Book Title: Bharat Bahubali Mahakavyam
Author(s): Dulahrajmuni
Publisher: Jain Vishwa Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002255/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpAyakRzalAdini bharatabAhubalimahAkAvyam YHMANY anuvAdaka mUni dUlaharAja Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIpuNyakuzalagaNiviracitaM bharatabAhubalimahAkAvyam AzIrvacana AcArya tulasI prastuti muni nathamala muni namila prakAzaka jaina vizva bhAratI lADanUM (rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabaMdha saMpAdaka zrIcanda rAmapuriyA nidezaka Agama aura sAhitya prakAzana vibhAga jaina vizva bhAratI, lADanUM 2500 vAM nirvANa divasa vikrama saMvat 2031 san 1974 pRSTha 540 mUlya 30/ mudraka : esa. nArAyaNa eNDa saMsa ( priMTiMga pra esa ) 7117/18, pahAr3I dhIraja, dillI- 6. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHREE PUNYAKUSHALAGANI'S BHARAT BAHUBALI MAHAKAVYAM Translated by Mani Dulaharaj Publisher Jain Vishwa Bharati Ladnup (Rajasthan) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .17th. Century Jain Epic Edited and translated on the basis of rare manuscript. First edition-1974. On the holy occassion of 25th. Centinary of Lord Mahavira. Printers : S. Narayan & Sons (Printing Press) 7117/18, Pahari Dhiraj Delhi-6 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra kI pacIsavIM nirvANa zatAbdI upalakSa meM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maghava-kAlU-tulasI-iti AcAryatrayIcaraNeSu, yairasya mahAkAvyasya astitvarakSAyai paTuprayatno vyadhAyi / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya 'bharatabAhubalimahAkAvyaM' zrI puNyakuzalagaNi dvArA racita mahAkAvya hai| isakI paMjikAyukta eka khaNDita prati terApanthI zAsana saMgrahAlaya meM hai / eka prati AgarA meM vijayadharmasUri jJAna mandira meM hai, jisameM paMjikA nahIM hai / prastuta- sampAdana donoM pratiyoM ke AdhAra para huA hai / khaNDita zlokoM kI pUrti muni zrI nathamala jI ne kI hai| isakA hindI anuvAda atyanta parizrama ke sAtha muni zrI dulaharAja jI ne kiyA hai / adyAvadhi aprakAzita isa kAvya ko prakAzita karane kA saubhAgya jaina vizvabhAratI, lADanUM ko prApta ho rahA hai, yaha harSa kA viSaya hai| ___ AzA hai prathama bAra prakAzita isa kAvyakRti kA vidvAn svAgata kreNge| dillI .. kArtika kRSNA 15, . zrIcandra rAmapuriyA nidezaka pAgama evaM sAhitya prakAzana 2031 .. (2500 vA mahAvIra nirvANa divasa) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacanam bharatabAhubalimahAkAvyamatyantamasti durlabham / asmAkaM saMghe jayAcAryasamayAdetat prAptamasti / maghavagaNinaH pravacanasamaye'sya vAcanamakurvana / tadAnIM teSAM gabhIrayA girA vAtAvaraNaM prkmpitmivaa'jaayt| jayAcAryasamaye hastalikhitAdarzAnAmanveSaNaM bhRzaM jAtam / kvA'pi kAvyasyAsya pratihastagatA nAbhUt / kenApi muninA saGghAd bahirgacchatA nItA tatpratiH / tasyAH patradvayaM maghavagaNinaH pustake sthitamAsIt / tadAdhAreNa anveSaNaM kRtam / kAlUgaNinaH samaye tasyAH sAmpratamupalabdhAni patrANi labdhAni / mayA'pi tasya kAvyasya gaveSaNA kRtaa| chogamalajIcopaDAbhidhena terApaMthimahAsabhAmaMtriNA anviSTamidaM pratilipizca kaaritaa| tAM dRSTvA mama manasi mahAn toSo jAtaH / pratilipikaraNAya mama tatparatA'bhUt / prayatnapUrvakaM tAM pUrayitvA pratilipiH kRtA muninathamalena / mantrimunerapi mahAn rasa AsIt asmin kAvye / pAThyakramapyetat niyojitam / asmin nirvANazatAbdIsamaye janavizvabhAratIsaMsthAnaprakAzanAdhikAriNA zrIcaMdreNa prakAzanArthaM yAcitamidaM kAvyam / AgamaprakAzanena sArddha asyApi prakAzanaM kRtm| : . hindI anuvAdasya apekSA munidulaharAjena pUritA / anuvAdo'pi samyak kRtaH / asya sampAdane muninathamalasya yogaH, anuvAde munidulaharAjasya yogH| munidulaharAjaH adhyavasAyaparAyaNo vidyate / sa kArya tatkAlaM niSpannaM kurute / zrIcandrasya tRtIyo yogaH / prakAzanamapi AkarSakamasti / etat kAvyaM janatAhaste samAgatamiti mama manasi mahAn harSaH, viduSAM samakSa prastutamastIti hRSyAmyatitarAm / asmin puNye bhagavato mahAvIrasya paJcaviMzatitame nirvANazatAbdIsamaye'sya prastutIkaraNaM sarvathA mahatvamaJcati / 2500 vIranirvANadivase, indrprsthe| AcArya tulasI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti vidhA kI dRSTi se kAvya do prakAra ke mAne jAte haiM-prekSya aura shrvy| jo raMgamaMca para abhinIta hote haiM ve 'prekSya' aura jo sune yA par3he jAte haiM ve 'zravya' kAvya hote haiM / AcArya hemacandra ne prekSya kAvya ke do bheda kie haiM--pAThya aura geya / nATaka, prakaraNa Adi pAThya aura rAsaka Adi geya kAvya hote haiN| zailI ke AdhAra para zravya kAvya ke tIna prakAra hote haiM-gadya, padya aura campU / viSaya-vastu kI yojanA kI daSTi se padya kAvya do prakAra kA hotA hai-prabandha kAvya aura muktaka kAvya / prabaMdha kAvya mahAkAvya aura khaNDakAvya-ina do bhAgoM meM vibhakta hotA hai| khaNDakAvya meM jIvana ke vividha rUpa citrita nahIM hote, usake kisI aMgavizeSa kA hI citraNa hotA hai / vaha citraNa apane Apa meM pUrNa hotA hai| mahAkAvya meM jIvana kA sarvAMgINa citraNa hotA hai| usakA nAyaka kisI prakhyAta rAjavaMza meM utpanna aura dhIrodAtta honA cAhie / usakI racanA chaMdobaddha honI caahie| chanda kA prayoga pratipAdya-viSaya ke anukUla tathA sarga kA antima zloka bhinna chanda kA honA caahie| usake sarga ATha se adhika hone caahieN| prAraMbha meM maMgalAcaraNa kA honA Avazyaka hai| usameM zRMgAra, vIra aura zAnta- inameM se koI eka rasa pradhAna aura zeSa rasa gauNa hone cAhieM / usakA nAma kathAvastu yA caritanAyaka ke nAma para honA caahie| .. prastuta racanA kA nAma 'bharatabAhubalimahAkAvyaM' hai| paMjikAkAra ne ise mahAkAvya batalAyA hai| mahAkAvya ke ukta mAnadaNDoM ke AdhAra para ise vizuddha mahAkAvya yA khaNDakAvya kI koTi meM nahIM rakhA jA sktaa| isameM jIvana kA sarvAMgINa citraNa nahIM hai / isameM mukhyataH bharata aura bAhubalI ke jIvana kA eka pakSayuddha kA prasaMga varNita hai / prAraMbha meM maMgalAcaraNa nahIM hai| isakA prAraMbha isa zloka se hotA hai athArSamirbhAratabhUbhujAM balAd, hRtAtapatraH svpuriimupaagtH| vimRzya dUtaM prajighAya vAgminaM, tataujase takSazilAmahIbhuje // (111) ukta dRSTikoNa se ise mahAkAvya kI koTi meM nahIM rakhA jA sktaa| 1. sAhitya darpaNa 6 / 326: khaNDakAvyaM bhavet kAvyasyaikadezAnusAri ca / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 - isameM aThAraha sarga haiN| sarga ke antima zloka kA chanda usake mukhya chanda se bhinna hai / isameM vIra rasa pradhAna aura zeSa rasa gauNa haiN| ina lakSaNoM se ise khaNDakAvya kI koTi meM bhI nahIM rakhA jA sakatA / ina donoM lakSaNoM kI samanviti ke kAraNa ise koI tIsarI saMjJA dI jA sakatI hai| isameM eka prayojana kI siddhi ke lie racanA kA prabandha hai isa dRSTi se ise vizuddha artha meM ekArtha kAvya yA kAvya kahanA caahie| . bhASA kI dRSTi se ___ kAvya-sauSThava ke pada-lAlitya aura artha kI ramaNIyatA-ye do prAthamika aMga haiM / prastuta kAvya yadyapi rItibaddha hai phira bhI usameM kAvya sambandhI rUDhiyoM kI jakaDana nahIM hai| isameM kavi ne apane svAbhAvika pratibhA kA upayoga kiyA hai| phalataH isameM svAbhAvikatA aura kalAtmakatA-donoM eka sAtha parilakSita hote haiN| isameM bhASA kI jaTilatA nahIM hai| lalita padAvali meM saralatA se guMphita artha pAThaka ke mana ko moha letA hai / pada-lAlitya aura svAbhAvika zabdaracanA kI dRSTi se nidarzana ke rUpa meM ye zloka prastuta kie jA sakate haiM purA cara ! bhrAtaramantareNa, zazaka na sthAtumahaM muhUrtam / mamA'dhunopoSyata eva dRSTyA, vyastito me divasAHprayAnti // (2013) sA prItiraGgIkriyate mayA no, jAyeta yasyAM kila vipryogH| jijIvivAvAM yadi viprayuktau, prItirna rItihi vibhAvanIyA // (2014) ADambaro hi bAlAnAM, vismApayati mAnasam / mAdRzAM vIradhuryANAM, bhujavisphUrtayaH punH|| (3 / 26) deva ! candrati yazo bhavadIyaM, sAMprataM kSitibhujAmitareSAm / tArakanti ca yazAMsi kRtitvaM, tattavaiva na hi yatra kalaGkaH // .(6 / 47) prastuta kAvya kI bhASA jaise garimApUrNa hai vaise hI isameM artha-gaurava bhI hai ! kavi ne kucha prasaMgoM meM bahuta hI mArmika vyaMjanA kI hai| bharata ne bAhubalI se kahalAyA bhavatAt taTinIzvarontarA, viSamo'stu kssitimRccyontraa| saridastu jalAdhikAntarA, pizuno mA'stu kilAntarAvayoH / (4 / 15) kahIM kahIM vistAra ke kAraNa artha kI zlathatA bhI AI hai / jaisepraNayastaTinIzvarAdikaH, patitairantarayaM na hIyate / pizunena vihIyate kSaNAdadhikaH sindhuvarAddhi matsarI // (4 / 16) isa zloka meM koI nayA artha pratipAdita nahIM hai, kevala pUrvokta zloka (4 / 15) kI vyAkhyA yA vistAra-mAtra hai| pUrva zloka meM jo artha kA camatkAra hai vaha isameM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 ratha ho jAtA hai / vaha svayaM kAvya na hokara ukta zloka kA spaSTIkaraNa mAtra hai / guNAtmaka pakSa I kAvya-zAstriyoM ne kAvya ke aneka guNoM kI saMkalpanA kI hai / usameM mukhya guNa tIna haiM-- mAdhurya, prasAda aura oja / AcArya bhAmaha ne kevala ye hI tIna guNa pratipAdita kie haiN| mAdhurya aura prasAda guNavAlI racanA meM prAyaH samAsAnta padoM kA prayoga nahIM kiyA jAtA / oja guNavAlI racanA meM samAsa - bahula pada prayukta kie jAte haiM / prastuta kAvya meM prasAda aura mAdhurya -- donoM guNoM kI pradhAnatA hai / kahIM kahIM oja guNa bhI parilakSita hotA hai / nimna nirdiSTa zlokoM meM mAdhurya TapakatA hai ayi bAhubale ! kalahAya balaM bhavato'bhavadAyaticAru kimu ? prajighAMsurasi tvamapi svaguruM, yadi tadguruzAsanakRt ka iha // kalahaM tamavehi halAhalakaM yamitA yaminopyayamA niyamAt / bhavatI jagatI jagatozasutaM nayate narakaM tavalaM kala haiH // ayi ! sAdhaya sAdhaya sAdhupadaM, bhaja zAMtarasaM tarasA sarasam / RSabhadhvajavaMzanabhastaraNe!, taraNAya manaH kila dhAvatu te // ( 17774) bharatamuni aura daMDI Adi ne kAvya ke dasa guNa mAne haiM, unameM pahalA guNa zleSa hai / prastuta kAvya kA pAMcavAM sarga zleSa guNa pradhAna hai / vRttyAtmakatA yA zailI kI dRSTi se prastuta racanA vaidarbhI aura pAJcAlI zailI kI hai / kahIM kahIM gaur3I zailI kA bhI prayoga huA hai' / rasAtmakatA prAyaH yaha kahA jAtA hai ki jaina kAvya zAntarasa pradhAna hote haiM, kintu yaha yathArtha nahIM hai / jaina kaviyoM ne kAvya kI rasAtmakatA ko pradhAnatA dI hai aura unhoMne kavitva kI dRSTi se yathAsaMbhava usakA nirvAha kiyA hai / zAntarasa unakI sAdhanA ke 1. kAvyAlaMkAra 211-2 / 2. (ka) sAhitya darpaNa 812, 3 : (17766) ( 17770 ) mAdhuryavyaJjakaivarNa, racanA lalitAtmakA / avRttiralpavRttirvA vaidarbhI rItiriSyate // (kha) kAvyAlaMkArasUtravRtti, 1 / 2 / 13 : mAdhuryasukumAropapannA pAMcAlI / 3. sAhitya darpaNa, 64: samAsabahulA gauDI / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukUla ho sakatA hai kintu sAdhanA aura kavitva kA anubaMdha nahIM hai / prastuta kAvya meM kavi ne zAntarasa kI tulanA meM zRMgAra rasa kA adhika aura vIra rasa kA usase bhI adhika avataraNa kiyA hai| alaMkAra alaMkAra ke viSaya meM kAvyazAstrI ekamata nahIM haiN| kucha AcArya alaMkAra ko mahAkAvya kA anivArya tattva mAnate haiM aura kucha ise anivArya tatva-nahIM mAnate / prastuta racanA meM kavi ne zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra-donoM kA pracura mAtrA meM prayoga kiyA hai / upamA aura utprekSA Adi kI apekSA 'arthAntaranyAsa' adhika mAtrA meM hai| unake kAraNa prastuta kAvya nItikAvya jaisA pratIta hotA hai / jaise 0 kramaM na lupaMti hi.sattamAH kvacit (1 / 14) . . 0 sakaNTakA eva hi durgamA drumAH (1 / 16) 0 kopaH praNAmAnta ihottamAnAmanuttamAnA. jananAvadhihi (2060) . 0 hmamRtaM tiSThati nAgabhIrake (4 / 16) . isa prakAra ke nIti vAkyoM kA saMkalana pariziSTa saMkhyAMka 2 meM hai| kavi ne kahIM kahIM bahuta thor3e meM gambhIra siddhAnta kA pratipAdana kiyA hai| zarIra aura mana ke sambandha ke bAre meM aneka dhAraNAe rahI haiN| kucha vidvAn donoM ke pArasparika sambandha ko svIkara karate haiM to kucha usa svIkRti ko vizeSa mahatva nahIM dete / vartamAna ke manovaijJAnika una donoM meM paraspara ghaniSTa sambandha samajhate haiN| kavi ne zarIra ko mana ke adhIna mAnakara zarIra aura mana ke sambandha kI pratipatti kI hai / raNabhUmi meM bANoM kI varSA ho rahI hai / yoddhAoM kA yuddhotsAha carama utkarSa para hai / ve paraspara eka dUsare para prahAra kara rahe haiM / kucha yoddhAoM kA sira kaTa gayA hai, phira bhI unakA yuddhotsAha zAnta nahIM huA hai / unake dhar3a laDa rahe haiM / isakA kAraNa kavi ne yaha batAyA hai ki zarIra abhiprAya ke pIche-pIche calatA hai keSAMcillUnamaulInAM, yuddhotsAhAd dhanubhRtAm / kabandhA apyayudhyanta, hyabhiprAyAnugaM vapuH // (15 / 20) kathAvastu prastuta kAvya kI kathAvastu bahuta choTI hai| yadi isakA kathA-bhAga bar3A hotA to yaha aura adhika sarasa ho jaataa| cakravartI bharata deza-vijaya ke bAda rAjadhAnI meM praveza karatA hai aura usakA cakra AyudhazAlA meM praveza nahIM karatA / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 . isakA hetu samajhakara vaha bAhuvalI ke pAsa apanA dUta bhejatA hai / kAvya kA AraMma isI prasaMga se hotA hai / dUta bAhubalI ko bharata kA saMdeza detA hai aura bAhubalI kA sandeza bharata ke pAsa lAtA hai / donoM bhAI raNabhUmI meM milate haiM aura ve dvAdazavarSIya yuddha lar3ate haiM / yuddha kI samApti para bAhubalI bhagavAn RSabha ke patha kA anugamana kara muni bana jAte haiM aura bharata cakravartI zAsaka / anta meM bharata bhI anAsakti kA paripAka hone para AdarzagRha meM baiThe-baiThe kevalI bana jAte haiN| kAvya samApta ho jAtA hai| isa saMkSipta kathAvastu ko kavi ne khUba sajhAyA aura saMvArA hai| varNana kI lambAI se kAvya ko pralaMba kiyA hai, kintu isa lambAI meM sarasatA kA bhaMga nahIM huA hai| yaha kavi kI apanI vizeSatA hai / dUta kI vAgmitA aura nItimattA kA pradarzana kavi ne vistAra se kiyA hai aura kahIM-kahIM vaha bahuta hI mArmika bana par3A hai / bharata kA bAhubalI ke prati pragAr3ha prema thaa| dUta ne dekhA jaba taka isa prema kI pragADhatA meM chidra nahIM hogA taba taka rAjya-kartavya kA prakAza pragaTa nahIM hogaa| dUta ne bar3e vilakSaNa cAturya ke sAtha usameM cheda DAlane kA prayatna kiyA aura vaha apane manoratha meM saphala bhI ho gyaa| isa prasaMga ke kucha aMza prastuta haiM napateH svajanAzca bAndhavA, bahavo nocita eSu sNstvH| avamanvata eva saMstutA, yadadhIzaM jariNaM yathA'jarAH (4155) praNayasya vazaMvado nRpaH, svajanaM durnayina vivardhayet / nivasannapi vigrahAntare, vikRto vyAdhiralaM guNAya kim ? (457) nRpatirna sakheti vAkyataH, sacivAdyA api bibhyati dhra vam / pRthulajmaladugratejaso, davadhUmadhvajato gajA iva // (4 / 58) chanda .. prastuta kAvya meM varNya-viSaya ke anusAra kavi ne chandoM kA prayoga kiyA hai| isake aThAraha sarga aura pandraha sau paiMtIsa zloka haiN| inake mukhya chandoM kA krama isa prakAra hai----- ___ zloka chanda EC * 107 vaMzasthavila upajAti anuSTup viyoginI drutavilaMbita svAgatA 76 81 . 75 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GE zloka chanda >> 83 rathoddhatA 75 77 75 upajAti upajAti upajAti anuSTup upajAti vaMzasthavila . upajAti anuSTup svAgatA praharSiNI upajAti 79 131 3 . varNya-viSaya ke anusAra sarga ke antargata mukhya chandoM ke atirikta anya chandoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| jaise-raNabhUmi meM jaba devatA bAhubalI ko sambodhita karate haiM usa samaya 'troTaka chanda' kA prayoga kara kavi ne saMbodhana ko layabaddhatA pradAna kI hai napa ! saMhara saMhara kopamimaM, tava yena pathA caritazca pitaa| sara tAM saraNi hi pituH padavIM; na jahatyanadhAstanayAH kvacana // (17171) dhariNI hariNInayanA nayate, vazatAM yadi bhUpa ! bhavantamalam / vidhuro vidhireSa tadA bhavitA, gurumAnanarUpa ihaakssytH|| (1772) munireSa babhUva mahAvrata mRt, samaraM parihAya samaM ca russaa| suhRdo'suhRdaH sadRzAn gaNayan, sadayaM hRdayaM viracayya ciram // (1776) isI prakAra sAtaveM sarga ke 76 se 82 taka ke zloka vasaMtatilakA chanda meM, AThaveM sarga kA 74 vAM zloka mAlinI chanda meM, terahaveM sarga ke 56 se 63 zloka zikhariNI chanda meM aura 64 se 67 zloka zArda lavikrIDita chanda meM tathA aThArahaveM sarga ke 76, 80, 81 zloka troTaka chanda meM tathA 82 vAM zloka zArdUlavikrIDita chanda meM hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargoM ke antima zlokoM ke chanda isa prakAra haiM1. mAlinI 10. mAlinI 2. vasaMtatilakA 11. mandAkrAntA 3. vasaMtatilakA .. 12. sagdharA 4. hariNI 13. zArdUlavikrIDita 5. puSpitAgrA 14. mAlinI 6. zArdUlavikrIDita 15. vasaMtatilakA 7. hariNI 16. sragdharA 8. vasaMtatilakA 17. zArdUlavikrIDita 9. zikhariNI . 18. vasaMtatilakA racanAkAra aura racanAkAla prastuta kAvya ke kartA pracalita paramparA se mukta vicAra vAle pratIta hote haiN| unhoMne kAvya ke AraMbha meM namaskAra aura anta meM prazasti kI paraMparA kA nirvAha nahIM kiyA hai / unhoMne pratyeka sarga ke antima zloka meM 'puNyodaya' zabda kA prayoga kiyA hai / yaha kavi ke nAma kA sUcaka hai| kavi ne 'puNyakuzala' nAma kA spaSTa prayoga kahIM bhI nahIM kiyA hai| kintu paMjikA meM kavi kA nAma 'puNyakuzala' milatA hai / paMjikAyukta prati meM pratyeka sarga ke anta meM pUrti kI paMktiyAM likhI huI hai| unase jJAta hotA hai ki 'puNyakuzalagaNi' tapAgaccha ke vijayasenasUrI ke praziSya aura aura paMDita somakuzalagaNi ke ziSya the| unhoMne prastuta kAvya vijayasenasUri ke zAsana kAla meM likhA thaa| vijayasenasUrI kA astitva kAla vikrama kI satarahavIM zaMtAbdI hai| kanakakuzalagaNi puNyakuzalagaNi ke gurubhAI the| unhoMne aneka grantha likhe| unakA racanA-kAla vi0 saM0 1641 se prArambha hotA hai aura vi0 1667 taka unakI likhI racanAeM prApta hotI haiN| prastuta kAvya kI racanA kA nizcita samaya jJAta nahIM hai / itanA nizcita hai ki isakI racanA satarahavIM zatAbdI ke madhya meM huI hai| AgarA ke 'vijayadharmasUrI jJAnamandira' meM prastuta kAvya kI eka prati prApta hai| usakA lipikAla vi0 saM0 1656 hai| isase racanAkAla kI sImA vi0 1656 se pUrva nizciMta hotI hai| paMjikA yaha prastuta kAvya kA vyAkhyA graMtha hai| 'paJjikA pada-bhaJjikA'--isa vAkya ke anusAra paJjikA meM kevala padoM kA saMkSipta artha hotA hai / isameM pratyeka sarga kI paMjikA ke anta meM eka-eka zloka likhA huA milatA hai| usameM paMjikAkAra kA nAma nahIM hai : 1. dekheM--saMghIya pratiparicaya / 2. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa, bhAga 6, pRSTha 261, 262 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 prathama sarga kI paMjikA ke aMta meM nimna zloka hai-- 'itthaM zrIkavisomasomakuzalAllabdhaprasAdasya me, zrInAbhikSitirAjasUnutanayazlokaprathA paMjikA / naipuNyavyavasAyipuNyakuzalasyAsyAravidodgatA, savRtollasadakSarArthakathinI vizvAvadAstAM ciram // ' isake tRtIya caraNa kA 'AsyAravindodgatA'-yaha vAkya yadi zuddha hai to yaha paMjikA 'puNyakuzalagaNi' kI hI kRti honI caahie| kintu 'naipuNyavyavasAyi' aura 'AsyAravindodgatA'-ye donoM vAkya zlAghAsUcaka hai| kavi apane svayaM ke lie zlAghAsUcaka vAkyoM kA prayoga kaise kara sakatA hai ? isa tarka ke AdhAra para yadi paMjikA ko anyakartRka mAnA jAe to 'AsyAravindodgatA' ke sthAna para 'AsyAravindodgataH' pATha honA cAhie / yaha 'savRtta' kA vizeSaNa hokara hI yathArtha artha de sakatA hai, anyathA nahI / paMjikAkAra somakuzalagaNi kA ziSya haiM, yaha Upara uddhRta zloka se spaSTa hai| kanakakuzalagaNi ne aneka granthoM kI racanA kI thI--yaha pahale batAyA jA cukA hai| saMbhava hai unhoMne yA unake kisI guru-bhAI ne paMjikA kA nirmANa kiyA hai| kAvya kI prati-prApti kA itihAsa.. terApaMtha ke paMcama AcArya zrI maghavAgaNi ke zAsanakAla meM terApaMtha saMgha meM prastuta kAvya kI paMjikAyukta eka hastalikhita prati thii| maghavAgaNi saMskRta ke pravara vidvAn the| ve pariSad meM prastuta kAvya . kA vAcana karate the| ataH yaha bahuta lokapriya ho gyaa| eka sAdhu saMgha se alaga huaa| vaha prastuta kAvya kI prati ko apane sAtha le gyaa| patA calane para usakI khoja kI gaI to usake 43 patra mile, zeSa kahIM kho ge| pUjya pravara kAlUgaNI ne usa kAvya kI khoja kii| para kahIM koI prati nahIM milii| maghavAgaNI kA AkarSaNa kAlUgaNI meM saMkrAnta thA aura kAlUgaNI kA AkarSaNa AcArya tulasIgaNI meM saMkrAnta thaa| AcArya tulasI ne bhI isakI khoja cAlU rakhI / terApaMthI mahAsabhA ke maMtrI, vidvAn zrAvaka sva0 zrI chogamala jI copar3A ne eka dina sUcanA dI ki prastuta kAvya kI eka prati AgarA ke 'vijayadharmalakSmI jJAnamandira' nAmaka jaina pustakAlaya meM prApta hai| isa sUcanA se eka saMtoSa kA anubhava huaa| copar3AjI ne usa pustakAlaya kI prati se eka pratilipi krvaaii| vaha bahuta azuddha thI, isalie dUsarI bAra usakI pratilipi krvaaii| vaha bhI bahuta azuddha thii| AcAryazrI ne usakA saMzodhana kara eka prati taiyAra karane kA mujhe Adeza diyaa| yaha vi0 saM0 2002 kI bAta hai| usa samaya hamArA maryAdA-mahotsavakAlIna mAghamAsiya pravAsa saradArazahara meM thaa| maiMne hamAre saMgha kI prati aura AgarA ke Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RoaraRanavanimayaraMARAanaaantmiti namAnasAvaralemAvAmaANU RDER zavirathinAmIbimakSiAvAmAnAmA viSayAvarAdagAlarA 12lanudina sadaramiyarahidaaragtarai tAdiyAlayA-sAdAdayaviviSayAta hivArasavila7sAkSamAvavihInatamasamaravInArasimyAnakA prayAsamA sinomanaprAzanA niyanirIkSaNAta vilakSazanItininigrorezilAdinarAtanakA ti ARE kAradika raesonAkravAraririjAhalAnAvAsvapurAnupAnaifapataMtranibhAyavAmiLatAta. yAdi / AAERIATRESEAR kAlA hAtAzatatArAhAvAvi nAyumAniva vismayAkAramAtaraMgatapadimAyAkhAnA lAlamanAyA tava he yAlA kAlAvavinA kanADovAlAnA jalavAliditAnAharalAkArAnAupaikAraNAditivAdi kA dalita manasvitAvAlAkyAlAkansavivighAzakazAzI khAtipuMjapArasalaMkavAkSAgadimAyAMzA namana mahInadhAravAbhAnitatAnAnAMtranigalayAmAnahA zavirAsayAravAlAkAnakitA kaviharatAviva maramana / yA dUra vanAMtArAvaryAgAnisahanuvAdAvihAra mArivAsitAkavadyAtAnA mAdAkaTAmi zakaliMgAsaMdardazana gvaayaaraavaaritrikyaa| niddhidAyakatavyanitizAsagaMbhUlAmamabhitA mAyA nijAta FanAlAMnivizvAsAsivitAdAdurAdhaniyubaDyAvihUsAra nidhAyasudevAdAniya yudaMdadAmAnava tasA yAtayAmani madanAnuna mana ta cinajArA pana kAlamA miraja yAnivadayArAmatIta mAyA jAdhavadA nidAdara kAgadArina ka divasAyAmAdhAnajAvizana-kSarata yAyalA visarale. yayAmadhanibamadAra jhIyamyatita saDUna kvajita jAyada isalidAnAvaratIsahapAda UrvamA marAnayAhidhAravakAkilAma kojAnA kivi-1 kAsitAprapAmA lAlamAtAnirahananeDA rAinAsa sarasa kI kAmAdizAvinAmajatarika vikalA mora nirajarapAjAvAnIvanasAvAzArArirAjyAja kavitArAAzAniziyAnanidAritAlA kAmAzAnaDaIrAnAkSAtakSita sIvimitavAdApampamAlA ye vivItAzApanAkaliyAmazvatA kAmAlA burA AdAna sabasamasyAmAninimAbile kA vivAtigovAmanItAmaharSavastAravara timaliyana yA galI ne lijA kasa vikAsavitA zikSA nivi-ma vikAsamA sijAlima gdhaanimshv| HItivinanAnimIparyatI:deza mAnanamAyA ra mamamIki ravi kilini:sAlAnA na daMDaI 16jA jI jibilizamunA Prernatividoes paMjikAyukta prati kA prathama patra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smAmAraNAhakAoisaransimAjalabharAlakazamaamaasuma sirapatilA marAjanagaDaaninranesarAmaaaine RERD nirajaraMbawiARATTIMREHEIbhinAyAbhakaraminalAlasarasavatAra vinaTamakAska sakala kamisakazAmarAjanagaramatmasAkSaermirmifinainaraininAnISimanaetatsama rimanapnImAnakara jisasAkakanamaDumavinIta itaspaantennatabetmanarasaanAkyatAmATAmA dalatamattAnArapatIzAaratapilAyanamA gAmAsaratAgamana sunakanikA kA AachaKaaaawarsasavaya myAca vivividitA mAvalamatkAzinATasahanazAnArthayabAsanajAnidAnavakamAna bAke vAsanavikiko yasa sAta didipiyanajikamakAna para jilA bAgAnastotayA maMzAsana zAhAkhaparAsvanividhAtahiyAnAna yAdvAviMzAsAdinIpAla sahassAraspakiMka: anikA prAya jAnApiyAra nidhanaprakArAma jAnakAnA lAnaM mAhAtaNalAraNe izApanesahasAmodivAM vojalipaTA sadA sivAta sarvadevaNAnAkArazivamyAginA 6 paramAnava vanakA yI vAvika Unda jAnakAra NASI dhAgAsyAsanAnIsivAnAviyA parInAnikagIrvANa dinAta maraNAdAviramAlA lagAva mAta golAna yA nA ARTyvaraNAnidhyataMcakavaminAstrodhAdarUnI zivAnavA aspasUryayazaSTamasanarata pisana maanaa| yI va kikara manpativAriyAM baMbakamapikiMkarI mAnpapibahAvAbArA satyasapanajAbAlAjana yAda yaha inana vidyApaza varatArAkApAsahitanapi ekaevamahA tinA saurAhAsaSTamAnidhatyasamasyA karaNAra nA lAvagamasyAlAvayAspadabAvaSArahitArtha mahAvAlI kthaanmaahitviti| nAmibiTa caranana ma pani puramayamayati mAyA sA ratanama timavigirAkAhAyAvadanniIinAmyA rAtAdidyAdharAyalA nilAvAgatamasyadhArA rAjinAmA mAmAna vivAtinAvagAva aNNArAvAsAcAvAsaniHsvazAdhavavadanAnilimAbAdacAmibihAva karanAsala jAbhImAna manaratyaka nigamAvAvara nAnila virayAhA AvAcAramAnA rAzi vAtadiriyAvAdasavabAharSayAtalabAnarainiskinidhilA manikanAnA naranirAgamanAja nAvAnApavAna kApaDitAgavAyakadamAdanakAbalA-9mAnAbAlavIrA ANavividha viROPERTE vimalA kAyamalinavidA likiM. vividha bhivadhyAtmabhivadanibAdakasaviskAramAnAraca zariNAbAviraMbaDakArale niyamAna sikikaranavAnakimAdhAdAcaramiravayIyabIriyApamAnAmadhaAHAKlepalAsaratAvAdadAyara bhaepani Taburmavigadampana huna nAkAkAralI nalavA niyamAninAdatAkAmarkamidimatikAdhikagamanamAnAta yA sapanA zayavAnivadamka nastAnaADAmodarajanadabAkaramItArAmanivAbAjArapeAvitavimikA lAninajamuSavAkA nizpakchamitimiu m ar paMjikAyukta prati kA tayAlIsavAM patra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saranabAvalimamApi mamaH zrInagIvAsirinatajobanAnAnapatraHsvapurImupAgatamAvimRzyatAjiyAyavAgminAmanI nasenakazikhAmadIne natamajhatIviSayAMvara ripI kAyAmpu mAnitavismayaMdaurasAvaraMgatAvismayohAnekamasAvadhilokanAsavatarapratApattasvAmittAlikAsimAstamIharastI dalakarInatApa kanAkaraNazahitivAmA dinasvihAvalokazanIkAtsavimipriyecikamAravADUcha tinapAephurAsaMdhanakavIkAgavindaragamAyazomahInarivAra mAhitI tatAnanevAbhAsapImannAsa saurasenA vIravalokavAdita kavivaracIhivikSanArIvapuryazItiHsaha cuka tIjavAdAviSadinAthUmatatIrivAsitApakanasIvIdayamadotkaTAmichamakudhAkanisadakSataH mazinaul gIrodArinanudAiyAniSisyuzaSThakitaavismitaH6 sagandhadhUlImRgasaMsthitAHzilAnivizyavAsAsivitanvatI ra sugandhIniyuyI kacidAztAranidhyAya donigAma mudadAmAnavalokinairAznutanA dUra rAjirAjinI piyevarImAJcavatInijezivAlIki tenApimahIphalAvadAphAzasyaparihAyanistupAvanapurIdI zanitA svinIkSiNA kitIbharAmAsyasadaivapAnimI sImAsyanzuidinAtyI sanilidIvamudAyaharataH sanitikavavilAsasamRdAvanUtasaminivastanisma) risarAgaMjamamIkSitakaraNa savaipamAnasarasIjanavika vinokAkAnnAstitivAdinI zADU-rAjAsivitaSimAitohalAyacunaH sakapInyalokatara kcinmRgii| yUthmayayadRcchayAsIyavisphArasyasaMkhamamAgasapikanikaminyatayatAkapAzISaNaviSaya puNazvanI 22 vikasva raamtiijmukhiiprisphurdaavisaarnevaadyinv|| tasyabArAGganAmastamarAjinIvanAvaraGgamAti sarasImudatavanaH zramavidetaspaviruSNadAlanAsakta bhinamAriNIjale navayatAnegaraiH samIrale karmanAbhI vihisanamA kacita iphuna ke kIjinInayAnaramuSyasAyaMtanakArikhamam navavidyAmalatAnirazcita dinapiTIvAcamamA punara5 janAdavalaMbAphanesa-yA vimetatatsavikSitaMca cujAzugAra paripIyakaMpinAsakaNTakAravadimAzumAra sujajhyonyUnitatarUhAvani nitAnyakihastitirAhatatitamAkdatamaIjanA nisya sItAratacina sAkamarAtiko dinaiH15 sudhArasasvAiphalAninosaMTezakarAnavApAnidhimakyamuSTinihitamaskandhanipAtitAnyacavilokayanveki masAdhyamusdai datitakamtasthala janma mauktikai ridapiyAkAsihAramAdA taTAyajInyAsamicaujasIhitAvitastanvAtaradAntisAlaya bhaI itIpidorTa ekadalIvanakAlAta ni! zikasvadhanarataGgaramAvirIdhanAvakadITaiiTaralezamadhumidaM vikramaiH zarairanAnimukhamanonimAdhidimananyavikanaiH sumAvati skndhmivpshynii| mahIjasAyonAsakovismiyaH salIla mutsAdAgirigajenzvanAmahAvanenAtanastAnaHkaraigajarivAnI kahAztyanekamAvataTAnIkarudRSTigocarama 0 mahAyane ni:zrIdRzaitAma apeminamAvivakSiNAyadIya dIrdakapavizyAhatA madItataHsAgaramAzyayannihi amuSNanAmApivanUvazAlakadAvidhinAniniHzani kiyamArasAyanana miyAnataHpanI paraMnatasyAslimahInanisvinigarAjavayaMdhekapUrva rAjasyadAyAdamavetyanIta pamadhyAnamityenyajagAdanAgarAvArasAsa disvarupagIyatesavAna 25 amuSya sainyArItarajaH nihi nAnAsakAlamAditA sarkapamArAtimanopyarUnizavirenadInAmApati kilA svatAta janmotsa vANicinaH svayaM sumerUgamitInavanAmA madImuzAzanako rAjI nayA vayaM daivapaztiyAmahe jagavayIyasyacakIrtimAnakAdimAnyajaseziramA vikAsa muni zrI nathamalajI dvArA likhita prati kA prathama patra Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigarAnI TIkA pratilipi kA rikAra nirAzasamInopaja ki lakI saradAra sadara sA'ti sugama se maga anumanyate vimAnabda agarAnagara meM go ke padAni yAviSayAntaniSkana didAnImanivikAcinna pratipA pArA 2 ko virAmImA ma dina paramAryAya navina ekataH dojIdine essvisti : vimAna bukama rImA kramivAmA eka mAna kA atagaNa Adi vartamAna AcArya ya meM hai. muni zrI nathamalajI dvArA likhita prati kA aMtima patra 28 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 . bhaMDAragata prati kI pratilipi--donoM ke AdhAra para prastuta kAvya kA saMpAdana kiyaa| hamAre saMgha kI prati meM jitanA aMza hai usake saMpAdana meM mujhe vizeSa kaThinAI nahIM huii| kintu pratilipi ke saMpAdana meM mujhe paryApta zrama karanA pdd'aa| usameM kahIM varNa aura kahIM caraNa ke caraNa truTita the| kisI dUsarI prati se pUrNa pATha prApta hone kI saMbhAvanA nahIM thii| isalie apUrNa caraNoM tathA aprApta akSaroM ko maiMne pUrNa kiyA / vi0 saM0 2006 meM hama AgarA gae taba 'vijayadharmasUri jJAnamandira' kI prati ko dekhA / usakI lipi durbodha aura pATha khaMDita the| phira bhI vaha prastuta kAvya kI surakSA kA eka mAtra AdhAra bnii| saMghIya prati-paricaya ___ yaha prati adhUrI hai / isake 43 patra upalabdha haiN| unameM dasa se pandraha taka ke patra nahIM haiN| nauMve patra ke anta meM dUsare sarga ke. 63 veM zloka kA prathama caraNa mAtra AyA hai aura 16vA patra tIsare. sarga ke aMtima zloka ke tIsare caraNa se prArambha hotA hai| 43 veM patra kA antima pada hai-'prANairapi nija prabhu' (11 / 78 kA prathama crnn)| pratyeka patra kI gyAraha paMktiyoM meM bar3e akSaroM meM mUla zloka likhe gae hai aura Upara-nIce tathA donoM pAzvoM meM bArIka akSaroM meM paMjikA likhI gaI hai| isa prakAra gyArahaveM sarga ke 78 veM zloka taka kI paMjikA prApta hai| Age ke patra anupalabdha haiM / pratyeka sarga ke anta. meM-- - 'iti zrItapAgacchAdhirAjazrIvijayasenasUrIzvararAjye paM0 zrIsomakuzalagaNiziSyapuNyakuzalagaNiviracite bharatabAhubalimahAkAvye' likhA huA hai| - mere dvArA saMpAdita va likhita prati ke 28 patra haiN| pratyeka patra ke eka-eka pArzva meM bIsa-bIsa paMktiyAM haiN| yaha prati vi0 savat 2002 meM likhI gaI / AgarA graMthAgAraM kI prati ke avalokana ke bAda saMpAdana kA itihAsa, vi0 saM0 2006 meM phAlguna mAsa kI pUrNimA ke dina lUnakaraNasara meM merI hastalikhita prati ke aMta meM, maiMne likhaa-| vaha isa prakAra hai idaM kAvyaM prAk paJcamAcAryapravarazrImaghavagaNinaH samaye terApaMthazAsane avikalamAsIt / tatsamathe kenacit sAdhunA gaNAd bahinirgacchatA pustakamekaM sArdha nItam / tasminnidaM kAvyamapi gtm| paJcamAcAryavayaH pariSadi vAcitamidam / asya jAtA tena mahatI prsiddhiH| punaranviSTaM tadA tatprateH kAnicit patrANi labdhAni, na tu pUrNA pratiH / kAlUgaNinAmapIdaM prati pUrNonurAgo vyabhAt / kintu na jaatoplbdhiH| zrItulasIrAmAcAryA api anveSayan / bahuvarSa yAvannamilitam / vi0 2002 varSe AgarA (yU0 pI0) nagare vijayadharmalakSmIjJAnamandiranAmni jaina Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakAlaye zrIjainazvetAmbaraterApaMthImahAsabhAmantriNA chogamalacopaDAbhidhena ekA pratirlabdhA, pratilipizca kAritA / sA atyazuddhigarbhA, tena dviH pratilipiH kaaritaa| saapyshuddhibhulaa| tatratyA mUlapratirapi truTitapAThA durbodhAkSarAsIt, tato'pi livikA pratilipirbahuvikRti nItA / saradArazahare sA pratiH sulabhA'bhUt tadA pUjyapAdaH saMzodhanapUrvakamevaitallipyarthamahamAdeziSi / ahaM yathAsaMbhavaM pratiyugalaM anusandhAya vyalekhiSamimAM pratim / punazca AgarAnagare pUjyAnAM padArpaNasamaye mUlaprati vIkSya sNshodhitaa| bahuSu zlokeSu nyUnapadAni nyUnavarNAni ca yathAsaMbhavaM puuritaani| kvacit tatpratigataH pAThabhedo'pi likhitH| paramArAdhyaparamapUjyaparamopakAripravaraparamazraddhAbhivandanIyamaharSi mahitaparamapuruSottamapUjyAryavaryANAmanugrahamupapazyan muninathamalaH pratimimAM lipikRtavAn dvisahasrAbde dvaya ttare / pUrakaJca likhitaM 2006 phAlgunamAse pUrNimAyAM holIdine lUNakarNasare / svastiHanuvAda prastuta kAvya kA hindI anuvAda muni dulaharAjajI ne kiyA hai| anuvAda ke kArya ko kaThina bhI nahIM kahA jA sakatA to sarala bhI nahI kahA jA sktaa| usameM apanA kucha jor3anA nahIM hotA isalie vaha kaThina kArya nahIM hai| kintu dUsare ke cintana ko svagata banAkara apanI bhASA meM prastuta karanA hotA hai isalie vaha sarala kArya bhI nahIM hai / anuvAdaka ne kAvya ko apanI bhASA kA paridhAna dekara bhI usakI maulikatA ko surakSita rakhane kA prayatna kiyA hai aura usa prayatna meM unheM saphalatA bhI milI hai / anuvAda kI bhASA spaSTa; sarala aura sarasa hai / vAkyoM kI jaTilatA prAyaH nahIM hai| kahIM-kahIM kucha vAkya lambe aura jaTila ho gae haiM aura kahIM-kahIM bhAvAbhivyakti kI zlathatA bhI hai| phira bhI kula milAkara yaha bahuta sundara bana par3A hai| aba taka jaina saMskRta kAvyoM ke anuvAda hindI bhASA meM bahuta kama hue haiN| unakI saMskRta TIkAeM bhI prAyaH nahIM huI haiN| isalie vidyArthI varga unake adhyayana se vaMcita rahA hai| sAdhAraNa pAThaka ke lie bhI ve sulabha nahIM haiM / isa sthiti meM yaha prayatna dizAsUcaka hai| yadi isa prakAra ke prayatna kA sAtatya rahe to jaina kAvyoM ke viSaya meM vidvAnoM kI dhAraNAeM spaSTa ho sakatI haiN| __ bhagavAn mahAvIra kI pacIsavIM nirvANa zatAbdI ke avasara para isa anUdita kAvya kA prastutIkaraNa unake caraNoM meM vinamra zraddhAJjali ora sahRdaya janatA ke lie sarasa upahAra hogaa| 2500 vAM nirvANa divasa .. muni nathamala dillI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 . svakathya vi0 saM0 2005 taka terApaMtha dharmazAsana meM vidyArthI sAdhu-sAdhviyoM ke lie koI pAThyakrama nirdhArita nahIM thA / aneka sAdhu saMskRta ke pAragAmI vidvAn the aura ve apane sahayogI zramaNoM kI saMskRta kA adhyayana karavAte the| saMskRta vyAkaraNa kA nirmANa bhI ho cukA thaa| saMskRta meM dhArApravAha bolane vAle sAdhu-sAdhviyoM kA eka dala prakAza meM A cukA thaa| kucheka Azukavi bhI the| adhyayana-adhyApana kA krama yaha thA ki sabase pahale vidyArthI sAdhu-sAdhvI kAlukaumudI (vyAkaraNa kI prakriyA) kaMThastha karate / phira abhidhAnacintAmaNi koSa kaMThastha kara vAkya racanA kA abhyAsa karate hue Age bar3hate jAte / isa krama meM aneka sAdhu-sAdhviyoM ne praveza kiyA aura kaI vidvAn banakara bAhara aae| . . maiM 2005 meM dIkSita hunA / vi0 saM0 2006 meM pAThayakrama banA / dasoM sAdhusAdhviyoM meM isa pAThyakrama se adhyayana karane kI preraNA jaagii| maiM bhI usI krama meM adhyayana karane lgaa| prativarSa parIkSAoM kA krama calatA rhaa| do varSa taka maiMne bhI parIkSAeM diiN| tatpazcAt mere para parIkSAoM ke samAyojana kA uttaradAyitva aayaa| maiM lagabhaga bIsa barSo taka isa kArya meM saMlagna rhaa| aneka sAdhu-sAdhvI isa krama se adhyayana kara pAraMgata hue| isa pAThyakrama meM hamane anyAnya jaina kAvyoM ke sAtha 'bharatabAhubalimahAkAvya' ko bhI rkhaa| raghuvaMza, zizupAlavadha Adi kAvya bhI pAThyakrama meM the| inake paThanapAThana se yaha anubhava huA ki 'bharatabAhubalimahAkAvya' eka sarasa aura sundara kAvya hai| isakA zabdacayana bhI vidyArthiyoM ke lie bahuta jJAnavardhaka hai, aadi-aadi| kintu isake hindI rUpAntara kI bAta usa samaya nahIM socii| vi0 saM 2028 meM gaMgAnagara ke prophesara zrI satyavratajI jaina kAvyoM para mahAprabandha likha rahe the| unheM isa kAvya kI jAnakArI milI aura ve gaMgAzahara A ge| usa varSa-kA maryAdA-mahotsava vahIM thaa| unhoMne kAvya kA avalokana kiyaa| rAta-dina usake vizleSaNa meM lage rahe aura anta meM unhoMne kahA-'yadi mujhe yaha kAvya nahIM milatA to mere mahAprabaMdha meM eka kamI raha jaatii| maiMne jitane bhI kAvya apane mahAprabaMdha ke lie cune haiM, unameM yaha kAvya aneka dRSTiyoM se uttama hai|' prophesara satyavratajI ne vaha mahAprabaMdha hameM dikhAyA / unheM usa para pI. eca.DI. kI upAdhi bhI mila gii| * usake pazcAt isa mahAkAvya ke anuvAda kI bAta hamane socI aura mahAmanISI munizrI nathamalajI ne mujhe isakI preraNA dii| mana meM isa kAvya ke prati anurAga to Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 thA hI, vaha aura adhika ghanIbhUta ho gayA aura eka mAsa pazcAt hI (vi0saM0 2028 phA0 zu10) DUMgaragar3ha meM maiMne kAvya kA anuvAda prAraMbha kara diyA / __ anuvAda kA kArya kucha kaThina avazya lagA kintu munizrI ke mArga-darzana se vaha sarala hotA gayA aura lagabhaga pAMca mahInoM meM (ASAr3ha zuklA 15) cUru meM usa kArya ko sampanna kara skaa| hamAre lADanUM bhaMDAra meM isa kAvya kI paMjikA yukta eka apUrNa prati bhI thii| usakA bhI mujhe sahArA milaa| kahIM-kahIM merA anuvAda paMjikA meM die hue artha se dUra calA gayA hai| aisA mujhe artha ke sAmaMjasya ke kAraNa karanA par3A hai / paJjikA meM svIkRta pATha aura hamAre dvArA svIkRta pATha meM bhI kahIM-kahIM antara hai| isa prakAra kArya kA eka caraNa sampanna ho gyaa| anuvAda kA nirIkSaNa karane ke lie maiMne munizrI se prArthanA kI / usa prArthanA ko bahumAna dekara Apane apane ativyasta kAryakrama meM ise sthAna diyA aura lagabhaga chaha mahInoM meM yaha kArya bhI sampanna ho gyaa| kArya kA yaha dUsarA caraNaM bhI pUrA ho gyaa| mUni rAjendrakumAra jI ne sAre kAvya kI anuvAda sahita pratilipi karane meM mujhe bahuta sahayoga diyA aura vaha kArya bhI ThIka samaya para sampanna huaa| phira AcAryazrI ne yaha pharamAyA ki paJjikA kI jo adhUrI prati hamAre pAsa hai, usako bhI mahAkAvya ke pariziSTa ke rUpa meM de denI caahie| paJjikA kI prati kAphI prAcIna hai / ataH usake akSara bhI par3ha pAnA hareka ke lie sambhava nahIM hai| maiMne taba usakI zuddha pratilipi taiyAra kii| usameM mujhe do mahIne lge| isa mahAkAvya kI mUlaprati aura paJjikA kI prati ke viSaya meM munizrI dvArA likhita 'prastuti' meM paryApta vivaraNa prastuta kiyA jA cukA hai| sahayogAnubhUti vAmana zarIrayaSTi se virAT vyaktitva ke pArAvAra. kA avagAhana karane vAle AcAryazrI tulasI isa kArya ke mUka preraka rahe haiN| jaba kabhI prasaMga AtA taba Apa isa kAvya-grantha kI mukta prazaMsA karate aura vyAkhyAna meM janasamUha ke madhya isa kA vAcana kara svayaM AnaMda kA anubhava karate hue zrotAoM ko bhI Ananda lahariyoM meM thirakate dekhate / vidyA-vikAsa ke lie kie gae Apake anagina prayAsa terApaMtha dharmazAsana ke kIrtistambha bane haiM, jinake Aloka meM saikar3oM mumukSu jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA meM Age bar3ha rahe haiM / maiM bhI usI patha kA eka baunA pathika hU~ jo TakarAtA-saMbhalatA cala rahA huuN| saba kucha jisakA ho, jo sarvesarvA ho usake prati AbhArAbhivyakti vyavahAra mAtra ho sakatI hai| 'AcArya paMda' eka vyavahAra kA hI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 dyotaka hai, ataH maiM usa pada para AsIna AcArya zrI kA AbhArI hUM, jinhoMne ratnatrayI kI sAdhanA meM juTe rahane kA mujhe sAhasa diyA aura kAryarata rahane kA mantra phUkA / munizrI nathamalajI isa kArya ke pratyakSa preraka rahe haiM / unhoMne eka nahIM, aneka bAra kahA-tuma isakA hindI meM anuvAda kara lo| yaha preraNA varSoM se mere avacetana mana meM kAma karatI rahI / kAla kA paripAka huaa| bhAvanA balavatI huI aura kArya kI sampannatA bhI sahaja-sarala DhaMga se ho gii| tIsare dazaka ke uttarArddha meM dIkSita hone ke kAraNa maiM munizrI ke pAsa eka zizu vidyArthI kI bhAMti nahIM par3ha-likha sakA / kaI bAra isakA mujhe kheda bhI huaa| phira bhI maiM Apake nikaTa meM rahakara kucha par3ha-likha sakA, isakA mujhe santoSa hai| manizrI ne merI manISA ko mAMjane-saMvArane ke upakrama kie aura samaya-samaya para vibhinna kAryoM meM saMlagna kara merI kamiyoM kI ora dhyAna na dete hue mujhe satata prerita karate rahe / phalasvarUpa zrutAna kI ora merI gati hotI gaI / 'vyakti kevala pustakoM se hI nahIM par3hatA, vaha kArya meM saMlagna hokara bhI par3hatA likhatA hai'-isakI anubhUti mujhe karAkara kArya ke prati mere dAyitva ko Apane ujAgara kiyaa| niSkAma yogI aura mahAmanISI muni zronathamalajI ke prati maiM sarvAtmanA kRtajJatA jJApita kara unakI vizAla jJAnarAzi se eka aura bindu ko pAne kA prayAsa karU', yahI mere lie zreyaskara hai| maiM muni rAjendrakumArajI ko bhI nahIM bhUla sakatA / yadi maiM kahaM ki isa kArya kA sArA zreya. unako hI milanA cAhie to bhI atizayokti nahIM hogii| asvasthatA ke bAvajUda bhI unhoMne isa kAvya ke sAre prUpha dekha, mujhe Avazyaka sUcanAeM dI aura mere pramAda ke kAraNa yatra-tatra kucha truTiyAM raha gaIM thIM unakI ora merA dhyAna AkRSTa kiyaa| tInoM pariziSTa unhIM ke dvArA taiyAra kie gae haiN| isa antarAla meM maiMne dekhA ki unakI buddhi gaharAI meM jAne lagI hai aura ve saMskRta ke mUlabhUta rahasyoM ko samajhane meM sakSama hote jA rahe haiN| isa kArya se unakI buddhi kA bhI vikAsa huA hai, isakI mujhe parama prasannatA hai / maiM cAhatA hU~ ki ve isI gati se Age baDhate rheN| anta meM maiM sevAbhAvI munizrI campAlAlajI svAmI ke prati vinamra AbhAra pragaTa karatA huuN| unhoMne pratyakSataH madhura tADanA aura parokSataH utsAhavarddhaka vacana kahakara mere isa kArya kI sarAhanA kI hai| unakA pitRtulya saMrakSaNa aura mAtRtulya. vAtsalya mere lie mUlyavAn hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni sudarzanajI aura zrIcandajI 'kamala' kI AlocanA-pratyAlocanA ne merI preraNA ko gati dI hai| munizrI campAlAlajI (lADanU) ne mere zArIrika zrama ko yathAvakAza kama karane ke lie apanI sevAeM dekara mujhe isa kArya meM sahayoga diyA hai| * ina sabake prati maiM praNatabhAva se apanA AbhAra vyakta karatA huuN| hamAre saMgha ke vayovRddha saMskRtajJa sva0 munizrI kAnamalajI svAmI ne jaba cUrU meM (vi0 2026) yaha jAnA ki yaha kAvya prakAza meM A rahA hai to ve bahuta prasanna hue the / isa mahAkAvya ke dasoM zloka unake kaMThastha the / unhoMne ve. paMdya mujhe sunaae| kAza ! Aja ve hote / vIra nirvANa kI pacIsavIM zatAbdI ke isa pAvana avasara para bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM nata hokara, unake hI pUrvaja tIrthaMkara RSabha ke putra bharata aura bAhubalI se saMbaMdhita isa mahAkAvya ko jana bhASA (hindI) meM prastuta kara apanI eka laghu zraddhAJjali arpita karatA huuN| 2500 vAM nirvANa divasa muni dulaharAja naI dillI . Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaH 1. mahArAjabharatanirdezena suvegadUtasya takSazilAM prati prayANam / nRpateranumatyA tasya sabhAsadane samupasthitiH / 2. dUtAgamanAzyasya prakaTIkaraNam / cakravattaM bharatasyAdhipatyasvIkaraNAya bAhubalaye nivedanam / 3. laghumukhena guruvArtAM nizamya bAhubalermukhasya kopajanito raktimA / AsthAnamaNDapAt dUtasya niSkAsanam / tasya vinItAyAM punarAgamanam / 4. dutavArtAM nizamya bharatasya kSubdhatA / senAdhipatiparAmarzena bharatasya yuddhautsukyam / 5. senAsajjIkaraNAya bharatasya nirdezaH / maru-kuru-mAlavAdi- vibhinnapradezAnAM bhUpatInAM tatrAgamanam / 6. caturaGgacamvA sArddhaM samarAya prasthAnam / nagarasya parisare sundarodyAne prathamo vizrAmaH / 7. ramaNIbhiH saha nAnAvidhakrIDanam / 8. bahalI pradeza prati prayANam / 6. senApatisuSeNasya kathanena bharatasya bahalI pradezasI mArvAta surasindhuta Te skandhAvAranivezanam / bahalIpradezasya rahasyAni parijJAtuM cArapuruSANAM preSaNam / 10. jAhnavIyatIre sthitasya kAnanasya vilokanam / yugAdidevasya caityAlaye nAbheyasyArcanam / nijasthAne punarAgamanam / 11. preSitAnAM cArapuruSANAM punarAgamanam / rahasyakathanaJca / 12. svasubhaTaiH sAkaM vicAravimarzanam / saMgrAmAya utsAhavarddhanaM sajjIkareNa ca / raNabhUminirdhAraNAya bAhubalerdUtAnAM samAgamanam / raNabhUmyAzca nirdhAraNam / 13. bAhubaleryuddhabhUmau samAgamanam / caityAlaye yugAdidevasya stavanam 14. raNabhUmau senAdvayasya sajjIbhavanam / maGgalapAThakaiH sAGgrAmikAnAM paricayapradAnam / 15. yuddhavarNanam / 16. narasaMhAraM niroddhuM devAnAM tatrAgamanaM pratibodhapradAnaJca / teSAM vacanAnusAreNa somyayuddhapaddhaternidhAraNam / tathaiva svIkaraNaJca / 1 23 47 66 86 107 127 147 165 185 203 225 243 261 281 307 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 17. caturdhA yuddhasya nisspnntaa| bAhubalevijayaH / nijaparAjayena bharatasya __rossH| bAhubali prati cakrasya pryogH| tadapanetuM bAhubalezceSTA / muSTimudyamya bharataM prati uddhAvanam / devAnAM sambodhanam / munipadA' . laGkaraNam / 18. bharatasya bAhubalezca kaivalyasamprAptiH / .. 347 325 pariziSTAni 365 1. zlokAnAmakArAdyanukramaH 2. subhASitAni 3. paJjikA 4. zuddhi-patram Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalA sarga pratipAdya bharata dvArA preSitaM suvega nAmaka dUta kA bAhubalI ke pradeza meM aagmn| 76 zloka parimANachanda lakSaNa vaMzastha . . 'vadanti vaMzasthavilaM jatau jarau-(eka jagaNa, eka tagaNa, eka jagaNa aura eka ragaNa-11, ''I, II, Is) isake pratyeka caraNa meM 12 akSara hote haiN| upendravajrA chanda aura isa chaMda meM yahI antara hai ki isake cAroM caraNoM kA gyArahavAM akSara laghu hotA hai / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu chaha khaMDoM para vijaya prAptakara cakravartI bharata ayodhyA nagarI meM Ae / unakA choTA bhAI bAhubalI bahalI pradeza kA rAjA thaa| vaha abhI unake anuzAsana meM nahIM A rahA thaa| apanI vijaya kI apUrNatA ko dekha mahArAja bharata ne bAhubalI ke pAsa suvega nAmaka dUta ko bhejaa| vaha dUta pratyanta vAgpaTu aura nipuNa thaa| usane ayodhyA se takSazilA kI ora prasthAna kiyaa| mArga meM use aneka prakAra ke anubhava he| bahalI pradeza kI janatA, vIra subhaToM aura bhUmi-saMpadA ko sAkSAt karatA huyA vaha takSazilA meM phuNcaa| usa samaya mahArAja bAhubalI sabhA meM baiThe the| rAjAjJA se pratihArI ne dUta ko bAhubalI ke samakSa upasthita kiyaa| mahArAja bAhabalI kI rAjasabhA, zArIrika saMpadA aura saMpannatA ko dekhakara vaha stabdha sA raha * gyaa| hAtha jor3akara vaha bAhubalI ke samakSa baiTha gyaa| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 1. athArSabhirbhAratabhUbhujAM balAd , hRtAtapatraH svapurImupAgataH / vimRzya dUtaM prajighAya vAgminaM , tataujase takSazilAmahIbhuje // mahArAja bharata bhAratavarSa ke rAjAoM ke chatra kA balAt haraNa kara (chaha khaMDoM ko jItakara) apanI nagarI ayodhyA meM aae| unhoMne apane maMtriyoM se parAmarza kara vistRta parAkrama ke dhanI, takSazilA ke adhipati mahArAja bAhubalI ke pAsa apanA vAgpaTu dUta' bhejaa| 2. tataH sa dUto viSayAntaraM ripo - to vapuSmAniva vismayaM dadhau / rasAntaraM gacchata eva vismayo , hyanekadhA bhAvavilokanAd bhavet // dUta vahAM se calakara zatru ke deza meM aayaa| jaise manuSya zabda Adi indriya-viSayoM meM jAtA huA Azcarya pAtA hai, vaise hI vaha dUta viSayAntara-dUsare deza meM Akara Azcaryacakita raha gyaa| kyoMki eka bhUmI se dUsarI bhUmI (yA eka rasa se dUsare rasa) meM jAne vAle vyakti.ko, aneka bhAvoM ke avalokana se, vismaya hotA hI hai| 3. pratApabhRtsvAmibalAbhizaGkita - stamoharastIkSaNakaroM na tApakRt / kareNa dUrAditi vAdinastvihA - valokya lokAn sa visiSmiye'dhikam // dUta ne logoM ko dUra se yaha kahate hue sunA--'isa bahalI pradeza meM tIvra kiraNoM 1. ArSabhirbharataH -abhi0 3 / 356 2. dUta kA nAma suvega thA--'suveganAmAnamitizeSaH'-paJjikA patra 1 / 3. viSaya ke do artha haiM-(1) deza (viSayastUpavartanam-abhi0 4 / 13) (2) indriya-artha (indriyArthA viSayAH-abhi0 6 / 20) 4. rasAntara ke do artha haiM- (1) rasA+antara-dUsarI bhUmI (jagatI medinI rasA abhi0 43) (2) rasa-+antara-dUsarA rasa (zRMgAra Adi)-abhi0 2 / 208,206 // 5. tIkSNakara:-sUrya / 6. miG ISaddhasane dhAtoH NabAdi pratyayasya rUpam / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam vAlA sUrya bhI hamAre pratApI svAmI bAhubalI ke bala se AzaMkita hokara apanI kiraNoM se kevala aMdhakAra kA haraNa karatA hai, tApa nahIM phailAtA / ' logoM kI aisI bAteM sunakara vaha bahuta vismita huaa| 4. zaracchazADUdyatipuJjapANDuraM, sa dhenukaM vIkSya gavendradUragama / yazA mahIbhattu rivAGgamAzritaM , tatAna netre vigalatpayomahaH // dUta ne zarad Rtu ke candramA kI kAMti-samUha kI bhAMti samujjvala gAyoM ke samUha ko dekhA / gvAlA kahIM dUra khar3A thaa| ve gAyeM aisI laga rahI thIM. mAno ki mahArAja bAhubalI kA yaza mUrta ho gayA ho| unase dUdha kI dhArA jhara, rahI thii| unheM dekha dUta kI AMkheM visphArita raha giiN| 5. sa saurabheyI ravalokya zaGkitaH, kvaciccarantIvividhA vanAntare / vapuryazobhiH saha juhvatAM javAd , dviSAM citAdhUmatatIrivA'sitAH // dUta vana ke kisI prAnta-bhAga meM caratI huI kAlI gAyoM ko dekhakara zaMkita ho gayA hai. usane socA-kyA apane yaza ke sAtha-sAtha zarIra ko bhI zIghratA se homa dene vAlI,, zatruoM kI citA se nikalane vAlI yaha dhUma zreNI to nahIM hai ? 6. kakudamato vIkSya madotkaTAna mithaH , krudhA kali' saMdadhataH sa durdharAn / ___gavIzvarodIritabhUbhRdAjJayA , niSiddhayuddhAMzcakitazca vismitaH // usane durdhara aura matavAle bailoM ko kruddha hokara paraspara lar3ate hue dekhaa| kintu jaba gvAle ne yaha kahA kI lar3ane ki rAjAjJA nahIM hai, taba ve baila lar3ane se uparata ho gae / yaha dekhakara vaha dUta cakita aura vismita raha gyaa| 7. sagandhadhalImagasaMzritAH zilA , nivizya vAsAMsi vitanvatImahaH / caraH sugandhIni yuvadvayoH kvacid , babhAra nidhyAya mudaM vacotigAm // dUta ne kahIM-kahIM yuvaka-yuvatiyoM ke yugaloM ko dekhaa| ve yugala kastUrImRga dvArA 1. dhenukaM-gAyoM kA samUha (dhenUnAM (samUhaH) dhenukam-abhi0 6 / 54) 2. saurabheyI-gAya (gauH saurabheyI-abhi0 4 / 331) paJjikA meM isakA artha bhaisa kiyA hai / / 3. asitA:-zyAmAH / 4. kakudmAn-baila (ukSA'naDvAn kakudmAn-abhi0 4 / 323) 5. kali:-kalaha (yuddhaM tu saMkhyaM kali:-abhi0 3 / 460) 6. gandhadhUlImRgaH-kastUrImRga (kastUrI gandhadhUlyapi-abhi0 3 / 308) 7. yuvdvyii-yuv-yuvti-yuglaani| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH sevita zilAoM para baiThakara, bAra-bAra apane vastroM ko sugaMdhita kara rahe the| yaha dekhakara use vacanAtIta prasannatA huii| 8. mudaM dadAtA'navalokitetara - prabhuH prabhUtAkurarAjirAjinI / priyeva romAJcavatI nijezitu - wloki tenApi mahI phalAvahA // dUta ne vahAM kI pRthvI ko priyA kI bhAMti phalavatI dekhaa| jaise priyA apane svAmI ko harSita karatI hai, dUsare puruSa kI ora AMkha uThAkara bhI nahIM dekhatI, aneka putraputriyoM se zobhita aura romAMcavatI hotI hai vaise hI bAhubalI kI vaha bhUmi apane svAmI ko harSita karane vAlI thii| usane kabhI dUsarA zAsaka nahIM dekhA thaa| vaha prabhUta aMkuroM kI zreNI se suzobhita thI 6. naphalgu sasya' parihAya nistuSaM , khaleSu gehaM calitA~stvitIriNaH / kSitIzvarAjA'sya sadaiva yAlinI , sa vIkSya mAn mumude dinAtyaye // sAyaMkAla ke samaya dUta ne logoM ko apane-apane khetoM se ghara Ate hue dekhaa| ve apane khalihAnoM meM niStuSa dhAna ko aise hI chor3akara A rahe the| vahAM koI rakSaka nahIM thaa| ve paraspara yaha kaha rahe the ki bAhubalI kI AjJA hI isa dhAna kI sd| rakSA karatI hai / yaha sunakara vaha dUta bahuta AnaMdita huaa| 10. . sa nirvRtikSetra mudIkSya dUrataH, sa nirvRtikSetra vilAsasaMspRhaH / . babhUva sarvo hi viziSTavastuni , smaret sarAgaM janamokSite kSaNAt // -dUra se binA bAr3a vAle kSetra-khetoM ko dekhakara usake mana meM apanI nirvastra kSetrakAntA ke sAtha krIr3A karane kI abhilASA utpanna huii| yaha saca hai ki sabhI manuSya viziSTa vastu ko dekhakara kSaNa bhara meM apane rAgI jana kI smRti karane laga jAte haiN| 1. nRphalgu-ArakSakajanarahitam / . 2. sasyaM-dhAna, (dhAnyaM tu sasyaM-abhi0 4 / 234) 3. khalaM-khalihAna (khaladhAnaM punaH khalam-abhi 4 / 35) 4. dinAtyaye--sandhyAsamaye / 5. yahA~ kSetra kA artha hai-kheta (kSene tu vapraH kedAra:-abhi0 4 / 31) __ nivRtikSetra arthAt bAr3arahita kheta / 6. yahA~ kSetra kA artha hai-strI (dArAH kSetraM vadhUrbhAryA-abhi0 3 / 177) nirvRtikSetra arthAt nirvastra kaantaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. sa vepamAnaM sarasIjale vidhaM vilokya kAntAstvitivAdinIrmuhuH / zazAGka ! rAjAsi bibheSi mA prabho - balAt prabhurnaH sakRpo vyalokata // , bharatabAhubali mahAkAvyam tAlAba ke jala meM candramA ko kampita dekhakara striyAM bAra-bAra yaha kaha rahI thIM'candra ! tuma rAjA ho / hamAre svAmI bAhubalI ke bala ko dekhakara tuma mata Daro / hamAre svAmI dayAlu haiM, ve binA aparAdha kisI ko kaSTa nahIM dete|' dUta ne yaha saba dekhA / 12. kvacin mRgoyUthamayad yadRcchayA, sa vIkSya visphAraravepyasaMbhramam / gate' karNAntikamityatarkayat, kRpArSabhINAM viSayeSu' zAzvatI // dUta ne kvacit hariNiyoM ke samUha ko svecchA se ghUmate hue dekhakara socA - ye kitanI nirbhayatA se ghUma rahI haiM / dhanuSa ke TaMkAra ko itane samIpa se sunakara bhI ye bhayabhIta nahIM ho rahI haiM, inakI gati meM vega nahIM A rahA hai| usane yaha tarka kiyA ki RSabha ke putroM ke deza meM dayA zAzvatarUpa se sthita hai / 13. dikasvarAmbhojamukhI parisphurad visAranetrA dayiteva tasya ca / rathAGganAmastanarAjinI calat - taraGganAbhiH sarasI mude'bhavat // - eka talAI ne dUta ko kAntA kI bhAMti pramudita kiyaa| vikasita kamala usakA mukha thaa| calatI huI machaliyA~ usake netra the / cakravAka usake stana aura uchalatI huI taraMgeM usakI nAbhi thI / 14. zramacchide tasya viruddhapuSpava - llatAprasaktaiH zritasAriNIjalaiH / abhUtA'vegacaraiH samIraNaH kramaM na luMpanti hi sattamAH kvacit // vyabhicAra ke kAraNa puSpavatI latAoM se prasakta aura sAriNI ke jala kA sparza karane vAlA pavana dUta ke pathagata zrama ko dUra karane ke lie manda manda gati se calane lgaa| kyoMki zreSTha puruSa apane krama - paraMparA kA kahIM bhI lopa nahIM karate / 1. atrApeH punarAdAnaM atIvasamIpakhyApanArtham - paJjikA patra 2 / 2. viSaya : - deza ( viSayastUpavartanam - abhi0 4 / 13 ) 3. visAra kA artha hai--machalI ( visAraH zakalI zalkI abhi0 4 / 410 ) - parisphuradvisAranetrA -- calanmInanayanA / - abhi0 4 / 366 ) yaha 'samIraNaH ' kA vizeSaNa hai / 1 - viruddhA prasaktaiH - prasaMgavadbhiH 4. rathAGganAma -- cakravAka (cakravAko rathAGgAhvaH 5. viruddhapuSpavallatAprasaktaiH - isake do artha haiN| vyabhicArAdinA, puSpavatI - rajasvalA, etAdRzI latA, tatra 2 - viruddhA - vibhiH pakSibhiH ruddhA vyAptA, puSpavat -- kusumavat n** Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 15. praphullakaMkellinavInapallavai - ramuSya sAyaMtanavAridabhramam / vanaM kvacit zyAmalatAbhiraJcitaM , dinepi doSAbhramamAdadhe punaH // vikasita azoka ke nae pattoM ko dekhakara dUta ke mana meM sAyaMkAlIna bAdaloM kA bhrama utpanna huA aura kahIM-kahIM vaha vana zyAmalatA se vyApta hone ke kAraNa dina meM bhI rAtrI kA bhrama paidA kara rahA thA / 16. janAd balaM bAhubale TaiH pathi , drumeSu bhUbhRtsu ca cinhitaM caraH / bhujAzugA straiH paripIya kaMpitaH , sakaNTakA eva hi durgamA drumAH // pratyeka mArga meM vRkSa aura parvata para bAhubalI ke sainikoM kA parAkrama bAhu, bANa aura astroM dvArA cinhita thaa| logoM se usakI gAthAeM sunakara dUta kAMpa uThA / kyoMki kA~TevAle vRkSa hI durgama hote haiM / 17. bhujadvayonmUlitabhUruhAvali , nibhAlya ki hastibhirAhateti tam ? vadantamUce janatetyasau bhaTa - rabhaji naH sAkamarAtikAMkSitaiH // donoM bhujAoM dvArA ukhAr3I huI vRkSAvali ko dekhakara dUta ne pUchA-'kyA ina vRkSoM ko hAthiyoM ne ukhAr3A hai ?' yaha sunakara janasamUha ne kahA-'nahIM, hamAre vIra subhaToM ne zatruoM kI AkAMkSA ke sAtha-sAtha isa vRkSAvali ko bhI ukhAr3a pheMkA hai|' 18. sudhArasasvAduphalAni no bhaTaH , karAnavApAni vimazya muSTibhiH / hatadra maskandhanipAtitAnyadho, vilokaya tvaM kimasAdhyamudbhaTaiH ? janatA ne kahA-'dUta ! hamAre subhaToM ne jaba yaha socA ki vRkSoM para lade amRta sarIkhe mIThe phala UMce hAtha se bhI prApta nahIM ho rahe haiM taba unhoMne vRkSa ke skaMdha para muSTi-prahAra kiyA aura phala bhUmi para A gire| tuma dekho, ye phala nIce par3e hue haiN| prabala parAkramI ke lie kyA asAdhya hai ? kucha bhI nahIM / 16. hatebhakumbhasthalajanmamauktika - riha priyAvakSasi haarmaaddhH| bhaTA yazonyAsamivaujasAM kSitA - vitastadutkhAtaradAna nibhAlaya // dUta ! hamAre vIroM ne hAthiyoM ke kuMbhasthaloM ko vidArita kara, usameM se nikale hue motiyoM se hAra banAkara apanI priyAoM kI chAtI para dhAraNa karavAyA hai, mAno 1. AzugaH --bANa (kANDAzugapradarasAyakapatravAhAH --- abhi0 3 / 442) 2. paripIya-AkarNa ya / 3. arAtiH -zatru (pratyarthyamitrAvabhimAtyarAtI-abhi0 3 / 363) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam ki ve (motI) unake bala se upAjita yaza ke pratiSThApaka hoN| dUta ! idhara hamAre subhaToM dvArA ukhAr3e hue, bhUmi para par3e hue, hAthiyoM ke dAMtoM ko dekho| 20. itopi dordaNDadalIkRtaM zilA - talaM nirIkSasva ghanairabhaGguram / virodhinAM vakSa ivodbhaTarbhaTa - rabhedyamacchedyamidaM hyavikramaH // tuma idhara bhI dekho| mudgaroM dvArA nahIM TUTane vAle ye zilAtala hamAre udbhaTa vIroM ke bhujAdaMDa se zatruoM ke vakSa kI bhAMti cUra-cUra hue par3e haiM / nirbala vyakti ke lie ye zilAtala abhedya aura achedya haiN| 21. zarairanAvRttamukhaimanotige - dhanurdharaividdhamananyavikramaH / dra mAvaliskandhamimaM ca pazya no , mahaujasA hyojasi ko'pi vismayaH ? ' tuma isa vRkSAvali ke skaMdha ko dekho| ise hamAre atyanta parAkramI dhanurdharoM ne anAvRta mukhavAle tathA mana se bhI adhika vegavAle tIroM se vIMdhA hai / mahAn parAkramI vyakyioM kI zakti ke prati kyA koI vismaya hotA hai ? nhiiN|| 22. salIlamutpAvya girigajendravan , mahAbalairnIta itastataH krH| gajarivAnokaha ityanekadhA , balaM bhaTAnAM kuru dRSTigocaram // dUta ! airAvata hAthI kI bhAMti mahAn parAkramI hamAre vIra subhaTa apane hAthoM se lIlA ke sAtha parvata ko ukhAr3a kara idhara-udhara le jAte rahe haiM, jaise hAthI vRkSoM ko ukhAr3akara idhara-udhara le jAte haiN| isa prakAra hamAre subhaToM ke anekarUpa parAkrama ko tuma dekho| 23. mahAbhujainaH prabhurIdarzavRtaH, sa duHpravarSo manasApi vjrinnaa| yadIyadordaNDapaviprathAhatA'; mahIbhRtAH sAgaramAzrayanti hi // hamAre svAmI bAhubalI aise rAjAoM se parivRta haiM ki indra unheM mana se bhI parAjita nahIM kara sktaa| unakI bhujArUpI vajra kI dhArA se Ahata rAjA samudra meM jA Azraya lete haiN| yadI 24. amuSya nAmApi babhUva zUlakRd , virodhinAM mUrdhani niHprtikriym| rasAyanaM naH praNipAtataHprabhoH, paraM na tasyAsti mahItale'khile // 1. paviH-vajra (zatakoTi: paviH zambo:-abhi0 2 / 64) 2. niHpratikriyama-pratIkArarahitam / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH dUta ! bAhubalI kA nAma bhI vairiyoM ke zira meM acikitsya zUlaroga paidA karane vAlA hai / hamAre una svAmI ke samakSa natamastaka hone ke atirikta sAre pRthvItala meM isa zU laroga kI cikitsA ke lie koI rasAyana nahIM hai| 25. bhujaMgarAjaM vasudhaikadhurvahaM , bhujasya dAyAdamavekSya no napam / prayAntamityetya jagAda nAgarAT , rasA sahasra rupagIyate bhavAn // dUta ! nAgarAja ne hamAre svAmI ko bhujaMgoM ke adhipati (nAgajAti ke svAmI), bhUmi kI dhurA ko ekamAtra dhAraNa karane vAle aura bAhu ke sparddhaka jAnakara unake prayANa ke samaya Akara kahA-'rAjana ! maiM hajAra rasanAoM se ApakA guNagAna karatA hUM !' 26. amuSya sainyAzvakhuroddhataM rajaH, pati dvijAnAM sakalaGkamAdhitaH / sakaMpamArAtimanopyahanizaM , varaM nadInAmapi paGkilaM kila' // yaha vizruta hai ki bAhubalI kI senA ke ghor3oM ke khuroM se uThe hue rajakaNoM ne candramA ko kalaMkita kara diyA, zatruoM ke mana ko rAta-dina kaMpita kie rakhA aura samudra ko paMkila kara DAlA / 27. svatAtajanmotsavavAriNAcitaH, svayaM sumerurgamito na cUrNatAm / . mahendramuSTyA zatakoTya'hInayA , vayaM hRdaivaM paritarkayAmahe // hama mana meM aisI vitarkaNA karate haiM ki mahArAja bAhubalI kI vajra ke samAna zaktizAlI muTThI ne svayaM sumeru parvata ko cUrNa nahIM kiyA kyoMki vaha parvata unake pitA RSabha ke janmotsava ke jala se acita thA / (anyathA muTThI usa parvata ko cUrNa kara ddaaltii| 28. jagattrayo yasya ca kIrtimallikA , dadhAtyajana zirasA vikAzinIm / sa eka vIro bhuvanatraye dhanu - bitti kaMdarpa ivAphalaM na hi // tInoM loka jisakI vikasita kIrtirUpI mallikA ko sadA zira para dhAraNa karate haiM, usa trilokI meM ekamAtra vIra bAhubalI kAmadeva kI bhAMti acUka nizAne vAle dhanuSa ko dhAraNa karate haiN| 1. dAyAdamavekSya~dAyAdaM--sparddhakaM, avekSya-vicArya / 2. rsaa-jihvaa| 3. dvijAnAM pati-candramA ko| 4. nadInAM varaM--samudra ko| 5. kila-sunA jAtA hai (kileti zrUyate-paJjikA patra 3) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. 30. dUta ! zatruoM ke bala se tAmra ( raktima ) banA huA bAhubalI kA teja mahA pratApa rUpI agni meM tapta hokara rAjAoM ke yoga se pratipala paripUrNa amala prabhArAzi se yukta kanaka ho rahA hai, jaise tIvra agni meM tapta tAmra pArada ke yoga se svarNa bana jAtA hai / 1 mahApratApAnalatApitaM dviSad - balaikatAsra ca rasendrayogataH / amuSya tejaH kanakaM dine dine, bhavatyanU naramalaprabhAmaraiH // 31. bharatabAhubali mahAkAvyam na sAMyugInoM mama kazcidAhave', vicintayatyevamanizaM tvasau / ataH kSitIzo manute samAgataM raNaM kSaNIkRtya mahAbhavataH // 1 hamAre svAmI sadA yaha socate haiM ki yuddha meM merA sAmanA karanevAlA koI bhI raNavIra nahIM hai / ataH mahAn bhaToM se parivRta hamAre rAjA samAgata yuddha ko utsava ke rUpa meM svIkRta karate haiM / ayaM vipakSAMstRNavannumanyate tvayaM vipakSairatiricyate gireH / ayaM dhunIte ripusaJcayaM kSaNAt tvayaM na kaizcit surazailavad drutaH // 1 * ,, bAhubalI apane zatruoM ko tRNavat adhika mahAn mAnate haiM / ye zatruoM ke ye meru parvata kI bhAMti kisI se kaMpita nahIM hote / 32 anena rAjJA rajanImaNIyitaM tuccha mAnate haiM / zatrugaNa inheM parvata se bhI samUha ko kSaNa-bhara meM kaMpita kara dete haiM aura tadAnyabhUpaiH kila tArakAyitam / ato nidezasya nRpairna laGghyate tvasau nibezaM na dadhAti kasyacit // " hamAre rAjA candramA ke samAna aura dUsare sabhI nRpa tArAoM ke sadRza haiM / isalie koI bhI nRpa inake Adeza kA ullaMghana nahIM karatA / kintu ye kisI kA bhI Adeza svIkAra nahIM karate / 1. tAmra -- raktima | tAmra - tAMbA | 2. rasendraH - rasAyAH -- bhUmyAH, indraH - svAmI - rAjA / rasendra - pArada / 3. pAThAntaraM - 'dhikaM virAjatyamalaprabhAbharam / 4. sAMyugIna : - yuddha meM nipuNa ( sAMyugIno raNe sAdhu : - abhi0 3 | 457 ) 5. Ahava : - yuddha ( saMgrAmAhava * abhi0 3 | 460 ) 6. kSaNIkRtya - utsavIkRtya / 7. rajanImaNIyitam -- candrAyitam / 8. nideza: -- Adeza, AjJA ( AjJA ziSTinirAGa nibhyo dezo abhi0 2 161 ). Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 33. vidherivAsmAduhitai hitaiH punaH phalAnyalabhyanta kalikramAthibhiH / prabhuH sa evAtra yato vizeSataH, phalAphalAvAptiranuttarA bhavet // 1 dUta ! yuddhArthI zatru aura caraNArthI mitra vidhAtA kI bhAMti hamAre svAmI bAhubalI se apanA-apanA phala pA jAte haiM / isa saMsAra meM vahI prabhu hai jisase kAryAnurUpa phala aura aphala kI anuttara prApti hotI hai / 34. sa kinnaro nAtra sa nAtra mAnavaH sa kopi vidyAdharapuGgavo na hi / na yena karNeSu dadhe nRpArzvabhe yazaH zaraccandrakarAtisundaram // " 35. isa loka meM vaha koI kinnara nahIM hai, vaha koI manuSya nahIM hai aura vaha koI vidyAdhara puMgava nahIM hai jisane mahArAja bAhubalI ke zarad candramA kI kiraNoM se bhI ati manojJa yazogAthA ko apane kAnoM se na sunA ho / giraM janAnAmiti mAnazAlinIM nizamya teneti hRdA vyatata / balaM prabhorme balinApi mA vRthA, mahIbhRti syAt kariNIpateriva // , janatA kI mAna se paripUrNa vANI ko sunakara dUta ne mana hI mana yaha tarkaNA kI ki mere parAkramI svAmI mahArAja bharata kA bala bAhubalI meM vRthA na ho jAe, jaise yUthapati hAthI kA bala parvata meM vRthA ho jAtA hai / 36. madIyabhUpAmbudatUryagajita dhvanau pravRtte zarabhIbhavannayam / bharvato'sUn kila mokSyate raNe, na ca smayaM hi prathamobhimAninAm // M 11. jaba mere . svAmI bharatarUpI megha - vAdya kI garjArava dhvani pravRtta hogI taba apane vIra subhaToM se parivRta bAhubalI aSTApada kI bhAMti uchalatA huA yuddha meM apane gaMvA degA kintu abhimAna nahIM chor3egA, kyoMki yaha bAhubalI abhimAniyoM meM prathama hai / 37. caro vicintyeti hRdA girA tato, jagAda caiSAM purato na kiJcana / nizamya karNAntikaTu priyaM vaco, vadanti vAcA na hi vAgminaH kvacit // dUta ne apane mana meM isa prakAra socA kintu janatA ke samakSa usane kucha bhI nahIM kahA / jo vApaTa hote haiM ve karNakaTu yA priya vacanoM ko sunakara bhI kahIM kucha nahIM bolate 1. ahitaH - zatru (vairyahito jighAMsuH - abhi0 3|3e3) 2. hitaH - mitra / 3. kalikramAthibhiH klezAMhisamIhakaiH / 4. mahIbhRti ke do artha haiM-- (1) rAjA meM / ( 2 ) parvata meM / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sAra bharatabAhubali mahAkAvyam 38. sugeyakRSTAbhirudanakandharaM , mRgAGganAbhiH sa vilokitaH kvacit / sa zAligopIbhirapIkSitaH kvacit ,savibhrama vibhramavAmadaSTibhiH / / vaha dUta calA jA rahA thaa| kahIM-kahIM madhura jJeya se AkRSTa hariniyAM UMcI grIvA kie hue use dekha rahI thiiN| kahIM-kahIM cAvala ke khetoM kI rakhavAlI karanevAlI, kamanIya kaTAkSa dRSTivAlI striyoM ne use vibhrama ke sAtha dekhaa| 36. sa rAjadhAnIbhiranaGgabhUpate - rasasya pUrvasya ca kelisadamabhiH / taraGgitAmodabharaH purandhribhiH , vyalaGghata grAmapurANyanekazaH // kAmadeva kI rAjadhAnI aura zRMgAra rasa kI krIDAgRha svarUpa striyoM ke pAsa se gujarate hue dUta kA Amoda taraMgita ho rahA thaa| isa prakAra usane aneka gAMva aura pura pAra kie| 40. caraH puro gantumathahata tvarAM, mahIdharotsAha ivAGgavAna'yam / na hi tvarante kvacidarthakAriNo , vilambanaM svAmipuro hitAya no||. 'dUta Age bar3hane ke lie zIghratA karane lagA, mAno ki mahArAja bharata kA utsAha "mUrtimAna ho rahA ho / prayojana kI pUrti karanevAle puruSa kyA tvarA nahIM karate ? avazya karate haiM, kyoMki vilamba karanA svAmI ke lie hitakara nahIM hotaa| :41. vilacitAvA katicid dinaizcaraH , purIpradezAn jitanAkavibhramAn / saraHsaritkAnanasaMpadAJcitA - nupetya saMprApayadutsavaM dRzoH // kaI dinoM taka calate-calate mArga ko pAra kara dUta takSazilA ke pAsavAle pradezoM meM aayaa| ve pradeza svarga kI zobhA ko jItanevAle tathA tAlAba; nadI aura kAnana kI saMpadA se yukta the| unheM dekhakara dUta kI AMkhoM meM utsava-sA chA gyaa| 1. zAligopIbhiH-kalamakSikAbhiH / 2. svibhrmN-svilaasN| 3. kamanIya kaTAkSa dRSTivAlI nAriyoM ne / 4. pUrvasya rasasya-prathamasya rasasya-zRgArAkhyasya rssy| 5. kelisadmabhiH-krIDAvasatibhiH / 6. purandhrI-vaisI strI jisake putra, naukara Adi hoN| (abhi0 3 / 177) puraMdhri zabda se 'Ipa' kA Agama vikalpa se hotA hai-puraMdhizabdasya IpAgamo vA (paJjikA patra 3) yahA~ yaha zabda 'ikArAnta' strIliMga meM prayukta hai / 7. nAka :-svarga (bhuvistaviSatAviSau nAka :-abhi02|1) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 42. purI parIteyamanekazo hayai . naMbhoMzumatsaptaturaGgamAGkitam / smayAd vihasyeti khuroddharaM rajaH , kSipabhiruccaizcalatAJcitakramaH // 43. vanAyudevyaiH pavanAtipAtibhi-stira : kSipadbhistviti vAridhau rajaH / ayaM rajobhiryadi pUryate'khilo , rayastadA naH skhalati kvacinna hi // 44. khalUrikAkelinibaddhalAlasai':, sasaindhavaiH2 sAdi manonugAmibhiH / nitAntamabhyAzavazAlpitaklamaH, samucchalatkesarakezarAjibhiH // 45. kramaM vinItairiva nAvalacitu, kRtaprayatnaM paridhAritairmuhuH / akhedamedasvibalai mahAbhujai - staraGgitAstasya mudastato hyH|| -catubhiH kalApakam / / jaba vaha dUta takSazilA meM AyA taba usane vahA~ aneka prakAra ke ghor3e dekhe / ve ghor3e capalatA yukta caraNoM se calate hue tathA ahaMkAravaza parihAsa karate hue apane khuroM se ukhar3e hue rajaHkaNoM ko AkAza meM yaha mAnakara uchAla rahe the ki yaha takSazilA nagarI aneka ghor3oM se saMyukta hai, jabaki yaha AkAza sUrya ke kevala sAta ghor3oM se hI aMkita hai| pavana se bhI ati tIvra gati se calanevAle 'dhanAyu deza' ke ghor3e samudra meM rajaHkaNoM ko tirachI pheMka rahe the / ve mAna rahe the ki yadi yaha sArA samudra rajaHkaNoM se bhara jAe to unakA vega kahIM bhI skhalita nahIM hogaa| vanAyU deza ke ghor3oM ke sAtha-sAtha sindhu deza ke ghor3e bhI the| ve zastrAbhyAsa kI bhUmi meM krIr3A karane kI lAlasAvAle, ghur3asavAra ke manonukUla calanevAle tathA nitAnta abhyAsa ke kAraNa nyUna zramavAle the| ve gale para ke uchalate hue kezoM se. zobhita ho rahe the| vinIta ziSyoM kI bhAMti krama (caraNa-vinyAsa) kA ullaMghana na ho, isa dRSTi se prayatnapUrvaka calanevAle, anAyAsa puSTa parAkrama aura mahAbhujAvAle ve ghor3e dUta ke harSa ko taraMgita kara rahe the| . ___ 1. khalUrikA-zastrAbhyAsa karane kA maidAna-(khuralI tu zramo yogyAbhyAsastadbhUH khalUrikA abhi0 3 / 452) 2. saindhava :-sindhu deza meM utpanna azva / / 3. sAdI-ghur3asavAra (azvArohe tvazvavAraH, sAdI ca turagI ca saH-abhi0 3 / 425) 4. kesarakeza-azva ke galoM ke keza / 5. akhedamedasvibala:-anAyAsapuSTaparAkramaH (paJjikA patra 4) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 46. sa sidhuraiH sannihitAbhramupriya - bhramai bhramabhrAmaravaddhitadhaH / calannagendra riva vAraNa'cchalAt , kapolapAlIvigalanmadAmbubhiH // . 47. radadvayocinhitavaprabhittibhi - nijapraticchAyaruSA punaH punH| niSAdidUrIkRtamAnave pathi , vrajadbhirAnanditalocano yayau / -yugmam / vaha dUta hAthiyoM ke sAtha-sAtha cala rahA thaa| usakI A~kheM Ananda-vibhora ho rahI thiiN| ve hAthI samIpastha airAvata hAthI kA bhrama paidA kara rahe the| kuMbhasthala para maMDarAne vAle bhramaroM ke kAraNa unakA krodha bar3ha rahA thaa| ve aise laga rahe the mAno ki hAthiyoM ke miSa se ve calate-phirate himAlaya parvata hoN| unake kapola ke kone se mada jhara rahA thaa| apanI praticchAyA se ruSTa hokara unhoMne apane donoM dA~toM se durga kI bhittiyoM ko cinhita kara diyA thaa| mahAvata manuSyoM ko mArga se haTA rahe the / usa nirvighna mArga para ve hAthI saMcaraNa kara rahe the| "48. virodhilakSmIkabarIviDambina, jayazriyaH pANimivAsi mudvahan / kareNa zauryollasadAsurIkacaH, * padAtivargoM dadRze'munA purH||.. dUta ne Age calakara paidala sainikoM ko dekhaa| ve apane hAthoM meM virodhiyoM kI lakSmI kI keza-racanA ko viDaMbita karanevAlI talavAroM ko grahaNa kie hue the| mAno ki ve vijayazrI ke hAtha ko pakar3e hue hoN| parAkrama se unakI dAr3hI-mUMcha ke keza ullasita ho rahe the| 46. ayaM raso vIra ivAGgavAn svayaM , ratIzvaroM vA kimihAgataH punH| kvacid dhanurbANadharaM bhaToccayaM , sa vIkSya tatraivamatarkayattarAm // nagara ke parisara meM kahIM-kahIM dhanurdhArI bhaToM ke samUha ko dekhakara dUta ne yaha 1. sindhuraH-hAthI (stamberamadviradasindhuranAgadantina:-abhi0 4 / 283) 2. abhramapriyaH-airAvata hAthI (airAvato hastimallaH zvetagajo'bhramupriya:-abhi0 2 / 61) 3. vAraNaH-hAthI (mAtaGgavAraNa...... abhi0 4 / 283) 4. pAlI-konA (koTi: pAlyasra ityapi--abhi0 476) 5. niSAdI-mahAvata (hastyArohe saadiyntRmhaamaatrnissaadin:-abhi03|426) 6. kabarI--keza-racanA (kezaveSe kabaryatha-abhi0 3 / 234) 7. asiH-talavAra / 8. AsurIkacaH-dADhI-mUMcha ke bAla-(AsurIkacA:-kUrcakezA:-paJjikA patra 4). abhidhAna cintAmaNi koza meM dADhI kA nAma 'mAsurI' hai / kavi ne 'AsurI' kA prayoga kiyA hai| 1. ratIzvara :-kaamdev| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH vicAra kiyA-kyA vIra rasa mUrta hokara yahA~ A gayA hai athavA kAmadeva svayaM yahA~ upasthita huA hai ?' 50. niyantu'rAnemivivRttihAribhi' gurovineyairiva jIrNapaddhatim / alaGghayadbhirha dayAnugAmibhiH , sadA kulIna rapi yugyavAhibhiH // rathairathAGgadhvanibandhabandhurai - zcalabhirAvAsavarairivorubhiH / sa kautukAkUtavilolamAnasaH , prahRSTadRSTirnagarImavApa saH // yugmam / dUta ne rathoM ko dekhaa| ve ratha apane niyantA dvArA DAle hue prAcIna patha kA kabhI ullaMghana nahIM karate the / ve cakradhArA taka parAvRtti karane ke kAraNa manohara laga rahe the / ve hRdayAnugAmI aura sadA ku-pRthvI para lIna rahate the| ve bailoM dvArA khIMce jA rahe the| ve pahiyoM kI honevAlI satata dhvani se manojJa laga rahe the| ve itane vizAla the ki mAno ve calate-phirate ghara hoN| kutUhala ke abhiprAya se caMcalacitta aura pramudita nayanavAlA vaha dUta una rathoM ko dekhatA huA takSazilA nagarI meM phuNcaa| 52. caraH puraH pU:parikhAM payobhRtAM , vilokya pAthodhirayaM kimaagtH| niSevitubAhubaliM balAt * svayaM , nijAM zriyaM rakSitumityacintayat // dUta ne Age :nagarI kI khAI ko pAnI se bharA huA dekhakara socA-kyA samudra bAhubalI kI upAsanA karane ke lie tathA balAt apanI lakSmI kI rakSA karane ke lie yahA~ svayaM A gayA hai ?'.. 53. caraH saratnasphaTikAzmabhittikaM , vilokya vapraM tvimamUhamAtanot / zriyaM purA vIkSitumAtmanaH kSitA - vayaM kimAdarzava raH prakalpitaH // dUta ne ratna-khacita tathA sphaTika pattharoM se nirmita vapra ko dekhakara socA-'kyA isa 1. niyantA-sArathi (niyantA prAjitA..... sArathI-abhi0 3 / 424) 2. Anemi-AcakradhAra,vivRttiH-parAvRttizcaMkramaNaM, tena hAribhiH manoja:--rathaiH (paJjikApana 4) 3. jIrNapaddhatim-purANamArgam / 4. kulInaH-ku:--pRthvI, lIna :-prasaktaH--pRthvI se lage rahane vaale| 5. isa zloka meM ratha aura vineya-ziSya kI tulanA kI gaI hai| vineyapakSe-kiM kurvadbhiH vineyaH guroH jIrNapaddhati-vRddhapaMkti alaMghayadbhiH / Anemi-AmaryAda, vivRtti-viziSTavartanaM haraMti-gRNhanti, ityevaMzIlAstaH / kulIna-kulodbhavaH / (paJjikA patra 4) 6. rathAGgadhvanibandhabandhuraiH-cakranAdabaMdhamanojaH (paJjikA patra 4) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bharatabAhubalimahAkAvyam nagarI ne svayaM kI zobhA ko dekhane ke lie pRthvItala para isa sundara darpaNa kI racanA kI hai ?' 54. atha purIdvAramavApya saMkulaM, rathadvipAzvaiH sa kathaMcidAsadat / pravezamAveza ivAntarAzayaM tatakSamaM yogabhRtAM sa vismayaH // nagarI ke dvAra kA maidAna bahuta vistIrNa thA phira bhI Ane-jAnevAle rathoM, hAthiyoM aura azvoM se vaha saMkula ho rahA thA / vismita dUta ne bar3I kaThinAI se usameM praveza pAyA, jaise yogiyoM ke vizAla kSamA vAle antar Azaya meM Aveza bar3I kaThinAI se praveza pAtA hai / 55. purontaraM prApya taTaM 56. , payonidhe - rivorumuktAphalaratnarAjitam / caro dRzaM dAtumabhUnna tu kSamo, gajAzvasaMghaTTabhayAt sadepathuH // dUta nagara ke madhyabhAga meM AyA / vaha sthAna samudra ke taTa kI bhA~ti atyanta vizAla aura motiyoM tathA ratnoM se suzobhita thA / dUta hAthI aura ghor3oM ke saMghaTTana ke bhaya se prakaMpita hone ke kAraNa usa sthAna ko dekha hI nahIM sakA / 57. ihANazreNibhiradbhutazriyA, manoramAbhiH catuSka' mAgAd bahuvastusaMcaya - prapAtaduH prApadharAtalaM kRtalocanotsavaH / tvasau // dUta caurAhe para AyA / vahA~ aneka prakAra kI vastuoM kA saMcaya thA / kahIM bhI dharAtala dikhAI nahIM de rahA thA / vahA~ adbhuta saMpadA se yukta sundara dUkAnoM kI zreNiyAM thIM / unheM dekhakara dUta kI AMkhoM meM utsava -sI utara AyA / suvarNakumbhastanazAlinIM sphurat suvRttamuktAphalarAzisusmitAm / vizAlanetrAM sphuTavidramAgharAM catuSkabhUvAravadhUM sa aikSata // , dUta ne caurAhe kI bhUmI ko eka vezyA ke rUpa meM dekhA / vaha bhUmI svarNa ke kalazarUpI stanoM se maMDita, camakadAra gola motiyoM kI rAzi ke miSa se haMsane vAlI, vizAla netroM vAlI ( vastroM kI vizAla rAzi se yukta ) tathA sphuTa vidruma rUpI adharoM vAlI thI / 1. savepathuH -- sakampaH / 2. catuSkaM--caurAhA (catuSpathe tu saMsthAnaM catuSkaM - prabhi0 4 / 52.) 3. vizAlanetrAM - pRthuvastrAM, pakSe vizAlanayanAM - paJjikA patra 4 / 4. vAravadhU - vezyA (abhi0 3 / 167 ) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 58. kvacit' sarAmo'tha salakSmaNA kvacit kvacit sasugrIvabalA sudhAmabhiH' / alaGkRtA vIravaraizca tasya pUH, pramodamIkSvAkupurIva sA'puSat // takSazilA nagarI ne IkSvAku nagarI ayodhyA kI bhA~ti dUta kI prasannatA ko puSTa kiyA / vaha nagarI kahIM sundariyoM se, kahIM dhanavAnoM se, kahIM acche grIvA vAloM se tathA acche prAsAda aura vIra subhaToM se alaMkRta thI / 56. sa zaMkhakundenduva lakSa rociSo yazazcayAkartuM rivodbhavatkSaNAn / purIvihArAnavalokya dUrataH sudhAmayAn prApadatucchasaMmadam // , J 1 dUra se hI takSazilA nagarI ke sapheda kalI se pute hue prAsAdoM ko dekhakara dUta atyanta Anandita huA / ve zaMkha, kunda aura candramA ke samAna dhavala kAMti vAle the / ve aise laga rahe the mAno ki ve unake nirmAtA ke yazaH- samUha hoM; utpadyamAna utsava hoM / 60. calanmRgAkSInavahemabhUSaNa prakAmasaMghaTTapatiSNureNubhiH / vinirmitasvarNanagAvanibhramaM sa rAjamAgaM gatavAMstataH param // , usake bAda vaha dUta rAjamArga para jA pahu~cA / use dekhakara dUta ko svarNagiri - meru kI bhUmi kA bhrama ho gayA, kyoMki usa mArga para calanevAlI sundariyoM ke nava-nirmita svarNa AbhUSaNoM ke adhika saMgharSaNa ke kAraNaM svarNa-rajakaNa nIce gira kara aisA bhrama paidA kara rahe the / " 61. aneka rAjanyarathAzvavAraNairniSiddhasaMcAramivAvatIruhaiH / vanAyanaM vizvajane kSaNakSaNapradaM pralInArimanorathaM tataH // 62. kvacicca vaiDUryamaNiprabhAbharaiH kRtAmbuda bhrAntimanojJavibhramam / sapadmarAgAMzubhirapitAzanibhramaM sazuddhasphaTikAzmakAntibhiH // 1. isa zloka meM takSazilA nagarI kI ayodhyA se tulanA kI gaI hai| kaI zabdoM kA zleSa mananIya hai / kiM viziSTA sA pUH - kvacit sarAmA -sastrIkA | ayodhyApakSe - sarAmacandrA / salakSmaNA -- lakSmaNAH -- dhanADhyAstaiH saha vartamAnA / ayodhyApakSe - sasuminAtanayA | sasugrIvabalA -- sazobhanazirodhararUpA / ayodhyApakSe -- sugrIvo -- vAnarezvarastasya balaM - saMnyaM, tena saha vartamAnA / 2. sudhAmabhi: - isako svatantra mAnane se isakA artha hogA su- zreSTha, dhAmabhiH - prAsAdoM se| aura 'vIravaraiH' kA vizeSaNa mAnane se isakA artha hogA...su zreSTha, dhAmabhiH - teja se yukta | 3. valakSa:-- sapheda (avadAtagaurazubhravalakSadhavalArja nA: - abhi0 6 | 29 ) 4. vihAraH - prAsAda | 5. svarNanagaH - meruparvata / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bharatabAhubalimahAkAvyam 63. calabalAkA bhramadaM savidrumArjunAMzubhirdattasurAyuSabhramam / caro nRpadvAramavApa vetribhinivAritasvaragamAgama kramAt // -tribhivizeSakam / rAjamArga se calatA huA dUta rAja-prAsAda ke dvAra para phuNcaa| aneka rAjAoM ke rathoM, ghor3oM aura hAthiyoM ke kAraNa usameM saMcaraNa karanA niSiddha sA ho rahA thA jaise ki vRkSoM ke kAraNa vanamArga saMcaraNa yogya nahIM rhtaa| vaha dvAra sabhI logo kI AMkhoM ko Anandita tathA zatruoM kI abhilASA ko kSINa kara rahA thaa| vaha kahIM-kahIM vaiDUrya aura maNiyoM ke kiraNa-samUhoM se bAdala kI bhrAnti paidA kara rahA thA / vaha bhanojJa aura sundara thaa| vaha padmarAga maNi kI kiraNoM se vidyut kA bhrama, vizuddha sphaTika patthara kI kAnti se calatI huI. balAkAoM (baguliyoM) kA bhrama aura pravAla ke sAtha svarNa kiraNoM ke mizraNa se indradhanuSa kA bhrama paidA kara rahA thaa| dvArapAloM ne svacchandatA pUrvaka usake bhItara Ane-jAne kA mArga avaruddha kara DAlA thaa| 64. carantamAyAntamudIkSya vetriNaH , ka eSa vaidezika ityudIrayan / .. caraH prabhoH kasya kutastvamAgataH , prabhonidezAt pravivikSuratra nH|| dvArapAloM ne dUta ko Ate hue dekhakara socA-'yaha kauna paradezI vyakti pA rahA hai ?' jaba vaha pAsa meM AyA taba unhoMne pUchA.--'tuma kisa rAjA ke dUta ho? tuma kahAM se Ae ho ? hamAre svAmI bAhubalI kI AjJA se hI tuma bhItara praveza pA sakate ho|' 65. ayaM bamANe prathamasya cakriNazcaro bhvtsvaaminmaagtsttH| akhaNDaSaTkhaNDanarendramaulibhinatakramaH zrIbharataH prazAsti yAm // dUta ne kahA-'maiM prathama cakravartI mahArAja bharata kA dUta huuN| Apake svAmI mahArAja bAhubalI ke pAsa AyA huuN| maiM usa ayodhyA yA kauzala deza se A rahA hUM jahAM ke anuzAstA mahArAja bharata haiM, jinake caraNoM meM chaha khaMDoM ke rAjA natamastaka hote haiM / 66. tato nibaddhAJjalayo nRpaM ca te , sametya natvA smavadanti vetriNaH / caro yugAdestanayasya cakriNo , nivArito dvAri vilambate' vibho ! // taba ve dvArasAla mahArAja bAhubalI ke pAsa gae aura hAtha jor3a, natamastaka hokara 1. balAkA-bagulI (balAkA visakaNTikA-abhi0 4 / 369) 2. vidrumaH-pravAla / arjunaM-svarNa (tapanIyacAmIkaracandrabharmA'juna-pabhi 4 / 110) surAyudhaM-indradhanuSa / 3. vilambate-pratIkSate (patrikA patra 5) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH bole-'prabho ! vRSabha ke putra cakravartI bharata ke pAsa se eka dUta AyA hai / vaha dvAra para nivArita hokara Apake Adeza kI pratIkSA kara rahA hai|' 67. naTIkRtAnekamahIbhujo bhra vaH , sasaMjJayAdezavidhAyivetribhiH / pravezayAmAsa caraM dharAdhipo , vivekavAn nyAyamivAtulairguNaiH // aneka rAjAoM ko nacAnevAlI bhauhoM kA saMketa pAkara AjJAkArI dvArapAloM ne dUta ko andara praveza karane diyA, jaise vivekI puruSa asAdhAraNa guNoM se nyAya ko praveza karAtA hai| 68. vicitracitraM maNibhiH samAcita' , parijvalatkAJcanabhittibhUSitam / tataH praviSTaH sa napAlayAntaraM , viziSTamindrAlayato'pi scchiyH|| bAhubalI kA Adeza pAkara dUta ne rAja-prAsAda ke antarAla meM praveza kiyaa| usakA bhItarI bhAga vividha citroM se citrita, maNiyoM se khacita, camakadAra svarNa kI bhittiyoM se vibhUSita aura vaibhava kI dRSTi se indrAlaya se bhI viziSTa thaa| 69. caraH sacitrApitasiMhadarzanAd , vila dhitAdhoraNa tIvrayatnataH / gajAda vivRttAn madavArisaurabhAgatadvirephAt kvacidapyazaGkata // prAsAda ke kisI eka bhAga meM dUta ne dekhA ki eka hAthI citrita siMha ke darzana se bhayabhIta hokara pIche mur3a gayA hai| usane mahAvata ke aMkuza prahAroM kI koI paravAha nahIM kii| usa hAthI ke jharate hue mada kI sugaMdhI se bhauMre A rahe the / dUta usa hAthI se Dara gyaa| 70. sa indranIlAzmamayaikamaNDapaM , vilokya meghAgamameghavibhramam / gajendragarjArava'nRttabahiNaM , babhAra saMbhAramayaM mudAM tataH // usa dUta ne indravIla maNiyoM se nirmita maMDapa ko dekhaa| vaha varSA Rtu ke megha jasA zobhAyamAna ho rahA thaa| vahA~ hAthiyoM kI ciMghAr3a ko sunakara (use megha kA gariva mAnakara) mayUra nAcane lge| usa maMDapa ko dekha dUta atyanta harSita huaa| 71. tataujasaM so'tha sabhAsadAM varavirAjitaM tIkSNakaraM grahairiva / zazAGkamRkSariva vAsavaM surairiva dvipendra kalabharivAnizam // 1. samAcitaM-khacitaM / 2. AdhoraNa:-mahAvata (mAdhoraNA hastipakA gajAjIvebhapAlakA:-abhi0 3 / 426) 3. garjAravaH-hAthiyoM ke ciMghAr3a kI AvAja (garjasya mAravaH athavA garjAyAH rvH)| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sang 72. 73, 74. . 75. 76. 77. dUta ne 1 " * tatAyatAM dyA'miva sarvataH samAM sabhAM sudharmAmiva saMzritazriyam // ghRtakamUrti bahumUtatAM gataM saratnacAmIkarabhittisaMkramAt // apUrvapUrvAdrimivAMzumAlinaM mahAmRgendrAsanamapyadhiSThitam / mahobhiruddIpita sarva digmurkharva purdurAlokamalaM ca bibhratam // mimAnamantarna dadhAnamuccakairyazo bahiryAtamivaikatAM gatam / sudhAbdhi DiNDIrabharAnavaskara, sitAtapatracchalato nRpopari // kimurvazIbhiH suhRdA baladviSA 'bhyupAstumenaM prahitAbhirAgatam / vilAsinIbhirdadatIbhirityamuM vitarkamudvellitacAmarobhayam / ' prakAmamaMsApitahArahAriNaM, sanirbharaM merumivonnatapratham / yazaH pratApAbhihatendu bhAskarAzritaM svakarNApita kuNDalacchalAt // bhujadvayIzauryamivAkSigocaraM caro mahotsAhamivAGginaM punaH / cakAra sAkSAdiva mAnamunnataM vasundharezaM vRSabhadhvajAGgajam / / 2 , bharatabAhubali mahAkAvyam " usa maNDapa meM virAjamAna RSabha ke putra mahArAja bAhubalI ko sAkSAt dekhA / unakA teja cAroM ora phaila rahA thA / ve zreSTha sabhAsadoM se vaise hI zobhita ho rahe the jaise sUrya grahoM se, candramA nakSatroM se, indra devatAoM se aura yUthapati hAthI apane kalabhoM (tIsa varSa kI umra vAle hAthiyoM) se zobhita hotA hai / ve sabhA kI zobhA se yukta the| unakI sabhA sudharmA sabhA kI bhA~ti cAroM ora se sama aura AkAza kI bhA~ti lambI-caur3I thI / bAhubalI ekarUpa akele ) the kintu maNiyoM se khacita svarNamaya bhittiyoM meM pratibimbita hone ke kAraNa bahurUpa ho rahe the / ve mahAn siMhAsana para AsIna the / ve usa samaya aise laga rahe the mAno ki apUrva udayAcala para sUrya AsIna ho / ve apanI razmiyoM se sabhI dizAoM ke Anana ko uddIpita kara rahe the / unakA zarIra teja ke kAraNa duSprekSya ho rahA thA / ( - saptabhiH kulakam mahArAja bAhubalI ke zira para zveta chatra thA / ve aise laga rahe the mAno ki usa chatra ke miSa se ve yaza ko dhAraNa kara rahe haiM / vaha yaza kSIrasamudra ke phenoM kI taraha 1, dyAM - AkAzam / 2. DiNDIra : - samudra kA phena ( DiNDIro'bdhikaphaH phenaH - abhi0 4 / 143 ) / anavaskaraM - vizuddha ( niHzodhyamanavaskaram -- prabhi0 6 / 72 ) 3. urvazI--apsarA (svaH svagivavo'psarasa : svarvezyA urvazImukhAH - zrami0 2/97) 4. baladviT - indra ( bala nAmakA rAkSasa hai zatru jisakA vaha arthAt indra ), 5. unnataMpratham -- uttuMgaprakhyAnaM - unnata khyAtibAle / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH sargaH 21 atyanta vizuddha (dhavala ), andara na samAtA huA, ekIbhUta hokara sArA kA sArA bAhara A gayA ho - aisA pratIta ho rahA thA / ina unake donoM ora do ramaNiyAM cAmara DulA rahI thIM / una ramaNiyoM ko dekhakara mana meM yaha vitarkaNA utpanna ho rahI thI ki kyA mahArAja bAhubalI ke mitra indra urvaziyoM (prA) ko bAhubalI kI upAsanA karane ke lie bhejA hai ? bAhubalI gale meM pahane hue hAra ke kAraNa unnata khyAtivAle paripUrNa meru kI bhAMti sundara laga rahe the| unake yaza aura pratApa se parAjita candramA aura sUrya, kAnoM meM pahane hue ku~Dala ke miSa se unakA Azraya le rahe the / ve aise laga rahe the mAno ki bAhu-yugala kA zaurya dRSTigocara ho rahA ho, vIra rasa mUrtimAn ho rahA ho tathA unnata ahaMkAra sAkSAt ho rahA ho / 78. sa darzanAt kSoNipateH prakaMpito, jvalatkRzAnoriva tIvratejasaH / na locanAbhyAmapi yaM vilokituM kSame mayeryaH sa kimityatarkayat // " tIvra tejavAlI jalatI huI agni ko dekhakara jaise koI puruSa prakaMpita ho jAtA hai vaise hI bAhubalI ko dekhakara dUta prakaMpita ho gayA / usane socA - "jinako maiM AMkhoM se bhI dekha nahIM sakatA, unake sAmane maiM kaise bolUM ?" 76. bharata nRpaticAraH so'tha saMyojya pANI, kSitiptimavanamyAtyantapuNyodayADhyam / vidhivadavaninAthasyAgrataH sanniviSTaH, kvacidapi hi bidhijJA naiva lumpanti mArgam // mahArAja bharata ke dUta ne hAtha jor3akara vipula puNya ke udaya se sampanna mahArAja bAhubalI ko praNAma kiyA / vaha unake sammukha vidhivat baiTha gayA / kyoMki vidhi ko jAnane vAle kahIM bhI mArga - paraMparA kA lopa nahIM karate / - iti bharatadUtAgamo nAma prathamaH sargaH - 1. Irya : - vAcyaH / -+- Page #55 -------------------------------------------------------------------------- Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAdya zloka parimANa chanda lakSaNa dUsarA sa mahArAja bAhubalI kI sabhA meM bharata ke dUta kA Agamana aura sandeza - kathana | 66 upajAti / yaha indravajrA chanda aura upendravajrA chanda ke mizraNa se banatA hai / isake kIrti, mAlA, zAlA, haMsI Adi 14 bheda haiM / indravajrA - 'syAdindravajrA yadi tau jagau gaH ' ( do tagaNa, eka jagaNa, do guru - SSI, SSI, I'I, '') upendravajrA - 'upendravajrA prathame laghau sA' ( gaNa indravajrA jaise hI, kintu cAroM caraNoM kA prathama akSara hrasva ) / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu dUta bAhubalI ke sAmane mauna baiThA thA / bAhubalI ne usake manogata bhAvoM ko jAnakara bharata ke sAtha bitAye bacapana ke kucha rocaka saMsmaraNa prastuta kie| unhoMne jyeSTha bhrAtA bharata ke prati apanA sahaja bhrAtRtva vyakta karate hue dUta ke Agamana kA kAraNa pUchA / dUta ne apane zrAgamana ke abhiprAya ko spaSTa karate hue mahArAja bharata ke prabala parAkrama aura aizvarya kA ullekha kiyA | unakI senA ke bala parAkrama kA varNana karate hue dUta ne mi aura vinami ke parAjaya kI bAta khii| usane yaha bhI kahA ki zeSa veM bhAI mahArAja bharata ke anuzAsana ko mAnyatA de cuke haiM / aba kevala eka Apa hI zeSa rahe haiM / dUta ne bharata aura bAhubalI ke aizvarya aura parAkrama kI tulanA karate hue bAhubalI ko bharata ke anuzAsana ko svIkAra karane kI preraNA dI / yaha sunakara bAhubalI kA mukha lAla ho gayA / 00 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 1. athAna to bAhubaleniviSTo , vivakSurapyAha na kiJcideSaH / tejobhiretasya vidhUNitAtmA' , nRpA mahobhiyavilaGghanIyAH // bAhubalI ke sAmane baiThe hue dUta kA citta unake teja se vibhrAnta ho gyaa| vaha kucha kahanA cAhatA thA phira bhI kucha nahIM kaha sakA, kyoMki rAjA apane teja ke dvArA alaMghanIya hote haiN| 2. na kiJcidUcAnamavekSya dUta, jagAda rAjA viditAzayArthaH / mukhena dRSTyA ca vidanti sarva , vicakSaNAH svAntagataM hi bhAvam // vicakSaNa vyakti dUsaroM ke hRdayagata sabhI bhAvoM ko unakI AkRti aura dRSTi se jAna jAte haiN| bAhubalI ne dUta ke sabhI abhiprAyoM. ko jAna liyA / dUta ko mauna dekhakara ve bole- . 3. AsIt taba svAgatananyayodhyAgatasya caitAvada khaNDa maarge| tavAgamAt tRptamidaM mano me , tRSAturasyeva jalAvalokAt // 'dUta ! tuma ayodhyA se Ae ho / samace mArga meM tumhArA svAgata huA hogaa| jisa prakAra jala ko dekha kara pyAsA vyakti tRpta ho jAtA hai, vaise hI tumhAre Ane se merA yaha mana bhI tRpta ho gayA hai| 4.. nitAntatRSNAturamasmadIyaM , bandhupravRttyA sukhapAdya cittam / dUrestu dhArAdharavAridhArA , sAraGga mAnandati gajireva // dUta ! merA mana apane baMdhu (bharata) kA vRttAnta jAnane ke lie nitAnta Atura rahatA 1. vighaNitAtmA-vibhrAntacittaH / 2. bandhupravRttyA-bharatAdivRttAntena / 3. sAraGgaH-cAtaka (sAraGgonabhombupaH-adhi0 4 / 365) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ... bharatabAhubalimahAkAvyam hai| tuma usako zAnta kro| bAdala kI jaladhArA to dUra , usakA gariva bhI cAtaka. ko Anandita kara detA hai| tAstAH samastA iti bAlalIlAH' , sotkaNThamAtenuradomano naH / ___ dantAbalAnAmapi dUragAnAM , krIDAbhuvo vindhyagirerivAdya // jaise dUra jaMgala meM vicaraNa karanevAle hAthiyoM ko vindhya parvata ke krIDA-sthala utkaMThitaH karate haiM, vaise hI Aja ve sArI bAla-lIlAeM mere mana ko utkaMThita kara rahI haiM / 6. yasyAsama'jyeSThatayAhameva , bandhuH sa bandhurbharatodya dRSTaH / ___ tvadarzanAd dUta ! payodakAlaH , zatahUdA darzanato hi vedyaH // bharata kA maiM hI choTA bhAI huuN| tumheM dekhakara maiM mAnatA hUM ki maiMne. bhAI bharata ko dekha liyaa| kyoMki bijalI ko dekhakara varSAkAla jAna liyA jAtA hai|... 7. enaM bhujAbhyAmapasArya dUrAt , prasahya tAtAGkamahaM nissnnnnH| .. __ tAtena te jyeSTha iti prasAdya, bhrAtAyamatyantamahaM niSiddhaH / / eka bAra aisA huA ki maiM apanI bhujAoM se isa (bhAI bharata) ko balAt dUra kara pitA kI goda meM jA baitthaa| pitA ne 'yaha terA bar3A bhAI hai'-yaha bAta manavA kara mujhe vaisA karane se rokaa| haThAdapAstA bharatasya hastAn . mayekSayaSTI rudatosya kAmam / vidhAya khaNDaM svayametya tAtaiH , pratyApitaM nAvavaneribAsyAH // eka bAra maiMne rote hue bharata ke hAtha se haThAt ganne kA Tukar3A chIna liyaa| pitAjI svayaM Ae / usake do Tukar3e kara hama donoM bhAiyoM ko eka-eka Tukar3A de diyA, mAno ki unhoMne pRthvI ke do bhAga kara hameM eka-eka bhAga de diyA ho| 6 gajaM viniryanamadavAridhAraM , kadAcidAruhya caran salIlam / jyAyAnupAdAya haThAdapAsto , mayAmbaresmAnnipatan dhRtazca / eka bAra jharate hue madavAle hAthI para car3hakara krIDA karane ke lie jAte hue bar3e bhAI. 1. baalliilaa:-kumaaraavsthaakriiddaaH| 2, dantAbala :-hAthI (dantAbalaH karaTikuJarakumbhipIlava:-abhi0 4 / 283) . 3. zatahadA-bijalI (prAkAliko zatahadA-abhi0 4 / 171) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 27 bharata ko maiMne uThAkara sahasA aAkAza meM uchAla diyA aura nIce girate hue usako jhela liyaa| , 10. zrItAtahaMsena' zamaMgatena', vidUramuktAstrarucA pade sve / nyadhAyi yo vanhirivoratejAstasyAsti kaccid' bharatasya bhadram // mere pitAzrI zastroM ko dUra chor3akara muni bana ge| unhoMne agni kI taraha vistRta tejavAle bharata ko apane pada para niyukta kiyaa| dUta ! kyA usa bharata ke kuzala-kSema hai ? 11. nyavezi tAtena bhuje'sya lakSmIH , satkSetrabhUmyAmiva sasyarAjiH / yA zAtravAvagrahazaktinAzAt , sA nItivRSTyA vavRdhe'dhunAsmAt // pitAzrI ne bharata kI bhujAoM para rAjyalakSmI kA bhAra usI prakAra rakhA jisa prakAra upajAU bhUmI meM dhAnya kI rAzi niviSTa hotI hai| rAjya-lakSmI zatrurUpI durbhikSa kI zakti kA nAza kara bharata kI nIti rUpI vRSTi se poSa pAkara bar3hane lgii| 12. parasparAmAvahatorapIhAM , samAnasauhArdayuSorapIha / athAntare nau patito videzaH , premAyornakramivAntarakSNoH // hama donoM meM paraspara prema aura samAma sauhArda hai| parantu kyA kareM, hama donoM ke bIca videza--dezAntara A gayA hai, jisa prakAra prema se bhIgI huI AMkhoM ke bIca nAka A jAtA hai| 13. purA cara! bhrAtaramantareNa , zazAka na sthAtumahaM muhUrtam / mamA'dhunopoSyata eva dRSTyA , vyastato me divasAH prayAnti // dUta ! pahale maiM bhAI ke binA muharta bhara bhI nahIM raha sakatA thaa| kintu Aja merI AMkheM upavAsa kara rahI haiM-use dekha nahIM pA rahI haiN| isalie mere ye dina vyartha bIta rahe haiN| 14. sA protiraGgIkriyate mayA no , jAyeta yasyAM kila viprayogaH / jijIvivA vA yadi viprayuktau , prItirna rItihi vibhAvanIyA / / 1. zrItAtahaMsena-zrIvRSabhasvAmisUryeNa / 2. zamaMgatena-zAntiprAptena / 3. kaccid-kuzalakSema (kaccidiSTapariprazne-abhi0 6 / 176) 4. jijIviva-ityatra jIva'prANadhAraNe dhAtoH NabAdi pratyayasya uttamapuruSasya dvivacanam / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata bAhubalimahAkAvyam maiM usa prIti ko svIkAra nahIM karatA jisameM viraha hotA ho / yadi hama viyukta hokara bhI jI rahe haiM to ise proti nahIM rIti hI samajhanA cAhie / 15. 28 hRtkSetrabhUmyAM parivApametai' nauM prItibIjaH zatadhA vivRddham / anyonyasaMparka payodavRSTyA tvavagrahoM trAsti videza eva // 1 hRdayarUpI kheta kI khetI meM boe hue : megha kI vRSTi se zataguNita hue haiM ( akAla ) kI taraha sAmane A rahA hai / 16. hama donoM ke prema-bIja eka dUsare ke samparkarUpI kintu Aja videza hI hamAre bIca avagraha - - sUkhe 18. , tat tat piturlAlanamapyazeSaM tA bAlalIlAH saha bAndhavaizca / smRtvA mano me svayameva zAnti, yAti dvipasyeva nagAhRtasya // - isa prakAra mAtA-pitA kA sampUrNa lAlana-pAlana aura bhAiyoM ke sAtha kI huI bAlalIlAoM kA smaraNa kara merA mana svayaM usI prakAra zAnta ho jAtA hai jisa prakAra parvata se lAyA huA hAthI zAnta ho jAtA hai / 17. zrI tAtapAdAbja rajaH pavitrIkRtA jitasvarnagarai kalakSmyaH / manobhinandanti purIpradezA: kalAdharasyevara karAicakoram // , dUta ! ayodhyA nagarI ke pradeza pitAzrI ke caraNa kamaloM kI rajoM se pavitra hue haiM / una pradezoM ne svarga ke nagaroM ke aizvarya ko bhI jIta liyA hai| jisa prakAra candramA kI kiraNeM cakora ko Anandita karatI haiM, usI prakAra ve pradeza mere mana ko Anandita karate haiN| na mAdRzI kvApi purI jagatyAmiti smayAd yA valayaM birbhAta / kalyANa' sAla cchalata stvidAnIM sA tAdRgevAsti purI zivADhyA ? || , ayodhyA nagarI apane cAroM ora ke svarNa- prAkAroM ke miSa se yaha garva karatI huI valaya dhAraNa kara rahI hai ki vizva meM kahIM bhI mere jaisI suMdara nagarI nahIM hai / dUta ! kyA vaha nagarI Aja bhI usI rUpa meM maMgala se paripUrNa hai ? 1. parivApametaiH -- bIja - saMtati ko bar3hAne vAle - ( bIjasaMtAnametaiH prAptaH - paJjikA patra 7) 2. zravagrahaH--sUkhA, akAla (tadvighne grAhagrahAvavAt -- abhi0 250 ) 3. kalAdharaH - candramA ( abhi0 2 / 16 ) 4. kalyANaM - svarNa (kalyANaM kanakaM - abhi0 4 / 106 ) 5. sAla:- prAkAra ( prAkAro varaNa: sAle - abhi0 4 / 46 ) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 16. nitAntabandhupraNayapnadIpo nirantarasnehabharAd bibhatta / , tejastamohAri cariSNu dikSu, mAtaH paraM bhUdiha khedavAtaH // bhAiyoM kA prema- dIpa nirantara sneha (taila) rAzi se bharA rahatA hai / usakA prakAza tama kA nAza karanevAlA aura cAroM dizAoM meM phailanevAlA hotA hai / aba Age usa prema-dIpako kheda kI havA na lage - yaha maiM cAhatA hUM / 20. nItohamindratvamahaM tvidAnIM tAtena naituM vibhavAmyayodhyAm / sotkaMThametad hRdayaM mamAste rathAGganAmnoriva hI rajanyAm // 21. , 3 pitAzrI ne mujhe svatantra rUpa se rAjA banAyA hai, isalie maiM ayodhyA jA] nahIM sakatA / merA yaha hRdaya vahA~ jAne ke lie vaise hI utkaMThita hai jaise rAta ke samaya cakavA cakavI se milane ke lie utkaMThita rahatA hai / fka dUta ! sAkUtamihAgatIsi., ki vA mama bhrAturarirbalADhyaH / zakto'pi dAvAgniraraNyadAhe ; sArathya' mIheta samIraNasya // dUta ! kyA tuma kisI prayojana se yahAM Ae ho athavA mere bhAI bharata kA koI zatru balazAlI ho gayA hai ? araNya ko jalAne meM samartha dAvAgni bhI pavana kA sahArA cAhatI hai / 22. niHzaGkamA kamarAtibhUbhRdhRtkuMja vAstavyamapAsya dUta ! tvadbharturAviSkuru zAsanaM me, puro nRpAzcArapurassarA hi // 26 dUta ! zatru-rAjAoM hRdaya - kuMja meM vAsa karane vAle AtaMka ko dUra kara tuma niHzaMka hokara apane svAmI bharata kI AjJA ko mere Age pragaTa kro| kyoMki rAjA dUta ko hI Age rakhate haiM / 23. itIrayitvA bahalI kSitIzaH sasaMbhramaM sapraNayaM sanIti / kSaNa vizazrAma caro'tha bhAlasthalImilatpANiruvAca bhUpam // 1. sArathyaM - sAhAyyam / - , isa prakAra bahalI pradeza ke rAjA bAhubalI ne sasaMbhrama, saprema aura nItiyukta vacana kahakara kSaNabhara ke lie vizrAma kiyaa| taba dUta ne jur3e hue donoM hAthoM se bhAratasthalI kA sparza karate hue kahA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 24. rAjan ! bhavantaM maratAdhirAjaH , praadurbhvnniitivcomisstte| mamAnanena kSitivallamA hi , nItipriyAH prItiparA na caivam // rAjan ! mahArAja bharata mere muMha dvArA pragaTa hokara Apako nIti-vacana kaha rahe haiN| kyoMki rAjA nItipriya hote haiM, ApakI bhAMti prIti-parAyaNa nahIM hote| 25. sA bhAratI bhAratabhUmibhatumAlalambe napamaulibhiryA / dhriyeta nityaM navamallikeva , sphurantamAmodabharaM vhntii.|| rAjan ! bhArata kI bhUmi ke svAmI bharata kI usa vANI ko bar3e-bar3e rAjA bhI sadA Amoda ko vahana karane vAlI naI mallikA kI mAlA kI taraha dhAraNa karate haiM / usa vANI ko lekara maiM yahAM AyA huuN| 26. vayaM carA svAminidezanighnA stamoharAstApakarA jagatyAm / / zritAnuvRttiM na vilaGghayAmaH , karA ivoSNAtibimbacAram // rAjan ! hama dUta haiN| hama svAmI ke Adeza ke .adhIna rahate haiN| hama isa jagatI meM sUrya kI razmiyoM kI bhAMti tama kA haraNa aura tApa karane vAle haiN| hama apane AzrayadAtA svAmI kI anumati kA usI prakAra ullaMghana nahIM karate jisa prakAra sUrya kI kiraNeM sUrya ke bimba ke mArga kA atikramaNa nahIM krtiiN| 27. saMdezahArI nijanAyakasya , nairbalyamAviSkurute purastAt / prathinAM yaH sapayodhivanhi'samAnatAM gacchati saMzrayAriH // . yadi dUta apane svAmI kI nirbalatA zatruoM ke samakSa pragaTa karatA hai to vaha samudra kI bhagni kI bhAMti apane AdhAra ko naSTa karane vAlA zatru hotA hai| 28. atastvayA zrImaratAnujanman! , vacazcarasyApyavadhAraNIyam / malImasaM vAridavAri mAvi , na hi zriye kiM sarasIvarasya ? isalie bharata ke anuja ! Apa dUta ke vacanoM ko dhyAnapUrvaka suneM / kyA bAdala kA malina pAnI mAnasarovara kI zobhA ke lie nahIM hotA? 1. nighna:--parAdhIna (nAthavAn nighnagRhyako-mabhi0 3 / 20) 2. karA.''cAram-yathA kiraNAH sUryamaMDalacAraM (naatikaamNti)| . 3. pyodhivnhiH-vdd'vaanl| 4. saMzrayAri:--saMzrayasya-mAzrayasya, pariH-zadaH, sNshryaari:-paayrii| 5. sarasIvarasya-mAnasasarasaH-mAnasarovara kii| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 26. zataM sutAnAM vRSabhadhvajena , bhinneSu dezeSvatha vinyavezi / nAmAGkato rAjapade'bhiSicya , satAM hi vRttaM satataM pravRttyai / / rAjan ! mahArAja RSabha ne apane sau putroM kA nAma-grAhapUrvaka rAjyAbhiSeka kara unheM bhinna-bhinna pradezoM meM sthApita kiyA thaa| kyoMki mahAna vyaktiyoM kA vyavahAra satata pravRtti-paramparAgata itihAsa yA satata AcaraNIya bana jAtA hai / 30. tadantare kopi balAtirikto , bhuvastalaM plAvayituM sahiSNuH / kalpAntakAlAbdhirivottaraGgaH , saubhrAtrasImaiva niSiddhirasya // rAjan ! ina bhAiyoM ke bIca aisA koI balazAlI bhI hai jo apane parAkrama se sArI pRthvI ko AkrAnta karane meM usI prakAra samartha hai jisa prakAra uttAla taraMgoM vAlA pralayakAla kA samudra plAvita karane meM samartha hai| kintu saubhrAtra kI sImA hI RSabha ke putra-samUha ko aisA karane se roke hue hai| . 31. jyeSTho'nasaMjAtatayA guNaizca , tAtena yaH svIyapade nyavezi / tasya pratApAbdhihiraNyaretAH' , prathipAthAMsi tanUkaroti // rAjan ! bharata guNoM se tathA janma se jyeSTha haiM isalie pitAzrI ne unheM apane pada para sthApita kiyaa| unakI pratAparUpI vADavAgni zatrurUpI jala ko kSINa kara rahI hai| 32. kecin napA maulimaNImapAsya , nivezya maulau gurumetadAjJAm / apyUrdhvajAnukramavartamAnAH , prabhoH puraH prAGgaNamAzrayanti / kaI rAjA apane mukuTa kI maNI ko haTAkara usake sthAna meM mahArAja bharata kI gurutara AjJA ko dhAraNa karate haiN| ve ghuTanoM ke bala svAmI bharata ke sAmane prAMgaNa para hI baiTha jAte haiN| 33. bhUpAlavakSasthalalambihAra-saMghaTTasaMgharSaNacUrNagauram / rAjAjiraM rAjati tasya kottizItAMzurocizcharitazriyeva // rAjAoM ke vakSasthala para lambAyamAna hAroM ke saMghaTTana aura saMgharSaNa se prApta cUrNa se rAja-prAMgaNa zveta ho gayA thaa| mAno ki mahArAja bharata kI kIrtirUpI candramA kI kiraNoM kI dyuti se vaha zobhita ho rahA ho / - 1. pratApAbdhihiraNyaretA:-pratApavADavAnalaH-pratAparUpI vaaddvaagni| 2. kIti....."zriyeva-yazaHzazadharakiraNasphuritalakSmyeva (paJjikA patra 8) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . bharatabAhubalimahAkAvyam 34. sutAmupAdAya napAzca kecit , praNemurenaM svajanaM vidhaay| girIndramukhyA iva nIlakaNThaM, prabhUtabhUtyaikanibaddhacittam // kaI rAje pracura aizvarya meM tallIna cittavAle mahArAja bharata ko apanI kanyAeM sauMpakara, unako apanA svajana banAkara, praNAma karane lge| jisa prakAra pracura bhasma meM nibaddha cittavAle zaMkara ko himAlaya Adi mahAn parvata apanI putriyoM ko sauMpakara; unheM apanA svajana banAkara, praNAma karate haiN| 35. mahAmRgendrAsanasanniviSTaM , nRpaH parItaM tridazairivendram / svayaM tamAyAnti narendralakSmyo , mahIdhrakanyA' iva vArirAzim // jisa prakAra indra devatAoM se ghire rahate haiM, usI prakAra mahAn siMhAsana para baiThe hue bharata bhI rAjAoM se ghire rahate haiN| jaise nadiyAM svayaM hI samudra meM jA milatI haiM, vaise hI rAja-lakSmiyAM svayaM bharata meM A milatI haiN| 36. sarveSu bhabhatsu vibhAti soya , paronnatirivAminandyaH / AkrAntaniHzeSamahInivezaH , proddIprakalyANamanoramazrIH // jaise meru parvata sabhI parvatoM meM abhinandanIya aura unnata hotA hai vaise hI mahArAja bharata sabhI rAjAoM meM abhinandanIya aura unnata samRddhiyoM se yukta haiN| unhoMne samUcI pRthvI ko AkrAnta kiyA hai aura ve pradIpta kalyANa kI manorama zobhA se yukta haiN| 37. vajAhatAnAM vasudhAdharANAM , bhaveccharaNyaH kila vaariraashiH| naitadbhiyA trastamahIzvarANAM , lokatrayepyasti paraH shrnnyH|| rAjan ! yaha sunA jAtA hai ki vajra se Ahata parvatoM ke lie samudra zaraNa-sthala hai kintu mahArAja bharata ke bhaya se trasta rAjAoM ke lie tIna loka meM bhI koI dUsarA zaraNa-sthala nahIM hai / 1. upAdAya-prAbhRtIkRtya / 2. bharatapakSe bhUtiH-saMpattiH, mahAdevapakSe bhUtiH-bhasmA 3. mahIdhrakanyA:-nadiyAM / 4. vaariraashi:-smRdr| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 38. nisvAna nisvAna'bhiyAsya naSTavirodhibhiAnazire digantAH / tadIyasaudhAnavirUDhadUrvAMkurapralubdharuSitaM kuraGgaH // mahArAja bharata ke vairiyoM ne bANa kI dhvani ke nirghoSa se bhayabhIta hokara dizAoM ke choroM kI ora palAyana kara diyaa| aba unake sUne gharoM ke Upara uge hue dUrvA ghAsa ke aMkuroM ko khAne meM Asakta mRga vahAM nivAsa kara rahe haiN| 36. vilokya yat sainyahayAvadhUtaM , rajo navAmbhodhararAjinIlam / zyAmAnanIbhUya ca rAjahaMsaH' , palAyitaM zuddhaparicchadADhyaH / mahArAja bharata kI senA ke ghor3oM ke khuroM se uThe hue nae megha kI bhAMti nIle rajakaNa AkAza meM vyA ta ho ge| acche parivAroM se sampanna bar3e-bar3e rAjAoM ke muMha bhI una rajakaNoM se kAle ho gae aura ve saba vahAM se palAyana kara gae / 40. asya prayANeSu hayakSurAmoddhRta rajobhirmalinIkRtAni / adraSTumarhANi mukhAni kaizcillAtvA gataM kvApi bhuvontarAle // mahArAja bharata kI prayANa-velA meM ghor3oM ke khuroM se uThe hue rajakaNoM se kaI rAjAoM ke muMha itane malina ho gae ki ve dekhane yogya nahIM rhe| ve apanA kAlA muMha lekara kahIM bhUmi meM paiTha ge| 41. anAvRtaM pazyatu mA mukhAbjamayaM patirnaH prabhutopapannaH / itIva reNucchalato haridbhiH, samAdade nIlapaTI samantAt // 'hamArA yaha aizvaryazAlI svAmI hamAre mukha-kamala ko anAvRta na dekhale'-yaha socakara dizAoM ne rajakaNoM ke vyAja se apane muMha para kAle uttarIya kA ghUghaTa DAla diyaa| 1. nisvAna' zabda bANa kI dhvani ke artha meM prayukta hotA hai (dekheM-prApTe kI DikzanarI qo833-farata -The whistling sound of an arrow (only nisvAna in this sense) paJjikA meM nisvAna' kA artha 'vAdya vizeSa' kiyA hai : nisvAnanisvAnabhiyA-vAdyavizeSanirghoSabhItyA-patra 8 / 2. nirvaan:-nirghoss| 3. rAjahaMsa' ke do artha haiM-bar3e rAjA tathA rAjahaMsa pkssii| 4. 'zaddhaparicchadADhaya' ke bhI do artha haiM-acche parivAroM se sampanna tathA sapheda pAMkhoM se sampanna / rAjA ke pakSa meM pahalA artha tathA rAjahaMsa ke pakSa meM dUsarA artha saMgata hogaa| 5. harit-dizA (kASThA'zA dig harit kakup-abhi0 2 / 80) 6. nIlapaTI-zyAmottarIyam-kAlA uttarIya / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bharatabAhubalimahAkAvyam 42. madena hastIva vanapradezo , mRgAriNevAgnirivAzugena' / unileneva payodhirAmA'ccakreNa rAjAdhikaduHpradharSaH // jisa prakAra mada se hAthI, siMha se vana-pradeza, pavana se agni aura vADavAgni se samudra durdharSa hote haiM , vaise hI cakra ke kAraNa mahArAja bharata bhI atyadhika durdharSa haiN| 43. yathAruNa'stIkSNarucerivAne , tathAsya cakraM purato babhUva / duruttarArAtitamaHprahAranitAntadAkSiNyatayA satejaH // . .. jisa prakAra sUrya ke Age-Age aruNa nAma kA sArathi calatA hai, usI prakAra mahArAja bharata ke Age-Age cakra calatA hai| vaha cakra durdharSa zatru rUpI andhakAra para prahAra karane meM atyanta tIkSNa aura tejasvI hai| 44. rAjan ! bhavabaMdhubalA buraashishcturdigaaplaavnbddhkkssH| . prakAmametatpraNipAtasetubandhaprabandhena vigAhanIyaH // rAjan ! Apake bhAI kA senA rUpI samudra cAroM dizAoM ko AplAvita karane ke lie baddhakakSa hai| usa samudra ko atyanta praNipAta ke setu-baMdha se hI pAra kiyA jA sakatA hai| 45. parisphuratkAntisahasradIpa, tIkSNadyutabimbamivolvaNAbham / / cakraM dadhAno vasudhAdharANAM , sa duHsahaH zakra ivAttazambaH // sphurita hone vAlI atyadhika kAnti se camakIle aura sUrya ke bimba kI bhAMti bhISaNa AbhA vAle cakra ko dhAraNa kie hue mahArAja bharata rAjAoM ke lie usI prakAra duHsaha hote haiM jisa prakAra devatAoM ke lie vajra ko dhAraNa karatA huA indra / 46. kimatra citraM kSitivallabhAnAM , jaye surANAmayamapyajayyaH / astyeva devAsuravRndavandhaH , satAM prabhAvo hi vacotiriktaH // 1.pAzugena-pavanena / 2. AbhAt-virAjatesma / 3. aruNaH-sUrya kA sArathi (aruNo garuDAgrajaH-abhi0 2 / 16) / 4. duruttarArAti..... 'tayA-duraMtazAnavAMdhakArahananAtyaMtaviddhatvena-paJjikA patra / 5. bala-senA (balaM sainyamanIkinI-abhi0 3 / 406) . 