Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003297/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ओ३म् पाणिनीय अष्टाध्यायी प्रवचनम् (अष्टाध्य का सरल संस्कृतभाष्य एवं 'आर्यभाषा' नामक हिन्दी टीका) द्वितीयो भागः (तृतीयाध्यायात्मकः) सुदर्शनदेव आचार्यः Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ओ३म् तस्मै पाणिनये नमः पाणिनीय अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (अष्टाध्यायी का सरल संस्कृतभाष्य एवं 'आर्यभाषा' नामक हिन्दी टीका)। द्वितीयो भागः (तृतीयाध्यायात्मकः) - प्रवचनकारः - डॉ० सुदर्शनदेव आचार्य : एम.ए. पी-एच.डी. (एच.ई.एस.) संस्कृत सेवा संस्थान ७७६/३४, हरिसिंह कालोनी, रोहतक-१२४००१ (हरयाणा) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशक : ब्रह्मर्षि स्वामी विरजानन्द आर्ष धर्मार्थ न्यास गुरुकुल झज्जर, जिला झज्जर (हरयाणा) दूरभाष : ०१२५१-५२०४४ ५३३३२ मूल्य : १०० रुपये प्रथम वार : २००० श्रद्धानन्द बलिदान दिवस ( २३ दिसम्बर १९९७ ) मुद्रक : वेदव्रत शास्त्री आचार्य प्रिंटिंग प्रेस, गोहानामार्ग, रोहतक - १२४००१ दूरभाष : ०१२६२-४६८७४, ५६८७४ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्मति और धन्यवाद गुरुकुल झज्जर के सुयोग्य स्नातक पं० सुदर्शनदेव आचार्य न “पाणनायअष्टाध्यायी-प्रवचनम्" नाम से पाणिनीय व्याकरण “अन्टाध्यायी" की संस्कृत और राष्ट्रभाषा हिन्दी में व्याख्या की है। संस्कृत भाषा में प्रत्येक सूत्र का पदच्छेद, विभक्ति, समास, अनुवृत्ति, अन्वय, अर्थ और उदाहरण लिखकर सूत्रों की सुबोध व्याख्या की है। “आर्यभाषा" नामक हिन्दी टीका में पदोल्लेखपूर्वक अर्थ, उदाहरण तथा उदाहरणों का हिन्दी भाषा में अर्थ और सूत्रनिर्देशपूर्वक कच्ची एवं पक्की सिद्धि भी साथ-साथ दी गई है। अनेक स्थलों को स्पष्ट करने के लिए विशेष" नामक टिप्पणी भी दी गई है। अष्टाध्यायी (प्रथमावृत्ति) पर संस्कृत और हिन्दी भाषा में अभी तक इससे उत्तम और सुबोध वृत्ति प्रकाशित नहीं हुई है। यह ग्रन्थ व्याकरणशास्त्र अध्येता छात्र-छात्राओं तथा व्याकरण जिज्ञासु स्वयंपाठी स्वाध्यायशील सज्जनों के लिए भी अत्यन्त उपयोगी है। इस ग्रन्थ को पांच भागों में प्रकाशित किया जारहा है। प्रथम भाग (१-२ अध्याय) और द्वितीय भाग (तीसरा अध्याय) छपकर तैयार होगये हैं। तृतीय भाग (४-५ अध्याय) प्रेस में छप रहा है। चतुर्थ भाग (६ अध्याय) और पञ्चम भाग (७-८ अध्याय) भी शीघ्र ही प्रकाशित करने की योजना है। अष्टाध्यायी के ३९८९ सूत्रों की व्याख्या ५ भागों में पूरी होगी। प्रत्येक भाग में २३४३६/१६ आकार के लगभग ६०० पृष्ठ हैं। ६००४५=३००० पृष्ठों के सजिल्द ५ भागों का मूल्य ५०० रुपये है। अग्रिम ग्राहकों को ४०० रुपये में सुलभ होंगे। इसका प्रकाशन श्रद्धेय स्वामी ओमानन्द सरस्वती आचार्य गुरुकुल झज्जर के आदेशानुसार "ब्रह्मर्षि स्वामी विरजानन्द आर्ष धर्मार्थ न्यास गुरुकुल झज्जर" की ओर से लगभग ५ लाख रुपये की लागत से किया जारहा है। इस विशाल और श्रेष्ठ प्रकाशन के लिए लेखक और प्रकाशक सभी धन्यवाद के पात्र हैं। आचार्य प्रिंटिंग प्रेस, दयानन्दमठ, रोहतक दूरभाष : ०१२६२-४६८७४ वेदव्रत शास्त्री मन्त्री आर्य प्रतिनिधि सभा हरयाणा Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयभागस्य प्रतिपादितविषयाणां सूचीपत्रम् सं० विषयाः पृष्ठाकाः | सं० विषयाः पृष्ठाङ्काः तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः १९. यङ् (कौटिल्यार्थे) प्रत्ययसंज्ञाप्रकरणम् २०. यङ् (धात्वर्थनिन्दायाम्) १. प्रत्ययाधिकारः १ | २१. णिच् (अर्थविशेषे स्वार्थे च) २२ २. पराधिकार: | २२. णिच् (प्रयोजकव्यापारे) प्रत्ययस्वरपरिभाषा | २३. यक् (स्वार्थे) १. आधुदात्त: २२४. आय: (स्वार्थे) २. अनुदात्त: | २५. ईयड् (स्वार्थे) सनादिप्रत्ययप्रकरणम् | २६. णिड् (स्वार्थे) १. सन् (अर्थविशेषे) | २७. सनाद्यन्तानां धातुसंज्ञा २. सन् (अविशेषे) विकरणप्रत्ययप्रकरणम् ३. सन् (इच्छार्थे) ५ १. लृट्टुलुट्लकारा: (स्यतासी) ४ क्यच् (इच्छार्थे) | २. लोट्लकार: (सिप्) ५. काम्यच् (इच्छार्थे) ७ ३. लिट्लकार: ६क्यच् (आचारे) । १. आम्-प्रत्यय: ७. क्यङ् (आचारे) ८ २. कृञ्-अनुप्रयोग: ८. क्यङ् (भवत्यर्थे) । ३. आम् (निपातनम्) ९. क्यष् (भवत्यर्थे) १० | ४. लुङ्लकार: १०. क्यङ् (क्रमणे) १. चिल: ११. क्यङ् (आवर्तने चरणे च) २. सिच् १२. क्यङ् (उद्वमने) ३ क्स: १३. क्यङ् (करणे) ४. क्स-प्रतिषेधः १४. क्यङ् (वदनायाम्) ५. चङ् १५. क्यच् (करणविशेषे) ६. चङ्-विकल्प: १६. णिड् (करणविशेषे) ७. चङ्-प्रतिषेधः १७. णिच् (करणविशेषे) ८. अड् १८. यङ् (पौन:पुन्ये भृशार्थे च) १९ । ९. अङ्-विकल्प: x 5 w gouvar r r & a ă a a a Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४ ८७ ८७ ६२/४. यत्+क्यप् 4 W० ९४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सं० विषयाः पृष्ठाकाः सं० विषयाः पृष्ठाङ्काः १०. अङ् धातु-अधिकारः ११. अङ्-विकल्प: ५३ १. उपपदसंज्ञा १२. अङ् (छन्दसि) ५५ २. कृत्-संज्ञा १३. चिण् ५६ ३. असरूपप्रत्ययविधि: १४. चिण्-विकल्प: कृत्प्रत्ययप्रकरणम् १५. चिण-प्रतिषेधः ६०१. तव्यदादय: १६. चिण (भावे कर्मणि च) ६१ /२. यत् सार्वधातुकम् (भावे कर्मणि च) । १. यक् ५. क्यप् सार्वधातुकम् (कर्तरि) ६. निपातनम् (क्यप्) ९८ ७. निपातनम् (ण्यत्) १०५ २. श्यन् ८. ण्यत् १०८ ३. श्यन्-विकल्प: ९. निपातनम् (ण्यत्) ११० १०. निपातनम् (य:) ५. श्नु-विकल्प: कृत्प्रत्ययप्रकरणम् १. ण्वुल्+तृच् (करि) २. ल्यु:+णिनि:+अच् (क०) ८. उ: क: (क०) ११८ ४. श: (क०) १२० १०. श्ना+श्नुः ण: (क०) १२३ ११. शानच् ६. क: (क०) १२७ १२. शानच्-शायचौ ७. वुन् (क०) १२७ १३. शबादीनां व्यत्ययः ८. थकन् (क०) १२८ १४. अड (आशीलिङि) ९. ण्युट (क०) १२९ कर्मवद्भावप्रकरणम् १०. वुन् (क०). १. कर्मवद्भाव: ७९ | तृतीयाध्यायस्य द्वितीय: पाद: २. यकचिण-प्रतिषेधः ८१ कृत्प्रत्ययप्रकरणम् ३. श्यन् ८३ १. अण् (कर्तरि) १३२ ४. श्नुः ११४ j w श: ११७ s voi a १३० Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सं० २. कः ( क० ) ३. टक् (क० ) ४. अच् (क० ) विषयाः द्वितीयभागस्य प्रतिपादितविषयाणां सूचीपत्रम् ५. ट: (क० ) ६. ट - प्रतिषेध: ( क० ) ७. इन् (क० ) ८. इन् (मिपातनम् ) ९. इन् (छन्दसि ) १०. खश् (क० ) ११. खश् (निपातनम् ) १२. खच् (क० ) १३. खच् + अण् (क० ) १४. खच् (क० ) १५. डः (क०) १६. णिनि: (क० ) १७. टक् (क०) १८. टक् (निपातनम्) १९. ख्युन् (क० ) २०. खिष्णुच्+खुकञ् (क०) २१. क्विन् (क० ) २२. क्विन् निपातनं च २३. क्विन् + कञ् (क० ) २४. क्विप् (क०) २५. ण्विः (क० ) २६. ज्युट् (क०) २७. विट् (क० ) २८. कप् (क०) २९. ण्विन् (क० ) ३०. विच् (क० छन्दसि ) पृष्ठाङ्काः सं० विषयाः १३३ | ३१. मनिन्+क्वनिप्+वनिप्+ १३८ विच् (क०) १३९ ३२. क्विप् (क०) १४३ | ३३. क: +क्विप् (क०) १५० ३४. णिनि: (क० ) १५१ | ३५. खश्+ णिनिः (क० ) १५२ भूतकालप्रत्ययप्रकरणम् १५३ | १. णिनिः (क० ) १५४ २. क्विप् (क०) १६२ ३. इनि: (क० ) १६३ ४. क्वनिप् (क० ) १६७५. उः (क०) १६८ ६. १७० १७२ १७३ ७. १७५ ८. १७६ | ९. १७७ १०. वा कानच् (लिडादेश: ) १७९ ११. वा क्वसुः (लिडादेश: ) १७९ | १२. क्वसुः+कानच् ( निपातनम् ) १८१ १३. लुङ् (सामान्यभूते) पृष्ठाङ्काः निष्ठा (क्तः + क्तवतुः ) ( क्तः = भावे, कर्मणि, कर्तरि, क्तवतुः=कर्तीर) वनिप् (क० ) अतृन् (क० ) लिट् (छन्दसि ) ३ १९४ १९६ १९७ १९८ २०१ २१४ २१४ २१५ २१६ २१६ २१७ २२० २२१ २२२ १८३ | १४. लङ् (अनद्यतने भूते ) १८५ १५. लृट् (अभिज्ञावचनेऽनद्यतने भूते) २२३ १८७ १६. लृट्-प्रतिषेध: (यदि ) २२३ १८९ १७. लृट्-विकल्प: ( साकाङ्क्षे ) २२४ २२६ १९१ | १८. लिट् (परोक्षेऽनद्यतने भूते) १९२ १९. लङ् + लिट् ( परोक्षेऽनद्यतने भूते ) २२७ १९३ | २०. लट् (स्मे) २२८ २०२ २०४ २०८ २०८ २१० Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७७ २८० २Xo २८२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सं० विषयाः पृष्ठाङ्काः सं० विषयाः पृष्ठाकाः २१. लट् (अपरोक्षे स्मे) २२९ |१८. क्वरप् (निपातनम्) (त०क०) २७२ २२. लट्-विकल्प: २३० १९. ऊक: (त०क०) २७३ २३. लुङ्+लट् (अनद्यतने २०. र: (त०क०) . २७४ भूतेऽस्मे पुरि) __ २३१ | २१. उ: (त०क०) २७५ ___ वर्तमानकालप्रत्ययप्रकरणम् | २२. उ: (निपातनम्, त०क०) २७६ १. लट् (करि, कर्मणि, भावे च) २३३ | २३. उ: (त०क०, छन्दसि) २. शतृ+शानच् (लडादेश:) २३३ | २४. कि:+किन् (त०क०, छन्दसि) २७७ ३. सत्-संज्ञा २३७ | २५. नजिङ् (त०क०) २७९ ४. शानन् (कतरि, कर्मणि च) २३८ | २६. आरु: (त०क०) २७९ ५. चानश् (कतीर, कर्मणि च) २३९ / २७. क्रुक्+क्तुकन् (त०क०) ६. शतृ (कर्तरि) | २८. वरच् (त०क०) २८१ तच्छीलादि कर्तृप्रकरणम् (वर्तमानकाले) | २९. क्विप् (त०क०) १. तृन् (तच्छीलादिषु कर्तृषु) २४४ | ३०. डु: (क० वर्तमानकाले) २८४ २. इष्णुच् (त०क० २४५ ३१. ष्ट्रन् (कतीर, करणे, ३. क्स्नुः (ग्स्नुः) (त०क०) २४८ वर्तमानकाले) ४. क्नु: (त०क०) २४९ | ३२. इत्र: (करणे, वर्तमानकाले) २८८ ५. घिनुण (त०क०) २५० | ३३. क्त: (कतीर, वर्तमानकाले) २९१ ६. वुञ् (त०क०) २५६ / तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ७. युच् (त०क०) वर्तमानकालप्रत्ययप्रकरणम् ८. युच्-प्रतिषेधः २६२ | १. उणादय: प्रत्ययाः ९. उकञ् (त०क०) २६३ /२. भूतेऽपि दर्शनम् २९४ १०. षाकन् (त०क०) २६५ | भविष्यत्कालप्रत्ययप्रकरणम् ११. इनि: (त०क०) २६५ १. गमी-आदय: २९५ १२. आलुच् (त०क०) २६७ / २. लट् (यावत्पुरानिपातयोः) २९६ १३. रु: (त०क०) २६८ | ३. लट्+लुट्+लुट् (कदाकोः ) २९७ १४ क्मरच् (त०क०) २६९ ४. लट्+लुट्+लुट १५. घुरच् (त०क०) २७० । (किंवृत्ते लिप्सायाम्) २९८ १६. कुरच् (त०क०) . २७० ५. लट्+तृट्+लुट् १७. क्वरप् (त०क०) २७१ | (लिप्स्यमानसिद्धौ) २८५ २९३ २९९ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०५ ३०५ ३५९ ३६२ ३६२ ३६४ द्वितीयभागस्य प्रतिपादितविषयाणां सूचीपत्रम् ___ सं० विषयाः पृष्ठाङ्काः | सं० विषयाः पृष्ठाङ्काः ६. लट्+लुट्+लुट् (लोडर्थलक्षणे) ३०० | १६. अप् ३४९ ७. लिङ+लट ३०१ १७. अप् (निपातनम्) ३५१ ८. तुमुन्+ण्वुल् ३०२ १८. अप् ३५२ ९. घञादय: (भाववचना:) ३०३ १९. अप् (निपातनम्) ३५४ १०. अण् ३०४ २०. अप् ३५६ ११. लृट् (शेषे भविष्यति) | २१. क:+अप ३५७ १२. संत्-आदेश: (शतृ-शानच्) | २२. अप् ३५८ १३. लृट् (शेषे भविष्यति) . ३०५ / २३. अप् (निपातनम्) १४. लुट् (अनद्यतने भविष्यति) ३०६ | २४. वित्रः त्रिकालप्रत्ययप्रकरणम् २५: अथुन १. घञ् (पदादिभ्यः) __ ३०७ | २६. नङ २. घञ् (भावे) ३०९ २७. नन् ३६४ अकर्तृकारकभावप्रकरणम् २८. कि: (अकर्तरि कारके भावे च) स्त्रीलिङ्गप्रत्ययप्रकरणम् १. घञ् ३१० (अकर्तरि, कारके, भावे च) २. घञ् (परिमाणाख्यायाम्) . ३११ १. क्तिन् ३६५ ___३१२ | २. क्तिन् (भावे) ३२७ ३. क्तिन् (मन्त्रे) ३६७ ५. इनुण् ३२८ ४. क्तिन् (निपातनम्) ६. घञ् ३२९ ५. क्यप् (भावे) ३७० ७. अच् ६. श+क्यप् ३७२ ८. अप् ७. श: (निपातनम्) ३७३ ९. ण:+अप ८. अ: १०. अप् ३४१ ९. अङ ११. अप्+घञ् ३४२ | १०. युच् १२. अप् ३४५ ११. ण्वुल् १३. अप् (निपातनम्) ३४७ १२. इञ्+ण्वुल् १४. अप् ३४७ |१३. ण्वुच् ३८३ १५. अप् (निपातनम्) ३४८/१४. अनिः ३८४ ३६६ ir mix j w ३६८ ३७४ '३७६ W Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सं० विषया: विषयाः विविधार्थप्रत्ययप्रकरणम् २२. लृट् (कालत्रये) १. कृत्या ल्युट् च (बहुलार्थकाः ) ३८५ २३. लिङ् (भविष्यति ) २. क्तः ( भावे, नपुंसके) ३. ल्युट् (भावे, नपुंसके) ४. ल्युट् (करणेऽधिकरणे च ) ५. घः (करणेऽधिकरणे, पुंसि ) ६. घ: ( निपातनम्, पुंसि ) ७. घञ् (पुंसि) ८. घञ् (निपातनम्, पुंसि ) पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् पृष्ठाङ्काः सं० १. लृट् (भविष्यति ) २. लिङ् (भविष्यति ) १७. लट् (कालत्रये ) १८. लिङ् + लट् (कालत्रये ) १९. लिङ्+लृट् (कालत्रये ) ९. घ+घञ् (पुंसि) १०. खल् (भावे कर्मणि च ) ११. युच् ( भावे कर्मणि च १२. वर्तमानवत्प्रत्ययविधिः (भूते भविष्यति च ) १३. भूतवद् वर्तमानवच्च प्रत्ययविधिः (भविष्यति ) २०. लृट् (कालत्रये ) २१. लिङ् (कालत्रये) ३८६ | २४. लिङ्-विकल्प: (भविष्यति ) ३८७ | २५. लिङ्+लृट् (भविष्यति) २६. लिङ्+लोट् (भविष्यति ) ३८९ ३९० २७. तुमुन् (भविष्यति ) ३९१ | २८. लिङ् (भविष्यति ) ३९२ ३९४ |१. ३९६ २. ३९७ ३. ३९८ लिङ्+लट् ४३२ लिङ् (विध्यादिषु) ४३३ लोट् (विध्यादिषु) ४३५ ४. कृत्याः + लोट् ( प्रैषादिषु) ४३६ ५. लिङ्+कृत्याः+लोट् (प्रैषादिषु) ४३७ लोट् ( प्रैषादिषु) ४३८ ७. लोट् (अधीष्टे) ४३९ ४०३ ४४० ४०४ ४४० ४०५ | १०. कृत्याः+तृच्+लिङ् (अहर्थि) ४४१ ४४४ ३. अनद्यतनवत् प्रत्ययविधिः ४०५ ११. णिनि: (आवश्यके, आधमर्ण्ये च) ४४२ ४. अनद्यतनवत् प्रत्ययप्रतिषेध: ४०६ | १२. कृत्याः (आवश्यके, आधमर्थ्ये च) ४४२ ५. अनद्यतनवत् प्रत्ययविकल्प : ४०९ | १३. लिङ् + कृत्या: ( शक्नोत्यर्थे) ४१० | १४. लिङ् + लोट् (आशिषि) ४११ | १५. क्तिच् + क्त (आशिषि) १६. लुङ् (माङि ) ४४४ (भविष्यति ) १४. लृङ् १५. लृङ् (भूते) ४४५ ४४६ १६. लृङ्प्रत्ययविकल्पाधिकार : ( भूते ) ४१२ ४०१ ६. वर्तमानकालप्रत्ययप्रकरणम् पृष्ठाङ्काः ४२५ ४२५ ४२८ ४२९ ४३० ८. तुमुन् (कालसमयवेलासु) ९. लिङ् (कालसमयवेलासु) २. लोट् (क्रियासमभिहारे) ४३१ ४३१ ४४७ ४१३ | १७. लङ्+लुङ् ( माङि स्मोत्तरे ) ४१४ | तृतीयाध्यायस्य चतुर्थ: पाद: ४१६ धात्वर्थप्रत्ययप्रकरणम् ४१९ १. धात्वर्थसम्बन्धः ४२० ४४८ ४४९ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५ ४७९ ४८० ४८१ ४८३ ४९२ द्वितीयभागस्य प्रतिपादितविषयाणां सूचीपत्रम् सं० विषयाः पृष्ठाङ्काः | सं० विषयाः पृष्ठाङ्काः ३. लोट् (समुच्चये) ४५२ ४. णमुल् (साकल्ये) ४. अनुप्रयोगविधि: ४५४ ५. णमुल् (यावति) वैदिकप्रत्ययार्थप्रकरणम् ६. णमुल् १. लुड्+लड्+लिट् (छन्दसि, ७. णमुल् (वर्षप्रमाणे) ४८१ कालसामान्ये) ४५५ | ८. णमुल् २. लेट् (लिङर्थे) ४५६ |९. अनुप्रयोगविधिः (कषादिषु) ४९१ ३. लेट् (उपसंवादे आशङ्कायां च) ४५७ | १०. णमुल् ४. से-आदय: (तुमर्थे) ४५८ | ११. णमुल् (समासत्तौ) ४९५ ५. तुमर्थे (निपातनम्) ४६१ १२. णमुल् (परीप्सायाम्) ४९६ ६. णमुल्+कमुल् (तुमर्थे) ४६३ १३. णमुल् ४९८ ७. तोसुन्+कसुन् (तुमर्थे) ४६३ | क्त्वाणमुल्प्रत्ययप्रकरणम् ८. तवै-आदयः (कृत्यार्थे) ४६४ | १. क्त्वा+णमुल् (अयथाभिप्रेताख्याने) ५०३ ९. कृत्यार्थे (निपातनम्) ४६६ २. क्त्वा+णमुल् (अपवर्गे) ५०४ १०. तोसुन् (भावलक्षणे) ४६६ | ३. क्त्वा+णमुल् (तस्प्रत्ययान्ते ११. कसुन् (भावलक्षणे) ४६८ स्वाङ्गे) क्वाप्रत्ययप्रकरणम् ४. क्त्वा+णमुल् (च्चि-अर्थे) ५०६ १. क्त्वा (प्राचां मते) क्त्वा+णमुल् (तूष्णीमि) ५०८ २. क्त्वा (व्यतीहारे) ४७० ६. क्त्वा+णमुल् (अन्वचि) ५०९ ३. क्त्वा (परावरयोगे) ४७१ | तुमुन्प्रत्ययविधि: ४. क्त्वा (पूर्वकाले) प्रत्ययार्थप्रकरणम् क्त्वाणमुल्प्रत्ययप्रकरणम् १. कृत् (करि) ५११ १. क्त्वा+णमुल् (आभीक्ष्ण्ये) ४७२ २. भव्यादयः (वा कर्तरि) ५१२ २. क्त्वा (णमुल्प्रतिषेधः) ४७३ ३. लकारा: (कर्तरि, कर्मणि, ३. क्त्वाणमुल्विकल्प: ४७४ भावे च) ५१३ ४. खमुञ्-प्रत्ययविधिः (आक्रोशे) ४७५ ४. कृत्य+क्त+खला: णमुल्प्रत्ययप्रकरणम् (भावे, कणि च) ५१५ १. णमुल् (पूर्वकाले) ४७६ | ५. आदिकर्मणि क्त: (कर्तरि, कर्मणि, २. णमुल् (सिद्धाप्रयोगे) ४७७ | भावे च) ३. णमुल् (असूयाप्रतिवचने) ४७८ | ६. क्त: (कर्तरि, कर्मणि, भावे च) ५१८ ५०५ ४६९ ५०९ ४७१ 3 ५१७ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ५४४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सं० विषयाः पृष्ठाङ्काः सं० विषयाः पृष्ठाङ्काः ७. निपातनम् (सम्प्रदाने) ५२१ |९. ऐ-आदेश: ५४२ ८. निपातनम् (अपादाने) ५२२ लेट्-आदेशागमप्रकरणम् ९. उणादीनामर्थः ५२३ १. अट्-आटावागमौ ५४२ १०. क्त: (अधिकरणे, कर्तरि, २. ऐ-आदेश: कर्मणि, भावे च) ५२४ ३. ऐ-आदेशविकल्प: ५४५ - लकारादेशप्रकरणम् | ४. इकार-लोपः ५४६ १. तिङ्-आदेश: ५२४ |५. सकार-लोपः २. एकारादेश: (ट:) ५२८ | उित्-लकारादेशागमप्रकरणम् ३. से-आदेश: ५२९ १. सकार-लोपः (ङिति) ५४७ लिट्-आदेशप्रकरणम् २. इकार-लोपः (डिति) ५४८ १. एश्-ईरिच्-आदेशौ ५२९ | ३. ताम्-आद्यादेशा: ५४९ २. णलादि-आदेश: ४. सीयुट्-आगम: (लिडि) ५५० लट्-आदेशप्रकरणम् ५. यासुट्-आगम: (लिङि) १. वा णलादय आदेशा: ५३१ ६. यासुट्-आगम: (आशीलिङि) ५५२ २. . पञ्च णलादय आहादेशश्च ५३३ /७. रन्-आदेश: (लिङि) ५५३ लोट्-आदेशप्रकरणम् ८. अत्-आदेश: (लिङि) ५५३ १. लवद्-आदेशा: ९. सुट्-आदेश: (लिडि) २. उ-आदेश: ५३६ | १०. जुस्-आदेश: (लिडि) ३. हि-आदेश: ५३७ ११. जुस्-आदेश: (डिति) ५५५ ४. हि-अपित्वविकल्प: (छन्दसि) ५३७ १२. जुस्-आदेश: (लुङि) ५५७ ५. नि-आदेश: ५३८ १३. जुस्-आदेश: (शाकटायनमतम्) ५५८ ६. आम्-आदेश: ५३९ /१४. सार्वधातुकसंज्ञा . ५५९ ७. व-अमावादेशौ ५४० १५. आर्धधातुकसंज्ञा ८. आट्-आगम: ५४१ /१६. उभयसंज्ञा (छन्दसि) ५६३ ५३४ ५५५ इति द्वितीयभागस्य प्रतिपादितविषयाणां सूचीपत्रम्। Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः प्रत्ययसंज्ञाप्रकरणम् प्रत्ययाधिकारः प्रत्ययः।१। वि०-प्रत्यय: १।१। अर्थ:-प्रत्यय इत्यधिकारोऽयम्, आ पञ्चमाध्यायपरिसमाप्तेः । प्रत्ययशब्द: संज्ञात्वेनाधिक्रियते। यद् इत ऊर्ध्वं वक्ष्याम: प्रत्ययसंज्ञास्ते वेदितव्याः, प्रकृति-उपपद-उपाधि-विकारागमान् वर्जयित्वा। उदा०-कर्तव्यम्। करणीयम्। आर्यभाषा-अर्थ-(प्रत्ययः) पञ्चम अध्याय की समाप्ति पर्यन्त प्रत्यय' का अधिकार है। प्रत्यय शब्द का संज्ञारूप में अधिकार किया गया है। जो इससे आगे कहेंगे उनकी प्रत्यय संज्ञा जाननी चाहिये; प्रकृति, उपपद, उपाधि, विकार और आगम को छोड़कर। उदा०-कर्तव्यम् । करणीयम् । करना चाहिये। सिद्धि-(१) कर्तव्यम् । कृ+तव्य। कर+तव्य। कर्तव्य+सु। कर्तव्यम्। यहां डुकृञ् करणे (तना०उ०) धातु से तव्यत्तव्यानीयर:' (३।१।९६) से विहित तव्यत्' की इस सूत्र से प्रत्यय संज्ञा होती है। (२) करणीयम् । कृ' धातु से पूर्ववत् 'अनीयर्' प्रत्यय है। पराधिकारः परश्च ।२। प०वि०-पर: ११ च अव्ययपदम्। अनु०-प्रत्यय इत्यनुवर्तते। अन्वय:-प्रत्ययश्च परः।। अर्थ:-यश्च प्रत्ययसंज्ञक: स धातो: प्रातिपदिकाद् वा परो भवति, इत्यधिकारोऽयम्, आ पञ्चमाध्यायपरिसमाप्तेः । उदा०-कर्तव्यम्। करणीयम्। आर्यभाषा-अर्थ-(च) और (प्रत्यय:) जिसकी प्रत्यय संज्ञा है, वह (पर:) धातु अथवा प्रातिपदिक से परे होता है, इसका भी पञ्चम अध्याय की समाप्ति तक अधिकार है। Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा० - कर्तव्यम् । करणीयम् । करना चाहिये । सिद्धि- कर्तव्यम् । करणीयम् । यहां 'डुकृञ् करणे' ( तना० उ० ) धातु से 'तव्य' और 'अनीयर्' प्रत्यय इस सूत्र से परे किये गये हैं,; पूर्व नहीं । प्रत्ययस्वरपरिभाषा २ आद्युदात्तः (१) आद्युदात्तश्च | ३ | प०वि० आद्युदात्तः १ । १ च अव्ययपदम् । स०-आदिरुदात्तो यस्य स आद्युदात्त: (बहुव्रीहि: ) । अनु० - प्रत्यय इत्यनुवर्तते । अन्वयः -प्रत्ययश्चाद्युदात्तः । अर्थ:- यश्च प्रत्ययसंज्ञकः स आद्युदात्तो भवति इत्यधिकारोऽयम्, आ पञ्चमाध्यायपरिसमाप्तेः । यस्य प्रत्ययस्यान्यस्वरो न विहितः स आद्युदात्तो वेदितव्यः । उदा० - क॒र्तव्यम् । तैत्तरीय॑म् । आर्यभाषा - अर्थ - (च) और (प्रत्ययः) जिसकी प्रत्यय संज्ञा है, वह (आद्युदात्तः) आद्युदात्त होता है। इसका पंचम अध्याय की समाप्ति पर्यन्त अधिकार है । जिस प्रत्यय का कोई अन्य स्वर विधान नहीं किया गया है, उसका आद्युदात्त स्वर होता है । उदा०D- कर्तव्यम् । करना चाहिये । तैत्तिरीयम् । तित्तिरि ऋषि के द्वारा प्रोक्त ग्रन्थ । 1 सिद्ध-(१) क॒र्तव्य॑म्। कृ+तव्य । कर्+तव्य । कर्तव्य+सु । कर्तव्यम् । यहां इस सूत्र से तव्य' प्रत्यय आद्युदात्त है । जब एक स्वर निश्चित हो जाता है तब 'अनुदात्तं पदमेकवर्जम्' ( ६ | १ | १५२ ) से अन्य अच् अनुदात्त हो जाते हैं। 'उदात्तादनुदात्तस्य स्वरित:' ( ४/८/६५ ) से उदात्त से परे अनुदात्त को स्वरित हो जाता है। (२) त॒त्ति॒रीय॑म् ॥ तित्तिरि + छण् । तित्तिरि + ईय। तैत्तिर् + ईय । तैत्तिरीय+सु । तैत्तिरीयम् । यहां तित्तिरि' प्रातिपदिक से 'तित्तिरिवरतन्तुखण्डिकोखाच्छण्' (४ | ३ |१०२) से 'छण्' प्रत्यय है। यह 'छण्' प्रत्यय इस सूत्र से आद्युदात्त है। शेष स्वरविधि पूर्ववत् है । 'आयनेय०' (७।१।२) से छ' को ईय- आदेश और 'तद्धितेष्वचामादे:' (७ 1२1११७) से आदिवृद्धि होती है। Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अनुदात्तः तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः (२) अनुदात्तौ सुप्पितौ । ४ । प०वि० - अनुदात्तौ १२ सुप्- पितौ १।२ । स०-प इत् यस्य स पित् । सुप् च पिच्च तौ- सुप्पितौ ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - प्रत्यय इत्यनुवर्तते । अन्वयः - सुप्पितौ प्रत्ययावनुदात्तौ । अर्थ:- सुपः पितश्च प्रत्यया अनुदात्ता भवन्ति । पूर्वसूत्रस्यायमपवादः । उदा०-सुप्-दृषदौ' । दृषदः॑ । पित्-पच॑ति । पठति । आर्यभाषा-अर्थ-(सुप्-पितौ) सुप् और पित् प्रत्यय (अनुदात्तौ) अनुदात्त होते हैं। यह पूर्व सूत्र का अपवाद है। । 1 उदा०-सुप्-दुषदौ। दो पत्थर। दृषद: । बहुत पत्थर । पित्-पच॑ति । वह पकाता है। पठति । वह पढ़ता है। सिद्धि-(१) दृषदौ । दृषद्+औ । दृषदौ । यहां इस सूत्र से औ (सुप्) प्रत्यय अनुदात्त है। इसे 'उदात्तादनुदात्तस्य स्वरित:' (८।४।६६) से स्वरित हो जाता है। ऐसे ही दृषदः । (२) पचति । पच्+लट् । पच्+शप्+तिप् । पच्+अ+ति । पचति । यहां 'डुपचष् पाके' (भ्वा०प०) धातु से 'वर्तमाने लट्' (३/२/१२३) से लट् प्रत्यय है। 'कर्तरि शर्पा' (३/१/६८ ) से 'शप्' प्रत्यय है। यह पित् होने से इस सूत्र से अनुदात्त है। इससे पूर्ववत् स्वरित हो जाता है। ऐसे ही-पठति । सनादिप्रत्ययप्रकरणम् सन् (अर्थविशेषे) : ३ (१) गुप्तिज्किद्भ्यः सन् । ५ । प०वि०- गुप्-तिज्- किदभ्यः ५ । ३ सन् १ । १ । स०-गुप् च तिज् च किच्च ते गुप्तितिः, तेभ्यो गुप्तिज्किद्भ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - प्रत्ययः पर इति चानुवर्तते । अर्थः-गुप्तिज्किद्भ्यो धातुभ्यः परः सन् प्रत्ययो भवति । उदा०- गुप्-जुगुप्सति । तिज्- तितिक्षते । कित्- चिकित्सति । Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ- (गुप्तिकिद्भ्यः ) गुप्, तिज्, कित् इन धातुओं से ( परः ) परे (सन्) सन् (प्रत्ययः) प्रत्यय होता है। 1 ४ उदा०- गुप्-जुगुप्सते । निन्दा करता है । तिज् - तितिक्षते । क्षमा करता है । कित्- चिकित्सति । चिकित्सा ( इलाज ) करता है। सिद्धि - (१) जुगुप्सते। गुप्+सन्। गुप्+गुप्+स। जु+गुप्+स। जुगुप्स+लट् । जुगुप्स+शप्+त। जुगुप्स+अ+ते । जुगुप्सते । यहां 'गुप गोपने' (भ्वा०आ०) धातु से 'सन्' प्रत्यय है । 'सन्यङो:' ( ६ |१ |९) से धातु को द्वित्व होता है। 'कुहोश्चुः' (७/४/६२ ) से अभ्यास के ग् को ज् होता है। 'जुगुप्स' की 'सनाद्यन्ता धातव:' ( ३ । १ । ३२ ) धातु सज्ञा है। इससे वर्तमानकाल में 'वर्तमाने लट् ' ( ३ | २ | १२३) से 'लट्' प्रत्यय होता है। 1 (२) तितिक्षते । 'तिज् निशाने (भ्वा० आ० ) । (३) चिकित्सति । 'कित निवासे रोगापनयने च ( भ्वा०प० ) । अर्थविशेष:- गुप्तिज्किद्भ्यो निन्दाक्षमाव्याधिप्रतीकारेषु सन्निष्यते। गुप्, तिज्, कित् इन धातुओं से यथासंख्य निन्दा, क्षमा और व्याधिप्रतीकार अर्थ में 'सन्' प्रत्यय होता है। सन् (अर्थविशेषे ) - (२) मान्बधदान्शान्भ्यो दीर्घश्चाभ्यासस्य | ६ | वि०-मान्-बध-दान्-शान्भ्य: ५ । ३ दीर्घः १ । १ च अव्ययपदम्, आभ्यासस्य ६।१ । स०-मान् च बधश्च दान् च शान् च ते - मान्बधदान्शानः, तेभ्य:- मान्बधदान्शान्भ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्व : ) । अभ्यासस्य विकार: आभ्यासः, तस्य-आभ्यासस्य ( तद्धितवृत्ति: ) । अनु०-प्रत्ययः, परः, सन् इति चानुवर्तते । अन्वयः-मान्बधदान्शान्भ्यः सन् प्रत्यय आभ्यासस्य च दीर्घः । अर्थ:- मान्बधदान्शान्भ्यो धातुभ्यः परः सन् प्रत्ययो भवति, आभ्यासस्य=अभ्यासविकारस्य च दीर्घो भवति । उदा०-मान्-मीमांसते। बध्- बीभत्सते । दान्-दीदांसते । शान् शीशांसते । Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः आर्यभाषा-अर्थ- (मान्बधदान्शानुभ्यः ) मान्, बध, दान् और शान् धातुओं से (परः) परे ( सन्) सन् (प्रत्ययः) प्रत्यय होता है (च) और (आभ्यासस्य ) अभ्यास के विकार को (दीर्घ) दीर्घ होता है। उदा०-मान्-मीमांसते। वह जानना चाहता है । बध्- बीभत्सते । वह विरूप होता है। दान्-दीदांसते। वह सरल होता है। शान्-शीशांसते । तेज (तीक्ष्ण) करता है। सिद्धि - (१) मीमांसते । मान्+सन्। मान्+मान्+स। म+मान्+स। मि+मान्+स। मी+मां+स | मीमांस | मीमांस+लट् । मीमांस+शप्+त। मीमांस+अ+ते । मीमांसते । यहां 'मान पूजायाम्' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से सन् प्रत्यय है । 'सन्यङोः ' ( ६ 1१1९ ) से धातु को द्वित्व होता है । 'हस्व:' (७/४/५९) से अभ्यास को ह्रस्व, 'सन्यत:' (७।४।७९) से अभ्यास के अकार को इत्व और इस सूत्र से इ को दीर्घ (ई) होता है। 'मीमांस' की 'सनाद्यन्ता धातव:' ( ३ । १ । ३२ ) से धातु संज्ञा है। इससे वर्तमानकाल में 'वर्तमाने लट्' (३ 1 २ 1 १२३) से लट् प्रत्यय होता है। (२) बीभत्सते । बध्+सन् । बध्+वध्+स । ब+बध्+स । बि+बध्+स। बी+भत्+स । बीभत्स । बीभत्स+लट् । बीभत्स+शप्+त। बीभत्स+अ+ते। बीभत्सते । यहां 'बध बन्धने' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से सन् प्रत्यय है । 'सन्यङोः ' ( ६ 1१1९ ) से धातु को द्वित्व होता है । पूर्ववत् अभ्यास को इत्व और इस सूत्र से इको दीर्घ (ई) होता है। 'एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वो:' ( ८ / २ / ३७ ) से बधू के ब् को भ और 'खरि च' (CI४ /५४) से ध को त् होता है। 'बीभत्स' धातु से पूर्ववत् लट् प्रत्यय है। (३) दीदांसते । 'दान अवखण्डने ( भ्वा० उ० ) 1 (४) शीशांसते । 'शान अवतेजने' (भ्वा० उ० ) 1 अर्थविशेष- मान्बधदान्शान्भ्यो जिज्ञासावैरूप्यार्जवनिशानेषु सन्निष्यते । मान् बध्, दान् और शान् धातुओं से यथासंख्य जिज्ञासा, वैरूप्य, आर्जव और निशान अर्थों में सन् प्रत्यय होता है। सन् (इच्छार्थे) - (३) धातोः कर्मणः समानकर्तृकादिच्छायां वा । ७ । प०वि० - धातोः ५ ।१ कर्मण: ५ । १ समानकर्तृकात् ५ ।१ इच्छायाम् ७ ।९ वा अव्ययपदम् । स०-समानः कर्ता यस्य स समानकर्तृकः, तस्मात् - समानकर्तृकात् (बहुव्रीहिः) । Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-प्रत्ययः, परः, सन् इति चानुवर्तते । अन्वयः - इच्छतिकर्मणः समानकर्तृकाद् धातोरिच्छायां वा सन् प्रत्ययः । अर्थ:- इच्छति-कर्मभूतात् समानकर्तृकाद् धातोरिच्छायामर्थे विकल्पेन सन् प्रत्ययो भवति। वा- वचनात् पक्षे वाक्यमपि भवति । उदा०-कर्तुमिच्छति-चिकीर्षति । हर्तुमिच्छति - जिहीर्षति : आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणः) इच्छति धातु का कर्म बनी हुई (समानकर्तृकात्) एक कर्तावाली (धातोः) धातु से (इच्छायाम्) इच्छा अर्थ में (वा) विकल्प से (सन्) सन् प्रत्यय होता है। विकल्प-विधान से पक्ष में वाक्य भी होता है। उदा०- -कर्तुमिच्छति - चिकीर्षति । वह करना चाहता है। हर्तुमिच्छति-जिहीर्षति । वह हरना चाहता है। सिद्धि- (१) चिकीर्षति । कृ+सन् । कृ+कृ+स। कृ+कृ+स। कृ+किर्+स। कृ+की+स । क+की+स | चि+कीर्+ष । चिकीर्ष । चिकीर्ष+लट् । चिकीर्ष+शप्+तिप् । चिकीर्ष+अ+ति । चिकीर्षति । यहां 'डुकृञ् करणे' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से सन् प्रत्यय है । 'सन्यङोः ' ( ६ 1१1९ ) से 'कृ' धातु को द्वित्व होता है। 'इको झल' ( १ 1२1९ ) से 'सन्' प्रत्यय के कित होने से 'क्ङिति च ' (१1१ 14 ) से प्राप्त गुण का निषेध होता है। 'अज्झनगमां सनि ( ६ |४|१६ ) से कृ को दीर्घ (कृ), ऋत इद् धातो:' (७।१।१००) से ॠ को इत्व ‘उरण् रपरः' (१1१।५०) से रपरत्व (किर्) और 'हलि च' (८/२/७७) से दीर्घ (कीर) होता है । 'आदेशप्रत्यययोः' ( ८1३1५९ ) से 'सन्' के स को षत्व होता है। 'उरत्' (७/४/६६) अभ्यास के ऋ को अकार, 'सन्यत : ' ( ७/४ /७९) से अभ्यास के अ को इ और 'कुहोश्चु:' ( ७/४/६२ ) से अभ्यास के क् को च् होता है। (२) जिहीर्षति । हृञ् हरणें' (भ्वा० उ० ) पूर्ववत् । क्यच् (इच्छार्थे) - (४) सुप आत्मनः क्यच् ! ८ । प०वि०- सुपः ५ ।१ आत्मन: ६ । १ क्यच् १ । १ । अनु०-प्रत्ययः, परः, कर्मण:, इच्छायां वा इति चानुवर्तते । अन्वयः - इच्छति-कर्मण आत्मनः सुप इच्छायां वा क्यच् । अर्थ:-इच्छतिकर्मभूताद् आत्मसम्बन्धिनः सुबन्तात् पर इच्छायामर्थे क्यच् प्रत्ययो भवति । वा-ग्रहणात् पक्षे वाक्यमपि भवति । विकल्पेन Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः उदा०-आत्मनः पुत्रमिच्छति पुत्रीयति । आर्यभाषा - अर्थ - (कर्मणः) इच्छति धातु का कर्म बने हुये (आत्मनः) आत्मसम्बन्धी (सुपः) सुबन्त से (परः) परे (इच्छायाम्) इच्छा अर्थ में (क्यच् ) क्यच् प्रत्यय होता है । विकल्प विधान से पक्ष में वाक्य भी होता है। उदा०-आत्मनः पुत्रमिच्छति - पुत्रीयति । अपने पुत्र की इच्छा करता है। सिद्धि-पुत्रीयति। पुत्र+अम्+क्यच् । पुत्र+य। पुत्री+य । पुत्रीय । पुत्रीय+लट् । पुत्रीय+शप्+ तिप् । पुत्रीय+अ+ति । पुत्रीयति । यहां इच्छति धातु के कर्मभूत पुत्र' सुबन्त से इस सूत्र से क्यच् प्रत्यय है। 'क्यचि च' (७।४।३३) से ईत्व होता है । काम्यच् (इच्छार्थे) (५) काम्यच् च । ६ । प०वि० - काम्यच् १ ।१ च अव्ययपदम् । अनु० - प्रत्ययः परः, कर्मण:, आत्मनः सुप इच्छायां वा इति चानुवर्तते । अन्वयः - इच्छति-कर्मण आत्मनः सुप् इच्छायां वा काम्यच् च। अर्थ:- इच्छति - कर्मभूताद् आत्मसम्बन्धिनः सुबन्तात् पर इच्छायामर्थे विकल्पेन काम्यच् प्रत्ययोऽपि भवति । वा-ग्रहणात् पक्षे वाक्यमपि भवति । उदा०-आत्मनः पुत्रमिच्छति-पुत्रकाम्यति । आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणः) इच्छति धातु के कर्म बने हुये (आत्मनः ) आत्मसम्बन्धी (सुपः) सुबन्त से (परः) परे (इच्छायाम्) इच्छा अर्थ में (वा) विकल्प से (काम्यच्) काम्यच् (प्रत्ययः) प्रत्यय (च) भी होता है। विकल्प विधान से पक्ष में वाक्य भी होता है। उदा० - आत्मनः पुत्रमिच्छति-पुत्रकाम्यति । ७ सिद्धि - पुत्रकाम्यति । पुत्र+अम्+काम्यच् । पुत्र+काम्य। पुत्रकाम्य। पुत्रकाम्य+लट् । पुत्रकाम्य+शप्+तिप्। पुत्रकाम्य+अ+ति। पुत्रकाम्यति। यहां इच्छति धातु के कर्मभूत 'पुत्र' सुबन्त से इस सूत्र से काम्यच् प्रत्यय है। क्यच् (आचारे) - (६) उपमानादाचारे | १० | प०वि०-उपमानात् ५।१ आचारे ७ । १ । अनु० - प्रत्यय:, परः, कर्मणः, सुपः वा क्यच् इति चानुवर्तते । Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वय:-उपमानात् कर्मण: सुप आचारे वा क्यच् । अर्थ:-उपमानवाचिन: कर्मण: सुबन्तात् पर आचारेऽर्थे विकल्पेन क्यच् प्रत्ययो भवति । वा-ग्रहणात् पक्षे वाक्यमपि भवति । उदा०-पुत्रमिवाचरति-पुत्रीयति छात्रम्। प्रावारमिवाचरतिप्रावारीयति कम्बलम्। आर्यभाषा-अर्थ-(उपमानात्) उपमानवाची (कर्मण:) कर्मभूत (सुप:) सुबन्त से (पर:) परे (आचारे) आचरण करने अर्थ में (वा) विकल्प से (क्यच्) क्यच् (प्रत्यय:) प्रत्यय होता है। विकल्प-विधान से पक्ष में वाक्य भी होता है। उदा०-पुत्रमिवाचरति-पुत्रीयति छात्रम् । छात्र से पुत्र के समान आचरण करता है। प्रावारमिवाचरति-प्रावारीयति कम्बलम् । कम्बल को चद्दर के समान बरतता है। सिद्धि-पुत्रीयति । इसकी सिद्धि (३।१८) में देख लेवें। विशेष-इससे आगे प्रत्ययः' और 'पर:' की अनुवृत्ति नहीं दिखाई जायेगी, इन दोनों का पञ्चम अध्याय की समाप्ति पर्यन्त अधिकार है। क्यङ् (आचारे) ___ (७) कर्तुः क्यङ् सलोपश्च।११। प०वि०-कर्तुः ६१ क्यङ् ११ सलोप: १।१ च अव्ययपदम् । स०-सस्य लोप इति सलोप: (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-वा, सुप:, उपमानाद्, आचारे इति चानुवर्तते। अन्वय:-उपमानात् कर्तु: सुप आचारे वा क्यङ् सलोपश्च । अर्थ:-उपमानवाचिन: कर्तुः सुबन्तात् पर आचारेऽर्थे विकल्पेन क्यङ् प्रत्ययो भवति, सकारस्य च वा लोपो भवति। अन्वाचयशिष्ट: सलोपः, तदभावेऽपि क्यङ् प्रत्ययो भवत्येव । यदि क्वचित् सकारो भवति स लुप्यते। उदा०-श्येन इवाचरति काक:-श्येनायते । पुष्करमिवाचरति कुमुदम्-पुष्करायते। पय इवाचरति तक्रम्-पयायते, पयस्यते वा। आर्यभाषा-अर्थ-(उपमानात्) उपमानवाची (कर्तुः) कर्तृभूत (सुप:) सुबन्त से परे (आचारे) आचरण अर्थ में (वा) विकल्प से (क्यङ्) क्यङ् प्रत्यय होता है (च) और विकल्प से (सलोप:) सकार का लोप होता है। यहां सकार का लोप अन्वाचयशिष्ट है, यदि Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः शब्द में सकार हो तो लोप हो जाता है, यदि न हो तब भी शब्द से क्यङ् प्रत्यय होता ही है। सकार का लोप भी विकल्प से होता है। उदा०-श्येन इवाचरति काक:-श्येनायते। कौवा बाज के समान आचरण करता है। पुष्करमिवाचरति कुमुदम्-पुष्करायते । नीला कमल सफेद कमल के समान आचरण कर रहा है। पय इवाचरति तक्रम्-पयायते, पयस्यते वा। मट्ठा दूध के समान लग रहा है। सिद्धि-पयायते। पयस्+सु+क्यड्। पयस्+य। पय+य। पयाय। पयाय+लट् । पयाय+शप्+त। पयाय+अ+ते। पयायते । स लोप के विकल्प में-पयस्यते । ___ यहां उपमानवाची ‘पयस्' शब्द से इस सूत्र से क्यङ्' प्रत्यय और अन्त्य सकार का लोप होता है। अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः' (७।४।२५) से दीर्घ हो जाता है। क्यङ्' प्रत्यय के डित् होने से 'अनुदात्तङित आत्मनेपदम् (१।३।१२) से आत्मनेपद होता है। ऐसे ही-श्येनायते, पुष्करायते। क्यङ् (भवत्यर्थे) (८) भृशादिभ्यो भुव्यच्वेर्लोपश्च हलः।१२। प०वि०-भृश-आदिभ्य: ५ १३ भुवि ७।१ अच्वे: ५१ लोप: ११ च अव्ययपदम्, हल: ६।१। स०-भृश आदिर्येषां ते भृशादय:, तेभ्य:-भृशादिभ्यः (बहुव्रीहि:)। न च्विरिति अच्चि:, तस्मात्-अच्वे: (नञ्तत्पुरुष:) अनु०-वा, क्यङ् इति चानुवर्तते । अन्वय:-अच्विभ्यो भृशादिभ्यो भुवि वा क्यङ् हलश्च लोपः। अर्थ:-अच्चि-अन्तेभ्यो भृशादिभ्य: प्रातिपदिकेभ्य: परो भुवि भवत्यर्थे विकल्पेन क्यङ् प्रत्ययो भवति, अन्त्यस्य हलश्च लोपो भवति । अच्वेरिति वचनाद् अभूततद्भावे विषये क्यङ् प्रत्ययो विधीयते । नजिवयुक्तमन्यतत्सदृशाधिकरणे। उदा०-अभृशो भृशो भवति-भृशायते । अशीघ्र: शीघ्रो भवति-शीघ्रायते । असुमना: सुमना भवति-सुमनायते। भृश। शीघ्र । मन्द। चपल। पण्डित। उत्सुक । उन्मनस् । अभिमनस् । सुमनस्। दुर्मनस् । रहस्। रेहस्। शश्वत् । बृहत् । वेहत् । Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १० पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् नृषत् । शुधि । अधर । ओजस् । वर्चस् । विमनस् । रभन्। हन्। रोहत्। शुचिस्। अजरस् । इति भृशादयः । आर्यभाषा - अर्थ - (अच्चे:) च्चि प्रत्यय से रहित (भृशादिभ्यः) भृश आदि प्रातिपदिकों से परे (भुवि) भवति=होने अर्थ में (वा) विकल्प से ( क्यङ) क्यङ् प्रत्यय होता है (च) और (हल: ) अन्त्य हल् का (लोपः) लोप हो जाता है। हल् का लोप अन्वाचयशिष्ट है। यदि प्रातिपदिक के अन्त में हल हो तो लोप हो जाता है। 'अच्वि' के वचन से अभूततद्भाव विषय में क्यङ् प्रत्यय होता है क्योंकि 'अभूततद्भावे कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यकर्तरि च्चि: ' (५/४/५०) से च्वि' प्रत्यय अभूततद्भाव विषय में होता है। नञयुक्त का तत्सदृश द्रव्य अर्थ में कथन होता है। उदा० ० - अभृशो भृशो भवति-भृशायते । जो सबल नहीं है वह सबल होता है। अशीघ्रः शीघ्रो भवति-शीघ्रायते । जो शीघ्रकारी नहीं है वह शीघ्रकारी होता है। असुमनाः सुमना भवति-सुमनायते। जो उत्तम मनवाला नहीं है, वह उत्तम मनवाला होता है । सिद्धि - सुमनायते । सुमनस् + सु + क्यङ् । सुमनस्+य। सुमन+य। सुमनाय । सुमनाय+लट्। सुमनाय+शप्+त। सुमनाय+अ+ते । सुमनायते। यहां सब कार्य पयायते के समान हैं। ऐसे ही - भृशायते, शीघ्रायते । क्यष् (भवत्यर्थे) - (६) लोहितादिडाज्भ्यः क्यष् | १३ | प०वि० - लोहितादि-उ -डाज्भ्यः ५ ।३ क्यष् १ । १ । स० - लोहित आदिर्येषां ते लोहितादय:, लोहितादयश्च डाचू च ते - लोहितादिडाच, तेभ्य: - लोहितादिडाज्भ्यः (बहुव्रीहिगर्भितेतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-वा, भुवि, अच्वेरिति चानुवर्तते । अन्वयः - अच्विभ्यो लोहितादिडाज्भ्यो भुवि वा क्यष् । अर्थ:- अच्चि - अन्तेभ्यो लोहितादिभ्यो डाजन्तेभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यः परो भुवि=भवत्यर्थे विकल्पेन क्यष् प्रत्ययो भवति । पूर्वस्मिन् सूत्रेऽभूततद्भावेऽर्थे क्यङ् प्रत्ययो विहितः, लोहितादिभ्यो डाजन्तेभ्यश्च क्यषेव स्यादिति नियमार्थं वचनम् । 'वा क्यष : ' ( १ । ३ । ९० ) इति परस्मैपदमात्मनेपदं च भवति । Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः उदा०-लोहितादि:-अलोहितो — लोहितो भवति-लोहितायति, लोहितायते वा। डाजन्त:-अपटपटा पटपटा भवति-पटपटायति, पटपटायते वा। ___ लोहित । नील । हरित। पीत । मद्र । फेन । मन्द । इति लोहितादिः । आकृतिगणत्वात्-वर्मन्, निद्रा, करुणा, कृपा इत्यादयो लोहितादिषु गण्यन्ते। आर्यभाषा-अर्थ-(अच्वे:) च्वि-प्रत्यय से रहित (लोहितादिडाज्भ्यः) लोहित आदि और डाच् प्रत्ययान्त प्रातिपदिकों से (भुवि) होने अर्थ में (वा) विकल्प से (क्यष्) क्यष् प्रत्यय होता है। पूर्व सूत्र में अभूततद्भाव अर्थ में क्यङ् प्रत्यय का विधान किया गया है, लोहित आदि तथा डाच्-प्रत्ययान्त प्रातिपदिकों से उक्त अर्थ में क्यष् प्रत्यय ही हो, इस नियम के लिए यह कथन किया गया है। इससे वा क्यषः' (१।३।९०) से परस्मैपद और आत्मनेपद होता है। उदा०-लोहितादि-अलोहितो लोहितो भवति-लोहितायते। जो लाल नहीं है वह लाल हो रहा है। डाजन्त-अपटपटा पटपटा भवति-पटपटायते। जो पटपट शब्द वाला नहीं है वह पटपट शब्दवाला हो रहा है। लोहित आदि शब्द धर्मवाची हैं, इनसे शब्दशक्ति के स्वभाव से तद्धर्मी द्रव्यों का ग्रहण किया जाता है। सिद्धि-(१) लोहितायति । लोहित+सु+क्यण् । लोहित+य। लोहिताय । लोहिताय+लट् । लोहिताय+शप्+तिप् । लोहिताय+अति। लोहितायति। ___ यहां वा क्यष:' (१।३।९०) से विकल्प से परस्मैपद होता है, पक्ष में आत्मनेपद भी होता है-लोहितायते। (२) पटपटायते । पटत्+डाच् । पटत्+पटत्+आ। पटत्+पटक+आ। पट+पट्+आ। पटपटा। पटपटा+क्यण् । पटपटा+य। पटपटाय। पटपटाय+लट् । पटपटाय+शप्+तिप् । पटपटाय+अ+ति। पटपटायति। यहां 'पटत्' शब्द से 'अव्यक्तानुकरणात्०' (५।४।५७) से 'डाच्' प्रत्यय है। 'डाचि बहुलं द्वे भवतः' से 'पटत्' शब्द को द्विर्वचन होता है। डित्यभस्यापि टेर्लोप:' (वा० ६।४।१४३) से पटत् के टिभाग (अत्) का लोप होता है। नित्यमामेडिते डाचि' (वा० ६।१।९६) से पूर्व पटत् के तकार को पररूप पकार होता है। शेष कार्य लोहितायति' के समान है। Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२ क्यङ् (क्रमणे) - पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (१०) कष्टाय क्रमणे | १४ | प०वि० - कष्टाय ४ । १ क्रमणे ७ । १ । अनु० - वा, क्यङ् इत्यनुवर्तते, न क्यष् । अन्वयः - चतुर्थी समर्थात् कष्टात् क्रमणे वा क्यङ् । अर्थ:- चतुर्थी समर्थात् कष्टशब्दात् परः क्रमणे = अनार्जवेऽर्थे विकल्पेन क्यङ् प्रत्ययो भवति । उदा० - कष्टाय कर्मणे क्रामति-कष्टायते । आर्यभाषा- अर्थ - (कष्टाय ) चतुर्थी - समर्थ कष्ट शब्द से परे (क्रमणे) कुटिलता अर्थ में (वा) विकल्प से (क्यङ् ) क्यङ् प्रत्यय होता है । उदा०-कष्टाय कर्मणे क्रामति-कष्टायते । कष्ट के हेतु पाप कर्म करने लिये उत्साह करता है। सिद्धि-कष्टायते । कष्ट+ ङे+क्यङ् । कष्ट+य। कष्टाय । कष्टाय लट्/ कष्टाय+शप्+त। कष्टाय + अ+ते । कष्टायते। यहां सब कार्य पूर्ववत् हैं। विशेष- सूत्र में कष्ट शब्द चतुर्थ्यन्त पढ़ा है अत: चतुर्थी समर्थ 'कष्ट' शब्द का ग्रहण किया जाता है । क्यङ् ( आवर्तने चरणे च) (११) कर्मणो रोमन्थतपोभ्यां वर्तिचरोः | १५ | प०वि० - कर्मणः ५ ।१ रोमन्थ - तपोभ्याम् ५ | २ वर्तिचरोः ७ । २ । सo - रोमन्थश्च तपश्च ते रोमन्थतपसी, ताभ्याम् - रोमन्थतपोभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । वर्तिश्च चर् च तौ वर्तिचरौ, तयो:-वर्तिचरो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-वा, क्यङ् इति चानुवर्तते । अन्वयः-कर्मभ्यां रोमन्थतपोभ्यां वर्तिचरोर्वा क्यङ् । अर्थ :- कर्मभूताभ्यां रोमन्थ - तपोभ्यां शब्दाभ्यां परो यथासंख्यं वर्तिचरोरर्थयोर्विकल्पेन क्यङ् प्रत्ययो भवति । उदा० - रोमन्थ:- रोमन्थं वर्तयति - रोमन्थायते । गौः । तप:तपश्चरति तपस्यति ब्रह्मचारी । Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः आर्यभाषा-अर्थ-(कर्मण:) कर्मभूत (रोमन्थ-तपोभ्याम्) रोमन्थ और तप शब्दों से परे यथासंख्य (वर्ति-चरो:) आवृत्ति और आचरण अर्थ में (वा) विकल्प से (क्यङ्) क्यङ् प्रत्यय होता है। उदा०-रोमन्थ-रोमन्थं वर्तयति-रोमन्थायते गौः । गाय खाये हुये घास के चर्वण की आवृत्ति कर रही है। रोमन्थ खाये हुये घास को फिर चबाना (जुगाली करना)। वर्तिः=आवृत्तिः । तप:-तपश्चरति-तपस्यति ब्रह्मचारी। ब्रह्मचारी तप कर रहा है। सिद्धि-(१) तपस्यति । तपस्+अम्+क्यङ्। तपस्+य। तपस्य। तपस्य+लट् । तपस्य+शप्+तिप्। तपस्य+अ+ति। तपस्यति । यहां क्यङ् प्रत्यय के डित् होने से 'अनुदात्तडित आत्मनेपदम् (१।३।१२) से आत्मनेपद प्राप्त था किन्तु तपस: परस्मैपदं च' (वा० ३।१।१५) से यहां परस्मैपद होता है। (२) रोमन्थायते । कष्टायते के समान सिद्ध करें। क्यङ् (उद्वमने) (१२) वाष्पोष्मभ्यामुद्वमने।१६। प०वि०-वाष्प-उष्मभ्याम् ५ ।२ उद्वमने ७।१। स०-वाष्पश्च ऊष्मा च तौ वाष्पोष्माणौ, ताभ्याम्-वाष्पोष्मभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-वा, क्यङ्, कर्मण इति चानुवर्तते। अन्वय:-कर्मभ्यां वोष्पोष्मभ्यामुद्वमने वा क्यङ् । अर्थ:-कर्मभूताभ्यां वाष्पोष्मभ्यां शब्दाभ्यां पर उद्वमनेऽर्थे विकल्पेन क्यङ् प्रत्ययो भवति। उदा०-वाष्प:-वाष्पमुद्वमति-वाष्पायते। ऊष्मा-ऊष्माणमुद्वमतिऊष्मायते। आर्यभाषा-अर्थ-(कर्मण:) कर्मभूत (वाष्पोष्मभ्याम्) वाष्प और ऊष्मा शब्द से परे (उद्वमने) उगलने अर्थ में (वा) विकल्प से (क्यङ्) क्यङ् प्रत्यय होता है। उदा०-वाष्प:-वाष्पमुद्वमति-वाष्पायते स्थाली। पतीली भांप को उगलती है। ऊष्मा-उष्माणमुद्वमति-ऊष्मायते सूर्यः । ऊष्मा सूर्य गर्मी को उगलता है। सिद्धि-वाष्पायते। वाष्प+अम्+क्यङ्। वाष्प+य। वाष्पाय। वाष्पाय+लट् । वाष्पाय+शप्+त। वाष्पाय+अ+ते। वाष्पायते। सब कार्य पूर्ववत् है। Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् क्यङ् (करणे) (१३) शब्दवैरकलहाभ्रकण्वमेघेभ्यः करणे।१७। प०वि०-शब्द-वैर-कलह-अभ्र-कण्व-मेघेभ्य: ५।१ करणे ७१। स०-शब्दश्च वैरञ्च कलहश्च अभ्रश्च कण्वं च मेघश्च ते शब्द॰मेघाः, तेभ्य:-शब्द०मेघेभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-वा, क्यङ् कर्मण इति चानुवर्तते। अन्वय:-कर्मभ्य: शब्द०मेघेभ्य: करणे वा क्यङ् । अर्थ:-कर्मभूतेभ्य: शब्दवैरकलहाभ्रकण्वमेघेभ्य: शब्देभ्य: पर: करणे करोत्यर्थे विकल्पेन क्यङ् प्रत्ययो भवति । उदा०-शब्द:-शब्दं करोति-शब्दायते । वैरम्-वैरं करोति-वैरायते। कलह:-कलहं करोति-कलहायते। अभ्र:-अभं करोति-अभ्रायते । कण्वम्-कण्वं करोति-कण्वायते। मेघ:-मेघं करोति-मेघायते। आर्यभाषा-अर्थ:-(शब्द॰मेघेभ्य:) शब्द, वैर, कलह, अभ्र, कण्व, मेघ शब्दों से परे (करणे) करने अर्थ में (वा) विकल्प से (क्यङ्) क्यङ् प्रत्यय होता है। उदा०-शब्द-शब्दं करोति-शब्दायते । शब्द करता है। वैर-वैरं करोति-वैरायते। वैर करता है। कलह-कलहं करोति-कलहायते। झगड़ा करता है। अभ्र-अभ्रं करोति-अभ्रायते। बादल बनाता है। कण्व-कण्वं करोति-कण्वायते। पाप करता है। मेघ-मेघं करोति-मेघायते । बरसाती बादल बनाता है। सिद्धि-शब्दायते । पूर्ववत्। क्यङ् (वेदनायाम) (१४) सुखादिभ्यः कर्तृ वेदनायाम् ।१८। प०वि०-सुख-आदिभ्य: ५।३ कर्तृ ६।१ (लुप्तषष्ठी) वेदनायाम् ७१। स०-सुखम् आदिर्येषां ते सुखादयः, तेभ्य:-सुखादिभ्य: (बहुव्रीहिः)। अनु०-वा, क्यङ्, कर्मण इति चानुवर्तते । अन्वय:-कर्तुः कर्मभ्य: सुखादिभ्यो वा क्यङ् वेदनायाम्। Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः अर्थ:-कर्तुः सम्बन्धिभ्यः कर्मभूतेभ्यः सुखादिभ्यः शब्देभ्यः परो वेदनायाम्=अनुभवत्यर्थे विकल्पेन क्यङ् प्रत्ययो भवति । 1 " न कर्तृग्रहणेन वेदनाऽभिसम्बध्यते । किं तर्हि ? सुखादीन्यभिसम्बध्यन्ते। कर्तुयानि सुखादीनि ” ( महाभाष्यम्) । " उदा०-सुखं वेदयते-सुखायते देवदत्तः । दुःखं वेदयते-दुःखायते यज्ञदत्तः । सुख। दु:ख। तृप्त। गहन । कृच्छ्र । अस्र । अलीक । प्रतीप । करुण। कृपण। सोढ। इति सुखादयः । आर्यभाषा - अर्थ - (कर्तुः) कर्ता के सम्बन्धी (कर्मणः) कर्मभूत (सुखादिभ्यः) सुख आदि शब्दों से परे (विदनायाम्) अनुभव करना अर्थ में (वा) विकल्पेन (क्यङ) क्यङ् प्रत्यय होता है । उदा०-सुखं वेदयते-सुखायते देवदत्तः । देवदत्त सुख अनुभव करता है। दुःखं वेदयते-दु:खायते यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त दुःख अनुभव करता है। सिद्धि-सुखायते । पूर्ववत् । - क्यच् (करणविशेषे ) - (१५) नमोवरिवश्चित्रङः क्यच् ।१६। प०वि०-नमस्-वरिवस्- चित्रङ: ५ ।१ क्यच् १ । १ । सo - नमश्च वरिवश्च चित्रङ् च एतेषां समाहारो नमोवरिवश्चित्रङ, तस्मात् - नमोवरिवश्चित्रङ : ( समाहारद्वन्द्व : ) । अनु० - वा, कर्मणः करणे इति चानुवर्तते । अन्वयः - कर्मणो नमोवरिवश्चित्रङः करणे वा क्यच् । अर्थः- कर्मभूतेभ्यो नमोवरिश्चित्रभ्यः शब्देभ्यः परः करणे =करोति विशेषेऽर्थे विकल्पेन क्यच् प्रत्ययो भवति । 1 उदा०-नमस: पूजायाम् । नमः करोति-नमस्यति । नमस्यति देवान् । वरिवसः परिचर्यायाम् । वरिवः करोति - वरिवस्यति । वरिवस्यति गुरून् । चित्रङ आश्चर्ये । चित्रं करोति - चित्रीयते । Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(कर्मणः) कर्मभूत (नमोवरिवश्चित्रड:) नमस, वरिवस् और चित्रङ् शब्दों से परे (करणे) करोति विशेष अर्थ में (वा) विकल्प से (क्यच्) क्यच् प्रत्यय होता है। उदा०-नमस् (पूजा करना) । नमः करोति-नमस्यति । नमस्यति देवान् । देवताओं की पूजा करता है। वरिवस् (सेवा करना)। वरिवः करोति-वरिवस्यति । वरिवस्यति गुरून् । गुरुजनों की सेवा करता है। चित्रङ् (आश्चर्य करना) चित्रं करोति-चित्रीयते देवदत्तः। देवदत्त आश्चर्य करता है। सिद्धि-चित्रीयते । चित्र+अम्+क्यच् । चित्र+य। चित्री+य । चित्रीय। चित्रीय+लट् । चित्रीय+शप्+त। चित्रीय+अ+ते। चित्रीयते। ___यहां चित्र शब्द से आश्चर्य अर्थ में इस सूत्र से क्यच् प्रत्यय है। क्यचि च (७।४।३३) से अङ्ग को ई-आदेश होता है। 'चित्र' शब्द से डित् होने से 'अनुदात्तडित आत्मनेपदम् (१।३।१२) से आत्मनेपद होता है। अन्यत्र परस्मैपद ही होता है। ऐसे ही-नमस्यति, वरिवस्यति। विशेष-क्यच्, क्यङ् और क्यष् ये तीन प्रत्यय हैं। इनमें ककार अनुबन्ध न: क्ये (१।४।१५) में समानरूप से तीनों के ग्रहण करने के लिए है। क्यच में चकार अनुबन्ध 'क्यचि च' (७।४।३३) से ईत्व विधान के लिए है, चित:' (६।१।१६३) के लिये नहीं, क्योंकि 'धातो:' (६।१।१५६) से धातु अन्तोदात्त होता ही है। क्यङ् में डकार अनुबन्ध 'अनुदात्तडित आत्मनेपदम् (१।३।१२) से आत्मनेपदविधि के लिये है। क्यष में षकार अनुबन्ध वा क्यष:' (१।३ ।९०) से विकल्प से परस्मैपदविधि के लिये है। णिङ् (करणविशेषे) (१६) पुच्छभाण्डचीवराण्णिङ्।२०। प०वि०-पुच्छ-भाण्ड-चीवरात् ५।१ णिङ् १।१। स०-पुच्छं च भाण्डं च चीवरं च एतेषां समाहार: पुच्छ-भाण्डचीवरम्, तस्मात्-पुच्छभाण्डचीवरात् (समाहारद्वन्द्व:)। अनु०-वा, कर्मणः, करणे इति चानुवर्तते । अन्वय:-कर्मण: पुच्छभाण्डचीवरात् करणे वा णिङ् । अर्थ:-कर्मभूतेभ्य: पुच्छभाण्डचीवरेभ्य: शब्देभ्य: करणे करोति विशेषेऽर्थे विकल्पेन णिङ् प्रत्ययो भवति। उदा०-पुच्छादुदसने पर्यसने वा। पुच्छमुदस्यति पर्यस्यति Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः १७ वा-उत्पुच्छयते, परिपुच्छयते वा । भाण्डात् समाचयने। भाण्डानि समाचिनोति-संभाण्डयते । चीवरार्दजने परिधाने वा । चीवराणि समर्जयति, परिदधाति वा - संचीवरयते । उदा० आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणः) कर्मभूत (पुच्छभाण्डचीवरात्) पुच्छ, भाण्ड और चीवर शब्दों से (करणे) करोति विशेष अर्थ में (वा) विकल्प से ( णिङ) णिङ् प्रत्यय होता है । To - पुच्छ (उत्क्षेपण वा परिक्षेपण करना) । पुच्छमुदस्यति पर्यस्यति वा- उत्पुच्छयते परिपुच्छयते वा गौ: । गाय पूछ को ऊपर अथवा सब ओर फेंकती है। भाण्ड (ठीक रखना) । भाण्डानि समाचिनोति - संभाण्डयते कुम्भकारः । कुम्हार घट आदि भाण्डों को ठीक-ठीक रखता है। चीवर ( संग्रह करना वा धारण करना) । चीवराणि समर्जयति परिदधाति वा - संचीवरयते भिक्षुः । भिक्षु कपड़ों को इकट्ठा करता है अथवा धारण करता है । सिद्धि-उत्पुच्छयते । उत्+पुच्छ+अम्+ णिङ् । उत्+पुच्छ्+इ। उत्पुच्छि । उत्पुच्छि+लट् । उत्पुच्छि+शप्+त। उत्पुच्छे+अ+ते। उत्पुच्छयते। यहां कर्मभूत पुच्छ शब्द से करोति विशेष अर्थ में णिङ् प्रत्यय है। णिङ् के ङित् होने से 'अनुदात्तङ्ति आत्मनेपदम् ' (१।३।१२) से आत्मनेपद होता है। णिङ् में णकार अनुबन्ध 'णेरनिटिं' (६/४/५१) में 'णिङ्' और 'णिच्' प्रत्यय का समानरूप से ग्रहण करने के लिये है । णिच् (करणविशेषे ) - (१७) मुण्डमिश्रश्लक्षणलवणव्रतवस्त्रहलकलकृततूस्तेभ्यो णिच् ।२१। प०वि०-मुण्ड - मिश्र - श्लक्षण- लवण - व्रत-वस्त्र- हल-कलकृत- तूस्तेभ्य: ५ । ३ णिच् १ । १ । स०-मुण्डश्च मिश्रश्च श्लक्षणश्च लवणं च व्रतं च वस्त्रं च हलश्च कलश्च कृतं च तूस्तं च तानि - मुण्ड०तूस्तानि, तेभ्य:- मुण्ड० तूस्तेभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - वा, कर्मणः, करणे इति चानुवर्तते । अन्वयः-कर्मभ्यो मुण्ड०तूस्तेभ्यः करणे वा णिच् । अर्थः-कर्मभूतेभ्यो मुण्डमिश्रश्लक्षणलवणव्रतवस्त्रहलकलकृततूस्तेभ्यः शब्देभ्यः परः करणे=करोति विशेषेऽर्थे विकल्पेन णिच् प्रत्ययो भवति । Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा० - मुण्ड: - मुण्डं करोति - मुण्डयति । मिश्रः - मिश्रं करोतिमिश्रयति । श्लक्षण: - श्लक्षणं करोति श्लक्षणयति । लवणम्-लवणं करोति-लवणयति । व्रतम् (व्रताद्भोजने तन्निवृत्तौ च ) व्रतं करोति-व्रतयति । पयो व्रतयति ब्राह्मणः। वृषलान्नं व्रतयति ब्राह्मणः । वस्त्रम् (वस्त्रात् समाच्छादने) । वस्त्रं करोति - संवस्त्रयति । हलि : हलिं गृह्णाति हलयति । कलि:- कलिं गृह्णाति-कलयति । कृतम्-कृतं गृह्णाति-कृतयति । तूस्तम्- तूस्तानि विहन्ति - विस्तूस्तयति केशान् भिक्षुः । - आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणः) कर्मभूत (मुण्ड०तूस्तेभ्यः) मुण्ड, मिश्र, श्लक्षण, लवण, व्रत, वस्त्र, हल, कल, कृत, तूस्त शब्दों से परे (करणे) करोतिविशेष (करना विशेष } अर्थ में (वा) विकल्प से ( णिच्) णिच् प्रत्यय होता है । १८ उदा०-मुण्ड-मुण्डं करोति - मुण्डयति । मुण्डन करता है। मिश्र - मिश्रं करोति-मिश्रयति । मिश्रण करता है। श्लक्षण- श्लक्षणं करोति - श्लक्षणयति । निर्मल करता है। लवण-लवणं करोति- लवणयति । नमकीन बनाता है। व्रत (भोजन करना अथवा उससे निवृत्त होना) व्रतं करोति - व्रतयति । पयो व्रतयति ब्राह्मणः । ब्राह्मण दुग्धपान का व्रत करता है। वृषलान्नं व्रतयति ब्राह्मण: । ब्राह्मण नीच के अन्न का वर्जन (त्याग) करता है। वस्त्र ( समाच्छादन) वस्त्रं करोति-संवस्त्रयति । वस्त्र धारण करता है अथवा वस्त्र से ढकता है । हलि-हलिं गृह्णाति - हलयति । बड़े हल को पकड़ता है। महद्हलम् = [=हलिः । कलि- कलिं गृह्णाति - कलयति । कलि नामक पासे को ग्रहण करता है । कृत-कृतं गृह्णाति - कृतयति । कृत नामक पासे को ग्रहण करता है । तूस्त - तूस्तानि विहन्ति - वितस्तयति केशान् भिक्षुः । भिक्षु जटीभूत केशों को अलग-अलग करता है। सिद्धि - (१) मुण्डयति । मुण्ड + अम् + णिच् । मुण्ड + इ । मुण्डि । मुण्डि+लट् । मुण्डि + शप् + तिप् । मुण्डे + अ+ति । मुण्डयति । यहां कर्मभूत 'मुण्ड' शब्द से करोति - विशेष अर्थ में इस सूत्र से णिच् प्रत्यय है । णिजन्त मुण्ड धातु से 'वर्तमाने लट्' (३ । २ । १२३) से वर्तमानकाल में लट् प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से अङ्ग को गुण होता है। ऐसे ही मिश्रयति आदि पद सिद्ध करें । विशेष-हलयति । कलयति । इसी सूत्र में निपातन से हलि और कलि शब्द अकारान्त हैं। गन्ना बोते समय हल के मुख के दोनों ओर गण्डीरी बांधने पर जो हल बड़ा हो जाता है उसे 'हलि' कहते हैं । हल दो प्रकार के हैं। बड़ा हल जुताई में और छोटा हल बुवाई के काम आता है। द्यूतक्रीडा में पांच पासों का प्रयोग किया जाता है उनके नाम ये हैं- अक्षराज, कृत, त्रेता, द्वापर, कलि । यहां कलि और कृत पासे का उल्लेख किया गया है । ये अक्ष और शलाका के आकार के होते हैं। Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः यङ् (पौनःपुन्ये भृशार्थे वा)(१८) धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ् ।२२। ___ प०वि०-धातो: ५।१ एकाच: ५।१ हलादे: ५।१ क्रियासमभिहारे ७।१ यङ् १।१। स०-एकोऽच् यस्मिन् स एकाच, तस्मात्-एकाच: (बहुव्रीहिः)। हल् आदिर्यस्य स हलादि:, तस्मात्-हलादे: (बहुव्रीहि:)। क्रियाया: समभिहार इति क्रियासमभिहार:, तस्मिन्-क्रियासमभिहारे (षष्ठीतत्पुरुष:)। पौन:पुन्यं भृशार्थो वा क्रियासमभिहारः। अन्वय:-हलादेरेकाचो धातो: क्रियासमभिहारे यङ् । अर्थ:-हलादेरेकाचो धातो: पर: क्रियासमभिहारेऽर्थे यङ् प्रत्ययो भवति। उदा०-पौन:पुन्ये-पुन: पुन: पचति-पापच्यते देवदत्तः। पुन: पुनर्यजति-यायज्यते यज्ञदत्त: । भृशार्थे-भृशं ज्वलति-जाज्वल्यते वह्निः। भृशं दीप्यते-देदीप्यते सूर्यः। । आर्यभाषा-अर्थ-(हलादे:) जिसके आदि में हल है और (एकाच:) जिसमें एक ही अच् है उस (धातो:) धातु से परे (क्रियासमभिहारे) बार-बार होना अथवा अधिक होना अर्थ में (यङ्) यङ् प्रत्यय होता है। उदा०- (पुन: पुन: होना) पुन: पुन: पचति-पापच्यते देवदत्तः । देवदत्त बार-बार पकाता है। पुन: पुनर्यजति-यायज्यते यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त बार-बार यज्ञ करता है (भृश=अधिक होना)। भृशं ज्वलति-जाज्वल्यते वह्निः । अग्नि खूब जलती है। भृशं दीप्यते-देदीप्यते सूर्यः । सूर्य खूब चमकता है। सिद्धि-(१) पापच्यते । पच्+यड्। पच्+पच्+य। पा+पच्+य। पापच्य। पापच्य+लट् । पापच्य+शप्+त। पापच्य+अ+ते। पापच्यते। यहां डुपचष् पाके' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से क्रियासमभिहार अर्थ में यङ् प्रत्यय है। सन्यडो:' (६।१।९) से धातु को द्वित्व होता है। दीर्घोऽकित:' (७।४।८३) से अभ्यास को दीर्घ होता है। यङन्त 'पापच्य' धातु से वर्तमानकाल में वर्तमाने लट्' (३।२।१२३) से लट् प्रत्यय है। (२) यायज्यते। 'यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा० उ०)। (३) जाज्वल्यते। 'ज्वल दीप्तौ' (भ्वा०३०)। (४) देदीप्यते। दीपी दीप्तौ (दिवा०आ०)। Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २० यङ् (कौटिल्यार्थे) (१६) नित्यं कौटिल्ये गतौ | २३ | प०वि०-नित्यम् १।१ कौटिल्ये ७ । १ गतौ ७ । १ कुटिलस्य भावः कौटिल्यम्, तस्मिन्-कौटिल्ये ( तद्धितवृत्ति: ) । अनु० - धातो:, यङ् इति चानुवर्तते । अन्वयः - गतौ=गत्यर्थेभ्य: कौटिल्ये नित्यं यङ् । पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:- गत्यर्थे वर्तमानेभ्यो धातुभ्यः परः कौटिल्येऽर्थे नित्यं यङ् प्रत्ययो भवति Į उदा० - कुटिलं क्रामति चङ्क्रम्यते । कुटिलं द्रमति - दन्द्रम्यते । “योऽल्पीयस्यध्वनि गतागतानि करोति स कुटिलां गतिं सम्पादयन्नेवमुच्यते” इति पदमञ्जर्यां हरदत्तमिश्रः । आर्यभाषा-अर्थ- (गतौ) गति अर्थ में विद्यमान (धातो: ) धातुओं से परे (कौटिल्ये) कुटिलता अर्थ में (नित्यम् ) सदा ( यङ् ) प्रत्यय होता है । उदा०- -कुटिलं क्रामति- चङ्क्रम्यते । कुटिलं द्रमति - दन्द्रम्यते। तंग रास्ते में टेढ़ा-मेढ़ा चलता है। - सिद्धि - (१) चङ्क्रम्यते । क्रम्+यङ् । क्रम्+क्रम्+य। क+नुक्+क्रम्+य । क+न्+क्रम्+य । क+ +क्रम्+य। च+ङ्+क्रम्+य । चङ्क्रम्य । च‌ङ्क्रम्य+लट् । चङ्क्रम्य+शप्+त। चङ्क्रम्य+अ+ते। चङ्क्रम्यते । यहां 'क्रमु पादविक्षेपे' (वा०प०) धातु से कुटिलगति अर्थ में इस सूत्र से यङ् प्रत्यय है। 'सन्यङोः' (६ 1१1९ ) से धातु को द्वित्व होता है । 'नुगतोऽनुनासिकान्तस्य' (७/४/८५) से अभ्यास को नुक् आगम, 'नश्चापदान्तस्य झलि (८ । ३ । २४) से न्' को अनुस्वार, 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' (८ ।४ /५७ ) से अनुस्वार को परसवर्ण ङकार होता है। यङन्त 'चङक्रम्य' धातु से पूर्ववत् लट् प्रत्यय है । (२) दन्द्रम्यते । 'द्रम गतौं (भ्वा०प०) पूर्ववत् । यङ् (धात्वर्थनिन्दायाम्) - (२०) लुपसदचरजपजभदहदशगृभ्यो भावगर्हायाम् । २४ । प०वि०-लुप-सद-चर-जप-जभ-दह-दश-गृभ्यः ५। ३ भाव गर्हायाम् ७।१। Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः २१ स०-लुपश्च सदश्च चरश्च जपश्च जभश्च दहश्च दशश्च गृश्च ते लुपसदचरजपजभदहदशग्रः, तेभ्यः - लुपसदचरजपजभदहदशगृभ्यः ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । धात्वर्थो भावः । भावस्य गर्हा इति भावगर्हा, तस्याम्-भावगर्हायाम् (षष्ठीतत्पुरुषः) । अनु०-धातोः, नित्यम्, यङ् इति चानुवर्तते । अन्वयः - लुप०गृभ्यो भावगर्हायां नित्यं यङ् । अर्थः-लुपसदचरजपजभदहदशगृभ्यो धातुभ्यो भावगर्हायाम् = धात्वर्थीनिन्दायामर्थे नित्यं यङ् प्रत्ययो भवति । नित्यम् = एव । उदा०- (लुप ) गर्हितं लुम्पति - लोलुप्यते । (सद) गर्हितं सीदति - सासद्यते । (चर) गर्हितं चरति चञ्चूर्यते । (जप) गर्हितं पति- जञ्जप्यते । (जभ ) गर्हितं जभते । जञ्जभ्यते । (दह) गर्हितं दहति - दन्दह्यते । (दश) गर्हित दंशयति दन्दश्यते । ( गु) गर्हितं गिरति-निजेगिल्यते । आर्यभाषा-अर्थ-(लुप०गृभ्यः) लुप, सद, चर, जप, जभ, दह, दश, गृ ( धातोः ) धातुओं से परे (भावगर्हायाम् ) धात्वर्थ की निन्दा अर्थ में (नित्यम्) ही (यङ) यङ् प्रत्यय होता है। उदा० - (लुप) गर्हितं लुम्पति - लोलुप्यते । खराब ढंग से काटता है । (सद ) गर्हितं सीदति - सासद्यते । खराब ढंग से बैठता है । (चर) गर्हितं चरति चञ्चूर्यते । खराब ढंग से चलता है अथवा खाता है। (जप) गर्हितं जपति- जञ्जप्यते । अशुद्ध जप करता है । (जभ ) गर्हितं जभते - जञ्जभ्यते । बुरी तरह जंभाई लेता है । (दह) गर्हितं दंशयते - दन्दश्यते । बुरी तरह डसता है । (गृ) गर्हितं गिरति-निजेगिल्यते । बुरी तरह निगलता है। सिद्धि - (१) लोलुप्यते । लुप+यङ् । लुप्+लुप्+य । लो+लुप्+य । लोलुप्य । लोलुप्य+लट् । लोलुप्य+शप्+त। लोलुप्य+अ+ते । लोलुप्यते । यहां 'लुप्लृ छेदने' (तु० उ० ) धातु से इस सूत्र से भावगर्हा अर्थ में 'यङ्' प्रत्यय है । 'सन्यङो:' (६ 1१1९) से धातु को द्वित्व होता है। 'गुणो यङ्लुको:' (७।४।८२) से अभ्यास को गुण होता है । यङन्त 'लोलुप्य' धातु से 'वर्तमाने लट्' (३ ।२।१२३) से 'लट्' प्रत्यय है। (२) सासद्यते । षट्ट विशरणगत्यवसादनेषु' (भ्वा०प०) । 'दीर्घोऽकित: ' (७/४/८३) से अभ्यास को दीर्घ होता है। Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् (३) चञ्चूर्यते । 'चर गतिभक्षणयो:' (भ्वा०प० ) । 'चरफलोश्च' (७।४।८७) से अभ्यास को 'नुक्' आगम, 'नश्चापदान्तस्य झलि' (८/३/२४) से न् को अनुस्वार और 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' (८/४/५७) से अनुस्वार को परसवर्ण (ञ) होता है। 'उत्परस्यात:' (७।४।८८) से अभ्यास से परवर्ती चर् के अ को उकार आदेश है और 'हलि च' (८/२/७७) से उसे दीर्घ होता है। २२ (४) जञ्जप्यते । 'जप व्यक्तायां वाचि, मानसे च' (भ्वा०प० ) । 'जपजभदहदशभञ्जपशां च' (७/४/८६ ) से अभ्यास को 'नुक्' आगम होता है। 'न्' को पूर्ववत् अनुस्वार और उसे परसवर्ण होता है। (५) जञ्जभ्यते । 'जभी गात्रविनामे' (भ्वा०आ०) । यहां पूर्ववत् 'नुक्' आगम, अनुस्वार और उसे परसवर्ण होता है। (६) दन्दह्यते। 'दह भस्मीकरणे' (भ्वा०प०)। यहां पूर्ववत् नुक् आगम, अनुस्वार और उसे परसवर्ण होता है। (७) दन्दश्यते । 'दशि दंशनदर्शनयो:' ( चु०आ० ) । यहां पूर्ववत् 'नुक्' आगम, अनुस्वार और उसे परसवर्ण होता है। (८) निजेगिल्यते । गृ+यङ् । नि+गिर् + गिर्+य । नि+जि+गिर् +य । नि+जे+गिल्+य। निजेगिल्य । निजेगिल्य+लट् । निजेगिल्य+शप्+त। निजेगिल्य+अ+ते । निजेगिल्यते । यहां 'मॄ निगरणें' (तु०प०) धातु से इस सूत्र से 'यङ्' प्रत्यय है। 'ऋत इद्धातो:' (७ 1१1१००) से धातु को इकार - आदेश, 'उरण् रपरः ' (१1१1५०) रपरत्व होता है । 'सन्यङो:' (६।१।९) से गिर् को द्वित्व होता है । 'कुहोश्चुः' (७।४।६२) से अभ्यास के ग् को ज् होता है। 'गुणो यङ्लुको:' (७।४।८२ ) से अभ्यास को गुण होता है 'प्रो यङि' (८ 1२ 120 ) से गिर् के रेफ को लत्व होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । णिच (अर्थविशेषे स्वार्थे च ) - 1 (२१) सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच् । २५ । प०वि०-सत्याप-पाश-रूप- वीणा - तूल श्लोक - सेना-लोम-त्वचवर्म- चूर्ण- चुरादिभ्य: ५। ३ णिच् १।१ । स०-चुर आदिर्येषां ते चुरादयः । सत्यापश्च पाशश्च रूपं च वीणा च तूलश्च श्लोकश्च सेना च लोम च त्वचं च वर्म च वर्णं च चूर्णं च चुरादयश्च ते सत्याप०चुरादयः, तेभ्य-सत्याप०चुरादिभ्यः (बहुव्रीहिगर्भिततरेतरयोगद्वन्द्वः) । Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ यस्य प्रथमः पादः अनु०-धातोरित्यनुवर्तते। '' : . अन्वय:-सत्याप०चूर्णेभ्य: शब्देभ्यश्चुरादिभ्यश्च धातुभ्यो णिच् । . अर्थ:-सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णेभ्य: शब्देभ्योऽर्थविशेषे चुरादिभ्यश्च धातुभ्य: पर: स्वार्थे णिच् प्रत्ययो भवति । उदा०-(सत्याप) सत्यात् तदाचष्टे तत्करोति वा। सत्यमाचष्टे सत्यं करोति वा-सत्यापयति। (पाश) पाशाद् विमोचने। पाशं विमुञ्चति-विपाशयति। (रूप) रूपाद् दर्शने। रूपं पश्यति-निरूपयति । (वीणा) वीणया उपगायति-उपवीणयति। (तूल) तूलेन अनुकुष्णातिअनुतूलयति। (श्लोक) श्लोकैरुपस्तौति-उपश्लोकयति । (सेना) सेनया अभियाति-अभिषेणयति। (लोम) लोमानि अनुमाटि-अनुलोमयति । (त्वच) त्वचं गृह्णाति-त्वचयति। (वर्म) वर्मणा संनाति-संवर्मयति। (वर्ण) वर्णं गृह्णाति-वर्णयति । (चूर्ण) चूर्णैरवध्वंसयति-अवचूर्णयति । चुरादिभ्य: स्वार्थे । चोरयति । चिन्तयति । आर्यभाषा-अर्थ-(सत्याप० चूर्णेभ्यः) सत्याप, पाश, रूप, वीणा, तूल, श्लोक, सेना, लोम, त्वच, वर्म, वर्ण, चूर्ण शब्दों से अर्थविशेष में और (चुरादिभ्यः) चुर आदि (धातो:) धातुओं से स्वार्थ में (णिच्) णिच् प्रत्यय होता है। उदा०-(सत्याप) सत्यमाचष्टे सत्यं करोति वा-सत्यापयति । सत्य कहता है अथवा सत्य बनाता है (प्रमाणित करता है)। (पाश) पाशं विमुञ्चति-विपाशयति । बन्धन को छोड़ता है। (रूप) रूपं पश्यति-निरूपयति । रूप को देखता है। (वीणा) वीणया उपगायति-उपवीणयति । वीणा से पार्श्वगायन करता है। (तूल) तूलेन अनुकुष्णाति-अनुतूलयति । तृण के अग्रभाग को तूल (रूई) के सहाय से ठीक चलाता है। (श्लोक) श्लोकैरुपस्तौति-उपश्लोकयति। स्तोत्रों से उपस्थानपूर्वक देवता की स्तुति करता है। (सेना) सेनया अभियाति-अभिषेणयति । सेना से चढाई करता है। (लोम) लोमानि अनुमार्टि-अनुलोमति। रोमों का अनुशोधन करता है। (त्वच) त्वचं गृह्णाति-त्वचयति। त्वच मृगचर्म को ग्रहण करता है। (वर्म) वर्मणा संनह्यति-सवर्मयति । कवच पहनकर तैयार होता है। (वर्ण) वर्णं गृह्णाति-वर्णयति । ब्राह्मण आदि वर्ण को ग्रहण करता है। (चूर्ण) चूर्णैरवध्वंसयति-अवचूर्णयति । चून-चून करके बखेरता है। चोरयति । चोरी करता है। चिन्तयति । सोचता है। सिद्धि-(१) सत्यापयति । सत्य+णिच् । सत्य+आपुक्+इ। सत्य+आप+इ। सत्यापि। सत्यापि+लट् । सत्यापि+शप्+तिम् । सत्यापे+अ+ति । सत्यापयति । इस सूत्र से सत्य शब्द Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् से कहना वा करना अर्थ में णिच् प्रत्यय है। वा०-अर्थवेदसत्यानामापुगवक्तव्य: (३।१।२५) से आपुक् आगम होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। ऐसे ही विपाशयति' आदि पद सिद्ध करें। (२) चुरादिगण की धातु पाणिनीय धातुपाठ में देख लेवें। णिच् (प्रयोजकव्यापारे) (२२) हेतुमति च।२६ । ___ प०वि०-हेतुमति ७१ च अव्ययपदम्। अत्र पारिभाषिकस्य हेतुशब्दस्य ग्रहणं कर्त्तव्यम्, तत्प्रयोजको हेतुश्च (१।४।५५) इति। क्रियायाः स्वतन्त्रस्य कर्तुर्यः प्रयोजक:-प्रेरक: स हेतुरित्युच्यते । हेतुर्यस्यास्तीति हेतुमान्। नित्ययोगे मतुप् प्रत्ययः । हेतोर्य: प्रेषणादि व्यापार:=क्रियाविशेष: स हेतुमान्, तस्मिन्-हेतुमति (तद्धितवृत्तिः)। अनु०-धातोरित्यनुवर्तते। अन्वय:-हेतुमति च धातोर्णिच्। अर्थ:-हेतुमति प्रयोजकव्यापारे वाच्येऽपि धातोणिच् प्रत्ययो भवति। उदा०-कटं कारयति देवदत्त: । ओदनं पाचयति यज्ञदत्तः । आर्यभाषा-अर्थ-(हतुमति) हेतुमान् अर्थ में (च) भी (धातो:) धातु से (णिच्) णिच् प्रत्यय होता है। यहां पारिभाषिक हेतु शब्द का ग्रहण है, लौकिक हेतु शब्द का नहीं। क्रिया के स्वतन्त्र कर्ता के प्रयोजक-प्रेरक की हेतु संज्ञा है। उस देवदत्त आदि प्रयोजक का जो प्रेषण आदि व्यापार=क्रियाविशेष है, उसे हेतुमान् कहते हैं। उदा०-कटं कारयति देवदत्तः । देवदत्त चटाई बनवाता है। ओदनं पाचयति यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त भात पकवाता है। सिद्धि-(१) कारयति । कृ+णिच् । कार+इ। कारि। कारि+लट् । कारि+शप्+तिम् । कारे+अ+ति। कारयति। यहां डुकृञ् करणे' (तनाउ०) धातु से इस सूत्र से हेतुमान् प्रेषण (आज्ञा देना) अर्थ में णिच् प्रत्यय है। 'अचो मिति' (७।२।१२५) से कृ को वृद्धि (कार्) होती है। णिजन्त कारि' धातु से वर्तमानकाल में लट् प्रत्यय है। . (२) पाचयति। डुपचष् पाके' (भ्वा०प०) 'अत उपधाया:' (७।२।१२६) से उपधावृद्धि होती है। Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ यक् (स्वार्थे) तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः (२३) कण्ड्वादिभ्यो यक् ॥ २७ ॥ प०वि० - कण्डू - आदिभ्यः ५ । ३ यक् १ । १ । स०-कण्डू आदिर्येषां ते कण्ड्वादय:, तेभ्य:- कण्ड्वादिभ्यः (बहुव्रीहि: ) अनु०-धातोरित्यनुवर्तते । अन्वयः - कण्ड्वादिभ्यो धातुभ्यो यक् । अर्थ:- कण्ड्वादिभ्यो धातुभ्यः स्वार्थे यक् प्रत्ययो भवति । कण्ड्वादयः शब्दा, धातवः प्रातिपदिकानि च सन्ति । तेभ्यो धातुविवक्षायामेव यक् प्रत्ययो विधीयते, न प्रातिपदिकविवक्षायाम्। उदा०-कण्डूञ्-गात्रविघर्षणे । कण्डूयति, कण्डूयते वा । मन्तु अपराधे - मन्तूयति, इत्यादिकम् । आर्यभाषा - अर्थ - (कण्ड्वादिभ्यः) कण्डू आदि (धातो: ) धातुओं से स्वार्थ में (यक्) यक् प्रत्यय होता है। कण्ड्वादि विभाषित धातु हैं अर्थात् वे धातु और प्रातिपदिक दोनों हैं। यहां धातु का अधिकार होने से उनसे धातु - विवक्षा में ही 'यक्' प्रत्यय होता है; प्रातिपदिक विवक्षा में नहीं । २५ उदा० - कण्डूञ् गात्रविघर्षणे (खाज करना) । कण्डूयति, कण्डूयते वा । खाज करता है | मन्तु अपराधे ( अपराध करना) । मन्तूयति । अपराध करता है। सिद्धि - (१) कण्डूयति । कण्डूञ् +यक् । कण्डू+य । कण्डूय । कण्डूय+लट् । कण्डूय+शप् + तिप् । कण्डूय+अ+ति । कण्डूयति । यहां 'कण्डूञ गात्रविघर्षणें (क०3०) धातु से इस सूत्र से स्वार्थ में यक्' प्रत्यय है। 'यक्' प्रत्यय के कित् होने से 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का 'क्ङिति च' (१1814 ) से निषेध हो जाता है। 'यक्' प्रत्यय के कित् होने से प्रतीत होता है कि कण्डूञ आदि शब्द धातु हैं। कण्डूञ् में दीर्घ ऊकार पढ़ा है। 'अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः' (७।४।२५) से दीर्घ हो ही जाता, इससे विदित होता है कि 'कण्डूञ्' आदि शब्द प्रातिपदिक भी हैं। धातुप्रकरणाद् धातुः कस्य चासञ्जनादपि । आह चेमं दीर्घं मन्ये धातुर्विभाषितः । । (२) कण्डूयते । कण्डूञ् के ञित् होने से 'स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले' (१।३।७१) से आत्मनेपद भी होता है। (३) कण्डूञ् आदि शब्द पाणिनीय धातुपाठ के कण्ड्वादिगण में देख लेवें । Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६ आयः (स्वार्थे) - (२४) गुपूधूपविच्छिपणिपनिभ्य आयः ॥ २८ प०वि०- गुपू - धूप- विच्छि - पणि- पनिभ्यः ५ । ३ आय: १ । १ । स०-गुपूश्च धूपश्च विच्छिश्च पणिश्च पनिश्च ते - गूपू०पनय:, तेभ्यः - गुपु०पनिभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - धातोरित्यनुवर्तते । अन्वयः -गुपू०पनिभ्यो धातुभ्य आय: । अर्थः-गुपूधूपविच्छिपणिपनिभ्यो धातुभ्यः स्वार्थे आयः प्रत्ययो भवति। उदा०-गुपू रक्षणे-गोपायति । धूप सन्तापे - धूपायति । विच्छ गतौविच्छायति । पण व्यवहारे स्तुतौ च - पणायति । पन स्तुतौ - पनायति । आर्यभाषा - अर्थ - (गुपू० पनिभ्यः ) गुपू, धूप, विच्छ, पणि, पनि ( धातोः) धातुओं से स्वार्थ में (आय:) आय प्रत्यय होता है । पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् उदा०- 'गुपू रक्षणे' (भ्वा०प०) गोपायति । रक्षा करता है। 'धूप सन्तापे' (भ्वा०प०) धूपायति । पीड़ा देता है। विच्छ गतौं' (तु०प०) विच्छायति । गति करता है । 'पण व्यवहारे स्तुतौ च' (भ्वा०आ०) पणायति । स्तुति करता है । स्तुति- अर्थक पन-धातु के साहचर्य से पण धातु से स्तुति अर्थ में आय प्रत्यय होता है, व्यवहार अर्थ में नहीं। शुद्ध 'पण और पन' धातु से आत्मनेपद होता है; आय - प्रत्ययान्त से नहीं । 'पन - स्तुतौं' (भ्वा०आ०) पनायति । स्तुति करता है । सिद्धि - गोपायति । गुप्+आय । गोपाय । गोपाय + लट् । गोपाय + शप्+तिप् । गोपाय + अ+ति । गोपायति । यहां 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७ । ३ । ८६ ) से गुप् धातु की उपधा को गुण होता है। ऐसे ही-- 'धूपायति' आदि पद सिद्ध करें । ईयङ् (स्वार्थे) - (२५) ऋतेरीयङ् । २६ । प०वि०-ऋतेः ५ ।१ ईयङ् १ । १ । अनु०-धातोरित्यनुवर्तते । अन्वयः - ऋतेर्धातोरीयङ । अर्थ :- ऋतेर्धातो: स्वार्थे ईयङ् प्रत्ययो भवति । उदा०- (ऋति) ऋतीयते । Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः आर्यभाषा-अर्थ-(ऋते:) ऋत (धातो:) धातु से परे स्वार्थ में (ईयङ्) ईयङ् प्रत्यय होता है। उदा०- (ऋति) ऋतीयते । घृणा करता है। सिद्धि-(१) ऋतीयते। ऋत्+ईयङ्। ऋत्+ईय। ऋतीय। ऋतीय+लट् । ऋतीय+शप्+त। ऋतीय+अ+ते। ऋतीयते। (२) ऋत' यह घृणार्थक सौत्र धातु है। जो धातु पाणिनीय धातुपाठ में पठित न हो और अष्टाध्यायी-सूत्रपाठ में उपलब्ध हो, उसे सौत्र धातु कहते हैं। (३) ईयङ् प्रत्यय में डकार अनुबन्ध ‘अनुदात्तडित आत्मनेपदम्' (१।३।१२) से आत्मनेपद के लिए है। णिङ् (स्वार्थे) (२६) कमेर्णिङ् ।३०। प०वि०-कमे: ५ ।१ णिङ् १।१। अनु०-धातोरित्यनुवर्तते। अन्वय:-कमेर्धातोर्णिङ् । अर्थ:-कर्मर्धातो: स्वार्थे णिङ् प्रत्ययो भवति। उदा०-कमु कान्तौ-कामयते। आर्यभाषा-अर्थ-(कमे:) कम् (धातो:) धातु से परे स्वार्थ में (णिङ्) णिङ् प्रत्यय होता है। उदा०-कमु कान्तौ (भ्वा०आ०) कामयते। कामना (इच्छा) करता है। सिद्धि-(१) कामयते । कम्+णिङ् । काम्+इ । कामि । कामि+लट् । कामि+शप्+त। कामे+अ+ते। कामयते। यहां कमु कान्तौ (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से स्वार्थ में णिङ् प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।३।१५६) से कम् धातु की उपधा को वृद्धि होती है। (२) णिड् प्रत्यय में णकार अनुबन्ध 'अत उपधाया:' (७।३।१५६) से वृद्धि के लिये है और डकार अनुबन्ध अनुदात्तङित आत्मनेपदम्' (१।२।१२) से आत्मनेपद के लिये है। (२७) आयादय आर्धधातुके वा।३१। प०वि०-आय-आदय: १।३ आर्धधातुके ७।१ वा अव्ययपदम् । स०-आय आदिर्येषां ते आयादयः (बहुव्रीहिः) । अनु०-धातोरित्यनुवर्तते। Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वय:-आयादयो धातुभ्य आर्धधातुके वा। अर्थ:-एते आयादय: प्रत्यया यथोक्तधातुभ्य: परे आर्धधातुके विषये विकल्पेन भवन्ति । उदा०-गुपू रक्षणे-गोप्ता, गोपायिता। ऋतिघृणायाम्-अर्तिता, ऋतीयिता। कमु कान्तौ-कमिता, कामयिता। आर्यभाषा-अर्थ-(आयादयः) ये 'आय' आदि प्रत्यय (धातो:) यथोक्त धातुओं से (आर्धधातुके) आर्धधातुक विषय में (वा) विकल्प से होते हैं। उदा०-'गुपू रक्षणे (भ्वा०प०) गोप्ता, गोपायिता । रक्षा करनेवाला। ऋतिघृणायाम् (सौत्र धातु) अर्तिता, ऋतीयिता। घृणा करनेवाला। कमु कान्तौ (भ्वा०आ०) कमिता, कामयिता। कामना करनेवाला। सिद्धि-(१) गोप्ता । गुप्+तृच् । गोप्+तु । गोप्तृ+सु । गोप्ता। यहां गुपू रक्षणे' (भ्वा०प०) धातु से ‘ण्वुल्तृचौं' (३।१।१३३) से आर्धधातुक तृच्' प्रत्यय है। यहां विकल्प पक्ष में गुपूधूप०' (३।१।२८) से 'आय' प्रत्यय नहीं होता है। (२) गोपायिता । गुप्+तृच् । गुप्+आय+इट्+तु । गोपायितृ+सु । गोपायिता। यहां गुपू रक्षणे (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् तृच् प्रत्यय है। यहां गुपूधूप०' (३।१।२८) से 'आय' प्रत्यय होता है। (३) ऐसे ही शेष अर्तिता' आदि पद सिद्ध करें। सनाद्यन्तानां धातुसंज्ञा (२८) सनाद्यन्ताद्यन्ता धातवः ।३२। प०वि०-सनादि-अन्ता: १।३ धातव: १।३ । स०-सन् आदिर्येषां ते सनादयः, सनादयोऽन्ते येषां ते-सनाद्यन्ता: (बहुव्रीहि:)। अर्थ:-एते सनाद्यन्ता: समुदाया धातुसंज्ञका भवन्ति । उदा०-चिकीर्षति । पुत्रीयति । पुत्रकाम्यति । आर्यभाषा-अर्थ-(सनाद्यन्ता:) ये पूर्वोक्त सन् आदि प्रत्यय जिनके अन्त में हैं, उन समुदायों की (धातव:) धातु संज्ञा होती है। उदा०-चिकीर्षति । करना चाहता है। पुत्रीयति। पुत्रकाम्यति । अपने पुत्र की कामना करता है। Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः २६ सिद्धि - (१) चिकीर्षति। इसकी सिद्धि (१1३ 1७) में दी गई है। इस सूत्र से धातु संज्ञा होती है। धातु संज्ञा होने से 'वर्तमाने लट्' (३ / २ / १२३) 'चिकीर्ष' समुदाय की आदि से लट् आदि प्रत्ययों की उत्पत्ति होती है । देख लेवें (२) पुत्रीयति आदि पदों की सिद्धि पहले की जा चुकी है, उसे यथास्थान इति सनादिप्रत्ययप्रकरणम् । / स्यतासी विकरणप्रत्ययप्रकरणम् लृट्लृङ्लुट्लकारा: (१) स्यतासीलृलुटोः । ३३ । प०वि०-स्य - तासी १।२ लृलुटोः ७।२ । स०- स्यश्च तासिश्च तौ स्यतासी (इतरेतरयोगद्वन्द्वः ) । लृश्च लुट् च तौ लृलुटौ तयो:-लृलुटोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - धातोरित्यनुवर्तते । अन्वयः-धातोः परौ स्यतासी प्रत्ययौ लृलुटोः । अर्थः-धातो परौ यथासंख्यं स्यतासी प्रत्ययौ भवतः, लृलुटोः प्रत्यययोः परतः । लृ इत्यनेन लृट्-लृङोः सामान्येन ग्रहणं क्रियते । तेन लुटि लुङि च स्यः प्रत्ययो लुटि च तासि: प्रत्यय इति यथासंख्यं संगच्छते । उदा०-लृट् (स्यः) करिष्यति । लृङ् (स्यः) अकरिष्यत् । लुट् ( तासि: ) श्वः कर्ता । आर्यभाषा - अर्थ - (धातोः) धातु से परे यथासंख्य (स्यातासी) स्य और तासि प्रत्यय होते हैं (लृलुटोः) लृ और लुट् प्रत्यय परे होने पर । 'लृ' इससे सामान्य रूप से लृट् और लृङ् प्रत्यय का ग्रहण किया जाता है। अतः लृट् और लृङ् में स्य प्रत्यय और लुट् में तासि प्रत्यय की यथासंख्य संगति होती है। उदा०- ०- लृट् (स्य) करिष्यति । वह करेगा । लृङ् (स्य) अकरिष्यत् । यदि वह करता । लुट् (तासि ) श्वः कर्ता । वह कल करेगा । सिद्धि - (१) करिष्यति । कृ+लृट् । कृ+स्य+ल् । कृ+स्य+तिप् । कृ+इट्+स्य+ति । कर्+इ+ष्य+ति । करिष्यति । Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यहां 'कन करणे (तनाउ०) धातु से भविष्यत्काल में लट् शेषे च' (१।३।१३) से लृट् प्रत्यय है। इस सूत्र से विकरण स्य प्रत्यय होता है। 'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७।२ ।३५) से 'इट्' आगम और 'आदेशप्रत्यययो:' (८।३।५९) से षत्व' होता है। (२) अकरिष्यत् । कृ+लुङ्। अट्+कृ+स्य+ल। अ+कृ+स्य+तिप् । अ+कृ+इट्+स्य+त् । अ+कर+इ+ष्य+त्। अकरिष्यत् । यहां डुकृञ् करणे' (तना०उ०) धातु से क्रियातिपत्ति में लिनिमित्ते लुङ् क्रियातिपत्तौं' (३।३।१३९) से लङ्' प्रत्यय है। लङ्लुङ्लवडुदात्तः' ६।४।७१) से 'अट्' आगम होता है। इस सूत्र से विकरण स्य' प्रत्यय होता है। इतश्च' (३।४।१००) से 'तिम्' के इकार का लोप होता है। शेष कार्य पूर्ववत् हैं। (३) कर्ता । कृ+लुट् । कृ+तासि+ल। कृ+तास्+ति । कृ+तास्+डा। कृ+to+आ। कर+त्+आ। कर्ता। यहां डुकृञ् करणे (तना०3०) धातु से अनद्यतन भविष्यत्काल में 'अनद्यतने लुट्' (३।३।१५) से 'लुट' प्रत्यय है। इस सूत्र से विकरण तासि' प्रत्यय होता है। 'लुट: प्रथमस्य डारोरस:' (२।४।८५) से 'तिप्' के स्थान में डा-आदेश है। वा०-डित्यभस्यापि टेर्लोप:' (वा ६ ।४।१४३) से 'तास्' के टिभाग (आस्) का लोप हो जाता है। लेट्लकारः सिप् (१) सिब् बहुलं लेटि।३४। प०वि०-सिप् १।१ बहुलम् ११ लेटि ७१। अनु०-धातोरित्यनुवर्तते। अन्वय:-धातोर्बहुलं सिप् लेटि। अर्थ:-धातो: परो बहुलं सिप् प्रत्ययो भवति लेटि प्रत्यये परत: । उदा०-(सिप्) जोषिषत्। तारिषत्। मन्दिषत्। न च सिब् भवति-पताति विद्युत् । (ऋ० ७ १२५ ।५१) उदधिं च्यावयाति (अथर्व० १०।१।१३) तुलना। ___आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (बहुलम्) बहुलता से (सिप) सिप् प्रत्यय होता है (लेटि) लेट् प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(सिप्) जोषिषत्। वह प्रीति/सेवन करे। तारिषत् । वह पार करे। मन्दिषत् । वह स्तुति आदि करे। सिप् प्रत्यय नहीं-पताति विद्युत् । बिजली पड़े। उदधिं च्यावयाति । समुद्र को विचलित करे। Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः सिद्धि-(१) जोषिषत् । जुष्+लेट् । जुष्+सिप्+ल। जुष्+इट्+स्+अट्+तिप् । जुष्+इ+स्+अ+त् । जोष्+इ+ष+अ+त् । जोषिषत् । यहां 'जुषी प्रीतिसेवनयोः' (तु०आ०) धातु से लिर्थे लेट्' (३।४।७) से लेट्' प्रत्यय है। इस सूत्र से सिप्' प्रत्यय होता है। लेटोऽडाटौं' (३।४।९४) से लेट्' को 'अट्' आगम होता है। इतश्च लोप: परस्मैपदेषु' (३।४।७९) से 'तिम्' के इकार का लोप होता है। 'आर्धधातुकस्येड्वलादेः' (८।३।५९) से 'इट्' आगम है। पुगन्तलघूपधस्य च (७।३।८६) से जुष् की उपधा को गुण होता है। 'आदेशप्रत्यययोः' (८।३।५९) से षत्व होता है। (२) तारिषत् । त प्लवनसन्तरणयोः' (भ्वा०प०) 'सिब बहुलं णिद् वक्तव्यः' (वा० ३।१।३४) से सिप्' प्रत्यय को णित् मानकर 'अचो णिति' (७।२।११५) से तृ धातु को वृद्धि होती है। (३) मन्दिषत् । 'मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु' (भ्वा०आ०) 'इदितो नुम् धातो:' (७।१।५८) से नुम् आगम होता है। (४) पताति। पत्+लेट् । पत्+आट्+त् । पत्+आ+तिप् । पत्+आ+ति। पताति। यहां पत्लु गतौ' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् लट्' प्रत्यय है। यहां बहुल-वचन से इस सूत्र से 'सिप' प्रत्यय नहीं होता है। लेटोऽडाटौ' (३।४।९४) से 'लेट्' को 'आट्' आगम होता है। विशेष-लेट्लकार का प्रयोग सब कालों में वैदिकभाषा में होता है, लौकिक संस्कृतभाषा में नहीं। लिट्लकारः आम् (१) कास्प्रत्ययादाममन्त्रे लिटि।३५। प०वि०-कास्-प्रत्ययात् ५।१ आम् १ ।१ अमन्त्रे ७।१ लिटि ७१। स०-कास् च प्रत्ययश्च एतयो: समाहार: कास्प्रत्ययम्, तस्मात्-कास्प्रत्ययात् (समाहारद्वन्द्व:)। न मन्त्र इति अमन्त्रः, तस्मिन्-अमन्त्रे (नञ्तत्पुरुष:)। अनु०-धातोरित्यनुवर्तते। अन्वय:-अमन्त्रे कास्प्रत्ययाद् धातोराम् लिटि। अर्थ:-अमन्त्रे विषये कास: प्रत्ययान्ताच्च धातो: पर आम् प्रत्ययो भवति, लिटि प्रत्यये परतः । - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् उदा०- (कास्) कासाञ्चक्रे । ( प्रत्ययान्तः ) लोलूयाञ्चक्रे । आर्यभाषा-अर्थ-(अमन्त्रे) मन्त्र विषय को छोड़कर (कास) कास् धातु और ( प्रत्ययात्) प्रत्ययान्त धातु से परे (आम्) आम् प्रत्यय होता है (लिटि) लिट् प्रत्यय परे होने पर । ३२ उदा० - (कास) कासाञ्चक्रे | उसने निन्दित शब्द किया = खांसा | ( प्रत्ययान्त) लोलूयाञ्चक्रे । उसने बार-बार - लवन क्रिया = लावणी की। सिद्धि-(१) कासाञ्चक्रे । कास्+लिट् । कास्+आम्+लि। कास्+आम्+० । कासाम्+सु । कासाम्+0। कासाम् । कासाम् +कृ+लिट् । कासाम् +कृ+कृ+त । कासाम्+क+कृ+एश् । कासाम्+च+कृ+ए। कासाञ्चक्रे । यहां 'कासृ शब्दकुत्सायाम्' (भ्वा०आ०) धातु से 'परोक्षे लिट्' (३ । २ । ११५) से 'लिट्' प्रत्यय है । 'लिट्' परे होने पर इस सूत्र से 'आम्' प्रत्यय होता है। 'आम्' प्रत्यय के कृत् होने से कृत्तद्धितसमासाश्च' ( १/२ ।४६ ) से प्रातिपदिक संज्ञा होकर 'सु' उत्पत्ति होती है। 'कृन्मेजन्तश्च' ( १ | १ | ३८ ) से अव्यय संज्ञा होने से 'अव्ययादाप्सुपः ' (२।४।८२) से सु' का 'लुक्' और 'आम:' (२।४।८१) से लि (लिट्) का लुक् होता है । कृञ् चानुप्रयुज्यते लिटि' (३1१1४०) से कृञ्' का अनुप्रयोग होता है । लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।१।८) से 'कृ' धातु को द्वित्व, 'उरत' (७/४/६६ ) से अभ्यास के ऋ को अकार और 'कुहोश्चुः' (७।४।६२) से अभ्यास के क् को चकार आदेश होता है। (२) लोलूयाञ्चक्रे । 'लूञ् छेदने' (क्रया० उ० ) धातु से 'धातोरेकाचो हलादे: क्रियासमभिहारे यङ् (३।१।२२) से 'यङ्' प्रत्यय और यङन्त 'लोलूय' धातु से इस सूत्र से लिट्लकार में 'आम्' प्रत्यय होता है। विशेष-अमन्त्र कहने से यहां ब्राह्मणग्रन्थ और लौकिक संस्कृतभाषा में आम्-प्रत्यय का विधान है, वेद में 'आम्' प्रत्यय नहीं होता है। आम् (२) इजादेश्च गुरुमतोऽनृच्छः । ३६ । प०वि०-इजादे: ५ ।१ च अव्ययपदम्, गुरुमत: ५ । १ अनृच्छ: ५ । १ । सo - इच् आदिर्यस्य स इजादि:, तस्मात् - इजादे: ( बहुव्रीहि: ) । गुरु अस्मिन्नस्तीति गुरुमान्, तस्मात् - गुरुमत: ( तद्धितो मतुप्प्रत्ययः) । न ऋच्छ् इति अनृच्छ तस्मात् - अनृच्छ: ( नञ्तत्पुरुषः ) । अनु०-धातोः, अमन्त्रे, आम्, लिटि इति चानुवर्तते । अन्वयः - अमन्त्रे इजादेर्गुरुमतश्च धातोराम्, लिटि अनृच्छः । Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ३३ अर्थ:-अमन्त्रे विषये इजादेर्गुरुमतश्च धातो: पर आम् प्रत्ययो भवति, लिटि प्रत्यये परत:, ऋच्छतिं वर्जयित्वा । उदा०-ईहाञ्चक्रे। ऊहाञ्चक्रे। अनृच्छ इति किम् ? आनर्छ। आर्यभाषा-अर्थ-(अमन्त्रे) मन्त्र विषय को छोड़कर (इजादे:) इच् प्रत्याहार का अक्षर जिसके आदि में है और (गुरुमत:) गुरु अक्षरवाले (धातो:) धातु से परे (आम्) आम् प्रत्यय होता है, (लिटि) लिट् प्रत्यय परे होने पर परन्तु (अनृच्छ:) ऋच्छ धातु को छोड़कर। उदा०-ईहाञ्चक्रे । उसने चेष्टा (प्रयत्न) की। ऊहाञ्चक्रे । उसने वितर्क किया। ऋच्छ धातु के इजादि और गुरुमान् होने पर भी आम् प्रत्यय नहीं होता है-आनर्छ। उसने गति की। सिद्धि-(१) ईहाञ्चक्रे । 'ईह चेष्टायाम्' (भ्वा०आo)। (२) ऊहाञ्चक्रे। ऊह वितर्के' (भ्वा०आ०)। ईह और ऊह धातु के इजादि और गुरुमान् होने से लिट्लकार में इस सूत्र से आम् प्रत्यय होता है। सिद्धि कासाञ्चक्रे' (३।१।३५) के समान है। आम् (३) दयायासश्च ।३७। प०वि०-दय-अय-आस: ५।१ च अव्ययपदम्। स०-दयश्च अयश्च आस् च एतेषां समाहारो दयायास, तस्मात्-दयायास: (समाहारद्वन्द्व:) । अनु०-धातो:, अमन्त्रे, आम्, लिटि इति चानुवर्तते। अन्वय:-अमन्त्रे दयायासश्च धातोराम् लिटि । अर्थ:-अमन्त्रे विषये दय-अय-आस्भ्यश्च धातुभ्य: पर आम् प्रत्ययो भवति लिटि प्रत्यये परत:।। उदा०-(दय) दयाञ्चक्रे । (अय) पलायाञ्चक्रे। (आस्) आसाञ्चक्रे । आर्यभाषा-अर्थ- (अमन्त्रे) मन्त्र विषय को छोड़कर (दयायास:) दय, अय, आस, (धातो:) धातुओं से (च) भी परे (आम्) आम् प्रत्यय होता है (लिटि) लिट् प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(दय) दयाञ्चक्रे । उसने दान आदि किया। (अय) पलायाञ्चक्रे । उसने पलायन किया। (आस्) आसाञ्चक्रे । वह बैठ गया। सिद्धि-(१) दयाञ्चक्रे । 'दय दानगतिरक्षणहिंसादानेषु' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'लिट्' लकार में आम् प्रत्यय है। Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) पलायाञ्चक्रे । परा+अय+आम्। पलायाम्। 'अय गतौ' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से लिट्लकार में आम् प्रत्यय है। उपसर्गस्यायतौ' (८।२।१९) से परा उपसर्ग के रेफ को लत्व होता है। (३) आसाञ्चक्रे । 'आस् उपवेशने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से लिट्लकार में आम् प्रत्यय है। (४) इन पदों की सिद्धि कासाञ्चक्रे' (१।३।३५) के समान है। आम् (४) उषविदजागृभ्योऽन्यतरस्याम् ।३८ । प०वि०-उष-विद-जागृभ्य: ५।३ अन्यतरस्याम्, अव्ययपदम् । स०-उषश्च विदश्च जागृश्च ते उपविदजाग्र:, तेभ्य:-उषविदगृभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-धातो:, अमन्त्रे, आम्, लिटि इति चानुवर्तते। अन्वय:-अमन्त्रे उषविदजागृभ्यो धातुभ्योऽन्यतरस्याम् आम् लिटि । अर्थ:-अमन्त्रे विषये उषविदजागृभ्यो धातुभ्य: परो विकल्पेन आम् प्रत्ययो भवति, लिटि प्रत्यये परत:। उदा०-(उष) ओषाञ्चकार, उवोष वा। (विद) विदाञ्चकार, विवेद वा। (जागृ) जागराञ्चकार, जजागार वा। आर्यभाषा-अर्थ-(अमन्त्रे) मन्त्र विषय को छोड़कर (उषविदजागृभ्यः) उष, विद, जागृ (धातो:) धातुओं से (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (आम्) आम् प्रत्यय होता है (लिटि) लिट् प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(उष) ओषाञ्चकार, उवोष वा। उसने जलाया। (विद) विदाञ्चकार, विवेद वा । उसने जाना। सिद्धि-(१) ओषाञ्चकार। उष्+लिट् । उष्+आम्+लि। ओष्+आम्+० । ओषाम्+सु। ओषाम्+० । ओषाम्+कृ+लिट् । ओषाम्+कृ+तिम्। ओषाम्+कृ+कृ+णल्। ओषाम्+क+का+अ। ओषाम्+च+का+अ। ओषाञ्चकार । यहां उष दाहे' (भ्वा०प०) धातु से 'लिट् लकार में इस सूत्र से आम् प्रत्यय होता है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से उष् की उपधा को गुण होता है। उष् धातु के परस्मैपद होने से 'आम्प्रत्ययवत् कुञोऽनुप्रयोगस्य' (१।३।६३) से अनुप्रयुक्त कृ' धातु से भी परस्मैपद होता है। णल् प्रत्यय के णित् होने से 'कृ' धातु को 'अचो णिति (७।२।११५ ) से वृद्धि होती है। शेष कार्य 'कासाञ्चक्रे' (१।३३५) के समान है। Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ३५ (२) विदाञ्चकार । विद ज्ञाने (अदा०प०)। 'आम्' प्रत्यय के परे विद' धातु अदन्त प्रतिज्ञात है। अत: 'विद' धातु को 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से प्राप्त उपधा को गुण नहीं होता है। (३) जागराञ्चकार। जागृ निद्राक्षये (अदा०प०) पूर्ववत् । (४) उवोष' आदि पदों की सिद्धि चकार' के समान करें। आम् (५) भीहीभृहुवां श्लुवच्च ।३६ । प०वि०-भी-ह्री-भृ-हुवाम् ६।३ श्लुवत् अव्ययपदम्, च अव्ययपदम्। स०-भीश्च ह्रीश्च भृश्च हुश्च ते-भीह्रीभृहुव:, तेषाम्-भीहीभृहुवाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। श्लोरिव श्लुवत् (तद्धितवृत्ति:)। अनु०-धातो:, अमन्त्रे, आम्, लिटि अन्यतरस्याम् इति चानुवर्तते । अन्वय:-अमन्त्रे भीह्रीभृहुभ्यो धातुभ्योऽन्यतरस्याम् आम्, तेषां च श्लुवल्लिटि। ___ अर्थ:-अमन्त्रे विषये भीह्रीभृहुभ्यो धातुभ्य: परो विकल्पेन आम् प्रत्ययो भवति, तेषां च श्लुवत् कार्यं भवति, लिटि प्रत्यये परत: । उदा०-(भी) बिभाञ्चकार, बिभाय वा। (ही) जिह्वयाञ्चकार, जिह्वाय वा। (भृ) बिभराञ्चकार, बभार वा। (हु) जुहवाञ्चकार, जुहाव वा। आर्यभाषा-अर्थ-(अमन्त्रे) मन्त्र विषय को छोड़कर (भीहीभहवाम्) भी, ह्री, भ, हु (धातो:) धातुओं से परे (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (आम्) 'आम्' प्रत्यय होता है (च) और उन्हें (श्लुवत्) 'शुलु' प्रत्यय के समान द्वित्व कार्य होता है (लिटि) लिट्' प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(भी) बिभयाञ्चकार, बिभाय वा । वह डर गया। (ही) जिहयाञ्चकार, जिहाय वा । वह लज्जित होगया। (भृ) बिभराञ्चकार, बभार वा । उसने धारण-पोषण किया। (हु) जुह्वाञ्चकार, जुहाव वा। उसने आहुति दी (यज्ञ किया)। सिद्धि-(१) बिभयाञ्चकार । भी+आम्। भी+भी+आम्। भि+भी+आम्। बि+भे+आम्। बिभयाम्+चकार । बिभयाञ्चकार। यहां निभी भये' (जु०प०) धातु से लिट्लकार में आम् प्रत्यय होता है। श्लुवत् कार्य-अतिदेश होने से श्लौ' (६।१।१०) से धातु को द्वित्व, ह्रस्व:' (७।४।५९) से Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अभ्यास को ह्रस्व, 'अभ्यासे चर्च' (८४१५६) से अभ्यास के भू को जश बकार होता है। 'चकार' की सिद्धि पूर्ववत् (३।१।३८) है। (२) जिहयाञ्चकार । ही लज्जयाम्' (जु०प०)। कुहोश्चुः' (७।४।६२) से अभ्यास के हकार को झकार और उसे 'अभ्यासे चर्च' (८।४।५३) से जश् जकार होता है। (३) बिभराञ्चकार । डुभृन धारणपोषणयो:' (जु०उ०)। 'भृञामित्' (७।४ १७६) से अभ्यास को इकार आदेश होता है। (४) जुहवाञ्चकार। 'हु दानादनयोः, आदाने चेत्येके (जु०प०)। कुहोश्चुः' (७/४/६२) से अभ्यास के हकार को झकार और 'अभ्यासे चर्च' (८।४।५३) से जश् जकार होता है। (५) विकल्प पक्ष में बिभाय आदि पदों में आम् प्रत्यय नहीं है। चकार' पद के समान इनकी सिद्धि करें। कृञ्-अनुप्रयोगः (६) कृञ् चानुप्रयुज्यते लिटि।४०। प०वि०-कृञ् १।१ च अव्ययपदम्, अनु १।१ (लुप्तप्रथमा) प्रयुज्यते क्रियापदम् लिटि ७१। अन्वय:-आम् प्रत्ययस्यानु कृञ् च प्रयुज्यते लिटि । अर्थ:-आम्-प्रत्ययस्य अनु=पश्चात् कृञ् च प्रयुज्यते, लिटि प्रत्यये परत:। कृञ् इति प्रत्याहारग्रहणम्। 'कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यकर्तरि च्वि:' (५ ।४ ।५०) इति कृ-प्रभृति ‘कृञो द्वितीयतृतीयशम्बबीजात् कृषौ' (५।४।५८) इत्यस्य अकारपर्यन्तम्। एतेन कृ-भू-अस्तयो गृह्यन्ते, ते चानुप्रयुज्यन्ते। उदा०-(कृ) पाचयाञ्चकार। (भू) पाचयाम्बभूव। (अस्) पाचयामास । आर्यभाषा-अर्थ-(अनु) पूर्वोक्त आम्-प्रत्यय के पश्चात् (कृञ्) कृञ् का (च) भी (प्रयुज्यते) प्रयोग किया जाता है (लिटि) लिट् प्रत्यय परे होने पर। .यहां कृञ्' एक प्रत्याहार है। यह कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यकर्तरि च्वि:' (५।४।५०) के 'कृ' से लेकर कृञो द्वितीयतृतीयशम्बबीजात कृषौ (५।४।५८) के अकार तक ग्रहण किया जाता है। इस प्रत्याहार से कृ, भू, अस्ति धातुओं का ग्रहण होता है। Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ३७ उदा०-(कृ) पाचयाञ्चकार । उसने पकवाया। (भू) पाचयाम्बभूव । (अस्) पाचयामास । अर्थ पूर्ववत् है। सिद्धि-पाचयाञ्चकार आदि पदों की सिद्धि बिभयाञ्चकार' (३।१।३८) के समान है। आम् (निपातनम्) (७) विदाकुर्वन्त्वित्यन्यतरस्याम्।४१। वि०-विदाकुर्वन्तु क्रियापदम्, इति अव्ययपदम्, अन्यतरस्याम् अव्ययपदम्। अर्थ:-'विदाङ्कुर्वन्तु' इति पदं विकल्पेन निपात्यते। उदा०-अत्र भवन्तो विदाकुर्वन्तु, विदन्तु वा। आर्यभाषा-अर्थ-(विदाकुर्वन्तु) विदाकुर्वन्तु (इति) यह पद (अन्यतरस्याम्) विकल्प से निपातित किया जाता है। उदा०-अत्रभवन्तो विदाकुर्वन्तु, विदन्तु वा । आप लोग जानें। सिद्धि-विदाकुर्वन्त। विद+लोट् । विद्+आम्+लो। विद्+आम्+0। विदाम्। विदाम्+कृ+लोट् । विदाम्+कृ++उ+झि। विदाम्+कर+उ+अन्ति। विदाम्+कुर्+व्+अन्तु। विदाकुर्वन्तु। यहां विद ज्ञाने (अदा०प०) धातु से निपातन से लोट्लकार में आम् प्रत्यय है। आम् प्रत्यय से परे निपातन से लोट् का लुक् होता है। आम् प्रत्यय के पश्चात् लोट् में कृ का अनुप्रयोग निपातन से होता है। कुर्वन्तु में बहुवचन में ल के स्थान में झि आदेश है, झोऽन्तः' (७।१।३) से झ् को अन्त आदेश और 'एरः' (३।४।८६) से इ को उकार आदेश होता है। तनादिकृञ्भ्य उ:' (३।११७९) से 'उ' विकरण प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (८।३।८४) से कृ को गुण (कर्), 'अत उत् सार्वधातुके से अ को उकार (कुर्) होता है। 'इको यणचिं' (६।१।७४) से उ’ को यण (व्) आदेश होता है। (२) विदन्तु। विद् ज्ञाने' (अदा०प०)। कुर्वन्तु के सहाय से इस पद को सिद्ध करें। विशेष-पण्डित जयादित्य ने काशिकावृत्ति में इस सत्र से इति पद के आश्रय से लोट्लकार सम्बन्धी विदाकरोतु' आदि सभी रूप निपातित स्वीकार किये हैं। यह महाभाष्यकार पतञ्जलि मुनि के मत से प्रतिकूल है। Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आम् (निपातनम्)(८) अभ्युत्सादयां प्रजनयां चिकयां रमयामक: पावयां क्रियाद् विदामक्रन्निति च्छन्दसि।४२। वि०-अभ्युत्सायाम् ११ प्रजनयाम् ११ चिकयाम् १।१ रमयाम् ११ अक: क्रियापदम्, पावयांक्रियात् क्रियापदम्, विदामक्रन् क्रियापदम्, इति अव्ययपदम्, छन्दसि ७।१ । अनु०-अन्यतरस्याम् इत्यनुवर्तते। ___ अन्वय:-छन्दसि अभ्युत्सादयां प्रजनयां रमयामिति निपात्यन्ते, अक इति चानुप्रयुज्यते, पावयांक्रियाद् विदामक्रन्निति चान्यतरस्याम् निपात्येते। अर्थ:-छन्दसि विषयेऽभ्युत्सादयाम्, प्रजनयाम्, चिकयाम्, रमयाम् इति चत्वारि पदानि विकल्पेन निपात्यन्ते, एतेषाम् आम्-प्रत्ययस्य च पश्चात् 'अकः' इति प्रयुज्यते। पावयांक्रियाद् विदामक्रन्निति पदद्वयमपि विकल्पेन निपात्यते। उदा०-अभ्युत्सादयामकः। अभ्युदसीषदत् इति भाषायाम्। प्रजनयामक: । प्राजीजनत् इति भाषायाम् । चिकयामकः। अचैषीत् इति भाषायाम् । रमयामक: । अरीरमत् इति भाषायाम् । पावयांक्रियात् । पाव्यात् इति भाषायाम्। विदामक्रन् । अविदन् इति भाषायाम्। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (अभ्युत्सायाम्०) अभ्युत्सादयाम्, प्रजनयाम्, चिकयाम्, रमयाम् ये चार पद (अन्यतरस्याम्) विकल्प से निपातन किये जाते हैं। इनके 'आम्' प्रत्यय के पश्चात् (अक:) 'अक:' पद का प्रयोग किया जाता है। (पावयांक्रियात्०) पावयांक्रियात् और विदामक्रन् ये दो भी (अन्यतरस्याम्) विकल्प से निपातित हैं। उदा०-अभ्युत्सादयामकः । अभ्युदसीषदत् । उसने उखड़वा दिया। प्रजनयामकः । प्राजीजनत् । उसने उत्पन्न कराया। चिकयामकः। अचैषीत् । उसने चयन कराया। रमयामकः । अरीरमत् । उसने रमण कराया। पावयांक्रियात् । पाव्यात्। वह पवित्र करावे। विदामक्रन् । अविदन् । उन्होंने जान लिया। सिद्धि-(१) अभ्युत्सादाय': । अभि+उत्+सद्+णिच् । अभ्युत्+साद्+इ। अभ्युत्सादि। अभ्युत्सादि+लुङ्। अॅड आम्+लु। अभ्युत्सादयाम्+अ+कर+o+त्। अभ्युत्सादयाम्++कर+0 । अभ्युत्सादयामकः । Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः से यहां अभि, उत् उपसर्गपूर्वक 'षदल विशरणगत्यवसादनेषु' (भ्वा०प०) धातु हेतुमति च' (३।१।२६ ) से णिच्' प्रत्यय, 'अत उपधायाः' (७।२ । ११६ ) से धातु को उपधावृद्धि है। णिजन्त 'अभ्युत्सादि' धातु से निपातन से 'लुङ्' परे होने पर 'आम्' प्रत्यय, 'आम्’ प्रत्यय के पश्चात् 'लुङ्' परे होने पर निपातन से 'कृ' धातु का अनुप्रयोग, 'च्लि लुङि' (३।१।४३) से चिल' का लुक, 'इतश्च' ( ३ | ४ | १०० ) से 'तिप्' के इकार का लोप, 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७/३/८४) से 'कृ' को गुण (कर्) और 'खरवसानयोर्विसर्जनीयः' (८ | ३ |१५) से रेफ को विसर्जनीय होता है। यहां लिट् लकार विषयक कार्य लुङ् लकार में निपातन से होता है। ३६ (२) प्रजनयामक:। यहां प्र उपसर्गपूर्वक जनी प्रादुर्भावि (दि०आ०) धातु से पूर्ववत् 'णिच्' प्रत्यय और उपधावृद्धि होती है किन्तु उसे 'मितां हस्व:' ( ६ । ४ ।९२) से ह्रस्व जाता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (३) चिकयामक: । यहां 'चिञ् चयनें' (स्वा०3०) धातु से पूर्ववत् णिच्' प्रत्यय है। यहां च को ककार आदेश निपातन से होता है । शेष कार्य पूर्ववत् है । (४) रमयामक:। यहां 'रमु क्रीडायाम्' (भ्वा०आ०) धातु से पूर्ववत् णिच्' प्रत्यय और रम् धातु को उपधावृद्धि होती है। किन्तु उसे 'मितां हस्व:' ( ६ । ४ ।९२) से ह्रस्व हो जाता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (५) पावयांक्रियात् । पू+ णिच् । पौ+ इ । पावि । पावि+लिङ् । पावि+आम्+लि । पावे+आम्+०। पावयाम् । पावयाम् +कृ+लिङ् । पावयाम् +कृ+यासुट्+तिप् । पावयाम्+कृ+यास्+त्। पावयाम्+क्रिङ् या०+त् । पावयांक्रियात् । यहां 'पूङ् पवनें' (भ्वा०आ० ) पूञ पवनें' (क्रया० उ० ) धातु से पूर्ववत् णिच्' प्रत्यय 'अचो ञ्णितिं' (७।२1११५) से धातु को वृद्धि होती है। णिजन्त 'पावि' धातु से 'आशिषि लिङ्लो' ( ३।३।१७३) से आशीर्वाद अर्थ में 'लिङ्' प्रत्यय । लिङ् परे होने पर निपातन से 'आम्' प्रत्यय, 'आम:' (२।४।८१) से 'लिङ्' का लुक् । 'इतश्च'' (३ | ४ ।१००) से तिप्' के इकार का लोप, 'यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च' (३ । ४ । १०३) से 'यासुट्' आगम, ‘रिङ् शयग्लिङ्क्षु' (७।४।२८) से धातु को 'रिङ्' आदेश, 'स्को: संयोगाद्योरन्ते च' (८ । ३ ।२९ ) से 'यास्' के सकार का लोप होता है। (६) विदामक्रन् । विद्+लुङ् । विद्+आम्+लु । विद्+आम्+०। विदाम्। विदाम्+कृ+लुङ् । विदाम्+अट् +कृ+चिल+झि । विदाम् +अ+कृ+०+अन्ति । विदाम्+अ+कृ+अन्त् । विदामक्रन्त्। विदामक्रन्। यहां 'विद् ज्ञाने' (अ०प०) धातु से 'लुङ्' परे होने पर निपातन से 'आम्' प्रत्यय, 'पुगन्तलघूपधस्य चं' (७/३/८६) से प्राप्त लघूपध गुण का अभाव है। 'आम्' प्रत्यय के पश्चात् निपातन से 'लुङ्' में कृञ् का प्रयोग, 'च्लि लुङि' (३।१।४३) से 'च्लि' प्रत्यय, Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् 'मन्त्रे घसहरणश०' (२।४।८०) से चिल' का लुक, झोऽन्तः' (७।१।३) से 'झ' को अन्त-आदेश, इतश्च' (३।४।१००) 'अन्ति' के इकार का लोप, संयोगान्तस्य लोप:' (८।२।२३) से संयोगान्त तकार का लोप और 'इको यणचि (६।१।७४) से 'कृ' को यण (र) आदेश होता है। (७) अभ्युदसीषदत् । अभि+उत्+सादि+लुङ। अभ्युत्+अट+सादि+च्लि+ल। अभ्युत्+अ+सादि+च+तिम्। अभ्युत्+अ+सादि+अ+त्। अभ्युत्+अ+सद्+सद्+अ+त्। अभ्युत्+अ+सि+सद्+अ+त्। अभ्युत्+अ+सी+षद्+अ+त् । अभ्युदसीषदत्। यहां पद्ल विशरणगत्यवसादनेषु' (भ्वा०प०) से पूर्ववत् णिच्' प्रत्यय, णिजन्त 'सादि' धातु से भूतकाल में लुङ् (३।२।११०) से लुङ् प्रत्यय, च्लि लुङि' (३।१।४०) से चिल' प्रत्यय, णिश्रिद्रुस्रुभ्य: कर्तरि चङ् (३।१।४८) से चिल' के स्थान में 'चङ्' आदेश, ‘णौ चङ्युपधाया हस्व:' (७।४।१) से 'सादि' धातु का उपधा-ह्रस्व (सदि), 'जेरनिटि' (६।४।५१) से णिच्' का लोप, 'इतश्च' (३।४।१००) से 'तिप्' के इकार का लोप, 'चङि' (६।१।११) से धातु को द्वित्व, सन्वल्लघुनि०' (७।४।९३) से सन्वद्भाव, 'सन्यत:' (७।४।७९) से अभ्यास के अकार को इत्व, दीर्घो लघो:' (७।४।९४) से इ को दीर्घ और 'आदेशप्रत्यययोः' (८।३।५९) से षत्व होता है। ___(८) प्राजीजनत् । प्र उपसर्गपूर्वक जनी प्रादुर्भावे' (दि०आ०) धातु से पूर्ववत् सिद्ध करें। (९) अरीरमत् । 'रमु क्रीडायाम् (भ्वा०आ०) धातु से पूर्ववत् सिद्ध करें। (१०) अचैषीत् । चिञ् चयने (स्वा०3०) धातु से लुङ्, 'अस्तिसिचोऽपृक्ते (७।३।९६) से ईट् आगम, सिचि वृद्धि: परस्मैपदेषु' (७।२।१) से वृद्धि और 'आदेशप्रत्यययो:' (८।३।५९) से षत्व होता है। लुङ्-लकारः चिल: (१) च्लि लुङि।४३। प०वि०-च्लि १।१ (लुप्तप्रथमा) लुङि ७१। अनु०-धातोरित्यनुवर्तते। अन्वय:-धातोश्च्लि: प्रत्ययो लुङि। अर्थ:-धातो: पर: चिल: प्रत्ययो भवति, लुङि प्रत्यये परत:। उदा०-च्लि-स्थाने सिजादीनादेशान् वक्ष्यति, अतोऽग्रे उदाहरिष्यते। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (च्लि) चिल प्रत्यय होता है (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ४१ उदा० - 'च्लि' के स्थान में 'सिच्' आदि आदेश हो जाते हैं, अत: इसके उदाहरण आगे दिये जायेंगे । सिच् (२) च्लेः सिच् । ४४ । वि०-च्ले: ६।१ सिच् १ ।१ । अनु०-धातोरित्यनुवर्तते । अन्वयः - धातोः परस्य च्लेः सिच् लुङि । अर्थ:-धातोः परस्य च्ले: स्थाने सिच् - आदेशो भवति लुङि परतः । उदा० - अकार्षीत् । अहार्षीत् । आर्यभाषा-अर्थ- (धातोः) धातु से परे (च्ले:) च्लि प्रत्यय के स्थान में (सिच्) सिच् आदेश होता है (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। उदा० - अकार्षीत् । उसने किया । अहार्षीत् । उसने हरण किया । सिद्धि - (१) अकार्षीत् । कृ+लुङ् । अट्+कृ+चिल+ल् । अ+कृ+सिच्+ तिप् । अ+कृ+स्+ईट्+त्। अ+कार्+ष्+ई+त्। अकार्षीत् । यहां 'डुकृञ् करणे' (तना० उ०) धातु से सामान्य भूतकाल में 'लुङ्' (३1२1११० ) से 'लुङ्' प्रत्यय, 'लङ्लुङ्लृङ्क्ष्वडुदात्त:' (६।४।७१) से 'अट्' आगम, 'च्लि लुङि (३/१/४३) से चिल' प्रत्यय और इस सूत्र से 'चिल' के स्थान में 'सिच्' आदेश होता है। 'इतश्च' (३।४।१००) से तिप्' के इकार का लोप, 'अस्तिसिचोऽपृक्ते' (७/३/९६ ) से 'ईट्' आगम, 'सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु (७।२1१) से 'कृ' धातु को वृद्धि (कार) और 'आदेशप्रत्यययोः' (८ । ३।५९ ) से सिच् को षत्व होता है। (२) अहार्षीत् । 'हृञ् हरणे' ( वा० उ० ) से पूर्ववत् सिद्ध करें । विशेष- अनुवृत्ति- 'धातो: ' पद की अनुवृत्ति 'कुषिरजो: प्राचां श्यन् परस्मैपदं च' (३।१।९०) तक है। 'च्ले:' और 'लुङि' इन दोनों की अनुवृत्ति 'चिण् भावकर्मणोः ' ( ३।१।६५) तक है, अत: इन तीन पदों की अनुवृत्ति पुन: पुन: नहीं दिखाई जायेगी । क्स: (३) शल इगुपधादनिटः क्सः । ४५ । प०वि० - शल: ५ ।१ इगुपधात् ५ ।१ अनिट: ६ । १ क्सः १।१। स०-इक् उपधा यस्य स इगुपध:, तस्मात् - इगुपधात् (बहुव्रीहि: ) । न विद्यते इट् यस्य सोऽनिट, तस्मात् अनिट ( बहुव्रीहि: ) । अन्वयः-शल इगुपधाद् धातोरनिटश्च्ले: क्सो लुङि । Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-शलन्ताद् इगुपधाद् धातो: परस्यानिटश्च्लिप्रत्ययस्य स्थाने क्स आदेशो भवति, लुङि परत:। उदा०-(दुह्) अधुक्षत् । (लिह्) अलिक्षत्। आर्यभाषा-अर्थ-(शल:) शल् प्रत्याहारी वर्ण जिसके अन्त में है, (उगुपधात्) इक प्रत्याहारी वर्ण जिसकी उपधा में है, ऐसी (धातो:) धातु से परे (अनिट:) इट् आगम से रहित (च्ले:) च्लि प्रत्यय के स्थान में (क्स:) क्स-आदेश होता है, (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(दुह्) अधुक्षत् । उसने दूध निकाला। (लिङ्) अलिक्षत् । उसने आस्वादन किया, चखा। सिद्धि-(१) अधुक्षत् । दुह+लुङ्। अट्+दुह+च्लि+ल। अ+दुह्+क्स+तिप् । अ+दुघ्+स+त् । अ+धुघ्+स+त् । अ+धुक्+ष+त् । अधुक्षत् । यहां 'दुह प्रपूरणे' (अदा०प०) इस शलन्त, इगुपध, धातु से परे इस सूत्र से अनिट् च्लि प्रत्यय के स्थान में क्स आदेश होता है। दादेर्धातोर्घः' (८।२।३२) से दुह के ह को घ्, 'एकाचो बशो भष्०' (८।२।३७) से दुह के द् को ध्, 'सरि च' (८।४।५४) से घ् को क् और 'आदेशप्रत्यययोः' (८।३।५९) से क्स के स् को षत्व होता है। (२) अलिक्षत् । 'लिह आस्वादने (अ०प०)। हो ढः' (८।२।३१) से लिह के ह को ढ्, 'पढो: क: सि' (८।२।४१) से ढ् को क् और 'आदेशप्रत्यययो:' (८।३।५९) से क्स के स् को षत्व होता है। क्स: (४) श्लिष आलिङ्गने।४६। प०वि०-श्लिष: ५।१ आलिङ्गने ७।१। अनु०-क्स इत्यनुवर्तते। अन्वय:-आलिङ्गने श्लिषो धातोश्च्ले: क्सो लुङि । अर्थ:-आलिङ्गनेऽर्थे वर्तमानात् श्लिषो धातो: परस्य च्लि-प्रत्ययस्य स्थाने क्स आदेशो भवति, लुङि परत:। उदा०-(श्लिष्) अश्लिक्षत् पत्नी देवदत्त:। आर्यभाषा-अर्थ-(आलिङ्गने) आलिङ्गन अर्थ में विद्यमान (श्लिष:) श्लिष् (धातो:) धातु से परे (प्ले:) चिल प्रत्यय के स्थान में (क्स:) क्स आदेश होता है (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(श्लिष्) अश्लिक्षत् पत्नी देवदत्तः । देवदत्त ने पत्नी का आलिङ्गन किया। Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ४३ सिद्धि-अश्लिक्षत् । यहां श्लिष् आलिङ्गने (दि०प०) धातु से परे इस सूत्र से च्लि प्रत्यय के स्थान में क्स आदेश होता है। षढो: क: सि' (८।२।४१) से श्लिष् के ष् को क् और आदेशप्रत्यययो:' (८।३।५९) से क्स के स् को षत्व होता है। क्सप्रतिषेधः (५) न दृशः।४७। प०वि०-न अव्ययपदम्, दृश: ५।१ । अनु०-क्स इत्यनुवर्तते। अन्वय:-दृशो धातोश्च्ले: क्सो न लुङि। अर्थ:-दृशो धातो: परस्य च्लिप्रत्ययस्य स्थाने क्स आदेशो न भवति, लुङि परतः। उदा०-(दृश्) अदर्शत् । अद्राक्षीत् । आर्यभाषा-अर्थ-(दृश:) दृश् (धातो:) धातु से परे (प्ले:) च्लि प्रत्यय के स्थान में (क्स:) क्स आदेश (न) नहीं होता है (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(दृश्) अदर्शत् । अद्राक्षीत् । उसने देखा। सिद्धि-(१) अदर्शत् । दृश्+लुङ् । अट्+दृश्+च्लि+ल। अ+दृश्+अड्+तिम् । अ+दर्श+अ+त् । अदर्शत्। यहां 'दशिर् प्रेक्षणे' (भ्वा०प०) धातु से परे इस सूत्र से चिल' प्रत्यय के स्थान में 'क्स' आदेश का निषेध हो जाने से 'इरितो वा' (३।११५७) से 'अङ्' ओदश होता है। 'ऋदृशोऽङि गुणः' (७।४।१६) से दृश्’ को गुण हो जाता है। (२) अद्राक्षीत् । दृश्+लुङ्। अट्+दृश्+च्लि+ल। अ+दृश्+सिच्+तिम्। अ+दृ अम् श्+स्+इट्+त् । अन्द् र् अ श्+स्+ई+त्। अ+दर् आ ष्+स्+ई+त्। अद्राक्+ष्+ई+त्। अद्राक्षीत्। यहां दृशिर् प्रेक्षणे (भ्वा०प०) धातु से परे इस सूत्र से चिल' प्रत्यय के स्थान में क्स' आदेश का निषेध हो जाने से इरितो वा' (३।११५७) से विकल्प पक्ष में च्ले: सिच्' (३।१।४४) से 'सिच्’ आदेश होता है। सृजिदृशोझल्यमकिति' (६।१।५७) से 'दृश' को 'अम्' आगम होता है। अस्तिसिचोऽपक्ते' (७।३।९६) से ईट्' आगम होता है। वदव्रजहलन्तस्याच:' (७।२।३) से वृद्धि होती है। वश्चभ्रस्ज०' (८।२।३६) से दृश् के श् को प्, 'पढो: क: सि' (८।२।४१) से ष् को क् और 'आदेशप्रत्यययो:' (८।३।५९) से सिच के स् को षत्व होता है। दृश् धातु के शलन्त और इगुपध होने से 'शल इगुपधादनिट: क्सः' (१।३।४५) से अनिट् च्लि' प्रत्यय के स्थान में क्स' आदेश प्राप्त था, इस सूत्र से उसका प्रतिषेध Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् किया गया है। दृशिर् धातु के इरित् होने से 'इरितो वा' (३।१।५७) से 'अङ्' और पक्ष में सिच्’ आदेश होता है। चङ् (६) णिश्रिद्रुस्रुभ्यः कर्तरि चङ्।४८। प०वि०-णि-श्रि-द्रु-शुभ्य: ५।३ कर्तरि ७१ चङ् १।१। स०-णिश्च श्रिश्च द्रुश्च स्रुश्च ते णिश्रिद्रुसुव:, तेभ्य:-णिश्रिद्रुशुभ्य: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अन्वय:-णिश्रिद्रुस्रुभ्यो धातुभ्य: श्च्लेश्चङ् कर्तरि लुङि। अर्थ:-ण्यन्तेभ्य: श्रिद्रुस्रुभ्यश्च धातुभ्य: परस्य च्लिप्रत्ययस्य स्थाने चङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परत:। उदा०-ण्यन्त (कृ) अचीकरत् । (ह) अजीहरत्। (श्रि) अशिश्रियत् (छ) अदुद्रुवत्। (स्रु) असुनुवत्। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(णिश्रिदुस्रुभ्यः) णि-अन्त धातु और श्रि, दु, त्रु (धातो:) धातुओं से परे (च्ले:) चिल प्रत्यय के स्थान में (चङ्) चङ् आदेश होता है (कतार) कर्तृवाची (लुडि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर।। उदा०-ण्यन्त (कृ) अचीकरत् । उसने करवाया (बनवाया)। (ह) अजीहरत् । उसने हरण करवाया। (श्रि) अशिश्रियत् । उसने सेवा की। (इ) अदुद्रवत् । उसने दौड़ लगाई। (ख) असुनुवत् । वह बह गया। सिद्धि-अचीकरत् । कृ+णिच् । कार+इ। कारि। कारि+लुङ् । अट्+कारि+लि+ल। अ+कारि+चड्+तिप्। अ+करि+अ+त्। अ+कर+कर+अ+त्। अ+च+कर+अ+त् । अ+चि+कर+अ+त् । अ+ची+कर+अ+त्। अचीकरत् । यहां 'डुकृञ् करणे (तना०उ०) धातु से हेतुमान् अर्थ में हेतुमति च' (३।१ ।२६) से णिच् प्रत्यय है। णिजन्त कारि' धातु से इस सूत्र से चिल' प्रत्यय के स्थान में 'चङ्' आदेश होता है। णौ चङ्युपधाया हस्वः' (७।४।१) से धातु की उपधा को ह्रस्व (करि) होता है। णेरनिटि' (६।४।५१) से 'णि' का लोप और इतश्च' (३।४।१००) से तिप्' के इ का लोप होता है। 'चडि' (६।१।११) से धातु को द्वित्व, 'कुहोश्चः' (७।४।६२) से अभ्यास के क् को च होता है। सन्वल्लघुनि०' (७।४।९३) से सन्वद्भाव, सन्यत:' (७।४।७९) से अभ्यास के अ को इ (चि) और दी| लघो:' (७।४।९४) से उसे दीर्घ (ची) होता है। अचीकरत् । Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ४५ (२) अजीहरत् । हृञ् हरणे' (भ्वा० उ०) 'कुहोश्चुः' (७/४/६२ ) से अभ्यास केह्को झ् (हकारेण चतुर्था:) और 'अभ्यासे चर्च' (८।४५३) से झु को जश् ज् होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (३) अशिश्रियत् । श्रिञ् सेवायाम्' (भ्वा०3० ) । यहां 'चङ्' प्रत्यय के ङित् होने से 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का 'क्ङिति च' (१1१14) से प्रतिषेध हो जाता है। अतः 'अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौं (६।४।७७) से 'इयङ्' आदेश होता है। (४) अदुद्रुवत् । ट्रु गतौँ (भ्वा०प०) । पूर्ववत् 'उवङ् ' आदेश होता है। (५) असुस्रुवत् । 'स्रु सवणे' (भ्वा०प०) । पूर्ववत् 'उवङ्' आदेश होता है। विशेष- कर्तृवाच्य - 'ल: कर्मणि च भावे चाकर्मकेभ्य:' ( ३ । ४ । ६९) से लकार कर्तृवाच्य, कर्मवाच्य और भाववाच्य अर्थ में होते हैं। यहां 'चङ्' प्रत्यय कर्तृवाची लुङ्लकार में किया गया है। कर्मवाची और भाववाची लुङ् में 'सिच्' प्रत्यय होता है । चड़ - विकल्प: (७) विभाषा धेट्श्व्योः । ४६ । प०वि०-विभाषा १।१ धेट् - श्व्योः ६ । २ । स०- धेट् च श्विश्च तौ धेट्श्वी, तयो: - धेट्श्व्योः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-कर्तरि, चङ् इति चानुवर्तते । अन्वयः - धेश्विभ्यां धातुभ्यां च्लेर्विभाषा चङ् कर्तरि लुङि । अर्थ:- धेश्विभ्यां धातुभ्यां परस्य चिलप्रत्ययस्य स्थाने विकल्पेन चङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परतः । पक्षे यथाप्राप्तं प्रत्ययो भवति । उदा०-(धेट्) अदधत् (चङ) । अधात् (सिच्- लुक्) । अधासीत् (सिच्) । (शिव) अशिश्वयत् (चङ) । अश्वत् ( अङ) । अश्वयीत् (सिच्) । आर्यभाषा - अर्थ - (धेट्श्व्योः) धेट् और श्वि ( धातोः) धातु से परे (च्ले:) चिल प्रत्यय के स्थान में (विभाषा) विकल्प से (चङ्) चङ् आदेश होता है (कर्तीरे) कर्तृवाची (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर । उसने उदा०- ( धेट्) - अदधत् । ( चङ् ) । अधात् ( सिच् लुक् ) । अधासीत् ( सिच्) । दुग्ध आदि पीया । (शिव) अशिश्वियत् ( चङ् ) । अश्वत् (अङ् ) । अश्वयीत् (सिच्)। उसने गति अथवा वृद्धि की । Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि - (१) अदधत् । 'धेट् पाने' (भ्वा०प०) । यहां आदेच उपदेशेऽशिति (६/१/४४) से धातु को आ-आदेश (धा) होता है। 'अभ्यासे चर्च' (८|४|५३) से अभ्यास के ध को जश् (द्) होता है। ४६ (२) अधात् । यहां विभाषा 'प्राधेट्शाच्छासः' (२।४।७८) से सिच्' प्रत्यय का लुक् होगया है ! 1 (३) अधासीत् । यहां विकल्प पक्ष में 'सिच्' प्रत्यय का लुक् नहीं है। 'अस्तिसिचोऽपृक्ते' (७/३/९६) से ईटू आगम है। (४) अशिश्वियत् । 'टुओश्वि गतिवृद्धयो:' (भ्वा०प० ) । यहां 'चङ्' में 'क्ङिति च ' (१1१14 ) से प्राप्त गुण का निषेध हो जाने पर 'अचिश्नु०' (६ । ४ ।७७) से 'श्वि' को 'इयङ्' आदेश होता है। (५) अश्वत्। यहां 'जृस्तम्भु०' (३ 1१1५८) से विकल्प पक्ष में 'च्लि' के स्थान में 'अ' आदेश होता है । अङ् परे होने पर 'श्वयतेर:' (७।४।१८) से श्वि को अकार अन्तादेश होता है। उसे 'अतो गुणे' (६ 1१1९५ ) से पररूप हो जाता है। (६) अश्वयीत्। यहां विकल्प पक्ष में 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में 'सिच्' आदेश है। 'ह्मयन्तक्षणश्वस०' (७।२14 ) से 'सिच्' में वृद्धि का प्रतिषेध होने पर 'शिव' को 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से गुण होता है । चङ्-विकल्पः (८) गुपेश्छन्दसि । ५० । प०वि०-गुपेः ५।१ छन्दसि ७।१। अनु० - कर्तरि चङ्, विभाषा इति चानुवर्तते । अन्वयः-छन्दसि गुपेर्धातोश्च्लेर्विभाषा चङ् कर्तरि लुङि । अर्थः-छन्दसि विषये गुपेर्धातोः परस्य चिलप्रत्ययस्य स्थाने विकल्पेन चङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परतः । उदा०- - (गुप्) इमान् नो मित्रावरुणौ गृहान् अजूगुपतम्। भाषायाम्अगौप्तम्, अगोपिष्टम्, अगोपायिष्टम् इति रूपत्रयं भवति । आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (गुपे:) गुप् (धातोः) धातु से परे (च्ले:) च्लि प्रत्यय के स्थान में (विभाषा) विकल्प से (चङ) चङ् आदेश होता है ( कर्तरि ) कर्तृवाची (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। उदा०- - (गुप्) इमान् नो मित्रावरुणौ गृहान् अजूगुपतम् । हे मित्र और वरुण तुम दोनों ने हमारे इन गृहजनों की रक्षा की। भाषा में ये तीन रूप होते हैं - अगौप्तम् । अगोपिष्टम् । अगोपायिष्टम् । तुम दोनों ने रक्षा की। Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ४७ सिद्धि - (१) अजूगुपतम् । गुप्+लुङ् । अट्+गुप्+च्लि+ल्। अ+गुप्+चङ्+थस् । अ+गुप्+गुप्+अ+तम्। अ+जु+गुप्+अ+तम् । अजुगुप्तम् । यहां छन्द में 'गुपू रक्षणे' (भ्वा०प०) धातु से चिल' प्रत्यय के स्थान में 'चङ्’ आदेश, 'चङि' (६।१।११ ) से धातु को द्वित्व और 'कुहोश्चुः ' ( ७ । ४ । ६२ ) से अभ्यास के को कार आदेश होता है। (२) अगौप्तम् । यहां भाषा में 'चिल' के स्थान में 'सिच्' आदेश, 'झलो झलि (८/२/२६) से सिच्' का लोप, उसे असिद्ध मानकर 'वेदव्रजहलन्तस्याचः ' (७/२/३) से गुप् को वृद्धि होती है। (३) अगोपिष्टम् । यहां भाषा में 'च्लि' के स्थान में 'सिच्' आदेश, गुपू धातु के ऊदित् होने से इडागम के विकल्प पक्ष में 'स्वरतिसूति०' (७।२।४४) से 'सिच्' को 'इट्' आगम, 'नेटिं' (७/२/४ ) से प्राप्त वृद्धि का निषेध, पुगन्तलघूपधस्य च (७।३।८६ ) से गुप् को लघूपध गुण होता है। 'आदेशप्रत्यययो:' ( ८1३1५९) से सिच् स् को षत्वम् और 'ष्टुना ष्टु:' (८/४/४०) से तम् प्रत्यय के त् को ट् होता है। (४) अगोपायिष्टम् । यहां गुप् धातु से 'गुपूधूप ० ' ( ३ | १/२८) से आय् प्रत्यय, 'च्लि' के स्थान में 'सिच्' आदेश, 'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' ( ७/२/३५ ) से इट् आगम, पूर्ववत् षत्व और ष्टुत्व होता है। चङ्-प्रतिषेधः ---- (६) नोनयतिध्वनयत्येलयत्यर्दयतिभ्यः । ५१ । ऊनयति ध्वनयति- एलयति प०वि०-न अव्ययपदम्, अर्दयतिभ्य: ५ ।३। सo - ऊनयतिश्च ध्वनयतिश्च एलयतिश्च अर्दयतिश्च ते - ऊनयति०अर्दयतयः, तेभ्यः - ऊनयति० अर्दयतिभ्यः ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-चङ्, कर्तरि, छन्दसि इति चानुवर्तते । अन्वयः-छन्दसि ऊनयति०अर्दयतिभ्यो धातुभ्यश्च्लेश्चङ् न कर्तरि लुङि । अर्थ:- छन्दसि विषये ऊनयतिध्वनयत्येलयत्यर्दयतिभ्यो धातुभ्यः परस्य च्लि-प्रत्ययस्य स्थाने चङ् आदेशो न भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परतः । उदा०- ( ऊनयति) काममूनी: (०१ । ५३ । ३ ) । औनिनत् इति भाषायाम् । (ध्वनयति) मा त्वाग्निर्ध्वनयीत् (ऋ०१ । १६२ । १५ ) । अदिध्वनत् Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् ४८ इति भाषायाम्। (एलयति) काममैलयीत् । ऐलिलत् इति भाषायाम् । (अर्दयति) मैनमर्दयीत्। आर्दिदत् इति भाषायाम्। आर्यभाषा-अर्थ- (ऊनयति० अर्दयतिभ्यः) ऊनयति, ध्वनयति, एलयति, अर्दयति (धातो:) धातुओं से परे (च्ले:) चिल प्रत्यय के स्थान में (चङ) चङ् आदेश (न) नहीं होता है। (कर्तीर) कर्तृवाची (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर । उदा० - (ऊनयति) काममूनयीः । तूने काम (एषणा) का परित्याग किया। औनिनत् । उसने परित्याग किया। (ध्वनयति ) मा त्वाग्निर्ध्वनयीत्। अग्नि ने तुझे शब्दायित नहीं किया। अदिध्वनत्। उसने शब्द कराया । (एलयति) काममैलयीत्। उसने काम को प्रेरित किया। ऐलीलत् । उसने प्रेरित किया । (अर्दयति ) मैनमर्दयीत्। उसने इससे याचना नहीं कराई । आर्दिदत् । उसने याचना कराई । सिद्धि-(१) ऊनयीत् । ऊन्+णिच् । ऊन्+इ+। ऊनि । ऊनि+लुङ् । ऊनि+च्लि+ल् । ऊन्+सिच्+तिप् । ऊनि+इट्+स्+ईट्+त्। ऊने+इ+०+ई +त् । ऊनयीत् । यहां 'ऊन परिहाणे' (चु० उ० ) धातु से 'सत्यापपाश० ' (१ । ३ । २५ ) से स्वार्थ में 'णिच्' प्रत्यय, णिजन्त ‘'ऊनि' धातु से लुङ् प्रत्यय, 'बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपिं ( ६ । ४/७५) से ‘आट्' आगम का अभाव है। इस सूत्र से 'णिश्रिदुनुभ्यः कर्तरि चङ् (३ । १ । ४८) से 'च्लि' के स्थान में प्राप्त 'चङ्' आदेश का निषेध होने से उसके स्थान में उत्सर्ग 'सिच्' आदेश होता है। 'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७/२/३५ ) से 'सिच्' को 'इट्' आगम, 'अस्तिसिचोऽपृक्ते' (७/३ । ९६ ) से 'त्' को 'ईट्' आगम और 'इट ईटिं' (७/२:२८) से 'सिच्' का लोप होता है । (२) औनिनत् । 'ऊन परिहाणे' (चु०3०) धातु से पूर्ववत् णिच् प्रत्यय, णिजन्त ऊनि धातु से लुङ्, 'आडजादीनाम्' (६।४।६२) से 'आट्' आगम, णिश्रिद्रुस्रुभ्यः कर्तरि चङ्' (३/१/४८) से भाषा में 'च्लि' के स्थान में 'चङ्' आदेश, 'अजादेर्द्वितीयस्य' (६।१।२) से अजादि धातु को द्वितीय अच् के द्वित्व के नियम से 'चङि' (६ 1१1११) से 'ऊनि' के द्वितीय अच् 'नि' को द्वित्व और 'आटश्च' (६ 1१1८७ ) से वृद्धि होती है। (३) ध्वनयीत् । अदिध्वनत् । ध्वन शब्दे (भ्वा०प०) से हेतुमति च' (३ | १ | २६ ) से णिच्' प्रत्यय होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (४) ऐलयीत् । ऐलिलत् । 'ईल प्रेरणे' (चु०प०) धातु से 'सत्यापपाश ० ' (१।३।२५) से चुरादि 'णिच्' प्रत्यय होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (५) आर्दयीत् । आर्दिदत् । 'अर्द गतौ याचने च' (भ्वा०प०) धातु से हेतुमति च' (३।१।२६ ) से णिच् प्रत्यय होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ध्यायस्य प्रथमः पादः ४६ अङ् (१०) अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽङ्५२। प०वि०-अस्यति-वक्ति-ख्यातिभ्य: ५।३ अङ् १।१ । स०-अस्यतिश्च वक्तिश्च ख्यातिश्च ते-अस्यतिवक्तिख्यातयः, तेभ्य:-अस्यतिवक्तिख्यातिभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्तरि इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अस्यतिवक्तिख्यातिभ्यो धातुभ्यश्च्लेरङ् कर्तरि लुङि। अर्थ:-अस्यतिवक्तिख्यातिभ्य: परस्य चिल-प्रत्ययस्य स्थानेऽङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परत:। उदा०-(अस्यति) पर्यास्थत (वक्ति) अवोचत् । (ख्याति) आख्यत् । आर्यभाषा-अर्थ-(अस्यतिवक्तिख्यातिभ्यः) अस्यति, वक्ति, ख्याति (धातो:) धातुओं से परे (च्ले:) चिल-प्रत्यय के स्थान में (अ) अङ् आदेश होता है (कीर) कर्तृवाची (लुडि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। . . उदा०-(अस्यति) पर्यास्थत् । उसने फैंका। (वक्ति) अवोचत् । उसने कहा। (ख्याति) आख्यत् । उसने कहा। .. सिद्धि-(१) पर्यास्थत। परि+अस्+लुङ्। परि+आट्+अस्+च्लि+। परि+आ+अस्+अड्+त्। परि+आस्+थुक्+अ+त। परि+आस्+थ्+अ+त। पर्यास्थत। यहां 'अस क्षेपणे' (दि०प०) धातु से लुङ्, 'आडजादीनाम् (६।४।७२) से 'आट्' आगम होता है। इस सूत्र से चिल' प्रत्यय के स्थान में 'अङ्' आदेश होता है। 'वा०-उपसर्गादस्त्यूयोर्वावचनम् (१।३।३०) से आत्मनेपद होता है। 'अस्यतेस्थुक् (७।४।१७) से धातु को 'थुक्’ आगम होता है। (२) अवोचत् । 'वच परिभाषणे (अदा०प०)। 'वच उम्' (७।४।२०) से धातु को उम्' आगम होता है। (३) आख्यत् । 'ख्या प्रकथने (अदा०प०) 'आलो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'ख्या' के आ का लोप होता है। यहां आङ् उपसर्ग है। अङ् (११) लिपिसिचिह्नश्च ।५३। प०वि०-लिपि-सिचि-हृ: ५।१ च अव्ययपदम् । स०-लिपिश्च सिचिश्च हाश्च ते लिपिसिचिह्वाः, तस्मात्-लिपिसिचिह: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-कर्तरि, अङ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-लिपिसिचिहश्च धातोश्च्लेरङ् कर्तरि लुङि। अर्थ:-लिपिसिचिहभ्यो धातुभ्योऽपि परस्य चिल-प्रत्ययस्य स्थानेऽङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परत: । उदा०-(लिपि) अलिपत्। (सिचि) असिचत् । (हा) आहृत् । आर्यभाषा-अर्थ-(लिपिसिचिहः) लिपि, सिचि, हा (धातो:) धातुओं से परे (च) भी (च्ले:) चिल-प्रत्यय के स्थान में (अङ्) अङ् आदेश होता है (कतीर) कर्तृवाची (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(लिपि) अलिपत् । उसने लिपाई की। (सिचि) असिचत् । उसने सिंचाई की। (हा) आहत् । उसने आह्वान किया (बुलाया)। सिद्धि-(१) अलिपत् । यहां लिप् उपदेहे' (तु०उ०) धातु से 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में अङ् आदेश होता है। (२) असिचत् । षिच क्षरणे' (तु०अ०) पूर्ववत् अङ् आदेश है। (३) आहत् । हे स्पर्धायाम्' (भ्वा०उ०)। यहां 'आङ्' उपसर्ग है। आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'हा' के 'आ' का लोप होता है। अङ्-विकल्पः (१२) आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम्।५४। प०वि०-आत्मनेपदेषु ७१३ । अन्यतरस्याम् अव्ययपदम् । अनु०-कर्तरि, अङ्, लिपिसिचिह्न इति चानुवर्तते। अन्वय:-लिपिसिचिहश्च धातोश्च्लेरन्यतरस्यामङ् कर्तरि लुङि आत्मनेपदेषु। ___ अर्थ:-लिपिसिचिहाभ्योऽपि धातुभ्य: परस्य चिलप्रत्ययस्य स्थाने विकल्पेन अङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि आत्मनेपदेषु परत:। उदा०-(लिपि) अलिपत (अङ्)। अलिप्त (सिच्) । (सिचि) असिचत (अ)। असिक्त (सिच्) । (हा) अहत। (अ)। अहास्त (सिच्)। आर्यभाषा-अर्थ-(लिपिसिचिहः) लिपि, सिचि, हा (धातो:) धातुओं से परे (च) भी (प्ले:) चिल-प्रत्यय के स्थान में (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (अङ्) अङ् आदेश होता Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः है (कतरि) कर्तृवाची (लुङि) लुङ् लकार में (आत्मनेपदेषु) आत्मनेपद प्रत्ययों के परे होने पर। उदा०-(लिपि) अलिपत (अङ्) । अलिप्त (सिच्)। उसने लिपाई की। (सिचि) असिचत (अङ्) । असिक्त (सिच्) । उसने सिंचाई की। (हा) अहत (अङ्) । अहास्त (सिच्)। उसने आह्वान किया (बुलाया)। सिद्धि-(१) अलिपत । 'लिप उपदेहे' (तु०उ०) यहां आत्मनेपद में फिल-प्रत्यय के स्थान में अङ्-आदेश है। (२) असिक्त। यहां उक्त लिप् धातु से आत्मनेपद में विकल्प पक्ष में चिल-प्रत्यय के स्थान में सिच्-आदेश है। 'झलो झलि (८।२।२६) से सिच्’ का लोप हो जाता है। (३) असिचत। 'सिच क्षरणे (तु०उ०) पूर्ववत् अङ् आदेश है। . (४) असिक्त । उक्त सिच् धातु से पूर्ववत् सिच् आदेश है। (५) अहत । हे स्पर्धायाम्' (भ्वा०उ०)। पूर्ववत् अङ् आदेश है। 'आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से हा के आ का लोप होता है। (६) अहास्त। उक्त हेञ् धातु से पूर्ववत् सिच् आदेश है। अङ् (१३) पुषादिद्युतालुदितः परस्मैपदेषु।५५ । प०वि०-पुषादि-धुतादि-लुदित: ५।१ परस्मैपदेषु ७।३ । स०-पुष आदिर्येषां ते पुषादयः, द्युत आदिर्येषां ते द्युतादयः, लुद् इत् यस्य स लुदित् । पुषादयश्च द्युतादयश्च लुदिच्च एतेषां समाहार: पुषादिद्युताय्लृदित्, तस्मात्-पुषादिद्युतालुदित: (बहुव्रीहिगर्भितसमाहारद्वन्द्वः)। अनु०-कर्तरि अङ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-पुषादिद्युतालुदितो धातोश्च्लेरङ् कतरि लुङि परस्मैपदेषु । अर्थ:-पुषादिभ्यो द्युतादिभ्य तृदिभ्यश्च धातुभ्य: परस्य च्लिप्रत्ययस्य स्थानेऽङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परस्मैपदेषु परत:। उदा०- (पुषादि:) पुष्-अपुषत् । शुष्-अशुषत्। (धुतादि:) द्युत्-अद्युतत् । श्विता-अश्वितत् । (लदित्) गम्ल-अगमत् । शक्ल-अशकत्। आर्यभाषा-अर्थ-(पुषादिद्युताय्लूदित:) पुषादि, द्युतादि और लूदित् (धातो:) धातुओं से परे (प्ले:) चिलप्रत्यय के स्थान में (अङ्) अड् आदेश होता है, (कतरि) कर्तृवाची (लुङि) लुङ्लकार में (परस्मैपदेषु) परस्मैपद प्रत्ययों के परे होने पर। Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(पुषादि) पुष्-अपुषत् । वह पुष्ट होगया। शुष-अशुषत् । वह सूख गया। (धुतादि) द्युत-अद्युतत् । वह चमका। श्विता-अश्वितत् । वह सफेद होगया। (लुदित्) गम्लु-अगमत् । वह गया। शक्ल-अशकत्। वह कर सका।। सिद्धि-(१) अपुषत् । 'पुष् पुष्टौं' (दि०प०) धातु से चिल' प्रत्यय के स्थान में 'अङ्' आदेश है। (२) अशुषत् । शुष शोषणे' (दि०प०) पूर्ववत् । (३) अद्युतत्। 'द्युत दीप्तौ' (भ्वा०आ०) द्युत आदि गण की धातु आत्मनेपद है युट्यो लुङि' (१।३।९१) से लुङ् में परस्मैपद होता है। (४) अश्वितत् । श्विता वर्णे' (भ्वा०आ०)। पूर्ववत् परस्मैपद है। 'आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से शिवता के आ का लोप होता है। (५) अगमत् । 'गम्ल गतौ' (भ्वा०प०) उपदेशेऽजनुनासिक इत' (१।३।२) से लु' की इत् संज्ञा होती है। लुदित् होने से चिल' प्रत्यय के स्थान में 'अङ्' आदेश होता है। (६) अशकत्। शक्ल शक्तौं' (स्वा०प०) पूर्ववत् । विशेष-पुषादिगण पाणिनीय धातुपाठ के दिवादिगण के और द्युतादिगण भ्वादिगण के अन्तर्गत हैं। वहां देख लेवें। अङ् (१४) सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च।५६ । प०वि०-सर्ति-शास्ति-अर्तिभ्य: ५ ।३ च अव्ययपदम् । स०-सर्तिश्च शास्तिश्च अर्तिश्च ते-सर्तिशास्त्यर्तयः, तेभ्य:सर्तिशास्त्यर्तिभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्तरि, अङ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च धातुभ्यश्च्लेरङ् कर्तरि लुङि। अर्थ:-सर्तिशास्त्यर्तिभ्यो धातुभ्यश्च परस्य च्लिप्रत्ययस्य स्थानेऽङ् · आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परत:। उदा०-(सर्ति:) सृ-असरत् । (शास्ति:) शास्-अशिषत् । (अर्ति:) ऋ-आरत्। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(सर्तिशास्त्यर्तिभ्यः) सर्ति, शास्ति, अर्ति (धातोः) धातुओं से परे (च) भी (च्ले:) चिल-प्रत्यय के स्थान में (अङ्) अङ् आदेश होता है (कतीर) कर्तृवाची (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः उदा०-(सर्ति) सृ-असरत् । वह फैल गया। (शास्ति) शास्-अशिषत् । उसने शिक्षा की। (अर्ति:) ऋ-आरत् । उसने गति की अथवा पहुंचाया। सिद्धि-(१) असरत् । स गतौ' (भ्वा०प०) धातु से 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में 'अङ्' आदेश है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का डिति च (१।१ ।५) से निषेध हो जाता है किन्तु अङ्' परे होने पर 'ऋदृशोऽङि गुणः' (७ ।४ ।१६) से सृ को गुण (सर्) होता है। (२) अशिषत् । शासु अनुशिष्टौ' (अदा०प०) से 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में 'अङ्' आदेश है। अङ् परे होने पर शास इदहलो:' (६।४।३४) से 'शास्’ को इ आदेश (शिस्) और 'शासिवसिघसीनां च' (८।३।६०) से षत्व (शिष्) होता है। (३) आरत् । 'ऋ गतिप्रापणयो:' (भ्वा०प०) धातु से 'च्लि' के स्थान में 'अङ्' आदेश है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का 'क्डिति च (१।१५) से निषेध हो जाता है किन्तु अङ् परे होने पर ऋदृशोऽडि गुणः' (७।४।१६) से ऋ धातु को गुण (अर्) होता है। 'आडजादीनाम्' (६।४।७२) से ऋ धातु को आट् आगम होता है। अङ्-विकल्पः (१५) इरितो वा ।५७। प०वि०-इरित: ५।१ वा अव्ययपदम् । स०-इर् इत् यस्य स इरित्, तस्मात्-इरित: (बहुव्रीहि:)। अनु०-कर्तरि, अङ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-इरितो धातोश्च्लेर्वाऽङ् कर्तरि लुङि। अर्थ:-इरितो धातो: परस्य च्लिप्रत्ययस्य स्थाने विकल्पेनाऽङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परत:। उदा०-(भिदिर्) भिद् अभिदत, अभैत्सीत् वा। (छिदिर्) छिद्-अच्छिदत्, अच्छत्सीत् वा। आर्यभाषा-अर्थ-(इरितः) जिसका 'इर्' इत् है उस (धातो:) धातु से परे (प्ले:) च्लि' प्रत्यय के स्थान में (वा) विकल्प से (अङ्) अड् आदेश होता है (कतरि) कर्तवाची (लुङि) लुङ् प्रत्यय होने पर। उदा०-(भिदिर) भिद-अभिदत, अभैत्सीत वा । उसने विदारण किया (फाड़ा)। (छिदिर्) छिद्-अच्छिदत्, अच्छेत्सीत् वा। उसने छेदन किया (काटा)। Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) अभिदत् । भिदिर विदारणे' (रुधा०प०) धातु से परे च्लि' प्रत्यय के स्थान में 'अङ्' आदेश है। अङ् प्रत्यय के ङित् होने से भिद्' धातु को 'पुगन्तलघूपधस्य च (७।३।८६) से प्राप्त लघूपध गुण का विङति च' (१।१।५) से निषेध हो जाता है। (२) अभैत्सीत् । यहां पूर्वोक्त भिद्' धातु से चिल' प्रत्यय के स्थान में विकल्प पक्ष में च्ले: सिच्' (३।१।४४) से 'सिच्’ आदेश है। वदव्रजहलन्तस्याचः' (७।२।३) से भिद्' के अच् को वृद्धि (भैत्) और 'अस्तिसिचोऽपृक्ते (७।३।९६) से त् प्रत्यय को ईट् आगम होता है। (३) अच्छिदत् । अच्छेत्सीत् । छिदिर् द्वैधीकरणे' (रुधा०प०) पूर्ववत् । अङ्-विकल्पः(१६) जृस्तम्भुम्रचुम्लुचुग्रुचुग्लुचुग्लुञ्चुश्विभ्यश्च ।५८। प०वि०-~-स्तम्भु-मुचु-म्लुचु-ग्रुचु-ग्लुचु-ग्लुञ्चु-श्विभ्य: ५ ।३ च अव्ययपदम्। स०-जुश्च स्तम्भुश्च मुचुश्च म्लुचुश्च ग्रुचुश्च ग्लुचुश्च ग्लुञ्चुश्च श्विश्च ते-जृ०श्वयः, तेभ्य:-जृ०श्विभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-कर्तरि, अङ् वा इति चानुवर्तते। अन्वयः-०श्विभ्यश्च धातुभ्यश्च्लेर्वाऽङ् कर्तरि लुङि। अर्थ:-जुस्तम्भुमुचुम्लुचुचुग्लुचुग्लुञ्चुश्विभ्यो धातुभ्योऽपि परस्य चिलप्रत्ययस्य स्थाने विकल्पेनाऽङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि परतः । पक्षे सिच्-आदेशो भवति। उदा०-(M) अजरत्, अजारीत् वा । (स्तम्भु) अस्तभत्, अस्तम्भीत् वा। (मुचु) अZचत्, अम्रोचीत् वा। (म्लुचु) अम्लुचत्, अम्लोचीत् वा। (ग्रुचु) अग्रुचत्, अग्रोचीत् वा। (ग्लुचु) अग्लुचत्, अग्लोचीत् वा। (ग्लुञ्चु) अग्लुचत्, अग्लुञ्चीत् वा। (शिव) अश्वत्, अश्वयीत्, अशिश्वियत् वा। ____ आर्यभाषा-अर्थ- (०श्विभ्य:) जू, स्तम्भु, मुचु, म्लुचु, ग्रुचु, ग्लुचु, ग्लुञ्चु, श्वि (धातो:) धातुओं से (च) भी परे (च्ले:) 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में (वा) विकल्प से (अङ्) अङ् आदेश होता है (कतीर) कर्तृवाची (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(ज) अजरत्, अजारीत वा। वह बूढ़ा होगया। (स्तम्भु) अस्तभत्, अस्तम्भीत वा। वह रुक गया। (मुचु) अम्रचत्, अम्रोचीत् वा। उसने गति की। (म्लुचु) अम्लुचत्, अम्लोचीत वा । उसने गति की। (गुचु) अग्रुचत्, अप्रोचीत् वा। Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः उसने चोरी की। (ग्लुचु) अग्लुचत्, अग्लोचीत् वा। उसने चोरी की। (ग्लुञ्चु) आलुचत, अग्लुञ्चीत् वा । उसने गति की। (शिव) अश्वत्, अश्वयीत्, अश्विश्वियत् । उसने गति अथवा वृद्धि की। सिद्धि-(१) अजरत् । न वयोहानौं' (भ्वा०प०) यहां चिल' प्रत्यय के स्थान में 'अङ्' आदेश है। ऋदशोऽङि गुणः' (७।४।१६) से 'जृ' को गुण (जर्) होता है। (२) अजारीत् । यहां पूर्वोक्त धातु से विकल्प पक्ष में 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में च्ले: सिच्' (३।१।४४) से 'सिच्' आदेश होता है। सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु' (७।२।२८) से तृ' धातु को वृद्धि होती है। (३) अस्तभत् । स्तम्भु स्तम्भे' {रुकना} (सौत्रधातु)। यहां 'च्लि' के स्थान में 'अ' आदेश है। 'अनिदितां हल उपधाया: क्डिति' (६।४।२४) से स्तम्भ के अनुनासिक का लोप होता है। (४) अस्तम्भीत् । यहां पूर्वोक्त धातु से च्लि' प्रत्यय के स्थान में पूर्ववत् 'सिच्’ आदेश है। (५) अनुचत् । 'मुचु गतौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत् अङ्' प्रत्यय है। (६) अप्रोचीत्। 'मुचु गतौ (भ्वा०प०) पूर्ववत् सिच् प्रत्यय है। 'पुगन्तलघूपधस्य च (७।३ ।८६) से मुचु को लघूपध गुण होता है। (७) अम्लुचत् । 'म्लुचु गतौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत् अङ्। (८) अम्लोचीत् । म्युचु गतौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत् सिच् । (९) अगुचत् । गुचु स्तेयकरणे' (भ्वा०प०) पूर्ववत् अङ्। (१०) अप्रोचीत् । 'लुचु स्तेयकरणे' (भ्वा०प०) पूर्ववत् सिच् । (११) अग्लुचत् । 'लुचु स्तेयकरणे' (भ्वा०प०) पूर्ववत् अङ्। (१२) अग्लोचीत्। ''लुचु स्तेयकरणे' (भ्वा०प०) पूर्ववत् सिच् । (१३) आलुचत् । 'ग्लुञ्चु गतौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत् अङ्। जो 'अनिदितां हल उपधाया: क्डिति' (६।४।२४) से अनुनासिक लोप नहीं मानते हैं-आलुञ्चत् । (१४) अग्लुञ्चीत् । 'ग्लुञ्चु गतौं' (भ्वा०प०) पूर्ववत् सिच्। (१५) अश्वत् । (१६) अश्वयीत् । (१७) अशिश्वियत् । तीन पदों की सिद्धि विभाषा धेट्श्व्यो :' (१।३।४९) के प्रवचन में देख लेवें। अङ् (१७) कृमृदृरुहिभ्यश्छन्दसि।५६ । प०वि०-कृ-मृ-दृ-रुहिभ्य: ५ ।३ छन्दसि ७।१। स०-कृश्च मृश्च दृश्च रुहिश्च ते कृमृदृरुहय:, तेभ्य:-कृमृदृरुहिभ्य: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-कर्तरि, अङ् इति चानुवर्तते । अन्वय:-छन्दसि कृमृदृरुहिभ्यो धातुभ्यश्च्लेरङ् कर्तरि लुङि। अर्थ:-छन्दसि विषये कृमृदृरुहिभ्यो धातुभ्य: परस्य च्लिप्रत्ययस्य स्थानेऽङ् आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि लुङि प्रत्यये परत:। उदा०-(कृ) अकरत्। (मृ) अमरत्। (दृ) अदरत्। (रुहि) अरुहत्। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (कृमृदृरुहिभ्यः) कृ, मू, दृ, रुह् (धातो:) धातुओं से परे (प्ले:) च्लि प्रत्यय के स्थान में (अ) अङ् आदेश होता है (कीरे) कर्तृवाची (लुङि) लुङ् प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(कृ) अकरत् । उसने किया। (म) अमरत् । वह मर गया। (द) अदरत् । उसने आदर किया। (रुह) अरुहत् । वह अंकुरित हुआ अथवा प्रकट हुआ। वैदिक प्रयोग-(कृ) शकलागुष्ठकोऽकरत् । (म) अथोऽमरत् । (द) अदरदर्थान् । (रुह) सानुमारुहत् । अन्तरिक्षाद् दिवमारुहम् । सिद्धि-(१) अकरत् । डुकृञ् करणे (तना०3०) धातु से च्लि' प्रत्यय के स्थान में 'अङ्' आदेश है। 'ऋदृशोऽडि गुणः' (७।४।१६) से कृ को गुण कर् होता है। यहां 'च्ले: सिच् (१।३।४४) से सिच् आदेश प्राप्त था। (२) अमरत् । मृङ् प्राणत्यागे (तु०आ०) पूर्ववत् अङ् आदेश है। यहां छन्द में व्यत्यय से परस्मैपद होता है। (३) अदरत्। 'दृङ् आदरे' (तु०आ०) पूर्ववत् अङ् आदेश है। यहां छन्द में व्यत्यय से परस्मैपद होता है। (४) अरुहत्। 'रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' (भ्वा०प०) यहां पूर्ववत् अङ् आदेश है। 'शल इगुपधादनिट; क्सः' (१।३।४५) से 'क्स' आदेश प्राप्त था। चिण् (१८) चिण ते पदः ।६० प०वि०-चिण् ११ ते ७।१ पद: ५।१। अनु०-कर्तरि इत्यनुवर्तते। अन्वय:-पदो धातोश्च्लेश्चिण् कर्तरि लुङि ते। अर्थ:-पदो धातो: परस्य चिल-प्रत्ययस्य स्थाने चिण् आदेशो भवति कर्तृवाचिनि लुङि ते प्रत्यये परत:। उदा०-(पद) उदपादि सस्यम् । समपादि भैक्षम् । Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः आर्यभाषा-अर्थ-(पद:) पद (धातो:) धातु से परे (प्ले:) च्लि' प्रत्यय के स्थान में (चिण्) चिण आदेश होता है (कतीर) कर्तृवाची (लुङ्) लुङ्लकार में (ते) 'त' प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(पद) उदपादि सस्यम् । उसने खेती को उत्पन्न किया। समपादि भैक्षम् । उसने भिक्षा-अन्न को सिद्ध किया। सिद्धि-(१) उदपादि। उत् +पद्+लुङ् । उत्+अट् +पद्+च्लि+ल् । उत्+अ+पद्+चिण्+त। उत्+अ+पाद्+इ+0। उदपादि। यहां पद गतौ' (दिवा०आ०) धातु से चिल' के स्थान में चिण्’ आदेश होता है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'पद्' धातु को उपधावृद्धि (पाद) होती है। चिणो लुक्' (६।४।१०४) से त' प्रत्यय का लुक् (लोप) हो जाता है। चिण्-विकल्प:(१६) दीपजनबुधपूरितायिप्यायिभ्योऽन्यतरस्याम्।६१। प०वि०-दीप-जन-बुध-पूरि-तायि-प्यायिभ्य: ५।३ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम्। स०-दीपश्च जनश्च बुधश्च पूरिश्च तायिश्च प्यायिश्च तेदीप०प्यायय:, तेभ्य:-दीप०प्यायिभ्य: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्तरि, चिण, ते इति चानुवर्तते । अन्वय:-दीप०प्यायिभ्यो धातुभ्यश्च्लेरन्यतरस्यां चिण् कर्तरि लुडि ते। अर्थ:-दीपजनबुधपूरितायिप्यायिभ्यो धातुभ्य: परस्य चिलप्रत्ययस्य स्थाने विकल्पेन चिण आदेशो भवति कर्तृवाचिनि लुडि ते प्रत्यये परत: । पक्षे सिच्-आदेशो भवति। उदा०-(दीप) अदीपि, अदीपिष्ट वा। (जन) अजनि, अजनिष्ट वा। (बुध) अबोधि, अबुद्ध वा। (पूरि) अपूरि, अपूरिष्ट वा । (तायि) अतायि, अतायिष्ट वा । (प्यायि) अप्यायि, अप्यायिष्ट वा। आर्यभाषा-अर्थ-(दीप०प्यायिभ्य:) दीप, जन, बुध, पूरि, तायि, प्यायि (धातो:) धातुओं से परे (च्ले:) चिल-प्रत्यय के स्थान में (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (चिण्) चिण् आदेश होता है (कतीरे) कर्तृवाची (लुङि) लुङ् में (ते) त प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(दीप) अदीपि, अदीपिष्ट वा। वह दीप्त (प्रकाशित) हुआ। (जन) अजनि, अजनिष्ट वा। वह उत्पन्न हुआ। (बुध) अबोधि, अबुद्ध वा। उसने जाना Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (समझा)। (पूरि) पूर्-अपूरि, अपूरिष्ट वा । उसने पूर्ण किया (भरा)। (तायि) ताय-अतायि, अतायिष्ट वा । उसने फैलाया अथवा पालन किया। (प्यायि) प्याय्-अप्यायि, अप्यायिष्ट वा। वह बढ़ा। सिद्धि-(१) अदीपि । 'दीपी दीप्तौ' (दि०आ०) धातु से चिल' के स्थान में चिण्' आदेश है। 'चिणो लुक्' (६।४।१०४) से 'त' प्रत्यय का लुक् (लोप) हो जाता है। (२) अदीपिष्ट । यहां पूर्वोक्त धातु से 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में विकल्प पक्ष में च्ले: सिच्' (३।१।४४) से 'सिच्’ आदेश है। आदेशप्रत्यययो:' (८१३१५९) से 'सिच्’ के स् को षत्व और 'ष्टुना ष्टुः' (८।४।४०) से 'त' प्रत्यय को ष्टुत्व (ट) होता है। (३) जनी प्रादुर्भाव (दि०आ०)। बुध अवगमने (दि०आ०)। पूरी आप्यायने (दिआ०)। 'ताय सन्तानपालनयो:' (भ्वा०आ०)। 'ओप्यायी वृद्धौ' (भ्वा०आ०) इन धातुओं से पूर्वोक्त दीप' धातु के समान रूप सिद्ध करें। चिण्-विकल्पः (२०) अचः कर्मकर्तरि।६२। प०वि०-अच: ५।१ कर्मकर्तरि ७।१। स०-कर्म चासौ कर्ता इति कर्मकर्ता, तस्मिन्-कर्मकर्तरि (कर्मधारयतत्पुरुषः)। अनु०-चिण् ते, अन्यतरस्याम् इति चानुवर्तते। अन्वय:-अचो धातोश्च्लेरन्यतरस्यां चिण् कर्मकर्तरि लुङि ते। अर्थ:-अजन्ताद् धातो: परस्य चिलप्रत्ययस्य स्थाने विकल्पेन चिण् आदेशो भवति कर्मकर्तृवाचिनि लुङि ते प्रत्यये परत: । पक्षे सिच् आदेशो भवति। उदा०-(कृ) अकारि कट: स्वयमेव (चिण्) । अकृत कट: स्वयमेव (सिच्) । (लू) अलावि केदार: स्वयमेव (चिण)। अलविष्ट केदार: स्वयमेव (सिच्)। आर्यभाषा-अर्थ-(अच:) अच् जिसके अन्त में है उस (धातो:) धातु से परे (च्ले:) च्लि प्रत्यय के स्थान में (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (चिण्) चिण आदेश होता है (कर्मकतरि) कर्मकर्तावाची (लुङि) लुङ्लकार में (त) 'त' प्रत्यय परे होने पर । Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ५६ उदा० - (कृ) अकारि कट: स्वयमेव (चिण् ) । अकृत कट: स्वयमेव ( सिच्) । चटाई स्वयं ही बन गई। (लू) अलावि केदारः स्वयमेव ( चिण् ) । अलविष्ट केदार: स्वयमेव । खेत स्वयं ही कट गया। सिद्धि-(१) अकारि। यहां 'डुकृञ् करणें' (तना० उ० ) इस अजन्त धातु से 'चिल' प्रत्यय के स्थान में 'चिण्' आदेश है। 'अचो ञ्णिति' (७/२ ।११५) से 'कृ' धातु को वृद्धि (कार) होती है। 'चिणो लुक्' (६|४|१०४) से 'त' प्रत्यय का लुक् हो जाता है. 1 (२) अकृत | यहां अजन्त 'कृ' धातु से विकल्प पक्ष में 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में 'च्ले: सिच्' (३।१।४४) से सिच्' आदेश होता है। 'ह्रस्वादङ्गात्' (८/२/२७) से 'सिच्' का लोप हो जाता है। (३) अलावि । अलविष्ट । 'लूञ् छेदने' (क्रया० उ० ) धातु से पूर्ववत् सिद्ध करें । चिण्- विकल्प: (२१) दुहश्च । ६३ । प०वि० दुहः ५ ।१ च अव्ययपदम् । अनु० - चिण्, ते, कर्मकर्तरि अन्यतरस्याम् इति चानुवर्तते । अन्वयः-दुहश्च धातोश्च्लेरन्यतरस्याम् चिण् कर्मकर्तरि लुङि ते । अर्थ:- हो धातोः परस्य चिलप्रत्ययस्य स्थाने विकल्पेन चिण आदेशो भवति, कर्मकर्तृवाचिनि लुङि ते प्रत्यये परतः । पक्षे क्स - आदेशो भवति । उदा०- ( दुह्) अदोहि गौ: स्वयमेव (चिण्) । अदुग्ध गौ: स्वयमेव (क्स) । आर्यभाषा - अर्थ - (दुहः) दुह् (धातो: ) धातु से परे (च्ले:) चिल-प्रत्यय के स्थान में ( अन्यतरस्याम्) विकल्प से ( चिण् ) चिण् आदेश होता (कर्मकर्तीर) कर्मकर्तावाची (लुङि) लुङ्लकार में (त) 'त' प्रत्यय परे होने पर । उदा०- -(दुह्) अदोहि गौ: स्वयमेव ( चिण्) । गौ स्वयं ही दुही गई । अदुग्ध गौ: स्वयमेव ( क्स)| अर्थ पूर्ववत् । सिद्धि-(१) अदोहि | 'दुह प्रपूरणे' (अदा० उ० ) धातु से इस सूत्र से चिल' प्रत्यय के स्थान में 'चिण्' आदेश होता है । पुंगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८६ ) से 'दुह्' की उपधा को गुण होता है । 'चिणो लुक्' (६ । ४ । १०४) से 'त' प्रत्यय का लुक् हो जाता है। (२) अदुग्ध । यहां पूर्वोक्त 'दुह' धातु से विकल्प पक्ष में इस सूत्र से 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में 'शल इगुपधादनिट: क्स:' ( ३ । १ । ४५) से 'क्स' आदेश होता है। 'क्सस्याचि' (७/३/७२ ) की अनुवृत्ति में 'लुग् वा दुहूदिहलिहामात्मनेपदे दन्त्ये (७ / ३ /७३) से Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् क्स' आदेश का लुक होता है। 'झषस्तथोोऽध:' (८।२।४०) से त' को 'ध' और झलां जश् झषि (८।४।५२) से घ् को जश् (ग) होता है। चिण-प्रतिषेधः (२२) न रुधः।६४। प०वि०-न अव्ययपदम्, रुध: ५।१। स०-चिण, ते, कर्मकर्तरि इति चानुवर्तते । अन्वय:-रुधो धातोश्च्लेश्चिण न कर्मकर्तरि लुङि ते। अर्थ:-रुधो धातो: परस्य च्लिप्रत्ययस्य स्थाने चिण आदेशो न भवति, कर्मकर्तृवाचिनि लुङि ते प्रत्यये परतः । उदा०-अवारुद्ध गौ: स्वयमेव। आर्यभाषा-अर्थ- (रुधः) रुध् (धातो.) धातु से परे (प्ले:) चिल-प्रत्यय के स्थान में (चिण) चिण आदेश (न) नहीं होता है (कर्मकीर) कर्मकर्तावाची (लुङि) लुङ्लकार में (ते) त' प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(रुध्) अवारुद्ध गौः स्वयमेव । गौ गोष्ठ में स्वयं ही बन्द होगई। सिद्धि-अवारुद्ध । 'रुधिर् आवरणे' (रुधा०उ०) इस धातु से परे 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में चिण्' आदेश नहीं होता है, अपितु च्ले: सिच्' (३।१।४४) से सिच्' आदेश होता है। 'झलो झलि' (८।२।२६) से सिच् का लोप हो जाता है। झषस्तथोोऽध:' (८।२।४०) से 'त' को 'ध' और 'झलां जश् झषि (८।४।५२) से रुध्' के धू को जश् (द्) होता है। विशेष- 'कर्मवत् कर्मणा तुल्यक्रियः' (३।१।८) से कर्ता को कर्मवद्भाव का विधान किया गया है। उससे कर्मवद्भाव होकर चिण भावकर्मणो:' (३।१।६६) से कर्मकर्ता में 'रुध्' धातु से परे च्लि' प्रत्यय के स्थान में चिण्' आदेश प्राप्त होता है। इस सूत्र से उसका पूर्वविप्रतिषेध किया गया है। चिण-प्रतिषेधः __ (२३) तपोऽनुतापे च।६५ । प०वि०-तप: ५।१ अनुतापे ७१ च अव्ययपदम्। अनुताप:= पश्चात्ताप:, तस्मिन्-अनुतापे। अनु०-चिण, ते, कर्मकीर न इति चानुवर्तते । अन्वय:-तपो धातोश्च्लेश्चिण् न, कर्मकर्तरि अनुतापे च लुङि ते। Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः अर्थ:-तपो धातो: परस्य च्लिप्रत्ययस्य स्थाने चिण आदेशो न भवति, कर्मकर्तरि अनुतापे चार्थे लुडि ते प्रत्यये परत: । अनेन चिणादेशे प्रतिषिद्धे उत्सर्ग: सिच्-आदेशो भवति । उदा०-(कर्मकर्तरि) तप-अतप्त तपस्तापस: । (पश्चात्तापे) रावणेनाऽन्वातप्त पापेन कर्मणा। ____ आर्यभाषा-अर्थ-(तपः) तप (धातो:) धातु से परे (च्ले:) चिल-प्रत्यय के स्थान में (चिण्) चिण आदेश (न) नहीं होता है (कर्मकतरि) कर्मकर्ता (च) और (अनुतापे) पश्चात्ताप अर्थ में (लुङि) लुङ्लकार में (ते) त-प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(कर्मकर्ता) तप्-अतप्त तपस्तापसः । तपस्वी ने स्वर्ग आदि की प्राप्ति के लिये तप-ज्ञानविशेष का अर्जन किया। (पश्चात्ताप) तप्-रावणेनाऽन्वातप्त पापेन कर्मणा। रावण के द्वारा पाप कर्म के कारण पश्चात्ताप किया गया। सिद्धि-(१) अतप्त। 'तप सन्तापे' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से कर्मकर्तृवाच्य में चिल' प्रत्यय के स्थान में चिण्' आदेश का प्रतिषेध है, अत: च्ले: सिच्' (३।१।४०) ' से सिच्’ आदेश होता है। 'झलो झलि' (८।२।२६) से 'सिच्' का लोप हो जाता है। विशेष-(१) यहां तपस्तपकर्मकस्यैव' (३।१।८८) से तप धातु के कर्ता का कर्मवद्भाव होता है। कर्मवद्भाव होने से चिण भावकर्मणोः' (३।१।६६) से चिल' प्रत्यय के स्थान में चिण' आदेश प्राप्त था, इस सूत्र से उसका पूर्व प्रतिषेध किया गया है। (२) तपांसि तापसमतपन्त। यहां तापस कर्म है वह 'अतप्त तपस्तापस:' में कर्ता बन गया है। अत: यह कर्मकर्ता है। (३) रावणेनाऽन्वातप्त पापेन कर्मणा । यहां तप' धातु से भाववाच्य में लुङ् लकार है। चिण भावकर्मणो:' (३।११६६) से भाववाच्य में 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में चिण्' आदेश प्राप्त था, उसका इस सूत्र से पूर्वप्रतिषेध किया गया है। चिण् (२४) चिण भावकर्मणोः ।६६। प०वि०-चिण् १।१ भाव-कर्मणो: ७।२। स०-भावश्च कर्म च ते भावकर्मणी, तयोः भावकर्मणो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-ते इत्यनुवर्तते। अन्वय:-धातोश्च्लेश्चिण भावकर्मणोलुंङि ते। Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-धातो: परस्य चिलप्रत्ययस्य स्थाने चिण आदेशो भवति, भावकर्मवाचिनि लुङि ते प्रत्यये परत:। उदा०-(भावे) अशायि भवता। (कर्मणि) अकारि कटो देवदत्तेन । अहारि भारो यज्ञदत्तेन। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (च्ले:) च्लि प्रत्यय के स्थान में (चिण्) चिण आदेश होता है (भावकर्मणोः) भाववाची और कर्मवाची (लुङि) लुङ्लकार में (ते) त' प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(भाव) अशायि भवंता । आपके द्वारा शयन किया गया। (कर्म) अकारि कटो देवदत्तेन । देवदत्तेन के द्वारा चटाई बनाई गई। अहारि भारो यज्ञदत्तेन । यज्ञदत्त के द्वारा भार हरण किया गया। सिद्धि-(१) अशायि । 'शीङ् स्वप्ने (अदा०आ०) धातु से भाववाच्य में ब्लि' प्रत्यय के स्थान में चिण' आदेश है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'शी' धातु को वृद्धि होती है। चिणो लक्' (६।४।१०४) से 'त' प्रत्यय का लुक् हो जाता है। (२) अकारि । डुकृञ् करणे' (तना०उ०) धातु से कर्मवाच्य में 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में चिण्' आदेश है। शेष कार्य पूर्ववत् है। (३) अहारि। हृञ् हरणे' (भ्वा०उ०) पूर्ववत् । विशेष-ल: कर्मणि च भावे चाकर्मकेभ्यः' (३।४।६९) से सकर्मक धातुओं से कर्ता और कर्म अर्थ में लकार होते हैं और अकर्मक धातुओं से कर्ता और भाव अर्थ में लकार होते हैं। यहां अकर्मक 'शीङ्' धातु से भाव अर्थ में और सकर्मक कृ' तथा 'ह' धातु से कर्म अर्थ में लुङ् लकार है। सार्वधातुकम् (भावे कर्मणि च) यक् (१) सार्वधातुके यक्।६७। प०वि०-सार्वधातुके ७ ।१ यक् १।१। अनु०-भावकर्मणो: इत्यनुवर्तते। अन्वय:-धातोर्यक् भावकर्मणो: सार्वधातुके। अर्थ:-धातो: परो यक् प्रत्ययो भवति, भावकर्मवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परत:। उदा०-(भावे) आस्यते भवता। शय्यते भवता। (कर्मणि) क्रियते कटो देवदत्तेन । गम्यते ग्रामो यज्ञदत्तेन । Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ६३ आर्यभाषा - अर्थ - (धातोः) धातु से परे (यक्) यक् प्रत्यय होता है (भावकर्मणोः ) भाववाची और कर्मवाची (सार्वधातुके ) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०- (भाव) आस्यते भवता । आपके द्वारा बैठा जाता है। शय्यते भवता । आपके द्वारा सोया जाता है। (कर्म) क्रियते कटो देवदत्तेन । देवदत्त के द्वारा चटाई बनाई जाती है। गम्यते ग्रामो यज्ञदत्तेन । यज्ञदत्त के द्वारा गांव जाया जाता है। सिद्धि-(१) आस्यते । 'आस् उपवेशने' (अदा०आ०) धातु से भाववाच्य में 'यक्' प्रत्यय है। (२) शय्यते । 'शीङ् स्वप्ने' (अदा०आ०) धातु से भाववाच्य में 'यक्' प्रत्यय है। 'अयङ् यि क्ङिति' (७/४/२२) से 'शी' धातु को 'अयङ्' आदेश होता है। (३) क्रियते । 'डुकृञ् करणे (तना०आ०) धातु से कर्मवाच्य में 'यक्' प्रत्यय है। 'रिङ् शयग्लिषु' (७।४।२८) से 'कृ' को 'रिङ्' आदेश होता है। (४) हियते । 'हृञ् हरणें (भ्वा० उ० ) पूर्ववत् । विशेष- 'तिशित् सार्वधातुकम् ' ( ३ | ४ | ११३ ) से 'तिङ्' और 'शित्' प्रत्ययों की सार्वधातुकसंज्ञा है। सार्वधातुकम् (कर्तरि ) शप् (१) कर्तरि शप् । ६८ । प०वि० - कर्तरि ७ । १ शप् १ । १ । अनु० - सार्वधातुके इत्यनुवर्तते । अन्वयः - धातोः शप् कर्तरि सार्वधातुके । अर्थ:-धातोः परः शप् प्रत्ययो भवति कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परतः । उदा०- (भू) भवति । ( पच्) पचति । आर्यभाषा-अर्थ-(धातोः) धातु से परे (शप्) 'शप्' प्रत्यय होता है ( कर्तरि ) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर । उदा०-( -(भू) भवति । वह है। (पच्) पचति । वह पकाता है। सिद्धि-(१) भवति । भू+लट् । भू+शप्+तिप् । भो+अ+ति । भवति । यहां 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से वर्तमानकाल में 'वर्तमाने लट्' (३ ।२ ।१२३) से 'लट्' प्रत्यय है। सार्वधातुक तिप्' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से विकरण शप्' Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् प्रत्यय होता है। सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से भू को गुण (भो) हो जाता है । 'एचोऽयवायाव:' ( ८1१1७८) से अव्- आदेश होता है। (२) पचति । 'डुपचष् पार्क (भ्वा०3० ) पूर्ववत् । श्यन् (२) दिवादिभ्यः श्यन् । ६६ । प०वि०-दिवादिभ्यः ५ ।३ श्यन् १।१। स०-दिव् आदिर्येषां ते दिवादय:, तेभ्य:- दिवादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) । अनु० - सार्वधातुके कर्तरि इति चानुवर्तते । अन्वयः - दिवादिभ्यो धातुभ्यः श्यन् कर्तरि सार्वधातुके । अर्थ:-दिवादिभ्यो धातुभ्यः परः श्यन् प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परतः । उदा०- (दिव्) दीव्यति । (सिव्) सीव्यति । उदा० आर्यभाषा-अर्थ- (दिवादिभ्यः) दिव् आदि ( धातो: ) धातुओं से परे (श्यन् ) श्यन् प्रत्यय होता है (कर्तीर) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर । -(दिव्) दीव्यति । वह खेलता है । (सिव्) सीव्यति । वह सीमता है। सिद्धि-(१) दीव्यति । दिवु क्रीडाविजीगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमोद्मस्वप्नकान्तिगतिषु' (दि०प०) धातु से सार्वधातुक तिप्' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से 'श्यन्' प्रत्यय होता है। 'सार्वधातुकमपित्' (१।२।४) 'श्यन्' प्रत्यय के ङित्' होने से 'क्ङिति च ' (१1१14) से घुगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८६ ) से प्राप्त लघूपध गुण का निषेध हो जाता है। 'हलि च' (८/२/७७) से 'दिव्' की उपधा को दीर्घ होता है। (२) सीव्यति । 'सिवु तन्तुसन्ताने ( दि०प०) पूर्ववत् । विशेष - दिवादि धातु पाणिनीय धातुपाठ के दिवादिगण में देख लेवें । श्यन्-विकल्पः (३) वा भ्राशभ्लाशभ्रमुक्रमुक्लमुत्रसित्रुटिलषः ।७० | प०वि०-वा अव्ययपदम्, भ्राश- भ्लाश-भ्रमु-क्रमु-क्लमु त्रसित्रुटि - लष: ५।१ । स०-भ्राशश्च भ्लाशश्च भ्रमुश्च क्रमुश्च क्लमुश्च त्रसिश्च त्रुटिश्च लष् च एतेषां समाहारो भ्राश०लष्, तस्मात् भ्राश० लष: ( समाहारद्वन्द्वः) । Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः अनु०-सार्वधातुके कतरि श्यन् इति चानुवर्तते । अन्वय:-भ्राशलषो धातोर्वा श्यन् कर्तरि सार्वधातुके। अर्थ:-भ्राशभ्लाश_मुक्रमुक्लमुत्रसित्रुटिलष्भ्यो धातुभ्य: परो विकल्पेन श्यन् प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परत:। उदा०-(भ्राश) भ्राश्यते, भ्राशते वा । (भ्लाश) भ्लाश्यते, भ्लाशते वा। (भ्रमु) भ्राम्यति, भ्रमति वा। (क्रम) क्राम्यति, कामति वा । (क्लमु) क्लाम्यति, क्लामति वा । (त्रसि) त्रस्यति, वसति वा। (त्रुटि) त्रुट्यति, त्रुटति वा। (लए) लष्यति, लषति वा। ___आर्यभाषा-अर्थ-(भ्राशलष:) भ्राश, भ्लाश, भ्रनु, क्रम, क्लमु, त्रसि, त्रुटि, लष (धातो:) धातुओं से परे (वा) विकल्प से (श्यन्) श्यन् प्रत्यय होता है (कीरे) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(भ्राश) भ्राश्यते, भ्राशते वा। वह चमकता है। (भ्लाश) भ्लाश्यते, भ्लाशते वा । वह चमकता है। (भ्रमु) भ्राम्यति, भ्रमति वा । वह घूमता है। (क्रम) क्राम्यति, कामति वा । वह चलता है। (क्लम) क्लाम्यति, क्लामति वा । वह ग्लानि करता है। (त्रसि) त्रस्यति, त्रसति वा। वह उद्विग्न (व्याकुल) होता है। (त्रुटि) त्रुट्यति, त्रुटति वा । वह टूटता है। लिष्) लष्यति, लषति वा । वह कामना करता है। सिद्धि-(१) भ्राश्यते। टुभ्रातृ दीप्तौ' (भ्वा०आ०) धातु से सार्वधातुक 'त' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से 'श्यन्' प्रत्यय है। (२) प्राशते । पूर्वोक्त 'भ्राश्' धातु से विकल्प पक्ष में सार्वधातुक 'त' प्रत्यय परे होने पर कर्तरि शप्' (३।