6. ulvaNAbham-bhISaNAbham / / 9. AttazambaH-prAttaH-prAptaH, zambo vajaM, yena saH / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sarga: 35 mahArAja bharata rAjAoM ko jIta le, isameM Azcarya hI kyA hai ? ve devatAoM se bhI ajeya haiM / ve deva tathA asuravRnda dvArA vandanIya haiM / kyoMki mahAn vyaktiyoM kA prabhAva vacanAtIta hotA hai| 47. yo'khaNDaSaTkhaNDadharAdharANAM , gaurAMzugaurAtapavAraNAni / hatyazAMsIva nRpaH pravRttaH , sNvrtpaathodhirivaatiraudrH|| jaise pralayakAla kA atiraudra samudra saba kucha haraNa kara letA hai vaise hI ye mahArAja bharata saMpUrNa chaha khaNDoM ke rAjAoM ke, candramA kI bhAMti ujjvala, chatroM kA haraNa karane ke lie pravRtta haiN| mAno ki ve ina rAjAoM kA yaza hI haraNa kara lenA cAhate hoN| 48. vidyAdharairADyanalaya nIyaM , guNairivejyaM salilairivAbdhim / gatasya vaitAdayagiri nRpasya , tejotiduHshymbhuudivaaNshoH|| guNoM se pUjya vyakti kI bhAMti aura pAnI se samudra kI bhAMti anullaMghanIya tathA vidyAdharoM se saMpanna vaitADhya giri para jaba mahArAja bharata gae taba unakA teja sUrya kI bhAMti duHsahya ho gyaa| 46. senAnivezA naporihAsya , paJcAza dAsannadhikotsavADhyAH / turaGgamAtaGgapuroSasargaH , kUTAni tanvanta ivAtanUni // vahAM mahArAja bharata ke, varddhamAna utsavoM se paripUrNa, pacAsa senA-niveza (chAvaniyAM) the| vahA~ hAthI aura ghor3oM kI lIdoM ke bar3e-bar3e Dhera mAno vizAla zikhara kA rUpa le rahe the| . 50. tAtapriyApatyatayApratItau , yau pnngendraannlbdhvidyau| maunaM zrite svAmini bhAratAIgirIndrasaMprAptamahaddhirAjyau // 51. . etasya senAdhipati suSeNaM , mArge nyruddhaamvilngghniiyau| rayaM taTinyA iva sAnumantau , prasRtvaraM tau kaTakAbhirAmau // -yugmam / 1. ijyaM-pUjyam / 2. paJjikAkAra kahate haiM ki cakravartI ne dharaNendra se aDacAlIsa hajAra vidyAeM prApta kI thIM dharaNendrAsyasaMprAptASTacatvAriMzatsahasravidyAvabhUtAm-paJjikA patra 6 / 3. bhAratArddha ...."rAjyau-labdhottarazreNidakSiNa zreNiprabhutvau--paJjikA patra / 4. namivinamipakSe-kaTakaM-sainyaM, tena abhiraamo-mnohrau| parvatapakSe-kaTaka:-adrinitaMbaH, tena abhirAlo-manoharau / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam pUjya pitA RSabha ke priya putra ke rUpa meM vizruta nami aura vinami ne dharaNendra ke mukha se vidyAeM prApta kI thoN| jaba RSabha pravajita hue taba unako vaitADhya. giri, jo bhAratavarSa ko do bhAgoM meM vibhAjita karatA hai, kA mahadhika rAjya prApta huaa| alaMghanIya aura senA se suzobhita una donoM ne bharata cakravartI ke Age bar3hate hue suSeNa senApati ko mArga meM hI roka liyA, jaise nadI ke vega ko parvata roka lete haiN| 52. vaimAnikaiH syandanasanniviSTairadhomukhairUrdhvamukhaizca bANaH / / saMpAditolkaM bahudhA pravRttaH, khagAmibhibhU micarainigharSAt // ... 53. tau dvAdazAbdI bharatena sAdhaM , vitenturdvndvmnindysttvau'| surAsurANAmapi citradAyi , vindhyAcaleneva gajau madAndhau // . - . -yugmam / zlAghanIya bala vAle nami aura vinami ne bharata ke sAtha bAraha varSoM taka yuddha kiyaa| usa yuddha meM vimAna meM prArUDha AkAzagAmI vidyAdharoM ke bANa nIce kI ora A rahe the aura rayoM meM baiThe hue bharata cakravartI ke bhUmIcara sainikoM ke bANa Upara kI ora jA rahe the| bAra-bAra pheMke jAne vAle bANoM ke saMgharSaNa se ulkAeM gira rahI thiiN| usa samaya aisA laga rahA thA mAno ki do madAndha hAthI vindhya parvata se Takkara le rahe hoN| vaha yuddha deva aura asuroM ke lie bhI AzcaryakArI thaa| 54. abhaGguraM bhAratavarSaneturdaSTvA balaM tau svasutAmadattAm / strIratnalAbhAn muditaH sa sArvabhaumopi tAbhyAmadadAcca rAjyam // jaba una donoM ne dekhA ki bharata kA bala aTUTa hai taba unhoMne apanI putriyAM bharata ko byAhIM / cakravartI bharata strI-ratna ke lAbha se mudita hue aura una donoM ko apanAapanA rAjya lauTA diyaa| 55. evaM zaraccandramarIcigauraM , pUrvAparAmbhodhigatAntameSaH / ___ AdAya vaitADhyagiri cacAla , vidyAbhRtAM zlokamivAtituGgam // isa prakAra cakravartI bharata vaitADhyagiri para vijaya prApta kara Age bar3he mAno ki vidyAdharoM ke zarad Rtu ke candamA kI bhAMti dhavala aura atyunnata tathA pUrva se pazcima samudra paryanta phaile hue yaza ko lekara Age bar3ha rahe hoN| 1. bANa ityatna karaNe tRtIyA'nyatra katari-paJjikA ptr| 2. anindyasattvI-zlAghanIyabalau / . Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH . 37 56. sa kandaradvAramavAryavIryaH , kramAdathodghATya viveza tatra / ___ kAkiNyasaMkhyeyamahaHprabhAvatirohitadhvAntabhare purastAt // apratihata zaktivAle bharata kramazaH guphA kA dvAra khola usameM praviSTa ho gae / vaha kandarA adhaMkAra se vyApta thI kintu cakravartI ke kAkiNI ratna kI asaMkhya kiraNoM ke prabhAva se sArA andhakAra Age se Age naSTa hotA gayA / 57. sa mallikAkoDavilolalIlarmandAkinIzIkaribhiH siSeve / karIndrakumbhaskhalanAtimandarmArge hataklAntibharaiH samIraiH / / mallikA ke puSpoM kI goda meM vilola lIlA karane vAle, gaMgA ke zItala jala-kaNoM se yukta,gajendroM ke kuMbhasthala se bahane vAle mada ke kAraNa atimaMda gativAle tathA klAnti ke samUha ko naSTa karane vAle pavana ne mArga meM bharata kI sevA kii| 58. sa bhUbhRdutkRSTataraprabhAvo , bhUtaiH pRthivyAdibhirapyasevi / autkRSTyataH prAghuNakeSu.satsu , svIyaM hi mAhAtmyamalopanIyam // 'mahArAja bharata utkRSTa prabhAva vAle haiM'-yaha socakara pRthvI Adi sabhI bhUtoM ne unakI upAsanA kii| kyoMki utkRSTa atithi ke hone para apane bar3appana kA lopa nahIM karanA cAhie, usakI rakSA karanI caahie| 56. sa nauvimAnaravatIryasindhU , tapaskriyArAdhitasannidhAnaH / dhulokalakSmImuSi jAnhavIye , senAnivezaM vitatAna tIre // bharata ne naukA-vimAnoM dvArA sindhu nadI ko pAra kiyaa| unhoMne svargaloka kI zobhA kA haraNa karane vAle gaMgA ke tIra para apanI senA kA par3Ava DAlA tathA tapasyA aura kriyA dvArA nidhAnoM kI ArAdhanA kii| . 60. vilokya taM manmathahArirUpaM , puSpeSubANAnavibhinnatanvA / bANAntapakSAniva saMbabhAra , gaGgApi romodgamalakSato drAk // bharata kA kAmadeva jaisA sundara rUpa dekhakara gaMgA romAMcita hone ke bahAne mAno madana 1. kAkiNI-cakravartI kA ratnavizeSa / 2. puSpeSu......"tatvA-puSpeSoH-kAmasya, bANAgrANi-zaroparibhAgAstavibhinnA-vihatA tanustayeti / 0 'tanvI' ityapi pAThaH / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam ke bANoM ke agra se bhinna apane zarIra dvArA bANoM ke agra bhAga meM rahane vAlI pA~khoM ko dhAraNa kara rahI thii| 61. vyajIjJapad dUtimukhena bhUpaM , sA svarvadhUrevamananyarUpam / kA smeranetrA vibhavedalajjA , kAmAbhilASaM svamukhena vaktum ? gaMgA devI ne apanI dUtI ke sAtha apratima rUpa ke dhanI mahArAja bharata ko isa prakAra (jo Age kahA jA rahA hai) khlaayaa| kauna vikasvaranetrA nArI apane kAma (madana) kI abhilASA ko svayaM apane mukha se kahane meM nirlajja ho sakatI hai? 62. protirbhavatyasti tRto vicArastayA vidhIyeta na martyamAtre / .. prItiyanU hA naradeva ! devI , bhavadviyoge vidhurAdhuneyam // dUtI ne kahA-'narendra ! Apake prati gaMgA devI kA prema hai ataH usane Apake prati vicAra kiyA hai| yaha vicAra manuSya mAtra ke prati nahIM hai| kyoMki prIti meM tarka nahIM hotA / vaha devI isa samaya Apake viraha se vyAkula hai| 63. tvaM mAnuSIbhoganimagnacittaH , svargAGganAnAM na hi vetsi lIlAm / pIyUSasindhoramRtakasaGgaH , kathaM nivedyo lavaNAbdhimInaH / dUtI ne Age kahA-'rAjan ! ApakA citta maMnuSya sambandhI bhogoM meM nimagna hai| Apa devAMganAoM kI lIlAoM ko nahIM jAnate / saca hai ki lavaNa samudra meM nivAsa karanevAlI machaliyoM ko kSIra samudra ke amRtamaya saMga ko kaise batAyA jA sakatA hai ? 64. svarUpalAvaNyakalAvalepAcchakre'pi yA dRSTimadAnna kiJcit / lakSmIrivAsve rajanIva candra , bibharti rAgaM bhavadIhinI saa|| jisane apane svarUpa, lAvaNya aura kalA ke ahaMkAra ke kAraNa, daridra ke prati lakSmI kI bhAMti, indra para bhI kabhI apanI dRSTi nahIM DAlI, vaha devI gaMgA Apako cAhatI hai aura jaise rAta cAMda ke prati anurakta rahatI hai vaise hI vaha Apake prati anurakta hai| 65. mandAkSamandAkSamavekSya cAhaM , tasyA mukhaM sAnima ninimeSam / . bhavantametA subhagAvataMsaM , sarvAntarAkAravido hybhijnyaaH|| 1. anuuhaa-vitrkrhitaa| 2. saanimH-spraannH| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sarga: 'lajjA se kucha mUMdI huI AMkhoM vAlA tathA saprANa hote hue bhI ninimeSa usakA maMha dekhakara maiM bhAgyazAliyoM meM ziromaNi Apake pAsa AI hU~, kyoMki abhijJa loga saba Antarika AkAroM ko jAnane vAle hote haiN| 66. asaMstavAdriH kila dUtivAkyavajraNa bhinno vihitAntarAyaH / evaM tayo rAgavatorbabhUva , saMpRktiranyonyarasAtirekAt // dUtI ke vAkya rUpI vajra se aparicaya kA parvata, jo donoM ke bIca vighna upasthita kara rahA thA, TUTa gyaa| isa prakAra pArasparika rasa ke atireka se, rAga se rakta una donoM meM samparka sthApita ho gyaa| 67. vismRtya zuddhAnta vadhUvilAsA~statra kSitIzo'bdasahasramasthAt / nAleH karIradrumavismRtiH syAt , ki mallikApuSparasaprasaktyA ? mahArAja bharata apane antaHpura kI rAniyoM ke vilAsoM ko bhUlakara usa nadI taTapara eka hajAra varSa taka baiThe rahe / kyA bhramara mallikA puSpa ke rasa kA AsvAdana karate samaya karIra ke vRkSa ko nahIM bhUla jAtA ? 68. vazIkRtAntaHkaraNastathApi , na sthAtumaihiSTa rathAGgapANiH / santo yugAntepyavilaGghanIyAn , dharmArthakAmAn na vilaGghayanti / gaMgA devI ne bharata ke citta ko vaza meM kara liyA thA, phira bhI unhoMne vahAM ThaharanA nahIM cAhA / kyoMki sajjana puruSa alaMghanIya dharma, artha aura kAma kA yugAnta meM bhI ullaMghana nahIM krte| 69. tatazcacAlAdhipatina pANAmudIcyavarSAddha mahImahendrAn / vijetumojodhikaduHpradharSAn , daityAnivendro ravivat tamAMsi // cakravartI bharata oja se adhika durdharSa uttarIya kSetrArddha ke rAjAoM ko jItane ke lie Age bar3he, jaise indra daityoM ko aura sUrya andhakAra ko jItane ke lie Age bar3hatA hai| 70. anamramaulInapi namramaulIn , dhRtAtapatrAnadhRtAtapatrAn / vidhAya rAjJaH svapuraM sa AgAnna doSmatAM citrakaraM hi kiJcit // 1. zuddhAntaH-antaHpura (zuddhAntaH syAdantaHpuram -abhi0 3 / 391) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bharatabAhubalimahAkAvyam jo rAjA nahIM jhukate the unako jhukAkara, jo chatra dhAraNa karate the unako chatrahIna karake, mahArAja bharata apane nagara ko lauTa aae| kyoMki parAkramI vyaktiyoM ke lie kucha bhI AzcaryakArI nahIM hotaa| 71. SaTkhaNDakhaNDIkRtakAzyapIndra chatraH sa varSAyutaSaDbhirevam / AyAta UrcIkRtatoraNAGkAM , vAstoSpati'Amiva rAjadhAnIm // chaha khaMDoM ke rAjAoM ke chatroM ko khaMDita karane vAle mahArAja bharata sATha hajAra varSoM taka vijaya-prayANa kara devabhUmi meM indra kI bhAMti, toraNoM se sajjita apanI rAjadhAnI ayodhyA meM lauTa aae| 72. . sarvepi zakrapramukhA dhulokAdetyAdadhustasya ca tIrthatoyaH / __rAjyAbhiSekaM sajagatyadhIzAH , purAtanaH kopi vidhirna lopyaH / / prAcIna paramparA ke anusAra devaloka se indra Adi pramukha devatAgaNa tathA sabhI rAjemahArAje vahAM ekatrita hue aura tIrthasthala ke pAnI se mahArAja bharata kA rAjyAbhiSeka kiyaa| kyoMki kisI bhI prAcIna vidhi kA lopa karanA ucita nahIM hai| 73. mahIziturdAdazavarSamAtra, jAtebhiSeke'pi na ko'pi bndhuH| AyAtavAnitthamaneka zaGkAzaGkuprabhinnaM hRdayaM babhUva // cakravartI bharata kA rAjyAbhiSeka hue bAraha varSa bIta ge| aba taka bhI koI bhI bhAI nahIM AyA taba unakA hRdaya aneka zaMkA rUpI bhAloM se bIMdha gyaa| 74. sa eva bandhuH samaye ya etA , tadeva saujanyamajAtadauSThyam / sa eva rAjA na saheta yotrAhamindratAM kasyacidudbhaTasya / vahI bandhu hai jo samaya para AtA hai| vahI saujanya hai jisameM duSTatA nahIM hai| vahI rAjA hai jo kisI vIra kI ahamindratA ko sahana nahIM krtaa| 75. na bandhuSu bhrAtRSu naiva tAte , na nAtra saMbandhiSu raajykRdbhiH| sneho vidheyo na yazaHzitAMzau , teSAM payodanti yadetadeva // / 1. kAzyapIndra:-kAzyapI-pRthvI, tasyA indrH-svaamii-raajaa| 2. vAstoSpati:-indra (sutrAmavAstoSpatidalmizakrA:-abhi0 2 / 86). 3. zaGa ku:-bhAlA (zalyaM zaMko-abhi0 3451) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 dvitIyaH sargaH rAjA ko apane bandhuoM, bhAIyoM, pitA aura saMbaMdhiyoM ke sAtha sneha nahIM karanA cAhie kyoMki ye saba yaza rUpI candramA ko Dhakane ke lie bAdala kA sA kArya karate haiM / 76. isalie mahArAja bharata socate haiM-- maiM unake ahaMkAra rUpI dIpaka, jo ahamindratA ke taila-pUra se bhare hue haiM aura jo pitAzrI ke atyadhika teja kI dIpti se prakAzI haiM, ko pavitra bhujA dhanuSya ke pracaMDa pavana se bujhA dU~ / 77. 78. taddarpadIpaM zamamAnayAmyahamindratAtailabharAtivRddham / zrI tAtatejodhikadIptidIpramakANDa' doH kANDasamIraNena // jaise svarga kA Adhipatya indra, grahoM kA Adhipatya sUrya aura nadiyoM kA Adhipatya samudra bhogatA hai vaise hI maiM bhI sAre jagat kA Adhipatya cAhatA hUM / 76. dhipatyaM trivisya jiSNu yathA grahANAM taraNizca bhuGkte / yathA nadInAM taTinIza ekastathAhamI he jagadAdhipatyam || isa prakAra mana meM gaharA vicArakara mahArAja bharata ne apane bhAIyoM ke sneha rasa ke atireka kA balapUrvaka zoSaNa karane ke lie sUrya kI ati tejasvI kiraNoM kI taraha apane dUtoM ko bhejA hai| 80. tato vimRzyeti hRdantaruccaizcarAn karAnarka ivAtidIprAn / sabAndhavasneharasAtireka, prasahya saMzoSayituM mumoca // , te bhAratI' cAramukhAnnizamya tAM bhAratIM yAsya hRdantarUDhA / cakruryugAdeH zaraNaM tadaiva trAtA sutAnAM vidhure hi tAtaH // } ve sabhI bandhu dvetoM ke muMha se bharata kI vaha vANI, jo usake antar hRdaya meM vyApta thI, sunakara usI samaya bhagavAn RSabha kI zaraNa meM cale gae / kyoMki kaSTakAla meM pitA 'apane putroM ko trANa detA hai / tadAtmajebhyo vihitAnatibhyaH pratyapi patra bharatena rAjyam / kopaH praNAmAnta ihottamAnAmanuttamAnAM jananAvahi // 1 1. akANDaM -- kANDaM - kutsitaM ( abhi0 6 / 78), na kANDaM - akANDaM - pavitram / 2. jiSNuH - indra (viSNu jiSNu janArdanI - abhi0 2 / 128 ) 3. bharatasya iyam - bhAratI, tAM bhAratIM / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 . . bharatabAhubalimahAkAvyam bhAiyoM ke putra bharata kA Adhipatya svIkAra kara nata ho ge| unako bharata ne chInA huA paitRka rAjya punaH sauMpa diyaa| kyoMki uttama vyaktiyoM ke krodha kI avadhi praNAma na karane taka aura adhama vyaktiyoM ke krodha kI avadhi jIvana paryanta hotI hai| 81. athAnyadA bhAlaniyuktapANidvayAmbujaH zastranivAsa rkssii| . dvAtriMzatA bhUmibhujAM sahasra niSepyamAnaM nRpamityuvAca // aba battIsa hajAra rAje bharata kI sevA karane lge| eka bAra zastrAgAra kA rakSaka apane jur3e hue donoM hAthoM ko bhAla para rakhate hue cakravartI bharata se bolA 82. deva ! tvadastrAlayamugratejo , 'rathAGgamAyAti na devasevyam / bhIromanaH zauryamivAsvagehaM' , nidhAnavaddAnamivAtidInam / / 'deva ! atyanta tejasvI aura deva-sevya vaha cakra Apake zastrAgAra meM praveza nahIM kara rahA hai, jaise bhayabhIta mana meM zaurya, daridra ke ghara meM nidhAna aura atidIna meM dAna praveza nahIM krtaa| 83. rAjendra ! taM hetumahaM tu jAne , yanno tadAyAti na zastradhAma / zubhAzubhaM kSoNibhuje nivedyaM , niyogibhitminarA hi te syuH|| 'rAjendra ! vaha cakra zastrAgAra meM praveza nahIM kara rahA hai, isakA hetu maiM nahIM jAnatA kintu karma-sacivoM ko cAhie ki ve zubha yA azubha jo kucha bhI ho, rAjA ko batA deN| kyoMki ve usake AtmIya-jana hote haiN| 84. AkarNya tAM tasya sarasvatI sa , jagAda cittonnati garbhavAkyam / akhaNDaSaTkhaNDamahIdhareSu , proccaiHzirAH kopyavilaGa ghyazaktiH // usakI bAta sunakara bharata ne darpabharI vANI meM kahA-'sampUrNa chaha khaNDoM ke rAjAoM meM aisA kauna anullaMghyazakti sampanna rAjA hai, jo UMcA zira kie hue hai ? 1. rathAGga-cakra (rathAGga rathapAdo'ri cakraM--abhi0 3 / 419) 2. asvgehN-dridrgehN| 3. kSoNibhuje-kSoNi-pRthvI bhuGkte iti kSoNibhuk-rAjA, tasmaina 4. niyogI-karma-saciva (sahAyaka maMtrI) (niyogI karmasaciva:-abhi0 3 / 383) 5. cittonnatiH-ahaMkAra (mAnazcittonnatiH smayaH-abhi0 2 / 231) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH 85. itI riNaM tIritarAjyabhAro, rAjAnamUce sacivo'tha natvA / narendra ! sarva svayameva vetsi , vizvaMbharA' hi kvacidastivIrA // isa prakAra pUche jAne para, rAjya-bhAra kA pAra pAne vAle saciva ne rAjA se nivedana kiyA 'narendra ! Apa svayaM saba kucha jAnate haiN| kyoMki isa pRthvI para Aja kahIM-kahIM vIra vidyamAna haiN|' 86. tadA bhavAn maMtribhiroditastad , bhavatsamIpaM prahitosmi rAjan ! tavApi tasyApi hitaM vaco'haM , bhASe ciraM te'bhimukhaM tvidAnIm // rAjan ! usa samaya bharata ke Agraha para maMtriyoM ne ApakA nAma batAyA / isalie bharata cakravartI ne mujhe Apake pAsa bhejA hai| maiM Apake sammukha Apake aura unake cira-hita ke lie kucha kaha rahA huuN| . 87. bhavA~stulAM tasya rathAGgapANerna kAJcidArohati zauryasindhuH / nimno'tidIrghaH sarasIvaraH kiM , pAthoniryAti kiyantamaMzam // Apa zaurya ke samudra haiM kintu cakravartI bharata kI kisI bhI tulanA meM nahIM A sakate / kyoMki aMDA aura ativizAla tAlAba samudra ke kitane aMza kI tulanA meM A sakatA hai ? 18. bhrAtA madIyoyamiti svacitte , nizcintatAmAvahase yadatra / yuktaM na tat te kSitirAT ! sukhAya , na saMstavo hi kSitivallabheSu // Apa apane mana meM yaha socakara nizcinta haiM ki bharata to merA bhAI hai| rAjan ! kintu Apake lie aisA socanA ucita nahIM hai / kyoMki rAjAoM ke sAtha paricaya karanA sukhada nahIM hotaa| 86. tvanmaulikAlAyasa'saJcayotra , kaThoratAM gacchati mArdavaM na / tasya pratApAgnibhareNa bhAvI , mRdutvabhAk cakraghanAbhighAtaH // Apake mukuTa kA loha-saMcaya kaThora ho rahA hai, mRdu nahIM / rAjan ! bharata kI pratApAgni ke bhAra aura unake cakraghana ke abhighAta se vaha komala ho jaaegaa| 1. vizvaMbharA-pRthvI (vizvA vizvaMbharA dharA-abhi0 4 / 1) 2. rodit:-uktH| 3. kAlAyasaM-loha (lohaM kAlAyasaM zastraM-abhi0 4 / 103) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ... bharatabAhubalimahAkAvyam 60. bhavAn balI yadyapi sArvabhaumaM , vijetumabhyutsahate'valepAt / madotkaTo'pi dviradAdhirAjaH , kiM dantaghAtairvyathate sumerum|| yadyapi Apa balavAn haiM aura ahaMkAra ke vazIbhUta hokara cakravartI ko jItane ke lie utsuka ho rahe haiM kintu kyA madonmatta hastirAja apane dantAvali ke ghAtoM se sumeru ko vyathita kara sakatA hai ? kabhI nhiiN| 61. kva sarvadezAdhipatiH sa cakrI , tvamekadezAdhipatina paH kva ? ... mahAnapi dyotayate hi dIpo , gRhaM jagadyotakaro'tra bhAnuH // .. kahAM to sabhI dezoM ke adhipati ve cakravartI bharata aura kahAM Apa eka deza ke adhipati rAjA ? dIpaka kitanA bhI bar3A ho, vaha eka hI ghara ko prakAzita karatA hai kintu sAre jagat ko udyotita karane vAlA to sUrya hI hai| 62. kiM rAjarAjopi ca yakSalakSmyAH ,, saMsevyamAno'pi nidhiishvropi|| zrIdopi no tasya tulAM karomi , vizvezvarasyApyahamuttarezaH // 63. vitayaM cittAntariti praNaSTaH , kailAsadurga samupetya dUram / vasvokasArAdhipati nilIno , manasvibhiH svaM hi.balaM vicAryam // -yugmam / 'kyA huA yadi maiM yakSoM kA adhipati, nidhiyoM kA Izvara aura lakSmI ko dene vAlA hU~, phira bhI maiM kevala uttara dizA kA.svAmI mAtra hone ke kAraNa isa vizvezvara bharata kI tulanA meM nahIM A sakatA'--antar citta meM aisI tarkaNA kara alakApurI kA svAmI kubera bhAga kara kailAza durga meM AyA aura kahIM dUra jAkara chipa gyaa| kyoMki manasvI vyakti ko apanI zakti kA vicAra karanA hI caahie| 14. siMhAsanAdhaM kila vajrapANiryasmai prabandhena didAsitA hi / / maryeSvama]Svapi tasya vairI , khapuSpavannava vibhAvanIyaH // jisa bharata cakravartI ko indra bhI mAdara ke sAtha apanA AdhA siMhAsana denA cAhatA hai, usake manuSyoM aura devoM meM bhI AkAzakusuma kI bhAMti koI bhI zatru nahIM hai| 65. tat tvaM vihAya smayamapyazeSaM , jyeSThaM kila bhrAtaramehi nantum / na kApi lajjA bhavatosya natyA , jyeSTho hi bandhuH pitRvat prasAdyaH // 1. vasvokasArA-alakApurI (alakA vasvokasArA-abhi0 2 / 105) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH sargaH Apa apane sAre ahaM ko chor3a kara jyeSThabhrAtA bharata ko praNAma karane jaaeN| unako namana karane meM,Apa ko koI lajjA nahIM honI caahie| kyoMki bar3e bhAI ko pitA kI taraha prasanna rakhanA caahie| 66. etAvaduktavati bhAratasArvabhauma saMdezahAriNi mukhaM nRpterbbhaar| phullAravindasarasAM zriyamudyatezI, puNyodayAJcitajanApyamudagrakItaH // cakravartI bharata ke saMdezavAhaka ke itanA kahane para pracura kIti ke dhanI mahArAja bAhubalI kA muMha sUrya ke udita hone para vikasita kamalavAle sarovara kI zobhA dhAraNa karane lagA arthAt lAla ho gayA / aisA raktima muMha puNyodaya vAle logoM ko hI prApta hotaahai| - iti dUtavAkyopanyAsavarNano nAma dvitIyaH sargaH Page #79 -------------------------------------------------------------------------- Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA sarga pratipAdya dUta kA bahalI deza se ayodhyA kI ora punarAgamana / zloka parimANa 107 anuSTup lakSaNa paJcamaM laghu sarvatra, saptamaM dvicaturthayoH / guru SaSThaM ca jAnIyAt, zeSeSvaniyamo mataH / / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu dUta kI bAtoM se mahArAja bAhubalI atyanta kruddha ho ge| unhoMne bharata kI jiSNutA ko cunautI dete hue kahA-'hAthI, ghor3e, ratha aura sainika ye kisI ko trANa nahIM dete| ADambara kevala mUrkha vyaktiyoM ko hI vismita kara sakatA hai| mere jaise vIrAgraNiyoM ke lie to bhujAoM ke prakampana hI apekSita haiN|' bAhubalI ke vacana sunakara dUta kAMpa utthaa| usakA uttarIya aura pagar3I donoM nIce gira pdd'e| dUta apanI jAna bacAkara bhaagaa| mArga meM usane bAhubalI ke subhaToM kI vIratApUrNa vANI sunii| vaha apane svAmI cakravartI bharata ke deza kI sImA meM prA phuNcaa| vahAM kA samUcA vAtAvaraNa bhaya se vyApta thA / dUta ayodhyA A pahuMcA / janatA usakI bAta sunane ke lie ekatrita ho gii| mahArAja bharata AsthAna maMDapa meM baiThe the| dUta ne vahAM pahuMca kara mahArAja bharata ke pUchane para sabhI bAta btaaii| usane sacoTa vANI meM kahA--'Apake choTe bhAI bAhabalI ApakI AjJA svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM haiN| unhoMne mujhe tiraskRta kara bAhara nikAla diyaa|' mahArAja bharata ne dUta ko dhaMyapUrvaka sunA aura use upahAra dekara bidA kiyaa| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH dIpradantadyatijyotsnAdIptoSThAdharapallavam / dadhAnaH smitamudyotamiva pIyUSadIdhitiH // dUta kI bAteM sunakara RSabha-nandana bAhubalI vikasita daMtapaMkti kI kiraNoM ke prakAza se dIpta agharapallavoM se muskarAne lage, mAno ki candramA prakAza ko dhAraNa kara rahA kSipana gujAruNe netre , vidrume iva vAridhiH / kopavIcicayoMdrekAt , svadordaNDataTopari // bAhubalI ne guMjA kI bhA~ti lAla AMkhoM ko krodha rUpI taraMgamAlA ke udreka se apane bhUjA-taTa para pheMkA , mAno ki samudra ne taraMgamAlA ke vega se Ane taTa para do vidruma pheMke hoN| / 3. amimAntamivAntastu , bahiryAtumivodyatam / dharan zauryakakudmantaM , truTyadaGgada bandhanaH // bAhubalI zaurya rUpI vRSabha ko dhAraNa kara rahe the| vaha andara na samAtA huaA bAhira pAne ke lie 'udyata ho rahA thaa| prabala zaurya ke kAraNa bhujAoM para baMdhe hue bAjUbaMdha TUTa-TUTa kara gira rahe the| vahana bAlAtapAraktasAnusvarNAdrivibhramam / vapuSA kopatAmraNa , satataunnatyazAlinA // bAhubalI kA zarIra satata unnata aura kopa se rakta thaa| usa samaya vaha bAla-sUrya kI bhAMti rakta zikhara vAle meru kI zobhA ko pA rahA thaa| 1. piiyuussdiidhitiH--cndrmaa| 2. aMgadaM - bAjUbandha (keyUramaMgadaM bAhubhUSA... abhi0 3 / 326) / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam ... maunamudrAmathonmucya , hRdghaTAbhAratIrasam / vyaktIcakAra bhUjAnivRSabhadhvajanandanaH // RSabha-nandana mahArAja bAhubalI ne mauna bhaMgakara apane hRdaya rUpI ghaTA se vANI rUpI rasa brsaayaa| tvayA bharatabhUbhartabharatI vAgminAM vara ! / bhASyalIlArasaM nItA , sacchiSyeNa gurosvi // ... he vAcAla pravara dUta ! tumane mahArAja bharata kI vANI kA sundara-sarasa bhASya kiyA hai, jaise ki ziSya guru kI vANI kA bhASya karatA hai| . . dUta ! tvatsvAmino dhATayaM , vAcAlatvaM tavoddhatam / / etadvayaM mamAtyantaM , hAsyamAsye tanoti hi // he duut| tumhAre svAmI kI dhRSTatA aura tumhArI. uddhata vAcAlatA-ye donoM mere muMha para atyadhika hAsya bikhera rahe haiN| RSabhadhvajavaMzoyaM , bubhUSe'nena pUrvataH / pUrvakAyamevAtaH , pazcAtkartAsmyahaM tataH // yaha RSabha kA vaMza bharata se sarvaprathama zobhita huA hai isalie yaha isa vaMza kA pUrvakartA hai aura usake bAda kA kartA to maiM huuN| bhUbhRdAkramaNe citraM , ki yugAdestanUruhAm / kiM pAdA api noSNAMzobhUbhRdAkramaNolvaNAH ? RSabha ke putroM ke lie bhUbhad-rAjAoM para AkramaNa karanA kona sI Azcarya kI bAta hai ? kyA sUrya kI kiraNoM kA bhUbhRd-parvatoM para AkramaNa karanA spaSTa nahIM hai ? 10. SaTkhaNDAkhaNDalatvAcca , dRpto madvigrahAdRte / muktvakaM siMhasaMrambhaM , vantIva drumabhaGgataH // 1. bhUjAniH-bhUH-pRthvI, jAyA-patnI asti yasya saH bhuujaaniH-raajaa| 2. bhuubhRt-raajaa| 3. bhUbhRt-parvata / 4. saMrambha:-bhAveza, tIvratA (AvezATopau saMrambhe-abhi0 6 / 135) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH mere sAtha yuddha kie binA hI bharata chaha khaMDoM kA svAmI banakara dapta ho rahA hai| jaise hAthI siMha ke saMraMbha (Aveza, tIvratA) ko chor3a kara kevala per3a ko dharAzAyI kara dRpta ho jAtA hai| 11. adyaprabhRti me bhrAtA , pUjyo'yaM tAtapAdavat / ataH paraM virodhI me , bhrAtA no tAdRzaH khalu // Aja taka merA bhAI bharata pitA kI bhA~ti pUjya thA kintu Aja se vaha merA virodhI hai| aisA vyakti merA bhAI nahIM ho sktaa| 12. siMhikAsuta mevaikaM , stumastaM karavajitam / prahANAmIzvaraM yotra , sahasrakaramatti hi // . hama usa eka rAhu kI stuti karate haiM jo kara (hAtha) se vajita hote hue bhI grahoM ke svAmI, sahasrakara (hajAra hAthoM-kiraNoM) vAle sUrya ko bhI khA jAtA hai, grasa letA hai| 13. tuSTaH kanIyasAM rAjya yamadyApi bhUvibhuH / mattaH siMhAdiva palaM , sevAMmarthayate vRthA // pRthvI kA svAmI bharata apane choTe bhAiyoM ke rAjyoM ko har3apa kara bhI Aja taka saMtuSTa nahIM huA aura vyartha hI mere se sevA kI yAcanA kara rahA hai, jaise koI puruSa siMha se mAMsa kI yAcanA kara rahA ho / 14. ayaM hya nazatabhrAtRrAjyAdAnairna tRptibhAk / vaDavAgnirivAmbhobhirvasan ratnAkarepi hi // yaha bharata ninAnaveM bhAiyoM kA rAjya lekara bhI tRpta nahIM huA, jaise samudra meM rahatA huA vADavAgni pAnI se tRpta nahIM hotaa| 15. kInAza' iva duSTAzaH , sarvagrAsI nRpadvipaH / maddordaNDAGkuzAghAtaM , vinA mArge na gatvaraH // bharata rUpI hAthI yamarAja kI bhAMti duSTa AzayavAlA aura saba kucha grasane vAlA hai| mere bhujA rUpI aMkuza ke ghAta ke binA vaha mArga para nahIM AegA, sIdhA nahIM hogaa| 1. siMhikAsutaH-rAhu (tamo rAhu saihikeyo-abhi0 2 / 35) 2. kInAza:-yamarAja (kInAzamRtyU samavatikAlau-abhi0 2068) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ... bharatabAhubalimahAkAvyam 16. yad vA bharatabhUpAlo, mAmanijitya puurvtH| SaTkhaNDI jetumudyAtaH , klezAyAjani tasya tat // athavA mahArAja bharata mujhe pahale jIte binA hI chaha khaMDoM ko jItane ke lie cala pdd'aa| yaha usakA vyartha kA prAyAsa huaa| 17. yusadvidyAdharAdhikyAt , sa ki bhApayitA mm| mahAbdhirmInabAhulyAt , kimagasterbhayaGkaraH ? .. devatA aura vidyAdharoM kI adhikatA se vaha mujhe kyA bhaya dikhA rahA hai ? kyA machaliyoM kI bahulatA vAlA mahAsamudra agastya RSi ke lie kabhI bhayaMkara huA hai ? . . 18. ratnAni nidhayazcAsya , raNAyAtasya me'grtH| antarA ki bhaviSyanti , droH patrANIva hstinH|| jaba bharata saMgrAma ke lie mere sAmane AegA taba ratna aura nidhiyA~ kyA usake prADe AyeMgI? jaise jaba hAthI vRkSa ko ukhAr3atA hai, taba patte kyA usake (vRkSa ke) ADe Ate haiM ? 16. jagattrayajanaM jetumalaMbhUSNurbhavAn bhuja ! / ____ kAtaro bhrAtaraM hantuM , taM tvAM vIrIkaromyaham // bAhubalI ne bhujAoM ko saMbodhita kara kahA-'he bhujAyo / tuma tInoM loka kI janatA ko jItane meM samartha ho, kintu usa bhAI bharata ko mArane ke lie kAyara ho| tuma ko aba maiM vIra banA rahA huuN|' 20. na kopi samare vIraH , pratiSThAtA mmaagrtH| ityUhinastavAyAto , bhuja ! sAMgrAmikotsavaH / / he bhujAgo ! tuma yaha soca rahI ho ki yuddha meM tumhAre samakSa koI bhI vIra nahIM Tika paaegaa| to lo, aba tumhAre lie yuddha kA yaha utsava A gayA hai| 21. re sneha ! manmanogehanivAsinnatha mAsya bhuuH| antarAyI raNe sneho , na hi vairijayapradaH // .. mere mana-mandira meM rahane vAle sneha ! tuma yuddha meM antarAya (bAdhA) upasthita mata Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya : sarga: karanA / kyoMki yuddha meM hone vAlA sneha vairiyoM ko jItanevAlA nahIM hotaa| 22. samanmuSTipradIpAntaH, zalabhIbhavitA svayam / tamAMsIvAnyabhUpAlA na sthAsyanti raNAntare // , raNa meM vaha bharata merI muSTi rUpI dIpamAlA meM par3akara zalabha kI bhA~ti aura dUsare rAje andhakAra kI bhA~ti mere sAmane nahIM Tika pAeMge / 23. kAzyapI' karamArUDhA, kAminIva virodhibhiH / kadarthyate hi yat svairaM tvatprabhostat trapAkaram // , 24. jisa prakAra virodhI ke hAtha meM AI huI kAminI kI manacAhI kadarthanA hotI hai, usI prakAra virodhI ke hAtha meM AI huI bhUmi kI bhI kadarthanA hotI hai / yaha tumhAre svAmI ke lie lajjAspada bAta hogI / khaNDavijayAt tena jiSNutA yAtvavApyata / , apUrva jiSNutAmAptuM mattastAmayamIhate // , 26. chaha khaMDoM ko jItakara bharata ne jo vijaya prApta kI hai, vaha aba mujhase 'a' pUrvaka vijaya ( + trijayaparAjaya ) pAnA cAhatA hai / 25. yathA te bhrAtarastAtaM jagmU rAjya kanispRhAH / tathAhaM tAtameSyAmi darzayitvA nijaM balam // 1 jisa prakAra rAjya ke prati anAsakta rahanevAle ninAnaveM bhAI pitA ke pAsa cale gaemuni bana gae, vaise hI maiM bhI calA jAU~gA kintu unakI bhA~ti sIdhA nahIM, apanA parAkrama dikhAne ke bAda jAU~gA / 53 2 parA' bhUti' ranenAtra caturdigvijaye'jitA / parAbhUti 'bhavizyasya mattopi samarAGgaNe // 1 , 1. kAzyapI - pRthvI ( kAzyapI parvatAdhArA - abhi0 4 | 3 ) 2. parA - utkRSTA / 3. bhUtiH - lakSmIH / 4. parAbhUtiH - parAbhavaH / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 bharatabAhubalimahAkAvyam bharata ne caturdik vijaya meM parA-bhUti (utkRSTa saMpadA) ajita kI hai| samarAMgaNa meM mujhase bhI use parAbhUti (parAbhava) hI prApta hogii| 27. gajAzvarathapattInAM , koTISu gaNanA na me / ki skhaledarkatUleSu , pavanaH pAtitamaH ? mere lie hAthI, ghor3e, ratha aura sainikoM kI koI gaNanA nahIM hai| jo pavana vRkSoM . ko dharAzAyI kara detA hai, kyA vaha arka-tUla ko ur3Ane meM skhalita ho sakatA hai ? 28. vAcyo dUta ! mamAkUto , bhrAturagre tvayA punaH / trAtAro naiva saMgrAme , gjaashvrthpttyH|| . data ! bharata ke samakSa tuma merI sArI bAteM kahanA paura yaha bhI batA denA ki saMgrAma meM hAthI, ghor3e, ratha aura sainika trANa nahIM de skte| 26. ADambaro hi bAlAnAM , vismApayati mAnasam / mAdRzAM vIradhuryANAM , bhujavisphUrtayaH punH||, ADaMbara kevala bAla vyaktiyoM ke mana ko hI vismita kara sakatA hai| mere jaise vIrAgraNiyoM ke lie to bhujAoM ke prakampana hI apekSita haiN| 30. mabAhuvAyusaJcAre , dhAnyeneva tvayaiva c|' sthAsyate saGgare nAnyaistuSairiva khalakSitau // jaise havA ke calane para khalihAna kI bhUmi meM kevala dhAnya hI raha pAtA hai, tuSa nahIM, vaise hI raNabhUmi meM merI bhujAoM se uThe vAyu ke saMcAra se kevala bharata hI raha pAegA, dUsare nhiiN| 31. bhrAtuH saMsappidordarpajvaritAGgasya dormama / muSTibhaiSajyadAnena , cikitsAM ca vidhAsyati // mere bhAI kA zarIra prasaraNazIla bhujAoM ke darSa se jvarayukta ho gayA hai| merI bhujAeM apanI muSTI rUpI bhaiSajya se usakI cikitsA kreNgii| 32. saMzritaH sklshriibhistttiniibhirivaarnnvH| sasmayotreva mA bhUyAstaddAyAdA hi bhuurishH|| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya: sarga: jaise samudra nadiyoM se usako inakA garva na ho, kyoMki unake dAyAda -- hissA lenevAle bahuta haiM / 33. 34. 55 vyApta hai vaise hI bharata bhI sabhI lakSmiyoM se vyApta hai / kintu 35. mada se vihvala banA huA bandara bhUmI para laTakatI huI vRkSa kI zAkhA para car3hakara kyA hAthI kA tiraskAra kara sakatA hai ? ArUDhastaruzAkhAgraM vanaukAH kSitilambinam / kiM gajasya tiraskAraM karoti madavihvalaH ? 36. " isa pRthvI para jaba taka sUrya aura candra raheMge taba taka hama donoM (bharata, bAhubalI ) upamAna aura upameya ke rUpa meM udAhRta raheMge' / isalie hameM kabhI bhI maryAdA kA lopa nahIM karanA cAhie / 37. 1 upamAnopameyAbhyAmAcandrArkaM bhuvastale / yuvAmudAhariSyethe, tanna lopyA sthitiH kvacit // dUta ! tuma zIghra hI jAkara bharata se kaho ki madonmatta hAthI kA mada siMhanAda se dUra ho jAtA hai / dUta ! tvaM satvaraM gatvA kathayeriti sodaram / * mattasya hi gajendrasya saiMhI veDA madApahA // , ityudAttA girastasya vairihRtsphoTanotkaTAH / nArAcA iva tIkSNAgrAzcakhnuzcArahRdAntaram // " bAhubalI kI udAtta, vairiyoM ke hRdaya ko vidIrNa karane meM utkaTa aura bANoM kI taraha tIkSNa prabhAga vAlI vANI ne dUta ke hRdaya ko kureda DAlA / saMnidhAyinyahaM cAsya, nirjIvA mA'bhavaMtarAm / itIvAsya tanuH kampaM vahatisma tadA muhuH // g. bAhubalI kI bAteM sunakara dUta kA zarIra yaha socakara kA~pa uThA ki ' maiM isa dUta ke pAsa hUM, kahIM nirjIva na ho jAU~ / ' 1. koI bhI bhAI-bhAI lar3eMge to yaha kahA jAegA ki ye 'bharata- bAhubalI kI bhAMti lar3a rahe haiM / ' Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 . . bharatabAhubalimahAkAvyam . 38. apyuttarIyamasyAMsAnnipapAteti tadbhayAt / etatsaMparkato nAzo , nizcayAd bhavitA mama // dUta kI bhujAoM para rakhA huA uttarIya bhI isa bhaya se nIce gira par3A ki isake saMparka se merA nAza nizcita hI hone vAlA hai| 36. uccaiH padAdayaM vIraH , pAtayatyeva mAM kil| zIrSAdasya papAtAdha , itIvAlakaveSTanam // 'yaha vIra bAhubalI mujhe nizcita hI UMce sthAna se nIce girA degA'- yaha socakara data kI pagar3I sira se nIce A girii| 40. . asmAna nirvasanAnevaM , mA pazyantu sabhAsadAH / itIvAsya hriyA magnaM, romabhiH svedapAthasi // / ... . 'sabhAsada hameM nirvastra na dekheM'- isa * lajjA se dUta ke roeM pasIne ke pAnI meM DUba ge| .. 41. nirvAririva kAsAro , niHpatra iva pAdapaH / nistejA iva zItAMzuH , sa sabhyairapyadRzyata // sabhAsadoM ne dUta ko binA pAnI vAle tAlAba, binA pattoM vAle vRkSa aura nisteja candramA kI taraha dekhaa| 42. AyAtaH kena mArgeNa , kena yAsyAmi vrmnaa| ___ ityUhinaM tvamuJcastaM , kare dhRtvA bahirjanAH // . 'maiM yahA~ kisa mArga se AyA thA aura kisa mArga se jAUMgA'-isa prakAra tarkaNA karane vAle dUta ko logoM ne hAtha pakar3a kara bAhara nikAla diyaa| 43. paJcAsyAdiva sAraMgaH , srpvktraadivondurH| AdAya jIvitaM sotha , nirgato rAjamandirAt // jaise siMha ke muMha se nikalA huA hariNa aura sarpa ke muMha se nikalA huA uMdara apanI 1. alkvessttnm-pgddii| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH 57 jAna bacAkara bhAga jAtA hai, vaise hI vaha dUta bhI apanI jAna bacAkara rAja-prAsAda se nikala bhaagaa| . 44. vIravigrahavRttAntameghAgamajalAvahA / dUtazravaNapAthodhitIrasatvaragAminI // 45. lokAnAM mukhazailAnAt , patantI vistRtA purH| pravRttitaTinI sAtha , prasasAra bhuvastale // -yugmam / vIroM (bharata-bAhubalI) kI yuddha-carcA rUpI varSA ke jala se pUrNa, dUta ke kAna rUpI samudra-taTa kI ora zIghratA se gatizIla, logoM ke mukha rUpI parvata-zikhara se girakara Age se Age bar3hatI huI vaha yuddha-carcA rUpI nadI samUce bhUtala para phaila gii| 46. dUtatvaM bharatezasya , kRtaM bAhubaleH purH| . mama kIttizciraM sthASNurityAmodamuvAha saH // dUta yaha socakara prasanna huA ki 'maiMne bAhubalI ke samakSa mahArAja bharata kA dUtatva kiyA hai, isalie merI kIrti cirakAla taka sthAyI rahegI / ' 47. amandAnandamedasvimAnasaH puravIthiSu / ' saJcaranniti vIrANAM , giraM zuzrAva dUrataH // atyanta Ananda se bhare-pUre mana vAle dUta ne nagarI ke mArgoM se bar3hate hue dUra se vIroM kI ye bAteM sunIM. 48. vayaM vIrA ayaM svAmI , na yAvat prastuto rnnH| asmadbhAgyarivAkRSTa , idAnI sa upasthitaH / / jaba taka yuddha prastuta nahIM hotA taba taka hama itanA mAtra kahate rahate haiM ki hama vIra haiM aura ye hamAre svAmI haiN| Aja yuddha kA avasara prastuta huA hai, mAno ki vaha hamAre bhAgya se AkRSTa hokara AyA ho / 46. kInAzA nAmiva dravyamasmAkamaphalaM balam / iti cintayatAmadya , prastuto'yaM raNotsavaH // 1. kInAza:- kaMjUsa (kInAzastaddhanaH kSudrakadaryadRDhamuSTayaH-abhi0 3 / 32) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 .. bharatabAhubalimahAkAvyam 'jaise kRpaNa vyaktiyoM kA dhana phaladAyI nahIM hotA vaise hI hamArI zakti bhI (yuddha ke binA) aphala hI rahI'-isa prakAra cintana karane vAloM ke samakSa Aja yaha raNotsava prastuta huA hai| 50. sa vIro yasya zastrApraiH , savaNaH karaNo rnne| svarNa tadeva yad vanhau , vizuddhaM nihataM dhanaiH / / vIra vahI hai, raNAMgaNa meM jisake zarIra meM ghAva hue hoN| svarNa vahI hai jo agni meM tapakara dhana se Ahata ho| 51. adyaprati vo bhAro, nirUhe vapuSA ca naH / dIyatAM tadbhatirnastat , te'strANItyudatejayan // . 'Aja taka hamane apane zarIra se tumhArA (astroM kA) bhAra vahana kiyA hai| tuma hameM usakA mUlya cukAo'--yaha socakara ne vIra apane-apane astroM ko tIkSNa karane lge| 52. ayamabhyadhiko hInaH , svAmikRtyakarastvayam / . vigrahAdeva vIrANAM , patyurjJAnaM bhavediti // 'yaha bahuta hIna hai', 'yaha kevala svAmI kA kArya karane vAlA hai' tathA 'yaha vIroM meM agraNI hai'-isakI jAnakArI yuddha se hI ho sakatI hai| 53. yaccharAH karikumbheSu , nipetuH SaTpadA iva / taiH kiJcit svasvAminogre , daryate zauryavattayA // jo bANa hAthI ke kuMbhasthala para bhramaroM kI bhA~ti girate the, ve apanI balavattA ke kAraNa svAmI ke samakSa kucha darpa kara rahe haiN| 54. kSaratakSitijadhArAkta, rUSitaM raNareNubhiH / / vairibhiryan mukhaM vIkSyaM , vIramAnI sa eva hi // vahI vIramAnI hai jisakA mu~ha jharatI huI rudhira kI dhArA se bhIgA huA hai, jo yuddha ke rajakaNoM se maTamailA ho gayA hai aura jo zatruoM dvArA dekhane yogya hai| 1. bhUtiH-mUlya (bhRtiH syAd niSkrayaH paNa:-abhi0 3 / 26) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH 55. 56. 57. --yugmam / hue svAmI ke samakSa ve hI vIra dhanya mAne jAte haiM jo hasticarma se prAstRta, mare hAthiyoM ke sUMDa aura kuMbhasthala rUpI upadhAnoM (takiyoM) se sampanna, rakta-raMjita yuddhabhUmI rUpI zayyA meM bANoM ke maMDapa ke nIce, bANoM ke paMkha -samUha se vIjita zarIra ko sthApita kara sote haiM / 58. zuNDAgaNDopadhAnAM dvipacarmAstarAJcite / saMparA mahItalpe, kSatajanmAGgarAgiNa || nArAca maNDapasyAdho, yairva purnyasya zayyate / vIjita: patra patraudhairdhanyAste svAminaH puraH // 56. dhigastu taM raNe nAthaM, yo vihAya gRhaM gataH / nimIlimukhaM tasya pazyet kAntA kathaM punaH // dhikkAra hai usako jo yuddha meM svAmI ko chor3akara ghara bhAga jAtA hai / lajjA se sikur3A huA usakA mu~ha usakI bhAryA phira kaise dekhegI 60. , kuladevyo nimittajJAH, satyamasmAn vadantviti / etasmin saGgare vighno, na bhAvI sandhilakSaNaH ? kuladeviyAM aura jyotirvid hameM yaha sahI-sahI batAeM ki isa saMgrAma meM koI sandhi rUpI vighna to upasthita nahIM hogA ? ito bAhubalivara, ito bharatabhUpatiH / ito vIrA vayaM karmasAkSI' sAkSI bhaviSyati // amISAM karmaSu krodha bharalohitacakSuSAm / bhAnurevAsya vizvasya zubhAzubhavilokitA // 56 1 --yugmam / idhara vIra bAhubalI, udhara mahArAja bharata aura idhara hama vIra haiM / sUrya hI hamArA 1. upadhAnaM - takiyA (ucchIrSakamupAd dhAnabahauM - abhi0 3 | 347 ) 2. saMparAya: - yuddha (abhyAmardaH samparAyaH - abhi0 3 | 462 ) 3. kSatajanmanaH - raktasya, aMgarAgaH - vilepanaM asti yasmin tat kSatajanmAMgarAgi, tasmin / 4. nArAca: -- bANa (nArAca eSaNazca saH - abhi0 3 | 443 ) 5. patnI - bANa ( patnISvajiha, maga - abhi0 3 / 442 ) 6. karmasAkSI - sUrya (haridazvo jagatkarmasAkSI - abhi0 2 / 12 ) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bharatabAhubalimahAkAvyam sAkSI hogA / krodha ke bhAra se lAla AMkhoM vAle ina vyaktiyoM kI kriyAoM meM vizva kA zubha-azubha dekhane vAlA kevala eka sUrya hI hogaa| 61. iti vIragiraM zRNvan , siMhanAdamiva dvipH| - zauryasyAyatanaM bAhubalerdezaM caro'tyajat // hAthI jaise siMhanAda ko sasaMbhrama sunatA hai vaise hI vIroM kI ye bAteM sunatA huA vaha dUta zaurya ke Ayatana bAhubalI ke deza ko chor3akara calA gyaa| . ... 62. dhanurbANAJcitakarAn , dhanurvedAnivAGginaH / pArvatIyAn mahotsAhAniva mUrtAn bhaTAnasau // 63. dUralakSIkRtAkAzasaJcaravihagAn kvacit / dagdhasthANUpamAkArAnapitazvApadApadaH // sarvatazcaJcalAkArAn , drumshaakhaadhirohinnH| nAnAphalarasAsvAdatatparAn vAnaraniva // 65. bhUpatirbharatAdhIzo , jetuM takSazilezvaram / . AgantA vartmanA'nena , rotsyte'smaabhirntraa| 66. kaSAyairiva saMsArI , nagairiva ndiiryH| dadarza bahalIbhUpabhaktAnityabhidhAyinaH // --paJcabhiH kulakam / dUta ne hAtha meM dhanuSya-bANa lie hue pArvatIya subhaToM ko dekhA, mAno ki dhanurveda zarIradhArI ho gayA ho / unameM mahAn utsAha uchala rahA thA, mAno ki vaha mUrtimAn ho gayA ho| kaI pArvatIya loga dUra AkAza meM ur3ane vAle pakSiyoM ko lakSya kara bANa chor3ane kI taiyArI meM the| kahIM-kahIM jaMgalI jAnavaroM ko bhI bhayabhIta kara dene vAle, jale hue lUMThasI kAlI AkRti vAle manuSya mile / caMcala AkRti vAle kucha loga bandaroM kI bhA~ti vRkSoM kI zAkhAoM para car3hane aura vividha phaloM ke rasAsvAdana meM tatpara the| ve soca rahe the ki bhArata ke adhipati mahArAja bharata isI mArga se takSazilA ke rAjA bAhubalI ko jItane ke lie AyeMge / hama unako bIca meM hI roka deMge, jaise kaSAya saMsArI prANI ko aura parvata nadI ke vega ko roka detA hai / ' dUta ne isa prakAra kI carcA meM saMlagna bAhubalI ke bhakta pArvatIya logoM ko dekhaa| 1. apitazvApadApada:-arpitA zvApadebhyaH Apado yaH, te, tAn / 2. antarA (avyaya)-bIca meM (madhye'ntarantareNAntare'ntarA-abhi0 6 / 174 / ) '. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH 67. bhAratyeti pravIrANAM , samazayyata tasya hRt / kiM jayo bahalIzasya , bhAvI vA bhArato jyH|| vIroM kI ina bAtoM ne dUta ke hRdaya meM saMzaya utpanna kara diyA ki vijaya bAhubalI kI hogI yA bharata cakravartI kI ? 68. kimUnaM bharatasyApi , SaTkhaNDajayakAriNaH / namatosyApi kA lajjA , haTho hi balavattaraH // oha ! chaha khaNDoM ke vijetA bharata ke kyA kamI thI aura bAhubalI yadi nata ho jAtA to kauna sI lajjA kI bAta thI? kintu aAgraha balavAn hotA hai / 66. kukSipUrtimane socculukAcAntanIradheH / / - tathApi vitatA kIttiryataH kIrtipriyA nRpAH // eka cullU meM samudra ko pI jAne vAle agatsya muni kA vaisA karane para bhI peTa nahIM bharA, to bhI unakI kIti bahuta phailii| isIlie nRpa kotipriya hote haiM / 70. ekachatraM mama svAmI , bhuvaM kartAsti sAMpratam / tyaktAya nakavIratvamahaMkAro hidustyajaH // mere svAmI bharata abhI vizva meM ekachatra rAjya sthApita karanA cAhate haiM aura ye bAhubalI akele vIra hone ke svAbhimAna ko chor3anA nahIM caahte| ahaMkAra dustyaja hotA hai| 71. anayorapyahaMkAravezmaratnakatejasi / pataGgIbhavitAromI ; yoddhAraH samarAGgaNe // isa yuddha meM ye sabhI yoddhA ina donoM (bharata-bAhubalI) ke ahaMkAra rUpI dIpaka kI lau meM zalabha kI bhAMti girakara prANa gaMvAne vAle haiN| 72. eko bAhubalirvIraH , sahyaH kena tarasvinA / AvRtastvIdRzairvIraiH , samIrairiva pAvakaH // akele vIra bAhubalI ko kauna parAkramI yoddhA sahana karegA ? isa prakAra ke vIroM se parivRta hokara ve aura adhika durjeya bana jaayeNge| jaise-agni bhayaMkara hotI hai aura Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bharatabAhubalimahAkAvyam vaha teja havA ke yoga se aura adhika bhayaMkara ho jAtI hai| 73. svasvAmivijayAzcayaM , hRdyadyApyasya vidyate / tad draSTumiva taccetasteSAM zauyaM viveza tat // abhI bhI isake (dUta ke) mana meM apane svAmI bharata kI vijaya ke prati Azcarya hai| mAno ki usako dekhane ke lie usake citta meM bAhubalI ke subhaToM kA zaurya praveza kara gyaa| 74. sotha svasvAmino dezaM , caitanyamiva yogirATa / cakora iva zItAMzu , kramAt prApadanAturaH // vaha dUta anAtura rahatA huA kramazaH apane svAmI ke deza ko prApta kiyA, jaise yogirAja caitanya ko aura cakora candramA ko prApta karatA hai| . ... 75. bhItaM bAhubalerdezAd , bhayamAyAtamatra kim ? bAlAbAlajaradvaktravAstavyaM sa vyatarkayat // dUta ne bAlaka, javAna aura bUr3he-sabhI logoM ke ceharoM para chAye hue bhaya ko dekhakara yaha vitarka kiyA ki kyA bAhubalI ke deza se DarA huA bhaya yahA~ A pahuMcA? 76. tailabindurivAmbhassu , diipjyotirivaalye| tatrAtaGkakRdAtaGkaH , sarvatra vyAnazetarAm // jaise pAnI meM taila-biMdu aura prAsAda meM dIpaka kA prakAza phaila jAtA hai, vaise hI AtaMka paidA karanevAlA bhaya sarvatra phaila gyaa| 77. bhayAmbhonidhirunaH , prAvartata janoktibhiH / tRtIyArakaparyante , saMvarta iva saGgataH // jaise tIsare ara ke anta meM pralayakAlIna sindhu umar3a par3atA hai vaise hI janatA kI carcAoM ke dvArA bhaya ke samudra meM jvAra A gyaa| 78. dayitenAnunItA'pi , priyA vipriykaarinnm| .. naicchad bAhubalestrAsostItyuktA sA'milad varam // . Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH . pati ke dvArA anunaya karane para bhI priyA ne, apriya karane vAle usako nahIM cAhA / kintu jaba usane kahA ki yahAM bAhubalI kA trAsa hai to vaha tatkAla Akara usake gale se lipaTa gii| 76. etA bAhubaliH kAciditi kAntoktibhApitA / ___ kaNThaM jagrAha kAntasya , nimnIbhUtastanadvayam // pati ne apanI priyA se kahA--'yahAM bAhubalI Ane vAle haiN|' itanA kahate hI usane bhayabhIta hokara apane pati ke kaMTha pakar3a lie-usako gAr3ha AliMgana meM bAMdha liyaa| isa bhaya ke kAraNa hI usake donoM stana nIce kI ora jhuka ge| 80. kAcit kAntA priyaM grAmagatvaraM vIkSya satvaram / AlambyAJcalamityUce , trAtA mAM kopyupadrave ? eka sundarI ne apane pati ko grAma kI ora prasthAna karate hue dekhakara jaldI se usake aMcala ko pakar3ate hue kahA--'upadrava hone para mujhe kauna bacAyegA ?' 81. saMgrAmAyodyataM kAntaM , kAcidityAha kAminI / nAtha ! tvadvirahe nAhamalaM sthAtumapi kSaNam // koI sundarI saMgrAma ke lie udyata apane pati ko dekhakara bolI-'nAtha ! Apake binA maiM eka kSaNa ke lie bhI nahIM raha sktii|' 82. sasneha kAcidityAha , mayi prItirna tAdRzI / kSIrakaNThepi notkaNThA , kRtayuddhodyamaM priyam // kisI sundarI ne yuddha ke lie tatpara pati se premabharI vANI meM kahA--'nAtha! mere prati bhI ApakI vaisI gaharI prIti nahIM hai aura na bacce ke prati vaisI utkaMThA hai (jaisI maiM yuddha ke prati ApakI prIti aura utkaMThA dekhatI huuN|) 83. cApamAsajya kaNTheSu , kAntAkaGkaNalakSmasu / sannipatya bhayAd vIrAstasthurAsthAnamaNDape // priyA ke kaMkaNoM dvArA cinhita kaMThoM meM dhanuSa ko dhAraNa kara, bhaya se ekatrita hokara . vIra subhaTa sabhAbhavana meM A baitthe| 1. AsthAnamaMDapaM--sabhA-bhavana (AsthAnagRhamindrakam-abhi0 4 / 63) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... bharatabAhubalimahAkAvyam 84. asti takSazilAntarvA , bahiniryAtavAn sa vaa| anuziSyeti tanmArge , prajidhyuheM rikAn' prajAH // 'vaha dUta takSazilA meM hI hai yA bAhara calA gayA hai'-isa bAta ko jAnane ke lie prajA ne guptacaroM ko usI mArga se bhejaa| 85.. kiM durgastasya kiM zailaH , kiM vaprazca mahaujasaH ? janhukanyA pravAhasya , yathA na salilA param // .. . usa parAkramI bAhubalI ke lie kyA durga, kyA parvata aura kyA parakoTA ? use koI nahIM roka paaegaa| gaMgA ke pravAha se bar3hakara aura koI dUsarA pravAha nahIM hai ! . 86. ninyire vallavairgAvo , grAmAntaH sati bhaaskre| . bhayAdaGgIkRtAvegaiH , samIrairiva reNavaH // bhayabhIta gvAle zIghra gati se calakara sUrya ke rahate-rahate gAyoM ko gAMva meM le Ae, jaise havA bAlU ko ur3Akara le jAtI hai| , 87. janAstatra bhayobhrAntA , rati prApurna kutracit / pAthodhAviva pItAbdhipItatoye timivajAH // usa pradeza kI bhayabhrAnta janatA ko, agastya RSi dvArA samudra kA pAnI pI jAne para machaliyoM kI bhAMti, kahIM bhI Ananda nahIM mila rahA thaa| 88. sarvatrApi khalakSetrabhanivezAH pade pde| sasyIMnA adRzyanta , dvijihvA iva sadguNaiH // vahAM cAroM ora phaile hue khalihAna dhAnya rahita the, jaise durjana vyakti sadguNoM se rahita hote haiN| 86. iti svarUpaM lokAnAmanutsAhaikamandiram / vIkSamANastato dUtaH , sAketanagaraM gataH // 1. herika:-guptacara (heriko gUDhapUruSa:-abhi0 3 / 367) 2. janhukanyA-gaMgA (trisrotA jAnhavI-abhi0 4 / 147) .. 3. vallavaH -gvAlA (gopagosaMkhyavallavA:-abhi0 3 / 553) . 4. dvijihvaH-durjana (dvijihvo matsarI khalaH-abhi0 3 / 44) . Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH logoM kA mana anutsAha se bhara gayA / yaha dekhatA huA dUta sAketa nagara pahuMca gyaa| 60. sa sAketapuroddezAnavApya svargajitvarAn / rAjahaMsa ivA'nandattarAM mAnasavibhramAn // vaha dUta svarga ko jItane vAle aura mana meM vibhrama paidA karane vAle ayodhyA purI ke pAsa vAle pradezoM meM Akara Anandita huA, jaise rAjahaMsa mAnasarovara ke pAsa jAkara Anandita hotA hai| 61. bharatezacarodyatA , bahalIzvarasannidheH / ki vakSyatIti sotkaNThacittairlokairanudrutam // 'Aja mahArAja bharata kA dUta bahalI pradeza ke svAmI bAhubalI ke pAsa se A rahA hai| vaha kyA kahegA-yaha utkaMThA logoM ke mana meM uThI aura ve usake pIche-pIche cala 62. bhirmukthystmbrmsyndnniititH| padAtIyitabhUpAlasurakinnarasaJcayam / 63. nakaratnAMzuvaicitryakalpitendrAyudhabhramam / / siMhadvAraM vivezeSa , bharatasya kSitIzituH / -yugmam / usa dUta ne mahArAja bharata ke prAsAda ke siMhadvAra meM praveza kiyA / vaha siMhadvAra ghor3e, hAthI aura rathoM kA praveza niSiddha hone ke kAraNa paidala calane vAle rAjA, deva aura kinnaroM ke samUha se saMkIrNa thaa| vaha aneka ratna-kiraNoM kI vicitratA se indra-dhanuSya kA bhrama paidA kara rahA thaa| 64. mRondrAsanamAsInaM , zailazRGgamivonnatam / duHprekSyaM siMhadacchauryAt , kauzalendraM dadarza saH // dUta ne siMhAsana para baiThe hue, parvata ke zikhara kI bhAMti unnata, parAkrama se siMha kI bhAMti duSprekSya kauzala deza ke svAmI bharata ko dekhaa| 15. sArvabhaumastamAyAtaM , dUrAd dUtamatipriyam / dazA pIyUSavarSiNyA , snapayAmAsa santatam // 1. anudrutam-anugatam / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam cakravartI bharata ne dUra se Ate hue apane priya dUta ko dekhA aura amRta barasAnevAlI apanI dRSTi se use niraMtara nhlaayaa| 66. AyAto bhUribhirvatsa ! vAsarastvamanAturaH / ... bandhorbAhubaleH kaccid , bhadramastIti vedaya // 'vatsa ! tuma svastha ho ? bahuta dinoM se lauTe ? mujhe batAo-kyA bAhubalI ke kuzalakSema hai-kalyANa hai ?' 67. iti rAjJA svayaM pRSTo , natvA saprIti so'bravIt / __ svAmisaMbhASitA bhRtyA , gacchanti hi parAM mudam // mahArAja bharata ke svayaM yaha pUchane para vaha dUta nata hokara premabharI vANI meM bolaa| kyoMki svAmI dvArA priya saMbodhana se saMbodhita hone para sevaka parama Anandita ho jAte haiN| 6. sneho mayi vidhIyeta , tadalpA api vaasraaH| ___ babhUvurbhUpa ! bhUyAMsa: , kSaNaM snehe hi varSati // 'rAjan ! ApakA mere prati sneha hai, isalie ye thor3e se dina bhI adhika ho ge| kyoMki sneha meM kSaNa bhI varSa ke barAbara ho jAtA hai|' 66. zaGkamAno yamo yasmAn , nAkAle hanti jiivitm| nRNAM ki pRcchyate tasya , kuzalaM kuzalAmadhIH !? . 'he kuzala sUkSma buddhivAle ! yamarAja bhI jinase sazaMkita hokara akAla meM prANiyoM kA jIvana haraNa nahIM karatA, una bAhubalI kI Apa kyA kuzala-pRcchA karate haiM ? 100. mAnamAtaGgamArUDhaH , kena prabhrazyate haThAt / soyaM bAhubalirvIro , vIramAnI jagattraye // 've vIra bAhubalI apane - Apako tInoM lokoM meM parama vIra mAnate haiN| ve ahaMkAra ke hastI para ArUDha haiN| unako ahaMkAra ke hAthI se kauna balAt utAra sakatA hai ? 1. varSati-varSa ivaacrti| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH sargaH 101. deva ! tasya madoddhRtarajo noccikSipe manAk / ___ mama vyaktoktivAtyAbhiH', pujiibhvdivaabhitH|| deva ! bAhubalI ke mada se prakaMpita rajeM merI spaSTa uktiyoM ke vAtUla se kiJcit bhI Upara nahIM ur3IM, kintu cAroM ora pujIbhUta ho giiN| 102. payodhiriva kallaulastejobhiriva bhAnumAn / duHpradharSo bhaTaireSa , kena jeyo raNAjire // jaise kalloloM ke dvArA samudra aura teja ke dvArA sUrya duSpradharSa hotA hai, vaise hI bAhubalI bhI subhaToM dvArA duSpradharSa haiM / saMgrAma meM unheM kauna jIta sakatA hai ? 103. kRzAnuH zItatAM yAti , vegaM tyajati cAnilaH / sakampaH syAt suvarNAdirjalavedhUlirudbhavet // 104. paraM deva ! tava bhrAtA , tvadAjJAM na dadhAti ca / nAsya cakrendracakrAdyAtaGkastATaGkati zrutau // -yugmam / agni zItala ho jAe, vAyu apanA vega chor3a de, meru prakaMpita ho jAe aura samudra kI dhUlI bAhara nikala Ae, phira bhI deva ! Apake bhAI ApakI AjJA dhAraNa nahIM kreNge| unake kAnoM meM cakravartI aura cakra kA AtaMka kuMDala kA rUpa nahIM legaa| 105. dUtatvAt tvamavadhyosItyuktvAhaM mocito bahiH / kiMkaraiH kulabhogIva' , tena durdAntatejasA / 'tuma dUta ho, isalie avadhya ho'-aisA kahakara durdAnta, tejasvI bAhubalI ne mujhe apane sevakoM dvArA bAhara nikAla diyA, jaise ki koI kula-sarpa ko pakar3a kara bAhara chor3a detA hai| 106. SaTkhaNDAdhipatirayaM tadIyavAcA, kruddho'pi prasabhamuvAca nogravAcam / ambhodhirjaladajalaiH kimuttaraGgaH ? zItAMzuH kimavati dAhamuSNakAle ? 1. vAtyA-tUphAna (vAtUlavAtye vAtAnAM-abhi0 6 / 57) 2. tATakati-tATaMka:-kuNDalam, tasya iva Acarati iti tATaMkati / 3. kulbhogii--kulsrp| .. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam chaha khaNDoM ke svAmI bharata dUta kI bAtoM se atyanta Rddha hone para bhI kucha nahIM bole| kyA samudra megha ke pAnI se kabhI uchalane lagatA hai ? kyA candramA grISma Rtu meM bhI kabhI dAha utpanna karane vAlA hotA hai ? 107. satkRtya ratnakanakAbharaNapradAna kyiAvakAzaviduraM visasarja dUtam / puNyodayADhyahRdayaH sadayaH kSitIzo, no tAdRzAM hi viniSevaNamatra vandhyam // apane puNya ke udaya se paripUrNa hRdayavAle aura sadbhAgya ke dhanI mahArAja bharata ne ratna, kanaka, AbhUSaNa Adi dekara vAkpaTu dUta ko sasammAna visarjita kiyaa| kyoMki cakravartI jaise mahAna vyaktiyoM kI sevA kabhI nirarthaka nahIM hotii| -iti dUtapratyAgamo nAma tRtIyaH sargaH 1. vAkyAvakAzaviduraM-vAkyasya vacanasya yo'vakAzo'vagAhanaM tatra viduraM paMDitaM / 2. sadayaH-sad--zobhanaM aya:-bhAgya--sadaya:--sadbhAgyaH (abhi0 6 / 15 ayastu tacchubham / ) 3. tAdRzAM-cakravartisadRzAnAm / 4. viniSevaNaM--payupAsanam / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAdya zloka parimANa chanda lakSaNa - cauthA sarga dUta kA bharata ke samakSa prAkara sArI bAta batAnA tathA suSeNa senApati dvArA bharata ko utsAhavardhaka vacana kahanA / 76 viyoginI / viSame sasajA guruH same, sabharA lo'tha guruviyoginI / isake pahale aura tIsare caraNa meM dasa-dasa akSara aura dUsare tathA cauthe caraNa meM gyAraha-gyAraha akSara hote haiM / pahale tathA tIsare caraNa meM - ( do sagaNa, eka jagaNa tathA eka guru - II, II, ISI, 5) dUsare tathA cauthe caraNa meM - (eka sagaNa, eka bhagaNa, eka ragaNa, eka laghu aura eka guru -- 115, 511, 515, 1, 5 ) / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu dUta kI bAteM suna mahArAja bharata kA mana udvigna ho gyaa| bacapana ke saMsmaraNa unakI AMkhoM ke Age nAcane lage / unako bAhubalI kA bhujaparAkrama yAda A gayA / ve vicAroM meM magna ho gae / aba bhAI ke sAtha yuddha karane ke atirikta koI dUsarA upAya nahIM rhaa| yuddha kI bAta se ve baukhalA utthe| eka ora apane cakravartitva kA ahaM to dUsarI ora apane hI baMdhu kI uddaNDatA / eka ora nyAya-nIti to dUsarI ora bhrAtRtva / ve donoM jhUloM ke bIca jhalane lge| kabhI mana kahatA-bhAI kA ghAta kara cakravartI banane meM lAbha hI kyA hai ? kabhI mana kahatA-cAhe koI ho jo uddaNDatA karatA hai, avinaya karatA hai, ahaM rakhatA hai to use daMDa milanA hI caahie| itane meM hI senApati suSeNa ne Akara mahArAja bharata ko kartavya ke prati sajaga kiyA aura vividha uktiyoM se yaha bAta prasAdhita kI ki yuddha hI rAjAoM kI zreSTha maryAdA hai| yuddha hI saMpadAoM kA sthAna hai| senApati kI bAta sunakara bharata kA mana yuddha ke lie utsAhita ho gyaa| / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH atha dUtagirA jvalannapi kSitirAjaH kSapitArivigraham / vacanaM praNayAJcitaM daghe, vadanembhoda ivAmbu vidyutA // mahArAja bharata dUta kI bAteM sunakara jala utthe| phira bhI unhoMne apane muMha se zatru ke vigraha ko naSTa karane vAle premapUrNa vacana kahe, jaise vidyut se jalatA huA bhI bAdala zItala bUMdeM barasAtA hai / ahameva gato vilolatAM yadamuM prajighAya' bAndhavaM 4. , pavanoddhata ivAvanIruhaH / prati dautyAya na hIdRzA matAH // 1 , mahArAja. bharata ne mana hI mana socA ki isa kArya meM doSa merA hI hai, kyoMki pavana se kaMpita vRkSa kI taraha capala hokara svayaM maiMne hI isa dUta ko apane bhAI ke pAsa bhejA thaa| aise nikaTavartI priya janoM ke pAsa dUta nahIM bheje jAte ( vahA~ to svayaM mujhe hI jAnA cAhie thA ) / vitanomi yadIha vigrahaM, balinA sArdhamahaM svabandhunA / upamAM jalavAsinastimerahametAsmi tadA janoktibhiH // yadi maiM apane zaktizAlI bhAI ke sAtha saMgrAma karatA hU~ to janatA mujhe jala meM rahane - vAlI machalI kI upamA se upamita karegI / nihatAyana bhUbhUmike', diviSacchevalinIraye'pi yaH / na hi vetasavRttimAzritaH kimahaM tasya purobhimAninaH // - gaMgApUre / , 2. nihatA 1. prajighAya -- hiMt -- gativRddhyoH dhAtoH NabAdipratyayasya uttamavacanasya ekavacanam / nihatAH pAtitAH ayanabhUbhRto mArgaparvatA yAbhiretAdRzA UrmikAH kallolA yatrAsau, tasmin / 3. diviSa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 bharatabAhubalimahAkAvyam svagaMgA kI vegavatI UrmiyA~ mArga meM Ane vAle parvatoM ko bhI ukhAr3a detI haiM / usake sAmane bhI jo beMta kI bhAMti hiloreM nahIM khAtA, kintu aDiga rahatA hai, use svAbhimAna bAhubalI ke samakSa merI gaNanA hI kyA hai ? 5. maiM eka bAra apanI dRDhamuSTi se bAhubalI para prahAra kiyA thA / mujhe bhaya lagA ki kahIM vaha mere para bhI prahAra na karade, isalie maiM Darakara pitAzrI ke pAsa calA gayA / usane mujhe pITanA cAhA, kintu pitAzrI ne use yaha kahakara roka diyA ki 'bharata terA bar3A bhAI hai / ' , nihatAd dRDhamuSTinA mayA sabhayosmAdahamantikaM pituH / gatavAn kila te'grajastudanniti tAtena niSiddha eSa mAm // 7. * zrutayApi raNasya vArtayA manasotsAhama'yaM dadhautarAm- / kathamasya dadhAti nAdhunA bhujayorutsavamAgato raNaH // 1 yuddha kI bAta sunate hI usakA mana utsAha se bhara jAtA thaa| to abhI jo sAkSAt yuddha prastuta ho rahA hai, usako usakI bhujAe~ utsava kyoM nahIM mAneMgI ? " E. kaThino bhaTimAdhikatvato', yudhi kAmosya tathA pravartate / no tathA'sya ca rAjyasaMgrahe samaraH zauryavatAM hi vallabhaH // " utkaTa yoddhA hone ke kAraNa isa haThI bAhubalI kI jaisI kaThora kAmanA yuddha ke prati hai, vaisI rAjya-saMgraha meM nahIM hai / kyoMki parAkramI ke lie saMgrAma priya hotA hai / 8. yadi tadbalamasya do hamazaGkepi yato vizeSataH / yudhi nAsya vibhustadAsituM purataH kopi vibhAvasoriva // " jisase maiM vizeSarUpa se DaratA thA vahI zaizavakAlIna bala yadi usakI donoM bhujAoM meM hai to yuddha meM usake sAmane koI bhI nahIM Thahara sakegA, jaise agni ke sAmane koI bhI nahIM Thahara pAtA / bahudhAsya balaM hi zaizave, vasuvat svarNakRtA parIkSitam / parIkSitameva pUrvato viduSA vastvanutApakRd bhavet // 1. bhaTimAdhikatvato - vIratAtizayatvataH / 2. vibhAvasoriva - agneriva / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 caturthaH sargaH maiMne bacapana meM aneka bAra usakI zakti ko parIkSA kI hai, jaise svarNakAra sone kI parIkSA karatA hai / kyoMki vidvAn manuSya ke lie pahale se aparIkSita vastu anutApa dene vAlI hotI hai| 10. itarasya jaye mamedazo , na vicAraH khalu bAndhavastvayam / jalado hi kRzAnuzAntaye , prabhaviSNuH zamayenna vidhutam // dUsaroM para vijaya prApta karane ke lie mere mana meM aisA vicAra nahIM aataa| kintu yaha to merA bhAI hai, (ataH aisA socanA par3a rahA hai)| megha agni ko zAnta karane meM samartha ho sakatA hai kintu vaha vidyut ko zAnta nahIM kara sktaa| 11. itare'pi madIyabAndhavA , yadanApRcchaya yayustamAM ca mAm / mama tadvirahastvaruntudaH' , kariNo'zAntaruce rivAGkuzaH // mere dUsare sabhI bhAI mujhe binA pUche hI cale gae-bhagavAna ke pAsa pravajita ho gae / unakA viraha mere lie marmaghAtI siddha ho rahA hai, jaise madonmatta hAthI ke lie aMkuza marmavedI hotA hai| 12. ayameya samastabandhuSu , sthitimA nestamo'vaziSyate / samasaMhRtatArakAvalestimirAreriva bhArgavo'hani // sabhI bhAiyoM meM yaha maryAdAvAn bAhubalI ho zeSa rahA hai, jaise samasta tArakoM ko sameTane vAle sUrya (andhakAra ke zatru) ke sAmane dina meM kevala zukra kA tArA zeSa rahatA hai| .. 13. na nidhirna maNirna kuJjaro , na ca sainyAdhipatirna bhUmirAT / duravAryatamaikabAndhavI', mama tRSNA na hi yena zAmyati / / mere pAsa nidhi, maNi, hAthI, senApati aura rAje--saba kucha haiM, kintu ekamAtra 1. aruMtuda:-marmaghAtI (syAnmarmaspRgaruntuda:-abhi0 3 / 165) 2. azAntaruce:-hastipakSe-madonmattasya, mama pakSe-azamitAbhilASasya (paMjikA-patra 16 / ) 3. sthitimaan-mryaadaavaan| 4. bhArgava:-zukragraha (uzanA bhArgavaH kvi:-abhi02|33) 5. yahAM 'duravAryatamA' ke sthAna para 'durvAryatamA' aisA honA caahie| ekabAndhavI-eka bandha smbndhinii| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bandhu bAhubalI sambandhI merI isa pragAr3ha pyAsa ko ve zAnta nahIM kara sakate / 14. 15. maiM bhI bAhubalI se bahuta dUra rahA aura vaha bhI mere se dUra rhaa| pitAzrI ne hameM kevala zarIra se hI pRthak kiyA hai, hRdaya se nahIM / bharatabAhubalimahAkAvyam 16. zrahamapyabhajaM daviSThatAM, kila tenApi vidUrataH sthitam / vapuSaiva pRthakkRtAvubhAviti tAtena havA ca nau na hi // hama donoM ke bIca samudra, viSama parvata aura jala se paripUrNa nadI bhale hI ho kintu cugalakhora hamAre bIca kabhI na Ae / 17. bhavatAt taTinIzvarontarA, viSamo'stu kSitibhUccayontarA / sarivastu jalAdhikAntarA, pizuno mA'stu kilAntarAvayoH // samudra Adi ke bIca meM A jAne para paraspara kA prema kSINa nahIM hotA, kintu cugalakhora ke bIca meM Ane para vaha kSINa ho jAtA hai / ataH pra ema ko kSINa karane kI dizA meM cugalakhora samudra se bar3A hai / 18. " praNayastaTinIzvarAdikaiH patitairantarayaM na hIyate / pizunena vihIyate' kSaNAdadhikaH sindhuvasaddhi matsarI // , pacIyata eva saMtataM vayasA sArdhamihAsumadevapuH / hRdayAnilabdhasaMbhavaH, praNayaH sajjanayorna hi kvacit // prANiyoM kA zarIra avasthA ke sAtha-sAtha nirantara kSINa hotA jAtA hai kintu sajjana vyaktiyoM kA prema, jo hRdaya kI bhUmi meM aMkurita hotA hai, kabhI kSINa nahIM hotA / dvijarAjanadIyostulAM hariNauvA dadhatoravarNadI / ] 1 labhate ka ihA'yazopi tau, dharato nojjhata eva to param // avarNadAyI hariNa, vaDavAnala ko dhAraNa karanevAle candramA aura samudra kI tulanA 1. vihIyate - nyUnIkriyate / 2. prapacIyate - ityana karmakartR ' tvamavasAtavyam / 3. dvijarAja : - candramA / nadIzaH - samudra / 4. praurvaH - vaDavAnala ( zrarvaH saMvarttako'bdhyagnirvADavo - prabhi 0 4 / 166) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75. caturthaH sargaH kauna kara sakatA hai ? ve hariNa aura vaDavAnala ke kAraNa ayaza ko prApta hote haiM, phira bhI unheM nahIM chor3ate / 16. jo vyakti svajanoM ke guNahIna hone para bhI unheM nahIM chor3atA, vahI gambhIra hai / usameM hI sArI sampadAe~ nivAsa karatI haiM / uthale meM amRta nahIM hotA / 20. 21. J aguNAnapi noti svakAn sa hi gambhIrimasaMzritaH pumAn / nivasanti tadatra saMpado, hyamRtaM tiSThati nAgabhIrake // jo rAjA svayaM apane nijI vyakti ko mArakara pazcAttApa karatA hai, vaha nindA ko prApta hotA hai / jo nadI kA pravAha taTavartI vRkSoM ko dharAzAyI kara detA hai, kyA vaha taTa ko prakAzita nahIM karatA ? 22. svayameva nijaM nihatya yo'nuzayItaiti sa nindanIyatAm / taTazAkhinipAtanAd rayaH saritaH kiM na taTaM prakAzayet ? , 23. sa vibhuH kimihAvanermataH svaparau vetti hitAhitau na yaH // svaparAnavabodhahetuto na hutAzaM kila kopi saMspRzet // , isa bhUmaMDala para kyA vaha svAmI ke rUpa meM mAnya ho sakatA hai jo 'sva' aura 'para' tathA 'hita' aura 'ahita' ko nahIM jAnatA ? agni meM 'sva' aura 'para' kA avabodha nahIM hotA, isalie usakA koI bhI sparza nahIM karatA, nahIM chUtA / , tarasaiva na kevalaM vibhormatimattAdhikavRddhimaznute / tarasopi matiH pravardhate, tadudIrNotra dhiyaiva dhodhanaH // svAmI kI matimattA kevala bala se hI adhika vRddhi ko prApta nahIM hotI / buddhi zakti se bar3I hai / buddhi ke kAraNa hI amAtya 'dhIdhana' kahalAtA hai / kulaketurihocyate sa yaH svakulaM rakSati sarvathApadaH / 1 priyabandhubhi hi yUpo'dhikazaktirharireka eva yat // vahI puruSa kula-ketu (kula kA mukhiyA) kahalAtA hai jo ApadAoM se apane kula kI sarvathA rakSA karatA hai / hAthI priyabandhu (apane bandhutroM meM priya) hone ke kAraNa yUthapati hotA hai| siMha usase adhika zaktizAlI hotA hai parantu priyabandhu nahIM hone ke kAraNa vaha akelA rahatA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 24. avimRzya karoti yaH kriyAM , bahudhA so'nuzayIta' tatphale / yudhi dhanvani nAmite balAt , kila bhagne vidadhIta ki balI ? jo binA soce-samajhe pravRtti karatA hai, use pariNAma kAla meM (phala ke samaya) bahuta bAra pazcAttApa karanA par3atA hai / balazAlI yoddhA kA dhanuSya yadi haThapUrvaka tAnane para TUTa jAe to bhalA vaha yuddha meM kyA kara sakatA hai ? kucha bhI nhiiN| 25. ahameva karomi durnayaM , yadi tahi prakaroti ko nayama / / zucaye suravAhinI'jalaM , jagatAmasti tadeva sAmpratam // yadi maiM hI anyAya kara rahA hU~ to dUsarA kauna nyAya karegA? logoM ke lie gaMgA kA jala zuddhi ke lie hai| yahI usake lie ucita hai| 26. nRpanItilatA'dhiropitA, jagavAvAla pade mayAdya saa| balibandhuvadhaikapazu nA, kathamucchidyata eva mUlataH // maiMne jagat kI kyArI meM rAjA kI nIti rUpI latA kA AropaNa kiyA thaa| kintu Aja maiM balazAlI bhrAtRghAtaka pazu se use jar3a se kaise ukhAr3a dUM ? 27. sulamA hariNIdRzaH zriyaH , khalu rAjyasthitayopyadurlabhAH / na hi bandhuravApyate punarvidhure' tiSThati yo vRtIyitum // lmaaH| isa saMsAra meM sundara striyA~ aura aizvarya sulabha hai| rAjya kI sthiti bhI durlabha nahIM hai| kintu vaisA bhAI milanA kaThina hai jo Apat-kAla meM apane bandhu ko gherakara baiTha ske| 28. na hi tAtakulaM kalakyate , vizadaM bandhuvadhena sAMpratam / . kurute nilayaM sudhAmayaM , kila ko dhUmrabhareNa kazmalam ? 1. anushete--pshcaattpti| 2. suravAhinI-gaMgA nadI / / 3. sAmprataM-ucitaM / 4. AvAlaM--paudhe ke cAroM ora pAnI Thaharane ke lie banAyA gayA gaDhA-(syAdAlavAlamAvAla____ mAvApa: sthAnakaM ca saH-abhi0 4 / 161) 5. vidhure--kaSTe / 6. vRtIyitum--vRtirivAcaritum / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH maiM bhAI kA vadha kara pitA ke pavitra kula ko kalaMkita nahIM karUMgA | kauna vyakti apane sudhA dhavalita ghara ko dhueM ke samUha se malina karanA cAhegA ? 26. ajite'pi jite'pi bAndhave mama vAcyaM sphuratIti bhUtale / ! kalitAkhilabhUmibhRnnayo, bharatezo'kRta bandhuvigraham // ; bhAI ko na jItane para yA jIta lene para bhI sAre saMsAra meM merI nindA hogI ki samasta rAjAoM kI nIti ko jAnane vAle bhArata ke adhipati bharata ne bhAI ke sAtha saMgrAma kiyA / 30. iti vAdina eva bhUvibhoH, samado'bhyetya suSeNa sainyarAT / karacumbita bhAlapaTTikaH, purataH ziSya ivAsta sadguroH // mahArAja bharata isa prakAra bola hI rahe the ki suprasanna senApati suSeNa vahA~ AyA aura hAtha jor3akara bharata ke sAmane baiTha gayA jaise sadguru ke Age ziSya baiThatA hai / 31. magadha' dhvani mizramanmathadhvaja nAdaH prathamaM niSiddhyatAm / camarAJcitavAravarNinIkarayukkaGkaNasaMravoddhataH // 32. 7 mahArAja ! pahale Apa usa nAda ko baMda karAyeM jo ki maMgala pAThaka vyaktiyoM kI dhvani se mizrita hokara bAje se nikala rahA hai aura jo caMvara DulAne vAlI vezyAoM ke hAthoM ke kaMkaNa se uThanevAlI dhvani se uddhata ho rahA hai / zratha bhAratavAsava ! zrutI, giri' me mantrarasaikasaddmani / vinidhehi giriH svakanyake, iva sArasvatatIrasaMmukhe // 'bhArateza ! jaise-parvata apanI kanyAoM ( gaMgA-yamunA ) ko samudra ke tIra ke abhimukha bhejatA hai, vaise hI maiM merI manana yogya vANI Apake kAnoM ke taTa para preSita kara rahA hU~ / Apa usa para kAna deM - dhyAna se suneM / ' rasaikavasatau / 6. vinidhehi -- sthApaya / 1. magadha: - maMgala - pAThaka (mAMgadho magadhaH - abhi0 3 / 456) 2. manmathadhvaja: - bAjA (vAdyaM vAditra mAtodyaM tUrya tUraM smaradhvajaH - abhi0 2 / 200 ) 3. zrutI - karNau / 4. giri - bhAratyAm (vANI meM) 5. maMtrarasaikasadmani - yaha giri kA vizeSaNa hai / ki viziSTAyAM giri-maMtra .. - Alocana... Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "78 .... bharatabAhubalimahAkAvyam 33. tvayi digvijayodyate prabho!, vidadhe kazcan cApacApalam / vinivedayituM balaM tavetyayamArakSati naH svsevinH|| "prabho ! jaba Apa digvijaya ke lie udyata hue the taba kucha rAjAoM ne apanA bala Apako jJApita karane ke lie dhanuSya kI capalatA kI thii| unhoMne socA ki yaha cakravartI hameM "apanA sevaka mAna kara hamArI rakSA kregaa| 34. pratipakSavanadumAvalIparidAhAya davAyitaM tdaa| ... bhavatA pabanAyitaM mayA, tadanusthAtumalaM na kopyabhUt // "prabho / zatrurUpI vana-vRkSAvalI ko dahana karane ke lie jaba Apa davAgni ke samAna hue taba maiMne usako prajvalita karane ke lie pavana kA kAma kiyA thaa| usake bAda koI bhI zatru vahAM Thahara nahIM skaa| 35. ripuvaMzakRte tavAgrato'hamabhUvaM parazu pottama ! / / ___ samuveSyata eva kiM raveraruNo'gne na bhavet tamohate ? "napottama ! zatruoM ke vaMza ko naSTa karane ke lie Apake Age maiM parazu banA rhaa| * kyA udIyamAna sUrya ke Age usakA sArathI aruNa andhakAra naSTa nahIM karatA ? 36. prabhavaM jitakAzi'zekharastavatejobhirahaM pade pade / taraNeriva dIptibhizaM , jvalati dhvAntahate dhanaJjayaH // 'prabho ! maiM Apake teja ke prabhAva se sthAna-sthAna para vijayI-zekhara hotA rahA hai, jaise sUrya kI razmiyoM se agni aMdhakAra-haraNa ke lie adhika prajvalita hotI hai| 37. viracayya bhavantamuccakaiH , samaraM dvAdazahAyanAvadhim / vinaminaminA sahA'namad , ripavo hi prabalA natAH zriye // prabho ! Apane bAraha varSoM taka nami aura vinami ke sAtha ghora saMgrAma kara unheM nata kara diyA, jIta liyA / deva ! prabala zatruoM ko namAnA rAjAoM kI zobhA ke lie hotA hai| 1. davAyitaM-dava iva Acaritam / 2. pavanAyitaM-vAyuvadAcaritam / 3. jitakAzI yuddha meM vijayI (jitAvaho jitakAzI-abhi0 3 / 470) 4. dhanaJjayaH-agni (dhanaJjayo havyahavirhatAzana:-abhi0 4 / 163) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 76 'caturthaH sargaH 38. vihite manasi tvayAyituM' , sa darIdvArakapATasaMpuTam / udaghATayadunatejasA , tridazo' yazcalayed bhuvaM bhra vA // deva ! vahAM Akara Apane jaise hI vaitADhya giri kI kandarA ke dvAroM ko kholane kA saMkalpa kiyA, vaise hI usa sthAna kA adhiSThAtA deva, jo apanI parama tejasvI bhrUbhaMgimA se sAre loka ko prakaMpita kara detA hai , upasthita huA aura usane kandarA ke dvAra ke kapATa khola ddaale| 36. nicakhAna tavAbhidhAGkitAn , vijayastambhabharAnahaM vibho ! / surazaivalinItaTAntareSviva kolAn bhavadIyakottigoH // prabho ! maiMne gaMgAnadI ke taMToM ke bIca Apake nAmAMkita vijayastambha sthApita kie| ve Apako kIrtirUpI gAya ke lie khUTe kA kAma kara rahe haiM / 40. nidhayo'pi tavaiva dRzyatAM , gatavantaH sukRtarivAhRtAH / surasindhumanorathA iva pracitazrIbharabhAsurAntarAH // prabho ! upacita lakSmI ke samUha se antarAla taka prakAzita honevAlI nidhiyAM to Apako hI dRSTigocara huIM / mAno ki ve Apake puNyoM se khIMcI huI AI hoM athavA gaMgA ke manoratha Apa taka pahuMce hoN| 41. iti bhAratavarSaparSadi , prabhutAmAptavataH prbho'dhunaa| abhavat taMva kAcidUnatA , dhusadAM patyurivAdhikazriyaH // prabho ! isa samaya Apa bharatakSetra kI pariSad meM prabhutA prApta aura indra kI bhAMti adhika lakSmI vAle haiM / Apake koI kamI nahIM hai| 42. na suro na ca kinnaro naro, na ca vidyAdharakuJjaro'pi na / tava yena nidezanIraja", zirasA'dhAryata no jagattraye // 1. Ayitum-Agantum / 2. tridsh:-dev| 3. nicakhAna-adhyAropayam / atra NabAde: uttamapuruSasya ekavacanam / 4. pracita.........--pracitaH-puSTaH, yaH zrIbharo-lakSmyAtizayastena bhAsuraM-dIpramantarA___ madhyaM eSAm-te nidhayaH / 5. nidezanIraja-AjJAkamalam / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam prabho ! tInoM loka meM aisA koI deva, kinnara, manuSya yA vidyAdharendra nahIM hai jisane Apake AdezarUpI kamala ko zira para dhAraNa na kiyA ho / 43. tadiyaM tavakA sarasvatI , balavAn bAhubaliyayocyate / - itarAdrimahonnatattvataH , kimu nIcotra suparvaparvataH ? ApakI yaha kyA vANI hai ki Apa bAhubalI ko balavAn batA rahe haiN| dUsare parvatoM kI bahuta UMcAI hone para bhI kyA meru parvata nIcA ho jAtA hai ?. . 44. vijitastava bAndhavatvato , na hi kenApi mahIbhujA tvayam / kalayA kila' sUryadattayA'dhikadIptirbhavatIha candramAH // bAhabalI ApakA bhAI hai, isalie isako kisI rAjA ne nahIM jItA / yaha vizruta hai ki sUrya dvArA pradatta kalA se candramA adhika dIptivAlA hotA hai| 45 anujastava bAndhavo balI , yadi siimntkbhreriv| vibhavatyatha ki na tamu sau, caturAzAntajayI bhavAniva // ApakA choTA bhAI bAhubalI indra ke choTe bhAI viSNu kI taraha yadi balazAlI hai to kyA vaha cAroM dizAoM ko jItane meM ApakI bhA~ti samartha nahIM ho jAtA ? 46. prathamaM bhavadatyupekSaNAd , vRSaketostanayatvataH punaH / balavAniti sarvathA prathA'bhavadasya smayavAnayaM tataH // prabho ! pahalI bAta yaha hai ki ApakI ati upekSA hone tathA dUsare meM RSabha kA putra hone ke kAraNa 'bAhubalI balavAn hai'--sarvatra aisI prasiddhi ho gaI hai| isalie vaha ahaMkArI ho gayA hai| 47. ayamIzvara ekamaNDale , bharate tvaM patirastazAtravaH / balariktabalAtiriktayoridamevAsti sadantaraM dvayoH // bAhubalI eka maMDala kA rAjA hai aura samasta zatruoM ko asta karane vAle Apa samUce 1. kila zrUyate / 2. artha kI dRSTi se yahA~ 'syamantakabhRt' honA cAhie / 'syamantaka"bhagavAna viSNuke hAtha meM rahI maNi kA nAma haiM / (abhi0 2|137--mnniH syamantako haste) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 81 bhUmaMDala ke svAmI haiN| vaha senA se rikta hai aura Apake pAsa atirikta senA hai (vaha bala se rikta hai aura Apa atirikta bala vAle haiM) yahI to Apa donoM meM spaSTa antara hai| 48. athavArSabhitejasA bhare , balavattA kimu citrkaarinnii| jaladherlaharIcayoccatAviSaye kopi na vismayo mahAn // athavA RSabha ke kula meM utpanna vyaktiyoM ke tejasvI jIvana meM balavattA ho to vaha Azcarya hI kyA hai ? samudra kI lahareM yadi U~cI hotI haiM to usameM koI mahAn vismaya nahIM hotaa| vinivezya vinije pade , balinaM tvAM parimAvyaM nAbhisaH / vratamAdadivAMstatomavAniha saubhrAtramalUlupanna hi|| nAbhi ke putra svAmI RSabha ne Apako balazAlI jAnA isalie apane pada para pApako sthApita kara ve pravajita ho ge| isIlie Apane bandhutA kA lopa nahIM kiyaa| 50. praNayAt tvamajUhavastarI', nijabandhuM na sa pAgataH svayam / ___ na ca cArapurobhimAnavAnavuninye'nunayo hi nedRzAm // prema ke kAraNa hI Apane apane bhAI ko bulaayaa| ve svayaM nahIM pAe / ve itane abhimAnI haiM ki dUta ke samakSa bhI unhoMne apanA anunaya nahIM dikhaayaa| aise ahaMkArI vyaktiyoM kA kaisA vinaya ? 51. praNayastvayi nAbhibhUpasUjananAkAzadineza! yAdRzaH / na hi tAdRza eva bAndhave , dhRtaye hi praNayo dvipakSataH // . he RSabha vaMza rUpI AkAza ke sUrya ! ApameM jaisA prema hai vaisA prema Apake bhAI meM nahIM haiM / donoM ora se hone vAlA prema hI sukha ke lie hotA hai| 52. praNayAmRtavIcisaJcayaM , smayareNuhUM dayasthalIbhavA / kila kopasamIraNotthitA , kurute mlAnimapaGkila' kSaNAt / / 1. ajUhavastarAm--prAkArayAmAsitha / 2. dhRtye--sukhaay| 3. mlAnimapaGkilaM--mAlinyakardamADhyam / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam hRdaya se uThe hue ahaMkAra ke rajaHkaNa kopa rUpI pavana se vIjita hokara prema sudhA ke vIci-saMcaya ko kSaNa meM hI malina kIcar3a se bhara dete haiM / 53. vasudheyamapIhate pati , na hi bandhupraNayAdivihvalam / praNayIha madIhakaH kathaM , tvitaratreti tadIyatarkaNAt // yaha pRthvI bhI bhAI ke prema se vihvala hue vyakti ko svAmI ke rUpa meM nahIM caahtii| kyoMki vaha yaha tarka upasthita karatI hai ki jo dUsare bandhu Adi janoM meM anurakta hai, vaha merA praNayI kaise ho sakatA hai ? 54. praNayo yadupAdhimattayA , parihIyeta dine dine'dhikam / amRtAmbunidherapAMbharaM , kimu na zyAmayate maSIcaya: ? upAdhimattA (chalanA) se prema pratidina kSINa hotA calA jAtA hai / kyA amRta ke samudra ka pAnI ko syAhI kA Dhera zyAmala nahIM kara detA ? 55. nRpateH svajanAzca bAndhavA , bahavo nocita eSu saMstavaH / avamanvata eva saMstutA , yadadhIzaM jariNaM ythaa'jraaH|| rAjAoM ke svajana aura bandhu aneka hote haiM kintu unake sAtha paricaya karanA ucita nahIM hai / kyoMki ve paricita hokara apane svAmI kI avamAnanA karate haiM jaise yuvaka bUr3hoM kI avamAnanA karate haiM / 56. api durnayakAriNaM nijaM , nRpatiH prItibharAnna bAdhate / praNaye kalaho na sAMprataM, vasudhAdhIza ivA'nayacchalaH // dUsarI bAta yaha hai ki nijI vyakti yadi anyAya bhI karatA hai to rAjA prIti kI adhikatA ke kAraNa use roka nahIM paataa| kyoMki prema meM kalaha ucita nahIM hotA jaise rAjA meM anIti yA chala ucita nahIM hotaa| . 57. praNayasya vazaMvado nRpaH , svajanaM durnayinaM vivardhayeta / nivasannapi vigrahAntare , vikRto vyAdhiralaM guNAya kim ? 1. iihk:-vaanychkH| 2. prItibharAt-snehAtizayAt / 3. yathA vasudhAdhIze--pArthive anayaH-chadma na yuktm| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH 83 prema ke vazIbhUta hokara. rAjA yadi anyAya para calane vAle apane nijI vyakti ko baDhAvA detA hai to vaha guNa ke lie nahIM hotaa| jaise zarIra ke bhItara rahatA huA bhI vikRta roga kyA guNa ke lie ho sakatA hai ? kabhI nhiiN| 58. napatirna sakheti vAkyataH , sacivAdyA api bibhyati dhruvam / pRthulajvaladunatejaso , davadhUmadhvajato gajA iva // 'rAjA kisI kA mitra nahIM hotA'- isa ukti ke AdhAra para saciva Adi sabhI vyakti usase sadA usI prakAra bhaya khAte haiM jisa prakAra jaMgala meM vizAla paimAne para pradIpta ugra teja vAlI dAvAgni se hAthI bhaya khAte haiN| 56. bahavo nRpasaMpadathino , bahavazcApi khalA bhuvastale / na hi teSu mahIbhujA svayaM, pravidheyo gatazaGkasaMstavaH / / isa saMsAra meM aneka vyakti rAjAoM ko saMpadA ke abhilASI haiM aura aneka vyakti durjana haiM / rAjA ko svayaM una vyaktiyoM ke sAtha niHzaMka hokara paricaya nahIM karanA caahie| 60. cakate pratipakSalakSato , gajayUthAnna hi kesarIva yaH / .. sa hi rAjyamakhaNDavikramaH, paribhujhate hyabhayaH zriyAM padam // jo rAjA lAkhoM zatruoM se bhayabhIta nahIM hotA, vahI akhaMDa parAkramI rAjA rAjya kA upabhoga kara sakatA hai| jaise gajayUtha se nahIM Darane vAlA kesarI vana-saMpadA kA upabhoga karatA hai| kyoMki abhaya hI saMpadA kA sthAna hai| 61. abalo'pi ripumahIbhujA , hRdaye zaGkurivAbhimanyatAm / udayannapi kuJjarAzanAGkuralezo' na hi ki vihArabhit // rAjA ko cAhie ki vaha zaktihIna zatru ko bhI hRdaya meM zalya kI bhAMti mAne / prAsAda meM ugatA huA pIpala ke vRkSa kA aMkura kyA sAre prAsAda ko naSTa nahIM kara detA? 1. davadhUmadhvajaH-dAvAgni / 2. cakate-bibheti / 3. kuJjarAzana:-pIpala kA vRkSa (pippalozvatthaH zrIvRkSaH kuJjarAzana:-abhi 0 4 / 197) 4. vihArabhit--prAsAdapAtakaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 bharatabAhubalimahAkAvyam 62. na pRthagjanavat kSitIzvaro , dadhate dainyabharAd dayAlutAm / sadayastvayamityudoraNAdavajAnanti janA rayAdimam // sAmAnya vyaktiyoM kI bhAMti rAjA dInatA para dayAlutA nahIM dikhAte / kyoMki 'yaha rAjA to dayAlu hai'.. aisA kahakara loga usakI zIghra hI avahelanA karane laga jAte haiM / 63. vasudhAdhipatervacaHzarA , upalIbhUya na yerurIkRtAH / mRdutA na hi teSu sAMprataM , ghanaTaMkI bhavatIha tnnRpH|| jina vyaktiyoM ne pASANa banakara rAjA ke vacana-rUpI bANoM ko nahIM jhelA, unake prati mRdutA ucita nahIM hotI / unake prati rAjA ghanaTaMkI-pASANa ko cIrane vAlI chenI kI taraha ho jaae| 64. svajanairna ca bAndhavairna vA , na ca vAhaiH pavanAtipAtibhiH / ___vijayena viziSyate nRpo , mahasevAtra maNimahAnapi // rAjA apane svajanoM, bandhuoM aura vAyu-vega se calanevAle ghor3oM se viziSTa nahIM hotA, kintu vaha viziSTa hotA hai apanI vijaya se| jaise loka meM mahAn maNi bhI apane teja se hI viziSTa hotA hai| 65. vinihatya raNAGgaNAgataM , tvapi bandhuM jymrjyennpH| kalayed grahakAntisaMhRteH, kimu tejasvivaratva maMzumAn // samarAMgaNa meM Ae hue vyakti ko, bhale phira vaha apanA bhAI bhI ho, mArakara rAjA ko jaya arjita karanI caahie| maiM vitarka karatA hU~ ki grahoM kI kAMti kA saMharaNa karane ke kAraNa hI sUrya tejasvitA ko prApta hotA hai| 66. anunItimatAM varaH kvacit , kvacidIrSyAlurasau kSitIzvaraH / anunItirapekSayAJcitA , pratipakSeSu yadAyato zriye // vaha rAjA kahIM anunaya karane vAloM meM zreSTha to kahIM IrSyAlu (kopa-yukta) bhI bana 1. pRthagjana:--sAmAnya loga (vivarNastu pRthagjana:--abhi0 3 / 566) / 2. dadhate--dadhaGa dhAraNe bhvAdi: dhAtuH / 3. grahakAntisaMhRteH-zazAMkAdisarvagrahatejaHsaMharaNAt / 4. kimu iti vitrke| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH jAtA hai / zatruoM ke prati kisI apekSA vizeSa se paripUrNa anunIti ko baratanA bhaviSya meM sukha-saMpadA ke lie hotA hai / (yadi pratipakSa se kucha grAhya hai to anunIti hI yukta hai)| 67. saruSA viniSedhayed bhra vA , svajanAna durnayakAriNo nRpaH / zalabhAniva kajjaladhvajaH' , sphuradaciHprathayA vidUrataH // rAjA anyAya para calane vAle apane svajanoM kA roSapUrNa bhakuTI se niSedha kare / jaise pradIpa apanI sphurita aci kI jvAlA se dUra se hI zalabhoM kA nivAraNa kara detA hai| 68. anunItirapi kSamAbhRtAM , savidhereva samIpagasya vaa| - phalasaMpadiva kSamAruhAmucitA svAdurasazriyAJcitA // rAjA kI anunIti bhI pAsa meM rahane vAloM ke lie yA pAsa meM Ane vAloM ke lie ho phalaprada hotI hai / jaise vRkSoM kI svAdurasa se yukta phala-saMpadA pApra Ane vAle vyakti ko hI prApta hotI hai| 69. yavi bhaktirihAsti bAndhave , samitaM tvA haritAM jyaattdaa| . na kathaM svayamAyayAvayaM , milanautsukyayuSo hi sajjanAH // yadi bAhubalI kI apane bhAI bharata ke prati bhakti hai to jaba Apa cAroM dizAoM meM vijaya prApta kara Ae the, taba ve svayaM Apake pAsa kyoM nahIM Ae ? kyoMki sajjana vyakti to milane ke lie utsuka hote haiN| 70. abhiSekavidhau tava tvayaM , samitAsaMkhyasurAsurezvare / kathamAgatavAnna sAMprataM , svajanAnAM samaye hi saGgamaH // deva ! Apake abhiSeka-utsava meM asaMkhya deva, asura aura rAjA upasthita hue the kintu ve bAhubalI kyoM nahIM Ae ? kyoMki avasara para hI svajanoM kA milana ucita hotA hai| 71. atha yutkRSaye prbodhitshcrsNpressnnjitaarvaiH| prathamaM bharatAyamuddhato , jaladeneva kRSIbalaH katham ? 1. kajjaladhvajaH-dIpaka (pradIpa: kajjaladhvajaH)-abhi 0 3 / 350) - 2. kRSIbala:-kisAna (halI kRSikakArSako / kRSibalo'pi-abhi 0 3 / 554) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 bharatabAhubalimahAkAvyam mahArAja bharata ! jaise bAdala kRSaka ko prabuddha karatA hai, vaise hI dUta-saMpreSaNa rUpa gajita zabdoM se Apane bAhubalI ko yuddha rUpI kRSi ke lie pahale hI kyoM prabuddha kara DAlA hai ? 72. adhunAsya manovanAntare'bhinivezAgnirudacchalattarAm / tava rASTrapuradrumoccayaM , paridagdhuM kila kastadantarA? .. deva ! Aja bAhubalI ke mana rUpI vana meM Agraha kI agni atyadhika pradIpta ho rahI hai| vaha Apake rASTra aura nagara rUpI vRkSa samUha ko jalAne ke lie tatpara hai| usake bIca meM kauna AegA? 73. .tyaja tattvamamadagRhanaM , kuru yuddhAya mano mhiipte!| . kalireva mahIbhujAM sthitivijayazrIvaraNAya sattamA // .. deva ! Apa isa prakAra kI vitarkaNA ko chor3a deN| Apa yuddha ke lie mana kreN| vijayazrI kA varaNa karane ke lie yuddha hI rAjAoM kI zreSTha maryAdA hai| 74. rthpttiturnggsindhurkssurtaaloddhtrennubhistvyaa|. savitA samaye'pi nIyate'stamayaM tasya ca kA vicAraNA ? deva ! rathoM, paidala sainikoM, ghoDoM aura hAthiyoM ke khuroM se uThe hue rajaHkaNoM se Apa dina meM bhI (samaya ke rahate hue bhI) sUrya ko astaMgata kara dete haiN| to usa bAhubalI ke lie phira vicAra hI kyA hai ? 75. nRpate ! 'sya jayaH suvurlabho , na vibhAvyo bhavatA rthaanggtH| danujArimaNiprabhAvato , na hi dAridraparAbhavaH kimu ? mahArAja ! cakra se bhI isa para vijaya pAnA kaThina hai, yaha Apa na soceM / kyA indramaNi (cintAmaNi) ke prabhAva se dAridrya kA nAza nahI ho jAtA? 76. bhavadIyayazodhvagAmino , bhavatAt saMcaraNaM yadRcchayA / jagati pratipakSaparvatapratighAtAd haridantagAhinaH // deva ! ApakA yaza rUpI pathika zatru rUpI parvatoM ko vidhvasta kara dizAoM ke anta taka 1. danujArimaNi:-danujAnAM ari: zatruH--iMdraH, tasya maNi:-indra maNi : cintAmaNiH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH sargaH pahuMca cukA hai| usakA jagat meM svecchApUrvaka saMcaraNa ho / 77. tava pArthiva ! cakramulvaNaM purato bhAvi yadA tadAsitum / paripanthigaNaH kathaM vibhuH praNavo' mantrapuro hi pApahRt // " 78. , rAjan ! jaba Apake Age-Age pradIpta cakra ( yA senA ) calegA taba zatru- samUha usake sAmane kaise Tika pAegA ? kyoMki maMtra ke Age calane vAlA oMkAra pApa ko haranevAlA hotA hai / 76. iti tasya girA raNotsava dviguNotsAhavivRddhamatsaraH / na hi kiJciduvAca cakrabhRt, zritamauno hi nRporthasiddhaye // senApati kI bAta se bharata ke raNotsava kA utsAha dviguNita ho gayA, unakA krodha pracaMDa ho uThA / unhoMne kucha nahIM khaa| kyoMki rAjA kArya kI niSpatti ke lie mauna hI rahatA hai / iti nRpataye senAdhIzoparyudIrya vacobharaM, raNaratirasollAsodreko dbhavatpulakAGkuram / zramadasakRttuSTastasmin viziSya nRpoMpyasau, bhavati nRpatermAnyaH puNyodayena hi sevakaH || 87 senApati suSeNa cakravartI bharata ko sArI bAteM bAra-bAra nivedita kara virata ho gayA / usake ve vacana yuddha-pra ema ke svAda ke ullAsa se ota-prota aura romAJcita karanevAle the / mahArAja bharata bhI aneka bAra usake kArya se tuSTa hokara use viziSTa kiyA thA, sammAna diyA thaa| kyoMki puNya ke udaya se hI sevaka rAjA (svAmI) ke lie mAnya hotA hai / iti utsAhoddIpano nAma caturthaH sargaH - 1. praNavaH - oMkAra (oMkArapraNavau samau - abhi 0 2 / 164 / ) 2. raNotsava " - raNotsavena dviguNo ya utsAhaH - prAgalbhyaM tena vivRddho matsaro yasya saH 3. arthasiddhaye - kAryaniSpattaye / 4. raNarati raNe - saMgrAme, ratiH - rAgastasya rasaH svAdastasyollAsaH - cittAbhiprAyavizeSaH, tasyodreka -- AdhikyaM tena udbhavanta - utpadyamAnAH, pulakAGkurAH - yasmAd asau, taM / - romakaMTakAH, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAdya zloka parimANa chanda lakSaNa pAMcavAM sarga bharata kI senA kA yuddha ke lie sajjita honA / 81 drutvilNbit| I 'drutavilaMbitamAha nabhau bharau / ' isameM 12 akSara hote haiM / cauthA, sAtavAM, dazavAM aura bArahavAM akSara guru hotA hai / isakA gaNa isa prakAra hai( eka nagaNa, do bhagaNa, aura eka ragaNa - 111, 5 511, 515) / - Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu - mahArAja bharata ne senA ko sajjita hone kA Adeza diyA aura senApati se kahA - 'hameM bAhubalI ke sAtha yuddha lar3anA hai| mAlava, magadha, jAMgala, kuru, lATa, kaccha, sindhu aura kirAta ke rAjAoM ko apanI-apanI senAoM ke sAtha yahA~ bulA lo / sAtha hI sAtha dUsare rAjAoM ke pAsa bhI dUtoM ko bhejo aura unheM yahA~ bulA lo / vidyAdhara bhI apane-apane vimAnoM ke sAtha yahA~ A jAe~ / senApati suSeNa ne apane nipuNa dUtoM ko cAroM ora bheja diyA / sAre rAje apanI-apanI senAoM ke sAtha vahAM ayodhyA meM A pahuMce / mahArAja bharata zastrAgAra meM gae aura zastroM kI vidhivat pUjA kara apane prAsAda se bAhara nikale / unake Age-Age cakra cala rahA thA / usase uThane vAle sphuliMgoM se AkAza meM sthita devAMganAe~ trasta ho rahI thIM / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH 1. napaniyogamavApya balAdhipaH , sa caturaM caturaGgacamavidhima / racayatisma raNAya vinirmitA'hitadalaM tadalayanidezavAn / bharata ke AjJAkArI senApati suSeNa ne bharata kI AjJA prApta kara zatruoM kA dalana karane vAlI caturaMga senA ko yuddha ke lie kuzalatA se sajjita kiyaa| 2. karaTibhinipatanmadanirbharai-girivarairiva rebharavAhibhiH / / imamupAstumitaM kila hetuto , naravaraM ravaraJjitavAridaiH // hAthI kisI hetu se mahArAja bharata kI upAsanA karane ke lie upasthita hue| unake kapoloM se mada baha rahA yaa| ve meru parvata kI bhAMti svarNa ke AbhUSaNoM se alaMkRta the aura meghoM se bhI adhika teja garjArava kara rahe the| 3. sa turagavividharmamudeguNatrajavarjavana dayairiva / anuharadbhiritaragaNeyatA , surahayaM rahayantamavadyatAm // . senApati vividha prakAra ke anagina ghor3oM ko dekhakara prasanna huaa| ve ghor3e guNa samUha ke AvAsa, mana kI taraha tIvra gati vAle aura adhamatA ko chor3ane vAle indra ke ghor3e uccaiHzravA kA anukaraNa karane vAle the| 4. atha ratheSu rathAGgasanAthatAM , paricacAra ca cAradRgeSa saH / anuharatsu tatAyatavistaraiH , kulavaraM lavaraJjitalocanam // guptacara kI bhAMti sUkSma dRSTivAle senApati suSeNa ne rathasenA kA dAyitva sNbhaalaa| ve ratha apanI vizAlatA, lambAI aura vistAra ke kAraNa kSaNa bhara ke lie nayanoM ko raMjita karane vAle bar3e bar3e gRhoM kA anukaraNa kara rahe the| 1. isa sarga meM prayukta zleSa ke arthoM ke lie dekheM-pariziSTa nambara 3 meM ullikhita paMjikA ke pAMcaveM sarga kA vivaraNa / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bharatabAhubalimahAkAvyama .:5. dRzamathAkSipadulvaNasaJcarandripuvipattiSu pattiSu sainyapaH / kaTakarApitakhaGgadhanuSvasau , gurukalApakalApavirAjiSu // taba senApati ne zatruoM ke lie spaSTa AtI huI vipatti rUpa apanI senAoM para eka dRSTi DAlI / senA ke subhaToM ke hAthoM meM khaDga aura dhanuSa the| ve senAe~ vizAla tUNIroM ke samUha se zobhita ho rahI thiiN| 6. iti camUmavalokya camapatiH , praguNitAM guNitAntaka vigrahAm / nRpatimevamuvAca tanUbhavadrasamayaH samayaH zaradastvayam // senApati ne susajjita aura bAhubalI ke sAtha yuddha karane kI icchuka senA ko dekhakara *mahArAja bharata se kahA-'rAjan ! yaha zarada Rtu kA samaya alpa. pAnI vAlA hotA hai| 7. zaradapati vidhAtumanantaraM , zabhavato bhavato viniSevaNama / vikacavAriruhAnanazAlinI , vikalahaM kalahaMsazucismitA // 'vikasita vRkSoM ke Anana vAlI aura kalahaMso kI bhAMti vizuddha muskAna vAlI yaha zaradRtu puNyazAlI ApakI prema-bhAva se sevA karane ke lie A rahI hai| 8. ariSu te mahasA samamugratA , zaradi nAra dinAdhipadhAma kima ? vitanute ca gati tava gAdhataH , suravahA ravahArisitacchadA // zarad Rtu ke samaya vairiyoM meM Apake teja ke sAtha-sAtha kyA sUrya kA teja tIvra nahIM ho jAtA ? tathA taToM para sthita haMsoM ke zabdoM se manojJa gaMgA usa samaya agAdha na hone ke kAraNa ApakI gati meM sahAyaka hogii| 6. surabhigandhivikasvaramallikAvanamahInamahIna! virAjate / kimamuneti dadat paritakaNaM , na viSamA viSamAyudhapatriNaH // he akhaMDa bhArata ke svAmin ! isa Rtu meM sugandhita aura vikasita mallikA ke vana zobhita hote haiM / ye puSpita vana yaha tarkaNA upasthita karate haiM ki kyA ina mallikA ke vanoM se kAmadeva ke vANa viSama nahIM ho jAte ? avazya hote haiN| .10. ahani cittamupAsyati kAminAM , kamalinImalinIkulasaMzritAm / jaladamuktatayA nizi nirmalaM , sitarucaM tarucaJcirucaM punaH // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH 6 3 rAjan ! isa Rtu meM kAmI vyaktiyoM kA citta dina meM bhramaroM ke samUha se sevita kamalinI kI upAsanA karatA hai aura rAta meM bAdaloM se mukta hone ke kAraNa vizada tathA vRkSoM meM vyApta kiraNoM vAle candramA kI upAsanA karatA hai / 11. jisane naye dhAnya ko utpanna kiyA hai usa pAnI kI zakti kramazaH nyUna hotI jA rahI hai / isalie donoM taToM kA antara spaSTa rUpa se dRSTigocara ho jAtA hai / isa samaya vaha pAnI nalinI daloM ke kAraNa mada karatA huA dUsaroM ko harSita karatA hai / 1 nRpa ! tanUbhavati kramato'dhunA, vanabalaM navalambhitasasyakam sphuTa vilokayamAnataTAntaraM pramadayan madayannalinIdalaiH // 12. vilasitaM kimihAtulasaMmadarna vRSabhairvRSabhairavavAsitaiH / balacala kakudervrajakAnane, tava gavendra ! gavendravinoditaiH // he gavendra ! isa zarad Rtu meM Apake gvAloM dvArA prerita vRSabha jo atyanta harSita tathA zakti se cAlita kakudoM se yukta haiM, kyA gokula meM jAkara krIDAe~ nahIM karate ? 13. 14. zarad Rtu ne ativikasvara 'kAza' nAmaka ghAsa kA caMvara DulAne vAlI tathA abjadala kA. chatra karane vAlI viziSTa saMpadA ke dvArA deva sevita cakravartI bharata ko pramudita kiyA / ativikasvarakAzaparisphuracca marayA'marayAcitasevanam / nRpamabhUmudadabja dalAta patraparayA parayArturapi zriyA // 15. samamilezvara ! saMprati dIpyate, sakalayA kalayA sitarociSaH / * pRthutamaprathayA pratipattitheH, kamalayA'malayA tava janmataH // he pRthvInAtha ! Apake janma se pavitra huI lakSmI pratipadA ke candramA kI atyanta prakhyAta sabhI kalAoM ke sAtha dIpta ho rahI hai / kila bhavAnurarIkRta ullasadddvinayayA na yayA'bhyudayadbhiyA / tvamiva naiSa RtuviniSevyate, janatayA natayA kalitotsavam // rAjan ! jisa ullasita vinayavAlI janatA ne bhayabhIta hokara Apako svIkAra nahIM kiyA usane ApakI bhA~ti isa zarad Rtu kI bhI utsukatA ke sAtha paryupAsanA nahIM kI / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 bharatabAhubalimahAkAvyam 16. zaradi paGkamarA na bhavatkSayA , mumudire mudirebhyavivarddhanAt / upakRtApadi yastudate yudhe , vihitasajjana ! sajjana eva saH / / he yuddha ke lie sajjita mahArAja ! zarad Rtu meM megha kI dhvani kA viccheda hone ke kAraNa paMka-samUha kSaya-roga se grasta hokara pramudita nahIM ho rahe haiM / vahI sajjana hotA hai jo apane upakArI kI ApadA ke samaya vyathita hotA hai| (paMka kA upakArI megha hai| zarad Rtu meM megha kSINa ho jAte haiM / unake kSINa hone para paMka bhI kSINa hone lagatA hai|) 17. tava sabheva narezvara ! sundarA , taruNayA'ruNayA sumanaHzriyA / adhikadattarativarasaMcaran , navanarA vanarAjirarAjata // .. he narezvara ! yahA~ kI vanarAji Apa kI sabhA kI taraha suzobhita ho rahI hai| jaise ApakI sabhA taruNa aura dedIpyamAna devatA tathA paMDitoM kI samRddhi se sundara hai, jisameM logoM kI atyadhika rati hai aura jisameM pradhAna tathA taruNa vyaktiyoM kA saMcaraNa hai vaise hI vaha vanarAji bhI taruNa aura lAla phUloM kI zobhA se yukta, adhika Ananda dene vAlI aura nae taruNa vyaktiyoM ke saMcaraNa se yukta hai| 18. nivavRte zikhibhiH satatocchalata , kalamarAlamarAlamatidviSana ! / iha vilokya zaratsamayaM ghanAghanagamaM nagamaJjukalasvanaiH // he vakra buddhivAloM se prIti nahIM karane vAle narezvara / jisameM rAjahaMsa satata uchala-kUda karate haiM aura jisameM megha cale jAte haiM, usa zarad Rtu ko dekhakara, parvatoM yA vRkSoM ko maMjula aura priya kekA se dhvanita karane vAle . mayUroM ne muMha mor3a liyaa| 16. iha bhavAniva nityavivadhibhiH, surabhibhiH prasavaiH prasavainavaiH / vana viprasaratphalasantatistarutatI rutatIvavayogaNA // rAjan ! zarad Rtu kI vRkSoM kI zreNI Apa hI kI bhA~ti hai| jaise Apa taruNa putroM se suzobhita hote haiM vaise hI yaha vRkSa-zreNI nitya bar3hane vAle nae sugandhita phUloM se zobhita hai| isakI phala-santati sAre vanabhUmi meM phaila rahI hai aura isa para baiThe pakSIgaNa tIvra zabdoM se kalarava kara rahe haiM / 20. dhanuranuttaradhI ! karapaJjare , navasudhA vasudhAdhipacakSuSAm / tava bhayAdiva gopatinAhRtaM , racaya tAcaya ! tApakaraM dviSAm // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'paJcamaH sargaH 65 he anuttara buddhivAle ! he lakSmI ke saMcetA ! Apa apane hAtha meM zatruoM ko tapta karane vAlA dhanuSa dhAraNa kreN| Apa sabhI rAjAoM ke netroM ke lie nae amRta ke samAna haiN| deva ! Apa dekheM, isa zarad Rtu meM Apa ke bhaya se devendra ne bhI apane indra-dhanuSa kA saMharaNa kara liyA hai| 21. sapadi pItanadIramaNodayAcchucitaraM citaraGga ! sarijjalam / kalaya gaDhapathaM ca tava dviSAM , gavi padaM vipadantakRto bhiyAma // he saMcita raMgavAle rAjan ! agastya tArA ke sadyaH udita hone ke kAraNa saritAoM kA nirmala jala tathA vipadAoM kA anta karane vAle Apake pRthvItala para udita hone ke kAraNa zatruoM kA nirmala hRdaya bhaya kA sthAna bana gayA hai| 22. kalamagopavazAstava cakrabhRcchuciramaM ciramaGgalakAraNam / parabhRtAnibhRtasvaragItibhiH , kila yazo layazobhanamujjaguH // he cakravartin ! kalama dhAnya kI rakSA karane vAlI striyA~ Apake nirmala zobhA vAle tathA cira maMgalakAraka yaza kA layayukta sundara gAna, koyala kI bhA~ti nirmala svara . vAlI gItikAoM ke mAdhyama se, kara rahI haiN| 23. gira iva kSitirAja ! tavekSavo'timadhurA madhurAzisitArasAt / vyapaharanti manAMsi satAM muhU , rasamayA samayA nagarIbhuvaH // he kSitirAT ! Apa kI vANI ikSu kI taraha madhura aura zarkarA se bhI adhika mIThI hai| vaha rasamaya (zRMgAra Adi rasoM se yukta) svajana vyaktiyoM ke mana ko AkRSTa karane vAlI aura nAgarika guNoM se yukta hai| 24. prasaratIha bane kalamollasatparimalo'rimalodayavajita ! / zvasitagandhavaho bhavadAnanepyupavane pavaneritavattayA / he vairiyoM ke pApodaya se vajita rAjan ! isa zarad Rtu meM pAnI meM kalama se ullasita parimala vAlA yaha zvAsa-vAyu pavana se prerita hone ke kAraNa upavana meM aura Apake Anana meM prasAra pA rahA hai| 25. iti rathAGgabhUdutsavamArtavaM , kalaya bandhurabandhuramAlaya !! balibhuvaM prayiyAsurapi kSaNaM , sadayito dayitoruvipakSabhIH // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam he manojJa svajana rUpI lakSmI ke Alaya ! Apa Rtu sambandhI utsava kI kalanA kreN| Apa cakrabhRt haiM aura bAhubalI ke pradeza kI ora kSaNabhara meM prasthAna karane ke icchuka haiN| Apa sastrIka haiM aura vipakSiyoM ko gurutara bhaya dene vAle haiN| 26. iti samIrayati dhvajinIpatI , vinayato nayatoyadhipAragam / napamupetya jagAda sa kaJcukikSitivarotivaro'tra tadeti yH|| senApati suSeNa ne mahArAja bharata ko vinayapUrvaka yaha nivedana kiyA / itane meM hI antaHpura kA zraSTha kaMcukirAja ne nyAya rUpI samudra ke pAragAmI mahArAja bharata ke pAsa Akara kahA 27. kumudahAsavatI zaradAzritA, kSitibhujeti bhujeritvairinnaa| tava biti viziSya vibhUSaNaM, vidhimato'dhimato dyitaajnH|| 'rAjana ! Apa bhAgyazAlI haiN| Apa dvArA mAnya ApakI striyA~ isa vizeSa hetu se alaMkAra dhAraNa kara rahI haiM ki Apake bhujadaMDa dvArA kSipta zatru rAjA ne kamaliniyoM vAlI isa zarad Rtu kA Azraya le liyA hai| 28. napa ! bhavantamajaH kusumasphuraddhanukaro'nukarotu kathaJcana / ratirapi tvadanekanitambinInibahatAM vahatAM hi pativratA // rAjan ! hAtha meM phUloM kA dhanuSa rakhane vAlA kAmadeva ApakA anukaraNa (ApakI tulanA) bar3I kaThinAI se kara pAtA hai / vaha kAmadeva ApakI aneka striyoM ke samUha meM vAsa kara rahA hai aura usakI patnI rati pativratA hai, isalie vaha use chor3akara kahIM nahIM jaatii| phalataH ratisukha Apako hI prApta hotA hai| . 29. tvadavarodhajanAd RtusajjitAt , kSitiparAja ! parAjayamaznute / tridazarAjavadhUrapi sAMprataM , nayanavibhramavibhramabhartsanAt // he cakravartin ! Rtu ke lie sajjita Apake antaHpura kI rAniyoM se indrANI bhI parAjita ho gaI hai| kyoMki ApakI rAniyoM ne usake kaTAkSoM kI zobhA ko tiraskRta kara DAlA hai| 30 sapadi kAcidadhAnmaNinUpuraM , caraNayo raNayogavicakSaNam / kimiva bodhayituM vijayazriyAtizayitaM zayitaM madanaM haThAt // rAjan ! kisI kAntA ne zIghratA se apane pairoM meM, zabda karane meM vicakSaNa, maNi Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH 67 nUpuroM ko dhAraNa kiyA / mAno ki vaha supta aura vijayazrI se bhI adhika priya kAmadeva ko haThAt jAgRta karanA cAhatI ho / 31. he bhAgyazAlin ! kisI kAntA ne sone kI karadhanI pahanI, jisameM zabda karane vAle maNiyoM ke ghughurU lage hue the| usane use apane pahane hue nIla vastroM se AcchAdita kara diyA phira bhI vaha karadhanI kAmadeva ke lie hitakArI thI, kAmavAsanA ko uddIpta karanevAlI thI / paridadhe'tha raNanmaNiziJjinIM subhaga ! kAcana kAJcanamekhalAm / parihitena manobhavabhUpaterapi hitAM pihitAM sitavAsasA // 32. karayugaM ca kayAcanaM kautukAdabalayA balayAJcitamAdade / bhavadatucchatamapraNayodayAd, rucirayA cirayAtasanaH zucA // 33. rAjan ! cirakAlIna mano-vyathA se pIr3ita kisI kAntA meM Apake prati atyanta sneha jAga uThA / usane kutUhalavaza apanI ruci se donoM hAthoM meM kaMkaNa pahana lie / < adhita kAcana hAralatAM gale, tvanavamAM navamAMsalarociSam / kalamakumbhatatastanalambinIM, sunayanA nayanApitakajjalA // rAjan ! kajjala se A~jI huI A~khoM vAlI eka sunayanA sundarI ne apane gale meM hAra pahanA / vaha hAra zreSTha, navIna aura puSTa kA~tivAlA tathA kalabha ke kuMbhasthala kI taraha vistRta usake stanoM taka lambA thA / 34, zravaNayostvadanusphuTamicchatI vikacavArijavArijavAgamam / nyadhita kAMcana kuNDalamunmanobhavasuraM vasuratnakarambitam // 35. kisI sundarI ne apane kAnoM meM kuNDala dhAraNa kie / svarNa aura ratna ke bane hue ve kuNDala kAmadeva ko uddIpita karane vAle the / vaha kAminI Apase pUrva vikasvara kamala vAle pAnI ke zIghra Agamana kI icchA kara rahI hai / 1 nRpa ! dadhe'tha kathAcana kAntaruknavataro bata ! ropitamanmathaH / uparinAsikamadhyadharoSThakaM varamaNI ramaNIjanakAntayA // rAjan ! kisI kAnta ne adhara aura oSTha taka laTakane vAlI maNi ko nAka meM dhAraNa , Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam kiyaa| vaha maNi strIjana ke lie manojJa, manmatha ko Aropita kie hue, manojJa kA~tivAlI aura nae prANa vAlI thii| 36. zravaNapatrakamauktikarAjinA , nicitatArakatArakanAyakam / anukaroti mukhena sulocanA , zucitamaM citamaGgalasajjanA // rAjan ! maMgala sAmagrI se puSTa eka sulocanA nArI ke kAnoM meM mauktika zobhita ho rahe the| vaha apane isa zobhAyukta Anana se, tArakoM se vyApta vizadatama candramA kI tulanA kara rahI thii| 37. atulamAbharaNaM tava kajjalaM , kamalalocana ! locanayoya'dhAt / ... aya iveSumukheSu bhavaQhe , madayitA dayitA jagataH smaraH // .. he kamalalocana ! ApakI striyoM ne apanI A~khoM ko unake atulanIya AbharaNa rUpa kajjala se aajaa| aisA laga rahA thA mAno ki jagat ko madonmatta karane vAle kAmadeva ne ziva kA droha karane ke lie apane bANoM ke mukhoM para loha rakha diyA ho| 38. tava vilAsavatI ca nije'like , nRpavizeSa ! vizeSakamAcarat / ratipateriva bhallamudaJcitaM , chavidharaM vidharantamanU natAm // . he nRpatilaka ! ApakI kisI sundarI ne apane bhAla para tilaka kiyaa| vaha tilaka aisA laga rahA thA mAno ki vaha UMcA uThA huA, kAMti-yukta, anyUnatA ko dhAraNa karatA huA kAmadeva kA bhAlA ho| 36. vyadhita kApi tavAlasalocanA , nizitakuntala ! kuntalamaNDanam / vicikilAbhinavaprasavoccayaiH , sumanasAM manasAM pramadapradaH // he nizita kuntala ! ApakI alasAyI huI netroM vAlI kisI sundarI ne devatAoM ke mana ko harSita karane vAle mAlatI ke nae puSpa-samUhoM se apanA keza-prasAdhana saMpanna kiyaa| 40. iti vibhUSaNabhUSitabhUghanA, harivadhUriva dhuutsuraalyaa| mama dRzaH sudRzastava pazyato , mudamadurdamadurgharadurlabhA // he rAjan ! alaMkAroM se vibhUSita zarIravAlI ApakI sundariyoM ko dekhatI huI merI A~kheM harSita ho jAtI haiM / ye sundariyAM dama se durdhara vyaktiyoM (tapasviyoM) ke Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH && lie bhI durlabha haiM / ye svarga ko chor3akara dharatI para AI huI devAMganAoM ke sadRza haiM / 41. tava vadhUbhiranuttaradRSTibhistrijagatI jagatIza ! camatkRtA / ata ihAnagharUpatayeritAH sukRtibhiH kRtibhizca viziSya tAH // he jagadIza ! manojJa dRSTivAlI zrApakI kAntAoM ne tInoM jagat ko camatkRta kara diyA / isalie isa saMsAra meM puNyavAn aura paMDita vyaktiyoM ne unake pavitra rUpa vizeSatA pUrvaka nirUpaNa kiyA hai / 1 42. prathitimAn nalinInicaye trayodhipatayA patayAlukaro'stu mA / iti dhiyA sudRzoGgapidhatsayA, paritaH paritaH sicayaM nyadhuH // 43. rAjan ! nalinI samUha meM jo svAmI ke rUpa meM prakhyAta hai, vaha sUrya hamAre aMgoM para apane kara (kiraNeM ) na phailAe, isa buddhi se prApakI striyoM ne apane samUce zarIra ko Dhakane kI icchA se, Upara se tathA cAroM ora se, usa para vastra dhAraNa kiyA / 44. ratiradhIza ! kayAcidabhIpsyate, sarasijAnanayA na nayArNava ! / kimapi puSpacaye bhavatA samaM, vanatarornataropitasauhRda ! // adhIza ! heM nyAya ke samudra ! he praNata vyaktiyoM se maMtrI rakhanevAle ! kyA koI kamalamukhI kAntA Apake sAtha vanavRkSa ke phUloM ko cunane meM koI Ananda nahIM mAnatI ? avazya mAnatI hai / .. subhagarAja ! kayAcana kAntayA, nagavaro gavaroddhatanIDajaH / na bhavatA saha rantumapekSyate, kimalinImalinIkRtakuDmalaiH ? he subhagarAja ! ApakI koI kAntA bhramarI ke dvArA malina kie hue phUloM ke gucchoM se Apake sAtha krIr3A karane ke lie kyA aneka pakSiyoM ke nivAsa vRkSoM se yukta acche parvata kI bA~chA nahIM karatI ? avazya karatI hai / 45. tvadavarodhavadhUrha tamatsaravyasanideza ! nidezata eva te / bhaTiti vAJchati kApi samaM tvayA kramanamajjana ! majjanamambhasi // , he matsarI aura vyasanI zatruoM ke dezoM kA apaharaNa karane vAle ! he jana- pUjita caraNa ! Apake antaHpura kI koI sundarI ApakI AjJA se Apake sAtha zIghra hI pAnI meM majjana karane kI icchA karatI hai / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... bharatabAhubalimahAkAvyam 46. kila vadhUradhiroDhumapekSate, gajavaraM javarajitagodvipam / calataraM nRpa ! kApi turaGgamaM , sitavasuM tava sundara ! vAdbhutam // he rAjan ! ApakI koI kAntA vega se raMjita karane vAle airAvata hAthI para baiThanA cAhatI hai / he sundara ! ApakI koI kAntA zveta kAMti vAle, vegavAn tathA adbhuta ghor3e para baiThanA cAhatI hai| 47. dadatamUhamimaM sudhiyAM parAzugabhujaGgama! jaGgamasadma kim / . ___ sapadi kAcidalakurute rathaM , dhRtarathAGga ! rathAGgamanoramam // he zatru rUpI vAyu kA bhakSaNa karanevAle bhujaMgama !, he cakra ko dhAraNa karanevAle rAjana ! ApakI koI kAntA 'kyA ye jaMgama ghara haiM' paMDitoM ke mana meM isa prakAra kA vitarka paidA karane vAle tathA ratha ke avayavoM se manorama ratha meM tatkAla baiTha gii| . 48. maNivirAjitarazibikAkRte , napa ! kayAcana yAcanamAdadhe / ___ svayamakAri yadIyamalaM tvayA'nunayanaM nayananditabhUbhujA // he rAjan ! kisI sundarI ne maNiyoM se khacita svarNa-zibikA kI yAcanA kii| yaha vahI sundarI hai jisakA pUrNa-prasAdhana nyAya-parAyaNa ApaM cakravartI ne svayaM kiyA thaa| 46. vanabhuvo nilayAdapi kAminaH , zaradi mAdhava ! mAdhavamAsi ca / __kila kRSanti manovividhaigumaivibudhavallabha ! vallabhayA samam / / . he mAdhava ! he paMDitapriya ! zaradRtu meM tathA vaizAkha mAsa meM kAntA ke sAtha rahanevAle kAmI puruSoM ke mana ko vanasthaliyAM apane vividha vRkSoM ke dvArA ghara se bhI adhika AkarSita karatI haiN| 50. tava vadhUhRdayAni vanAntaraM , zubharate ! bharatezvara ! zAsanAt / jigamiSanti kimasti yadagrato, vRSabhanandana ! nandanakAnanam // he kalyANa rativAle ! he bharatezvara ! he vRSabha nandana ! ApakI striyoM ke mana ApakI AjJA se vanAntara jAne ke icchuka haiM / una vanAntaroM ke samakSa indra kA nandanavana bhI kucha nahIM hai| 51. na bhavatA saha kAnanameSyate , praNatakinnara ! kinnaranAyakaiH / kRtamanorati bhAratamedinIzikharizAsana ! zAsanakAribhiH // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH he praNata-kinnara ! he bhAratabhUmi ke indra ! ApakA anuzAsana mAnane vAle rAjA kyA Apake sAtha mana ko Anandita karane vAle kAnana meM nahIM jAeMge? nizcita hI jaaeNge| 52. vikacatAmarasA tava tatra kiM , gatagabhIrima ! bhIrimajita ! / na ratikhedamapAstumalaM sphuradghanarasA'narasAdara ! dIpikA // he gAmbhIrya prApta ! he bhayavajita ! he manuSyoM ko khinna na karane vAle nAyaka ! usa vana kI vikasita kamala vAlI aura jala se hiloreM letI huI dIpikA kyA Apake ratijanita kheda ko dUra karane meM samartha nahIM hai ? 53. Sar3atabharuhasaMpadamAzrite, samahitA mahitAM ca viyoginAm / phalapalAzasumAJcini kAmihadditavipallavapallavarAjinIm / / 54. vidhRtvaagurivaagurikaavliivigtvipriyvipriybhrhe| parabhRtAH parimodayati sphuTaM, svaravarA rvraagvivddhikaaH|| 55. virahiNAM dadati prativAsaraM , kusumamArgaNamArgaNapIDanam / mudamapIhatadanyavilAsinAM, galitavipriyayA priyayA samam // paTakuTIH paritADya nivatsyate., nagarato'garatoruvihaGgame / bahirito visaraistava yoSitAM., rucirakAnana ! kAnanasattame // -catubhiH klaapkm| he rucira kAnana ! ApakI rAniyA~ nagara se bAhira zreSTha kAnana meM vastra kI kuTiyA banAkara unameM nivAsa kreNgii| yaha vana vRkSoM para krIDA karanevAle pracura pakSiyoM se yukta, sabhI RtuSoM ke yogya vRkSoM kI sampadA se sampanna, phale hue palAza ke kusumoM se yukta hai / yaha vRkSa-saMpadA sabhI ke lie hitakara, parantu viyogI yugaloM ke lie ahitakara arthAt zatru ke samAna hai| yaha kAmI vyaktiyoM ke citta kI vipatti ke leza ko naSTa karanevAle pallavoM se suzobhita hai| yaha vana zikAriyoM se rahita hai| isameM apriya ghaTanAoM se rahita pakSi-priya vRkSa haiN| yahAM koyaleM rAga ko baDhAnevAle zreSTha zabdoM se sphuTa bola rahI haiM / yaha vana virahI yugaloM ko pratidina kAmadeva ke bANoM se pIDita karatA hai aura aviyogI yugaloM ko apanI niraparAdha kAntAoM ke sAtha zarad Rtu meM harSita bhI karatA hai| 57. iti taduktividhAvurarIkRte , mhibhRtaa'hitaavnibaahnaa| mudamavApya sa kaJcukinAyako, vizaraNaM zaraNaM nijamAyayau / / jisakI bhujA zeSanAga kI bhAMti pRthvI ko dhAraNa kie hue hai usa mahArAja bharata ne Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata bAhubali mahAkAvyam jaba antaHpura ke nAyaka kI bAta svIkAra kara lI taba vaha prasanna hokara apane akSayagRha kI ora calA gayA / dz 58. iti nRpo'tha suSeNamupAdizat, balavirocana ! rocanamasti cet / kalayituM bahalIziturAhavaM, tava tadAva tadAtvamamakAn // taba cakravartI bharata ne senApati suSeNa se kahA - 'he senA ke sUrya ! yadi bAhubalI ke sAtha yuddha karanA rucikara hai to tatkAla hI tuma devatAoM ko prINita karo / 56. he akutsita zabdavAle ! he vairiyoM para vijaya pAne vAle ! yadi tuma mahArAja bAhubalI ke samakSa yuddha meM sthiti karanA cAho to cAroM prakAra kI senAoM se anullaMghya hokara zobhita ho jAo / 60: vaha dUtagirAhvaya sarvataH, suguNamaNDala ! maNDalanAyakAn / tadanu tadvijayAya samutsukaM kRtaramodaya ! modaya me manaH // 61. 1 he suguNamaNDala I tuma cAroM ora dUtoM ko bhejakara sabhI maMDala-nAyakoM ko bulAo aura he lakSmI ko udita karane vAle ! bAda meM tuma bAhubalI para vijaya pAne ke lie samutsuka mere mana ko prasanna karo / 62. tadi catubhiralaGghyatamo dviSatkRtaparAjaya ! rAjayase balaiH / yudhi dharAdhavabAhubaleH puro, yadi bhavAn kurute'kurute ! sthitim // 63. 64. 65. " prathamataH paritApitavidviSaM, sabalamAlavamAlavabhUpatim / vitaraNaizca vasudvipavAjinAM muditamAgadhamAgadhabhUbhRtam // aparamAhavavRttabharocchvasacchravaNa kuntala kuntalavAsavam / ahitavAraNavAraNabuddhimad, harisamAravamAravabhUdhanam // vitatamaGgalajaGgalapArthivaM pRthulalATalalATavizeSakam / praNatavatsala kacchamahIpata, dviSadadakSiNadakSiNanAyakam // akaruNaM kalahe kurupuGgavaM, javanasaindhavasaindhavabhUmipam / gala darAtikirAta mahIzvaraM, malayabhUdharabhUdharamAdarAt // iti nRpAnitarAnapi bhUrizaH paramudAramudAraparAkramAn / caragirA nayatAnnagarImimAM naracitAM racitAM surabhUbhujA // , ,, 2 - paJcabhiH kulakam / he senApati ! sabase pahale zatruoM ko paritApita karanevAle tathA senA ke aizvarya se Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH 201 zobhita 'mAlava' deza ke rAjA ko aura dhana, hAthI aura ghor3oM kA dAna dekara maMgalapAThakoM ko prasanna karane vAle 'mAgadha' deza ke rAjA ko bulAo / saMgrAma kI bAta ko sunakara jinake kAnoM ke keza uTha khar3e hote haiM, una 'kuntala' deza ke rAjA ko tathA zatrurUpI hAthiyoM ko nivAraNa karane meM nipuNa siMha ke samAna siMhanAda karane vAle 'marudhara' deza ke rAjA ko bulAo / jisake maMgala vistIrNa haiM vaise 'jaMgala' deza ke rAjA ko, vistIrNa lATa deza rUpI lalATa para tilaka ke samAna zobhita rAjA ko, nata hone vAle vyaktiyoM ke lie hitakara 'kaccha' deza ke rAjA ko aura vairiyoM ke lie vakra 'dakSiNa' deza ke rAjA ko bulAo / saMgrAma meM niSkaruNa 'kuru' deza ke rAjA ko, zIghragAmI ghor3oM ke svAmI 'sindhu' deza ke rAjA ko, zatruoM kA nAza karanevAle 'kirAta' deza ke rAjA ko aura 'malaya' deza ke rAjA ko bulAo / dUta bhejakara AdarapUrvaka ina saba bhUpatiyoM ko tathA aura bhI bahuta sAre udbhaTa vIroM ko parama pramoda se indra dvArA racita, manuSyoM se saMkula merI isa nagarI ayodhyA meM bulAo / 66. he senAdhipa ! apane siMhanAda se kAyaroM ko kaMpita karanevAle subhaToM ke hAtha meM talavAra do athavA dhana do| hamAre subhaTa vipakSiyoM ke lie duHsaha haiM aura koI bhI vyakti parAkrama se unheM jIta nahIM sakatA / ve balavattara haiM / 67. nijaharidhvanikampitakAtare, vitara vA taravArikare dhanam / balapa ! patticayepyatiduHsahe, parabalairabalaitaparAbhavaiH // 68. " satanayAstanayA api lakSazaH praharaNAharaNAdhikalAlasAH / nayanayormama saMdadhatatsavaM, narahitA rahitAH kila dUSaNaiH // he senApate ! mere lAkhoM putra aura pautra merI AMkhoM meM utsava utpanna kareM / ve zastroM ko grahaNa karane meM atyanta Atura ho rahe haiM / ve loka-hitakArI tathA dUSaNoM se rahita haiM / samupayantu vimAnavihAriNaH, savijayA vijayArddha girIzvarAH / kimapi ye vahananti durutare, viditasaGgara ! saGgarasAgare // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ... bharatabAhubalimahAkAvyam he yuddha vizArada ! vijayArddha parvata ke vimAna-vihArI vijayI vidyAdhara rAjA aura jo gurutara saMgrAma rUpI sAgara meM pota kI taraha kAma dete haiM, ve bhI A jaaeN| 66. iti nigadya zubhaM natikAriNAmavirataM virataM napamAnamata / punarajUhavadeSa mahIpatIn , bhujavato javato manujainijaiH // nata rahanevAle vyaktiyoM kA nirantara hita karanevAle mahArAjA bharata yaha kahakara mauna ho ge| senApati suSeNa ne unheM praNAma kiyA aura apane AdamiyoM.ko bhejakara una parAkramI rAjAoM ko zIghra hI bulA bhejaa| . 50. sakalarAjakametamavetya sa , drutatayA tatayAtaraNotsavam / . narapaterabhiSeNanamUcivAnazubhahAriNi hAriNi vAsare // sAre rAjA vahAM ekatrita ho ge| ve mahAn raNotsava ko prApta ho rahe the / senApati suSeNa mahArAja bharata ke pAsa gayA aura azubha kA nAza karanevAle manojJa dina meM zatru para car3hAI karane kA nivedana kiyaa| 71. kSitibhujAmupazalyanivezinAM , na nagarI ngriinnvnaanycitaa| kimiyamAzu viracyata unmadaiH , kSitipakuJjara ! kuJjarasaMcayaiH / / he rAjazreSTha ! sImAnta pradezavAsI rAjAoM ke unmatta hAthiyoM ke samUha se yaha nagarI vRkSoM se rahita kyoM nahIM huI ? 72. bharatarAja ! samagragamakramAdacaramaM cara maGgalakAraNam / tvamupanantumitAntarazAtravaM , jinavaraM navaraGgakarArcanaiH // he bharatarAja ! Apa sabhI ko sAtha lekara maMgalakArI tathA Antarika zatruoM ko jItane vAle prathama tIrthaMkara zrI RSabha kI, nae rAga ko utpanna karane vAlI pUjAoM se, vandanA karane ke lie cleN| 73. maha jinAdhipati kusumairnavaiH , surataro ! ratarogaparAGgamukham / ___ tadanu te samarAGgaNasaGgataM , suguNasaMzraya ! saMzrayate jayaH // he suguNoM ke AdhAra ! he kalpavRkSa ! Apa abrahma ke roga se parAGgamukha jinezvara deva RSabha kI nae kusumoM se pUjA kreN| usake bAda hI samarAMgaNa meM gae hue Apako vijayazrI prApta hogii| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH sargaH 105 74. kSitipatirbalarAjaniveditaM , vacanamAdita mAditatAgamam / zucivapuH paridhAya ca vAsasI , abhayadaM bhayadambhaharo mahat // mahAn lakSmI aura saMpadA ko prApta karAne vAle senApati suSeNa ke vacanoM ko bhaya aura daMbha kA haraNa karanevAle mahArAja bharata ne svIkAra kiyaa| unhoMne snAna Adi se zarIra kI zuddhi kI aura pavitra vastra pahana kara abhayadAtA bhagavAn RSabha kI pUjA kii| 75. praharaNAlayametya tataH paraM , praharaNAni raNAnitasAdhvasaH / vidhivadArcadariprabhRtIni sa , paramayA ramayA zritavigrahaH // usake pazcAt mahArAja bharata apanI AyudhazAlA meM aae| vahAM unhoMne cakra Adi pramukha AyudhoM kI vidhivat pUjA kii| unheM yuddha kA koI bhaya nahIM thaa| unakA zarIra utkRSTa saMpadA se zobhita ho rahA thaa| 76. evaM devapraNatacaraNAmbhoruho bhAratezo, nAgAdhIzaM suragirimivottuGgamArohaduccaiH / maulinyasyatkanakamukuTaM soSNarukpUrvabhUbhRllakSmIlIlAmuSamaviratotphullanevAravindam // isa prakAra devatAoM dvArA praNata caraNa-kamala vAle mahArAja bharata meru-parvata kI bhAMti uttaMga hastiratna para ArUDha hue| usa hastiratna ke mastaka para svarNa kA mukuTa zobhita ho rahA thA aura vaha apanI kAMti se pUrvAcala meM udita hone vAle sUrya kI zobhA ko curA rahA thaa| usake netra-kamala nirantara vikacita the| 77. ma| chatraM dadhadamalaruk cAmara:jyamAno, bibhratpUrmacala iva vidhobimbamucchAradAbhram / uttAnAkSaH suranaragaNairvIkSyamANaH kSitIzaH, kRtvA nIrAjanavidhimatho nirjagAma svasaudhAt / mahArAja bharata ne sira para vizada prabhA vAle chatra ko dhAraNa kiyaa| ve donoM ora se cAmaroM se vijita ho rahe the / devatA aura manuSya apanI AMkhoM ko UMcI kara unheM dekha rahe the / ve pUrvAMcala meM sthita meghayukta candrabimba kI bhAMti suzobhita ho rahe the| ve nIrAjana vidhi-zastra-pUjana Adi-Adi vidhiyoM ko sampanna kara apane prAsAda se nikala pdd'e| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam ... 78. kvacit sarasijAnanAnayanavibhramaiH zyAmalaM, vimAnamaNirociSAM samudayavicitraM kvacit / kvacit tvaguruyonibhirdahanaketanairvAtyayA, vihAyasi vittitairasamayApitAbdabhramam // 76. kvacit kusumakuDmalaiH sakalikairmanojJazriyaM, bhramabhramarakUjitairmukharatoddhataM sa kvacit / kvaciccaTulalocanAstanaghaTAvalIghaTTanAt, patiSNuvaramauktikaivizadamAnaze zrIpatham // . -yugmam / mahArAja bharata rAjamArga para A phuNce| vaha rAjamArga kahIM-kahIM striyoM ke nayanakaTAkSoM se zyAmala aura kahIM-kahIM vimAnoM kI maNiyoM ke razmi-samUha se vicitra sA ho rahA thaa| sthAna-sthAna para jala rahe kAle agara se nikalane vAlA dhuMA vAyu se prerita hokara AkAza meM nAca rahA thaa| usase asamaya meM hI bAdaloM kA bhrama paidA ho jAtA thA / kahIM-kahIM vaha rAjamArga kalikAoM se yukta phUloM ke gucchoM se manojJa zobhAvAlA, kahIM kahIM ghUmane vAle bhauMroM ke gujAravoM se pracaNDa mukharita aura kahIM-kahIM striyoM ke stana rUpI kalazoM ke paraspara ghaTTana se nIce girane vAle motiyoM se vizada (zubhra) thaa| 80. etasyAne saMcacArAtha cakraM , sphuurjjjyotirlkssyvailkssykaari| sarvAzAntAn vyaznuvAnaH sphuliGga rAkAzasthAstrAsayaddevanArIH // mahArAja bharata ke Age-Age cakra cala rahA thaa| vaha hajAroM jyotiyoM se sphurita hotA huA zatruoM ke lakSya ko bhaTakA rahA thA / usakI cinagAriyA~ dazoM dizAoM meM vyApta ho rahI thiiN| vaha AkAzasthita devAMganAoM ko bhayabhIta kara rahA thaa| 81. taditi suranaraiya'taki citte , kimidamupAgatamAntaraM mahosya / prathamabhavabhavaH kimeSa puNyodaya iha saMzrita eva mUrtimattvam // yaha dekhakara devatAoM aura manuSyoM ne apane mana hI mana socA-kyA bharata cakravartI kA Antarika teja yahAM A gayA hai ? athavA kyA pUrvajanma meM prApta yaha puNyodaya hI mUrtimAn ho gayA hai ? - iti senAsajjIkaraNo nAma paJcamaH sargaH Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA sarga . bharata kI senA ke prathama paDAva kA varNana / pratipAdyazloka parimANa chanda- . . lakSaNa svaagtaa| 'svAgatA ranabhagairgaruNA ca' (eka ragaNa, eka nagaNa, eka bhagaNa aura do guru-DA,1,I, ss) / isameM gyAraha akSara hote haiM / isameM nauvAM akSara hrasva aura dasavAM dIrgha hotA hai / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu cakravartI bharata kI senA Age bddh'ii| maMgala-pAThakoM ne mahArAja bharata kA yazogAna kiyaa| usa vizAla senA ke pIche-pIche apanI-apanI caturaMga senA ke sAtha battIsa hajAra rAje cala rahe the| ve uttarottara utkRSTa aizvarya ke dvArA sabako vismita karane vAle the| senA ko dekha nagaravAsI logoM ne vividha prakAra kI vitarkaNAeM kii| kisI ne bharata kI lAlasA ko burA batAyA to kisI ne bAhubalI ke ahaM para coTa kii| mahArAja bharata nagarI ke dvAra para phuNce| nagaravadhuoM ne bharata kA vardhApana kiyaa| cAroM prora vAdya kI dhvani gaMja utthii| maMgala-pAThakoM ke AzIrvacanoM se sArA vAtAvaraNa dhvanita ho gayA / bharata ke pIche-pIche vizAla senA cala rahI thii| use dekhakara nagaravAsiyoM ke mana meM aneka vitarka utpanna he| unhoMne yuddha ko avAMchanIya batAte hue kahA--'rAje rAjasika vRtti vAle hote haiN| sattA aura ahaM se unake netra vighRNita rahate haiN| jahAM unakA prabhutva nahIM hotA, vahAM ve apanA prabhutva thopate haiM / bharata apane bhAI se yuddha lar3anA kyoM cAhate haiN| bAhabalI apane bar3e bhAI ko praNAma kyoM nahIM karatA ? ina donoM ke yuddha se hajAroM-hajAroM vyakti mAre jaayeNge|' logoM ke mana vitarkoM se bhara gae / mahArAja bharata ke antaHpura kI rAniyAM eka sundara upavana meM ekatrita ho cukI thiiN| bharata upavana ke pAsa aae| mAlava deza ke narapati ke hAtha kA sahArA le ve hAthI se nIce utre| sabhI rAje apane-apane vAhanoM se utare aura upavana meM krIr3A karate cale ge| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 1. rAjamArgamatilabhya gavendraH, svargalokamiva satkamanIyam / saGgataM sumanasAM samudAyargopuraM vitatatoraNamApat // cakravartI bharata rAjamArga ko pAra kara nagara ke dvAra para pahu~ce / vaha svargaloka kI bhAMti atyanta sundara tathA phUloM ke samUha aura vistRta toraNa se yukta thA / 2. tArakarivanapairanujagme , smeratAM vidadhadAruci' raajaa| kaumudaM nRpativama vihAyobhrAjibhiH kalitakAntivizeSaiH // jaise AkAza meM dedIpyamAna aura vizeSa kAMti se yukta tAre candramA kA anugamana karate haiM vaise hI mahArAja bharata ke sAmantarAje yatheSTa praphullatA ko dhAraNa karate hue pRthvI ke lie AnandadAyI rAjamArga para rAjA bharata kA anugamana kara rahe the| 3. - senayAtha tamanuprasarantyA , jyotsnayeva rjniishmyntyaa| pauralocanacakoravivRddhAnandayAbhyadhikamatra didIpe // jaise candramA ke pIche-pIche cAMdanI calatI hai vaise hI nagaravAsI logoM ke nayana-cakora ko atyadhika Anandita karane vAlI senA mahArAja bharata ke pIche-pIche cala rahI thii| usase vaha rAjamArga adhika dIpta ho rahA thaa| 1. paMjikAkAra ne saba vizeSaNoM ko rAjamArga ke lie prayukta kiyA hai / hamane unheM 'toraNa' ___ ke vizeSaNa mAne haiN| 2. nRpaH-sAmantabhUpaH / 3. Aruci-ruci abhilASaM maryAdIkRtya, Aruci-yatheSTam ityarthaH / 4. raajaa-cndrmaa| 5. kaumadaM-ko-pRthivyAM, mudaM-harSa / candramA pakSe-kaumudaM-kumudAM samUhaM / 6. nRptivrtm-raajmaarg| . . Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. bharatabAhubalimahAkAvyam vAhinIbhiravanIdharagAbhivistRtAbhiradhikaM ghanavAhaiH / kumbhikumbhataTavAmarayAbhiH , pAthasAMpatirivAyamabhAsIt // parvatoM se gujaratI huI, zaktizAlI ghor3oM se adhika vistRta, hAthiyoM ke kumbhataTa se suMdara vegavAlI senAoM se mahArAja bharata samudra kI bhAMti prabhAsita ho rahe the| (jaise samudra parvatoM se nikalI huI, megha ke jala se atyadhika vistRta, hAthiyoM ke kuMbhasthala rUpI taTa se vakra vegavAlI nadiyoM se zobhita hotA hai|) 5. dAnavAripati'rAtmaturaGgabhrAntito bhavatu maa'smdbhiipsuH| .. svakSuroddhatarajobhiritIva , vyoma vAjibhirakAri savAsaH // senA ke ghor3oM ne socA ki devatAoM kA svAmI indra apane ghor3oM kI bhrAMti se hameM apanA na kara le, isalie mAno ki unhoMne apane khuroM se uThe hue rajaHkaNa rUpI vastra se AkAza ko Dhaka diyaa| 6. vAraNAH kuthapariSkRtadehAn', vIkSya siNhvdnaakRtivaahaan| bibhyataH kathamapIha vidhAryA ;yaMtrimizcakitapaurasunetrAH // raMga-biraMge vastroM se sajjita siMha-mukha kI AkRti vAle azvoM ko dekha hAthI Dara ge| unhoMne nagara kI striyoM ko bhayabhIta kara ddaalaa| mahAvatoM ne jyoM-tyoM unako vaza meM kiyaa| 7. kaizcanojjhitadharairativegAt , saptibhirgaganameva lalambe / pArzvasaMcarada'nekapa rAjIUkSya pkssibhirivaattpkssH|| 1. daanvaariptiH-indr| 2. abhiipsuH-vaanychkH| 3. savAsaH-vAsasA sahitaH savAsaH, savastram ityarthaH / 4. kutha.........--paMjikAkAra ne 'kutha' kA artha kavaca kiyA hai| pUre pada kA artha hogA-kavaca se veSTita zarIravAle (ghor3e) / saMskRta koza meM 'kutha' kA artha hai--hAthI kI jhUla / (abhi0 3 / 344) / yadi 'kutha' ko hama pazuoM ke zarIra ko alaMkRta karane vAlA kapar3A mAneM to isakA artha hogA-raMga-biraMge kapar3oM se zobhita zarIra vAle ghodd'e| 5. siMha.....-siMhamukhAkArAzvAn / 6. yantA-mahAvata (hastyArohe sAdiyanta-abhi0 3 / 426) 7. cakita......-bhItapaurastrIkAH / / 8. saptiH-ghor3A (gandharvo'rvA saptivItI-abhi0 4 / 266) .. 6. anekapa:-hAthI (hastI mataGgajagajadvipakaryanekapA-abhi0 4 / 283 / ). Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH pAsa meM cala rahe hAthiyoM kI katAra ko dekhakara kucheka ghor3e, tIvragAmitA ke kAraNa bhUmi kA sparza chor3akara paMkha phailAe hue pakSiyoM kI bhAMti AkAza meM ur3ane lge| 8. citrakA'nanahayAdhikabhItaH , syandanA mumucire vRSabhAk / kaNThakandalavilambitayoktraH, prAjana'praharaNAnyavamatya // rathoM meM baila jute hue the| ve vyAghra ke samAna muMha vAle ghor3oM ko dekhakara bhayabhIta ho ge| unakI kaMTha-kaMdalI meM 'joti, (nAdhA-carma-rajju) baMdhI huI thii| cAbuka ke prahAroM kI avamAnanA karate hue ve jhaTapaTa rathoM ko chor3akara bhAga ge| 6. pattibhiH kvacana zauryarasodyatkuntalaH kalitakuntakarAH / mUrtatAmadhigatairivavIryerdIpyatesma laharIbhirivAbdheH // kahIM-kahIM vIra rasa se romAJcita kezavAle tathA hAthoM meM bhAle lie hue paidala sainika aise zobhita ho rahe the mAno samudra kI lahariyoM kI bhAMti unakA parAkrama mUrtimAna ho gayA ho| 10. siMhanAdamukharairihavIrestrAsitA mdbhraalsnaagaaH|| taH kuraGganayanAzca vihastAstAbhirutsasRjire zizavo'pi // vIroM ke muMha se siMhanAda ho rahA thaa| unheM sunakara mada ke bhAra se alasAyI gativAle hAthI bhayabhIta ho ge| hAthiyoM ke trasta hone para striyAM bhI vyAkula ho uThIM aura unhoMne apane pAsa rahe baccoM ko chor3a diyaa| 11. khecarairapajaheM napamArgaH , saMkula stridazavama jgaahe| nAkikhecaravimAnavihAraistaizca tatra ghanasaGkaTatohe" // 1. citrakaH vyAghra (vyAghro dvIpI zArdUlacitrako-abhi0 4 / 151) 2. yoktraM-jotI yA nAdhA (yonaM tu yoktramAbandhaH-abhi0 3 / 557) 3. prAjanaM-cAbuka (prAjanaM tontodne-abhi03|557) 4. kalita.......-kalito--gRhIto bhallo yena tat kalitakuntaM, kalitakuntaM karAgraM yeSAM te, taiH / 5. madabharAlasagatayo nAgA iti zAkapArthivAdi madhyamapadalopI samAsaH / 6. kuraGganayanA:--striyaH / 7. vihasta:-vyAkula (vihasto vyAkulo vyagra:-abhi0 3 / 30) 8. saMkula:-caturaGgasenAsaMcArabAhalyAta sNkiirnnH| 6. tridazavartma-tridazAnAM devAnAM, vartma-mArga:-~-AkAzaH / 10. ghanasaGkaTamUhe-ityapi pAThaH / Uhe iti vahana prApaNe dhAtoH rUpaM / Uhe praaptaa| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bharata bAhubali mahAkAvyam vidyAdhara saMkula rAjamArga ko chor3akara AkAzamArga meM cale ge| devatAoM tathA vidyAdharoM ke vimAna - vihAra ke kAraNa vidyAdharoM ne AkAza mArga ko bahuta hI saMkIrNa anubhava kiyA / 12. pRthvI para cakravartI kI senA cala rahI hai aura prakAza meM vidyAdhara apane vimAnoM meM jA rahe haiM / bIca meM rajaHkaNa chA rahe haiN| senA ko dekhane ke utsuka vidyAdharoM ne 'pRthvI para calanevAlI senA ko dekhane meM hamAre sAmane koI vighna upasthita na ho' - isa bhAvanA se vAruNAstra ke dvArA jala barasA kara madhyavartI rajaHkaNoM ko nirasta kara diyA / 13. antarodyata' rajopi nirAse, vAruNapraharaNAmbuvisRSTyA / vyoma rbala vilokanazauNDe:', pazyatAM na na ihAstviti vighnaH // vyomagairiti rajombarametad, diksaroruhadRzAM cakRSe drAk / * pratyadAyi karibhiH punarAsAM nAgajAmbara miva zrutikIrNam // vidyAdharoM ne jala barasA kara dizAM rUpI aMganAoM ke raja rUpI vastra ko khIMca liyA aura badale meM hAthiyoM ke kAnoM se bikhare hue sindUra kA vastra unheM de diyA / 15. , 14. prakSaranmadajalairgaja rAjaijatirUpamayamaNDanakAntaH / vidyudantaracarairivamedhairunnatatvaparicAribhirIye // U~ce hokara calane vAle gajarAja Age bddh'e| unake gaMDasthala se mada bhara rahA thA / ve svarNamaya maMDana kI kAMti ke kAraNa aise suMdara laga rahe the jaise vidyut ke bIca meM vicaraNa karane vAle megha suMdara lagate haiM / rAjalokanakRte samupetaM bhAminIbhiradhikatvaritAbhiH / locanAsya kamalAbhiritAbhiH ', phullapadmadalamAnasazobhAm // , 1. antarodyataM ---- antarA - madhye, udyataM - uDDIyamAnaM / 2. balavilokanazauNDaH - senAnibhAlanadakSaH / 3. naH - asmAkam / 4. diksaroruhadRzAM - - AzAGganAnAm / 5. nAgajAmbaraM--sindUrarUpavastram (nAgajaM - sindUraM nAgajaM - abhi0 4 / 127 / ) 6. zrutikIrNam - karNatAlavikSiptam / 7. bhAminI ke do artha haiM - sundara strI yA kupita strI ( sA kopanA bhAminI syAt - abhi0 3 / 174) paMjikAkAra ne isakA artha - pauravadhUeM kiyA hai / 8. itAbhiH - prAptAbhi; Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 113 mahArAja bharata ko dekhane ke lie nagara kI vadhUe~ atyanta tvarA se ekatrita huii| unake nayana aura mukha-kramala kI sampadA vikasita padmadala se yukta mAnasarovara kI zobhA ko prApta kie hue thii| 16. lIlayaiva kariNIzakarAtA , sainyavIkSaNaparAtra gavAkSAt / kAcidUrdhvapadadhaHkRtavaktrA , hAsyamApayadanantacarANAm // eka sundarI jharokhe se senA ko dekhane meM tatpara thii| eka hAthI ne usa ko krIDAvaza apanI sUMDa meM pakar3a liyaa| usa samaya usa strI ke paira Upara aura muMha nIce ho gyaa| ise dekha vidyAdharoM kA hAsya phUTa pdd'aa| 17. kAminI balavilokanadAyAduddhatA karivareNa kareNa / vallivatstanaphalAkalitAGgI , kAminAM mudamadatta tadAnIm // senA ko dekhane meM tatpara eka sundarI ko hAthI ne apanI sUMDa meM uThA liyA / sainyasaMcAra ke usa samaya meM bela kI taraha stana rUpI phaloM se yukta usa kAminI ne kAmI puruSoM ko pramudita kiyaa| 18. smervktrkmloprilolllocnbhrmrvibhrmNvaamaa| padminIva gajarAjakarAgre , rAjatesma ckitekssnndRssttaa|| vikasita mukha-kamala para maMDarAne vAle locana rUpI bhramara ke vibhrama se manojJa, Azcarya kI AMkhoM se. dekhI jAne vAlI eka suMdarI gajarAja kI sUMDa meM kamalinI kI bhAMti zobhita ho rahI thii| 19. kumbhikumbhakucayorupamAnaM , lebhire militayomitha eva / kecanoraMkarayorapi sAkSAt , tAdRzAM hyavasare kimanApyam ? usa samaya kaI yuvakoM ne paraspara mile hue hAthI ke kumbhasthala aura nArI ke stanoM tathA hAthI kI sUMDa aura nArI kI sAthala meM sAkSAt samAnatA dekhii| kyoMki bharata jaise mahAn vyaktiyoM ke Ane ke avasara para alabhya kyA raha jAtA hai ? 1. smera....."-smeraM-vikasvaraM, vaktraM-AnanaM tadeva kamalaM, tasyopari lAlaMtazcalaMto locana__ bhramarAsteSAM vibhramaH-zobhAtizayaH, tena vaamaa-mnojnyaa| 2. cakite......-cakitekSaNaM-bhItalocanaM yathA syAt tathA dRssttaa-vilokitaa| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bharatabAhubalimahAkAvyam 20. kApi mattakariNIzvarabhItyA , kAntameva nibiDaM parirebhe / - kraSTumAntaramivorubhayaM drAk , sanniveSTumiva vakSasi kAmam // kisI sundarI ne matta hAthI ke bhaya se apane pati kA gAr3ha AliMgana kara liyaa| mAno ki vaha apane andara rahe hue vipula bhaya ko bAhara karane ke lie tathA kAmadeva ko apane hRdaya meM sthApita karane ke lie aisA kara rahI ho| 21. kandukopyanukRtastanalakSmIrhanyate kila kareNa yathA'yam / hastinAM gatiradAyi tathaivAsmAbhirevamapasasra ribhAt taaH|| geMda hamArI stanalakSmI kA anukaraNa karatI hai isalie hama use hAtha se uThAkara pheMka detI haiN| hamane hAthiyoM se gati lI hai| ve apanI sUMDa se uThAkara hameM pheMka na DAleMyaha socakara striyA~ hAthiyoM se dUra ho giiN| . 22. kumbhinAM prsrdcchvsitaanaamutptissnnkrshiikrvaaraiH| - tAratArakita'mambaramAsIt , pAMsusaMtamasanItanizIthe // hAthiyoM ke vipula ucchavAsa ke kAraNa unakI sUMDa se Upara uchalane vAle jalakaNoM ke samUha se uThe hue rajaHkaNa rUpI andhakAra se vyApta rAtri meM sArA AkAza nirmala mauktika rUpI tAroM se bhara gyaa| 23. saMcarabalarajonikurambaizcumbitAmbarapathaiH pritene| saMbhramAjjagadapIrayadetad , bhAnumAnaparazaila mitaH kim ? saMcaraNa karanevAlI senA se Upara uThe hue rajaHkaNa sAre AkAza meM vyApta ho ge| saMbhramita hokara prANiyoM ne aisI vitarkaNA kI ki kyA sUrya astAcala parvata para calA gayA hai ? 24. bhUvaroparipuraHprasarabhiH , chatracakramahasAM samudAyaiH / zarvarIdivasanAyakayogAd , darza'eva samayo'bhavadeSaH // 1. 'adAyi'--yaha prayoga ciMtanIya hai / isake sthAna para 'AdAyi' honA caahie| 2. utpatiSNu ......-utptnshiilshunnddaadnnddsNbNdhichttaasNdohaiH| 3. tAratArakitaM-nirmalamauktikarUpatArADhyam / 4. nizIthaH-AdhIrAta (nizIthastvaddharAtro mahAnizA-abhi0 2 / 56) 5. aparazaila:-astAcala prvt| 6. darza:-sUrya aura cAMda kA saMgama-kAla (darzaH sUryendusaGgamaH-abhi0 2 / 64 ), Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 115 bharata ke sira para chatra thA aura Age cakra cala rahA thA / ina donoM kI kiraNoM ke samUha se vaha samaya cAMda aura sUrya ke saMgamakAla kI bhA~ti pratIta ho rahA thA / 25. eka eva samayo gaganelAcAriNAM dinanizAntaratarkam / AtatAna rajasoruvimAnaspazinA'nitatamoripudhAmnA' // AkAzacArI vidyAdharoM aura bhUmi para calane vAle sainikoM ke mana meM, bRhad vimAnoM kA sparza karanevAle tathA ( vimAnoM ke bIca meM rahane ke kAraNa ) sUrya ke tApa pRSTarajaHkaNoM ke kAraNa eka sAtha yaha vitarka utpanna huA ki aba rAta hai yA dina ? 26. antarAgatavimAnatatirdvAk, paspRze gaganaratnamahobhiH / naiva sainikazirAMsi samantAt pAMsupUraracitAntaravighnaH // * sUrya kI kiraNoM ne bIca meM AI huI vimAnoM kI zreNI kA zIghra hI sparza kiyA / kiMtu unhoMne sainikoM ke siroM ko nahIM chuA / kyoMki cAroM ora ke rajaHkaNoM ne bIca meM vighna upasthita kara diyA thA / 27. bhAratezvaramivekSitumuccarAruroha gaganaM vasudheyam / sainikoddhata rajazchalataH kiM pazyatAmabhavadeSa vitarkaH // dekhane vAloM ko yaha vitarka huA ki kyA yaha pRthvI sainikoM ke dvArA uThe hue rajaHkaNoM ke miSa se bhArata ke svAmI mahArAja bharata ko dekhane ke lie AkAza meM ArUr3ha to nahIM huI hai ?. 28. bhUcarAbhracarasainyavitAna, rodasI bharaNakovidacAraiH / nirmame jagadanekamanopi, prAyazaH prabhavadekamanastvam // bhUmi aura AkAza ke madhya bhAga ko bharane meM nipuNa, gamana karane vAle bhUcara aura AkAzagAmI sainya samUhoM ne vividhatA ke jagat ko bhI prAyaH eka kara diyA / vividha mana vAle jagat ko bhI prAyaH eka mana vAlA kara diyA / 26. vyomagarna ca vimAnaniviSTairmandamandagati bhivibabhUve / kautukAlasadRSTinipAtairlaGghitu kSiticarAdhikamArgam // 1. tamoripudhAmnA - tamoripuH sUryaH, tasya dhAmnA - Atapena / 2. rodasI - AkAza aura bhUmi kA madhya bhAga ( dyAvAbhUmyostu rodasI - abhi0 6 162 ) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 bharatabAhubalimahAkAnyam vimAnoM meM niviSTa, maMda-maMda gati se calane vAle tathA kutUhalavaza AMkhoM ko idharaudhara ghumAne vAle vidyAdhara bhUmi para calane vAloM se adhika mArga ko nahIM lAMgha ske| 30. kiDanI kvaNitakIrNadigantomavama virarAja vimAnaH / cakranAdamukharaizca zatAGga bhUtalaM tadubhayoH samatAbhUt // vimAnoM meM baMdhe hue ghughurU ke zabda dizAoM ke anta taka gUMja rahe the| sArA AkAzA una vimAnoM se zobhita ho rahA thA / cakkoM ke zabda se mukharita ratha pRthvI para zobhita ho rahe the| isa prakAra AkAza aura pRthvI meM samAnatA thii| 31. taM prayAntamavalokya surastrI , kAcidambaragatA guNahRSTA' / mauktikaravacakAra' vikIrNaistArakariva gata vmaaraat|| AkAza meM khar3I huI kisI devI ne prayANa karate hue bharata ko dekhA aura unake guNa se prasanna hokara usane sarvatra motI bikhera die-unakA motiyoM se vardhApana kiyaa| ve motI dUra se aise laga rahe the mAno ki ve bhUmi para tAre hoN| 32. akSataiH zucitamairavakIrNaH" , so'kSatapriyasatAbhirupetaH / gopuraM sapadi pauravadhUbhivRSTibhigiririvAmbupRSadbhiH // jaise parvata varSA kI bUMdoM se avakIrNa hotA hai vaise hI pati aura putravAlI nagaravadhUoM dvArA atyanta dhavala akSatoM se vardhApita hote hue mahArAja bharata zIghra hI nagarI ke dvAra para phuNce| 1. kiGkinI-ghughurU (kiGkaNI (kiGkinI) kSudraghaNTikA-abhi0 3 / 326) 2. zatAGgaH-ratha (zatAGgaH syandano rth:-abhi03|415) 3. guNahRSTA-rUpAdibhiH guNaiH hRssttaa-priitaa| 4. avacakAra-saMvarddhayAmAsa / / 5. ArAt-dUrAt / . 6. akSatAH-khIla (lAjAH syuH punarakSatA:-abhi0 3 / 65) 7. avkiirnn:-vrdhaapitH| 8. upetaH-samAgatavAn / 6. gopuraM-nagara kA dvAra (pure gopuram-abhi0 4 / 47) 10. pRSad-bUMda (bindo pRSatpRSatavipraSa:-abhi0 4 / 155) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 SaSThaH sargaH .. 33. AzritaH sa kilaM sindhuraratna' , hastimalla miva ki surraajH| yAtyaki vibudhairiti sAkSAnnekSaNadvayasahasravibhedAt // bharata cakravartI hastiratna para ArUr3ha the| unheM dekhakara devatAoM ne aisI vitarkaNA kI ki kyA indra airAvata hAthI para baiTha kara jA rahA hai ? unhoMne sAkSAt dekhakara kahA'nahIM, inake to do hI AMkheM haiM para indra to hajAra AMkhoM vAlA hotA hai / isalie ye indra nahIM ho sakate / ' 34. urvazI guNavazIkRtavizvA , taM nipIya vimamarza tadeti / yatpatistvadhikarUpabharazrIrastyaso jagati dhanyatamA saa|| apane guNoM se samUce vizva ko vaza meM karane vAlI devagaNikA urvazI ne bharata ko ekaTaka nihArate hue socA-'yaha atyanta rUpavAn aura kAMtimAn bharata jisakA pati hai vaha strI saMsAra meM dhanya-dhanya hai| 35. rambhayA zritanabhontarayA'yaM , vaasvaaddhikruupvilaasH| ityacintyata punarnagarIyaM , nAkanAthanagarA dtiriktaa|| AkAza ke bIca khar3I huI nalakubera kI patnI rambhA ne yaha vitarkaNA kI ki mahArAja bharata indra se bhI adhika rUpa-sampanna haiM aura yaha ayodhyA nagarI indra kI nagarI amarAvatI se bhI viziSTa hai| 36. gopuraM pura ivAnanamasyA , nIlaratnanayanadyutiramyam / uttaraGga tatabhAlacakAsad , ratnatoraNavizeSaka zobham // 37. jAtarUpamayabhittikapolazrIsanAthavalabhI varanAsam / nAgadanta laTabha bhra viziSTazrIvilAsakisalAdharabimbam // 1. mAnA jAtA hai ki cakravartI kA hastiratna hajAra devatAoM dvArA adhiSThita hotA hai| 2. hastimalla:-airAvata hAthI (airAvato hastimalla:-abhi0 2 / 91) 3. urvazI-urvazI nAma kI apsraa| 4. nipIya-dRSTvA / 5. nAkanAthanagaraM-nAkanAtha (indra) kI nagarI-amarAvatI / 6. uttaraGga-dvAra ke Upara tirachI lagI huI lakar3I (tiryagdvArovaMdArUttaraGga-abhi0 4 / 72) 7. vizeSakaH-tilaka (tilake tamAlapatracitrapuNDavizeSakA:-abhi0 3 / 317) 8. valabhI-chajjA (valabhI chadirAdhAraH-abhi0 4177) 6. nAgadantaH-bUMTI (nAgadantAstu dantakA:-abhi0 4177) 10. laTabha:-sundara, vakra / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bharatabAhubalimahAkAvyam 38. mallikAkusumakuDmalalekhAhAsahArisubhagaspRhaNIyam / danturaM kumudakundakalApastUryanAdamukharaM sa lalakhe // -tribhivizeSakam / vaha gopura (praveza-dvAra) nagarI ke Anana kI taraha nIlaratna rUpI nayana kI yuti se manorama dvAra ke Upara tirachI lagI huI lakar3I rUpI vistRta lalATa aura usa para zobhita hone vAle ratnamaya toraNa rUpI tilaka se zobhita ho rahA thA / ... usa gopura kI svarNa-bhittiyA~ kapola sthAnIya thiiN| usakI chata zobhAyukta thI, mAno ki vaha usakI sundara nAsikA ho| usameM lagI huI. khUTiyA~ sundara yA vakra bhauMheM sI laga rahI thiiN| vaha zrIvilAsa ke kisalaya rUpa adhara bimba vAlA thaa| vaha gopura mallikA-puSpoM ke gucchoM ke hAsya ko bhI haraNa karane vAle subhagoM dvArA spRhaNIya thaa| vaha sapheda kamala aura kunda puSpoM ke samUha se dantura-bAhara nikale hue siroM vAlA tathA vAdyoM ke nAda se mukharita thA / mahArAja bharata ne usa nagara-dvAra ko pAra kara diyaa| 39. sArvabhauma ! bhavatA spRhaNIyaH , sarvathaiva vRssbhdhvNjvNshH| daivatAvaniruheva sumeruH , kaustubhena' ca hareriva vakSaH // cakravartin ! Apako RSabha ke vaMza kI sarvathA spRhA karanI hI cAhie / jaise kalpavRkSa sumeru parvata kI aura kaustubhamaNi viSNu ke vakSasthala kI spRhA karate haiN| 40. mauktikariva yazobhirazobhi , kSmAtalaM vimalavRttaguNADhyaiH / dikpurandhrihRdayasthaladhAryaheturambudhiriva tvamamISAm // jaise svaccha aura golAkAra Adi guNoM se (athavA guNa-DorI se) yukta motiyoM se bhUmi zobhita hotI hai, usI prakAra vimala AcaraNa aura guNa se sampanna tathA dizA rUpI sundariyoM ke vakSasthala para dhAraNa karane yogya yaza se Apane pRthvI ko zobhita kiyA hai / jaise motiyoM kA hetu (utpatti-sthala) samudra hai, vaise hI yaza ke hetu Apa hai| 41. vAmadakSiNakaradvayametat , svargaratnaphaladAdhikamahyam / sarvadeva hRdayepsitavastuprApaNAt tava vadAnyavataMsa ! // . 1. daivatAvaniruTa-kalpavRkSa / 2. kaustubhaH--viSNu ke vakSa-sthala meM sthita maNi (bhujamadhye tu kaustubhaH -abhi0 2 / 137) 3. Uhyam--jJAtavyam / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 119 dAnazIla mUrdhanya ! Apake bAeM - dAeM donoM hAtha sadA manovAMchita vastu dene meM svargaratna - cintAmaNi aura svarga phalada - kalpavRkSa se bhI adhika phaladAyI haiM, aisA jAnanA cAhie / 42. 43. samudra nadiyoM kA svAmI hotA huA bhI jala - jar3atA yukta hai| cAMda gaurakAMti vAlA hotA huA bhI sakalaMka hai / sUrya teja kA nidhAna hotA huA bhI nisteja hai / deva ! Apa inase kaise upamita ho sakate haiM ? 44. vAhinIpatirayaM jalatADhyo, gaurakAnti rapi saMzritadoSaH / / tejasAM nidhirapi kSatadhAmA tatkathaJcidupameya iha tvam // 45. bhArata bhUmi ke svAmin ! ApakI yaha kIrti loka meM yugAnta taka sthAyI rahegI / isI kA anusaraNa kara bhaviSya meM honevAle rAje pRthvI kI rakSA kareMge / , " AyugAntamapi kIrttiriyaM te sthAsnuratra bharatAvanizaka ! | bhAvino'pi yadamUmanusRtya kSmAbhRto vasumatImavitAraH // 46. 1 " kIrti nirjaravA' tava rAjan ! viSTapaMtritayapAvanadakSA / " rAjahaMsa racitA dhikaharSA vAhinIramaNatIragamitrI // rAjan ! 'tInoM lokoM ko pAvana karane meM dakSa, rAjahaMsoM-- zreSTha rAjAnoM dvArA ullasita ApakI kIrti rUpI gaMgA samudra ke tIra kI ora jAne vAlI hai / tvatpratApadahane tvadarINAM bhasmasAdiha yazAMsi bhavanti / svecchayA Tati yazonavayogI, bhasmanA vapuranena vilipya // deva ! Apake pratApa rUpI agni meM Apake zatruoM ke yaza bhasmasAt ho jAte haiM / ApakA yaza rUpI nayA yogI, vairiyoM ke bhasmasAta ho jAne para banI rAkha se apane zarIra ko lipta kara, icchAnusAra vicaraNa karatA hai / vyAnaze tava yazazcaturAzA, vAhinIziturivAmbu vivRddham / taMtra setavati kopi na rAjA, mArgaNA stvanimiSanti nitAntam // 1. gaurakAntiH - candramA | 2. tejasAM nidhi:- sUrya / 3. nirjaravahA - gaMgA / 4. setavati - pAlivadAcarati / 5. mArgaNaH- yAcaka (mArgaNorthI yAcanaka: - abhi0 3 / 52 ) 6. animiSanti - mInavadAcaranti / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bharatabAhubalimahAkAvyam jaise samudra kA pAnI jvAra ke samaya cAroM dizAoM meM bar3hatA hai vaise hI ApakA yaza cAroM dizAoM meM vyApta ho gayA hai| koI bhI rAjA usake lie bAMdha nahIM bana rahA hai-pratirodha nahIM kara rahA hai aura yAcaka usameM machaliyoM kI bhAMti taira rahe haiM / 47. deva ! candrati' yazo bhavadIyaM , sAMprataM kSitibhajAmitareSAm / tArakanti' ca yazAMsi kRtitvaM , tattavaiva na hi yatra klngkH|| deva ! ApakA yaza candramA ke samAna pradIpta hai aura dUsare rAjAoM kA yaza tAroM kI bhAMti TimaTimA rahA hai| jahAM Apake yazaHcandra meM kisI prakAra ko kalaMka nahIM hai, vahAM ApakA hI kartRtva hai| 48. tvAmapAsya saMkalArthadahastaM , yotra vihvalatayA zrayate'nyam / / . durmatiH sa hi sudhAbdhimapAstA, zuSyadambusarasi sthitimAn yH|| Apa hAtha ke samAna samasta vastuoM ke dAtA haiN| jo vyakti apanI vihvalatA ke kAraNa Apako chor3akara kisI dUsare kA Azraya letA hai vaha durmati amRta ke samudra ko chor3akara sUkhate hue tAlAba kA Azraya letA hai| 46. ko guNastava sa yena nibaddhA , rAjarAja ! capalApi jayazrIH / nAnyameva bhavatazca vRNIte'tastvadIyasubhagatvamiheDyam // cakravartin ! ApakA vaha aisA kaunasA guNa hai jisase. baMdhakara yaha caMcala vijayalakSmI bhI Apako chor3a kisI dUsare kA varaNa nahIM karatI ? ataH isa viSaya meM ApakI subhagatA stutya hai| 50. pazya pazya gaganakSiticAri , tvabalaM khararucaM pidadhAti / ityavetya gaganAntavihArI , khyAtimeti kathamatra mahasvI' ? dekho, dekho, AkAza aura bhUmi para calanevAlI ApakI senA sUrya ko AcchAdita kara rahI hai, yaha jAnakara AkAza ke chora taka vicaraNa karanevAlA sUrya isa loka meM khyAti ko kaise prApta kara sakatA hai ? 1. candrati-candravadAcarati / 2. tArakanti-tArAvadAcaranti / 3. iDyam-stotavyam / 4. vekSya-ityapi paatthH| 5. mhsvii-suury| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 SaSThaH sargaH 51. itthamathijana vAkyapadAnyAkarNayan kSitipativiluloke / zAkhibhiH parivRtAni samantAt , kAnanAni savidhe pura eva // mahArAja bharata ne maMgala-pAThakoM ke ye vAkya sune aura nagara ke nikaTa hI cAroM ora vRkSoM se parivRta kAnanoM ko dekhaa|| 52. svasvanAgahayapattirathADhyA , uttrottrrmaapitcitraaH| pRSThataH kSitipateH pRthivIzA, anvayuH karabharA iva bhaanoH|| jaise sUrya ke pIche-pIche kiraNoM kA samUha calatA hai vaise hI mahArAja bharata ke pIche-pIche apane-apane hAthI, ghor3e, sainika aura rathoM se yukta (battIsa hajAra) rAje cala rahe the| ve uttarottara utkRSTa aizvarya ke dvArA dUsaroM ko Azcaryacakita kara rahe the| 53. AdidevatanayaM dhvajinIM tAM, tArakAri miva nirjarasenAm / anvitAM samavalokya satarka , nAgarA iti prsprmuucuH|| kAttikeya ke pIche-pIche calane vAlI devasenA kI taraha mahArAja bharata ke pIche-pIche calanevAlI usa senA ko dekhakarannagaravAsI loga paraspara tarka sahita isa prakAra kahane lage :54. etayornanu pitA jagadIzaH , srvsRssttikrnnkvidhaataa| ki virodhatarurupyata AbhyAM, yutphala zcaraniyojanasUnaH ? 'bharata aura bAhubalI ke pitA jagat ke svAmI aura sArI sRSTi ke ekamAtra vidhAtA the / kyA aba ye donoM vaira-vRkSa kA vapana kara rahe haiM, jisakA phala hai yuddha aura phUla hai dUta kA saMpreSaNa ?' 55. na prabhurna iha tRptimavApad , bhaartkssitipraajygRhiityaa| vADavAgniriva durdharatejAH , sindhurAjasalilAbhyavahRtyA // hamAre svAmI bharata bhAratavarSa ke rAjAoM ke rAjya lekara bhI tapta nahIM hue, jaise samudra ke pAnI kA bhakSaNa karake bhI durdhara tejavAlI vADavAgni tapta nahIM hotii| 1. arthijana:-maMgalapAThaka / 2. uttarottara..."-utkRSTotkRSTalakSmIbhirapitaM-dattaM citraM-Azcarya yaH, te / 3. tArakAri:-kAttikeya (tArakAriH zarAgnibhU:-abhi0 2 / 123) 4. yutphalaH-yut (yuddha) eva phalaM yasya, asau / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 - bharatabAhubalimahAkAvyam 56. devateziturapi spRhaNIyA , lakSmi'rasya paribhAti gtaantaa| bandhubAhubalimaNDalalipsoH , sAMprataM kimadhikAtra bhavitrI // mahArAja bharata ke pAsa ananta lakSmI hai / indra bhI usakI spRhA karatA hai| aisI sthiti meM aba ve apane bhAI bAhubalI ke eka pradeza ko lene ke icchuka haiN| use lene se aba unake kaunasI saMpadA adhika ho jAegI ? 57. vAjirAjibhiribhaizca vivRddhAt , prAbhavAt' suranaroragakAntAt / / __ manyate tRNavadeSa jaganti , prAbhavasmayagirie vilyH|| ghor3oM kI zreNiyoM aura hAthiyoM ke kAraNa mahArAja bharata kA prabhutva (Adhipatya) bahuta bar3ha gayA hai / vaha Adhipatya deva, manuSya aura nAgarAja ke lie bhI kAnta hai, spRhaNIya hai / isalie ve sAre saMsAra ko tRNa kI taraha tuccha mAnate haiN| kyoMki prabhutva aura ahaMkAra kA parvata anullaMghanIya hotA hai| 58. sAtvikA iha bhavanti hi kecit , kecidAdadhati rAjasabhAvam / tAmasatvamiha kaizcidupAstaM , yajjanA bhuvi guNatrayavantaH // isa saMsAra meM kucha puruSa sAtvika hote haiM, kucha rAjasika bhAva ko dhAraNa karate haiM aura kucha tAmasika vRtti vAle hote haiM / isa prakAra saMsAra meM manuSya ina tIna guNoM vAle hote haiM / 56. rAjasAH kila bhavanti mahIndrA , vaibhavabhramiviNitanetrAH / yatprabhutvamasadarpayitAro , nAdhipatyamitaratra sahante // rAje rAjasika vRtti vAle hote haiN| unake netra aizvarya kI bhrAnti se virNita (bhramita) rahate haiM / isI kAraNa ve anyatra dUsare ke Adhipatya ko sahana nahIM krte| jahAM unakA prabhutva nahIM hai vahAM bhI ve apanA prabhutva thopate haiN| 60. dAyakatvasukRtitvaguNAbhyAM , sAtviko narapativivide''yam / . sAtvikatvamavadhUya yuyutsuH , sodareNa saha tatkathameSaH ? dAyakatva aura sukRtitva (pAMDitya) ke kAraNa hamane mahArAja bharata ko sAtvika jAna 1. lakSmi dIrgha honA cAhie / yaha prayoga cintya hai| 2. prAbhavAt-prabhutvAt, AdhipatyAt / 3. vivide-vijnyaatH| 4. yuyutsuH-yoddha micchu:-yuyutsuH / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 123 rakhA thaa| kintu vahI mahArAja bharata sAtvikatA ko chor3akara apane bhAI ke sAtha yuddha karane kA icchuka ho rahA hai| phira vaha kaise sAtvika ho sakatA hai ? 61. yo vivekataraNerudayAdriH, so'dhanAtra bhavitA crmaadriH| medinIgaganacAricamUbhiryavRto vrajati bandhuvijityai // jo viveka rUpI sUrya ke lie udayAcala thA vaha Aja yahAM astAcala ho jaaegaa| kyoMki bharata sthala aura nabha senA se parivRta hokara apane bandhu bAhubalI para vijaya pAne ke lie jA rahA hai| 62. maNDapaH sa yadi nItilatAyA , jyeSThamAnamati tahi kathaM no ? mAnahAniradhunAsya na natyAmucchinatyavinayaM tvanayA'yam // yadi bAhubali nItilatA ke maMDapa haiM to ve apane jyeSTha bhAI ko namana kyoM nahIM karate ?' Aja bhI ve yadi nata hote haiM to usase unakI koI mAna hAni nahIM hotI kintu isa nIti se ve apane avinaya kA uccheda kara sakate haiN| 63. mAninAM prathamatA kila tasya , prAga gatA trijagati prathimAnam / tAmapAsya kathameti sa enaM , jIvitAcchataguNo'styabhimAnaH / / bAhubalI abhimAniyoM meM prathama haiN| unakI aisI prasiddhi tInoM lokoM meM pahale hI ho cukI hai| usako chor3akara ve bharata ke pAsa kaise jAeM ? unakA abhimAna jIvana se bhI sau guNA adhika hai| 64. ekadezavasudhAdhipatitvaM , vAndhavasya sahate na vibhunaH / Atmano jalagataM pratirUpaM , vIkSya kupyati na ki mRgarAjaH ? hamAre svAmI bharata apane bhAI ke eka deza kA Adhipatya bhI sahana nahIM karate / kyA siMha pAnI meM par3e hue apane pratibimba ko dekhakara kupita nahIM hotA? 65. yaccakAra raNaceSTitamuccAratakSitidhavasya purastAt / eka eva balavAn bahalIzaH , sattvavAniti yazosya bhaviSNu // bhArata bhUmi ke adhipati mahArAja bharata ke sammukha eka bAhubalI ne hI yuddha karane kI ceSTA kI hai, yaha mahattva ko prApta karane ke lie hai| isa yuddha ke kAraNa bAhubalI kI isa prakAra kI kItti phailegI ki ve balavAn aura sattvavAn haiM / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 bharatabAhubalimahAkAvyam 66. etayoH samarataH kila bhAvI , naagvaajirthpttivinaashH| - mattayoriva vanadvipayordrAk , pArzvavartitarusaMtatibhaGgaH // ina donoM ke pArasparika yuddha se hAthI, ghor3e, ratha aura sainikoM kA vinAza hogaa| jaise jaMgala ke madonmatta hAthiyoM ke pArasparika kalaha se pArvavartI vRkSoM kI zreNI kA hI nAza hotA hai| 67. nAgarairiti vikita eSa , svrvnaatydhikvibhrmbhRtsu| kozalAparisaropavaneSu , kSiptacakSuracalad balayuktaH // paurajanoM ne bharata ke prati aisI vitarkaNAeM kii| mahArAja bharata ayodhyA ke pArvavartI upavanoM meM dRSTipAta karate hue apanI senA ke sAtha Age cala pdd'e| ye upavana nandanavana se bhI atyadhika vibhramazAlI the| "68. paJcavarNamayaketuparItaH , puSpapallavacitairiva vkssH| hemakumbhakalitAgrazirobhirdevadhAmabhirivonnatimadbhiH // 66. padminIvadanacArugavAkSaH , palvalairiva viksvrpdmH| sarvato vasanavezmabhiruccai , rAjitAntaramanoramalakSmi // 70. yatra pUrvamavarodhavadhUbhiH , saMnyavAsi vividhotsvrtye| cArucatrarathato'pi vanaM tad , rAjamauliriva gantumiyeSa / / / -tribhivizeSakam / jaise vRkSa puSpa aura pallavoM se ghire rahate haiM vaise hI upavana pAMca raMgoM vAlI patAkAoM se ghire hue the / Uce mandiroM kI bhAMti una bhavanoM ke zikhara-bhAga para svarNa-kalaza caDhe hue the| choTe tAlAboM meM vikasita kamala kI bhAMti una bhavanoM ke padminI strI ke vadana kI taraha sundara gavAkSa the| una upavanoM ke cAroM ora bar3e-bar3e paTa-kuTIra (tambU) the| unase upavanoM kA madhya-bhAga manorama aura zobhAyukta laga rahA thaa| jisa upavana meM bharata ke antaHpura kI vadhUoM ne vividha utsavoM ke Ananda ke lie pahale hI 'nivAsa kiyA thA, vaha upavana kubera ke upavana se bhI sundara thA aura mahArAja bharata kubera kI bhAMti usameM praveza karane ke icchuka hue| 71. bhAratAdhipatirambaravezma'dvArya'vAtaradibhAdatituGgAt / mAlavakSitidhavArpitahastaH , svarganAtha iva merugirIndrAt // . bhArata ke adhipati bharata usa paTa-gRha ke dvAra para apane unnata hAthI ke pITha se mAlavA 1. ambaravezma-paTakuTIra (tNbuu)| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH sargaH 125 ke adhipati ke hAtha kA sahArA lekara nIce utare, jaise indra meru parvata se nIce utaratA hai| 72. svasvavAhanavarAdavatere , rAjabhistadanunamrazirobhiH / gAM gatairiva surairvarabhUSAbhUSitAGgarucirAjitaveSaH // mahArAja bharata ke pIche-pIche praNata zira kie dUsare rAje bhI apane-apane vAhanoM se nIce utare, jaise sundara alaMkAroM se bhUSita zarIravAle aura sundara veza vAle devatA pRthvI para apane-apane yAnoM se nIce utarate haiN| 73. vetrapANisucarIkRtamArgaH , saMsadAlayamitaH kSitirAjaH / paJcabANa iva yauvanamantaHpuSpasaMcayazucismitakAntam / / mahArAja bharata ke Age-Age dvArapAla mArga dikhAtA huA cala rahA thaa| ve dhIre-dhIre saMsada-bhavana ko prApta hue jaise kAmadeva antaHpuSa ke saMcaya se pavitra aura smita-kAntaH yauvana ko prApta karatA hai| 74. saudhAdapi pramumude paTavezmanAsau , ratnaudhacitritavitAnavitAnavatvAta / yatra pradIpakalikAH punaruktabhUtyai , naktaM diveva tapati dhumaNau jvalanti // mahArAja bharata prAsAdoM se bhI adhika una tambUtroM se prasanna hue| ve tambU ratna samUhoM se citrita caMdovoM se vistRta the / vahAM pradIpa kI kalikAeM cakravartI ke aizvarya ko punarukta karatI huI tapate hue sUrya kI bhA~ti rAta ko dina banAtI huI jala rahI thiiN| 75. yasyAtrApi hi vizvavismayakaraH prAcInapuNyodayo, jAgatti prathimAnameti suSamA taddohadebhyodhikam / muktApaGkajinIvisAzanaparAH sarvatra haMsA yataH, kAkAH kazmalanimbabhUruhaphalAsvAdaikabaddhAdarAH // mahArAja bharata kA vizva ko AzcaryAnvita karanevAlA prAcIna puNyodaya-pUrvAjita dharma kA pariNAma yahA~ bhI jAga rahA hai aura unake manorathoM se bhI adhika suSamA ko prApta ho rahA hai / haMsa sarvatra motI aura kamala-nAla ko khAne vAle hote haiM / kintu kauve apavitra bhojana aura nimba vRkSa ke phala (nibolI) kA bhojana karane meM hI Asakta hote haiN| -iti prathamasenAnivezavarNano nAma SaSThaH sargaH1. ratnaugha...'-ratnaudhena citritAni vitAnAni-candrodayAsteSAM vitAnaM-samUho vA. vistArastadvatvAt / 2. visaM-kamalanAla (mRNAlaM tantulaM visam-abhi0 4 / 231 ) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtavAM sarga pratipAdya apane antaHpura kI ramaNiyoM ke sAtha bharata ke vana-vihAra kA varNana / zloka parimANa chanda rthoddhtaa| lakSaNa- : 'rAtparairnaralagai rathoddhatA' (eka ragaNa, eka nagaNa, eka ragaNa, eka laghu aura eka guru-55, / / , SIS, I, 5) / isameM gyAraha akSara hote haiN| pahalA, tIsarA, sAtavAM, nauvAM aura gyArahavAM dIrgha hotA hai| rathoddhatA chanda aura svAgatA chanda meM yahI antara hai ki rathoddhatA meM nauvAM akSara guru aura dasavAM laghu hotA hai| kintu svAgatA chanda meM nauvAM akSara laghu aura dasavAM akSara guru hotA hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu mahArAja bharata apane antaHpura ke sAtha ayodhyA ke parisara meM vyApta upavanoM meM gae aura apanI ramaNiyoM ke sAtha vividha prakAra kI krIr3A karane lage / mahArAja bharata candramA kI bhAMti zobhita ho rahe the| jaise candramA ke pIche-pIche kiraNeM calatI haiM, vaise hI mahArAja bharata ke pIche-pIche sundariyAM cala rahI thiiN| unake hAthoM meM paMcavarNI tAlavRnta ke paMkhe the| eka sundarI bharata ke mastaka para chatra tAne cala rahI thii| bharata ke mana meM jalakrIr3A karane kI icchA utpanna huii| ve apanI ramaNiyoM ke sAtha krIr3A-sarovara kI ora bddh'e| ve ramaNIya sarovara ke pAsa aae| unhoMne aMganAoM ke sAtha usameM avagAhana kiyA / jalakrIr3A meM rata sundariyAM bharata ko chakA rahI thiiN| unake kezapAza zithila ho cuke the| jUr3e meM lage phUla pAnI para tairane lge| usa samaya vaha sarovara prAbhAtika AkAza kI bhAMti phUloM se TimaTimA rahA thaa| jalakrIr3A se nivRtta hokara sundariyAM taTa para aaiiN| usa samaya sUkSma vastroM ke bhItara se unake zarIra kI kAnti spaSTarUpa se prakaTa ho rahI thii| mahArAja bharata bhI bhIge vastroM sahita taTa para praa.ge| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI bharata sundariyoM ke manorathoM se prerita hokara vana meM krIDA karane lage / jisa premI ke mana meM prIti ke nAza hone kA bhaya hotA hai kyA vaha apanI vallabhA kI icchA kA atikramaNa kara sakatA ? 2. saptamaH sargaH cakrabhRn mRgadRzAM manorathai 'rIritotha vijahAra kAnane / vallabhAbhilaSitaM hi kenacillupyate praNayabhaGgabhIraNA ? 3. pArzva pRSThapurataH purandhribhizca kriNazcaritumabhyayujyata' / hastinIbhiriva sAmajanmano 'noka hai ka gahanontare vane // vRkSoM se atyanta saghana usa vana ke madhya bhAga meM sundariyoM ne cakravartI bharata ko Age-pIche aura donoM pAvoM meM vaise hI ghera liyA jaise hathiniyAM hAthI ko ghera letI haiM / kAminIsahacarasya cakriNo, vibhramaM vanayuSo vilokya vai 1 tatra trivazarAT zacIsakhaH, saMcarastridivakAnanAntare // vana-vihAra kI velA meM kAminiyoM ke sAtha saMcaraNa karanevAle cakravartI bharata kI zobhA ko dekhakara devaloka ke kAnana ( nandanavana) meM indrANI ke sAtha saMcaraNa karane vAlA devendra bhI lajjita ho gayA / 1. manoratha: -- kArmaH | 2. abhyayujyata - - udyamaH kriyatesma / 3. sAmajanmA -- hAthI ( mAtaGgavAraNamahAmRgasAmayonayaH - - abhi0 4 / 283 ) 4. vibhramaM -- zobhAm / 5. zacIsakhaH -- zacI -- indrANI sakhA asti yasya saH zacIsakhaH -- indrANIsahitaH / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 4. 5. --yugmam / usa samaya vana vikasita phUloM tathA pavana se prakaMpita pattoM vAlI kanera kI latA dvArA cakravartI bharata ke donoM pAvoM meM cAmara kI lakSmI - ko upasthita kara rahA thaa| usa samaya vaha vana pavana dvArA AkAza meM phaile hue ketakI ke parAga kA mahArAja bharata ke zira para apanA zveta prabhA vAlA chatra tAna rahA thA / 7. merapuSpakaravIra' vIrudhA', mAtarizva paridhUtapatrayA | saMvitanvadiva pArzvayordvayozcAmarazriyamamuSya cakriNaH // kaitakena rajasA tadA vanaM vyomni mArutavivartitena ca / asya mUrdhani nijaM sitaprabhaM, chatramAdadhadiva vyarAjata // , bharata bAhubali mahAkAvyam 8. vAtavellitataruprapAtibhiH prAbhRtaM narapateH phalairvanam / 1 saMtAna khalu nedRzAH kvacit syuzcarAcaravilaGghyatAjuSaH // vana ne pavana se Andolita hokara vRkSoM se girane vAle phala rAjA ko upahRta kie / bharata jaise vyakti kahIM bhI cara-acara jagat dvArA atikramaNIya nahIM hote / , kAminIkucaghaTIvighaTTanairmantharo militavaktrasaurabhaH / taM niSiktavasudhAGgasaGgato'mumudat pramadakAnanAnilaH // kAminiyoM 'stana rUpI kalazoM ke vighaTTana se manthara, unake mu~ha se nikalI huI saurabha ke kAraNa surabhita aura siMcita bhUmi ke sparza se zItala, antaHpura kAnana ke usa pavana ne bharata ko pramudita kiyA / . 1 asmadRddhiparivarddhake ravau, meSa kupyatu rasAtisarjanAt / chAyayA ravimaho nivAritaM saMjadasya zirasIti zAkhibhiH // sUrya pAnI barasA kara hamArI phala, puSpa Adi kI RRddhi ko bar3hAtA hai, isalie mahArAja bharata isa para kupita na ho jAeM - aisA socakara vRkSoM ne mahArAja bharata ke mastaka para lagane vAle ravi ke Atapa ko apanI chAyA se roka diyA / 1. karavIraH -- kanera (karavIro hayamAraH -- abhi0 4 / 203 ) 2. vIrudh (vIrut) -- bahuta DAloM vAlI latA (gulminyulapavIrudhaH - - prabhi0 4 184) 3. mAtarizvA -- vAyu ( mAtarizvA jagatprANaH -- abhi0 4 / 173 ) 4. rasAtisarjanAt -- pAnIyavarSaNAt / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 6. SaTpadAJjanabharaM latAlayaH', savidhAya sumalocaneSu ca / vallabhA iva mudaM dadustarAM , tasya saMviharato vanAntare // latAoM ne apane sumana rUpI locanoM meM bhauroM rUpI aMjana AMjakara, vana ke bIca vicaraNa karane vAle mahArAja bharata ko, priyAoM kI bhAMti Anandita kiyaa| 10. mattabhRGgarutazijinIravaM , puSpacApamadhiropya manmayam / saMtutoSa sa nijAnuhAriNaM , vIkSya kAnanagataM jayAvaham // mahArAja bharata ne apane samAna rUpa-raMga vAle vijayI kAmadeva ko kAnana meM Ae hue dekhakara matta bhRGga ke gujArava rUpI pratyaMcA kI TaMkAra vAle puSpa-dhanuSya se use saMtuSTa kiyaa| 11. unmisstkusumkuddmlstniishcNpkprsvgaurrocissH| kokilAsvarabhRtaH sitacchadadhvAnanapura mnormkrmaaH|| 12. kundasundaradatIH parisphuraccaJcarIkanayanAH sumsmitaaH| pallavAdharavatIrvanAvanI vaNinI riva vilokya so'tuSat // -yugmm| bharata ghanasthaliyoM ko dekhakara santuSTa huaa| ve sundara striyoM kI bhAMti priya laga rahI thiiN| ve vikasita puSpaguccha rUpI stanoM vAlI, campaka ke phUloM sI gaura kAMti vAlI, kokilAoM ke svara.se bharI pUrI, haMsoM ke zabda rUpI nUpuroM se manorama caraNavAlI, kunda phUloM sI sundara dA~toM vAlI, ur3ate hue bhauMroM sI AMkhoM vAlI, phUloM kI taraha haMsane vAlI aura pallava rUpI adharoM vAlI thiiN| 13. sarvatosya phalinIlatA'site, vyomakIrNamiha kaumudaM rajaH / pakSipakSapavanaH prapaJcitaM , kaumudIbhramamatItanattarAm // sarvatra vyApta priyaMgulatA se zyAmala vana meM ur3ate hue pakSiyoM ke pakSa se uThane vAlI havA 1. latAlaya:--latAnAM AlayaH-paMktayaH / / 2. kundasundaradatI:-kundavat sundarA dantA yAsAM tAstAH / 3. sumasmitA:-sumANi-puSpANi tadvat smitaM-hasitaM yAsAM, tAstAH / 4. vanAvani:-kAnanavasudhA / 5. vaNinI strI (varNinI mahilA'balA--abhi0 3168) phalinIlatA-priyaMgu kI latA (priyaMgu phalinI zyAmA-abhi0 4 / 215) kaumadaM rajaH-kuvalayottha: parAgaH / pAThAntaram-pakSipakSapavanaprapaJcitam / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 .. bharata bAhubalimahAkAvyam se vistRta AkAza meM bikharA huA kumuda kA parAga mahArAja bharata ko cAMdanI kA bhrama paidA kara rahA thaa| 14. kekayA'bdasuhRdAM tadA vanaM , kAminoMrvadaditIva vaamih'| khelataM kalayataM phalaM zriyo'madRzo havasaro duraasdH|| usa samaya vaha vana mayUroM kI kekA se mAno kAmI strI-puruSoM se yaha kaha rahA ho ki ye jaise nAca rahe haiM vaise tuma (yugala) bhI nAco aura vanazrI.kI zobhA ko lUTo, kyoMki aisA avasara milanA durlabha hai| 15. saMzritaH sa lalanAbhirullasaddo rurojkmlaabhirnyjsaa| . vallarIH phalamRNAlazobhinIH , spardhayeva dadhatAM mahIruhAm // ullasita bhujA aura stanazrI vAlI lalanAoM ne bharata kA AliMgana kiyaa| mAno ki ve phala aura mRNAla se zobhita vallariyoM ko dhAraNa karane vAle vRkSoM se spardhA kara rahI hoN| 16. anvabhUvamahamadya zuddhatAM , bhAratezvarasamAgamAditi / vAtadhUtanavapallavacchalAn , nRtyatIva tarurAjira grNtH|| bharata cakravartI ke samAgama se maiMne Aja zuddhatA kA anubhava kiyA hai-mAno ki yaha dikhalAtI huI Age kI taru-rAji pavana se kaMpita nava pallavoM ke miSa se nAcane lgii| 17. uddhataM nabhasi mAtarizvanA , pronmisststhlsrojiniirjH| uttarIyamiva kAnanazriyAM , nyastamAtmazirasi priyAgamAt // pavana ne vikasita hotI huI sthala-kamalinI ke parAga ko AkAza meM uchAla diyaa| usa samaya aisA laga rahA thA mAno ki kAnana kI lakSmI ne apane svAmI bharata ke Agamana se uttarIya ko apane zira para proDha liyA ho| 18. pallavaiH svayamazokazAkhinaH, kApi tena nihatA hRdantare / hRSyatisma dayite priyAjanaH , prItikAtaradhiyA hi tuSyati // 1. abdasuhRd-mayUra (nIlakaNTho meghasuhRcchikhI--abhi0 4 / 385) 2. kaamino:-striipurussyoH| 3. vaam-yuvaam| v. do:-bhujA (bhujo bAhuH praveSTo do:-abhi0 3 / 253) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH . . bharata ne azoka ke pattoM se svayaM eka kAminI ke hRdaya ko Ahata kiyA / Ahata hone para bhI vaha prasanna huii| kyoMki premAlu striyAM prema meM kAyala hotI haiM / ve apane premI se prasanna hotI haiN| 16. mAmapAsya kimanena pUrvatastADiteyamamunA hatA tvaham / cUrNa muSTimiti tanmukhaM ruSAnvakSipannayanatAntikAriNIm // isa bharata ne mujhe chor3akara pahale isa strI ko azoka ke pattoM se kyoM Ahata kiyA hai ? isane mujhe coTa pahuMcAI hai| yaha socakara eka kAminI ne ruSTa hokara bharata ke muMha ko lakSya kara A~khoM meM klAnti paidA karane vAlA muTThI bhara cUrNa uchaalaa| 20. yuktamevamanayA kRtaM dRzordaNDa eva vidadhe yathocitam / kAntayeti nihatopi so'tuSat , premaNIha viparItatA hi kA ? usa vallabhA ne cUrNa uchAlakara ucita hI kiyaa| usane merI AMkhoM ko yathocita daMDa diyA-yaha socakara kAntA se tAr3ita hone para bhI bharata prasanna huaa| prema meM viparItatA kaisI ? 21. kAcidannatamukhI pratidrumaM , hastadurlabhatamaprasUnakam / svIyamasamadhiropya nAyitA , cittakAmamamunA hyazAradA // koI lajjArahitaM strI hAtha se duSprApya puSpa vAle vRkSoM ke Age (phUla tor3ane kI icchA se) UrdhvamukhI ho gii| usa samaya bharata ne use kaMdhe para car3hAkara usake citta kI abhilASA ko pUrA kiyaa| 22. kAcanApi kusumAni cinvatI , kaNThadAma dayitasya gumphitum / cumbiteyamadharoSThapallave , caJcarIkataruNena tatkSaNAt // koI aMganA apane pati ke lie mAlA gUMthane ke lie phUla cuna rahI thii| itane meM hI eka bhramara rUpI taruNa ne usake adhara-oSTha rUpI pallavoM kA cuMbana kara liyaa| 23. cumbitaM madhukareNa tanmukhaM , vIkSya kApi dayitAruSaM dadhau / bhrU vibhaGgakuTilena cakSuSA , tarjayantyapi nirAgasaM priyam // 'madhukara ne mere muMha kA cumbana le liyA hai'-yaha dekhakara vaha strI apane kuTila bhauMhoM 1. ashaardaa-aljjaavtii| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 vAlI AMkhoM se niraparAdhI pati ko bhI tarjanA detI huI kupita ho gaI / 24. 25. taba pati ne kahA - ' hai khaJjanAkSa e ! praNaya bhaMga se bhayabhIta maiMne tumhArA koI aparAdha nahIM kiyA hai| tumhArI sakhI isa bAta kI sAkSI hai - yaha kahakara usane usa mAninI strI kA anunaya kiyA, usake krodha ko zAMta kiyA / 26. bharatabAhubalimahAkAvyam 27. khaJjanAkSi ! tava manturAdadhe, no mayA praNayabhaGgabhIruNA / sAkSiNI tava sakhIti mAninI tena kApi muhuranvanIyata // " 28. kopane ! madhunA nigadyate yuktameva dayitena tatkatham / manyase praNayinaM na durmadAd, garvitAMsi bhRzamAtmanaH kRte // IdRzaH priyatamo na hi tvayA prApya eva kimanena durlabhA / vAgeva dayitA'liranvazAt, tAmiti praNayakarkazaM vacaH // 1 -- yugmam / sakhIne nAyikA se kahA - 'he kone ! tumhAre pati ne Aja tumako ucita hI kahA hai|' usane kahA - 'yaha kaise ?' taba usa sakhI ne praNaya-karkaza vANI meM use kahA - 'tuma apane Apa meM bahuta garvIlI ho gaI ho| tuma durmada ke kAraNa apane premI ko kucha nahIM samajhatI / isa prakAra kA pati tumheM kabhI prApta nahIM ho sakatA / tumhAre jaisI strI kyA usake lie durlabha hai ?" Agatena sakhi ! nAgatena kiM, preyasetaranibaddhacetasA / kApi zRNvati vilAsinIti' tAmAlimAha subhagatvagavitA || apane saubhAgya para garva karatI huI kisI sundarI ne pati ko sunAte hue usa sakhI se kahA - 'he lakhi ! jisakA mana dUsarI preyasI meM nibaddha hai, use pati ke Ane aura na Ane se kyA ?" muJca mAnini ! ruSaM priye'dhunA, yattavaiva viraho bhaviSyati / vyAjamApya nihaniSyati smarastvAM punaH priyasakhItyuvAca tAm // priya sakhI ne usase kahA - ' mAninI ! tuma aba apanA kodha chor3a do / he priye ! pati ke sAtha viraha tumhArA hI hogA / isa viraha rUpI mitra ko prApta kara kAmadeva tuma ko pIr3ita karegA / ' 1. vilAsin -- patiH tasmin -- vilAsini / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 26. jovite sati nivedanaM sakhi ! preyasazca sukhaduHkhayoriti / ! 1 prItataramanA nizamya tat sasvaje sarabhasaM sa mAninIm // " 'sakhi ! yadi pati jIvita rahA to maiM use sukha-dukha kA nivedana karUMgI' - yaha sunakara prema se kAyala mana vAle premI ne haThAt usa sundarI ko bAhoM meM bhara liyA / 30. klRptapuSpazayanaM latAjayaM kApi kAntamupanIya kAminI / 1 tatkSagoccitasrajA dRr3ha, badhyamAnamiti sAgasaM jagau // vahA~ eka latAgRha meM purAnA bichI huI thii| eka kAminI apane pati ko vahAM le AI / use ArAdhI mAnakara tatkAla ke cune hue puSpoM se banI huI mAlA se use dRr3hatA se bAMdhatI huI vaha bolI 31. saMyato'si nibiDaM mayA'dhunA gantumakSamapado bhavAnitaH / mAnasaM tu tava tatra saMgataM svAgasaH phalamavApnuhi drutam // 32. 'nAtha ! maiMne tumako saghanatA se bAMdha diyA hai| aba tuma isa latA - maMDapa se eka paga bhI calane meM samartha nahIM ho ! tumhArA mana to apanI priyA meM grAsakta hai / aba tuma nizcita hI apane aparAdha kA phala bhogoge / ' 33. , pure guparipaJjarAsyayoktireva viditAna vAM mayA / kAJcidevamanunIya dakSiNaH, svAparAdhaviphalatvamAcarat // 135 'he priye ! puSpoM ke parAga se pIta-rakta hue tumhAre donoM ke ceharoM meM maiMne koI bheda nahIM devA' ha kahate hue udAra nAyaka ne kisI eka sundarI kA anunaya kara apane aparAdha ko viphala banA DAlA / yoSitaH samanunIya tatsakhI / , yasa praNayavihvalaM mano ityuvAca bahuvallabhe priye kA ratistava gajendragAmini ! ? , 1. 'gale' ityapi / 2. tana iti priyAjane / apane pati ke prati prema-vihvala mana ko lakSita kara usakI sakhI ne kahA'hai gajagAminI ! bahupatnIvAle pati ke prati terA kaisA ?' anurAga 3. saMgataM - Asaktam / 4. drutam -- nizcitam / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 34. 35. aisA kahe jAne para vaha sundarI sahasA bola uThI- ' tUne ucita bAta nahIM kahI / kyA tU yaha nahIM jAnatI ki amRta sabake lie priya hotA hai, kintu bhAgya se hastagata hone para hI usakA svAda liyA jA sakatA hai' / 36. riti sahasaM jagAda sA, na tvayocitamudIritaM vacaH / ki na vetsi sakalapriyA sudhA, svAdyate karagatA hi bhAgyataH // 'jisake pati ne aneka lalanAoM ke prema rasa ko jAna liyA hai, vaha una striyoM ke mAna, kopana Adi kalanAoM ko bhI bhalI bhA~ti jAna letA hai / he sakhi ! kucha bhI nahIM jAnane vAle pati ke samakSa mAnakAritA nahIM hotI kyoMki pAnI ko mathane se kauna sA rasa paidA hotA hai ?" 37. bharatabAhubalimahAkAvyam jJAne kalalanArasaH priyo, mAnakopakalanAmavaiti yat / sakhyavettari na mAnakAritA, manyane hi salilasya ko rasaH ? 38. kAJcana prasavareNumuSTinA, ghUrNitAkSikamalAM pravaJcaya saH / cumbatisma dayitA mukhAmbujaM kovido hi kurute manISitam // " mahArAja bharata ne eka sundarI ke prati muTThI bhara puSpa parAga pheNkaa| sundarI kI AMkheM ghUrNita ho gaI / isa prakAra use Thagakara mahArAja ne usa kAntA kA cumbana le liyA / kyoMki vicakSaNa vyakti hI apanI icchAnusAra kara sakatA hai / ehi ehi vara ! dehi mohanaM', netarAsu hRdayaM vidhehi re / evamakSaramayIM sumasrajaM, kApi vallabhagale nicikSipe // 'nAtha ! cala, cala, mujhe ratija sukha de| dUsarI striyoM ke prati apanA mana mata lagA' - isa prakAra kI akSaramayI phUloM kI mAlA kisI sundarI ne apane priya ke gale meM DAla dI / kApi kuDmalahatA vilAsinI, vallabhopari papAta saMbhramAt / etadIyamatha tatsakhIjanainistrapatvamurarIkRtaM na hi // phUloM ke gucchoM se Ahata hone para eka vilAsinI saMbhrama ke sAtha apane vallabha para jA girI / usakI sakhiyoM ne usake isa kRtya ko lajjAjanaka nahIM mAnA / - abhi0 3 |200 ) 1. mohanaM -- maithuna (surataM mohanaM ratam - pra - Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 36. 40. koI strI vRkSa ke zikhara para jA baitthii| sUrya kI kiraNoM se uttapta hone ke kAraNa usake mukha para sveda-biMdu ubhara aae| usa samaya vaha mukha aisA laga rahA thA mAno ki kamalinI para parAga ke tarala biMdu ubhara Ae hoM / kApi zAkhizikharaM samAzritA, vAsarezvarakaropatApitA / svedabindusubhagaM mukhaM dadhau, padminIva makarandazIkaram // pallavolvaNakaraH prasUnavRk, jAravat kSitiruho'pyakampata / etadIyapatilokanAdadhaH, kAminI hi na sukhAya sevitA // vaha vRkSa pallavI spaSTa hAthoM vAlA aura puSpa rUpI AMkhoM vAlA thA / usa strI ke pati ko apane nIce baiThe hue dekhakara vaha vRkSa bhI jAra puruSa kI bhAMti kAMpa uThA kyoMki dUsaroM kI strI kA sevana sukha ke lie nahIM hotA / 41. pujyazAkhizikharAvarUDhaye zaknuvatyapi ca kAcidicchati / manmayADhya dayitAGgasaGgamaM pUccakAra patitAhamityagAt // 42. 43. 1 kusumita taru zikhara se nIce utarane meM vyApta apane pati ke zarIra kA saMgama nAtha ! maiM vRkSa se nIce gira pdduuNgii|' , 3 137 dhAritA priyabhujena sA dRDhaM skandhalagnalatikeva tatkSaNAt / 1 vibaddha sicayAvazeSakA honimIlinayanA vyarAjata // samartha hotI huI bhI koI sundarI kAmadeva se karane kI icchuka hokara cillA uThI - 'he tatkSaNa pati ne use apanI bhujAoM para dRr3hatA se jhela liyaa| vaha usa samaya kaMdhoM para lagI latA kI bhAMti zobhita ho rahI thI / usa samaya usa kAntA ke kevala nIvI se baddha vastra zeSa rahA thA, aura sAre vastra khula gae the| lajjAvaza usakI AMkheM nimIlita ho gaI thiiN| etadIya kabarIvirAjinAMsena so'vahadanuttarAM tulAm / bhargabhagnadhanuSa' ratIzitu:, skandhadezataravAri vAhinaH // usa suMdarI kI kabarI (keza racanA) pati ke kaMdhoM para laTaka rahI thI / usase vaha aisA 1. bhargabhagnadhanuSaH - bhargeNa - IzvareNa ( mahAdevena ) bhagnaM dhanuS-- cApo yasya tasya / 2. ratIzituH -- kAmadevasya / 3. taravAri:- talavAra (taravArikaukSeyakamaNDalAgrA - abhi0 3 / 446 ) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 bharata bAhubali mahAkAvyam laga rahA thA mAno ki ziva dvArA dhanuSa ko tor3a DAlane para kAmadeva apane skaMdha deza para talavAra dhAraNa kara rahA ho / 44. uccitAbhinavacampakasrajA, puSpareNuparipANDurA tanuH / zAradodakamucAmivAvalividyutaiva sudRzAM vyarocata / / tatkAla cune hue abhinaMva campaka ke phUloM kI mAlA se vikIrNa puSpareNu se dhUsarita striyoM kA zarIra zarad Rtu ke meghoM meM camakane vAlI bijalI kI taraha dIpta ho rahA thA / 45. svedaluptatilake priyAnane puSpadhUliparidhUsaratviSi / sa vyadhatta vadanAnilaM muhurjIvayanniva manISitAM ghRtim // 1 priyA ke prAnana kA tilaka pasIne se ghula gayA thaa| usakI kAMti puSpadhUli se dhUsarita ho gaI thI / bharata hRdaya kI icchita tuSTi ko prANavAn karatA huA apanI vallabhA ke mu~ha para apane mu~ha se havA jhalane lagA, phUMka dene lagA / 46. ityamUM kathayatisma tatsakhI, tattvadIyasubhagatvameva yat / rambhA'pi kamanIyamIdRzI, vallabhaH kimanayA vazIkRtaH ? usakI sakhI usako kahane lagI- 'yaha terA hI saubhAgya hai ki indrANI bhI usakI abhilASA karatI hai / usake mana meM bhI yaha vitarka utpanna huA hai ki isa kAntA ne aise vallabha ko kaise vaza meM kara liyA ?' 1 47. gotraviskhalitamevamabhyadhAt kApi taM praNaya ekapakSataH / na prayAti hRdayaM tayAkulaM mAnase yadati tanmukhe bhavet // 48. ityudIryaM patadazrulocanA, nirjagAma sahasA tadantikAt / " saMpraveSTumiva sAdharAntaraM nyaGmukhI kvaciditA latAlayam // 1 --yugmam / pati ne apanI kAntA ko galata nAma se saMbodhita kiyA, taba vaha isa prakAra bolI'merA pra ma ekapakSIya hai / ApakA usa strI se Akula mana usa prema taka nahI pahuMca pA rahA hai / jo mana meM hotA hai vahI muMha para chalaka jAtA hai / ' isa prakAra kahakara vaha AMkhoM se AMsU bahAtI huI zIghra hI usake pAsa se calI gaI 1 1. kamanIyaM - abhilaSanIyam / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH saga: 156 bhUmi meM praveza pani kI icchuka kI bhAMti nIcA muMha kie vaha kahIM latAgRha meM calI gii| 49. vacmi devi ! bhavatI cakAra kiM , rAgiNi priyatame hi ki krudhA / zrIriva tvamasi tasya cetaso , devatA jalaruhaH kimanyayA ? 50. tvadviyogavidhuraH sa jIvite , saMzayaM parijanasya kalpate / raGgabhaGga ucitatvamaJcati , prastute mahavidhau na tattava // 51. tanniyogavazatastvadantikaM , saGgatAsmi mama dehi tad giram / sAtha dUtimitivAdinI jagau, kopabhaGgiparinatitekSaNA // -tribhiH kulakam / usake pAsa eka dUtI Akara bolI-'arI devI ! tumane yaha kyA kiyA ? anurakta pati ke prati krodha karane kA kyA artha ? kamala ke lakSmI kI bhAMti tuma usake citta kI devatA ho / use dUsare se kyA prayojana ?' / 'devI ! tumhAre viyoga se vidhura hokara vaha apane parijana ke jIvana meM saMdeha kara rahA hai| utsava kA prasaMga prastuta hone para usake raMga meM bhaMga karanA tumhAre lie ucita nahIM haiN|' 'tumhAre pati kI AjJA se maiM tumhAre pAsa AI huuN| tuma mujhe vahAM calane kA vacana ho|' dUtI ke isa prakAra kahane para usa nAyikA ne kopa-bhaMgimA se AMkhoM ko nacAte hue kahA 52. * ti ! satyamuditaM tvayA vaco , na praveSTumahamasya hRd vibhuH / .. vaNinIzatasamAkulaM yataH , prItirasya zatadhA vibhajyate // 'dati ! tU ne satya bAta kahI hai ki maiM usake hRdaya meM praviSTa hone meM samartha nahIM haiM, kyoMki usakA hRdaya saikar3oM sundariyoM se samAkula hai aura usakA prema bhI una saikar3o meM vibhAjita ho gayA hai|' 53. kA sudhA mRgadRzAM hi vallabhaH , prItitatparamanA bhaved yadi / . prANanAtha karagAmi jIvitaM , yoSitAmiti vadanti sUrayaH / yadi pati prItiparAyaNa ho to striyoM ke lie amRta bhI kyA hai ? kucha nhiiN| vidvAna ThIka hI kahate haiM ki striyoM kA jIvitavya unake pati ke hAtha meM hotA hai| . 54. pUrvameva hRdayaM vilAsinA , me gRhItamatha kiM karomyaham / tanmanazca na mayA vave tadA , vijJa eva sa na cAhamIdRzI // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 maratabAhubali mahAkAvyam 'he sakhi ! pati ne merA hRdaya pahale hI chIna liyA hai ataH aba maiM kyA karUM ? maiMne usakA hRdaya nahIM liyA / vahI vijJa hai / maiM vaisI nahIM hU~ / ' 55. 'jo nAyaka pramapUrNa hRdayavAlA hotA hai, vaha striyoM ke mana se nIce nahIM utaratA / jaise zuddha pakSa-yugala kA pratyaya dene vAlA rAjahaMsa padminI ke vana se nIce nahIM utaratA / ' 56. 57. yoSitAmavatarenna mAnasAt prItipUrNahRdayo hi nAyakaH / rAjahaMsa iva padminInAcchuddhapakSayugala pratItibhAk // 'dhana-dhAnya, ratna, vastra Adi padArtha jIrNa ho jAte hai kintu do yuvA hRdayoM ke bIca hone vAlA advitIya saghana prema kabhI kahIM purAnA nahIM hotA, jIrNa nahIM hotA / ' 58. 1 sasyaratnavasanAdayastvamI, saMzrayanti viSayAH purANatAm / eka eva' frfast yuvadvayI prItirItinicayo' na kutracit // 56. vismaranti dayitA na vallabhaM tadviyogavidhurA mRgIdRzo , 'striyA~ apane pati ko kabhI nahIM bhUlatIM / ve pati ko apane jIvana se bhI adhika mAnatI haiN| pati ke viyoga se vidhura huI striyA~ apane jIvana ko tRNavat tuccha samajhatI haiM / ' jIvitAdadhika eva yat priyaH / manvate tRNavadatra jIvitam // 7 prANanAthavirahAsahAH striyo, jAtavedasamupAsatetarAm / tAbhirapyanunayo vidhIyate, sAhasasya bhavitA hi kA gatiH // 'striyA~ apane prANanAtha kA viraha sahana nahIM kara sakatIM / viraha prApta kara ve agni meM praveza kara jAtI haiM / phira bhI unheM hI apane pati kA anunaya karanA par3atA hai, kyoMki unake sAhasa kI kyA gati hogI, kauna jAne ?' 1. eka eva - advitIya / 2. yuvadvayIprIti" pAdayonipatitAsa evaM me, nAhamapyanunayaM samAzraye / etvadhijyadhanurapyananyajo, dhIratA sahacarI hi yoSitAm // 'vahI mere pairoM meM Akara giregaa| bhale hI kAmadeva dhanuSya meM pratyaMcA tAne hue Ae phira bhI maiM anunaya nahIM karUMgI, kyoMki dhIratA hI striyoM kI sahacarI hai / ' - yuvayuvatiyugala praNayasvabhAvasamudayaH / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH 141 60. ityu dIritavatImuvAca tAM, dUtiraskhalitavAkparamparAm / jIvitena saha vigrahastvayArabhyate yadavagaNyate priyaH // nAyikA ne askhalita vANI meM sArI bAteM khii| taba dUtI ne kahA- 'tumane apane pati kI avagaNanA kara apane jIvana ke sAtha vigraha prArambha kara diyA hai|' 61. kiM na vetsi vidhurabhyudeSyati , prItivalliparivaddhimaNDapaH / maaniniihRdymaansNgrhgrnthimokssnnprisphurtkrH|| 'kyA tuma nahIM jAnatI ki prema rUpI vallarI kI parivRddhi ke lie maMDapa ke samAna aura mAninI striyoM ke mana meM rahane vAle mAnasaMgraha rUpI granthiyoM ko tor3ane meM samartha, abhivyakta kiraNoM vAlA candramA udita hogA ?' 62. pretabhUH pramadakAnanaM zarAH, kausumA ratipaterayomayAH / candramAstaraNirityavehi te , vaiparItyamavaze hRdIzvare // 'tumhAre pati ke tumhAre adhIna na hone para yaha pramada kAnana zmazAna ho jaaegaa| kAmadeva ke kusumamaya bANa lohamaya ho jAyeMge aura yaha candramA sUrya jaisA tapane lgegaa| tuma samajho, saba kucha viparIta ho jaaegaa|' 63. maunamevamanayApyudIritA , yAvadAzritavatI tvdhomukhii| tAvadetya. sahasA. latAntarAzchicliSe praNayinA'tha mAninI // dratI ke kahane para bhI nAyikA mauna ho nIce muMha kie khar3I rhii| itane meM hI usakA pati latAoM ke bIca se akasmAt AyA aura usa kAminI ko apanI bAhoM meM bhara liyA / 64. sarvadeva caturAsi bhAmini ! , prINane vanavihAra iidRshH| . sadravo'laya' ivAtidurlabhaH , kopamAnasamayaM na vetsi kim ? 65. Adade hRdayameva me tvayA , netarA vasitu matra tatkSamA / aMha aMha iti vAdinI vadhUzcumbitA sarabhasaM vilAsinA // -yugmam / 1. sadravaH-raveNa-parihAsena saha vartamAna iti sadrava: vanavihAraH / 2. lyH-giitnRtyvaadytryii| 3. vasik AcchAdane dhAtuH na tu 'vasannivAse / 4. aMha-maMha-sambodhane avyayaH / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 bharatabAhubalimahAkAvyam bharata ne kahA - 'he bhAminI ! tuma saMtuSTa karane meM sadA hI catura rahI ho / yaha parihAsa yukta vana-vihAra laya (gIta, nRtya, aura vAdya se yukta vilAsa ) kI bhAMti atyanta durlabha hai / priye ! kyA tU kopa aura mAna ke avasara ko nahIM jAnatI ?" 'tumane merA hRdaya hI curA liyA hai| usa hRdaya ko dUsarI koI bhI strI AcchAdita karane meM samartha nahIM hai / ' taba vaha nAyikA 'nahIM, nahI' kahatI rahI aura bharata ne usakA haThAt cuMbana le liyA / 66. rAjA bharata caMdramA kI bhAMti zobhita ho rahe the / jisa prakAra caMdramA ke pIche-pIche kiraNeM calatI haiM, usI prakAra rAjA ke pIche-pIche aMganAeM cala rahI thIM / usa vana-vihAra ke samaya eka dUsare ke citta meM utpanna harSa kA sAgara uchala rahA thA / 67. paJcavarNamayapuSpabhaGgiyuktAlavRntavaravIjanena saH / anvabhUt praNayinI kariNA, cAmarAdapi sukhaM yuvA'dhikam // candramA iva mahIpativyaM bhAdaGganAstadanugA iva tviSaH / ullAsa ca tadA parasparaM cittabhUpramadapAthasAM patiH // kAntAeM apane hAthoM se pAMca varNa vAle puSpoM kI sajAvaTa yukta tAlavRnta ke paMkhe jhala rahI thIM / usa samaya yuvaka bharata ne caMvara DulAne se utpanna sukha se bhI adhika sukha kA anubhava kiyA / 68. 66. rAjacihna vAle manojJa chatra se bhI adhika pramoda ko prerita karatI huI eka sundarI ne sabhI jAti vAle puSpoM kI zobhA se yukta chatra ko bharata ke mastaka para tAnA / 70. sarvajAtikusumazriyAJcitaM, chatramasya zirasi vyadhAd vadhUH / rAjacinhalalitAtapatratazcAdhikaM praNudatI mudAM bharam // prasthito'tha jalakelaye nRpaH sAvarodha' vanitAjanastataH / phullapaGkajadalAnanazriyaM rAjahaMsa iva kelipalvalam // padminInicayasaJcitotsavaM rAjahaMsaviniSevitAntikam / UmapANimilanotsukaM rayAt, spardhamAnamiva bhUmivallabham / / , , 1. cittabhU.... -- mAnasotpannaharSAbdhiH / 2. avarodhaH - antaHpura (antaH puramavarodhovarodhanam - abhi0 3 / 391 ) 3. kelipalvalam -- krIDA-sarovara / --yugmam / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sarga: aba bharata apane antaHpura kI sundariyoM ke sAtha jalakrIDA karane ke lie rAjahaMsa kI taraha krIDA-sarovara kI ora cala pdd'aa| vaha sarovara vikasita kamaloM kI zobhA se yukta thA / vaha bharata se spardhA kara rahA thA-usakI barAbarI kara rahA thaa| vaha sarovara kamalinI-nicaya se saMcita utsava vAlA thA aura bharata padminI striyoM se yukta thaa| usa sarovara ke taToM para rAjahaMsa rahate the aura bharata kI sevA meM rAjahaMsazreSTha rAje rahate the| vaha sarovara vegapUrvaka Urmi rUpI hAthoM se bharata se milane ko utsuka ho rahA thaa| 71. aagtodgtsrojiniicyrmekhlaarnnitbhnggkuujitH| cakrahaMsakalanapurAravaiH , sadrasAntaragataiH saro babhau // bhaMga-kUjana rUpI karadhanI ke zabdoM tathA cakravAka aura haMsoM kI kaladhvani rUpI nupUroM ke zabdoM se yukta aura svaccha pAnI ke madhya meM vidyamAna ApAta utpanna kamaliniyoM ke samUha se vaha sarovara zobhita ho rahA thA / 72. puNDarIkanaya vikAsibhirlokamAnamiva kelipalvalam / cakrasArasavihaGgamasvanairAhvayantamiva sa vyalokata // vikasita kamala rUpI nayanoM se dekhe jAte hue tathA cakravAla, sArasa Adi pakSiyoM ke zabdoM dvArA bulAe jAte hue bharata ne usa krIDA-sarovara ko dekhaa| 73. yoSitAM pratikRtirjalAzaye , pazyatAmiti vitarkamAdadhe / - svaM svarUpamiha sindhusodare , ki zriyeva bahudhA vyabhajyata / jalAzaya meM dekhatI huI striyoM ke pratibimba ne yaha vitarka kiyA-kyA isa sindhu ke sahodara jalAzaya meM lakSmI ne apane Apako aneka rUpoM meM vibhakta kara DAlA hai ? 74. etadagrata imA jalAtmajAH, ki nalinya iti paGkilA hriyaa| hIyatesma nalinIgaNastadA, zuddhapakSayugalaiH sitacchadaiH // bharata kI ina sundariyoM ke samakSa jaDa (jala) se utpanna hone ke kAraNa lajjA se paMkila banI huI, ina naliniyoM kA astitva hI kyA hai isa vitarka se una sapheda pA~khoM vAle haMsoM ne usa nalinI samUha ko chor3a diyaa| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhapalimahAkAvyam 75. sAvaroSanRpateH samAgamAducchalanniva taraGgapANibhiH / sa hasanniva vikAsipadminIkAnanaiH samatuSat srovrH|| apane antaHpura ke sAtha Ae hue nRpati ko dekhakara vaha sarovara apane taraMga rUpI hAthoM se uchalatA huA aura vikasita kamaliniyoM ke kAnana se muskarAtA huA atyanta prasanna huA ! 76. krIDAtaTAkamavanIpatirAjagAhe,' sAdhaM vadhubhiribharAja iva dvipIbhiH / hastoddha tAmburuhiNInicayaH samantAdAvartamAnazapharI smlocnaabhiH|| jaise yUthapati apanI hathiniyoM ke sAtha sarovara kA avagAhana karatA hai, vaise hI ghUmatI huI machaliyoM kI bhAMti dRSTivAlI vadhUoM ke sAtha mahArAja bharata ne. hAtha se kamalinI samUha ko ukhAr3akara, usa krIDA-sarovara kA cAroM ora se avagAhana kiyaa| . 77. kAbhizcana vyaraci locanakajjalaughaiH , zyAmaM jalaM zucitaraM stanacandanaizca / evaM vitarka iha kelisarovare'bhUt , saGgaH kharAMzutanayA surakulyayoH kim ? sundariyoM ke locana kAjala se AMje hue the| usake kAraNa sarovara kA pAnI kRSNavarNa vAlA ho rahA thaa| unake stanoM para candana kA lep'thaa| usake kAraNa pAnI sapheda ho rahA thaa| usa samaya usa krIDA-sarovara ko dekhakara yaha vitarka utpanna huA ki kyA yahA~ yamunA aura gaMgA kA saMgama ho rahA hai ? 78. dhammilla bhArakusumaiH patitarjalAntaH , . prAbhAtikAmbaramivasthitatucchatAram / cUrNIkRtomivalayaM stanazailazRGgaH, krIDAsaro vividharUpamatAnyamUbhiH // 1. AjagAhe-viloDayAmAsa / 2. dvipIbhiH-hastinIbhiH / 3. zapharI-machalI (abhi0 4 / 412) 4. kharAzutanayA-yamunA (kAlindI sUryajA yamI-abhi0 1146/ / 5. surakulyA-gaGgA (kulyA iti nadI / ) 6. dhammillaH--keza-racanA (dhammillaH saMyatAH kezAH-prabhi0 3 / 234) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH sargaH una sundariyoM kI keza-racanAoM meM phala lage hue the| jalakrIDA ke samaya ve phUla pAnI meM gira pdd'e| usa samaya vaha sarovara thor3e tAroM se yukta prabhAta ke akAza kI bhAMti laga rahA thA / sundariyoM ke stana rUpI zaila-zRgoM se TakarA kara usa sarovara kI UrmiyoM kA valaya TUTa cukA thaa| isa prakAra una sundariyoM ke kAraNa vaha krIDA-sarovara vividha rUpa dhAraNa kara rahA thaa| 76. AkAzasaMcarasitacchadavIjitasya , hA ! zaityamabhyadhikamambucayasya kiM vA ? kiM vA praphullanayanAGgasamAgamasya , procAna evamayamutpulako babhUva // 'AkAzagAmI haMsoM dvArA prakaMpita sarovara kA pAnI jyAdA zItala hai athavA striyoM ke aMga kA samAgama'-aisA kahatA huA bharata romAMcita ho utthaa| 80. adbhirvyapAsi kila kajjalakAlimA dRga dvandvAnna kiJcidapi pATalatAdharoSThAt / strINAmiti vyaraci cAnyanijAvabodho, naisagikI hi kamalA kvacidapyanetrI // sarovara ke pAnI ne una sundariyoM ke nayana-yugala ke kajjala kI kAlimA ko dho DAlA kintu adhara-oSTha kI pATalatA (raktatA) ko dUra nahIM kiyaa| sarovara ke isa vyavahAra ne svara-para kA bodha karA diyaa| kyoMki svAbhAvika saMpadA kahIM bhI chInI nahIM jA sktii| . 81. yAvat sahasrakiraNo gaganAvagAhI , tAvat kuraGganayane ! na hi no viyogaH / gantA'yamastamacirAditi dInavaktre, koke priyAM vadati bhUmibhRtA nyatti // udAsIna cakravAka apanI priyA se kaha rahA thA-'he kuraMganayane ! jaba taka sUrya gagana kA avagAhana karatA rahegA taba taka hamArA viyoga nahIM hogaa| kintu yaha sUrya aba zIghra hI asta ho jAne vAlA hai|' yaha sunakara cakravartI bharata vahA~ se lauTa gyaa| 1. utpulaka:-romAJcita / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 bharatabAhubalimahAkAvyam 82. dhammillamArazithilAlakabiduseke rujjIvayantya iva zaGkaradagdhakAmam / krIDAtaTAkamavagAhya taTaM taruNyAH, sUkSmAmbaraprakaTitAGgarucaH prayAtAH // jUDe ke zithila kezoM para lage jala bindu ke seka se zaMkara dvArA dagdha kAmadeva ko punaH ujjIvita karatI huI ve sundariyA~ krIDA-sarovara kA pUrA avagAhana kara taTa para A giiN| usa samaya sUkSma vastroM ke bhItara se unake zarIra kI- kAnti prakaTa ho rahI thii| 83. narapatiriti snAtvA krIDAsarastaTamAgata., stadanuhariNInetrA niiraabhissiktkcoccyaaH| ' praNayihRdayaM nAtikAmantyananyahRdastvamaH, prasaratitarAM prAcyAt puNyodayAd hi sukhaM nRNAm // isa prakAra snAna Adi se nivRtta ho mahArAja bharata krIDA-sarovara ke taTa para A gae / unake pIche-pIche bhIge hue kezoM vAlI sundariyA~ bhI taTa para A giiN| ananya hRdaya vAlI ye striyA~ apane pati ke hRdaya kI bhAvanA kA atikramaNa nahIM krtii| kyoMki manuSyoM kA sukha unake pUrvAjita puNyodaya se hI prasarita hotA hai| -iti vanavihArakrIDAvarNano nAma saptamaH sargaH Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAdya - zloka parimANa chanda lakSaNa AThavAM sarga bharata kI senA kA bahalI pradeza kI ora prasthAna | 75 upajAti / dekheM, sarga 2 kA vivaraNa / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu bharata kI aMganAoM ke kezoM se pAnI kI bUdeM Tapaka rahI thiiN| usa samaya aisA laga rahA thA mAno sarovara ke taTa para motI bikhara rahe hoN| rAjA ne vahAM kucha vizrAma kiyaa| sUrya astAcala kI ora tIvra gati se bar3ha rahA thaa| sUrya asta ho gyaa| cAMda abhI udita nahIM huA thaa| cAroM aora andhakAra phailatA jA rahA thaa| rAjA vahAM se calakara apane par3Ava para A phuNcaa| aMganAeM apane-apane paTagRha meM calI giiN| ve paTagaMha ratnadIpoM se jagamagA rahe the| mahArAja bharata bhI samayopayukta veza pahanakara paTagRha meM ge| anyAnya rAje bhI apanI-apanI kAntAoM se krIDA karane ke lie paTagRha meM cale ge| nAnA prakAra se apane patiyoM ko rijhAtI huI kAminiyAM paTagRhoM meM Anandita ho rahI thiiN| paraspara milane se hone vAle rasAtireka se dampatiyoM ne bItane vAle samaya ko sudhAmaya, sukhamaya, pramodamaya, kAmadevamaya aura ekatAna maanaa| cA~da ugaa| cA~danI kA vistAra huaa| sAsa saMsAra sapheda sA pratIta hone lgaa| prAtaHkAla huA jAnakara kucha sainika jAgRta ho ge| hastipAla aura azvapAla apane-apane hAthI-ghor3oM ko khojane lage / aneka varNa vAle hAthI-ghor3e eka sapheda varNa ke ho jAne ke kAraNa unameM bhrama utpanna honA svAbhAvika sA thA / ve paraspara vivAda karane lge| senA ne vahAM se prasthAna kiyaa| senA kI Tukar3iyoM ke senApati AgeAge calane lge| unake veSa bhinna bhinna the| caturaMga senA ke prayANa se apUrva kolAhala hone lgaa| hAthiyoM ke ciMghAr3a, ghor3oM kI hinahinAhaTa aura rathoM ke cItkAra se sArA bhU-AkAza dhvanita ho utthaa| sUryodaya huaa| mahArAja bharata ne vahAM se prayANa kiyaa| kaI rAje apanI patniyoM ko sAtha lekara aura kaI rAje unheM vahIM chor3akara bharata ke sAtha-sAtha cala pdd'e| bharata zveta hAthI para ArUDha the / zeSa rAje ghor3oM aura rathoM para AsIna the| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH 1. prathAvarodhena samaM prayAntaM , namasyatIva kSitirAjamArAt / sarastaTotsapitaraGgahastaiH , satAM sthiti kepyavadhIrayanti ? rAjA ne apane antaHpura ke sAtha usa sarovara se prayANa kiyaa| usa samaya vaha sarovara aisA pratIta ho rahA thA mAno ki taTa kI ora baDhate hue taraMga rUpI hAthoM se vaha mahArAja bharata ko dUra se hI namaskAra kara rahA ho / kyA koI sajjana vyaktiyoM kI sthiti kI avamAnanA karatA hai ? 2. snAnAmuktAlakabindupaMktivyAjena muktAbhirivAvakIrNaH / . padmAkarastIragatAGganAbhI , rasAvahAnAM na hi saMbhavet kim // taTa para AI huI sundariyoM ke, snAna se bhIge hue bikhare kezoM se pAnI kI bUMdeM TapakaTapaka kara bhUmi para nIce gira rahI thiiN| jala kI bUMdoM ke vyAja se aisA laga rahA thA mAno ki usa sarovara para motI bikhare hue hoN| kyoMki rasa kA vahana karane vAloM ke lie kyA sambhaba nahIM hotA ? saba kucha sambhava hotA hai| 3. sitacchadAnAM caratAmanante , jalasthalAmbhoruhiNIvibodhaH / jalasthapAlisthitapadminIbhirlolAlakAliprasarAbhirAsIt // jala meM aura setu para sthita sundariyoM ke bikhare hue keza rUpI bhramaroM ke prasAra ke kAraNa AkAza meM ur3ane vAle haMsoM ko jala aura sthala meM hone vAle kamaloM kA bodha ho rahA thaa| 4. dhammillamuktAlakavallarINAM , natyakriyAkalpanasUtradhAraH / taM sAvarodha taTasanniviSTaM , muhuH sidheve sarasIsamIraH / / rAjA apane antaHpura ke sAtha taTa para baiThA thaa| sundariyoM ke jUDoM se mukta kezavallariyA~ pavana ke jhoMkoM se hila rahI thiiN| unakI nRtya-kalA kA sUtradhAra sarovara kA pavana bharata kI bAra-bAra sevA kara rahA thA / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bharatabAhubalimahAkAvyam 5. nyamolyatAmbhorahiNIgaNena , tiikssnnaaNshnaapystgirinililye| napeNa cAtyAji taTAkatIraM , dInaM mukhaM dvandvacarasya dRSTvA // cakave ke dIna muMha ko dekhakara kamaliniyA~ sikur3a giiN| sUrya astAcala meM jA chupA / rAjA ne bhI sarovara ke taTa ko chor3a diyaa| . nimIlitAmbhoruhapatranetrA , tamaHpaTIsaMvalitAmbudehA / suSvApa kAmaM sarasI pradoSe', viyogaduHkhAdiva cakranAmnoH // ... kamalapatra rUpI netroM ko mUMde hue tathA andhakAra rUpI vastra se jala-zarIra ko DhA~ke hue vaha talAI rAta ke prArambha kAla meM hI gADha nidrA meM so gaI, mAno ki. vaha cakravAkoM ke viyoga-duHkha se duHkhita ho gaI ho| 7. astaMgate bhAnumati prabhau sve , sandhyAcitAhavyavahe dinena / . dhUmairiva dhvAntabharaiH prasasra , nijaM vapurbhasmamayaM vitene // . .. apane svAmI sUrya ke astaMgata hone para dina ne saMdhyA rUpI citA kI agni meM apane zarIra ko bhasmamaya banA DAlA aura andhakAra dhue~ kI bhAMti phaila gyaa| . 8. AkAzasaudhe rajanIzvarasya , mhendrniilaashmnibddhpiitthe| prAdurbabhUvuH parito digantAMstArAH pradIpA iva vAsarAnte // aba cA~da ke mahAn indranIla ratna se nibaddha pITha vAle AkAza rUpI prAsAda ke hara diganta meM tAre jagamagAne lage jaise ki dina kA avasAna hone para dIpaka jagamagAte haiN| 6. viyoginInAM virahAnalasya , niHzvAsadhUmAvalidhUmradhAmnaH / sphuTAH sphuliGgA iva pusphuruzca , khadyotasaMghAtamiSAttadAnIm // usa samaya viyoginI striyoM kI niHzvAsa rUpI dhUmAvali se malina teja vAlI virahAgni se, jugunUoM ke samUha ke miSa se sphuTa sphuliMga uchala rahe the| 1. dvandvacara:-cakavA (koko dvandvacaro'pi ca-abhi0 4 / 396) 2. pradoSaH-rAta kA prArambha kAla (pradoSo yAminImukham-abhi0 2 / 58) . 3. cakranAman-cakavA (cakravAkaH rathAGgAhvaH-abhi0 4 / 366) 4. jvalantaH-ityapi pAThaH / 5. nizvAsa.....--kiM viziSTasya virahAnalasya-nizvAsA eva dhUmAvalistayA dhUmra-mAlanaM dhAma-tejo yasya asau, tasya / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama: sarga: 10. nabhasthalaM tArakamauktikADhyaM , vibhAvarIbhIra zirovirAji / __rAjAgate maGgalasaMpravRttya , vaiDUryakasthAlamiva vyabhAsIt // candramA ke udita hone para maMgala pravRtti ke lie vibhAvarI rUpI strI ke zira para tAraka rUpI motiyoM se sampanna nabha-sthala vaiDUrya ke thAla kI bhAMti zobhita ho rahA thaa| 11. astaM prayAte kila cakrabandhA vanudyate rAjani tejasADhye / caureriva vyAhatadRSTicArastamobharAnazire digantAH // sUrya ke asta ho jAne para tathA dIptimAna cA~da ke na ugane para dRSTi ko vyAhata karane vAlA andhakAra coroM kI bhA~ti sabhI digantoM meM vyApta ho gyaa| 12. AplAvayAmAsa jNgttmomivikaashitaaliivnraajiniilaiH| saMvartapAthodhiriva triyAmA kSaNaH payobhiH paritaH prvRddhH|| jaise pralayakAla kA samudra saba ora se bar3he hue jala se jagat ko plAvita kara detA hai vaise hI rAtri ke samaya ne vikasita tAlI vanarAjI kI bhA~ti nIle andhakAra ke dvArA .samUce jagat ko prAplAvita kara diyA / 13. haMsaH prayAtazcaramAdricUlAM , tamisrakAkaH prakaTIbabhUva / .sthAne rathAGgAhvasatAM viyogaH , pApe'dhike kiM sukhamuttamAnAm ? sUrya astAcala parvata para calA gayA aura andhakAra rUpI kAka prakaTa ho gyaa| aisI sthiti meM cakravAka rUpI sajjanoM kA viyoga ucita hI hai| pApa ke bar3ha jAne para kyA uttama vyaktiyoM ko sukha milatA hai ? 14. samatvavaiSamyasatattvavedastamobhare vyApnuvati prakAmam / AsInnadRSTyekanibaddhacAre , daurjanyabhAksvAnta ivAsitAme / / . 1. bhIruH-strI (kAntA bhIrunitambinI-abhi0 31168) 2. rAjAgate:-candrAgamanAt / 3. cakrabandhuH--sUrya / 4. haMsaH-sUrya (braghno haMsazcitrabhAnu:-abhi0 2 / 10) 5. sthAne-yuktam / 6. rathAGgAhvasatAM-kokamahAtmanAm / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 bharatabAhubalimahAkAvyam dRSTi ke saMcaraNa ko rokane vAle tathA durjana vyakti ke antaHkaraNa kI bhAMti kRSNa kAnti vAle andhakAra ke atyanta vyApta ho jAne para samatA aura viSamatA ke svarUpa kA koI jJAna nahIM ho rahA thaa| 15. vinissaraccaJcalacaJcarIkavyAjAt tadA karaviNIbhiraujjhi / viyogavanheriva dhUmapaMktivibhAvarIkAnta'karopalambhAt // candramA kI kiraNoM ko prApta kara kamaliniyoM ne bAhara nikalane vAle capala bhramaroM ke vyAja se viyoga kI vahni se uThane vAlI dhUmapaMkti ko chodd'aa| .. 16. kalindakanyA payaseva siktaM , kastUrikAvAribhareNa kivaa| . kiM vAJjanAmbhobhiraseci bhUmItalaM tadAnIM tamasaivamAsIt // . usa samaya vaha bhUmitala andhakAra ke kAraNa aisA laga rahA thA mAno ki vaha yamunA ke pAnI athavA kastUrikA ke pAnI athavA kAjala ke pAnI se sIMcA gayA ho| 17. anekavarNADhyamapi prakAmamAsIdidAnI jagadekavarNam / tamaHkSitIze prabhutAM prapanne , prabhutvametAdRzameva vizve // aneka varSoM se sampanna jagat bhI usa rAtri-velA meM eka varNa vAlA pratIta ho rahA thaa| vizva meM jaba andhakAra rUpI rAjA kI prabhutA bar3hatI hai taba aisA hI prabhAva hotA hai| 18. tvaM pazcimAzA madhunA gato'si , trayItano ! devavazena hanta / / tvamabhyudetA ca ravaidvijAnA mAzA itiivaashissmrpyntyH|| dizAoM ne astaMgata sUrya ko pakSiyoM kI cahacahAhaTa se AzIrvAda dete hue kahA'sUrya ! abhI tuma bhAgyavaza pazcima dizA meM cale gae ho, isakA mujhe kheda hai kintu tuma punaH udita hooge|' 1. vibhaavriikaantH-cndrmaa| 2. kalindakanyA-yamunA (kAlindI sUryajA yamI-abhi0 4 / 146) 3. AzA-dizA (kASThAzA dig harit kakup-abhi0 2 / 80) 4. trayItanuH-sUrya (trayItanurjagaccakSuH--abhi0 2 / 12) 5. devaM-bhAgya (devaM bhAgyaM bhAgadheyaM-abhi0 6 / 15) 6. dvijaH-pakSI (dvijapakSiviSkira.....'-abhi0 4 / 382) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH 19. ArAmalakSmyeva vinirmitaabhirsnehdiipaavlibhinishaantr| prAdurbhavaddhvAntabharApanunya , pade padepyauSadhibhididIpe // rAta ke madhya meM pragaTa hote hue andhakAra ko dUra karane ke lie mAno bagIcoM kI sampadA se vinirmita, binA tela vAle dIpoM kI zreNI kI bhAMti vibhinna prakAra kI auSadhiyAM (vanaspatiyA~) paga-paga para dIpta ho rahI thiiN| 20. prakalpitAkalpavidhiH kSitIzaH , sahAvarodhena tato jagAma / ratnapradIpadyutidRzyamAnamArgaH paTAgAravaraM pradodhe / samaya ke upayukta veza pahana kara rAjA apane antaHpura ke sAtha sAyaMkAla ke samaya paTagRha meM gyaa| usa samaya ratna-pradIpoM kI kiraNeM usake mArga ko Alokita kara rahI thiiN| 21. zuddhAntaveSasya babhUva zobhA , yA vAsare sA samaye rajanyAH / Uhe'dhikatvaM smarasAhacaryAt , maNipradIpAbhyadhikaprakAzAt // antaHpura kI sundariyoM ke vastroM kI jo zobhA dina meM thI, usase adhika zobhA rAtrI ke samaya hone lgii| isake do kAraNa the-eka to yaha ki usa samaya kAmadeva kA sAhacarya prApta thA aura dUsarA maNiyoM ke pradIpoM kA atyadhika prakAza vidyamAna thaa| 22. vilAsinIbhiryayire yuvAno , yathAlinIbhiH kumudapradezAH / __ rucAM kalApaiH punaruddidIpe , niketaratna'pracayasya saudhe // jisa prakAra bhramariyA~ zveta kamala ke pradezoM kI ora jAtI haiM, usI prakAra striyAM yuvaka patiyoM kI ora gaIM / usa samaya prAsAda meM dIpakoM ke samUhoM se uThane vAlI kiraNeM pradIpta ho utthiiN| 23. kAcid vivRta vividhaiH prasUtaiH , svAbhyAM karAbhyAM viracayya zayyAm / puSpeSu'bAgAgrahatAGgayaSTi: , svakAntamArga muhurIkSatesma // kAmadeva ke bANAna se Ahata zarIra vAlI koI sundarI apane hAthoM se vividha prakAra ke phUloM se zayyA taiyAra kara apane pati ke Ane ke mArga ko bAra-bAra nihAra rahI thii| 1. nizAntar-naktamadhye / 2. niketaratnaM-dIpaka (snehapriyo gRhamaNi:-abhi0 3 / 351) 3. pusspessu:-kaamdev| . Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bharatabAhubali mahAkAvyam 24. AstIrya zayyAM viracayya dIpaM , kAnte'napete svasakhImuvAca / sasaMbhramaM snehabharAdupete , priye mano hRSyati kAcidevam // kisI sundarI ne zayyA bichAI aura dIpaka jalAyA kintu apane pati ko Ate hue na dekhakara vaha utAvalI hokara snehila vacanoM se apanI sakhI se bolI-'sakhI ! aba to priya pati ke Ane para hI mana prasanna ho sakatA hai / ' . 25. kAcid vitAgamamAtmabhartuH , priyAli ! pazyAyamupaiti naiti / chalAditIyaM vijanaM cakAra , pazcAt priyAptau ca dadau kapATam / / kisI sundarI ne apane pati ke Agamana kI vitarkaNA kara sakhI se kahA-"priya sakhI ! dekha, mere pati A rahe haiM yA nhiiN|' yaha kahakara vaha chalapUrvaka ekAnta meM calI gii| jaba pati A pahu~cA taba usane daravAje banda kara die| 26. sasaMbhramaM kAcidupetya kAntA , zliSTA priyeNeti jahAsa kAntam / hRdi sthitA yA tudati tvadIye , gADhaM na.saMzleSamato vidhatse // . kisI priya ne zIghratA se Akara apanI priyA kA AliMgana kiyaa| taba vaha usakA majAka karatI huI bolI- 'tumhAre hRdaya meM sthita sundarI ko vyathA kA anubhava na ho jAe isalie tuma gADha AliMgana nahIM kara rahe ho / ' 27. nakhakSataM kAcidavekSya kAnte , nijaM parasyAstviti saMvitakyaM / mAM muJca muJceti ruSA vadantI , yUnA vrajantI vidhRtA paTAnte // apane pati ke zarIra para nakhoM ke ghAva dekhakara eka sundarI ke mana meM yaha vitarka uThA ki ye ghAva mere dvArA kRta haiM yA dUsarI strI dvArA ? yaha soca, vaha kupita hokara bola par3I-'mujhe chor3a do, mujhe chor3a do|' jaba vaha chur3Akara jAne lagI taba usa yuvaka ne usako vastra ke aMcala se thAma liyA / 28. kAdambarIsvAdavirNitAkSI , chAyAM nijAM vIkSya tadIyadhAmni / eSA pareti pratipAdya roSAd , yUnA vajantI kathamapyarakSi' // eka sundarI kI A~kheM madirApAna ke kAraNa arddhani drita sI ho rahI thiiN| usane apanI chAyA ko dekhakara socA ki mere pati ke pAsa yaha koI dUsarI strI hai| kupita hokara 1. paMjikAkAra ne isa zloka ko pUrva zloka kA pAThAntara mAnA hai-idaM pUrvasyaiva vRttasya pAThAntaram-patna 31 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH . 155 usane yaha bAta pati se kahI / jaba vaha vahA~ se jAne lagI taba usa yuvaka pati ne use kisI prakAra roka kara rkhaa| 26. upasthitena prathamaM priyeNa , priyAkrudhe kiJcana kautukArtham / __ lAkSArasenAlikhitaM rasAyAM , kAcit padaM vIkSya cukopa patye // pahale Ae hue pati ne kutUhalavaza apanI priyA ko kupita karane ke lie bhUmi para lAkSArasa se caraNa Alekhita kara die| unheM dekhakara vaha priyA pati para kupita ho gii| 30. paTImupAdAya mukhe ca kAntA , chalena nidraamdhigmymaanaa| nonnidranetrayamatho vidheyA , vadanniti drAg jagRhe kayAcit // eka sundarI muMha para kapar3A or3hakara nIMda lene kA bahAnA karatI huI kapaTa rUpa se so gii| pati ne Akara dekhA aura kahAM-'ise jagAnA ThIka nahIM hai|' itane meM hI uThakara usane zIghratA se pati ko pakar3a liyaa| 31. parAGmukhI kAcana kAntarUpaM , nijAmulIkuJcikayA likhntii| ___nimIlya netre sahasA karAbhyAmacumbi pRSThopagatena netrA // eka sundarI pITha pherakara apanI aMguliyoM kI tUlikA se apane pati kA rUpa citrita kara rahI thii| itane meM hI usakA pati A phuNcaa| pITha kI ora se Ae hue pati ne sahasA usakI A~kheM mUMdakara usakA cumbana le liyaa| 32. kAJcyAbhirAmaM javanaM vidhAya , pAdau punarna puraramyanAdau / smaraM sahAyaJca sakaGkapatraM' , kAcinnizIthe 'bhisasAra kAntam // koI abhisArikA apanI kamara ko karadhanI se susajjita kara, caraNoM meM manojJa nAda karane vAle nUpura pahana, bANayukta kAmadeva ko sahAyaka banAkara arddharAtri kI velA meM apane pati ke pAsa gii| 33. niHzvAsahAryAMzukavIkSyamANavapuH smgraanggpinddhbhuussaa| hRdIziturvAsagRhaM sametA , kAcid dRzorutsavamAtatAna // eka sundarI niHzvAsa se ur3ane vAle kapar3oM ko pahane hue thI, isalie usakA zarIra 1. kaMkapatraM-bANa (abhi0 3 / 442) 2. nizItha:-prAdhI rAta (nizAthastvaddha'rAtro mahAnizA-abhi0 2 / 56) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyama spaSTa dIkha rahA thaa| usane sAre aMgoM para AbhUSaNa dhAraNa kara rakhe the| usane vAsagRha (zayanakakSa) meM Akara apane pati kI A~khoM ko Anandita kiyaa| 34. vitanvatI kAcidapUrvabhUSAvidhi vilokya sphuTamAtmadarza / sakhA na cet prItiparAGmukhaste , ki tamunenavamalajji sakhyA // 'eka sundarI kAMca meM dekha-dekhakara vizeSa sajjA kara rahI thii| 'yadi tumhArA pati tumhAre prema se parAGmukha nahIM hai to phira isase kyA-yaha kahakara usakI sakhI ne use lajjita kiyaa| 35. priyAli ! yAdRk praNayo na tAdRga , bhUSAvidhirdhAjati bhAminInAm / bhUSAvidhau.rUpavidhau vitarka , karoti yaH sa priya eva nA'tra // 'priya sakhI! striyoM kA prema jaisI zobhA pAtA hai vaisI zobhAM unakI sajjA nahIM paatii| jo premI sajjA aura rUpa kI vitarkaNA karatA hai, vaha vAstava meM premI hI nahIM hotaa|' 36. priye ! tvadIyA padavI vizeSAnmayAdya dRSTA tvamitA kathaM na / nidrA'pi te sakhyamalavamAnA , prAmamudat kazciditItvarI' ca // 'priye ! Aja maiM vizeSa rUpa se tumhArA mArga dekhatA rhaa| tuma kyoM nahIM pAI ? nidrA ne bhI tumhArI mitratA nahIM chor3I, nIMda bhI nahIM AI'---yaha kahate hue kisI 'rasika ne abhisArikA ko prasanna kiyaa| . , 37. iti priyaM sAgasamIrayantI , jahAsa kAcid dayitA kathaM n| zliSTA tvayA hAramapAsya hAra , muktAGkitaM te hRdayaM yadasti / kisI priyA ne apane aparAdhI pati kA upahAsa karate hue kahA-'hA ! tumane vallabhA kA AzleSa hAra ko dUra rakhakara kyoM nahIM kiyA ? kyoMki tumhArA hRdaya motiyoM se 'cihnita hai|' (isase lagatA hai ki tumane kisI dUsarI strI kA AzleSa kiyA hai|) 38. tvayA'thavA tatsmRtaye na luptaM , tad dRSTamAgaH svadRzA tavaitat // prINanti yUno hi ratAGkitAni', raNe bhaTasyeva gajAbhighAtAH // 1. itvarI-kulaTA (asatItvarI-abhi0 3 / 192) 2. haa-khede| 3. araM-atyartham / 4. Agas-aparAdha (mantuLalIkaM vipriyAgasI-abhi0 3 / 408). 5. ratam-maithuna (surataM mohanaM ratam-abhi0 3 / 200) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH 157 athavA tumane apane priyA. ko smRti rakhane ke lie apane hRdaya para lage muktA-cihnoM ko nahIM mittaayaa| maiMne tumhArA yaha aparAdha apanI A~khoM se dekha liyA hai| kyoMki jaise raNabhUmi meM yoddhAoM ko gaja-prahAra saMtoSa dete haiM, vaise hI yuvakoM ko saMbhoga-cihna saMtoSa pradAna karate haiN| 36. zleSAt tavaivAhani vAmanetre ! , mamedRzaM jAtamado hi vakSaH / tvattaH parA kA mama vallabhAsti , prAmodi kApIti nigadya netrA // 'he vAmanetre ! dina meM tumhArA AzleSa lene ke kAraNa hI merA yaha vakSa isa prakAra ho gayA hai / tumhAre se jyAdA mujhe kauna priya hai'-yaha kahate hue nAyaka ne apanI priyA ko pramudita kiyaa| 40. yadIya nAmApi karoti dUrAdaGga samagraM pulakAGkurADhyam / yadAgamaH svinnamapIti tasmin , mAnaH kathaM kAciduvAza kAntam / / 'jisakA nAma mAtra dUra se hI samUce zarIra ko romAMcita kara detA hai aura jisakA Agamana zarIra ko pasIne se tarabatara kara detA hai, usake prati kaisA ahaMkAra'-yaha kaha kara kAminI ne apane premI ko vaza meM kara liyA / 41. prasUnazayyA navakaNTakAlerarutudA rodanasannikAzaH / ___ ayaM vinodo bhayadaM vilAsagRhaM bhavedAli ! vinA priyaM me // 42. sakhyAH puraH svairamudIritAyA bhiti priyaayaampraadhsttaa| vilAsinA kenacana nyavAri , svacetaso vyomna iva druvallI // -yugmam / usa kAminI ne apanI sakhI se kahA-'he sakhI ! priyatama ke binA yaha kusuma-zayyA abhinava kaMTaka-paMkti se bhI adhika marmabhedI hai| yaha vinoda rudana ke samAna aura yaha vilAsagRha bhayaprada hai|' apanI satI ke samakSa isa prakAra svatantratA pUrvaka kahane para pati ne apanI priyA ke aparAdhoM ko mana se vaise hI nikAla diyA jaise AkAza se vRkSalatA nikalatI hai| 43. vizvAdhirAjaH kadalIvilAsagehaM vivezAtha vikIrNapuSpam / lokatrayostraMNavizeSitazrimRgekSaNAratnavibhUSitaM saH // 1. paJjikAyAM-svaramudIrayantyAm, udIritAyAM vA pAThaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 bharatabAhubalimahAkAvyam 44, ratnapradIpaprahatAndhakAraM , candrodayadyotitamadhyadezam / daMdahyamAnAgurudhUmadhamradhAmAGkitaM puNyavatAM ca yogyam // -yugmm| aba cakravartI ne keloM se bane kroDA-gRha meM praveza kiyaa| vaha krIDA-gRha tInoM lokoM ke nArI samUha kI vizeSatAoM se vizeSita strI-ratna se zobhita thaa| usameM cAroM ora 'phUla bikhare par3e the| vaha ratna-pradIpoM se jagamagA rahA thaa| usakA madhyabhAga caMdramA ke udaya se dedIpyamAna thaa| vahA~ agaru dhUpa jala rahA thA aura usakA A~ cAroM ora phaila rahA thaa| vaha puNyazAlI vyaktiyoM ke nivAsa-yogya thaa| 45. tayovilAsA vividhAH prasastra , rambhAmarunnAyakayoryathA'tra / . __ zRGgArajanmakSitirAjaratyoryathA prsnntvpyodhicndraaH|| . . usa vilAsagRha meM bharata daMpati ke vividha vilAsa, jo prasannatA rUpI samudra kI velAvRddhi ke lie caMdramA ke samAna the,.sabhI ora . usI prakAra phaila gae jaise indra aura indrANI tathA kAmadeva aura rati ke vilAsa phailate haiN| 46. anyonyasaMparkarasAtirekAd , yuvadvayo taM samayaM viveda / sudhAmayaM saukhyamayaM pramodamayaM manobhUmayamekatAnam / / paraspara milana (saMbhoga) se hone vAle rasAtireka se daMpatiyoM ne bItane vAle samaya ko sudhAmaya, sukhamaya, pramodamaya, kAmadevamaya aura ekatAna maanaa| 47. prasannatevaM jagati pravattA , mayi prabho karaviNISa neti / prasannatAye sitarocirAsAM , sasarja pIyUSabharaM kareNa // candramA ne socA-'mere svAmI ho jAne para jagat meM prasannatA phaila gaI kintu kumudiniyoM meM abhI prasannatA nahIM phailii|' taba unakI prasannatA ke lie candramA ne apanI kiraNoM se amRta barasAyA / 48. zRGgAradadhno navanItapiNDo, mustAmaNiH kiM tripurArimaule ? stanaH khalakSmyAH kimu candanAH , krIDAtaTAkaH pramadasya kiMvA ? 1. tripurAri:-mahAdeva (abhi0 2 / 114) 2.prmdH-aannd| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH / 156 46. ki kandukaH zrItanujasya kiM vA , ratevilAsAlayakumbha eSaH ? ___kimutsavacchatramiti vyaki , zaracchazAGko yuvabhistadAnIm ? -yugmam / usa samaya taruNoM ne zarad Rtu ke candramA ko dekhakara yaha vitarkaNA kI ki kyA yaha zRgAra-rasa ke dahI se nikalA huA navanIta piMDa hai yA ziva ke zira para zobhita hone vAlA muktAmaNi hai yA gagana rUpI lakSmI kA candana se lipta stana hai yA Ananda kA krIr3A-sarovara hai yA lakSmI ke putra kAmadeva kA kaMduka hai yA kAmadeva kI patnI rati ke vilAsagRha kA kuMbha hai yA utsava kA chatra hai ? 50. vilokya dIpAnnupasaudhasaMsthAn , baladviSA'kAri kimeSa dIpa: ? svacandrazAlAzikharAgradeze'bhyudyan vidhuH kazcidakiM caivam // kucha taruNoM ne ugate hue candramA ko dekhakara yaha socA ki kyA rAjamahaloM meM sthita ratna-dIpoM ko dekhakara indra ne apanI candrazAlA ke zikhara para yaha dIpa jalAyA hai ? 51. sitadyutau dUramuditvare'pi , vikAsalakSyAjjahase kumudbhiH / rAgI vidUre sthitavAnaMdUre , bhavenna kiM cittavinodakArI ? candramA ke bahuta dUra udita hone para bhI vikacita hone ke bahAne se candravikAsI kamala praphullita ho gae / kyA rAgavAn vyakti, cAhe dUra ho yA samIpa, mana meM vinoda paidA nahIM karatA ?. . 52.. indoH karasparzanataH pramAda' , tatyAja vegena kumudvatI ca / kA vAmanetrA na jahAti nidrAmupasthite bhartari saMnikRSTam // candramA kI kiraNoM kA sparza hote hI kumudinI ne pramAda (nidrA) kA tyAga zIghra hI kara diyaa| kauna aisI strI hogI jo apane pati ke nikaTa Ane para nidrA kA tyAga nahIM karatI? 53. karAH sitAMzoH paritaH sphurantaH , sudhAmburAzeriva vIcivArAH / tathA sitIcakrurilAntarikSe , yathA na varNAntaradRSTiratra / sudhA-samudra kI taraMga-samUha kI bhAMti cAroM ora sphurita hotI huIM candramA kI kiraNoM 1.zrItanujaH-kAmadeva (pradyumnaH zrInandanazca-abhi0 2 / 142) 2. prmaad:-nidraa| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 - bharatabAhubalimahAkAvyam ne pRthvI aura AkAza ko sapheda banA ddaalaa| usa samaya samUce loka meM zveta varNa ke atirikta koI dUsarA varNa dRSTigocara nahIM ho rahA thaa| 54. etadvayasyAH kumudinya etAH , pazyantu suptAH punarambujinyaH / vidhurvicAyati nizAGganAyAstamisravAsaH sahasA cakarSa // 'rAtrI kI sakhiyA~ ye kumudiniyAM dekheM ki kamaliniyAM soI huI haiM'-aisA socakara candramA ne apanI patnI rAtrI kA aMdhakAra rUpI kapar3A sahasA khIMca liyaa| 55.. evaM pravistAravati dvijendrodaye'vadAtIkRtavizvavizve / bhRtyAH pratiSThAsu balaM prage' tat , svakRtyamAdadhma iti prabuddhAH // . isa prakAra candramA ke udaya kA vistAra hone para usakI cAMdanI se sArA saMsAra sapheda ho gyaa| 'prAtaHkAla hote hI senA Age bddh'egii| hama apanA-apanA kArya pUrA kareMaisA socakara sevaka jAgRta ho ge| . 56. zyAmArjanAbhadvipayovivAdo , niSAdino rjAgatayorbabhUva / samAnatuGgatvaradapramANavarNaikyadattabhramayostadAnIm // eka hAthI kAlA thA aura eka sapheda / donoM kI UMcAI aura dAMta barAbara the| unake mahAvata jAgRta the| candramA kI cA~danI ne donoM hAthiyoM ko sapheda banA diyaa| usa bhrama ke kAraNa donoM mahAvatoM meM vivAda ho gyaa| 57. AdhoraNA apyudite zazAGka , kSubhyatsudhAmbhodhitaraGgagaure / AdAya mAlUra phalAni nAgakarNaSu zaMkhabhramato babandhuH // kSabdha hae amRta samudra ke taraMgoM kI bhAMti gaura candramA ke udita hone para hastipAloM ne zaMkha ke bhrama se bilva phaloM ko hAthiyoM ke kAnoM meM bAMdha diyA / 1. pratiSThAsu-cicaliSu / 2. prage-prAtaHkAla (prage prAtaraharmukhe-abhi0 6 / 166) 3. niSAdin-mahAvata (mahAmAtraniSAdina:-abhi0 3 / 426) . 4. AdhoraNA:-mahAvata (AdhoraNA hastipakA:-abhi0 3 / 426) 5. mAlUra:-bilva (mAlUraH zrIphalo bilva:-abhi0 4 / 201) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH 58. vicitravarNAH sphuTamekavarNA , babhUvurazvA uDupodayAd' drAk / teSAmalabdhvA camarAMzca kecin , nigAlabaddhA' vidadhuzAkhAH // candrodaya hote hI zIghra hI aneka varNa vAle ghor3e eka varNa vAle (sapheda) ho ge| isalie kaI azvArohiyoM ko unakI pUMche nahIM milI taba unhoMne vRkSoM kI zAkhAoM ko hI (pUMcha mAnakara) sAMkala se bAMdha diyaa| 56. kecid rathasyoparito'dhunaivaM , candrodayo'yaM bhavatAd vicArya / kRtvA ca candrodayazUnyameva , prAcIcalan syandanama'tya'mandAH // 'rathoM ke Upara yaha candrodaya abhI hone hI vAlA hai'-aisA socakara bahuta udyamI kaI rathikoM ne apane-apane rathoM ke cAroM ora DAle hue 'ba~dovoM' ko haTA vahA~ se prayANa kara diyaa| 60. vicitraveSA vizadekaveSAH , padAtidhuryAH purataH prasastra / zirogavinyastamayUrapicchAH , ki haMsapakSAH zirasIti tAH // senAnAyaka vibhinna prakAra ke veza pahane hue Age-Age cala rahe the| kintu usa samaya ve saba eka sapheda veza pahane hue se laga rahe the| unake mastiSka ke agra-bhAga meM mayUrapiccha lage hue the| unheM dekha aisI takaNA ho rahI thI ki kyA unake zira para haMsoM ke paMkha lage hue haiM ? 