१।६८) से 'शप्' प्रत्यय है। (३) भ्लाश्यते, भ्लाशते। 'भ्लाश दीप्तौ' (भ्वा०आ०)। (४) भ्राम्यति, भ्रमति। 'भ्रमु अनवस्थाने' (भ्वा०प०)। 'भ्रमु चलने (दि०प०) । 'शमामष्टानां दीर्घ: श्यनि' (७।३।७४) से दीर्घ होता है। (५) क्राम्यति, क्रामति । क्रमु विक्षेपे' (भ्वा०प०) क्रम: परस्मैपदेषु' (७।३ १७६) से दीर्घ होता है। (६) क्लाम्यति. क्लामति। क्लमु ग्लानौ' (दि०प०) 'शमामष्टानां दीर्घः श्यनि' (७।३।७४) तथा ष्ठिवुक्लमुचमां शिति (७।३।७५) से दीर्घ होता है। (७) त्रस्यति, वसति। त्रसी उद्वेगें (दि०प०)। (८) त्रुट्यति, त्रुटति। त्रुटी छेदने (त०प०)। विकल्प पक्ष में तुदादिभ्य: श:' (३।११७७) से 'श' प्रत्यय होता है। (९) लष्यति, लषति । लष कान्तौ (भ्वा०प०)। Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् श्यन्-विकल्प: (४) यसोऽनुपसर्गात् ७१। प०वि०-यस: ५ ।१ अनुपर्गात् ५।१ । स०-न विद्यते उपसर्गो यस्य स:-अनुपसर्गः, तस्मात्-अनुपसर्गात् (बहुव्रीहि:)। अनु०-सार्वधातुके, कर्तरि, श्यन्, वा इति चानुवर्तते। अन्वय:-अनुपसर्गाद् यसो धातोर्वा श्यन् कतरि सार्वधातुके । अर्थ:-अनुपसर्गात्-उपसर्गरहिताद् यसो धातो: परो विकल्पेन श्यन् प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परत: । उदा०-(यस्) यस्यति, यसति वा। आर्यभाषा-अर्थ-(अनुपसर्गात्) उपसर्ग से रहित (यसः) यस् (धातो:) धातु से परे (वा) विकल्प से (श्यन्) श्यन् प्रत्यय होता है (कतार) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(यस्) यस्यति, यसति वा । वह प्रयत्न करता है। सिद्धि-यस्यति, यसति वा । 'यसु प्रयत्ने' (दि०प०) धातु से पूर्ववत् 'श्यन्' और शप्' प्रत्यय है। श्यन्-विकल्पः (५) संयसश्च ।७२। प०वि०-संयस: ५।१ च अव्ययपदम्। अनु०-सार्वधातुके, कर्तरि, श्यन् वा इति चानुवर्तते। अर्थ:-सम्-उपसर्गपूर्वाद् यसो धातोश्च परो विकल्पेन श्यन् प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परत:। उदा०-(संयस्) संयस्यति, संयसति वा। आर्यभाषा-अर्थ- (संयस:) सम् उपसर्गपूर्वक यस् (धातो:) धातु से परे (वा) विकल्प से (श्यन्) श्यन् प्रत्यय होता है (कतीरे) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(संयस्) संयस्यति, संयसति वा। वह मिलकर प्रयत्न करता है। सम् इत्येकीभावे (निरुक्त)। Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ૬૭ सिद्धि-संयस्यति, संयसति । 'यसु प्रयत्ने' (दि०प०) धातु से पूर्ववत् श्यन् और शप् प्रत्यय है। श्नु: (६) स्वादिभ्यः श्नुः ।७३। प०वि०-सु-आदिभ्य: ५।३ अनु: १।१। स०-सु आदिर्येषां ते स्वादय:, तेभ्य:-स्वादिभ्यः (बहुव्रीहिः)। अनु०-सार्वधातुके कर्तरि इति चानुवर्तते । अन्वय:-स्वादिभ्यो धातुभ्य: श्नु: कर्तरि सार्वधातुके। अर्थ:-सु-आदिभ्यो धातुभ्य: पर: श्नु: प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परतः। उदा०-(सु) सुनोति । (सि) सिनोति। आर्यभाषा-अर्थ-(स्वादिभ्यः) सु आदि (धातो:) धातुओं से परे (श्नुः) नु प्रत्यय होता है (कतीर) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(सु) सुनोति। वह रस निचोड़ता है। (सि) सिनोति । वह बांधता है। सिद्धि-(१) सुनोति। पुत्र अभिषवे' (स्वा०उ०) धातु से सार्वधातुक तिप् प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से 'शुनु' प्रत्यय होता है। सार्वधातुकमपित्' (१।२।४) से 'अनु' प्रत्यय के डित् होने से, सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का विडति च' (१।१५) से निषेध हो जाता है। तिप्' प्रत्यय परे होने पर 'अनु' को 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से गुण होता है। (२) सिनोति। 'सिञ् बन्धने' (दिवा०उ०) पूर्ववत् । विशेष-सु-आदि धातु पाणिनीय धातुपाठ के स्वादिगण में देख लेवें । श्नुः (७) श्रुवः शृ च ७४। प०वि०-श्रुव: ५ ।१ (६।१) ११।१ (लुप्तप्रथमा) च अव्ययपदम् । अनु०-सार्वधातुके, कर्तरि, अनुः इति चानुवर्तते। अन्वय:-श्रुवो धातो: अनुस्तस्य च शृ: कर्तरि सार्वधातुके। अर्थ:-श्रुवो धातो: पर: अनुः प्रत्ययो भवति, श्रुव: स्थाने च शृ-आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परत:। Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०- (3) शृणोति । आर्यभाषा - अर्थ - (श्रुवः) श्रु धातु से परे (धनुः) श्नु प्रत्यय होता है (च) और (श्रुवः) श्रु के स्थान में (2) शृ आदेश होता है (कर्तीर) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर । उदा०- - (श्रु) शृणोति । वह सुनता है। सिद्धि-शृणोति । श्रु+लट् । श्रु+श्नु+तिप् । शृ+नो+ति । शृणोति । यहां 'श्रु श्रवणे' ( वा०प०) धातु के भ्वादिगण में पठित होने से 'कर्तरि शप् (३।१।६८) से 'शप्' प्रत्यय प्राप्त था। इस सूत्र से 'श्नु' प्रत्यय और 'श्रु' के स्थान में 'श्रृ' आदेश होता है। 'सार्वधातुकमपित्' (१।२।४) से 'श्नु' प्रत्यय के ङित् होने से 'क्ङिति च' (१1१।५) से 'शृ' धातु को 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का निषेध हो जाता है। 'तिप्' प्रत्यय परे होने पर 'श्नु' प्रत्यय को 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से गुण होता है। 'वा०- ऋवर्णाच्चेति वक्तव्यम्' (८/४ 1१) से णत्व होता है। श्नु-विकल्पः (८) अक्षोऽन्यतरस्याम् । ७५ । प०वि० - अक्ष: ५ ।१ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम् । अनु० - सार्वधातुके, कर्तरि, श्नुः इति चानुवर्तते । अन्वयः-अक्षो धातोरन्यतरस्यां श्नुः कर्तरि सार्वधातुके । अर्थः-अक्षो धातोः परो विकल्पेन श्नुः प्रत्ययो भवति, कर्तृवाच सार्वधातुके प्रत्यये परतः । पक्षे शप् प्रत्ययो भवति । उदा०- (अक्ष) अक्ष्णोति, अक्षति वा । आर्यभाषा - अर्थ - (अक्षः) अक्षू (धातोः) धातु से परे (अन्यतरस्याम् ) विकल्प से ( श्नुः) श्नु प्रत्यय होता है ( कतीर) कर्तृवाची (सार्वधातुके ) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। विकल्प पक्ष में 'शप्' प्रत्यय होता है। उदा००- (अक्ष) अक्ष्णोति, अक्षति वा । वह व्याप्त होता है । सिद्धि-अक्ष्णोति, अक्षति | 'अक्षू व्याप्तौँ' (भ्वा०प०) धातु से सार्वधातुक 'तिप्’ प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से 'श्नु' प्रत्यय होता है। रषाभ्यां नो णः समानपदे (८।४।१) से णत्व होता है। 'अक्षति' यहां विकल्प पक्ष में 'कर्तरि शप्' (३ ।१ ।६८) से 'शप्' प्रत्यय है। Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्नु-विकल्प: तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः (६) तनूकरणे तक्षः ७६ । प०वि०-तनूकरणे ७।१ तक्ष: ५।१। अनु० - सार्वधातुके, कर्तरि, श्नुः, अन्यतरस्याम् इति चानुवर्तते । अन्वयः - तनूकरणे तक्षो धातोरन्यतरस्यां श्नुः कर्तरि सार्वधातुके । अर्थः- तनूकरणेऽर्थे वर्तमानात् तक्षो धातोः परो विकल्पेन श्नुः प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परतः । पक्षे शप् प्रत्ययो भवति । उदा०- (तक्ष्) तक्ष्णोति, तक्षति वा काष्ठम् । आर्यभाषा - अर्थ - (तनूकरणे ) छीलने अर्थ में विद्यमान (तक्षः ) तक्षु (धातोः ) धातु से परे (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (श्नुः) प्रत्यय होता है (कर्तीरे) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर । विकल्प पक्ष में शप् प्रत्यय होता है। उदा० - (तक्ष्) तक्ष्णोति, तक्षति वा काष्ठम् । वह लकड़ी को छीलता है। सिद्धि - (१) तक्ष्णोति, तक्षति । 'तक्षू तनूकरणे' (भ्वा०प०) से 'कर्तरि शप् (३।१।६८) से 'शप्' प्राप्त था, इस सूत्र से 'श्नु' प्रत्यय का भी विधान किया गया है। सब कार्य अक्ष्णोति/अक्षति के समान हैं । श: ६६ विशेष- पाणिनीय धातुपाठ में 'तक्षू' धातु 'तनूकरणे' अर्थ में पठित है, फिर यहां तनूकरण अर्थ के कथन से विदित होता है कि 'अनेकार्था हि धातवो भवन्ति' अर्थात् धातु अनेकार्थक होती हैं। धातुपाठ में प्रदर्शित धातु अर्थ केवल उदाहरण मात्र हैं। बहुलमेतन्निदर्शनम् - धातुपाठे ) । (१०) तुदादिभ्यः शः ॥ ७७ ॥ प०वि० - तुदादिभ्यः ५ । ३ शः १ । १ । स०-तुद् आदिर्येषां ते तुदादयः, तेभ्यः - तुदादिभ्यः (बहुव्रीहि: ) । अनु०-सार्वधातुके कर्तरि इति चानुवर्तते । अन्वयः-तुदादिभ्यो धातुभ्यः श: कर्तरि सार्वधातुके । अर्थः-तुदादिभ्यो धातुभ्यः परः शः प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परतः । उदा०- (तुद्) तुदति । (नुद्) नुदति । Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(तुदादिभ्यः) तुद् आदि (धातो:) धातुओं से परे (श:) श-प्रत्यय होता है (कतार) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(तुद्) तुदति । वह पीड़ा देता है। (नुद्) नुदति । वह प्रेरणा करता है। सिद्धि-(१) तुदति। तद् व्यथने (तु०प०) धातु से इस सार्वधातुक तिप्' प्रत्यय के परे होने पर 'श' प्रत्यय होता है। सार्वधातुकमपित्' (१।२।४) से 'श' प्रत्यय के डित् होने से पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से प्राप्त लघूपध गुण का विडति च (१११५) से निषेध हो जाता है। (२) नुदति। 'णुद् प्रेरणे' (तु०प०) पूर्ववत् । विशेष-तुदादि धातु पाणिनीय धातुपाठ के तुदादिगण में देख लेवें। श्नम् (११) रुधादिभ्यः श्नम् ।७८ । प०वि०-रुधादिभ्य: ५।३ श्नम् १।१। स०-रुध् आदिर्येषां ते रुधादय:, तेभ्य:-रुधादिभ्य: (बहुव्रीहि:)। अनु०-सार्वधातुके कर्तरि इति चानुवर्तते। अन्वय:-रुधादिभ्यो धातुभ्य: श्नम् कर्तरि सार्वधातुके। अर्थ:-रुधादिभ्यो धातुभ्य: पर: श्नम् प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परतः। उदा०- (रुध्) रुणद्धि । (भिद्) भिनत्ति । आर्यभाषा-अर्थ-(रुधादिभ्यः) रुध् आदि (धातो:) धातुओं से परे (श्नम्) श्नम् प्रत्यय होता है (कतीर) कर्तवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(रुध्) रुणद्धि । वह रोकता है। (भिद्) भिनत्ति । वह फाड़ता है। सिद्धि-(१) रुणद्धि । रुध्+लट् । रु श्नम् ध्+ति । रुनध्+धि। रुणद्+धि । रुणद्धि । यहां 'रुधिर् आवरणे (रुधा०प०) धातु से सार्वधातुक 'तिप्' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से श्नम् प्रत्यय होता है। श्नम्' के मित् होने से वह 'मिदचोऽन्त्यात् परः' (१।१।४६) से 'रुध्' धातु के अन्त्य अच् से परे रखा जाता है। उसे 'अट्कुप्वानुम्व्यवायेऽपि (८।४।२) से णत्व होता है। झषस्तथोोऽधः' (८।२।४०) से 'रुध्' के 'ध्' को जश् (द) होता है। (२) भिनत्ति। 'भिदिर् विदारणे' (रुधा०प०)। इस धातु से पूर्ववत् 'श्नम्' प्रत्यय और खरि च' (८।४।५४) से भिद् धातु के द् को चर् (त्) होता है। विशेष-रुधादि धातु पाणिनीय धातुपाठ के रुधादिगण में देख लेवें। Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ७१ ___ (१२) तनादिकृञ्भ्य उः ७६ | प०वि०-तनादि-कृञ्भ्य: ५ ।३ उ: १।१। स०-तन् आदिर्येषां ते तनादय:, तनादयश्च कृञ् च ते-तनादिकृञः, तेभ्य:-तनादिकृञ्भ्य: (बहुव्रीहिगभिततरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-सार्वधातुके कर्तरि इति चानुवर्तते। अन्वय:-तनादिकृञ्भ्यो धातुभ्य उ: कतरि सार्वधातुके। अर्थ:-तनादिभ्यो धातुभ्य: कृञ्-धातोश्च पर उ: प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परतः।। उदा०-(तनादिः) तन्-तनोति । सन्-सनोति। (कृञ् ) करोति। आर्यभाषा-अर्थ-(तनादिकृञ्भ्य:) तनादि और कृञ् (धातोः) धातु से परे (उ:) उ-प्रत्यय होता है (कतीरे) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(तनादि) तन्-तनोति। वह फैलाता है। सन्-सनोति । वह देता है। (कृञ्) करोति । वह करता है। ___ सिद्धि-(१) तनोति । 'तनु विस्तारे' (तना०प०) धातु से सार्वधातुक 'तिप्' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से 'उ' प्रत्यय होता है और उसे सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३१८४) से गुण हो जाता है। (२) सनोति। षणु दाने (तना०उ०) पूर्ववत्। (३) करोति । डुकृञ् करणे' (तना० उ०) पूर्ववत् । कृञ् धातु का तनादिगण में पाठ है, फिर सूत्र में कृञ्' का पृथक् ग्रहण इसलिये किया गया है कि कृञ्' धातु से उ' प्रत्यय ही हो, अन्य तनादि का कार्य न हो। जैसे तनादिभ्यस्तथासो:' (२।४।७९) से कृ' धातु से विकल्प से सिच् का लुक् नहीं होता है-अकृत, अकृथाः। विशेष-तनादि धातु पाणिनीय धातुपाठ के तनादिगण में देख लेवें। उ: (१३) धिन्विकृण्व्योर च।८०। प०वि०-धिन्वि-कृण्व्यो: ६।२ अ ११ (लुप्तप्रथमा) च अव्ययपदम्। स०-धिन्विश्च कृण्विश्च तौ धिन्विकृण्वी, तयो:-धिन्विकृण्व्यो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-सार्वधातुके, कतीर, उ: इति चानुवर्तते । Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् अन्वयः-धिन्विकृण्विभ्यां धातुभ्याम् उ:, तयोरकारश्च कर्तरि सार्वधातुके । अर्थ:-धिन्विकृण्विभ्यां धातुभ्यां पर उः प्रत्ययो भवति, तयोरन्त्यस्य वकारस्य स्थानेऽकारादेशोऽपि भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परतः । उदा०- ( धिन्वि ) धिनोति । ( कृण्वि) कृणोति । आर्यभाषा-अर्थ- (धिन्विकृण्व्योः) धिन्वि और कृण्वि (धातोः) धातु' से परे (उः) उ-प्रत्यय होता है और उनके अन्त्य वकार के स्थान में (अ) अकार आदेश (च) भी होता है (कर्तीर) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर । उदा०- - (धिन्वि) धिनोति । वह तृप्त करता है। (कृण्वि) कृणोति । वह हिंसा करता है/ वह करता है/ वह गति करता है। सिद्धि-(१) धिनोति । धिन्व+लट् । धिन् अ+उ+ तिप् । धिन्0+ओ+ति । धिनोति / यहां 'धिवि प्रीणनार्थ:' ( भ्वा०प०) धातु के इदित होने से 'इदितो नुम् धातो:' (७1१1५८) से नुम्' आगम होता है। सूत्र में दोनों धातु 'नुम्' आगम सहित पढ़ी गई है। इस सूत्र से सार्वधातुक 'तिप्' प्रत्यय परे होने पर 'उ' प्रत्यय होता है और धातु के अन्त्य वकार के स्थान में अकार आदेश भी होता है। 'अतो लोप:' ( ६ |४/४८) से अकार का लोप हो जाता है । 'धिन्' को 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७ । ३ ।८६ ) से गुण करने में वह अकार - लोप 'अचः परस्मिन् पूर्वविधौ (१।१।५६ ) से स्थानिवत् हो जाता है, अत: उक्त लघूपध गुण नहीं होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'उ' को गुण (ओ) हो जाता है। (२) कृणोति । कृवि हिंसा - करणयोश्च चकाराद् गत्यर्थोऽपि (भ्वा०प०) पूर्ववत् । श्ना 75 (१४) क्रयादिभ्यः श्ना । ८१ । प०वि०-क्री-आदिभ्यः ५ । ३ श्ना १ । १ ( लुप्तप्रथमा) । स०-क्री आदिर्येषां ते क्रयादयः, तेभ्य:- क्रयादिभ्यः ( बहुव्रीहि: ) । अनु० - सार्वधातुके कर्तरि इति चानुवर्तते । अन्वयः - क्रयादिभ्यो धातुभ्यः श्ना कर्तरि सार्वधातुके । अर्थ:- क्रयादिभ्यो धातुभ्यः परः श्ना प्रत्ययो भवति कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परतः । उदा०- (क्री) क्रीणाति । (प्री) प्रीणाति । Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ७३ आर्यभाषा-अर्थ-(क्रयादिभ्यः) क्री-आदि धातुओं से परे (श्ना) श्ना-प्रत्यय होता है (कतरि) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(क्री) क्रीणाति । वह खरीदता है। (प्री) प्रीणाति । वह तृप्त करता है। सिद्धि-(१) क्रीणाति । डुक्रीन द्रव्यविनिमये (क्रया०उ०) धातु से सार्वधातुक तिप्' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से 'श्ना' प्रत्यय होता है। सार्वधातुकमपित (१।२।४) से 'श्ना' प्रत्यय के 'डित्' होने से सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का डिति च' (१।१५) से निषेध हो जाता है। अट्कुप्वानुम्व्यवायेऽपि (८।४।२) से 'श्ना' के न् को णत्व होता है। (२) प्रीणाति। प्रीञ् तर्पणे कान्तौ च (क्रयादि०उ०) पूर्ववत् । विशेष-क्रयादि धातु पाणिनीय धातुपाठ के क्रयादिगण में देख लेवें। श्नाः+श्नुः(१५) स्तम्भुस्तुम्भुस्कम्भुस्कुम्भुस्कुञ्भ्यः श्नुश्च।८२। प०वि०-स्तम्भु-स्तुम्भु-स्कम्भु-स्कुम्भु-स्कुञ्भ्य: ५।३ श्नु: ११ च अव्ययपदम्। स०-स्तम्भुश्च स्तुम्भुश्च स्कम्भुश्च स्कुम्भुश्च स्कुञ् च ते-स्तम्भु०स्कुञः, तेभ्य:-स्तम्भु०स्कुञ्भ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) । अनु०-सार्वधातुके, कर्तरि, श्ना इति चानुवर्तते। अन्वय:-स्तम्भु०स्कुञ्भ्यो धातुभ्य: श्ना: अनुश्च कर्तरि सार्वधातुके। अर्थ:-स्तम्भुस्तुम्भुस्कम्भुस्कुम्भुस्कुञ्भ्यो धातुभ्य: पर: श्ना: अनुश्च प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परत:। उदा०-(स्तम्भु) स्तभ्नाति, स्तभ्नोति च। (स्तुम्भु) स्तुभ्नाति, स्तुभ्नोति च। (स्कम्भु) स्कभ्नाति, स्कभ्नोति च। (स्कुम्भु) स्कुभ्नाति, स्कुभ्नोति च । (स्कुञ्) स्कुनाति, स्कुनोति च । ___आर्यभाषा-अर्थ-(स्तम्भु०स्कुञ्भ्य:) स्तम्भु, स्तुम्भु, स्कम्भु, स्कुम्भु, स्कुञ् (धातो:) धातु से परे (श्ना) श्ना (च) और (श्नुः) अनु प्रत्यय होता है (कर्तरि) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। ___ उदा०-(स्तम्भु) स्तभ्नाति, स्तभ्नोति च । वह रोकता है। (स्तुम्भु) स्तुभ्नाति, स्तुभ्नोति च । वह खाज करता है। (स्कम्भु) स्कभ्नाति, स्कभ्नोति च । वह रोकता है। www.jairfelibrary.org Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (स्कुम्भु) स्कुभ्नाति, स्कुभ्नोति च । वह धारण करता है। (स्कुञ) स्कुनाति, स्कुनोति च। वह कूदता है। सिद्धि-(१) स्तभ्नाति । स्तम्भु स्तम्भे' (सौत्रधातु) से सार्वधातुक तिप्' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से 'श्ना' प्रत्यय होता है। सार्वधातुकामपित्' (१।२।४) से 'श्ना' प्रत्यय के 'डित्' होने से 'अनिदितां हल उपधाया: विडति' (६।४।२४) से अनुनासिक का लोप हो जाता है। (२) स्तभ्नोति। यहां पूर्वोक्त धातु से पूर्ववत् अनु' प्रत्यय है। (३) 'स्तुम्भु निष्कोषणे' (सौत्रधातु)। स्कम्भु स्तम्भे' (सौत्रधातु)। स्कुम्भु धारणे' (सौत्रधातु)। स्कुञ आप्रवणे' (कूदना} (क्रया०उ०) धातु से शेष पद सिद्ध करें। विशेष-यहां सौत्र धातुओं के लिखे अर्थ 'माधवीयधातुवृत्ति' पर आश्रित हैं। शानच (१६) हलः श्नः शानज्झौ ।८३। प०वि०-हल: ५।१ श्न: ६।१ शानच् ११ हौ ७१ । अनु०-सार्वधातुके, कर्तरि इति चानुवर्तते।। अन्वय:-हलो धातोः श्न: शानच् कर्तरि सार्वधातुके हौ। अर्थ:-हलन्ताद् धातो: परस्य श्ना-प्रत्ययस्य स्थाने शानच्-आदेशो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके हि-प्रत्यये परत:। उदा०-(मुष्) त्वं मुषाण । (पुष्) त्वं पुषाण । आर्यभाषा-अर्थ-(हल:) हल् जिसके अन्त में है उस (धातो:) धातु से परे (श्न:) श्ना प्रत्यय के स्थान में (शानच्) शानच्-आदेश होता है (कतीरे) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक (हौ) हि प्रत्यय परे होने पर। उदा०- (मुष्) त्वं मुषाण । तू चोरी कर। (पुष्) त्वं पुषाण । तू पुष्ट हो। सिद्धि-(१) मुषाण । मुष्+लोट् । मुष्+श्ना+तिप्। मुष्+शानच्+हि । मुष्+आन+० । मुषाण। यहां 'मुष् स्तेये' (क्रयादि०प०) धातु से सार्वधातुक सिप्' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से श्ना' प्रत्यय के स्थान में शानच् आदेश है। सेॉपिच्च (३।४।८७) से 'सिप' के स्थान में 'हि' आदेश होता है। अतो हे:' (६।४।१२) से हि' प्रत्यय का लुक् हो जाता है। अट्कुप्वानुम्व्यवायेऽपि' (८।२।४) से 'शानच्’ के न् को ण् होता है। (२) पुषाण । पुष् पुष्टौ (क्रयादि०प०) पूर्ववत् । Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७५ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः शानच्-शायचौ (१७) छन्दसि शायजपि।८४। प०वि०-छन्दसि ७१ शायच् ११ अपि अव्ययपदम्। अनु०-सार्वधातुके, कर्तरि, हल:, श्न:, शानच्, हौ इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि हलो धातोः श्न: शानच् शायजपि कर्तरि सार्वधातुके हौ। ____ अर्थ:-छन्दसि विषये हलन्ताद् धातो: परस्य श्ना-प्रत्ययस्य स्थाने शानच् शायजपि चाऽऽदेशो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके हि-प्रत्यये परत:। उदा०-(बध्) शानच्-बधान देव सवितः । (ग्रह) गृभाय जिया मधु । आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि) वेदविषय में (हल:) हलन्त (धातोः) धातु से परे (श्न:) इना-प्रत्यय के स्थान में (शानच्) शानच् आदेश और (शायच्) शायच् आदेश (अपि) भी होता है। (कतीरे) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक (हौ) हि प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(बध्) शानच्-बधान देव सवित: । हे सविता देव ! तू बांध। (ग्रह) गृभाय जिहया मधु । तू जिहा से मधु ग्रहण कर। सिद्धि-(१) बधान । ब+लोट् । बध्+श्ना+सिप् । बध्+शानच्+हि । बध्+आन+० । बधान। यहां बध बन्धने (क्रया०प०) से सार्वधातुक सिप्' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से श्ना' प्रत्यय के स्थान में 'शानच्’ आदेश है। सेटपिच्च' (३।४।८७) सिप' के स्थान में 'हि' आदेश होता है और 'अतो हे:' (६।४।१०५) से 'हि' प्रत्यय का लुक् हो जाता है। (२) गृभाय । ग्रह+लोट् । ग्रह+श्ना+सिप्। ग्र+शायच्+हि। ग्रह+आय+0 गृ भ+आय। गृभाय। यहां 'ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से सार्वधातुक तिप्' प्रत्यय परे होने पर इस सूत्र से 'श्ना' प्रत्यय के स्थान में 'शायच्' आदेश होता है। से पिच्च' (३।४।८७) से 'सिप' के स्थान में हि' आदेश और 'अतो हे:' (६।४।१०५) से 'हि' का लुक् होता है। अहिज्या०' (६।१।१६) से 'ग्रह' को सम्प्रसारण (गृह) और वा०-हमहोर्भश्छन्दसि हस्येति वक्तव्यम्' (८।२।३५) से 'गृह' के ह को भ् आदेश होता है। Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् शबादीनां व्यत्ययः (१८) व्यत्ययो बहुलम्।८५। प०वि०-व्यत्यय: १।१ बहुलम् १।१। अनु०-सार्वधातुके कतरि छन्दसि इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि धातो: शबादीनां बहुलं व्यत्यय: । अर्थ:-छन्दसि विषये धातोः परेषां शबादीनां विकरण-प्रत्ययानां बहुलं व्यत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके प्रत्यये परत: । व्यतिगमनं व्यत्यय:, व्यतिहार:, विषयान्तरे विधानमित्यर्थः । क्वचिद् द्विविकरणता, क्वचित् त्रिविकरणताऽपि भवति। उदा०-(भिद्) विकरणव्यत्यय:-अण्डा शुष्मस्य भेदति । भिनत्तीति प्राप्ते। (मृड) ताश्चिन्नु न मरन्ति । नियन्ते इति प्राप्ते। द्विविकरणताइन्द्रो वस्तेन नेषतु । नयतु इति प्राप्ते । त्रिविकरणता-इन्द्रेण युजा तरुषेम वृत्रम्। तरेम इति प्राप्ते। आर्यभाषा-अर्थ-छिन्दसि) वेदविषय में (धातो:) धातु से परे पूर्वोक्त शप आदि प्रत्ययों का (बहुलम्) बहुलता से (व्यत्यय:) व्यत्यय-विषयान्तर विधान होता है (कतीरे) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर। उदा०-(भिद) विकरणव्यत्यय-अण्डा शुष्मस्य भेदति। भिनत्तीति प्राप्ते। वह शुष्म के अण्डों का भेदन करता है। यहां 'भेदति' के स्थान में भिनत्ति' प्रयोग प्राप्त था। (मड्) ताश्चिन्नु न मरन्ति । म्रियते इति प्राप्ते। क्या वे मरती नहीं है ? यहां 'मरन्ति' के स्थान में म्रियन्ते' प्रयोग प्राप्त था। दो विकरण प्रत्यय-इन्द्रो वस्तेन नेषतु। इन्द्र तुम्हें न ले जावे। यहां नेषतु' के स्थान पर नयतु' प्रयोग प्राप्त था। तीन विकरण प्रत्यय-इन्द्रेण युजा तरुषेम वृत्रम् । इन्द्र के सहयोग से हम वृत्र को पार करें, जीतें। यहां 'तरुषेम' के स्थान में तरेम' प्रयोग प्राप्त था। सिद्धि-(१) भेदति । भिद्+लट् । भिद्+शप्+तिम्। भेद्+अ+ति । भेदति । यहां भिदिर् विदारणे (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से विकरण व्यत्यय मानकर कर्तरि शप्' (३।१।६८) से 'शप्' विकरण प्रत्यय होता है। रुधादिभ्यः श्नम् (३।१।७८) से 'श्नम्' विकरण प्रत्यय होना चाहिये था-भिनत्ति । (२) मरन्ति । मृड्+लट् । मृ+शप्+झि। मृ+अ+अन्ति। मरन्ति। Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ७७ यहां 'मृङ् प्राणत्यागे' (तुदा०आ०) धातु से इस सूत्र से विकरण व्यत्यय मानकर 'कर्तरि शप' (३ । १ । ६८) से 'शप्' विकरण प्रत्यय होता है। 'तुदादिभ्यः श:' ( ३।१।७७) से 'श' विकरण प्रत्यय होना चाहिये था। यहां आत्मनेपद के स्थान में परस्मैपद भी व्यत्यय से होता है - म्रियन्ते । (३) नेषतु । नी+लोट् । नी+तिप् । नी+सिप्+शप्+तु। ने+स्+अ+तु। नेषतु । यहां 'णीञ् प्रापणे' (भ्वा० उ०) धातु से 'लोट्' लकार में 'सिब बहुलं लेटि (३ । १ । ३४ ) से सिप्' प्रत्यय और 'कर्तरि शप' ( ३ | १/६८ ) से दूसरा 'शप्' विकरण प्रत्यय भी होता है । 'आदेशप्रत्यययो:' ( ८1३1५९) से षत्व हो जाता है। (४) तरुष्म । तृ+लिङ् । तृ+मस्। तृ+यासुट्+मस्। तृ+उ+यास्+म । तृ+उ+सिप्+यास्+म। तृ+उ+स्+अङ्+यास्+म । तर्+उ+ष्+अ+इय्+म । तरुषेम । यहां 'तृ प्लवनसन्तरणयो:' (भ्वा०प०) धातु से 'आशिषि लिङ्लोटों' (३ । ३ । १७३) से आशी: (इच्छा) अर्थ में 'लिङ्' प्रत्यय, 'नित्यं ङितः' (३/४/९९ ) से 'मस्' के स् का लोप, 'यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च' (३ । ४ । १०३ ) से 'यासुट्' आगम, 'छन्दस्युभयथा' ( ३।४।११७) से आशीर्लिङ् की सार्वधातुक संज्ञा, 'तनादिकृञ्भ्यः उ:' ( ३ 1१1७९) से 'उ' विकरण प्रत्यय, 'सिब्बहुलं लेटि' (३ । १ । ३४ ) से दूसरा 'सिप्' विकरण प्रत्यय, 'लिङयाशिष्यङ्' (३ | १/८६ ) से तीसरा 'अङ्' विकरण प्रत्यय होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से तृ को गुण (तर्) 'आदेशप्रत्यययोः' (८ 1३1५९) से 'सिप्' के स् को षत्व, 'अतो येय:' (७/२/८०) से 'यासुट्' के या को इय् आदेश, 'लिङः सलोपो ऽनन्त्यस्य' (७/२/७९ ) से 'यासुट्' के स् का लोप और 'लोपो व्योर्वलि' (६ 1१/६४) से 'इय्' के य् का लोप होता है। यहां व्यत्यय से तीन विकरण प्रत्यय है। अङ् (१६) लिड्याशिष्यङ् । ८६ । प०वि० - लिङि ७ । १ आशिषि ७ । १ अङ् १ ।१ । अनु०- सार्वधातुके, कर्तरि छन्दसि इति चानुवर्तते। अन्वयः-छन्दसि धातोरङ् कर्तरि सार्वधातुके आशिषि लिङि । अर्थ:-छन्दसि विषये धातोः परोऽङ् प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके आशिषि लिङि प्रत्यये परत: । शपोऽपवादः । 'छन्दस्युभयथा' Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (३।४।११७) इति आशीर्लिङ: सार्वधातुकसंज्ञा वर्तते। स्थागागमिवचिविदिशकिरुहिधातव: प्रयोजयन्ति। उदा०-(स्था) उपस्थेयं वृषभं तुग्रियाणाम्। (गा) सत्यमुपगेयम् । (गमि) गृहं गमेम । (वचि) मन्त्रं वोचेमाग्नये। (विदि) विदेमेमां मनसि प्रविष्टाम् । (शकि) व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयम् । (रुहि) स्वर्ग लोकमारुहेयम्। ___आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (धातोः) धातु से परे (अड्) अङ् प्रत्यय होता है, (कतरि) कर्तृवाची (सार्वधातुके) सार्वधातुक विषय में (आशिषि) इच्छार्थक (लिडि) लिङ्-प्रत्यय परे होने पर । यह शप् विकरण प्रत्यय का अपवाद है। 'छन्दस्युभयथा' (३।४।११७) से 'आशीर्लिङ्' की सार्वधातुक संज्ञा होती है। यहां स्था, गा, गम्, वच्, विद्, शक्, रुह धातुओं से ही अङ् विकरण प्रत्यय का विधान करना प्रयोजन है। ___ उदा०-(स्था) उपस्थेयं वृषभं तुप्रियाणाम् । मैं तुग्रियजनों के वृषभ को प्राप्त करूं, ऐसी इच्छा है। (गा) सत्यमुपगेयम् । मैं सत्य का गान करूं, ऐसी इच्छा है। (गमि) ग्रहं गमेम। हम घर चलें, ऐसी इच्छा है। (वचि) मन्त्रं वोचेमाग्नये । हम अग्नि देवता के लिये मन्त्र उच्चारण करें, ऐसी इच्छा है। (विदि) विदेमेमां मनसि प्रविष्टाम् । हम इस मन में प्रविष्ट हुई वासना को जानें, ऐसी इच्छा है। (शकि) व्रतं चरिष्यामि, तच्छकेयम् । मैं व्रत का आचरण करूंगा, मैं उसे कर सकूँ ऐसी इच्छा है। (रुहि) स्वर्ण लोकमारुहेयम्। मैं स्वर्गलोक में आरोहण करूं ऐसी इच्छा है। सिद्धि-(१) उपस्थेयम् । उप+स्था+लिङ्। उप+स्था+मिम्। उप+स्था+अड्+ यासुट्+अम्। उप+स्था+अ+यास्+अम्। उप+स्थ्+अ+इय्+अम्। उपस्थेयम्। यहां उप-उपसर्गपूर्वक छा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् आशीर्लिङ्, 'तस्थस्थमिपां तान्तन्ताम:' (३।४।१०१) से मिप्' को अम्-आदेश और इस सूत्र से 'अङ्' विकरण प्रत्यय होता है। यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च' (३।४।१०३) से यासुट्' आगम, लिङ: सलोपोऽनन्त्यस्य' (७।२।७९) से यासुट' के 'स्' का लोप, 'अतो येयः' (७।२।८०) से 'यासुट' के या को इय्-आदेश और 'आतो लोप इटि च (६।४।६४) से 'स्था' के आ का लोप होता है। . (२) गै शब्द (भ्वा०प०) 'गम्लु गतौ' (भ्वा०प०) वच् परिभाषणे (अदा०प०) विद् ज्ञाने' (अदा०प०) 'शक्ल शक्तौ' (रुधा०प०) रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' (भ्वा०प०) धातु से शेष पदों की सिद्धि करें। इति विकरणप्रत्ययप्रकरणम् । Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः कर्मवद्भावप्रकरणम् (१) कर्मवत् कर्मणा तुल्यक्रियः।८७। प०वि०-कर्मवत् अव्ययपदम्, कर्मणा ३१ तुल्यक्रिय: ११ । कर्मणा तुल्यमिति कर्मवत् (तद्धितवृत्ति:)। कर्मस्था क्रिया इति कर्म, तस्मिन् कर्मणि। यथा मञ्चा: क्रोशन्तीत्यत्र मञ्चस्था: पुरुषा मञ्चा इत्युच्यन्ते तथाऽत्र कर्मस्था क्रिया 'कर्म' इत्युच्यते। स०-तुल्या क्रिया यस्य स तुल्यक्रिय: {कर्ता) (बहुव्रीहिः)। अनु०-'कर्तरि शप्' इत्यत: 'कर्तरि' इति पदं मण्डूकप्लुत्याऽनुवर्तते, तच्च सप्तम्यन्तम्, अर्थवशाद् प्रथमायां विपरिणम्यते। 'लिङ्याशिष्य (३।१।८६) इत्यत्र द्विलकारको निर्देश इति मत्वा ल इत्यनुवर्तनीयम् । अन्वय:-कर्मणा तुल्यक्रिय: कर्ता कर्मवल्लकार्येषु । अर्थ:-कर्मणा कर्मस्थया क्रियया तुल्यक्रिय: कर्ता कर्मवद् भवति, ल-कार्येषु । यस्मिन् कर्मणि कर्तृभूतेऽपि तत्तुल्या क्रिया लक्ष्यते यथा कर्माण, स कर्ता कर्मवद् भवति, कर्माश्रयाणि कार्याणि प्रतिपद्यते। यगात्मनेपदचिचिण्वद्भावा: प्रयोजयन्ति । उदा०-(यक्) भिद्यते काष्ठं स्वयमेव। (चिण्) अभेदि काष्ठं स्वयमेव। (चिण्वद्भाव:) कारिष्यते कट: स्वयमेव । आर्यभाषा-अर्थ-(कर्मणा) जो कर्मस्थ क्रिया के (तुल्यक्रिय:) तुल्यक्रियावाला (कीरे) कर्ता है वह (कर्मवत्) कर्म के तुल्य सदश हो जाता है (ल:) लकारसम्बन्धी कार्य करने में, अर्थात्-जिस कर्म के कर्ता हो जाने पर जैसी कर्म में क्रिया थी वह वैसी ही रहती है, तब वह कर्ता कर्मवत् हो जाता है, कर्माश्रित कार्यों को प्राप्त कर लेता है। इसके यक, आत्मनेपद, चिण और चिण्वद्भाव प्रयोजन हैं। __ उदा०-(यक्) भिद्यते काष्ठं स्वयमेव । लकड़ी स्वयं ही फट रही है। (चिण्) अभेदि काष्ठं स्वयमेव । लकड़ी स्वयं ही फट गई। (चिण्वद्भाव) कारिष्यते कट: स्वयमेव । चटाई स्वयं ही बन जायेगी। - सिद्धि-(१) भिद्यते। यहां भिदिर विदारणे (रुधा०प०) कर्मस्थ क्रिय धातु से इस सूत्र से कर्म (काष्ठम्) के कर्ता हो जाने से सार्वधातुके यक्' (३।१।६७) से Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् कर्मकर्तृवाच्य में यक्' प्रत्यय है और 'भावकर्मणो:' (१।३।१३) से आत्मनेपद होता है। (२) अभेदि। यहां पूर्वोक्त कर्मस्थक्रिय धातु से इस सूत्र से कर्म (काष्ठम्) के कर्ता हो जाने से चिण भावकर्मणोः' (३।१।६६) से चिण्' प्रत्यय होता है। चिणो लुक्' (६।४।१०४) से आत्मनेपद त-प्रत्यय का लुक् हो जाता है। (३) कारिष्यते । कृ+लृट् । कृ+स्य+त। का+इट्+स्य+त। का+इ+प्य+ते। कारिष्यते। यहां डुकृञ् करणे' (तना०उ०) धातु से लृट् शेषे च' (३।३।१३) लृट् प्रत्यय, स्यतासी ललुटो:' (३।१।३३) से 'स्य' विकरण प्रत्यय, स्यसिच्सीयुट्तासिषु०' (६।४।६२) से चिण्वद्भाव होने से 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'कृ' को वृद्धि और स्य' प्रत्यय को 'इट' आगम होता है। विशेष-धातु के भेद-(१) जिन धातुओं का भाव (अर्थ) कर्ता में स्थित रहता है उन्हें कर्तृस्थभावक धातु कहते हैं। जैसे-देवदत्तो ग्रामं गच्छति। यहां गमनक्रिया कर्ता देवदत्त में होती है, ग्राम में नहीं, अत: गम्' धातु कर्तस्थभावक है। जिन धातुओं का भाव (अर्थ) कर्म में स्थित रहता है उन्हें कर्मस्थभावक धातु कहते हैं। जैसे-देवदत्त: काष्ठं भिनत्ति । यहां भेदन क्रिया कर्म काष्ठ में होती है, कर्ता देवदत्त में नहीं, अत: भिद्' धातु कर्मस्थभावक है। इस सूत्र से कर्मस्थभावक (कर्मस्थक्रिय) धातुओं का ही कर्ता कर्मवत् होता है, कर्तृस्थभावक (कर्तृस्थक्रिय) धातुओं का नहीं। (२) कई वैयाकरण भाव और क्रिया में भेद मानकर धातुओं के कर्तस्थवाचक, कर्तस्थक्रिय और कर्मस्थभावक और कर्मस्थक्रिय ये चार भेद मानते हैं। उनका कहना है कि जो चेष्टारहित है वह भाव है, जैसे-आस्ते और जो चेष्टासहित है वह क्रिया' कहाती है। यह मन्तव्य पाणिनिमुनि के मन्तव्य के विरुद्ध है क्योंकि उन्होंने यस्य च भावेन भावलक्षणम्' (२।३।३७) आदि में चेष्टासहित धात्वर्थ को भाव कहा है। (२) तपस्तपःकर्मकस्यैवा८८| प०वि०-तप: ६।१ तप:कर्मकस्य ६१ एव अव्ययपदम् । स०-तप: कर्म यस्य स तप:कर्मकः, तस्य तप:कर्मकस्य (बहुव्रीहि:)। अनु०-कर्तरि, ल:, कर्मवद् इति चानुवर्तते। अन्वय:-तप:कर्मकस्यैव तपो धातो: कर्ता कर्मवल्लकार्येषु। अर्थ:-तप:कर्मकस्यैव तपो धातो: कर्ता कर्मवद् भवति, ल-कार्येषु । उदा०-ब्रह्मचर्यादीनि तपांसि तापसं तपन्ति । दु:खयन्तीत्यर्थः । स तापसो व्रतैकमना: स्वर्गाय तपस्तप्यते। तपोऽर्जयतीत्यर्थः । Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ८ १ आर्यभाषा - अर्थ - (तपःकर्मकस्य) 'तपः' कर्मवाली (एव) ही (तपः) तप (धातोः) धातु का (कर्तीर) कर्ता (कर्मवद् ) कर्मवत् होता है (लः) लकारसम्बन्धी कार्यों के करने में । उदा००- (तप्) ब्रह्मचर्यादीनि तपांसि तापसं तपन्ति । ब्रह्मचर्य आदि तप तपस्वी ब्रह्मचारी को कष्ट देते हैं । स तापसो व्रतैकमनास्तपस्तप्यते । वह तपस्वी ब्रह्मचारी अपने व्रत में दत्तचित्त होकर स्वर्ग = सुखविशेष की प्राप्ति के लिये तप को अर्जित करता है। सिद्धि - (१) ब्रह्मचर्यादीनि तपांसि तापसं तपन्ति । यहां 'तप सन्तापे' (भ्वा०प०) धातु का कर्म तापस (ब्रह्मचारी) हैं । स तापसो व्रतैकमनाः स्वर्गाय तपस्तप्यते । वह यहां कर्ता बन गया है। इस प्रकार कर्म के कर्ता बन जाने पर कर्मकर्तृवाच्य में 'तप्यते' पद में 'सार्वधातुके यक्' (३|१/६७ ) से यक् प्रत्यय और 'भावकर्मणोः ' (१ / ३ /१३) से आत्मनेपद होता है। विशेष- 'कर्मवत् कर्मणा तुल्यक्रिय:' (१1३1८७) से कर्मस्थ क्रिया के समान क्रियावाले कर्ता को कर्मवद्भाव कहा गया है। तप धातु कर्मस्थक्रिय नहीं अपितु कर्तृस्थक्रिय है । अत: पूर्वोक्त सूत्र से कर्मवद्भाव प्राप्त नहीं था, अत: इस सूत्र से विधान किया गया है। यक्-चिण्प्रतिषेधः (३) न दहस्नुनमां यक्चिणौ । ८६ । प०वि०-न अव्ययपदम्, दुह - स्नु- नमाम् ६ । ३ यक्-चिणौ १।२ । स०-दुहश्च स्नुश्च नम् च ते - दुहस्नुनम:, तेषाम्-दुहस्नुनमाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । यक् च चिण् च तौ यक्चिणौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-कर्तरि, कर्मवद्, ल इति चानुवर्तते । अन्वयः-दुहस्नुनमां धातूनां कर्ता कर्मवल्लकार्येषु परं यक्चिणौ न । अर्थ:-दुहस्नुनमां धातूनां कर्ता कर्मवद् भवति, ल-कार्येषु, किन्तु तत्र कर्मवद्भावव्यपदिष्टौ यक् चिणौ प्रत्ययौ न भवतः । उदा०- (दुह्) दुग्धे गौ: स्वयमेव । अदुग्ध गौ: स्वयमेव । अदोहि गौ: स्वयमेव । (स्तु) प्रस्नुते गौ: स्वयमेव । प्रास्नोष्ट गौ: स्वयमेव । (नम् ) नमते दण्ड: स्वयमेव । अनंस्त दण्डः स्वयमेव । आर्यभाषा-अर्थ- (दुहस्नुनमाम् ) जो दुह, स्नु और नम् (धातोः) धातुओं का (कर्तीर) कर्ता है वह (कर्मवत्) कर्म के तुल्य हो जाता है किन्तु वहां कर्मवद्भाव में कहे ( यक्-चिणी) यक् और चिण् प्रत्यय (न) नहीं होते हैं। Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०- (दुह्) दुग्धे गौ: स्वयमेव । गाय स्वयं ही दुही जारही है । अदुग्ध गौ: स्वयमेव । गाय स्वयं ही दुह गई । अदोहि गौ: स्वयमेव । पूर्ववत् । (स्तु) प्रस्तुते गौ: स्वयमेव । गाय स्वयं ही पावस रही है। प्रास्नोष्ट गौः स्वयमेव । गाय स्वयं ही पावस गई। (नम्) नमते दण्डः स्वयमेव । दण्ड स्वयं ही झुकता है । अनंस्त दण्डः स्वयमेव । दण्ड स्वयं ही झुक गया। सिद्धि - (१) दुग्धे । दुह्+लट् । दुह्+शप्+त। दुह्+0+त। दुघ्+ध । दुग्+धे । ८२ दुग्धे । यहां 'दुह प्रपूरणे' (अदा०प०) धातु से लट्-प्रत्यय, 'कर्तरि शब्' (३।१।६८) से ‘शप्' प्रत्यय, ‘अदिप्रभृदिभ्यः शप:' (२।४।७२) से शप्' का लुक् होता है। 'दादेर्धातोर्घः' (८ / २ / ३२ ) से दुह् के हू को घ्, 'झषस्तथोर्धोऽधः' (८।२।४७) से 'त' प्रत्यय को ध, 'झलां जश् झषि' (८/४/५२ ) से घ् को जश् (ग्) होता है। यहां कर्मकर्तरिवाच्य में 'सार्वधातुके यक्' ( ३ |१| ६७ ) से 'यक्' प्रत्यय नहीं हुआ । 'भावकर्मणो:' ( १ । ३ । १३) से आत्मनेपद होगया है । (२) अदुग्ध । दुह्+लुङ् । अट्+दुह्+च्लि+त् । अ+दुह्+क्स+त। अ+दुह्+०+त। अ+दुघ्+ध। अ+दुग्+ध । अदुग्ध । यहां पूर्वोक्त 'दुह' धातु से लुङ, इस सूत्र से 'चिण्' का प्रतिषेध होने से 'शल इगुपधादनिट: क्स:' (३ । १ । ४५ ) से कर्मकर्तृवाच्य में 'क्स' प्रत्यय होता है। लुग्वा दुहदिहलिहामात्मनेपदे इन्त्यें' (७/३/७३) से 'क्स' प्रत्यय का लुक् हो जाता है। (३) अदोहि । दुह्+लुङ् । अट्+दुह्+च्लि+ल् । अ+दुह्+चिण्+त। अ+दोह्+इ+0 । अदोहि । यहां पूर्वोक्त 'दुह्' धातु से 'लुङ्' प्रत्यय और 'दुहश्च' ( ३ | १ | ६३ ) विकल्प पक्ष में 'च्लि' प्रत्यय के स्थान में 'चिण्' आदेश हो जाता है। 'चिणो लुक्' (६ 1 ४ 1१०४) से 'त' प्रत्यय का लुक् होता है। (४) प्रस्तुते । प्र-उपसर्ग 'स्नु प्रस्रवणे' (अदा०प०) धातु से पद सिद्ध करें। (५) प्रास्नोष्ट । यहां पूर्वोक्त धातु से इस सूत्र से कर्मकर्तृवाच्य में चिण्' प्रत्यय का प्रतिषेध होने से लुङ्लकार में चिल' प्रत्यय के स्थान में 'च्ले: सिच्' (३।१/४४) से सिच् आदेश होता है। (६) नमते। 'णम प्रहृत्वे शब्दे (भ्वा०प०) कर्मवद्भाव से 'भावकर्मणोः' (१ । ३ । १३) से आत्मनेपद होता है। (७) अनंस्त । पूर्वोक्त 'नम' धातु से इस सूत्र से 'चिण्' प्रत्यय का प्रतिषेध होने से पूर्ववत् सिच्' प्रत्यय होता है। Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्यन् च अव्ययपदम्। | (४) कुषिरजोः प्राचां श्यन् परस्मैपदं च । ६० । प०वि०-कुषि-रजो: ६।२ प्राचाम् ६ । ३ श्यन् १ ।१ परस्मैपदम् १ ।१ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः प्राचाम् । ८३ अनु० - कर्तरि, कर्मवत्, ल इति चानुवर्तते । अन्वयः-कुषिरजोर्धात्वोः कर्ता कर्मवल्लकार्येषु, श्यन् परस्मैपदं च अर्थ:-कुषिरजोर्धात्वोः कर्ता कर्मवद् भवति, ल-कार्येषु, ताभ्यां च परः श्यन् प्रत्ययः परस्मैपदं च भवति, प्राचामाचार्याणां मतेन । प्राचाम्-ग्रहणं विकल्पार्थम्, न पूजार्थम्, पूजार्थे विकल्पाभावः स्यात् । उदा०- ( कुष्) कुष्यति पादः स्वयमेव । कुष्यते पादः स्वयमेव । (रज्) रज्यति वस्त्रं स्वयमेव । रज्यते वस्त्रं स्वयमेव । आर्यभाषा - अर्थ - (कुषिरजो: ) जो कुष् और रज् धातु का (कर्तीर) कर्ता है वह (कर्मवद् ) कर्मवत् होता है और उनसे परे (श्यन् ) श्यन् प्रत्यय (च) और ( परस्मैपदम् ) परस्मैपद होता है (प्राचाम् ) प्राची देश के आचार्यों के मत में । यहां 'प्राचाम्' का ग्रहण विकल्प के लिये है, पूजा के लिये नहीं। जहां पूजा के लिये ग्रहण किया जाता है, वहां विकल्प नहीं होता है। उदा०- (कुष्) कुष्यति पादः स्वयमेव । कुष्यते पादः स्वयमेव । पांव स्वयं ही खुजला रहा है। (रज्) रज्यति वस्त्रं स्वयमेव । रज्यते वस्त्रं स्वयमेव । वस्त्र स्वयं ही रंगा जारहा है। सिद्धि- (१) कुष्यति / कुष्यते। यहां 'कुष निष्कर्षे (क्रया०प०) धातु से कर्मकर्तृवाच्य में इस सूत्र से प्राग्देशीय आचार्यों के मत में श्यन् प्रत्यय और परस्मैपद होता है। पाणिनिमुनि के मत में पूर्ववत् यक् और आत्मनेपद होता है। (२) रज्यति/रज्यते । 'रञ्ज रागे' ( दि०3०) पूर्ववत् । (३) प्राग्देशीय आचार्यों के मत में 'श्यन्' प्रत्यय 'यक्' प्रत्यय का अपवाद है और परस्मैपद होना आत्मनेपद का अपवाद है । इति कर्मवद्भावप्रकरणम् । Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अथ धातु-अधिकारः (१) धातोः ।११। प०वि०-धातो: ५।१। अर्थ:-धातोरित्यधिकारोऽयम्, आ तृतीयाध्यायपरिसमाप्तेः। यदित ऊर्ध्वं वक्ष्यामस्तद् धातोरिति वेदितव्यम्। वक्ष्यति-तव्यत्तव्यानीयर: (३।१।९६) इति। धातोस्ते भवन्ति-कर्त्तव्यम्, करणीयम् इति।। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) तृतीय अध्याय की समाप्ति तक 'धातोः' का अधिकार है। इससे आगे जो कहेंगे उसे 'धातु से' जानना चाहिये। कहेगा-तव्यत्तव्यानीयर; (३।१।९६) । ये तव्यत्, तव्य, अनीयर् प्रत्यय धातु से होते हैं। जैसे-कर्त्तव्यम्, करणीयम् । सिद्धि-कर्त्तव्यम्, करणीयम् । इनकी सिद्धि यथास्थान (३।१।९६) की जायेगी। उपपदसंज्ञा (२) तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् ।१२। प०वि०-तत्र अव्ययपदम्, उपपदम् १।१ सप्तमीस्थम् १।१। स०-सप्तम्यां तिष्ठतीति सप्तमीस्थम् (उपपदसमास:) । अन्वय:-तत्र सप्तमीस्थमुपपदम्। अर्थ:-तत्र-तस्मिन् धात्वधिकारे सप्तमीस्थं पदम् उपपदसंज्ञकं भवति। उदा०-'कर्मण्यण' (३।२।१) इति वक्ष्यति। कुम्भं करोतीति कुम्भकार: । नगरं करोतीति नगरकारः । इत्यादि। आर्यभाषा-अर्थ-(तत्र) उस धातु-अधिकार में जो (सप्तमीस्थम्) सप्तमी विभक्ति से निर्दिष्ट पद है उसकी (उपपदम्) उपपद संज्ञा होती है। उदा०-कर्मण्यण (३।२।१)। कर्म उपपद हो तो धातु से 'अण्' प्रत्यय होता है। कुम्भं करोतीति कुम्भकारः । जो कुम्भ (घड़ा) बनाता है वह कुम्भकार होता है। नगरं करोतीति नगरकारः। जो नगर बनाता है वह नगरकार होता है। सिद्धि-कुम्भकारः । कुम्भ+अम्+कृ+अण्। कुम्भ+कृ+अ। कुम्भ+का+अ। कुम्भकार+सु। कुम्भकारः । Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८५ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः यहां कर्मण्यण्’ (३।२।१) से 'कुम्भ' कर्म उपपद होने पर 'डुकृञ् करणे' (तना०उ०) धातु से अण्-प्रत्यय होता है। उपपदमतिङ् (२।२।१९) से नित्य उपपद-समास होता है। 'कर्मण्यण' (३।२।१) में कर्मणि' पद सप्तमी विभक्ति से निर्दिष्ट है, अत: उसकी उपपद संज्ञा है। कृत्-संज्ञा (३) कृदतिङ्।६३। प०वि०-कृत् १।१ अतिङ् १।१ । स०-न तिङ् इति अतिङ् (नञ्तत्पुरुषः)।. अनु०-तत्र इत्यनुवर्तते। अन्वय:-तत्रातिङ् कृत्। अर्थ:-तत्र-तस्मिन् धात्वधिकारे तिभिन्नः प्रत्यय: कृत्-संज्ञको भवति। उदा०-कर्तव्यम् । करणीयम्। आर्यभाषा-अर्थ-(तत्र) उस धातु-अधिकार में (अतिङ्) तिङ् से भिन्न प्रत्यय की (कृत्) कृत् संज्ञा होती है। उदा०-कर्तव्यम् । करणीयम् । करना चाहिये। सिद्धि-कर्तव्यम् । कृ+तव्यत् । कृ+तव्य। कर्+तव्य। कर्तव्य+सु। कर्तव्यम्। यहां 'डुकृञ् करणे' (तना०3०) धातु से 'तव्यत्तव्यानीयरः' (३।१।९६) से कृत्-संज्ञक तव्यत् प्रत्यय होता है। कृत्प्रत्ययान्त कर्तव्य' शब्द की कुत्तद्धितसमासाश्च (१।२।४६) से प्रातिपदिक संज्ञा होकर स्वौजस्०' (४।१।२) से 'सु' आदि प्रत्ययों की उत्पत्ति होती है। असरूपप्रत्ययविधिः (४) वाऽसरूपोऽस्त्रियाम् ।६४। प०वि०-वा अव्ययपदम्, असरूप: ११ अस्त्रियाम् ७।१। स०-समानं रूपं यस्य स सरूपः, न सरूप इति असरूप: (बहुव्रीहिगर्भितनञ्तत्पुरुषः)। न स्त्री इति अस्त्री, तस्याम्-अस्त्रियाम् (नञ्तत्पुरुषः)। अनु०-तत्र इत्यनुवर्तते। Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वयः-तत्रासरूपः प्रत्ययो वाऽस्त्रियाम् । अर्थः- तत्र = तस्मिन् धात्वधिकारेऽसरूपोऽपवादप्रत्ययो विकल्पेन बाधको भवति, स्त्री-अधिकारविहितं प्रत्ययं वर्जयित्वा । τε 1 'ण्वुल्तृचौ' (३।१।१३३) इति ण्वुल् - तृचौ प्रत्ययावुत्सर्गौ वर्तेते 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः' (३ । १ । १३५ ) इति कः प्रत्ययस्तयोरपवादः । सोऽसरूपत्वाद् विकल्पेन बाधको भवति । विकल्पेन सोऽपि भवतीत्यर्थः । उदा०- (ण्वुल् ) विक्षेपकः । ( तच्) विक्षेप्ता । (क) विक्षिपः । आर्यभाषा - अर्थ - (तत्र) उस धातु - अधिकार में (असरूपः) असमानरूपवाला अपवादरूप प्रत्यय (वा) विकल्प से बाधक होता है (अस्त्रियाम्) स्त्री-अधिकार में विहित प्रत्यय को छोड़कर । 'वुल्तृचौ' (३।१।१३३) से धातुमात्र से ण्वुल् और तृच् प्रत्यय का उत्सर्ग रूप में विधान किया गया है। 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः' ( ३ । १ । १३५ ) से इगुपध धातु से उन दोनों का अपवाद 'क' प्रत्यय है । वह असरूप होने से उन दोनों का विकल्प से बाधक होता है अर्थात् विकल्प से वह भी हो जाता है। उदा०-विक्षेपकः । यहां ण्वुल् प्रत्यय है। विक्षेप्ता। यहां तृच् प्रत्यय है। विक्षिपः । यहां 'क' प्रत्यय है । सिद्धि - इनकी सिद्धि यथास्थान दर्शायी जायेगी। अथ कृत्यप्रत्ययप्रकरणम् (१) कृत्याः । ६५ । प०वि० - कृत्या: १ । ३ । अनु० - तत्र इत्यनुवर्तते । अर्थः-तत्र=तस्मिन् धात्वधिकारे 'प्राङ् ण्वुल:' ( ३।१।१३३) ये प्रत्ययास्ते कृत्यसंज्ञका भवन्ति, इत्यधिकारोऽयम्। उदा०-यथास्थानमुदाहरिष्यते । आर्यभाषा-अर्थ- (तत्र) उस धातु-अधिकार में 'वुल्तृचौं (३ ।१ ।१३३) से पहले जो प्रत्यय कहे गये हैं उनकी (कृत्याः) कृत्य संज्ञा होती है, यह कृत्य संज्ञा का अधिकार है। Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ८७ उदा०-उदाहरण यथास्थान देख लेना। कृत्यसंज्ञक प्रत्यय तयोरेव कृत्यक्तखलाः ' (३।४।७०) से भाववाच्य और कर्मवाच्य अर्थ में होते हैं, कर्तृवाच्य अर्थ में नहीं। देवदत्तेन कर्तव्यम् । यज्ञदत्तेन करणीयम् । तव्यदादयः (१) तव्यत्तव्यानीयरः ।६६ । प०वि०-तव्यत्-तव्य-अनीयर: १।३ । स०-तव्यच्च तव्यश्च अनीयर् च ते-तव्यत्तव्यानीयर: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अर्थ:-धातो: परे तव्यत्तव्यानीयर: प्रत्यया भवन्ति । उदा०-(तव्यत्) कर्तव्यम्। (तव्य) कर्तव्यम्। (अनीयर) करणीयम्। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (तव्यत्तव्यानीयर:) तव्यत्, तव्य, अनीयर् प्रत्यय होते हैं। उदा०- (तव्यत्) कर्तव्यम् । (तव्य) कर्तव्यम्। (अनीयर) करणीयम् । करना चाहिये। सिद्धि-(१) कर्तव्यम् । कृ+तव्यत् । कर+तव्य । कर्तव्य+सु । कर्तव्यम् । __यहां डुकृञ् करणे' (तनाउ०) धातु से इस सूत्र से तव्यत् प्रत्यय होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७ १३1८४) से कृ को गुण (कर्) हो जाता है। तव्यत् प्रत्यय के तित् होने से तित् स्वरितम्' (६।१।१७९) से स्वरित स्वर होता है। - (२) कर्तव्य म्। यहां पूर्वोक्त कृ' धातु से तव्य प्रत्यय है। तव्य प्रत्यय का 'आयुदात्तश्च' (३।१।३) से आधुदात्त स्वर होता है। (३) करणीयम् । यहां पूर्वोक्त 'कृ' धातु से 'अनीयर्' प्रत्यय है। कृ' धातु को पूर्ववत् गुण होता है। 'अट्कुटवानुम्व्यवायेऽपि' (८।४।२) से णत्व होता है। अनीयर् प्रत्यय के 'रित्' होने से 'उपोत्तमं रिति' (६।१।२११) से अन्तिम स्वर से पूर्व स्वर उदात्त होता है। यत् (१) अचो यत्।६७। प०वि०-अच: ५।१ यत् ११ अर्थ:-अजन्ताद् धातो: परौ यत् प्रत्ययो भवति । अच इत्युच्यमाने 'येन विधिस्तदन्तस्य' (१।१।७१) इत्यनेनाजन्तस्य ग्रहणं क्रियते। Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(गा) गेयम् । (पा) पेयम् । (चि) चेयम् । (जि) जेयम्। आर्यभाषा-अर्थ- (अच:) अच् जिसके अन्त में है उस (धातो:) धातु से (यत्) यत् प्रत्यय होता है। अच् कहने पर येन विधिस्तदन्तस्य' (१।१।७१) से अजन्त का ग्रहण किया जाता है। उदा०-(गा) गेयम् । गाने योग्य। (पा) पेयम् । पीने योग्य। (चि) चेयम् । चयन करने योग्य। (जि) जेयम् । जीतने योग्य। सिद्धि-(१) गेयम् । गा+यत्। गी+य। गे+य। गेय+स। गेयम्। यहां गै शब्दे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से यत्' प्रत्यय होता है। आदेच उपदेशेऽशिति' (६।१।४४) से गै को आत्त्व, 'ईद् यति' (६।४।६५) से ईत्त्व और 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से गुण होता है। (२) 'पा पाने' (भ्वा०प०)। चिञ् चयने (स्वा०उ०)। 'जि जये' (भ्वा०प०) धातु से शेष पद सिद्ध करें। विशेष-यत् प्रत्यय में तकार-अनुबन्ध यतोऽनाव:' (६।१।२००) से आधुदात्त स्वर के लिये है। (२) पोरदुपधात्।६८ प०वि०-पो: ५।१ अद्-उपधात् ५।१। स०-अद् उपधा यस्य सोऽदुपधः, तस्मात्-अदुपधात् (बहुव्रीहिः)। अनु०-यत् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-पोरदुपधाद् धातोर्यत् । अर्थ:-पवर्गान्ताद् अदुपधाद् धातो: परो यत् प्रत्ययो भवति । 'पुः' इत्युच्यमाने येन विधिस्तदन्तस्य' (१।१।७१) इत्यनेन पवर्गान्तस्य ग्रहणं क्रियते। उदा०- (शप्) शप्यम् । (लभ्) लभ्यम् । आर्यभाषा-अर्थ- (पो:) पवर्ग जिसके अन्त में है और (अदुपधात्) अकार जिसकी उपधा में है उस (धातो:) धातु से (यत्) यत् प्रत्यय होता है। 'पु' कहने पर येन विधिस्तदन्तस्य' (१1१७१) से पवर्गान्त का ग्रहण किया जाता है। उदा०-(शप्) शप्यम् । शाप के योग्य। (लभ्) लभ्यम् । प्राप्त करने योग्य। सिद्धि-(१) शप्यम् । शप्+यत्। शप्+य। शप्य+सु। शप्यम्। यहां 'शप आक्रोशे' (भ्वा० उ०) धातु से इस सूत्र से यत्' प्रत्यय होता है। यहां ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से ण्यत् प्रत्यय प्राप्त था। (२) लभ्यम् । 'डुलभष् प्राप्तौ' (भ्वा०आ०) पूर्ववत् । Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६६ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः (३) शकिसहोश्च।६६ । प०वि०-शकि-सहो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) च अव्ययपदम् । स०-शकिश्च सह च तौ शकिसहौ, तयो:-शकिसहो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-यत् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-शकिसहिभ्यां च धातुभ्यां यत्। अर्थ:-शकिसहिभ्यां धातुभ्यां परो यत् प्रत्ययो भवति । उदा०- (शक्) शक्यम्। (सह्) सह्यम् । आर्यभाषा-अर्थ-(शकिसहो:) शक् और सह (धातो:) धातु से परे (यत्) प्रत्यय होता है। उदा०- (शक्) शक्यम् । हो सकने योग्य। (सह्) सह्यम् । सहन करने योग्य । सिद्धि-(१) शक्यम् । 'शक्ल शक्तौ' (स्वा०प०) धातु से इस सूत्र से यत्' प्रत्यय है। यहां ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से ‘ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था। यहां 'शक विभाषितो मर्षणे (दि०प०) धातु का भी ग्रहण किया जाता है। (२) सह्यम् । षह मर्षणे' (भ्वा०आ०)। 'षह शक्यार्थे' (दि०प०)। (४) गदमदचरयमश्चानुपसर्गे |१००। प०वि०-गद-मद-चर-यम: ५ ।१ च अव्ययपदम्, अनुपसर्गे ७।१। स०-गदश्च मदश्च चरश्च यम् च एतेषां समाहारो गदमदचरयम्, तस्माद्-गदमदचरयमः (समाहारद्वन्द्वः)। न विद्यते उपसर्गो यस्य सोऽनुपसर्गः, तस्मिन्-अनुपसर्गे (बहुव्रीहि:)। अनु०-यत् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अनुपसर्गे गदमदचरयमश्च धातोर्यत् । अर्थ:-अनुपसर्गेभ्य: उपसर्गरहितेभ्यो गदमदचरयमिभ्यो धातुभ्य: परो यत् प्रत्ययो भवति। उदा०-(गद्) गद्यम्। (मद्) मद्यम्। (चर्) चर्यम्। (यम्). यम्यम्। आर्यभाषा-अर्थ- (अनुपसर्गेभ्य:) उपसर्ग से रहित (गदमदचरयम:) गद्, मद्, चर्, यम् (धातो:) धातुओं से परे (यत्) यत् प्रत्यय होता है। Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(गद्) गद्यम् । बोलने योग्य। (मद्) मद्यम् । हर्ष के योग्य। (चर्) चर्यम् । गति और भक्षण के योग्य। (यम्) यम्यम् । उपराम के योग्य । सिद्धि-(१) गद्यम् । 'गद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से यत्' प्रत्यय है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से ण्यत् प्रत्यय प्राप्त था। (२) 'मदी हर्षे' (दि०प०)। 'चर गतिभक्षणयोः' (भ्वा०प०) यमु उपरमे (भ्वा०प०) धातु से शेष पद सिद्ध करें। निपातनम् (यत्) (५) अवधपण्यवर्या ग_पणितव्यानिरोधेषु।१०१। प०वि०-अवद्य-पण्य-वर्या: १।३ गद्य-पणितव्य-अनिरोधेषु ७।३। स०-अवद्यं च पण्यं च वर्या च ता:-अवद्यपण्यवर्याः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । गौँ च पणितव्यं च अनिरोधश्च ते-गपणितव्यानिरोधा:, तेषु-गीपणितव्यानिरोधेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-यत् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-अवधपण्यवर्याः शब्दा यथासंख्यं गीपणितव्यानिरोधेष्वर्थेषु यत्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। उदा०-अवद्यम्=गद्यम् । पापमित्यर्थः । पण्यम्=पणितव्यम् । पण्य: कम्बल: क्रेतव्य इत्यर्थः । पण्या गौः, क्रेतव्या इत्यर्थः । वर्या इति स्त्रियां निपात्यते, अनिरोधश्चेद् भवति। शतेन वर्या । सहस्रेण वर्या । आर्यभाषा-अर्थ-(अवद्यपण्यवर्याः) अवद्य, पण्य, वर्या शब्द यथासंख्य (गद्यपणितव्यानिरोधेषु) गर्दा, पणितव्य अनिरोध अर्थ में (यत्) यत्-प्रत्ययान्त निपातित किये जाते हैं। उदा०-अवद्यम गहम् । निन्दा के योग्य पापाचरण। पण्यम पणितव्यम् । पण्य: कम्बलः । खरीदने योग्य कम्बल। पण्या गौः। खरीदने योग्य गाय। वर्या, यह शब्द स्त्रीलिङ्ग में निपातित है, यदि अनिरोध अर्थ हो। अनिरोध-प्रतिबन्धरहित। (बिना रोक-टोक) शतेन वर्या । सहस्रेण वर्या । बहुत जनों से सेवन करने योग्य नारी (वेश्या)। सिद्धि-(१) अवद्यम् । न+व+यत् । अ+वद्+य। अवद्य+सु। अवद्यम्। यहां नपूर्वक वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से गर्दा अर्थ में 'यत्' प्रत्यय निपातित है। 'वद: सुपि क्यप् च (३।१।१०६) से क्यप् प्रत्यय प्राप्त था। Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ६१ (२) पण्यम् । पण व्यवहारे' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र पणितव्य (क्रेतव्य) अर्थ में 'यत्' प्रत्यय निपातित है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ । १ । १२४) से ण्यत् प्राप्त था । (३) वर्या | 'वृङ् सम्भक्तौ (स्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से अनिरोध (अप्रतिबन्ध) अर्थ में 'यत्' प्रत्यय निपातित है । 'एतिस्तुशास्वृदृजुषः क्यप् ( ३ 1१1१०९) से क्यप् प्रत्यय प्राप्त था। निपातनम् (यत्) - (६) वह्यं करणम् । १०२ । प०वि० - वह्यम् १ । १ करणम् १ ।१ अनु०-'यत्' इत्यनुवर्तते । अर्थ:- करणे कारके वह्यमिति यत्-प्रत्ययान्तं निपात्यते । उदा०-वहत्यनेन इति वह्यम्, शकटमित्यर्थः । आर्यभाषा-अर्थ- (करणम्) करण कारक अर्थ में (वह्यम्) वह्य शब्द यत्-प्रत्ययान्त निपातित है । उदा०-वहत्यनेन इति वह्यम्, शकटमित्यर्थः । देशान्तर में पहुंचने का साधन शकट (गाड़ी) आदि । सिद्धि-वह्यम्। 'वह प्रापणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में यत् प्रत्यय निपातित है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ । १ । १२४) से 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था । निपातनम् (यत्) - (७) अर्यः स्वामिवैश्ययोः । १०३ | प०वि० - अर्य: १ ।१ स्वामि- वैश्ययोः ७।२। सo - स्वामी च वैश्यश्च तौ स्वामिवैश्यौ, तयोः - स्वामिवैश्ययोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-यत् इत्यनुवर्तते । अर्थः- स्वामिवैश्ययोरर्थयोरर्य इति यत्-प्रत्ययान्तो निपात्यते । उदा०-अर्यः स्वामी। अर्यो वैश्यः । आर्यभाषा-अर्थ- (स्वामिवैश्ययोः) स्वामी और वैश्य अर्थ में (अर्य:) अर्य शब्द (यत्) यत्-प्रत्ययान्त निपातित है। उदा० - अर्य: स्वामी । मालिक । अर्यो वैश्यः । व्यापारी । Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-अर्यः । ऋ+यत् । अर्+य। अर्य+सु । अर्यः । ऋ गतौ' (जु०प०) धातु से इस सूत्र से स्वामी और वैश्य अर्थ में यत्-प्रत्यय निपातित है। ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से ण्यत् प्रत्यय प्राप्त था। स्वामी और वैश्य अर्थ से अन्यत्र ण्यत्' प्रत्यय होता है-आर्यो ब्राह्मणः । निपातनम् (यत्) (८) उपसर्या काल्या प्रजने।१०४। प०वि०-उपसर्या ११ काल्या ११ प्रजने ७१। प्राप्तकाला= काल्या। तदस्य प्राप्तम्' (५ ।१ ।१०३) इत्यनुवर्तमाने 'कालाद् यत्' (५ ।३।१०६) इति कालशब्दाद् यत् प्रत्ययः । प्रथमगर्भग्रहणम् प्रजनम्, तस्मिन्-प्रजने। अर्थ:-प्रजने प्रथमगर्भग्रहणेऽर्थे उपसर्या इति यत्-प्रत्ययान्तो निपात्यते, प्रथमगर्भग्रहणे काल्या प्राप्तकाला चेत् सा भवति। उदा०-उपसर्या गौः । उपसर्या वडवा । गर्भाधानार्थं वृषभेण, अश्वेन वा उपगन्तुं योग्या, इत्यर्थः । आर्यभाषा-अर्थ-(प्रजने) प्रथम गर्भग्रहण अर्थ में (उपसर्या) उपसर्या पद (यत्) यत् प्रत्ययान्त निपातित है, (काल्या) यदि उसका प्रथम गर्भग्रहण करने का समय आगया हो। उदा०-उपसर्या गौः । वह गाय जिसका प्रथम गर्भग्रहण करने का समय आगया है। उपसर्या वडवा । वह घोड़ी जिसका प्रथम गर्भग्रहण करने का समय आगया है। सिद्धि-उपसर्या । उप+सृ+यत्। उप+सर्+य। उपसर्य+टाम्। उपसर्या+सु । उपसर्या। यहां उप' उपसर्गपूर्वक सृ गतौ' (भ्वा०प०) धातु से प्रथम गर्भग्रहण काल में इस सूत्र से यत्-प्रत्यय निपातित है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से ‘ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था। निपातनम् (यत्) (६) अजर्यं सङ्गतम् ।१०५ । प०वि०-अजर्यम् १।१ सङ्गतम् १।१। अनु०-यत् इत्यनुवर्तते। Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः अर्थ:-संगते-संगमने कर्तरि कारकेऽर्थे 'अजर्यम्' इति यत्-प्रत्ययान्तं निपात्यते। उदा०-न जीर्यतीति-अर्जयम् । अजर्यमार्यसङ्गतम् । अजयं नोऽस्तु सङ्गतम्। आर्यभाषा-अर्थ-(सङ्गतम्) संगमनसंगति अर्थ में (अजर्यम्) अजर्य शब्द (यत्) यत्-प्रतययान्त निपातित है। उदा०-न जीर्यतीति-अजर्यम् । जो जीर्ण नहीं होता है, वह 'अजर्य' कहाता है। अजर्यमार्यसङ्तम् । पुरानी न होनेवाली आर्यों की संगति। अजय नोऽस्तु सङ्गतम् । हमारी संगति पुरानी न होनेवाली हो, सदा नयी रहे। सिद्धि-(१) अजर्यम् । न++यत् । अ+जर+य। अजर्य+सु। अजर्यम् । यहां नपूर्वक वयोहानौ' (दिवा०प०) धातु से संगत अर्थ में इस सूत्र से 'यत्' प्रत्यय निपातित है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से ण्यत् प्रत्यय प्राप्त था। (२) सङ्गतम् । यहां नपुंसके भावे क्त:' (३।३।११४) से भाव अर्थ में 'क्त' प्रत्यय है। सङ्गतम् सङ्गमनम्। यत्+क्यप् (१०) वदः सुपि क्यप् च।१०६। प०वि०-वद: ५।१ सुपि ७१ क्यप् ११ च अव्ययपदम् । अनु०-यत्, निपातनपञ्चकमुल्लङ्घ्य 'अनुपसर्गे (३।१।१००) इति चानुवर्तते। अग्रिमसूत्राच्च ‘भावे' इत्यनुकर्षणीयम्। अन्वय:-अनुपसर्गे सुपि वदो धातोभवि यत् क्यप् च । अर्थ:-अनुपसर्गे उपसर्गवर्जिते सुबन्ते उपपदे वदो धातो: परो भावेऽर्थे यत् क्यप् च प्रत्ययो भवति। उदा०-(यत्) ब्रह्मवद्यम्। सत्यवद्यम्। (क्यप्) ब्रह्मोद्यम् । सत्योद्यम्। ___आर्यभाषा-अर्थ- (अनुपसर्गे) उपसर्ग को छोड़कर (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (वद:) वद् धातु से परे (भावे) भाव अर्थ में (यत्) यत् (च) और (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है। उदा०-(यत्) ब्रह्मवद्यम् । ब्रह्म (वेद) का कथन । सत्यवद्यम् । सत्य का कथन । (क्यप्) ब्रह्मोद्यम् । सत्योद्यम् । अर्थ पूर्ववत् है। For Priva Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) ब्रह्मवद्यम्। ब्रह्मन्+डस्+वद्+यत् । ब्रह्म+वद्+य। ब्रह्मवद्य+सु । ब्रह्मवद्यम्। यहां ब्रह्म' सुबन्त उपपद होने पर वद वक्तायां वाचिं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से भाव अर्थ में यत्' प्रत्यय है। ऐसे ही-सत्यवद्यम् । (२) ब्रह्मोद्यम् । ब्रह्मन्+डस्+वद्+क्यम्। ब्रह्मविद्+य। ब्रह्म+उ अ द्+य। ब्रह्म+उद्+य। ब्रह्मोद्य+सु । ब्रह्मोद्यम्। यहां ब्रह्म सुबन्त उपपद होने पर पूर्वोक्त वद्' धातु से इस सूत्र से भाव अर्थ में क्यप् प्रत्यय है। क्यप् के कित् होने से वचिस्वपियजादीनां किति' (६।१।१५) से वद्' धातु को सम्प्रसारण, सम्प्रसारणाच्च' (६।१।१०४) से 'अ' को पूर्वरूप और 'आद्गुणः' (६।१८४) से गुण रूप एकादेश होता है। विशेष-क्यम् प्रत्यय में प्' अनुबन्ध 'अनुदात्तौ सुपतिपौ' (३।१।४) से अनुदात्त स्वर के लिये है। क्यप् (१) भुवो भावे।१०७। प०वि०-भुव: ५।१ भावे ७।१। अनु०-अनुपसर्गे, सुपि इति चानुवर्तते। अन्वय:-अनुपसर्गे सुपि भुवो धातोभवि क्यप्। अर्थ:-अनुपसर्गे उपसर्गवर्जिते सुबन्ते उपपदे भुवो धातो: परो भावेऽर्थे क्यप्-प्रत्ययो भवति। उदा० (भू) ब्रह्मभूयं गतः । देवभूयं गतः । ब्रह्मभावं देवभावं वा प्राप्त इत्यर्थः । आर्यभाषा-अर्थ- (अनुपसर्गे) उपसर्ग को छोड़कर (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (भुव:) भू (धातो:) धातु से परे (भावे) भाव अर्थ में (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है। उदा०-(भू) ब्रह्मभूयं गतः । ब्रह्मत्व को प्राप्त हुआ। देवभूयं गतः । देवत्व को प्राप्त हुआ। सिद्धि-(१) ब्रह्मभूयम्। ब्रह्मन्+डस्+भू+क्यम् । ब्रह्म+भू+य। ब्रह्मभूय+सु । ब्रह्मभूयम्। यहां 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से ब्रह्म' सुबन्त उपपद होने पर इस सूत्र से भाव अर्थ में क्यप्' प्रत्यय है। क्यप् के कित् होने से सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का विङति च' (११११५) से निषेध हो जाता है। ऐसे ही-देवभूयम्। Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६५ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः (२) हनस्त च।१०८। प०वि०-हन: ५।१ त १।१ (लुप्तप्रथमा) च अव्ययपदम्। अनु०-अनुपसर्गे सुपि क्यप् भावे इति चानुवर्तते। अन्वय:-अनुपसर्गे सुपि हनो धातोभवि क्यप्, तश्च । अर्थ:-अनुपसर्गे=उपसर्गवर्जिते सुबन्ते उपपदे हनो धातो: परो भावेऽर्थे क्यप् प्रत्ययो भवति, तकारश्चान्तादेशो भवति। उदा०-ब्रह्मणो हननमिति ब्रह्महत्या । वृत्रस्य हननमिति वृत्रहत्या। आर्यभाषा-अर्थ-(अनुपसर्गे) उपसर्ग को छोड़कर (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (भावे) भाव अर्थ में (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है (च) और हन् को (त) तकार अन्तादेश होता है। उदा०-ब्रह्मणो हननमिति ब्रह्महत्या। ब्रह्म का हनन। वेदाज्ञा का उल्लंघन । वृत्रस्य हननमिति वृत्रहत्या । वृत्र राक्षस का हनन (वध)। अविद्या-अन्धकार नाश । सिद्धि-ब्रह्महत्या । ब्रह्मन्+डस्+हन्+क्यप् । ब्रह्म+हन्+य। ब्रह्म+हत्+य। ब्रह्महत्य+टाप् । ब्रह्महत्या+सु । ब्रह्महत्या। यहां ब्रह्म सुबन्त उपपद होने पर हन् हिंसागत्यो:' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्या' प्रत्यय और 'अलोऽन्त्यस्य' (१।११५१) से हन्' के अन्त्य न्' को त्' आदेश होता है। स्त्रीत्व विवक्षा में 'अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४) से 'टाप्' प्रत्यय होता है। क्यप् (३) एतिस्तुशास्वृदृजुषः क्यप् ।१०६ । प०वि०-एति-स्तु-शास्-वृ-दृ-जुष: ५।१४ क्यप् १।१ । स०-एतिश्च स्तुश्च शास् च वृश्च दृश्च जुष् च एतेषां समाहार एतिस्तुशास्वृदृजुष्, तस्मात्-एतिस्तुशास्वृदृजुष: (समाहारद्वन्द्वः) । अन्वय:-एतिस्तुशास्वृदृजुषो धातो: क्यप्। अर्थ:-एतिस्तुशास्वृदृजुषिभ्यो धातुभ्य: पर: क्यप् प्रत्ययो भवति । उदा०-(एति-इण्) इत्यः। (स्तु) स्तुत्य:। (शास्) शिष्यः । (वृ) वृत्यः । (दृ) आदृत्य: । (जुष्) जुष्यः । आर्यभाषा-अर्थ-(एतिस्तुशास्वृदजुषः) एति=इण्, स्तु. शास्, व, दू, जुष् (धातो:) धातुओं से (क्यम्) क्यप् प्रत्यय होता है। Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०- (एति = इण् ) इत्यः । प्राप्ति के योग्य । (स्तु) स्तुत्यः । स्तुति के योग्य । (शास्) शिष्यः । शिक्षा करने योग्य । (वृ) वृत्य: । स्वीकार करने योग्य । (दृ) आदृत्यः । आदर करने योग्य। (जुष्) जुष्यः । प्रीति और सेवा करने योग्य। ६६ सिद्धि - (१) इत्यः । यहां 'इण् गतौं' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्यप्' प्रत्यय है। क्यप् प्रत्यय के पित् कृत् होने से 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६ | १ | ६९) से 'इण्' धातु को 'तुक्' आगम होता है। (२) 'ष्टुञ् स्तुतौं' (अदा०प०) । 'शासु अनुशिष्टौं' (अदा०आ०) । 'वृञ् वरणें' (स्वा० उ० ) । दृङ् आदरें (तु०आ० ) । जुषी प्रतिसेवनयो:' (तु०आ०) धातुओं से शेष पद सिद्ध करें । (३) क्यप् प्रत्यय की अनुवृत्ति होने पर भी फिर क्यप्' प्रत्यय का ग्रहण बाधक प्रत्यय के बाधन के लिये है । अत: 'ओरावश्यके' (३ । १ । १२५ ) से प्राप्त 'ण्यत्' प्रत्यय को बाधकर 'स्तु' धातु से 'क्यप्' प्रत्यय ही होता है- अवश्यस्तुत्यः । (४) ऋदुपधाच्चाक्लृपिचृतेः । ११० । प०वि० - ऋदुपधात् ५।१ च अव्ययपदम् अक्लृपि - चृतेः ५ । १ । स०-ऋत् उपधा यस्य स ऋदुपध:, तस्मात् ऋदुपधात् ( बहुव्रीहि: ) । क्लृपिश्च चृतिश्च एतयोः समाहारः क्लृपिचृति:, न क्लपिचृतिरिति अक्लृपिचृतिः, तस्मात्-अक्लृपिचृतेः (समाहारद्वन्द्वगर्भितनञ्तत्पुरुषः ) । अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते। अन्वयः-ऋदुपधाच्च धातोः क्यप्, अक्लृपिचृतेः । अर्थ:- ऋकारोपधाद् धातोरपि परः क्यप् प्रत्ययो भवति, क्लृपिचृती धातू वर्जयित्वा । उदा० - ( वृत्) वृत्यम् । (वृध्) वृध्यम् । आर्यभाषा - अर्थ - (ऋदुपधात्) ऋकार उपधावाली (धातो:) धातु से (च) भी परे ( क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है (अक्लृपिचृतेः) क्लृप् और चृत् धातु को छोड़कर । उदा०- (वृत्) वृत्यम् । बरतने योग्य। (वृध्) वृध्यम् । बढ़ने योग्य । सिद्धि - (१) वृत्यम् । 'वृतु वर्तने' (भ्वा०आ०) इस ऋकार उपधावाली धातु से इस सूत्र से 'क्यप्' प्रत्यय है। 'क्यप्' प्रत्यय के कित् होने से घुगन्तलघूपधस्य च (७/३/८६ ) से प्राप्त लघूपधगुण का 'क्ङिति च ' (१1१14 ) से प्रतिषेध हो जाता है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ । १ । १२४) से 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था। Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः (२) वृध्यम् । वृधु वृद्धौ' (भ्वा०आ०) पूर्ववत्। विशेष-कृपू सामर्थ्ये (भ्वा०उ०) धातु के 'ऋ' के रेफांश को कृपो रो लः' (८।२।१८) से 'र' आदेश होने पर कृप्' धातु क्लुप्’ बन जाती है। पूर्वत्रासिद्धम् (८।२।१) से उसे असिद्ध मानने पर यह क्लुप्' धातु ऋकारोपध समझी जाती है-कृप । (५) ई च खनः। १११। प०वि०-ई ११ च अव्ययपदम्, खन: ५।१ । अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-खनो धातो: क्यप् ई च। अर्थ:-खनो धातो: पर: क्यप् प्रत्ययो भवति, ईकारश्चान्तादेशो भवति। उदा०-(खन्) खेयम्। आर्यभाषा-अर्थ-(खन:) खन् (धातो:) धातु से परे (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है (च) और खन् को (ई) ईकार अन्तादेश होता है। उदा०-(खन्) खेयम् । खोदने योग्य। सिद्धि-खेयम् । खन्+क्यम् । ख ई+य। खे+य । खेय+सु। खेयम्। यहां ‘खनु अवदारणे (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से क्यप्' प्रत्यय और 'अलोऽन्त्यस्य' (१।१।५१) से खन्' के अन्त्य न् को 'ईकार' आदेश होता है। आद्गुणः' (६।१।८४) से गुणरूप एकादेश (ए) हो जाता है। (६) भृञोऽसंज्ञायाम् ।११२। प०वि०-भृञ: ५।१ असंज्ञायाम् ७।१। स०-न संज्ञा इति असंज्ञा, तस्याम्-असंज्ञायाम् (नञ्तत्पुरुषः) । अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-भृञो धातो: क्यप् असंज्ञायाम्। अर्थ:-भृञो धातो: पर: क्यप् प्रत्ययो भवति, असंज्ञायां विषये। उदा०-(भृञ) भृत्य: कर्मकरः । आर्यभाषा-अर्थ-(भृजः) भृञ् (धातो:) धातु से परे (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है (असंज्ञायाम्) संज्ञा विषय को छोड़कर। उदा०-(भृज्ञ) भृत्य: कर्मकरः । नौकर। Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-भृत्यः । भृ+क्यप् । भृ+तुक्+य। भृ+त्+य। भृत्य+सु। भृत्यः । यहां 'भृञ् भरणे' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से असंज्ञा विषय में 'क्यप्' प्रत्यय है। क्यप्' प्रत्यय के पित् होने से 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।६९) से 'भृ' को तुक्' आगम होता है। (७) मृजेर्विभाषा।११३। प०वि०-मृजे: ५।१ विभाषा ११ । अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-मृजेर्धातोर्विभाषा क्यप् । अर्थ:-मृजेर्धातो: परो विकल्पेन क्यप् प्रत्ययो भवति । उदा०-(मृज्) परिमृज्य: (क्यप्) । परिमार्यः (ण्यत्)। आर्यभाषा-अर्थ-(मृजे:) मृज् (धातो:) धातु से (विभाषा) विकल्प से (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है। पक्ष में ण्यत् हो जाता है। उदा०-(मृज्) परिमृज्य: (क्यप्)। परिमार्य: (ण्यत्)। परिशोधन करने योग्य । सिद्धि-(१) परिमृज्य: । यहां परि उपसर्गपूर्वक 'मृजूष शुद्धौ' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से क्यप्' प्रत्यय है। क्या प्रत्यय के कित् होने से मृजेर्वृद्धिः' (७।२।११४) से प्राप्त वृद्धि का ङिति च' (१।१।५) से प्रतिषेध हो जाता है। (२) परिमार्य: । परि+मृज्+ण्यत् । परि+मृग्+य। परि+मा+य। परिमार्य+सु । परिमार्यः । ___ यहां परि उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त मृज्' धातु से इस सूत्र विकल्प पक्ष में ऋहलोर्ण्यत् (३।१।१२४) से ण्यत्' प्रत्यय होता है। 'चजो: कु घिण्ण्यतो:' (७।३।५२) से कुत्व और मृजेर्वृद्धिः' (७।२।११४) से 'मृज्' धातु को वृद्धि होती है। (३) मृज् धातु के ऋदुपध होने से 'ऋदुपधाच्चाक्लृपिघृतेः' (३।१।११०) से नित्य क्यप्' प्रत्यय प्राप्त था, इस सूत्र से विकल्प विधान किया गया है। निपातनम् (क्यप्)(८) राजसूयसूर्यमृषोद्यरुच्यकुप्यकृष्टपच्याव्यथ्याः ।११४। प०वि०-राजसूय-सूर्य-मृषोद्य-रुच्य-कुप्य-कृष्टपच्य-अव्यथ्या: १।३ । स०-राजसूयश्च सूर्यश्च मृषोद्यं च रुच्यश्च कुप्यं च कृष्टपच्याश्च अव्यथ्यश्च ते-राजसूय०अव्यथ्या: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EE तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-राजसूय-सूर्य-मृषोद्य-रुच्य-कुप्य-कृष्टपच्य-अव्यथ्या: शब्दा: क्यप्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। उदा०-राजा सूयते यत्र स क्रतु: राजसूयः । सरति, सुवति वा सूर्य: । मृषोद्यम् । रोचतेऽसौ रुच्य: । कुप्यम् । कृष्टे पच्यते इति कृष्टपच्या: । न व्यथते इति अव्यथ्य:। आर्यभाषा-अर्थ-(राजसूय०अव्यथ्याः) राजसूय, सूर्य, मृषोद्य, रुच्य, कुप्य, कृष्टपच्य, अव्यथ्य शब्द (क्यम्) क्यप् प्रत्ययान्त निपातित हैं। उदा०-राजसूयः। वह यज्ञ जिसमें किसी को राजा बनाया जाता है। सूर्यः। सूरज। मृषोद्यम् । मिथ्या वचन। रुच्यः । सुन्दर। कुप्यम् । सोना और चांदी से भिन्न धन का नाम । कृष्टपच्या: । हल चलाई हुई भूमि में स्वयं पकनेवाली ओषधियां । अव्यथ्यः । व्यथित न होनेवाला। सिद्धि-(१) राजसूय। राजन्+सु+सुञ्+क्यप्। राजन्+सु+य। राज+सू+य। राजसूय+सु। राजसूयः। यहां राजन् सुबन्त उपपद होने पर षुञ् अभिषवें' (स्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से क्यप्-प्रत्यय, ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।६९) से प्राप्त तुक्' आगम का अभाव और सु को दीर्घत्व निपातन से होता है। (१) (क) सूर्यः । सृ+क्यप् । सृ+य। सुर्+य। सूर्+य। सूर्य+सु । सूर्यः । यहां सृ गतौं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्यप्' प्रत्यय निपातित है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था। 'स' के 'ऋ' को निपातन से उत्व' होता है। (ख) सूर्यः । सू+क्यम् । सू+रुट्+य । सू+र+य । सूर्य+सु। सूर्यः । यहां 'घू प्रेरणे' (तु०प०) धातु से इस सूत्र से क्यप्' प्रत्यय निपातित है। अचो यत्' (३।१।९७) से यत्' प्रत्यय प्राप्त था। सू' धातु को ‘रुट्' आगम निपातन से होता है। (३) मृषोद्यम्। मृषा+सु+वद्+क्यम्। मृषा+वद्+य। मृषा+उ अ द्+य। मृषा+उ द्+य। मृषोद्य+सु । मृषोद्यम्। यहां मृषा सुबन्त उपपद होने पर वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से नित्य क्या' प्रत्यय होता है। 'वद: सुपि क्या च' (३।१।१०६) से विकल्प से क्यप् प्रत्यय प्राप्त था। वचिस्वपियजादीनां किति (६।१।१५) से 'वद्' को सम्प्रसारण और सम्प्रसारणाच्च' (६।१।१०४) से 'अ' को पूर्वरूप होता है। Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (४) रुच्य: । रुच+क्यप् । रुच+य। रुच्य+सु । रुच्यः । यहां रुच दीप्तौ (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से कर्ता अर्थ में क्यप्' प्रत्यय है। 'खुल्तृचौं' (३।१।१३३) से 'वुल्' अथवा तृच्' प्रत्यय प्राप्त था। (५) कुप्यम् । गुप्+क्यप् । गुप्+य । कुप्+य । कुप्य+सु । कुप्यम्। यहां 'गुप् गोपने (भ्वा०प०) 'गुपू रक्षणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्यप्' प्रत्यय है और निपातन से धातु के 'ग्' को 'क' होता है। (६) कृष्टपच्या: । कृष्ट+डि+पच्+क्यप् । कृष्ट+पच्+य। कृष्टपच्य+जस्। कृष्टपच्याः। यहां कृष्ट सुबन्त उपपद होने पर डुपचष् पाके (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से कर्मकर्ता अर्थ में क्यप' प्रत्यय है। (७) अव्यथ्यः । न+व्यथ्+क्यम् । अ+व्यथ्+य। अव्यथ्य+सु । अव्यथ्यः । यहां व्यथ भयसंचलनयोः' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से कर्ता अर्थ में क्यप्' प्रत्यय है। 'वुल्तृचौं' (३।१।१३३) से 'वुल्' अथवा तृच्' प्रत्यय प्राप्त था। निपातनम् (क्यप्) (६) भिद्योद्ध्यौ नदे।११५ । प०वि०-भिद्य-उद्ध्यौ १२ नदे ७।१। स०-भिद्यश्च उद्ध्यश्च तौ-भिद्योध्यौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-भिद्य-उद्ध्यौ शब्दौ क्यप्-प्रत्ययान्तौ निपात्येते, नदेऽभिधेये। उदा०-भिनत्ति कूलमिति भिद्य: (नदी)। उज्झत्युदकमिति उद्ध्यः (नदी)। आर्यभाषा-अर्थ-(भिद्योद्ध्यौ) भिद्य और उद्ध्य शब्द (क्यप्) क्यप्-प्रत्ययान्त निपातित हैं (नदे) नदी अर्थ में। उदा०-भिनत्ति कूलमिति भिद्यः । वह नदी जो किनारे को तोड़ती है। उज्झत्युदकमिति उद्ध्यः । वह नदी जो जल को छोड़ती है। सिद्धि-(१) भिद्य: । भिद्+क्यम् । भिद्+य। भिद्य+सु। भिद्यः । यहां भिदिर विदारणे (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से कर्ता अर्थ में क्या' प्रत्यय है। ‘ण्वुल्तृचौं (३।१।१३३) से 'वुल्' अथवा तृच्’ प्रत्यय प्राप्त था। (२) उद्ध्यः । उज्झ्+क्यप् । उज्+य। उद्ध+य। उद्ध्य+सु। उद्ध्यः । Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः १०१ यहां उज्झ उत्सर्गे' (तु०प०) धातु से इस सूत्र से कर्ता अर्थ में क्यप्’ प्रत्यय है। पूर्ववत् ‘ण्वुल' अथवा तृच्' प्रत्यय प्राप्त था। निपातन से उज्झ् के झ् को ध् आदेश होता है। झलां जश् झषि' (८।४।५३) से ज् को जश् (द्) हो जाता है। नदी-उद्ध्य का वर्तमान नाम 'उझ' है। यह जम्मू इलाके के जसरोटा जिले में होती हुई, कुछ दूर पंजाब में बहकर गुरदासपुर जिले में रावी के दाहिनी किनारे पर मिल गई है। उझ के लगभग १५ मील पच्छिम जम्मू प्रदेश से ही बई नाम की दूसरी नदी गुरदासपुर जिले में ही रावी में मिली है। यही प्राचीन भिद्य ज्ञात होती है (पाणिनिकालीन भारतवर्ष पृ० ५२-५३)। कवि कालिदास ने राम और लक्ष्मण की जोड़ी की उपमा भिद्य और उद्ध्य नदी से रघुवंश में दी हैवीचिलोलभुजयोस्तयोर्गतं, शैशवाच्चापलमप्यशोभत । तोयदागम इवोद्ध्यभिद्ययो र्नामसदृशं विचेष्टितम् ।। (११।८) निपातनम् (क्यप्) (१०) पुष्यसिध्यौ नक्षत्रे।११६ । प०वि०-पुष्य-सिध्यौ १।२ नक्षत्रे ७।१। स०-पुष्यश्च सिध्यश्च तौ पुष्यसिध्यौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-पुष्यसिध्यौ शब्दौ क्यप्-प्रत्ययान्तौ निपात्येते, नक्षत्रेऽभिधेये। उदा०-पुष्यन्त्यर्था अस्मिन्निति-पुष्यः । सिध्यन्त्यर्था अस्मिन्नितिसिध्यः । आर्यभाषा-अर्थ-(पुष्यसिध्यौ) पुष्य और सिध्य शब्द (क्यप्) क्यप्-प्रत्ययान्त निपातित हैं (नक्षत्रे) नक्षत्र अर्थ में। उदा०-पुष्यन्त्यर्था अस्मिन्निति-पुष्यः। वह नक्षत्र जिसमें पदार्थ पुष्ट होते हैं। सिध्यन्त्यर्था अस्मिन्निति-सिध्यः । वह नक्षत्र जिसमें अर्थ सिद्ध होते हैं। सिद्धि-पुष्य:, सिध्यः । यहां 'पुष पुष्टौ' (दि०प०) तथा सिधु संराद्धौ' (दि०प०) धातु से इस सूत्र से अधिकरण कारक में क्यप् प्रत्यय है। करणाधिकरणयोश्च (३।३।११७) से ल्युट् प्रत्यय प्राप्त था। Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् विशेष-नक्षत्र-अश्विनी आदि २७ नक्षत्रों में एक नक्षत्र का नाम पृष्य है। सिध्य शब्द पुष्य नक्षत्र का पर्यायवाची है। पुष्य और सिध्य नक्षत्र को तिष्य भी कहते हैं। पुष्य नाम अधिक प्रसिद्ध है। निपातनम् (क्यप्) (११) विपूयविनीयजित्या मुञ्जकल्कहलिषु।११७। प०वि०-विपूय-विनीय-जित्या: १३ मुञ्ज-कल्क-हलिषु ७।३ । स०-विपूयश्च विनीयश्च जित्यश्च ते-विपूयविनीयजित्या: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। मुञ्जश्च कल्कश्च हलिश्च ते-मुञ्जकल्कहलय: तेषु-मुञ्जकल्कहलिषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-विपूय-विनीय-जित्या: शब्दा यथासंख्यं मुज-कल्क-हलिष्वर्थेषु क्यप्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। उदा०-विपूय: मुञ्ज: । विनीय: कल्कः । जित्य:-हलि: । बृहद् हलं हलिः, इति न्यासकारः। कृष्टसमीकरणार्थं स्थूलं काष्ठं हलिरित्युच्यते। इति पदमञ्जर्या हरदत्तमिश्रः । आर्यभाषा-अर्थ-(विपूयविनीयजित्याः) विपूय, विनीय, जित्य शब्द यथासंख्य (मुञ्जकल्कहलिषु) मुञ्ज, कल्क, हलि अर्थों में (क्यप्) क्यप्-प्रत्ययान्त निपातित हैं। उदा०-विपूय: मुजः । कुशा (मूंज)। विनीय: कल्क: । औषध आदि की गाध । जित्य: हलि: । बड़ा हल। यह बल से वश में करने योग्य होने से जित्य कहाता है। ईख बोने के लिये हल के मुख के दोनों ओर गंडीरी बांधकर जो बड़ा हल बनाया जाता है, उसे हलि' कहते हैं। सिद्धि-(१) विपूय:- यहां वि-उपसर्गपूर्वक पूङ् पवने' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से क्या' प्रत्यय है। 'अचो यत्' (३।१।९७) से यत्' प्रत्यय प्राप्त था। (२) विनीय: । यहां वि-उपसर्गपूर्वक ‘णी प्रापणे' (भ्वा० उ०) धातु से इस सूत्र से क्यप् प्रत्यय है। पूर्ववत् यत्' प्रत्यय प्राप्त था। (३) जित्यः । यहां जि जये' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्यप्' प्रत्यय है। क्यप्' प्रत्यय के पित् होने से ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।६९) से जि' धातु को तुक्’ आगम होता है। 'अचो यत्' (३।१।९७) से यत्' प्रत्यय प्राप्त था। Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः (१२) प्रत्यपिभ्यां ग्रहेश्छन्दसि । ११८ | प०वि०-प्रति-अपिभ्याम् ५ | २ ग्रहेः ५ ।१ छन्दसि ७ । १ । - स० प्रतिश्च अपिश्च तौ प्रत्यपी, ताभ्याम् प्रत्यपिभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - क्यप् इत्यनुवर्तते । अन्वयः - छन्दसि प्रत्यपिभ्यां ग्रहेर्धातोः क्यप् । अर्थः-छन्दसि विषये प्रति-अपिपूर्वाद् ग्रहिधातोः परः क्यप् प्रत्ययो भवति । उदा०- ( प्रति) मत्तस्य न प्रतिगृह्यम् ( तै०ब्रा० १।३।२।७ ) । (अपि) तस्मान्नापिगृह्यम् (का०सं० ३ । १ । ११८ ) । आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में (प्रत्यपिभ्याम्) प्रति और अपि उपसर्गपूर्वक (ग्रहे :) ग्रह (धातो: ) धातु से परे (क्यप् ) क्यप् प्रत्यय होता है। उदा०- ( प्रति) मत्तस्य न प्रतिगृह्यम् । पागल की बात नहीं माननी चाहिये। तस्मान्नापिगृह्यम्। उस कारण से स्वीकार नहीं करना चाहिये। सिद्धि-प्रतिगृह्यम्। यहां प्रति उपसर्गपूर्वक 'ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्यप्' प्रत्यय है। 'क्यप्' प्रत्यय के 'कित्' होने से 'प्रहिज्यावयि०' ( ६ 1१1१६ ) से सम्प्रसारण होता है। 'कुगतिप्रादय:' ( २/२/१८) से प्रादि समास होता है। ऐसे ही - अपिगृह्यम् । (१३) पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु च । ११६ | प०वि०-पद-अस्वैरि-बाह्या पक्ष्येषु ७ । ३ च अव्ययपदम् । स०-पदं च अस्वैरी च बाह्या च पक्ष्यश्च ते - पदास्वैरिबाह्यापक्ष्याः, तेषु - पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु ( इतरेतरयोगद्वन्द्व : ) । अनु०-क्यप्, ग्रहेः इति चानुवर्तते । अन्वयः - पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु च ग्रहेर्धातोः क्यप् । अर्थः- पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु चार्थेषु ग्रहि धातोः परः क्यप् प्रत्ययो भवति । १०३ उदा०-(पदम् ) प्रगृह्यं पदम् । यस्य प्रगृह्यसंज्ञा विहिता तत् । अवगृह्यं पदम्। यस्यावग्रहः क्रियते तत् । (अस्वैरी ) अस्वैरी = परतन्त्र: । Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् गृह्यका इमे। गृहीतका इत्यर्थः। (बाह्या) ग्रामगृह्या सेना। ग्रामाद् बहिर्भूता इत्यर्थः । नगरगृह्या सेना। नगराद् बहिर्भूता इत्यर्थः । (पक्ष्य:) वासुदेवगृह्याः। कृष्णपक्षाश्रिता इत्यर्थः । अर्जुनगृह्याः। अर्जुनपक्षाश्रिता इत्यर्थः। आर्यभाषा-अर्थ-(पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु) पद, अस्वैरी-परतन्त्र, बाह्या, पक्ष्य अर्थों में (ग्रहे:) ग्रह (धातो:) धातु से परे (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है। उदा०- (पदम्) प्रगृह्यं पदम् । वह पद जिसकी प्रगृह्य संज्ञा अष्टा० (१।१।११-१८) की गई है। अवगृह्य पदम्। वह पद जिसका अवग्रह (विच्छेद) किया गया है। जैसे समास वाक्य में राज्ञः पुरुषः' में पदों का अवग्रह है। (अस्वैरी) गृह्यका इमे शुकाः । ये पञ्जर आदि के बन्धन से पराधीन बनाये हुये शुक आदि हैं। यहां 'अनुकम्पायाम् (५ १३ १७६) से कन्-प्रत्यय है। (बाह्या) ग्रामगृह्या सेना। वह सेना जो गांव से बाहर होगई है। नगरगृह्या सेना । वह सेना जो शहर से बाहर होगई है। (पक्ष्य) वासुदेवगृह्याः । वासुदेव (कृष्ण) के पक्ष के लोग। अर्जुनगृह्या: । अर्जुन के पक्ष के लोग। सिद्धि-प्रगृह्यम् । यहां प्र-उपसर्गपूर्वक 'ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से क्यम् प्रत्यय होता है। पूर्ववत् सम्प्रसारण और समास होता है। यहां ग्रह धातु का अर्थ असन्निकर्ष है। प्रगृह्य संज्ञा में स्वरों का सन्निकर्ष नहीं होता है। इसके सहाय से शेष पदों की सिद्धि समझ लेवें। (१४) विभाषा कृवृषोः ।१२० । प०वि०-विभाषा ११ कृ-वृषो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) । स०-कृश्च वृष् च तौ कृवृषौ, तयो:-कृवृषो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-कृवृषिभ्यां धातुभ्यां विभाषा क्यप् । अर्थ:-कृवृषिभ्यां धातुभ्यां परो विकल्पेन क्यप् प्रत्ययो भवति । उदा०-(कृ) कृत्यम् (क्यप्)। कार्यम् (ण्यत्)। (वृष्) वृष्यम् (क्यप्) । वर्ण्यम् (ण्यत्)। आर्यभाषा-अर्थ-(कृवृषोः) कृ और वृष् (धातो:) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है। उदा०-(कृ) कृत्यम् । कार्यम् । करने योग्य। (वृष्) वृष्यम् । वर्ण्यम् । वीर्य सेचन करने के योग्य । बल-वीर्य वर्धक । बरसने योग्य । Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः १०५ सिद्धि-(१) कृत्यम् । यहां 'डुकृञ् करणे' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'क्यप्' प्रत्यय है। 'क्यप्' प्रत्यय के पित् होने से 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६ |१ |६९ ) से 'कृ' को 'तुक्' आगम होता है। यहां 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ । १ । १२४) से नित्य 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था, इससे विकल्प विधान किया गया है। (२) कार्यम् । यहां पूर्वोक्त 'कृ' धातु से विकल्प पक्ष में 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ । १ । १२४) से 'ण्यत्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२1११५) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। (३) वृष्यम् | यहां 'वृषु सेचने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्यप्' प्रत्यय है । 'क्यप्' प्रत्यय के कित् होने से प्राप्त लघूपध गुण का 'क्ङिति च ' (१1१14) से प्रतिषेध होता है। 'ऋदुपधाच्चाक्लृपिचृते:' (३ । १ । ११०) से नित्य 'क्यप्' प्रत्यय प्राप्त था। इससे विकल्प विधान किया गया है। (४) वर्ष्यम् । यहां पूर्वोक्त वृष् धातु से 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ । १ । १२४) से विकल्प पक्ष में 'ण्यत्' प्रत्यय है । 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७ । ३ । ८६ ) से लघूपध गुण होता है। निपातनम् (क्यप् ) - (१५) युग्यं च पत्रे | १२१ | प०वि०- - युग्यम् १ । १ च अव्ययपदम्, पत्रे ७ । १ । पतति=गच्छत्यनेन इति पत्रम्, तस्मिन् पत्रे । पत्रम् = वाहनमित्यर्थः । अनु०-क्यप् इत्यनुवर्तते । अर्थ:- पत्रेऽर्थे युग्यमिति पदं क्यप् प्रत्ययान्तं निपात्यते । उदा० - युग्यो गौः । युग्योऽश्वः । आर्यभाषा - अर्थ - (पत्रे) वाहन अर्थ में (युग्यम्) युग्य पद (क्यप् ) क्यप् प्रत्ययान्त निपातित है । उदा०-युग्यो गौ: । गाड़ी में जोड़ने योग्य बैल। युग्योऽश्वः । तांगे आदि में जोड़ने योग्य घोड़ा । सिद्धि - युग्य: । यहां युजिर् योगे' (रुधा० उ०) धातु से इस सूत्र से 'क्यप्' प्रत्यय है और निपातन से कुत्व होता है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ | १|१२४) से 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था। निपातनम् ( ण्यत्) - (१५) अमावस्यदन्यतरस्याम् । १२२ । प०वि०-अमावस्यत् १।१ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम् । अनु०-अत्र तकारानुबन्धाद् ण्यत्-प्रत्ययोऽभिसम्बध्यते, न क्यप् । Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् __ अर्थ:-अमावस्यदिति ण्यत्-प्रत्ययान्तं निपात्यते, तस्मिन् सति विकल्पेन वृद्धिर्भवति। उदा०-अमा=सह वसतो यस्मिन् काले सूर्याचन्द्रमसाविति सा-अमावस्या, अमावास्या वा (तिथि:)। आर्यभाषा-अर्थ- (अमावस्यत्) अमावस्यत् यह ण्यत्-प्रत्ययान्त निपातित है, ‘ण्यत्' प्रत्यय होने पर (अन्यतरस्याम्) विकल्प से वृद्धि होती है। अमावस्यत् यहां तकार अनुबन्ध के संकेत से ण्यत्' प्रत्यय का ग्रहण किया जाता है, क्या' प्रत्यय का नहीं। । उदा०-अमावस्या, अमावास्या। जिस काल में सूर्य और चन्द्रमा अमा साथ वस्-रहते हैं उस तिथि को अमावस्या तथा अमावास्या कहते हैं। सिद्धि-(१) अमावस्या। यहां अमा उपपद होने पर वस् निवासे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से ‘ण्यत्' प्रत्यय है और 'अत उपधाया:' ((७।२।११६) से प्राप्त वृद्धि नहीं होती है। (२)अमावास्या। यहां अमा उपपद होने पर पूर्वोक्त वस्' धातु से ‘ण्यत्' प्रत्यय' है और विकल्प से 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से वृद्धि हो जाती है। विशेष-सूत्र में त्' अनुबन्ध के संकेत से यहां ण्यत्' प्रत्यय होता है और तित् स्वरितम् (६।१।१७९) से यहां स्वरित स्वर है। (१६) छन्दसि निष्टर्यदेवहूयप्रणीयोन्नीयोच्छिष्यमर्यस्तर्याध्वर्यखन्यखान्यदेवयज्यापृच्छयप्रतिषीव्यब्रह्मवाद्य भाव्यस्ताव्योपचाय्यपृडानि।१२३। प०वि०-छन्दसि ७।१ निष्टर्य-देवहूय-प्रणीय-उन्नीय-उच्छिष्यमर्य-स्तर्या-ध्वर्य-खन्य-खान्य-देवयज्या-आपच्छ्य-प्रतिषीव्य-ब्रह्मवाद्यभाव्य-स्ताव्य-उपचाय्यपृडानि १।३ । स०-निष्टर्यश्च देवहूयश्च प्रणीयश्च उन्नीयश्च उच्छिष्यश्च मर्यश्च स्तर्या च ध्वर्यश्च खन्यश्च खान्यश्च देवयज्या च आपृच्छ्यश्च प्रतिषीव्यश्च ब्रह्मवाद्यं च भाव्यं च स्ताव्यश्च उपचाय्यपृडं च तानिनिष्टळ०उपचाय्यपृडानि (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अर्थ:-छन्दसि विषये निष्टादय: शब्दा निपात्यन्ते। उदा०-(निष्टर्य:) निष्टक्र्यं चिन्वीत पशुकामः । देवहूयः । प्रणीयः । उन्नीयः । उच्छिष्यम् । मर्य: । स्तर्या । ध्वर्यः । खन्य: । खान्यः । देवयज्या। Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः १०७ आपृच्छ्यः । प्रतीषव्यः । ब्रह्मवाद्यम्। भाव्यम् । स्ताव्य: । उपचाय्यपृडम् । (सुवर्णम्) । आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में (निष्टर्क्स० उपचाय्यपडानि) निष्टर्क्स, देवहूय, प्रणीय, उन्नीय, उच्छिष्य, मर्य, स्तर्या, ध्वर्य, खन्य, खान्य, देवयज्या, आपृच्छ्य, प्रतिणीव्य, ब्रह्मवाद्य, भाव्य, स्ताव्य, उपचाय्यपूड शब्द निपातित हैं। जो यहां सूत्र से सिद्ध न हो उसे निपातन से सिद्ध समझें । उदा०- ऊपर संस्कृत-भाग में देख लेवें । सिद्धि- (१) निष्टर्क्स: । यहां निस् उपसर्गपूर्वक कृती छेदने' (तु०प०) धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय है। 'ऋदुपधाच्चाक्लृपिचृतेः' (३|१ | ११० ) से 'क्यप्' प्रत्यय प्राप्त था । 'क' का आद्यन्तविपर्यय (तर्क) होता है। 'निस्' के 'स्' को षत्व और 'ष्टुना ष्टुः' (८/४/४१) से टुत्व होता है। (२) देवहूय: । यहां देव सुबन्त उपपद होने पर 'हु दानादनयो:' (जु०प०) धातु से 'क्यप्' प्रत्यय है, 'ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्' (६ |१| ६९ ) से प्राप्त 'तुक्' आगम का अभाव है और 'हु' को दीर्घ हो जाता है। (३) प्रणीयः । प्र- उपसर्गपूर्वक 'णीञ् प्रापणे' (भ्वा० उ०) धातु से 'क्यप्' प्रत्यय है । 'अचो यत्' (३ 1१1९७ ) से 'यत्' प्रत्यय प्राप्त था। (४) उन्नीयः । उत्-उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'नी' धातु से पूर्ववत् । (५) उच्छिष्यम् । उत्-उपसर्गपूर्वक 'शिष्ट विशेषणे' (रु०प०) धातु से 'क्यप्' प्रत्यय है । 'ऋहलोर्ण्यत' (३ |१| १२४) से 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था । 'शश्छोटि (८/४/६६) से 'श्' को 'छ्' और 'स्तो: श्चुना श्चुः' (८/४/३९) से 'त्' को 'च्' होता है। (६) मर्य: । मृङ् प्राणत्यागें' (तु०आ०) धातु से यत्' प्रत्यय है । 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ । १ । १२४) से 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था। (७) स्तर्या । स्तृञ् आच्छादने' (स्वा० उ० ) से 'यत्' प्रत्यय है । पूर्ववत् 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था। यह निपातन स्त्रीलिङ्ग में ही है। अत: 'अजाद्यतष्टाप्' (४1१1४) से 'टाप्' प्रत्यय होता है । (८) ध्वर्य: । 'ध्वृ हूर्च्छनें' (भ्वा०प०) धातु से 'यत्' प्रत्यय है । पूर्ववत् 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था । (९) खन्यः । खनु अवदारणें (भ्वा० उ०) धातु से 'यत्' प्रत्यय है । पूर्ववत् 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था । (१०) खान्यः । पूर्वोक्त 'खन्' धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय है। (११) देवयज्या | देव सुबन्त उपपद होने पर यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा० उ० ) धातु से 'यत्' प्रत्यय है। पूर्ववत् 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था । यह स्त्रीलिङ्ग में ही निपातन है। पूर्ववत् 'टाप्' प्रत्यय होता है। Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (१२) आपृच्छ्य: । यहां आङ्पूर्वक प्रच्छ् ज्ञीप्सायाम्' (तु०प०) धातु से 'क्यम्' प्रत्यय है । 'प्रहिज्या०' (६ | १|१६ ) से सम्प्रसारण होता है। १०८ (१३) प्रतिषीव्य: । यहां प्रति-उपसर्गपूर्वक 'षीवु तन्तुसन्ताने' ( दि०प०) धातु से 'क्यप्' प्रत्यय है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ । १ । १२४ ) से 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था । निपातन से धातु को षत्व होता है । (१४) ब्रह्मवाद्यम् । ब्रह्मन्' उपपद होने पर 'वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय है । (१५) भाव्यम्। यहां ‘भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय और 'आव्' आदेश है। 'अचो यत्' (३ 1१1९७ ) से 'यत्' प्रत्यय प्राप्त था। (१६) स्ताव्य: । यहां 'ष्टुञ् स्तुतौं' (अदा० उ०) धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय और 'आव्' आदेश है। पूर्ववत् 'यत्' प्रत्यय प्राप्त था। (१७) उपचाय्यपृडम् | यहां उप-उपसर्गपूर्वक 'चिञ् चयने' (स्वा०3०) धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय और ‘आय्' आदेश है। यह 'पृड' उत्तरपद होने पर ही निपातन है । ण्यत् (१) ऋहलोर्ण्यत् । १२४ । प०वि० ऋ - हलो: ६ । २ ( पञ्चम्यर्थे ) ण्यत् १ । १ । स०-ऋश्च हल् च तौ ऋहलौ, तयो:- ऋहलो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । व्यत्ययेन पञ्चम्यर्थे षष्ठी विभक्तिरेषा, “छन्दोवत् सूत्राणि भवन्ति । ” अन्वयः-ऋहल्भ्यां धातुभ्यां ण्यत् । अर्थः-ऋकारान्ताद् हलन्ताच्च धातोः परो ण्यत् प्रत्ययो भवति । उदा०- (ऋ) कार्यम् । हार्यम् । धार्यम् । (हल् ) वाक्यम् । पाक्यम् । आर्यभाषा - अर्थ - (ऋहलो: ) ऋकारान्त और हलन्त (धातो: ) धातु से परे ( ण्यत्) 'ण्यत्' प्रत्यय होता है। उदा० - (ऋ) कार्यम् । करने योग्य। हार्यम् । हरण करने योग्य। धार्यम् । धारण करने योग्य। (हल् ) वाक्यम् । कहने योग्य । पाक्यम् । पकाने योग्य। सिद्धि - (१) कार्यम् । यहां 'डुकृञ् करणे' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'ण्यत्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७ । २ । ११५) से 'कृ' को वृद्धि (कार) होती है। 'हृञ् हरणे' ( भ्वा० उ० ) से - हार्यम् । 'धृञ् धारणे' (भ्वा० उ० ) से - धार्यम् । (२) वाक्यम् । वच् + ण्यत् । वच्+य। वाक्+य। वाक्य+सु । वाक्यम् । Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ૧૦૬ यहां वच परिभाषणे (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से ‘ण्यत्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से वृद्धि और 'चजो: कु घिण्ण्यतो:' (७ ।२ ।५२) से 'च्' को 'क्' होता है। 'डुपचष् पाके' (भ्वा०उ०) धातु से-पाक्यम् । _ विशेष-अनुबन्ध- ण्यत्-प्रत्यय में प्रकार अनुबन्ध 'अचो णिति' (७।२।११५) से आदि वृद्धि के लिये तथा तकार अनुबन्ध 'तित् स्वरितम् (६।१।१७९) से स्वरित स्वर के लिये है। (२) ओरावश्यके।१२५ । प०वि०-ओ: ५ ।१ आवश्यके ७।१। स०-अवश्यं भाव आवश्यकम् । द्वन्द्वमनोज्ञादिभ्यश्च' (५ ।१।१३२) इति वुञ् प्रत्ययः। अनु०-ण्यत् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-ओर्धातोर्ण्यदाऽऽवश्यके। अर्थ:-उकारान्ताद् धातो: परो ण्यत्-प्रत्ययो भवति, आवश्यकेऽर्थे गम्यमाने । यतोऽपवाद: । उदा०-(लू) लाव्यम्। (पू) पाव्यम् । आर्यभाषा-अर्थ-(ओ:) उकारान्त (धातो:) धातु से परे (ण्यत्) ण्यत्-प्रत्यय होता है (आवश्यके) आवश्यक अर्थ में। उदा०-(लू) लाव्यम् । अवश्य काटने योग्य । (पू) पाव्यम् । अवश्य शुद्ध-पवित्र करने योग्य। सिद्धि-लाव्यम् । यहां तू छेदने' (क्रया उ०) धातु से इस सूत्र से ‘ण्यत्' प्रत्यय है। 'अचो मिति (७।२।११५) से वृद्धि और 'वान्तो यि प्रत्यये' (६।१।७६) से आव्-आदेश होता है। पूञ पवने (क्रया०उ०) धातु से-पाव्यम् । यहां 'अचो यत् (३।१।९७) से 'यत्' प्रत्यय प्राप्त था, उसका यह अपवाद है। (३) आसुयुवपिरपिलपित्रपिचमश्च ।१२६ । प०वि०-आसु-यु-वपि-रपि-लपि-त्रपि चम: ५।१ च अव्ययपदम् । सo-आसुश्च युश्च वपिश्च रपिश्च लपिश्च त्रपिश्च चम् च एतेषां समाहार आसु०चम्, तस्माद्-आसु०चम: (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०- ण्यत् इत्यनुवर्तते। Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वयः - आसु०चमश्च धातोर्ण्यत् । अर्थ:-आसुयुवपिरपिलपित्रपिचमिभ्यो धातुभ्योऽपि परो यत्प्रत्ययो भवति । यतोऽपवादः । उदा०- (आसु ) आसाव्यम् । (यु) याव्यम् । (वपि ) वाप्यम् । (रपि ) राप्यम् । (लपि) लाप्यम् । (त्रपि ) त्राप्यम् । (चमि) आचाम्यम् । आर्यभाषा-अर्थ-(आसु०चमः ) आसु, यु, वप्, रप्, लप्, त्रपू, चम् (धातोः ) धातुओं से (च) भी परे (ण्यत्) ण्यत्-प्रत्यय होता है। ११० उदा०-(आसु) आसाव्यम् । निचोड़ने योग्य । (यु) याव्यम् । मिश्रण - अमिश्रण करने योग्य । (वपि ) वाप्यम् । बोने वा काटने योग्य । (रपि ) राप्यम् । कहने योग्य । (लपि) लाप्यम् । कहने योग्य । (त्रपि) त्राप्यम् । लज्जा के योग्य। (चमि) आचाम्यम् । आचमन करने योग्य । सिद्धि-(१) आसाव्यम् । यहां आङ्पूर्वक 'षुञ् अभिषवें (स्वा०3०) धातु से इस सूत्र से 'ण्यत्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७ । २ । ११५ ) से वृद्धि और 'वान्तो यि प्रत्यये (६।१।७६) से आव्-आदेश है। यहां 'अचो यत्' (३।१।९७ ) से 'यत्' प्रत्यय प्राप्त था। 'यु मिश्रणेऽमिश्रणे च' (अ०प०) धातु से-याव्यम् । (२) वाप्यम्। यहां 'डुवप बीजसन्ताने छेदने च' (भ्वा०प०) से इस सूत्र से 'ण्यत्' प्रत्यय है। 'अत उपधायाः' (७/२/११७) से वृद्धि होती है। यहां 'पोरदुपधात् ' (३ 1१1९८) से 'यत्' प्रत्यय प्राप्त था। (३) ' रप-लप व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०), 'त्रपूष् लज्जायाम्' (भ्वा०आ०), 'चमु अदने' (भ्वा०प०) धातु से शेष पद सिद्ध करें । निपातनम् (व्यत्) - (४) आनाय्योऽनित्ये । १२७ । प०वि० - आनाय्य: १ । १ अनित्ये ७ । १ । स०-न नित्यमिति अनित्यम्, तस्मिन् अनित्ये ( नञ्तत्पुरुषः ) । अनु०-ण्यत् इत्यनुवर्तते । अर्थः- आनाय्यः शब्दो ण्यत्-प्रत्ययान्तो निपात्यतेऽनित्येऽर्थे गम्यमाने । उदा० - आनाय्यो दक्षिणाग्निः । आर्यभाषा - अर्थ - (आनाय्य) शब्द ( ण्यत्) 'ण्यत्' प्रत्ययान्त निपातित है (अनित्ये) अनित्य अर्थ प्रकट होने पर । Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १११ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः उदा०-आनाय्यो दक्षिणाग्निः । सदा सुरक्षित न रहनेवाली दक्षिणाग्नि। सिद्धि-आनाय्य: । आङ्+नी+ण्यत् । आ+नै+य। आ+नाय्+य। आनाय्य+सु । आनाय्यः। यहां आङ्पूर्वक ‘णीञ प्रापणे (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से ण्यत्' प्रत्यय है। अचो णिति (७।२।११५) से वृद्धि होती है। निपातन से आय्-आदेश होता है। यहां 'अचो यत्' (३।१।९७) से से यत्' प्रत्यय प्राप्त था। विशेष-दक्षिणाग्नि। (१) आनाय्य शब्द दक्षिणाग्नि के लिये रूढ है। श्रौत-यज्ञ की अग्नि अरणी मन्थन से उत्पन्न की जाती है। उसे यजमान गार्हपत्य नामक वेदी में गार्हपत्याग्नि के रूप में सुरक्षित रखता है। वहां आहवनीय और दक्षिणाग्नि नामक दो वेदियां और होती हैं। यजमान गार्हपत्य नामक वेदी में से अग्नि लेकर उन दोनों वेदियों में अग्नि का आधान करता है। जैसे ही आहुतियां समाप्त होती हैं, वे दोनों अग्नियां भी समाप्त हो जाती हैं, ये अनित्य हैं। किन्तु गार्हपत्यग्नि सदा सुरक्षित रखी जाती है। (२) एक ऐसी भी प्रथा है कि गार्हपत्याग्नि में से दक्षिणाग्नि न लेकर वैश्यकुल से अथवा चूल्हे से यह अग्नि लाई जाती है। अत: इसे आनाय्य कहते हैं। निपातनम् (ण्यत्) (५) प्रणाय्योऽसम्मतौ।१२८ । प०वि०-प्रणाय्य: १।१ असम्मतौ ७।१।। स०-न विद्यते सम्मतिर्यस्मिन् सोऽसम्मति:, तस्मिन्-असम्मतौ (बहुव्रीहि:)। सम्मति:-पूजा। असम्मति:=पूजाऽभावः । अनु०-ण्यत् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-असम्मतावर्थे प्रणाय्य: शब्दो ण्यत्-प्रत्ययान्तो निपात्यते। उदा०-प्रणाय्यश्चोर: । असम्मानित इत्यर्थः । आर्यभाषा-अर्थ-(असम्मतौ) असम्मान अर्थ में (प्रणाय्य:) प्रणाय्य शब्द (ण्यत्) ण्यत्-प्रत्ययान्त निपातित है। उदा०-प्रणाय्यश्चोरः । असम्मानित चोर पुरुष। सिद्धि-प्रणाय्य: । प्र+णी+ण्यत् । प्र+नै+य। प्र+नाय+य। प्रणाय्य+सु । प्रणाय्यः । यहां प्र-उपसर्गपूर्वक ‘णी प्रापणे' (भ्वा० उ०) धातु से इस सूत्र से ‘ण्यत्' प्रत्यय है। अचो णिति' (७।२।११५) से वृद्धि और आय्-आदेश निपातित है। 'अचो यत् (३।१।९७) से यत्' प्रत्यय प्राप्त था। Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् निपातनम् (ण्यत्)(६) पाय्यसान्नाय्यनिकाय्यधाया मानहविर्निवास सामिधेनीषु ।१२६। प०वि०-पाय्य-सान्नाय्य-निकाय्य-धाय्याः १।३। मानहवि:निवास-सामिधेनीषु ७।३। स०-पाय्यं च सान्नाय्यं च निकाय्यश्च धाय्या च ता:-पाय्यसान्नायनिकाय्यधाय्या: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। मानं च हविश्च निवासश्च सामिधेनी च ता:-मानहविर्निवाससामिधेन्यः, तासु-मानहविर्निवाससामिधेनीषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-ण्यत् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-पाय्यसान्नायनिकाय्यधाय्या: शब्दा यथासंख्यं मानहविर्निवाससामिधेनीषु ण्यत्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । उदा०-पाय्यम्=मानम्। सान्नाय्यम् हविर्विशेषः। निकाय्य:निवास: । धाय्या सामिधेनी, ऋग्विशेषः । __ आर्यभाषा-अर्थ-(पाय्य०धाय्याः) पाय्य, सान्नाय, निकाय्य, धाय्या शब्द यथासंख्य (मानसामिधेनीषु) मान, हविः, निवास, सामिधेनी अर्थों में (ण्यत्) ण्यत्-प्रत्ययान्त निपातित हैं। उदा०-पाय्यम्-मानम् । अन्न मांपने का पात्र मांप आदि । सान्नाय्यम् हविः । एक हवि विशेष। निकाय्य:=निवास: । आवास । धाय्या सामिधेनी, ऋचा विशेष । सिद्धि-(१) पाय्यम् । मा+ण्यत् । पा+य। पा+युक्+य। पाय्य+सु। पाय्यम्। यहां माङ्माने (जु०आ०) धातु से इस सूत्र से ‘ण्यत्' प्रत्यय है। धातु के 'म्' को 'पू' और 'युक्' आगम निपातित है। यहां 'अचो यत्' (३।१।९७) से यत्' प्रत्यय प्राप्त था। (२) सान्नाय्यम् । यहां सम्-पूर्वक ‘णी प्रापणे' (भ्वा०3०) धातु से इस सूत्र से ण्यत्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से नी' को वृद्धि और आय्-आदेश निपातित है। निपातन से सम्' उपसर्ग को दीर्घ होता है। (३) निकाय्य: । यहां नी-पूर्वक चिञ् चयने (स्वा०3०) धातु से इस सूत्र से ण्यत्' प्रत्यय, पूर्ववत् वृद्धि और आय्-आदेश निपातित है। चि' धातु के 'च्’ को 'क्' निपातन से होता है। Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ११३ (४) धाय्या | यहां डुधाञ् धारणपोषणयो:' (जु०3०) धातु से इस सूत्र से ‘ण्यत्' प्रत्यय और युक् आगम निपातित है। स्त्रीत्व विवक्षा में 'अजाद्यतष्टाप्' (४/१/४) से 'टाप्' प्रत्यय होता है। विशेष- (१) सान्नाय-दर्शेष्टि नामक यज्ञ में तीन आहुतियां होती हैं, पहली अग्निदेवता के लिये पुरोडाश की, दूसरी इन्द्र के लिये दधि की, तीसरी इन्द्र के लिये दूध की। दूसरी और तीसरी आहुति को साथ मिलाने से सान्नाय आहुति बनती है। पहले चमस में दही भरकर, उसके ऊपर दूध छोड़ने से 'सान्नाय' हवि बनती है। सम् + नी सानना (मिलाना) । (२) धाय्या - ऋग्वेद की निम्नलिखित ११ ऋचायें सामिधेनी कहाती हैं(१) प्र वो वाजा अभिद्यवो हविष्मन्तो घृताच्या । देवाञ्जगाति सुम्नयुः ।। (२) ईळे अग्निं विपश्चितं गिरा यज्ञस्य साधनम् । श्रुष्टीवानं धितावानम् । । (३) अग्ने शकेम ते वयं यमं देवस्य वाजिनः । अति द्वेषांसि तरेम । । (४) समिध्यमानोऽध्वरे ३ऽग्निः पावक ईड्यः । शोचिष्केशस्तमीमहे ।। (५) पृथुपाजा अमर्त्यो घृतनिर्णिक् स्वाहुत: । अग्निर्यज्ञस्य हव्यवाट् । । (६) तं सबाधो सतनुच इत्था धिया यज्ञवन्तः । आ चक्रुरग्निमूतये ।। (७) होता देवो अमर्त्यः पुरस्तादेति मायया । विदथानि प्रचोदयन् ।। (८) वाजी वाजेषु धीयतेऽध्वरेषु प्र णीयते । विप्रो यज्ञस्य साधनः । । (९) धिया चक्रे वरेण्यो भूतानां गर्भमा दधे । दक्षस्य पितरं तना । । (१०) नि त्वा दधे वरेण्यं दक्षस्येळा सहस्कृत । अग्ने सुदीतिमुशिजम् ।। (११) अग्ने यन्तुरमप्तुरमृतस्य योगे वनुषः । विप्रा वाजैः समिन्धते । । (ऋ० ३ । २७ ॥१-११) । इन ११ ऋचाओं में से पहली और ग्यारहवीं ऋचा को तीन-तीन बार पढ़ने से कुल १५ सामिधेनी ऋचायें हो जाती हैं। इनमें से चौथी ऋचा और ग्यारहवीं ऋचा के बीच की Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् ६ ऋचायें 'धाय्या' नामक सामिधेनी कहाती हैं जिन्हें पुष्पचिह्न के द्वारा दर्शाया गया है। इन ऋचाओं से यज्ञ में समिधाओं का आधान किया जाता है इसलिये इन्हें धाय्या कहा जाता है। धीयते यया समिदिति-धाय्या। निपातनम् (ण्यत्) (७) क्रतौ कुण्डपाय्यसंचाय्यौ।१३०। प०वि०-क्रतौ ७१ कुण्डपाय्य-संचाय्यौ १।२। स०-कुण्डपाय्यश्च संचाय्यश्च तौ-कुण्डपाय्यसंचाय्यौ (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-ण्यत् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-क्रतावर्थे कुण्डपाय्य-संचाय्यौ शब्दौ ण्यत्-प्रत्ययान्तौ निपात्येते। उदा०-कुण्डेन पीयते यस्मिन् सोम इति कुण्डपाय्य: क्रतुः (यज्ञ:)। संचीयते यस्मिन् सोम इति संचाय्य: क्रतुः । ___ आर्यभाषा-अर्थ- (क्रतौ) यज्ञ अर्थ में (कुण्डपाय्यसंचाय्यौ) कुण्डपाय्य और संचाय्य शब्द (ण्यत्) ण्यत्-प्रत्ययान्त निपातित हैं। उदा०-कुण्डेन पीयते यस्मिन् सोम इति कुण्डपाय्य: क्रतुः (यज्ञ:)। जिस सोमयाग में कुण्ड से सोमपान किया जाता है, उसे कुण्डपाय्य' कहते हैं। संचीयते यस्मिन् सोम इति संचाय्य: क्रतुः । जिस सोमयाग में सोम का संचय किया जाता है उसे संचाय्य' कहते हैं। सिद्धि-(१) कुण्डपाय्य: । कुण्ड+टा+पा+ण्यत् । कुण्ड+पा+युक्+य । कुण्डपाय्य+सु। कुण्डपाय्यः । यहां तृतीयान्त कुण्ड उपपद होने पर 'पा पाने (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण्यत्' प्रत्यय है और निपातन से युक्' आगम होता है। (२) संचाय्यः। यहां सम्-पूर्वक चिञ् चयने (स्वा०3०) धातु से इस सूत्र से 'ण्यत्' प्रत्यय है। अचो गिति' (७।२।११५) से वृद्धि और आय्-आदेश निपातित है। यहां दोनों स्थानों पर अचो यत् (३।१।९७) से 'यत्' प्रत्यय था। निपातनम् (ण्यत्) (८) अग्नौ परिचाय्योपचाय्यसमूह्याः।१३१। प०वि०-अग्नौ ७१ परिचाय्य-उपचाय्य-समूह्या: १।३ । स०-परिचाय्यश्च उपचाय्यश्च समूह्यश्च ते-परिचाय्य-उपचाय्यसमूह्याः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११५ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः अनु०-ण्यत् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-अग्नावर्थे परिचाय्योपचाय्यसमूह्या: शब्दा ण्यत्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते। उदा०-परिचाय्योऽग्निः । उपचाय्योऽग्निः । समूह्योऽग्निः । आर्यभाषा-अर्थ-(अग्नौ) अग्नि अर्थ में (परिचाय्योपचाय्यसमूह्याः) परिचाय्य, उपचाप्य, समूह्य शब्द (ण्यत्) ण्यत्-प्रत्ययान्त निपातित हैं। उदा०-परिचाय्योऽग्निः । परिचाय्य नामक यज्ञाग्नि। उपाचाय्योऽग्निः । उपचाय्य नामक यज्ञाग्नि । समूह्योऽग्निः । समूह्य नामक यज्ञाग्नि। ___ सिद्धि-(१) परिचाय्यः । यहां परि-पूर्वक चिञ् चयने (स्वा०3०) धातु से इस सूत्र से ण्यत्' प्रत्यय है। 'अचो णिति (३।२।११५) से वृद्धि और निपातन से आय्-आदेश होता है। यहां 'अचो यत्' (३।१।९७) से यत्' प्रत्यय प्राप्त था। (२) उपचाय्यः। यहां उप-पूर्वक पूर्वोक्त चि' धातु से इस सूत्र से ण्यत्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। (३) समूह्यः । यज्ञ के अन्त में इधर-उधर बिखरी हुई अग्नि को बटोरकर राख आदि का ढेर लगा देना समूह्य अग्नि है। समूह ढेर। निपातनम् (यः) (६) चित्याग्निचित्ये च।१३२॥ प०वि०-चित्य-अग्निचित्ये १।२ च अव्ययपदम्। स०-चित्यश्च अग्निचित्या च ते-चित्याग्निचित्ये (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अर्थ:-चित्य-अग्निचित्ये शब्दौ य-प्रत्ययान्तौ निपात्येते। उदा०-चीयतेऽसौ चित्योऽग्निः । अग्निचयनमेव-अग्निचित्या। आर्यभाषा-अर्थ-(चित्याग्निचित्ये) चित्य और अग्निचित्या शब्द य-प्रत्ययान्त निपातित हैं। उदा०-चीयतेऽसौ चित्योऽग्निः । जिसका चयन किया जाता है उसे चित्य' अग्नि कहते हैं। अग्निचयनमेव-अग्निचित्या। अग्नि के चयन को 'अग्निचित्या' कहते हैं। सिद्धि-चित्यः। यहां चिञ् चयने (स्वा०उ०) धातु से निपातन से 'य' प्रत्यय और तुक् आगम होता है। ऐसे ही अग्नि शब्द उपपद होने पर-अग्निचित्या। विशेष-(१) चित्याग्नि-श्रौत यज्ञों के लिये उपयुक्त अग्नि को चित्याग्नि कहते हैं। यह गार्हपत्य अग्नि, दक्षिणाग्नि और आहवनीय अग्निभेद से तीन प्रकार की होती है। Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) अग्निचित्या-यज्ञवेदी की भूमि पर श्येनचित और कंकचित आदि भेद से अनेक प्रकार के यज्ञकुण्ड बनाये जाते हैं। उनमें जो विशिष्ट प्रकार का अग्निचयन होता है उसे अग्निचित्या (अग्निचयन) कहते हैं। इति कृत्यप्रत्ययप्रकरणम्। अथ कृत्प्रत्ययप्रकरणम् ण्वुल्+तृच् (१) ण्वुल्तृचौ।१३३। प०वि०-ण्वुल्-तृचौ १।२। स०-ण्वुल च तृच् च तौ-ण्वुल्-तृचौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अर्थ:-सर्वेभ्यो धातुभ्य: परौ कर्तरि कारके ण्वुल्तृचौ प्रत्ययौ भवत: । उदा०-(ण्वुल्) कारक: । हारकः । (तृच्) कर्ता । हर्ता। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातुमात्र से परे कर्ता कारक में (ण्वुल्तृचौ) ण्वुल् और तृच् प्रत्यय होते हैं। उदा०-(ण्वुल्) कारकः । करनेवाला। हारकः । हरनेवाला। (तृच्) कर्ता। करनेवाला। हर्ता। हरनेवाला। सिद्धि-(१) कारकः । कृ+ण्वुल्। कृ+वु। कार+अक। कारक+सु। कारकः । यहां डुकृञ् करणे (तना०3०) धातु से इस सूत्र से कर्ता अर्थ में 'एवुल्' प्रत्यय है। ‘ण्वुल्' प्रत्यय के णित्' होने से कृ' को 'अचो मिति' (७।२।११६) वृद्धि होती है। युवोरनाकौ' (७।१।१) से वु' के स्थान में 'अक-आदेश होता है। 'हृञ् हरणे (भ्वा०उ०) धातु से-हारकः । (२) कर्ता । कृ+तृच् । कृ+तृ। कर+तृ। कर्तृ+सु। कर्ता। यहां पूर्वोक्त कृ' धातु से इस सूत्र से कर्ता अर्थ में तृच्' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से कृ' को गुण होता है। पूर्वोक्त 'ह' धातु से-हर्ता। विशेष-(१) अनुबन्ध । 'एल' प्रत्यय में 'ण' अनुबन्ध 'अचो णिति (७।२।११५) आदि से अङ्ग की वृद्धि के लिये है। ल' अनुबन्ध लिति' (६।१।१८७) से प्रत्यय से पूर्व अच् के उदात्त-स्वर के लिये है। तृच्’ में च्' अनुबन्ध चित:' (६।१।१५७) से अन्तोदात्त स्वर के लिये है। . (२) कृत-युल और तृप प्रत्यय की कृदतिङ्' (३।१।९३) से कृत्' संज्ञा है। कर्तरि कृत (३।४९७) से कृत-संज्ञक प्रत्यय कर्ता कारक में होते हैं। ऐसे ही सर्वत्र समझें। Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ल्युः+ णिनिः+अच् (१) नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः | १३४ । प०वि०-नन्दि-ग्रहि-पचादिभ्यः ५ । ३ ल्यु- णिनि-अचः १।३ । स०-नन्दिश्च ग्रहिश्च पच् च ते - नन्दिग्रहिपच: । आदिश्च आदिश्च आदिश्च ते आदयः । नन्दिग्रहिपचादयो येषां ते नन्दिग्रहिपचादयः तेभ्यः नन्दिग्रहिपचादिभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहिः) । ल्युश्च णिनिश्च अच् च ते ल्युणिन्यच: ( इतरेतरयोगद्वन्द्व : ) । अर्थ:-नन्दयादिभ्यो ग्रह्यादिभ्यः पचादिभ्यश्च धातुभ्यः परे यथासंख्यं ल्यु- णिनि-अच: प्रत्यया भवन्ति उदा० - नन्दयादिभ्यो ल्युः - नन्दयतीति नन्दनः । वाशयतीति वाशनः । ग्रह्यादिभ्यो णिनिः- गृह्णातीति ग्राही । उत्सहते इति उत्साही । पचादिभ्योऽच् - पचतीति पचः । वदतीति वदः । ११७ " (१) नन्दयादय: - वा० नन्दिवाशिमदिदूषिसाधिवर्द्धिशोभिरोचिभ्यो ण्यन्तेभ्यः संज्ञायाम्। नन्दनः । वाशन: । मदनः । दूषणः । साधनः । वर्धनः । शोभन: । रोचन: । वा० - सहितपिदमे: संज्ञायाम् । सहनः । तपनः । दमनः । जल्पनः। रमणः। दर्पण: । संक्रन्दनः । संकर्षणः । संहर्षणः । जनार्दनः । यवनः । मधुसूदनः । विभीषणः । लवणः । निपातनाण्णत्वम्। वित्तविनाशनः । कुलदमन: । शत्रुदमनः । इति नन्द्यादिः । 1 Į (२) ग्रह्मादयः । ग्रह । उत्सह । उद्वस । उद्भास। स्था। मन्त्र। सम्मर्द ।। ग्राही । उत्साही । उद्वासी । उद्भासी । स्थायी । मन्त्री | सम्मर्दी । वा० - रक्षश्रवसवपशां नौ निरक्षी । निश्रावी । निवासी । निवायी । निशायी । याचिव्याहृसंव्याहव्रजवदवसां प्रतिषिद्धानाम् । अयाची अव्याहारी । असंव्याहारी। अव्राजी। अवादी । अवासी । वा० - अचामचित्तकर्तृकाणाम्। प्रतिषिद्धानामित्येव । अकारी । अहारी । अविनायी। वा०-विशयी विषयी देशे । विशयी | विषयी देश: । वा० - अभिभावी भूते । अभिभावी। अपराधी । उपरोधी। परिभावी। परिभवी । इति गृह्यादिः । 1 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् ३. पचादयः । पच । वच । वप । वद । चल । शल । तप । पत । नदट् । भषट् । वस । गरट् । प्लवट् । चरट् । तरट् । चोरट् । ग्राहट् । जर। मर। क्षर। क्षम । सूदट् । देवट् । मोदट् । सेव । मेष । कोप । मेधा । नर्त । व्रण । दर्श। दंश । दम्भ । जारभरा । श्वपच । पचादिराकृतिगणः । आर्यभाषा- अर्थ - ( नन्दिग्रहिपचादिभ्यः ) नन्द्यादि, ग्रह्यादि, पचादि धातुओं से परे यथासंख्य (ल्युणिन्यचः) ल्यु, णिनि, अच् प्रत्यय होते हैं। ११८ उदा० - नन्द्यादि से ल्यु- नन्दयतीति नन्दनः । आनन्दित करनेवाला । वाशयतीति वाशन: । चाहनेवाला । गृह्यादि से णिनि- गृह्णातीति ग्राही । ग्रहण करनेवाला । उत्सहते इति उत्साही । उत्साह करनेवाला । पचादि से अच्- पचतीति पचः । पकानेवाला । वदतीति वदः | बोलनेवाला । सिद्धि - (१) नन्दन: । नन्द + णिच्+ल्यु । नन्द+अन । नन्दन+सु। नन्दनः । यहां णिजन्त 'टुनदि समृद्धों (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'ल्यु' प्रत्यय है। 'णेरनिटिं' (६/४/५१) से 'णिच्' का लोप होता है। 'युवोरनाक' (७।१।१९ से 'यु' के स्थान में 'अन' आदेश है। णिजन्त 'वंश कान्तौ ( अदा०प०) धातु से - वाशन: । (२) ग्राही । ग्रह+ णिनि । ग्राह+इन् । गाहिन्+सु । ग्राही । यहां 'ग्रह उपादाने' (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से 'णिनि' प्रत्यय है । 'अत उपधायाः' (७ ।२ ।११६) से उपधावृद्धि होती है। उत्पूर्वक 'षह मर्षणे' (भ्वा०आ०) धातु से- उत्साही । (३) पच: । पच्+अच् । पच्+अ । पच++सु । पचः । यहां 'डुपचष् पाकें' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'अच्' प्रत्यय है। 'वद व्यक्ताव्यां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से - वदः । विशेष - गण - नन्द्यादि, ग्रह्मादि और पचादि धातु पाणिनीय धातुपाठ में गणरूप में पठित नहीं हैं। इन्हें प्रत्ययविधि के लिये संकलित किया गया है। क: (१) इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः । १३५ । प०वि० - इगुपध-ज्ञा-प्री - किर: ५ | १ क: १ । १ । स०-इक् उपधा स इगुपध: । इगुपधश्च ज्ञाश्च प्रीश्च कृश्च एतेषां समाहार इगुपधज्ञाप्रीकृ, तस्मात् - इगुपधज्ञाप्रीकिरः (बहुव्रीहिगर्भितेतरेतरयोगद्वन्द्वः) । Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ११६ अर्थ:-इगुपधेभ्यो ज्ञाप्रीकृभ्यश्च धातुभ्य: पर: क: प्रत्ययो भवति । उदा०-इगुपध: (क्षिप्)-विक्षिपतीति विक्षिप: । (लिख्) विलिखतीति विलिख: । (बुध्) बोधतीति बुधः । (ज्ञा) जानातीति ज्ञ: । (प्री) प्रीणातीति प्रिय:। (कृ) किरतीति किरः। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(इगुपधज्ञाप्रीकिर:) इक् उपधावाली और ज्ञा, प्री, कृ (धातोः) धातुओं से परे (क:) 'क' प्रत्यय होता है। उदा०-इगुपध: (क्षिप्)-विक्षिपतीति विक्षिप: । फैकनेवाला। (लिख) विलिखतीति विलिखः । लिखनेवाला। (बुध) बोधतीति बुधः । समझनेवाला। (ज्ञा) जानातीति ज्ञः। जाननेवाला। (प्री) प्रीणातीति प्रियः । तृप्त करनेवाला अथवा चाहनेवाला। (कृ) किरतीति किरः । फैंकनेवाला। सिद्धि-(१) विक्षिपः । यहां वि-पूर्वक क्षिप् प्रेरणे' (तु०प०) धातु से इस सूत्र से क' प्रत्यय है। 'क' प्रत्यय के कित्' होने से 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से प्राप्त लघूपध गुण का विङति च' (१।१।५) से प्रतिषेध हो जाता है। (२) विलिख: । लिख अक्षरविन्यासे' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । (३) बुधः । बुध अवगमने' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । (४) ज्ञः। 'ज्ञा अवबोधने (क्रया०प०) से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है। 'क' प्रत्यय के कित्' होने से आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'ज्ञा' के 'आ' का लोप हो जाता है। (५) प्रिय: । यहां प्री तर्पणे कान्तौ च' (क्रया उ०) धातु से इस सूत्र से क' प्रत्यय है। 'अचि अनुधातुभुवा०' (६।४ १७७) से 'इयङ्' आदेश होता है। (६) किरः । कृ विक्षेपे (तु०प०) धातु से इस सूत्र से क' प्रत्यय है। 'ऋत इद् धातो:' (७।१ ।१००) से इकार आदेश होता है। (२) आतश्चोपसर्गे।१३६ । प०वि०-आत: ५ १ च अव्ययपदम्, उपसर्गे ७।१। अनु०-क इत्यनुवर्तते। अन्वय:-उपसर्गे आतश्च धातोः कः । अर्थ:-उपसर्गे उपपदे आकारान्तेभ्यो धातुभ्य: पर: क: प्रत्ययो भवति। Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(स्था) प्रतिष्ठते इति प्रस्थ: । (ग्ला ) सुष्ठु ग्लायतीति सुग्लः । (म्ला) सुष्ठु म्लायतीति सुम्लः । आर्यभाषा - अर्थ - (उपसर्गे) उपसर्ग उपपद होने पर ( आत:) आकारान्त ( धातो: ) धातुओं से परे (क) क प्रत्यय होता है । १२० उदा०- - (स्था) प्रतिष्ठते इति प्रस्थ: । प्रस्थान करनेवाला। (ग्ला) सुष्ठु ग्लायतीति सुग्लः | अधिक ग्लानिवाला । (म्ला) सुष्ठु म्लायतीति सुम्ल: । अर्थ पूर्ववत् है । सिद्धि- (१) प्रस्थ: । यहां प्र-उपसर्गपूर्वक 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है । 'क' प्रत्यय के कित् होने से 'आतो लोप इटि च (६।४।६८) से 'स्था' के 'आ' का लोप हो जाता है। (२) सुग्लः। सुम्ल:। यहां सु-उपसर्गपूर्वक 'ग्लै म्लै हर्षक्षयें' ( वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है। 'आदेच उपदेशेऽशिति' ( ६ | १/४४ ) से ग्लै, म्लै को आव होता है। शेष पूर्ववत् । श: ---- (१) पाघ्राध्माधेट् दृशः शः | १३७ । प०वि०-पा-घ्राध्मा-धेट् दृश: ५ | १ श: १ । १ । स०-पाश्च घ्राश्च ध्माश्च धेट् च दृश् च एतेषां समाहारः पाघ्राध्माधेट्दृश्, तस्मात्-पाघ्राध्माधेटदृश: (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०-उपसर्गे इत्यनुवर्तते । अन्वयः - उपसर्गे पा०दृशो धातो: श: । अर्थ:- उपसर्गे उपपदे पाघ्राध्माधेदृशिभ्यो धातुभ्यः परः शः प्रत्ययो भवति । उदा०-(पा) उत्पिबः। विपिब: । (घ्रा ) उज्जिघ्रः । विजिघ्रः । ( ध्मा) उद्धम: । विधमः । ( धेट् ) उद्धयः । विधय: । (दृश्) उत्पश्य: विपश्यः । केचित् उपसर्गे इति नानुवर्तयन्ति तेषां मते - पिब: । जिघ्रः । धयः । पश्य: । आर्यभाषा - अर्थ - (उपसर्गे) उपसर्ग उपपद होने पर ( पाघ्राध्माधेटदृशः ) पा, घ्रा, ध्मा, धेट्, दृश् (धातोः) धातुओं से परे (कः) क प्रत्यय होता है । Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः १२१ उदा०- -(पा) उत्पिब: । उत्कृष्ट पान करनेवाला । विपिब: । विशिष्ट पान करनेवाला । (घ्रा ) उज्जिघ्रः । उत्कृष्ट गन्ध ग्रहण करनेवाला । विजिघ्रः । विशिष्ट गन्ध ग्रहण करनेवाला। (ध्मा) उद्धमः । उत्कृष्ट शब्द / अग्निसंयोग करनेवाला। (धेट्) उद्धयः । उत्कृष्ट पान करनेवाला । विधयः । विशिष्ट पान करनेवाला। (दृश्) उत्पश्यः । उत्कृष्ट देखनेवाला । विपश्यः । विशिष्ट देखनेवाला । कई आचार्य यहां 'उपसर्गे' की अनुवृत्ति नहीं करते हैं । उनके मत में - पिब: । जिघ्रः । धमः । धयः । पश्य: । पद बनते हैं । सिद्धि - (१) उत्पिब: । उत्+पा+श। उत्+पा+शप्+अ। उत्+पिब+अ+अ । उत् + पिब +अ । उत्पिब+ सु । उत्पिब: । यहां उत्-उपसर्गपूर्वक 'पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'श' प्रत्यय। 'श' प्रत्यय के 'शित्' होने से 'तिङ् शित सार्वधातुकम् ' ( ३ | ४ | ११३) से इसकी सार्वधातुक संज्ञा है। सार्वधातुक परे होने पर 'कर्तरि शप्' (३|१|६८) से 'शप्' प्रत्यय होता है । 'शप्' परे होने पर 'पाघ्राध्मा०' (७।३।७८) से 'पा' के स्थान में 'पिब' आदेश होता है। वि-उपसर्गपूर्वक 'पा' धातु से - विपिब: । (२) उज्जिघ्रः । उद्धमः । उत्-उपसर्गपूर्वक घ्रा गन्धोपादानें' (भ्वा०प०) और 'धमा शब्दाग्निसंयोगयो:' (भ्वा०प०) से पूर्ववत् पद सिद्ध करें। (३) उद्धयः । उत्-उपसर्गपूर्वक 'धेट् पाने' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् । (४) उत्पश्य: । उत्-उपसर्गपूर्वक 'दृशिर् प्रेक्षणे' ( वा०प०) धातु से पूर्ववत् कार्य है । 'पाघ्राध्मा०' (७/३।७८) से 'दृश्' के स्थान में 'पश्य' आदेश होता है। (२) अनुपसर्गाल्लिम्पविन्दधारिपारिवेद्युदेजिचेतिसातिसाहिभ्यश्च । १३८ । प०वि० - अनुपसर्गात् ५ | १ लिम्प -विन्द - धारि - पारि-वेदि-उदेजिचेति-साति-साहिभ्य: ५ । ३ । च अव्ययपदम् । स०-न विद्यते उपसर्गो यस्य सोऽनुपसर्गः तस्मात् अनुसर्गात् ( बहुव्रीहि: ) । लिम्पश्च विन्दश्च धारिश्च पारिश्च वेदिश्च उदेजिश्च चेतिश्च सातिश्च साहिश्च ते - लिम्प० साहयः, तेभ्यः - लिम्प० साहिभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-श इत्यनुवर्तते । अन्वयः - अनुपसर्गेभ्यो लिम्प०साहिभ्यश्च धातुभ्यः शः । " Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् अर्थ:-अनुपसर्गात्=उपसर्गरहितेभ्यो लिम्पादिभ्यश्च धातुभ्यः परः शः प्रत्ययो भवति। उदा०- (लिम्प ) लिम्पतीति लिम्प: । (विन्द ) विन्दतीति विन्द: । ( धारि ) धारयतीति धारय: । (पारि) पारयतीति पारय: । (विदि) वेदयतीति वेदय: । ( उदेजि) उदेजयतीति उदेजय: । (चेति ) चेतयतीति चेतयः । (साति) सातयतीति सातय: । (साहि) साहयतीति साहय: । आर्यभाषा-अर्थ- (अनुपसर्गात् ) उपसर्ग से रहित (लिम्प० साहयः ) लिम्प, विन्द, धारि, पारि, वेदि, उदेजि, चेति, साति, सहि (धातो: ) धातुओं से परे (च) भी (शः) श-प्रत्यय होता है। १२२ उदा० -(लम्य) लिम्पतीति लिम्पः । लिपाई करनेवाला । (विन्द ) विन्दतीति विन्दः | लाभ = प्राप्त करनेवाला । ( धारि ) धारयतीति धारय: । धारण करनेवाला । ( पारि) पारयतीति पारयः । पार करनेवाला । (विदि) वेदयतीति वेदयः । जनानेवाला। (उदेजि) उदेजयतीति उदेजयः । उत्कम्पित करनेवाला। (चेति) चेतयतीति चेतयः । सचेत करनेवाला । (साति) सातयतीति सातय: । सुख देनेवाला । (साहि ) साहयतीति साहय: । सहन करनेवाला । सिद्धि - (१) लिम्प: । लिप्+श । लिनुम्प्+शप्+अ। लि न् प्+अ+अ । लि ं प्+अ । लिम्प्+अ । लिम्प+सु | लिम्पः । यहां 'लिप उपदेहे' धातु से इस सूत्र से 'श' प्रत्यय है । 'कर्तरि शप' (३ | १/६८) 'शप्' प्रत्यय, 'शे मुचादीनाम्' (७1१1५९) से नुम् आगम, नश्चापदान्तस्य झलिं (८/३/२४) न् को अनुस्वार, 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' (८/४/५७ ) से परसवर्ण और 'अतो गुणे' (६।१/९७) से पररूप अकारादेश होता है। (२) विन्द: । 'विद्लृ लाभे ( तु०3०) से पूर्ववत् । (३) 'धृञ् धारणे' (भ्वा० उ० ) । घृ पालनपूरणयो:' ( जु०प०) । 'विद ज्ञाने' (अदा०प०), उत्पूर्वक । एन कम्पने' (भ्वा०आ०) । चिती संज्ञानें' (भ्वा०प०) । 'साति सुखे' (सौत्रधातु) । 'वह मर्षणे' ( वा०प०) । इन णिजन्त धातुओं से सम्बन्धित पद सिद्ध करें । (३) ददातिदधात्योर्विभाषा । १३६ । । प०वि० - ददाति-दधात्योः ६ २ ( पञ्चम्यर्थे ) । विभाषा १ । १ । स० - ददातिश्च दधातिश्च तौ ददातिदधाती । तयो: - ददातिदधात्योः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः १२३ अनु०-श इत्यनुवर्तते। अन्वय:-ददातिदधातिभ्यां धातुभ्यां विभाषा श: । अर्थ:-ददातिदधातिभ्यां धातुभ्यां परो विकल्पेन श:-प्रत्ययो भवति। णस्यापवाद:। उदा०-(दा) ददातीति दद:, दायो वा। (धा) दधातीति दधः, धायो वा। आर्यभाषा-अर्थ-(ददातिदधात्योः) दा और धा (धातो:) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (श:) श-प्रत्यय होता है। यह ण-प्रत्यय का अपवाद है। उदा०-(दा) ददातीति दद:, दायो वा । देनेवाला। (धा) दधातीति दध:, धायो वा। धारण-पोषण करनेवाला। सिद्धि-(१) दद: । दा+श। दा+शप्+अ। दा+o+अ। दा दा+अ। द द्+अ। दद+सु । ददः। ___ यहां डुदाञ् दाने (जु०उ०) धातु से इस सूत्र से 'श' प्रत्यय, कर्तरि शप (३।१।६८) से 'शप्' प्रत्यय, जुहोत्यादिभ्यः श्लुः' (२।४।७२) से 'शप्’ को ‘श्लु', श्लौ' (६।१।१०) से 'दा' धातु को द्वित्व, हस्व:' (७।४।५९) से अभ्यास को ह्रस्व, श्नाभ्यस्तयोरात:' (६।४।११२) से 'दा' के 'आ' का लोप होता है। (२) दाय: । दा+ण। दा+युक्+अ। दा+य्+अ। दाय+सु। दायः । यहां पूर्वोक्त 'दा' धातु से विकल्प पक्ष में 'श्याद्राव्यधा०' (३।११४१) से 'ण' प्रत्यय है। 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से युक्’ आगम होता है। (३) दधः, धायः। डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०उ०) धातु से पूर्ववत्। ण: (१) ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः।१४०। प०वि०-ज्वलिति-कसन्तेभ्य: ११ णः ११। स०-ज्वल इति: (आदि:) येषां ते ज्वलितय: । कस् अन्ते येषां ते कसन्ताः । ज्वलितयश्च ते कसन्ता इति ज्वलितिकसन्ताः, तेभ्य:ज्वलितिकसन्तेभ्य: (बहुव्रीहिगर्भितकर्मधारयः) इतिशब्दोऽत्रादिपर्याय: । अनु०-विभाषा इत्यनुवर्तते। अन्वय:-ज्वलितिकसन्तेभ्यो धातुभ्यो विभाषा णः। Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-ज्वलादिभ्य: कसन्तेभ्यो धातुभ्य: परो विकल्पेन ण: प्रत्ययो भवति । अचोऽपवाद:। उदा०-(ज्वल्) ज्वाल:, ज्वल:। (चल) चाल:, चलः । आर्यभाषा-अर्थ-(ज्वलितिकसन्तेभ्यः) ज्वल् जिनके आदि में है और कस् जिनके अन्त में है उन (धातो:) धातुओं से (विभाषा) विकल्प से (ण:) ण-प्रत्यय होता है। यह अच् प्रत्यय का अपवाद है। उदा०-(ज्वल) ज्वाल:, ज्वल: । जलनेवाला । (चल्) चाल., चल: । चलनेवाला। सिद्धि-(१) ज्वाल: । ज्वल्+ण। ज्वाल्+अ। ज्वाल+अ। ज्वाल+सु। ज्वाल: । यहां ज्वल् दीप्तौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय है। 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से उपधा-वृद्धि होती है। (२) ज्वल: । यहां पूर्वोक्त ज्वल धातु से विकल्प पक्ष में नन्दिग्रहि०' (३।१।१३४) से 'अच्' प्रत्यय है। (३) चाल: । चल: । 'चल गतौ' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् । विशेष-ज्वलादि। ज्वल दीप्तौं' से लेकर 'कस गतौ' पर्यन्त धातु पाणिनीय धातुपाठ के भ्वादिगण में देख लेवें। (२) श्याऽऽद्व्यधाशुसंस्रवतीणवसावहलिहश्लिष श्वसश्च ।१४१। प०वि०- श्या-आद्-व्यध-आत्रु-संतु-अतीण-अवसा-अवसा-अवहलिह-श्लिष-श्वस: ५।१ च अव्ययपदम्।। स०-श्याश्च आच्च व्यधश्च आयुश्च संयुश्च अतीण च अवसाश्च अवहृश्च लिहश्च श्लिषश्च श्वस् च एतेषां समाहार: श्या०श्वस्, तस्मात्-श्या०श्वस: (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०-ण इत्यनुवर्तते। अन्वय:-श्याऽऽद०श्वसश्च धातोर्णः । अर्थ:-श्याऽऽद्व्यधाञसंस्वतीणवसावहलिहश्लिषश्वसिभ्यो धातुभ्य: परोऽपि ण: प्रत्ययो भवति । उदा०-(श्या) अवश्याय: । प्रतिश्याय: । (आत्) दाय: । धाय: । (व्यध्) व्याधः । (आनु) आसाव: । (संयु) संस्राव: । (अतीण) अत्यायः । Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२५ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः (अवसा:) अवसाय:। (अवहृ) अवहारः। (लिह्) लेहः। (श्लिष) श्लेष:। (श्वस्) श्वास:। ___आर्यभाषा-अर्थ-(श्याऽऽद्श्व स:) श्या, आकारान्त धातु, व्यध, आनु, संखु, अतीण, अवसा, अवहृ, लिह, श्लिष, श्वस् (धातो:) धातुओं से परे (च) भी (ण:) ण-प्रत्यय होता है। उदा०-(श्या) अवश्यायः। नीचे की ओर गतिवाला (ओस)। प्रतिश्यायः । प्रतिकूल गतिवाला (जुकाम)। (आत्) दा-दाय: । देनेवाला। (धा) धाय: । धारण-पोषण करनेवाला। (व्यध) व्याधः । ताडना करनेवाला (शिकारी)। (आनु) आस्रावः । सब ओर बहनेवाला। मूत्रातिसार, प्रमेह, संग्रहणी रोग। (संयु) संस्राव: । मिलकर बहनेवाला। अत्याय: । अतिक्रमण करनेवाला । (अवसा) अवसाय: । अवसान करनेवाला। (अवह) अवहारः। अवहरण करनेवाला चोर। (लिह) लेहः । चाटनेवाला। (श्लिष्) श्लेषः । आलिङ्गन करनेवाला। (श्वस्) श्वास: । प्राण लेनेवाला, प्राणी। सिद्धि-(१) अवश्याय: । यहां अवपूर्वक श्यङ् गतौ' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से ण-प्रत्यय है। 'आतो युक् चिण् कृतो:' (७ ॥३।३३) से युक्' आगम होता है। यहां 'आतश्चोपसर्गे (३।१।१३६) से 'क' प्रत्यय प्राप्त था। उसे हटाने के लिये 'ण' प्रत्यय का विधान किया गया है। प्रति-पूर्वक श्या धातु से-प्रतिश्याय: । (२) दाय: । धाय: । इनकी सिद्धि ३।१।१३९ में देख लेवें। (३) व्याधः । 'व्यध ताडने (दि०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय और 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से उपधा वृद्धि होती है। (४) आस्रावः । यहां आपूर्वक त्रु गतौ (भ्वा०प०) से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय और 'अचो णिति' (७।२।११५) से वृद्धि होती है। सम्पूर्वक त्रु गतौ' (भ्वा०प०) धातु से-संत्रावः। (५) अत्याय: । अतिपूर्वक 'इण् गतौं' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय और पूर्ववत् वृद्धि होती है। (६) अवसाय: । अवपूर्वक षोऽन्तकर्मणि' (दि०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय, आदेच उपदेशेऽशिति (६।१।४४) से आत्' आदेश और 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से 'युक्' आगम होता है। (७) अवहारः। अवपूर्वक हृञ् हरणे (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय और पूर्ववत् वृद्धि होती है। (८) लेहः। लिह आस्वादने (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय और 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से गुण होता है। Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (९) श्लेषः । श्लिष आलिङ्गने (दि०प०) धातु से पूर्ववत् । (१०) श्वास: । श्वस प्राणने (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय और 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से उपधावृद्धि होती है। (३) दुन्योरनुपसर्गे।१४२। प०वि०-दुन्यो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) अनुपसर्गे ७।१। स०-दुश्च नीश्च तौ दुन्यौ, तयो:-दुन्यो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) । न विद्यते उपसर्गो यस्य सोऽनुपसर्गः, तस्मिन्-अनुपसर्गे (बहुव्रीहि:)। अनु०-ण इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अनुपसर्गे दुनीभ्यां धातुभ्यां णः । अर्थ:-अनुपसर्गे उपपदे दुनीभ्यां धातुभ्यां परो ण: प्रत्ययो भवति । उदा०-(दु) दुनोतीति दाव: । (नी) नयतीति नायः । आर्यभाषा-अर्थ-(अनुपसर्गे) उपसर्ग उपपद न होने पर (दुन्यो:) दु' और 'नी' (धातो:) धातु से परे (ण:) ण-प्रत्यय होता है। उदा०-(दु) दुनोतीति दावः । जङ्गल। दावानल नामक अग्नि। (नी) नयतीति नाय: । देशान्तर में ले जानेवाला नायक। सिद्धि-दावः । नावः । टुद् उपता (स्वा०प०) और 'पीन प्रापणे ((भ्वा० उ०) धातु से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय और 'अचो मिति' (७।२।११५) से वृद्धि होती है। ___ (४) विभाषा ग्रहः।१४३। प०वि०-विभाषा ११ ग्रह: ५ ।१ । अनु०-ण इत्यनुवर्तते। अन्वय:-ग्रहो धातोर्विभाषा ण: । अर्थ:-ग्रहो धातो: परो विकल्पेन ण:-प्रत्ययो भवति। पक्षेऽच् प्रत्यये भवति। उदा०-(ग्रह) ग्राह: । ग्रहः । आर्यभाषा-अर्थ- (ग्रह:) ग्रह धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (ण:) प्रत्यय होता है। विकल्प पक्ष में अच्-प्रत्यय होता है। Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२७ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः उदा०-(ग्रह) ग्राह: । पकड़नेवाला जलचर (मगरमच्छ)। ग्रहः । नक्षत्र । नौ ग्रह। सिद्धि-ग्राहः, ग्रहः। ग्रह उपादाने (क्रयाउ०) धातु से इस सूत्र से जलचर (मगरमच्छ) अर्थ में ण-प्रत्यय होता है-ग्राहः। पूर्वोक्त ग्रह धातु से नक्षत्र अर्थ में नन्द्रिग्रहिपचादिभ्यः' (३।१।१३४) से नक्षत्र अर्थ में अच्-प्रत्यय होता है-ग्रहः। ___ विशेष-(१) नवग्रह-सोम, मङ्गल, बुध, शुक्र, शनि, रवि, राहु, केतु ये नौ ग्रह हैं। (२) व्यवस्थित विभाषा-यह व्यवस्थित विभाषा है। इससे जलचर अर्थ में 'ण' प्रत्यय और नक्षत्र अर्थ में 'अच्' प्रत्यय होता है। क: (१) गेहे कः।१४४। प०वि०-गेहे ७१ कः ११ अनु०-ग्रह इत्यनुवर्तते। अन्वय:-ग्रहो धातो: को गेहे। अर्थ:-ग्रहो धातो: पर: क: प्रत्ययो भवति, गेहे कर्तरि। उदा०-(गह्) गृह्णातीति गृहं वेश्म । तत्रावस्थानात्-ग्रह्णन्तीति गृहा दारा इत्यर्थः। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(ग्रह:) ग्रह (धातो:) धातु से परे (क:) क-प्रत्यय होता है (गेहे) यदि उस ग्रह धातु का कर्ता गेह-घर हो। उदा०-(ग्रह) ग्रह्णातीति ग्रहम् । जो व्यक्ति को ग्रहण करता है-पकड़ लेता है उसे गृहम्' कहते हैं। गेह=घर में रहने से दारा भी 'गृहम्' कहाती हैं। ये भी व्यक्ति को पकड़ लेती हैं, जाने नहीं देती। सिद्धि-गृहम् । ग्रह+क। गृ अह+अ । गृह+अ। गृह+सु । गृहम्। 'ग्रह उपादाने' (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है। 'अहिज्यावयि०' (६।१११६) से 'ग्रह' को सम्प्रसारण (ऋ), 'सम्प्रसारणाच्च' (६।१।१०४) से 'अ' को पूर्वरूप होता है। वुन् (१) शिल्पिनि वुन्।१४५। प०वि०-शिल्पिनि ७१ ष्वुन् १।१ । स०-शिल्पमस्यास्तीति शिल्पी, तस्मिन्-शिल्पिनि (तद्धितवृत्तिः)। अनु०-ग्रह इत्यनुवर्तते। Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वय:-ग्रहो धातो: ष्वुन् शिल्पिनि। अर्थ:-ग्रहो धातो: पर: ष्वुन् प्रत्ययो भवति, शिल्पिनि कर्तरि सति। उदा-(नृत्) नृत्यतीति नर्तकः । (खन्) खनतीति खनक: । (रज्ज) रज्यतीति रजक: । स्त्रियाम्-नर्तकी। खनकी। रजकी। आर्यभाषा-अर्थ- (ग्रह:) ग्रह (धातो:) धातु से परे (प्वुन्) ष्वुन प्रत्यय होता है (शिल्पिनि) यदि सम्बन्धित धातु का कर्ता शिल्पी हो। उदा०-(नत्) नृत्यतीति नर्तकः । नाचनेवाला-नट। (खन्) खनतीति खनकः । शरीर के अंग पर नाम आदि खिननेवाला। (र) रज्यतीति रजकः । कपड़े रंगनेवाला रंगरेज। स्त्रीलिङ्ग में-नर्तकी। खनकी। रजकी। सिद्धि-(१) नर्तकः । नृती गात्रविक्षेपें (दि०प०) धातु से इस सूत्र से वुन्' प्रत्यय है। युवोरनाकौ' (७।११) से वु' के स्थान में 'अक' आदेश होता है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से लघूपध गुण होता है। (२) खनकः । ‘खनु अवदारणे' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् । (३) रजकः । रज रागे (दि०प०) धातु से पूर्ववत्। वा०-रजेरनुनासिकलोपश्च (३।१।१४५) से 'रज्ज' के अनुनासिक का लोप होता है। (४) नर्तकी। वुन् प्रत्यय के षित् होने से स्त्रीलिङ्ग में षिद्गौरादिभ्यश्च' (४।१।४१) से 'डी' प्रत्यय होता है। ऐसे ही-खनकी, रजकी। थकन् (१) गस्थकन्।१४६। प०वि०-ग: ५ १ थकन् ११ । अनु०-शिल्पिनि इत्यनुवर्तते। अन्वय:-गो धातोस्थकन् शिल्पिनि। अर्थ:-गा-धातो: परस्थकन् प्रत्ययो भवति, शिल्पिनि कर्तरि सति । उदा०-(गा) गायतीति गाथकः । आर्यभाषा-अर्थ-(गः) गा (धातो:) धातु से परे (थकन्) थकन् प्रत्यय होता है (शिल्पिनि) यदि 'गा' धातु का कर्ता शिल्पी हो। उदा०-(गा) गायतीति गाथकः । गानेवाला, गवैय्या।। सिद्धि-गाथकः । 'गै शब्दे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'थकन्' प्रत्यय है। 'थकन्' प्रत्यय में न्' अनुबन्ध नित्यादिनित्यम्' (६।१।१९१) से आधुदात्त स्वर के लिये है। Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ण्युट (१) ण्युट् च।१४७। प०वि०-ण्युट १।१ च अव्ययपदम्। अनु०-शिल्पिनि, ग इति चानुवर्तते। अन्वय:-गो धातोर्युट च शिल्पिनि। अर्थ:-गा-धातो: परो ण्युट्-प्रत्ययोऽपि भवति, शिल्पिनि कतरि सति। उदा०-(गा) गायतीति गायन: । स्त्रियाम्-गायनी। आर्यभाषा-अर्थ- (गः) गा (धातो:) धातु से परे (ण्युट) ण्युट् प्रत्यय (च) भी होता है (शिल्पिनि) यदि 'गा' धातु का कर्ता शिल्पी हो। उदा०-(गा) गायतीति गायन: । गानेवाला। स्त्री हो तो-गायनी। गानेवाली। सिद्धि-(१) गायन: । गै शब्दे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण्युट्' प्रत्यय है। 'आदेच उपदेशेऽशिति (६।१।४५) से 'गै' धातु को आत्त्व, 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से 'युक्' आगम होता है। युवोरनाको' (७।११) से ‘ण्युट्' के 'यु' के स्थान में 'अन' आदेश है। (२) गायनी। ‘ण्युट्' प्रत्यय के टित् होने से 'टिड्ढाण' (४।१।१५) से स्त्रीलिङ्ग में 'डीप्' प्रत्यय होता है। (२) हश्च व्रीहिकालयोः ।१४८। प०वि०-ह: ५ ।१ च अव्ययपदम्, व्रीहि-कालयो: ७।२। स०-व्रीहिश्च कालश्च तौ व्रीहिकालौ, तयो:-व्रीहिकालयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-युट् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-हश्च धातोर्युट् व्रीहिकालयोः । अर्थ:-हा-धातो: परोऽपि ण्युट्प्रत्ययो भवति, व्रीहौ काले च कर्तरि सति। उदा०-(हा) जहत्युदकम् इति हायना:। हायना नाम व्रीहयः । जाङ्गलदेशोद्भवाः । जिहीते-गच्छति पदार्थानिति-हायन: संवत्सरः । आर्यभाषा-अर्थ-(ह:) हा (धातो:) धातु से परे (च) भी (ण्युट) ण्युट् प्रत्यय होता है। (व्रीहिकालयोः) यदि हा' धातु का कर्ता व्रीहि-चावल और काल हो। Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(हा) जहत्युदकमिति हायनाः। जो जल को छोड़ देते हैं वे जंगली चावल । जिहीते गच्छति पदार्थानिति हायन: संवत्सरः । जो सब पदार्थों को परिमापक भाव से व्याप्त करता है वह संवत्सर (वर्ष)। यह पदार्थ इतने वर्ष का होगया है। सिद्धि-हायन: । 'ओहाक् त्यागे (जु०प०) 'ओहाङ् गतौ' (जु०आ०) आत्मनेपद धातु से इस सूत्र से ‘ण्युट्' प्रत्यय है। युवोरनाको' (७।१।१) से 'ण्युट्' के 'यु' को 'अन' आदेश होता है। 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से 'युक्’ आगम होता है। वुन् (१) पुसृल्वः समभिहारे वुन्।१४६ । प०वि०-गु-सृ-ल्व: ५ ।१ समभिहारे ७१ वुन् ११ । अन्वय:-गुसृल्वो धातोर्तुन् समभिहारे। अर्थ:-पुत्रुलूभ्यो धातुभ्य: परो वुन् प्रत्ययो भवति, समभिहारे कर्तरि सति। उदा०-(घ) प्रवते इति प्रवकः । () सरतीति सरकः । (लू) लुनातीति लवकः। ___आर्यभाषा-अर्थ-(घुसृल्व:) पु, सू, लू (धातो:) धातुओं से परे (वुन्) वुन् प्रत्यय होता है (समभिहारे) यदि ग्रु' आदि धातुओं का कर्ता समभिहार साधुकारी हो। उन क्रियाओं को ठीक-ठीक करनेवाला हो। उदा०-(पू) प्रवते इति प्रवकः। अच्छे प्रकार कूदनेवाला। (स) सरतीति सरकः । अच्छे प्रकार सरकनेवाला सर्प आदि। (लू) लुनातीति लवकः । अच्छे प्रकार काटनेवाला। सिद्धि-(१) प्रवकः । प्रुङ् गतौं' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'वुन्' प्रत्यय है। 'युवोरनाकौ' (७।११) से 'वु' के स्थान में 'अक' आदेश होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से ग्रु' धातो को गुण हो जाता है। वुन्' में न्' अनुबन्ध नित्यादिनित्यम्' (६।१।१९१) से आधुदात्त स्वर के लिये है। (२) सरकः । सृ गतौ' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् । (३) लवकः । लूझ छेदने (क्रया०उ०) धातु से पूर्ववत्। विशेष-समभिहार-समभिहार शब्द का अर्थ किसी क्रिया को बार-बार करना होता है किन्तु यहां समभिहार का अर्थ क्रिया को ठीक-ठीक करना है। यदि कर्ता सम्बन्धित क्रिया को एक बार भी अच्छे प्रकार करता है तो वुन्' प्रत्यय होता है, यदि कर्ता बार-बार भी क्रिया को अच्छे प्रकार नहीं करता है तो वुन्' प्रत्यय नहीं होता है। Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः (२) आशिषि च । १५० । प०वि० - आशिषि ७ । १ च अव्ययपदम् । सo - अप्राप्तस्याभिलषितस्य वस्तुनः प्रार्थना = आशी: । तस्याम् आशिषिः । अनु० - वुन् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-आशिषि च धातोर्बुन् । अर्थः- आशिषि गम्यामानायामपि धातुमात्राद् वुन् प्रत्ययो भवति । उदा० - जीवतादयमिति जीवकः । नन्दतादयमिति-नन्दकः । आर्यभाषा - अर्थ - (आशिषि) अप्राप्त अभीष्ट वस्तु की इच्छा अर्थ प्रकट करने पर (च) भी ( धातोः) धातुमात्र से (वुन् ) वुन्-प्रत्यय होता है। १३१ उदा० - जीवातादयमिति जीवकः । यह जीवित रहे ऐसी ईश्वर से प्रार्थना है। नन्दतादयमिति नन्दकः । आनन्दित रहे ऐसी ईश्वर से प्रार्थना है। सिद्धि - (१) जीवक: । 'जीव प्राणधारणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से आशीर्वाद अर्थ में 'वुन्' प्रत्यय है। पूर्ववत् 'वुन्' के 'वु' के स्थान में 'अक' आदेश होता है। (२) नन्दकः । टुनदि समृद्धों (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् । इति पण्डितसुदर्शनदेवाचार्यविरचिते पाणिनीयाष्टाध्यायीप्रवचने तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्तः । Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अण्- तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः प०वि० - कर्मणि ७ । १ अण् १ । १ । अन्वयः - कर्मण्युपपदे धातोरण् । अर्थ :- कर्मणि कारके उपपदे धातो: परोऽण् प्रत्ययो भवति । निर्वर्त्य-विकार्य-प्राप्य-भेदात् त्रिविधं कर्म भवति । उदा०-(निर्वर्त्यम्) कुम्भं करोतीति कुम्भकारः । नगरं करोतीति नगरकार: । (विकार्यम् ) काण्डं लुनातीति काण्डलाव: । शरं लुनातीति शरलाव: । (प्राप्यम्) वेदमधीते इति वेदाध्यायः । चर्चा पारयतीति चर्चापारः । आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (धातो: ) धातु से परे (अणु) अण् प्रत्यय होता है। निर्वर्त्य, विकार्य और प्राप्य भेद से कर्म तीन प्रकार का है। उदा०- - (निर्वर्त्य) कुम्भं करोतीति कुम्भकारः । कुम्भ (घड़ा) को बनानेवाला कुम्हार । नगरं करोतीति नगरकार: । नगर को बनानेवाला। (विकार्य) काण्डं लुनातीति काण्डलाव: । शाखा को काटनेवाला । शरं लुनातीति शरलाव: । सरकंडा को काटनेवाला । ( प्राप्य) वेदमधीते इति वेदाध्यायः । वेद को पढ़नेवाला । चर्चा पारयतीति चर्चापारः । चर्चा - अध्ययन को पूरा करनेवाला । पूर्ववत् । कृत्प्रत्ययप्रकरणम् (१) कर्मण्यण् |१| सिद्धि - (१) कुम्भकारः । कुम्भ+ङस् +कृ+अण् । कुम्भ+कार्+अ । कुम्भकारः । यहां कुम्भ कर्म उपपद होने पर 'डुकृञ् करणें' (तना० उ०) धातु से इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७।२1११५ ) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। (२) काण्डलाव: । काण्ड कर्म उपपद 'लूञ् छेदने (क्रया० उ० ) धातु से पूर्ववत् । (३) वेदाध्यायः । वेद कर्म उपपद अधिपूर्वक 'इङ् अध्ययने' (अदा०आ०) धातु से (४) चर्चापार: । चर्चा कर्म उपपद णिजन्त ' पालनपूरणयो:' (क्रया०प०) धातु पूर्ववत् । (५) यहां सर्वत्र 'उपपदमतिङ्' (२।२1१९ ) से उपपद समास होता है। 'कर्तृकर्मणोः कृति' (२ / ३ /६५ ) से कर्म में षष्ठी विभक्ति होती है। Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३३ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (२) हावामश्च ।२। प०वि०-हा-वा-म: ५१ च अव्ययपदम् । स०-हाश्च वाश्च माश्च एतेषां समाहारो हावाम्, तस्मात्-हावाम: (समाहारद्वन्द्वः)। अनु०--कर्मणि, अण् इति चानुवर्तते। अन्वय:-कर्मण्युपपदे हावामश्च धातोरण् । अर्थ:-कर्मणि कारके उपपढे हावामाभ्यो धातुभ्य: परोऽपि अण् प्रत्ययो भवति । क-प्रत्ययस्यापवाद: । उदा०-(हा) स्वर्ग हृयते इति स्वर्गह्रायः । (वा) तन्तुं वयते इति तन्तुवायः। (मा) धान्यं मिमीते इति धान्यमायः। आर्यभाषा-अर्थ-(कर्मीण) कर्म कारक उपपद होने पर (हावाम:) हा, वा, मा (धातो:) धातुओं से परे (च) भी (अण) अण् प्रत्यय होता है। उदा०-(हा) स्वर्ग हयते इति स्वर्गहायः । स्वर्ग की स्पर्धा करनेवाला। (वा) तन्तुं वयते इति तन्तुवाय: । तन्तु को फैलनेवाला-जुलाहा। (मा) धान्यं मिमीते इति धान्यमाय: । धान्य (अन्न) को मापनेवाला। सिद्धि-(१) स्वर्गहायः। यहां स्वर्ग कर्म उपपद हञ स्पर्धायाम् (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय होता है। आदेच उपदेशेऽशिति' (६।१।४४) से आत्त्व, 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से 'युक्’ आगम होता है। (२) तन्तुवाय:। यहां तन्तु कर्म उपपद वञ् तन्तुसन्ताने' (भ्वा० उ०) धातु से पूर्ववत्। (३) धान्यमाय: । यहां धान्य कर्म उपपद 'माङ् माने (जु०आ०) धातु से पूर्ववत्। विशेष-यहां आतोऽनुपसर्गे कः' (३।२।३) से क-प्रत्यय प्राप्त था। उसका यह पुरस्ताद् अपवाद है। क: (१) आतोऽनुपसर्गे कः।३। प०वि०-आत: ५ ६१ अनुपसर्गे ७१ कः १।१। स०-न विद्यते उपसर्गो यस्य सोऽनुपसर्गः, तस्मिन्-अनुपसर्गे (बहुव्रीहिः)। Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-कर्मणि इत्यनुवर्तते। अन्वय:-कर्मण्युपपदेऽनुपसर्गे आतो धातो: कः। अर्थ:-कर्मणि कारके उपपदे अनुपसर्गे-उपसर्गरहितेभ्य आकारान्तेभ्यो धातुभ्य: क: प्रत्ययो भवति । अण्-प्रत्ययस्यापवाद: । उदा०-(दा) गां ददातीति गोद: । कम्बलं ददातीति कम्बलदः । (त्रा) पाणिं त्रायते इति पार्णित्रम् । अङ्गुलीस्त्रायते इति अङ्गुलित्रम्। आर्यभाषा-अर्थ-(कमणि) कर्म कारक उपपद होने पर (अनुपसर्गे) उपसर्गरहित (आत:) आकारान्त (धातो:) धातुओं से परे (क:) क-प्रत्यय होता है। उदा०-(दा) गां ददातीति गोदः । गौ का दान करनेवाला-यजमान। कम्बलं ददातीति कम्बलदः । कम्बल का दान करनेवाला-धनवान्। (त्रा) पाणिं त्रायते इति पार्णित्रम् । पादतल की रक्षा करनेवाला-जूता। अङ्गुलीस्त्रायते इति अङ्गुलित्रम्। अगुलियों की रक्षा करनेवाला-दस्ताना। सिद्धि-(१) गोद: । यहां गौ कर्म उपपद होने पर दाज दाने (जु०3०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है। 'क' प्रत्यय के कित्' होने से 'आतो लोप इटि च (६ ।४।६४) से 'दा' के आ का लोप होता है। ऐसे ही कम्बल कर्म उपपद होने पर-कम्बलदः। (२) पाणित्रम् । यहां पाणि कर्म उपपद होने पर त्रैङ् पालने' (भ्वा०आ०) धातु से पूर्ववत् कार्य है। ऐसे ही-अङ्गुलित्रम् । क: (२) सुपि स्थः ।४। सूचना-अत्र योगविभागः कर्तव्यः (क) सुपि। प०वि०-सुपि ७।१। अनु०-आत:, क इति चानुवर्तते। अन्वय:-सुप्युपपदे आतो धातो: क: । अर्थ:-सुबन्ते उपपदे आकारान्तेभ्यो धातुभ्य: पर: क: प्रत्ययो भवति। उदा०-(पा) द्वाभ्यां पिबतीति द्विपः। पादै: पिबतीति पादपः । कच्छेन पिबतीति कच्छपः । Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १३५ आर्यभाषा-अर्थ-(सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (आत:) आकारान्त (धातो:) धातुओं से परे (क:) 'क' प्रत्यय होता है। उदा०-(पा) द्वाभ्यां पिबतीति द्विपः । सूंड और मुख दोनों से पानी पीनेवाला-हाथी। पादै: पिबतीति पादप: । पांवों से पानी पीनेवाला-वृक्ष। कच्छेन पिबतीति कच्छपः । कच्छ नामक अङ्गविशेष से पानी पीनेवाला-कछुआ। सिद्धि-द्विप: । यहां द्वि सुबन्त उपपद होने पर 'पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क' प्रत्यय है। 'आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'पा' के आ का लोप हो जाता है। ऐसे ही पाद और कच्छ सुबन्त उपपद होने पर 'पा' धातु से-पादप: और कच्छपः। (ख) स्थः । प०वि०-स्थ: ५।१।। अनु०-सुपि, क इति चानुवर्तते। अन्वय:-सुप्युपपदे स्थो धातो: क: । अर्थ:-सुबन्ते उपपदे स्था-धातो: पर: क: प्रत्ययो भवति । उदा०-(स्था) समे तिष्ठतीति-समस्थः । विषमे तिष्ठतीति विषमस्थः । योगविभाग: किमर्थ: ? कर्तरि कारके पूर्वयोग: । अनेन भावेऽर्थेऽपि क: प्रत्ययो यथा स्यात्-आखूनाम् उत्थानमिति-आखूत्थः । शलभानामुत्थानमिति-शलभोत्थः। __ आर्यभाषा-अर्थ-(सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (स्थ:) स्था (धातो:) धातु से (क:) 'क' प्रत्यय होता है। उदा०-(स्था) समे तिष्ठतीति समस्थः । सम अवस्था में रहनेवाला-योगी। विषमे तिष्ठतीति विषमस्थः । विषम अवस्था में रहनेवाला-साधारण जन। योग विभाग किसलिये किया है ? पहला सूत्र 'कर्तरि कृत् (३।४।६७) से 'कर्ता' अर्थ में होता है। इस सूत्र से स्था' धातु से 'भाव' अर्थ में भी क' प्रत्यय हो जाये इसलिए यह योगविभाग किया गया है। जैसे-आखूनाम् उत्थानम् आसूत्थः । चूहों का उठाव । शलभानामुत्थानम्-शलभोत्थः । शलभ (टिड्डी) नामक पतंगों का उठाव। सिद्धि-(१) समस्थ: । अधिकरण सम उपपद होने पर छा गतिनिवृत्तौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है। 'आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से स्था' के आ का लोप हो जाता है। विषम उपपद होने पर-विषमस्थः । (२) आसूत्थः । यहां उद: स्थास्तम्भो: पूर्वस्य से स्था' के स् को पूर्वसवर्ण त् होता है। शेष पूर्ववत् है। शलभ उपपद होने पर-शलभोत्थः । Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् विशेष- अनुवृत्ति- इससे आगे कर्मणि और सुपि इन दोनों पदों की अनुवृत्ति है किन्तु सकर्मक धातुवाले सूत्रों में कमीण की और शेष सूत्रों में सुपि की अनुवृत्ति की जाती है। क: १३६ (३) तुन्दशोकयोः परिमृजापनुदोः । ५ । , प०वि० - तुन्द - शोकयोः ७।२ परिमृज- अपनुदो: ६ २ ( पञ्चम्यर्थे) । स०-तुन्दश्च शोकश्च तौ तुन्दशोकौ तयो: - तुन्दशोकयोः ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । परिमृजश्च अपनुद् च तौ परिमृजापनुदौ, तयो:-परिमृजापनुदो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । कः । अनु० - कर्मणि क इति चानुवर्तते । अन्वयः - तुन्दशोकयोः कर्मणोरुपपदयोः परिमृजापनुदिभ्यां धातुभ्यां अर्थ:-तुन्दशोकयोः कर्मणोरुपपदयोर्यथासंख्यं परिमृजापनुदिभ्यां धातुभ्यां परः कः प्रत्ययो भवति । उदा०-(तुन्दः) तुन्दं परिमार्ष्टि इति तुन्दपरिमृज आस्ते । (शोक: ) शोकमपनुदतीति-शोकापनुदः पुत्रः । आर्यभाषा-अर्थ- (तुन्दशोकयोः) तुन्द और शोक (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर यथासंख्य (परिमृजापनुदोः) परिमृज और अपनुद् (धातो: ) धातुओं से परे (कः) क - प्रत्यय होता है । उदा०- (तुन्द) तुन्दं परिमाष्टति - तुन्दपरिमृजः । तुन्द - महोदर का परिमार्जन करनेवाला-आलसी । (शोक) शोकमपनुदतीति-शोकापनुदः । शोक को भगानेवाला दूर पुत्र । सिद्धि - (१) तुन्दपरिमृजः। यहां तुन्द कर्म उपपद होने पर 'मृष शुद्ध' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है । 'क' प्रत्यय के कित्' होने से 'मृजेर्वृद्धि:' (७/२1११४) से प्राप्त वृद्धि का 'क्ङिति च ' (१1१1५) से प्रतिषेध हो जाता है । (२) शोकापनुदः | यहां शोक कर्म उपपद होने पर 'गुद प्रेरणें' (तु०प०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है । 'क' प्रत्यय के कित्' होने से 'घुगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८६ ) से प्राप्त लघूपध गुण का क्ङिति च ' (१1१14 ) से प्रतिषेध हो जाता है। Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १३७ क: (४) प्रे दाज्ञः।६! प०वि०-प्रे ७।१ दा-ज्ञ: ५।१। स०-दाश्च ज्ञाश्च एतयो: समाहारो दाज्ञम्, तस्मात्-दाज्ञ: (समाहारद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि, क इति चानुवर्तते। अन्वय:-कणि प्रे-चोपपदे दाज्ञाभ्यां धातुभ्यां पर: क: प्रत्ययो भवति। उदा०-(दा) सर्वं प्रददातीति सर्वप्रद: । (ज्ञा) पन्थानं प्रजानातीति पथिप्रज्ञः। आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणि) कर्म कारक और (प्रे) प्र-उपसर्ग उपपद होने पर (दा-ज्ञ:) दा और ज्ञा धातु से परे (क:) 'क' प्रत्यय होता है। उदा०-(हा) सर्वं प्रददातीति सर्वप्रदः । सर्वस्व प्रदान करनेवाला। (ज्ञा) पन्थानं प्रजानातीति पथिप्रज्ञः । मार्ग को यथावत् जाननेवाला। सिद्धि-सर्वप्रदः । यहां 'सर्व' कर्म और 'प्र' उपसर्ग उपपद होने पर दाने दाने' (जु०उ०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है। 'आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'दा' के आ का लोप होता है। (२) पथिप्रज्ञः। यहां पथिन्' कर्म और प्र' उपसर्ग उपपद होने पर जा अवबोधने' (क्रया०प०) धातु से पूर्ववत् 'क' प्रत्यय है। क: (५) समि ख्यः । प०वि०-समि ७।१ ख्य: ५।१। अनु०-कर्मणि, क इति चानुवर्तते । अन्वय:-कर्मणि समि चोपपदे ख्यो धातो: कः । अर्थ:-कणि कारके सम्-उपसर्गे चोपपदे ख्या-धातो: पर: क: प्रत्ययो भवति। उदा०- (ख्या) गा: संचष्टे इति गोसंख्यः । Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(कमणि) कर्म कारक और (समि) सम्-उपसर्ग उपपद होने पर (ख्यः) ख्या (धातो:) धातु से परे (क:) 'क' प्रत्यय होता है। उदा०-(ख्या) गा: संचष्टे इति गोसंख्यः । गौओं की संख्या करनेवाला। सिद्धि-गोसंख्यः । यहां गौ कर्म और सम् उपसर्ग उपपद होने पर 'चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि' (अदा०आ०) धातु से क' प्रत्यय है। चक्षिङ: ख्या' (२।४।५४) से चक्षिङ्' के स्थान में ख्याञ्-आदेश होता है। आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'ख्या' के आ का लोप होता है। विशेष-ख्या-यहां चक्षिङः ख्याज' (२।४।