61. evaM tadAnIM caturaGgasainyakolAhalaH prAdurabhUta sa kopi / kinnarya unnidradRzo babhUvuryenAgrato mandarakandarasthAH // isa prakAra usa samaya caturaMga senA ke prayANa se aisA koI kolAhala hone lagA jisase mandaragirI kI sudUra kandarAoM meM rahane vAlI kinnariyA~ jAga utthiiN| 62. idaM gRhANa svamidaM vimuJca , tvaM tiSTha gaccha tvamupehi sadyaH / tvaM sajjayetyAdi vacobhirebhistasya dhvajinyAstumulaH sasAra / 1. uddupH-cndrmaa| 2. camara:-pUMcha (cAmaraM camaropi ca iti puMstvam) 3. paMjikAkAra ne nigAla kA artha- 'ghor3e kA galA' kiyA hai| ApTe ne isakA dUsarA artha 'sAMkala (A chain) mAnA hai / yahAM yahI artha upayukta lagatA hai| 4. candrodaya:-caMdovA (vitAnaM kadako'pi ca / candrodaye-abhi0 3 / 345) 5. tumula:-kolAhala (tumulo vyAkuloravaH-abhi0 3 / 463) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 bharatabAhubalimahAkAvyam usa senA meM koI kaha rahA hai 'tuma yaha lo', 'tuma ise chor3o, ''tuma Thaharo,' 'tuma calo', 'tuma jaldI 'mere pAsa Ao', 'tuma sajjita ho jAo' - isa prakAra ke vacanoM se cAroM ora kolAhala hone lagA / 63. niHsvAnasammAnaka tUrya' nAde razvebhaheSA ra bRMhitaizca / pravardhamAnaH saritAmivaugho, jharaH sa sindhostamutsasarpa // usa samaya senA meM maMgala vAdyoM, bhambhA, bherI aura bAjAoM ke zabda ho rahe the / sAthasAtha ghor3oM kI hinahinAhaTa aura hAthiyoM ke ciMghAr3a se ve zabda aura adhika tIvra ho gae the / isa prakAra vaha pravardhamAna kolAhala samudra kI ora bar3hA, jaise nirjharoM se pavardhamAna nadiyoM kA samUha samudra kI ora bar3hatA hai / 64. ANi yo dikkaribhiH svakarNa tAlaikalolatvamapAsya dUrAt krametadityahi surAGganAbhirbrahmANDabhANDaM sphuTatIva yastu dikkuMjaroM ne apane karNapuTa kI capalatA ko chor3akara dUra se usa sainya- kolAhala ko sunA aura devAMganAoM ne use sunakara vitarkaNA kI ki kyA yaha brahmANDa kA bhAMDa pUTa rahA hai ? " 65. sitAMzu' vAhAstumulena tena trastA ivAstAdviguhAM nilInAH / zItAMzu' lakSmIrapi rAjavaktraM, bhiyeva lilye tvakutobhayaM hi // usa tumula nAda se bhayabhIta hokara candramA ke azva, astAcala kI guphA meM chipa gae / candramA kI zobhA ne bhI mAno bhaya ke kAraNa nirbhIka rAjA ke mukha kA Azraya le liyA / 66. iyaM varAkI virahe priyasya, muhurmuhU roditi cakravAko / sara tIkSNadyutimAjuhAva ', ghanaivirAvaizcaraNAyudho 'pi // ,, 'yaha becArI cakavI apane pati ke viyoga meM bAra-bAra ro rahI hai - yaha socakara murge teja zabdoM se sUrya kA AhvAna kiyA / 67. babhUva kAntAnunayapraNAmairna mAnamuktinizi mAninInAm / sA tAmracUDena ruvine'nusainya kolAhalamucchaladbhiH // 1. niHsvAna --maMgala-vAdya; bhambhA - nagADA; Anaka - bherI; tUrya -- bAjA / " 2. sitAMzu: - candramA ( sitA: - zvetA:, aMzavaH - kiraNAH santi yasya saH ) 3. zItAMzuH -- candramA (zItA: -- zItalAH, azavaH -- kiraNA:, santi yasya saH ) 4. AjuhAva - AkArayAmAsa / 5. caraNAyudhaH - murgA ( kukkuTazcaraNAyudhaH - abhi0 4 | 360 ) Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH sargaH 163 rAtrI meM pati dvArA kie gae anunaya aura vinaya se bhI sundariyoM ne apanA ahaM (haTha) nahIM chodd'aa| usa ahaM ko senA ke kolAhala ke sAtha uchalane vAle murge ke zabdoM ne tor3a ddaalaa| 68. prAtaH prayANAbhimukho'smi kAnte ! , saGgaH kuto nau punarapyamadRk / na neturuktyeti jahau haThaM yA , sA kukkuToktyA' priyamAliliGga // pati ne apanI priyA se kahA-'kAnte ! maiM prAtaHkAla hI yahA~ se prayANa karane vAlA huuN| hamArA aisA saMgama punaH kahAM hogA' ? pati ke dvArA itanA kahane para bhI patnI ne haTha nahIM chor3A, kintu murge kI bA~ga suna usane haTha chor3a diyA aura vaha pati se jA lipttii| 69. jagattraye kastumuloyamadya , yenAhamujjAgaritopyakANDe / ___ taM draSTumarkaH prathamAdricUlAmadhyAruroheva ruSeti tAmraH // 'Aja tInoM loka meM yaha kyA kolAhala ho rahA hai jisase ki mujhe asamaya meM hI jAganA par3A'--yaha socakara sUrya krodha se lAla hotA huA usa kolAhala ko dekhane ke lie udayAcala para jAkara udita huaa| 70. . rathAGganAmnovirahapradAnAd , duSTeyamatyantamahaM tu mitraH / itIrNyayevAcakRSaM tamisravAso rajanyA grupatiH kareNa // sUrya ne apanI kiraNoM se rAtrI ke aMdhakAra rUpI vastra ko, isa IrSyA se khIMca liyA ki isa rAtrI.ne cakravAka-yugala ko viraha diyA hai, isalie yaha atyanta duSTA hai, zatru hai aura maiM usa viraha ko samApta karatA hU~, isalie maiM isakA mitra huuN| 71. sarojinIbhiH kila vAsarAnte , prasahya yAbhyAsi dazA prage saa| kumudvatIbhizca na vaiparItyaM , jAyeta ki rAjyaviparyaye hi ? dina ke avasAna kI velA meM kamaliniyoM ne jisa dazA (vyavasthA) ko svIkAra kiyA thA, usI dazA ko kumudiniyoM (rAtri meM khilanevAlI kamaliniyoM) ne prAtaHkAla svIkAra kiyaa| rAjya kI vyavasthA badalane para kyA dUsarI sArI cIjeM nahIM badala jAtIM? 1. paatthaantrenn--kutkuttoktyaa| 2. akaanndde-asmye| 3. dina meM praphullita hone vAle kamala rAtri meM murajhA jAte haiM aura rAtri meM praphullita hone vAle kamala dina meM murajhA jAte haiM / yahI bhAva isa zloka kA pratipAdya hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 72. 73. rAtrI kA anta hone para atyanta sugandhita aura tAlAba rUpI vAsagRha vAle vana meM prabhAta meM vikasita hone vAlA kamala samUha khila utthaa| usa samaya vahA~ kA pavana una khilI huI kamaliniyoM ke muMha kA kAmuka vyakti kI bhAMti, bAra-bAra cumbana karatA huA. Anandita ho uThA / 74. nizAvirAmo 'nmiSadabja rAjImukhAni saMcumbya muhurnananda / kAsAravAsaukasi saurabhAye, kAmIva tasmizca vane nabhasvAn // sUrya ke udita hone para usa prabhAta kI velA meM cakravartI bharata ne vahAM se prayANa kiyA / kaI rAje apanI patniyoM ko sAtha lekara aura kaI rAje unheM vahIM chor3akara bharata ke sAthasAtha cala par3e / 75. ityudyate bhAnumati prabhAte vihAya kecit sudRzazca kecit / , samaM samAdAya tataH pracelurmahIbhujA bhAratarAjarAjaH // bharatabAhubali mahAkAvyam bharatanRpatisainyAmbhonidhiH saMcacAra, sphuTaturagataraGgastuGgamAtaGganaH / rathavahanavido prazrIbharazcaitadagra e, sakalajagati pIThAplAvanoddAmazaktiH // ava bharata cakravartI kA senA rUpI samudra usake Age-Age cala par3A / usameM ghor3e rUpI kallola uTha rahe the aura pronnata hAthI rUpI maMgaramaccha bhare par3e the / usa samudra ke Upara ratha rUpI jahAja zobhita ho rahe the / vaha sainya-samudra samasta bhUmaNDala ko AplAvita karane meM utkaTa parAkrama vAlA thA / zayyAM vihAya kusumAstaraNopapannA, prAtastanaM punarazeSavidhi vidhAya / puNyodayArcanabharaM bharatAdhirAjo, nAgAdhipaM rajatakAntamathAruroha // prAtaHkAla ke samaya mahArAja bharata phUloM ke bichaune vAlI zayyA kA parityAga kara puNyodaya kI arcanA se bharI-pUrI prAtaHkAlIna sArI vidhiyoM ko sampanna kara, cAMdI kI camaka vAle zveta hAthI para ArUDha hue / - iti sainyaprasthAnavarNano nAma aSTamaH sargaH 1. nizAvirAma: - prabhAta / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .nauvAM sarga. pratipAdya bharata kA apanI senA ke sAtha bahalo pradeza kI sImA para par3Ava ddaalnaa| 77 zloka parimANachanda-... chanda upjaati| lakSaNa dekheM, sarga 2 kA vivrnn| . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu mahArAja bharata kI senA kA prayANa sunakara sundariyoM ke hRdaya dhar3akane lage, kyoMki unheM Aja apane patiyoM se pRthaka honA par3a rahA thaa| koI kAntA apane pati ke sAtha jAne kA haTha kara rahI thI to koI pati ko vahIM rukane kA Agraha dikhA rahI thii| viraha se dIna bane hue dampatiyoM ke vividha pralApa hone lge| eka dizA kI ora prayANa karane vAlI bharata kI senA aba saiMkar3oM mArgoM kI ora bar3ha clii| vaha mArgagata rAjAoM ko jItatI huI calI jA rahI thii| paidala sainika sAre bhUmaMDala para aura AkAzagAmI vidyAdhara sAre prAkAza meM vyApta ho ge| bharata kI senA ayodhyA se bahuta dUra nikala gii| Age calane vAle ghur3asavAroM se loga pUchate to veM. yahI kahate ki senA pIche A rahI hai aura pIche vAloM ko pUchate to ve bhI yahI kahate ki senA pIche A rahI hai / isa prakAra usa senA kA anumAna lagAnA kaThina ho rahA thaa| senA aura Age bddh'ii| __ eka yojana bhUmi pAra kara lene para suSeNa senApati ne bharata se kahA'deva ! aba hameM kucha vizrAma karanA cAhie kyoMki sabhI thakAvaTa kA anubhava kara rahe haiN| rAjA ne vizrAma kA Adeza diyA aura apane guptacaroM ko bahalI pradeza meM gupta rahasya jAnane ke lie bhejaa| kozala deza kI sImA kA vaha aMtima chora thaa| Age bahalI pradeza kI sImA prArambha ho jAtI thii| senA kA par3Ava gaMgA nadI ke taTa para ddaalaa| vahAM eka sundara kAnana thaa| usameM eka caitya thaa| mahArAja bharata usa kAnana ko dekhane cala pdd'e| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. navamaH sargaH karairivAMzoH purataH sphuradbhiH kIrNAvanIcakranabhontarAlaH / tejasvinastasya nitAntatIvravrvyApyanta sAketavanAni sainyaH // Age se Age prakaTa hone vAlI aura bhUmaMDala tathA AkAza meM phailane vAlI sUrya kI nitAnta tIvra kiraNoM kI bhA~ti tejasvI bharata kI senAe~ sAketa ke vanoM meM vyApta ho gaIM / , 4. bhUcArirAjanyabalAtirekairmahI lalambe sanayairiva zrIH / zUnyaM namo mAstvadhuneti vidyAdharaivimRzyAkalitaM vihAyaH // sAtha jaise nyAya parAyaNa vyakti lakSmI se vyApta ho jAte haiM vaise hI cakravartI bharata sAtha calane vAle rAjAoM kI senAoM bhUmi vyApta ho gaI / 'Aja AkAza bhI zUnya na rahe - yaha socakara vidyAdhara AkAza meM phaila gae / kRtAntavaktraM bahalI yuddhaM tatra pravezo mama sAMprataM tat / 1 gaccha priye ! gehamiti nyaSedhi, kAntena kAntAtha saha vrajantI // apane sAtha-sAtha calane vAlI priyA kA niSedha karate hue pati ne kahA - 'priye ! tU ghara calI jA, mere sAtha mata A / bAhubalI kA yaha yuddha mRtyu ke mukha ke samAna hai / usa yuddha meM merA praveza abhI hone vAlA hai / ' prayovacaH sphUrjathukalpamevamAkarNya kAntA nijagAda kAntam / tvayaiva gehaM mama tattvadIyaM chAyeva muJcAmi na sannidhAnam // , apane pati ke vajradhvani ke sadRza kaThora vacanoM ko sunakara kAntA ne kahA - 'nAtha ! tuma hI mere ghara ho, isalie maiM tumhAre sAtha chAyA kI bhAMti rahUMgI, tumhArA sAnnidhya nahIM chodduuNgii| 1. vihAyas - AkAza ( vihAya zrAkAzamanantapuSkare - abhi0 2|77 ) 2. sphUrjathu: - vajra kI dhvani ( sphUrjathurdhvani: - zrabhi0 2265 ) - Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bharatabAhubalimahAkAvyam 5. amaGgalaM mAstu yiyAsato'sya , patat kayAcid dhRtmshrmntH| tenaiva siktasya viyogavanheniHzvAsadhUmAvalimudvamantyA // pati ko raNa kI ora jAte dekhakara kisI kAntA kI A~khoM meM AMsU chalakane lge| usane una AMsuoM ko yaha socakara AMkhoM meM hI roka liyA ki unake girane se, yuddhasthala kI ora jAne ke icchuka mere priya pati ke kahIM amaMgala na ho jAe / usane apane unhIM prAMsuoM se viyoga kI agni kA secana kiyA aura vaha ni:zvAsa rUpI dhueM kA vamana karane lgii| 6. kayAcana dvAri vitatya bAhU , nyatti pakSAviva raajhNsyaaH| ... gamAya te'haM priya ! nAdizAmItyudIrayantyA praNayena kAntaH // . . kisI kAntA ne dvAra para rAjahaMsI kI phailI huI pAMkhoM kI bhAMti apanI bAMheM phailAkara, 'priye ! maiM tumheM jAne ke lie Adeza nahIM de sakatI'--yaha kahate hue pati ko premapUrvaka roka liyaa| 7. viyogadInAkSamavekSya vaktraM , tadaiva kasyAzcana saGgarAya / vASpAmbupUrNAkSiyugaH svasaudhAn , nyagAnanaH kopi bhaTo jagAma // eka subhaTa viyoga se udAsIna apanI priyA ke cehare ko dekhakara nIcA zira kie usI samaya yuddha ke lie apane ghara se cala pdd'aa| usakI, AMkheM A~suoM se bhara gaI thii| 8. gantaiSa bAle ! dayito bhavatyAH , kuruSva tan mA mukhamadya dInam / tvaM vIrapatnI bhava kAcidevaM , vyabodhi sakhyA rudatI tadAnIm // usa samaya sakhI ne rotI huI kAminI ko samajhAte hue kahA- 'bAle ! tumhArA yaha pati raNa ke lie jAne hI vAlA hai| isalie Aja tuma apanA muMha dIna mata kro| tuma vIrapatnI bno|' 6. AzliSya dorvalliyugena kAcit , kAntaM babhASe galadazrunetrA / baddho mayA tvaM kuta eva gantA , ruddho gajendro'pi vazatvameti // koI kAminI apanI donoM bhujAoM se pati kA AliMgana karate hue azrupUrNa netroM se 1. 'udvahantyA' ityapi paatthH| 2. vIrapatnI-(vIrapatnI vIrabhAryA-abhi0 3.176) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH 166 bolI-'maiMne tumheM bA~dha liyA hai| aba tuma kahAM jAoge ? baMdhA huA hAthI bhI vaza meM ho jAtA hai|' 10. kuntAgradhArA viSahiSyase tvaM , kathaM yato vRntamaraMtudaM te / itIriNI kAJciduvAca kAntastvidaM vacoraMtudameva te me // kAntA ne pati ko sambodhita kara kahA-'nAtha ! DaMThala kA prahAra bhI tumako vyathita kara detA hai to bhalA tuma bhAle kI tIkhI noka ke prahAra ko kaise sahana kara sakoge ?' yaha sunakara usane kahA--'priye ! terI yaha vANI mujhe bhAle se bhI adhika pIr3ita kara rahI hai|' 11. mano madIyaM bhavatA sahaitaM , muktAsmi tanvA tviha jIviteza ! uvAca kAnto hRdayaM mamApi , tvayyeva sAdhuvyatihAra eSaH // kAntA ne kahA-'prANanAtha ! merA mana tumhAre sAtha hI jA rahA hai| maiM isa ghara meM kevala zarIra ke dvArA hI raha rahI huuN|' taba pati ne kahA-'priye ! merA hRdaya bhI tere hI sAtha hai| yaha parivartana (terA mana mere sAtha aura merA hRdaya tere sAtha) kitanA acchA hai|' 12. . potanti tAruNyajale'balAnAM , hRdIzvarAH kaamclttrngg| - priye ! 'tra yUnAM taraNAya diSTaM , dhAtrA sunetrAkucakumbhayugmam // patnI bolI:-'pati (hRdayezvara) nAriyoM ke tAruNya jala, jisameM kAma-vAsanA kI caMcala tarageM uchalatI haiM, meM yAnapAtra ke samAna hote haiN|' pati ne kahA-'priye ! vidhAtAne yuvakoM ke lie striyoM ke ye stana rUpI do kalaza tAruNyajala ko tara jAne ke lie hI banAe haiN|' 13. navaiH prasUnaH parikalpya zayyAM , mArgo mayAloki tavaiva naktam / prasUnazayyAniyamostu tAvad , yAvanna saGgo mama te ca bhAvI // patnI bolI-'priya ! nae phUloM kI zayyA bichAkara maiM rAta bhara tumhArA hI mArga dekhatI rhii|' pati bolA-'priye ! jaba taka terA punaH saMgama nahIM hogA taba taka mujhe phUloM kI zayyA para sone kA niyama hai, vrata hai|' 14, zRGgArayoneH' kusumAni bANA , vinA tvayA lohamayAH zarA me| dvedhA'nubhUtirmama mArgaNAnAM , bhavitryanaGgasya shraastvshyaaH|| 1. zRGgArayone:-kAmadevasya / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bharatabAhubali mahAkAvyam patnI ne kahA- 'priya ! tumhAre binA kAmadeva ke phUloM ke bANa bhI mere lie lohamaya bana jAyeMge / ' yaha sunakara pati ne kahA - ' priye ! tere binA mujhe do prakAra kI anubhUti hogI - ( saMgrAma meM ) lohamaya bANoM kI aura ( tere binA) kAmadeva ke kusumamaya bANoM kI / lohamaya bANa sahe jA sakate haiM kintu kAmadeva ke kusumamaya bANa asahya hote haiM / ' 15. patnI bolI- 'priya ! mere hAthoM se cAlita paMkhe kI havA se maiMne maithuna se utthita tumhAre pasIne kI bUMdoM kA Acamana kiyA thA / ' pati ne kahA- 'bAle ! maithuna to tere hI adhIna hai / ataH usase uThane vAle svedabindu aba mere zarIra para kahAM se hoMge ? ( kyoMki Aja maiM tumase dUra calA jA rahA hU~ / ) ' 16. , AcAmayaM svedalavAn ratotthAn matpANidhUtavyajanAnilaMste / saMvezanaM tvaddvazameva bAle !, kuto mama svedakaNAstadutthAH || 17. svapnAntare tvaM vyavalokanIyo, mayA priya ! prItinimagnadRSTyA / priye ! mamopaiSyati naiva nidrA tvayA vinA tahi kathaM tvamokSyA // patnI ne kahA - 'priya ! maiM svapna meM bhI tumako premabharI dRSTi se dekhuuNgii|' pati ne kahA - 'priye ! tere binA mujhe nIMda hI nahIM AegI to maiM tujhe kaise dekha pAUMgA ?" 18. , preyojayazrI varaNotsukastvaM, vismArayermA mama dUragAyAH / priye ! purastAd bahalIzvarasya kuto jayazrIpratilambha eva // , 'he priya ! tuma apanI atyanta priyA jaya rUpI lakSmI kA varaNa karane ke lie utsuka ho gae ho / maiM tumhAre se bahuta dUra hU~, kintu mujhe kabhI bhUla mata jAnA / ' pati ne kahA 'priye ! bAhubalI ke Age jayazrI ko prApta karane kI bAta hI kahA~ hai ?' itthaM vicevirahAtidInA yuvadvayInAM vividhAH pralApAH / nirantare hi praNayAtireke, hRdAlaye zalyati viprayogaH // isa prakAra dampatiyoM ke viraha se ati dIna bane hue vividha pralApa hone lage / yaha saca hai ki jahA~ praNaya kA nirantara atireka hotA hai vahA~ viyoga hRdaya meM zalya kI bhA~ti cubhatA rahatA hai / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH .. 16. kAntaryavAryanta muhaH prabandhAt', saha vrajantyo dayitAstadAnIm / svasvAmikRtyAdhikadattacittaH , zailestaTinyApa ivaaptntyH|| sabhI subhaTa apane svAmI ke kAryoM ke prati dattacitta the| unakI praNAya-velA meM unakI kAntAeM sAtha calane kA haTha kara rahI thiiN| usa samaya una subhaToM ne haTha karane vAlI apanI kAntAoM ko bAra-bAra usI prakAra nivArita kiyA jaise parvata nadiyoM ke Ane vAle pAnI ko nivArita karate haiN| 20. viSIda mA tanvi ! carAlayaM svaM , zyAmaM mukhaM mA kuru sAJjanAstre / zvaste sametA dayitaH priyAlyA, ninye gahaM kAciditi prabodhya // 'sundarI ! tU kheda mata kara ! tU apane ghara jA / kajjala ke kAraNa kAle bane hue AMsuoM se apane muMha ko kAlA mata. banA / prAtaHkAla terA pati A jAegA'-isa prakAra kahakara nAyikA kI priya sakhI use ghara le gii| 21. viyogataH prANapateH patantI , visaMsthulaM pANidhRtApi skhyaa| caitanyamApayya ca tAlavantAnilairanAyi svagRhaM magAkSI // apane priya pati ke viyoga se ekaM nAyikA apanI sakhI dvArA hAtha kA sahArA diye jAne para bhI vyAkulatA se gira rahI thii| taba tAla ke bane paMkhe se havA dekara sakhI ne use saceta kara ghara phuNcaayaa| 22. * amuJcatI sthAnamidaM vimohAt , preyaHpadanyAsamanuvajantI / kAcid galadvASpajalAvilAkSI , sakhyeritApyuttaramArpayanna / eka kAntA kI AMkheM AMsuroM se paMkila ho rahI thiiN| vaha atyanta vimUDha hokara apane sthAna se nahIM haTa rahI thii| vaha apane pati ke caraNoM ke pIche-pIche cala rahI thii| usa avasthA meM sakhI ke dvArA kucha kahe jAne para bhI vaha uttara nahIM de rahI thii| 23. kA viprayuktiH praNayazca kIdRga , viSaNNatA keyamitIraNena / mugdhe ! purA tvaM sakalAnubhUtistavAdya sakhyeti dadhe'tha kAcit // eka sakhI ne nAyikA ko yaha kahakara sAntvanA dI ki-'he sundarI ! Aja tujhe ina 1. prabandhAt-AgrahAt / 2. visaMsthulaM-vyAkulatayA cIvarAdya'saMbhAlanazaktipUrva yathA syAt tathA / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ... * bharatabAhubalimahAkAvyam sabakA anubhava ho rahA hai ki viraha kyA hotA hai ? sneha kaisA hotA hai ? viSaNNatA kaise hotI hai ? isase pUrva tujhe ina sabakI jAnakArI nahIM thii|' 24. azokamAlambya lateva kAcit , siSeca netrAzrujalaritIva / pravRddha eSa pravidhAsyate mAM , sekAdazokAM dayitAgamena // eka kAntA ne latA kI bhAMti azoka vRkSa kA AlaMbana lekara use apane AMsuoM se yaha mAnakara sIMcA ki yaha vRkSa siMcana se bar3A hokara pati ke Agamana se mujhe bhI a-zoka-zoka rahita kara degaa| 25. khinneva kAcid virahAtibhArAt , pade pade vASpajalairgalabhiH / .. preyaHpadanyAsarajAMsi muktAphalarivaitAvakirantya tUrNam // eka kAntA viraha ke bhAra se atyanta khinna hokara paga-paga para motiyoM kI bhAMti AMsU bikhera rahI thii| vaha apane priya pani ke padanyAta kI rajoM ko ina motiyoM se vardhApita karatI huI dhIre-dhIre calane lgii| 26. kAntasya yAtasya padavyaloki', tvayA hi yAvanna rajontarAbhUt / atha sthitA kiM vitanoSi bAle !, saMbhASya sakhyevamavAli kAcit // sakhI ne kisI kAntA ko yaha kahakara ghara kI ora mor3A ki-'bAle ! tU yahA~ baiThIbaiThI kyA kara rahI hai ? tU prayANa karane vAle apane pati ke mArga ko taba taka dekha cukI hai jaba taka ki vaha mArga dhUlI se ojhala nahIM ho gayA thaa| 27. duruttaroyaM virahAmburAzirmayA bhujAbhyAM dayite prayAte / AzAtarI cenna nimajjane ko , vighnontaretIrayatisma kAcit / eka kAntA ne apanI sakhI se kahA-'sakhe ! pati ke prayANa kara jAne para viraha ke isa samudra ko bhujAoM se pAra karanA mere lie zakya nahIM hai| yadi AzA rUpI naukA na ho to bIca meM hI DUba marane meM kaunasI bAdhA ho sakatI hai ?' .. jahIhi maunaM racayAtmakRtyaM , sakhIjane dehi dRzaM mRgAkSi ! / . dadhAsi ki ghasrakumuddazAM tvaM , saMbodhya nIteti ca kAcidAlyA // 1. avakirantI-vardhApayantI / 2. padavI-mArga (padavyekapadI padyA-abhi0, 4 / 46) Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH 173 sakhI kisI kAntA .ko yaha kahakara ghara le gaI ki-'bAle ! tU mauna ko chor3a de aura apanA kAma kr| he mRgAkSI ! tU apanI sakhiyoM kI ora dekha / tU dina meM murajhA' jAne vAle zveta kamala kI avasyA ko kyoM dhAraNa kara rahIhai ?' 26. snigdhAbhirevAtra sulocanAbhiH , saMtapyate jIvitanAthapRSThe / ki snehabhAjo na tilA vimaryAsteSAM khalaH kena ca nApi mryH|| isa saMsAra meM snehila striyA~ pati ke cale jAne para saMtapta hotI haiN| kyA snehila tila nahIM pIle jAte ? avazya pIle jAte haiM / kintu tiloM kI khala ko koI bhI nahIM poltaa| 30. arthakadiksaMmukhasaMcariSNuzcakAra senA zatazazca mArgAn / svarvAhinIvAntarupetabhUbhRdvibhedinI' bhAratakAmacArA // eka dizA kI ora prayANa karane vAlI bharata kI senA aba saikar3oM mArgoM kI ora bar3ha clii| jisa prakAra gaMgA nadI bhArata ke vibhinna kSetroM meM bahatI huI apane bIca meM Ane vAle parvatoM ko tor3akara Age bar3hatI jAtI hai vaise hI bharata kI senA bhI vibhinna mArgoM se prayANa karatI huI mArgagata rAjAoM ko jItatI huI calI jA rahI thii| 31. vizvaMbharAvyomacarardharitrI , na punarmAtumiva pravRttaH / bhaTaistadIyaH svakarApitAstraiH , samaMtato vyAnazire digntaaH|| usa samaya bharata cakravartI ke vIra subhaTa apane hAthoM meM astroM ko lekara sabhI dizAoM meM vyApta ho gae / bhUmi para calanevAle subhaTa aura AkAza meM ur3ane vAle vidyAdhara isa prakAra phaila gae mAno ki ve dharatI aura AkAza ko mApane ke lie nikala par3e hoN| 1. jIvitanAthapRSThe jIvananAthaparokSe sati / 2. lavibhedinI-ityapi pAThaH / 5. zleSa-senApakSe ekdiksNmukhsNcrissnnu:-ekaashaabhimukhsNcrnnshiilaa| antarupetabhUbhRdvibhedinI--antarAlAyAtapRthvIpAlapAtinI / bhAratakAmacArA-cakravartIcchAcAriNI / gaMgAnadIpaneekadik -ekAzAbhimukhasaMcaraNazIlA / antarupeta... -antarAlAyAtapavataghAtinI / bhAratakAmacArA-bharatakSetre kAmaM pratyartha, cAra:--saMcAro, yasyAH / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 bharatabAhubalimahAkAvyam 32. asyodyadAtodyaravairdhvajinyA , dUrAdivAhUyata nAkalokAt / . svAhAbhujAM saJcaya ityudIrya , kutUhalaM kiM bhavadAlayAntaH ? bharata kI senA meM vAdyoM kA uchalane vAlA nirghoSa dUra se mAno devaloka se devoM ke samUha ko bulAkara yaha kaha rahA ho ki tumhAre svarga meM kyA kutUhala ho rahA hai ? 33. mahoSTravAmIzatasaGakulAyAM , kolAhalaH kopprabhavad dhvajinyAm / yenATavIzvApadajAtiyUthairbhayAdalIyanta guhA girINAm // / bharata kI senA saiMkar3oM bar3e-bar3e UMToM aura ghor3iyoM se saMkula thii| usake prayANa se aisA kolAhala ho rahA thA, jise sunakara aTavI ke hiMsaka pazuoM ke samUha bhayabhIta ho gae aura ve sabhI pahAr3oM kI guphAoM meM jA chipe / 34. gandhebhasindUrabharAtiraktapathimaM tad vanamAbabhAse / / camvAsya dhUlInavameghapaGktyA , cariSNusandhyAbhramiva kSapAsyam / gandhahastI ke sindUra-saMcaya se adhika rakta mArgagAmI vRkSoM vAlA vaha vana bharata kI senA se vaise zobhita huA jaise senA se uThe rajakaNoM kI navamegha kI paMkti se saMcaraNazIla saMdhyAkAlIna megha vAlA rAtrimukha zobhita hotA hai| 35. dUraMgatAnAmatha sainikAnAM , sAketasaudhAgraziropyadRzyam / babhUva caitanyamivAtizuddha, smarAturANAmasamAhitAnAm / bharata ke sainika bahuta dUra taka cale ge| unheM sAketa nagara ke saudha-zikhara aba vaise hI dIkhane baMda ho gae jaise atyanta nirmala caitanya kAmAtura aura asamAhita vyaktiyoM ko dIkhanA banda ho jAtA hai| 36. dantAbalaH kelinagopapannA , hopapannA ca rthairbhdbhiH| asya prayANe'pi janaramAni , sphuraddhvajA jaGgamakozaleyam // logoM ne bharata kI senA ke prayANa kAla meM usa senA ko hI phaharAtI huI dhvajAroM vAlI jaMgama ayodhyA mAna liyA thaa| bar3e-bar3e hAthiyoM ke kAraNa vaha senA krIr3A-pavaMtoM se upapanna-sI dIkha rahI thI aura vizAla rathoM ke kAraNa vaha prAsAda vAlI laga rahI thii| 37. turaGgamairagrasaraiH khurApraiH , kSuNNaM rajo yAvadupaityanantam / tAvad gajaiH pRSThacaraimaMdAmbhobharairadhorakSi bhavIva pngkH|| . Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH 175 senA ke Age calane bAle ghor3oM ke khurAmoM se kSuNNa raje jaba AkAza meM Upara uThatI haiM taba ghor3oM ke pIche calane vAle madonmatta hAthiyoM ke mada-prakarSa se ve vaise hI nIce gira jAtI haiM jaise bhavya vyakti pAra ke kAraNa nIce gira jAtA hai| 38. purassaraireti bala ca pRSThe , turaGgibhiH' pRSThacarairapIdam / Uce janAnAmiti pRcchatAM no , puro bahu prAg bahu saMnibodhaH // Age calanevAle ghur3asavAroM se loga pUchate to ve yahI kahate ki senA pIche A rahI hai aura pIche calane vAloM se pUchate to ve bhI yahI kahate ki senA pIche A rahI hai| isa prakAra prazna karane vAle logoM ko yaha jJAta nahIM ho pAtA thA ki senA Age adhika hai yA pIche adhika hai| 36. kaNDUyamAnaH karaTaM karIndrastvagunmamanthe pathi bhUruhANAm / dharmasthitizcArudRzAM vilAsairivAdhikauDhitayA prpnnH|| hAthI apane gaNDasthala ko khujalAte hue mArga ke vRkSoM kI chAla ukhAr3a rahe the, jaise ki striyoM ke atyanta prapaMca se saMyukta unake hAvabhAva dharmasthiti kA unmathana kara dete haiM, unako ukhAr3a dete haiN| . 40. vidyAdharairyosapatho jagAhe , tato nidhAnairvaDavAmukhaM ca / bhUcAribhirbhU mitalaM ca saivaM, babhUva gaGga va camUstrimAryAm // vidyAdharoM ne AkAza kA, nidhAnoM ne pAtAla kA aura paidala senA ne bhUmi kA avagAhana kiyaa| isa prakAra vaha senA gaMgA kI taraha tripathagA-tIna mArgagAmI ho gii| 41. pravatitastabala kAmavAviSIdatismAyananimnagApi / _ 'saMgho navoDheva rasonakatvapaGka kakAluSyabharAtidInA // bharata kI senA ke yatheSTa aura vistRta saMcaraNa ke kAraNa tathA pAnI kI nyUnatA se hone vAlI kIcar3a kI malinatA ke kAraNa mArga kI nadiyA~ naI vadhU kI bhA~ti tatkAla viSaNNa ho rahI thiiN| 42. nAvyA nadI supratarA babhUva , prakAzamAsId gahanaM vanaM ca / sthalAnyabhUvan salilAzayAzca , kramAd balairasya jayodyatasya / 1. turaGgI-ghur3asavAra (sAdI ca turagI ca sa:-abhi0 3 / 425) 2. vaDavAmukhaM--(pAtAlaM vaDavAmukham-abhi0 5 / 5) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ... bharatabAhubalimahAkAvyam vijaya ke lie udyata bharata kI senA ke lie kramazaH naukA dvArA tarane yogya nadI bhI sukhapUrvaka aise hI tarane yogya ho gaI, gahana vana bhI prakAzita ho gae aura sabhI jalasthAna sthala kI taraha ho ge| 43. suSeNasainyAdhipatiH sametya , jagAda rAjAnamidaM svasainyam / tApAllalATaMtapasaptasapteviSIdati vAta ivAMDajAnAm / / itane meM hI suSeNa senApati bharata ke pAsa Akara bolA-'rAjan ! isa cilacilAtI dhUpa meM hamArI senA usI taraha tilamilA rahI hai jaise pakSiyoM kA samUha madhyAhna velA meM Atapa se tilamilAtA hai / 44. bandhaka puSpANi vikAsavanti , vIkSasva sinduurbhrcchviini| . 'viyogivakSasthalazoNitAktA , bANAH kimete smrviirmuktaaH|| 'rAjan ! sindUra kI atyadhika kAMti vAle ina vikasita 'dupahariyA' ke lAla phUloM ko dekheM / kyA ye vIra kAmadeva dvArA chor3e gae bANa haiM jo ki viyogiyoM ke vakSasthala ke khUna se sIMce hue haiM ?' 45. tIkSNAMzutaptyA paritapyamAnAH , prasUnanetrarmakarandavASpAn / vimuJcatIH preyasi sAparAdhe , latA mRgAkSIriva pazya rAjan ! // 'rAjan ! Apa ina latAoM ko dekheN| jaise priya pati ke prati aparAdha ho jAne para kAntAe~ AMsU bahAtI haiM, vaise hI ye latAeM sUrya ke tApa se saMtapta hotI huI apane puSpa rUpI netroM se makaranda rUpI vASpa ko chor3a rahI haiN|' . 46. lolallatAmaNDapamadhyalIno , vilokyatAM pAnthajanoyamArAt / nistrizasUnadhvaja'bANaghAtabhItyeva bhItaH parilagnatRSNaH // 'rAjan ! prakaMpita latA vAle isa maMDapa meM baiThe hue usa pathika ko nikaTatA se dekheN| vaha kAma-vAsanA se atyanta tRSAtura hai / aisA laga rahA hai ki vaha krUra kAmadeva ke bANa-prahAra ke bhaya se bhayabhIta hai|' 1. bandhUkaH-dupahariyA nAmaka phUla (bandhUko bandhujIvakaH-abhi0, 4 / 215) 2. nistriza:-krUra (krUre nRzaMsanistrizapApA-abhi0 3 / 40) . 3. sUnadhvajaH-kAmadeva (sUna--puSpaM, dhvajA asti yasya, saH) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH 175 47. ayaM pazUnAM samajaH samantAt , sarastaTaM ghAvati lgntRssnnH| kAmova kAntAMdharabimbapitsuH , pazya tvamutthASNurajobharatvAt // 'rAjan ! dhUlI ke gubbAroM ke UMce uThane se jJAta ho rahA hai ki tRSAtura pazuoM kA samUha pyAsa bujhAne ke lie tAlAba ke tIra kI ora usI prakAra daur3a rahA hai jisa prakAra eka kAmAtura vyakti (kAma-vAsanA ko miTAne) apanI preyasI ke adharabimba kA pAna karane ke lie daur3atA hai|' 48. maddhireSA bharatAdhipasyAbhavat kRtArthA na maranda lakSAt / sarojanetraH pariroditIva , tadujjhanIyo na jalAzayoyam // 'rAjan ! yaha sarovara kamalanetroM se makaranda ko bahAne ke miSa se yaha socakara ro rahA hai ki merI yaha sArI saMpadA bharata-cakravartI ke lie kRtakRtya nahIM huI-prayojanIya nahIM huii| isalie Apa sarovara ko na chor3eM / ' 46. hastyazvapRSThyA nipatanti rAjan ! , bhArAdhiropAccalanakramAcca / nIrAzayodaJcitakandharazca , mahokSavargaH zramamAbitti // 'rAjan ! bhAra kI adhikatA aura pravAsa ke kAraNa ye hAthI, ghor3e aura baila bhUmi para gira rahe haiM / bar3e-bar3e bailoM kA yaha samUha jalAzaya kI khoja meM UMcI grIvA kie hue khinna ho rahA hai|' 50. svedogabindUnadhimAlapaTTa , svasainikAnAM nudati prshy| vanaM tavAtithyavidhi vidhAtuM , praphullapadmAkaramArutena // 'rAjan ! yaha araNya ApakA Atithya karanA cAhatA hai| isalie yaha Apake sainikoM ke bhAlapaTTa para chalakane vAlI pasIne kI bUMdoM kA, apane vikasita kamala vAle sarovara kI ThaMDI vAyu se, sahasA apanayana kara rahA hai|' 51. AyojanaM bhUmirapi vyatItA , senAnivezaH kriyate kathaM n| madhyasthatAmetya mahonidhiH kiM , kSaNaM na vizrAmyati pazya bhAnuH ? 1. samaja:-pazuoM kA samUha (samajastu pazUnAM syAt-abhi0 6 / 50) 2. pitsuH~-pipAsuH / 3. maranda:-phUla kA rasa (makarando marandazca-abhi0 4 / 193) 4. pRSThyaH-baila (sthaurI pRSThyaH pRSThavAhyo-abhi0 4 / 326) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bharatabAhubalimahAkAvyam 'rAjan ! hama eka yojana bhUmi ko pAra kara cuke haiM / phira bhI senA ko vizrAma karane kA Adeza kyoM nahIM diyA jA rahA hai ? deva ! Apa dekheM, kiraNoM kA nidhAna sUrya madhyAnha kI velA meM kyA kSaNa bhara ke lie vizrAma nahIM karatA' ? avazya karatA hai|' 52. itIpsitaM tasya balAdhipasya , sa svIcakAra prathamo napANAm / ___ anUrukRtyaM divasAgrabhAge , hyalaGghanIyaM divasezvareNa // . mahArAja bharata ne senApati suSeNa kI bAta svIkAra kara senA ko par3Ava DAlane kA Adeza de diyaa| kyoMki sUrya prabhAtakAla meM apane sArathi ke kArya kA ullaMghana nahIM krtaa| 53. sainyasya ghoSo vipinAntare'bhUt , tadAvatIrNasya vihaGgamAnAm / .. vanasthalIproDDayanotsukAnAM , saMvartasaMkSubdhapayodhikalpaH // ... usa samaya jaMgala meM senA ke par3Ava ke kAraNa vanasthalI se ur3ane ke lie samutsuka pakSiyoM kA aisA kolAhala huA mAno ki pralayaphAya se kSubdha samudra gariva kara rahA ho| 54. senAnivezA bahuzo babhUvustasya prayAtasya nitAntamevam / purIpradezAdhikavibhramADhyAH , puraM vanaM puNyavatAM hi tulyam // yuddha ke lie prayANa karane vAlI bharata kI isa senA ne aneka bAra aise par3Ava DAle the jo ki ayodhyApurI ke pradezoM se bhI adhika zobhAspada,the / kyoMki saubhAgyazAlI puruSa ke lie nagara aura vana samAna hote haiM / 55. svadezasImAntamupetya rAjA , patAkinIzena samaM rahazca / sa mantrayitvA prajighAya cArAn , vAripravAhAniva vaarivaahH|| apane deza kI sImA para Akara bharata ne apane senApati ke sAtha ekAnta meM gupta-maMtraNA kI aura jaise megha pAnI kI dhArA ko cAroM ora bikheratA hai vaise hI bharata ne guptacaroM ko cAroM ora bhejaa| 56. karoti kiM takSazilAkSitIzaH , ke vIradhuryAH kila tasya sainye ? kIdRg balaM tasya mahozituzca , jJAtuM nRpeNeti carA niyuktaaH|| 1. mAnA jAtA hai ki cakravartI eka dina meM eka yojana se adhika nahIM calate / 2. kahA jAtA hai ki sUrya madhyAnha kI velA meM bhaNa bhara ke lie vizrAma karatA hai| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH 176 mahArAja bharata ne yaha jAnane ke lie guptacaroM ko niyukta kiyA ki takSazilA ke rAjA bAhubalI kyA kara rahe haiM? unakI senA meM kauna-kauna vIrAgraNI haiM ? unakI senA kaisI hai ? - 57. bharata ne senApati se kahA - 'senAoM ne apane deza kI sImA ko lA~gha diyA hai / kala senA kA par3Ava kahA~ hogA ? isake Age hameM zatru ke deza meM jAnA hogA / zatru Amane-sAmane hue binA parAkrama aura aparAkrama kI abhivyakti nahIM hotI / ' 58. kutra bhAvI dhvajinInivezaH, svadezasImA kaTakairlalaGgha / ataH paraM gamyamarAtideze, balAbalavya ktiri vinA kA || 56. isa prakAra kahe jAne para suSeNa senApati ne darpa ke sAtha rAjA bharata se kahA- 'rAjan ! kyA parAkramI vyaktiyoM kI, apane aura parAe ke vicAra se rahita, sAhasazrI samudita nahIM hotI ? avazya hotI hai / ' itIritaH sotha suSeNasainyAdhipaH sadarpo nijagAda bhUpam / mahaujasAmAtma parA'vimarzA, na sAhasazrIH samudeti kiJcit ? 60. kAyapI' dainyavatopacaryA, saMgRhyate sAhasibhiH kSitIza ! | mata dAnA' kapolabhittIn, navhelayA hanti harirgajAn kim ? 'rAjan ! kyA dIna vyakti pRthvI para adhikAra kara sakate haiM ?" kabhI nahIM / sAhasI vyakti hI use apane adhIna kara sakate haiN| kyA akelA siMha mada se bhIge hue kapola vAle hAthiyoM ko bAta hI bAta meM nahIM mAra DAlatA ?" eSAM bhaTAnAM samarotsukAnAM bhavannidezosti mahAntarAyI / ravaiH puraH kiM na tadIyapAdA, bhUmIbhRdAkrAntinibaddhakakSAH ? , 'rAjan ! yuddha ke lie samutsuka ina vIra subhaToM ke lie ApakA pradeza mahAn vighnakArI hai / kyA sUrya ke Age-Age calane vAlI usakI kiraNeM parvatoM ko AkrAnta karane ke lie utsuka nahIM hotIM ? avazya hotI haiM / ' 1. kAzyapI - pRthvI ( kAzyapI parvatAdhArA - prabhi0 4 | 3 ) 2. dAnaM mada (mado dAnaM pravRttizca - prabhi0 4 / 246 ) 3. antarAyaH vighna ( vighne'ntarAya pratyUhaH -- prabhi0 6 / 145 ) 4. ...... nibaddhakacchAH ityapi pAThaH / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 61. ... bharatabAhubalimahAkAvyam tavAnujo'yaM tanayo yugAderbhamAyamUho bhrtaadhiraaj!|| no cedayaM ko mama sAMyugIno'dhunA vimarzo mama te nidezaH // 'bharatAdhirAja ! bAhubalI Apake anuja haiM aura RSabha ke putra haiM- isalie merA yaha vitarka hai / anyathA yaha kauna merA raNakuzala pratidvandvI hai ? basa, aba ApakA Adeza hI merA vimarza hai|' 62. haThAd ripUNAM vasudhA vizeSAt , krAntA mRgAkSIva sukhAya paMsAm / utsaGgAmete samarotsave hi , kiM kAtaratvaM vidadhAti dhIraH ? .. 'rAjan ! vizeSa rUpa se akasmAt AkrAnta zatruoM kI bhUmi puruSoM ke lie vaise hI sukhakAraka hotI hai, jaise akasmAt AkrAnta sundarI sukhakAraka hotI hai| yuddhotsava ke nikaTa Ane para kyA dhIra puruSa kAyaratA dikhAtA hai ?' . . 63. pazya svasenAM hariduHpradharSA , doSNoryuge dehi dRzaM nareza ! / ... tAvad balI so'pi na yAvadIye , tvayA virodhikSitibhaJjanena // 'rAjan ! Apa apanI senA ko dekheM / vaha indra ke dvArA bhI duSpradharSa hai| deva ! Apa bAhu-yugala kI ora dRSTi kreN| vairiyoM kI vasudhA ke Tukar3e-Tukar3e karane vAle Apa jaba taka sAmane nahIM Ate taba taka hI vaha bAhubalI zaktizAlI lagatA hai|' 64. mamAdabhutaM vAkyamataH paraM tvaM , karNAmRtaM svIkuru sArvabhauma ! / ito mayA cAravarA niyuktAH , senAniviSTyai nijabuddhito hyaH / 'he cakravattin ! aba isake Age Apa merI AzcaryakArI aura amRta ke samAna madhura vANI ko dhyAnapUrvaka suneN| idhara maiMne acche-acche guptacaroM ko, apanI buddhimattApUrvaka senA kI vyUha-racanA karane ke lie, kala hI niyukta kara DAlA hai|' 65. tairetya sAnandamanobhirevaM , vijJApito'haM priystyvaakyaiH| astyuttarasyAM dizi dAva mekamadUragaM caitrarathA danUnam // 'rAjan ! prasanna citta vAle una guptacaroM ne yahA~ Akara priya aura satyavANI meM mujhe yaha 1. hyH-gtvaasre| 2. dAvaH-kAnana (kAnanaM vanaM, davo dAva:-abhi0 4 / 176,177) . 3. catrarathaM-kubera kA vana (caitrarathaM vanaM-abhi0 2 / 104) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH 181 sUcanA dI hai ki uttara dizA meM yahA~ se nikaTa hI kubera ke kAnana ke samAna eka sundara kAna hai / ' 66. 'rAjan ! vah kAnana sundara phaloM kI atizaya zobhA se suzobhita hai| jaise sAre guNoM kI utpatti sarvajJa meM vRddhigata hotI hai, vaise hI tInoM lokoM meM eka bhI aisA vRkSa nahIM hai jo usa kAnana meM vRddhigata na huA ho / ' , sa bhUruho nAsti jagattraye'pi yaH kAnanesmin na vivRddhimAgAt / " guNodbhavaH sarvavidIva cAruphalollasacchrIbharabhAsurAGga e // 67. gIrvANavidyAdharasundarINAM saGka etalIlAnilayA nitAntam / 1 anekadhA yatra vibhAnti vRkSAH, prasUnacApAta pavAraNAni // " usa kAnana meM aneka prakAra ke vRkSa zobhita hote haiN| ve devatA aura vidyAdharoM kI sundariyoM ke saMketa-lIlA ke sthala aura kAmadeva ke chatra ke samAna haiM / ' 68. puSpazAkhA upari bhramantI, rolambarAjirjaladAlinIlA / kAdambinI bhrAntimihAtanoti kalApinAM nRtya rasotsukAnAm // 'rAjan ! isa kAnUna ke puSpita drumoM kI zAkhAoM para paribhramaNa karatI huI, meghamAlA kI bhA~ti zyAma varNavAlI bhramara-paMkti, nRtya karane ke lie utsuka mayUroM ke lie megha samUha kI bhrAMti paidA karatI hai / ' 70. 66. yadIyasaundarya mudIkSya dUrAnnabho vimAnena vigAhamAnaH / " kinandanodyAnamidaM mameti zakro'pi zaGkAM hRdaye virbhAta // , apane vimAna ke dvArA AkAza kA avagAhana karatA huA indra dUra se isa kAnana ke saundarya ko dekhakara - 'kyA yaha merAnandana vana hI to nahIM hai - isa prakAra hRdaya meM zaMkA karatA hai / , zrImad dyugAderjagadIzvarasya tadantareko'sti mahAn vihAraH / jAmbUnadAdra riva zRGgadezaH, kiM vajrabhinnaH kaladhauta rUpaH ? 1. prasUnacApaH -- kAmadeva | AtapavAraNaM - chatra (chattramAtapavAraNam - abhi0 3 / 381 ) 2. kAdambinI - megha samUha ( kAdambinI meghamAlA -- abhi0 276 ) 3. kalApI -- mayUra | 4. jAmbUnadAdriH - svarNaparvata, meruparvata ( jAmbUnadaM - svarNa - jAmbUnadaM zAtakumbhaM - abhi 4 / 111 ) 5. kaladhautaM --- svarNa ( kaladhautalohottama abhi0 4 / 110 ) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 bharatabAhubalimahAkAvyam 'rAjan ! usa kAnana ke antarAla meM yuga ke AdikartA bhagavAn RSabha kA eka vizAla vihAra (mandira) hai| vaha svarNa kI bhA~ti camakIlA hai / use dekhakara yaha vitarka hotA hai ki kyA yaha svarNaparvata (meruparvata) kA vajra se tor3A huA zikhara kA khaNDa to nahIM hai ? 71. mahAmaNistambhavirAjitazrIH , kalyANa'tADaGka' ivAyamasti / ArAmalakSmyAstarurAjarAjivirAjamAnAvayavAGgayaSTeH // 'rAjan / mahAn ratnamaya stambhoM kI zobhA se yukta yaha vihAra kAnana rUpI lakSmI ke svarNamaya kuMDala ke samAna hai / yaha kAnanalakSmI zreSTha vRkSoM kI zreNI se zobhita avayavoM se yukta zarIra vAlI hai|' 72. navInacAmIkaranirmalAmA , vihArabhittirma kurekalIlAm / AtmasvarUpavyavalokanAya , dhattetarAM kAnanabhUruhANAm // . 'naye svarNa kI nirmala prAbhA vAlI vihAra kI bhitti darpaNa kI zobhA ko vizeSa rUpa se dhAraNa kara rahI hai, jisase ki kAnana ke vRkSa apanA svarUpa usameM dekha sakeM / ' 73. jIvo yathA puNyabhareNa deho , yathAtmanAbjena yathA tttaakH| yugAdibimbena tathAyamuccaiH , prAsAdarAjaH paribhAti rAjan ! // 'rAjan ! yaha zreSTha vihAra RSabhadeva kI pratimA se vase hI atyadhika zobhita ho rahA hai jaise puNya ke atizaya se jIva, AtmA se deha aura kamala se tAlAba suzobhita hotA hai|' 74. muktAvalI kAnanarAjalakSmyA , mandAkinI kaNThagateva bhAti / cariSNucandrAtapagauravIcicchalAda hasantyA iva zItakAntim // 'usa kAnana ke nikaTa gaMgA nadI bahatI hai| vaha isa prakAra zobhita hotI hai mAno ki vaha kAnanarAja kI lakSmI ke gale kA muktAvalI hAra ho| vaha nadI camakatI huI cA~danI ke samAna gaura laharoM ke miSa se candramA kA upahAsa kara rahI ho-aisI lagatI hai|' 1. kalyANaM-svarNa (kalyANaM kanakaM-abhi0 4 / 106) 2. tADaGka:-kuMDala (tADaMkastu tADapatraM kuNDalaM-abhi0 3 / 320) 3. zItakAnti:-candramA / . Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH sargaH 75. DiNDorapiNDaya' iva rAjahaMsA , vibhAnti yattIragatA nitAntam / senAnivezastava tatra rAjan ! , sadocitaH puNyavatAM yathA svaH // 'rAjan ! usa nadI ke taTa para baiThe hue rAjahaMsa phena ke samUha kI bhAMti atyanta zobhita hote haiM / deva ! ApakI senA ke par3Ava ke lie vaha sthAna vaise hI nitAnta ucita hai jaise puNyazAlI ke lie svargaloka ucita hotA hai|' 76. itthaM vacaH sainyapatenizamya , cacAla rAjA saha sainylokH| prAsAdalakSmIkamanIyatADhyaM , draSTuM tamArAmamatastadeva // suSeNa senApati kI yaha bAta sunakara, mandira rUpI lakSmI kI kamanIyatA se sampanna usa kAnana ko dekhane ke lie, mahArAja bharata apanI senA ke sAtha tatkAla cala pdd'e| 77. vanaM saprAsAdaM nRpatirupagantuM saha balaH, kRtodyogaH sAgaHkSitipatimanaHzalyasadRzaH / pratasthe sainyendrAgrasaraparinunnaH parabhuvaM, sudhIstAdRkkAyeM vimRzati na punnyodyruciH|| udyamazIla mahArAja bharata ne zatru kI bhUmi meM sthita mandira vAle usa kAnana kI ora apanI senAoM ke sAtha prasthAna kiyaa| bharata aparAdhI rAjAoM ke lie mAnasika zalya ke samAna the| unake Age-Age mArgadarzaka ke rUpa meM senApati cala rahA thaa| dharma ke udaya kI abhiruci rakhane vAlA vidvAn vyakti aisA kArya karane meM kabhI vimarza nahIM krtaa|.. . . . . -iti bAhubalidezasImAprayANo nAma navamaH sargaH 1. DiNDIrapiNDA:-phenaprakarA: (DiNDIrobdhikapha: pheno--abhi0 41143) 2. sv:-svrg| 3. sAgaHkSitipati''-sAparAdhabhUpAlahRdayazalyatulyaH / (aga:-aparAdha) 4. parinunna:-preritaH / 5. puNyodayaruci:-dharmAbhyudayAbhilASI (puNyaM-dharma:-abhi0 6 / 15) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAdya - zloka parimANa -- chanda lakSaNa dasavAM sarga bhagavAn RSabha ke caityavAle udyAna meM bharata cakravartI kI avasthiti / 75 upajAti / dekheM, sarga 2 kA vivaraNa | Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu -- cakravarttI bharata kI senA bAhubalI kI sImA meM praviSTa huii| mahArAja bharata nadI ke taTa para sthita kAnana meM gae / mandira ko dekha ve hAthI se nIce utara gae / unhoMne sArI uttarAsaMga vidhi sampanna kara mandira meM praveza kiyaa| tIna bAra pradakSiNA kara, paMcAMga namaskAra kara unhoMne bhagavAn RSabha kI stuti kii| ve ramaNIya sthAnoM ko dekhate hue mandira ghUma rahe the| itane meM hI unhoMne eka muni ko dhyAnastha avasthA meM dekhA / unhoMne muni ko pahacAna liyaa| muni ne A~kheM kholI / mahArAja bharata ne muni kI stuti karate hue pUchA - 'mune ! Apane dIkSA kyoM lI ? Apake zAnta rasa kA kAraNa kyA hai ? Apa yahA~ kyoM Ae haiM ?" meM muni ne kahA - 'mahArAja bharata ! tumhAre sAtha yuddha lar3ane ke bAda hama ( maiM nami aura vinami) virakta ho ge| hama tInoM ne apanA-apanA rAjyabhAra putroM ko sauMpa pravrajyA grahaNa kara lI / hama bhagavAn RSabha ke caraNoM meM saMyama jIvana yApana karane lage / rAjan ! bhagavAn kI anujJA pAkara maiM tIrthATana karane nikalA hUM / tIrthayAtrA kara maiM punaH vahIM calA jAU~gA - itanA kahakara muni mauna ho ge| mahArAja bharata ne kahA - 'mune ! Apa bhagavAn RSabha ke caraNoM meM merA vandana nivedita kareM / ' mahArAja bharata caitya se apane nivAsa sthAna para A gae aura guptacaroM kI pratIkSA karane lage / unhoMne vahA~ kaI dina bitAe / 00 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 1. patAkinI zrIbharatezvarasya , sImAntaraM takSazilAdhipasya / sA zaGkamAnA muhurAsasAda , vadhUnavoDheva vilAsageham // bharata cakravartI kI senA bAra-bAra zaMkita hotI huI bAhubalI kI sImA meM praviSTa huI, jaise navavadhU vilAsagRha (zayanakakSa) meM zaMkita hotI huI praviSTa hotI hai| 2. tatkAnanAntA yugapattadIyaiH , sainyairagamyanta savibhramAGkAH / zavilAsairiva kAminInAM , tAruNyalAvaNyajuSaH pratIkAH // bharata kI senA ne pakSiyoM ke AvAgamana ke sthAna vAle usa kAnana ke chora ko eka sAtha dhIre-dhIre prApta kiyA, jaise kAminI striyoM ke vilAsa yauvana kI lavaNimA se yukta pravayavoM ko prApta karate haiN| . 3. rajasvalAH kAnanavallya etA , eSAmadRzyAH kila mA bhvntu| itIva vAhaH pavanAtipAtai bho lalambe parihAya bhUmim // 'ye vana-latAeM rajasvalA haiM (rajayukta haiM), ataH sainikoM ke lie adarzanIya na hoM'-mAno ki yaha socakara bharata kI senA ke vAyu se teja calane vAle ghor3e bhUmi ko chor3akara AkAza meM uchalane lge| 4. kathitA sA vanarAjiruccainavoDhakanyeva balastadIyaH / haThAttazAkhAkabarI' tadAnI , cukroza gADhaM vayasAM viraavaiH|| jaise nAyaka naI vadhU kI veNI pakar3akara usakI kadarthanA karatA hai vaise hI bharata kI senA ne usa vanarAji kI zAkhA rUpI veNI ko balapUrvaka pakar3akara usakI kadarthanA kii| taba vaha vanarAji pakSiyoM ke ghora kalarava se cIkha utthii| 1. kbrii-vennii| 2. vysaaN-vihnggmaanaam| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 . bharatabAhubalimahAkAvyam . 5. camacarAna ketaka kaNTakaiH sA , tutoda yUno vanarAjilakSmIH / kilopariSTAt patato vimAna , nakhairivAtyantakaThoradhAraH // jaba senA usa udyAna meM praviSTa huI taba senA ke yuvaka subhaTa vahAM ke ketakI ke vRkSoM se saMghaTTana kara calane lge| usa saMghaTTana se usa vRkSa ke kAMTe Upara se nIce girane lge| usa vanarAji' kI lakSmI ne una yuvaka subhaToM ko nakhoM kI bhA~ti atyanta kaThora agrabhAga vAle ketakI ke kA~ToM se pIr3ita kiyaa| 6. phullallatAmaNDapamadhyamIye , kecinniSedunilayAbhirAme / mahIruhaskandhanibaddhavAhAH , surA iva svargavanAntarAle // jaise deva apane nandanavana ke antarAla meM AnandapUrvaka baiThe rahate haiM, vaise hI kaI subhaTa apane-apane ghor3oM ko vRkSoM ke tanoM se bAMdhakara, ghara kI bhAMti manojJa usa vikasita latAmaMDapa ke bIca meM AnandapUrvaka baiTha ge| . . 7. zrAntAH prasUnAstaraNeSu kecin , mahAbhujaH saMvivizuH sukhen| nAgAH sarasyA iva tIradeze , mahIruhacchAyanivAritoSNe // jaise Atapa ko nivArita karane vAle saghana chAyAdAra vRkSoM se yukta sarovara ke tIra para hAthI sukhapUrvaka so jAte haiM vaise hI kucha thake hue zaktizAlI subhaTa vahA~ phUloM ke bichaune para sukhapUrvaka nidrAdhIna ho ge| 8. kecit tarucchAyamupetya vIrA , vizazramurvAsarayauvane'tha / / latAvalInartanasUtradhArastanUkRtasvedalavairmarudbhiH // usa madhyAhna velA meM kucha subhaTa vRkSa kI chAyA ke nIce vizrAma karane lge| taba latAvalI ko nacAne vAle sUtradhAra pavana ne unake sveda-binduoM ko kama kara ddaalaa| . mandAkinItIralatAlayeSu , kecinnilInAH paritapyamAnAH / paTAlayAna ke'pi vitatya vIrA, niSedivAMsaH parito vihAram // kucha subhaTa saMtapta hokara gaMgA nadI ke taTa para sthita latAgRhoM meM jA baiThe .aura kucha 1. ketaka:-ketakI kA vRkSa (ketaka: krakacacchada:-abhi0 41218) 2. tutoda-tudaG vyathane dhAtoH NabAde: rUpam / 3. prasUnAstaraNam-phUloM kA bichaunaa| . 4. pttaaly:-tmbuu| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 186 vIra subhaTa usa vihAra ke cAroM ora apane tabuoM ko tAnakara vizrAma karane lge| 10. vilAsinIvibhramacArulIlA , vilokya vIcIH surshaivlinyaaH| ke'pi smarantasturagAdhirUDhA , niSedurAlekhyakRtA iva drAk // kucha ghur3asavAra subhaTa gaMgA nadI kI taraMgoM ko dekhakara apanI kAntA ke kaTAkSa ke manojJa vilAsoM ko yAda karate hue zIghra hI citravat sthita ho ge| 11. kAlAguru'skandhanibaddhanAgakaTeSu' peturmadhupA vihAya / . puSpadrumAn ko'pi viziSTavastuprAptau pramAdyannu sasaMjJacittaH // puSpita vRkSoM ko chor3akara bhramara kAle agara ke vRkSoM ke tane se ba~dhe hue hAthiyoM ke kapoloM para girane lage / aisA kauna sacetana vyakti hogA jo viziSTa vastu prApta hone para pramAda kare ? 12. dUrvAGkuragrAsanibaddhakAmA , vAhA viceruH saritastaTeSu / svasvArthacintAvidhimAtatAna , sa sainyaloko'pi tadA samagram // dUba ke akuroM ko khAne meM tallIna ghor3e nadI ke taTa para ghUmane lge| usa samaya sainika apane samasta kAryoM ke prati dattacitta ho ge| 13. atha kSitIzo'varuroha nAgAd , vilokya dUrAd bhagavannivAsam / - amIdazAnAmucitakriyAsu , naipuNyamAzaMsati kopi kiJcit ? mandira ko dekhakara dUra se hI mahArAja bharata hAthI se nIce utara ge| bharata jaise buddhimAna vyaktiyoM ko yogya kArya ke prati nipuNatA rakhane ke lie kyA koI bhI vyakti kucha bhI. nivedana karatA hai ? nahIM, ve svayaM usakA nirvAha karate haiN| 14. tataH samagrA api bhUmipAlA , yAnAvarUDhA vidhimasya cakruH / adhIzvarAcIrNamalaGghanIyaM , sevAparaiH kRtyamiha hyazeSam // yaha dekhakara vAhanoM para car3he hue sabhI rAjAoM ne bharata kI vidhi kA anusaraNa kiyA--sabhI apane-apane vAhanoM se nIce utara ge| kyoMki sevAparAyaNa vyakti apane svAmI ke kisI bhI AcaraNa kA kabhI ullaMghana nahIM karate / 1. kAlAguru:-kAle agara kA vRkSa / 2. kaTa:-hAthI kA gaNDasthala (gaNDastu karaTa: kaTa:-abhi0 4 / 261) ... Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 . bharatabAhubalimahAkAvyam . 15. sarvottarAsaGgavidhi vidhAya , viveza rAjA jinarAjavezma / sa nivRte rAsyamivAbhirucyaM', suvarNabhAsvatkamanIyatADhyam // mahArAja bharata ne sArI uttarAsaMga-vidhi sampanna kara mandira meM praveza kiyaa| vaha mandira mokSa ke mukha kI bhA~ti manojJa, svarNa kI taraha dedIpyamAna aura sundaratA se paripUrNa thaa| 16. pradakSiNIkRtya dharAdhipastrizcakAra paJcAGganati yugaadeH| .. tIthazanatyaiva hi namrabhAvaM , bhajanti bhUpA api zuddhimatyA // ..' mahArAja bharata ne tIna bAra pradakSiNA kara RSabha ko paMcAMga namaskAra kiyA / kyoMki tIrthaMkara ko pavitratAyukta namaskAra karane se hI rAjA bhI dUsare rAjAoM se namaskRta hote haiN| 17. na cAtidUrAnti kasanniSaNNaH , saMyojya pANI bhrtaadhiraajH|| tuSTAva tIrthezamiti pratItaH , padairanekaiH kila. tArarAvaiH // mahArAja bharata RSabha kI pratimA ke sammukha, na ati dUra aura na ati nikaTa, hAtha jor3akara baiTha ge| unhoMne ucca svara se aneka paricita padoM dvArA tIrthaMkara RSabha kI stuti kI 18. bhavaM titIrSo vinastvamevAdhArastrivizvAca'padAravinda ! / tvameva pAtA tamasastrilokI , sRSTevidhAtA bhavato na cAnyaH / / 'tInoM lokoM meM pUjanIya caraNa vAle bhagavan ! saMsAra rUpI bhava se tairane ke icchuka prANiyoM ke lie tuma hI AdhAra ho| tuma hI tInoM lokoM ko andhakAra (pApa) se ubArane vAle ho / tuma se bhinna koI sRSTi kA vidhAtA nahIM hai|' . 16. tvameva saMsAradavAgnidAhaprazAntaye vaaridvaaridhaaraa| tvameva pItAbdhiraghAmburAzizoSakadakSatvavijinendra ! // 1. nirva tiH-mokSa / 2. abhirucyaM-manojJam / 3. uttarIya vastra ko muha para baaNdhnaa| 4. pAMca aMga-do hAtha, do ghuTane aura eka mastaka / 5. pAThAntaraM-tArarAvaH / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 161 'bhagavan ! saMsAra rUpI dAvAgni ko bujhAne meM sakSama tuma hI pAnI barasAne vAle meSa ho| jinendra ! tuma hI pApa ke samudra ko sukhAne meM nipuNa agastya RSi ho|' 20. tvameva naiyAyikavAkaprapaJcavibhuH prameyo'si lasatpratApa ! / tvameva bhoktA zivasaMpado hi , vedAntasiddhAntamatAbhitaLa ! // 'he tejasvin ! naiyAyika siddhAnta ke anusAra tuma vibhu-sarvavyApI aura prameya-pramiti ke viSaya ho| he vedAnta siddhAntamata se abhitayaM ! tuma hI mokSa saMpadA ke bhoktA ho|' 21. tvameva moktA bhavaduHkharAzestvameva tIrNaH kali'vArirAzim / tvameva candrastaraNistvameva , tamoharatvAjjagadIza ! tAta ! // 'deva ! tuma hI saMsAra ke duHkhoM se mukta karAne vAle ho| tuma vivAda ke samudra ko tara gae ho| he jagadIza ! andhakAra kA nAza karane ke kAraNa tuma hI candramA ho aura tuma hI sUrya ho / ' 22. durutaro'yaM bhavavArinAthastvayaiva tAryaH sakaSAyamInaH / manobhavollolabharAtibhISmo , vohitthakeneva' yugAdideva ! // 'he yugAdideva ! yaha saMsAra-samudra kaSAya rUpI matsyoM se bharA par3A hai| yaha kAmavAsanA ke kalloloM se atyanta dAruNa aura duruttara hai / deva ! tuma hI naukA banakara prANiyoM ko isase pAra pahu~cA sakate ho|' 23.. . stutvA ca natvA ca yugAdidevamamandamAmodamuvAha bhUpaH / ___nistokalokaspRhaNIyabhAva , pIyUSadhAmAnamiva pradoSaH / RSabhadeva kI stuti aura vandanA kara mahArAja bharata vaise hI atyanta prAnandita ho uThe jaise pradoSa (saMdhyA) samagraloka meM kamanIya svarUpa vAle candramA ko pAkara Anandita ho uThatA hai| 1. kali:-yuddha, vivAda (yuddhaM tu saMkhyaM kali:-abhi0 3.460) 2. vohitthaM-naukA (vohitthaM vahanaM potaH-abhi0 3 / 540) 3. dvau cakArau tulyakAlaM dyotayataH / 4. yaha vizeSaNa 'Amoda' ke sAtha bhI laga sakatA hai| vahA~ 'bhAva' kA artha hogA abhiprAya paJjikA patra 38-idaM vizeSaNamAmodasyApi tatra pakSe bhAvobhiprAyaH / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 24. , karadvayIcAlitacAmaraughapAJcAlikA zAzvatatANDavADhyam / tulIkRtaprAkcaramAdrilakSmi, candropalazyAmamaNiprabhAbhiH // 25. vicitracitrApitacittacitraM dIpraprabhAjAlahasadvimAnam / kalyANazailonnatajAtarUpabhittidyutivrAtahRtAndhakAram // zRGgAgradezApitahemakumbhaM, sphuratpatAkApaTakiGkiNIjuk' / mahAmaNistambhaviniryadaMzucariSNucAmIkaratoraNAGkam // kalpadra umacchAyatirohitArka ratnoSNarazmi jvalanAtiriktam / bhUpIThana : kvacidindranIlairda sArka kanyA jalavIcizaGkam // candrodayollAsitamaNDapazri, netrotsavArambhigavAkSa dezam / . nirNikta' muktAphalaklRptajAlaM dadarza tIrthezagRhaM narezaH // , 26. 27. 28. bharatabAhubalimahAkAvyam mahArAja bharata ne RSabhadeva ke mandira ko dekhA / vahA~ donoM hAthoM se cAmaroM ko DulatI huI putaliyA~ sadA nRtya karatI thIM / candrakAnta aura vaiDUrya ratnoM kI prabhAna se vaha maMdira udayAcala aura astAcala kI zobhA ko sadRza kara rahA thA / -- paJcabhiH kulakam / usa maMdira ke vividha Alekha mana ko vismita karane vAle the / vahA~ ke dIpakoM kA kAMti-samUha devaloka ko bhI parAbhUta kara rahA thA / sumeru parvata kI bhA~ti unnata svarNa bhittiyoM kI dyuti se vahA~ kA sArA aMdhakAra naSTa ho rahA thA / usa maMdira ke zikhara para svarNakalaza car3hA huA thaa| choTI ghaMTikAoM (ghughuruoM) se yukta dhvajA zikhara para phaharA rahI thI / vaha maMdira maNimaya vizAla staMbhoM se nikalane vAlI kiraNoM se camakate hue svarNa ke toraNa se yukta thA / 3. kiGkiNI - ghughurU ( kiGkiNI kSudraghaNTikA - abhi0 3/326 ) 4. arkaratnaM - sUryamaNi / uSNarazmiH - sUrya / vaha maMdira kalpavRkSa kI chAyA se tirohita thA / ataH sUrya sUryakAMta maNi meM jvalana paidA nahIM kara pA rahA thA / kahIM-kahIM bhUtala para jar3e hue indranIla ratnoM ke kAraNa yamunA nadI kI taraMgoM kI AzaMkA paidA ho jAtI thI / . vaha maMdira candramA ke udaya se ullasita maNDapa kI zobhA kI bhA~ti suzobhita thA / 1. pAJcAlikA - putalI ( sAlabhaJjI pAJcAlikA ca putrikA - abhi04/80 ) 2. zyAmamaNi : - vaiDUrya ratna (paMjikA patra 38 ) 5. arkakanyA - yamunA / 6. naNiktaM --- svaccha, zodhita (nirNiktaM zodhitaM mRSTam - abhi0 6/73 ) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 193 usake vAtAyana AMkhoM meM utsava paidA karane vAle the| maMdira kI jAliyAM nirmala motiyoM se nirmita thiiN| 26. dhanyaH sa yenAraci caityamIdaka , tenaiva lakSmyAH phalamapyavApi / kartuH prazaMsAmiti sArvabhaumo , vinirmame kSoNibhujAM samakSam // rAjAoM ke samakSa caitya ke nirmAtA kI prazaMsA karate hue mahArAja bharata ne kahA'dhanya hai vaha jisane aise caitya kA nirmANa kiyA hai| usane hI apane dhana kA phala pAyA hai|' 30. vihAramadhye vijahAra rAjA , padAni ramyANi vilokamAnaH / vasundharAdhIzaparicchadADhyaH' , svarmedinInAtha ivAmarAdrau // aneka rAjAoM ke parivAra se parivRta mahArAja bharata ramaNIya sthAnoM ko dekhate hue caitya meM vaise hI ghUma rahe the jaise indra meru parvata para krIr3A ke lie ghUma rahA ho| 31. AsedivAMsaM maNihemamayyAM , vedyAmavedAvadhRtAvadhAnam / . mukteH zilAyAmiva siddhamantamahobharoddIpitadigavibhAgam // 32. kalyANagauraM vapurudvahantaM , sthiraM suvarNAdrimivAtituGgam / mandAkinIvIcibharAtigauradhyAnadvayIprApitacittavRttim // 33. lalATapaTTonnatimattvasUcibhAgyazriyaM bhAsuradIptimantam / tejobhirAzAntavisAribhirdAGa, munisthiteHpmivaatidiiptH|| . 34. yuvAnamindIvarapatranetramAjAnubAhuM dhRtikelisama / / zRGgArajanmAdhikarUpalakSmyA , vArAM nidhi vAritavairivegam // 35. tRNIkRtastraiNarasaM rasasya , zAntasya rAjA navarAjadhAnIm / vilokya vidyAdharasAdhudhurya , nanAma nimnottamakAyadezaH // -paJcabhiH kulakam / mahArAja bharata ne vidyAdhara sAdhu-pravara ko dekhaa| unheM zira jhukAkara praNAma kiyaa| ratna aura svarNamaya svaccha vedI para baiThe hue ve vidyAdhara muni aise laga rahe the mAno ki 1. paricchada:-parivAra (paricchadaH paribarha:-abhi0 3 / 380) 2. amraadriH--meruprvt| 3. avedAvadhRtAvadhAnam--avedeSu-siddhaSu, avadhRtaM--AropitaM, avadhAnaM-samAdhAnaM, yena, . - aso, tam / 4. AjAnubAhu~-jAnuvilaMbibhujadvayam / 5. paatthaantrN--nmrottm'"| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bharata bAhubalimahAkAvyam siddha puruSa muktizilA para baiThe hoM / ve siddhoM kI ora dhyAna kendrita kiye hue the / apane bhItara se nikalane vAle kiraNa-samUhoM se dig- vibhAgoM ko prakAzita kara rahe the / unakA zarIra svarNa kI bhA~ti gaura varNa vAlA thA / ve atyanta unnata aura meruparvata kI bhA~ti aDola the / unakA citta gaMgA kI taraMgoM kI taraha zubhra dharmyadhyAna aura zukladhyAna meM lIna thA / unakA unnata lalATa bhAgya rUpI lakSmI kI sUcanA de rahA thA / ve dedIpyamAnaM, manojJa, atyanta tejasvI, digantoM meM phailane vAlI teja rAzi se yukta aura muni-maryAdA ke lie dIpaka ke samAna the / ve muni taruNa the / unakI A~kheM kamala-patra ke samAna vizAla thiiN| unakI bhujAe~ ghuTanoM taka lambI thIM / ve dhairya ke krIDAsthala aura kAmadeva se bhI adhika rUpalakSmI ke. samudra the / unhoMne vairiyoM ke pravAha ko nivArita kara diyA thA / I unhoMne striyoM ke prati hone vAlI Asakti ko naSTa kara DAlA thA aura ve zAntarasa kI naI rAjadhAnI ke samAna the / 36. natvAtha sAdhuM niSasAda bhUpaH puro dharotsaGgamanU nabhaktiH / , na caucitAdhAna vicakSaNatvaM', santaH prabhutvAdiha vismaranti // mahArAja bharata paripUrNa bhakti se muni ko namaskAra kara unake Age pRthvI kI goda meM baiTha gae / mahAn vyakti apanI prabhutA ke kAraNa yogya kArya karane kI nipuNatA ko kabhI nahIM bhUlate / 37. prajJAvatAM prAgraha stamUce purAvalokAdupalakSya catrI / 1 dRSTaM zrutaM vastu na vismaranti manasvinaH sarvavidAM hi tulyAH / / " prajJAvAn vyaktiyoM meM zreSTha cakravarttI bharata ne pahale dekhe hue hone ke kAraNa, vidyAdhara muni ko pahacAna kara kucha kahA / kyoMki manasvI puruSa dRSTa aura zruta vastu ko kabhI nahIM bhuulte| ve sarvajJa-tulya hote haiM / 1. aucitAdhAnavicakSaNatvaM -- yogyatAkaraNacAturyam / 2. prAgraharaH - zreSTha, pradhAna (anuttaraM prAgaharaM pravekaM - abhi0 6 | 74 ) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 165 38. dRSTaH purA tvaM vijayAzaile , vidyAdharAdhIza ! nmerniike| . bhaTA mama svabhujacaNDimAnamadyApi saMsmRtya ziro dhunanti // bharata ne kahA-'he vidyAdharoM ke adhipati ! maiMne Apako isase pUrva vaitADhya parvata para rAjA nami kI senA meM dekhA thaa| Aja bhI mere subhaTa ApakI bhujAoM kI pracaNDa zakti kA smaraNa kara apane zira ko dhunane laga jAte haiN|' 39. aMsau tvadIyau vijayaprazasteH , stambhAvabhUtAM bharatArzale / sarvatra vidyAdhararAjalakSmIkareNukAsaMyamanAya sajjau // 'mune | Apake ye donoM bAhu vaitADhya parvata para vijaya-prazasti ke stambha the| ye sarvatra vidyAdharoM kI rAjyalakSmI rUpI hathinI ko niyaMtrita karane ke lie sajjita the|' 40. yuvAsi vidyAdharamedinIza ! , vairAgyaraGga samabhUt kutaste / rasAdhirAja' hi vinA kuto'tra , siddhirbhaviSyatyanaghA''rjunasya' // 'he vidyAdharanAtha ! Apa abhI yuvA haiN| Apako vairAgya kA raMga kaise lagA? kyoMki pArada ke binA svarNa kI nirmala siddhi kahA~ se ho sakatI hai ?' 41. . vidyAbhRtAmoza ! vadAmi ki te , svajanmanaH prApi phalaM tvayaiva / - yanmAdRzairatra hRdApyavAhya, sthalairivAmbhaH sarasIvareNa // 'he vidyAdharanAtha ! maiM Apako kyA kahUM, Apane hI apane janma kA yathArtha phala prApta kiyA hai| mere jaisA vyakti munipana ko mana se bhI vahana nahIM kara sakatA, jaise U~cI bhUmi para sthita tAlAba pAnI ko vahana nahIM kara sktaa|' 42. kepIha bhogAnasataH kamante , sato'pi kecit parihAya zAntAH / teSAmapUrve surarAjavandyAstAneva kaivalyavadhUrapIcchet // 'vicitra hai yaha saMsAra ! yahA~ kucha manuSya aprApta bhogoM kI kAmanA karate haiM aura kucha manuSya prApta bhogoM ko chor3akara upazAnta ho jAte haiN| inameM apUrva-dUsare prakAra 1. rasAdhirAja:-pArada . 2. anghaa-pvitraa| 3. arjunaM-svarNa (arjunaniSkakArtasvarakarburANi-abhi0 4110) 4. apUrve-aprathamA, anna vRtte prathamaM bhogavAMchakA uktAH, tadanye tyaaginH| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 bharatabAhubalimahAkAvyam ke puruSa (jo prApta bhogoM kA tyAga karate haiM) ve indroM dvArA pUjanIya hote haiM aura unheM hI kaivalya rUpI vadhU varaNa karanA cAhatI hai|' 43. dhigastu tRSNAtaralaM tadIyaM , mano manojanma'pizAcasaGgAt / lIlAvatIbhiH paribhUya yeSAM , vairAgyalIlA dalitA kSaNena // 'mune ! striyoM ne kAmadeva rUpI pizAca ke saMga se jina puruSoM ke mana ko parAbhUta kara unakI vairAgyalIlA ko kSaNa bhara meM hI naSTa kara DAlA, una puruSoM ke tRSNA-taralita. mana ko dhikkAra hai|' 44. aGgAradhAnI stapasAM vadhastvaM , hitvA tapasvitvamurIcakartha / tacchalAghanIyo'tra bhavAnazeSaistyAgI na kenApyavamAnanIyaH // 'mune ! tapa ko jalAne ke lie aMgIThI ke sadRza vadhUoM kA tyAgakara Apa tapasvI bane haiN| Apa samasta puruSoM dvArA zlAghanIya haiN| kisI bhI vyakti ko tyAgI puruSa kI avahelanA nahIM karanI caahie|' ' 45. tAruNyalIlAH sakalA api tvAM , rundhanti no bhorltaaprtaanH| itIha citraM hRdaye na mAti , mamA'pi vidyAdharanAga ! kiJcit // 'he vidyAdharoM meM zreSTha ! mere hRdaya meM yaha Azcarya nahIM samA rahA hai ki yauvana kI samasta lIlAe~, striyoM ke latA vitAna meM, Apako AcchAdita kyoM nahIM karatI ? Apako muni-mArga meM jAne se kyoM nahIM rokatI ?' 46. zauryAbjinIkhaNDasarovarastvamatrApi kNdrpshraapnunny| zakto hi sarvatra parAM vibhUSAM , labheta lakSmImiva vAsudevaH // 'mune | Apa isa taruNa avasthA meM parAkrama rUpI kamaliniyoM ke sarovara ke samAna hokara bhI kAmadeva ke bANoM kA bhedana karane meM samartha haiM, jaise vAsudeva sarvatra lakSmI ko prApta karate haiM, vaise hI Apa sarvatra parama zobhA ko prApta kara rahe haiN|' 47. tvaccittavRttiprathamAdricUlAM , zamAMzumAlI samudetyupetya / tatosmadIyaM hRdayAravindaM , vikAsitAmeti vilokanena // 1. manojanma-kAmadeva / 2. aGgAradhAnI-aMgIThI (hasanyaGgArAcchakaTIdhAnIpAtyo hasantikA-abhi0 4 / 86) Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH . 167 'mune ! zAntarasa kA sUrya ApakI cittavRtti rUpI udayAcala ko prApta kara udita hotA hai / isalie hamAre hRdaya-kamala Apake darzana mAtra se vikasita ho jAte haiN|' 48. tvameva sAdho ! samaloSTaratnaH , straiNe tRNe sAmyamupaiSi zazvat / tat siddhivadhvAM bhavatobhilASaH , saMsiddhimeSyatyacirAd bhave'smin // 'mune ! Apa patthara aura ratna tathA strI aura tRNa meM sadA samabhAva rakhate haiN| isIlie isI bhava meM siddhi-rUpI vadhU ko varaNa karane kI ApakI abhilASA zIghra hI pUrI ho jaaegii|' 46. gIrvANanAthAdapi sArvabhaumAt , sukhaM munerabhyadhikaM jagatyAm / ___ gavAM prapaJcaM tviti tIrthanetuH , pibAmi pIyUSamivendubimbAt // 'isa saMsAra meM muni kA sukha indra aura cakravartI ke sukha se bhI adhika hai| isalie maiM tIrthanAtha RSabha kI vANI ke vistAra kA usI Adara se pAna karatA hU~ jaise candramA ke amRta kA pAna kiyA jAtA hai|' 50. icchAmi caryA bhavatopapannAM , karmANi me no zithilIbhavanti / ... * taireva baddho labhate'tra duHkhaM , jIvastu pAzairiva nAgarAjaH // 'mune ! maiM Apa dvArA svIkRta caryA ko pAnA cAhatA hU~, kintu mere karma zithila nahIM ho rahe haiN| jaise baMdhanoM se ba~dhA huA hAthI duHkha pAtA hai vaise hI karmoM se ba~dhA huA saMsArI jIva sasAra meM duHkha pAtA hai|' 51. yato'tra saukhyaM tata eva duHkhaM , yato'tra rAgastata eva tApaH / . yato'tra maitrI tata eva vairaM , tatsaGgino ye na ta eva dhanyAH / / 'mune ! isa saMsAra meM jo sukha ke kAraNa haiM, ve hI duHkha ke kAraNa haiM, jo rAga ke hetu haiM, ve hI tApa ke hetu haiM aura jo maitrI ke kAraNa haiM, ve hI vaira ke kAraNa haiN| jinake ye saba nahIM haiM, ve hI isa saMsAra meM dhanya haiN|' 52. kopAnalaH kSAntijalena kAmaM , nirvApito mArdavasiMhanAdAt / madadvipaH zAThyatarustvadambhaparazvadhenAdali' lobhamukta ! // 1. straNaM-strINAM smuuhH|| 2. parazvadhaH-parazu (parazvadhaH svadhitizca-abhi0 3450) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 bharatabAhubalimahAkAvyam 'he lobhamukta mune ! Apane krodha rUpI agni ko kSamA ke jala se sarvathA upazAnta kara diyA hai| Apane mAna rUpI hAthI ko mArdava ke siMhanAda se parAsta kara diyA hai aura Apane mAyA rUpI vRkSa kA RjutA ke parazu se uccheda kara diyA hai|' 53. asmAdRzAH saMprati rAjyalIlAkUlaGkaSAkUlamahIruhanti / ced bhadrabhAjaH khalu tatra tarhi , tAtaprasAdAcchivagA bhavadvat // 'mune ! hamAre jaise vyakti to Aja rAjyalIlA rUpI nadI ke taTa para vRkSa kI bhA~ti haiN| yadi vahA~ bhI hama kalyANa ke icchuka hoM to pUjya pitAzrI kI kRpA se ApakI bhA~ti mokSapakSa ke anugAmI ho skeNge|' 54. tvayA tapasyA jagRhe munIza ! , kasyAntike kastavazAntahetuH? atra pradeze kathamAgamaste , tat sarvamAzaMsa mamAgratastvam // 'munIza ! Apane kisake pAsa tapasyA (dIkSA) svIkAra kI ? Apake zAntarasa kA hetu kauna hai ? Apa isa pradeza meM kyoM Ae haiM ? Apa yaha saba mujhe batAyeM / ' 55. etAvaduktvA virate kSitIze , munirmukhaM sUtrayatisma vaacaa| nijapravRttiprathimAnamuccarityudvahantyA khamiva tvissenduH|| isa prakAra kahakara mahArAja bharata virata hue / muni ne apanA muMha kholA / jaise candramA apanI kiraNoM se AkAza ko prakAzita karatA hai vaise hI muni kI vANI unake caritra kI garimA kA pracura udvahana kara rahI thI, prakAzita kara rahI thii| 56. pRcchAparazced bharatAdhirAja ! , tvaM hi sarvAM zRNu matpravRttim / pRcchAparANAM purato hi vAkyaM , praNIyamAnaM subhagatvameti // 'he bharata kSetra ke adhipati bharata ! yadi tuma pUchanA hI cAhate ho to mere samUce vRttAnta ko suno| kyoMki prazna karane vAloM ke samakSa hI kahA jAne vAlA vAkya saubhAgyazAlI hotA hai|' 57. bhUbhRtsunAsIra ! raNaM vidhAya , samaM tvayA shrimvaariraashiH| namiH sabandhurbubudhe tadAnImekAntarAjyaM narakAntameva // 'he rAjAoM ke indra bharata ! tumhAre sAtha yuddha karane ke bAda, parAkrama ke samudra nami aura vinami ne rAjya ko ekAntataH naraka hI maanaa|' Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 199 58. mayApi tanmArga urIkRto'yaM , candrAtapeneva tuSArabhAnuH / svanandaneSu pratiropya rAjyaM , vayaM viraktA abhavAma rAjan ! // 'rAjan ! apane-apane putroM ko rAjya-bhAra sauMpakara hama (maiM, nami aura vinami) saba virakta ho ge| jaise cA~danI candramA ke mArga kA anusaraNa karatI hai, vaise hI maiMne bhI unake isa mArga kA anusaraNa kiyA hai|' 56. trayopi haMsA iva rAjyabhArasarovaraM taM parihAya lInAH / yugAdidevaM caraNakalIlAM , vidhAtumAkAzapathena sadyaH // 'rAjan ! isa rAjya bhAra rUpI sarovara ko chor3akara hama tInoM maiM, nami aura vinami)' RSabha ke caraNoM meM lIna ho gae haiN| jaise haMsa sarovara ko chor3akara AkAzamArga meM krIr3A karane ke icchuka hote haiM vaise hI hama saMyama meM krIr3A karane ke icchuka ho / gae haiN|' 60. yugAdidevaM drutametya buddhA , evaM trayo'pi vratamAcarAma / saMsAratApAturamAnavAnAM , jinendrapAdA amRtAvahA hi // 'rAjan ! isa prakAra hama RSabha qa pAsa pahuMce aura zIghra hI saMbuddha ho ge| unase hamane dIkSA svIkAra krlii| kyoMki saMsAra ke tApa se vyAkula manuSyoM ke lie jinendra deva ke caraNa mokSa-pradAtA hote haiN|' 61. yugAdinetuzcaraNAravinde , vayaM trayo'pi bhramarAyamANAH / ____ aMmandamAmodamadadhma kAmaM , nityaM tvatiSThAma sunizcalAzAH // 'hama tInoM RSabhadeva ke caraNa-kamala meM bhramara kI bhA~ti lubdha haiN| hama vahAM sadA pracura Ananda kA anubhava karate haiM aura hamAre bhAva sunizcala haiN|' 62. adhItya pUrvANi caturdazApi , niHzeSasiddhAntarasaM nipIya / vayaM vinItA vyaharAma bhUmIpIThe samaM zrIjagadIzvareNa // 'hamane caudaha pUrvo kA adhyayana kara sampUrNa siddhAnta ke rasa kA pAna kiyA hai| aba hama vinIta bhAva se jagadIzvara ke sAtha-sAtha pRthvI tala para vihAra karane lage haiN|' 1. pAThAntaraM-svanandanebhyaH / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. bharatabAhubalimahAkAvyam 63. sarvatra yoge suyatA mahIza ! , praNItamArga tvacarAma zIlaH / - tapo dvidhA dustapamAdharAma , kriyAsu nAlasyamupAcarAma // 'he rAjan ! hama sarvatra mana, vacana aura kAyA kI pravRtti meM saMyata haiM / hama tIrthaMkara dvArA pratipAdita mArga kA sAdhuvRtti se AcaraNa karane lge| hamane donoM prakAra ko (bAhya aura Abhyantara) tapasyAoM meM kaThora tapa tapA hai| hama Avazyaka kriyAoM meM kabhI pramAda nahIM krte|' 64. cAmIkarAmbhojanivezitAMhipanaH sapanaH sadanaM guNAnAm / vArAmivAbdhirgaNanAtigAnAM , praNAmayan vairicayAniva drUn // 65. trichatrarAjI puruhUtahastavidhUtabAlavyajanaH samantAt / / bhAmaNDalaM bhAnuviDambi bibhrat , sadharmacakra nihatAghacakram // athAnyadA sarvasurAsurendraH, saMsevyamAnAMhiralaMcakAra / . . lakSmIprabhodyAnamanUnalakSmi , devo nabhomadhyamivAMzumAlI // __-tribhivizeSakam / 66. 'svarNa-kamala para paira rakhakara calane vAle, zrI-sampanna, jala ke lie samudra kI bhA~ti asaMkhya guNoM ke Azraya, zatru-samUha kI bhA~ti vRkSoM ko praNata karate hue, tIna chatroM se zobhita, cAroM ora indra ke hAthoM dvArA cAmara se vIjita, sUrya ko viDaMbita karane vAle prabhAmaMDala aura pApa-cakra ko prahata karane vAle dharma-cakra ko dhAraNa karane vAle, saba sura aura asura indroM dvArA sevita bhagavAn RSabha ne kisI samaya paripUrNa zobhAvAle . isa 'lakSmIprabha' udyAna ko alaMkRta kiyA thA, jaise AkAzamadhya ko aMzumAlI alaMkRta karatA hai|' 67. prAvocamanyedyuriti praNamya , nAbheyadevaM natavizvadevam / bhavannidezAd bhagavan ! madIyastIrtheSu kAmosti guNeSvivArthaH // eka bAra samasta devoM dvArA vandanIya RSabhadeva ko vandanA kara maiMne kahA-'bhagavan ! ApakI AjJA se maiM tIrthoM meM jAnA cAhatA hU~, jaise guNoM meM sampadAyeM jAtI haiN|' 68. itIritaM me vinizamya laabhaalaabhaadivijnyaanvishessdkssH| yugAdidevaH kila mAM jagAda , yadRcchayA vatsa ! careti tIrthe / 1. pAThAntaram-sarvatra yogeSvayAtamahIzapraNItamArgaH-sarvatra yogeSu-manovAkkAyanirodhAkhyeSu, ___ ayatAmahi-prayatnaM kRtavantaH.....IzapraNItamArga-- prabhukathitAdhvAnam--paMjikA pana 40 / .. 2. sarvasurA'surendraH-sakalavaimAnikabhuvanapatinAthaH / 3. guNeSvivArthaH-guNeSu-zauryAdiSu artha iva, guNalubdhAH svayameva saMpadaH iti vacanAt / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamaH sargaH 201 lAbha aura alAbha ko jAnane meM vizeSa dakSa bhagavAn RSabha ne merI bAta sunakara kahA - 'vatsa ! tU apanI icchA ke anusAra tIrthoM kA paryaTana kara / ' 66. 'rAjan ! unakI AjJA pAkara maiM yahA~ jinezvara deva ko vaMdana karane AyA huuN| muniyoM kI tIrtha yAtrA kA pariNAma manojJa hotA hai / unake lie isase bar3hakara aura manojJa hai hI kyA ?' 70. 71. AjJAM tadIyAmadhigamya rAjannihAgatohaM jina vandanAya / vAcaMyamAnAM khalu tIrthayAtrA, phalaM manojJaM kimihAnyadeva || 'candra kI bhA~ti ujjvala isa nae tIrtha kA nirmANa bAhubalI ke parAkramI putra candrayazA karavAyA hai / maiM usakI yAtrA karane ke lie yahA~ AyA hU~ / ' 72. idaM navaM tIrthamakAri bAhubalestanUjena mahAbalena / candrAmalaM candrayazobhighena tadIyayAtrAkRtaye'hamAgAm // 1 73. 'narendra ! vahA~ se maiM punaH vahIM ( lakSmIprabha udyAna meM ) RSabha ke caraNa-kamala kI sevA karane ke lie calA jAU~gA, kyoMki cakora kA zizu candramA ke binA kahIM bhI ghRti (tuSTi) ko prApta nahIM karatA / ' , yugAdidevahiniSevaNAya tatraiva gantAsmi punarnarendra ! ! vinA zazAGkaH dhRtimudvaheta, nAnyatra kutrApi cakorazAvaH // itIrayitvA virataM munIndra punarvavande bharatAdhirAjaH / zrItAtapAdasya natirmadIyA, vAcyA vizeSAditi bhASamANaH // , yaha kahakara muni mauna ho ge| mahArAja bharata ne unheM punaH vandanA karate hue kahA'mune ! RSabhadeva ke caraNoM meM merA vizeSa vaMdana nivedita kareM / ' + abhyarcya devaM praNipatya sAdhuM tataH svamAvAsamiyAya bhUbhRt / sarve'pi bhUpAstadanu' svakeSu, geheSva'vAtsurnRpatenidezAt // RSabhadeva kI pUjA kara aura muni ko vaMdana kara mahArAja bharata apane nivAsa sthAna para A gae / tatpazcAt unakI AjJA se sabhI rAje apane-apane nivAsa sthAna para cale gae / 1. tadanu-- tadanantaram / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 bharatabAhubalimahAkAvyam 74. athotsukaH pUrvaniyuktacArAvalokanAyA'vanicakrazakraH / tatrAzasta pAthodhiriva svakIyasthitikrame plAvitabhUtalo'pi // cakravartI bharata atyanta utsukatA se pUrva niyukta guptacaroM kI bATa dekhate hue usa udyAna meM usI prakAra sthita ho gae jaise bhUtala ko plAvita karatA huA samudra apanI maryAdA meM sthita hotA hai| 75. anayadiha kiyanti sphArakItidinAni / kSitipatiratha bandhoH kiMvadantIrbubhutsuH / caravadanasarojAt ponapuNyodayADhyaH / kalitalalitalakSmIlakSyalAvaNyalIlaH // apane bhAI bAhubalI ke vRttAnta ko guptacaroM ke mukha-kamala se jAnane kI jijJAsA se mahAn yazasvI bharata ne usa udyAna meM kaI dina bitAe / ve puSTa dharma ke dhanI aura manojJa lakSmI ke lakSya rUpI lavaNimA kI lIlA ke jJAtA the| -iti sacaityodyAnAbhigamo nAma vazamaH sargaH 1. avanicakrazakra:-rAjA bhrtH| 2. svkiiysthitikrme-aatmiiymryaadaanukrme| 3. bubhutsuH-bottumicchuH| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM sarga pratipAdya bharata dvArA preSita guptacaroM kA punarAgama aura bahalI pradeza kI sthiti kA varNana / zloka parimANa 105 chanda anuSTup / lakSaNa dekheM, sarga 3 kA vivaraNa / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu -- guptacara lauTakara A ge| dvArapAla ne mahArAja bharata ko isakI sUcanA dii| guptacara AsthAna maMDapa meM gae / mahArAja bharata ne pUchA'batAo ! merA bhAI bAhubalI nata honA cAhatA hai yA yuddha lar3anA ?' taba guptacaroM meM se eka nipuNa guptacara ne kahA - 'mahArAja ! bAhubalI ke nata hone kI bAta hI kahAM hai / ve to yuddha ke lie samutsuka haiM / unake vIra subhaToM meM bhI apAra utsAha hai / saba yuddha kI taiyArI meM lage hue haiN| vahAM kI nAriyAM bhI apane puruSa subhaToM ke parAkrama rUpI agni ko uddipta karane ke lie prayatnazIla haiM / rAjan ! Apake sabhI zatru rAje unase jA mile haiM / vidyAdharoM kA svAmI ratnAri bhI bAhubalI ke pAsa A gayA hai / bAhubalI kA pradhAnamantrI 'sumaMtra' atyanta buddhizAlI hai / usane bAhubalI ko yuddha na lar3ane kI salAha dI hai / kintu Apake anuja kisI kI bAta mAnane ke lie taiyAra nahIM haiM / ve Apako raNabhUmi meM milane hI vAle haiM / ' I mahArAja bharata ne guptacaroM kI bAta sunI aura mana hI mana socA - merA bhAI kaisA mUDha hai / vaha mere Age kaise Tika pAegA ! kahAM to maiM chaha bhUkhaNDoM kA svAmI cakravartI aura kahAM vaha eka bhUbhAga kA sAmanta ! kahAM sUrya aura kahAM eka choTA sA TimaTimAtA tArA ! 00 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 1. athA'sau kalpitAkalpo', vimAnamiva vAsavaH / anUnazrIbharAkoNaM, tasthAvAsthAnamandiram / / bhUpAlakoTikoTIra pdmraagprbhaabhraiH| prabhAtamiva raktAMzu , haratprAdurbhavattamaH // rAkAmukha'mivodaJcaccandrodayavirAjitam / ratnamauvitakanakSatratArAmaNDalamaNDitam // cAruvAravadhUdhUtacAmarAMzukarambitam / sudhAmbhodhiriva kSIraM , zItAMzukaracumbitam // 5. kundenduvizadacchatraprabhAmaNDalamaNDitam / vilasadrAjahaMsaugha, gaGgAtIramivAdbhutam // -paJcabhiH kulakam / mahArAja bharata ne veSa bdlaa| ve atyantaM zobhAspada usa AsthAna mandira meM usI prakAra A baiThe jaise indra vimAna meM A baiThatA hai / vaha AsthAva mandira hajAroM rAjAoM ke mukuToM meM jar3e hue padmarAga ke prabhA-samUha se prabhAta meM ugane vAle lAla sUrya kI bhA~ti laga rahA thA aura vaha prakaTa hone vAle aMdhakAra kA nAza kara rahA thaa| ratna-rUpI nakSatra aura mauktika rUpI tArAgoM se bhUSita vaha AsthAna mandira candrodaya se zobhita pUrNimA kI saMndhyA kI taraha zobhita ho rahA thaa| vahA~ sundara vArAMganAyeM cAmara jhala rahI thiiN| unakI isa kriyA se prasphuTita kiraNoM se vaha mizrita thaa| usa samaya vaha aisA laga rahA thA mAno ki candramA kI kiraNoM se saMyukta kSIra samudra kA pAnI hiloreM le rahA ho| 1. AkalpaH-veSa (veSo nepathyamAkalpa:-abhi0 3 / 269) 2.. koTIraM-mukuTa (mauli: kirITaM koTIraM-abhi0 3 / 315) 3. rAkAmukha-pUrNimA kI saMdhyA (pUrNamAsipradoSaM) . 4. karambitam-mizritam / 5. zItAMzu....."-candrakiraNasaMyuktam / 6. vilsdraajhNsaughN-kriidddbhuupaalshresstthsNdohN| gNgaatiirpksse-miltklhNssNghaatm| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bharatabAhubalimahAkAvyam vaha zveta-pIta candramA kI bhA~ti nirmala chatroM ke prabhAmaMDala se vibhUSita thaa| vaha gaMgA nadI ke taTa kI bhA~ti vismayakArI laga rahA thaa| jaise gaMgA nadI ke taTa para rAjahaMsoM kA samUha krIr3A karatA hai vaise hI vahA~ uttama rAjAoM ke samUha kIr3A karate the| 6. AsthAnI bharatezasya, sudharmeva suraprabhoH / visphuradvibudhA reje , gurumnggldhaarinnii|| 'vizAla maMgala ko dhAraNa karane vAlI tathA vibudhajanoM se yukta mahArAja bharata kI vaha sabhA indra kI sudharmA sabhA kI bhA~ti zobhita ho rahI thii| 7. drutaM rAjAnamAnamya, vetrapANirado'vadat / etAstvatpreSitAzcArAstiSThanti dvAri vAritAH // . itane meM hI dvArapAla ne mahArAja bharata ko namaskAra karate hue yaha kahA- 'deva ! Apa dvArA bheje gae guptacara A pahu~ce haiM aura ve dvAra para ruke hue haiN|' 8. etAn pravezayAhnAya', rAjeti svymoritH|' zrIvilAsAniva nyAyaH , sa bhUpaM tAnanInayat // . . mahArAja bharata ne svayaM kahA-'unheM zIghra hI bhItara le aao|' taba dvArapAla ne una guptacaroM ko rAjA ke samakSa upasthita kiyA jaise nyAya ke samakSa lakSmI ke sAre vilAsa upasthita kiye jAte haiN| 6. tAnapRcchaditi kSamApo , ninaMsu meM sa bAndhavaH / yuddhazraddhAparaH kiM vA , nirNAyAkhyata herikAH ! // bharata ne unase pUchA- 'he guptacaro! tuma yaha nirNaya karake batAo ki merA bhAI mere sAmane nata honA cAhatA hai yA yuddha karanA cAhatA hai ?' 1. aasthaanii-sbhaa| 2. kiM viziSTA AsthAnI ? visphuradvibudhA--virAjatpaMDitA, sudharmApakSe-virAjavibudhA devAH, punaH kiM viziSTA ? gurumaMgaladhAriNI-vizAlazreyaHzAlinI, sudharmApakSe-vAkpati vkraavhaa| 3. aha nAya--zIghra (majhvaha nAya ca satvaraM-abhi0 6 / 166) 4. ninNsuH-nmshcikiirssH| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 207 10. ityAkarNya vaco bhartasteSAmeko'bhaNaccaraH / nirbandhAda' bandhusaMbandhaM', manmukhAcchRNu sAMpratam // apane svAmI kA yaha vacana sunakara, unameM se eka guptacara ne kahA-'rAjan ! Apa mere mukha se AgrahapUrvaka apane bhAI kA vRttAnta suneM / ' 11. tvadAjJAbhramarI bhUpa ! , nAsta taddezacaMpake / sumanobhiratApyuccairbhAvinI hi garIyasI // 'rAjan ! devatAoM dvArA atyanta abhipreta ApakI AjJA rUpI bhramarI bAhubalI ke deza ke campaka vRkSoM para bhI nahIM ThaharatI / kyoMki bhavitavyatA mahAn hotI hai|' 12. svAmin ! somavadhUH svIyA , balAt parakathitA / .. unnidradarpadAvAgnireSa cakra carairiti // 'svAmin ! apanI sImA rUpI vadhU zatru ke dvArA haThAt kathita ho rahI hai, yaha kahakara bAhubalI ke guptacaroM ne bAhubalI ko jAgRta darpa rUpI dAvAgni vAlA banA diyaa|' 13. avAmasta vacasteSAM , pUNitAkSastatastvasau / . ravamasthibhujAM svairamunmatta iva vAraNaH / / 'darpa kI nidrA se ghRNita locana vAle bAhubalI ne una guptacaroM ke kathana kI avagaNanA kI jaise unmatta hAthI kuttoM ke zabdoM kI bharapUra avagaNanA karatA hai|' 14. 'bahukRtvaH pravijJapto , bhaTaiH zauryarasArNavaiH / yAtrAmerI sa sAvajJamAtmabhRtyairavAdayat // 'mahArAja bharata ! parAkrama ke samudra subhaToM dvArA bahuta bAra nivedana karane para bAhubalI ne apane sevakoM se avajJApUrvaka yAtrA-bherI bjvaaii|' 1. nirbandhaH-Agraha (nirbandho'bhinivezaH syAt-abhi0 6 / 136) 2. bandhusaMbandhaM-bAhubalivyatikaram / 3. isase Age kA saMpUrNa varNana mahArAja bharata ke guptacaroM dvArA kathita hai| unhoMne bAhuvalA . ke pradeza meM jo kucha dekhA-sunA thA, usakA pUrA varNana bharata ke samakSa prastuta kiyA hai| 4. asthibhuk-kuttA (asthibhuga bhaSaNaH sArameya:-abhi0 4 / 345) 5. pAThAntaraM-radApayat / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 . . bharatabAhubalimahAkAvyam .15. tadA dakSiNadignetA', cakampe daNDadhAryapi / bhambhAnAdAt suvarNAdrikampAt kiM kampate na bhUH ? .. 'usa samaya bherI ke zabda se dakSiNa dizA kA daNDadhArI netA yama bhI kAMpa utthaa| kyA sumeru parvata ke kaMpita hone se pRthvI prakaMpita nahIM ho jAtI ?' / 16. bhambhAyA vAdyamAnAyAH , sughoSAyA iva dhvniH| sajjIcakAra kRtyAya , sainikAMstridazAniva // .. 'bhRtyoM dvArA bajAI jAnevAlI bherI kI dhvani ne sainikoM ko apane kArya ke lie sajjita kara diyA, jaise sughoSA ghaNTA kI dhvani devatAoM ko sajjita kara detI hai|' 17. paJcabANa' ivauddhatyamAnandamiva vallabhaH / ___ zauyaM jAgarayAmAsa , bhaTAnAM sa ravaH kSaNAt // 'usa nAda ne yoddhAoM meM tatkAla zakti ko jAgRta kara, DAlA, jaise kAmadeva unmAda ko aura priya pati Ananda ko jAgRta karatA hai|' 18. sAraGgANAmivAmbhodadhvanI rasadharAgame / pupoSAmandamAnandaM , bhambhAnAdastataH kSaNAt // . 'bherI ke nAda ne kSaNabhara meM sabhI subhaToM ke mana meM pracura Ananda utpanna kara diyA, jaise varSA Rtu meM megha kI dhvani cAtakoM meM prema utpanna karatI hai|' . 19. abalA bhIravopyuccaiH , kAtaratvaM svabhAvajam / vihAyottejayAmAsurbhaTAnAM zauryamadbhutam // 'apanI svAbhAvika kAyaratA ko chor3akara bhIru abalAoM ne bhI subhaToM ke parAkrama ko vicitra prakAra se uttejita kara ddaalaa|' 1. dakSiNadignetA-yamarAja (yamaH kRtAntaH pitRdakSiNAzA pretAtpatiH-abhi0 98) 2. pnycbaann:-kaamdev| 3. rasadharAgame-prAvRTkAle / 4: ablaa:-striyH| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 20. kAnta ! svasvAmikRtyAya , mA viSIda manAgapi / svarbhANu mukhagaM candraM , pazyato dhig hi tArakAn // ve bolIM-'patideva ! Apa apane svAmI ke kArya ke prati kiMcit bhI viSAda na kreN| kyoMki rAhu ke mukha kA grAsa bane hue candramA ko dekhane vAle tArakoM ko dhikkAra hai|' 21. nAtha ! saMsmRtya mAM citte , mukhaM mA vAlayenijam / valamAnamukhA vIrA , na bhavanti kadAcana // 'nAtha ! mana meM merI smRti kara Apa raNabhUmi se apanA muMha na mor3a leN| yuddha-bhUmI se jo muMha mor3ate haiM ve kabhI bhI vIra nahIM ho sakate / ' 22. tAmbUlIrAgasaMpRktaM , yathAsyaM bhAti te'dhanA / .. kSaradadhiradhArAktaM , tathA tvaM darzaye raNe // 'nAtha ! jaise ApakA muMha abhI tAmbUla ke raMga se saMpRkta hokara zobhita ho rahA hai, . vaise hI raNa meM Apa apane muMha ko jharatI huI zoNita kI dhArA se sikta dikhaayeN|' 23. tvavikrAntirmahAvIra ! , trailokye'pi viditvrii| sudhAbhittiriva mlAnIkAryA nA'kottikajjalaiH // 'he mahAn vIra ! ApakA parAkrama tInoM lokoM meM vidita hai / vaha cUne se putI huI mauta kI taraha nirmala hai / Apa use ayaza rUpI kajjala se mlAna na kara ddaaleN|' ddaaleN| 24. sumerustvamasi svAmimAnase bhujvemvaiH| - tvaM tRNIbhUya saMgrAmAn , mukhaM mA darzayermama // 'nAtha ! Apa apanI bhujAoM ke parAkrama ke kAraNa apane svAmI ke mana meM sumeha kI bhAMti haiM / Apa saMgrAma meM tinake banakara mujhe kabhI apanA muMha na dikhaayeN|' 25. bhaTAnAM para vIrAstra vitAn maraNaM varam / dhigastu dharataH prANAn , bhorUnAkrozakazmalAn // 'zatru-yoddhAoM ke astroM se mara jAnA vIra subhaToM ke lie jIvita rahane se adhika zreSTha . 1. svarbhANuH-rAhu (svarbhANustu vidhuntuda:-abhi0 2 / 35) 2. paraH-zana (zatrau pratipakSaH paro ripuH-abhi0 3 / 392) Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . bharatabAhubalimahAkAvyam hai| una kAyara subhaToM ko dhikkAra hai jo apamAna se kalaMkita prANoM ko dhAraNa karate hue jIte haiN|' 26. surabhistvaM yazaHkundaiH', surabhIkuru mAmapi / - malaye candanAyante , sarvepi mAruhA yataH // 'patideva ! Apa svayaM vasaMta Rtu ke samAna haiM / mujhe bhI Apa yaza rUpI kunda ke phUloM se surabhita kreN| kyoMki malaya parvata para sAre vRkSa candana kI bhA~ti mahaka dene vAle bana jAte haiN|' 27. yazazcandrodaye sphote , bhaTimAdigaNa stava / raNavyomni maTottaMsa ! , mUni na syAt parAtapaH // . 'he vIra ziromage ! yudva ke nabhastala meM jaba Apake parAkrama ke dhAgoM se buvA huA yazarUpI vistRta candovA tana jAyegA taba zatruoM kA Atapa Apake mastiSka paranahIM pdd'egaa|' 28. utsaGgasaGginI te'stu , jayazrIH samarAGgaNe / ' sapatnyApi tayA bAda, nA'haM seA tvayi priya ! // 'he priya | samarAMgaNa meM jayazrI Apake utsaMga meM baiThI rahe / vaha nizcita hI merI sauta (sapatnI) hogI, phira bhI maiM Apake prati IrSyA nahIM kruuNgii|' 29. jJAtastvaM sarvadA kAnta ! , rate'pi krunnaaprH| tattvayA na kRpA kAryA , vIra ! vairiraNakSaNe // 'nAtha ! maiMne sadA yahI jAnA ki Apa saMbhoga meM bhI karuNApara haiN| kintu he vIra ! zatruoM ke sAtha yuddha karane ke kSaNa meM Apa kabhI karuNA na kreN|' 30. mAM vihAya yathA yAsi , pramanA stvaM raNAGgaNe / na tathA vIratAM hitvA'trAgamyaM bhavatA gRhe // 1. surabhiH-vasanta Rtu (vasanta iSyaH surabhi:--abhi0 2070) / 2. yazaHkunda:-kItikundakusumaH / 3. candrodaya:-candovA (abhi0 3 / 345) 4. guNaH-tantu (zulvaM tantrI vaTI guNa:-abhi0 3 / 592) 5. paraH-zanuH, tasya aatpH|| 6. pramanA:-prasanna citta vAlA (pramanA hRSTamAnasa:-abhi0 3369) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH . 211 'jisa prakAra Apa mujhe chor3akara prasannacitta se raNakSetra meM jA rahe haiM, vaise hI Apa vIratA ko chor3akara punaH yahA~ ghara para na AyeM / ' 31. kAtaratvaM masAbhyaNe' , muktvA tvaM dhAva saMyate / prAhuH purAvidopyevaM , strItvaM dharyavilopi hi // 'nAtha ! Apa kAyaratA ko mere pAsa chor3akara saMgrAma kI ora vega se cale jaayeN| prAcIna vidvAnoM ne bhI yahI kahA hai ki strItva dharya kA lopa karane vAlA hotA hai|' 32. yuddha zastraprahAro'yaM , kozalAbahalIzayoH / iti kottizciraM vIra ! , tavAGga sthAsyati dhruvam // "he vIra ! yaha zastra-prahAra bharata-bAhubalI ke yuddha meM lagA thA-aisI kItti cirakAla taka sadA Apake sAtha rhegii|' 33. tvaM tu pANigrahe'nyasyA , madguNeSu mano nyadhAH / jayazrIvaraNe vIra ! , mAnasaM mayi mA kRthAH // 'vIra ! Apane dUsarI kAntA ke sAtha vivAha karane ke samaya mere guNoM meM apane citta ko Aropita kiyA thaa| kintu aba jaya rUpI lakSmI ke varaNakAla meM mere prati citta na kreN|' 34. sakhalati snehazailendra' , taTinIva rasA mama / / ... prANairapi yazazceyaM , prazasyA hi yazodhanAH // 'nAtha ! jaise nadI parvata ke pAsa pahuMcakara skhalita hotI hai, vaise hI merI jIbha sneha rUpI parvata se TakarA kara skhalita ho rahI hai / deva ! prANa dekara bhI yaza ko puSTa karanA hai| kyoMki yazasvI vyakti hI prazaMsanIya hote haiN|' 35. tvaM dAkSiNyaparoM yAdRk , tAdRga nAnyo bhuvastale / nAtra dAkSiNyamAgheyamasthAne hyamRtaM viSam / / 1. abhyarNam-nikaTa (abhi0 6 / 87) 2. saMyate-saMgrAmAya / 3. ityatra nimittAt karmayoge saptamI / 4. rasA-jIbha (abhi0 3 / 246 zeSa) 5. dAkSiNyaparaH-lajjAzIlaH / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 - bharatabAhubalimahAkAvyam - 'priyatama ! Apa jitane lajjAzIla haiM utane lajjAzIla puruSa isa saMsAra meM koI nahIM hai / kintu saMgrAma meM Apa isa lajjA ko chor3a deN| kyoMki asthAna meM amRta bhI viSa bana jAtA hai| 36. vIrasUrjananI te'stu , pitA vIraH punastava / tvadeva sAMprataM vIra ! , vIrapatnI bhavitryaham // 'he vIra ! ApakI mAtA vIra putroM ko paidA karanevAlI bane aura Apake pitA bhI vIra putra ke pitA hoM / deva ! aba maiM Apase hI vIra kI patnI houuNgii|' 37. satvaraM tvaM mama snehAdAgato grAmataH priya ! / - saMgrAme na tvarA kAryA , svAmicittAnugo bhvH|| 'he priya ! Apa mere sneha ke vazIbhUta hokara gAMva se zIghra hI mere pAsa A jAte the, kintu saMgrAma meM Apa jaldabAjI na kreN| Apa apane svAmI ke citta ke anusAra kArya karane vAle hoN|' 38. mama vakSasi niHzaGka, pAtitAH karajA' yathA / tvayA mattebhakumbheSu , prApaNIyAstathA zarAH // 'deva ! Apane niHzaMka hokara mere vakSasthala para nakhoM ke, prahAra kie / isI prakAra Apa yuddha-sthala meM madonmatta hAthiyoM ke kuMbhasthaloM para apane bANoM se prahAra kreN|' 36. raNavyomni pare vIrAstava tejonidhaH purH|| tArakA iva nazyantu , tvatpratApostu vRddhimAn // 'nAtha ! Apa teja ke nidhAna haiM--sUrya haiM / yuddhAkAza meM Apake Age zatruoM ke subhaTa tAroM kI bhAMti naSTa ho jAeM ! ApakA pratApa satata vRddhigata hotA rahe / ' 40. bhaTazauryabRhadbhAnudIpanAya ghRtaM vcH| sarvAsAmiti nArINAM , niryayau mukhabhANDataH // 'isa prakAra vahAM kI samasta nAriyoM ke mukha se aise vacana nikala rahe the jo ki subhaToM ke parAkrama rUpI agni ko uddipta karane ke lie ghRta kA kAma kara rahe the|' 1. karaja:-nakha (karajo nakharo nakha:-abhi0 3 / 258) / 2. bRhadbhAnu:-agni (vanhibRhadbhAnuhiraNyaretasau-abhi0 4 / 163) Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 213 41. sudhAmaya ivAnandamayastviva tadA'bhavat / .. sa kSaNaH sakSaNo yuddhaakaaNkssibhirblibhirmtH|| 'cakravattin ! usa samaya vaha kSaNa amRtamaya aura Anandamaya bana gayA thaa| yuddha ke AkAMkSI parAkramI subhaToM ne usa kSaNa ko eka utsava ke rUpa meM maanaa|' .. 42. dordaNDacaNDimauddhatyAd , ye tRNanti jagattrayam / te'pi vIrA yazaHkSIrArNavAstaM prayayustadA // 'jo vIra apanI bhujAoM kI caMDimA se uddhata hokara tInoM lokoM ko tRNavat tuccha mAnate haiM aura jo kItti ke kSIra-samudra haiM ve bhI. saMgrAma ke samaya bAhubalI ke pAsa cale ge|' 43. mandarA iva prathivAhinIzvaramanthane / bhUbhRtazcaNDadordaNDazAkhinaH ke'pi taM yyuH|| 'kaI rAje jo zatra rUpI samudra kA manthana karane meM meru parvata kI bhAMti the aura jo pracaMDa bhujA rUpI zAkhA vAle the, ve, bhI bAhubalI ke pAsa pahu~ca ge|' 44.. ye bhavantamavajJAya , nRpaM bAhubali zritAH / te'pi vidyAdharAdhIzA , abhUvana praguNA yudhe / 'rAjan ! jo vidyAdharoM ke svAmI ApakI avajJA kara mahArAja bAhubalI kI zaraNa meM cale gaeM, ve bhI Aja saMgrAma ke lie sannaddha ho rahe haiN|' . 45. vidyaadhrvdhuuvrgvaidhvyktdaantH| ___yasyAsi guruvadvandyo'nilavegaH sa duHsahaH // 'rAjana ! vidyAdharoM kI striyoM ko vaidhavya kI dIkSA dene ke kAraNa jisakI talavAra 1. kSaNaH-avasara (samaye kSaNa:-abhi0 6 / 145) 2. sakSaNa:-sotsavaH (utsave-mahaH kSaNoddhavoddharSA-abhi0 6 / 144) 3. praguNA:-sajjAH / 4. yudhe-sNgraamaay| 5. vratadAnaM-dIkSArpaNam / 6. asiH-talavAra (asiRSTiriSTI-abhi0 3 / 446) Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 . bharatabAhubalimahAkAvyam guru kI taraha vandanIya hai, vaha anilavega atyanta duHsaha hai-raNabhUmi meM usakA sAmanA karanA kaThina hai|' 46. bahalInAthapAthodhiH , sarvathaiva duruttaraH / . bhISmazcaurvAnalenevAnilavegena doSmatA // 'rAjan ! mahAna bhuja-parAkramI aura vADavAgni kI bhAMti anilavega ke rahate hae bAhubalI rUpI raudra samudra ko tara pAnA sarvathA duSkara hai|' . 47. punarbhAratabhUpAla ! , vidyaadhrdhraadhvH| __ratnAristamupAgacchad , darza' vidhurivAruNam / / 'he bhArata ke bhUpAla ! eka bAta aura bhI hai| vidyAdharoM kA svAmI.ratnAri usa bAhabalI ke pAsa vaise hI A milA hai jaise amAvasyA ke dina candramA sUrya se jA milatA hai|' . 48. amI vidyAbhUto vIrA , bahuzo bahalIzituH / ___ abhyaNaM tUrNamAjagmuH , pravAhA iva vAridhim // 'rAjan ! ye aneka vidyAdhara vIra bAhubalI ke pAsa zIghra hI vaise hI A gae haiM jaise pAnI ke pravAha samudra ke pAsa A jAte haiN|' , 46. kirAtAH' paatitaaraatidurmdaacldordvmaaH| utsAhA iva dehADhyAstamupAgatya cA'naman // 'apane zatruoM ke durahaMkAra rUpI parvata kI bhujA rUpI vRkSAvalI ko naSTa karane vAle kirAta aise haiM, mAno mUrtimAn utsAha hoM / ve bhI bAhubalI ke pAsa jAkara nata ho gae haiN|' 50. sannaddhabaddhasannAhAH', kaNThaprApitakArmukAH / __mUrtA iva dhanurvedAstasyeyurlakSazaH sutaaH|| 'bAhubalI ke lAkhoM putra sajjita hokara, kavaca pahanakara tathA gale meM dhanuSya ko dhAraNa 1. darza:-amAvasyA (darzaH sUryendusaGgamaH-abhi0 2 / 64) 2. kirAtaH-bhIla (mAlA bhillAH kirAtAzca-abhi0 3 / 568) . 3. sannAhaH-kavaca (sannAho varma kaGkaTa:-abhi0 3 / 430). 4. kAmukam-dhanuSya (kodaNDaM dhanva kAmukam-abhi0 3 / 436) . Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 215 kara bAhubalI ke pAsa A gae haiN| ve aise lagate haiM mAno dhanurveda hI mUrtimAn ho gayA ho / ' 51. 'rAjan ! sabhA meM baiThe hue tathA yama kI bhAMti durdhara bAhubalI ko usa samaya una prasanna subhaToM ne usI prakAra ghera liyA jaise kiraNa- jAla sUrya ko ghere rahatA hai / ' 52. 53. samAsInamadInAste, konAzamiva durdharam / parivatrustadevenaM taraNi kiraNA iva // 2 'rAjan ! bAhubalI ke maMtrI kA nAma 'sumaMtra' hai / vaha bRhaspati kI bhAMti maMtraNA dene meM nipuNa hai / usane bAhubalI ke samakSa niSkapaTa bhAva se kahA-- 54. atha mantrI sumantrAkhyaH', suramantrIva mantravit / nirvyAjaM vyAjahAreti, purastAt tasya bhUpateH // 55. deva / tvaM madvacaH svaraM kurutAt karNagocaram / cintyAhitavido'mAtyAH kAryArambhe hi rAjabhiH // 'deva ! Apa mere vacana ko dhyAnapUrvaka suneN| nItikAroM ne bhI kahA hai ki kArya ke prArambha meM rAjAoM ko hitacintaka amAtyoM se mantraNA karanI cAhie / ' , yathA payodharaunnatyAd, bAlAyA yauvanodgamaH / tathA svAmibalo kAn, mantribhirjJAyate jayaH // 'jaise kumArI ke stanoM ke ubhAra se usake yauvana ke Agamana ko jAna liyA jAtA hai, vaise hI maMtrI bhI apane svAmI ke parAkrama ke atireka se hone vAlI vijaya ko jAna lete haiM / " prabalena saha svAmin!, vidheyA na virodhitA / pazya pAthojinInetrA', saMkSipyante tamAMsi hi // 'svAmin ! prabala vyakti ke sAtha virodha nahIM rakhanA caahie| Apa dekheM, sUrya aMdhakAra ko naSTa kara hI detA hai / ' 1. pAThAntaram - sumantrIzaH / 2. pAthojinInetrA - sUryeNa / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 bharatabAhubalimahAkAvyam 56. AkrAmati parakSmAM yaH , sa eva sabalo nRpH| ___ arkatUlAni tiSTheyuzcehi kiM vibhumarut ? 'jo rAjA apane zatru kI bhUmi para AkramaNa karatA hai vahI sabala hotA hai| pavana ke calane para yadi arkatUla zeSa raha jAe to usa pavana kA sAmarthya hI kyA ?' 57. balAdAcchidya bhUpAla bandhubhyo'pi gRhyate / grahANAmapi tejAMsi , vivasvAn harate na kim ? ... "rAje apane baMdhuoM se bhI bhumI ko balapUrvaka chInakara grahaNa kara lete haiM / kyA sUrya grahoM ke teja kA haraNa nahIM karatA ?' / / 58. nirbalo'pi paraH svAmin ! , prabalaH pribhaavyte| pRthivyarthe hi ko yuddhaM , na karotyatra sarvathA ? 'svAmin ! zatru nirbala hote hue bhI sabala hI mAnA jAtA hai / kyoMki isa bhUmi ke lie sabala yA nirbala kauna yuddha nahIM karatA ?' ,' 56. anamrA yadi sarvepi , sarvepi chatriNo yadi / tahi lokatrayImadhye , kA kottizcakravartinaH ? 'yadi sabhI rAje anamra ho jAeM aura yadi sabhI chatradhArI ho jAeM to phira tInoM lokoM meM cakravartI kI kItti hI kyA raha jAegI?' .. 60. saMprati kozalAsvAmI , tvAmabhyeti cmuuvRtH|| ___ sarAti rivAnantaM', pItAbdhi riva sAgaram // 'abhI kozala deza ke svAmI bharata senAoM se parivRta hokara Apake pAsa usI prakAra A rahe haiM jaise zeSanAga ke pAsa garur3a aura sAgara ke pAsa agastya RSi Ate haiN|' 61. ayaM bhavatkule jyeSThazcakra yayaM ca bhavatkule / tvamenaM nama tad gatvA , na trapA tava kAcana // 1. paraH-zatru / 2. sArAtiH-garuDa (sArAtirvajijivajratuNDa:-abhi0 2 / 145) * 3. anantaH-zeSanAga (zeSo nAgAdhipo'nanto-abhi0 4 / 373) 4.pItAbdhi:--agastyaRSi (agastyo'gastiH pItAbdhi:--abhi0 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH 217 'Apake kula meM bharata jyeSTha haiM aura cakravartI haiN| isalie Apa vahA~ jAkara unako praNAma kreN| isameM Apako koI lajjA nahIM hai|' . 62. etasmai na natAH ke kai syAjJA zirasA dhRtaa| kairAtakosya no dadhe , balino jayino'tra hi // 'bharata ke Age kauna rAje nata nahIM hue ? kina rAjAoM ne inakI AjJA zirodhArya nahIM kI ? kisane inakA bhaya nahIM mAnA ? kyoMki isa saMsAra meM balazAlI vyakti hI vijayI hote haiN|' 63. balaM yadIyamAlokya, surA api ckmpire| __martyakITAstataH ke'mI , purastAdasya bhUbhujaH ? 'unake parAkrama ko dekhakara devatA bhI prakaMpita ho gae haiN| unake sAmane ina manuSyakITa rAjAoM kI bAta hI kyA ?' . 64. SaTkhaNDI kikarIbhUya , sevate'sya padAmbujam / rajanIva sudhAbhAnu'mamandAnandakandalam // 'chahoM khaMDa sevaka kI bhAMti mahArAja' bharata ke caraNa-kamaloM kI sevA karate haiM, jaise rAta adhika AnandadAyaka candramA kI sevA karatI hai|' 65. vAM vinA kopi vizve'tra , nyakkarotyasya zAsanam / .. rAhoreva parAbhatividyate hi trayotanoH // "Apake binA. isa vizva meM cakravartI bharata ke anuzAsana kA kona tiraskAra kara sakatA hai ? sUrya ke lie rAhu. hI parAbhava hai, dUsarA koI nhiiN|' 66. dvAtriMzanmedinIpAlasahasrANyasya kiGkarAH / anuNIkartumAtmAnamohantepyasubhI raNe / 'cakravartI bharata ke battIsa hajAra rAje sevaka haiM / ve yuddhasthala meM prANoM kI bali dekara bhI apane-Apako uRNa karanA cAhate haiN|' .1. sudhaabhaanu:-cndrmaa| 2. vayItanuH--sUrya (nayotanurjapaccakSuH-abhi0 2 / 12) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bharatabAhubalimahAkAvyam 67. enaM sahasrazo devA , baddhAJjalipuTAH sdaa| sevante sarvadaM varNamoGkAramiva yoginaH // 'hAtha jor3e hue hajAroM devatA sadA mahArAja bharata kI upAsanA karate haiM, jaise yogIjana saba kucha dene vAle 'oMkAra' varNa kI upAsanA karate haiN|' 68. suSeNopyasya senAnIH , senAnI'riva durjyH| parIto'nekagIrvANa vinIta iva sadguNaiH / / 'bharata kA senApati suSeNa bhI kAttikeya kI bhAMti durjeya hai| jisa prakAra vinIta vyakti sadguNoM se yukta hotA hai, vaise hI vaha aneka devatAoM se parivRta hai|' 69. asyaiva bhujamAhAtmyAd , vairiNo nezuragrataH / ___ cakravAgamasteSAM , punaruktirivA'bhavat // 'senApati suSeNa ke bhujabala se bhayabhIta hokara zatra pahale hI daur3a jAte the / cakravartI kA Agamana unake lie punarukti jaisA hai-arthahIna hai|' 70. asya sUryayazA jyesstthsuunurnyuunvikrmH| manyate svabhujaujityAd , yaH zakramapi kiGkaram // 'bharata ke jyeSTha putra kA nAma hai suuryyshaa| vaha atyanta parAkramI hai| vaha apane bhujaparAkrama se indra ko bhI kiMkara mAnatA hai|' 71. anyepi bahavo vIrAH , santyasya prabalA bale / dhatu tadantareko'pi', sahiSNuH parvatAnapi // 'bharata kI senA meM isa prakAra ke aura bhI aneka parAkramI vIra subhaTa haiN| unameM ekaeka vIra aisA hai jo parvatoM ko uThAne meM bhI samartha hai|' 72. eka eva mahAtejAstvaM roddhA jyeSThamArSabhim / dhakSyantyamUstRNAniva , cAsya cakradavAciSaH // 1. senAnI:-kAttikeya (skandaH svAmI mahAsenaH senAnIH zikhivAhana:-abhi0 2 / 122) 2. gIrvANA:-devatA (gIrvANA maruto'svapnA:--abhi0 213) 3. tadantara-teSAM vIrANAM madhye, eko'pi / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH . 216 'mahAna tejasvI Apa hI akele aise haiM jo apane jyeSTha bhrAtA bharata ko nivArita kara sakate haiM / kintu unake cakra se udgata agni kI jvAlAeM Apake sainikoM ko tRNa kI bhA~ti bhasmasAt kara ddaaleNgii|' 73. tad vicArya mahIpAla ! , kuruSvAtmahitaM tviti / tAtatulyamimaM jyeSThaM, bhrAtaraM bharataM nm|| 'isalie he rAjana! Apa apane hita kI bAta socakara pitA tulya apane isa jyeSTha bhrAtA bharata ko praNAma kreN|' 74. iti mantrigirA kruddho, yAvad vakti kssitiishvrH| tAvad vidyAdharAdhIzo'nilavegastamabhyaSAt // 'maMtrI ke ye vacana sunakara bAhubalI atyanta kupita ho gae / ' ve kucha kahane hI vAle the ki vidyAdharoM ke adhipati anilavega ne maMtrI se kahA 75. sacivottaMsa ! nistrizaM', vathaiva vadanAnilaH / AtmadarzamivoddIpraM, kazmalIkuruSe prbhoH|| 'saciva ziromaNe ! tuma apane mukha ke zvAsoM se vyartha hI apane svAmI bAhubalI kI . kAMca kI bhAMti nirmala talavAra ko malina kara rahe ho / ' 76. prArthyamAnazciraM yuddhotsavo viirmnorthH| cAMtarivapAthodastatra vAtyAyate' bhavAn // . 'maMtrIvarya ! hamAre vIra subhaTa isa raNotsava kI cirakAla se pratIkSA kara rahe the / Aja unakA manoratha vaise hI saphala ho rahA hai jaise jaladhara se cAtakoM kA manoratha phalita hotA hai| aisI sthiti meM tuma pracaMDa pavana kI taraha AcaraNa kara rahe ho|' . . 77. ko'tiriktagatizcittAjjvalanAt kaH pratApavAn ? kaH paNDitaH surAcAryAt , ko ghevAdadhiko balI? 1. nistriza:-talavAra (karavAlanistrizakRpANakhaDgA:--abhi0 3 / 446) 2. vAtyAyate--vAtUlavadAcarati / 3. jaise pavana jaladhara ko bikhera detA hai vaise hI tuma vIra subhaToM ke utsAha ko bikhera rahe ho, naSTa kara rahe ho| . Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 . bharatabAhubalimahAkAvyam "isa loka meM citta se adhika gativAlA kauna hai ? agni se adhika tejasvI kauna hai ? bRhaspati se adhika vidvAn kauna hai ? (isI prakAra) apane svAmI bAhubalI se adhika balavAn kauna hai ?' 78... amI bAhubalervIrAH , prANairapi nijaM prabhum / sarvathopacikIrSanta stRNAH prANA hyamIdRzAm // 'bAhubalI ke ye vIra subhaTa prANoM ko nyochAvara kara apane svAmI kA upakAra karanA cAhate haiN| aise vIra subhaToM ke lie prANa tinake ke samAna hote haiM / ' ....' 76. ayaM candrayazAzcandrojjvalakotirmahAbhujaH / yaM saMsmRtya ripuvAtA , jagmuH zailA ivAmbudhim / "candramA kI bhAMti ujjvala kItti vAlA yaha candrayazA itanA parAkramI hai ki isakI smRti mAtra se zatruoM ke samUha vaise hI jA chupate haiM jaise indra ke bhaya se parvata samudra meM jA chupe the|' 80. lIlayA dantinAM lakSaM , triguNaM rathavAjinAm / hantyayaM vIra ekopi, zailoccayamivAzaniH // . "yaha akelA vIra eka lAkha hAthiyoM aura tIna lAkha rathoM tathA ghor3oM ko kSaNa bhara meMvaise hI naSTa kara detA hai jaise parvatoM ke samUha ko vajra naSTa kara detA hai|' 81. kanIyAnayameko'pi , siMhavat priysaahsH| rathI siMharathaH kena , soDhavyo vahnivad raNe // 'choTI umravAlA yaha akelA rathI 'siMharaya' siMha kI bhAMti sAhasapriya hai| agni kI bhAMti isako raNakSetra meM kauna sahana kara sakatA hai ? 82. siMhakarNo raNAmbhoSikarNadhAroyamulvaNaH / yabalaM vairikarNAbhyAmasahaM pavighoSavat // 'yaha siMhakarNa' raNa rUpI samudra meM spaSTa rUpa se karNadhAra hai| jaise vajra kA ghoSa kAnoM ke lie asahya hai vaise hI isake parAkrama kI bAta vairiyoM ke kAnoM ke lie asahya hai|' 1. upcikiirssntH--upkrttmicchntH| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazaH sargaH . 229 83. parakSamAkramaNohImavikramI siNhvikrmH| yamAyAntamupAkarNya , vairibhiryayire nagAH // 'yaha 'siMhavikrama' zatruoM kI bhUmi para AkramaNa karane ke lie pracaMDa parAkramI hai|| isako Ate hue sunakara zatru parvatoM meM jA'chupate haiN|' 84. siMhaseno'risenAsu , kezarIva balotkaTaH / kSveDAbhirgajasenAsu , madadubhikSamAtanot / / 'yaha 'siMhasena' atyanta parAkramI hai| yaha zatruoM kI senA meM kezarIsiMha kI bhAMti hai / isane apane siMhanAda se hAthiyoM kI senA ko nirvIrya banA DAlA thaa|' 85. ityamI tanayAH paJca , devapAdasya vishrutaaH| bANAH paJceva paJceSoH , kasya paJcatvadA na hi ? 'bAhubalI ke ye pAMcoM putra atyanta vizruta haiN| ye pAMcoM kAmadeva ke pAMca bANoM kI bhAMtiH kisako mRtyudhAma taka nahIM pahuMcA dete ?' 86. mUrchAlA medinIpAlAH , santyanye'pi shsrshH| saMgrAmAyopatiSThanti , sajjIkRtamahAyudhAH // 'aura bhI hajAroM 'mUcAle' (mUMchavAle) rAje aise haiM jo apane-apane zastroM ko sajjita' kara yuddha.kI pratIkSA meM baiThe haiN|' 87. ayaM vairivdhuuhaarsNhaarpridiikssitH| ratnAridevapAdebhyaH , puro bhavati saMyate // 'yaha 'ratnAri' yuddha ke samaya apane svAmI bAhubalI ke Age rahatA hai| yaha zatruoM kI striyoM ke hAroM ko tor3ane meM abhyasta hai arthAt yaha unako vidhavA banAne meM dakSa hai|' 88. lakSatrayo tanUjAnAM , nRpabAhubaleH shrutaa| jetuM tadantareko'pi , vibhurvidvaSivAhinIm / / 'mahArAja bAhubalI ke tIna lAkha aMgaja haiN| unameM se pratyeka vIra zatruoM kI senA ko jItane meM samartha hai|' Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 222 89. ityamI bahavo vIrAH , saMyate smupsthitaaH| udayAdeva tIkSNAMzoH , karA dhAryA na kenacit // 'isa prakAra ye aneka vIra yoddhA saMgrAma ke lie prastuta haiN| sUrya ke udayakAla meM hI usakI komala kiraNoM ke bAre meM koI dhAraNA nahIM banA lenI caahie|' .10. vAcAlamaulimANikya ! , vAcAlatvaM vathaiva re ! / __ ki nATyeta purosmAkaM , bahiNAmiva kenacit ? 'he vAcAloM ke mukuTamaNi ! tumhArI vAcAlatA vyartha hai / kyA hamAre samakSa koI mayUra kI bhAMti nAca sakatA hai ?' .. 61. dAkSiNyAddevapAdAnAmanAkSepyo bhavAn myaa| mA dainyaM kuru sainyasya , svaraM prakrAmato yudhe // . 'tuma svAmI ke anukUla ho isalie maiM tumhArA tiraskAra nahIM karatA / yuddha meM icchAnusAra lar3ane vAlI senA meM dInatA mata bhro|' 12. ityukto'nilavegena , sa mantrI maunamAcarat / saMlInabhramarAmbhojarAjIva rajanImukhe // . 'anilavega ke isa prakAra kahane para maMtrI vaise hI mauna ho gayA jaise saMdhyAkAla meM bhramaroM se saMyukta kamala-samUha zAMta ho jAtA hai, mauna ho jAtA hai|' 63. itthaM vijJAya vIrANAM , yuddhoddhRtotsukaM mnH| jayazrInapurANIva , nRpo vAdyAnyavIvadat // 'isa prakAra apane vIra subhaToM kA yuddha ke lie atyanta utsuka mana ko jAnakara bAhubalI ne vijayazrI ke nUpuroM kI bhAMti yuddha ke bAje bajavA die|' 64. amunA kIttisudhayA , vayaM zucitamAH kRtAH / tainiHzaGkastuto dUrAd , digmukhaimukharairiti // 15. sarvatra rodasI kukssibhribhirdhvjiniibhraiH| anudra taH suvarNAdririva mandArabhUruhaiH / 66. chtrcaamrcaarushriihaarkunnddlmnndditH| sAkSAcchaka ivottIrNastejasApyojasA bhuvam // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'ekAdaza: sarga: " 67. yAtrAnhi jinamabhyarcya bhavAniva karIzvaram / zvetaM mUrttamiva zreyo'dhyAruroha vizAM patiH || - catubhiH kalApakam / ' isa bAhubalI ne apanI kIrti-sudhA se hamako dhavalita kiyA hai - yaha socakara vAdya-dhvani se mukhara digmukhoM ne dUra se hI bAhubalI kI niHzaMka rUpa se stuti kii| jaise meru parvata kalpavRkSoM se anugata hotA hai vaise hI sarvatra bhUmI aura AkAza ko bharanevAlI senA se anugata, chatra, cAmara tathA sundara zobhAspada hAra aura kuNDala se alaMkRta teja aura oja se bhUmI para sAkSAt indra kI bhAMti avatIrNa mahArAja bAhubalI yAtrA ke dina jinezvara deva kI arcA kara mUrtimAn zreya kI bhAMti zveta hAthI para usI prakAra baiThe jaise Apa (bharata) baiThe the / ' PS5. strINAmAlokanotkaNThAkRtavyAlolacakSuSAm / zatacandrAn gavAkSAn sa, tatAna vadanaidine // ee. ' dekhane ko utsuka tathA abhiprAya se capala cakSuvAlI striyoM ke vadanoM se bAhubalI ne dina meM bhI vAtAyanoM ko zatacandra banA diyA / ' niryayau nagarAttUrNaM, kandarAdiva kezarI / ekopyajeya evAyaM surairiti vitarkitaH // " 'jaise kezarIsiMha apanI guphA se bAhara nikalatA hai vaise hI vaha nagara se zIghra hI bAhara nikalA / yaha dekha devoM ne yaha vitarkaNA kI ki yaha akelA bhI ajeya hai / ' 100 tvaM jetA vizvavizvasya na tvAM jeSyati ko'pi ca / " ityasya zubhazaMsoni, zakunAnyabhavaMstataH // 223 'tuma saMpUrNa vizva ke vijetA ho / koI bhI tumheM jIta nahIM sakegA' - isa prakAra unako aneka zubha sUcanA vAle zakuna hue / 101. sainyAzvakhuratAlodyatsthAne'bhUdantarA rajaH / tejo sa mayApyasya ravirityavahan mudam // " senA ke ghor3oM kI khuratAla se uThatI huI rajeM AkAza ke antarAla meM chA gaIM / 'aba maiM isa bAhubalI kA teja sahana kara sakUMgA' - yaha socakara sUrya ne prasannatA kA anubhava kiyA / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... bharatabAhubalimahAkAvyam 224 102. vidyAbhRnnara bhillendrasainyasaMbhArabhAritaH / khinnazeSAhirityantardadhyau zakto'hamatra na // 'bAhubalI kI vidyAdharendroM, narendroM aura bhillendroM kI bharI-pUrI senAoM ke bhAra se bojhila bane hue khinna zeSanAga ne mana meM socA ki yaha bhAra uThAne ke lie maiM samartha nahIM huuN|' 103. alaMbhUSNubhujasthAma ! , bAndhavo'bhyeti te'dhunaa| SaTkhaNDAkhaNDala ! svaraM , mA pratIkSasva tatkSaNam / / 'he samartha bhujabala vAle ! he SaTkhaMDa ke indra mahArAja bharata ! ApakA bhAI abhI A rahA hai| Apa usa kSaNa kI adhika pratIkSA na kreN|' 104. mama pRSThe sa AyAtastIkSNAMzoriva vAsaraH / samIrasyeva pAthodaH , prayANairavilambitaiH // 'he bhArateza ! ve avilaMbita prayANoM se mere pIche-pIche vaise hI A rahe haiM jaise sUrya ke pIche dina aura pavana ke pIche megha AtA hai|' 105. ityAkarNya kSitipatirayaM cAravAcAM prapaJcaM, dadhyAvevaM prabhavati purA yasya puNyodayo drAk / mAmoragapatipurastasya bhAvI jayo'tra, prodyatkottiprathimakalanAtItazubhrAMzudhAmnaH // ' mahArAja bharata ne apane guptacara ke vAga-vistAra ko sunakara mana meM isa prakAra socA'jisa puruSa ke Age puNya kA udaya calatA hai, jisake deva, asura aura manuSya sahAyaka haiM, jisakI kotti unnata hai, jo vistRta tathA kalanAtIta zubhratA se candramA ke samAna hai, vaha zIghra hI vijaya prApta kara letA hai|' - iti caroktivinyAsavarNano nAma ekAdazaH sargaH Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM sarga pratipa -. . yuddhotsAha ko uddIpita karane vAle vAtAvaraNa kA nirmANa / zloka parimANa chanda upjaati| lakSaNa dekheM, sarga 2 kA vivaraNa / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu - guptacaroM kA saMvAda sunakara mahArAja bharata gaMbhIra ho gae / unhoMne apane sAmantoM se yuddha ke viSaya meM carcAeM kIM, aura unheM dhairya rakhane ke lie : prerita kiyA / unhoMne kahA - 'jinameM tanika bhI kAyaratA ho ve yahAM se cale jAeM / yadyapi merI senA bahuta vizAla hai aura bAhubalI kI senA choTI hai, kintu saMgrAma meM parAkramI senA hI vijaya prApta karatI hai, choTI bar3I nahIM / jo AtmAbhimAnI subhaTa yuddhasthala meM sabase pahale apane prANoM kI Ahuti dete haiM ve svAmI ke RNa se uRNa ho jAte haiM / ve hI vIra subhaTa saMsAra meM yaza prApta karate haiM jinake tIra hAthiyoM ke kuMbhasthaloM ko bhedane meM dakSa hote haiN| chaha khaMDoM ko jItakara jisa yaza kA maiMne saMcaya kiyA hai, use Apa dhUmila na kara DAleM / ' taba senApati suSeNa ne Akara bharata se kahA - 'mahArAja ! ye hajAroM rAje aura karor3oM subhaTa yuddha kI pratIkSA kara rahe haiM / ' tatpazcAt suSeNa ne bAhara se Ae hue mAlava, magadha, kuru, jAMgala Adi janapadoM ke rAjAoM kA paricaya diyA aura kahA - 'deva ! isI prakAra sImAntavAsI kirAta aura hajAroM deva Apake sAtha haiM / ' mahArAja bharata kA utsAha zataguNita ho gayA / unhoMne kahA - 'jaba taka maiM bAhubalI ko nahIM jIta lUMgA taba taka mujhe zAMti nahIM milegI / usake jItane para hI merA sAmrAjya mujhe saMtuSTi de sakegA / ' itane meM hI bAhubalI ke dUta bharata ke pAsa Akara bole- 'prabho ! hamAre svAmI jAnanA cAhate haiM ki raNabhUmIkA nizcaya kahAM kiyA gayA hai ?' cakravarttI bharata ne kahA - 'yahAM pAsa meM hI gaMgA nadI hai, usI ke taTa para hamArA yuddha hogA / tumhArA svAmI apane deza kI sImA para par3Ava DAle / kala hama vahAM mileMge / ' 00 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH 1. itIritAM cAragiraM nizamya , sagauravaM so'tha gurupANAm / bamANa bhUpAn sanayAnnideze , jhupasthite gauravamAcaranti // ukta prakAra se kathita guptacara kI vANI ko sunakara cakravartI mahArAja bharata ne nItijJa rAjAoM se gauravapUrvaka kahA ki AjJA prApta hone para nItijJa puruSa gaurava kA AcaraNa karate haiN| 2. avami tasyApi bhavadbhujAnAM , balaM kSitIzA! mama dRSTapUrvam / baladvayI saMkramaNAtmadarzI , mamAsti cittaM hitamuddizettat // bharata ne kahA-'rAjAo ! maiM Apake aura bAhubalI ke bhujabala ko jAnatA huuN| maiMne usa parAkrama ko pratyakSa dekhA hai| mere mana rUpI kAMca meM donoM pakSoM ke bala kA pratibimba par3a rahA hai / vaha citta hita kA hI upadeza de rahA hai|' 3. yuSmAbhirevAraci vairibhaGgaH , purApi dikcakrajaye jayajJaiH / . kUlaGkaSANAM hi kaSanti kUlaM , laharya evAmbudharapravRddhAH // 'isase pUrva bhI vijaya ko prApta karane vAle Apa logoM ne hI dizAoM ke vijaya-prasaMga meM zatruoM kA nAza kiyA thaa| kyoMki megha ke barasane se bar3hI huI lahareM hI nadiyoM ke. taToM ko tor3atI haiN|' 4. rathanti bhUpAH kila tatra vIrA , dhuraM dharanti sthitisevitaarH| vinA pravIrAnna jayanti bhUpA , yato dhuraM voDhamalaM mahokSAH // 'yuddha-sthalI meM rAje ratha ke samAna aura anuzAsita vIra yoddhA dhurA ke samAna hote haiN| 1. maho kSaH-bar3A baila (mahokSaH syAdukSataro--abhi0 4 / 324) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 bharatabAhubalimahAkAvyam binA vIra subhaToM ke rAjA yuddha ko jIta nahIM skte| kyoMki mahAn baila hI dhurA ko vahana karane meM samartha hote haiM, dUsare nhiiN|' 5. yuddhe kRtodyogavidhau kSitIze , bhavanti vIrAH prtipkssjityai| . sAhAyyamAdhAtumalaM hi vahna, samIraNA eva puraH saranti // 'jaba rAjA yuddha ke lie prastuta hotA hai taba zatru para vijaya pAne ke lie vIra subhaTa hI sahAyatA dene meM samartha hote haiN| jaise agni ke prajvalana ko sahAyatA dene vAlA pavana hI Age-Age calatA hai|' 6. bhavAsavA' bhUgrahaNakakAmA , vrajarbhaTAnAmavilaGghanIyAH / vana? mANAmiva sAnumanto', bhavanti vidveSidharAdhirAjaH // ... . 'jo rAjA zatruoM kI bhUmI ko lene ke icchuka hote haiM ve apane vIra subhaToM ke samUhoM ke kAraNa zatru-rAjAoM se ajeya bana jAte haiM, jaise ki saghana vRkSoM vAle vanoM se parvata ajeya bana jAte haiN|' 7. mukhaM bhaTAnAmavalokya rAjA , karoti yuddhaM vihitAridainyam / ___ ambhodharAmbhobharadUrapUrAnugA bhaveyuhi nadIpravAhAH // 'rAjA apane vIra subhaToM ke mukha ko dekhakara hI satruoM ko dIna banAne vAlA yuddha lar3atA hai| kyoMki megha ke pAnI kA dUravartI pUra jaba pIche hotA hai tabhI nadI kA pravAha Age bar3hatA hai ?' 8. balotkaTaM bhUpamavApya yuddha. , mAdyanti vIrA api pRSThalagnAH / sAraGganetrAvapuretya kiM na , tAruNyalIlAH parimAdayanti ? 'yuddha-sthala meM parAkramI rAjA ko pAkara anugAmI vIra subhaTa bhI harSotphulla ho jAte haiN| kyA sundariyoM ke zarIra ko pAkara yauvana kI lIlAeM cAroM ora nahIM nAca uThatI ?' mahAbhujaH saMprati yoddhakAmo , mahAbalo bAhabalI sameti / tatsaGgarotsaGgamupeyivadbhirdainyaM na nATya purato bhavadbhiH // . 1. bhUvAsava:--rAjA / 2. sAnumAn parvata (gotro'calaH sAnumAn-abhi0 4 / 63) .. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH . , 226 'mahAn parAkramI, mahAn bhujAoM kA dhanI bAhubalI Aja yuddha karane ke lie A rahA hai-yaha socakara usake sAtha yuddha karane ke icchaka Apa apane samakSa dInatA ko na Ane deN|' 10. sainyaH sametA racitAridainyabandhurmama zvaH sahasatvaro' mAm / svaHzaivalinyogha' ivAmburAzi , pAthIbharaiH paatitpaadpaudhH|| 'jaise vRkSoM ke samUha ko dharAzAyI karane vAlA tathA pAnI se bharA-pUrA gaMgA nadI kA pravAha samudra meM jA milatA hai vaise hI merA bhAI bAhubalI zatruoM ko dIna banAne vAlI apanI senA ke sAtha kala zIghra hI mujha se A milegaa|' 11. balotkaTareva bhaTaistadIyaizcetazcamatkAri tathA vyadhAyi / jagajjanAnAM na yathetareSAM , hRdovakAzaM blmshnute'tH|| 'bAhubalI ke atyanta parAkramI bhaToM ne citta ko camatkRta karane vAlA aisA kArya kiyA ki jagat ke dUsare logoM ke parAkrama ke lie hRdaya meM avakAza hI nahIM rhaa|' 12. karairivAMzurmakarairivAbdhihadaistaTinyogha ivAtidurgaH / ... tanUjalakSaiH parivAritoyaM , mAmeti roddhaM tamavacchazAGkam // 'jaise kiraNoM se sUrya, magaramacchoM se samudra aura athAha jalavAle nada se nadiyAM atyanta durgama hotI haiM, vaise hI yaha bAhubalI apane lAkhoM putroM se parivArita hokara mujhe rokane ke lie A rahA hai, jaise andhakAra candramA ko rokane ke lie AtA hai|' 13. * api prabhUtA dhvajinI madIyA , tanIyasazcApi balasya tasya / . raNe kaJcitsamatAM gamitrI , jayAvahA vIrabhujA hi nAnyat // 'yadyapi merI senA bahuta vizAla hai aura usakI senA choTI hai, phira bhI saMgrAma meM / jyoM-jyoM samAna ho jaaegii| parAkramI senA hI vijayavatI hotI hai, choTI-bar3I nhiiN|' 14. tato bhaTIbhaya bhavadbhirAji nirvyAjamAdhAyi purA'dhunApi / vidhIyatAM vIravasantasattvaM , sarvatra vaH zAzvatamAyugAntAt // 1. sahasatvaraH-satvareNa shit:-shiighr| 2. svHshaivlinii-gNgaa| 3. AjiH-yuddha (AskandanAjiH--abhi0 3 / 461) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 * bharatabAhubalimahAkAvyam 'isalie pahale bhI Apa logoM ne chala-kapaTa chor3akara vIratA se yuddha lar3e haiM aura isa bAra bhI Apa apanI vIratA ke vasanta rUpI sattva ko sarvatra yugAnta paryanta zAzvata banA deN| 15. calatkRpANAzanisaMyadabde , saranti nAsIratayA bhaTA ye| ta eva rAjJo hRdaye vasantyasAdhyAH susAdhyA ripavo hi zaktaiH // 'calatI huI kRpANa rUpI bijalI vAle yuddha rUpI megha meM jo vIra subhaTa Age-Age calate haiM, ve hI apane svAmI-rAjAoM ke hRdaya meM sthAna pAte haiN| kyoMki samartha yoddhA hI asAdhya zatruoM ko susAdhya banAte haiN|' 16. Ayodhane mAnadhanAH kSaNena , prANAna puro ye taNavattyajanti / . teSAM kRtajJA iti mAnino'mI , prabhuH prazaMsAM svayamAtanoti // : 'jo AtmAbhimAnI subhaTa yuddhasthala meM sabase pahale apane prANoM kA tRNavat balidAna kara dete haiM, unake prati-'ye svAbhimAnI subhaTa kRtajJa ho gae'-yoM kahakara svayaM svAmI unakI prazaMsA karate haiN|' 17. karpUrapArI'pracayAvadAtA , taireva kotirbhuvne'rjniiyaa|| karIndrakumbhasthalazailabhedaprAvINyabhAjo vizikhA' ydiiyaaH|| 'isa saMsAra meM kapUrapAtra ke pracaya kI bhAMti zubhra kIti kA arjana ve hI loga kara sakate haiM jinake tIra hAthiyoM ke kuMbhasthala rUpI parvatoM ko bhedane meM pravINa hote haiN|' 18. yazaHsudhAsaudhamanuttarAbhaM , vyadhAyi SaTkhaNDajayena bhUpAH ! / mayA bhavadbhirmalinaM na kArya , niHzvAsadhUmairvyapahInadhairyaiH // 'rAjAo ! maiMne chaha khaNDoM ko jItakara yaza se dhavalita anuttara AbhA vAle saudha kA nirmANa kiyA hai| aba dhairyahIna hokara Apa niHzvAsa dhUma ke dvArA use malina na banAeM / ' .. 1. AyodhanaM yuddha (janyaM yudAyodhanam --abhi0 3 / 460) 2. pArI-pAna (pArI syAt pAnabhAjanam-abhi0 4 / 60) 3. vizikhaH-bANa (bANe pRSatkavizikhau-abhi0 3 / 442) Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH 231 16. prapinAsIra hayakSurAmoddhataM rajazcumbati ycchiraaNsi| taireva kotirmalinIkRtA drAk , payodavAtairiva darpaNAbhA / 'Age calanevAlI zatruoM kI senA ke ghor3oM ke khuroM se uThe hue rajakaNa jina subhaToM ke ziroM para A girate haiM, ve hI kIti ko zIghra malina kara DAlate haiM jaise ki megha kI sIlanabharI havA se darpaNa kI AbhA malina ho jAtI hai|' 20. tadhUyamudyacchatha saMprahAraM', kartuM trilokIjanatAbhivandyam / vIrA yamAkarNya dharanti zaurya , karAH kharAMzoriva caNDimAnam // 'Apa trilokI janatA ke dvArA stutya usa yuddha ke lie udyata ho jAeM, jisakI gAthA sunakara vIra yoddhAoM kA parAkrama sUrya kI kiraNoM kI bhAMti pracaNDa ho jAtA hai|' 21. SADguNya naipuNyabharaM bhajantu , sarve dhanurvedamanusmarantu / bhavantu khaDgApravihasta hastA, bhaTA ! bhavantaH zramayantu bAhUn / 'he vIra subhaTo | Apa chaha guNoM-sandhi, vigraha, yAna, Asana, dvaidha (bhedanIti) aura Azraya-kI nipuNatA ko dhAraNa kareM aura sabhI dhanurveda kA anusmaraNa kreN| Apa * 1. pratyarthI- zatru (pratyarthyamitrAvabhimAtyarAtI-abhi0 3 / 363) 2. nAsIraM-Age calanevAlI senA (nAsIraM tvagrayAnaM syAt--abhi0 3 / 464) 3. saMprahAra:-- yuddha (saMgrAmAhavasaMprahArasamarA:-abhi0 3 / 460) 4. SADguNya-rAjanIti ke chaha guNa / ve ye haiM 1. sandhi-kara denA svIkAra kara yA upahAra Adi dekara zatrupakSa se mela karanA / 2. vigraha-apane rASTra se dUsare rASTra meM jAkara yuddha, dAha Adi karate hue virodha krnaa| 3. yAna-car3hAI karane ke lie prasthAna krnaa| 4. Asana-zatrupakSa se yuddha nahIM karate hue apane durga yA surakSita sthAna meM cupacApa baiTha jaanaa| 5. dvaidha-eka rAjA ke sAtha sandhikara anyatra yAtrA karanA, athavA do balavAn zatrunoM meM vacanamAna se AtmasamarpaNa karate hue donoM pakSoM kA (kabhI eka pakSa kA kabhI dUsare 'pakSa kA) gupta rUpa se Azraya krnaa| 6. Azraya-balavAn zatru se yuddha karane meM svayaM samartha nahIM hone para kisI dUsare adhika balavAn rAjA kA Azraya krnaa| (abhidhAna cintAmaNi 3 / 366 pR0 180,181) 5. vihasta:-vyAkula (vihastavyAkulo vyagre-abhi0 3 / 30) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bharatabAhubalimahAkAvyam saba apane hAthoM ko talavAra ke agra bhAga se vyAkula kara deM aura apanI bhujAoM ko abhyasta karaleM / ' 22. yeSAM yadUnaM ca tadarthayadhvaM hAnirnidhau mANavake na tasya / , yathAmbhasaH prAvRSi vArivAhe, yathA maNeH zaivalinIzvare ca // 'jinake pAsa jo nyUna ho, usakI ve prArthanA kreN| jaise varSAkAla ke bAdala meM pAnI kI aura samudra meM ratnoM kI kamI nahIM hotI, vaise hI mANavaka nidhi meM kisI bhI prArthita vastu kI kamI nahIM hai / ' 1 23. svasUnusAraGgadRzAM mukheSu manAMsi yeSAM nipatanti te'pi / drutaM nivartadhvamananyacittavatAM jayazrIH karasaGginI hi // "jina subhaToM kA mana apane putra aura strI ke prati daur3a rahA hai, ve bhI yahAM se zIghra cale jAeM / kyoMki vijayazrI unhIM ko hastagata hotI hai jo ananyacitta hote haiM-- saMgrAma ke lie eka citta hote haiM / ' 24. na kAtaratvAdapi kampanIyaM, kSetre kaleH kSatriya bhImahakke / tAvaddhi dIpraH kila zaurya dIpo yAvanna dhUyeta parAstravAtaH // 1 'jahAM kSatriya vIroM ke bhayaMkara zabda ho rahe hoM vaise raNasthala meM Apa kAyaratA se kampita na hoM kyoMki parAkrama kA dIpa taba taka hI prajvalita rahatA hai jaba taka ki vaha zatruoM ke astra rUpI pavana se kampita nahIM hotA / ' 25. yA kApi vidyA kulavartanI vaH, zaktizca yA kAcana zaktayogyA / sA smaraNIyAtvadhunA bhavadbhistadeva zastaM yadupaiti kRtye // 'ApakI kula paramparAgata jo koI vidyA hai tathA samartha vyakti ke yogya jo koI zakti hai, Apa Aja usakA smaraNa kreN| kyoMki jo avasara para kAma AtA hai, vahI prazasta hotA hai / ' 26. IdRg raNo no dadRze bhavadbhistat sAvadhAnAH samare bhavantu / yaM hRdi krIDati yasya nityaM sa eva dhIro'tra raNAcariSNuH // , 1. zastaM - prazasta, kalyANakAraka bhadra bhadrazastAni - abhi0 1/86 ) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH 233 'aisA yuddha Apane pahale kabhI nahIM dekhA hai isalie Apa saMgrAma meM sAvadhAna rheN| jisake hRdaya meM dhairya sadA krIr3A karatA rahatA hai, vahI dhIra vyakti yahAM raNa meM lar3a skegaa|' 27. zrIAdidevasya tanUruhatvAnna vismayo bAhubalerbale me| bhaTAstadIyA mama sainyanIranidhiM vilokyAjadadhate ca dhairyam // 'bAhubalI RSabha ke putra haiM, isalie mujhe unake bala meM koI vismaya nahIM hai| unake subhaTa mere sainya rUpI samudra ko dekhakara dhairya dhAraNa karate haiN|' 28. ye dhairyavantaH purataH sarantu , te'tyntmaudaarygunnaavdaataaH| vizeddhi yanmAnasakandareSu , nirantaraM zauryahariH sa zaktaH // "jo dhairyavAn haiM aura audArya guNoM se atyanta nirmala haiM ve Age cleN| jisakI mana rUpI kandarA meM zaurya rUpI siMha nirantara rahatA hai, vahI zaktizAlI hotA hai|' 26. rathAzca vAhAzca gajAzca sarve , padAtayazcApi bhavantu sajjAH / nRdevavidyAdharakuJjareSu , raNo na hIdRg bhavitA jagatyAm // 'sabhI ratha, ghor3e, hAthI aura padAti sainika sajjita ho jaaeN| isa saMsAra meM viziSTa manuSyoM, devoM aura vidyAdharoM meM isa prakAra kA yuddha kabhI nahIM hogaa|' 30. suSeNasainyAdhipate ! svasainyaM , vilokaya tvaM mama sanniyogAt / dordaNDakaNDa tirihApyazeSA , bhaTai jebhyo hi nivAraNIyA // 'senApati suSeNa ! tuma merI AjJA se apanI senA kA nirIkSaNa kro| subhaToM kI bhujAoM meM khAja cala rahI hai| usakA sampUrNa nivAraNa isa raNa meM bhujAoM se hI karanA hogaa| 31. kAlaM tviyantaM na mayAjilIlA, cakre svayaM sApi kariSyate'tra / . __bhAnoranUruH purato nihanti , tamastamaM jetumalaM na ko'pi // 'maiMne svayaM itane samaya taka yuddhalIlA nahIM kI, kintu Aja mujhe vaha karanI hogii| sUrya kA sArathi sUrya ke Age andhakAra kA nAza karatA hai kintu rAhu ko jItane meM sUrya ke sivAya koI samartha nahIM hotaa|' 1. tamaH-rAhu (tamo rAhuH saihikeyo-abhi0 2 / 35) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bharatabAhubalimahAkAvyam 32. sAmantabhUmanta imepyaneke , tvayA vyajIyanta yathA sukhena / tathA na saMbhAvyamihAnalasya , jalena zAntihi na vaaddvaagneH|| . 'ina aneka sAmantoM aura bhUmantoM ko tumane jaise sukhapUrvaka jIta liyA hai, vaise hI yahAM mata samajha lenaa| kyoMki agni ko jala se zAnta kiyA jA sakatA hai, kintu vaDavAnala jala se zAnta nahIM hotaa|' 33. vizvaMbharAcakrajayo mamApi , tadeva saaphlymvaapsytiih| .. jeSye yadA'haM bahalIkSitIzaM , vAto dupAtAna na hi zailapAtI // . . 'sAre bhUmaNDala ko jItane kI merI saphalatA taba hI hogI jaba maiM yahAM bAhubalI ko jIta lNgaa| vRkSoM ko ukhAr3ane mAtra se pavana parvata ko ukhAr3ane vAlA nahIM ho jaataa|' 34. kalpAntakAleyasahasrabhAnoriva pratAposya patAkinInAm / durutsahastatra vibhAvanIyazchanAyituM ko dhvajinIza ! tUrNam // .. 'usa bAhubalI kI senAoM kA pratApa pralayaMkArI sUrya kI taraha atyanta duHsaMha hai| senApati ! usase bacane ke lie chatra kauna banegA- isakA tuma zIghra vicAra kro|' .35. itthaM giraM bhAratavAsavasya , nizamya sa vyAhata sainyanAthaH / kiM devadevapraNatAMhipadmA ! , 'dyAtaGkazakurmanasA'dhyaropi? senApati suSeNa ne bharata cakravartI kI vANI sunakara kahA-'indroM dvArA praNata caraNakamala vAle svAmin ! Aja Apane apane mana meM bhaya kA zalya kyoM Aropita kara rakhA hai ?' 36. mahIbhRduttaMsa ! marujjaye'pi', nAsId vacovyaktiramadRzI te / utpATitAnekaziloccayasya , yugAntavAtasya puro drumAH kim ? 'he rAjAoM ke ziromaNI bharata ! devatAoM para vijaya pAne ke avasara para bhI Apane aisI bAteM nahIM kahI thiiN| jisa pralayaMkArI pavana ne aneka parvatoM ko ukhAr3a pheMkA hai, usake lie vRkSoM ko ukhAr3a pheMkanA kaunasI bar3I bAta hai ?' 37. tIrtha tvayA'sAdhyata mAgadhAdi , niHzaGkacittena dharAdhirAja ! / tataH puraste kimayaM kSitIzaH , ko bhArabhRnnAgapateH purastAt ? / 1. marut-devatA (gIrvANA maruto'svapnAH--abhi0 2 / 3) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza: sarga: 'rAjan ! Apane niHzaMka hokara magadha Adi tIrthoM ko sAdhA hai / aba Apake mahArAja bAhubalI kA astitva hI kyA hai ? zeSanAga ke samakSa pRthvI ke bhAra ko vahana karane vAlA dUsarA kauna ho sakatA ?' 38. 'mahendra ! nami Adi ke kyA parvatoM kI pAMkhoM ko kuMThita hotI hai ?" " na nAma namyAdiraNe mahendra ! cittonnati ste surazailatuGgana / kuNThobhavet ki hari hastamuktadambholi dhArA giripakSahRtyai ? 36. zritastvamevAbhyadhikodayatvAd, gIrvANavRnderabhivandyasattvaH / vizrANanairibhya ivAstadIyaiH, saMpAditAtyunnatisannidhAnaiH // 40. sAtha yuddha karane meM ApakA ahaM meru kI bhAMti U~cA rahA / kATane ke lie indra ke hAtha se mukta vajra kI dhArA kahIM 'adhika bhAgyazAlI hone ke kAraNa abhivandanIya parAkrama vAle Apa devatAoM dvArA vaise hI Azrita haiM jaise dAna ke dvArA ibhya / ve devatA AtmIya na hote hue bhI unnati kA sampAdana karane meM Apake nikaTavartI rahate haiM / ' 41. tvameva cakrI vijayI digantajetA suraiH sevita eva ca tvam / tahi sAmantajayAya tarkaH, karI prabhuH kiM vratatIhRte na ? 235 'rAjan ! Apa hI cakravartI haiM, vijetA haiM, digantoM ko jItane vAle haiM aura Apa devatAoM dvArA upAsya haiM / aisI sthiti meM sAmanta ko jItane kI bAta hI kyA hai ? kyA hAthI latA ko ukhAr3ane meM samartha nahIM hotA ?" . tvAmAtmatulyaM gaNayatyajatra, zakro'pi bhUzaRzirovataMsa ! 1 cintAmaNi kopi jahAti hastAt kaH pauruSAd roSayate kRtAntam ? , 'he rAjAoM ke mukuTa bharata ! indra bhI Apako sadA apane samAna mAnatA hai / kyA koI cintAmaNi ratna ko hAtha se gaMvAtA hai ? kyA koI apane pauruSa se yamarAja ko pata karatA hai ?" 1. cittonnatiH -- ahaMkAra ( mAnazcittonnatiH smayaH - abhi0 2 / 231 ) 2. hari:: - indra ( indro haridu zcyavanocyutAgrajo - prabhi0 2283 ) 3. dambholiH--- vajra (dambholibhiduraM bhiduH - prabhi0 2 / 14 ) Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 bharatabAhubalimahAkAvyam 42. digantagantA jagati tvameva , vibhAvyate nAnyatarazca kazcit / - tejasvinAM dhUryatayA pratIto , hokaH sahasradyutireva deva ! // "isa saMsAra meM Apa hI digantoM kA pAra pAne vAle haiN| koI dUsarA vaisA nahIM kara sakatA / deva ! tejasviyoM meM pradhAnarUpa se kevala eka sUrya hI pratIta hai, dUsarA koI nhiiN|' 43. Ayodhane dvitribhaTavyaye'pi , bhaGgosya sAmantanRpasya bhAvI / dedIpyamAne kila dIpadhAmni', svayaM pataGgo vijuhoti deham // ... 'isa yuddha meM apane do-tIna subhaToM ke balidAna se hI isa sAmanta-nRpa bAhubalI kA vinAza ho jaaegaa| dIpaka kI dedIpyamAna lo meM pataGgA svayaM jhaMjhApAta kara apame zarIra kI Ahuti de detA hai|' 44. kIrterakIrtezca mahAbhujAnAM , raNakSaNe saGgatimeti raajaa| kalindakanyA' hyapi janhu kanyA', vyaktihi nIreNa bhavetprayAge // .. "yuddha-kSaNa meM hI rAjA mahAparAkramI yoddhAoM kI kItti yA akItti kI saMgati ko jAna pAtA hai| kyoMki prayAga meM gaMgA aura yamunA kI abhivyakti jala se hI hotI hai|' (gaMgA kA pAnI zveta aura yamunA kA pAnI nIlA hotA hai|) 45. ayaM raNo vIramanorathazca , samAgato mUrta iva pramovaH / atrApi dainyaM vitanoti kopi , kAmIva kAntAdharabimbapAne / 'yaha yuddha vIroM ke lie manoratha hai / yaha mUrta pramoda kI taraha prApta huA hai| aisI sthiti meM bhI yadi koI dInatA dikhAtA hai to vaha vaise hI nirvIrya hai jaise koI kAmuka vyakti strI ke adhara bimba kA pAna karane ke lie dInatA dikhAtA hai|' 46. sahasrazo bhUmibhujopyamI te , bhaTAstvadIyA napa ! kottisho'mii| raNArNavaM dustaramuttarItumicchanti dordaNDataraNDa kANDaH // . 1. dIpadhAmina-dIpaka meM / 2. kalindakanyA-yamunA (abhi0 4 / 146) 3. janhukanyA-gaMgA (abhi0 4 / 147) 24. taraNDa:-naukA (kolo bhelastaraNDazca-abhi0 31543) . Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH .... 237 'rAjan ! ye hajAroM rAje aura ye karor3oM subhaTa Apake sAtha haiN| ve apanI bhujAoM rUpI naukAoM se isa dustara raNa-samudra ko tairanA cAhate haiN|' 47. avantinAthoyamudagratejA , bhvnnideshaapitcittvttiH|| yasya pratApajvalanaprataptA , dhArAgRheSvapyarayastapanti // 'yaha pracaNDa tejasvI rAjA avanti deza kA hai| isane ApakI AjJA meM hI apanI manovRttiyoM ko samarpita kara rakhA hai| isakI pratApa rUpI agni se saMtapta zatru jalagahoM meM bhI tApa kA anubhava karate haiN|' 48. svapnAntarepi dviSatAM dadAti , dRSToyamAtaGkamazaGkacetAH / niHzvAsadhUmaizca parAGganAbhiH , sitApi' saudhAlirakAri niilaa|| 'jaba zatru isa nirbhaya rAjA ko 'svapna meM bhI dekha lete haiM to ve bhayabhIta ho jAte haiN| zatruoM kI striyAM isako dekhakara niHzvAsa chor3ane laga jAtI haiM aura taba niHzvAsa ke dhuMeM se zveta prAsAda kI zreNI bhI kAlI ho jAtI hai|' 46. ayaM punarmAgadhabhUmipAlo , vipakSakAlo'grata eva te'sti / yasyograsainyAni hayakSurAmoddhatai rajobhiH pidadhudinendram // 'magadha deza kA yaha bhUpAla Apake samakSa hI khar3A hai / yaha zatruoM ke lie mauta ke samAna hai| isakI umra senAoM ne apane ghor3oM ke khurAgoM se uThe hue rajaHkaNoM se sUrya ko bhI Dhaka diyA thaa|' 50. sa sindhunAthaH purataH sthitaste , yannAmasaMsAdhvasapannagena / ___ mUrcchanti daSTAH kila bhUmipAlA , na jAGgulIkai rapi cetniiyaaH|| 'Apake samakSa sindhu deza kA svAmI sthita hai| isake nAma rUpI bhayAnaka sarpa dvArA Dase.hue rAje mUcchita ho jAte haiM aura ve viSa-cikitsakoM se bhI sacetana nahIM ho paate|' 1. dhArAgRhaM--jalagRha / 2. sitaH-sapheda (zvetaH zyetaH sitaH zukla:-abhi0 6 / 28) 3. nIlaH-kAlA (kAlo nIlo'sitaH zitiH-abhi0 6 / 33) 4. jAGa gulikaH-viSa-cikitsaka (jAGa guliko viSabhiSak-abhi0 3 / 138) (jAGa gulIkaH ityapi). Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -238 : 51. ayaM kurUNAmadhipaH puraste, raNe ripUNAM hi dadarza pRSTham / mukhaM na yaH puSkarapuSpavallIvadunnato'hInabhujadvayazca // " Apake sAmane yaha kuru pradezoM kA adhipati sthita hai| yaha puSkara kI puSpavallI kI bhA~ti unnata aura unnata bhuja-yugala vAlA hai / isane raNa kSetra meM zatruoM kA mukha kabhI - nahIM dekhA, kevala unakI pITha hI dekhI hai / ' 52. udagrabAhudviSadindurAhuH sthitaH puraste'dhipatirUNAm / svapnepi saMgrAmarasAtirekAd, dhanurdhanurvyAharatIti yazca // bharata bAhubali mahAkAvyam " " Apake samakSa yaha marudezoM kA svAmI sthita hai| isakI bhujAeM pracaNDa haiM aura yaha zatru rUpI candramA ke lie rAhu ke samAna hai / yuddha karane kI atyanta utkaMThA ke kAraNa yaha svapna meM bhI 'dhanuSya - dhanuSya' - yoM bar3abar3AtA rahatA hai / ' 53. saurASTrarASTrasya patiH puro'yaM sevAkaro yasya karovamene / bhUpAlapaMktyA na hRdIzvarasya vadhveva rAgAtizayaM vahantyA // 1 54. " Apake sAmane yaha saurASTra deza kA rAjA khar3A hai / dUsare rAjAoM ne isake sevA - parAyaNa hAthoM kI kabhI avamAnanA nahIM kI / jaise atyanta anurakta strI apane pati ke hAtha kI avamAnanA nahIM karatI / ' 55. 1 koTi : sapAdA tava nandanAnAM puraH sthiteyaM bharatAdhirAja ! / bubhukSite vA hitabhojanAya pradhAvati svairamato raNAgram / / 'he bharata bhUpAla ! Apake samakSa Apake savA koTi putra sthita haiM / jaise bhUkhA vyakti [ hitakArI bhojana ke lie daur3atA hai vaise hI ye putra svecchApUrvaka yuddha ke lie daur3ate haiM / ' ayaM puraH sUryayazAH sutaste, gauripriyasyeva guho balADhyaH / yadIyatApAt kila tArakAdyA, nezuH pravRddhAt samarodayAdreH // 'rAjan ! yaha rahA ApakA putra sUryayazA / yaha mahAdeva ke putra kArtikeya kI bhAMti zakti- saMpanna hai / isake bar3he hue tApa se tAraka Adi zatru samara rUpI udayAcala se bhAga - ge|' Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 dvAdazaH sargaH . 56. zArdUlamukhyA itare'pi putrAH , pavitragotrA'stava santi rAjan ! / yadIyabANAsana'muktabANAstIkSNAMzutaptaM zamayanti vizvam / 'rAjan ! Apake pavitra vaMza vAle zArdUla Adi dUsare aneka putra haiM / dhanuSya kI DorI se chUTe hue unake bANa sUrya se saMtapta vizva ko bhI zAnta kara dete haiN|' 57. vidyAdharendrAstvanavadyavidyA , raNAya vaitADhyagireH smetaaH| sevAkRte te bahuzo vimAnaH , surA ivendrasya tatotsavasya / "ApakI sevA karane ke lie pavitra vidyAoM ke jJAtA vidyAdharoM ke svAmI apane aneka vimAnoM ko lekara yuddha ke lie vaitADhya giri se Ae hue haiN| jaise vizAla utsava vAle indra ke lie deva Ate haiN|' 58. udIcyavardhamahIbhRto'pi , tvAmanvayuste samarotsavAya / sevAM yadIyAM racayanti nityaM , saMyojya pANIstridazA apIha // 'rAjan ! isa yuddhotsava meM bhAga lene ke lie uttara kSetrArdha ke rAje bhI Apake pIchepIche Ae haiM / devatA bhI hAtha jor3akara una rAjAoM kI sadA sevA karate haiN|' 59. SaTakhaNDadezAntanivAsino'mI' , eyaH kirAtAH kRtptripaataaH| bhavantamutkhAtavipakSavRkSA , madotkaTaM nAgamiva dvirephAH // 'ye chaha khaNDoM ke sImAntavAsI kirAta Apake caraNoM meM apane bANoM ko nyochAvara kara Apake pAsa Ae hue haiM / jaise bhauMreM madonmatta hAthI ko ukhAr3a dete haiM, vicalita kara dete haiM, vaise hI ye kirAta bhI zatru rUpI vRkSoM ko ukhAr3a dene vAle haiN|' - 60. sahasrazastvAM paricaryayanti , svAhAbhujaH svIkRtazAsanAzca / tathApi te takSazilAkSitIzajaye vimarzaH kimkaannddruupH|| 'hajAroM devatA Apake anuzAsana ko mAnyakara ApakI paricaryA kara rahe haiN| phira bhI 1. gonaM-vaMza (govantu santAno'nvavAyo'bhijanaH kulam-abhi0 3 / 167) 2. bANAsanaM-ghanuSya kI DorI (ziLA bANAsanaM druNA-abhi0 3 / 440) 3. amI eyu:-ityatra 'asaMdhiradasomumI'-anena sUtreNAsaMdhiH / 4. svAhAbhuk-deva (svAhAsvadhAkratusudhAbhujaH-abhi0 2 / 2) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 - bharatabAhubalimahAkAvyam Apake mana meM bAhubalI ke vijaya kA vimarza hotA hai| kyA yaha asAmayika bAta nahIM hai ?' 61. prabho ! tvadIyAM samarasyanIti , vidmo vayaM mANavakAnnidhAnAt / maNeH parIkSAmiva ratnakArAstatrAvidaH santi bhaTAzca tasya // 'svAmin ! hama ApakI raNanIti ko mANavaka nidhAna se vaise hI jAna lete haiM jaise jauharI maNi kI parIkSA kara use jAna letA hai / kintu bAhubalI ke subhaTa ina sArI cIjoM ko nahIM jaante|' 62. niHsaMzaye'rthe kimu saMzayAlu , kriyeta cetaH kSiticakrazaka ! / .. vizvakanetrasya vikartanasya', kA kauzika syeha gaNeyatA'pi // . 'he cakravattin ! Apa asaMdigdha artha ke prati apane mana ko itanA saMzayazIla kyoM banA lete haiM ? vizva ke ekamAtra cakSu sUrya ke samakSa ulUka kI kyA gaNanA ho sakatI hai ?' 63. iti pragalbhAM giramasya rAjApyAkarNya sainyaprabhave zazaMsa / ki varNyate svIyabalaM puro me , nAhaM parokSaH khalu tasya kiJcit // 'senApati suSeNa kI nipuNatA bharI bAtoM ko sunakara mahArAja bharata ne use kahA'tuma mere samakSa apanI senA kI kyA prazaMsA kara rahe ho? maiM usase kiMcit bhI ajAna nahIM huuN|' 64. tvameva sainye sakale'gragAmI , bhava dhvajinyAH patiruddhato yat / enaM puraskRtya nRpAzca yUyaM , mRdhe pravartadhvamagA ivartum // 'tuma hI sArI senA ke agragAmI bano, kyoMki tuma hI usake prabala senApati ho / he rAjAo ! tuma sabhI isa (suSeNa) ko Age kara raNa meM pravartita hoM, jaise Rtu ke anusAra vRkSa pravartita hote haiN|' 65. kRtI jite'haM vasudhAdhirAje'muSmin mahAsainyabharAtibhISme / SaTkhaNDalakSmIrapi me tadeva , saMtoSapoSAya muhurbhavitrI // 1. vikartana:-sUrya (grahAbjinIgodyupatirvikartana:-abhi0 2 / 11) . 2. kauzikaH-ulUka (kauzikolUkapecakA:-abhi0 4 / 360) 3. mRdhaM-yuddha (saMsphoTa: kalaho mRdhaM-- abhi0 3 / 460) 4. agaH-vRkSa (vRkSo'ga: zikharI-abhi0 4 / 180) Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaH sargaH 241 'mahAn senAoM ke samUha- se atibhISma isa bAhubalI ko jItane para hI maiM kRtI (nipuNa) kahalA skuuNgaa| usako jIta lene para hI chaha khaMDoM kA yaha sAmrAjya mujhe saMtuSTa kara sakegA, anyathA nhiiN|' 66. itthaM giraM vyAharati kSitIze , niHsvAnanAdAH purataH prasastra / rajasvalAzcApyabhavan dizo drAga , bhUbhAminI kampamapi vyadhASIt // bharata cakravartI yoM kaha hI rahe the ki itane meM hI yuddhavAdyoM ke zabda cAroM ora phaila ge| sArI dizAeM zIghra hI rajasvalA ho gaIM-rajoM se vyApta ho gaI aura pathvI rUpI bhAminI kAMpane lgii| '67. tato muhUrtena rathAzvanAgapattidhvaniH prAdurabhUt samantAt / tataH paraM bAhubalenidezAnnarendramAgatya craastdocuH|| kucha samaya pazcAt ratha, azva, hAthI aura paidala-ina cAroM senAoM kI dhvani cAroM ora se pragaTa ho gii| usake bAda bAhubalI kI AjJA se guptacara bharata ke pAsa Akara bole 68. asmanmukhena kSitirAjarAja ! , tvAM pRcchatIti prbhursmdiiyH| saMketitA kvApi raNasya bhUmiryatrAvayoH saGgama eSa bhAvI ?, 'he cakravattin ! hamAre svAmI bAhubalI hamAre mukha se Apako yaha pUcha rahe haiM ki kyA raNabhUmI kA kahIM nizcaya kiyA hai, jahA~ ki hama donoM-(bharata-bAhubalI) kA yaha saMgama hogA?' 69. asmakSitIzaH samarAya rAjan ! , bhaTAn svakIyAMstvarate vizeSAt / mahAbalAH.prastutayuddhakeli , kartu yadutsAharasaM dharanti / 'rAjan ! hamAre rAjA bAhubalI apane subhaToM ko saMgrAma ke lie vizeSa rUpa se tvarita kara rahe haiN| unake mahAn parAkramI subhaTa prastuta yuddha-krIr3A karane ke lie utsAha-rasa ko dhAraNa kara rahe haiN|' 70. tvaM pazya rAjan ! prabhurAgato naH , sainyarameyaH parivArito'yam / yadIyamArAnnamatIha kiJcit , sarvasahA khedabharaM dharantI / / 1. sarvasahA--pRthvI (sarvasahA ratnagarbhA-abhi0 4 / 3) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 bharatabAhubalimahAkAvyam 'rAjan ! Apa dekheM ki hamArA svAmI bAhubalI apanI ameya senAoM se parivRta hokara A hI rahe haiM / unake sainyabhAra ke kAraNa kheda ko dhAraNa karatI huI pRthvI bhI kucha dabI jA rahI hai|' 71. eteSu vizrAntavacassu cakrI , zazaMsa tebhyaH smroddhtebhyH| suparvasindhu'hatIyamArAt , sA sAkSiNI nau kalahasya ceti // una dUtoM ke mauna ho jAne para cakravartI bharata ne samara ke lie uddhata una guptacaroM se kahA-'yahAM pAsa meM hI gaMgA nadI baha rahI hai| vahI hama donoM ke yuddha ke lie sAkSI hogii|' 72. tatraiSa yuSmatprabhurAtanotu , senAnivezaM viSayasya sndhau| .. tatrAbhyupetAhamapi prabhAte , tyaktA'vahittho bhavitA raNoM nau // . 'tumhArA svAmI vahAM deza kI sImA para apanI senA kA par3Ava DAle / maiM prAtaHkAla hI vahA~ A phuNcuuNgaa| vahAM Amane-sAmane hamArA yuddha hogaa|' 73. evaM vyAhRtya cArAn kSitipatiratulaprollasatzauryadhairyaH, protsAhya kSoNipAlAn punarapi bharataH pUrNapuNyodayADhyaH / prAsAde'bhyetya tIrthezvaracaraNasarojanmasevAM ca kRtvA, sAyaM saMketitAM tAM prabalabalavRto'laMkarotisma bhUmim // kamanIya zaurya aura dhairya tathA pUrNa puNyodaya vAle mahArAja bharata ne bAhubalI ke guptacaroM ko isa prakAra kaha, apane rAjAoM ko punaH protsAhita kiyaa| unhoMne RSabhadeva ke maMdira meM Akara RSabhadeva ke caraNa-kamaloM kI upAsanA kI aura usI dina sAyaMkAla ke samaya prabala senAoM se yukta hokara saMketita raNabhUmI ko alaMkRta kiyaa| -iti raNotsAhadIpano nAma dvAdazaH sargaH 1. suprvsindhuH-gNgaa| 2. viSayaH--deza (viSayastUpavartanam-abhi0 4 / 13) 3, tyaktA avahitthA-gopanaM yatra sa, raNa: ('vahitthAjakAragopanam-abhi0 2 / 228) Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM sarga pratipAdhaM-- bAhubalI kA apanI senA ke sAtha saMgrAmabhUmI meM Agamana / zloka parimANa 67 chanda vNshsth| lakSaNa-.. dekheM, sarga 1 kA vivrnn| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu yuddha kI bAta sunakara subhaTa praphullita ho ge| sabhI subhaTa apaneapane kAryoM meM saMlagna ho ge| kucha subhaTa devatAoM se vijaya kI yAcanA. karane lge| kucha ne RSabha ko yAda kiyA, kucha ne agni meM AhutiyAM dIM aura kucha zubha zakuna kI pratIkSA karane lge| - mahArAja bAhubalI bhI yuddha ke lie sajjita hone lge| unhoMne yuddhotsAha ke rasa se chalAchala, romAMcita karane vAlI aura dhairyayukta vANI se apane parAkramI putroM, subhaToM aura rAjAoM ko preraNA dii| unhoMne kahA-'Apa logoM ne abhI taka kisI, yuddha meM bhAga nahIM liyA hai isalie Apa usakI vyUha racanAoM ko nahIM jAnate / mere pUtra bhI yuddha se anajAna haiM / acchA yahI hai ki maiM svayaM bharata se lar3akara use jiituuN| bharata meM zakti aura cakra kA garva hai| maiM usa garva ko cakanAcUra kara ddaaluuNgaa| merI bhujAeM use pachAr3a deNgii|' yaha sunakara putra siMharatha ne kahA-'itane sAre pUtroM aura rAjAoM ke hote hae bhI yadi Apa svayaM yuddha meM jAeM to hamAre lie lajjA kI bAta hogii| hameM bhI apanA parAkrama dikhAne kA avasara deN|' putroM kI vANI se bAhubalo prasanna hue aura siMharatha ko senApati banA diyaa| subhaToM ne rAta ko vyavadhAna mAnA aura ve sUryodaya kI pratIkSA karane lge| prabhAta huaa| mahArAja bAhubalI zveta vastra pahana kara RSabha ke caitya kI ora ge| bhagavAna kI stuti kii| stuti saMpanna kara ve caitya se bAhira Ae aura AyudhoM se sajjita hokara bharata se pahale hI raNabhUmI meM A phuNce| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. trayodazaH sargaH * upetya tau vindhyahimAdrisannibhau parisphuratketanakAnanAJcitI / dinAtyaye'nutridazA pagAtaTaM tato nivezaM balayovitenatuH // , vindhya aura himAlaya parvata ke sadRza tathA phaharAtI huI dhvajAoM rUpI kAnana se yukta bAhubalI aura bharata -- donoM sAyaMkAla ke samaya gaMgA ke taTa para Aye / vahA~ unhoMne apanI-apanI senAoM kA par3Ava DAlA / 2. surAsurendrAviva mattamatsarI, dinezacandrAviva dIpratejasA / nyaSIdatAM svarganadItaTAntike, patAkinI plAvitabhUtalAvimo // 4. ve donoM surendra aura asurendra kI bhA~ti matta aura matsarI tathA sUrya aura candramA kI bhA~ti pracaNDa tejasvI the| donoM apanI-apanI senAoM se bhUtala ko AplAvita karate hue gaMgA nadI ke taTa ke samIpa Thahara gae / avAcayetAmiti vetrapANibhiH, svasainikAMstau bhavitA zva AhavaH / 'tadatra sajjA bhavata prabhUditairgajAH praNunnA iva karkazAGkuzaiH // donoM rAjAoM ne apane sainikoM ko praharI ke dvArA yaha kahalAyA ki kala yuddha prArambha hone vAlA hai, ata: saba sainika svAmI kI AjJA se sajjita ho jAe~, jaise karkaza aMkuza se prerita hAthI yuddha ke lie taiyAra hote haiM / giraM maTA vetrabhRtAM nipIya te, mudaM parAM prApuriti svacetasi / upasthito naH samarotsavazcirAd, rathAGganAmnAmiva bhArakarodayaH // prahariyoM se yuddha kI bAta sunakara ve sabhI subhaTa mana meM yaha socakara bahuta prasanna hue ki Aja yaha yuddhotsava hameM cirakAla se prApta huA hai jaise cakavoM ke lie sUrya kA udaya / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ... bharatabAhubalimahAkAvyam 5. prasahya kecit kuladevatAmaguH , prasUnagozIrSaphalAkRtA'JcitAH / sutA ivAmbAM samite prayojane , smaranti cArcanti hi naakvaasinH|| kucha subhaTa phUla, gozIrSacandana aura phala kI sajjA se yukta hokara zIghra hI apane kuladevatA ke pAsa ge| jaise kisI prayojana ke upasthita hone para putra apanI mA~ kI smRti aura pUjA karate haiM vaise hI kAryavaza vyakti devatAoM kI smRti aura pUjA karate haiN| 6. puraH suraM ke'pi jayaM yayAcire , vyadhuzca kepyAyudhacarcanaM bhaTAH / nijAnvayo petamadhurjapaJca ke , hayasya nIrAjana'mAdadhuzca ke // kucha subhaToM ne devatAoM ke Age vijaya kI yAcanA kI aura kucha ne apane astroM kI pUjA kii| kucha subhaTa apane-apane vaMzagata jApa karane lage aura kucha ne ghor3oM kA nIrAjana-yuddhapUrvIya pUjana kiyaa| 7. yugAdidevaM hRdi kepi saMdadhurjayAvahAn kepi surAMzca sasmaruH / huti ca kepi jvalane vyadhustarAM , zakuntavAcaM jagahuzca kecana // kucha ne RSabhadeva ko hRdaya meM dhAraNa kiyA; kucha ne jayapradAna karane vAle devoM kA smaraNa kiyA; kucha ne agni meM AhutiyA~ dI aura kucha ne zakuna rUpa meM pakSiyoM kI vANI ko grahaNa kiyaa| ka. tataH paraM takSazilAkSitIzvaro , raNaM vinizcitya nizAmukhe nRpAn / ajUhavad vetrigirA ca nandanAnnitAntavAsI vinayo guNAniva // usake bAda takSazilA ke svAmI bAhubalI ne yuddha kA nizcaya kara sAyaMkAla hI praharI ko bhejakara rAjAoM aura apane putroM ko bulA bhejaa| jaise nirantara pAsa meM rahane vAlA vinaya guNoM ko Amantrita karatA hai| uvAca tebhyastviti dhairyameduraM , vaco'nujaH zrIbharatasya bhUpateH / vilokya SaTkhaNDapaterbalaM mahannRpA ! bhavadbhirna hi kampyamAhave // mahArAja bharata ke anuja bAhubalI ne ati dhIra aura snehita vANI meM unako sambodhita 1. AkRta:-sajjita / 2. anvayaH-vaMza (anvayo jananaM vaMzaH- abhi0 3 / 167) 3. nIrAjanaM-yuddhapUrvIya pUjana / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH 247 kara kahA-'rAjAo ! Apa loga cakravartI kI mahAn senA ko dekhakara yuddha-kSetra meM kampita mata ho jaanaa| 10. mahAraNo'dhara eSa durgmshcrissnnuknntthiirvnaadbhiissnnH| samucchalaccakradavAnalajvalatprabhAprataptAkhilavIrabhUruhaH // 'yaha bharata mahAn raNa rUpI parvata ke samAna hai| yaha durgama aura cAroM ora gUMjanevAle siMhanAdoM se bhISaNa hai| isane uchalatI huI cakra kI jvAlAoM kI tapta prabhA se sampUrNa vIra subhaTa rUpI vRkSoM ko saMtapta kara DAlA hai|' 11. ayaM samAdAya balaM tvamadRzaM , samAgato yodhayituM prasahya mAm / tato na heyA sahacAridhIratA , jayaH kalau dhairyavatA hi sambhavet // 'yaha bharata isa prakAra kI senA ko lekara yuddha karane ke lie sahasA mere sAmane A pahu~cA hai / isalie hameM apane sahacArI dhairya ko nahIM khonA hai| kyoMki yuddha meM jaya unheM hI prApta hotI hai jo dhairyazAlI hote haiN|' 12. bhaTAstadIyAH kalikarmakarmaThA , bhavadbhirAloki raNo na kutracit / . raNapravRttiha dayaGgamA yato , bhaved daviSThava' na cAtmavartinI // 'bharata ke subhaTa yuddha karane meM karmaTha haiN| Apane kahIM yuddha dekhA nahIM hai| kyoMki yuddha kI pravRtti dUsare ke sAtha lar3ane se hI hRdayaMgama hotI hai, apane Apa hRdayaMgama nahIM hotii|' 13. sulocanAnAM mukhameva mohane , na saGgare vIramukhaM vyalokyata / * bhadA ! bhavantaH kucakumbhadinaH , karIndrakumbhasthalapAtino na vA // 'subhaTo ! Apane rati-kAla meM striyoM kA mukha hI dekhA hai kintu yuddha meM vIroM kA mukha nahIM dekhA / Apa saba striyoM ke stana rUpI kalazoM kA mardana karane vAle haiM, kintu hAthiyoM ke kumbhasthala kA mardana karane vAle nahIM haiM / ' 14. sutA madIyA api ca stanandhayA , vidanti no saGgarabhUmicAritAm / .. amIbhirApyo vijayaH kathaM kalau , khapuSpavat prauDhimatAM hi siddhayaH / 'mere putra bhI choTe haiN| ve yuddha-bhUmI ke AcaraNa ko nahIM jAnate / ve yuddha meM AkAza-kusuma 1. daviSThA-dUrasthitA-aparasaMbaddheti tAtparyam / 2. prauDhimAn-udyamazIla (prauDhirudyogaH kiyadetikA-abhi0 2 / 214) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 bharatabAhubalimahAkAvyam kI bhA~ti vijaya ko kaise pA sakate haiM ? kyoki saphalatA unako milatI hai jo udyamazIla hote haiN|' 15. tatohameko'pi balotkaTaM tvama , prazyana zrayeyaM vijayaM rnnaanggnne| pradIpa eko'pi tamo na hanti kiM , ghanAJjanAbhaM vasateH samantataH ? 'isalie isa raNa-bhUmI meM parAkramI bharata ko maiM akelA hI naSTa kara vijaya pA luuNgaa|' kyA akelA dIpaka ghara meM cAroM ora chAye hue, aMjana kI AbhA vAle, saghana aMdhakAra ko naSTa nahIM kara detA ?' 16. puro mama sthASNurayaM balasmayAd , yugAdidevasya sutatvataH punaH / .. __ yudhi pravIrAH kimu paitrikaM kulaM , manAgapIha trapayanti bhaGgataH ? - . . 'yaha bharata apanI zakti ke garva se tathA RSabhadeva ke putra hone ke kAraNaM yuddha meM mere sAmane TikA raha sakegA / kyA koI vIra puruSa yuddha meM apane Apako asthira kara apane patrika kula ko kiMcit bhI lajjita karatA hai ? kabhI nhiiN| 17. amuSya cakraM vibudhairadhiSThitaM , parAkrameNava , bhujadvayaJca me / dvayorapi vyaktiranIkasaGgame , bhaviSyati vyaktadhiyorivAgame // 'bharata kA cakra devatAoM dvArA adhiSThita hai aura merA bAhu-yugala parAkrama se adhiSThita hai / saMgrAma meM jaba hamArA saMgama hogA taba donoM kI abhivyakti hogI, jaise do vidvAn vyaktiyoM kI abhivyakti zAstrArtha meM hotI hai|' 18. mahattarasyApi ghaTasya saMsthitirbhavellaghorazmana eva nizcayAt / tathA madeva kSayamApsyati dhruvaM , nRpoyamuccairbhavitavyataiva hi / / 'bar3e se bar3e ghar3e kA vinAza eka choTe se kaMkara se nizcita rUpa se ho jAtA hai / isI prakAra mahArAja bharata bhI nizcita rUpa se mere se vinAza ko prApta hogaa| yaha koI bar3I bhavitavyatA hI hai|' 16. atonujAnIta raNAya mAM napA ! , hRdApi no saMzayanIyamaJjasA / . ayaM sasainyopi sametu me puraH , samutsahe bAhuparicchadopyaham // . 'rAjAoM ! isIlie Apa mujhe raNa meM jAne kI zIghra anujJA deN| Apa apane hRdaya meM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH 246 saMzaya ko sthAna na deM / bharata apanI senA ke sAtha mere sAmane bhale hI Ae~, maiM use apanI ina bhujAoM ke parivAra se hI sahana kara lUMgA / ' 20. isa prakAra bAhubalI ne yuddhotsAha ke rasa se chalAchala, romAMcita karanevAlI aura pracaNDa dhairya se yukta vANI dvArA apane putra mahAratha aura siMharatha ko yuddha ke lie prerita kiyA / pitA kI vANI suna atyanta vismita hokara siMharatha ne kahA 21. 22. athAhavotsAha ra socchalacchiroruhaprarUDhoddhatadhairyavaryayA / mahAratha: siMharathaH pitugirA, tvitIrito vyAharatisma sasmayam // 'pitA jI ! Apane yaha ucita nahIM kahA / Apake samakSa Apake aneka putra yuddha ke lie taiyAra haiN| zatruoM ke kavacoM kA haraNa karanevAle ye bhUpAla Apake sAmane baiThe haiM / yuddha ke lie ye kevala ApakI hI AjJA cAhate haiM / 23. , idaM bhavadbhirna hi yuktamIritaM yatopyaneke tanayAstavAgrataH / amI sthitA vaharAH kSitizvarA, raNAya vAMchanti tavaiva zAsanam // 'deva ! ApakI ye donoM bhujAyeM indra ko jItane meM prasiddha haiM, phira manuSya kI bAta hI kyA ? ina putroM ke hote hue bhI yadi pitA svayaM yuddha meM jAe to kyA yaha hamAre lie lajjAspada bAta nahIM hai ? 24. viditvarI deva ! bhavadbhujadvayI, jayAya jiSNorapi nuzca' kA kathA / amISu svaGgaSu yat pitA, svayaM vigRhNAti kimu hiye na tat ? kSitIzvare pRSThamadhiSThite bhaTA, raNAgatAn yacca jayanti vidviSaH / prabho mahattvAya tadeva sAMprataM, duruttarombhonidhirUmabhiryataH // 'rAjA dvArA pITha thapathapAe jAne para ve subhaTa yuddha meM Aye hue zatru- subhaToM para vijaya prApta kara lete haiM / svAmI ke mahattva ke lie yahI ucita hai| kyoMki UrmiyoM ke kAraNa hI samudra duruttara hotA hai / ' vilokatAM naH samaraM tathAvidhaM, pitA svacitte ca bibhartu saMmadam / yahA' vairibalApanodinaH sa eva tAto jagatIha kIrtimAn // , 1. nuH - manuSyasya / 2. udvahaH - putra ( udvahoGgAtmajaH sUnuH - abhi0 3 / 206 ) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. bharatabAhubalimahAkAvyam "pitAzrI ! Apa hamAre usa prakAra ke yuddha ko dekheM aura apane mana meM prasanna rheN| jisa pitA ke putra zatruoM kI senA ko bhagA dene meM samartha hote haiM, vahI pitA isa saMsAra meM kItimAna hotA hai|' 25. apeta tAtastanujairakiJcanaiH , pitAmahaH zrIvaSabhadhvajopi naH / yuyutsavo'tastanujAzca bhUbhujo , bhavannidezAt prasarantu saMyate / 'nirvIrya putroM se hamAre pitA Apa aura hamAre pitAmaha RSabhadeva bhI lajjita hoNge| isalie hama aura ye sAre rAjA yuddha karane ke icchuka haiM / ApakI AjJA, se ye yuddha ke lie prasaraNa kreN|' 26. kRtaM svanAmApi na yena vizrutaM , bhuvastale jIvati vA'nupadravam / ... sa eva pazcAt pitureSa kiM janaH , kariSyati hyAtmabhuvaH piturmude // . 'jo putra apane pitA kI jIvita avasthA meM hI apane nAma ko nirvighna rUpa se vizruta nahIM kara detA, vaha pitA ke mara jAne para kyA karegA? kyoMki putra hI pitA ke lie AnandadAtA hote haiN|' 27. yadA sametA samare tavAgrajastadeva tAtena raNo vidhitsyate / dvayoH samAnatvamavApya saGgare , manojayazrIrapi saMzayeta hi // 'jaba Apake bar3e bhAI yuddha-sthala meM AyeM, usI samaya Apa unake sAtha ldd'eN| yuddha meM donoM kI samAnatA dekhakara mana rUpI vijayalakSmI bhI saMzaya meM par3a jaaegii|' 28. tato'numanyasva raNAya bhUbhujo , nijAMstanajAMzca paraM niSidhya maa| kathaM sutA bAhubalerbalotkaTA , bhavanti no vAcamiti zrayema yat // "isalie Apa rAjAoM aura apane putroM ko raNa ke lie prasthAna karane kI AjJA deN| parantu Apa niSedha na kreN| anyathA hameM yaha sunane ko milegA ki bAhubalI ke putra parAkramI nahIM haiN|' 26. i / Ni svaramudAttavikrame , prasAdamAdhatta nRpo dRzAGgaje / nRpAH prasIdanti dRzaiva no girA , vidurdazaM ye'tra ta eva vAgminaH / putroM kA udAtta parAkrama aura harSotphulla vANI ko sunakara bAhubalI kA mana prasannatA 1. vidhUc-saMrAddhau iti dhAtoH tubAdeH madhyamapuruSasya ekvcnm| . Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH 251 se bhara gyaa| unhoMne premabharI A~khoM se putroM ko dekhaa| rAjA A~khoM se hI prasannatA vyakta karate haiM, vANI se nhiiN| jo rAjAoM kI A~khoM ko par3hanA jAnate haiM, ve hI vAkpaTu hote haiN| 30. atha pragalbhaM napatinijAtmajaM , tameva senAdhipati cakAra sH| ya eva nAsIratayA pravartate , sa eva dhuryo bhavati prayojane // taba bAhubalI ne apane pratibhA sampanna usa putra (siMharatha) ko hI senApati banA diyaa| jo puruSa agraNI hokara pravRtta hotA hai vahI, prayojana upasthita hone para pramukha bana jAtA hai, netA bana jAtA hai| 31. amuM camUnAthamavApya sainikA , mudaM parAM prApurudagratejasam / __ mahAndhakAre rajanImukhe janAH, kare sadIpe na mudaM vahanti ke ? usa pracaNDa tejasvI senApati ko pAkara sAre sainika bahuta prasanna hue| aise kauna vyakti hoMge jo saghana andhakAra vAlI rAtrI meM dIpaka vAle hAtha ko pAkara prasanna na hote hoM ? 32. amaMsata zrIbahalIkSitIziturbhaTAstadautsukyarasAt kaleriti / yudho vyavAyo' rajanI yato hi no , raviM vinanAM na hi kopyapAsyati // yuddha karane kI atyanta utsukatA ke kAraNa bAhubalI ke subhaToM ne yaha mAnA ki yaha rAta hamAre yuddha ke lie vighna ho rahI hai| sUrya ke binA ise koI bhI dUra nahIM kara paayegaa| . 33. bhaviSyati zvaH samaro narezitunarA vadantIti nizamya kaizcana / kimadya no yuddhayata evamUhitaM , ratAhavau modayutau hi bhAvinau // rAjA ke loga yaha kaha rahe haiM ki 'kala yuddha hogaa|' yaha sunakara kucha subhaToM ne yaha tarkaNA kI ki kyA Aja yuddha nahIM hogA ? yuddha meM rata hone para hI ve donoM bhAI (mahAratha aura siMharatha) modayukta hoNge| 34. madhuvratavAtasahodaraM tamaH , sasAra sarvatra dRzIva kajjalam / ... ruSo rajanyAmiti doSmatAM punaH , prasasra radyApi kiyatyasau ttaa| 1. naasiirtyaa-agrgaamityaa| 2. vyavAyaH-vighna (vighnentarAyapratyahavyavAyA:-abhi0 6 / 145) Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 bharatabAhubalimahAkAvyam jaise AMkhoM meM kajjala vyApta hotA hai, vaise hI rAtrI meM sarvatra bhauMroM ke samUha jaisA saghana kAlA andhakAra cAroM ora phaila gyaa| yaha dekhakara bhUja-parAkramI subhaToM kA rAtrI ke prati roSa ubhara AyA / unhoMne socA-'abhI bhI yaha rAta kitanI lambI hai ?' 35. tamo nirasyatsahasA prabhAbhara vilokya vIrAH smrotsukaarttH| parasparAmacariti prabhAkaro'bhyudeti kiM vA'yamudeti candramAH? prabhA ke samUha se sahasA andhakAra naSTa ho gyaa| yaha dekhakara saMgrAma ke lie utsuka vIra subhaToM ne paraspara yaha tarkaNA kI ki kyA sUrya udita ho rahA hai yA candramA ? .' 36. zazAGkakAntena samaM milantyasau , virAmamAyAti na ki vibhaavrii| tamisrakAstUrikayakSakardama'kSayAn mRgAkSI na rate hi tuSyati // apane pati candramA ke sAtha saMgama karatI huI yaha rAtrI virAma kyoM nahIM letI ? kyoMki kAlI kastUrI ke mizraNa se bane hue sugandhita lepa ke kSINa ho jAne para sundarI . rati-kAla meM saMtuSTa nahIM hotii| 37. imA nalinyo vinimilya locane , nizi prasuptAstaraNeviyogataH / alokayantyaH sakalaM nizAkaraM , rucihi bhinnA manaso jagattraye // ye kamaliniyA~ sUrya ke viyoga se A~kheM mUMdakara rAtrI meM so rahI haiM / ye pUrNa candramA ko bhI nahIM dekha pA rahI haiN| kyoMki tInoM jagat meM prANiyoM kI mAnasika ruci bhinnabhinna hotI hai| 38. rathAGganAmnoH surasindhusakate' , nitAntabhedAd vasatoH pRthak pRthak / viyogadInairabhiSaGgasaGgibhirvacobhireSA kSayamApa no nizA // cakravAka pakSI rAtrI kAla meM apanI priyAoM se nitAnta alagAva kI sthiti ke kAraNa gaMgA nadI ke pulina meM alaga-alaga raha rahe haiN| yaha rAtrI viyoga se atyanta dIna bane hue ina cakravAkoM kI vANI se bhI dravita hokara pUrI nahIM ho rahI hai| 36. zazAGka ! citraM parilolatArakaM , nabhaHzriyo vIkSya mukhaM smnttH| rathAGganAmnAM mithunAni lebhire , viyogamevaM rataye nizA na tat // 1. yakSa kardamaH-kapUra, agaru, kaMkola, kastUrI aura candana ko mizrita kara banAyA gayA sugandhita lepa (abhi0 3 / 303) 2. sakatam-pulina (pulinaM tajjalojjhitaM / saikataJca-abhi0 4 / 144) Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 trayodazaH sargaH 'he candra ! AkAza rUpI lakSmI kA tArAoM se capala aura vicitra muMha ko cAroM ora se dekhakara cakravAkoM ke yugala viyukta ho ge| isalie rAtrI AnandadAyI nahIM hai|' 40. ayaM balAd bAhubaliH kSitIzvaro , yuyutsurAdAsyati mAmakaM ratham / itIva sAzaGkatayA gabhastimA nudeti nAdyApi na yAti yAminI // 'yuddha ke icchuka mahArAja bAhubalI mere ratha ko balAt grahaNa na kara leM'-isa AzaMkA se sUrya abhI bhI udita nahIM ho rahA hai aura rAta nahIM bIta rahI hai| 41. iyaM triyAmeti matA tamasvinI , vadanti yacchAstravidastadanyathA / abhUdiyaM tvadya sahasrayAmajuk , yuyutsavaste'ntariti vyatarkayat // 'zAstrakAra yaha mAnate aura kahate haiM ki rAta triyAmA (tIna yAmoM vAlI) hotI hai| kintu yaha bAta anyathA ho rahI hai| yaha to Aja hajAroM yAmoM vAlI bana gaI haiyoddhAoM ne mana meM aisI vitarkaNA kii| 42. mahAhavautsukyabhRtAM tarasvinAM , sudhAvadeSAM bhavatisma saGgaraH / ___tatastadIyApi babhUva tAdRzI , pravRttiriSTaM hi manovinodakRt // mahAna yuddha kI utsUkatA se bhare una parAkramI subhaToM ke lie yuddha amRta kI bhAMti thaa| una subhaToM kI pravRtti bhI vaisI hI ho gii| kyoMki iSTa pravRtti mana kA vinoda karane vAlI hotI hai / 43. itIriNaH kecana saMlayAntare , mama kva varmAstrakalApavAjinaH / samudyatA yoddhamalaM nivAritA , bahustriyAmetyanuzasya caanugaiH|| 'merA kavaca, astra, tarakasa aura ghor3A kahAM hai-isa prakAra vitarkaNA karate hue kucha subhaTa nIMda meM hI yuddha karane ke lie udyata ho gye| taba unake anugAmiyoM ne yaha kahakara unheM roka diyA ki abhI rAta bahuta bAkI hai| 44. raviH kimadyApi na hanti zarvarI , kathaM na zItAMzurupatyadRzyatAm ? vizaH praruSTA iva no vadantyamaH , kathaM virAvairiti kecidabra van / 1. yuyutsuH-yovRmicchuH / 2. gabhastimAn-sUrya / .. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 bharatabAhubalimahAkAvyam kucha subhaToM ne yaha kahA-'sUrya aba taka bhI rAta ko pUrI kyoM nahIM karatA ? cAMda A~khoM se ojhala kyoM nahIM ho jAtA ? rUThe hue vyaktiyoM kI bhA~ti ye dizAyeM pakSiya .. ke kalarava se mukharita kyoM nahIM ho rahI haiM ?' 45. iti kramAd yuddharasAkularbhaTaH , prabhApiteva kSaNadA kSayaM gtaa| tataH zazAGkopi nilInavAn kvacid , vadhUviyoge vidhurIbhavenna kaH ? isa prakAra yuddha ke rasa se Akula hue subhaToM dvArA mAnoM DarI huI rAta kramazaH pUrI ho gii| usake bAda cA~da bhI kahIM vilIna ho gyaa| patnI ke viyoga meM kauna puruSa vidhura nahIM hotA? 46. nimIlitAkSA hi kumadvatItatistadA viyogaacchshinossyjaayt| .. ayaM vivasvAnna vilokya eva me , kimatra satyanyatarAvalokinI ?... candramA ke viyoga se kumudinI kI zreNI ne apanI A~kheM mUMda lIM, vaha sikur3a gii| usane socA-'maiM isa sUrya ko dekhU hI nhiiN| kyoMki jo para-puruSa ko dekhatI hai, vaha kaisI satI? 47. karIndrakumbhapratimeyamAninIstanadvayAghaTTanamantharo manAk / . saridvarA vArijapAMsupiJjaro , vibhAtavAvilalAsa bhatale // prabhAta kA pavana sAre bhUtala para bahane lgaa| vaha pavana gaMgA nadI meM khile kamaloM ke parAga se pIta-rakta hokara hAthI ke kumbhasthala se pratimeya sundariyoM ke stanoM ke saMghaTana ke kAraNa dhIre-dhIre baha rahA thaa| 48. athAvanIzakramiti stutivratA , vyabUbudhana sstutibhirvcobhraiH| upasthitA dvAri vuvUrSayA' tavAdhunA jayazrIrjagadIzanandana ! // stutikAroM ne prazaMsAyukta vacanoM se mahArAja bAhubalI kI stuti karate hue kahA'he jagadIzanandana ! abhI Apako varaNa karane kI icchA se vijayazrI dvAra para upasthita hai|' 46. tvayaiva sAvajJatayA na hoyate , mahIndra ! zayyA sahajeva dhiirtaa| ___amI ca saMnahya bhaTAH sutAstavAjaye cikIrSanti manastvadAjJayA / 1. kSaNadA-rAnI (zarvarI kSaNadA kSapA-abhi0 2 / 55) 2. sridvraa-gNgaa| 3. vuvuurssaa-vritumicchaa| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH 255 'rAjan ! Apa avajJA se usakA tyAga na kreN| jaise zayyA sahaja hotI hai, vaise hI rAjAoM meM bhI dhIratA sahaja honI caahie| ye sabhI susajjita bhaTa aura Apake ye putra jaya prApta hone taka ApakI AjJA se yuddha lar3ane kI icchA rakhate haiN|' 50. ayaM nabhovA bhavitAdya saMkula: , skautukaakuutnbhshcraagmH|) vitayaM tArAbhiritIva dRzyatA'nupAzritA hyatikaraH parAgamaH // 'Aja kutUhalavaza Ane vAle vidyAdharoM se yaha AkAzamArga saMkula ho jAegA'-aisI vitarkaNA kara tAre bhI lupta ho ge| kyoMki apane sthAna meM dUsaroM kA Agamana pIr3AkAraka hotA hai| . 51. harinnavoDheva ca zAtamanyavI', nitAntamAmyata tigmatejasA / apazcimorvIdharavAsasadmani , prakluptakazmIraruhAGgarAgiNI // pUrvAcala ke vAsagRha meM rahane vAlI tathA kuMkuma kA aMgarAga kI huI pUrva dizA ko sUrya ne navoDhA kI bhA~ti AkrAnta kara ddaalaa| 52. tamAla tAlIvanarAjivibhramaM, tamo nililye'stamahIdharodaram / uditvare bhAsvati saMbhavettarAM , kiyacciraM kSoNipa ! kazmalA sthitiH ? 'tamAla aura tAlI vanarAji jaisA atyanta kAlA andhakAra astAcala ke udara meM vilIna ho gyaa| rAjan ! prakAzavAn sUrya ke udita hone para malina sthiti (aMdhakAra) kitane kAla taka Tika sakatA hai ? 53. ' vibho ! tavAlokaravaM dadatyamUdizaH prbhaatotthvihnggmaarvaiH|| iyaM raNakSoNirapIhatetarAM, bhavantamekAntasatIva vallabham // 'prabho ! ye dizAyeM bhI prabhAtakAla meM hone vAle pakSiyoM ke kalarava se Apake lie prakAza kA gIta gA rahI haiM / jaise pavitra satI apane priyatama ko hI cAhatI hai vaise hI yaha raNabhUmI bhI Apako cAha rahI hai|' 1. zAtamanyavI-aindrI-pUrva dizA / (Belonging or relating to Indra-Apte.) 2. kazmIraruhaH-kukuma (kazmIrajanma ghusRNaM-abhi0 3 / 308) 3. tamAla:-tamAlavRkSa (tApiJchastu tamAlaH syAt-abhi0 4 / 212) Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 54. bhavAnamuM nAgamanantavikramaM yudhe samArohatu dAnazAlinam / vRSeva' hArAJcitakaNThakandalaH, punardR zAmutsavamAtanotu // "rAjan ! Apa yuddha ke lie isa ananta vikramazAlI tathA bharate hue madavAle hAthI para indra kI bhAMti ArUr3ha hoM aura hAra se suzobhita kaMTha vAle Apa hamAre nayanoM meM utsava bhareM / ' 55. bharata bAhubali mahAkAvyam 56. samIrito mAgadhavAgbhirityasau, jahau vidhijJaH zayanIyamaJjasA kvacit pramAdyanti na hIdRzAH kSitau mRgArayo jAgrati ki mRgAravaH ? 2 maMgala- pAThakoM ke vacanoM se isa prakAra prerita hokara vidhijJa rAjA bAhubalI tatkAla apanI zayyA se uThe / saMsAra meM aise vyakti kahIM pramAda nahIM karate / kyA siMha hiraNoM ke zabda se jAgRta hote haiM ? kabhI nahIM / 58. divAmukhatyAjyavidhi vidhAya sa, sitAbjazubhra paridhAya cAMzuke / yugAdidevasya jagAma mandiraM, zazIva bibhraccharadabhravibhramam // prAbhAtika vidhi ( zauca Adi nityakarma) ko sampanna kara mahArAja bAhubalI ne zveta . kamala kI bhAMti zubhra uttarIya aura adhovastra pahane aura zarad Rtu ke bAdaloM kI zobhA vAle usa RSabhadeva ke mandira meM candramA kI bhA~ti praveza kiyA / 57. staMvaprasUnAkSata saMcayaistataH sa pUjayAmAsa muMdA'timeduraH / 1 upArjayan kIttijayazriyaH sukhIbhavet sa evAtra hi yo jinAcakaH // bAhubalI ne atyanta pramudita hokara bhagavAn RSabha kI stavanAoM, puSpoM aura prakSatoM se pUjA kii| jo puruSa jinezvara deva kI pUjA karatA hai vaha kIrti, vijaya aura lakSmI kA upArjana kara isa saMsAra meM sukhI hotA hai / ' , athArcayitvA vidhivat kSitizvaro jinezvaraM bhaktibharAtibhAsuraH / stavaMstanUjIvavirAgitAmayaiH svayaM ca tuSTAva satAM hyayaM kramaH // , bhakti ke bhAvoM se atyanta dedIpyamAna mahArAja bAhubalI ne jinezvaradeva kI vidhivat pUjA kI aura zarIra tathA AtmA meM vairAgya utpanna karane vAlI stavanAoM se svayaM unakI stuti kii| kyoMki sajjana vyaktiyoM kI yahI vidhi hotI hai / 1. vRSA - indra ( vRSA zunAsIrasahasranetrI - abhi0 2286 ) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH 257 56. sanAyA jIvena prasabhamupabhukSe sukhacayaM , tvanena tvaM tyaktA kvacana labhape nAdarabharama / yathA te jIvo'yaM sukhayatitarAmasya sukhadaM , tano ! paJcAGgyAtaH praNama jinarAjaM kila tathA // 'he zarIra ! tuma AtmA se sanAtha hokara haThapUrvaka sukhoM kA upabhoga karate ho / eka dina yaha tumako chor3a degaa| usa samaya tumheM kahIM Adara nahIM milegA / jisa pravRtti se tumhArI yaha AtmA sukhI ho sake vaisI pravRtti karo-AtmA ke lie sukhada jinarAja ko tuma paMcAMga namaskAra kro|' 60. bhavatyAM lubdhAzaH kalayati tano ! duHkhamasumAn ; na hastI hastinyAmiva kimu vazAsparzarasikaH? tanUreSA no te tvamapi na hi tanvA bhavasi vAM , jinArcAtaH zasyA bhavatu tadanityA sthitiriyam // 'he zarIra ! tumhAre prati Asakta manuSya strI ke sparza kA rasika hokara kyA hathinI ke prati Asakta hAthI kI bhAMti duHkha ko prApta nahIM hotA ? Atman ! yaha zarIra tumhArA nahIM hai aura na tuma usake ho / tuma donoM kI yaha anitya sthiti bhagavAn kI pUjA se prazaMsanIya ho|' 61.. vyapAstA jIvo mA kvacidapi gamI kAJcana gati , tadasmin bhoktavyA iha hi bahudhA bhogatatayaH / na sandeho deha ! tvayi paramayaM tvayyavirato, na vettyevaM jIvo na hi jinagirA tvAM tudati yat // zarIra socatA hai ki 'yaha jIva mujhe kahIM bhI chor3a degA aura kisI gati meM calA jAyegA isalie isake rahate hue mujhe bahuta prakAra ke bhogoM kA sevana kara lenA caahie|' 'deha ! tumhAre isa cintana meM koI sandeha nahIM kintu yaha jIva tumhAre prati avirata hai -asaMyata hai isalie vaha yaha nahIM jAnatA jo kucha tumheM kaSTa ho rahA hai, vaha jIva ke asaMyama ke kAraNa hai, na ki jina bhagavAn kI vANI ke kaarnn|'. 62. niyantA jIvo'yaM tadanu karaNaH syandananimaH, SaDakSokSagrAmaH pRthgyngtyutsukmnaaH| tvadIyaM cAturya tadi yadi jinAdiSTapadavI , tvayA nollaMdhyetAkSaranagarasaMprAptinipuNA // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bharatabAhubalimahAkAvyam 'jIva sArathi hai| usake pIche-pIche calane vAlA yaha zarIra ratha ke sadRza hai / chaha indriyAM ratha ko khIMcane vAle chaha baila haiN| ye bhinna-bhinna mArgoM meM jAne ke lie utsaka haiM, kintu he sArathi ! tumhArA cAturya taba hai jaba tuma mokSa nagara kI prApti meM nipuNa tIrthaMkara dvArA nirdiSTa mArga kA ullaMghana na kro|' 63. bhavannatya mauliyaraci mama hastAbjayugalI , jina ! tvatpUjAyai caraNayugalI cApi vidhinA / bhavatkalyANAlIvizadavasudhAsparzanakRte , mametyete kAyAvayavavisarAH santu saphalAH // 'he jinezvara ! Apako praNAma karane ke lie mere mastaka kI, ApakI pUjA ke lie mere donoM hAthoM kI aura Apake paMca kalyANoM dvArA nirmala banI huI bhUmi kA sparza karane ke lie mere ina donoM caraNoM kI bhAgya ne racanA kI hai| isa prakAra mere zarIra ke ye sAre avayava saphala hoN|' 64. stutveti kSitivAsavo jinavaraM zrInAbhirAjAGgajaM , caityAdetya bahizca kaGkaTa'varaM vyAdhAma'dhArApaham / , saMgrAmAya dadhau vibhAvasuriva proddIpramaMzuvrajaM , tUNIradvitayaM ca pANikamale drAk kAlapRSThaM dhanuH // isa prakAra nAbhirAja ke putra bhagavAn RSabha kI stuti sampanna kara mahArAja bAhubalI caitya se bAhara Ae / unhoMne saMgrAma ke lie vajra ke prahAroM ko jhelane meM samartha kavaca dhAraNa kiyA / jaise sUrya pracaNDa kiraNoM ke samUha ko dhAraNa karatA hai vaise hI unhoMne tIkhe tIroM se bhare-pUre do tUNIra dhAraNa kie aura apane hAtha meM kAlapRSTha dhanuSya liyaa| 65. Arohad dviradaM girIndrasadRzaM niryanmadAmbhodharaM, mUrta mAnamiva pramANarahitaM prodyatprabhAlakSaNam / koTIradyutidIprabhAlatilako vizvambharAvallabho , bhUpAlaH parivAritazca tanujaH puNyaiH sadehairiva // mahArAja bAhubalI meru parvata kI bhAMti vizAla hAthI para savAra hue| usa hAthI ke kuMbhasthala se mada kara rahA thA / vaha aisA laga rahA thA ki mAno ki amita mAna hI mUrta banakara A gayA ho| vaha atyanta dedIpyamAna thaa| mahArAja bAhubalI 1. kaGkaTa:-kavaca (sannAho varma kaGkaTa:-abhi0 3 / 430) 2. vyAdhAma:-vaja (vyAdhAmaH kuliza:-abhi1 2 / 95) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazaH sargaH .. 256 ke mukuTa kI dIpti se lalATa para lagA tilaka camaka rahA thaa| ve rAjAoM aura apane putroM se parivRta hokara cle| usa samaya ve aise laga rahe the mAno ki puNya hI deha dhAraNa kara A gayA ho| 66. mUrnA'dhAryata bhUvareNa ca zirastrANaM riputrAsakRt , zRGga merumahImRteva sakalaunnatyaspRzA nandanaH / azrAntaM parivAritena tanubhiH zailerivAyodhanaM , mApIThaM prayiyAsunA bahuvidharastraizca dIptadyutA // 'choTe parvatoM se parivata tathA samasta unnati kA sparza karane vAle meru parvata kI bhAMti apane putroM se parivRta, bahuvidha dIptimAn astra-zastroM se sajjita, raNabhUmI kI ora prayANa karane ke icchuka bAhubalI ne zatruoM ko trAsa dene vAle zirastrANa ko vaise hI dhAraNa kiyA jaise meru parvata zRMga ko dhAraNa karatA hai / 67. rAjA bAhubali lena sahitaH pUrva samabhyAgamat , saMgrAmakSitimudyati yutipatau mAtaGgavAhAnugaH / durdharSaH parabhUbhujAM karaTinAM, paJcAsyavannandanarutsAhairiva matimadbhiradhikaprotsapipuNyodayaH // mahArAja bAhubalI apanI senA ke sAtha sUrya ke ugate-ugate hI bharata se pahale raNabhUmi meM A phuNce| unake pIche hAthI aura ghor3e cala rahe the| ve zatru-rAjAoM ke lie vaise hI durdharSa the jaise hAthiyoM ke lie siMha durdharSa hotA hai| ve mUrtimAn utsAha kI taraha apane putroM se adhika vRddhiMgata puNyodayavAle laga rahe the| . -iti bAhubalisaMgrAmabhUmyAgamano nAma trayodazaH sargaH Page #293 -------------------------------------------------------------------------- Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudahavA~ sarga pratipAdya donoM ora kI senAoM kA raNabhUmI meM Agamana aura stutipAThakoM dvArA apane-apane zatruoM kA paricaya-kathana / zloka parimANa 76 chanda upajAti / / lakSaNa dekheM, sarga 2 kA vivrnn| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu : cakravartI bharata prAtaHkAlIna vidhiyoM ko sampanna kara viziSTa AyudhoM se sajjita hue| kAvyakAra ne unake AyudhoM ke viziSTa nAmoM kA isa prakAra ullekha kiyA hai kavaca kA nAma thaa-jgjjy| zirastrANa kA nAma thaa-giirvaannshRNgaar| do tUNIroM ke nAma the-jaya aura parAjaya / dhanuSya kA nAma thA-trailokyadaMDa / . khaDga kA nAma thaa-daitydaavaanl| ' isI prakAra kAvyakAra ne senApati suSeNa tathA bharata ke jyeSTha putra sUryayazA ke AyudhoM kA bhI nAmollekhapUrvaka ullekha kiyA hai| mahArAja bharata apane savA koTi putroM tathA battIsa hajAra rAjAoM ke sAtha cala pdd'e| usa samaya dasa-lAkha yuddha-vAdya, aThAraha lAkha bheriyAM aura solaha lAkha nagAr3e baja rahe the| mahArAja bharata ne apane maMgalapAThaka vahaspati ko yaha Adeza diyA ki vaha zatru-sainikoM ke nAma, dhvaja-cinha aura yAna ke viSaya meM batAye / vRhaspati ne bAhubalI kI senA ke subhaToM kA paricaya prastuta karate hue unake nAma, dhvaja-cinha aura yAna kA varNana kiyA / bAhubalI ke tIna lAkha putra yuddha ke lie sannaddha hokara Ae the| bAhabalI ne bhI apane maMtrI 'sumaMtra' ko zatru-senA kA paricaya prastuta karane ke lie kahA / mantrI ne unake nAma, dhvaja-cinha aura vAhana kA varNana kiyaa| donoM sajjita senAeM raNabhUmI meM A ddttiiN| subhaTa yuddhArambha kI pratIkSA karane lge| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH 1. athAgrajo bAhubalerbalaM svamacIkaratsajjamananyasattvaH / prAtaryudhe vetrigirA prabuddho , gurujinoktyeva zivAya bhavyam // 'prahariyoM kI vANI se sArI sthiti jAnakara bAhubalI ke agraja, asAdhAraNa parAkramI cakravartI bharata ne prAtaHkAla apanI senA ko 'yuddha ke lie sajjita kiyA, jaise guru jinavANI ke anusAra bhavya prANiyoM ko mokSa ke lie sajjita karate haiN| 2. tataH pravIrA bharatezvarasya., dadhurmahotsAhabharaM hRdantaH / . patipraNunnA iva tAmracUDA , anyonypuurvaabhigmprbndhaaH|| usake pazcAt * mahArAja bharata ke subhaToM kA hRdaya atyanta utsAha se bhara gyaa| ve svAmI dvArA prerita kukkuToM kI bhAMti, eka dUsare se Age raNasthala meM jAne ke lie taiyAra hue| 3. kecid vapuHSu dviguNIbhavatsu , sannAhamAsprAkSurudanazauryAt / payodharAtahitasanmarIcigrahA ivAnIkanabhaHprameyAH // kucha sabhaToM kA zarIra prabala parAkrama se dviguNita hokara kavaca taka phaila gyaa| usa samaya ve senA rUpI AkAza meM bAdaloM se DhaMke hue dIptimAn grahoM kI bhAMti laga rahe the| 4. heSA'ravonnAditadivibhAgAn , kecitturaGgAn samanInahan drAk / gajAMzca kecit samayUyujaMzca , kecicchatAGgAsturagairvRSezca // kucha subhaToM ne ghor3oM ko sajjita kiyaa| ve apanI hinahinAhaTa se digantoM ko mukharita 1. heSA-hinahinAhaTa (heSA hraSA turaGgANAM--abhi0 6 / 41) Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bharata bAhubali mahAkAvyam kara rahe the / kucha subhaToM ne hAthiyoM ko taiyAra kiyaa| kucha subhaToM ne rathoM meM ghor3oM aura kucha ne bailoM ko jor3A / 5. 'kucha subhaToM ne talavAreM dhAraNa kIM aura kucha subhaToM ne dhanuSyoM para bANa car3hAe / kucha subhaTa gadA, mudgara, zakti (sAMga) aura bhAloM ko bAra-bAra calAne lage / 7. kecit kRpANAn bibharAmbabhUvuzcApAn samAropayituM ca kecit / kecit gadAmudgarazakti kuntAn punaH punazcAlayituM pravRttAH // " kucha subhaTa donoM pAvoM meM tUNIroM ko dhAraNa kara pakSiyoM kI zobhA ko pA rahe the / kucha subhaToM ne hAthiyoM kI sUMDoM aura donoM pAvoM meM kRpANa aura bhAloM kA saMgraha kiyA | 8. kecid dvipakSApitagRdhrapakSAzrayAM zrayantisma zakuntalakSmIm / saMgrAhayAmAsuriryadeke, karaizca pakSaizca kRpANakuntAn // 'bahalI deza ke svAmI bAhubalI yamarAja (mRtyu) ke samAna haiM / yuddha-sthala meM unakA mu~ha dekhanA hogA - isa prakAra antarmana meM utpanna hone vAlI ugra cintA se dIna banI huI dhUoM se kucha subhaTa vidhura ho gae / e. " kRtAntakalpo bahalIzvarosti yato raNe tanmukhamokSaNIyam / ityantarAvirbhavadugracintAdInAbhireke vidhurA vadhUbhiH // pravardhamAnAdhikadhairya zaurya ra socchalatkuntalamaJjulAsyAH / tRNIkRtya puraH prasatra:, svasvAminaH kecana zUrasiMhAH // ai meM siMha ke samAna kucha subhaTa yuddha ko tuccha samajhate hue apane svAmI bharata ke Age-Age cale | vRddhiMgata atyadhika dhairya aura zaurya rasa se uchalate hue kezoM se unakA mu~ha suMdara laga rahA thA / 1 raNakSita takSazilAkSitIzaH pUrvaM sametaH kriyate bhavadbhiH / adyApi fi nodayatisma senAdhIzaH svapuMbhistviti vIradhuryAn // mahArAja bAhubalI raNabhUmI meM pahale hI A pahuMce haiM / Apa saba - aba taka kyA kara rahe haiM ? isa prakAra senApati suSeNa apane AdamiyoM dvArA vIra subhaToM ko prerita kara rahA thA / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 caturdazaH sargaH . . 10. ambhojabhambhA'bakakAhalAnAM' , rvaidigntprsrvitene| udAttazabdakamayaM trivizvaM , ki mathyate'mbhonidhiritthamohi // kamala ke AkAra vAlI bhaMbhAoM aura baka ke AkAra vAle kAhaloM kI diganta meM prasaraNazIla dhvani ne trailokI ko udAtta dhvanimaya banA DAlA / isa dhvani ke kAraNa yaha vitarka ho rahA thA ki kyA samudra kA manthana ho rahA hai ? 11. tataH svayaM bhAratavAsavo'pi , prAtastanaM kRtyavidhi vidhAya / snAtvA zucIbhUtavapuviveza , kluptAGgarAgo jinarAjagaham / / isake pazcAt mahArAja bharata ne bhI prAtaHkAlIna karaNIya vidhiyoM ko sampanna kara snAna kiyA aura svaccha zarIra para sugaMdhita lepa kara RSabha deva ke mandira meM gae / 12. hiraNmayaM ratnamayaM yugAderAnacaM bimbaM haricandanena / svabhAvasAdharmyajuSA tato'sau , trailokyapUjyatvamivAdadhe'sya // mahArAja bharata ne svabhAva se samAnadharmA arthAt zAMtikAraka gozIrSacandana se RSabhadeva kI svarNa aura ratnamaya pratimA kI arcA kii| tInoM sthAnoM (mastaka, hRdaya aura caraNa) para kI gaI arcA bhagavAn ke trailokya-pUjyatva kI sUcanA de rahI thii| 13. AmodavAhaiH kasumaiH stavaizca , tathAkSatarakSatakAdibhiH sH| vidhA vidhijJo vidhivad vyadhatta , pUjAM yugAderjagadIzvarasya // mahArAja bharata tInoM prakAra kI pUjA-vidhiyoM ke jJAtA the| unhoMne pahale sugandhita phUloM se, phira stutiyoM se aura anta meM akhaNDita akSatoM se jagadIzvara RSabha kI vidhivat pUjA sampanna kii| 14. ityarcayitvA vidhivad jinendraM , jinAlayAdetya bahizca ckrii| jagajjayaM nAma bamAra varma , tejoMzumAlIva nabhontamAptam // isa prakAra jinendra deva kI vidhivat pUjA kara cakravartI bharata jinAlaya se bAhara Aye aura unhoMne 'jagajjaya' nAma vAle kavaca ko vaise hI dhAraNa kiyA jaise sUrya AkAza ke chora taka vyApta teja ko dhAraNa karatA hai| 1. bhambhA-avanada vAdya / . 2. kAhala-tIna hAtha lambA, chidra yukta tathA dhatUre ke phUla kI taraha muMha vAlA zuSira vAdya / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 . . bharatabAhubalimahAkAvyam 15. gIrvANazRGgArasunAmadheyaM , dadhau zirastrANamasau svama / rAkAsupUrvAdririvAbhipUrNa , zazAGkabimbaM nayanAbhirAmam // unhoMne apane sira para 'gIrvANazRMgAra' nAma vAle zirastrANa ko dhAraNa kiyA, jaise pUrNimA ke dina udayAcala parvata pUrNa maNDala vAle nayanAbhirAma candrabimba ko dhAraNa karatA hai| 16. jayaH kalApo'kSayakaGkapatra 'stato dvitIyo'pi parAjayazca / . ityasya pArzvadvitaye niSaGgau , bhAtaHsma pakSAviva pakSirAjaH // unhoMne apanI donoM bAhuoM para akSaya tIroM se bhare hue do tUNIra dhAraNa kiye / eka kA nAma thA 'jaya' aura dUsare kA nAma thA 'parAjaya' / ve donoM tUNIra aise zobhita ho rahe the jaise pakSirAja garur3a ke donoM ora do pA~kheM zobhita hotI haiN| 17. trailokyadaNDaM kalayAJcakAra , kare sa kodnnddmudgrtejH| adhiSThitaM dAnavavairivRndaH, sacandanAraNyamiva dvijihvaH // bharata ne 'trailokya daMDa' nAma ke pracaMDa teja vAle dhanuSya ko hAtha meM liyaa| vaha dhanuSya devatAoM ke samUha se vaise hI sevita thA jaise ki sarpo se candanavana sevita hotA hai| 18. sa daityadAvAnalanAmadheyaM , jagrAha khaDgaM nihatArivargam / aSTAGgulAnUnakarapramANaM, sahasradeviniSevyamANam // unhoMne zatruoM ke samUha ko mRtyudhAma pahu~cAne meM samartha 'daityadAvAnala' nAmavAlA khaDga dhAraNa kiyaa| vaha khaDga eka hAtha ATha aMgula pramANavAlA aura hajAroM devoM dvArA sevyamAna thaa| 19. purohitodIritamaGgalAzIstuGga nagotsaGgamiva dvipaariH| ArohaduccaiH kariNaM rathAGgapANiH kurukSmApatidattapANiH // purohita ne AzIrvacana sunaayaa| jaise siMha hAthI kI UMcI pITha para jA baiThatA hai vaise 1. rAkA-pUrNimA (sA rAkA pUrNe nizAkare-abhi0 2 / 63) 2. kalApaH-tUNIra (zaradhiH kalApaH-abhi0 3 / 446) 3. kaGkapatraH-tIra (patrISvajihmagazilImukhakaGkapatra:-abhi0 3 / 442) 4. niSaGgaH-tUNIra (tUNo niSaGgastUNIra:-abhi0 3 / 445) 5. pakSirAja:-garuDasya / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 caturdazaH sargaH hI mahArAja bharata unnata hAthI para savAra hue / usa samaya kuru deza ke rAjA ne unheM hAtha kA sahArA diyaa| 20. tataH suSeNo'pi patAkinIzaH , svayaM zatAGga pavanaJjayAkhyam / Aruhya netuH purato babhUva , balAhakasyeva samIraNo drAk // usake pazcAt suSeNa senApati bhI 'pavanaJjaya' nAma vAle ratha para ArUr3ha hokara svayaM apane svAmI bharata ke Age-Age zIghratA se calane lagA, jaise megha ke Age-Age pavana calatA hai| 21. kuntaM dharan vahnimukhaM ca khaDgaM , kAlAnanaM nAma suduHsahAbham / senAdhipo'sau caturaGgasenAsamanvito'bhUt purato nRpasya // caturvidha senA se yukta senApati suSeNa 'vahnimukha' nAma vAle bhAle aura atyanta duHsaha teja vAle 'kAlAnana' khaDga ko dhAraNa kara mahArAja bharata ke Age ho gyaa| 22. jyeSThaH sutaH sUryayazA yazasvI , dhvAntArihAsAkhyakRpANapANiH / suparvasaMmohatanuH svakIyaM , midhAya tAtasya puraH sasAra // bharata ke yazasvI jyeSTha putra 'sUryayazA' ne 'dhvAntArihAsa' nAma vAlA kRpANa apane hAtha meM liyaa| usakA sundara zarIra devatAoM ko bhI Azcaryacakita karane vAlA thaa| vaha bhI apane pitA bharata ke Age calane lgaa| 23. evaM tanUjanmasapAdakoTyA , vRto'bhyagAt saGgarakelibhUmim / dvAtriMzatA bhUmibhujAM sahasraH, samanvitaH zakra ivAmaraizca // isa prakAra mahArAja bharata savA koTi putroM se parivRta hokara yuddha-sthala meM Ae / jaise * indra devatAoM se parivRta hotA hai vaise hI ve battIsa hajAra rAjAoM se parivata the| 24. ni:svAna'lakSeSudazasvapoha , tathAjanakASTAdazalakSakeSu / lakSASTayugmeSu ca saMparAyasmaradhvajAnAM ninadatsu kAmam // 25. pravIratAtAnvayanAmakotivirAviSu sphUtimatAM vareSu / stutivratAnAM nivaheSu pUrva , pRSThaprasAreSu mahAraveSu // 1. niHsvaanH-yuddh-vaady| 2. AnakaH-dundubhi (bherI dundubhirAnaka:-abhi0 2 / 207) 3. smrdhvjH-ngaaddaa| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 bharatabAhubalimahAkAvyam 26. saMketitAjerjagatIM jagAma , sa rAjarAjo vihitaabhiyogH'| . bhUyastanUjaizca samanvito drAk , kSatravrato mUrtimivopapannaH // -tribhivizeSakam / aneka putroM se parivRta atyanta utsAhI cakravartI bharata nirdiSTa raNabhUmI meM jA pahu~ce / ve aise laga rahe the mAno ki kSatriyapana mUrta hokara A gayA ho| usa samaya dasa lAkha yuddha-vAdya, aThAraha lAkha bheriyA~ tathA solaha lAkha yuddha ke nagAr3e baja rahe the| inake sAtha-sAtha sphUrtimAn maMgala-pAThakoM ke samUha cakravartI bharata ke vaMza meM hue vIra puruSoM ke kula aura nAma kA kIrtana kara rahe the| bharata Age cala rahe the aura unake pIche-pIche mahAn zabda ho rahe the| 27. pIyUSapAthodhimahomigaurI , dvayordhvajinyorapi maagdhoktaa| bhogAvalI' zrIjinanAbhisUnustutipradhAnA muhurullalAsa // . . usa samaya donoM ora kI senAoM meM bhI stutipAThakoM dvArA kRta jinezvara deva RSabha kI stutimaya tathA sudhA samudra kI mahAn UrmiyoM kI bhAMti zubhra virudAvalI bAra-bAra ullasita ho rahI thii| 28. camUriyaM vairicamaM vilokya , ketucchalAda vyomani nRtyatIva / samAnatAM prApya raNe vivAde , na kopi nRtyed vijayAbhilASI ? bharata kI senA apanI zatru-senA ko dekhakara patAkA kevyAja se mAnoAkAza meM nartana karane lgii| vivAda aura raNa meM samAnatAko pAkara kauna vijayAbhilASI puruSa nahIM nAca uThatA ? 29. te kozalAtakSazilAdhipatyovireMjatustulyatayA dhvjinyau| prAcInapAzcAtyamahomimAlAvele ivAnyonyasamAgamecche // eka ora kozala deza ke adhipati mahArAja bharata kI senA aura dUsarI ora takSazilA ke adhipati mahArAja bAhubalI kI senA samAna rUpa se vaisI laga rahI thI jaise pUrva aura pazcima ke samudra kI velA eka-dUsare se samAgama karane kI icchuka ho| 30. anIkayorvAdharavAstadAnIM , sdvndi'kolaahlkaampiinaaH| prApudigantAMstadanukrameNa , yazodhanAnAmiva kIticArAH // 1. abhiyoga:-udyama, praakrm| 2. bhogAvalI-virudAvalI (granyo bhogAvalI bhavet-abhi0 3 / 456) 3. vandI-stutipAThaka (vandI maGgalapAThaka:-abhi0 3 / 458) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH . . 266 usa samaya donoM senAoM ke stutipAThakoM ke kolAhala bhare zabdoM se puSTa vAdya-zabda kramazaH digantoM taka pahu~ca gae mAno yazasvI vyaktiyoM kI kItti ke ve guptacara hoN| . 31. tUryasvanairvandiravAtipInaH , pravRddhimApta siNhnaadaiH| heSAravaH syandanacakracakracItkAragADharyayire digantAH // stutipAThakoM ke zabdoM se mizrita hokara turI ke zabda aura adhika ghane ho rahe the| ve sAre zabda subhaToM ke siMhanAda se bar3ha rahe the| una zabdoM meM ghor3oM kI hinahinAhaTa aura rathoM ke cakkoM kI cItkAreM bhI mizrita ho gaIM / isa prakAra ve zabda aura jyAdA gAr3ha hokara digantoM meM vyApta ho gaye / 32. divaspRthivyau kurutaH kali ki , kenApi kRtyena ca dmptiiv| ki vyomagaGgA'dya viloDyate vA , dikkuJjarauhi tadeti lokaH // taba logoM ne yaha vitarkaNA kI-kyA AkAza aura pRthvI eka dampatI kI bhA~ti kisI prayojanavaza kalaha kara rahe haiM athavA kyA Aja dikkuMjara AkAzagaMgA kA viloDana kara 33. samantato lakSacatuSkayuktAzItihayasyandanakujarANAm / raNAMgaNe.SaNNavatinakoTyo , rathAGgapANerbhavatisma sajjA // usa raNabhUmI meM cakravartI bharata kI sajjita senA isa prakAra thI-cAra lAkha assI hajAra hAthI, ghor3e aura ratha tathA chiyAnave koTi paidala senaa| . 34. dhIraM mano bAhubale TAnAM , camUmamUM bhAratavAsavasya / nAlokya kampeta surendradharyavikampinI svagibhirityaki // devatAoM ne yaha vitarkaNA kI-'indra ke dharya ko bhI prakaMpita karanevAlI bharata kI isa senA ko dekhakara bAhubalI ke subhaToM kA mana DAMvADola nahIM huA, yaha unake dhIra mana kA paricAyaka hai| 35. sahasrakoTIzatalakSavIraprayodhino yodhavarAstadAnIm / rAje nyavedyanta sanAmapUrva , sausnAtikAritavairivArAH // usa samaya sUcanA adhikArI mahArAja bharata ko zatru-samUha para vijaya pAne vAle 1. sausnAtika:-sUcanA adhikaarii| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 bharatabAhubalimahAkAvyam yoddhAoM kA nAmapUrvaka paricaya karAne lgaa| unameM kucha zatayodhI, kucha sahasrayodhI, kucha lakSayodhI aura kucha koTiyodhI the| 36. atha svayaM zRNvati bhArateze , balAdhirAjo magadhAdhirAjam / bRhaspati nAma vizeSavijJaM , papraccha zatrudhvajanAmavAhAn / mahArAja bharata ke sunate hue senApati suSeNa ne stutipAThakoM ke agraNI, vizeSavijJa bRhaspati se zatruoM ke dhvajacihna, nAma aura ghor3oM ke viSaya meM puuchaa| ... 37. tamAha vaitAlika sArvabhaumo , girA vizeSAd ripukiitimtyaa| yatprAptarUpA mukharIbhavanti , pRSTAH punarmonajuSo'nyathaiva // taba stutipAThakoM kA agraNI, zatruoM kI kIti karane vAlI vizeSa vANI meM suSeNa senApati ke praznoM kA uttara dene lgaa| vidvAn vyakti pUche jAne para mukhara ho jAte haiM, anyathA ve mauna hI rahate haiN| 38. ayaM purastakSazilAkSitIzaH , siMhadhvajaH zAtravadantisiMhaH / gajAdhirUDhaH samarAya dharyanivAsabhUrdhAvati sUnayuktaH // . 'ye Age hAthI para ArUr3ha takSazilA ke svAmI bAhubalI haiN| ye siMha kI dhvajA vAle, zatru rUpI hAthI ke lie siMha ke samAna aura dharya kI nivAsa bhUmI haiN| ye apane putroM se parivRta hokara yuddha ke lie Aye haiN|' . 39. dordaNDadambholiramuSya rAjJaH , pakSacchide bhUmibhRtAM sahatvam / ' bitti yaccitramidaM tadIyaM , teSAM punaH pakSavRdhe natAnAm // 'ina mahArAja bAhubalI kA bhujadaMDa rUpI vajra rAjAoM (pakSa meM parvatoM) ke pakSoM kA chedana karane meM samartha hai / kintu inake viSaya meM yaha adbhuta bAta hai ki jo inake samakSa nata ho jAte haiM unake pakSoM kI vRddhi hotI hai|' 40. asyAtmabhUzcandrayazAH zazAGkaketuH zazAGkAbharathAdhirUDhaH / yasmin praruSTe kaTakA sthiratvacintA vitene dviSadaGganAbhiH // 1. magadhaH-stutipAThaka (mAgadho magadhaH-abhi0 3 / 456) 2. vaitAlika:-maMgalapAThaka. (vaitAlikA bodhakarA:-abhi0 3 / 458) 3. zAtravaH-zatru (zAtravaH pratyavasthAtA-abhi0 3 / 362) 4. kaTaka:-kaMkaNa (kaTako valayaM pArihAryAvApau ca kaGkaNam-abhi0 3 / 327) Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH 271 'yaha rahA bAhubalI kA putra cndryshaa| isakI patAkA kA cihna hai-candramA / yaha candramA kI AbhA vAle ratha para ArUr3ha haiN| jaba yaha ruSTa ho jAtA hai taba zatruoM kI striyoM meM apane kaMkaNoM ke asthira hone kI cintA vyApta ho jAtI hai|' 41. ayaM punarbAhubaleH purastAdAvirbhavatyAjikRte knisstthH| bhRzaM niSiddho'pi zivaM yiyAsuryatI kaSAyarivabaddhakakSaH // 'jaise mokSa jAne kA icchuka yati kaSAyoM se rokA jAtA hai, vaise hI yaha candrayazA apane choTe bhAiyoM dvArA bahuta roke jAne para bhI yuddha karane ke lie baddhakakSa hokara bAhubalI ke Age-Age cala rahA hai|' 42. asyAnujanmA dalitArijanmA , mahAyazAH syandanasaMniviSTaH / kUrmadhvajaH kokanadAzva' eSa , pituH purastAd bahudhAbhiyuMkte // 'yaha hai kUrma kI dhvaja-cinha vAlA, rathaM para baiThA huA candrayazA kA choTA bhAI mahAyazA / isake ratha meM lAla ghor3e jute hue haiN| yaha zatruoM kA nAza karane vAlA hai| yaha apane pitA ke samakSa bahudhA udyamazIla rahA hai|' 43. zilImukhAstvasya zarAsa'muktAH, pratyathihRtkumbhabhide bhavanti / patanti netrAzrujalAni teSAM , mRgekSaNAnAmiti citrametat // 'dhanuSya se chUTe hue isake .bANa zatruoM ke hRdaya rUpI kuMbha kA bhedana karane vAle hote haiM / taba una zatru-subhaToM kI striyoM kI AMkhoM se AMsU Tapakane laga jAte haiM / yaha vicitratA hai| (vANa to lagate haiM vairiyoM ke hRdaya rUpI ghaTa meM aura A~sU nikalate haiM unakI striyoM kI AMkhoM se--yaha AzcaryakArI hai|) 44. ayaM rathI siMharatho nasiMhaH , siMhadhvajaH sindhuhayazca siMhaH / pratyathinAM sAmpratamugratejA , udeSyati svairamathAhavAya // 'ratha para ArUDha isa rathI kA nAma siMharatha hai / isakA dhvaja-cinha siMha aura isake ghor3e siMdhudeza ke haiM / yaha puruSoM meM zreSTha aura zatruoM ke lie siMha ke samAna hai / yaha pracaNDa tejasvI vIra yuddha ke lie paryApta rUpa se udita hogA, cmkegaa|' 1. kokanadAzvaH-lAla ghor3A (lAla kamala ko 'kokanada' kahate haiN| kokanada kI chavi vAlA __ ghor3A (laalghodd'aa)| 2. zarAsa:-dhanuSya (dhanuzcApo'svamiSvAsaH--abhi0 3 / 436) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ... bharatabAhubalimahAkAvyam 45. ayaM balAnAM pura eva dRzyo , ravibrahANAmiva tejitaashH| punaH punazcApabhRto raNAya , praNodayan skanda' ivaadityaan|| 'jaise samasta grahoM meM dizAoM ko dIpta karane vAlA sUrya Age dekhA jAtA hai vaise hI yaha vIra senAoM ke Age hI dekhA jAtA hai| jaise kAttikeya devatAoM ko prerita karatA hai vaise hI yaha dhanurdhArI vIra subhaToM ko yuddha ke lie bAra-bAra prerita karatA hai|' 46. sainyAgravartI kila siMhasenaH , serAha'vAjI zarabha dhvajoyam / .. yannAmamAtrAd dviSadaGganAbhivihAya hArAMzca kacA dhriyante // ..' 'senA ke Age calane vAlA yaha siMhasena hai| isake azva sapheda aura dhvaja-cinha aSTApada hai| isake nAma-mAtra se bhayabhIta hokara vairiyoM kI striyAM apane hAroM ko chor3akara (apanI veNI ko nirbandha kara apanI chAtI para) kezoM ko dhAraNa karatI haiN|' 47. cApAdavAropayadeSa kiJcid , rathI guNaM na svayamabhyamitram / / sudhIH kRtajJatvamiva svacittAdananyasaujanyaraso'bhirAmAt // 'yaha rathI (siMhamena) zatruoM kI ora tAnI huI dhanuSya kI pratyaMcA ko svayaM kabhI nahIM utAratA, jaise asAdhAraNa saujanya vAlA sudhI apane kamanIya citta se kRtajJatA ke bhAva ko nahIM utaartaa|' 48. zyenadhvajaH sAditazatru pakSaH , parAkramI vikramasiMha eSaH / kriyAha vAhaH kila kuntadhArI , pitunidezaM svayamIhate drAk // 'isakA nAma vikramasiMha hai| yaha atyanta parAkramI aura zatrupakSa ko jItane vAlA hai| isakA dhvaja-cinha hai bAjapakSI aura azva haiM laal| isake hAtha meM bhAlA hai aura yaha apane pitA kI AjJA kI zIghratA se pratIkSA kara rahA hai|' 46. ayaM rathI vairibhirekamUrtiH , sahasradhA lokyata eva yuddhe / dordaNDakaNDUtiramuSya jetuH, pratyarthivakSobhirato vypaasyaa|| 'ratha para ArUDha isa vIra ko zatruoM ke subhaToM ne hajAroM bAra yuddha meM dekhA hai| yaha 1. skanda:-kAttikeya / 2. AditeyA:-devatA (abhi0 2 / 2) 3. serAhaH-amRta yA dUdha ke samAna raMgavAlA (ghor3A) (pIyUSavaNe serAhaH-abhi0 4 / 304) 4. zarabhaH-aSTApada (zarabhaH kuJjarArAti:-abhi0 4 / 353) 5. kriyAhaH-lAla (ghor3A) (kriyAho lohito hayaH-abhi0 4 / 304) Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH . 273 sadA ekarUpa rahatA hai / isa vijetA vIra kI bhujadaMDa ko khujalI vairiyoM kI chAtI meM prahAra karane se hI dUra ho sakatI hai|' . 50. soyaM vinIlAzvarathI kanIyAn , sarveSu pautreSu yugAdinetuH / vipatkarI patrarathendra'ketorbhujadvayI yasya ciraM ripUNAm // 'nIle ghor3oM vAle ratha para ArUDha yaha vIra RSabhadeva ke pautroM meM sabase choTA hai| isakA dhvaja-cinha garur3a hai| isakA bAhu-yugala vairiyoM ke lie cirakAla taka vipatti upasthita karane vAlA hai|' 51. mahAbalAlyo balasindhanAthaH , pitrA niSiddho'pi raNAya tUrNam / dhAvatyaso tIra ivAstra muktastejasvino yallaghavo'pi vRddhAH // 'yaha mahAbala parAkrama kA samudra hai / pitA ke dvArA niSedha karane para bhI yaha yuddha ke lie dhanuSya se mukta tIra kI bhAMti vega se daur3atA hai| kyoMki tejasvI laghu hone para bhI mahAna hote haiN|' 52. upAttanAnAyudhayAnalIlA , lakSatrayo bAhubaleH sutAnAm / . evaM balauddhatyarasAjjaganti , tRNanti tejasviSu kiM nu citram ? 'bAhubalI ke tIna lAkha putra nAnA prakAra ke Ayudha aura yAnoM se sajjita haiN| isa prakAra ve apane uddhata parAkrama se samUce jagat ko tRNavat mAnate haiM / tejasvI ke lie aisA karane meM Azcarya hI kyA hai ?' 53. vidyAdharendro'nilavega eSa , vyAladhvajo vyAttamukho'bhyupaiti / yudhi dviSadgrAsakRte tarasvI , rathena citrAzvayujA khamArgAt // 'vidyAdharoM kA adhipati yaha anilavega citakabare ghor3oM se yukta ratha para ArUDha hokara AkAza-mArga se muMha bAMe A rahA hai / isakA dhvaja-cinha sarpa hai| yaha yuddha meM zatruoM kA grAsa karane meM atyanta parAkramI hai|' 54. vitanvatA'nena vihAralIlA , vihAralIlA' yuvatI ripUNAm / vilokya citra pramadAprakAzaM , madaprakAzaM ca kRtaM vizeSAt // 1. patrarathendraH-patraratha kA artha hai pakSI / pakSiyoM kA indra-garur3a / 2. astram-dhanuSya (dhanuzcApo'stramiSvAsa:-abhi0 3 / 436) 3. vihAralIlAH -vigatA hArasya lIlA yAsAM, tAH vihAralIlAH (dvitIyAyA bahuvacanam ) 4. madaprakAzaM--ana madaprakAza: iti yuktm| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bharatabAhubalimahAkAvyam 'viharaNa kI krIr3A karate hue isa anilavega ne zatruoM kI yuvatiyoM ko hAra se zUnya kiyA hai| usane pramadAoM kI vicitra abhivyaktiyoM ko dekhakara vizeSarUpa se mada pradarzita kiyA / 55. ratnArireSa prkttprtaapshcaanggketurbhttckrckrii| __garjana gadAvyagrakaraH sameti , sAvajJanetro raNavAmadhuryaH / / 'yaha subhaTa ziromaNI ratnAri hai| isakI tejasvitA atyanta spaSTa hai| isakA dhvaja-cinha hai haMsa / isakI AMkhoM se vaMriyoM ke prati avajJA kA bhAva jhAMka rahA hai| yaha yuddha kI pratikUla sthitiyoM ko sahana karane meM agraNI hai| dekho, isakA hAtha gadA se vyagra hai aura yaha garjatA huA A rahA hai|' 56. ayaM namerAhavakauzalasya , sainyaprabho ! smArayitA tvaiv| gajadhvajastuGgagajAdhirUDho , bhujoSmaNA hArayitA hareH kim ? ' 'he senApate ! yaha ratnAri Apako yuddha -kauzala meM nami kI yAda dilA degaa| hAthI ke dhvaja-cinha vAlA yaha vIra unnata hAthI para ArUr3ha hai| kyA indra apanI bhujAoM kI USmA se ise harA sakatA hai ?' 57. nAnAstrayAnadhvajazAlino'mI , sahasrazo'nyepi raNaM sametAH / udvAhavo bAhubaleH kSitIzA , yathotsavAH puNyakRtI niketam // 'aneka prakAra ke astra, yAna aura dhvajA vAle ye vIra subhaTa tathA hajAroM dUsare rAje isa raNa meM samAgata haiN| bAhubalI ke pakSa ke ye sabhI bhUpAla udbAhu haiM / jaise utsava puNyazAlI puruSoM ke lie niketana hote haiM, vaise hI ye vIra parAkrama ke niketana haiN|' 58. ekopyajayyo yudhi caiSa rAjA , bhaTaiH kimebhiH parivArito'yam / vilokanIyo na dRzApi tigmamarIcivadvAsarayauvanAntaH // 'yuddha meM yaha akelA rAjA bhI ajeya hai| subhaToM se parivRta hone para isakA kahanA hI kyA ? tIkSNa razmi vAlA sUrya vaise hI A~khoM se nahIM dekhA jA sakatA, phira madhyAnha velA meM use dekhane kI bAta hI kyA ?' 59. ityuktavantaM magadhakSitIzamupekSya sainyAdhipatiH suSeNaH / kSmendoyugAntAbda iva vyamuJcat , kSveDAM paraprANaharImanIke // 1. vAsarayauvanAntaH-vAsarasya yauvanaM-madhyAnhaM, tasya antaH--madhyaH / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH 275 'stutipAThaka ziromaNI bRhaspati ne jo kahA usakI upekSA kara senApati suSeNa ne cakravartI kI senA meM pralayakAlIna megha kI bhAMti zatruoM ke prANoM kA haraNa karane vAlA bhayaMkara siMhanAda kiyaa|' 60. prAdurbabhUvuryugapattadaiva , paJcAsyanAdA bhaTasAnumadbhyaH / nitAntasaMbhrAntikarAdhikArA , garjevirAvA iva vAridebhyaH // usa samaya subhaTa rUpI parvatoM se eka sAtha siMhanAda hone lage / ve siMhanAda bAdaloM se uThe hue garjArava kI bhAMti nitAnta saMbhrAnti paidA karane vAle adhikAra se yukta the / 61. sasaMbhrama vizvamapIha vizva , babhUva vizvApi calAcaleyam / dikkuJjarAstrAsamupetya tasthuzcitrAryalIlA iva sarvato'pi // 62. ujjAgarA mandarakandarasthA , drAk kinnarAH paanninimiilynetraaH| babhUvuratyajakAH striyo'pi , taH siMhanAdarbhaTakuJjarANAm // -yugmam / una siMhanAdoM se sArA vizva vyAkula ho gayA aura sArA bhUmaMDala kAMpa utthaa| cAroM ora se trasta hokara dik-kaMjara citra meM citrita lIlA karane vAloM kI bhAMti stabdha ho ge| zreSTha yoddhAoM ke siMhanAda ko sunakara mandara kI kandarAoM meM rahane vAle jAgRta kinnara bhI zIghra hI hAthoM se A~kheM baMda kara baiTha ge| striyAM bhI baccoM ko dUra chor3a, bhayabhIta hokara baiTha giiN| 63. TaMkArarAvA bhaTacApakoTikoTibhya etAH prathimAnamuccaiH / kalpAntakAlAmbudhijibhImA , dikkuJjakukSibharayaH prssrH|| subhaToM ke koTi-koTi dhanuSyoM se uThane vAle TaMkAra dUra-dUra taka phaila ge| ve pralayakAla ke samudra ke garjArava kI bhAMti bhayaMkara the| ve dizAoM ke kone-kone meM vyApta ho ge| 64. itaH svayaM takSazilAdhipo'pi , bhrAtuH sutAn vedayituM sutAnAm / ___ bhrUsaMjJayA'pRcchadamAtyadhurya , sumantranAmAnamanAmitAGgaH // idhara takSazilA ke adhipati unnata aga vAle mahArAja bAhubalI ne svayaM apane putroM ko bhAI ke putroM kA paricaya dene ke lie apane pradhAna maMtrI sumaMtra ko bhauMhoM ke izAre se kahA (puuchaa)| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 65. 66. unhoMne kahA - 'maMtrIvarya ! isa raNasthalI meM mahArAja bharata ke jo mahAn yoddhA haiM aura jo vizeSa rUpa se senA kA patha-darzana karane ke lie vizruta haiM, tuma niHzaMka aura nirbhaya hokara una sabake nAma, dhvaja - cinha, yAna aura ghor3oM ke viSaya meM batAo / ' 67. mahAyudhA ye yudhi bhArateyA, viziSya nAsIratayA pratItAH / niHzaGkamAtaGkamapAsya teSAmAzaMsa nAmadhvajayAnavAhAn // tavAgrajo'yaM sa gajAdhirUDho, mahAbhujo bhAratarAjarAjaH / yasya prabhAvAnnilayAn vihAya guhAgRhA eva bhavantyamitrAH || taba maMtrI ne kahA - 'rAjan ! hAthI para ArUDha ye Apake bar3e bhAI bhujaMbalI cakravartI bharata haiM / inake prabhAva se zatrugaNa apane gharoM ko chor3akara guhAvAsI hI ho jAte haiM / ' 66. bharatabAhubali mahAkAvyam " sAta hetuH puruhUta' ketu vijetukAmoM nikhilArivargam / an suSeNena raNe nRpo'yaM nyaSedhi lobhena yathA viveka: / / 1 'indra ke dhvaja-cihna vAlA cakravartI samasta zatruvarga ko jItane ke sahetuka abhiprAya se jaba raNa meM jA rahA thA taba suSeNa senApati ne use vaise hI rokA jaise lobha viveka ko rokatA hai / ' 68. ayaM suSeNa dhvajinImahendro haryakSaketuryudhi dhUmaketuH / patyuH purazcAlayate rathaM svaM gaurAMzugaurAzvajuSaM prasahya // 1 , 'yaha hai suSeNa senApati / yaha yuddha meM agni kI bhA~ti saba kucha bhasma karane vAlA hai / isakA dhvaja cihna siMha hai / yaha apane svAmI bharata ke Age-Age zveta kiraNoM kI bhA~ti zveta azvoM se yukta ratha ko svayaM vega ke sAtha calA rahA hai / ' jayI suSeNAnuja eSa koka ketuH kapotAbhahayaH purastAt / rathAdhirUDhaH samarAya caiti nistrizapANirjagadekavIraH // 'yaha suSeNa senApati kA choTA bhAI 'jayI' hai / ' cakave' ke dhvaja- cihna vAlA yaha vIra kabUtara ke raMgavAle ghor3oM se yukta ratha para ArUr3ha hokara yuddha ke lie Age jA rahA hai / isake hAtha meM talavAra hai aura yaha jagat kA ekamAtra vIra hai / ' 1. puruhUtaH -- indra / 2. koka: - cakavA (koko dvandvacaro'pi ca - abhi. 0 4 | 366 ) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 caturdazaH sargaH 70. jyeSThoGgajazcakradharasya ceSa , sUryolvaNaH sUryayazA yazobdhiH . yasyAvalokAtpratipakSaghUko , lIno vane kvApi nimIlya netre // 'bharata cakravartI kA yaha jyeSTha putra 'sUryayazA' hai / yaha sUrya kI bhAMti tejasvI aura yaza rUpI samudra hai / isako dekhate hI zatrurUpI ullU apanI A~kheM banda kara kahIM vana meM chupa jAtA hai|' 71. AdityaketurnapanItiseturdAridravAhaH sthitivaarivaahH| pituH puraH syandanasanniviSTastriviSTapaM jetumapi kSamo'yam // 'sUrya ke dhvaja-cihna aura pIle ghor3e yukta ratha vAlA yaha vIra rAjA kI nIti ke lie setu ke samAna aura maryAdA rUpI jala ko vahana karane vAlA jaladhara hai| tInoM lokoM ko bhI jItane meM sakSama yaha apane pitA ke Age ratha para baiThA hai|' 72. deva ! tvajyaM devayazAstadIyAnujo mahAvIratayA prakAzaH / mayUraketurmacitArivoM , mayUravAjIrathasanniSaNNaH // 'deva | sUryayazA kA choTA bhAI yaha devayazA hai| yaha mahAna vIratA ke lie vizruta hai| isakA dhvaja-cihna hai mayUra / zatruoM ko mathane vAlA yaha vIra mayUra ke raMga vAle ghor3oM se jute hue. ratha para baiThA hai|' 73. vairidvavAro yudhi vIramAnI , so'yaM rathI vIrayazAH sazauryaH / vajradhvajo babhra hayo'risarpAn , hantuM nadISNoM bhuja eva yasya // yaha vIramAnI rathI vIrayazA hai / yaha yuddha meM zatru-rUpI vRkSoM kA unmUlana karane meM mahAparAkramazAlI hai| isakA dhvaja-cihna hai vajra / isake ratha meM jute hue ghor3e pIta-rakta varNa vAle haiN| isakI bhujAe~ hI zatru rUpI soM ko naSTa karane meM nipuNa haiN| 74. . dhairyAmbudhidhumrahayazca dhUmadhvaja dhvajo'yaM kalibhUtadhAtrIm / abhyeti sakhaH suyazA niketaM , dIptyulvaNo dIpa iva pradoSe // 1. zreSTho''ityapi paatthH| 2. hAridravAhaH-pIlA ghor3A (hAridraH pItalo gaura:-abhi0 6 / 30) 3. babhra dhvajo ityapi pAThaH / 4. babhruH-pIta-mizrita lAla raMga (babhruH kadra : kaDArazca-abhi0 6 / 33) 5. nadISNa:-nipuNa (atha pravINe kSetrajJo nadISNo niSNa ityapi-abhi0 pRSTha 63) 6. dhumadhvaja:-agni / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 bha ratabAhubalimahAkAvyam 'jaise rAtri ke prArambha meM dedIpyamAna dIpaka ghara meM lAyA jAtA hai (jalAyA jAtA hai) vaise hI dhairya kA samudra yaha parAkramI vIra suyazA zIghra raNabhUmo meM A rahA hai| isake ghor3e dhueM ke raMgavAle haiM aura isakA dhvaja-cihna agni hai|' 75. sa kAlamegho ripukAlameghaH , kAla'dhvajaH kAla hayAdhirUDhaH / dviSAmakAle'pi bhujoSmaNA yaH , kAlasya cintAM vitanotyajasram // 'rAjan ! isa vIra kA nAma kAlamegha hai| yaha zatruoM ke lie mRtyu rUpI megha hai| isakA dhvaja-cihna hai yamarAja aura yaha kAle ghor3e para ArUr3ha hai| yaha apane bhuja-parAkrama se zatru-pakSa ke lie akAla meM bhI sahasA kAla (mRtyu) kI cintA lA detA hai|' 76. zArdUlaketurgaruDAbhavAjI , zArdUlanAmApi suto laghIyAn / ullandhya tAtasya nidezameSa , kSudhAvid dhAvati saGgarAya / bharata kA yaha choTA putra zArdUla hai| isakA dhvaja-cihna zArdala.hai aura isake ghor3e garur3a pakSI kI AbhA vAle haiN| yaha apane pitA ke Adeza kA ullaMghana kara kSudhA se pIr3ita vyakti kI bhA~ti saMgrAma ke lie daur3a rahA hai|' 77. vidyAdharendrA api bhUcarendrA , anekazaH santyapare'pi vIrAH / mahIzita ! stepyavalokanIyAH , saMkhyAtigAnAM gaNanAtra kApi // 'isa prakAra bharata kI senA meM aneka vidyAdharendra aura bhUpati haiN| unake sAtha aura bhI aneka vIra subhaTa haiM / rAjan ! Apa unako bhI dekheN| ve saMkhyAtIta haiN| unakI kyA gaNanA ho sakatI hai ?' 78. bale tvadIye sphuTamApatanto , vAri pradeze dviradA ivaamii| sutainirudhyanta itastvadIyaH , pAzairivAvAryatarairbalena // 'ye subhaTa ApakI senA para vaise hI A par3ege jaise hAthI apanI baMdha-bhUmI para A par3ate haiN| taba Apake putra unakA vaise hI nirodha kareMge jaise zaktipUrvaka dunivAra pAzoM (baMdhanoM) se hAthI nivArita kiye jAte haiN|' 1. kAlaH-yamarAja (kInAzamRtyU samavartikAlI-abhi0 2 / 68) 2. kAla:-kAlA (kAlo nIlo'sitaH shiti:-abhi06|33) 3. vAri:-hAthI ko bA~dhane kI bhUmI (vAristu gajabandhabhUH-abhi0 4 / 265) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazaH sargaH 76. iti vadati sumantre mantriNi svaramuccevRSabha janatanUjau pUrNapuNyodayADhyau / samarabhuvi tatajye' kArmuke AdadAte, pramudita vijayazrI citrarekhAnukAre // isa prakAra sumaMtra maMtrI ne spaSTa rUpa se sArI bAteM batAIM / RSabhadeva ke puNyazAlI donoM putra - bharata aura bAhubalI, pratyaMcA tAne hue aura pramudita vijayazrI kI citrarekhA jaise dhanuSyoM ko dhAraNa kara samara-bhUmI meM Aye / - iti sainyadvayasamAgamavarNano nAma caturdazaH sargaH - -- 276 1. tatajye - tatA - vistRtA, jyA - mArvI, yayoste tatajye / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahavAM sarga yuddha kA vrnnn| pratipAdyazloka parimANa 131 chanda- .. anuSTup / dekheM, sarga 3 kA vivaraNa / lakSaNa Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu ghamAsAna yuddha prAraMbha huaa| rakta kI srotasvinI baha clii| hAthI tairane lge| kaTe zira vAle kucha subhaToM ke dhar3a mAtra lar3a rahe the| ve isa bAta ko pramANita kara rahe the ki zarIra abhiprAya ke pIche-pIche calatA hai| bharata kI senA kA senApati suSeNa aura bAhubalI kI senA kA senApati siMharatha donoM apanI-apanI senAoM ko protsAhita kara rahe the| usa samaya aisA laga rahA thA mAnoM ki pArvatI kA putra kAttikeya apanI devasenA ko protsAhita kara rahA ho| suSeNa ke sAmane koI nahIM Tika skaa| bAhubalI kI senA meM 'bhagadar3a maca gii| itane meM hI bAhubalI kA pakSa lene vAlA vidyAdhara 'anilavega' usase A bhidd'aa| bhISaNa AkramaNa-pratyAkramaNa hone lge| anilavega ne suSeNa ke dhanuSya ko tor3a DAlA / suSeNa kruddha hokara siMharatha para jhpttaa| donoM kA yuddha dekhakara darzakagaNa dAMtoM tale aMgulI dabAne lge| itane meM hI sUrya astAcala meM jA chupA / yuddha banda ho gyaa| dasare dina phira donoM kI bhir3anta haI / siMharatha ke tIvra prahAroM ke kAraNa suSeNa raNabhUmI ko chor3akara bhAga gyaa| raNabhUmI meM hAhAkAra macAne vAle anilavega ko dekhakara cakravartI ne apanA cakra pheNkaa| vaha raNabhUmI se bhAga khar3A huaa| dUra jAkara usane vidyAzakti se vajramaya paMjara banAkara svayaM tote kI bhAMti usameM jA chupA / cakra ne biDAla kA rUpa dhAraNa kara tote kI garadana maror3a dii| anilavega mara gayA / yaha dekha bAhubalI ke subhaToM kA khUna khaula utthaa| ve zataguNita utsAha se lar3ane lge| unhoMne cakravartI ke sainikoM ko tinakoM kI bhAMti jalAnA prAraMbha kiyaa| unakI senA kA yazasvI vIra ratnAri' maidAna meM kUda par3A aura dekhate-dekhate usane cakravartI kI samUcI senA ko AkrAnta kara ddaalaa| itane meM hI cakravartI ke yazasvI sUbhaTa vidyAdhareza mahendra ne ratnAri ke zira ko cUra-cUra kara DAlA / sUrya asta ho gyaa| donoM senAe apane-apane ziviroM me A gaI / senApati suSeNa ne bharata se kahA-'rAjan ! Apake putra vIra haiM kintu ve baMdhujanoM ke dAkSiNya ke kAraNa yuddha lar3anA nahIM caahte| yaha ucita nahIM hai| unake kAraNa Apako parAjaya kA muha dekhanA par3e, yaha kSatriyocita bAta nahIM haiN|' cakravartI ke putroM ko yaha Aropa asahya lagA aura va saba yuddha ke lie pramudita ho utthe| dUsare dina sUryodaya ke sAtha-sAtha yuddha prAraMbha ho gayA / bAhubalI ke do vidyAdhara vIra-sugati aura mitaketu cakravartI ke putra zArdUla tathA sUryayazA dvArA mAre gae / vidyAdhara yugala ke vadha se kruddha hokara bAhubalI ne siMhanAda kiyA / usa siMhanAda ko sunakara cakravattI ke savA koTi putra raNabhUmI se palAyana kara gae / aba sUryayazA aura bAhubalI Amane-sAmane ho ge| devatA prakaMpita ho utthe| 00 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ senA ke saMbhAra se khinna raNabhUmI meM hone vAle huMkAroM kI bhAMti, nipuNa tIrandAja yoddhAoM ke dhanuSyoM se bhISaNa TaMkAra nikalane lage / 2. paJcadazaH sargaH dhanurbhyaH kRtahastAnAM TaGkArA niryayustarAm / sainya sambhAraviNNAyA, huGkArA iva yurbhuvaH // 1 sarvataH parvatAH petuH amUvRkSAnna saMrAvAn 1 kAtaratvAditi kSaNAt / varyAH zrotumapi kSamAH // bar3e-bar3e parvata bhI isa prakAra kI AvAja ko sunane meM asamartha the / ve kAyaratA se usI kSaNa cAroM ora se Dhaha par3e / 3. TaGkArAkarNanobhrAntA dizo daza samantataH / " tUryadhvAnapratidhvAnavyAjAt pUccakriretarAm // 5. TaMkAra ke zabdoM ko sunakara dazoM dizAeM udbhrAnta ho giiN| ve tUrI ke zabda kI pratidhvani karane ke miSa se cAroM ora se cillAne lagIM / 4. kvacid gajamayaM sainyaM kvacidra rathamayaM pattimayaM turaGgamamayaM kvacit / kvacida rAjata // usa raNa bhUmi meM kahIM hAthiyoM kI, kahIM ghor3oM kI, kahIM rathoM kI aura kahIM paidala sainikoM kI senA zobhita ho rahI thI / caturaGgacamUH sAtha, virarAja raNakSitau / kAmaM varItukAmeva, jayalakSmIM svayamvarAm // vaha caturaMga senA raNabhUmI meM zobhita ho rahI thI / vaha aisI laga rahI thI mAno ki vaha svayaMvara meM upasthita jayalakSmI kA varaNa karanA cAhatI ho / 1. kRtahastaH - nipuNa tIrandAja (kRtahastaH kRtapuMkha: - abhi0 3 / 436 ) Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 284 6. pattibhiH patayaH stamberamai gA hyairhyaaH| syandanaH syandanA itthamayudhyanta parasparam // paidala sainikoM ke sAtha paidala sainika, hAthiyoM ke sAtha hAthI, ghor3oM ke sAtha ghor3e aura rathoM ke sAtha ratha-ye saba paraspara yuddha lar3a rahe the| 7... sainyayo:radhuryANAM , pUrva celuH shiliimukhaaH| ___ jayazriyamivAnveSTuM, sthAnAntaranivezinIm // 8. tIkSNAMzukarasaMtaptaM , vyoma vIjayituM tviva / kodaNDakoTinirmuktapatripatravidhUnanaiH // -yugmam / donoM senAoM ke vIra subhaToM ke tIra pahale hI cala par3e, mAno ki ve dUsare sthAna meM nivAsa karane vAlI jayazrI ko khojane ke lie caleM hoM athavA sUrya kI tIkSNa kiraNoM se saMtapta AkAza ko, dhanuSyoM se chUTe hue bANa rUpI paMkhoM se havA jhalane ke lie caleM hoN| 6. guNariva shrailoktrityo vyAnazetarAma / tadAnIM bhaTakoTInAM , saGgarotsaGgasaGgame // usa samaya raNabhUmI ke utsaMga meM donoM senAoM ke.saMgama se lAkhoM subhaToM ke dhanuSyoM se chUTe hue bANa tInoM lokoM meM guNoM kI bhAMti vyApta ho ge| 10. kSaradUdhiradhArAbho , raJjitA api ptrinnH| udyanto rejire'tyantaM , taraNeH kiraNA iva // jharatI huI rudhira kI dhArA se raMjita Upara jAte hue bANa bhI sUrya kI kiraNoM kI bhAMti atyanta zobhita ho rahe the| 11. kvacinnAsIravIrANAM , vikozAsivarAH kraaH| samudyadviAdudyotA , jaladA iva rejire // kahIM-kahIM Age calane vAlI senA ke vIra subhaToM ke, myAna se nikAlI huI talavAroM se yukta hAtha, camakatI huI bijalI se udyotita bAdaloM kI bhAMti zobhita ho rahe the| 12. cakriNazcakracItkArairghaNTAnAdaizca kunyjraaH| heSitaisturagA jJeyA , Asana reNutamobhare // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH .. 285 reNu rUpI aMdhakAra se vyApta usa raNabhUmI meM pahioM ke cItkAroM se ratha, ghaMTAoM ke zabdoM se hAthI aura hinahinAhaTa se ghor3e pahicAne jAte the / 13. pataGgA iva dIpAntaH, kecid vIrA rnnaajire| utpatantaH patantazca , nApyasUna bahu menire // kucha subhaTa usa raNa-prAMgaNa meM dIpakoM meM girane vAle pataMgoM kI taraha Upara uchalate hue aura girate hue apane prANoM ko bhI bahuta nahIM mAnate the / 14. utsarpacchoNitoddAmapUraplAvitabhUmRti / mInA ivAjivAhinyAM', majjantisma mataGgajAH // bahate hue rakta ke udyAma pravAha se bhUdharoM ( parvatoM yA rAjAoM) ko AplAvita karane vAlI yuddha rUpI nadI meM hAthI machaliyoM kI bhAMti majjana kara rahe the| 15. keSAM nistrizani namaulInAM nantustarAm / - kabandhA gADhanirbandhA , vAtoddhatA dramA iva // kucha subhaToM ke zira talavAra dvArA kaTe hue the / unake dhar3a gADha Asakti ke kAraNa vAyu se prakaMpita vRkSoM kI bhAMti usa raNabhUmI meM mAca rahe the| 16. yuddhakallolinInAthakallolitabhujA bhaTAH / kottimuktAlatAvArAn , jagRhurvaktrazuktitaH // yuddha rUpI samudra meM kallolita bhujA vAle subhaTa (pratipakSiyoM ke ) mukha rUpI sIpiyoM se kIti rUpI motiyoM ke latA-samUha ko pakar3a rahe the| 17. dantidantAsisaMghaTTasaMjAtolkaM vyarAjata / __nizi vyomeva kummotthamuktAtArAJcitaM mRdham // jaise rAta kA AkAza ulkAoM aura tArAoM se zobhita hotA hai, vaise hI vaha yuddha hAthiyoM ke kuMbhasthaloM se prApta motiyoM rUpI tArAoM se tathA hAthiyoM ke dAMtoM ke sAtha talavAroM kA saMghaTTana hone ke kAraNa uThane vAlI ulkAoM se zobhita ho rahA thaa| 18. vIrANAmastatIrANAM , kumbhikumbheSvabhustarAm / . kRpANAH zailazRGgaSu , sAbhravidhuccayA iva // 1. AjivAhinyAm-yuddha rUpI nadI meN| 2. mRdham-yuddha ( saMsphoTa: kalaho mRdhaM-abhi0 3 / 460) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 bharatabAhubalimahAkAvyam tIra calAne vAle vIra yoddhAoM ke kRpANa hAthiyoM ke kuMbhasthala para vaise hI zobhita ho rahe the jaise parvatoM ke zikharoM para bAdalayukta vidyut ke samUha zobhita hote haiN| . 19. uDDIyebhakapolebhyo , lInAH kvApi zilImukhAH / eSyacchilImukhAtaGkAdAsyasAmyaM hi duHsaham // Ane vAle bANoM ke AtaMka se bhayabhIta hokara bhauMre hAthiyoM ke kapoloM se ur3akara kahIM cale gae / kyoMki muMha kI samAnatA duHsaha hotI hai| (bhauMroM ke muMha bhI tIkhe hote haiM aura bANoM ke agrabhAga (mukha) bhI tIkhe hote haiN| isalie saMskRta meM donoM kA nAma hai-shiliimukh)| 20. keSAMcillUnamaulInAM , yuddhotsAhAd dhanurbhRtAm / kabandhA apyayudhyanta , hyabhiprAyAnugaM vapuH // zira kaTe hue kucha dhanurdharoM ke yuddhotsAha ke kAraNa unake dhar3a bhI lar3a rahe the / kyoMki zarIra abhiprAya ke pIche-pIche calatA hai| ' 21. gadAbhiH syandanAH kazciccUritAH zuSkapatravat / apAtyanta gajendrAzca , vanabhinnAdrizRGgavat // kucha subhaToM ne rathoM ko gadA dvArA sUkhe patte kI bhAMti cUra-cUra kara DAlA / kucha subhaToM ne bar3e-bar3e hAthiyoM ko vajra se Ahata parvata-zikhara kI bhAMti nIce girA ddaalaa| 22. vIrAH kecid raNotthASNubhujacaNDimavitAH / vairiNaM kSaNamAzvAsya , yodhayAmAsuraJjasA // kucha vIra raNa meM sphUrta bhujAoM kI pracaMDatA se garvita hokara vairiyoM ko kSaNa bhara ke lie Azvasta kara phira zIghra hI yuddha karane lage / 23. bhaTAH kecid balauddhatyAt , krIDAkandukahetujAn / zatAGgAzcaturaGgAzca , sahelamudapATayan // kucha vIra subhaToM ne apane bala kI uddhatatA ke kAraNa zatAMga aura caturaMga rathoM ko khilaune kI bhAMti lIlApUrvaka ukhAr3a pheNkaa| 1. paatthaantrN-aliibhaaH| 2. pAThAntaraM-mukhAtaGkAnnAsyasAmyaM / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH 287 24. dantAnAcakRSuH kecid , dantibhyaH kandavad bhuvaH / dordaNDacaNDamAhAtmyaM , nayantaH parabhAgatAm // apane bhujadaMDa ke pracaNDa mahatva ko utkarSa prApta karAte hue kucha vIra subhaToM ne hAthiyoM ke dAMtoM ko, bhUmI se kaMda kI bhAMti, ukhAr3a ddaalaa| 25. sainyaiH kezeSu saMgRhya , zirAMsi gaganasthale / bhrAmyantesma ca keSAMcit, khaDgalU nAni vairiNAm // kucha subhaTa khaDga se zatru-subhaToM ke zira kATakara, unheM coTI se pakar3a AkAza meM ghumA rahe the| 26. ahaGkAraH samaM keSAM , ketavaH shaurysetvH| . ... acchidyanta tRNacchedaM , kimacchedyaM hi do tAm // kucha vIroM ne apane pratipakSiyoM ke zaurya kI setubhUta patAkAoM ko, unake ahaMkAra ke sAtha tinake kI bhAMti tor3a DAlA / bAhubaliyoM ke lie achedya kyA hotA hai| 27. 