५४) से जो चक्षिड' के स्थान में ख्या' आदेश होता है उसी का यहां ग्रहण किया जाता है, 'ख्या प्रकथने (अदा०प०) धातु का नहीं है, क्योंकि उसका सम्-उपसर्गपूर्वक प्रयोग नहीं होता है। टक् (१) गापोष्टक् ।। प०वि०-गापो: ६ ।२ पञ्चम्यर्थे । टक् १।१ । स०-गाश्च पाश्च तौ गापौ, तयो:-गापोः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) । अनु०-कर्मणि, अनुपसर्गे इति चानुवर्तते । अन्वय:-कर्मण्यनुपसर्गे चोपपदे गापाभ्यां धातुभ्यां टक्। अर्थ:-कर्माण कारकेऽनुपसर्गे चोपपदे गापाभ्यां धातुभ्यां परष्टक् प्रत्ययो भवति। उदा०-(गा) शक्रं गायतीति शक्रग:। साम गायतीति सामगः । स्त्रियाम्-शक्रगी। सामगी। (पा) सुरां पिबतीति सुरापः । शीधुं पिबतीति शीधुप: । स्त्रियाम्-सुरापी। शीधुपी। आर्यभाषा-अर्थ-(कर्मणि) कर्म कारक और (अनुपसर्गे) उपसर्गरहित उपपद होने पर (गापो) 'गा' और 'पा' (धातो:) धातु से परे (टक्) 'टक्' प्रत्यय होता है। उदा०-(गा) शक्रं गायतीति शक्रगः । इन्द्र देवता की स्तुति करनेवाला। साम गायतीति गायतीति सामगः । साम-वेद का गान करनेवाला। स्त्रीलिङ्ग में-शक्रगी। इन्द्र देवता की स्तुति करनेवाली नारी। सामगी। सामवेद का गान करनेवाली नारी। (पा) सुरां पिबतीति सुरापः। सुरा का पान करनेवाला। शीधं पिबतीति शीधपः । अंग्ररी शराब का पान करनेवाला। स्त्रीलिङ्ग में-सुरापी। सुरा का पान करनेवाली नारी। शीधुपी। अंगूरी शराब का पान करनेवाली नारी। Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १३६ सिद्धि-(१) शक्रगः। यहां शक्र कर्म उपपद तथा अनुपसर्ग गै शब्दे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से टक्' प्रत्यय है। टक्' प्रत्यय के कित् होने से आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'गा' के आ का लोप होता है। टक्’ प्रत्यय के 'टित्' होने से स्त्रीलिङ्ग में 'टिड्ढाणञ्०' (४।१।१५) से 'डी' प्रत्यय होता है-शक्रगी। ऐसे ही-सामग: और सामगी। (२) सुरापः । यहां सुरा कर्म उपपद तथा अनुपसर्ग 'पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से टक' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। अच् (१) हरतेरनुधमनेऽच् ।६। प०वि०-हरते: ५।१ अनुद्यमने ७ ।१ अच् १।१ । स०-उद्यमनम् उत्क्षेपणम्, न उद्यमनमिति अनुद्यमनम्, तस्मिन्अनुद्यमने (नञ्तत्पुरुषः)। अनु०-कर्मणि इत्यनुवर्तते। अन्वय:-कर्मण्यनुद्यमने हरतेर्धातोरच् । अर्थ:-कर्मणि कारके उपपदेऽनुद्यमनेऽर्थे वर्तमानाद् हृञ्-धातो: परोऽच् प्रत्ययो भवति । अण्-प्रत्ययस्यापवाद: । उदा०-(ह) अंशं हरतीति-अंशहर: । रिक्थं हरतीति-रिक्थहरः । आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (अनुद्यमने) ऊपर उठाना अर्थ को छोड़कर (हरते:) हृञ् (धातो:) धातु से परे (अच्) अच् प्रत्यय होता है। यह अण् प्रत्यय का अपवाद है। उदा०-(ह) अंशं हरतीति अंशहरः । अंश-भाग को ग्रहण करनेवाला-राजा। रिक्थं हरतीति-रिक्थहरः । दायभाग के धन को ग्रहण करनेवाला-दायभागी। सिद्धि-अंशहरः। यहां अंश कर्म उपपद होने पर 'अनुद्यमन' अर्थ में हृञ् हरणे' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से 'अच्' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३ १८४) से 'ह' धातु को गुण होता है। ऐसे ही-रिक्थहरः। अच् (२) वयसि च।१०। प०वि०-वयसि ७।१ च अव्ययपदम् । वय: आयुः, तस्मिन् वयसि। अनु०-कर्मणि, हरते:, अच् इत्यनुवर्तते । Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी - प्रवचनम् अन्वयः - कर्मण्युपपदे हरतेर्धातोर्वयसि चाऽच् । अर्थ:- कर्मणि कारके उपपदे हृञ्धातोः परो वयसि गम्यमानेऽपि प्रत्ययो भवति । अच् १४० कालकृता शरीरावस्था यौवनादिकं वयः । यद् उद्यमनम् (उत्क्षेपणम्) क्रियमाणं सम्भाव्यमानं वा वयो गमयति तत्रायं प्रत्ययविधिर्भवति । उदा०- (हृ) अस्थि हरतीति - अस्थिहरः श्वा । कवचं हरतीतिकवचहरः क्षत्रियकुमारः । आर्यभाषा- अर्थ - (कर्मण) कर्म कारक उपपद होने पर (हरते :) हृञ् (धातोः ) धातु से परे ( वयसि ) आयु प्रकट होने पर (च) भी (अच्) अच् प्रत्यय होता है। उदा०- (ह) अस्थि हरतीति- अस्थिहरः श्वा । हड्डी को उठानेवाला कुत्ता । कयचं हरतीति कवचहर: क्षत्रियकुमारः । कवच को धारण कर सकनेवाला राजकुमार । सिद्धि-अस्थिहर: । यहां अस्थि कर्म उपपद होने पर 'हृञ् हरणे' ( वा०3०) धातु से इस सूत्र से ‘अच्' प्रत्यय है । पूर्ववत् हृ' धातु को गुण होता है - कवचहर: । यहां दोनों स्थानों पर श्वा और राजकुमार की वय = युवावस्था प्रकट हो रही है। अच् (३) आङि ताच्छील्ये |११| प०वि० - आङि ७ । १ ताच्छील्ये ७ । १ । स० तस्य शीलमिति तच्छीलम्, तच्छीलस्य भावस्ताच्छील्यम्, तस्मिन् ताच्छील्ये (षष्ठीतत्पुरुषस्ततो तद्धितवृत्तिः ) । अनु०-कर्मणि, हरते:, अच् इति चानुवर्तते । अन्वयः - कर्मण्याङि चोपपदे हरतेर्धातोरच् ताच्छील्ये । अर्थ:-कर्मणि कारके आङ् - उपसर्गे चोपपदे हृञ् धातोः परोऽच् प्रत्ययो भवति, ताच्छील्ये गम्यमाने । - उदा०-पुष्पाण्याहरतीति-पुष्पाहरः । फलान्याहरतीति- फलाहरः । आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणि) कर्म कारक और (आङि) आङ् उपसर्ग उपपद होने पर (हरते:) हञ् (धातोः) धातु से परे (अच्) अच् प्रत्यय होता है ( ताच्छील्ये) यदि आहरण क्रिया में उसका स्वभाव प्रकट हो । उदा०- -(हृ) पुष्पाण्याहरतीति- पुष्पाहरः । फूलों को निष्कामभाव से लानेवाला । फलान्याहरतीति- फलाहरः । फलों को निष्कामभाव से लानेवाला । Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १४१ सिद्धि - पुष्पाहर: । यहां पुष्प कर्म और आङ् उपसर्ग उपपद होने पर हृञ् हरणें' (भ्वा०3०) धातु से इस सूत्र से 'अच्' प्रत्यय है । पूर्ववत् 'हृ' धातु को गुण होता है। ऐसे ही - फलाहरः । अच् (४) अर्हः ।१२ । प०वि० - अर्हः ५ ।१ । अनु० - कर्मणि, अच् इति चानुवर्तते । अन्वयः-कर्मण्युपपदेऽर्हो धातोरच् । अर्थ:-कर्मणि कारके उपपदे अर्ह - धातो: परोऽच् प्रत्ययो भवति । उदा०- (अ) पूजामर्हतीति - पूजार्हा ब्राह्मणी । गन्धमर्हतीति-गन्धा नारी । मालामर्हतीति मालार्हा नारी । आर्यभाषा- अर्थ - (कर्मण) कर्म कारक उपपद होने पर (अर्ह: ) अर्ह (धातोः) धातु से परे (अच्) अच् प्रत्यय होता है। उदा०- - (अहं) पूजामर्हतीति- पूजार्हा ब्राह्मणी । पूजा के योग्य विदुषी नारी । गन्धमर्हति-गन्धार्हा। सुगन्ध लगानेवाली नारी । मालामर्हति - मालार्हा । माला धारण करनेवाली नारी । सिद्धि-पूजा। यहां पूजा कर्म उपपद होने पर 'अर्ह पूजायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'अच्' प्रत्यय है। स्त्रीलिङ्ग में 'अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४) से 'टाप्' प्रत्यय होता है। ऐसे ही गन्धार्हा आदि । अच् (५) स्तम्बकर्णयो रमि जपो ः | १३ | प०वि०-स्तम्ब-कर्णयोः ७ । २ रमि जपो ६ २ (पञ्चम्यर्थे) । सo - स्तम्बश्च कर्णश्च तौ स्तम्बकर्णौ तयोः स्तम्बकर्णयोः । रमिश्च जप् च तौ रमिजपौ, तयो: रमिजपो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - सुपि इत्यनुवर्तते न कर्मणि । अन्वयः - स्तम्बकरणयोः सुपोरुपपदयोः रमिजपिभ्यां धातुभ्यामच् । अर्थः-स्तम्बकर्णयोः सुबन्तयोरुपपदयोर्यथासंख्यं रमिजपिभ्यां धातुभ्यां परोऽच् प्रत्ययो भवति । Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०- (स्तम्बः ) स्तम्बे रमते इति स्तम्बेरम: हस्ती | ( कर्ण: ) कर्णे जपतीति कर्णेजप: सूचक : (पिशुन: ) । १४२ आर्यभाषा-अर्थ-(स्तम्बकर्णयोः) स्तम्ब और कर्ण (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर यथासंख्य (रमिजपोः) रम, जप् धातु से परे (अच्) अच् प्रत्यय होता है। उदा०- (स्तम्ब) स्तम्बे रमते इति स्तम्बेरम:- हस्ती । स्तम्ब= वृक्षों की शाखा अथवा घास के समूह में रमण करनेवाला- हाथी । (कर्ण) कर्णे जपतीति कर्णेजप: - सूचकः । कान में कुछ कहनेवाला - जुगलखोर । सिद्धि - (१) स्तम्बेरम: । यहां सप्तम्यन्त सुबन्त स्तम्ब उपपद होने पर 'रमु क्रीडायाम्' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'अच्' प्रत्यय है । हलन्ताद् सप्तम्याः संज्ञायाम्' (६।३।७) से समास में सप्तमी विभक्ति का अलुक् होता है। (२) कर्णेजप: । यहां सप्तम्यन्त सुबन्त कर्ण उपपद होने पर 'जप व्यक्तायां वाचि मानसे च' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'अच्' प्रत्यय है। शेष पूर्ववत् । अच् (६) शमि धातोः संज्ञायाम् | १४ | प०वि० - शमि ७ ।१ धातो: ५ ।१ संज्ञायाम् ७ ।१ । अनु०-अच् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-शम्युपपदे धातोरच् संज्ञायाम् । अर्थ:-शमि उपपदे धातुमात्रात् परोऽच् प्रत्ययो भवति संज्ञायां विषये । उदा०-(शम्) शं करोतीति - शङ्करः । शं भवतीति शंभव: । शं वदतीति शंवदः । आर्यभाषा - अर्थ - (शमि) शम् उपपद होने पर ( धातो: ) धातुमात्र से परे (अच्) अच् प्रत्यय होता है (संज्ञायाम्) संज्ञा विषय में । उदा०- ( शम्) शं करोतीति शङ्करः । शम् = सुख देनेवाला - भगवान् । शं भवतीति-शंभवः। सुखस्वरूप ईश्वर । शं वदतीति शंवदः । सुख का उपदेश करनेवाला - ऋषि । सिद्धि- (१) शङ्करः | यहां शम् उपपद होने पर डुकृञ् करणे' (तना० उ०) धातु से इस सूत्र से 'अच्' प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७।३।८४) से 'कृ' को गुण होता है। Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (२) शम्भव: । 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) से पूर्ववत् । (३) शंवदः । वेद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) से पूर्ववत् । विशेष - धातु- धातु की अनुवृत्ति होने पर भी फिर 'धातो:' पद का ग्रहण इसलिये किया है शम् उपपद होने पर धातु से संज्ञा विषय में 'अच्' प्रत्यय ही हो, 'कृञो हेतुताच्छील्यानुलोम्येषु' (३ 1 २ 1 २०९ से 'ट' प्रत्यय न हो। जैसे- शङ्करा नाम परिव्राजिका । शङ्करा नाम शकुनिका, तच्छीला च । अच् (७) अधिकरणे शेतेः । १५ । प०वि०-अधिकरणे ७ ११ शेते: ५ । १ । अनु०-सुपि, अच् इति चानुवर्तते । अन्वयः - अधिकरणे सुप्युपपदे शेतेर्धातोरच् । १४३ अर्थः-अधिकरणे सुबन्ते उपपदे शी - धातोः परोऽच् प्रत्ययो भवति । उदा०- ( शीङ् ) खे शेते इति खशय: । गर्ते शेते इति - गर्तशय: । आर्यभाषा-अर्थ- (अधिकरणे) अधिकरण (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (शेते: ) शीङ् (धातोः) धातु से परे (अच्) अच्-प्रत्यय होता है। उदा०- - ( शीङ्) खे शेते इति खशयः । आकाश में रहनेवाला । वृक्ष की शाखा । गर्ते शेते इति-गर्तशय: । गड्ढे में रहनेवाला, खम्भा । सिद्धि - (१) खशय: । यहां अधिकरण सुबन्त 'ख' उपपद होने पर 'शीङ् स्वप्ने' ( अदा० आ०) धातु से इस सूत्र से 'अच्' प्रत्यय है । 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'शी' धातु को गुण होता है। ऐसे ही - गर्तशयः । विशेष- शीङ् धातु का अर्थ सोना है, किन्तु यहां प्रकरणवश रहना अर्थ लिया जाता है 'अनेकार्था हि धातवो भवन्ति' ( महाभाष्यम्) । ट: (१) चरेष्टः । १६ । प०वि०-चरे: ५ ।१ टः १ । १ । अनु०- सुपि, अच्, अधिकरणे इति चानुवर्तते । अन्वयः - अधिकरणे सुप्युपपदे चरेर्धातोरच् । अर्थ:-अधिकरणे सुबन्ते उपपदे चर- धातोः परोऽच् प्रत्ययो भवति । Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् ___ उदा०-(चर्) कुरुषु चरतीति-कुरुचर: । स्त्रियाम्-कुरुचरी। मद्रेषु चरतीति-मद्रचर: । स्त्रियाम्-मद्रचरी। आर्यभाषा-अर्थ-(अधिकरणे) अधिकरण (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (चरे:) चर् (धातो:) धातु से परे (अच्) अच्-प्रत्यय होता है। उदा०-(चर्) कुरुषु चरतीति-कुरुचरः । कुरु देश में विचरण करनेवाला । स्त्रीलिङ्ग में-कुरुचरी। मद्रेषु चरतीति-मद्रचरः। मद्र देश में विचरण करनेवाला। स्त्रीलिङ्ग में-मद्रचरी। सिद्धि-कुरुचरः। यहां कुरु अधिकरण सुबन्त उपपद होने पर चर गतिभक्षणयो:' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ट' प्रत्यय है। 'ट' प्रत्यय के टित् होने से स्त्रीलिङ्ग में टिड्ढाणञ्' (४।१।१५) से डीप' प्रत्यय होता है-कुरुचरी। ऐसे ही-मद्रचरः । मद्रचरी। विशेष-दिल्ली और मेरठ प्रदेश का प्राचीन नाम कुरु' है। रावी और चनाब नदी के बीच का प्रदेश 'मद्र' कहाता है। ट: (२) भिक्षासेनाऽऽदायेषु च।१७। प०वि०-भिक्षा-सेना-आदायेषु ७।३ च अव्ययपदम्। स०-भिक्षा च सेना च आदायश्च ते भिक्षासेनाऽऽदायाः, तेषुभिक्षासेनाऽऽदायेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-सुपि, चरे:, ट इति चानुवर्तते। अन्वय:-भिक्षासेनाऽऽदायेषु च सुप्सूपपदेषु चरेर्धातोष्टः । अर्थ:-भिक्षासेनाऽऽदायेषु सुबन्तेषु उपपदेषु चर-धातो: परष्ट: प्रत्ययो भवति। उदा०-(भिक्षा) भिक्षां चरतीति भिक्षाचर: । (सेना) सेनां चरतीति सेनाचर:। (आदाय) आदाय चरतीति आदायचरः। आर्यभाषा-अर्थ-(भिक्षासेनाऽऽदायेषु) भिक्षा, सेना, आदाय (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (चरे:) चर् (धातो:) धातु से परे (अच्) अच् प्रत्यय होता है। उदा०-(भिक्षा) भिक्षां चरतीति भिक्षाचरः। भिक्षा को घूम-घूमकर अर्जित करनेवाला। यहां चर्' धातु घूमकर अर्जन करने अर्थ में है। (सेना) सेनां चरतीति सेनाचरः। सेना में भर्ती (प्रविष्ट) होनेवाला। यहां चर्' धातु प्रवेश अर्थ में हैं। (आदाय) आदाय चरतीति आदायचर: । लेकर खानेवाला, वापिस न देनेवाला। Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १४५ सिद्धि-भिक्षाचरः। यहां भिक्षा सुबन्त उपपद होने पर चर गतिभक्षणयोः' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ट' प्रत्यय है। ऐसे ही-सेनाचर: और आदायचरः। विशेष-धातु अर्थ-पाणिनीय धातुपाठ में जो धातुओं के अर्थ बतलाये गये हैं वे केवल उदाहरणमात्र हैं “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति” (महाभाष्यम्)। ट: (३) पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सर्तेः।१८। प०वि०-पुर:-अग्रत:-अग्रेषु ७।३ सर्ते: ५ ।१ । स-पुरश्च अग्रतश्च अग्रे च ते-पुरोऽग्रतोऽग्रय:, तेषु पुरोऽग्रतोऽग्रेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-सुपि, ट इति चानुवर्तते। अन्वयः-पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सुप्सूपपदेषु सर्तेर्धातोष्टः । अर्थ:-पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सुबन्तेषु उपपदेषु सृ-धातो: परष्ट: प्रत्ययो भवति। उदा०-(पुरः) पुर: सरतीति पुरस्सरः। (अग्रत:) अग्रत: सरतीति अग्रतस्सरः । (अग्रे) अग्रे सरतीति अग्रेसरः । आर्यभाषा-अर्थ-(पुरोऽग्रतोऽग्रेषु) पुरः, अग्रत:, अग्रे (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (सर्ते:) सृ (धातोः) धातु से परे (ट:). 'ट' प्रत्यय होता है। उदा०-(पुर:) पुर: सरतीति पुरस्सरः । पहले चलनेवाला। (अग्रत:) अग्रत: सरतीति अग्रतस्सरः । आगे से चलनेवाला। (अग्रे) अग्रे सरतीति अग्रेसरः । आगे चलनेवाला। यहां 'अग्रे' शब्द एकारान्त निपातित है। सिद्धि-पुरस्सरः । यहां 'पुर:' उपपद होने पर 'सृ गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ट' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से सृ' धातु को गुण होता है। ऐसे ही-अग्रतस्सर: और अग्रेसरः । ट: (४) पूर्वे कर्तरि।१६। प०वि०-पूर्वे ७१ कर्तरि ७।१। अनु०-सुपि, टः, सर्ते: इति चानुवर्तते। अन्वय:-कर्तरि पूर्वे सुप्युपपदे सर्तेर्धातोष्टः । Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् । अर्थ:-कर्तृवाचिनि पूर्वे सुबन्ते उपपदे सृ-धातो: परष्ट: प्रत्ययो भवति। उदा०-(पूर्व:) पूर्व: सरतीति पूर्वसरः। आर्यभाषा-अर्थ-(कतरि) कर्तावाची (पूर्वे) पूर्व (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (सर्ते) सृ (धातो ) धातु से परे (ट:) 'ट' प्रत्यय होता है। उदा०-(पूर्व:) पूर्वः सरतीति पूर्वसरः । प्रथम चलनेवाला। सिद्धि-पूर्वसरः । यहां कर्तावाची पूर्व सुबन्त उपपद होने पर 'सृ गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ट' प्रत्यय है। पूर्ववत् सृ' धातु को गुण होता है। ट:-- (५) कृञो हेतुताच्छील्यानुलोम्येषु।२०। प०वि०-कृञ: ५।१ हेतु-ताच्छील्य-आनुलोम्येषु ७।३ । स०-तस्य शीलमिति तच्छीलम्, तच्छीलस्य भावः-ताच्छील्यम्। अनुलोमस्य भाव आनुलोम्यम्। हेतुश्च ताच्छील्यं च आनुलोम्यं च तानि-हेतुताच्छील्यानुलोम्यानि, तेषु-हेतुताच्छील्यानुलोम्येषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। हेतु:-ऐकान्तिकं कारणम् । ताच्छील्यम्=तत्स्वभावता। आनुलोम्यम् अनुकूलता। अनु०-कर्मणि, ट इति चानुवर्तते। अन्वय:-कर्मण्युपपदे कृञो धातोष्टो हेतुताच्छील्यानुलाम्येषु । अर्थ:-कर्माण कारके उपपदे कृञ्-धातो: परष्ट: प्रत्ययो भवति, हेतुताच्छील्यानुलोम्येषु गम्यमानेषु। उदा०-हितुः) शोकं करोतीति शोककरी कन्या। यश: करोति यशस्करी विद्या । कुलं करोतीति कुलकरं धनम्। (ताच्छील्यम्) श्राद्धं करोतीति श्राद्धकर: पुत्र: । (आनुलोम्यम्) प्रैषं करोतीति प्रेषकर: शिष्यः । वचनं करोतीति वचनकर: शिष्यः । आर्यभाषा-अर्थ-(कर्माण) कर्म कारक उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातो:) धातु से परे (ट:) 'ट' प्रत्यय होता है (हतुताच्छील्यानुलोम्येषु) हेतु-कारण, ताच्छील्य, उसका स्वभाव होना और आनुलोम्य अनुकूलता अर्थ प्रकट होने पर। Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४७ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः उदा०-हित) शोकं करोतीति शोककरी कन्या। शोक उत्पत्ति का कारण कन्या। यश: करोतीति यशस्करी विद्या। यश की उत्पत्ति का कारण विद्या। कुलं करोतीति कुलकरं धनम् । कुल के निर्माण का कारण धन। (ताच्छील्य) श्राद्धं करोतीति श्राद्धकरः पुत्रः। श्रद्धा से सेवा-शुश्रूषा करनेवाला पुत्र। (आनुलोम्य) प्रैषं करोतीति प्रेषकर: शिष्यः । आज्ञा के अनुकूल आचरण करनेवाला शिष्य । वचनं करोतीति वचनकर: शिष्यः । गुरुवचन के अनुकूल कार्य करनेवाला शिष्य। सिद्धि-शोककरी। यहां शोक कर्म उपपद होने पर 'डुकृञ् करणे' (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से 'ट' प्रत्यय है। ‘सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'कृ' धातु को गुण होता है। 'ट' प्रत्यय के टित् होने से स्त्रीलिङ्ग में टिड्ढाणञ्' (४।१।१५) से 'डीप्' प्रत्यय होता है। ऐसे ही-यशस्करी आदि पद सिद्ध करें। ट:(६) दिवाविभानिशाप्रभाभास्कारान्तानन्तादिबहुनान्दीकिंलिपिलिबिबलिभक्तिकर्तृचित्रक्षेत्रसंख्याजङ्घा बाह्वहर्यत्तद्धनुररुष्षु ।२१। प०वि०-दिवा-विभा-निशा-प्रभा-भास्-कार-अन्त-अनन्त-आदिबहु-नान्दी-किम्-लिपि-लिबि-बलि-भक्ति-कर्तृ-चित्र-क्षेत्र-संख्या-जङ्घाबाहु-अहर्-यत्-तत्-धनुर्-अरुष्षु ७।३।। स०-दिवा च विभा च निशा च प्रभा च भास् च कारश्च अन्तश्च अनन्तश्च आदिश्च बहुश्च नान्दी च किं च लिपिश्च बलिश्च भक्तिश्च कर्ता च चित्रं च क्षेत्रं च संख्या च जङ्घा च बाहुश्च अहश्च यच्च तच्च धनुश्च अरुश्च तानि-दिवा०अरूंषि, तेषु-दिवा०अरुषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि, सुपि, कृञः, ट इति चानुवर्तते । अन्वय:-दिवा०अरुषु कर्मसु सुपि चोपपदे कृत्रो धातोष्ट: । अर्थ:-दिवादिषु कर्मसु सुबन्ते चोपपदे कृञ्-धातो: परष्ट: प्रत्ययो भवति । अत्र दिवाशब्दोऽधिकरणवाची, तेन 'सुपि' इति सम्बध्यते, शेषैश्च 'कर्मणि' इति। उदा०-(दिवा) दिवा (प्राणिनश्चेष्टायुक्तान्) करोतीति-दिवाकरः । (विभा) विभां करोतीति विभाकरः। (निशा) निशां करोतीति निशाकरः । Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् १४८ ( प्रभा) प्रभां करोतीति प्रभाकर: । ( भास् ) भासं करोतीति भास्करः । (कार: ) कारं करोतीति कारकर: । (अन्तः) अन्तं करोतीति अन्तकरः । ( अनन्तः ) अनन्तं करोतीति अनन्तकरः । ( आदि :) आदिं करोतीति आदिकरः । (बहु) बहुं करोतीति बहुकर: । ( नान्दी ) नान्दीं करोतीति नान्दीकर: । (किम्) किं करोतीति किङ्करः । ( लिपि: ) लिपिं करोतीति लिपिकर: । (लिबि: ) लिबिं करोतीति लिबिकरः । (बलिः) बलिं करोतीति बलिकर: । (भक्ति:) भक्ति करोतीति भक्तिकरः । (कर्तृ) कर्तारं करोतीति कर्तृकर: । (चित्रम्) चित्रं करोतीति चित्रकर: । (क्षेत्रम्) क्षेत्रं करोतीति क्षेत्रकरः । संख्या- (एक) एकं करोतीति एककर: । (द्वि) द्वे करोतीति द्विकर: । (त्रि) त्रीणि करोतीति त्रिकर: । ( जङ्घा) जङ्घां करोतीति जङ्घाकर: । (बाहुः) बाहुं करोतीति बाहुकर: । (अह:) अहः करोतीति अहस्कर: । (यत्) यत् करोतीति यत्कर: । (तत्) तत् करोतीति तत्करः । (धनुः ) धनुः करोतीति धनुष्करः । ( अरु: ) अरुः करोतीति अरुष्करः । आर्यभाषा - अर्थ - (दिवा० अरुष्षु) दिवा, विभा, निशा, प्रभा, भास्, कार, अन्त, अनन्त, आदि, बहु, नान्दी, किम्, लिपि, लिबि, बलि, भक्ति, कर्तृ, चित्र, क्षेत्र, संख्यावाची शब्द, जंघा, बाहु, अहः, यत्, तत्, धनु: अरु: (कर्मणि) कर्म कारक और (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातो:) धातु से परे (ट) 'ट' प्रत्यय होता है। यहां दिवा शब्द अधिकरण कारकवाची है अत: उसका सुपि= सुबन्त उपपद के साथ सम्बन्ध है और शेष का कर्मणि= कर्म उपपद से सम्बन्ध है । उदा०-1 - (दिवा) दिवा (प्राणिनचेष्टायुक्तान् ) करोतीति दिवाकरः । दिवा = दिन में प्राणियों को चेष्टायुक्त करनेवाला (सूर्य) । (विभा) विभां करोतीति विभाकरः । विशिष्ट दीप्ति करनेवाला (सूर्य) । (निशा) निशां करोतीति निशाकरः । निशा को बनानेवाला ( चन्द्रमा) । ( प्रभा) प्रभां करोतीति प्रभाकर: । प्रकृष्ट दीप्ति करनेवाला (सूर्य)। (भास्) भासं करोतीति भास्करः । भा:= दीप्ति करनेवाला (सूर्य) । (अन्त) अन्तं करोतीति अन्तकरः । अन्त करनेवाला (मृत्यु) । (अनन्त) अनन्तं करोतीति अनन्तकरः । अनन्त जगत् को बनानेवाला (ईश्वर) । (आदि) आदिं करोतीति आदिकरः । आरम्भ करनेवाला । (बहु) बहुं करोतीति बहुकरः । बड़ा कार्य करनेवाला । ( नान्दी) नान्दीं करोतीति नान्दीकर: । नाटक के प्रारम्भ में नान्दीपाठ करनेवाला। (किम् ) किं करोतीति किङ्कः । कुछ करनेवाला (नौकर) । (लिपि) लिपिं करोतीति लिपिकर: । लिपि=पुस्तक आदि की नकल करनेवाला । (लिबि) लिबिं करोतीति लिबिकरः । लिब शब्द लिपि का Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १४६ पर्यायवाची है। (बलि) बलिं करोतीति बलिकरः । बलिदान करनेवाला। (भक्ति) भक्ति करोतीति भक्तिकरः। ईश्वर की भक्ति करनेवाला भक्त। (कर्तृ) कर्तारं करोतीति कर्तकरः । कर्ता को उत्साहित करनेवाला। (चित्र) चित्रं करोतीति चित्रकरः । चित्र बनानेवाला। (क्षेत्र) क्षेत्रं करोतीति क्षेत्रकरः। खेत को उत्तम बनानेवाला किसान। संख्या-(एक) एकं करोतीति एककरः। एक बनानेवाला। (द्वि) द्वे करोतीति द्विकरः । दो बनानेवाला। (त्रि) त्रीणि करोतीति त्रिकरः। तीन बनानेवाला। (जङ्घा) जङ्घां करोतीति जवाकरः । दौड़नेवाला। (बाहु) बाहुं करोतीति बाहुकरः । बाहु से कार्य करनेवाला पुरुषार्थी। (यत्) करोतीति यतकरः। जिस किसी कार्य को करनेवाला। (तत्) तत् करोतीति तत्करः। उसी (निर्धारित) कार्य को करनेवाला। (धनुः) धनुः करोतीति धनुष्करः। धनुष बनानेवाला। (अरु:) अरु: करोतीति अरुष्करः । घाव करनेवाला। सिद्धि-(१) दिवाकरः । अधिकरणवाची दिवा' उपपद होने पर डुकृञ् करणे (तनाउ०) धातु से 'ट' प्रत्यय होता है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७ ।३।८४) से कृ' को गुण होता है। (२) भास्करः । यहां भास् के सकार को 'कुप्वोक पौ च' (८।३।४८) से जिह्वामूलीय अथवा विसर्जनीय नहीं होता क्योंकि सूत्र में सकार का उच्चारण किया गया है अथवा 'कस्कादिषु च' (८।३।४८) से सत्व होता है। (३) कारकरः । कर एव कारः। यहां प्रज्ञादिभ्यश्च' (५।४।३८) से स्वार्थ में 'अण्' प्रत्यय है-कारः। (४) बहुकरः। यहां संख्या का पृथक् ग्रहण करने से संख्यावाची बहु शब्द का ग्रहण नहीं किया जाता अपितु विपुल अर्थ का ग्रहण किया जाता है। (५) अहस्करः। यहां 'अहन्' शब्द के न् को रोऽसुपि (८।२।६९) से रेफ और खरवसानयोर्विसर्जनीय:' (८।३।१५) से रेफ को विसर्जनीय तथा अत: कृकमि०' (८।३।४६) से विसर्जनीय को सत्व होता है। (६) अरुष्करः। यहां 'अरुस्' शब्द के स् को 'नित्यं समासेऽनुत्तरपदस्थस्य' (८।३।४५) से षत्व होता है। ट: (७) कर्मणि भृतौ।२२। प०वि०-कर्मणि ७।१ भृतौ ७।१ । भूति: वेतनम्, कर्ममूल्यमित्यर्थः । अनु०-कर्मणि, कृञः, ट इत्यनुवर्तते। अन्वय:-कर्मणि कर्मण्युपपदे कृञो धातोष्टो भृतौ। Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-कर्मकारके कर्मशब्दे उपपदे कृञ्-धातो: परष्ट: प्रत्ययो भवति, भृतौ गम्यमानायम्। उदा०-(कृ) कर्म करोतीति कर्मकर:-भृतकः । आर्यभाषा-अर्थ-(कमणि) कर्म कारक में (कर्माण) कर्म शब्द के उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातो:) धातु से परे (ट:) 'ट' प्रत्यय होता हो (भृतौ) यदि वहां वेतन अर्थ प्रकट हो। उदा०-(कृ) कर्म करोतीति कर्मकरः । कर्म का मूल्य प्राप्त करनेवाला नौकर। जो भूति नहीं लेता वह-कर्मकारः। सिद्धि-कर्मकरः। यहां कर्म कारक में कर्म' शब्द उपपद होने पर 'इकन करणे (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से 'ट' प्रत्यय है। पूर्ववत् कृ' को गुण होता है। ट-प्रतिषेधः(८) न शब्दश्लोककलहगाथावैरचाटुसूत्रमन्त्रपदेषु।२३। प०वि०-न अव्ययपदम्, शब्द-श्लोक-कलह-गाथा-वैर-चाटुसूत्र-मन्त्र-पदेषु ७।३। सo-शब्दश्च श्लोकश्च कलहश्च गाथा च वैरं च चाटुश्च सूत्रं च मन्त्रश्च पदं च तानि शब्द०पदानि, तेषु-शब्द०पदेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-कर्मणि, ट:, कृञ इति चानुवर्तते । अन्वय:-शब्द०पदेषु कर्मसूपपदेषु कृञो धातोष्टो न। अर्थ:-शब्दश्लोककलहगाथावैरचाटुसूत्रमन्त्रपदेषु कर्मसु उपपदेषु कृञ्-धातो: परष्ट: प्रत्ययो न भवति । अनेन प्रतिषद्धे 'कर्मण्यण' (३।२।१) इत्युत्सर्गोऽण् प्रत्ययो विधीयते। उदा०-(शब्द:) शब्दं करोतीति शब्दकारः। (श्लोक:) श्लोकं करोतीति श्लोककारः । (कलह:) कलहं करोतीति कलहकारः । (गाथा) गाथां करोतीति गाथाकारः। (वैरम्) वैरं करोतीति वैरकार: । (चाटुः) चाटुं करोतीति चाटुकारः। (सूत्रम्) सूत्रं करोतीति सूत्रकारः। (मन्त्र:) मन्त्रं करोतीति मन्त्रकारः। (पदम्) पदं करोतीति पदकार: । आर्यभाषा-अर्थ-(शब्द०पदेषु) शब्द, श्लोक, कलह, गाथा, वैर, चाटु, सूत्र, मन्त्र, पद (कर्मणि) इन कर्मों के उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातो:) धातु से परे (ट:) 'ट' Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १५१ प्रत्यय (न) नहीं होता है। इस सूत्र से प्रतिषेध होने पर 'कर्मण्यण्' (३1२1१ ) से उत्सर्ग अण् प्रत्यय होता है। उदा० ०- (शब्द) शब्दं करोतीति शब्दकारः । शब्द को बनानेवाला - वैयाकरण । (श्लोक) श्लोकं करोतीति श्लोककारः । श्लोक को बनानेवाला-कवि । ( कलह ) कलहं करोतीति कलहकारः । कलह करनेवाला - मूर्ख । (गाथा) गाथां करोतीति गाथाकारः । गाथा बनानेवाला-प्रचारक । (वैर) वैरं करोतीति वैरकारः । वैर करनेवाला शत्रु । (चाटु) चाटुं करोतीति चाटुकारः । चाटु= मीठी-मीठी बात करनेवाला - चापलूस । ( सूत्र ) सूत्रं करोतीति सूत्रकारः । सूत्र बनानेवाला- पाणिनिमुनि । (मन्त्र) मन्त्रं करोतीति मन्त्रकारः । वेदमन्त्र बनानेवाला ईश्वर अथवा मन्त्रार्थ का दर्शन करनेवाला - ऋषि । (पद) पदं करोतीति पदकारः । वेदमन्त्रों का पद विभाग करनेवाला - ऋषि। सिद्धि - (१) शब्दकारः । यहां 'शब्द' कर्म उपपद होने पर 'डुकृञ् करणे ( तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'ट' प्रत्यय का प्रतिषेध हो जाने पर 'कर्मण्यण्' (३1२1१ ) से उत्सर्ग 'अण्' प्रत्यय होता है । अण् प्रत्यय के णित् होने से 'अचो ञ्णिति' (७ 1२1११५) से 'कृ' को वृद्धि होती है। (२) ऐसे ही 'श्लोककार: ' आदि पदों की सिद्धि करें । इन् (१) स्तम्बशकृतोरिन् । २४ । प०वि०-स्तम्ब-शकृतोः ७।२ इन् १।१। स०-स्तम्बश्च शकृच्च तौ स्तम्बशकृतौ तयोः स्तम्बशकृतो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - कर्मणि, कृञ इति चानुवर्तते । अन्वयः-स्तम्बशकृतोः कर्मणोरुपपदयोः कृञ इन्। अर्थ:-स्तम्बशकृतोः कर्मणोरुपपदयोः कृञ्धातोः पर इन् प्रत्ययो भवति । उदा०-(स्तम्बः) स्तम्बं करोतीति स्तम्बकरि : ( व्रीहि: ) । ( शकृत् ) शकृत् करोतीति शकृत्करिः (वत्सः)। आर्यभाषा - अर्थ - (स्तम्बशकृतो: ) स्तम्ब और शकृत् (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातोः) धातु से परे (इन्) इन् प्रत्यय होता है। उदा०- - (स्तम्ब) स्तम्बं करोतीति स्तम्बकरि: । अतिसार को थामनेवाला - चावल । (शकृत्करिः) शकृत् करोतीति शकृत्करिः । शकृत् = गोबर करनेवाला बछड़ा (छोटा दूध पीता बच्चा, घास न खानेवाला) । Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-स्तम्बकरिः । यहां 'स्तम्ब' कर्म उपपद होने पर 'डुकृञ् करणें' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'इन्' प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' ( ७ । ३ ।८४) से 'कृ' धातु को गुण होता है। 'इन्' प्रत्यय में न् अनुबन्ध 'नित्यादिर्नित्यम्' ( ६ । १ । १९१ ) से कृदन्त पद के आद्युदात्त स्वर के लिये है। ऐसे ही शकृत्करिः । इन् १५२ (२) हरतेर्वृतिनाथयोः पशौ । २५ । प०वि० - हरते: ५ | १ दृति - नाथयोः ७।२ पशौ ७ । १ । सo - दृतिश्च नाथश्च तौ तौ दृतिनाथौ, दृतिनाथौ, तयो:- दृतिनाथयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - कर्मणि, इन्, इति चानुवर्तते । अन्वयः-दृतिनाथयोः कर्मणोरुपपदयोर्हरतेरिन् पशौ । अर्थः-दृतिनाथयोः कर्मणोरुपपदयोर्हृञ्- धातोः पर इन्-प्रत्ययो भवति, शौकतर सति । उदा०- ( दृति:) दृतिं हरतीति दृतिहरिः पशुः । ( नाथः ) नाथं हरतीति नाथहरिः पशुः । आर्यभाषा-अर्थ- (दृतिनाथयोः) दृति और नाथ (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (हरते:) हञ् (धातोः) धातु से परे (इन् ) इन् प्रत्यय होता है (पशौ) यदि हृञ् धातुका कर्ता पशु हो । उदा०- -(दृति) दृतिं हरतीति दृतिहरः पशुः । दृति-मशक को ढोनेवाला पशु (भैंसा आदि) । (नाथ) नाथं हरतीति नाथहरि: । नाक में नाथ को धारण करनेवाला पशु ( बैल आदि ) । सिद्धि - दृतिहरि: । यहां दृति कर्म उपपद होने पर 'हृञ् हरणें' (भ्वा० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'इन्' प्रत्यय है । 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'हृञ्' धातु को होता है। ऐसे ही-नाथहरिः । गुण इन् (निपातनम्) - (३) फलेग्रहिरात्मम्भरिश्च ॥ २६ ॥ प०वि०- फलेग्रहिः १ । १ आत्मम्भरिः १ । १ च अव्ययपदम् । अनु०-इन् इत्यनुवर्तते। Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १५३ अर्थ:-फलेग्रहिरात्मम्भरिश्च शब्दौ इन्-प्रत्ययान्तौ निपात्येते।। उदा०-फलानि गृह्णातीति फलेग्रहिवृक्षः। आत्मानं बिभर्तीति आत्मम्भरिः। आर्यभाषा-अर्थ-(फलेग्रहिः) फलेग्रहि (च) और (आत्मम्भरिः) आत्मम्भरि शब्द (इन्) इन्-प्रत्ययान्त निपातित हैं। उदा०-फलानि गृह्णातीति फलेग्रहिवृक्षः। फलों को ग्रहण करनेवाला अर्थात् फलदार वृक्ष । आत्मानं बिभर्तीति आत्मम्भरिः । केवल अपना ही धारण-पोषण करनेवाला अपरोपकारी मनुष्य। सिद्धि-(१) फलेग्रहि: । यहां फल' कर्म उपपद होने पर ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से 'इन्' प्रत्यय है। फल' शब्द में एकार निपातित है। (२) आत्मम्भरिः । यहां आत्मा कर्म उपपद होने पर भृन धारणपोषणयो:' (जु०उ०) धातु से इस सूत्र से 'इन्' प्रत्यय है। 'आत्मा' शब्द को मुम्' आगम निपातित है। इन् (४) छन्दसि वनसनरक्षिमथाम्।२७। प०वि०-छन्दसि ७।१ वन-सन-रक्षि-मथाम् ६।३ (पञ्चम्यर्थे)। स०-वनश्च सनश्च रक्षिश्च मथ् च ते वनसनरक्षिमथः, तेषाम्-वनसनरक्षिमथाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि, इन् इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि कर्मण्युपपदे वनसनरक्षिमथिभ्यो धातुभ्य इन्। अर्थ:-छन्दसि विषये कर्मणि कारके उपपदे वनसनरक्षिमथिभ्यो धातुभ्य: पर इन् प्रत्ययो भवति। उदा०-(वन) ब्रह्म वनतीति ब्रह्मवनिः । क्षत्रं वनतीति क्षत्रवनिः । 'ब्रह्मवनि त्वा क्षत्रवनि' (यजु० ११७)। (सन) गां सनतीति गोसनिः । गोसनिः' (यजु० ८ १२)। (रक्षि) पन्थानं रक्षतीति पथिरक्षिः। 'यौ पथिरक्षी श्वानौ' (अथर्व० ८।१।९)। (मथ्) हविर्मथतीति हविमथिः । 'हविर्मथीनाम्' (ऋ० ७ १०४।२१)। Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (वनसनरक्षिमथाम्) वन्, सन्, रक्ष, मथ (धातोः) धातुओं से परे (इन्) इन् प्रत्यय होता है। उदा०-(वन) ब्रह्म वनतीति ब्रह्मवनिः । ब्राह्मण वेदज्ञ विद्वान् की सेवा करनेवाला। क्षत्रं वनतीति क्षत्रवनिः । राजा की सेवा करनेवाला। ब्रह्मवनि त्वा क्षत्रवनि' (यजु० ११७)। (सन) गां सनतीति गोसनिः । गाय की सेवा करनेवाला। गोसनि:' (यजु० ८।१२)। (रक्षि) पन्थानं रक्षतीति पथिरक्षिः। मार्ग का पालन करनेवाला। यो पथिरक्षी श्वानौं' (अथर्व ८१४९)। (मथ्) हविर्मथतीति हविर्मथि: । हवि का विलोडन करनेवाला। हविर्मथीनाम्' (ऋ० ७।१०४।२१)। सिद्धि-(१) ब्रह्मवनिः । यहां ब्रह्म' कर्म उपपद होने पर वन सम्भक्तों (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र 'इन्' प्रत्यय है। (२) गोसनिः । यहां गौ' कर्म उपपद होने पर 'षण सम्भक्तौ' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत्। (३) पथिरक्षि: । यहां पथिन्' कर्म उपपद होने पर रक्ष पालने' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत्। (४) हविर्मथि: । हवि:' कर्म उपपद होने पर मथे विलोडने' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत्। खश् (१) एजेः खश्।२८। प०वि०-एजे: ५।१ खश् ११। अनु०-कर्मणि इत्यनुवर्तते। अन्वय:-कर्मण्युपपदे एजेर्धातो: खश् । अर्थ:-कर्मणि कारके उपपदे णिजन्ताद् एजि-धातो: पर: खश् प्रत्ययो भवति । 'एजे:' इति ‘एज़ कम्पने इत्यस्य णिजन्तनिर्देशः । उदा०-(एजि) अङ्गम् एजयतीति अङ्गमेजयः । जनान् एजयतीति जनमेजयः। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(कमणि) कर्म कारक उपपद होने पर (एजे:) णिजन्त एतृ (धातो:) धातु से परे (खश्) खश् प्रत्यय होता है। उदा०-(एजि) अङ्गम् एजयतीति अङ्गमेजयः । अङ्ग को कंपानेवाला (वातरोग)। जनान् एजयतीति जनमेजयः । दुष्टजनों को कंपानेवाला (धार्मिक राजा)। हस्तिनापुर का एक प्रसिद्ध राजा। Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १५५ सिद्धि - अङ्गमेजय: । यहां 'अङ्ग' कर्म उपपद होने पर णिजन्त 'एज़ कम्पनें (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से खश् प्रत्यय । खश् प्रत्यय के 'शित्' होने से 'तिशि सार्वधातुकम् (३ । ४ । ११३ ) से सार्वधातुक संज्ञा, 'कर्तरि शर्पा' (३।१।६२) से शप्-प्रत्यय होता है । 'खश्' प्रत्यय के 'खित्' होने से 'अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम् (६ |३ | ६७ ) से 'अङ्ग' शब्द को 'मुम्' आगम होता है। ऐसे ही जनमेजयः । खश् (२) नासिकास्तनयोर्माधेटोः । २६ । प०वि०-नासिका-स्तनयोः ७ । २ ध्मा - धेटो : ६ । २ ( पञ्चम्यर्थे) । सo - नासिका च स्तनं च ते नासिकास्तने, तयो:-नासिकास्तनयोः ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । पाणिनिमुनिवचनात् स्तनशब्दस्य 'अल्पाच्तरम्' (२।२ । ३४ ) इति न पूर्वनिपातः । ध्माश्च धेट् च तौ ध्माधेटौ तयो:-ध्माधेटो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-कर्मणि, खश् इति चानुवर्तते । अन्वयः-नासिकास्तनयोः कर्मणोरुपपदयो धर्माधेटिभ्यां धातुभ्यां खश् । अर्थ:-नासिकास्तनयोः कर्मणोरुपपदयोर्माधेटिभ्यां धातुभ्यां पर: खश् प्रत्ययो भवति । यथासंख्यमत्र नेष्यते नासिकास्तनसमासे लक्षणव्यभिचारात् । नासिकायां ध्माधेटिभ्यां स्तने च धेट: खश् प्रत्ययो विधीयते । 1 उदा०-(नासिका) नासिकां धमतीति नासिकन्धमः । नासिकां धयतीति नासिकन्धयः । स्त्रियाम्-नासिकन्धयी । (स्तनम् ) स्तनं धयतीति स्तनन्धयः । स्त्रियाम् - स्तनन्धयी । आर्यभाषा-अर्थ- (नासिकास्तनयोः) नासिका और स्तन (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (ध्माधेटो :) ध्मा और धेट् (धातोः) धातुओं से परे (खश्) खश् प्रत्यय होता है। यहां 'नासिकास्तनयो:' पद के समास में लक्षण व्यभिचार होने से यथासंख्य प्रत्ययविधि नहीं होती है। नासिका उपपद होने पर ध्मा और धेट् धातु से और स्तन उपपद होने पर धेट् धातु से खश् प्रत्यय किया जाता है। उदा० - ( नासिका) नासिकां धमतीति नासिकन्धमः । नासिका को धमनेवाला (बजानेवाला) । नासिकां धयतीति नासिकन्धयः । नासिका से दुग्ध आदि पीनेवाला । स्त्रीलिङ्ग में - नासिकन्धयी। (स्तन) स्तनं धयतीति स्तनन्धयः । स्तन पीनेवाला (बालक) । स्त्रीलिङ्ग में - स्तनन्धयी। स्तन पीनेवाली (बालिका) । Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ __पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) नासिकन्धमः। यहां नासिका कर्म उपपद होने पर 'मा शब्दाग्निसंयोगयो:' (भ्वा०प०) धातु से खश्' प्रत्यय है। खश्' प्रत्यय के सार्वधातुक होने से कर्तरि शप् (३।१।६२) से 'शप्' प्रत्यय होता है। 'खश्' प्रत्यय के खित्' होने से खित्यनव्ययस्य' (६।३।६६) से 'नासिका' को हस्व तथा 'अरुषिदजन्तरस्य मुम्' (६।३।६७) से नासिका को 'मुम्' आगम होता है। 'पाघ्राध्मा०' (७।३।७८) से 'मा' के स्थान में 'धम' आदेश होता है। (२) नासिकन्धयः । यहां नासिका' कर्म उपपद होने पर 'धेट् पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से खश्' प्रत्यय है। 'धेट्' धातु के 'टित्' होने से स्त्रीलिङ्ग में 'टिड्ढाणञ्' (४।१।१५) से 'डीप्' प्रत्यय होता है-नासिकन्धयी। शेष पूर्ववत् । (३) स्तनन्धयः । स्तनन्धयी। यहां स्तन' कर्म उपपद होने पर पूर्वोक्त 'धेट' धातु से पूर्ववत् । खश् (३) नाडीमुष्ट्योश्च ।३०। प०वि०-नाडी-मुष्ट्यो : ७।२ च अव्ययपदम् । स०-नाडी च मुष्टिश्च ते नाडीमुष्टी, तयोः नाडीमुष्ट्योः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। पाणिनिमुनिवचनाद् मुष्टिशब्दस्य 'द्वन्द्वे घि' (२।२।३२) इति न पूर्वनिपातः। अनु०-कर्मणि खश्, ध्माधेटोरिति चानुवर्तते। अन्वयः-नाडीमुष्ट्योश्च कर्मणोरुपपदयोधेिटिभ्यां धातुभ्यां खश् । अर्थ:-नाडीमुष्टयोरपि कर्मणो रुपपदयोमाधेटिभ्यां धातुभ्यां पर: खश्प्रत्ययो भवति । यथासंख्यमत्र नेष्यते नाडीमुष्टिसमासे लक्षणव्यभिचारात् । उभयोरुपपदयोरुभाभ्यां धातुभ्यां खश्प्रत्ययो विधीयते। उदा०-(नाडी) नाडी धमतीति नाडिन्धम: । नाडी धमतीति नाडिन्धयः (मुष्टि:) मुष्टिं धमतीति मुष्टिन्धम: । मुष्टिं धयतीति मुष्टिन्धयः । आर्यभाषा-अर्थ-(नाडीमुष्ट्योः ) नाडी और मुष्टि (कर्मीण) कर्म उपपद होने पर (च) भी (ध्माधेटो:) ध्मा और धेट् (धातो:) धातुओं से परे (खश्) खश् प्रत्यय होता है। यहां नाडीमुष्ट्योः ' पद के समास में लक्षणव्यभिचार होने से यथासंख्य प्रत्ययविधि नहीं होती है, दोनों उपपद होने पर दोनों धातुओं से खश् प्रत्यय किया जाता है। Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५७ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः उदा०-(नाडी) नाडी धमतीति नाडिन्धमः । नाडी (नाली) बांसुरी बजानेवाला। नाडी धयतीति नाडिन्धयः । नाली पीनेवाला (सुवर्णकार)। (मुष्टि) मुष्टिं धमतीति मुष्टिन्धमः । अपनी मुट्ठी को बजानेवाला (कलाकार)। मुष्टिं धयतीति मुष्टिन्धयः । अपनी मुट्ठी को चूमनेवाला (बालक)। सिद्धि-नाडिन्धमः, नाडिन्धय: पदों को नासिकन्धम:' आदि के समान सिद्ध करें। खश् (४) उदि कूले रुजिवहोः ।३१। प०वि०-उदि ७।१ कूले ७१ रुजि-वहो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे)।। स०-रुजिश्च वह् च तौ रुजिवहौ, तयो:-रुजिवहो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-कर्मणि, खश् इति चानुवर्तते । अन्वय:-कूले कर्मणि उदि चोपपदे रुजिवहिभ्यां धातुभ्यां खश् । अर्थ:-कूले कर्माण कारके उत्-उपसर्गे चोपपदे रुजिवहिभ्यां धातुभ्यां पर: खश् प्रत्ययो भवति। उदा०-(रुजि) कूलम् उद्रुजतीति कूलमुद्रुजः (रथः)। कूलम् उद्वहतीति कूलमुद्वह: (जलप्रवाह:)। आर्यभाषा-अर्थ-(कूले) कूल कर्म कारक और (उदि) उत् उपसर्ग उपपद होने पर (रुजिवहो:) रुज् और वह (धातो:) धातु से परे (खश्) खश् प्रत्यय होता है। उदा०-(रुज्) कूलम् उद्रुजतीति कूलमुगुजः (रथ:)। किनारे को तोड़नेवाला (रथ)। कूलम् उद्वहतीति कूलमुद्वहः (जलप्रवाह.)। किनारे को बहा ले जानेवाला (जलप्रवाह)। सिद्धि-कूलमुद्रुजः । यहां कूल' कर्म और उत् उपसर्ग उपपद होने पर रुजो भने (तु०प०) धातु से इस सूत्र से 'खश्' प्रत्यय है। 'खश्' प्रत्यय के सार्वधातुक होने से तुदादिभ्य: शः' (३।१।१७७) से 'श' विकरण प्रत्यय होता है। 'श' प्रत्यय के सार्वधातुकमपित' (१।२।४) से 'डित्' होने से पूगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'रुज्' को प्राप्त लघूपध गुण का 'क्डिति च' (१।१५) से प्रतिषेध हो जाता है। 'खश्' प्रत्यय के खित्' होने से 'अरुषिदजन्तस्य मुम्' (६।३।६७) से कूल उपपद को 'मुम्' आगम होता है। Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) कूलमुद्वहः । यहां कूल कर्म और उत् उपसर्ग उपपद होने पर वह प्रापणे (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् ‘खश्' प्रत्यय है। कर्तरि श' (३।१।६२) से 'शप्' विकरण प्रत्यय होता है। शेष पूर्ववत्। खश् (५) वहाभ्रे लिहः ।३२। प०वि०-वहाभ्रे ७१ लिह: ५।१ । स०-वहश्च अभ्रश्च एतयो: समाहारो वहाभ्रम्, तस्मिन्-वहाभ्रे (समाहारद्वन्द्वः)। अनु०-कर्मणि, खश् इति चानुवर्तते। अन्वय:-वहाभ्रे कर्मण्युपपदे लिहो धातो: खश् । अर्थ:-वहेऽभ्रे च कर्मणि कारके उपपदे लिह्-धातो: पर: खश् प्रत्ययो भवति। उदा०-(वह:) वहं लेढीति वहलिह: (गौः)। (अभ्रः) अभ्रं लेढीति अभ्रंलिह: (वायु:)। आर्यभाषा-अर्थ- (वहाभ्रे) वह और अभ्र (कमणि) कर्म उपपद होने पर (लिह:) लिह धातु से (खश्) खश् प्रत्यय होता है। उदा०-(वह) वहं लेढीति वहलिह: (गौ:)। वह कंधे को चाटनेवाला (बैल)। (अभ्र) अभं लेढीति अभ्रंलिह: (वायु:)। बादल को छूनेवाला (वायु)। सिद्धि-वहलिहः । यहां वह' कर्म उपपद होने पर लिह आस्वादने (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से खश्' प्रत्यय है। खश्' प्रत्यय के सार्वधातुक होने से कर्तरि शप (३।१।६२) से 'शप्' विकरण प्रत्यय होता है। 'अदिप्रभृतिभ्यः शप:' (२।४।६२) से 'शप्' का 'लुक्' हो जाता है। 'खश्' प्रत्यय के 'खित्' होने से 'अरुषिदजन्तस्य मुम् (६।३।६७) से 'वह' उपपद को मुम्' आगम होता है। ऐसे ही-अभ्रंलिहः । खश् (६) परिमाणे पचः।३३। प०वि०-परिमाणे ७१ पच: ५।१ । अनु०-कर्मणि, खश् इति चानुवर्तते। अन्वय:-परिमाणे कर्मण्युपपदे पचो धातो: खश् । Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १५६ अर्थ:- परिमाणवाचिनि कर्मणि कारके उपपदे पच-धातोः परः खश् प्रत्ययो भवति । उदा०-प्रस्थं पचतीति प्रस्थम्पचा स्थाली । द्रोणं पचतीति द्रोणम्पच: कटाहः । खारीं पचतीति खारिम्पच: कटाहः । आर्यभाषा-अर्थ- (परिमाणे) परिमाणवाची (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (पचः) पच् (धातोः) धातु से परे (खश्) खश् प्रत्यय होता है। उदा०- प्रस्थं पचतीति प्रस्थम्पचा स्थाली । प्रस्थ=एक सेर पकानेवाली पतीली । द्रोणं पचतीति द्रोणम्पच: कटाह: । एक द्रोण (धौण २० सेर) पकानेवाला कढाहा । खारीं पचतीति खारिम्पच: कटाह: । एक खारी (मण) पकानेवाला कढाहा । सिद्धि-प्रस्थम्पचः। पूर्ववत् । खश् (७) मितनखे च । ३४ । प०वि० - मितनखे ७ । १ च अव्ययपदम् । स०-मितं च नखं च एतयोः समाचारो मितनखम्, तस्मिन्-मितनखे (समाहारद्वन्द्वः) । अनु० - कर्मणि, खश्, पच इति चानुवर्तते । अन्वयः-मितनखे च कर्मण्युपपदे पचो धातोः खश् । अर्थ:-मिते नखे च कर्मणि कारके उपपदे पच-धातो: पर: खश् प्रत्ययो भवति । उदा०- (मितम् ) मितं पचतीति मितम्पचा ब्राह्मणी । (नखम् ) नखं पचतीति नखम्पचा यवागूः । आर्यभाषा - अर्थ - (मितनखे ) मित और नख (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (पचः) पच् (धातोः) धातु से परे (खश्) खश् प्रत्यय होता है । उदा० - (मित) मितं पचतीति मितम्पचा ब्राह्मणी । मात्रा में पकानेवाली ब्राह्मणी । (नख) नखं पचतीति नखम्पचा यवागूः । नाखून को जलानेवाली गर्म लापसी । सिद्धि-मितम्पचा। यहां 'मित' कर्म उपपद होने पर 'डुपचष् पाके' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'खश्' प्रत्यय है। पूर्ववत् 'शप्' विकरण प्रत्यय और 'मित' को 'मुम्' Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आगम होता है। स्त्रीलिङ्ग में 'अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४) से टाप्' प्रत्यय होता है। ऐसे ही-नखम्पचा। खश् (७) विध्वरुषोस्तुदः ।३५। प०वि०-विधु-अरुषो: ७।२ तुद: ५।१। स०-विधुश्च अरुश्च ते विध्वरुषी, तयो:-विध्वरुषोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-कर्मणि खश् इति चानुवर्तते। अन्वय:-विध्वरुषो: कर्मणोरुपपदयोस्तुदो धातो: खश् । अर्थ:-विधावरुषि च कणि कारके उपपदे तुद-धातो: पर: खश् प्रत्ययो भवति। उदा०-(विधुः) विधुं तुदतीति विधुन्तुदः । (अरु:) अरुषं तुदतीति अरुन्तुदः। आर्यभाषा-अर्थ-(विध्वरुषोः) विधु और अरु: (कर्माण) कर्म कारक उपपद होने पर (तुद:) तुद् (धातोः) धातु से (खश्) खश् प्रत्यय होता है। उदा०-(विधु) विधुतुदतीति विधुन्तुदः । विधु-चन्द्रमा को आच्छादित करनेवाला (राहुः)। यहां तुद् धातु आच्छादन अर्थ में है व्यथा अर्थ सम्भव न होने से “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति" (महाभाष्यम्)। (अरु:) अरुषं तुदतीति अरुन्तुदः । मर्मस्थल को पीड़ित करनेवाला-रोग। सिद्धि-(१) विधुन्तुदः । यहां विधु कर्म उपपद होने पर तुद व्यथने (तुदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'खश्' प्रत्यय है। 'खश्' प्रत्यय के सार्वधातुक होने से तुदादिभ्यः श:' (३।११७७) से 'श' विकरण-प्रत्यय होता है। 'श' प्रत्यय के सार्वधातुकमपित्' (१।२।४) से 'डित्' होने से 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से प्राप्त लघूपध गुण का विडति च' (१।१।५) से प्रतिषेध होता है। पूर्ववत् मुम्' आगम होता है। (२) अरुन्तुदः । यहां 'अरुष्' कर्म उपपद होने पर पूर्वोक्त तुद' धातु से इस सूत्र से खश् प्रत्यय है। 'अरुषिदजन्तस्य मुम्' (६।३।६५) से 'मुम्' आगम, 'मिदचोऽन्त्यात परः' (१।१।४६) से अरुष् के उ से परे होता है। संयोगान्तस्य लोप:' (८।२।२३) से 'स्' का लोप, 'मोऽनुस्वारः' (८।३।२३) से 'म्' को अनुस्वार और अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः' (८।४।५७) से अनुस्वार को परसवर्ण (न्) होता है। Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ खश् तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (८) असूर्यललाटयोर्दृशितपोः । ३६ । प०वि०-असूर्य-ललाटयोः ७ । २ दृशि - तपो: ६ । २ (पञ्चम्यर्थे) । सo - असूर्यश्च ललाटं च ते असूर्यललाटे, तयो:-असूर्यललाटयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । दृशिश्च तप् च तौ दृशितपौ, तयो: - दृशितपोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । १६१ अनु० - कर्मणि खश् इति चानुवर्तते । अन्वयः-असूर्यललाटयोः कर्मणोरुपपदयोर्दृशितपिभ्यां धातुभ्यां खश् । अर्थ:-असूर्ये ललाटे च कर्मणि कारके उपपदे यथासंख्यं दृशितपिभ्यां धातुभ्यां परः खश् प्रत्ययो भवति । उदा० - ( असूर्य:) सूर्यं न पश्यन्तीति असूर्यम्पश्या राजदाराः । ( ललाटम्) ललाटं तपतीति ललाटन्तप आदित्यः । आर्यभाषा - अर्थ - (असूर्यललाटयो: ) असूर्य और ललाट (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (दृशितपोः) दृशि और तप् (धातोः) धातु से परे (खश्) खश् प्रत्यय होता है। उदा०- - ( असूर्य:) सूर्यं न पश्यन्तीति असूर्यपश्या राजदारा: । सूर्य को न देखनेवाली राजा की पत्नियां । यह वचन गुप्तिपरक है कि वे ऐसे गुप्तरूप से रहती हैं कि अनिवार्य दर्शनवाले सूर्य को भी नहीं देखती हैं । ( ललाटं ) ललाटं तपतीति ललाटन्तप आदित्यः ललाट (मस्तक) को तपानेवाला तेज सूर्य । सिद्धि - (१) असूर्यपश्या: । यहां असूर्य कर्म उपपद होने पर दृशिर् प्रेक्षणे (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'खश्' प्रत्यय है। 'खश्' प्रत्यय के सार्वधातुक होने से 'कर्तरि शप्' (३ 1१/६२) से 'शप्' विकरण-प्रत्यय होता है। 'पाघ्राध्मा०' (७।३।७८) से 'दृश्' के स्थान में 'पश्य' आदेश होता है। पूर्ववत् 'मुम्' आगम है। सूर्य न पश्यन्तीति असूर्यम्पश्या: । यहां 'नञ्' का सम्बन्ध पश्यति क्रिया के साथ होने से असमर्थसमास है । (२) ललाटन्तप: । यहां ललाट कर्म उपपद होने पर 'तप सन्तापे' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् । Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ खश् (निपातनम्) - (६) उग्रम्पश्येरम्मदपाणिन्धमाश्च । ३७ । प०वि०-उग्रम्पश्य-इरम्मद - पाणिन्धमा : १ | ३ च अव्ययपदम् । सo - उग्रम्पश्यश्च इरम्मदश्च पाणिन्धमश्च ते - उग्रम्पश्येरम्मदपाणिन्धमाः । (इतरेतरयोगद्वन्द्वः ) अनु०-खश् इत्यनुवर्तते । अर्थ:- उग्रम्पश्य- इरम्मद - पाणिन्धमाः शब्दा अपि खश् - प्रत्ययन्ता निपात्यन्ते । पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा० - उग्रं पश्यतीति उग्रम्पश्यः । इरया माद्यतीति इरम्मदः । पाणयो ध्मायन्ते येषु ते पाणिन्धमाः पन्थानः। आर्यभाषा - अर्थ - ( उग्रम्पश्य ० ) उग्रम्पश्य, इरम्मद, पाणिन्धम शब्द (च) भी (ख) खश्-प्रत्ययान्त निपातित हैं। उदा० - उग्रं पश्यतीति उग्रम्पश्य: । क्रूर दृष्टिवाला । इरया माद्यतीति इरम्मदः । इरा=जल से समृद्ध होनेवाला वडवानल। यहां 'मद' धातु का अर्थ बढ़ना है, हर्ष सम्भव न होने से " अनेकार्था हि धातवो भवन्ति” ( महाभाष्यम्) । पाणयो ध्मायन्ते येषु ते पाणिन्धमाः पन्थान: । वे अन्धकारपूर्ण मार्ग जिनमें जानेवाले लोग कुछ भी दिखाई न देने के कारण हथेली बजाकर चलते हैं, ध्वनि को सुनते हुये । सिद्धि - (१) उग्रम्पश्य: । यहां 'उग्र' कर्म उपपद होने पर 'दृशिर् प्रेक्षणें (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'खश्' प्रत्यय है । पूर्ववत् 'शप्' विकरण- प्रत्यय है। 'पाघ्राध्मा०' (७।३।७८) से 'दृश्' के स्थान में 'पश्य' आदेश होता है। 'कर्मण्यण्' (३1२1१ ) से अण् प्रत्यय प्राप्त था, निपातन से 'खश्' प्रत्यय होता है। (२) इरम्मद:। यहां इरा कर्म उपपद होने पर 'मदी हर्षे' (दि०प०) से इस सूत्र से 'खश्' प्रत्यय है। 'दिवादिभ्यः श्यन्' (३ । १ / ६९ ) से 'श्यन् ' विकरण- प्रत्यय था, निपातन से 'कर्तरि शप्' (३ | १ | ६८ ) से 'शप् विकरण-प्रत्यय होता है। (३) पाणिन्धम: । यहां पाणि कर्म उपपद होने पर 'धमा शब्दाग्निसंयोगयोः' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'खश्' प्रत्यय है । पूर्ववत् ' शप्' विकरण- प्रत्यय और 'पाघ्राध्मा०' (३।३।७८) से 'ध्मा' के स्थान में 'धमः' आदेश होता है। यहां अधिकरण कारक में 'करणाधिकरणयोश्च' ( ३. । ३ । ११७ ) से 'ल्युट्' प्रत्यय प्राप्त था, निपातन से 'खश्' प्रत्यय होता है । Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १६३ खच् (१) प्रियवशे वदः खच् ।३८ । प०वि०-प्रिय-वशे ७१ वद: ५ १ खच् १।१ । स०-प्रियश्च वशश्च एतयो: समाहार: प्रियवशम्, तस्मिन्-प्रियवशे (समाहारद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि इत्यनुवर्तते। अन्वय:-प्रियवशे कर्मण्युपपदे वदो धातो: खच् । अर्थ:-प्रिये वशे च कर्माण कारके उपपदे वद्-धातो: पर: खच् प्रत्ययो भवति। उदा०-(प्रिय:) प्रियं वदतीति प्रियंवदः। (वश:) वशं वदतीति वशंवद:। आर्यभाषा-अर्थ-(प्रियवशे) प्रिय और वश (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (वदः) वद् (धातो:) धातु से परे (खच्) खच् प्रत्यय होता है। उदा०-(प्रिय) प्रियं वदतीति प्रियंवदः । प्रिय वचन बोलनेवाला (मधुरभाषी)। वशं वदतीति वशंवदः । अनुकूल वचन बोलनेवाला (आज्ञाकारी)। सिद्धि-प्रियंवदः । यहां प्रिय कर्म उपपद होने पर 'वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से खच्' प्रत्यय है। खच्' प्रत्यय के खित्' होने से 'अरुषिजन्तस्य मुम् (६।३।६५) से 'प्रिय' को 'मुम्' आगम होता है। ऐसे ही-वशंवदः । खच् (२) द्विषत्परयोस्तापेः ।३६। प०वि०-द्विषत्-परयो: ७।२ तापे: ५।१। स०-द्विषन् च परश्च तो द्विषत्परौ, तयो:-द्विषत्परयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि, खच् इति चानुवर्तते । अन्वय:-द्विषत्परयो: कर्मणोरुपपदयोस्तापेर्धातो: खच् । अर्थ:-द्विषति परे च कर्मणि कारके उपपदे तापि-धातो: पर: खच् प्रत्ययो भवति। Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(द्विषत्) द्विषन्तं तापयतीति द्विषन्तप: । (परः) परं तापयतीति परन्तपः। ___आर्यभाषा-अर्थ-(द्विषत्परयोः) द्विषत् और पर (कमणि) कर्म कारक उपपद होने पर (तापे:) तापि (धातो:) धातु से परे (खच्) खच् प्रत्यय होता है। उदा०-(द्विषत्) द्विषन्तं तापयतीति द्विषन्तप: । द्वेष करनेवाले (शत्रु) को सन्ताप देनेवाला। (पर) परं सन्तापयतीति परन्तपः । पर शत्रु को सन्ताप देनेवाला। सिद्धि-(१) द्विषन्तपः । यहां द्विषत् कर्म उपपद होने पर णिजन्त तप सन्तापे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'खश्' प्रत्यय है। 'णेरनिटि' (६।४।५१) से णिच्' का लोप और खचि हस्व:' (६।४।९४) से ताप्' को ह्रस्व (तप) होता है। 'खच्' प्रत्यय के खित्' होने से 'अरुर्दिषदजन्तस्य मुम्' (६।३।६५) से 'द्विषत्' उपपद को 'मुम्' आगम होता है और वह मित्' होने से 'मिदचोऽन्त्यात परः' (१।१।४६) से अन्त्य 'अच्' से परे (द्विष मुम् त्) होता है। संयोगान्तस्य लोप:' (८।२।२३) से 'त्' का लोप, मोऽनुस्वारः' (८।३।२३) से 'म्' को अनुस्वार और अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' (८।४।५७) से अनुस्वार को परसवर्ण (न्) होता है। (२) परन्तपः । पर कर्म उपपद होने पर पूर्वोक्त तप धातु से पूर्ववत् । खच् (३) वाचि यमो व्रते।४०। प०वि०-वाचि ७१ यम: ५१ व्रते ७१। अनु०-कर्मणि खच् इति चानुवर्तते। अन्वय:-वाचि कर्मण्युपपदे यमो धातो: खच् व्रते। अर्थ:-वाचि कर्मणि कारके उपपदे यम्-धातो: पर: खच् प्रत्ययो भवति व्रते गम्यमाने। उदा०-वाचं यच्छतीति वाचंयम: (व्रती)। आर्यभाषा-अर्थ-(वाचि) वाक् शब्द (कर्माण) कर्म कारक में उपपद होने पर (यमः) यम् (धातो:) धातु से (खच्) खच् प्रत्यय होता है (व्रते) यदि वहां शास्त्रानुसार व्रत रखना अर्थ प्रकट हो। उदा०-(वाक्) वाचं यच्छतीति वाचंयमः । वाणी को शास्त्रविधि से नियम में रखनेवाला (व्रती)। सिद्धि-वाचंयमः । यहां वाक् कर्म उपपद होने पर यम उपरमें' (श्वा०प०) धातु से इस सूत्र से खच्' प्रत्यय है। 'वाचंयमपुरन्दरौ च' (६।३।६७) से 'मुम्' आगम का अभाव और वाक्' शब्द अम्-प्रत्ययान्त (वाचम्) निपातित है। Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६५ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः खच (४) पू:सर्वयोर्दारिसहोः।४१। प०वि०-पू: सर्वयोः ७।२ दारि-सहो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे)। स०-पूश्च सर्वश्च तौ पू:सर्वो, तयो:-पू:सर्वयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। दारिश्च सह् च तौ दारिसहौ, तयो:-दारिसहो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) । अनु०-कर्मणि, खच् इति चानुवर्तते । अन्वयः-पू:सर्वयोः कर्मणोरुपपदयोरिसहिभ्यां धातुभ्यां खच् । अर्थ:-पू:सर्वयो: कर्मकारकयोरुपपदयोर्यथासंख्यं दारिसहिभ्यां धातुभ्यां पर: खच् प्रत्ययो भवति। उदा०-(पू:) पुरं दारयतीति पुरन्दर: (इन्द्रः) । (सर्व:) सर्वं सहते इति सर्वंसह: (राजा)। आर्यभाषा-अर्थ-(पू:सर्वयोः) पुर् और सर्व (कणि) कर्म कारक उपपद होने पर यथासंख्य (दारिसहो:) णिजन्त दारि और सह (धातोः) धातुओं से परे (खच्) खच्-प्रत्यय होता है। उदा० (पुर) पुरं दारयतीति पुरन्दरः । किले को तोड़नेवाला (इन्द्र)। (सह) सर्व सहते इति सर्वसहः । सब कार्य सिद्ध करनेवाला (राजा)। सिद्धि-(१) पुरन्दरः । यहां 'पुर' कर्म उपपद होने पर णिजन्त दृ विदारणे (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से 'खच्' प्रत्यय है। ‘णेरनिटिं' (६।४।५१) से णिच्’ का लोप और खचि हस्व:' (६।४।९४) से 'दार' को ह्रस्व (दर) होता है। वाचंयमपुरन्दरौं (६।३।६७) से मुम्' आगम का अभाव और पुर्' शब्द अम्-प्रत्ययान्त (पुरम्) निपातित है। (२) सर्वंसहः । यहां सर्व कर्म उपपद होने पर वह मर्षणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से खच्' प्रत्यय है। ‘खच्' प्रत्यय के खित् होने से 'अरुषिदजन्तस्य मुम्' (६।३।६५) से 'सर्व' उपपद को 'मुम्' आगम होता है। यहां 'सह' धातु का अर्थ सिद्ध करना है, सहन करना नहीं-“अनेकार्था हि धातवो भवन्ति" (महाभाष्यम्)। खच् (५) सर्वकूलाभकरीषेषु कषः ।४२। प०वि०-सर्व-कूल-अभ्र-करीषेषु ७।३ कष: ५।१ । स०-सर्वश्च कूलं च अभ्रश्च करीषश्च ते-सर्वकूलाभ्रकरीषा:, तेषु सर्वकूलाभ्रकरीषेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-कर्मणि, खश् इति चानुवर्तते । अर्थ:-सर्वकूलाभ्रकरीषेषु कर्मकारकेषु उपपदेषु कष्-धातो: पर: खच् प्रत्ययो भवति। उदा०-(सर्व:) सर्वं कषतीति सर्वकष: (खल:)। (कूलम्) कूलं कषतीति कूलङ्कषा (नदी)। (अभ्रः) अभ्रं कषतीति अभ्रकषो गिरिः। (करीष:) करीषं कषतीति करीषकषा (वात्या)। - आर्यभाषा-अर्थ-(सर्वकूलाभ्रकरीषेषु) सर्व, कूल, अभ्र, करीष (कमणि) कर्मकारक उपपद होने पर (कष:) कष् (धातो:) धातु से परे खच्-प्रत्यय होता है। उदा०- (सर्व) सर्वं कषतीति सर्वकषः । सबको पीड़ा देनेवाला (दुष्ट)। (कूल) कूलं कषतीति कूलङ्कषा । कूल-तट को तोड़नेवाली (नदी)। कष्' धातु हिंसार्थक है। यहां वह तोड़ने अर्थ में है, हिंसा अर्थ सम्भव न होने से “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति" (महाभाष्यम्)। (अभ) अभं कषतीति अभंकष: । बादल को छूनेवाला (पर्वत)। यहां पूर्ववत् कष्' धातु का अर्थ छूना है। (करीष) करीषं कषतीति करीषकषा। करीष-सूखे गोबर (करस) को उड़ा ले जानेवाली (वात्या-आंधी)। यहां पूर्ववत् कष्' धातु का अर्थ उड़ा ले जाना है। सिद्धि-(१) सर्वकषः। यहां 'सर्व' कर्म उपपद होने पर कष' हिंसार्थः' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से खच्' प्रत्यय है। पूर्ववत् मुम्' आगम होता है। ऐसे ही-कूलकषा आदि। विशेष-पाणिनीय धातुपाठ में कष' धातु हिंसार्थक पढी है। “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति” (महाभाष्यम्) के प्रमाण से यहां कष' धातु के हिंसा अर्थ से भिन्न अर्थ भी प्रसङ्गवश होते हैं। पाणिनीय धातुपाठ में दशयि गये अर्थ केवल उदाहरणमात्र हैं। (बहुलमेतन्निदर्शनम्, चुरादि:)। खच् (६) मेघर्तिभयेषु कृञः।४३। प०वि०-मेघ-ऋति-भयेषु ७।३ कृत्र: ५।१। स०-मेघश्च ऋतिश्च भयं च तानि-मेघर्तिभयानि, तेषु-मेघर्तिभयेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि, खच् इति चानुवर्तते। अन्वय:-मेघर्तिभयेषु कर्मसूपपदेषु कृञो धातो: खच् । Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ૧૬૭ अर्थ:-मेघर्तिभयेषु कर्मकारकेषु उपपदेषु कृञ्-धातो: पर: खच् प्रत्ययो भवति। उदा०-(मेघ:) मेघं करोतीति मेघङ्करः । (ऋति:) ऋतिं करोतीति ऋतिङ्करः। (भयम्) भयं करोतीति भयङ्करः।। आर्यभाषा-अर्थ- (मेघर्तिभयेषु) मेघ, ऋति, भय (कमणि) कर्म कारक में उपपद होने पर (कृजः) कृञ् (धातोः) धातु से (खच्) खच् प्रत्यय होता है। उदा०-(मेघ) मेघं करोतीति मेघङ्करः । मेघ को उत्पन्न करनेवाला (यज्ञ)। (ऋति) ऋतिं करोतीति ऋतिङ्करः । घृणा करनेवाला। (भय) भयं करोतीति भयङ्करः । भय उत्पन्न करनेवाला। सिद्धि-मेघङ्करः। यहां मेघ कर्म उपपद होने पर 'डुका करणे (तना०1०) धातु से इस सूत्र से खच्' प्रत्यय है। 'खच्' प्रत्यय के खित्' होने से 'अरुषिदजन्तस्य मुम् (६।३।६७) से मेघ उपपद को मुम्' आगम होता है। ऐसे ही-ऋतिकर: और भयङ्करः। खच्+अण् (७) क्षेमप्रियमद्रेऽण् च।४४। प०वि०-क्षेम-प्रिय-मद्रे ७११ अण् १।१ च अव्ययपदम्। स०-क्षेमं च प्रियं च मद्रं च एतेषां समाहार: क्षेमप्रियमद्रम्, तस्मिन्-क्षेमप्रियमद्रे (समाहारद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि, खच्, कृञ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-क्षेमप्रियमद्रे कर्मण्युपपदे कृञो धातो: खच् अण् च।। अर्थ:-क्षेमप्रियमद्रेषु कर्मकारकेषु उपपदेषु कृञ्-धातो: पर: खच् अण् च प्रत्ययो भवति। उदा०-(क्षेमम्) क्षेमं करोतीति क्षेमकरः, क्षेमकारश्च । (प्रियम्) प्रियं करोतीति प्रियङ्करः, प्रियकारश्च । (मद्रम्) मद्रं करोतीति मद्रकरः, मद्रकारश्च। आर्यभाषा-अर्थ-(क्षेमप्रियमद्वेषु) क्षेम, प्रिय, मद्र (कणि) इन कर्म कारकों के उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातो:) धातु से परे (खच्) खच् (च) और (अण) अण् प्रत्यय होता है। Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(क्षेम) क्षेमं करोतीति क्षेमकरः, क्षेमकारश्च । नीरोग/सुख करनेवाला। (प्रिय) प्रियं करोतीति प्रियङ्करः, प्रियकारश्च । प्रिय कार्य करनेवाला। (मद्र) मद्रं करोतीति मद्रकरः, मद्रकारश्च । मद्र राज्य की स्थापना करनेवाले सैनिक। (पा०का० भारतवर्ष ७२) सिद्धि-(१) क्षेमकरः । यहां क्षेम कर्म उपपद होने पर 'डुकृत करणे (तना०३०) धातु से इस सूत्र से 'खच्' प्रत्यय है। क्षेम उपपद को पूर्ववत् मुम्' आगम होता है। (२) क्षेमकारः। यहां क्षेम उपपद होने पर पूर्वोक्त 'कृ' धातु से 'अण्' प्रत्यय है। 'अण्' प्रत्यय के णित् होने से 'अचो मिति (७।२।११५) से कृ' को वृद्धि (कार) होती है। खच् (८) आशिते भुवः करणभावयोः ।४५। प०वि०-आशिते ७१ भुव: ५१ करण-भावयो: ७।२। स०-करणं च भावश्च तौ करणभावौ, तयोः-करणभावयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-अर्थवशात् सुपि इत्यनुवर्तते, न कर्मणि । खच् इति चानुवर्तते । अन्वयः-आशिते सुप्युपपदे भुवो धातो: खच् करणभावयोः । अर्थ:-आशिते सुबन्ते उपपदे भू-धातो: पर: खच् प्रत्ययो भवति, करणे कारके भावे चार्थे । उदा०-(करणम्) आशित: तृप्तो भवति येन स:-आशितम्भव ओदन: । (भाव:) आशितस्य भवनमिति आशितम्भवं वर्तते। आर्यभाषा-अर्थ-(आशिते) आशित (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (भुव:) भू (धातो:) धातु से (खच्) खच् प्रत्यय होता है (करणभावयोः) करण कारक और भाव अर्थ में। ___ उदा०-(करण) आशित: तृप्तो भवति येन स:-आशितम्भव ओदनः । वह ओदन (भात) जिससे भोक्ता तप्त हो जाता है। (भाव) आशितस्य भवनमिति आशितम्भवं वर्तते । अब तृप्त होने की क्रिया चल रही है (भोजन चल रहा है)। सिद्धि-आशितम्भवः । यहां 'आशित' कर्म उपपद होने पर भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से खच्' प्रत्यय है। 'आशित' उपपद को पूर्ववत् मुम्' आगम होता है। Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः खच् (६) संज्ञायां भृतृवृजिधारिसहितपिदमः ।४६। . प०वि०-संज्ञायाम् ७१ भृ-तृ-वृ-जि-धारि-सहि-तपि-दम: ५।१ । स०-भृश्च तृश्च वृश्च जिश्च धारिश्च सहिश्च तपिश्च दम् च एतेषां समाहारो भृ०दम्, तस्मात्-भृ०दम: (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०-कर्मणि, सुपि चेत्युभयमनुवर्तते। संज्ञावशाच्च यथासम्भवं सम्बध्यते। खच् इति चानुवर्तते।। अन्वय:-कर्मणि, सुपि चोपपदे भृ०दमिभ्यो धातुभ्य: खच् संज्ञायाम्। अर्थ:-कर्मणि सुबन्ते चोपपदे भृतृवृजिधारिसहितपिदमिभ्यो धातुभ्य: पर: खच् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम्। उदा०-(भृ) विश्वं बिभर्तीति विश्वम्भरा (वसुन्धरा)। (तृ) रथेन तरतीति रथन्तरम् (सामगानम्) । (व) पतिं वृणुते इति पतिम्वरा (कन्या)। (जि) शत्रु जयतीति शत्रुञ्जय: (हस्ती)। (धारि) युगं धारयतीति युगन्धरः (पर्वत:)। (सहि) शत्रु सहते इति शसह: (वीर:)। (तपि) शत्रु तपतीति शत्रुन्तप: (वीरः)। (दम्) अरिं दाम्यतीति अरिन्दम: (योद्धा)। आर्यभाषा-अर्थ-(कर्माण) कर्म और (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (भृ०दम:) भृ, तृ, वृ, जि, धारि, सहि, तपि, दम् इन (धातो:) धातुओं से परे (खच्) खच् प्रत्यय होता है (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ प्रकट हो। उदा०-(भ) विश्वं बिभर्तीति विश्वम्भरा (वसुन्धरा)। सबका धारण-पोषण करनेवाली वसुन्धरा-पृथिवी। (४) रथेन तरतीति रथन्तरम् (साम)। रथ से सन्तरण करनेवाला सामगान विशेष। (व) पतिं वणुते इति पतिम्वरा कन्या। पति का वरण (चुनाव) करनेवाली कन्या। (जि) शत्रु जयतीति शत्रुञ्जय: (हस्ती)। शत्रु को जीतनेवाला हाथी। (धारि) युगं धारयतीति युगन्धरः (पर्वत)। युग-कालविशेष को धारण करनेवाला पर्वत। (सहि) शत्रु सहते इति शत्रुसहः । शत्रु का मर्षण (विनाश) करनेवाला वीर। (तपि) शत्रु तपतीति शत्रुन्तप: (वीरः)। शत्रु को सन्तप्त करनेवाला वीर। (दम्) अरिं दाम्यतीति अरिन्दमः (योद्धा)। अरि-शत्रु का दमन करनेवाला योद्धा। सिद्धि-विश्वम्भरा। यहां 'विश्व' कर्म उपपद होने पर 'डुभृञ् धारणपोषणयो:' (जु०७०) धातु से इस सूत्र से खच्' प्रत्यय होता है। खच्' प्रत्यय के खित् होने से पूर्ववत् 'मुम्' आगम होता है। ऐसे ही-रथन्तरम् आदि। Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० खच् पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् प०वि० - गमः ५ ।१ च अव्ययपदम् । अनु० - कर्मणि, खच्, संज्ञायाम् इति चानुवर्तते । अर्थ:-कर्मणि कारके उपपदे गम्- धातो: पर: खच् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां विषये । (१०) गमश्च ॥ ४७ ॥ उदा० - सुतं गच्छतीति सुतङ्गमः पुरुषविशेषः । सुतङ्मस्यापत्यम्सौतङ्गमिः । आर्यभाषा- अर्थ - (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (गमः) गम् (धातोः ) धातु से परे (खच्) खच् प्रत्यय होता है (संज्ञायाम् ) संज्ञा विषय में । ड: उदा०- - सुतं गच्छतीति सुतङ्गमः पुरुषविशेषः । सुतङ्गमस्यापत्यं सौतङ्गमि: । सुत को प्राप्त करनेवाला- सुतङ्गम नामक पुरुष । सुतगम का पुत्र - सौतङ्गमि । सिद्धि- द्र- सुतङ्गमः । यहां सुत' कर्म उपपद होने पर 'गम्लृ गतौँ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'खच्' प्रत्यय है । पूर्ववत् सुत उपपद को 'मुम्' आगम होता है। सौतङ्गमि:-यहां ‘अत इञ्ं' (४/१/९५) से अपत्य अर्थ में 'इञ्' प्रत्यय है। (१) अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसर्वानन्तेषु डः । ४८ । प०वि०-अन्त-अत्यन्त-अध्व - दूर-पार-सर्व-अनन्तेषु ७।३ डः १ । १ । स०-अन्तं च अत्यन्तं च अध्वा च दूरं च पारं च सर्वं च अनन्तं च तानि अन्त०अनन्तानि, तेषु - अन्त० अनन्तेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । - अनु० - कर्मणि, गम इति चानुवर्तते । अन्वयः-अन्त०अनन्तेषु कर्मसूपपदेषु गमो धातोर्डः 1 अर्थः-अन्तात्यन्ताध्वदूरपारसर्वानन्तेषु कर्मकारकेषु उपपदेषु गम्-धातोः परो डः प्रत्ययो भवति । उदा०- (अन्तम्) अन्तं गच्छतीति अन्तगः । (अत्यन्तम्) अत्यन्तं गच्छतीति अत्यन्तगः। (अध्वा) अध्वानं गच्छतीति अध्वग: । ( दूरम् ) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १७१ दूरं गच्छतीति दूरग: । (पारम् ) पारं गच्छतीति पारग: । ( सर्वम् ) सर्वं गच्छतीति सर्वगः । (अनन्तम् ) अनन्तं गच्छतीति अनन्तगः । आर्यभाषा-अर्थ- (अन्त०अनन्तेषु ) अन्त, अत्यन्त, अध्वा, दूर, पार, सर्व, अनन्त (कर्मणि) इन कर्म कारकों के उपपद होने पर (गमः) गम् (धातोः) धातु से परे (ङ) ड- प्रत्यय होता है। उदा०- - (अन्त) अन्तं गच्छतीति अन्तगः । अन्त (सीमा) तक जानेवाला । (अत्यन्त ) अत्यन्तं गच्छतीति अत्यन्तगः । अन्त (सीमा) का अतिक्रमण करके जानेवाला। (अध्वा ) अध्वानं गच्छतीति अध्वग: । मार्ग चलनेवाला (पथिक) । (दूर) दूरं गच्छतीति दूरग: । दूर तक जानेवाला । (पार) पारं गच्छतीति पारगः । पार जानेवाला । (सर्व) सर्व गच्छतीति सर्वगः । सर्वत्र जानेवाला। (अनन्त) अनन्तं गच्छतीति अनन्तगः । अन्त तक न जानेवाला । सिद्धि-अन्तगः। यहां 'अन्त' कर्म उपपद होने पर 'गम्लृ गतौं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ड' प्रत्यय है । 'ड' प्रत्यय के डित् होने से 'वा० - डित्यभस्यापि टेर्लोपः ' (६।४।१४३) से गम् के टिभाग (अम्) का लोप हो जाता है। ऐसे ही 'अत्यन्तगः' आदि । ड: (२) आशिषि हनः । ४६ । प०वि० - आशिषि ७ ।१ हन: ५ । १ । अनु० - कर्मणि, ड इति चानुवर्तते । अन्वयः - कर्मण्युपपदे हनो धातोर्ड आशिषि । अर्थ:- कर्मणि कारके उपपदे धातोः परो डः प्रत्ययो भवति, आशिषि गम्यमानायाम् । उदा०- (न्) तिमिं वध्यात् इति तिमिहः । शत्रुं वध्यादिति शत्रुहः । आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर ( हन: ) हन् (धातो: ) धातु से परे (डः) ङ-प्रत्यय होता है (आशिषि) यदि वहां आशी: = इच्छाविशेष (आशीर्वाद) अर्थ प्रक हो । - उदा०- - ( हन्) तिमिं वध्यादिति - तिमिह: । वह तिमि= ह्वेल मछली को मारनेवाला हो, ऐसी इच्छा है। शत्रु वध्यादिति शत्रुहः । वह शत्रु को मारनेवाला हो, ऐसी इच्छा है। सिद्धि-तिमिहः। यहां 'तिमि' कर्म उपपद होने पर 'हन् हिंसागत्योः' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ड' प्रत्यय है। 'ड' प्रत्यय के डित् होने से पूर्ववत् हन्' धातु के टि-भाग (अन्) का लोप हो जाता है। ऐसे ही - शत्रुहः । Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (३) अपे क्लेशतमसोः।५०। प०वि०-अपे ७१ क्लेश-तमसो: ७।२। स०-क्लेशश्च तमश्च ते क्लेशतमसी, तयो:-क्लेशतमो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-कर्मणि, ड:, हन इति चानुवर्तते। अन्वय:-क्लेशतमसो: कर्मणोरुपपदयोर्हनो धातोर्डः । अर्थ:-क्लेशे तमसि च कर्मणि कारके अप-उपसर्गे चोपपदे हन्-धातो: परो ड: प्रत्ययो भवति। उदा०-(क्लेश:) क्लेशम् अपहन्तीति-क्लेशापह: (पुत्रः)। (तम:) तमोऽपहन्तीति तमोऽपह: (सूर्यः) । आर्यभाषा-अर्थ-(क्लेशतमसो:) क्लेश और तमस् (कर्माण) कर्म कारक और (अपे) अप उपसर्ग उपपद होने पर (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (ड:) ड-प्रत्यय होता है। उदा०-(क्लेश:) क्लेशमपहन्तीति-क्लेशापहः (पुत्रः)। क्लेश-दुःख को नष्ट करनेवाला पुत्र । (तमस) तमोऽपहन्तीति तमोऽपह: (सूर्य:) । अन्धकार को नष्ट करनेवाला सूर्य। सिद्धि-क्लेशापहः। यहां क्लेश कर्म और अप उपसर्ग उपपद होने पर हन् हिंसागत्यो:' (अदा०प०) धातु से परे इस सूत्र से 'ड' प्रत्यय है। 'ड' प्रत्यय के डित्' होने से पूर्ववत् हन्' धातु के टि-भाग' (अन्) का लोप होता है। ऐसे ही-तमोऽपहः । णिनिः (१) कुमारशीर्षयोर्णिनिः ।५१ । प०वि०-कुमार-शीर्षयो: ७।२ णिनि: ११ । स०-कुमारश्च शिरश्च ते कुमारशीर्षे तयो:-कुमारशीर्षयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि, हन इति चानुवर्तते। अन्वय:-कुमारशीर्षयोः कर्मणोरुपपदयोर्हनो धातोणिनिः । Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १७३ अर्थ :- कुमारे शिरसि च कर्मणि कारके उपपदे हन्- धातोः परो णिनिः प्रत्ययो भवति । उदा० (कुमार) कुमारं हन्तीति कुमारघाती । (शिर) शिरो हन्तीति शीर्षघाती । आर्यभाषा-अर्थ- (कुमारशीर्षयोः) कुमार और शिरस् (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर ( हन: ) हन् (धातो:) धातु से ( णिनिः) णिनि - प्रत्यय होता है। उदा०-1 - (कुमार) कुमारं हन्तीति कुमारघाती । कुमार को मारनेवाला। (शिरस् ) शिरो हन्तीति शीर्षघाती । शिर को काटनेवाला । सिद्धि - (१) कुमारघाती । कुमार कर्म उपपद होने पर हन हिंसागत्यो:' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है । 'णिनि' प्रत्यय के परे होने पर 'हो हन्तेणिन्नेषु' (७/३/५४) से 'हन्' धातु के 'ह' को कुत्व (घ) होता है। 'अत उपधाया:' (७।३।११६) से उपधा-अकार को वृद्धि होती है। कुमारघातिन् + सु । 'सु' प्रत्यय परे होने पर 'सौ च' (७।४।१३) से नकारान्त- उपधा 'इ' को दीर्घ, 'हल्ङन्याब्भ्यो० ' ( ६ । १ । १६ ) से 'सु' का लोप और 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' (८ 1२ 1७) से 'न्' का लोप होता है- कुमारघाती । (२) शीर्षघाती। यहां 'शिरस्' कर्म उपपद होने पर पूर्वोक्त 'हन्' धातु से इस सूत्र से णिनि प्रत्यय है। सूत्रोक्त निपातन से शिरस्' के स्थान में 'शीर्ष' आदेश होता है। शेष पूर्ववत् । टक् (१) लक्षणे जायापत्योष्टक् । ५२ । प०वि० - लक्षणे ७ । १ जाया पत्योः ७ । २ टक् १ । १ । स० - जाया च पतिश्च तौ जायापती, तयो:-जायापत्योः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - कर्मणि हन इति चानुवर्तते । अन्वयः -जायापत्योः कर्मणोरुपपदयोर्हनो धातोष्टक् लक्षणे । अर्थ:- जायायां पत्यौ च कर्मणि कारके उपपदे हन्- धातो: परष्टक् प्रत्ययो भवति, लक्षणवति कर्तीरे सति । उदा०- ( जाया) जायां हन्तीति जायाघ्नो ब्राह्मणः । (पतिः) पतिं हन्तीति पतिघ्नी वृषली । Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा - अर्थ - (जायापत्योः) जाया और पति (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (हन: ) हन् (धातोः) धातु से परे (टक्) टक् प्रत्यय होता है (लक्षणे) यदि हन् धातु काकर्ता हत्या के लक्षणवाला है। १७४ उदा०- (जाया) जायां हन्तीति जायाघ्नो ब्राह्मण: । अपनी जाया=पत्नी को मारनेवाला दुराचारी ब्राह्मण । (पति) पतिं हन्तीति पतिघ्नी वृषली। पति को मारनेवाली व्यभिचारिणी नीच नारी । सिद्धि-(१) जायाघ्नः। यहां जाया कर्म उपपद होने पर 'हन हिंसागत्योः' ( अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'टक्' प्रत्यय है । 'टक्' प्रत्यय के कि होने से 'गमहनजन०' (५।४।५८ ) से हन्' धातु की उपधा का लोप और 'हो हन्तेणिन्नेषु' (७ 1३1५४) से 'हन्' के 'ह' को कुत्व (घ्) होता है । से (२) पतिघ्नी। यहां पति कर्म उपपद होने पर पूर्वोक्त 'हन्' धातु से इस सूत्र 'टक्' प्रत्यय है। 'टक्' प्रत्यय के टित् होने से 'टिड्ढाणञ्०' (४|१|१५ ) से स्त्रीलिङ्ग में 'ङीप् ' प्रत्यय होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । टक् (२) अमनुष्यकर्तृके च । ५३ । प०वि०-अमनुष्यकर्तृके ७।१ च अव्ययपदम्। स०-न मनुष्योऽमनुष्यः । अमनुष्यः कर्ता मस्य सोऽमनुष्यकर्तृकः, तस्मिन्-अमनुष्यकर्तृके (नञ्तत्पुरुषगर्भितबहुव्रीहि: ) । अनु० - कर्मणि, हन:, टक् इति चानुवर्तते । अन्वयः - कर्मण्युपपदे हनो धातोष्ट, अमनुष्यकर्तृके च । अर्थ :- कर्मणि कारके उपपदे हन्- धातोः परष्टक् प्रत्ययो भवति, अमनुष्यकर्तृके च सति। उदा०- ( हन्) जायां हन्तीति जायाघ्नस्तिलकालकः । पतिं हन्तीति पतिघ्नी पाणिरेखा । श्लेष्माणं हन्तीति श्लेष्मघ्नं मधु । पित्तं हन्तीति पित्तघ्नं घृतम् । आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (हन: ) हन् (धातो: ) धातु से परे (टक्) टक् प्रत्यय होता है (अमनुष्यकर्तृके च) यदि उस हन् धातु का कर्ता मनुष्य न (च) भी हो । उदा० - (हन्) जायां हन्तीति जायाघ्नस्तिलकालकः । जाया को मारनेवाला काला तिल । पतिं हन्तीति पतिघ्नी पाणिरेखा। पति को मारनेवाली हस्तरेखा। श्लेष्माणं Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १७५ हन्तीति श्लेष्मघ्नं मधु । कफ को नष्ट करनेवाला शहद । पित्तं हन्तीति पित्तनं घृतम्। पित्त विकार को नष्ट करनेवाला घी। यहां हन्' धातु का हिंसा अर्थ नहीं अपितु नष्ट करना अर्थ है “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति" (महाभाष्यम्)। 'जायाघ्नः' आदि पदों की सिद्धि पूर्ववत् है। विशेष- जायाघ्नस्तिलकालकः' और 'पतिघ्नी पाणिरेखा' उदाहरण फलित ज्योतिष पर आधारित हैं। टक (३) शक्तौ हस्तिकपाटयोः ।५४। प०वि०-शक्तौ ७।१ हस्ति-कपाटयो: ७।२। स०-हस्ती च कपाटं च ते हस्तिकपाटे, तयोः-हस्तिकपाटयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि, हन:, टक् चानुवर्तते। अन्वय:-हस्तिकपाटयो: कर्मणोरुपपदयोर्हनो धातोष्टक् शक्तौ । अर्थ:-हस्तिनि कपाटे च कर्मणि कारके उपपदे हन्-धातो: परष्टक् प्रत्ययो भवति, शक्तौ गम्यमानायाम्। उदा०-(हस्ती) हस्तिनं हन्तुं शक्त इति हस्तिन: शूरः । (कपाटम्) कपाटं हन्तुं शक्त इति कपाटनश्चौरः । आर्यभाषा-अर्थ-(हस्तिकपाटयो:) हस्ती और कपाट (कर्माण) कर्म कारक उपपद होने पर (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (टक्) टक् प्रत्यय होता है (शक्तौ) यदि हन् धातु के कर्ता में वह शक्ति लक्षित हो। उदा०-(हस्ती) हस्तिनं हन्तुं शक्त इति हस्तिन: शरः। हाथी को मारने की शक्ति रखनेवाला शूर वीर । (कपाट) कपाटं हन्तुं शक्त इति कपाटनश्चौरः । किवाड़ को तोड़ने की शक्ति रखनेवाला चौर। यहां हन्' धातु का अर्थ हिंसा नहीं अपितु तोड़ना अर्थ है “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति” (महाभाष्यम्)। सिद्धि-पूर्ववत् (३।२।५२)। टक् (निपातनम्) (४) पाणिघताडघौ शिल्पिनि।५५ । प०वि०-पाणिघ-ताडघौ १।२ शिल्पिनि ७।१। स०-पाणिघश्च ताडघश्च तौ पाणिघताडघौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् अर्थ :- पाणिघताडघौ शब्दौ निपात्येते शिल्पिनि कतर सति । उदा० - पाणिं हन्तीति पाणिघ: शिल्पी | ताडं हन्तीति ताडघ: शिल्पी । आर्यभाषा - अर्थ - (पाणिघताडघौ) पाणिघ और ताडघ शब्द निपातित हैं (शिल्पिनि) यदि वहां 'हन्' धातु का कर्ता शिल्पी हो । शिल्पी=कलाकार । उदा० ० - पाणिं हन्तीति पाणिध: शिल्पी । हाथ से मृदङ्ग= ढोलक बजानेवाला कलाकार | ताडं हन्तीति ताडघ: शिल्पी । ताली बजानेवाला कलाकार । १७६ सिद्धि- पाणिघ: । यहां पाणि कर्म उपपद होने पर 'हन्' धातु से 'टक्' प्रत्यय और 'टक्' प्रत्यय के परे होने पर हन्' के टि-भाग (अन्) का लोप और 'हन्' के 'ह' को 'घ्' आदेश निपातित हैं। ऐसे ही ताडघ: । यहां हन् धातु का हिंसा अर्थ नहीं अपितु बजाना अर्थ है “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति” (महाभाष्यम्) । ख्युन् (१) आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियेषु व्यर्थेष्वच्चौ कृञः करणे ख्युन् । ५६ । प०वि० - आढ्य - सुभग-स्थूल- पलित-नग्न-अन्ध-प्रियेषु ७ । ३ च्वि- अर्थेषु ७।३ अच्वौ ७ । १ कृञः ५ ।१ करणे ७ । १ ख्युन् १ । १ । स०-आढ्यश्च सुभगश्च स्थूलश्च पलितश्च नग्नश्च अन्धश्च प्रियश्च ते आढ्य०प्रियाः, तेषु-आढ्य० प्रियेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः ) । अनु० - कर्मणि इत्यनुवर्तते । अन्वयः - अच्विषु च्व्यर्थेषु आढ्य० प्रियेषूपपदेषु कृञो धातो: करणे ख्युन् । अर्थः-च्वि-प्रत्ययान्तवर्जितेषु च्चि - अर्थेषु आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियेषु कर्मकारकेषु उपपदेषु करणे कारके कृञ्-धातोः परः ख्युन् प्रत्ययो भवति । उदा०-(आढ्यः) अनाढ्यमाढ्यं कुर्वन्ति येन तत् - आढ्यङ्करणम् । (सुभग: ) असुभगं सुभगं कुर्वन्ति येन तत् - सुभगङ्करणम् । ( स्थूलः ) अस्थूलं स्थूलं कुर्वन्ति येन तत्-स्थूलङ्करणम् । (पलितः) अपलितं पलितं कुर्वन्ति येन तत्-पलितङ्करणम् । (नग्नः ) अनग्नं नग्नं कुर्वन्ति येन Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७७ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः तत्-नग्नङ्करणम् । (अन्ध:) अनन्धमन्धं कुर्वन्ति येन तत्-अन्धकरणम्। (प्रिय:) अप्रियं प्रियं कुर्वन्ति येन तत्-प्रियकरणम् । आर्यभाषा-अर्थ- (अच्चौ) च्चि' प्रत्यय से रहित किन्तु (च्चि-अर्थेषु) 'च्चि' प्रत्यय के अभूततद्भाव अर्थ में वर्तमान (आढय०प्रियेषु) आढ्य, सुभग, स्थूल, पलित, नग्न, अन्ध, प्रिय (कर्मणि) इन कर्म-कारकों के उपपद होने पर (करणे) करण कारक में (कृजः) कृञ् (धातोः) धातु से (ख्युन्) ख्युन् प्रत्यय होता है। उदा०- (आढ्य) अनाढ्यमाढ्यं कुर्वन्ति येन तत्-आढ्यङ्करणम्। वह करण साधन जिससे निर्धन को धनवान् बनाते हैं। (सुभग) असुभगं सुभगं कुर्वन्ति येन तत्-सुभगकरणम् । वह साधन जिससे असुन्दर को सुन्दर बनाते हैं। (स्थूल) अस्थूलं स्थूलं कुर्वन्ति येन तत्-स्थूलङ्करणम्। वह साधन जिससे कृश को स्थूल बनाते हैं। (पलित) अपलितं पलितं कुर्वन्ति येन तत्-पलितकरणम् । वह साधन जिससे अपलित को पलित बनाते हैं। पलित-श्वेतकेशी। (नग्न) अनग्नं नग्नं कुर्वन्ति येन तत्-नग्नकरणम् । वह साधन जिससे अनग्न को नग्न बनाते हैं। नग्न-नंगा। (अन्ध) अनन्धमन्धं कुर्वन्ति येन तत्-अन्धकरणम् । वह साधन जिससे सुलक्ष को अन्धा बनाते हैं (अश्रु गैस)। (प्रिय) अप्रियं प्रियं कुर्वन्ति येन तत्-प्रियकरणम् । वह साधन जिससे अप्रिय को प्रिय बनाते हैं, मधुर भाषण । सिद्धि-आढ्यकरणम्। यहां आढ्य' कर्म उपपद होने पर 'इकन करणे (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से 'ख्युन्' प्रत्यय है। 'अरुर्दिषदजन्तस्य मुम्' (६।३।६५) से मुम्'. आगम, 'युवोरनाको' (७।११) से 'यु' के स्थान में 'अन' आदेश, सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से कृ' को गुण और अकुप्वानुम्व्यवायेऽपि (८।४।२) से णत्व होता है। ऐसे ही-सुभगकरणम्, इत्यादि। विशेष-च्चि-अर्थ- 'अभूततद्भावे कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यकर्तरि च्वि:' (५ ।४।५०) से अभूत तद्भाव अर्थ में चि' प्रत्यय होता है। यहां च्वि-अर्थ' मात्र का ग्रहण किया गया और 'अच्वौ' कहकर च्चि-प्रत्यय का प्रतिषेध किया गया है। खिष्णुच्+खुकम् (१) कर्तरि भुवः खिष्णुच्-खुकौ ।५७ । प०वि०-कर्तरि ७१ भुव: ५।१ खिष्णुच्-खुकजौ १।२। स०-खिष्णुच् च खुकञ् च तौ खिष्णुच्खुकौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-सुपि, आढ्य०प्रियेषु, अच्वि-अर्थेषु, अच्वौ इति चानुवर्तते। अन्वय:-अच्विषु च्व्यर्थेषु आढ्य०प्रियेषु सुप्सूपपदेषु भुव: कतरि खिष्णुच्खुको। Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थः-च्वि-प्रत्ययवर्जितेषु च्वि- अर्थेषु आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियेषु सुबन्तेषु उपपदेषु भू-धातोः परः कर्तरि कारके खिष्णुच्-खुकञ प्रत्ययौ भवतः । १७८ उदा०-(आढ्यः) अनाढ्य आढ्यो भवतीति आढ्यम्भविष्णुः, आढ्यम्भावुकः । ( सुभगः ) असुभगः सुभगो भवतीति सुभगम्भविष्णुः, सुभगम्भावुकः । (स्थूलः) अस्थूलः स्थूलो भवतीति स्थूलम्भविष्णुः, स्थूलम्भावुकः । (पलितः ) अपलितो पलितो भवतीति पलितम्भविष्णुः, पलितम्भावुकः । ( नग्नः ) अनग्नो नग्नो भवतीति नग्नम्भविष्णुः, नग्नम्भावुकः । (अन्धः ) अनन्धोऽन्धो भवतीति अन्धम्भविष्णुः, अन्धम्भावुकः । (प्रियः) अप्रियो प्रियो भवतीति प्रियम्भविष्णुः, प्रियम्भावुकः । आर्यभाषा - अर्थ - (अच्ची) च्वि-प्रत्यय से रहित किन्तु (च्चि - अर्थेषु) च्वि-प्रत्यय के अर्थ में वर्तमान (आढ्य०प्रियेषु) आढ्य, सुभग, स्थूल, पलित, नग्न, अन्ध, प्रिय (सुपि ) इन सुबन्तों के उपपद होने पर (भुव:) भू (धातोः) धातु से परे (कर्तीर) कर्ता कारक में (खिष्णुखुकञी) खिष्णुच् और खुकञ् प्रत्यय होते हैं। उदा० - ( आढ्य ) अनाढ्य आढ्यो भवतीति आढयम्भविष्णुः, आढ्यम्भावुकः । जो धनवान् नहीं है वह धनवान् होता है । ( सुभग) असुभगः सुभगो भवतीति सुभगम्भविष्णुः, सुभगम्भावुकः । जो सुन्दर नहीं है वह सुन्दर होता है । (स्थूल) अस्थूल: स्थूलो भवतीति स्थूलम्भविष्णुः, स्थूलम्भावुकः । जो स्थूल नहीं है वह स्थूल होता है। (पलित) अपलित: पलितो भवतीति पलितम्भविष्णुः, पलितम्भावुकः । जो पलित नहीं है वह पलित होता है । पलित = श्वेतकेशी । (नग्न) अनग्नो नग्नो भवतीति नग्नम्भविष्णुः, नग्नम्भावुकः । जो नंगा नहीं है वह नंगा होता है । (प्रिय) अप्रियः प्रियो भवतीति प्रियम्भविष्णुः, प्रियम्भावुकः । जो प्रिय नहीं है वह प्रिय होता है । सिद्धि-(१) आढ्यम्भविष्णुः । यहां 'आढ्य' सुबन्त उपपद होने पर 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से खिष्णुच्' प्रत्यय है। प्रत्यय के खित् होने से 'अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम् (६।३।६५) से आढ्य उपपद को 'मुम्' आगम होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७ 1३1९४) से 'भू' धातु को गुण हो जाता है। (२) आढ्यम्भावुकः । यहां 'आढ्य' सुबन्त उपपद होने पर पूर्वोक्त 'भू' धातु से इस सूत्र से 'खुकञ्' प्रत्यय है। प्रत्यय के 'खित्' होने से पूर्ववत् 'मुम्' आगम होता है। प्रत्यय के 'ञित्' होने से 'अचो ञ्णिति' (७ । २ । ११५ ) से 'भू' धातु को वृद्धि होती है । . ऐसे ही-सुभगम्भविष्णुः, सुभगम्भावुकः आदि । Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ૧૭૬ विशेष-कर्ता- कर्तरि कृत (३।४।६७) से समस्त कृत्' प्रत्यय 'कर्ता' अर्थ में होते हैं, फिर यहां कीर' पद का ग्रहण इसलिये किया गया है कि पूर्व सूत्र से 'करणे' पद की अनुवृत्ति न हो सके। क्विन् (१) स्पृशोऽनुदके क्विन्।५८। प०वि०-स्पृश: ५।१ अनुदके ७१ क्विन् १।१। स०-न उदकमिति अनुदकम्, तस्मिन्-अनुदके (नञ्तत्पुरुष:)। अनु०-सुपि इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अनुदके सुप्युपपदे स्पृशो धातो: क्विन्। अर्थ:-उदकवर्जिते सुबन्ते उपपदे स्पृश्-धातो: पर: क्विन्प्रत्ययो भवति। उदा०-(स्पृश्) घृतं स्पृशतीति घृतस्पृक् । मन्त्रेण स्पृशतीति मन्त्रस्पृक् । जलेन स्पृशतीति जलस्पृक् । आर्यभाषा-अर्थ-(अनुदके) उदक शब्द को छोड़कर (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (स्पृश:) स्पृश् (धातो:) धातु से परे (क्विन्) क्विन् प्रत्यय होता है। उदा०-(स्पृश्) घृतं स्पृशतीति घृतस्पृक् । घृत का स्पर्शमात्र करनेवाला (अल्पमात्रा में सेवन करनेवाला)। मन्त्रेण स्पृशतीति मन्त्रस्पृक् । मन्त्रपूर्वक अगस्पर्श करनेवाला-उपासक । जलेन स्पृशतीति जलस्पृक् । जल से अगस्पर्श करनेवाला-उपासक । सिद्धि-घृतस्पृक् । यहां घृत' कर्म उपपद होने पर 'स्पृश संस्पर्शने (तुदा०प०) धातु से इस सूत्र से क्विन्' प्रत्यय है। विन्' प्रत्यय के कित् होने से 'पुगन्तलघूपधस्य च (७।३।८६) से प्राप्त लघूपध गुण का विडति च (१।१५) से प्रतिषेध हो जाता है। क्विन् प्रत्ययस्य कु:' (८।२।६२) से 'स्पृश्' के 'श्’ को कुत्व 'ख', 'झलां जशोऽन्ते (८।२।३९) से 'ख' को 'ग' और 'वाऽवसाने (८।४।५५) से 'ग्' को 'क्' होता है। वरपृक्तस्य' (६।१।६५) से 'वि' का लोप हो जाता है। ऐसे ही-मन्त्रस्पृक् और जलस्पृक् । निपातनं क्विन् च(२) ऋत्विग्दधृदिगुष्णिगञ्चुयुजिक्रुञ्चां च।५६ । प०वि०-ऋत्विक-दधृक्-स्रक्-दिक्-उष्णिक्-अञ्चु-युजि-क्रुञ्चाम् ६।३ (पञ्चम्यर्थे) च अव्ययपदम्। Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-ऋत्विक् च दधृक् च स्रक् च दिक् च उष्णिक् च अञ्चुश्च युजिश्च क्रुञ्च् च ते ऋत्विक्०क्रुञ्च:, तेषाम् ऋत्विग्० क्रुञ्चाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । १८० अनु०-सुपि, क्विन् इति चानुवर्तते । अर्थः-ऋत्विग्दधृक्स्रग्दिगुष्णिजः शब्दाः क्विन्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते, अञ्चुयुजिकुञ्चिभ्यश्च धातुभ्यः परः क्विन् प्रत्ययो भवति । उदा०- (ऋत्विक्) ऋतौ ऋतौ यजतीति ऋत्विक् । (दधृक् ) धृष्णोतीति दधृक् । (स्रक्) सृजन्ति यामिति स्रक् । (दिक्) दिशन्ति यामिति दिक्। (उष्णिक् ) उत्स्निह्यतीति उष्णिक् । ( अञ्चुः) प्राञ्चतीति प्राङ् । प्रत्यञ्चतीति प्रत्यङ् । उदञ्चतीति उदङ् । (युजि ) युनक्तीति युङ् । युङ्, युञ्जौ, युञ्जः । ( क्रुञ्च् ) क्रुञ्चतीति क्रुङ् । क्रुङ् क्रञ्चौ क्रुञ्चः । आर्यभाषा-अर्थ- (ऋत्विक्०क्रुञ्चाम्) ऋत्विक, दधृक, स्त्रक, दिक, उष्णिक् ये शब्द (क्विन्) क्विन्-प्रत्ययान्त निपातित हैं (च) और अञ्चु, युजि, क्रुञ्च धातुओं से (क्विन् ) क्विन् प्रत्यय होता है । उदा०- - (ऋत्विक्) ऋतौ ऋतौ यजतीति ऋत्विक् । ऋतु-ऋतु में यज्ञ करनेवाला (विद्वान् / ईश्वर) । (दधृक् ) धृष्णोतीति दधृक् । विद्यादि गुणों में प्रगल्भता (चातुर्य) प्राप्त करनेवाला (अध्यापक) । शत्रु का धर्षण करनेवाला (वीर योद्धा) । (स्रक्) सृजन्ति यामिति । जिसे मालाकार विशिष्ट प्रकार से बनाते हैं (माला) । (दिश् ) दिशन्ति यामिति दिक् । जिसका अतिसर्जन (दान) किया जाता है वह दिशा। (उष्णिक्) उत्स्निह्यतीति उष्णिक् । उत्कृष्ट कामना करनेवाला। (२८ अक्षरवाला एक वैदिक छन्द) । ( अञ्चु ) प्राञ्चतीति प्राङ् । पूर्व दिशा । प्रत्यञ्चतीति प्रत्यङ् । पश्चिम दिशा । उदञ्चतीति उदङ् । उत्तर दिशा । (युजि) युनक्तीति युङ् | जोड़नेवाला। (क्रुञ्च) क्रुञ्चतीति क्रुङ् । पक्षिविशेष (क्रौंच ) । सिद्धि - (१) ऋत्विक् । यहां 'ऋतु' सुबन्त उपपद होने पर 'यज देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु' (भ्वा०3०) धातु से इस सूत्र से क्विन्' प्रत्यय है ! 'वचिस्वपियजादीनां किति' (६ 1१1१५) से सम्प्रसारण होता है । क्विन्प्रत्ययस्य कु:' ( ६ | २ / ६२ ) से 'ज्' को कुत्व 'गु' और 'वाऽवसाने' ( ८1४ 1५५) से 'ग्' को चर्त्व 'क्' होता है। (२) दधृक् । यहां ञिधृषा प्रागल्भ्ये (स्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्विन्' प्रत्यय है। 'धृष्' धातु को द्विर्वचन, 'उरत' (७/४/६६ ) से अभ्यास को अत्त्व, 'अभ्यासे चर्च Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १८. १ (८/४/५३) से अभ्यास को जश्त्व (द्) होता हैं 'क्विन्प्रत्ययस्य कु:' ( ६ । २ ।६२) से 'ष्' को कुत्व 'ख्', 'झलां जशोऽन्ते' ( ८ 1२ 1३९ ) से 'ख्' को 'ग्' और 'वाऽवसाने ((1४ 144 ) से 'ग्' को क्' होता है। निपातन से अन्तोदात्त स्वर होता है। (३) स्रक् । यहां 'सृज् विसर्गे ( तु०प०) धातु से इस सूत्र से कर्म में क्विन्' प्रत्यय है। निपातन से अम् आगम होता है । पूर्ववत् कुत्व 'ज्' को 'ग्' और चर्त्व 'गु' को 'कू' होता है। (४) दिक् | यहां दिश अतिसर्जने' (तु० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'क्विन्' प्रत्यय है । पूर्ववत् 'श्' को कुत्व 'ख्', 'ख्' को जश्त्व 'ग्', 'ग्' को चर्त्व 'क्' होता है। (५) उष्णिक् । यहां उत् उपसर्गपूर्वक 'ष्णिह प्रीतो' (दि०प०) धातु से इस सूत्र सेक्विन्' प्रत्यय है। उत् उपसर्ग के 'त्' का लोप और स्निह के 'स्' को षत्व निपातित है । पूर्ववत् 'ह' को कुत्व घ्, घ् को जश्त्व गु, गु को चर्त्वा क् होता है। (६) प्राङ् । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'अञ्चु गतिपूजनयो:' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्विन्' प्रत्यय है। वेरपृक्तस्य' (६ । १ । ६५ ) से 'वि' का सर्वहारी लोप होता है। 'अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६ । ४ । २४) से 'अञ्चु' धातु के 'न्' का लोप ( प्र अच्) । 'उगिदचां सर्वनामस्थाने चाधातो:' ( ७ 1१1७० ) से 'नुम्' आगम (प्र अ नुम् च्+सु) हल्डयाब्भ्यो०' (६।१।६६ ) से 'सु' का लोप, ( प्र अ न् च्+0) 'संयोगान्तस्य लोप:' ( ८1२ 1२३) से 'च्' का लोप ( प्र अन्) 'क्विन्प्रत्ययस्य कु: ' (८/२/६२) से न्' को कुत्व (ङ) होकर प्राङ् रूप सिद्ध होता है। ऐसे ही- प्रति और उत् उपसर्गपूर्वक अञ्चु धातु से - प्रत्यङ् और उदङ् । (७) युङ् । यहां युजिर् योगें' (रुधा०3०) धातु से इस सूत्र से 'क्विन्' और पूर्ववत् उसका सर्वहारी लोप होता है। 'इदितो नुम् धातो:' (७।१।५८) से 'नुम्' आगम (यु नु म् ज्+सु) । पूर्ववत् 'सु' और 'ज्' का लोप होता है। (युन्) क्विन्प्रतययस्य कुः ' (८/२/६२ ) से 'न्' को कुत्व (ङ) होता है - युङ् । (८) क्रुङ् । यहां 'क्रुञ्च गतिकौटिल्याल्पीभवयोः' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्विन्' प्रत्यय है । 'अनिदितां हल उपधाया: क्ङिति (६ । ४ । २४) से प्राप्त उपधा- नकार का लोप इस निपातन को साहचर्य से नहीं होता है ( क्रुन् च् + सु ) । पूर्ववत् 'सु' और 'च्' का लोप होकर 'क्विन्प्रत्ययस्य कु:' (८ 1२ 1६२) से 'न्' को कुत्व (ङ्) होता है- क्रुङ् । क्विन्+कञ् (३) त्यदादिषु दृशोऽनालोचने कञ् च । ६० । प०वि०-त्यदादिषु ७।३ दृश: ५ | १ अनालोचने ७।१ कञ् १।१ च अव्ययपदम् । Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-त्यद् आदिर्येषां ते त्यदादयः, तेषु-त्यदादिषु (बहुव्रीहि:)। न आलोचनमिति अनालोचनम्, तस्मिन्-अनालोचने (नञ्तत्पुरुष:)। अनु०-सुपि, क्विन् इति चानुवर्तते। अन्वय:-त्यदादिषु सुप्सूपपदेषु, अनालोचने दृशो धातो: क्विन् कञ् च । अर्थ:-त्यदादिषु सुबन्तेषु उपपदेषु अनालोचनेऽर्थे वर्तमानाद् दृश्-धातो: पर: क्विन् कञ् च प्रत्ययो भवति। उदा०-(त्यद्) त्यत् पश्यतीति त्यादृक्, त्यादृशश्च । (तद्) तत् पश्यतीति तादृक्, तादृशश्च । (यद्) यत् पश्यतीति यादृक् यादृशश्च । अत्र दृशधातुस्तुल्यभावेऽर्थे वर्तते नालोचने “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति" (महाभाष्यम्)। त्यद् । तद् । यद् । एतद् । इदम् । अदस्। एक। द्वि। युष्मद् । अस्मद् । भवतु। किम् इति सर्वादिषु त्यदादयः । आर्यभाषा-अर्थ-(त्यदादिषु) त्यद् आदि (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (अनालोचने) दर्शन अर्थ से रहित (दृशः) दृश् (धातोः) धातु से परे (क्विन्) क्विन् (च) और (कञ्) कञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(त्यद्) त्यत् पश्यतीति त्यादृक्, त्यादृशश्च । उसके तुल्य। (तद्) तत् पश्यतीति तादृक्, तादृशश्च । उसके तुल्य। (यद्) यत् पश्यतीति यादृक् यादृशश्च । जिसके तुल्य। सिद्धि-(१) त्यादृक् । यहां त्यद्' उपपद होने पर दृशिर् प्रेक्षणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्विन्' प्रत्यय है। आ सर्वनाम्नः' (६।३१८९) से त्यद्' को आत्व, क्विन्प्रत्ययस्य कु:' (८।२।६२) से 'दृश्' के 'श्' को कुत्व 'ख', 'झलां जशोऽन्ते (८।२।३९) से 'ख्' को जश्त्व 'ग्' और 'वाऽवसाने' (८।४।५५) से 'ग्' को चर्व 'क्' होता है। (२) त्यादृशः । यहां त्यद्' उपपद होने पर दृश्' धातु से इस सूत्र से 'कञ्' प्रत्यय है। 'आ सर्वनाम्नः' (६।३ ।८९) से त्यद् को आत्व होता है। ऐसे ही-तादृक् तादृश: आदि। विशेष-ये त्यादृक् आदि रूढि शब्द हैं, प्रकृति प्रत्यय से व्युत्पन्न होने पर अपने अवयवार्थ को ग्रहण नहीं करते हैं, जैसे-व्याजिघ्रतीति व्याघ्रः । Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः क्विप् (१) सत्सूद्विषद्रुहदुहयुजविदभिदच्छिदजिनीराजामुपसर्गेऽपि क्विप् । ६१| प०वि० - सत्-सू - द्विष- द्रुह - दुह - युज - विद - भिद - छिद-जि-नी- राजाम् ६।३ (पञ्चम्यर्थे), उपसर्गे ७।१, अपि अव्ययपदम्, क्विप् १ । १ । १८३ स०-सच्च सूश्च द्विषश्च द्रुहश्च दुहश्च युजश्च विदश्च भिदश्च छिदश्च जिश्च नीश्च राज् च ते - सत्०राजः, तेषाम्-सत्॰राजाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-सुपि इत्यनुवर्तते । अन्वयः -सुप्युपपदे उपसर्गेऽपि सत्०राजिभ्यो धातुभ्यः क्विप् । अर्थ:-सुबन्त उपपदे सोपसर्गेभ्यो निरुपसर्गेभ्यश्चाऽपि सत्सूद्विषद्रुहदुहयुजविदभिदच्छिदजिनीराजिभ्यो धातुभ्यः क्विप् प्रत्ययो भवति । उदा०- ( सत्) शुचौ सीदतीति शुचिषत् । अन्तरिक्षे सीदतीति अन्तरिक्ष सत्। उपसीदतीति उपसत् । (सू) अण्डानि सूते इति अण्डसू: । शतं सूते इति शतसू: । प्रसूते इति प्रसूः । (द्विष्) मित्रं द्वेष्टीति मित्रद्विट् । प्रद्वेष्टीति प्रद्विट्। (द्रुह्) मित्रं द्रुह्यतीति मित्रध्रुक् । प्रद्रुह्यतीति प्रध्रुक्। (दुह्) गां दोग्धीति गोधुक् । प्रदोग्धीति प्रधुक् । (युज्) अश्वं युनक्तीति अश्वयुक् । प्रयुनक्तीति प्रयुक् । (विद्) वेदं वेत्तीति वेदवित् । प्रवेत्तीति प्रवित् । ब्रह्म वेत्तीति ब्रह्मवित् । (भिद्) काष्ठं भिनत्तीति काष्ठभित् । प्रभिनत्तीति प्रभित्। (छिद्) रज्जुं छिनत्तीति रज्जुछित्। प्रच्छिनत्तीति प्रच्छित्। (जि) शत्रुं जयतीति शत्रुजित् । प्रजयतीति प्रजित् । (नी) सेनां नयतीति सेनानीः । प्रणयतीति प्रणीः । ग्रामं नयतीति ग्रामणीः । अग्रं नयतीति अग्रणीः । ( राज्) राजते इति राट् । विराजते इति विराट् । सम्राजते इति सम्राट् । आर्यभाषा - अर्थ - (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर ( उपसर्गेऽपि ) सोपसर्ग और निरुपसर्ग (सत्०राजाम्) सत्, सू, द्विष्, द्रुह, दुह, युज, विद, भिद, छिद, जि, नी, राज् (धातो:) धातुओं से परे (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है। Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०- ( सत्) शुचौ सीदतीति शुचिषत् । शुद्ध देश में रहनेवाला । अन्तरिक्षे सीदतीति अन्तरिक्षसत् । अन्तरिक्ष में रहनेवाला। उपसीदतीति उपसत्। पास बैठनेवाला । (सू) अण्डानि सूते इति अण्डसूः । अण्डे पैदा करनेवाला प्राणी । शतं सूते इति शतसू: । सौ सन्तान उत्पन्न करनेवाला । प्रसूते इति प्रसूः । प्रसव करनेवाला । (द्विष्) मित्रं द्वेष्टीति मित्रद्विट् । मित्र से द्वेष करनेवाला । प्रद्वेष्टीति प्रद्विट् । अधिक द्वेष करनेवाला । (इ) मित्रं द्रुह्यतीति मित्रध्रुक् । मित्र से द्रोह करनेवाला । प्रद्रुह्यतीति प्रतक् । अति द्रोह करनेवाला। (दुह्) गां दोग्धीति गोधुक् । गौ को दुहनेवाला । प्रदोग्धीति प्रधुक् । उत्तम दोग्धा । (युज् ) अश्वं युनक्तीति अश्वयुक् । घोड़े को जोड़नेवाला। प्रयुनक्तीति प्रयुक् । प्रयोग करनेवाला । (विद्) वेदं वेत्तीति वेदवित् । वेद को जाननेवाला। प्रवेत्तीति प्रवित् । प्राज्ञ । ब्रह्म वेत्तीति ब्रह्मवित् । ब्रह्म को जाननेवाला । (भिद्) काष्ठं भिनत्तीति काष्ठभिद् । लकड़ी फाड़नेवाला । प्रभिनत्तीति प्रभित् । प्रभेद करनेवाला । (छिद्) रज्जुं छिनत्तीति रज्जुच्छित् । रस्सी को काटनेवाला । प्रछिनत्तीति प्रच्छित् । प्रच्छेद करनेवाला । (जि) शत्रुं जयतीति शत्रुजित् । शत्रु को जीतनेवाला। प्रजयतीति प्रजित् । प्रकर्ष से जीतनेवाला । (नी) सेनां नयतीति सेनानीः । सेना का नेता । प्रणयतीति प्रणीः । उत्तम नेता । ग्रामं नयतीति ग्रामणीः । ग्राम का नेता । अप्रं नयतीति अग्रणीः । आगे ले जानेवाला। (राज्) राजते इति । राजा । विराजते इति विराट् । बड़ा । सम्राजते इति सम्राट् । बड़ा राजा । १८४ सिद्धि - (१) शुचिषत् | यहां 'शुचि' सुबन्त उपपद होने पर 'षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। वैरपृक्तस्य' (६ । १/६५ ) से 'क्विप्' का सर्वहारी लोप हो जाता है। 'पूर्वपदात् संज्ञायामगः' (८/४ /३) से सद् को षत्व होता है। ऐसे ही-अन्तरिक्षसत् और उपसत् । (२) अण्डसूः | यहां 'अण्ड' सुबन्त उपपद होने पर 'षुञ् प्राणिगर्भविमोचने (अदा० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है । पूर्ववत् 'क्विप्' प्रत्यय का सर्वहारी लोप होता है। ऐसे ही - शतसू: और प्रसूः । (३) मित्रद्विट् । यहां 'मित्र' सुबन्त उपपद होने पर 'द्विष अप्रीतौं' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। पूर्ववत् 'क्विप्' प्रत्यय का लोप होता है । 'झलां जशोऽन्ते (८ / २ /३९) से द्विष् के 'ष् ' को जश् ड् और 'वाऽवसाने' (८1४ 144 ) से 'ड्' को चर् ट् होता है। ऐसे ही प्रद्विट् । (४) मित्रध्रुक् । यहां मित्र' सुबन्त उपपद होने पर द्रुह अभिजिघांसायाम्' (दि०प०) धातु से इस सूत्र 'से 'क्विप्' प्रत्यय है। 'वा द्रुहदुह०' (८ | ३ | ३३) से द्रुह्' के ह को 'घु, झलां जशोऽन्ते' (८/२/३९ ) से घ् को जश् ग्, 'वाऽवसाने' (८/४/५५) से ग् को चर् क् होता है। 'एकाचो वशो भष्० (८ / २ / ३७ ) से 'द्रुह' के द् को भष् ध् होता है। ऐसे ही - प्रधुक् । Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १८५ (५) गोधक। यहां 'गो' सुबन्त उपपद होने पर 'दुह प्रपूरणे (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से क्विप्' प्रत्यय है। शेष कार्य मित्रधुक्’ के समान है। (६) अश्वयुक् । यहां 'अश्व' सुबन्त उपपद होने पर 'युजिर् योगे' (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से क्विप्' प्रत्यय है। चो: कुः' (८।२।३०) से 'युज्' के ज्' को कुत्व 'ग्' और 'वाऽवसाने (८।४।५५) से को चर् क् होता है। ऐसे ही-प्रयुक् । (७) वेदवित् । यहां वेद' सुबन्त उपपद होने पर विद ज्ञाने' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। वाऽवसाने (८।४।५५) से 'विद्' के द् को चर् त् होता है। ऐसे ही-प्रवित् । (८) काष्ठभित्। यहां काष्ठ' सुबन्त उपपद होने पर भिदिर् विदारणे (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। शेष कार्य वेदवित्' के समान है। (९) रज्जच्छित् । यहां 'रज्जु' सुबन्त उपपद होने पर छिदिर् द्वैधीकरणे (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से क्विप्' प्रत्यय है। शेष कार्य वेदवित्' के समान है। (१०) शत्रजित । यहां शत्रु सुबन्त उपपद होने पर जि जये' (भ्वा०प०) धातु से क्विप्' प्रत्यय है। 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।६९) से 'जि' धातु को तुक्' आगम होता है। ऐसे ही-प्रजित् । (११) सेनानी:। यहां सेना' सुबन्त उपपद होने पर भी प्रापणे' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। ऐसे ही-प्रणी:, इत्यादि। (१२) राट् । यहां राज दीप्तौ' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। वश्चभ्रस्ज०' (८।२।३६) से 'राज' के ज को षत्व, 'झलां जशोऽन्ते' (८।२।३९) से ए को जश् ड् और वाऽवसाने (८१४१५५) से ड्को चर् द होता है। वि उपसर्ग होने पर-विराट् । सम् उपसर्ग होने पर-सम्राट् । यहां मो राजि सम: क्वौ' (८।३।२५) से सम् के 'म्' को म् ही आदेश होता है। मोऽनुस्वारः' (८।४।२३) से अनुस्वार आदेश नहीं होता है। ण्विः (१) भजो ण्विः ।६२। प०वि०-भज: ५।१ ण्वि: ११। अनु०-सुपि, उपसर्गेऽपि इति चानुवर्तते। अन्वय:-सुप्युपसर्गेऽपि भजो धातोविः । अर्थ:-सुबन्ते उपपदे सोपसर्गान्निरुपसर्गादपि भज्-धातो: परो ण्वि: प्रत्ययो भवति। Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् __उदा०-अर्धं भजते इति अर्धभाक् । प्रभजते इति प्रभाक् । आर्यभाषा-अर्थ-(सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (उपसर्गेऽपि) सोपसर्ग और निरुपसर्ग (भज:) भज् (धातो:) धातु से परे (ण्वि:) ण्वि-प्रत्यय होता है। उदा०-अर्धं भजते इति अर्धभाक् । आधा भाग प्राप्त करनेवाला। प्रभजते इति प्रभाक् । अधिक भाग प्राप्त करनेवाला। सिद्धि-अर्धभाक् । यहां अर्ध सुबन्त उपपद होने पर 'भज सेवायाम्' (भ्वा०आ०) धातु से ण्वि' प्रत्यय होता है। वरपृक्तस्य' (६।११६५) से वि' का सर्वहारी लोप होता है। अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'भज्' को उपधावृद्धि होती है। चो: कु:' (८।२।३०) से 'भाज्' के ज् को कुत्व ग् और वाऽवसाने (८।४।५५) से ग् को चर्व क् होता है। ऐसे ही-प्र उपसर्ग होने पर-प्रभाक् । ण्विः (२) छन्दसि सहः ।६३ । प०वि०-छन्दसि ७।१ सह: ५।१। अनु०-सुपि, ण्विरिति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि सुप्युपपदे सहो धातोपिवः । अर्थ:-छन्दसि विषये सुबन्त उपपदे सह्-धातो: परो ण्विः प्रत्ययो भवति। उदा०-जलं सहते इति जलाषाट् । तुरान् सहते इति तुराबाट (ऋक्० ३।४८।४)। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (सहः) सह् (धातो:) धातु से परे (ण्वि:) ण्वि-प्रत्यय होता है। उदा०-जलं सहते इति जलाषाट् । जल-सुख-शान्ति का अनुभव करनेवाला। तुरान् सहते इति तुरापाट् । तुर-शीघ्रकारी शत्रुओं का विनाश करनेवाला-इन्द्र। सिद्धि-जलाषाट् । यहां जल' सुबन्त उपपद होने पर सह मर्षणे' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'ण्वि' प्रत्यय है। हो ढः' (८।२।३१) से सह के ह को ढत्व, झलां जशोऽन्ते (८।२।३९) से जश् इ, और वाऽवसाने (८।४।५५) से ड् को चर्व ट् होता है। अत उपधाया:' (७।२।११६) से सह' को उपधावृद्धि होती है। 'सहे: साड: स:' (८।३।५६) से साट्' स् को षत्व होता है। अन्येषामपि दृश्यते (६।३।१३५) से दीर्घ होता है। Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ण्विः तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (३) वहश्च । ६४ । प०वि० - वह: ५ ।१ च अव्ययपदम् । अनु० - सुपि, ण्विः, छन्दसि इति चानुवर्तते । अन्वयः - छन्दसि सुप्युपपदे वो धातोश्च ण्विः । अर्थ:-छन्दसि विषये सुबन्त उपपदे वह धातोः परो ण्विः प्रत्ययो भवति । उदा०-प्रष्ठं वहतीति प्रष्ठवाट् । दित्यं वहतीति दित्यवाट् । (यजु० १४।१०)। दितिभिः-खण्डनैनिर्वृत्तान् यवादीन् वहति स दित्यवाट् (दयानन्दयजुर्वेदभाष्यम्) । १८७ आर्यभाषा - अर्थ - (छन्दसि ) वेदविषय में (सुपि ) सुबन्त उपपद होने पर ( वह: ) वह (धातो: ) धातु से परे ( ण्विः) ण्विप्रत्यय होता है । उदा० - प्रष्ठं वहतीति प्रष्ठवाट् । प्रष्ठ-अग्रगामी पुरुष को वहन करनेवाला गज आदि । दित्यं वहतीति दित्यवाट् । (यजु० १४ । १०) टूटे हुये यव आदि अन्न को प्राप्त करनेवाला । सिद्धि-प्रष्ठवाट् । यहां 'प्रष्ठ' सुबन्त उपपद होने पर 'वह प्रापणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र 'वि' प्रत्यय है। जलाषाट् के समान 'वह' के 'ह' को ढत्व, जश्त्व और चव और उपधावृद्धि होती है। ञ्युट् (१) कव्यपुरीषपुरीष्येषु ञ्युट् । ६५ । प०वि०-कव्य-पुरीष-पुरीष्येषु ७ । ३ ञ्युट् १।१। सo - कव्यं च पुरीषं च पुरीष्यं च तानि कव्यपुरीषपुरीष्याणि तेषु कव्यपुरीषपुरीष्येषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०- सुपि, छन्दसि, वह इति चानुवर्तते । अन्वयः-छन्दसि कव्यपुरीषपुरीष्येषूपपदेषु वहो धातोर्य्युट् । अर्थ:-छन्दसि विषये कव्यपुरीषपुरीष्येषूपपदेषु वह धातोः परो युट् प्रत्ययो भवति । Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् उदा०- (कव्यम्) कव्यं वहतीति कव्यवाहनः (यजु० १९ । ६४ ) | ( पुरीषम् ) पुरीषं वहतीति पुरीषवाहनः । ( पुरीष्यम्) पुरीष्यं वहतीति पुरीष्यवाहनः । आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में ( कव्यपुरीषपुरुष्येषु) कव्य, पुरीष और पुरीष्य (सुमि) सुबन्त उपपद होने पर (वहः) वह (धातोः) धातु से परे (ञ्युट) ञ्युट् प्रत्यय होता है। १८८ उदा०- (कव्य) कव्यं वहतीति कव्यवाहनः । कविजनों के प्रशस्त कर्मों को प्राप्त करानेवाला, विद्वान् (यजु० १९ । ६४ ) ( पुरीष) पुरीषं वहतीति पुरीषवाहनः । पुरीष= पालन आदि कर्मों को प्राप्त करनेवाला पुत्र (यजु० ११ । ४४) । पुरीष= उदक ( निघण्टु १ ।१२) उदक को प्राप्त करानेवाला। (पुरीष्य) पुरीष्यं वहतीति पुरीष्यवाहनः । पुरीष्य = पालन कार्यों में साधु विद्युत्-विद्या को प्राप्त करानेवाला विद्वान् (यजु० ११ । ४६) पुरीष्य इति वै तमाहुर्य: श्रियं गच्छति ( शत० २1१1१1७ ) । सिद्धिइ-कव्यवाहनः । यहां 'कव्य' सुबन्त उपपद होने पर 'वह प्रापणे' ( वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ब्युट्' प्रत्यय है । 'युवोरनाक (७ 1१1१) से 'यु' के स्थान में 'अन' आदेश होता है। 'अत उपधाया:' ( ७ । २ । ११६ ) से 'वह' को उपधावृद्धि होती है। ऐसे ही पुरीष और पुरीष्य उपपद होने पर पुरीषवाहनः पुरीष्यवाहनः । ञ्युट् (२) हव्येऽनन्तः पादम् । ६६ । प०वि० - हव्ये ७ । १ अनन्तःपादम् १।१। स० - अन्त: (मध्ये ) पादस्येति अन्त: पादम्, न अन्त: पादमिति अनन्त:पादम् (अव्ययीभावगर्भितनञ्तत्पुरुषः) । अनु० - सुपि, छन्दसि वहः, ञ्युट् इति चानुवर्तते । अन्वयः-छन्दसि सुप्युपपदेऽनन्तःपादं वहो धातोर्म्युट् । अर्थ:-छन्दसि विषये हव्ये सुबन्तं उपपदेऽनन्त: पादं वर्तमानाद् वह-धातोः परो ञ्युट् प्रत्ययो भवति । उदा०-हव्यं वहतीति हव्यवाहनः । अग्निश्च हव्यवाहनः । दूतश्च हव्यवाहनः (ऋ० ६।१६ ।२३) । आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में (हव्ये) हव्य (सुपि ) सुबन्त उपपद होने पर (अनन्त: पादम् ) पाद के मध्य में अविद्यमान ( वह: ) वह (धातो: ) धातु से परे (ज्युट्) प्रत्यय होता है। Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८६ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः उदा०-(हव्य) हव्यं वहतीति हव्यवादनः । हव्य-हुत द्रव्यों को वहन करनेवाला अग्नि। अग्निश्च हव्यवाहन: । दूतश्च हव्यवाहन: (ऋ० ६ ।१६।२३)। विट् (१) जनसनखनक्रमगमो विट् ।६७। प०वि०-जन-सन-खन-क्रम-गम: ५।१ विट् १।१ । स०-जनश्च सनश्च खनश्च क्रमश्च गम् च एतेषां समाहारो जनसनखनक्रमगम्, तस्मात्-जनसनखनक्रमगम: (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०-सुपि, छन्दसि इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि सुप्युपपदे जनगमो धातोर्विट्। अर्थ:-छन्दसि विषये सुबन्ते उपपदे जन-सन-खन-क्रम-गमिभ्यो धातुभ्य: परो विट् प्रत्ययो भवति । उदा०-(जन:) अप्सु जायते इति अब्जा: । गोषु जायते इति गोजाः । (सन:) गां सनोतीति गोषाः। नृन् सनोतीति नृपाः । इन्द्रो नृषा असि। (खन:) विसं खनतीति विसखा: । कूपं खनतीति कूपखा:। (क्रमः) दधि क्रामतीति दधिक्रा: (ऋ० ४।३८।९)। (गम्) अग्रे गच्छतीति अग्रेगा: (यजु० २७।३१)। __ आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (जनगम:) जन, सन, खन, क्रम, गम् (धातो:) धातुओं से परे (विट्) विट् प्रत्यय है। उदा०- (जन) अप्सु जायते इति अब्जा: । जल में उत्पन्न होनेवाला कमल । गोषु जायते इति गोजाः। गौओं में पैदा होनेवाला। (सन) गां सनोतीति गोषाः। गोदान करनेवाला। नन् सनोतीति नषाः । नरों को दान करनेवाला। इन्द्रो नृषा असि। (खन) विसं खनतीति विसखाः । विस-कमलनाल को खोदनेवाला। कूपं खनतीति कूपखाः। कआ खोदनेवाला। (क्रम) दधि क्रामतीति दधिक्रा: (ऋ० ४।३८।९)। दधि-धारण करनेवाले को वहन करनेवाला अश्व। दधिक्रा:-अश्व: (निघण्टु १।१४)। (गम्) अग्रे गच्छतीति अग्रेगा: (यजु० २७ ३१) आगे चलनेवाला। ___ सिद्धि-(१) अब्जा: । यहां 'अप्' सुबन्त उपपद होने पर ‘जनी प्रादुर्भावे' (दि०आ०) धातु से इस सूत्र से विट्' प्रत्यय है। वरपक्तस्य' (६।१।६५) से 'विट्' के वि' का लोप और विड्वनोरनुनासिकस्यात् (६।१।४१) से जन्' के न् को आत्त्व होता है। ऐसे ही-गोजा:। Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) गोषाः। यहां 'गो' सुबन्त उपपद होने पर घणु दाने (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से विट्' प्रत्यय होता है। सनोतेरन:' (८।३।१०८) से सन्’ को षत्व होता है। शेष पूर्ववत् है। ऐसे ही-नृषा। (३) विसखा: । यहां विस' सुबन्त उपपद होने पर खनु अवदारणे (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र विट्' प्रत्यय है। ऐसे ही-कूपखाः । (४) दधिक्रा: । यहां दधि' सुबन्त होने पर क्रमु पादविक्षेपे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से विट्' प्रत्यय है। (५) अग्रेगा: । यहां ‘अग्रे’ सुबन्त उपपद होने पर 'गम्लु गतौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से विट्' प्रत्यय है। तत्पुरुषे कृति बहुलम्' (६ ।३।१२) से सप्तमी विभक्ति का अलुक् होता है। विट् (२) अदोऽनन्ने।६८। प०वि०-अद: ५।१ अनन्ने ७१। स०-न अन्नमिति अनन्नम्, तस्मिन्-अनन्ने (नञ्तत्पूरुषः)। अनु०-छन्दसि इति निवृत्तम्, सुपि इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अनन्ने सुप्युपपदेऽदो धातोर्विट् । अर्थ:-अन्नवर्जित सुबन्ते उपपदेऽद्-धातो: परो विट् प्रत्ययो भवति। उदा०-आममत्तीति आमात् । सस्यमत्तीति सस्यात्। आर्यभाषा-अर्थ-(अनन्ने) अन्न शब्द को छोड़कर (सुपि) कोई सुबन्त उपपद होने पर (अद:) अद् (धातो:) धातु से परे (विट्) विट् प्रत्यय होता है। उदा०-आममत्तीति आमात् । कच्चे पदार्थ खानेवाला। सस्यमत्तीति सस्यात् । खेती को खानेवाला हरिण आदि। सिद्धि-आमात । यहां 'आम' सुबन्त उपपद होने पर 'अद भक्षणे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'विट्' प्रत्यय है। वरपृक्तस्य' (६।१।६५) से 'विट्' के वि का लोप हो जाता है। वाऽवसाने (८।४।५५) से 'अद्' के द् को चर् त् होता है। ऐसे ही-सस्य उपपद होने पर-सस्यात् । विट् (३) क्रव्ये च।६६। प०वि०-क्रव्ये ७१ च अव्ययपदम् । अनु०-सुपि, विट्, अद इति चानुवर्तते। Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः अन्वयः - क्रव्ये सुप्युपपदेऽदो धातोर्विट् । अर्थ:-क्रव्ये सुबन्ते उपपदेऽपि अद्- धातोः परो विट् प्रत्ययो भवति । उदा० - क्रव्यमत्तीति क्रव्यात् । आर्यभाषा - अर्थ - (क्रव्ये) क्रव्य (सुपि ) सुबन्त उपपद होने पर (च) भी (अदः) अद् (धातोः) धातु से परे (विट्) विट्प्रत्यय होता है। उदा० - क्रव्यमत्तीति क्रव्यात् । कच्चा मांस खानेवाला पिशाच । सिद्धि-क्रव्यात्। यहां 'क्रव्य' सुबन्त उपपद होने पर 'अद भक्षणे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से विट्' प्रत्यय है । पूर्ववत् वि' का लोप और अद् के द् को चर्त्व होता है. 7 कप् १६१ (१) दुहः कप् घश्च । ७० । प०वि० - दुहः ५ ।१ कप् १ । १ घः १ । १ च अव्ययपदम् । अनु० - सुपि इत्यनुवर्तते । अन्वयः - सुप्युपपदे दुहो धातोः कप् घश्च । अर्थ:- सुबन्ते उपपदे दुह धातोः परः कप् प्रत्ययो भवति, घकारश्चान्तादेशो भवति । उदा०-कामं दोग्धीति कामदुघा धेनुः । अर्घं दोग्धीति अर्धदुधा । अर्घः=मधुपर्कः । आर्यभाषा-अर्थ- (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (दुहः) दुह (धातो:) धातु से परे ( कप) कप् प्रत्यय होता है (च) और (घ) धातु के अन्त्य हकार को घकार आदेश होता है। उदा० - कामं दोग्धीति कामदुधा धेनुः । दूध, घी आदि की कामना को पूरा करनेवाली दुधारु गौ । अर्घं दोग्धीति अर्धदुघा । अर्घ प्रदान करनेवाली नारी। अर्घ=मधुपर्क | मधु + दधि= मधुपर्क | सिद्धि-कामदुघा । यहां काम सुबन्त उपपद होने पर 'दुह प्रपूरणे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'कप्' प्रत्यय है। इस सूत्र से दुह धातु के ह् को घ् आदेश होता है। कामदुघ+टाप्। कामदुघा। स्त्रीलिङ्ग में 'अजाद्यतष्टाप्' (४/१/४) से 'टाप्' प्रत्यय होता है। Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ ण्विन् पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् (१) मन्त्रे श्वेतवहोक्थशस्पुरोडाशो ण्विन् ॥७१ । प०वि०-मन्त्रे ७ ।१ श्वेतवह- उक्थशस् - पुरोडाश: ५ | १ ण्विन् १ । १ । स०-श्वेतवहश्च उक्थशश्च पुरोडाशश्च एतेषां समाहारःश्वेतवहोक्थशस्पुरोडाश्, तस्मात् - श्वेतवहोक्थशस्पुरोडाश: ( समाहारद्वन्द्वः) । अनु०- सुपि इत्यनुवर्तते । अर्थ:-मन्त्रे विषये श्वेतवहोक्थशस्पुरोडाश्भ्यो धातुभ्यो ण्विन् प्रत्ययो भवति । अत्र उपपदैः सह धातुसमुदाया निपात्यन्ते I उदा० - श्वेता एनं वहन्तीति श्वेतवा : ( इन्द्र: ) । उक्थानि शंसति, उक्थैर्वा शंसतीति उक्थशाः (यजमानः ) (ऋ० ७।१९।६)। पुरा दाशन्त एनमिति पुरोडा (ऋ० ३।२।७१) । आर्यभाषा-अर्थ- (मन्त्रे) मन्त्र विषय में (श्वेतवहोक्थशसपुरोडाशः) श्वेतवह, उक्थशस्, पुरोडाश् (धातोः) धातुओं से (ण्विन् ) ण्विन् प्रत्यय होता है। यहां उपपद सहित धातु समुदाय निपातित हैं। उदा० - श्वेता एनं वहन्तीति श्वेतवा : ( इन्द्र: ) । श्वेत घोड़े जिसके वाहन हैं, वह इन्द्र = राजा । उक्थानि शंसति, उक्थैर्वा शंसतीति उक्थशा यजमानः । उक्थ = प्रशंसनीय मन्त्रों के अर्थों का उपदेश करनेवाला विद्वान् अथवा प्रशंसनीय मन्त्रों से परमेश्वर की स्तुति करनेवाला यजमान । पुर एनं दाशन्त इति पुरोडा: । विधिपूर्वक संस्कृत अन्नविशेष जिसकी पहले अग्नि में आहुति दी जाती है पश्चात् उसका भक्षण (सेवन) किया जाता है। सिद्धि - (१) श्वेतवा: । यहां 'श्वेत' कर्ता सुबन्त उपपद होने पर वह प्रापणें (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण्विन्' प्रत्यय है। 'श्वेतवहादीनां डस् पदस्य च ( भा०वा० ३/२/७१ ) से 'ण्विन्' प्रत्यय के स्थान में डस् आदेश होता है । 'डस्' आदेश के डित् होने से 'वा०-डित्यभस्यापि टेर्लोपः' (६ । ४ । १४३) से वह के टि-भाग का लोप होता है। श्वेत+व्+अस्= श्वेतवस् + सु । 'अत्वसन्तस्य चाधातो:' ( ६ । ४ । १४) से दीर्घ और 'हल्याब्भ्यो दीर्घात् ० ' ( ६ |१/६६ ) से 'सु' का लोप होता है। (२) उक्थशाः | यहां 'उक्थ' कर्म वा करण सुबन्त उपपद होने पर 'शंसु स्तुतौं' ( भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से ण्विन्' प्रत्यय है। निपातन से 'शंस्' के न् का लोप हो जाता है । 'ण्विन्' प्रत्यय के स्थान में पूर्ववत् डस् आदेश आदि कार्य होते हैं । (३) पुरोडा: । यहां 'पुरस्' अव्यय उपपद होने पर 'दाशृ दाने' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'ण्विन्' प्रत्यय है। धातु के दकार को निपातन से डकरादेश होता है। 'ण्विन्' प्रत्यय के स्थान में पूर्ववत् डस् आदेश आदि कार्य होते हैं। Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૩ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ण्विन् (२) अवे यजः ७२। प०वि०-अवे ७ १ यज: ५।१। अनु०-मन्त्रे, ण्विन् इति चानुवर्तते। अन्वय:-मन्त्रेऽवे उपपदे यजो धातोविन्। अर्थ:-मन्त्रे विषयेऽवे उपपदे यज-धातो: परो ण्विन् प्रत्ययो भवति । उदा०-अवयजतीति अवया: (परमेश्वरः)। योऽवयजति विरुद्धं कर्म न संगच्छते स परमेश्वर: (दयानन्दवेदभाष्यम् १।१७३ ।२)। आर्यभाषा-अर्थ-(मन्त्रे) मन्त्र विषय में (अवे) अव उपसर्ग उपपद होने पर (यजः) यज् (धातो:) धातु से परे (ण्विन्) ण्विन् प्रत्यय होता है। उदा०-अवयजतीति अवया: । विरुद्ध कर्म न करनेवाला परमेश्वर । सिद्धि-अवयाः । यहां अव उपसर्ग पूर्वक यज देवपूजासंगतिकरणदानेष' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से ण्विन् प्रत्यय है। शेष सिद्धि श्वेतवाः' (३।२।७१) के समान है। विच् (१) विजुपे च्छन्दसि ७३। प०वि०-विच् १।१ उपे ७१ छन्दसि ७।१। अनु०-यज इत्यनुवर्तते। अर्थ:-छन्दसि विषये उप-उपपदे यज्-धातो: परो विच्प्रत्ययो भवति। उदा०-उपयजतीति उपयट्। उपयभिरूचं वहन्ति । अत्र मन्त्र इत्यनुवर्तमाने छन्दो ग्रहणं ब्राह्मणार्थम् । उपयड्भ्य: (शत० ३।८।३।१८) । आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) ब्राह्मणग्रन्थ विषय में (उपे) उप उपसर्ग उपपद होने पर (यजः) यज् (धातो:) धातु से (विच्) विच् प्रत्यय होता है। उदा०-उपयजतीति उपयट् । उपासना करनेवाला। उपयभिरूचं वहन्ति। यहां 'मन्त्रे' की अनुवृत्ति होने पर 'छन्दसि' पद का ग्रहण ब्राह्मणग्रन्थ के लिये किया गया है। सिद्धि-उपयट् । यहां उप-उपसर्गपूर्वक यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०३०) धातु से इस सूत्र से विच्' प्रत्यय है। वैरप्रक्तस्य (६।११५५) से विच' प्रत्यय के वि' Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् का सर्वहारी लोप हो जाता है । 'व्रश्चभ्रस्ज०' (८।२ । ३६) से 'यज्' के ज् को ष् और 'झलां जशोऽन्ते' (८ । २ । ३९) से ष् को जश् ड् और 'वाऽवसाने' (८/४/५५) से ड् टू होता है। मनिन्+क्वनिप्+वनिप्+विच् (२) आतो मनिन्क्वनिब्वनिपश्च ॥७४ | प०वि०-आत: ५ ।१ मनिन् - क्वनिप् - वनिपः १ । ३ च अव्ययपदम्। सo - मनिन् च क्वनिप् च वनिप् च ते मनिन्क्वनिब्वनिपः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । - अनु०-सुपि, छन्दसि, विच् इति चानुवर्तते । अन्वयः - छन्दसि सुप्युपपदे आतो धातोर्मनिन्क्वनिब्वनिपो विच्च । अर्थ :- छन्दसि विषये सुबन्ते उपपदे आकारान्तेभ्यो धातुभ्यो मनिन्- क्वनिप्-वनिपो विच्च प्रत्यया भवन्ति । उदा०- (मनिन्) शोभनं ददातीति सुदामा । अश्व इव तिष्ठतीति अश्वत्थामा। (क्वनिप्) शोभनं दधातीति सुधीवा । शोभनं पिबतीति सुपीवा । ( वनिप् ) भूरि ददातीति भूरिदावा । घृतं पिबतीति घृतपावा । (विच्) कीलालं पिबतीति कीलालपा: । शुभं यातीति शुभंया: । आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि) वेदविषय में (सुपि ) सुबन्त उपपद होने पर (आत:) आकारान्त (धातोः) धातुओं से परे ( मनिन्- क्वनिप् - वनिपः ) मनिन्, क्वनिप्, वनिप् (च) और (विच्) विच्प्रत्यय होते हैं। उदा०- - (मनिन्) शोभनं ददातीति सुदामा । सुन्दर दान करनेवाला । अश्व इव तिष्ठतीति अश्वत्थामा । अश्व के समान खड़ा रहनेवाला । (क्वनिप् ) शोभनं दधातीति सुधीवा | सुन्दर धारण-पोषण करनेवाला। शोभनं पिबतीति सुपीवा। सुन्दर पान करनेवाला । ( वनिप् ) भूरि ददातीति भूरिदावा । बहुत दान करनेवाला । घृतं पिबतीति घृतपावा । घृत का पान करनेवाला। (विच्) कीलालं पिबन्तीति कीललपा: । कीलाल-उत्तम रस का पान करनेवाला (यजु० २।४९ ) । शुभं यातीति शुभंया: । शुभ = कल्याण को प्राप्त करनेवाला । सिद्धि - (१) सुदामा । यहां 'सु' उपपद होने पर 'डुदाञ् दानें' (जु०3०) धातु से इस सूत्र से 'मनिन्' प्रत्यय है। सु+दा+मनिन्। सुदामन्+सु । 'सर्वनामस्थाने चाऽसम्बुद्धौ (६/४/८) से अङ्ग को दीर्घ, 'हल्ड्याब्भ्यो० ' ( ६ | १/६६ ) से 'सु' का लोप और 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' ( ८1२ 1७) से 'नू' का लोप होता है। Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૫ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः । (२) अश्वत्थामा। यहां 'अश्व' उपपद होने पर छा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'मनिन्' प्रत्यय है। पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम् (६।३।१०७) से स्था' के स्’ को त्' आदेश होता है। शेष कार्य सुदामा' के समान है। (३) सुधीवा। यहां 'सु' उपपद होने पर डुधाञ् धारणपोषणयो:' (जु०उ०) धातु से इस सूत्र से क्वनिप्' प्रत्यय है। सु+धा+क्वनिम्। घुमास्था०' (६।४।६६) से 'धा' को ईत्व होता है। शेष कार्य सुदामा के समान है। ऐसे ही- 'पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से-सुपीवा। (४) भूरिदावा । यहां 'भूरि' उपपद होने पर डुदान दाने (जु०प०) धातु से इस सूत्र से वनिप्' प्रत्यय है। शेष कार्य सुदामा' के समान है। ऐसे ही 'पा' धातु से-घृतपावा। (५) कीलालपा: । यहां कीलाल' उपपद होने पर पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'विच्' प्रत्यय है। वरपक्तस्य (६।१।५५) से विच्' प्रत्यय के वि' का सर्वहारी लोप हो जाता है। (६) शुभंयाः। यहां 'शुभ' कर्म उपपद होने पर या प्रापणे (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से विच्' प्रत्यय है। 'वा च्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति' से द्वितीया-विभक्ति का अलुक् है। मनिन्+क्वनिप्+वनिप्+विच् (३) अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते।७५। प०वि०-अन्येभ्य: ५।३ अपि अव्ययपदम्, दृश्यन्ते क्रियापदम् । अनु०-विच्, मनिन्क्वनिब्वनिप इति चानुवर्तते । अन्वय:-अन्येभ्योऽपि धातुभ्यो मनिन्क्वनिब्वनिपो विच्च दृश्यन्ते। अर्थ:-अन्येभ्य:=आकारान्तभिन्नेभ्योऽपि धातुभ्यो मनिन्-क्वनिप्वनिपो विच्च प्रत्यया दृश्यन्ते। उदा०-(मनिन्) शोभनं शृणातीति सुशर्मा। (वनिप्) प्रातरेतीति प्रातरित्वा। (वनिप्) विजायते इति विजावा। अग्रे गच्छतीति अग्रेगावा। (विच्) रेषतीति रेट् । रेडसि पर्णं नयेः। ___आर्यभाषा-अर्थ-(अन्येभ्यः) आकारान्त से भिन्न (धातो:) धातुओं से (अपि) भी (मनिन्क्वनिब्वनिप:) मनिन्, क्वनिप, वनिप् और (विच्) विच्-प्रत्यय (दृश्यन्ते) दिखाई देते हैं। Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् उदा०- ( मनिन्) शोभनं शृणातीति सुशर्मा । भलीभांति अविद्या का नाश करनेवाला । ( वनिप् ) प्रातरेतीति प्रातरित्वा । प्रातःकाल प्राप्त होनेवाला सूर्य । ( वनिप् ) विजायते इति विजावा । विविध प्रकार की सृष्टि रचना करनेवाला ईश्वर । अग्रे गच्छतीति अग्रेगावा। आगे चलनेवाला। (विच्) रेषतीति रेट् । हिंसा करनेवाला । १६६ सिद्धि-(१) सुशर्मा। यहां 'सु' उपपद होने पर 'शृ हिंसायाम्' (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से 'मनिन्' प्रत्यय है । 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'श्रृ' धातु को गुण होता है। शेष कार्य 'सुदामा' के समान है। (२) प्रातरित्वा । यहां प्रात: उपपद होने पर 'इण् गतौं' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्वनिप्' प्रत्यय है। ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्' (६ |१ |६९) से 'तुक्' आगम होता है । प्रातर्+इ+तुक्+क्वनिप् । शेष कार्य 'सुदामा' के समान है। (३) विजावा । यहां 'वि' उपपद होने पर 'जनी प्रादुर्भाव (दि०आ०) धातु इस सूत्र से 'वनिप्' प्रत्यय है । 'विड्वनोरनुनासिकस्यात्' (६ । ४ । ४१) से 'जन्' के 'न्' को आकार आदेश होता है। शेष कार्य 'सुदामा' के समान है। (४) रेट् । यहां रिष हिंसायाम् (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'विच्' प्रत्यय है । 'वैरपृक्तस्य' (६ 1१/६५ ) से 'विच्' के 'वि' का सर्वहारी लोप होता है । 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६ ) से रिष्' धातु को लघूपध गुण होता है । 'झलां जशोऽन्ते (८ 1२ 1३९) से 'ष् ' को जश् ड् और 'वाऽवसाने' (८/४/५५) से ड् को चर् ट् होता है। क्विप् (१) क्विप् च । ७६ । प०वि०-क्विप् प०वि० - क्विप् १ । १ च अव्ययपदम् १ । १ । अन्वयः - धातोः क्विप् च । अर्थ:-सोपपदेभ्यो निरुपपदेभ्यश्च सर्वेभ्यो धातुभ्यश्छन्दसि भाषायां च क्विप् प्रत्ययो भवति । उदा०-उखाया स्रंसते इति उखास्रत् । पर्णानि ध्वंसते इति पर्णध्वत् । वाहाद् भ्रश्यतीति वाहाभ्रट् । आर्यभाषा - अर्थ - (धातोः) सोमपद और निरुपपद सब धातुओं से छन्द और भाषा में (क्विप्) क्विप् प्रत्यय (च) भी होता है। उदा०-उखाया: स्रंसते इति उखास्रत् । उखा (हण्डिया) से गिरनेवाला पदार्थ । पर्णानि ध्वंसते इति पर्णध्वत् । पत्तों को नष्ट करनेवाला । वाहाद् भ्रश्यतीति वाहाभ्रट् । वाह = अश्व आदि से गिरनेवाला । Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः १६७ सिद्धि - (१) उखास्रत् । यहां 'उखा' उपपद होने पर 'स्त्र अवस्रंसने' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से क्विप् प्रत्यय है । 'अनिदितां हल उपधाया: क्ङिति' (६/४/२४) से अनुनासिक का लोप और 'वसुस्रंस्रुध्वंस्वनडुहां दः' (८।२।७२) से स्रस्' के स्' को 'द्' आदेश होता है। 'वाऽवसाने' (८/४/५५) से 'द्' को चर् त् होता है। (२) पर्णध्वत् । यहां पर्ण उपपद होने पर 'ध्वंसु अवस्रंसने' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (३) वाहाभ्रट् । यहां 'वाह' उपपद होने पर 'भ्रंशु अध: पतने' ( दि०प०) धातु इस सूत्र से क्विप्' प्रत्यय है । 'व्रश्चभ्रस्ज०' (८ / २ / ३६ ) से 'भ्रंश्' के श् को ष्, 'झलां जशोऽन्ते (८/२/३९) से ष् को जश् ड् और 'वाऽवसाने' (८/४/५५ ) से ड् को चर् टू होता है। 'अन्येषामपि दृश्यते' (६ | ३ |१३५ ) से वाह को दीर्घ होता है। कः + क्विप् (२) स्थः क च । ७७ । प०वि०-स्थः ५।१ क १ । १ ( लुप्तविभक्तिको निर्देश:) च अव्ययपदम् । अनु० - सुपि, क्विप् इति चानुवर्तते । अन्वयः - स्थो धातोः कः क्विप् च । अर्थ:-सुबन्ते उपपदे सोपसर्गाद् निरुपसर्गाच्च स्था- धातोः परः कः क्विप् च प्रत्ययो भवति । उदा०- (क: ) शं तिष्ठतीति शंस्थ: । (क्विप्) शं तिष्ठतीति शंस्था: । आर्यभाषा - अर्थ - (सुपि ) सुबन्त उपपद होने पर सोपसर्ग और निरुपसर्ग (स्थः) स्था ( धातोः) धातु से परे (क) क-प्रत्यय (च) और (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है । उदा०- (क) शं तिष्ठतीति शंस्थ: । (क्विप्) शं तिष्ठतीति शंस्था: । शान्त रहनेवाला । सिद्धि- (१) शंस्थ: । यहां 'शम्' अव्यय उपपद होने पर 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ (श्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है। 'आतो लोप इटि च' (६।४/६४) से 'स्था' के आ का लोप हो जाता है। (२) शंस्था:। यहां 'शम्' अव्यय उपपद होने पर पूर्वोक्त 'स्था' धातु से इस सूत्र सेक्विप्' प्रत्यय है । वैरपृक्तस्य' (६ 1१ 1६५) 'क्विप्' प्रत्यय के 'वि' का सर्वहारी लोप हो जाता है। Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् णिनिः (१) सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये ७८। प०वि०-सुपि ७।१ अजातौ ७१ णिनि: १।१ ताच्छील्ये ७।१। स०-न जातिरिति अजाति:, तस्याम्-अजातौ (नञ्तत्पुरुषः)। तस्य शीलमिति तच्छीलम्, (षष्ठीतत्पुरुषः)। तच्छीलस्य भावस्ताच्छील्यम्, तस्मिन्-ताच्छील्ये (तद्धितवृत्तिः)। अर्थ:-अजातिवाचिनि सुबन्ते उपपदे धातोणिनि: प्रत्ययो भवति, ताच्छील्ये गम्यमाने। उदा०-उष्णं भोक्तुं शीलं यस्य स:-उष्णभोजी। शीतं भोक्तुं शीलं यस्य स:-शीतभोजी। आर्यभाषा-अर्थ-(अजातौ) जातिवाची से भिन्न (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (धातो:) धातु से (णिनि:) णिनि प्रत्यय होता है, (ताच्छील्ये) यदि वहां वह उसका शील स्वभाव हो। उदा०-उष्णं भोक्तुं शीलं यस्य सः-उष्णभोजी। उष्ण=गर्म खाने के स्वभाववाला। शीतं भोक्तुं शीलं यस्य स:-शीतभोजी । शीत-ठण्डा खाने के स्वभाववाला।। सिद्धि-उष्णभोजी। यहां गुणवाची 'उष्ण' सुबन्त उपपद होने पर 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'णिनि' प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। उष्णभोजिन्+सु। सौ च' (६।४।१३) से नकारान्त की उपधा को दीर्घ, 'हल्ड्याब्भ्यो०' (६।१।६६) से सु' का लोप और नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य' (८।२७) से न्' का लोप होता है। ऐसे ही-शीतभोजी। णिनिः (२) कर्तर्युपमाने ७६। प०वि०-कर्तरि ७।१ उपमाने ७।१ । अनु०-सुपि, णिनिरिति चानुवर्तते। अन्वय:-उपमाने कर्तरि सुप्युपपदे धातोणिनिः । अर्थ:-उपमानवाचिनि कर्तरि सुबन्ते उपपदे धातोणिनि: प्रत्ययो भवति। Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ૧૬૬ उदा०-उष्ट्र इव क्रोशतीति उष्ट्रकोशी। ध्वाङ इव रौतीति ध्वाङ्करावी। आर्यभाषा-अर्थ-(उपमाने) उपमानवाची (कीरे) कर्ता (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (धातो:) धातु से (णिनि:) णिनि-प्रत्यय होता है। उदा०-उष्ट्र इव क्रोशतीति उष्ट्रकोशी। उष्ट्र के समान रोनेवाला। ध्वाङ्क्ष इव रौतीति ध्वाक्षरावी। ध्वाक्ष-कौवे के समान शब्द करनेवाला। सिद्धि-(१) उष्ट्रकोशी। यहां उपमानवाची कर्ता उष्ट्र' शब्द उपपद होने पर क्रुश आहाने रोदने च' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय। पुगन्तलघूपधस्य च (७।३।८६) से क्रुश्' धातु को लघूपध गुण होता है। शेष कार्य उष्णभोजी' के समान है। (२) ध्वाक्षरावी। यहां उपमानवाची कर्ता 'ध्वाङ्क्ष' शब्द उपपद होने पर हे शब्दे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'ह' धातु को वृद्धि होती है। शेष कार्य उष्णभोजी' के समान है। णिनिः (३) व्रते।। प०वि०-व्रते ७।१। अनु०-सुपि, णिनिरिति चानुवर्तते । अन्वय:-सुप्युपपदे धातोणिनिव्रते। अर्थ:-सुबन्ते उपपदे धातोर्णिनि: प्रत्ययो भवति, व्रते गम्यमाने। उदा०-स्थण्डिले शयितुं व्रतं यस्य स:-स्थण्डिलशायी। अश्राद्धं भोक्तुं व्रतं यस्य स:-अश्राद्धभोजी । ब्रह्मणि चरितुं व्रतं यस्य स:-ब्रह्मचारी। आर्यभाषा-अर्थ- (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (धातो:) धातु से (णिनिः) णिनि-प्रत्यय होता है, यदि वहां (व्रते) व्रत अर्थ प्रकट होता हो। उदा०-स्थण्डिले शयितुं व्रतं यस्य सः-स्थण्डिलशायी। स्थण्डिल-चबूतरे पर शयन का व्रत करनेवाला (तपस्वी)। अश्राद्धं भोक्तुं व्रतं यस्य स:-अश्राद्धभोजी। श्राद्ध का भोजन न करनेवाला। ब्रह्मणि चरितुं व्रतं यस्य स:-ब्रह्मचारी । ब्रह्म-वेद में विचरण का व्रत करनेवाला, ब्रह्मचारी। सिद्धि-(१) स्थण्डिलशायी। यहां स्थण्डिल' सुबन्त उपपद होने पर शीङ् स्वप्ने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है। 'अचो णिति (७।२।११५) से 'शीङ्' धातु को वृद्धि होती है। शेष कार्य उष्णभोजी' के समान है। ___ Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) अश्राद्धभोजी। यहां 'अश्राद्ध' सुबन्त उपपद होने पर 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है। शेष कार्य उष्णभोजी' के समान है। (३) ब्रह्मचारी। यहां 'ब्रह्म' सुबन्त उपपद होने पर 'चर गतिभक्षणयो:' (भ्वा०प०) से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से चर्' धातु को उपधावृद्धि होती है। शेष कार्य उष्णभोजी' के समान है। णिनिः (४) बहुलमाभीक्ष्ण्ये।८१। प०वि०-बहुलम् ११ आभीक्ष्ण्ये ७।१। अनु०-सुपि, णिनिरिति चानुवर्तते। अन्वय:-सुप्युपपदे धातोर्बहुलं णिनिराभीक्ष्ण्ये। अर्थ:-सुबन्ते उपपदे धातोर्बहुलं णिनिः प्रत्ययो भवति, आभीक्ष्ण्ये गम्यमाने। आभीक्ष्ण्यम्, पौन:पुन्यम्, तत्परता, आसेवा इति पर्यायाः । । उदा०-कषायं पिबतीति कषायपायी। कषायपायिणो गान्धारा:। क्षीरं पिबतीति क्षीरपायी। क्षीरपायिण उशीनरा:। सौवीरं पिबतीति सौवीरपायी। सौवीरपायिणो बालीका:।। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (धातो:) धातु से (बहुलम्) प्राय: (णिनि:) णिनिप्रत्यय होता है, यदि वहां (आभीक्ष्ण्ये) क्रिया का बार-बार होना प्रकट हो। उदा०-कषायं पिबतीति कषायपायी। कषाय रस का पान करनेवाला। कषायपायिणो गान्धारा: । गान्धार देश के लोग कषाय रस के शौकीन हैं। क्षीरं पिबतीति क्षीरपायी। दूध पीनेवाला। क्षीरपायिण उशीनराः। उशीनर प्रदेश के लोग दुग्धपान के शौकीन हैं। सौवीरं पिबतीति सौवीरपायी। सौवीर-कांजी पीनेवाला। सौवीरपायिणो बालीका: । बालीक प्रदेश के लोग सौवीर (कांजी विशेष) पीनेवाले हैं। सिद्धि-कषायपायी। यहां कषाय' सुबन्त उपपद होने पर पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है। आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से युक्' आगम होता है। शेष कार्य 'उष्णभोजी' के समान है। ऐसे ही-क्षीरपायी और सौवीरपायी। विशेष-(१) गन्धार । गन्धार महाजनपद कुनड़ (काश्कर) नदी से तक्षशिला तक फैला हुआ था। इसकी राजधानी पुष्कलावती थी। (२) उशीनर । रावी और चनाब के बीच का निचला भूभाग उशीनर प्रदेश कहलाता था जिसकी राजधानी शिविपुर-शोरकोट (झंग जिले की एक तहसील) थी। (३) बालीक । कंबोज के पश्चिम, वंक्षु के दक्षिण और हिन्दूकुश के उत्तर-पश्चिम का प्रदेश बालीक महाजनपद था। (पा०का० भारतवर्ष पृ० ६२, ६७) ___ Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०१ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः णिनिः (५) मनः।८२। प०वि०-मन: ५।१। अनु०-सुपि णिनिरिति चानुवर्तते। अन्वयः-सुप्युपपदे मनो धातोणिनिः । अर्थ:-सुबन्ते उपपदे मन्-धातो: परो णिनिः प्रत्ययो भवति । उदा०-दर्शनीयं मन्यते इति दर्शनीयमानी। शोभनं मन्यते इति शोभनमानी। आर्यभाषा-अर्थ-(सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (मन:) मन् (धातो:) धातु से परे (णिनि:) णिनिप्रत्यय होता है। उदा०-दर्शनीयं मन्यते इति दर्शनीयमानी। किसी पदार्थ को दर्शनीय माननेवाला। शोभनं मन्यते इति शोभनमानी। किसी पदार्थ को शोभन (सुन्दर) माननेवाला। सिद्धि-दर्शनीयमानी। यहां दर्शनीय' सुबन्त उपपद होने पर 'मन ज्ञाने (दि०आ०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है। अत उपधायाः' (७।२।११६) से 'मन्' धातु को उपधावृद्धि होती है। शेष कार्य उष्णभोजी' के समान है। खश्+णिनिः (६) आत्ममाने खश् च।८३। प०वि०-आत्ममाने ७ ।१ खश् ११ च अव्ययपदम् । स०-आत्मनो मान: (मननम्) इति आत्ममान:, तस्मिन्-आत्ममाने (षष्ठीतत्पुरुष:)। अनु०-सुपि, णिनिरिति चानुवर्तते। अन्वय:-सुप्युपपदे आत्ममाने मनो धातो: खश्, णिनिश्च । अर्थ:-सुबन्ते उपपदे आत्ममानेऽर्थे वर्तमानाद् मन्-धातो: पर: खश् णिनिश्च प्रत्ययो भवति। उदा०-दर्शनीयमात्मानं मन्यते इति दर्शनीयम्मन्यः (खश्) दर्शनीयमानी वा (णिनि:)। पण्डितमात्मानं मन्यते इति पण्डितम्मन्य: (खश्) पण्डितमानी वा (णिनि:)। Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (आत्ममाने) स्वयं को मानने अर्थ में विद्यमान (मनः) मन् (धातोः) धातु से परे (खश्) खश् (च) और (णिनिः) णिनि प्रत्यय होता है। उदा०-(खश्) दर्शनीयमात्मानं मन्यते इति दर्शनीयम्मन्य: (णिनि) दर्शनीयमानी वा। स्वयं को दर्शनीय माननेवाला। (खश्) पण्डितमात्मानं मन्यते इति दर्शनीयम्मन्य: (णिनि) पण्डितमानी वा । स्वयं को पण्डित माननेवाला। सिद्धि-(१) दर्शनीयम्मन्यः । यहां दर्शनीय' सुबन्त उपपद होने पर 'मन ज्ञाने (दि०आ०) धातु से इस सूत्र से खश् प्रत्यय है। खश् प्रत्यय के खित् होने से दर्शनीय' शब्द को 'अरुर्दिषदजन्तस्य मुम्' (६।३।३५) से मुम्' आगम होता है। 'खश्' प्रत्यय के शित्' होने से 'तिशित सार्वधातुकम्' (३।४।११३) से सार्वधातुक संज्ञा होती है और सार्वधातुक प्रत्यय परे होने पर दिवादिभ्यः श्यन्' (३।१।६९) से 'श्यन्' प्रत्यय होता है। दर्शनीय+मुम्+मन्+श्यन्+खश् । दर्शनीयम्मन्यः । (२) दर्शनीयमानी। यहां दर्शनीय' सुबन्त उपपद होने पर 'मन ज्ञाने' (दि०आ०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'मन्' धातु को उपधावृद्धि होती है। शेष कार्य 'उष्णभोजी' के समान है। (३) ऐसे ही पण्डितम्मन्य: और पण्डितमानी पद सिद्ध करें। भूतकालप्रत्ययप्रकरणम् भूते।८४। प०वि०-भूते ७१। अर्थ:- 'भूते' इत्यधिकारोऽयम्, 'वर्तमाने लट्' (३।२।१२३) इति यावत्। यदित ऊर्ध्वं वक्ष्यामो भूते काले तद् वेदितव्यम् । उदा०-अग्रे द्रष्टव्यम्। आर्यभाषा-अर्थ-(भूते) 'वर्तमाने लट्' (२।३।१२३) तक 'भूते' का अधिकार है। जो इससे आगे कहेंगे उसे भूतकाल में समझना चाहिये। उदा०-आगे देखें। णिनिः (१) करणे यजः।८५। प०वि०-करणे ७१ यज: ५।१। अनु०-सुपि, णिनि:, भूते इति चानुवर्तते । Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०३ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः अन्वय:-करणे सुप्युपपदे यजो धातोणिनिभूते । अर्थ:-करणे सुबन्ते उपपदे यज्-धातो: परो णिनि: प्रत्ययो भवति भूतकाले। उदा०-अग्निष्टोमेन इष्टवानिति अग्निष्टोमयाजी। आर्यभाषा-अर्थ:-(करणे) करण (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (यज:) यज् (धातो:) धातु से परे (णिनिः) णिनि प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में। उदा०-अग्निष्टोमेन इष्टवानिति अग्निष्टोमयाजी । अग्निष्टोम से यज्ञ करनेवाला। सिद्धि-अग्निष्टोमयाजी। यहां 'अग्निष्टोम' करण सुबन्त उपपद होने पर 'यज देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है। अत उपधाया:' (७।२।११६) से यज् धातु को उपधावृद्धि होती है। शेष कार्य उष्णभोजी' के समान है। णिनिः (२) कर्मणि हनः।८६। प०वि०-कर्मणि ७१ हन: ५।१। अनु०-णिनि:, भूते इति चानुवर्तते। अन्वय:-कर्मण्युपपदे हनो धातोर्णिनिभूते। अर्थ:-कर्मणि कारके उपपदे हन्-धातो: परो णिनि: प्रत्ययो भवति भूते काले। उदा०-पितृव्यं हतवानिति पितृव्यघाती। मातुलं हतवानिति मातुलघाती। आर्यभाषा-अर्थ-(ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु) ब्रह्म, भ्रूण, वृत्र (कमणि) कर्म उपपद होने पर (हन:) हन् (धातोः) धातु से (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में। उदा०-पितृव्यं हतवानिति पितृव्यघाती। पितृव्य=चाचा का हत्यारा। मातुलं हतवानिति मातुलघाती। मातुल मामा का हत्यारा। सिद्धि-पितृव्यघाती। यहां पितृव्य' कर्म उपपद होने पर हन् हिंसागत्योः' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से णिनि' प्रत्यय है। 'हनस्तोऽचिण्णलो:' (७।३।३२) से हन्' के न्' को त्' और हो हो हन्तेणिन्नेषु' (७।३।५४) से हन्' के 'ह' को कुत्व घ्' होता है। 'अत उपधाया:' (७।२।१६६) से हन्' को उपधावृद्धि होती है। शेष कार्य उष्णभोजी' के समान है। मातुल' उपपद होने पर-मातुलघाती। Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०४ क्विप् पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (१) ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु क्विप् । ८७ । प०वि० - ब्रह्म-भ्रूण- वृत्रेषु ७ । ३ क्विप् १ । १ । सo-ब्रह्म च भ्रूणश्च वृत्रश्च ते ब्रह्मभ्रूणवृत्रा:, तेषु ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-कर्मणि, हन:, भूते इति चानुवर्तते । अन्वयः-ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु कर्मसूपपदेषु हनो धातो: क्विप् भूते। अर्थ:-ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु कर्मसु उपपदेषु हन्- धातोः परः क्विप् प्रत्ययो भवति भूते काले । उदा०- (ब्रह्म) ब्रह्म हतवानिति ब्रह्महा । ( भ्रूण:) भ्रूणं हतवानिति भ्रूणहा । ( वृत्र: ) वृत्रं हतवानिति वृत्रहा । आर्यभाषा-अर्थ:- (ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु) ब्रह्म, भ्रूण, वृत्र ( कर्मणि) कर्म उपपद होने पर ( हन: ) हन् (धातोः ) धातु से (क्विप् ) क्विप्प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में । - (ब्रह्म) ब्रह्म हतवानिति ब्रह्मा । ब्राह्मण का हत्यारा । (भ्रूण) भ्रूणं हतवानिति भ्रूणहा । भ्रूण गर्भ का हत्यारा । (वृत्र) वृत्रं हतवानिति वृत्रहा । वृत्र (राक्षस) का हत्यारा = इन्द्र | उदा० सिद्धि-ब्रह्महा । यहां 'ब्रह्म' कर्म उपपद होने पर 'हन् हिंसागत्यो:' ( अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है । वैरपृक्तस्य' (६ | १ | ६५ ) से 'क्यप्' प्रत्यय के 'वि' का सर्वहारी लोप होता है। वृत्रहन्+सु । 'सौ च' (६ /४ (१३) से हन् की उपधा को दीर्घ, ‘हल्ङ्याब्भ्यो०' (६ ।१ ।६६ ) से 'सु' का लोप और 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' (८121७) सेन् का लोप होता है। ऐसे ही- भ्रूणहा और वृत्रहा । क्विप् (२) बहुलं छन्दसि । ८८ । प०वि० - बहुलम् १ । १ छन्दसि ७ । १ । अनु० - कर्मणि, हन:, क्विप्, भूते इति चानुवर्तते । अन्वयः-छन्दसि कर्मण्युपपदे हनो धातोर्बहुलं क्विप् भूते । अर्थ:-छन्दसि विषये कर्मणि कारके उपपदे हन्- धातोः परो बहुलं क्विप्-प्रत्ययो भवति भूते काले । Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ततीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २०५ उदा०-मातरं हतवानिति मातृहा। मातृहा सप्तमं नरकं प्रविशेत् । पितरं हतवानिति पितृहा। न च भवति-मातरं हतवानिति मातृघात:। पितरं हतवानिति पितृघात:। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (कमणि) कर्म कारक उपपद होने पर (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (बहुलम्) प्राय: (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में। उदाo-मातरं हतवानिति मातृहा। माता का हत्यारा। मातृहा सप्तमं नरकं प्रविशेत । माता का हत्यारा सप्तम नरक में जाता है। पितरं हतवानिति पितहा। पिता का हत्यारा। जहां क्विप्' प्रत्यय नहीं होता वहां-मातरं हतवानिति मातघात: । माता का हत्यारा। पितरं हतवानिति पितृघात: । पिता का हत्यारा। सिद्धि-(१) मातृहा। यहां 'माता' कर्म उपपद होने पर हन् हिंसागत्यो:' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'ब्रह्महा' के समान है। ऐसे ही-पितृहा। (२) मातृघातः । यहां 'माता' कर्म उपपद होने पर विकल्प पक्ष में कर्मण्यण' (३।२।१) से 'अण्' प्रत्यय होता है। हनस्तोऽचिण्णलो:' (७।३।३२) से हन्' के न्' को त्' और हो हन्तेगिन्नेषु' (७।२।५४) से हन्' के ह' को कुत्व घ्' होता है। 'अत उपधाया:' (७।२।१६६) से हन्' को उपधावृद्धि होती है। ऐसे ही-पितृघात:। क्विप् (३) सुकर्मपापमन्त्रपुण्येषु कृञः।८६ । प०वि०-सु-कर्म-पाप-मन्त्र-पुण्येषु ७ ।३ कृञ: ५।१ । स०-सुश्च कर्म च पापं च मन्त्रश्च पुण्यं च तानि-सुकर्मपापमन्त्रपुण्यानि, तेषु-सुकर्मपापमन्त्रपुण्येषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-कर्मणि, क्विप्, भूते इति चानुवर्तते। अन्वय:-सुकर्मपापमन्त्रपुण्येषु कर्मसूपपदेषु कृञो धातो: क्विप् भूते। अर्थ:-सुकर्मपापमन्त्रपुण्येषु कर्मसु उपपदेषु कृञ्-धातो: पर: क्विप् प्रत्ययो भवति, भूते काले। ___ उदा०-(सु) सुष्ठु कृतवानिति सुकृत्। (कर्म) कर्म कृतवानिति कर्मकृत् । (पापम्) पापं कृतवानिति पापकृत् । (मन्त्र:) मन्त्रं कृतवानिति मन्त्रकृत् । (पुण्यम्) पुण्यं कृतवानिति पुण्यकृत् । अन्नपुण्याल मणि, पिण्येषु उपपदेषु ? Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(सुकर्मपापमन्त्रपुण्येषु) सु, कर्म, पाप, मन्त्र, पुण्य (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातो: ) धातु से परे (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में । २०६ उदा०- -(सु) सुष्ठु कृतवानिति सुकृत्। अच्छा बनानेवाला। (कर्म) कर्म कृतवानिति कर्मकृत् । कर्म करनेवाला। (पाप) पापं कृतवानिति पापकृत् । पाप करनेवाला। (मन्त्र) मन्त्रं कृतवानिति मन्त्रकृत् । मन्त्र बनानेवाला ईश्वर। (पुण्य) पुण्यं कृतवानिति पुण्यकृत् । शुभकर्म करनेवाला । सिद्धि-(१) सुकृत्। यहां ‘'सु' अव्यय उप होने पर 'डुकृञ् करणें' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से क्विप्' प्रत्यय है । क्विप्' प्रत्यय के 'वि' का 'वेरपृक्तस्य' ( ६ 1१/६५ ) से सर्वहारी लोप हो जाता है। 'ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्' (६ |१ |६९) से 'कृ' धातु को 'तुक्' आगम होता है। सु+कृ+तुक्+0 | सुकृत्+सु । 'हल्ङ्याब्भ्यो०' (६।१।६६) से 'सु' का लोप हो जाता है। ऐसे ही - कर्मकृत्, पापकृत्, मन्त्रकृत्, पुण्यकृत् शब्द सिद्ध करें। क्विप् (४) सोमे सुत्रः । ६० । प०वि०-सोमे ७।१ सुञः ५ ।१ । अनु०-कर्मणि, क्विप्, भूते इति चानुवर्तते । अन्वयः-सोमे कर्मण्युपपदे सुञो धातो: क्विप् भूते। अर्थ:-सोमे कर्मण्युपपदे सुञ्- धातोः परः क्विप् प्रत्ययो भवति, भूते काले । उदा० - सोमं सुतवानिति सोमसुत् । आर्यभाषा - अर्थ - (सोमे) सोम (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (सुञः) सुञ् (धातोः) धातु से परे (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में । उदा०-सोमं सुतवानिति सोमसुत् । सोम ओषधि का रस निचोड़नेवाला । सिद्धि-सोमसुत्। यहां 'सोम' कर्म उपपद होने पर 'षुञ् अभिषवें' (रुधा० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'सुकृत' (३ ।२।८९ ) के समान है। क्विप् (५) अग्नौ चेः । ६१ । प०वि० - अग्नौ ७ । १ चेः ५ ।१ । अनु०-कर्मणि, क्विप्, भूते इति चानुवर्तते । Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०७ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः अन्वय:-अग्नौ कर्मण्युपपदे चेर्धातो: क्विप् भूते। अर्थ:-अग्नौ कर्मण्युपपदे चिञ्-धातो: पर: क्विप्प्रत्ययो भवति, भूतकाले। उदा०-अग्नि चितवानिति अग्निचित्। आर्यभाषा-अर्थ-(अग्नौ) अग्नि (कमणि) कर्म उपपद होने पर (चे:) चिञ् (धातो:) धातु से परे (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में।। उदा०-अग्नि चितवानिति अग्निचित् । अग्नि का आधान करनेवाला, अग्निहोत्री। सिद्धि-अग्निचित् । यहां 'अग्नि' कर्म उपपद होने पर चिञ् चयने (स्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से क्विप्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'सुकृत्' (३।२।८९) के समान है। क्विप् (६) कर्मण्यग्न्याख्यायाम् ।१२। प०वि०-कर्मणि ७।१ अग्नि-आख्यायाम् ७१। स०-अग्नेराख्या इति अग्न्याख्या, तस्याम्-अग्न्याख्यायाम् (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-कर्मणि, क्विम्, चे:, इति चानुवर्तते । अन्वय:-कर्मण्युपपदे चेर्धातो: क्विप् अन्याख्यायां भूते। अर्थ:-कर्मण्युपपदे चिञ्-धातो: पर: कर्मण्येव कारके क्विप् प्रत्ययो भवति, अग्नि-आख्यायां गम्यमानायां भूते काले। उदा०-श्येन इवाचीयत इति श्येनचित्। कक इवाचीयत इति कङ्कचित् । आर्यभाषा-अर्थ-(कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (चे:) चिञ् (धातो:) धातु से परे (कर्मणि) कर्मवाच्य में ही (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है यदि वहां (न्याख्यायाम्) अग्नि का प्रकथन हो (भूते) भूतकाल में। उदा०-श्येन इवाचीयत इति श्येनचित् (अग्नि:)। वह अग्नि जिसका श्येन बाज पक्षी की आकृति में यज्ञकुण्ड में आधान किया गया है। कक इवाचीयत इति कङ्कचित् (अग्निः)। वह अग्नि जिसका कक-चिमटे की आकृति में यज्ञकुण्ड में आधान किया गया है। यज्ञविशेष में श्येनाकृति आदि के यज्ञकुण्ड बनाये जाते हैं। उनमें अग्निचयन भी तदाकार का होता है। सिद्धि-श्येनचित् । यहां 'श्येन' कर्म उपपद होने पर चिञ् चयने' (स्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'सुकृत' (३।२।८९) के समान है। Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०८ इनि: पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (१) कर्मणीनि विक्रियः । ६३ । प०वि०-कर्मणि ७।१। इनि १ ।१ ( लुप्तविभक्तिको निर्देश: ) विक्रिय: ५।१ । अनु० - भूते इत्यनुवर्तते । अन्वयः-कर्मण्युपपदे विक्रियो धातोरिनिभूते । अर्थः-कर्मणि कारके उपपदे वि-पूर्वात् क्रीञ् - धातोः पर इनि: प्रत्ययो भवति, भूते काले । उदा० - सोमं विक्रीतवानिति सोमविक्रयी । रसं विक्रीतवानिति रसविक्रयी । आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (विक्रिय:) वि-उपसर्गपूर्वक क्रीञ् (धातोः) धातु से परे (इनि:) इनि प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में । उदा०- सोमं विक्रीतवानिति सोमविक्रयी । सोम बेचनेवाला। रसं विक्रीतवानिति रसविक्रयी । रस- दूध बेचनेवाला । सिद्धि-सोमविक्रयी। यहां 'सोम' कर्म उपपद होने पर वि-उपसर्गपूर्वक डुक्रीञ् द्रव्यविनिमये' (क्रया० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'इनि' प्रत्यय है । 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७/३/८४) से 'क्री' धातु को गुण होता है। सोम+विक्रे+इन् । सोमविक्रयिन्+सु । 'सौ च' (६।४।१३) से नकारान्त अङ्ग की उपधा को दीर्घ होता है। 'हल्डयाब्भ्यो० ' (६ /१/६६ ) से 'सु' का लोप और 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' (८/२/७ ) से 'नू' का लोप होता है। ऐसे ही - रसविक्रयी । विशेष - अनुवृत्ति - कर्म की अनुवृत्ति होने पर फिर 'कर्मणि' पद का ग्रहण निन्दा अर्थ के लिये किया गया है। सोम और रस बेचना शास्त्र में निषिद्ध है। जो शास्त्रविरुद्ध आचरण करता है उसे निन्दा में सोमविक्रयी आदि कहा जाता है. / क्वनिप् (१) दृशेः क्वनिप् । ६४ । प०वि० - दृशे: ५ ।१ क्वनिप् १ । १ । अनु० - कर्मणि, भूते इति चानुवर्तते । अन्वयः - कर्मण्युपपदे दृशेर्धातोः क्वनिप् भूते। Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २०६ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः अर्थ:-कर्मणि कारके उपपदे दृशिधातो: पर: क्वनिप् प्रत्ययो भवति, भूते काले। उदा०-मेरुं दृष्टवानिति मेरुदृश्वा। परलोकं दृष्टवानिति परलोकदृश्वा। आर्यभाषा-अर्थ-(कमणि) कर्म कारक उपपद होने पर (दशे:) दृश् (धातो:) धातु से परे (क्वनिप्) क्वनिप् प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में। उदा०-मेरुं दृष्टवानिति मेरुदृश्वा । मेरु पर्वत को देखनेवाला । परलोकं दृष्ट्वानिति परलोकदृश्वा । परलोक को जाननेवाला। ___ सिद्धि-मेरुदृश्वा । यहां मेरु' कर्म उपपद होने पर दृशिर प्रेक्षणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्वनिप्' प्रत्यय है। मेरु+दृश्+क्वनिप् । मेरुदृश्वन्+सु। सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ' (६।४।८) से नकारान्त अम की उपधा को दीर्घ होता है। हल्ड्याब्भ्यो०' (६।१।६६) से 'सु' का लोप और नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य' (८।२७) से न्' का लोप होता है। ऐसे ही-परलोकदृश्वा । क्वनिप् __(२) राजनि युधिकृञः।६५। प०वि०-राजनि ७।१ युधि-कृत्र: ५।१। स०-युधिश्च कृञ् च एतयो: समाहारो युधिकृञ्, तस्मात्-युधिकृञः (समाहारद्वन्द्वः)। अनु०-कर्मणि, क्वनिप्, भूते इति चानुवर्तते । अन्वय:-राजनि कर्मण्युपपदे युधिकृञो धातो: क्वनिप् भूते। अर्थ:-राजनि कर्मण्युपपदे युधिकृञ्भ्यां धातुभ्यां पर: क्वनिप् प्रत्ययो भवति, भूते काले। उदा०- (युधि) राजानं योधितवानिति राजयुध्वा । (कृञ्) राजानं कृतवानिति राजकृत्वा। आर्यभाषा-अर्थ-(राजनि) राजन् (कमणि) कर्म उपपद होने पर (युधिकृञः) युध् और कृञ् (धातो:) धातु से परे (क्वनिप्) क्वनिप् प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में। उदा०-राजानं योधितवानिति राजयुध्वा । राजा को लड़ानेवाला। राजानं कृतवानिति राजकृत्वा । राजा को बनानेवाला। Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि - (१) राजयुध्वा । यहां 'राजन्' कर्म उपपद होने पर 'युध सम्प्रहारे (दि०आ०) धातु से इस सूत्र से 'क्वनिप्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'मैरुदृश्वा' (३/२/९४ ) के समान है। यहां णिच् प्रत्यय का अर्थ अन्तभावित है। २१० (२) राजकृत्वा । यहां 'राजन' कर्म उपपद होने पर डुकृञ् करणे' ( तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'क्वनिप्' प्रत्यय है । 