'sA kaGkAlamayI muNDamayI ruNDamayI kvacit / pretezarAjadhAnIva , bhISaNA'bhAd rnnkssitiH|| vaha raNabhUmI kahIM kaMkAlamayI, kahIM muMDamayI aura kahIM ruNDa (dhar3a) mayI ho rahI thii| vaha yamarAja kI rAjadhAnI (saMyamanI) kI bhAMti bhayaMkara laga rahI thii| 28. jitAnekAhavA yUyaM , kimadyApi pramAdyata / ityuktAH svAminA svairaM , yoyudhyantesma do tH|| apane-apane svAmI dvArA yaha spaSTa kahe jAne para ki-'vIro ! tumane aneka yuddha lar3e haiM aura jIte haiM, phira Aja pramAda kyoM kara rahe ho'-vIra subhaTa apanI svatantra icchA se dugune vega se lar3ane lge| kuntAgreNa samAdAyA'zvavAraH kenacid yudhi / viddhasAdizirovAjimadhyenAdhomukhaM pRtH|| yuddha meM kisI subhaTa ne azvArohI kA zira aura azva kA peTa bIMdhakara, azvArohI ko bhAle kI noMka se uThAkara use oMdhA laTakA liyaa| 30. sapatAkI sabhUpAlaH, saturaGgaH ssaarthiH| akSepyutkSipya kenApi , dUrato loSThavad rathaH // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 bharatabAhubalimahAkAvyam kisI vIra subhaTa ne patAkA, rAjA, ghor3e aura sArathi sahita ratha ko uThAkara Dhele kI bhAMti dUra pheMka diyA / 31. hAstikA' zvIya pAdAgraimaditAH pAtitA bhuvi / zUratvaM kalayAmAsuH kecit svAmipuro bhaTAH // jamIna para girAe hue tathA hAthiyoM aura ghor3oM ke caraNoM se mardita kucha vIra subhaTa apane svAmI ke samakSa apanI vIratA kA vyAkhyAna kara rahe the / 32. riktIbabhUvuH keSAMcid, niSaGgA vizikhavrajaiH' / kaSAyairiva nirgranyAstoyairiva zaraddhanAH // kucha vIra subhaToM ke tarakasa (tUNIra) bANoM se rikta ho gae, jaise nirgrantha kaSAyoM se aura zarad Rtu ke bAdala pAnI se rikta hote haiM / 33. atru gugaM kazciccApadoSNovirodhitaH / manyumAniva saujanyamajanyamiva puNyavAn // kisI vIra ne apane virodhI ke dhanuSya aura bhujA ke guNa ko vaise hI tor3a DAlA jaise krodhI puruSa saujanya ko aura puNyavAn puruSa upadrava (pApa) ko tor3a DAlatA hai, naSTa kara detA hai / 34. 1 bhagne cApe kRpANe'pi kunte kuNThe bhavatyapi / dobhiH zaurya rasodakAd yuyutsyatesma kaizcana // 35. 1 kucha yoddhAoM ne apane dhanuSya aura kRpANa ke TUTa jAne tathA bhAle ke kuMThita ho jAne bhI zaktirasa ke atizaya se bhujAoM se yuddha lar3A / para itaH suSeNa: senAnIritaH siMharatho bhaTAn / senAnIriva gIrvANAn sotsAhAn kalaye'karot // , idhara senApati suSeNa aura udhara senApati siMharatha -- donoM apanI-apanI senAoM ke bIra 1. hAstikaM - hAthiyoM kA samUha ( hAstikaM tu hastinAM syAt - abhi0 6 / 54 ) 2. azvIyaM - ghor3oM kA samUha ( azvAnAmAzvamazvIyaM -- abhi0 6 / 56 ) 3. vizikhaH - bANa / 4. dhanuSya pakSa meM guNa kA artha hai - DorI aura bhujA ke pakSa meM usakA artha haiM-- zakti / 5. senAnIH kAttikeya / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH 286 subhaToM ko yuddha ke lie vaise hI protsAhita kara rahe the jaise pArvatI kA putra kArttikeya devatAoM ko protsAhita karatA hai / 36. atyantoddIprakalyANamaya maNDanamaNDitaiH / kuJjaraiH sataDinmeghA gatimAn zaivalI kacaiH // 1 37. nipatadgajamuktAbhiH kvacid mauktikavIthimAn / ratnavAn bhagnakoTIraratnairvaktraizca zuktimAn // 38. vohityavAn' rathastomairadharoSThaiH pravAlavAn / pAThInavAn' mukhAdya manavAn nRkarAMhibhiH // 36. patatripatra nirhrAdirgAbhitAtodya niHsvanaiH / ghoSavAn vAhinIvRnderanAkalitagAdhavAn // asRk kallolinInAthaH prAvartata yadRcchayA / kalpAntA raNe tatrAyodhyAtakSazilezayoH // 40. " -- paJcabhiH kulakam / ayodhyA ke adhipati bharata aura takSazilA ke adhipati bAhubalI ke bIca hone vAle isa pralayaMkArI raNa meM rakta kA samudra yatheSTa rUpa meM pravRtta ho gayA / usa samudra para atyanta dIptimAn svarNamaya maMDanoM se vibhUSita kuMjaraH rUpI vidyut yukta megha maMDarA rahe the / usa samudra para subhaToM ke keza rUpI zaivAla taira rahI thii| hAthiyoM ke kuMbhasthaloM se giranevAlI muktAoM se kahIM-kahIM vaha samudra mauktika mArga vAlA, subhaToM ke TUTe hue mukuToM se nikale hue ratnoM se ratnavAn aura mare hue subhaToM ke mukhoM se zuktimAna ho rahA thA / usameM ratha rUpI jahAja cala rahe the / subhaToM ke adhara aura oSTha pravAla kI taraha laga rahe the / unake mukha Adi aMga pAThIna matsya jaise pratIta ho rahe the / vaha manuSyoM ke hAtha aura pairoM ke kAraNa machaliyoM vAlA laga rahA thA / calane vAle bANoM tathA yuddha-vAdyoM ke zabdoM se vaha ghoSavAn aura senAoM ke samUha se agAdha laga rahA thA / 41. 1. atha cakradharAnIkaM nItaM bAhubalerbalaiH / mandatAM taraNesteja, iva hemantavAsaraiH // bAhubalI kI senAoM ne cakravartI bharata kI senA ko manda kara diyA, jaise hemanta Rtu ke dina sUrya ke teja ko maMda kara dete haiM / 1. vohitthaM - jahAja ( vohityaM vahanaM potaH - abhi0 3 / 540 ) 2. pAThIna :- matsya ( pAThIne citravallika:- abhi0 4 411 ) 3. asRk -- rakta (zoNitaM lohitamasRg abhi0 3 / 285) Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 bharatabAhubalimahAkAvyam 42. atha kruddhazcamUnAtho , bhArateyI svayaM yudhe / DuDhauke vindhyazailad na , bhaktuM gaja ivonmadaH // bharata kA senApati suSeNa kruddha hokara svayaM yuddha meM vaise hI daur3a par3A jaise madonmatta hAthI vindhya parvata ke vRkSoM ko tor3ane ke lie daur3a par3atA hai| 43. sa viveza rathArUDho , bale jyeSThetarArSabhaH / manthAcala ivAmbhodhau , gajayUthe mRgendravata // .. ... vaha suSeNa ratha para ArUDha hokara bAhubalI kI senA meM vaise hI ghUsA jaise meru parvata manthAna ke rUpa meM samudra meM aura siMha hAthiyoM ke yUtha meM ghusatA hai / 44. kSayAmbhodhirivodvelo , mAdhyAnhika ivAMzumAn / pavanotkSiptadAvAgniriva sehe na kena sH|| pralayakAla ke udvelita samudra, mAdhyAnhika sUrya aura pavana dvArA udbhUta agni kI bhAMti usa suSeNa ke sAmane koI yoddhA Tika nahIM skaa| 45. kSveDAntonnAmataH kAMzcit , kodaNDAkarSaNAdapi / sotha bAhubalervIrAn , kAkanAzamanInazat // suSeNa ne bAhubalI ke kucha vIroM ko tIvra siMhanAda ke dvArA tathA kucha vIroM ko dhanuSya kI TaMkAra ke dvArA kauoM kI bhAMti naSTa kara ddaalaa| 46. kAMzcidAkRSatazcApAna , kA~zcit kANDA~zca gRNhataH / kA~zcidAdadataH khaDgAn , kali kA~zcicca kurvataH // 47. rathAnArohataH kA~zcit , turaGgA~zca gajAnapi / kA~zcidastaripUnmAdAn , siMhanAdAn vimunyctH|| 48. zarasA da'karodeSa , yugapad ripusainikAn / palAyanakalAcAryaH, sobhUdeSAM tadaiva ca // -tribhivizeSakam / kucha sainika dhanuSyoM para bANa car3hA rahe the, kucha dhanuSyoM ko uThA rahe the, kucha khaDgoM ko dhAraNa kara rahe the, kucha yuddha kara rahe the, kucha rathoM para, ghor3oM para aura hAthiyoM para ArUDha ho rahe the tathA kucha zatruoM ke unmAda ko naSTa karane vAlA siMhanAda kara rahe the / ina saba zatru-sainikoM ko suSeNa ne eka sAtha apane bANoM se vIMdha ddaalaa| usa 1. zarasAt--azaraM zaraM karotIti zarasAt karoti / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH 261 samaya hI vaha suSeNa ina sabake lie palAyana kA nimitta banA aura 'palAyanakalAcArya' khlaayaa| . 46. vidravantamiti svaraM, sainyaM svAmivivajitam / taM nirudhya jagAdetyanilavego nabhazcaraH // svAmIhIna senA ko apanI icchAnusAra bhAgate hue dekhakara vidyAdhara anilavega ne suSeNa ko rokate hue yaha kahA50. cakicakrapurovartI , tvaM prabhormama mAdRzAH / santyeva gaNanAtItA , makarA iva vAridheH // . 'suSeNa ! tuma cakravartI bharata kI senA ke purovartI-senApati ho / kintu samudra meM jaise asaMkhya magaramaccha rahate haiM, vaise hI mere svAmI bAhubalI kI isa senA meM mere jaise gaNanAtIta vIra haiN|' 51. anekasamarotpannAhakArAtameva te| mamAyamagadaGkArazcikitsati bhujo'dhunA // 'suSeNa ! aneka yuddhoM meM utpanna tumhAre isa ahaMkAra rUpI roga kI cikitsA abhI mere bAhu rUpI cikitsaka kreNge|' 52. ityucAnamanUcAna , evaM taM maanvaansau| sAvajJaM yodhayAJcake, kuraGgamiva kesarI // anilavega ke isa prakAra kahane para vIramAnI suSeNa binA kucha kahe hI avajJApUrvaka vaise hI yuddha karane lagA jaise kesarIsiMha hariNa ke sAtha yuddha karatA hai| 53. zarAsAravitanvAnAvakAle'pi ca durdinam / chAdayAmAsaturyoma , to ciraM jaladAviva // una donoM vIroM ne apane bANoM kI teja varSA se sAre AkAza ko bAdaloM kI bhAMti DhaMka DAlA aura akAla meM bhI megha se utpanna aMdhakAra jaisA saghana aMdhakAra zIghra . hI cAroM ora phailA diyA / / 54. kSaNaM bhUmau kSaNaM vyomni , kSaNaM tiryak kSaNaM rthe| sarvatra dadRzAte tau, yoginAviva sarvagau // 1. durdinaM-medhakRta aMdhakAra (durdinaM meghajaM tamaH-abhi0 276) Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bharata bAhubali mahAkAvyam ve donoM vIra kSaNa meM bhUmI para, kSaNa meM AkAza, kSaNa meM tirachI dizAoM meM aura kSaNa meM ratha para - isa prakAra ve sarvagAmI yogI kI bhAMti sarvatra dikhAI de rahe the / 55. atibhrAnta surastraiNavIkSitau samarakSitau / rejatuH kalpavAtodya dvimavindhyagirI iva // usa samaya ve donoM vIra atibhrAMta devAMganAoM se dekhe jA rahe the / raNa-sthala meM ve donoM kalpAntakAla kI vAyu se ukhar3e hue himAlaya aura vindhyagiri jaise laga rahe the / 56. gIrvANAdhiSThitasyApi sa vidyAdharasattamaH / , babhaJjoddaNDadoHkANDakodaNDaM pRtanApateH // itane meM hI usa vidyAdhara ziromaNI anilavega ne devatAoM dvArA sevita senApati suSeNa kI uddaMDa bhujA meM sthita dhanuSya ko tor3a DAlA / 57. daNDezo bhagnakodaNDaH, phAlacyuta hariryathA / krodhAnnistrizamAdAya, jighAMsustama'dhAvataM // dhanuSya ke TUTa jAne para senApati suSeNa phAlacyuta siMha kI bhAMti krodha se vikarAla hokara, hAtha meM talavAra le mArane kI icchA se anilavega kI ora daur3A / 58. vIkSya kopakarAlAkSaM, taM dUrAddhantumudyatam / arautsIdantarA siMharatho ravimivAmbudaH // mArane ke lie udyata aura krodha se vikarAla AMkhoM vAle suSeNa ko dUra se hI dekhakara siMharatha ne use bIca meM hI roka DAlA, jaise bAdala sUrya ko roka detA hai / 56. tayoryuddhaM babhUvoccaizciraM kukkuTayoriva / yatpazyantaH surA nezurvyomato'pi sasambhramam // una donoM kA yuddha kukkuToM kI bhAMti atyanta bhISaNa aura cirakAla taka hotA rahA / yuddha ko dekhane vAle devatA bhI vismita hokara AkAza se adRzya ho gae / 60. karmasAkSI' tayoH karma, bhISaNaM vIkSya tatkSaNAt / saMkocitakarosstAdriguhAM lilye sabhIriva // 1. karmasAkSI - sUrya ( haridazvo jagatkarmasAkSI - abhi0 2 / 12 ) 2. sabhI : - bhiyA sahitaH / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH 263 unake bhISaNa karma (yuddha) ko dekhakara sUrya DaratA huA tatkSaNa apanI kiraNeM sameTakara astAcala kI guphA meM jA chupA / 61. avahAra' vidhAyatau, sainye ziviramIyatuH / prAkpratIcipayorAzivele iva nijaM padam // donoM ne yuddha sthagana kiyA / pUrvIya aura pazcimI samudra kI velA kI bhAMti donoM pakSoM kI senAeM apane-apane ziviroM meM calI gaIM / 62. punaH prabhAtamAsAdya, yuyutsetesma te bale / vRddha dviguNotsAhe, patadAyudhadurdharam // prabhAta hone para donoM senAoM ne bar3he hue dugune utsAha se, AyudhoM ke prahAra atyanta durdhara yuddha lar3A / 63. prAvartanta zarAH svaraM raNe pretapateriva / " sainikAn kavalIkartuM sainyayorubhayorapi // raNabhUmI meM donoM ora kI senAoM ke bANa yamarAja ke bANoM kI bhAMti sainikoM ko mArane ke lie yathecchA se calane lage / . 64. patripatrAniloddhUtAH patitAH kariNAM kuthAH / nAlakSyanta hayodbhUtarajaH pihitavarSmaNA // 1 bANoM ke paMkhoM se uThI huI havA se kaMpita hokara hAthiyoM ke bhUla nIce gira par3e / ghor3oM ke khuroM se uddhRta rajaHkaNoM se DhaMke hue zarIra vAle sainikoM ko ve dIkha nahIM rahe the / 65. Agacchadbhizca gacchadbhiH kaGkapatraivihAyasA / cakre, jyotiriGgaNa saMbhramam // svarNapuMkhairalaM , AkAza-mArga se Ate hue (nIce girate hue) tathA jAte hue svarNa - puMkhoM vAle bANoM ne jugunUoM kA saMbhrama paidA kara DAlA thA / 66. doSmatAM kharasaMghAtaghAta raktAJcitAMzukaiH / jayazrIrAmasaMsmAro, bahiryAta ivAntarAt // 1. avahAraM - sthaganam / 2. kutha: - hAthiyoM kA jhUla (kuthe varNaH paristomaH - abhi0 3 | 344 ) 3. jyotiriGgaNaH - khadyota (khadyoto jyotiriGgaNaH - abhi0 4 / 279 ) Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bharatabAhubalimahAkAvyam yoddhAoM ke prakhara prahAroM se lagI coTa se rakta baha rahA thaa| usase raMjita vastra aise laga rahe the mAno ki subhaToM kI 'jayazrI' ke sAtha ramaNa karane kI Antarika smRti bAhara A gaI ho| 67. tatra vyatikare vidyaadhrckrpricchdH| siMhakarNAnvitaH siMharatho'vikSad dviSadbale // usa samaya vidyAdharoM kI senA kA sadasya siMharatha siMhakarNa ke sAtha zatruoM kI senA meM praviSTa ho gyaa| 68. adraSTumiva tadvaktraM , vairibhirkomapuSpavat / durlabhaM nirjitastena , suSeNaH pRSThamArpayat // siMharatha ke dvArA parAjita hokara senApati suSeNa pITha dikhAkara bhAga khar3A huA mAno ki vaha vairiyoM ke dvArA AkAza-kusuma kI bhAMti durlabha siMharatha ke muMha ko dekhanA nahIM cAhatA ho| 69. ito vidyAdharottaMso'nilavego mhaablH| cakicakra cakAroccaiyAkulaM vividhaayudhaiH|| idhara vidyAdharoM ke netA mahAn parAkramI anilavega ne apane nAnA prakAra ke AyudhoM se cakravartI kI senA ko atyanta vyAkula kara diyaa| , 70. norandhramapi tatsainyaM , babhUva nihataM ttH| naizaM tama iva prAtarabhravRndamivA'nilAt // . cakravartI kI senA nIrandhra thI, saghana thii| kintu siMharatha aura anilavega ke prahAroM se vaha prahata ho gaI jaise prAtaHkAla se rAtri kA andhakAra aura pavana se bAdaloM kA samUha prahata ho jAtA hai| 71. saMvartAnilasaMkAzakSveDAkSobhitazAtravaH / lIlayollAlayAmAsa , so'tra zailAniva dvipAn // pralayakAla ke pavana sadRza siMhanAda se zatruoM ko kSubdha karane vAle anilavega ne parvata jaise UMce hAthiyoM ko lIlA se UMcA uchAla ddaalaa| 1. naizaM-nizAyA idaM naizam / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH 265 72. cakre bhaGgaM turaGgANAM , rathAnAM rodhamAtanot / pattInAM ca vipatti sa , dadau dtirektH|| usane ghor3oM ko mAra DAlA aura rathoM ko roka DAlA / usane apane darpa ke atireka se paidala senA ke lie vipatti khar3I kara dii| 73. gajArUDhena so'darzi , krIDanniti rthaangginaa| kAsAra iva sainye sve , kavasaM bhRzamullalan / hAthI para ArUDha cakravartI ne zastra uchAlate hue usa anilavega ko apanI senA meM krIr3A karate hue dekhA, jaise tAlAba meM koI krIDA kara rahA ho| 74. mumocAsmai tatazcakra, saMvIkSyArkamivAsaham / / sa kauzika ivAnazyat , khadyotastaraNeH kiyAnu ? taba bharata ne usakI ora cakra pheNkaa| sUrya kI bhAMti asahya tejavAle cakra ko dekhakara vaha anilavega ulUka kI bhAMti vahAM se bhAga gyaa| sUrya ke samakSa jugunU kitanI dera taka Tika sakatA hai ? 75. zaktyA nirmAya so'vikSat , kIravad vajrapaJjaram / gatvA cakrautunA yaJca , kRtAntAtithirAdaghe // anilavega ne apanI vidyA-zakti se eka vajramaya paJjara kA nirmANa kiyA aura vaha eka tote kI bhAMti usameM praviSTa ho gayA / taba cakra rUpI biDAla ne pAsa jAkara use yamarAja kA pAhunA banA diyA, mAra diyA / 76. cakraNAnIya tanmauliradaryata rathADine / nRpAH sAkSAtkRte kRtye , pratyayante nijeSu hi // cakra ne anilavega ke sira ko lAkara cakravartI bharata ko dikhaayaa| kyoMki rAjA kArya ko pratyakSa dikhA dene para hI apane nijI vyaktiyoM para vizvAsa karate haiM, anyathA nhiiN| 77. vairaniryAtanAt tuSTA , vIrAzcakrabhRtastataH / hate balavati kSatre , mudaM ko nAma novahet // 1. kavasaH-eka prakAra kA Ayudha (ApTe DikzanarI) 2. vairaniryAtanaM-virodha kA badalA lenA (vairaniryAtanaM vairazuddhirvairapratikriyA-abhi0 3 / 468) Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 bharatabAhubalimahAkAvyam cakravartI bharata kI senA ke vIra subhaTa vaira kA badalA le liye jAne para tuSTa hue| balavAn kSatriya ke mAre jAne para kauna prasanna nahIM hotA? 78. tathA kopAnalo'dIpi , doSmatAM bahalozituH / cakrigRhyAstRNAnIva , daMdAntesma tairyathA // isa para bAhubalI ke parAkramI subhaToM kI krodhAgni bhabhaka utthii| unhoMne cakravartI ke sainikoM ko tinake kI bhAMti jalAnA prAraMbha kara diyaa| 76. kRtAntakarasaMkAzA , gadAH shtrugdaavhaaH| ullalantisma ptyshvsyndnebhkssyNkraaH|| bAhubalI ke subhaTa yamarAja ke hAtha ke sadRza, vairiyoM ke lie roga paidA karane vAlI aura paidala senA, azva, ratha tathA hAthiyoM kA nAza karane vAlI gadAeM calA rahe the / 80. ratnAriritAmitraH, sakUTasthagadAdra mH| kalpAntapavanotkSiptaparvatAbhastadA'patat // . . taba zatruoM ko vArita karane vAlA vidyAdhara 'ratnAri' hAtha meM pralayakAla ke pavana se ukhar3e hue parvata ke sadRza zAzvata gadA rUpI vRkSa ko lekara cakravartI kI senA para TUTa pdd'aa| , 81. anena patatA yuddhe, kAlavanya nukaarinnaa| dehe cakrAGgabhRtsainyAraNyaM baannsphulinggkaiH|| kAla rUpI agni kI bhAMti bhayaMkara 'ratnAri' jaba yuddha meM utarA taba bANoM se uchalane vAle sphUliMgoM se cakravartI kI senA rUpI araNya jalane lgaa| . 52. kAmaM tena samAkAntAM , kAmineva vilAsinIm / camU vIkSya nijaM cakrI , nyadikSat svacarAn yudhi // jaise kAmuka vyakti kAminI ko atyanta AkrAnta kara DAlatA hai, vaise hI 'ratnAri' ne cakravartI kI samUcI senA ko AkrAnta kara DAlA / yaha dekhakara cakravartI ne apane subhaToM ko yuddha ke lie nirdeza diyA / 53. vidyAdharadharendraNa , mahendraNa mhaujsaa| ziro'cUryata ratnArermudgareNAmakumbhavat // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH vidyAdharoM ke svAmI mahAn parAkramI mahendra ne apane mudgara se ratnAri ke zira ko, kacce ghar3e kI bhAMti, cUra-cUra kara ddaalaa| 84. tato bAhubaleguhyo', mitaketurmahAbhujaH / sugatyanugato vAyusakho vahnirivAgamat // bAhubalI kI ora se unakA nijI vyakti mahAn parAkramI 'mitaketu' 'sugati' ke sAtha yuddha-sthala meM AyA, jaise vAyu ke sAtha agni AtI hai| 55. tAbhyAM vidyAdharendrAbhyAM , sainyaM shriibhrteshituH| dainyamApAditaM bADhaM , kiM hi citraM mahaujasAm // mitaketu aura sugati-Ina donoM vidyAdhara adhipatiyoM ne cakravartI bharata kI senA meM atyanta dInatA paidA kara dii| zaktizAlI puruSoM ke lie aisA kara denA kauna sI Azcarya kI bAta hai ? 86. tyAjitAH syandanaM keciddhayaM kecid dvipaJca ke / saMgrAmabhuvameke ca , kiM kartAro na hIdRzAH ? donoM vIra yoddhAoM ne zatru-pakSa ke kucha sujhaToM ko ratha, ghor3e aura hAthI chor3ane ke lie majabUra kara ddaalaa| kucha subhaTa raNabhUmI chor3akara bhAga ge| isa prakAra ke parAkramI puruSa kyA nahIM kara sakate ? . 87. tayovizikhasaMdohaiH , patadbhiH karivarmasu / cakrire kAmatIkSNApraiH khATkAramukharA dishH|| donoM vIroM ke dhanuSyoM se nikale hue atyanta tIkSNa agravAle bANa hAthiyoM ke kavaca para gira rahe the| unake kAraNa dizAeM 'khATkAra' ke zabdoM se mukharita ho gii| 88. mAlavezvaramukhyAste , mahInAthA rthaangginH| amUbhyAM vyAkulIbhUtAH, zyenAbhyAmiva pakSiNaH // cakravartI ke adhInastha mAlava deza ke rAjA ina donoM se vyAkula ho gae, jaise pakSI bAja se vyAkula hote haiN| 19. nirmokAdiva' saMgrAmAt , kaizcinneze bhujaGgavat / kaizcid vIravataM tyaktamaudAryamiva taddhanaH // 1. gRhyaH-nijI vyakti / 1. nirmokaH-sAMpa kI keMculI (nirmokakaJcukA:-abhi0 4 / 381) 2. taddhanaH-kaMjasa (kInAzastaddhanaH kSudra:-abhi0 3 / 32) Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 bharatabAhubalimahAkAvyam jaise sarpa kaMcukI ko chor3akara bhAga jAtA hai, vaise hI kucha zatru-subhaTa saMgrAma-bhUmI ko chor3akara bhAga ge| jaise kaMjUsa vyakti udAratA ko chor3a detA hai, vaise hI kucha subhaToM ne vIratA ke vrata ko chor3a diyaa| 60. sainyaM bhAratazakrasyA'saMkhyaM saMkhyeyatAM gatam / prAbhAtikamiva vyoma , cariSNumitatArakam // jaise rAtrikAla meM AkAza meM aparimita tAre hote haiM, kintu prabhAtavelA meM ve parimita hI raha jAte haiM, vaise hI cakravartI bharata kI senA jo asaMkhya thI- aparimita thI, vaha bhI saMkhyA meM hI raha gaI-parimita hI raha gii| 61. utsAhAd dviguNIbhUte , bale ca bhloshituH| . alpIyAMso'pi bhUyAMsaH , sotsAhA yudhi yad bhttaaH|| . . bAhubalI kI senA utsAha se dugunI ho gii| kyoMki yuddhakAla meM utsAhita subhaTa thor3e hone para bhI bahuta hote haiN| 62. ityasAdRzyamAlokya , saiyayoH patiraciSAm / , vegAda'stAdrimAlInaH , kAlakSepo hi bhadrakRt // isa prakAra donoM pakSoM kI senAoM kI asadRzatA dekhakara sUrya zIghra hI astAcala para jA chupA / kyoMki kAlakSepa kalyANakara hotA hai| . 63. skandhAvAraM tato yAtAM , svaM svaM sainye ubhe api / ___ manaHsaMprAptavizrAma, karNanetre ivendriye // donoM senAeM apane-apane ziviroM meM calI gaI, jaise kAna aura A~kha donoM indriyAM vizrAnta mana meM calI jAtI haiN| 14. cakriputreSu zRNvatsu , senAnIretya cakriNam / abhyadhatta vacastvevaM , sAhasotsAhameduram // senApati suSeNa cakravartI bharata ke pAsa AyA aura cakravartI ke putra suna sake vaise sAhasa aura utsAha se snigdha vANI meM bolA 65. rAjan ! putreSu pazyatsu , bhavadIyeSvabhajyata / camUrbAhubalervoraiH, padminIva gajaistava // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH 3ehaM 'rAjan ! Apake putroM ke dekhate-dekhate bAhubalI ke vIroM ne ApakI senA ko vaise hI tor3a DAlA jaise hAthI kamalinI ko tor3a detA hai / ' 6. tvattulyAH santi te putrA, jJAtidAkSiNyamohitAH / yuyutsantena sarve'pi kSatrANAM nocitaM hyadaH // 'Apake sabhI putra Apake sadRza haiM, kintu bandhujanoM ke dAkSiNya se mohita hokara yuddha lar3anA nahIM cAhate / yaha kSatriyoM ke lie ucita nahIM hai / ' 67. " 25. apyambAtAta vargaNAH, kSatriyairvairiNaH kila / hantavyA yoddhumAyAtAH, zubhaM naiSAM hyapekSaNam // 'mAtA aura pitA vargIya baMdhujana yadi zatru bana kara yuddha lar3ane ke lie Ate haiM, to kSatriyoM kA karttavya hai ki ve unako mAra DAleM / unakI upekSA karanA zubha nahIM hotA / ' dAkSiNyaM kriyate yena, kathaM jetA sa saGgare / fka potaH parihIyeta; toyanAthaM titIrSatA ? 'jo unake prati anukUlatA dikhAtA hai / vaha saMgrAma meM vijayI kaise hogA ? kyA samuda ko tairate hue koI vyakti apanI naukA chor3a detA hai ?" EE. prAgeva samarArambho, mudhA cakre tvayA vibho ! / api vargaharAH putrAH pramAdyanti tavAtra yat // 'prabho ! Apane yuddha ke AraMbha kI pahala vyartha hI kI, jaba ki zatruoM ke kavacoM kA haraNa karane vAle Apake ye putra bhI yuddha meM pramAda dikhA rahe haiM / ' 100. ityAkarNya vacastasya kruddhaH sUryayazA jagau / 1 prAtarbAhubala muktvA, sarvAn hantAsmyahaM tviti // senApati kI yaha bAta sunakara bharata kA jyeSThaputra sUryayazA kruddha hokara bolA'prAtaHkAla hI maiM bAhubalI ko chor3akara aura sabhI subhaToM ko mauta ke ghATa utAra dUMgA / ' 101. ityuktA muditAzcakrisUnavo'nye'pi dobhRtaH / kathaJcana triyAmAM tAmatItyeyU raNakSitim // 1. dAkSiNyaM - anukUlatA ( dAkSiNyaM tvanukUlatA - abhi0 6 13 ) Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 bharatabAhubalimahAkAvyam yaha sunakara cakravartI ke anya putra tathA vIra subhaTa prasanna hue| rAta ko jyoM-tyoM bitAkara, saba raNabhUmI meM utara Ae / 102. sannaddhAH zastrasaMpUrNA, bhaTA bAhubalerapi / avaterU raNakSoNoM, candrakanyAmiva dvipAH // bAhubalI ke vIra subhaTa bhI sampUrNa rUpa se zastroM se sajjita hokara raNabhUmI meM usI prakAra utare jaise hAthI narmadA nadI meM utarate haiM / 103. sainye sUryayazAH sUryo, vyarAjata rathasthitaH / tamAMsIvArivRndAni nAzayan nijatejasA // 1 ratha para ArUDha sUryayazA senA meM sUrya kI bhAMti zobhita ho rahA thA / jaise sUrya apane teja se aMdhakAra ko naSTa kara detA hai vaise hI vaha zatru samUha ko naSTa kara rahA thA / 104. bhrAtaraH koTizastasya, zAlAyAH puro'bhavan / kSatriyakSetrasaMprAptajanmazauryAGkurA iva // usake zArdUla Adi karor3oM bhAI usase Age ho gae, mAno kSatriya ke zarIra meM janma se saMprApta zaurya ke aMkura phUTa par3e hoM / 105. vidyAdharadharendrau tAvavagrAhAvivoddhatau / cakrabhRdhvajinIvRSTidhvaMsAya punarAgatau // vidyAdharoM ke adhipati mitaketu aura sugati - donoM uddhata vIra 'sUkhe' kI bhAMti cakravartI kI senA rUpI vRSTi kA dhvaMsa karane ke lie punaH raNabhUmI meM A ge| 106. hastApitadhanurbANo, mitaketurnabhazcaraH / ArautsIt sUrya yazasaM manobhUriva zaMvaram // 1 hAtha meM dhanuSya aura bANa lie vidyAdhara mitaketu ne sUryayazA ko vaise hI rokA, jaise kAmadeva 'zaMvara' ko rokatA hai / 107. vidyAbhRt sugatistadavacchAI lamarudhat tataH / AsId yuddhaM tayorghoraM vismAyitasurAsuram // 1 1. candrakanyA - narmadA nadI / 2. zaMvara:- kAmadeva kA zatru (arI zaMvarazUrpako - abhi0 2 / 142 ) Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 paJcadazaH sargaH . vidyAdhara sugati ne zArdUla kA bhI usI prakAra roka DAlA / una donoM ke bIca devoM aura dAnavoM ko bhI cakita karane vAlA bhayaMkara yuddha huaa| 108. caNDAMzuH kaannddvRssttyaal'mtulyaa'khnnddruupyaa| pidadhe meghapaMktyevAkANDe kodnndddhaarinnoH|| una dhanurdhara donoM yugaloM (mitaketu-sUryayazA aura sugati-zArdUla) kI asAdhAraNa tathA nirantara hone vAlI paryApta bANa-vRSTi se sUrya asamaya meM vaise hI DhaMka gayA jaise megha-paMkti se DhaMka jAtA hai| 106. gadApaTTizanistrizaH, saMsajadbhirnabho mithH| . zastrANi kimu yuddhacante , surairapyevamauhyata // AkAza meM gadA, paTTiza (paTA).aura talavAreM paraspara mila rahI thiiN| ise dekhakara devatAoM ne bhI yaha vitarkaNA kI--'kyA zastra hI paraspara lar3a rahe haiM ? 110. raktArdhakumbhamuktAbhirgujAbhiriva nirmmuH| __ millastriya ivAmaryo , hArAn kautukatastadA // jaise bhilla-striyAM guMjAoM kA hAra banAtI haiM, vaise hI devAMganAoM ne taba kautukavaza ardharaktakumbha-muktAoM se hAra bnaaye| 111. manorathamiva rathaM , sAthi saha ketunA / mUrta dapaMmivAthAMsya , zArdUlasyA'bhanaka tvasau // vidyAdhara sugati ne sArathi aura patAkA ke sAtha zArdUla ke ratha ko manoratha kI bhAMti tor3a ddaalaa| usane ratha ko nahIM tor3A kintu mAno usane usake mUrta darpa ko hI tor3a diyaa| 112. aneSIt sve sa vidyAmRcchAlaM rathapaJjare / ... nAgapAza DhaM badhvA, khaDgavyagrakaraM balAt // zArdUla kA hAtha talavAra calAne ke lie vyagra ho rahA thaa| usa samaya vidyAdhara sugati ne use balAt nAgapAza se dRDhatApUrvaka bAMdhakara apane ratha-paMjara meM le liyaa| 113. unmuktaH so'hipAzebhyo , mantreNa bhujagadviSaH / tIkSNadhutirivAbhrebhyo'dhikatejAstamabhyadhAt // 1. alaM-paryAptam / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 bharatabAhubalimahAkAvyam jaise bAdaloM se mukta sUrya adhika tejasvI hotA hai, vaise hI gAruDika maMtroM dvArA pAMzoM se mukta hokara adhika tejasvI bane hue zArdUla ne sugati se kahA114. vidyAdhara ! mayeva tvaM , hantavyastaravAriNA / . ityuktvA sugatirmRtyostUrNaM tenaatithiikRtH|| 'vidyAdhara ! mere dvArA hI tuma isa talavAra se mAre jAoge'--yaha kahakara zArdala ne talavAra kA prahAra kiyA aura sugati ko zIghra hI mRtyudhAma pahuMcA diyaa| 115. cakrijyeSThasutopyuccairgAhamAno'rivAhinIm / vidyAdharadharAdhIzaM , mitaketu jaghAna ca // idhara cakravartI bharata kA jyeSThaputra sUryayazA bhI zatru senA kA tIvratA se avagAhana karatA huA AyA aura usane vidyAdharoM ke adhipati mitaketu ko mAra ddaalaa| 116. vyomeva ravicandrAbhyAM , locanAbhyAmivAnanam / ___ cakraM cakrAGgabhRdbhAturvidyAbhRdbhyAmRte'bhavat // . jaise sUrya aura candramA ke binA AkAza tathA AMkhoM ke binA muMha zobhAhIna hotA hai, vaise hI cakravartI bharata ke bhAI bAhubalI kI senA donoM vidyAdharoM ke binA zobhAhIna ho giiN| 117. sadyo vidyAdharadvandvavadhAt kruddhaH sutairvRtH| . , AyodhanadharAM bAhubaliH svayamavAtarat // vidyAdhara-yugala ke vadha se kruddha hokara bAhubalI svayaM apane putroM se parikhata hokara yuddha-bhUmI meM utara aayaa| 118. kAlapRSThakalambAsavisphAramukharA dishH| AzAdhIzAnitIvocuH , pazyatAsya parAkramam // bAhabalI ke dhanuSya ke bANoM ke kSepaNa se visphArita mukha vAlI dizAoM ne dizAdhIzoM se kahA-'isa vIra kA Apa parAkrama dekheM / ' 119. calatApyacalA ! yUyaM , yAtu vizvA rasAtalam / kurutAzAgajAH! sthAnaM , rodasI' yAsyathaH kva vAm // 1. vizvA-pRthvI (vizvA vizvambharA dharA-abhi0 4 / 1) 2. rodasI--AkAza aura pRthvI kA sammilita nAma (abhi0 4 / 5) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH 303 'pavato ! tuma acala hote hue bhI calo / pRthvI rasAtala meM calI jaae| he diggajo ! tuma bhI apanA sthAna banAlo / pRthvI aura AkAza aba tuma kahAM jAoge ? 120. veDAsyeti vadantIva, protsarpatyastraniHsvanaiH / kiMvadantIva vRttAntaH prAdatta jagato bhayam // 1 isa prakAra kahate hue, vRttAnta ke sAtha kiMvadantI kI bhAMti astra ke zabdoM ke sAtha cAroM ora phailate hue bAhubalI ke siMhanAda ne jagat ko bhayabhIta kara diyA / 121. tataH koTi : sapAdApi cakrapANitanUruhAm / mRgAlIva puro'nazyat siMhanAdAnnRpArzvameH // 1 mahArAja bAhubalI ke siMhanAda se bhayabhIta hokara bharata ke savA koTi putra mRga-samUha kI bhAMti sudUra aMcaloM meM bhAga gae / . 122. tasthau sUryayazAH svarameko'tha samarAjire / kalpAntapavanasyAgre, kaH sthASNuH svagiri vinA ? bharata kA bar3A putra sUryayazA akelA hI usa raNabhUmI meM sthira khar3A rahA / pralayakAla ke pavana ke samakSa merU parvata ke atirikta kauna sthira raha sakatA hai ? 123. ApatantaM tamAlokyAbhyadhAt takSazilezvaraH / AkarNakRSTakodaNDazcaNDimADhyamado vacaH // kAnoM taka khIMce hue dhanuSya vAle bAhubalI ne, atyanta kruddha aura raNa meM prahAra karane vAle sUryayazA ko dekhakara aise kahA 124. tvayaiva cakra mRvaMzaH, kSIrakaNThaikavIravAn / ato me kAladakalyAt karo notsahate tvayi // " 'ekamAtra tumhAre se hI cakravartI kA vaMza vIra santAna vAlA hai / isalie mRtyu kI duSTa kalpanA se merA hAtha tumhAre para prahAra karane ke lie utsAhita nahIM ho rahA hai| 125 manmukhaM tyaja tad vatsa !, vAtsalyaM tvayi me sthiram / ato jIva mama krodhavahnau tvaM mAhutIbhava // 'vatsa ! tuma mere sAmane se haTa jAo / tumhAre prati merA vAtsalya sthira hai, isalie tuma sukhapUrvaka jIvita raho / merI krodhAgni meM tuma Ahuti mata bano / ' Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 126. yadi te yudhi nirbandhastahi tvaM matsutaiH saha / kuru sAMgrAmikoM krIDAM dantI vindhya mairiva // , 'yadi yuddha karane ke lie tumhArA Agraha hai to tuma mere putroM ke sAtha yuddha krIr3A karo, jaise hAthI vindhya parvata ke vRkSoM ke sAtha krIDA karatA hai / ' 127. pitRvyA ! 'dya mamAzaMsAM, pUrayasva raNasya ca / ityUcAnaH sa kodaNDaM, saTaGkAramadhAtta rAm // 'pitRvya ! Apa merI raNa kI isa AzaMsA ko Aja pUrI kareM - yaha kahate hue sUryayazA ne TaMkAra karate hue dhanuSya ko dhAraNa kiyA / 128. amU lokatrayonmAthamandarAgau mahAbhujau / kiM karttAviti svairaM surA api cakampire // bharatabahubalimahAkAvyam mahAn bhujAoM ke dhanI, tInoM lokoM ke manthana lie maMdara parvata ke tulya ye donoM ( bAhubalI aura sUryayazA ) Aja kyA kara deMge' - yaha socakara devatA bhI prakaMpita ho uThe / 126. nirghoSAt kulizara vAtibhISmarUpAt kodaNDasya ditatamaH priyasya kaNThaH / tAbhistridazavadhUbhirAlalambe, vANIbhiH sakalavidAmivAzu bhavyaH // una donoM ke dhanuSya se nikale hue vajrapAta se bhI atibhISaNa nirghoSa se bhayabhIta hokara devAMganAoM ne apane priyatamoM ke bichur3e hue kaNThoM kA AlaMbana le liyA jaise sarvajJa kI vANI bhavya prANI kA AlaMbana letI hai / 130. kalpAntodya kimAgato'yamadhunA kiM meruNA zIryate ? zeSAhirvasudhAdhuraM pariharatyasmin muhUrtte kimu ? ambhodhiH sthitimujjahAti kimutetyajJAyi yuddhaM tayoH, kSveDAkSepakarambikArmukaravaprotthApitaiH svargabhiH // kyA Aja pralayakAla A gayA hai ? kyA merU parvata zIrNa ho rahA hai ? kyA abhI isa muhUrta meM zeSanAga vasudhA kI dhurA kA parihAra kara rahA hai ? kyA samudra apanI maryAdA ko chor3a rahA hai ? -- isa prakAra siMhanAda ke kSepaNa se yukta dhanuSya ke zabdoM se vyAkula hokara devatAoM ne una donoM ke yuddha ko jAnA / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazaH sargaH . 305 131. vizvezvaro viharati prabhurAdidevaH, puNyodayo vilasati prasabhaM tvidAnIm / saMhAra'vAra' iva kA vigRhItireSA', jagmurbhuvaM maruta ityavadhArayantaH // 'vizva ke Izvara prabhu Adideva Aja dharA para viharaNa kara rahe haiM / Aja sarvatra pUrNa puNyodaya virAjamAna hai| pralayakAla ke avasara kI bhAMti yaha kaisA vigraha'yaha socakara devatA bhUmI para A gae / -iti yuddhavarNano nAma paJcadazaH sargaH 1. saMhAraH-pralayakAla (saMhAra: pralayaH kSayaH -mabhi. 2175) 2. vAra:-avasara (velAvArAvavasara:-abhiH 614.5) 3. vigRhIti-vigraha eva vigRhautiH / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAba= . solahavAM sarga bharata ko devatAoM dvArA udbodhana aura bharata kI sviikRti| zloka parimANachanda-. lakSaNa svaagtaa| dekheM, sarga 6 kA vivrnn| - Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu yuddha kI bhISaNatA ko dekhakara devagaNa bhUmI para A ge| ve sarvaprathama bharata ke samakSa Akara bole-'rAjan ! Apa to maryAdA ke mUla haiN| Apa RSabha ke putroM meM jyeSTha haiM / Apa isa yuddha meM kyoM phaMse haiN|.raaje do kAraNoM se yuddha karate haiM-bhUmI ke lie yA ahaM kI tuSTi ke lie| Apa ahaM ke kAraNa aisA kara rahe haiN| kintu bhAI ke sAtha pralayaMkArI yuddha karanA kyA Apake lie ucita hai ? Apa hamArI bAta mAnakara bhAI ke sAtha saMdhi krleN|' bharata ne kahA-'merA yaha bhAI bAhubaloM jhukanA nahIM caahtaa| usake jhuke binA yaha cakra AyudhazAlA meM praviSTa nahIM ho rahA hai| yaha mere lie lajjA kI bAta hai| use parAjita kie binA merA kaisA cakravattitva / ' devatAoM ne kahA-'cakravattin ! Apa ThIka kahate haiN| kintu Apa donoM kI ahaM tuSTi ke lie yaha nara-saMhAra to ucita nahIM hai / Apa apanI senA kA nivAraNa kara paraspara yuddha kreN| jo jisako jIta legA bhUmI usI kI ho jaaegii| Apa dRSTiyuddha, muSTiyuddha, zabdayuddha aura yaSTiyuddha-ina cAra prakAra ke yuddhoM se ldd'eN| inameM Apa donoM ke parAkrama kA patA laga jaaegaa|' bharata ne devatAoM ke prastAva ko svIkAra kara liyaa| tatpazcAt devatA bAhabalI ke samakSa upasthita hue| unhoMne apanI bAta kahI / bAhubalI ne kahA--'yadi nara-saMhAra ko rokanA hai aura hamAre parAkrama kI kasauTI karanI hai to acchA yaha hai ki yuddha-bhUmI meM bharata bhI akelA Ae aura maiM bhI akelA hI vahAM jaauuN| hama donoM ke parAkrama kA patA laga jaaegaa|' devatAoM ne ise svIkAra kara liyaa| donoM pakSoM ke sainikoM ne jaba yaha saMvAda sunA to ve avAk raha ge| apanI vIratA ke pradarzana kI bAta unake mana meM hI raha gii| donoM ora ke sainika haTa ge| devatAoM ne raNa-bhUmI ko phUloM se upacita kara ddaalaa| ' Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH / 1. svaHsado'pi gaganAdavateyuddhamIdRzamavekSya tadIyam / bodhanAya vRSabhadhvajasUnvorbodha eva paramaM nayanaM hi // RSabhadeva ke donoM putroM ke isa prakAra ke yuddha ko dekhakara, unako pratibodha dene ke lie devatA AkAza se nIce utare / kyoMki pratibodha hI utkRSTa AMkha hai| 2. * sainikAH ! kila yugAdijino vaH, seturastu smrkpyoNgheH| mAM vadanta iti nAkina Iyurladhya eva na hi devnideshH|| 'sainiko ! isa yuddha rUpI samudra ke lie hamAre RSabha deva setu ke rUpa meM hoM'-yaha kahate hue devatA bhUmi para Ae / nevatA kA Adeza anullaMghanIya hotA hai| 3. ke'pi kArmukasamarpitabANAH, kepi tUNakalitAGgulayazca / kepi kozarahitAsikarAlA, muktamudgaragadA api kecit // 4. vairizastranihatairihazUraiH, saMkaTo vyaraci kiM suralokaH ? . yat suraiH samarato viniSiddhAste vayaM tviti vadanta idAnIm // 5. siMhanAdamukharA api kecitU, vairiNo mama puro ksstkaayaaH| yaMd vrajanti mahatI yudhi lajA, bhAvinIti subhaTA nigdntH|| 6. syandanadhvajanivezitakAyAH, ke'pi vAraNavarArpitadehAH / bhAlapaTTanipatacchamabindubhrAjinaH kalitavAjina eke // 7. dobhRtaH suragirAtha niSiddhAH, zrIyugAdijinazAsanavatyA / citracaityaracanAM klyntststhuraahvrsotsukcittaaH|| -paJcabhiH kulakam / kucha yoddhAoM me dhanuSya para bANa caDhA die the| kucha kI aMguliyAM tUNIra se bANa nikAlane meM tatpara thiiN| kucha myAna se talavAreM nikAle hue bhayaMkara laga rahe the| kucha subhaTa mudgara aura gadA kA mukta prahAra karane meM tatpara the| usa samaya vIra Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bharatabAhubalimahAkAvyam subhaTa isa prakAra kaha rahe the-'isa raNabhUmI meM zatruoM ke zastroM se mare hae vIra 'yoddhAoM ne kyA devaloka ko bhI saMkIrNa banA diyA hai, jisase ki devoM ne hama sabako yuddha karane se rokA hai ?' siMhanAda se mukharita hone vAle kucha subhaToM ne yaha kahA-'ye zatru-subhaTa yuddha meM ghAyala hokara hamAre Age se cale jA rahe haiM / yaha atyanta lajjAspada bAta hogii|' kucha subhaTa ratha kI dhvajA meM apane zarIra ko lapeTe hue the| kucha hAthiyoM para ArUDha the aura ghor3oM para savAra kucha subhaTa lalATa se girane vAlI zrama-binduoM se zobhita ho rahe the| RSabhadeva ke zAsana kI prabhAvanA karane vAle devatAoM kI vANI se niSiddha hokara kucha subhaTa yuddhotsuka hone para bhI caitya kI adbhuta racanA ko dekhate hue baiTha ge| . 5. devatAH sapadi bhAratarAja , mUtimatya iva siddhaya evam / abhyadhurdalitavairavizeSA , devasevyacaraNaM karuNADhayAH // . . deva-sevya caraNa-kamala vAle cakravartI bharata ke pAsa vaira vizeSa kA zamana karane vAle dayAlu devatA mUrtimAn siddhiyoM kI bhAMti sahasA Ae aura isa prakAra bole-- 9. AhavaH kimadhunaSa yuvAbhyAM , vAraNAzvarathapattivimardI / kalpakAla iva nirmita evaM , yazca bhApayati devamanAMsi ? 'Apa donoM ne kalpAntakAla kI bhAMti hAthI, ghor3e, ratha aura padAti senA ko naSTa karane vAle isa yuddha ko kyoM prArambha kiyA hai ? yaha devatAoM ke mana ko bhI bhayabhIta kara detA hai|' 10. yad yuvAM vRSabhanAthatanUjau , yad yuvAM sukRtketkmRnggo| yad yuvAM caramavigrahadhArau, yad yuvAM sthitimavetha inoktaam|| 'Apa donoM RSabha ke putra haiN| Apa donoM sukRta rUpI ketakI ke phUloM para vicaraNa karane vAle bhramara haiM / Apa donoM carama-zarIrI haiN| Apa svAmI RSabha dvArA ukta sthiti ko jAnate haiN|' 11. tatkathaM samara eSa bhavadbhyAM , prAvRtat kSaya ivAtiratAbhyAm / kAlaboSa iva mitra vidhUbhyAM , srvsNhrnnyogvidhaayii|| . 'phira bhI kalaha meM,rata Apa dvArA pralayakAla kI bhAMti yaha yuddha kyoM pravRtta huA 1. inaH-svAmI (Iziteno nAyakazca-abhi0 3 / 23) 2. mitraH-sUrya (abhi0 2010) Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 31.1. hai ? yaha sUrya aura candramA kI bhAMti kAlabodha - mRtyubodha karAne vAlA aura samasta prANiyoM kA saMhAra karane vAlA hai / ' 12. AMvineturuvabhUt kila sRSTirvAmivAkhilavizeSavidhAtuH / kintu vAM sphuTamiyaM bhaginI vAM mardyate kathamasau tata ittham ? " 'prathama tIrthaMkara tathA samasta vizeSa vidhiyoM ke vidhAtA bhagavAn RSabha se jaise Apa donoM utpanna hue hai, vaise hI yaha sRSTi bhI unhIM se utpanna huI hai / isa prakAra yaha sRSTi spaSTa rUpa se ApakI bhaginI hai / to phira Apa isa sRSTi kA aisA mardana kyoM kara rahe haiM ?" 13. yugmidharmanipuNatvamalopi, zrIyugAdijinapena yuvAbhyAm / svIkRtaM tadanu sRSTivimardAt satsutairna pitA vyatiladhyaH // T 'zrI yugAdideva ne yugala-dharma kI nipuNatA kA lopa kiyA / Apa donoM RSabha dvArA sRSTa sRSTi kA mardana kara unhIM ke caraNa cinhoM para cala rahe haiM / kyoMki acche putra pitA ke patha kA atikramaNa nahIM karate / ' 14. tvaM tu bhAratapate ! sthitimUlaM, jyeSTha eva tanayeSu yugAdeH / AdidevasadRzo'si guNaistat, tAtato na tanayo hi bhinatti / / 'bhAratezvara bhasta ! Apa to maryAdA ke mUla haiM / Apa RSabha ke putroM meM jyeSTha haiM / Apa guNoM meM Adideva ke tulya haiM kyoMki putra pitA se bhinna nahIM hotA / ' 15. 16. atra yattaraNirastamupetaH, saMmado hutavahe vinivezyaH / 'sAndhakArapaTale'Jjanaketustatpuro bhavati naktamihaukaH // 'saMsAra meM sUrya ( RSabhadeva ) asta ho gayA hai, isalie hameM apanA ullAsa agni meM sthApita karanA caahie| rAtri meM andhakArapaTala meM janatA ke sAmane dIpa hI zaraNa hotA hai / ' bhUbhRtaH samaramapyavalepAda, bhUkRte kimuta yad racayanti / tattadIyamatirasya vimarza, bhaGgasaMzayavazAdanuzete // 'rAje ahaMkAra ke kAraNa yuddha karate haiM athavA bhUmi ke lie karane meM unakI buddhi vikalpa ke saMzaya meM par3akara ( vAstavika ke kAraNa) pazcAttApa karatI hai / ' isa bAta kA vimarza nirNaya na kara sakane --- Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 bharatabAhubalimahAkAvyam 17. mAna eva bhava tA vidaghe'yaM , no punarbharatarAja ! vitrkH| bandhunA saha ka eSa yugAnto'nUna Ahava iyAMstava yogyaH ? 'he bharatarAja ! Apane yuddha karane meM ahaM hI pradarzita kiyA hai, vimarza nahIM kiyaa| bhAI ke sAtha itanA bar3A yugAntakArI yuddha karanA Apake lie ucita hai ?' 18. rAjakuJjara ! tavAhavalIlA , taatsRssttitrsNcymity| saMbabhUva madasaMbhRtibhartuH , sarvadonnatatayAbhyadhikasya // . . . 'zreSTha rAjan ! sarvadA unnata hone ke kAraNa Apa adhika mada ke bhAra ko dhAraNa kara rahe haiN| ApakI yaha yuddha-lIlA pitA RSabha kI sRSTi rUpI taru-samUha ke vinAza ke lie prArambha huI hai|' . 16. kevalaM vasumatIha dayezAH , praannipiiddnvshaadupynti| . . durgatirna hi bhavAniha tAdRk , sAMprataM raNaratirbhavataH kA? . 'svAmI bhUmI rUpI ramaNiyoM ko prANI-pIDA ke dvArA hI prApta karate haiN| Apa vaise daridra nahIM haiM / phira aba ApakI raNa ke prati yaha kaisI rati ?' 20. nirdayatvamadhikRtya narendra tiropi tanayA api ghaatyaaH| . mUkRte vasumatI na tadIyA , pAtakaM hi hananasya ciraay|| 'bhUmI para adhikAra karane ke lie rAje nirdayI bana jAte haiM aura apane bhAiyoM tathA putroM ko bhI mAra DAlate haiM / kintu bhUmI unakI nahIM hotii| kevala hatyA kA pApa cirakAla taka unake sAtha rahatA hai|' 21. saMgaro gara' ivAkalanIyo , yaM zritA mRti'mayanti hi mAH / .. prApya tatra vijayaM nilaye sve , ye vrajanti bhuvi te'dhikpunnyaaH|| 'yuddha ko viSa kI taraha mAnanA cAhie / isakA Azraya lekara manuSya mRtyu ko prApta kara lete haiM / jo puruSa vijaya prApta kara apane ghara cale jAte haiM, ve jagat meM adhika puNyazAlI hote haiN|' 22. AtmanInamiva doSamudagraM , bAndhavaM yudhi nihatya narendra !! mokSyate nu bhavatodadhinemi , tyaso taba kiyad vasudheyam ? 1. garaH - kRtrima viSa (garazcopaviSaM ca tat-abhi0 4 / 380) 2. mRtiH-mRtyu (mRtiH saMsthA mRtyukAlo-abhi0 2 / 237) Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH .. 313 'narendra ! apane bhItara utpanna udagra roga kI bhAMti yuddha meM bandhujanoM ko mAra kara Apa samudra paryanta isa pRthvI kA upabhoga kreNge| kintu yaha Apake pAsa kitane kAla taka sthira raha skegii?|' 23. tvatpiturjagati kotibhirArAt , pauNimA bhavati bhAratarAja ! drAk kuhu'staditarAbhiramUbhirbandhughAtakaluSAbhirihaiva // 'bhAratezvara ! Apake pitA kI.kIti se jagat meM pUrNimA hotI hai| kintu baMdhuoM ke ghAta se kaluSita ApakI isa akItti se yahAM zIghra hI amAvasyA ho jaaegii|' 24. AdhipatyarabhasAd vigRhItiryattvayA vyaraci sAdhu na caitat / bandhunA saha kuruSva girA naH , sandhimeva nRpa ! yuddhamapAsya // 'rAjan ! Apane apane Adhipatya ke bala para yaha vigraha prAraMbha kiyA hai / kintu Apane yaha ucita nahIM kiyaa| hamArI bAta mAnakara Apa yuddha ko chor3a, apane bhAI ke sAtha saMdhi hI kreN|' 25. IraNAduparateSu sureSvityAha bhAratapatiH sphuTametAn / bUtha yUyamiha yat tavazeSaM , satyameva hRdayaM manute me // isa prakAra preraNA dekara devatA jaba uparata hue taba bharata ne spaSTa rUpa se unase kahA'Apa jo kucha kahanA cAheM vaha saba kucha kaheM / merA hRdaya yathArtha hI mAnatA hai|' 26. kiM karomi laghureSa madIyo , bAndhavo na matimAnabhimAnAt / mAnamicchati gururlaghuvargAjjIvanaM jalanidheriva meghH|| 'kyA karUM, merA yaha choTA bhAI bAhubalI abhimAna ke kAraNa buddhimAn nahIM hai| bar3A choTe se sammAna cAhatA hai jaise megha samudra se pAnI cAhatA hai|' 27. bhUbhujoSikabalAH kSitipIThe , vairivargamavadhUya bhavanti / manthanAdudanidheH kamalAptiH, saMbabhUva kila nandakapANeH // 'rAjA vairiyoM kA unmUlana karake hI isa bhUmi para adhika balazAlI ho sakate haiN| samudra ke manthana se hI viSNu ko lakSmI kI prApti huI thii|' 28. AyuSaM na mama cAyudhadhAmnontaviveza saralatvamivA'heH / tena me tuvati mAnasametad , gAtramastramiva marmavibhedi / 1. kuhuH-amAvasyA (abhi0 2165) 2. nandakapANe:-viSNoH-nandakaH (asiH) pANI asti yasya, sa tsy(abhi02|136 asistu nandakaH) Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 bharatabAhubalimahAkAvyam 'jaise sarpa sarala-sIdhA hokara bila meM peTha jAtA hai, vaise merI AyudhazAlA meM cakra praviSTa nahIM huA / isalie jaise marmavedhI zastra se zarIra pIr3ita hotA hai, vaise hI merA mana isa ghaTanA se pIr3ita ho rahA hai|' 29. mAnavA jagati mAnabhRtaH syuH , prAyazastviti surA api vittha / tad vicArya vadatocitamasmAn , mAnahAniradhunA na yathA me // 'saMsAra meM prAyaH manuSya mAnazAlI hote haiM , yaha Apa saba devatA bhI jAnate haiN| isalie Apa vicAra kara hameM koI ucita mArga dikhAeM, jisase Aja merI mAna-hAni bhI na ho|' 30. te surA api tadIyagireti , prArthitAH punarapIdamazaMsan / sAdhu sAdhu vRSabhadhvajasUno !, vyAhRtaM hyaghamuzanti na sntH|| bharata kI vANI se isa prakAra prArthita hokara una devatAoM ne punaH kahA--'RSabha ke putra ! Apane bahuta ThIka kahA hai / kyoMki sajjana puruSa pApa kI kAmanA nahIM krte|' 31. asmaduktikaraNakapaTutvaM , vidyate tava hitAhitavedin ! / yat sudhAM kirati tArakarAjasUna citramamalA hi sadaivam // 'he hita aura ahita ke jJAtA ! Apa hamArI uktiyoM ko kriyAnvita karane meM atyanta paTu haiM / candramA kA putra budha amRta ko bikheratA hai, isameM koI Azcarya nahIM hai, kyoMki pavitra vyakti sadA aisA hI karate haiN|' 32. sadbalAbalaraNe vijayazrIrApyate jagati caikatamena / tulyatAM punaravApya vidhatte ; saMzayaM manasi saiva nayajJa ! // 'jisa raNa meM eka sabala aura dUsarA abala hotA hai, vahAM sabala vyakti sasAra meM vijayazrI ko prApta kara letA hai| kintu nayajJa ! jahAM donoM pakSoM meM tulyatA hotI hai, vahAM vijayazrI bhI mana meM saMzaya karane laga jAtI hai|' 33. vaMza eSa zatadhA parivRddhastuGgatAM kalayatisma yugaadeH| yuddhapazuhananena yuvAbhyAM , chedya eva na kathaJcidavApya // 'RSabhadeva kA yaha vaMza saikar3oM prakAra se vRddhiMgata hotA huA bahuta unnata ho gayA hai| isako prApta kara Apa donoM yuddha rUpI pazu ke prahAra se isakA kisI prakAra hanana na kreN| 1. tArakarAjasU:-budha / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH . 315 34. manmatho'pi kusumaiH prayuyutsunapi kiM mRtimnnggjighaaNsoH| Irayeyuriti nItividastad , vigraho na kusumairapi kaaryH|| 'phUloM se yuddha lar3ane vAlA kAmadeva bhI kyA zaMkara se nahIM mAra DAlA gayA ? nItimAn vyakti yaha preraNA dete haiM ki vigraha phUloM ke dvArA bhI nahIM karanA caahie|' 35. tannivArya sakalaM hayapattisyandanadvipayugAntamanIkam / yodhanIyamatha maMkSu bhavadbhyAM , yazca yaM jayati tasya mahIyam // 'isalie ghor3e, paidala-sainika, ratha aura hAthiyoM kI isa yugAntakArI senA kA nivAraNa kara Apa donoM zIghra hI paraspara yuddha kreN| jo jisako jIta legA, bhUmI usI kI hogii|' 36. dRSTi-muSTi-rava-yaSTivizeSaryodhanIyamitarairna tu kiJcit / jJAyate ca yuvayorapi yuddhotsAhasAhasabalAbhyadhikatvam // 'Apa dRSTi-yuddha, muSTi-yuddha, zabda-yuddha aura yaSTi-yuddha--inase lar3eM kintu anya astroM se na laDeM / inase hI Apa donoM kA yuddha ke prati utsAha, sAhasa aura bala-ina tInoM kI adhikatA jAnI jA skegii| 37. . eSa Ahava urIkaraNIyastuSTimApaya manaHsu na' ittham / zItakAntikiraNA iva santastoSayanti jagatIM nikhilA hi // 'isa prakAra ke yuddha ko svIkAra kara hamAre mana ko prasanna kreN| santa loga. candramA kI kiraNoM kI bhAMti samasta jagat ko prasanna karate haiM, saMtuSTa karate haiN|' 38. te tatheti kathite jananetrA , svaHsadaH prmdmaaklyntH| sarvakAmasubhagaM bhavadIyaM , kRtyamastviti nigadya nivRttaaH|| jananAyaka bharata ke dvArA yaha svIkAra kara lene para devatA bahuta prasanna hue aura 'ApakA yaha kArya sarvathA subhaga hai'-yaha kahakara ve apane-apane sthAna para cale gye| 36. kAlapRSThadhanurapitapANi , kuJjarArimiva sambhramamuktam / havyavAhamiva dIptikaliM , svarNaparvatamivonnatimantam // 40. bhAgadheyavadanAkalanIyaM , mUrtimAzrayadivAdhikazauryam / duHpradharSatamakAntimivArka , pretanAthamivAhavabhUmyAm // 1. annggjighaaNsuH-shNkr| 2. na:-asmAkam / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 bharatabAhubalimahAkAvyam 41. te tadaiva bharatAnujamIyuridA iva nadIhRdayezam / kopatAmranayanolbaNavaktra, vyAharaniti girAnunayAcca // ___ --tribhivizeSakam / jaise bAdala samudra ke pAsa jAte haiM, vaise hI ve devatA bharata se bAtacIta kara bAhubalI ke pAsa aae| mahArAja bAhubalI ke hAtha meM kAlapRSTha dhanuSya thaa| ve aSTApada kI bhAMti niHzaMka, agni kI bhAMti atyanta dIpta, meru parvata kI bhAMti unnata, bhAgya kI bhAMti agamya, mUrtimAn bane hue adhika zaurya vAle, sUrya kI bhAMti duSpradharSatama kAnti vAle, raNabhUmI meM yamarAja ke sadRza aura krodha se rakta hue nayana se yukta Anana vAle the| devatAoM ne anunayabharI vANI meM kahA- . 42. AdidevajananAdhisitAMzo ! , vairivaMzadahanakadavAgne ! / dhairya mandaragirIndra ! idAnIM , nirjaraistvamasi vijJapanIyaH // . 'he RSabhavaMza rUpI samudra ke candramA !, vairiyoM ke vaMza-dahana ke eka mAtra dAvAgne !, dharya rUpI mandara parvata !, aba Apako devatA kucha kahanA cAhate haiN|' 43. nItimaNDapa ! parAkramasindho ! , ko guruM praNamatastava doSaH / saindhavIyasalilasya hi hAniH , kA bhavedupayato jalarAzim ? 'he nIti ke maMDapa !, he parAkrama ke samudra !, bar3e bhAI ko praNAma karane meM Apako kyA doSApatti hai ? kyoMki samudra meM milane vAlI nadI ke pAnI kI kyA koI hAni hotI hai ? kucha bhI nhiiN|' 44. ced vilumpasi gurUnabhimAnAttad gurUn jagati mAnayitA kaH ? hIyate khalu gurorapi buddhayA , yatra tat kimitarairavagAhyam ? 'yadi Apa bar3e ke prati hone vAle vyavahAra kA ahaMkAra ke vazIbhUta hokara lopa karate haiM to bhalA saMsAra meM dUsarA kauna hogA jo bar3oM ko mAna degA? Apa jaise vyakti bhI yadi gurutva kI buddhi se kSINa ho jAte haiM to bhalA dUsare vyakti gurutva kI buddhi kA avagAhana kaise kareMge?' 45. jyeSThabAndhavavadhAya karaste , ki prabhurbhavati bhUdhana ! hA hA ! / gurvabhaktinirateSu tavAstu , prAgudAharaNamAhitanindham // 'rAjan ! ApakA hAtha bar3e bhAI ke vadha ke lie kyA samartha hai ? hA ! hA ! taba to gurujanoM ke prati avinaya karane vAle vyaktiyoM meM ApakA nindya udAharaNa pahalA hogaa| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 SoDazaH sargaH 46. sarvadaikasukRtI jagadantazced bhavAnapi bhaved guru lopii| andhakAraripureSa vibhAti , ki tamobhirupalipyata eva // 'saMsAra meM Apa sarvadA atyanta puNyazAlI haiN| yadi Apa bhI bar3oM ko mArane vAle hote haiM taba to andhakAra kA zatru yaha sUrya kyA andhakAra se vyApta nahIM ho jAegA?' sabhireva vihitA sthitiruccaiH , saMbhavediha sadAcaraNAya / svAM sthiti parijahAti payodhiH , kiM kadAcana vinA kSayakAlam ? 'sajjana vyaktiyoM ne sadAcaraNa ke lie hI UMcI maryAdAoM kA vidhAna kiyA hai / kyA kabhI pralayakAla ke binA samudra apanI maryAdA kA ullaMghana karatA hai ?' 48. tAtavaMzabhavanaM bhavatA yat , saMvyadhAyi zucikItisudhAbhiH / jyeSThabandhuvadhapaGkaniSekarmA tadeva malinIkuru rAjan ! // 'Apane apane pitA RSabha ke vaMza-prAsAda ko pavitra kItti rUpI sudhA se dhavalita kiyA hai| rAjan ! usI prAsAda ko Apa jyeSTha baMdhu ke vadha rUpI kIcar3a ke siMcana se malina na kreN| 46. syaptI vasumatI na ca lakSmI vitaM na na sukhaM na ca daaraaH| ekameva zaradindukarAbhaM , zAzvataM kila yazo'payazazca // 'rAjan ! isa saMsAra meM bhUmI, lakSmI, jIvana, sukha aura strI-ye sthAyI nahIM haiM / kevala zarada candramA kI kiraNoM kI AbhA vAlA yaza yA apayaza hI sthAyI rahatA hai| 50. vismayo na yuvayorapi zaktAvaMsayoriva yugAdijinasya / sRSTiratra sakalaiva vRthA vAmIdRzena samareNa tadA syAt / / 'Apa yugAdideva ke do skaMdhoM kI bhAMti haiM, isalie Apa donoM ke parAkrama meM koI / vismaya nahIM hotaa| kintu isa prakAra ke saMgrAma se yaha sRSTi vRthA hI ho jaaegii|' 51. ityudIrya viratA vacanebhyo , varSaNebhya iva vArimucaste / tAnuvAca ca balI bahalIzo , dhairyameduravacobhiramIbhiH // itanA kahakara devatA bolane se virata ho gae, jaise bAdala barasa kara virata ho jAte haiM / taba parAkramI bAhubalI ne dhIra aura snigdha vANI meM unase isa prakAra kahA52. devatAH ! kimapi vitta mamAyaM , baandhvshchlblotkttcittH| mAM nunoda samarAya kathaJcit , pretanAyakamiva pralayAya ? Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . bharatabAhubalimahAkAvyam 'devagaNa ! kyA Apa yaha jAnate haiM ki chala-bala meM pravINa mere isa bhAI bharata ne hI mujhe jyoM-tyoM yuddha karane ke lie vaise hI prerita kiyA hai jaise pralaya ke lie yamarAja ko prerita kiyA jAtA hai ?' 53. vettyayaM ca balavAnahameko , yanmayaiva vsudheymupaataa| devasevyacaraNo'hamidAnImityahaM kRtivazAt pripussttH|| vaha jAnatA hai--'isa dharatI para maiM hI eka parAkramI huuN| yaha bhUmI maiMne hI prApta kI hai / aba maiM devatAoM dvArA upAsya hU~ isalie bhAgyavaza paripuSTa huuN|' .. " 54. matkaniSThasahajakSiticakrAdAnataH kimapi maanmuvaah| __ eSa sammadamazeSamato'haM , saGgare vyapanayAmi vizeSAt // 'mere sahajAta choTe bhAiyoM ke rAjyoM ko prApta karane se isake mana meM kucha ahaM A gayA hai isalie maiM isake sAre ahaM ko vizeSa rUpa se saMgrAma meM naSTa kara duuNgaa|'' 55. asya lobharajanIcara'cAraiAnaze hRdayamatra na shngkaa| toSa eva sukhado bhuvi lIlArAkSasA hi bhayadAH pRthukAnAm // 'devagaNa ! isameM koI zaMkA nahIM hai ki mere bhAI bharata kA hRdaya lobha rUpI rAkSasoM se bhara gayA hai| saMsAra meM saMtoSa hI sukhadAyI hotA hai / bAlakoM ke lie krIDA-rAkSasa bhI bhayaprada hote haiM to bhalA lobha rUpI rAkSasa bhayaprada kyoM nahIM hoMge ?' 56. laulyameti hRdayaM hi yadIyaM, tasya kastanuruhaH sahajaH kaH / vRddhimeti viharan jalarAzau , saMvaraH svakakulAzanato hi // 'jisakA mana lobha se bharA huA hai, usake lie kauna putra aura kauna bhAI ? samudra meM viharaNa karatA huA matsya apane kula kI machaliyoM kA bhakSaNa karake hI vRddhiMgata hotA hai, aise nhiiN|' 57. saMyatA saha mayA kimavApyaM , saukhyamatra bhrtkssitiraajaa| jIvituM ka ihecchati kiJcit , kAlakUTakavalIkaraNena ? 'mere sAtha saMgrAma kara mahArAja bharata kauna sA sukha pA leMge ? kAlakUTa viSa kA bhakSaNa kara kauna vyakti jIne kI icchA kara sakatA hai ?' 1. rjniicr:-raaksss| 2. saMvara:-matsya (saMvaro'nimiSastimi:-abhi04410) Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 316 58. kopavanhiratulo mama cakre'nena dUtavacanendhanadAnAt / sobhiSeNana'ghRtakaniSekAd , dIpitaH kimiha bhAvi na veni // 'bharata ne dUta kA vacana rUpI indhana DAla kara merI krodhAgni ko bhar3akAyA hai| usane eka mAtra AkramaNa rUpI ghI ke siMcana se usa agni ko prajvalita kiyA hai| aba kyA hogA, maiM nahIM jaantaa|' 56. saGgaroyamajaniSTa mahAn nau , dvAdazadviguNitAyanamAtraH / cenniSedhamadhunAsya vidadhyAM , tahi me'lpabala itypvaadH|| 'hama donoM ke bIca yaha mahAn yuddha prArambha ho cukA hai| isako bAraha varSa ho gae haiN| yadi aba maiM ise bIca meM hI roka dUM, to 'maiM alpa zaktizAlI hU~'-isa prakAra merA apavAda hogaa|' 60. mAgatAstrivivato yadi yUyaM , mAM triviSTapaMsado ! na mayA tat / pugyavatsulabhadarzanavAkyAH , kutracit klivshaadvmnyaaH|| 'devagaNa ! ApakI vANI aura darzana puNyazAliyoM ko hI sulabha hote haiN| yadi Apa svarga se mere pAsa Ae haiM to vigrahavaza mere dvArA ApakA kahIM bhI apamAna na ho jAe, (isalie maiM eka prastAva karatA hU~-)' . 61. eka eva samupaitu rathAGgI , tAdRzohamapi saMyata etaa| tatra nAvadhika vikramavAn yaH, svIkariSyati ca taM vijayazrIH / 'yuddha-bhUmI meM cakravartI bharata akele Ae~ aura vaise hI maiM bhI vahAM akelA jaauuN| hama donoM meM jo bhI adhika parAkramI hogA, vijayazrI usI kA varaNa kregii|' 62. evameva janavargavimardo , no bhaviSyatitarAM vibudhA ! he ! / dorbalobhyadhikatApratipatti vinI ca kila sarvasamakSam // 'he devagaNa ! aisA karane se hI janasaMhAra nahIM ho pAegA aura vahIM para sabake samakSa hamArI bhujAoM ke parAkrama kI adhikatA kA vizvAsa ho jaayegaa|' 63. vyAhRtA api surA iti hRSTAstena yuddhavidhidakSabhujena / kautukAya maganaM tvadhitasthuH, kautukI na hi vilokayitA kaH ? 1. abhiSeNanaM-senA ke sAtha zatra para car3hAI karanA(abhiSeNanaM tu syAt senayA'bhigamo ripo abhi0 3 / 454) 2. no+adhika / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 'bharatabAhubalimahAkAvyam yuddha-vidhi meM dakSa bhujA vAle usa bAhubalI ke isa prakAra kahane para devatA bhI prasanna hue aura kutUhalavaza AkAza meM jA baitthe| aisA kauna kautukI hogA jo dekhane kA icchuka nahIM hogA ? 64.. etadAjimavalokayato me , svasthitirbahutareva bhvitrii| ityavekSya taraNiH pari lilye , pazcimAM navavadhUmiva rAgAt // 'isa yuddha ko dekhate hue merI sthiti bahuta hI lambI ho jAegI'---aisA socakara sUrya ne, navavadhU kI bhAMti pazcima dizA kA Asakti se AliMgana kara liyA / ' 65. tau tadaiva ca nivartayataHsma , vetribhiH praharaNAgnijavIrAn / devatoktamiti vRttamazeSaM , tatpuro kathayatAM ca vizeSAt // usI samaya bharata aura bAhubalI-donoM ne apane-apane prahariyoM ko bhejakara apane vIra subhaToM ko yuddha se nivartita kara diyaa| unake samakSa devatAoM dvArA vizeSa rUpa se kathita sArA vRttAnta rkhaa| 66. tanizamya bahalIzvaravIrAzcetasIti jahaSuH paritaLa / nAsmadIzvarabalobalabAhuH , ko'pi tajjayaramAdhipatirna // yaha sunakara bAhubalI ke vIra mana meM yaha socakara harSita hue ki hamAre svAmI se bar3ha kara koI dUsarA atyadhika bhuja-parAkramI nahIM hai| unakI vijayalakSmI kA svAmI bhI koI dUsarA nahIM hai| 67. bhAratezvarabhaTAstviti dadhyuvikramAdhikabhujo bhloshH| cakrabhRcca sukumArazarIrastajjayaH spRzati saMzayadolAm // cakravartI bharata ke vIroM ne mana meM yaha socA-'bAhubalI kI bhujAeM adhika zaktizAlI haiN| cakravartI bharata sukumAra zarIra vAle haiN| isalie unakI vijaya saMzayAspada hai|' 68. bhUbhujo'tra vibhavanti camUbhiH , sarvato'dhikabalA na bhujAbhyAm / tAH punaH samanuzIlya nRpAstat , saGgarAya vidadhatyabhiyogam // sarvatra rAje senAoM ke dvArA adhika balazAlI hote haiM , na ki bhujAoM ke dvaaraa| ve senAoM kA samyag anuzIlana kara yuddha ke lie udyama karate haiN| 69. bhUbhRtaH parijanaizca dhanaizca , protsahanti samarAya na doAm / kiGkaraistu nRpatirya bhi rakSyo , dainyajuk prabhumRteH kila sainyam // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 'rAje apane parijana aura dhana ke kAraNa hI yuddha ke lie protsAhita hote haiM, bhuja-bala se nahIM / sevakoM kA kArya hai ki ve yuddha meM rAjA kI rakSA kreN| svAmI ke mAre jAne para senA dIna ho jAtI hai|' 70. devateritamurIkRtametat , sAdhu naiva bharatakSitinetuH / svAna viSaNNamanasastviti vIrAn , bhUpativRSabhasUnuruvAca // 'devatAoM dvArA prerita hokara yaha saba svIkAra kiyA gayA hai, kintu yaha bharata ke pakSa meM acchA nahIM hai--'isa prakAra viSaNNamana vAle apane sainikoM ko dekhakara mahArAja bharata ne kahA 71. khAtikA khanata sAmpratamekAM , sainikAH ! pRthutarAtigabhIrAm / pratyayo mama balasya tato dAga , lapsyate sukRtvdbhirivaarthH|| 'sainiko! abhI tuma eka vizAla aura gaharI khAI khodo| jaise puNyazAlI vyakti dhana prApta karatA hai, vaise hI tuma mere sAmarthya kA zIghra hI vizvAsa prApta kara loge|' 72. zAsamaM bharataneturitIdaMH, sainikaH saphalatAmatha ninye / . vArivairiva lalajjaladhArairnopa'kAnanamivAmbudakAle // bhAratezvara kI yaha AjJA pAkara sainikoM ne eka vizAla khAI khodakara aise taiyAra kara lI, jaise varSAkAla meM jaladhArA ko barasAne vAle megha kadamba ke kAnana ko taiyAra kara lete haiN| 73. tatra bhAratapatiH svayamasthAcchaM khalaM nijabhuje prirbhy| UcivAniti kRSantu yatheSTaM , padmanAlamiva cainmshessaaH|| taba bharata apanI bhujAoM para sAMkala lapeTa kara svayaM vahAM baiTha gae aura apane sainikoM se bole-'tuma saba milakara padmanAla kI bhAMti isa sAMkala ko yatheSTa rUpa se khiiNco|' 74. cAlito na sakalairapi bAhuH , karSaNotkaTahaThaH kssitinetuH| zailarAjazikharaM na kadAcid , vAtyayA hi nipatanti phalAni // sAMkala ko khIMcane ke lie atyanta haThI sabhI sainikoM ne sAMkala ko jora se khIMcA kintu cakravartI bharata kI bhujA Tasa se masa nahIM huii| tUphAna se maMdara parvata kA zikhara kabhI nahIM giratA kevala vRkSoM ke phala hI nIce girate haiM / 1. nIpaH---kadamba (nIpaH kadamba:-abhi9 5 / 204) Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 bharatabAhubalimahAkAvyam 75. cAlite nRpatinA bhujavajra , gotra pakSanivahA iva sarve / . te nipeturavanIruhazAkhAlambino vaya' ivAnilavegAt // bharata ke dvArA apane bhujA-vajra ko hilAne para ve saba sainika parvatoM ke paMkha-samUha kI bhAMti vaise hI bhUmI para A gire, jaise vRkSa kI zAkhA para baiThane vAle pakSI pavana ke vega se nIce A girate haiN| 76. pratyayaM tarasi bhAratanetuzcakraradbhutatayA bhttdhuryaaH| indavIya mahasIva cakorAH, saMmadaM muhurudIkSaNatIvAH // . yaha dekhakara bharata ke vIra sainikoM meM apane svAmI ke sAmarthya ke prati AzcaryakArI vizvAsa ho gayA / jaise UMcI grIvA kara dekhane kI tIvra icchA vAlA cakora candramA kI kiraNoM ko dekhakara prasanna hotA hai, vaise hI ve prasanna ho ge| . 77. svasvanAyakaibalAmyadhikatvAn , menire tRnnmivaahitvrgm| sainikA vijylaabhvivRddhotsaahsaahsmnormcittaaH|| ve sainika apane-apane svAmI kI zakti kI adhikatA se zatruvarga ko tRNa kI bhAMti mAnane lage / unakA citta vijaya-prApti ke lie pravRddha utsAha aura sAhasa se manorama ho rahA thaa| 78. gIrvANAnAM vAkyametad vizAlaM , madhye cittaM zraddadhAnau narendrau / nItvA zyAmAM tAmazeSAM dinAdau., devoddiSTAmIyatuyuddhabhUmim // donoM rAjAoM-bharata aura bAhubalI ne devatAoM kI vizAla vANI ko citta meM dhAraNa kara sArI rAta bitaaii| prAtaH kAla hote hI devatA dvArA nirdiSTa raNabhUmI meM donoM A ge| 76. ye pAtitA ripubhirAyudhaghorapAtaH , sarvepi te bharatarAjapurodhasA. drAk / sajjIkRtA nRpatibAhubale lepi , tadvacca candrayazasA yudhi rtnmntraiH|| raNabhUmI meM zatru sainikoM dvArA AyudhoM ke tIvra prahAra se bharata ke jo vIra subhaTa ghAyala ho gae the, una sabako bharata ke purohita ne maMtroM dvArA zIghra svastha kara punaH sajjita 1. gotra:-parvata / 2. vys-pkssii| 3. indoH bhavaM indavIyam / bhavArthe Iya pratyayaH / 4. purodhas-purohita (purodhAstu purohita:-abhi0 3.384) . Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazaH sargaH 323 kara diyA / isI prakAra bAhubalI kI senA meM bhI jo subhaTa ghAyala ho gae the, una sabako candrayazA ne ratna aura maMtroM dvArA svastha kara sajjita kara diyaa| 80. pavamAnarayodhutadhUlibharairjalazIkarasekaniSiktadharaiH / vibudhaividaghe kusumapracayopacitA raNabhUratha kautukibhiH|| kutUhalI devatAoM ne sArI raNabhUmI ko phUloM se upacita kara ddaalaa| ve havA ke vega se dhUlikaNoM ko ur3Akara pAnI dvArA bhUmI ko sIMca rahe the / 81. ki mArtaNDadvayADhayA kimuta hutavahadvandvadIprA cakAsa dehotsAhadvayoyuk kimuta raNamahI gajiharyakSayugmA / merudvandvAbhirAmA kimuta suranaraistakitetthaM tadAnIM, tAbhyAM bhUmIdharAbhyAmudayati taraNau pUrNapuNyodayAbhyAm // sUryodaya ke samaya atyanta puNyazAlI mahArAja bharata aura bAhubalI-donoM ke raNakSetra meM utarane para devatAoM ne usa samaya yaha vitarkaNA kI--kyA yaha raNabhUmI do sUryo se saMpanna huI hai ? athavA do agniyoM se dIpra ho rahI hai ? athavA zarIra ke utsAhadvaya se yukta hai ? athavA hAthI aura siMha--isa yugma se sahita hai ? athavA do maMdara parvatoM se zobhita ho rahI hai ? . -iti gIrvANavacaHsvIkaraNo nAma SoDazaH sargaH Page #357 -------------------------------------------------------------------------- Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAya satarahavAM sarga 'bharata-bAhubalI ke bIca hue bAra prakAra ke yuddhoM kA varNana / bAhubalI kA dhyAnustha ho jAnA aura bharata kA ayodhyA kI ora prsthaan| zloka parimANa chanda lakSaNa . 86 . prhrssinnii| tryAzAbhirmanajaragAH praharSiNAyama eka magaNa, eka nagaNa, eka jagaNa, eka ramaNa aura aMtima guru (sss, l,si, Fas,.s) / isa chanda ke prathama tInoM akSara tathA AThavAM, dasavAM, bArahavAM aura terahavAM dIrgha hotA hai aura tIsare aura dasaveM akSara para vizrAma hotA hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu cakravartI bharata aura parAkramI bAhubalI-donoM raNabhUmI meM A ge| sArA AkAza devatAoM se bhara gayA / sarva prathama 'dRSTiyuddha' prAraMbha huaa| yaha kucha praharoM taka calA / bharata isameM hAra ge| phira 'zabdayuddha' prAraMbha haa| donoM ke siMhanAdoM se sArA vizva prakaMpita ho utthaa| isameM bhI vijaya bAhubalI kI hI huI / usake bAda 'muSTiyuddha' prAraMbha huaa| bharata ne bAhubalI kI chAtI para muSTi se prahAra kiyaa| bAhubalI kA zarIra usase atyanta pIr3ita ho gyaa| ve kruddha hokara sarpa kI bhAMti phuphakArane lge| unhoMne bharata ko uThAkara AkAza meM pheMka diyaa| bharata AkAza meM itane dUra uchale ki dIkhane baMda ho gye| bAhubalI kA mana anutApa se bhara gayA / unakA mana nAnAvidha saMkalpoM meM ulajha gyaa| itane meM hI bharata AkAza-mArga meM dIkha par3e / bAhubalI ne unheM apanI bhujAoM se jhela liyaa| bharata kruddha ho gaye / aba anta meM 'daNDayuddha' kI bArI thii| donoM ne lohadaMDa hAtha meM thAmA aura eka dUsare para prahAra karanA prAraMbha kara diyA / bharata ke tIvra prahAroM se bAhubalI ghuTane taka bhUmI meM dhNs,gye| unhoMne dUsarA prahAra karanA caahaa| bAhubalI saMbhala cuke the| unhoMne bharata para prahAra kiyA aura bharata gale taka bhUmI meM dhaMsa gye| bharata ghabar3A gye| unakI A~kheM bhayabhIta thiiN| bAhubalI ne sabhI yuddhoM meM vijaya prApta krlii| devatAoM ne vijaya kI duMdubhI bjaaii| phira bhI bharata apanI parAjaya svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM hue / bharata ne kahA-tU aba bhI merA Adhipatya svIkAra karale, anyathA maiM isa cakra ke dvArA tujhe bhasma kara duuNgaa| bAhubalI kA roSa bar3hA aura ve muSTi-prahAra se bharata ko mArane daudd'e| unakI pracaMDatA ko dekha deva ghabarA ge| ve bAhubalI ko pratibodha dene ke lie aae| unhoMne unheM smjhaayaa| bAhabalI kA roSa zAMta huaa| unhoMne apanI muSTi kA prayoga keza-luMcana meM kiyA aura mahAvratadhArI muni bana gye| bharata kI AMkheM DabaDabA aaiiN| unhoMne bAhubalI kI stuti kii| kintu 'bAhubalI zAnta khar3e rhe| __ bharata vahAM se mudd'e| bAhubalI ke putra ko bahalI pradeza kA Adhipatya sauMpakara bharata ayodhyA lauTa aae| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. saptadazaH sargaH svaH sindhoH pulina rajAMsi pAvayantau pannyAsaiH samarabhuvaM prakIrNapuSpAm / AyAta sthitimiva pUrvapazcimAndhI, tau bAhUlbaNalaharIbhArAbhirAmau // apane pada-nyAsa se gaMgA ke pulina ke rajakaNoM ko pAvana karate hue, bhujArUpI spaSTa laharoM se sundara bharata aura bAhubalI, donoM phUloM se DhakI huI raNabhUmI meM usI prakAra sthita ho gae jaise pUrvIya aura pazcimI samudra apanI maryAdA meM sthita ho jAte haiM / , 3. etAbhirvRSabhata najarUpalakSmImanveSTuM kalahavilokanotsukAbhiH / pAtAlAd bhujagavadhUbhirUrdhva lokAdda vIbhiH kabaritamantarIkSamAsIt // yuddha ko dekhane ke lie atyanta utsuka pAtAla loka se bhujaMgavadhUeM aura Urdhvaloka se deviyAM RSabha ke putroM kI rUpa-lakSmI kA anveSaNa karane ke lie vahAM AIM aura samUcA AkAza unase vividha varNavAlA ho gayA / kAmici vibudhavadhUbhiragrajoyaM, jetA drAgayamanujazca tau tadAnIm / auhyetAmiti gaganAGgalambinIbhirdRgnIrAjanavidhinA 'TitAnurAgam // AkAza meM sthita kucha deviyoM ne una donoM ke viSaya meM taba yaha vitarkaNA kI ki yaha bar3A bhAI bharata zIghra hI vijita hogA aura kucha ne yaha vitarkaNA kI ki choTA bhAI bAhubalI vijita hogA / una deviyoM ne apanI dRSTi kI 'nIrAjana - vidhi' se apane anurAga ko vyakta kiyA / 4. AkAze freefamAnadhoraNIbhiH, saMkIrNe vipulatare'pi sUrasUtaH' / nAzaktaH svamapi rathaM trasatturaGga, saMtrAtuM karanibiDIkRtorurazmiH // 1. vijayA dazamI ke dina digvijaya yAtrA ke pahale zAntyudaka chir3akA jAtA hai, use 'nIrAjana - vidhi' kahate haiM / (abhi0 3 / 453) 2. surasUtaH - sUrya kA sArathi ( sUrasUtastu kAzyapi : - abhi0 2 / 16 ) 327 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 bharatabAhubalimahAkAvyam vizAla AkAza deva-vimAnoM kI zreNI se saMkIrNa ho gyaa| sUrya ke ratha meM jute hue ghor3e bhayabhIta ho ge| phira bhI sUrya kA sArathi ghor3oM kI moTI lagAmoM ko svayaM hAthoM meM dRr3hatA se thAme, ratha kI rakSA karane meM samartha ho rahA thaa| 5. zeSAhe ! tvamapi guruM madIyabhAraM , voDhAsi draDhimajuSAdya mastakena / kSoNIti kSitipapadaprahAraghoSairjalpatI sphuTamiva sarvato babhUva // . usa samaya cAroM ora se rAjAoM ke pada-prahAra ke ghoSoM se bhUmI yaha spaSTa kaha rahI thI-'he zeSanAga ! Aja tumako bhI apane zaktizAlI mastaka para mere isa gurutara bhAra ko vahana karanA hogaa|' 6. yuddhe'sminnacalavarA nipAtinomI , pAthodhiH sthitimapahAsyati prakAmam / stheyastvaM na suragire ! tvayApyapAsyaM , prAvocanniti ninadA ivAnakAnAm // dundubhiyoM ke zabda mAno yaha kaha rahe the ki isa yuddha meM ye sAre parvataM gira pdd'eNge| samudra apanI maryAdA ko bilkula hI chor3a degA / he maMdara parvata ! tumheM sthiratA nahIM chor3anI hai| 7. nyaglokAt samupagataH kave vineyaH , vaipulyaM viyata iyad vyataya'teti / pUjyatvaM kvacidapi cAsya dRzyate no , sambhAvyaM zravaNagataM na dRSTipUtam // nIce loka se samAgata zukra ke ziSya daityoM meM AkAza kI itanI vipulatA kI vitarkaNA karate hue kahA-'AkAza kI pUjanIyatA kahIM bhI dRggocara nahIM ho rahI hai| jo sunA huA hotA hai usakI saMbhAvanA hI kI jA sakatI hai| AkAza dRSTipUtadRzya nahIM hai isalie yaha kahIM bhI pUjya nahIM hai|' pa. utphullatridazavadhUvilocanAbjairAkAzaM kusumitamutphalaM stanaizca / sAmodaM saparimalaistadIyadehaiH , kiM na syAt sapadi tadA samaJjasaJca ? samUcA AkAza devAMganAoM ke vikasita nayanarUpI kamaloM se puSpita, unake stanoM se phalita aura unake sugaMdhita dehoM se surabhita ho gyaa| usa samaya sahasA sAmaJjasya kaise nahIM hotA? 6. koTIrAGkitazirasau mahApratApau , sannAhAkalitatana ubhAvitImau / ekAM yajjayakamalAM varItukAmAvanyonyaM tridazagavivakitau ca // 1. kavi:-zukra (uzanA bhArgavaH kaviH-abhi0 2 / 33) Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH . 329 bharata aura bAhabalI-donoM ke mastaka para kirITa the / donoM mahAn pratApa vAle the / donoM ne apane zarIra para kavaca dhAraNa kara rakhe the| donoM eka hI jayalakSmI kA varaNa karane ke icchuka the / ina donoM ke viSaya meM devatA paraspara vitarkaNA kara rahe the| 10. ki vA'yaM bharatapatirbalAtiriktaH , kiM vA'yaM kila bahalozitA balADhayaH ? no vipraH ka iha balI dvayoritImAvauhyetAM muhurapi daanvaamrendrH|| asurendra aura devendra bAra-bAra yaha vitarkaNA kara rahe the ki ina donoM meM parAkramI kauna hai, hama nahIM jaante| kyA bhArata kA adhipati bharata balavAn hai yA bahalI deza kA rAjA bAhubalI balavAn hai ? 11. gIrvANastridivamapAstamAjidRSTau', pAtAlaM bhujagavaraizca vezma matyaH / niHzeSendriyaviSayAdhikastadekopyUrjasvI nayanarasaH kilAkhilAnAm // yuddha dekhane ke icchuka hokara devatAoM ne svarga, bhujaMgamoM ne pAtAla aura manuSyoM ne ghara chor3a die / samasta indriyoM ke viSayoM meM adhika UrjasvI akelA nayana-rasa una saba meM nAca rahA thaa| 12. ityuccabhujayugalIparAjitendro, varSendra bahalIpatirjagAda garvAt / devAnAM smara balakiGkarIkRtAnAM , prastAve samayati yaH sa hi svkiiyH|| aba apane bhuja-yugala se indra ko bhI parAjita karane vAle bAhubalI na garva ke sAtha bAr3ha-svara meM bharata se kahA--'apane bala ke prabhAva se sevaka banAe hue devatAoM kA tuma smaraNa kroN| kyoMki jo samaya para kAma Ae, vahI apanA hotA hai|' 13. jAnIhi sphuTamiti bhUmirastivIrA, SaTkhaNDoddalanavidhau sasaMzayaM hRt / astyevaM kSitipa ! tavollasatsmayatvAttanmAtastudatitarAM na cAnyadeva // 'rAjan ! tuma yaha spaSTa rUpa se jAna lo ki bhUmI parAkramI vIroM ke adhIna hI rahI hai / tumhAre bar3hate hue ahaM ko dekhakara tumhAre SaTkhaMDa-vijaya ke prati mere mana meM saMdeha ho rahA hai / yaha saMdeha hI mujhe pIr3ita kara rahA hai, dUsarA kucha nhiiN|' 1. aajiNdRssttii-yuddhdrshne| 2. varSendram-bharatam / 3. devAnAM smara-smRtyarthadayezAM vA-iti sUtraNa devAnAM smara, devAn smara vaa| 4. astiviiraa-viirvtii| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 bharatabAhubalimahAkAvyam 24. ityuktvA dRzamaraNAMzuduHpradharSaSaTakhaNDAdhipatimukhe'dhipat kSitIzaH / kalpAntAmbudhilaharImivAtitIvAM , sAmarSA ripukulakAlarAtrighorAm // yaha kahakara bAhubalI ne sUrya ke kiraNoM kI bhAMti duSpradharSa, chaha khaMDoM ke adhipati bharata cakravartI ke muha para apanI dRSTi phaikI / vaha dRSTi pralayakAla ke samudra kI laharoM kI bhAMti ati tIvra, vijayecchA ke utsAha se yukta krodha se utpanna aura zatruoM ke kula ke lie kAlarAtrI kI bhAMti atyanta ghora thii| .. 15. cakrAGgI sapadi tato ruSAtitAmrAM , raktAkSadhvajabhaginI'ta raGgabhugnAm / cikSepa kSapitavipakSipakSipakSAmasyAsye hutavahatejasIva diipre|| . taba cakravartI bharata ne sahasA krodha se atyanta lAla, yamunA kI taraMgoM kI bhAMti TeDhImeDhI, zatru rUpI pakSiyoM kI pAMkhoM ko naSTa karane vAlI dRSTi bAhubalI ke 'agni ke teja kI bhAMti dIpta', muMha para pheNkii| 16. sotsAhaM kathamapi siMhapUNitAkSaM , pakSmAna stimita'tarAntarAlatAram / . anyonyaM suranarakinnarAdbhutADhya, tvAyAmAdajani tadIyadRSTiyuddham // bharata aura bAhubalI kA dRSTi-yuddha kucha praharoM taka claa| donoM meM usa samaya bharapUra utsAha thaa| unakI AMkheM siMha kI bhAMti eka dUsare ko ghUra rahI thiiN| bhIgI huI palakoM ke antarAla meM tArAeM DUba rahI thiiN| devatA, manuSya aura kinnara-ye saba paraspara meM Azcarya pradarzita kara rahe the| , 17. AzrAntaM jalamiva sArasaM nidAghe , vyAlokAtsarasijacakravatsahasye / tIkSNAMzomaha iva vAsarAvasAne , dagdvandvaM bharatapatestarasvinopi // jaise grISma Rtu meM dhUpa se tAlAba kA pAnI sUkha jAtA hai, pauSa mAsa meM kamala kA samUha kumhalA jAtA hai aura dina ke anta meM sUrya kI kiraNeM manda ho jAtI haiM, vaise hI parAkramI bharata kI bhI donoM AMkheM zrAnta ho giiN| . 18. tadbandhonayanayugaM tatovalokAt , prauDhatvaM kalayitumAcarat krameNa / saMkrAntAviva raverudIcAmazrAntaM dinamiva puNyavat samAdhau // 1. raktAkSa:-mahiSaH, dhvajA asti yasya sa raktAkSadhvajaH-yamarAjaH, tasya bhaginI iti raktAkSadhvajabhaginI-yamunA ityarthaH / 2. bhagnam-TeDhI-meDhI (vRjinaM bhaGa guraM bhugnamarAlaM-abhi0 6 / 63) / . 3. stimita:-bhIgA huA (timite stimitaklinna'-abhi 0 6 / 128) 4. sahasya:-pauSa mAsa (pauSastaSaH sahasyavat-abhi0 2 / 66) Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 331 bharata ke bAdhu bAhubalI kI donoM AMkheM .valeovana ke samaya se kramazaH vaise hI pratA ko prApta hone lagI jaise saMkrAnti ke samaya uttarAyaNa ke sUrya ke dina tathA bhAgyazAlI yogI kI samAdhi ke dina azrAnta hote haiM, baDhate cale jAte haiN| 16. mA devA mama vadanaM pAtidInaM , pazyantu tviti jagatImiva praveSTum / nyagvaktro'varajapuro rathAGgapANiSpiAmbUpacitavilocanotha tasthau // 'merA lajjA se dIna banA huA yaha muMha devatA na dekheM'--yaha socakara jamIna meM praveza karane ke icchuka kI bhAMti nIcA muMha kie cakravartI bharata apane choTe bhAI bAhubalI ke samakSa khar3e the| unakI AMkheM AMsuoM se chalachalA rahI thiiN| 20. Uce'sau bharatanapaM gabhIrasattvo , bhrAtaH ! ki manasi viSAdamAdadhAsi / bAlAnAmucitamidaM tvavehi yuddhaM , kSatrANAM bhavati hi yuddhmugrshstraiH|| gaMbhIra parAkrama vAle una bAhubalI ne mahArAja bharata se kahA--'bhAI ! mana meM viSAda kyoM kara rahe ho ? dRSTi-yuddha Adi yuddha to bAlakoM ke lie ucita ho sakate haiN| kSatriyoM kA yuddha ugra zastroM se hI hotA hai|' 21. etenAhavalalitena cakrapANe !, nAtmAnaM kila jitakAzinaM bravImi / tallajjAmatha parihAya janyalIlAmAdhehi prathaya yazazca dorbalasya // 'he cakravattin ! maiM isa yuddha-krIr3A se apane Apako yuddha-vijayI nahIM mAna sktaa| tuma parAjaya kI usa lajjA ko chor3akara yuddha-krIDA ko svIkAra karo aura apane bhujabala ke yaza ko phailaao|' . 22. ityuktaH zarabha ivAdadhat samantAt , saMkSobhaM trijagati saMcacAra ghoram / kSveDAmiH pralaya ivoddhatAbhireSa , vAtyAbhirjaladhirivomibhistatAbhiH // bAhubalI ke dvArA itanA kahate hI aSTApada kI bhAMti kSobha ko dhAraNa karatA huA bharata uddhata siMhanAdoM ke dvArA pralaya kI bhAMti tInoM lokoM meM vyApta ho gayA, jaise tUphAna se uThI huI vizAla UrmiyoM se samudra vyApta ho jAtA hai| 23. saMtrasyattadanu mRgariva dvipendra vallIbhistviva dyitaabhiraallmbe| kAntaH kSamAraha iva gahvaro gabhIro, haryakSarapi bhujagazca nAgalokaH // 1. jitakAzI-yuddha meM vijayI (jitAhavo jitakAzI-abhi0 3 / 470) 2. janyalIlA-yuddhakrIDAM, aadhehi-sviikuru| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 bharatabAhubalimahAkAvyam una siMhanAdoM se hAthI bhI mRgoM kI taraha saMtrasta ho ge| bhayabhIta hokara vallariyAM vRkSoM se aura striyAM apane patiyoM se jA lipttiiN| siMha bhI apanI gaharI guphAoM meM jA chipe aura bhujaMgamoM ne nAgaloka kA Azraya le liyaa| 24. utsAhaM dviguNamavApya tatkaniSTho , jyaayobhirhrinindigntgaahaiH| cakrAGgidhvanitabharAhitAvakAzaM , brahmANDaM nyabharadudairivAbhrama bhram // yaha sunakara choTe bhAI bAhubalI kA utsAha dviguNita ho gyaa| jaise pAnI ke dvArA bAdala AkAza ko bhara detA hai vaise hI unhoMne digantoM taka avagAhana karane vAle dIrgha siMhanAdoM se brahmANDa ko bhara diyA jo ki cakravartI ke siMhanAdoM kI dhvani se bhara jAne para bhI kucha khAlI thaa| 25. tajjanya prakaTata maikalAsyalIlA , hrykssdhvninicyaabhinndynaattyaaH| bhUraGga parinanRturnaTA ivAGgAH , sAzcarya vibudhamanaH samAdadhAnAH // usa samaya una donoM ke aMga bhUmI ke. raMgamaMca para naToM kI bhAMti nAca rahe the / yuddha kA tANDava unakA sAtha de rahA thaa| unakA nartana siMhadhvani ke nicaya se abhinandanIya laga rahA thA aura ve AzcaryapUrNa DhaMga se devatAoM ke mana ko samAhita kara rahe the| 26. hA zaityaM tuhinagiriritIrayantyaH , kinnaryaH prkttitgaaddhdntviinnaaH| rudrANIgurugiri gahvaraM nilInAH , saddharmasthitaya ivAhaduktavAkyam // 'hA ! kitanI sardI ! yaha to himagiri hai'-isa prakAra kahane vAlI kinnariyoM ke dAMta kiTakiTAne lage-dAMtoM kI vINA spaSTa rUpa se bajane lagI / ve himAlaya kI guphAoM meM lIna ho gaIM, jaise saddharma kI sthitiyAM arhat-vAkyoM meM vilIna ho jAtI haiN| 27. bhItAbhivibudhavadhUbhirabhramArgAn , maJjIrA ravamukharIkRtAntarAlAt / Alilye nibiDatayA priyasya kaNTho , devAnAM tadani yuddhamutsavAya // 1. abhrN-baadl| 2. anN--aakaash| 3. janyaM yuddh| 4. bhUraGga-bhuvaH raGga-nATyasthale (sthAnaM nATyasya raGgaH syAt-abhi0 2 / 166) 5. rudrANIgurugiriH-himAlaya / 6. majIram-napura (majIraM haMsakaM ziJjinyaM-abhi0 3 / 330) . Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH usa samaya bhayabhIta devAMganAoM ke nUpuroM ke zabdoM se AkAzamArgoM ke antarAla mukharita ho rahe the| ve daur3o-daur3I apane priyatamoM ke pAsa gaI aura unake galoM se gADha-rUpa meM lipaTa giiN| vaha yuddha devatAoM ke lie eka utsava (krIDA-kAla) kI bhAMti upasthita huaa| 28. mUrchAlA tridazavadhUH papAta kAcit , saMsiktApyamRtabhararmuhuH priyeNa / caitanyaM na ca labhatesma viprayogI , gIrvANo garamiti saMgaraM tadAvet // koI devAMganA mUcchita hokara bhUmI para gira pdd'ii| usake priyatama deva ne bAra-bAra amRta kA siMcana kiyA phira bhI usakI mUrchA nahIM TUTI, usameM cetanA nahIM aaii| usa samaya virahI devatA ne yuddha ko viSa ke samAna smjhaa.| 26. eNAkSI kathamapi vizlathAGgamArAt , sambhrAntA karataladhAritA ptntii| mA bhaiSIstava savidhe samAgato'hamAzvAsyeti ca dayitena dhAma nItA // koI saMbhrAnta sundarI zithila hokara pati ke pAsa hI bhUmI para gira rahI thI taba usake priyatama ne use hAtha se thAmate hue kahA-'priye ! tU Dara mata, maiM tere pAsa A gayA huuN|' isa prakAra se Azvasta kara vaha usa priyatamA ko ghara le gyaa| 30. mAtaGgaH parijahire niSAdiyantrA', unmattairiva gururaajsmprdaayaaH| uddAmatvamadhikRtaM turaGgamaizca , prAleya 'riva zizirartumAkalayya // jaise unmata ziSya guru kI AmnAya ko chor3a detA hai vaise hI hAthiyoM ne mahAvatoM ke aMkuza ko chor3a diyA / jaise zizira Rtu ko prApta kara himapAta uddAma ho jAtA hai vaise hI ghor3e bhI ucchRkhala ho gae / 31. . atyuccaH pariraTitaM ca vesaraughaiH , konAza riva pitRkAnanaM sametya / Akrandairapi karabhairjagat prapUrNa , vistIrNariva mahatAM yazaHsamUhaiH // 'jaise zmazAna meM jAkara rAkSasa jora-jora se cillAte haiM vaise hI khaccaroM ke samUha bhI bahuta jora se cillAne lge| jaise mahAn vyaktiyoM ke vistIrNa yaza-samUha se jagat bhara jAtA hai vaise hI UMToM ne apane zabdoM se jagat ko bhara diyaa| 1. nissaadiyntrH--aNkush| 2. prAleyam-himapAta (prAleyaM mihikA himam-abhi0 4 / 138) 3. vesaraH-khaccara (vesaro'zvatara:-abhi0 4 / 319) 4. kInAzaH-rAkSasa (kInAzarakSonikasAtmajAzca-abhi0 2 / 101) 5. pitRkAnanam-zmazAna (zmazAna karavIraM syAt pitRpretAdanaM gRhama --abhi0 4 / 44) Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 bharatabAhubali mahAkAvyam 32. ityuccaiH khaguNamayaM babhUva vizvaM cAtaGkAtizayamayaM ca muktakRtyam / veDAbhirvRSabhajinAdhirAjasUnvoH zUratvocchvasita kacAbhirAmamUrdhnAH // , apane parAkrama dvArA uThe hue kezoM se sundara mastaka vAle RSabhadeva ke donoM putrabharata aura bAhubalI ke ucca siMhanAdoM se sArA vizva zabdamaya, atizaya AtaMkamaya aura kAryamukta ho gayA / 1 33. paryAyAdatha bharateza siMhanAdastat siMhAravanivahaiH pidhIyatesma / pAyoriva tuhinadyuti' prakAzaH, kallolairiva jaladheH saritpravAhaH // cakravartI bharata kA siMhanAda cAroM ora phaila gayA / vaha bAhubalI ke siMhanAdoM ke samUha se vaise hI DhaMkA jA rahA thA, maMda hotA jA rahA thA jaise candramA kA prakAza bAdaloM se aura samudra meM milane vAlA nadI kA pravAha samudra ke kalloloM se DhaMka jAtA hai / 34. cakrezaH zramavazato nimIlya netre, adhyAste kSaNamatha yAvadAhaM tAvat / ityenaM sa jayaramotsukai kacittaH, ko bhrAta ! stava hRdaye'dhunA vimarzaH ? 35. . cakravartI bharata zrama se thakakara kSaNa bhara ke lie AMkheM baMda kara jaba vizrAma ke lie nIce baiTha gae tava vijayalakSmI ko pAne ke lie utsuka manaM vAle bAhubalI ne unase kahA 'bhAI ! Apake mana meM abhI kyA vimarza ho rahA hai ? ' . 37. " sAmAnyaM vacanaraNaM tvavehi rAjan ! jeyatvaM taditaratra naiva kiJcit / yAvanno bhavatitarAM zarIrabhaGgaH, kiM vIrairyudhi vijayo'tra tAvadApyaH // 'rAjan ! vacana kA yuddha sAmAnya yuddha hai / isameM jIta jAnA kucha bhI nahIM hai / yuddha meM jaba taka zarIra kA bhaMga nahIM hotA, taba taka vIroM ke lie vijaya hI kyA hai ?' 36. pAditi sahajasya' sArvabhaumastAsrAkSaH parikara rAjitAGgayaSTiH / fi meruzcapalatA sabAhukUTastraM lokyAkramaNakRte tviti vyatika // / apane bhAI bAhubalI ke isa AkSepa se bharata cakravartI kI AMkheM lAla ho gaIM / ve pAlathI kI mudrA meM baiThe the / unhoMne yaha vitarkaNA kI - 'kyA bAhurUpI zikhara se yukta yaha meru parvata (bAhubalI) tInoM lokoM para AkramaNa karane ke lie capalatA se udyata huA hai ?" AlokAda bahalipatistatosya zauryotkarSotkaH prabalabalaH puro'dhitasthau / ulaH kimayamapAM nidhiH samantAdAkrAntA sagirimahImitIrito drAk // 1. tuhinadyutiH - candramA / 2. sahaja: - bhAI ('''sagarbhasahajA api - abhi0 3 / 215 ) 3. parikaraH - pAlathI ( paryaMstikA parikaraH - abhi0 3 | 343 ) Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 335 usake pazcAt zaurya ke utkarSa-se utkaNThita aura mahAn zaktizAlI bAhubalI dekhate-dekhate bharata ke sAmane upasthita ho gae / usa samaya yaha tarkaNA ho rahI thI-'kyA yaha udvelita samudra parvata-yukta samUcI pRthvI ko zIghra AkrAnta karegA ?' 38. to rAjadviradavarau nibaddhamuSTiproddAmaikatamaradau sphuranmadADhyau / AyuktAM bhujayugalI paraspareNa , vAtUlollaladavalAviva kssyaantH|| una donoM rAja-hastiyoM ne apanI-apanI muTThiyAM tAna lIM ! taba ve eka dAMta vAle madonmatta hAthI kI bhAMti kSayakAlIna vAtyAcakra kI taraha uchalate hue paraspara eka dUsare ke sAmane khar3e ho kara bhujAeM utthaaliiN| 36. nanvetau jinavarato januH sma yAtazcandrArkAviva jaladhermahAprabhADhyau / kurvAta iti kalahaM kRte dharitryA , laulyaM hi vyapanayate vivekanetram // 40. kA hAnirbharatapateryadeSa bandhughno , lobhAdayamapi mAnato na nntaa| yadjyeSThaM' kSapayati kiM kaSAyavahnirna snehaM tviMti vibudhaistadA vyakiM // -yugmam / devatAoM ne taba yaha socA--'jaise samudra se mahAn tejasvI sUrya aura candramA kI utpatti huI hai, vaise hI ina donoM kI utpatti jinadeva RSabha se huI hai / ye bhUmI ke lie yuddha kara rahe haiM, kyoMki lolupatA viveka kI AMkha ko naSTa kara detI hai|' 'mahArAja bharaMta ke kyA kamI hai ? phira bhI ve lobha ke vazIbhUta hokara bandhu kI ghAta karane ke lie udyata ho ge| yaha bAhubalI bhI ahaMkAravaza bar3e bhAI ke sAmane nata nahIM ho rahA hai / kyA kaSAya kI Aga sneha ko kSINa nahIM kara detI ?' 41. to dhUlIla litatanU vikIrNakezau , svedodyjjlknnraajimaalpttttii| rejAte raNabhuvi zaizavakalIlAsmartArAviva na hi vismaret smRtaM yat // usa samaya raNabhUmI meM unake zarIra dhUla se dhUsarita the , keza bikhare hue the| unake bhAlapaTTa para sveda kI bUMdeM chalaka rahI thiiN| ve bacapana kI lIlA ko yAda karate hue-se pratIta ho rahe the, kyoMki jo smRta hai use bhUlanA nahIM cAhie / 42. zaMbenA'calamiva nAyakaH surANAM , cakrezo draDhimajuSA'tha muSTinA tam / caNDatvAdurasi jaghAna so'pi jajJa, vaidhuryopacitavapustadIyaghAtAt // jaise devatAoM kA nAyaka indra vajra se parvata para prahAra karatA hai vaise hI cakravartI 1. yadveSaM ityapi paatthH| 2. zaMbaH-vaz2a (abhi0 2 / 94) .. . Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam bharata ne kupita hokara dRDhamuSTi se bAhubalI kI chAtI para prahAra kiyaa| usa muSTiprahAra se bAhubalI kA zarIra atyanta pIDita ho gyaa| 43. ucchavAsAnilaparipUrNanAsiko'sau , tadghAtocchalitaruSA karAlanetraH / niHzaGkaprati bharataM tadA dadhAva , bhogIndra garuDa ivAhitApakArI // usa prahAra se utpanna roSa ke kAraNa bAhubalI kI AMkheM vikarAla ho gaI / usakI nAsikA ucchavAsa kI vAyu se bhara gii| vaha niHzaMka hokara bharata kI ora daur3A, jaise sarpa ko pIr3ita karane vAlA garur3a sarparAja kI ora daur3atA hai| ... 44. atyantoddhatakarapakSatidvayenollAlyAyaM gaganamanAyi tena roSAt / ___ so'pi drAg nayanapathaM vyatItya yAto , yogiivaadbhutmhimaavdaatsiddhiH|| bAhubalI ne apane atyanta uddhata hAthoM se bharata ko UMcA uThAkara roSa se AkAza meM pheMka diyaa| vaha zIghra hI AMkhoM se dIkhanA banda hokara Age calA gayA, jaise adbhuta . mahImA vAlI pavitra siddhiyoM kA dhanI yogI adRzya hokara Age calA jAtA hai| 45. dve sainye api caramAdripUrvazailaprAtaHzrInibhRtamukhAmbuje tadAstAm / niviNNo bahalipatizca lokamAno, vyomAta muhuriti saMtatAna cintAm // usa samaya bharata kI senA kA mukha-kamala astAcala para gae hue sUrya kI AbhA vAlA tathA bAhubalI kI senA kA mukha-kamala udayAcala para Ae hue sUrya kI AbhA vAlA ho rahA thA / udAsIna bAhubalI ne AkAza kI ora, bAra-bAra dekhA aura usake mana meM yaha cintA utpanna huI46. sodaryoddalanakarI bhujadvayo me'bhUdevaM prasamaravAgbharAdakottiH / kotirvA bharatapateH kSatiH kSitIzAdityAsId bahalopatirna tat kimUhe ? 'merI ye donoM bhujAeM bhAI ko pIr3ita karanevAlI siddha huI haiM'-isa prakAra phailane vAlI vANI se merI akIti hogI athavA aisI kItti hogI ki eka sAmanta rAjA ke dvArA bharatapati kI kSati huI hai ? bAhubalI isa prakAra vitarkoM meM kho rahA thA / aisA kauna sA vitarka thA jo usa samaya bAhubalI ne nahIM kiyA ? 47. ityantarmanasi mahIpatau rathAGgI , gaucarya nayanapathasya saMcacAra / Adadhra bhujayugalena cAntarikSAdAyAntaM baka iva saMvaraM sa enam // 1. karapakSati:-karamUlaH 'hAtha' iti bhASAyAm / 2. gaucaryam-gocarasya bhAvaH gaucarya vissytaamityrthH| 3. saMvara:-matsya (saMvaro'nimiSastimi:--abhi0 4 / 410) Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 337 mahArAja bAhubalI mana hI mana yaha soca rahe the / itane meM hI bharata AkAza mArga meM dIkha par3e / AkAza se Ate hue bharata ko bAhubalI ne apanI bhujAoM se jhela liyA, jaise bagulA matsya ko UMcA pheMka kara punaH jhela letA hai / 48. taba bAhubalI ne apane bhAI bharata ke svedakaNoM ko sukhAne ke lie cAdara rUpI paMkhoM se havA lI aura kSaNa bhara ke lie Azvasta kara kahA - 'bhAI ! yuddha ke miSa se bacapana meM jo kiyA thA, usako yAda karo / ' 46. , AzvAsya kSaNamaya, bAndhavaM svakIyaM prAvAra 'pravaravidhUnanA'nilena / svedAmbhaH kaNazoSiNA sa Uce, bAlasya smara punarAhavacchalena // 'rAjan ! chaha khaMDoM ko jItane ke samaya tumheM jaisA zrama nahIM huA thA vaisA zrama mere sAtha bAhu-yuddha karane meM huA hai / rAjan ! parvata ke vRkSoM ko ukhAr3a pheMkane meM kyA koI kahIM bhI hAthI kI barAbarI kara sakatA hai ?" 50. SaTkhaNDacA jayasamaye na yAdRzI te'bhUcchrAntistviha mama tAdRzI niyuddhe' | zairvIruhadalane gajasya sAmyaM, kutrApi prabhavati kiM dharAdhirAja ! ? prAgeva kSitipa ! mayoditaM carAne, sthAtavyaM yudhi bhavataiva me purastAt / kaH sthAtuM tridazafift vinA vibhUSNuH, kalpAbdheH kila purato vilolavIceH ? 'rAjan ! maiMne dUta se pahale hI kaha diyA thA ki yuddha meM tumheM hI mere samakSa ThaharanA hai / vibdha UrmiyoM vAle pralayakAla ke samudra ke samakSa mandara parvata ke atirikta kauna sthira rahane meM samartha ho sakatA hai ?' 51. tadvAkyAditi kupito'bhyadhAda'sau taM tuSTastvaM manasi mayA jitodya cakrI / yaddoSNorvadasi yathA tathAvalepAt sAmAnyaiH kSitipatibhirna jIyate hi // 52. , bAhubalI ke ina vAkyoM se kupita hokara bharata ne usase kahA- tuma mana meM yaha socakara tuSTa ho rahe ho ki maiMne Aja cakravartI ko jIta liyA hai| tuma bhujAoM ke abhimAna se jaise-taise bola rahe ho / sAmAnya rAje cakravartI ko nahIM jIta sakate / ' " garva yadi bhujayogRhANa daNDaM taddRptaH praNayamato na saMvidhAsye / ityuktvA nRpatiravibhramat karAbhyAM lIlAmbhoruhamiva zastrapiNDadaNDam // " 1. prAvAraH - uttarAsaMga (vaikakSe prAvArottarAsaGgo - abhi0 3 / 336 ) 2. niyuddha - bAhu yuddha (niyuddha N tad bhujodbhavam - abhi0 3 / 463 ) Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 bharatabAhubalimahAkAvyam 'yadi tumheM apanI bhujAoM para garva hai to tuma daMDa hAtha meM lo| tuma unmatta ho gaye ho isalie maiM tumhAre para prema nahIM rakhUgA'-yaha kahakara bharata ne zastra ke piNDa rUpa daMDa ko donoM hAthoM se kADA-kamala kI taraha ghumaayaa| 53. ajyeSThastadanu tathaiva lohadaNDaM , hastAbhyAM dRDhamavasya saMyate'sthAt / daNDAbhyAmatha paritenatuzca saMgaraM tau , SATkArAravamukharIkRtatrivizvam // 54. sNghttttsphurdnlsphulinggnshytpaulomiisicyvivuunnaatitiivH| . AkAzazvasanararyavinItakhedasvedAmbhaHkaNaparimuktavIravaktram // ... yugmam / usake bAda kaniSTha bhrAtA bAhubalI bhI vaise hI hAthoM se lohadaMDa ko dRr3hatA se ghUmAtA huA yuddha meM sthita ho gyaa| jaba donoM meM daMDa-yuddha prAraMbha huA taba daMDoM ke prahAra ke. 'SATakAra' zabdoM ne tInoM lokoM ko mukharita kara ddaalii| usa samaya daMDoM ke saMghaTTana se agni-sphuliMga uTha rahe the / bhaya se daur3atI huI indrANI ke kapar3e rUpI paMkhoM ke tIvra jhalane se AkAza meM . pavana kA vega bar3ha gayA thaa| usase vIra subhaToM ke muMha para rahe hue kheda rUpI sveda-binduoM kA apanayana ho gyaa| 55. SaTkhaNDAdhipatiratha krudhA karAlo , daNDena smayamiva maulimAbabhaJja / tacchIrSAdhivasanakalpitasthiratvaM , niHshngkbhlipterudnbaahoH|| chaha khaMDoM ke adhipati bharata ne krodha se vikarAla hokara pracaMDa bhujA vAle bAhubalI ke mukuTa, jisane unake sira para bane rahane kI sthira kalpanA kara lI thI, ko apane daMDa se niHzaMka hokara tor3a DAlA, mAno ki usake abhimAna kA bhaMjana kara DAlA ho / 56. AjAnu kSitimavizattadIyaghAtAd , durdAntadvipa iva vAri'mArSabhiH sH| AyAntaM punarapi hantumagrajAtaM , daNDena prasabhamathAvadhIdamarSAt // usa daMDa-prahAra se bAhubalI ghuTane taka bhUmI meM dhaMsa gayA, jaise durdAnta hAthI baMdhana bhUmi meM dhaMsa jAtA hai / bAhubalI ne jaba bharata ko puna: ghAta karane ke lie Ate hue dekhA to usane krodha se vikarAla hokara apane daMDa se bharata para tIvra prahAra kiyaa| 57. AkaNThaM bharatapativiveza bhUmau , tadghAtAccharabha ivAdrikandarAyAm / AkAzAt tridazavarairapi pramodAn , muktA drAkkusumatatiH kaniSThamUni // 1, vAriH-hAthI kI baMdhana-bhUmI (vAristu gajabandhabhUH-abhi0 4 / 265) Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 336 bAhubalI ke tIvra prahAra se bharata gale taka bhUnI meM praveza kara gae, jaise zarabha pahAr3a kI guphA meM praveza kara jAtA hai / yaha dekhakara devagaNa pramudita hue aura unhoMne AkAza mArga se zIghra hI bAhubalI ke mastiSka para phUloM kI varSA kI / 58. sa jyeSThaM tadanu vilokya kAtarAkSaM, khinnontarmuhuriti cintayAJcakAra / hA ! tAtAnyazaradekazIta razmau, karmedaM vyaraci kalaGkapaGkalIlam // usake pazcAt bAhubalI ne apane bar3e bhAI bharata kI ora dekhA / unakI AMkheM bhayabhIta thIM / bAhubalI kA mana khinna ho gayA / unhoMne bAra-bAra yaha cintana kiyA - ' hA ! pUjya pitA zrI RSabha deva kA vaMza zarad Rtu ke candramA jaisA niSkalaMka hai / kintu maiMne kalaMka se paMkila aisA kArya kara DAlA !' 56. 'maiMne ina sabhI yuddhoM ke prayogoM se jAna liyA hai ki merI bhujAoM meM yA bharata kI bhujAoM meM ! sabhI yuddha krIDAoM meM merI vijaya huI hai ke lie bhAI ko mAra DAlanA ucita nahIM hai / ' 60. " vijJAtaM kila samarAt mayetyamuSmAn maddoSNorbalamadhikaM rathAGgapANeH / tatsarvAha valaliteSvabhUjjayo me hantavyaH paramavanIkRte na bandhuH // 4 ' 61. nAbherprathamasuto'tha bhUmimadhyAnniryAto . jaladacayAdivoSNarazmiH / cakrAGga nijakarapaGkaje nidhAya provAcAnujamadhikapratApadIpram // jaise sUrya bAdala se bAhara nikalatA hai vaise hI RSabha ke prathama putra bharata bhUmI se bAhara nikale aura pratApa se atyanta dIpra cakra ko hAtha meM lekara bAhubalI se bole-- , * adhika zakti hai / phira bhI bhUmI bhrAta ! stvaM laghurasi tattavAparAdhAH kSantavyA manasi mayA gururgurutvAt / dAkSiNyaM tavaM tu mamAri tIvrametanno karttA tuhinaruceryathA tamAsyam // ". , "bhAI ! tuma choTe ho aura maiM bar3A hU~, isalie mujhe apane gurutva ko dhyAna meM rakhakara mana hI mana tumhAre aparAdhoM ko kSamA kara denA cAhie / kintu yaha merA tIvra cakra tumhAre para kRpA nahIM karegA, jaise rAhu candramA para kRpA nahIM karatA / ' 62. adyApi praNipatamaJca mA mRyasvAhaMkAraM tyaja bhujayovipattikAram / cakrAGgajvalanarucopataptadehAH, kutrApi kSitipatayo rati na cApuH // 1. arin - cakra (rathAGga rathapAdo'ri - abhi0 3 / 419) / 2. tamAsyaM - rAhu | Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 bharatabAhubalimahAkAvyam 'bhAI ! tuma abhI bhI praNipAta karalo, vyartha hI kyoM marate ho| apanI bhujAoM ke vipattikAraka ahaM ko chor3a do| dekho, mere cakra kI agni kI lapaToM se. uttapta hokara rAjA kahIM bhI sukha nahIM pA ske|' 63. saMruSTaH sapadi tadIyayA gireti , vyAhArSIda bahalipatizca kozalezam / ki bandho ! 'hamapi tavedazaivibhAvyaH , sAraGgairhaririva yatprabhustvameva ? . bharata kI vANI sunakara sahasA kupita hue bAhubalI ne kahA-'bhAI ! tuma apane Apa ko hI prabhu mAna rahe ho / kyA maiM tumhArI isa prakAra kI bAtoM se Dara jAUMgA? kyA hariNoM se siMha Dara jAtA hai ?' 64. maryAdAM parijahatastavAmaroktAM , cakrAGgAdatha vijayaH kathaM bhaviSNuH ? pAdAbjaM yadi hRdaye'rhato mamAdeH, kiM kAlAyasa'zakalAda bibhemi tahi ? 'bhAI ! tumane devatAoM dvArA vihita maryAdAoM kA ullaMghana kiyA hai, taba isa cakra se vijaya prApta kaise hogI ? yadi Adideva RSabha ke caraNa-kamala mere hRdaya meM sthita haiM to kyA maiM isa lohe ke Tukar3e cakra se bhayabhIta hoUMgA ?'. 65. auddhatyAditi nigadantamenamuccaiya'srAkSIt prati bharato'ri dIptidIpram / pAthodastaDitamivAsya pArzva metya , samrAjaM prati vavale tato rathAGgam // uddhatatA se isa prakAra bolate hue bAhubalI ke prati bharata ne dIpti se jAjvalyamAna cakra ko jora se pheMkA jaise bAdala vijalI ko phaikatA hai / vaha cakra bAhubalI ke pAsa Akara cakravartI bharata kI ora mur3a gyaa| 66. svaHsindhUdakalaharIvalakSavaktrA , yoddhAro bahalipatestadAbabhUvuH / kAlindItaruNataraGgamajjadAsyAH , SaTkhaNDAdhipatibhaTAstadaiva cAsan // usa samaya bAhubalI ke yoddhAoM ke muMha gaMgA ke pAnI kI laharoM kI taraha ujjvala ho gae aura bharata ke sainikoM ke muMha yamunA kI taruNa taraMgoM meM DUbe hue jaise malina ho ge| 67. udyamya prabalatayA krudhA dadhAve , tanmuSTi tvayamapanetumulbaNAstram / uSNatvaM vrajati hi vahnisaMprayogAt , pAtho'pi prakaTatayA svabhAvazItam // 1. kAlAyasam-loha (lohaM kAlAyasaM zastram-abhi0 4 / 103) / . 2. zakalam- (khaNDe'rdhazakale bhittam-abhi0 6 / 70) 3. ulbaNAstram-prakaTa astra (cakra) / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 341 taba bAhubalI krodha ke Aveza meM apanI muSTi ko uThA kara usa prakaTa astra cakra ko naSTa karane ke lie daudd'aa| kyoMki pratyakSataH svabhAva se zItala pAnI bhI agni ke prayoga se garama ho jAtA hai| 68. saMhartA trijagadanena muSTinAyaM , krodhAbdhirbharatapatiH sthiti tvalumpat / zreSThAnAM kSayakaraNaM bhaved viruddhaM , ki kArya tviti vibudhairvyacAri citte // bAhubalI apanI muSTi se tInoM lokoM kA saMhAra kara degA / krodha kA samudra bharata apanI maryAdA kA ullaMghana kara cukA hai / zreSTha vyaktiyoM kA kSaya karanA vyakti ke lie pratikUla siddha hotA hai-yaha dekhakara devatAoM ne apane mana meM socA ki aba kyA karanA cAhie ? (ve bAhubalI ke pAsa aae)| . 66. ayi bAhubale ! kalahAya balaM , bhavato'bhavadAyati'cAru kimu ? prajighAMsurasi tvamapi svaguruM., yadi tadguruzAsanakRt ka iha ? 70. kalahaM tamavehi halAhalakaM , yamitA yaminopyayamA niyamAt / bhavatI jagatI jagatIzasutaM, nayate narakaM tadalaM kalahaiH // napa ! saMhara saMhara kopamimaM , tava yena pathA caritazca pitA / sara tAM saraNi hi pituH padavIM , na jahatyanaghAstanayAH kvacana // dhariNI hariNInayanA nayate, vazatAM yadi bhUpa ! bhavantamalam / vidhuse vidhireSa tadA bhavitA , gurumAnanarUpa ihAkSayataH // 73. tava muSTimimAM sahate bhuvi ko , harihetimivAdhikaghAtavatIm / - bharatAcaritaM caritaM manasA , smara mA smara kelimiva zramaNaH // . 74. ayi ! sAdhaya sAdhaya sAdhupadaM , bhaja zAntarasaM tarasA sarasam / RSabhadhvajavaMzanabhastaraNe ! , taraNAya manaH kila dhAvatu te // 75. iti. yAvadimA gaganAGgaNato , marutAM vicaranti giraH zirasaH / apanetumimAMzcikurAnakarod , balamAtmakareNa sa tAvadayam // -saptabhiH kulakam / ' devatAoM ne bAhubalI se kahA-'he bAhubale ! tumhArA bala yuddha ke lie prayukta ho rahA hai| kyA yaha bhaviSya ke lie zubha hogA ? yadi tuma bhI apane bar3e bhAI bharata ko mAranA cAhate ho to isa saMsAra meM bar3e bhAI kI AjJA mAnane vAlA dUsarA kauna hogA ?' 'tuma usa kalaha ko halAhala viSa ke samAna jAno jisakA Azraya lekara saMyamI muni 1. AyatiH-bhaviSyakAla (AyatistUttara: kAla:-abhi0 276) 2. yaM-kalaha, itA:-prAptAH / / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bharatabAhubali mahAkAvyam 342 - bhI nizcaya se asaMyamI ho jAte haiM / yaha pUjanIyA pRthvI rAjaputra ko naraka meM le jAtI hai, isalie isake lie kie jAne vAle aise kalaha se hameM kyA ?' 'rAjan ! tuma apane isa krodha kA saMharaNa karo, saMharaNa kro| jisa mArga para tumhAre pitA RSabha cale haiM, usI mArga para tuma calo / suputra apane pitA ke mArga ko kabhI nahIM chor3ate / ' 'rAjan ! yadi yaha bhUmI rUpI sundarI tumako vaza meM kara letI hai to bar3oM ko sammAna dene kI yaha vidhi mUlataH vidhura ho jAegI / ' 'indra ke vajra kI taraha pracaMDa prahAra karane vAlI tumhArI isa muSTi ko saMsAra meM kauna sahana kara sakatA hai ? tuma bharata dvArA AcIrNa caritra ko mana se bhI yAda mata karo, jaise zramaNa pUrvakRta kAma-krIDA ko yAda nahIM karatA / ' 'rAjan ! tuma munipada kI sAdhanA karo, sAdhanA kro| tuma zIghratA se sarasa zAntarasa kA Asebana kro| he RSabhadeva ke vaMzarUpI AkAza ke sUrya ! tumhArA mana Atma-kalyANa ke lie agrasara ho !' isa prakAra AkAza meM devavANI huI / itane meM bAhubalI ne apane bala kA prayoga- apane hAtha se zira ke keza - luMcana meM kiyA / 1 76. munireSa babhUva mahAvratabhRt samaraM parihAya samaM ca ruSA / suhRdossuhRdaH sadRzAn gaNayan sadayaM hRdayaM viracayya ciram // , usa samaya bAhubalI yuddha aura roSa ko eka sAtha chor3akara, mitra aura zatru ko samAna mAnate hue hRdaya ko sadA ke lie karuNAmaya banAkara mahAvratadhArI muni bana gae / 77. sarasIruhiNIva munIndratanuH sukumAratarA vidhurANya sahat / zivalakSmi nivAsapadaM saphalA kvacidapyanitA nva'nupAstimatI // 78. munIndra bAhubalI kA zarIra kamalinI kI bhAMti atyanta sukumAra thaa| usa zarIra se unhoMne aneka kaSTa sahe / vaha zarIra mokSa kA hetu thA aura apane lakSya kI siddhi meM saphala thA / lakSya kI upAsanA nahIM karane vAlA zarIra kahIM bhI nahIM pahuMca pAtAlakSya taka nahIM jA pAtA / 1 amarIbhirupetya sa rAjaRSirtavaNAdya vatAraNakairnunuve / dudhuve surabAlakuraGgadRzAM nayanairna manAgapi caikamanAH // 1 devAMganAeM rAjarSi bAhubalI ke pAsa AIM aura lavaNa Adi utAra kara unakI stuti 1. lakSmi - yaha hrasva prayoga cintya hai / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 saptadazaH sargaH kI / bAhubalI ekAgracita hokara sthita the / ve devAMganAoM ke nayanoM se kiJcid bhI vicalita nahIM hue| 76. pata dazukaNAvilavaktrarucirbharatAdhipatiH samupetya ttH| praNanAmatarAM mata rAmasikAnuravirataM nirataM viratau // itane meM hI mahArAja bharata vahAM A ge| AMsuoM ke bahane se unakI mukhazrI paMkila ho rahI thii| unhoMne saMyama meM saMlagna aura apane abhiprAya kI haThavAditA kI anurakti se virata muni bAhubalI ko praNAma kiyaa| 80. praNipatya muniH kalibhaGgakaraH , smtaanycitjaanuvilmbikrH| ___savacobhiriti praNayapravaNairjagade jagadekatamaprabhuNA // muni bAhubalI ke samatAyukta hAtha donoM ghuTanoM para laTaka rahe the / ve yuddha ke vAtAvaraNa ko bhaMga kara cuke the / jagat ke ananya prabhu bharata ne unheM praNAma kara prema-pravaNa vacanoM meM isa prakAra kahA 81. yazasAM paTahena paTudhvaninA , tava bAndhava ! santu dizo mukhraaH| mukharAgabhido na pituH saraNemama tadviparItatareNa punH|| 'bAndhava madhura dhvani vAlI ApakI yazaHduMdubhi se dizAeM mukharita hoM / pitAzrI ke abhiniSkramaNa ke samaya bhI mere mukha kI prasannatA nahIM TUTI thI, kintu Aja usase viparIta ho rahA hai|' 82. suraMkiGkara ! kiM karavANi tavA'navadhAnadharaM hRdayaM na ytH| samayo niyamasya mamAsti gurorna tavAsti laghoH kuruSe kimataH ? 'he devatAoM dvArA upAsya mune ! ApakA hRdaya samAhita ho gayA hai / aba maiM kyA karU ? bar3A bhAI hone ke nAte dIkSA lene kA samaya to merA thA, choTe hone ke kAraNa ApakA nahIM / yaha Apa kyA kara rahe haiM ?' 83. mama mantumato vahate rasanA , rasanAyakanAyaka ! noktimapi / saritaM tapatApavatI sumate !, payasA mama pUraya cAbhimatAm // 'he zAntarasa ke nAyaka ! maiM aparAdhI hU~, isalie merI jIbha kucha kaha nahIM pA rahI hai / he sumate ! grISma Rtu se tapta merI abhimata saritA ko Apa pAnI se bhara deN|' Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 bharatabAhubalimahAkAvyam / 54. nigadanniti cakradharo bahudhA , samabhASyata tena na kinycidpi| spRhaNIyatayA parihInahRdo , nRpatInapi yacca tRNantitarAm // cakravartI ne isa prakAra bahuta bAra kahA kintu muni bAhubalI ne pratyuttara meM kucha bhI nahIM kahA / jina vyaktiyoM kA hRdaya Asakti se parihIna hai, ve rAjAoM ko bhI tRNa ke samAna samajhate haiN| 85. tridazAcalanizcalacittaruceryatino bhrtaadhipvaagvisraaH| . na mude na ruSe vyabhavan sutarAM, sutarAgaparAGmukhatA kRtinH|| . meru kI bhAMti nizcala citta vAle muni bAhubalI ke lie mahArAja bharata ke vacana na prasannatA ke lie aura na aprasannatA (roSa) ke lie hue| unake mana meM putroM ke prati anurAga bhI nahIM rahA thaa| 86. sacivaiH pratibodhya kathaJcidayaM , nilayAntaranAyi samaM tvrinnaa| .. bharate bharatAdhipateH sakale , vijahAra ca zAsanamasya ttH|| maMtriyoM ne bharata ko samajhAyA aura jyoM-tyoM unheM cakra ke sAtha zastrAgAra ke bhItara le ge| isake bAda samUce bhArata meM mahArAja bharata kA anuzAsana calane lgaa| 27. bahalIviSaye kila tasya sutaM , vinivezya tataH sa nijAM nagarIm / upagantumiyeSa surendra ivendirayA prbldhvjiniishitH|| bAhubalI ke putra ko bahalI pradeza kA adhipati banAkara lakSmI (vaibhava) se yukta indra kI bhAMti mahArAja bharata apanI prabala senA ke sAtha ayodhyA nagarI kI ora jAne ke icchuka hue| 58. nabhasastridazaiH sa upetya gurukusumaiH parivardhya ca ckrdhrH| ___ jagade jayazabdapurassarayA, shitstnyairnRpbaahubleH|| AkAza se devatA Ae / unhoMne vipula kusumoM se bAhubalI ke putroM ke sAtha cakravartI bharata kA vardhApana kara jayakAra kiyaa| 89. zrIman ! bhAratabhUpurandara ! bhavAnAdyo rathAGgI vihA zeSakSoNivapUkaragrahakRtI nandyAcciraM bhaarte| atyantAdbhutacArimA'JcitalalallAvaNyapuNyodayo, gIrvANaH parinUyatesma sa iti proddAmasaMpattimAk // Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazaH sargaH 345 'he zrIman !, he bhArata ke adhipati bharata ! Apa isa saMsAra meM pahale cakravartI haiN| Apane samUcI pRthvI rUpI vadhU kA varaNa kara liyA hai| Apa bhAratavarSa meM cirakAla taka rAjya karate rheN| Apa adbhuta caraNa vAlI lakSmI se yukta, lalita lAvaNya ke puNyodaya vAle tathA utkRSTa saMpadA ke bhoktA haiM'-isa prakAra devatAoM ne unakI stuti kii| -iti bharatabAhubalidvandvayuddhavarNano nAma saptadazaH sargaH 1. atyantaM adbhutacAriNI ca mA lakSmIH ca iti atyantAdbhutacArimA / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipAdya zloka parimANa chanda lakSaNa aThArahavAM sarga bharata aura bAhubalI -donoM ko kevalajJAna kI prApti / c 83 r upajAti / dekheM sarga 2, kA vivaraNa / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAvastu bharata ayodhyA phuNce| janatA ne unakA svAgata kiyaa| ve pUrvavat rAjya-saMcAlana meM laga ge| bAhabalI kAyotsarga meM lIna the| unakA mana upazAnta thaa| bAraha mahIne bIta ge| lakSya kI prApti nahIM ho rahI thii| unake mana meM 'ahaM' kA aMkura vidyamAna thaa| ve use naSTa nahIM kara pA rahe the / bhagavAn RSabha ne yaha jAnA / unhoMne apanI pravajita putriyoM-brAhmI aura sundarI ko vahAM bhejaa| unake kathana se pratibaddha hokara bAhabalI ne ahaM ke aMkara ko ukhADa phaikA / vinaya ke pravAha meM ve nimagna ho ge| unhoMne apane choTe bhAiyoM, jo pahale hI pravajita ho cuke the, ko vandanA karane ke lie eka kadama rkhaa| ve usI kSaNa prabuddha ho ge| unheM nirAvaraNa jJAna kI upalabdhi ho gii| ve sarvajJa aura sarvadarzI bana gae / devatAoM ne yaha saMvAda bharata ko diyaa| eka bAra bharata cakravartI kAMca mahala meM apane zarIra kA maMDana kara rahe the / AbhUSaNoM se alaMkRta zarIra kI zobhA se ve Anandita ho utthe| kucha kSaNoM ke bAda unhoMne AbhUSaNa utAra die / AbhUSaNoM ke binA zarIra kI azobhA ko dekha ve chaTapaTA gae / unakA mana vairAgya se bhara gyaa| ve Atma-bhAvanA meM ArohaNa karane lge| pariNAmoM kI vizuddhi bar3hatI gii| unake ghAtI-karma kSINa hue aura ve sarvajJa bana ge| devatAoM ne unakA 'kevalajJAna-mahotsava' kiyaa| ve abhiniSkramaNa ke lie udyata hae / unake sAtha hajAroM rAje pravajita hue| unakA rAjya-bhAra unake jyeSTha putra sUryayazA ne sNbhaalaa| 0 0 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 1. ayA'yamindIvaralocanAnAM , tatAna sAketanivAsinInAm / rAjA dRzAmutsavamAgamena , kumudvatInAmiva kaumudIzaH // mahArAja bharata ayodhyA phuNce| unhoMne apane Agamana se vahAM kI sundariyoM ke nayanoM ke lie utsava paidA kara diyA jaise candramA kamaliniyoM ke lie utsava paidA kara detA hai| 2. sulocanAbhiH samamAsasaJjuzciraM viyuktAbhirathAza viiraaH| payodarAjIbhirivAbdakAle , nagA ivAnaGganidAghadagdhAH // kAmadeva ke tApa se dagdha vIra subhaTa lambe samaya se viyukta apanI striyoM ke sAtha yukta ho gaye; jaise varSAkAla meM parvata megha kI zreNI se yukta ho jAte haiN| 3. sA rAjadhAnI RSabhAGgajasya , rarAja sainyavividhaH smetaiH|| phullatsarojaiH sarasIva sAkSAdAmodadAnapravaNaiH prabhAte // bharata kI vaha rAjadhAnI ayodhyA vividha prakAra kI senAoM se zobhita ho rahI thI jaise prabhAtakAla meM sarovara dUra taka sugaMdha phailAne meM sAkSAt pravINa vikasita kamaloM se zobhita hotA hai| 4. niHzaGkamAjJA bharatAMdhipasya , tato vyahArSId bharate'khile'pi / . nadIva meghAgamavAripUrNA , mahIbhRdullaGghanalabdhavarNA // pahAr3oM kA ullaMghana karane meM nipuNa, varSA Rtu meM pAnI se paripUrNa nadI kI bhAMti bharata kA zAsana niHzaMka rUpa se samUce bhArata meM baratane lgaa| samaM samagrAbhirathAGganAmizcikrIDa sarvartuvilAsalAsyaH / taraGgiNInAtha ivApagAbhiH , parisphuradvibhramavIcibhiH saH // 346 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 - bharatabAhubalimahAkAvyam cakravartI bharata apanI samasta sundariyoM ke sAtha sabhI RtuoM ke yogya vilAsa-nRtyoM se krIDA karane lage, jaise samudra uThatI huI vibhrama rUpI laharoM vAlI nadiyoM ke sAtha krIDA karatA hai| 6. rAjA RtUnAmahamasmi zazvat , sevAparo'muSya bhavAmi tasmAt / itIva rAjAnamimaM jagAma , madhurmadhusyandibhirAzu puSpaiH // ... 