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६ /१/६९ ) से 'कृ' को तुक् आगम होता है। राजन्+कृ+तुक्+क्वनिप् । राजकृत्वन् + सु । शेष कार्य मेरुदृश्वा' ( ३/२/९४) के समान है। क्वनिप् (३) सहे च । ६६ । प०वि० - सहे ७ । १ च अव्ययपदम् । अनु० - क्वनिपू, युधिकृञः, भूते इति चानुवर्तते । अन्वयः - सहे उपपदे युधिकृञो धातोः क्वनिप् भूते । अर्थ:-सह-शब्दे उपपदे युधिकृञ्भ्यां धातुभ्यां परः क्वनिप् प्रत्ययो भवति, भूते काले । उदा०- ( युधि ) सह युद्धवानिति सहयुध्वा । (कृञ्) सह कृतवानिति सहकृत्वा । आर्यभाषा - अर्थ - (सहे) सह शब्द उपपद होने पर ( युधिकृञः ) युध् और कृञ् (धातोः) धातु से परे (क्वनिप् ) क्वनिप् प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में । उदा०- - (युधि ) सह युद्धवानिति सहकृत्वा । साथ लड़नेवाला । (कृञ्) सह कृतवानिति सहकृत्वा । साथ कार्य करनेवाला । इस सिद्धि-सहयुध्वा। यहां 'सह' शब्द उपपद होने पर पूर्वोक्त युध्' धातु से सूत्र से 'क्वनिप्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'मेरुदृश्वा' (३ । २।९४) के समान है। ऐसे ही - सहकृत्वा । ड: (१) सप्तम्यां जनेर्डः । ६७ । प०वि०-सप्तम्याम् ७।१ जनेः ५ ।१ ड: १।१ । अनु- भूते इत्यनुवर्तते । अन्वयः-सप्तम्यामुपपदे जनेर्धातोर्डो भूते । Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २११ अर्थ:- सप्तम्यन्ते उपपदे जनि - धातोर्डः प्रत्ययो भवति, भूते काले । उदा०-उपसरे जात इति उपसरज: । मन्दुरायां जात इति मन्दुरज: । आर्यभाषा-अर्थ:- (सप्तम्याम् ) सप्तमी - अन्त उपपद होने पर (जने:) जन् (धातोः) धातु से (ड.) ड-प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में । उदा० - उपसरे जात इति उपसरज: । प्रथम बार गर्भ ग्रहण होने पर उत्पन्न होनेवाला । मन्दुरायां जात इति मन्दुरज: । मन्दुरा = घुड़शाला में उत्पन्न होनेवाला । सिद्धि-(१) उपसरज: । यहां सप्तम्यन्त 'उपसर' उपपद होने पर 'जनी प्रादुर्भावे' (दि०आ०) धातु से इस सूत्र से 'ड' प्रत्यय है । उपसर+जन्+ड। 'ड' प्रत्यय के डित् होने से 'वा०-डित्यभस्यापि टेर्लोप:' (६ । ४ ।१४३) से 'जन्' के टि-भाग (अन्) का लोप हो जाता है। (२) मन्दुरज:। यहां सप्तम्यन्त 'मन्दुरा' उपपद होने पर पूर्वोक्त 'जन्' धातु से इस सूत्र से 'ड' प्रत्यय है। 'डन्यापो: संज्ञाच्छन्दसोर्बहुलम् ' ( ६ | ३ |६१ ) से मन्दुरा' को ह्रस्व हो जाता है। शेष कार्य 'उपसरज:' के समान है। ड: (२) पञ्चम्यामजातौ । ६८ । प०वि०-पञ्चम्याम् ७।१ अजातौ ७।१। स०-न जातिरिति अजातिः, तस्याम्-अजातौ ( नञ्तत्पुरुषः ) । अनु० - जने:, ड:, भूते इति चानुवर्तते । अन्वयः-आजातौ पञ्चाम्यामुपपदे जनेर्धातोर्डो भूते। अर्थ :- जातिवर्जिते पञ्चम्यन्ते सुबन्ते उपपदे जनि - धातोर्डः प्रत्ययो भवति, भूते काले । उदा० - बुद्धेर्जात इति बुद्धिजः । संस्काराज्जात इति संस्कारजः । दुःखाज्जात इति दुःखजः । आर्यभाषा - अर्थ - (अजातौ ) जातिवाची से रहित (पञ्चम्याम्) पञ्चम्यन्त सुबन्त उपपद होने पर (जने:) जन् (धातो: ) धातु से परे (ङ) ङ-प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में । उदा० - बुद्धेर्जात इति बुद्धिजः । बुद्धि से उत्पन्न होनेवाला । संस्काराज्जात इति संस्कारजः। संस्कार से उत्पन्न होनेवाला । दुःखाज्जात इति दुःखजः । दुःख से उत्पन्न होनेवाला । Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-बुद्धिजः। यहां गुणवाची पञ्चम्यन्त 'बुद्धि' शब्द उपपद होने पर पूर्वोक्त 'जन्' धातु इस सूत्र से 'ड' प्रत्यय है। शेष कार्य 'उपसरज:' (३/२/९७ ) के समान है। ऐसे ही - संस्कारज:, दुःखजः । २१२ # (३) उपसर्गे च संज्ञायाम् । ६६ । प०वि० - उपसर्गे ७ । १ च अव्ययपदम् संज्ञायाम् ७ । १ । अनु० - जने:, डः, भूते इति चानुवर्तते । अन्वयः-उपसर्गे उपपदे जनेर्धातोर्डः संज्ञायां भूते । अर्थ:-उपसर्गे चोपपदे जनि - धातोः परो ड :- प्रत्ययो भवति, संज्ञायां विषये, भूते काले । उदा०-प्रकर्षेण जाता इति प्रजा । अथेमा मानवी: प्रजा: । में । आर्यभाषा - अर्थ - (उपसर्गे) उपसर्ग उपपद होने पर (च) भी ( जने:) जन् (धातोः) से परे (ड) ड-प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम् ) संज्ञा विषय में (भूते) भूतकाल उदा० - प्रकर्षेण जाता इति प्रजा । प्रधानता से उत्पन्न होनेवाली । अथेमा मानवी: प्रजा: । यह मानवी प्रजा है। धातु सिद्धि-प्रजा । यहां 'प्र' उपसर्ग उपपद होने पर पूर्वोक्त 'जन्' धातु से इस सूत्र से 'ड' प्रत्यय है । स्त्रीलिङ्ग में 'अजाद्यतष्टाप्' (४/१/४) से 'टाप्' प्रत्यय होता है। प्रज+टाप् + सु =प्रजा । शेष कार्य 'उपसरज:' ( ३/२/९७) के समान है। ड: (४) अनौ कर्मणि । १०० । प०वि० - अनौ ७ । १ कर्मणि ७ । १ । अनु० - जने:, डः, भूते इति चानुवर्तते । अन्वयः-कर्मण्युपपदेऽनौ जनेर्धातोर्डो भूते । अर्थ:-कर्मणि कारके उपपदेऽनुपूर्वाज्जनिधातोः परो ड-प्रत्ययो भवति, भूते काले । उदा०-पुमांसमनुजात इति पुमनुजः । स्त्रियमनुजात इति स्त्र्यनुजः । आर्यभाषा - अर्थ - (कमीण) कर्म कारक उपपद होने पर (अनौ) अनु उपसर्गपूर्वक (जने:) जन् (धातोः) धातु से परे (ङ) ड-प्रत्यय होता है (भूते) भूतकाल में । Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २१३ उदा०-पुमांसमनुजात इति पुमनुजः । पुमान् (पुत्र) के पश्चात् उत्पन्न होनेवाला। स्त्रियमनुजात इति स्त्र्यनुजः । स्त्री (कन्या) के पश्चात् उत्पन्न होनेवाला। सिद्धि-पुमनुजः । यहां पुमान् कर्म उपपद होने पर अनुपूर्वक पूर्वोक्त जन् धातु से इस सूत्र से ड-प्रत्यय है। पुम्+अनु+जन्+ड। पुमनुजः । शेष कार्य उपसरजः' (३।२।९७) के समान है। ऐसे ही-स्त्र्यनुजः । ड: (५) अन्येष्वपि दृश्यते।१०१। प०वि०-अन्येषु ७।३ अपि अव्ययपदम्, दृश्यते क्रियापदम् । अनु०-जने: ड, भूते इति चानुवर्तते। अन्वय:-अन्येष्वप्युपपदेषु जनेर्धातो? दृश्यते। अर्थ:-अन्येष्वपि कारकेषु उपपदेषु जनि-धातोर्ड: प्रत्ययो दृश्यते। उदा०-'सप्तम्यां जनेर्ड:' (३।२।९७) इत्युक्तम्, असप्तम्यामपि दृश्यते-न जायत इति अजः। द्विर्जात इति द्विजः। ‘पञ्चम्यामजातौ' (३।२।९८) इत्युक्तम्, जातावपि दृश्यते-ब्राह्मणाज्जात इति ब्राह्मणजः । इति ब्राह्मणजो धर्म: । क्षत्रियाज्जातमिति क्षत्रियजं युद्धम्। 'उपसर्गे च संज्ञायाम्' (३।२।९९) इत्युक्तम्, असंज्ञायामपि दृश्यते-अभितो जाता इति अभिजा:, परितो जाता इति परिजा: केशाः। 'अनौ कर्मणि' (३।२।१००) इत्युक्तम्, अकर्मण्यपि दृश्यते-अनुजात इति अनुजः । आर्यभाषा-अर्थ- (अन्येषु) पूर्वोक्त से भिन्न कारक उपपद होने पर (अपि) भी (जने:) जन् (धातो:) धातु से परे (ड:) ड-प्रत्यय (दृश्यते) देखा जाता है। उदा०-सप्तम्यां जनेर्ड:' (३।२।९७) कहा है। असप्तमी में भी देखा जाता है-न जायत इति अजः । न उत्पन्न होनेवाला (ईश्वर)। द्विति इति द्विजः । दो बार जन्म लेनेवाला (ब्राह्मण आदि)। 'पञ्चम्यामजातौं' (३।२।९८) कहा है। जाति में भी देखा जाता है-ब्राह्मणाज्जात इति ब्राह्मणजो धर्मः । ब्राह्मण से उत्पन्न धर्म । क्षत्रियाज्जातमिति क्षत्रियजं युद्धम् । क्षत्रिय से उत्पन्न युद्ध। उपसर्गे च संज्ञायाम् (३।२।९९) कहा है। असंज्ञा में भी देखा जाता है-अभितो जाता इति अभिजा: । सामने उत्पन्न होनेवाले (केश)। परितो जाता इति परिजाः । सब ओर उत्पन्न होनेवाले (केश)। 'अनौ कर्मणि' (३।२।१००) कहा है। अकर्म में भी देखा जाता है-अनुजात इत्यनुजः । पश्चात् उत्पन्न होनेवाला (छोटा भाई)। Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् विशेष- यदि 'जन्' धातु से 'ड' प्रत्यय का कोई शिष्ट प्रयोग दिखाई देता है उसे 'अन्येष्वपि दृश्यते' (३ ।२।१०१) से सिद्ध करें। निष्ठा (क्तः + क्तवतुः ) - (१) निष्ठा । १०२ । २१४ प०वि० - निष्ठा १ । १ । अनु० - भूते इत्यनुवर्तते । अन्वयः - धातोर्निष्ठा भूते । अर्थः-धातोः परौ निष्ठासंज्ञकौ क्त-क्तवतू प्रत्ययौ भूते काले भवतः । उदा०- ( क्तः ) कृतम्, भुक्तम् । ( क्तवतुः ) कृतवान् भुक्तवान् । आर्यभाषा - अर्थ - (धातोः) धातु से परे (निष्ठा) निष्ठासंज्ञक क्त और क्तवतु प्रत्यय ( भूते) भूतकाल में होते हैं। उदा०- - (क्त) कृतम्, भुक्तम् । ( क्तवतु ) कृतवान्, भुक्तवान् | उसने किया, उसने खाया । सिद्धि-(१) कृतम् । यहां 'डुकृञ् करणे' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से भूतकाल में 'निष्ठा' (क्त ) प्रत्यय है । कृ+क्त । कृ+त+सु । कृतम्। ऐसे ही 'भुज्' धातु से भुक्तम् । यहां 'चोः कुः' (८।२।३०) से 'भुज्' धातु के 'ज्' को कुत्व ग् और 'खरि च' (८/४/५४) से ग् को चर् क् होता है । (२) कृतवान् । यहां पूर्वोक्त 'कृ' धातु से इस सूत्र से भूतकाल में 'क्तवतु' प्रत्यय है। प्रत्यय के उगित् होने से 'उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातो:' (७।१।१०) से 'नुम्' आगम होता है। कृ+ क्तवतु । कृ+क्तवनुमृत्+सु। कृ+क्तवान् त्+सु । कृतवान्। 'अत्वसन्तस्य चाधातो:' (६।४।१४) से दीर्घ, 'हल्ङ्याब्भ्यो०' (६।१।६६) 'सु' का लोप और 'संयोगान्तस्य लोप:' (८।२।२३) से 'तू' का लोप होता है। ङ्वनिप्— (१) सुयजोंङ्घनिप् । १०३ । प०वि०-सु-यजो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) ङ्वनिप् १।१। स०-सुश्च यज् च तौ सुयुजौ, तयोः सुयजो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-भूते इत्यनुवर्तते । अन्वयः - सुयजिभ्यां धातुभ्यां वनिप् भूते Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २१५ अर्थ:-सुयजिभ्यां धातुभ्यां परो भूते काले ड्वनिप् प्रत्ययो भवति । उदा०-(सु) सुतवानिति सुत्वा। सुत्वानौ । सुत्वानः । इष्टवानिति यज्वा। यज्वानौ । यज्वानः। आर्यभाषा-अर्थ-(सुयजो:) सु और यज् (धातो:) धातु से परे (भूते) भूतकाल में (वनिप्) ड्वनिप् प्रत्यय होता है। उदा०-(सु) सुतवानिति सुत्वा । ओषधि का रस निचोड़नेवाला। (यज्) इष्टवानिति यज्वा । यज्ञ करनेवाला। सिद्धि-(१) सुत्वा । यहां घुञ् अभिषवे' (स्वा० उ०) धातु से इस सूत्र से भूतकाल में 'वनिप्' प्रत्यय है। सु+ड्वनिप्। सु+तुक्+वन् । सुत्वन्+सु । सुत्वान्+स्। सुत्वा । हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।६९) से सु' धातु को तुक्’ आगम, सर्वनामस्थाने चाऽसम्बद्धौ' (६।४।८) से नकारान्त की उपधा को दीर्घ, 'हल्डयाब्भ्यो०' (६।१।६६) से 'सु' का लोप और नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य (८।२७) से न्' का लोप होता है। (२) यज्वा । यहां यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से भूतकाल में ड्वनिम्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'सुत्वा' के समान है। अतृन् (१) जीर्यतेरतॄन् ।१०४। प०वि०-जीर्यत: ६ ।१ अतृन् ११ । अनु०-भूते इत्यनुवर्तते। अन्वय:-जीर्यतेर्धातोरतृन् भूते। अर्थ:-जीर्यतर्धातो: परो भूते कालेऽतृन् प्रत्ययो भवति । उदा०-जीर्ण इति जरन्। जरन्तौ । जरन्तः । आर्यभाषा-अर्थ-(जीयत:) जू (धातोः) धातु से परे (भूते) भूतकाल में (अतृन्) अतृन् प्रत्यय होता है। उदा०-जीर्ण इति जरन् । वह जो वृद्ध हो चुका है। सिद्धि-जरन् । यहां वृष् वयोहानौं (दि०उ०) धातु से इस सूत्र से 'अतृन्' प्रत्यय है। तृ+अतृन्। तृ+अ नुम् त्+सु। जर्+अन् त्+स् । जरन् । प्रत्यय के उगित् होने से उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातो:' (७ १ १७०) से नुम्' आगम, हल्ड्याब्भ्यो०' (६।१।६६) से 'सु' का लोप और संयोगान्तस्य लोपः' (८।२।२३) से त्' का लोप होता है। ___ Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् लिट् (१) छन्दसि लिट् ।१०५। प०वि०-छन्दसि ७१ लिट् १।१ । अनु०-भूते इत्यनुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि धातोलिट् भूते। अर्थ:-छन्दसि विषये धातो: परो भूते काले लिट् प्रत्ययो भवति । उदा०-अहं सूर्यमुभयतो ददर्श । (यजु० ८।९) अहं द्यावापृथिवी आततान। (ऋ० १०।८८।३)। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (धातो:) धातु से परे (भूते) भूतकाल में (लिट्) लिट् प्रत्यय होता है। उदा०-अहं सूर्यमभयतो ददर्श। मैंने सूर्य को दोनों ओर से देखा है। अहं द्यावापृथिवी आततान । मैंने धुलोक और पृथिवीप लोक को सब ओर विस्तृत किया है। सिद्धि-(१) ददर्श। यहां दृशिर प्रेक्षणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से भूतकाल में लिट्' प्रत्यय है। दृश्+लिट् । दृश्+मिप्। दृश्+णल्। दश्+दृश्+अ। दृ+दर्श+अ। द+दर्श+अ। ददर्श। तिप्तस्झि०' (३।४।७८) से लिट्' के स्थान में मिप्' आदेश, 'परस्मैपदानां णल' (३।४।८२) से मिप्' के स्थान में ‘णल' आदेश होता है। लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।१८) दृश्' धातु को द्वित्व, उरत्' (६।४।६६) से अभ्यास के 'ऋ' को 'अ' आदेश और पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३ १८६) से 'दृश्' को लघूपध होता है। (२) आततान । यहां आङ् उपसर्गपूर्वक 'तनु विस्तारे' (तना०प०) धातु से इस सूत्र से भूतकाल में लिट्' प्रत्यय है। अत उपधायाः' (७।२।११६) से तन्' धातु को उपधावृद्धि होती है। शेष कार्य ददर्श के समान है। वा कानच् (लिडादेशः) (२) लिट: कानज् वा।१०६ । प०वि०-लिट: ६ १ कानच् ११ वा अव्ययपदम् । अनु०-छन्दसि भूते इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि लिटो वा कानच् भूते। अर्थ:-छन्दसि विषये लिट: स्थाने विकल्पेन कानच्-आदेशो भवति भूते काले। Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २१७ उदा०-‘अग्नि चिक्यान:' (तै०सं० ५।२।३।६)। ‘सोमं सुषुवाण:' (मै०सं० ३।४।३) न च भवति-अहं सूर्यमुभयतो ददर्श' (यजु० ८।९)। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (लिट:) लिट् के स्थान में (वा) विकल्प से (कानच्) कानच् आदेश होता है (भूते) भूतकाल में। उदा०-अग्नि चिक्यान: । अग्नि का चयन आधान करनेवाला। सोमं सुषुवाणः । सोम का सवन (निचोड़ना) करनेवाला। सिद्धि-(१) चिक्यानः । यहां चिञ् चयने (स्वा०3०) धातु से इस सूत्र से लिट्' के स्थान में कानच्’ आदेश है। चि+लिट् । चि+कानच् । चि+चि+आन। चिक्यान+सु । चिक्यानः । लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६/११८) से चि' धातु को द्वित्व होता है। अभ्यास से उत्तर 'चि' धातु के चकार को विभाषा चे:' (७।२।५८) से कुत्व और (एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य' (६।४।८२) से 'यण' आदेश होता है। (२) सुषुवाणः । यहां पुत्र अभिषवे' (स्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से लिट्' के स्थान में कानच्’ आदेश होता है। सु+लिट् । सु+कानच् । सु+सु+आन। सु+स् उवड्+आन। स+षुव्+आण। सुषुवाण+सु । सुषुवाणः । पूर्ववत् 'सु' धातु को द्वित्व, 'अचि अनुधातुभ्रुवां०' (६।४।७७) से 'सु' को उवङ्' आदेश और 'आदेशप्रत्यययोः' (८।३।५९) से षत्व होता है। (३) ददर्श । सिद्धि पूर्ववत् (३।२।१०५) है। यहां 'लिट्' के स्थान में कानच्’ आदेश नहीं है। वा क्वसुः (लिडादेशः) (३) क्वसुश्च ।१०७। प०वि०-क्वसुः ११ च अव्ययपदम् । अनु०-छन्दसि, लिट:, वा, भूते इति चानुवर्तते । अन्वय:-छन्दसि लिटो वा क्वसुश्च भूते। अर्थ:-छन्दसि विषये लिट: स्थाने विकल्पेन क्वसु-आदेशोऽपि भवति, भूते काले। उदा०-जक्षिवान् । पपिवान् (ऋ० १ १६१ १७) । न च भवति-'अहं सूर्यमुभयतो ददर्श' (यजु० ८।९)। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (लिट:) लिट् के स्थान में (वा) विकल्प से (क्वसुः) क्वसु आदेश (च) भी होता है (भूते) भूतकाल में। उदा०-जक्षिवान् । खानेवाला। पपिवान् (१।६१ १७) पीनेवाला। Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) जक्षिवान् । अद्+लिट् । अद्+क्वसु। घस्तृ+वस्। घस्+घस्+वस् । घ+घस्+इट्+वस् । घ+क्स्+इ+वस् । घ+ +इ+वस् । झ++इ+वस् । ज++इ+वस् । जक्षिवस्+सु। जक्षिवान्। यहां 'अद् भक्षणे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से लिट्' के स्थान में क्वसु' आदेश है। 'लिट्यन्यतरस्याम्' (२।४।४०) से 'अद्' के स्थान में 'घस्तृ' आदेश, 'वस्वेकाजाद्घसाम्' (७।२।६७) से 'इट्' आगम, 'घसिभसोर्हलि च' (६।४।१००) से घस्' का उपधा-लोप, खरि च' (८।४।५४) से घ् को क्, शासिवसिघसीनां च (८।३।६०) से षत्व होता है। कुहोश्चुः' (७।४।६२) से अभ्यास को घ् को चुत्व झ्, और 'अभ्यासे चर्च' (८।४।५३) से झ् को ज् होता है। शेष नुम् आदि कार्य कृतवान् (३।२।१०२) के समान है। (२) पपिवान् । यहां 'पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से लिट्' के स्थान में क्वसु' आदेश है। शेष कार्य जक्षिवान्' के समान है। (३) ददर्श । सिद्धि पूर्ववत् (३।२।१०५) है। यहां लिट्' के स्थान में क्वसु' आदेश नहीं है। वा क्वसुः (लिडादेशः) भाषायां सदवसश्रुवः ।१०८। प०वि०-भाषायाम् ७११ सद-वस-श्रुव: ५।१। स०-सदश्च वसश्च श्रुश्च एतेषां समाहार: सदवसश्रु, तस्मात्सदवसश्रुव: (समाहारद्वन्द्वः)। अनु०-लिट:, वा, क्वसुः, भूते इति चानुवर्तते। अन्वय:-भाषायां सदवसश्रुवो धातोर्वा क्वसुभूते। अर्थ:-भाषायां विषये सदवसश्रुभ्यो धातुभ्य: परो विकल्पेन क्वसुरादेशो भवति भूते काले। उदा०-(सद) उपसेदिवान् (क्वसुः)। उपसेदिवान् कौत्स: पाणिनिम्। उपससाद (लिट)। (वस) अनूषिवान् (क्वसुः)। अनूषिवान् कौत्स: पाणिनिम्। अनूवास (लिट)। (श्रु) उपशुश्रुवान् (क्वसुः)। उपशुश्रुवान् कौत्स: पाणिनिम्। उपशुश्राव (लिट)। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(भाषायाम्) लौकिक भाषा में (सदवसश्रुव:) सद, वस, श्रु (धातो:) धातुओं से परे (वा) विकल्प से (क्वसुः) क्वसु आदेश होता है। Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१६ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः उदा०-(सद) उपसेदिवान् (क्वसु)। उपसेदिवान् कौत्स: पाणिनिम् । कौत्स पाणिनिमुनि के पास गया। उपससाद (लिट्) । (वस्) अनूषिवान् । अनूषिवान् कौत्स: पाणिनिम् । कौत्स पाणिनिमुनि के अनुशासन में रहा। अनूवास (लिट्)। (च) उपशुश्रुवान् । उपशुश्रुवान् कौत्स: पाणिनिम् । कौत्स ने पाणिनिमुनि के सामीप्य में व्याकरणशास्त्र का श्रवण किया। उपशुश्राव (लिट)। _सिद्धि-(१) उपसेदिवान् । उप+सद्+लिट् । उप+सद्+क्वसु । सद्+सद्+इट्+वस् । उप+o+से+इ+वस्। उपसेदिवस्+सु। उपसेदिव नुम्स्+स्। उपसेदिवान् स्+स् । उपसेदिवान्। यहां उप-उपसर्गपूर्वक पद्लु विशरणगत्यवसादनेषु' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से लिट्' के स्थान में क्वसु' आदेश है। अत एकहलमध्ये०' (६।४।१२०) से सद्' के 'अ' को 'ए' आदेश और अभ्यास का लोप, वस्वेकाजाद्घसाम्' (७।२।६७) से 'इट' आगम, उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातो:' (७।११७०) से नुम् आगम, 'सान्तमहत: संयोगस्य' (६।४।१०) से दीर्घ, हल्डयाब्भ्यो०' (६।१।६६) से सु-लोप और संयोगान्तस्य लोप:' (८।२।२३) से संयोगान्त स्' का लोप होता है। (२) उपससाद । यहां उप-उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त सद्' धातु से इस सूत्र से विकल्प पक्ष में लिट्' प्रत्यय है। तिप्' के स्थान में परस्मैपदानां णल०' (३।४।८२) से 'णल्' आदेश, लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।११८) से सद्' धातु को द्वित्व और 'अत उपधाया:' (७।२।१६६) से उपधावृद्धि होती है। (३) अनूषिवान् । यहां अनु उपसर्गपूर्वक वस निवासे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'लिट्' के स्थान में क्वसु' आदेश है। क्वसु' प्रत्यय के कित्' होने से वचिस्वपियजादीनां किति' (६।१।१५) से वस्' धातु को सम्प्रसारण, 'लिट्यभ्यासस्योभयेषाम्' (६।१।१७) से 'वस्' धातु के अभ्यास को भी सम्प्रसारण होता है। शासिवसिघसीनां च' (८।३।६०) से षत्व होता है। (४) अनूवास । यहां अनु उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'वस्' धातु से इस सूत्र से 'लिट्' प्रत्यय है। लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।१।८) से 'वस्’ को द्वित्व, पूर्ववत् सम्प्रसारण और 'अत उपधायाः' (७।२।१६६) से वस्' को उपधावृद्धि होती है। (५) उपशुश्रुवान् । यहां उपसर्गपूर्वक श्रु श्रवणे' (स्वा०प०) धातु से इस सूत्र से लिट्' प्रत्यय के स्थान में क्वसु' आदेश होता है। शेष कार्य उपसेदिवान' के समान है। (६) उपशुश्राव । यहां उप-उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'श्रु' धातु से 'लिट्' प्रत्यय है। लिटि धातोरनभ्यासस्य (६।१८) से 'श्रु' धातु को द्वित्व और 'अचो मिति (७।२।११५) से 'श्रु' धातु को वृद्धि होती है। शेष कार्य उपससाद' के समान है। Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् क्वसु+कानच् (निपातनम्) (५) उपेयिवाननाश्वाननूचानश्च ।१०६ । प०वि०-उपेयिवान् १।१ अनाश्वान् १।१ अनूचान: ११ च अव्ययपदम्। अनु०-वा, भूते इति चानुवर्तते। अर्थ:-उपेयिवान्, अनाश्वान्, अनूचान इत्येते शब्दा अपि विकल्पेन भूते काले निपात्यन्ते। उदा०-उपेयिवान्, उपेयाय वा। अनाश्वान्, नाश वा। अनूचान:, अनूवाच वा। आर्यभाषा-अर्थ- (उपेयिवान्०) उपेयिवान्, अनाश्वान्, अनूचान शब्द (च) भी (वा) विकल्प से (भूते) भूतकाल में निपातित है। उदा०-उपेयिवान, उपेयाय वा । वह समीप गया। अनाश्वान्, नाश वा । उसने भोजन नहीं किया। अनूचान:, अनूवाच वा। उसने अनुकूल कहा। सिद्धि-(१) उपेयिवान् । उप+इण्+लिट् । उप+इ+क्वसु। उप+इ+इ+वस् । अप+ई+इ+इट्+वस् । उप+ई+य्+इ+वस् । उपेयिवस्+सु । उपेयिवनुम्+स्+स् । उपेयिवन् स्+स्। उपेयिवान्स्+० । उपेयिवान् । यहां उप-उपसर्गपूर्वक 'इण् गतौ' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से लिट्' के स्थान में क्वसु' आदेश है। लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।१।८) से 'इण्' धातु को द्वित्व, दीर्घ इण: किति (७/४/६९) से अभ्यास को दीर्घ, अभ्यासदीर्घ विधान के सामर्थ्य से 'अक. सवर्णे दीर्घः' (६।१९७) से सवर्णदीर्घ' का प्रतिषेध होता है। सवर्णदीर्घ का प्रतिषेध होने पर धातु के अनेकाच् होने से वस्वेकाजाद्घसाम्' (७।२।६७) से 'इट्' आगम प्राप्त नहीं होता है, वह निपातन से किया जाता है। अभ्यास का श्रवण और धातु रूप 'इ' को निपातन से 'इणो यण् (४।१।८१) से 'यण' आदेश होता है। शेष कार्य उपसेदिवान् (३।२।१०८) के समान है। (२) उपेयाय । उप+इण+लिट। उप+इ+तिम्। उप+इ+णल्। उप+ऐ+अ। उप+आय्+अ। उप+इ+5+अ। उप+इयड्+आय्+अ। उप+इय्+आय्+अ। उपेयाय। यहां उप-उपसर्गपूर्वक इण् गतौं (अदा०प०) धातु से लिट्' प्रत्यय है। तिप्तस्झि०' (३।४।७८) से लिट्' के स्थान में तिप्' आदेश, परस्मैपदानां णलतुस्०' (३।४।८२) से 'तिम्' के स्थान में णल्' आदेश होता है। ‘णल्' प्रत्यय के णित्' होने से 'अचो गिति' (७।२।१५५) से 'इण्' धातु को वृद्धि और एचोऽयवायाव:' (६।१।७५) से For Prii Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २२१ 'आय' आदेश होता है। द्विवचनेऽचिं' (१।१।५८) से 'आय' आदेश को स्थानिवत् मानकर लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।१८) से 'इण्' को ही द्विवचन होता है। 'अभ्यासस्यासवर्णे (६।४ १७६) से अभ्यास के 'इ' को 'इयङ्' आदेश होता है। (३) अनाश्वान् । अश्+लिट् । अश्+क्वसु। अश्+अश्+वस्। आ+अश्+वस्। आश्वस्+सु । आश्वनुम् स्+स् । आश्वन्स्+स् । आश्वान्स्+०। आश्वान्। यहां अश् भोजने (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से 'लिट्' प्रत्यय के स्थान में क्वसु' आदेश है। लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।१८) से 'अश्' धातु को द्वित्व, अत आदेः' (७।४।७०) से अभ्यास को दीर्घ होता है। 'वस्वेकाजाद्घसाम्' (७।२।६७) से प्राप्त 'इट' आगम निपातन से नहीं होता है। न आश्वानिति अनाश्वान् । यहां न (२।२।६) से नञ्तत्पुरुष समास है। नलोपो नञः' (६।३ १७१) से 'नञ्' के न्’ का लोप और तस्मान्नुडचि' (६ ।३ १७२) से 'नुट्' आगम होता है। न+आश्वान् । अ+नुट्+आश्वान्। अ+न्+आश्वान् । अनाश्वान् । (४) नाश । यहां पूर्वोक्त 'अश्' धातु से लिट्' प्रत्यय है। पूर्ववत् तिप्' और उसके स्थान में ‘णल' आदेश तथा 'अश्' धातु को द्विर्वचन होता है। अत आदे:' (७।४।७०) से अभ्यास को दीर्घ होता है। न+आश=नाश। (५) अनूचानः । अनु+व+लिट् । अनु+व+कानच् । अनु+व+वच्+आन। अनु+व+उच्+आन। अनु+उ+उच्+आन। अनु+ऊच्+आन। अनूचान+सु। अनूचानः । ___ यहां अनु उपसर्गपूर्वक वच् परिभाषणे (अदा०प०) धातु से अथवा बू व्यक्तायां वाचि' (अदा०उ०) धातु के स्थान में 'ब्रुवो वचि:' (२।४।५३) से प्राप्त वच्' धातु से कर्तृवाच्य में 'लिट्' के स्थान में आत्मनेपद कानच् आदेश प्राप्त नहीं होता है, वह इस निपातन से किया जाता है। लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।१८) से 'वच्' धातु को द्वित्व, 'वचिस्वपियजादीनां किति' (६।१।१५) से 'वच्' धातु को सम्प्रसारण, लिट्यभ्यासस्योभयेषाम् (६।१।१७) से अभ्यास को भी सम्प्रसारण और 'अक: सवर्णे दीर्घः' (६।१।९७) से सवर्ण दीर्घ होता है। (६) अनूवाच । यहां अनु उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त वच्' धातु से 'लिट्' प्रत्यय है। लिट्' के स्थान में पूर्ववत् तिप्' और उसके स्थान में 'गल्' आदेश तथा धातु को द्विवचन होता है। अत उपधाया:' (७।२।१६६) से 'वच्’ को उपधावृद्धि होती है। पूर्ववत् अभ्यास को सम्प्रसारण तथा सवर्णदीर्घ होता है। लुङ् (१) लुङ् ।११०। प०वि०-लुङ् १।१। अनु०-भूते इत्यनुवर्तते। Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वयः-भूते धातोर्लुङ् । अर्थ:- भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः परो लुङ् प्रत्ययो भवति । उदा० - सोऽकार्षीत् । सोऽहार्षीत् । आर्यभाषा-अर्थ- (भूते) भूतकाल में विद्यमान (धातोः) धातु से परे (लुङ्) लुङ्प्रत्यय होता है। उदा० - सोऽकार्षीत् । उसने किया। सोऽहार्षीत् । उसने हरण (चोरी) किया। सिद्धि - अकार्षीत्, अहार्षीत् की सिद्धि 'च्ले: सिच्' ( ३ । १ । ४४ ) की व्याख्या में देख लेवें । ऐसे ही - अहार्षीत् । लङ् (१) अनद्यतने लङ् ॥१११ । प०वि०-अनद्यतने ७ । १ लङ् १ । १ । सo - न विद्यतेऽद्यतनो यस्मिन् सः - अनद्यतन:, तस्मिन् - अनद्यतने ( बहुव्रीहि: ) । अनु०-भूते इत्यनुवर्तते । अन्वयः -अनद्यतने भूते धातोर्लङ् । अर्थः-अनद्यतने=अविद्यमानाऽद्यतने भूते कालेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः लङ् प्रत्ययो भवति । परो उदा० - सोऽकरोत् । सोऽहरत् । आर्यभाषा-अर्थ- (अनद्यतने) अनद्यतन = आज के भूतकाल अर्थ से रहित शेष (भूते) भूतकाल अर्थ में विद्यमान (धातो: ) धातु से परे (लङ्) लङ् प्रत्यय होता है। - सोऽकरोत् । उसने किया ( आज को छोड़कर) । सोऽहरत्। उसने हरण (चोरी) किया ( आज को छोड़कर) । उदा० सिद्धि-अकरोत् । कृ+लङ् । अट्+कृ+तिप् । अ+कृ+उ+त्। अ+कर्+ओ+त्। अकरोत् । यहां 'डुकृञ् करणें' (तना。उ०) धातु से इस सूत्र से अनद्यतन भूतकाल अर्थ में ‘'लट्' प्रत्यय है। ‘लङ्लुङ्लृक्ष्वडुदात्त:' (६।४।७१) से 'अट्' आगम, 'लङ्' के स्थान में 'तिप्तस्झि०' (३।४।७८) से तिप्' आदेश, 'तनादिकृञ्भ्य उ:' ( ३।१।७९) से 'उ' विकरण प्रत्यय है। 'इतश्च' (३ | ४ | १००) से 'तिप्' के 'इ' का लोप होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'कृ' धातु और 'उ' विकरण प्रत्यय को गुण होता है। ऐसे ही 'हृञ् हरणे' (ध्वा० उ० ) धातु से - अहरत् । Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ लृट् तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः वत्स्यामः । (१) अभिज्ञावचने लृट् । ११२ । प०वि० - अभिज्ञावचने ७ । १ लृट् १ । १ । स० - अभिज्ञा=स्मृतिः । अभिज्ञाया वचनमिति अभिज्ञावचनम्, तस्मिन्-अभिज्ञावचने (षष्ठीतत्पुरुषः ) । अनु० - भूतेऽनद्यतने इति चानुवर्तते । अन्वयः-अभिज्ञावचने उपपदेऽनद्यतने भूते धातोर्लट् । अर्थ:-अभिज्ञावचने उपपदेऽनद्यतने भूते कालेऽर्थे धातोः परो लृट् प्रत्ययो भवति । उदा०-यज्ञदत्तः प्राह-अभिजानासि ( स्मरसि ) देवदत्त ! वयं कश्मीरेषु २२३ आर्यभाषा-अर्थ-(अभिज्ञावचने) पूर्व स्मृति-कथन उपपद होने पर (अनद्यतने) आज को छोड़कर (भूते) भूतकाल अर्थ में (धातोः) धातु से परे (लृट्) लृट् प्रत्यय होता है। उदा०-यज्ञदत्तः प्राह-अभिजानासि ( स्मरसि ) देवदत्त ! वयं कश्मीरेषु वत्स्यामः । यज्ञदत्त कहता है - हे देवदत्त ! याद है, हम कश्मीर में रहे थे । से सिद्धि-वत्स्यामः । वस्+लृट् । वस्+स्य+मस् । वत्+स्या+मस्। वत्स्यामः । यहां अभिज्ञावचन उपपद होने पर 'वस निवासें' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र अनद्यतन भूतकाल में 'लृट्' प्रत्यय है । 'स्यतासी लृलुटोः' (३।१।३३) से 'स्य' प्रत्यय होता है । 'स: स्यार्धधातुकें' (७।४।४९) से 'वस्' धातु के 'स्' को 'त्' आदेश और 'अतो दीर्घो यत्र' (७/३ | १०१ ) से 'स्य' को दीर्घ होता है। लृट्-प्रतिषेध: (२) न यदि । ११३ | प०वि०-न अव्ययपदम्, यदि ७।१। अनु० - भूते, अनद्यतने, अभिज्ञावचने, लृट् इति चानुवर्तते । अन्वयः - यदि शब्देऽभिज्ञावचने उपपदेऽनद्यतने भूते धातोर्लट् न । अर्थः-यत्-शब्दसहितेऽभिज्ञावचने उपपदेऽनद्यतने भूते कालेऽर्थे धातो: परो लृट् प्रत्ययो न भवति 'अनद्यतने लङ्-' ( ३।२।१११) इति लङ् प्रत्ययो भवति । Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् उदा०-यज्ञदत्तः प्राह-अभिजानासि ( स्मरसि ) देवदत्त ! यत् कश्मीरेषु अवसाम । आर्यभाषा- अर्थ - (यदि) 'यत्' शब्द सहित (अभिज्ञावचने) पूर्व स्मृति कथन उपपद होने पर (अनद्यतने) आज को छोड़कर (भूते) भूतकाल अर्थ में (धातोः) धातु से परे (लृट्) लृट् प्रत्यय (न) नहीं होता है (अनद्यतने लङ् ३ । २ । १११) से लङ् प्रत्यय होता है । उदा० - अभिजानासि ( स्मरसि) देवदत्त ! यद् वयं कश्मीरेषु अवसाम । यज्ञदत्त कहता है- हे देवदत्त ! याद है कि हम कश्मीर में रहते थे। यहां केवल निवासमात्र की स्मृति है, अन्य कुछ याद नहीं है। सिद्धि-अवसाम । वस्+लङ् । अट्+वस्+शप्+मस् । अ+वस्+अ+मस् । अ+वस्+आ+मस्। अवसाम । यहां यत् शब्द सहित अभिज्ञान वचन उपपद होने पर पूर्वोक्त वस् धातु से इस सूत्र से 'लृट्' प्रत्यय का प्रतिषेध होने पर 'अनद्यतने लङ्' (३ 1२ 1१११) से लङ् प्रत्यय है। 'लङ्लुङ्लृङ्क्ष्वडुदात्त:' (६।४।७१) से अट् आगम, 'तिप्तस्झि०' (३।४।७८) से 'लङ्' के स्थान में 'मस्' आदेश, 'कर्तरि शप्' (३ । १ । ६८) से 'श' विकरण- प्रत्यय और 'अतो दीर्घा यत्रि' (७ । ३ । १०१) से 'अ' को दीर्घ होता है। लृट्-विकल्पः (३) विभाषा साकाङ्क्षे |११४ | प०वि०-विभाषा १।१ साकाङ्क्षे ७ । १ । स०-आकाङ्क्षा=सम्बन्धज्ञानम् । आकाङ्क्षया सह वर्तते इति साकाङ्क्ष:, तस्मिन् साकाङ्क्षे ( बहुव्रीहि: ) । अनु०-भूते, अनद्यतने, अभिज्ञावचने, लट् इति चानुवर्तते । अन्वयः-अभिज्ञावचने उपपदेऽनद्यतने भूते धातोर्विभाषा लृट् साकाङ्क्षे । अर्थ:-यत्-शब्दरहिते, यत्शब्दसहिते वाऽभिज्ञानवचने उपपदे ऽनद्यतने भूते. कालेऽर्थे धातोः परो विकल्पेन लृट् प्रत्ययो भवति, साकाङ्क्षश्चेत् तत्र प्रयोक्ता भवति । उदा०- (यत्-शब्दरहिते ) - यज्ञदत्तः प्राह- अभिजानासि देवदत्त ! कश्मीरेषु वत्स्यामः, तत्रौदनं भोक्ष्यामहे (लृट्) । (यत्-शब्दसहिते) - यशदत्तः Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २२५ प्राह-अभिजानासि देवदत्त ! यत् कश्मीरेषु वत्स्यामः, तत्रौदनं भोक्ष्यामहे (तृट)। यत्-शब्दरहिते यज्ञदत्त: प्राह-अभिजानासि देवदत्त ! कश्मीरेषु अवसाम, तत्रौदनमभुञ्जमहि (पक्षे लङ्)। यत्-शब्दसहिते-यज्ञदत्त: प्राह-अभिजानासि देवदत्त ! यत् कश्मीरेषु अवसामः, तत्रौदनमभुमहि (पक्षे लङ्)। ___आर्यभाषा-अर्थ-यत्-शब्द से रहित अथवा यत्-शब्द सहित (अभिज्ञावचने) पूर्व स्मृति-कथन उपपद होने पर (अनद्यतने) आज को छोड़कर (भूते) भूतकाल अर्थ में (धातो:) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (लुट्) लृट्-प्रत्यय होता है। पक्ष में लङ् होता है (साकाक्षे) यदि प्रयोक्ता साकाङ्क्ष हो। उदा०-(यत्-शब्दरहित)-यज्ञदत्त: प्राह-अभिजानासि देवदत्त: ! वयं कश्मीरेषु वत्स्यामः, तत्रौदनं भोक्ष्यामहे (लुट्) । यज्ञदत्त कहता है-याद है देवदत्त ! हम कश्मीर में रहते थे और वहां ओदन (भात) खाते थे। यत्-शब्द सहित। यज्ञदत्त: प्राह-अभिजानासि देवदत्त! यद् वयं कश्मीरेषु वत्स्यामः, तत्रौदनं भोध्यामहे (लङ्)। यज्ञदत्त कहता है-याद है देवदत्त ! कि हम कश्मीर में रहते थे और वहां ओदन (भात) खाते थे। यत्-शब्दरहित। यज्ञदत्त: प्राह-अभिजानासि देवदत्त ! वयं कश्मीरेषु अवसाम, तत्रौदनमभुमहि (लङ्)। यज्ञदत्त कहता है कि याद है देवदत्त ! हम कश्मीर में रहते थे और वहां ओदन खाते थे। यत्-शब्दसहित-यज्ञदत्त: प्राह-अभिजानासि देवदत्त ! यद् वयं कश्मीरेषु अवसाम, तत्रौदनम् अभुमहि (लङ्)। यज्ञदत्त कहता है-याद है देवदत्त ! कि हम कश्मीर में रहते थे और वहां ओदन खाते थे।। सिद्धि-(१) भोक्ष्यामहे । भुज+लृट् । भुज्+स्य+महिङ्। भोज्+स्य+महे। भोग्+स्य+महे। भोक्+ष्या+महे। भोक्ष्यामहे। यहां अभिज्ञावचन उपपद होने पर 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से अनद्यतन भूतकाल में लृट् प्रत्यय है। तिप्तस्झि०' (३।४।७८) से लुट्' के स्थान में महिङ्' आदेश, 'स्यतासी ललुटो:' (३।१।३३) से 'स्य' प्रत्यय, 'टित आत्मनेपदानां टेरे' (३।४।७९) से महिङ्' के टि-भाग को एत्व, चो: कुः' (८।२।३०) से 'भुज्' के ज्' को कुत्व ग्, 'खरि च' (८।४।५४) से ग् को क्, 'आदेशप्रत्यययोः' (८।३।५९) से षत्व और 'अतो दीर्घो यनि' (७।३।१०१) से 'स्य' को दीर्घ होता है। (२) अभुङ्ग्महि । भुज+लङ्। अट्+भुज+महिङ् । अ+भु श्नम् ज्+महि । अ+भु न ज्+महि। अ+भु+महि। अ+भुज+महि । अ+भु+महि। अभुङ्ग्महि। यहां अभिज्ञावचन उपपद होने पर पूर्वोक्त भुज् धातु से इस सूत्र से विकल्प पक्ष में अनद्यतन भूतकाल में लड्' प्रत्यय है। लङ्लुङ्लुङ्वडुदात्तः' (६।४ १७१) से 'अट्' आगम, तिप्तझि०' (३।४।७८) से लङ्' के स्थान में महिए' आदेश, माविमः Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् श्नम्' (३।१।७८) से 'श्नम्' विकरण- प्रत्यय, 'इनसोरल्लोप:' (६ । ४ । १११) से 'श्नम्' के 'अ' का लोप, 'नश्चापदान्तस्य झलि ( ८ | ३ |२४ ) से 'न्' को ' अनुस्वार और 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' ( ८|४|५७) से अनुस्वार को परसवर्ण 'ज्' होता है। विशेष-साकाङ्क्ष । लक्ष्य और लक्षण का सम्बन्ध होने पर प्रयोक्ता की आकाङ्क्षा होती है। यहां भोजन लक्ष्य और वास लक्षण है। दो क्रियाओं का लक्ष्य-लक्षणभाव सम्बन्ध होने पर प्रयोक्ता साकाङ्क्ष होता है। उसे केवल कश्मीर में वासमात्र स्मरण कराना ही अभिप्रेत नहीं है किन्तु वहां के ओदन- भोजन के स्मरण कराने की भी आकाङ्क्ष (इच्छा) है। लिट् प०वि०-परोक्षे ७ ।१ लिट् १ । १ । अनु०-भूतेऽनद्यतने इति चानुवर्तते । अन्वयः - परोक्षेऽनद्यतने भूते धातोर्लिट् । अर्थः-परोक्षेऽनद्यतने भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः परो लिट् प्रत्ययो भवति । (१) परोक्षे लिट् । ११५ । उदा० - स चकार । स जहार । रावणः सीतां जहार । आर्यभाषा-अर्थ:-(परोक्षे) इन्द्रियों के विषय से दूर (अनद्यतने) आज को छोड़कर (भूते) भूतकाल अर्थ में विद्यमान (धातोः) धातु से परे (लिट्) लिट्-प्रत्यय होता है। उदा० - स चकार । उसने किया। स जहार । उसने हरण किया। रावणः सीतां जहार । रावण ने सीता का अपहरण किया । सिद्धि - चकार । कृ+लिट् । कृ+तिप् । कृ+णल्। कार्+अ। कृ+का+अ । क+का+अ । च+कार् +अ । चकार । यहां 'डुकृञ् करणें' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से परोक्ष, अनद्यतन, भूतकाल में 'लिट्' प्रत्यय है। 'लिट्' के स्थान में 'तिप्तस्झि० ' ( ३/४ /७०) से तिप्' आदेश, 'परस्मैपदानां णल०' (३।४।८२) से तिप्' के स्थान में 'णल्' आदेश होता है। 'अचो ञ्णिति' (७।२1११५) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। 'द्विवर्चनेऽचिं ' (१1१1५८) से, स्थानिवद्भाव से 'कृ' को लिटि धातोरनभ्यासस्य' ( ६ 1१1८ ) से द्विर्वचन होता है। 'उरत' (७१४/६६) से अभ्यास के 'ऋ' को 'अ' आदेश होता है। 'कुहोश्चुः' (७/४/६२) से अभ्यास के 'क्' को चवर्ग 'च्' होता है। ऐसे ही 'हृञ् हरणें' (भ्वा०उ०) धातु से-जहार । Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २२७ ल+लिट् (२) हशश्वतोर्ल।११६ । प०वि०-ह-शश्वतो: ७।२ लङ् ११ च अव्ययपदम्। स०-हश्च शश्वच्च तौ-हशश्वतौ, तयो:-हशश्वतो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-भूतेऽनद्यतने, परोक्षे इति चानुवर्तते। अन्वय:-हशश्चतोरुपपदयो: परोक्षेऽनद्यतने भूते धातोर्लङ् लिट् च । अर्थ:-ह-शश्वतोरुपपदयो: परोक्षेऽनद्यतने भूते कालेऽर्थे वर्तमानाद् धातो: परो लङ् लिट् च प्रत्ययो भवति । उदा०-(ह) स इति ह अकरोत् (लङ्)। स इति ह चकार (लिट्) । (शश्वत्) स शश्वद् अकरोत् (लङ्)। स शश्वच्चकार (लिट)। आर्यभाषा-अर्थ-(ह-शश्वतो:) ह और शश्वत् शब्द उपपद होने पर (परोक्षे) इन्द्रियों के विषय से दूर (अनद्यतने) आज को छोड़कर (भूते) भूतकाल अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (लङ्) लड् (च) और (लिट्) लिट् प्रत्यय होता है। ____ उदा०-(ह) स इति ह अकरोत् (लङ्)। स इति ह चकार (लिट्)। उसने ऐसा निश्चय से किया। (शश्वत्) स शश्वद् अकरोत् (लङ्) । स शश्वच्चकार । उसने सदा किया। सिद्धि-अकरोत् की सिद्धि ३।२।१११ में और चकार की सिद्धि ३।२।११५ में देख लेवें। ल+लिट् (३) प्रश्ने चासन्नकाले।११७। प०वि०-प्रश्ने ७१ च अव्ययपदम्, आसन्नकाले ७१। स०-आसन्न: समीपम्। आसन्न: कालो यस्य स आसन्नकाल:, तस्मिन्-आसन्नकाले (बहुव्रीहि:)। अनु०:-भूतेऽनद्यतने, परोक्षे लिट् लङ् चेत्यनुवर्तते। अन्वय:-आसन्नकाले प्रश्ने परोक्षेऽनद्यतने भूते धातोर्लङ् लिट् च । अर्थ:-आसन्नकाले प्रश्ने पृच्छ्यमाने परोक्षेऽनद्यतने भूते कालेऽर्थे वर्तमानाद् धातो: परो लङ् लिट् च प्रत्ययो भवति । Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् उदा० - कश्चित् कञ्चित् पृच्छति - किम् अगच्छद् देवदत्त: (लङ् ) ? किं जगाम देवदत्तः (लिट्) ? किम् अयजद् देवदत्त: (लङ् ) ? किम् इयाज देवदत्त: (लिट् ) ? २२८ आर्यभाषा - अर्थ - (आसन्नकाले) समीप-काल विषयक ( प्रश्ने) पूछने पर (परोक्षे) इन्द्रियों के विषय से दूर (अनद्यतने) आज को छोड़कर (भूते) भूतकाल अर्थ में विद्यमान (धातोः) धातु से परे (लङ्) लङ् (च) और (लिट्) लिट् प्रत्यय होता है। उदा० - कोई किसी से पूछता है - किम् अगच्छद् देवदत्तः (लङ् ) ? किं जगाम देवदत्त: ( लिट् ) ? क्या देवदत्त चला गया ? किम् अयजद् देवदत्तः (लङ् ) ? किम् इयाज देवदत्तः (लिट् ) ? क्या देवदत्त ने यज्ञ किया ? सिद्धि - (१) अगच्छत् । गम्+लङ् । अट्+ गम् + तिप् । अट्+गम्+शप्+ति । अ+गच्छ्+अ+त् । अगच्छत् । यहां आसन्नकाल विषयक प्रश्न करने पर परोक्ष अनद्यतन भूतकाल अर्थ में 'गम्लृ गतौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'लङ्' प्रत्यय है । 'कर्तरि शप्' (३।१।६८) से 'शप्' प्रत्यय और 'ईषुगमियमां छ: ' ( ७।३।७७) से 'गम्' के म् को छ् आदेश होता है। शेष कार्य 'अकरोत्' (३ । २ । १११) के समान है। (२) जगाम । यहां पूर्वोक्त अर्थ में पूर्वोक्त 'गम्' धातु से इस सूत्र से 'लिट्' प्रत्यय है। 'अत उपधायाः' (७ । २ । १६६ ) से 'गम्' को उपधावृद्धि होती है। शेष कार्य 'चकार' (३ / २ / ११५ ) के समान है। लट् (१) लट् स्मे । ११८ प०वि० - लट् १ । १ स्मे ७ । १ । अनु०- भूते, अनद्यतने, परोक्षे इति चानुवर्तते । अन्वयः - स्मे उपपदे परोक्षेऽनद्यतने भूते धातोर्लट् । अर्थः- स्म - शब्दे उपपदे परोक्षेऽनद्यतने भूते कालेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः परो लट् प्रत्ययो भवति । लिटोऽपवादः । उदा०-नडेन स्म पुरा अधीयते। ऊर्णया स्म पुरा अधीयते I आर्यभाषा - अर्थ - (स्मे) स्म शब्द उपपद होने पर (परोक्षे ) इन्द्रियों के विषय से दूर ( अनद्यतने) आज को छोड़कर (भूते) भूतकाल अर्थ में विद्यमान (धातो: ) धातु से परे (लट्) लट्प्रत्यय होता है। यह 'परोक्षे लिट्' (३।२1११५) का अपवाद है। Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २२६ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः उदा०-नडेन स्म पुरा अधीयते । प्राचीनकाल में नड ऋषि ने अध्ययन किया। ऊर्णया स्म पुरा अधीयते । प्राचीनकाल में ऊर्णा ऋषिका ने अध्ययन किया। सिद्धि-अधीयते । अधि+इड्+लट् । अधि+इ+त। अधि+इ+यक्+त। अधीयते। यहां 'स्म' शब्द उपपद होने पर परोक्ष अनद्यतन भूतकाल अर्थ में अधि-उपसर्गपूर्वक इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से कर्मवाच्य में इस सूत्र से लट्' प्रत्यय है। सार्वधातुके यक् (३।१।६७) से कर्मवाच्य में यक्’ विकरण-प्रत्यय और टित आत्मनेपदानां टेरे (३।४।७९) से त' के टि-भाग को 'ए' आदेश होता है। लट् (२) अपरोक्षे च।११६। प०वि०-अपरोक्षे ७।१ च अव्ययपदम् । स०-न परोक्षमिति अपरोक्षम्, तस्मिन्-अपरोक्षे (नञ्तत्पुरुषः)। अनु०-भूते, अनद्यतने, लट् स्मे इति चानुवर्तते । अन्वय:-स्मे उपपदेऽपरोक्षेऽनद्यतने भूते धातोर्लङ् । अर्थ:-स्म-शब्दे उपपदेऽपरोक्षे चानद्यतने भूते कालेऽर्थे वर्तमानाद् धातो: परो लट् प्रत्ययो भवति। उदा०-एवं स्म पिता ब्रवीति । इति स्मोपाध्याय: कथयति।। आर्यभाषा-अर्थ-(स्मे) स्म शब्द उपपद होने पर (अपरोक्षे) प्रत्यक्ष विषय होने पर (च) भी (अनद्यतने) आज को छोड़कर (भूते) भूतकाल अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (लट्) लट् प्रत्यय होता है। उदा०-एवं स्म पिता ब्रवीति। पिताजी ऐसा कहते थे। इति स्मोपाध्याय: कथयति । उपाध्याय जी ऐसा कहते थे। सिद्धि-(१) ब्रवीति । ब्रू+लट् । ब्रू+तिप्। ब्रू+शप्+इट्+ति। ब्रू+o+ई+ति। ब्रो+ई+ति। ब्र+ई+ति। ब्रवीति । यहां स्म' शब्द उपपद होने पर प्रत्यक्ष विषय में, अनद्यतन भूतकाल अर्थ में बूझ व्यक्तायां वाचि' (अदा०उ०) धातु से इस सूत्र से लट्' प्रत्यय है। अदिप्रभृतिभ्यः शप:' (२।४।७२) से 'शप्' का लुक, 'ब्रुव ईट्' (७।२।९३) से 'ईट्' आगम, 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से ब्रू' को गुण और 'एचोऽयवायावः' (६।११७५) से अव् आदेश होता है। (२) कथयति। कथ वाक्यप्रबन्धे' (चु०प०)। Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (३) ननौ पृष्टप्रतिवचने। १२०। प०वि०-ननौ ७१ पृष्ट-प्रतिवचने ७१। स०-पृष्टस्य प्रतिवचनमिति पृष्टप्रतिवचनम्, तस्मिन्-पृष्टप्रतिवचने (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-भूते, लट् इति चानुवर्तते । अन्वय:-ननावुपपदे पृष्टप्रतिवचने भूते धातोर्लट् । अर्थ:-ननु-शब्दे उपपदे पृष्टप्रतिवचने सति भूते कालेऽर्थे वर्तमानाद् धातो: परो लट् प्रत्ययो भवति । लुडोऽपवादः । उदा०-यज्ञदत्तो देवदत्तमप्राक्षीत्-अकार्षी: कटं देवदत्त ? ननु करोमि भोः। अवोचस्तत्र किञ्चिद् देवदत्त ? ननु ब्रवीमि भोः। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(ननौ) ननु शब्द उपपद होने पर तथा (पृष्टप्रतिवचने) प्रश्न का उत्तर देने में (भूते) भूतकाल अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (लट्) लट्-प्रत्यय होता है। यह लुड् लकार का अपवाद है। उदा०-यज्ञदत्त ने देवदत्त से पूछा-अकार्षी: कटं देवदत्त ? हे देवदत्त ! क्या तूने चटाई बना ली है ? देवदत्त ने उत्तर दिया-ननु करोमि भोः ! हां भाई ! मैंने चटाई बना ली है। अवोचस्तत्र किञ्चिद् देवदत्त ! हे देवदत्त ! क्या तूने वहां कुछ कहा था? देवदत्त ने उत्तर दिया-ननु ब्रवीमि भोः । हां भाई ! कहा था। सिद्धि-(१) करोमि। यहां ननु' शब्द उपपद होने पर प्रश्न का उत्तर देने में भूतकाल अर्थ में विद्यमान डुकृञ् करणे (तना०3०) धातु से इस सूत्र से लट्' प्रत्यय है। लट्' प्रत्यय के स्थान में मिप्' आदेश है। तनादिकृञभ्य उ:' (३।११७९) से विकरण 'उ' प्रत्यय और सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से अङ्ग को गुण होता है। (२) ब्रवीमि । यहां ननु' शब्द उपपद होने पर पूर्वोक्त अर्थ में ब्रूज व्यक्तायां वाचि' (अदा०उ०) धातु से इस सूत्र से लट्' प्रत्यय है। लट्' के स्थान में मिप्’ आदेश है। शेष कार्य ब्रवीति (३।२।११९) के समान है। लट्-विकल्पः (४) नन्वोर्विभाषा।१२१। प०वि०-न-न्वोः ७।२ विभाषा ११ । स०-नश्च नुश्च तौ-ननू, तयो:-नन्वो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः अनु०- भूते, लट्, पृष्टप्रतिवचने इति चानुवर्तते । अन्वयः-नन्वोरुपपदयोः पृष्टप्रतिवचने भूते धातोर्विभाषा लट् । अर्थः-न-नुशब्दयोरुपपदयोः पृष्टप्रतिवचने सति भूते कालेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः परो विकल्पेन लट् प्रत्ययो भवति । पक्षे लुङ् भवति । । उदा०-यज्ञदत्तो देवदत्तमप्राक्षीत् - अकार्षीः कटं देवदत्त ? (न) न करोमि भोः । न अकार्षं भोः । (नु) नु करोमि भोः । नु अकार्षं भोः । आर्यभाषा - अर्थ - (न-न्वोः ) न और नु शब्द उपपद होने पर ( पृष्टप्रतिवचने) प्रश्न का उत्तर देने में (भूते) भूतकाल अर्थ में विद्यमान (धातो: ) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से लट् प्रत्यय होता है। पक्ष में लुङ् होता है। उदा०-यज्ञदत्त ने देवदत्त से पूछा- अकार्षीः कटं देवदत्त ? हे देवदत्त ! क्या तूने चटाई बना ली है । देवदत्त ने उत्तर दिया- (न) न करोमि भोः । न अकार्षं भोः । भाई नहीं बनाई है। (नु) नु करोमि भोः, नु अकार्षं भो: । हां भाई ! बना ली है। २३१ सिद्धि- (१) करोमि। यहां न/नु शब्द उपपद होने पर पृष्टप्रतिवचन में भूतकाल अर्थ में 'डुकृञ् करणे' (तना० उ०) धातु से इस सूत्र से लट् प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् (३।२।१२० ) है । (२) अकार्षम् । कृ+लुङ् । अट्+कृ+च्लि+लुङ् । अ+कृ+सिच्+मिप् । अ+कार्+स्+अम्। अ+कार्+ष्+अम् । अकार्षम् । यहां न/नु शब्द उपपद होने पर पृष्टप्रतिवचन में भूतकाल अर्थ में पूर्वोक्त 'कृञ्' धातु से इस सूत्र से विकल्प पक्ष में लुङ् प्रत्यय है । 'च्ले: सिच्' (३।१।४४) से 'च्लि' के स्थान में 'सिच्' आदेश, 'तस्थस्थमिपां०' (३ | ४ | १०१ ) से 'मिप्' के स्थान में 'अम्' आदेश, 'सिचि वृद्धि: परस्मैपदेषु' (७।२1१) से 'कृ' को वृद्धि और 'आदेशप्रत्यययोः' ( ८1३1५९) से षत्व होता है। लुङ्-लट् (३) पुरि लुङ् चास्मे । १२२ । प०वि०-पुरि ७।१ लुङ् १ । १ च अव्ययपदम् अस्मे ७ । १ । सo - न स्म इति अस्म:, तस्मिन् - अस्मे ( नञ्तत्पुरुषः ) । अनु० - भूते, अनद्यतने (मण्डूकप्लुत्या) इति चानुवर्तते । अन्वयः - अस्मे पुरि- उपपदेऽनद्यतने भूते धातोर्विभाषा लुङ् लट् च । Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-स्म-शब्दरहिते पुरा-शब्दे उपपदेऽनद्यतने भूते कालेऽर्थे वर्तमानाद् धातो: परो विकल्पेन लुङ् लट् च प्रत्ययो भवति । उदा०-वसन्तीह पुरा छात्रा: (लट्)। अवात्सुरिह पुरा छात्रा: (लुङ)। एताभ्यां मुक्ते यथाविषयमन्येऽपि प्रत्यया भवन्ति-अवसन्निह पुरा छात्राः (लङ्)। ऊषुरिहपुरा छात्रा: (लिट)। आर्यभाषा-अर्थ-(अस्मे) स्म-शब्द से रहित (पुरि) पुरा शब्द उपपद होने पर (अनद्यतने) आज को छोड़कर (भूते) भूतकाल अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (लुङ्) लुङ् (च) और (लट्) लट् प्रत्यय होता है। उदा०-वसन्तीह पुरा छात्रा: (लट्) अवात्सुरिह पुरा छात्रा: (लुङ्)। पहले यहां छात्र रहते थे। लुङ् और लट् से मुक्त होने पर धातु से यथाविषय प्रत्यय होते हैं-अवसन्निह पुरा छात्रा: (लङ्) । ऊषुरिह पुरा छात्रा: (लिट्)। पहले यहां छात्र रहते थे। सिद्धि-(१) वसन्ति। यहां 'पुरा' शब्द उपपद होने पर अनद्यतन भूतकाल अर्थ में वस निवासे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से लट्' प्रत्यय है। लट्' के स्थान में 'झि' आदेश झोऽन्तः' (७।१।३) से 'झ्' के स्थान में 'अन्त' आदेश और कर्तरि शप (३।१।६८) से 'शप्' विकरण-प्रत्यय होता है। (२) अवात्सुः। वस्+लुड्। अट्+वस्+च्लि+लुङ। अ+वस्+सिच्+झि। अ+वस्+स्+जुस् । अ+वास्+स+उस् । अ+वात्+स्+उस् । अवात्सुः । यहां 'पुरा' शब्द उपपद होने पर पूर्वोक्त अर्थ में पूर्वोक्त वस्' धातु से इस सूत्र से लुङ्' प्रत्यय है। ले: सिच् (३।१।४४) से चिल' के स्थान में 'सिच' आदेश, 'सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च' (३।४।१०९) से 'झि' के स्थान में 'जुस्' आदेश, विदव्रजहलन्तस्याचः' (७।२।३) से वस्' धातु के अच्’ को वृद्धि और सस्यार्धधातुके (७।४।४९) से वस्' के 'स्' को 'द्' और 'खरि च' (८१४१५४) से 'द्' को त्' आदेश होता है। (३) अवसन् । वस्+लड्। अट्+वस्+झि। अ+ वस्+शप्+अन्ति । अ+वस्+अ+अन्त् । अवसन्। यहां पुरा' शब्द उपपद होने पर पूर्वोक्त अर्थ में पूर्वोक्त वस्' धातु से यथाविषय लङ्' प्रत्यय है। लङ्' के स्थान में झि' आदेश झोऽन्तः' (७।१३) से 'झ्' के स्थान में अन्त' आदेश, कर्तरि शप् (३।१।६८) से शप' विकरण-प्रत्यय, इतश्च (३।४।१००) के अन्ति' के 'इ' का लोप और संयोगान्तस्य लोप:' (८२३३) से 'त्' का लोप होता है। Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३३ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (४) ऊषुः । वस्+लिट्। वस्+झि। वस्+उस् । वस्+वस्+उस् । व+वस्+उस्। उ+उस्+उस् । ऊस्+उस्। ऊषुः। यहां पुरा' शब्द उपपद होने पर पूर्वोक्त अर्थ में पूर्वोक्त वस्' धातु से यथाविषय लिट्' प्रत्यय है। लिट्' के स्थान में झि' आदेश, परस्मैपदानां णलतुसुस्' (३।४।८२) से झि' के स्थान में उस्' आदेश, लिटि धातोरनभ्यासस्य (६।१८) से वस्' को द्वित्व, ‘वचिस्वपियजादीनां किति' (६।१।१५) से 'वस्' को सम्प्रसारण, लिट्यभ्यासस्योभयेषाम्' (६।१।१७) से अभ्यास को भी सम्प्रसारण और शासिवसिघसीनां च' (८।३।६०) से षत्व होता है। इति भूतकालप्रत्ययप्रकरणम् । वर्तमानकालप्रत्ययप्रकरणम् लट् (१) वर्तमाने लट् ।१२३ । प०वि०-वर्तमाने ७१ लट् १।१ प्रारब्धोऽपरिसमाप्तश्च वर्तमान: काल:, तस्मिन्-वर्तमाने। अन्वय:-वर्तमाने धातोर्लट्। अर्थ:-वर्तमाने कालेऽर्थे विद्यमानाद् धातो: परो लट् प्रत्ययो भवति। उदा०-स पचति । स पठति। आर्यभाषा-अर्थ-(वर्तमाने) वर्तमानकाल अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (लट्) लट् प्रत्यय होता है। उदा०-स पचति । वह पकाता है। स पठति । वह पढ़ता है। सिद्धि-पचति । यहां वर्तमानकाल अर्थ में डुपचष् पाके' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से लट्' प्रत्यय है। 'तिप्तस्झि०' (३।४।७) से लट्' के स्थान में तिप्' आदेश और कर्तरि शप्' (३।१।६८) से शप्' विकरण-प्रत्यय होता है। ऐसे ही- पिठ व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से पठति। शतृ+शानच् (लडादेशः)(२) लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे।१२४। प०वि०-लट: ६।१ शतृ-शानचौ १।२ अप्रथमासमानाधिकरणे ७१। Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सo-शतृश्च शानच् च तौ-शतृशानचौ (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। न प्रथमा इति अप्रथमा, समानमधिकरणं यस्य तत् समानाधिकरणम् । अप्रथमया समानाधिकरणमिति अप्रथमासमानाधिकरणम्, तस्मिन्-अप्रथमासमानाधिकरणे (नञ्बहुव्रीहिगर्भिततृतीयातत्पुरुषः)। अनु०-वर्तमाने इत्यनुवर्तते। अन्वय:-वर्तमाने धातोः परस्य लट: शतृशानाचावप्रथमासमानाधिकरणे। अर्थ:-वर्तमाने कालेऽर्थे विद्यमानस्य धातो: परस्य लट: स्थाने शतृ-शानचावादेशौ भवतः, अप्रथमान्तेन चेत् तस्य समानाधिकरणं भवति। उदा०-(शतृ) पचन्तं देवदत्तं पश्य। पचता कृतम्। (शानच्) पचमानं देवदत्तं पश्य । पचमानेन कृतम्।। आर्यभाषा-अर्थ-(वर्तमाने) वर्तमानकाल अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (लट:) लट् प्रत्यय के स्थान में (शतशानचौ) शत और शानच् आदेश होते हैं, यदि उस लट् प्रत्यय का (अप्रथमासमानाधिकरणे) प्रथमा विभक्ति के साथ समानाधिकरण न हो। उदा०-(शतृ) पचन्तं देवदत्तं पश्य । तू पकाते हुये देवदत्त को देख। पचता कृतम् । पकाते हुये के द्वारा किया गया। (शानच्) पचमानं देवदत्तं पश्य । तू पकाते हुये देवदत्त को देख । पचमानेन कृतम् । पकाते हुये के द्वारा किया गया। सिद्धि-(१) पचन्तम् । पच्+लट् । पच्+शतृ। पच्+शप्+अत्। पच्+अ+अत्। पचत्+अम्। पच नुम् त्+अम्। पचन्त्+अम्। पचन्तम्। यहां डुपचष् पाके' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से लट्' प्रत्यय के स्थान में ' द्वितीया विभक्ति के समानाधिकरण में 'शतृ' आदेश है। कर्तरि शप' (३।१।६८) से 'शप्' विकरण-प्रत्यय होता है। 'शतृ' प्रत्यय के 'उगित्' होने से उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातो:' (७।१।७०) से नुम्' आगम होता है। टा-विभक्ति में-पचता। (२) पचमानम् । पच्+लट् । पच्+शानच् । पच्+शप्+आन। पच्+अ+मुक्+आन। पच्+अ+म+आन। पचमान+अम्। पचमानम्। यहां पूर्वोक्त 'पच्' धातु से इस सूत्र से लट्' प्रत्यय के स्थान में द्वितीया विभक्ति के समानाधिकरण शानच्’ आदेश है। पूर्ववत् 'शप्' प्रत्यय और आने मुक् (७।२।८२) से 'मुक्’ आगम होता है। टा-विभक्ति में-पचमानेन । Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३५ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः शतृ+शानच् (लडादेशः) (३) सम्बोधने च।१२५। प०वि०-सम्बोधने ७१ च अव्ययपदम् । अनु०-वर्तमाने लट: शतृशानचाविति चानुवर्तते। अन्वय:-सम्बोधने च वर्तमाने धातो: परस्य लट: शतृशानचौ। अर्थ:-सम्बोधने च विषये वर्तमाने कालेऽर्थे विद्यमानाद् धातो: परस्य लट: स्थाने शतृशानचावादेशौ भवत: । उदा०-(शतृ) हे पचन् ! (शानच्) हे पचमान ! आर्यभाषा-अर्थ-(सम्बोधने) सम्बोधन विषय में (च) भी (वर्तमाने) वर्तमानकाल अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (लट:) लट् के स्थान में (शतृशानचौ) शतृ और शानच् आदेश होते हैं। उदा०-(शतृ) हे पचन् ! हे पकाते हुये दिवदत्त) ! (शानच्) हे पचमान ! हे पकाते हुये (देवदत्त)। सिद्धि-(१) पचन् । पच्+लट् । पच्+शतृ। पच्+शप्+अत्। पच्+अ+अत्। पचत्+सु । पचनुमत्+सु। पचन्त्+सु। पचन्। यहां सम्बोधन विषय में पूर्वोक्त पच्' धातु से इस सूत्र से लट्' प्रत्यय के स्थान में 'शतृ' आदेश है। यहां पूर्ववत् (३।२।१२४) शप्' विकरण-प्रत्यय और नुम् आगम है। हल्ज्याब्स्यो०' (६।१।६६) से 'सु' का लोप और संयोगान्तस्य लोप:' (८।२।२३) से संयोगान्त त्' का लोप होता है। (२) पचमान । यहां सम्बोधन विषय में पूर्वोक्त 'पच्' धातु से इस सूत्र से लट्' प्रत्यय के स्थान में शानच् आदेश है। 'एहस्वात् सम्बुद्धेः' (६।१।६७) से सम्बुद्धि 'सु' प्रत्यय का लोप होता है। शेष कार्य पूर्ववत् (३।२।१२४) है। शतृ+शानच् (लडादेशः) (४) लक्षणहेत्वोः क्रियायाः।१२६ । प०वि०-लक्षण-हेत्वो: ७।२ क्रियाया: ६।१। स०-लक्षणं च हेतुश्च तौ-लक्षणहेतू, तयोः-लक्षणहेत्वो: इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-वर्तमाने, लट: शतृशानचाविति चानुवर्तते । अन्वय:-क्रियायालक्षणहेत्वोर्वर्तमाने धातो: परस्य लट: शतृशानचौ। Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:- क्रियाया लक्षणे हेतौ च विषये वर्तमाने कालेऽर्थे विद्यमानाद् धातोः परस्य लट: स्थाने शतृशानचावादेशौ भवतः । उदा०- ( लक्षणे ) तिष्ठन्तोऽनुशासति गणका : ( शतृ) । शयाना भुञ्जते यवनाः (शानच्) । (हेतौ ) अर्जयन् वसति ( शतृ ) । अधीयानो वसति (शानच्) । २३६ आर्यभाषा - अर्थ - (क्रियायाः) क्रिया के (लक्षणहेत्वोः ) लक्षण और हेतु विषय में (वर्तमाने) वर्तमानकाल अर्थ में विद्यमान (धातोः ) धातु से परे (लट: ) लट् के स्थान में (शतृशानचौ) शतृ और शानच् आदेश होते हैं। उदा०- (लक्षण) तिष्ठन्तोऽनुशासति गणका : (शत) । गणक लोग खड़े-खड़े शिक्षा करते हैं। खड़े-खड़े शिक्षा करना गणक लोगों का लक्षण (चिह्न) है। शयाना भुञ्जते यवनाः (शानच् ) । यवन लोग लेटे-लेटे खाते हैं। लेटे-लेटे खाना यवन लोगों का लक्षण है। (हेतु) अर्जयन् वसति ( शतृ)। वह यहां अर्जन (कमाई ) के हेतु से रहता है। अधीयानो वसति । वह यहां अध्ययन के हेतु से रहता है। सिद्धि - (१) तिष्ठन्तः । स्था+शतृ । स्था+शप्+अत् । तिष्ठ+अ+अत् । तिष्ठत्+जस् । तिष्ठ नुम् त्+अस् । तिष्ठ+न् त्+अस् । तिष्ठन्तः । यहां लक्षणविषय में 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'शतृ' प्रत्यय है। यहां 'कर्तरि शप्' ( ३।१।६८) से 'शप्' विकरण-प्रत्यय, पाघ्राध्मा०' (७/३।७८) से 'स्था' के स्थान में 'तिष्ठ' आदेश है। 'शतृ' प्रत्यय के उगित् होने से 'सर्वनामस्थानेऽधातो:' (७1१1७०) से 'नुम्' आगम होता है। (२) शयाना: । शीङ् + शानच् । शी+शप्+आन । शी+आन। शे+आन। शयान+जस् । शयानाः । यहां लक्षणविषय में 'शीङ् स्वप्ने' (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से शानच् प्रत्यय है। यहां 'कर्तरि शप्' (३ । १ । ६८) से 'शप्' विकरण- प्रत्यय और उसका 'अदिप्रभृतिभ्यः शप:' (२।४।७२) से लुक् होता है। 'शीङः सार्वधातुके गुण:' (७।४।२१) से 'शीङ्' धातु को गुण 'और 'एचोऽयवायाव:' ( ६ । १।७५ ) से 'अम्' आदेश होता है। (३) अर्जयन् । अर्जु+णिच् । अर्ज्+इ। अर्जि+शतृ । अर्जि+शप्+अत्। अर्जि+अ+अत् । अर्जे+अ+अत्। अर्जयत्+सु । अर्जयनुमृत्+सु। अर्जयन्त्+सु। अर्जयन्त्+० । अर्जयन् । / 1 यहां हेतु विषय में 'अर्ज प्रतियत्नें (चु०3०) धातु से इस सूत्र से 'शतृ' प्रत्यय है यहां चौरादिक 'अर्ज्' धातु से 'सत्यापपाश०' (३ । १ । २५ ) से णिच्' प्रत्यय होता है। णिजन्त 'अर्जि' धातु से 'शतृ' प्रत्यय परे होने पर 'कर्तरि शर्पा' (३ (१/६८ ) से 'शप्' विकरण-प्रत्यय और 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से अङ्ग को गुण होता है। शेष कार्य 'पचन्' (३1२ । १२५ ) के समान है। Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २३७ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (४) अधीयान: । अधि+इड्+शानच्। अधि+इ+शप्+आन। अधि+इ+o+आन। अधि+इयड्+आन। अधि+इय्+आन। अधीयान+सु। अधीयानः। यहां हेतु विषय में नित्य अधि उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से शानच् प्रत्यय है। यहां कर्तरि शप' (३।१।६८) से 'शप्' विकरण-प्रत्यय और 'अदिप्रभृतिभ्यः शप:' (२।४।७२) से 'शप्' का लुक् होता है। 'अचि शुनुधातुभ्रुवां' (६।४।७७) से इङ्' धातु को 'इयङ्' आदेश होता है। सत्-संज्ञा (५) तौ सत्।१२७। प०वि०-तौ १।२ सत् १।१। अन्वय:-तौ शतृशानचौ सत्। अर्थ:-तौ वर्तमाने भविष्यति च काले विहितौ शत-शानचौ प्रत्ययौ सत्-संज्ञकौ भवत:। उदा०-(वर्तमाने) ब्राह्मणस्य कुर्वन् (शतृ)। ब्राह्मणस्य कुर्वाण: (शानच्)। (भविष्यति) ब्राह्मणस्य करिष्यन् (शतृ)। ब्राह्मणस्य करिष्यामाण: (शानच्)। __ आर्यभाषा-अर्थ-(तौ) उन वर्तमान और भविष्यत्काल में विहित (शतृशानचौ) शतृ और शानच् प्रत्ययों की (सत्) सत्-संज्ञा होती है। उदा०-(वर्तमान) ब्राह्मणस्य कुर्वन् (शत) ब्राह्मणस्य कुर्वाण: (शानच्)। ब्राह्मण का कर्म करता हुआ। (भविष्यत) ब्राह्मणस्य करिष्यत् (शत)। ब्राह्मणस्य करिष्यमाणः । भविष्य में ब्राह्मण का कर्म करता हुआ। सिद्धि-(१) कुर्वन् । कृ+लट् । कृ+शतृ । कृ+उ+अत्। कर+उ+अत् । कुर्+उ+अत् । कुर्वत्+सु । कुर्वनुम्त्+सु। कुर्वन्त्+सु । कुर्वन्। यहां वर्तमान काल में लट्' के स्थान में विहित 'शत' प्रत्यय की इस सूत्र से सत् संज्ञा होने से पूरणगुणसुहितार्थ.' (२।२।११) से षष्ठी-समास का प्रतिषेध होता है। यहां 'डुकृञ् करणे (तु उ०) धातु से लट: शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे (३।२।१२४) से लट्' के स्थान में 'शतृ' आदेश, तनादिकृम्भ्य उ:' (३।१।७९) से उ' विकरण-प्रत्यय और सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से कृ' धातु को गुण होता है। अत उत् सार्वधातुके (६।४।१००) से कर् के अ को उ-आदेश होता है। शेष कार्य 'पचन्' (३।२।१२५) के समान है। (२) ब्राह्मणस्य कुर्वाणः । कृ+लट् । कृ+शानच् । कृ+उ+आन। कर+उ+आन। कुर्++आन। कुर्वाण+सु। कुर्वाणः । Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् यहां वर्तमानकाल में विहित 'लट्' प्रत्यय के स्थान में विहित शानच् प्रत्यय की इस सूत्र से सत्-संज्ञा होने से पूर्ववत् षष्ठीसमास का प्रतिषेध है । 'इको यणचि' (६१/७४) से ‘उ' के स्थान में 'व्' आदेश और 'अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपिं (८।४।२) से णत्व होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । २३८ (३) ब्राह्मणस्य करिष्यन् । कृ+लृट् । कृ+शतृ । कृ+स्य+अत् । कृ+इट्+स्य+अत् । कर्+इ+ष्य+अत्। करिष्यत्+सु । करिष्यनुम्त्+सु । करिष्यन्त्+सु । करिष्यन् । यहां भविष्यत्काल में 'लृटः सद् वा' (३।३।१४ ) से लृट् के स्थान में विहित 'शतृ' प्रत्यय की सत् - संज्ञा होने से पूर्ववत् षष्ठीसमास का प्रतिषेध होता है । 'स्यतासी लृलुटोः' (३ 1१1३३) से 'स्य' विकरण-प्रत्यय, 'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' ( ७ । २ । ३५ ) से 'स्य' को 'इट्' आगम, 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'कृ' को गुण और ‘आदेशप्रत्यययोः’ (८।३।५९ ) से षत्व होता है। शेष कार्य 'पचनं' (३ । २ । १२५ ) के समान है। ( ४ ) ब्राह्मणस्य करिष्यमाणः । कृ+लृट् । कृ+ शानच् । कृ+स्य+आन ! कृ+इट्+स्य+आन । कर्+इ+ष्य+मुक्+आन । करिष्यमाण+सु । करिष्यमाणः । यहां भविष्यत्काल में 'लृटः सद् वा' (३।३।१४ ) से 'लृट्' के स्थान में विहित शानच् प्रत्यय की सत् - संज्ञा होने से पूर्ववत् षष्ठीसमास का प्रतिषेध होता है। यहां 'आने मुक्' (७।२।८२) से मुक्' आगम और 'अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपि' (८/४/२) से णत्व होता है। शेष कार्य 'करिष्यन्' के समान है। शानन् (१) पूङ्यजो: शानन् । १२८ । प०वि० - पूङ् - यजो: ६ | २ ( पञ्चम्यर्थे ) शाननू १ । १ । स०-पूङ् च यज् च तौ पूड्यजौ, तयो:-पूड्यजो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - वर्तमाने इत्यनुवर्तते । अन्वयः-पूङ्यजिभ्यां धातुभ्यां वर्तमाने शानन् । अर्थः-पूङ्-यजिभ्यां धातुभ्यां परो वर्तमाने काले शानन् प्रत्ययो भवति । उदा०- (पूङ् ) पवमानः । (यज्) यजमानः । आर्यभाषा-अर्थ-(पूङ्यजोः) पूङ् और यज् (धातोः ) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (शानन्) शानन् प्रत्यय होता है। उदा० - (पूङ्) पवमानः । पवित्र करनेवाला। (यज्) यजमानः । यज्ञ करनेवाला । Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २३६ सिद्धि-(१) पवमानः। पूड्+शानन्। पू+शप्+आन। पू+अ+मुक् आन। पो+अ+म् आन। पव्+अ+मान। पवमान+सु। पवमानः । यहां पूञ् पवने' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में शानन् प्रत्यय है। कर्तरि श' (३।१।६८) से 'शप्' विकरण-प्रत्यय और 'आने मुक्' (७।२।८२) से 'मुक्’ आगम होता है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'पू' धातु को गुण और एचोऽयवायाव:' (६।१७५) से अव' आदेश होता है। (२) यहां यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में 'शानन्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। चानश् (१) ताच्छील्यवयोवचनशक्तिषु चानश् ।१२६ । प०वि०-ताच्छील्य-वयोवचन-शक्तिषु ७।३ चानश् ११ । स०-तस्य शीलमिति तच्छीलम्, तच्छीलस्य भाव:-ताच्छील्यम्। ताच्छील्यं च वयोवचनं च शक्तिश्च ता:-ताच्छील्यवयोवचनशक्तयः, तासु-ताच्छील्यवयोवचनशक्तिषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-वर्तमाने इत्यनुवर्तते। अन्वय:-ताच्छील्यवयोवचनशक्तिषु धातोर्वर्तमाने चानश् । अर्थ:-ताच्छील्यवयोवचनशक्तिष्वर्थेषु धातो: परो वर्तमाने काले चानश् प्रत्ययो भवति। उदा०-(ताच्छील्यम्) कति इह मुण्डयमाना: । कति इह भूषयमाणाः। (वयोवयनम्) कति इह कवचं पर्यस्यमानाः । कति इह शिखण्डं वहमाना: । (शक्ति:) कति इह निजाना: । कति इह पचमानाः । आर्यभाषा-अर्थ-(ताच्छील्यवयोवचनशक्तिषु) ताच्छील्य-तत्स्वभावता, वयोवचन आयु का कथन और शक्ति सामर्थ्य अर्थ में (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (चानश्) चानश् प्रत्यय होता है। उदा०-(ताच्छील्य) कति इह मुण्डयमानाः। यहां कितने मण्डन करने के स्वभाववाले हैं। कति इह भूषयमाणाः। यहां कितने शृंगार करने के स्वभाववाले हैं। वियोवचन) कति इह कवचं पर्यस्यमानाः। यहां कितने कवच को धारण करनेवाले युवा हैं। कति इह शिखण्डं वहमाना: । यहां कितने शिखण्ड-शिखा को धारण करने की आयुवाले हैं। (शक्ति) कति इह निजाना: । यहां कितने हनन शक्तिवाले हैं। कति इह पचमानाः । यहां कितने पकाने की योग्यतावाले हैं। Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-मुण्डयमानाः । मु नुम् ड् । मुण्ड्+ णिच् । मुण्ड् + इ । मुण्डि+चानश् । मुण्डि + शप् + आन । मुण्डि+अ+मुक्+आन । मुण्डे + अ + म् +आन । मुण्डयमान+जस् । मण्डयमानाः । २४० यहां ताच्छील्य अर्थ में वर्तमानकाल में मुडि मार्जने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'चानश्' प्रत्यय है। यहां प्रथम 'इदितो नुम् धातो:' (७।१।५८) से 'नुम्' आगम और 'सत्यापपाश०' (३।१।२५ ) से णिच्' प्रत्यय होता है। णिजन्त 'मुण्डि' धातु से 'चानश्' प्रत्यय करने पर 'कर्तरि शप्' (३ 1१/६८) से 'शप्' विकरण- प्रत्यय और 'आने मुक्' (७।२।८२) से 'मुक्' आगम होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'मुण्ड' धातु को गुण और 'एचोऽयवायाव:' ( ६ | १/७५) से 'अय्' आदेश होता है। (२) भूषयमाणा: । 'भूष अलङ्कारे' (चु०प०) धातु से पूर्ववत् । (३) पर्यस्यमानाः। यहां परि उपसर्गपूर्वक 'असु क्षेपणे' (दि०प०) धातु से इस सूत्र से चानश् प्रत्यय है । 'दिवादिभ्यः श्यन्' (३ । १ । ६९) से 'श्यन्' विकरण-प्रत्यय होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (४) वहमानाः | यहां 'वह प्रापणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'चानश्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (५) निघ्नाना:। यहां नि-उपसर्गपूर्वक हन् हिंसागत्यो:' (अ०प०) से इस सूत्र से चानश् प्रत्यय है। 'गमहनजन० ' ( ६ । ४ ।९८) से हन् धातु की उपधा का लोप और 'हो हन्तेगिनेषु' (७/३/५७ ) से ह् को कुत्व घ् होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (६) पचमानाः | यहां डुपचष् पाके' (भ्वा०3०) धातु से इस सूत्र से 'चानश्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । शतृ (१) इङ्घार्योः शत्रकृच्छ्रिणि ॥ १३० ॥ प०वि०-इङ्-धार्योः ६।२ ( पञ्चम्यर्थे ) शतृ १ । १ ( लुप्तविभक्तिकं पदम्) अकृच्छ्रिणि ७।१ । सo - इङ् च धारिश्च तौ - इङ्घारी, तयो:- इङ्घार्योः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । कृच्छ्रम्= दुःखम् । न कृच्छ्रमिति अकृच्छ्रम्, अकृच्छ्रं विद्यते यस्य स:-अकृच्छ्री । 'अत इनिठनौ' (५।२।११५) इति तद्धित इनिः प्रत्ययः । अनु० - वर्तमाने इत्यनुवर्तते । अन्वयः-इङ्ङ्घारिभ्यां धातुभ्यां वर्तमाने शतृ, अकृच्छ्रिणि कर्तरि । Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २४१ अर्थ:-इधारिभ्यां धातुभ्यां परो वर्तमाने काले शतृ प्रत्ययो भवति, यदि तयोः कर्ताऽकृच्छ्री (सुखी) भवति । उदा०-(इङ्) अधीयन् पारायणम्। (धारि) धारयन् उपनिषदम् । ___ आर्यभाषा-अर्थ-(इधार्योः) इङ् और धारि (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (शतृ) शतृ प्रत्यय होता है, यदि उन धातुओं का कर्ता (अकृच्छ्री) सुखी हो, सुखपूर्वक उक्त क्रियाओं का करनेवाला हो। उदा०-(इङ्) अधीयन् पारायणम् । पारायण नामक ग्रन्थ का सुखपूर्वक अध्ययन करनेवाला। (धारि) धारयन् उपनिषदम् । उपनिषद् (रहस्य) का सुखपूर्वक धारण-अवस्थित रखनेवाला। सिद्धि-(१) अधीयन् । अधि+इड्+शतृ। अधि+इ+अत्। अधि+इ+o+अत् । अधि+इयङ्+अत्। अधीयत्+सु। अधीय नुम् त्+सु। अधीयन्त्+सु। अधीयन्। यहां नित्य 'अधि' उपसर्ग पूर्वक 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'शत' प्रत्यय है। यहां शत' प्रत्यय परे होने पर कर्तरि शप् (३।११६२) से 'श' विकरण-प्रत्यय और 'अदिप्रभृतिभ्यः शप:' (२।४।७२) से 'शप्' का लुक् होता है। 'अचि अनुधातुभ्रवां०' (६।४।७७) से 'इङ्' को 'इयङ्' आदेश होता है। 'शत' प्रत्यय के 'उगित्' होने से उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातो:' (७।१।७०) से नुम्' आगम, हल्डन्याब्भ्यो०' (६।१।६६) से सु' का लोप और संयोगान्तस्य लोप:' (८।२।२३) से 'संयोगान्त' त् का लोप होता है। (२) धारयन् । यहां 'धृङ् अवस्थाने (तु०आ०) धातु से प्रथम स्वार्थ में णिच्’ प्रत्यय और पश्चात् णिजन्त 'धारि' धातु से इस सूत्र से शतृ' प्रत्यय है। शेष कार्य 'अधीयन् के समान है। शतृ (२) द्विषोऽमित्रे|१३१ प०वि०-द्विष: ५ ।१ अमित्रे ७।१ । स०-न मित्रमिति अमित्रम्, तस्मिन्-अमित्रे (नञ्तत्पुरुषः)। अनु०-वर्तमाने, शतृ इति चानुवर्तते। अन्वय:-द्विषो धातोर्वर्तमाने शत, अमित्रे कतरि । अर्थ:-द्विषो धातो: परो वर्तमाने काले शतृ प्रत्ययो भवति, यदि तस्यामित्रं कर्ता भवति। Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-द्विषन्। द्विषन्तौ । द्विषन्तः । आर्यभाषा - अर्थ - (द्विषः) द्विष् (धातोः) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (शतृ) शतृ प्रत्यय होता है, यदि द्विष धातु का कर्ता (अमित्रे) अमित्र=शत्रु हो । उदा०- द्वेष्टीति द्विषन् । द्वेष करनेवाला शत्रु । सिद्धि - द्विषन् । यहां 'द्विष अप्रीतौ' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'शतृ' प्रत्यय है। शेष कार्य 'अधीयन्' (३ । २ । १३०) के समान है। शतृ (३) सुत्रो यज्ञसंयोगे । १३२ । प०वि० सुत्र: ५ | १ यज्ञ - संयोगे ७ । १ । सo - यज्ञेन (तृतीयातत्पुरुषः) । अनु० - वर्तमाने, शतृ इति चानुवर्तते । अन्वयः-यज्ञसंयोगे सुञो धातोर्वर्तमाने शतृ । अर्थः-यज्ञसंयोगे=यज्ञसंयुक्तेऽभिषवेऽर्थे विद्यमानात् सुञ्-धातोः परो संयोग इति यज्ञसंयोग:, तस्मिन् यज्ञसंयोगे वर्तमाने काले शतृ प्रत्ययो भवति । उदा०-सुन्वन्तो यजमानाः । आर्यभाषा-अर्थ- (यज्ञसंयोगे ) यज्ञ से संयुक्त अभिषव ( रस निचोड़ना) अर्थ में विद्यमान (सुञः) सुञ् (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (शतृ) शतृ प्रत्यय होता है । उदा०- सुन्वन्तो यजमाना: । सोम का सवन करनेवाले मुख्य यजमान लोग । सिद्धि-सुन्वन्तः । यहां 'सुञ् अभिषवें' (स्वा० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'शतृ' प्रत्यय है। 'शतृ' प्रत्यय परे होने पर 'स्वादिभ्यः श्नु:' ( ३ | १/७३) से 'श्नु' विकरण- प्रत्यय होता है। शेष कार्य 'अधीयन् ' ( ३ 1 २ 1 १३०) के समान है। शतृ (४) अर्हः प्रशंसायाम् । १३३ । प०वि० - अर्हः ५ | १ प्रशंसायाम् ७ । १ । अनु० - वर्तमाने, शतृ इति चानुवर्तते । अन्वयः - अर्हो धातोर्वर्तमाने शतृ प्रशंसायाम् । Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २४३ अर्थ:-अर्ह-धातो: परो वर्तमाने काले शतृ प्रत्ययो भवति, प्रशंसायां गम्यमानायाम्। उदा०-अर्हन् भवान् विद्याम् । अर्हन् भवान् पूजाम् । आर्यभाषा-अर्थ-(अर्हः) अर्ह (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (शतृ) शतृ प्रत्यय होता है, यदि वहां (प्रशंसायाम्) प्रशंसा अर्थ प्रकट हो। उदा०-अर्हन् भवान् विद्याम् । आप विद्या प्राप्त करने योग्य हो। अर्हन् भवान् पूजाम् । आप पूजा के योग्य हो। सिद्धि-अर्हन् । यहां 'अर्ह पूजायाम् (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से प्रशंसा की अभिव्यक्ति में शतृ' प्रत्यय है। शेष कार्य 'अधीयन् (३।२।१३०) के समान है। तच्छीलादिकर्तृप्रकरणम् आ क्वेस्तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु।१३४ । प०वि०-आ अव्ययपदम्, क्वे: ५।१ तच्छील-तद्धर्म-तत्साधुकारिषु ७।३। स०-स: (धात्वर्थ:) शीलं यस्य स तच्छील: । स: (धात्वर्थः) धर्मो यस्य स तद्धर्मा, साधु करोतीति साधुकारी । तस्य (धात्वर्थस्य) साधुकारीति तत्साधुकारी । तच्छीलश्च तद्धर्मा च तत्साधुकारी च ते-तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिणः, तेषु-तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु (बहुव्रीहयादिगभिततरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-वर्तमाने इत्यनुवर्तते। अन्वय:-आ क्वेर्धातोस्तच्छीलादिषु वर्तमाने प्रत्ययाः । अर्थ:-'भ्राजभास०' (३।२।१७७) इति क्विप्-पर्यन्तं ये प्रत्ययास्ते धातोस्तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिष्वर्थेषु वर्तमाने काले भवन्तीत्यधिकारोऽयम्। उदा०-अग्रे यथास्थानमुदाहरिष्यामः । आर्यभाषा-अर्थ- (क्वे:) 'भ्राजभास०' (३।२।१७७) से इस सूत्र के क्विम्' प्रत्यय (आ) तक (धातो:) धातु से (तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी अर्थों में (वर्तमाने) वर्तमानकाल में होते हैं। यह अधिकार सूत्र है। उदा०-आगे यथास्थान उदाहरण दिये जायेंगे। Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् विशेष-(१) तच्छील। फल की अनपेक्षा से स्वभाव से उस क्रिया में प्रवृत्त होनेवाला। (२) तद्धर्मा। जो स्वभाव के विना भी मेरा यह धर्म है इस भावना से क्रिया में प्रवृत्त होनेवाला। (३) तत्साधुकारी। उस-उस क्रिया को कुशलता से करनेवाला। तृन् (१) तृन्।१३५ प०वि०-तृन् १।१। अनु०-वर्तमाने, तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु इति चानुवर्तते। अन्वय:-धातोर्वर्तमाने तृन् तच्छीलादिषु। अर्थ:-सर्वेभ्यो धातुभ्यो वर्तमाने काले तृन् प्रत्ययो भवति, तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु कर्तृषु। उदा०-(तच्छील:) कर्ता कटान् देवदत्तः। वदिता जनापवादान् यज्ञदत्तः। (तद्धर्मा) मुण्डयितार: श्राविष्ठायना भवन्ति वधूमूढाम् । अन्नमपहर्तार आहरका भवन्ति श्राद्धे सिद्धे। (तत्साधुकारी) कर्ता कटं देवदत्त: । गन्ता खेटम् यज्ञदत्तः । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातुमात्र से (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (हृन्) तृन् प्रत्यय होता है, यदि उस धातु का कर्ता (तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु) तच्छील-उस स्वभाववाला, तद्धर्मा=उसे धर्म माननेवाला और तत्साधुकारी-उसे कुशलतापूर्वक करनेवाला हो। उदा०-(तच्छील) कर्ता कटान् देवदत्तः। देवदत्त स्वभाव से चटाई बनानेवाला है। वदिता जनापवादान् यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त स्वभाव से लोगों की निन्दा करनेवाला है। (तद्धर्मा) मुण्डयितार: श्राविष्ठायना भवन्ति वधूमूढाम् । श्राविष्ठायन गोत्र के लोग विवाहित वधू का मुण्डन करना अपना कुलधर्म मानते हैं। अन्नमपहर्तार आहरका भवन्ति श्राद्धे सिद्धे । आहरक देश के लोग श्राद्ध तैयार होने पर अन्न-अपहरण करना अपना धर्म समझते हैं। (तत्साधुकारी) कर्ता कटं देवदत्तः । देवदत्त चटाई को कुशलतापूर्वक बनानेवाला है । गन्ता खेटं यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त शिकार को कुशलतापूर्वक प्राप्त करनेवाला है। सिद्धि-(१) कर्ता । कृ+तृन्। कर+तृ। कर्तृ+सु। क अनङ्+सु । कर्तन्+सु । कर्तान्+सु। कर्तान्+० । कर्ता+० । कर्ता। यहां तच्छील के कर्तृत्व में, वर्तमानकाल में, 'डुकृञ् करणे (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से तृन् प्रत्यय है। यहां सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७ १३ १८४) से कृ' को गुण, Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २४५ 'ऋदुशनस् ०' (७।१।९४) से कर्तृ के 'ऋ' को 'अनङ्' आदेश, 'अपतृन्तृच्०' (६ । ४ 1११) से तृन्नन्त नकारान्त अङ्ग की उपधा को दीर्घ, 'हल्ङ्याब्भ्यो० ' ( ६ |१| ६६ ) से 'सु' का लोप और 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' (८ 1२ 1७ ) से 'न्' का लोप होता है। (२) वदिता। यहां 'वद व्यक्तायां वाचिं (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'तृन्’ प्रत्यय है। 'आर्धधातुकस्येवलादे:' ( ७/२/३५ ) से 'इट्' आगम होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (३) मुण्डयितारः । मुण्डि+तृन् । मुण्डि+इट्+तृ । मुण्डे+इ+तृ । मुण्डयितृ+जस् । मुण्डयितार् + अस् । मुण्डयितारः । यहां प्रथम 'मुण्ड' शब्द से 'मुण्डमिश्रश्लक्षण०' (३ । १ । २१) से णिच् प्रत्यय होता है । णिजन्त 'मुण्डि' धातु से इस सूत्र से 'तृन्' प्रत्यय है। यहां 'ऋतो ङिसर्वनामस्थानयो:' (७ 1३ 1११०) से गुण और 'अप्तन्तृच्०' (६ । ४ । ११) से उपधा को दीर्घ होता है। (४) अपहर्तारः । यहां 'अप' उपसर्गपूर्वक 'हृञ् हरणे' (भ्वा०3०) धातु से इस सूत्र से 'तृन्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (५) गन्ता । यहां 'गम्लृ गतौं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'तृन्' प्रत्यय है । शेष कार्य पूर्ववत् है । 'कर्ता कटान् देवदत्तः' इत्यादि प्रयोगों में 'कर्तृकर्मणोः कृति ' (२ । ३ । ६५) से कर्म में षष्ठीविभक्ति प्राप्त होती है उसका 'न लोकाव्यय० ' (२।३।६९ ) से प्रतिषेध होकर 'कर्मणि द्वितीया' (२/३/२) से द्वितीया विभक्ति होती है। 1 विशेष - अनुवृत्ति- 'वर्तमानें' पद की अनुवृत्ति 'उणादयो बहुलम्' (३ । ३ 1१) तक है। और 'तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु' पद की अनुवृत्ति 'भ्राजभ्रास०' (३1२1१७७) तक है। अत: अनुवृत्ति सन्दर्भ में इनकी अनुवृत्ति पुन: पुन: नहीं दिखाई जायेगी। इष्णुच् - (१) अलङ्कृनिराकृञ्प्रजनोत्पचोत्पतोन्मदरुच्यपत्रपवृतुवृधुसहचर इष्णुच् । १३६ । प०वि०-अलङ्कृञ्-निराकृञ् - प्रजन - उत्पच- उत्पत- उन्मद-रुचिअपत्रप - वृतु- वृधु-सह-चरः ५ ।१ इष्णुच् १ । १ । स०-अलङ्कृञ् च निराकृञ् च प्रजनश्च उत्पचश्च उत्पतश्च उन्मदश्च रुचिश्च अपत्रपश्च वृतुश्च वृधुश्च सहश्च चर् च एतेषां समाहारः-अलङ्कृञ्॰चर, तस्मात् - अलङ्कृञ्चरः ( समाहारद्वन्द्वः ) | अन्वयः - अलङ्कृञादिभ्यो धातुभ्यो वर्तमाने इष्णुच् तच्छीलादिषु । Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-अलङ्कृत्रादिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले इष्णुच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु।। उदा०-(अलङ्कृञ्) अलङ्करिष्णुः । (निराकृञ्) निराकरिष्णुः । (प्रजन:) प्रजनिष्णुः। (उत्पच:) उत्पचिष्णुः। (उत्पत:) उत्पतिष्णुः । (उन्मद:) उन्मदिष्णुः। (रुचि:) रोचिष्णुः। (अपत्रप:) अपत्रपिष्णुः । (वृतुः) वर्तिष्णुः । (वृधुः) वर्धिष्णु। (सह:) सहिष्णुः । (चर्) चरिष्णुः । ___ आर्यभाषा-अर्थ-(अलकृञ्च र:) अलकृञ्, निराकृञ्, प्रजन, उत्पच, उत्पत, उन्मद, रुचि, अपत्रप, वृतु, वृधु, सह, चर् (धातो:) धातुओं से परे (इष्णुच्) इष्णुच् प्रत्यय होता है यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(अलङ्कृञ्) अलङ्करिष्णुः । मण्डन करनेवाला। (निराकृ) निराकरिष्णुः । निराकरण करनेवाला। (प्रजन) प्रजनिष्णुः। प्रादुर्भाव प्रकट होनेवाला। (उत्पच) उत्पचिष्णुः । उत्कृष्ट पकानेवाला। (उत्पत) उत्पतिष्णुः । उड़नेवाला। (उन्मद) उन्मदिष्णुः । हर्षित होनेवाला। (रुचि) रोचिष्णुः । प्रदीप्त होनेवाला। (अपत्रप) अपत्रपिष्णुः । लज्जा करनेवाला। (वृतु) वर्तिष्णुः । वर्ताव करनेवाला। (वृधु) वर्धिष्णुः । बढ़नेवाला। (सह) सहिष्णुः । सहन करनेवाला। (चर्) चरिष्णुः। विचरण करनेवाला। सिद्धि-(१) अलङ्करिष्णुः । यहां अलम्' शब्द पूर्वक डुकृञ् करणे (तनाउ०) धातु से इस सूत्र से 'इष्णुच्’ प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३ १८४) से कृ' धातु को गुण होता है। (२) निराकरिष्णुः । यहां निर्' और 'आङ्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त कृञ्' धातु से इस सूत्र से 'इष्णुच्’ प्रत्यय है। (३) प्रजनिष्णुः । 'प्र' उपसर्गपूर्वक जनी प्रादुर्भाव (दि०आ०)। (४) उत्पचिष्णुः । उत्' उपसर्गपूर्वक 'डुपचष् पाके' (भ्वा०उ०)। (५) उत्पतिष्णुः । उत्' उपसर्गपूर्वक पतलु गतौं' (भ्वा०प०) । (६) उन्मदिष्णुः । उत्' उपसर्गपूर्वक 'मदी हर्षे' (भ्वा०प०)। (७) रोचिष्णुः । रुच दीप्तौ' (भ्वा०आ०)। (८) अपत्रपिष्णुः। 'अप' उपसर्गपूर्वक पूष् लज्जायाम् (भ्वा०आ०)। (९) वर्तिष्णुः । वृतु वर्तने' (भ्वा०आ०) । (१०) वर्धिष्णुः । वृधु वृद्धौ(भ्वा०आ०)। (११) सहिष्णुः । षह मर्षणे' (भ्वा०आ०)। (१२) चरिष्णुः । 'चर गतौ' (भ्वा०प०) । Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४७ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः इष्णुच् (२) णेश्छन्दसि।१३७। प०वि०-णे: ५।१ छन्दसि ७।१ । अनु०-इष्णुच् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि णेर्धातोर्वर्तमाने इष्णुच् तच्छीलादिषु । अर्थ:-छन्दसि विषये णि-अन्ताद् धातो: परो वर्तमाने काले इष्णुच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-दृषदं धारयिष्णव: । वीरुध: पारयिष्णवः । आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (णे:) णिजन्त (धातोः) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (इष्णुच्) इष्णुच् प्रत्यय होता है, यदि उस धातु का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-दृषदं धारयिष्णवः । पाषाण को धारण अवस्थित करानेवाले। वीरुध: पारयिष्णवः । झाड़ियों को पार करानेवाले। सिद्धि-(१) धारयिष्णवः । धृड्+णिच् । धार+इ। धारि+इष्णुच् । धार्+अय्+इष्णु। धारयिष्णु+जस्। धारयिष्णवः। यहां 'धृङ् अवस्थाने' (तु०आ०) धातु से प्रथम हेतुमति च (३।१।२६) से हेतुमान् अर्थ में णिच् प्रत्यय और णिजन्त 'धारि' धातु से इस सूत्र से 'इष्णुच्’ प्रत्यय है। अयामन्त०' (६।४।५५) से णिच्’ को 'अय्' आदेश होता है। (२) पारयिष्णवः । यहां पृ पालनपूरणयोः' (क्रया०प०) धातु से पूर्ववत् णिच्’ प्रत्यय और णिजन्त 'पारि' धातु से इस सूत्र से 'इष्णुच्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। इष्णुच (३) भुवश्च ।१३८ । प०वि०-भुव: ५ ।१ च अव्ययपदम् । अनु०-इष्णुच्, छन्दसि इति चानुवर्तते। अन्वयः-छन्दसि भुवो धातोश्च वर्तमाने इष्णुच् तच्छीलादिषु । अर्थ:-छन्दसि विषये भुवो धातोरपि परो वर्तमाने काले इष्णुच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-भविष्णुः। Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २४८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (भुव:) भू (धातो:) धातु से परे (च) भी (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (इष्णुच्) इष्णुच् प्रत्यय होता है, यदि भू धातु का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-भविष्णुः । सत्तावाला। सिद्धि-भविष्णुः । यहां भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'इष्णुच्' प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'भू' को गुण और एचोऽयवायाव:' (६।१।७५) से 'अव् आदेश होता है। क्स्नुः (ग्स्नुः) (१) ग्लाजिस्थश्च स्नुः।१३६ । प०वि०-ग्ला-जि-स्थ: ५।१ च अव्ययपदम्, स्नु: ११ । स०-ग्लाश्च जिश्च स्थाश्च एतेषां समाहारो ग्लाजिस्थम्, तस्मात्-ग्लाजिस्थ: (समाहारद्वन्द्व:)। अनु०-छन्दसि इति निवृत्तम् । भुव इत्यनुवर्तते । अन्वय:-ग्लाजिस्थो भुवश्च धातोर्वर्तमाने क्स्नु:, तच्छीलादिषु। अर्थ:-ग्लाजिस्थाभ्यो भुवश्च धातो: परो वर्तमाने काले क्स्नु: प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०- (ग्ला:) ग्लास्नुः । (जि:) जिष्णुः । (स्था) स्थास्नुः । (भू:) भूष्णुः । आर्यभाषा-अर्थ-(ग्लाजिस्थ:) ग्ला, जि, स्था (च) और (भुव:) भू (धातोः) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (क्स्नुः) क्स्नु-प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(ग्ला) ग्लास्तुः । ग्लानि करनेवाला । (जि) जिष्णुः । जीतनेवाला। (स्था) स्थास्नुः । ठहरनेवाला। (भू) भूष्णुः । सत्तावाला। सिद्धि-(१) ग्लास्तुः । यहां ग्लै हर्षक्षये' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'रस्नु' प्रत्यय है। 'आदेच उपदेशेऽशिति' (६।१।४४) से 'ग्लै' धातु को 'आत्त्व' होता है। (२) स्थास्नुः । यहां छा गतिनिवृत्तौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्स्नु' प्रत्यय है। यह प्रत्यय वस्तुत: रस्तु' है। खरिच' (८१३१५४) से ग को चर् क होगया है, अत: ग का श्रवण नहीं होता है। 'रस्तु' प्रत्यय के गित्' होने से यहां घुमास्थागापाजहातिसां हलि' (६।४।६६) से स्था धातु को ईत्व नहीं होता है। Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २४६ (३) जिष्णुः । यहां जि जये' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से स्नु' प्रत्यय है। क्डिति च' (१।१५) में ग का चत्वंभूत निर्देश मानकर गित् प्रत्यय परे होने पर गुण-वृद्धि का प्रतिषेध मानने से यहां 'जि' धातु को सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का प्रतिषेध होता है। (४) भूष्णुः । यहां 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से पस्नु' प्रत्यय है। पूर्ववत् प्राप्त गुण का प्रतिषेध होता है। क्नु: (२) त्रसिगृधिधृषिक्षिपेः क्नुः।१४०। प०वि०-त्रसि-गृधि-धृषि-क्षिपे: ५।१ क्नु: ११ । स०-त्रसिश्च गृधिश्च धृषिश्च क्षिपिश्च एतेषां समाहार:त्रसिगृधिधृषिक्षिपि, तस्मात्-त्रसिगृधिधृषिक्षिपे: (समाहारद्वन्द्वः) । अन्वय:-सिगृधिधृषिक्षिपेर्धातोर्वर्तमाने क्नुः, तच्छीलादिषु। अर्थ:-सिगृधिधृषिक्षिपिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले क्नु: प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(त्रसि:) त्रस्नुः । (गृधि:) गृनुः । (धृषि) धृष्णुः । (क्षिपि:) क्षिप्नुः । आर्यभाषा-अर्थ-(सिक्षिपे:) त्रसि, गृधि, धृषि, क्षिपि (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (क्नुः) क्नु प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(त्रसि) त्रस्नुः । उद्विग्न (व्याकुल) रहनेवाला। (गृधि) गृध्नुः । लालच करनेवाला (लालची)। (धृषि) धृष्णुः। धृष्टता करनेवाला (ढीठ)। (क्षिपि) क्षिप्नुः । प्रेरणा करनेवाला। सिद्धि-(१) त्रस्तुः। यहां त्रसी उद्वेगे' (दि०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्नु' प्रत्यय है। नेड्वशि कृति' (७।२।८) से इट् आगम का प्रतिषेध होता है। (२) गृनुः । यहां गधु अभिकाक्षायाम्' (दि०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्नु' प्रत्यय है। 'क्नु' प्रत्यय के कित् होने से 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७१३ १८६) से प्राप्त लघूपध गुण का विडति च' (१।१।५) से प्रतिषेध होता है। (३) धृष्णुः । यहां निधृषा प्रागल्भ्ये' (स्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्नु' प्रत्यय है। पूर्ववत् प्राप्त गुण का प्रतिषेध होता है। रषाभ्यां नो ण: समानपदें' (७।४।१) णत्व होता है। Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (४) क्षिप्नुः । यहां क्षिप प्रेरणे (दि०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्नु' प्रत्यय है। पूर्ववत् लघूपध गुण का प्रतिषेध होता है। घिनुण (१) शमित्यष्टाभ्यो घिनुण।१४१। प०वि०-शमिति अव्ययपदम्, अष्टाभ्य: ५।३ घिनुण १।१ । अत्र निपातानादतनेकार्थत्वाद् इतिशब्द आद्यर्थे वर्तते। शम् इति येषामिति शमिति। इति शब्दस्याव्ययत्वाद् ‘अव्ययादाप्सुपः' (२।४।८२). इति सुपो लुग् भवति। अन्वय:-शमिति-अष्टाभ्यो धातुभ्यो वर्तमाने घिनुण, तच्छीलादिषु। अर्थ:-शमिति शमादिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले घिनुण् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(शम्) शमी। (तम्) तमी। (दम्) दमी। (श्रम्) श्रमी। (भ्रम) भ्रमी। (क्षम्) क्षमी। (क्लम्) क्लमी। (मद्) प्रमादी, उन्मादी। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(शमिति) शम् आदि (अष्टाभ्य:) आठ (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (घिनुण) घिनुण् प्रत्यय होता है, यदि इनका कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(शम्) शमी। शान्त रहनेवाला। (तम्) तमी। चाहनेवाला। (दम्) दमी। उपरत रहनेवाला। (श्रम्) श्रमी। तप करनेवाला। (भ्रम्) भ्रमी। घूमनेवाला। (क्षप्) क्षमी। सहन करनेवाला। (क्लम्) क्लमी । ग्लानि करनेवाला। (मद्) प्रमादी। प्रमाद करनेवाला। उन्मादी। उन्मादवाला (पागल)। सिद्धि-(१) शमी। शम्+घिनुण्। शम्+इन् । शमिन्+सु । शमीन्+सु। शमी। यहां 'शमु उपशमें (दि०प०) धातु से इस सूत्र से घिनुण्' प्रत्यय है। 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से प्राप्त उपधावृद्धि का नोदात्तोपदेश' (७।३।३४) से प्रतिषेध होता है। सौ च' (६।४।१३) से 'शमिन्' की उपधा को दीर्घ, हल्डयाब्भ्यो ' (६।१।६६) से सु' का लोप और नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य' (८।२७) से न्' का लोप होता है। (२) तमी। तमु काङ्क्षायाम्' (दि०प०)। (३) दमी। दमु उपशमें' (दि०प०)। (४) श्रमी। 'श्रमु तपसि खेदे च' (दि०प०)। (५) भ्रमी। 'भ्रम अनवस्थाने (दि०प०)। Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २५१ (६) क्षमी। 'क्षमु सहने' (दि०प०)। (७) क्लमी। क्लमु ग्लानौ' (दि०प०)। (८) प्रमादी। प्र-उपसर्गपूर्वक 'मदी हर्षे' धातु से इस सूत्र से घिनुण् प्रत्यय है। 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से उपधावृद्धि होती है। ऐसे ही-उन्मादी। विशेष-ये शम् आदि आठ धातु पाणिनीय धातुपाठ के दिवादिगण में पठित हैं। घिनुण(२) सम्पृचानुरुधाङ्यमाङ्यसपरिसृसंसृजपरिदेविसंज्वरपरिक्षिपपरिरटपरिवदपरिदहपरिमुहदुषद्विषद्रुहदुहयुजाक्रीडविविचत्यजरजभजातिचरापचरामुषाभ्याहनश्च ।१४२। प०वि०- सम्पृच-अनुरुध-आङ्यम-आङ्यस-परिसृ-संसृज-परिदेविसंज्वर-परिक्षिप-परिरट-परिवद-परिदह-परिमुह-दुष-द्विष-द्रुह-दुह-युजआक्रीड-विविच-त्यज-रज-भज-अतिचर-अपचर-आमुष-अभ्याहन: ५।१ च अव्ययपदम्। स०-सम्पृचश्च अनुरधश्च आङ्यमश्च आङ्यसश्च परिसृश्च संसृजश्च परिदेविश्च संज्वरश्च परिक्षिपश्च परिरटश्च परिवदश्च परिदहश्च परिमुहश्च दुषश्च द्विषश्च द्रुहश्च दुहश्च युजश्च आक्रीडश्च विविचश्च त्यजश्च रजश्च भजश्च अतिचरश्च अपचरश्च आमुषश्च अभ्याहन च एतेषां समाहार:-सम्पृच० अभ्याहन्, तस्मात्-सम्पृच०अभ्याहन: (समाहारद्वन्द्वः)। अनु०-घिनुण् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-सम्पृच०अभ्याहनश्च धातोर्वर्तमाने घिनुण् तच्छीदिषु। अर्थ:-सम्पृचादिभ्यो धातुभ्योऽपि परो वर्तमाने काले घिनुण प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(सम्पृच:) सम्पर्की। (अनुरुधः) अनुरोधी। (आड्यम:) आयामी। (आङ्यस:) आयासी। (परिसृ:) परिसारी। (संसृज:) संसर्गी । (परिदेवि:) परिदेवी। (संज्वरः) संज्वारी। (परिक्षिप:) परिक्षेपी। (परिरट:) परिराटी। (परिदह:) परिदाही। (परिमुह:) परिमोही। (दुष:) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् २५२ दोषी । (द्विषः) द्वेषी । (द्रुहः ) द्रोही । (दुहः ) दोही । (युज: ) योगी । ( आक्रीड: ) आक्रीडी । (विविचः ) विवेकी । ( त्यजः ) त्यागी । ( रजः ) रागी । (भजः) भागी । ( अतिचर: ) अतिचारी । ( अपचर: ) अपचारी । ( आमुषः) आमोषी । (अभ्याहन्) अभ्याघाती । आर्यभाषा-अर्थ-(सम्पृच० अभ्याहनः) सम्पृच आदि (धातोः) धातुओं से परे (च) भी ( घिनुण् ) घिनुण् प्रत्यय होता है यदि इन धातुओं का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो । उदा०- - (सम्पृच) सम्पर्की । सम्पर्कशील। (अनुरुध) अनुरोधी । अनुरोध करने में कुशल। (आङ्ग्यम) आयामी । विस्तारशील। (आङ्ग्यस) आयासी । प्रयत्नशील । (संसृ) संसारी। संसरणशील। (संसृज) संसर्गी । संसर्ग करने में कुशल। (परिदेवि ) परिदेवी । व्याकुलधर्मा । (संज्वर) संज्वारी | रुग्णधर्मा । (परिक्षिप ) परिक्षेपी | प्रेरणा में कुशल । (परिरट) परिराटी । रटने में कुशल। (परिवद ) परिवादी । बोलने में कुशल । (परिदह ) परिदाही । ज्वलनशील । (परिमुह ) परिमोही । मोहनधर्मा । (दुष) दोषी | विकृतधर्मा । (द्विष) द्वेषी | अप्रीतिधर्मा । (दुह ) द्रोही | द्रोहधर्मा । (दुह ) दोही । दोहन में कुशल । (युज) योगी । समाधिधर्मा । (आक्रीड) आक्रीडी । खेल में कुशल । (विविच ) विवेकी । विवेकशील । (त्यज) त्यागी । त्यागशील। (रज) रागी । रागशील। (भज) भागी । सेवा में कुशल। (अतिचर) अतिचारी । अतिगतिशील । ( अपचर ) अपचारी | दुर्गतिधर्मा । (आमुष) आमोषी । चोरी में कुशल । (अभ्याहन्) अभ्याघाती । आघात = चोट करने में कुशल । सिद्धि- (१) सम्पर्की । यहां 'सम्' उपसर्गपूर्वक 'पृची सम्पर्चने' (अदा०आ०) धातु से घिनुण्' प्रत्यय है । घिनुण्' प्रत्यय के घित् होने से 'चजो: कु घिण्ण्यतो:' (७ 1३1५२) से कुत्व और घुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६ ) से 'पृच्' को लघूपध गुण होता है। (२) अनुरोधी । अनु उपसर्गपूर्वक 'रुधिर् आवरणें (रुधा०प० ) । (३) आयामी। आङ् उपसर्गपूर्वक 'यम उपरमें' (स्वा०प०)। (४) आयासी । आङ् उपसर्गपूर्वक 'यसु प्रयत्ने' (दि०प०) । (५) परिसारी। परि उपसर्गपूर्वक 'सृ गतौं' (भ्वा०प०) । (६) संसर्गी । सम् उपसर्गपूर्वक 'सृज विसर्गे' (तु०प० ) । (७) परिदेवी । परि उपसर्गपूर्वक देवृ देवने' (भ्वा०आ०) । (८) संज्वारी । सम् उपसर्गपूर्वक 'ज्वर रोगें' (भ्वा०प०) । (९) परिक्षेपी। परि उपसर्गपूर्वक क्षिप प्रेरणे' (दि०प०) । (१०) परिराटी । परि उपसर्गपूर्वक 'रट परिभाषणें (भ्वा०प०) । (११) परिदाही । परि उपसर्गपूर्वक 'दह भस्मीकरणे (भ्वा०प०) : Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २५३ (१२) परिवादी । परि उपसर्गपूर्वक वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) । (१३) परिमोही। परि उपसर्गपूर्वक 'मुह वैचित्ये' (दि०प०)। (१४) दोषी। दुष वैकृत्ये' (दि०प०)। (१५) द्वेषी। द्विष अप्रीतौ' (अदा०प०) । (१६) द्रोही। द्रुह अभिजिघांसायाम्' (दि०प०)। (१७) दोही। दुह प्रपूरणे (अदा०प०)। (१८) योगी। 'युज समाधौ' (दि०आ०)। (१९) आक्रीडी । आङ् उपसर्गपूर्वक क्रीड विहारे' (भ्वा०प०)। (२०) विवेकी। वि उपसर्गपूर्वक विच्तृ पृथग्भावे' (रुधा०प०)। (२१) त्यागी। त्यज हानौ' (भ्वा०प०)। (२२) रागी। रज रागे' (भ्वा०उ०)। (२३) भागी। 'भज सेवायाम्' (भ्वा०उ०)। (२४) अतिचारी। अति उपसर्गपूर्वक 'चर गतौ' (भ्वा०प०)। (२५) अपचारी। अप उपसर्गपूर्वक चर गतौ' (भ्वा०प०)। (२६) आमोषी। आङ् उपसर्गपूर्वक 'मुष स्तेये (क्रया०प०)। (२७) अभ्याघाती। अभि और आङ् उपसर्गपूर्वक 'हन् हिंसागत्योः' (अदा०प०) से घिनुण् प्रत्यय करने पर हो हन्तेणिन्नेषु' (७।३।५४) से हन्' के 'ह' को कुत्व घ् और हनस्तोऽचिण्णलो:' (७।३।३२) से हन्' के न्' को त्' आदेश होता है। घिनुण (३) वौ कषलसकत्थरम्भः।१४३। प०वि०-वौ ७१ कष-लस-कत्थ-स्रम्भ: ५।१ । स०-कषश्च लषश्च कत्थश्च स्रम्भ च एतेषां समाहार:कषलषकत्थस्रम्भ, तस्मात्-कषलसकत्थस्रम्भः (समाहारद्वन्द्वः)। अनु०-घिनुण् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-वौ कषलसकत्थस्रम्भो धातोर्वर्तमाने घिनुण् तच्छीलादिषु । अर्थ:-वि-उपसर्गे उपपदे कषलसकत्थस्रम्भिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले घिनुण प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। __उदा०-(कष) विकाषी। (लस) विलासी। (कत्थ) विकत्थी। (स्रम्भ) विस्रम्भी। Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा - अर्थ - (वौ) वि-उपसर्ग उपपद होने पर (कष० स्रम्भः) कष, लस, कत्थ, स्रम्भ (धातोः) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में ( घिनुण् ) घिनुण् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो । २५४ उदा०- -(कष) विकाषी । हिंसा को धर्म माननेवाला (कसाई) । (लस) विलासी । कामक्रीडा में कुशल । ( कत्थ) विकत्थी । श्लाघा = प्रशंसा करने में कुशल । (स्त्रम्भ) विस्रम्भी । विश्वासशील । सिद्धि-(१) विकाषी। यहां वि-उपसर्गपूर्वक 'कष हिंसायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से घिनुण् प्रत्यय है। 'अत उपधायाः' (७/२ । ११६ ) से कष् धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) विलासी । 'लस श्लेषणक्रीडनयो:' (भ्वा०प० ) । (३) विकत्थी । 'कत्य श्लाघायाम् ' ( भ्वा०आ० ) । (४) विस्रम्भी । म्भु विश्वासे ( भ्वा०आ० ) । घिनुण् (४) अपे च लषः । १४४ । प०वि०-अपे ७ ।१ च अव्ययपदम्, लष: ५ । १ । अनु० - घिनुण् वौ इति चानुवर्तते । अन्वयः - अपे वौ च लषो धातोर्वर्तमाने घिनुण् तच्छीलादिषु । अर्थ:-अप-उपसर्गे वि-उपसर्गे चोपपदे लष् - धातोः परो वर्तमाने काले घिनुण् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा०- (अप) अपलाषी । (वि) विलाषी । आर्यभाषा-अर्थ-(अपे) अप-उपसर्ग पूर्वक (च) और (वौ) वि-उपसर्ग उपपद होने पर (लषः) लष् (धातोः) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (घिनुण् ) प्रत्यय होता है, यदि इस धातु का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान् तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो । उदा०-1 -(अप) अपलाषी । दुरिच्छाशील। (वि) विलाषी । सद्इच्छाशील । सिद्धि - (१) अपलाषी । यहां अप-उपसर्गपूर्वक 'लष कान्तौ (भ्वा०प०) धातु इस सूत्र से 'घिनुण्' प्रत्यय है । 'अत उपधाया:' (७।२1११६) से 'लघ्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) विलाषी । वि-उपसर्गपूर्वक 'लष कान्तौं' (भ्वा०प०) । Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २५५ २५५ घिनुण (५) प्रे लपसृद्रुमथवदवसः ।१४५ । प०वि०-प्रे ७१ लप-सृ-द्रु-मथ-वद-वस: ५।१। स०-लपश्च सृश्च द्रुश्च मथश्च वदश्च वस् च एतेषां समाहार:लपसूद्रुमथवदवस, तस्मात्-लपसूद्रुमथवदवस: (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०-घिनुण् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-प्रे लपसुद्रुमथवदवसो धातोर्वर्तमाने घिनुण, तच्छीलादिषु । अर्थ:-प्र-उपसर्गे उपपदे लपसूद्रुमथवदवसिभ्यो धातुभ्यः परो वर्तमाने काले घिनुण् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(लप:) प्रलापी। (सः) प्रसारी। (द्रुः) प्रदावी। (मथ:) प्रमाथी। (वद:) प्रवादी। (वस:) प्रवासी। आर्यभाषा-अर्थ-(प्र) प्र-उपसर्ग उपपद होने पर (लप०वस:) लप, सृ. द्रु, मथ, वद, वस (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (घिनुण) घिनुण् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। ___ उदा०-(लप) प्रलापी। प्रलापशील (बैंडनेवाला)। (स) प्रसारी। प्रसरणशील (फैलनेवाला)। (इ) प्रदावी। द्रवणशील (पिघलनेवाला)। (मथ) प्रमाथी। मन्थन में कुशल। (वद) प्रवादी। निन्दाशील। (वस) प्रवासी। प्रवासधर्मा। सिद्धि-(१) प्रलापी। यहां प्र' उपसर्गपूर्वक लप व्यक्तायां वाचिं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'घिनुण्' प्रत्यय है। अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'लप्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) प्रसारी। प्र' उपसर्गपूर्वक 'सृ गतौ' (भ्वा०प०) । 'अचो मिति (७।२ ।११५) से वृद्धि होती है। (३) प्रद्रावी। प्र' उपसर्गपूर्वक 'द्रु गतौ' (भ्वा०प०)। पूर्ववत् वृद्धि होती है। (४) प्रमाथी। प्र' उपसर्गपूर्वक 'मथ विलोडने (भ्वा०प०) । (५) प्रवादी। प्र' उपसर्गपूर्वक वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०)। (६) प्रवासी। प्र' उपसर्गपूर्वक वस निवासे' (भ्वा०प०) । Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् वुञ्(१) निन्दहिंसक्लिशखादविनाशपरिक्षिपपरिरट परिवादिव्याभाषासूयो वुञ्।१४६। प०वि०- निन्द-हिंस-क्लिश-खाद-विनाश-परिक्षिप-परिरटपरिवादि-व्याभाष-असूय: १।१ (पञ्चम्यर्थे) वुञ् ११ । ___ स०-निन्दश्च हिंसश्च क्लिशश्च खादश्च विनाशश्च परिक्षिपश्च परिरटश्च परिवादिश्च व्याभाषश्च असूय च एतेषां समाहार:-निन्द०असूय: (समाहारद्वन्द्व:)। अन्वय:-निन्दादिभ्यो धातुभ्यो वर्तमाने वुञ् तच्छीलादिषु । अर्थ:-निन्दादिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले वुञ् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(निन्द:) निन्दकः । (हिंस:) हिंसकः । (क्लिश:) क्लेशकः । (खाद:) खादक:। (विनाश:) विनाशक: । (परिक्षिप:) परिक्षेपकः । (परिरट:) परिराटक: । (परिवादि) परिवादकः । (व्याभाष:) व्याभाषक: । (असुय:) असूयकः। आर्यभाषा-अर्थ-(निन्द०असूयः) निन्द, हिंस, क्लिश, खाद, विनाश, परिक्षिप, परिरट, परिवादि, व्याभाष, असूय (धातोः) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (ञ्) दुञ् प्रत्यय होता है, यदि इनका कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(निन्द) निन्दकः । निन्दाशील। (हिंस) हिंसकः । हिंसाशील। (क्लिश) क्लेशकः । बाधा डालने में कुशल। (खाद) खादकः । भक्षणशील। (विनाश) विनाशकः । विनाशधर्मा। (परिक्षिप) परिक्षेपकः । प्रेरणा में कुशल। (परिरट) परिराटकः । रटने में कुशल। (परिवादि) परिवादकः । निन्दा में कुशल। (व्याभाष) व्याभाषकः । विविध भाषण में कुशल । (असु) असूयकः । निन्दा में कुशल।। सिद्धि-(१) निन्दकः । यहां णिदि कुत्सायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'वुञ्' प्रत्यय है। ‘णो नः' (६।१।६३) से धातु के 'ण' को न्' और 'इदितो नुम् धातो:' (७।११५८) से धातु को नुम्' आगम होता है। युवोरनाकौं (७।१।१) से वु' के स्थान में 'अक' आदेश होता है। Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (२) हिंसकः । 'हिसि हिंसायाम्' (रुधा०प० ) । (३) क्लेशक: । 'क्लिश उपतापे' (दि०आ० ) । 'क्लिशू विबाधने' (क्रया०प० ) । (४) खादक: । खादृ भक्षणे' (श्वा०प०) । (५) विनाशक: । वि उपसर्गपूर्वक णिजन्त 'णश अदर्शने' (दि०प०) । (६) परिक्षेपकः । परि उपसर्गपूर्वक 'क्षिप प्रेरणे' (तु०प०) । (७) परिराटक:। परि उपसर्गपूर्वक 'रेट परिभाषणे' (स्वा०प०) । (८) परिवादक: । परि उपसर्गपूर्वक णिजन्त 'वद व्यक्तायां वाचिं' (भ्वा०प०) । (९) व्याभाषकः । वि और आङ् उपसर्गपूर्वक 'भाष व्यक्तायां वाचि' ( वा०प०) । (१०) असूयकः । 'असु उपतापें' (कवण्ड्वादि) । 'कण्ड्वादिभ्यो यक्' (३ । १ । २७ ) से यक् प्रत्यय और 'अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः' (७/४/२५ ) से असु धातु को दीर्घ होता है। वुञ् - २५७ (२) देविशोश्चोपसर्गे । १४७ । प०वि०-देवि- क्रुशो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे च अव्ययपदम् उपसर्गे ७ ।१ । स०-देविश्च क्रुश् च तौ देविक्रुशौ, तयो: - देविक्रुशो: (इतरेतर योगद्वन्द्वः) । अनु०-वुञ् इत्यनुवर्तते । अन्वयः - उपसर्गे देविकुशिभ्यां धातुभ्यां वर्तमाने वुञ् तच्छीलादिषु । अर्थ:-उपसर्ग उपपदे देवि - क्रुशिभ्यां धातुभ्यां परो वर्तमाने काले वृञ् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा०-(देविः) आदेवकः । परिदेवकः । ( क्रुशिः ) आक्रोशकः । परिक्रोशकः । आर्यभाषा - अर्थ - (उपसर्गे) उपसर्ग उपपद होने पर (दविक्रुशो: ) देवि और क्रुश् (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (वुञ्) वुञ् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान् तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो । उदा० - (दवि) आदेवकः । परिदेवकः । क्रीडा आदि कराने में कुशल । (क्रुश्) आक्रोशकः । परिक्रोशक: । आह्वान में कुशल । सिद्धि - (१) आदेवक: । यहां आङ् उपसर्ग उपपद होने पर णिजन्त दिवु क्रीडाविगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु' ( दि०प०) धातु से इस सूत्र से Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् वुञ्' प्रत्यय होता है। जेरनिटिं' (६।११५१) से णिच् का लोप हो जाता है। ऐसे ही-परिदेवकः। (२) आक्रोशकः । आङ् उपसर्गपूर्वक 'क्रुश आहाने, रोदने च' (भ्वा०प०)। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से कुश्' धातु को लघूपध गुण होता है। ऐसे ही-परिक्रोशकः। युच (१) चलनशब्दार्थादकर्मकाद् युच।१४८| प०वि०-चलन-शब्दार्थात् ५ ।१ अकर्मकात् ५।१ युच् १।१ । स०-चलनं च शब्दश्च तौ चलनशब्दौ, अर्थश्च अर्थश्च तौ अर्थी, चलनशब्दावाँ यस्य स:-चलनशब्दार्थ:, तस्मात्-चलनशब्दार्थात् (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहि:)। न विद्यते कर्म यस्य स:-अकर्मक:, तस्मात्-अकर्मकात् (बहुव्रीहि:)। अन्वय:-अकर्मकाच्चलनशब्दार्थाद् धातोर्वर्तमाने युच् तच्छीलादिषु । अर्थ:-अकर्मकेभ्यश्चलनार्थेभ्य: शब्दार्थेभ्यश्च धातुभ्य: परो वर्तमाने काले युच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(चलनार्थ:) चलन: । चोपन: । (शब्दार्थ:) शब्दनः । रवणः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकर्मकात्) अकर्मक (चलनशब्दार्थात्) चलनार्थक और शब्दार्थक (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (युच्) युच् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान् तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(चलनार्थ) चलनः । गतिशील। चोपनः । मन्द-गतिशील। (शब्दार्थ:) शब्दनः । शब्दशील। रवणः । शब्दशील। सिद्धि-(१) चलनः । यहां अकर्मक चल गतौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'युच्’ प्रत्यय है। युवोरनाको' (७।१।१) से 'यु' के स्थान में 'अन' आदेश होता है। (२) चोपनः । 'चुप मन्दायां गतौ' (भ्वा०प०)। (३) शब्दनः । शब्द शब्दने (चु०प०)। रनिटि' (६/४/५१) से चुरादि णिच् प्रत्यय का लोप होता है। (४) रवणः । रु शब्द' (अदा०आ०)। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'रु' धातु को गुण और एचोऽयवायाव:' (६।१।७५) से 'अव्' आदेश होता है। Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ २५६ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः युच् (२) अनुदात्तेतश्च हलादेः ।१४६ | प०वि०-अनुदात्तेत: ५ १ च अव्ययपदम्, हलादे: ५।१। स०-अनुदात्त इत् यस्य स:-अनुदात्तेत्, तस्मात्-अनुदात्तेत: (बहुव्रीहि:)। हल् आदिर्यस्य स:-हलादि:, तस्मात्-हलादे: (बहुव्रीहि:)। अनु०-अकर्मकात् युच् इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्मकाद् हलादेरनुदात्तेतश्च धातोर्वर्तमाने युच् तच्छीलादिषु। __अर्थ:-अकर्मकाद् हलादेरनुदात्तेतश्च धातो: परो वर्तमाने काले युच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा०-वर्तन: । वर्धनः। आर्यभाषा-अर्थ-(अकर्मकात्) अकर्मक (हलादे:) हलादि (अनुदात्तेत्) आत्मनेपद (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (युच्) युच् प्रत्यय होता है, यदि उस धातु का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-वर्तन: । व्यवहारकुशल। वर्धन: । वृद्धिशील। सिद्धि-(१) वर्तनः । यहां अकर्मक, हलादि, अनुदात्तेत् वृतु वर्तने (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से युच्' प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'वृतु' धातु को लघूपध गुण होता है। (२) वर्धन: । वृधु वर्धने' (भ्वा०आ०)। युच्(३) जुचक्रम्यदन्द्रम्यसृगृधिज्वलशुचलषपतपदः।१५०। प०वि०- जु-चक्रम्य-दन्द्रम्य-सृ-गृधि-ज्वल-शुच-लष-पतपद: ५।१। स०-जुश्च चङ्क्रम्यश्च दन्द्रम्यश्च सृश्च गृधिश्च ज्वलश्च शुचश्च लषश्च पतश्च पद् च एतेषां समाहार:-जु०पद्, तस्मात्-जु०पद: (समाहारद्वन्द्व:)। अनु०-युच् इत्यनुवर्तते। Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वय:-जु०पदो धातोर्वर्तमाने युच् तच्छीलादिषु। अर्थ:-जु-प्रभृतिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले युच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(जुः) जवनः। (चक्रम्य:) चङ्क्रमणः। (दन्द्रम्य:) दन्द्रमणः । (सृ:) सरण: । (गृधि) गर्धन: । (ज्वल:) ज्वलनः । (शुच:) शोचन: । (लष:) लषणः। (पत:) पतन: । (पद:) पदनः। आर्यभाषा-अर्थ-(जु०पद:) जु, चक्रम्य, दन्द्रम्य, सृ, गृधि, ज्वल, शुच, लष, पत, पद (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (युच्) युच् प्रत्यय होता है, यदि इनका कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(जु) जवन: । वेगशील। (चक्रम्य) चङ्क्रमणः । कुटिल चलनशील। (दन्द्रम्य) दन्द्रमणः । कुटिल गतिशील। (स) सरणः । संसरणशील। (ज्वल) ज्वलनः । दीप्तिधर्मा। (शुच) शोचनः । शोकधर्मा। (लष) लषण: । कान्तिधर्मा। (पत) पतनः । पतनशील। (पद) पदनः । गतिशील। सिद्धि-(१) जवनः। यहां जु वेगे' इस सौत्र धातु से इस सूत्र से 'युच्' प्रत्यय होता है। 'युवोरनाकौ' (७।१।१) से 'यु' के स्थान में 'अन' आदेश और सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।२।८४) से जु' धातु को गुण होता है। (२) चक्रमण: । क्रम्+यङ्। क्रम्+क्रम्+य। क+क्रम्+य। क नुक्+क्रम्+य। च न्+क्रम्+य। चक्रम्+य। चड्+क्रम्+य। चक्रम्य+युच् । चक्रम्य्+अन । चक्रम्+अण। चङ्क्रमण+सु। चङ्क्रमणः। यहां प्रथम क्रमु पादविक्षेपे' (दि०प०) धातु से नित्यं कौटिल्ये गतौ' (३।१।२३) से यङ् प्रत्यय होता है। यङन्त ‘चङ्क्रम्य' धातु से इस सूत्र से 'युच्' प्रत्यय है। यङ्' प्रत्यय परे होने पर सन्यडो:' (६।१।९) से क्रम्' धातु को द्वित्व, नुगतोऽनुनासिकान्तस्य' (७।४।७५) से अभ्यास को नुक्' आगम, नश्चापदान्तस्य झलि' (८।३।२४) से न्' को अनुस्वार और 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' (८।४।५७) से अनुस्वार को परसवर्ण ड् होता है। कुहोश्चः' (७।४।६२) से अभ्यास के 'क्' को 'च' आदेश होता है। चक्रम्य' से 'युच्' प्रत्यय करने पर अतो लोप:' (६।४।४८) से 'अ' का लोप और यस्य हलः' (६।४।४९) से 'य' का लोप होता है। 'अट्कुप्वानुम्व्यवायेऽपि (८।४।२) से णत्व' हो जाता है। (३) दन्द्रमणः । 'द्रम गतौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । (४) सरणः । सृ गतौ (भ्वा०प०)। (५) गर्धनः । गृधु अभिकाङ्क्षायाम्' (दि०प०)। Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ युच् तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (६) ज्वलन: । 'ज्वल दीप्तों (भ्वा०प०) । (७) शोचन: । 'शुच शोकें (भ्वा०प०) । (८) लषण: । लष कान्तौ (भ्वा०प० ) । (९) पतन: । पत्लृ गतौं (भ्वा०प०) । (१०) पदन: । 'पद गतौ (दि०आ०) । (४) क्रुधमण्डार्थेभ्यश्च । १५१ । प०वि०- क्रुध-मण्डार्थेभ्य: ५। ३ च अव्ययपदम् । स०-क्रुधश्च मण्डश्च तौ क्रुधमण्डौ, अर्थश्च अर्थश्च तौ अर्थी, क्रुधमण्डावर्थौ, येषां ते क्रुधमण्डार्थाः, तेभ्यः -- क्रुधमण्डार्थेभ्य: (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहि: ) । २६१ अनु०-युच् इत्यनुवर्तते । । अन्वयः - क्रुधमण्डार्थेभ्यो धातुभ्यश्च वर्तमाने युच् तच्छीलादिषु । अर्थः- क्रुधार्थेभ्यो मण्डार्थेभ्यश्च धातुभ्यः परो वर्तमाने काले च् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा० - (क्रुधार्थः) क्रोधन: । रोषण: । ( मण्डार्थः) मण्डनः । भूषणः । आर्यभाषा - अर्थ - (क्रुधमण्डार्थेभ्यः) क्रुधार्थक और मण्डार्थक ( धातोः ) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमान काल में (युच्) युच् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो । उदा०- -(क्रुधार्थक) क्रोधन: । रोषण: । क्रोधशील (क्रोधी) । ( मण्डार्थक ) मण्डनः । भूषण: । मण्डनशील (शृङ्गारी) । सिद्धि-(१) क्रोधनः। यहां 'क्रुध क्रोधें ' ( दि०प०) धातु से इस सूत्र से 'युच्’ प्रत्यय होता है। घुगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८६ ) से क्रुध्' धातु को लघूपधगुण होता है। (२) रोषण: । 'रुष रोषें' (चु०प०) । 'णेरनिटिं' (६।४।५१) से णिच्' प्रत्यय का लोप होता है। (३) मण्डन: । 'मडि भूषायाम्' (भ्वा०प०) 'ईदितो नुम् धातो:' (७।१।५८) धातु से 'नुम्' आगम और उसे पूर्ववत् अनुस्वार तथा परसवर्ण होता है । (४) भूषण: । 'भूष अलङ्कारे' (भ्वा०प०) 'अट्कुप्वाङ्नुम्व्यवायेऽपिं' (८ ।४ । २) से णत्व होता है। Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् युच्-प्रतिषेधः (५) न यः ।१५२। प०वि०-न अव्ययपदम्, य: ५।१। अनु०-युच् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-यो धातोर्वर्तमाने युच् न तच्छीलादिषु । अर्थ:-यकारान्ताद् धातो: परो वर्तमाने काले युच् प्रत्ययो न भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-क्नूयिता। क्ष्मायिता। आर्यभाषा-अर्थ-(य:) यकारान्त (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (युच्) युच्-प्रत्यय (न) नहीं होता है, यदि इस धातु का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-क्नूयिता । शब्दशील/क्लेदनशील। क्ष्मायिता । कम्पनशील। सिद्धि-(१) नूयिता । यहां यकारान्त क्नूयी शब्द उन्दे च' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'युच्' प्रत्यय का प्रतिषेध है। 'अनुदात्तेतश्च हलादे:' (३।२।१४९) से युच्' प्रत्यय प्राप्त था, अत: तृन्' (३।२।१३५) से उत्सर्ग तृन्' प्रत्यय होता है। 'आर्धधातुकस्येड्वलादेः' (७।२।३५) से 'इट' आगम होता है। शेष कार्य 'कर्ता' (३।२।१३५) के समान है। (२) क्ष्मायिता। 'क्ष्मायी विधूनने' (भ्वा०आ०)। युच्-प्रतिषेधः (६) सूददीपदीक्षश्च ।१५३। प०वि०-सूद-दीप-दीक्ष: ५।१ च अव्ययपदम् । स०-सूदश्च दीपश्च दीक्ष् च एतेषां समाहार:-सूददीपदीक्ष्, तस्मात्-सददीपदीक्ष: (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०-युच्, न इति चानुवर्तते। अन्वयः-सूददीपदीक्षो धातोश्च वर्तमाने युच् न तच्छीलादिषु । अर्थ:-सूददीपदीक्षिभ्यो धातुभ्योऽपि परो वर्तमाने काले युच् प्रत्ययो न भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(सूद:) सूदिता। (दीप:) दीपिता। (दीक्ष्) दीक्षिता । Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २६३ आर्यभाषा-अर्थ-(सूददीपदीक्ष:) सूद, दीप, दीक्ष् (धातो:) धातुओं से (च) भी परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (युच्) युच् प्रत्यय (न) नहीं होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(सूद) सूदिता। क्षरणशील (विनाशी)। (दीप) दीपिता। दीप्तिशील (चमकीला)। (दीक्ष) दीक्षिता । मुण्डनधर्मा, यज्ञधर्मा, उपनयनधर्मा, नियमधर्मा, व्रतधर्मा, आदेशधर्मा। सिद्धि-(१) सूदिता। यहां षूद क्षरणे' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'युच्’ प्रत्यय का प्रतिषेध है। 'अनुदात्तेतश्च हलादे:' (३।२।१४९) से 'युच्’ प्रत्यय प्राप्त था। अत: तृन्' (३।२।१३५) से उत्सर्ग तृन्' प्रत्यय होता है। 'आर्धधातुकस्येड्वलादेः' (७।२।३५) से तृन्' को 'इट्' आगम होता है। शेष कार्य 'कर्ता' (३।२।१३५) के समान है। (२) दीपिता । दीपी दीप्तौ' (दि०आ०)। (३) दीक्षिता। दीक्ष मौण्ड्य-इज्या-उपनयन-नियम-व्रता देशेषु' (भ्वा०आ०)। उकञ्(१) लषपतपदस्थाभूवृषहनकमगमशृभ्य उकञ्।१५४। प०वि०- लष-पत-पद-स्था-भू-वृष-हन-कम-गम-शृभ्य: ५।३ उकञ् १।१। स०-लषश्च पतश्च पदश्च स्थाश्च भूश्च वृषश्च हनश्च कमश्च गमश्च शृश्च ते-लष०शरः, तेभ्य:-लष०शृभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अन्वय:-लषशृभ्यो धातुभ्यो वर्तमाने उकञ् तच्छीलादिषु। अर्थ:-लषादिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले उकञ् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(लष:) अपलाषुकं वृषलसङ्गतम्। (पत:) प्रपातुका गर्भा भवन्ति। (पद:) उपपादुकं सत्त्वम्। (स्था) उपस्थायुका पशवो भवन्ति । (भूः) प्रभावुकमन्नं भवति । (वृषः) प्रवर्षका: पर्जन्या: । (हन:) आघातुकं पाकलिकस्य मूत्रम्। (कम:) कामुका एनं स्त्रियो भवन्ति। (गम:) आगामुकं वाराणसी रक्ष आहुः । (शृ) किंशारुकं तीक्ष्णमाहुः । आर्यभाषा-अर्थ-(लष०शुभ्यः) लष, पत, पद, स्था, भू, वृष, हन, कम, गम, शू (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (उकञ्) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उकञ् प्रत्यय होता है, यदि इनका कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(लष) अपलाषुकं वृषलसङ्गतम् । वृषल-नीच की संगति कामना के योग्य नहीं होती है। (पत) प्रपातुका गर्भा भवन्ति । गर्भ पतनशील होते हैं। (पद) उपपादकं सत्त्वम् । द्रव्य उपपत्तिशील होता है। (स्था) उपस्थायुका एनं पशवो भवन्ति। पशु इसके प्रति उपस्थितिशील हैं। (भू) प्रभावुकमन्नं भवति । अन्न सामर्थ्यशील होता है। (वृष) प्रवर्युका: पर्जन्या: । बादल वर्षणशील हैं। (हन:) आघातुकं पाकलिकस्य मूत्रम् । ज्वर रोग से पीडित हाथी का मूत्र घातक होता है। पाकल: हाथी का ज्वर (आप्टेकोश)। (कम) कामुका एनं स्त्रियो भवन्ति । स्त्रियां इसके प्रति कामनाशील हैं। (गम) आगामुकं वाराणसी रक्ष आहुः । वाराणसी के प्रति आगमनशील को राक्षस कहते हैं। (पापी लोग पाप से मुक्ति के लिये वाराणसी जाते हैं, वे पापी होने से राक्षस के तुल्य हैं)। (शृ) किंशारुकं तीक्ष्णमाहुः । किंशारु–यव धान आदि की बाल का अग्रभाग तीक्ष्ण होता है। किंशारु: सस्यशूकं स्या'दित्यमरः। सिद्धि-(१) अपलाषुकः । यहां अप उपसर्गपूर्वक लष कान्तौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से उकञ्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से लष्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) प्रपातुकः । 'प्र' उपसर्गपूर्वक पत्लु गतौ' (भ्वा०प०), (३) उपपादुकः । 'उप' उपसर्गपूर्वक पद गतौ' (दि०आ०)। (४) उपस्थायुकः । उप' उपसर्गपूर्वक छा गतिनिवृत्तौ (भ्वा०प०)। 'आतो युक् चिण् कृतो:' (७।३।३३) से 'युक्’ आगम होता है। (५) प्रभावुकः । 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०)। 'अचो मिति' (७।२।११६) से 'भू' को वृद्धि और 'एचोऽयवायाव:' (६।११७५) से 'आव्' आदेश होता है। (६) प्रवर्षुकः । 'प्र' उपसर्गपूर्वक वृष सेचने' (भ्वा०प०)। 'पुगन्तलघूपधस्य च (७।३।८६) से वृष्' को लघूपध गुण होता है। (७) आघातुक: । आङ् उपसर्गपूर्वक हन् हिंसागत्यो:' (अदा०प०) हो हन्तेगिन्नेषु (७।३।५४) से हन्' धातु के ह' को कुत्व 'घ' और 'हनस्तोऽचिण्णलो:' (७।३।३२) से हन्' धातु के न्’ को त्' आदेश होता है। अत उपधाया:' (७।२।११६) से उपधावृद्धि होती है। (८) आगामुकः । आङ् उपसर्गपूर्वक 'गम्तृ गतौं' (भ्वा०प०)। (९) किंशारुकः । किम् उपपद होने पर शृ हिंसायाम् (क्रया०प०)। 'अचो मिति (७।२।११५) से 'शृ' धातु को वृद्धि होती है। Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २६५ षाकन् (१) जल्पभिक्षकुट्टलुण्टवृङः षाकन् ।१५५ । प०वि०-जल्प-भिक्ष-कुट्ट-लुण्ट-वृङ: ५।१ षाकन् ११ । स०-जल्पश्च भिक्षश्च कुट्टश्च लुण्टश्च वृङ् च एतेषां समाहार:-जल्पवृङ्, तस्मात्-जल्पवृङ: (समाहारद्वन्द्वः)। अन्वय:-जल्पवृङो धातोर्वर्तमाने षाकन् तच्छीलादिषु । अर्थ:-जल्पादिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले षाकन् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(जल्प:) जल्पाक: । जल्पाकी। (भिक्ष:) भिक्षाकः । भिक्षाकी। (कुट्ट:) कुट्टाक: । कुट्टाकी। (लुण्ट:) लुण्टाक: । लुण्टाकी। (वृङ्) वराक: । वराकी। आर्यभाषा-अर्थ-(जल्प०वृङ:) जल्प, भिक्ष, कुट्ट, लुण्ट, वृङ् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (पाकन्) षाकन् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। __ उदा०-(जल्प) जल्पाकः। जल्पनशील बकवादी। जल्पाकी (स्त्री)। (भिक्ष) भिक्षाकः । भिक्षाधर्मा । भिक्षाकी (स्त्री)। (कुट्ट) कुट्टाकः । छेदन में कुशल । कुट्टाकी (स्त्री। (लुण्ट) लुण्टाकः । चोरी करने में कुशल (लुटेरा)। लुण्टाकी (स्त्री)। (वृङ्) वराकः । सम्भक्तिशील (बचारा)। वराकी (स्त्री)। सिद्धि-(१) जल्पाक: । यहां जल्प व्यक्तायां वाचिं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से पाकन्' प्रत्यय है। पाकन्' प्रत्यय के पित्' होने से स्त्रीलिङ्ग में षिद्गौरादिभ्यश्च' (४।१।४१) से 'डीप्' प्रत्यय होता है-जल्पाकी।। (२) भिक्षाक: । भिक्ष भिक्षायामलाभे लाभे च' (भ्वा०आ०)। (३) कुट्टाकः । 'कुट्ट छेदनभर्त्सनयो:' (चु०प०)।। (४) लुण्टाकः । 'लुटि स्तेये' (भ्वा०प०)। 'इदितो नुम् धातो:' (७।११५८) से धातु को नुम्' आगम होता है। (५) वराक: । वृङ् सम्भक्तौ' (जया०प०) । इनिः -- (१) प्रजोरिनिः।१५६। प०वि०-प्रजो: ५१ इनि: १।१। अन्वय:-प्रजोर्धातोर्वर्तमाने इनि:, तच्छीलादिषु । Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-प्र-उपसर्गपूर्वाद् जु-धातोः परो वर्तमाने काले इनिः प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा० प्रजवी । प्रजविनौ । प्रजविन: । २६६ आर्यभाषा - अर्थ - (प्रजो ) प्र-उपसर्गपूर्वक जु (धातो: ) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (इनि:) इनि - प्रत्यय होता है, यदि इस धातु का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो । उदा०- - (प्र+जु) प्रजवी । प्रकृष्ट वेगशील (तकाजा करनेवाला) । सिद्धि-प्रजवी । प्र+जु+इनि। प्र+जो इन्। प्रजविन्+सु । प्रजवीन्+सु । प्रजवी । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'जु वेगे' इस सौत्र धातु से इस सूत्र से 'इनि' प्रत्यय होता है । 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'जु' धातु को गुण, 'सौ च' (६।४।१३) से दीर्घ, 'हल्डयाब्भ्यो० ' ( ६ |१|६६ ) से 'सु' का लोप और 'नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य' (८/२/७ ) से 'न्' का लोप होता है। इनि:(२) जिदृक्षिविश्रीण्वमाव्यथाभ्यमपरिभूप्रसूभ्यश्च ॥ १५७ ॥ प०वि० - जि-दृ-क्षि- विश्रि- इण् वम- अव्यथ-अभ्यम - परिभूप्रसूभ्य: ५ | ३ च अव्ययपदम् । सo - जिश्च दृश्च विनिश्च इण् च वमश्च अव्यथश्च अभ्यमश्च परिभूश्च प्रसूश्च ते जि०प्रसुवः, तेभ्य:- जि० प्रसूभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - इनिरित्यनुवर्तते । अन्वयः - जि० प्रसूभ्यो धातुभ्यश्च वर्तमाने इनि:, तच्छीलादिषु । अर्थ:-जि-प्रभृतिभ्यो धातुभ्योऽपि परो वर्तमाने काले इनिः प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा०- (जि) जयी । (दृ) दरी । ( क्षिः) क्षयी (वि + श्रि ) विश्रयी । (इण्) अव्ययी (वमः ) वमी। (अव्यथः) अव्यथी। (अभ्यमः ) अभ्यमी । (परिभूः) परिभवी । (प्रसूः) प्रसवी । 1 आर्यभाषा-अर्थ- (जि०प्रसूभ्यः) जि, दृ, क्षि, वि+श्रि, इणू, वम, अव्यथ, अभ्यम, परिभू, प्रसू (धातोः) धातुओं से परे (च) भी (इनिः ) इनि-प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो । Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २६७ उदा०-(जि) जयी। जयशील। (द) दरी। आदर करने में कुशल। (क्षि) क्षयी। क्षयशील (विनाशी)। (वि-धि) विश्रयी । विशेष सेवा में कुशल। (इण्) अत्ययी। अतिक्रमणधर्मा। (वम) वमी। वमनशील। (अव्यथ) अव्यथी। भयशील से रहित (निर्भय)। (अभ्यम्) अभ्यमी । प्रत्यक्ष रोगधर्मा। (परिभू) परिभवी। सब ओर सत्ताशील (ईश्वर)। (प्रसू) प्रसवी। प्रकृष्ट प्रेरणा में कुशल । सिद्धि-(१) जयी। यहां जि जये' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'इनि' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से जि' धातु को गुण होता है। (२) दरी। दङ् आदरे' (दि०आ०)। (३) विश्रयी। वि-उपसर्गपूर्वक श्रियं सेवायाम्' (भ्वा०उ०)। (४) अत्ययी। अति उपसर्गपूर्वक 'इण् गतौ' (अदा०प०)। (५) वमी। टुवम् उगिरणे' (भ्वा०प०)।। (६) अव्यथी। नपूर्वक व्यथ भयसंचलनयोः' (भ्वा०आ०)। (७) अभ्यमी। अभि उपसर्गपूर्वक 'अम रोगे (भ्वा०प०)। (८) अभ्यमी। परि उपसर्गपूर्वक 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) । (९) प्रसवी। प्र उपसर्गपूर्वक 'घू प्रेरणे' (तु०प०)। आलुच्(१) स्पृहिगृहिपतिदयिनिद्रातन्द्राश्रद्धाभ्य आलुच् ।१५८ । प०वि०-स्पृहि-गृहि-पति-दयि-निद्रा-तन्द्रा-श्रद्धाभ्य: ५।३ आलुच् १।१। स०-स्पृहिश्च गृहिश्च पतिश्च दयिश्च निद्राश्च तन्द्राश्च श्रद्धाश्च ते स्पृहि०श्रद्धाः, तेभ्य:-स्पृहि०श्रद्धाभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अन्वय:-स्पृहि०श्रद्धाभ्यो धातुभ्यो वर्तमाने आलुच्, तच्छीलादिषु । अर्थ:-स्पृहिप्रभृतिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले आलुच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(स्पृहि:) स्पृहयालुः । (गृहि:) गृहयालुः । (पति:) पतयालुः । (दयि:) दयालुः। (नि-द्रा) निद्रालुः। (तन्-द्रा) तन्द्रालुः । (श्रद्-धा) श्रद्धालुः । आर्यभाषा-अर्थ-(स्पृहिश्रद्धाभ्यः) स्पृहि, गृहि, पति, दयि, नि-द्रा, तन्-द्रा, श्रद्-धा (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (आलुच्) आलुच् प्रत्यय होता है, यदि इनका कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०- - ( स्पृहि ) स्पृहयालुः । ईप्साशील। (गृहि) गृहयालुः । ग्रहणशील। (पति) पतयालुः । गतिशील । (दयि) दयालुः । दानशील । (नि-द्रा) निद्रालुः । शयनशील । (तन्- द्रा) तन्द्रालुः । तन्द्राशील (आलसी) । (श्रद्धा) श्रद्धालुः । श्रद्धाशील । २६८ सिद्धि-(१) स्पृहयालुः । स्पृहि+आलुच् । स्पृह् अय्+आलु। स्पृहयालु+सु। स्पृहयालुः । यहां 'स्पृह ईप्सायाम्' (चु०3०) धातु से इस सूत्र से 'आलुच्' प्रत्यय है। 'स्पृह' धातु चुरादिगण में अदन्त पठित है। प्रथम 'स्पृह' धातु से चुरादि णिच्' प्रत्यय करने पर 'अतो लोप:' ( ६ |४ |४८) से 'स्पृह' के 'अ' का लोप होता है, 'अचः परस्मिन् पूर्वविधौ (१।१।५६ ) से अ-लोप को स्थानिवत् मानकर स्पृह' धातु को पुगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८६ ) से प्राप्त गुण नहीं होता है। 'स्पृह' धातु से आलुच् प्रत्यय परे होने पर 'णेरनिटिं' (६ 1४1५१) से णिच् का लोप न होकर उसे 'अयामन्ता० ' ( ६ |४/५५) से 'अय्' आदेश होता है। (२) गृहयालुः । 'गृह ग्रहणें (चु०आ० ) । (३) पतयालुः । पत गतौं ( चु०3० ) । (४) दयालुः । 'दय दानगतिरक्षणहिंसाऽऽदानेषु' (भ्वा०आ०)। यहां 'दयि' में इकार धातुनिर्देशार्थ है, णिच् नहीं है। (५) निद्रालुः । नि-उपसर्गपूर्वक 'द्रा कुत्सायाम्'' ( अदा०प०) । (६) तन्द्रालुः । तत् उपपद होने पर पूर्वोक्त 'द्रा' धातु, 'तत्' के 'त्' को निपातन से 'न्' आदेश होता है। (७) श्रद्धालुः । श्रत् उपपद होने पर 'डुधाञ् धारणपोषणयो:' ( जु० उ० ) । रु: (१) दाधेट्सिशदसदो रुः । १५६ । प०वि०-दा-धेट्-सि-शद - सद: ५।१ रु १ । १ । स०-दाश्च धेट् च सिश्च शदश्च सद् च एतेषां समाहारःदाधे सिशदसद्, तस्मात् - दांधेसिशदसद: ( समाहारद्वन्द्वः) । " अन्वयः - दाधेट्सिशदसदो वर्तमाने रुः तच्छीलादिषु । अर्थः-दाधेट्सिशदसद्भ्यो धातुभ्यः परो वर्तमाने काले रु: प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा०- ( दा: ) दारु: । ( धेट् ) धारु: । (सि: ) सेरु: । (शद: ) शत्रुः । (सद्) सद्रुः । Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २६६ आर्यभाषा-अर्थ-(दा०सद:) दा, धेट, सि, शद, सद् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (रु:) रु-प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। __उदा०-(दा) दारुः । दानधर्मा। (धेट) धारुः । पानशील। (सि) सेरुः बन्धनशील/बन्धन में कुशल। (शद) शगुः । तीक्ष्ण करने में कुशल। (सद्) सद्रुः । अवसादशील, अवसाद शोक । सिद्धि-(१) दारुः। यहां डुदाञ् दाने (जु०उ०) धातु से इस सूत्र से 'ह' प्रत्यय है। (२) धारुः । 'धेट पाने' (भ्वा०प०)। आदेच उपदेशेऽशिति' (६।१।४४) से धातु को आत्त्व होता है। (३) सेरुः । पिञ् बन्धने' (स्वा०उ०)। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'सि' धातु को गुण होता है। (४) शगुः । शलु शातने (भ्वा०प०) {तीक्ष्ण करना)। (५) सद्भुः । षद्लू विशरणगत्यवसादनेषु' (भ्वा०प०)। क्मरच् (१) सृघस्यदः क्मरच् ।१६०। प०वि०-सृ-घसि-अद: ५।१ क्मरच् १।१। स०-सृश्च घसिश्च अद् च एतेषां समाहार:-सृघस्यद्, तस्मात्सृघस्यद: (समाहारद्वन्द्वः)। अन्वय:-सृघस्यदो धातोर्वर्तमाने क्मरच्, तच्छीलादिषु । अर्थ:-सृघस्यद्भ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले क्मरच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(स:) सृमरः । (घसि:) घस्मरः। (अद्) अमरः । आर्यभाषा-अर्थ-(सृघस्यदः) सू, घसि, अद् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (क्मरच्) क्मरच् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। उदा०-(स) सृमरः । गतिशील (मृगविशेष)। (घसि) घस्मरः । भक्षणशील (खाऊ)। (अद्) अगरः । भक्षणशील (खाऊ)। सिद्धि-(१) सृमरः । यहां सृ गतौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्मरच्’ प्रत्यय है। क्मरच्' प्रत्यय के कित्' होने से सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८५) से प्राप्त गुण का विडति च' (१।१।५) से प्रतिषेध होता है। Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) घस्मरः । 'घस्लु अदने (भ्वा०प०)। (३) अद्मरः । 'अद् भक्षणे' (अदा०प०)। घुरच (१) भञ्जभासमिदो घुरच् ।१६१। प०वि०-भञ्ज-भास-मिद: ५।१ घुरच् १।१ । स०-भञ्जश्च भासश्च मिद् च एतेषां समाहार:-भञ्जभासमिद्, तस्मात्-भञ्जभासमिद: (समाहारद्वन्द्व:)। अन्वय:-भञ्जभासमिदो धातोर्वर्तमाने घुरच्, तच्छीलादिषु । अर्थ:-भञ्जभासमिद्भ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले घुरच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(भज:) भगुरं काष्ठम् । (भास:) भासुरं ज्योति: । मिद्) मेदुर: पशुः। ___आर्यभाषा-अर्थ-(भञ्जभासमिदः) भञ्ज, भास, मिद् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (घुरच्) पुरच् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। उदा०-(भञ्ज) भगुरं काष्ठम् । भाग्नशील लकड़ी। (भास) भासुरं ज्योतिः । दीप्तिशील ज्योति। (मिद्) मेदुरः पशुः । मेदशील पशु। मेद-चर्बी । सिद्धि-(१) भगुरम् । यहां 'भञ्जो आमर्दने (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से 'घुरच्' प्रत्यय है। 'घुरच्' प्रत्यय के घित् होने से 'चजो: कु घिण्ण्यतो:' (७।३।५२) से 'भञ्ज्' धातु के ज्' को कुत्व ग्' होता है। 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः' (८/४/५७) से अनुस्वार को परसवर्ण 'इ' हो जाता है। (२) भास्वरम् । 'भासू दीप्तौं' (भ्वा०आ०)। (३) मेदुरः । 'निमिदा स्नेहने' (भ्वा०आ०)। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'मिद्' धातु को लघूपध गुण होता है। कुर (१) विदिभिदिच्छिदेः कुरच् ।१६२ । प०वि०-विदि-भिदि-च्छिदे: ५।१ कुरच् १।१। स०-विदिश्च भिदिश्च छिदिश्च एतेषां समाहार:-विदिभिदिच्छिदि, तस्मात्-विदिभिदिच्छिदे: (समाहारद्वन्द्वः)। Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७१ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः अन्वय:-विदिभिदिच्छिदेर्धातोर्वर्तमाने कुरच् तच्छीलादिषु। अर्थ:-विदिभिदिच्छिदिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले कुरच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(विदि:) विदुर: पण्डितः। (भिदि:) भिदुरं काष्ठम् । (छिदि:) छिदुरा रज्जुः। ___आर्यभाषा-अर्थ-(विदिभिदिच्छिदे:) विदि, भिदि, छिदि (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (कुरच्) कुरच् प्रत्यय होता है, यदि धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। __उदा०-(विदि) विदुर: पण्डित: । ज्ञानशील पण्डित। (भिदि) भिदुरं काष्ठम् । भेदनशील (फटनेवाला) काठ। (छिदि) छिदुरा रज्जुः । छेदनशील (टूटनेवाली) रस्सी। सिद्धि-(१) विदुरः। यहां विद ज्ञाने (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'कुरच्' प्रत्यय है। कुरच्' प्रत्यय के कित् होने से पुगन्तलघूपधस्य च (७।३।८६) से प्राप्त लघूपध गुण का 'क्डिति च' (१।११५) से प्रतिषेध होता है। (२) भिदुरम् । भिदिर् विदारणे (रुधा०प०)। (३) छिदुरा । 'छिदिर् द्वैधीकरणे (रुधा०प०) । स्त्रीत्व विवक्षा में 'अजाद्यतष्टा (४।१।४) से 'टाप्' प्रत्यय होता है। क्वरप् (१) इणनश्जिसर्तिभ्यः क्चरप् ।१६३ । प०वि०-इण्-नश्-जि-सर्तिभ्य: ५ ।३ क्वरप् १।१ । स०-इण् च नश् च जिश्च सर्तिश्च ते-इण्नजिसर्तय:, तेभ्य:इनश्जिसर्तिभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अन्वय:-इण्नश्जिसर्तिभ्यो धातुभ्यो वर्तमाने क्वरप्, तच्छीलादिषु। अर्थ:-इण्नश्जिसर्तिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले क्वरप् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(इण्) इत्वरः । इत्वरी (स्त्री)। (नश्) नश्वरः । नश्वरी (स्त्री)। (जि) जित्वरः । जित्वरी (स्त्री)। (सर्तिः) सृत्वरः । सृत्वरी (स्त्री)। Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा - अर्थ - ( इण्नश्जिसर्तिभ्यः ) इण्, नश्, जि, सर्ति (धातोः) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (क्वरम् ) क्वरप् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो । २७२ उदा०- - (इण्) इत्वरः । गमनशील । इत्वरी (स्त्री) । (नश्) नश्वरः । विनाशशील । नश्वरी (स्त्री) । (जि.) जित्वरः । जीतने में कुशल । जित्वरी (स्त्री) । (सर्ति) सृत्वरः । गतिशील। सृत्वरी (स्त्री) । सिद्धि-(१) इत्वरः । यहां 'इण् गतौं' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्वरप्' प्रत्यय है । 'क्वरप् प्रत्यय के कित् होने से 'क्ङिति च' (१1१14 ) से प्राप्त गुण का प्रतिषेध होता है और प्रत्यय के पित् होने से 'ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्' (६ |१/६९) से 'इण्' धातु को 'तुक्' आगम होता है। यहां सर्वत्र स्त्रीलिङ्ग में 'टिड्ढाणञ्०' (४ 1१1१५) से 'ङीप् ' प्रत्यय होता है- इत्वरी । (२) नश्वर: । णश अदर्शने' (दि०प०) । (३) जित्वरः । 'जि जयें (भ्वा०प०) पूर्ववत् तुक् आगम होता है। (४) सत्वरः । सृ गतौ (भ्वा०प०) पर्ववत् तुक् आगम होता है। क्वरप् (निपातनम् ) - (२) गत्वरश्च ॥ १६४ ॥ प०वि० - गत्वरः १ । १ च अव्ययपदम् । अनु०-क्वरप् इत्यनुवर्तते । अर्थ :- गत्वर इति च क्वरप्-प्रत्ययान्तो वर्तमाने काले निपात्यते, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा० - गत्वरः । आर्यभाषा - अर्थ - (गत्वर: ) गत्वर शब्द (च) भी (क्वरम् ) क्वरप् प्रत्ययान्त (वर्तमाने) वर्तमानकाल में निपातित किया है, यदि इस की धातु का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो । उदा० - गत्वरः । गमनशील । सिद्धि-गत्वरः । यहां 'गम्लृ गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्वरप्' प्रत्यय है । 'अनुनासिकस्य क्विझलो: क्ङिति ( ६ । ४ । १५) से अप्राप्त अनुनासिक - लोप, इस निपातन से किया जाता है अनुनासिक - लोप के पश्चात् 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' ( ६ 1१/६९ ) से धातु को 'तुक्' आगम होता है। । Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ऊक: तच्छीलादिषु कर्तृषु । तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (१) जागुरूकः । १६५ । प०वि० - जागु: ५।१ ऊकः १ । १ । अन्वयः - जागुर्धातोर्वर्तमाने ऊकः, तच्छीलादिषु । अर्थ:-जागृ-धताोः परो वर्तमाने काले ऊकः प्रत्ययो भवति, २७३ उदा० - जागरूकः आर्यभाषा - अर्थ - (जागुः) जागृ ( धातोः) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (ऊकः) ऊक प्रत्यय होता है, यदि इस धातु का कर्ता ( तच्दील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो । उदा०-जागरूकः । जागरणशील (जागू)। सिद्धि-जागरूक: । यहां 'जागृ निद्राक्षये' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ऊक' प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'जागृ' धातु को गुण होता है । ऊकः तच्छीलादिषु । (२) यजजपदशां यङः ।१६६ । प०वि०-यज-जप-दशाम् ६ । ३ ( पञ्चम्यर्थे ) यङः ५ ।१ । स०-यजश्च जपश्च दश् च ते - यजजपदश:, तेषाम्-यजजपदशाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-ऊक इत्यनुवर्तते । अन्वयः - यङ्भ्यो यजजपदशिभ्यो धातुभ्यो वर्तमाने ऊकः, अर्थः-यङ्प्रत्ययान्तेभ्यो यजजपदशिभ्यो धातुभ्यः परो वर्तमाने काले ऊकः प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा०- (यजः ) यायजूक: । (जप) जञ्जपूकः । (दश् ) दन्दशूकः । आर्यभाषा-अर्थ- (यङ:) यङ् प्रत्ययान्त ( यजजपदशाम् ) यज, जप, दश् (धातो: ) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (ऊकः) ऊक-प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो । Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(यज) यायजूकः । अति यज्ञधर्मा। (अप) जञ्जपूकः । गर्हित जपधर्मा। (दश्) दन्दशूकः । गर्हित दशनशील (डसनेवाला)। सिद्धि-(१) यायजूकः । यज्+यङ् । यज्+यज्+य। य+यज्+य। यायज्य+ऊक। यायज्य्+ऊक । याया+ऊक । यायजूक+सु । यायजूकः । यहां प्रथम यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु (भ्वा०उ०) धातु से 'धातोरेकाचो हलादे: क्रियासमभिहारे यङ् (३।१।२२) से यङ्' प्रत्यय होता है। यङ्' प्रत्यय होने पर सन्यडो:' (६।१।९) से यज्' धातु को द्वित्व और दीर्घोऽकित:' (७।४।८३) से अभ्यास को दीर्घ होता है। यडन्त यायज्य' धातु से इस सूत्र से ऊक' प्रत्यय करने पर 'अतो लोप:' (६।४।४८) से 'अ' का लोप और 'यस्य हलः' (६।४।४९) से 'य' का लोप होता है। (२) जञ्जपूकः । जप व्यक्तायां वाचि, मानसे च' (भ्वा०प०) धातु से प्रथम लुपसदचरजपजभदहदशगृभ्यो भावगर्हायाम्' (३।१।२४) से यङ्' प्रत्यय होता है। जपजभदहदशभञ्जपशां च' (७।४।८६) से जप' के अभ्यास को नुक्’ आगम होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। (३) दन्दशूकः । यहां 'दशि दंशनदर्शनयोः' (चु०आ०) धातु से प्रथम लुपसदचर०' (३।१।२४) से 'यड्' प्रत्यय होता है। जपजभ०' (७।४।८६) से दश' के अभ्यास को नुक् आगम होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। र: (१) नमिकम्पिस्म्यजसकमहिंसदीपो रः।१६७। प०वि०-नमि-कम्पि-स्मि-अजस-कम-हिंस-दीप: ५ ।१ र: १।१ । स०-नमिश्च कम्पिश्च स्मिश्च अजसश्च कमश्च हिंसश्च दीप् च एतेषां समाहार:-नमिन्दीप, तस्मात्-नमि०दीप: (समाहारद्वन्द्व:)। अन्वय:-नमि०दीपो धातोर्वर्तमाने र:, तच्छीलादिषु। अर्थ:-नमिप्रभृतिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले र: प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(नमि:) ननं काष्ठम्। (कम्पि:) कम्प्रा शाखा। (स्मि:) स्मेरं मुखम् । (अजस:) अजस्रं जुहोति यज्ञदत्तः । (कम:) कम्रा युवतिः । (हिंस:) हिंस्रं रक्षः । (दीप्) दीपं काष्ठम् । Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७५ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः आर्यभाषा-अर्थ-(नमि०दीप:) नमि, कम्पि, स्मि, अजस, कम, हिंस, दीप् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (र:) र-प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। उदा०-(नमि) ननं काष्ठम् । नमनशील काठ। (कम्पि) कम्प्रा शाखा । कम्पनशील शाखा। (स्मि) स्मेरं मुखम् । ईषद्-हसनशील मुख। (अजस) अजस्रं जुहोति यज्ञदत्त:। यज्ञदत्त निरन्तर यज्ञ करता है। (कम) कम्रा युवतिः । कामनाशील युवति। (हिंस) हिंस्रं रक्ष: । हिंसाशील राक्षस। (दीप्) दीप्रं काष्ठम् । ज्वलनशील काठ। सिद्धि-(१) नमः । यहां णम प्रह्वत्वे शब्दे च' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'र' प्रत्यय है। (२) कम्प्रः । 'कपि चलने' (भ्वा०आ०) 'इदितो नुम् धातो:' (७।१।५८) से नुम् आगम होता है। (३) स्मेरः । मिङ् ईषद्हसने (भ्वा०आ०) सार्वधातुकार्धधातुकयो: (७।३।८४) से धातु को गुण होता है। (४) अजस्रः । नपूर्वक जसु मोक्षणे' (दि०प०) । (५) कमः । 'कमु कान्तौ' (भ्वा०आ०)। 'कमेणिङ्' (३।१।३०) से 'णिङ्' और उसका णेरनिटि' (६।४।५१) से लोप होता है। (६) हिंस्रः । 'हिसि हिंसायाम् (रुधा०प०) 'इदितो नुम् धातो:' (७।१।५८) से नुम्' आगम होता है। (७) दीप्रः । दीपी दीप्तौ' (दि०आ०)। उ: (१) सनाशंसभिक्ष उः ।१६८। प०वि०-सन्-आशंस-भिक्ष: ५।१ उ: १।१। स०-सन् च आशंसश्च भिक्ष् च एतेषां समाहार:-सनाशंसभिक्ष् तस्मात्-सनाशंसभिक्ष: (समाहारद्वन्द्वः) । अन्वय:-सनाशंसभिक्षो धातोर्वर्तमाने उ:, तच्छीलादिषु। अर्थ:-सन्नन्तेभ्यो आशंस-भिक्षिभ्यां च धातुभ्यां परो वर्तमाने काले उ:-प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(सन्नन्त:) चिकीर्षुः । जिहीर्षुः । (आशंस:) आशंसुः । (भिक्ष) भिक्षुः। Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(सनाशंसभिक्ष:) सन्नत धातु और आशंस तथा भिक्ष् (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (उ:) उ-प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। उदा०-(सन्नन्त:) चिकीर्षः। करने का इच्छुक । जिहीर्षः। हरने का इच्छुक । (आशंस) आशंसुः । इच्छुक । (भिक्ष्) भिक्षुः । भिक्षाधर्मा। सिद्धि-(१) चिकीर्षुः । यहां प्रथम डुकृञ् करणे (तना०3०) धातु से 'धातो: कर्मण: समानकर्तकादिच्छायां वा' (३।१।७) से सन्' प्रत्यय होता है। सन्नन्त चिकीर्ष' धातु से इस सूत्र से 'उ' प्रत्यय होता है। चिकीर्ष' की सिद्धि 'धातोः कर्मण:०' (३।१।७) में देख लेवें। (२) जिहीर्षुः । हृञ् हरणे' (भ्वा०उ०) पूर्ववत् । (३) आशंसुः। 'आङः शसि इच्छायाम्' (भ्वा०आ०)। 'इदितो नुम् धातो:' (७।१।५८) से नुम्' आगम होता है। (४) भिक्षुः । भिक्ष भिक्षायामलाभे लाभे च' (भ्वा०आ०)! उः (निपातनम्) (२) विन्दुरिच्छुः।१६६ । प०वि०-विन्दु: १।१ इच्छु: १।१। अनु०-उरित्यनुवर्तते। अर्थ:-विन्दुः, इच्छु:-इत्येतौ शब्दौ उ-प्रत्ययान्तौ वर्तमाने काले निपात्येते, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-विन्दुः, वेदनशीलः । इच्छु:, एषणशील: । आर्यभाषा-अर्थ-(विन्दुरिच्छु:) विन्दु और इच्छु शब्द (उ:) उ-प्रत्ययान्त (वर्तमाने) वर्तमानकाल में निपातित किये हैं, यदि इनकी धातु का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। उदा०-विन्दुः । ज्ञानशील। इच्छु: । इच्छाशील। सिद्धि-(१) विन्दुः । यहां विद ज्ञाने' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'उ' प्रत्यय है और 'इदितो नुम् धातो:' (७।१।५८) से अप्राप्त नुम्' आगम इस निपातन से किया जाता है। (२) इच्छुः । यहां 'इषु इच्छायाम् (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'उ' प्रत्यय है। 'इषुगमियमां छ:' (७/३७७) से अप्राप्त छ' आदेश इस निपातन से किया जाता है। Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २७७ उ: (३) क्याच्छन्दसि।१७०। प०वि०-क्यात् ५।१ छन्दसि ७१। अनु०-उरित्यनुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि क्याद् धातोर्वर्तमाने उ:, तच्छीलादिषु । अर्थ:-छन्दसि विषये क्य-प्रत्ययान्ताद् धातो: परो वर्तमाने काले उ: प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। 'क्यात्' इत्यत्र-क्यच-क्यष्क्यङ्प्रत्ययानां सामान्येन ग्रहणं क्रियते। उदा०-(क्यच्) मित्रयुः। देवयु: (ऋ० ४।१।७)। (क्यष्) संस्वेदयुः। (क्यङ्) सुम्नयु: (ऋ० ७।१।१०)। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (क्यात्) क्य-प्रत्ययान्त (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (उ:) उ-प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। यहां क्यात्' से क्यच्, क्य, क्पङ् प्रत्ययो का समानता से ग्रहण किया जाता है। उदा०-- (क्यच्) मित्रयुः । अपने मित्र का इच्छुक। देवयुः' (ऋ० ४।१।७) अपने देवता का इच्छुक। (क्या) संस्वेदयुः। संस्वेदनशील (पसीजनेवाला)। (क्यङ्) सुम्नयुः (ऋ० ७।१।१०)। सुम्न-उत्तम अभ्यासी के समान आचरणधर्मा। सिद्धि-(१) मित्रयः। यहां प्रथम 'मित्र' शब्द से 'सुप आत्मन: क्यच् (३।१८) से क्यच्' प्रत्यय होता है। क्यच्' प्रत्यय परे होने पर क्यचि च' (७।४।३३) से प्राप्त ईत्व का न च्छन्दस्यपुत्रस्य (७।४।३५) से प्रतिषेध होता है। क्यजन्त मित्रय' धातु से इस सूत्र से 'उ' प्रत्यय है। मित्रय+उ। मित्रयु+सु । मित्रयुः । अतो लोप:' (६।४।४८) से 'अ' लोप होता है। देव शब्द से-देवयुः । (२) संस्वेदयः । यहां प्रथम संस्वेद' शब्द से लोहितादिडाजभ्य: क्यष' (३।११३) से क्यष् प्रत्यय होता है। क्यषन्त संस्वेदय' धातु से इस सूत्र से 'उ' प्रत्यय है। (३) सुम्नयुः। यहां प्रथम सुम्न' शब्द से कर्तुः क्यङ् सलोपश्च' (३।१।११) से 'क्यङ्' प्रत्यय होता है। क्यङन्त सुम्नय' धातु से इस सूत्र से उ' प्रत्यय है। किः+किन् (१) आदृगमहनजनः किकिनौ लिट् च।१७१। प०वि०-आत्-ऋ-गम-हन-जन: ५ ६१ कि-किनौ १।२ लिट् ११ च अव्ययपदम्। Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-आच्च ऋश्च गमश्च हनश्च जन् च एतेषां समाहार:आदृगमहनजन् तस्मात्-आदृगमहनजन: (समाहारद्वन्द्व:)। __ अन्वय:-छन्दसि आदृगमहनजनो धातोर्वर्तमाने किकिनौ लिट् च तच्छीलादिषु। अर्थ:-छन्दसि विषये आकारान्तेभ्य ऋकारान्तेभ्यो गमहनजनिभ्यश्च धातुभ्य: परो वर्तमाने काले कि-किनौ प्रत्ययौ भवत:, लिड्वच्च कार्य भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। ___उदा०-(आत्) पपि: सोमम्, ददिर्गा: (ऋ० ६ ।२३ ।२४)। (ऋकारान्तः) मित्रावरुणौ ततुरिः । दूरे ह्यध्वा जगुरि: (ऋ० १० ११०८।१)। (गम:) जग्मियुवा (ऋ० ७।२०।१)। (हन:) जजिर्वृत्रम्। (जन:) जज्ञिर्बीजम् । आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (आद्जन:) आकारान्त, ऋकारान्त और गम, हन, जन् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (किकिनौ) कि और किन् प्रत्यय होते हैं (च) और इनको (लिट) लिट् लकार के समान द्विवचन रूप कार्य होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा और तत्साधुकारी हो। उदा०-(आकारान्त) पपि: सोमम्, ददिर्गाः (ऋ० ६ ।२३।२४)। सोमपानशील। गोदानधर्मा। (ऋकारान्त) मित्रावरुणौ ततुरिः । ततुरि-तरणशील। (गम) दूरे ह्यध्वा जगुरिः । जगुरि=निगरणशील। (गम) जग्मियुर्वा (ऋ० ७ ।२०।१)। गमनशील युवक। (हन) जनिर्वत्रम् । वृत्र के हनन में कुशल । (जन्) जज्ञिर्बीजम् । बीज के उत्पादन में साधु । सिद्धि-(१) पपिः। यहां 'पा पाने (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'कि' प्रत्यय है। 'आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'पा' धातु के आ का लोप होता है। द्विर्वचनेऽचि (१११५८) से आ-लोप को स्थानिवत् मानकर 'पा' धातु को द्वित्व होता है। (२) ददिः । डुदान दाने (जु०उ०) पूर्ववत् । (३) ततुरिः। तृ प्लवनसन्तरणयो:' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र कि प्रत्यय है। बहुलं छन्दसि' (७।१।१०३) से उत्व और उरण रपरः' (१।१५०) से रपरत्व होता है। द्विवचनेऽचि' (१।१।५८) से पूर्ववत् स्थानिवद्भाव मानकर तृ' शब्द को द्वित्व होता है। उरत्' (७।४।६६) से अभ्यास के ऋ को 'अ' आदेश होता है। (४) जगुरिः । निगरणे (तु०प०)। (५) जग्मि: । गम्लु गतौ (भ्वा०प०) 'गमहनजन०' (६।४।९८) से 'गम्' धातु का उपधा-लोप होता है। Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २७६ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (६) जज्ञिः । जनी प्रादुर्भावे' (दि०आ०) 'गमहनजन०' (६।४।९८) से 'जन' धातु का उपधा-लोप तथा स्तो: श्चुना श्चुः' (८।४।३९) से जन्’ के न्' को चवर्ग ञ् होता है। विशेष-कि' और किन्' प्रत्यय के शब्दरूप समान होते हैं। 'आधुदात्तश्च' (३।१।३) से कि' प्रत्यय आधुदात्त है और नित्यादिनित्यम्' (६।१।१९१) से किन्-प्रत्ययान्त शब्द आधुदात्त होता है। यह स्वरविधान में भिन्नता है। नजिङ्-- स्वपितृषोर्नजिड़।१७२। प०वि०-स्वपितृषो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) नजिङ् १।१ । स०-स्वपिश्च तण च तौ स्वपितृषौ, तयोः-स्वपितृणो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-छन्दसीति निवृत्तम्। अन्वय:-स्वपितृषिभ्यां धातुभ्यां वर्तमाने नजिङ्, तच्छीलादिषु । अर्थ:-स्वपितृषिभ्यां धातुभ्यां परो वर्तमाने काले नजिङ् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०- (स्वपि:) स्वप्नक् । (तृष्) तृष्णक् । आर्यभाषा-अर्थ-(स्वपितृषोः) स्वपि और तृष् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (नजिङ्) नजिङ् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। उदा०- (स्वपि) स्वप्नक् । शयनशील। (तृष्) तृष्णक् । पिपासु। सिद्धि-(१) स्वप्नक् । स्वप्+नज् । स्वप्न+सु। स्वप्नग, स्वप्नक् । यहां 'जिष्वप शये' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से नजिङ्' प्रत्यय है। स्वप्+नजि सु' का लोप, चो: कु:' (८।२।३०) से ज्' को कवर्ग 'ग्' और 'वाऽवसाने (८।४।५५) से 'ग्' को चर् क् होता है। (२) तृष्णक् । 'त्रितृष पिपासायाम् (दि०प०) 'वाo-ऋवर्णाच्चेति वक्तव्यम्' (७।४।१) से णत्व होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। आरु: (१) शृवन्द्योरारुः ।१७३। प०वि०-शृ-वन्द्यो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) आरु: ११ । Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર૬૦ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-शृश्च वन्दिश्च तौ शृवन्दी तयो:-शृवन्द्यो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अन्वय:-शृवन्दिभ्यां धातुभ्यां वर्तमाने आरु:, तच्छीलादिषु कर्तृषु। अर्थ:-शृवन्दिभ्यां धातुभ्यां परो वर्तमाने काले आरु: प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(श:) शरारु: । (वन्दि:) वन्दारु: । आर्यभाषा-अर्थ-(शृवन्द्यो:) शृ और वन्दि (धातो:) धातुओं से पर (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (आरु:) आरु प्रत्यय होता है, यदि न धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। उदा०-(शृ) शरारु: । हिंसाशील। (वन्दि) वन्दारु: । अभिवादन/स्तुति धर्मा। सिद्धि-(१) शरारुः । यहां शृ हिंसायाम् (या०प०) धातु से इस सूत्र से 'आरु' प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से शृ' धातु को गुण होता है। (२) वन्दारु: । यहां वदि अभिवादनस्तुत्योः' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से आरु' प्रत्यय है। 'इदितो नुम् धातोः' (७।११५८) से नुम्' आगम होता है। क्रुक्+क्लुकन् (१) भियः क्रुक्क्लु कनौ।१७४। प०वि०-भिय: ५।१ क्रुक्-क्लुकनौ १।२ । स०-क्रुश्च क्लुकन् च तौ-क्रुक्क्ल कनौ, (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अन्वय:-भियोर्धातोर्वर्तमाने क्रुक्-क्लुकनौ, तच्छीलादिषु। अर्थ:-भी-धातो: परो वर्तमाने काले क्रुक्लुकनौ प्रत्ययौ भवतः, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०- (क्रक्) भीरु: (क्लुकन्) भीलुकः । आर्यभाषा-अर्थ:-(भियः) भी (धातोः) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (क्रुक्लुकनौ) क्रु और क्लुकन् प्रत्यय होते है, यदि इस धातु का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। उदा०-(क्रुक्) भीरु: । (क्लुकन्) भीलुक: । भयशील (डरपोक)। सिद्धि-भीरु: । यहां निभी भये' (जु०प०) धातु से इस सूत्र से 'क' प्रत्यय है। प्रत्यय के कित् होने से 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का विडति च' (१।१५) से प्रतिषेध होता है। ऐसे ही-भीलुकः । Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८१ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः वरच् (१) स्थेशभासपिसकसो वरच् ।१७५। प०वि०-स्था-ईश-भास-पिस-कस: ५।१ वरच् १।१। स०-स्थाश्च ईशश्च भासश्च पिसश्च कस् च एतेषां समाहार:स्थेशभासपिसकस्, तस्मात्-स्थेशभासपिसकस: (समाहारद्वन्द्व:)। अन्वय:-स्थेशभासपिसकसो धातोर्वर्तमाने वरच् तच्छीलादिषु । अर्थ:-स्थेशभासपिसकसिभ्यो धातुभ्यः परो वर्तमाने काले वरच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०- (स्था:) स्थावरः। (ईश:) ईश्वर:। (भास्) भास्वरः । (पिस:) पेश्वरः। (कस्) विकस्वरः । आर्यभाषा-अर्थ-(स्थेशभासपिसकस:) स्था, ईश, भास, पिस, कस् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (वरच्) वरच् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता (तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो। उदा०-(स्था) स्थावरः । स्थितिशील। (ईश) ईश्वरः । ऐश्वर्यशील। (भास) भास्वर: । दीप्तिशील। (पिस) पेस्वरः । गतिशील। (कस्) विकस्वरः । विकासशील। सिद्धि-(१) स्थावर: । यहां छा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से वरच्' प्रत्यय है। (२) ईश्वरः । 'ईश ऐश्वर्ये' (अदा०आ०)। (३) भास्वरः । 'भासू दीप्तौ' (भ्वा०आ०) । (४) पेस्वरः। पिस गतौ' (भ्वा०प०)। (५) विकस्वरः । वि उपसर्गपूर्वक 'कस गतौ' (भ्वा०प०)। वरच् (२) यश्च यङः ।१७६। प०वि०-य: ५।१ च अव्ययपदम्, यङ: ५।१। अनु०-वरच् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-यङो यश्च धातोर्वर्तमाने वरच् तच्छीलादिषु। अर्थ:-यङन्ताद् या-धातोरपि परो वर्तमाने काले वरच् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-यायावरः। Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा - अर्थ - (यङ: ) - यङ् प्रत्ययान्त (य: ) या धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (वरच्) वरच् प्रत्यय होता है, यदि इस धातु का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो । २८२ उदा०-यायावर:। अति प्राप्तिशील ( घुमक्कड़) 1 सिद्धि - यायावर: । यहां प्रथम 'या प्रापणे' (अदा०प०) धातु से 'धातोरेकाचो हलादे: क्रियासमभिहारे यङ् ' ( ३ । १ । २२ ) से 'यङ्' प्रत्यय होता है । यङन्त 'यायाय' धातु से इस सूत्र से 'वरच्' प्रत्यय है। 'अतो लोप:' (६ । ४ । ४८) से 'अ' का लोप और 'लोपो व्योर्वलिं' (६।१।६४) से 'य्' का लोप होता है। क्विप् (१) भ्राजभासधुर्विद्युतोर्जिपृजुग्रावस्तुवः क्विप् । १७७ । प०वि०- भ्राज-भास-धुर्विद्युत ऊर्जि-पृ-जु-ग्रावस्तुव: ५ ।