'maiM sadA sabhI RtuoM kA rAjA hUM, nAyaka haiM, isalie maiM bharata cakravartI kI sevA karU'--yaha socakara caitra mAsa madhu bikharane vAle puSpoM ke sAtha zIghra hI rAjA bharata ke pAsa A phuNcaa| 7. AmodadAyI kusumainavInavilAsinAmeSa madhustato'ham / . . bhavAmi saukhyAya rathAGganAmnAM , ravivicAryeti zanaizcacAra // : . 'yaha madhumAsa vilAsI puruSoM ko nae sugaMdhita puSpoM se Amoda dene vAlA hai, isalie maiM bhI cakravAkoM ke lie sukhakara hoUM'--yaha socakara sUrya atyanta dhIme calane lgaa| 8. smeraiH prasUnaH smitamAdadhAnA , bAlapravAlairdadhatI ca rAgam / puMskokilamajuravAravadbhirvanasthalIyaM madhunA liliGga // usa samaya vanasthalI vikasita puSpoM se haMsa rahI thii| nae pravAloM se vaha lAla ho rahI thii| puMskokiloM ke mIThe zabdoM se vaha guMjAyamAna thii| madhumAsa ne aisI vanasthalI kA AliMgana kiyaa| 6. AhAsi vismerasaroruhAlIvyAjaiH sarobhirmagadhairivAsya / madhuvratavAtagirA bhaNadbhiramUdRzAM kItikarA na ke syuH ? vahAM ke tAlAba vikasita kamala-paMktiyoM ke miSa se haMsa rahe the aura bhramara-samUhoM kI vANI meM bola rahe the, mAno ki ve bharata ke maMgala-pAThaka hoN| bharata jaise mahAna vyaktiyoM kA kItigAna karane vAle kauna nahIM hote ?. 10. imA nalinyastuhinena honA , vitenire roSabharAditIva / ravihimAnIH snapayAmbabhUva , priyAparAbhUtiraraMtudA hi // 'himapAta ne ina naliniyoM ko kAMtihIna banA diyA hai'--yaha socakara sUrya ne krodha se hima-samUha ko pighAla ddaalaa| kyoMki priyA kI parAbhUti duHkhadAyI hotI hai / 1. madhu:-caitra mAsa (catro madhuzcatrikazca-abhi0 2 / 67) 2. himAnI-himapAta (himAnI tu mahaddhimam-abhi0 4 / 138) Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 aSTAdazaH sargaH . 11. maho madIyaM dizi dakSiNasyAM , mandaM himAnI vavRdhe tato'sau / itIva bhAnurdizi cottarasyAM , himAlayaM nAma nagaM jagAma // hima-samUha ne dakSiNa-dizA meM merI kiraNoM ko maMda kara DAlA hai, mAno ki yaha socatA huA sUrya uttara-dizA meM himAlaya parvata para calA gyaa| 12. muhurmuha raajmraalbaalrmbhoruhinnyngknitaantsktaiH| AviSkRtArAvabhara vizeSAd , dhAtrIva caitra sarasI siSeve // usa caitra mAsa meM kamaliniyoM kI goda meM sadA Asakta rahane vAle tathA zabdoM ke dvArA apanA astitva batalAne vAle rAjahaMsoM ke zizu, pRthvI kI bhAMti sarovara meM vizeSa rUpa se bAra-bAra krIDA karane lge| 13. yuvadvayocitadarInivAsimAnagrahagranthibhido virAvAH / puMskokilAnAM prasabhaM prasasra vanasthalI)nmiSitAsu pusspaiH|| phUloM se vikasita vanasthaliyoM meM puMskokiloM ke 'kuhU-kuhU' ke zabda sahasA phaila ge| ve zabda taruNa-taruNiyoM ke citta rUpI guhA meM nivAsa karane vAlI mAnagraha rUpI granthI kA bhedana karane vAle the| 14. itIndugauraistilakaprasUnaH, sarvAn madhuzrIrahasodiva' n| Rte na kasyApi bhaviSyati zrIramUdRzI bhRnggrutrbhnnntii|| * tilaka vRkSa ke candramA kI bhAMti gaura phUloM se madhumAsa kI zobhA sabhI RtuoM kA upahAsa kara rahI thii| vaha Rtu bhauroM ke gunagunAhaTa se mAno yaha kaha rahI ho ki aisI zobhA isa Rtu ke binA kisI kI bhI nahIM hotii| 15. ArAdabhUvan pravikAsabhAji , yasmin prasUnAni dRzAM priyANi / ayaM taruH kastviti SaTpadasya , sa kiMzuko'pi bhramamAtatAna // dUra se dekhane para jisa vRkSa ke vikasita phUla AMkhoM ko priya lagate the, usa kiMzuka : vRkSa ne bhauroM ke mana meM bhrama paidA kara yaha prazna upasthita kara diyA ki-'yaha kauna sA vRkSa hai ?' payodhiDiNDIranitAntakAntaM , pIyUSakAntevicacAra tejH| tenaiva cetAMsi vilAsinInAM , vitenire mAnaparAJci kAmam // Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 bharatabAhubalimahAkAvyam candramA kA teja jo samudra kI phenoM kI taraha nitAnta manojJa thA, vaha cAroM ora phaila gayA / isIlie suMdariyoM ke cita atyadhika mAna se vyApta ho ge| 17. prasUnabANAn praguNIcakAra , zRGgArayonermadhulohakAraH / uttejya zItadyutibimbazANe , yuvadvayImAnasabhedadakSAn // madhumAsa rUpI lohakAra ne candramA ke bimba rUpI zANa para taruNa aura taruNiyoM ke mana ko bhedane meM dakSa kAmadeva ke puSpa-bANoM ko uttejita kara unheM tIkhA banA ddaalaa| 18. priyaH surA yauvanavRddhimattA , jyotsnA sitAMzozca madhuzca mAsaH / durApamekaikamiti priyAliH, kAcit sakhIrityanuvelamAha // '. usa sayaya kisI nAyikA ne apanI sakhiyoM ko samayocita bAta kahI-'pati, sarA' yauvana kA ubhAra, candramA kI cAMdanI aura caitramAsa-ina eka-eka kA milanA bhI kaThina hotA hai / (jahAM ye sAre eka sAtha prApta hoM, usakA to kahanA hI kyA ?) 16. lajjA yuvatyAzayasaGginIha , kSayaM jagAma kSaNadeva kiJcit / nItA ca dUraM suratepi sarvA , dvayoH kiyatyekapade sthitihi ? usa samaya yuvatiyoM ke Azaya kI saMginI lajjA bhI rAtrI kI bhAMti kucha kSINa ho gaI aura maithuna-kAla meM vaha lajjA pUrNa rUpa se dUra ho gii| kyoMki do (strI aura lajjA) eka sAtha kitanI dera Tika sakatI haiM ? 20. kAdambarI pAnanitAntatuSTA , vihAya vAsaH kusumAntarIyam / dadau priyAvirbhavadaGgakAntiH , pAtuH priyasya pramadaM vasAnA // surApAna se atyadhika tuSTa kisI priyA ne vastra chor3akara phUloM ke. aMtarIya ko dhAraNa kiyaa| usane apane zarIra kI kAMti ko pragaTa kara apane rakSaka pati ko harSita kara ddaalaa| 21. vadhUmukhasvAdurasainiSiktaH , puSpANi tatsaurabha vantyamuJcat / yo yacca taccauryamapAsya so'yaM , tarustadeko bakulo rasajJaH // bakula hI eka aisA ramajJa vRkSa hai jo kucha bhI nahIM curAtA, jaisA usako prApta hotA hai, vaisA hI lauTA detA hai| striyoM ke mukha se nikalI madirA se niSikta hokara vaha vRkSa usI madirA kI sugaMdhI vAle phUloM ko bAhara chor3atA hai arthAt usase vaise hI phUla phUTa par3ate haiN| 1. kAdambarI--madirA (kAdambarI svAdurasA halipriyA-abhi0 3 / 566) Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH .. 353 22. sa nUpurArAvapadAbhighAtAt , strINAmazoko'pi samAnyadhArSIta / vyalolarolambarutAJcitAni , na kAraNAt kAryamupaiti hAnim // naparoM ke zabda yukta striyoM ke pAdAbhighAtoM se bhI azoka vRkSa ke phUla nikala Ae / una para caMcala bhaureM gunagunAhaTa kara rahe the| kAraNa ke upasthita hone para kArya kI koI hAni nahIM hotii| 23. pikasvarAmodavatI ca yUnAM , jahAra ceto vanarAjirAmA / smeraprasUnastabakastanAbhirAmA muhurmedurakAntikAntA // vahAM kI vanarAji rUpI lakSmI koyala ke mIThe svaroM se yukta, Amoda bikherane vAlI, vikasita puSpoM ke gucche rUpI stanoM se sundara aura komala kAMti se manojJa thii| usane taruNoM ke citta kA bAra-bAra haraNa kara diyaa| 24. janA ! rasAlastareSa satyo, yanmajarIsvAdavazAt svaro me / babhUva kAmaM sarasaH piko'pi , svaraM nyagAdIditi paJcamoktyA // koyala ne bhI yatheSTa rUpa se paMcama svara meM yaha kahA-'loko ! yaha AmravRkSa hai| yaha saca hai ki isa vRkSa kI maMjariyoM ke svAda se hI merA svara atyadhika sarasa huA hai, mIThA huA hai| 25.. rantA sa caMkI samayaH sa sA zrIH; sarvatra tA rAjasutAH shaayaaH| ki tahi vayaM khalu. tatra devI , vAgvAdinI cet kurute prasAdam // . ramaNa karane vAlA vaha cakravartI bharata, vaha madhumAsa kA samaya, vanarAji kI vaha zobhA aura sarvatra sahAyaka ve rAjaputriyAM-itanA hone para yadi vAgdevI sarasvatI svayaM vahAM kRpA karade to phira kahanA hI kyA ? 26. patinadInAmiva vADavena , jarAgameneva vyHsthbhaavH| madhunidAghena tatastvazoSi , pratIvatApAmyuditakrameNa // jaise vADavAgni samudra kA aura buDhApA yauvana kA zoSaNa karatA hai vaise hI tIvra tApa ke bar3hane se grISma Rtu ne madhumAsa kA kramazaH zoSaNa kara diyaa| 27. ojasvitAM sUnadhanuryathA'yaM , madhau tathoSNe svayameva nA'dhAt / balAvahaH sarvata eva puMsAM , saMbhAvanIyaH samayo yadekaH // 1. yaha kavirUDhI hai ki striyoM ke pAda-prahAra se azoka vRkSa puSpita ho jAtA hai| 2. pAThAntaram-pratApatIvAbhyuditakrameNa / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 bharatabAhubalimahAkAvyam madhumAsa meM kAmadeva jaisA ojasvI thA vaisA vaha svayaM uSNa kAla meM nahIM rahA / kyoMki manuSyoM ko saba ora se zakti dene vAlA eka samaya hI hai| 28. tanvyo babhUvuH saritaH samantAnnAryo viyuktA iva jIvanena / tatastriyAmA'pi tanUbabhUva , svavargakAzyaM hi karoti kAyam // cAroM ora nadiyAM pAnI se vaise hI kSINa ho gaIM jaise striyAM pati ke viyoga meM kSINa ho jAtI haiM / usake bAda rAtriyAM bhI kSINa ho gaIM, choTI ho giiN| kyoMki sva-varga kI kRzatA kRzatA paidA karatI hai| 26. alabdhamadhyA api kelivApyaH , sukhAvagAhA abhavannidAghe / . sadhuktayothinya ivApajADye , lakSmIvatAM lakSmya ivAlpadaive // jinakA madhya prApta na ho aisI krIDA karane kI gaharI vApiyAM bhI grISma Rtu ke / kAraNa sahaja tairane yogya ho gaIM, jaise vidvAn vyakti meM arthapUrNa uktiyAM aura maMdabhAgya meM dhanI vyaktiyoM kI saMpadA sahaja avagAhita ho jAtI hai / 30. tuSAratAM tatra tuSArabhAnoH , spraSTuM rajanyAM jana utsasAha / zrIkhaNDasaMpRktamahanyabhIkSNaM , payazcayaM cAlayadIrghikANAm // rAtrI meM loga candramA kI zItalatA kA sparza karane ke lie aura dina meM ghara kI vApiyoM ke candana se saMpRkta pAnI kA bAra-bAra sparza 'karane-snAna karane ke lie utsAhita hue| 31. hArAbhirAmastanamaNDalIbhiH, sUkSmAMzukAlokyatanuprabhAbhiH / dhammillabhArApitamallikAbhirvadhUbhirunmAdamuvAha kAmaH // kAmadeva striyoM ke sAtha unmatta ho rahA thaa| ve striyAM hAroM se suzobhita stanoM vAlI thiiN| sUkSma vastroM ke antarAla se unake zarIra kI prabhA chiTaka rahI thii| unake jUr3oM meM mallikA ke phUla lage hue the| 32. sagandhasArAdhikasAratoyAbhiSiktadehaH saha kAminIbhiH / __rantuM rathAGgo salilAzayeSu , prAvartata svaramajo' dvitiiyH|| . dvitIya vidhAtA cakravartI bharata kA zarIra caMdana se bhI adhika sugaMdhita 1. ajaH--vidhAtA (parameSThyajo'STazravaNaH svayambhUH--abhi0 2 / 125) Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 355 pAnI se abhiSikta thA / ve apanI sundariyoM ke sAtha yatheSTa krIr3A karane ke lie sarovara meM praviSTa hue / 33. zoSaM rasAnAM kiraNaiH kharAMzuM kurvANamAlokya ghanaiH payodhaiH / payaH samAdAya nabhaH sabhAnu, pyadhIyatA'raNyamagairivAzu || 'sUrya apanI kiraNoM se rasoM kA zoSaNa kara rahA hai - yaha dekhakara bAdaloM ne samudra se pAnI lekara sUryayukta AkAza ko zIghra hI DhaMka diyA jaise vRkSa araNya ko DhaMka dete haiN| 34. pratApavatvAttaraNe ! tvayaMnAM prAtapya dhAtroM kimavAptamatra ? tApApanodaM vayamAcarAmo'syAstajjagarjurjaladA itIva // 1 'he sUrya ! tuma pratApavAn ho isalie isa dharatI ko pratapta karate ho parantu isa pravRtti se tumheM kyA milA ? dekho, hama isa dharatI kA tApa dUra karate haiM - mAno yaha kahate hue bAdala marjArava karane lage / 35. vidyullatAliGgitavAridAla, vIkSyeti kekAH zikhinAmabhUvan / ! kimadyApi pathi vrajanto na hi tvaradhvaM nilayAya yUyam ? 1 bijalI kA AliMgana karane vAlI bAdaloM kI zreNI ko dekhakara mayUra kekA karane lage / ve kekA ke vyAja se yaha kaha rahe the - 'pathiko ! mArga meM calate hue tuma ghara pahuMcane ke lie aba bhI zIghratA kyoM nahIM kara rahe ho ?" 36. ApiJjarI' nIpataro rajobhidizAM vibhAgA vibabhuH gandhaizca dhArAhata pallavAnAM, sugandhino'raNyabhuvaH samaMtAt / pravezAH // cAroM ora dizAoM ke vibhAga kadamba vRkSoM kI dhUlI se pIta rakta hokara zobhita ho rahe the / usa araNya ke bhUmI - pradeza megha kI dhArA se Ahata pallavoM kI gaMdha se sugaMdhita ho rahe the / " 37. bhavavadhUvargaviyoga dIrghanizvAsavAtaiH pathikA niSiddhAH / yadAnanAntaH patadambudhAraiH sAraGgamai ritthamabhUttadAnIm // usa samaya aisA ghaTita huA ki muMha se giratI huI jaladhArA vAle cAtaka patniyoM ke 1. piJjaraH -- pIta rakta (pItaraktastu piJjaraH - abhi0 6 / 32 ) 2. sAraGgama: - cAtaka ( sAraGgo nabhombupaH abhi0 4 / 365 ) Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 bharatabAhubalimahAkAvyam hone vAle viyoga se nikalate hue dIrgha niHzvAsa-vAyu dvArA pathikoM ko jAne se Toka rahe the| 38. viyoginiHzvAsanitAntadhUmaMdizo daza zyAmalitA ivAsan / taDitsphuliGgAliriva sphurantI , vyataya'tetyantarihApi kazcit // viyogI vyaktiyoM ke nizvAsa se niraMtara nikalane vAle dhUe se dazoM dizAeM zyAmala sI ho gii| kucha vyaktiyoM ne una viyogI vyaktiyoM ke antara meM sphUrta bijalI kI bhAMti sphuliMga zreNI kI vitarkaNA kii| 39. payodakAle karavAlakAle , sUryendukArAnilaye viceruH| . rathAGganAmnAM parito virAvAH, suduHzravA vAsarayauvane'pi // talavAra kI bhAMti nIlI AbhA vAle tathA sUrya aura candramA ke lie kArAgRha bane hae meghakAla meM cakravAkoM ke dina meM nahIM sune jAne vAle zabda madhyAnha kAla meM bhI cAroM ora phaila gaye / (unhoMne ghora aMdhakAra ke kAraNa yaha samajha liyA thA ki rAta ho gaI hai|) 40. sanmallikAmodasugandhivATIlubhyadvirephAravabaddhacetAH / vrajo vadhUnAmapi puSpabANasevI vyatIyAya payodakAlam // usa samaya mallikA ke phUloM kI sugaMdhita vATikA se prasRta hone vAle Amoda meM bhaureM lubdha hokara guMjArava kara rahe the / kAmavAsanA se dIpta striyAM unake guMjArava meM Asakta ho rahI thiiN| isa prakAra unhoMne vaha varSAkAla bitaayaa| 41. saudhaM sudhAdhAmakalAkalApazvetaM sudhAlepamayaM viveza / kAntAbhirekAntasukhaM sa sAddhaM , varSAsu harmyasthitireva dhRtyai // mahArAja bharata apanI patniyoM ke sAtha ekAnta sukhamaya, cUne se pute hue aura candramA kI kalAoM ke samUha kI bhAMti zveta prAsAda meM praviSTa hue / varSA Rtu meM ghara meM rahanA hI dhRti ke lie hotA hai| 42. ghanAtyayo'pi jvaladuSNarazmiH , praadurbbhuuvaacch'tmaantrikssH| phullbhirmbhoruhinniismuuhaivikaasvdbhivihsnnivaantH|| aba zarad Rtu A gayA / usameM sUrya kI razmiyAM teja ho gii| AkAza svacchatama 1. ghanAtyayaH-zarad Rtu (zarad dhanAtyaya:-abhi0 272) 2. accham-svaccha, prasanna (acchaM prasanne-abhi0 4 / 137) Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 357 ho gyaa| praphullita aura vikasita hote hue kamala ke samUhoM se vaha Rtu mana hI mana haMsa rahA ho aisA lagane lgaa| 43. samIraNaH padmaparAgapUrasaMpRktadeho jllbdhjaaddyH| vizAradaH zArada' eva lilye , tIvrAtapaklAntibharApanuttyai // zarad Rtu kA padma-parAga se yukta pavana jala kI saMpakti ke kAraNa kucha manda ho rahA thaa| nipuNa vyaktiyoM ne tIvra Atapa kI klAnti ko dUra karane ke lie usa pavana kA Asevana kiyaa| 44. gavAkSajAlAntaralabdhamArgaH, karaiH sitAMzomilitAni pazyan / cakre priyAsyAni sa UhamenaM , kiM candanAmbhaHpRSatokSitAni ? gavAkSoM kI jAliyoM se bhItara Ane vAlI candramA kI kiraNoM se bharata kI kAntAoM ke mukha saMpRkta ho gae / yaha dekhakara cakravartI bharata ne socA-kyA ina kAntAoM ke mukha candana ke pAnI kI bUMdoM se siMcita haiM ?' 45. sa citrazAlAsu manoramAsu , saMkrAntarUpAtizayAJcitAsu / zaratsudhAdhAmarucojjvalAsu, reme mRgaakssiibhirnuttrshriiH|| anuttara zobhA vAle mahArAja bharata apanI sundaraM patniyoM ke sAtha manorama, rUpAtizaya ko pratibimbita karane vAlI tathA zarad candramA kI kiraNoM se ujjvala citrazAlAoM meM krIr3A karane lge| 46. zaraghavApada rasamikSayaSTivikAsamAjyabjavanAni cAsan / marAlabAladadhire pramodAH, kiM zArado naH samayo hi nega ? zarad Rtu meM ikSu meM rasa bhara AyA / kamala-vana vikasita ho ge| haMsoM ke zizu Anandita hone lge| kyA hamAre lie bhI zarad Rtu kA yaha samaya aisA hI nahIM ho jAtA ? .. 47. vidhuhimAnImiradhIkRtastadubhAmbabhUve zaradA ruSeva / kA nAma nArI sahate sapatnIparAbhavaM bhraSTapayodharA''pi // himapAta ne candramA ko apane adhIna kara ddaalaa| kintu zarad Rtu ne kupita 1. zaradi bhavaH zAradaH samIraNaH / 2. zleSa-bhraSTapayodharA-vaha zarad Rtu jisameM payodhara-meSa nahIM rhte| vaha strI jisake payodhara-stana bhraSTa ho gae hoM, zithila ho gae hoN| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 bharatabAhubalimahAkAvyam hokara use mukta kara diyA / vaha kyA strI jo zithila stanoM vAlI hone para bhI apanI sapatnI kA parAbhava sahana kare ? 48. tatopyavazyAyaniSekapAtAjjahetarAM jIvitamabjinIbhiH / amUdRzInAM sukumArameva , prottejya zastraM hi vidhinihantA // usake bAda hemantakAlIna tuSArapAta ke kAraNa kamaliniyoM ne apanA jIvana samApta kara ddaalaa| isa prakAra kI sukumAra zarIra vAlI kamaliniyoM ke lie sukumAra zastra (hima) ko tejakara vidhAtA unako mAra DAlatA hai| 46. jADyAtirekAjjaghanapradezAt , kAJcIkalApaM vyamucana mgaakssyH| ... tatkAmibhiH sAdhuramAni kAlo , dhriyeta bhUSA hi sukhAya nityam // zIta kI adhikatA ke kAraNa striyoM ne apanI kamara para baMdhI huI karadhanI ko kholakara rakha diyaa| kAmuka vyaktiyoM ne usa kAla ko acchA mAnA / kyoMki AbhUSaNa sadA sukha ke lie hI pahane jAte haiN| .. 50. mahuvitanvannadharaM vraNAGka, nirmakhalAbhaM jaghanaJca kurvan / himAgamaH kAnta ivAGganAbhiramAni romAJcacayaprapaJcI // adharoM ko bAra-bAra vraNAMkita tathA jaghana ko karadhanI rahita karate hue romAMcita karane vAle himakAla (zItakAla) ko striyoM ne pati ke rUpa meM mAnA / 51. priyasya sItkAraravAn mRgAkSyaH , saMbhogalIlA smarayAmbabhUvuH / hemanta eSa smarabhUpatestat , sAmanta eva prtipaadniiyH|| apane pati ke mukha se nikalane vAle sItkAra zabdoM ko sunakara kAntAoM ko saMbhoga lIlA kA smaraNa ho AyA / yaha hemanta Rtu kAmadeva kA sAmanta hai-aisA kahA jA sakatA hai| 52. vadhUstanotsaGgakRtAdhiroho , medasvinI/manazarvarIH sH| garbhAlayAntaH kSaNavanninAya , sukhAya hi syAd dhaninAM himtuH|| mahArAja bharata ne talaghara meM apanI kAntAoM ke stanoM ke kroDa meM ArohaNa kara una atyanta ThaMDI aura lambI rAtoM ko kSaNa kI bhAMti bitA DAlA / hemanta Rtu dhanikoM ke lie sukhadAyI hotA hai| 1. haimanazarvarI--zIta Rtu kI rAta / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH 53. vahannavazyAya'kaNAn kRzAnudhvajAdhikazyAmatanuzcacAra / muhurmuhurvAvitadantavINaH, zaityapravINaH zizirAzugo'tha // zizira Rtu kA zIta pradhAna pavana bahane lgaa| vaha tuSAra-kaNoM se yukta aura dhUe se bhI adhika zyAma zarIra vAlA thaa| usake kAraNa logoM ke dAMta bAra-bAra kiTakiTAte the| 54. aGgAravAnyA paritapyamAnahastairdadAnAstvadharoSThabimbe / praNAbhirAme 'madana' mRgAkSyo, yUno jarAbhIru madIdipacca // sundariyAM aMgIThI se tapAye jAne vAle hAthoM se, vraNa se sundara apane adhara aura oSTha bimboM para moma lagAtI huI yuvakoM meM kAmavAsanA dIpta kara rahI thiiN| 55. talpeSu tUlacchavaveSTiteSu, keciddhasantIparibhAsureSu / kliAsameheSvadhizayya ninyurjADyaJca vismeradRzopagUDhAH // aMgAradhAnI se garama kie hue vilAsagRhoM meM, tUla se AcchAdita zayyAoM para, apane patniyoM ke AliMganapAza meM baddha hokara kucha yuvakoM ne ThaMDa ko bitaayaa| 56. babhUva tasmin samaye kucoSNarucAM yaduSmaiva tuSArahRtya / sadonnatA eva vipattihatya , bhavanti sevyA hi ta eva jADye // usaM zItakAla meM stanoM kI uSNa-razmiyoM kI USmA hI zIta-nivAraNa karane vAlI thii| kyoMki sadA unnata rahane vAle hI vipatti kA haraNa karate haiN| ataH jaDatA (zItakAla yo vipatti) ke samaya unakI hI upAsanA karanI caahie| 57. sa vAmanetrAkucadharmanItotkaNThoyamAkaNThanipItakAmaH / vAsAlayAntavizadAMzuvAsAstuSAragarva zamayAmbabhUva // ujjvala vastradhArI mahArAja bharata ne striyoM ke stanoM kI USmA se utkaMThita hokara AkaNTha kAma kA nipAna kara, apane zayanagRha meM tuSAra ke garva ko zAnta kiyaa| . . 58. ityaM sa sarvartuvilAsalAsyacilolalIlaH klyaanyckaar| sarAn vimAnava matontarikSe , citrAtirekAJcitadhA'tha vRSTyA // 1. avazyAyaH-tuSAra (avazyAyastu tuhinaM-abhi0 4 / 138) 2. kRzAnudhvajaH-dhUAM (abhi0 4 / 164) 3. mamama -moma / 4. jarAbhIru:-kAmadeva (madano jarAbhIruranaGga:-abhi0 2 / 141) Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam isa prakAra samasta RtuoM ke yogya vilAsa-nATayoM meM lIlArata mahArAja bharata ne AkAzamArga meM vimAnoM dvArA vicaraNa karane vAle devatAoM ko atyanta Azcaryacakita dRSTiyukta banA diyaa| 59. surA ! bhavantaH kvacidapyayantaH , kathaM tvarantAM jagatIbhujeti / pRSTAstamAcalyurudAttavAco, nidAnamabhyAgamanasya te'daH // mahArAja bharata ne devatAoM se pUchA-'Apa itanI tvarA se kahAM jA raheM haiM ?' taba devatAoM ne udAtta vANI meM apane-apane abhyAgamana kA yaha kAraNa btaayaa| 60. rAjan ! bhavabandhurapAsya rAjyaM , dhRtavrato bAhubalirbalADhyaH / . saMvatsaraM mAnagajAdhirUDhaH , zItAtapAdInyapi soDhumaSTa // . 'rAjana ! Apake parAkramI bhAI bAhubalI ne rAjya kA tyAga kara vrata dhAraNa kara liyA hai| ve abhimAna ke hAthI para ArUDha hokara eka varSa se zIta, Atapa Adi kaSToM ko sahana kara rahe haiN| 61. taM kevalajJAnaramAvarItukAmA'pi nAgacchati sAbhimAnam / sarvAhi nAryo vijanaM priyaM svaM , nitAntamAyAnti kimatra citram ? 'kevalajJAna rUpI lakSmI bAhubalI kA varaNa karane kI icchaka hotI huI bhI unake pAsa nahIM A rahI hai kyoMki ve abhimAna ke sAtha raha rahe haiN| sabhI striyAM sadA akele rahane vAle apane pati ke pAsa AtI haiM, isameM Azcarya hI kyA hai ?' 62. taM bhAvavedI bhagavAn viveda , mAnAMturaM mAnitasarvasattvaH / tapaH kimarthaM kurute'yamArAt , smayo'sya cetahi hRdIti tAtaH // 'sarva prANiyoM dvArA pUjanIya sarvajJa bhagavAn RSabha ne dekhA ki unakA putra mAna se Akula hai / unhoMne socA-'yadi usake hRdaya meM garva hai to vaha putra itane lambe samaya se tapasyA kyoM kara rahA hai ?' 63. matvA muni taM bhagavAn madAndhau , magnaM sute sve prajighAya saadhvyo| samAgate te bahalIvanaM tanmUrte ivArhatsthitinirvRtI drAk // muni bAhubalI ko garva ke samudra meM DUbA huA jAnakara bhagavAna RSabha ne apanI prabajita donoM putriyoM-brAhmI aura sundarI ko vahAM bhejaa| ve donoM zIghra hI bahalIvana meM AI, mAno ki arhat dazA aura nirvRti (zAMti)-donoM mUrta ho gaI hoN| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH sargaH .. 64. gate vadantyAviti gADhavAcA , gajAdhirohastava yat svabhAvaH / atyAji gArhasthyamadastvayA tada , vyahAyi bandho ! na gajAdhirohaH // una donoM ne vahAM Akara atizaya vacanoM se yaha kahA--'mune ! hAthI para ArUDha hone kA ApakA svabhAva hai| kintu Apane gArhasthya ko chor3a diyA hai| kintu baMdho ! Apane gaja para caDhanA nahIM chodd'aa|' 65. ete tanUje vRSabhadhvajasya , satyaMvade kiM vadato mameti / tadvAcamAcamya muniH sa takaM , cakAra cainaM praNidhAnamadhye // unakI vANI sunakara muni bAhubalI ke samAhita citta meM yaha tarka upasthita huAkyA isa prakAra kahane vAlI ye RSabha deva kI donoM putriyAM mujhe saca kaha rahI haiM ? 66. satyaM kilatad vacanaM bhaginyorArUDhavAnasmi madadvipendram / zubho mamAstyatra tato'vatAraH, sthAne'milajjAnavadhUna mAJca // 'hAM, bahinoM kA yaha kathana satya hai / maiM ahaMkAra rUpI hAthI para ArUDha huuN| usase nIce utaranA hI mere lie zreyaskara hai / yaha ucita hI hai ki kevalajJAna rUpI vadhU mujhe prApta nahIM huI hai|' 67. iti svayaM sa praNidhAya sAdhunamazcikIrSusaMghubandhuvargam / cacAla yAvat padamAtramekaM , taM kevalazrIruduvAha tAvat // isa prakAra svayaM cintana kara muni bAhubalI ne apane choTe bhAiyoM ko praNAma karane ke lie jyoMhi eka. para Age rakhA tyoMhi kevalajJAna rUpI vadhU ne unakA varaNa kara liyA-ke kevalI ho ge| ma 68. tatkevalajJAnamahaM vidhAtuM, rAjan ! bajAmo vayamadya tUrNam / samyaktvahAnirmarutAM tadA syAjJAnaprabhAvo yadi na kriyeta // 'rAjana ! kevalajJAna-prApti ke usa utsava ko manAne ke lie hama Aja zIghratA se jA rahe haiM / yadi hama devagaNa jJAna kI prabhAvanA na kareM to hamAre samyaktva kI hAni hotI hai|' 69. sA bhAratI bhAratavAsavasya , saurI' zrutergocaratAM gatA'pi / pupoSa vairAgyarasaM vizeSAt , satAM pravRttihi sadAbhinandyA // 1. gADhama -atizayaM (atyarthe gADhamudgADham-abhi0 6 / 141) 2. saurI-surANAmiyaM (bhAratI) saurii| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 bharatabAhubalimahAkAvyam usa devavANI ko sunakara bhI mahArAja bharata kA vairAgyarasa vizeSa rUpa se puSTa huaa| kyoMki sajjana vyaktiyoM kI pravRtti sadA abhinandanIya hotI hai| 70. dhanyAH sadA me khalu bAndhavAste , dhanyaH sa me bAhubalizca bandhuH / karomi kiM nAga ivorupake , magno na me janma vimuktaye'sti // bharata ne socA-mere ve sabhI bandhu dhanya haiM / merA vaha bhAI bAhubalI bhI dhanya hai| vipula paMka meM phaMse hue hAthI kI bhAMti aba maiM kyA karU ? merA janma vimukti ke lie nahIM hai| 71. rAjendralIlA api tena sarvA , vimenire cetasi reNukalpAH / pAThIna'mAtmAnamajIgaNacca , sa zuddhacetA viSayArNavAntaH // usa zuddhacetA bharata ne mana meM samUcI rAjalIlA ko dhUlI ke samAna mAnA aura viSaya rUpI samudra ke bIca apanI AtmA ko eka matsya ke rUpa meM svIkAra kiyaa| 72. tA rAjadArA narakasya kArAste sarvasArAH kaluSasya dhArAH / zanaiH zanaizcakrabhRtA'tha tena , prapedire bAndhavavRttavRttyA // apane bhAIyoM dvArA AcIrNa vRttiyoM ke AdhAra para cakravartI bharata ne dhIre-dhIre yaha jAna liyA ki sabhI rAniyAM naraka ke kArAgRha ke samAna haiM aura sArA aizvarya pApa kA pravAha hai| 73. anyeca rAtmAnucaropanItabhUSAvidhibhUSitabhAratazrIH / Adarzagehe niSasAda bhUpaH , parAjitasvargadharendrarUpaH // . eka bAra bharata cakravartI apane anucara dvArA lAe gae AbhUSaNoM se apane Apako bhUSita kara kAMcamahala meM baiThe the| usa samaya ve svarga-nivAsI indra ke rUpa ko bhI parAjita karane vAle jaise laga rahe the| 74. vraanggnaaviijitcaamrshriirgiirvaannhstaanjdhRtaatptrH|| sa AtmadazeSu' nijaM svarUpaM , vilokayAmAsa yugAdisUnuH // usa samaya bharata kAMcamahala ke darpaNoM meM apanA rUpa dekha rahe the / vezyAe cAmara DulA rahI thIM aura devatAoM ke hasta-kamala meM chatra the| 1. pAThInaH--matsya vizeSa (pAThIne citravallikaH-abhi0 4 / 411) . 2. Atapatram-chana / 3. Atmadarza:-darpaNa (mukurAtmadarzAjadarzAstu darpaNe-abhi0 3 / 348) / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazaH samaH . 75. tatpANipamAnnipapAta caikaM, ratnAGgulIyaM sa tataH kSitIzaH / vyacintayat pudgalametadeva , vibhUSaNardhAjati cetasIti // bharata ke hAtha se ratnajaTita aMgUThI nIce gira par3I taba bharata ne mana meM yaha socA'yaha zarIra pudgala hai / yaha AbhUSaNoM se hI zobhita hotA hai|' 76. upAdhito bhrAjati deha eSa , na ca svabhAvAt kathamatra rAgaH / tatkhAdyapeyaiH sukhitaH prakAmaM , na svIbhavejjIva ! vicArayatat // 'yaha zarIra bAhya upAdhiyoM (upakaraNoM) se bhUSita hotA hai, svabhAva se nahIM / aisI sthiti meM isake prati rAga-bhAva kyoM kiyA jAe ? isako khAdya aura peya se yatheSTa sukha pahu~cAne para bhI yaha apanA 'sva' nahIM hotA / Atman ! tU isa para vicAra kr|' 77. ekAntavidhvaMsitayA pratItaH , piNDoyamasmAditi kAtra siddhiH| vidhIyate cet sukRtaM na kiJcid , dehazca vaMzazca kulaM mRSetat // 'isalie yaha zarIra ekAntataH kSaraNazIla hai| aisI sthiti meM isase kauna sI siddhi prApta hogI ? yadi kucha bhI sukRta nahIM kiyA jAtA hai to yaha zarIra, yaha vaMza aura yaha kula-sAre mRSA haiM, nirarthaka haiM / 78. sa bhAvanAbhAvitacittavRttiAyanniti jvAnahatAmyasUyaH / trikAlavedI samabhUttadAnIM , kimArSamINAM cariteSa citrama? bhAvanAoM se bhAvita cittavRtti vAle bharata isa prakAra soca rahe the / dhyAnalInatA ke kAraNa unakI asUyA naSTa ho cukI thii| ve tatkAla sarvajJa ho gaye tInoM kAloM ke jJAtA ho gaye / RSabha ke putroM ke caritra meM yaha Azcarya hI kyA hai ? 79. jayazabdavirAvimiretya surastridivAstha bhAratarAja ! iti / babhaNe'dhikapuNyaparo'trabhavAn , gRhiveSadharo'pi ca kevalabhRt // usa samaya devatA svargaloka se Ae aura bharata kA jaya-jayakAra karate hue bole'bhAratarAja ! Apa adhika puNyazAlI haiM ki Apa gRhaveza meM bhI kevalI ho ge| 80. atiricya sa eva pitustvamihodayavAn kila kevalavAnnapate ! / kRtavAnna ca kaSTamapi pravaraM, caraNe na priisshmpyshH|| 'rAjan ! Apa kevalajJAna prApta kara apane pitA se bhI adhika udayavAn hue haiN| Apane caritra ke pAlana meM bhI koI vizeSa kaSTa nahIM kiyA aura na Apane koI parISaha hI sahA hai|' Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 81. jagatItritaye viditaM caritaM , satataM bhavatAttava bhAratarAT ! ratarAgaparAGa mukhatA hRdi yad , gRhivAsapadepyabhavad bhvtH|| 'bhArata ke samrAT ! ApakA yaha caritra tInoM lokoM meM satata vidita ho ki Apake hRdaya meM gRhasthAvasthA meM bhI saba viSayoM ke prati parAGmukhatA rahI hai|' 82. niSkrAnto bharatezvaro'surasurairitthaM tadA saMstuto, bhUpAlAyutasaMyuto bhavatu naH srvaarthsNpttye| sUnuH sUryayazA babhAra vasudhAbhAra tadIyastato, lkssmiishcaamrhaasiniirnubhvnyshvetaatptraangkitaaH|| asaroM aura devatAoM dvArA isa prakAra stuti prApta karate hue bharata ne abhiniSkramaNa kiyaa| unake sAtha hajAroM rAje the| unakA abhiniSkramaNa hamAre sabhI prayojanoM kI siddhi ke lie ho / bharata ke jyeSTha putra sUryayazA ne zvetachatra para aMkita tathA devatAoM kI saMpadA kA bhI upahAsa karane vAlI lakSmI kA anubhava karate hue cakravartI bharata kA rAjyabhAra sNbhaalaa| . .. 53. puNyodayAd bhavati siddhirihApyazeSA, puNyodayAt sakala bandhusamAgamazca / puNyodayAt sukulajanmavibhUtilAbhaH, puNyodayAllasati kotiranuttarAbhA // isa saMsAra meM sArI siddhiyAM puNyodaya se saMpanna hotI haiM / puNyodaya se hI sabhI baMdhu-bAMdhavoM kA samAgama hotA hai| puNyodaya se hI sakula meM janma aura saMpatti kA lAbha hotA hai tathA puNyodaya se hI anuttara zobhAvAlI kIrti prasRta hotI hai / -iti bharatabAhubalikevalotpattivarNano nAma aSTAdazaH sargaH iti zrIpuNyakuzalagaNiviracitaM bhAratabAhubalimahAkAvyaM samAptam / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTAni 1. ilokAnAmakA rAdyanukramaH / 2. subhASitAni 1 3. paJjikA / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 zlokAnAmakArAdyanukramaH a-- 162 aMso tvadIyo vijayaprazasteH akaruNaM kalahe kurupuGgavaM akSataiH zucitamairavakIrNaH aguNAnapi noti svakAn aGgAradhAnIstapasAM vastvaM aGgAradhAnyAM paritapyamAnaH ajitespi jite'pi bAndhave ajyeSThastadanu tathaiva lohadaNDaM atastvayA zrIbharatAnujanman ! atibhrAnta surastreNa 'atiricya sa eva pitustvamihoativikasvarakAzaparisphurat atulamAbharaNaM tava kajjalaM atruTad guNaM kazcid 15.33 * atonujAnIta raNAya mAM nRpAH ! 13.16 atyantohI prakalyANaatyantoddhatakarapakSatiMdvayena atyuccaiH pariraTitaM ca ... atra yattaraNirastamupetaH atha kruddhazcamUnAtho atha kSitIzo'varuroha nAgAd atha cakradharAnIkaM atha drutagirA jvalannapi 10.36 5.64 6.32 4.19 10.44 18.54 4.26 17.53 2.28 15. 55 18.80 5.13 5.37 15.36 17.44 17.31 16.15 15.42 10.13 15.41 4.1 atha pragalbhaM nRpatirnijAtmajaM atha bhAratavAsava ! zrutI atha mantrI sumantrAkhyaH atha yUtkRSaye prabodhitaH atha ratheSu rathAGgasanAthatAM athavArSabhitejasAM bhare atha svayaM zRNvati bhArateze athAgrajo bAhubalerbalaM svaM * athAgrato bAhubalerniviSTo athAnyadA bhAlaniyuktapANi*athAnyadA sarvasurAsurendraiH athA'yamindIvaralocanAnAM athArcayitvA vidhivat.. athArSabhirbhAratabhUbhujAM balAd athAvanIzakramiti stutivratA athAvarodhena samaM prayAntaM athA'sau kalpitAkalpo athAhavotsAhara socchala cchiraH athaikadiksaMmukhasaMcariSNuH 13.48 8.1 11.1 13.20 6.30 10.74 1.54 adbhirvyapAsi kila kajjala... 7.80 adyaprabhRti me bhrAtA 3.11 adyaprabhRti vo bhAro adyApi praNipatamaJca mA... athotsukaH pUrvaniyuktacArAatho purIdvAramavApya saMkulaM 13.30 4.32 11.52 4.71 5.4 4.48 14.36 14.1 2.1 2.81 10.66 18. 1 13.58 1.1 367 3.5.1 17.62 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam adraSTumiva tadvaktraM 15.68 abhaGguraM bhAratavarSanetuH 2.54 adhita kAcana hAralatAM gale 5.33 abhavaM jitakAzizekharaH 4:36 adhItya pUrvANi caturdazA'pi 10.62 abhiSekavidhau tava tvayaM 4.70 adhunAsya manovanAntare 4.72 abhyarcya devaM praNipatya sAdhu 10.73 anamramaulInapi namramaulIn 2.70 amaMsata zrIbahalIkSitIzituH 13.31 . anamrA yadi sarvepi 11.56 amaGgalaM mAstu yiyAsato'sya 6.5 anayadiha kiyanti sphAra... 10.75 amandAnandamedasvi-. . . 3.47 anayorapyahaMkAravezma- 3.71 amarIbhirupetya sa rAjaRSiH .17.78 anAvRtaM pazyatu mA mukhAbja- 2.41 amimAntamivAntastu anIkayorvAdyaravAstadAnIM . 14.30 amI bAhubalervIrAH 11.78 anujastava bAndhavo balI 4.45 amI vidyAbhRto vIrAH . . 11.48 anunItimatAM varaH kvacit 4.66 amISAM karmaSu krodha- .. . 3.60 anunItirapi kSamAbhRtAM 4.68 amuM camUnAthamavApya sainikAH 13.31 anekarAjanyarathAzvavAraNaiH 1.61 amuJcatI sthAnamidaM vimohAt 6.22 anekavarNADhyamapi prakAma- 8.17 * amunA kIttisudhayA 11.64 aneka samarotpannA- 15.51 amuSya' cakra vibudhairadhiSThitaM 13.17 anena patatA yuddhe 15.81 amuSya nAmApi babhUva zUlakRd 1.24 anena rAjJA rajanImaNIyitaM 10.32 amuSya sainyAzvakhuroddhataM rajaH 1.26 anaiSIt sve sa vidyAbhRt 15.112 - amU lokatrayonmAtha- 15.128 antarAgatavimAnatatirdAk 6.26 ambhojabhambhAbakakAhalAnAM 14.10 antarodyatarajopi nirAse 6.12 ayaM kurUNAmadhipaH puraste 12.51 anyedhurAtmAnucaropanIta- 18.73 ayaM candrayazAzcandro- 11.76 anyepi bahavo vIrAH 11.71 ayaM namerAhavakauzalasya 14.56 anyonyasaMparkarasAtirekAd 8.46 ayaM nabhovA bhavitAdya saMkula: 13.50 anvabhUvamahamadya zuddhatAM ayaM pazUnAM samajaH samantAt 6.47 apacIyata eva saMtataM - 4.17 ayaM punarbAhubaleH purastA- 14.41 aparamAhavavRttabharocchavasat- 5.62 ayaM punarmAgadhabhUmipAlo 12.46 api durnayakAriNaM nijaM 4.56 ayaM puraH sUryayazAH sutaste .. 12.55 api prabhUtA dhvajinI madIyA 12.13 ayaM purastakSazilAkSitIzaH 14.38 apUrvapUrvAdimivAMzumAlinaM 1.73 ayaM babhASe prathamasya cakriNaH 1.65 apyambAtAtavargINAH ayaM balAd bAhubaliH kSitIzvaro 13.40 15.67 apyuttarIyamasyAMsAt ayaM balAnAM pura eva dRzyaH 14.45 abalA bhIravopyuccaiH 11.16 ayaM bhavatkule jyeSThaH abalo'pi ripurmahIbhujA 4.61 ayaM raNo vIramanorathazca 12.45 7.16 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmakArAdyanukramaH ayaM rathI vairibhirekamUrtiH 14.46 asmAn nirvsnaanev| 3.40 ayaM rathI siMharatho nRsiMhaH 14.44 asya prayANeSu hayakSurAgroddhRtai- 2.40 ayaM raso vIra ivAGgavAn svayaM 1.46 asya lobharajanIcaracAraiH 16.55 ayaM vipakSAMstRNavannu manyate 1.31 asya sUryayazA jyeSTha- 11.70 ayaM vairivadhUhAraM 11.87 asyAtmabhUzcandrayazAH... 14.40 ayaM samAdAya balaM tvamUdRzaM 13.11 asyAnujanmA dalitArijanmA 14.42 ayaM suSeNo dhvajinImahendraH 14.68 asyaiva bhujamAhAtmyAd 11.66 ayaM hya nazatabhrAtR 3.14 asyodyadAtodyaravairdhvajinyA : 9.32 ayamabhyadhiko hInaH ____3.52 ahani cittamupAsyati kAminAM 5.10 ayamIzvara ekamaNDale. 4.47. ahamapyabhajaM daviSThatAM 4.14 ayameva samastabandhuSu 4.12 ahameva karomi durnayaM 4.25 ayi bAhubale ! kalahAya balaM .17.66 ahameva gato vilolatAM 4.2 ayi ! sAdhaya sAdhaya sAdhUpadaM 17.74 ariSu te mahasA samamugratAM 5.8 A-51 alaMbhUSNubhujasthAma ! 11.103 AkaNThaM bharatapativiveza bhUmau 17.57 alaGkAraH samaM keSAM 15.26 alabdhamadhyA api kelivApyaH . .18.26 ANi yo dikkaribhiH... 8.64 avantinAthoyamudagratejA- 12.47 AkarNya tAM tasya sarasvatI sa 2.84 avahAraM vidhAyaitau 15.61 AkAza saMcarasitacchada... 7.76 avAcayetAmiti vetrapANibhiH 13.3 AkAzasaudhe rajanIzvarasya 8.8 avAmasta vacasteSAM . 11.13 AkAze tridizavimAnadhoraNIbhiH . 17.4 avimRzya karoti yaH kriyAM 4.24 AkrAmati parakSmAM yaH 11.56 avaimi tasyApi bhavadbhujAnAM 12.2 AkSepAditi sahajasya... 17.36 azokamAlambya lateva kAcit 6.24 Agacchadbhizca gacchadbhiH 15.65 asaMstavAdriH, kila dUtivAkya- 2.66 AgatAstridivato yadi yUyaM 16.60 asRkkallolinInAthaH - 15.40 Agatena sakhi ! nAgatena kiM 7.27 astaMgate bhAnumati prabhau sve 8.7 AgatodgatasarojinIcayaH 7.71 astaM prayAte kila cakrabandhA- 8.11 AcAmayaM svedalavAn ratotthAn 6.15 asti takSAzilAntarvA 3.84 ___AjAnu kSitimavizat tadIya... 17.56 asmakSitIzaH samarAya... 12.66 AjJAM tadIyAmadhigamya rAjan ! 10.66 asmaduktikaraNakapaTutvaM 16.31 ADambaro hi bAlAnAM 3.26 asmadRddhiparivarddha ke ravau 7.8 AtmanInamiva doSamudagraM miva doSamadanaM 16.22 asmanmukhena kSitirAjarAja ! 12.68 Adade hRdayameva me tvayA 7.65 asmAdRzAH saMprati rAjyalIlA- 10.53 Adityaketu panItisetuH 14.71 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 bharatabAhubalimahAkAvyam AdidevajananAbdhisitAMzo! 16.42 i-79 AdidevatanayaM dhvajinIM tAM 6.53 Adinetarudabhata kila saSTiH 16.12 icchAmi cayA~ bhavatopapannAM 10.50 AdhipatyarabhasAd vigRhItiH 16.24 ita: suSeNaH senAnI: 15.35 AdhoraNA apyudite zazAGka 8.57 itaH svayaM takSazilAdhipo'pi 14.64 ApatantaM tamAlokyA- 15.123 itarasya jaye mamedRzo ApiJjarA nIpataro rajobhiH 18.36 itare'pi madIyabAndhavAH .. 4.11 AplAvayAmAsa jagattamobhiH 8.12 iti kramAd yuddharasAkulairbhaTaH .. 13.45 AmodadAyI kusamainavInaH 18.7 iti camUmavalokya camUpatiH 5.6 AmodavAhaiH kusumaiH stavaizca iti taDhuktividhAkurarIkRte . ' 5:57 14.13 iti tasya girA raNotsava- 4.78 AyAtaH kena mArgeNa 3.42 AyAto bhUribhirvatsa ! 3.66 iti nigadya zubhaM natikAriNAM: 5.66 iti nRpataye senAdhIzopyudIrya... 4.76 . AyugAntamapi kItiriyaM te 6.43 iti nRpAnitarAnapi bhUrizaH 5.65 AyudhaM na mama cAyudhadhAmno- 16.28 iti nRpo'tha suSeNamupAdizat 5.58 AyojanaM bhUmirapi vyatItA 6.51 iti pragalbhAM giramasya rAjA- 12.63 Ayodhane dvitribhaTavyaye'pi 12.43 iti priyaM sAgasamIrayantI 8.37 * Ayodhane mAnadhanAH kSaNena 12.16 iti bhAratavarSaparSadi 4.41 ArAdabhUvan pravikAsabhAJji 18.15 iti mantrigirA kruddho 11.74 ArAmalakSmyeva vinirmitAbhi- 8.16 iti yAMvadimA gaganAGgaNata: 17.75 ArUDhastaruzAkhA 3.33 iti rathAGgabhRdutsavamArtavaM 5.25 Arohad dviradaM girIndrasadRzaM... 13.65 iti rAjJA svayaM pRSTo 3.67 AlokAd bahalipatistatosya... 17.37 iti vadati samantre mantriNi... 14.76 AzrAntaM jalamiva sArasaM... 17.17 iti vAdina eva bhUvibhoH 4.30 AzritaH sa kila siMdhuraratnaM 6.33 iti vibhUSaNabhUSitabhUghanA 5.40 AzliSya dorvalliyugena kAcit 6.6 iti vIragiraM zRNvan AzvAsya kSaNamatha bAndhavaM... 17.48 iti samIrayati dhvajinIpatau 5.26 AsIt tava svAgatamapyayodhyA- 2.3 iti svayaM sa praNidhAyaM sAdhuH 18.67 Ase divAMsaM maNihemamayyAM 10.31 iti svarUpaM lokAnAM 3.86 AstIrya zayyAM viracayya dIpaM 8.24 itIndugauraistilakaprasUnaH . 18.14 AsthAnI bharatezasya 11.6 itIpsitaM tasya balAdhipasya 6.52 AhavaH kimadhunaSa yuvAbhyAM 16.6 itIrayitvA bahalIkSitIzaH 2.23 AhAsi vismerasaroruhAlI- 18.6 itIrayitvA virataM munIndra 10.72 itIriNaM tIritarAjyabhAro 2.85 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmakArAdyanukrama : 371 ' pA itIriNaH kecana saMlayAntare 13.43 ityudIrya viratA vacanebhyaH 16.51 itiriNi svaramudAttavikrame- 13.26 ityudyate bhAnumati prabhAte 8.73 itIritaM me vinizamya- 10.68 ityUcAnamanUcAna 15.52 itIritaH sotha suSeNasainyA- 6.58 indoH karasparzanataH pramAdaM 8.52 itIritAM cAragiraM nizamya 12.1 idaM gRhANa tvamidaM vimuJca 8.62 itopi dordaNDadalIkRtaM zilA- 1.20 idaM navaM tIrthamakAri bAhu- 10.70 ito bAhubalirvIra- 3.56 idaM bhavadbhirna hi yuktamIritaM 13.21 . ito vidyAdharottaMso . 15.64 imA nalinyastuhinena hInA 18.10 itthaM giraM bhAratavAsavasya imA nalinyo vinimilya locane 13.37 12.35 itthaM giraM vyAharati kSitIze 12.66 iyaM triyAmeti matA tamasvinI 13.41 itthaM vacaH sainyapatenizamya 6.76 iyaM varAkI virahe priyasya 8.66 itthaM viceruvirahAtidInA- iha bhavAniva nityavivadhibhiH 6.18 5.16 itthaM vijJAya vIrANAM 11.63 ihApaNazreNibhiradbhutazriyA itthaM sa sarvartuvilAsalAsya- 18.58 ittharthijanavAkyapadAnyA- 6.51 ityantarmanasi mahIpato rathAGgI 17.47 12.26 ityamI tanayAH paJca .. 11.85 IdRzaH priyatamo na hi tvayA 7.26 ityamI bahavo vIrAH 11.86 IraNAduparateSu sureSu 16.25 ityama kathayatisma tatsakhI 7.46 Iriteti sahasaM jagAda sA 7.34 ityacayitvA vidhivad jinendra 14.14 u_23. ityasAdRzyamAlokya * 15.62 ityAkarNya kSitipatirayaM... 11.105 uccitAbhinavacaMpakasrajA 7.44 ityAkarNya vacastasya 15.100 uccaiH padAdayaM vIraH 3.36 ityAkarNya vaco bhartuH . 11.10 ucchvAsAnilaparipUrNa... 17.43 ityuktaH zarabha ivAdadhat... 17.22 ujjAgarA mandarakandarasthA 14.62 ityuktavantaM maMgadhakSitIza- 14.56 uDDIyebhakapolebhyaH 15.16 ityuktA muditAzcakri- 15.101 utphulla tridazavadhUvilocanAbjaH 17.8 ityukto'nilavegena 11.62 utsaGgasaGginI te'stu 11.28 ityuktvA dRzamaruNAMzuduHpradharSa- 17.14 utsarpacchoNitoddAma- 15.14 17.24 ityuccaiH khaguNamayaM babhUva vizva 17.32 utsAhaM dviguNamavApya... 15.61 ityucca rbhujayugalIparAjitendraH 17.12 utsAhAd dviguNIbhUte 12.52. ityudAttAgirastasya 3.36 udagrabAhurdviSadindurAhuH ityudIritavatImuvAca tAM 7.60 udIcyavarSArdhamahIbhRto'pi 12.58 ityudIrya patadazrulocanA .. 7.48 uddhataM nabhasi mAtarizvanA 7.17 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 bharatabAhubalimahAkAvyam udyamya prabalatayA krudhA dadhAve 17.67 etasmai na natA ke kaiH 11.62 unmiSatkusumakuDmalastanI- 7.11 etasya senAdhipatiM suSeNaM ..2.51 unmuktaH so'hipAzebhyo 15.113 etasyAgre saMcacArAtha cakra 5.80 upamAnopameyAbhyAM 3.34 etAn pravezayAhanAya 11.8 upasthitena prathamaM priyeNa 8.26 etA bAhubaliH kAciditi 3.76 upAttanAnAyudhayAnalIlA 14.52 etAbhirvRSabhatanUjarUpalakSmI- . 17.2 upAdhito bhrAjati deha eSa 18.76 etAvaduktavati bhAratasArvabhauma- 2.96 upetya to vindhyahimAdrisaMnibhau 13.1 etAvaduktA virate kSitIze ...10.55 urvazI guNavazIkRtavizvA 6.34 ete tanUje vRSabhadhvajasya 18.65 uvAca tebhyatviti dhairyameduraM 13.6 etenAhavalalitena cakrapANe !. 17.21 ete vadantyAviti gADhavAcA 18.64 U-1. . eteSu vizrAntavacassu cakrI . 12.71 Uce'sau bharatanRpaM gabhIrasattvaH 17.20 enaM bhujAbhyAmapasArya durAt . 2.7 . enaM sahasrazo devA R-1. evaM tadAnIM. caturaGgasainya evaM tanUjanmasapAdakoTyA 14.23 RSabhadhvajavaMzoyaM evaM devapraNatacaraNAmbhoruho... 5.76 e-36. evaM pravistAravati dvijendro- 8.55 evaM vyAhRtya cArAn kSitipati...12.73 eka eva mahAtejAH 11.72 evaM zaraccandramarIcigauraM 2.55 eka eva samayo gaganelA- 6.25 evameva janavargavimardo 16.62 eka eva samupaitu rathAGgI 16.61 eSa Ahava urIkaraNIyaH 16.37 ekachatraM mama svAmI 3.70 eSAM bhaTAnAM samarotsukAnAM 6.60 ekadezavasudhAdhipatitvaM ehi ehi vara ! dehi mohanaM 7.37 ekAntavidhvaMsitayA pratItaH 18.77 ekopyajayyo yudhi caiSa rAjA 14.58 o-1. eko bAhubalirvIraH ___3.72 ojasvitAM sUnadhanuryathA'yaM 18.27 eNAkSI kathamapi vizlathAGga... 17.26 etadagrata imA jalAtmajAH 7.74 au-1. etadAjimavalokayato me 16.64 auddhatyAditi nigadantamenamuccaiH. 17.65 etadIyakabarIvirAjinAM 7.43 etadvayasyAH kumudinya etAH 8.54 'ka-135. .. etayoH samarataH kila bhAvI etayornanu pitA jagadIzaH 6.54 - kakudumato vIkSya madotkaTAn... 1.6 ___3.8 evaM devapraNataca Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmakArAnukramaH kaThina bhaTimAdhikatvatto kaNDUyamAnaH karaTaM karIndraiH kathitA sA vanarAjiruccaiH kanIyAnayameo'pi kandukopyanukRtastanalakSmI: yAcana dvAri vitatya bAhU karaTibhirnipatan madanirbharaiH karadvayIcAlitacAmarogha karayugaM ca kayAcana kautukAkarAH sitAMzoH paritaH sphurantaH karIndrakumbhapratimeya mAninI karairivAMzurma karairivAbdhiH karairivAMzoH purataH sphuradubhiH karoti kiM takSazilAkSitIza: karpUrapArIpracayAvadAtA karmasAkSI tayoH karma kAMzcidAkRSatazcApAn kAcanApi kusumAni cinvatI kAcit kAntA priyaM grAmakAcidunnatamukhI pratidrumaM kAcid vitagamamAtmabhartuH kAcid vivRtairvividhaiH prasUnaiH kAJcana prasavareNa muSTinA kAJcyAbhirAmaM jaghanaM vidhAya 4.7 kAdambarIsvAdavighUrNitAkSI 6.36 kAntasya yAtasya padavyaloki kAnta ! svasvAmIkRtyAya kAntairnyavAryanta muhuH prabandhAt kApi kuDmalatA vilAsinI kApi matkariNIzvarabhItyA kAtaratvaM mamAbhyarNe kAdambarIpAnanitAntatuSTA 10.4 11.81 6.21 6. 6 5.2 10.24 5. 32 8.53 13.47 12.12 kalamagopavazAstava cakrabhRd kalahaM tamavehi halAhalakaM kandinyAyaseva siktaM . kalpadruma cchAyatirohitArkakalpAntakAle yasahasrabhAnoH kalpAntodya kimAgato'yamadhunA...15.130 kalyANagauraM vapuruvahantaM kaSAyairiva saMsArI 6. 1 6.56 12.17 15.60 5.22 * 17.70 8.16 10:27 12.34 . 10.32 3.66 15.46 7.22 3.80 7.21 8. 25 8.23 7.36 kApi zAkhizikharaM samAzritA kAbhizcana vyaraci locana... kAbhizcid vibudhavadhUbhiragrajoyaM kAmaM tena samAkrAntAM kAminIkucaghaTIvighaTTanaiH kAminI balavilokanadADhryA kAminI sahacarasya cakriNaH kAlaM tviyantaM na mayA'jilIlA kAlapRSThakalambAsa kAlapRSThadhanurarpita pANi kAlAguruskandhanibaddhanAgakA viprayuktiH praNayazca kIdRg * kAzyapI karamArUDhA kA sudhA mRgadRzAM hi vallabhaH kA hAnirbharatapateryadeSabandhughnaH kiM kandukaH zrItanujasya kiM vA kiM karomi laghureSa madIyaH kiM kAzyapI dainyavatopacaryA fafaaraNitakIrNadigantaiH kiM durgastasya kiM zailaH fi dUta ! sAkUtamihAgatosi kiM na vetsi vidhurabhyudeSyati kiM mArtaNDadvayADhyA kimuta... kiM rAjarAjopi ca yakSalakSmyAH 273 8.32 11.31 18.20 kimUnaM bharatasyApi 8.28 6.26 11.20 6. 16 7.38 6.20 7.36 7.77 17.3 15.82 7.7 6.17 7.3 12.31 15.118 16.36 10.11 9.23 3.23 7.53 17.40 8.46 16.26 6.56 6.30 3.85 2.21 7.61 16.81 2.62 kiM vA'yaM bharatapatirbalAtiriktaH 17.10 2.46 fara citraM kSitiballabhAnAM kimurvazIbhiH suhRdA baladviSA 1.75 3.68 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 kirAtAH pAtitArAtikila bhavAnurarIkRta ullasadkila vadhUradhirodumapekSate kIrttinirjaravahA tava rAjan kIrtterakIrttezca mahAbhujAnAM ! kInAza iva duSTAzaH kInAzAnAmiva dravya - kukSipUrtirnAsIt kuntaM dharan vanhimukhaM ca khaDgaM kuntAgradhArA viSahiSyase tvaM kuntAgreNa samAdAyAkundenduvizadacchatra kundasundaradatIH parisphurat kumudahAsavatI zaradAzritA kumbhikumbhakucayorupamAnaM kumbhinAM prasaraduccha vasitAnAkulaketurihocyate sa yaH kuladevyo nimittajJAH kRtaM svanAmApi na yena vizrutaM kRtAntakarasaMkAzA kRtAntakalpo bahalIzvarosti kRtAntavaktraM bahalIzayuddhaM kRtI jite'haM vasudhAdhirAjekRzAnuH zItatAM yAti kekayA'bdasuhRdAM tadA vanaM kecid kRpANAn bibharAmbabhUvuH kecid tarucchAyamupetya vIrAH kecid rathasyoparito'dhunaivaM kecid vapuHSu dviguNIbhavatsu kecid vipakSArpitagRdhrapakSAkecin nRpA maulimaNImapAsya ke'pi kArmukasamarpitabANAH kepIha bhogAnasataH kamante 11.49 kevalaM vasumatI hRdayezAH keSAMcillUnamaulInAM 5. 15 5.46 keSAM nistrizanirjUna 6.44 kaizcanojjhitadharairativegAt 12.44 3.15 4.23 3.58 13.26 'bharata bAhubali mahAkAvyam 3.46 3.69 koTIrAGkitazirasau mahApratApau 14.21 ko'tiriktagatizcittAt 6.10 kopane ! tvamadhunA nigadya se 15.26 kopavanhiratulo mama cakre - 11.5 kopAnalaH kSAntijalena kAma kramaM vinItairiva nAvalaGghituM 7.12 5.27 krIDAtaTAkamavanIpatirAjagAhe ' 6.16 ' klRptapuSpazayanaM latAlaya 6.22 15.79 14.7 9. 3 12.65 3. 103 7. 14 kaitakena rajasA tadA vanaM ko guNastava sa yena nibaddhA koTi : sapAdA tava nandanAnAM 14.3 14.6 kvacicca vaiDhUryamaNiprabhAbharaiH kvacit kusumakuDmalaiH... kvacit sarasijAnanAnayana... kSaNaM bhUmau kSaNaM vyomni kSayAmbhodhirivodvela : 14.5 kSarakSitijadhArAktaM 10. 8 8.58 kvacit sarAmA'tha salakSmaNA... kvacid gajamayaM sainyaM kvacinnAsa ravIrANAM kvacinmRgayUthamayad yadRcchayA kvaM sarvadezAdhipatiH sa cakrI kSaradurudhiradhArAbhIkSitipatirbala rAjaniveditaM kSitibhujAmupazalyanivezinAM kSitIzvare pRSThamadhiSThite bhaTA 2.32 kSipan guJjAruNe netre 16.3 10.42 kSveDAntonnAmataH kAMzcit kSveDAsyeti vadantIva 16.16 15.20 15.15 6.7 7.5 6.46 12.54 17.6 11.77 7.25 .16.58 10.52 1.45 7.76 * 7.30 '' 1.62 5.76 5.78 1.58 15.4 15.11 1.12 2.61 15.54 15.44 3.54 15.10 5.74 5.71 13.23 3.2 15.45 15.120 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmakArAdyanukramaH kha-5. ca-35. khaJjanAkSi ! tava manturAdadhe 7.24 caMDAzuH kANDavRSTyAla- 15.108 khalUrikAkelinibaddhalAlasaiH 1.44 cakate pratipakSalakSataH khAtikAM khanata sAmpratamekAM 16.71 cakrabhRnmRgadRzAM manorathaiH 7.1 khinneva kAcid virahAtibhArAt 6.25 cakrAGgI sapadi tato ruSAti... 17:15 khecarairapajahe nRpamArgaH 6.11 cakricakrapurovartI 15.50 cakrijyeSThasutopyuccaiH ga-21. 15.115 cakriNazcakracItkAraiH 15.12 gajaM viniryanmadavAridhAraM 2.6 cakriputreSu zRNvatsu 15.64 gajArUDhena so'darziH 15.73 cakreNAnIya tanmauli 15.76 gajAzvarathapattInAM 3.27 cakre bhaGga turaGgANAM 15.72 gadApaTTizanistrizaiH . 15.106 cakrezaH zramavazato nimIlya... 17.34 gadAbhiH syandanAH kazcid 15.21 caturaGgacamUH sAtha 15.5 gantaiSa bAle ! dayito bhavatyAH 6.8 candramA iva mahIpatiLabhA- 7.66 gandhebhasindUrabharAtirakta-. 6.34 candrodayollAsitamaNDapazri- 10.26 garvaste yadi bhujayohANa daNDaM 17.52 camUcarAn ketakakaNTakaiH sA .. 10.5 gavAkSajAlAntaralabdhamArgaH 18.44 camUriyaM vairicamaM vilokya .14.28 giraM : nAnAmiti mAnazAlinI 1.35. caraH puraH pU:parikhAM payobhRtAM 1.52 giraM bhaTA vetrabhRtAM nipIya te 13.4 caraH purogantumathaihata tvarAM 1.40 gira iva kSitirAja! tavekSavo- 5.23 caraH sacitrArpitasiMharzanAd 1.66 gIrvANanAthAdapi sArvabhaumAt 10.46 caraH saratnasphaTikAzmabhittika 1.53 gIrvANavidyAdharasundarINAM . 6.67 carantamAyAntamudIkSya vetriNaH 1.64 gIrvANazRMgArasunAmadheyaM . 14.15 caro vicintyeti hRdA girA tataH . 1.37 gIrvANAdhiSThitasyApi 15.56 calatApyacalA yUyaM ..15.116 gIrvANAMnAM cAkyametad vizAlaM 16.78 calatkRpANAzanisaMyadabde 12.15 gIrvANastridivamapAstamAji... 17.11 calabalAkAbhramadaM savidrumAH . 1.63 guNairiva zarairloka 15.6 calanmRgAkSInavahemabhUSaNa- 1.60 gotraviskhalitamevamabhyadhAt 7.47 cApamAsajya kaNTheSu gopuraM pura ivAnanamasyA . 6.36 cApAdavAropayadeSa kiJcid 14.47 cAmIkarAmbhojanivezitAMhri- 10.64 gha-1. cAruvAravadhUdhUta 11.4 cAlite nRpatinA bhujavajra 16.75 ghanAtyayo'pi jvalaDhuSNarazmiH 18.42 cAlito na sakalairapi bAhuH 16.74 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11.16 376 bharatabAhubalimahAkAvyam citrakAnanahayAdhikabhItaH cumbitaM madhukareNa tanmukhaM 7.23 DiNDIrapiNDA iva rAjahaMsAH 6.75 ced vilumpasi gurUnabhimAnAt 16.44 ta-133. cha--1. taM kevalajJAnaramAvarItu- 18.61 chatracAmaracAruzrI taM prayAntamavalokya surastrI 6.31 ja-23. taM bhAvavedI bhagavAn viveda 18.62 jamatItritaye viditaM caritaM 18.81 tajjanyaprakaTatamaikalAMsyalIlA 17.25 jamattrayajanaM jetu 3.16 tataH koTi: sapAdApi 15.121 jagattrayI yasya ca kItimallikAM 1.28 tataH paraM takSazilAkSitIzvaraH 13.8 jagattraye kastumuloyamadya . 8.66 tataH pravIrA bharatezvarasya 14.2 janAd balaM bAhubale TaiH pathi 1.16 tataH sa dUto viSayAntaraM ripoH . 1.2 janA ! rasAlastarureSa satyaH 18.24 tataH samagrA api bhUmipAlA 10.14 janAstatra bhayobhrAntA 3.87 tataH suSeNo'pi patAkinIzaH 14.2.0 jayaH kalApo'kSayakaMkapatra- 14.16 tataH svayaM bhAratavAsavo'pi 14.11 jayazabdavirAvibhiretya suraiH 18.76 tatazcacAlAdhipati pANA- 2.66 jayI suSeNAnuja eSa koka- 14.66 tatAyatAM dyAmiva sarvataH samAM 1.72 jahIhi maunaM racayAtmakRtyaM tato nibaddhAJjalayo nRpaM ca te 1.66 jADyAtirekAjjaghanapradezAt 18.46 tato'namanyasva raNAya bhUbhujaH 13.28 jAtarUpamayabhittikapola tatopyavazyAyaniSekapAtAt 18.48 jAnIhi sphuTamiti bhUmi... 17.13 tato bAhubale hyaH 15.84 jitAnekAhavA yUyaM 15.28 tato bhaTIbhUya bhavadbhirAjiH 12.14 jIvite sati nivedanaM sakhi ! tato muhUrtena rathAzvanAga- 12.67 jIvo yathA puNyabhareNa deho tato vimRzyeti hRdantaruccaiH 2.78 jJAtanaikalalanArasaH priyaH 7.35 tato'hameko'pi balotkaTaM tvamuM 13.15 jJAtastvaM sarvadA kAnta ! 11.26 tataujasaM sotha sabhAsadAM varaH 1.71 jyeSThaH sutaH sUryayazA yazasvI 14.22 jyeSThabAndhavavadhAya karaste tatkathaM samara eSa bhavadbhyAM 16.11 16.45 jyeSTho'grasaMjAtatayA guNaizca tatkAnanAntA yugapattadIyaiH / 10.2 2.31 jyeSThoGgajazcakradharasya caiSa tatkevalajJAnamahaM vidhAtuM 18.68 14.70 tattatpituAlanamapyazeSaM 2.16 Ta-2. tat tvaM vihAya smayamapyazeSaM 2.65 TArarAvA bhaTacApakoTi- 14.63 tata pANipadamAviNyAta 14.63 tat pANipamAnnipapAta caikaM / 18.75 TaGkArAkarNanobhrAntA 15.3 tatra bhAratapatiH svayamasthA- . 16.73 6.28 mAhavA yUya 7.26 6.73 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 zlokAnAmakArAvanukramaH tatra vyatikare vidyA- .. 15.67 tabAnujo'yaM tanayo yugAdeH tatraSa yuSmat prabhurAtanotu 12.72 tasthau sUryayazAH svairaM 15.122 tathA kopAnalo'dIpi 15.78 tAtapriyApatyatayApratItau 2.50 tadantare kopi balAtiriktaH 2.30 tAtavaMzabhavanaM bhavatA yat 16.48 tadAtmajebhyo vihitAnatibhyaH 2.80 tAna'pRcchAditikSmApaH 11.6 tadA dakSiNadignetA 11.15 drAbhyAM 15.85 tadA bhavAn maMtribhiroditastad 2.86 tAmbUlIrAgasaMpRktaM 11.22 tadi caturbhiraladhyatamo dviSat 5.56 tAskairiva nRpairanujagme taditi suranararvyatakiM citte 5.81 tA rAjadArA narakasya kArA 18.72 tadiyaM tavakA sarasvatI 4.43 tAruNyalIlAH sakalA api tvAM 10.45 tadarpadIpaM zamamAnayAmyaH 2.76 tAstAH samastA iti bAlalIlAH 2.5 tabandhonayanayugaM tatovalokAt 17.18 tIkSNAMzukarasaMtaptaM 15.8 tathUyamudyacchatha saMprahAraM .12.20 tIkSNAMzutaptyA paritapyamAnAH 6.45 tadvavAkyAditi kupito... 17.51 tIrthaM tvayA'sAdhyata mAgadhAdi 12.37 tad vicArya mahIpAla ! 11.72 taraGamairagrasaraiH khurApraiH 6.37 tanniyogavazatastvadantikaM . 7.51 tuSAratAM tatra tuSArabhAnoH 18.30 tanivArya sakalaM hayapatti- 16.35 tuSTa: kanIyasAM rAjyaiH 3.13 tannizamya bahalIzvaravIrAH 16.66 tUryasvanairvandiravAtipInaH 14.31 tanbyo babhUvuH saritaH samantAt 18.28 tRNIkRtastraiNarasaM rasasya 10.35 tamAlatAlIvanarAjivibhramaM 13.52 te kozalAtakSazilAdhipatyoH tamAha vaitAlikasArvabhaumaH 14.37 14.26 tamo nirasyatsahasA prabhAbharaiH 13.35 te tatheti kathite jananetrA 16.38 tayoryuddhaM babhUvoccaH 15.56 te tadaiva bharatAnujamIyuH 16.41 tayovilAsA vividhAH prasasra . 8.45 te bhAratI cAramukhAnizamya 2.76 tayovizikhasaMdohaiH 15.87 te surA api tadIyagireti 16.30 tassava na kevalaM-vibhoH .. tairetya sAnandamanobhirevaM tailabindurivAmbhassu 3.76 talpeSu tUlacchadaveSTiteSu taba pArthiva ! cakramulvaNaM tau tadaiva ca nivartayataHsma 16.65 to dvAdazAbdI bharatena sArdhaM 2.53 tava muSTimimAM sahate bhuvi ko 17.73 tava vadhUbhiranuttaradRSTibhiH 5.41 ___ to dhUlIlalitatanU vikIrNakezau 17.41 tava vadhUhRdayAni vanAntaraM 5.50 tau rAjadviradavarau nibaddhamuSTi- 17.38 taba vilAsavatI ca nije'like 5.38 tyaja tat tvamamUdRgUhanaM 4.73 tava sabheva narezvara ! sundarA 5.17 tyAjitAH syandanaM kecid 15.06 13.25 tavAgrajA'yaM sa gajAdhirUDho 14.66 trapeta tAtastanujairakiJcanaiH 4.22 4.77 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 bharatabAhubalimahAkAvyam trayo'pi haMsA iva rAjyabhAra 10.56 tvAM vinA kopi vizve'tra 11.65. trichatrarAjI puruhUtahasta- 10.65 tvAmapAsya sakalArthadahastaM 6.48 tridazAcala nizcalacittaruceH 17.85 tvAmAtmatulyaM gaNayatyajasna . 12.41 trailokyadaNDaM kalayAJcakAra 14.17 4.5 tvaM jetA vizvavizvasya 11.100 tvaM tu pANigrahe'nyasyA 11.33 daNDezo bhagnakodaNDa: 15.57 tvaM tu bhAratapate ! sthitimUlaM 16.14 dadatamUhamimaM sudhiyAM parA- 5.47 tvaM dAkSiNyaparo yAdRk 11.35 dantAnAcakRSuH kecid .. 15.24 tvaM pazcimAzAmadhunA gatosi 8.18 dantAbalaH kelinagopapannA 6.36 tvaM pazya rAjan ! prabhurAgato naH 12.70 dantidantAsisaMghaTTa- 15.17 tvaM mAnuSIbhoganimagnacittaH - 2.63 dayitenAnunItA'pi - 3.78 tvaccittavRttiprathamAdricU lA 10.47 dAkSiNyaM kriyate yena 15.68 tvattulyAH santi te putrAH 15.66 dAkSiNyAd devapAdAnA- 11.91 tvatpiturjagati kItti bhirArAt 16.23 dAnavAripatirAtmaturaGga- 6.5 tvatpratApadahane tvadarINAM 6.45 dAyakatvasukRtitvaguNAbhyAM 6.60 tvadavarodhajanAd RtusajjitAt 5.96 digantagantA jagati tvameva 12.42 tvadavarodhavadhUha tamatsara- 5.45 divaspRthivyau kurutaH kaliM kiM 14.32 tvadAjJAbhramarI bhUpa ! divAmukhatyAjyavidhi vidhAya sa 13.56 tvavikrAntirmahAvIra ! 11.23 dIpradantadyutijyotsnAtvadviyogavidhuraH sa jIvite 7.50 duruttaro'yaM bhavavArinAthaH 10.22 tvanmaulikAlAyasasaJcayotra 2.86 duruttaroyaM virahAmburAziH 6.27 (vamiha dUtagirAhvaya sarvataH 5.60 dUtatvaM bharatezasya 3.46 tvameva cakrI vijayI diganta- 12.40 dUta ! tvaM satvaraM gatvA . 3.35 tvameva naiyAyikavAkprapaJcaiH 10.20 dUta ! tvat svAmino dhATaya tvameva bhoktA bhavaduHkharAze- 10.21 dUtatvAt tvamavadhyosI- 3.105 tvameva saMsAradavAgnidAha- 10.16 duti ! satyamuditaM tvayA vacaH 7.52 tvameva sainye sakale'gragAmI 12.64 dUraMgatAnAmatha sainikAnAM 6.35 tvameva sAdho ! samaloSTaratnaH 10.48 / dUralakSIkRtAkAzatvayA tapasyA jagRhe munIza ! 10.54 durvAMkUragrAsanibaddhakAmA 10.12 tvayA'thavA tatsmRtaye na luptaM 8.38 / tvayA bharatabhUbhartuH 3.6 dRSTa: purA tva vijayAzile 10.38 tvayi digvijayohAte prabho ! 4.33 daSTi-muSTi-rava-yaSTivizeSaiH 16.36 tvayaiva cakrabhRvaMzaH 15.124 deva ! candrati yazo bhavadIyaM . 6.47 tvayaiva sAvajJatayA na hIyate 13.46 deva ! tasya madoddhRta- .. 3.101 d Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.20 4.62 11.7 zlokAnAmakArAunukramaH 376 devatAH ! kimapi vitta mamAyaM 16.52 na-76. devatAH sapadi bhAratarAja 16.8 na kAtaratvAdapi kampanIyaM devateritamurIkRtametat 16.70 12.24 na kiJcidUcAnamavekSya dUtaM 11.53 2.2 deva ! tvaM madvacaH svaraM na kopi samare vIraH deva ! tvadastrAlayamugratejo 2.82 nakhakSataM kAcidavekSya kAnte 8.27 deva ! tvayaM devayazAstadIyA- 14.72 10.17 na cAtidUrAntikasanniSaNNaH daivateziturapi spRhaNIyA 6.56 naTIkRtAnekamahIbhujo bhravaH dordaNDacaNDimauddhatyAd / 11.42 1.67 dordaNDadambholiramuSya rAjJaH 14.36 natvA'tha sAdhuM niSasAda bhUpaH 10.36 dobhRtaH suragirAtha niSiddhAH 16.7 na nAma namyAdiraNe mahendra ! 12.38 doSmatAM kharasaMghAta 15.66 na nidhirna maNirna kuJjaraH dvAtriMzanmadinIpAla 11.66 nanvetau jinavarato januH sma 17.36 dvijarAjanadIzayostulAM . . . 4.18 na pRthagjanavat kSitIzvaro dhusadvidyAdharAdhikyAt 6.55 na prabhurna iha tRptimavApad 3.17 2.75 na bandhuSu bhrAtRSu naiva tAte drutaM rAjAnamAnamya dve sainye api caramAdripUrvazaila- 17.45 na bhavatA saha kAnanameSyate 5.51 nabhasastridazaiH sa upetya guru- 17.88 dha-14. . . nabhasthalaM tArakamauktikADhyaM 8.10 . . na mAdazI kvApi purI jagatyA- 2.18 dhanuranUtaradhI: ! karapaJjare 5.20 narapatiriti snAtvA krIDA... 7.83 dhanurbANAJcitakarAn 3.62 navInacAmIkaranirmalAmA 6.72 dhanurvyaH kRtahastAnAM 15.1 navaiH prasUnaiH parikalpya zayyAM 6.13 dhanyaH saM yenAraci caityamIdRk. 10.26 na sAMyugIno mama kazcidAhave dhanyAH sadA me khalu bAndhavAste 18.70 na suro na ca kinnaro naraH dhammillabhArakusumaiH patitai... 6.78 na hi tAtakulaM kalakyate 4.28 dhammillabhArazithilAlaka... 7.82 nAgarairiti vitakita eSa dhammillamuktAlakavallarINAM 8.4 nAtha ! saMsmRtya mAM citte 11.21 dhariNI hariNInayanA nayate 17.72 nAnAstrayAnadhvajazAlino'mI 14.57 dhAritA priyabhumena sA dRDhaM 7.42 nAbheyaprathamasuto'tha bhUmimadhyAt 17.60 dhigastu taM raNe nAthaM 3.57 nArAcamaNDapasyAdho 3.56 dhigastu tRSNAtaralaM tadIyaM 10.43 nAvyA nadI supratarA babhUva / 6.42 dhIraM mano bAhubalebhaMTAnAM nigadanniti cakradharo bahudhA 17.84 dhairyAmbudhidhUmrayazca dhUma- 14.74 nicakhAna tavAbhidhAGkitAn 4.36 nijaharidhvanikampitakAtare 5.66 Kw 14.34 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 bharatabAhubalimahAkAvyam nitAntatRSNAturamasmadIyaM 2.4 nRpate'sya jayaH sudurlabho 4.75 nitAntabandhupraNayapradIpo 2.16 napa ! dadhe'tha kayAcana kAntaruk- 5.35 nidhayo'pi tavaiva dRzyatAM 4.40 napanItilatA'dhiropitA 4.26 ninyire vallavairgAvo 3.86 nRpa ! niyogamavApya balAdhipaH 5.1 nipatadgajamuktAbhiH 15.37 nRpa ! bhavantamajaH kusumasphurad- 5.28 nimIlitAkSA hi kumuvatItati- 13.46 napa ! saMhara saMhara saMhara kopa... 17.71 nimIlitAmbhoruhapatranetrA 8.6 naphalgu sasyaM parihAya nistuSaM 1.6 niyantA jIvo'yaM tadanu.. 13.62 nakaratnAMzuvaicitrya- . 3.63 niyanturAnemivivRttihAribhiH 1.50 nyaglokAt samupagataiH kavevineyaH 17.7 nirghoSAt kulizaravA. 15.126 nyamIlyatAmbhoruhiNIgaNena nirdayatvamadhikRtya narendraH 16.20 nyavezi tAtena bhuje'sya lakSmI: 2:11 nirbalo'pi paraH svAmin ! 11.58 nirmokAdiva saMgrAmAt .. 15.86 pa--104. niryayau nagarAt tUrNaM 11.66 paJcabANa ivauddhatyanirvAririva kAsAraH 3.41 paJcavarNamayaketuparItaiH nivavRte zikhibhiH satatocchalat 5.18 paJcavarNamayapuSpabhaGgiyuk- 7.67 niHzaGkamAjJA bharatAdhipasya 18.4 paJcAsyAdiva sAraGgaH 3.43 nizaGkamAtaMkamarAtibhUbhRd- 2.22 niHzvAsahAryAMzukavIkSyamANa- 8.33 paTakuTI: paritADya nivatsyate 5.56 niHsaMzaye'rthe kimu saMzayAlu 12.62 paTImupAdAya mukhe ca kAntA 8.30 niHsvAnabhambhAnakatUryanAdaiH pataGgA iva dIpAntaH, 15.13 15.36 patatripatranirbAdaniHsvAnalakSeSu dazasvapIha 14.24 patadazrukaNAvilavaktraruciH 17.76 nisvAnanisvAnabhiyAsya naSTaH 2.38 niSkrAnto bharatezvaro'sura... 18.82 - patAkinI zrIbharatezvarasya 10.1 nizAvirAmonmiSadabjarAjI- 8.72 patirnadInAmiva vADavena 18.26 4.5 pattibhiH kvacana zauryarasodyat- nihatAd dRDhamuSTinA mayA 6.6 nihatAyanabhUbhRdumike 4.4 pattibhiH pattayaH stamberamaiH nItimaMDapa ! parAkramasindho ! 16.43 patripatrAnilodhUtAH nItohamindratvamahaM tvidAnI 2.20 padminInicayasaJcitotsavaM 7.70 padminIvadanacArugavAkSaH 6.66 nIrandhramapi tatsainyaM 15.70 payodakAle karavAlakAle 18.36 nRpa ! tanUbhavati kramato'dhunA 5.11 payodhiDiNDIranitAntakAntaM 18.16 nRpatirna sakheti vAkyataH 4.58 payodhiriva kallaulaiH 3.102 napateH svajanAzca bAndhavA 4.55 paraM deva ! tava bhrAtA 3.104 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.52 zlokAnAmakArAdyanukramaH 381 parakSmAkramaNoddAma 11.83 potanti tAruNyajale'balAnAM 6.12 parasparAmAvahatorapIhAM 2.12 prakalpitAkalpavidhiH kSitIzaH 8.20 paryAyAdatha bharatezasiMhanAdaH 17.33 prakAmamaMsArpitahArahAriNaM 1.76 parAGa mukhI kAcana kAntarUpaM 8.31 prakSaranmadajalairgajarAjaH 6.14 parA bhUtiranenAtra 3.26 prajJAvatAM prAgraharastamUce 10.37 paridadhe'tha raNanmaNi ziJjinI 5.31 praNayastaTinIzvarAdikaiH 4.16 parisphuratkAntisahasradIpraM 2.45 praNayastvayi nAbhibhUpasU 4.51 pallavaH svayamazokazAkhinaH .. 7.18 praNayasya vazaMvado nRpaH 4.57 pallavolvaNakaraH prasUnadRk 7.40 praNayAt tvamajUhavastarAM 4.50 pavamAnarayodhutadhUlibharaiH 16.80 praNayAmRtavIcisaJcayaM pazya pazya gaganakSiticAri 6.50 praNayo yadupAdhimattayA 4.54 pazya svasenAM hariduHpradharSAM 6.63 praNipaMtya muniH kalibhaGgakaraH 17.80 pAdayonipatitA sa eva me 758 pratyayaM tarasi bhAratanetuH 16.76 pArzvapRSThapurataH purandhribhiH 72 pratyarthinAsIrahayakSurAgro- 12.16 pikasvarA modavatI ca yUnAM 18.23 pratApabhRtsvAmibalAbhizaGkitaH 1.3 pitRvyA ! 'dya mamAzaMsAM 15.127 pratApavatvAttaraNe ! tvayanAM 18 34 pIyUSapAthodhimahomigaurI . ' 14.27 pratipakSavanadra mAvalI 4.4 puNDarIkanayanavikAsibhiH 7.72 , prathamaM bhavadatyupekSaNAd 4.46 puNyodayAd bhavati siddhi. 18.83 prathamataH paritApitavidviSa 5.61 punaH prabhAtamAsAdya . 15.62 prathitimAn nalinInikye trayo- 5.42 panarbhAratabhUpAla ! 11.47 pradakSiNIkRtya dharAdhipastriH 10.16 para: sUraM ke'pi jayaM yayAcire 13 6 praphullakakellinavInapallavaiH 1.15 purassarareli balaM ca pRSThe 6.38 prabalena saha svAmina ! parA cara ! bhrAtaramanteraNa 2.13 prabho ! tvadIyAM samarasya nIti 12.61 purI parIleyamanekazo hayaH 1.42 pravartitaistadbalakAmacAraiH 6.41. purontaraM prApya taTaM payonidhe- 1.55 pravardhamAnAdhikadhairyazaurya- . 14.8 puro mama sthASNurayaM balasmayAd 13.16 pravIratAtAnvayanAmakItti- 14.25 purohitodIritamaGgalAzIH . 14.16 prasannataivaM jagati pravRttA 8.47 puSpadru zAkhA upari bhramantI 6.68 prasaratIha vane kalamollasat- 5.24 puSpareNuparipiJjarAsyayoH 7.32 prasahya kecit kuladevatAmaguH / 13.5 puSpazAkhizikharAvarUDhaye 7.41 prasUnabANAn praguNIcakAra 18.17 . pUrvameva hRdayaM vilAsinA 7.54 prasUnazayyA navakaNTakAle- 8.41 pRcchAparazced bharatAdhirAja. ! 10.56 prasthito'tha jalakelaye nRpaH Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 praharaNAlaya metya tataH paraM 5.75 prAgeva kSitipa ! mayoditaM carAgre 17.50 prAgeva samarArambhaH 15. 96 7.58 prANanAthavirahAsahAH striyaH prAtaH prayANAbhimukho'smi kAnte ! 8.68 prAdurbabhUvuryugapattadaiva 14.60 prArthyamAnazciraM yuddho 11.76 prAvartanta zarAH svaraM 15.63 priyaH surA yauvanavRddhimattA priyasya sItkAraravAn mRgAkSya: priyAli ! yAdUka praNayo" priye ! tvadIyA padavI vizeSAt prItirbhavatyasti tato vicAraH pretabhUH pramadakAnanaM zarAH preyasi praNayavihvalaM mano preyojayazrIvaraNotsukastvaM preyovacaH sphUrjathukalpamevaM prova camanyedyuriti praNamya pha - 1. phullallatAmaNDapamadhyamIye ba - 14. bandhUkapuSpANi vikAsavanti babhUva kAntAnunayapraNAmaiH babhUva tasmin samaye kucoSNa Sairat mAlokya balAdAcchidya bhUpAlaiH tvadIye sphuTamApatantaH balotkaTaM bhUpamavApya yuddhe balotkaTaireva bhaTaistadIyaiH bahalInAthapAthodhiH bahalIviSaye kila tasya sutaM 18. 18 18.51 8. 35 8.36 2.62 7.62 7.33 bharata bAhubali mahAkAvyam 4.56 3.62 11.14 4.6 bahavo nRpasaMpadarthinaH bahirmuktahayastambe bahukRtvaH pravijJaptaH bahudhAsya balaM hi zaizave bha - 48. bhane cApe kRpANespi bhaTazaurya bRhadbhAnu bhaTAH kecid bauddhatyAt bhaTAnAM paravIrAstraH bhaTAstadIyAH kalikarmakarmaThA bhambhAyA vAdyamAnAyAH bhayAmbhonidhirudvelaH bharatanRpaticAraH so'tha bharatanRpatisainyAmbhonidhiH'" bharatarAja ! samagramamaMkramA 6.17 6.4 bharatezacarodyatA 10.67 bhavaM titIrSorbhavinastvamevAbhavatAt taTinIzvarontarA bhavatyAM lubdhAzaH kulayati .. 10.9 bhavadIyayazodhvagAminaH bhavadvadhUvarga viyogadIrghabhavannatyai maulirvyaraci mama bhavA~stulAM tasya rathAGgapANeH bhavAnamuM nAgamanantavikramaM bhavAn balI yadyapi sArvabhaumaM 6.44 8.67 18.56 11.63 bhaviSyati zvaH samaro narezituH 11.57 bhAgadheyavadanAkalanIyaM 14.78 bhAratAdhipatirambaravezma 12. 8 bhAratezvaramivekSitumuccaiH 12.11 bhAratezvarabhaTAstviti dadhyuH 11.46 bhAratyeti pravIrANAM 1787 bhItaM bAhubalerdezAt 15.34 1.1.40 15.23 11.25 13.12 1.1.16 3.77 1.76 8.74 5.72 3.61 10.18 4.15 13.60 4.76 18.37 13.63 2.87 . 13.54 2.60 13.33 16.40 6.71 6.27 16.67 3.67 3.75 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11111 10.6 zlokAnAmakArAdyanukramaH 383 bhItAbhivibudhavadhUbhirabhramArgAn 17.27 manorathamiva rathaM 15.111 bhujaMgarAja vasudhaikadhurvahaM 1.25 mandarA iva pratyarthi 11.43 bhujadvayIzauryamivAkSigocaraM 1.77 mandAkinItIralatAlayeSu bhujadvayonmUlitabhUruhAvali 1.17 mandAkSamandAkSamavekSya cAhaM 2.65 bhUcarAbhracarasainya vitAnaH 6.28 manmatho'pi kusumaiH prayuyutsuH 16.34 bhUcArirAjanyabalAtirekaiH 6.2 manmukhaM tyaja tad vatsa ! 15.125 bhUdharopari puraH prasarabhiH 6.24 mama pRSThe sa AyAtaH 11.104 bhUpatirbharatAdhIzaH - 3.65 mama mantumato vahate rasanA 17.83 bhUpAlakoTikoTIra- 11.2 maddhireSA bharatAdhipasyA- 6.48 bhUpAlavakSasthalalambihAra- 2.33. mama vakSasi niHzaGka 11.38 bhUbhujo'tra vibhavanti camUbhiH 16.68 mamAdbhutaM vAkyamataH paraM tvaM / 6.64 bhUbhujodhikabalAH kSitipIThe .16.27 mayApi tanmArga urIkRto'yaM 10.58 bhUbhRtaH parijanaizca dhanaizca 16.66 maryAdAM parijahatastavAmaroktAM 17.64 bhUbhRtaH samaramapyavalepAd 16.16 mallikAkusumakuDmalalekhA- 6.38 bhUbhRdAkramaNa citraM .. 3.6 maha jinAdhipatiM kusumairnavaiH 5.73 bhUbhRtsunAsIra ! raNaM vidhAya 10.57 mahattarasyApi ghaTasya saMsthitiH 13.18 bhUvAsavA bhUgrahaNakakAmAH 12.6 mahApratApAnalatApitaM dviSad- 1.26 bhrAtaraH koTizastasya 15.104 mahAbalAkhyo balasindhunAthaH 14.51 bhrAta ! stvaM laghurasi tat... 17.61 mahAbhujaH saMprati yoddha kAmaH 12.6 bhrAtA madIyo'yamiti svacitte 2.88 mahAbhujainaH prabhurIdRzairvRtaH / 1.23 bhrAtuH saMsappidoMrdarpa 3.31 mahAmaNistambhavirAjitazrI:- 1.71 mahAmRgendrAsanasanniviSTaM / mahAyudhA ye yudhi bhArateyAH 14.65 magadhadhvanimizramanmatha- 4.31 mahAraNorvIdhara eSa durgamaH 13.10 maNivirAjitarazibikAkRte . 5.48 mahAhavautsukyabhRtAM tarasvinAM 13.42 maNDapaH sa yadi nItilatAyA 6.62 mahIbhRduttaMsa ! marujjaye'pi 12.36 matkaniSThasahajakSiticakrA- 16.54 mahIziturdAdazavarSamAtre 2.73 mattabhRGgarutaziJjinIravaM . 7.10 maho madIyaM dizi dakSiNasyAM 18.11 matvA muniM taM bhagavAn madAbdhau 18.63 mahoSTravAmIzatasaGa kulAyAM 6.33 madIya bhUpAmbudatUryajita- 1.36 mAM vihAya yathA yAsi 11.30 madena hastIva vanapradezaH .. 2.42 mAtaGgaH parijahire.. 17.30 madbAhuvAyusaJcAre mA devA mama vadanaM trapAtidInaM 17.16 madhuvratavAtasahodaraM tamaH 13.34 mAna eva bhavatA vidadhe'yaM 16.17 mano madIyaM bhavatA sahaitaM 6.11 mAnamAtaGgamArUr3haH 3.100 . 2.35 ma-66.. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 mAnavA jagati mAnabhRtaH syuH mAninAM prathamatA kila tasya mAmapAsya kimanena pUrvataH mAlavezvaramukhyAste mimAnamantarna dadhAnamuccakaiH muktAvalI kAnanarAjalakSmyA mukhaM bhaTAmAmavalokya rAjA muJca mAnini ! ruSaM priye'dhunA .mudaM dadAnAnavalokitetara - munireSa babhUva mahAvratabhRt mumocAsmai tatazcakraM muhurmuhU rAjamarAlabAlaiH vitanvannadharaM vraNAGka mUrcchAlA tridazavadhUH papAta mUrcchAlA medinIpAlAH ... mUrdhnA chatraM dadhadamalaruk" mUrdhnAdharyata bhUvareNa tra' mRgendrAsanAsInaM mauktikairiva yazobhirazobhi maunamudrAmayonmucya maunamevamanayApyudIritA ya - 46. yaccakAra raNaceSTitamuccaiH yaccharA : karikumbheSu yato'tra saukhyaM tata eva duHkhaM yatra pUrvamavarodhavavRbhiH yathA te bhrAtarastAtaM yathAdhipatyaM tridivasya jiSNuH yathA payodharaunnatyAd yathAruNastIkSNarucerivAgre yadA sametA samare tavAgrajaH yadi tadbalamasya dordvaye - 16.26 6.63 7. 16 15.88 1.74 9.74 6. 65 3. 53 10.51 bharatabAhubali mahAkAvyam yadi yudhi nirbaMdha: yadi bhaktirihAsti bAndhave 6.70 3. 25 yadIyanAmApi karoti dUrA yadIyasaundarya mudIkSya dUrAt yad yuvAM vRSabhanAthatanUjI 12.7 7.28 1.8 17.76 15.74 yasyAjasama'jyeSThatayAhameva 18.12 18.50 17.28 11.86. yuktamevamanayA kRtaM dRzoH 5.77 yugAdidevaM drutametya buddhAH 13.66 yugAdidevaM hRdi ke'pi saMdadhuH 3.94 yugAdidevAMhriniSevaNAya 6.40 yugAdinetuzcaraNAravinde 3.5 yugmidharmanipuNatvamalopi 7.63 yuddhakallolinInAtha yuddhe kRtodyogavidhau kSitIze yuddhe zastraprahAroyaM yuddhe'sminnacalavarA nipAtinomI yuvadvayIcittadarInivAsiyuvAnamindIvarapatranetra yad vA bharatabhUpAla: yazaH sudhAsodhamanuttarAbhaM yazazcandrodaye sphIte yazasAM paTahena paTudhvaninA 17.81 yasyAtrApi hi vizvavismayakaraH .. 6.75 2.6 yA kApi vidyA kulavartinI va:yAtrAnhi jinamabhyarcya yAvat sahasrakiraNo gaganAvagAhI yuvAsi vidyAdharamedinIza ! yuSmAbhirevAraci vairibhaGgaH ye dhairyavantaH purataH sarantu 2.77 ye pAtitA ripubhirAyudhaghora"" 11.54 ye bhavantamavajJAya 2.43 yeSAM yadUnaM ca tadarthayadhvaM 13.27 yo'khaNDaSaTkhaNDadharAdharANAM yo vivekataraNerudayAdri; 4.8 15. 126 4.66 8.40 6.66 16.10 3.16 .12.18 11.27 12.25 11.67 7.81 7.20 10.60 13.7 10.71 10.61 16.13 15.16 12.5 11.32 17.6 18.13 10.34 10.40 12.3 12.28 16.76 *11.44 12.22 2.47 6.61 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmakArAdyanukramaH 385 11.50 .4.74 yoSitAM pratikRtilAzaye 7.73 rAjA RtUnAmahamasmi zazvat 18.6 yoSitAmavatarenna mAnasAt 7.55 rAjA bAhubalIbalena sahitaH... 13.67 rAjendra ! taM hetumahaM tu jAne 2.83 ra-36. rAjendralIlA api tena sarvA 18.71 riktIbabhUvuH keSAMcid 15.32 raMtA sa cakrI samayaH sa sA zrIH 18.25 4.35 ripuvaMzakRte tavAgrato'haraktArdhakumbhamuktAbhiH 15.110 re sneha ! manmanogeha- 3.21 rajasvalAH kAnanavallya etA : 10.3 raNakSiti takSazilAkSitIzaH 14.6 la-8. raNavyomni pare vIrAH 11.36 ratiradhIza ! kayAcidabhIpsyate 5.43 . lakSatrayI tanUjAnAM 11.88 ratnapradIpaprahatAndhakAraM lajjA yuvtyaashysngginiih| 18.16 ratnAni nidhayazcAsya . 3.18 lalATapaTTonnatimattvasUci- 10:33 ratnArireSa prakaTapratApaH 14.55 lIlayA dantinAM lakSa ratnArirvAritAmitraH 15.80 lIlayaiva kariNIzakarAttA 6.16 rathanti bhUpAH kila tatra vIrAH 12.4 / lokAnAM mukhazailAgrAt 3.45 rathapattituraGgasindhura lolallatAmaNDapamadhyalInaH 6.46 rathAGganA-novirahapradAnAd- 8.70 laulyameti hRdayaM hi madIyaM rathAGganAmnoH surasindhusaikate 13.38 rathAnArohataH kauzcit 15.47 va--104. rathAzca vAhAzca gajAzca sarve 12.26 vaMza eSa zatadhA parivRddhaH 16.33 rathai rathAGgadhvanibandhabandhuraiH 1.51 vacmi devi ! bhavatI. cakAra kiM. 7.46 radadvayIcinhitavaprabhittibhiH 1.47 vajrAhatAnAM vasudhAdharANAM 2.37 rambhayA zritanabhontarayA'yaM . 6.35 vadhUmukhasvAdurasainiSiktaH . 18.21 raviH kimadyApi na hanti zarvarI 13.44 vadhUstanotsaGgakRtAdhirohaH 18.52 rAkAmukhamivodaJca- 11.3 vanaM saprAsAdaM nRpatirupagantuM. 6.77 rAjakuJjara ! tavAhavalIlA 16.18 vanabhuvo nilayAdapi kAminaH 5.46 rAjan ! putreSu pazyatsu . 15.65 vanAyudezyaH pavanAtipAtibhiH 1.43 rAjan ! bhavabandhubalAmburAziH 2.44. vayaM carAH svAminidezanighnAH / 2.26 rAjan ! bhavabandhurapAsya rAjyaM 18.60 vayaM vIrA ayaM svAmI 3.48 rAjan ! bhavantaM bharatAdhirAjaH 2.24 varAGganAvIjitacAmarazrIH 18.74 rAjamArgamatiladhya gavendraH 6.1 vazIkRtAntaHkaraNastathApi 2.68 rAjalokanakRte samupetaM 6.15 vasudhAdhipatervacaHzarA 4.63 rAjasAH kila bhavanti mahIndrA 6.56 vasudheyamapIhate pati 4.53 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bharatabAhubalimahAkAvyam vahannavazyAyakaNAn kRzAnu- 18.53 vidyAbhRtAmIza ! vadAmi kiM te 10.41 vahan bAlAtapArakta- 3.4 vidyAbhRt sugatistadvat 15.107 vAcAlamaulimANikya ! 11.60 vidyAbhRnnarabhillendra- 11.102 vAcyo dUta ! mamAkUto 3.28 vidyullatAliGgitavAridAli 18.35 vAjirAjibhiribhaizca vivRddhAt 6.57 vidravantamiti svaraM 15.46 vAtavellitataruprapAtibhiH 7.6 vidhuhimAnIbhiradhIkRtastadu- . 18.47 vAmadakSiNakaradvayametat 6.41 vidhRtavAgurivAgurikAvalI- . 5.54 vAraNAH kuthapariSkRtadehAn 6.6 vidherivAsmAda'hitahitaiH punaH .. 1.33 vAhinIpatirayaM jalatADhayaH 6.42 vinivezya vibhunije pade 4.46 vAhinIbhiravanIdharagAbhiH 6.4 vinissaraccaJcalacaJcarIka- ' 8.15 vikacatAmarasA tava tatra kiM 5.52 vinihatya raNAGgaNAgataM . 4.65 vikasvarAmbhojamukhI parisphurad- 1.13 vibho ! tavAlokaravaM dadatyamUH 13.53 vicitracitraM maNibhiH samAcitaM 1.68 viyogataH prANapateH patantI 6.21 . vicitracitrArpitacittacitraM 10.25 viyogadInAkSamavekSya vaktraM . 6.7 vicitravarNAH sphuTamekavarNAH 8.58 viyoginizvAsanitAntadhUmaiH 18.38 vicitraveSA vizadaikaveSAH 8.60 viyoginInAM virahAnalasya 8.6 vijitastava bAndhavatvataH 4.44 viracayya bhavantamuccakaiH 4.37 vijJAtaM kila samarAnmayetya. 17.56 virahiNAM dadati prativAsaraM 5.55 vitatamaGgalajaGgalapArthivaM 5.63 virodhilakSmIkabarIviDambinaM 1.48 vitanomi yadIha vigrahaM 4.3 vilaGgitAdhvA katicid dinaizcaraH 1.41 vitanvatA'nena vihAralIlA 14.54 vilasitaM kimihAtulasaMmadaH 5.12 vitanvatI kAcidapUrvabhUSA 8.34 vilAsinIbhiryayire yuvAnaH 8.22 vitayaM cittAntariti praNaSTa: 2.63 vilAsinIvibhramacArulIlA 10.10 viditvarI deva ! bhavadbhujadvayI 13.22 vilokatAM na: samaraM tathAvidhaM 13.24 vidyAdharadharendreNa 15.83 vilokya taM manmathahArirUpaM 2.60 vidyAdharadharendrau tA- 15.105 vilokya dIpAn nRpasaudhasaMsthAn 8.50 vidyAdhara ! mayaiva tvaM 15.114 vilokya yat sainyayAvadhUtaM 2.36 vidyAdharavadhUvarga 11.45 vizvaMbharAcakrajayo mamApi 12.33 vidyAdharendrA api bhUcarendrAH 14.77 vizvaMbharAvyomacarairdharitrI 631 vidyAdharendrAstvanavadyavidyA 12.57 vizvAdhirAjaH kadalIvilAsa- 8.43 vidyAdharendro'nilavega eSa 14:53 vizvezvaro viharati prabhurAdidevaH15.131 vidyAdharairADhayamalaGghanIya 2.48 viSIda mA tanvi ! carAlayaM svaM 9.20 vidyAdharaiomapatho jagAhe .40 vismayo na yuvayorapi zaktA- 16.50 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmakArAdyanukramaH 387 vismaranti dayitA na vallabhaM 7.57 zaradyavApad rasamikSuyaSTi: 18.46 vismRtya zuddhAntavadhUvilAsA- 2.67 zarasAda'karodeSa 15.48 vihAramadhye vijahAra rAjA 10.30 zarAsArairvitanvAnA 15.53 vihite manasi tvayAyituM 4.38 zarairanAvRttamukha manotigaiH 1.21 vIkSya kopakarAlAkSaM . 15.58 zazAGkakAntena samaM milantyasau 13.36 vIravigrahavRttAnta 3.44 zazAGka ! citraM parilolatArakaM 13.36 vIrasUrjananI te'stu . 11.36 zArdUlaketurgaruDAbhavAjI 14.76 vIrAH kecid raNotthASNu- 15.22 zArdUlamukhyA itare'pi putrAH 12.56 vIrANAmastatIrANAM . 15.18 zAsanaM bharataneturitIdaM 16.72 vettyayaM ca balavAnahamekaH. 16.53 zilAmukhAstvasya zarAsamuktAH 14.43 vetrapANisucarIkRtamArgaH 6.73 . zuNDAgaNDopadhAnADhya- 3.55 vaimAnikaH syandanasanniviSTaH 2.52 zuddhAntaveSasya babhUva zobhA 8.21 vairaniryAtanAt tuSTAH 15.77 zRGgAgradezApitahemakumbhaM 10.26 vairidruvAro yudhi vIramAnI 14.73 zRGgAradadhno navanItapiNDaH 8.48 vairizastranihatairiha zUraiH 16.4 zRGgArayoneH kusumAni bANAH 6.14 vohitthavAn rathastomaiH 15.38 zeSAhe ! tvamapi guru madIyabhAra 17.5 vyajIjJapad dUtimukhena bhUpaM . . 2.61 zoSaM rasAnAM kiraNaiH kharAMzu 18.33 vyadhita kApi tavAlasalocanA 5.39 zauryAbjinIkhaNDa sarovarastva- 10.46 vyapAstA jIvo mAM kvacidapi... 13.61 zyAmArjunAbhadvipayovivAdaH 8.56 vyAnaze tava yazazcaturAzA 6.46 zyenadhvajaH sAditazatrupakSaH .. 14.48 vyAhRtA api surA iti hRSTAH 16.63 zramacchide tasya viruddhapuSpava- .1.14 vyomagairiti rajombarametad 6.13 zravaNapatrakamauktikarAjinA 5.36 vyomagarna ca vimAnaniviSTaH 6.26 zravaNayostvadanu sphuTamicchatI 5.34 vyomeva ravicandrAbhyAM 15.116 zrAntAH prasUnA'staraNeSu kecit 10.7 zritastvamevAbhyadhikodayatvAd / 12.36 za-41. ... - zrIAdidevasya tanUruhatvAt 12.27 zaktyA nirmAya so'vikSat 15.75 zrItAtapAdAbjarajaHpavitrI- 2.17 zaGkamAno yamo yasmAt 3.66 zrItAtahaMsena zamaMgatena 2.10 zataM sutAnAM vRSabhadhvajena 2.26 zrImayugAderjagadIzvarasya 6.70 zambenAcalamiva nAyaka: surANAM 17.42 zrIman ! bhAratabhUpurandara !... 17.84 zayyAM vihAya kusumAstaraNo.. 8.75 zrutayApi raNasya vArtayA 4.6 zaracchazAGkadyutipuJjapANDuraM 1.4 zleSAt tavaivAhani vAmanetre ! 8.36 zaradi paGkabharA na bhavatkSayA. 5.16 zvaH kutra bhAvI dhvajinIniveza; 6.57 zaradupaiti vidhAtumanantaraM .. 5.7 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 .. * bharatabAhubalimahAkAvyam Sa-11. sa eva bandhuH samaye ya etA 2.74 sa kandaradvAramavAryavIryaH 2.56 SaTkhaNDarakhaNDIkRtakAzyapIndra- 2.71 sakalarAjakametamavetya sa 5.70 SaTkhaNDadezAntanivAsino'mI 12.56 sa kAlamegho ripukAlameghaH 14.75 SaTkhaNDyA jayasamaye na yAdRzI te 17.46 sa kinnaro nAtra sa nAtra mAnavaH 1.34 SaTkhaNDavijayAt tena 3.24 sakhyAH puraH svaramudIritAyA- . 8.42 SaTkhaNDAkhaNDalatvAcca 3.10 sa gandhadhUlImRgasaMzritAH zilA 1.7 SaTkhaNDAdhipatiratha krudhA karAlaH 17.55 sagandhasArAdhikasAratoyA- .. 18.32 SaTakhaNDAdhipatirayaM tadIyavAcA 3.106 sa citrazAlAsu manoramAsu 18.45 SaTkhaNDI kiMkarIbhUya 11.64 sacivaiH pratibodhya kathaJcidayaM ' 17.86 SaTpadAJjanabharaM latAlayaH . 7.6 sacivottaMsa ! nistrizaM .11.75 SaDtubhUruhasaMpadamAzrite 5.53 sajyeSThaM tadanu vilokya.... 17.58 SADguNyanaipuNyabharaM bhajantu 12.21 satanayAstanayA api lakSazaH . sa turagaivividhairmumude guNa- .:. 5.3 sa-186. satkRtya ratnakanakAbharaNapradAnaH 3.107 satyaM kilatad vacanaM bhaginyoH 18.66 saMketitAjerjagatIM jagAma 14.26 satvaraM tvaM mama snehA- 11.37 saMgarogara ivAkalanIyaH 16.21 sa darzanAt kSoNipateH prakaMpitaH 1.78 saMgaroyamajaniSTa mahAn nau 16.56 sa daityadAvAnalanAmadheyaM 14.18 saMgrAmAyodyataM kAntaM 3.81 sadbalAbalaraNe vijayazrI- 16.32 saMghaTTasphuradanalasphuliGganazyat- 17.54 sadabhireva vihitA sthitiruccaiH 16.47 saMcarabalarajonikurambaiH 6.23 sadyo vidyAdharadvandva- 15.117 saMtrasyattadanu mRgairiva dvipendraH 17.23 sanAthA jIvena prasabhamupabhukSe... 13.56 saMdezahArI nijanAyakasya 2.27 sa nivRtikSetramudIkSya dUrataH 1.10 saMnidhAyinyahaM cAsya 3.37 sa napurArAvapadAbhighAtAt 18.22 saMprati kozalAsvAmI 11.60 sa nauvimAnaravatIryasindhU- 2.56 saMyatA saha mayA kimavApyaM 16.57 sannaddhabaddhasannAhAH 11.50 saMyato'si nibiDaM mayA'dhunA 7.31 saMruSTaH sapadi tadIyayA gireti 17.63 sanmallikAmodasugandhivATI sannaddhAH zastrasaMpUrNAH .. 15.102 18.40 saMvartAnilasaMkAza 15.71 sapatAkI sabhUpAlaH 15.30 saMzritaH sakalazrIbhiH 3.32 sapadi kAcidadhAnmaNinUpuraM - 5.30 saMzritaH sa lalanAbhirullasad- 7.15 sapadi pItanadIramaNodayAt 5.21 saMhartA trijagadanena muSTinAyaM 17.68 sa bhAvanAbhAvitacittavRttiH 18.78 sa indranIlAzmamayakamaNDapaM 1.79. sabhAsInama'dInAste Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.14 7.56 8.71 zlokAnAmakArAdyanukramaH 386 sa bhUbhRdutkRSTataraprabhAvaH 2.58 sasaMbhramaM kAcidupetya kAntA 8.26 sa bhUruho nAsti jagattraye'pi 6.66 sasaMbhrama vizmapIha vizvaM 14.61 samaM samagrAbhirathAGganAbhiH 18.5 sa sAketa puroddezAna- 3.60 samatvavaiSamyasatattvaveda sa sindhunAthaH purataH sthitaste 12.50 samantato lakSacatuSkayuktA- 14.33 sa sindhuraiH sannihitAbhramupriya- 1.46 sa manmuSTipradIpAntaH 3.22 sa saurabheyIravalokya zaGkitaH 1.5 samamilezvara ! saMprati dIpyate 5.14 sasnehaM kAcidityAha 3.82 sa mallikAkroDavilolalIlaH .. 2.57 sasyaratnavasanAdayastvamI samIraNaH padmaparAgapUra- 18.43 sahasrakoTIzatalakSavIra- 14.35 samIrito mAgadhavAgbhirityasau 13.55 sahasrazastvAM paricaryayanti 12.60 samupayantu vimAnavihAriNaH 5.68 sahasrazo bhUmibhujopyamI te 12.46 sarasIruhiNIva munIndratanuH . 17.77 sA kaMkAlamayI muNDa 15.27 sa rAjadhAnIbhiranaGgabhUpate- 1.36 sAkUtahetuH puruhUtaketuH 14.67 saruSA viniSedhayed bhra vA 4.67 sAtvikA iha bhavanti hi kecit 6.58 / / sarojinIbhiH kila vAsarAnte .. sA prItiraGgIkriyate mayA no 2.14 sarvajAtikusumazriyAJcitaM . 7.68 sA bhAratI bhAratabhUmibhartuH 2.25 sarvataH parvatAH petuH 15.2 sA bhAratI bhAratavAsavasya 18.66 sarvatazcaMcalAkArAn sarvatosya phalinIlatAsite sAmantabhUmanta imepyaneke 12.32 7:13 sarvatra yoge suyatA mahIza! sAmAnyaM vacanaraNaM tvavehi... . 17.35 10.63 sarvatra rodasI kukSi- . sAraGgANAmivAmbhoda- 11.18 11.65 sarvatrApi khelakSetra sA rAjadhAnI RSabhAGgajasya . 3.88 sarvadaikasukRtI jagadantaH sArvabhauma ! bhavatA spRhaNIyaH 6.36 16.46 sarvadaiva caturAsi bhAmini ! 7.64 sArvabhaumastamAyAtaM 3.65 sarvepi zakrapramukhA dhulokA- 2.72 sAvarodhanRpateH samAgamA 7.75 sarveSu bhUbhRtsu vibhAti soyaM. 2.36 siMhakarNo raNAmbhodhi 11.82 sarvottarAsaGgavidhi vidhAya 10.15 siMhanAdamukharA api kecit 16.5 salIlamutpATya girirgajendravan .22 siMhanAdamukharairiha vIraiH 6.10 sa vAmanetrAkucagharmanIto- 18.57 siMhaseno'risenAsu 11.84 sa vibhuH kimihAvanermataH 4.21 siMhAsanArdhaM kila vajrapANi: 2.64 sa viveza rathArUDhaH 15.43 siMhikAsutamevaikaM 3.12 sa vIro yasya zastrAH 3.50 sitacchadAnAM caratAmanante sa vepamAnaM sarasIjale vidhuM 1.11 sitadyutau dUramuditvare'pi 8.51 sa zaMkhakundenduvalakSarociSaH / 1.56 sitAMzuvAhAstumulena tena 3.64 c. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 bharatabAhubalimahAkAvyam sugeyakRSTAbhirudagrakandharaM 1.38 sodaryoddalanakarI bhujadvayI me 17.46 sutA madIyA api ca stanandhayA 13.14 soyaM vinIlAzvarathI kanIyAn 14.50 sutAmupAdAya nRpAzca kecit 2.34 saudhaM sudhAdhAmakalAkalApa- 18.41 sudhAmaya ivAnanda- 11.41 saudhAdapi pramumude paTavezmanAsau 6.74 sudhArasasvAduphalAni no bhaTaiH 1.18 saurASTrarASTrasya patiH puro'yaM 12.53. subhagarAja ! kayAcana kAntayA 5.44 skandhavAraM tato yAtAM 15.63 sumerustvamasi svAmi- 11.24 skhalati snehazailendre. . . . 11.34 surakiMkara ! kiM karavANi tavA- 17.82 stavaprasUnAkSatasaMcayastataH .. 13.57 surabhigandhivikasvaramallikA- 5.6 stutvA ca natvA ca yugAdideva- 10.23 surabhistvaM yazaHkundaiH . 11.26 stutveti kSitivAsavo jinavaraM". 13.64 surA bhavantaH kvacidapyayantaH 18.56 strINAmAlokanotkaNThA-. . 11.68 surAsurendrAviva mattamatsarau 13.2 stheyasI vasumatI na ca lakSmIH .. 16.46 sulabhA hariNIdRzaH zriyaH 4.27 snAnArdramuktAlakabindupaMkti- . . 8.2 sulocanAbhiH samamAsasaJjaH 18.2 snigdhAbhirevAtra sulocanAbhiH 1.26 sulocanAnAM mukhameva mohane 13.13 . sneho mayi vidhIyeta 3.68 suvarNakumbhastanazAlinI sphurat- 1.57 smerapuSpakaravIravIrudhA 7.4 suSeNasainyAdhipatiH sametya . 6.43 smeravaktrakamaloparilolata- 6.18 suSeNasanyAdhipate ! svasainyaM gAbhiyate / svasainya 12.30 smeraiH prasUnaH smitamAdadhAnAH 12.30 18.8 suSeNopyasya senAnI: 11.68 syandanadhvajanivezitakAyAH 16.6 senayAtha tamanaprasarantyA 6.3 svaHsado'piM gaganAdavateruH 16.1 senAnivezA na paterihAsya 2.46 svaHsindhUdakalaharIvalakSavaktrAH 17.66 senAnivezA bahuzo babhUvuH 6.54 svaHsindhoH pulinarajAMsi :: 17.1 sainikAH ! kila yugAdijino vaH 16.2 svajanairna ca bAndhavairna vA 4.64 sainyaM bhAratazakrasyA- 15.60 svatAtajanmotsavavAriNArcitaH 1.27 sainyayo:radhuryANAM 15.7 svadezasImAntamupetya rAjA . 6.55 sainyasya ghoSo vipinAntare'bhUt 6.53 svapnAntare tvaM vyavalokanIyaH 6.16 sainyAgravartI kila siMhasenaH 14.46 svapnAntare'pi dviSatAM dadAti 12.48 sainyAzvakhuratAlodya tU- 11.101 svayameva nijaM nihatya yo- 4.20 sainye sUryayazAH sUryo 15.103 svarUpalAvaNyakalAvalepA- 2.64 sainyaH kezeSu saMgRhya 15.25 svasUnusAraGgadRzAM mukheSu 12.23 sainyaH sametA racitAridainyaH 12.10 svasvanAgahayapattirathADhyAH 6.52 sotsAhaM kathamapi siMhaghUrNitAkSaM 17.16 svasvanAyakabalAbhyadhikatvAn 16.77 sotha svasvAmino dezaM 3.74 svasvavAhanavarAdavatere 6.72 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zlokAnAmakArAdyanukramaH 361 svasvAmivijayAzcarya 3.73 hatebhakumbhasthalajanmamauktikaH 1.16 svAmin ! sImavadhUH svIyA 11.12 harinnavoDhena ca zAtamanyavI 13.51 svedaluptatilake priyAnane 7.45 hastyazvapRSThayA nipatanti rAjan ! 6.46 svedodabindUnadhibhAlapaTTa ____.50 hastApitadhanurbANAH 15.106 hArAbhirAmastanamaNDalIbhiH 18.31 ha-13. hA ! zaityaM tuhinagiriritIrayantyaH 17.26 hAstikAzvIyapAdAH haMsaH prayAtazcaramAdricUlAM . 8.13 hiraNmayaM ratnamayaM yugAde- 14.12 haThAdapAstA bharatasya hastAn 2.8 hatukSetra bhUmyAM parivApametaiH 2.15 haThAd ripUNAM vasudhA vizeSAt 6.62 heSAravonnAditadivibhAgAn 14.4 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subhASitAni prathamaH sargaH0 kramaM na lumpanti hi sattamAH kvacit [14] 0 sakaNTakA eva hi durgamA drumAH [16] 0 .."kimasAdhyamujheTaH ? [18] * "mahaujasAM hyojasi ko'pi vismayaH ? [21] . 0 prabhuH sa evAtra yato vizeSataH , phalAphalAvAptiranuttarA bhavet [33] * nizamya karNAntakaTu priyaM vaco , vadanti vAcA na hi vAchimanaH kvacit [37] * na hi tvarante kvacidarthakAriNaH [40] * vilambanaM svAmipuro hitAya no [40] 0 vivekavAnnyAyamivAtulairguNaiH [67] 0 kvacidapi hi vidhijJA naiva lumpanti mArgam [76] .. dvitIyaH sargaH* napA mahobhidya vilaGghanIyAH [1]. 0 mukhena dRSTyA ca vidanti sarvaM , vicakSaNA: svAntagataM hi bhAvam [2] 0 dUrestu dhArAdharavAridhArA , sAraGgamAnandati gajireva [4] 0 .. payodakAlaH, zatahRdAdarzanato hi vedyaH [6] . zakto'pi dAvAgniraraNyadAhe , sArathyamIheta samIraNasya [21] 0 "nRpAzcArapurassarA hi [22] . .. kSitivallabhA hi , nItipriyAH prItiparA na caivam [24] 0 malImasaM vAridavAri bhAvi , na hi zriye kiM sarasIvarasya ? [28] * satAM hi vRttaM satataM pravRttyai [26] * vajrAhatAnAM vasudhAdharANAM , bhaveccharaNyaH kila vArirAziH [37] 362 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 0 0 0 subhASitAni . 363 0 satAM prabhAvo hi vacotiriktaH [46] 0 autkRSTyataH prAghuNakeSu satsu , svIyaM hi mAhAtmyamalopanIyam [58] 0 kA smeranetrA vibhavedalajjA , kAmAbhilASaM svamukhena vaktum [61] 0 prItioN nUhA...... [62] 0 pIyUSasindhoramRtakasaGgaH , kathaM nivedyo lavaNAbdhimInaH ? [63] 0 sarvAntarAkAravido hyabhijJAH [65] 0 saMpaktiranyonyarasAtirekAt [66] 0 nAleH karIradrumavismRtiH syAt , kiM mallikApuSparasaprasaktyA ? [67] 0 santo yugAntepyavilaGghanIyAn , dharmArthakAmAn na vilaGghayanti [68] 0 na doSmatAM citrakaraM hi kiJcit [70] 0 purAtanaH ko'pi vidhina lopyaH [72] 0 sa eva bandhuH samaye ya etA [74] 0 tadeva saujanyamajAtadauSThyam [74] 0 sa eva rAjA na saheta yotrAhamindratAM kasyacidudbhaTasya [74] 0 na bandhuSu bhrAtRSu naiva tAte , na nAtra saMbandhiSu rAjyakRbhiH / sneho vidheyo na [75] 0 trAtA sutAnAM vidhure hi tAtaH [76] 0 kopaH praNAmAnta ihottamAnAmanuttamAnAM jananAvadhihi [80] 0 zubhAzubhaM kSoNibhuje nivedyaM , niyogibhitminarA hi te syuH [83] 0 vizvaMbharA hi kvacidastivIrA [85] .. 0 nimno'tidIrghaH sarasIvaraH kiM , pAthonidheryAti kiyantamaMzam [87] 0 'sukhAya , na saMstavo hi kSitivallabheSu [88] * madotkaTo'pi dviradAdhirAjaH , kiM dantaghAtairvyathate sumerum ? [10] 0 mahAnapi dyotayate hi dIpo , gRhaM jagaddyotakaro'tra bhAnuH [11] 0 manasvibhiH svaM hi balaM vicAryam [63] 0 jyeSTho hi bandhuH pitRvat prasAdyaH [65] tRtIyaH sargaH-- . . 0 kiM pAdA api noSNAMzobhUbhRdAkramaNolbaNAH ? [[] 0 mahAbdhirmInabAhulyAt , kimagasterbhayaGkaraH ? [17] 0 ....."raNe sneho , na hi vairijayapradaH [21] 0 kiM skhaledarkatUleSu , pavanaH pAtitadrumaH ? [27] * trAtAro naiva saMgrAme , gajAzvarathapattayaH [28] 0 ADambaro hi bAlAnAM , vismApayati mAnasam [26] 0 ArUDhastaruzAkhAgraM , vanaukAH kSitilambinam / kiM gajasya tiraskAraM , karoti madavihvalaH ? [33] Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 * svarNaM tadeva yadvahnau vizuddhaM nihataM ghanaiH [50 ] , * haTho hi balavattaraH [ 68 ] * kIrtipriyA nRpAH [ 69 ] 0 * svAmisaMbhASitA bhRtyA, gacchanti hi parAM mudam [17] caturthaH sargaH - * samaraH zauryavatAM hi vallabhaH [7] * aparIkSitameva pUrvato viduSAM vastvanutApakRd bhavet [ 8 ] o * jalado hi kRzAnuzAntaye prabhaviSNuH zamayennavidyutam [10] 1 * adhika: sindhuvarAddhi matsarI [16] 0 akAro hidustyajaH [ 70] hRdayAvanilabdhasaMbhavaH, praNayaH sajjanayorna hi (apacIyate) kvacit [ 17 ] aguNAnapi najjhati svakAn sa hi gambhIrimasaMzritaH pumAn [19] mRtaM tiSThati nAgabhIrake [16] , 0 * svayameva nijaM nihatya yo'nuzayItaiti sa nindanIyatAm / taTazAkhinipAtanAd rayaH, saritaH kiM na taTaM prakAzayet ? [20] o O , 0 sa vibhuH kimihAvanermataH svaparau vetti hitAhitau na yaH ? - [21] 0 tarasaiva na kevalaM vibhormatimattAdhikavRddhimaznute [22] kulaketurihocyate sa yaH svakulaM rakSati sarvathApadaH [23] 1 avimRzya karoti yaH kriyAM, bahudhA sonuzayIta tatphale [24] zucaye suravAhinIjalaM jagatAmasti [25] o bharata bAhubali mahAkAvyam 0 1 * na hi bandhu ravApyate punarvidhure tiSThati yo vRtIyitum [27] 0 ripavo hi prabalA natAH zriye [37] o itarAdrimahonnatattvataH kimu nIcotra suparvaparvata: ? [43] 1 , o ghRtaye hi praNayo dvipakSataH [ 51 ] * praNayo yadupAdhimattayA parihIyeta dine dine'dhikam [ 54 ] , 0 * praNaye kalaho na sAmprataM [ 56 ] * nivasannapi vigrahAntare vikRto vyAdhiralaM guNAya kim ? [ 57 ] , nRpatirna sakhA.. [ 58 ] 0 abhaya: zriyAM padam [60] * abalo'pi ripurmahIbhujA, hRdaye zaGkurivAbhimanyatAm / udayannapi kuJjarAzanAGkuralezo na hi kiM vihArabhit ? [61] * ghanaTaMkI bhavatIha tannRpaH [ 63 ] * vijayena viziSyate nRpaH [ 64 ] mahasevAtra maNirmahAnapi [ 64 ] Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subhASitAni 365 0 anunItirapekSayAJcitA , pratipakSeSu yadAyatau zriye [66] 0 anunItirapi kSamAbhRtAM , savidhereva samIpagasya vA [68] 0 milanautsukyayuSo hi sajjanAH [66] 0 svajanAnAM samaye hi saGgamaH [70] * kalireva mahIbhujAM sthitirvijayazrIvaraNAya sattamA [73] 0 danujArimaNiprabhAvato , na hi dAridraparAbhavaH kimu ? [75] 0 praNavo mantrapuro hi pApahRt [77] 0 zritamauno hi nRporthasiddhaye [78] 0 bhavati napatermAnyaH puNyodayena hi sevakaH [76] SaSThaH sargaH0 durmatiH sa hi sudhAbdhimapAstA , zuSyadambusarasi sthitimAn yaH [48] 0 prAbhavasmayagiriDa vilaGghayaH .[57] 0 Atmano jalagataM pratirUpaM , vIkSya kupyati na kiM mRgarAjaH ? [64] 0 mattayoriva vanadvipayordrAk , pArzvavartitarusaMtatibhaGgaH [66] saptamaH sargaH-- * vallabhAbhilaSitaM hi kenacilupyate praNayabhaGgabhIruNA ? [1] 0 ....."hyavasaro durAsada: [14] . * hRSyatisma dayite priyAjanaH , prItikAtaradhiyA hi tuSyati [18] 0 premaNIha viparItatA hi kA [20] 0 .... sakalapriyA suMdhA , svAdyate karagatA hi bhAgyataH [34] 0 manthane hi salilasya ko rasaH [35] 0 kovido hi kurute manISitam [36] 0 kAminI hi na sukhAya sevitA [40] 0 prANanAthakaragAmi jIvitaM , yoSitAmiti ... [53] 0 sasyaratnavasanAdayastvamI , saMzrayanti viSayAH purANatAm / __eka eva nibiDo yuvadvayIprItirItinicayo na kutracit [56] 0 vismaranti dayitA na vallabhaM , jIvitAdadhika eva yat priyaH / ___ tadviyogavidhurA mRgIdRzo , manvate tRNavadatra jIvitam // [57] 0 prANanAthavirahAsahAH striyaH [58] 0 sAhasasya bhavitA hi kA gatiH [58] 0 dhIratA sahacarI hi yoSitAm [56] . naisargikI hi kamalA kvacidapyanetrI [80] 0 prasaratitarAM prAcyAt puNyodayAd hi sukhaM nRNAm [83] Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 bharatabAhubalimahAkAvyam aSTamaH sargaH0 satAM sthiti kepyavadhIrayanti ? [1] 0 rasAvahAnAM na hi saMbhavet kim ? [2] 0 pApe'dhike kiM sukhamuttamAnAm ? [13] 0 tamaHkSitIze prabhutAM prapanne , prabhutvametAdRzameva vizve [17] 0 prINanti yUno hi ratAGkitAni , raNe bhaTasyeva gajAbhighAtAH [38] 0 rAgI vidUre sthitavAnadUre , bhavenna kiM cittavinodakArI ? [5.1] 0 kA vAmanetrA na jahAti nidrAmupasthite bhartari saMnikRSTam [52] . 0 .....'na vaiparItyaM , jAyeta kiM rAjyaviparyaye hi [71] . navamaH sargaH0 ""anaGgasya zarAstvasa hyAH [14] 0 nirantare hi praNayA~tireke , hRdAlaye zalyati viprayogaH [18] 0 kiM snehabhAjo na tilA vimasteSAM khalaH kena ca nApi maryaH [26] * puraM vanaM puNyavatAM hi tulyam [54] . 0 balAbalavyaktirari vinA kA [57] 0 mahaujasAmAtmaparA'vimarzA , na sAhasazrIH samudeti kiJcit ? [58] * ekopi dAnAkapolabhittIn , na helayA hanti harirgajAn kim ? [56] 0 raveH puraH kiM na tadIyapAdA , bhUmIbhRdAkrAntinibaddha kakSAH ? [60] 0 utsaGgamete samarotsave hi , kiM kAtaratvaM vidadhAti dhIra: ? [62] 0 guNodbhavaH sarvavidi [66] 0 sadocitaH puNyavatAM yathA svaH [75] dazamaH sargaH-- . ....'kopi viziSTavastuprAptau pramAdyennu sasaMjJacittaH [11] 0 adhIzvarAcIrNamalaGghanIyaM , sevAparaiH kRtyamiha hyazeSam [14] * tIrthazanatyaiva hi namrabhAvaM , bhajanti bhUpA api zuddhimatyA [16] 0 dRSTaM zrutaM vastu na vismaranti , manasvinaH sarvavidAM hi tulyAH [37] 0 rasAdhirAja hi vinA kuto'tra, siddhirbhaviSyatya'naghA'rjunasya [40] 0 tyAgI na kenApyavamAnanIyaH [44] 0 pRcchAparANAM purato hi vAkyaM , praNIyamAnaM subhagatvameti [56] 0 saMsAratApAturamAnavAnAM , jinendrapAdA amRtAvahA hi [60] * vinA zazAGka dhRtimuvaheta , nAnyatra kutrApi cakorazAvaH [71] . . Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 subhASitAni .. ekAdazaH sargaH- . 0 bhAvinI hi garIyasI [11] 0 ....."suvarNAdrikampAt kiM kampate na bhUH ? [15] 0 svarbhANumukhagaM candraM , pazyato dhig hi tArakAn [20] 0 valamAnamukhA vIrA , na bhavanti kadAcana [21] 0 malaye candanAyante , sarve'pi kSmAruhA yataH [26] * strItvaM dhairyavilopi hi [31] 0 prANarapi yazazceyaM [34] 0 prazasyA hi yazodhanAH [34] 0 asthAne hyamRtaM viSam [35] 0 cintyA hitavido'mAtyAH , kAryArambhe hi rAjabhiH [53] 0 prabalena saha svAmin !, vidheyA na virodhitA [55] 0 abaitUlAni tiSTheyuzcet tarhi kiM vibhumarut ? [56] 0 rAhoreva parAbhUtirvidyate hi trayItanoH [65] 0 udayAdeva tIkSNAMzoH , karA dhAryA na kenacit [86] dvAdazaH sargaH0 ....."nideze hya pasthite gauravamAcaranti [1] * kUlaMkaSAgAM hi kaSanti kUlaM , laharya evAmbudhrapravRddhAH [3] 0 vinA pravIrAna na jayanti bhUpAH [4] 0 yato dhuraM voDhumalaM mahokSAH [4] 0 vanamANAmivaM sAnumanto , bhavanti vidveSidharAdhirAjaiH [6] * ambhodharAmbhobharadUrapUrAnugA bhaveyurhi nadIpravAhAH [7] 0 jayAvahA vIrabhuMjA hi nAnyat [13] 0 asAdhyAH susAdhyA ripavo hi zaktaiH [15] 0 ... 'analasya , jalena zAntirhi na vADavAgneH [32] 0 vAto drupAtAnna hi zailapAtI [33] . 0 utpATitAnekaziloccayasya , yugAntavAtasya puro drumAH kim ? [36] 0 ko bhArabhRnnAgapateH purastAt ? [37] * kuNThIbhavet kiM harihastamuktadambholidhArA giripakSahRtyai [38] 0 karI prabhuH kiM vratatIhRte na [40] 0 kaH pauruSAd roSayate kRtAntam [41] 0 dedIpyamAne kila dIpadhAmni , svayaM pataGgo vijuhoti deham [43] * kalindakanyA hyapi janhukanyA , vyaktihi nIreNa bhavet prayAge [44] ? bubhukSite vA hitabhojanAya , pradhAvati svairamato raNAgram [54] Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 trayodazaH sargaH - sutA 'ivAmbAM samite prayojane smaranti cArcanti hi nAkavAsinaH [5] 1 * ...na heyA sahacAridhIratA [11] * jayaH kalau dhairyavatAM hi saMbhavet [ 11 ] o o * pradIpa eko'pi tamo na hanti kiM ghanAJjanAbhaM vasateH samantataH ? [15] 1 0 - yudhi pravIrAH kimupaitrikaM kulaM manAgapIha trapayanti bhaGgataH ? [ 16 ] , o mahattarasyApi ghaTasya saMsthitirbhavellaghorazmana eva nizcayAt [18] * yududvahA vairivalApanodinaH sa eva tAto jagatIha kIrtimAn [24] 1 o 0 **AtmabhuvaH piturmude [26] * nRpAH prasIdanti dRzaiva no girA [ 29 ] O vidurdRzaM ye'trata eva vAgminaH [ 29 ] 1 o * ya eva nAsItayA pravartate sa eva dhuryo bhavati prayojane [30] mahAndhakAre rajanImukhe janAH, kare sadIpe na mudaM vahanti ke ? [ 39 ] tamisrakAstUrika pakSakardamakSayAn mRgAkSI na rate hi tuSyati [37] rucihi bhinnA manaso jagattraye [ 36 ] o o o o o bharatabAhubali mahAkAvyam raNapravRttirhRdayaGgamA yato bhaved daviSThaiva na cAtmavartinI [12] , " prauDhimatAM hi siddhayaH [14] ...rataye nizA na tat [39] pravRttiriSTaM hi manovinodakRt[42] vadhUviyoge vidhurIbhavenna ka: ? [ 45 ] kimatra satyanyatarAvalokinI ? [ 46 ] o .." hyatikaraH parAgamaH [ 50 ] * uditvare bhAsvati saMbhavettarAM, kiyacciraM kSoNipa ! kazmalA sthiti: ? [ 52] mRgAro jAgrati kiM mRgAravai: ? [ 55 ] o * sukhI bhavet sa evAtra hi yo jinArcaka: [ 57 ] caturdazaH sargaH - * samAnatAM prApya raNe vivAde, na kopi nRtyed vijayAbhilASI ? [ 28 ] * yat prAptarUpA mukharIbhavanti, pRSTAH punarmonajuSo'nyathaiva [37] 0 sudhIH kRtajJatvamiva svacittAdananyasaujanyarasobhirAmAt [47 * tejasvino yallaghavo'pi vRddhA: [ 59 ] 0 ....... tejasviSu kiM tu citram ? [ 52] * yathotsavAH puNyakRto niketam [ 57 ] Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____366 366 subhASitAni .. * vilokanIyo na dRzApi tigmamarIcivadvAsarayauvanAntaH [58] 0 nyaSedhi .lobhena yathA vivekaH [67] paJcadazaH sargaH0 AsyasAmyaM hi duHsaham [16] * hyabhiprAyAnumaM vapuH [20] 0 kimacchedyaM hi dobhRtAm [26] 0 nRpAH sAkSAtkRte kRtye , pratyayante nijeSu hi [76] 0 hate balavati kSatre , mudaM ko nAma nodvahet [77] 0 kiM hi citraM mahaujasAm [85]. 0 kiM kartAro na hIdRzAH ? [86] . * alpIyAMso'pi bhUyAMsaH , sotsAhA yudhi yad bhaTAH [11] 0 kAlakSepo hi bhadrakRt [12] . 0 zubhaM naiSAM hya pekSaNam [17] 0 kiM potaH parihIyate , toyanAthaM titIrSatA ? [18] * kalpAntapavanasyAgre , kaH sthASNuH svagiri vinA ? [122] SoDazaH sargaH- .. 0 bodha. eva paramaM nayanaM hi [1] . * laDdhya eva na hi devanidezaH [2] 0 satsutairna pitA vyatilabhyaH [13] 0 tAtato ta tanayo hi bhinatti [14] 0 sAndhakArapaTale'Jjanaketustatpuro bhavati naktamihaukaH [15] 0 pAtakaM hi hananasya cirAya [20] 0 ."hyaghamuzanti na santaH [30] 0 vigraho na kusumairapi kAryaH [34] 0 saindhavIyasalilasya hi hAniH , kA bhavedupayato jalarAzim [43] 0 hIyate khalu gurorapi buddhayA , yatra tat kimitarairavagAhyam ? [44] 0 svAM sthitiM parijahAti payodhiH , kiM kadAcana vinA kSayakAlam ? [47] 0 toSa eva sukhado bhuvi [55] 0 lIlArAkSasA hi bhayadAH pRthukAnAm [55] 0 vRddhimeti viharan jalarAzau , saMvaraH svakakulAzanato hi [56] 0 jIvituM ka ihecchati kiJcit , kAlakUTakavalIkaraNena ? [57] * kautukI na hi vilokayitA kaH ? [63] * kiMkarastu nRpatiyudhi rakSyaH [66] Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 bharatabAhubalimahAkAvyam 0 dainyujuk prabhumRteH kila sainyam [66] 0 vAtyayA hi nipatanti phalAni [74] saptadazaH sargaH0 prastAve samayati yaH sa hi svakIyaH [12] 0 yAvanno bhavatitarAM zarIrabhaGgaH , kiM vIrairyudhi vijayo'tra tAvadApyaH [35] 0 zailorvIruhadalane gajasya sAmyaM , kutrApi prabhavati kiM dharAdhirAja ! [46] * kaH sthAtuM tridazagiri vinA vibhUSNu : , kalpAbdheH kila purato vilolavIMce: ? [50] * hantavyaH paramavanIkRte na bandhuH [56] * uSNatvaM vrajati hi vahnisaMprayogAt , pAtho'pi prakaTatayA svabhAvazItam [67] . 0 zreSThAnAM kSayakaraNaM bhaved viruddham [68] 0 na jahatya naghAstanayAH kvacana [71] aSTAdazaH sargaH* priyAparAbhUtiraru tudA hi [10] * dvayoH kiyatyekapade sthitihi ? [19] 0 na kAraNAt kAryamupaiti hAnim [22] 0 balAvahaH sarvata eva puMsAM , saMbhAvanIyaH samayo yadekaH [27] 0 svavargakAzyaM hi karoti kArya m [28] 0 sadyuktayorthinya ivApajADye , lakSmIvatAM lakSmya ivAlpadaive [26] 0 varSAsu harmyasthitireva dhRtyai [41] . . , 0 dhriyeta bhUSA hi sukhAya nityam [46] * sukhAya hi syAd dhaninAM himatuH [52] 0 sadonnatA eva vipattihatya , bhavanti sevyA hi ta eva jADye [56] 0 sarvA hi nAryo vijanaM priyaM svaM , nitAntamAyAnti kimatra citram ? [61] * satAM pravRttihi sadAbhinandyA [66] Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 prathamaH sargaH - -- paJjikA 1. // namaH // atheti SaTkhaMDavijayamAdhAya svapuyryAgamanAnantare, ArSabhirbharataH takSazilA mahIbhuje - bAhubalayeM, dUtaM prajighAya prAhiNot / kathaMbhUto bharata: ? svapurIM upAgataH - nijanagarI AgataH / punaH kathaM 0 ? bhAratabhUbhujAM - bharatakSetravattarAjJAM, balAt - haThAt hRtAtapatro - gRhIta chatraH / kiM vi0 dUtaM ? vAgminaMvAcoyuktipaTu, suSeNanAmAnamiti zeSaH / kiM0 bAhubalaye ? tataujase - vistIrNabalAya, kiM kRtvA ? vimRzya- vicAryya, sacivaiH saheti zeSaH / 2. tataH sa0 / sa dUtaH tato bharatadezAt, ripoH - bAhubaleH, viSayAMtaraMdezAntarAlaM, gataH-prAptaH san vismayaM dadhau - dharatisma / ka iva ? vapuSmAn iva-yathA kazcit prANI viSayAMtaraM gato vismayaM dadhAti / anye viSayA: zabdAdaya iti viSayAntaraM / hi yataH, rasAMtaraM - pRthivyaMtaraM gacchata eva puruSasya anekadhA- bhAvavilokanAt - bahudhA vastudarzanAt, vismayo bhavet - AzcaryaM syAt / prANipakSe - anye rasAH zRMgArAdaya iti rasAntaraM / tatra gacchata eva prANino bahudhAbhiprAyanirIkSaNAt vismayaH syAt / bhavobhiprAyavastunoriti / 3. pratApa0 / sa dUtaH iti vAdinaH - evaM bruvANAn lokAn, avalokya - dRSTvA, adhikaM yathA syAt tathA visiSmiye - vismitaH, iha-asmin deze, tIkSNakaraH -zrIsUryaH, pratApabhRtsvAmibalAbhizaMkitaH - pratApadhArinRpaujasA parAbhUtaH, kareNa - kiraNaiH, tamoharo - dhvAntaharttA, paraM na tApakArI / 4. zaraccha0 / sa dUtaH dhainukaMdhenUnAM samUhaM vIkSya - dRSTvA, netre - locane, tatAnavistArayAmAsa / kiM0 dhai0 - zaracchazAMkadyutipuMja pAMDuraM - zaradiMdukAMtisamUhojjvalaM upamIyate - mahIbhartuH - bAhubaleH, aMgaM AzritaM - mUrtaM yaza iva / punaH kiM0 0 ? gavendraddUragaM - gavendrAH -gopAlAH, dUragAH - dUravattano yasya Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 bharatabAhubalimahAkAvyam tat tat / yazaHpakSe-gavendrAt-rAjJaH sakAzAt dUraM gacchatIti tat / kiM kurvat ? payomahaH-dugdhatejo, vigalat-kSarat / yazaHpakSe-vigalatpayo kSaradugdhamiva, mahastejo yasyeti tat tat / 5. sa saura0 / sa dUtaH kvacit-kutracid bAhubalideze, caraMtI:-tRNAdanaM kurvatI:, saurabheyI:-mahiSIravalokya zaMkitaH-sazaMko jaatH| kiM vi0 ma0 ? asitaa:-shyaamaaH| utprekSate-yazobhiH saha tanu-zarIraM, juhvatAMbhasmasAtkurvANAnAM dviSAM, citAdhUmatatIriva / kiM kurvatIH ? -vanAntarearaNyAntaH, crNtii:-clntiiH| 6. kakud / sa dUtaH, gavIzvarodIritabhUbhRdAjJayA-gopAlakathitarAjAjJayA, niSiddhayuddhAn-nivAritakalahAn, kakumato-mahokSAn, durddharAn, * vIkSya cakito-bhIto, vismitazca-aho etasya mAhAtmyam / kiM. kurvata; ? krudhA kopena, kali-saMgrAma, saMdadhata:-kurvANAn / / 7. sa gandhaH / sa caraH, kvacit pradeze,. yuvadvayIH-yuvayuvatiyugalAni, nidhyAya vilokya, vacotigAM-vAgatItAM, 'mudaM-harSa, babhAra-dharatisma / kiM kurvatI: yuvadvayIH ? gaMdhadhUlImRgasaMzritA:-kastUrikAmRgasevitAH, zilAH, nivizyasthitvA, vAsAMsi-vastrANi, sugaMdhIni-sadgaMdhavaMti, vitanvatI:-nirmApayantIH / 8. mudaM0 / tena dUtena mahI priyeva phalAvahA-saphalA, vyaloki-dRSTA / kiM kurvANA ? nijezitu:-svasvAmino, mudaM-harSa, ddaanaa-ddtii| kiM viziSTA ? anavalokitetaraprabhuH-adRSTAnyabhartRkA, punaH kiM vi0 ? prabhUtAMkurarAjirAjinI-bahulAGkurazreNizobhinI / kathaMbhUtA priyA ? romaaNcvtii| 6. naphalgu0 / sa dUto dinAtyaye-saMdhyAsamaye, itIriNaH-evaM vAdakAn, mAn manujAn, vilokya, mumude-jaharSa / itIti kiM ? asya dhAnyasya, sadaivaniraMtaraM, kSitIzvarAjJA-bAhubalinapAjJA, pAlinI-rakSakA vartate eva / kiM vi0 mAn ? gehaM calitAn-gRhagatAn / kiM kRtvA ? khaleSu sasya-dhAnyaM, prihaay-muktvaa| kiM viziSTaM sasyaM ? naphalgu-ArakSakajanarahitaM, punaH kiM viziSTaM ? nistuSaM-tuSarahitaM / 10. sa nirvRtiH| sa dUta: nitikSetraM-vRttirahitaM kedAraM, udIkSya-dRSTvA, dUrato-dUrAt, sa nirvRtikSetravilAsasaspRhaH-sauvyakalatrakrIDanamAkAMkSo babhUva / hi-yataH, sarvo-loko, viziSTavastuni-pradhAnapadArthe, IkSite-dRSTe sati, sarAga-rAgiNaM, janaM kSaNAt smaret-ciMtayet / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 1) 403 11. sa vepa0 / tu-punaH, sa dUtaH, sarasIjale-taTAkodake, vepamAnaM-kaMpamAnaM, vidhu-candra, vilokya, muhuH-asakRt, itivAdinI:-evaM bru vANAH; kaaNtaa:naariiy'lokt-pshytism| itIti kiM ? he zazAMka ! tvaM rAjA asibhavasi / he candra ! tvaM prabhorbalAt mA vibheSi-mA kaMpasva / na:-asmAkaM, prabhuH-svAmI, sakRpaH-sadayosti, aparAdhaM vinA na haMtIti caturbhagonvayaH / rAjA tu pArthive nizAkare prabhau zakra -ityanekArthasaMgrahe / 12. kvacit / sa dUtaH kvacit-pradeze, mRgIyUthaM vIkSya-dRSTvA , iti atarkayat evaM vyacArayat / kiM viziSTaM mRgIyUthaM ? visphAraravepi-dhanuSAM TaMkArazabde'pi, asaMbhramaM-asatvaraM, kathaMbhUte visphArarave ? karNAMtika-karNasamIpaM, gatepiprAte'pi, atrApeH punarAdAnaM atIvasamIpakhyApanArthaM / kiM kurvat ? yadRcchayAsvecchayA, ayat-bhramat, itIti kiM ? ArSabhINAM-AdidevaputrANAM, viSayeSudezeSu, zAzvatI kRpA / . 13. vikasva0 / ca-punaH, tasya-dUtasya, sarasI-taTAkaH, dayiteva-vallabheva, mude harSAya, abhvt-bbhuuv| kathaMbhUtA sarasI ? vikasvarAmbhojamukhI-vikacakamalAnanA, punaH kaH ?,parisphuratvisAranetrA-calanmInanayanA, punaH ka0 ? rathAMganAmastanarAjinI-cakravAkarUpastanazAlinI, punaH ? calattaraMganAbhiH / 14. zramAccha zramacchide0 / samIraNa:-vAyubhiH, tasya-dUtasya, zramacchide-prayAsacchedAya, abhuuyt-bbhuuve| kiM vi0 samIraNaH ? viruddha puSpavallatAprasaktaiH-viruddhA vyabhicArAdinA, puSpavatI-rajasvalA, etAdazI latA, tatra prasaktaiH-prasaMgavaddhiH / pakSe-viruddhA-vibhiH-pakSibhiH, ruddhA-vyAptA, puSpavat-kusumavat / punaH kiM vi0 ?zritasAriNIjalaiH / punaH kiM vi0 ? avegacaraiH-maMdaiH / hi-yataH, sattamAH-uttamAH, kvacit krama-paripATI na lupaMti-nollaMghayaMti / 15. praphulla0 / amuSya-tasya dUtasya, vanaM, praphullakiMkellinavInapallavaiH vikasvarAzokanUtanapravAlaiH sAyaMtanavAridabhramaM-sAMdhyameghabhrama, Adadhe-cakra / punarvanaM zyAmalatAbhiraMcitaM-vyAptaM sat dinepi, doSAbhrama-rAtribhramaM Adadhe / 16. janAd balaM0 / caraH pathi mArgadrumeSu-vRkSeSu, bhUbhRtsu ca-parvateSu ca, bAhubale Tai bhujAzugAstraiH-bAhubANazastraiH kRtvA, cinhitaM-aMkitaM, janAd balaM paripIyaAkarNya, kaMpitaH-bhItaH / hi-yata: sakaMTakA eva drumAH janaH durgmaaHdurvgaahaaH| . Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 bharatabAhubalimahAkAvyam 17. bhujadva0 / janatA-janasamUhaH, taM caraM, bhujadvayonmUlitabhUruhAvaliM bAhudvayotpATitavRkSAvaliM, nibhAlya-dRSTvA, asau bhUruhAvalI ki hastibhirAhatA-unmUlitA-iti vadantaM taM caraM Uce-kathitavatIti, he cara! no- asmAkaM, bhaTaiH asau vRkSAvalI, arAtikAMkSitaiH-vairivAJchitaiH sAkasADhe, abhaMji-bhagnA, iti tribhaMgonvayaH / . 