१ क्विप् १ । १ । स०-भ्राजश्च भासश्च धुर्विश्च द्युतश्च ऊर्जिश्च पृश्च जुश्च ग्रावस्तुश्च एतेषां समाहारः-भ्राज०ग्रावस्तु, तस्मात् भ्राज० ग्रावस्तुवः ( समाहारद्वन्द्वः) । अन्वयः - भ्राजस्तुवो धातोर्वर्तमाने क्विप्, तच्छीलादिषु । अर्थ :- भ्राजादिभ्यो धातुभ्यः परो वर्तमाने काले क्विप् प्रत्ययो भवति, तच्छीलादिषु कर्तृषु । उदा० - (भ्राजः ) विभ्राट् । ( भास: ) भा: । ( धुर्वि ) धू: । (द्युत: ) विद्युत्। (ऊर्जि:) ऊर्क् । (पृ:) पूः । (जुः) जूः । (ग्रावस्तुः ) ग्रावस्तुत् । आर्यभाषा-अर्थ-(भ्राज०ग्रावस्तुत्) भ्राज, भास, धुर्वि द्युत, ऊर्जि, पृ, जु, ग्रावस्तु (धातोः) धातुओं से परे (वर्तमाने ) वर्तमानकाल में (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है, यदि इन धातुओं का कर्ता ( तच्छील०) तच्छीलवान्, तद्धर्मा वा तत्साधुकारी हो । उदा० १- (भ्राज) विभ्राट् । दीप्तिशील। (भास) भा: । दीप्तिशील। (धुर्वि ) धूः । हिंसाशील । (ऊर्जि) ऊर्क् । बल एवं प्राणशील। (पू) पू: । पालन- पूरणशील। (जु) जू: । वेगशील । (ग्रावस्तु ) ग्रावस्तुत् । पाषाण स्तुतिधर्मा ( मूर्तिपूजक ) । सिद्धि-(१) विभ्राट् । यहां 'भ्राजू दीप्तों' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'क्विप्’ प्रत्यय । वैरपृक्तस्य' (६ । १/६५ ) से क्विप्' प्रत्यय का सर्वहारी लोप होता है। 'व्रश्चभ्रस्ज०' (८ / २ / ३६ ) से 'भ्राज्' के 'ज्' को 'ष्' और 'झलां जशोऽन्ते' (८ / २ /३९ ) से 'ष् ' को जश् ड् तथा 'वाऽवसानें (८/४/५५) से ड् को चर् ट् होता है। Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८३ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः (२) भा:। 'भासू दीप्तौ' 'क्विप्' प्रत्यय का पूर्ववत् सर्वहारी लोप होकर 'भास्' के 'स' को सजषो रु' (८।२।६६) से रुत्व और रु को खरवसानयोर्विसर्जनीयः' (८।३।१५) से विसर्जनीय आदेश होता है। (३) धूः । 'धुर्वी हिंसार्थ:' (भ्वा०प०) यहां राल्लोप:' (६।४।२१) से धात के व का लोप और 'र्वोरुपधाया: दीर्घ इक:' (८।२७६) से इक् (उ) को दीर्घ होता है। (४) विद्युत् । वि-उपसर्गपूर्वक द्युत दीप्तौं' (भ्वा०आ०)। (५) ऊर्छ। ऊर्ज बलप्राणनयो:' (चु०प०) चो: कुः' (८।२।३०) से ज् को कुत्व ग और वाऽवसाने (८।४।५५) से ग् को चर् क् होता है। (६) पू:। पृ पालनपूरणयोः' (क्रया०प०) उदोष्ठ्यपूर्वस्य' से ऋ के स्थान में उ-आदेश, उरण रपरः' (१।१।५०) से रपरत्व और र्वोरुपधाया दीर्घ इकः' (८।२७६) से दीर्घ होता है। (७) जू: । जु वेगे' सौत्र धातु को निपातन से दीर्घ होता है। (८) प्रावस्तुत् । यहां 'ग्राव' शब्द उपपद होने पर 'ष्टुञ स्तुतौ' (अदा०उ०) धातु से क्विप्' प्रत्यय है। 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।६९) से तुक्' आगम होता है। क्विप् (२) अन्येभ्योऽपि दृश्यते।१७८ । प०वि०-अन्येभ्य: ५ ।३ अपि अव्ययपदम्, दृश्यते क्रियापदम् । अनु०-क्विप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अन्येभ्योऽपि धातुभ्यो वर्तमाने क्विप् दृश्यते तच्छीलादिषु। अर्थ:-अन्येभ्योऽपि धातुभ्य: परो वर्तमाने काले क्विप् प्रत्ययो दृश्यते, तच्छीलादिषु कर्तृषु। उदा०-(भिद्) भित्। (छिद्) छित्। (युज्) युक् इत्यादिकम्। आर्यभाषा-अर्थ-(अन्येभ्यः) अन्य-पूर्वोक्त से भिन्न (धातोः) धातुओं से (अपि) भी परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (क्विप्) क्विप् प्रत्यय (दृश्यते) देखा जाता है। उदा०-(भिद्) भित् । भेदन में कुशल। (छिद्) छित् । छेदन में कुशल। (युज्) युक् । योगधर्मा। सिद्धि-(१) भित्। यहां भिदिर् विदारणे (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से क्विप्' प्रत्यय है। 'विप्' का वरप्रक्तस्य' (६।१।६५) से सर्वहारी लोप होता है। भिद्+सु। 'हल्ड्याब्ल्यो०' (६।१।६६) से सु' का लोप होता है। वाऽवासने' (८।४।५५) से 'भिद्' के 'द्' को चर् 'त्' होता है। (२) छित् । छिदिर् द्वैधीकरणे' (रुधा०प०) पूर्ववत् । Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (३) युक्। 'युज समाधौ' (दि०आ०)। चो: कुः' (८।२।३०) से युज् के ज् को कुत्व ग और 'वाऽवसाने (८।४।५५) से ग् को चर् क् होता है। इति तच्छीलादिकर्तृप्रकरणम् । क्विप् (१) भुवः संज्ञान्तरयोः ।१७६ | प०वि०-भुव: ५।१ संज्ञा-अन्तरयो: ७।२। सल-संज्ञा च अन्तरश्च तौ संज्ञान्तरौ, तयो:-संज्ञाऽन्तरयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-क्विप् इत्यनुवर्तते । तच्छीलतद्धर्मतत्साधुकारिषु इति निवृत्तम् । अन्वय:-भुवो धातोर्वर्तमाने क्विप् संज्ञान्तरयोः । अर्थ:-भू-धातो: परो वर्तमाने काले क्विप् प्रत्ययो भवति, संज्ञायाम् अन्तरे च गम्यमाने। उदा०-(संज्ञा) विभूर्नाम कश्चित्। (अन्तर:) प्रतिभूः । धनिकअधर्मणयोरन्तरे यस्तिष्ठति स प्रतिभूरित्युच्यते। आर्यभाषा-अर्थ-(भुव:) भू (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (क्विप्) क्विप् प्रत्यय होता है, यदि वहां (संज्ञान्तरयोः) संज्ञा और अन्तर-मध्यस्थ अर्थ प्रकट हो। उदा०-(संज्ञा) विभूर्नाम कश्चित् । विभू नामक कोई पुरुष । (अन्तर) प्रतिभूः । धनिक और कर्जदार का मध्यस्थ पुरुष (जामिन/गारंटर)। सिद्धि-(१) विभूः । यहां वि-उपसर्गपूर्वक 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र क्विप्-प्रत्यय है। वरपृक्तस्य' (६।१।६५) से 'क्विप्' प्रत्यय का सर्वहारी लोप होता है। (२) प्रतिभूः । प्रति उपसर्गपूर्वक 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०)। डु: (१) विप्रसंभ्यो ड्वसंज्ञायाम्।१८०। ___प०वि०-वि-प्र-संभ्य: ५।३ डु ११ (लुप्तप्रथमानिर्देश:) असंज्ञायाम् ७१। स०-विश्च प्रश्च सम् च ते-विप्रसम:, तेभ्य:-विप्रसंभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। न संज्ञा इति असंज्ञा, तस्याम्-असंज्ञायाम्, (नञ्तत्पुरुषः)। Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५५ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २८५ अनु०-भुव इत्यनुवर्तते। अन्वय:-विप्रसम्भ्यो भुवो धातोर्वर्तमाने डु:, असंज्ञायाम्। अर्थ-वि-प्र-सम्-उपसर्गपूर्वाद् भू-धातो: परो वर्तमाने काले डु: प्रत्ययो भवति, असंज्ञायां गम्यमानायाम्। उदा०-(वि) विभुः। (प्र) प्रभुः। (सम्) सम्भुः । आर्यभाषा-अर्थ-(विप्रसंभ्य:) वि, प्र, सम् उपसर्गपूर्वक (भुव:) भू (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (डु) डु प्रत्यय होता है, (असंज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ प्रकट न हो। उदा०-(वि) विभुः । सर्वव्यापक। (प्र) प्रभुः । स्वामी। (सम्) सम्भुः । जनक। सिद्धि-(१) विभुः । वि+भू+डु। वि+भ+उ। विभु+सु। विभुः । यहां 'वि' उपसर्गपूर्वक 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'डु' प्रत्यय है। 'डित्यभ्यासस्यापि टेर्लोप:' (६।४।१४३) से 'भू' धातु के टि-भाग (ऊ) का लोप होता है। (२) प्रभुः । 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'भू' धातु से पूर्ववत् । (३) सम्भुः । 'सम्’ उपसर्गपूर्वक 'भू' धातु से पूर्ववत् । (१) धः कर्मणि ष्ट्रन्।१८१। प०वि०-ध: ५ १ कर्मणि ७।१ ष्ट्रन् १।१।। अन्वय:-कर्मणि धो धातोर्वर्तमाने ष्ट्रन् । अर्थ:-कर्मणि कारके विद्यमानाद् धा-धातो: परो वर्तमाने काले ष्ट्रन् प्रत्ययो भवति । अत्र 'धा' इत्यनेन 'धेट पाने' (भ्वा०प०) 'डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०उ०) इति द्वयोरपि ग्रहणं क्रियते। उदा०-(धेट) धयन्ति तामिति धात्री स्तनदायिनी । (डुधाञ्) दधति तां भैषज्यामिति धात्री, आमलकी। आर्यभाषा-अर्थ-(कर्मणि) कर्म कारक में विद्यमान (ध:) धा (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (ष्ट्रन्) ष्ट्रन् प्रत्यय होता है। यहां 'धा' कहने से 'धेट पाने (भ्वा०प०) और डुधाञ् धारणपोषणयो:' (जु०उ०) दोनों धातुओं का समानता से ग्रहण किया जाता है। उदा०-(धेट) धयन्ति तामिति धात्री। स्तनदायिनी (धाई)। (डुधाञ्) दधति तामिति धात्री। आमलकी (आंवला)। Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २५६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) धात्री। धा+ष्ट्रन्। धा+त्र । धात्र+डीए । धात्र+ई। धात्री+सु । धात्री। ___ यहां 'धेट पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ष्ट्रन्' प्रत्यय है। प्रत्यय के ष् का लोप होने पर प्रत्यय का टुत्व भी नहीं रहता है। प्रत्यय के षित होने से षिद्गौरादिभ्यश्च (४।१।४१) से स्त्रीलिङ्ग में डीष् प्रत्यय होता है। (२) धात्री। 'डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०उ०) पूर्ववत् । ष्ट्रन्(२) दाम्नीशसयुयुजस्तुतुदसिसिचमिहपतदशनहः करणे।१८२। प०वि०- दाप्-नी-शस-यु-युज-स्तु-तुद-सि-सिच-मिह-पत-दशनह: ५।१ करणे ७१। स०-दाप् च नीश्च शसश्च युश्च युजश्च स्तुश्च तुदश्च सिश्च सिचश्च मिहश्च पतश्च दशश्च नह च एतेषां समाहार:-दाम्न तस्मात्-दाम्नह: (समाहारद्वन्द्वः)। अनु०-ष्ट्रन् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-दाम्नहो धातोर्वर्तमाने ष्ट्रन्। अर्थ:-करणे कारके विद्यमानेभ्यो दाबादिभ्यो धातुभ्यो परो वर्तमाने काले ष्ट्रन् प्रत्ययो भवति। उदा०-(दाप्) दाति येनेति दात्रम्। (नी) नयति येनेति नेत्रम् । (शस) शसति येनेति शस्त्रम् । (यु) यौति येनेति योत्रम्। (युज) युनक्ति येनेति योक्त्रम्। (स्तु) स्तौति येनेति स्तोत्रम्। (तुद) तुदति येनेति तोत्रम्। (सि) सिनाति येनेति सेत्रम्। (सिच) सिञ्चति येनेति सेक्त्रम् । (मिह) मेहति येनेति मेढ़म्। (पत) पतति येनेति पत्रम्। (दश) दंशति ययेति दंष्ट्रा। (नह) नाति ययेति नद्धी। __ आर्यभाषा-अर्थ- (करणे) करण कारक में विद्यमान (दाम्नह:) दाप, नी, शस. यु, युज, स्तु, तुद, सि, सिच, मिह, पत, दश, नह् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (ष्ट्रन्) ष्ट्रन् प्रत्यय होता है। उदा०-(दाप्) दाति येनेति दात्रम् । काटने का साधन (दाती)। (नी) नयति येनेति नेत्रम् । देशान्तर में ले जाने का साधन (चक्षु)। (शस) शसति येनेति शस्त्रम् । Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८७ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः शत्रु की हिंसा का साधन (शस्त्र)। (यु) यौति येनेति योत्रम् । द्रव्य को मिश्रित करने का साधन (पलटा आदि)। (युज) युनक्ति येनेति योक्त्रम् । बैल आदि को जोड़ने का साधन (जोत)। 'आबन्धो योत्रं योक्त्रमित्यमरः । (स्तु) स्तौति येनेति स्तोत्रम् । देवता आदि की स्तुति का साधन (शिवस्तोत्र आदि)। (तुद) तुदति येनेति तोत्रम् । व्यथा का साधन (बैल आदि के ताडनादि का साधन सांटा पैनी आदि)। 'प्राजनं तोदनं तोत्र'मित्यमरः। (सि) सिनाति येनेति सेत्रम् । बन्धन का साधन (रस्सी आदि)। (सिच) सिञ्चति येनेति सेक्त्रम् । भूमि आदि को सींचने का साधन (मशक आदि)। (मिह) मेहति येनेति मेद्रम् । गर्भ में वीर्य-सेचन का साधन (पुरुष का लिङ्ग)। (पत) पतति येनेति पत्रम् । देशान्तर में गमन का साधन (वाहनमात्र)। (दश) दंशति ययेति दंष्ट्रा । खाद्यपदार्थ को काटने का साधन (दाढ)। (नह) नह्यति ययेति नद्धी । बन्धन का साधन (चमड़े की रस्सी)। जनभाषा में 'बादी' अथवा 'जोत' कहते हैं। त्रीणि चर्मरज्जो:'नधी वधी वरत्रा स्या'दित्यमरः । सिद्धि-(१) दात्रम् । यहां 'दाप लवने (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ष्ट्रन्' प्रत्यय है। (२) नेत्रम् । णीञ् प्रापणे' (भ्वा०उ०) । सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७ ।३ १८४) से नी' धातु को गुण होता है। (३) 'शस हिंसायाम्' (भ्वा०प०)। (४) योत्रम् । यु मिश्रणे' (अदा०प०) पूर्ववत् गुण होता है। (५) योक्त्रम्। 'युजिर् योगे' (रुधा०प०) पुगन्तलघूपधस्य च' (७ ।३।८५) से 'युज्' धातु को लघूपध गुण होता है। 'चो: कुः' (८।२।३०) से युज् के 'ज्' को कुत्व ग् और 'खरि च' (८।४।५४) से ग को चर् क् होता है। (६) स्तोत्रम्। 'ष्टुञ स्तुतौ' (अदा०3०) पूर्ववत् गुण होता है। (७) तोत्रम् । तुद व्यथने (तु०प०) पूर्ववत् गुण होता है। (८) सेत्रम् । षिञ् बन्धने (जया०उ०)। (९) सेक्त्रम् । पिचिर् क्षरणे' (रुधा०उ०) । (१०) मेद्रम् । 'मिह सेचने' (भ्वा०प०)। मिह+ष्ट्रन् । मिह+त्र । मेढ्+द्र। मे०+द्र। मेढ़+सु। मेढ़म्। हो ढः' (८।२।३१) से धातु के ह को द आदेश, 'झषस्तथोर्थोऽध:' (८।२।४०) से त्र' के त् को ध् आदेश, 'ष्टुना ष्टुः' (८।४।४०) प्रत्यय के ध् को टुत्व द होता है। दो ढे लोप:' (८।३।१३) से पूर्व द् का लोप होता है। (११) पत्रम् । 'पत्लु गतौ' (भ्वा०प०)। (१२) दंष्ट्रा । दश दशने' (भ्वा०प०)। 'व्रश्चभ्रस्ज०' (८।२।३६) से दंश् के श् को ष् और 'ष्टुना ष्टुः' (८।४।४०) से 'त्र' प्रत्यय के त् को ट् होता है। 'अजाद्यतष्टा (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में टाप् प्रत्यय होता है। Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (१३) नद्धी। ‘णह बन्धने (दि०उ०) 'नहो ध:' (८।२।३४) 'नह्' धातु के ह को ध् आदेश, झषस्तथोर्थोऽध:' (८।२।४०) से 'त्र' प्रत्यय के त् को 'ध्' आदेश और 'झलां जश् झशि' (८।४।५२) से पूर्व ध् को जश् द् आदेश होता है। स्त्रीलिङ्ग में 'षिद्गौरादिभ्यश्च' (४।१।४१) से डीष् प्रत्यय है। ष्ट्रन् (३) हलसूकरयोः पुवः ।१८३ । प०वि०-हल-सूकरयो: ७।२ पुव: ५।१। स०-हलश्च सूकरश्च तौ-हलसूकरौ, तयो:-हलसूकरयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-ष्ट्रन्, करणे इति चानुवर्तते। अन्वय:-करणे पुवो धातोर्वर्तमाने ष्ट्रन् हलसूकरयोः । अर्थ:-करणे कारके विद्यमानात् पू-धातो: परो वर्तमाने काले ष्ट्रन् प्रत्ययो भवति, तच्च करणं हलसूकरयोरवयवो भवति । उदा०-पवते/पुनाति वा येन तत्-पोत्रम् । हलस्य पोत्रम् । सूकरस्य पोत्रम् । मुखमित्यर्थः। आर्यभाषा-अर्थ-(करणे) करण कारक में विद्यमान (पुव:) पू (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (ष्ट्रन्) ष्ट्रन् प्रत्यय होता है, यदि वह करण (हलसूकरयो:) हल और सूअर का अङ्ग हो। उदा०-पवते पुनाति वा येन तत् पोत्रम् । हलस्य पोत्रम् । भूमि को शुद्ध करने का साधन, हल का मुख फाल। सूकरस्य पोत्रम् । मल को शुद्ध करने का साधन सूअर के मुख का अग्रभाग। 'मुखाग्रे क्रोडहलयो: पोत्र'मित्यमरः ।। सिद्धि-पोत्रम् । यहां पूङ् पवने (भ्वा०आ०) और पूञ् पवने (या उ०) धातु से इस सूत्र से 'ष्ट्रन्' प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७ १३ १८४) से 'पू' धातु को गुण होता है। यहां पू' कहने से उपर्युक्त दोनों धातुओं का समानता से ग्रहण किया जाता है। इत्र: (१) अर्तिलूधूसूखनसहचर इत्रः ।१८४। प०वि०-अर्ति-लू-धू-सू-खन-सह-चर: ५।१ इत्र: १।१।। स०-अर्तिश्च लूश्च धूश्च सूश्च खनश्च सहश्च चर् च एतेषां समाहार:-अर्ति०चर्, तस्मात्-अर्तिचर: (समाहारद्वन्द्वः)। जाम Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २८६ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः अनु०-करण इत्यनुवर्तते। अन्वय:-करणेऽर्तिचरो धातोर्वर्तमाने इत्रः। अर्थ:-करणे कारके विद्यमानेभ्योऽर्तिप्रभृतिभ्यो धातुभ्य: परो वर्तमाने काले इत्र: प्रत्ययो भवति। उदा०-(अर्तिः) अरित्रम्। (लू:) लवित्रम् । (धू:) धवित्रम्। (सू:) सवित्रम्। (खन:) खनित्रम्। (सह:) सहित्रम्। (चर्) चरित्रम्। आर्यभाषा-अर्थ-(करणे) करण कारक में विद्यमान (अर्तिचर:) अर्ति ऋ, ल, धू, सू, खन, सह, चर् (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (इत्र:) इत्र प्रत्यय होता है। उदा०-(अर्ति-ऋ) इयर्ति येनेति अरित्रम् । देशान्तर प्राप्ति का साधन, नौका का चप्पू। (लू) लुनाति येनेति लवित्रम् । काटने का साधन, चाकू। (धू) धुवति येनेति धवित्रम् । विकम्पन का साधन, पंखा। (सू) सुवति येनेति सवित्रम् । प्रगति का साधन, वाहन आदि। (खन) खनति येनेति खनित्रम् । खोदने का साधन, कुदाल आदि। खनित्रमवदारणे' इत्यमरः । (सह) सहते येन तत् सहित्रम् । लोष्ठ आदि के मर्षण का साधन, सुहागा आदि। (चर्) चरति येनेति चरित्रम् । चलने का साधन, चरण। सिद्धि-(१) अरित्रम् । यहां ऋ गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'इत्र' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'ऋ' धातु को गुण होता है। (२) लवित्रम् । लज छेदने (क्रयाउ०)। (३) धवित्रम्। 'धू विधूनने (तु०प०)। (४) सवित्रम् । षू प्रेरणे' (तु०प०)। (५) खनित्रम्। 'खनु अवदारणे' (भ्वा०प०)। (६) सहित्रम् । षह मर्षणे (भ्वा०आ०)। (७) चरित्रम्। 'चर गतौ (भ्वा०प०)। इत्रः (२) पुवः संज्ञायाम।१८५। प०वि०-पुव: ५।१ संज्ञायाम् ७।१ । अनु०-करणे, इत्र इति चानुवर्तते। अन्वय:-पुवो धातोर्वर्तमाने इत्र: संज्ञायाम् । अर्थ:-करणे कारके विद्यमानात् पू-धातो: परो वर्तमाने काले इत्र: प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम्। Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-पवित्रं दर्भ: । पवित्रं बर्हिः । आर्यभाषा-अर्थ-(करणे) करण कारक में विद्यमान (पुव:) पू (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (इत्र:) इत्र प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ प्रकट हो। ___उदा०-पवित्रं दर्भः । यज्ञीय विशेष दर्भ (कुशा) जो अंगूठे में पहना जाता है। पवित्रं बर्हिः । यज्ञीय कुशासन। सिद्धि-पवित्रम् । यहां पूङ् पवने' (भ्वा०आ०) और 'पूञ पवने (क्रयाउ०) धातु से इस सूत्र से संज्ञाविशेष में 'इत्र' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३ १८४) से 'पू' धातु को गुण होता है। इत्र: (३) कर्तरि चर्षिदेवतयोः।१८६। प०वि०-कीर ७१ च अव्ययपदम्, ऋषि-देवतयो: ७।२। स०-ऋषिश्च देवता च ते-ऋषिदेवते, तयो:-ऋषिदेवतयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-करणे, इत्र:, पुव इति चानुवर्तते। अन्वय:-करणे कर्तरि च पुवो धातोर्वर्तमाने इत्र:, ऋषिदेवतयोः । अर्थ:-करणे कर्तरि च कारके विद्यमानात् पू-धातो: परो वर्तमाने काले इत्र: प्रत्ययो भवति, यथासंख्यमृषौ देवतायां चाभिधेयायाम्। ऋषौ करणे देवतायां च कर्तरि प्रत्ययो विधीयते। उदा०-(ऋषि:) पूयते येनेति पवित्र: । पवित्रोऽयमृषिः । (दवता) पुनातीति पवित्रः । अग्नि: पवित्रं स मा पुनातु । __आर्यभाषा-अर्थ-(करणे) करण (च) और (कतीरे) कर्ता कारक में विद्यमान (पुव:) पू (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (इत्र:) इत्र प्रत्यय होता है, (ऋषिदेवतयो:) यदि यथासंख्य ऋषि और देवता अर्थ वाच्य हो। ऋषि अर्थ में करण में और देवता अर्थ में कर्ता में प्रत्यय किया जाता है। उदा०-(ऋषि) पूयते येनेति पवित्रः । पवित्रोऽयमृषिः । यह ऋषि मन्त्र चित्त को पवित्र करने का साधन है। दिवता) पुनातीति पवित्रः । अग्नि: पवित्रं स मा पुनातु । अग्नि देवता पवित्र है, वह मुझे पवित्र करे। अग्नि=सर्वपूज्य परमेश्वर । सिद्धि-पवित्रः । पूर्ववत्। Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः २६१ क्त : (१) जीतः क्तः ।१८७। प०वि०-जीत: ५।१ क्त: ११ । स०-जि इद् यस्य स:-जीत्, तस्मात्-जीत: (बहुव्रीहिः)। अन्वय:-जीतो धातोर्वर्तमाने क्त:। अर्थ:-जि-इतो धातो: परो वर्तमाने काले क्त: प्रत्ययो भवति । उदा०-(जिमिदा) मिन्नः। (निक्ष्विदा) क्ष्विण्णः। (निधृषा) धृष्टः । आर्यभाषा-अर्थ- (जीत:) जि इत् वाले (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (क्त:) क्त प्रत्यय होता है। उदा०-(जिमिदा) मिन्न: । स्नेह करनेवाला। (निक्ष्विदा) विण्ण: । स्नेह अथवा मुक्त करनेवाला। (जिधृष्ट:) धृष्ट: । प्रगल्भ चतुर। सिद्धि-(१) मिन्न: । मिद्+क्त । मिद्+त। मिन्+न। मिन्न+सु। मिन्नः । यहां जिमिदा स्नेहने (भ्वा०आ०) इस जीत्' धातु से 'रदाभ्यां निष्ठातो न: पूर्वस्य च दः' (८।२।४२) से 'क्त' के त्' को न्' आदेश और पूर्ववर्ती मिद्' धातु के 'द्' को भी न्' आदेश होता है। (२) विण्णः । निक्ष्विदा स्नेहनमोचनयोः' (भ्वा०आ०)। पूर्ववत् 'त्' और 'द्' को 'द्' आदेश तथा 'अट्कुप्वानुम्व्यवायेऽपि (८।४।२) से णत्व' होता है। (३) धृष्टः । निधृषा प्रागल्भ्ये (स्वा०प०)। 'ष्टुना ष्टुः' (८।४।४०) से 'क्त' प्रत्यय को टुत्व होता है। क्त: (२) मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च ।१८८। प०वि०-मति-बुद्धि-पूजार्थेभ्य: ५।३ च अव्ययपदम् । सo-मतिश्च बुद्धिश्च पूजा च ता:-मतिबुद्धिपूजाः, अर्थश्च अर्थश्च अर्थश्च ते-अर्थाः, मतिबुद्धिपूजा अर्था येषां ते-मतिबुद्धिपूजार्थाः, तेभ्य:मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहिः । अनु०-क्त इत्यनुवर्तते। Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર૬ર पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वय:-मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यो धातुभ्यश्च वर्तमाने क्त:। अर्थ:-मत्यर्थेभ्यो बुद्ध्यर्थेभ्य: पूजार्थेभ्यश्च धातुभ्य: परो वर्तमाने काले क्त: प्रत्ययो भवति। _उदा०-(मति: इच्छा) राज्ञां मतो देवदत्त: । राज्ञामिष्टो देवदत्तः । (बुद्धिः=ज्ञानम्) राज्ञां बुद्धो यज्ञदत्तः। राज्ञां ज्ञातो यज्ञदत्त: । (पूजा-सत्कार:) राज्ञां पूजितो ब्रह्मदत्तः । राज्ञामर्चितो ब्रह्मदत्तः । आर्यभाषा-अर्थ-(मतिबुद्धिपूजार्थेभ्य:) मति इच्छा, बुद्धि=ज्ञान और पूजा-सत्कार अर्थवाली (धातो:) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (क्त:) क्त प्रत्यय होता है। उदा०-(मति) राज्ञां मतो देवदत्त: । राज्ञामिष्टो देवदत्तः । देवदत्त राजाओं के द्वारा अभिमत/अभीष्ट है। (बुद्धि) राज्ञां बुद्धो यज्ञदत्तः। राज्ञां ज्ञातो यज्ञदत्तः । राजा यज्ञदत्त को जानते हैं। (पूजा) राज्ञां पूजितो ब्रह्मदत्तः। राज्ञामर्चितो ब्रह्मदत्तः। ब्रह्मदत्त राजाओं के द्वारा पूजित है। सिद्धि-(१) मत:। यहां मनु अवबोधने (तु०आ०) धातु से इस सूत्र से क्त प्रत्यय है। 'अनुदात्तोपदेश०' (६।४।३७) से 'अनुनासिक' का लोप होता है। (२) इष्टः । इषु इच्छायाम्' (भ्वा०प०)। 'ष्टुना ष्टुः' (८।४।४०) से 'क्त' प्रत्यय को टुत्व होता है। (३) बुद्धः । बुध अवगमने' (भ्वा०प०)। 'झषस्तथो?ऽध:' (८।२।४०) से क्त' प्रत्यय को 'ध' आदेश और 'झलां जश् झशि' (८।४।५२) से बुध् के ध् जश् द् होता है। (४) ज्ञात: । ज्ञा अवबोधने (क्रया०प०) । (५) पूजितः । पूज पूजायाम्' (चु०प०)। (६) अर्चितः। 'अर्च पूजायाम् (भ्वा०प०)। विशेष-(१) राज्ञां मतः' इत्यादि प्रयोगों में क्तस्य च वर्तमाने (२।३।६७) से कर्ता में षष्ठी विभक्ति होती है। क्तेन च पूजायाम्' (२।२।१२) से षष्ठी समास का प्रतिषेध होता है। (२) वर्तमाने' पद की अनुवृत्ति उणादयो बहुलम्' (३।३।१) तक है। इति पण्डितसुदर्शनदेवाचार्यविरचिते पाणिनीयाष्टाध्यायीप्रवचने तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः समाप्तः। Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः वर्तमानकालप्रत्ययप्रकरणम् उणादयः प्रत्ययाः (१) उणादयो बहुलम् | १ | प०वि० - उणादय: १ । ३ बहुलम् १ । १ । स०- उण् आदिर्येषां ते उणादयः ( बहुव्रीहि: ) । अनु०- पुवः संज्ञायाम् (३ । २ । १८५ ) इत्यतः संज्ञायामिति मण्डूकोत्प्लुत्याऽनुवर्तते । 'वर्तमाने' इति चानुवर्तते । अन्वयः - धातोर्वर्तमाने बहुलम् उणादयः संज्ञायाम् । अर्थ:- धातुभ्यो वर्तमाने काले उणादयः प्रत्यया बहुलं भवन्ति, संज्ञायां गम्यमानायाम् 1 उदा०-कारुः। वायुः । पायुः । जायुः । मायुः स्वादुः । साधुः । आशुः । आर्यभाषा-अर्थ- (धातोः) धातुओं से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (उणादयः) उण् आदि प्रत्यय (बहुलम् ) अधिकांश होते हैं (संज्ञायाम् ) संज्ञा विषय में । उदा०-कारुः । कर्ता वा शिल्पी । वायुः । पवन । पायुः । गुदा । जायुः । शूर । मायुः । पित्त । स्वादुः । भोज्य अन्न । साधुः । सज्जन । आशुः । अश्व । सिद्धि-(१) कारुः । कृ+उण् । कार्+उ । कारु+सु । कारुः । यहां 'डुकृञ् करणे' (तना० उ० ) धातु से कृवापाजिमिस्वदिसाध्यशूभ्य उण्' (उणादि० १।१) से 'उण्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७।२1११५ ) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। (२) वायुः । वा+उण्। वा+युक्+उ। वायु+सु। वायुः । यहां 'वा गतिगन्धनयो:' (अदा०प०) । 'आतो युक् चिण् कृतो:' (७ । ३ । ३३) से 'युक्' आगम होता है। (३) पायु: । 'पा रक्षणे' (अदा०प०) पूर्ववत् । (४) जायु: । जि+उण् । जै+उ। जायु+सु । जायुः । Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यहां जि जये' (भ्वा०प०) पूर्ववत् वृद्धि होती है। (५) मायुः । डुमिञ् प्रक्षेपणे (स्वा०३०) पूर्ववत् वृद्धि होती है। (६) स्वादुः । स्वद आस्वादने (भ्वा०आ०) 'अत उपधाया:' से स्वद् धातु को उपधावृद्धि होती है। (७) साधुः । साध संसिद्धौ' (स्वा०प०)। (८) आशुः । 'अशूङ् व्याप्तौ' (स्वा०आ०) । विशेष-उणादि-उणादि प्रत्ययों की विस्तृत व्याख्या के लिये पाणिनीय उणादिकोष' का अध्ययन करें। भूतेऽपि दर्शनम् (२) भूतेऽपि दृश्यन्ते।। प०वि०-भूते ७१ अपि अव्ययपदम्, दृश्यन्ते क्रियापदम्। अनु०-उणादय इत्यनुवर्तते। अन्वय:-उणादयो भूतेऽपि दृश्यन्ते। अर्थ:-उणादय: प्रत्यया भूते कालेऽपि दृश्यन्ते। उदा०-वृत्तमिति वर्त्म। चरितं तदिति चर्म । भसितं तदिति भस्म । आर्यभाषा-अर्थ-(उणादय:) उण आदि प्रत्यय (भूते) भूतकाल में (अपि) भी (दृश्यन्ते) देखे जाते हैं। उदा०-वृत्तमिति वर्म। जिसे बनाया गया है, मार्ग। चरितं तदिति चर्म । जिसे पशु आदि के शरीर से उतारा गया है, चमड़ा। भसितं तदिति भस्म । जिसे जलाया गया है, राख। सिद्धि- (१) वर्त्म। वृत्+मनिन् । वर्त+मन् । वमन्+सु । वर्त्म। _. यहां वतु वर्तने' (भ्वा०आ०) धातु से भूतकाल में अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते (३।२।७५) से उणादि मनिन्' प्रत्यय है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से वृत्' धातु को लघूपध गुण होता है। 'हल्याब्भ्यो०' (६।१।६६) से सु' का लोप और नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य' (८।२।७) से न्' का लोप होता है। (२) चर्म । 'चर गतिभक्षणयो:' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । (३) भस्म । 'भस भर्त्सनदीप्त्योः ' (जु०प०) पूर्ववत् । इति वर्तमानकालप्रत्ययप्रकरणम् । Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६५ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः भविष्यत्कालप्रत्ययप्रकरणम् गमी-आदयः (१) भविष्यति गम्यादयः।३। प०वि०-भविष्यति ७।१ गमी-आदय: १।३। स०-गमी आदिर्येषां ते गम्यादयः (बहुव्रीहिः)। अन्वय:-गम्यादय: शब्दा भविष्यति काले। अर्थ:-गम्यादय: शब्दा भविष्यति काले साधवो भवन्ति । उदा०-ग्रामं गमी। आगामी। प्रस्थायी। प्रतिरोधी। प्रतिबोधी। प्रतियोधी। प्रतियोगी। प्रतियायी। आयायी। भावी। आर्यभाषा-अर्थ-(गम्यादयः) गमी आदि शब्दों को (भविष्यति) भविष्यत्काल अर्थ में साधु-ठीक समझना चाहिये। उदा०-ग्रामं गमी। गांव जानेवाला। आयामी। आनेवाला। प्रस्थायी। प्रस्थान करनेवाला। प्रतिरोधी। रोकनेवाला। प्रतिबोधी। समझनेवाला। प्रतियोधी। मुकाबले में लड़नेवाला। प्रतियोगी। मुकाबला करनेवाला। प्रतियायी। वापिस जानेवाला। आयायी। आनेवाला। भावी। भविष्यत् में होनेवाला। सिद्धि-(१) गमी। गम्+इनि। गम्+इन् । गमिन्+सु। गमीन्+सु । गमीन्+० । गमी। यहां 'गम्ल गतौ' (भ्वा०प०) धातु से भविष्यत्काल में गमेरिनि:' (उ० ४१६) से इनि प्रत्यय है। सौ च' (६।४।१३) से नकारान्त अग की उपधा को दीर्घ होता है। 'हल्याब्भ्यो०' (६।१।६६) से 'सु' का लोप और नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य' (८।२७) से न्' का लोप होता है। (२) आगामी। यहां आङ् उपसर्गपूर्वक 'गम्ल गतौ' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् 'इनि' प्रत्यय है। 'आङि णित्' (उ० ४१७) से 'इनि' प्रत्यय णिद्वत् होता है। अत: 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से गम् धातु को उपधावृद्धि होती है। (३) प्रस्थायी। यहां प्र उपसर्गपूर्वक छा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा०प०) धातु से सुप्यजातौ णिनिस्तिच्छील्ये' (३।२।७८) से णिनि प्रत्यय है। 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से युक्’ आगम होता है। (४) प्रतिरोधी। प्रति उपसर्गपूर्वक रुधिर् आवरणे' (रुधा०प०) धातु से पूर्ववत् । (५) प्रतिबोधी। प्रति उपसर्गपूर्वक बुध अवगमने' (भ्वा०प०)। Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (६) प्रतियोधी। प्रति उपसर्गपूर्वक 'युध सम्प्रहारे' (दि०आ०)। (७) प्रतियोगी। प्रति उपसर्गपूर्वक 'युजिर् योगे (रुधा०प०)। (८) प्रतियामी। प्रति उपसर्गपूर्वक या प्रापणे' (अदा०प०)। (९) आयामी। आङ् उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त या' धातु । (१०) भावी । 'भू सत्तायाम्' धातु से 'भुवश्च' (उ० ४।८) इनि' प्रत्यय और 'इनि' प्रत्यय के णिद्वत् होने से 'अचो णिति (७।२।११५) से 'भू' धातु को वृद्धि होती है। लट् (२) यावत्पुरानिपातयोर्लट् ।४। प०वि०-यावत्-पुरानिपातयो: ७ ।२ लट् १।१ । स०-यावच्च पुरा च तौ यावत्पुरौ, यावत्पुरौ च तौ निपातावितियावत्पुरानिपातौ, तयोः-यावत्पुरानिपातयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितकर्मधारयः)। अनु०-भविष्यति इत्यनुवर्तते। अन्वय:-यावत्पुरानिपातयोर्धातोर्भविष्यति लट् । अर्थ:-यावत्पुरानिपातयोरुपपदयोर्धातोः परो भविष्यति काले लट प्रत्ययो भवति। उदा०-(यावत्) यावद् भुङ्क्ते देवदत्तः। (पुरा) पुरा भुङ्क्तें यज्ञदत्तः। आर्यभाषा-अर्थ-(यावत्पुरानिपातयोः) यावत् और पुरा निपात शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (भविष्यति) भविष्यत्काल में (लट्) लट् प्रत्यय होता है। उदा०-(यावत्) यावद् भुङ्क्ते देवदत्तः । देवदत्त जब तक खायेगा। (पुरा) पुरा भुङ्क्ते यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त पहले खायेगा। सिद्धि-(१) भुङ्क्ते । भुज+लट् । भु+त्। भु श्नम् ज्+ते। भुज्+ते। भुज्+ते। भ-ग्+ते। भुक्+ते। भुङ्क्+ते। भुङ्क्ते। यहां भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से भविष्यत्काल में लट् प्रत्यय है। 'भुजोऽनवने (१११६६) से 'भुज्' धातु से खाने अर्थ में आत्मनेपद होता है। रुधादिभ्यः श्नम्' (३।१।७८) से श्नम्' विकरण प्रत्यय, नश्चापदान्तस्य झलि Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः २६७ (८1३1२४) से न्' को अनुस्वार और 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' ( ८1६1५७) से अनुस्वार को परसवर्ण 'ङ्' होता है । 'चोः कुः' (८ 1२ 1३०) से 'भुज्' के 'ज्' को कुत्व 'ग्' और 'खरि च' (८/४/५४) से 'ग्' को चर् 'क्' होता है। लट्+लृट्+लुट् - (३) विभाषा कदाकर्त्योः । ५ । प०वि० - विभाषा १ । १ कदा-कर्त्योः ७।२। स०-कदाश्च कर्हिश्च तौ कदाकर्ही, तयो:- कदाकर्यो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-भविष्यति, लट् इति चानुवर्तते । अन्वयः-कदाकर्ह्यार्धातोर्भविष्यति विभाषा लट् । अर्थ :- कदा- कर्हिशब्दयोरुपपदयोर्धातोर्भविष्यति काले विकलपेन लट् प्रत्ययो भवति, पक्षे च लृट्-लुटौ प्रत्ययौ भवतः । उदा०- (कदा) कदा भुङ्क्ते देवदत्त: (लट्) । कदा भोक्ष्यते देवदत्त: (लृट्) । कदा भोक्ता देवदत्त: ( लुट्) । (कर्हि ) कर्हि भुङ्क्ते यज्ञदत्त: (लट्) । कर्हि भोक्ष्यते यज्ञदत्तः (लृट्) । कर्हि भोक्ता यज्ञदत्त: (लुट्) । आर्यभाषा-अर्थ- (कदाकह्यः) कदा और कर्हि शब्द उपपद होने पर ( धातोः) धातु से (भविष्यति) भविष्यत्काल में (विभाषा) विकल्प से (लट्) लट् प्रत्यय होता है, विकल्प पक्ष में लृट् और लुट् प्रत्यय होते हैं। उदा०- (कदा) कदा भुङ्क्ते देवदत्त: (लट्) । देवदत्त कब भोजन करेगा । कदा भोक्ष्यते देवदत्त: (लृट्) । कदा भोक्ता देवदत्तः (लुट्) । अर्थ पूर्ववत् है। (कर्हि) कर्हि भुङ्क्ते यज्ञदत्त: ( लट्) । यज्ञदत्त कब भोजन करेगा। कर्हि भुङ्क्ते यज्ञदत्त: ( लृट्) । कर्हि भोक्ता यज्ञदत्त: (लुट् ) । अर्थ पूर्ववत् है । सिद्धि-(१) भुङ्क्ते । सिद्धि पूर्ववत् ( ३/३/४ ) है । (२) भोक्ष्यते । भुज्+लृट् । भुज्+स्य+त। भोज्+स्य+ते। भोग्+स्य+ते । भोक्ष्य+ते । भोक्ष्यते । यहां पूर्वोक्त 'भुज' धातु से भविष्यत्काल में 'लृट् शेषे च' (३/३/१३) से 'लृट्' प्रत्यय है। 'स्यतासी लृलुटोः' (३ 1१1३३) से 'स्य' विकरण-प्रत्यय होता है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८६ ) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। 'चोः कुः' Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (८।२।३०) से 'भुज्' धातु को कुत्व 'ग्' और खरि च' (८।४।५४) से ग्' को 'क्' होता है। आदेशप्रत्यययो:' (८।३।५९) से षत्व होता है। (३) भोक्ता। भुज+लुट् । भुज+तास्+त। भुज्+तास्+डा। भु+त्+आ। भोज+त्+आ। भोग्+त्+आ। भोक्+त्+आ। भोक्ता। यहां पूर्वोक्त 'भुज्' धातु से भविष्यत्काल में 'अनद्यतने लुट्' (३।३।१५) से 'लुट्' प्रत्यय होता है। 'स्यतासी लुलुटो:' (३।१।३३) से तास्' विकरण-प्रत्यय है। लुट: प्रथमस्य डारौरसः' (२।४।८५) से त-प्रत्यय के स्थान में डा आदेश होता है। वा०-डित्यभस्यापि टेर्लोप:' (६।४।१४३)) से तास्’ के टि-भाग (आस्) का लोप होता है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। लट्,लृट्+लुट् (४) किंवृत्ते लिप्सायाम्।६। प०वि०-किंवृत्ते ७ १ लिप्सायाम् ७।१। स०-किमो वृत्तमिति किंवृत्तम्, तस्मिन्-किंवृत्ते (षष्ठीतत्पुरुषः)। लब्धुमिच्छा लिप्सा, तस्याम्-लिप्सायाम्। अनु०-भविष्यति, लट्, विभाषा इति चानुवर्तते । अन्वय:-किंवृत्ते धातोर्भविष्यति विभाषा लट् लिप्सायाम्। अर्थ:-किंवृत्ते किंवृत्ते शब्दे उपपदे धातोः परो भविष्यति काले विकल्पेन लट् प्रत्ययो भवति, लिप्सायां गम्यमानायाम्, पक्षे लुट्लुटौ प्रत्ययौ भवतः। उदा०-कं भवन्तो भोजयन्ति (लट)। कं भवन्तो भोजयिष्यन्ति (लुट) । कं भवन्तो भोजयितारः (लुट्) । लब्धुकाम: कश्चित् पृच्छाति-कतरो भिक्षां ददाति (लट्)। कतरो भिक्षां दास्यति (लुट्) । कतरो भिक्षां दाता (लुट)। कतमो भिक्षां ददाति (लट्)। कतमो भिक्षां दास्यति (लुट्) । कतमो भिक्षां दाता (लुट)। आर्यभाषा-अर्थ-(किवृत्ते) किम् से बना हुआ कोई शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (भविष्यति) भविष्यत्काल में (विभाषा) विकल्प से (लट्) लट्) प्रत्यय होता है, यदि वहां (लिप्सायाम्) लिप्सा अर्थ प्रकट हो। लिप्सा-प्राप्ति की इच्छा। उदा०-कं भवन्तो भोजयन्ति (लट्)। कं भवन्तो भोजयिष्यन्ति (लट्)। कं भवन्तो भोजयितार: (लुट्)। आप किसे भोजन करायेंगे। कोई भोजनप्राप्ति का इच्छुक Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર૬૬ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः पूछता है-कतरो भिक्षां ददाति (लट्)। कतरो भिक्षां दास्यति (लुट्)। कतरो भिक्षा दाता (लट)। तुम दोनों में से कौन भिक्षा देगा? कतमो भिक्षां ददाति (लट)। कतमो भिक्षां दास्यति (लुट्)। कतमो भिक्षां दाता। तुम सब में से कौन भिक्षा देगा। सिद्धि-(१) भोजयन्ति । यहां णिजन्त 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रु०धा०) धातु से इस सूत्र से 'लट्' प्रत्यय है। (२) भोजयिष्यन्ति । पूर्वोक्त 'भुज्' धातु से लृट् शेषे च' (३।३।१३) विकल्प पक्ष में 'लुट' प्रत्यय है। (३) भोजयितारः । पूर्वोक्त 'भुज्' धातु से अनद्यतने लुट्' (३।३।१५) से विकल्प पक्ष में 'लुट' प्रत्यय है। (४) डुदाञ् दाने (जु०प०) धातु से ददाति, दास्यति, दाता रूप सिद्ध करें। विशेष-किंवत्त-किं से बने हुये अथवा किं शब्द जिसमें वर्तमान रहता है उसे किंवृत्त कहते हैं। 'कतरः' यहां किं शब्द से किं यत्तदोर्निर्धारणे द्वयोरेकस्य डतरच (५।३।९२) से 'डतरच्' प्रत्यय है। कतमः' यहां किं शब्द से वा बहूनां जातिपरिप्रश्ने डतमच्' (२।३।९३) से 'डतमच्' प्रत्यय है। लट्,लृट्+लुट् (५) लिप्स्यमानसिद्धौ च।७। प०वि०-लिप्स्यमान-सिद्धौ ७१ च अव्ययपदम् । स०-लिप्स्यते प्राप्तुमिष्यते तत्-लिप्स्यमानम् भक्तादिकम् (कर्मणि शानच् प्रत्ययः)। लिप्स्यमानात् सिद्धिरिति लिप्यमानसिद्धिः, तस्याम्लिप्स्यमानसिद्धौ (पञ्चमीतत्पुरुषः)। अनु०-भविष्यति, लट्, विभाषा इति चानुवर्तते। अन्वय:-लिप्स्यमानसिद्धौ धातोर्भविष्यति विभाषा लट् । अर्थ:-लिप्स्यमानात्=अभीप्सिताद् भक्तादिपदार्थात् सिद्धौ= स्वर्गादिसिद्धौ गम्यमानायां धातो: परो भविष्यति काले विकल्पेन लट् प्रत्ययो भवति, पक्षे लुटलुटौ प्रत्ययौ भवत: । उदा०-(लट) यो भक्तं ददाति स स्वर्गं गच्छति। (लुट) यो भक्तं दास्यति स स्वर्गं गमिष्यति । (लुट) यो भक्तं दाता स स्वर्ग गन्ता । Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(लिप्स्यमानसिद्धौ) अभीष्ट भक्त (भात) आदि पदार्थ की प्राप्ति से स्वर्ग आदि सिद्धि अर्थ प्रकट करने पर (धातो:) धातु से परे (भविष्यति) भविष्यत्काल. में (विभाषा) विकल्प से (लट्) लट् प्रत्यय होता है, विकल्प पक्ष में लृट् और लुट् प्रत्यय होते हैं। उदा०-(लट्) यो भक्तं ददाति स स्वर्गं गच्छति। (लुट्) यो भक्तं दास्यति स स्वर्गं गमिष्यति । (लुट्) यो भक्तं दाता स स्वर्ग गन्ता । जो भक्त-भात (चावल) देगा वह स्वर्ग में जायेगा। यहां याचक अपने लिप्स्यमान भात से स्वर्ग-सिद्धि का कथन करता हुआ है दाता जन को प्रोत्साहित करता है। सिद्धि-(१) ददाति/गच्छति । यहां डुदाञ् दाने' (जुउ०) तथा 'गम्लु गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से भविष्यत्काल में लट्' प्रत्यय है। (२) दास्यति/गमिष्यति । यहां पूर्वोक्त धातुओं से लृट् शेषे च' (३।३।१३) से विकल्प पक्ष में लट्' प्रत्यय है। (३) दाता/गन्ता । यहां पूर्वोक्त धातुओं से 'अनद्यतने लुट्' (३।३।१५) से विकलप पक्ष में 'लुट' प्रत्यय है। लट्,लृट्+लुट् (६) लोडर्थलक्षणे च।८। प०वि०-लोट-अर्थलक्षणे ७।१ च अव्ययपदम् । स०-लोटोऽर्थ इति लोडर्थ: । लोडर्थस्य लक्षणमिति लोडर्थलक्षणम्, तस्मिन्-लोडर्थलक्षणे (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-भविष्यति, लट्, विभाषा इति चानुवर्तते। अन्वय:-लोडर्थलक्षणे च धातोर्भविष्यति विभाषा लट् । अर्थ:-लोडर्थस्य प्रैषादिकस्य लक्षणेऽर्थेऽपि धातो: परो भविष्यति काले विकल्पेन लट् प्रत्ययो भवति, पक्षे-लुट्लुटौ प्रत्ययौ भवतः। उदा०-(लट) उपाध्यायश्चेदागच्छति-अथ त्वं व्याकरणमधीष्व । (लुट) उपाध्यायश्चेदागमिष्यति-अथ त्वं व्याकरणमधीष्व। (लुट्) उपाध्यायश्चेदागन्ता-अथ त्वं व्याकरणमधीष्व । आर्यभाषा-अर्थ-(लोडर्थलक्षणे) लोट् लकार के प्रैष आज्ञा आदि अर्थ को लक्षित करने अर्थ में (च) भी (धातो:) धातु से परे (भविष्यति) भविष्यत्काल में (विभाषा) विकल्प से (लट्) लट् प्रत्यय होता है, विकल्प पक्ष में लृट् और लुट् प्रत्यय होते हैं। Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३०१ उदा० - (लट्) उपाध्यायश्चेदागच्छति - अथ त्वं व्याकरणमधीष्व । (लृट्) उपाध्यायश्चेदागमिष्यति- अथ त्वं व्याकरणमधीष्व । (लुट्) उपाध्यायश्चेदागन्ता - अथ त्वं व्याकरणमधीष्व । यदि उपाध्याय जी आ जायें तो तू उनसे व्याकरणशास्त्र का अध्ययन करना । सिद्धि-(१) आगच्छति। यहां आङ् उपसर्गपूर्वक 'गम्लृ गतौं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से भविष्यत्काल में 'लट्' प्रत्यय है। (२) आगमिष्यति। यहां पूर्वोक्त 'गम्' धातु से पूर्ववत् 'लृट्' प्रत्यय है। (३) आगन्ता। यहां पूर्वोक्त 'गम्' धातु से पूर्ववत् लुट् प्रत्यय है। लिङ्+लट् (७) लिङ् चोर्ध्वमौहूर्तिके । ६ । प०वि०-लिङ् १।१ च अव्ययपदम् ऊर्ध्वमौहूर्तिके ७ । १ । स०-ऊर्ध्वं मुहूर्तादिति-ऊर्ध्वमुहूर्तम् (अस्मादेव निपातनात्पञ्चमीतत्पुरुषः ) । ऊर्ध्वमुहूर्ते भवम् ऊर्ध्वमौहूर्तिकम् 'बह्वचोऽन्तोदात्ताट्ठञ्' (४।३।६७) इति ठञ् प्रत्यय: । अस्मादेव निपातनाद् उत्तरपदवृद्धिः । अनु० - भविष्यति, लट्, विभाषा, लोडर्थलक्षणे इति चानुवर्तते । अन्वयः-लोडर्थलक्षणे धातोरूर्ध्वमौहूर्तिके भविष्यति विभाषा लिङ् लट् च । अर्थ:-लोडर्थस्य = प्रैषादिकस्य लक्षणेऽर्थे विद्यमानाद् धातोः पर ऊर्ध्वमौहूर्तिके भविष्यति काले विकल्पेन लिङ् लट् च प्रत्ययो भवति, पक्षे लृट्लुटौ प्रत्ययौ भवतः । उदा०- (लिङ् ) ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् = उपरि मुहूर्तस्य उपाध्यायश्चेद् आगच्छेत्-अथ त्वं व्याकरणधीष्व । (लट्) ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् उपाध्यायश्चेदागच्छति-अथ त्वं व्याकरणमधीष्व । (लृट्) ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् उपाध्यायश्चेदागमिष्यति-अथ त्वं व्याकरणमधीष्व । (लुट् ) ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् उपाध्यायश्चेदागन्ता - अथ त्वं व्याकरणमधीष्व । आर्यभाषा-अर्थ- (लोडर्थलक्षणे) लोट् लकार के प्रैष = आज्ञादि अर्थ को लक्ष करने अर्थ में विद्यमान (धातोः) धातु से परे (ऊर्ध्वमौहूर्तिके) एक मुहूर्त से ऊपर के Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (भविष्यति) भविष्यत्काल में (धातो:) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (लिङ्) लिङ् (च) और (लट्) लट् प्रत्यय होता है, विकल्प पक्ष में लुट् और लुट् प्रत्यय होते हैं। उदा०-ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् उपाध्यायश्चेद् आगच्छेत् (लिङ्) आगच्छति (लट्) आगमिष्यति (लुट्) आगन्ता (लुट्)-अथ त्वं व्याकरणमधीष्व । एक मुहूर्त के पश्चात् यदि उपाध्याय जी आ जायें तो तू उनसे व्याकरणशास्त्र का अध्ययन करना। सिद्धि-(१) आगच्छेत् । यहां आङ् उपसर्गपूर्वक 'गम्लु गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से भविष्यत्काल में लिङ्' प्रत्यय है। (२) आगच्छति । पूर्वोक्त धातु से 'लट्' प्रत्यय है। (३) आगमिष्यति । पूर्वोक्त धातु से लृट्' प्रत्यय है। (४) आगन्ता । पूर्वोक्त धातु से 'लुट्' प्रत्यय है। विशेष-मुहूर्त काल का एक परिमाण है जो कि ४८ मिनट का होता है। यह दिन-रात का ३० तीसवां भाग होता है। तुमुन्+ण्वुल् (८) तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम्।१०। प०वि०-तुमुन्-ण्वुलौ १।२ क्रियायाम् ७१ क्रियार्थायाम् ७।१। स०-तुमुन् च ण्वुल् च तौ तुमुन्ण्वुलौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । क्रियायै इयमिति क्रियार्था, तस्याम्-क्रियार्थायाम् (चतुर्थीतत्पुरुषः)। अनु०-भविष्यति इत्यनुवर्तते। अन्वय:-क्रियार्थायां क्रियायां धातोर्भवति तुमुन्ण्वुलौ। अर्थ:-क्रियार्थायां क्रियायामुपपदे धातो: परो भविष्यति काले तुमुन्-ण्वुलौ प्रत्ययौ भवत:। उदा०-(तुमुन्) भोक्तुं व्रजति देवदत्त: । (ण्वुल्) भोजको व्रजति यज्ञदत्तः। आर्यभाषा-अर्थ-(क्रियार्थायाम्) किसी क्रिया के लिये (क्रियायाम्) कोई क्रिया उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (भविष्यति) भविष्यत्काल में (तुमुन्-ण्वुलौ) तुमुन् और ण्वुल् प्रत्यय होते हैं। उदा०-(तुमुन्) भोक्तुं व्रजति देवदत्तः। देवदत्त भोजन के लिये जाता है। (ण्वुल्) भोजको व्रजति यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त भोजन के लिये जाता है। Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३०३ सिद्धि - (१) भोक्तुम् | यहां भुजि क्रिया के लिये व्रजि क्रिया उपपद होने पर 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से 'तुमुन्' प्रत्यय है। 'चोः कुः' (८/२/३०) से 'भुज्' धातु के 'ज्' को कुत्व 'ग्' और 'खरि च' (८/४/५४) से 'ग्' को चर् 'क्' होता है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७ 1३।८६) से लघूपध गुण है। (२) भोजक: । यहां पूर्वोक्त 'भुज्' धातु से इस सूत्र से 'ण्वुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के 'वु' के स्थान में 'युवोरनाक' (७ 1१1१) से 'अक' आदेश होता है । पूर्ववत् लघूपध गुण है। घञादय: (६) भाववचनाश्च | ११ | प०वि० - भाववचना: १ । ३ च अव्ययपदम् । स०- ब्रुवन्तीति वचना: 'कृत्यल्युटो बहुलम्' (३ । ३ । ११३ ) इति बहुलवचनात् कर्तरि 'ल्युट्' प्रत्ययः । भावस्य वचना इति भाववचनाः (षष्ठीतत्पुरुषः) । अनु० - भविष्यति क्रियायां क्रियार्थायामिति चानुवर्तते । अन्वयः - क्रियार्थायां क्रियायां धातोर्भविष्यति भाववचनाश्च प्रत्ययाः । अर्थ:- क्रियार्थायां क्रियायामुपपदे धातोः परे भविष्यति कालेऽग्रे वक्ष्यमाणा भाववचना घञादयो प्रत्यया अपि भवन्ति । उदा०- (घञ्) पाकाय व्रजति देवदत्तः । ( क्तिन्) भूतये व्रजति ब्रह्मदत्तः । पुष्टये व्रजति यज्ञदत्तः । आर्यभाषा-अर्थ- (क्रियार्थायाम् ) किसी क्रिया के लिये (क्रियायाम् ) कोई क्रिया उपपद होने पर ( धातोः) धातु से परे (भविष्यति) भविष्यत्काल में आगे कहे जानेवाले (भाववचनाः) भाववाची घञ् आदि प्रत्यय (च) भी होते हैं। उदा०- - ( घञ्) पाकाय व्रजति देवदत्तः । देवदत्त पकाने के लिये जाता है । (क्तिन्) भूतये व्रजति ब्रह्मदत्तः । ब्रह्मदत्त भूति-ऐश्वर्य के लिये जाता है । पुष्टये व्रजति यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त पुष्टि के लिये जाता है। सिद्धि - (१) पाक: । पच्+घञ् । पच्+अ । पक्+अ । पाक्+अ । पाक+सु । पाकः । यहां 'पचि' क्रिया के लिये 'व्रजि' क्रिया उपपद होने पर 'डुपचष् पाके' (भ्वा० उ० ) धातु से 'भाव' (३ | ३ | १८) से भाव अर्थ में 'घञ्' प्रत्यय है । 'चजो: कु घिण्यतो : ' (७/३/५२) से पच् के 'च्' को कुत्व 'क' होता है। 'अत उपधायाः' (७।२1११६) से Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् 'पच्’ को उपधावृद्धि होती है। इस सूत्र से भाववचन घञ् प्रत्यय भविष्यत्काल में विधान किया गया है। (२) भूति: । भू+क्तिन् । भू+ति। भूति+सु । भूतिः । 'भू सत्तायाम् (भ्वा०प०)। स्त्रियां क्तिन् (३।३।९४) से भाव अर्थ में क्तिन्' प्रत्यय है। (३) पुष्टि: । पुष्+क्तिन् । पुष्+टि। पुष्टि+सु। पुष्टिः । पुष पुष्टौं (क्रया०प०) धातु से पूर्ववत् क्तिन् प्रत्यय है। 'टुना ष्टुः' (८।४।४२) से ष्टुत्व होता है। अण् (१०) अण् कर्मणि च।१२। प०वि०-अण् ११ कर्मणि ७१ च अव्ययपदम् । अनु०-भविष्यति, क्रियायां क्रियार्थायामिति चानुवर्तते। अन्वय:-क्रियार्थायां क्रियायां कर्मणि च धातोर्भविष्यति अण् । अर्थ:-क्रियार्थायां क्रियायां कर्मणि चोपपदे धातो: परो भविष्यति कालेऽण् प्रत्ययो भवति। उदा०-काण्डलावो व्रजति । गोदायो व्रजति। अश्वदायो व्रजति। कम्बलदायो व्रजति। आर्यभाषा-अर्थ-(क्रियार्थायाम्) किसी क्रिया के लिये (क्रियायाम्) कोई क्रिया (च) और (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (भविष्यति) भविष्यत्काल में (अण्) अण् प्रत्यय होता है। उदा०-काण्डलावो व्रजति। काण्ड (पड़) को काटनेवाला जाता है। गोदायो व्रजति । गौ देनेवाला जाता है। अश्वदायो व्रजति । घोड़ा देनेवाला जाता है। कम्बलदायो व्रजति । कम्बल देनेवाला जाता है। सिद्धि-(१) काण्डलाव: । यहां लवि' क्रिया के लिये व्रजि' क्रिया उपपद होने पर काण्ड कर्म उपपदवाले लून छेदने' (क्रयाउ०) धातु से इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। 'अचोऽञ्णिति' (७।२।११५) से लू' धातु को वृद्धि होती है। (२) गोदायः। यहां ददाति क्रिया के लिये व्रजि क्रिया उपपद होने पर 'गौ' कर्म उपपदवाले डुदाञ् दाने (जु०उ०) धातु से इस सूत्र से 'अण्' प्रत्यय है। 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से दा धातु को 'युक्’ आगम होता है। ऐसे ही- 'अश्वदाय:'। Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०५ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः लृट् (शेषे भविष्यति) (११) लृट् शेषे च।१३। प०वि०-लुट ११ शेषे ७१ च अव्ययपदम् । अनु०-भविष्यति, क्रियायां क्रियार्थायामिति चानुवर्तते । अन्वय:-क्रियार्थायां क्रियायां शेषे च भविष्यति धातोलृट् । अर्थ:-क्रियार्थायां क्रियायामुपपदे शेषे शुद्धे च भविष्यति काले धातो: परो लृट् प्रत्ययो भवति। उदा०-(क्रियार्थायां क्रियायाम्) करिष्यामीति व्रजति देवदत्तः । हरिष्यामीति व्रजति ब्रह्मदत्तः। (शेषे) करिष्यति देवदत्तः। हरिष्यति ब्रह्मदत्तः। आर्यभाषा-अर्थ-(क्रियार्थायां क्रियायाम्) क्रिया के लिये क्रिया उपपद होने पर (च) और (शेषे) शुद्ध भविष्यत्काल में (धातो:) धातु से परे (लुट्) लृट् प्रत्यय होता है। उदा०-(क्रियार्थ क्रिया) करिष्यामीति व्रजति देवदत्त: । मैं अमुक कार्य करूंगा इसलिये देवदत्त जाता है। हरिष्यामीति व्रजति ब्रह्मदत्तः । मैं कष्ट हरण करूंगा इसलिये ब्रह्मदत्त जाता है। (शेष) करिष्यति देवदत्त: । देवदत्त करेगा। हरिष्यति ब्रह्मदत्तः। ब्रह्मदत्त हरण करेगा। सिद्धि-(१) करिष्यामि। कृ+लुट्। कृ+स्य+मिप्। कृ+इट्+स्य+मि। कर+इष्य+मि। करिष्यामि। ___ यहां करोति क्रिया के लिये व्रजि क्रिया उपपद होने पर डुकृञ् करणे (तना०3०) धातु से इस सूत्र से लुट्' प्रत्यय है। 'स्यतासी लुलुटो:' (३।१।३३) से 'स्य' विकरण-प्रत्यय और उसे 'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७।२।३५) से इट् आगम होता है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७ ।३।८४) से कृ' धातु को गुण होता है। (२) करिष्यति। यहां शुद्ध भविष्यत्काल में पूर्वोक्त 'कृ' धातु से इस सूत्र से लुट्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। सत्-आदेशः (शतृ+शानच्) (१२) लृटः सद् वा ।१४। प०वि०-लुट: ६।१ सत् ११ वा अव्ययपदम्। अन्वय:-लुट: स्थाने भविष्यति वा सत्। Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् ___ अर्थ:-लूट: स्थाने भविष्यतिकाले विकल्पेन सत्-संज्ञकौ शतृशानचौ प्रत्ययौ भवत:, पक्षे लुडपि भवति । उदा०-(शत) करिष्यन्तं देवदत्तं पश्य। (शानच्) करिष्यमाणं देवदत्तं पश्य। (लुट्) करिष्यति देवदत्तः। आर्यभाषा-अर्थ-(लूट:) लृट् प्रत्यय के स्थान में (भविष्यति) भविष्यत्काल में (वा) विकल्प से (सत्) सत्-संज्ञक शतृ और शानच् प्रत्यय होते हैं। उदा०-(शतृ) करिष्यन्तं देवदत्तं पश्य । तू कार्य करनेवाले देवदत्त को देख। (शानच्) करिष्यन्तं देवदत्तं पश्य । अर्थ पूर्ववत् है। (लुट्) करिष्यति देवदत्तः । देवदत्त कार्य करेगा। सिद्धि-(१) करिष्यन् । कृ+लुट्। कृ+शतृ। कृ+स्य+अत् । कृ+इट्+स्य+अत् । कर+इष्य+अनुमत् । करिष्य+अन्त् । करिष्यन्+सु । करिष्यन्+० । करिष्यन्। यहां 'डुकृञ् करणे' (तनाउ०) धातु से इस सूत्र से लृट्' प्रत्यय के स्थान में 'शतृ' आदेश है। 'स्यतासी लुलुटो:' (३।१।३३) से 'स्य' विकरण-प्रत्यय, आर्धधातुकस्येड्वलादेः' (७।२।३५) से 'इट्' आगम और आदेशप्रत्यययो:' (८।३।५९) से षत्व होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'कृ' धातु को गुण होता है। 'शत' प्रत्यय के उगित् होने से उगिदचां सर्वनास्थानेऽधातोः' (७।१।७०) से नुम् आगम होता है। (२) करिष्यमाणः । कृ+लट् । कृ+शानच् । कृ+स्य+आन । कृ+इट्+स्य+मुक्+आन। कर+इष्य+म्+आण। करिष्यमाण+सु। करिष्यमाणः । यहां पूर्वोक्त कृ' धातु से इस सूत्र से लूट्' प्रत्यय के स्थान में 'शानच्’ आदेश है। आने मुक् (७।३।८२) से मुक् आगम और आदेशप्रत्यययो:' (८।३।५९) से षत्व तथा 'अट्कुप्वाङ्' (८।४।२) से णत्व होता है। (३) करिष्यति। यहां पूर्वोक्त कृ' धातु से विकल्प पक्ष में लूट के स्थान में सत्-शत, शानच् आदेश नहीं है, अपितु लृट्' प्रत्यय ही है। सिद्धि पूर्ववत् है। लुट् (अनद्यतने) (१३) अनद्यतने लुट्। १५ । प०वि०-अद्यतने ७१ लुट् १।१। स०-न विद्यतेऽद्यतनो यस्मिन् स:-अनद्यतन:, तस्मिन्-अनद्यतने (बहुव्रीहिः)। ) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अनु० - भविष्यति इत्यनुवर्तते । अन्वयः - धातोरनद्यतने भविष्यति लुट् । अर्थ:-धातोः परोऽनद्यतने भविष्यति काले लुट् प्रत्ययो भवति । उदा० - श्वः कर्ता देवदत्तः । श्वो भोक्ता ब्रह्मदत्तः । आर्यभाषा - अर्थ - (धातोः) धातु से (अनद्यतने) आज को छोड़कर (भविष्यति ) शेष भविष्यत्काल में (लुट्) लुट् प्रत्यय होता है । उदा० - श्वः कर्ता देवदत्तः । देवदत्त कल कार्य करेगा। श्वो भोक्ता ब्रह्मदत्तः । ब्रह्मदत्त कल भोजन करेगा। सिद्धि - (१) कर्ता । कृ+लुट् । कृ+तास्+ तिप् । कृ+तास्+डा। कृ+त्+आ । कर्+त्+आ । कर्ता । ३०७ यहां 'डुकृञ् करणे' (तना० उ०) धातु से इस सूत्र से 'लृट्' प्रत्यय है। 'स्यतासी लृलुटोः' (३ । १ । ३३) से 'तास' विकरण- प्रत्यय, 'लुटः प्रथमस्य डारौरसः' (२/४/८५) से तिप्' के स्थान में डा- आदेश 'वा०-डित्यभस्यापि टेर्लोपः' (६ । ४ । १४३) से 'तास' के टि-भाग (आस्) का लोप होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'कृ' धातु को गुण होता है। (२) भोक्ता । भुज्+लुट् । भुज्+तास्+त। भुज्+तास्+डा। भुज्+त्+आ। भुग्+ता। भुक्+ता। भोक्+ता। भोक्ता । यहां 'भुज पालनाभ्यवहारयो:' (रुधा०आ०) धातु से पूर्ववत् 'लुट्' प्रत्यय है। 'चो: कु:' (८।२।३०) से भुज् के ज् को कुत्व ग् और 'खरि च' (८/४ 1५४) से ग् को चर् क् होता है । पुगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८६ ) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। घञ् इति भविष्यत्कालप्रत्ययप्रकरणम् । त्रिकालप्रत्ययप्रकरणम् (१) पदरुजविशस्पृशो घञ् | १६ | प०वि०-पद-रुज-विश-स्पृशः ५ ।१ घञ् १।१ । स०- पदश्च रुजश्च विशश्च स्पृश् च एतेषां समाहारःपदरुजविशस्पृश्, तस्मात् पदरुजविशस्पृश: (समाहारद्वन्द्वः ) । Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३०८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-भविष्यति इति निवृत्तम्। इत उत्तरं त्रिषु कालेषु प्रत्यया भवन्ति । अन्वय:-पदस्पशो धातोर्घञ्। अर्थ:-पदादिभ्यो धातुभ्य: परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-(पद:) पद्यतेऽसौ पाद: । (रुजः) रुजत्यसौ रोग: । (विश:) विशत्यसौ वेश:। (स्पृश्) स्पृशत्यसौ स्पर्श: । आर्यभाषा-अर्थ- (पदस्पृश:) पद, रुज, विश, स्पृश् (धातोः) धातुओं से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(पद) पद्यतेऽसौ पाद: । चलनेवाला चरण (पांव)। (रुज) रुजत्यसौ रोगः। शरीर को भग्न करनेवाला रोग। (विश) विशत्यसौ वेश:। शरीर में प्रविष्ट होनेवाला वेश। (स्पृश्) स्पृशत्यसौ स्पर्श: । शरीर को स्पर्श करनेवाला उपताप (पीड़ा)। सिद्धि-(१) पाद: । पद्+घञ्। पाद्+अ। पाद+सु। पाद: । यहां पद गतौ' (दि०आ०) धातु से इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से पद् धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) रोग: । रुज्+घञ् । रुग्+अ। रोग्+अ। रोग+सु। रोगः । रुजो भङ्गे (तु०प०)। ‘रुज्' धातु के ज्' को 'चजो: कु घिण्ण्यतो:' (७।३।५२) से कुत्व 'ग्' और पुगन्तलघूपधस्य च (७।३।८६) से लघूपध गुण होता है। (३) वेश:। विश प्रवेशने (तु०प०)। पूर्ववत् लघूपध गुण है। (४) स्पर्शः। 'स्पृश संस्पर्शने (तु०प०)। पूर्ववत् लघूपध गुण होता है। यहां 'वा०-स्पृश उपताप इति वक्तव्यम्' (३।३।१६) से 'स्पृश' धातु उपताप अर्थ में है, संस्पर्शन अर्थ में नहीं। घञ् (२) सृ स्थिरे ।१७। प०वि०-सृ ५।१ (लुप्तपञ्चमीकं पदम्) स्थिरे ७।१। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-सृ धातोर्घञ् स्थिरे। अर्थ:-सृ-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति स्थिरे कालान्तरस्थायिनि कर्तरि सति। Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३०६ उदा०-सरतीति सारः। कालान्तरस्थायीत्यर्थः। चन्दनस्य सार इति चन्दनसार: । खदिरस्य सार इति खदिरसारः। आर्यभाषा-अर्थ-(स) सृ (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, यदि इस धातु का कर्ता (स्थिरे) कालान्तर स्थायी हो। उदा०-सरतीति सारः। कालान्तर में अवस्थित रहनेवाला-सार । चन्दनस्य सार इति चन्दनसारः । चन्दन का सार । खदिरस्य सार इति खदिरसारः । खैर का सार। सिद्धि-सारः । सृ+घञ् । सार्+अ। सार+सु । सारः । यहां स गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। 'अचो णिति (७।२।११५) से सृ' धातु को वृद्धि होती है। घञ् (भावे) (३) भावे|१८| प०वि०-भावे ७।१।। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-भावे धातोर्घञ्। अर्थ:-भावे धात्वर्थमात्रे वाच्ये धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-पचनं पाक: । त्यजनं त्याग: । रञ्जनं रागः । आर्यभाषा-अर्थ-(भावे) धात्वर्थमात्र के कथन में (धातो:) धातुमात्र से (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-पचनं पाक: । पकाना। त्यजनं त्यागः। छोड़ना। रञ्जनं रागः। रज्जन करना (रंगना)। सिद्धि-(१) पाक: । पच्+घञ् । पक्+अ। पाक्+अ। पाक+सु। पाकः । यहां डुपचष् पाके' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। जो: कु घिण्ण्यतो:' (७।३।५२) से पच् के 'च्' के कुत्व क' होता है। अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'पच्' को उपधावृद्धि होती है। (२) त्यागः । 'त्यज हानौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । (३) राग: । रज्+घञ्। रज्+अ। रग्+अ। राग+अ। राग+सु। रागः । यहां रज रागे' (भ्वा०3०)। घनि च भावकरणयोः' (६।४।२७) से ‘रज्ज्' के अनुनासिक लोप और 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से उपधावृद्धि होती है। Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अकर्तृकारकभावप्रकरणम् घञ् (१) अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्।१६। प०वि०-अकर्तरि ७१ च अव्ययपदम्, कारके ७१ संज्ञायाम्। स०-न कर्ता इति अकर्ता, तस्मिन्-अकर्तरि (नञ्तत्पुरुषः) । अनु०-भावे इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकीर च कारके धातोर्घञ् संज्ञायाम्। - अर्थ:-अकरि=कर्तृभिन्ने कारकेऽपि वर्तमानाद् धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां विषये। उदा०-प्रास्यन्ति यमिति प्रास: । प्रसीव्यन्ति यमिति प्रसेव: । आहरन्ति यस्माद् रसमिति आहारः। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता के भिन्न (कारके) कारक में (च) भी (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा विषय हो। उदा०-प्रास्यन्ति यमिति प्रास: । जिसको फैकते हैं (भाला)। प्रसिव्यन्ति यमिति प्रसेवः । जिसको सीमते हैं (थैला)। आहरन्ति यस्माद् रसमिति आहारः । जिससे रस ग्रहण करते हैं (भोजन)। सिद्धि-(१) प्रासः। प्र+अस्+घञ्। प्र+आस्+अ। प्रास+सु । प्रासः। यहां 'असु क्षेपणे (दि०प०) धातु से कर्म कारक में घञ्' प्रत्यय है। अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'अस्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) प्रसेवः । प्र+सिव्+घञ् । प्र+सेक्+अ। प्रसेव+सु। प्रसेवः । यहां प्र' उपसर्गपूर्वक षिवु तन्तुसन्ताने (दि०प०) धातु से इस सूत्र से कर्म कारक में 'घञ्' प्रत्यय है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'सिव्' धातु को लघूपध गुण होता है। (३) आहारः । आङ्+ह+घञ् । आ+हार्+अ। आहार+सु। आहारः । यहां आङ् उपसर्गपूर्वक 'हर हरणे' (भ्वा०3०) धातु से इस सूत्र से अपादान कारक में घञ्' प्रत्यय है। 'अचो णिति (७।२।११५) से 'ह' धातु को वृद्धि होती है। विशेष-अनुवृत्ति:-यहां से आगे 'भावे' और 'अकर्तरि च कारके' की अनुवृत्ति 'आक्रोशे नज्यनिः' (३।३।११२) तक है। प्रत्येक अनुवृत्ति सन्दर्भ में इनकी अनुवृत्ति नहीं लिखी जायेगी। Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ घञ् (परिमाणाख्यायाम् ) तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (२) परिमाणाख्यायां सर्वेभ्यः | २० | प०वि०-परिमाण-आख्यायाम् ७ । १ सर्वेभ्य: ५।३। स०- परिमाणस्य आख्या इति परिमाणाख्या, तस्याम् - परिमाणाख्यायाम् (षष्ठीतत्पुरुषः) । कारा: । ३११ अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते । अर्थ:- अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्यः सर्वेभ्यो धातुभ्यः परो घञ् प्रत्ययो भवति, परिमाणाख्यायां गम्यमानायाम् । उदा०-एकस्तण्डुलनिश्चाय: । द्वौ शूर्पनिष्पावौ । द्वौ कारौ । त्रयः आर्यभाषा-अर्थ- (अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (सर्वेभ्यः) सब धातुओं से परे (घञ् ) घञ् प्रत्यय होता है, यदि वहां ( परिमाणाख्यायाम् ) परिमाण = संख्या का कथन हो । उदा०- - एकस्तण्डुलनिश्चाय: । एक तण्डुल - राशि । द्वौ शूर्पनिष्पावौ । दो छाज शुद्ध किये हुये तण्डुल । द्वौ कारौ । धान्य आदि के दो विक्षेप (बरसाना) । त्रयः कारा: । धान्य आदि के तीन विक्षेप ( बरसाना) । सिद्धि - (१) निश्चाय: । निस्+चि+घञ् । निस्+चै+अ । निश्चाय+सु । निश्चाय: । यहां 'निस्' उपसर्गपूर्वक 'चिञ् चयनें' (स्वा०3०) धातु से इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है । 'प्रहवृदृनिश्चिगमश्च' (३1३1५८) से 'अप्' प्रत्यय प्राप्त था। 'अचो णिति' (७ 1२1११५) से चि' धातु को वृद्धि होती है। निश्चीयते = राशीक्रियते इति निश्चायः=राशिः। यहां कर्मकारक में 'घञ्' प्रत्यय है । (२) निष्पावः । निस्+पू+घञ् । निस्+पौ+अ। निः+पाव्+अ । निष्+पाव । निष्पाव+सु । निष्पावः । यहां 'निस्' उपसर्गपूर्वक 'पूञ पवने' (क्रया० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय। 'ऋदोरप्' (३।३।५७) से 'अप्' प्रत्यय प्राप्त था । 'अचो ञ्णिति' (७1२1११५) से 'पू' धातु को वृद्धि होती है। 'इदुपदुपधस्य चाप्रत्ययस्य' (८ | ३ | ४१ ) से विसर्जनीय को षत्व होता है । निष्यते यः सः - निष्पावः = तण्डुलादि: । यहां कर्म कारक में 'घञ्' प्रत्यय है। (३) कार: ॥ यहां 'कृ विक्षेपे (तु०प०) धातु से इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'ऋदोरप्' (३।३।५७) से 'अप्' प्रत्यय प्राप्त था । 'अचो ञ्णिति' (७ । २ । ११५ ) से 'कृ' Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् धातु को वृद्धि होती है। कीर्यते विविधं क्षिप्यते य: स:-कारः तण्डुलादिः । यहां कर्म कारक में घञ्' प्रत्यय है। विशेष-परिमाण-यहां परिमाण से संख्या का ग्रहण किया जाता है, प्रस्थ (सेर) आदि का नहीं। संख्या भी एक परिमाण है। घञ् __ (३) इङश्च ।२१। प०वि०-इङ: ५ १ च अव्ययपदम्। स०-घञ् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् इङ्-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-अधीयते य: स:-अध्याय: । उपेत्याधीते यस्मात् स:-उपाध्यायः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (इङ:) इङ् धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-अधीयते य: स:-अध्याय: । जो पढ़ा जाता है वह-अध्याय। उपेत्याधीते यस्मात् स:-उपाध्याय: । शिष्य जिसके समीप जाकर पढ़ता है वह-उपाध्याय। सिद्धि-(१) अध्याय: । अधि+इड्+घञ् । अधि+ऐ+अ। अधि+आय्+अ । अध्य्+आय। अध्याय+सु। अध्याय:। यहां नित्य अधि उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने (अ०दा०) धातु से इस सूत्र से घञ्' प्रत्यय है। 'एरच्' (३।३।५६) से 'अच्' प्रत्यय प्राप्त था। 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'इ' धातु को वृद्धि होती है। एचोऽयवायावः' (६।१।७५) से 'आय' आदेश होता है। 'इको यणचि (६ १/७४) से 'यण' आदेश होता है। (२) उपाध्याय: । उप और अधि उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त इङ्' धातु से पूर्ववत् । उप+अध्याय: उपाध्याय:। घञ् (४) उपसर्गे रुवः।२२। प०वि०-उपसर्गे ७१ रुव: ५।१ । अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च उपसर्गे रुवो धातोर्घञ् । Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३१३ अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानात् सोपसर्गाद् रु-धातोः परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा० - संरावः । उपरावः । आर्यभाषा- अर्थ - (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (उपसर्गे) सोपसर्ग (रुव:) रु-धातु से परे (घञ् ) घञ् प्रत्यय होता है। उदा० - संरूयते य: स:- संरावः । मिलकर किया जानेवाला शब्द (शोर) । उपरूयते यः सः-उपराव:। पास में आकर किया जानेवाला शब्द ( कलह ) । सिद्धि- (१) संरावः । सम् + रु+घञ् । सग्+रौ +अ । सम्+राव्+अ । संराव+सु । संरावः । 1 यहां 'सम्' उपसर्गपूर्वक 'रु शब्दे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है 'ऋदोरप्' (३।३।२७) से 'अप्' प्रत्यय प्राप्त था । 'रु' धातु को पूर्ववत् वृद्धि और 'आव्' आदेश होता है। (२) उपरावः । उप उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'रु' धातु से पूर्ववत् । घञ् (५) समि युद्रुदुवः ॥ २३ ॥ प०वि०-समि ७ । १ यु-दु-द्रुवः ५ ।१ । सo - युश्च दुश्च द्रुश्च एतेषां समाहारः - युदुद्रु तस्मात् - युदुद्रुवः (समाहारद्वन्द्वः) । अनु० - घञ् इत्यनुवर्तते । अन्वयः - अकर्तरि कारके भावे च समि युदुद्रुवो धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्य: सम्- पूर्वेभ्यो युदुद्रुभ्यो धातुभ्यः परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा० - (युः) संयूयते = मिश्रीक्रियते यः सः संयावः । (दुः) संदावः । (दुः ) संद्रावः । आर्यभाषा - अर्थ - (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न ( कारके) कारक में (च) और भाव अर्थ में विद्यमान (समि) सम् उपसर्गपूर्वक (युदुद्रुव:) यु, दु, द्रु (धातोः) धातुओं से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है । उदा० -(यु) संयूयते = मिश्रीक्रियते यः स संयावः । हलवा । (दु) संदावः । मिलकर दौड़ना । ( ) संद्राव: । मिलकर दौड़ना । Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) संयावः । सम्+यु+घञ् । सम्+यो+अ। सम्+या+अ। संयाव+सु । संयावः। यहां सम्' उपसर्गपूर्वक 'यु मिश्रणेऽमिश्रणे च' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अचो मिति (७।२।११५) से 'यु' धातु को वृद्धि होती है। (२) संदावः । 'दु गतौ (भ्वा०प०) पूर्ववत् । (३) संद्राव: । द्रु गतौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । घञ् (६) श्रिणीभुवोऽनुपसर्गे।२४। प०वि०-श्रि-णी-भुव: ५।१ अनुपसर्गे ७१। स०-ख्रिश्च णीश्च भूश्च एतेषां समाहार:-श्रिणीभु, तस्मात्-श्रिणीभुव: (समाहारद्वन्द्वः) । न विद्यते उपसर्गो यस्य स:-अनुपसर्गः, तस्मिन् अनुपसर्गे (बहुव्रीहिः)। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकीर कारके भावे चानुपसर्गे श्रिणीभुवो धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्योऽनुपसर्गेभ्य: श्रिणीभूभ्यो धातुभ्य: परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-(श्रि:) श्रायः। (नी:) नायः। (भूः) भावः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे भाव अर्थ में विद्यमान (अनुपसर्गे) उपसर्ग से रहित (श्रिणीभुव:) श्रि, णी, भू (धातो:) धातुओं से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(श्रि) श्राय: । सेवा करना। (नी) नाय: । देशान्तर में पहुंचना। (भू) भावः । सत्ता होना। सिद्धि-(१) श्राय: । श्रि+घञ् । श्रे+अ। श्राय+अ। श्राय+सु। श्रायः । यहां उपसर्गरहित श्रियं सेवायाम्' (भ्वा०उ०) धातु से भाव में इस सूत्र से घञ्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से शि' धातु को वृद्धि होती है। (२) नाय: । 'णी प्रापणे (भ्वा०उ०) पूर्ववत् । (३) भाव: । 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१५ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः घ (७) वौ क्षुश्रुवः।२५। प०वि०-वौ ७१ क्षुश्रुव: ५।१ । स०-क्षुश्च श्रुश्च एतयो: समाहार:-क्षुश्रु, तस्मात्-क्षुश्रुवः (समाहारद्वन्द्व:)। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च वि-पूर्वाभ्यां क्षुश्रुभ्यां धातुभ्यां घम् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाभ्यां वि-पूर्वाभ्यां क्षुश्रुभ्यां धातुभ्यां परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-(क्षुः) विक्षाव: । (श्रुः) विश्रावः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकतरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (वौ) वि उपसर्गपूर्वक (क्षुश्रुव:) क्षु, श्रु (धातो:) धातुओं से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(क्षु) विक्षाव: । खांसना। (श्रु) विश्राव: । प्रसिद्ध होना। सिद्धि-(१) विक्षावः । वि+क्षु+घञ्। वि+क्षौ+अ। वि+क्षाव्+अ। विक्षाव+सु। विक्षाव:। यहां वि उपसर्गपूर्वक टुक्षु शब्दे' (अदा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। अचो णिति' (७।२।११५) । 'क्षु' धातु को वृद्धि होती है। (२) विश्रावः । श्रु श्रवणे (भ्वा०प०) पूर्ववत् । घञ् (८) अवोदोर्नियः।२६। प०वि०-अव-उदो: ७।२ निय: ५।१। स०-अवश्च उच्च तौ-अवोदौ, तयो:-अवोदो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च अवोदोर्नियो धातोर्घञ्।। अर्थ:-अकीर कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् अव-उत्पूर्वाद् नी-धातो: परो घञ् भवति। उदा०-(अव:) अवनायः । (उत्) उन्नायः । Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(अकतरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और भाव अर्थ में विद्यमान (अवोदो:) अव और उत् उपसर्गपूर्वक (निय:) नी (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(अव) अवनायः। अवनति करना। (उत्) उन्नाय: । उन्नति करना। सिद्धि-(१) अवनायः । अव+नी+घञ् । अव+नै+अ। अव+वाय+अ। अवनाय+सु। अवनायः। यहां अव उपसर्गपूर्वक ‘णी प्रापणे' (भ्वा०उ०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से नी' धातु को वृद्धि होती है। (२) उन्नाय: । उत् उपसर्गपूर्वक 'नी' धातु से पूर्ववत् । घञ् (६) प्रे द्रुस्तुस्रुवः ।२७। प०वि०-प्रे ७।१ द्रु-स्तु-स्रुव: ५।१। स०-द्रुश्च स्तुश्च स्रुश्च एतेषां समाहार:-द्रस्तुत्रु, तस्मात्-द्रस्तुस्रुव: (समाहारद्वन्द्वः)। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च प्रे द्रुस्तुस्रुवो धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्य: प्र-पूर्वेभ्यो द्रुस्तुत्रुभ्यो धातुभ्य: परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-(दुः) प्रद्राव: । (स्तु:) प्रस्ताव: । (स्रुः) प्रस्राव: । आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (H) प्र-उपसर्गपूर्वक (दुस्तुनुव:) दु, स्तु, त्रु (धातो:) धातुओं से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(हु) प्रद्राव: । पिघलना। (स्तु) प्रस्तावः । पेश करना। (खु) प्रस्रावः । झरना। सिद्धि-(१) प्रद्राव: । प्र+दु+घञ् । प्र+द्रौ+अ । प्र+द्राव्+अ । प्रद्राव+सु । प्रद्राव: । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक दु गतौ' (भ्वा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'घ' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से द्रु' धातु को वृद्धि होती है। (२) प्रस्ताव: । 'ष्टुञ स्तुतौ' (अदा०उ०) पूर्ववत् । (३) प्रत्राव: । त्रु गतौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत्। Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३१७ घञ् (१०) निरभ्योः पूल्वोः।२८। प०वि०-निर्-अभ्यो: ७।२। पू-ल्वो: ६ ।२ (पञ्चम्यर्थे)। स०-निस् च अभिश्च तौ-निरभी, तयो:-निरभ्योः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। पूश्च लूश्च तौ-पूल्वौ, तयो:-पूल्वो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकीर कारके भावे च निरभ्यो: पूलूभ्यां धातुभ्यां घञ्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाभ्यां यथासंख्यं निर्-अभि पूर्वाभ्यां पू-लूभ्यां धातुभ्यां परो घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-(निस्+पू:) निष्पूयते शूर्पादिभिरिति निष्पाव: कोशी धान्यविशेषः । (अभि+लू:) अभिलावः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकतरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान यथासंख्य (निरभ्यो:) निस् और अभि उपसर्गपूर्वक (पूल्वो:) पू. लू (धातो:) धातुओं से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(निस्+पू) निष्पूयते शूर्पादिभिरिति निष्पाव: कोशी धान्यविशेषः । जो शूर्प-छाज आदि से निश्चितत: शुद्ध किया जाता है वह निष्पाव-कोशी नामक धान्यविशेष । (अभि+लू) अभिलाव: । अभिमुख काटा जानेवाला सस्य आदि। सिद्धि-(१) निष्पावः । निस्+पू+घञ्। निस्+पौ+अ। नि:+पाव। निष्पाव+सु । निष्पावः। यहां 'निस्' उपसर्गपूर्वक पूङ् पवने' (भ्वा०आ०) तथा पूञ् पवने (क्रया उ०) धातु से इस सूत्र से कर्म कारक में घञ्' प्रत्यय है। 'अचो मिति (७।२।११५) से 'पू' धातु को वृद्धि होती है। 'ईदुदुपधस्य चाप्रत्ययस्य' (८।३।४१) से षत्व होता है। (२) अभिलाव: । अभि उपसर्गपूर्वक लूञ् छेदने' (क्रयाउ०) पूर्ववत् । घञ् (११) उन्न्योम्रः ।२६। प०वि०-उत्-न्यो: ७ ।२ ग्र: ५।१ । स.-उच्च निश्च तौ-उन्नी, तयो:-उन्नयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३१८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे च उन्न्यो? धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् उत्-नी पूर्वाद् गृ-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-(उत्) उद्गार: समुद्रस्य। (नि) निगारो देवदत्तस्य । आर्यभाषा-अर्थ- (अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (उन्न्यो :) 'उत्' और 'नि' उपसर्गपूर्वक (ग्रः) गृ (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(उत्) उद्गार: समुद्रस्य । समुद्र का अति प्रवृद्ध शब्द। (नि) निगारो देवदत्तस्य । देवदत्त का भक्षण करना (निगलना)। सिद्धि-(१) उद्गारः । उत्+गृ+घञ् । उत्+गार+अ। उद्गार+सु। उद्गारः । यहां उत्' उपसर्गपूर्वक र शब्दे' (क्रया०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से घञ्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'गृ' धातु को वृद्धि होती है। (२) निगारः । नि' उपसर्गपूर्वक निगरणे (तु०प०) पूर्ववत् । घञ् (१२) कृ धान्ये ।३०। प०वि०-कृ ५ ।१ (लुप्तपञ्चमीनिर्देश:) धान्ये ७।१। अनु०-घञ्, उन्न्योरिति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च धान्ये उन्न्यो: कृ-धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे धान्ये च विषये वर्तमानाद् उत्-नीपूर्वात् कृ-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-(उत्) उत्कारो धान्यस्य। (नि) निकारो धान्यस्य । आर्यभाषा-अर्थ- (अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (धान्ये) धान्य विषय में विद्यमान (उन्न्योः ) उत् और नि उपसर्गपूर्वक (कृ) कृ (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(उत्) उत्कारो धान्यस्य । धान्य का ऊपर को फैंकना। (नि) निकारो धान्यस्य । धान्य का नीचे फैकना (बरसाना)।। सिद्धि-(१) उत्कारः । उत्+कृ+घञ् । उत्+का+अ। उत्कार+सु। उत्कारः। यहां उत्' उपसर्गपूर्वक कृ विक्षेपे' (तु०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। (२) निकारः । नि' उपसर्गपूर्वक 'कृ' धातु से पूर्ववत् । Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (१३) यज्ञे समि स्तुवः | ३१ | प०वि० - यज्ञे ७ । १ समि ७ । १ स्तुव: ५ । १ । अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे च यज्ञे समि स्तुवो धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे यज्ञे च विषये सम्-पूर्वात् स्तु-धातोः परो घञ् प्रत्ययो भवति । घञ् ३१६ उदा०-संस्तावश्छन्दोगानाम् । समेत्य स्तुवन्ति यस्मिन् देशे छन्दोगा: स देशः संस्ताव इत्युच्यते । आर्यभाषा- अर्थ - (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (यज्ञे) यज्ञविषय में विद्यमान ( समि) सम् उपसर्गपूर्वक (स्तुव:) स्तु (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-संस्तावश्छन्दोगानाम् । जहां सामगान करनेवाले ऋत्विग् लोग मिलकर स्तुतिगान करते हैं वह स्थान 'संस्ताव' कहाता है। सिद्धि - (१) संस्ताव: । सम्+स्तु+घञ् । सम्+स्तौ +अ । संस्ताव+सु । संस्तावः । यहां सम् उपसर्गपूर्वक ष्टुञ् स्तुतौं' (अदा० उ०) धातु से अधिकरण कारक में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है । 'अचो ञ्णिति' (७ । २ । ११५ ) से 'स्तु' धातु को वृद्धि होती है। घञ् (१४) प्रे स्त्रोऽयज्ञे । ३२ | प०वि० - प्रे ७ । १ स्त्र: ५ ।१ अयज्ञे ७ |१ | स०-न यज्ञ इति अयज्ञः तस्मिन् अयज्ञे ( नञ्तत्पुरुषः ) । अनु०- घञ् इत्यनुवर्तते अन्वयः - अकर्तरि कारके भावे चायज्ञे प्रे स्त्रो धातोर्घञ् । अर्थ:- अकर्तरि कारके भावे चार्थे यज्ञवर्जित विषये वर्तमानात् प्र-पूर्वात् स्तृ-धातोः परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-शङ्खप्रस्तारः । आर्यभाषा - अर्थ - (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अयज्ञे ) यज्ञ विषय से रहित (प्र) 'प्र' उपसर्गपूर्वक (स्त्रः) स्तृ (धातोः) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-शङ्खप्रस्तारः । शङ्खध्वनि का विस्तार। सिद्धि-(१) प्रस्तारः । प्र+स्तृ+घञ् । प्रस्ता +अ। प्रस्तार+सु। प्रस्तारः। यहां प्र' उपसर्गपूर्वक 'स्तृञ आच्छादने (क्रयाउ०) धातु से भाव में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'स्तृ' धातु को वृद्धि होती है। घञ् (१५) प्रथने वावशब्दे ।३३। प०वि०-प्रथने ७१ वौ ७।१ अशब्दे ७।१। स०-न शब्द इति अशब्द:, तस्मिन् अशब्दे (नञ्तत्पुरुषः) । अनु०-घञ्, स्त्र इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे चाशब्दे प्रथने वौ स्त्रो धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे शब्दवर्जिते प्रथने च विषये वि-पूर्वात् स्तृ-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-पटस्य विस्तारः। आर्यभाषा-अर्थ- (अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अशब्दे) शब्द को छोड़कर (प्रथने) विस्तार विषय में (वौ) वि-उपसर्गपूर्वक (स्त्र:) स्तृ (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-पटस्य विस्तारः । कपड़े का फैलाव। सिद्धि-(१) विस्तारः । वि+स्तृ+घञ्। विस्तार+अ। विस्तार+सु। विस्तारः । यहां वि' उपसर्गपूर्वक 'स्तृञ् आच्छादने (क्रया०उ०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'स्तृ' धातु को वृद्धि होती है। घञ् (१६) छन्दोनाम्नि च।३४। प०वि०-छन्दोनाम्नि ७।१ च अव्ययपदम् । स०-छन्दसो नाम इति छन्दोनाम, तस्मिन्-छन्दोनाम्नि (षष्ठीतत्पुरुष:)। अनु०-घञ्, स्त्र:, वौ इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकीर कारके भावे च छन्दोनाम्नि वौ स्त्रो धातोर्घञ् । Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३२१ अर्थ:-अकर्तरि च कारके भावे चार्थे छन्दोनाम्नि च विषये वर्तमानाद् वि-पूर्वात् स्तृ-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-विष्टारपङ्क्तिश्छन्दः । विष्टारबृहती छन्दः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में (च) तथा (छन्दोनाम्नि) छन्दोनाम विषय में विद्यमान (वौ) वि-उपसर्गपूर्वक (स्त्र:) स्तृ (धातो:) धातु से परे (घञ्) पञ् प्रत्यय होता है। ___ उदा०-विष्टारपङ्क्तिश्छन्दः । विष्टारपङ्क्ति नामक एक वैदिक छन्द है। विष्टारबहती छन्दः । विष्टारबहती नामक एक वैदिक छन्द है। सिद्धि-विष्टारः। विस्तृ+घञ् । वि+स्तार+अ। वि+ष्टा+अ। विष्टार+सु। विष्टारः। यहां 'वि' उपसर्गपूर्वक 'स्तृञ् आच्छादने (क्रयाउ०) धातु से छन्दोनाम विषय में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। अचो णिति (७।२।११५) से स्तु' धातु को वृद्धि होती है। 'छन्दोनाम्नि च' (८।३।९४) से षत्व और 'ष्टुना ष्टुः' (८।४।४०) से टुत्व होता है। विशेष-छन्द-विष्टारपङ्क्तिरन्त:' (छन्दशास्त्र ३।४२) के प्रमाण से जिस छन्द के मध्य में दो पाद जगती छन्द के और आदि तथा अन्त के दो पाद गायत्री छन्द के होते हैं, उसे विष्टारपक्ति छन्द कहते हैं। जैसे : आने तव श्रवो यवो, महि भ्राजन्ते अर्चयो विभावसो। बृहद् भानो शवसा वाजमुक्थ्यं, दधासि दाशुषे कवे।। (ऋ० १० ११४०।१) विष्टारबृहती छन्द का पिंगलच्छन्दशास्त्र में उल्लेख नहीं है। घञ् (१७) उदि ग्रहः ।३५। प०वि०-उदि ७ १ ग्रह: ५।१ । अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च उदि ग्रहो धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् उत्पूर्वाद् ग्रह-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-उद्ग्राह:। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (उदि) उत् उपसर्गपूर्वक (ग्रह:) ग्रह (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-उद्ग्राहः । उत्कृष्ट विद्यादि गुण ग्रहण करना। सिद्धि-उग्राहः । उत्+ग्रह+घञ् । उत्+ग्राह+अ। उद्ग्राह+सु। उद्ग्राहः । यहां उत्' उपसर्गपूर्वक 'ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से ग्रह् धातु को उपधावृद्धि होती है। घ __ (१८) समि मुष्टौ।३६। प०वि०-समि ७।१ मुष्टौ ७।१। अनु०-घञ्, ग्रह इति चानुवर्तते। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे मुष्टौ च विषये सम्-पूर्वाद् ग्रह्-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-अहो मल्लस्य संग्राह: । अहो मुष्टिकस्य संग्राहः । आर्यभाषा-अर्थ- (अकर्तरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे भाव अर्थ में विद्यमान तथा (मुष्टौ) मुट्ठी विषय में (समि) सम् उपसर्गपूर्वक (ग्रह:) ग्रह (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-अहो मल्लस्य संग्राहः । पहलवान की मुट्ठी की पकड़ कमाल की है। अहो मुष्टिकस्य संग्राह: । मुक्केबाज की पकड़ आश्चर्यजनक है। सिद्धि-संग्राहः । सम्+ग्रह+घञ् । सम्+ग्राह+अ। संग्राह+सु । संग्राहः । यहां 'सम्उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'ग्रह' धातु से भाव में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। पूर्ववत् उपधावृद्धि होती है। घञ् (१६) परिन्योर्नीणो ताभ्रेषयोः ।३७ । प०वि०-परि-न्योः ७१२ नी-इणोः ६।२ (पञ्चम्यर्थे) द्यूतअभ्रेषयो: ७।२। स०-परिश्च निश्च तौ परिनी, तयो:-परिन्यो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व)। नीश्च इण् च तौ नीणौ, तयो:-नीणो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । द्यूतं चाभ्रेषश्च तौ द्यूताभेषौ, तयो:-छूताभ्रेषयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । ___अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ घञ् । तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३२३ अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे च द्यूताभ्रेषयोः परिन्योर्नीण्भ्यां धातुभ्यां अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे यथासंख्यं द्यूताभ्रेषयोविषययोर्यथासंख्यं च परि-निपूर्वाभ्यां नी-इण्भ्यां धातुभ्यां परो घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०- ( द्यूतम् ) परिणायेन शारान् हन्ति शकुनि: । (अभ्रेषः ) एषोऽत्र न्यायः । आर्यभाषा - अर्थ - (अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान, यथासंख्य (द्यूताभ्रेषयोः) द्यूत और अभ्रेष= यथाप्राप्त करने विषय में यथासंख्य (परिन्योः) 'परि' और 'नी' उपसर्गपूर्वक (नीणोः) 'नी' और 'इण्' धातु से (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-1 (द्यूत) परिणायेन शारान् हन्ति शकुनि: । शकुनि सब ओर प्राप्ति से द्यूत-क्रीडा के पासों को रोकता है। (अभ्रेष) एषोऽत्र न्याय: । यहां यह यथाप्राप्त (ठीक) है । अभ्रेण = प्रशस्त आचरण, यथाप्राप्तकरण । सिद्धि- (१) परिणायः । परि+नी+घञ् । परि+नै+अ। परि+नाय्+अ । परिणाय + सु । परिणायः । यहां परि' उपसर्गपूर्वक 'णी प्रापणे' धातु से द्यूतक्रीडा विषय में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७।२1११५) से नी' धातु को वृद्धि होती है। 'उपसर्गादसमासेऽपि णोपदेशस्य' (८/४/१४) से णत्व होता है। (२) न्याय: । नि+इण्+घञ् । नि+ऐ+अ । नि+आय् +अ । न्याय+सु । न्यायः । यहां 'नि' उपसर्गपूर्वक 'इण् गतौ' (अदा०प०) धातु से अभ्रेष = उचित आचरण विषय में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७/२ 1११५ ) से 'इ' धातु को वृद्धि होती है ! घञ्- (२०) परावनुपात्यय इणः | ३८ । प०वि०- परौ ७। १ अनुपात्यये अनुपात्यये ७।१ इणः ५1१ 1 क्रमप्राप्तस्यानतिपातोऽनुपात्यय:, तस्मिन् अनुपात्यये । परिपाटीत्यर्थः । अनु०- घञ् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे चानुपात्यये पराविणो धातोर्घञ् । Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ :- अकर्तरि कारके भावे चार्थे अनुपात्यये च विषये वर्तमानात् परि-पूर्वादिण्-धातोः परो घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-तव पर्याय: । मम पर्याय: 1 आर्यभाषा - अर्थ - (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान तथा ( अनुपात्यये ) परिपाटी विषय में (परौ ) परि-उपसर्गपूर्वक (इण:) इण् धातु से (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा० - तव पर्याय: । तेरी परिपाटी बारी है। मम पर्याय: | मेरी परिपाटी= बारी है। सिद्धि-पर्यायः। परि+इण्+घञ् । परि+ऐ+अ। परि+आय् +अ । पर्याय+सु । पर्यायः । यहां 'परि' उपसर्गपूर्वक 'इण् गतौं' ( अदा०प०) धातु से अनुपात्यय = प = परिपाटी विषय में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७ । २ । ९९५) से 'इ' धातु को वृद्धि होती है। घञ् (२१) व्युपयोः शेतेः पर्याये । ३६ । प०वि०-वि-उपयोः ७ । २ शेते: ५ ।१ पर्याय ७ । १ । स०- विश्च उपश्च तौ - व्युपौ तयो: - व्युपयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे च पर्याय व्युपयोः शेतेर्धातोर्घञ् । अर्थ:- अकतीर कारके भावे चार्थे पर्याय च विषये वर्तमानाद् वि-उपपूर्वात् शीङ् - धातोः परो घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०- (वि.) तव विशाय: । मम विशाय: । (उप) तव राजोपशाय: । आर्यभाषा-अर्थ- (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (पययि) पर्याय = परिपाटी विषय में विद्यमान (व्युपयोः) 'वि' और 'उप' उपसर्गपूर्वक (शेते:) शीङ् (धातोः) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०- - (वि) तव विशाय: । तेरा शयन का पर्याय है। मम विशाय: । मेरा शयन का पर्याय है । (उप) तव राजोपशाय: । तेरा राजा के समीप शयन का पर्याय है। पर्याय =बारी । Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२५ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३२५ घञ् (२२) हस्तादाने चेरस्तेये।४०। प०वि०-हस्त-आदाने ७१ चे: ५।१ अस्तेये ७।१। स०-हस्तेनाऽऽदानमिति हस्तादानम्, तस्मिन्-हस्तादाने (तृतीयातत्पुरुष:) । न स्तेयमिति अस्तेयम्, तस्मिन्-अस्तेये (नञ्तत्पुरुष:)। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे चास्तेये हस्तादाने चेर्धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे स्तेयवर्जिते हस्तादाने च विषये वर्तमानात् चि-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-पुष्पप्रचाय: । फलप्रचायः । आर्यभाषा-अर्थ-(कतीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (अस्तेये) चोरी को छोड़कर (हस्तादाने) हाथ से ग्रहण करना विषय में (चे:) चि (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-पुष्पप्रचाय: । हाथ से फूल ग्रहण करना। फलप्रचाय:। हाथ से फल ग्रहण करना। सिद्धि-प्रचाय: । प्र+चि+घञ् । प्र+चै+अ। प्र+चाय्+अ। प्रचाय+सु । प्रचायः । यहां प्र' उपसर्गपूर्वक चित्र चयने (स्वा०उ०) धातु से परे हस्तादान विषय में घञ्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'चि' धातु को वृद्धि होती है। घञ्(२३) निवासचितिशरीरोपसमाधानेष्वादेश्च कः ।४१। प०वि०-निवास-चिति-शरीर-उपसमाधानेषु ७।३ आदे: ६।१ च अव्ययपदम्, क: १।१। स०-निवासश्च चितिश्च शरीरं च उपसमाधानं च तानिनिवास उपसमाधानानि, तेषु-निवास०उपसमाधानेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-घञ्, चेः, इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च निवासचितिशरीरोपसमाधानेषु चेर्धातोर्घञ्। Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-अकीर कारके भावे चार्थे निवासचितिशरीरोपसमाधानेषु चार्थेषु वर्तमानात् चि-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति, चिधातोरादेश्चकारस्य स्थाने च ककारादेशो भवति। उदा०- (निवास:) चिखल्लिनिकाय:। (चिति:)आकायमग्नि चिन्वीत । (शरीरम्) अनित्यकाय: । (उपसमाधानम्) महागोमयनिकाय: । चिति: चयनम् । उपसमाधानम्=राशीकरणम् । ___ आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (निवास उपसमाधानेषु) निवास, चिति, शरीर, उपसमाधान अर्थों में विद्यमान (चे.) चि (धातो.) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है (च)और (आदे:) 'चि' धातु के आदि चकार के स्थान में (क:) ककार आदेश होता है। उदा०-(निवास) चिखल्लिनिकायः। यह चिखल्लि जनपद का निवास ग्राम है। (चिति) आकायमग्निं चिन्वीत। जिसमें अग्नि का चयन किया जाता है, उस यज्ञकुण्ड में अग्नि का आधान करे। (शरीर) अनित्यकाय: । काय: शरीर अनित्य है। (उपसमाधान) महागोमयनिकाय: । बिखरे हुये गोमयों (गोबर) का एकत्र राशीकरण। सिद्धि-(१) निकाय: । नि+चि+घञ् । नि+चै+अ। नि+काय+अ। निकाय+सु। निकायः। यहां नि' उपसर्गपूर्वक 'चिञ् चयने (स्वा०उ०) धातु से अधिकरण कारक में तथा अर्थ में इस सूत्र से घञ्' प्रत्यय है। 'अचो मिति' (७।२।११५) से चि' धातु को वृद्धि होती है। इसी सूत्र से चि' धातु के 'च' के स्थान में 'क' आदेश होता है। (२) आकाय: । यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त चि' धातु से अधिकरण कारक में तथा चिति=इष्टका-चयन अर्थ में इस सूत्र से घञ्' प्रत्यय है। आचीयन्ते इष्टका यस्मिन् स:-आकाय: (यज्ञकुण्डम्) । इष्टका ईंट। (३) काय: । यहां पूर्वोक्त चि' धातु से अधिकरण कारक में तथा शरीर अर्थ में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। चीयन्तेऽस्थ्यादीनि यस्मिन् स:-काय: (शरीरम्)। (४) निकाय:। यहां 'नि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'चि' धातु से भाव में उपसमाधान-राशीकरण अर्थ में घञ्' प्रत्यय है। निकाय:=राशीकरणम् । घञ् (२४) संघे चानौत्तराधर्ये ।४२। प०वि०-संघे ७१ च अव्ययपदम्, अनौत्तराधर्ये ७१। Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः स०-उत्तरे च अधरे च ते उत्तराधरा:, उत्तराधराणां भाव औत्तराधर्यम्, न औत्तराधर्यमिति अनौत्तराधर्यम्, तस्मिन्-अनौत्तराधर्ये (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितनञ्तत्पुरुषः)। अनु०-घञ्, चे:, आदेश्च क इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे चानौत्तराधर्ये संघे चेर्धातोर्घन्, आदेश्च कः। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे, औत्तराधर्यवर्जिते संघे च वाच्ये वर्तमानात् चि-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति, चिधातोरादेश्चकारस्य स्थाने च ककारादेशो भवति। उदा०-भिक्षुकनिकाय: । ब्राह्मणनिकाय: । वैयाकरणनिकाय: । प्राणिनां समुदाय: सङ्घ इत्युच्यते । स च द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां भवति । समानधर्मनिवेशेन, औत्तराधर्येण च । अत्रौत्तरार्धयनिषेधात् समानधर्मनिवेशेन निष्पन्न: सङ्घो गृह्यते। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा औत्तराधर्य से रहित संघ वाच्यार्थ में विद्यमान (चे:) चि (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता (च) और (आदे:) चि' धातु के आदि चकार के स्थान में (क:) ककार आदेश होता है। उदा०-भिक्षुकनिकाय: । भिक्षुकों का संघ। ब्राह्मणनिकाय: । ब्राह्मणों का संघ। वैयाकरणनिकाय: । वैयाकरणों के संघ । सिद्धि-निकाय: । यहां नि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'चि' धातु से औत्तराधर्य से रहित संघ अर्थ में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। विशेष-संघ-प्राणियों का समुदाय संघ कहाता है। वह दो प्रकार से बनता है। पहला समानधर्म में प्रवेश करने से तथा दूसरा सूअर आदि के समान ऊपर नीचे पड़ने से। इसे औत्तराधर्य कहते हैं। यहां औत्तराधर्य से संघ का निषेध किया गया है तथा समानधर्म में प्रवेश से निष्पन्न संघ का ग्रहण किया गया है। णच् (२५) कर्मव्यतिहारे णच् स्त्रियाम् ।४३। प०वि०-कर्म-व्यतिहारे ७।१ णच् १।१ स्त्रियाम् ७।१। Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-कर्म=क्रिया । व्यतिहार:=परस्परं करणम् । कर्मणो व्यतिहार इति कर्मव्यतिहारः, तस्मिन्-कर्मव्यतिहारे (षष्ठीतत्पुरुष:)। __ अन्वय:-अकर्तरि च कारके भावे च कर्मव्यतिहारे धातोर्णच स्त्रियाम् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे कर्मव्यतिहारे वर्तमानाद् धातो: परो णच् प्रत्ययो भवति, स्त्रियामभिधेयायाम्। उदा०-व्यावक्रोशी वर्तते । व्यावलेखी वर्तते । व्यावहासी वर्तते। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (कर्मव्यतिहारे) क्रिया के परस्पर करने में विद्यमान (धातोः) धातु से परे (णच्) णच् प्रत्यय होता है (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में। उदा०-व्यावक्रोशी वर्तते। परस्पर आहान हो रहा है। व्यावलेखी वर्तते । परस्पर लेखन-कार्य चल रहा है। व्यावहासी वर्तते। परस्पर हास्य चल रहा है। सिद्धि-(१) व्यावक्रोशी। वि+अव+कुश्+णच् । वि+अव+कोश्+अ । व्यवक्रोश+अञ्। व्यावक्रोश+डीप् । व्यावक्रोशी+सु । व्यावक्रोशी। यहां वि-अव उपसर्गपूर्वक 'क्रुश आहाने' (भ्वा०प०) धातु से भाव में तथा कर्मव्यतिहार में इस सूत्र से 'णच्' प्रत्यय है। तत्पश्चात् ‘णच: स्त्रियामञ् (५।४।१४) से स्वार्थ में 'अज्' प्रत्यय होता है। स्त्रीलिङ्ग में 'टिड्ढाणञ्० (४।१।१५) से डीप्' प्रत्यय होता है। (२) व्यावलेखी। लिख अक्षरविन्यासे' (भ्वा०प०) पूर्ववत्।। (३) व्यावहासी। हसे हसने (भ्वा०प०)। पूर्ववत् । न कर्मव्यतिहारे (८।३।६) से ऐच्' आदेश का निषेध होने से तद्धितष्वचमादेः' (८।२।११७) से आदिवृद्धि होती है। इनुण (२६) अभिविधौ भाव इनुण्।४४। प०वि०-अभिविधौ ७।१ भावे ७।१ इनुण १।१ । स०-अभिविधि:-अभिव्याप्ति:, तस्मिन्-अभिविधौ। अन्वय:-भावे धातोरिनुण अभिविधौ । अर्थ:-भावेऽर्थे वर्तमानाद् धातो: परो इनुण् प्रत्ययो भवति, अभिविधौ गम्यमाने। उदा०-सांकूटिनं वर्तते । सांराविणं वर्तते। सांद्राविणं वर्तते । Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३२६ आर्यभाषा-अर्थ-(भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (धातोः) धातु से परे (इनुण) इनुण प्रत्यय होता है, यदि वहां (अभिविधौ) अभिव्याप्ति अर्थ प्रकट हो। उदा०-सांकूटिनं वर्तते। सब ओर दहन हो रहा है (आग लगी हुई है)। सांराविणं वर्तते । सब ओर शोर हो रहा है। सांद्राविणं वर्तते । सब ओर भगदड़ मच रही है। ___ सिद्धि-(१) सांकूटिनम् । सम्+कूट+इनुण । सम्+कूट+इन्। सांकूटिन्+अण् । सांकुटिन्+अ। सांकटिन्+सु । सांकूटिनम्। यहां सम्' उपसर्गपूर्वक कूट परितापे, परिदाह इत्येके' (चु०आ०) धातु से भाव में तथा अभिविधि-अभिव्याप्ति की प्रतीति में इस सूत्र से 'इनुण' प्रत्यय है। तत्पश्चात् 'अणिनुणः' (५ ।४।१५) से स्वार्थ में अण्' प्रत्यय होता है। इनण्यनपत्ये' (६।४।१६४) से प्रकृतिभाव होने से नस्तद्धिते' (६।४।१४४) से टि-लोप का अभाव है। यहां सम्' उपसर्ग अभिविधि-अभिव्याप्ति का द्योतक है। (२) सांराविणम् । सम्' उपसर्गपूर्वक ‘रु शब्दे' (अदा०प०) । (३) सांद्राविणम् । 'सम्' उपसर्गपूर्वक द्रु गतौ' (भ्वा०प०)। घञ् (२७) आक्रोशेऽवन्योर्ग्रहः।४५। प०वि०-आक्रोशे ७।१ अव-न्यो: ७ ।२ ग्रह: ५।१ । स०-अवश्च निश्च तौ-अवनी, तयो:-अवन्योः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-अत्र दृष्टानुवृत्तिसामर्थ्याद् घञ् इत्यनुवर्तते, नाऽनन्तर इनुण् प्रत्ययः । अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च अवन्योर्ग्रहो धातोर्घञ् आक्रोशे। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे, अव-निपूर्वाद् ग्रह-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति, आक्रोशे गम्यमाने । आक्रोश:=शपनम्, अनिष्टाशंसनमित्यर्थः। उदा०-(अव:) अवग्राहो हन्त ते वृषल ! भूयात् । (नि:) निग्राहो हन्त ते वृषल ! भूयात्। __ आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अव-न्योः) अव और नि उपसर्गपूर्वक (ग्रह:) ग्रह (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, यदि वहां (आक्रोशे) अनिष्ट की इच्छा प्रकट हो। Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-1 (अव) अवग्राहो हन्त ते वृषल ! भूयात् । कोई वृषल (नीच) को कोप में कहता है- हे नीच ! तेरा अवग्राह-अभिभव (अवमान) हो। (नि) निग्राहो हन्त ते भूयात् । हे नीच ! तुझे निग्राह = बाध ( दुःख) हो । यहां हन्त शब्द कोप का द्योतक है। वृषल ! ३३० सिद्धि - (१) अवग्राहः । अव+ग्रह+घञ् । अव+ग्राह्+अ । अवग्राह+सु। अवग्राहः । यहां 'अव' उपसर्गपूर्वक 'ग्रह उपादाने' (क्रया०प०) धातु से भाव में तथा आक्रोश की प्रतीति में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है । 'अत उपधाया:' (७/२/११६ ) से 'ग्रह' धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) निग्राहः । नि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'ग्रह' धातु से पूर्ववत् । घञ् (२८) प्रे लिप्सायाम् । ४६ । प०वि० - प्रे ७ । १ लिप्सायाम् ७ । १ । लब्धुमिच्छा=लिप्सा, तस्याम्-लिप्सायाम् । अनु०- घञ्, ग्रह इति चानुवर्तते । अर्थ :- कर्तरि कारके भावे चार्थे प्र-पूर्वाद् ग्रह- धातोः परो घञ् प्रत्ययो भवति, लिप्सायां गम्यमानायाम्। उदा०-पात्रप्रग्राहेण चरति भिक्षुः पिण्डार्थी । स्रुवप्रग्राहेण चरति द्विजो दक्षिणार्थी आर्यभाषा - अर्थ - (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (प्र) प्र-उपसर्गपूर्वक (ग्रहः ) ग्रह (धातो: ) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है ।, यदि वहां (लिप्सायाम्) किसी पदार्थ को प्राप्त करने की इच्छा प्रकट हो । उदा०-पात्रप्रग्राहेण चरति भिक्षुः पिण्डार्थी । पिण्ड चूर्मा आदि अन्न का इच्छुक भिक्षु भिक्षापात्र लेकर घूम रहा है । स्रुवप्रग्राहेण चरति द्विजो दक्षिणार्थी । दक्षिणा का इच्छुक ब्राह्मण स्रुव (चमस) लेकर घूम रहा है कि कोई यज्ञ करा ले और उसे दक्षिणा मिल जाये । सिद्धि - पात्रप्रग्राहम् । प्र+ग्रह्+घञ् । प्र+ग्राह + अ । प्रग्राह+ सु । प्रग्राहम् । पात्र + प्रग्राहम् = पात्रप्रग्राहम् । यहां पात्र उपपद तथा 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'ग्रह उपादाने' (क्रया०प०) धातु से भाव में तथा लिप्सा की प्रतीति में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' ( ७ । २ । ११६ ) से 'ग्रह' धातु को उपधावृद्धि होती है। ऐसे ही - स्रुवप्रग्राहम् । Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३१ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः घञ् (२६) परौ यज्ञे।४७। प०वि०-परौ ७।१ यज्ञे ७।१ । अनु०-घञ्, ग्रह इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च यज्ञे परौ ग्रहो धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे यज्ञविषये च वर्तमानात् परि-पूर्वाद् ग्रह-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-यज्ञवेद्या उत्तर: परिग्राह: । यज्ञवेद्या अधर: परिग्राह: । आर्यभाषा-अर्थ-(अकरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (यज्ञे) यज्ञविषय में विद्यमान (परौ) परि उपसर्गपूर्वक (ग्रह:) ग्रह (धातो:) धातु से परे (घर) घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-यज्ञवेद्या उत्तरः परिग्राहः । स्पय (तलवार के आकार का यज्ञीयपात्र) से यज्ञवेदी के उत्तर भाग को ग्रहण करना। यज्ञवेद्या अधर: परिग्राहः । स्फ्य से यज्ञवेदी के अधोभाग को ग्रहण करना। सिद्धि-परिग्राह: । यहां परि' उपसर्गपूर्वक 'ग्रह उपादाने (या०प०) धातु से भाव में तथा यज्ञ विषय में इस सूत्र से 'घ' प्रत्यय है। 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से ग्रह धातु की उपधावद्धि होती है। घञ् (३०) नौ वृ धान्ये ।४८ । प०वि०-नौ ७१ वृ ५ ।१ (लुप्तपञ्चमीनिर्देश:) धान्ये ७।१। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च नौ वृ-धातोर्घञ्, धान्ये। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् नि-पूर्वाद् वृ-धातो: परो घञ् प्रत्ययो भवति, धान्यविशेषेऽभिधेये। उदा०-नीवारा नाम व्रीहयो भवन्ति । निद्रियन्त इति नीवारा: । आर्यभाषा-अर्थ- (अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (नौ) नि-उपसर्गपूर्वक (वृ) वृ (धातो:) धातु से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, यदि वहां (धान्ये) धान्यविशेष का कथन हो। Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-नीवारा नाम व्रीहयो भवन्ति । नीवार तण्डुल को कहते हैं। सिद्धि-नीवारः । नि+व+घञ् । नि+वार्+अ। नीवार+सु । नीवारः । यहां 'नि' उपसर्गपूर्वक वा वरणे' (स्वा०३०) वङ् सम्भक्तौ' (क्रया आ०) धातु से कर्म कारक में धान्यविशेष अर्थ में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। 'अचो णिति (७।२।११५) से वृ' धातु को वृद्धि होती है। 'उपसर्गस्य घञ्यमनुष्ये बहुलम्' (६ ॥३।१२२) से नि' उपसर्ग को दीर्घ होता है। घञ् (३१) उदि श्रयतियौतिपूद्रुवः ।४६ । प०वि०-उदि ७१ श्रयति-यौति-पू-द्रुव: ५।१ । स०-श्रयतिश्च यौतिश्च पूश्च द्रुश्च एतेषां समाहार:-श्रयतियौतिपूद्रु, तस्यात्-श्रयतियौतिपूद्रुवः (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च उदि श्रयतियौतिपूद्रुवो धातोर्घञ् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्य: उत्-पूर्वेभ्य: श्रयतियौतिपूद्रुभ्यो धातुभ्य: परो घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-(श्रयति:) उच्छ्राय: । (यौति:) उद्याव: । (पू:) उत्पावः । (द्रुः) उद्मावः। आर्यभाषा-अर्थ- (अकर्तरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (उदि) उत् उपसर्गपूर्वक (श्रयति दुव:) श्रि, यु. पू. द्रु (धातो:) धातुओं से परे (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। __ उदा०-(श्रयति) उच्छ्राय: । ऊंचाई (यौति)। उद्याव: । मिश्रण करना। (पू) उत्पावः । यज्ञीय पात्रों को पवित्र करना। (दु) उद्माव: । उच्छलना। सिद्धि-(१) उच्छ्राय: । उत्+श्रि+घञ्। उत्+त्रै+अ। उत्+श्राय। उत्+छाय। उच्छ्राय+सु। उच्छ्रायः। यहां उत्' उपसर्गपूर्वक श्रियं सेवायाम्' (भ्वा०उ०) धातु से भाव अर्थ में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से शि' धातु को वृद्धि होती है। 'शश्छोऽटि' (८।४।६३) से 'श्' को 'छ' और 'स्तो: श्चुना श्चुः' (८।४।३९) से त्' को 'च' आदेश होता है। (२) उद्यावः । उत्' उपसर्गपूर्वक यु मिश्रणेऽमिश्रणे च' (अदा०प०) पूर्ववत् । Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (३) उत्पावः । उत्' उपसर्गपूर्वक पूङ् पवने (भ्वा०आ०) तथा पूञ् पवने (क्रया उ०) पूर्ववत्। (४) उद्मावः । उत्' उपसर्गपूर्वक द्रु गतौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । घञ् (३२) विभाषाऽऽडि रुप्लुवोः ।५०। प०वि०-विभाषा ११ आङि ७१ रु-प्लुवो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे)। स०-रुश्च प्लुश्च तौ-रुप्लुवौ, तयो:-रुप्लुवोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे चाऽऽङि रुप्लुभ्यां धातुभ्यां विभाषा घञ्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाभ्याम् आङ्-पूर्वाभ्यां रु-प्लुभ्यां धातुभ्यां परो विकल्पेन घञ् प्रत्ययो भवति। पक्षेऽप् प्रत्ययो भवति। उदा०-(रु:) आराव: (घञ्)। आरव: (अप्) । (प्लु:) आप्लाव: (घञ्) । आप्लव: (अप)। . आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (आडि) आङ् उपसर्गपूर्वक (रुप्लुवोः) रु, प्लु (धातो:) धातुओं से परे (विभाषा) विकल्प से (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। विकल्प पक्ष में 'अप' प्रत्यय होता है। उदा०-(रु) आराव: (घ) । आरव: (अप)। आवाज । (प्लु) आप्लाव: (घ)। आप्लव: । उच्छलना-कूदना। डुबकी लगाना। सिद्धि-(१) आराव: । आङ्+रु+घञ् । आ+रौ+अ। आ+आव्+अ। आराव+सु । आरावः। यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक ‘रु शब्दे' (अदा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से घञ्' प्रत्यय है। 'अचो मिति' (७।२।११५) से 'रु' धातु को वृद्धि होती है। (२) आरव: । आङ्+रु+अप्। आ+रो+अ। आ+रव्+अ। आरव+सु । आरवः । यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'रु' धातु से विकल्प पक्ष में ऋदोरम् (३।३ ।५७) से 'अप्' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (८।३।८४) से 'रु' धातु को गुण होता है। (३) आप्लाव: । 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'प्लुङ् गतौ (भ्वा० आ०) धातु से पूर्ववत् घञ्' प्रत्यय है। Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (४) आप्लव: । 'आङ्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'प्लु' धातु से विकल्प पक्ष में पूर्ववत् 'अप्' प्रत्यय है। घञ् (३३) अवे ग्रहो वर्षप्रतिबन्धे १५१। प०वि०-अवे ७।१ ग्रह: ५१ वर्ष-प्रतिबन्धे ७।१ । स०-वर्षस्य प्रतिबन्ध इति वर्षप्रतिबन्धः, तस्मिन्-वर्षप्रतिबन्धे (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-घञ्, विभाषा इति चानुवर्तते । अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे चार्थे ग्रहो धातोर्विभाषा घञ्, वर्षप्रतिबन्धे। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् अव-पूर्वाद् ग्रह्-धातो: परो विकल्पेन घञ् प्रत्ययो भवति, वर्षप्रतिबन्धेऽभिधेये। पक्षेऽप् प्रत्ययो भवति। प्राप्तकालस्य वर्षस्य कुतश्चिन्निमित्तादभावो वर्षप्रतिबन्ध इत्युच्यते। उदा०-अवग्राहो देवस्य (घञ्) । अवग्रहो देवस्य (अप्) । आर्यभाषा-अर्थ-(अकर्तरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अवे) अव-उपसर्गपूर्वक (ग्रह:) ग्रह (धातो:) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है। (वर्षप्रतिबन्धे) यदि वहां वर्षा के अभाव का कथन हो। विकल्प पक्ष में 'अप' प्रत्यय होता है। वर्षाकाल में किसी कारण से वर्षा का अभाव होना वर्षप्रतिबन्ध कहाता है। उदा०-अवग्राहो देवस्य (घञ्)। अवग्रहो देवस्य (अप) ! पर्जन्य देवता का न बरसना। सिद्धि-(१) अवग्राह: । अव+ग्रह+घञ् । अव+ग्राह+अ । अवग्राह-सु । अवग्राह: । यहां 'अप' उपसर्गपूर्वक 'ग्रह उपादाने' (ऋत्या०प०) धातु से भाव में तथा वर्षप्रतिबन्ध अर्थ में इस सूत्र से घञ्' प्रत्यय है। अत उपधाया:' (७१२।११६) से ग्रह धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) अवग्रह: । अव+ग्रह+अप् । अन+ग्रह+अ । अवग्रह+सु । अवग्रहः । यहां अव' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'ग्रह' धातु से 'ग्रहवृदनिश्चिगमश्च' (३।३।५८) से 'अप' प्रत्यय है। Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ घञ् तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (३४) प्रे वणिजाम् । ५२ । प०वि०- ७ ।१ वणिजाम् ६।३ । अनु० - घञ्, विभाषा, ग्रह इति चानुवर्तते । अन्वयः-अकर्तीरे कारके भावे च प्रे ग्रहो धातोर्विभाषा घञ्, वणिजाम् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानात् प्र-पूर्वाद् ग्रह्-धातोः परो विकल्पेन घञ् प्रत्ययो भवति, यदि प्रत्ययान्तं पदं वणिजां सम्बन्धि भवेत् । पक्षेऽप् प्रत्ययो भवति । अत्र वणिजा सम्बन्धेन तुलासूत्रं लक्ष्यते । उदा० - तुलाप्रग्राहेण चरति वणिक् ( घञ्) । तुलाप्रग्रहेण चरति वणिक् (अप्) । आर्यभाषा- अर्थ - (अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और ( भावे ) भाव अर्थ में विद्यमान, (प्रे) प्र-उपसर्गपूर्वक (ग्रहः ) ग्रह (धातोः ) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है । यदि प्रत्ययान्त पद (वणिजाम्) बणियों से सम्बन्धित हो। यहां वणिक् सम्बन्ध से तुला सूत्र का ग्रहण किया जाता है । ३३५ उदा०To - तुलाप्रप्राहेण चरति वणिक् ( घञ्) । बणिया तुला सूत्र को ग्रहण करके घूमता है। तुलाप्रग्रहेण चरति वणिक् (अप्) । अर्थ पूर्ववत् है । सिद्धि - (१) प्रग्राह: । प्र+ग्रह्+घञ् । प्र+ग्राह्+अ । प्रग्राह+सु । प्रग्राहः । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'ग्रह उपादाने' (क्रचा०५०) धातु से वणिक्-सम्बन्धी तुला- सूत्र वाच्य में इस सूत्र से घञ् प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७ । २ ।११६ ) से ग्रह धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) प्रग्रहः । प्र + ग्रह्+अप् । प्र+ग्रह् +अ । प्रग्रह+सु । प्रग्रहः । प्र- उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'ग्रह' धातु से 'प्रहवृदृनिश्विगमश्च' ( ३1३1५२ ) से 'अप्' प्रत्यय है। घञ् (३५) रश्मौ च । ५३ । प०वि० - रश्मौ ७ ।१ च अव्ययपदम् । अनु० - घञ्, विभाषा, ग्रहः, प्र इति चानुवर्तते । अन्वयः - अकर्तरि कारके भावे च प्रे ग्रहो धातोर्विभाषा घञ् रश्मौ च । Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानात् प्र-पूर्वाद् ग्रह- धातोः परो विकल्पेन घञ् प्रत्ययो भवति, यदि प्रत्ययान्तं पदं रश्मिवाचकं भवेत्। पक्षेऽप् प्रत्ययो भवति । अत्र रथादियुक्तानामश्वादीनां संयमनार्था या रज्जुः सा रश्मिरिति गृह्यते । उदा० - प्रग्राहोऽश्वस्य ( घञ्) । प्रग्रहोऽश्वस्य ( अप्) । आर्यभाषा - अर्थ - (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (प्रे) प्र-उपसर्गपूर्वक (ग्रहः ) ग्रह (धातोः ) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, (च) यदि प्रत्ययान्त पद ( रश्मौ) रश्मि-वाचक हो । यहां रथ आदि में जुड़े हुये घोड़े आदिक को नियन्त्रित करने के लिये जो रस्सी होती है उसका रश्मि पद से ग्रहण किया जाता है, किरणवाची रश्मि पद का नहीं । उदा० - प्रग्राहोऽश्वस्य । (घञ्) । प्रग्रहोऽश्वस्य (अप्) । घोड़े की लगाम । सिद्धि-प्रग्राहः/प्रग्रहः । पूर्ववत् । ३३६ घञ् (३६) वृणोतेराच्छादने । ५४ । प०वि० - वृणोतेः ५ ।१ आच्छादने ७ । १ । अनु० - घञ्, विभाषा, प्र इति चानुवर्तते । अन्वयः - अकर्तरि कारके भावे च प्रे वृणोतेर्विभाषा घञ्, आच्छादने । अर्थ:- अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानात् प्र-पूर्वाद् वृ-धातोः परो विकल्पेन घञ् प्रत्ययो भवति, यदि प्रत्ययान्तं पदमाच्छादनविशेषवाचकं भवेत्। पक्षेऽप् प्रत्ययो भवति । उदा० - प्रवारो देवदत्तस्य (घञ्) । प्रवरो देवदत्तस्य ( अप्) । आर्यभाषा - अर्थ - (अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (त्रे) प्र-उपसर्गपूर्वक (वृणोतेः) वृ (धातोः) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, यदि प्रत्ययान्त पद (आच्छादने) आच्छादनविशेष = चादर का वाचक हो । विकल्प पक्ष में अप् प्रत्यय होता है । उदा० - प्रवारो देवदत्तस्य ( घञ्) । प्रवरो देवदत्तस्य ( अप्) । देवदत्त की चादर । सिद्धि - (१) प्रवार: । प्र+वृ+घञ् । प्र+वार्+अ । प्रावार+सु । प्रावारः । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'वृञ् वरणें' (स्वा०3०) धातु से आच्छादन विशेष अर्थ में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७ 12 1११५ ) से वृद्धि होती है। Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (२) प्रवरः । प्र+वृ+अम् । प्र+व+अ। प्रवर+सु। प्रवरः । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त वृ' धातु से पूर्वोक्त अर्थ में विकल्प पक्ष में 'ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च' (३।३।५८) से 'अप्' प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से वृ' धातु को गुण होता है। घञ् (३७) परौ भुवोऽवज्ञाने।५५ । प०वि०-परौ ७१ भुव: ५।१ अवज्ञाने ७।१ । अनु०-विभाषा इत्येवानुवर्तते। अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे च परौ भुवो धातोर्विभाषा घञ् अवज्ञाने। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानात् परि-पूर्वाद् भू-धातो: परो विकल्पेन घञ् प्रत्ययो भवति, अवज्ञाने गम्यमाने। पक्षेऽप् प्रत्ययो भवति । अवज्ञानम् असत्कारः । उदा०-परिभावो देवदत्तस्य (घञ्) । परिभवो देवदत्तस्य (अप्) । __ आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (परौ) परि-उपसर्गपूर्वक (भुव:) भू (धातो:) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, यदि वहां (अवज्ञाने) असत्कार अर्थ प्रकट हो। विकल्प पक्ष में अप् प्रत्यय होता है। उदा०-परिभावो देवदत्तस्य (घञ्) । देवदत्त का असत्कार (अपमान)। परिभवो देवदत्तस्य (अप्) । अर्थ पूर्ववत् है। सिद्धि-(१) परिभाव: । परि+भू+घञ् । परि+भौ+अ। परि+भाव्+अ । परिभाव+सु। परिभावः। यहां प्र' उपसर्गपूर्वक 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से अवज्ञान अर्थ की प्रतीति में इस सूत्र से घञ्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से भू-धातु को वृद्धि होती है। (२) परिभवः । परि+भू+अप् । परि+भो+अ। परि+भव्+अ । परिभव+सु। परिभवः । यहां प्र' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'भू' धातु से पूर्वोक्त अर्थ में विकल्प पक्ष में ऋदोरम्' (३।३।५६) से 'अप्' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'भू' धातु को गुण होता है। Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३३८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अच् (३८) एरच् ।५६ । प०वि०-ए: ५।१ अच् १।१।। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च एर्धातोरच् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् इकारान्ताद् धातो: परोऽच् प्रत्ययो भवति। उदा०-चयः । जयः। अय: । क्षयः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (ए:) इकारान्त (धातो:) धातु से परे (अच्) अच् प्रत्यय होता है। उदा०-चयः । चुनना। जय: । जीतना। अय: । चलना। क्षय: । नष्ट होना। सिद्धि-(१) चयः। चि+अच् । चे+अ। चय्+अ। चय+सु। चयः । यहां इकारान्त चिञ् चयने (स्वा० उ०) धातु से परे इस सूत्र से भाव में 'अच्' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'चि' धातु को गुण होता है। (२) जयः । जि जये' (भ्वा०प०)। (३) अय: । इण् गतौ' (अदा०प०)। (४) क्षय: । 'क्षि क्षये' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । अप (३६) ऋदोरप्।५७। प०वि०-ऋद्-ओ: ५।१ अप् १।१ । अत्र दकारो मुखसुखार्थः । अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च ऋदोर्धातोरप् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्य ऋकारान्तेभ्य उकारान्तेभ्यश्च धातुभ्य: परोऽप् प्रत्ययो भवति । उदा०-(ऋ:) कर: । गरः । शरः। (उ:) यवः । स्तवः । लवः । पवः। आर्यभाषा-अर्थ-(अकर्तरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (ऋदो:) ऋकारान्त और उकारान्त (धातो:) धातुओं से परे (अप्) अप् प्रत्यय होता है। उदा०-(ऋ) करः । करना। जिससे कार्य किया जाता है वह-कर (हाथ)। गरः। निगलना। जो निगला जाता है वह-गर (विष)। शरः । हिंसा करना। जिससे हिंसा की ___ Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३३६ जाती है वह शर (बाण) । (उ) यव: । मिश्रण वा अमिश्रण करना। जिससे टूटा हुआ अंग जोड़ा जाता है वह-यव (जौ) । स्तवः । स्तुति करना । लव: । काटना । पवः । पवित्र करना । सिद्धि - (१) करः । कृ+अप् । कर्+अ । कर+सु । करः । यहां ऋकारान्त डुकृञ् करणे' (तना० उ० ) धातु से जाने में तथा करण कारक में इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७/३/८४) से 'कृ' धातु को गुण होता है। अप् (२) गरः । 'गृ निगरणे' (तु०प०) । (३) शर: । शृ हिंसायाम्' (क्रया०प० ) । (४) यव: । यु मिश्रणे मिश्रणे च' ( अदा०प० ) । (५) स्तव: । 'ष्टुञ् स्तुतौं' (अदा० उ० ) । (६) लव: । 'लूञ् छेदनें' (स्वा० उ० ) । (७) पव: । पूङ् पवने' (भ्वा०आ०) पूञ पवने (क्रया० उ० ) । 1 (४०) ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च । ५८ | प०वि०-ग्रह-वृ-दृ- निश्चि गमः ५ ।१ च अव्ययपदम् । स०-ग्रहश्च वृश्च दृश्च निश्चिश्च गम् च एतेषां समाहारः -ग्रह०गम्, तस्मात्-ग्रह०गम: (समाहारद्वन्द्वः) । अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे च ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च धातोरप् । अर्थ:- अकर्तीर कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्यो ग्रहादिभ्यो धातुभ्यश्च परोऽप् प्रत्ययो भवति । उदा० - ( ग्रह ) ग्रहः । ( वृः ) वर: । (दुः ) दर: । (निश्चि: ) निश्चय: 1 ( गम् ) रामः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकर्तीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (ग्रह०गम: ) ग्रह, वृ, दृ, निश्चि, गम् (धातोः ) धातुओं से परे (च) भी (अप्) अप् प्रत्यय होता है। उदा०-(ग्रह) ग्रहः। ग्रहण करना । (वृ) वर: । वरण करना/जो वरण किया जाता है वह वर (श्रेष्ठ) । (दृ) दरः । विदारण करना/जो विदीर्ण किया जाता है वह दर ( गड्ढा ) | ( निश्चि) निश्चयः । निश्चय करना । ( गम्) गमः । गति करना / जिस पर चलते हैं वह - गम (मार्ग) । Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) ग्रहः । यहां 'ग्रह उपदाने (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से 'अप' प्रत्यय है। (२) वर: । वृज वरणे (स्वा०उ०)। (३) दरः। दृ विदारणे (क्रया०प०)। (४) निश्चयः । निस्' उपसर्गपूर्वक चिञ् चयने (स्वा०उ०)। अप् (४१) उपसर्गेऽदः ।५६ । प०वि०-उपसर्गे ७ १ अद: ५।१ । अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च उपसर्गेऽदो धातोरप्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानात् सोपसर्गाद् अदो धातो: परोऽप् प्रत्ययो भवति। उदा०-विघस: । प्रघस:। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (उपसर्गे) उपसर्गसहित (अद:) अद् (धातोः) धातु से परे (अप्) अप् प्रत्यय होता है। उदा०-विघस: । विशेष भोजन। प्रघस: । उत्तम भोजन। सिद्धि-(१) विघस: । वि+अद्+अप्। वि+घस्तृ+अ। वि+घस्+अ। विघस+सु। विघसः। यहां 'वि' उपसर्गपूर्वक 'अद् भक्षणे (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। 'घञपोश्च' (२।४।३८) से 'अद्' धातु के स्थान में 'घस्लु' आदेश होता है। (२) 'प्र' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त ‘अद्' धातु से पूर्ववत् । ण:+अप् (४२) नौ ण च ।६०। प०वि०-नौ ७१ ण ११ (लुप्तप्रथमानिर्देश:) च अव्ययपदम्। अनु०-अप, अद इति चानुवर्तते। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानात् नि-पूर्वाद् अद्-धातो: परोऽणोऽप् च प्रत्ययो भवति । उदा०-(ण:) न्याद: । (अप) निघसः । Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४१ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः आर्यभाषा-अर्थ-(अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (नौ) 'नि' उपसर्गपूर्वक (अद:) अद् (धातो:) धातु से परे (ण:) ण (च) और (अप) अप् प्रत्यय होता है। उदा०-(ण) न्यादः । निकृष्ट भोजन। (अप) निघस: । घटिया भोजन। सिद्धि-(१) न्याद: । नि+अद्+ण। नि+आद्+अ। न्याद+सु । न्यादः । यहां नि' उपसर्गपूर्वक 'अद् भक्षणे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ण' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'अद्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) निघस: । नि+अद्+अप् । नि+घस्तृ+अ। नि+घस्+अ। निघस+सु । निघसः । यहां 'नि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'अद्' धातु से इस सूत्र से 'अप' प्रत्यय है। घजपोश्च' (२।४।३८) से 'अद्' धातु के स्थान में 'घस्तृ' आदेश होता है। अप् (४३) व्यधजपोरनुपसर्गे।६१। प०वि०-व्यध-जपो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) अनुपसर्गे ७१। स०-व्यधश्च जप् च तौ व्यधजपौ, तयो:-व्यधजपो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। न विद्यते उपसर्गो यस्य सोऽनुपसर्गः, तस्मिन्अनुपसर्गे (बहुव्रीहिः)। अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे चानुपसर्गे व्यधजपिभ्यां धातुभ्याम् अप् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाभ्याम् अनुपसर्गाभ्यां व्यधजपिभ्यां धातुभ्यां परोऽप् प्रत्ययो भवति । उदा०-(व्यध:) व्यध: । (जप्) जपः। आर्यभाषा-अर्थ-(अकतरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अनुपसर्गे) उपसर्ग से रहित, (व्यधजपो:) व्यध, जप (धातो:) धातुओं से परे (अप्) अप् प्रत्यय होता है। उदा०-(व्यध) व्यधः । शिकार करना। (जप) जपः । प्रणव ओ३म् का जप करना। सिद्धि-(१) व्यधः । व्यध्+अप्। व्यध+सु । व्यधः । यहां उपसर्गरहित व्यध ताडने (दि०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। (२) जपः। जप मानसे च' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अप्+घञ् (४४) स्वनहसोर्वा ।६२। प०वि०-स्वन-हसो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) वा अव्ययपदम्। स०-स्वनश्च हस् च तौ स्वनहसौ, तयो:-स्वनहसो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-अप्, अनुपसर्गे इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे चानुपसर्गे स्वनहसिभ्यां धातुभ्याम् अप्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाभ्याम् अनुपसर्गाभ्यां स्वनहसिभ्यां धातुभ्यां परोऽप् प्रत्ययो भवति । पक्षे घञ् प्रत्ययो भवति । उदा०-(स्वन:) स्वन: (अप) । स्वान: (घञ्) । (हस्) हस: (अप्) । हास: (घञ्)। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अनुपसर्गे) उपसर्ग से रहित (स्वनहसोः) स्वन, हस् (धातो:) धातुओं से परे (वा) विकल्प से (अप्) प्रत्यय होता है। विकल्प पक्ष में घञ् प्रत्यय होता है। उदा०- (स्वनः) स्वन: (अप)। स्वान: (घ)। अलङ्कृत करना। (हस्) हस: (अप)। हास: (घ)। हंसना। सिद्धि-(१) स्वनः । यहां उपसर्गरहित स्वन अवतंसने (भ्वा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। (२) स्वानः । पूर्वोक्त स्वन' धातु से विकल्प पक्ष में 'भावे' (३।३।१८) से 'घञ्' प्रतयय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'स्वन्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (३) हस: । हसे हसने' (भ्वा०प०) धातु से पूर्वोक्त 'अप्' प्रत्यय है। (४) हास: । पूर्वोक्त हस्' धातु से पूर्ववत् 'घञ्' प्रत्यय है। अप्+घञ् ___ (४५) यमः समुपनिविषु च ।६३ । प०वि०-यम: ५।१ सम्-उप-नि-विषु ७।३ च अव्ययपदम् । स०-सम् च उपश्च निश्च विश्च ते समुपनिवय:, तेषु-समुपनिविषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। __ अनु०-अप्, अनुपसर्गे वा इति चानुवर्तते। Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च समुपनिविषु अनुपसर्गे च यमो धातोर्वाऽप् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानात् सम्-उप-नि-पूर्वाद् अनुपसर्गाच्च यम्-धातो: परो विकल्पेन अप्-प्रत्ययो भवति, पक्षे च घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-(सम्) संयम: (अप्) । संयाम: (घञ्)। (उप:) उपयम: (अप्)। उपयाम: (घञ्)। (नि:) नियम: (अप)। नियाम: (घञ्) । (वि:) वियम: (अप्) । वियाम: (घञ्) । (अनुपसर्ग:) यम: । यामः । ___आर्यभाषा-अर्थ-(अकतीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (समुपनिविषु) सम्, उप, नि, वि उपसर्गपूर्वक और (अनुपसर्गे) उपसर्ग से रहित (यम:) यम् (धातो:) धातु से परे (वा) विकल्प से (अप) अप् प्रत्यय होता है और विकल्प पक्ष में घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(सम्) संयम: (अप्)। संयाम: (घ)। संयम करना/धारणा-ध्यान-समाधि का एकत्र भाव। (उप) उपयम: (अप)। उपयाम: (घ)। विवाह करना। (नि) नियम: (अप)। नियाम: (घ) । नियन्त्रण करना। शौच, सन्तोष, तप, स्वाध्याय, ईश्वरप्रणिधान। (वि) वियमः (अप)। वियाम: (घ)। विस्तार करना। (अनुपसर्ग) यमः । याम: । उपराम होना। अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य, अपरिग्रह। सिद्धि-(१) संयमः । सम्यम्+अप् । सम्+यम्+अ। संयम+सु। संयमः। यहां सम्’ उपसर्गपूर्वक यम उपरमे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'अप्' प्रतयय है। (२) संयाम: । सम्+यम्+घञ् । सम्+याम्+अ। संयाम+सु । संयामः । यहां सम्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'यम्' धातु से विकल्प पक्ष में 'भावें' (३।३।१८) से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७ ।२ ।११६) यम् धातु को उपधावृद्धि होती है। (३) ऐसे ही शेष प्रयोग सिद्ध करें। अप्+घञ् (४६) नौ गदनदपठस्वनः ।६४ । प०वि०-नौ ७।१ गद-नद-पठ-स्वन: ५।१। स०-गदश्च नदश्च पठश्च स्वन् च एतेषां समाहार:-गदनदपठस्वन्, तस्मात्-गदनदपठस्वनः (समाहारद्वन्द्वः) । Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-अप्, वा इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च नौ गदनदपठस्वनो धातोर्वाऽन अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्यो नि-पूर्वेभ्यो गदनदपठस्वनिभ्यो धातुभ्य: परो विकल्पेन अप् प्रत्ययो भवति, पक्षे च घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-(गद:) निगद: (अप) । निगाद: (घञ्) । (नदः) निनदः। निनाद: । (पठः) निपठः । निपाठः। (स्वन्) निस्वनः । निस्वानः । ____ आर्यभाषा-अर्थ- (अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (नौ) नि-उपसर्गपूर्वक (गदनदपठस्वनः) गद, नद, पठ, स्वन (धातो:) धातुओं से परे (वा) विकल्प से (अप्) अप् प्रत्यय होता है और विकल्प पक्ष में घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(गद) निगद: (अप) । निगाद: (घ)। नीचे स्वर में बोलना। (नद) निनदः । निनादः। नीचे स्वर में अव्यक्त ध्वनि। (पठ) निपठः निपाठः। नीचे स्वर में पढ़ना। (स्वन) निस्वनः । निस्वानः । मन्द शब्द । सिद्धि-(१) निगदः । नि+गद्+अप्। नि+गद्+अ। निगद+सु । निगदः। यहां नि' उपसर्गपूर्वक 'गद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'अप' प्रत्यय है। (२) निगाद: । नि+गद्+घञ् । नि+गाद्+अ । निगाद+सु । निगादः। यहां 'नि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'गद्' धातु से विकल्प पक्ष में 'भावे' (३।३।१८) से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से गद्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (३) निनद:/निनाद: । ‘णद अव्यक्ते शब्दे' (भ्वा०प०)। (४) निपठः/निपाठः । ‘पठ व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०)। (५) निस्वनः/निस्वान: । 'स्वन शब्दे' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । अप्+घञ् (४७) क्वणो वीणायां च।६५ । प०वि०-क्वण: ५।१ वीणायाम् ७१ च अव्ययपदम् । अनु०-अप्, अनुपसर्गे, वा इति चानुवर्तते। Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३४५ अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च नौ अनुपसर्गे च वीणायां क्वणो धातोर्वाऽप्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् नि-पूर्वाद् अनुपसर्गाद् वीणायां च विषये क्वण्-धातो: परो विकल्पेन अप्-प्रत्ययो भवति, पक्षे च घञ् प्रत्ययो भवति। उदा०-(नि:) निक्वण: (अप्)। निक्वाण: (घञ्)। (अनुपसर्ग:) क्वण: । क्वाणः। (वीणायाम्) कल्याणप्रक्वणा वीणा। __ आर्यभाषा-अर्थ- (अकर्तरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (नौ) नि-उपसर्गपूर्वक और (अनुपसर्गे) उपसर्ग से रहित और (वीणायाम्) वीणविषय में (च) भी (क्वणः) क्वण् (धातो:) धातु से परे (वा) विकल्प से (अप्) अप् प्रत्यय होता है, विकल्प पक्ष में घञ् प्रत्यय होता है। उदा०-(नि) निक्वण: (अप)। निक्वाण: (घञ्)। नुपूर-ध्वनि। (अनुपसर्ग:) क्वणः। क्वाणः । शब्द करना। (वीणा) कल्याणप्रक्वणा वीणा। उत्तम स्वरवाली वीणा। सिद्धि-(१) निक्वणः । नि+क्वण्+अप् । नि+क्वण्+अ । निक्वण+सु । निक्वणः । यहां नि' उपसर्गपूर्वक 'क्वण शब्दार्थ:' (भ्वा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। (२) निक्वाणः । नि+क्वण+घञ् । नि+क्वाण्+अ। निक्वाण+सु। निक्वाणः । . यहां नि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त क्वण्' धातु से विकल्प पक्ष में 'भावे (३।३।१८) से 'घञ्' प्रत्यय है। 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से 'क्वण्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (३) कल्याणप्रक्वणा । कल्याण: प्रक्वणो यस्या: सा कल्याणप्रक्वणा (बहुव्रीहिः)। यहां 'अप्' प्रत्यय है। अप् (४८) नित्यं पणः परिमाणे।६६ । प०वि०-नित्यम् ११ पण: ५।१ परिमाणे ७।१ । अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च पणो धातोर्नित्यम् अप् परिमाणे। Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्षे वर्तमानात् पण्-धातोः परो नित्यम् अप् प्रत्ययो भवति, परिमाणे गम्यमाने। नित्यग्रहणं विकल्पनिवृत्त्यर्थम्। उदा०-मूलकपण: । शाकपण: । संव्यवहाराय मूलकादीनां य: परिमितो मुष्टिर्बध्यते तस्येदमभिधानम्। . आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (पण:) पण् (धातो:) धातु से परे (नित्यम्) सदा (अप्) अप् प्रत्यय होता है, (परिमाणे) यदि वहां परिमाण अर्थ प्रकट हो। _उदा०-मलकपण: । बेचने के लिये बांधकर रखा गया मूलियों का गट्ठा। शाकपणः । बेचने के लिये बांधकर रखा गया पालक आदि शाक की मुष्टि (जुट्टी)। सिद्धि-मूलकपणः । पण्+अप्। पण्+अ। पण+सु। पणः । मूलक+पण:=मूलकपणः । यहां मूलक उपपद पण व्यवहारे स्तुतौ च' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। ऐसे ही-शाकपणः । अप् (४६) मदोऽनुपसर्गे।६७। प०वि०-मद: ५।१ अनुपसर्गे ७।१। स०-न विद्यते उपसर्गो यस्य स:-अनुपसर्गः, तस्मिन्-अनुपसर्गे (बहुव्रीहि:)। अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च अनुपसर्गे मदो धातोरप्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् अनुपसर्गाद् मद्-धातो: परोऽप् प्रत्ययो भवति। उदा०-विद्यामद: । कुलमद: । धनमदः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अनुपसर्गे) उपसर्ग से रहित (मद:) मद् (धातो:) धातु से परे (अप) अप् प्रत्यय होता है। उदा०-विद्यामदः । विद्या के कारण अभिमान। कुलमदः । उच्च कुल के कारण अभिमान। धनमदः । धन के कारण अभिमान। Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः सिद्धि-(१) विद्यामदः । मद्+अप्। मद्+अ। मद+सु। मदः । विद्या+मदः= विद्यामदः। यहां उपसर्ग रहित 'मदी हर्षग्लेपनयोः' (भ्वा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'अप' प्रत्यय है। विद्यया मद इति विद्यामदः । कर्तकरणे कृता बहुलम्' (२।१।३१) से तृतीया तत्पुरुष समास होता है। ऐसे ही-कुलमदः । धनमदः । अप् (निपातनम्) (५०) प्रमदसम्मदौ हर्षे ।७१। प०वि०-प्रमद-सम्मदौ १।२ हर्षे ७।१। स०-प्रमदश्च सम्मदश्च तौ प्रमदसम्मदौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च प्रमदसम्मदावप् हर्षे । अर्थ:-अकर्तरि कारके भवे चार्थे हर्षेऽभिधेये प्रमदसम्मदौ शब्दौ अप्-प्रत्ययान्तौ निपात्येते। उदा०-कन्यानां प्रमदः । कोकिलानां सम्मदः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान और (हर्षे) हर्ष वाच्य होने पर (प्रमद-सम्मदौ) प्रमद और सम्मद शब्द (अप) अप् प्रत्ययान्त निपातित हैं। उदा०-कन्यानां प्रमदः । कन्याओं की खुशी। कोकिलानां सम्मदः । कोयलों की खुशी। प्रमद शब्द कन्याओं के हर्ष में और सम्मद शब्द कोयलों के हर्ष अर्थ में रूढ़ हैं। __सिद्धि-(१) प्रमदः । यहां प्र' उपसर्गपूर्वक 'मदी हर्षलेपनयोः' (भ्वा०प०) धातु से हर्षविशेष अर्थ में इस सूत्र से अप् प्रत्यय निपातित है। 'मदोऽनुपसर्गे (३।३।६७) से उपसर्गरहित मद्' धातु से 'अप्' प्रत्यय प्राप्त था, किन्तु यहां हर्ष अर्थ में सोपसर्ग मद्' धातु से 'अप्' प्रत्यय का निपातन किया गया है। ऐसे ही-सम्मदः । अप् (५१) समुदोरजः पशुषु।६६। प०वि०-सम्-उदो: ७ ।२ अज: ५।१ पशुषु ७।३ । स०-सम् च उच्च तौ-समुदौ, तयोः-समुदो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे च पशुषु समुदोरजो धातोरप् । अर्थ:- अकर्तरि कारके भावे चार्थे पशुविषये च वर्तमानात् सम्-उत्पूर्वाद् अज:-धातोः परोऽप् प्रत्ययो भवति । ३४८. उदा०-(सम्) समज: पशूनाम् । (उत्) उदजः पशूनाम् । आर्यभाषा- अर्थ - (अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (पशुषु) पशु-विषय में विद्यमान (समुदो: ) सम् और उत् उपसर्गपूर्वक (अज: ) अज् (धातोः) धातु से परे (अप) प्रत्यय होता है। उदा०- ( सम् ) समज: पशूनाम् । पशुओं का समूह। ( उत्) उदजः पशूनाम् । पशुओं को प्रेरित करने का साधन कोड़ा (सांटा) आदि । सिद्धि - (१) समज: । सम्+अज्+अप्। सम्+अज्+अ । समज+सु । समजः । यहां 'सम्' उपसर्गपूर्वक 'अज गतिक्षेपणयो:' (भ्वा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। (२) उदज: । 'उत्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'अज्' धातु से क्षेपण अर्थ में करण कारक में 'अप्' प्रत्यय है । अप् (निपातनम् ) - प०वि० - अक्षेषु ७ । ३ ग्लहः १।१। अनु०-अप् इत्यनुवर्तते । अर्थ:- अकर्तरि कारके भावे चार्थे अक्षे च विषये वर्तमानो ग्लह: शब्दोऽप् प्रत्ययान्तो निपात्यते । (५२) अक्षेषु ग्लहः । ७० । उदा० - अक्षस्य ग्लहः । “अक्षशब्देनात्र तत्साधनं देवनं (क्रीडा) लक्ष्यते । अक्षकर्मणि देवनविषये यत् पणरूपेण ग्राह्यं तद् ग्लहशब्देनोच्यते” इति पदमञ्जर्यं हरदत्तः । आर्यभाषा- अर्थ - (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न ( कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (अक्षेषु ) अक्ष- विषय में विद्यमान ( ग्लह :) ग्लह शब्द (अप्) अप् प्रत्ययान्त निपातित है। उदा०-अक्षस्य ग्लह: । द्यूतक्रीडा में लगाई गई शर्त को जीतकर धन आदि ग्रहण करना । Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४६ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः सिद्धि-ग्लहः । ग्रह+अप। ग्लह+अ। ग्लह+सु । ग्लहः। यहां ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से भाव में तथा अक्षक्रीडा विषय में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। निपातन से ग्रह धातु के 'र' को 'ल' आदेश हो जाता है। अप्' प्रत्यय तो 'ग्रहवदनिश्चिगमश्च' (३।३।५८) से सिद्ध था। यह लत्व के लिये निपातन किया गया है। अप् (५३) प्रजने सर्तेः ।७१। प०वि०-प्रजने ७१ सर्ते: ५।१। अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च प्रजने सर्तेर्धातोरप् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे प्रजने च विषये वर्तमानात् सर्ति-धातो: परोऽप् प्रत्ययो भवति। प्रजनम् प्रथमं गर्भग्रहणम् । उदा०-गवामुपसर: । स्त्रीगवीषु पुंगवानां गर्भाधानाय प्रथममुपसरणम्, उपसर इत्युच्यते। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में तथा (प्रजने) प्रथम गर्भ-ग्रहण विषय में विद्यमान (सर्ते:) स (धातो:) धातु से परे (अप्) अप् प्रत्यय होता है। उदा०-गवामुपसरः । साण्डों का गर्भाधान के लिये गौओं में प्रथम बार उपसरण होना उपसर' कहाता है। सिद्धि-उपसरः । उप+सृ+अप् । उप+सर्+अ । उपसर+सु। उपसरः । यहां 'उप' उपसर्गपूर्वक सृ गतौ' (भ्वा०प०) धातु से प्रजन विषय में इस सूत्र से 'अप' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से सृ' धातु को गुण होता है। अप् (५४) हः सम्प्रसारणं च न्यभ्युपविषु।७२। प०वि०-ह: ५।१ सम्प्रसारणम् १।१ च अव्ययपदम् नि-अभि-उप-विषु ७।३। ____ स०-निश्च अभिश्च उपश्च विश्च ते-न्यभ्युपवयः, तेषु-न्यभ्युपविषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च न्यभ्युपविषु हो धातोरप् सम्प्रसारणं च। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् नि-अभि-उप-विपूर्वाद् हा-धातो: परोऽप् प्रत्ययो भवति, धातोश्च सम्प्रसारणं भवति। उदा०-(नि:) निहवः। (अभि:) अभिहवः। (उप:) उपहवः । (वि:) विहवः। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (न्यभ्युपविषु) नि, अभि, उप, वि उपसर्गपूर्वक (ह:) हा (धातो:) धातु से परे (अप) अप् प्रत्यय होता है (च) और हा धातु को (सम्प्रसारणम्) सम्प्रसारण होता है। ___ उदा०-(नि) निहवः । निमन्त्रण देना। (अभि) अभिहवः । अभिमुख बुलाना। (उप) उपहवः । पास बुलाना । (वि) विहवः । विशेष रूप से बुलाना। सिद्धि-(१) निहवः । नि+हा+अप्। नि+हु आ+अ। नि+हु+अ। नि+हो+अ। निहव+सु। निहवः। यहां नि' उपसर्गपूर्वक हे स्पर्धायाम्' (भ्वा०उ०) धातु से भाव में इस सूत्र से अप् प्रत्यय है और 'हा' धातु को सम्प्रसारण होता है। 'हा' धातु के व्' को उ' सम्प्रसारण, 'सम्प्रसारणाच्च' (६।१।१०४) से आ को पूर्व रूप होकर 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'हु' धातु को गुण होता है। ऐसे ही-अभिहवः, उपहव:, विहवः । अप् (५५) आङि युद्धे ।७३। प०वि०-आङि ७१ युद्धे ७।१। अनु०-अप, हृ:, सम्प्रसारणम् इति चानुवर्तते । अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च आङि हो धातोरप् सम्प्रसारणं च। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् आङ्-पूर्वाद् हा-धातो: परोऽप् प्रत्ययो भवति, धातोश्च सम्प्रसारणं भवति, युद्धेऽभिधेये। उदा०-आहूयन्ते यस्मिन् योद्धार इति आहव: युद्धम् । Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३५१ आर्यभाषा-अर्थ- (अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (आडि) आङ् उपसर्गपूर्वक (ह:) हा (धातो:) धातु से परे (अप) अप् प्रत्यय होता है और हा धातु को (सम्प्रसारणम्) सम्प्रसारण होता है, (युद्धे) यदि वहां युद्ध वाच्यार्थ हो। उदा०-आहूयन्ते यस्मिन् योद्धार इति आहव:=युद्धम् । जिसमें योद्धा जनों का आह्वान किया जाता है वह 'आहव' युद्ध कहाता है। सिद्धि-आहवः । आड्+हा+अप् । आ+हु आ+अ। आ+हु+अ। आ+हो+अ। आहव+सु। आहवः । यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त हा' धातु से अधिकरण कारक में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय और 'हा' धातु को सम्प्रसारण होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। अप् (निपातनम्) (५६) निपानमाहावः।७४। प०वि०-निपानम् १।१ आहाव: १।१ । अनु०-अप्, हृ:, सम्प्रसारणम्, आङ् इति चानुवर्तते । अन्वय:-अकतरि कारके भावे च आहावोऽप्, निपानम्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमान आह्वाव-शब्दोऽप् प्रत्ययान्तो निपात्यते, यदि निपानमभिधेयं भवति । निपिबन्ति यस्मिंस्तत् निपानमुदकाधार उच्यते। उदा०-आहाव: पशूनाम् । कूपोपसरेषु य उदकाधारस्तत्र जलपानाय पशव आहूयन्ते, स आहाव इति कथ्यते। आर्यभाषा-अर्थ- (अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (आहाव:) आहाव शब्द (अप) अप्-प्रत्ययान्त निपातित है, यदि वहां (निपानम्) निपान वाच्यार्थ हो। जिसमें पशु झुककर जल पीते हैं उस जलाधार (खेळ) को निपान कहते हैं। उदा०-आहाव: पशूनाम् । कूप के ससमीर जो पशुओं के जलपान के लिये जलाधार (खेळ) आदि होते हैं, वहां छेक-छेक शब्द से पशु जलपान के लिये बुलाये जाते हैं, अत: वे 'आहाव' कहाते हैं। सिद्धि-आहावः । आङ्+हा+अप्। आ+हु आ+अ। आ+हु+अ। आ+हो+अ। आहाव+सु। आहावः। Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'हा' धातु से अधिकरण कारक में तथा निपान वाच्यार्थ में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है, 'हा' धातु को सम्प्रसारण होता है। ‘अप्' प्रत्यय परे होने पर सम्प्रसारित 'हा' (हु) धातु को निपातन से वृद्धि होती है। अप् (५७) भावेऽनुपसर्गस्य ७५ । प०वि०-भावे ७१ अनुपसर्गस्य ६।१ । स०-न विद्यते उपसर्गो यस्य स:-अनुपसर्गः, तस्मिन्-अनुपसर्गे (बहुव्रीहिः)। अनु०-अप, हृ:, सम्प्रसारणमिति चानुवर्तते। अन्वय:-भावेऽनुपसर्गाद् हो धातोरप् सम्प्रसारणं च । अर्थ:-भावेऽर्थे वर्तमानाद् अनुपसर्गाद् हा-धातो: परोऽप् प्रत्ययो भवति, धातोश्च सम्प्रसारणं भवति।। उदा०-हव:। हवे हवे सुहवं शूरमिन्द्रम् । आर्यभाषा-अर्थ-(भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अनुपसर्गस्य) उपसर्ग से रहित (ह:) हा (धातो:) धातु से परे (अप) अप् प्रत्यय होता है और हा धातु को (सम्प्रसारणम्) सम्प्रसारण होता है। उदा०-हवः । स्पर्धा करना (बुलाना)। सिद्धि-हवः । हा+अप् । हु आ+अ। हु+अ। हो+अ। हव+सु। हवः। यहां उपसर्ग से रहित पूर्वोक्त 'हा' धातु से केवल भाव अर्थ में ही इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय और 'हा' धातु को सम्प्रसारण होता है। सम्प्रसारित 'हा' धातु (हु) को 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से गुण होता है। अप (५८) हनश्च वधः ।७६ प०वि०-हन: ५।१ (६१) च अव्ययपदम्, वध: ११ । अनु०-अप्, भावे, अनुपसर्गस्य इति चानुवर्तते। अन्वय:-भावेऽनुपसर्गाद् हनो धातोरप् हनश्च वधः । अर्थ:-भावेऽर्थे वर्तमानाद् अनुपसर्गाद् हन्-धातोः परोऽप् प्रत्ययो भवति, हन: स्थाने च वध-आदेशो भवति । Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः उदा०-वधश्चोराणाम् । वधो दस्यूनाम् । आर्यभाषा-अर्थ-(भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अनुपसर्गस्य) उपसर्ग से रहित (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (अप) अप् प्रत्यय होता है (च) और (हन:) हन् धातु के स्थान में (वध:) वध-आदेश होता है। उदा०-वधश्चोराणाम् । चोरों का हनन (वध)। वधो दस्यूनाम् । दस्यु आर्येतर जनों का हनन (वध)। सिद्धि-वधः । हन्+अप् । वध्+अ। वध+सु । वधः । यहां उपसर्ग से रहित 'हन हिंसागत्योः ' (अदा०प०) धात से केवल भाव अर्थ में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है और हन्' के स्थान में वध् आदेश है। अप् (५६) मूर्ती घनः ७७। प०वि०-मूर्ती ७।१ घन: १।१। अनु०-अप्, हन इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकरि कारके भावे च हनो धातोरण, हनश्च घनो मूर्ती । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् हन्-धातो: परोऽप् प्रत्ययो भवति, हन स्थाने च घन-आदेशो भवति, मूर्तावभिधेयायाम् । मूर्ति: काठिन्यमित्यर्थः । उदा०-अभ्रघन: । दधिधनः। आर्यभाषा-अर्थ-(अकर्तरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (अप) प्रत्यय होता है और (हन:) हन् के स्थान में (घन:) घन-आदेश होता है, (मूर्ती) यदि वहां मूर्ति वाच्यार्थ हो। मूर्तिः कठोरता। उदा०-अभ्रघनः। बादल की कठोरता सघनता। दधिघनः । दही की कठोरता-कड़ापन। सिद्धि-अभ्रघन: । हन्+अप् । घन्+अ। घन्+सु । घनः । यहां हन हिंसागत्योः' (अदा०प०) धातु से भाव अर्थ में तथा मूर्ति-भाव वाच्यार्थ में इस सूत्र से 'अप' प्रत्यय और हन्' के स्थान में 'घन' आदेश है। अभ्रस्य घन इति अभ्रघन: (षष्ठीतत्पुरुषः)। ऐसे ही-दधिधनः । Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अप् (६०) अन्तर्घनो देशे।७८। प०वि०-अन्त: अव्ययपदम्, घन: १।१ देशे ७।१ । अनु०-अप, हन इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च अन्त:पूर्वाद् हनो धातोरप्, हनश्च घनो देशे। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् हन्-धातो: परोऽप् प्रत्ययो भवति, हन: स्थाने च घन-आदेशो भवति, देशेऽभिधेये। उदा०-अन्तर्घनो नाम देश: । संज्ञीभूतो वाहीकेषु देशविशेष उच्यते। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अन्त:) अन्त: शब्दपूर्वक (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (अप्) अप् प्रत्यय होता है और हन् के स्थान में (घन:) घन-आदेश होता है, दिशे) यदि वहां देश-विशेष का कथन हो। उदा०-अन्तर्घनो नाम देश:। वाहीक जनपद में एक देश विशेष का नाम 'अन्तर्घन: है। सिद्धि-अन्तर्घन: । अन्त+हन्+अप् । अन्त+घन्+अ । अन्तर्धन+सु । अन्तर्घन: । यहां अन्त: शब्दपूर्वक पूर्वोक्त हन्' धातु से अधिकरण कारक में तथा देश विशेष के वाच्यार्थ में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय और 'हन्' के स्थान में 'घन' आदेश है। अन्तर्हण्यन्ते प्राणिनो यत्र स:-अन्तर्घनो देश: । जिसके अन्दर प्राणी मारे जाते हैं, उस देश विशेष का नाम 'अन्तर्घन:' है। विशेष-कहीं-कहीं 'अन्तर्घणः' पाठ मिलता है। उसे भी पाणिनि के शिष्य साधु मानते हैं। पाणिनि मुनि ने अपने शिष्यों को दोनों प्रकार का पाठ पढ़ाया है। अप् (निपातनम्) (६१) अगारैकदेशे प्रघणः प्रघाणश्च ।७६। प०वि०-अगार-एकदेशे ७१ प्रघणः १।१ प्रघाण: ११ च अव्ययपदम्। स०-अगारस्य एकदेश इति अगारैकदेशः, तस्मिन्-अगारैकदेशे (षष्ठीतत्पुरुषः)। अगार:-गृहम्। अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३५५ अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च प्रघण: प्रघाणश्च अप्, अगारैकदेशे। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमान: प्रघण: प्रघाणश्च शब्दोऽप्-प्रत्ययान्तो निपात्यते, अगारैकदेशेऽभिधेये। उदा०-प्रघण:। प्रघाणः । प्रविशद्भिर्जनैः पादै: प्रकर्षण हन्यत इति प्रघण:, प्रघाणो वा। “द्वारप्रदेशे द्वौ प्रकोष्ठावलिन्दौ आभ्यन्तर:, बाह्यश्च । तत्र बाह्यप्रकोष्ठे निपातनम्, नागारैकदेशमात्रे", इति पदमञ्जर्यां हरदत्तः। __ आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (प्रघण:) प्रघण (च) और (प्रघाण:) प्रघाण शब्द (अप) अप्-प्रत्ययान्त निपातित हैं, (अगारैकदेशे) यदि वहां घर का एक देश वाच्यार्थ हो। उदा०-प्रघण: प्रघाणः। “घर के द्वार-प्रवेश पर दो प्रकोष्ठ (कमरे) होते हैं। उनमें एक अन्दर और एक बाहर होता है। बाह्य प्रकोष्ठ को प्रघण अथवा प्रघाण कहते हैं, अगार के एक देशमात्र को नहीं" (पं० हरदत्तमिश्रकृत पदमञ्जरी)। सिद्धि-(१) प्रघण: । प्र+हन्+अप् । प्र+घन्+अ। प्र+घण्+अ। प्रघण+सु । प्रघणः । यहां प्र' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त हन्' धातु से कर्म करण कारक में तथा अगार एक देश के वाच्यार्थ में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय निपातित है। निपातन से हन्' के स्थान में 'घन' आदेश होता है। पूर्वपदात् संज्ञायामग:' (८।४।३) से णत्व' होता है।। (२) प्रघाण: । यहां निपातन से हन्' धातु के घन्' आदेश को उपधावृद्धि होती है। शेष कार्य पूर्ववत् है। अप् (निपातनम्) (६२) उद्घनोऽत्याधानम्।८०। प०वि०-उद्घन: ११ अत्याधानम् १।१। अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च उद्घनोऽप्, अत्याधानम् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमान उद्घन: शब्दोऽप्-प्रत्ययान्तो निपात्यते, यदि तद् अत्याधानं भवति । यस्मिन् काष्ठे स्थापयित्वाऽन्यानि काष्ठानि तक्ष्यन्ते तदत्याधानमित्युच्यते। उदा०-उद्घन: । उद् हन्यन्ते यस्मिन् काष्ठानि स उद्घनः । Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ- (अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (उद्घन:) उद्घन शब्द (अप) अप्-प्रत्ययान्त निपातित है, यदि उसका अर्थ (अत्याधानम्) अत्याधान हो। जिस काष्ठ पर रखकर दूसरे काष्ठ छीले जाते हैं, उसे अत्याधान कहते हैं। उदा०-उद्घनः । अत्यधान (नेह इति भाषा)। सिद्धि-उद्घनः । उत्+हन्+अप् । उद्+घन्+अ। उद्घन+सु। उद्घनः । यहां उत्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'हन्' धातु से अधिकरण कारक में तथा अत्याधान अर्थ में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय निपातित है। निपातन से हन्' के स्थान में 'घन्' आदेश होता है। अप् (निपातनम्) . (६३) अपघनोऽङ्गम्।८१। प०वि०-अपघन: ११ अङ्गम् १।१। अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानोऽपघनशब्दोऽप् प्रत्ययान्तो निपात्यते, यदि तच्छरीराङ्गं भवति । उदा०-अपघन: पाणि: । अपघन: पाद: । अपहन्यते येन स:-अपघन: । अत्राङ्गशब्देन शरीरस्य पाणिपादमेव गृह्यते नाङ्गमात्रम् । आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (अपघन:) अपघन शब्द (अप) अप्-प्रत्ययान्त निपातित है, यदि उसका अर्थ (अङ्गम्) शरीर का अङ्ग हो। उदा०-अपघन: पाणि: । हाथ। अपघन: पाद: । चरण। यहां अङ्ग से शरीर के पाणि और पाद का ग्रहण किया जाता है, अङ्गमात्र का नहीं। सिद्धि-अपघन: । अप+हन्+अप। अप+घन्+अ। अपघन+सु। अपघनः । यहां 'अप्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त हन्' धातु से करण कारक में तथा शरीराग-विशेष अर्थ में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। निपातन से हन्' के स्थान में 'घन्' आदेश होता है। अप (६४) करणेऽयोविद्रुषु।८२। प०वि०-करणे ७१ अय:-वि-द्रुषु ७।३। स०-अयश्च विश्च द्रुश्च ते-अयोविद्रवः, तेषु-अयोविद्रुषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अनु० - अप्, हन, घन इति चानुवर्तते । अन्वयः - करणेऽयोविद्रुषु हनो धातोरप् हनश्च घनः । अर्थ:- करणे कारके वर्तमानाद् अयोविद्रुपूर्वाद् हन्- धातोः परोऽप् प्रत्ययो भवति, हन: स्थाने च घन - आदेशो भवति । उदा०- (अय:) अयो हन्यते येन सः - अयोधन: । (वि) विहन्यते येन सः - विघनः । (दुः) द्रुवो हन्यन्ते येन सः द्रुघनः । आर्यभाषा-अर्थ- (करणे) करण कारक में विद्यमान (अयोविद्रुषु ) अय:, वि, द्रु पूर्वक (हन: ) हन् (धातो: ) धातु से परे (अप्) अप् प्रत्यय होता है और 'हन्' के स्थान में (घन: ) घन - आदेश होता है। ३५७, उदा०- ( अय: ) अयो हन्यते येन सः - अयोघन: । जिससे अय: = लोहा पीटा जाता है, वह अयोघन = हथौड़ा। (वि) विहन्यते येन सः - विघन: । जिससे विविध प्रकार से लोहा आदि पीटा जाता है, वह विघन = हथौड़ी। (द्रु) द्रुवो हन्यन्ते येन सः - द्रुघन: । जिसे द्रु=वृक्ष की शाखायें काटी जाती है, वह द्रुघन = कुल्हाड़ी । सिद्धि - (१) अयोघनः । अयस्+हन्+अप् । अयस्+घन्+अ । अयरु+छन्+अ । अयर्+घन्+अ। अयउ+घन्+अ । अयोघन+सु । अयोघनः । यहां अयः उपपद पूर्वोक्त 'हन्' धातु से करण कारक में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। हन्' के स्थान में 'घन्' आदेश है। 'ससजुषो रु:' ( ८/२/६६ ) से 'अयस्' के स्’ को रुत्व और 'हशि च' (६ |१| ११०) से 'र्' को उत्व होता है। (२) विघनः । 'वि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त हन्' धातु से पूर्ववत् । (३) द्रुघन: । द्रु' उपपद पूर्वोक्त हन्' धातु से पूर्ववत् । कः+अप् (६५) स्तम्बे क च । ८३ । प०वि०-स्तम्बे ७ ।१ क १ । १ ( लुप्तप्रथमानिर्देशः ) च अव्ययपदम् । अनु० - अप्, हन, घनः करणे इति चानुवर्तते । " अन्वयः - करणे स्तम्बे हनो धातोः कोऽप् च हनश्च घनः । अर्थ :- करणे कारके वर्तमानात् स्तम्बोपपदाद् हन्- धातोः परः कोऽप् च प्रत्ययो भवति, हन: स्थाने च घन - आदेशो भवति । उदा०-स्तम्बो हन्यते येन सः - स्तम्बघ्न : (क: ) । स्तम्बघन: ( अप्) । Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३५८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(करणे) करण कारक में विद्यमान (स्तम्बे) स्तम्ब-उपपदवाले (हनः) हन् (धातो:) धातु से परे (क:) क प्रत्यय (च) और (अप) अप् प्रत्यय होता है। उदा०-स्तम्बो हन्यते येन स:-स्तम्बन: (क:)। स्तम्बघन: (अप्)। जिससे स्तम्ब घास आदि काटा जाता है वह स्तम्बघ्न/स्तम्बघन खुरपा आदि। सिद्धि-(१) स्तम्बघ्नः । स्तम्ब+हन्+क। स्तम्ब+हन्+अ। स्तम्ब+घ्न्+अ। स्तम्बघ्न+सु। स्तम्बघ्नः। यहां स्तम्ब उपपद पूर्वोक्त हन्' धातु से करण कारक में इस सूत्र से क' प्रत्यय है। 'गमहनजन०' (६।४।९८) से हन्' धातु को उपधा लोप और हो हन्तेज़िन्नेष' (७।३।५४) से हन्' धातु के ह' को कुत्व 'घ' होता है। (२) स्तम्बघन: । यहां स्तम्ब उपपद पूर्वोक्त हन्' धातु से पूर्ववत् ‘अप्' प्रत्यय और हन्' के स्थान में 'घन्' आदेश है। अप् (६६) परौ घः।८४। प०वि०-परौ ७१ घ: ११ । अनु०-अप, हन:, करणे इति चानुवर्तते । अन्वय:-करणे परौ हनो धातोरप्, हनश्च घः। अर्थ:-करणे कारके वर्तमानात् परि-पूर्वाद् हन्-धातो: परोऽप् प्रत्ययो भवति, हन: स्थाने च घ-आदेशो भवति। उदा०-परितो हन्यते येन स:-परिघ: । पलिघः । आर्यभाषा-अर्थ-(करणे) करण (कारके) कारक में विद्यमान (परौ) परि-उपसर्गपूर्वक (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (अप्) अप् प्रत्यय होता है और हन्' के स्थान में 'घ' सवदिश होता है। ___ उदा०-परितो हन्यते येन स:-परिघः । पलिघ: । सब ओर मार करनेवाला शस्त्र (लोह का मुद्गर)। सिद्धि-(१) परिधः । परि+हन्+अप् । परि+घ+अ। परिघ+सु। परिघः । यहां परि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त हन्' धातु से करण कारक में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है और 'हन्' के स्थान में 'घ' सवदिश होता है। (२) पलिघः । यहां परेश्च घाङ्कयोः' (८।२।२२) से परि' उपसर्ग के 'र' को विकल्प से ल' आदेश होता है। Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३५६ अप्-(निपातनम्) (६७) उपघ्न आश्रये।८५। प०वि०-उपघ्न: ११ आश्रये ७।१। अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च उपजोऽप्, आश्रये । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमान उपन: शब्दोऽप्-प्रत्ययान्तो निपात्यते, आश्रयेऽभिधेये। आश्रयः सामीप्यम्। उदा०-पर्वतोपघ्न: । ग्रामोपन: । पर्वतन उपहन्यते सामीप्येन गम्यते इति पर्वतोपन्नः। __ आर्यभाषा-अर्थ-(अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (उपघ्नः) उपन शब्द (अप) अप् प्रत्ययान्त निपातित है, यदि वहां (उपाश्रये) आश्रय-समीपता वाच्यार्थ हो। उदा०-पर्वतोपनः । पर्वत के समीपस्थ-पहाड़ के सहारे। ग्रामोपनः । ग्राम की समीपस्थ गांव के सहारे। सिद्धि-पर्वतोपनः । उप+हन्+अप्। उप+हन्+अ। उप+न्+अ। उपन+सु। उपघ्नः । पर्वत+उपनः । पर्वतोपघ्नः । यहां उप' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त हन्' धातु से कर्म कारक में तथा आश्रय अर्थ में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। निपातन से 'गमहनजन०' (६।४।९८) से हन्' का उपधा-लोप होता है। हो हन्तेणिन्नेष' (७।३।५४) से हन्' के ह' को कुत्व 'घ' होता है। पर्वतस्य उपज इति पर्वतोपन: (षष्ठीतत्पुरुषः)। ऐसे ही-ग्रामोपनः । अप् (निपातनम्) (६८) संघोद्घौ गणप्रशंसयोः।८६। प०वि०-संघ-उद्घौ १२ गण-प्रशंसयो: ७।२। स०-संघश्च उद्घश्च तौ-संघोद्घौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। गणश्च प्रशंसा च ते-गणप्रशंसे, तयो:-गणप्रशंसयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-अप् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च संघोद्घावप् गणप्रशंसयोः। Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:- अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानौ संघोधौ शब्दौ अप्-प्रत्ययान्तौ निपात्येते, यथासंख्यं गणेऽभिधेये प्रशंसायां च गम्यमानायाम् । उदा०- (गण:) संघ: पशूनाम् । (प्रशंसा) उद्घो मनुष्याणाम् । आर्यभाषा-अर्थ- (अकर्तरि ) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान ( संघोधौ) संघ और उद्घ शब्द (अप्) अप्-प्रत्ययान्त निपातित हैं (गणप्रशंसयोः) यदि वहां यथासंख्य गण वाच्यार्थ और प्रशंसा अर्थ प्रकट हो । ३६० उदा०- ( गण ) संघ: पशूनाम् । पशुओं का गण (समुदाय ) | ( प्रशंसा) उद्घो मनुष्याणाम् । मनुष्यों में प्रशंसनीय । सिद्धि - (१) संघ: । सम्+हन्+अप्। सम्+ह्+अ। सम्+घ्+अ । संघ+सु / संघः । यहां 'सम्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त हन्' धातु से भाव में तथा गण अर्थ में इस सूत्र से अप् प्रत्यय है। निपातन से 'हन्' धातु का टि-लोप (अन्) और 'ह्' को 'घ्' आदेश होता है। संहननम् = संघ: । (२) उद्ध: । उत्+हन्+अप् । उद्+ह्+अ । उद्+घ्+अ । उद्घ+सु । उद्घः । यहां 'उत्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त हन्' धातु से कर्म कारक में तथा प्रशंसा अर्थ में इस सूत्र से अप् प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । उद्हन्यते = उत्कृष्टो ज्ञायत इति उद्घ: । यहां 'हन्' धातु ज्ञानार्थक है। अप् (निपातनम्) (६६) निघो निमितम् । ८७ । प०वि० निघः १ । १ निमितम् १ । १ । अनु० - अप् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे च निघोऽप् निमित्तम् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानो निघः शब्दोऽप्प्रत्ययान्तो निपात्यते, निमितं चेद् अभिधेयं भवति । समन्ताद् मितमिति निमितम्, समानारोहपरिणाहम् । उदा०-निघा वृक्षाः । निघाः शालयः । तुल्यारोहपरिणाहवन्त इत्यर्थः । आर्यभाषा-अर्थ- (अकतीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (निघः) निघ शब्द (अप) अप् प्रत्ययान्त निपातित है, यदि उसका वाच्यार्थ (निमितम् ) समान आरोह परिणाह हो । आरोह=ऊंचाई । परिणाह = फैलाव । Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३६१ उदा०0- निघा वृक्षाः । समान आरोह- परिणाहवाले वृक्ष । निघाः शालयः । समान आरोह-परिणाहवाले धान । सिद्धि-(१) निघः । नि+हन्+अप्। नि+ह्+अ । नि+घ्+अ । निघ+सु | निघः । यहां 'नि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त हन्' धातु से कर्म कारक तथा 'निमित' अर्थ में इस सूत्र से 'अप्' प्रत्यय है। निपातन से 'हन्' धातु का टि- लोप (अन्) और 'ह' को 'घ्' आदेश होता है। निर्विशेषं हन्यते = ज्ञायत इति निघः, कर्मण्यप् प्रत्ययः । चित्र: ( ७० ) प०वि० - डु - इतः ५ ।१ क्त्रिः १ । १ । स० - डु इद् यस्य सः - वित् तस्मात् - द्वित: (बहुव्रीहि: ) । अन्वयः - अकर्तरि कारके भावे च द्वितो धातो: क्त्रिः । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् डु-इतो धातोः परः प्रत्ययो भवति । वितः क्त्रिः । । उदा०- (डुपचष्) पक्त्रिमम् । (डुवप्) उप्त्रिमम्। (डुकृञ्) कृत्रिमम्। आर्यभाषा - अर्थ - (अकतीर) कर्ता से भिन्न ( कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (वित: ) डु इत् वाले ( धातोः) धातु से परे (क्त्रिः ) क्त्रि प्रत्यय होता है। उदा०- - (डुपचष् ) पवित्रमम् । पाक से बना हुआ। (डुवप्) उप्त्रिमम् । बोने से बना हुआ। (डुकृञ्) कृत्रिमम् । बनाने से बना हुआ (बनावटी) । सिद्धि-(१) पक्त्रिमम् । पच्+वित्र । पच्+त्रि । पक्त्रि+मप् । पक्त्रि+म। पक्त्रिम+सु । पक्त्रिमम् । यहां 'डुपचष् पाके' (भ्वा०3०) धातु के डु की 'आदिर्ञिटुडव: ' (१।३।५ ) से इत्संज्ञा होती है । 'पच्' धातु के डु-इत्वाला होने से भाव में इस सूत्र 'से 'क्त्रि' प्रत्यय है। क्त्रि प्रत्ययान्त 'पवित्र' शब्द से 'कत्रेर्मनित्यम्' ( ४/४/२०) से नित्य 'मप्' प्रत्यय होता है। केवल क्त्रि- प्रत्ययान्त शब्द का प्रयोग नहीं होता है। (२) उप्त्रिमम् । वप् + वित्र । वप्+त्रि । उ अप्+त्रि । उपप्+त्रि । उप्त्रि+मप् । उप्त्रि+म। उपत्रिम+सु। उप्त्रिमम् । यहां 'डुवप् बीजसन्ताने छेदने च' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्त्रि प्रत्यय है। 'वचिस्वपियजादीनां किति' ( ६ |१|१५ ) से 'वप्' को सम्प्रसारण होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (३) कृत्रिमम् । डुकृञ् करणे ( तना० उ० ) पूर्ववत् । Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अथुच (७१) ट्वितोऽथुच्।८६। प०वि०-टु-इत: ५।१ अथुच् १।१। स०-टु इद् यस्य स:-ट्वित्, तस्मात्-ट्वित: (बहुव्रीहि:)। अन्वय:-अकरि कारके भावे च ट्वितो धातोरथुच् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाट् टु-इतो धातो: परोऽथुच् प्रत्ययो भवति। उदा०-(टुवेपृ) वेपथुः । (टुओश्वि) श्वयथुः । (टुक्षु) क्षवथुः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकर्तरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (द्वित:) टु इत् वाले (धातोः) धातु से परे (अथुच्) अथुच् प्रत्यय होता है। ___ उदा०-(टुवेप) वेपथुः । कम्पन। (टुओश्वि) श्वयथुः । सूजन। (टुक्षु) क्षवथुः । खांसी। सिद्धि-(१) वेपथुः । वप्+अथुच् । वप्+अथु। वेपथु+सु। वेपथुः । यहां टुवेपृ कम्पने' (भ्वा०आ०) धातु के टु' की 'आदिर्बिटुडवः' (१।३।५) से इत्-संज्ञा होती है। वेप्' धातु के टु-इत् वाला होने से भाव अर्थ में इस सूत्र से 'अथुच्' प्रत्यय है। (२) श्वयथुः । श्वि+अथुच् । श्वे+अथु। श्वयथु+सु । श्वयथुः । यहां टुओश्वि गतिवृद्ध्योः ' (भ्वा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से 'अथुच्' प्रत्यय है। ‘सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'श्वि' धातु को गुण होता है। (३) क्षवथुः । 'टुक्षु शब्दे' (अदा०प०) पूर्ववत् । नङ् (७२) यजयाचयतविच्छप्रच्छरक्षो नङ् ।६०। प०वि०-यज-याच-यत-विच्छ-प्रच्छ-रक्ष: ५।१ नङ् ११। स०-यजश्च याचश्च यतश्च विच्छश्च प्रच्छश्च रक्ष् च एतेषां समाहार:-यज०रक्ष, तस्मात्-यज०रक्ष: (समाहारद्वन्द्वः)। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च यज०रक्षो धातोर्नङ्। Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्यो यजादिभ्यो धातुभ्य: परो नङ् प्रत्ययो भवति। उदा०-(यज:) यज्ञ: । (याच:) याच्ना। (यत:) यत्नः । (विच्छ:) विश्न: । (प्रच्छ:) प्रश्न: । (रक्ष्) रक्ष्णः । आर्यभाषा-अर्थ- (अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (यज०रक्ष:) यज, याच, यत, विच्छ, प्रच्छ, रक्ष् (धातो:) धातुओं से परे (नङ्) नङ् प्रत्यय होता है। उदा०-(यज) यज्ञः । देवपूजा, संगतिकरण और दान करना। (याच) यात्रा। मांगना। (यत) यत्नः । प्रयत्न करना। (विच्छ) विश्नः । गति करना। (प्रच्छ) प्रश्नः । पूछना। (रक्ष्) रक्ष्णः । रक्षा करना। रखना। सिद्धि-(१) यज्ञः । यज्+नङ् । यज्+न। यज्+ज । यज्ञ+सु । यज्ञः । यहां यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०उ०) धातु से भाव में इस सूत्र से नड्' प्रत्यय है। स्तो: श्चुना श्चुः' (८।४।३९) से नड्' प्रत्यय के न्' को '' आदेश होता है। (२) यात्रा। याच्+न । याच+न। याच्+ज। याच्च+टाप् । याच्या+सु । यात्रा। यहां टुयाचू याञायाम्' (भ्वा०उ०) धातु से भाव में इस सूत्र से नङ्' प्रत्यय है। पूर्ववत् नङ्' प्रत्यय के न्' को 'ञ्’ आदेश होता है। यात्र+टाप्। 'अजाद्यतष्टा (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में 'टाप्' प्रत्यय होता है। याच्या शब्द याच्या स्त्रियाम् (लिङ्गानुशासन २।६।) से स्त्रीलिङ्ग में होता है, शेष नङ्' प्रत्ययान्त शब्द “नडन्तः' (लि० २।५) से पुंलिङ्ग होते हैं। (३) यत्नः। यती प्रयत्ने' (भ्वा०आ०)। (४) विश्नः । विच्छ्+नङ् । विश्+न। विश्न+सु। विश्नः । यहां 'विच्छ गतौ (तु०प०)। 'छ्वोः शूडनुनासिके च' (६।४।१९) से 'छ्' के स्थान में 'श्' आदेश होता है। प्राप्त लघूपध गुण का क्डिति च (१।१५) से प्रतिषेध होता है। (५) प्रश्न: । प्रच्छ जीप्सायाम्' (तु०प०)। पूर्ववत् 'छ्' के स्थान में 'श्' आदेश होता है। प्रश्ने चासन्नकाले' (३।२।११७) ज्ञापक से 'अहिज्यावयि०' (६।१।१६) से प्राप्त सम्प्रसारण नहीं होता है। (६) रक्ष्णः । रक्ष+नङ् । रक्ष्+न। रक्ष्+ण। रक्ष्ण+सु। रक्ष्णः । यहां रक्ष रक्षणे (भ्वा०प०) 'रषाभ्यां नो ण: समानपदें (८।४।१) से णत्व होता है। Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् नन् (७३) स्वपो नन्।६१। प०वि०-स्वप: ५ १ नन् ११ । अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च स्वपो धातोर्नन्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानात्-स्वप्-धातो: परो नन् प्रत्ययो भवति। उदा०-स्वप्नः। आर्यभाषा-अर्थ- (अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (स्वपः) स्वप् (धातो:) धातु से परे (नन्) नन् प्रत्यय होता है। उदा०-स्वप्नः । शयन करना। सिद्धि-स्वप्नः । स्वप्+नन् । स्वप्+न। स्वप्न+सु । स्वप्नः । यहां त्रिष्वप् शये (अदा०प०) धातु से भाव में इस सूत्र से नन्' प्रत्यय है। नन्' प्रत्यय के नित्' होने से नित्यादिनित्यम्' (६।१।१९१) से आधुदात्त स्वर होता है। कि: (७४) उपसर्गे घोः किः ।१२। प०वि०-उपसर्गे ७।१ घो: ५।१ कि: १।१।। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च उपसर्गे घो: किः । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्य: सोपसर्गेभ्यो घु-संज्ञकेभ्यो धातुभ्य: पर: कि: प्रत्ययो भवति । उदा०-(दा) प्रदि:। (धा) प्रधि: । अन्तर्धि: । आर्यभाषा-अर्थ- (अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (उपसर्गे) उपसर्गपूर्वक (घो:) घु-संज्ञक (धातो:) धातुओं से परे (कि:) कि प्रत्यय होता है। उदा०-(दा) प्रदिः । प्रदान करना। (धा) प्रधिः । धारण-पोषण करना। अन्तर्धिः । अन्तर्धान होना (छुपना)। सिद्धि-(१) प्रदिः । यहां प्र' उपसर्गपूर्वक 'डुदाञ् दाने' (जु०उ०) धातु से भाव अर्थ में इस सूत्र से कि' प्रत्यय है। कि' प्रत्यय के कित्' होने से 'आतो लोप इटि च (६।४।६४) से दा' के आ का लोप हो जाता है। Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६५ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (२) प्रधिः । डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०उ०) पूर्ववत् । (३) अन्तर्धि: । अन्त:पूर्वक पूर्वोक्त 'धा' धातु से पूर्ववत् । विशेष-घु- 'दाधा ध्वदाप्' (१।१ ।१९) से डुदाञ् दाने, दाण् दाने, दो अवखण्डने, दे रक्षणे, डुधाञ् धारणपोषणयोः, धेट पाने इन छ: धातुओं की घु-संज्ञा है। क्यन्तो घुः' (लि० २।७) से कि-प्रत्ययान्त शब्द पुंलिङ्ग होते हैं। (७५) कर्मण्यधिकरणे च।६३ । प०वि०-कर्मणि ७।१ अधिकरणे ७१ च अव्ययपदम्। अनु०-घो:, किरिति चानुवर्तते। अन्वय:-अधिकरणे कर्मणि च घोर्धातो: किः । अर्थ:-अधिकरणे कारके वर्तमानेभ्य: कर्मोपपदेभ्यो घु-संज्ञकेभ्यो धातुभ्य: कि: प्रत्ययो भवति। उदा०-(धा) जलं धीयते यस्मिन् स:-जलधिः। शरा धीयन्ते यस्मिन् स:-शरधिः। आर्यभाषा-अर्थ-(अधिकरणे) अधिकरण (कारके) कारक में विद्यमान (कमणि) कर्म-उपपदवाले (घो:) घु-संज्ञक (धातो:) धातुओं से परे (कि:) कि प्रत्यय होता है। उदा०-(धा) जलं धीयते यस्मिन् स:-जलधिः । जिसमें जल रखा जाता है वह जलधि-समुद्र आदि। शरा धीयन्ते यस्मिन् स:-शरधिः । जिसमें शर-बाणों को रखा जाता है वह शरधि तूणीर। सिद्धि-जलधिः । जल+अम्+धा+कि। जल+ध्+इ। जलधि+सु । जलधिः । यहां जल कर्म उपपद होने पर घुसंज्ञक डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०उ०) धातु से अधिकरण कारक में इस सूत्र से कि' प्रत्यय है। 'आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'धा' के आ का लोप होता है। ऐसे ही-शरधिः । स्त्रीलिङ्गप्रत्ययप्रकरणम् क्तिन् (१) स्त्रियां क्तिन्।६४। प०वि०-स्त्रियाम् ७।१ क्तिन् १।१। अन्वय:०-अकर्तरि कारके भावे च धातो: स्त्रियां क्तिन् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्य: सर्वेभ्यो धातुभ्य: पर: स्त्रियां क्तिन् प्रत्ययो भवति। Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६६ __पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(कृ) कृतिः। (चि) चितिः। (मन) मतिः । आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (धातो:) सब धातुओं से (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (क्तिन्) क्तिन् प्रत्यय होता है। उदा०-(कृ) कृतिः । करना/रचना। (चि) चितिः। चयन करना/चिनना। (मन) मतिः । जानना। सिद्धि-कृति: । कृ+क्तिन् । कृ+ति । कृति+सु। कृतिः।। यहां 'डुकृञ करणे (तनाउ०) धातु से भाव अर्थ में इस सूत्र से क्तिन् प्रत्यय है। क्तिन्' प्रत्यय के कित्' होने से 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का क्डिति च' (१।१।५) से प्रतिषेध होता है। (२) चिति: । चिञ् चयने (स्वा०उ०) पूर्ववत् । (३) मति: । मन्+क्तिन् । मन्+ति। म+ति। मति+सु । मतिः । यहां 'मन ज्ञाने' (दि०आ०)। 'अनुदात्तोपदेश०' (६।४।३७) से 'मन्' धातु के अनुनासिक न्' का लोप होता है। क्तिन् (भावे) (२) स्थागापापचो भावे।६५। प०वि०-स्था-गा-पा-पच: ५।१ भावे ७।१। स०-स्थाश्च गाश्च पाश्च पच् च एतेषां समाहार:-स्थागापापच्, तस्मात्-स्थागापापच: (समाहारद्वन्द्व:)। अनु०-स्त्रियां, क्तिन् इति चानुवर्तते।। अन्वय:-भावे स्थागापापचो धातो: स्त्रियां क्तिन् । अर्थ:-भावेऽर्थे वर्तमानेभ्य: स्थागापापचिभ्यो धातुभ्य: स्त्रियां क्तिन् प्रत्ययो भवति। उदा०-(स्था) प्रस्थितिः। (गा) उद्गीतिः। संगीति:। (पा) प्रपीति: । संपीतिः । (पच्) पंक्ति:। आर्यभाषा-अर्थ-(भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (स्था०पचः) स्था, गा, पा, पच् (धातो:) धातुओं से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (क्तिन्) क्तिन् प्रत्यय होता है। उदा०-(स्था) प्रस्थितिः । प्रस्थान करना। (गा) उद्गीति: । उच्च स्वर से गान करना। संगीतिः । मिलकर गाना। (पा) प्रपीतिः। खूब पीना। सम्पीतिः। मिलकर पीना। (पच्) पक्तिः । पकाना। Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३६७ सिद्धि-(१) प्रस्थिति: । प्र+स्था+क्तिन् । प्र+स्था+ति। प्र+स्थि+ति । प्रस्थिति+सु। प्रस्थितिः। यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'ठा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा०प०) धातु से भाव अर्थ में तथा स्त्रीलिङ्ग में इस सूत्र से क्तिन्' प्रत्यय है। यतिस्यतिमा०' (७।४।४०) से स्था' के आ' को 'इत्त्व' होता है। (२) उद्गीतिः । उत्+गा+क्तिन्। उद्+गा+ति। उद्+गी+ति। उद्गीति+सु। उद्गीतिः। यहां उत्' उपसर्गपूर्वक गै शब्दे' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् क्तिन्' प्रत्यय है। घुमास्था०' (६।४।६६) से 'गा' के 'आ' को 'ईत्त्व' होता है। ऐसे ही-संगीतिः । (३) प्रपीति:। यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'पा पाने (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् क्तिन्' प्रत्यय तथा पूर्ववत् 'ईत्त्व' होता है। ऐसे ही-सम्पीतिः । (४) पक्ति: । यहां डुपचष् पाके' (भ्वा०उ०) धातु से पूर्ववत् क्तिन्' प्रत्यय है। चो: कु:' (८।२।३०) से पच्' के 'च्’ को कुत्व 'क्' होता है। क्तिन् (३) मन्त्रे वृषेषपचमनविदभूवीरा उदात्तः।६६। प०वि०-मन्त्रे ७१ वृष-इष-पच-मन-विद-भू-वी-रा: १।३ (पञ्चम्यर्थे) उदात्त: १।१। स०-वृषश्च इषश्च पचश्च मनश्च विदश्च भूश्च वीश्च राश्च ते-वृष०रा: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-स्त्रियां भावे इति चानुवर्तते। अन्वय:-मन्त्रे भावे वृषादिभ्यो धातुभ्य: स्त्रियां क्तिन् उदात्त: । अर्थ:-मन्त्रे विषये भावेऽर्थे वर्तमानेभ्यो वृषादिभ्यो धातुभ्य: पर: स्त्रियां क्तिन् प्रत्ययो भवति, स चोदात्तो भवति। उदा०-(वृष) वृष्टि: (ऋ० ११३८ ।२)। (इष) इष्टि: (ऋ० ४।४।७)। (पच) पक्ति: (ऋ० ४।२४।५)। (मन) मति: (ऋ० ४।१४।१)। (विद) वित्तिः। (भू) भूतिः। (वी) वीति: । यन्ति वीतये (अथर्व० २० ।६९ ॥३)। (रा) राति: (ऋ० १।३४।१)। Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(मन्त्रे) वेदविषय में और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (वृषरा:) वृष, इष, पच, मन, विद, भू, वी, रा (धातोः) धातुओं से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (क्तिन्) क्तिन् प्रत्यय होता है। उदा०-(वृष) वृष्टि: (ऋ० १।३८।२) सींचना। (इष) इष्टि: (ऋ० ४।४।७) इच्छा करना। (पच) पक्ति: (ऋ० ४।२४१५) पकाना। (मन) मति: (४।१४।१) समझना/जानना। (विद) वित्ति: । जानना। (भू) भूति: । सत्ता होना। (वी) वीतिः । गति आदि करना। यन्ति वीतये (अथर्व० २० ।६९३) । (रा) राति: (ऋ० १।३४।१) दान करना। सिद्धि-(१) वृष्टिः। यहां मन्त्रविषय में वृष सेचने' (भ्वा०प०) धातु से भाव अर्थ में तथा स्त्रीलिङ्ग में 'क्तिन्' प्रत्यय है। 'टुना टुः' (८।४।४) से 'क्तिन्' प्रत्यय के त्' को ट्' आदेश होता है। क्तिन्' प्रत्यय के कित्' होने से प्राप्त गुण का क्डिति च (१।१।५) से प्रतिषेध होता है। क्तिन्' प्रत्यय के नित्' होने से जित्यादिनित्यम् (६।१।१९१) से क्तिन्' प्रत्ययान्त शब्द को नित्य आधुदात्त स्वर प्राप्त था, किन्तु इस सूत्र से केवल क्तिन्' प्रत्यय को उदात्त स्वर विधान किया गया है। 'अनुदात्तं पदमेकवर्जम् (६ ।१ ।१५८) से शेष स्वर अनुदात्त होता है। (२) इष्टिः । इषु इच्छायाम्' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । (३) पक्ति: । डुपचष् पाके' (भ्वा०उ०) चो: कु:' (८।४।३०) से ‘पच्' के 'च्’ को कुत्व क्' होता है। (४) मतिः । 'मन ज्ञाने (दि०आ०) 'अनुदात्तोपदेश०' (६।४।३७) से मन्' के अनुनासिक न्' का लोप होता है। (५) वित्तिः । विद ज्ञाने' (अदा०प०) खरि च' (८।४।५४) से विद्' के 'द्' को चर् त्' होता है। (६) भूति: । 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । (७) वीति: । वी गतिव्याप्तिप्रजनकान्त्यसनखादनेषु' (अदा०प०) पूर्ववत् । (८) राति: । ‘रा दाने (अदा०प०)। क्तिन् (निपातनम्) (४) ऊतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च ।६७। प०वि०-ऊति-यूति-जूति-साति-हेति-कीर्त्तय: १।३ च अव्ययपदम् । स०-ऊतिश्च यूतिश्च जूतिश्च सातिश्च हेतिश्च कीर्तिश्च ता:-ऊति०कीर्तय: (इतरेतयोगद्वन्द्वः)। Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अनु०-स्त्रियां, क्तिन्, उदात्त इति चानुवर्तते । अन्वयः - अकर्तरि कारके भावे च ऊति० कीर्त्तयश्च स्त्रियां क्तिन् उदात्तः । ३६६ अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमाना ऊति - आदयः शब्दा अपि स्त्रियां क्तिन्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते, अत्र च क्तिन् प्रत्यय उदात्तो भवति । उदा०-ऊतिः। यूतिः। जूतिः । सातिः । हे॒तिः । कीर्तिः । 1 आर्यभाषा-अर्थ- (अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (ऊति० कीर्त्तय: ) ऊति, यूति, जूति, साति, हेति, कीर्ति शब्द ( क्तिन्) क्तिन् प्रत्ययान्त निपातित हैं और यहां क्तिन्' प्रत्यय ( उदात्तः) उदात्त होता है। इससे ये शब्द अन्तोदात्त स्वरवाले होते हैं। उदा०-कुतिः। रक्षा आदि करना । यूतिः । मिश्रण - अमिश्रण करना। जूतिः । भागना। सातिः। अन्त होना। हेतिः । मारना / गति करना । कीर्तिः । स्तुति करना । सिद्धि- (१) ऊति: । अव्+क्तिन् । अव्+ति । ऊठ्+ति । ऊ+ति । ऊति+सु । ऊतिः । यहां 'अव रक्षणादिषु' (भ्वा०प०) धातु से भाव अर्थ में इस सूत्र से 'क्तिन्' प्रत्यय है और अन्तोदात्त निपातित किया गया है। क्तिन्' प्रत्यय के 'नित्' होने से 'ज्नित्यादिर्नित्यम्' (६ 1१1१९१) से नित्य आद्युदात्त स्वर प्राप्त था । 'ज्वरत्वर०' (६ |४ | २० ) से अव् धातु की उपधा (अ) तथा 'व्' के स्थान में 'ऊठ्' आदेश होता है। (२) यूति: । यु+क्तिन् । यू+ति। यूति+सु। यूतिः। यहां यु मिश्रणेऽमिश्रणे च' (अदा०प०) धातु से 'क्तिन्' प्रत्यय, 'यु' धातुको दीर्घत्व और अन्तोदात्त स्वर निपातित है । (३) जूति: । 'जु वेगें' (सौत्रधातु ) धातु को दीर्घत्व और अन्तोदात्त स्वर निपातित है । (४) सातिः । षोऽन्तकर्मणि' (दि०प०) धातु से 'क्तिन्' प्रत्यय करने पर 'द्यतिस्यति०' (७/४/४०) से प्राप्त इत्त्व निपातन से नहीं होता है। अथवा 'षणु दा (त० उ० ) धातु से क्तिन्' प्रत्यय करने पर 'जनसन० ' (६।४।४२) से 'आत्व' होता है। निपातन से अन्तोदात्त स्वर होता है। (५) हे॒तिः । हन् हिंसागत्यो:' ( अदा०प०) से 'क्तिन्' प्रत्यय करने पर 'अनुदात्तोपदेश०' (६ । ४ । ३७) से 'हन्' के अनुनासिक (न्) का लोप होता है । निपातन से 'हन्' के 'अ' को 'ए' आदेश होता है अथवा 'हि गतौं' (स्वा०प०) धातु से 'क्तिन् ' प्रत्यय करने पर 'क्ङिति च ' (१1१14) से प्राप्त गुण-प्रतिषेध निपातन से नहीं होता है। Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (६) कीर्तिः । कृत्+णिच् । कृत्+इ+क्तिन्। कृत्+o+ति। कि र् त्+ति । की र त्+ति। कीर्ति+सु। कीर्तिः । यहां कृत संशब्दने (चु०प०) धातु से चुरादि णिच् प्रत्यय करने पर 'ण्यासश्रन्थो युच (३।३ ।१०७) से 'युच्' प्रत्यय प्राप्त था, निपातन से 'क्तिन्' प्रत्यय होता है। ‘णेरनिटि' (६।४।५१) से णिच् का लोप, 'उपधायाश्च' (७।१।१०१) से कृत् की उपधा (ऋ) को इत्त्व, उरण रपरः' (१।१।५१) से 'इ' को रपरत्व (इर्) और हलि च' (८।२।७८) से दीर्घ होता है। क्यप् (भावे) (५) व्रजयजो वे क्यप्।६८। प०वि०-व्रज-यजो: ६ ।२ (पञ्चम्यर्थे) भावे ७१ क्यप् १।१। स०-व्रजश्च यज् च तौ-व्रजयजौ, तयो:-व्रजयजोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-स्त्रियाम्, उदात्त इति चानुवर्तते । अन्वय:-भावे व्रजयजिभ्यां धातुभ्यां स्त्रियां क्यप्, उदात्त: । अर्थ:-भावेऽर्थे वर्तमानाभ्यां व्रजयजिभ्यां धातुभ्यां पर: स्त्रियां क्यप् प्रत्ययो भवति, स चोदात्तो भवति। उदा०- (व्रज) व्रज्या। (यज्) इज्या। आर्यभाषा-अर्थ-(भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (व्रजयजो:) व्रज, यज् (धातो:) धातुओं से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है और वह (उदात्त:) उदात्त होता है। उदा०- (व्रज) व्रज्या। गति करना। (यज्) इज्या। देवपूजा, संगतिकरण और दान करना। सिद्धि-(१) व्रज्या । व्रज्+क्यम् । व्रज्+य। व्रज्य+टाप् । व्रज्य+आ। व्रज्या+सु। व्रज्या । यहां व्रज गतौ' (भ्वा०प०) धातु से भाव अर्थ में इस सूत्र से क्यप् प्रत्यय है। 'अजाद्यतष्टाप' (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में टाप' प्रत्यय होता है। क्यप् प्रत्यय के पित् होने से 'अनुदात्तौ सुपितौ' (३।१।४) से अनुदात्त स्वर प्राप्त था, इस सूत्र से उदात्त स्वर होता है। (२) इज्या। यज्+क्यम् । यज्+य । इ अज्+य । इज्+य । इज्य+टाप् । इज्य+आ। इज्या+सु। इज्या। Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७१ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः यहां यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०3०) धातु से भाव अर्थ में इस सूत्र से क्यप्' प्रत्यय करने पर यज्' धातु को वचिस्वपियजादीनां किति' (६।१।१५) से सम्प्रसारण होता है। 'सम्प्रसारणाच्च' (६।१।४४) से 'अ' को पूर्वरूप एकादेश होता है, पूर्ववत् टाप् प्रत्यय है। क्यप् (भावे)(६) संज्ञायां समजनिषदनिपतमनविदषुञ्शीभृञिणः ।६६ । प०वि०-संज्ञायाम् ७।१ समज-निषद-निपत-मन-विद-घुञ्शीङ्-भृञ्-इण: ५।१। स०-समजश्च निषदश्च निपतश्च मनश्च विदश्च षुञ् च शीङ् च भृञ् च इण् एतेषां समाहार:-समज०इण, तस्मात्-समज०इण: (समाहारद्वन्द्वः)। अनु०-स्त्रियाम्, उदात्त:, भावे, क्यप् इति चानुवर्तते। अन्वय:-भावे समज०इणो धातो: स्त्रियां क्यप् उदात्त: संज्ञायाम्। अर्थ:-भावेऽर्थे वर्तमानेभा: समजादिभ्यो धातुभ्य: पर: स्त्रियां क्यप् प्रत्ययो भवति, स चोदात्तो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् । उदा०- (समज) समज्या। (निषद) निषद्या। (निपत) निपत्या। (मन) मन्या। (विद) विद्या । (षुञ्) सुत्या। (शीङ्) शय्या। (भृञ्) भृत्या। (इण्) इत्या। आर्यभाषा-अर्थ-(भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (समजाइण:) समज, निषद, निपत, मन, विद, पुञ्, शीङ्, भृञ्, इण् (धातो:) धातुओं से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है और वह (उदात्त:) उदात्त होता है, यदि वहां (संज्ञायाम्) संज्ञा अर्थ प्रकट हो। ___ उदा०-(समज) समजन्ति संगच्छन्ते यस्यां सा समज्या सभा। जिसमें लोग कार्य के लिए संगत होते हैं। (निषद्) निषीदन्ति यस्यां सा निषद्या-आपण: । दुकान। जिसमें लोग व्यवहार के लिये बैठते हैं। (निपत) निपतन्ति यस्यां सा निपत्या=पिच्छिला भूमिः । चिकणी जमीन जिस पर लोग फिसलन से गिरते हैं। (मन) मन्यन्ते यया सा मन्या गलपार्श्वशिरा, तया हि क्रुद्धो ज्ञायते । गल के पार्श्व की एक नाड़ी जिससे क्रुद्ध व्यक्ति जाना जाता है। (विद) विद्यते गृह्यते ययाऽर्थः सा विद्या। जिससे यथार्थ में पदार्थ ग्रहण किया जाता है। (षुञ्) सूयते अभिषूयते सोमो यस्यां सा Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सुत्या=अभिषवदिवस: । वह दिन जिसमें सोम का सवन किया जाता है। (शीङ्) शय्यते यस्यां सा शय्या । जिस पर शयन किया जाता है वह खट्वा आदि । (भृञ्) भरणं भृत्या, जीविका । आजीविका (नौकरी आदि) । (इण्) ईयते = गम्यते यया सा इत्या= दीपिका । जिससे रात्रि में अयन=गमन किया जाता है, वह दीपिका (लालटेन आदि) । ३७२ सिद्धि - (१) समज्या । सम्+अज्+क्यप् । सम्+अज्+य। समज्य+टाप् । समज्य+आ । समज्या+सु | समज्या । यहां ‘सम्' उपसर्गपूर्वक ‘अज गतिक्षेपणयो:' (भ्वा०प०) धातु से भाव अर्थ में संज्ञा विषय में तथा स्त्रीलिङ्ग में इस सूत्र से 'क्यप्' प्रत्यय है। संज्ञा की प्रतीति न होने से 'अजेर्व्यघञपो:' ( २/४/५६ ) से 'अज' धातु के स्थान में 'वी' आदेश नहीं होता है। 'अजाद्यतष्टाप्' (४ 1१1४ ) से स्त्रीलिङ्ग में 'टाप्' प्रत्यय होता है। (२) निषद्या । नि' उपसर्गपूर्वक षट्ट विशरणगत्यवसादनेषु' (भ्वा०प०) धातु इस सूत्र से पूर्ववत् क्यप्' प्रत्यय है। (३) निपत्या | 'नि' उपसर्गपूर्वक पत्लृ गतौं' ( वा०प०) । (४) मन्या | 'मन ज्ञाने' (दि०आ० ) । (५) सुत्या । षुञ् अभिषवे' (स्वा० उ० ) से 'क्यप्' प्रत्यय परे होने पर 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।७१) से 'सु' धातु को 'तुक्' आगम होता है। (६) शय्या | शीङ् +क्यप् । श् अयङ्+य। श् अय्+य। शय्य+टाप् । शय्य+आ । शय्या+सु । शय्या | यहां 'शीङ् स्वप्ने' (अदा०आ०) धातु से 'क्यप्' प्रत्यय करने पर 'अयङ् यि क्ङिति (७/४/२२ ) से 'शी' धातु को 'अयङ्' आदेश होता है। (७) भृत्या | 'डुभृञ् धारणपोषणयो:' (जु०3०) धातु से 'क्यप्' प्रत्यय करने पर 'भृ' धातु को 'ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्' (६ । १ । ६९ ) से 'तुक्' आगम होता है। (८) इत्या | 'इण् गतौं' (अदा०प०) धातु से 'क्यप्' प्रत्यय करने पर पूर्ववत् तुक्' आगम होता है । शः+क्यप् (७) कृञः श च । १०० । प०वि०-कृञः ५ ।१ श १ । १ ( लुप्तप्रथमानिर्देशः ) च अव्ययपदम्। अनु०-स्त्रियां, क्यप्, उदात्त इति चानुवर्तते । अन्वयः - अकर्तरि कारके भावे च कृञो धातोः स्त्रियां शः क्यप् च उदात्तः । Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अर्थ:-अकीर कारके भावे चार्थे वर्तमानात् कृञ्-धातो: पर: स्त्रियां श: क्यप् च प्रत्ययो भवति, स चोदात्तो भवति । उदा०- (कृञ्) क्रिया (श:)। कृत्या (क्यप्)। योगविभागात् क्तिन् प्रत्ययोऽपि विधीयते-कृति: (क्तिन्) । आर्यभाषा-अर्थ- (अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (कृञः) कृञ् (धातो:) धातु से परे (स्त्रियाम्) । स्त्रीलिङ्ग में (श:) श प्रत्यय (च) और (क्यप्) क्यप् प्रत्यय होता है। __उदा०-(क) क्रिया (श) कृत्या (क्यप)। योग विभाग से क्तिन् प्रत्यय भी होता है-कृति: । करना। वा वचनं कर्तव्यं क्तिन्नर्थम्' (महाभाष्य)। सिद्धि-(१) क्रिया। कृ+श। क् रिड्+अ। क् रि+अ। क् र इयङ्+अ । क् र् इय्+अ। क्रिय+टाप् । क्रिय+आ। क्रिया+सु । क्रिया। यहां डुकृञ् करणे (तनाउ०) धातु से भाव अर्थ में इस सूत्र से 'श' प्रत्यय है। रिङ् शयग्लिङ्क्षु' (७।४।२८) से कृ' धातु को रिङ्' आदेश और उसे अचि अनुधातु०' (६।४।७७) से इयङ्' आदेश होता है। 'अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में 'टाप्' प्रत्यय होता है। (२) कृत्या । कृ+क्यप् । कृ+य। कृ+तुक्+य । कृत्य+टाप् । कृत्य+आ। कृत्या+सु। कृत्या। यहां पूर्वोक्त कृञ्' धातु से क्यप्' प्रत्यय करने पर कृ' धातु को हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।६९) से तुक्’ आगम होता है और पूर्ववत् टाप् प्रत्यय होता है। (३) कृति: । पूर्वोक्त कृ' धातु से कितन्' प्रत्यय है। शः (निपातनम्) (८) इच्छा ।१०१। प०वि०-इच्छा १।१। अनु०-स्त्रियां, श इति चानुवर्तते। अन्वयः-अकीर कारके भावे च इच्छा स्त्रियां शः । अर्थ:-अकरि कारके भावे चार्थे वर्तमान इच्छाशब्द: स्त्रियां श-प्रत्ययान्तो निपात्यते। उदा०-इच्छा। Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(अकतरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (इच्छा) इच्छा शब्द (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (श:) श-प्रत्ययान्त निपातित है। उदा०-इच्छा। चाहना। सिद्धि-इच्छा। इष्+श। इष्+अ। इछ्+अ। इतुक् छ्+अ। इच्छ+अ। इच्छ+टाप् । इच्छ+आ। इच्छा+सु। इच्छा। यहां 'इषु इच्छायाम्' (भ्वा०प०) धातु से भाव अर्थ में इस सूत्र से 'श' प्रत्यय है। 'श' प्रत्यय के शित्' होने से 'इषुगमियमां छ:' (७।३ १७७) से 'इष्' के 'ए' को 'छ' आदेश होता है। छे च' (६।१।७१) से 'इ' को तुक्' आगम तथा 'स्तो: श्चुना श्चुः' (८।४।३९) से त्' को 'च' आदेश होता है। 'श' प्रत्यय के सार्वधातुक होने से भाववाच्य में सार्वधातुके यक्' (३।१।६७) से प्राप्त यक्’ विकरण-प्रत्यय निपातन से नहीं होता है। अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में टाप्' प्रत्यय होता है। अ: (६) अ प्रत्ययात् ।१०२। प०वि०-अ १।१ (लुप्तप्रथमानिर्देश:) प्रत्ययात् ५।१ । अनु०-स्त्रियामित्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च प्रत्ययान्ताद्धातो: स्त्रियाम् अः। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्य: प्रत्ययान्तेभ्यो धातुभ्यः पर: स्त्रियाम् अ-प्रत्ययो भवति। क्तिनोऽपवादः। उदा०-चिकीर्षा । जिहीर्षा । पुत्रीया। पुत्रकाम्या। लोलूया। कण्डूया। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (प्रत्ययात्) प्रत्ययान्त (धातो:) धातुओं से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (अ:) 'अ' प्रत्यय होता है। यह क्तिन् प्रत्यय का अपवाद है। उदा०-चिकीर्षा । करने की इच्छा। जिहीर्षा । हरने की इच्छा। पुत्रीया । अपने पुत्र की इच्छा। पुत्रकाम्या। अपने पुत्र की इच्छा। लोलूया। पुन:-पुन: काटना। कण्डूया। खाज करना। सिद्धि-(१) चिकीर्षा । चिकीर्ष+अ। चिकीर्ष+अ। चिकीर्ष+टाप् । चिकीर्ष+आ। चिकीर्षा+सु। चिकीर्षा। यहां 'इकन करणे (तनाउ०) धातु से 'धातोः कर्मण: समानकर्तकादिच्छायां वा (३।१।७) से प्रथम सन् प्रत्यय और तत्पश्चात् सन्नन्त चिकीर्ष धातु से इस सूत्र से Lonal Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३७५ स्त्रीलिङ्ग में 'अ' प्रत्यय है। अतो लोप:' (६।४।४८) से अङ्ग के 'अ' का लोप और 'अजाद्यतष्टा' (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में टाप्' प्रत्यय होता है। (२) जिहीर्षा । हृञ् हरणे' (भ्वा०उ०) पूर्ववत् । (३) पुत्रीया। यहां प्रथम पुत्र' सुबन्त से 'सुप आत्मन: क्यच्' (३।११८) से क्यच् प्रत्यय और तत्पश्चात् क्यच्-प्रत्ययान्त 'पुत्रीय' धातु से इस धातु से स्त्रीलिङ्ग में 'अ' प्रत्यय है। (४) पुत्रकाम्या। यहां प्रथम पुत्र' शब्द से काम्यच्च' (३।१।९) से काम्यच्’ प्रत्यय और तत्पश्चात् काम्यच् प्रत्ययान्त 'पुत्रकाम्य' धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'अ' प्रत्यय है। (५) लोलूया। यहां लू छेदने (क्रया उ०) धातु से प्रथम 'धातोरेकाचो हलादे: क्रियासमभिहारे यङ् (३।१।२२) से 'यङ्' प्रत्यय, तत्पश्चात् यङ्' प्रत्ययान्त 'लोलूय' धातु से इस सूत्र से 'अ' प्रत्यय है। (६) कण्डूया। यहां 'कण्डू गात्रविघर्षणे' (कण्डू०उ०) धातु से प्रथम कण्ड्वादिभ्यो यक्' (३।१।२७) से यक्' प्रत्यय और तत्पश्चात् 'यक्' प्रत्ययान्त कण्डूय' धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'अ' प्रत्यय है। अ: (१०) गुरोश्च हलः ।१०३। प०वि०-गुरोः ५१ च अव्ययपदम्, हल: ५।१ । अनु०-स्त्रियाम्, अ इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च हलो गुरोश्च धातो: स्त्रियाम् अ: । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् हलन्ताद् गुरुमतश्च धातो: पर: स्त्रियाम् अ-प्रत्ययो भवति । उदा०-कुण्डा। हुण्डा। ईहा। ऊहा। शिक्षा। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (हल:) हलन्त (गुरोः) गुरुमान् (धातो:) धातु से परे (च) भी स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (अ:) अ-प्रत्यय होता है। उदा०-कुण्डा । दाह (जलना)। हुण्डा । संघात (समूह होना)। ईहा। चेष्टा। ऊहा । वितर्क। शिक्षा । विद्या ग्रहण करना। सिद्धि-(१) कुण्डा । कुडि+अ। कु नुम् +अ । कुण्ड्+अ । कुण्ड+टाप् । कुण्ड+आ। कुण्डा+सु । कुण्डा। Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यह 'कुडि दाहे' (भ्वा०आ० ) इस हलन्त, गुरुमान् धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'अ' प्रत्यय है। 'इदितो नुम् धातो:' (७/१/५८) से 'नुम्' आगम होता है। 'अजाद्यतष्टाप्' (४/१/४ ) से स्त्रीलिङ्ग में टाप्' प्रत्यय होता है। ३७६ अङ् (२) हुण्डा । 'हुडि संघातें' (भ्वा०आ०) । (३) ईहा । ईह चेष्टायाम्' (भ्वा०आ०) । (४) ऊहा । ऊह वितर्के (भ्वा० आ०) । (५) शिक्षा | 'शिक्ष विद्योपादाने' (भ्वा०आ० ) । (११) षिद्भिदादिभ्योऽङ् ॥१०४ । प०वि० - षिद् - भिदादिभ्यः ५ । ३ अङ् १ । १ । स०-ष इद् येषां ते षित:, भिद् आदिर्येषां ते भिदादयः । षितश्च भिदादयश्च ते षिद्भिदादय:, तेभ्यः षिद्भिदादिभ्यः (बहुव्रीहिगर्भितइतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - स्त्रियामित्यनुवर्तते । अर्थ:-अकर्तीरे कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्यः षिद्भ्यो भिदादिभ्यश्च धातुभ्यः परः स्त्रियाम् अङ् प्रत्ययो भवति । उदा०-(षितः) जृष्-जरा । त्रपूष्- त्रपा । (भिदादय:) भिदा । छिदा । भिदादयः-भिदा । छिदा । विदा । क्षिपा । गुहा गिरि - ओषध्योः । श्रद्धा । मेधा । गोधा । आरा । हारा । कारा । क्षिया । तारा । धारा । लेखा । रेखा । चूडा । पीडा । वपा । वसा । सृजा । क्रपेः सम्प्रसारणं च- कृपा इति भिदादयः । आर्यभाषा - अर्थ - (अकर्तीर) कर्ता से भिन्न ( कारके) कारक (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (षिद्भिदादिभ्यः ) षित् और भिद् आदि (धातोः ) धातुओं से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में ( अ ) अङ् प्रत्यय होता है। उदा०- (षित्) जृष्- जरा। बुढ़ापा । त्रपूष्- त्रपा । लज्जा । (भिदादि) भिदा । फाड़ना । छिदा | काटना । इत्यादि । सिद्धि-(१) जरा। यहां 'नृष् वयोहानौं' (दि०उ० ) इस षित्' धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'अङ्' प्रत्यय है । 'अङ्' प्रत्यय के ङित्' होने से 'क्ङिति च' (१1१/५) Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः से गुण-प्रतिषेध प्राप्त था किन्तु ऋदृशोऽडि गुणः' (७।४।१६) से अङ्ग (जू) को गुण होता है। (२) त्रपा। पूष् लज्जायाम् (भ्वा०आ०)। (३) भिदा । भिदिर् विदारणे । (रुधा०प०)। (४) छिदा। 'छिदिर् द्वैधीकरणे । (रुधा०प०)। अङ् __ (१२) चिन्तिपूजिकथिकुम्बिचर्चश्च।१०५। प०वि०-चिन्ति-पूजि-कथि-कुम्बि-चर्च: ५।१ च अव्ययपदम् । स०-चिन्तिश्च पूजिश्च कथिश्च कुम्बिश्च चर्च् च एतेषां समाहार:-चिन्ति०चर्च्, तस्मात् चिन्ति०चर्च: (समाहारद्वन्द्व:) । अनु०-स्त्रियाम्, अङ् चानुवर्तते। अन्वयः-अकर्तरि कारके भावे च चिन्ति०च! धातो: स्त्रियाम् अङ। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्यश्चिन्तिपूजिकथिकुम्बिचर्चिभ्यो धातुभ्य: पर: स्त्रियाम् अङ्-प्रत्ययो भवति । उदा०-(चिन्ति:) चिन्ता। (पूजि:) पूजा । (कथि:) कथा। (कुम्बि:) कुम्बा। (चर्च:) चर्चा। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (चिन्ति०चर्च:) चिन्ति, पूजि, कथि, कुम्बि, चर्च (धातो:) धातुओं से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (अङ्) अङ् प्रत्यय होता है। उदा०-(चिन्ति) चिन्ता । स्मरण करना। (पूजि) पूजा। पूजा करना। (कथि) कथा। कहना। (कुम्बि) कुम्बा । सघन बाड़। 'कुम्बा सुगहना वृत्ति:'इत्यमरः । (चर्च) चर्चा । अध्ययन करना। सिद्धि-(१) चिन्ता । चिति+णिच्+अङ् । चिति+अ। चि नुम् त्+अ। चिन्त्+अ। चिन्त+टाप् । चिन्त+आ। चिन्ता+सु। चिन्ता। यहां चिति स्मृत्याम् (चुरादि०) धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'अड्' प्रत्यय है। 'इदितो नुम् धातो:' (७।११५८) से धातु को नुम्' आगम होता है। यह ण्यासश्रन्थो युच्' (३।३।१०७) से 'युच्' प्रत्यय का पूर्वापवाद है। जेरनिटि' (६।४।५१) से णिच्' का लोप होता है। Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) पूजा। पूज पूजायाम्' (चुरादि०)। (३) कथा। कथ वाक्यप्रबन्धे (चुरादि०)। (४) कुम्बा। कुबि आच्छादने (चुरादि०)। (५) चर्चा । चर्च अध्ययने (चुरादि०)। अङ् (१३) आतश्चोपसर्गे ।१०६। प०वि०-आत: ५।१ च अव्ययपदम्, उपसर्गे ७।१। अनु०-स्त्रियाम्, अङ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च उपसर्गे आतो धातो: स्त्रियाम् अङ्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्य: सोपसर्गेभ्य आकारान्तेभ्योऽपि धातुभ्य: पर: स्त्रियाम् अङ् प्रत्ययो भवति । क्तिनोऽपवाद: । उदा०-प्रदा। उपदा। प्रधा। उपधा। आर्यभाषा-अर्थ- (अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (उपसर्गे) उपसर्गपूर्वक (आत:) आकारान्त (धातो:) धातुओं से (च) भी परे (अङ्) अङ् प्रत्यय होता है। उदा०-प्रदा। प्रदान करना (भेंट)। उपदा । उपदान करना (रिश्वत)। प्रधा। प्रधारण करना (पहनना)। उपधा। उपधारण करना (ओढना)। सिद्धि-(१) प्रदा। यहां प्र' उपसर्गपूर्वक डुदान दाने (जु०उ०) इस आकारान्त धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'अङ्' प्रत्यय है। यह क्तिन्' प्रत्यय का अपवाद है। 'आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से अङ्ग' के आकार का लोप और तत्पश्चात् 'अजाद्यतष्टाप (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में टाप्' प्रत्यय होता है। (२) उपदा । 'उप' उपसर्गपूर्वक पूर्ववत् 'दा' धातु। (३) प्रधा। प्र' उपसर्गपूर्वक 'डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०उ०)। (४) उपधा। 'उप' उपसर्गपूर्वक पूर्ववत् 'धा' धातु। युच् (१४) ण्यासश्रन्थो युच् ।१०७। प०वि०-णि-आस-श्रन्थ: ५।१ युच् १।१। स०-णिश्च आसश्च श्रन्थ् च एतेषां समाहार:-ण्यासश्रन्थ्, तस्मात्-ण्यासश्रन्थः (समाहारद्वन्द्वः)। Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३७६ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अनु०-स्त्रियामित्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च ण्यासश्रन्थो धातो: स्त्रियां युच् । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्यो णिजन्तेभ्यो धातुभ्य: आस-श्रन्थिभ्यां च धातुभ्यां पर: स्त्रियां युच् प्रत्ययो भवति। उदा०-(णि:) कारणा। हारणा। (आस:) आसना। (श्रन्थ:) श्रन्थना। आर्यभाषा-अर्थ- (अकीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (ण्यासश्रन्थः) णिजन्त धातु, आस तथा श्रन्थ (धातो:) धातु से (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (युच्) युच् प्रत्यय होता है। उदा०-(णि) कारणा । कार्य कराना। हारणा । चोरी कराना। (आस) आसना। बैठना। (श्रन्थ) श्रन्थना । शिथिल होना (ढीलापन)। सिद्धि-(१) कारणा। कृ+णिच्+युच्। कारि+यु। कार्+अन। कारण+टाप् । कारण+आ। कारणा+सु । कारणा। यहां 'डुकृञ् करणे (तना०3०) धातु से प्रथम हेतुमति च' (३।१।२६) से णिच्' प्रत्यय और तत्पश्चात् णिजन्त कारि' धातु से इस सूत्र से स्त्रीलिङ्ग में 'युच्' प्रत्यय होता है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से कृ' धातु को वृद्धि, णेरनिटि' (६।४।५१) से 'णि' का लोप, 'युवोरनाकौ' (७।१।१) से यु' के स्थान में 'अन' आदेश और 'अट्कुट्वानुम्व्यवायेऽपि (८।१।२) से णत्व होता है। 'अजाद्यतष्टाप्' (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में टाप् प्रत्यय होता है। यह 'अ' प्रत्यय का अपवाद है। (२) हारणा। हृञ् हरणे' (भ्वा० उ०)। (३) आसना। 'आस उपवेशने (अदा०आ०)। (४) श्रन्थना। 'श्रथि शैथिल्ये' (भ्वा०आ०)। ण्वुल् (१५) रोगाख्यायां ण्वुल् बहुलम् ।१०८ | प०वि०-रोग-आख्यायाम् ७।१ ण्वुल् ११ बहुलम् १।१ । स०-रोगस्य आख्या इति रोगाख्या, तस्याम्-रोगाख्यायाम् (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-स्त्रियामित्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च धातो: स्त्रियां बहुलं ण्वुल, रोगाख्यायाम्। Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् धातोः परः स्त्रियां बहुलं ण्वुल् प्रत्ययो भवति, रोगाख्यायां गम्यमानायाम् । उदा० - प्रच्छर्दिका । प्रवाहिका । विचर्चिका। बहुलग्रहणं व्यभिचारार्थं तेनेह न भवति - शिरोऽर्ति: । ३८० आर्यभाषा - अर्थ - ( अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (धातो: ) धातु से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (बहुलम् ) प्रायशः (ण्वुल् ) ण्वुल् प्रत्यय होता है ( रोगाख्यायाम् ) यदि वहां किसी रोगविशेष का कथन हो । उदा० - प्रच्छर्दिका । वमन (उलटी) । प्रवाहिका । पेचिश । विचर्चिका । दाद । यहां बहुल-ग्रहण विधि के व्यभिचार के लिये है अतः यहां ण्वुल् प्रत्यय नहीं होता है- शिरोऽर्तिः । सिरदर्द । सिद्धि - (१) प्रच्छर्दिका । प्र+छ+ण्वुल् । प्र+छ+अक। प्रच्छर्दक। प्रच्छर्दक+टाप् । प्रच्छर्दिक+आ । प्रच्छर्दिका + सु । प्रच्छर्दिका । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'छर्द उद्वमनें' (जु०प०) धातु से इस सूत्र से रोगविशेष अर्थ में स्त्रीलिङ्ग में कुल प्रत्यय है। 'युवोरनाक' (७ 1१1१) से 'वु' के स्थान में 'अक' आदेश होता है। 'अजाद्यतष्टाप्' (४ 1१1४ ) से स्त्रीलिङ्ग में टाप्' प्रत्यय और 'प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः' (७/३/४४) से इत्त्व होता है। (२) प्रवाहिका । 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'वह प्रापणे' (स्वा०प०) । (३) विचर्चिका । 'वि' उपसर्गपूर्वक 'चर्च अध्ययने ( चुरादि०) । (४) शिरोऽर्तिः । अर्दू+क्तिन् । अर्दू+ति । अर्त्+ति । अर्ति+सु। अर्ति: । शिरस्+अर्तिः । शिररु+अर्तिः । शिर् र् +अर्तिः । शिर उ+अर्तिः । शिरोर्तिः । यहां 'अर्द हिंसायाम्' (भ्वा०प०) धातु से 'स्त्रियां क्तिन्' ( ३/३/४४ ) से 'क्तिन्' प्रत्यय, 'खरि च' (८/४/५४) से 'द्' को चर्त्व 'त्' होता है । शिरस् शब्द के साथ षष्ठीसमास - 'शिरसोऽर्तिरिति शिरोऽर्तिः । ससजुषो रु:' ( ८ / २ /६६ ) से रुत्व, 'अतो रोरप्लुतादप्लु' (६ । १ । १०९ ) से उत्व, 'आद्गुण:' ( ६ |१| ८४) से गुण रूप एकादेश और 'एङ: पदान्तादति ( ६ 1१1१०५ ) से 'अ' को पूर्वरूप होता है। यहां बहुलवचन से 'ण्वुल्' प्रत्यय नहीं होता है। ण्वुल् (१६) संज्ञायाम् । १०६ । प०वि० - संज्ञायाम् ७।१ । अनु० - स्त्रियां, ण्वुल् इति चानुवर्तते । Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८१ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च धातो: स्त्रियां ण्वुल संज्ञायाम्। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् धातो: पर: स्त्रियां ण्वुल् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम्। उदा०-उद्दालकपुष्पभञ्जिका । वरणपुष्पप्रचायिका । अभ्यूषखादिका। आचोषखादिका। शालभञ्जिका। तालभजिका। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (ण्वुल्) ण्वुल् प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञाविषय की प्रतीति हो। उदा०-उद्दालकपुष्पभञ्जिका। उद्दालक वृक्ष के फूल तोड़ने की क्रीडा। वरणपुष्पप्रचायिका। वरण वृक्ष के फूल चुनने की क्रीडा। अभ्यूषखादिका। अभ्यूष अपूपविशेष खाने की क्रीडा। आचोषखादिका । आचोष खाद्यविशेष खाने की क्रीडा। शालभजिका । शाल तोड़ने की क्रीडा। तालभञ्जिका । ताल तोड़ने की क्रीडा। सिद्धि-(१) उद्दालकपुष्पभञ्जिका । भञ्ज्+ण्वुल्। भञ्ज्+अक। भञ्जक+टाप् । भञ्जक+आ। भञ्जिका+सु। भञ्जिका। उद्दालकपुष्प+भञ्जिका उद्दालकपुष्पभञ्जिका। यहां उद्दालकपुष्प उपपद भज्जो आमर्दने (रु०प०) धातु से अधिकरण कारक में, संज्ञा विषय में और स्त्रीलिङ्ग में इस सूत्र से 'एल' प्रत्यय है। नित्यं क्रीडाजीविकयो:' (२।२।१६) से क्रीडा अर्थ में नित्य षष्ठीसमास होता है। शेष कार्य 'प्रच्छर्दिका' के समान है। (२) वरणपुष्पप्रचायिका। वरणपुष्प उपपद, प्र उपसर्ग पूर्वक चिञ् चयने (स्वा०उ०)। (३) अभ्यूषखादिका । अभ्यूष उपपद 'खाद भक्षणे' (भ्वा०प०)। (४) आचोषखादिका । आचोष उपपद खाद भक्षणे' (भ्वा०प०)। (५) शालभञ्जिका। शाल उपपद भजो आमर्दने (रु०प०)। (६) तालभञ्जिका । ताल उपपद 'भजो आमर्दने' (रु०प०)। इञ्+ण्वुल् (१७) विभाषाऽऽख्यानपरिप्रश्नयोरिञ् च।११०। प०वि०-विभाषा ११ आख्यान-परिप्रश्नयो: ७।२। इञ् ११ च अव्ययपदम्। स०-आख्यानं च परिप्रश्नश्च तौ-आख्यानपरिप्रश्नौ, तयो:आख्यानपरिप्रश्नयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। पूर्वं परिप्रश्न: पश्चाच्चाख्यानं Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् भवति। 'अल्पातरम्' (२।२।३४) इति नियमादाऽऽख्यानशब्दस्य पूर्वनिपात: कृत:। अनु०-स्त्रियां ण्वुल् इति चानुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च धातो: स्त्रियां विभाषा इञ् ण्वुल् चाऽऽख्यान-परिप्रश्नयोः। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् धातो: पर: स्त्रियां विकल्पेन इञ् ण्वुल् च प्रत्ययो भवति, परिप्रश्ने आख्याने च कर्त्तव्ये । अत्र विभाषा-वचनाद् यथाप्राप्तं सर्वे प्रत्यया भवन्ति। उदा०-परिप्रश्ने (इञ्) कां कारिमकार्षीः ? (ण्वुल) कां कारिकामकार्षी: ? (श:) कां क्रियामकार्षीः ? (क्यप्) कां कृत्यामकार्षी: ? (क्तिन्) कां कृतिमकार्षी: ? आख्याने-(इञ्) सर्वां कारिमकार्षम् । (ण्वुल्) सर्वां कारिकामकार्षम्। (श:) सर्वां क्रियामकार्षम् । (क्यप्) सर्वां कृत्यामकार्षम् । (क्तिन्) सर्वां कृतिमकार्षम् । ___ आर्यभाषा-अर्थ- (अकर्तरि) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (विभाषा) विकल्प से (इञ्) इञ् (च) और (ण्वुल्) ण्वुल् प्रत्यय होता है। (आख्यानपरिप्रश्नयो:) यदि वहां प्रश्न और उत्तर हो। यहां विभाषा-वचन से यथाप्राप्त सब प्रत्यय होते हैं। उदा०-प्रश्न-(इञ) कां कारिमकार्षी: ? (ण्वुल्) का कारिकामकार्षीः ? (श) कां क्रियामकार्षी ? (क्यप्) कां कृत्यामकार्षी: ? (क्तिन्) कां कृतिमकार्षी: ? तूने क्या कार्य किया ? उत्तर-(इञ) सर्वां कारिमकार्षम् । (ण्वुल) सर्वां कारिकामकार्षम् । (श) सर्वां क्रियामकार्षम् । (क्यप्) सर्वां कृत्यामकार्षम् । (क्तिन्) सर्ग कृतिमकार्षम् । मैंने सब कार्य कर लिया। सिद्धि-(१) कारि: । कृ+इञ् । कार+इ। कारि+सु। कारिः। यहां डुकृञ् करणे' (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से परिप्रश्न और आख्यान अर्थ में 'इञ्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से कृ' धातु को वृद्धि होती है। (२) कारिका । कृ+ण्वुल्। कृ+अक। कार्+अक। कारक+टाप् । कारक+आ। कारिका+सु। कारिका। यहां पूर्वोक्त कृ' धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'वुल्' प्रत्यय है। युवोरनाकौ' (७।११) से वु' के स्थान में 'अक' आदेश और प्रत्ययस्थात्०' (७।३।४४) से 'इत्त्व' होता है। Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (३) क्रिया। यहां पूर्वोक्त कृ' धातु से कृत्र: श च' (३।३।१००) से श' प्रत्यय है। शेष कार्य वहीं देखें। (४) कृत्या। यहां पूर्वोक्त कृ' धातु से कृञः श च (३।३।१००) से क्यप्' प्रत्यय है। शेष कार्य वहीं देखें। (५) कृति: । यहां पूर्वोक्त कृ' धातु से 'स्त्रियां क्तिन्' (३।३।९४) से 'क्तिन्' प्रत्यय है। ण्वुच् (१८) पर्यायाहर्णोत्पत्तिषु ण्वुच् ।१११। प०वि०-पर्याय-अर्ह-ऋण-उत्पत्तिषु ७।३ ण्वुच् १।१ । स०-पर्यायश्च अर्हश्च ऋणं च उत्पत्तिश्च ता:-पर्यायार्होत्पत्तय:, तासु-पर्यायाहोत्पत्तिषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) । अनु०-स्त्रियां विभाषा इति चानुवर्तते। अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् धातो: पर: स्त्रियां विकल्पेन ण्वुच् प्रत्ययो भवति, पर्याय-अर्ह-ऋण-उत्पत्तिष्वर्थेषु द्योत्येषु । पर्याय: परिपाटीक्रम: । अर्हः तद्योग्यता। ऋणम् यत् परस्य धारयते तत् । उत्पत्ति: जन्म। उदा०- (पर्याय:) भवत: शायिका। भवतोऽग्रग्रासिका। (अर्ह:) अर्हति भवान् इक्षुभक्षिकाम्। (ऋणम्) इक्षुभक्षिकां मे धारयसि । ओदनभोजिकां मे धारयसि । पय:पायिकां में धारयसि । (उत्पत्ति:) इक्षुभक्षिका मे उदपादि भवता। ओदनभोजिका मे उदपादि भवता । पय:पायिका मे उदपादि भवता। आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (विभाषा) विकल्प से (ण्वुच्) ण्वुच् प्रत्यय होता है (पर्यायाहर्णोत्पत्तिषु) यदि वहां पर्याय, अर्ह, ऋण और उत्पत्ति अर्थ प्रकाशित हो। उदा०-(पर्याय) भवत: शायिका। आपकी सोने की पर्याय (बारी) है। भवतोऽग्रग्रासिका। आपकी पहले भोजन करने की बारी है। (अर्ह) अर्हति भवान् इक्षुभक्षिकाम् । आप गन्ना चूस सकते हो। (ऋण) इक्षुभक्षिकां मे धारयसि । तू मेरी इक्षुभक्षिका (गन्ना चुसाई) का ऋणी है। ओदनभोजिकां मे धारयसि । तू मेरी एक ओदनभोजिका (भात खिलाई) का ऋणी है। पय:पायिकां मे धारयसि । तु मेरी एक Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् पय:पायिका (दूध पिलाई) का ऋणी है। (उत्पत्ति) इक्षुभक्षिका मे उदपादि भवता । आपने मेरे लिए इक्षुभक्षिका उत्पन्न की। ओदनभोजिका मे उदपादि भवता । आपने मेरे लिये ओदनभोजिका उत्पन्न की (भात खाने का अवसर दिया)। पय:पाचिका मे उदपादि भवता। आपने मेरे लिये पय:पायिका उत्पन्न की। दुग्धपान का अवसर दिया। सिद्धि-(१) शायिका । शीड्+ण्वुच् । शी+वु। शी+अक । शै+अक । शायक+टाप् । शायक+आ। शायिका+सु। शायिका। ___ यहां 'शीङ् स्वप्ने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से पर्याय अर्थ में स्त्रीलिङ्ग में 'गुवुच्' प्रत्यय है। 'युवोरनाकौ' (७।१।१) से 'अक' आदेश और 'अचो मिति (७।२।११५) से वृद्धि होता है। पूर्ववत् टाप् और इत्त्व होता है। (२) अग्रग्रासिका । 'अग्र' उपपद 'ग्रसु अदने' (भ्वा०आ०)। (३) इक्षुभक्षिका । ‘इक्षु' उपपद 'भक्ष अदने' (भ्वा०प०)। (४) पय:पायिका । पय:' उपपद 'पा पाने (भ्वा०प०) धातु से ण्वुच्’ इस सूत्र से ऋण अर्थ में 'एउच्' प्रत्यय है। 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से 'पा' को 'युक्’ आगम होता है। अनिः ___ (१६) आक्रोशे नश्यनिः ।११२। प०वि०-आक्रोशे ७।१ नञि ७।१ अनि: १।१ । अनु०-स्त्रियाम् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकर्तरि कारके भावे च नञि धातो: स्त्रियाम् अनिः । अर्थ:-अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानाद् नञ्-उपपदात् धातो: पर: स्त्रियाम् अनि: प्रत्ययो भवति, आक्रोशे गम्यमाने। आक्रोश: शपनम् । __उदा०-अकरणिस्ते वृषल ! भूयात् । आर्यभाषा-अर्थ-(अकीरे) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (नजि) नञ् उपपदवाले (धातो:) धातु से परे (स्त्रियाम्) स्त्रीलिङ्ग में (अनि:) अनि प्रत्यय होता है, (आक्रोशे) यदि वहां आक्रोश (शाप देना) अर्थ प्रकट हो। उदा०-अकरणिस्ते वृषल ! भूयात् । हे नीच ! तेरी करणी का नाश हो। सिद्धि-अकरणि: । नञ्+कृ+अनि। अ+कर+अनि। अकरणि+सु। अकरणिः । यहां नञ्' उपपद 'डुकृञ् करणे (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से आक्रोश अर्थ में स्त्रीलिङ्ग में अनि' प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७ ।।८४) से कृ' को गुण और 'अट्कुप्वाङ्' (८।४।२) से णत्व होता है। इति अकर्तृकारकभावप्रकरणं स्त्रीलिङ्गप्रत्ययप्रकरणं च । Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः विविधार्थप्रत्ययप्रकरणम् कृत्या ल्युट् च (बहुलार्थकाः ) - (१) कृत्यल्युटो बहुलम् | ११३ | प०वि० - कृत्य - ल्युट : १ । ३ बहुलम् १ । १ । स०-कृत्याश्च ल्युट् च ते - कृत्यल्युट : (इतरेतरयोगन्द्वः) । अनु० - 'अकर्तरि कारके भावे च' इति निवृत्तम् । अर्थः-कृत्यसंज्ञकाः प्रत्यया ल्युट् च प्रत्ययो धातोः परो बहुलमर्थेषु भवन्ति । यस्मिन्नर्थे विहितास्ततोऽन्यत्रापि भवन्ति । कृत्यसंज्ञकाः प्रत्यया भावे कर्मणि चार्थे विहितास्ते कारकान्तरेऽपि भवन्ति । उदा०- ( कृत्याः ) स्नाति येनेति स्नानीयं चूर्णम् । दीयते यस्मै स दानीयो ब्राह्मणः । ( ल्युट् ) करणाधिकरणयोभवि चार्थे ल्युड् विहितः सोऽन्यत्रापि भवति । अपसिच्यते यदिति अपसेचनम् । अवस्राव्यते यदिति अवस्रावणम्। भुज्यन्त इति भोजनाः, राज्ञो भोजना इति राजभोजनाः शालयः । आच्छाद्यन्ते इति आच्छादनानि राज्ञ आच्छादनानीति राजाच्छादनानि वासांसि । प्रस्कन्दति यस्मादिति प्रस्कन्दनम्। प्रपतीति यस्मादिति प्रपतनम्। ३८५ आर्यभाषा-अर्थ- (कृत्यल्युट :) कृत्यसंज्ञक प्रत्यय और ल्युट् प्रत्यय ( धातोः ) धातु से परे (बहुलम् ) बहुल अर्थों में होते हैं। जिस अर्थ में विहित हैं उससे अन्यत्र भी होते हैं । कृत्यसंज्ञक प्रत्यय भाव और कर्म अर्थ में विहित हैं वे अन्य कारक में भी होते हैं । उदा०- - (कृत्य) स्नाति येनेति स्नानीयं चूर्णम् । स्नान करने योग्य आटा (उबटन) । दीयते यस्मै स दानीयो ब्राह्मणः । दान देने योग्य ब्राह्मण। (ल्युट् ) करण और अधिकरण तथा भाव अर्थ में ल्युट् प्रत्यय विहित है, वह अन्य अर्थ में भी होता है। अपसिच्यते यदिति अपसेचनम्। जो भलीभांति नहीं सींचा जाता है। अवस्राव्यत यदिति अवस्रावणम् । जो बुरी तरह बहाया जाता है। भुज्यन्त इति भोजनाः, राज्ञो भोजना इति राजभोजनाः शालयः । राजा के भोजन करने योग्य चावल । आच्छाद्यन्त इति आच्छादनानि राज्ञ आच्छादनानीति राजाच्छादनानि वासांसि । राजा के ओढने योग्य वस्त्र । प्रस्कन्दति यस्मादिति प्रस्कन्दनम् । जिससे फिसलता है, वह स्थान । प्रपतति यस्मादिति प्रपतनम् । जिससे जलादि गिरता है, वह झरना आदि । Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि - (१) स्नानीयम् । स्ना+अनीयर् । स्ना+अनीय। स्नानीय+सु। स्नानीयम् । यहां 'ष्णा शौचें' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में 'तव्यत्तव्यानीयरः' (३।१।९६) से अनीयर् प्रत्यय है। ३८६ (२) दानीयः । दा+अनीयर् । दा+अनीय। दानीय+सु । दानीयः । यहां डुदाञ् दाने (जु०उ० ) धातु से इस सूत्र से सम्प्रदान कारक में तव्यत्तव्यानीयरः ' (३ /१/९४) से अनीयर् प्रत्यय है । (३) अपसेचनम् । अप्+सिच्+ल्युट् । अप+सेच्+अन । अपसेचन+सु। अपसेचनम्। यहां 'अप' उपसर्गपूर्वक 'विच्तृ सेचने' (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से कर्म कारक में 'ल्युट्' प्रत्यय है । पुगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८५) से 'सिच्' धातु को लघूपधगुण होता है। (४) अवस्रावणम् । अव+सु+णिच् । अवस्रावि+ल्युट् । अवस्राव्+अन । अवस्रावण+सु । अवस्रावणम् । यहां 'अव' उपसर्गपूर्वक 'त्रु गतौं' (भ्वा०प०) इस णिजन्त धातु से इस सूत्र से कर्म कारक में 'ल्युट्' प्रत्यय है । 'जेरनिटिं' (६/४/५१) से 'णिच्' का लोप होता है। (५) राजभोजनाः । भुज् + ल्युट् । भोज्+अन । भोजन+जस् । भोजनाः । यहां 'भुज पालनाभ्यवहारयो:' (रुधा०आ०) धातु से इस धातु से कर्म कारक में 'ल्युट्' प्रत्यय है । 'युवोरनाकौँ (७ 1१1१ ) से यु' के स्थान में 'अन' आदेश होता है । तत्पश्चात् राजन् और भोजन पदों का षष्ठीसमास होता है। (६) राजाच्छादनानि । यहां आङ्पूर्वक 'छद' (चु०3०) धातु से इस सूत्र से कर्म कारक में 'ल्युट्' प्रत्यय है । तत्पश्चात् राजन् और आच्छादन पदों का षष्ठीसमास होता है। (७) प्रस्कन्दनम् । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'स्कन्दिर् गतिशोषणयो:' (भ्वा०प०) से इस सूत्र अपादान कारक में 'ल्युट्' प्रत्यय है । धातु (८) प्रपतनम् | यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक पत्लृ गतौं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र अपादान कारक में 'ल्युट्' प्रत्यय है। क्तः (भावे, नपुंसके ) - प०वि० - नपुंसके ७ ।१ भावे ७ । १ क्तः १ । १ । अन्वयः ' - नपुंसके भावे च धातोः क्तः । अर्थ:- नपुंसकलिङ्गे भावे चार्थे वर्तमानाद् धातोः परः क्तः प्रत्ययो भवति । (२) नपुंसके भावे क्तः ।११४ | Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः उदा०-हसितम् । सहितम् । जल्पितम्। आर्यभाषा-अर्थ-(नपुंसके) नपुंसकलिङ्ग में (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (क्त:) क्त प्रत्यय होता है। उदा०-हसितम् । हंसना। सहितम् । सहन करना। जल्पितम् । बकना। सिद्धि-(१) हसितम् । हस्+क्त्त । हस्+इट्+त। हस्+इ+त। हसित+सु । हसितम् । यहां हस हसने (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से नपुंसकलिङ्ग में और भाव अर्थ में क्त' प्रत्यय है। आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७।२।३५) से 'इट' आगम होता है। (२) सहितम् । षह मर्षणे' (भ्वा०आ०)। (३) जल्पितम्। जल्प व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०)। ल्युट् (भावे, नपुंसके) (३) ल्युट् च।११५। . प०वि०-ल्युट १।१ च अव्ययपदम् । अनु०-नपुंसके भावे इति चानुवर्तते। अन्वय:-नपुंसके भावे च धातोल्युट च। अर्थ:-नपुंसकलिङ्गे भावे चार्थे वर्तमानाद् धातो: परो ल्युट् प्रत्ययोऽपि भवति। उदा०-हसनं छात्रस्य शोभनम् । जल्पनम्। शयनम्। आसनम् । आर्यभाषा-अर्थ-(नपुंसके) नपुंसकलिङ्ग में और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (ल्युट्) ल्युट् प्रत्यय (च) भी होता है। उदा०-हसनं छात्रस्य शोभनम् । छात्र का हंसना सोहणा है। जल्पनम् । बकना। शयनम् । सोना। आसनम् । बैठना। सिद्धि-(१) हसनम् । हस्+ल्युट्। हस्+अन । हसन+सु । हसनम् । यहां हस हसने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से भाव अर्थ में ल्युट्' प्रत्यय है। युवोरनाकौं' (७।१।१) से यु' के स्थान में 'अन' आदेश होता है। (२) जल्पनम् । जल्प व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०)।। (३) शयनम् । शीङ् स्वप्ने' (अदा०आ०) 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'शीङ्' धातु को गुण होता है। (४) आसनम् । 'आस उपवेशने (अदा०आ०)। Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् ल्युट् (भावे, नपुंसके)(४) कर्मणि च येन संस्पर्शात् कर्तुः शरीरसुखम् ।११६ | प०वि०-कर्मणि ७१ च अव्ययपदम्, येन ३१ संस्पर्शात् ५।१ कर्तुः ६।१ शरीरसुखम् १।१।। स०-शरीरस्य सुखमिति शरीरसुखम् (षष्ठीतत्पुरुष:)। अनु०-नपुंसके भावे इति चानुवर्तते । अन्वय:-येन कर्मणा संस्पर्शात् कर्तुः शरीरसुखं तस्मिन् कर्मणि च नपुंसके भावे धातोयुट्। अर्थ:-येन कर्मणा संस्पृश्यमानस्य कर्तुः शरीरसुखमुत्पद्यते तस्मिन् कर्मण्युपपदेऽपि नपुंसकलिङ्गे भावे चार्थे वर्तमानाद् धातो: परो ल्युट् प्रत्ययो भवति। पूर्वेणैव ल्युट्-प्रत्यये सिद्धे नित्यसमासार्थमिदं वचनम्, उपपदसमासो हि नित्यसमासः । उदा०-पय:पानं सुखं देवदत्तस्य । ओदनभोजनं सुखं यज्ञदत्तस्य । आर्यभसाषा-अर्थ-(यन) जिस कर्म से (संस्पर्शात्) संस्पर्श करनेवाले (कर्तुः) कर्ता को (शरीरसुखम्) शारीरिक सुख होता है, उस (कमणि) कर्म के उपपद होने पर (च) भी (नपुंसके) नपुंसकलिङ्ग में और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (ल्युट) ल्युट् प्रत्यय होता है। पूर्व सूत्र से भी ल्युट् प्रत्यय सिद्ध था यह नित्य समास के लिये कथन किया गया है क्योंकि उपपद समास नित्य समास है। उदा०-पय:पानं सुखं देवदत्तस्य । दुग्ध का पान देवदत्त को सुखकारी है। ओदनभोजनं सुखं यज्ञदत्तस्य। चावल का भोजन यज्ञदत्त को सुखकारी है। सिद्धि-(१) पयःपानम् । पा+ल्युट् । पा+अन। पान+सु। पानम्। पय:+पानम् = पयःपानम्। यहां पयस् कर्म उपपद होने पर नपुंसकलिङ्ग में और भाव अर्थ में 'पा पाने (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'ल्युट्' प्रत्यय है। पयस् और पान पदों का उपपदमतिङ् (२।२।१९) से नित्यसमास होता है। पय: के सेवन से पा धातु के कर्ता देवदत्त आदि को शरीरसुख होता है। (२) ओदनभोजनम् । यहां ओदन कर्म उपपद होने पर 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से पूर्ववत् ल्युट्' प्रत्यय है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८६ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३८६ ल्युट् (करणेऽधिकरणे च) (५) करणाधिकरणयोश्च।११७। प०वि०-करण-अधिकरणयोः ७१२ च अव्ययपदम्। स०-करणं च अधिकरणं च ते करणाधिकरणे, तयो:करणाधिकरणयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-ल्युड् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-करणाधिकरणयोश्च धातोयुट् । अर्थ:-करणेऽधिकरणे च कारकेऽपि धातो: परो ल्युट प्रतययो भवति। उदा०-(करणे) प्रवृश्चन्ति येन स प्रव्रश्चनः, इध्मानां प्रव्रश्चन इति इध्मप्रव्रश्चन:, कुठारादिकम् । शातयन्ति येन स शातन:, पलाशानां शातन इति पलाशशातनः । येन दण्डेन वृक्षस्य पर्णानि पात्यन्ते स: । (अधिकरणे) गां दुहन्ति यस्यां सा गोदोहनी। सक्तून् दधति यस्यां सा सक्तुधानी। आर्यभाषा-अर्थ-(करणाधिकरणयोः) करण और अधिकरण (कारके) कारक में (च) भी (धातो:) धातु से परे (ल्युट्) ल्युट् प्रत्यय होता है। उदा०-(करण) इष्टमप्रवचनः । इन्धन काटने का करण, कुल्हाड़ी आदि। पलाशपातनः । पत्ते तोड़ने का करण दण्डा। (अधिकरण) गोदोहनी। गौ दुहने का अधिकरण (आधार) बटलोई आदि। सक्तुधानी । सत्तु रखने का अधिकरण पात्रविशेष। सिद्धि-(१) इध्मप्रवचनः । 'प्र+व्रश्च्+ ल्युट् । प्र+व्रश्च्+अन। प्रव्रश्चन+सु । प्रव्रश्चनः । इध्म+प्रव्रश्चन: इध्मप्रव्रश्चनः । ____ यहां प्र' उपसर्गपूर्वक 'ओव्रश्चू छेदने (तु०प०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में ल्युट्' प्रत्यय है। तत्पश्चात् इध्म और प्रव्रश्चन पदों में षष्ठीसमास है। (२) पलाशशातनः । शद्+णिच् । शाद्+इ। शाति+ल्युट् । शात्+अन । शातन+सु। शातन । पलाश:+शातनः । पलाशशातनः । यहां 'शदल शातने' (भ्वा०प०) धातु से प्रथम हेतुमति च' (३।१।२६) से णिच्’ प्रत्यय होने पर 'शदेरगतौ तः' (७।३।४२) से 'शद्' के 'द्' को त्' आदेश है। तत्पश्चात् शाति' धातु से इस सूत्र से करण कारक में ल्युट्' प्रत्यय है। पलाश और शातन पदों का षष्ठीसमास है। Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (३) गोदोहनी । दुह् + ल्युट् । दोह+अन । दोहन+ङीप् । दोहन+ई। दोहनी+सु । दोहनी । गो+दोहनी - गोदोहनी । ३६० यहां 'दुह् प्रपूरणे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से अधिकरण कारक में 'ल्युट्' प्रत्यय है । 'ल्युट्' प्रत्यय के 'टित्' होने से स्त्रीलिङ्ग में 'टिट्ठाणञ्०' (४1१1१५) से 'ङीप्' प्रत्यय होता है। तत्पश्चात् 'गौ' और 'दोहनी' पदों में षष्ठीसमास होता है । (४) सक्तुधानी। यहां 'डुधाञ् धारणपोषणयो:' ( जु०3०) धातु से पूर्ववत् 'ल्युट्' प्रत्यय है। घः ( करणेऽधिकरणे पुंसि ) - (६) पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण । ११८ | प०वि०-पुंसि ७।१ संज्ञायाम् ७ । १ घः १ । १ प्रायेण ३ । १ । अनु० - करणाधिकरणयोः इत्यनुवर्तते । अन्वयः - करणाधिकरणयोर्धातोः पुंसि प्रायेण घः संज्ञायाम् । अर्थ:- करणेऽधिकरणे च कारके धातोः परः पुंलिङ्गे प्रायेण घः प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् । उदा०- (करणे) दन्तान् छादयन्ति येन सः-दन्तच्छदः। उरश्छादयन्ति येन स:-उरश्छदः । (अधिकरणे) एत्य कुर्वन्ति यस्मिन् स:-आकरः। उत्पत्तिस्थानम् । आलीयन्ते यस्मिन् स:-आलयो गृहम् । आर्यभाषा-अर्थ- (करणाधिकरणयोः) करण और अधिकरण (कारके) कारक में (धातोः) धातु से परे (पुंसि) पुंलिङ्ग में (प्रायेण) अधिकशः (घः) घ प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ का प्रतीति हो । उदा०- (करण) दन्तान् छादयन्ति येन सः - दन्तच्छदः । दांतों को ढकने का करण (ओष्ठ)। उरश्छादयन्ति येन सः - उरश्छदः । उर: छाती को ढकने का करण, बण्डी (Sweater) आदि। (अधिकरण) एत्य कुर्वन्ति यस्मिन् सः-आकर, उत्पत्तिस्थानम् । लोग जहां आकर कोई कार्य विशेष करते हैं वह आकर, उत्पत्तिस्थान ( खान आदि ) । आलीयन्ते यस्मिन् स आलय:, गृहम् । जिसमें लोग छुपे रहते हैं, वह घर । सिद्धि - (१) दन्तच्छदः । छद्+णिच् । छादि+घ । छदि+अ । छद्+अ । छदः । दन्त+छदः = दन्तच्छदः । यहां 'छद आवरणे' (चुरादि०) धातु से प्रथम 'सत्यापपाश ० ' ( ३ | १/२५) से 'णिच्' प्रत्यय और 'छादेर्घेऽद्व्युपसर्गस्य' (६ । ४ । ९६ ) से छादि धातु को को ह्रस्व होता Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३६१ है । तत्पश्चात् 'छदि' धातु से इस सूत्र से करण कारक में 'घ' प्रत्यय है। 'णेरनिटि' (६/४/५१) से णिच्' का लोप होता है। दन्त और छद पदों में षष्ठीसमास है । (२) उरश्छदः । पूर्ववत् । से इस (३) आकरः | यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'डुकृञ् करणें (तना० उ० ) धातु सूत्र से से अधिकरण कारक में 'घ' प्रत्यय है। (४) आलयः। ‘आङ्' उपसर्गपूर्वक 'लीङ् श्लेषणे' (दि०आ०)। घः (निपातनम् ) - (७) गोचरसंचरवहव्रजव्यजापणनिगमाश्च । ११६ | प०वि०- गोचर-संचर - वह व्रज - व्यज- आपण निगमाः १।३ च अव्ययपदम् । स०-गोचरश्च संचरश्च वहश्च व्रजश्च व्यजश्च आपणश्च निगमश्च ते गोचर०निगमा: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-करणाधिकरणयो:, पुंसि संज्ञायाम्, घः, प्रायेण इति चानुवर्तते । 'प्रायेण' इति निपातनसामर्थ्यादर्थे न सम्बध्यते । अर्थः-करणेऽधिकरणे च कारके गोचरादयः शब्दा अपि पुंलिङ्गे घ-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते, संज्ञायां गम्यमानायाम् । उदा० - (गोचर: ) गावश्चरन्ति यस्मिन् सः - गोचरः, चक्षुरादीनां विषय: । (सञ्चरः) संचरन्ते येन स संचर:, मार्ग: । ( वह: ) वहन्ति येन स वह:, स्कन्ध: । (व्रजः ) व्रजन्ति यस्मिन् स व्रज:, गोष्ठम् । ( व्यजः ) व्यजन्ति येन स व्यज:, तालवृन्तम् (व्यजनम्) । (आपण:) एत्याऽऽपणन्ते यस्मिन् स आपणः, पण्यस्थानम् । (निगमः ) निगच्छन्ति यस्मिन् स निगम, छन्द: ( वेद: ) । आर्यभाषा-अर्थ- (करणाधिकरणयोः) करण और अधिकरण (कारके) कारक में (गोचर०निगमा:) गोचर, संचर, वह, व्रज, व्यज, आपण, निगम शब्द (च) भी (पुंसि) पुंलिङ्ग में (घः ) घ प्रत्ययान्त निपातित हैं, (संज्ञायाम्) संज्ञाविषय में। उदा०-गोचरः जहां इन्द्रियां विचरण करती हैं, वह चक्षु आदि का विषय । वहः । जिससे भार आदि वहन करते हैं, वह कन्धा । व्रज: । जहां गौ आदि पशु विश्राम के लिये जाते हैं, वह गोष्ठ (गोशाला ) । व्यजः । जिससे हवा करते हैं, वह तालवृक्ष का पत्ता Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (पंखा ) । आपण: । लोग जहां आकर लेन-देन का व्यवहार करते हैं, वह दुकान । निगमः । जिसमें विद्वान् लोग निश्चित ज्ञान प्राप्त करते हैं, वह वेद । सिद्धि - (१) गोचरः । चर्+घ । चर्+अ । चर+सु । चरः । गो+चर: = गोचरः । यहां 'चर गतौं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से अधिकरण कारक में 'घ' प्रत्यय है। तत्पश्चात् गौ और चर पदों में षष्ठीसमास होता है। (२) संचर: । यहां 'सम्' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'चर' धातु से इस सूत्र से करण कारक में 'घ' प्रत्यय है । 'समस्तृतीयायुक्तात्' (१1३1५४ ) से धातु में आत्मनेपद होता है। (३) वह: । 'वह प्रापणे' (भ्वा०प०) धातु से करण करक में 'घ' प्रत्यय है। (४) व्रज: । 'व्रज गतौं' (भ्वा०प०) धातु से अधिकरण कारक में 'घ' प्रत्यय है। (५) व्यज: । 'वि' उपसर्गपूर्वक 'अज गतिक्षेपणयो:' (भ्वा०प०) धातु से करण कारक में 'घ' प्रत्यय है। निपातन से 'अजेर्व्यघञपो:' ( २/४/५६ ) से 'अज' के स्थान में 'वी' आदेश नहीं होता है। (६) आपण: । 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'पण व्यवहारे स्तुतौ च' (भ्वा०आ०) धातु से अधिकरण कारक में 'घ' प्रत्यय है। (७) निगम: । नि' उपसर्गपूर्वक 'गम्लृ गतौं' (भ्वा०प०) धातु से अधिकरण कारक में 'घ' प्रत्यय है। घञ् (पुंसि) - (८) अवे तृस्त्रोर्घञ् । १२० । प०वि०-अवे ७।१ तृ-स्त्रो: ६ | २ ( पञ्चम्यर्थे) घञ् १ ।१ । स०-तृश्च स्तृश्च तौ-तृस्त्रौ तयो:-तृस्त्रोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-करणाधिकरणयोः, पुंसि, संज्ञायाम्, प्रायेण इति चानुवर्तते । अन्वयः-करणाधिकरणयोरवे तृस्तृभ्यां धातुभ्यां पुंसि प्रायेण घञ् संज्ञायाम् । अर्थः-करणेऽधिकरणे च कारके अवे उपपदे तृ-स्तृभ्यां धातुभ्यां परः पुंलिङ्गे प्रायेण घञ् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् । उदा०-(तृः) अवतरन्ति यस्मिन् स्नानार्थं सः - अवतार: । (स्तः) अवस्तृणन्ति येन सः - अवस्तार : ( जवनिका ) | आर्यभाषा - अर्थ - (करणाधिकरणयोः) करण और अधिकरण कारक में (अवे) अव उपसर्ग उपपद होने पर (तृ-स्त्रो:) तृ और स्तृ (धातो:) धातु से परे (पुंसि) पुंलिङ्ग में Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (प्रायेण) अधिकशः (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम् ) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो । उदा०- - (तृ) अवतरन्ति यस्मिन् स्नानार्थं सः - अवतार: । जिसमें स्नान के लिये उतरते हैं, वह अवतार (घाट) । (स्तु) अवस्तृणन्ति येन सः - अवस्तार: । जिससे मंचस्थ पात्रों को तिरोहित करते हैं, वह अवस्तार = जवनिका (पर्दा) । सिद्धि - (१) अवतार: । अव+तृ+घञ् । अव+तार्+अ । अवतार+सु । अवतारः । यहां 'अव' उपसर्गपूर्वक 'तू प्लवनसन्तरणयो:' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में 'घञ्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७।२1११५) से 'तृ' धातु को वृद्धि होती है। (२) अवस्तार: । 'अव' उपसर्गपूर्वक स्तृञ् आच्छादने (रुधा० उ० ) । घञ् (६) हलश्च । १२१ । प०वि० - हल: ५।१ च अव्ययपदम् । अनु०-करणाधिकरणयो:, पुंसि, संज्ञायाम्, प्रायेण, घञ् इति चानुवर्तते । अन्वयः-करणाधिकरणयोर्हलश्च धातोः पुंसि प्रायेण घञ् संज्ञायाम् । अर्थ:-करणेऽधिकरणे च कारके हलन्ताद् धातोः परोऽपि पुंलिङ्गे प्रायेण घञ् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् । उदा० - लिखन्ति येन सः - लेखः । विदन्ति येन धर्माधर्मौ सः - वेदः । अपमृज्यते येन व्याधि स:-अपामार्ग: । विमृज्यते येन गृहादिकं सः - वीमार्गः । आर्यभाषा-अर्थ- (करणाधिकरणयोः) करण और अधिकरण कारक में (हल: ) हलन्त (धातोः) धातु से परे (च) भी (पुंसि) पुंलिङ्ग में (प्रायेण) अधिकश: (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम् ) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो । उदा० - लिखन्ति येन सः - लेख: । जिससे लिखते हैं वह लेख (लेखनी) । विदन्ति येन धर्माधर्मौ स:- - वेद: । जिससे धर्म-अधर्म को जानते हैं, वह वेद ( चार वेद ) । अपमृज्यते येन व्याधिः सः - अपामार्ग: । जिससे व्याधि को हटाया जाता है वह अपामार्ग (चिरचटा ) । विमृज्यते येन गृहकादिकं स::- वीमार्ग: । जिससे घर आदि को शुद्ध किया जाता है, वह वीमार्ग (झाडू)। सिद्धि - (१) लेख: | लिख+घञ् । लेख्+अ । लेख+सु । लेखः । यहां 'लिख अक्षरविन्यासे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में 'घञ्' प्रत्यय है । 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८६ ) से 'लिख्' धातु को लघूपध गुण होता है। Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६४ पाणिनीय अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) वेदः । 'विद ज्ञाने' (अदा०प०)। (३) वेष्ट: । वष्ट वेष्टने (भ्वा०आ०)। (४) अपामार्गः । अप+मृ+घञ् । अप+मृग+अ। अप+मार्ग+अ। अपामार्ग+सु । अपामार्गः। यहां 'अप' उपसर्गपूर्वक मृजूष शुद्धौ' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में 'घञ्' प्रत्यय है। 'चजो: कु चिण्ण्यतो:' (७।३।५२) से कुत्व, मृजेर्वृद्धि:' (७।२।११४) से वृद्धि और उपसर्गस्य घनिः' (६।३।१२०) से उपसर्ग को दीर्घ होता है। (५) वीमार्गः । 'वि' उपसर्गपूर्वक मृजूष् शुद्धौं' (अदा०प०) से पूर्ववत् । घञ् (निपातनम्) (१०) अध्यायन्यायोद्यावसंहाराश्च।१२२ । प०वि०-अध्याय-न्याय-उद्याव-संहारा: १३ च अव्ययपदम् । स०-अध्यायश्च न्यायश्च उद्यावश्च संहारश्च ते-अध्यायन्यायोद्यावसंहारा: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-करणाधिकरणयोः, पुंसि, संज्ञायाम्, घञ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-करणाधिकरणयोरध्याय०संहाराश्च पुंसि, घञ् संज्ञायाम् । अर्थ:-करणेऽधिकरणे च कारकेऽध्यायन्यायोद्यावसंहारा: शब्दा अपि पुंलिङ्गे घञ्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते, संज्ञायां गम्यमानायाम् । उदा०-अधीयते यस्मिन् स:-अध्याय: । नियन्ति येन सत्यं स:-न्याय: । उयुवन्ति यस्मिन् स:-उद्यावः । संह्रियन्ते येन स:-संहारः। आर्यभाषा-अर्थ-(करणाधिकरणयोः) करण और अधिकरण कारक में (अध्याय०संहारा:) अध्याय, न्याय, उद्याव, संहार शब्द (च) भी (पुंसि) पुलिङ्ग में (घञ्) घञ् प्रत्ययान्त निपातित हैं, (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-अधीयते यस्मिन् स:-अध्याय: । जिसमें विषय-विशेष को पढ़ते हैं, वह अध्याय। नियन्ति येन सत्यं स:-न्यायः । जिससे सत्य को प्राप्त करते हैं, न्याय। उयुवन्ति यस्मिन् स:-उद्याव: । जहां लोग एकत्र होते हैं, वह स्थानविशेष । संहियन्ते येन स:-संहारः । जिससे पदार्थों का नाश किया जाता है वह संहार (प्रलय)। सिद्धि-(१) अध्याय: । अधि+इड्+घञ्। अधि+ऐ+अ। अधि+आय्+अ। अध्याय+सु। अध्यायः। Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३६५ यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से अधिकरण कारक में 'पञ्' प्रत्यय है। 'अचो मिति (७।२।११४) से धातु को वृद्धि और 'इको यणचि (६।११७४) से यण' आदेश होता है। (२) न्यायः । नि' उपसर्गपूर्वक 'इण् गतौ (अदा०प०) पूर्ववत् । (३) उद्याव: । उत्' उपसर्गपूर्वक यु मिश्रणेऽमिश्रणे च' (अदा०प०) पूर्ववत् । (४) संहारः। सम्' उपसर्गपूर्वक 'हृञ् हरणे' (भ्वा० उ०) पूर्ववत् । विशेष-इन धातुओं के अजन्त होने से हलश्च' (३।३।१२१) से घञ्' प्रत्यय प्राप्त नहीं था, अत: यहां घञ् प्रत्यय का निपातन किया गया है। घञ् (निपातनम्) (११) उदङ्कोऽनुदके।१२३। प०वि०-उदङ्क: १।१ अनुदके ७।१। स०-न उदकमिति अनुदकम्, तस्मिन्-अनुदके (नञ्तत्पुरुषः)। अनु०-अधिकरणे, पुंसि, संज्ञायाम्, घञ् इति चानुवर्तते । अन्वय:-अधिकरणेऽनुदके उदङ्क: पुंसि घञ्, संज्ञायाम् । अर्थ:-अधिकरणे कारकेऽनुदके विषये उदक इति शब्द: पुंलिङ्गे घञ्-प्रत्ययान्तो निपात्यते, संज्ञायां गम्यमानायाम्।। उदा०-तैलमुदच्यते-उध्रियते यस्मिन् स:-तैलोदकः। चर्ममयं पात्रम्। आर्यभाषा-अर्थ-(अधिकरणे) अधिकरण कारक में (अनुदके) उदक जलविषय को छोड़कर (उदङ्क:) उदक शब्द (पुंसि) पुंलिङ्ग में (घञ्) घञ् प्रत्ययान्त निपातित है, (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-तैलमुदच्यते उद्धियते यस्मिन् स:-तैलोदङ्क: । तैल का कुप्पा। सिद्धि-(१) तैलोदकः । उत्+अन्च्+घञ् । उत्+अ +अ। उत्+अक्+अ। उदक:+सु। उदकः । तैल+उदक: तैलोदकः । यहां 'उत्' उपसर्गपूर्वक 'अञ्चु गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से अधिकरण कारक में घञ्' प्रत्यय है। 'चजो: कु घिण्ण्यतोः' (७।३।५२) से कुत्व, नश्चापदान्तस्य झलिं' (८।३।२४) से न्' को अनुस्वार और 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' (८।४।५७) से परसवर्ण डकार होता है। तैलस्य उदक इति तैलोदकः । तैल और उदक पदों में षष्ठीसमास है। यहां हलश्च' (३।३।१२१) से घञ्' प्रत्यय सिद्ध था, अनुदक अर्थ के लिये निपातन किया गया है। Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૬૬ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् घञ् (निपातनम्) (१२) जालमानायः ।१२४। प०वि०-जालम् १।१ आनाय: १।१। अनु०-करणे पुंसि, संज्ञायाम्, घञ् इति चानुवर्तते । अन्वय:-करणे आनाय: पुंसि घञ्, जालम्, संज्ञायाम्। अर्थ:-करणे कारके आनाय: शब्द: पुंलिङ्गे घञ्-प्रत्ययान्तो निपात्यते, जालं चेत्तद् भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम्।। उदा०-आनयन्ति येन स:-आनाय: । आनायो मत्स्यानाम् । आनायो मृगाणाम्। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(करणे) करण कारक में (आनाय:) आनाय शब्द (पुंसि) पुंलिङ्ग में (घ) प्रत्ययान्त निपातित है, यदि वह (जालम्) जाल हो और (संज्ञायाम्) वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-आनयन्ति येन स:-आनाय:। आनायो मत्स्यानाम् । मछली पकड़ने का जाल । आनायो मृगाणाम् । मृग पकड़ने का जाल । सिद्धि-(१) आनाय: । आड्+नी+घञ् । आ+नै+अ। आनाय+सु। आनायः । यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'णी प्रापणे (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में घञ्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से नी' धातु को वृद्धि होती है। घः+घञ् (पुंसि) (१३) खनो घ च ।१२५ । प०वि०-खन: ५।१ घ ११ (लुप्तप्रथमानिदेश:) च अव्ययपदम् । अनु०-करणाधिकरणयोः, पुंसि, संज्ञायाम् घञ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-करणाधिकरणयो:, खनो धातो: पुंसि घो घञ् च संज्ञायाम्। अर्थ:-करणेऽधिकरणे च कारके खन्-धातो: पर: पुंलिङ्गे घो घञ् च प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् । उदा०- (घ:) आखनति येन स:-आखनः। (घञ्) आखान: । खनित्रम्। आर्यभाषा-अर्थ-(करणाधिकरणयोः) करण और अधिकरण कारक में (खन:) खन् (धातोः) धातु से परे (पुंसि) पुंलिङ्ग में (घ) घ प्रत्यय (च) और (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो। Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः उदा०-(घ) आखनन्ति येन स:-आखनः । (घ) आखान: । भूमि खोदने का साधन कुदाल आदि। सिद्धि-(१) आखनः । आङ्+खन्+घ । आ+खन्+अ। आखन+सु । आखनः । यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक ‘खनु अवदारणे (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में 'घ' प्रत्यय है। (२) आखान: । पूर्वोक्त खन्' धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् ‘घञ्' प्रत्यय है। अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'खन्' धातु को उपधावृद्धि होती है। खल् (भावे कर्मणि च) (१४) ईषदुःसुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खल्।१२६ । प०वि०-ईषत्-दु:-सुषु ७।३ कृच्छ्र-अकृच्छार्थेषु ७।३ खल् १।१ । स०-ईषच्च दुश्च सुश्च ते-ईषदुःसव:, तेषु ईषदु:सुषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) । कृच्छ्रम्=दु:खम् । न कृच्छ्रमिति अकृच्छ्रम्=सुखम् । कृच्छ्रे च अकृच्छ्रे च ते-कृच्छ्राकृच्छ्रे । कृच्छ्राकृच्छ्रे अर्धा येषां तेकृच्छ्राकृच्छ्रार्थाः, तेषु-कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहि:)। अन्वय:-कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु ईषदु:सुषु धातो: खल् । अर्थ:-कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु ईषदु:सुषु उपपदेषु धातो: पर: खल् प्रत्ययो भवति । कृच्छ्रे दुसो विशेषणम् । अकृच्छं च ईषत्स्वोर्विशेषणम् अर्थसम्भवात् । उदा०-(ईषत्) ईषत्कर: कटो भवता। (दुस्) दुष्कर: कटो भवता। (सुः) सुकर: कटो भवता। ____ आर्यभाषा-अर्थ-(कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु) दुःख और सुख अर्थ में (ईषदुःसुषु) ईषत्, दुस्, सु उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (खल्) खल् प्रत्यय होता है। कृच्छ्र दुस् का विशेषण है और अकृच्छ्र ईषत् और सु का विशेषण है, अर्थ की सम्भवता से। उदा०-(ईषत्) ईषत्कर: कटो भवता । आपके द्वारा चटाई बनाना सुगम है। (दुस्) दुष्कर: कटो भवता । आपके द्वारा चटाई बनाना कठिन है। (सु) सुकर: कटो भवता । आपके द्वारा चटाई बनाना सुगम है। सिद्धि-(१) ईषत्करः । ईषत्+कृ+खल्। ईषत्+कर+अ। ईषत्कर+सु । ईषत्करः । यहां अकृच्छ्र अर्थ में 'ईषत्' शब्द उपपद होने पर 'डुकृञ् करणे (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से 'खल्' प्रत्यय है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से कृ' धातु को गुण होता है। तयोरेव कृत्यक्तखला:' (३।४।७०) से खल्' प्रत्यय कर्मवाच्य अर्थ Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) दुष्करः । 'दुस्’ उपपद कृ' धातु से पूर्ववत् खल् प्रत्यय है। (३) सुकरः । 'सु' उपपद कृ' धातु से पूर्ववत् खल् प्रत्यय है। __ (१५) कर्तृकर्मणोश्च भूकृञोः ।१२७ । प०वि०-कर्तृ-कर्मणोः ७।२ च अव्ययपदम्, भू-कृञोः ६।२ (पञ्चम्यर्थे)। ___ स०-कर्ता च कर्म च ते-कर्तृकर्मणी, तयो:-कर्तृकर्मणो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। भूश्च कृञ् च तौ-भूकृञौ तयो:-भूकृञो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-ईषदुःसुषु कृच्छ्राकृच्छार्थेषु, खल् इति चानुवर्तते। अन्वय:-कृच्छ्राकृच्छार्थेषु ईषदुःसुषु कर्तृकर्मणोश्च भूकृञ्भ्यां धातुभ्यां खल्। अर्थ:-कृच्छ्राकृच्छार्थेषु ईषदु:सुषु उपपदेषु कर्तरि कर्मणि चोपपदे यथासंख्यं भूकृञ्भ्यां धातुभ्यां खल् प्रत्ययो भवति । उदा०-(ईषत्+का+भू:) ईषदाढ्यम्भवं भवता । अनाढयेन भवता सुखेनाऽऽढ्येन भूयते इत्यर्थः। (दुस्+कर्ता+भू:) दुराढयम्भवं भवता। अनाढ्येन भवता दु:खेनाऽऽढयेन भूयते। (ईषत्+कर्म+कृ:) ईषदाढ्यङ्करो देवदत्तो भवता। भवताऽनाढ्यो देवदत्तः सुखेनाढ्यः क्रियते इत्यर्थः । (सु+कर्म+कृ:) स्वाढ्यङ्करो देवदत्तो भवता। भवताऽनाढ्यो देवदत्त: सुखेनाढ्य: क्रियते इत्यर्थः । ___ आर्यभाषा-अर्थ- (कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु) सुख और दुःख अर्थ में (ईषदुःसुषु) ईषद्, दुस्. सु तथा (कर्तृकर्मणोः) कर्ता और कर्म उपपद होने पर यथासंख्य (भूकृञोः) भू और कृञ् (धातो:) धातु से परे (खल्) खल् प्रत्यय होता है। उदा०-(ईषत्+का+भू) ईषदाढ्यम्भवं भवता । अनाढ्य आप, सुखपूर्वक आढ्य हो रहे हो। आढ्य-धनवान्। (दुस्+कर्ता+भू) दुराढ्यम्भवं भवता । अनाढ्य आप दुःखपूर्वक आढ्य हो रहे हो। (ईषत्+कर्म+कृ) ईषदाढ्यकरो देवदत्तो भवता । आपके द्वारा अनाढ्य देवदत्त, सुखपूर्वक आढ्य बनाया जारहा है। (सु+कम+कृ) स्वाट्यकरो देवदत्तो भवता । अर्थ पूर्ववत् है। सिद्धि-(१) ईषदाढ्यम्भवम् । ईषत्+आढ्य+भू+खल् । ईषत्+आढ्य+मुम्+भू+अ। ईषत्+आन्य+म्+भो+अ। ईषदाढ्यम्भव+सु। ईषदाढ्यम्भवम् । Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ३६६ यहां 'ईषत् ' तथा 'आढ्य' कर्ता उपपद होने पर 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र 'खल्' प्रत्यय है। 'खल्' प्रत्यय के 'खित्' होने से 'अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम् (६ / ३ /६६ ) से 'आढ्य' शब्द को 'मुम्' आगम होता है। (२) दुराढ्यम्भवम् । यहां 'दुस्' उपपद तथा 'आढ्य' कर्ता उपपद होने पर 'भू' धातु से पूर्ववत् 'खल्' प्रत्यय है। (३) ईषदाढ्यङ्करः । 'ईषद्' उपपद तथा 'आढ्य' कर्म उपपद होने पर 'डुकृञ् करणें' (तना० उ० ) धातु से पूर्ववत् 'खल्' प्रत्यय है। (४) स्वाढ्यङ्करः । 'सु' उपपद तथा 'आढ्य' कर्म उपपद होने पर 'कृ' धातु से 'खल्' प्रत्यय है। विशेष- यहां च्वि-अर्थ = अभूततद्भाव अर्थ में 'खल्' प्रत्यय अभीष्ट है। युच् (भावे कर्मणि च ) - (१६) आतो युक् । १२८ । प०वि०-आत: ५ ।१ युच् १ । १ । अनु०-ईषदुःसुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु इति चानुवर्तते । अन्वयः - कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु ईषदुः सुषु आतो धातोर्युच् । अर्थ:-कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु ईषद् - दु: - सुषु उपपदेषु आकारान्तेभ्यो धातुभ्यो युच् प्रत्ययो भवति । उदा०-(ईषत्) ईषत्पानः सोमो भवता । (दुस्) दुष्पानः सोमो भवता । (सुः) सुपानः सोमो भवता । ( ईषत् ) ईषद्दाना गौर्भवता । ( दुस्) दुर्दाना गौर्भवता । (सु) सुदाना गौर्भवता । आर्यभाषा-अर्थ- (कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु) सुख और दुःख अर्थ में ( ईषदुः सुषु) ईषद्, दुस्, सु उपपद होने पर (आत:) आकारान्त धातुओं से परे (युच्) युच् प्रत्यय होता है। उदा०- - ( ईषत् ) ईषत्पान: सोमो भवता । आपके द्वारा सोम का पान करना सुगम है । (दुस्) दुष्पानः सोमो भवता । आपके द्वारा सोम का पान करना कठिन है। (सु) सुपान: सोमो भवता । आपके द्वारा सोम का पान करना सुगम है। ( ईषत् ) ईषद् दाना गौर्भवता। आपके द्वारा गौ का दान करना सुगम है । (दुस्) दुर्दाना गौर्भवता । आपके द्वारा गौ का दान करना कठिन है। (सु) सुदाना गौर्भवता । आपके द्वारा गौ का दान करना सुगम है । सिद्धि - (१) ईषत्पानः । ईषत्+पा+युच् । ईषत्+पा+अन । ईषत्पान+सु । ईषत्पानः । यहां 'ईषत्' उपपद 'पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से युच्' प्रत्यय है। 'युवोरनाक' (७ 1१1१) से 'यु' के स्थान में 'अन' आदेश होता है। Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) 'दुस्' उपपद 'पा' धातु से 'युच्' प्रत्यय है। (३) सुपान: । 'सु' उपपद 'पा' धातु से युच्' प्रत्यय है। (४) ईषद्दाना | 'ईषद्' उपपद होने पर 'डुदाञ् दाने' (जु०उ०) धातु से 'युच्' प्रत्यय है। 'अजाद्यतष्टाप्' (४/१/४) से स्त्रीलिङ्ग में 'टाप्' प्रत्यय होता है। ऐसे ही-दुर्दाना और सुदाना । युच् (भावे कर्मणि च ) - ४०० युच्। ( १७ ) छन्दसि गत्यर्थेभ्यः । १२६ । प०वि० - छन्दसि ७ । १ गति - अर्थेभ्य: ५ । ३। स०- गतिरर्थो येषां ते गत्यर्था:, तेभ्यः - गत्यर्थेभ्य: ( बहुव्रीहि: ) । अनु०-ईषदुःसुषु, कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु युच् इति चानुवर्तते । अन्वयः-छन्दसि कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु ईषदुःसुषु गत्यर्थेभ्यो धातुभ्यो अर्थ:-छन्दसि विषये कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु ईषदुः सुषु उपपदेषु गत्यर्थेभ्यो धातुभ्यो युच् प्रत्ययो भवति । उदा०- (सु + उपसद्) सूपसदनोऽग्निः । सूपसदनमन्तरिक्षम् । आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि ) वेदविषय में (कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु) दु:ख और सुख अर्थ में ( ईषददुः सुषु) ईषत्, दुस्, सु उपपद होने पर (गत्यर्थेभ्यः) गति - अर्थक (धातोः ) धातुओं से परे (युच्) युच् प्रत्यय होता है । उदा०-(सु+उपसद्) सूपसदनोऽग्निः । अग्नि का उपगम सुगम है । सूपसदनमन्तरिक्षम् । अन्तरिक्ष का उपगम सुगम होता है। सिद्धि- - सूपसदनः । सु+उप+सद्+युच्। सु+उप+सद्+अन । सूपसदन+सु । सूपसदनः । यहां 'सु' उपपद, उप-उपसर्गपूर्वक 'षट्ट विशरणगत्यवसादनेषु' (भ्वा०प०) इस धातु 'से इस सूत्र से 'युच्' प्रत्यय है । गत्यर्थक युच् (भावे कर्मणि च ) - (१८) अन्येभ्योऽपि दृश्यते । १३० | प०वि० - अन्येभ्य: ५ । ३ अपि अव्ययपदम् दृश्यते क्रियापदम् । अनु०-ईषदुःसुषु, कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु, युच्, छन्दसि इति चानुवर्तते । Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४०१ अन्वय:-छन्दसि कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु ईषदु:सुषु अन्येभ्योऽपि धातुभ्यो युच् दृश्यते। __ अर्थ:-छन्दसि विषये कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु ईषदु:सुषु उपपदेषु अन्येभ्योऽपि धातुभ्यो युच् प्रत्ययो दृश्यते। उदा०-(सु+दुह्) सुदोहनामकृणोद् ब्रह्मणे गाम् । सुवेदनामकृणोद् ब्रह्मणे गाम्। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु) दुःख और सुख अर्थ में (ईषदुःसुषु) ईषत्, दुस्, सु उपपद होने पर (अन्येभ्य:) अन्य (धातो:) धातुओं से भी (युच्) युच् प्रत्यय (दृश्यते) देखा जाता है। उदा०-(सु+दुह) सुदोहनामकृणोद् ब्रह्मणे गाम् । ब्राह्मण के लिये गौ को सुखपूर्वक दोहन के योग्य बना दिया। (सु+विद्) सुवेदनामकृणोद् ब्रह्मणे गाम् । ब्राह्मण के लिये गौ को सुलभ बना दिया। सिद्धि-(१) सुदोहना । सु+दुह्यु च् । सु+दोह+अन । सुदोहन+टाप् । सुदोहना+सु। सुदोहना। यहां 'सु' उपपद 'दुह् प्रपूरणे (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से युच्' प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'दुह्' धातु को लघूपध गुण होता है। अजाद्यतष्टा (४।१।४) से स्त्रीलिङ्ग में टाप' प्रत्यय होता है। (२) सुवेदनाम् । 'सु' उपपद विद्लु लाभे' (रुधा०प०) धातु से पूर्ववत् । वर्तमानवत्प्रत्ययविधिः (भूते भविष्यति च) (१६) वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद् वा ।१३१। प०वि०-वर्तमान-सामीप्ये ७१ वर्तमानवत् अव्ययपदम्, वा अव्ययपदम्। स०-समीपमेव सामीप्यम्, 'चातुर्वर्णादीनामुपसंख्यानम्' (वा० ५।१।१२४) इति स्वार्थे ष्यञ् प्रत्ययः । वर्तमानस्य सामीप्यमिति वर्तमानसामीप्यम्, तस्मिन् वर्तमानसामीप्ये (षष्ठीतत्पुरुषः)। वर्तमाने इव इति वर्तमानवत् तत्र तस्येव' (५ ।१।११५) इति वति: प्रत्ययः । अन्वय:-वर्तमानसामीप्ये धातोर्वा वर्तमानवत् प्रत्ययः । अर्थ:-वर्तमानसामीप्ये भूते भविष्यति च कालेऽर्थे वर्तमानाद् धातो: परो विकल्पेन वर्तमानवत् प्रत्यया भवन्ति। Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् वर्तमाने लट् (३।२।१२३) इत्यारभ्य 'उणादयो बहुलम्' (३।३।१) इति यावद् वर्तमाने काले ये प्रत्यया विहितास्ते भूते भविष्यति काले च विधीयन्ते। उदा०-(भूते) कदा देवदत्त ! आगतोऽसि ? अयमागच्छामि, आगच्छन्तमेव मां विद्धि, अयमागमम्, एषोऽस्म्यागतः। (भविष्यति) कदा देवदत्त ! गमिष्यसि ? एष गच्छामि, गच्छन्तमेव मां विद्धि, एष गमिष्यामि, गन्ताऽस्मि। आर्यभाषा-अर्थ-(वर्तमानसामीप्ये) वर्तमानकाल के समीप अर्थात् भूत और भविष्यत्काल अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (वा) विकल्प से (वर्तमानवत्) वर्तमानकाल के समान प्रत्यय होते हैं। 'वर्तमाने लट् (३।२।१२३) से लेकर उणादयो बहुलम्' (३1३।१) तक वर्तमानकाल में जो प्रत्यय विधान किये हैं वे भूत और भविष्यत्काल में भी होते हैं। उदा०-(भूत) कदा देवदत्त ! आगतोऽसि ? हे देवदत्त ! तू कब आया है ? अयमागच्छामि, यह मैं अभी आया था। आगच्छन्तमेव मां विद्धि । मुझे आया हुआ ही समझ। विकल्प पक्ष में-अयमागमम् । यह मैं अभी आया था। एषोऽस्म्यागत:। यह मैं आगया। (भविष्यत्) कदा देवदत्त ! गमिष्यसि ? हे देवदत्त ! तू कब जायेगा? एष गच्छामि। यह मैं अभी जाऊंगा। गच्छन्तमेव मां विद्धि । तू मुझे जानेवाला ही समझ। विकल्प पक्ष में-एष गमिष्यामि । यह में अभी जाऊंगा। एष गन्तास्मि । यह मैं अभी जाऊंगा। सिद्धि-(१) अयमागच्छामि । यहां आगच्छामि' पद में इस सूत्र से भूतकाल अर्थ में लट्' प्रत्यय है। (२) आगच्छन्तमेव मां विद्धि । यहां 'आगच्छन्तम्' पद में इस सूत्र से भूतकाल अर्थ में लट: शतशानचावप्रथमासमानाधिकरणे (३।२।१२४) से लट्' के स्थान में इस सूत्र से भूतकाल में 'शतृ' आदेश है। (३) अयमागम् । यहां 'आगमम्' पद में विकल्प पक्ष में भूतकाल में लुङ् (३।२।११०) से लुङ्' प्रत्यय है। (४) एषोऽस्म्यागत: । यहां आगत:' पद में विकल्प पक्ष में भूतकाल में निष्ठा' (३।२।१०२) से 'क्त' प्रत्यय है। (५) एष गच्छामि। यहां 'गच्छामि' पद में इस सूत्र से भविष्यत्काल में वर्तमाने लट्' (३।२।१२४) से लट् प्रत्यय है। Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (६) गच्छन्तमेव मां विद्धि । यहां गच्छन्तम्' पद में इस सूत्र से भविष्यत्काल में लट: शतृशानचा०' (३।२।१२४) से लट्' प्रत्यय के स्थान में 'शतृ' आदेश है। (७) एष गमिष्यामि । यहां 'गमिष्यामि' पद में विकल्प पक्ष में लृट् शेषे च' (३ ।३ ।१३) से भविष्यत्काल में लुट्' प्रत्यय है। (८) गन्ताऽस्मि । यहां गन्ता' पद में विकल्प पक्ष में 'अनद्यतने लुट्' (३ ।३।१५) से भविष्यत्काल में लुट्' प्रत्यय है। भूतवद्वर्तमानवच्च प्रत्ययविधिः (भविष्यति) (२०) आशंसायां भूतवच्च ।१३२। प०वि०-आशंसायाम् ७।१ भूतवत् अव्ययपदम्, च अव्ययपदम्। भूते इव भूतवत् तत्र तस्येव' (५ ।१।११५) इति वति: प्रत्ययः । अप्राप्तस्य प्रियपदार्थस्य प्राप्तुमिच्छा=आशंसा, तस्याश्च भविष्यत्कालो विषयः । अनु०-वर्तमानवद् वा इति चानुवर्तते। अन्वय:-(भविष्यति) आशंसायां धातोर्वा भूतवद् वर्तमानवच्च प्रत्ययाः। अर्थ:-भविष्यति काले आशंसायामर्थे वर्तमानाद् धातो: परो विकल्पेन भूतवद् वर्तमानवच्च प्रत्यया भवन्ति। उदा०-उपाध्यायश्चेद् आगमत्, आगत:, आगच्छति, आगमिष्यति वा, एते वयं व्याकरणमध्यगीष्महि, अधीतवन्त:, अधीमहे, अध्येष्यामहे । आर्यभाषा-अर्थ-भविष्यत्काल में (आशंसायाम्) अप्राप्त प्रिय पदार्थ की प्राप्ति की इच्छा अर्थ में विद्यमान (धातोः) धातु से परे (वा) विकल्प से (भूतवत्) भूतकाल के समान (च) और (वर्तमानवत्) वर्तमानकाल के समान प्रत्यय होते हैं। उदा०-उपाध्यायश्चेद् आगमत, आगतः, आगच्छति, आगमिष्यति वा, एते वयं व्याकरणमध्यगीष्महि, अधीवन्त:, अधीमहे, अध्येष्यामहे । यदि उपाध्याय जी आ गये तो ये हम लोग व्याकरण पढ़ेंगे। सिद्धि-(१) आगमत् । इस पद से इस सूत्र से भविष्यत्काल में 'लुङ् (३।२।११०) से लुङ' प्रत्यय है। (२) आगत: । इस पद में इस सूत्र से भविष्यत्काल में निष्ठा' (३।२।१०२) से क्त' प्रत्यय है। (३) आगच्छति। इस पद में इस सूत्र से भविष्यत्काल में वर्तमाने लट् (३।२।१२३) से लट्' प्रत्यय है। Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (४) आगमिष्यति । इस पद में विकल्प पक्ष में भविष्यत्काल में 'लृट् शेषे च' (३ | ३ |१३) से 'लृट्' प्रत्यय है। (५) अध्यगीष्महि । इस पद में इस सूत्र से भविष्यत्काल में 'लुङ्' (३ । २ । ११०) से 'लुङ्' प्रत्यय है। (६) अधीतवन्तः । इस पद में इस सूत्र से भविष्यत्काल में 'निष्ठा' (३ ।२1१०२ ) से 'क्त' प्रत्यय है। ४०४ (७) अधीमहे । इस पद में इस सूत्र से भविष्यत्काल में 'वर्तमाने लट् (३।२।१२३) से 'लट्' प्रत्यय है। (८) अध्येष्यामहे । इस पद में विकल्प पक्ष में भविष्यत्काल में 'लृट् शेषे च' (३ | ३ |११३) से 'लृट्' प्रत्यय है। विशेष- यहां आशंसा अर्थ में भूतकाल और वर्तमानकाल में विहित प्रत्यय भी भविष्यत्काल अर्थ में होते हैं। लृट् (भविष्यति) प०वि० - क्षिप्रवचने ७ । १ लृट् १ । १ । स० - क्षिप्रस्य वचनमिति क्षिप्रवचनम्, तस्मिन् क्षिप्रवचने (षष्ठीतत्पुरुषः) । (२१) क्षिप्रवचने लृट् । १३३ । अनु०-आशंसायाम् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-क्षिप्रवचने आशंसायां धातोर्लट् । अर्थ :- क्षिप्रवचने उपपदे आशंसायां गम्यमानायां धातोः परो लृट् प्रत्ययो भवति । उदा०-उपाध्यायश्चेत् क्षिप्रमागमिष्यति, वयं क्षिप्रं व्याकरण मध्येष्यामहे । आर्यभाषा - अर्थ - (क्षिप्रवचने) 'क्षिप्र' शब्द उपपद होने पर (आशंसायाम्) अप्राप्त प्रिय पदार्थ की प्राप्ति की इच्छा में (धातोः) धातु से परे (लृट्) लृट् प्रत्यय होता है। उदा०-उपाध्यायश्चेत् क्षिप्रमागमिष्यति वयं क्षिप्रं व्याकरणमध्येष्यामहे । यदि उपाध्याय जी शीघ्र आ जायेंगे तो हम शीघ्र व्याकरण पढ़ेंगे। सिद्धि - (१) आगमिष्यति। यहां क्षिप्र' शब्द उपपद होने पर आशंसा अर्थ में इस सूत्र से लृट्' प्रत्यय है । से (२) अध्येष्यामहे। यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने' (अदा०आ०) धातु इस सूत्र से 'लृट्' प्रत्यय है। Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०५ आप तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४०५ लिङ् (भविष्यति) (२२) आशंसावचने लिङ्।१३४ । प०वि०-आशंसावचने ७।१ लिङ् १।१। स०-आशंसा उच्यते येन स:-आशंसावचन:, तस्मिन्-आशंसावचने। अन्वय:-आशंसावचने धातोर्लिङ् । अर्थ:-आशंसावचने उपपदे धातो: परो लिङ् प्रत्ययो भवति । उदा०-उपाध्यायश्चेद् आगच्छेत् आशंसे युक्तोऽधीयीय, आशंसे क्षिप्रमधीयीय। आर्यभाषा-अर्थ-(आशंसावचने) आशंसावाची शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है। उदा०-उपाध्यायश्चेद् आगच्छेत् आशंसे युक्तोऽधीयीय, आशंसे क्षिप्रमधीयीय । यदि उपाध्याय जी आ जायेंगे तो मैं इच्छा रखता हूं कि लगकर पढूंगा, इच्छा रखता हूं कि शीघ्र पढूंगा। सिद्धि-(१) आगच्छेत् । यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'गम्लु गतौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से भविष्यत्काल में लिङ्' प्रत्यय है। (२) अधीयीय। यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से भविष्यत्काल में लिङ्' प्रत्यय है। यहां उत्तम पुरुष का इट्' प्रत्यय, लिङ: सीयुट्' (३।४।१०२) से सीयुट् आगम, 'इटोऽत्' (३।४।१०२) से 'इट' के स्थान में अत् आदेश, 'लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य' (३।४।१०६) से स्' का लोप, 'अचि श्नुधातुभ्वा०' (६।४७७) से 'इयड्' आदेश तथा 'अक: सवर्णे दीर्घः' (६।१७) से दीर्घ होता है। अनद्यतनवत् प्रत्ययप्रतिषेधः(२३) नानद्यतनवत् क्रियाप्रबन्धसामीप्ययोः ।१३५ । प०वि०-न अव्ययपदम्, अनद्यतनवत् अव्ययपदम्, क्रियाप्रबन्धसामीप्ययो: ७।२ । अनद्यतने इव अनद्यतनवत् तत्र तस्येव' (५ ।१ ।११५) इति वति: प्रत्ययः। स०-क्रियायाः प्रबन्ध इति क्रियाप्रबन्ध:, क्रियाप्रबन्धश्च सामीप्यं च ते-क्रियाप्रबन्धसामीप्ये तयो:-क्रियाप्रबन्धसामीप्ययोः (षष्ठीतत्पुरुषगर्भितइतरेतरयोगद्वन्द्वः)। Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वय:-क्रियाप्रबन्धसामीप्ययोर्धातोरनद्यतनवत् प्रत्ययो न। अर्थ:-क्रियाप्रबन्धे सामीप्ये च गम्यमाने धातो: परोऽनद्यतनवत् प्रत्ययविधिर्न भवति। 'अनद्यतने लङ् (३।२।१११) 'अनद्यतने लुट्' (३।३ ।१५) इति भूतानद्यतने भविष्यदनद्यतने च लङ्लुटौ प्रत्ययौ विहितौ, तयोरयं प्रतिषेधः । क्रियाप्रबन्ध: क्रियाया: सातत्येनानुष्ठानम् । उदा०-(क्रियाप्रबन्ध:) देवदत्तो यावज्जीवं भृशमन्नमदात् (लुङ) भृशमन्नं दास्यति (लुट)। यज्ञदत्तो यावज्जीवं पुत्रमध्यापिपत् (लुङ) यावज्जीवं पुत्रमध्यापयिष्यति (लुट्) । (सामीप्यम्) येयं पौर्णमास्यतिक्रान्ता, एतस्यामुपाध्यायोऽग्नीनाधित, सोमेनाऽयष्ट, गामदित (लुङ्)। येयममावस्याऽऽगामिनी, एतस्यामुपाध्यायोऽग्नीनाधास्यते, सोमेन यक्ष्यते, गां दास्यते (लुट)। आर्यभाषा-अर्थ-(क्रियाप्रबन्धसामीप्ययो:) क्रिया की निरन्तरता और काल की समीपता की प्रतीति में (धातो:) धातु से परे (अनद्यतनवत्) अनद्यतन भूतकाल और अनद्यतन भविष्यत्काल में विहित लङ् और लुट् प्रत्यय (न) नहीं होते हैं। उदा०-(क्रियाप्रबन्ध) देवदत्तो यावज्जीवमन्नमदात् (लुङ्) । देवदत्त ने आजीवन बहुत अन्न का दान किया। (भूतकाल) भृशमन्नं दास्यति (लट्)। बहुत अन्न का दान करेगा (भविष्यत्काल)। (सामीप्य) येयं पौर्णमास्यतिक्रान्ता, एतस्यामुपाध्यायोऽग्नीनाधित, सोमेनायष्ट, गामदित (लुङ्)। जो यह पौर्णमासी गयी है इसमें उपाध्याय जी ने अनेक अग्नियों का आधान किया (अनेक यज्ञ किये), सोम से यज्ञ किया, गोदान किया (भूतकाल)। येयममावस्यागामिनी, एतस्यामुपाध्यायोऽग्नीनाधास्यते, सोमेन यक्ष्यते, गां दास्यते (लुट्)। जो यह आनेवाली अमावस्या है, इसमें उपाध्याय जी अनेक अग्नियों का आधान करेंगे, सोम से यज्ञ करेंगे, गोदान करेंगे (भविष्यत्काल)। सिद्धि-(१) अदात् । दा+लुङ्। अट्+दा+च्लि+लुङ्। अ+दा+सिच्+तिम् । अ+दा+त् । अदात्। यहां डुदाञ् दाने (जुउ०) धातु से 'लुङ्' (३।२।११०) से भूतकाल में 'लुङ्' प्रत्यय है। 'गातिस्थाघु०' (२।४/७०) से सिच्’ का लुक् होता है। (२) दास्यति। यहां पूर्वोक्त 'दा' धातु से लट् शेषे च' (३।३।१३) से भविष्यत्काल में लृट्' प्रत्यय है, 'स्यतासी लुलुटो:' (३।१।३३) से 'स्य' विकरण-प्रत्यय होता है। Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (३) अध्यापिपत् । यहां अधि' उपसर्गपूर्वक णिजन्त इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से 'लुङ्' (३।२।११०) से भूतकाल में 'लुङ्' प्रत्यय है। इसकी पूर्ण सिद्धि णौ च संश्चङोः' (२।४।५१) की व्याख्या में देख लेवें। (४) अध्यापयिष्यति। यहां अधि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त णिजन्त इङ्' धातु से लृट् शेषे च' (३।३।१३) से भविष्यत्काल में लृट् प्रत्यय है।। (५) आधित । आङ्+धा+लुङ्। अट्+आ+धा+च्लि+लुङ् । आ+धा+सिच्+त। आ+धि+o+त। आधित। यहां आङ्पूर्वक डुदाञ् धारणपोषणयोः' (जु०3०) धातु से 'लुङ् (३।२।११०) से भूतकाल में 'लुङ्' प्रत्यय है। 'स्थाध्वोरिच्च' (१।२।१७) से इत्त्व और 'हस्वादङ्गात्' (८।२।२७) से 'सिच्’ का लोप होता है। (६) अयष्ट । यज्+लुङ्। अट्+यज्+न्ति+लुङ्। अ+यज्+सिच्+त। अ+यष्+स्+त। अ+यष्+o+ट। अयष्ट। यहां यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०उ) धातु से पूर्ववत् 'लुङ्' प्रत्यय, व्रश्चभ्रस्ज०' (८।२।३६) से षत्व और 'झलो झलि' (८।२।२६) से सिच्' का लोप होता है। (७) अदित । यहां डुदाञ् दाने (जु०उ०) धातु से 'आधित' के समान कार्य है। (८) आधास्यते । यहां आङ् पूर्वक डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०उ०) धातु से पूर्ववत् 'लुट' प्रत्यय है। (९) यक्ष्यते । यज्+लृट् । यज्+स्य+त । यष्+स्य+त। यक्+ष्य+ते। यक्ष्यते। यहां पूर्वोक्त यज्' धातु से पूर्ववत् लुट्' प्रत्यय है। 'व्रश्चभ्रस्ज०' (८।२।३६) से षत्व और षढो: क: सि' (८।२।४१) से कत्व होता है। (१०) दास्यते। यहां पूर्वोक्त 'दा' धातु से पूर्ववत् लुट्' प्रत्यय है। विशेष-यहां क्रियाप्रबन्ध और सामीप्य अर्थ में अनद्यतनवत् अर्थात् अनद्यतन अर्थ में विहित लङ् (भूत) और लुट् (भविष्यत्) प्रत्यय का प्रतिषेध होने से भूतकाल में लुङ् और भविष्यत्काल में लुट् प्रत्यय होता है। (२४) भविष्यति मर्यादावचनेऽवरस्मिन् ।१३६। प०वि०-भविष्यति ७।१ मर्यादावचने ७।१ अवरस्मिन् ७।१। स०-मर्यादा उच्यते येन स:-मर्यादावचनः, तस्मिन् मर्यादावचने (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-न, अनद्यतनवत् इति चानुवर्तते । Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४०८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वयः भविष्यति मर्यादावचनेऽवरस्मिन् (विभागे) धातोरनद्यतवत् प्रत्ययो न। अर्थ:-भविष्यति काले मर्यादावचनेऽवरस्मिन् प्रविभागे धातो: परोऽनद्यतनवत् प्रत्ययविधिर्न भवति । उदा०-योऽयमध्वागन्तव्य आ पाटलिपुत्रात्, तस्य यदवरं कौशाम्ब्या:, तत्र द्विरोदनं भोक्ष्यामहे, तत्र सक्तून् पास्यामः । आर्यभाषा-अर्थ-(भविष्यति) भविष्यत्काल में (मर्यादावचने) मर्यादा के कथन में (अवस्मिन्) अवर-इधर के प्रविभाग में (धातो:) धातु से परे (अनद्यतनवत्) अनद्यतन अर्थ में विहित लुट् प्रत्यय (न) नहीं होता है, अपितु लृट् शेषे च' (३।३।१३) से 'लुट्' प्रत्यय होता है। उदा०-योऽयमध्वा गन्तव्य आ पाटलिपुत्रात, तस्य यद् अवरं कौशाम्ब्या: तत्र द्विरोदनं भोक्ष्यामहे, सत्र सक्तून् पास्यामः । हमने जो यह पटना तक मार्ग तय करना है, उस मार्ग में कौशाम्बी नगरी का जो अवर भाग है वहां हम दो बार ओदन (भात) खायेंगे, वहां सत्तु पीयेंगे। सिद्धि-(१) भोक्ष्यामहे । भुज+लृट् । भुज+स्य+महिङ्। भोक्+स्य+महि । भोक्+ष्या+महे । भोक्ष्यामहे। यहां 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रु०प०) धातु से लृट् शेषे च' (३।३।१३) से 'लूट' प्रत्यय है। चो: कुः' (८।२।३०) से कुत्व और 'अतो दी? यजि (७।३।१०१) से दीर्घत्व होता है। (२) पास्यामः । यहां पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् तृट्' प्रत्यय है। (२५) कालविभागे चानहोरात्राणाम् ।१३७। प०वि०-कालविभागे ७१ च अव्ययपदम्, अनहोरात्राणाम् ६।३ । स०-कालस्य विभाग इति कालविभागः, तस्मिन्-कालविभागे (षष्ठीतत्पुरुषः) । अहानि च रात्रयश्च तानि-अहोरात्राणि, न अहोरात्राणीति अनहोरात्राणि, तेषाम्-अनहोरात्राणाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितनञ्तत्पुरुषः) । अनु०-न, अनद्यतनवत्, भविष्यति, मर्यादावचने, अवरस्मिन् इति चानुवर्तते। अन्वयः-भविष्यति मर्यादावचनेऽवरस्मिन् (कालविभागे) धातोरनद्यतनवत् प्रत्ययो न, अनहोरात्राणाम् । Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४०६ अर्थ:- भविष्यति काले मर्यादावचनेऽवरस्मिन् कालविभागे सति धातोः परोऽनद्यतनवत् प्रत्ययविधिर्न भवति, न चेदहोरात्रसम्बन्धी कालविभागो भवति । तत्र युक्ता आर्यभाषा-अर्थ- (भविष्यति ) भविष्यत्काल में (मर्यादावचने) मर्यादा के कथन में (अवरस्मिन्) इधर के (कालविभागे) कालविभाग में (धातोः) धातु से परे (अनद्यतनवत्) अनद्यतनकाल में विहित प्रत्यय विधि (न) नहीं होती है, अपितु 'लृट् शेषे च' (३ । ३ ।१३ ) से 'लृट्' प्रत्यय होता है। यदि वह कालविभाग (अनहोरात्राणाम्) अहोरात्रसम्बन्धी न हो । उदा० - योऽयं संवत्सर आगामी, तत्र यदवरमाग्रहायण्याः, तत्र युक्ता अध्येष्यामहे, तत्रौदनं भोक्ष्यामहे। जो यह संवत्सर (वर्ष) आनेवाला है, उसमें जो आग्रहायणी (मार्गशीर्षी पौर्णमासी) का इधर का भाग है, उसमें हम लगकर पढ़ेंगे, उसमें चावल खायेंगे । उदा०-योऽयं संवत्सर आगामी, तत्र यदवरमाग्रहायण्याः, अध्येष्यामहे, तत्रौदनं भोक्ष्यामहे । धातु सिद्धि - (१) अध्येष्यामहे। यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने' (अदा० आ०) 'से इस सूत्र से अनद्यतनवत् प्रत्ययविधि अर्थात् 'लृट्' प्रत्यय का प्रतिषेध होने पर लृट् शेषे च' (३।३।१३) से भविष्यत्काल में 'लृट्' प्रत्यय है। (२) भोक्ष्यामहे। 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (भ्वा०आ०) धातु से पूर्ववत् 'लृट्' प्रत्यय है। अनद्यतनवत् प्रत्ययविकल्पः (२६) परस्मिन् विभाषा । १३८ । प०वि०-परस्मिन् ७। १ विभाषा १ । १ । अनु०-अनद्यतनवत्, भविष्यति, मर्यादावचने, कालविभागे, अनहोरात्राणाम् इति चानुवर्तते । अन्वयः-भविष्यति मर्यादावचने परस्मिन् कालविभागे धातोर्विभाषाऽनद्यतनवत् प्रत्यय, अनहोरात्राणाम् । अर्थ:- भविष्यति काले मर्यादावचने परस्मिन् कालविभागे सति धातो: परो विकल्पेनानद्यतनवत् प्रत्ययविधिर्भवति न चेदहोरात्रसम्बन्धी कालविभागो भवति । उदा० - योऽयं संवत्सर आगामी, तत्र यत् परमाग्रहायण्याः, तत्र युक्ता अध्येष्यामहे, अध्येतास्महे वा, तत्र सक्तून् पास्यामः, पातास्मो वा। Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् __ आर्यभाषा-अर्थ-(भविष्यति) भविष्यत्काल में (मर्यादावचने) मर्यादा के कथन में (परस्मिन्) उधर के (कालविभागे) कालविभाग में (धातो:) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (अनद्यतनवत्) अनद्यतनकाल में विहित प्रत्ययविधि होती है, यदि वह कालविभाग (अनहोरात्राणाम्) अहोरात्रसम्बन्धी न हो। उदा०-योऽयं संवत्सर आगामी, तत्र यत् परमाग्रहायण्याः, तत्र युक्ता अध्येष्यामहे, अध्येतास्महे वा, तत्र सक्तन् पास्यामः, पातास्मो वा। जो यह संवत्सर आनेवाला है, उसमें जो आग्रहायणी (मार्गशीर्षी पौर्णमासी) का उधर का भाग है, उसमें हम लगकर पढ़ेंगे, उसमें सत्तू पीयेंगे। सिद्धि-(१) अध्येष्यामहे । यहां अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से पूर्ववत् लुट्' प्रत्यय है। (२) अध्येतास्महे । यहां पूवोक्त इङ्' धातु से विकल्प पक्ष में 'अनद्यतने लुट् (३।३।१५) से 'लुट्' प्रत्यय है। (३) पास्यामः । यहां 'पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से लृट् शेषे च' (३।३।१३) से 'लट्' प्रत्यय है। (४) पातास्मः। यहां पूर्वोक्त 'पा' धातु से विकल्प पक्ष में 'अनद्यतने लुट् (३।३।१५) से लुट्' प्रत्यय है। लुङ् (भविष्यति).. (२७) लिनिमित्ते लुङ् क्रियातिपत्तौ ।१३६ । प०वि०-लिनिमित्ते ७१ लुङ् १।१ क्रियातिपत्तौ ७।१ । स०-लिङो निमित्तमिति लिनिमित्तम्, तस्मिन्-लिनिमित्ते (षष्ठीतत्पुरुष:)। क्रियाया अतिपत्तिरिति क्रियातिपत्तिः, तस्याम्-क्रियातिपत्तौ (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-'भविष्यति' इत्यनुवर्तते। अन्वय:-भविष्यति लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ धातोर्लुङ । अर्थ:-भविष्यति काले लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ च सत्यां धातो: परो लुङ् प्रत्ययो भवति। उदा०-भवान् दक्षिणेन चेदाऽऽयास्यत्, न शकटं पर्याभविष्यत् । अभोक्ष्यत भवान् घृतेन यदि मत्समीपमागमिष्यत्। Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४११ आर्यभाषा - अर्थ - (भविष्यति ) भविष्यत्काल में (लिनिमित्ते) लिङ्लकार के निमित्त (क्रियातिपत्तौ) क्रिया की अतिपत्ति = असिद्धि होने पर (धातोः) धातु से परे (लृङ्) लृङ् प्रत्यय होता है। उदा० - भवान् दक्षिणेन चेदायास्यत न शकटं पर्याभविष्यत् । आप यदि दक्षिण मार्ग से आओगे तो आपकी गाड़ी नहीं टूटेगी। अभोक्ष्यत भवान् घृतेन यदि मत्समीपमागमिष्यत् । आप यदि मेरे पास आओगे तो घृत से भोजन करोगे। सिद्धि-(१) आयास्यत्। यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'या प्रापणे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से भविष्यत्काल लिनिमित्त हेतु और हेतुमान् अर्थ में तथा क्रिया की असिद्धि के कथन में 'लृङ्' प्रत्यय है। यहां दक्षिण मार्ग से आना हेतु और गाड़ी का न टूटना हेतुमान् है । क्रिया की अतिपत्ति इस अर्थापत्ति से प्रकट होती है कि यदि आप दक्षिण मार्ग से आओगे तो गाड़ी टूट जायेगी । से (२) पर्याभविष्यत् । यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'गम्लृ गतौं' (भ्वा०प०) धातु इस सूत्र से 'लृङ्' प्रत्यय है। (३) अभोक्ष्यत । यहां 'भुज पालनाभ्यवहारयो:' (रुधा०आ०) धातु से 'लृङ्' प्रत्यय है। (४) आगमिष्यत् । यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'गम्लृ गतौं (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'लृङ्' प्रत्यय है। लृङ् (भूते) (२८) भूते च । १४० । इस सूत्र प०वि० - भूते ७ ।१ च अव्ययपदम् । अनु० - लिनिमित्ते लृङ् क्रियातिपत्तौ इति चानुवर्तते । अन्वयः-भूते च लिङ्निमित्ते क्रियातिपत्तौ धातोलृङ् । अर्थ:- भूते कालेऽपि लिङ्निमित्ते क्रियातिपत्तौ च सत्यां धातोः परो लृङ् प्रत्ययो भवति। उदा०-दृष्टो मया भवत्पुत्रोऽन्नार्थी चङ्क्रम्यमाणः, अपरश्च द्विजो ब्राह्मणार्थी, यदि स तेन दृष्टोऽभविष्यत् तर्हि अभोक्ष्यत, न तु स भुक्तवान्, अन्येन पथा स गतः । आर्यभाषा - अर्थ - (भूते) भूतकाल में (च) भी (लिनिमित्ते ) लिङ्लकार के निमित्त में (क्रियातिपत्तौ ) क्रिया की असिद्धि होने पर (धातो: ) धातु से परे (लृङ् ) लृङ् प्रत्यय होता है। Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-दृष्टो मया भवत्पुत्रोऽन्नार्थी चक्रम्यमाण:, अपरश्च द्विजो ब्राह्मणार्थी, यदि स तेन दृष्टोऽभविष्यत् तर्हि अभोक्ष्यत, न तु स भुक्तवान्, अन्येन पथा स गतः । मैंने आपका अन्नार्थी पत्र घूमता हुआ देखा था और एक द्विज ब्राह्मणार्थी भी देखा था, यदि आपका पुत्र उसने देखा होता तो वह भोजन कर लेता, किन्तु उसने भोजन नहीं किया क्योंकि वह द्विज किसी अन्य मार्ग से चला गया। सिद्धि-(१) अभविष्यत् । यहां 'भू सत्तायाम् (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से भूतकाल अर्थ में लुङ्' प्रत्यय है। (२) अभोक्ष्यत । यहां 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से भूतकाल में तृङ्' प्रत्यय है। लुङ्प्रत्ययविकल्पाधिकारः (भूते) (२६) वोताप्योः ।१४१॥ प०वि०-वा अव्ययपदम्, आ अव्ययपदम्, उताप्यो: ७।२। स०-उतश्च अपिश्च तौ-उतापी, तयो:-उताप्योः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-लिनिमित्ते, लुङ्, क्रियातिपत्तौ, भूते इति चानुवर्तते। अन्वय:-भूते आ उताप्योर्लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ वा लुङ् । अर्थ:-भूते काले 'उताप्यो: समर्थयोर्लिङ् (३।३।१५१) इति सूत्रपर्यन्तं लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां विकल्पेन लुङ् प्रत्ययो भवतीत्यधिकारोऽयम् । वक्ष्यति 'विभाषा कथमि लिङ्च' (३।३।१४३) कथं नाम तत्र भवान् शूद्रं न याजयिष्यत् (लुङ) यथाप्राप्तं च न याजयेत् (लिङ्)। ___आर्यभाषा-अर्थ-(भूते) भूतकाल में (आ+उताप्यो:) उताप्योः समर्थयोर्लिङ् (३।३।१५१) इस सूत्र तक (लिङ्तिमित्ते) लिङ् का निमित्त होने पर तथा (क्रियातिपत्तौ) क्रिया की असिद्धि होने पर (वा) विकल्प से (लुङ्) लुङ् प्रत्यय होता है, यह अधिकार सूत्र है। जैसे कहेगा-विभाषा कथमि लिङ् च (३।३।१४३)। यहां लिङ् का निमित्त होने से क्रिया की असिद्धि में भूतकाल में लुङ् प्रत्यय भी होता है-कथं नाम तत्र भवान् शूद्र नायाजयिष्यत् । कैसे आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया और यथाप्राप्त लिङ् भी होता है-न याजयेत् । यज्ञ नहीं कराया। Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः सिद्धि-(१) अयाजयिष्यत् । यहां णिजन्त यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु (भ्वा०उ०) धातु से विभाषा कथमि लिङ् च (३।३।१५१) से भूतकाल में लिङ् का निमित्त और क्रिया की असिद्धि होने पर 'लङ्' प्रत्यय है। (२) याजयेत् । यहां पूर्वोक्त यज' धातु से पूर्वोक्त अर्थ में विकल्प पक्ष में लिङ्' प्रत्यय है। विशेष-वैदिककाल में सबको यज्ञ कराया जाता था। मध्यकाल में वैदिकरीति का ह्रास होने से शूद्र को यज्ञ कराना बन्द कर दिया गया। अब पुन: महर्षि दयानन्द की दया से वैदिकधर्म के प्रचार से शूद्र को यज्ञ न कराना अच्छा नहीं माना जाता है। अत: ये उदाहरण वर्तमानकाल की दृष्टि से दिये हैं, मध्यकाल की दृष्टि से नहीं। काशिकावृत्ति आदि में मध्यकालीन उदाहरण दिये गये हैं। लट् (कालत्रये) (३०) गर्हायां लडपि जात्वोः ।१४२। प०वि०-गर्हायाम् ७१ लट् १।१ अपि-जात्वो: ७।२। स०-अपिश्च जातुश्च तौ-अपिजातू, तयो:-अपिजात्वोः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अर्थ:-अपिजात्वोरुपपदयोर्धातोः परो लट् प्रत्ययो भवति, गर्हायां गम्यमानायाम्। 'वर्तमाने लट्' (३।२।११३) इति वर्तमाने काले लड् विहित: स कालसामान्ये न प्राप्नोति, इति कालत्रये लड् विधीयते। उदा०-(अपि:) अपि तत्र भवान् शूद्रं न याजयति, (जातुः) जातु तत्र भवान् वृषतं न याजयति, गर्हामहे, अन्याय्यमेतत् । आर्यभाषा-अर्थ-(अपिजात्वो:) अपि और जातु शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लट्) लट् प्रत्यय है (गर्हायाम्) यदि वहां निन्दा अर्थ की प्रतीति हो। 'वर्तमाने लट्' (३।२।११३) से वर्तमानकाल में लट्' प्रत्यय का विधान किया गया है, वह काल सामान्य में प्राप्त नहीं होता है, अत: इस सूत्र से तीनों कालों में लट' प्रत्यय का विधान किया गया है। उदा०-(अपि) अपि नाम तत्र भवान् शूद्रं न याजयति, आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया, कराते हो, कराओगे। (जातु) जातु नाम तत्रभवान् वृषलं न याजयति, गर्हामहे, अन्याय्येमतत् । कभी आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया, कराते हो, कराओगे, हम इसकी निन्दा करते हैं, यह अन्याय है। क्योंकि यज्ञ का मानवमात्र को अधिकार है। Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यथेमां वाचं कल्याणीमावदानि जनेभ्यः । ब्रह्मराजन्याभ्यां शूद्राय चार्याय च स्वाय चारणाय ।। (यजु० २६ । २ ) अर्थ-ईश्वर आज्ञा देता है कि हे मनुष्यो ! जिस प्रकार मैं तुमको चारों वेदों का उपदेश करता हूं, उसी प्रकार से तुम भी उनको पढ़के मनुष्यों को पढ़ाया और सुनाया करो। क्योंकि यह चारों वेदरूप वाणी सबका कल्याण करनेवाली है। वेदाधिकार जैसे ब्राह्मण के लिये है, वैसा ही क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र, पुत्र, भृत्य और अतिशूद्र के लिये भी बराबर है। (महर्षि दयानन्द-: -ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका) सिद्धि-(१) याजयति। यहां णिजन्त 'यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा० उ० ) धातु से इस सूत्र से अर्थ में लट् प्रत्यय है। ४१४ लिङ् + लट् ( कालत्रये ) - (३१) विभाषा कथमि लिङ् च । १४३ | प०वि०-विभाषा १।१ कथमि ७ । १ लिङ् १ । १ च अव्ययपदम् । अनु० - गर्हायां, लट् इति चानुवर्तते । अन्वयः - कथमि धातोर्लिङ् लट् च गर्हायाम् । अर्थ :- कथं- शब्दे उपपदे धातोः परो विकल्पेन लिङ् लट् च प्रत्ययो गयां गम्यमानायाम् । भवति, अत्र यथास्वं कालविषये विहितानां प्रत्ययानामबाधनार्थं विभाषा ग्रहणं क्रियते, तेन यथाप्राप्तं प्रत्यया भवन्ति । उदा०- (लिङ्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । (लट्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयति । यथाप्राप्तम्- (लृट्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयिष्यति। (लुट् ) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयिता । (लुङ्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं नायीयजत् । (लङ्) कथं गम तत्रभवान् शूद्रं नायाजयत् । ( लिट् ) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयाञ्चकार । अत्र लिनिमित्तमस्तीति भूते काले क्रियातिपत्तौ वा लृङ् प्रत्ययो भवति-कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत्, न याजयेद् वा । भविष्यति काले तु नित्यं लृङ् एव भवति कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत् । Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४१५ आर्यभाषा-अर्थ-(कथमि) कथम् शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (लिङ्) लिङ् (च) और (लट्) लट् प्रत्यय होता है (गर्हायाम्) यदि वहां निन्दा अर्थ की प्रतीति हो।। यहां अपने-अपने विषय में विहित प्रत्ययों के अबाधन के लिये 'विभाषा' ग्रहण किया गया है। इससे यथाप्राप्त प्रत्यय भी होते हैं। उदा०-(लिङ्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । (लट्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयति । कैसे आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया, कराते हैं, करायेंगे। यथाप्राप्त-(लुट्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयिष्यति। कैसे आप शूद्र को यज्ञ नहीं करायेंगे। (लुट) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयिता। अर्थ पूर्ववत् है। (लङ्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं नायीयजत् । कैसे आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया। (लङ्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं नायाजयत् । अर्थ पूर्ववत् है। (लिट्) कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयाञ्चकार । अर्थ पूर्ववत् है। यहां लिनिमित्त भी है अत: भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर विकल्प से लुङ् प्रत्यय होता है। कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत, न याजयेद् वा। कैसे आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया ? भविष्यत्काल में तो नित्य लङ् ही होता है-कथं नाम तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत् । कैसे आप शूद्र को यज्ञ नहीं करायेंगे ? सिद्धि-(१) याजयेत् । यहां णिजन्त यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा० उ०) धातु से कथम् शब्द उपपद होने पर गर्हा अर्थ में लिङ्' प्रत्यय है। (२) याजयति । पूर्वोक्त यज्' धातु से पूर्ववत् ‘लट्' प्रत्यय है। (३) याजयिष्यति। पूर्वोक्त 'यज्' धातु से विकल्प पक्ष में लृट् शेषे च (३।३।१३) से 'लुट' प्रत्यय है। (४) याजयिता। पूर्वोक्त यज्' धातु से विकल्प पक्ष में 'अनद्यतने लुट्' (३।३।१५) से लुट्' प्रत्यय है। (५) अपीयजत् । पूर्वोक्त यज्' धातु से विकल्प पक्ष में 'लुङ्' (३।२।११०) से लुङ्' प्रत्यय है। (६) अयाजयत् । पूर्वोक्त यज्' धातु से 'अनद्यतने लङ्' (३।२।१११) से 'लङ्' प्रत्यय है। (७) याजयाञ्चकार । पूर्वोक्त यज्' धातु से 'परोक्षे लिट्' (३।२।११५) से लिट्' प्रत्यय है। (८) अयाजयिष्यत् । पूर्वोक्त यज्' धातु से 'लिङ्' के निमित्त में क्रियातिपत्ति होने पर लिनिमित्ते लुङ् क्रियातिपत्तौः' (३।३।१३९) से वोताप्यो:' (३।३।१४१) के अधिकार में भूतकाल में लङ्' प्रत्यय है। Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (९) अयाजयिष्यत् । पूर्वोक्त यज्' धातु से लिनिमित्ते लुङ् क्रियातिपत्तौ (३।३।१३९) से भविष्यत्काल में नित्य लुङ्' प्रत्यय होता है। लिङ्लृ ट् (कालत्रये) (३२) किंवृत्ते लिङ्लैटौ।१४४ । प०वि०-किंवृत्ते ७।१ लिङ्-लुटौ १।२। स०-किमो वृत्तमिति किंवृत्तम्, तस्मिन्-किंवृत्ते (षष्ठीतत्पुरुष:)। लिङ् च लृट् च तौ-लिङ्लुटौ (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-गर्हायामित्यनुवर्तते। अन्वय:-किंवृत्ते धातोर्लिङ्लुटौ गर्दायाम्।। अर्थ:-किंवृत्ते शब्दे उपपदे धातो: परौ लिङ्लुटौ प्रत्ययौ भवतः, गर्हायां गम्यमानायाम्। उदा०-(लिङ्) को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयेत् । कतरो नाम/कतमो नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयेत् । (लुट्) को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयिष्यति। कतरो नाम/कतमो नाम वृषलो यं तत्र भवान् न याजयिष्यति। ___भूते काले क्रियातिपत्तौ सत्यां वा लुङ् प्रत्ययो भवति । को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् नायाजयिष्यत्, याजयेद् वा । भविष्यति काले क्रियातिपत्तौ सत्यां तु नित्यं लुङ् प्रत्ययो भवति-को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् नायाजयिष्यत्। ___आर्यभाषा-अर्थ-(किंवृत्ते) विभक्त्यन्त तथा डतर-डतम प्रत्ययान्त किं शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्लुटौ) लिङ् और लृट् प्रत्यय होते हैं (गर्हायाम्) यदि वहां निन्दा अर्थ की प्रतीति हो।। उदा०-(लिङ्) को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयेत् । वह कौन शूद्र हो, जिसको आप यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। कतरो नाम/कतमो नाम वृषलो यं तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत्। वह कौनसा शूद्र है जिसे आप यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। (लुट्) को नाम शूद्रं यं तत्रभवान् न याजयिष्यति । अर्थ पूर्ववत् है। कतरो नाम/कतमो नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयिष्यति । अर्थ पूर्ववत् है। Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर विकल्प से लुङ्' प्रत्यय होता है। (लुङ्) को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् नायाजयिष्यत, याजयेद् वा । वह कौन शूद्र कौन शूद्र है जिसे आपने यज्ञ नहीं कराया। भविष्यत्काल में क्रिया की असिद्धि में नित्य 'लुङ्' प्रत्यय होता है। को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् नायाजयिष्यत् । वह कौन शूद्र है जिसे आप यज्ञ नहीं करायेंगे। किंवृत्ते शब्द की व्याख्या किंवृत्ते लिप्सायाम्' (३।३।६) में देख लेवें। सिद्धि-(१) याजयेत् । यहां णिजन्त यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०७०) धातु से काल सामान्य में और गरे अर्थ में किंवृत्त शब्द उपपद होने पर इस सूत्र से लिङ्' प्रत्यय है। (२) याजयिष्यति । पूर्वोक्त यज' धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् लुट' प्रत्यय है। (३) अयाजयिष्यत् । पूर्वोक्त यज' धातु से लिङ्' के निमित्त में भूतकाल में क्रियातिपत्ति होने पर वोताप्यो:' (३।३।१४१) के अधिकार से विकल्प से 'लङ्' प्रत्यय है। (४) याजयेद् । यहां पूर्ववत् विकल्प पक्ष में लिङ्' प्रत्यय है। (५) अयाजयिष्यत् । पूर्वोक्त यज्' धातु से लिङ्' के निमित्त में भविष्यत्काल में क्रियातिपत्ति होने पर 'लिनिमित्ते लुङ् क्रियातिपत्तौ (३।३।१३९) से नित्य लुङ्' प्रत्यय होता है। (३३) अनवक्लुप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि।१४५। प०वि०-अनवक्तृप्ति-अमर्षयोः ७।२ अकिंवृत्ते ७११ अपि अव्ययपदम्। स०-अवक्तृप्तिः सम्भावना। न अवक्तृप्तिरिति अनवक्तृप्ति:= असम्भवनेत्यर्थः (नञ्तत्पुरुष:)। न मर्ष इत्यमर्ष: अक्षमेत्यर्थः (नञ्तत्पुरुषः)। अनवक्तृप्तिश्चामर्षश्च तौ अनवक्लृप्त्यमर्षी, तयो:अनवक्लृप्त्यमर्षयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। किमो वृत्तमिति किंवृत्तम्, न किंवृत्तमिति अकिंवृत्तम्, तस्मिन्-अकिंवृत्ते (षष्ठीतत्पुरुषगर्भितनञ्तत्पुरुषः)। अनु०-लिङ्लुटावित्यनुवर्तते। अन्वय:-अकिंवृत्तेऽपि धातोर्लिङ्लृटौ, अनवक्लृप्त्यर्मषयोः । अर्थ:-किंवृत्तेऽकिंवृत्ते च शब्दे उपपदे धातो: परौ लिङ्लुटौ प्रत्ययौ भवतः, अनवक्तृप्ति-अमर्षयोर्गम्यमानयोः । Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४१८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-{१} (अनवक्तृप्ति:) नावकल्पयामि न सम्भावयामि, न श्रद्दधे तत्रभवान् नाम शूद्रं न याजयेत् (लिङ्) । तत्रभवान् नाम शूद्रं न याजयिष्यति (लुट्)। {२} (किंवृत्तम्) को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयेत् (लिङ्) । को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयिष्यति (लूट)।। {३} (अमर्ष:) न मर्षयामि तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् (लिङ्) । तत्रभवान् शूद्रं न याजयिष्यति। (किंवृत्तम्) को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयेत् (लिङ्)। को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयिष्यति (लुट) । {४} भूते काले क्रियातिपत्तौ सत्यां वा लुङ् प्रत्ययो भवति । नावकल्पयामि तत्रभवान् नाम शूद्रं नायाजयिष्यत्, न याजयेद् वा । भविष्यति काले क्रियातिपत्तौ तु नित्यं लुङ् प्रत्ययो भवति । नावकल्पयामि तत्रभवान् नाम शूद्रं नायाजयिष्यत् । आर्यभाषा-अर्थ-(अकिंवत्तेऽपि) किंवत्त और अकिंवत्त शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्लुटौ) लिङ् और लृट् प्रत्यय होते हैं (अनवक्लृप्त्यमर्षयोः) यदि वहां अनवक्तृप्ति असम्भावना और अमर्ष=अक्षमा अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-१) (अनवक्लप्ति) नावकल्पयामिन सम्भावयामि, न श्रद्दधे तत्र भवान् नाम शूद्रं न याजयेत् (लिङ्)। मैं सम्भावना नहीं करता हूं कि आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हैं/कराया/करायेंगे। तत्रभवान् नाम शूद्रं न याजयिष्यति (लुट्)। अर्थ पूर्ववत् है। (२) (किंवत्त) को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयेत् (लिङ्)। वह कौन शूद्र है जिसे आप यज्ञ नहीं कराते हैं/कराया/करायेंगे। को नाम वृषलो यं तत्रभवान् न याजयिष्यति (लुट्) । अर्थ पूर्ववत् है। (३) (अमर्ष) न मर्षयामि तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । मैं यह सहन नहीं करता हूं कि आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। को नाम शूद्रो यं तत्रभवान् न याजयेत् (लिङ्)। वह कौन शूद्र है जिसे आप यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। को नाम शूद्रो तत्रभवान् न याजयिष्यति (लुट्)। अर्थ पूर्ववत् है। {४} भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर विकल्प से लुङ्' प्रत्यय होता है। नावकल्पयामि तत्रभवान् नाम शूद्रं नायाजयिष्यत, याजयेद् वा । मैं यह सम्भावना नहीं करता हूं कि आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया। भविष्यत्काल में क्रिया की असिद्धि होने पर Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४१६ नित्य लुङ्' प्रत्यय होता है। नावकल्पयामि तत्रभवान् नाम शूद्रं नायाजयिष्यत् । मैं सम्भावना नहीं करता हूं कि आप शूद्र को यज्ञ नहीं करायेंगे। सिद्धि-(१) याजयेत् । यहां णिजन्त यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा० उ०) धातु से इस सूत्र से अनवक्तृप्ति तथा अमर्ष अर्थ में किंवृत्त और अकिंवृत्त शब्द उपपद होने पर लिङ्' प्रत्यय है। (२) याजयिष्यति। यहां पूर्वोक्त यज्' धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् लुट्' प्रत्यय है। (३) अयाजयिष्यत् । यहां पूर्वोक्त णिजन्त यज्' धातु से भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर वोताप्योः' (३।३।१४१) के अधिकार से लङ्' प्रत्यय है। विकल्प पक्ष में 'लिङ्' प्रत्यय भी होता है। भविष्यत्काल में 'लिनिमित्ते लुङ् क्रियातिपत्तौ' (३।३।१३९) से लुङ्' प्रत्यय ही होता है। लृट् (कालत्रये) (३४) किंकिलास्त्यर्थेषु लृट् ।१४६ । प०वि०-किंकिल-अस्ति-अर्थेषु ७।३ लृट् १।१। स०-अस्तिरर्थो येषां तेऽस्त्यर्थाः, किंकिलश्च अस्त्यर्थाश्च तेकिंकिलास्त्याः , तेषु-किंकिलास्त्यर्थेषु (बहुव्रीहिगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-अनवक्लृप्त्यमर्षयोरित्यनुवर्तते । अर्थ:-किंकिल-अस्त्यर्थेषु चोपपदेषु धातो: परो लृट् प्रत्ययो भवति, अनवक्तृत्यमर्षयोर्गम्यमानयोः। उदा०-{१} (अनवक्तृप्ति:) नावकल्पयामि न सम्भावयामि किंकिल नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयिष्यति। अस्ति/भवति/विद्यते नाम तत्र भवान् शूद्रं न याजयिष्यति। {२} (अमर्षः) न मर्षयामि किंकिल नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयिष्यति । अस्ति/भवति/विद्यते नाम तत्रभवान् शूद्रं न याजयिष्यति। आर्यभाषा-अर्थ-(किंकिलास्त्यर्थेषु) किंकिल और अस्ति अर्थक शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लुट्) लृट् प्रत्यय होता है (अनवक्तृप्ति-अमर्षयो:) यदि वहां असम्भवना और अक्षमा अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-(१) (अनवक्तृप्ति) नावकल्पयामिन सम्भावयामि किंकिल नाम तत्र भवान् शूद्रं न याजयिष्यति। मैं यह सम्भावना नहीं करता कि आप शूद्र को यज्ञ नहीं Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् कराते हो/कराया/कराओगे। अस्ति/भवति/विद्यते नाम तत्र शूद्रं न याजयिष्यति । क्या ऐसा है कि आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। (२) (अमर्ष) न मर्षयामि किंकिल नाम तत्र भवान् शूद्रं न याजयिष्यति। मैं यह सहन नहीं करता हूं कि आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। अस्ति/भवति/विद्यते नाम तत्र भवान् शूद्रं न याजयिष्यति । क्या ऐसा है कि आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। सिद्धि-याजयिष्यति । यहां णिजन्त यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०3०) धातु से इस सूत्र से अनवक्लप्ति तथा अमर्ष अर्थ की प्रतीति में किंकिल और अस्त्यर्थक शब्द उपपद होने पर कालसामान्य में लट्' प्रत्यय है। विशेष- 'किंकिल' शब्द अप्रसन्नता का द्योतक अव्यय है और 'अस्ति' सत्ता (स्थिति) का द्योतक अव्यय है, तिङन्त पद नहीं है। लिङ् (कालत्रये) (३५) जातुयदोर्लिङ् ।१४७। प०वि०-जातु-यदोः ७।२ लिङ् १।१।। स०-जातुश्च यच्च तौ-जातुयदौ, तयो:-जातुयदोः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-अनक्लृप्त्यमर्षयोरित्यनुवर्तते । अन्वयः-जातुयदोर्धातोर्लिङ्, अनवक्लृप्त्यमर्षयोः । अर्थ:-जातुयदो: शब्दयोरुपपदयो: धातो: परो लिङ् प्रत्ययो भवति, अनवक्लृप्त्यमर्षयोर्गम्यमानयोः । उदा०-(अनवक्तृप्ति:) नावकल्पयामि=न सम्भवयामि जातु तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । यत् तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । (अमर्षः) न मर्षयामि जातु तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । यत् तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । ___ भूते काले क्रियातिपत्तौ सत्यां वा लुङ् प्रत्ययो भवति । नावकल्पयामि जातु यत् तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत्, न याजयेद् वा। भविष्यति काले क्रियातिपत्तौ सत्यां तु नित्यं लुङ् प्रत्ययो भवति । नावकल्पयामि जातु यत् तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत् । Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४२१ आर्यभाषा-अर्थ- (जातुयदो:) जातु और यद् शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है (अनवक्लत्यमर्षयोः) यदि वहां असम्भवना और अक्षमा अर्थ की प्रतीति हो। उदा०- (अनवक्तृप्ति) नावकल्पयामि न सम्भावयामि जातु तत्र भवान् शूद्रं न याजयेत् । मैं यह सम्भावना नहीं करता हूं कि कब आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। यत् तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । मैं यह सम्भावना नहीं करता हूं कि जो आप शूद्र को यज्ञ करते हो/कराया/कराओगे। (अमर्ष) न मर्षयामि जातु तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । मैं यह सहन नहीं करता हूं कि कब आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। न मर्षयामि यत् तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । मैं यह सहन नहीं करता हूं कि जो आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर विकल्प से लिङ् प्रत्यय होता है। नावकल्पयामि जातु/यत् तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत, याजयेद् वा । मैं यह सम्भावना नहीं करता हूं कि आपने कब/जो शूद्र को यज्ञ नहीं कराया। ___ भविष्यत्काल में क्रिया की असिद्धि होने पर तो नित्य लुङ्' प्रत्यय होता है। नावकल्पयामि/न मर्षयामि, जातु/यत् तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत् । मैं यह सम्भावना नहीं करता हूं/न सहन करता हूं कि कब/जो आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराओगे। सिद्धि-(१) याजयेत् । यहां पूर्वोक्त णिजन्त यज्' धातु से इस सूत्र से अनवक्तृप्ति और अमर्ष अर्थ में जातु और यद् शब्द उपपद होने पर लिङ्' प्रत्यय है। (२) अयाजयिष्यत् । यहां पूर्वोक्त 'णिजन्त यज्' धातु से भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर वोताप्यो:' (३।३।१४१) के अधिकार में विकल्प से लुङ्' प्रत्यय है, पक्ष में लिङ् प्रत्यय होता है-याजयेत् । भविष्यत्काल में क्रिया की असिद्धि होने पर तो लिनिमित्ते लङ् क्रियातिपत्तौ' (३।३।१३९) से नित्य लुङ्' प्रत्यय है। लिङ् (कालत्रये) (३६) यच्चयत्रयोः ११४८ प०वि०-यच्च-यत्रयोः ७।२। स०-यच्चश्च यत्रश्च तौ-यच्चयत्रौ, तयो:-यच्चयत्रयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-अनवक्लृप्त्यमर्षयोर्लिङ् इति चानुवर्तते । अन्वय:-यच्चयत्रयोर्धातोर्लिङ्, अनवक्लृप्त्यमर्षयोः । Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-यच्चयत्रयो: शब्दयोरुपपदयोर्धातो: परो लिङ् प्रत्ययो भवति, अनवक्लृप्त्यमर्षयोर्गम्यमानयोः । उदा०-(अनवक्तृप्ति:) नावकल्पयामि न सम्भावयामि यच्च तत्र भवान् शूद्रं न याजयेत् । यत्र तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत्। (अमर्ष:) न मर्षयामि यच्च तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । यत्र तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत्। भूते काले क्रियातिपत्तौ सत्यां वा लुङ् प्रत्ययो भवति । नावकल्पयामि यच्च/यत्र तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत्, न याजयेद् वा। भविष्यति काले क्रियातिपत्तौ सत्यां तु नित्यं लुङ् प्रत्ययो भवति । नावकल्पयामि यच्च/यत्र तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत् । ___आर्यभाषा-अर्थ-(यच्चयत्रयोः) यच्च और यत्र शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है (अनवक्लृप्त्यमर्षयोः) यदि वहां असम्भावना और अक्षमा अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-(अनवक्तृप्ति) नावकल्पयामि न सम्भावयामि यच्च तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । मैं यह सम्भावना नहीं करता हूं कि और जो आप शूद्र को यज्ञ नहीं करते हो/कराया/कराओगे। यत्र तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । जहां आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे। (अमर्ष:) न मर्पयामि यच्च तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । मैं यह सहन नहीं करता हूं कि और जो आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराआगे। यत्र तत्रभवान् शूद्रं न याजयेत् । जहां आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया। कराओगे। भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर विकल्प से लङ् प्रत्यय होता है। नावकल्पयामि/न मर्षयामि/यच्च/यत्र तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत्, न याजयेद् वा । मैं सम्भावना नहीं करता हूं/न सहन करता हूं कि और जो/जहां आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया। भविष्यत्काल में क्रिया की असिद्धि होने पर तो नित्य लिङ् प्रत्यय होता है। नावकल्पयामि/न मर्षयामि/यच्च/यत्र भवान् शूद्रं नायाजयिष्यत् । मैं यह सम्भावना नहीं करता हूँ/न सहन करता हूं कि और जो/जहां आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराओगे। सिद्धि-(१) याजयेत् । यहां पूर्वोक्त णिजन्त यज्' धातु से इस सूत्र से अनवक्तृप्ति और अमर्ष अर्थ में यच्च और यत्र शब्द उपपद होने पर लिङ्' प्रत्यय है। (२) अयाजयिष्यत् । यहां पूर्वोक्त लुङ्' प्रत्यय है। Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः लिङ् (कालत्रये) (३७) गर्हायां च।१४६। प०वि०-गर्हायाम् ७१ च अव्ययपदम्। अनु०-अनक्लृप्त्यर्मषयोरिति निवृत्तम्। लिङ् यच्चयत्रयोरिति चानुवर्तते। अन्वय:-यच्चयत्रयोर्धातोर्लिङ् गर्दायां च । अर्थ:-यच्चयत्रयो: शब्दयोरुपपदयोर्धातो: परो लिङ् प्रत्ययो भवति, गर्हायां च गम्यमानायाम् । गर्दा निन्दा। उदा०- (यच्च) यच्च तत्रभवान् शूद्रं न याजयेद् गर्हामहे, अन्याय्यमेतत्। (यत्र) यत्र तत्रभवान् शूद्रं न याजयेद् गर्हामहे, अन्याय्यमेतत्। भूते काले क्रियातिपत्तौ सत्यां वा लुङ् प्रत्ययो भवति । यच्च/यत्र तत्र भवान् शूद्रं नायजयिष्यद्, याजयेद् वा। भविष्यति काले क्रियातिपत्तौ सत्यां तु नित्यं लुङ् प्रत्ययो भवति । यच्च/यत्र तत्र भवान् शूद्रं नायाजयिष्यत् । आर्यभाषा-अर्थ-(यच्चयत्रयो:) यच्च और यत्र शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है (गायाम्) यदि वहां निन्दा अर्थ की (च) भी प्रतीति हो। उदा०-(यच्च) यच्च तत्रभवान् शूद्रं न याजयेद् गर्हामहे, अन्यायमेतत् । और जो कि आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे, हम आपकी निन्दा करते हैं. यह अन्याय है। (यत्र) यत्र तत्रभवान् शूद्रं न याजयेद् गर्हामहे, अन्याय्यमेतत् । जहां आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे, हम आपकी निन्दा करते हैं, यह अन्याय है। भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर विकल्प से लड् प्रत्यय होता है। यच्च/तत्र तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यद्, न याजयेद् वा/गर्हामहे अन्याय्यमेतत। और जो/जहां आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया हम आपकी निन्दा करते हैं, यह अन्याय है। भविष्यत्काल में क्रिया की असिद्धि होने पर तो लङ् प्रत्यय होता है। यच्च/यत्र तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत, गर्हामहे, अन्याय्यमेतत् । और जो/जहां आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराओगे, हम आपकी निन्दा करते हैं, यह अन्याय है। Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) याजयेत् । पूर्ववत् (३।३।१४८)। (२) अयाजयिष्यत् । पूर्ववत् । लिङ् (कालत्रये) (३७) चित्रीकरणे च।१५०। प०वि०-चित्रीकरणे ७।१ च अव्ययपदम् । अनु०-लिङ् यच्चयत्रयोरिति चानुवर्तते। अन्वयः-यच्चयत्रयोर्धातोर्लिङ् चित्रीकरणे च। अर्थ:-यच्चयत्रयो: शब्दयोरुपपदयोर्धातो: परो लिङ् प्रत्ययो भवति, चित्रीकरणे च गम्यमाने। उदा०- (यच्च) यच्च तत्रभवान् शूद्रं न याजयेद् आश्चर्यमेतत् । (यत्र) यत्र तत्रभवान् शूद्रं न याजयेद् आश्चर्यमेतद् । भूते काले क्रियातिपत्तौ सत्यां वा लुङ् प्रत्ययो भवति । यच्च/यत्र तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यद्, याजयेद् वा आश्चर्यमेतत् । । भविष्यति काले क्रियातिपत्तौ सत्यां तु नित्यं लुङ् प्रत्ययो भवति । यच्च/यत्र तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत्, आश्चर्यमेतत् । आर्यभाषा-अर्थ-(यच्चयत्रयोः) यच्च और यत्र शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्) प्रत्यय होता है (चित्रीकरणे) यदि वहां आश्चर्य अर्थ की (च) भी प्रतीति हो। उदा०- (यच्च) यच्च तत्रभवान् शूद्रं न याजयेद् आश्चर्यमेतत् । और जो आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे, यह आश्चर्य की बात है। (यत्र) यत्र तत्रभवान् शूद्रं न याजयेद् आश्चर्यमेतत् । जहां आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराते हो/कराया/कराओगे, यह आश्चर्य की बात है। भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर विकल्प से लड़ प्रत्यय होता है। यच्च/यत्र तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यद् न याजयेद् वा, आश्चर्यमेतत् । जो कि/और जो/जहां आपने शूद्र को यज्ञ नहीं कराया, यह आश्चर्य की बात है। भविष्यत्काल में क्रिया की असिद्धि होने पर तो नित्य लड़ प्रत्यय होता है। यच्च/यत्र तत्रभवान् शूद्रं नायाजयिष्यत् आश्चर्यमेतत् । और जो/जहां आप शूद्र को यज्ञ नहीं कराओगे यह आश्चर्य की बात है। सिद्धि-याजयेत्/अयाजयिष्यत् । पूर्ववत् । Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ लृट् ( कालत्रये ) - तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (३६) शेषे लृडयदौ । १५१ । प०वि०-शेषे ७।१ लृट् १ ।१ अयदौ ७ । १ । स०-न यदिरिति अयदि:, तस्मिन् - अयदौ ( नञ्तत्पुरुषः ) । अनु० - चित्रीकरणे इत्यनुवर्तते । अन्वयः - अयदौ शेषे धातोर्लट् चित्रीकरणे । अर्थ:-यदिशब्दवर्जिते शेषे उपपदे धातोः परो लृट् प्रत्ययो भवति चित्रीकरणे गम्यमाने । यच्चयत्राभ्यामन्यः शब्दः शेष: I उदा०-अन्धो नाम पर्वतमारोक्ष्यति, आश्चर्यमेतत् । बधिरो नाम व्याकरणमध्येष्यते, चित्रमेतत् । ४२५ आर्यभाषा-अर्थ- (अयदौ) यदि शब्द से भिन्न ( शेषे ) शेष उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लृट्) लृट् प्रत्यय होता है (चित्रीकरणे ) यदि वहां आश्चर्य अर्थ की प्रतीति हो। यच्च और यत्र से भिन्न शब्द शेष है। उदा० - अन्धो नाम पर्वतमारोक्ष्यति, आश्चर्यमेतत् । एक अन्धा पहाड़ पर चढ़ता है/ चढ़ा / चढ़ेगा यह आश्चर्य की बात है । बधिरो नाम व्याकरणमध्येष्यते, चित्रमेतत् । एक बहरा व्याकरणशास्त्र पढ़ता है/पढ़ा/पढ़ेगा, यह विचित्र बात है। सिद्धि - (१) आरोक्ष्यति । आङ्+रुह्+लृट् । आ+रुह्+स्य+तिप् । आ+रुद्+स्य+ति । आ+रुक् + ष्य+ति । आ+रोक्+ष्य+ति । आरोक्ष्यति । सूत्र यहां ‘आङ्’ उपसर्गपूर्वक ‘रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' (भ्वा०प०) धातु से इस से अन्ध शब्द उपपद होने पर आश्चर्य अर्थ की प्रतीति में कालसामान्य में लृट् प्रत्यय है । 'हो ढ: ' (८ 1२ 1३१) से 'रूह' धातु के 'ह' को 'द्' 'षढो: क: सिं' (८/२/४१) से 'द' को 'क्' और 'आदेशप्रत्यययोः' (८ । ३ । ५९) से षत्व होता है । (२) अध्येष्यते । अधि+इङ्+लृट् । अधि+इ+स्य+त । अधि+ए+ष्य+ते। अध्येष्यते। यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने' (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'लृट्' प्रत्यय है । 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७ । ३ । ८४) से 'इङ्' धातु को गुण और पूर्ववत् षत्व होता है। लिङ् (भविष्यति) - (४०) उताप्योः समर्थयोर्लिङ् । १५२ । प०वि०-उत- अप्योः ७ । २ समर्थयोः ७ । २ लिङ् १ । १ । Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-उतश्च अपिश्च तौ - उतापी, तयो:- उताप्योः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । समानोऽर्थो ययोस्तौ समर्थों, तयोः समर्थयोः (बहुव्रीहि: ) । अन्वयः - समर्थयोरुताप्योर्धातोर्लिङ् । ४२६ अर्थः- समर्थयो: समानार्थयो रुताप्योः शब्दयोरुपपदयोर्धातोः परो लिङ् प्रत्ययो भवति । बाढमित्यस्मिन्नर्थेऽनयोः समानार्थत्वं वर्तते । उदा०-(उत:) उत कुर्यात् । उत अधीयीत । (अपि) अपि कुर्यात् । अपि अधीयीत । 'वोताप्योः' (३ । ३ । १४१) इति विकल्पाधिकारो निवृत्तः । इतः प्रभृति भूते कालेऽपि लिनिमित्ते क्रियातिपत्तौ सत्यां नित्यं लृङ् प्रत्ययो भवति, भविष्यति काले तु नित्यं लृङ् प्रत्ययो भवत्येव । आर्यभाषा - अर्थ - (समर्थयोः) समान अर्थवाले ( उताप्योः) उत और अपि शब्द उपपद होने पर (धातोः) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है । उत और अपि शब्द बाढम् =हां अर्थ में समानार्थक हैं। उदा० ( उत) उत कुर्यात् | हां ! वह करे। उत अधीयीत । हां ! वह पढ़े। (अपि) अपि कुर्यात् | हां ! वह करे। अपि अधीयीत । हां ! वह पढ़े। सिद्धि - (१) कुर्यात् । कृ+लिङ् । कृ+यासुट्+तिप् । कृ+उ+यास्+त् । कुर्+०+या+त् । कुर्यात् । यहां 'डुकृञ् करणे' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से उत/ अपि उपपद होने पर 'लिङ्' प्रत्यय है। 'अत उत् सार्वधातुकें (६ |४ |१००) से उत्व, रपरत्व और ये च' ( ६ १४ ११०९) से उकार का लोप होता है । (२) अधीयीत । यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने' (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् लिङ्' प्रत्यय है। विशेष- यहां से 'वोताप्योः' (३ | ३ | १४१) से विहित विकल्प का अधिकार निवृत्त होगया। यहां से आगे भूतकाल में क्रिया की असिद्धि होने पर लिनिमित्त में नित्य लृङ् प्रत्यय होता है। भविष्यत्काल में क्रिया की असिद्धि होने पर तो नित्य लृङ् प्रत्यय होता ही है। लिङ् (भविष्यति ) - (४१) कामप्रवेदनेऽकच्चिति । १५३ । | प०वि० - काम-प्रवेदने ७ । १ अकच्चिति ७ । १ । Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४२७ स०-कामस्य प्रवेदनमिति कामप्रवेदनम्, तस्मिन्-कामप्रवेदने (षष्ठीतत्पुरुषः)। काम:=इच्छा, प्रवेदनम्=प्रकाशनम्। स्वेच्छाया: प्रकाशनमित्यर्थः। न कच्चिदिति अकच्चित्, तस्मिन्-अकच्चिति (नञ्तत्पुरुषः)। अनु०-लिङ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अकच्चिति धातोर्लिङ् कामप्रवेदने। अर्थ:-कच्चिद्वर्जिते शब्दे उपपदे धातो: परो लिङ् प्रत्ययो भवति, कामप्रवेदने स्वेच्छाप्रकाशने गम्यमाने। उदा०-कामो मे भुञ्जीत भवान्। अभिलाषो मे भुञ्जीत भवान्। आर्यभाषा-अर्थ-(अकच्चिति) कच्चित् को छोड़कर कोई शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है (कामप्रवेदने) यदि वहां अपनी इच्छा प्रकट करने अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-कामो मे भुञ्जीत भवान् । मेरी कामना है कि आप भोजन करें। अभिलाषो मे भुञ्जीत भवान् । मेरी इच्छा है कि आप भोजन करें। सिद्धि-भुञ्जीत । भुज्+लिङ्। भुज+सीयुट्+लिङ्। भु श्नम् ज्+ईय्+सुट्+त। भुन् ज्+ई+त। भुज+ई+त। भुञ्जीत। यहां 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से कामप्रवेदन अर्थ में लिङ्' प्रत्यय है। लिङ: सीयुट्' (३।४।१०२) से सीयुट्' आगम, ‘रुधादिभ्यः श्नम् (३।१।७८) से श्नम्' विकरण-प्रत्यय, लिङ: स लोपोऽनन्तस्य' (७।२१७९) से 'सीयुट' और सुट्' के स्' का लोप, लोपो व्योर्वलि' (६।१।६४) से 'य' का लोप होता है। 'श्नसोरल्लोप:' (६।४।१११) से 'श्नम्' के 'अ' का लोप, 'नश्चापदान्तस्य झलि (८।३।२४) से न्' को अनुस्वार - और अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः' (८।४।५७) से अनुस्वार को परसवर्ण ज्' होता है। लिङ् (भविष्यति) (४२) सम्भावनेऽलमिति चेत् सिद्धाप्रयोगे।१५४। प०वि०-सम्भावने ७१ अलम् अव्ययपदम्, इति अव्ययपदम्, चेत् अव्ययपदम्, सिद्धाप्रयोगे ७।१। स०-न प्रयोग इति अप्रयोग:, सिद्धोऽप्रयोगो यस्य स सिद्धाप्रयोगः, तस्मिन्-सिद्धाप्रयोगे (नगर्भितबहुव्रीहिः)। Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४२८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-लिङ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-सम्भावने धातोर्लिङ्, अलमिति चेत्, सिद्धाप्रयोगे। अर्थ:-सम्भावनेऽर्थे वर्तमानाद् धातो: परो लिङ् प्रत्ययो भवति, तच्चेत् सम्भावनमलमात्मकं भवति, सिद्धश्चेदलमोऽप्रयोगो भवति । क्व चासौ सिद्ध: ? यत्र गम्यतेऽर्थो न तु शब्दः प्रयुज्यते। उदा०-अपि पर्वतं शिरसा भिन्द्यात् । अपि द्रोणपाकं भुञ्जीत। आर्यभाषा-अर्थ-(सम्भावने) सम्भावना अर्थ में विद्यमान (धातो:) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है, (चेत्) यदि वह सम्भावना (अलम्) अलमात्मक-पर्याप्ति अर्थक हो (सिद्धाप्रयोगे) और वहां 'अलम्' शब्द का अप्रयोग सिद्ध हो। जहां अर्थ की प्रतीति होती है किन्तु शब्द का प्रयोग नहीं किया जाता है, उसे सिद्धाप्रयोग' कहते हैं। उदा०-अपि पर्वतं शिरसा भिन्द्यात् । यह तो शिर से पहाड़ को तोड़ सकता है, यह ऐसा बलवान् है। अपि द्रोणपाकं भुजीत । यह तो द्रोण=२० सेर पकवान खा सकता है, यह ऐसा खाऊ है। सिद्धि-भिन्द्यात् । भिद्+लिङ्। भिद्+यासुट्+तिप् । भिद्+यास्+सुट्+त् । भि श्नम् द्+या+त् । भिन्द्+या+त् । भिन्द्यात् । यहां 'भिदिर् विदारणे' (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से सम्भावना अर्थ में 'लिङ्' प्रत्यय है। ‘रुधादिभ्यः श्नम्' (३।१।७८) से 'श्नम्' विकरण प्रत्यय है। शेष कार्य 'भुजीत' के समान हैं (३।३।१५३)। लिविकल्पः (भविष्यति) (४३) विभाषा धातौ सम्भावनवचनेऽयदि।१५५ । प०वि०-विभाषा ११ धातौ ७१ सम्भावनवचने ७१ अयदि ७१। स०-सम्भावनमुच्यते येन स:-सम्भावनवचन:, तस्मिन्-सम्भावनवचने (उपपदसमास:) । न यदिति अयद्, तस्मिन् अयदि (नञ्तत्पुरुषः)। अनु०-लिङ्, सम्भावनेऽलमिति चेत् सिद्धाप्रयोगे इति चानुवर्तते। अन्वय:-अयदि सम्भावनवचने धातौ सम्भावने च धातोर्विभाषा लिङ्, अलमिति चेत्, सिद्धाप्रयोगे। अर्थ:-यद्-वर्जिते सम्भावनवचने धातावुपपदे सम्भावनेऽर्थे च वर्तमानाद् धातोः परो विकल्पेन लिङ् प्रत्ययो भवति, तच्चेत् सम्भावनमलमात्मकं भवति, सिद्धश्चेदलमोऽप्रयोगो भवति । Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४२६ उदा०-सम्भावयामि भुञ्जीत भवान् । अवकल्पयामि भुञ्जीत भवान् (लिङ्) । सम्भावयामि भोक्ष्यते भवान् अवकल्पयामि भोक्ष्यते भवान् (लृट्) । आर्यभाषा - अर्थ - (अयदि) यद् शब्द को छोड़कर ( सम्भावनवचने) सम्भावनवाची (धातौ) क्रिया उपपद होने पर ( सम्भावने) सम्भावना अर्थ में विद्यमान (धातोः ) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से लिङ् ) लिङ् प्रत्यय होता है ( चत्) चेत् यदि वह सम्भावना (अलम्) अलमात्मक=पर्याप्ति अर्थक हो, (सिद्धाप्रयोगे) और वहां 'अलम्' शब्द का अप्रयोग सिद्ध हो। उदा०-सम्भावयामि भुञ्जीत भवान् । अवकल्पयामि भुञ्जीत भवान् (लिङ्) । मैं सम्भावना करता हूं कि आप भोजन कर सकेंगे । सम्भावयामि भोक्ष्यते भवान् । अवकल्पयामि भोक्ष्यते भवान् (लृट्) । अर्थ पूर्ववत् है । सिद्धि - (१) भुञ्जीत । पूर्ववत् । (२) भोक्ष्यते। यहां पूर्वोक्त 'भुज्' धातु से 'लृट् शेषे च' (३ । ३ । १३) से भविष्यत्काल में विकल्प पक्ष में 'लृट्' प्रत्यय है. / लिङ्+लृट् (भविष्यति) (४४) हेतुहेतुमतोर्लिङ् । १५६ । प०वि० - हेतु - हेतुमतोः ७ । २ लिङ् १ । १ । सo - हेतुश्च हेतुमाँश्च तौ - हेतुहेतुमन्तौ तयो: - हेतुहेतुमतो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । हेतु: कारणम् । हेतुमत्=फलम् । अनु० - विभाषा इत्यनुवर्तते । अन्वयः - हेतुहेतुमतोर्धातोर्विभाषार्लिङ् । 7 अर्थ :- हेतौ हेतुमति चार्थे वर्तमानाद् धातोः परो विकल्पेन लिङ् प्रत्ययो भवति । उदा० - दक्षिणेन चेद् यायान्न शकटं पर्याभवेत् (लिङ्) । दक्षिणेन चेद् यास्यति न शाकटं पर्याभविष्यति (लृट्) । अत्र दक्षिणेन यानं हेतु:, अपर्याभवनं च हेतुमत् (फलम् ) वर्तते । आर्यभाषा-अर्थ- (हेतुहेतुमतो :) हेतु और हेतुमान् अर्थ में विद्यमान (धातोः ) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है। Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-दक्षिणेन चेद् यायान्न शकटं पर्याभवेत् (लिङ्)। यदि वह दक्षिण के मार्ग से जायेगा तो गाड़ी नहीं टूटेगी। दक्षिणेन चेद् यास्यति न शकटं पर्याभविष्यति (लुट्) । अर्थ पूर्ववत् है। यहां दक्षिण-मार्ग से जाना हेतु और गाड़ी न टूटना हेतुमान् (फल) है। सिद्धि-(१) यायात् । यहां या प्रापणे (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से हेतु अर्थ में लिङ्' प्रत्यय है। (२) पर्याभवेत् । यहां परि-आङ् उपसर्गपूर्वक 'भू सत्तायाम् (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से हेतुमत्' (फल) अर्थ में लिङ्' प्रत्यय है। (३) यास्यति। यहां पूर्वोक्त 'या' धातु से विकल्प पक्ष में लुट् शेषे च' (३।३।१३) से भविष्यत्काल में हेतु अर्थ में लुट्' प्रत्यय है। (४) पर्याभविष्यति। यहां परि-आङ् उपसर्गपूर्वक 'भू सत्तायाम् (भ्वा०प०) धातु से विकल्प पक्ष में पूर्ववत् हेतुमान् अर्थ में लुट्' प्रत्यय है। लिङ्+लोट् (भविष्यति) (४५) इच्छार्थेषु लिङ्लोटौ।१५७ । प०वि०-इच्छार्थेषु ७ ।३ लिङ्-लोटौ १।२ । स०-इच्छा अर्थो येषां ते-इच्छार्थाः, तेषु-इच्छार्थेषु (बहुव्रीहिः) । लिङ् च लोट् च तौ-लिङ्लोटौ (इतरेतरयोगद्वन्द्व:) । अर्थ:-इच्छार्थेषु धातुषु उपपदेषु धातो: परौ लिङ्लोटौ प्रत्ययौ भवत:। उदा०-(लिङ्) इच्छामि भुञ्जीत भवान् । कामये भुञ्जीत भवान् । (लोट) इच्छामि भुक्तां भवान् । कामये भुक्तां भवान् । आर्यभाषा-अर्थ-(इच्छार्थेषु) इच्छा अर्थक धातु उपपद होते पर (धातोः) धातु से परे (लिङ्लोटौ) लिङ् और लोट् प्रत्यय होते हैं। उदा०-(लिङ्) इच्छामि भुञ्जीत भवान् । कामये भुजीत भवान् । मैं चाहता हूं कि आप भोजन करें। (लोट्) इच्छामि भुङ्क्तां भवान् । कामये भुङ्क्तां भवान् । अर्थ पूर्ववत् है। सिद्धि-(१) भुञ्जीत । पूर्ववत् । (२) भुङ्क्ताम् । भु+लोट् । भु श्नम् +त। भुन्+ते। भु क्+ताम् । भुक्ताम्। Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४३१ यहां पूर्वोक्त 'भुज्' धातु से इस सूत्र से लोट्' प्रत्यय है । 'टित आत्मनेपदानां टेरें (३।४।७९) से एत्व और उसे 'आमेत:' ( ३ | ४ /९०) से 'आम्' आदेश होता है। शेष कार्य 'भुञ्जीत' (३ । ३ । १५३) के समान है। तुमुन् (भविष्यति ) - (४६) समानकर्तृकेषु तुमुन् । १५८ । प०वि०-समान-कर्तृकेषु ७।३ तुमुन् १।१। स०-समानः कर्ता येषां ते समानकर्तृका:, तेषु - समानकर्तृकेषु ( बहुव्रीहि: ) । अनु० - इच्छार्थेषु इत्यनुवर्तते । अन्वयः-समानकर्तृकेषु इच्छार्थेषु धातोस्तुमुन् । अर्थः-समानकर्तृकेषु इच्छार्थेषु धातुषु उपपदेषु धातोः परस्तुमुन् प्रत्ययो भवति । उदा०-इच्छति भोक्तुं देवदत्तः । कामयते भोक्तुं यज्ञदत्तः । आर्यभाषा - अर्थ - (समानकर्तृकेषु) समान कर्तावाले (इच्छार्थेषु) इच्छार्थक धातुओं के उपपद होने पर ( धातो:) धातु से परे (तुमुन् ) तुमुन् प्रत्यय होता है । उदा० - इच्छति भोक्तुं देवदत्तः । देवदत्त भोजन करना चाहता है। कामयते भोक्तुं यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त भोजन की कामना करता है । सिद्धि - भोक्तुम् । भुज् + तुमुन् । भुज्+तुम्। भोज्+तुम् । भोग्+तुम् । भोक्+तुम् । भोक्तुम्+ सु । भोक्तुम् । 1 यहां 'भुज पालनाभ्यवहारयो:' (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से तुमुन् प्रत्यय है। इच्छति धातु और 'भुज्' धातु का देवदत्त कर्ता समान है। 'पुगन्तलघूपधस्य च (७/३/८६ ) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। 'चोः कुः' (८/२/३०) से 'भुज्' धातु 'के 'ज्' को 'ग्' और 'खरि च' (८/४/५४) से 'ग्' को चर् 'क्' होता है । लिङ् (भविष्यति ) - (४७) लिङ् च । १५६ । प०वि० - लिङ् १ । १ च अव्ययपदम् । अनु०-इच्छार्थेषु, समानकर्तृकेषु इति चानुवर्तते । अन्वयः-समानकर्तृकेषु इच्छार्थेषु धातोर्लिङ् च । Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-समानकर्तृकेषु इच्छार्थेषु धातुषु उपपदेषु धातो: परो लिङ् प्रत्ययोऽपि भवति। उदा०-भुजीय इतीच्छति देवदत्त: । अधीयीय इति कामयते यज्ञदत्त: । आर्यभाषा-अर्थ- (समानकर्तृकेषु) समान कर्तावाले (इच्छार्थेषु) इच्छार्थक धातुओं के उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्यय (च) भी होता है। उदा०-भुजीय इतीच्छति देवदत्तः । देवदत्त यह चाहता है कि मैं भोजन करूं। अधीयीय इति कामयते यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त यह कामना करता है कि मैं भोजन करूं। सिद्धि-(१) भुञ्जीय । यहां इच्छति' धातु उपपद होने पर 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'लिङ्' प्रत्यय है। इच्छति' धातु और 'भुज्' धातु का देवदत्त कर्ता समान है। यहां 'इट' प्रत्यय के स्थान में 'इटोऽत्' (३।४।१०६) से 'अत्' आदेश होता है। शेष कार्य 'भुजीत' (३।३।१५ ३) के समान है।। (२) अधीयीय । यहां 'इच्छति' धातु उपपद होने पर अधि उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से लिङ्' प्रत्यय है। 'इच्छति' और 'अधीङ्' धातु का यज्ञदत्त कर्ता समान है। शेष कार्य 'भुजीय' के समान है। वर्तमानकालप्रत्ययप्रकरणम् लि+लट् (१) इच्छार्थेभ्यो विभाषा वर्तमाने।१६०। प०वि०-इच्छार्थेय: ५ ।३ विभाषा ११ वर्तमाने ७।१। सo-इच्छा अर्थो येषां ते-इच्छार्थाः, तेभ्य:-इच्छार्थेभ्य: (बहुव्रीहिः)। अनु०-लिङ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-वर्तमाने इच्छार्थेभ्यो धातुभ्यो विभाषा लिङ्। अर्थ:-वर्तमाने काले इच्छार्थेभ्यो धातुभ्यो विकल्पेन लिङ् प्रत्ययो भवति। उदा०-(लिङ्) इच्छेत् देवदत्त: । (लट्) इच्छति देवदत्त: । (लिङ्) कामयेत यज्ञदत्त: । (लट) कामयते यज्ञदत्त: । आर्यभाषा-अर्थ-(वर्तमाने) वर्तमानकाल में (इच्छार्थेभ्य:) इच्छार्थक (धातो:) धातुओं से परे (विभाषा) विकल्प से (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है। Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४३३ उदा०-(लिङ्) इच्छेत् देवदत्तः । देवदत्त चाहता है। (लट्) इच्छति देवदत्तः। देवदत्त चाहता है। (लिङ्) कामयेत् यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त कामना करता है। कामयते यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त कामना करता है। सिद्धि-(१) इच्छेत् । इष्+लिङ्। इष्+यासुट्+तिम्। इष्+यास्+सुद्+त्। इष्+शप्+या+स्+त् । इष्+अ+या+o+त् । इष्+अ+इय्+त् । इच्छ्+अ+इ+त्। इच्छेत् । यहां इषु इच्छायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में 'लिङ्' प्रत्यय है। यहां 'यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च' (३।४।१०३) से यासुट्' आगम, सुतियो:' (३।४।१०७) से 'सुट' आगम, कर्तरि शप्' (३।१।६८) से शप्' विकरण प्रत्यय, लिङ: सलोपोऽनन्त्यस्य' (७।२।७९) से यासुट्' और सुट्' के स्' का लोप, अतो येय:' (७/२।३) से या' को 'इय्' आदेश, लोपो व्योर्वलि (६।११६४) से य' का लोप होता है। इषुगमियमां छ:' (७।३।७७) से 'इष्' के 'ए' को 'छ’ आदेश होता है। (२) इच्छति। यहां पूर्वोक्त इष्' धातु से विकल्प पक्ष में वर्तमाने लट्' (३।२।१२३) से लट' प्रत्यय है। (३) कामयेत। यहां 'कम् कान्तौ' (भ्वा०आ०) धात से प्रथम 'कमेर्णिदि (३।१।३०) से णिङ्' प्रत्यय और णिजन्त कामि' धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में लिङ्' प्रत्यय है। शेष कार्य इच्छेत्' के समान है। (४) कामयते । पूर्वोक्त कामि, धातु से विकल्प पक्ष में वर्तमाने लट्' (३।२।१२३) से 'लट्' प्रत्यय है। लिङ् (विध्यादिषु)(२) विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसम्प्रश्नप्रार्थनेषु लिङ्।१६१। प०वि०-विधि-निमन्त्रण-आमन्त्रण-अधीष्ट-सम्प्रश्न-प्रार्थनेषु ७।३ लिङ् १।१। स०-विधिश्च निमन्त्रणं च आमन्त्रणं च अधीष्टं च सम्प्रश्नश्च प्रार्थनं च तानि-विधि०प्रार्थनानि, तेषु-विधिप्रार्थनेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-वर्तमाने इत्यनुवर्तते। अन्वय:-विधि०प्रार्थनषु वर्तमाने धातोर्लिङ् । अर्थ:-विध्यादिष्वर्थेषु धातो: परो वर्तमाने काले लिङ् प्रत्ययो भवति। उदा०-(१) विधि:=प्रेरणम् (आज्ञापनम्) कटं कुर्याद् देवदत्तः । ग्रामं भवान् आगच्छेत्। (२) निमन्त्रणम्=नियोगकरणम्। इह भवान् Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् भुजीत। इह भवान् आसीत। (३) आमन्त्रणम्=कामचारकरणम् । इह भवान् भुञ्जीत। इह भवान् आसीत। (४) अधीष्टम्=सत्कारपूर्वको व्यवहारः। अधीच्छामो भवन्तम्-माणवकं भवान् उपनयेत्। (५) सम्प्रश्न:=सम्प्रधारणम् (कर्तव्यविचारणा) किं नु खलु भो अहं. व्याकरणमधीयीय । (६) प्रार्थनम् याच्ञा। भवति मे प्रार्थनाऽहं व्याकरणमधीयीय। आर्यभाषा-अर्थ-(विधि०प्रार्थनषु) विधि, निमन्त्रण, आमन्त्रण, अधीष्ट, सम्प्रश्न, प्रार्थन अर्थों में (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है। उदा०-(१) विधि-आज्ञा देना। कटं कुर्याद् देवदत्तः । देवदत्त चटाई बनाये। ग्राम भवानागच्छेत् । आप गांव आओ। (२) निमन्त्रण=अवश्य निमन्त्रित करना। इह भवान् भुञ्जीत । आप यहां अवश्य भोजन करें। इह भवान् आसीत । आप यहां अवश्य ठहरें। (३) आमन्त्रणम्-इच्छापूर्वक आमन्त्रित करना। इह भवान् भुजीत। यदि आप चाहें तो यहां भोजन करें। इह भवान् आसीत । यदि आप चाहें तो यहां ठहरें। (४) अधीष्ट-गुरुजन आदि के प्रति सत्कारपूर्वक व्यवहार । अधीच्छामो भवन्तम्-माणवकं भवान् उपनयेत् । हम चाहते हैं कि आप हमारे बालक का उपनयन-संस्कार करायें। (५) सम्प्रश्न-कर्तव्य का विचार करना। किं नु खलु भो अहं व्याकरणमधीयीय । भाई ! क्या मैं व्याकरणशास्त्र का अध्ययन करूं? (६) प्रार्थन-मांग। भवति में प्रार्थनाऽहं व्याकरणमधीयीय । मेरी यह मांग है कि मैं व्याकरणशास्त्र का अध्ययन करूं। सिद्धि-(१) कुर्यात् । यहां 'डुकृञ् करणे (तनाउ०) धातु से इस सूत्र से विधि अर्थ में वर्तमानकाल में लिङ्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। (२) आगच्छेत् । यहां आङ्' उपसर्गपूर्वक 'गम्लु गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से विधि अर्थ में लिङ्' प्रत्यय है। 'इषुगमियमां छः' (७।३।७७) से 'गम्' के 'म्' को छु' आदेश होता है। (३) भुञ्जीत । पूर्ववत् । (४) आसीत । 'आस उपवेशने (अदा०आ०) शेष कार्य 'भुञ्जीत' के समान है। (५) उपनयेत् । यहां उप' उपसर्गपूर्वक ‘णी प्रापणे' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से अधीष्ट अर्थ में 'लिड्' प्रत्यय है। (६) अधीयीय । यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से सम्प्रश्न/प्रार्थन अर्थ में लिङ्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३५ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः लोट् (विध्यादिषु) (३) लोट् च ।१६२। प०वि०-लोट १ १ च अव्ययपदम्। अनु०-वर्तमाने विधि०प्रार्थनेषु इति चानुवर्तते। अन्वय:-विधि०प्रार्थनेषु धातोर्वर्तमाने लोट् च। अर्थ:-विध्यादिष्वर्थेषु धातो: परो वर्तमाने काले लोट् प्रत्ययोऽपि भवति। उदा०-(विधि) कटं तावद् भवान् करोतु । ग्रामं भवानागच्छतु । (निमन्त्रणम्) अमुत्र भवान् भुङ्क्ताम् । अमुत्र भवान् आस्ताम् । (आमन्त्रणम्) इहं भवान् भुङ्क्ताम् । (अधीष्टम्) अधीच्छामो भवन्तं माणवकं भवानुपनयतु। (सम्प्रश्न:) किं नु खलु भो अहं व्याकरणमध्ययै । (प्रार्थनम्) भवति मे प्रार्थनाऽहं व्याकरणमध्ययै । ____ आर्यभाषा-अर्थ-(विधि०प्रार्थनेषु) विधि, निमन्त्रण, आमन्त्रण, अधीष्ट, सम्प्रश्न, प्रार्थन अर्थों में (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (लोट्) लोट् प्रत्यय (च) भी होता है। उदा०-(विधि) कटं तावद् भवान् करोतु । आप चटाई बनावें। ग्रामं भवान् आगच्छतु । आप गांव आवें। (निमन्त्रणम्) अमुत्र भवान् भुक्ताम् । आप वहां अवश्य भोजन करें। अमुत्र भवान् आस्ताम् । आप वहां अवश्य ठहरें। (आमन्त्रण) इह भवान् भुङ्क्ताम् । यदि आप चाहें तो यहां भोजन करें। (अधीष्ट) अधीच्छमो भवन्तं माणवकं भवान् उपनयतु । हम चाहते हैं कि आप हमारे बालक का उपनयन-संस्कार करें। (सम्प्रश्न) किं न खलु भो अहं व्याकरणमध्ययै। भाई ! क्या मैं व्याकरणशास्त्र का अध्ययन करूं। (प्रार्थन) भवति मे प्रार्थनाऽहं व्याकरणमध्यौ । मेरी यह प्रार्थना है कि मैं व्याकरणशास्त्र का अध्ययन करूं। सिद्धि-(१) करोतु। कृ+लोट् । कृ+उ+तिम्। कर+उ+ति। कर+ओ+तु। करोतु। यहां डुकृञ् करणे' (तना० उ०) धातु से इस सूत्र से विधि अर्थ में वर्तमानकाल में लोट् प्रत्यय है। तनादिकृञ्भ्य उ:' (३।११७९) से 'उ' विकरण प्रत्यय और एरु:' (३।४।८६) से ति' के इ' को उ' आदेश होता है। (२) आगच्छतु। आङ्+गम्+लोट् । आ+गम्+शप्+तिम्। आ+गच्छ+अ+तु। आगच्छतु। Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'गम्लु गतौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से विधि अर्थ में लोट्' प्रत्यय है। 'इषुगमियमां छ:' (७।३।७७) से 'गम्' के 'म्' को छु' आदेश होता है। (३) भुक्ताम् । यहां भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से निमन्त्रण/आमन्त्रण अर्थ में लोट्' प्रत्यय है। टित आत्मनेपदानां टेरे' (३।४।७९) से 'त' प्रत्यय के टि' भाग (अ) को 'ए' आदेश और 'आमेत:' (३।४।९०) से 'ए' को 'आम्' आदेश होता है। शेष पूर्ववत्। (४) उपनयतु । यहां उप' उपसर्गपूर्वक ‘णी प्रापणे (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से अधीष्ट अर्थ में लोट्' प्रत्यय है। शेष कार्य करोतु' के समान है। (५) अध्ययै। अधि+इड्+लोट् । अधि+इ+इट् । अधि+इ+आ+इ। अधि+इ+आ+ए। अधि+ए+ऐ। अधि+अय्+ऐ। अध्य+अय्+ऐ। अध्ययै। यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से सम्प्रश्न/प्रार्थन अर्थ में 'लोट्' प्रत्यय है। आडुत्तमस्य पिच्च' (३।४।९२) से 'आट्' आगम, 'टित आत्मनेपदानां टेरे' (३।४।७९) से एत्व, आटश्च' (६।१।८७) से वृद्धि, धातु को गुण और 'अय्' आदेश होता है। 'इको यणचिं' (६।१।७४) से 'यण' आदेश होता है। कृत्याः +लोट् (प्रैषादिषु) (४) प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु कृत्याश्च ।१६३ । प०वि०- प्रैष-अतिसर्ग-प्राप्तकालेषु ७।३ कृत्याः १।३ च अव्ययपदम्। स०-प्रेषश्च अतिसर्गश्च प्राप्तकालश्च ते-प्रैषातिसर्गप्राप्तकाला:, तेषु-प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-वर्तमाने, लोट् इति चानुवर्तते। अन्वय:-प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु धातोर्वर्तमाने कृत्या लोट् च । अर्थ:-प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेष्वर्थेषु धातो: परे वर्तमाने काले कृत्यसंज्ञका: प्रत्यया लोट् च प्रत्ययो भवति । उदा०-प्रेष:=प्रेरणा। अतिसर्ग: कामचारपूर्वकमाज्ञाप्रदानम् । प्राप्तकाल: समय: समागतः । (कृत्याः) भवता कट: करणीय:, कर्तव्यः, Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः कृत्य:, कार्यो वा। (लोट) प्रेषितो भवान् गच्छतु ग्रामम्। अतिसृष्टो भवान् गच्छतु ग्रामम् । प्राप्तकालो भवान् गच्छतु ग्रामम्। आर्यभाषा-अर्थ-(प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु) प्रैष-प्रेरणा करना, अतिसर्ग-कामचारपूर्वक आज्ञा देना, प्राप्तकाल-समय आना अर्थ में (धातो:) धातु से परे (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (कृत्याः) कृत्यसंज्ञक प्रत्यय (च) और (लोट्) लोट् प्रत्यय होता है। उदा०-(कृत्य) भवता कट: करणीयः, कर्तव्यः, कृत्य:, कार्यो वा । प्रैष-आप चटाई बनावें। अतिसर्ग=आपकी इच्छा है, आप चटाई बनावें। प्राप्तकाल आपका समय आगया है, आप चटाई बनावें। (लोट्) प्रेषितो भवान् गच्छतु ग्रामम् । भेजे हुये आप गांव जावें । अतिसृष्टो भवान् गच्छतु ग्रामम् । आपकी इच्छा है, आप गांव जावें । प्राप्तकालो भवान् गच्छतु ग्रामम् । आपका समय आगया है, आप गांव जावें। सिद्धि-(१) करणीय: । यह 'डुकृञ् करणे' (तना० उ०) धातु से इस सूत्र से प्रैष आदि अर्थो में वर्तमानकाल में 'तव्यत्तव्यानीयरः' (३।१।९६) से कृत्यसंज्ञक 'अनीयर्' प्रत्यय है। (२) कर्तव्यः । पूर्ववत् कृत्यसंज्ञक तव्य' प्रत्यय है। (३) कृत्य: । यहां पूर्वोक्त 'कृ' धातु से 'विभाषा कृवृषोः' (३।१ ।१२०) से कृत्यसंज्ञक क्यप्' प्रत्यय है। (४) कार्य: । यहां पूर्वोक्त कृ' धातु से ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से कृत्यसंज्ञक ण्यत्' प्रत्यय है। (५) गच्छतु । यहां 'गम्तृ गतौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से प्रैष आदि अर्थो में वर्तमानकाल में 'लोट्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। लिङ्+कृत्याः+लोट् (प्रैषादिषु) (५) लिङ् चोर्ध्वमौहूर्तिके ।१६४ । प०वि०-लिङ् ११ च अव्ययपदम्, ऊर्ध्वमौहूर्तिके ७१। स०-ऊर्ध्व मुहूर्तादिति-ऊर्ध्वमुहूर्त्तम् (अस्मादेव निपातनात्पञ्चमीतत्पुरुषः) । ऊर्ध्वमुहूर्ते भवमिति ऊर्ध्वमौहूर्तिकम् ‘बहचोऽन्तोदात्ता (४।३।८७) इति ठञ् प्रत्यय: (अस्मादेव निपातनादुत्तरपदवृद्धि:)। अनु०-वर्तमाने, लोट, प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु, कृत्या इति चानुवर्तते । अन्वय:-प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु धातोरूर्ध्वमौहूर्तिके वर्तमाने लोट, कृत्या लिट् च। Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेष्वर्थेषु धातो: परे ऊर्ध्वमौहूर्तिके वर्तमाने काले लोट् कृत्यसंज्ञका लिङ् च प्रत्यया भवन्ति । उदा०-(लोट) प्रेषित:, अतिसृष्ट:, प्राप्तकालो वा ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् भवान् कटं करोतु। (कृत्या:) प्रेषितेन, अतिसृष्टेन, प्राप्तकालेन वा ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् भवता कट: करणीयः, कर्तव्यः, कृत्य:, कार्यो ता। (लिङ्) प्रेषित:, अतिसृष्ट: प्राप्तकालो वा ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् भवान् कटं कुर्यात् । आर्यभाषा-अर्थ- (प्रेषातिसर्गप्राप्तकालेषु) प्रेरणा करना, कामचारपूर्वक आज्ञा देना और समय आना अर्थ में (धातो:) धातु से परे (ऊर्ध्वमौहर्तिके) एक मुहूर्त के पश्चात् (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (लोट्) लोट् (कृत्याः) कृत्यसंज्ञक (च) और (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होते हैं। उदा०-(लोट्) प्रेषितः, अतिसृष्टः, प्राप्तकालो वा ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् भवान् कटं करोतु । प्रेरित, स्वेच्छापूर्वक वा समय आने पर आप एक मुहूर्त के पश्चात् चटाई बनाओ। (कृत्य) प्रेषितेन, अतिसृष्टेन, प्राप्तकालेन वा ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् भवता कट: करणीय:, कर्तव्यः कृत्य:, कार्यो वा । प्रेरित, स्वेच्छापूर्वक वा समय आने पर एक मुहूर्त के पश्चात् आपको चटाई बनानी चाहिये। (लिङ्) प्रेषितः, अतिसृष्टः, प्राप्तकालो वा ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् भवान् कटं कुर्यात् । प्रेरित, स्वेच्छापूर्वक वा समय आने पर आप एक मुहूते के पश्चात् चटाई बनावें। मुहूर्त=४८ मिनट। सिद्धि-(१) करोतु, (२) करणीयः, (३) कुर्यात् आदि सिद्धियां पूर्ववत् हैं। लोट् (प्रैषादिषु) (६) स्मे लोट् ।१६५ । प०वि०-स्मे ७१ लोट् १।१। अनु०-वर्तमाने, प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु, ऊध्वमौहूर्तिके इति चानुवर्तते। अन्वयः-प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु स्मे, ऊर्ध्वमौहूर्तिके वर्तमाने धातोर्लोट् । अर्थ:-प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेष्वर्थेषु स्म-शब्दे उपपदे ऊर्ध्वमौहूर्तिके वर्तमाने काले धातो: परो लोट् प्रत्ययो भवति । उदा०-प्रेषित:, अतिसृष्टः, प्राप्तकालो वा ऊर्ध्वमुहूर्ताद् भवान् कटं करोतु स्म, ग्रामं गच्छतु स्म, माणवकमध्यापयतु स्म। Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४३६ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः आर्यभाषा-अर्थ-(प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु) प्रेरणा करना, कामचारपूर्वक आज्ञा देना और समय आना अर्थ में (स्मे) स्म शब्द उपपद होने पर (ऊर्ध्वमौहूर्तिके) एक मुहूर्त पश्चात् के (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातो:) धातु से परे (लोट्) प्रत्यय होता है। उदा०-प्रेषितः, अतिसृष्टः, प्राप्तकालो वा ऊर्ध्वं मुहूर्ताद् भवान् कटं करोतु स्म, ग्रामं गच्छतु स्म, माणवकमध्यापयतु स्म । प्रेरित, स्वेच्छापूर्वक वा समय आने पर आप एक मुहूर्त के पश्चात् चटाई बनावें, गांव जावें, बालक को पढ़ावें। सिद्धि-(१) करोतु, (२) गच्छतु, (३) अध्यापयतु की सिद्धियां पूर्ववत् हैं। लोट् (अधीष्टे) (७) अधीष्टे च।१६६ । प०वि०-अधीष्टे ७११ च अव्ययपदम् । अनु०-स्मे लोट् इति चानुवर्तते। अर्थ:-स्म-शब्दे उपपदे धातो: परो लोट् प्रत्ययो भवति, अधीष्टे गम्यमाने। उदा०-अङ्ग स्म आचार्य ! माणवकमध्यापय । अङ्ग स्म राजन् ! अग्निहोत्रं जुहुधि। आर्यभाषा-अर्थ-(स्मे) स्म शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लोट) लोट् प्रत्यय होता है (अधीष्टे) यदि वहां सत्कारपूर्वक व्यवहार करना अर्थ प्रकट हो।. उदा०-अङ्ग स्म आचार्य ! माणवकमध्यापय । हे आचार्यप्रवर ! आपसे अनुनय है कि आप मेरे बालक को पढ़ावें। अङ्ग स्म राजन् ! अग्निहोत्रं जुहुधि । हे राजन् ! आपसे विनय है कि आप अग्निहोत्र का अनुष्ठान करें। सिद्धि-(१) अध्यापय । अध्यापि+लोट् । अध्यापि+सिप्। अध्यापि+शप्+सि। अध्यापि+अ+ति। अध्यापे+अ+० । अध्यापय । यहां णिजन्त 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से स्म शब्द उपपद होने पर सत्कारपूर्ण व्यवहार की अभिव्यक्ति में 'लोट्' प्रत्यय है। यहां 'सिप' प्रत्यय के स्थान में सेपिच्च' ३।४।८७) से 'हि' आदेश और 'अतो हे:' (६।४।१०५) से 'हि' का लुक् होता है। (२) जुहुधि । हु+लोट् । हु+सिप् । हु+हु+शप्+सि । झु+हु+अ+सि। जु+हु+o+हि। जु+हु+धि। जुहुधि। यहां 'हु दानादनयोः, आदाने चेत्येके' (जु०प०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'लोट्' प्रत्यय है। सिप्' प्रत्यय के स्थान में पूर्ववत् हि' आदेश और हुझलभ्यो हेर्धि:' (६।४।१०१) से 'हि' के स्थान में 'धि' आदेश होता है। Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् विशेष-यहां 'अग' शब्द अनुनय-विनय का द्योतक है और स्म' शब्द अधिकार का वाचक है। तुमुन् (कालसमयवेलासु) (८) कालसमयवेलासु तुमुन्।१६७ । प०वि०-काल-समय-वेलासु ७।३ तुमुन् ११ । स०-कालश्च समयश्च वेला च ता:-कालसमयवेलाः, तासुकालसमयवेलासु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-वर्तमाने इत्यनुवर्तते। अन्वय:-कालसमयवेलासु वर्तमाने धातोस्तुमुन् । अर्थ:-कालसमयवेलासु उपपदेषु वर्तमाने काले धातो: परस्तुमुन् प्रत्ययो भवति। उदा०-(काल:) कालो भोक्तुम्। (समय:) समयो भोक्तुम्। (वला) वेला भोक्तुम् । आर्यभाषा-अर्थ-(कालसमयवेलास) काल, समय, वेला शब्द उपपद होने पर (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातोः) धातु से परे (तुमुन्) तुमुन् प्रत्यय होता है। । उदा०-(काल) कालो भोक्तुम् । यह भोजन का काल है। (समय:) समयो भोक्तुम् । यह भोजन का समय है। विला) वेला भोक्तुम् । यह भोजन की वेला है। वेला समय। सिद्धि-(१) भोक्तुम् । भुज्+तुमुन् । भुज्+तुम् । भुक्+तुम्। भोक+तुम् । भोक्तुम् । __ यहां पूर्वोक्त 'भुज' धातु से इस सूत्र से काल आदि शब्द उपपद होने पर वर्तमानकाल में तुमुन्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। लिङ् (कालसमयवेलासु) (६) लिङ् यदि।१६८। प०वि०-लिङ् १।१ यदि ७।१। अनु०-वर्तमाने, कालसमयवेलासु इति चानुवर्तते। अन्वय:-कालसमयवेलासु यदि वर्तमाने धातोर्लिङ् । अर्थ:-कालसमयवेलासु यत्-सहितेषु उपपदेषु वर्तमाने काले धातो: परो लिङ् प्रत्ययो भवति। Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ४४१ उदा०-(कालः) कालो यद् भुञ्जीत भवान् । ( समयः ) समयो यद् भुञ्जीत भवान् । (विला) वेला यद् भुञ्जीत भवान् । आर्यभाषा - अर्थ - (यदि) यद् शब्द सहित (कालसमयवेलासु) काल, समय, वेला शब्द उपपद होने पर (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातो:) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्य होता है। उदा०- (काल) कालो यद् भुञ्जीत भवान् । काल है कि आप भोजन करें । (समय) समयो यद् भुञ्जीत भवान् । समय है कि आप भोजन करें। (वला) वेला य भुञ्जीत भवान् । वेला है कि आप भोजन करें। वेला= समय | सिद्धि - (१) भुञ्जीत । पूर्ववत् । कृत्याः+तृच्+लिङ् (अर्हार्थे) - (१०) अर्ह कृत्यतृचश्च । १६६ । प०वि० - अर्ह ७ । १ कृत्य - तृचः १ । ३ च अव्ययपदम् । स०- कृत्याश्च तृच् च ते कृत्यतृच: ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-वर्तमाने लिङ् इति चानुवर्तते । अन्वयः - अर्हे वर्तमाने धातोः कृत्यतृचो लिङ् च । अर्थ:- अर्हे कर्तरि वाच्ये वर्तमाने काले धातोः परे कृत्यसंज्ञकाः, तृच्, लिङ् च प्रत्यया भवन्ति । उदा०- (कृत्याः) भवता खलु कन्या वोढव्या, वहनीया, वाह्या वा । (तृच्) भवान् खलु कन्याया वोढा । (लिङ्) भवान् खलु कन्यां वहेत् । आर्यभाषा-अर्थ- (अर्हे) योग्य कर्ता वाच्य होने पर (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातोः) धातु से परे (कृत्यतृचः) कृत्यसंज्ञक, तृच् (च) और (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होते हैं । उदा०- - ( कृत्य) भवता खलु कन्या वोढव्या, वहनीया, वाह्या वा । आप कन्या से विवाह करने के योग्य हैं। (तृच्) भवान् खलु कन्याया वोढा । आप कन्या से विवाह करने की योग्यतावाले हैं। (लिङ्) भवान् खलु कन्यां वहेत् । आप कन्या से विवाह कर सकते हैं। सिद्धि- (१) वहनीया। यहां 'वह प्रापणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'अहं' (योग्य) अर्थ में 'तव्यत्तव्यानीयर:' ( ३ | १|९६ ) से कृत्यसंज्ञक अनीयर् प्रत्यय है। (२) वोढव्या । वढ्+तव्य । वढ्+तव्य । वद्+धव्य । वढ्+ढव्य +1 व०+ढव्य । वो+ढव्य । वोढव्य+टाप् । वोढव्य+आ। वोढव्या+सु । वोढव्या । Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यहां पूर्ववत् कृत्यसंज्ञक तव्य' प्रत्यय है। यहां हो ढः' (८।२।३१) से वह' के ह' को द' आदेश, 'झषस्तथो?ऽध:' (८।२।४०) से तव्य' के त्' को 'ध्' आदेश, 'ष्टुना ष्टुः' (८।४।४०) से 'ध्' को द' आदेश, 'ढो ढे लोप:' (८।३।१३) से पूर्व ढकार का लोप, 'सहिवहोरोदवर्णस्य' (६।३।१११) से 'वह' के अकार को ओकार आदेश होता है। (३) वाह्या। यहां पूर्वोक्त वह' धातु से ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से ण्यत्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से वह' धातु को उपधावृद्धि होती है। (४) वोढा। यहां पूर्वोक्त 'वह' धातु से ‘ण्वुल्तृचौं' (३।१।१३३) से तृच्' प्रत्यय है। शेष कार्य वोढव्या के समान हैं। (५) वहेत् । यहां पूर्वोक्त वह' धातु से इस सूत्र से उक्त अर्थ में 'लिङ्' प्रत्यय है। णिनिः (आवश्यके, आधमये च) (११) आवश्यकाधमर्ययोर्णिनिः।१७०। प०वि०-आवश्यक-आधमर्ण्ययो: ७।२ णिनि: ११ । स०-अवश्यं भाव आवश्यकम् 'द्वन्द्वमनोज्ञादिभ्यश्च' (५।१।२३२) इति वुञ् प्रत्यय: । अधममृणं यस्य स:-अधमर्णः, अधमर्णस्य भाव आधमर्ण्यम् । आवश्यकं च आधमयं च ते-आवश्यकाधमर्थे, तयो:-आवश्यकाधमर्ययो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-वर्तमाने इत्यनुवर्तते। अन्वय:-आवश्यकाधमर्म्युयोर्वर्तमाने धातोर्णिनिः। अर्थ:-आवश्यके आधमर्थे च कर्तरि वाच्ये वर्तमाने काले धातो: परो णिनिः प्रत्ययो भवति। उदा०-(आवश्यकम्) अवश्यङ्कारी देवदत्त:। (आधमर्ण्यम्) शतंदायी देवदत्तः । सहस्रदायी ब्रह्मदत्त: । निष्कंदायी यज्ञदत्त: । __ आर्यभाषा-अर्थ-(आवश्यकाधमर्ययो:) आवश्यंभाव से युक्त और अधमर्णता से युक्त कर्ता वाच्य होने पर (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातो:) धातु से परे (णिनि:) णिनि प्रत्यय होता है। उदा०-(आवश्यक) अवश्यङ्कारी देवदत्तः । देवदत्त कार्य को अवश्य करनेवाला है। (आधमW) शतंदायी देवदत्तः । देवदत्त सौ रुपये का देनदार (ऋणी) है। सहस्रदायी Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४३ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ब्रह्मदत्तः । ब्रह्मदत्त हजार रुपये का देनदार (ऋणी) है। निष्कंदायी यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त एक निष्क का देनदार (ऋणी) है। निष्क=१६ माशे का सोने का सिक्का। सिद्धि-(१) अवश्यङ्कारी। अवश्यम् -कृ+णिनि। अवश्यम्+का+इन् । अवश्यंकारिन्+सु। अवश्यंकारीन्+० । अवश्यकारी। अवश्यम् उपपद डुकृञ् करणे' (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से अवश्यंभाव कर्ता वाच्य होने पर णिनि' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। सौ च' (६।४।१३) से नकारान्त की उपधा इ' को दीर्घ, हल्ङ्याब्भ्यो०' (६।११६६) से 'सु' का लोप और नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य' (८।२/७) से न्' का लोप होता है। यहां मयूरव्यंसकादयश्च' (२।१।७) से कर्मधारय समास है। (२) शतं दायी। दा+णिनि । दा+युक्+इन् । दा+य्+इन् । दायिन्+सु । दायीन्+० । दायी। यहां डुदाञ् दाने (जु०उ०) धातु से इस सूत्र से आधमग्रंयुक्त कर्ता वाच्य होने पर णिनि' प्रत्यय है। 'आतो युक् चिण्कृतो:' से 'दा' धातु को 'युक्' आगम होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। यहां 'अकेनोर्भविष्यदाधमर्ययो:' (२ १३ १७०) से षष्ठीविभक्ति का प्रतिषेध होने पर कर्मणि द्वितीया' (२।३।२) से 'शत' कर्म में द्वितीया विभक्ति होती है। ऐसे ही-सहस्रं दायी आदि। कृत्याः (आवश्यके आधमये च) (१२) कृत्याश्च ।१७१। प०वि०-कृत्या: १।३ च अव्ययपदम्। अनु०-वर्तमाने, आवश्यकाधमर्ययोरिति चानुवर्तते। अन्वय:-आवश्यकाधमर्म्युयोर्वर्तमाने धातो: कृत्याश्च । अर्थ:-आवश्यके आधम] चार्थे वर्तमाने काले धातो: परे कृत्यसंज्ञका: प्रत्यया अपि भवन्ति। उदा०-(आवश्यकम्) भवता खलु अवश्यं कट: करणीय:, कर्तव्यः, कृत्य:, कार्यो वा। (आधमर्ण्यम्) भवता शतं दातव्यम् । भवता सहस्रं देयम् । आर्यभाषा-अर्थ-(आवश्यकाधमर्ण्ययोः) आवश्यक और आधमर्ण्य अर्थ में (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातो:) धातु से परे (कृत्याः) कृत्यसंज्ञक प्रत्यय (च) भी होते हैं। उदा०-(आवश्यक) भवता खलु अवश्यं कट: करणीयः, कर्तव्यः, कृत्य:, कार्यो वा। आपको चटाई अवश्य बनानी है। (अधमर्ण्यम्) भवता शतं दातव्यम् । आपको सौ रुपये देने हैं। भवता सहस्रं देयम् । आपको हजार रुपये देने हैं। Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) करणीय आदि पदों की सिद्धि पूर्ववत् है। (२) देयम् । दा+यत् । दी+य। दे+य। देय+सु । देयम्। यहां डुदाञ् दाने (जु०उ०) धातु से इस सूत्र से आधमर्ण्य अर्थ में 'अचो यत्' (३।१।९६) से यत्' प्रत्यय है। 'ईद् यति' (६।४।६५) से 'दा' के 'आ' को ईत्व और उसे सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७ ।३।८४) से गुण होता है। लिङ्+कृत्याः (शक्नोत्यर्थे) (१३) शकि लिङ् च।१७२। प०वि०-शकि ७।१ लिङ् ११ च अव्ययपदम् । अनु०-वर्तमाने, कृत्या इति चानुवर्तते। अन्वय:-शकि वर्तमाने धातोर्लिङ् कृत्याश्च । अर्थ:-शक्नोति-विशिष्टेऽर्थे वर्तमाने काले धातो: परे लिङ्, कृत्यसंज्ञकाश्च प्रत्यया भवन्ति । उदा०-(लिङ्) भवान् खलु भारं वहेत्। (कृत्यः) भवता खलु भारो वोढव्य:, वहनीय:, वाह्यो वा। आर्यभाषा-अर्थ-(शकि) शक्नोति अर्थ से विशिष्ट (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातो:) धातु से (लिङ्) लिङ् (च) और (कृत्याः) कृत्यसंज्ञक प्रत्यय होते हैं। उदा०-(लिङ्) भवान् खलु भारं वहेत् । आप भार वहन कर सकते हो। (कृत्य) भवता खलु भारो वोढव्यः, वहनीय:, वाह्यो वा। आपके द्वारा भार वहन किया जा सकता है। सिद्धि-(१) वहेत् । यहां वह प्रापणे (भ्वा०प०) इस शक्नोति अर्थ से विशिष्ट धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में लिङ् प्रत्यय है। (२) वोढव्य' आदि पदों की सिद्धि' पूर्ववत् है। लिङ्+लोट् (आशिषि): (१४) आशिषि लिङ्लोटौ।१७३। प०वि०-आशिषि ७।१ लिङ्-लोटौ १।२। स०-लिङ् च लोट् च तौ-लिङ्लोटौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-वर्तमाने इत्यनुवर्तते। Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४५ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः अर्थः- आशीर्विशिष्टेऽर्थे वर्तमाने काले धातो: परौ लिङ्लोटौ प्रत्ययौ भवतः। आशंसनमाशीः= अप्राप्तस्याभीष्टस्य पदार्थस्य प्राप्तुमिच्छा । उदा०-(लिङ्) चिरं जीव्याद् भवान् । (लोट्) चिरं जीवतु भवान् । आर्यभाषा - अर्थ - (आशिषि) अप्राप्त अभीष्ट पदार्थ की प्राप्ति की इच्छा में (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातोः) धातु से परे (लिङ्लोटौ) लिङ् और लोट् प्रत्यय होते हैं। उदा०- - (लिङ्) चिरं जीव्याद् भवान् । आप चिरकाल तक जीवित रहें, ऐसी मेरी इच्छा है। (लोट्) चिरं जीवतु भवान् । अर्थ पूर्ववत् है । सिद्धि - (१) जीव्यात् । जीव्+लिङ् । जीव् +यासुट्+तिप् । जीव+यास्+सुट्+त् । जीव्+यास्+स्+त्। जीव्+या+त् । जीव्यात् । यहां 'जीव प्राणधारणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से आशीर्वाद अर्थ में, वर्तमानकाल में 'लिङ्' प्रत्यय है । 'यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च' (३/४ /१०३) से 'यासुट्' आगम और 'सुट् तिथो:' ( ३ | ४ | १०७) से 'सुट्' आगम होता है। 'स्को: संयोगाद्योरन्ते च' (८।२।२९) से 'यास्' के 'स्' और 'सुट्' के 'स्' का लोप हो जाता है / (२) जीवतु । यहां पूर्वोक्त 'जीव' धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'लोट्' प्रत्यय है । 'एरु:' (२।४।८६) से तिप्' के 'इ' को 'उ' आदेश होता है। क्तिच्+क्तः (आशिषि) - (१५) क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् । १७४ | प०वि० - क्तिच् क्तौ १२ च अव्ययपदम् संज्ञायाम् ७ । १ । अनु० - वर्तमाने, आशिषि इति चानुवर्तते । अन्वयः - आशिषि वर्तमाने धातो: क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् । अर्थ:-आशीर्विशिष्टेऽर्थे वर्तमाने काले धातोः परौ क्तिच्क्तौ च प्रत्ययौ भवतः, संज्ञायां गम्यमानायाम्। उदा०-(क्तिच्) तनुतादिति तन्तिः । सनुतादिति सातिः । भवतादिति भूति: । ( क्तः ) देवा एनं देयासुरिति देवदत्तः । आर्यभाषा - अर्थ - (आशिषि) आशीर्वाद अर्थ में (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातो: ) धातु से परे (क्तिच्- क्तौ) क्तिच् और क्त प्रत्यय (च) भी होते हैं (संज्ञायाम्) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो । Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा००- (क्तिच्) तनुतादिति तन्तिः । जिसे कोई विस्तृत करना चाहता है - रेखा, गौ, डोरी, पंक्ति । सनुतादिति साति: । जिसे कोई देना चाहता है- भेंट, दान, सहाय आदि । भवतादिति भूति: । जिसे कोई रखना चाहता है- अस्तित्व, जन्म, वैभव आदि । (क्त ) देवा एनं देयासुरिति देवदत्तः । देवताओं ने जिसे आशीर्वादपूर्वक प्रदान किया है, वह देवदत्त पुरुषविशेष । ४४६ सिद्धि - (१) तन्तिः । तन्+क्तिच् । तन्+ति । तन्ति+सु । तन्तिः । यहां 'तनु विस्तारे' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से आशीर्वाद अर्थ में 'क्तिच्' प्रत्यय है। यहां 'अनुदात्तोपदेश०' (६ । ४ । ३७) से अनुनासिक का लोप और 'अनुनासिकस्य क्विझलो: क्ङिति' (६।४।१५) से दीर्घत्व प्राप्त है किन्तु 'न क्तिचि दीर्घश्च' (६ । ४ । ३९ ) से दोनों का प्रतिषेध होता है। (२) साति: । यहां 'षणु दाने' (तना० उ० ) धातु से 'जनसनखनां सञ्झलो:' (६।४।४२) से 'सन्' को आत्त्व होता है। (३) भूति: । 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प० ) । (४) देवदत्तः । देव+दा+क्त । देवं+दद्+त । देव+दत्+त । देवदत्त+सु । देवदत्तः । यहां देव' उपपद 'डुदाञ् दानें' (जु०3०) धातु से इस सूत्र से आशीर्वाद अर्थ में 'क्त' प्रत्यय है। 'दो दद् घो:' (७/४/४६ ) से 'दा' के स्थान में 'दद्' आदेश और 'खरि च' (७/४/५४) से चर्त्व 'द्' को 'त्' आदेश होता है। लुङ् (माङि) – प०वि० - माङि ७ । १ लुङ् १ । १ । अनु० - वर्तमाने इत्यनुवर्तते । अन्वयः-माङि वर्तमाने धातोर्लुङ् । अर्थ:- माङ्शब्दे उपपदे वर्तमाने काले धातोः परो लुङ् प्रत्ययो भवति । (१६) माङि लुङ् । १७५ । उदा०-मा कार्षीद् देवदत्तः । मा हार्षीद् यज्ञदत्तः । आर्यभाषा - अर्थ - (माङि) माङ् शब्द उपपद होने पर (वर्तमाने ) वर्तमानकाल में (धातोः) धातु से (लुङ्) लुङ् प्रत्यय होता है। उदा० मा कार्षीद् देवदत्तः । देवदत्त न करे । मा हार्षीद् यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त हरण न करे । Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४७ तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः सिद्धि-(१) मा कार्षीत् । यहां 'माङ्' उपपद होने पर 'डुकृञ करणे' (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में लुङ्' प्रत्यय है। न माङ्योगे (६।४।७४) से यहां 'अट्' आगम नहीं होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है (द्रष्टव्य ३।१।४४)। (२) मा हार्षीत् । पूर्ववत् (३।१।४४)। ल+लुङ् (माङि स्मोत्तरे) (१७) स्मोत्तरे लङ् च।१८६। प०वि०-स्मोत्तरे ७।१ लङ् ११ च अव्ययपदम्। स०-स्म उत्तरं यस्य स:-स्मोत्तरः, तस्मिन्-स्मोत्तरे (बहुव्रीहि:) । अनु०-वर्तमाने, लुङ् इति चानुवर्तते। अन्वय:-स्मोत्तरे माङि वर्तमाने धातोर्लङ् लुङ् च। अर्थ:-स्मोत्तरे माशब्दे उपपदे वर्तमाने काले धातोर्लङ् लुङ् च प्रत्ययो भवति। उदा०-(लङ्) मा स्म करोद् देवदत्त:। मा स्म हरद् यज्ञदत्त: । (लुङ्) मा स्म कार्षीद् देवदत्त: । मा स्म हार्षीद् यज्ञदत्तः । आर्यभाषा-अर्थ-(स्मोत्तरे) स्म शब्द जिसके उत्तर में है ऐसा (माङि) माङ् शब्द उपपद होने पर (वर्तमाने) वर्तमानकाल में (धातो:) धातु से (लङ्) लङ् (च) और (लुङ्) लुङ् प्रत्यय होता है। उदा०-(लङ्) मा स्म करोद् देवदत्तः । देवदत्त न करे। मा स्म हरद् यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त हरण न करे। (लुङ्) मा स्म कार्षीद देवदत्त: । मा स्म हार्षीद यज्ञदत्तः। अर्थ पूर्ववत् है। सिद्धि-(१) मा स्म करोत् । यहां स्मोत्तर माङ् शब्द उपपद होने पर डुकृञ् करणे (तनाउ०) धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में 'लङ्' प्रत्यय है। 'न मायोगे' (६।४।७४) से 'माङ्' के योग में 'अट्' आगम नहीं होता है। (२) मा स्म हरत् । हृञ् हरणे' (भ्वा०उ०) पूर्ववत्। (३) मा स्म कार्षीत् । यहां स्मोत्तर माङ् शब्द उपपद होने पर कृ' धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में लुङ्' प्रत्यय है। 'न माङ्योगे (६।४।७४) से 'माङ्' के योग में 'अट्' आगम नहीं होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है (द्रष्टव्य ३।१।४४)। (४) मा स्म हार्षीत् । हृञ् हरणे' (भ्वा० उ०) पूर्ववत् । इति पण्डितसुदर्शनदेवाचार्यविरचिते पाणिनीयाष्टाध्यायीप्रवचने तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः समाप्तः । Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः धात्वर्थसम्बन्धप्रत्ययप्रकरणम् धात्वर्थसम्बन्धः (१) धातुसम्बन्धे प्रत्ययाः।१। प०वि०-धातु-सम्बन्धे ७१ प्रत्यया: १।३। स०-अत्र धात्वर्थे धातुशब्दो वर्तते। धात्वर्थानां सम्बन्ध इति धातुसम्बन्धः, तस्मिन्-धातुसम्बन्धे (षष्ठीतत्पुरुषः)। धात्वर्थसम्बन्धः= परस्परं विशेष्यविशेषणभावः।। - अर्थ:-धात्वर्थानां सम्बन्धे सति, अयथाकालोक्ता अपि प्रत्यया: साधवो भवन्ति। उदा०-अग्निष्टोमयाजी पुत्रोऽस्य जनिता । कृत: कट: श्वो भविता । भावि कृत्यमासीत्। आर्यभाषा-अर्थ-(धातुसम्बन्धे) धातु के अर्थों का परस्पर सम्बन्ध विशेष्य-विशेषण भाव होने पर (प्रत्ययाः) अयथाकाल में विहित भी प्रत्यय साधु होते हैं। उदा०-अग्निष्टोमयाजी पुत्रोऽस्य जनिता। इसके यहां अग्निष्टोम यज्ञ करनेवाला पुत्र उत्पन्न होगा। कृत: कट: श्वो भविता। बनाई जानेवाली चटाई कल बनेगी। भावि कृत्यमासीत् । होनेवाला कार्य था। गोमानासीत् । गोमान् था। सिद्धि-(१) अग्निष्टोमयाजी पुत्रोऽस्य जनिता । यहां 'अग्निष्टोमयाजी' पद में करणे यजः' (३।२।८५) से यज्' धातु से भूतकाल में 'णिनि' प्रत्यय है और जनिता पद में 'जनी' धातु से 'अनद्यतने लुट्' (३।३।१५) से भविष्यत्काल में लुट्' प्रत्यय है। इस सूत्र से यज्' धातु के अर्थ का जनी' धातु के अर्थ के साथ विशेषण-विशेष्यभाव रूप सम्बन्ध होने पर इस सूत्रे से भूतकाल में विहित णिनि' प्रत्यय का भविष्यत्काल में विहित लुट्' प्रत्यय के साथ साधुत्व विधान किया है। यहां सुबन्त पद विशेषण और तिडन्त पद विशेष्य है। सुबन्त पद गौण और तिङन्त पद प्रधान होता है। गौण पद अपने अर्थ को छोड़कर प्रधान पद के मुख्यार्थ के साथ सम्बन्धित हो जाता है। Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४४६ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः (२) कृत: कट: श्वो भविता। यहां कृतः' पद में 'कृ' धातु से क्त प्रत्यय निष्ठा' (३।२।१०२) से भूतकाल में है और 'भविता' पद में 'भू' धातु से 'लुट' प्रत्यय, 'अनद्यतने लुट्' (३ ।३।१५) से भविष्यत्काल में है। इस सूत्र से धात्वर्थों का सम्बन्ध होने पर इन भिन्नकाल में विहित प्रत्ययों का साधुत्व है। (३) भावि कृत्यमासीत् । यहां 'भावि' पद में 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से 'भुवश्च' (३।२।१३८) से 'इनि' प्रत्यय है जो 'भविष्यति गम्यादयः' (३।३।३) से भविष्यत्काल में होता है और 'आसीत्' पद में 'अस् भुवि' (अदा०प०) धातु से 'अनद्यतने लङ् (३।२।१११) से लङ्' प्रत्यय भूतकाल में है। इस सूत्र से धात्वर्थों का सम्बन्ध होने पर इन भिन्नकाल में विहित प्रत्ययों का साधुत्व है। (४) गोमानासीत् । यहां 'गोमान्' पद में तदस्यास्मिन्नस्ति मतुप्' (५ ।२।९४) से मतुप्' प्रत्यय वर्तमानकाल में है और 'आसीत्' पद में पूर्ववत् 'लङ्' प्रत्यय भूतकाल में है। इस सूत्र से धात्वर्थों का सम्बन्ध होने पर इन भिन्न काल में विहित प्रत्ययों का साधुत्व है। लोट् (क्रियासमभिहारे)(२) क्रियासमभिहारे लोट् लोटो हिरवौ वा च तध्वमोः।२। प०वि०-क्रिया-समभिहारे ७।१ लोट् ११ लोट: ६।१ हिस्वौ १।२ वा अव्ययपदम्, च अव्ययपदम्, त-ध्वमो: ६।२।। स०-क्रियायाः समभिहार इति क्रियासमभिहारः, तस्मिन्क्रियासमभिहारे (षष्ठीतत्पुरुषः)। समभिहार:=पौन:पुन्यं भृशार्थो वा। हिश्च स्वश्च तौ-हिस्वौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । तश्च ध्वम् च तौ-तध्वमौ, तयो:-तध्वमो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-धातुसम्बन्धे इत्यनुवर्तते। अन्वय:-धातुसम्बन्धे क्रियासमभिहारे धातोर्लोट, लोटो हिस्वौ, तध्वमोश्च वा। अर्थ:-धात्वर्थानां सम्बन्धे सति क्रियासमभिहारेऽर्थे धातो: परो लोट प्रत्ययो भवति, तस्य च लोट: स्थाने हिस्वावादेशौ भवतः, त-ध्वमोश्च स्थाने विकल्पेन भवत: । उदाहरणानि यथा Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् वर्तमानकालः (हि-आदेशः) सलुनाति । तौ लुनीतः । तेलुनन्ति । त्वं लुनासि । १. स भवान् लुनीहि लुनीति इति २. तौ भवन्तौ लुनीहि लुनीहि इति ३. ते भवन्तौ लुनीहि लुनीहि इति ४. त्वं भवान् लुनीहि लुनीहि इति ५. युवां भवन्तौ लुनीहि लुनीहि इति ६. यूयं भवन्तो लुनीहि लुनीहि इति ( यूयं भवन्तो लुनीत लुनीत इति ) ७. अहं लुनीहि लुनीहि इति ८. आवां लुनीहि लुनीहि इति ९. वयं लुनीहि लुनीहि इति १. स भवान् लुनीहि लुनीहि इति २. तौ भवन्तौ लुनीहि लुनीहि इति ३. ते भवन्तो लुनीहि लुनीहि इति ४. त्वं भवान् लुनीहि लुनीहि इति ५. युवां भवन्तौ लुनीहि लुनीहि इति ६. युयं भवन्तो लुनीहि लुनीहि इति ( यूयं भवन्तो लुनीत लुनीत इति ) ७. अहं लुनीहि लुनीहि इति ८. आवां लुनीहि लुनीहि इति ९. वयं लुनीहि लुनीहि इति भूतकालः युवां लुनीथः । १. स भवान् लुनीहि लुनीहि इति २. तौ भवन्तौ लुनीहि लुनीहि इति ३. ते भवन्तो लुनीहि लुनीहि इति ४. त्वं भवान् लुनीहि लुनीह ५. युवां भवन्तौ लुनीहि लुनीहि इति ६. यूयं भवन्तो लुनीहि लुनीहि इति ( यूयं भवन्तो लुनीत लुनीत इति ) ७. अहं लुनीहि लुनीहि इति ८. आवां लुनीहि लुनीहि इति ९. वयं लुनीहि लुनीहि इति वह काटो काटो ऐसे काटता है। वे दोनों काटते हैं । वे सब काटते हैं। यूयं लुनीथ । यूयं लुनीथ । अहं लुनामि । आवां लुनीवः । वयं लुनीमः । (हि-आदेश:) तू काटता है। तुम दोनों काटते हो । तुम सब काटते हो । भविष्यत्कालः तुम सब काटते हो । मैं काटता हूं । हम दोनों काटते हैं। हम सब काटते हैं । सोऽलावीत् । उसने काटो काटो ऐसे काटा । तावलाविष्टाम् । उन दोनों ने काटा । उन सबने काटा । तूने काटा । तेऽलाविषुः । त्वमलावीः । युवामलाविष्टम् । तुम दोनों ने काटा । यूयमलाविष्ट । तुम सबने काटा । यूयमलाविष्ट । तुम सबने काटा । अहमलाविषम्। मैंने काटा। आवामलाविष्व । हम दोनों ने काटा। वयमलाविष्म । हम सबने काटा । (हि-आदेशः ) स लविष्यति । वह काटो काटो ऐसे काटेगा । तौ लविष्यतः । वे दोनों काटेंगे 1 तेलविष्यन्ति । वे सब काटेंगे । त्वं लविष्यसि । तू काटेगा। युवां लविष्यथः । तुम दोनों काटोगे | यूयं विष्यथ । तुम सब काटोगे । यूयं विष्यथ । तुम सब काटोगे । अहं लविष्यामि । मैं काटूंगा । आवां लविष्याव: हम दोनों काटेंगे । वयं विष्यामः । हम सब काटेंगे । Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः वर्तमानकालः (स्वादेशः ) १. स भवान् अधीष्व अधीष्व इति २. तौ भवन्तौ अधीष्व अधीष्व इति ३. ते भवन्तोऽधीष्व अधीष्व इति ४. त्वं भवान् अधीष्व अधीष्व इति ५. युवां भवन्तौ अधीष्व अधीष्व इति ६. यूयं भवन्तोऽधीष्व अधीष्व इति यूयं भवन्तोऽधीष्वम् अधीष्वम् इति) ७. अहम् अधीष्व अधीष्व इति ८. आवाम् अधीष्व अधीष्व इति ९. वयम् अधीष्व अधीष्व इति भूतकालः १. स भवान् अधीष्व अधीष्व इति २. तौ भवन्तौ अधीष्व अधीष्व इति ३. ते भवन्तोऽधीष्व अधीष्व इति ४. त्वं भवान् अधीष्व अधीष्व इति ५. युवां भवन्तौ अधीष्व अधीष्व इति ६. यूयं भवन्तो अधीष्व अधीष्व इति ( यूयं भवन्तोऽधीध्वम् अधीध्वम् इति) ७. अहम् अधीष्व अधीष्व इति ८. आवाम् अधीष्व अधीष्व इति ९. वयम् अधीष्व अधीष्व इति सोऽधीते । तावधीयाते । तेऽधीयते । त्वमधीषे । १. स भवान् अधीष्व अधीष्व इति २. तौ भवन्तौ अधीष्व अधीष्व इति ३. ते भवन्तोऽधीष्व अधीष्व इति ४. त्वं भवान् अधीष्व अधीष्व इति ५. युवां भवन्तौ अधीष्व अधीष्व इति ६. यूयं भवन्तोऽधीष्व अधीष्व इति यूयं भवन्तोऽधीध्वम् अधीध्वम् इति) ७. अहम् अधीष्व अधीष्व इति ८. आवाम् अधीष्व अधीष्व इति ९. वयम् अधीष्व अधीष्व इति युवामधीयाथे । यूयमधीध्वे । यूयमधीध्वे । अहमधीये । आवामधीवहे । वयमधीमहे । वह पढ़ो - पढ़ो ऐसे पढ़ता है । वे दोनों पढ़ते हैं । सब पढ़ते हैं। तू पढ़ता है 1 तुम दोनों पढ़ते हो। तुम सब पढ़ते हो 1 भविष्यत्कालः तुम सब पढ़ते हो । मैं पढ़ता हूं । हम दोनों पढ़ते हैं हम सब पढ़ते हैं । (स्व-आदेशः) सोऽध्यगीष्ट । तावध्यगीषाताम् । तेऽध्यगीषत । त्वमध्यगीष्ठाः । युवामध्यगीषाथाम् । यूयमध्यगीढ्वम् । यूयमध्यगीढ्वम् । अहमध्यगीषि । आवामध्यगीष्वहि । वयमध्यगीष्महि । उसने पढ़ो - पढ़ो ऐसा पढ़ा। उन दोनों ने पढ़ा। उन सबने पढ़ा । तूने पढ़ा । (स्वादेशः ) ४५१ दोनों ने पढ़ा। तुम तुम सबने पढ़ा। तुम सबने पढ़ा। मैंने पढ़ा। हम दोनों ने पढ़ा । हम सबने काटा । सोऽध्येष्यते । तावध्येष्येते । तेऽध्येष्यन्ते । त्वमध्येष्यसे । युवामध्येष्येथे । यूयमध्येष्यध्वे । यूयमध्येष्यध्वे । तुम सब पढ़ोगे | मैं पढूंगा । अहमध्येष्ये । अवामध्येष्यावहे | हम दोनों पढ़ेंगे। वयमध्येष्यामहे । हम सब पढ़ेंगे । वह पढ़ो - पढ़ो ऐसे पढ़ेगा । वे दोनों पढ़ेंगे। वे सब पढ़ेंगे। तू पढ़ेगा । तुम दोनों पढ़ोगे | तुम सब पढ़ोगे । Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(धातुसम्बन्धे) धात्वर्थों का परस्पर सम्बन्ध होने पर (क्रियासमभिहारे) क्रिया के बार-बार होने अथवा अधिक होने में (धातो:) धातु से परे (लोट) लोट् प्रत्यय होता है और (लोट:) उस लोट् प्रत्यय के स्थान में (हि-स्वौ) हि और स्व आदेश होते हैं (च) और (तध्वमो:) त और ध्वम् प्रत्यय के स्थान में हि और स्व आदेश (वा) विकल्प से होते हैं। उदा०-संस्कृत भाग में सब उदाहरण और उनके अर्थ लिख दिये हैं, वहां देख लेवें। सिद्धि-(१) लनीहि-लनीहि। यहां ला छेदने (रुधा०3०) धातु से इस सूत्र से धातु अर्थ सम्बन्ध में तथा क्रियासमभिहार अर्थ में 'लोट्' प्रत्यय है और उसके स्थान में हि' आदेश होता है। 'त' प्रत्यय के स्थान में विकल्प से हि' आदेश होता है-लुनीत । यह हि' आदेश तीनों कालों में होता है, जैसा कि ऊपर उदाहरणों में स्पष्ट किया गया है। (२) अधीष्व । यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'लोट्' प्रत्यय है और उसके स्थान में 'स्व' आदेश है। 'ध्वम्' प्रत्यय के स्थान में विकल्प से स्व' आदेश होता है-लुनीध्वम् । यह स्व' आदेश तीनों कालों में होता है, जैसा कि ऊपर उदाहरणों में स्पष्ट किया गया है।। लोट् (समुच्चये) (३) समुच्चयेऽन्यतरस्याम् ।३। प०वि०-समुच्चये ७।१ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम्। अनु०-धातुसम्बन्धे लोट् लोटो हिस्वौ वा च तध्वमोरिति चानुवर्तते। अन्वय:-धातुसम्बन्धे समुच्चये धातोरन्यतरस्यां लोट, लोटो हिस्वौ, तध्वमोश्च वा। ___ अर्थ:-धात्वर्थानां सम्बन्धे सति समुच्चयेऽर्थे वर्तमानाद् धातो: परो विकल्पेन लोट् प्रत्ययो भवति, लोट: स्थाने च हिस्वावादेशौ भवत:, तध्वमोश्च स्थाने विकल्पेन भवत:। उदा०-(हि:) भ्राष्ट्रमट, मठमट, खदूरमट, स्थाल्यपिधानमट इत्येवायम्-अटति, इतीमावटत:, इतीमेष्टन्ति, इति त्वमटसि, इति युवामटथ:, इति यूयमटथ (अथवा भ्राष्ट्रमटत, मठमटत, खदूरमटत, स्थाल्यपिधानमटत इत्येवं यूयमटथ) इत्यमहटामि, इत्यावामटाव:, इति वयमटामः । अथवा-भ्राष्ट्रमटति, मठमटति, खदूरमटति, स्थाल्यपिधानमटति, इत्ययमटति इत्यादिकम् । Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४५३ ( स्व:) छन्दोऽधीष्व, व्याकरणमधीष्व, निरुक्तमधीष्व इत्ययमधीते, इतीमावधीयाते, इतीमेऽधीयते इति त्वमधीषे इति युवामधीयाथे, इति यूयमधीध्वे अथवा-छन्दोऽधीध्वम्, व्याकरणमधीध्वम्, निरुक्तमधीध्वमिति यूयमधीध्वे ) इत्यहमधीये, आवामधीवहे, वयमधीमहे । अथवा छन्दोऽधीते, व्याकरणमधीते, निरुक्तमधीते इत्ययमधीते इत्यादिकम् । आर्यभाषा - अर्थ - (धातुसम्बन्धे ) धात्वर्थों का परस्पर सम्बन्ध होने पर (समुच्चये) क्रिया - समुच्चय अर्थ में विद्यमान (धातो: ) धातु से परे (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (लोट्) लोट् प्रत्यय होता है और (लोट :) लोट् के स्थान में (हिस्वौ ) हि और स्व आदेश होते हैं और (तध्वमोः) 'त' और 'ध्वम्' प्रत्यय के स्थान में (वा) विकल्प से 'हि' और 'स्व' आदेश होते हैं । उदा०-समस्त उदाहरण संस्कृतभाषा में देख लेवें। उनका यहां भाषार्थमात्र लिखा 2 , जाता है (हि) - भाड़ पर जा, मठ में जा, कमरे में जा, स्थाली के ढक्कन तक जा इस प्रकार यह अटन करता है। ये दोनों अटन करते हैं। ये सब अटन करते हैं । तू अटन करता है, तुम सब अटन करते हो। मैं अटन करता हूं। हम दोनों अटन करते हैं, हम सब अटन करते हैं। अथवा भाड़ पर जाता है, मठ में जाता है, कमरे में जाता है. स्थाली के ढक्कन तक जाता है, ऐसे यह अटन करता है, इत्यादि । (स्व) - छन्द पढ़. व्याकरण पढ़, निरुक्त पढ़, ऐसे यह पढ़ता है, ये दोनों पढ़ते हैं. ये सब पढ़ते हैं, तू पढ़ता है. तुम दोनों पढ़ते हो, तुम सब पढ़ते हो, मैं पढ़ता हूं, हम दोनों पढ़ते हैं, हम सब पढ़ते हैं। अथवा-छन्द पढ़ता है, व्याकरण पढ़ता है, निरुक्त पढ़ता है. ऐसे यह पढ़ता है, इत्यादि । सिद्धि-(१) अट | यहां 'अट गतौं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्रिया - समुच्चय अर्थ में 'लोट्' प्रत्यय है। 'लोट्' के स्थान में हि' आदेश और 'अतो हे:' ( ६ |४|१०५) से 'ह' का लुक् होता है। (२) अटत। यहां पूर्वोक्त 'अट्' धातु से पूर्ववत् 'लोट्' प्रत्यय और उसके 'त' प्रत्यय के स्थान में विकल्प पक्ष में 'हि' आदेश नहीं होता है। (३) अटति । यहां पूर्वोक्त 'अट्' धातु से विकल्प पक्ष में 'लोट्' प्रत्यय नहीं है, अपितु 'वर्तमाने लट्' (३ 1 २ 1 १२३) से 'लट्' प्रत्यय है । Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (४) अधीष्व । यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'लोट्' प्रत्यय और उसके स्थान में आत्मनेपद में 'स्व' आदेश है। (५) अधीष्वम् । यहां 'अधि' उपसर्गपूर्वक पूर्वोक्त 'इङ्' धातु से पूर्ववत् 'लोट' प्रत्यय है और उसके 'ध्वम्' प्रत्यय के स्थान में विकल्प पक्ष में स्व' आदेश नहीं होता है। (६) अधीते । यहां पूर्वोक्त इङ्' धातु से विकल्प पक्ष में 'लोट्' प्रत्या, नहीं है, अपितु 'वर्तमाने लट्' (३।२।१२३) से 'लट्' प्रत्यय है। अनुप्रयोगविधिः (४) यथाविध्यनुप्रयोगः पूर्वस्मिन्।४। प०वि०-यथाविधि अव्ययपदम्, अनुप्रयोग: ११ पूर्वस्मिन् ७।१ । स०-विधिमनतिक्रम्य इति यथाविधि (अव्ययीभाव:)। अर्थ:-पूर्वस्मिन् लोड्विधाने (३।४।२) यथाविधि-यस्माद् धातोर्लोट् प्रत्ययो विधीयते तस्यैव धातोरनुप्रयोग: कर्तव्यः ।। उदा०-स भवान् लुनीहि लुनीहि इति स लुनाति । अत्र लुनातीत्येव प्रयुज्यते न पर्यायवाची छिनत्तीति । एवं सर्वत्र वेदितव्यम्। आर्यभाषा-अर्थ-(पूर्वस्मिन्) प्रथम लोट् विधान (३।४।२) में (यथाविधि) जिस धातु से लोट् प्रत्यय का विधान किया जाता है, उसी धातु का (अनुप्रयोग:) पश्चात् प्रयोग करना चाहिये। उदा०-स भवान् लुनीहि-लुनीहि इति स लुनाति। काटो काटो ऐसे वह काटता है। यहां लुनाति' का पर्यायवाची छिनत्ति' धातु का अनुप्रयोग नहीं किया जाता है। ऐसा ही सर्वत्र समझें। (५) समुच्चये सामान्यवचनस्या५ । प०वि०-समुच्चये ७१ सामान्यवचनस्य ६।१। अनेकक्रियाध्याहार:=समुच्चयः, तस्मिन् समुच्चये। स०-उच्यते येन स वचन:, सामान्यस्य वचन इति सामान्यवचन:, तस्मिन्-सामान्यवचने (षष्ठीतत्पुरुषः) । अनु०-अनुप्रयोग इत्यनुवर्तते। अन्वय:-द्वितीये लोड्विधाने समुच्चये सामान्यवचनस्य धातोरनुप्रयोगः। Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४५५ अर्थ:-द्वितीये लोड्विधाने समुच्चये = अनेकक्रियाध्याहारे (३ | ४ | ३ ) सामान्यवचनस्यैव धातोरनुप्रयोग: कर्तव्यः, न सर्वेषां धातूनाम् । उदा०-ओदनं भुङ्क्ष्व, सक्तून् पिब, धाना: खाद इत्ययम्अभ्यवहरति । आर्यभाषा-अर्थ- (समुच्चये) अनेक क्रिया- अध्याहारविषयक द्वितीय लोट् प्रत्यय के विधान में (३।४।३) (सामान्यवचनस्य) सामान्यवाची धातु का ही (अनुप्रयोग:) पश्चात् प्रयोग करना चाहिये. सब धातुओं का नहीं । उदा० - ओदनं भुङ्क्ष्व, सक्तून् पिब, धानाः खाद इत्ययम् - अभ्यवहरति । चावल खाओ, सत्तू पीओ, धान खाओ ऐसे यह खाता-पीता है। यहां सामान्यवाची 'अभ्यवहरति' धातु का प्रयोग है, भुङ्क्ते आदि सब धातुओं का नहीं । वैदिकप्रत्ययार्थप्रकरणम् लुङ्+लङ्+लिट् (१) छन्दसि लुङ्लङ्लटः । ६ । प०वि० - छन्दसि ७ । १ लुङ् - लङ् - लिटः १ । ३ । स०-लुङ् च लङ् च लिट् च ते - लुङ्लङ्लट : (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - अत्र धातुसम्बन्धे 'अन्यतरस्याम्' (३ | ४ | ३) इति च मण्डूकोत्पलुत्याऽनुवर्तते । अन्वयः-छन्दसि धातुसम्बन्धे धातोरन्यतरस्यां लुललिटः । अर्थ:-छन्दसि विषये धात्वर्थानां सम्बन्धे सति कालसामान्ये धातो: परे विकल्पेन लुललिटः प्रत्यया भवन्ति । अत्र 'अन्यतरस्याम्' इति वचनादन्येऽपि लकारा यथायथं भवन्ति । उदा०- (लुङ्) शकलाऽङ्गुष्ठकोऽकरत् । अहं तेभ्योऽकरं नमः (यजु० १६।८) (लङ्) अग्निमद्य होतारमवृणीतायं यजमानः । (लिट्) अद्या ममार स ह्यः समान: (ऋ० १०।५५1५) । आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि ) वेदविषय में (धातुसम्बन्धे ) धात्वर्थ का सम्बन्ध होने पर कालसामान्य में (धातोः) धातु से परे (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (लुललिटः ) लुङ् लङ्, लिट् प्रत्यय होते हैं। Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४५६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(लुङ्) शकलाऽङ्गुष्ठकोऽकरत् । अहं तेभ्योऽकरं नम: (यजु० १६।८) मैं उन्हें नमस्कार करता हूं। (लङ्) अग्निमद्य होतारमवृणीतायं यजमानः । इस यजमान ने आज होता' अग्नि (ऋत्विक्) का वरण किया है। (लिट्) अद्या ममार स ह्यः समानः (ऋ० १० १५५/५) जो आज मरता है । सिद्धि-(१) अकरत् । कृ+लुङ्। अट्+कृ+च्लि+ल। अ+कृ+अ+तिम् । अ+कर+अ+त् । अकरत्। यहां डुकृञ् करणे' (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से वेद में वर्तमानकाल में 'लुङ्' प्रत्यय है। कृमदहिभ्यश्छन्दसि' (३।११५९) से 'चिल' के स्थान में 'अ' आदेश और 'ऋदृशोऽङि गुणः' (७ ।४।१६) से कृ' धातु को गुण होता है। ऐसे ही-अकरम् । (२) अवृणीत । वृ+लङ्। अट्+व+श्ना+त। अ+वृ+ना+त। अ+वृ+णी+त। अवृणीत। ____ यहां वृञ् वरणे (क्रया०उ०) धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में लङ्' प्रत्यय है। क्रयादिभ्यः श्ना' (३।१४८१) से इना' विकरण-प्रत्यय और श्नाभ्यस्तयोरात:' (६।४।११२) से ईत्व होता है। (३) ममार । मृ+लिट् । मृ+तिम् । मृ+णल् । मृ+अ। मृ+मृ+अ। म+मार+अ। ममार। __यहां 'मह प्राणत्यागे' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से वर्तमानकाल में 'लिट्' प्रत्यय है। 'म्रियतेनुंलिङोश्च' (१।३।६१) के नियम से परस्मैपद होता है। 'परस्मैपदानां णलतुसुस्' (३।४।८३) से 'तिप्' के स्थान में णल' आदेश, 'अचो णिति (७१२।११५) से मृ' धातु को वृद्धि, द्विर्वचनेऽचिं' (१।१।५८) से स्थानिवद्भाव होने से मृ' को द्वित्व, उरत्' (७।४।६६) से अभ्यास के 'ऋकार' को 'अकार' आदेश होता है। लेट् (लिङर्थे) (२) लिङर्थे लेट् ७। प०वि०-लिङर्थे ७१ लेट १।१ । स०-लिङोऽर्थ इति लिङर्थः, तस्मिन्-लिडर्थे (षष्ठीतत्पुरुषः) । अनु०-अन्यतरस्याम्, छन्दसि इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि लिङर्थे धातोरन्यतरस्यां लेट् । अर्थ:-छन्दसि विषये लिङर्थे धातो: परो विकल्पेन लेट् प्रत्ययो भवति । हेतुहेतुमद्भावो विध्यादयश्च लिङा: सन्ति (३।३ ।१५६, १६१) । Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४५७ उदा०-जोषिषत् (ऋ० २।३५ ।१)। तारिषत् (ऋ० १ ।२५ ।१२) । मन्दिषत्। पताति दिद्युत् (ऋ० ७।२५।१)। धियो यो न: प्रचोदयात् (ऋ० ३।६२ ।१०)। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (लिङर्थे) लिङ् लकार के अर्थ में (धातो:) धातु से परे (अन्यतरस्याम्) विकल्प से (लेट्) लेट् प्रत्यय होता है। हेतु-हेतुमद्भाव और विधि आदि (३।३।१५६, १६१) लिङ् लकार के अर्थ हैं। उदा०-जोषिषत् । वह प्रीति/सेवा करे। तारिषत् । वह सन्तरण करे। मन्दिषत। वह स्तुति करे। पताति दिद्युत् । बिजली गिरे। धियो यो न: प्रचोदयात् । सविता देव हमारी बुद्धियों को शुभ गुण, कर्म, स्वभाव में प्रेरित करे। सिद्धि-(१) जोषिषत् । आदि की सिद्धि सिब् बहुलं लेटि' (३।१।३४) के प्रवचन में देख लेवें। (२) प्रचोदयात् । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक णिजन्त चुद प्रेरणे' (जु०प०) धातु से इस सूत्र से लिङ्' के स्थान में लेट्' प्रत्यय है। लेटोऽडाटौ' (३।४।९४) से 'आट्' आगम होता है। लेट् (उपसंवादे आशंकायां च) __ (३) उपसंवादाशङ्कयोश्च ।८। प०वि०-उपसंवाद-आशंकयो: ७।२ च अव्ययपदम् । स०-उपसंवादश्च आशङ्का च ते-उपवादाशके, तयो:उपवादाशङ्कयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)।। अनु०-छन्दसि, लेट् इति चानुवर्तते । अन्वय:-छन्दसि धातोर्लेट उपसंवादाशङ्कयोश्च । अर्थ:-छन्दसि विषये धातो: परो लेट् प्रत्ययो भवति, उपसंवादे आशङ्कायां च गम्यमानायाम्। उपसंवाद: परिभाषणम्, कर्तव्ये पणबन्ध:-'यदि मे भवानिदं कुर्याद् अहमपि भवते इदं दास्यामि' इति । आशङ्का कार्यत: कार्यानुसरणं, तर्क उत्प्रेक्षा इत्यर्थः । उदा०-(उपसंवाद:) अहमेव पशूनामीशै (का०सं० २५ ।१)। मदना एव वो ग्रहा गृह्यान्तै (मै०सं० ४।५८) इति । मद्देवत्यान्येव पात्राण्युच्यान्तै Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् ४५८ ( तै०सं० ६ । ४ । ७।२) । ( आशङ्का ) नेज्जिह्मायन्त्यो नरकं पताम (ऋ०१० | १०६ । १) | जिह्माचरणेन नरके पात आशङ्क्यते । आर्यभाषा - अर्थ - (छन्दसि ) वेदविषय में (धातोः) धातु से (लेट्) लेट् प्रत्यय होत है (उपवादाशङ्कयोः) यदि वहां उपसंवाद = शर्त और आशङ्का = उत्प्रेक्षा अर्थ (एक कार्य से दूसरे कार्य का अनुमान) की प्रतीति हो । उदा०- - संस्कृत भाग में देख लेवें । सिद्धि - (१) ईशै। ईश्+लेट्। ईश्+अट्+ल्। ईश्+अ+इट् । ईश्+अ+ए । ईश्+अ+ऐ। ईशे । यहां 'ईश ऐश्वर्ये' (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से उपसंवाद अर्थ में लेट् प्रत्यय है । 'लेटोऽडाट' (३/४/४) से 'लेट्' को 'अट्' आगम, उत्तम पुरुष एक वचन में 'इट्' प्रत्यय, 'टित आत्मनेपदानां टेरें (३।४।७९) से एत्व और 'एत ऐ' (३/४/९३) से 'ऐ' आदेश होता है। (२) गृह्यान्तै । ग्रह+लेट् । ग्रह+आट्+ल् । ग्रह+यक्+आ+झ । गृह+य+आ+अन्ते । गृह+य+आ+अन्तै । गृह्यान्तै । यहां 'ग्रह उपादाने' (क्र्या०प०) धातु से उपसंवाद अर्थ में 'लेट्' प्रत्यय 'लेटोडाट (३/४/९४) से 'लेट्' को 'आट्' आगंम, प्रथम बहुवचन में 'झोऽन्तः' (७ । १ । ३) से 'झ' के स्थान में अन्त - आदेश, कर्मवाच्य में 'सार्वधातुके यक्' (३/१/६७) से 'यक्' विकरण- प्रत्यय, 'प्रहिज्या० ' ( ६ |१ |१६ ) से सम्प्रसारण होता है। एत्व और ऐ' आदेश पूर्ववत् हैं। (३) उच्यान्तै । यहां 'वच परिभाषणे' (अदा०प०) धातु से 'वचिस्वपि०' (६ 1१1१५) से 'वच्' धातु को सम्प्रसारण होता है। शेष कार्य 'गृह्यान्तै' के समान है। (४) पता । यहां पत्लृ गतौं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से आशंका अर्थ में 'लेट्' प्रत्यय, उत्तम पुरुष बहुवचन में 'मस्' प्रत्यय और 'लेटोऽडाट' (३/४/९४) से 'आट्' आगम होता है । से-आदयः (तुमर्थे) - (४) तुमर्थे सेसेनसेअसेन्क्सेक्सेनध्यै अध्यैन्कध्यैकध्यैन्शध्यैशध्यैन्तवैतवेङ्तवेनः । ६ । प०वि०-तुमर्थे ७।१ से-सेन्-असे-असेन्ं-क्से-क्सेन्-अध्यै-अध्यैन्कध्यै-कध्यैन् -शध्यै-शध्यैन् - तवै - तवेङ्- तवेनः १ । ३ । Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४५६ सo - तुमुनोऽर्थ इति तुमर्थ:, तस्मिन् - तुमर्थे (षष्ठीतत्पुरुष: ) । सेश्च सेन् च असेश्च असेन् च क्सेश्च क्सेन् च अध्यैश्च अध्यैन् च कध्यैश्च कध्यैन् च शध्यैश्च शध्येन् च तवैश्च तवेङ् च तवेन् च ते - से०तवेन: ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - छन्दसि इत्यनुवर्तते । अन्वयः-छन्दसि तुमर्थे धातोः से०तवेन: प्रत्ययाः। अर्थ:-छन्दसि विषये तुमर्थे धातोः परे से- आदयः पञ्चदश प्रत्यय भवन्ति। तुमुर्थः=भावः। उदा० (से) वक्षे रायः । (सेन्) ता वामेषे रथानाम् (ऋ० ५।६६।३) । (असे) क्रत्वे दक्षाय जीवसे (अथर्व० ६ । १९ । २) | ( असेन्) जीवसे स्वरे विशेषः । ( क्से ) प्रेषे भगाय ( यजु० ५/७ ) | ( कसेन्) गवामिव श्रियसे (ऋ० ५। ५९ । ३) । (अध्यै ) कर्मण्युपाचरध्यै । (अध्यैन् ) उपाचरध्यै - स्वरे विशेषः । (कध्यै ) इन्द्राग्नी आहुवध्यै (यजु० ३ | १३) । (कध्यैन् ) श्रियध्यै । (शध्यै) पिबध्यै (ऋ० ७।९२।२) । (शध्यैन् ) सह मादयध्यै (यजु० ३।१३) । (तवै) सोममिन्द्राय पातवै । (तवेङ्) दशमे मासि सूतवे (ऋ०१० | १८४ । ३) । (तवेन्) स्वर्देवेषु गन्तवे (यजु० १५ ।५५) | कर्तवे (०१ । ८६ । २० ) । हर्तवे | - आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में (तुमर्थे) तुमुन् प्रत्यय के (भाव) अर्थ में (धातोः) धातु से परे (सेoतवेन: ) से- आदि १५ प्रत्यय होते हैं। - संस्कृतभाग में देख लेवें । सिद्धि - (१) वक्षे | वच्+से । वक्+षे । वक्षे+सु । वक्षे । यहां 'वच परिभाषणे' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से तुमुन् अर्थ (भाव) में 'से’ प्रत्यय है । 'चो: कु:' (८/२ 1३०) से 'वच्' के 'च्' को कुत्व 'क्' और 'आदेशप्रत्यययोः' (५1३1५९) से षत्व होता है। वक्षे= कहने के लिये । उदा० (२) एषे । इ+से । ए+षे । एषे+सु । एषे । यहां 'इण् गतौं' (अदा०प०) से 'सेन' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयोः' ( ७/३/८४ ) से गुण और पूर्ववत् षत्व होता है । एषे=जाने के लिये । Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (३) जीवसे । यहां जीव प्राणधारणे' (भ्वा०प०) धातु से 'असे' प्रत्यय है। 'असेन्' प्रत्यय करने पर जित्यादिर्नित्यम्' (६।१।१९१) से आधुदात्त स्वर विशेष होता है-जीवसे । जीवसे जीने के लिये। (४) प्रेषे। 'प्र' उपसर्गपूर्वक इण् गतौं' (अदा०प०) धातु से क्से' प्रत्यय है। प्रत्यय के 'कित्’ होने से विडति च' (१।१।५) से इण्' धातु को गुण का प्रतिषेध और आद् गुणः' (६।१।८४) से गुण रूप एकादेश होता है। प्रेषे=प्रगति के लिये। (५) श्रियसे । श्रि+कसेन् । श्रि+असे । श्रू इयड्+असे । श्रिय्+असे। श्रियसे+सु । श्रियसे। ___ यहां श्रिज्ञ सेवायाम्' (भ्वा०3०) धातु से कसेन्' प्रत्यय है। प्रत्यय के कित्' होने से पूर्ववत् गुण का प्रतिषेध होता है। 'अचि अनुधातु०' (६।४ १७७) से 'श्रि' धातु को 'इयङ्' आदेश होता है। श्रियसे सेवा के लिये। (६) उपाचरध्यै । उप, आङ् उपसर्गपूर्वक 'चर गतौ' (भ्वा०प०) धातु से 'अध्यै' प्रत्यय है। 'अध्यैन्' करने पर 'जित्यादिर्नित्यम्' (६।१।१९१) से आधुदात्त स्वर विशेष होता है-उपाचरध्यै । उपाचरध्यै उपचार के लिये। . (७) आहुवध्यै । आड+हु+कध्यै। आ+ह उव+अध्यै। आ+हुव्+अध्यै । आहुवध्यै+सु । आहुवध्यै। यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'हु दानादनयो:, आदाने चेत्येके' (जुहो०प०) धातु से कध्यै' प्रत्यय है। प्रत्यय के कित्' होने से पूर्ववत् गुण का प्रतिषेध होता है। 'अचि अनुधातु०' (६।४।७७) से हु' धातु को उवङ्' आदेश होता है। आहुवध्यै=आहुति के लिये। (८) श्रियध्यै । यहां श्रिङ्ग सेवायाम्' (भ्वा०उ०) धातु से कध्यैन्' प्रत्यय है। शेष कार्य श्रियसे' (५) के समान है। श्रियध्यै सेवा के लिये। (९) पिबध्यै । पा+शध्यै। पिब्+अध्यै। पिबध्यै+सु। पिबध्यै। यहां पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से शध्यै' प्रत्यय है। 'पाघ्राध्मा०' (७/३।७८) से 'पा' के स्थान में पिब' आदेश होता है। पिबध्यै-पीने के लिये। (१०) मादयध्यै । मद+णिच्। मादि+शध्यैन्। मादे+अध्यै। मादयध्यै+सु । मादयध्यै। यहां 'मदी हर्षे' (भ्वा०प०) धातु से हेतुमति च' (३।१।२६) से णिच्’ प्रत्यय और णिजन्त मादि धातु से शध्यैन्' प्रत्यय है, तत्पश्चात् पूर्ववत् गुण और 'अय्' आदेश होता है। मादयध्यै हर्षित करने के लिये। (११) पातवै । 'पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से तवै' प्रत्यय है। पातवै-पीने के लिये। (१२) सूतवे। षूङ् प्राणिगर्भविमोचने (अदा०आ०) धातु से तवेङ्' प्रत्यय है। प्रत्यय के 'डित्' होने से पूर्ववत् गुण का प्रतिषेध होता है। सूतवे जन्म के लिये। Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४६१ (१३) गन्तवे । 'गम्लृ गतौं' (भ्वा०प०) धातु से 'तवेन्' प्रत्यय है । गन्तवे =जाने के लिये। (१४) कर्तवे । 'डुकृञ् करणे' ( तना० उ० ) धातु से 'तवेन्' प्रत्यय है। पूर्ववत् 'कृ' धातुको गुण होता है । कर्तव=करने के लिये। (१५) हर्तवे । 'हृञ् हरणें' (भ्वा०3०) धातु से 'तवेन्' प्रत्यय है । पूर्ववत् 'हृ' को गुण होता है । हर्तवे-हरने के लिये । धातु विशेष- 'वक्षे' आदि की 'कृन्मेजन्तः' (१/३/३८ ) से अव्ययसंज्ञा है । अतः 'अव्ययादाप्सुपः' (२।४।८२ ) से 'सुप्' का लुक् होता है । तुमर्थे (निपातनम् ) - (५) प्रयै रोहिष्यै अव्यथिव्यै | १० | प०वि० - प्रयै अव्ययपदम् रोहिष्यै अव्ययपदम् अव्यथिष्यै अव्ययपदम् । 'कृन्मेजन्तः' (१।१।३८) इत्यनेनाव्ययत्वम् । अनु०- छन्दसि तुमर्थे इति चानुवर्तते । अन्वयः - छन्दसि तुमर्थे प्रयै रोहिष्यै अव्यथिष्यै । अर्थ:- छन्दसि विषये तुमर्थे प्रयै, रोहिष्यै, अव्यथिष्यै इत्येते शब्दा निपात्यन्ते । उदा०- ( प्रयै) प्रयै देवेभ्यः (ऋ० १ | १४२ । ६) । (रोहिष्यै) अपामोषधीनां रोहिष्यै ( तै०सं० १ । ३ । १० । २) । ( अव्यथिष्यै) अव्यथिष्यै (का०सं० ३।७ ) । आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि ) वेदविषय में (तुमर्थे) तुमुन् प्रत्यय के (भावे) भाव अर्थ में (प्रयै०) प्रयै, रोहिष्यै, अव्यथिष्यै ये शब्द निपातित हैं। उदा०- (प्रयै) प्रयै देवेभ्य: । देवों को प्राप्त करने के लिये । (रोहिष्यै) अपामोषधीनां रोहिष्यै। जल एवं ओषधियों की उत्पत्ति के लिये । (अव्यथिष्यै) अव्यथिष्यै । कष्ट न पाने के लिये । सिद्धि- (१) प्रयै । प्र+या+कै । प्र+य्+ऐ। प्रयै+सु । प्रयै । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'पा प्रापणे' (अदा०आ०) धातु से कै' प्रत्यय निपातित है । प्रत्यय के कित्' होने से 'आतो लोप इटि च' (६/४/६४) से 'या' धातु के 'आ' का लोप होता है। (२) रोहिष्यै । रुह+इष्यै । रोह्+इष्यै । रोहिष्यै+सु । रोहिष्यै । Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यहां रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' (भ्वा०प०) धातु से 'इष्यै' प्रत्यय निपातित है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७ १३ १८६) से रह्' धातु को लघूपध गुण होता है। (३) अव्यथिष्यै। यहां नञ्पूर्वक व्यथ भयसंचलनयो:' (भ्वा०आ०) धातु से 'इष्य' प्रत्यय निपातित है। विशेष-यहां सर्वत्र कृन्मेजन्त:' (१।१।३८) से अव्ययसंज्ञा और 'अव्ययदा सुप:' (२।४।८२) से सुप् का लुक् होता है। तुमर्थे (निपातनम्) (६) दृशे विख्ये च।११। प०वि०-दृशे अव्ययपदम्, विख्ये अव्ययपदम्, च अव्ययपदम्। अनु०-छन्दसि, तुमर्थे इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि तुमर्थे दृशे विख्ये च । अर्थ:-छन्दसि विषये तुमर्थे दृशे विख्ये च शब्दौ निपात्येते। उदा०-(दृशे) 'दृशे विश्वाय सूर्यम्' (यजु० ७।४१)। (विख्ये) विख्ये त्वा हरामि। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (तुमर्थे) तुमुन् प्रत्यय के भाव अर्थ में (दृशे विख्ये) दृशे और विख्ये शब्द (च) भी निपातित हैं। उदा०-(दृशे) दृशे विश्वाय सूर्यम्' (यजु० ७ १४१) किरणें सब पदार्थों को देखने के लिये सूर्य को प्राप्त कराती हैं। (विख्ये) विख्ये त्वा हरामि । विख्याति के लिये तुझे हरण करता हूं। सिद्धि-(१) दृशे । दृश्+के। दृश्+ए। दृशे+सु । दृशे। यहां दृशिर प्रेक्षणे' (भ्वा०प०) धातु से के' प्रत्यय निपातित है। प्रत्यय के 'कित्' होने से क्डिति च' (१।१।५) से 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से प्राप्त लघूपध गुण का प्रतिषेध होता है। (२) विख्ये। वि+ख्या+के। वि+ख्य+ए। विख्ये+सु। विख्ये। यहां वि' उपसर्गपूर्वक 'ख्या प्रकथने (अदा०प०) धातु से 'के' प्रत्यय निपातित है। प्रत्यय के कित्' होने से 'आतो लोप इटि च' (६।४।६४) से 'ख्या' के 'आ' का लोप होता है। विशेष-यहां उभयत्र कृन्मेजन्त:' (१।१।३८) से अव्ययसंज्ञा और पूर्ववत् सुप्' का लुक् होता है। Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६३ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः णमुल्+कमुल् (तुमर्थे) (७) शकि णमुल्कमुलौ।१२। प०वि०-शकि ७१ णमुल्-कमुलौ १।२। स०-णमुल् च कमुल् च तौ-णमुल्कमुलौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-छन्दसि, तुमर्थे इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि तुमर्थे शकि धातोर्णमुल्कमुलौ। अर्थ:-छन्दसि विषये तुमर्थे शकि-धातावुपपदे धातो: परौ णमुल्कमुलौ प्रत्ययौ भवत:। उदा०-(णमुल्) अग्नि वै देवा विभाजं नाशक्नुवन् (मै०सं० १।६।४) । विभक्तुमित्यर्थः। (कमुल्) अपलुपम् नाशक्नोत् (मै०सं० १।६।५)। अपलोप्तुमित्यर्थः ।। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (तुमुर्थे) तुमुन् प्रत्यय के भाव अर्थ में (शकि) शक् धातु के उपपद होने पर (धातो:) धातु से (णमुल्कमुलौ) णमुल और कमुल् प्रत्यय होते हैं। उदा०- (णमुल्) अग्निं वै देवा विभाजं नाशक्नुवन् । देव लोग अग्नि को विभक्त नहीं कर सके। (कमुल्) अपलुपं नाशक्नोत् । वह विनष्ट नहीं कर सका। सिद्धि-(१) विभाजम् । वि+भज्+णमुल् । वि+भाज्+अम् । विभाजम्+सु। विभाजम् । यहां 'वि' उपसर्गपूर्वक 'भज सेवायाम्' (भ्वा०उ०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के णित्' होने से 'भज्' धातु को 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से उपधावृद्धि होती है। (२) अपलुपम् । अप+लुप्+कमुल् । अप+लुप्+अम्। अपलुपम्+सु । अपलुपम् । यहां 'अप' उपसर्गपूर्वक 'लुप्लु छेदने' (तु०उ०) धातु से इस सूत्र से पुगन्तलघूपधस्य च' (७ १३ १८६) से प्राप्त लघूपध गुण का प्रतिषेध होता है। विशेष-यहां कृन्मेजन्त:' (१।१।३८) से अव्ययसंज्ञा और पूर्ववत् 'सुप्' का लुक होता है। तोसुन्+कसुन् (तुमर्थे) (८) ईश्वरे तोसुन्कसुनौ।१३। प०वि०-ईश्वरे ७ १ तोसुन्-कसुनौ १।२। Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् सo - तोसुन् च कसुन् च तौ-तोसुन्कसुनौ ( इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु० - छन्दसि तुमर्थे इति चानुवर्तते । अन्वयः-छन्दसि तुमर्थे ईश्वरे धातोस्तोसुन्कसुनौ । अर्थ:- छन्दसि विषये तुमर्थे ईश्वर - शब्दे उपपदे धातोः परौ तोसुन्कसुनौ प्रत्ययौ भवतः । ४६४ उदा०-(तोसुन्) ईश्वरोऽभिचरितोः । अभिचरितुमित्यर्थ: । (कसुन्) ईश्वरो विलिखः । विलिखितुमित्यर्थः । ईश्वरो वितृदः । वितर्दितुमित्यर्थः । आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में (तुमर्थे) तुमुन् प्रत्यय के भाव अर्थ में ( ईश्वरे ) ईश्वर शब्द उपपद होने पर ( धातोः ) धातु से परे (तोसुन्कसुनौ ) तोसुन् और कसुन् प्रत्यय होते हैं । उदा०- (तोसुन्) ईश्वरोऽभिचरितोः । अभिचरण के लिये ईश्वर (समर्थ) । (कसुन्) ईश्वरो विलिख: । विलेखन के लिये ईश्वर (समर्थ) । ईश्वरो वितृदः । हिंसा, अनादर के लिये ईश्वर (समर्थ) | सिद्धि- (१) अभिचरितोः । अभि+चर्+तोसुन् । अभि+चर्+इट्+तोस् । अभिचरितोस्+सु | अभिचरितोः । यहां 'अभि' उपसर्गपूर्वक 'चर गतौं' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'तोसुन्' प्रत्यय है। 'आर्धधातुकस्येड्वलादेः' (७/२/३५) से प्रत्यय को 'इट्' आगम होता है। (२) विलिख: । वि + लिख्+कसुन् । वि+लिख्+अस् । विलिखिस् + सु । विलिखः । यहां 'वि' उपसर्गपूर्वक 'लिख अक्षरविन्यासे' (तु०प०) धातु से इस सूत्र से 'कसुन्' प्रत्यय है। प्रत्यय के कित् होने से पूर्ववत् गुण का प्रतिषेध होता है। (३) वितृदः । वि+तृद्+कसुन् । वि+तृद्+अस्। वितृदस्+सु । वितृदः । यहां 'वि' उपसर्गपूर्वक 'उतृदिर् हिंसानादरयो:' (रुधा०3०) धातु से पूर्ववत् 'कसुन्' प्रत्यय है। विशेष- यहां सर्वत्र 'क्त्वातोसुन्कसुनः' (१1१1३९ ) से अव्ययसंज्ञा और पूर्ववत् 'सुप्' का लुक् होता है। तवै-आदयः (कृत्यार्थे) - (६) कृत्यार्थे तवैकेन्‌केन्यत्वनः | १४ | प०वि०-कृत्यार्थे ७।१ तवै-केन्-केन्य-त्वनः १।३। स०-कृत्यानाम् अर्थ इति कृत्यार्थ:, तस्मिन् -कृत्यार्थे (षष्ठीतत्पुरुषः) । तवैश्च केन् च केन्यश्च त्वन् च ते तवैकेन्‌केन्यत्वनः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६५ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः अनु०-छन्दसि इत्यनुवर्तते। अन्वयः-छन्दसि कृत्यार्थे धातोस्तवैकेन्केन्यत्वनः । अर्थ:-छन्दसि विषये कृत्यप्रत्ययानामर्थे धातो: परे तदै-केनकेन्य-त्वन: प्रत्यया भवति। उदा०-(तवै:) अन्वेतवै (ऋ० ७।४४ १५) अन्वेतव्यम् । परिधातवै (अथर्व० २।१३ ॥३)। परिधातव्यम् । परिस्तरितवै (का०सं० ३२।७) । परिस्तरितव्यम्। (केन्) नावगाहे-नावगाहितव्यम्। दिदृक्षेण्यः (ऋ० १।१४६।५)। दिदृक्षितव्यम्। शुश्रूषेण्यः (तै०आ० ४।१।१)। शुश्रूषितव्यम्। (त्वन्) कर्वं हवि: (अथर्व० १।४।३)। कर्तव्यम् । __आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (कृत्यार्थे) कृत्यसंज्ञक प्रत्ययों के भाव, कर्म तथा अर्ह अर्थ में (तवैत्वन:) तवै, केन्. केन्य, त्वन्, प्रत्यय होते हैं। उदा०-(तवै) अन्वेतवै। अन्वय करना चाहिये। परिधातवै। परिधान के योग्य। परिस्तरितवै। आच्छादन के योग्य। (केन्) नावगाहे। स्नान करने के योग्य नहीं। (केन्य) दिदक्षेण्यः । दिदृक्षा के योग्य । दिदृक्षा-देखने की इच्छा। शुश्रूषेण्यः । शुश्रूषा के योग्य। शुश्रूषा-गुरु सेवा। (त्वन्) कर्वं हविः । करने योग्य हवि। सिद्धि-(१) अन्वेतवै। अनु+इ+तवै। अनु+ए+तवै। अन्वेतवै+सु । अन्वेतवै । यहां 'अनु' उपसर्गपूर्वक 'इण् गतौ (अदा०प०) धातु से तवै' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७ १३ १८४) से 'इण्' धातु को गुण होता है। (२) परिधातवै । यहां 'परि' उपसर्गपूर्वक डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०७०) धातु से तवै' प्रत्यय है। (३) परिस्तरितवै। 'परि' उपसर्गपूर्वक 'स्तृञ् आच्छादने (क्रयाउ०) धातु से तवै' प्रत्यय है। पूर्ववत् इट्' आगम और गुण होता है। (४) अवगाहे । 'अव' उपसर्गपूर्वक 'गाहू विलोडने' (भ्वा०आ०) धातु से केन्' प्रत्यय है। (५) दिदृक्षेण्यः । 'दिदृक्ष' (सन्नन्त) धातु से केन्य' प्रत्यय है। (६) शुश्रूषेण्य: । 'शुश्रूष' (सन्नन्त) धातु से केन्य' प्रत्यय है। (७) कर्वम् । कृ' धातु से त्वन्' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुयोः (७।३।८४) से कृ' धातु को गुण होता है। कृत्यार्थ- 'तयोरेव कृत्यक्तखला:' (३ १४ १७०) से कृत्यसंज्ञक प्रत्यय भाव और कर्म अर्थ में तथा 'अहे कृत्यतृवश्च (३।३।१६९) से अहं अर्थ में होते है। Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् कृत्यार्थे (निपातनम्) (१०) अवचक्षे च।१५। प०वि०-अवचक्षे अव्ययपदम्, च अव्ययपदम् । अनु०-छन्दसि कृत्यार्थे इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि कृत्यार्थेऽवचक्षे च। अर्थ:-छन्दसि विषये कृत्यप्रत्ययानामर्थेऽवचक्षे इति च निपात्यते । उदा०-रिपुणा नावचक्षे (यजु० १७ ।९३)। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (कृत्यार्थे) कृत्यसंज्ञक प्रत्ययों के अर्थ में (अवचक्षे) अवचक्षे शब्द (च) भी निपातित हैं। उदा०-रिपुणा नावचक्षे । शत्रु के द्वारा न देखने योग्य। सिद्धि-अवचक्षे। यहां 'अव' उपसर्गपूर्वक चक्षिङ् व्यक्ताव्यां वाचि, अयं दर्शनेऽपि (अ०आ०) धातु से 'शेन्’ प्रत्यय निपातित है। 'शेन्' प्रत्यय के शित्' होने से तिशित् सार्वधातुकम्' (३।४।११३) से सार्वधातु संज्ञा होने से चक्षिङ: ख्या' (२।४।५४) से 'चक्षिङ्' के स्थान में 'ख्याञ्' आदेश नहीं होता है, क्योंकि ख्याञ् आदेश आर्धधातुक विषय में होता है। विशेष- 'अवचक्षे यहां कृन्मेजन्तः' (१।१।३८) से अव्ययसंज्ञा और पूर्ववत् सुप्' का लुक् होता है। तोसुन् (भावलक्षणे)(११) भावलक्षणे स्थेण्कृञ्वदिचरिहुतमिजनिभ्यस्तोसुन्।१६ । प०वि०-भावलक्षणे ७।१ स्था-इण-कृञ्-वदि-चरि-हु-तमिजनिभ्य: ५।३ तोसुन् १।१। स०-भाव:=क्रिया। भावस्य लक्षणमिति भावलक्षणम्, तस्मिन्-भावलक्षणे (षष्ठीतत्पुरुषः)। स्थाश्च इण् च कृञ् च वदिश्च चरिश्च हुश्च तमिश्च जनिश्च ते स्था०जनयः, तेभ्य:-स्था०जनिभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-छन्दसि, तुमर्थे इति चानुवर्तते। अन्वयः-छन्दसि तुमर्थे भावलक्षणे स्थेण्जनिभ्यो धातुभ्यस्तोसुन्। Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६७ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः अर्थ:-छन्दसि विषये तुमर्थे भावलक्षणे चार्थे वर्तमानेभ्य: स्थाऽऽदिभ्यो धातुभ्य: परस्तोसुन् प्रत्ययो भवति । उदा०-(स्था:) आ संस्थातोर्वेद्यां शेरते (का०सं० ११ ।१६)। आ समाप्ते: सीदन्तीत्यर्थः । (इण्) पुरा सूर्यस्योदेतोराधेय: (का०सं० ८।३)। (कृ) पुरा वत्सानामपाकर्ता: (का०सं० ३१ ।१५)। (वदिः) पुरा वदितोरग्नौ प्रहोतव्यम् । (चरिः) पुरा प्रचरितोग्नीध्रीये होतव्यम् (गोब्रा० २।२।१०)। (हु:) आ होतोरप्रमत्तस्तिष्ठति। (तमि:) आ तमितोरासीत (तैब्रा० १।४।४।५)। (जनि:) आ विजनितोः सम्भवामेति (तै०सं० २।५।१।५)। आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (तुमर्थे) तुमुन् प्रत्यय के अर्थ में (भावलक्षणे) क्रिया के लक्षण में वर्तमान (स्थाजनिभ्यः) स्था, इण, कृज्, वदि, चरि, हु, तमि, जनि (धातोः) धातुओं से परे (तोसुन्) तोसुन् प्रत्यय होता है। उदा०-संस्कृतभाग में देख लेवें। सिद्धि-(१) संस्थातोः। सम्+स्था+तोसुन्। सम्+स्था+तोस् । संस्थातोस्+सु । संस्थातोः। यहां सम्' उपसर्गपूर्वक छा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से तुमुन् प्रत्यय के भाव अर्थ में तथा क्रिया के लक्षण में तोसुन्' प्रत्यय है। आ संस्थातो:=समाप्ति तक। समाप्त होना क्रियालक्षण है। (२) उदेतोः । यहां उत्' उपसर्गपूर्वक 'इण् गतौ' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् तोसुन्' प्रत्यय है। सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'इण्' धातु को गुण होता है। उदेतो: उदय होना। (३) अपाकर्तो: । यहां 'अप' और 'आङ्' उपसर्गपूर्वक कृ' धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् तोसुन्' प्रत्यय है। कृ' धातु को पूर्ववत् गुण होता है। अपाको दूर करना। (४) वदितोः। यहां वद व्यक्ताव्यां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'तोसुन' प्रत्यय है। 'आर्धधातुकस्येड्वलादेः' (८।२।३५) से तोसुन्' प्रत्यय को 'इट्' आगम होता है। वदितो:=बोलना। (५) प्रचरितो: । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'चर गतौ (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् तोसुन्' प्रत्यय और पूर्ववत् इट्' आगम होता है। प्रचरितो:=प्रचरण करना। (६) होतोः । यहां हु दानादनयोः, आदाने चेत्येके (जु०प०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'तोसुन्' प्रत्यय और हु' धातु को पूर्ववत् गुण होता है। होतो: हवन करना। Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (७) तमितोः । यहां 'तमु काङ्क्षायाम्' (दि०प०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् तोसुन्' प्रत्यय और पूर्ववत् 'इट्' आगम होता है। तमितो:-आकाङ्क्षा करना। (८) विजनितोः। यहां 'वि' उपसर्गपूर्वक जनी प्रादुभावें (दि०आ०) धातु से इस सूत्र से तोसुन्' प्रत्यय और पूर्ववत् ‘इट्' आगम होता है। विजनितो:-उत्पन्न होना। विशेष-(१) भावलक्षणम्-आ संस्थातो वेद्यां शेरते। यज्ञ की समाप्ति तक वेदी पर बैठते हैं। यहां वेदी पर बैठना, यज्ञ की समाप्ति क्रिया से लक्षित किया जारहा है, अत: भावलक्षण (क्रियालक्षण) अर्थ में सम्+स्था धातु से तोसुन्' प्रत्यय है। ऐसे ही सर्वत्र क्रियालक्षण को समझ लेवें। (२) यहां संस्थातो:' आदि शब्दों की क्त्वा तोसुन्कसुन:' (१।१।३९) से अव्ययसंज्ञा और पूर्ववत् सुप्' का लुक् होता है। कसुन् (भावलक्षणे) (१२) सृपितृदोः कसुन्।१७। प०वि०-सृपि-तृदो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे) कसुन् १।१ । स०-सृपिश्च तद् च तौ-सृपितृदौ, तयो:-सृपितृदो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-छन्दसि, तुमर्थे भावलक्षणे इति चानुवर्तते। अन्वय:-छन्दसि तुमर्थे भावलक्षणे सृपितृदिभ्यां धातुभ्यां कसुन्। अर्थ:-छन्दसि विषये तुमर्थे भावलक्षणे चार्थे वर्तमानाभ्यां सृपितृदिभ्यां धातुभ्यां पर: कसुन् प्रत्ययो भवति । उदा०-(सृपि:) पुरा क्रूरस्य विसृपो विरप्शिन् (यजु० १।२८)। (तृद्) पुरा जर्तृभ्य आतृद: (ऋ० ८।१।१२) । __ आर्यभाषा-अर्थ-(छन्दसि) वेदविषय में (तुमर्थे) तुमुन् प्रत्यय के भाव अर्थ में और (भावलक्षणे) क्रिया के लक्षण में विद्यमान (सृपितृदोः) सृपि और तृद् (धातो:) धातुओं से परे (कसुन्) कसुन् प्रत्यय होता है। उदा०-संस्कृतभाग में देख लेवें। सिद्धि-(१) विसृपः । वि+सृप्+कसुन्। वि+सृप्+अस्। विसृपस्+सु । विसृपः । यहां 'वि' उपसर्गपूर्वक (भ्वा०प०) धातु से तुमुन् प्रत्यय के अर्थ में तथा क्रिया के लक्षण में 'कसुन्' प्रत्यय है। प्रत्यय के कित्' होने से डिति च' (१।१५) से Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४६६ पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से प्राप्त लघूपध गुण का प्रतिषेध होता है। विसृपः-विसर्पण करना। (२) वितृदः । यहां वि' उपसर्गपूर्वक उतृदिर् हिंसानादरयो:' (रुधा०उ०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् कसुन्' प्रत्यय है। वितृद: हिंसा/अनादर करना। विशेष-यहां विसृपः' और वितृदः' पदों की क्त्वातोसुन्कसुनः' (१।१ ।३९) से अव्ययसंज्ञा और पूर्ववत् 'सुप्' का लुक होता है। क्त्वाप्रत्ययप्रकरणम् क्त्वा (प्राचां मते) (१) अलंखल्वोः प्रतिषेधयोः प्राचां क्त्वा ।१८। । प०वि०-अलंखल्वोः ७ ।२ प्रतिषेधयो: ७।२ प्राचाम् ६।३ क्त्वा ११ (लुप्तप्रथमा)। __स०-अलं च खलु श्च तौ-अलं खलू, तयो:-अलंखल्वो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-छन्दसि, तुमर्थे, भावलक्षणे इति च सर्वं निवृत्तम् । अन्वयः-प्रतिषेधयोरलंखल्वोर्धातो: क्त्वा प्राचाम् । अर्थ:-प्रतिषेधार्थयोरलवल्वो: शब्दायोरुपपदयोर्धातो: पर: क्त्वा प्रत्ययो भवति, प्राचामाचार्याणां मतेन। उदा०- (अलम्) अलं कृत्वा । अलं बाले रुदित्वा । (खलुः) खलु कृत्वा। आर्यभाषा-अर्थ-(प्रतिषेधार्थयो:) निषेध अर्थक (अलंखल्वोः) अलम् और खलु शब्द उपपद होने पर (धातोः) धातु से (क्त्वा) क्त्वा प्रत्यय होता है (प्राचाम्) प्राग्देशीय आचार्यों के मत में। उदा०-(अलम्) अलं कृत्वा । मत करना। अलं बाले रुदित्वा । हे बाले ! मत रोना। (खलु) खलु कृत्वा । मत करना। सिद्धि-(१) कृत्वा । कृ+क्त्वा। कृ+त्वा। कृत्वा+सु । कृत्वा। यहां कृ' धातु से इस सूत्र से क्त्वा' प्रत्यय है। प्रत्यय के कित्' होने से कृ' धातु को पूर्ववत् गुण नहीं होता है। Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) रुदित्वा । यहां रुदिर् अश्रुविमोचने' (अ०प०) धातु से इस सूत्र से क्त्वा' प्रत्यय और आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७।२।३५) से क्त्वा' प्रत्यय को 'इट्' आगम होता है। विशेष-कृत्वा' आदि शब्दों की क्त्वातोसुन्कसुनः' (१।१।३९) से अव्ययसंज्ञा और पूर्ववत् सुप्’ का लुक् होता है। क्त्वा (व्यतीहारे) (२) उदीचां माङो व्यतीहारे।१६। प०वि०-उदीचाम् ६ १३ माङ: ५।१ व्यतीहारे ७।१। अनु०-क्त्वा इत्यनुवर्तते। अन्वय:-व्यतीहारे माङो धातो: क्त्वा उदीचाम् । अर्थ:-व्यतीहारेऽर्थे वर्तमानाद् माङ्धातो: पर: क्त्वा प्रत्ययो भवति, उदीचामाचार्याणां मतेन । व्यतीहार: विनिमयः। 'माङः' इति मेङ् धातो: कृतात्त्वस्य निर्देशः। उदा०-अपमित्य याचते। अपमित्य हरति । पाणिनिमतेयाचित्वाऽपमयते। हृत्वाऽपमयते। आर्यभाषा-अर्थ-(व्यतीहारे) विनिमय अर्थ में विद्यमान (माङ:) माङ् (धातो:) धातु से परे (क्त्वा) क्त्वा प्रत्यय होता है (उदीचाम्) उत्तरदेशीय आचार्यो के मत में। उदा०-अपमित्य याचते। विनिमय करके मांगता है। अपमित्य हरति । विनिमय करके हरण करता है। पाणिनिमत में-याचित्वाऽपमयते। मांग कर विनिमय करता है। हृत्वाऽपमयते । अपहरण करके विनिमय करता है। सिद्धि-(१) अपमित्य । यहां 'अप' उपसर्गपूर्वक 'मेङ् प्रतिदाने (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से व्यतीहार अर्थ में क्त्वा' प्रत्यय हो। 'आदेच उपदेशेऽशिति' (६।१।४४) से मेङ्' धातु को आत्त्व, कुगतिप्रादयः' (२।२।१८) से प्रादिसमास, 'समासेऽनपूर्वे क्त्वो ल्यप् (७।३।३७) से क्त्वा' को ल्यप्' आदेश और मयतेरिदन्यतरस्याम् (६।४।७०) से 'माङ्' के 'आ' को इत्त्व और 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।७१) से तुक् आगम होता है। (२) याचित्वा। यहां 'टुयाच याञायाम्' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'क्त्वा' प्रत्यय और 'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७।२।३५) से 'इट' आगम होता है। (३) हृत्वा । हृञ् हरणे' (भ्वा०उ०) पूर्ववत् । Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७१ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४७१ क्त्वा (परावरयोगे) (३) परावरयोगे च।२०। प०वि०-परावरयोगे ७१ च अव्ययपदम्। स०-परश्च अवरश्च तौ-परावरौ, ताभ्याम्-परावराभ्याम्, परावराभ्यां योग इति परावरयोगः, तस्मिन्-परावरयोगे (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भिततृतीयातत्पुरुषः)। अनु०-क्त्वा इत्यनुवर्तते। अन्वय:-परावरयोगे च धातो: क्त्वा । अर्थ:-परेणाऽवरस्य, अवरेण च परस्य योगेऽपि धातो: पर: क्त्वा प्रत्ययो भवति। उदा०-(परस्यावरेण योग:) अप्राप्य नदी पर्वत: स्थित: । परया नद्या सहावरस्य पर्वतस्य योगोऽस्ति । (अवरस्य परेण योग:) अनतिक्रम्य तु पर्वतं नदी स्थिता। अवरय, नद्या सह परस्य पर्वतस्य योगोऽस्ति। आर्यभाषा-अर्थ-(परावरयोगे) पर के साथ अवर का और अवर के साथ पर का योग होने पर (च) भी (धातो:) धातु से परे (क्त्वा) क्त्वा प्रत्यय होता है। उदा०-(पर का अवर के साथ योग) अप्राप्य नदी पर्वत: स्थितः । परवर्तिनी नदी के साथ अवरवर्ती पर्वत का योग है। (अवर का पर के साथ योग) अनतिक्रम्य पर्वतं नदी स्थिता । अवरवर्तिनी नदी के साथ परवर्ती पर्वत का योग है। सिद्धि-(१) अप्राप्य । प्र+आप+क्त्वा। प्र+आप+ल्यप् । प्राप्त्य। प्राप्य+सु । प्राप्य । नञ्+प्राप्य अप्राप्य । यहां 'प्र' उपसर्गपूर्वक 'आप्लू व्याप्तौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्त्वा' प्रत्यय है। कुगतिप्रादय:' (२।२।१८) से प्रादिसमास, 'समासेऽनपूर्वे क्त्वो ल्यप् (७।१।३७) से क्त्वा' को 'ल्यप' आदेश है और तत्पश्चात् प्राप्य शब्द के साथ 'नञ्' समास है। (२) अनतिक्रम्य । यहां 'अति' उपसर्गपूर्वक क्रमु पादविक्षेपे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्त्वा' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। क्त्वा (पूर्वकाले) (४) समानकर्तृकयोः पूर्वकाले।२१। प०वि०-समानकर्तृकयो: ७।२ पूर्वकाले ७।१ । Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०- समानः कर्ता ययोर्धात्वर्थयोस्तौ - समानकर्तृकौ, तयो:समानकर्तृकयोः (बहुव्रीहिः) । पूर्वश्चासौ काल इति पूर्वकाल:, तस्मिन् - पूर्वकाले ( कर्मधारयः) । अनु० - क्त्वा इत्यनुवर्तते । अन्वयः-समानकर्तृकयोर्धात्वोः पूर्वकाले धातोः क्त्वा । अर्थः-समानकर्तृकयोर्धात्वर्थयोस्तत्र पूर्वकाले धात्वर्थे वर्तमानाद् धातोः ४७२ परः क्त्वा प्रत्ययो भवति । उदा० - भुक्त्वा व्रजति देवदत्तः । पीत्वा व्रजति यज्ञदत्तः । आर्यभाषा-अर्थ- (समानकर्तृकयोः) समान कर्तावाले दो धातु- अर्थों में से (पूर्वकाले) पूर्वकालविषयक धात्वर्थ में विद्यमान (धातोः) धातु से परे ( क्त्वा) क्त्वा प्रत्यय होता है। उदा० - भुक्त्वा व्रजति देवदत्तः । देवदत्त खाकर जाता है । पीत्वा व्रजति यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त पीकर जाता है 1 सिद्धि - (१) भुक्त्वा । भुज् + क्त्वा । भुक्+त्वा । भुक्त्वा+सु । भुक्त्वा । यहां 'भुज्' धातु से इस सूत्र से 'क्त्वा' प्रत्यय है। प्रत्यय के कित्' होने से पूर्ववत् प्राप्त लघूपधगुण का प्रतिषेध होता है। 'चोः कुः' (८/२/३०) से 'भुज्' धातु के 'ज्' को कुत्व 'ग्' और 'खरि च' (८/४/५४) से 'ग्' को चर् 'क्' होता है। (२) पीत्वा । पा+क्त्वा । पी+त्वा । पीत्वा+सु। पीत्वा । यहां 'पापाने (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्त्वा' प्रत्यय और 'घुमास्था०' (६/४/६६ ) से 'पा' के 'आ' को ईत्व होता है । विशेष- यहां 'भुज्' और 'व्रज्' धात्वर्थों का कर्ता एक (समान) देवदत्त है। इन दोनों धात्वर्थों में से 'भुज्' का धात्वर्थ पूर्वकाल में है और 'व्रज' का धात्वर्थ उत्तरकाल में है, अत: 'भुज्' धातु से क्त्वा प्रत्यय होता है। क्त्वाणमुल्प्रत्ययप्रकरणम् क्त्वा + णमुल् (आभीक्ष्ण्ये) - (५) आभीक्ष्ण्ये णमुल् च । २२ । । प०वि०-आभीक्ष्ण्ये ७।१ णमुल् १ ।१ च अव्ययपदम् । क्रियायाः पौनःपुन्यम्=आभीक्ष्ण्यम्, तस्मिन्-आभीक्ष्ण्ये । अनु० - समानकर्तृकयोः पूर्वकाले क्त्वा इति चानुवर्तते । Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७३ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः अन्वय:-समानकर्तृकयो: पूर्वकाले अभीक्ष्ण्ये च धातो: णमुल क्त्वा च। अर्थ:-समानकर्तृकयोर्धात्वर्थयोस्तत्र पूर्वकाले धात्वर्थे आभीक्ष्ण्ये चार्थे वर्तमानाद् धातो: परो णमुल् क्त्वा च प्रत्ययो भवति। द्विर्वचनसहितौ क्त्वाणमुलावाभीक्ष्ण्यं द्योतयत:, न केवलौ। उदा०- (णमुल्) भोजं भोजं व्रजति देवदत्तः। पायं पायं व्रजति यज्ञदत्तः । (क्त्वा) भुक्त्वा भुक्त्वा व्रजति देवदत्त: । पीत्वा पीत्वा व्रजति यज्ञदत्तः। आर्यभाषा-अर्थ- (समानकर्तृकयोः) समान कर्तावाले दो धातु अर्थों में से (पूर्वकाले) पूर्वकालविषयक धात्वर्थ में तथा (आभीक्ष्ण्ये) क्रिया के पुन: पुन: होने अर्थ में (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् (च) और (क्त्वा) क्त्वा प्रत्यय होता है। द्विवचन सहित क्त्वा और णमुल् प्रत्यय आभीक्ष्ण्य अर्थ को प्रकाशित करते हैं, केवल नहीं। उदा०-(णमुल्) भोजं भोजं व्रजति देवदत्तः । देवदत्त पुन: पुन: खाकर जाता है। पायं पायं व्रजति यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त पुन: पुन: पीकर जाता है। (क्त्वा) भुक्त्वा भुक्त्वा व्रजति देवदत्तः । पीत्वा पीत्वा व्रजति यज्ञदत्तः । अर्थ पूर्ववत् है। सिद्धि-(१) भोजम् । भुज्+णमुल्। भोज्+अम्। भोजम्+सु । भोजम्। यहां 'भुज्' धातु से इस सूत्र से आभीक्ष्ण्य विशिष्ट अर्थ में णमुल् प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। 'आभीक्ष्ण्ये द्वे भवत:' इस वार्तिक वचन से द्वित्व होता है-भोजं भोजम् । (२) पायम् । पा+णमुल् । पा+युक् ।+अम्। पा+य्+-अम्। पायम्+सु। पायम्। यहां पा पाने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् णमुल् प्रत्यय है। 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से 'पा' धातु को 'युक्’ आगम होता है। शेष पूर्ववत् है। (३) भुक्त्वा । 'भुज्' धातु से पूर्ववत् (३।४।२१)। (४) पीत्वा । 'पा' धातु से पूर्ववत् (३।४।२१)। विशेष- 'भोजम्' आदि शब्दों की कृन्मेजन्तः' (१।१।३८) से अव्ययसंज्ञा है और पूर्ववत् सुप्' का लुक् होता है। क्त्वा-णमुल्-प्रतिषेधः (६) न यद्यनाकाक्षे ।२३। प०वि०-न अव्ययपदम्, यदि ७।१ अनाकाक्षे ७१। Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-न विद्यते आकाङ्क्षा (अपेक्षा) यस्य सः अनाकाङ्क्षः तस्मिन्-अनाकाङ्क्ष (बहुव्रीहिः)। अनु०-समानकर्तृकयो: पूर्वकाले, क्त्वा, णमुल् इति चानुवर्तते । अन्वय:-समानकर्तृकयो: पूर्वकाले यदि धातो: क्त्वाणमुलौ न अनाकाङ्क्ष। अर्थ:-समानकर्तृकयोर्धात्वर्थयोस्तत्र पूर्वकाले धात्वर्थे वर्तमानाद् यद्-शब्दे उपपदे धातो: परौ क्त्वाणमुलौ प्रत्ययौ न भवतः, अनाकाङ्क्ष वाच्ये। यस्मिन् वाक्ये पूर्वोत्तरे क्रिये स्त:, तच्चेद् वाक्यं न परं किञ्चिदाकाङ्क्षते=अपेक्षते। उदा०-यदयं भुङ्क्ते तत: पचति । यदयमधीते तत: शेते। अनाकाक्षे इति किम् ? यदयं भुक्त्वा व्रजति, अधीते एव ततः परम् । आर्यभाषा-अर्थ- (समानकर्तृकयोः) समान कर्तावाले दो धातु-अर्थों में से (पूर्वकाले) पूर्वकालविषयक धात्वर्थ में विद्यमान (यदि) यद् शब्द उपपद होने पर (धातोः) धातु से परे (क्त्वा-णमुल्) क्त्वा और णमुल् प्रत्यय (न) नहीं होते हैं (अनाकाङ्क्ष) यदि वहां अनाकाङ्क्षा-उपेक्षा अर्थ वाच्य हो। जिस वाच्य में पूर्व-उत्तर क्रियायें हों और वह वाक्य किसी अन्य वाक्य की आकाङ्क्षा अपेक्षा न रखता हो। उदा०-यदयं भुङ्क्ते तत: पचति । जो यह पहले खाता है तत्पश्चात् पकाता है। यदयमधीते तत: शेते। जो यह पहले पढ़ता है तत्पश्चात् सोता है। अनाकाङ्क्ष का कथन इसलिये किया है कि यहां प्रतिषेध न हो-यदयं भुक्त्वा व्रजति अधीते एव ततः परम् । सिद्धि-यहां भुङ्क्ते, अधीते पदों में पूर्वकाल विषयक धात्वर्थ में इस सूत्र से क्त्वा और णमुल् प्रत्यय का प्रतिषेध है। क्त्वा-णमुल्विकल्प: (७) विभाषाऽग्रेप्रथमपूर्वेषु ।२४। प०वि०-विभाषा १।१ अग्रे-प्रथम-पूर्वेषु ७ ।३ । स०-अग्रेश्च प्रथमं च पूर्वं च तानि-अग्रेप्रथमपूर्वाणि, तेषु-अग्रेप्रथमपूर्वेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-समानकर्तृकयो: पूर्वकाले क्त्वा णमुल् इति चानुवर्तते। Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७५ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः अन्वय:-समानकर्तृकयोः पूर्वकालेऽग्रेप्रथमपूर्वेषु धातो: क्त्वा णमुल् च। अर्थ:-समानकर्तृकयोर्धात्वर्थयोस्तत्र पूर्वकाले धात्वर्थे वर्तमानाद् अग्रेप्रथमपूर्वेषु उपपदेषु धातो: परौ विकल्पेन क्त्वाणमुलौ प्रत्ययौ भवत: । अत्र विभाषाग्रहणात् क्त्वाणमुल्भ्यां मुक्ते लडादयोऽपि भवन्ति । उदा०-(अग्रे) अग्रे भोजं व्रजति (णमुल्)। अग्रे भुक्त्वा व्रजति (क्त्वा)। अग्रे भुङ्क्ते ततो व्रजति (लट्) । (प्रथमम्) प्रथमं भोजं व्रजति (णमुल्)। प्रथमं भुक्त्वा व्रजति (क्त्वा)। प्रथमं भुङ्क्ते ततो व्रजति (लट) । (पूर्वम्) पूर्व भोजं व्रजति (णमुल्) । पूर्वं भुक्त्वा व्रजति (क्त्वा)। पूर्वं भुङ्क्ते ततो व्रजति (लट्) । आर्यभाषा-अर्थ-(समानकर्तृकयोः) समान कर्तावाले दो धात्वर्थो में से (पूर्वकाले) पूर्वकाल विषयक धात्वर्थ में विद्यमान तथा (अग्रेप्रथमपूर्वेषु) अग्रे, प्रथम, पूर्व शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (विभाषा) विकल्प से (क्त्वा-णमुल्) क्त्वा और णमुल् प्रत्यय होते हैं। यहां विभाषाग्रहण से क्त्वा और णमुल से मुक्त होने पर धातु से लट्' आदि प्रत्यय भी होते हैं। उदा०-(अग्रे) अग्रे भोजं व्रजति (णमुल्)। अग्रे भुक्त्वा व्रजति (क्त्वा)। पहले खाकर जाता है। अग्रे भुङ्क्ते ततो व्रजति । पहले खाता है तत्पश्चात् जाता है। (प्रथम) प्रथमं भोजं व्रजति (णमुल्) । प्रथमं भुक्त्वा व्रजति (क्त्वा)। प्रथम खाकर जाता है। प्रथमं भुङ्क्ते ततो व्रजति । प्रथम खाता है, तत्पश्चात् जाता है। (पूर्व) पूर्व भोजं व्रजति (णमुल्)। पूर्वं भुक्त्वा व्रजति (क्त्वा)। पूर्व खाकर जाता है। पूर्वं भुङ्क्ते ततो व्रजति। पूर्व खाता है, तत्पश्चात् जाता है। सिद्धि-भोजम्, भुक्त्वा, भुङ्क्ते पदों की सिद्धि पूर्ववत् है। खमुञ्-प्रत्ययविधिः खमुञ् (आक्रोशे) (८) कर्मण्याक्रोशे कृञः खमुञ्।२५ । प०वि०-कर्मणि ७।१ आक्रोशे ७ १ कृञ: ५।१ खमुञ् १।१। अनु०-समानकर्तृकयो:, पूर्वकाले इति चानुवर्तते । अन्वय:-समानकर्तृकयो: पूर्वकाले कर्मणि कृञो धातो: खमुञ् आक्रोशे। Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४७६ अर्थ:-समानकर्तृकयोर्धात्वर्थयोस्तत्र पूर्वकाले धात्वर्थे वर्तमानात् कर्मण्युपपदे कृञ्धातोः परः खमुञ् प्रत्ययो भवति, आक्रोशे गम्यमाने । उदा०-चोरङ्कारमाक्रोशति । चोरोऽसि दस्युरसि, इत्याक्रोशति । आर्यभाषा-अर्थ- (समानकर्तृकयोः) समान कर्तावाले दो धातु अर्थों में से (पूर्वकाले) पूर्वकाल विषयक धात्वर्थ में विद्यमान तथा (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातोः) धातु से परे (खमुञ्) खमुञ् प्रत्यय होता है (आक्रोशे ) यदि वहां आक्रोश (निन्दा) अर्थ की प्रतीति हो । पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०- -चोरङ्कारमाक्रोशति । तू चोर है ऐसा कहकर निन्दा करता है। सिद्धि-चोरङ्कारम् । चोर+अम्+कृ+खमुञ् । चोर+कार्+अ। चोर+मुम्+कार+अ । चोर + + कार्+अ । चोरङ्कार+सु । चोरङ्कारम् । यहां चोर कर्म उपपद होने पर 'डुकृञ् करणे' (तना० उ०) धातु से इस सूत्र से 'खमुञ्' प्रत्यय है। प्रत्यय के ञित् होने से 'अचो णिति' (७/२ । ११५ ) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। प्रत्यय के खित्' होने से 'अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम्' (६।३।६६ ) से 'चोर' शब्द को 'मुम्' आगम होता है। 'मोऽनुस्वारः' (८ | ३ | ३३) से 'म्' को अनुस्वार और 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' (८।४।५७) से अनुस्वार - को परसवर्ण ङकार होता है। विशेष- कृञ्- यहां 'अनेकार्था हि धातवो भवन्ति' (महाभाष्य) के प्रमाण से कृञ् धातु उच्चारणार्थक है, करणार्थक नहीं । णमुल्प्रत्ययप्रकरणम् णमुल् (पूर्वकाले) (१) स्वादुमि णमुल् । २६ । प०वि० - स्वादुमि ७ । १ णमुल् १ ।१ । अनु०-समानकर्तृकयोः पूर्वकाले, कृञ् इति चानुवर्तते । अत्र 'स्वादुमि' इत्यर्थग्रहणं क्रियते । अन्वयः - समानकर्तृकयोः पूर्वकाले स्वादुमि कृञो धातोर्णमुल् । अर्थः-समानकर्तृकयोर्धात्वर्थयोस्तत्र पूर्वकाले धात्वर्थे वर्तमानात्, स्वादु- अर्थेषु उपपदेषु कृञ्धातोः परो णमुल् प्रत्ययो भवति । उदा० - स्वादुङ्कारं भुङ्क्ते । सम्पन्नङ्कारं भुङ्क्ते । लवणङ्कारं भुङ्क्ते । Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४७७ आर्यभाषा- अर्थ - (समानकर्तृकयोः) समान कर्तावाले दो धातु अर्थों में से (पूर्वकाले) पूर्वकाल विषयक धात्वर्थ में विद्यमान (स्वादुमि) स्वादु- अर्थक शब्द उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातोः) धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-स्वादुङ्कारं भुङ्क्ते । स्वाद बनाकर खाता है । सम्पन्नङ्कारं भुङ्क्ते । दूध, दही, घृत आदि से सम्पन्न बनाकर खाता है। लवणङ्कारं भुङ्क्ते । नमक डालकर खाता है। सिद्धि - (१) स्वादुङ्कारम् । स्वादुम् +कृ+णमुल् । स्वादुम्+कार्+अम् । +कार्+अम् । स्वादुङ्कारम्+ सु । स्वादु‌ङ्कारम् । स्वादु+ यहां 'स्वादुम्' शब्द उपपद होने पर पूर्वोक्त 'कृञ्' धातु से इस सूत्र से 'णमुल्’ प्रत्यय है। 'णमुल्' प्रत्यय के 'णित्' होने से 'अचो ञ्णिति' (७।२1११५) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। यहां स्वादुम्' शब्द मकारान्त निपातित है। इससे च्वि-अर्थ में स्त्रीलिङ्ग में 'वोतो गुणवचनात्' (४।१।४४) से 'ङीप् ' प्रत्यय नहीं होता है-अस्वाद्व स्वाद्वीं कृत्वा भुङ्क्ते इति स्वादुङ्कारं भुङ्क्ते । 'म्' को पूर्ववत् अनुस्वार और परसवर्ण होता है । 'कृन्मेजन्तः' (१।१ । ३८) से स्वादुङ्कार की अव्यय संज्ञा है और पूर्ववत् 'सुप्' का लुक् होता है। (२) सम्पन्नङ्कारम्। यहां सम्पन्नम् शब्द उपपद होने पर पूर्ववत् 'णमुल्’ प्रत्यय है। (३) लवणङ्कारम् । यहां 'लवणम्' शब्द उपपद होने पर 'कृ' धातु से पूर्ववत् 'णमुल्' प्रत्यय है। जाता है विशेष-स - स्वादुम् - यहां स्वादु शब्द तथा इसके पर्यायवाची शब्दों का ग्रहण किया । स्वादु शब्द यहां मकारान्त निपातित है, उसका फल ऊपर बतलाया गया है। स्वादुम् शब्द के मकारान्त निपातन से सम्पन्नम् आदि शब्द भी मकारान्त ग्रहण किये जाते हैं। णमुल् (सिद्धाप्रयोगे) (२) अन्यथैवंकथमित्थंसु सिद्धाप्रयोगश्चेत् । २७ । प०वि० - अन्यथा एवम् कथम् इत्थंसु ७ । ३ सिद्धाप्रयोगः १ ।१ चेत् अव्ययपदम् । सo - अन्यथा च एवं च कथं च इत्थं च ते - अन्यथा० इत्थमः, तेषु-अन्यथा०इत्थंसु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः ) । न प्रयोग इति अप्रयोगः, सिद्धोऽप्रयोगो यस्य स:-सिद्धाप्रयोगः (नगर्भितबहुव्रीहि: ) । Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वयः-अन्यथैवंकथमित्थंसु कृञो धातोर्णमुल्, सिद्धाप्रयोगश्चेत् । अनु० - कृञः, णमुल् इति चानुवर्तते । अर्थ:-अन्यथा=एवं कथम् इत्थंसु उपपदेषु कृञ्धातोः परो णमुल् प्रत्ययो भवति, सिद्धाप्रयोगश्चेत् करोतेर्भवति । कथं पुनरसौ सिद्धाप्रयोगः ? निरर्थकत्वान्न प्रयोगमर्हतीति एवमेव प्रयुज्यते । 'अन्यथा भुङ्क्ते' इति यावानर्थस्तावानेवान्यथाकारं भुङ्क्ते इत्यस्य विज्ञायते । ४७८ उदा०-(अन्यथा) अन्यथाकारं भुङ्क्ते । (एवम्) एवङ्कारं भुङ्क्ते । ( कथम् ) कथङ्कारे भुङ्क्ते । (इत्थम् ) इत्थङ्कारं भुङ्क्ते । आर्यभाषा - अर्थ:- (अन्यथा० इत्थंसु ) अन्यथा, एवम्, कथम्, इत्थम् शब्द उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातो:) धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है (सिद्धाप्रयोगः, चेत्) यदि वहां कृञ् धातु का अप्रयोग सिद्ध हो। जहां निरर्थक होने से प्रयोग की आवश्यकता न हो और वहां उसका प्रयोग किया जाये उसे सिद्धाप्रयोग कहते हैं । जो अर्थ 'अन्यथा भुङ्क्ते' का है वही अर्थ 'अन्यथाकारं भुङ्क्ते' का है। अत: यहां 'कृञ्' धातु सिद्धाप्रयोग है। उदा०- - ( अन्यथा ) अन्यथाकारं भुङ्क्ते । अन्य प्रकार से खाता है। (एवम्) एवङ्कारं भुङ्क्ते। इस प्रकार से खाता है । (कथम् ) कथङ्कारं भुङ्क्ते । किस प्रकार से खाता है । (इत्थम् ) इत्थङ्कारं भुङ्क्ते । इस प्रकार से खाता है । सिद्धि - (१) अन्यथाकारम् । अन्यथा+कृ+णमुल् । अन्यथा + कार्+अम् । अन्यथा+करम्+सु। अन्यथाकारम् । यहां अन्यथा उपपद्र होने पर 'कृ' धातु से णमुल् प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है । 'एवङ्कारम्' आदि में कोई विशेष नहीं है। णमुल् (असूयाप्रतिवचने) - (३) यथातथयोरसूयाप्रतिवचने । २८ । प०वि०-यथा-तथयोः ७।२ असूया - प्रतिवचने ७ । १ । सo - यथाश्च तथाश्च तौ यथातथौ, तयोः - यथातथयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । असूया=निन्दा, प्रतिवचनम् = उत्तरम्। असूयायाः प्रतिवचनमिति असूयाप्रतिवचनम्, तस्मिन् - असूयाप्रतिवचने (षष्ठीतत्पुरुषः ) । अनु०- णमुल्, कृञः सिद्धाप्रयोगश्चेद् इति चानुवर्तते । Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४७६ अन्वय:-यथातथयो: कृञो धातोर्णमुल्, सिद्धाप्रयोगश्चेत्, असूर्याप्रतिवचने। अर्थ:-यथातथयोरुपपदयो: कृञ्-धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति, सिद्धाप्रयोगश्चेत् करोतेर्भवति, असूयाप्रतिवचने गम्यमाने। ___उदा०-कस्मिँश्चित् पृच्छति सति कश्चिदसूयन् प्रतिवक्ति-यथाकारं करोमि, तथाकारं करोमि किं तवानेन । __ आर्यभाषा-अर्थ- (यथातथयोः) यथा और तथा शब्द उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है (सिद्धाप्रयोगश्चेत्) यदि वहां कृञ् धातु का अप्रयोग सिद्ध हो और (असूयाप्रतिवचने) निन्दात्मक प्रत्युत्तर की प्रतीति हो। उदा०-किसी के पूछने पर कोई असूया करता हुआ प्रत्युत्तर देता है-यथाकारं करोमि, तथाकारं करोमि किं तवानेन । मैं जैसे करता हूं वैसे करता हूं, तुझे इससे क्या ? सिद्धि-(१) यथाकारम् । यहां यथा' उपपद होने पर कृ' धातु से णमुल् प्रत्यय है। 'कृ' धातु को पूर्ववत् वृद्धि होती है। (२) तथाकारम् । पूर्ववत् । णमुल् (साकल्ये) (४) कर्मणि दृशिविदोः साकल्ये।२६ । प०वि०-कर्मणि ७।१ दृशि-विदो: ६ ।२ (पञ्चम्यर्थे) साकल्ये ७।१। स०-दृशिश्च विद् च तौ-दृशिविदौ, तयो:-दृशिविदो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-णमुल् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-साकल्ये कर्मणि दृशिविदिभ्यां धातुभ्यां णमुल् । अर्थ:-साकल्ये विशिष्टे कर्मण्युपपदे दृशिविदिभ्यां धातुभ्यां परो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०-(दृशि:) ब्राह्मणदर्श भोजयति। यं यं ब्राह्मणं पश्यति तं तं भोजयतीत्यर्थ: । (विद्) ब्राह्मणवेदं भोजयति। यं यं ब्राह्मणं जानाति/ लभते/विचारयति वा तं तं भोजयतीत्यर्थः । Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ- (साकल्ये) सम्पूर्णता अर्थ से युक्त (कर्माण) कर्म उपपद होने पर (दृशिविदो:) दृश् और विद् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(दृशि) ब्राह्मणदर्श भोजयति । जिस जिस ब्राह्मण वेदज्ञ विद्वान् को देखता है उस उस को भोजन कराता है। (विद) ब्राह्मणवेदं भोजयति । जिस जिस ब्राह्मण वेदज्ञ विद्वान् को जानता है/प्राप्त करता है/सोचता है उस उस को भोजन कराता है। सिद्धि-(१) ब्राह्मणदर्शम् । यहां साकल्य अर्थ से विशिष्ट ब्राह्मण' कर्म उपपद होने पर दृशिर प्रेक्षणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च (७।३।८६) से दृश्' धातु को लघूपध गुण होता है। (२) ब्राह्मणवेदम् । यहां विद ज्ञाने' (अदा०प०) विद्लु लाभे (रुधा०आ०) 'विद विचारणे' (तु०3०) धातु से पूर्ववत् । णमुल् (५) यावति विन्दजीवोः ।३०। प०वि०-यावति ७१ विन्द-जीवो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे)। स०-विन्दश्च जीव् च तौ-विन्दजीवौ, तयो:-विन्दजीवो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-णमुल् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-यावति विन्दजीविभ्यां धातुभ्यां णमुल् । अर्थ:-यावत्-शब्दे उपपदे विन्दजीविभ्यां धातुभ्यां परो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०-(विन्द:) यावद्वेदं भुक्ते। (जीव) यावज्जीवम् अधीते। आर्यभाषा-अर्थ-(यावति) यावत् शब्द उपपद होने पर (विन्दजीवो:) विन्द और जीव् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(विन्द) यावद्वेदं भुङ्क्ते । जितना मिलता है उतना खाता है। (जीव) यावज्जीवम् अधीते । जब तक जीता है, तब तक पढ़ता है। सिद्धि-(१) यावद्वेदम् । यहां यावत् शब्द उपपद होने पर विद्लु लाभे (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'विद्' धातु को लघूपध गुण होता है। (२) यावज्जीवम् । जीव प्राणरक्षणे (भ्वा०प०) पूर्ववत् । Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८१ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४८१ णमुल् (६) चर्मोदरयोः पूरेः ।३१। प०वि०-चर्म-उदरयो: ७।२ पूरे: ५।१ । स०-चर्म च उदरं च ते-चर्मोदरे, तयो:-चर्मोदरयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-णमुल्, कर्मणि इति चानुवर्तते । अन्वय:-चर्मोदरयो: कर्मणोः पूरेर्धातोर्णमुल्। अर्थ:-चर्मोदरयो: कर्मणोरुपपदयो: पूरि-धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति । पूरिरिति णिजन्तस्येदं ग्रहणम् । उदा०-(चर्म) चर्मपूरं स्तृणाति। (उदरम्) उदरपूरं भुङ्क्ते। आर्यभाषा-अर्थ-(चर्मोदरयोः) चर्म और उदर शब्द (कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (पूरे:) णिजन्त पूरि (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(चर्म) चर्मपूरं स्तृणाति । चर्म को फैला करके ढकता है। (उदरम्) उदरपूरं भुङ्क्ते। उदर को पूर्ण करके खाता है (पेटभर खाता है)। सिद्धि-(१) चर्मपूरम् । यहां चर्म कर्म उपपद होने पर पूरी आप्यायने (दि०आ०) इस णिजन्त धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। णमुल्' प्रत्यय के परे होने पर 'णेरनिटि' (६।४।५१) से 'णिच्' प्रत्यय का लुक् हो जाता है। (१) उदरपूरम् । पूर्ववत्। णमुल् (वर्षप्रमाणे) (६) वर्षप्रमाण ऊलोपश्चास्यान्यतरस्याम् ।३२। प०वि०-वर्षप्रमाणे ७।१ ऊलोप: ११ अस्य ६।१ अन्यतरस्याम् अव्ययपदम्। स०-वर्षस्य प्रमाणमिति वर्षप्रमाणम्, तस्मिन्-वर्षप्रमाणे (षष्ठीतत्पुरुषः)। ऊकारस्य लोप इति ऊलोप: (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-णमुल्, कर्मणि पूरे: इति चानुवर्तते। अन्वय:-कर्मणि पूरेर्धातोर्णमुल्, ऊलोपश्चास्यान्यतरस्याम् । अर्थ:-कर्मणि कारके उपपदे पूरिधातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति, धातोरूकारस्य च विकल्पेन लोपो भवति, वर्षस्य प्रमाणे गम्यमाने। Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् उदा० - गोष्पदपूरं वृष्टो देवः । गोष्पदप्रं वृष्टो देवः । सीतापूर वृष्टो देवः । सीताप्रं वृष्टो देवः । आर्यभाषा - अर्थ - (कर्मणि) कर्म कारक उपपद होने पर (पूरे:) पूरि (धातोः) धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है (च) और (अस्य) इस धातु के (ऊलोपः) ऊकार का लोप (अन्यतरस्याम्) विकल्प से होता है (वर्षाप्रमाणे ) यदि वहां वर्षा का प्रमाण प्रतीत हो । ४८२ उदा०- -गोष्पदपूरं वृष्टो देवः । गोष्पदप्रं वृष्टो देवः । पर्जन्य देव ने गौ के पद= चरणचिह्न को भरकर वर्षा की। सीतापूरं वृष्टो देवः, सीताप्रं विष्टो देवः । पर्जन्य देव ने सीता= खूड को भरकर वर्षा की। गौ के चरणचिह्न का भरना तथा खूड का भरना वर्षा का प्रमाण (माप ) है । सिद्धि- (१) गोष्पदपूरम् | यहां गोष्पद कर्म उपपद होने पर पूर्वोक्त 'पूरि' धातु से इस सूत्र से 'णमुल्' प्रत्यय है। (२) गोष्पदप्रम् | यहां विकल्प पक्ष में 'पूरि' धातु के ऊकार का लोप होगया है । शेष पूर्ववत् । (३) सीतापूरम् / सीताप्रम् । पूर्ववत् । णमुल् (वर्षप्रमाणे) - (७) चेले क्नोपेः ॥ ३३ ॥ प०वि० - चेले ७ ।१ क्नोपे: ५ । १ । अनु० - णमुल् कर्मणि, वर्षप्रमाणे इति चानुवर्तते । 'चेले' इत्यत्रार्थग्रहणं क्रियते । चेलम् = वस्त्रम् । अन्वयः - चेले कर्मणि क्नोपेर्धातोर्णमुल् वर्षप्रमाणे । अर्थः- चेलार्थेषु कर्मसु उपपदेषु क्नोपि धातोः परो णमुल् प्रत्ययो भवति, वर्षप्रमाणे गम्यमाने । उदा०-चेलक्नोपं वृष्टो देवः । वस्त्रक्नोपं वृष्टो देवः । वसनक्नोपं वृष्टो देवः । आर्यभाषा-अर्थ- (चेले) चेल= वस्त्रार्थक शब्द ( कर्मणि) कर्म उपपद होने पर (क्नोपे:) क्नोपि (धातोः) धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है (वर्षप्रमाणे ) यदि वहां वर्षा के प्रमाण (माप) की प्रतीति हो । उदा० - चेलक्नोपं वृष्टो देवः । वस्त्रक्नोपं वृष्टो देवः । वसनक्नोपं वृष्टो देवः । पर्जन्य देव ने वस्त्र गीला करनेवाली वर्षा की। Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८३ तृतीयाध्यायस्य धतुर्थः पादः सिद्धि-(१) चेलक्नोपम् । चेल+अम्+क्नूय+णिच्+णमुत्। चेल+क्नूय+पुक्+ इ+आम्। चेल+क्नूप+अम्। चेल+क्नोप्+अम्। चेलक्नोपम्+सु। चेलक्नोपम्। यहां 'चेल' कर्म उपपद होने पर णिजन्त 'क्नूयी शब्द उन्दे च' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। क्नूयी' धातु से हतुमति च' (३।१।२६) से णिच्' प्रत्यय, 'अर्तिी०' (७।३ ॥३६) से धातु को पुक्’ आगम, लोपो व्योर्वलि' (६।१।६५) से धातु के 'य’ का लोप और 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से पुगन्त 'क्नूप्' धातु को गुण होता है। (२) वस्त्रक्नोपम्/वसनक्नोपम् । पूर्ववत् । णमुल् (८) निमूलसमूलयोः कषः ।३४। प०वि०-निमूल-समूलयोः ७।२ कष: ५।१ । स०-निमूलं च समूलं च ते-निमूलसमूले, तयो:-निमूलसमूलयो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-णमुल् कर्मणि इति चानुवर्तते । अन्वय:-निमूलसमूलयो: कर्मणो कषो धातोर्णमुल् । अर्थ:-निमूलसमूलयो: कर्मणोरुपपदयो: कष्-धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०-(निमूलम्) निमूलकाषं कषति। (समूलम्) समूलकाषं कषति । निगतं मूलं यस्य तत्-निमूलम्। मूलेन सहेति समूलम् । आर्यभाषा-अर्थ-(निमूलसमूलयोः) निमूल और समूल शब्द (कर्माण) कर्म उपपद होने पर (कषः) कष् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(निमूल) निमूलकाषं कषति । वृक्ष आदि को नीचे जड़ छोड़कर काटता है। (समूल) समूलकाषं कषति । वृक्ष आदि को जड़ सहित काटता है। सिद्धि-(१) निमूलकाषम् । यहां निमूल कर्म उपपद होने पर 'कष हिंसायाम्' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से कष् धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) समूलकाषम् । पूर्ववत् । विशेष-पाणिनीय धातुपाठ में 'कष' धातु हिंसार्थक पठित है किन्तु अनेकार्था हि धातवो भवन्ति' (महाभाष्य) के प्रमाण से यहां कष' धातु छेदनार्थक है। Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् णमुल् ___ (६) शुष्कचूर्णरूक्षेषु पिषः ।३५ । प०वि०-शुष्क-चूर्ण-रूक्षेषु ७।३ पिष: ५।१ । स०-शुष्कं च चूर्णं च रूक्षं च तानि-शुष्कचूर्णरूक्षाणि, तेषु-शुष्कचूर्णरूक्षेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-णमुल् कर्मणि इति चानुवर्तते । अन्वय:-शुष्कचूर्णरूक्षेषु कर्मसु पिषो धातोर्णमुल् । अर्थ:-शुष्कचूर्णरूक्षेषु कर्मसु उपपदेषु पिष्-धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०-(शुष्कम्) शुष्कपेषं पिनष्टि। शुष्कं पिनष्टीत्यर्थ: । (चूर्णम्) चूर्णपषं पिनष्टि । चूर्णं पिनष्टीत्यर्थ: । (रूक्षम्) रूक्षपेषं पिनष्टि । रूक्षं पिनष्टीत्यर्थः । आर्यभाषा-अर्थ-(शुष्कचूर्णरूक्षेषु) शुष्क, चूर्ण, रूक्ष शब्द (कमणि) कर्म उपपद होने पर (पिष:) पिष् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(शुष्क) शुष्कपेषं पिनष्टि । शुष्क द्रव्य को पीसता है। (चूर्ण) चूर्णपषं पिनष्टि । चून पीसता है। (रूक्ष) रूक्षपेषं पिनष्टि । रूक्ष द्रव्य को पीसता है। सिद्धि-(१) शुष्कपेषम्। यहां शुष्क कर्म उपपद होने पर पिष्ल संचूर्णने (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से 'णमुल्' प्रत्यय है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'पिष्' धातु को लघूपध गुण होता है। कषादिषु यथाविध्यनुप्रयोग:' (३।४।४६) से पिष्' धातु से णमुल्' प्रत्यय किया गया है, अत: पिष्' धातु का ही अनुप्रयोग किया जाता है-पिनष्टि, अन्य धातु का नहीं। (२) चूर्णपषम्/रूक्षपेषम् । पूर्ववत् । णमुल् (१०) समूलाकृतजीवेषु हन्कृञ्ग्रहः ।३६ । प०वि०-समूल-अकृत-जीवेषु ७।३ हन्-कृञ्-ग्रह: ५।१ । स०-समूलं च अकृतं च जीवश्च ते-समूलाकृतजीवा:, तेषुसमूलाकृतजीवेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। हन् च कृञ् च ग्रह् च एतेषां समाहार:-हन्कृञ्ग्रह, तस्मात्-हनुकृञ्ग्रह: (समाहारद्वन्द्वः)। Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८५ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः अनु०-णमुल्, कर्मणि इति चानुवर्तते।। अन्वय:-समूलाकृतजीवेषु कर्मसु हन्कृञ्ग्रहो धातोर्णमुल् । अर्थ:-समूलाकृतजीवेषु कर्मसु उपपदेषु यथासंख्यं हन्कृञ्ग्रहिभ्यो धातुभ्यो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०-(समूलम्) समूलघातं हन्ति । समूलं हन्तीत्यर्थः । (अकृतम्) अकृतकारं करोति। अकृतं करोतीत्यर्थः। (जीव:) जीवग्राहं गृह्णाति । जीवं गृह्णातीत्यर्थः। आर्यभाषा-अर्थ- (समूलाकृतजीवेषु) समूल, अकृत, जीव शब्द (कमणि) कर्म उपपद होने पर यथासंख्य (हन्कृञ्ग्रह:) हन्, कृञ्. ग्रह (धातो:) धातुओं से (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(समूल) समूलघातं हन्ति । समूल नष्ट करता है। (अकृत) अकृतकारं करोति । अकृत कार्य को करता है। (जीव) जीवग्राहं गृह्णाति । जीव को पकड़ता है। सिद्धि-(१) समूलघातम् । समूल+अम्+हन्+णमुल् । समूल+हन्+अम्। समूल+घन्+अम् । समूल+घत्+अम् । समूल+घात्+अम्। समूलघातम्+सु। समूलघातम् । यहां समूल कर्म उपपद होने पर हन हिंसागत्योः ' (अदा०प०) धातु से णमुल्' प्रत्यय है। हो हन्तेणिन्नेषु' (७।३।५४) से हन्' धातु के ह' को कुत्व घ्', हनस्तोऽचिण्णलो:' (७।३।३२) से हन्' धातु के न्' को त्' होता है। प्रत्यय के णित् होने से 'अत उपधायाः' (८।२।११६) से हन्' धातु को उपधावद्धि होती है। (२) अकृतकारम् । अकृत कर्म उपपद होने पर 'डुकृञ् करणे (तना०उ०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के णित् होने से 'अचो णिति' (७।२।११५) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। (३) जीवग्राहम् । जीव कर्म उपपद होने पर 'ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। पूर्ववत् उपधावृद्धि होती है। णमुल् __(११) करणे हनः ।३७। प०वि०-करणे ७१ हन: ५।१ । अनु०-णमुल् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-करणे हनो धातोर्णमुल् । Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-करणे कारके उपपदे हन्-धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०-पाणिघातं वेदिं हन्ति। पादघातं भूमिं हन्ति । आर्यभाषा-अर्थ-(करणे) करण कारक उपपद होने पर (हन:) हन् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-पाणिघातं वेदिं हन्ति । हाथ से वेदि को कूटता है। पादघातं भूमि हन्ति । पैर से भूमि को कूटता है। सिद्धि-(१) पाणिघातम् । यहां पाणिकरण उपपद होने पर हन् हिंसागत्योः' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। शेष कार्य समूलघातम्' (३।४।३६) के समान है। (२) पादघातम् । यहां पादकरण उपपद होने पर पूर्वोक्त हन्' धातु से 'णमुल्' प्रत्यय है। शेष पूर्ववत् है। णमुल् (१२) स्नेहने पिषः ।३८। प०वि०-स्नेहने ७।१ पिष: ५।१। अनु०-णमुल, करणे इति चानुवर्तते । अन्वय:-स्नेहने पिबो धातोर्णमुल्। अर्थ:-स्नेहनवाचिनि करणे कारके उपपदे पिष्-धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति। स्नेहने' इत्यत्रार्थग्रहणं क्रियते। ... उदा०-उदपेषं पिनष्टि । उदकेन पिनष्टीत्यर्थः । तैलपेषं पिनष्टि । तैलेन पिनष्टीत्यर्थः। आर्यभाषा-अर्थ-(स्नेहने) स्नेहन द्रववाची (करणे) करण कारक उपपद होने पर (पिष:) पिण् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। ___ उदा०-उदपेषं पिनष्टि। किसी द्रव्य को जल से पीसता है। तैलपेषं पिनष्टि । किसी द्रव्य को तैल से पीसता है। सिद्धि-(१) उदपेषम् । यहां उदक करण उपपद होने पर पिष्लू संचूर्णने' (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से ‘णमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के णित् होने से पूर्ववत् उपधावृद्धि होती है। पिपंवासवाहनधिषु च (६।३।५८) से उदक के स्थान में उद-आदेश होता है। (२) तैलपेषम् । पूर्ववत् । Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८७ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः णमुल् (१३) हस्ते वर्तिग्रहोः ।३६। प०विक्ते ७१ वर्तिग्रहो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे)। स०-वाच ग्रह् च तौ-वर्तिग्रहौ, तयो:-वर्तिग्रहो: (इतरेतरयोगव)। अनु०-न् करणे इति चानुवर्तते। अन्वयाते करणे वर्तिग्रहिभ्यां धातुभ्यां णमुल्। अर्थ:-ग्लाचिनि करणे कारके उपपदे वर्तिग्रहिभ्यां धातुभ्यां परो णमुल् प्रत्ययोति। उदा०ति:) हस्तवर्तं वर्तयति। करवर्तं वर्तयति। पाणिवर्त वर्तयति । हस्तेर्तयतीत्यर्थ । (ग्रह) हस्तग्राहं गृह्णाति । करग्राहं गृह्णाति । पाणिग्राहं गृहा । हस्तेन गृह्णातीत्यर्थः । आर्यभाषर्ध-(हस्ते) हस्तवाची (करणे) करण कारक उपपद होने पर (वर्तिग्रहो:) वर्ति और ग्रह (1) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-1) हस्तवर्तं वर्तयति। करवर्तं वर्तयति । पाणिवर्त वर्तयति। हाथ से बर्ताव करता ह) हस्तग्राहं गृह्णाति । करग्राहं गृह्णाति । पाणिग्राहं गृह्णाति । हाथ से पकड़ता। ___ सिद्धि-स्तवर्तम् । हस्त+टा+वर्ति+ णमुल् । हस्त+व+अम् । हस्तवर्तम्+सु । हस्तवर्तम्। यहां हस्तण उपपद होने पर णिजन्त वतु वर्तने' (भ्वा०आ०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्दै। ‘णेरनिटि' (६।४।५१) से णिच् का लुक् होता है। ऐसे ही-करवर्तम्, पार्तम् । (२) हहम् । यहां हस्त करण उपपद होने पर 'ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से इस सू िणमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के णित् होने से 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से' धातु को उपधावृद्धि होती है। ऐसे ही-करग्राहम्, पाणिग्राहम् । णमुल् (१४) स्वे पुषः ।४०। प०विर्व ७१ पुष: ५।१। अनु०-ल्. करणे इति चानुवर्तते। 'स्वे' इत्यत्रार्थग्रहणं क्रियते । Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४८८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वयः - स्वे करणे पुषो धातोर्णमुल् । अर्थ:-स्ववाचिनि करणे उपपदे पुष्- धातोः परो णमुल् प्रत्ययो भवति । | उदा०-स्वपोषं पुष्यति। आत्मपोषं पुष्यति । गोपोषं पुष्यति । पितृपोषं पुष्यति । धनपोषं पुष्यति । रैपोषं पुष्यति । आर्यभाषा-अर्थ-(स्वे) स्ववाची (करणे) करण कारक उपपद होने पर (पुषः) पुष् (धातोः) धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है । उदा० - स्वपोषं पुष्यति। आत्मपोषं पुष्यति । आत्मा से पुष्ट होता है । गोपोषं पुष्यति । गौ से पुष्ट होता है। पितृपोषं पुष्यति । पितृजनों से पुष्ट होता है । धनपोषं पुष्यति । रैपोषं पुष्यति । धन से पुष्ट होता है। सिद्धि - (१) स्वपोषम् । स्व+टा+पुष्+णमुल् । स्व+पोष्+अम् । स्वपोषम्+सु । स्वपोषम् । यहां 'स्व' करण उपपद होने पर 'पुष पुष्टौं' (दि०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल् प्रत्यय है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७ । ३ ।८६ ) से 'पुष्' धातु को लघूपध गुण होता है। ऐसे ही - आत्मपोषम् आदि । णमुल् - (१५) अधिकरणे बन्धः । ४१ । प०वि०- अधिकरणे ७ । १ बन्ध: ५ । १ । अनु० - णमुल् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-अधिकरणे बन्धो धातोर्णमुल् । अर्थ:-अधिकरणे कारके उपपदे बन्धू- धातोः परो णमुल् प्रत्ययो भवति । उदा०-चक्रबन्धं बध्नाति । कूटबन्धं बध्नाति । मुष्टिबन्धं बध्नाति । चोरकबन्धं बध्नाति I आर्यभाषा-अर्थ- (अधिकरणे) अधिकरण कारक उपपद होने पर (बन्धः ) बन्ध ( धातोः) धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-चक्रबन्धं बध्नाति । चक्र में बांधता है। कूटबन्धं बध्नाति । कपट छल में बांधता है। मुष्टिबन्धं बध्नाति । मुट्ठी में बांधता है। चोरकबन्धं बध्नाति । चोर कर्म में बांधता है। Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४८६ सिद्धि-(१) चक्रबन्धम् । चक्र+ङि+बन्ध+णमुल् । चक्र+बन्ध्+अम्। चक्रबन्ध्म्+सु । चक्रबन्धम् । से यहां 'चक्र' अधिकरण कारक उपपद होने पर 'बन्ध बन्धने' (क्रया०प०) धातु इस सूत्र से 'णमुल्' प्रत्यय है। ऐसे ही - कूटबन्धम् आदि । णमुल् (संज्ञायाम्) प०वि० संज्ञायाम् ७ । १ । अनु०-णमुल् बन्ध इति चानुवर्तते । अन्वयः - संज्ञायां बन्धो धातोर्णमुल् । अर्थ:-संज्ञायां विषये बन्धु- धातोः परो णमुल् प्रत्ययो भवति । उदा०-क्रौञ्चबन्धं बध्नाति । मयूरिकाबन्धं बध्नाति । अट्टालिकाबन्धं बध्नाति । आर्यभाषा-अर्थ- (संज्ञायाम् ) संज्ञा विषय में (बन्धः ) बन्ध ( धातोः ) धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा० - क्रौञ्चबन्धं बध्नाति । मयूरिकाबन्धं बध्नाति । क्रौञ्चबन्ध आदि बन्धविशेषों के नाम हैं। सिद्धि - (१) क्रौञ्चबन्धम् । पूर्ववत् । णमुल् - (१६) संज्ञायाम् । ४२ । परो (१७) कत्रोर्जीवपुरुषयोर्नशिवहोः । ४३ । प०वि०-कर्त्रीः ७ । २ जीव - पुरुषयोः ७ । २ नशि - वहो : ६ । २ (पञ्चम्यर्थे) । स० - जीवश्च पुरुषश्च तौ - जीवपुरुषौ तयो:- जीवपुरुषयोः । नशिश्च वह च तौ नशिवहौ, तयोः नशिवहो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-णमुल् इत्यनुवर्तते । अन्वयः - कत्रोर्जीवपुरुषयोर्नशिवहिभ्यां धातुभ्यां णमुल् । अर्थ:-कर्तृवाचिनोर्जीवपुरुषयोरुपपदयोर्यथासंख्यं नशिवहिभ्यां धातुभ्यां णमुल् प्रत्ययो भवति । उदा०- (जीव ) जीवनाशं नश्यति । ( पुरुषः ) पुरुषवाहं वहति । Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(कत्रों:) कर्तावाची (जीव-पुरुषयोः) जीव और पुरुष शब्द उपपद होने पर यथासंख्य (नशिवहो:) नश् और वह (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०- (जीव) जीवनाशं नश्यति । जीव (प्राणी) नष्ट होता है। (पुरुष) पुरुषवाहं वहति । पुरुष सेवक बनकर भार वहन करता है। सिद्धि-(१) जीवनाशम् । जीव+सु। नश्+णमुल् । जीव+नाश्+अम् । जीवनाशम्+सु। जीवनाशम्। । यहां जीव' कर्ता उपपद होने पर णश अदर्शने' (दि०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के णित् होने से 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से नश्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) पुरुषवाहम् । यहां 'पुरुष' कर्ता उपपद होने पर वह प्रापणे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। पूर्ववत् उपधावृद्धि होती है। णमुल् (१८) ऊर्ध्वं शुषिपूरोः ।४४। प०वि०-ऊर्चे ७१ शुषि-पूरो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे)। स०-शुषिश्च पूर् च तौ-शुषिपूरौ, तयो:-शुषिपूरो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-णमुल्, कों: इति चानुवर्तते। अर्थ:-कर्तृवाचिनि ऊर्ध्व-शब्दे उपपदे शुषिपूरिभ्यां धातुभ्यां परो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०- (शुषि:) ऊर्ध्वशोषं शुष्यति। (पूर्) ऊर्ध्वपूरं पूर्यते। आर्यभाषा-अर्थ-(कों:) कर्तावाची (ऊये) ऊर्ध्व शब्द उपपद होने पर (शुषिपूरो:) शुष और पूर् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(शुषि) ऊर्ध्वशोषं शुष्यति । ऊपरवाला भाग सूखता है। (पूर) ऊर्ध्वपूरं पूर्यते। ऊपरवाला भाग भरता है। सिद्धि-(१) ऊर्ध्वशोषम् । ऊर्ध्व+सु+शुष्+णमुल् । ऊर्ध्व+शोण्+अम् । ऊर्ध्वशोषम्+सु। ऊर्ध्वशोषम्।। यहां ऊर्ध्व' कर्ता उपपद होने पर 'शुषि शोषणे' (दि०प०) धातु से इस सूत्र से 'णमुल्' प्रत्यय है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'शुष्' धातु को लघूपध गुण होता है। (२) ऊर्ध्वपूरम् । 'पूरी आप्यायने (दि०आ०) धातु से पूर्ववत् । Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ णमुल् - तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः (१६) उपमाने कर्मणि च । ४५ । प०वि० - उपमाने ७ । १ कर्मणि ७ । १ च अव्ययपदम् । अनु०-णमुल्, कर्त्रेरिति चानुवर्तते । अन्वयः-उपमाने कर्मणि कर्तरि च धातोर्णमुल् । अर्थ:-उपमानवाचिनि कर्मणि कर्तरि चोपपदे धातोः परो णमुल् प्रत्ययो भवति । उदा०- ( कर्मणि) घृतनिधायं निहितः । घृतमिव निहित इत्यर्थः । सुवर्णनिधायं निहितः । सुवर्णमिव निहित इत्यर्थ: । (कर्तरि ) अजकनाशं नष्टः | अजक इव नष्ट इत्यर्थः । चूडकनाशं नष्टः । चूडक इव नष्ट इत्यर्थः । ४६१ आर्यभाषा - अर्थ - (उपमाने) उपमानवाची (कर्मणि) कर्म (च) और (कर्तीर) कर्ता उपपद होने पर (धातोः) धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०- (कर्म) घृतनिधायं निहितः । घृत के समान रखा हुआ । सुवर्णनिधायं निहित: । सोने के समान रखा हुआ। (कर्ता) अजकनाशं नष्ट: । बकरे के समान नष्ट होगया। चूडकनाशं नष्ट: । मुर्गे के समान नष्ट होगया । सिद्धि- (१) घृतनिधायम् । घृत+अम्+नि+धा+णमुल् । घृत+निधा+युक्+अम् । घृतनिधायम्+सु । घृतनिधायम् । यहां घृत कर्म उपपदं होने 'डुधाञ् धारणपोषणयो:' (जु०उ०) धातु से इस सूत्र से 'मुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के णित् होने से 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७/३/३३) से 'धा' धातु को 'युक्' आगम होता है। ऐसे ही सुवर्णनिधायम् । (२) अजकनाशम् । अजक+सु+नश्+णमुल् । अजक+नाश्+अम्। अजकनाशम्+सु । अजकनाशम् । यहां अजक कर्ता उपपद होने पर 'णश अदर्शने (दि०प०) धातु से इस सूत्र से 'णमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के णित् होने से 'अत उपधायाः' (७/२/११६ ) से 'नश्' धातु को उपधावृद्धि होती है। ऐसे ही-चूडकनाशम् । अनुप्रयोगविधिः (२०) कषादिषु यथाविध्यनुप्रयोगः । ४६ । प०वि०-कषादिषु ७।३ यथाविधि १ ।१ अनुप्रयोग : १ । १ । Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-कष आदिर्येषां ते कषादय:, तेषु - कषादिषु ( बहुव्रीहि: ) । विधिमनतिक्रम्य इति यथाविधि (अव्ययीभावः) । ४६२ अर्थ:- कषादिषु = 'निमूलसमूलयोः कष:' ( ३ | ३ | ३४ ) इत्यादिषु सूत्रेषु यथाविधि अनुप्रयोगो भवति, यस्माद् धातोर्णमुल् प्रत्ययो विहितः स एवानुप्रयोक्तव्यः । उदा० - निमूलकाषं कषति । समूलकाषं कषति इत्यादिकमुदाहृतम् । आर्यभाषा-अर्थ- (कषादिषु) 'निमूलसमूलयोः कष:' ( ३ | ३ | ३४) इत्यादि सूत्रों में (यथाविधि ) जिस धातु से णमुल् का विधान किया गया है उस धातु का ही ( अनुप्रयोगः ) अनुप्रयोग करना चाहिये, अन्य का नहीं । - निमूलकाषं कषति । समूलकाषं कषति । अर्ध पूर्ववत् है । सिद्धि - (१) निमूलकाषं कषति । यहां निमूल उपपद 'कष्' धातु से 'णमुल्' प्रत्यय का विधान किया गया है, अतः 'कषति' का ही अनुप्रयोग होता है, 'छिनत्ति' आदि का नहीं । णमुल् - उदा० (२१) उपदंशस्तृतीयायाम् । ४७ । प०वि०-उपदंश: ५ ।१ तृतीयायाम् ७।१। अनु०-णमुल् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-तृतीयायाम् उपदंशो धातोर्णमुल् । अर्थः-तृतीयान्ते उपपदे उपपूर्वाद् दंश्-धातोः परो णमुल् प्रत्ययो भवति । उदा०-मूलकोपदंशं भुङ्क्ते । मूलकेनोपदंशं भुङ्क्ते । आर्द्रकोपदेशं भुङ्क्ते । आर्द्रकेणोपदंशं भुङ्क्ते । आर्यभाषा - अर्थ - (तृतीयायाम् ) तृतीयान्त शब्द उपपद होने पर (उपदंशः) उप-उपसर्गपूर्वक दंश् धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०- - मूलकोपदंशं भुङ्क्ते । मूलकेनोपदंशं भुङ्क्ते । मूली से काट-काटकर रोटी खाता है। आर्द्रकोपदंशं भुङ्क्ते । आर्द्रकेणोपदंशं भुङ्क्ते । अदरक से काट-काटकर रोटी खाता है। सिद्धि - (१) मूलकोपदंशम् । मूलक+टा+उपदंश् + णमुल् । मूलक+उपदंश्+अम् । मूलकोपदेशम्+सु। मूलकोपदंशम् । Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४६३ यहां तृतीयान्त मूलक शब्द उपपद होने पर 'दशि दर्शनदंशनयोः' (चु०आ०) धातु से इस सूत्र से णमुल् प्रत्यय है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम्' (२।२।२१) से मूलक और उपदंश सुबन्तों का विकल्प से समास होता है-मूलकेनोपदंशं भुङ्क्ते । ऐसे ही-आर्द्रकोपदंश भुङ्क्ते, इत्यादि। णमुल् (२२) हिंसार्थानां च समानकर्मकाणाम् ।४८। प०वि०-हिंसार्थानाम् ६।३ (पञ्चम्यर्थे ) च अव्ययपदम्, समानकर्मकाणाम् ६।३ (पञ्चम्यर्थे)। स०-हिंसाऽर्थो येषां ते हिंसाः , तेषाम्- हिंसानाम् । समानं कर्म येषां ते-समानकर्मकाः, तेषाम्-समानकर्मकाणाम् (बहुव्रीहि:)। ___ अनु०-णमुल्, तृतीयायामिति चानुवर्तते। अन्वय:-तृतीयायां समानकर्मकेभ्यो हिंसार्थेभ्यश्च धातुभ्यो णमुल् । अर्थ:-तृतीयान्ते शब्दे उपपदेऽनुप्रयोगधातुना सह समानकर्मकेभ्यो हिंसार्थेभ्यो धातुभ्य: परो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०-दण्डोपघातं गा: कालयति। दण्डेनोपघातं गा: कालयति । दण्डोपताडं गा: कालयति । दण्डेनोपताडं गा: कालयति। आर्यभाषा-अर्थ-(तृतीयायाम्) तृतीयान्त शब्द उपपद होने पर अनुप्रयोगवाले धातु के साथ (समानकर्मकाणाम्) तुल्य कर्मवाले (हिंसार्थेभ्यः) हिंसार्थक (धातो:) धातुओं से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-दण्डोपघातं गा: कालयति । दण्डेनोपधातं गा: कालयति । दण्डोपताडं गा: कालयति । दण्डेनोपताडं गा: कालयति । दण्ड से मारकर गौओं को निकालता है। सिद्धि-(१) दण्डोपघातम् । दण्ड+टा+उपहन्+णमुल् । दण्ड-साधन् + अम् । दण्ड+उपघत्+अम्। दण्ड+उपघात्+अम् । दण्डोपघातम्+सु। दण्डोपयातम् । ___ यहां तृतीयान्त दण्ड शब्द उपपद होने पर उप' उपसर्गपूर्वक हन् हिंसागत्यो:' (3०प०) धातु से इस सूत्र से ‘णमुल्' प्रत्यय है। शेष कार्य समूलघातम्' (३।४।२६) के समान है। यहां ‘दण्डोपघातम्' और 'कालयति' धातु का 'गा:' समान कर्म है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-दण्डेनोपघातम् । (२) कालयति। 'कल विक्षेपे' (चुरादि०)। (३) दण्डोपताडम् । 'तड आघाते (चुरादि०)। Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीया ४६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् णमुल् (२३) सप्तम्यां चोपपीडरुधकर्षः।४६। प०वि०-सप्तम्याम् ७१ च अव्ययपदम्, उपपीड-रुध-कर्ष: ५।१ । स०-पीडश्च रुधश्च कर्ष च एतेषां समाहार:-पीडरुधकर्ष, उपपूर्व च तत् पीडरुधकर्ष इति उपपीडरुधकर्ष, तस्मात्-उपपीडरुधकर्षः (समाहारद्वन्द्वगर्भितोत्तरपदलोपी तत्पुरुषः)। अनु०-णमुल्, तृतीयायामिति चानुवर्तते। अन्वय:-सप्तम्यां तृतीयायां च उपपीडरुधकर्षो धातोर्णमुल्। अर्थ:-सप्तम्यन्ते तृतीयान्ते च शब्दे उपपदे उप-उपसर्गपूर्वेभ्य: पीडरुधकर्षिभ्यो धातुभ्य: परो णमुल् प्रत्ययो भवति । उदाहरणम् धातुः सप्तमी (उप+पीड:) (क) पाऊपपीडं शेते पाोपपीडं शेते (ख) पार्श्वयोरुपपीडं शेते पार्वाभ्यामुपपीडं शेते (उप+रुधः) (क) व्रजोपरोधं गा: स्थापयति व्रजोपरोधं गाः स्थापयति (ख) व्रजे उपरोधं गा: स्थापयति व्रजेनोपरोधं गा: स्थापयति (उप+कर्ष) (क) पाण्युपकर्ष धाना: संगृह्णाति पाण्युपकर्ष धाना: संगृह्णाति (ख) पाणावुपकर्ष धाना: संगृह्णाति पाणिनोपकर्ष धाना: संगृह्णाति आर्यभाषा-अर्थ-(सप्तम्याम्) सप्तम्यन्त (च) और (तृतीयाम्) तृतीयान्त शब्द उपपद होने पर (उपपीडरुधकर्षः) उप-उपसर्गपूर्वक पीड, रुध, कर्ष (धातो:) धातुओं से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-संस्कृतभाषा में देख लेवें। अर्थ इस प्रकार है-(पीड) पार्यों से पीडित होकर सोता है। (रुध) व्रज में रोककर गौओं को रखता है। (कर्ष) हाथों से बैंचकर धानों को इकट्ठा करता है। सिद्धि-(१) पार्वोपपीडम् । पार्श्व+ओस्/भ्याम्+उपपीड्+णमुल् । पार्श्व+उपपीड्+ अम् । पाश्र्वोपपीडम्+सु। पाश्र्वोपपीडम्। यहां सप्तम्यन्त/तृतीयान्त पार्श्व शब्द उपपद होने पर उप-उपसर्गपूर्वक पीड अवगाहने (चु०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। ततीयाप्रभतीन्यन्यतरस्याम् (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-पार्श्वयोरुपपीडम् (सप्तमी) पार्श्वभ्यामुपपीडम् (तृतीया)। Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६५ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः (२) व्रजोपरोधम् । 'रुध आवरणे (दि०आ०) पूर्ववत् । (३) पाण्युपकर्षम्। कृष विलेखने' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । णमुल् (समासत्तौ) (२४) समासत्तौ।५०। प०वि०-समासत्तौ ७१। अनु०-णमुल्, तृतीयायां, सप्तम्यामिति चानुवर्तते। अन्वय:-तृतीयायां सप्तम्यां च धातोर्णमुल समासत्तौ । अर्थ:-तृतीयान्ते सप्तम्यन्ते च शब्दे उपपदे धातोः परो णमुल् प्रत्ययो भवति, समासत्तौ गम्यमानायाम्। समासत्ति: समीपता। उदाहरणम्धातुः तृतीया सप्तमी (ग्रह:)(क) केशग्राहं युध्यन्ते। केशग्राहं युध्यन्ते। (ख) केशैहिं युध्यन्ते। केशेषु ग्राहं युध्यन्ते। (क) हस्तग्राहं युध्यन्ते। हस्तग्राहं युध्यन्ते। (ख) हस्तैहिं युध्यन्ते। हस्तेषु ग्राहं युध्यन्ते। आर्यभाषा-अर्थ- (तृतीयायाम्) तृतीयान्त और (सप्तम्याम्) सप्तम्यन्त शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है (समासत्तौ) यदि वहां समीपता अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-संस्कृतभाग में देख लेवें । अर्थ इस प्रकार है-केश पकड़कर लड़ते हैं। हस्त पकड़कर लड़ते हैं। सिद्धि-(१) केशग्राहम् । केश+भिस्/सुप्+ग्रह्+णमुल्। केश+ग्राह+अम् । केशग्राहम्+सु । केशग्राहम्। यहां तृतीयान्त/सप्तम्यन्त केश शब्द उपपद होने पर ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के णित् होने से 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'ग्रह' धातु को उपधावृद्धि होती है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-केशैाहम् (तृतीया) केशेषु प्राहम् (सप्तमी) ऐसे ही-हस्तग्राहम्, इत्यादि। Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् णमुल् (प्रमाणे) (२५) प्रमाणे चा५१। प०वि०-प्रमाणे ७।१ च अव्ययपदम् । अनु०-णमुल् तृतीयायाम्, सप्तम्यामिति चानुवर्तते। अन्वय:-तृतीयायां सप्तम्यां च धातोर्णमुल्, प्रमाणे च । अर्थ:-तृतीयान्ते सप्तम्यन्ते च शब्दे उपपदे धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति, प्रमाणेऽपि गम्यमाने। उदा०-(तृतीया) व्यङ्गुलोत्कर्ष खण्डिकां छिनत्ति । व्यङ्गुलेनोत्कर्ष खण्डिकां छिनत्ति। (सप्तमी) व्यङ्गुलोत्कर्ष खण्डिकां छिनत्ति । द्वयङ्गुले उत्कर्षं खण्डिकां छिनत्ति। आर्यभाषा-अर्थ-(तृतीयायाम्) तृतीयान्त और (सप्तम्याम्) सप्तम्यन्त शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है (प्रमाणे) यदि वहां प्रमाण अर्थ की (च) भी प्रतीति हो। उदा०-संस्कृत भाग में देख लेवें। अर्थ इस प्रकार है-दो अङ्गुल छोड़कर लकड़ी को काटता है। सिद्धि-(१) व्यङ्गुलोत्कर्षम् । व्यङ्गुल+टा/डि+उत्+कृष्+णमुल् । द्वयङ्गुल+ उत्+कर्ष+अम् । द्वयङ्गुलोत्कर्षम्+सु । द्वयङ्गुलोत्कर्षम्। यहां प्रमाणवाची तृतीयान्त/सप्तम्यन्त द्वयङ्गुल शब्द उपपद होने पर उत्-उपसर्गपूर्वक 'कृष विलेखने' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम्' (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-व्यङ्गुलेनोत्कर्षम्, व्यङ्गुले उत्कर्षम् । णमुल् (परीप्सायाम्) (२६) अपादाने परीप्सायाम्।५२। प०वि०-अपादाने ७।१ परीप्सायाम् ७१ । अनु०-णमुल् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अपादाने, धातोर्णमुल्, परीप्सायाम् । अर्थ:-अपादाने कारके उपपदे धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति, परीप्सायां गम्यमानायाम्। परीप्सा त्वरा। Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ४६७ उदा०-शय्योत्थायं धावति। शय्याया उत्थायं धावति । एवं नाम त्वरते यदवश्यकर्तव्यमपि नापेक्षते, केवलं शय्योत्थानमात्रमाद्रियते। आर्यभाषा-अर्थ-(अपादाने) अपादान कारक उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है (परीप्सायाम्) यदि वहां शीघ्रता अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-शय्योत्थायं धावति। शय्याया उत्थायं धावति। शय्या से उठकर भागता है। इतनी शीघ्रता करता है कि मुंह धोना आदि आवश्यक कर्तव्य की भी अपेक्षा नहीं करता है, शय्या से उठते ही भाग लेता है। सिद्धि-(१) शय्योत्थायम् । शय्या+ङसि+उत्+स्था+णमुल्। शय्या+उत्+स्था+ युक्+अम्। शय्या+उत्थाय+अम् । शय्योत्थायम्+सु । शय्योत्थायम्। यहां अपादान कारक में शय्या शब्द उपपद होने पर उत्' उपसर्गपूर्वक ठा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से ‘णमुल्' प्रत्यय होता है। उद: स्थास्तम्भोः पूर्वस्य' (८।४।६०) से 'स्था' धातु को पूर्व सवर्ण आदेश और 'आतो युक् चिण्कृतो:' (७।३।३३) से युक्’ आगम होता है। तृतीयाप्रभतीन्यन्यतरस्याम् (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-शय्याया उत्थायम् । णमुल् (परीप्सायाम्) __ (२७) द्वितीयायां च ।५३। प०वि०-द्वितीयायाम् ७१ च अव्ययपदम्। अनु०-णमुल् परीप्सायामिति चानुवर्तते । अन्वय:-द्वितीयायां च धातोर्णमुल् परीप्सायाम् । अर्थ:-द्वितीयान्ते शब्दे चोपपदे धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति, परीप्सायां गम्यमानायाम्। उदा०-यष्टिग्राहं युध्यन्ते। यष्टिं ग्राहं युध्यन्ते । लोष्टग्राहं युध्यन्ते। लोष्टं ग्राहं युध्यन्ते । एवं नाम त्वरन्ते यदायुधग्रहणमपि नापेक्षन्ते, लोष्टादिकं यत् किञ्चदासन्नं भवति तद् गृह्णन्ति, ततो युध्यन्ते। आर्यभाषा-अर्थ-(द्वितीयायाम्) द्वितीयान्त शब्द उपपद होने पर (च) भी (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है (परीप्सायाम्) यदि वहां शीघ्रता अर्थ की प्रतीति हो। उदा०-यष्टिग्राहं युध्यन्ते। यष्टिं ग्राहं युध्यन्ते । लाठी को लेकर लड़ते हैं। लोष्टग्राहं युध्यन्ते। लोष्टं ग्राहं युध्यन्ते । ढेले को लेकर लड़ते हैं। ऐसी शीघ्रता करते Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् हैं कि शस्त्र आदि की अपेक्षा नहीं करते, अपितु ढेला आदि जो कुछ समीपं हो उसे लेकर युद्ध करते हैं। सिद्धि-(१) यष्टिग्राहम् । यष्टि+अम्+ग्रह+णमुल्। यष्टि+ग्राह+अम् । यष्टिग्राहम्+सु। यष्टिग्राहम्।। यहां द्वितीयान्त यष्टि' शब्द उपपद होने पर ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' ((७।२।११६) से 'ग्रह' धातु को उपधावृद्धि होती है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम्' (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-यष्टिं ग्राहम् । ऐसे ही-लोष्टग्राहम्, इत्यादि। णमुल् (२८) स्वाङ्गेऽधुवे।५४। प०वि०-स्वाङ्गे ७।१ अध्रुवे ७।१। स०-न ध्रुवमिति अध्रुवम्, तस्मिन्-अध्रुवे (नञ्तत्पुरुषः) । यस्मिन्नङ्गे छिन्नेऽपि प्राणी न म्रियते तदध्रुवमङ्गमुच्यते, पाणिपादादिकम् । अनु०-णमुल्, द्वितीयायामिति चानुवर्तते। अन्वय:-अध्रुवे स्वाङ्गे धातोर्णमुल्। अर्थ:-अध्रुवे स्वाङ्गवाचिनि द्वितीयान्ते शब्दे उपपदे धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०-अक्षिनिकाणं जल्पति। अक्षि निकाणं जल्पति । भ्रूविक्षेप कथयति। भ्रुवं विक्षेपं कथयति । __ आर्यभाषा-अर्थ-(अध्रुवे) जिसके कटने पर प्राणी नहीं करता है उस (स्वाङ्गे) स्वाङ्गवाची (द्वितीयायाम्) द्वितीयान्त शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-अक्षिनिकाणं जल्पति । अक्षि निकाणं जल्पति । आंख बन्द करके बकता है। भूविक्षेपं कथयति । ध्रुवं विक्षेपं कथयति । भौंह को टेढ़ी करके कहता है। सिद्धि-(१) अक्षिनिकाणम् । अक्षि+अम्+नि+कण्+णमुल् । अक्षि+नि+काण्+अम्। अक्षिनिकाणम्+सु। अक्षिनिकाणम् । यहां स्वाङ्गवाची द्वितीयान्त 'अक्षि' शब्द उपपद होने पर नि' उपसर्गपूर्वक 'कण निमीलने' (चुरादि०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। 'अत उपधायाः' (७।२।११६) से कण्' धातु को उपधावृद्धि होती है। Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ४६६ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः (२) भूविक्षेपम् । भ्रू+अम्+वि+क्षिप्+णमुल् । भ्रू+वि+क्षेप्+अम् । भ्रूविक्षेप्+अम्। भूविक्षेपम्+सु। भ्रूविक्षेपम्। यहां स्वागवाची द्वितीयान्त 'भ्रू' शब्द उपपद होने पर वि' उपसर्गपूर्वक क्षिप प्रेरणे (तु०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से क्षिप्' धातु को लघूपध गुण होता है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम्' (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-भुवं विक्षेपम् । णमुल् (२६) परिक्लिश्यमाने च।५५ । प०वि०-परिक्लिश्यमाने ७१ च अव्ययपदम्। अनु०-णमुल्, द्वितीयायां स्वाङ्गे इति चानुवर्तते । अन्वय:-परिक्लिश्यमाने स्वाङ्गे द्वितीयायां धातोर्णमुल् । अर्थ:-परिक्लिश्यमाने सर्वत: क्लिश्यमाने स्वाङ्वाचिनि द्वितीयान्ते शब्दे उपपदेऽपि धातो: परो णमुल् प्रत्ययो भवति। परिक्लेश: सर्वतो विबाधनम्, दु:खनम्। उदा०-उर: पेषं युध्यन्ते । उर: पेषं युध्यन्ते। शिर:पेषं युध्यन्ते। शिर: पेशं युध्यन्ते। आर्यभाषा-अर्थ-(परिक्लिश्यमाने) सब ओर से क्लेश को प्राप्त होनेवाले (स्वाङ्गे) स्वाङ्गवाची (द्वितीयायाम्) द्वितीयान्त शब्द उपपद होने पर (च) भी (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-उर:पेषं युध्यन्ते । उर: पेषं युध्यन्ते । सब ओर से छाती को कष्ट देते हुये युद्ध करते हैं। शिर:पेषं युध्यन्ते। शिर: पेशं युध्यन्ते । सब ओर से शिर को कष्ट देते हुये युद्ध करते हैं। सिद्धि-(१) उर:पेषम्। यहां परिक्लिश्यमान स्वाङ्गवाची द्वितीयान्त उरस्' शब्द उपपद होने पर पिष्ल पेषणे' (रुधा०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम्' (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-उर:पेषम् । (२) शिर:पेषम् । पूर्ववत् । णमुल्(३०) विशिपतिपदिस्कन्दां व्याप्यमानासेव्यमानयोः ।५६। प०वि०-विशि-पति-पदि-स्कन्दाम् ६।३ (पञ्चम्यर्थे) व्याप्यमानासेव्यमानयो: ७।२। Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-विशिश्च पतिश्च पदिश्च स्कन्द् च ते-विशिपतिपदिस्कन्दः, तेषाम्-विशिपतिपदिस्कन्दाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-णमुल्, द्वितीयायामिति चानुवर्तते। अन्वय:-द्वितीयायां व्याप्यमानासेव्यमानयोर्विशि०स्कन्दिभ्यो धातुभ्यो ण्मुल्। ___ अर्थ:-द्वितीयान्ते शब्दे उपपदे व्याप्यमान-आसेव्यमानयोरर्थयोवर्तमानेभ्यो विशिपतिपदिस्कन्दिभ्यो धातुभ्य: परो णमुल् प्रत्ययो भवति । विशि-आदिभिः क्रियाभिः सह साकल्येन पदार्थानां सम्बन्धो व्याप्तिरित्युच्यते । तात्पर्य चाऽऽसेवा भवति । द्रव्ये व्याप्तिर्भवति क्रियायां चाऽऽसेवा भवति। समासेन व्याप्ति-आसेवयोरुक्त्वात् 'नित्यवीप्सयो:' (८।१।४) इति द्विवचनं न भवति, 'उक्तार्थानामप्रयोगः' इति वचनात् । असमासपक्षे तु व्याप्यमानतायां द्रव्यस्य द्विर्वचनं भवति । आसेव्यमानतायां च क्रियावचनस्य द्विर्वचनं भवति । तथा चोक्तम्-सुप्सु वीप्सा तिक्षु च नित्यता भवति । उदाहरणम्धातुः व्याप्यमानता आसेव्यमानता विशि: (क) गेहानुप्रवेशमास्ते। गेहानुप्रवेशमास्ते। (ख) गेहं गेहमनुप्रवेशमास्ते गेहमनुप्रवेशमनुप्रवेशमास्ते। पति: (क) गेहानुप्रपातमास्ते। गेहानुप्रपातमास्ते। (ख) गेहं गेहमनुप्रपातमास्ते। गेहमनुप्रपातमनुप्रपातमास्ते। पदि: (क) गेहानुप्रपादमास्ते। गेहानुप्रपादमास्ते। (ख) गेहं गेहमनुप्रपादमास्ते। गेहमनुप्रपादमनुप्रपादमास्ते। स्कन्दि: (क) गेहावस्कन्दमास्ते। गेहावस्कन्दमास्ते। (ख) गेहं गेहमवस्कन्दमास्ते। गेहमवस्कन्दमवस्कन्दमास्ते। आर्यभाषा-अर्थ-(द्वितीयायाम्) द्वितीयान्त शब्द उपपद होने पर (व्याप्यमानासेव्यमानयोः) व्याप्यमान और आसेव्यमान अर्थ में विद्यमान (विशि०स्कन्दाम्) विशि, पति, पदि, स्कन्द् (धातो:) धातुओं से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५०१ विश-आदि क्रियाओं के ..ाथ सम्पूर्णता से पदार्थों का सम्बन्ध होना व्याप्ति कहाती है। तत्परता एवं क्रिया का बार-बार होना आसेवा कहाती है। द्रव्य में व्याप्ति और क्रिया में आसेवा रहा करती है। समास के द्वारा व्याप्ति और आसेवा का कथन होने से नित्यवीप्सयोः' (८1१।४) से द्वित्व नहीं होता है, इसमें उक्तार्थानामप्रयोगः' यह महाभाष्य वचन प्रमाण है। ___ असमास पक्ष में व्याप्यमानता अर्थ में द्रव्यवाची शब्द को द्वित्व होता है और आसेव्यमानता अर्थ में क्रियावाची शब्द को द्वित्व होता है। जैसा कि कहा गया है-सुबन्तों में वीप्सा (व्यापकता) और तिङन्तों में नित्यता (आसेव्यता) रहती है। उदा०-संस्कृत भाग में देख लेवें। अर्थ इस प्रकार हैधातु व्याप्यमानता आसेव्यमानता (१) विशि घर-घर में प्रवेश करता है। घर में बार-बार प्रवेश करता है। (२) पति घर-घर में जाता है। घर में बार-बार जाता है। (३) पदि घर-घर में जाता है। घर में बार-बार जाता है। (४) स्कन्द घर-घर में कूदता है। घर में बार-बार कूदता है। ___ सिद्धि-(१) गेहानुप्रवेशम्। यहां द्वितीयान्त गेह शब्द उपपद होने पर अनु-प्र उपसर्गपूर्वक 'विश प्रवेशने' (तु०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल् प्रत्यय है। 'पुगन्ततघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'विश्' धातु को लघूपध गुण होता है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम्' (२।२।२१) से विकल्प से उपपद समास होता है। समास पक्ष में व्याप्यमानता और आसेव्यमानता का समास के द्वारा ही कथन होने से द्वित्व नहीं होता है। असमास पक्ष में व्याप्ति अर्थ में द्रव्यवाची गेह शब्द को और आसेवा (नित्यता) अर्थ में क्रियावाची शब्द को नित्यवीप्सयोः' (८।१।४) से द्वित्व होता है। जैसा कि उदाहरणों में दर्शाया गया है। (२) गेहानुप्रपातम् । अनु-प्र उपसर्गपूर्वक 'पत्लु गतौ' (भ्वा०प०) । (३) गेहानुप्रपादम् । अनु-प्र उपसर्गपूर्वक पद गतौ' (दि०आ०) । (४) गेहावस्कन्दम् । अव-उपसर्गपूर्वक स्कन्दिर् गतिशोषणयो:' (भ्वा०प०)। णमुल् (३१) अस्यतितृषोः क्रियान्तरे कालेषु ।५७। प०वि०-अस्यति-तृषोः ६।२ (पञ्चम्यर्थे) क्रियान्तरे ७।१ कालेषु ७।३। Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-अस्यतिश्च तृष् च तौ-अस्यतितृषौ, तयो:-अस्यतितृषोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। क्रियामन्तरयतीति क्रियान्तरः, तस्मिन्-क्रियान्तरे (उपपदतत्पुरुषः)। अनु०-णमुल्, द्वितीयायामिति चानुवर्तते।। अन्वय:-कालेषु द्वितीयायां क्रियान्तरेऽस्यतितृषिभ्यां णमल्। अर्थ:-कालवाचिषु द्वितीयान्तेषु शब्देषु उपपदेषु क्रियान्तरेऽर्थे वर्तमानाभ्यामस्यतितृषिभ्यां धातुभ्यां परो णमुल् प्रत्ययो भवति । उदा०-(अस्यति:) द्व्यहात्यासं गा: पाययति। द्वयहमत्यासं गाः पाययति। (तृष्) व्यहतर्षं गाः पाययति । व्यहं तर्षं गा: पाययति । ____ आर्यभाषा-अर्थ-(कालेषु) कालवाची (द्वितीयायाम्) द्वितीयान्त शब्द उपपद होने पर (क्रियान्तरे) क्रिया के व्यवधान अर्थ में विद्यमान (अस्यतितृषोः) अस्यति, तृष् (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(अस्यति:) व्यहात्यासं गा: पाययति। व्यहमत्यासं गा: पाययति । दो दिन को लांघकर गौओं को जल पिलाता है। (तष्) व्यहतर्ष गा: पाययति । व्यहं तर्ष गा: पाययति । दो दिन प्यासी रखकर गौओं को जल पिलाता है। सिद्धि-(१) व्यहात्यासम् । व्यह+अम्+अति+अस्+णमुल् । द्वयह+अति+आस्+अम्। द्वयहात्यासम्+सु । द्वयहात्यसम्। - यहां कालवाची द्वितीयान्त द्वयह शब्द उपपद होने पर अति-उपसर्गपूर्वक 'असु क्षेपणे (दि०प०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के 'णित्' होने से अत उपधाया:' (७।२।११६) से ‘अस्' धातु को उपधावृद्धि होती है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् (२।२।२१) से विकल्प से समास होता है-व्यहम् अत्यासम् । (२) व्यहतर्षम् । तृष् पिपासायाम्' (दि०प०) पूर्ववत् । णमुल् (३२) नाम्न्यादिशिग्रहोः ।५८ । प०वि०-नाम्नि ७।१ आदिशि-ग्रहो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे)। स०-आदिशिश्च ग्रह च तौ-आदिशिग्रहौ, तयो:-आदिशिग्रहो: (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-णमुल्, द्वितीयायामिति चानुवर्तते। Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०३ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः अन्वय:-द्वितीयायाम् आदिशिग्रहिभ्यां धातुभ्यां णमुल् । अर्थ:-द्वितीयान्ते नाम-शब्दे उपपदे आदिशिग्रहिभ्यां धातुभ्यां परो णमुल् प्रत्ययो भवति। उदा०-(आदिशि) नामादेशमाचष्टे । नाम आदेशमाचष्टे। (ग्रह) नामग्राहमाचष्टे । नाम ग्राहमाचष्टे। आर्यभाषा-अर्थ-(द्वितीयायाम्) द्वितीयान्त (नाम्नि) नाम शब्द उपपद होने पर (आदिशिग्रहो:) आदिशि, ग्रह (धातो:) धातु से परे (णमुल्) णमुल् प्रत्यय होता है। उदा०-(आदिशि) नामादेशमाचष्टे । नाम आदेशमाचष्टे । नाम उच्चारण करके कहता है। (ग्रह) नामग्राहमाचष्टे । नाम ग्राहमाचष्टे । नाम लेकर कहता है। सिद्धि-(१) नामादेशम् । नाम+अम्+आ+दिश्+णमुल् । नाम+आ+देश्+अम्। नामदेशम्+सु। नामादेशम्। यहां द्वितीयान्त नाम शब्द उपपद होने पर 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'दिश अतिसर्जने (तु०3०) धातु से इस सूत्र से णमुल्' प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से दिश्' धातु को लघूपध गुण होता है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम्' (२।२।२१) से विकल्प से उपपद समास होता है-नाम आदेशम् । (२) नामग्राहम् । 'ग्रह उपदाने (क्रया०प०) पूर्ववत् । क्त्वाणमुल्प्रत्ययप्रकरणम् क्त्वा+णमुल् (अन्यथाभिप्रेताख्याने)(१) अव्ययेऽयथाभिप्रेताख्याने कृञः क्तवाणमुलौ।५६। ___ प०वि०-अव्यये ७१ अयथाभिप्रेताख्याने ७१ कृञ: ५।१ क्त्वा-णमुलौ १।२। स०-अभिप्रेतमनतिक्रम्य इति यथाभिप्रेतम्, न यथाभिप्रेतमिति अयथाभिप्रेतम्, अयथाभिप्रेतस्याख्यानमिति अयथाभिप्रेतख्यानम्, तस्मिन्अयथाभिप्रेताख्याने (अव्ययीभावनगर्भितषष्ठीतत्पुरुषः) । क्त्वाश्च णमुल् च तौ-क्त्वाणमुलौ (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अन्वय:-अव्यये कृञः क्त्वाणमुलावयथाभिप्रेताख्याने। अर्थ:-अव्यय-शब्दे उपपदे कृञ्-धातो: परौ क्त्वाणमुलौ प्रत्ययौ भवत:, अभिताभिप्रेताख्याने गम्यमाने। Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(क्त्वा) ब्राह्मण ! पुत्रस्ते जात:, किं तर्हि वृषल ! नीचैः कृत्याचष्टे, नीचैः कृत्वाऽऽचष्टे (णमुल्) नीचैकारमाचष्टे, नीचैः कारमाचष्टे। उच्चै म प्रियमाख्येयम्। (क्त्वा) ब्राह्मण ! कन्या ते गर्भिणी, किं तर्हि वृषल ! उच्चैःकृत्याचष्टे, उच्चैः कृत्वाचष्टे, (णमुल्) उच्चै:कारमाचष्टे। उच्चैः कारमाचष्टे। नीचैर्नामाप्रियमाख्येयम् । आर्यभाषा-अर्थ-(अव्यये) अव्यय शब्द उपपद होने पर (कृजः) कृञ् (धातोः) धातु से परे (क्त्वाणमुलौ) क्त्वा और णमुल् प्रत्यय होते हैं (अयथाभिप्रेताख्याने) यदि वहां अयथाभिप्रेत बात का कथन हो। उदा०-(क्त्वा) ब्राह्मण ! पुत्रस्ते जात:, किं तर्हि वृषल ! नीचैःकृत्याचष्टे । नीचैः कृत्वाचष्टे । (णमुल) नीचैः कारमाचष्टे । नीचैः कारमाचष्टे । हे ब्राह्मण ! तेरे घर एक पुत्र उत्पन्न हुआ है, तो हे नीच ! तू इस बात को नीचे स्वर में क्यों कहता है। प्रिय बात तो ऊंचे स्वर में कहनी चाहिये। (क्त्वा) ब्राह्मण ! कन्या ते गर्भिणी, किं तर्हि वृषल ! उच्चैःकृत्याचष्टे, उच्चैः कृत्वाचष्टे, उच्चै:कारमाचष्टे, उच्चैः कारमाचष्टे । हे ब्राह्मण ! तेरी कन्या गर्भिणी है, हे नीच ! तू इस बात को ऊंचे स्वर में क्यों कहता है ? अप्रिय बात तो नीचे स्वर में कहनी चाहिये। सिद्धि-(१) नीचैःकृत्य । नीचैः+कृ+त्वा। नीचैः+कृ+ल्यप् । नीचैः+कृ+तुक्+य । नीचैःकृत्य+सु । नीचैःकृत्य। यहां अव्यय नीचैः शब्द उपपद होने पर अयथाभिप्रेत के कथन में 'डुकृञ् करणे (तनाउ०) धातु से इस सूत्र से क्त्वा' प्रत्यय है। तृतीयाप्रभृतीन्यन्यतरस्याम् (२।२।२१) से विकल्प उपपद समास होता है। समास पक्ष में 'समासेऽनझपूर्वे क्त्वो ल्यप् (७।१।३७) से क्त्वा प्रत्यय को 'ल्यप्’ आदेश और 'हस्वस्य पिति कृति तुक्' (६।१।७१) से 'तुक्' आगम होता है। असमास पक्ष में-नीचैः कृत्वा । (२) नीचै:कारम् । पूर्वोक्त कञ्' धातु से णमुल्' प्रत्यय है। प्रत्यय के णित्' होने से अचो णिति (७।२।११५) से 'कृ' धातु को वृद्धि होती है। समासपक्ष में एक पद और एक स्वर होता है। असमास पक्ष में पृथक् पद और पृथक् स्वर होता है-नीचैः कारम् । ऐसे ही-उच्चैःकृत्य इत्यादि। क्त्वा+णमुल् (अपवर्गे) (२) तिर्यच्यपवर्गे।६०। प०वि०-तिर्यचि ७१ अपवर्गे ७१। अनु०-कृञः क्त्वाणमुलौ इति चानुवर्तते। Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५०५ अर्थ:-अपवर्गेऽर्थे तिर्यक्-शब्दे उपपदे कृञ्-धातो: परौ क्त्वाणमुलौ प्रत्ययौ भवत: । अपवर्ग:=समाप्ति: । उदा०-(क्त्वा) तिर्यक्कृत्य गत:, तिर्यक् कृत्वा गतः। (णमुल्) तिर्यक्कारंगतः, तिर्यक्कारं गतः। समाप्य गत इत्यर्थः।। आर्यभाषा-अर्थ-(अपवर्गे) समाप्ति-अर्थक (तियींच) तिर्यक् शब्द उपपद होने पर (कृञः) कृञ् (धातो:) धातु से परे (क्त्वाणमुलौ) क्त्वा और णमुल् प्रत्यय होते हैं। उदा०- (क्त्वा) तिर्यकृत्य गतः, तिर्यक् कृत्वा गतः । (णमुल्) तिर्यक्कारं गतः, तिर्यक्कारं गतः। समाप्त करके चला गया। सिद्धि-तिर्यकृत्य' आदि शब्दों की सिद्धि नीचैःकृत्य' आदि शब्दों के समान है। क्त्वा+णमुल् (३) स्वाङ्गे तस्प्रत्यये कृभ्वोः ।६१। प०वि०-स्वाङ्गे ७१ तस्-प्रत्यये ७१ कृभ्वो: ६।२ (पञ्चम्यर्थे)। स०-स्वस्याङ्गमिति स्वाङ्गम्, तस्मिन्-स्वाङ्गे (षष्ठीतत्पुरुषः) । तस् चासौ प्रत्यय इति तस्-प्रत्ययः, तस्मिन्-तस्प्रत्यये (कर्मधारयः) । कृश्च भूश्च तौ कृभ्वौ, तयो:-कृभ्वोः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-क्त्वाणमुलावित्यनुवर्तते। अन्वय:-तस्प्रत्यये स्वाङ्गे कृभूभ्यां क्त्वाणमुलौ। अर्थ:-तस्प्रत्ययान्ते स्वाङ्गवाचिनि शब्दे उपपदे कृभूभ्यां धातुभ्यां परौ क्त्वाणमुलौ प्रत्ययौ भवतः । यथासंख्यमत्र नेष्यते। उदाहरणम्धातु: क्त्वा णमुल् (१) कृ: मुखत:कृत्य गतः। मुखत:कारं गतः। मुखत: कृत्वा गतः। मुखत: कारं गतः। पृष्ठत:कृत्य गत:। पृष्ठत:कारं गतः। पृष्ठत: कृत्वा गत:। पृष्ठत: कारं गतः। (२) भूः मुखतोभूय गतः। मुखतोभावं गतः। मुखतो भूत्वा गतः। मुखतो भावं गतः। पृष्ठतोभूय गतः। पृष्ठतोभावं गतः। पृष्ठतो भूत्वा गतः। पृष्ठतो भावं गतः। Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५०६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् आर्यभाषा-अर्थ-(तस्प्रत्यये) तस्-प्रत्ययान्त (स्वागे) स्वाङ्गवाची शब्द उपपद होने पर (कृभ्वोः) कृ, भू (धातो:) धातुओं से परे (क्त्वाणमुलौ) क्त्वा और णमुल् प्रत्यय होते हैं। यहां यथासंख्य प्रत्ययविधि अभीष्ट नहीं है। उदा०-संस्कृतभाग में देख लेवें। अर्थ इस प्रकार है-(क) आगे से करके चला गया। पीछे से करके चला गया। (भू) आगे से होकर चला गया। पीछे से होकर चला गया। सिद्धि-(१) मुखतःकृत्य । मुख+तस् । मुखतः । मुखत:+कृ+क्त्वा। मुखत:+कृ+ल्यप् । मुखत:+कृ+तुक+य। मुखत:+कृत्य। मुखत:कृत्य+सु । मुखतःकृत्य। यहां प्रथम स्वाङ्गवाची मुख शब्द से 'अपादाने चाहीयरुहो:' (५।४।४५) से तस् प्रत्यय है। तस्-प्रत्ययान्त स्वाङ्गवाची मुखत:' शब्द उपपद होने पर 'कृ' धातु से इस सूत्र से क्त्वा प्रत्यय है। शेष कार्य नीचैःकृत्य' (३।३।५९) के समान है। असमास पक्ष में-मुखत: कृत्वा। (२) मुखत:कारम् । पूर्वोक्त मुखत: शब्द उपपद होने पर कृ' धातु से णमुल्' प्रत्यय है। अचो मिति' (७।२।११५) से कृ' धातु को वृद्धि होती है। (३) मुखतोभूय । भू सत्तायाम् (भ्वा०प०) पूर्ववत्।। (४) मुखतोभावम् । भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) पूर्ववत् असमास पक्ष में-'मुखतो भावम् पृथक्-पृथक् पद और पृथक्-पृथक् स्वर होता है। क्त्वा-णमुल् (च्चि-अर्थे) (४) नाधार्थप्रत्यये च्च्यर्थे । ६२ । प०वि०-नाधार्थ-प्रत्यये ७१ च्वि-अर्थे ७।१। स०-नाश्च धाश्च तौ नाधौ, तयोरर्थ इवार्थो येषां ते नाधार्थाः । नाधार्थाः प्रत्यया यस्मात् स:-नाधार्थप्रत्ययः, तस्मिन्-नाधार्थप्रत्यये (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहि:)। च्वेरर्थ इति च्व्यर्थः, तस्मिन्-च्व्यर्थे (षष्ठीतत्पुरुषः)। अनु०-क्त्वाणमुलौ, कृभ्वोरिति चानुवर्तते।। अन्वय:-च्चि-अर्थे नाधार्थप्रत्यये कृभूभ्यां धातुभ्यां क्त्वाणमुलौ । अर्थ:-च्वि-अर्थे अभूततद्भावेऽर्थे नाधार्थप्रत्ययान्ते शब्दे उपपदे कृभूभ्यां धातुभ्यां परौ क्त्वाणमुलौ प्रत्ययौ भवतः । उदा०-(१) (नार्थे-कृ+क्त्वा) अनाना नाना कृत्वा गत इति नानाकृत्य गत:। नाना कृत्वा गतः। अविना विना कृत्वा गत इति Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५०७ विनाकृत्य गतः । विना कृत्वा गतः । (णमुल्) अनाना नानाकारं गत इति नानाकारं गतः । नाना कारं गतः । अविना विना कारं गत इति विनाकारं गतः। विना कारं गतः। (२) (नार्थे-भू+क्त्वा) अनाना नाना भूत्वा गत इति नानाभूय गत: । नाना भूत्वा गतः । अविना विना भूत्वा गत इति विनाभूय गतः । विना भूत्वा गतः। (णमुल्) अनाना नाना भावं गत इति नानाभावं गत: । नाना भावं गतः । अविना विना भावं गत इति विनाभावं गतः । विना भावं गतः। (३) (धार्थे-कृ+क्त्वा) अद्विधा द्विधा कृत्वा गत इति द्विधाकृत्य गत: । द्विधा कृत्वा गत: । अद्वैधं द्वैधं कृत्वा गत इति द्वैधंकृत्य गत: । द्वैधं कृत्वा गतः । (णमुल्) अद्विधा द्विधाकारं गत इति द्विधाकारं गतः। द्विधा कारं गतः। अद्वैधं द्वैधं कारं गत इति द्वैधंकारं गतः । द्वैधं कारं गतः । (४) (धार्थे-भू+क्त्वा) अद्विधा द्विधा भूत्वा गत इति द्विधाभूय गत: । द्विधा भूत्वा गतः । अद्वैधं द्वैधं भूत्वा गत इति द्वैधंभूय गत: । द्वैधं भूत्वा गत: । (णमुल्) अद्विधा द्विधा भावं गत इति द्विधाभावं गतः। द्विधा भावं गतः। अद्वैधं द्वैधं भावं गत इति द्वैधंभावं गतः । द्वैधं भावं गतः। आर्यभाषा-अर्थ-(च्वि-अर्थे) अभूततद्भाव अर्थ में (नाधार्थप्रत्यये) नार्थ-प्रत्ययान्त और धार्थ-प्रत्ययान्त शब्द उपपद होने पर (कृभ्वोः) कृ. भू (धातो:) धातुओं से परे (क्त्वाणमुलौ) क्त्वा और णमुल् प्रत्यय होते हैं। उदा०-संस्कृत भाग में देख लेवें। अर्थ इस प्रकार है (१) (नार्थ-क+क्त्वा/णमुल) जो नाना अनेक नहीं था, उसे अनेक बनाकर चला गया। जो बिना (रहित) नहीं था उसे बिना बनाकर चला गया। (२) (नार्थ-भू+क्त्वा/णमुल) जो नाना अनेक नहीं था, वह अनेक होकर चला गया। जो बिना (रहित) नहीं था, वह बिना होकर चला गया। (३) (धार्थ-कृ+क्त्वा/णमुल्) जो दो प्रकार का नहीं था, उसे दो प्रकार का बनाकर चला गया। (४) (धार्थ-भू+क्त्वा+णमुल) जो दो प्रकार का नहीं था, वह दो प्रकार का होकर चला गया। Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि - (१) नानाकृत्य । यहां नाना शब्द उपपद होने पर 'कृ' धातु से क्त्वा प्रत्यय है। शेष कार्य 'नीचैः कृत्य' (३1३1५९) के समान है। असमास पक्ष में नाना कृत्वा । ५०८ (२) नानाकारम् । यहां नाना शब्द उपपद होने पर 'कृ' धातु से 'णमुल्' प्रत्यय है। शेष कार्य 'नीचैःकारम्' ( ३।३।५९ ) के समान है। असमास पक्ष में- 'नाना कारम्' पृथक्-पृथक् पद और पृथक्-पृथक् स्वर होता है। ऐसे ही अन्य प्रयोगों की भी सिद्धि समझ लेवें । (३) नाना। यहां 'विनञ्भ्यां नानाञ न सह' (५ 1२/२७ ) से नञ् शब्द से नाञ् प्रत्यय है। (४) विना । यहां पूर्वोक्त सूत्र से वि' शब्द से 'ना' प्रत्यय है । (५) द्विधा । यहां द्वि' शब्द से 'संख्याया विधार्थे धा' (५।३।४२ ) से 'धा' प्रत्यय है। (६) द्वैधम् | यहां द्वि' शब्द से द्वित्र्योश्च धमुञ्' (५/३/४५ ) से 'धमुञ्' प्रत्यय है। च्वि-अर्थ- 'अभूततद्भावे कृभ्वस्तियोगे सम्पद्यकर्तरि च्चि: ' (५/४/५0) से च्वि-प्रत्यय अभूततद्भाव अर्थ में होता है। क्त्वा+णमुल् - प०वि० - तूष्णीमि ७ । १ भुव: ५ । १ । अनु०- क्त्वाणमुलावित्यनुवर्तते । अन्वयः - तूष्णीमि भुवो धातोर्णमुल् । अर्थ:- तूष्णीम्-शब्दे उपपदे भू-धातो: परौ क्त्वाणमुलौ प्रत्ययौ भवतः । (५) तूष्णीमि भुवः । ६३ । उदा०- ( क्त्वा) तूष्णींभूय गतः । तूष्णीं भूत्वा गतः । ( णमुल् ) तूष्णींभावं गतः । तूष्णीं भावं गतः । आर्यभाषा-अर्थ- (तूष्णीमि) तूष्णीम् शब्द उपपद होने पर (भुवः) भू (धातोः) धातु से परे ( क्त्वाणमुलौ ) क्त्वा और णमुल् प्रत्यय होते हैं । उदा० - ( क्त्वा) तूष्णींभूय गतः । तूष्णीं भूत्वा गतः । ( णमुल् ) तूष्णींभावं गत: । तूष्णीं भावं गतः । चुप होकर चला गया। Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५०६ सिद्धि-(१) तूष्णीभूय । यहां तूष्णीम्' शब्द उपपद होने पर 'भू' धातु से क्त्वा प्रत्यय है। शेष कार्य नीचैःकृत्य' (३।३।५९) के समान है। असमास पक्ष में-तूष्णीं भूत्वा । (२) तूष्णींभावम्। यहां तूष्णीम् शब्द उपपद होने पर 'भू' धातु से णमुल् प्रत्यय है। 'अचो मिति' (७।२।११५) से 'भू' धातु को वृद्धि होती है। असमास पक्ष में पृथक् पद और पृथक् स्वर होता है-तूष्णीं भावम् । क्त्वा-णमुल् . (६) अन्वच्यानुलोम्ये।६४। प०वि०-अन्वचि ७।१ आनुलोम्ये ७।१। अनुलोमं भाव आनुलोम्यम्, तस्मिन्-आनुलोम्ये ‘गुणवचनब्राह्मणादिभ्य: कर्मणि च' (५।१।१२३) इति भावेऽर्थे ष्यञ् प्रत्यय: । आनुलोम्यम्=अनुकूलता। अनु०-क्त्वाणमुलौ, भुव इति चानुवर्तते। अन्वय:-आनुलोम्येऽन्वचि भुवो धातो: क्त्वाणमुलौ। अर्थ:-आनुलोम्येऽर्थेऽन्वक्शब्दे उपपदे भू-धातोः परौ क्त्वाणमुलौ प्रत्ययौ भवतः। उदा०- (क्त्वा) अन्वाभूयास्ते। अन्वम् भूत्वास्ते। (णमुल्) अन्वग्भावमास्ते। अन्वग् भावमास्ते। आर्यभाषा-अर्थ-(आनुलोम्ये) अनुकूलता अर्थ में (अन्वचि) अन्वक् शब्द उपपद होने पर (भुव:) भू (धातो:) धातु से परे (क्त्वाणमुलौ) क्त्वा और णमुल् प्रत्यय होते हैं। उदा०-(क्वा) अन्वभूयास्ते। अन्वग् भूत्वास्ते । (णमुल्) अन्वग्भावमास्ते। अन्वग् भावमास्ते। अनुकूल होकर रहता है। सिद्धि- 'अन्वग्भूय' आदि पदों की सिद्धियां पूर्ववत् हैं। तुमुन्प्रत्ययविधिः तुमुन्(१) शकषज्ञाग्लाघटरभलभक्रमसहारेस्त्यर्थेषु तुमुन्।६५। प०वि०- शक-धृष-ज्ञा-ग्ला-घट-रभ-लभ-क्रम-सह-अर्हअस्त्यर्थेषु ७।३ तुमुन् १।१। Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-अस्तिरर्थो येषां तेऽस्त्यर्थाः । शकश्च धृषश्च ज्ञाश्च ग्लाश्च घटश्च रभश्च लभश्च क्रमश्च सहश्च अर्हश्च अस्त्यर्थाश्च तेशक०अस्त्याः , तेषु-शक०अस्त्यर्थेषु (बहुव्रीहिगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । __ अर्थ:-शकादिषु धातुषु उपपदेषु धातुमात्रात् तुमुन् प्रत्ययो भवति। उदा०- (शक:) शक्नोति भोक्तुम् । (धृष:) धृष्णोति भोक्तुम् । (ज्ञा:) जानाति भोक्तुम्। (ग्ला:) ग्लायति भोक्तुम्। (घट:) घटते भोक्तुम् । (रभ:) आरभते भोक्तुम् । (लभ:) लभते भोक्तुम् । (क्रम:) प्रक्रमते भोक्तुम् । (सह:) सहते भोक्तुम्। (अर्ह:) अर्हति भोक्तुम् । (अस्त्यर्थाः) अस्ति भोक्तुम् । भवति भोक्तुम् । विद्यते भोक्तुम्। आर्यभाषा-अर्थ-(शक०अस्त्य र्थेषु) शक, धृष, ज्ञा, ग्ला, घट, रभ, लभ, क्रम, सह, अर्ह और अस्त्यर्थक धातु उपपद होने पर (धातो:) धातुमात्र से (तुमुन्) तुमुन् प्रत्यय होता है। उदा०-(शक) शक्नोति भोक्तुम् । वह खा सकता है। (वृष) धृष्णोति भोक्तुम् । वह खाने में कुशल है। (ज्ञा) जानाति भोक्तुम् । वह खाना जानता है। (ग्ला) ग्लायति भोक्तुम् । वह खाने से ग्लानि करता है। (घट) घटते भोक्तुम् । वह खाने की चेष्टा करता है। (रभ) आरभते भोक्तुम् । वह खाना आरम्भ करता है। (लभ) लभते भोक्तम् । वह खाना प्राप्त करता है। (क्रम) प्रक्रमते भोक्तुम् । वह खाना प्रारम्भ करता है। (सह) सहते भोक्तुम् । वह खाने को सहन करता है। (अर्ह) अर्हति भोक्तुम् । वह खाना खाने के योग्य है। (अस्त्यर्थक) अस्ति भोक्तुम् । भवति भोक्तुम् । विद्यते भोक्तुम् । खाना है। सिद्धि-(१) भोक्तुम् । भुज्+तुमुन् । भोग्+तुम् । भोक्+तुम् । भोक्तम्+सु । भोक्तुम् । यहां शक आदि धातु उपपद होने पर 'भुज्' धातु से इस सूत्र से तुमुन्' प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। 'चो: कु:' (८।२।३०) से 'भुज्' धातु के ज' को 'ग्' और 'खरि च' (८१४/५४) से 'ग्' को चर् क्' होता है। (२) शक आदि धातुओं के मूल अर्थ पाणिनीय धातुपाठ में देख लेवें। तुमुन् (२) पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु ।६६ । प०वि०-पर्याप्तिवचनेषु ७।३ अलमर्थेषु ७।३। Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५११ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः स०-पर्याप्तिरुच्यते यैस्ते-पर्याप्तिवचनाः, तेषु-पर्याप्तिवचनेषु (उपपदसमास:)। पर्याप्ति:=अन्यूनता, परिपूर्णतत्यर्थः । अलम् अर्थो येषां तेऽलमाः , तेषु-अलमर्थेषु (बहुव्रीहिः)। अनु०-तुमुन् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-अलमर्थेषु पर्याप्तिवचनेषु धातोस्तुमुन्। अर्थ:-अलमर्थेषु पर्याप्तिवचनेषु शब्देषु उपपदेषु धातो: परस्तुमुन् प्रत्ययो भवति। उदा०-पर्याप्तो भोक्तुं देवदत्तः । अलं भोक्तुं यज्ञदत्तः । आर्यभाषा-अर्थ-(अलमर्थेषु) अलम् अर्थवाले (पर्याप्तिवचनेषु) परिपूर्णतावाची शब्द उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (तुमुन्) तुमुन् प्रत्यय होता है। उदा०-पर्याप्तो भोक्तुं देवदत्त: । देवदत्त खाने में समर्थ है। अलं भोक्तुं यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त खाने में समर्थ है। 'अलम्' शब्द का अर्थ परिपूर्णता है। परिपूर्णता दो प्रकार से हो सकती है, भोजन की अन्यूनता तथा भोक्ता के सामर्थ्य से। यहां भोक्ता के सामर्थ्य का ग्रहण किया जाता है। सिद्धि-(१) भोक्तम्। यहां 'भुज्' धातु से इस सूत्र से तुमुन्' प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। चो: कु:' (८।२।३०) से 'भुज्' के ज्' को 'ग्' और 'खरि च' (८।४।५४) से 'ग्' को चर् क्' होता है। प्रत्ययार्थप्रकरणम् कृत् (कर्तरि) (१) कर्तरि कृत्।६७। प०वि०-कर्तरि ७ ११ कृत् १।१ । अर्थ:-अत्र धातोर्विहिता: कृत्-संज्ञका: प्रत्यया: कर्तरि कारके भवन्ति । यत्रार्थनिर्देशो नास्ति तत्रायं विधिरुपतिष्ठते, अर्थाकाङ्क्षत्वात् । उदा०-कारकः । कर्ता । नन्दन: । ग्राही। पच:, इत्यादिकम्। आर्यभाषा-अर्थ-(धातोः) यहां धातु से विधान किये गये (कृत्) कृत्-संज्ञक प्रत्यय (करि) कर्ता कारक में होते हैं। जहां किसी अर्थविशेष का निर्देश नहीं किया गया है, वहां यह विधान उपस्थित होता है, क्योंकि वहां अर्थ की आकाङ्क्षा होती है। Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-कारकः । करनेवाला। कर्ता। करनेवाला। नन्दनः । आनन्दित करनेवाला। ग्राही। ग्रहण करनेवाला। पच: । पकानेवाला। सिद्धि-कारक' आदि शब्दों की सिद्धि ‘ण्वुल्तृचौ' (३।१।१३३) तथा 'नन्दिग्रहिपचादिभ्यो०' (३।१।१३४) में की जा चुकी है, वहां देख लेवें। विशेष-कृदतिङ्' (३।१।९३) से धातु से विहित तिङ्-भिन्न प्रत्ययों की कृत्-संज्ञा है। भव्यादयः (वा कर्तरि)(२) भव्यगेयप्रवचनीयोपस्थानीयजन्याप्लाव्यापात्या वा।६८। प०वि०- भव्य-गेय-प्रवचनीय-उपस्थानीय-जन्य-आप्लाव्यआपात्या: १३ वा अव्ययपदम् । अनु०-कर्तरि इत्यनुवर्तते। अर्थ:-कृत्यप्रत्ययान्ता भव्यादय: शब्दा: कर्तरि कारके विकल्पेन निपात्यन्ते। तयोरेव कृत्यक्तखला:' (३।४।७०) इति भावे कर्मणि च प्राप्ते विकल्पेन कीर विधीयन्ते। उदाहरणम्शब्द: कर्तरि भावे/कर्मणि (१) भव्यः भवत्यसौ भव्य: भव्यमनेन (भा०) (२) गेय: गेयो माणवक: साम्नाम् गेयानि माणवकेन सामानि (३) प्रवचनीयः प्रवचनीयो गुरुः प्रवचनीयो गुरुणा स्वाध्यायस्य। स्वाध्याय: (क०)। (४) उपस्थानीय: उपस्थानीयोऽन्तेवासी उपस्थानीयोऽन्तेवासिना गुरोः। गुरु: (क०)। (५) जन्य: जायतेऽसौ जन्य: जन्यमनेन (भा०) । (६) आप्लाव्य: आप्लावतेऽसावाप्लाव्यः। आप्लाव्यमनेन (भा०) । (७) आपात्य: आपतत्यसावापात्यः। आपात्यमनेन (भा०) । आर्यभाषा-अर्थ-(भव्य आपात्या:) कृत्य-प्रत्ययान्त भव्य, गेय, प्रवचनीय, उपस्थानीय जन्य, आप्लाव्य, आपात्य शब्द (करि) कर्ता कारक अर्थ में (वा) विकल्प से निपातित हैं। उदा०-संस्कृत भाग में देख लेवें। अर्थ इस प्रकार है-(भव्य) वर्तमान। इसके द्वारा होना चाहिये। गिय) यह बालक साम-मन्त्रों का गान करनेवाला है। इस बालक के द्वारा साम-मन्त्रों का गान करना चाहिये। (प्रवचनीय) गुरु स्वाध्याय का प्रवचन करनेवाला Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५१३ है। गुरु के द्वारा स्वाध्याय का प्रवचन करना चाहिये। (उपस्थानीय) यह अन्तेवासी गुरु का उपस्थान करनेवाला है। शिष्य के द्वारा गुरु का उपस्थान करना चाहिये। (जन्य) उत्पन्न होनेवाला। उसके द्वारा उत्पन्न होना चाहिये। (आप्लाव्य) स्नान करनेवाला। इसके द्वारा स्नान करना चाहिये। (आपात्य) आक्रमण करनेवाला। इसके द्वारा आक्रमण करना चाहिए। सिद्धि-(१) भव्यः । भू+यत् । भो+य। भव्य+सु। भव्यः । यहां 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से 'अचो यत्' (३।१।९७) से 'यत्' प्रत्यय कर्ता अर्थ में निपातित है। तयोरेव कृत्यक्तखलाः ' (३।४ १७०) से केवल भाव अर्थ में यत्' प्रत्यय था। वा-वचन से भाव अर्थ में भी होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८६) से 'भू' धातु को गुण और 'धातोस्तन्निमित्तस्यैव' (६ ।४।७७) से 'अन्' आदेश होता है। (२) गेय: । यहां गै शब्दे' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् यत्' प्रत्यय है। 'ईद्यति' (६।४।६५) से 'गा' धातु को ईत्व और पूर्ववत् गुण होता है। इस धातु से 'यत्' प्रत्यय कर्ता और कर्म अर्थ में होता है। (३) प्रवचनीयः। यहां प्र' उपसर्गपूर्वक विच परिभाषणे' (अदा०प०) धातु से 'तव्यत्तव्यानीयरः' (३।१।९६) से 'अनीयर्' प्रत्यय है। इस सूत्र से 'अनीयर' प्रत्यय कर्ता और कर्म अर्थ में होता है। (४) उपस्थानीय: । यहां 'उप' उपसर्गपूर्वक 'ठा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् अनीयर्' प्रत्यय है। इस सूत्र से वह कर्ता और कर्म अर्थ में होता है। (५) जन्यः । यहां जनी प्रादुर्भावे (दिवा०आ०) धातु से 'वा०-तकिशसियतिचतिजनीनामुपसंख्यानम्' (३।१।९७) से 'यत्' प्रत्यय है। इस सूत्र से वह कर्ता और भाव अर्थ में होता है। (६) आप्लाव्य: । यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'प्लुङ् गतौ' (भ्वा०आ०) धातु से 'ओरावश्यके' (३।१।१२५) से ‘ण्यत्' प्रत्यय है। 'अचो णिति' (७।२।११५) से प्लु' धातु को वृद्धि और 'धातोस्तन्निमित्तस्यैव' (६।१।७७) से 'आव्' आदेश होता है। (७) आपात्यः। यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'पत्लू गतौ' (भ्वा०प०) धातु से ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से 'ण्यत्' प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से 'पत्' धातु को उपधावृद्धि होती है। लकाराः (कर्तरि कर्मणि भावे च) (३) लः कर्मणि च भावे चाकर्मकेभ्यः ।६६ । प०वि०-ल: १।३ कर्मणि ७१ च अव्ययपदम्, भावे ७१ च अव्ययपदम्, अकर्मकेभ्य: ५।३ । Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-न विद्यते कर्म येषां तेऽकर्मकाः, तेभ्य:-अकर्मकेभ्य: ( बहुव्रीहि: ) । अर्थः-लकाराः सकर्मकेभ्यो धातुभ्यः कर्मवाच्ये कर्तृवाच्ये च भवन्ति, अकर्मकेभ्यश्च धातुभ्यो लकारा भाववाच्ये कर्तृवाच्ये च भवन्ति । 1 उदा०-(१) सकर्मकेभ्यः कर्मणि - देवदत्तेन ग्रामो गम्यते । कर्तरिदेवदत्तो ग्रामं गच्छति । (२) अकर्मकेभ्यो भावे - देवदत्तेनाऽऽस्यते । कर्तरिदेवदत्त आस्ते । सकर्मकेभ्यो भावे, अकर्मकेभ्यश्च धातुभ्यः कर्मणि लकारा न भवन्ति । ५१४ सकर्मक अकर्मकपरीक्षाविधिः क्रियापदं कर्तृपदेन युक्तं, व्यपेक्षते यत्र किमित्यपेक्षाम् । सकर्मकं तं सुधियो जदन्ति शेषस्ततो धातुरकर्मकः स्यात् ।। अर्थ:-यत्र कर्तृवाचकपदेन सह प्रयुक्तं क्रियापदं 'किम्’ इत्यपेक्षते तत्र स धातुः सकर्मकः । यथा रामो भक्षयति, गच्छति, अधीते, इत्यादिषु सर्वत्र 'किम्' इत्यपेक्षा जायतेऽतः सकर्मका एते धातव: । यत्र तु क्रियापदं 'किम्' इत्यस्यापेक्षां न कुरुते तेऽकर्मका धातवः, यथा - भवति, आस्ते, एधते, लज्जते, शेते, इत्यादयः । तथा च परिगण्यते लज्जा-सत्ता-स्थिति-जागरणं वृद्धि-क्षय-भय-जीवन-मरणम् । शयन -क्रीडा-रुचि - दीप्त्यर्थं धातुगणं तमकर्मकमाहुः । । आर्यभाषा - अर्थ - (ल.) लट् आदि दश लकार सकर्मक (धातोः) धातुओं से (कर्मणि) कर्मवाच्य में (च) और कर्तृवाच्य अर्थ में होते हैं और (अकर्मकेभ्यः) अकर्मक (धातोः) धातुओं से परे (भावे) भाववाच्य अर्थ में (च) और कर्तृवाच्य अर्थ में होते हैं । सकर्मक धातुओं से भाववाच्य में और सकर्मक धातुओं से कर्मवाच्य अर्थ में लकार नहीं होते हैं। उदा०- (१) सकर्मक से कर्म में - देवदत्तेन ग्रामो गम्यते । देवदत्त के द्वारा गांव जाया जाता है । कर्ता में देवदत्तो ग्रामं गच्छति । देवदत्त गांव जाता है। (२) अकर्मक Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५१५ से भाव में-देवदत्तेनास्यते । देवदत्त के द्वारा बैठा जाता है। कर्ता में-देवदत्त आस्ते। देवदत्त बैठता है। सिद्धि-(१) देवदत्तेन ग्रामो गम्यते । यहां 'गम्लु गतौ' (भ्वा०प०) इस सकर्मक धातु से इस सूत्र से कर्मवाच्य में लट् लकार है। 'भावकर्मणो:' (१।३।१३) से कर्मवाच्य में आत्मनेपद और सार्वधातुके यक्' (३।१।६७) से यक्’ विकरण प्रत्यय होता है। ___ कर्मवाच्य में कर्म अभिहित (कथित) और कर्ता अनभिहित (अकथित) होता है। अत: अनभिहित कर्ता देवदत्त' में कर्तृकरणयोस्तृतीया' (२।३।१८) से तृतीया विभक्ति होती है और कथित कर्म में प्रातिपदिकार्थः' (२।३।४६) से 'ग्राम' में प्रथमा विभक्ति होती है। (२) देवदत्तो ग्रामं गच्छति। यहां पूर्वोक्त गम्' धातु से कर्तृवाच्य में लट्' लकार है। 'कर्तरि शप' (३।१।६८) से 'शप्' विकरण प्रत्यय होता है। 'इषुगमियमां छ:' (७।३।७७) से 'गम्' के 'म्' को 'छ' आदेश होता है। ___ कथित कर्ता देवदत्त में पूर्ववत् प्रथमा और अकथित कर्म 'ग्राम' में कर्मणि द्वितीया' (२।३।२) से द्वितीया विभक्ति होती है। (३) देवदत्तेनास्यते। आस् उपवेशने (अदा०आ०) अकर्मक धातु से इस सूत्र से भाववाच्य अर्थ में लट् लकार है। शेष कार्य 'गम्यते' के समान है। (४) देवदत्त आस्ते। यहां पूर्वोक्त 'आस्' धातु से इस सूत्र से कर्तृवाच्य में लट् लकार है। कर्तरि शप' (३।१।६८) से शप् विकरण प्रत्यय और 'अदिप्रभतिभ्यः शप:' (२।४।६२) से 'शम्' प्रत्यय का लुक् होता है। विशेष-लकार-लट् । लिट् । लुट् । लुट् । लेट् । लोट् । लङ् । लिङ् । लुङ् । लङ् ये दश लकार हैं। इनमें लेट् लकार वैदिकभाषा में ही प्रयुक्त होता है। कृत्य+क्त+खलाः (भावे कर्मणि च) __(४) तयोरेव कृत्यक्तखलाः १७०। प०वि०-तयो: ७।२ एव अव्ययपदम्, कृत्य-क्त-खलाः १।३ । स०-खल् इव अर्थो येषां ते खलाः । कृत्याश्च क्तश्च खलाश्च ते-कृत्यक्तखलः (बहुव्रीहिः)। अनु०-कर्मणि भावे चाकर्मकेभ्य इति चानुवर्तते। अर्थ:-धातोर्विहिताः कृत्यसंज्ञका: क्त: खलाश्च प्रत्यया तयोर्भावकर्मणोरर्थयोरेव भवन्ति । सकर्मकेभ्यो धातुभ्यस्ते कर्मणि, अकर्मकेभ्यो धातुभ्यश्च ते भावेऽर्थे भवन्ति । Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी प्रवचनम् उदा०-(१) कृत्यसंज्ञकाः कर्मणि - कर्तव्यः कटो भवता । भोक्तव्य ओदनो भवता । भावे - आसितव्यं भवता । शयितव्यं भवता । ( २ ) क्तः कर्मणि- -कृत: कटो भवता । भुक्त ओदनो भवता । भावे - आसितं भवता । शयितं भवता। (३) खलर्थाः कर्मणि - ईषत्करः कटो भवता । सुकरः कटो भवता । दुष्करः कटो भवता । भावे - ईषदाढ्यंभवं भवता । स्वाढ्यंभवं भवता । ५१६ आर्यभाषा-अर्थ-(धातोः) धातु से विहित (कृत्यक्तखलर्था:) कृत्यसंज्ञक, क्त और खलर्थक प्रत्यय ( तयोः) उन भाववाच्य और कर्मवाच्य अर्थ में (एव) ही होते हैं । वे सकर्मक धातुओं से कर्मवाच्य अर्थ में और अकर्मक धातुओं से भाववाच्य अर्थ में होते हैं। उदा०- - (१) कृत्यसंज्ञक कर्म में- कर्तव्यः कटो भवता । आपके द्वारा चटाई बनानी चाहिये । भोक्तव्य ओदनो भवता । आपके द्वारा चावल खाना चाहिये। भाव में- आसितव्यं भवता । आपके द्वारा बैठना चाहिये । शयितव्यं भवता । आपके द्वारा सोना चाहिये । (२) क्त प्रत्यय कर्म में- कृतः कटो भवता । आपके द्वारा चटाई बनाई गई । भुक्त ओदनो भवता । आपके द्वारा चावल खाया गया। भाव में- आसितं भवता । आपके द्वारा बैठा गया। शयितं भवता । आपके द्वारा सोया गया । (३) खलर्थक कर्म में - ईषत्करः कटो भवता । आपके द्वारा चटाई बनाना सुगम है। सुकरः कटो भवता । आपके द्वारा चटाई बनाना सरल है। दुष्करः कटो भवता । आपके द्वारा चटाई बनाना कठिन है। भाव में - ईषदाढ्यंभवं भवता । आपके द्वारा आढ्य ( धनवान् ) होना सुगम है। स्वाढ्यंभवं भवता । आपके द्वारा आढ्य होना सरल है । सिद्धि - (१) कर्तव्यः कटो भवता । यहां सकर्मक 'डुकृञ् करणे' (तना० उ०) धातु से 'तव्यत्तव्यानीयर:' ( ३ | १/९६ ) से विहित कृत्यसंज्ञक 'तव्य' प्रत्यय इस सूत्र से कर्मवाच्य अर्थ में है । तव्य प्रत्यय के कर्मवाच्य में होने से कर्म अभिहित (कथित) और कर्ता अनभिहित ( अकथित ) है । अत: कथित कर्म में प्रातिपदिकार्थ० ' (२।३।४६ ) से प्रथमा विभक्ति और अकथित कर्ता में 'कर्तृकरणयोस्तृतीया' (२ । ३ । १८ ) से तृतीया विभक्ति होती है। (२) भोक्तव्य ओदनो भवता । 'भुज पालनाभ्यवहारयो:' (रुधा०आ०) धातु से पूर्ववत् । से (३) आसितव्यं भवता । यहां अकर्मक 'आस् उपवेशने ( अदा० आ०) धातु पूर्वोक्त सूत्र से विहित 'तव्य' प्रत्यय इस सूत्र से भाव अर्थ में है। (४) शयितव्यं भवता । 'शीङ् स्वप्ने' (अदा०आ०) पूर्ववत् । Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५१७ (५) कृत: कटो भवता । यहां पूर्वोक्त सकर्मक कृ' धातु से निष्ठा' (३।२।१०२) से विहित 'क्त' प्रत्यय इस सूत्र से कर्मवाच्य अर्थ में होता है। (६) भुक्त ओदनो भवता । 'भुज्' धातु से पूर्ववत् । (७) ईषत्कर: कटो भवता । यहां 'ईषद्' उपपद, पूर्वोक्त सकर्मक कृ' धातु से 'ईषदुःसुषु कृच्छ्राकृच्छ्रार्थेषु खल्' (३।३।१२६) से विहित खल्' प्रत्यय इस सूत्र से कर्मवाच्य अर्थ में है। (८) दुष्कर: कटो भवता । पूर्ववत् । (९) ईषदाढ्यं भवं भवता । यहां ईषद्' उपपद, अकर्मक 'भू' धातु से ईषदुदु:सुषु०' (३ ।३ ।१२६) से विहित खल्' प्रत्यय इस सूत्र से भाववाच्य अर्थ में है। (१०) स्वाढ्यं भवं भवता । पूर्ववत् । आदिकर्मणि क्तः (कर्तरि कर्मणि भावे च) (५) आदिकर्मणि क्तः कर्तरि च७१। प०वि०-आदिकर्मणि ७ ।१ क्त: १।१ कर्तरि ७१ च अव्ययपदम् । स०-आदि च तत् कर्मेति आदिकर्म, तस्मिन्-आदिकर्मणि (कर्मधारयः)। अनु०-कर्मणि भावे चाकर्मकेभ्य इति चानुवर्तते। अन्वय:-आदिकणि क्त: कतरि कर्मणि भावे च । अर्थ:-आदिकर्मणि य: क्त: प्रत्ययो विहित: स कर्तरि कर्मणि भावे चार्थे भवति । आदिभूत: क्रियाक्षण आदिकर्मेत्युच्यते। उदा०- (कर्तरि) प्रकृत: कटं देवदत्तः। (कर्मणि) प्रकृतो कटो देवदत्तेन। (भावे) प्रकृतं देवदत्तेन। (कर्तरि) प्रभुक्त ओदनं देवदत्तः। (कर्मणि) प्रभुक्त ओदनो देवदत्तेन। (भावे) प्रभुक्तं देवदत्तेन। आर्यभाषा-अर्थ-(आदिकर्मणि) क्रिया के प्रारम्भिक क्षण अर्थ में विहित (क्त:) क्त-प्रत्यय (कतीर) कर्तृवाच्य (कमणि) कर्मवाच्य (च) और (भावे) भाववाच्य अर्थ में होता है। उदा०-(कर्ता) प्रकृत: कटं देवदत्तः । देवदत्त ने चटाई बनाना प्रारम्भ किया। (कर्म) प्रकृत: कटो देवदत्तेन । देवदत्त के द्वारा चटाई बनाना प्रारम्भ किया गया। (भाव) प्रकृतं देवदत्तेन । देवदत्त के द्वारा प्रारम्भ किया गया। (कर्तरि) प्रभुक्त ओदनं Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५१८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् देवदत्तः । देवदत्त ने चावल खाना प्रारम्भ किया। प्रभुक्तो ओदनो देवदत्तेन । देवदत्त के द्वारा चावल खाना प्रारम्भ किया गया। प्रभुक्तं देवदत्तेन । देवदत्त के द्वारा खाना प्रारम्भ किया गया। सिद्धि-(१) प्रकृत: कटं देवदत्त:। यहां प्र' उपसर्गपूर्वक कृ' धातु से निष्ठा' (३।२।१०२) से आदि कर्म और भूतकाल में विहित 'क्त' प्रत्यय इस सूत्र से कर्ता अर्थ में होता है। अत: कर्म के अकथित होने से 'कर्मणि द्वितीया' (२।३।२) से 'कट' कर्म में द्वितीया विभक्ति होती है। (२) प्रकृतो कटो देवदत्तेन। यहां पूर्वोक्त क' धातु से पूर्ववत् विहित 'क्त' प्रत्यय इस सूत्र से कर्म अर्थ में। अत: कर्ता के अकथित होने से कर्तकरणयोस्तृतीया' (२।३।१८) से देवदत्त कर्ता में तृतीया विभक्ति होती है। (३) प्रकृतं देवदत्तेन । यहां पूर्वोक्त 'कृ' धातु से पूर्ववत् विहित 'क्त' प्रत्यय इस सूत्र से कर्म की अविवक्षा होने से भाव अर्थ में है। अत: कर्ता के अकथित होने से उसमें पूर्ववत् तृतीया विभक्ति होती है। ऐसे ही-प्रभुक्त ओदनं देवदत्त इत्यादि । क्तः (कर्तरि कर्मणि भावे च)(३) गत्यर्थाकर्मकश्लिषशीथासवसजनरुह जीर्यतिभ्यश्च ।७२। प०वि०-गत्यर्थ-अकर्मक-श्लिष-शीङ्-स्था-आस-वस-जन-रुहजीर्यतिभ्य: ५।३ च अव्ययपदम् । स०-गतिरर्थो येषां ते गत्यर्थाः । न विद्यते कर्म येषां तेऽकर्मकाः । गत्यर्थाश्च अकर्मकाश्च श्लिषश्च शीङ् च स्थाश्च आसश्च वसश्च जनश्च रुहश्च जीर्यतिश्च ते-गत्यर्थःजीर्यतयः, तेभ्य:-गत्यर्थ०जीर्यतिभ्यः (बहुव्रीहिगर्भित इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। अनु०-कर्मणि, भावे, कतरि, क्त इति चानुवर्तते। अन्वय:-गत्यर्थजीर्यतिभ्यश्च धातुभ्य: क्तः कर्तरि कर्मणि भावे च। अर्थ:-गत्यर्थेभ्योऽकर्मकेभ्य: श्लिषादिभ्यश्च धातुभ्य: पर: क्त: प्रत्यय: कर्तरि कर्मणि भावे चार्थे भवति । उदाहरणम् Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ धातु: गत्यर्थकः श्लिष: शीङ् स्था: अकर्मकः (क) ग्लानो भवान् (ख) आसितो भवान् आस: वस: जन: रुहः जीर्यतिः तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः कर्मणि गतो देवदत्तेन ग्रामः कर्तरि गतो देवदत्तो ग्रामम् क्रियते । उपश्लिष्टो गुरुं भवान् उपश्लिष्टो गुरुर्भवता उपशयितो गुरुर्भवता उपशयितो गुरुं भवान् उपस्थितो गुरुं भवान् उपस्थितो गुरुर्भवता उपासितो गुरुं भवान् अनूषितो गुरुं भवान् अनुजातो माणवको माणविकाम् आरूढो वृक्षं भवान् अनुजीर्णो वृषलीं देवदत्तः उपासितो गुरुर्भवता अनूषितो गुरुर्भवता अनुजाता माणवकेन माणविका भावे गतं देवदत्तेन ग्लानं भवता आसितं भवता उपश्लिष्टं भवता उपशयितं भवता उपस्थितं भवता आरूढो वृक्षो भवता अनुजीर्णा वृषली देवदत्तेन श्लिषादयो धातव: सोपसर्गाः सकर्मका भवन्तीत्यतस्तेषामत्र ग्रहणं उपासितं भवता अनूषितं भवता अनुजातं माणवकेन ५१६ आरूढं भवता अनुजीर्णं देवदत्तेन आर्यभाषा- अर्थ - (गत्यर्थ० जीर्यतिभ्यः) गत्यर्थक, अकर्मक और श्लिष, शीङ्, स्था, आस, वस, जन, रुह, जीर्यति (धातोः) धातुओं से परे (क्तः) क्त प्रत्यय ( कतीरे) कर्तृवाच्य (कर्मणि) कर्मवाच्य (भावे) भाववाच्य अर्थ में होता है। उदा०-संस्कृत भाग में देख लेवें। अर्थ इस प्रकार है- (गत्यर्थक) देवदत्त गांव गया । देवदत्त के द्वारा गांव जाया गया । देवदत्त के द्वारा जाया गया। (अकर्मक) आपने ग्लानि की। आपके द्वारा ग्लानि की गई। आप बैठे। आपके द्वारा बैठा गया। ( श्लिष) उपश्लिष्टो गुरुं भवान् । आपने गुरु का सङ्ग किया। आपके द्वारा गुरु का संग किया गया। आपके द्वारा संग किया गया। (शीङ्) आपने गुरु के पास शयन किया। आपके द्वारा गुरु के पास शयन किया गया। आपके द्वारा शयन किया गया। (स्था) आपने गुरु का उपस्थान किया। आपके द्वारा गुरु का उपस्थान किया गया। आपके द्वारा उपस्थान किया गया। (आस) आपने गुरु की उपासना की। आपके द्वारा गुरु की उपासना की गई। आपके द्वारा उपासना की गई। ( वस) आपने गुरु का अनुवास किया। आपके द्वारा गुरु का अनुवास किया गया। आपके द्वारा अनुवास किया गया। (जन) बालिका के पश्चात् बालक उत्पन्न हुआ। बालक के द्वारा बालिका के पश्चात् उत्पन्न हुआ गया। बालक के द्वारा Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् ५२० पश्चात् उत्पन्न हुआ गया। (रुह) आपने वृक्ष पर आरोहण किया। आपके द्वारा वृक्ष पर आरोहण किया गया। आपके द्वारा आरोहण किया गया। ( जीर्यति) देवदत्त वृषली के पश्चात् जीर्ण (वृद्ध) हुआ। देवदत्त के द्वारा वृषली के पश्चात् जीर्ण हुआ गया । देवदत्त से जीर्ण हुआ गया । ये श्लिष आदि धातु अकर्मक हैं किन्तु स-उपसर्ग होने पर ये सकर्मक हो जाती हैं । अतः इनका यहां ग्रहण किया गया है। सिद्धि - (१) गतो देवदत्तो ग्रामम् । यहां गत्यर्थक 'गम्' धातु से 'निष्ठा' ( ३ / २ /१०२ ) से विहित 'क्त' प्रत्यय इस सूत्र से कर्ता अर्थ में है । अत: कर्म के अकथित होने से 'कर्मणि द्वितीया' (२ 1३1२ ) से 'ग्राम' कर्म में द्वितीया विभक्ति होती है। 'अनुदात्तोपदेश०' (६ ।४ /३७ ) से 'गम्' के अनुनासिक 'न्' का लोप होता है । (२) गतो देवदत्तेन ग्रामः । यहां पूर्वोक्त 'गम्' धातु से पूर्ववत् क्त प्रत्यय इस सूत्र से कर्म अर्थ में है । अत: कर्ता के अकथित होने से 'कर्तृकरणयोस्तृतीया' (२।३।१८) से अकथित कर्ता देवदत्त में तृतीया विभक्ति है। (३) गतं देवदत्तेन । यहां पूर्वोक्त 'गम्' धातु से पूर्ववत् विहित 'क्त' प्रत्यय इस सूत्र से कर्म की अविवक्षा होने से भाव अर्थ में है। शेष कार्य पूर्ववत् है । इसी विधि से शेष उदाहरणों में भी कर्ता, कर्म और भाव अर्थ की योजना समझ लेवें । (४) ग्लान: । 'ग्लै हर्षक्षये' ( वा०प०) धातु से इस सूत्र से कर्ता और भाव अर्थ में 'क्त' प्रत्यय तथा 'संयोगादेरातो धातोर्यण्वत:' ( ८ / २ / ३४ ) से 'क्त' के 'त' को 'न' आदेश होता है । " (५) उपश्लिष्ट: । यहां 'उप' उपसर्गपूर्वक 'श्लिष आलिङ्गनें' ( ३ | १/४६) धातु से इस सूत्र से कर्ता, कर्म और भाव अर्थ में 'क्त' प्रत्यय तथा 'ष्टुना ष्टुः' (८/४ /४०) से 'क्त' प्रत्यय के 'त' को 'ट' आदेश होता है। (६) उपशयित:। यहां 'उप' उपसर्गपूर्वक 'शीङ् स्वप्ने' (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से कर्ता, कर्म और भाव अर्थ में 'क्त' प्रत्यय और 'आर्धधातुकस्येड्वलादेः' (७/२/३५ ) से 'इट्' आगम होता है। (७) उपस्थित: । यहां 'उप' उपसर्गपूर्वक 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से कर्ता, कर्म और भाव अर्थ में 'क्त' प्रत्यय है । द्यतिस्यतिमास्थामित्ति किति' (७/४/४०) से इत्त्व होता है। 1 (८) उपासितः | यहां 'उप' उपसर्गपूर्वक 'आस उपवेशने' (अदा०आ०) धातु से पूर्ववत् 'क्त' प्रत्यय और 'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७ / २ /३५ ) से 'इट्' आगम होता है (९) अनूषित: । यहां 'अनु' उपसर्गपूर्वक 'वस निवासे' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् 'क्त' प्रत्यय, 'वचिस्वपियजादीनां किति' (६ | १|१५ ) से सम्प्रसारण 'वसतिक्षुधोरिट्' (७/२/५२) से 'इट्' आगम और 'शासिवसिघसीनां च' (८ | ३ |६०) से षत्व होता है। Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५२१ से (१०) अनुजात: । यहां 'अनु' उपसर्गपूर्वक 'जनी प्रादुर्भावें (दि०आ०) धातु पूर्ववत् 'क्त' प्रत्यय और 'जनसनखनां सञ्झलो:' ( ६ । ४ । ४२ ) से आत्व होता है। (११) आरूढः | यहां 'आङ्' उपसर्गपूर्वक रुह बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'क्त' प्रत्यय, 'हो ढ:' (८ 1२ / ३१ ) से 'ह' को 'द्' आदेश, 'झषस्तथोर्धोऽधः' (८।२ ।४०) से 'तू' को 'ध्' आदेश, 'ष्टुना ष्टुः' (८/४ /४०) से 'ध्' को ष्टुत्व द्. 'ढो ढे लोप:' (८ | ३ | १३) से पूर्ववर्ती द्' का लोप 'लोपे पूर्वस्य दीर्घोऽण:' ( ६ 1३ 1१०९) से दीर्घत्व होता है। (१२) अनुजीर्ण: । यहां 'अनु' उपसर्गपूर्वक 'डृ वयोहानौ' (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'क्त' प्रत्यय, 'ऋत इद् धातो:' ( ७ 1१1१००) से इत्त्व, 'हलि च' (८/२/७७) से दीर्घत्व, 'रदाभ्यां निष्ठातो नः पूर्वस्य च द:' ( ८ / २ / ४२ ) से 'क्त' के 'त्' को 'न्' आदेश और 'रषाभ्यां नो णः समानपदे' ( ८1१1१) से णत्व होता है । निपातनम् (सम्प्रदाने) - (६) दाशगोघ्नौ सम्प्रदाने ।७३ | प०वि० - दाश - गोघ्नौ १ । २ सम्प्रदाने ७ ।१ । स०-दाश्च गोघ्नश्च तौ दाशगोघ्नौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अर्थः- दाशगोघ्नौ शब्दौ सम्प्रदानेऽर्थे निपात्येते । उदा०- ( दाश:) दाशन्ति यस्मै स दाश: । (गोघ्नः ) गौर्हन्यते = प्राप्यते यस्मै स गोघ्नः । आर्यभाषा-अर्थ- (दाशगोघ्नौ) दाश, गोघ्न शब्द (सम्प्रदाने) सम्प्रदान कारक अर्थ में निपातित हैं। उदा०- ( दाश) दाशन्ति यस्मै स दाश: । जिसके लिये दाने देते हैं वह 'दाश' अर्थात् विद्वान् और ब्रह्मचारी आदि । (गोघ्न) गौर्हन्यते = प्राप्यते यस्मै स गोघ्नः । जिसके लिये गौ प्राप्त की जाती है वह विद्वान् अतिथि आदि । सिद्धि - (१) दाश: । यहां 'दाशू दाने' (भ्वा०प०) धातु से 'नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः' (३।१।१३४) से 'अच्' प्रत्यय कर्ता कारक अर्थ में प्राप्त है किन्तु इस सूत्र से निपातन से सम्प्रदान कारक अर्थ में 'अच्' प्रत्यय होता है । (२) गोघ्न: । यहां 'गौ' शब्द उपपद होने पर 'हन् हिंसागत्यो:' (अदा०प०) धातु से इस सूत्र से पूर्ववत् 'अच्' प्रत्यय अथवा 'टक्' प्रत्यय निपातित है। 'गमहनजन०' (६।४।९८) से हन्' धातु का उपधालोप और हो हन्तेणिन्नेषु' (७/३/५४) से कुत्व 'घ्' होता है। Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् विशेष-वेद में 'गांमा हिंसी:' तथा गौ को 'अघ्न्या' (यजु० ११) कहा गया है। अत: गौ की हत्या करना वेदविरुद्ध है और उपकारी पशु को मारना पाप भी है। अत: यहां हन्' धातु का अर्थ हिंसा नहीं अपितु प्राप्त करना है। जिसको दान करने के लिये गौ प्राप्त की जाती है वह ऋत्विक विद्वान् गोघ्न कहाता है। लक्षणा शक्ति से 'गौ' शब्द का अर्थ दूध, घृत, दही आदि भी होता है। जिसकी सेवा के लिए गौ का दुग्ध आदि प्राप्त किया जाता है वह ऋत्विक् विद्वान् 'गोघ्न कहाता है। काशिकाकार पं0 जयादित्य ने यहां हन्' धातु का हिंसा अर्थ ग्रहण किया है जो वेदविरुद्ध होने से अप्रमाण है। निपातनम् (अपादाने) (७) भीमादयोऽपादाने।७४। प०वि०-भीम-आदय: ५ ।३ अपादाने ७।१। स०-भीम आदिर्येषां ते भीमादय: (बहुव्रीहिः)। अर्थ:-भीमादय: शब्दा अपादानेऽर्थे निपात्यन्ते। उदा०-बिभेति यस्मात् स भीमः, भीष्मः, भयानको वा। भीम: । भीष्मः । भयानक: । वरु: । चरु: । भूमि: । रज: । संस्कारः। संक्रन्दनः । प्रपतन: । समुद्रः । स्रुच: । सुक् । खलति: । इति भीमादयः । आर्यभाषा-अर्थ-(भीमादय:) भीम आदि शब्द (अपादाने) अपादान कारक अर्थ में निपातत हैं। उदा०-बिभेति यस्मात् स भीमः, भीष्मः, भयानकः । जिससे डर लगता है उसे भीम, भीष्म, भयानक कहते हैं। सिद्धि-(१) भीमः । भी+मक् । भी+म। भीम+सु। भीमः। यहां जिभी भये' (जु०प०) धातु से भिय: षुग् वा' (उणा० १।१४८) से मक्' प्रत्यय है। कर्तरि कृत् (३।४।६०) से उणादि का 'मक्' प्रत्यय कर्ता अर्थ में प्राप्त था। इस सूत्र से अपादान अर्थ में निपातित किया गया है। विकल्प पक्ष में 'पुक्’ आगम होने पर-भीष्मः। (२) भयानकः । भी+आनक। भे+आनक । भयानक+सु। भयानकः । यहां पूर्वोक्त 'भी' धातु से 'आनक: शीभियः' (उणा० ३।८२) से उणादि का 'आनक' प्रत्यय पूर्ववत् अपादान अर्थ में निपातित है। सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'भी' धातु को गुण और एचोऽयवायाव:' (६।१।७५) से 'अय्' आदेश होता है। Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ । तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५२३ विशेष-भीम आदि शब्द उणादि प्रत्ययान्त हैं। ताभ्यामन्यत्रोणादयः' (३।४।७५) से अपादान कारक में उणादि प्रत्ययान्त शब्दों का प्रतिषेध होने से इस सूत्र से उनका अपादान अर्थ में विधान किया गया है। उणादीनामर्थ: (८) ताभ्यामन्यत्रोणादयः ७५। प०वि०-ताभ्याम् ५ ।२ अन्यत्र अव्ययपदम्, उणादय: १।३। स०-उण् आदिर्येषां ते-उणादय: (बहुव्रीहिः)। अर्थ:-उणादय: प्रत्ययास्ताभ्याम्-सम्प्रदानापादानाभ्यामन्यत्र कारके भवन्ति। ‘कर्तरि कृत्' (३।४ १६०) इति कर्तरि कारके एव प्राप्तेऽन्येषु कर्मादिषु कारकेष्वपि विधीयन्ते। उदा०-कृषितोऽसौ कृषिः। तनित इति तन्तु: । वृत्तमिति वर्त्म। चरितमिति चर्म। ___ आर्यभाषा-अर्थ-(उणादयः) उण-आदि प्रत्यय (ताभ्याम्) उन सम्प्रदान और अपादान कारक से (अन्यत्र) अन्य कारक में होते हैं। उण्-आदि प्रत्यय कर्तरि कृत (३।४।६०) से कर्ता कारक में ही प्राप्त थे इस सूत्र से अन्य कर्म आदि कारकों में भी विहित किये गये हैं। उदा०-कृषितोऽसौ कृषिः । जिसे कृषित-विलिखित किया गया है वह कृषि खेती। तनित इति तन्तुः। जिसे विस्तृत किया गया है वह तन्तु सूत्र। वृत्तमिति वर्म। जिसे चलने के लिए बर्ता गया है वह वर्म=मार्ग। चरितमिति चर्म । जिसे किसी प्राणी के शरीर से उच्चरित (उखाड़ना) किया गया है वह चर्म चाम। सिद्धि-(१) कृषिः । कृष्+इन् । कृष्+इ। कृषि+सु । कृषिः । यहां कृष विलेखने' (भ्वा०प०) धातु से इगुपधात् कित (उणा० ४।१२०) से कर्म कारक में 'इन्' प्रत्यय है। प्रत्यय के किद्वद्भाव से डिति च' (१।११५) से प्राप्त लघूपध गुण का प्रतिषेध होता है। (२) तन्तुः । तन्+तुन्। तन्+तु। तन्तु+सु। तन्तुः। यहां तनु विस्तारे' धातु से सितमिगमि०' (उणा० १।६९) से कर्म कारक में तन्' प्रत्यय है। (३) वर्त्म। वृत्+मनिन्। वर्त+मन् । वमन्+सु। वर्त्म। यहां वृतु वर्तने (भ्वा०आ०) धातु से सर्वधातुभ्यो मनिन् (उणा० ४।१४५) से कर्म कारक में मनिन्’ प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से वृत् धातु को लघूपध गुण होता है। Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (४) चर्म। चर्+मनिन्। चर्+मन्। चर्मन्+सु। चर्म। यहां 'चर गतौं' (भ्वा०प०) धातु से पूर्ववत् मनिन्' प्रत्यय है। क्तः (अधिकरणे कर्तरि कर्मणि भावे च)(६) क्तोऽधिकरणे च ध्रौव्यगतिप्रत्यवसानार्थेभ्यः ।७६ । प०वि०-क्त: १।२ अधिकरणे ७१ च अव्ययपदम्, ध्रौव्य-गतिप्रत्यवसानार्थेभ्य: ५।३। स०-ध्रौव्यं च गतिश्च प्रत्यवसानं च तानि-ध्रौव्यगतिप्रत्यवसानानि, एतानि अर्था येषां ते ध्रौव्यगतिप्रत्यवसानार्थाः, तेभ्य:-ध्रौव्यगतिप्रत्यवसानार्थेभ्य: (इतरेतरयोगद्वन्द्वगर्भितबहुव्रीहिः)। अर्थ:-ध्रौव्यार्थेभ्य: अकर्मकेभ्यो गत्यर्थेभ्य: प्रत्यवसानार्थेभ्य:= अभ्यवहारार्थेभ्यो धातुभ्य: पर: क्त: प्रत्ययोऽधिकरणेऽर्थे चकाराद्भावे कर्मणि कर्तरि चार्थे भवति । उदाहरणम्धातुः अधिकरणे कर्तरि - कर्मणि भावे ध्रौव्यार्थः इदमेषामासितम् आसितो - - देवदत्त: देवदत्तेन गत्यर्थः इदमेषां यातम् यातो यातो. देवदत्तो ग्रामम् देवदत्तेन ग्राम: प्रत्यवसा- इदमेषां - - भुक्त ओदनो भुक्तं नार्थ: भुक्तम् देवदत्तेन ध्रौव्यार्था: अकर्मका:, प्रत्यवसानार्था अभ्यवहारार्था धातवो भवन्तीति वैयाकरणसम्प्रदायप्रसिद्धिः । आर्यभाषा-अर्थ-(ध्रौव्यगतिप्रत्यवसानार्थेभ्य:) अकर्मक, गत्यर्थक और अभ्यवहारार्थक (खाना-पीना) (धातो:) धातुओं से परे (क्तः) क्त प्रत्यय (अधिकरणे) अधिकरण कारक में (च) और यथाप्राप्त कर्ता, कर्म और भाव अर्थ में होता है। उदा०-संस्कृत भाग में देख लेवें। अर्थ इस प्रकार है-(धौव्यार्थक) यह इनके बैठने का स्थान है। देवदत्त बैठ गया। देवदत्त के द्वारा बैठा गया। (गत्यर्थक) यह इनके जाने का स्थान है। देवदत्त गांव चला गया। देवदत्त के द्वारा गांव जाया गया। (प्रत्यवसानार्थक) यह इनके भोजन का स्थान है। देवदत्त के द्वारा चावल खाया गया। देवदत्त के द्वारा खाया गया। आसितं Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५२५ सिद्धि-(१) आसितम् । यहां 'आस् उपवेशने (अदा०आ०) धौव्यार्थक धातु से इस सूत्र से अधिकरण कारक में 'क्त' प्रत्यय है। 'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७।२।३५) से 'क्त' प्रत्यय को 'इट्' आगम होता है। ऐसे ही कर्ता और भाव अर्थ में 'क्त' प्रत्यय को समझ लेवें। (२) यातम् । गत्यर्थक या प्रापणे' (अदा०प०) पूर्ववत् । (३) भुक्तम् । प्रत्यवसानार्थक 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से पूर्ववत्। विशेष-वैयाकरण सम्प्रदाय में अकर्मक धातुओं को धौव्यार्थक और अभ्यवहारार्थक (खाना-पीना) धातुओं को प्रत्यवसानार्थक भी कहा जाता है। लकारादेशप्रकरणम् (१) लस्य ७७। प०वि०-लस्य ६।१। अर्थ:-‘लस्य' इत्यधिकारोऽयम् । यदित ऊर्ध्वं वक्ष्यामो ‘लस्य' इत्येवं तद् वेदितव्यम्। किं चेदं 'लस्य' इति ? दश लकारा अनुबन्धविशिष्टा विहिताः। तेषां षट् टितश्चत्वारश्च डित: सन्ति । तेऽक्षरसमाम्नायक्रमेण कथ्यन्ते-लट् । लिट् । लुट । लुट । लेट् । लोट् । लङ्। लिङ्। लुङ् । लुङ्। उदा०-अग्रे द्रष्टव्यम्। आर्यभाषा-अर्थ- (लस्य) लस्य' यह अधिकार है। इससे आगे जो कहेंगे वह ल' के स्थान में होता है, ऐसा जानें। 'लस्य' यह क्या है ? अनुबन्ध से युक्त दश लकार हैं। उनमें से छ: टित् और चार डित हैं। वे यहां वर्णानुक्रम से लिखे जाते हैं-लट् । लिट् । लुट् । लुट् । लेट् । लोट् । लङ्। लिङ् । लुङ् । लुङ्। उदा०-आगे देख लेवें।। तिङ्-आदेशः(२) तिप्तस्झिसिप्थस्थमिप्वस्मस्तातांझथासाथां ध्वमिड्वहिमहिङ् ।७८। प०वि०-तिप्-तस्-झि-सिप्-थस्-थ-मिप्-वस्-मस्-त-आताम्झ-थास्- आथाम्-ध्वम्-इट्-वहि-महिङ् १।१ । Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-तिप् च तस् च झिश्च सिप् च थस् च थश्च मिप् च वस् च मस् च तश्च आताम् च झश्च थास् च आथाम् च ध्वम् च इट् च वहिश्च महिङ् च एतेषां समाहार:-तिप्०महिङ् (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०-लस्य इत्यनुवर्तते। अन्वय:-धातोर्लस्य तिप्०महिङ् । अर्थ:-धातो: परस्य लस्य स्थाने तिबादयोऽष्टादशादेशा भवन्ति । उदाहरणम्लादेशा: परस्मैपदसंज्ञका: दूसरे के लिए पकाता है। तिप् स पचति । वह पकाता है। (२) तस् तौ पचतः। वे दोनों पकाते हैं। (३) झि: ते पचन्ति । वे सब पकाते हैं। त्वं पचसि। तू पकाता है। युवां पचथः। तुम दोनों पकाते हो। यूयं पचथः। तुम सब पकाते हो। अहं पचामि। मैं पकाता हूं। (८) वस् आवां पचाव:। हम दोनों पकाते हैं। (९) मस् वयं पचामः। हम सब पकाते हैं। लादेशाः आत्मनेपदसंज्ञका: अपने लिये पकाता है। स पचते। वह पकाता है। (२) आताम् तौ पचेते। वे दोनों पकाते हैं। ते पचन्ते। वे सब पकाते हैं। (४) थास् त्वं पचसे। तू पकाता है। (५) आथाम् युवां पचेथे। तुम दोनों पकाते हो। (६) ध्वम् यूयं पचवे। तुम सब पकाते हो। (७) इट अहं पचे। मैं पकाता हूं। (८) वहि आवां पचावहे। हम दोनों पकाते हैं। (९) महिङ् वयं पचामहे। हम सब पकाते हैं। (७) मिप् Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५२७ आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लस्य) लकार के स्थान में (तिप्०महिङ्) तिप् आदि १८ आदेश होते हैं। उदा०-उदाहरण और उनका अर्थ संस्कृत भाग में देख लेवें। सिद्धि-(१) पचति । पच्+लट् । पच्+शप्+तिम्। पच्+अ+ति। पचति । यहां 'डुपचष् पाके' (भ्वा० उ०) धातु से वर्तमाने लट्' (३।२।१२३) से लट्' प्रत्यय और इस सूत्र से 'ल' के स्थान में तिप्' आदेश है। कर्तरि शप' (३।१।६८) से शप विकरण प्रत्यय होता है। (२) पचतः । यहां इस सूत्र से 'ल' के स्थान में तस्' आदेश है। 'ससजुषो रुः' (८।२।६६) से तस्' के 'स्' को 'ह' और 'खरवसानयोर्विसर्जनीयः' (८।३।१५) से 'ह' के रेफ को विसर्जनीय आदेश होता है। (३) पचन्ति। यहां इस धातु से 'ल' के स्थान में झ' आदेश है। झोऽन्तः' (७।१।३) से झ्' के स्थान में 'अन्त्' आदेश होता है। (४) पचसि । यहां इस सूत्र से 'ल' के स्थान में सिप्' आदेश है। (५) पचथः । 'ल' के स्थान में 'थस्' आदेश है। पूर्ववत् रुत्व और विसर्जनीय आदेश होता है। (६) पचथ । 'ल' के स्थान में 'थ' आदेश है। (७) पचामि। ल' के स्थान में मिप्’ आदेश है। 'अतो दी? यत्रि (७।३।१०१) से दीर्घत्व होता है। (८) पचाव: । 'ल' के स्थान में वस्' आदेश है। पूर्ववत् रुत्व और विसर्जनीय आदेश होता है। (९) पचामः । 'ल' के स्थान में 'मस्' आदेश है। पूर्ववत् रुत्व और विसर्जनीय आदेश होता है। (१०) पचते। यहां पूर्वोक्त 'पच्' धातु से आत्मनेपद की विवक्षा में 'ल' के स्थान में त' आदेश है। 'टित आत्मनेपदानां टेरे' (३।४।७९) से त' प्रत्यय के टि' भाग को 'ए' आदेश होता है। (११) पचेते। 'ल' के स्थान में 'आताम्' आदेश है। आतो डितः' (७।२।८१) से 'आताम्' के 'आ' के स्थान में 'इय्' आदेश होता है। पूर्ववत् 'टि' भाग को 'ए' आदेश होता है। लोपो व्योर्वलि' (६।१।६४) से 'इय्' के 'य' का लोप और 'आद्गुण:' (६।१।८४) से गुण रूप एकादेश (अ+इ+ए) होता है। (१२) पचन्ते। 'ल' के स्थान में 'झ' आदेश, पूर्ववत् 'झ' के स्थान में 'अन्त' आदेश और टि' भाग को 'ए' आदेश होता है। Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (१३) पचसे । 'ल' के स्थान में 'थास्' आदेश और ‘थास: से' (३।४।८०) से 'थास्' के स्थान में से' आदेश है। (१४) पचेथे। 'ल' के स्थान में 'आथाम्' आदेश और शेष कार्य पचेते' के समान है। (१५) पचध्वे । 'ल' के स्थान में 'ध्वम्' आदेश और पूर्ववत् 'टि' भाग को 'ए' आदेश होता है। (१६) पचे। 'ल' के स्थान में 'इट' आदेश है। (१७) पचावहे। ल' के स्थान में वहि' आदेश है। पूर्ववत् 'टि' भाग को 'ए' आदेश होता है। अतो दी? यजि' (७।३।१०१) से दीर्घत्व होता है। (१८) पचामहे । 'ल' के स्थान में महिङ्’ आदेश है। पूर्ववत् दीर्घत्व होता है। 'महिङ्' में ‘ङ्' अनुबन्ध तिङ्' प्रत्याहार की रचना के लिये है। एकारादेशः (३) टित आत्मनेपदानां टेरे।७६ । प०वि०-टित: ६१ आत्मनेपदानाम् ६।३ टे: ६।१ ए ११ (लुप्तप्रथमानिर्देश:)। अनु०-लस्य इत्यनुवर्तते। अन्वय:-धातोष्टितो लस्यात्मनेपदानां टेरेः । अर्थ:-धातो: परस्य टितो लकारस्यात्मनेपदसंज्ञकानां लादेशानां टि-भागस्य स्थाने एकारादेशो भवति । उदा०-स पचते। तौ पचेते। ते पचन्ते। इत्यादिकम् । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (टित:) टित् लकार के (आत्मनेपदानाम्) आत्मनेपदसंज्ञक (लस्य) लकारादेशों के (टे:) टि-भाग के स्थान में (ए) एकार आदेश होता है। उदा०-स पचते । वह पकाता है। तौ पचेते। वे दोनों पकाते हैं। ते पचन्ते । वे सब पकाते हैं, इत्यादि। सिद्धि-पचते। पच्+लट् । पच्+शप्+त। पच+अ+त् ए। पचते। ___ यहां 'ड्रपचष पाके' (भ्वा०उ०) धातु से 'तिपतसझि०' (३।४।७८) से ल' के स्थान में त' आदेश और इस सूत्र से त' प्रत्यय के टि' भाग 'अ' के स्थान में 'एकारादेश' होता है। शेष रूप तथा उनकी सिद्धि 'तिपतझि०' (३।४।७८) की व्याख्या में लिख दी है। Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५२६ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५६ से-आदेशः (४) थासः से।८० प०वि०-थास: ६१ से ११ (लुप्तप्रथमानिर्देश:)। अनु०-लस्य टित आत्मनेपदानामिति चानुवर्तते । अन्वय:-धातोष्टितो आत्मनेपदस्य लस्य थास: से: । अर्थ:-धातो: परस्य टितो लकारस्यात्मनेपदसंज्ञकस्य लादेशस्य थास: स्थाने से-आदेशो भवति। उदा०-त्वं पचसे। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (टित:) टित् लकार के (आत्मनेपदानाम्) आत्मनेपदसंज्ञक (लस्य) लादेश (थास:) थास् प्रत्यय के स्थान में (से) से आदेश होता है। उदा०-त्वं पचसे । तू पकाता है। सिद्धि-पचसे । पच+लट् । पच्+शप्+थास्। पच्+अ+से। पचसे। यहां पूर्वोक्त पच्' धातु से 'तिप्तस्झि०' (३।४।७८) से 'ल' के स्थान में 'थास्' आदेश और इस सूत्र से 'थास्' प्रत्यय के स्थान में से' आदेश होता है। लिट्-आदेशप्रकरणम् एश्+इरेच्-आदेशौ (१) लिटस्तझयोरेशिरेच् ।८१। प०वि०-लिट: ६।१ त-झयो: ६।२ एश्-इरेच् १।१। स०-तश्च झश्च तौ तझौ, तयो:-तझयोः (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। एश् च इरेच् च एतयो: समाहार एशिरेच् (समाहारद्वन्द्वः) । अनु०-लस्य आत्मनेपदानामिति चानुवर्तते। अन्वय:-धातोलिटो लस्यात्मनेपदयोस्तझयोरेशिरेच् । अर्थ:-धातोः परस्य लिट्लकारस्यात्मनेपदसंज्ञकयोस्तझयो: स्थाने यथासंख्यमेशिरेचावादेशौ भवतः । उदा०-(त:) स पेचे। (झ:) ते पेचिरे। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लिट:) लिट्सम्बन्धी (लस्य) लकार के (आत्मनेपदानाम्) आत्मनेपदसंज्ञक (तझयो:) त और झ के स्थान में यथासंख्य (एशिरेच्) एश् और इरेच् आदेश होता है। Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(त) स पेचे। उसने पकाया। (झ) ते पेचिरे। उन सबने पकाया। सिद्धि-(१) पेचे । पच्+लिट् । पच्+त। पच्+एश् । पच्+पच्+ए। 0+पेच्+ए। पेचे। यहां पूर्वोक्त पच्' धातु से 'परोक्षे लिट्' (३।२।११५) से लिट' प्रत्यय, तिप्तस्झि०' (३।४।७८) से 'ल' के स्थान में त' आदेश और इस सूत्र से 'त' के स्थान में 'एश्' आदेश होता है। लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।११८) से 'पच्' धातु को द्वित्व और 'अत एकहलमध्ये०' (६।४।१२०) से अभ्यास का लोप और धातु के 'अ' को 'ए' आदेश होता है। (२) पेचिरे। यहां पूर्वोक्त पच्' धातु से पूर्ववत् 'लिट्' प्रत्यय और 'ल' के स्थान में झ' आदेश होता है। इस सूत्र से 'झ' के स्थान में इरेच्' आदेश होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। णलादि-आदेशा:(२) परस्मैपदानां णलतुसुस्थलथुसणल्वमाः।८२। प०वि०-परस्मैपदानाम् ६।३ णल्-अतुस्-उस्-थल्-अथुस्-अणल्-व-मा: १।३। स०-णल् च अतुस् च उस् च थल् च अथुस् च अश्च णल् च वश्च मश्च ते-णल्मा : (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-लस्य लिट इति चानुवर्तते। अर्थ:-धातो: परस्य लिटो लकारस्य परस्मैपदसंज्ञकानां तिबादीनां स्थाने यथासंख्यं णलादय आदेशा भवन्ति । उदाहरणम् लादेशा: णलादय: शब्दरूपम् भाषार्थः (१) तिप् णल्स पचाच । उसने पकाया। (२) तस् अतुस् तौ पेचतुः। उन दोनों ने पकाया। (३) झि: उस् ते पेचुः। उन सबने पकाया। थल् त्वं पेचिथ। तूने पकाया। (५) थस् अथुस् युवां पेचथुः। तुम दोनों ने पकाया। (६) थ: अ: यूयं पेच। तुम सबने पकाया। अहं पपाच/पपच। मैंने पकाया। (८) वस् आवां पेचिव। हम दोनों ने पकाया। वयं पेचिम। हम सबने पकाया। णल् (९) मस् Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५३१ आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लिट:) लिट् सम्बन्धी (लस्य) लकार के (परस्मैपदानाम्) परस्मैपद संज्ञक तिप्-आदि आदेशों के स्थान में यथासंख्य (णल०मा:) णल्. अतुस्, उस्, थल्, अथुस्, अ, णल्, व, म आदेश होते हैं। उदा०-उदाहरण और उनका भाषार्थ संस्कृत भाग में देख लेवें। सिद्धि-(१) पपाच । पच्+लिट् । पच्+तिम् । पच्+णल् । पच्+पच्+अ । प+पाच्+अ। पपाच। यहां पूर्वोक्त पच्' धातु से परोक्षे लिट्' (३।२।११५) से लिट्' प्रत्यय, 'तिपतझि०' (३।४।७८) से 'ल' के स्थान में तिप्' आदेश और इस सूत्र से तिप्' के स्थान में 'णल्' आदेश होता है। पूर्ववत् ‘पच्' धातु को द्वित्व, अभ्यासकार्य और 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से पच्' धातु को उपधावृद्धि होती है। (२) पेचतुः। यहां तस्' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से अतुस्' आदेश है। 'अत एकहलमध्ये०' (६।४।१२०) से अभ्यास का लोप और 'पच्’ के 'अ' के स्थान में 'ए' आदेश होता है। 'अतुस्' के 'स्' को पूर्ववत् रुत्व और विसर्जनीय आदेश होता है। (३) पेचुः । यहां 'झि' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से उस्’ आदेश है। (४) पेचिथ। यहां 'सिप' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से 'थल्' आदेश है। 'ऋतो भारद्वाजस्य' (७।२।६३) के नियम से 'थल' को 'इट' आगम होता है। (५) पेचथुः । यहां 'थस्' प्रत्यय के स्थान में 'अथुस्' आदेश है। (६) पेच । यहां 'थ' प्रत्यय के स्थान में 'अ' आदेश है। अतो गुणे' (६।१।९७) से 'अ' को पररूप एकादेश होता है। (७) पपाच । पूर्ववत् । पपच । यहां णलुत्तमो वा' (७।१।९१) से णल' प्रत्यय के विकल्प से णिद्वद् होने से 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से प्राप्त उपधावृद्धि नहीं होती है। (८) पेचिव । यहां वस्' प्रत्यय के स्थान में 'व' आदेश है। कृ' आदि नियम से 'इट्' आगम होता है। (९) पेचिम । यहां मस्' प्रत्यय के स्थान में 'म' आदेश है। पूर्ववत् 'इट्' आगम होता है। लट्-आदेशप्रकरणम् वा णलादय आदेशाः (१) विदो लटो वा।८३। प०वि०-विद: ५ १ लट: ६१ वा अव्ययपदम् । अनु०-लस्य परस्मैपदानाम्, णल०माः इति चानुवर्तते। Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अन्वयः - विदो धातोर्लटो लस्य परस्मैपदानां वा णल०माः । अर्थ:-विद- धातोः परस्य लटो लस्य परस्मैपदसंज्ञकानां तिबादीनां स्थाने विकल्पेन लादय आदेशा भवन्ति । उदाहरणम् ५३२ लादेशाः तिबादय: (१) तिप् (२) तस् (३) झि (४) सिप् (५) थस् (६) थ (७) मिप् (८) वस् (९) मस् स वेत्ति । तौ वित्तः । वे विदन्ति । त्वं वेत्सि । युवां वित्थः । यूयं वित्थ । अहं वेद्मि । तू जानता है । तुम दोनों जानते हो । तुम सब जानते हो । मैं जानता हूं । हम दोनों जानते हैं । हम सब जानते हैं। आर्यभाषा - अर्थ - (विदः) विद् (धातो: ) धातु से परे (लट: ) लट् सम्बन्धी (लक्ष्य) लकार के (परस्मैपदानाम् ) परस्मैपद संज्ञक तिप्' आदि आदेशों के स्थान में (वा) विकल्प से यथासंख्य (णल०माः) णल्, अतुस्, उस्, थल्, अथुस्, अ, णल्, व, म आदेश होते हैं। उदा०-उदाहरण और उनका भाषार्थ संस्कृत भाग में देख लेवें । णलादय: स वेद । तौ विदतुः । ते विदुः । त्वं वेत्थ होता है। वयं विद्मः । युवां विदथुः । यूयं विद । अहं वेद । आवां विव: । आवां विद्व । I भाषार्थ: वह जानता है । वे दोनों जानते हैं। वे सब जानते हैं। वयं विद्द्म । सिद्धि-(१) वेत्ति। यहां 'विद् ज्ञानें' (अदा०प०) धातु से 'वर्तमाने लट् (३।२।१२३) से 'लट्' प्रत्यय और 'लू' के स्थान में 'तिप्तस्झि० ' ( ३ | ४।७८) से 'तिप्' आदेश है। 'कर्तरि शप्' (३/१/६८ ) से 'शप्' विकरण प्रत्यय और 'अदिप्रभृतिभ्यः शप:' (२।४।७२) से 'शप्' प्रत्यय का लुक् होता है। 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७/२।८६) से 'विद्' धातु को लघूपध गुण होता है । 'खरि च' (८/४/५४) से 'विद्' के 'द्' को चर् 'त्' होता है। (२) वित्त: । यहां 'ल' के स्थान में 'तस्' आदेश है। 'तस्' प्रत्यय के 'सार्वधातुकमपित' (१।२।४) से ङित्' होने से पूर्ववत् प्राप्त लघूपध गुण का 'क्ङिति च' (१1१14) से प्रतिषेध होता है। (३) विदन्ति। यहां 'लू' के स्थान में 'झि' आदेश और 'झोऽन्तः' (७ 1१1३) से 'झू' के स्थान में 'अन्त' आदेश होता है। (४) वेत्सि । यहां 'लू' के स्थान में 'सिप्' आदेश और पूर्ववत् लघूपध गुण Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५३३ (५) वित्यः | यहां 'लू' के स्थान में 'थस्' आदेश और पूर्ववत् प्राप्त लघूपध गुण का प्रतिषेध होता है। (६) वित्थ। यहां ल्' के स्थान में 'थ' आदेश और पूर्ववत् प्राप्त लघूपधगुण का प्रतिषेध होता है। (७) वेद्मि । यहां 'लू' के स्थान में 'मिप्' आदेश और पूर्ववत् प्राप्त लघूपध गुण होता है। (८) विद्व: । यहां 'ल्' के स्थान में 'वस्' आदेश और पूर्ववत् लघूपध गुण का प्रतिषेध होता है। (९) विद्म: । यहां 'लू' के स्थान में 'मस्' आदेश और पूर्ववत् लघूपध गुण का प्रतिषेध होता है। (१०) वेद। यहां 'तिप्' के स्थान में 'णल्' आदेश और पूर्ववत् लघूपध गुण होता है। (११) विदतुः | यहां 'तस्' के स्थान में 'अतुस्' आदेश है। (१२) विदुः | यहां 'झि' के स्थान में 'उस्' आदेश है । (१३) वेत्थ | यहां 'सिप्' के स्थान में 'थल्' आदेश है। (१४) विदथुः | यहां 'थस्' के स्थान में 'अथुस्' आदेश है। (१५) विद । यहां 'थ' के स्थान में 'अ' आदेश है। (१६) वेद। यहां 'मिप्' के स्थान में 'णल्' आदेश है। (१७) विद्व | यहां 'वस्' के स्थान में 'व' आदेश है (१८) विद्म । यहां 'मस्' के स्थान में 'म' आदेश है। लघूपधं गुण तथा उसके प्रतिषेध का कार्य पूर्ववत् है । विशेष- पाणिनीय धातुपाठ में 'विद ज्ञाने' (अदा०प०), 'विद सत्तायाम्' (दि०आ०), 'विद विचारणे' (रुधा० आ०), विद चेतनाख्याननिवासेषु' (चु०आ०) विद्लृ लाभे (रुधा०आ०) पठित हैं । 'विद् ज्ञाने' (अ०प०) धातु परस्मैपद है। शेष धातु आत्मनेपद हैं। अतः परस्मैपद विषय होने से परस्मैपद विद् ज्ञाने' धातु का ही यहां ग्रहण किया जाता है; आत्मनेपद का नहीं । पञ्च णलादय आहादेशश्च (२) ब्रुवः पञ्चानामादित आहो ब्रुवः । ८४ । प०वि० - ब्रुवः ५ ।१ पञ्चानाम् ६ । ३ आदितः अव्ययपदम् आह: १ ।१ ब्रुवः ६ । १ । अनु०- लस्य, परस्मैपदानाम्, णल्०मा, लटः, वा इति चानुवर्तते । Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-ब्रुञ्धातो: परस्य लटो लस्य पञ्चानामादिभूतानां परस्मैपदसंज्ञकानां तिबादीनां स्थाने विकल्पेन यथासंख्यं पञ्चैव णलादय आदेशा भवन्ति, तत्र ब्रुव: स्थाने चाऽऽह-आदेशो भवति। उदाहरणम् लादेशा: तिबादय: णलादय: पञ्च भाषार्थ: (१) तिप् स ब्रवीति। स आह। वह बोलता है। (२) तस् तौ ब्रूत:। तौ आहतुः। वे दोनों बोलते हैं। (३) झि ते ब्रुवन्ति। ते आहुः। वे सब बोलते हैं। (४) सिप् त्वं ब्रवीषि। त्वं आत्थ तू बोलता है। (५) थस् युवां ब्रूथः। युवां आहथुः। तुम दोनों बोलते हो। (६) थ: यूयं ब्रूथ। यूयं ब्रूथ। तुम सब बोलते हो। (७) मिप् अहं ब्रवीमि। अहं ब्रवीमि। मैं बोलता हूं। (८) वस् आवां ब्रूवः। आवां ब्रूवः। हम दोनों बोलते हैं। (९) मस् वयं ब्रूमः। वयं ब्रूमः। हम सब बोलते हैं। आर्यभाषा-अर्थ-(ब्रुव:) ब्रूञ् (धातो:) धातु से परे (लट:) लट् सम्बन्धी (लस्य) लकार के (पञ्चानाम्) पांच (आदित:) आरम्भिक (परस्मैपदानाम्) परस्मैपद संज्ञक तिप्-आदि आदेशों के स्थान में (वा) विकल्प से यथासंख्य (णल०अथुस्) णल्, अतुस्, उस्, थल्. अथुस् ये पांच ही आदेश होते हैं और वहां (ब्रुव:) ब्रूज् धातु के स्थान में (आह:) आह आदेश होता है। उदा०-उदाहरण और उनका अर्थ संस्कृत भाषा में देख लेवें। सिद्धि-(१) ब्रवीति । ब+लट् । ब्रू+शप्+तिम् । ब्रू+o+ति। ब्रू+ईट्+ति। ब्रो+ई+ति। ब्रवीति। यहां 'ब्रून व्यक्तायां वाचिं' (अदा०आ०) धातु से वर्तमाने लट्' (३।२।१२३) से 'लट्' प्रत्यय, 'ल' के स्थान में 'तिपतस्झि०' (३।४।७८) से 'तिप्' आदेश, 'कर्तरि शप' (३।१।६८) से शप्' का लुक् होता है। ब्रुव ईट्' (७ ।३ ।९३) से तिप्' प्रत्यय को 'ईट्' आगम, 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'ब्रू' धातु को गुण और 'एचोऽयवायाव:' (६।११६५) से 'अव्' आदेश होता है। ऐसे ही-ब्रवीषि, ब्रवीमि । (२) ब्रूत: । यहां ल' के स्थान में तस्' आदेश, सार्वधातुकमपित्' (१।२।४) से तस्' प्रत्यय के डित्' होने से 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से प्राप्त गुण का डिति च' (१।१।५) से प्रतिषेध होता है। ऐसे ही-ब्रुवन्ति, ब्रूथ:, ब्रूथ, ब्रूव:, ब्रूमः। Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५३५ (३) आह । यहां तिप्' के स्थान में ‘णल्’ आदेश और ब्रूज्' के स्थान में 'आह' आदेश होता है। ऐसे ही-आहतुः, आहुः, आहथुः । (४) आत्थ । यहां 'सिप' के स्थान में 'थल्’ आदेश और ब्रूञ् के स्थान में 'आह्' आदेश है। 'आहस्थः' (८।२।३५) से 'आह' के 'ह' को 'थ्' आदेश और 'खरि च (८।४।५४) से 'थ्' को चर् त्' होता है। लोट्-आदेशप्रकरणम् लङ्वद्-आदेशाः (१) लोटो लङ्वत्।८५। प०वि०-लोट: ६ १ लङ्वत् अव्ययपदम् । लङ इव लङ्वत् । तत्र तस्येव (५।१।११५) इति षष्ठ्यर्थे वति: प्रत्ययः । अनु०-लस्य इत्यनुवर्तते। अर्थ:-धातो: परस्य लोट्सम्बन्धिनो लस्य स्थाने लवदादेशा भवन्ति। उदाहरणम् लादेशा: लडनदेशा: पच्+लोट् भाषार्थ: (१) तिप् - - - (२) तस् तौ पचताम्। वे दोनों पकावें। (३) झि - - - - - - (४) सिप् - - - - - - (५) थस् तम् युवां पचतम्। तुम दोनों पकाओ। (६) थ: . त: यूयं पचत। तुम सब पकाओ। (७) मिप् अम् - - - (८) वस् वः आवां पचाव। हम दोनों पकावें। (९) मस् मः वयं पचाम। हम सब पकावें । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लोट:) लोट् सम्बन्धी (लस्य) 'ल' के स्थान में (लवत्) 'लङ्' के समान आदेश होते हैं। .. उदा०-उदाहरण और उनका अर्थ संस्कृत भाग में देख लेवें। सिद्धि-(१) पचताम् । पच्+लोट् । पच्+तस्। पच्+शप्+ताम्। पच्+अ+ताम् । पचताम्। - - - Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यहां 'डुपचष् पार्के' (भ्वा०3०) धातु से 'लोट् च' (३ । ३ । १६२) से 'लोट्' प्रत्यय, 'तिप्तस्झि०' (३।४।७८) से लोट्' के 'ल' के स्थान में 'तस्' आदेश और इस सूत्र से 'तस्' के स्थान में 'तस्थस्थमियां तान्तन्ताम:' ( ३ | ४ | १०१ ) से लङ्कृत् 'ताम्' आदेश है। 'कर्तरि शप्' (३ | १|६८ ) से 'शम्' विकरण प्रत्यय होता है । (२) पचतम् । यहां 'थस्' प्रत्यय के स्थान में 'तम्' आदेश है। ५३६ (३) पचत। यहां 'थ' प्रत्यय के स्थान में 'त' आदेश है। (४) पचाव | यहां नित्यं ङितः' (३ । ४ । ९९ ) से 'वस्' प्रत्यय के 'स्' का लोप होता है। (५) पचाम । यहां पूर्ववत् 'मस्' प्रत्यय के स्' का लोप होता है। विशेष - लङवत् - यहां 'तत्र तस्येव' (41819१५ ) से षष्ठी विभक्ति के अर्थ में 'ति' प्रत्यय है लङ इव लङवत्, सप्तमी विभक्ति के अर्थ में नहीं- लङि इव लङवत् । इससे लङवद् भाव से 'लङ्' के स्थान में होनेवाले 'ताम्' आदि आदेश ही होते हैं । 'लङ' परे होने पर जो धातु को अट्-आट् आगम होते हैं, वे लोट् लकार में नहीं होते हैं। उ आदेश: (२) एरुः । ८६ । प०वि० - ए: ६ । १ उ: १ । १ । अनु०-लस्य, लोट इति चानुवर्तते । अन्वयः - धातोर्लोटो लस्य एरुः । अर्थ:-धातोः परस्य लोट्-सम्बन्धिनो लादेशस्य इकारस्य स्थाने उ - आदेशो भवति । उदा० - स पचतु । ते पचन्तु । 1 आर्यभाषा - अर्थ - (धातोः) धातु से परे (लोटः ) लोट्-सम्बन्धी ( लस्य) ल आदेश के (ए) इकार के स्थान में (उः) उ-आदेश होता है। उदा० - स पचतु । वह पकावे । ते पचन्तु । सिद्धि - (१) पचतु | पच्+लोट् । पच्+शप्+तिप् । पच्+अ+ति । पच्+अ+तु । वे सब पकावें । पचतु । यहां पूर्वोक्त 'पच्' धातु से पूर्ववत् 'लोट्' प्रत्यय और उसके 'ल' के स्थान में 'तिप्' आदेश है। इस सूत्र से तिप्' के इकार के स्थान में 'उ' आदेश होता है। ऐसे ही - पचन्तु । Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३७ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५३७ हि-आदेशः (३) सेयपिच्च।८७। प०वि०-से: ६।१ हि १।१ (लुप्तप्रथमानिर्देश:) अपित् ११ च अव्ययपदम्। अनु०-लस्य, लोट् इति चानुवर्तते। अन्वय:-धातोर्लोटो लस्य सेर्हिः, स चापित् । अर्थ:-धातो: परस्य लोट्सम्बन्धिनो लादेशस्य सि-प्रत्ययस्य स्थाने हि-आदेशो भवति, स चापिद् भवति। स्थानिवद्भावात् प्राप्तं पित्त्वं प्रतिषिध्यते। उदा०-त्वं लुनीहि । त्वं पुनीहि । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लोट:) लोट् सम्बन्धी (लस्य) ल-आदेश (से:) सि-प्रत्यय के स्थान में (हि) हि-आदेश होता है (च) और वह (अपित्) अपित् होता है। यहां स्थानिवद्भाव से प्राप्त पित्त्व का प्रतिषेध किया गया है। उदा०-त्वं लुनीहि । तू काट। त्वं पुनीहि । तू पवित्र कर। । । सिद्धि-(१) लुनीहि । लू+लोट् । लू+श्ना+सिप्। लू+ना+हि । लु+नी+हि । लुनीहि । यहाँ 'लू छेदने (स्वा०उ०) धातु से पूर्ववत् 'लोट्' प्रत्यय और उसके 'ल' के स्थान में सिप्' आदेश है। 'हि' आदेश के 'अपित्' विधान से 'सार्वधातुकमपित्' (१।२।४) से वह 'डित्' हो जाता है। डित्' होने से 'ई हल्यघो:' (६।४।११३) से श्ना' विकरण प्रत्यय के 'आ' को 'ई' आदेश होता है। 'प्वादीनां हस्व:' (७।३।८०) से लू' धातु को हस्व होता है। (२) पुनीहि । पूञ पवने (ऋयाउ०) पूर्ववत् । हि-अपित्त्वविकल्पः (४) वा च्छन्दसि।८८ प०वि०-वा अव्ययपदम्, छन्दसि ७।१। अनु०-लस्य, लोट:, से:, हि, अपिच्च इति चानुवर्तते । अन्वय:-छन्दसि धातोर्लोटो लस्य सेर्हि, स च वाऽपित् । अर्थ:-छन्दसि विषये धातो: परस्य लोट्सम्बन्धिनो लादेशस्य सि-प्रत्ययस्य स्थाने हि-आदेशो भवति, स च विकल्पेनापिद् भवति । Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५३८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् . उदा०-युयोध्यस्मज्जुहाराणमेन: (यजु० ४ ।१६)। प्रीणाहि । प्रीणीहि (का०सं० ४०।१२)। आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि) वेदविषय में (धातो:) धातु से परे (लोट:) लोट् सम्बन्धी (लस्य) लादेश (से:) सि-प्रत्यय के स्थान में (हि) हि-आदेश होता है और वह (वा) विकल्प से (अपित्) अपित् होता है। उदा०-युयोध्यस्मज्जुहाराणमेन: (यजु० ४।१६)। हमसे कुटिलता रूप पाप को दूर कीजिये। प्रीणाहि । प्रीणीहि । तू तृप्त कर। सिद्धि-(१) युयोधि । यहां 'यु मिश्रणेऽमिश्रणे च' (अदा०प०) धातु से लोट् च' (३।३।१६२) से 'लोट' प्रत्यय और तिपतसझि०' (३।४।७८) से लोट' के 'ल' के स्थान में सिप्' आदेश और इस सूत्र से 'सि' के स्थान में 'पित्' हि-आदेश होता है। 'अडितश्च' (६।४।१०३) से हि' को 'धि' आदेश होता है। 'हि' आदेश के 'पित्' होने से वह 'सार्वधातुकमपित्' (१।२।४) से 'डित्' नहीं होता है। अत: 'यु' धातु को 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से गुण हो जाता है। यहां 'बहुलं छन्दसि (२।४।७६) से शप्' के स्थान में श्लु' आदेश और 'श्लौ' (६।१।१०) से 'यु' धातु को द्विवचन होता है। (२) प्रीणाहि । यहां प्री तर्पणे कान्तौ च' (क्रया उ०) धातु से पूर्ववत् 'सिप' प्रत्यय के स्थान में पित् 'हि' आदेश है। हि' आदेश के पित् होने से वह पूर्ववत् 'डित्' नहीं होता है, अत: ई हल्यघो:' (६।४।११३) से 'श्ना' प्रत्यय के 'आ' को 'ई आदेश नहीं होता है। (३) प्रीणीहि। यहां पूर्वोक्त प्रीज्' धातु से पूर्ववत् 'सिप' प्रत्यय के स्थान में अपित् हि' आदेश है। 'हि' आदेश के अपित् होने से वह सार्वधातुकमपित्' (१।२।४) से 'डित्' होता है। 'डित्' होने से ई हल्यघो:' (६।४।११३) से 'श्ना' प्रत्यय के 'आ' को 'ई' आदेश होता है। विशेष-जो सार्वधातुक प्रत्यय पित् होता है वह डित् नहीं होता और जो पित् नहीं होता है वह डित् होता है-पिच्च ङिन्न, डिच्च पिन्न। इस विषय में यह वैयाकरणों का सार वचन है। नि-आदेश: (५) मेनिः ।८६। प०वि०-मे: ६।१ नि: १।१। अनु०-लस्य, लोट इति चानुवर्तते । अन्वय:-धातोर्लोटो लस्य मेनिः। Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५३६ अर्थ:-धातो: परस्य लोट्सम्बन्धिनो लादेशस्य मि-प्रत्ययस्य स्थाने नि-आदेशो भवति। उदा०-अहं पचानि। अहं पठानि। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लोट:) लोट् सम्बन्धी (लस्य) ल-आदेश (मे:) मिप् प्रत्यय के स्थान में (नि:) नि-आदेश होता है। उदा०-अहं पचानि । मैं पकाऊं। अहं पठानि । मैं पढूं। सिद्धि-(१) पचानि । पच्+लोट् । पच्+शप्+मिप् । पच्+अ+नि। पच्+आ+नि। पचानि। ___ यहां पूर्वोक्त ‘पच्' धातु से पूर्ववत् लोट्' प्रत्यय और उसके ल-आदेश 'मिप्' प्रत्यय के स्थान में इस सत्र से 'नि' आदेश होता है। कर्तरि शप' (३।१।६८) से 'शप्' विकरण प्रत्यय और 'अतो दीर्घो यत्रि' (७।३।१०१) से दीर्घत्व होता है। (२) पठानि । 'पठ व्यक्तायां वाचिं' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । आम्-आदेशः (६) आमेतः ।६०। प०वि०-आम् ११ एत: ६।१। अनु०-लस्य, लोट इति चानुवर्तते । अन्वय:-धातोर्लोटो लस्य एत आम् । अर्थ:-धातो: परस्य लोट्सम्बन्धिनो लादेशस्य एकारस्य स्थाने आम्-आदेशो भवति। उदा०-स पचताम्। तौ पचेताम् । ते पचन्ताम्, इत्यादिकम् । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लोट:) लोट्सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (एत:) एकार के स्थान में (आम्) आम् आदेश होता है। उदा०-स पचताम् । वह पकावे। तौ पचेताम् । वे दोनों पकावें । ते पचन्ताम् । वे सब पकावें। सिद्धि-(१) पचताम् । पच्+लोट् । पच+शप्+त। पच्+अ+ते। पच्+अ+ताम्। पचताम्। यहां पच्' धातु से परे पूर्ववत् 'लोट्' प्रत्यय है और उसके लादेश त' प्रत्यय के टि' भाग को 'टित आत्मनेपदानां टेरे' (३।४।७९) से 'ए' आदेश होता है। उस 'ए' आदेश को इस सूत्र से 'आम्' आदेश होता है। Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) पचेताम् । पच्+लोट् । पच्+शप्+आताम् । पच्+अ+आ ते। पच्+अ+आताम् । पच+अ+इय् ताम्। पच+अ+इ ताम्। पचेताम् । यहां लोट्' प्रत्यय के लादेश 'आताम्' प्रत्यय के 'टि' भाग को पूर्ववत् 'ए' आदेश और उसे इस सूत्र से 'आम्' आदेश होता है। 'आतो डित: (७।२।८) आताम्' प्रत्यय के 'आ' को 'इय्' आदेश, लोपो व्योलि' (६।१।६४) से 'य' का लोप और 'आद्गुणः' (६।१।८४) से गुण रूप (अ+इ=ए) एकादेश होता है। (३) पचन्ताम् । यहां 'लोट्' प्रत्यय के लादेश 'झ' प्रत्यय के स्थान में प्रथम झोऽन्तः' (७।१।२) से 'अन्त' आदेश और उसके 'टि' भाग को पूर्ववत् 'ए' आदेश होता है। इस सूत्र से उस 'ए' को 'आम्' आदेश होता है। व-अमावादेशौ . (७) सवाभ्यां वामौ ।६१। प०वि०-सवाभ्याम् ५।२ व-अमौ १।२। स०-सश्च वश्च तौ-सवौ, ताभ्याम्-सवाभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। वश्च मश्च तौ-वामौ (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-लस्य, लोट, एत इति चानुवर्तते। अन्वय:-धातोर्लोटो लस्य सवाभ्याम् एतो वामौ। अर्थ:-धातो: परस्य लोट्सम्बन्धिनो लादेशस्य सकारवकाराभ्यामुत्तरस्य एकारस्य स्थाने यथासंख्यं व-अमावादेशौ भवत: । उदा०-(व:) त्वं पचस्व । (अम्) यूयं पचध्वम् । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लोट:) लोट्सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (सवाभ्याम्) सकार और वकार से परे (एत:) एकार के स्थान में यथासंख्य (व-अमौ) व और अम् आदेश होता है। उदा०-(व) त्वं पचस्व । तू पका। (अम्) यूयं पचध्वम् । तुम सब पकाओ। सिद्धि-(१) पचस्व । पच्+लोट् । पच्+शप्+थास् । पच्+अ+से। पच्+अ+स्व । पचस्व। यहां लोट्' प्रत्यय के लादेश 'थास्' प्रत्यय के स्थान में प्रथम 'थास: से (३।४।८०) से से' आदेश होता है। उस से' आदेश के सकार से परवर्ती एकार के स्थान में इस सूत्र से 'व' आदेश होता है। Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५४१ (२) पचध्वम् । पच्+लोट् । पच्+शप्+ध्वम्। पच्+अ+ध्वे । पच्+अ+ध्व् अम्। पचध्वम्। यहां 'लोट्' प्रत्यय के लादेश 'ध्वम्' प्रत्यय के टि' भाग को पूर्ववत् 'ए' आदेश होता है। उस ध्वे' आदेश के वकार से परवर्ती एकार के स्थान में इस सूत्र से 'अम्' आदेश होता है। आट्-आगमः (७) आडुत्तमस्य पिच्च ।६२। प०वि०-आट ११ उत्तमस्य ६१ पित् १।१ च अव्ययपदम् । अनु०-लस्य, लोट इति चानुवर्तते। अन्वयः-धातोर्लोटो लस्योत्तमस्याऽऽट् पिच्च। अर्थ:-धातो: परस्य लोट्सम्बन्धिनो लादेशस्योत्तमपुरुषस्याऽऽडागमो भवति, स चोत्तमपुरुष: पिद् भवति। उदा०-(परस्मैपदम्) अहं करवाणि। आवां करवाव । वयं करवाम । (आत्मनेपदम्) अहं करवै। आवां करवावहै। वयं करवामहै। आर्यभाषा-अर्थ--(धातोः) धातु से परे (लोट:) लोट्सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (उत्तमस्य) उत्तम पुरुष को (आट्) आट् आगम होता है (पिच्च) और वह उत्तम पुरुष पित् होता है। उदा०-(परस्मैपद) अहं करवाणि । मैं करूं। आवां करवाव । हम दोनों करें। वयं करवाम । हम सब करें। (आत्मनेपद) अहं करवै। मैं करूं। आवां करवावहै । हम दोनों करें। वयं करवामहै। हम सब करें। सिद्धि-(१) करवाणि । कृ+लोट् । कृ+उ+मिप् । कृ+उ+नि। कृ+उ+आट्+नि। कर+ओ+आ+नि। करवाणि। यहां 'इकन करणे' (तना०3०) धातु से पूर्ववत् 'लोट्' प्रत्यय के उत्तम पुरुष एकवचन के लादेश 'मिप्' प्रत्यय है, उसे मेनि:' (३।४।८९) से नि' आदेश होता है। इस सूत्र से उसे 'आट्' आगम होता है। तनादिकृऋभ्य उ:' (३।१।७९) से 'उ' विकरण प्रत्यय होता है। उत्तम पुरुष के पित्' होने से सार्वधातुकमपित' (१।२।४) से 'डित' नहीं होता है, अत: सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से 'उ' प्रत्यय को गुण होता। कृ' धातु को भी पूर्ववत् गुण होता है। अट्कुप्वाङ्' (८।४।२) से णत्व' होता है। Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (२) करवाव। यहां लोटो लङ्वत्' (३।४।८५) से लङ्वद्भाव होने से स उत्तमस्य (३।४।९८) से 'वस्' प्रत्यय के 'स्' का लोप होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। ऐसे ही-करवाम। (३) करवै। कृ+लोट् । कृ+उ+इट् । कृ+उ+आट्+इ। कृ+उ+आ+ए। कर्+ओ+आ+ऐ। कर+ओ+ऐ। करवै। यहां पूर्वोक्त क' धातु से पूर्ववत् लोट्' प्रत्यय का लादेश उत्तम पुरुष एक वचन का 'इट्' प्रत्यय है। इस सूत्र से उसे 'आट्' आगम होता है। 'टित आत्मनेपदानां टेरे' (३।४।७९) से 'इट्' के 'टि' भाग को 'ए' आदेश और उसे 'एत ऐं' (३।४।९३) से ए' आदेश और 'आटश्च' (६।११८७) से वृद्धि रूप एकादेश (आ+ऐऐ। होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। ऐसे ही-करवावहै, करवामहै । ऐ-आदेशः (६) एत ऐ।६३। प०वि०-एत: ६१ ऐ ११ (लुप्तप्रथमानिर्देश:) । अनु०-लस्य लोट इति चानुवर्तते। अन्वय:-धातोर्लोटो लस्य एत ऐः। अर्थ:-धातो: परस्य लोट्सम्बन्धिनो लादेशस्य एकारस्य स्थाने ऐकार आदेशो भवति। उदा०-अहं करवै। आवां करवावहै। वयं करवामहै। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लोट:) लोट् सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (एत:) एकार के स्थान में (ए) ऐ-आदेश होता है। उदा०-अहं करवै । मैं करूं। आवां करवावहै । हम दोनों करें। वयं करवामहै। हम सब करें। सिद्धि-करवै । पूर्ववत् (३।४।९२)। लेट्-आदेशागमप्रकरणम् अट्-आटावागमौ (१) लेटोऽडाटौ।६४। प०वि०-लेट: ६।१ अट्-आटौ १।२। स०-अट् च आट् च तौ-अडाटौ (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५४३ अनु०-लस्य इत्यनुवर्तते। अन्वय:-धातोर्लेटो लस्याडाटौ। अर्थ:-धातो: परस्य लेट्सम्बन्धिनो लादेशस्य पययिण अट्-आटावागमौ भवतः। उदा०-(अट) जोषिषत् (ऋ० २।३५।१)। तारिषत् (ऋ० १।२५ ।१२)। मन्दिषत्। (आट) पताति दिद्युत् (ऋ० ७।२५ ।१)। उदधिं च्यावयाति (तै०सं० ३।५ ।५।२)। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लेट:) लेट् सम्बन्धी (लस्य) लादेश को पर्याय से (अडाटौ) अट्-आट् आगम होते हैं। उदा०- (अट्) जोषिषत् । वह प्रीति/सेवन करे । तारिषत् । वह तरे । मन्दिषत् । वह स्तुति आदि करे। (आट्) पताति दिद्युत् । विद्युत् गिरे। उदधिं च्यावयाति। वह समुद्र में गिरावे। _ सिद्धि-(१) जोषिषत् । जुष्+लेट्। जुष्+श+तिम्। जुष्+अ+अट्+ति । जुष्+सिप्+अ+अ+त्। जोष्+इट्+स्+अ+त्। जोष्+इ+ष्+अ+त् । जोषिषत् । यहां 'जुषी प्रीतिसेवनयोः' (तु०आ०) धातु से लिङर्थे लेट्' (३।४।७) से 'लेट्' प्रत्यय है और उसके स्थान में लादेश तिम्' प्रत्यय को इस सूत्र से 'अट्' आगम होता है। 'इतश्च लोप: परस्मैपदेषु' (३।४।९७) से 'तिप्' के इकार का लोप होता है। सिब बहुलं लेटि' (३।१।३४) से 'सिप' प्रत्यय होता है और उसे 'आर्धधातुकस्येड्वलादे:' (७।२।३५) से 'इट' आगम और आदेशप्रत्यययोः' (८।३।५९) से षत्व' होता है। तुदादिभ्य: श:' (३।१।७७) से 'श' विकरण प्रत्यय भी होता है। (२) तारिषत् । तृ प्लवनसन्तरणयोः' (भ्वा०प०) । यहां 'वा०-सिब्बहुलं छन्दसि णिद्वक्तव्यः' (३।१।३४) से 'सिप' के णिद्वद् होने से तृ' धातु को 'अचो णिति' (७।२।११५) से वृद्धि होती है। शेष कार्य पूर्ववत् है। (३) मन्दिषत् । 'मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिवातिषु' (भ्वा०आ०) से यहां इतिदतो नुम् धातो:' (७।१।५८) से धातु को नुम् आगम होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है। (४) पताति । यहां पत्नु गतौ' (भ्वा०प०) धातु से 'लेट्' के लादेश 'तिम्' प्रत्यय को इस सूत्र से 'आट' आगम होता है। कर्तरि शप' (३।१।६८) से 'शप्' प्रत्यय भी होता है। Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४४ ___ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (५) च्यावयाति । यहां-णिजन्त 'च्युङ् गतौ' (भ्वा०आ०) धातु से 'लेट्' के लादेश 'तिप्' प्रत्यय को 'आट्' आगम है। कर्तरि शप्' (३।१।६८) से 'शप्' प्रत्यय भी होता है। विशेष-जो यहां उक्त धातु पाणिनीय धातुपाठ में आत्मनेपदी पढ़ी गई हैं किन्तु उन्हें यहां परस्मैपदी दिखाया गया है। लेट् लकार का वैदिकभाषा में ही प्रयोग होता है। इसका समाधान वा च्छन्दसि सर्वे विधयो भवन्ति' है। ऐ-आदेशः (२) आत ऐ।१५। प०वि०-आत: ६१ ऐ १।१ (लुप्तप्रथमानिर्देश:)। अनु०-लस्य, लेट इति चानुवर्तते । अन्वय:-धातोर्लेटो लस्याऽऽत ऐ। अर्थ:-धातो: परस्य लेट्सम्बन्धिनो लादेशस्याऽऽकारस्य स्थाने ऐकार आदेशो भवति। उदा०-तौ मन्त्रयैते। युवां मन्त्रयैथे। तौ करवैते। युवां करवैथे। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लेट:) लेट् सम्बन्धी (लस्य) लादेश के . (आत:) आकार के स्थान में (ऐ) ऐकार आदेश होता है। उदा०-तौ मन्त्रयैते । वे दोनों मन्त्रणा करें। युवां मन्त्रयैथे । तुम दोनों मन्त्रणा करो। तौ करवैते । वे दोनों करें। युवां करवैथे। तुम दोनों करो। सिद्धि-(१) मन्त्रयैते । मन्त्रि लेट् । मन्त्रि+आताम् । मन्त्रि+शप्+अट्+आताम्। मन्त्रि+अ+अ+आते। मन्त्रि+अ+ऐते । मन्त्रे+अ+ऐते । मन्त्रयैते। यहां मन्त्रि गुप्तभाषणे (चु०आ०) इस णिजन्त धातु से लेट्' प्रत्यय के लादेश 'आताम्' प्रत्यय के 'आ' के स्थान में इस सूत्र से 'ऐ' आदेश होता है। कर्तरि शप्' (३।१।६८) से 'शप्' प्रत्यय, सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'मन्त्रि' धातु को गुण और 'अय्' आदेश होता है। (२) मन्त्रयैथे। यहां 'आथाम्' प्रत्यय के 'आ' के स्थान में ऐ' आदेश है। शेष कार्य पूर्ववत् है। (३) करवैते । यहां डुकृञ् करणे (तनाउ०) धातु से 'आताम्' प्रत्यय के 'आ' को ऐ' आदेश है। तनादिकृअभ्य उ:' (३।११७९) से 'उ' विकरण प्रत्यय होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो: (७।३।८४) से कृ' धातु को तथा उ' प्रत्यय को भी गुण हो Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४५ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः जाता है। तत्पश्चात् 'अव्' आदेश होता है। यहां 'छन्दस्युभयथा' (३।४।११७) से 'आताम्' प्रत्यय को सार्वधातुक मानकर तनादिकाभ्य: उ:' (३।१७९) से उ' विकरण प्रत्यय होता है और 'आताम्' प्रत्यय को आर्धधातुक मानकर डित्त्वाभाव से विकरण प्रत्यय को गुण हो जाता है और कृ' धातु को उत्व नहीं होता है। ऐसे ही-करवैथे। ऐ-आदेशविकल्प: (३) वैतोऽन्यत्र।६६। प०वि०-वा अव्ययपदम्, एत: ६।१ अन्यत्र अव्ययपदम् । अनु०-लस्य, लेट:, ऐ इति चानुवर्तते। अन्वय:-धातोर्लेटो लस्य एतो वा ऐ, अन्यत्र । अर्थ:-धातो: परस्य लेट्सम्बन्धिनो लादेशस्य एकारस्य स्थाने विकल्पेन ऐकार आदेशो भवति, परं स 'आत ऐ (३।४।९५) इत्युक्तविषयादन्यत्र वेदितव्यः। उदा०-(ए-आदेश:) सप्ताहानि शासै। अहमेव पशूनामीशै (का०सं० २५ ।१) । मदग्रा एव वो ग्रहा गृह्यान्तै (तै०सं० ६।४।७।१)। मद्देवतान्येव व: पात्राण्युच्यान्तै (तै०सं० ६।४।७।२)। न च भवति-यत्र क्व च ते मनो दक्षं दधस उत्तरम् (ऋ० ६।१६ ।१७) । ___ आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लेट:) लेट् सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (एत:) एकार के स्थान में (ए) ऐकार आदेश होता है, परन्तु वह 'आत ऐ' (३।४।९५) के उक्त विषय से (अन्यत्र) अन्य स्थान पर होता है। उदा०-संस्कृत भाग में देख लेवें। सिद्धि-(१) शासै । शास्+लेट् । शास्+शप्+अट्+ इट् । शास्+0+अ+ए। शास्+अ+ऐ। शासै। यहां 'शासु अनुशिष्टौ' (अदा०प०) धातु से 'लेट्' प्रत्यय और उसके 'ल' के स्थान में उत्तम पुरुष एकवचन 'इट्' आदेश है। उसे 'टित आत्मनेपदानां टेरे' (३।४।७९) से 'एत्व' होता है। इस सूत्र से उस एकार के स्थान में 'ऐकार' आदेश होता है। (२) ईशै। ईश ऐश्वर्ये (अदा०आo) पूर्ववत् । गृह्यान्तै, उच्यान्तै पदों की सिद्धि उपसंवादाशङ्कयोश्च' (३।४।८) के प्रवचन में देख लेवें। Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् (३) दधसे । धा+लेट् । धा+शप्+अट्+थास् । धा+धा+०+अ+से । ध+धा+अ+से । द+ध्+अ+से । दधसे । ५४६ यहां 'डुधाञ् धारणपोषणयो:' (जु०उ०) धातु से 'लेट्' प्रत्यय और उसके 'लू' के स्थान में 'थास्' आदेश है । 'थास: से' (३/४/८०) से 'थास्' के स्थान में 'से' आदेश होता है। इस सूत्र से विकल्प 'से' के एकार को ऐकार आदेश नहीं होता है। 'कर्तरि शप' (३ | १/६८) से 'शय्' प्रत्यय, 'जुहोत्यादिभ्यः श्लुः' (२/४/७५) से 'शप्' को श्लु, 'श्लौं' (६ 1१1१०) से 'धा' धातु को द्विर्वचन 'लेटोsडाटौँ' ३।४।९४) से 'अट्' आगम और 'घोर्लोपो लेटि वा' (७/३/७०) से आकार का लोप होता है। इकार- लोप: (४) इतश्च लोपः परस्मैपदेषु । ६७ । प०वि०-इतः ६ ।१ च अव्ययपदम्, लोप: १ । १ परस्मैपदेषु ७ । ३ । अनु० - लस्य, लेट:, वा इति चानुवर्तते । अन्वयः - धातोर्लेटो लस्य परस्मैपदेषु इतश्च वा लोपः । अर्थ:-धातोः परस्य लेट्सम्बन्धिनो लस्य परस्मैपदसंज्ञकेषु आदेशेषु वर्तमानस्य च इकारस्य विकल्पेन लोपो भवति । उदा०-इकारलोपः-जोषिषत् (ऋ० २ । ३५ ।१) । तारिषत् (ऋ० १। २५ ।१२ ) । मन्दिषत् । न च भवति- पताति दिद्युत् (ऋ० ७।२५1१) । उदधिं च्यावयाति ( तै०सं० ३।५।५।२) । आर्यभाषा-अर्थ- (धातोः) धातु से परे (लेट:) लेट्सम्बन्धी (परस्मैपदेषु ) परस्मैपद संज्ञक (लस्य) लादेशों में विद्यमान ( इतः ) इकार का (च) भी (वा) विकल्प से (लोपः ) होता है। उदा०- - संस्कृत भाग में देख लेवें । सिद्धि-जोषिषत् आदि पदों की सिद्धि 'लेटोऽडाटौं ( ३ | ४ |९४) के प्रवचन में देख लेवें । सकार-लोपः (५) स उत्तमस्य । ६८ । - प०वि० स: ६ ।१ उत्तमस्य ६ । १ । अनु० - लस्य, लेट:, वा, लोप इति चानुवर्तते । Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४७ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः अन्वय:-धातोर्लेटो लस्य उत्तमस्य सो वा लोपः। अर्थ:-धातो परस्य लेट्सम्बन्धिनो लादेशस्य उत्तमपुरुषस्य सकारस्य विकल्पेन लोपो भवति। उदा०-सकारस्य लोप:-आवां करवाव। वयं करवाम। न च भवति-आवां करवावः । वयं करवामः । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लेट:) लेट् सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (उत्तमस्य) उत्तम पुरुष के (स:) सकार का (वा) विकल्प से (लोप:) लोप होता है। उदा०-सकार का लोप-आवां करवाव । वयं करवाम । सकार का लोप नहीं-आवां करवावः । वयं करवाम: । हम दोनों करें। हम सब करें। सिद्धि-(१) करवाव । कृ+लेट् । कृ+उ+आट्+वस् । कर+ओ+आ+व । करवाव । यहां 'डुकृञ् करणे' (तना०उ०) धातु से 'लेट्' प्रत्यय और उसके स्थान में लादेश उत्तम पुरुष का द्विवचन वस्' प्रत्यय है। इस सूत्र से 'वस्' के सकार का लोप होता है। यहां लेटोऽडाटौ' (३।४।९४) से 'आट' आगम, तनादिकृभ्य: उ:' (३।११७९) से 'उ' विकरण प्रत्यय और सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'कृ' धातु और 'उ' प्रत्यय को गुण होता है। 'एचोऽयवायाव:' (६।१।७५) से 'अव्' आदेश होता है। ऐसे ही-करवाम। (२) करवावः । कृ+लेट् । कृ+उ+आट्+वस् । कर+ओ+आ+वस् । करवावरु । करवावर् । करवावः । यहां इस सूत्र से विकल्प पक्ष में वस्' प्रत्यय के सकार का लोप नहीं होता है। उसे 'ससजुषो रु:' (८।२।६६) रुत्व और 'खरवासनयोर्विसर्जनीय:' (८।३।१५) से रेफ को 'विसर्जनीय' आदेश होता है। ऐसे ही-करवामः । डित्-लकारादेशागमप्रकरणम् सकार-लोपः (डिति) (१) नित्यं डितः।६६ । प०वि०-नित्यम् ११ डित: ६।१। अनु०-लस्य, लोप:, स:, उत्तमस्य इति चानुवर्तते। अन्वय:-धातोर्डितो लस्य उत्तमस्य सो नित्यं लोप: । Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५४८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-धातो: परस्य डितो लकारस्य लादेशस्य उत्तमपुरुषस्य सकारस्य नित्यं लोपो भवति। उदा०-आवाम् अपचाव । वयम् अपचाम । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (डित:) डित् लकार सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (उत्तमस्य) उत्तमपुरुष के (स.) सकार का (नित्यम्) सदा (लोप:) लोप होता है। उदा०-आवाम् अपचाव। हम दोनों ने पकाया। वयम् अपचाम। हम सबने पकाया। सिद्धि-(१) अपचाव। पच्+लङ्। अट्+पच+शप्+वस् । अ+पच+अ+व० । अ+पच्+आ+व। अपचाव। यहां डुपचष् पाके (भ्वा०उ०) धातु से 'अनद्यतने लङ्' (३।२।१११) से 'लङ्' प्रत्यय और उसके लादेश उत्तम पुरुष द्विवचन वस्' प्रत्यय के सकार का इस सूत्र से नित्य लोप होता है। यहां 'लङ्लुङ्लुङ्वडुदात्त:' (६।४।७१) से 'अट्' आगम, कर्तरि शप (३।१।६८) से 'शप्' विकरण प्रत्यय और 'अतो दी| यत्रि (७।३।१०१) से दीर्घत्व होता है। ऐसे ही-अपचाम। इकार-लोपः (डिति) (२) इतश्च।१००। प०वि०-इत: ६१ च अव्ययपदम् । अनु०-लस्य, डित:, लोप:, नित्यम् इति चानुवर्तते । अन्वय:-धातोर्डितो लस्य इतश्च नित्यं लोपः। अर्थ:-धातो: परस्य डितो लकारस्य लादेशस्य इकारस्य च नित्यं लोपो भवति । उदा०-अपचत् । अपाक्षीत् इत्यादिकम् । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (डित:) डित् लकार के (लस्य) लादेश के (इत:) इकार का (च) भी (नित्यम्) सदा (लोप:) लोप होता है। उदा०-अपचत् । उसने पकाया। अपाक्षीत् । उसने पकाया। सिद्धि-(१) अपचत् । पच्+लङ् । लट्+पच्+शप्+तिम् । अ+पच्+अ+ति । अ+पच्+अ+त् । अपचत्। Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५४६ यहां पूर्वोक्त ‘पच्' धातु से 'अनद्यतने लङ् (३।२।१११) से 'लङ्' प्रत्यय और उसके लादेश 'तिप्' प्रत्यय के इकार का इस सूत्र से लोप होता है। पूर्ववत् 'अट्' आगम और 'शप्' विकरण प्रत्यय होता है। (२) अपाक्षीत् । पच्+लुङ् । अट्+पच+च्लि+ल। अ+पच्+सिच्+तिम् । अ+पच्+स्+त् । अ+पच्+स्+ईट्+त् । अ+पाच्+स्+ई+त् । अ+पाक्ष् +ई+त् । अपाक्षीत्। यहां पूर्वोक्त पच्' धातु से लुङ् (३।२।११०) से लुङ्' प्रत्यय और उसके लादेश तिप्' प्रत्यय के इकार का इस सूत्र से लोप होता है। पूर्ववत् ‘अट्' आगम, लि लुडि' (३।११४३) से 'च्लि' प्रत्यय, च्ले: सिच' (३।१।४४) से चिल' के स्थान में सिच्' आदेश, 'अस्तिसिचोऽपृक्ते' (७।३।९६) से त्' प्रत्यय को ईट्' आगम होता है। वदव्रजहलस्याच:' (७।२।३) से पच्' धातु को वृद्धि, ‘चो: कुः' (८।२।३०) से कुत्व और आदेशप्रत्यययोः' (८।३।५९) से षत्व होता है। ताम्-आद्यादेशाः (डिति) (३) तस्थस्थमिपां तान्तन्तामः ।१०१। प०वि०-तस्-थस्-थ-मिपाम् ६।३ ताम्-तम्-त-आम: १।३। स०-तस् च थस् च थश्च मिप् च ते-तस्थस्थमिपः, तेषाम्-तस्थस्थमिपाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । ताम् च तम् च तश्च अम् च ते-तान्तन्ताम: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-लस्य, ङित इति चानुवर्तते। अन्वय:-धातोर्डितो लस्य तस्थस्थमिपां तान्तन्ताम: । अर्थ:-धातो: परस्य डितो लकारस्य लादेशानां तस्-थस्-थ-मिपां स्थाने यथासंख्यं ताम्-तम्-त-अम आदेशा भवन्ति। उदाहरणम् लादेशा: तामादय: पच्+लङ् भाषार्थ: (१) तस् ताम् तौ अपचताम्। उन दोनों ने पकाया। (२) थस् तम् युवाम् अपचतम् । तुम दोनों ने पकाया। यूयम् अपचत। तुम सब ने पकाया । (४) मिप् अम् अहम् अपचम्। मैंने पकाया । आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (डित:) डित् लकार सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (तस्थस्थमिपाम्) तस्, थस्, थ, मिप् के स्थान में यथासंख्य (तान्तन्ताम:) ताम्, तम्, त, अम् आदेश होते हैं। Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् __उदा०-उदाहरण और उनका भाषार्थ संस्कृत भाग में देख लेवें। सिद्धि-(१) अपचताम् । पच्+लङ् । अट्+पच्+शप्+तस्। अ+पच्+अ+ताम् । अपचताम्। यहां पूर्वोक्त पच्' धातु से परे 'अनद्यतने लङ्' (३।२।१११) से 'लङ्' प्रत्यय और उसके लादेश 'तस्' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से ताम्' आदेश है। 'पच्' धातु को पूर्ववत् ‘अट्' आगम और शप्' विकरण प्रत्यय होता है। ऐसे ही-अपचतम्, अपचत, अपचम्। सीयुट्+आगमः (लिङि) (४) लिङ: सीयुट् ।१०२। प०वि०-लिङ: ६।१ सीयुट ११ । अनु०-लस्य इत्यनुवर्तते। अन्वय:-धातोर्लिङो लस्य सीयुट् । अर्थ:-धातो: परस्य लिङ्-सम्बन्धिनो लादेशस्य सीयुड् आगमो भवति। उदा०-स पचेत । तौ पचेयाताम् । ते पचेरन्। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लिङ:) लिङ् सम्बन्धी (लस्य) लादेश को (सीयुट) आगम होता है। उदा०-स पचेत । वह पकावे। तौ पचेयाताम् । वे दोनों पकावें। ते पचेरन् । वे सब पकावें। सिद्धि-(१) पचेत । पच्+लिङ्। पच्+शप्+सीयुट्+त। पच्+अ+ईय्+सुट्+त। पच्+अ+ई 0+स्+त। पच्+अ+ई+0+त। पचेत। यहां पूर्वोक्त 'पच्' धातु से 'विधिनिमन्त्रण०' (३।३।१६१) से लिङ्' प्रत्यय और उसके लादेश त' प्रत्यय को इस सूत्र से 'सीयुट' आगम है। ‘सुट तिथो:' (३।४।१०७) से 'सुट' आगम भी होता है। कर्तरि शप्' (३।१।६८) से शप्' विकरण प्रत्यय होता है। लिङ: सलोपोऽनन्त्यस्य' (७।२१७९) से सीयुट्' के 'स्' का लोप और लोपो व्योर्वलि' (६।१।६४) से 'य' का लोप होता है। 'आद्गुणः' (६।१।८४) से गुण रूप एकादेश (अ+इ=ए) होता है। (२) पचेयाताम् । यहां 'आताम्' प्रत्यय है। (३) पचेरन् । यहां 'झ' प्रत्यय और उसके स्थान में झस्य रन्' (३।४।१०५) से रन्' आदेश है। Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ यासुट्-आगमः (लिङि) - तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः अव्ययपदम् । (५) यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च । १०३ | प०वि०-यासुट् १।१ परस्मैपदेषु ७ । ३ उदात्त: १ । १ ङित् १ ।१ च ५५१ स०-ङ् इद् यस्य स ङित् (बहुव्रीहि: ) अनु० - लस्य इति चानुवर्तते । अर्थ:- धातोः परस्य लिङ्सम्बन्धिनो लस्य परस्मैपदसंज्ञकेषु आदेशेषु यासुट् आगमो भवति, स उदात्तो ङिच्च भवति । उदा०-स कुर्यात्। तौ कुर्याताम् । ते कुर्युः । आर्यभाषा-अर्थ- (धातोः) धातु से परे (लिङः) लिङ् सम्बन्धी ( लस्य ) लादेश के ( परस्मैपदेषु ) परस्मैपद संज्ञक आदेशों में (यासुट् ) यासुट् आगम होता है और वह ( उदात्त:) उदात्त और (ङित् ) ङित् होता है । उदा०-स कुर्यात्। वह करे । तौ कुर्याताम् । वे दोनों करें । ते कुर्युः । वे सब करें । सिद्धि - (१) कुर्यात् । कृ+लिङ् । कृ+यासुट् + तिप् । कृ+उ+यास्+सुट्+त् । कर्+उ+या+०+त् । कुर्+०+या+त् । कुर्यात् । यहां 'डुकृञ् करणें' (तना० उ० ) धातु से 'विधिनिमन्त्रण० ' ( ३ | ३ | १६१ ) से 'लिङ्' प्रत्यय और उसके लादेश 'तिप्' प्रत्यय को इस सूत्र से यासुट् आगम है । 'लिङः सलोपो ऽनन्त्यस्य' (७/२/७९ ) से यासुट् के 'स्' का लोप और 'इतश्च' (३।४।१००) से 'तिप्' के इकार का लोप होता है। तनादिकृञ्भ्य उ:' (३ 1१1७९) से 'उ' विकरण प्रत्यय, 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७/३/८४) से 'कृ' धातु को गुण (कर्) 'अत उत् सार्वधातुके ( ६ । ४ । ११०) से 'कर्' के 'अ' को 'उकार' आदेश और ये च' (६।४।१०९) से 'उ' प्रत्यय का लोप होता है। (२) कुर्याताम् । यहां 'तस्' प्रत्यय के स्थान में 'तस्थस् ० ' ( ३ | ४ | १०१) से 'आताम्' आदेश होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (३) कुर्युः | यहां 'झि' प्रत्यय के स्थान में 'झेर्जुस्' (३|४|१०८) से 'जुस्' आदेश है। 'उस्यपदान्तात्' (६ /१/९३ ) से 'आ' को पररूप एकादेश (या + उस्=युः) होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । विशेष- यहां 'यासुट्' आगम के उदात्त कथन से ज्ञापित होता है कि 'आगमा अनुदात्ता भवन्ति अर्थात् आगम अनुदात्त होते हैं। यहां यासुट्' आगम का ङित् कहना Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५२ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् तिम्, सिप, मिस इन पित् प्रत्ययों के लिये हैं। शेष अपित् प्रत्यय सार्वधातुकमपित् (१।२।४) से 'डित्' होते हैं। यासुट्-आगमः (आशीर्लिङि) (६) किदाशिषि।१०४। प०वि०-कित् ११ आशिषि ७।१। स०-क् इद् यस्य स कित् (बहुव्रीहि:)। अनु०-लस्य, लिङ:, यासुट परस्मैपदेषु, उदात्त, च इति चानुवर्तते। अन्वय:-धातोराशिषि लिङो लस्य परस्मैपदेषु यासुट, उदात्त: किच्च। अर्थ:-धातो: परस्याऽऽशिषि अर्थे विहितस्य लिङ्लकारस्य लस्य परस्मैपदसंज्ञकेषु आदेशेषु यासुट्-आगमो भवति, स उदात्त: किच्च भवति । उदा०-स इज्यात् । तौ इज्यास्ताम् । ते इज्यासुः । स जार्गयात् । तौ जागर्यास्ताम् । ते जागर्यासुः। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (आशिषि) आशीर्वाद अर्थ में विहित (लिङ:) लिङ् लकार के (परस्मैपदेषु) परस्मैपदसंज्ञक प्रत्ययों में (यासुट्) यासुट् आगम होता है (स:) वह (उदात्त:) उदात्त और (कित्) कित् (च) भी होता है। उदा०-स इज्यात् । वह यज्ञ करे। तौ इज्यास्ताम् । वे दोनों यज्ञ करें। ते इज्यासुः । वे सब यज्ञ करें। स जार्गयात् । वह जागरण करे। तौ जागर्यास्ताम् । वे दोनों जागरण करें। ते जागर्यासः। वे सब जागरण करें। सिद्धि-(१) इज्यात् । यज्+लिङ्। यज्+यासुट्+तिप्। यज्+यास्+सुट्+त् । इ अ ज्+या o+स्+ते। इज्या+० त् । इज्यात् । यहां यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०उ०) धातु से 'आशिषि लिङ्लोटौ (३।३।१७३) से आशीर्वाद में लिङ्' प्रत्यय और उसके लादेश तिप्' प्रत्यय को इस सूत्र से यासुट' आगम है और 'सद तिथो:' (४।३।१०७) से 'सुट' आगम होता है। स्को: संयोगाद्योरन्ते च' (८।२।२९) से यासुट्' और सुट्' के स्' का लोप होता है। 'यासुट्' आगम के 'कित्' होने से वचिस्वपियजादीनां किति' (६।१।१५) से यज्' धातु को सम्प्रसारण होता है। 'लिडाशिषि' (३।४।११६) से आशीर्लिङ् के आर्धधातुक होने से कर्तरि शप्' (३।१।६८) से 'शप्' विकरण प्रत्यय नहीं होता है। (२) इज्यास्ताम् । यहां तस्’ के स्थान में तस्थस्०' (३।४।१०१) से ताम्' आदेश और सुट् तिथो:' (३।४।१०७) से सुट्' आगम होता है। यासुट्' के सकार का स्को: संयोगाद्योरन्ते च' (८।२।२९) से लोप हो जाता है। . Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५३ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः (३) इज्यासुः । यहां 'झि' के स्थान में 'झेर्जुस्' (३।४।१०८) से 'जुस्' आदेश है। (४) जागर्यात् । यहां जागृ निद्राक्षये' (अदा०प०) धातु से पूर्ववत् लिङ्' और उसके लादेश तिप्' को 'यासुट्' आगम है। उसके 'कित्' होने से जाग्रोऽविचिणणङित्सु (७।२।८५) से जागृ' धातु को गुण होता है। शेष कार्य पूर्ववत् हैं। ऐसे ही-जागर्यास्ताम्, जागर्यासुः । रन्-आदेशः (लिङि) (७) झस्य रन् ।१०५ । प०वि०-झस्य ६१ रन् १।१। अनु०-लस्य इत्यनुवर्तते। अर्थ:-धातो: परस्य लिङ्सम्बन्धिनो लादेशस्य झ-प्रत्ययस्य स्थाने रन्-आदेशो भवति। उदा०-ते पचेरन् । ते यजेरन्। आर्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लिङ:) लिङ् सम्बन्धी (लस्य) लादेश (झस्य) झ-प्रत्यय के स्थान में (रन्) रन् आदेश होता है। उदा०-ते पचेरन् । वे सब पकावें । ते यजेरन् । वे सब यज्ञ करें। सिद्धि-(१) पचेरन् । पच्+लिङ् । पच्+शप्+सीयुट्+त। पच्+अ+सीय+सुट्+त। पच्+अ+सीय+स्+त । पच्+अ+ईय्+o+त। पच्+अ+ई+o+त। पचेत। यहां 'डुपचष् पाके' (भ्वा० उ०) धातु से विधिनिमन्त्रण' (३।३।१६१) से 'लिङ्' प्रत्यय और उसके लादेश 'झ' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से रन्' आदेश है। लिङ: सीयुट्' (३।४।१०२) से सीयुट्' आगम, 'सुट् तिथो:' (६ ।४।१०७) से सुट्' आगम और 'लिङ: सलोपोऽनन्त्यस्य' (७/२७९) से सीयुट्' और 'सुट' के 'स्' का लोप और लोपो व्योर्वलि' (६।१।६४) से 'य' का लोप होता है। कर्तरि शप (३।१।६८) से 'श' विकरण प्रत्यय और 'आद्गुणः' (६।११८४) से गुण रूप एकादेश (अ+ई=ए) होता है। (२) यजेरन् । 'यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा० उ०) पूर्ववत् । अत्-आदेशः (लिङि) (८) इटोऽत्।१०६ । प०वि०-इट: ६।१ अत् १।१ । Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-लस्य, लिङ इति चानुवर्तते । अन्वयः-धातोर्लिङो लस्य इटोऽत् । अर्थ:-धातो: परस्य लिङ्सम्बन्धिनो लादेशस्य इट: स्थानेऽत्-आदेशो भवति। उदा०-अहं पचेय। अहं यजेय । आर्यभाषा-अर्थ- (धातो:) धातु से परे (लिङ:) लिङ्सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (इट:) 'इट्' प्रत्यय के स्थान में (अत्) अत् आदेश होता है। उदा०-अहं पचेय। मैं पकाऊं। अहं यजेय । मैं यज्ञ करूं। सिद्धि-(१) पचेय। पच्+लिङ्। पच्+शप्+सीयुट्+इट् । पच्+अ+सीय्+अत् । पच्+अ+o+ई य+अ। पचेय। यहां पूर्वोक्त 'पच्’ धातु से परे विधिनिमन्त्रण०' (३।१।१६१) से 'लिङ्' प्रत्यय और उसके लादेश 'इट्' प्रत्यय के स्थान में 'अत्' आदेश है। शेष कार्य पूर्ववत है (३।४।१०५)। (२) यजेय । पूर्वोक्त 'यज्' धातु से पूर्ववत् । सुट्-आगमः (लिङि) (६) सुट् तिथोः । १०७। प०वि०-सुट् १।१ तिथोः ७।२।। स०-तिश्च थश्च तौ-तिथौ, तयो:-तिथोः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)। तकारे इकार उच्चारणार्थः । अनु०-लस्य, लिङ: इति चानुवर्तते। अन्वय:-लिङो लस्य तिथो: सुट्। अर्थ:-धातो: परस्य लिङ्सम्बन्धिनो लादेशयोस् तकार-थकारयोः सुट्-आगमो भवति। उदा०-(त:) स कृषीष्ट । तौ कृषीयास्ताम् । (थ:) त्वं कृषीष्ठाः । युवां कृषीयास्थाम्। ___ जार्यभाषा-अर्थ-(धातो:) धातु से परे (लिङ:) लिङ्सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (तथो:) त और थ को (सुट्) सुट् आगम होता है। Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५५ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः उदा०-(त) स कृषीष्ट । वह शुभ कर्म करे। तौ कृषीयास्ताम् । वे दोनों शुभ कर्म करें। (थ) त्वं कृषीष्ठा: । तू शुभ कर्म कर। युवां कृषीयास्थाम् । तुम दोनों शुभ कर्म करो। सिद्धि- (१) कृषीष्ट । कृ+लिङ्। कृ+सीयुट्+त। कृ+सीय+सुट्+त । कृसी०+स्+त। कृ+षी+स्+ट। कृषीष्ट। यहां डुकृञ् करणे (तनाउ०) धातु से 'आशिषि लिङ्लोटौ' (३।३।१७३) से आशीर्लिङ् अर्थ में लिङ्' प्रत्यय है और उसके लादेश त' प्रत्यय को इस सूत्र से 'सुट' आगम होता है। लिङ: सीयुट्' (३।३।१०२) से सीयुट्' आगम है। 'आदेशप्रत्यययो:' (८।२।५९) से षत्व और 'ष्टुना ष्टुः' (८।४।४०) से टुत्व होता है। (२) कृषीयास्ताम् । यहां 'आताम्' प्रत्यय के त' को सुट्' आगम है। (३) कृषीष्ठा: । यहां थास्' प्रत्यय के 'थ' को सुट् आगम और पूर्ववत् षत्व और ष्टुत्व होता है। (४) कृषीयास्थाम् । यहां 'आथाम्' प्रत्यय के 'थ' को 'सुट' आगम है। जुस्-आदेशः (लिङि) (१०) झेर्जुस् ।१०८। । प०वि०-झे: ६ ।१ जुस् १।१। अनु०-लस्य, लिङ इति चानुवर्तते । अन्वय:-धातोर्लिङो लस्य झेर्जुस् । अर्थ:-धातो:' प लिड्सम्बन्धिनो लादेशस्य झि-स्थाने जुस्-आदेशो भवति। उदा०-ते पचेयुः । ते यजेयुः । आर्यभाषा-अर्थ-(धातोः) धातु से परे (लिङः) लिङ सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (झे:) झि-प्रत्यय के स्थान में (जुस्) जुस् आदेश होता है। उदा०-ते पचेयुः । वे सब पकावें । ते यजेयुः । वे सब यज्ञ करें। सिद्धि-(१) पचेयुः। पच्+लिङ्। पच्+शप्+यासुट्+झि। पच्+अ+यास्+जुस् । पच्+अ+याo+उस् । पच्+अ+इय्+उस्। पच्+अ+इo+उस्। पचेयुः । ___ यहां पूर्वोक्त ‘पच्' धातु से विधिनिमन्त्रण०' (३।३।१६१) से 'लिङ्' प्रत्यय और उसके लादेश 'झि' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से जुस्' आदेश है। ‘यासुट् परस्मैपदेषु०' (३।४।१०३) से 'यासुट्' आगम होता है। कर्तरि शप' (३।११६८) से Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् शप्' विकरण प्रत्यय है। लिङ: सलोपोऽनन्त्यस्य' (७।२१७९) से यासुट' के 'स्' का लोप होता है। अतो येय:' (७।२।८०) से 'या' को 'इय्' आदेश, लोपो व्योर्वलि' (६।१।६४) से 'य्' का लोप और आद्गुणः' (६।१।८४) से गुण रूप एकादेश (अ+इ=ए) होता है। (२) यजेयुः । 'यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०3०) पूर्ववत् । जुस्-आदेशः (११) सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च ।१०६ । प०वि०-सिच्-अभ्यस्त-विदिभ्य: ५ ।३ च अव्ययपदम् । स०-सिच् च अभ्यस्तश्च विदिश्च ते-सिजभ्यस्तविदयः, तेभ्य:-सिजभ्यस्तविदिभ्यः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । अनु०-लस्य, डित्, झे:, जुस् इति चानुवर्तते। अन्वय:-सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च धातुभ्यो ङितो लस्य झेर्जुस् । अर्थ:-सिचोऽभ्यस्ताद् विदेश्च धातो: परस्य अपि डित्-सम्बन्धिनो लादेशस्य झि-प्रत्ययस्य स्थाने जुस्-आदेशो भवति। उदा०-(सिच:) ते अकार्षुः । ते अहार्षुः । (अभ्यस्तात्) ते अबिभयुः । ते अजिह्वयुः । (विदे:) ते अविदुः । आर्यभाषा-अर्थ-(सिजभ्यरतविदिभ्य:) सिच् प्रत्यय, अभ्यस्त और विद् (धातो:) धातु से परे (च) भी (डित:) डित् लकार सम्बन्धी (लस्य) लादेश के (झे:) झि-प्रत्यय के स्थान में (जुस्) जुस् आदेश होता है। उदा०-(सिच) ते अकार्षः। उन्होंने किया। ते अहार्षः। उन्होंने हरण किया। (अभ्यस्त) ते अबिभयुः । वे भयभीत हुये। ते अजिहयुः। वे लज्जित हुये। (विद्) ते अविदुः । उन्होंने जाना। सिद्धि- (१) अकार्षः। कृ+लुङ्। अट्+कृ+च्लि+ल। अ+कृ+सिच्+झि । अ+का+ष्+उस् । अ+कृ+स्+जुस् । अकार्षुः । यहां कृ' धातु से परे 'लुङ् (३।२।११०) से लुङ्' प्रत्यय पूर्ववत् 'अट्' आगम, च्लि लुङि' (३।१।४३) से च्लि' प्रत्यय और च्ले: सिच्' (३।११४४) से च्लि' के स्थान में सिच्' आदेश है। सिच्' से परे 'लुङ्' प्रत्यय के लादेश 'झि' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से 'जुस्' आदेश होता है। सिचिवृद्धि: परस्मैपदेषु (७।२।१) से 'कृ' धातु को वृद्धि और 'आदेशप्रत्यययो:' (८।३।५९) से षत्व होता है। ऐसे ही हृ' धातु से-अहार्युः। Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५५७ (२) अबिभयुः । भी+लुङ् । अट्+भी+शप्+झि| अ+भी+०+झि । अ+भी+भी+जुस् । अ+बि+भे+उस् । अबिभयुः । यहां 'ञिभी भयें' (जु०प०) धातु से 'अनद्यतने लङ्' (३ । २ ।१११) से 'लङ्' प्रत्यय, पूर्ववत् 'अट्' आगम, 'लङ्' के स्थान में लादेश 'झि' प्रत्यय होता है । 'कर्तरि शप् (३|१|६८) से 'शप्' प्रत्यय, 'जुहोत्यादिभ्यः श्लुः' (२/४/७५ ) से 'शप्' को 'श्लु' और 'श्लौं' (६ 18190) से 'भी' धातु को द्विर्वचन होता है। 'उभे अभ्यस्तम्' (६1१1५) से द्विरुक्त धातु की अभ्यस्त संज्ञा और इस सूत्र से अभ्यस्त धातु से 'झि' प्रत्यय के स्थान में 'जुस्' होता है । 'हस्व:' ( ७/४/५९ ) से अभ्यास को ह्रस्व और 'अभ्यासे चर्च (८/४/५३) से अभ्यास के 'भ्' को जश् 'ब्' होता है । 'जुसि च' (७।३।८३) से धातु को गुण, 'एचोऽयवायाव:' ( ६ |१/७५) से 'अय्' आदेश होता है। (३) अजिहयुः । 'ही लज्जायाम्' (जु०प०) । अभ्यास के 'ह' को 'कुहोश्चुः' (७/४/६२) से चवर्ग 'झ' और 'अभ्यासे चर्च' (८/४/५३) से 'झू' को जश् 'ज्' होता है। शेष कार्य पूर्ववत् है । (४) अविदुः । विद्+लङ् । अट्+विद्+शप्+झि | अ+विद्+0+जुस् । अ+विद्+उस । अविदुः । यहां 'विद् ज्ञाने' (अदा०प०) धातु से पूर्ववत् 'लङ्' प्रत्यय और उसके लादेश 'झि' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से 'जुस्' आदेश होता है. 1 जुस्-आदेशः (१२) आतः । ११० । प०वि० - आत: ५ ।१ । अनु०-लस्य, ङितः, झे:, जुस्, सिच् इति चानुवर्तते। अन्वयः - सिचो लुकि सति आतो धातोर्डिंतो लस्य झेर्जुस् । अर्थ :- सिचो लुकि सति श्रुत्याऽऽकारान्ताद् धातोः परस्य ङित् सम्बन्धिनो लादेशस्य झि प्रत्ययस्य स्थाने जुस् आदेशो भवति । t उदा०-ते अदुः । । ते अधु: । अस्थुः । आर्यभाषा-अर्थ- (सिच्) सिच् प्रत्यय का लुक् हो जाने पर श्रुति से (आत:) आकारान्त (धातोः) धातु से परे (ङितः ) ङित् लकार सम्बन्धी ( लस्य ) लादेश (झे:) झि-प्रत्यय के स्थान में (जुस्) जुस् आदेश होता है। उदा० - ते अदुः । उन्होंने दान किया। ते अधुः । उन्होंने धारण-पोषण किया । ते अस्थुः । उन्होंने अवस्थान किया । Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५५८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सिद्धि-(१) दा+लुङ्। अट्+दा+च्लि+ल। अ+दा+सिच्+झि। अ+दा+o+जुस् । अ+दा+उस् । अ+द+उस् । अदुः। यहां 'डुदाञ दाने (जु०उ०) धातु से 'लुङ्' (३।२।११०) से 'लुङ्' प्रत्यय, पूर्ववत् 'अट्' आगम, 'च्लि लुङि' (३।१।४३) से चिल' प्रत्यय और च्ले सिच्' (३।१।४४) से 'च्लि' के स्थान में सिच्’ आदेश होता है। 'गातिस्थाघु०' (२।४।७७) से सिच् का लुक् होने पर इस सूत्र से आकारान्त 'दा' धातु से लादेश झि' प्रत्यय के स्थान में 'जुस्' आदेश होता है। 'उस्यपदान्तात्' (६।१।९६) से 'दा' धातु के 'आ' को पररूप एकादेश (उ) होता है। (२) अधुः । डुधाञ् धारणपोषणयोः' (जु०उ०) पूर्ववत् । (३) अस्थुः । छा गतिनिवृत्तौ' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । शाकटायनमतम् (१३) लङ: शाकटायनस्यैव।१११। प०वि०-लङ: ६।१ शाकटायनस्य ६१ एव अव्ययपदम् । अनु०-लस्य, झे:, जुस्, आत् इति चानुवर्तते। अन्वय:-आतो धातोर्लङो लस्य झेर्जुस्, शाकटायनस्यैव। अर्थ:-आकारान्ताद् धातोः परस्य लङ्सम्बन्धिनो लादेशस्य झि-प्रत्ययस्य स्थाने जुस् आदेशो भवति, शाकटायनस्यैवाचार्यस्य मतेन । उदा०-ते अयुः । ते अवुः । पाणिनिमते-अयान्। अवान्। आर्यभाषा-अर्थ-(आत:) आकारान्त (धातो:) धातु से परे (लङः) लड्सम्बन्धी (लस्य) लादेश (झे:) झि-प्रत्यय के स्थान में (जुस्) जुस् आदेश होता है (शाकटायनस्य) शाकटायन आचार्य के (एव) ही मत में। .. उदा०-ते अयुः । वे गये/पहुंचे। ते अवुः । वे पवन से बुझ गये। पाणिनि के मत में-अयान् । अवान् । अर्थ पूर्ववत् है। सिद्धि-(१) अयुः । या+लङ् । अट्+या+शप्+झि। अ+या+o+जुस् । अ+या+उस्। अयुः । यहां 'या प्रापणे' (अदा०प०) धातु से अनद्यते लङ्' (३।२।१११) से 'लङ्' प्रत्यय, पूर्ववत् अट्' आगम, कर्तरि शप' (३।१।६८) से 'शप्' प्रत्यय, 'अदिप्रभृतिभ्यः शप:' (२।४।७२) से 'शप्' का लुक है। लङ्' प्रत्यय के लादेश 'झि' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से शाकटायन आचार्य के मत में 'जुस्' आदेश होता है। Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५५६ (२) अवुः। ‘वा गतिगन्धनयो:' (अदा०प०) पूर्ववत्। (३) अयान् । या+लङ्। अट्+या+शप्+झि। अ+या+o+अन्ति। अ+या+अन्त् । अ+यान् । अयान्। यहां लङ्' प्रत्यय के आदेश 'झि' प्रत्यय के स्थान में पाणिनिमुनि के मत में झोऽन्तः' (७।१।३) से 'अन्त' आदेश होता है। इतश्च' (३।४।१००) से 'इकार' का लोप और संयोगन्तस्य लोपः' (८।२।२३) से 'तकार' का लोप होता है। शाकटायनमतम् (१४) द्विषश्च।११२। प०वि०-द्विष: ५।१ च अव्ययपदम् । अनु०-लस्य, झे:, जुस्, लङः, शाकटायनस्य, एव इति चानुवर्तते । अर्थ:-द्विषश्च धातो: परस्य लङ्सम्बन्धिनो लादेशस्य झि-प्रत्ययस्य स्थाने जुस् आदेशो भवति, शाकटायनस्यैवाचार्यस्य मतेन । उदा०-ते अद्विषुः । पाणिनिमते-अद्विषन्। आर्यभाषा-अर्थ- (द्विषः) द्विष् (धातो:) धातु से परे (च) भी (लड:) लङ् सम्बन्धी (लस्य) लादेश (झे:) झि-प्रत्यय के स्थान में (जुस्) जुस् आदेश होता है, (शाकटायनस्य) शाकटायन आचार्य के (एव) ही मत में। उदा०-ते अद्विषुः । उन्होंने द्वेष किया। पाणिनिमते-अद्विषन् । अर्थ पूर्ववत् है। सिद्धि-(१) अद्विषुः । यहां द्विष अप्रीतौ' (अदा०प०) धातु से परे पूर्ववत् लङ्' प्रत्यय और उसके लादेश झि' प्रत्यय के स्थान में इस सूत्र से शाकटायन आचार्य के मत में 'जुस्' आदेश होता है। (२) अद्विषन् । यहां पाणिनिमुनि के मत में 'झि' प्रत्यय के स्थान में 'जुस्' आदेश नहीं है। शेष कार्य पूर्ववत् है। इति लकारादेशप्रकरणम् । सार्वधातुकसंज्ञा (१) तिङ्शित् सार्वधातुकम् ।११३। प०वि०-तिशित् १।१ सार्वधातुकम् १।१ । स०-श इत् यस्य स शित्, तिङ् च शिच्च एतयो: समाहार:-तिशित् (बहुव्रीहिगर्भित: समाहारद्वन्द्वः) । Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६० पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अनु०-धातोरित्यनुवर्तते। अन्वय:-धातोस्तिशित् सार्वधातुकम् । अर्थ:-धातोर्विहिता स्तिङ: शितश्च प्रत्यया: सार्वधातुकसंज्ञका भवति । उदा०-स भवति । स नयति । स स्वपिति । स रोदिति । पवमानः । यजमान:। आर्यभाषा-अर्थ-(धातोः) धातु से विहित (तिशित्) तिङ् और शित् प्रत्यय (सार्वधातुकम्) सार्वधातुक संज्ञक होते हैं। उदा०-स भवति । वह होता है। स नयति । वह ले जाता है। स स्वपिति । वह सोता है। स रोदिति । वह रोता है। पवमानः । पवित्र करता हुआ। यजमानः । यज्ञ करता हुआ। सिद्धि-(१) भवति । भू+लट् । भू+शप्+तिम्। भ्+अ+ति । भो+अ+ति। भवति । यहां 'भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से वर्तमाने लट्' (३।२।१२३) से लट्' प्रत्यय, 'तिप्तस्झि०' (३।४।७८) से ल' के स्थान में तिप्' आदेश होता है। इस सूत्र से 'तिप्' की सार्वधातुक संज्ञा होने से कर्तरि शप्' (३।१।६८) से 'शप्' विकरण प्रत्यय होता है। 'शप्' प्रत्यय के 'शित्' होने से इसी सूत्र से उसकी भी सार्वधातुक संज्ञा होती है। अत: सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से 'भू' धातु को गुण होता है। (२) नयति। ‘णी प्रापणे' (भ्वा०3०) पूर्ववत्।। (३) स्वपिति । स्वप्+लट् । स्वप्+शप्+तिम्। स्वप्+o+ति। स्वप्+इट्+ति। स्वप्+इ+ति। स्वपिति। यहां 'जिष्वप् शये' (अदा०प०)। यहां तिप्' प्रत्यय के सार्वधातुक होने से कर्तरि शप्' (३।१।६८) से 'शप्' प्रत्यय और 'अदिप्रभृतिभ्यः शप:' (२।४।७२) से 'शप्' का लुक होता है। रुदादिभ्य: सार्वधातुके' (७१२ १७६) से सार्वधातुक को 'इट' आगम होता है। (४) रोदिति। 'रुदिर् अश्रुविमोचने' (अदा०प०) पूर्ववत् । (५) पवमानः । पू+शानन् । पू+शप्+आन। पो+अ+मुक्+आन। पो+अ+म्+आन। पवमान+सु। पवमानः । यहां पूङ् पवने (भ्वा०आ०) धातु से पूड्यजो: शानन्' (३।२।१२८) से शानन् प्रत्यय है। प्रत्यय के 'शित्' होने से इस सूत्र से उसकी सार्वधातुक संज्ञा है। 'कर्तरि श' (३।१।६८) से 'शप्' विकरण प्रत्यय और सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (७।३।८४) से पू' धातु को गुण होता है। (६) यजमानः । यज देवपूजासंगतिकरणदानेषु' (भ्वा०3०) पूर्ववत् । पिति। Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬૬૧ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५६१ आर्धधातुकसंज्ञा (१) आर्धधातुकं शेषः ।११४ । प०वि०-आर्धधातुकम् १।१ शेष: १।१। उक्तादन्य: शेषः । अनु०-धातोरित्यनुवर्तते। अर्थ:-धातोर्विहिता: शेषा: तिशिद्भिन्ना: प्रत्यया आर्धधातुकसंज्ञका भवन्ति। उदा०-लविता। लवितुम् । लवितव्यम्। आर्यभाषा-अर्थ-(धातोः) धातु से विहित (शेष:) तिङ् और शित् से भिन्न प्रत्ययों की (आर्धधातुकम्) आर्धधातुक संज्ञा होती है। उदा०-लविता । काटनेवाला। लवितुम् । काटने के लिये। लवितव्यम् । काटना चाहिये। सिद्धि-(१) लविता । लू+तृच् । लू+इट्+तृच् । लो+इ+तृ । लवितृ+सु । लविता। यहां तू छेदने (ऋयाउ०) धातु से 'वुल्तृचौं' (३।१।१३३) से तृच्' प्रत्यय है। यह प्रत्यय तिङ्' और शित्' से भिन्न है। अत: इस सूत्र से इसकी सार्वधातुक संज्ञा है। ‘आर्धधातुकस्येड्वलादेः' (७।२।३५) से इसे 'इट' आगम होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयो:' (३७ ।३।८४) से लू' धातु को गुण होता है। शेष सिद्धि-कार्य 'एवुल्तृचौं' (३।१।१३३) के प्रवचन में देख लेवें। (२) लवितुम् । यहां पूर्वोक्त 'लू' धातु से तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम्' (३ ३ ।१०) से आर्धधातुक तुमुन्' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। (३) लवितव्यम् । यहां तव्यत्तव्यानीयर:' (३।१।९६) से आर्धधातुक तव्यत्/तव्य प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। आर्धधातुकसंज्ञा (२) लिट् च।११५। प०वि०-लिट् (लुप्तषष्ठीनिर्देश:) च अव्ययपदम् । अनु०-आर्धधातुकम् इत्यनुवर्तते। अर्थ:-लिट: स्थाने यस्तिङ् आदेश: सोऽपि आर्धधातुकसंज्ञको भवति । उदा०-त्वं पेचिथ । त्वं शेकिथ। स जग्ले । स मम्ले। आर्यभाषा-अर्थ-(लिट) लिट् के स्थान में जो तिङ् आदेश है उसकी (च) भी (आर्धधातुकम्) आर्धधातुक संज्ञा होती है। Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-त्वं पेचिथ। तूने पकाया । त्वं शेकिथ । तू समर्थ हुआ। स जग्ले | स मम्ले | उसने ग्लानि की । ५६२ सिद्धि-(१) पेचिथ । पच्+लिट् । पच्+सिप् । पच्+थल् । पच्+पच्+थ । प+पच्+थ । ०+पच्+इट्+थ। पेच्+इ+थ । पेचिथ । यहां 'पच्' धातु से 'परोक्षे लिट्' (३ । २ । ११५ ) से लिट्' प्रत्यय और 'तिप्तसझि०' (३।४।७८) से उसके स्थान में 'सिप्' आदेश है। इस सूत्र से उसकी आर्धधातुकसंज्ञा है । 'परस्मैपदानां णल०' (३/४/८२ ) से 'सिप' के स्थान में 'थल्' आदेश होता है। 'लिटि धातोरनभ्यासस्य' (६।१।८) से पच्' धातु को द्विर्वचन होता है। 'ऋतो भारद्वाजस्य (७/२/६३) के नियम से 'थल्' को 'इट्' आगम और 'थलि च सेटि' (६|४|१२१) से 'पच्' धातु को एत्व और अभ्यास का लोप होता है। (२) शेकिथ । 'शक्लृ शक्तों' (स्वा०प०) पूर्ववत् । (३) जग्ले । ग्ला+लिट् । ग्ला+त। ग्ला+ऐश्। ग्ला+ग्ला+ए। गा+ग्ला+ए। ग+ग्ल्+ए। ज+ग्ल्+ए । जग्ले | यहां 'ग्लै हर्षक्षये' (भ्वा० उ० ) धातु से पूर्ववत् लिट्' प्रत्यय और उसके स्थान में 'त' आदेश है। इस सूत्र से उसकी आर्धधातुक संज्ञा है । 'लिटस्तझयोरेशिरेच्' (३।४।८१) से 'त' के स्थान में 'एश्' होता है । पूर्ववत् 'ग्ला' धातु को द्वित्व और 'कुहोश्चुः' (७/४/६२) से 'ग्' को चवर्ग 'ज्' होता है। त ( एश् ) प्रत्यय के आर्धधातुक होने से 'आतो लोप इटि च' (६ । ४ । ६४) से धातु के 'आ' का लोप हो जाता है। (४) मम्ले | 'म्लै हर्षक्षये' (भ्वा०प०) पूर्ववत् । आर्धधातुकसंज्ञा (३) लिङाशिषि । ११६ | प०वि० - लिङ् ६ ।१ (लुप्तषष्ठीनिर्देश:) आशिषि ७ । १ । अनु० - आर्धधातुकम् इत्यनुवर्तते । अन्वयः-आशिषि लिङो लस्यादेश आर्धधातुकम् । अर्थ:- आशिषि वर्तमानस्य लिङो लकारस्यादेशा आर्धधातुकसंज्ञका भवन्ति । उदा० - स लविषीष्ट । स पविषीष्ट । आर्यभाषा - अर्थ - (आशिषि) आशीर्वाद अर्थ में विद्यमान (लिङ्) लिङ् सम्बन्धी लकार के तिप् आदि आदेश (आर्धधातुकम् ) आर्धधातुक संज्ञक होते हैं। Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ५६३ उदा०-स लविषीष्ट । वह कटाई करे। स पविषीष्ट । वह पवित्र करे । सिद्धि - (१) लविषीष्ट । लू+लिङ् । लू+सीयुट् +त । लू+सीय्+सुट्+त । लू+इट्+सी०+स्+त। लो+इ+षी+ष+ट। लविषीष्ट । यहां 'लूञ छेदने' (क्रया० उ० ) धातु से 'आशिषि लिङ्लोट (३ । ३ । १७३) से आशीर्वाद में 'लिङ्' प्रत्यय है। उसके स्थान में 'त' आदेश की इस सूत्र से आर्धधातुक संज्ञा है । 'लिङः सीयुट् ' ( ३।४।१०२ ) से 'सीयुट् ' और 'सुट् तिथो:' ( ३ | ४ | १०७ ) से 'सुट्' आगम होता है। 'त' प्रत्यय के आर्धधातुक होने से 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७/३/८४) 'लू' धातुको गुण होता है। यदि यहां 'त' प्रत्यय सार्वधातुक हो तो वह 'सार्वधातुकमपित' ( १/२/४ ) से ङित् ' होकर क्ङिति च ' (१1१14 ) से गुण का बाधक हो जाये। 'आर्धधातुकस्येड्वलादेः' (७/२/३५ ) से 'इट्' आगम, 'आदेशप्रत्यययो: ' ( ८1३1५९) से षत्व और 'टुना ष्टुः' (८/४/४०) से टुत्व होता है । (२) पविषीष्ट । 'पूङ् पवनें' (भ्वा०आ०) पूर्ववत् । उभयसंज्ञा (४) छन्दस्युभयथा । ११७ । प०वि० - छन्दसि ७ । १ उभयथा अव्ययपदम् । अर्थ :- छन्दसि विषये तिङशित्-आदयः प्रत्यया उभयथा= सार्वधातुकसंज्ञका आर्धधातुकसंज्ञकाश्च भवन्ति । उदा० - वर्धन्तु त्वा सुष्टुतयः (ऋ० ७ ।९९ । ७) । स्वस्तये नावमिवा रुहेम (ऋ० १० १७८ । २ ) । ससृवांस विशृण्विरे ( ऋ० ४ | ८ | ६ ) | सोममिन्द्राय सुन्विरे (ऋ० ७ । ३२ ।४ ) । उपस्थेयाम शरणा बृहन्ता (ऋ० ६ । ४७।८) । आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में तिङ्- शित् आदि प्रत्यय (उभयथा ) सार्वधातुक और आर्धधातुकसंज्ञक होते हैं। - संस्कृत भाग में देख लेवें । सिद्धि - (१) वर्धन्तु । वर्धि+लोट् । वर्धि+शप्+झि। वर्धि+अ+अन्ति । वर्ध+अ+अन्तु । वर्धन्तु । उदा० यहां णिजन्त 'वृधु वृद्धौं' (भ्वा०आ०) धातु से 'लोट् च' (३ । ३ । १६२ ) से 'लोट्' प्रत्यय और उसके स्थान में 'झि' आदेश है। 'झोऽन्तः' (७ 1१1३) से 'झू' को 'अन्त' आदेश और 'एरु:' (३।४।७६ ) से 'उत्व' होता है। 'कर्तरि शप्' (३ | १ | ६८ ) से 'शप्' Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् विकरण प्रत्यय है। उसे 'आर्धधातुक' मानकर 'णेरनिटि' (६/४/५१) से णिच्' प्रत्यय का लोप होता है। (२) स्वस्तये । सु+अस्+क्तिन् । सु+अस्+ति । स्वस्ति+सु । स्वस्तिः । यहां 'सु' उपसर्गपूर्वक 'अस भुवि' (अदा०प०) धातु से 'स्त्रियां क्तिन्' (३1३1९४) से 'क्तिन्' प्रत्यय है। इस सूत्र से क्तिन्' प्रत्यय के सार्वधातुक होने से 'अस्तेर्भू:' (२/४/५२) से 'अस्' के स्थान में 'भू' आदेश नहीं होता है। (३) विशृण्विरे । वि+श्रु+लिट् । वि+श्रु+झ | वि+श्रु+श्नु+इरेच् । वि+शृ+नु+इरे। विशृण्विरे । यहां 'वि' उपसर्गपूर्वक 'श्रु श्रवणे' (स्वा०प०) धातु से 'परोक्षे लिट्' (३ । २ । ११५ ) से 'लिट्' प्रत्यय और उसके स्थान में 'झ' प्रत्यय और 'लिटस्तझयोरेशिरेच्' (३ । ४ ।८१) से उसके स्थान में 'इरेच्' आदेश होता है। इस सूत्र से उसकी सार्वधातुक संज्ञा है । अत: 'श्रुवः शृ च' (३ 1१1७४) से 'श्रु' के स्थान में 'श्रृ' आदेश और 'श्नु' विकरण प्रत्यय होता है। (४) सुन्विरे । सु+लिट् । सु+झ सु+श्नु+इरेच् । सु+नु+इरे। सुन्विरे । यहां 'षुञ् अभिषवे' (स्वा०3० ) पूर्ववत् 'लिट्' प्रत्यय और उसके सार्वधातुक होने से 'स्वादिभ्यः पनु:' ( ३ | १/७३) से 'श्नु' विकरण प्रत्यय होता है। (५) उपस्थेयाम | उप+स्था+लिङ् । उप+स्था+यासुट्+मस्। उप+स्था+यास्+म । उप+स्थे+या+म । उपस्थेयाम । यहां 'उप' उपसर्गपूर्वक 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ (भ्वा०प०) धातु से 'विधिनिमन्त्रण०' (३ । ३ । १६१) से 'लिङ्' प्रत्यय और उसके स्थान में 'मस्' आदेश है। 'यासुट् परस्मैपदेषु०' (३।४।१०३) से 'यासुट्' आगम है। यहां 'लिङ्' को सार्वधातुक मानकर लिङः सलोपो ऽनन्त्यस्य (७/२/७९ ) से 'यासुट् के 'स्' का लोप हो जाता है और उसे आर्धधातुक मानकर 'एर्लिङि' (६/४/६७) से 'स्था' धातु को 'ए' आदेश होता है। विशेष- 'छन्दस्युभयथा' यह सूत्र वस्तुतः 'व्यत्ययो बहुलम्' (३।१।८५) का ही प्रपञ्च है। इति श्रीयुत परिव्राजकाचार्याणाम् ओमानन्दसरस्वती - स्वामिनां महाविदुषां पण्डितविश्वप्रियशास्त्रिणां च शिष्येण पण्डितसुदर्शनदेवाचार्येण विरचिते पाणिनीयाष्टाध्यायीप्रवचने तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः । समाप्तश्चायं तृतीयोऽध्यायः । इति द्वितीयो भागः । Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् द्वितीयभागस्य सूत्रवर्णानुक्रमणिका पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या | पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या ४०० अन्येभ्योऽपि दृश्यते ३।३।१३० ३१० अकर्तरि च कारके० ३।३।१९ / १९५ अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते ३।२७५ ३४८ अक्षेषु ग्लहः ३।३७० २१३ अन्येष्वपि दृश्यते ३।२।१०१ ६८ अक्षोऽन्तरस्याम् ३।१७५ ५०९ अन्वच्यानुलोम्ये ३।४।६४ ३५४ अगारैकदेशे प्रघण० ३।३।७९ ३५६ अपघनोऽगम् ३३८१ २०६ अग्नौ चे: ३१२९१ २२९ अपरोक्षे च ३।२।११९ ११४ अग्नौ परिचाय्योपचाय्य० ३।१।१३१ | ४९६ अपादाने परीप्सायाम् ३।४।५२ ५८ अच: कर्मकर्तार ३१६२ १७२ अपे क्लेशतमसो: ३।२।५० ८७ अचो यत् ३१९७ २५४ अपे च लष: ३।२।१४४ ९२ अजयं संगतम् ३।१।१०५ ३७४ अ प्रत्ययात् ३।३।१०२ ३०४ अण् कर्मणि च ३।३।१२ २२३ अभिज्ञावचने लट् ३।२।११२ १९० अदोऽनन्ने ३।२।६८ ३२८ अभिविधौ भाव इनुण् ३।३।४४ ४८८ अधिकरणे बन्धः ३।४।४१ ___३८ अभ्युत्सादयांप्रजनयां० ३१।४२ १४३ अधिकरणे शेते: ३१२।१५ १७४ अमनुष्यकर्तृके च ३।२।५३ ४३९ अधीष्टे च ३।३।१६६ / १०५ अमावस्यदन्यतरस्याम् ३।१।१२२ ३९४ अध्यायन्याय० ३।३।१२२ २८८ अर्तिलूधूखनसहचर इत्र: ३।२।१८४ २२२ अनद्यतने लङ् ३।२११११ ___ ९१ अर्य: स्वामिवैश्ययोः ३।१।१०३ ३०६ अनद्यतने लुट ३।३।१५ १४१ अर्ह: ३।२।१२ ३१७ अनवक्तृत्यमर्षयो० ३।३।१४५ / २४२ अर्हः प्रशंसायाम् ३।२।१३३ २५९ अनुदात्तेतश्च हलादे: ३।२।१४९ | ४४१ अर्हे कृत्यतृचश्च ३।३।१६९ ३ अनुदात्तौ सुप्पितौ ३१।४ २४५ अलंकृनिराकञ्० ३।२।१३६ १२१ अनुपसर्गाल्लिम्प० ३११३८ / ४६९ अलंखल्वोः प्रतिषेधयो:० ३।४।१८ २१२ अनौ कर्मणि ३।२।१०० | ४६६ अवचक्षे च ३।४।१५ ३५४ अन्तर्घनो देशे ३।३।७८ / ९० अवधपण्यवर्या ३।१।१०१ १७० अन्तात्यन्ताध्व० ३।२।४८ | ३३४ अवे ग्रहो वर्षप्रतिबन्धे ३।३५१ ४७७ अन्यथैवंकथमित्थंसु० ३।४।४७, ३९२ अवेस्तृस्त्रोर्घञ् ३।३।१२० २८३ अन्येभ्योऽपि दृश्यते ३।२।१७८ १९३ अवे यजः ३।२७२ Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (आ) ५६६ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या ३१५ अवोदोर्नियः ३।३।२६ / ४०३ आशंसायां भूतवच्च ३।३।१३२ ५०३ अव्ययेऽयथाभिप्रेता० ३।४।५९/ ४०५ आशंसावचने लिङ् ३१३१३४ १६१ असूर्यललाटयो० ३।२।३६ १६८ आशिते भुव: करणभावयो: ३।२।४५ ५०१ अस्यतितृषो:० ३।४।५७ १३१ आशिषि च ३११५० ४९ अस्यतिवक्तिख्याति० ३१५२ ४४४ आशिषि लिङ्लोटौ ३।३।१७३ १७१ आशिषि हनः ३।२।४९ ३८४ आक्रोशे नज्यनि: ३।३।११२ / १०९ आसुयुवपिरपिलपि० ३।१।१२६ ३२९ आक्रोशेऽवन्योह: ३।३।४५ २४३ आक्वेस्तच्छील० ३।२।१३४ ११८ इगुपधज्ञाप्रीकिर: क: ३।१।१३५ १४० आङि ताच्छील्ये ३।२।११ ३१२ इङश्च ३।३।२१ ३५० आङि युद्धे ३।३।७३ / २४० इधार्यो: शत्रकृच्छ्रिणि ३।२।१३० ५४१ आडुत्तमस्य पिच्च ३।४।९२ ३७३ इच्छा ३।३।१०१ १७६ आढ्यसुभगस्थूल० ३।२।५६ ४३२ इच्छार्थेभ्यो विभाषा० ३।३।१६० ५४४ आत ऐ ३।४।९५ ४३० इच्छार्थेषु लिङ्लोटौ ३।३।१५७ ५५७ आत: ३।४।११० ___३२ इजादेश्च गुरुमतोऽनृच्छ: ३।१।३६ ३७८ आतश्चोपसर्गे ३।१।१३६ ५५३ इटोऽत् ३।४।१०६ ११९ आतश्चोपसर्गे ३।३।१०६ | २७१ इण्नशजिसर्तिभ्य: ० ३।२।१६३ १३३ आतोऽनुपसर्गे क: ३।२।३ | ५४८ इतश्च ३।४।१०० १९४ आतो मनिनक्वनिब० ३।२।७४ / ५४६ इतश्च लोपः परस्मैपदेषु ३।४।९७ ३९९ आतो युच् ३।३।१२८ ___ ५३ इरितो वा ३१५७ ५० आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम् ३।१।५४ २०१ आत्ममाने खश्च ३।२८३ ९७ ई च खनः ३।१।१११ ५१८ आदिकर्मणि क्त: कर्तरि च ३।४।७१ / ४६३ ईश्वरे तोसुन्कसुनौ ३।४।१३ २७७ आदृगमहनजन० ३।२।१७१ / ३९७ ईषदुःसुषु कृच्छ्रा० ३।३।१२६ २ आधुदात्तश्च ३।१।३ ११० आनाय्योऽनित्ये ३११२७ / १६२ उग्रम्पश्येरंमद० ३।२।३७ ४७२ आभीक्ष्ण्ये णमुल च ३।४।२२, २९३ उणादयो बहुलम् ३३१ ५३९ आमेत: ३।४।९० ४२५ उताप्योः समर्थयोर्लिङ ३।३।१५२ २७ आयादय आर्धधातुके वा ३१।३१ / ३९५ उदकोऽनुदके ३।३।१२३ ५६१ आर्धधातुकं शेषः ३।४।११४, १५७ उदिकूले रुजिवहो: ३।२।३१ ४४२ आवश्यकाधमर्थ्य ३।३।१७० / ३२१ उदि ग्रह: ३।३।३५ Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयभागस्य सूत्रवर्णानुक्रमणिका ५६७ पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या ३३२ उदि श्रयतियौति० ३।३।४९ / ९५ एतिस्तुशास्वृदृ० ३।११०९ ४७० उदीचां माङो व्यतीहारे ३।४।१९ | ३३८ एरच् ३३.५६ ३५५ उद्घनोऽत्याधानम् ३।३।८० ५३६ एरु: ३।४।८६ ३१७ उन्न्योH: ३।३।२९ (ओ). ३५९ उपघ्न आश्रये ३।३।८५ १०९ ओरावश्यके ३।१।१२५ ४९२ उपदंशस्तृतीयायाम् ३।४।४७ | ७ उपमानादाचारे ३११० २५ कण्ड्वादिभ्यो यक् ३।१।२७ ४९१ उपमाने कर्मणि च ३।४।४५ २७ कमेर्णिक ३।१।३० ४५७ उपसंवादाशंकयोश्च ३।४।८ ३८९ करणाधिकरणयोश्च ३।३।११७ ३६४ उपसर्गे घो: कि: ३।३।९२ २०२ करणे यज: ३।२।८५ २१२ उपसर्गे च संज्ञायाम् ३।३।९९ / ३५६ करणेऽयोविद्रुषु ३।३।८२ ३४० उपसर्गेऽद: ३।३।५९ ४८५ करणे हनः ३।४।३७ ३१२ उपसर्गे रुव: ३।३।२२ ५११ कर्तरि कृत् ३।४।६७ ९२ उपसर्या काल्या प्रजने ३११०४२९० कर्तरि चर्षिदेवतयोः ३।२।१८६ २२० उपेयिवाननाश्वान० ३।२।१०९ / १७७ कर्तरि भुव: खिष्णुच्० ३।२।१०९ ३।२।५७ ३४ उषविदजागृभ्यो ३।१।३८ / ६३ कर्तरि शप् ३१॥६८ १९८ कर्तर्युपमाने ३।२१७९ ३६८ ऊतियूतिजूतिसाति० ३।३।९७ ८ कर्तुः क्यङ् सलोपश्च ३।१।११ ४९० ऊर्वे शुषिपूरोः ३।४।४४ | ३९८ कर्तृकर्मणोश्च भूकृञोः ३।३।१२७ (ऋ) ४८९ कत्रोर्जीवपुरुषयो० ३।४।४३ २६ ऋतेरीयङ् ३।१।२९ | ३८८ कर्मणि च येन० ३।३।११६ १७९ ऋत्विग्दधृक्० ३।२।५९ ४७९ कर्मणि दृशिविदो:० ३।४।२९ ९६ ऋदुपधाच्चाक्लूपि वृतेः ३।१।११० १४९ कर्मणि भृतौ ३।२।२२ १०८ ऋहलोर्ण्यत् ३।१।१२४ | २०३ कर्मणि हनः ३।२८६ ३३८ ऋदोरप् ३।३।५७ २०८ कर्मणीनिविक्रिय: ३।२।९३ १२ कर्मणो रोमन्थतपोभ्यां० ३।१।१५ ३०५ लृट् शेषे च ३।३।१३ २०७ कर्मण्यग्न्याख्यायाम् ३।२।९२ ३०५ लूट: सद् वा ३।३।१४ १३२ कर्मण्यण ३।२१ ३६५ कर्मण्यधिकरणे च ३।३।९३ १५४ एजे: खश् ३।२।२८, ४७५ कर्मण्याक्रोशे० ३।४।२५ ५४२ एत ऐ ३।४।९३, ७९ कर्मवत् कर्मणा तुल्यक्रिय: ३।१।८७ (ए) Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सूत्रसंख्या ३।२।१५१ ३१८१ ३।३।६५ ३।२।१०७ ३।२७६ ३।३१३३ ३।२।४४ ३।३।१२५ ५६८ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या पृष्ठाङ्काः सूत्रम् ३२७ कर्मव्यतीहारे णच्० ३३।४३ | २६१ क्रुधमण्डार्थेभ्यश्च १८७ कव्यपुरीषपुरीष्येषु० ३।२।६५ / ७२ क्रयादिभ्यः श्ना ४९१ कषादिषु यथाविध्य० ३।४।४६ | ३४४ क्वणो वीणायां च १२ कष्टाय क्रमणे ३१।१४ | २१७ क्वसुश्च ४२६ कामप्रवेदनेऽकच्चिति ३।३।१५३ | १९६ क्विप् च ७ काम्यच्च ३१९ | ४०४ क्षिप्रवचने लूट ४०८ कालविभागे चानहो० ३।३।१३७ / १६७ क्षेमप्रियमद्रेऽण् च ४४० कालसमयवेलासु० ३।३।१६७ (ख) ३१ कास्प्रत्ययादाम० .३।१।३५ / ३९६ खनो घ च ४१६ किंवृत्ते लिङ्लुटौ ३।३।१४४ २९८ किंवृत्ते लिप्सायाम् ३।३।६ ५१८ गत्यर्थाकर्मकश्लिष० ३१९ किंकिलास्त्यर्थेषु लृट् ३।३।१४६ / २७२ गत्वरश्च ५५२ किदाशिषि ३।४।१०४ ८९ गदमदचरयम० १७२ कुमारशीर्षयोणिनिः ३।२५१, १७० गमश्च ८३ कुषिरजो: प्राचां० ३।१।९० ४१३ गर्दायां लडपिजात्वोः ३७२ कृञः श च ३।३।१०० ४२३ गर्दायां च १४६ ओ हेतुताच्छील्या० ३।२।२० १२८ गस्थकन् ३६ कृञ् चानुप्रयुज्यते लिटि ३।१।४० १३८ गापोष्टक् ३८५ कृत्यल्युटो बहुलम् ३।३।११३ / २६ गुपूघूपविच्छिपणि० ८६ कृत्याः ___३१।९५ __ ४६ गुपेश्छन्दसि ४६४ कृत्यार्थे तवैकेन्केन्य० ३।४।१४ __३ गुप्तिकिद्भ्यः सन् ४४३ कृत्याश्च ३।३।१७१ ३७५ गुरोश्च हल: ८५ कृदतिङ् ३।१।९३१२७ गेहे क: ५५ कृमृदृरुहिभ्य० ३।१।५९ | ३९१ गोचरसंचरवह० ३१८ कृ धान्ये ३।३।३० | ३३९ ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ४४५ . क्तिच्क्तौ च संज्ञायाम् ३।३।१७४/ २४८ ग्लाजिस्थश्च पस्नुः ५२४ क्तोऽधिकरणे च० ३।४।७६ २७७ क्याच्छन्दसि ३।२।१७० १४३ चरेष्ट: ११४ क्रतौ कुण्डपाय्य० ३।११३०, ४८१ चर्मोदरयोः पूरे: १९० क्रव्ये च ३१२।६९ / २५८ चलनशब्दार्थाद० ४४९ क्रियासमभिहारे लोट० ३।४।२ ५६ चिण् ते पद: ३।४।७२ ३।२।१६४ ३। ११०० ३।२।४७ ३।३।१४२ ३।३।१४९ ३।११४६ ३१२८ ३११२८ ३।११५० ३१५ ३।३।१०३ ३।१।१४४ ३।३।११९ ३।३।५८ ३।२।१३९ ३।२।१६ ३।४।२१ ३।२।१४८ ३।१।६० Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५६६ सूत्रसंख्या ३।२।१८७ द्वितीयभागस्य सूत्रवर्णानुक्रमणिका पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या | पृष्ठाङ्काः सूत्रम् ६१ चिण भावकर्मणोः ३१६६ (ञ) ११५ चित्याग्निचित्ये च ३।१।१३२ | २९१ जीतः क्तः ४२४ चित्रीकरणे च ३।३।१५० ३७७ चिन्तिपूजिकथि० ३।३।१०५ | ५२८ टित आत्मनेपदानां० ४८२ चेले क्नोपे: ३।४।३३ ३६२ ट्वितोऽथुच् ४० च्लि लुङि ३।१।४३ ४१ च्ले: सिच् ३।१।४४ २६१ ड्वित: वित्रः ३।४।७९ ३।३।८९ ३।३।८८ ४०० छन्दसि गत्यर्थेभ्यः ३।३।१२९ | ४४ णिश्रिद्रुत्रुभ्य:० ३।१।४८ १०६ छन्दसि निष्टय॑० ३।१।१२३ २४७ णेश्छन्दसि ३।२।१३७ २१६ छन्दसि लिट ३।२।१०५ । ३७८ ण्यासश्रन्थो युच् ३।३।१०७ ४५५ छन्दसि लुङ्लङ्लिट: ३।४।६/ १२९ ण्युट च ३११४७ १५३ छन्दसि वनसनरक्षि० ३।२।२७ ११६ ण्वुल्तृचौ ३।१।१३३ ७५ छन्दसि शायजपि ३१८४ १८६ छन्दसि सह: ३।२।६३ ८४ तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् ३।१।९२ ५६३ छन्दस्युभयथा ३।४।११७ ७१ तनादिकृञ्भ्य उ: ३१७९ ३२० छन्दोनाम्नि च ३।३।३४ ६९ तनूकरणे तक्ष: ३१७६ ८० तपस्तपःकर्मकस्यैव ३।१।८८ १८९ जनसनखनक्रम ३।२।६७ । ६० तपोऽनुतापे च ३१।६५ २६५ जल्पभिक्षकुट्टलुण्ट० ३।२।१५५ | ५१५ तयोरेव कृत्यक्तखलाः ३।४।७० २७३ जागुरूक: ३।२।१६५ । ८७ तव्यत्तव्यानीयरः ३१।९६ ४२० जातुयदोर्लिङ् ३।३।१४७ / ५४९ तस्थस्थमिपां० ३।४।१०१ ३९६ जालमानाय: ३।३।१२४ २३९ ताच्छील्यवयोवचन० ३।२।१२९ २६८ जिदृक्षिविश्री० ३।२।१५७ ५२३ ताभ्यामन्यत्रोणादयः ३।४।७५ २१५ जीर्यतेरतृन् ३।२।१०४ / ५५९ तिशित् सार्वधातुकम् ३।४।११३ २५९ जुचक्रम्यदन्द्रम्य० ३।२।१५० | ५२५ तिप्तस्झिसिप्थस्थ० ३।४।७८ ५४ जुस्तम्भुमुचुम्लुचु० ३१५८ | ५०४ तिर्यच्यपवर्गे ३।४।६० १२३ ज्वलितिकसन्तेभ्यो णः ३११४० ६९ तुदादिभ्यः श: ३१७७ १३६ तुन्दशोकयो: परिमजा० ३।२।५ ५५३ झस्य रन् ३।४।१०५ / ४५८ तुमर्थे सेसेनसे० ३।४।९ ५५५ झेर्नुस् ३।४।१०८, ३०२ तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां० ३।३।१० Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७० पृष्ठाङ्काः सूत्रम् ५०८ तूष्णीमि भुवः २४४ तृन् २३७ तौ सत् १८१ त्यदादिषु दृशो० २४९ त्रसिगृधिघृणि० (थ) ५२९ थास: से (द) १२२ ददातिदधात्यो० ३३ दयायासश्च २६८ दाधेट्सिशद० २८६ दाम्नीशसयुयुज० ५२१ दाशगोघ्नौ सम्प्रदाने ६४ दिवादिभ्यः श्यन् १४७ दिवाविभानिशा० ५७ दीपजनबुध ० १२६ दुन्योरनुपसर्गे १९१ दुहः कब्धश्च ५९ दुहश्च २०८ दृशे क्वनिप् ४६२ दृशे विख्ये च २५७ देविक्रुशोश्चोपसर्गे ४९७ द्वितीयायां च १६३ द्विषत्परयोस्तापे: ५५९ द्विषश्च २४१ द्विषोऽमित्रे पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् सूत्रसंख्या | पृष्ठाङ्काः सूत्रम् (ध) २८५ धः कर्मणि ष्ट्रन् ४४८ धातुसम्बन्धे प्रत्ययाः ८४ धातोः ५ धातोः कर्मणः समान० ३।४।६३ ३।२।१३५ ३ ।२।१२७ - ३ ।२।६० ३।२।१४० ३।४।८० ३ । १ ।१३९ ३ । १ । ३७ ३।२।१५९ १९ धातोरेकाचो हलादे: ० ७१ धिन्विकृण्व्योर च (न) ३ । २ ।१८१ ३ । ४ । १ ३ ।१ ।९१ ३।१।७ ८१ न दुहस्नुनमां यक्चिणौ ४३ न दृश: २३० ननौ पृष्टप्रतिवचने ११७ नन्दिग्रहिपचादि० २३० नन्वोर्विभाषा ३८६ नपुंसके भावे क्तः २७४ नमिकम्पिस्म्यजस० १५ नमोवरिवश्चित्रङ: ० ३ ।२।१८२ ३।४।७३ ३ ।१ ।६९ ३ ।२ । २१ ३ । १ ।६१ ३ । १ । १४२ ३१२१७० ३ ।१ ।६३ ४०५ नानद्यतनवत्० ३।२।९४ ४०२ नाम्न्यादिशिग्रहो: १५५ ३ ।४ ।११ नासिकास्तनयो० ३।२।१४७ ३६० निघो निमितम् ३।४।५३ २० नित्यं कौटिल्ये गतौ ३।२।३९ | ५४७ नित्यं ङितः ३ । ४ ।११२ ३४५ नित्यं पण: परिमाणे ३।२।१३२ २६२ न यः २२३ न यदि ४७३ न यद्यनाकाङ्क्षे ६० न रुधः १५० न शब्दश्लोककलह० १५६ नाडीमुष्ट्योश्च ५०६ नाधार्थप्रत्यये च्व्यर्थे २५६ निन्दहिंसक्लिश० ३५१ निपानमाहाव: ४८३ निमूलसमूलयोः कषः ३१७ निरभ्योः पूल्वोः ३२५ निवासचितिशरीर० २१४ निष्ठा सूत्रसंख्या ३ ।१ । २२ ३ ।१ १८० ३।१।८९ ३ ।१ । ४७ ३ ।२।१२० ३ । १ । १३४ ३ । २ । १२१ ३ । ३ । ११४ ३ । २ ॥१६७ ३ ।१ ।१९ ३ ।२ । १५२ ३ । २ ।११३ ३।४।२३ ३ ।१ ।१६४ ३।२।२३ ३ ।२।३० ३।४।६२ ३ । ३ । १३५ ३।४।५८ ३।२।२९ ३ । ३ १८७ ३।१।२३ ३।४ ।९९ ३।३।६६ ३।२।१४६ ३।३।७४ ३।४।३४ ३।३।२८ ३ । ३ । ४१ ३ ।२ ।१०२ Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयभागस्य सूत्रवर्णानुक्रमणिका ५७१ पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या ४७ नोनयतिध्वनयत्येल० ३१५१ ५१ पुषादिद्युतालुदित: ० ३।१५५ ३४३ नौ गदमदपठस्वनः ३।३।६४ १०१ पुष्यसिध्यौ नक्षत्रे ३।१।११६ ३४० नौ ण च ३।३।६० १६५ पू:सर्वयोर्दारिसहो: ३२१४१ ३३१ नौ वृ धान्ये ३।३।४८, २३८ पूड्यजोः शानन् ३।२।१२८ १४५ पूर्वे कतरि ३।२।९९ २११ पञ्चम्यामजातौ ३।२।९८ ८८ पोरदुपधात् ३।१।९८ ३०७ पदरुजविशस्पृशो घञ् ३।३।१९ / ३४९ प्रजने सर्ते: ३।३।७१ १०३ पदास्वैरिबाडा० ३१।११९ / २६५ प्रजोरिनि: ३।२।१५६ २ परश्च ३।१।२ १११ प्रणाय्योऽसम्मतौ ३।१११२८ ४०९ परस्मिन् विभाषा ३।।१३८ १०३ प्रत्यपिभ्यां ग्रहे:० ३।१।११८ ५३० परस्मैपदानां णलतुसुस्० ३।४।८२ १ प्रत्यय: ३।११ ३२३ परावनुपात्यय इणः ३।३।३८ ___३२० प्रथने वावशब्दे ३।३।३३ ४७१ परावरयोगे च ३।४।२० ३४७ प्रमदसम्मदौ हर्षे ३।३।६८ ४९९ परिक्लिश्यमाने च ३।४।५५ ४९६ प्रमाणे च ३।४।५१ ३२२ परिन्योर्नीणो० ३।३।३७ ४६१ प्रयै रोहिष्यै अव्यथिष्यै ३।४।१० ३११ परिमाणाख्यां सर्वेभ्यः ३।३।२० २२७ प्रश्ने चासन्नकाले ३।२।११७ १५८ परिमाणे पच: ३।२।३२ १६३ प्रियवशे वद: खच् ३।२।३८ २२६ परोक्षे लिट ३।२।११५ १३० पुसृल्वः समभिहारे वुन् ३।१।१४९ ३५८ परौ घः ३।३।८४ १३७ प्रे दाज्ञ: ३।२६ ३३७ परौ भुवोऽवज्ञाने ३।३।५५. ३१६ प्रे द्रुस्तुनुव: ३।३।२७ ३३१ परौ यज्ञे ३।३।४७ ३३५ प्रे वणिजाम् ३।३१५२ ५१० पर्याप्तिवचनेष्वलमर्थेषु ३।४।६६ | २५५ प्रे लपद्रुमथवदवस: ३।२।१४५ ३८३ पर्यायाहणोत्पत्तिषु ३।३।१११ / ३३० प्रे लिप्सायाम् ३।३।४६ १२० पाघ्रामाधेदृश: शः ३११३७, ३१९ प्रे स्त्रोऽयज्ञे ३।३।३२ १७५ पाणिघताडघौ शिल्पिनि ३।२।५५ | ४३६ प्रैषातिसर्गप्राप्तकालेषु० ३।३।१६३ ११२ पाय्यसान्नाय्यनिकाय्य० ३११२९ ३९० पुंसि संज्ञायां घ: ० ३ ।३।११८ १५२ फलेग्रहिरात्मम्भरिश्च ३।२।२६ १६ पुच्छभाण्डचीवराण्णिङ् ३।१।२० २३१ पुरि लुङ् चास्मे ३।२।१२२ / २०४ बहुलं छन्दसि ३।२।८८ १४५ पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सर्तेः ३।२।१८ / २०० बहुलमाभीक्ष्ण्ये ३।२।८१ २८९ पुवः संज्ञायाम् ३।२।१८५, २०४ ब्रह्मभ्रूणवृत्रेषु क्विप् ३।२८७ Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७२ पृष्ठाङ्काः सूत्रम् ५३३ ब्रुवः पञ्चानामादित० (भ) १८५ भजो ण्विः २७० भञ्जभासमिदो घुरच् २९५ भविष्यति गम्यादयः ४०७ भविष्यति मर्यादावचने० ५१२ भव्यगेयप्रवचनीयो० ४६६ भावलक्षणे स्थेणुकृञ्० ३०३ भाववचनाश्च ३०९ भावे ३५२ भावेऽनुपसर्गस्य २१८ भाषायां सदवसश्रुवः १४४ भिक्षासेनादायेषु च १०० भिद्योद्ध्यौ नदे २८० भिय: क्रुक्क्लुक्नौ ५२२ भीमादयोऽपादाने ३५ भीहीभृहुवां श्लुवच्च २८४ भुवः संज्ञान्तरयोः २४७ भुवश्च ९४ भुवो भावे २०२ भूते ४११ भूते च २९४ भूतेऽपि दृश्यन्ते ९७ भृञोऽसंज्ञायाम् ९ भृशादिभ्यो भुव्यच्चे० २८२ भ्राजभ्रासधुर्विद्युतो० (म) २९१ मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्च ३४६ मदोऽनुपसर्गे २०१ मनः ३६७ मन्त्रे वृषेषपचमन० पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम् सूत्रसंख्या पृष्ठाङ्काः सूत्रम् ३।४ १८४ ३ ।२।६२ ३ । २ । १६१ ३।३।३ ३।३।१३७ ३।४।६८ ३ । ४ ।१६ ३ । ३ ।११ ३।३।१८ ३१३१७५ ३ । २ । १०८ ३।२।१७ ३ ।१ ।११५ ३ । २ । १७४ ३।४।७४ ३ । १ । ३९ ३।२।१७९ ३।२।१३८ ३ ।१ ।१०७ ३।२१८४ ३ । ३ । १४० ३ । ३ ।२ ३ ।१ ।११२ ३ ।१ ।१२ ३ । २ । १७७ १९२ मन्त्रे श्वेतवहोक्थशस० ४४६ माङि लुङ् ४ मान्बधदान्शान्भ्यो० १५९ मितनखे च १७ मुण्डमिश्रश्लक्षण० ३५३ मूर्ती घनः ९८ मृजेर्विभाषा १६६ मेघर्तिभयेषु कृञः ५३८ मेर्निः (य) ४२१ यच्चयत्रयोः २७३ यजजपदशां यङ: ३६२ यजयाजयतविच्छ० ३१९ यज्ञे समि स्तुवः ४७८ यथातथयोरसूया० ४५४ यथाविध्यनुप्रयोगः ० ३४२ यमः समुपनिविषु च २८१ यश्च यङ: ६६ यसोऽनुपसर्गात् ४८० यावति विन्दजीवो: २९६ यावत्पुरानिपातयोर्लट् ५५१ यासुट् परस्मैपदेषू० १०५ युग्यं च पत्रे (र) ३३५ रश्मौ च २०९ ९८ ७० रुधादिभ्यः श्नम् ३७९ रोगाख्यायां ण्वुल् बहुलम् राजनि युधिकृञः राजसूयसूर्यमृषोद्य० ३।२।१८८ ३ । ३ । ६७ ३।२१८२ (ल) ३ । ३ ।९६ ५१३ लः कर्मणि च भावे० सूत्रसंख्या ३।२।७१ ३।३।१७५ ३ ।१ ।६ ३ १२ १३४ ३ । १ । २१ ३।३।७७ ३ ।१ ।११३ ३।२।४३ ३।४।८९ ३।३।१४८ ३।२।१६६ ३।३ ।९० ३ । ३ । ३१ ३।४।२८ ३।४।४ ३।३।६३ ३ । २ । १७६ ३ ।१ १७१ ३ ।४ ।३० ३।३।४ ३ । ४ ११०३ ३ ।१ ।१२१ ३।३।५३ ३।२।९५ ३।१।११४ ३।१।७८ ३ । ३ । १०८ ३।४।६९ Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पृष्ठाङ्काः सूत्रम् २३५ लक्षणहेत्वोः क्रियाया: १७३ लक्षणे जायापत्योष्टक् ५५८ लङः शाकटायनस्यैव द्वितीयभागस्य सूत्रवर्णानुक्रमणिका २३३ लटः शतृशानचाव० २२८ लट् स्मे २६३ लषपतपदस्थाभूवृष० ५२५ लस्य ५५० लिङः सीयुट् ४५६ लिङर्थे लेट् ५६२ लिङाशिषि ४३१ लिङ् च ३०१ लिङ् चोर्ध्वमौहूर्तिके ४३७ लिङ् चोर्ध्वमौहूर्तिके ४१० लिङ्निमित्ते लृङ् ४४० लिङ् यदि ७७ लिङ्याशिष्यङ् २१६ लिटः कानज्वा ५२९ लिटस्तझयोरेशिरेच् ५६१ लिट् च ४९ लिपिसिचिह्नश्च २९९ लिप्स्यमानसिद्धौ च २२१ लुङ् २० लुपसदचरजपजभ० ३०५ लृटः सद् वा ३०५ लृट् शेषे च ५४२ लेटोऽडाटौ ५३५ लोटो लवत् ४३५ लोट् च ३०० लोडर्थलक्षणे च १० लोहितादिडाज्भ्य: ० ३८७ ल्युट् च सूत्रसंख्या पृष्ठाङ्काः सूत्रम् ३।२।१२६ (व) ३।२।५२ ९३ वदः सुपि क्यप् च ३ । ४ ।१११ १३९ वयसि च ३ ।२।१२४ ३ ।२ ।११८ ३।२।१५४ ३।४ १७७ ३ । ४ ११०२ ३।४ १७ ३ ।४ ।११६ ३।३।१५९ ३।३।९ ३ । ३ । १६४ ३ । ३ । १३९ ३ । ३ ।१६८ ३ । १ । ८६ ३ । २ । १०६ ३ । ४ । ८१ ३ । ४ । ११५ ३ । १ । ५३ ३।३।७ ३ । २ ।११० ३।१।३४ ३।३।१४ ३ । ३ ।१३ ।४।९४ ३।४।८५ ३ । ३ ।१६३ ३।३१८ ३ ।१ ।१३ ३ । ३ । ११५ ४०१ २३३ वर्तमाने लट् ४८९ १८७ १५८ ९१ वर्तमानसामीप्ये० वर्षप्रमाण ऊलोप० वहश्च वदाभ्रे लिहः वह्यं करणम् वाचि यमो व्रते १६४ ५३७ वा च्छन्दसि ६४ वा भ्राशुभ्लाशुभ्रमु ८५ वाऽसरूपोऽस्त्रियाम् १३ वाष्पोष्मभ्यामुदवने विजुपे छन्दसि १९३ ३७ विदांकुर्वन्त्वित्य० २७० विदिभिदिछिदेः कुरच् ५३१ विदो लटो वा ४३३ विधिनिमन्त्रणामन्त्रणा० १६० विध्वरुषोस्तुदः २७६ विन्दुरिच्छुः १०२ विपूयविनीयजित्या० २८४ विप्रसंभ्यो व संज्ञायाम् विभाषा कथमि लिङ् च विभाषा कदाकह्यः ५७३ सूत्रसंख्या ४१४ २९७ १०४ विभाषा कृवृषोः ३८१ विभाषाख्यानपरिप्रश्नः १२६ विभाषा ग्रहः ४७४ विभाषाऽग्रेप्रथमपूर्वेषु ३३३ विभाषाऽऽङि रुप्लुवोः ३।३१५० ४२८ विभाषा धातौ सम्भावन० ३ । ३ । १५५ ३ ।१ ।१०६ ३।२।१० ३ । ३ ।१३१ ३ ।२ ।१२३ ३ | ४ | ३२ ३ ।२।६४ ३ ।२।३२ ३ ।१ ।१०२ ३।२।४० ३।४।८८ ३ ॥१ ॥७० ३ ।१ ।९४ ३ ।१ ।१६ ३।२।७३ ३ । १ । ४१ ३ । २ । १६२ ३ । ४ । ८३ ३ । ३ । १६१ ३।२।३५ ३ ।२ ।१६९ ३ ।१ ।११७ ३।२।१८० ३।३।१४३ ३।३१५ ३ ।१ ।१२० ३ । ३ ।११० ३ । १ । १४३ ३ । ४ । २४ Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५७४ पृष्ठाङ्काः सूत्रम् ४५ विभाषा धेट्श्व्योः २२४ विभाषा साकाङ्क्षे ४९९ विशिपतिपदिस्कन्दां० ३३६ वृणोतेराच्छादने ४१२ वोताप्योः ५४५ वैतोऽन्यत्र २५३ वौ कषलसकत्थ० ३१५ वौ क्षुश्रुवः ७६ व्यत्ययो बहुलम् ३४१ व्यधजपोरनुपसर्गे ३२४ व्युपयोः शेते: पर्याय ३७० व्रजयजोभवि क्यप् १९९ व्रते (श) ५०९ शकधृषज्ञाग्लाघट० ४६३ शकि णमुल्कमुलौ ४४४ शकि लिङ् च ८९ शकिसहोश्च १७५ शक्तौ हस्तिकपाटयोः १४ शब्दवैरकलहाभ्र० २५० शमित्यष्टाभ्यो घिनुण् १४२ शमि धातोः संज्ञायाम् ४१ शल इगुपधादनिट: क्सः १२७ शिल्पिनि पुन् ४८४ शुष्कचूर्णरूक्षेषु पिणः २७९ शृवन्द्योरारुः ४२५ शेषे लृडयदौ १२४ श्याद्व्यधातु ३१४ श्रिणीभुवोऽनुपसर्गे ६७ श्रुवः शृ च ४२ श्लिष आलिङ्गने पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् सूत्रसंख्या पृष्ठाङ्काः सूत्रम् ३।१।४९ (ष) ३ । २ ।११४ ३७६ षिद्भिदादिभ्योऽङ् ३।४।५६ (स) ३।३।५४ ३ । ३ । १४१ ३।४।९६ ३ । २ । १४३ ३ । ३ । २५ ३।१।८५ ३ । ३ ।६१ ३।३।३९ ३।३ १९८ ३।२१८० ३ १४ १६५ ३।४।१२ । ३ । ३ । १७२ ३ ।१ ९९ ३१२१५४ ३।१।१७ ३ । २ । १४१ ३।२।१४ ३ । १ १४५ ३ । १ । १४५ ३ १४ १३५ ३ । २ ११७३ ३।३।१५१ ३ ।१ ।१४१ ३।३।२४ ३ ॥१ ॥७४ ३।१।४६ ५४६ स उत्तमस्य ६६ संयंसश्च ३२६ संघे चानौत्तराधर्ये ३५९ संघोद्घौ गणप्रशंसयोः ३८० संज्ञायाम् ४८९ संज्ञायाम् ३७१ संज्ञायां समजनिषद० १६९ संज्ञायां भृतृवृजि० २२ सत्यापपाशरूप० १८३ सत्सूद्विषद्रुहदुह २८ सनाद्यन्ता धातवः सनाशंसभिक्ष उ: सप्तम्यां चोपपीड० सप्तम्यां जनेर्ड: २७५ ४९४ ४५२ समुच्चयेऽन्यतरस्याम् ४५४ समुच्चये सामान्य० ३४७ समुदोरजः पशुषु ४८४ समूलाकृतजीवेषु० २५१ सम्पृचानुरुधा० - २३५ सम्बोधने च ४२७ सम्भावनेऽलमिति० ५२ सर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्च सूत्रसंख्या २१० ३।२।९७ ४७१ समानकर्तृकयोः पूर्वकाले ३ । ४ । २१ ४३१ समानकर्तृकेषु तुमुन् ३ । ३ । १५८ ४९५ समासत्तौ ३/४ १५० १३७ समि ख्यः ३२२ समि मुष्टौ ३१३ समि युद्रुदुवः ३ । ३ ।९०४ ३।४ १९८ ३।१।७२ ३।३।४२ ३ । ३ १८६ ३ । ३ । १०९ ३।४।४२ ३ । ३ ।९९ ३।२।४६ ३ । १ । २५ ३ । २ । ६१ ३ ११ ३२ ३ ।२।१६८ ३ । ४ । ४९ ३।२।७ . ३ । ३ । ३६ ३।३।२३ ३ १४ १३ ३।४१५ ३ । ३ ।६९ ३ | ४ | ३६ ३ । २ । १४२ ३।२।१२५ ३ । ३ । १५४ ३ । १ ५६ Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयभागस्य सूत्रवर्णानुक्रमणिका ५७५ पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या पृष्ठाङ्काः सूत्रम् सूत्रसंख्या १६५ सर्वकूलाभ्रकरीपेषु कषः ३।२।४२) २६७ स्पृहिगृहिपतिदयि० ३।२।१५८ ५४० सवाभ्यां वामी ३।४।९१ / ४३८ स्मे लोट ३।३।१६५ २१० सहे च ३।२।१६ ४४७ स्मोत्तरे लङ् च । ३।३।१७६ ६२ सार्वधातुके यक् ३।१६७ | २९ स्यतासी लुलुटोः ३।१।३३ ५५६ सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च ३।४।१०९ / ३४२ स्वनहसोर्वा ३॥३॥६२ ३० सिब्बहुलं लेटि ३१॥३४ २७९ स्वपितृपोर्नजिङ् ३।२।१७५ २०५ सुकर्मपापमन्त्र० ३।२८९/ ३६४ स्वपो नन् ३।३।९१ १४ सुखादिभ्यः कर्तृवेदनायाम् ३११८ ५०५ स्वाङ्गे तस्प्रत्यये० ३।४।६१ २४२ सुजो यज्ञसंयोगे ३।२।१३२ ४९८ स्वाङ्गेऽध्रुवे ३।४।५४ ५४५ सुट् तिथोः ३।४।१०७ ६७ स्वादिभ्य: अनुः ३११७३ ६ सुप आत्मन: क्यच् ३१८, ४७६ स्वादुमि णमुल् ३।४।२६ १३४ सुपि स्थ: ३।२।४ | ४८७ स्वे पुषः ३।४।४० १९८ सुप्यजातौ णिनि० ३।२७८ २१४ सुयजोवनिप् ३।२।१०३, ३५२ हनश्च वध: ३।३।७६ २६२ सूददीपदीक्षश्च ३।२।१५३ ९५ हनस्त च ३।१।१०८ २६९ सृघस्यद: स्मरच् ३।२।१६० १३९ हरतेरनुद्यमनेऽच् ३।२९ ४६८ सृपितृदो: कसुन् ३।४।१७ १५२ हरतेतिनाथयो:० ३१२।२५ ३०८ सृ स्थिरे ३३३१७ ७४ हल: श्न: शानज्झौ ३।१।८३ ५३७ सेपिच्च ३।४।८७ ३९३ हलश्च ३।३।१२१ २०६ सोमे सुञः ३।२।९० २८८ हलसूकरयो: पुव: ३।२।१८३ ७३ स्तम्भुस्तुम्भुस्कम्भु० ३१८२) १८८ हव्येऽनन्त:पादम् ३।२।६६ १४१ स्तम्बकरणयोरमिजपोः ३।२।१३ | | २२७ हशश्वतोर्लङ् च ३।२।११६ १५१ स्तम्बशकृतोरिन् ३।२।२४ १२९ हश्च व्रीहिकालयोः ३११४८ ३५७ स्तम्बे के च ३३८३ / ३२५ हस्तादाने चेरस्तेये ३।३।४० .. ३६५ स्त्रियां क्तिन् ३।३।९४ ४८७ हस्ते वर्तिग्रहोः ३।४।३९ १९७ स्थ: क च ३।२७७ ४९३ हिंसार्थानां च समान० ३।४।४८ ३६६ स्थागापापचो भावे ३२९५ २४ हेतुमति च ३।१।२६ २८१ स्थेशभासपिस० . ३।२।१७५, ४२९ हेतुहेतुमतोर्लिङ् .. ३।३।१५६ ४८६ स्नेहने पिषः . . ३।४।३८ | ३४९ ह: सम्प्रसारणं० .३।३१७२ १७९ स्पृशोऽनुदके क्विन् ३।२।५८ १३३ हावामश्च ३।२।२ इति द्वितीयभागस्य सूत्रवर्णानुक्रमणिका। Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् संक्षिप्तपदानां विवरणपत्रम (१) अथर्व० अथर्ववदः। (२) उ० उणादिकोषः। (३) ऋ० ऋग्वेदः। (४) कां०सं० काठक-संहिता। (५) गोब्रा० गोपथब्राह्मणम्। तै०ब्रा० तैत्तिरीयब्राह्मणम्। पा०का०भा० पाणिनि कालीन भारतवर्ष । (८) यजु० यजुर्वेदः। (९) वा० - वार्तिकसूत्रम्। (१०) शत० - शतपथब्राह्मणम् । शेषसंक्षिप्तपदानां विवरणं प्रथमद्वितीयाध्यायात्मकस्य प्रथमभागस्यान्तिमे पृष्ठे द्रष्टव्यम्। इति संक्षिप्तपदानां विवरणपत्रम् । Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ இடியா