18. sudhArasa0 / he cara ! tvaM muSTibhiH hatadrumaskandhanipAtitAni-hatataruskaMdhebhyo'dhaH pAtitAni, sudhArasasvAduphalAni-amRtarasasvAdavaMti phalAni, vilokaya-pazya / kiM kRtvA ? no-asmAkaM bhaTairvRkSasyAtIvottuMgatvAt karAnavApAni-hastadu:prApAni, vimRzya-vicArya, udbhaTairuddhataiH kimasAdhyamastIti dvibhaMgonvayaH / 16. hatebha0 / he dUta ! tvaM itaH-asmAt pradezAt, tadutkhAtaradAna-tairbhaTaiH utkhAtA-uddhRtAH ye daMtAstAn, kSitau patitAn iti zeSaH, nibhAlaya-vilokaya ye bhaTAH hatebhakuMbhasthalajanmamauktikaiH-vidAritahastikaMbhotthamuktAphalaiH kRtvaa| iha-asmin vane, priyAvakSasi hAraM AdadhuH-cakraH / utprekSate-aujasAM-balAnAM, yazonyAsa miva-kIrtyAropamiva / dvibhaMgonvayaH / 20. itopi0 / he cara ! tvaM itopi, dordaDadalIkRtaM-bhujadaMDakarkarIkRtaM, ghana: mudgaraiH, abhaMguraM-abhaMjanazIlaM / etAdRzaM zilAtalaM udbhaTaikadattaiH vIkSasva / kimiva ? virodhinAM-vairiNAM, vakSo-hRdayamiva / hi-yataH, avikramaH-nirbalairida abhedyaM-avidArya, acchedyaM-advidhAkAveM / 21. zarairanA0 / he cara !, no-asmAkaM, dhanurdharaiH zaraividdhaM-vidAritaM, imaM drumAvaliskaMdhaM tvaM pazya / kathaMbhUtaiH zaraiH ? anAvRttamukhaiH-avAlitAnanaiH, punaH kathaMbhUtaiH ? manotigaiH-manasAticaritaH, kathaMbhUtaH dhanurdharaiH ? annyvikrmH| hi-yataH, mahaujasAM-adhikabalAnAM, ojasi-parAkrame, ko'pi vismayaH ? na kopIti zeSaH / 22. salIla / he dUta ! tvaM iti-ucyamAnaM, anekadhA-bahudhA, bhaTAnAM-vIrANAM, balaM dRSTigocaraM-akSiviSayaM kuru| itIti kiM ? mahAbala:-balAdhika: vIraiH, karaiH-hastaH, salIlaM yathA syAt tathA utpATya girigajendravat itastatonIta:-prApitaH / kaiH ka iva ? gajaiH anokaha iva salIlamutpATya itastataH nIyate / iti tribhaMgonvayaH / 23. mahAbhu0 / he dUta ! no-asmAkaM, sa prabhurIdRzaiH mahAbhujairvRto-yukto, vajriNA-indreNa, manasA'pi duHpradharSo-duHsaho'sti / sa kaH ? yadIyadordaNDa Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA ( sarga 1 ) 405 paviprathAhatAH- yaMdbhujadaMDa vajraprabhAtrAsitAH, mahIbhRto- rAjAnaH parvatAzca, hinizcitaM, sAgaramAzrayanti / iti dvibhaMgonvayaH / 24. amuSya0 / he dUta ! amuSya-bAhubale:, nAmApi virodhinAM vairiNAM, bhUrdhanimastake, niHpratikriyaM - pratIkArarahitaM, zUlakRt - zUlarogakAri babhUva / vA niHpratikriyamiti kriyAvizeSaNaM / he dUta ! no- asmAkaM praNipAtataH praNAmataH paraM - anyat, rasAyanaM -auSadhaM, tasya akhile mahItale nAsti / iti dvibhaMgonvayaH / prabhoH - svAminaH, virodhimastakasya 25. bhujaMga0 / he dUta ! nAgarAT - zeSanAgaH, no - asmAkaM nRpaM etya - Agatya, iti jagAda - akathayat / itIti kiM ? he rAjan ! mayA bhavAn rasAsahasra e :jihvAdazazataiH, upagIyate - stUyate / kiM kurvantaM nRpaM ? bhujaMgarAjaM - nAgAdhipaM, vasudhaikadhUrvahaM - dharitryekabhAragharaM, bhujasya- bAhoH, dAyAdaM - sparddhaka, avekSyavicAryya, prayAtaM - prayANaM kurvANaM / atra dvibhaMgonvayaH / 26. amuSya0 / amuSya - rAjJaH, sainyAzvakhuroddhataM - kaTakaturagakhuroDDInaM, rajo - reNuH, dvijAnAM pati-candra, sakalaMka - salAJchanaM, Adhita-cakAra, ArAtimanopizatrucittamapi, aharnizaM sakaMpaM cakAra / nadInAM varaM samudramapi, paMkilaMkardamADhyaM cakAra / kileti zrUyate / 27. svatAta / he dUta ! vayaM hRdA - manasA, evaM amunA prakAreNa, paritarkayAma he - vicArayAmaH / evamiti kiM ? mahendramuSTyA - bAhubali muSTinA, ayaM sumerugiriH cUrNatAM na gamitaH - kSodatvaM na prApitaH / kiM viziSTaH sumeru: ? svatAMta janmotsavavAriNAcitaH - zrI AdidevajanmAbhiSekajalenArcitaH / kiM viziSTayA mahendramuSTyA ? zatakoTyahInayA - vajrAdhikayA / atra dvibhaMgonvayaH / 1 28. jagattra N / ca-punaH, jagattrayI - trailokyaM yasya - bAhubaleH, kIrtimallikAMyazomAlatI, zirasA - mastakena, ajasra - niraMtaraM, vikAzinIM - vikasvarAM, vA virAjinI, dadhAti - dhArayati / sa eka vIro bhuvanatraye aphalaM-phalarahitaM, dhanu: - cApaM, na hi birbhAta na dharati / ka iva ? kaMdarpa iva / yathA kaMdarpa : aphalaM dhanurna birbhAta / iti tribhaMgonvayaH / 26. mahApra0 / he dUta / dviSadbalaikatA, amuSya-bAhubaleH, tejaH kanakaM bhavati, kaiH ? anUna:- ahInaiH, amala prabhAbharaiH / kutaH ? rasendrayogataH - pAradasaMyogAt / paMkSe-rasendrAH-rAjAnaH, teSAM yogaH - upAyastataH / kathaMbhUtaM dviSadbalaikatAmra ? mahApratApAnalatApitaM - gurutejovahnisaMtaptam / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 bharatabAhubalimahAkAvyam 30. na sAMyu0 / he duut| tu-punaH, asau bAhubalirahanizaM evaM vicintayati / evamiti kiM ? Ahave-saMgrAme, mama sAMyugIno-mamAgre raNAya sAdhutayA sthAtA na kazcidasti / ataH kSitIzo-bAhubaliH, samAgataM raNaM kSaNIkRtyautsavIkRtya manute / kiM viziSTa: kSitIzaH ? mhaabhttairvRtH-sNyuktH| iti tribhaMgonvayaH ? 31. ayaM vi0 / he dUta ! ayaM rAjA, vipakSAn-zatra nu, nu iti vitarke, tRNavan manyate, tu-punaH vipakSarayaM napo giri:-parvatAt atiricyate / ayaM napo ripusaMcayaM-vairisamUha, dhunIte-kaMpayate / ayaM nRpaH kaizcid vairibhiH surazailavat merugirivan na dhuto-na kaMpitaH / iti catubhaMgonvayaH / 32. anena / he dUta ! yadA anena rAjJA-bAhubalinA, rajanImaNIyitaM-caMdrAyitaM, kila iti saMbhAvyate, tadA-tasmin samaye, anyabhUpaiH-itararAjabhiH, tArakAyitaM nakSatravadAcaritaM / ataH kAraNAt nRpaH asya bAhubalenidezaH-AjJA, na laGa ghyte-naatikrmyte| tu-punaH ayaM rAjA kasyacid anyabhUpasya nideza AjJAM, na dadhAtIti caturbhagonvayaH / 33. vidheri0| he dUta ! asmAd-bAhubaleH sakAzAt, ahitaiH-zatrubhiH, hitaiH-mitraiH punaH phalAni albhyNt-praapyNt| kiM viziSTaH ? kalikramAthibhiHklezAMhrisamIhakaiH, kasmAdiva ? vidheriva / yathA' vidhividhAtuH sakAzAt phalAni labhate / atra prabhuH sa eva syAt yato-yasmAt, vizeSato'nuttara: zreSThaH phalAphalAvAptirbhaved / iti caturbhagonvayaH / 34. sa ki na0 / he dUta ! sa atra-loke, kinnaro na vidyate / ca-punaH, sa atra mAnavo nAsti / kopi vidyAdharapuMgavo'tra sa na varttate, yena napArSabhe:bAhubaleryazaH karNeSu na dadhe-na dhRtaM / kiM viziSTaM yazaH ? zaraccaMdrakarAtisaMdaraMzaratkAlInendukiraNAtimanojJaM / iti cturbhgonvyH| . 35. giraM ja0 / tena-dUtena, iti-pUrvoktAM, janAnAM, lokAnAM, * mAnazAlinI ahaMkAravatIM, giraM-vANI, nizamya-zrutvA, hRdA-manasA, vyataryaMta-vyacAryyata / ke vicAraM cakAretyAha-me-mama, prabhoH-svAmino bharatasya, balino'pibalavato'pi, balaM-parAkrama, mahIbhRti-bAhubalau, vRthA mA syAt / kasyeva ? kariNIpateriva / yathA kariNIpateH-hastino balaM, mahIbhRti-parvate vRthA syAt / iti tribhNgonvyH| 36. madIya0 / ayaM-rAjA, kila iti saMbhAvyate, bhaTavato-vIraiH saMyukto, raNe'sUn-prANAn, mokssyte-tykssyti| kiM kurvan ? madIyabhUpAMbudatUryajita Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA ( sarga 1 ) 407 dhvanI pravRtte - bharatarUpameghavAdyagarjArave pravartite sati zarabhIbhavan - aSTApadIbhavan ca- punaH ayaM abhimAninAM prathamaH mAninAM mukhyaH, smayaM - garva, na mokSyate / 37. caro0 / tatastadanantaraM caro- dUto, hRdA - manasA, iti - pUrvokta, vicintya - vicArya, eSAM janAnAM purato - agrataH, ca - punaH, kiMcid no jagAdanoktavAn / hi yataH, vAgmina: - paMDitAH, karNAntikaTu-zravaNAntakaTukaM, priyaMhRdyaM vaco - vacanaM nizamya - AkarNya, kvacit - kutrApi vAcA - bhASaNena, na vadaMti - na kathayaMtIti dvibhaMgonvayaH // 38. sugeya0 / mRgAGganAbhiH - hariNastrIbhiH udagrakaMdharaM - uccagrIvaM yathA syAt tathA, kvacit - kutracit pradeze sa caro vilokitaH - dRSTaH / kiM viziSTAbhiH mRgAGganAbhiH ? sugeya kRSTAbhiH - zobhanagAnAkarSitAbhiH, zAligopibhiH. kalamarakSikAbhiH, sa dUtaH savibhramaM - savilAsaM, api- punaH, IkSito'valokitaH / kiM viziSTAbhiH zAligopibhiH ? vibhramavAmadRSTibhiH - kaTAkSAbhirAmavilonAbhiH / atra dvibhaMgonvayaH / 40. 36. sa rAja0 / sa dUtaH puraMdhibhiH - strIbhiH, taraMgitAmodabharaH - kallolitaprItibharo'nekazo - bahuzo, grAmapurANi vyalaMghata - atikrAmatisma / kiM viziSTAbhiH puraMdhibhiH ? anaMgabhUpateH -- kAmabhUpasya, rAjadhAnIbhiH - vAsanagarIbhiH / punaH kiM viziSTAbhiH ? pUrvasya - prathamasya rasasya zRMgArAkhyasya, kelisaddmabhiH - krIr3AvasatibhiH / puraMdhizabdasya IpAgamo vA / 1. caraH pu0 / ayaM caraH puro - agre, gantuM tvarAM - zIghratAM aihata - avAMchat / utprekSate - aMgavAn - mUrtimAn, mahIdharasya - bharatasya utsAho - jigISAbhilASa iva / arthakAriNaH - kAryavidhAyinaH, kvacit - kutrApi puruSAH na hi tvaraMte ? api tu tvaraMta evaM / svAmipuraH - prabhoragre, vilaMbanaM na hitAya / iti caturbhagonvayaH / 41. vilaMghi0 / caraH purIpradezAn - takSaziloddezAn, upetya - Agatya, dRzo: nayanayo:, utsavaM saMprApayat - anInayat / kiM viziSTaH caraH ? vilaMghitAdhvAatikrAntamArgaH, kaiH ? katiciduddinaiH / kiM viziSTAn purIpradezAn ? jitanAkavibhramAn - jitasvargazobhAn punaH kiM viziSTAn ? saraH saritkAnanasaMpadAMcitAn-taTAkanadIvanazobhayA bhUSitAn / 42. purI0 / tatastadanaMtaraM tasya - bharatadUtasya, hayaiH - azvaiH, mudaH taraMgitA:kallolitAH / ayaM anvayaH kalApakenAvasAtavyaH / kiM kurvadbhiH hayaiH ? Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 * bharatabAhubalimahAkAvyam iti smayAt - garvAt, vihasya - parihAsaM vidhAya khurodbhutaM rajaH - kSuroDDApitAM itIti kiM ? iyaM purI / dhUli, kSipadbhiH - kiradbhiH uccaiH - Urdhvam / takSazilA anekazo - bahuzo, hayaiH parItA - saMyuktA zrIsUryasya, ye saptaturaMgamAH tairevAMkitaM cinhitaM / calatAMcitakramaiH - cApalyasaMyutacaraNaiH, naikatrAvasthAyibhiH / nabhaH - AkAza, aMzumataH - kiM viziSTa : hayaiH ? 43. vanA0 / tu-punaH, vanAyudezyaiH - vanAyudezasaMbhavairazvaiH / kiM kurvadbhiH ? iti - to, vAridhI rajaH tiraH - tiryak, kSipadbhiH - kSepaM kurvANaH / itIti ki ? asmAbhiryadyayaM vAridhI rajobhiH - reNubhiH, kRtvA akhila :- samastaH, pUryyate - pUrNIkriyate, tadA no- asmAkaM, rayo - vegaH kvacid - samudrAdI, na hi skhalati / kiM viziSTaiH vanAyudezyaiH ? pavanAt - vAyoratipataMti - atigacchaMtItipavanAtipAtinaH, taiH / 44. khalU0 / kiM viziSTaiH vanAyudezyaiH ? sasaindhavaiH - siMdhudezodbhavAzvasahitaiH, punaH kiM viziSTaiH ? khalUrikA - hayazramabhUstatra keliH - krIDA, tasyAM : nibaddhA lAlasA - abhilASA, yeSAM te taiH punaH kiM viziSTaiH ? sAdino'zvArohasya, manasaH-mAnasAt, atigacchaMtIti sAdimanatigAminaH taiH / punaH kiM viziSTaiH ? nitAntaM - atyarthaM, abhyAsavazena alpito'lpIbhUtaH klamaH - parizramo yeSAM te taiH / punaH kiM viziSTaiH ? samucchalaMtaHsphuraMto ye kesarakezAstaiH rAjate - zobhante iti samucchalatke sarakezarAjinaste / 45. kramaM vi0 / kiM viziSTaH ? mahAbhujaiH - doSamadbhiH kramaM caraNaM, avalaMghituM - atikramituM na kRtaprayatnaM na kRtaprayAsaM yathA syAt tathA paridhAritaiH - rakSitaiH, kairiva ? vinItaziSyairiva / yathA vinItaziSyaiH kramaM - anukramaM zeSaM tathaiva / kathaMbhUtaiH mahAbhujaiH ? akheda medasvibalaiH - anAyAsapuSTaparAkramairiti kalApakaM vyAkhyAtam / 46-47. sa siM0 / sa dUtaH sindhuraiH - hastibhiH, AnanditalocanaH - prItanayano, yayau - yAtavAn / kiM viziSTaiH sindhuraiH ? sannihitA'bhramupriyabhramaiH samIpIbhUtarAvaNabhrAMtibhiH, punaH kiM vi ? bhramadubhrAmaravaddhitakrudhaiH - saMcaratbhramarasamUhaprauDhakopaiH, utprekSate-calannagendrairiva - jaMgama himAcalairiva / kasmAt ? vAraNaca chalAt - gajamiSAt / punaH kiM0 ? kapolapAlIvigalanmadAMbubhiH - kapolaprAntakSaranmadavAribhiH / punaH kiM0 ? punaH punaH nijapraticchAyaruSA - svapraticchaMdakrodhena, Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA'(sarga1) . 406 radadvayIcinhitavapraMbhittibhiH, kiM kurvadbhiH ? pathi-mArge, vrajabhiH-saMcarabhiH, kiM viziSTe pathi ? niSAdidUrIkRtamAnave / iti yugmam / 48. virodhi0 / tataH-tadanaMtaraM, amunA-dUtena, padAtivargo dadRze-dRSTa: / kathaMbhUtaH padAtivargaH ? zauryeNa-cArabhaTyena, ullasaMtaH-ullalaMtaH, AsurIkacAHkUrcakezAH yasya, asau| kiM kurvan ? kareNa-hastena, asiM-kRpANaM, udvahandharan / kiM viziSTaM asi ? virodhilakSmyAH kabarI viDaMbayatItyevaMzIlastaM / utprekSate-jayazriyaH pANimiva-hastamiva / 46. ayaM0 / sa dUtaH kvacit-tatra purIparisare, dhanurbANadharaM bhaToccayaM vIkSya evaM atarkayat-kyacArayat / evamiti kiM0 ? ayaM aMgavAn-mUrtimAn raso vIra iva / vA-athavA, ratIzvara:-kAmaH, svayaM-AtmanA, kimihAgataH ? 50-51. niyaMtu0 / sa dUto nagarImavApa prAptavAn-kiM viziSTa: ? sakautukAkUta vilolamAnasa:-sakutUhalAbhiprAyacapalamanAH / punaH kiM viziSTa: ? prahRSTadRSTi:-pramuditanayanaH / kaiH ? rathaiH / kiM kurvadbhiH ? jIrNapaddhati-purANamArga, alaMghayadbhiH-anatikrAmadbhiH / kasya ? niyaMtu:-sAratheH / kairiva ? vineyaiH-ziSyairiva / kiM * kurvadbhivineyaH ? guroH vRddhapaMktimalaMghayadbhiH, ki viziSTaH rathaiH ? Anemi-AcakradhAraM, vivRtti:-parAvRtizcaMkramaNaM, tena haaribhi:-mnojnyaiH| vineyapakSe-Anemi-AmaryAda, vivRttiH-viziSTavartanaM, haraMti-gRha NatItyevaMzIlAstaiH / punaH kiM viziSTaH ? hRdayAnugAmibhiH-manonugaH, punaH kiM viziSTaH ? sadA kulInaiH-vasudhAsaktaiH / vineyapakSe-kulInaiHkulodbhavaiH / punaH kiM viziSTa: ? yugyavAhibhiH-yugairuhyante ityevaMzIlAstaiH / punaH kiM viziSTaH ? rathAMgadhvanibaMdhabadhuraiH-cakranAdabaMdhamanojJaiH / upmiiytecldbhiraavaasvrairiv-gRhshresstthriv| punaH kiM viziSTaH ? urubhiH vizAlairiti yugmam / 52. caraH0 / caraH puro'gre, payobhRtAM-vAripUrNA, pU:parikhAM-nagarIkhAtikAM, vilokya ityaciMtayat / itIti kiM ? bAhubali niSevituM-upAsituM, ayaM svayaM pAthodhiH-samudraH, kimatrAgataH ? kiM kartuM ? balAnnijAM zriyaM-ramAM, rakSituM, iti dvibhaMgonvayaH / . 53. caraH sara0 / tu-puna:, caraH saratnasphaTikAzmabhittikaM-maNikhacitasphaTiko. palakuDiM vapraM vilokya, ima-ucyamAnaM, UhaM-vitarka, Atanot-vyadhAt / purA-nagA, AtmanaH-svasya, zriyaM-zobhAM, vIkSituM-draSTuM, ayaM varaH Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 bharatabAhubalimahAkAvyam Adarzavaro--darpaNazreSThaH, kSitau-pRthivyAM, kiM prakalpito-racayAMcakre ? iti dvibhaMgonvayaH / 54. atho0 / atho saH rathadvipAzvaiH-syandanahastihayaH, saMkulaM-AkulaM,purIdvAramavApya kathaMcin-mahatAkaSTena, pravezaM Asadat-prApnotisma / ka iva ? Aveza iva / yathA AvezaH-saMraMbho, yogabhRtAM yoginAM, aMtarAzayaM-abhiprAyAMtaramavApya kathaMcit pravezaM AsAdayati / kiM viziSTaM purIdvAraM ? tatA-vistIrNA, kSamA-vasudhA, yatra tt| AzayapakSe--bahukSAMtikaM / kathaMbhUto dUtaH ? svismyH| 55. puroMta0 / caraH purontaraM-nagA madhyaM, prApya-labdhA, dRzaM dAtumapi kSama: samartho nAbhUt / kiM viziSTa: caraH ? gajAzvasaMghaTTabhayAt savepathuH-sakampaH / kiM viziSTaM purontaraM ? uru-vistIrNa, punaH kiM vi0 ? muktAphalaratnarAjitaM / upamIyate-payonidhestaTamiva / 56. ihApa0 / tu-punaH, asau dUtaH , catuSka-catuHpathamAgAdAgacchatisma, kiM viziSTazcara: ? iha asyAM naga- adbhutazriyA manoramAbhiH-viziSTalakSmyA manojJAbhirApaNazreNibhiH-haTTapaMktibhiH, kRtralocanotsavaH / kiM viziSTa catuSkaM ? bahuvastusaMcayasya prapAta:-nikSepaH, tena duHprApaM-durlabhaM, dharAtalaMbhUpIThaM yasya, tt| 57. suvarNa0 / sa dUtaH catuSkabhUvAravadhUM-catuHpathabhUmIvezyAM, aikSata-pazyatisma / kiM viziSTAM? suvarNakumbhastanazAlinI-suvarNaghaTarUpakucamaMDitAM, punaH kiM viziSTAM ? sphuratUsuvRttamuktAphalarAzisusmitAM-dIpyamAnazobhanavartulamuktAphalasamUhahAsAM, punaH kiM viziSTAM ? vizAlanetrAM-pRthuvastrAM / pakSe-vizAlanayanAM / punaH kiM ? sphuTAH vidrumA evAdharA yasyA sA, taaN| . 58. kvacit s0| sA pUH tasya carasya pramodaM-AnandaM, AtuSat-puSyatisma / keva? IkSvAkupurIva-ayodhyeva, kiM viziSTA sA pU: ? kvacitapradeze, sarAmA-sastrIkA, ayodhyApakSe-sarAmacandrA / punaH kiM viziSTA ?salakSmaNAlakSmaNAH-dhanADhyAstaiH saha vartamAnA, ayodhyaapksse-ssumitraatnyaa| puna: kiM viziSTA ? sasugrIvabalA-sazobhanazirodhararUpA, ayodhyApakSesugrIvo-vAnarezvarastasya balaM-sainyaM, tena saha vrtmaanaa| balaM rUpe sthAmani sthaulyasainyayorityanekArthe / punaH kiM vishissttaa| caarvrairlNkRtaabhuussitaa| kiM viziSTazcAravaraiH ? sudhAmabhiH-sutejobhiH, pakSe-AcArazreSThaH vrmNdiraiH| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 1) 411 59. sa zaMkha0 / sa . dUtaH, zaMkhakundenduvalakSarociSaH-zaMkhakundendudhavalakAMtAn, purIvihArAn-nagarIprAsAdAn, avalokya-dRSTvA , atucchasaMmadaM-bhUyiSThAnandaM, prApat / utprekSate-kartuH-nipAdayituryazazcayAniva-kIttisamUhAniva / kiM viziSTAn pU0 ? udbhavatakSaNAn-utpadyamAnotsavAn, punaH kiM vi0 ? sudhAmayAn-lepamayAn / pakSe-amRtamayAn / calan / tataH paraM sa dUto rAjamArga gatavAn-prAptavAn, kiM viziSTaM rAjamArga ? vinirmitaM-viracitaM, svarNanagAvanI-meruzalamahI bhramaM, kaiH ? calanmRgAkSInavahemabhUSaNaprakAmasaMghaTTa-atyarthasaMgharSaNaiH, patiSNureNubhiH-patanazIlarajobhiH / 61-63. aneka0 / kvacicca0 / cl0| tatastadanaMtaraM kramAd-anukramAt, sa caro napadvAraM avApa-labhatesma / kiM viziSTaM nRpadvAraM ? niSiddhasaMcAraM-nivAritasaMcaraNaM, kaiH ? anekarAjanyarathAzvavAraNaiH-anyabhUpAlasaMbaMdhisyaMdanahayahastibhiH, kaiH kimiva ? avaniruhaiH-tarubhirvanAyanamiva-vanamArgamiva / punaH kiM vi0 ? vizvajanekSaNakSaNapradaM-sarvajananayanotsavadaM / punaH kiM vi0 ? prliinaarimnorthNprkssiinnshaatrvaabhilaassN| . punaH kiM ? vaiDUryamaNiprabhAbharaiH-nIlaratnakAntyAtizayaiH, kRtAMbudabhrAntiHvihitameghabhramaH, manojJavibhramaM-cAruzobhaM, punaH kiM vi0 ? sapadmarAgAMzubhiHpadmarAgaratnaprabhAsahitaH-vaiDUryamaNiprabhAbharairapitAzanibhramaM-dattavidyubhramaM / punaH kiM ? sa (zuddha) sphaTikAzmakAMtibhiH-sphaTikopalakAMtisahitaH / calabalAkAbhramadaM-calabakapaMktibhrAntidAyinaM, punaH kiM vi0 ! vidrumaiHpravAlaiH saha vartamAnaM, arjunaM-suvarNaM, tasyAMzavaH-kiraNAstaiH dattasurAyudhabhrama- . dattendradhanurdhAnti / punaH kiM ? vetribhiH-pratihAribhiH, nivAritaM svairagamAgamaM yatraM asau, taM / iti vishesskaarthH| 64. caraM ta0 / vetriNastaM caraM AyAMtaM-AgacchataM, udIkSya-vilokya, iti udIrayan-akathayan / itIti kiM ? ka eSa vaidezikaH ? he dUta ! tvaM kasya prabhoH-svAminazcaro'si ? kuto dezAdAgataH ? atra rAjadvAre, noasmAkaM prabhonidezAd-AjJAtaH, pravivakSuH-pravezaM kartumicchuriti cturbhgonvyH| 65. ayaM ba0 / ayaM-suveganAmA dUto babhASe-avAdIt / bho ! vetriNaH ! aha tatastasyAH-ayodhyAnagaryAH, bhavatsvAmina-bAhubali aagtosmi| kiM viziSTo'haM ? prathamasya cakriNaH crH| tasyAH kasyAH? zrIbharato yAM nagarI Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 . bharatabAhubali mahAkAvyam prazAsti - pAlayati / kiM viziSTaH zrIbharata: ? akhaNDaSaTkhaNDa narendramaulibhiHsamagra bhAratarAjazirobhirnatakramaH - vaMditacaraNaH / iti tribhaMgonvayaH / 1 66. tato ni0 / tatastadanantaraM te vetriNI, nRpaM - bAhubali, sametya - Agatya, capunaH, natvA - praNamya vadaMtisma - avocan / kiM viziSTAH vetriNaH ? nibaddhAMjalayaH - saMyojitakarAH, he vibho !, yugAdestanayasya - bharatasya cakravarttinaH caro - dUto, asmAbhirnivArito - niSiddhaH, dvAri vilaMbate - pratIkSate iti dvibhaMgonvayaH / 67. naTIkR0 / sa dharAdhipo - bAhubali, AdezavidhAyivetribhiH - AjJAkAribhirjanaH caraM pravezayAmAsa / kayA ? naTIkRtAnekamahIbhujo bhraM vaH saMjJayo / 'ka: kamiva ? vivekavAn nyAyamiva / yathA vivekavAn puruSo'tulaH - niH samAnaH, guNaiH nyAyaM -nayaM pravezayati / 68. vicitra0 / sa dUto nRpAlayAntaraM - rAjagRhamadhyaM praviSTaH prAvizat / kiM viziSTaM nRpAlayAntaraM ? vicitracitra - vividhacitraM / punaH kiM viziSTaM ? maNibhiH samAcitaM - ratnaH khacitaM punaH kiM viziSTaM ? indrAlayato'pi - indrabhuvanAdapi, viziSTaM - vizeSavat / kiM viziSTAt indrAlayataH ? sacchriya:pradhAnazobhAt / 69. caraH sa0 / gajAnU citrArpitasihadarzanAd vivRttAt pazcAdavalitAta, sa cara: kvacidapi - kutrApi pradeze, azaMkata - sazaMko'jani / kiM viziSTAt ga0 ? madavArisaurabhAgatadvirephAt - dAnAMbusugaMdhitAyAta bhramarAt punaH kiM viziSTAt ? vilaMghitAdhoraNatIvrayatnataH - ullaMghitA AdhoraNAnAM - hastipakAnAM kazA:kuzahArA yena aso, tasmAt / 70. sa indra0 / sa ayaM dUtaH tatastadanantaraM indranIlAzmamayikamaMDapaM vilokya, mudAM saMbhAraM - harSabharaM babhAra / kiM viziSTaM maMDapaM ? meghAgamameghavibhramaMprAvRTkAlajaladazobhaM, punaH kiM viziSTaM ? gajendragarjAraveNa nRttAH - naTIbhUtAH, barhiNo-mayUrAH, yatra asau, tam / 71. tataujasaM0 / athAnantaraM sa caro vRSabhadhvajAMgajaM - bAhubali, vasuMdharezaMrAjAnaM, sAkSAccakAra - pratyakSIkarotisma / kiM viziSTaM rAjAnaM ? tataujasaMvistIrNatejasaM, punaH kiM viziSTaM ? sabhAsadAMvaraiH - sabhyazreSThaiH, virAjitaM - zobhitaM, kai: kamiva ? grahaistIkSNakaramiva-sUryamiva, RkSaiH-nakSatraiH, zazAMkacandramiva, suraiH vAsavaM - indramiva, kalabhaiH dvipendramiva / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 paJjikA (sarga1) .. 72. tatAya / punaH kiM viziSTaM rAjAnaM ? saMzritazriyaM-AzritalakSmIkaM, kAmiva.? sudharmAmiva-vAsavasabhAmiva, punaH kiM viziSTAM sabhAM? tatAyatAMvistIrNadIrghA, puna: kiM viziSTAM ? sarvatazcaturasra, samAM-aviSamAM, upamIyate-dyAmiva AkAzamiva / punaH kiM viziSTaM rAjAnaM ? saratnacAmIkarabhittisaMkramAt-maNikhacitasuvarNabhittisaMkrAMtito, dhRtakamUtti-dhRtaikazarIraM, bahumUrtitAM gataM-bhUripratibiMbatAM gtN-praaptN| 73. apuurv0| punaH kiM viziSTaM rAjAnaM ? mahAmRgendrAsanaM-mahAsiMhAsanaM, adhiSThitaM-adhyAsInaM / kamiva ? apUrvapUrvAdi-navInodayAcalaM, adhiSThAtAraM aMzumAlinaM-Adityamiva, kiM kurvataM ? uddIpitasarvadigmukhaiH-uttejitasarvAzAnanaH, mahobhistejobhiH, durAlokaM-duHprekSaM, vapuH-zarIraM, alaM-atyarthaM bibhrataM-dadhAnaM / 74. mimaan| punaH kiM kurvANaM ? nRpopari-bAhubalerupariSTAt, sitAtapatra cchalata:-zvetachatramiSAt, yazaH-kIti, dadhAnaM-dharaMtaM / kiM viziSTaM yazaH ? sudhAbdhiDiMDIrabharAnavaskaraM-kSIrAMbhodhiphenAtizayazuddhaM / utprekSate-antarmadhye, na mimAnaM-na mAntaM, ata eva bahiryAtamiva-nirgatamiva / punaH kiM viziSTaM yazaH ? ekatAM-ekIbhUtatvaM, gataM-prAptaM, kathaM ? uccakaiH-atyartham / 75. kimurva0 / kiM viziSTa rAjAnaM ? vilAsinIbhiH-vAravadhUbhiH, udvellitaM AndolitaM, cAmarobhayaM-cAmarayugalaM, yasmAsau, taM / kiM kurvatIbhirvilAsinIbhiH ? ityamuM vitarka-vicAraM, dadatIbhiH-arpayaMtIbhiH / itIti kiM ? urvazIbhi:svarvezyAbhiH, kimenaM rAjAnamabhyupAstuM-se vituM, AgataM / atra bhAve ktaH / kiM viziSTAbhiH urvazIbhiH ? suhRdA-mitreNa, baladviSA-indraNa, prahitAbhiHpreSitAbhiH / 76. prakAma0 / kiM viziSTaM rAjAnaM ? prakAma-atyartha, aMsArpitahArahAriNaM skaMdhAlaMbitahAraramaNIyaM, vA prakAmaM-prakRSTAbhilASaM, upamIyate-sanirbharaM meruzalamiva / punaH kiM viziSTaM ? unnataprathaM-uttuMgaprakhyAnaM, punaH kiM viziSTa rAjAnaM ? yazaHpratApAbhyAM abhihatau-tiraskRtau, indubhAskarI-zazisUryo, tAbhyAmAzritaM-sevitaM, kasmAt ? svakarNArpitakuMDalacchalAt / 77. bhujadva0 / utprekSate-bhujadvayIzauryamiva-bhujayugalaparAkramamiva, akSigocaraM dRSTiviSayaM, cakAra / aMginaM-mUrtimaMtaM, mahotsavamiva / unnataM mAna-uccamahaM kAramiva / iti saptakulakArthaH / 78. sa darza0 / sa-dUtaH, kSoNipateH-rAjJo darzanAt, prakaMpitaH san, iti atarkayat vicArayAmAsa / itIti kiM ? ahaM yaM rAjAnaM locanAbhyAM netrAbhyAmapi, Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 bharatabAhubalimahAkAvyam vilokituM - draSTuM na kSame na kasmAdiva ? samartho bhavAmi, mayA sa rAjA kiM- kathaM, tIvratejaso - duHsahamahaso jvalatkRzAnoH Iryo - vAcyaH / yathA jvaladagneH prakaMpitaH / athavAtra SaSThI cintyA / darzanena saha saMyojyA atra tribhaMgonvayaH / 76. bharata0 / cAru-manojJaM yathA syAt tathA bharatanRpaticAraH - prathamaca krisaMdezahArI, pANI - hastau saMyojya - yojayitvA kSitipati - rAjAnaM natvA bidhivat - vidhipUrva, avaninAthasyAgrato - bAhubaleH purastAt, saMniviSTaH - sthitaH / kiM viziSTaM rAjAnaM ? atyaMtapuNyodayADhyaM - atyaMtadharmodayasaMpUrNaM / hi yato, vidhijJAH kvacidapi pratyanIkAdAvapi mArgaM naiva luMpatIti dvibhaMgonvayaH / itthaM zrIkavisomasomakuza lAllabdhaprasAdasya me, zrInAbhikSitirAjasUnutanayazlokaprathA paMjikA / naikuNyavyavasAyipuNya kuzalasyA'syA'raviMdodgatA, sadvRttollasadakSarArthakathinI vizvAvadAstAM ciram // iti zrI bharatabahubali mahAkAvye paMjikAyAM bharata dUtAgamo nAma prathamaH sargaH / dvitIyaH sargaH - atha dUtavAkyopanyAsaM vivarNayiSuH kavidvitIyasargamArabdhumupakramate 1. athAgra0 / atha - anantaraM eSa dUto vivakSurapi vaktumicchurapi kiJcin na vakti / kiM viziSTa eSa: ? bAhubale'grato niviSTaH sthitaH / punaH kiM viziSTa: ? etasya - rAjJaH, tejobhiH - prabhAvaH, vighUrNitAtmA - vibhrAntacittaH / hiyato, mahobhiH - tejobhiH, nRpAH - rAjAnaH, avilaMghanIyAHanullaMdhyA bhavaMti / AtmA citte dhRtau yatne dhiSaNAyAM kalevare / paramAtmani jIve'rke hutAzanasamIrayoH // -- ityanekArthasaMgrahe / iti dvibhaMgonvayaH / 2. na kiMci0 / rAjA na kiMcid uktavaMtaM dUtaM avekSya - vicArya, jagAda - vadatisma / kiM viziSTo rAjA ? viditAzayArthaH - viditAbhiprAyahetuH / hi-yato, vicakSaNAH- paMDitAH, svAMtagataM bhAvaM - hRdaya sthitamabhiprAyaM sarvaM samastaM mukhena dRSTyA vidaMti - jAnaMti / iti dvibhaMgonvayaH / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 2) .. 415 3. AsI0 / apIti komalAmaMtraNe / he dUta ! tava etAvat-paryantaM, akhaMDamArge avacchinnaprayANe'dhvani, svAgataM-sukhenAgataM, AsItU-babhUva ? kiM viziSTasya tava ? ayodhyAgatasya-kauzalAya Agatasya / ca-punaH, tavAgamAdidaM, me-mama, manaH tRpt-sntussttN| kasyeva ? tRSAturasyeva / yathA tRSApIDitasya jalAvalokAt-pAnIyadarzanAt, manastRpyati / iti tribhaMgovanyaH / nitAMta / tRptenidAnamAha / he dUta ! tvamadya asmadIyaM-AsmAkInaM, cittaMantaHkaraNaM, baMdhupravRtyA-bharatAdInAM kiMvadantyA, sukhaya-prINaya / kiM viziSTaM cittaM ? nitAMta-nirbharaM, tRSNayA-lipsayA, AturaM-vyAptaM, milanAyeti zeSaH / dhArAdharavAridhArA-vAridajaladhArA, dUre'stu-davIyasI stAt / gajirevavAridadhvanireva, sAraMga-cAtakaM, sAnaMdati-prINAti / iti tribhaMgonvayaH / 5. tAstA: / he dUta ! tAstA:-vakSamANAH, iti-amunA prakAreNa, samastAH samagrAH bAlalIlA:-kumArAvasthAkrIDAH / no-asmAkaM, ado mana:-cittaM, sotkaNThaM-saraNaraNarakaM, Atenu:-cakraM : / kA iva ? vidhyagireH krIDAbhuva iva yathA viMdhyAcalasya krIDAbhuvo, daMtAbalAnAM-gajAnAM, dUragAnAM-dUravattinAM, manaH sotkaMThaM vitanvaMtIti dvibhaMgonvayaH / 6. ysyaas0| he dUta ! yasya-bharatasyAhamevAjyeSThatayA-laghiSThatayA, AsaM abhUvam / sa baMdhu:-bharato, mayAdya dRssttH| kiM viziSTo bharataH ? sabaMdhu:sabhrAtRkaH / kasmAt ? tvadarzanAt / hi-yataH, payodakAlaH-prAvRTsamayaH, zatarha daH-vidya to darzanAd-avalokanAt, vedyo-jJeyaH / iti tribhaMgonvayaH / 7. enaM bhu0 / he dUta ! bAlye ahamenaM bharataM, bhujAbhyAM-bAhubhyAM, apasArya dUrIkRtya, prasahya-haThAt, tAtAMka-piturutsaMgaM, dUrAdetya niSaNNaH-sthitaH / tAtena-vRSabhadhvajena, ityahamatyaMtaM bhRzamahaM niSiddho-nivAritaH / kiM kRtvA ? prasAdya-prasannIkRtya / itIti kiM ? he bAhubale ! te-tavAyaM bharato, jyeSThoagrajo, bhrAMtA-bAndhavoM bhavatIti tribhaMgonvayaH / 8. htthaad0| he dUta ! mayA asya-bharatasya, hastAdIkSuyaSTI, haThAdapAstA balAttyAjitA kiM kurvato'sya ? kAma-atyarthaM, rudato-rodanazravaNAnantaraM, tAtaiH-vRSabhasvAmibhiH, svayamAtmanA, etya-Agatya, tasyAH-IkSuyaSTeH,khaMDaMzakalaM, vidhAya-kRtvA, nau-AvAbhyAM, prtyrpitN-prtidiiytesm| kimiva ? avaneH khaMDamiva / iti dvibhaMgonvayaH / 6. gajaM vi0 / he dUta ! kadAcid mayA jyAyAn-bharataH, upAdAya haThAdapAsto Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 bharatabAhubalimahAkAvyam balAt kSiptombare / ca- punaH asmAdaMbarAt patan dhRtaH / kiM kurvan jyAyAn ? viniryanmadavAridhAraM-nirgacchaddAnajaladhAraM gajaM Aruhya, salIlaM -sakrIDaM yathA syAt tathA, caran - vrajan / 10. zrItAta 0 / he dUta ! kacciditi priyaprazne / tasya - bharatasya, bhadra - kalyANamasti / tasya kasya ? zrItAtahaMsena - zrIvRSabhasvAmisUryeNa yo vahniriva sve pade nyadhAyinyavezi / kiM viziSTena ? zamaMgatena - zAnti prAptena / punaH kiM viziSTena ? vidUraM - viprakRSTaM vimuktA - ujjhitA, astrANyevarucaH - kAMtayo yena, asau, tena / kiM viziSTo bharataH ? urutejA: - mahAprabhAvaH / 11. nyavezi0 / he dUta ! tAtena - zrIvRSabhasvAminA, asya - bharatasya, bhuje - dordaMDe, yA lakSmIrnyaveziM-Aropyata / keva ? sasyarAjIva / yathA satkSetrabhUmyAM - pradhAnakSetravasudhAyAM, dhAnyarAzividhIyate / sA lakSmIH sasyarAjI, adhunedAnI, nItivRSTyA-nyAyavarSaNena, asmAd - bharatAd, vavRdhe - vRddhimAsadat / kasmAt ? zAtravAvagrahazaktinAzAt vairimeghAntarAyavaladhvaMsAt / 12. paraspa0 / he dUta / Avayorantare - madhye, videzaH patito'sti / kayo kimiva ? akSNorantare nakramiva / kiM kurvato ? parasparAM - anyonyAM, IhAM spRhAM, AvahatoH - dharamANayoH / kiM viziSTayoH ? samAnasauhArdayuSoH- sadRzamaitryabhAjoH / punaH kiM viziSTayoH ? premodrayoH - praNayaklinnayoH / parasparAmiti prayogo naiSadhe- parasparomarpita hastatAlamiti / 13. purAca0 / he cara! ahaM bhrAtaramaMtareNa-bAMdhavaM vinA, muhUrtamapi sthAtuM na zazAka--na samartho'bhUvaM / kathaM ? purA - pUrva, mama dRSTyA'dhunA upoSyateupavAsaH kriyata eva / bhrAturdarzanaM vineti zeSaH / tataH - tasmAddhetoH, me - mama, divasAH vyarthAH - niH phalAH, prayAMti - vrajanti / iti tribhaMgonvayaH / zazAMketi 'ba' uttamavacanaM / 14. sA prIti0 / he dUta ! mayA sA prItiH - sa praNayo no aMgIkriyate no pratipadyate / sA kA ? kila iti nizcayena, yasyAM prItau viprayogo - viraho, jAyeta-bhavet / yadi AvAM - bhrAtarau viprayuktau - viyogino, jijIvivaprANAn dadhiva, tadA prItirnAvayovibhAvanIyA- na jJAtavyA / kiMtu hiyato, rItiH - prakRtiH, cintyA | paMcabhaMgonvayaH / jijIvivetyatra. 'NabuttamapuruSasya' dvivacanaM / 15. hratkSetra0 / he dUta ! nau - AvayoH, prItibIjaiH anyonyasaMparkapayodavRSTayA Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 parasparamilanameghavarSaNAt zatadhA vivRddhaM / kiM viziSTaiH ? hratkSetrabhUmyAM - hRdayakSetrakSoNyAM, parivApaM - bIjasaMtAnaM, etaiH - AptaiH tu punaH atra milanavarSaNe'vagraho-vRSTyantarAyakArI, videza evAstIti dvibhaMgonvayaH / 2 paJjikA (sarga 2 ) 16. tat tat pi0 / he dUtaM ! azeSaM samastaM piturlAlanaM, ca-punaH, bAMdhavaiH saha tAH pUrvoktAH bAlalIlAH smRtvA - saMcintya me - mama manaH svayameva zAMti yAtiprApnoti / kasyeva ? dvipasyeva / yathA dvipasya - hastino, manaH svayameva zAMti yati / kiM viziSTasya dvipasya ? nagAhRtasya - vaMdhyAcalAnItasya / 0 17. zrItAta / he dUta ! purIpradezAH - ayodhyoddezAH, mama mano'bhinandanti-prItimutpAdayanti / kiM viziSTA: purIpradezAH ? zrItAtapAdAbjarajaH pavitrIkRtAH, punaH kiM viziSTAH ? jitasvarnagaraikalakSmyaH - nirjitanAkazobhA, ke kamiva ? yathA kalAdharasya - candrasya, karA: - kiraNAH, cakoramabhinaMdati / 18. na mA0 / dUta ! yA purI ayodhyA kalyANasAlacchalataH - svarNaprAkAramiSeNa, iti smayAt - garvAt, valayaM - kaTakaM, birbhAta - dhArati / itIti kiM ? jagatyAM - vizve, kvApi - kutrApi mAdRzI - mama sadRzI, purI - nagarI nAsti / sA purI kozalA idAnIM - adhunA tAdRgevAsti tatsvarUpaivAsti / kiM viziSTA ? zivADhayA - maMgalapUrNA / . 16. nitAMta0 / he dUta ! nitAMtabaMdhupraNayapradIpaH - atyarthasvajanapremadIpaH, tejo bibhatta / kiM viziSTaM tejaH ? tamohAri - dhvAntaharaM, punaH kiM viziSTaM ? dikSuAzAsu, cariSNu-caraNazIlaM kasmAt ? niraMtarasnehabharAt - paripUrNapremAtizayAn ! dIpapakSe - snehastailaM / ataH paraM - etasmAt divasAdArabhya ihAsmin praNayapradIpeM, khedavAtaH - khedAnilo, mA bhUt - mA'stu / iti dvibhaMgonvayaH / 20. nItoha 0 / he dUta ! ahaM tu punaH, idAnImasminnavasare'yodhyAM - kozalAM, etuMAgaMtu, na vibhavAmi na zaknomi / kiM viziSTo'haM ? tAtena - RSabhasvAminA, ahamidratvaM - svataMtrasvAmitvaM nItaH - prApitaH / etad mama hRdayaM - manaH, sotkaMThaMsautsukya, Aste - tiSThati / kayoriva ? rathAMganAmnoriva / yathA cakravAkIcakravAkayorhRdayaM, hIti khede, rajanyAM sotkaMThaM Aste / iti tribhaMgonvayaH / 21. kiM dUta ! / he dUta ! kimiti vitarke, tvaM sAkUtaM - sAbhiprAyaM yathA syAt tathA, iha - matsamIpe, Agato'si / vA - athavA, mama bhrAtuH - bharatasyAriH - zatruH, balADhyaH - balavAn kiM varttate / dRSTAntamAha / dAvAgniH - vanavahniH, araNyadAhevanajvAlane, zakto'pi--samartho'pi, samIraNasya - vAyoH, sArathyaM-sAhAyyaM IhetaabhilaSet / iti tribhaMgonvayaH / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 bharatabAhubali mahAkAvyam 22. niHzaMka 0 / he dUta ! tvaM me - mama, puro'gre, tvadbhartuH - bhavatsvAmino, niHzaMka yathA syAt tathA, zAsanaM- AjJAM, AviSkuru- prakaTaya / kiM kRtvA ? AtaMkaM - bhayaM, dUrAdapAsya-tyaktvA, kiM viziSTamAtaMkaM ? arAtibhUbhRdhRtkuMjavAstavyaMpratyanIkabhUpAlahRdayAraNyavAsinaM / hi yato nRpAH- rAjAnaH, cArapuraHsarAH bhavaMti / 23. itIra0 / bahalIkSitIzaH - bAhubaliH, iti - amunA prakAreNa, sasaMbhramaM - satvaraM, sapraNayaM- sasnehaM, sanIti-sanayaM yathA syAt tathA IrayitvA - kathayitvA kSaNaMghaTikASaSThyAMzaM, vizazrAma - tasthau / atha caraH suveganAmA, bhUpamuvAca - abravIt / kiM viziSTazcaraH ? bhAlasthalImilatpANiH - kRtAMjaliH / iti dvibhaMgonvayaH / 24. rAjan 0 / he rAjan ! bharatAdhirAjo - bhAratavarSAdhIzo, mamAnanenaM vaco - vacanaM, bhavaMtaM-tvAM, abhidhatte - kathayati / kiM viziSTaM vacaH ? prAdurbhavannIti - prakaTIbhavannyAyaM / hi-yataH, kSitivallabhAH - rAjAnaH, nItipriyAH - nyAyavallabhAH, bhavaMti / ca-punaH evaM pUrvoktaprakAreNa bhavaduvan na prItiparA:praNayAsaktAH bhavati / iti tribhaMgonvayaH / 25. sA bhAra0 / he rAjan ! bhAratavAsavasya - bharatacakriNaH, sA bhAratI - vANI, mAM-anucaramAtraM, AlalaMbe - samAzritavatI / sA kA ? yA nRpamaulibhiH - rAjazirobhiH, navamallikeva - navInamAlatIva nityaM priyeta / kiM kurvatI ? sphuraMtaM-vistarayaMtaM, AmodabharaM - AnaMdAtizayaM, vahaMtI - dadhAnA | pakSe - parimalabharaM / iti dvibhaMgonvayaH / 1 26. vayaM ca0 / he rAjan ! vayaM carAH zritAnuvRtti - Azritaprabhoranumati, na vilaMghayAmaH-nAtikrAmAmaH / kiM viziSTA vayaM ? svAminideza nighnAH - patyurAdezavazAH / punaH kiM viziSTAH ? jagatyAM - vizve, tamoharAH- svasvAmibalAdijJApanena ajJAnaharAH / punaH kiM viziSTAH ? tApakarA:- matsvAmI tvAM haniSyatiityAdi vacanena kaSTakarAH / ke kamiva karA: ? uSNadyutibiMbacAramiva - yathA kiraNAH sUryamaMDalacAraM nAtikramati / karapakSe - dhvAMtaharAH saMtApakRtaH / 27. saMdeza0 / he rAjan ! saMdezahArI- dUto, yo nijanAyakasya - svasvAminaH, pratyarthinAM - vairiNAM, purastAt - agre, nairbalyaM - balarAhityaM, AviSkurute - prakaTIkaroti, sa janaH payodhivahnisamAnatAM - vaDavAnalasAdRzyaM gacchati - prApnoti / kathaMbhUtaH saH ? saMzrayAriH - AzrayavairI / iti dvibhaMgonvayaH / 28. atastva0 / he zrIbharatAnujanman - bharatAvaraja ! ataH kAraNAt vakSamANAt, Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga2) 416 tvayA-bhavatA, carasyApi vaco'vadhAraNIyaM-manasyAneyaM, sarasIvarasya-mAnasasarasaH kiM malImasaM-kaluSaM, vAridavAri-navameghajalaM, zriye-zobhAyai, na hi bhAvi / iti dvibhNgonvyH| 26. zataM su0 / he rAjan ! vRSabhadhvajena-zrIvRSabhasvAminA, bhinneSu dezeSu sutAnAM zata vinyavezi-Aropyata / kiM kRtvA ? nAmAMkato-abhidhAnacinhato, rAjapade'bhiSicya-rAjyAbhiSekaM vidhAya / hi-yataH, satAM vRttaM-mahatAM AcAraH, satataM niraMtaraM, pravRttyai agAt / 30. tadaMta0 / he rAjan ! tadantar yad RSabhasUnuzatAnAmadhye kopi bhuvastalaM-mahI maMDalaM, plAvayituM-drAvayituM, sahiSNu:-samarthosti / kiM viziSTa: ? balAtiriktaH-parAkramAdhikaH / ka iva ? kalpAntakAlAbdhiriva / yathA kalpAntakAlajaladhirbhuvastalaM plAvayituM sahiSNu : syAt / kiM viziSTaH ? uttaraMga:-utkallolaH, asya-RSabhasUnusamudayasya, niSiddhiH-nivAraNaM, saubhrAtrasImaiva subaMdhubhAvamaryAdA eva / iti tribhaMgonvayaH / 31. jyeSThogra0 / he rAjan ! tAtena yo bharataH svIyapade-nijasthAne, nyavezi-sthApitaH kiM viziSTo yaH ? agrasaMjAtatayA-prathamalabdhajanmatayA, guNaizca-sattvAdibhiH, jyeSThaH-vRddhaH / tasya bharatasya pratApAbdhihiraNyaretA:-pratApavaDavAnalaH, pratyarthi pAthAMsi-vairijalAni, tanUkaroti-kRzIkurute / iti dvibhaMgonvayaH / 32. kecinna0 / he rAjan ! kecin nRpAH-rAjAnaH, prabhoH-bharatasya, puro-agre, kevalaM prAMgaNaM-AsanAbhAvAdajiraM Azrayanti / kiM viziSTAH rAjAnaH ? apyUrdhvajAnukramavartamAnAH-UrdhvajAnucaraNavartamAnAH / kiM kRtvA ? maulimaNImastakaralaM, apAsya-tyaktvA, punaH kiM kRtvA ? guru-mahatIM, etadAjJAM-bharatAjJAM, nivezya-sthApayitvA, zirasIti zeSaH / ___33. bhUpAla / he rAjan ! tasya-bharatasya, rAjAjiraM-rAjasabhAprAMgaNaM, rAjati zobhate / kiM viziSTaM rAjA'jiraM ? bhUpAlavakSasthalalaMbihArasaMghaTTasaMgharSaNacUrNagauraM-nRpahRdayasthalalaMbamAnahAraparasparamilanasaMgharSaNakSodadhavalaM / upamIyatekIttizItAMzurocicchuritazriyA iva-yazaHzazadharakiraNasphuritalakSmyeva / 34. sutaamu0| he rAjan ! ca-punaH, kecin nRpAH-rAjAnaH, sutAM-tanayAM, upAdAya prAbhRtIkRtya, enaM-bharataM svajanaM vidhAya praNemuH-vavaMdire, ke kamiva ? girIndramukhyA nIlakaMThamiva / yathA himAcalaprabhRtayo mahAdevaM svajanaM vidhAya prnnmNtism| kiM viziSTamenaM ? prabhUtabhUtyaikanibaddhacittaM-bahulasaMpatyeka niyatamAnasaM, mahAdevapakSe-bhUtibhasma / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubali mahAkAvyam 35. mahAmR0 / he rAjan ! narendralakSmyaH - bhUpAlazriyaH, svayaM - Atmanaiva AyAMtianAyAsena samAgacchati / kiM viziSTaM ? mahAmRgendrAsanasaMniviSTaM - mahAsiMhAsanasthitaM ? punaH kiM viziSTaM ? nRpaiH - bhUH parItaM saMyuktaM / kai: kamiva ? tridazairandramiva / kA: kamiva ? mahIdhrakanyA vArirAzimiva / yathA nadyaH samudraM svayamAyAnti / 420 36. sarveSu0 / he rAjan ! sa bhavadbhrAtA'yaM bharataH sarveSu bhUbhRtsu - rAjasu, vibhAti - zobhate / kiM viziSTaH saH ? abhinaMdyaH - stutyaH ka ivaM ? meruriva / yathA sumeruH sarveSu parvateSu abhinaMdyaH syAt / punaH kiM viziSTaH saH ? paronnatiHparA-utkRSTA, unnatayaH-samRddhayaH yasyAsau / merupakSe - sarvebhyaH uccaH / punaH kiM viziSTaH ? AkrAnta niHzeSa mahInivezaH - vyAptanikhiladharAdhiSThAnaH / punaH ki viziSTa ? uddIprakalyANamanorama zrIH- bhAsvaramaMgalAbhirAmalakSmIH, merupakSekalyANaM- suvarNaM / I 37. vajrAha0 / he rAjan ! vasudhAdharANAM-parvatAnAM, kila iti zrUyate, vArirAzi:samudraH, zaraNyaH - trAyako bhavet / kiM viziSTAnAM vasudhAdharANAM ? vajrAhatAnAM - indramuktazastralUna pakSANAM etadubhiyA - bharatabhayena trastamahIzvarANAM - pranaSTabhupAlAnAM, lokatraye'pi trailokyepi, paraH - anyaH, zaraNyaH-rakSakaH, nAstIti tribhaMgonvayaH / 38. nisvAna0 / he rAjan ! asya - bharatasya, virodhibhiH - vairibhiH, digaMtA:kakubhAM prAntAH, vyAnazire - vyApyaMta / kuraMgaiH - mRgaiH, uSitaM - tasthau / kiM viziSTaH kuraMgaiH ? tadIya paudhA virUDadUrvAMkura pralubdhaiH - teSAM zatrUNAM gRhopari saMjAta tRNAMkurA saktaiH / kiM viziSTaiH virodhibhiH ? naSTa: - palAyitaiH / kayA ? nisvAnanisvAnabhiyA - vAdyavizeSanirghoSabhItyA / iti dvibhaMgonvayaH / 36. vilokya0 / he rAjan ! ca punaH rAjahaMsa : - nRpazreSThaiH / pakSe - mAnasapakSibhiH / zyAmAnanIbhUya - kRSNAnanI bhUtvA palAyitaM - pranaSTaM / kiM viziSTaiH / rAjahaMsaH ? zuddhaparicchadADhyaH - vizadaparivArasa hitaiH / mAnasapakSipakSeparicchadaH pakSaH / kiM kRtvA ? rajaH - pAMsuM vilokya dRSTvA kiM viziSTaM rajaH ? yatsainyahyAvadhUtaM bharatakaTaka turagotthApitaM / punaH kiM viziSTaM rajaH ? navAMbhodhararAjinIlaM - navameghalekhAzyAmaM / 40. asya pra0 / he rAjan ! kaizcid - vairibhUpAlaiH, kvApi bhuvontarAlemahImadhye gataM / kiM kRtvA ? mukhAni - vadanAni, lAtvA - gRhItvA / kiM Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. paJjikA (sarga2) 421 viziSTAni mukhAni ? adraSTumarhANi-avilokituM yogyAni / punaH kiM viziSTAni mu0 ? rajobhirma linIkRtAni-reNubhirmalImasAni / ki viziSTaH rajobhiH ? hayakSurAgrodhRtaiH-azvakhurazikhotthApitaiH / keSu ? asya prayANeSubharatasya yaatraasu| anAvR0 / he rAjan ! haridbhiH-digbhiH, itIva reNucchalato-rajovyAjena, nIlapaTI-zyAmottarIyaM, samaMtAt-sarvataH, smaadde-sNjgRhe| itIti kiM / noasmAkaM, ayaM patiH-bhartA, anAvRtaM-anAcchAditaM, mukhAbja-mukhakamalaM, mA . pazyatu-mA dRSTiviSayIkarotu / prAyeNa striyo hi priyAvalokane mukhamAcchA dayaMti / kiM viziSTo'yaM ? prabhutopapanna:-prabhutvasaMyutaH / iti dvibhaMgonvayaH / 42. madena / he rAjan ! rAjA-bharataH, cakreNa adhikaduHpradharSaH-atyaMtaduHsahaH, AbhAt-virAjatesma / kena ka iva ? madena hastIva-dAnavAriNA gaja iva / mRgAriNA-siMhena vanapradeza iva / Azugena-vAyunA agniriva / unilenavADavAgninA, payodhiH-samudra iva / upamAnopameyAbhyA miti paMcabhaMgonvayaH / 43. yathAruNa / he rAjan ! tIkSNaruceH-sUryasya, yathA'ruNa:-vinatAsUnuH, agre bhavati, tathA asya-rAjJaH, cakra-rathAMgaM, purataH-purastAt babhUva-AsIt / kiM viziSTaM cakra ? satejaH-saprabhAvaM, kayA ? duruttarArAtitamaHprahAranitAMtadAkSiNyattayA-duraMtazAtravAMdhakArahananAtyaMtaviddhattvena / 44. . * rAjan !0 / he rAjan ! bhavabaMdhubalAMburAzi:-tvadbhAtRkaTakasiMdhuH, prakAma atyarthaM, etatpraNipAtasetubaMdhaprabaMdhena-bharatanamaskArasetubaMdhAgraheNa, vigAhanIyaHtarItavyaH / kiM viziSTa: ? caturdigAplAvanabaddhakakSa:-caturAzAkramaNabaddhaparikaraH / 45. parisphu0 / he rAjan ! sa rAjA bharataH, vasudhAdharANAM-rAjJAM, duHsaho bbhuuv| kiM kurvANa: ? cakra-rathAMgaM, dadhAna:-dharamANaH kiM viziSTaM cakra ? ulbaNAbhaM-bhISaNAbhaM / kimiva ? tIkSNadyuteH-sUryasya biMbamiva / puna: kiM viziSTaM cakra ? parisphuratkAMtisahasradIpraM-rAjamAnaprabhAsahasrabhAsuraM, ka iva ? zakra iva / yathendraH AttazabaH-vihitavajro, girINAM duHsaho bhavati / 46. kimtr0.| he rAjan ! kSitivallabhAnAM-rAjJAM jaye'tra kiM citraM-Azcarya varttate ? ayaM-bharataH, surANAM-devAnAM, apyajayyaH-na jetuM zakyaH / hi-yataH, satAM-mahatAM, prabhAvaH-mahimA, vacotiriktaH-vacanAtItostyeva kiM viziSTaH prabhAvaH ? devAsuravRndavaMdyaH-surAsurasamUhastutyaH / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 bharatabAhubali mahAkAvyam 47. yo'khaMDa0 / he rAjan ! yo nRpo bharataH, akhaMDaSaTkhaMDadharAdharANAM - samasta bharatabhUpAnAM, gaurAMzugaurAtapavAraNAni - candrojvalacchatrANi, hatu - grahItuM pravRttaH - prasRtaH / utprekSate - yazAMsIva / ka iva ? saMvartapAthodhiriva - kalpAMtakAlAbdhirivAtiraudraH - atibhISaNaH / 48. vidyAdha0 / he rAjan ! nRpasya - bharatasya, tejo - maho'tiduHsahyaM - atitApena duHsahanA abhUt - AsIt / kasyeva ? aMzoriva / yathA sUryasya tejo duHsAdhyaM bhavati / kiM viziSTasya nRpasya ? vaitADhyagiri - bhAratArddhaparvataM, gatasya - prAptasya / kiM viziSTaM vaitADhyagiriM ? vidyAdharairADhyaM - pUrNaM / punaH kiM viziSTaM ? alaMghanIyaM anatikramaNIyaM / vinA cakriNA enaM parvataM laMghayituM kopi samartho na / kaiH kamiva ? guNaiH - vinayAdibhiH, ijyaM - pUjyamiva / punaH kaiH kamiva ? salilaiH-pAnIyaiH, abdhi- samudramiva / 46. senAniM0 / he rAjan ! asya nRpateH - bharatasya iha-asmin vaitADhyagirI, senAnivezAH-skaMdhAvArAH paMcAzat Asan - babhUvuH / gireH paMcAzatyojanavistIrNatvAt / kiM viziSTAH senAnivezA: ? adhikotsavADhayAH - varddhamAnaM mahotsavapUrNAH / kiM kurvaMta iva ? turaMgamAtaMgapurISasagaiH - azvagajazakRttyAgaiH, kUTAni zikharANi tanvaMta iva - vistArayaMta iva / kiM viziSTAni kUTAni ? atanUni - analpAni / 20- 51. tAtapri0 / etasya0 / he rAjan ! tau - namivinamI kacchamahAkacchasutau, etasya - bharatasya, suSeNanAmAnaM senAdhipati - senAnIM, mArge pathi, nyaruddhAMnyavArayatAM / kiM viziSTau ? pratItI - vikhyAtau kayA ? tAtapriyApatyatayARSabhasvAmISTasaMtAnatayA / to ko ? yo svAmini - yugAdideve, maunaM saMsRte sati, pannagendrAnanalabdhavidyau- dharaNendrAsyasaMprAptASTacatvAriMzatsahasravidyAvabhUtAM / punaH kiM viziSTau ? bhAratArddhagirIndre - vaitADhyagirI, saMprAptamaharddhirAjya - labdhottara NidakSiNazreNiprabhutvI / kau kamiva ? sAmumantau taTinyA yamiva yathA parvatau nadyAvegaM niruddhAM / kiM viziSTaM rayaM prasRtvaraM - prasaraNa - zIlaM kiM viziSTau tau ? kaTakAbhirAmI - sainyamanoharau / parvatapakSe - kaTakodvinitaMbaH / punaH kiM viziSTau ? avilaMghanIyo - anatikramaNIyo / iti yugmArthaH / ? 1 52 - 53. vaimAni0 / tau dvAda0 / he rAjan ! tau - namivinamI, dvAdazAbdI - dvAdazasaMvatsarI, bharatena sArddhaM dvandvaM - saMgrAmaM vitenatuH - cakratuH / kiM viziSTaM dvandvaM ? saMpAditolkaM-nirmApitolkApAtaM kasmAt ? nirghaSad - saMgharSAt / kaiH kRtvA ? bANaiH zaraiH / kiM viziSTairbANaiH ? adhomukhairUrdhvamukhaizca / kaiH ? Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 2) 423 khagAmibhiH-vidyAdharaiH, bhUmicaraiH / kiM viziSTaH kha0 ? vaimaanikaiH-vimaanruuddhH| kiM viziSTa: bhUmicaraiH ? syNdnsNnivisstt:-rthaaruuddhH| punaH kiM viziSTa: ? bahudhApravRttaH-anekadhAprasRtaH / bANairityatra karaNe tRtIyA'nyatra ktri| ko keneva ? gajI viMdhyAcaleneva / kiM viziSTau ? madAndhau-gandhiau / punaH kiM viziSTau ? aniNdystvau-shlaaghniiyblau| kiM viziSTaM dvandvaM ? citrakAri Azcarya vidhAyi, keSAM ? surAsurANAM / iti yugmArthaH / 54. abhaMgu0 / he rAjan ! tau-namivinamI, svasutAM tasmai-cakriNe, adattAM-dadatuH / kiM kRtvA ? bhAratavarSanetuH-bharatakSetrAdhIzasya, abhaMguraM-bhaMgarahitaM, balaMsainyaM, dRSTvA-vilokya / sa sArvabhaumaH-sa cakravartI, tAbhyAM-namivinamIbhyAM, rAjyaM adadAt-arpayAmAsa / kiM viziSTa: saH ? strIratnalAbhAt-strIratna prApteH, mudito-hRSTa: / iti dvibhaMgonvayaH / 55. evaM za0 / he rAjan ! evaM amunA prakAreNa, eSaH-bharatacakrI, vaitADhayagiri mAdAya-gRhItvA, cacAlAne-prayANamakArSIt / utprekSate-vidyAbhRtAM-vidyAdharANAM, zloka-yaza iva, atituMgaM-atyuccamAdAya / kiM viziSTaM ? zaraccandramarIcigauraM-zaratzazAMkakiraNadhavalaM / punaH kiM viziSTaM ? pUrvAparAMbhodhigatAMtaM prAcyAparalavaNasAgaraprAptaprAntaM / 56. sa kaMda / he rAjan / sa-rAjA bharataH, tatra-tasmin vaitADhyagirau, kramAt paripATItaH, kaMdaradvAraM-tamoguhAdvAraM udghATaya, viveza-pravezaM cakAra / kiM . viziSTaH saH ? kAkiNyA:-ratnavizeSasya, asaMkhyeyaH-agaNanIyo yo mahaHprabhAvaH- tejonubhAvaH, tena tirohita-AcchAdito, dhvAntabhara:-tamaHsamUho yena, asau / punaH kiM viziSTaH saH ? avAryavIryaH / purstaadgre| 57. sa malliM0 / he rAjan ! saH-bharato, mArge-pathi, samIraiH-vAyubhiH, siSeve sevitaH / kiM viziSTaH sa0 ? mallikAkoDe-mAlatyaMke / vilolA:-capalAH, lIlA:-krIDAH yeSAM, te, taiH| punaH kiM viziSTaH ? maMdAkinIzIkaribhiHgaMgAjalacchaTAvadbhiH / punaH kiM viziSTaH ? karIndrA:-bharatagajendrAsteSAM kuMbhasthaleSu skhalanAt-patanAt, atimaMdai:-atikRzaiH, punaH kiM viziSTaH, hataklAntibharaiH-hatamArgaklezAtizayaiH / 58. sa bhUbhR0 / he rAjan ! sa-bharataH, pRthivyAdibhiH paMcabhirbhUtaiH bhUbhRdapi, asevi-pryupaasitH| kutaH ? autkRSTayataH-utkRSTarUpeNa / kiM viziSTa: sa rAjA ? utkRsstttrprbhaav:-asaadhaarnntrprbhaavH| hi-yataH, satsu-mahasa, prAghuNakeSu, svIyaM-nijaM, mAhAtmyaM-mahattvamalopanIyaM-rakSaNIyamityarthaH / iti dvibhNgonvyH| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 bharatabAhubalimahAkAvyam . 56. sa nauvi0 / he rAjan ! sa-rAjA, jAhnavIye-gAMgeye, tIre-taTe, senAnivezaM tatAna-cakAra / kiM kRtvA ? sindhUnadyau avatIrya-uttIrya, kaiH ? nauvimAnaiH, kiM viziSTa: (saH) ? tapaskriyAbhyAM ArAdhitAni-svavazIkatAni sannidhAnAni yena, asau / kiM viziSTe tIre ? dhuloklkssmiimussi--svrgshriisteye| . . vilokya0 / he rAjan ! gaMgApi romodgamalakSato-romaharSamiSAt, drAk-zIghra, bANAMtapakSAniva-kAmabANapakSaprAntAniva, saMbabhAra-dharatisma / kayA ? puSpeSAMkAmasya, bANAgrANi-zaroparibhAgaH, vibhinnA-vihatA, tanustayeti / kiM. kRtvA ? taM-sArvabhauma, manmathahArirUpaM-kAmamanojJAkAraM, vilokya-dRSTvA / / 61. vyajijJa0 / he rAjan ! sA svarvadhUH-gaMgAdevI, dUtImukhena bhUpaM-bharataM, evaM vakSamANaprakAreNa, vyajijJapat-vijJapti kArayAmAsa / kiM viziSTa bhUpaM ? ananyarUpaM-anitasaundarya / kA smeranetrA-strI, svamukhena-svAsyena, kAmAbhilASaM smaramanoratha, vaktuM-kathayituM, vibhavet-samarthA syAt / kiM viziSTA? aljjaa| . iti dvibhaMgonvayaH / 62. prItirbha0 / he rAjan / dUtyAgatya kiM jagAda ? he naradeva ! bhavati-tvayi, prItiH-praNayo'sti / tata:-tasmAddhetau, tayA-gaMgAdevyA, martyamAtre vicAro na vidhIyate-na kriyate / hi-yataH, anUhA-vitarkarahitA, prIti:-maitrI, vidyate / devIyaM adhunA-sAmpratam, bhavadviyoge-tvadvirahe, vidhurA-vyAkulA'sti / iti caturbhUgo'nvayaH / 63. tvaM mAnu0 / he rAjan ! sA dUtI punaH kimAha ? he bharata ! tvaM mAnuSINAM bhoge-sukhe, nimagnaM-nilInaM, cittaM-mAnasaM yasya, asau, etAdRzo varttase / hinizcayena tvaM sv........| atra paJjikAyAM navamaH pRSThaH sampUrNo bhavati ata UdhvaM SaT pRSThAH (10-15) na samupalabhyante SoDazapRSThasya prArambhe tRtIyasargasya antimazlokasya kiJcidaMzaH prApto'sti / ] ........'SayAmAsa / kiM viziSTaM dUtaM ? vAkyasya-vacanasya, yo'vakAzaMavagAhanaM, tatra viduraM-paMDitaM / kiM viziSTa: kSitIzaH ? puNyodayADhyahRdayaHdharmAbhyudayabharitamanAH / punaH kiM viziSTa: ? sadayaH-sadbhAgyo vA sako, hi-yataH, tAdRzAM-cakravartisadRzAnAM, viniSevaNaM-paryupAsanaM, atra-asmin loke, na vaMdhyaM-na niSphalaM syAt / / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 4) ithaM zrIkavisomasomakuzalAllabdhaprasAdasya me, . devazrIvRSabhadhvajAMgajakathAzlokaprathA paMjikA / naipuNya vyavasAyi puNya kuzalasyAsthAraviMdodgatA, yA tasyAM nijanIvRdAgatacaraH sargastRtIyo'bhavat // iti zrIbharatabAhubali mahAkAvye paMjikAyAM dUtapratyAgamo nAma tRtIyaH sargaH / 425 caturthaH sargaH -- 1. atha 0 / artha - anantaraM, kSitirAjaH - bharataH, vacanaM vadane - mukhe, dadhe - dhRtavAn / kiM kurvan ? dUtagirA - caravANyA jvalannapi - tapannapi / kiM viziSTaM vacanaM ? praNayAMcitaM - premasahitaM punaH kiM vi0 ? kSapitArivigraha - dUrIkRtArAtikalahaM / ka iva ? abhbhoda iva, yathA ghano vidyutA - taDitA, jvalan - dIpyamAnaH, vadane aMbu - pAnIyaM dhatte / kiM viziSTaM aMbu ? ari-cakra, tasya vi-vizeSeNa, graho - grahaNaM arthAcchakaTaH / kSapito'rivigrahaH - zakaTasaMcAro yena, tat, tat / yatra, 2. aha me0 / kiM vacanaM jagAdetyAha / ahameva vilolatAM - cAMcalyaM gataH - prAptaH / ka iva ? avanIruha iva / yathAvanIruho - vRkSaH, pavanodbhUtaH san - vAyunA kaMpitaH san, vilolatAM gacchati / yat - asmAddhetoH ahaM bAMdhavaM pratyamuM caraM prajighAya - prAhiNavaM- - jaba uttamavacanaM / hi yataH IdRzAH - evaMvidhAH, dUtakarmaNe na matAH - na saMmatAH / iti catubhaMgonvayaH / dautyAya 3. vitano0 / ahaM yadi - cet, iha-asmin samaye, balinA - bAhubalinsa svabaMdhunA vitanomi - karomi, tadA ahaM jalavAsinastimeHjanoktibhiH- lokavAkyaiH, etAsmi - prAptAsmIti sArddhaM, vigrahaM samaraM, macchasyopabhAM-tulanAM, dvibhaMgonvayaH / 4. nihatA / yo - bAhubaliH, diviSacchvalinIraye'pi - gaMgApUrepi, vetasavRtti na hyAzritaH / kiM viziSTe divi0 ? nihatAH - pAtitAH, ayanabhUbhRto - mArgaparvatAH, yAbhiretAdRzA UrmikAH - kallolAH, yatra, asau tasmin / tasyAbhimAninaH puro - agre, kimahaM syAM ? 5. nihatA0 / ahamasmAd - bAhubaleH sakAzAt, sabhayaH - sabhItiH san pituraMtikaMtAtasya samIpaM gatavAn / kiM viziSTAdasmAt ? mayA dRDhamuSTinA - gADhamuSTiprahAreNa nihatAn - tADitAt / tu punaH, kileti satye, tAtena - vRSabhasvAminA, te - tava, agrajaH - jyeSTha bhrAtA pUjya ityeSa - bAhubaliH, niSiddhaH - vAritaH / kiM kurvan ? mAM tudan - muSTyAdinA praharan - iti dvibhaMgonvayaH / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bharatabAhubalimahAkAvyam . 6. zru tayA0 / ayaM bAhubalI raNasya vArttayA zrutayA-AkaNita yA, manasA-hRdayena utsAhaM dadhautarAM-dharatesma / adhunA-idAnIM, Agato raNo'sya baMdho jayobAhvorutsavaM kathaM na dadhAti / 7. kaThino0 / asya-bAhubaleH, yudhi-saMgrAme, kAma:-abhilASaH, yathA pravarttate na tathA rAjyasaMgrahe / kiM viziSTa: kAmaH ? bhaTimAdhikatvataH-vIratAti zayatvataH, kaThina:, hi-yataH, zauryavatAM-balavatA, samara:-saMgrAma:, vallabha:-priyo bhavati / 8. yadi ta0 / yadyasya bAhubaleH tabalaM doye-bhujayugale, vidyate / tat kiM balaM ? yanmayA bAlye dRSTaM / vA yato balAd ahaM vizeSato zaMke-vizeSAt bhItavAn / tadAsya-bAhubaleH, purataH kopyAsituM-sthAtuM, yudhi-saMgrAme, na vibhuH-samarthaH syAt / kasyeva ? vibhAvaso'gneriva / 6. bahudhA0 / asya-bAhubaleH, mayA zaizave-bAlye, bahudhA-bhUriprakAraiH, balaM . parIkSitaM-jJAtaM / keneva ? svarNakRtA-suvarNakAreNeva / vasuvana-svarNavat / pUrvataH-prathamataH, aparIkSitaM-avicAritameva vastu, viduSAM-paMDitAnAmanutApa kRt-pazcAttApakArI bhavet / 10. itara0 / mametarasya-bAndhavAdanyasya, jaye nedRzo vicAro vartate / khalu-nizcitaM, ayaM bAMdhavaH-bhrAtA, varttate'ta eva vicaarH| hi-yato, jalada:-meghaH, kazAnuzAntaye-vahnizamanAya, prabhaviSNuH-samartho'pi, vidyutaM-taDitaM, na zamayet na nirvApayet-iti tribhaMgonvayaH / ' 11. itre0| madIyabAMdhavA:-madbhAtaraH, itare-aSTAnavatirapi, mAmanApRcchaya, yadyasmAt kAraNAt yayusta-mAM-jagmuH / tadvirahasteSAM bAMdhavAnAM viyogaH, mama aru tudaH-marmAbhido'sti / kasyeva ? kariNaH-gajasyevAMkuzo marmAbhido bhavati / kiM viziSTasya kariNaH ? ashaaNtruce:-mdonmttsy| kiM viziSTasya mama ? (azAMtaruceH) ashmitaabhilaasssy| 12. ayame / samastabaMdhuSu-sakalabhrAtRSu, ayameva-bAhubaliH, ekatamo'vaziSyate / kathaMbhUto'yaM ? sthitimAn-maryAdAvAn, kasya ka iva ? yathA timirAre:sUryasya, ahani-divase, bhArgava:-zukraH, puro'vshissyte| kiM viziSTasya timirAreH ? samA-samastA, saMhRtA-kSiptA, tArakAvaliH-nakSatrazreNiH yena, aso, tasya / 13. na nidhi0 / mamaikabAMdhavI-ekabaMdhusaMbaMdhinI, tRSNA-spRhA, durvAryatamA-duHkhena Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 427 paJjikA (sarga4) . vArayituM zakyA, yena na zAmyati-na zamaM gacchati / sa nidhirna, sa maNirna, sa kuMjaro na, sa sainyAdhipatiH-senAnIna, sa bhUmirAT-rAjA'pi na / 14. ahama0 / tAtena-vRSabhasvAminA, nau-AvAM, ubhau vapuSaiva-zarIreNa, pRthak bhinnIkRtau, na hi hRdA-manaseti pRthak kRtau / itIti kiM ? ahamapi daviSThatAMdUratAM abhajaM / tenApi-bAhubalinA kila-nizcayena, vidUrataH sthitamiti cturbhgonvyH| 15. bhavatA / taTinIzvaraH-samudraH, aMtarA-madhye, bhavatAt-bhUyAt / kSitibhRccayaH parvatasamUhaH, viSamaH-sthapuTaH, aMtarA-madhye, astu / jalAdhikA sarit-nadI, antarA-madhye, astu / kileti satye, AvayoraMtarA pizuno mA'stu / iti caturbhagonvayaH / . 16. praNaya0 / pUrvavRttArthameva spaSTayannAha / taTinIzvarAdikaiH-samudrAdibhiH, aMtara madhye, patitaH praNayo'yaM-prItireSA, na hIyeta-na hInIkriyeta / pizunenadurjanena, kSaNAt praNayo vihIyate-nyUnIkriyate / hi-yato, matsarI-khalaH, siMdhuvarAt-samudrAd, adhikaH syAt / iti tribhaMgonvayaH / 17. apacI0 / asumatAM-prANinAM, vapuH-zarIraM, vayasA-bAlyAdinA sArddha-saha, iha-asmin loke, saMtataM-niraMtaraM, apacIyata eva-hAniH prApyata eva / yadA vayo hAniM gacchati tadanusAreNa vapurapi hAni gacchati / apacIyate ityatra karmakartRtvaM avasAtavyaM kvacit-kutrApi, sajjanayo:-mitrayoH praNayo naapciiyte| kiM viziSTaH praNayaH ? hRdaavnilbdhsNbhvH-mnomhiisNpraaptjnmaa| 18. dvijraa0| iha-asmin loke, kaH pumAn dvijarAjanadIzayo:-candrasamudrayoH, tulA-sAdRzya, labhate-prApnoti / kiM kurvataH ? hariNoau -mRgavaDavAnalau, daMdhato.-dharatoH kiM viziSTau hariNoauM ? avarNadau-vacanIyatAdAyinau / apipUnaH, to-dvijarAjanadIzau, ayazo-niMdAM dharataH, paraM tau hariNovau~ nojjhata eva-jatyajata eMva / iti tribhaMgonvayaH / 16. aguNA / pUrvameva vRttArthaM spssttyitumaah| yaH pumAn, svakAn-nijAna, aguNAn-nirguNAn, api nojjhati-na tyjti| hi-nizcitaM, sa pumAn gaMbhIrimnA guNena saMzritaH-AzritaH syAt / tat-tasmAt kAraNAt, tatraguNavati puMsi, saMpadaH-zriyaH, nivasaMti-nivAsaM kurvanti / hi-yato, gabhIrake uttAnasthAne, amRtaM-pAnIyaM, na tiSThati / iti caturbhagonvayaH / 20. svayame / yo-rAjA, nijaM-AtmIyaM svayameva-Atmanaiva, nihatya-vyApAdya, anuzAyIta-pazcAttApaM kurviit| sa niMdanIyatAM-garhaNIyatAM, etIti-prApnoti / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 bharatabAhubalimahAkAvyam sarita:-nadyAH, rayaH-vegaH, taTa-pulinaM, kiM na prakAzayet-prakaTIkurvIta / kasmAt ? taTazAkhinipAtanAtU-tIradrumapAtanAt iti tribhNgonvyH| . sa vibhuH / iha-asmin loke, avaneH-vasuMdharAyAH, kiM vibhumartaH ? sa kaH ? yaH svaparI-nijAnijau, hitAhitau-bhaktAbhaktau, na vetti-na jAnAti / kileti satye, kopi na hutAzaM-agni, saMspRzet-parAmRzet / kutaH ? svaparAnavabodhahetutaH-svIyAsvIyAjJAna kAraNAt / iti tribhaMgoviyaH / 22. tarasai0 / vibhoH-samarthasya, matimattA-pAMDityaM, adhikavRddhimaznute / kevalaM paraM, tarasA-balenaiva n| taraso-balAdapi matiH pravarddhate / tat-tasmAt kAraNAt, dhiyaiva-buddhyaiva, dhIdhanaH-paMDitaH udIrNaH-kathitaH / iti tribhaMgonvayaH / 23. kulake0 / iha-asmin loke, saH-pumAn, kulaketu:-kuladhvaja ucyate / sa kaH ? yaH sarvathApada:-vipattitaH, svakulaM-nijavaMzaM, rakSati-trAyate / hi-yataH, priyabandhuH, vallabhasvajana, ibhaH-hastI, yUthapa:-yUthanAtho bhavati / hari:-siMhaH, adhikazakti:-adhikabalaH, yat-yasmAt kAraNAt eka eva bhavati / iti caturbhagonvayaH / 24. avimR0 / yaH pumAn, avimRzya-avicArya, niyAM-karma, karoti, sa pumAn tatphale bahudhA'nuzayIta-pazcAttApaM kurvIta / kimiti vitarke, balI-balavAn, balAt-haThAt, dhanvani-dhanuSi, nAmite sati-bhagne, yudhi-saMgrAme, ki vidadhIta-kiM kurvate ? na kimapi / iti tribhNgoNnvyH| 25. ahame0 / yadyahameva durnayaM-durnIti, baMdhuvadhalakSaNAM karomi tahi-tadA, kaH pumAn nyAyaM prakaroti-vidadhAti / suravAhinIjalaM-gaMgApAnIyaM, yajjagatAMlokAnAM, zucaye-zuddhaye'sti, tadeva sAMprataM-yuktaM bhavet / iti caturbhagonvayaH / 26. napanI0 / mayA napanItilatA-rAjanItivallI, jagadAvAlapade-vizvakedAra sthAne, yA'dhiropitA sA nRpanItilatA, balibaMdhuvadhaikapazu nA-balavadbhrAtRghAtakakuThAreNa, mUlataH, kathamadya mayA chidyate-pronmUlyate / iti tribhaMgonvayaH / 27. sulabhA0 / hariNIdRzaH-striyaH, zriyaH-lakSmyaH, sulabhAH syuH / khalu-nizcitaM, ___ rAjyasthitayopyadurlabhA:-aduHprApAH syuH / punaH sa baMdhuH kvacit na hyavApyate, yo vidhure-kaSTe, vRtIyituM-vRtirivAcarituM tiSThati / iti paMcabhaMgonvayaH / 28. na hi taa0| sAMprataM-adhunA, mayA baMdhuvadhena-bhrAtRghAtenaM, vizadaM-nirmalaM, tAtakulaM-RSabhavaMzaH, na hi kalaMkyate-na sakalaMkIkriyate kileti sNbhaavnaayaaN| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 kaH pumAn sudhAmayaM nilayaM - saudhamityarthaH / ghUmabhareNa kazmalaM - malinaM, kurute - vidadhAti / paJjikA (sarga 4) 26. ajite0 / bAMdhave jitepyajite'pIti mama vAcyaM vacanIyatA, bhUtale bhavati / bharatezaH -SaTkhaMDAdhipatiH, baMdhuvigrahaM - bhrAtRkalahamakRta - kRtavAn / kiM viziSTo bharatezaH ? kalitAkhilabhUmibhRnnayaH - parijJAtasarvarAjanayaH / 30. iti vA0 / suSeNa sainyasaT - suSeNa abhyetya - Agatya, bhUvibhoH - bharatasya tiSThatisma / ka iva ? ziSya iva / , nAmA senAnIH, sahasradevatA'dhiSThitaH, iti vAdina eva purataH - agrataH, AsteyathAMtevAsI sadguroH purataH tiSThati / kiM viziSTa: ? karacuMbitabhAlapaTTikaH, punaH kiM viziSTaH ? samadaH - sagarvaH, ziSyapakSe - saharSaH / 31. magadha0 / he rAjan ! prathamaM tAvat magadhAH - maMgalapAThakAsteSAM dhvaniH - nirghoSaH, tena mizro yo manmathadhvajanAdaH-tUryasvanaH, niSidhyatAM - nivAryatAM / kiM viziSTaH ? camarAMcitavAravarNinInAM cAmarasaMyutavArastrINAM, karayukkaMkaNasaMraveNa-karakalitakaMkaNadhvaninA, uddhataH -uddAmaH / 32. atha bhA0 / atha - anaMtaraM, he bhAratavAsuva ! - he bharatakSetrAdhIza !, tvaM me - mama giri - bhAratyAM, zrutI - karNau, vinidhehi - sthApaya / kiM viziSTAyAM giri ? maMtrarasaikasa dudmani - Alocanarasaikavasatau / ka iva ? giririva / yathA parvataH svakanyakeM---nadyau, sArasvatatIrasaMmukhe - samudrasaMbaMdhitaTAbhimukhe vinidadhAti / vinivedayituM - jJApayituM 33. tvayi di0 / he prabho ! tvayi digvijayodyate sati kaizcana bhUpAlaiH balaM tava - bhavataH, iti hetozcApacApalaM - kodaMDacapalatA, vidadhe - kriyate sma / itIti kiM ? ayaM rAjA no'smAn, svasevinaH - nijasevakAn kRtvAM rakSati / 34. patipa0 / he rAjan ! yadA bhavatA - tvayA, pratipakSAH - zatravasta eva vanadrumAH, teSAM avaliH - zra eNI, tasyA parivAhAya -jvAlanAya, davAyitaM - vanavahnIyitaM, tadA mayA pavanAyitaM - vAyuvadAcaritaM / tadanu- tadanaMtaraM kopi - pratipakSaH, sthAtumalaM samartho nAbhUnnAsIt / 35. ripuvaM0 / he nRpottama ! tavAgrato - bhavataH purastAt, ahaM ripuvaMzakRte - vairivaMzachedAya, parazuH - kuThAraH, abhUvamAsaM / aruNo - garuDAgrajaH, samudeSyataH - udayaM prApsyataH, raveH agre-purastamohRte - dhvAntaharaNAya kiM na bhavet ? Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubali mahAkAvyam 430 36. abhavaM0 / he rAjannahaM pade pade - sthAne sthAne, tava tajobhiH - bhavatprabhAvaiH, jitakA zizekharaH - jitAhavaziromaNirabhavamAsam / ka iva ? dhanaMjaya iva / yathAgnistaraNeH dIptibhiH sUryasya kAntibhiH, dhvAntahRte - tamoharaNAya, bhRzaM jvalati dedIpyate / 37. viraca0 / he rAjan ! vinamiH - vaitADhyAdhipatiH naminA - bandhunA saha bhavantaM - tvAM, anamat-praNanAma / kiM kRtvA ? uccakaiH - atyarthaM, dvAdazahAyanAvadhidvAdazavarSapramANaM, samaraM - saMgrAmaM, viraccaya - racayitvA / hi yataH, prabalA ripavaH - vairiNaH, namrIbhUtAH zriye - zobhAyai bhavaMti || 38. vihite 0 / he rAjan ! tvayA bhavatA, AyituM - AgaMtuM, manasi - citte, vihitekRte sati, sa tridazo - devo, daridvArakapATasaMpuTa-guhAdvArakapATapeTAM udghATayat / sa kaH ? ya ugratejasA - prabalamahasA, bhru vA - saMgeNa (bhrUbhaMgeNa), bhuvaM-pRthvIM, calayet-kaMpayet / 36. nicakhA0 / he vibho ! ahaM tavAbhidhAMkitAn - bhavannAmacinhitAn, vijayastaMbhabharAn surazaivalinItaTAMtare - gaMgAtIramadhye, nicakhAna- adhyaropayaM / nicakhAnetyatra NabuttamavacanaM / utprekSate - bhavadIyakIttigoH - tvadIyayazodhenvAH, kIlAnizaMkUniva / 1 , 40. nidhayo0 / he rAjan ! nidhayopi - nidhAnAnyapi tavaiva dRzyatAM - dRSTiviSayatvaM, gatavaMtaH-prApuH / utprekSate - sukRtaiH - puNyaiH AhRtAH, AhUtA iva / vA surasiMdhoH gaMgAyA mUrtimaMtaH manorathAH - abhilASA iva / kiM viziSTA nidhayaH ? pracitaH - puSTaH, yaH zrIbharo-lakSmyAtizayastena bhAsuraM - dIpyamAnaM, antar - madhye, yeSAM te / nAbhavanna 41. iti bhA0 / he prabho ! dhunedAnIM tava kAcidUnatA - hInatA, bhavati sma / kiM kRtavatastava ? bhAratavarSaparSadi - bharata kSetrasadasi sAmarthya mAptavato - labdhavataH / kasyeva ? ghusadAM patyuH -- indrasyeva / kiM viziSTasya ? adhikazriyaH - abhyadhikalakSmIkasya / prabhutAM 42. na suro0 / he prabho ! yena - surAdinA tava nidezanIraja - bhavadAjJAkamala jagattraye - trailokye, zirasA - mastakena, no adhAryata - nAdhAri / sa suro nAsti, sa naro nAsti, sa kinnaro nAsti sa vidyAdharakuMjaropi - vidyAdha SThopi nAsti / 43. tadiyaM0 / he rAjan ! tat tasmAt kAraNAt iyaM tava kA sarasvatI - vAk, yayA sarasvatyA bAhubaliH balavAnucyate / atra loke suparva parvataH - meruH, kimu Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 4) 431 nIcaH - hrasvaH syAt ? kutaH ? itarAdrimahonnatattvataH - anya mahIdharamahocchraya tvAt / " 44. vijita0 / he rAjan ! kenApi mahIbhujA, tu-punaH, ayaM bAhubaliH, na hi vijitaH - na parAjitaH kutaH ? tava bAMdhavatvataH - bhavadbhrAtRtvAt, kileti zrayate, sUryadattayA - ravivizrANitayA kalayA candramA, iha-asmin loke, adhika dIptiH- abhyadhikadhAmA bhavati / 45. anuja0 / he prabho ! yadi tava bAMdhavaH, anujaH - laghIyAn balI - balavAn, vidyate / kaH kasyeva ? sImaMtakabhRt - viSNuH, hareH - indrasyeva / tarhi tadA, asau - bAhubaliH, bhavAniva caturAzAMtajayI - caturdigaMtajetA, kiM na bhavatikiM na samartho bhavati ? 48. 46. N prathamaM0 / he rAjan ! asya - bAhubaleH, balavAniti sarvathA prathA - vikhyAtirabhavad-babhUva / tataH-tasmAddhetoH, ayaM bAhubaliH smayavAn-abhimAnavAn / prathamaM tAvatu bhavadatyupekSaNAt tava avajJAnAt punarva' SaketoH - vRSabhasvAminaH, tanayatvataH-- putratvAt / 47. ayamI0 / he rAjan ! dvayorAhvayoH, sat-- sutyaM, antaraM mahadeva - garIya evAsti / ki N viziSTayordvayoH ? balariktabalAtiriktayoH - vikramahInavikramAdhikayoH tat kiM antaram ? ayaM bAhubaliH ekamaMDale - ekadeze, IzvaraH - nAyakosti / tvaM bharate vibhurasi / kathaMbhUtastvaM ? astazAtravaH - kSiptapratyanIkaH / iti tribhaMgonvayaH / 50. athavA0 / he rAjan ! athavA ArSa bhatejasAM bhare - yugAdideva saMtAna mahasAmatizaye, balavattA - vikramAdhikatvaM kimu citrakAriNI - kimAzcaryavidhAyinI vidyate ? jaladheH-samudrasya, laharIcayoccatAviSaye - kallolasamUhottuMgatAyAM, kopi mahAn vismayaH syAt ? 46. vinive0 / he rAjan ! tataH - tadanantaraM bhavAn iha - bhrAtRdezAdAnaviSaye, saubhrAtraM-suSThubandhutvaM na hi alulupat-na lopayAMcakAra / nAbhisUH vibhuHyugAdidevaH, tvAM balinaM - balavaMtaM, paribhAvya - jJAtvAM nije pade vinivezyasthApayitvA, vrataM - dIkSAM, AdadivAn- gRhItavAn / 1 to / he rAjan ! praNayAt - snehAt tvaM nijabaMdhuM - svabhrAtaraM, ajuhavastarAMAkArayAmAthi / sa bAhubaliH, svayaM - AtmanA, nAgataH - nAgamat / ca-punaH, Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 bharatabAhubalimahAkAvyam ayaM abhimAnavAn-ahaMkArI, cArapura:-dUtAgrataH, nAnuninye-nAnunayaM cakAra / hi-yataH, IdRzAM-evaMvidhAnAM anunayo na syAt / iti caturbhagonvayaH / . 51. prnny0| he nAbhibhUpasUjananAkAzadineza!-RSabhasvAmivaMzAMbararave !, tvayi viSaye yAdazaH praNayaH ihosti bAMdhave-bAhubalau, tAdRza eva praNayo na hyasti / hi-yato, dvipakSata:-ubhayapArvataH, praNayaH-prItiH, dhRtaye-sukhAya bhavati / iti tribhaMgonvayaH / 52. praNayA0 / he rAjan ! phileti nizcayena, smayareNu:-abhimAnadhUliH praNayAmRta vIcisaMcayaM-snehasudhAkallolarAzi, mlAnimapaMkilaM-mAlinyakardamADhaya, kSaNAt kurute / kiM viziSTA smayareNuH ? hRdayasthalIbhavA / punaH kiM viziSTA? kopsmiirnnotthitaa-krodhaaniloddddaapitaa| 53. vasudhe0 / he rAjan ! iyaM vasudhA baMdhupraNayAdivihvalaM-bhrAtRsnehAdyAturaM, pati svAminaM, nahIhate-na vAMchati / kasmAt ? iti-amunA prakAreNa, tadIyatarkaNAttasyA vasudhAyA vicArAt, itIti kiM ? * tu-punaH, itaratra-anyatrasthAne, bAMdhavAdau, praNayI-pnehavAn, madIhaka:-madvAMchakaH kathaM syAt / korthaH ? yo vasuvAbhicchati sa bAMdhavAdIn necchati / 54. praNayo / he rAjan ! yadyasmAddheto upAdhimattayA praNayaH-snehaH, dine dine adhikaM yathA syAttathA parihI ta-kSIyeta / maSIcayo'mRtAMbunidheH-kSIrasamudrasya, apAM bharaM-pAthasAM nicayaM, kimu na zyAmayate-kathaM na zyAmalIkaroti / atra karaNe niH / 55. nRpate0 / he rAjan ! nRpate:-rAjJaH, svajanAH-jJAtivargINAH, bAMdhavA:-sahodarAH, bahavo vidyate / eSu saMstava:-paricayaH, nocitaH-na yuktaH / yadyasmAt kAraNAta ete saMstutAH-paricitAH, adhIzaM-svAminaM, avamAvata eva-avagaNanAM kurvantyeva / yAdRzA vayaM tAdRgayamapi / ke iva ? yathA'jarAstaruNAH, jariNaMjarIyAMsaM, avamanvate / iti caturbhagonvayaH / 56. api du0| he rAjan ! nRpatI-rAjA, nijaM-AtmIyaM, durnayakAriNaM durnItividhAyinaM, prItibharAtU-snehAtizayAn, na bAdhate-na vythte| praNayepremNi, kalaho na sAMprata-yuktaM n| ka iva / anayacchala iva / yathA vasudhAdhIze-pArthive, durnaya-chadma na yuktaM / / 57. praNaya0 / he rAjan ! nRpaH-bhUpatiH, praNayasya vazaMvadaH san-premAyattaH san, Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga4) . 433 durnayinaM-durnayakAriNaM, svajanaM-bandhu, vivarddhayet-vRddhi nayet / vikRtaH-vikAraM gataH, vyAdhiH-gadaH, kiM guNAya alaM-samarthaH syAt ? kiM kurvan ? vigrahAntarezarIramadhye, nivasannapi-tiSThannapi / 58. napatiH / he rAjan ! sacivAdyA:-amAtyamukhyA, api nRpatirna sakhA-rAjA na mitramiti vAkyataH-nItivacanAt, dhruvaM-nizcitaM, bibhyati-bhayamApnuvanti / ' ke iva ? gajA iv| yathA davadhUmadhvajataH-davAgneH, yathA rAjA bibhyati / kiM viziSTAddavaghUmadhvajataH ? pRthulajvaladugratejasaH vipuloddIpyamAnatIkSNamahasaH / 56. bahavo0 / he rAjan / mahIbhujA-rAjJA, teSu svayaM-AtmanA, gatazaMkasaMstava: niHzaMkaparicayaH, na hi pravidheyaH-na karttavyaH, bhuvastale bahavo'neke, nRpasaMparthina:-rAjyazrIkAmukAH santi / ca-punaH, khalA:-durjanAH, api bahavaH santi / 60. ckte| he rAjan ! yo rAjA, pratipakSalakSyataH-vairizatasahasrAt, na hi cakate-na bibheti / ka iva ? kezarIva / yathA kesarI-siMhaH, gajayUthAt-dviradavRndAt na ckte| hi-nizcayena, sa rAjA rAjyaM paribhukte-pAlayati / ki viziSTa: asau ? akhaMDavikramaH-saMpUrNaparAkramaH / hi-yataH, abhayaH-bhayarahitaH, zriyAM-lakSmINAM, padaM-sthAnaM / iti catubhaMgonvayaH / 61. abalo0 / he rAjan ! mahIbhujA-rAjJA, ripu:-zatruH, hRdaye-manasi, zaMkuriva kIlaka iva, abhimanyatAM-vijJAyatAM / kiM viziSTo ripuH ? abalopi-balarahito'pi, kuMjarAzanAMkuraleza:-plakSaprarohalavaH, kiM vihArabhit-prAsAdapAtakaH, na hi syAt ? kiM kurvan ? udayannapi-udgacchannapi / . 62. na pRthak / he rAjan ! kSitIzvara:-bhUmipAlaH, dainyabharAt-dInatAtizayAt, pRthakz2anavad-itaraloka iva, dayAlutAM na dadhate-na dhArayati / dadhi dhAraNe bhvAdiH / janAH-lokAH, rayAd-vegAd, imaM rAjAnamavajAnanti-avagaNayanti / kasmAd ? ityudIraNAd-iti kathanAd / itIti kiM ? sadayaH-dayAvAnayaM bhUpaH, kaMcidapi na mArayati / iti tribhaMgonvayaH / 63. vasudhA0 / he rAjan ! vasudhAdhipateH-bhUpasya, vacaHzarA:-vacanabANAH, yaiH vairibhUpAlaH upalIbhUya-pASANI bhUtvA (bhUya ?) norIkRtA:-nAMgIkRtAH, tat-tasmAt kAraNAt, nRpaH-rAjA, iha-asmin zatrau pASANIbhUte ghanaTaMkIbhavati-dRDhapASANadArako bhavati / teSu-zatruSu, mRdutA-mArdavaM, na hi sAMprataM-na yuktamiti tribhNgonvyH| Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 'bharatabAhubali mahAkAvyam 64. svajanaiH0 / he rAjan ! nRpaH - rAjA, svajanaiH - jJAtivargINaH, na viziSyate-na vizeSaH kriyate / ca- punaH bAMdhavaiH - bhrAtRbhirna viziSyate / vA - athavA, pavanAtipAtibhiH - vAyorativegaiH, vAhaiH - azvaiH, na viziSyate / kevalaM vijayenazatruparAbhavanena viziSyate / kaH keneva ? maNI - ratna, mahaseva- tejaseva, atraloke viziSyate / kiM viziSTo maNiH ? mahAn guruH / 65. viniha0 / he rAjan ! nRpaH- rAjA, tu-punaH, jayamarjayed - jayopArjanaM kuryAt / kiM kRtvA ? baMdhu - bhrAtaramapi vinihatya - hatvA / kiM viziSTaM baMdhuM ? raNAMgaNAgataM-saMgrAmAya sametaM / kimu iti vitarke ? aMzumAn - sUryaH, grahakAntisaMhRte zazAMkAdisarvagrahatejaH saMharaNAt, tejasvivaratvaM kalayet - prApnuyAt / 66. anunI0 / he rAjan ! asau kSitIzvaraH- rAjA, kvacit sthAne, anunItimatAM varaH - anunayavatAM zreSTho bhavati / kvacidapi sthAne IrSyAlurmanyumAn bhavati / yadyasmAddhetoranunItiH krodhopazAMtikaraNaM pratipakSeSu-vairiSu, AyatouttarakAle, zriye - lakSmyai bhavet / kiM viziSTAnunIti: ? apekSayA vAMchayA, aMcitA - pUrNA / pratipakSebhyo yadi kiMcid grAhma tadAnunItireva yujyate / 67. saruSA0 / he rAjan ! nRpo durnayakAriNaH svajanAn saruSA bhru vAbhaMge, viniSedhaye tu - nivArayet / kaH kAniva ? kajjaladhvajaH - dIpa:, zalabhAn - pataMgAniva / kayA ? sphuradaciH prathayA - jvaladulkayA, kutaH vidUrataH / 68. anunI0 / he rAjan ! kSamAbhRtAM - rAjJAM savidhereva - sabhAgyasyeva, anunItiHanunayaH, ucitaH - yogyaH / kiM viziSTA anunItiH ? svAdurasazriyAMcitAsvAdavatUbalalakSmyA yuktA / keSAM keva ? kSmAruhAM-tarUNAM phalasaMpadivIcitA / kasya ? samIpagasya- pArzvavattinaH / 66. yadi bha0 / he rAjan ! yadi iha-asmin bAMdhave tvayi viSaye bhaktirasti tadA'yaM bAhubaliH tvAM kathaM svayaM nAyayau - nAgatavAn / kathaM bhUtaM tvAM ? haritAM-dizAM, jayAt-vijayaM vidhAya sametaM - samAgatam / atra kyap lope paMcamI vaktavyaH / hi yataH, sajjanA milanotsukyajuSaH - milanotkaMThAvaMtaH / 70. abhiSe0 / he rAjan ! tu-punarayaM bAhubalistavAbhiSekavidhI - bhavadrAjyAbhiSeke, sAMprataM - adhunA kathaM nAgatavAn ? kiM viziSTAbhiSekavidhau ? samitA:samAgatAH, asaMkhyAH-aneke, surAsurezvarA yatra, aso, tasmin / hi yataH, samaye-avasare, svajanAnAM saMgamaH -samAgamo bhavati / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga4) . 435 71. atha yu0 / he rAjan ! atha-anantaraM, ayaM bAhubaliH, carasaMpreSaNarUpagajitAravaiH gajitadhvanibhiH, tvayA yutkRtaye-yuddhakarSaNAya, prabodhitaH-jAgaritaH kathaM ? kaH keneva ? kRSIbalo jaladeneva / 72. adhunA0 / he rAjan ! adhunA-asmin samaye, asya-bAhubaleH, manovanAMtare hRdayAraNyamadhye, abhinivezAgniH-kadAgrahadAvAgniH, udacchattarAM-ucchala tisma / kiM kattu ? tava-bhavataH, rASTrapuradrumoccayaM-janapadanagaravRkSasamUha, paridagdhaMbhasmIkattu, kileti saMbhAvyate, tadaMtarA-tasyAMtarAle, ko bhAvI ? na kopiityrthH| 73. tyajataH / he rAjan ! tat-tasmAt kAraNAt, tvamamUdagRhanaM-etAdRzaM vicAraM tyaja-parihara, he mahIpate ! yuddhAya manaH kuru-vidhehi| mahIbhujAM-rAjJAM, kali:saMgrAma eva sattamA-pradhAnA, sthiti:-sImA'sti / kasmai ? vijayazrIvaraNAya / 74. rathapa0 / he rAjan ! tvayA-bhavatA, rathapattituraMgasiMdhurANAM kSurataloddhatareNubhi rasamaye'navasare, savitA-sUryaH, astamayaM nIyate-prApyate / tasya bAhubale: kA vicAraNA ? 75. nRpateH / he nRpate ! asya-bAhubalerjayo rathAMgata:-cakrAta bhavatA durlabho na vibhAvyaH-na jJAtavyaH, sulabha * eva bhaviSyati / danujArimaNiprabhAvataHcintAmaNimahimAtaH, dAridraparAbhavaH kimu na hi bhavet ? bhavatyeva / . 76. bhavadI0 / he rAjan ! jagati-vizve, yadRcchayA-svairatayA, bhavadIyayazo'dhva gAminaH-tvadyazaHpAnthasya, * saMcaraNaM-saMcAraH, bhavatAt-bhayAt / kasmAt ? pratipakSaparvatapratighAtAtU-vipakSAdrividhvaMsAt, kiM viziSTasya bhavadIyayazodhvagAminaH ? haridaMtagAMhinaH-digantasaMcAriNaH / / 77. tava pA0 / he pArthiva ! tava-bhavataH, cakra-rathAMgaM vA kaTakaM, purata:-agre, yadA-yasmin kAle, bhAvi-bhaviSyati / tadA paripaMthigaNa:-zatrusandohaH, kathamAsituM-sthAtuM vibhuH / hi-yataH, maMtrapurastAt praNavaH-oMkAraH, paaphRtpaaphrtaa| 78. iti / cakrabhRt-bharataH, na hi kiMciduvAca / kiM viziSTa: ? raNotsavena dviguNo ya utsAhaH-prAgalbhyaM, tena vivRddha H matsaro yasya, asau, kayA ? tasya-suSeNasainyAdhipasya, girA-bhAratyA, hi-yataH nRpo'rthasiddhayekAryaniSpattaye, zritamauna:-tUSNIko bhavati / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 76. iti na0 / iti-uktaprakAreNa, senAdhIza:-senAnIrapi, napataye-bharatAya, vacobharaM-vacanAtizayaM, udIrya-kathayitvA, asakRt-punaH punaH, vyaramatanivarttatesma / kiM viziSTaM vacobharaM ? raNe-saMgrAme, ratiH-rAgaH, tasya rasa:svAdaH, tasyollAsa:-cintAbhiprAyavizeSaH, tasyodreka:-AdhikyaM, tenodbhavaMtaH-utpadyamAnAH, pulakAMkurAH-romakaMTakAH, yasmAd aso, taM / asau-7po'pi bharato, viziSya-vizeSatayA, tasmai-senApataye, puSTa:-prItaH, hi-yataH, sevakaH puNyodayena nRpatermAnyo bhavatIti tribhaMgonvayaH / itthaM zrIkavisomasomakuzalAllabdhaprasAdasya me, .. 'yodhyAtakSazilAdhirAjacaritazlokaprathA pNjikaa|| naipuNyavyavasAyipuNyakuzalasyAsyAraviMdodgatA, yA tasyAM nRpanItinirmitakathaH sargazcaturtho'bhavat // ... iti zrIbharatabAhubalimahAkAvye paMjikAyAmutsAhoddIpano nAma caturthaH sargaH / paJcamaH sarga:--- 1. napani0 / napaniyogamavApya sa balAdhipaH-senAdhipatiH suSeNaH, caturaM yathA bhavati tathA caturaMgacamUvidhi-catuHprakArasenAvidhi, raNAyayuddhAya, racayatisma-kalpayatisma kiM viziSTaM caturaMgacamUvidhi ? vinirmitaM ahitadalaM-zatrukhaMDanaM yena, sa, tN| kiM viziSTaH senAnI: ? tdlNdhynideshvaanbhrtaajnyaakaarkH| 2. karaTi0 / karaTibhiH-gajaiH, imaM naravaraM-bharataM, kila-nizcayena hetutaH kutopi kAraNAta, upAstu-sevituM, itaM-prAptaM / utprekSate-girivarairiva raibharavAhibhiHkanakAlaMkAradhAribhiH, kiM viziSTa: ? ravaraMjitavAridai:-vAridAtizAyidhvanibhiH / 3. sa tura0 / sa-senApatiH, vividhaisturagairmumude / kiM viziSTa: ? guNavajavanaiH turagaguNasamUhagRhaiH, hRdayariva javanaiH-vegavattaraH, kiM kurvadbhiH ? surahayaMuccaizravasaM, avadyatAM rahayaMta-tyajaMtaM, anuharabhiH-anukurvadbhiH / agaNeyatAmitaiH-prAptaH / 4. atha ra0 / ca-punaH, sa eSa-senAdhipatiH, cAradRk san, ratheSu rathAMgasanAthatAM cakrAMgasanAthatAM, paricacAra-karotisma kiM kurvatsu ? kulavaraM-gRhavaraM, Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga5) . 437 anuharatsu-anukurvatsu / kiM viziSTaM kulavaraM ? lavaraMjitalocanaM-lavaM_ lavamAtra raMjitAni locanAni yena, tat / / 5. dRzama0 / atha asau sainyapaH pattiSu dRzakSipat-cikSepa / kiM viziSTeSa pattiSu ? ulvaNasaMcararipuvipattiSu-ulvaNA:-prakaTAH saMcaraMtyo ripavipattA yebhyaste, teSu / gurukalApakalApavirAjiSu-gurukalApA:-zarAzrayAH, teSAM kalApaH-samUhastena virAjate ityevaMzIlAH, teSu / iti c0| iti camUpatiH camU-senAM, avalokya nRptimevmuvaac| ki viziSTAM camU ? praguNitAM-sajjIbhUtAM, punaH kiM viziSTAM ? guNitAMtakavigrahAMguNita:-mAnitaH, aMtakena samaM vigraho yayA, sA, taaN| atrAMtakaprAyo bAhubaliH / vA aMtakarotIti aMtakaH, vigrahasya vizeSaNaM / evamiti kiM ? he nRpate ! tu-punaH, ayaM zaradaH samayo vartate / kiM0 ? tanUbhavadrasamaya:meghAlpIyastvAd alpajalamayaH / / 7. shrduu0| zaratstrI , he nRpate ! zubhavata:-kalyANavataH, bhavataH-tava, viniSevaNaM-paryupAsanaM vidhAtuM upaiti / kiM viziSTA ? vikcvaariruhaannshaalinii| kiM viziSTaM viniSevaNaM? vikalaha-kalaharahitaM, ki lakSaNA zarat ? klhNsshucismitaa| 8. ariSu / he nRpate ! zaradi te mahasA-tava tejasA samaM ariSu, dinAdhipadhAma ravitejaH, ugratAM kiM nAra-kiM nApat ? ca-punaH, suravahA-gaMgA, sAdhataH tava gati vitanute / kiM viziSTA gaMgA ? rvhaarisitcchdaa-rvmnojnyhNsaa| 6. sarabhiH / ahInamahIna ! he akSINakSamApAla ! surabhigaMdhivikasvaramallikAvanaM virAjate / kiM kurvat mallikAvanaM ? iti paritarkaNaM-vicAraM, dadat / itIti kiM ? amunA vikasvaramallikAvanena, viSamAyudhapatriNa:-kAmabANAH, kiM na viSamAH ? api tu viSamA eva / ahani / he rAjan ! ahani-divase, kAminAM cittaM, alIkulasaMzritAMbhramarIkulasaMzritAM, bhramarakulAzritAM kamalinI, upAsyati-sevate / punarnizirAtrI, tarucaMcirucaM-drumavyApikaraM, etAdRzaM sitarucaM upAsyati / punaH sitarucaM kiM viziSTaM ? jaladamuktatayA-meghamuktatayA vizadaM / 11. nRpa ! ta0 / he nRpa ! navalaMbhitasasyaka-nUtanaprApitadhAnyaka, vanabalaM-nIrazaktiH, kramata:-anukramAt, adhunA tanUbhavati-kRzIbhavati / kiM viziSTaM vanabalaM ? Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 bharatabAhubali mahAkAvyam sphuTavilokya mAnataTAMta raM- prakaTadRzyamAnatIrAMtaraM kiM kurvat ? pramadayat- harSa kurvat, punaH kiM kurvat ? nalinIdalaiH madayat-madaM kurvat / 1 vilasi0 / he gavendra ! - kSitIza !, vrajakAnane- govane, gavendravinoditaiH - gopAlapreritaiH, vRSabhaiH - mahokSaiH, iha - asyAM zaradi, kiM na vilasitaM - na krIDitaM ? api tu krIDitameva / kiM viziSTairvRSabhaiH ? atulasaMmadaiH - bahuharSeH punaH kiM viziSTa - vRSabhaiH ? bhairavavAsitaiH - vRSANAmanyadRSabhANAM bhayaMkaraM vAsitaM yeSAM taiH I 13. ativi0 / Rturapi - zaradapi, aparayA - anyayA, zriyA - lakSmyA, nRpaM cakriNaM, amUmudat-modayAmAsa / kiM0 ? ativikasvarakAzaparisphuraccamarayA / kiM viziSTaM rAjAnaM ? amarayAcitasevanaM / punaH kiM viziSTayA zriyA ? abjadalAtapatraparayA - kamaladala chatrayAmayA / 14. samami0 / he ilezvara ! sitarociSaH - candrasya, pratipattitheH sakalayA - saMpUrNayA, kalayA samaM-sArddhaM, tava janmataH, anmalayA - nirmalayA lakSmyA saMprati dIpyate / kiM viziSTayA kalayA ? pRthutamaMprathayA - gurutarakhyAtyA / 15. kila bha0 / he nRpa ! kila iti nizcayena, bhavAn ullasadvinayayA yayA janatayA na urarIkRtaH - na svIkRtaH / kiM viziSTayA janatayA ? abhyudayadbhiyA - prAdurbhavadubhayayA, bhavadanaMgIkAriNI prAyoriporjanatAnatayA - kuMcitayA, tayA janatayA tvamiva eSa RturniSevyate - paryupAsyate / kathaM ? kalitotsavaM / 16. zaradi0 / he vihitasajjana ! - kRtasAmagrIka ! yudhe zaradi paMkabharA mudirebhyaH vivarddhanAt-meghadhvanivicchedAt, na mumudire - na jahaSuH / bhavatu - vidyamAnaH, kSayaHrAjayakSmA, yeSAM te, prAyeNa kSayarogI zuSyati, tadvatpaMkA api zoSaM gatAH, meghA'lpIyastvAt / sa eva sajjano ya upakRtApadi tudate - vyathate / atra upakarttA meghaH / 17. tava sa0 / he narezvara ! tava sabhA iva vanarAji:, arAjata - azobhata / kiM viziSTA sabhA vanarAjizca ? sumana zriyA - kusumalakSmyA, taruNayA - raktayA, suMdarA - manojJA / sabhArthe sumanaso devAH paMDitAzca / punaH kiM viziSTA ? varasaMcarannavanarA-varAH- pradhAnAH, saMcaraMto navAstaruNA narA yasyAM sA / 18. nivavR0 / he arAlamatidviSan ! - he vakramativairin ! zikhibhiH - mayUraiH, satatocchalatkalamarAlaM-satatamucchalaMta: kalamarAlAH - kalahaMsA:, yasmin, aso, taM / zaratsamayaM vilokya, nivavRte - nivRttaM / kiM viziSTaM ? ghanAghanagamaM - Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 ghanAghanAH meghAH, teSAM gamaH - nAzaH yasmin, aso, taM / kiM0 vi0 ? nagamaMjukalasvanaiH-nagAH-parvatAH vRkSAzca teSu maMju - manojJaM, kalaH - gaMbhIro dhvaniH yeSAM, te, taiH / ' paJjikA (sarga 5) 16. iha bha0 / iha - asyAM zaradi bhavAniva tarutatirasti, vivarddhabhiH surabhibhi:suvAsibhiH prasavaH - puSpaiH patraizca, navaiH - taruNaiH prasaratphalasaMtatiH - prasaratI phalAnAM saMtatiryasyA vA / kiM viziSTA tarutatiH ? rutatIvravayogaNA - rutenakUjitena, tIvrA - utkaTA, vayogaNAH - pakSisamUhAH yasyAM sA / nopamAnaM liMgavyatyayatAM dUSayati / yadAha maiSadhakAraH - 'brahmava cetAMsi yatavratAnAM / ' 20. dhanura0 / he anuttaradhIH, he tAcaya ! tAM - lakSmI cinotIti tAcayaH, tasyAmaMtraNaM tvaM karapaMkaje dhanuzcApaM, racaya - kuru / kiM viziSTaM ? dviSAM tApakaraM, utprekSatetava bhayAt, gopatinA - vAsavena hRtaM zaradIMdradhanurabhAvaH syAt / tvaM kiM ? * vasudhAdhipacakSuSAM nRpanetrANAM navasudhA - navAmRtaM / 21. sapadi / he citaraGga ! - he puSTIkRta raMga !, sarijjalaM ca - punaH, tava dviSAM gUthapathaM - hRdayaM, gavi - pRthivyAM bhiyAM padaM kalaya / kiM viziSTaM sarijjalaM ? sapadi - tatkAlaM, pItanadIramaNodayAt-agaste rudayAt, zucitaraM - ativizadaM / kiM viziSTasya tava ? vipadaMtakRtaH - ApatkSayakArakasya / 22. kalama0 / he cakrabhRt !, kalamagopavazAH - zAligopyaH, kila - nizcayena, layazobhanaM -layo gItivizrAmavizeSastena zobhanaM - sundaraM yathA bhavati tathA, ujjaguH-ujjayaMtisma / kAbhiH ? parabhRtAnibhRtasvaragItibhiH / kiM viziSTaM yazaH ? zuciH - pavitrA, ramA - zobhA yasya, tat, punaH kiM viziSTaM ? ciramaMgalakAraNam. / 23. gira i0 / he kSitirAja / tava gira iva ikSavo madhurAzisitArasAt - madhuzarkarA - rasAdatimadhurA - atimriSTA, satAM manAMsi vyavaharati - AkRSaMti / kathaM ? muhuH / kiM viziSTA giraH ikSavazca ? rasamayAH - rasAH zRMgArAdayastanmayyo giraH, kathaM ? samayA - samIpe, kAH nagarIbhuvaH / samayAyoge dvitIyA cintyA / 24. prasara0 / he arimalodayavajita ! - he vairipApodayojjhita !, pavaneritavattayAvAyupreritavattayA, upavane api punarbhavadAnane, zvasitagandhavahaH - zvAsavAtaH, iha - asyAM zaradi, vane - pAnIye, kalamollasatparimalaH - AmodaH, prasarati, kalamAH prAyeNa pAnIye bhavaMti / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 -- bharatabAhubalimahAkAvyam 25. iti ra0 / he bandhurabandhuramAlaya !-he manojJasvajanalakSmyAlaya ! iti-amunA prakAreNa, ArtavaM utsavaM-zatrusaMbaMdhinaM kSaNaM kly| kiM viziSTastvaM ? rathAMgabhRt-cakrabhRt / tvaM kiM cikIrSuH ? balibhuvaM-bAhubalibhuvaM, prayiyAsuH / kiM viziSTastvaM ? sadayita:-sastrIkaH / punaH kiM ? dyitoruvipkssbhii:dttbhushtrubhyH| 26. iti s0| iti-uktaprakAreNa, dhvajinIpatau-senAnyAM, samIrayati sati-kathayati sati, vinayato nayatoyadhipAragaM-nyAyAbdhipAragaM, nRpamupetya sa kaMcukikSitivara:sovidallarAjastadA iti jagAda / sa kaH? yo'tra zuddhAnte ativr:-atishresstthH| 27. kumuda0 / he rAjan ! tava adhimata:-adhikamAnyaH, dayitAjanaH-strIjanaH, iti hetoviziSya-vizeSataH, vibhUSaNaM bibhati-dharati / kiM. viziSTasya tava ? vidhimataH-bhAgyavataH, itIti kiM ? bhujeritavairiNA-dordaDakSiptavairiNA, kSitibhujA-rAjJA, kumudahAsavatI shrdaashritaa| 28. nupa ! bha0 / he nRpa ! ajaH-kAmaH, kusumasphuraddhanukaraH-kusumasphuraccApaMpANiH / dhanuH zabdaH ukArAntopyasti abhidhAnacintAmaNivRttau / bhavantaM kathaMcana mahatA kaSTena anukarotu-tulyatAM yAtu, ratirapi tvadanekanitaMbinInivahatAM-bhavadaneka strIsamUhatAM, vahatAM-dhArayatAM / hi-yataH, ratiH ptivrtaa| 29. tvadava0 / he kSitiparAja !-he rAjarAja !, tridazarAjavadhUrapi sAMprataM nayana vibhramavibhramabhartsanAt-netrakaTAkSazobhAtarjanAt tvadavarodhajanAt-tvadantaHpurajanAt, RtusajjitAt-RtunimittaM sajjIbhUtAt, parAjaya-parAbhUti, ashnutepraapnoti| 30. sapadi0 / atha vibhUSaNavidhimAha / he rAjan ! sapadi-satvaraM, kAcit-kAMtA, caraNayoH raNayogavicakSaNaM-raNaH-zabdaH, tasya yogo-yuktistatra vicakSaNaM, vA rAjJa AmaMtraNaviSaye, he raNayogavicakSaNa !-he saMgrAmayojanakave ! maNinUpuraM adhAt-dadhatisma / utprekSate-haThAn madanaM zayitaM-suptaM, vijayazriyA atizayitaM -atiriktaM kiM bodhayitumiva-jAgarayitumiva / .31. parida0 / he subhaga ! kAcana strI, kAJcanamekhalAM parihitena-paridhAnIkRtena, sitavAsasA-nIlavastreNa, pihitAM-AcchAditAM, manobhavabhUpaterapi hitAMhitakAriNI, uddIpanahetutvAt raNanmaNiziMjanI mukharAM priddhe-priddhaatism| 32. karayu0 / he rAjan ! kautukAt kayAcid abalayA cirayAtamanaHzucA-ciragata Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga5) . 441 manaHzokayA, bhavadatucchatamapraNayodayAt-bhavadadhikatamasnehodayAt, rucirayA rucyayA, karayugaM valayAMcitaM-kaTakasahitaM, Adadhe-cakre / 33. adhita / tu-punaH, kAcana sunayanA-strI, nayanArpitakajjalA-netradattAJjanA, kalabhakuMbhatatastanalambinI-karikuMbhapariNAhistanagAhinI, navamAMsalarociSaMnavInapInakAnti, anavamAM-pradhAnAM, gale hAralatAM, adhita-dadhau / 34. zravaNa / he rAjan ! kAcana nAyikayA zravaNayo:-karNayoH, vasuratnakaraMbitaM suvarNamaNimizritaM, unmanobhavasuraM-utkRSTo manobhavasuro-kAmadevo yena yasmAd vA, tat / etAdRzaM kuNDalaM, nyadhita-nihitavatI / kiM kurvatI ? tvadanu-bhavatpUrvaM, vikacavArijavAriz2avAgama-vikacAMbhojanIrazIghrAgamaM, icchtii-vaaNchtii| 35. nRpa ! da0 / bata iti komalAmantraNe, kayAcana ramaNIjanakAntayA-strIjana manojJayA, varamaNiH-pradhAnamauktikaM, adhyadharoSTaka-adharoSTayoradhikRtya ityadhyadharoSTakaM, nAsikAmupari iti uparinAsikaM iti avyayIbhAvaH, kriyAvizeSaNadvayaM / kiM viziSTo varamaNiH ? kAMtaruknavatara:-manojJarucAbhinavaH, punaH kiM viziSTa: ? roSitamanmathaH-AropitakAmaH, dadhe-dhriyatesma / zravaNa / he rAjan ! sulocanA zravaNapatrakamauktikarAjinA-karNapatramuktAphalasobhinA, mukhena nicitatAraMkatArakanAyaka-vyAptatArakacandraM, anukarotisamAnatAM yAti / kiM viziSTaM ? zucitama-vizadatamaM / kiM viziSTA sulocanA ? citamaMgalasajjanA-puSTamaMgalasAmagrIkA / 37. atula / he kamalalocana ! tava dayitA locanayo:-netrayoH, atulamAbharaNaM kajjalaM nyadhAt-vidadhAtisma / ka iva ? smara iva, yathA smara:-kAmaH, bhavadruhe-IzvaradrohAya, iSumukheSu-bANamukheSu, ayo-lohaM nidadhAti / kiM viziSTaH kAmaH ? jagataH madayitA-vizvasya glpyitaa| 38. tava vi0 / he nRpavizeSa !-he rAjavizeSa !, ca-punaH, tava vilAsavatI* bhavadvilAsinI, nije'like-svabhAlasthale, vizeSaka-tilakaM, Acaratkarotisma / utprekSate-ratipate:-kAmasya, udaMcitaM-UvIkRtaM, bhallamivakaMtamiva / kiM viziSTaM kuMtaM vizeSakaM ca ? chavidharaM-kAMtidharaM, kiM kurvantaM ? anUnatAM-ahInatAM, vidharaMtaM-dadhAnaM / 36. vyadhita0 / he nizitakuntala !-nizitaM kuMtalaM-bhallaM lAtIti-nizitakuMtala stasyAmaMtraNaM / tava kApi alasalocanA strI, kuMtalamaMDanaM-kezaprasAdhanaM, vyadhita Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 bharatabAhubalimahAkAvyam _ vidhattesma / kaiH ? vicikilAbhinavaprasavoccayaiH-mAlatInavasamasamahai:, kiM viziSTaiH ? sumanasAM manasAM pramadapradaH-devacittaharSadaiH, cakravattistrI devAdhi SThitA bhavatItyAgamaH / 40. iti vi0 / he rAjan ! tava sudRzaH pazyato mama mudamaduH-harSa dadatisma / kA iva ? harivadhUriva-vAsavastriya iva, dhUtasurAlayAH-tyaktasvargAH, bhuvamAgatA ityarthaH / punaH kiM viziSTAH ? iti-uktaprakAreNa, vibhUSaNabhUSitabhUghanAHAbharaNarAjitAMgyaH / punaH kiM viziSTA: ? damadurddharadurlabhAH .damena-dAMtyA, durddharA:-duHsahAH, arthAn munayastairdurlabhAH-duHprApAH / prAyeNa mahAtapasvinaHcakravartitvaM prApnuvaMtItyAgamaH / 41. tava va0 / he jagatIza !-he pRthivIpate !, tava anuttaradRSTibhiH-manojJanetrAbhiH, vadhUbhiH trijagatI camatkRtA-vismApitA, ataH-hetoriha-asmin jagati, anagharUpatayA-nirmalarUpatvena, sukRtibhiH kRtibhizca-puNyavabhiH paMDitaizca, tA viziSya-vizeSamAdhAya, iiritaaH-uktaaH| 42. prathiti0 / he rAjan ! hi-nizcayena, sudRzoM 'ganA, iti dhiyA-iti budhyA, aMgapidhitsayA-aMgAcchAdanecchyA, uparitaH-upariSTAt, parita:-sarvataH, sicaya-vastraM, upalakSaNAduttarIyaM, nyadhu:-nyasyaMtisma / itIti kiM ? yotra nalinInicaye adhipatayA-prabhutayA, prathitimAn nalinInicayAdhipaH sUryaH, sa patayAlukaro mAstu-patiSNukarI mA bhUyAt / yato'sUryapazyA raajdaaraa| 43. ratiradhIza ! 0 / he adhIza !, he nayArNava !-nyAyAMbhodhe ! he nataropitasauhRda ! natAH-natikAriNasteSu ropitaM-nyastaM, sauhRdaM-maitryaM yena, asau, tasyAmantraNaM / kayAcit sarasijAnanayA-kamalavadanayA, bhavatA samaM vanataroH puSpacaye kimapi rati bhIpsyate'pitu abhIpsyate eva vA abhilaSyate eva / 44. subhaga ! 0 / he subhagarAja ! kayAcana kAntayA bhavatA saha magavara:-girivaraH, alinImalinIkRtakuDmalaiH-bhramarImlAnIkRtamukulaiH rantuM kiM nApekSyate-na vAMchati ? apitu vAMchatyeva / kiM viziSTo nagavaraH ? agvroddhtniiddj:truvrotkttvihNgmH| 45. tvadava0 / he hRtamatsaravyasanideza !-hRto matsaravyasaninAM dezo yena, asau, tsyaamNtrnnN| he kramanamajjana !-he kramanamannarapatte !, tava nidezata:-AjJAta eva kApi tvadavarodhavadhUH tvayA samaM, aMbhasi-pAnIye, majjanaM-snAnaM jalAvagAhalakSaNaM jhaTiti-satvaraM, vAMchati / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga5) 46. kila vadhU0 / he napa !, he sundara !, tava vadhUH kApi javaraMjitagodvipaM-vega raMjitairAvaNaM, gajavaraM-gajazreSThaM, adhiroDhuM-AroDhaM, upekSate-icchati / ca-punaH, kApi tvadaMganA adbhutaM sitavasuM-zvetakAnti, calataraM turaMgamaM adhiroddhumpeksste| 47. dadata0 / he parAzugabhujaMgama ! pare-zatravasta eva AzugA:-vAyavaH, teSu bhujaMgama iva ystsyaamNtrnnN| he dhRtarathAMga !-dhRtacakra !, kAcid sapadi rathamalaM kurute / kiM kurvantaM rathaM ? kiM jaMgamaM sama iva-caladgehamimaM UhaMvitarka, sudhiyAM-paMDitAnAM ddtN| kiM viziSTaM ? rathAMgamanoramarathasyAvayavarmanorama / 48. maNivi0 / he napa !, maNivirAjitaraizivikAkRte-maNikhacitasuvarNajApyayAna nimittatayA, kayAcana yuvatyA yAcanaM-prArthanaM, Adadhe-kriyatesma / tayA kayA ? yadIyamanunayanaM-prasAdhanaM, alaM-atyarthaM, nayanaMditabhUbhujA-nyAyAlhAditapAthivena tvayA svayamakAri-cakra / . . . 46. vnbhu0| he vibudhavallabha !-paMDitapriya ! he mAdhava !-lakSmIpate !, nilayAdapi-gRhAdapi, vanabhuvaH zaradi ca-punaH, mAdhavamAsi-vaizAkhamAsi, kAminAM manaH kRSati-AkRSaMti, kathaM ? samaM, kayA ? vallabhayA-kAMtayA, kaiH ? vividhaiH drumaiH / 50. tava ka0 / he zubharate !-kalyANe ratiryasya asau, tasyAmaMtraNaM / he vRSabhanandana !, . he bharatezvara !-vadhUhRdayAni-strIMjanamanAMsi, tava zAsanAt-bhavadAjJAtaH, tadvanAntaraM* jigamiSaMti-gaMtumicchaMti, tat kiM vanAntaraM ? yadagrato naMdanakAnanaM-indravanaM kimasti ? 51. na bhavatA0 / he bhAratamedinIzikharizAsana !-he bharatakSitIndra !, he praNatakinnara !, zAsanakAribhiH-AjJAkAribhiH, naranAyakaiH-rAjabhiH, bhavatA-tvayA saha kAnanaM navaM kiM na eSyate-kiM na pravrajiSyate'pitu vrajiSyata eva / kiM viziSTaM kAnanaM ? kRtamanorati / vikaca / he gatagabhIrimabhIrimajita !-gatagAMbhIryakAtaratvavarjita !, he anarasAdara ! narANAM sAdaM-khedaM, rAti-dadAtIti narasAdaH, na narasAdaraH anarasAdaraH tasyAmaMtraNaM / yamakazleSacitreSu ralayoH sAvarSyAt analasAdara ityapi vAcyaM / analasa:-alasarahitaH Adaro yasya, aso, tasyAmaMtraNaM / vikacatAmarasA dIrghikA tava tatra-vane ratikhedamapAstuM-nirAkatuM, kiM nAlaM syAt ? kiM viziSTA dIpikA ? sphuradghanarasA-sphuratpAnIyA / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ... bharatabAhubalimahAkAvyam 53. ;SaDRtu0 / kiM lakSaNe vane ? ssddRtubhuuruhsNpdmaashrite-srvrtuvRkssshriymaashrite| kiM viziSTAM SaDRtubhUruhasaMpadaM ? samahitA-sarvahitAM, ca-punaH, viyoginAM ahitAM-vairiNI, punaH kiM viziSTAM ? kaamihdditvipllvpllvraajinii-kaamicittkhNdditaaplleshpllvraajiniiN| punaH kiM viziSTe vane ? phlplaashsumaaNcini| 54. vidhRtaH / punaH kiM viziSTe vane ? vidhRtavAguravAgurikAvalIvigatavipriya vipriyabhUruhe-vidhRtavAguravAgurikAvaliH vigataM - vipriyamaparAdho vyApAdanalakSaNo yebhyaste etAdRzA vayaH-pakSiNasteSAM priyA bhUruhA:-vRkSAH yasmin tat, tasmin / vane kiM kArayati ? ravarAgavivaddhikA:-raveNa-zabdena, rAga-prema, vivarddhayaMtIti ravarAgavivadvikAH, svaravarA:-svarapradhAnAH, parabhRtAH kokilAH, sphuTa api-punar, modyti-aalhaadyti| 55. virahiH / vane kiM kurvati ? virahiNAM kusumamArgaNapoDanaM-kAmabANavyathanaM, prativAsaraM dadati-prayacchati / api-punararthe, tadanyavilAsinAM-aviyoginAM, galitavipriyayA-galitAgasA, pniyayA-vallabhayA, sama-sArdhaM, iha-asyAM zaradi, mudaM-harSa, ddti| . . . 56. paTaku0 / he rucirakAnana !-cArumastaka !, tava yoSitAM visaraiH-samUhai:, itaH-nagarataH, bahiH paTakuTI: paritADya, kAnanasattame-vanavare, nivatsyatesthAsyate / kiM viziSTe kAnanasattame ? agaratoruvihaMgame-agesu-vRkSeSu, ratAHAsaktAH, uravo-bRhattamAH, nirbhIkatvAt, vihaMgamAH-pakSiNa: yatra, tasmin / iti kalApakavyAkhyAnaM / 57. iti ta0 / sa kaMcukinAyako mudamavApya avizaraNaM-akSayaM, zaraNaM-gRhaM, nijaM svakIyaM, Ayayau-AgatavAn / kasmin sati ? iti-uktaprakAreNa, ahibhRtAvanibAhunA-ahiH-zeSohiH tadvat bhRtA-dhRtA avaniryena, asau ahibhRtAvaniH, evaMvidho bAhuryasya, asau, tena / mahIbhRtA-rAjJA vA / hi-nizcayena, taduktividhau urarIkRte sati-Amiti kathite sti| 58. iti na0 / athetyanantaraM, napa: suSeNamiti upAdizat / itIti kiM ? he balavirocana !-dhvajinIrave !, ced-yadi, tava bahalIziturAhavaM-bAhubaleH saMgrAma, kalayituM-jJAtuM, rocanaM-abhilASo'sti, tadA tvaM amartyakAn-devAn, tadAtvaM-tatkAlaM, ava-prINaya / uktaM raghukAvye-na mAmavati sdviipaa| 56. tadi ca0 / he dviSatkRtaparAjaya !-vairikRtavijaya-!, tadi-tadA, tvaM catubhirbalairalayatamaH-anulaMghyatamaH, rAjayase-dIpayase / he akurute !-he Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 5) . 445 akutsitazabda ! bhavAn dharAdhavabAhubaleH puro yudhi-saMgrAme, yadi sthiti kurute-vidhatte / 60. tvamiha / he suguNamaNDala !-he suguNasamUha !, tvaM maMDalanAyakAn-rAjJaH, dUtagirA kRtvA iha-nagaryA, sarvataH-samatAd, Ahvaya-AkAraya / tadanutadanantaraM, tadvijayAya-tasya bAhubaleH jayAya, samutsukaM me manaH, he kRtaramodaya !-vihitalakSmyodaya !, mody-hrssy| prathama / kulakavyAkhyA / prathamataH paritApitavidviSaM sabalamAlavamAlavabhUpati imAM nagarI nayatAt-prApaya / kayA ? crgiraa-duutvaannyaa| evaM sarveSAM saMTaMkaH / balasya mA-lakSmI:, tasyAH lavo-vikAzaH tena saha vartamAnaH, sabalamAlavaH pazcAtkarmadhArayaH / mAlavadezavizeSastasya bhapatistaM / ca-panaH. vasudvipavAjinAM vitaraNaiH-dAnaH, muditA mAgadhA:-vaMdinaH, yasmAd aso, pazcAt karmadhArayaH / mAgadhAH-deza vizeSAsteSAM bhUbhRtaM-rAjAnaM / 62. apara0 / aparaM-anyaM, AhavaH-saMgrAmaH, tasya vR ttabharaH-vRttAntasamUhaH, tenocchvasaMtaH-UrvIbhavantaH, zravaNayoH kuntalA:-kezAH yasya, asau, etAdRzaH kuMtalavAsavaH-kuntaladezAdhipastaM / punaH ahitAH-zatravasta eva vAraNA:-hastinaH, teSAM vAraNaM-niSedhanaM, tatra buddhimAn-kovidaH, harisama:siMhasadRzaH, AravaH-zabdaH, yasya, asau, . etAdRzo mAravabhUpati marusaMbaMdhirAjAnaM / 63. vitata0 / vitatAni-vistIrNAni, maMgalAni yasya, asau,- etAdRzo jaMgalapArthivaH-jaMgaladezAdhipastaM / pRthula:-mahAn, lATa:-lATadezaH, sa eva lalATa-bhAlaM, tatra vizeSaka iva-tilaka iva vartate, yaH asau, taM praNatajanAnAM vatsalaH-hitakArI, etAdRzaH kcchdeshaadhipstN| dviSatAM-vairiNAM, adakSiNaH vakraH, etAdRzo dakSiNadezAdhipastaM / 64. akaru / kalahe-saMgrAme, akaruNaM-nirdayaM, etAdRzaM kurupuMgavaM-kurudezAdhipaM, javanAH-vegavattarAH, saindhavAH-vAjinaH, yasya, asau| IdRzaM siMdhudezAdhipaM / galaMta:-kSayaMtaH arAtayo yasmAd asau, etAdazaM kirAtamahIpati-bhillapati, malayabhUdharaH-malayAcalaH, tasya bhUdhara-rAjAnamAdarAt / 65. iti na0 / iti uktAn napAn anyAnapi paramudAraM-paramaM pramodena, araM atyarthaM, udAraparAkramAn-udbhaTavikramAn, nayatAt imAM nagarauM / kiM viziSTAM nagarI ? naracitAM-narasaMkulAM / punaH kiM viziSTrAM? surabhujA-indraNa, racitAMvinirmitAM iti kulakArthaH / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 - bharatabAhubalimahAkAvyam 66. nijhridhvni0| he balapa !-senAdhipate !, patticayepi taravArikare karavAla kare, vA-athavA dhanaM vitr-dehi| kiM viziSTe patticaye ?nijaharidhvanikapitakAtare-pvasiMhanAdakSobhita kAtare, punaH kiM0 ? abalataparAbhavaiH-na balena-parAkrameNa, etaH-AgataH, parAbhava:-abhibhavaH, yeSAM tAni tairarthAd balavattaraH, etAdRzaH parabalaiH-vipakSasainyaH, atiduHshe| 67. satana0 / he suSeNa ! mama tanayAH lakSazaH, satanayAH-sasUnavaH, nayanayoH utsavaM sNddhtu-rcyNtu| kiM viziSTAH ? nyAyAdinA .narahitAHlokahitakAriNaH, punaH kiM viziSTAH? praharaNAharaNAdhikalAlasA:zastragrahaNAdhikaspRhAlavaH / 68. samupa0 / he viditasaMgara !-prathitapratijJa ! ye vidyAdharAH duruttare raNArNave kimapi kiMciccakravartyapekSayA vhnNti-yaanpaatriibhvNti| le savijayA:aprAptaparAjayAH, vijayArddhagirIzvarAH-vaitADhyanAyakAH, vimAnavihAriNaH saMtaH smupyNtu-aagcchNtu| 66. iti ni0| eSa senAdhipaH avirataM-niraMtaraM, natikAriNAM zubhaM-zubhakAriNaM iti nigadya-uktvA, virataM-nivRttaM, etAdRzaM nRpaM bharataM Anamat-praNanAma / punareSa senAdhipo javataH-vegAt, nijaiH manujaiH, bhujavataH-doSmataH, mahIpatInrAjJaH, ajUhavat-AkArayAmAsa / 70. sakala / saH-senAdhipaH, sakalarAjakaM-nikhilarAjacakra, drutatayA-zIghratayA, etaM-AgataM, avetya narapateH-bharatasya, abhiSeNanaM-senayAbhigamanaM, UcivAnuktavAn / kiM viziSTaM sakalarAjakaM ? tatayAtaraNotsavaM-tato mahAn, yAtaH prAptaH, raNotsavo yena, tat / kasmin ? azubhahAriNi-akalyANadhvaMsinI, hAriNi-manojJa, vAsare-divase / 71. kSitibhu0 / kimuktaM ityAha / he kSitipakuMjara !-rAjazreSThaH, upazalyanivezinAMgrAmasImAdhivAsinAM, kSitibhujAM-rAjJAM, unmadaiH-uttamaiH, kuMjarasaMcayaiHhastisamUhaiH, nagarINavanAntA:-drumarahitavanAkulAH (vanAJcitAH,) iyaM nagarI kiM na Azu-zIghra, vyaracyata eva-vidhIyata ev| 72. bhrt0| he bharatarAja !, samagragamakramAt-samastacalanAnukramAt, acaramaM prathama, jinavaraM-tIrthakaraM vRSabhadhvajaM, navaraMgakarArcanaiH-navaraMgotpAdakapUjanaiH, maMgalakAraNaM-maMgalahetuM, upanantuM tvaM cara-vraja / kiM viziSTaM jinaM ? itAntarazAtravaM-gatAMtaravairiNaM / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga5) 447 73. maha jiN0| he suguNasaMzraya !-sadguNAdhAra !, surataro:-kalpadroH, navaiH kusumaiH, jinAdhi-vRSabhadhvajaM, maha-pUjaya, kiM viziSTaM jinAdhipatiM ? ratarogaparAGa mukhaM-suratavyAdhivimukhaM, tadanu te-tvAM, samarAMgaNasaMgataMraNAMgaNAgataM, jayaH saMzrayate / 74. kSitipa0 / kSitipatiH zrIbharataH, valarAjaniveditaM-suSeNasenAnIpraNItaM vacanaM Adita-jagrAha / kiM viziSTaM vacanaM ? mAditatAgama-mAdeH-lakSmyAdeH, tata:mahAn, Agamo yasmAt tat, tat / ca-punaH, zucivapuH san vAsasI paridhAya abhayadaM-bhagavantaM, amahat-apUjayat / kiM viziSTo rAjA ? bhayadaMbhaharaHbhIticchalanAzakaH / prhr0| tataH paraM-tadanaMtaraM, sa rAjA praharaNAlayametya-AyudhazAlAM samAgatya, ariprabhRtIni-praharaNAni-cakrapramukhAni zastrANi, vidhivad-vidhinA, ArcatapUjayAmAsa / kiM viziSTa: ? raNAnitasAdhvasa:-raNe-saMgrAme anito-prApto, sAdhvaso-bhayaM yena, asau, punaH kiM viziSTaH saH ? paramayA ramayA zritavigrahaHutkRSTalakSmyA zritadehaH / 76. evaM de0| evaM-uktaprakAreNa, bhAratezaH-bharatacakrI, nAgAdhIzaM-paTTahastinaM, uccaiH Arohat-ArUDhavAn / kiM viziSTo bhAratezaH ? devapraNatacaraNAmbhoruhaH-suranatapAdapadmaH, kiM viziSTaM nAgAdhIzaM? suragirimiva-merumiva, uttuGga. unnataM, punaH kiM viziSTaM ? maulinyasyatkanakamukuTa-mastakAropitasvarNakoTIraM / punaH kiM viziSTaM ? soSNarukpUrvabhUbhRtaH-sasUryokyAcalasya, lakSmIlIlAM zobhAvilAsaM, muSNAti-corayatIti, asau taM / punaH kiM viziSTaM ? avirataM... niraMtaraM, utphullanevAravindaM-utphullAni-vikasvarANi netrAravindAni yasmAd, asau, tN| .77. mUrnA0 / ayo-niraMtaraM, kSitIzaH-bharataH, svasaudhAt-svagRhAt, nirjagAma.. nirgacchatisma / kiM kRtvA ? nIrAjanavidhi-ArAtrikavidhAnaM, kRtvA-vidhAya / ki kriyamANaH ? uttAnAkSaH-UrvIkRtanetraH, suranaragaNaiH vIkSyamANaH-dRzyamAnaH / punaH kiM kriyamANaH ? cAmaraiH vIjyamAnaH, kiM kurvan ? mUrnA-zirasA, amalarUk-vizadaprabhaM chatraM dadhat-dhArayan, ka iva ? pUrvAcala iva / yathodayAdriH ucchAradAbhra-utkRSTazAradInamegha, vidhobimbaM-candrasya maMDalaM, bibhrat-dadhAnaH / 78. kvacit / sa rAjA zrIpathaM-rAjamArga, Anaze-prAptavAn, kiM viziSTaM zrIpathaM ? kvacit pradeze, sarasijAnanAnAM-strINAM, nayanavibhramaH-netravilAsaH, Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 bharatabAhubalimahAkAvyam zyAmalaM / punaH kiM viziSTaM ? vimAnamaNirociSAM samudayaH-vimAnaratnakiraNAnAM saMmUhaiH, vicitraM-nAnArUpaM / punaH kiM viziSTaM zrIpathaM ? asamayApitAbdabhramaanavasaradattajaladabhrAnti, kaiH ? dahanaketanaiH-dhUmaH, kiM viziSTaH dahanaketanaH ? vAtyayA-vAyusamUhena, vihAyasi-vyomni, vivartitaH-prekholitaiH, punaH ki viziSTaH dahanaketanaH ? aguruyonibhiH-kRssnnaagurujnmbhiH| 76. kvacit / punaH kiM viziSTaM zrIpathaM ? sakalikaiH-sakorakaiH, kusumakuDmalai: puSpamukulaiH, manojJazriyaM-kamanIyalakSmIkaM, punaH kiM viziSTaM zrIpathaM ? bhramad- . bhramarakUjitaH-saMcarandvirephAravaiH, mukharatayA-vAcAlatayA, uddhataM-uddAmaM, punaH kiM viziSTaM zrIpathaM ? caTulalAcanAnAM nArINAM stanaghaTAvalIghaTTanAtkucaghaTazreNisaMparkAt, patiSNuvaramauktikaiH-patayAluvaramuktAphalaiH, vizadaMujjvalaM, iti yugmaarthH| 80. etsyaa0| cakra', etasya-bharatasyAgra-purastAt, saMcacAra-gacchatisma / ki viziSTaM cakra ? sphUrjajjyotiHlakSyeNa-sphuratkAMtizatasahasraNa, lakSya karotIti, ityevaMzIlaM, kiM kArayat ? devanArI:-devAMganAH trAsayat-nAzayat / kiM viziSTA devanArI: ? AkAzasthA:-nabhomArgasthitAH, kaiH ? sphuliNgaiHvhniknnaiH| kiM kurvANaiH ? sarvAzAntAn-dazadigaMtAn, vyshnuvaanaiHvyaapnuvdbhiH| 81. tditiH| suranaraiH-devamanuSyaiH, citte-manasi, taccakra ityevaM vyaki vycaari| itIti kiM ? asya bharatacakriNaH kiM AstaraM-antarvati mahasteja idaM upAgataM ? kimiti vitarke / eSa puNyodaya, iha-asmin bhave, mUrtimatvaMdRzyatvaM saMzRta eva / kiM viziSTa: puNyodayaH ? prathamabhavamavaH-prAgbhavajAtaH / itthaM zrIkavisomasomakuzalAllabdhaprasAdasya me, 'yodhyAtakSazilAdhirAjacaritazlokaprathA paMjikA / naipuvyavyavasAyipuNyakuzalasyAsyAraviMdodgatA, yA tasyAmiti sainyasajjanavidhiH sargo'bhavat paMcamaH / / iti zrIbharatabAhubalimahAkAvye paJjikAyAM senAsajjIkaraNo nAma paMcamaH srgH| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 paJjikA (sarga6) SaSThaH sargaH 1. rAjamA0 / gavendra:-rAjA bharataH, rAjamArga atilaMdhya-atikramya, gopuraMpUrvAraM, Apat / kiM viziSTaM rAjamArga ? sadbhiH-sAdhubhiH, kamanIyaMabhilaSaNIyaM, kamiva ? svargalokamiva, yathA gavendro-vAsavaH svrglokmaapnoti| punaH kiM viziSTaM rAjamArga .? sumanasAM-kusumAnAM, samudAyaiH-samUhai:, saMgataMsaMyuktaM, svrglokpksse-sumnsH-devaaH| punaH kiM viziSTaM rAjamArga ? vittatatoraNaM-vistIrNatoraNaM / 2. taarke0| nRpaH-sAmantabhUpaiH, rAjA-zrIbharataH, anujagme-anugamyatesma / kathaM ? Aruci-ruci-abhilASaM maryAdIkRtya Aruci yatheSTamityarthaH / kiM kurvan ? kau--pRthivyAM, mudaM-harSa, smeratAM-vikAzitAM, vidadhat-niSpAdayan / kaiH ka iva ? tArakaiH rAjA-candra iva anugamyate / etatpakSe-kaumudaMkumudAM samUha, smeratAM vidadhat, Aruci-AcandradIdhiti, kiM viziSTaH ? napativartmavihAyobhrAjibhiH-rAjamArgAkAzavirAjibhiH, punaH kiM viziSTa: kalitakAMtivizeSaH-prAptazobhAtizayaiH. taarkpksse-kaaNtiH-vibhaa| 3. senayA0 / athAnantaraM senayA abhyadhikaM-adhikaM yathA syAt tathA, atra rAjamArga, didiipe-diipytesm| kayeva ? jyotsneva, yathA jyotsnayA-candrAtapena dIpyate / kiM kurvatyA senayA.? taM bharataM anulakSIkRtya prasarantyA-gacchaMtyA / . kiM kurvatyA jyotsnayA ? rajanIzaM-candraM, ayNtyaa-vrjntyaa| kiM viziSTayA ? .. pauralocanacakorANAM vivRddha Anando-harSo yasyAH sA, tayA / ..4. vAhinI0 / ayaM-bharataH, vAhinIbhiH-senAbhiH, abhAsIt-zuzubhe / ka iva ? pAthasAM patiriva, yathA samudro vAhinIbhiH-nadIbhirbhAti / senAnadyovizeSaNaH sAmyamucyate / kiM viziSTAbhirvAhinIbhiH ? avanIdharaM-rAjAnaM parvatAd vA . gacchaMtIti tAH, tAbhiH, punaH kiM viziSTAbhiH ? ghanavAhaiH-dRDhAzvaH meghapravAhaizca, adhikaM vistRtAbhiH-prAptavistarAbhiH, punaH kiM viziSTAbhiH ? ___. kubhinAM-hastinAM, kumbhasthalarUpataTeSu-pulineSu, vAmaH-manojJo vakro vA, rayo vego yAsAM tAH, taabhiH| 5. daanvaa0| vAjibhiH-azvaH, svakSuroddhatarajobhiH-nijakhuroDDApitareNubhiH kRtvA, vyoma-AkAzamiti hetoH savAsaH sAMbaramakArIva vyaracyateva / itIti kiM ? dAnavAripati:-indraH, asmAkamabhIpsuH-asmadvAMchako mA bhavatu / ... kutaH ? AtmaturaMgabhrAMtita:-uccaiHzravobhramAt / 6. vAraNAH0 / iha-asmin rAjamArge, yaMtribhiH-AdhoraNaH, vAraNAH-hastinaH, Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 bharatabAhubalimahAkAvyam kathamapi-mahatA kaSTena, vidhAryAH-prayatnena rakSaNIyAH Asan / kiM kurvataH ? bibhyata:-bhayaM prApnuvaMtaH / kiM kRtvA ? siMhavadanAkRtivAhAn-siMhamukhAkArAn azvAn vIkSya, kiM viziSTAn ? kuthapariSkRtadehAna-sannAhasaMveSTitatanUn / kiM viziSTA vAraNAH ? cakitapaurasunetrAH-bhItapaurastrIkAH / 7. kazcana / saptibhiH-turagaH, ativegAt gaganameva lalambe-AzritaM / ki viziSTaH saptibhiH ? ujjhitadharaiH-tyaktavasudhaiH / kairiva ? pakSibhiriva / kiM viziSTaH pakSibhiH ? AtatapakSaH-vistAritacchadaiH / kiM kRtvA . ? . pArzvasaMcaradanekaparAjI:-abhyarNAgatagajazreNI:kSya / 8. citrakA0 / atra-rAjamArge, vRSabhaiH syaMdanAH-rathAH, drAk-zIghra, mumucire muktAH / kiM viziSTaH vRSabhaiH ? citrakAnanahayAdhikabhIta:-citrakAyAsyaturagAt . palAyitaiH, punaH kiM viziSTaiH ? kaNThakandalavilambitayoktrai:-kaMThakaMdale-grIvAyAM, vilaMbita:-saMzritaH koktro yeSAM te, taiH| kiM kRtvA ? prAjanapraharaNAnitodanaprahArAn avamatya-avajJAya / 6. pattibhiH / pattibhiH-padAtibhiH, kvacana dIpyatesma / kiM viziSTaH pattibhiH ? zauryarasodyatkuMtalaH / punaH kiM viziSTa: ? kalita:-gRhItaH, bhallo yena, tat kalitakuMtaM, kalitakuMtakarAgra yeSAM, te, taiH / utprekSate-vIryaH mUrtatAM adhigataiH-prAptaH, abdheH-samudrasya, laharIbhiH-taraMgairiva / 10. siMhanA0 / iha-asmin bharatasainye, siMhanAdamukharairvIraiH mRdabharAlasayo nAgA iti zAkapArthivAdimadhyamapadalopIsamAsaH / trAsitAH-bhApitAH / tai:-gajaH, kuraMganayanA:-striyaH, vihstaa:-vyaakuliikRtaaH| tAbhiH-nArIbhiH, zizavaH bAlAH, utsasRjire-tyaktA iti tribhaMgonvayaH / 11. khecarai0 / khecarai:-vidyAdharaiH, caturaMgasenAsaMcArabAhulyAt saMkulo nRpamArgaH rAjapathaH, apajahe-tyaktaH / tridazavartma-gaganaM, jgaahe-agaayt| ca-punaH taiH-khecaraiH, tatra-tridazavartmani nAkikhecaravimAnavihAraiH-suravidyAdharavimAna saMcAraiH kRtvA ghanasaMkaTatA-bahulasaMkIrNatA, ahe-praaptaa| . 12. aMtaro0 / vyomagaiH-vidyAdharaiH, aMtarA-madhye udyatarajopi-uDDIyamAnareNurapi, nirAse-dUrIkRtaM / kayA ? vAraNapraharaNAMbuvisRSTyA -varuNAstrapAnIyavarSaNAt, kiM viziSTaH vyomagaiH ? blviloknshauNdd:-sainynibhaalndkssH| itIti kiM ? na:-asmAkaM vidyAdharANAM, pazyatAM-vilokayatAM, vighnaH-vyavAyaH, ihaasmin samaye, na astu-na bhavatu / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga6) 451 13. vyamaga0 vyomagaiH-khecarairiti varuNAstravarSaNena dRksaroruhadRzAM-AzAMganAnAM, etad rajombara-pAMsurUpaM vastraM, drAk-zIghra, cakriSa-AkRSTaM / punaH karibhiH' hastibhiH, AsAM-digAMganAnAM, zrutikIrNa-karNatAlavikSiptaM, nAgajAMbaraM sindUrarUpavastraM, pratyadAyIva-pratyayetesmeva / 14. prakSara0 / gajarAjarIye-prayAtaM / kiM viziSTaH gajarAjaiH ? prakSaranmadajala: patadAnavAribhiH, punaH kiM viziSTa: ? jAtarUpamayamaNDanakAntaH-svarNAbharaNazobhanaiH, utprekSate-vidyudaMtaracaraiH-taDinmadhyavartibhirmegheriva, kiM viziSTaH ? unnatattvena-prottuMgatayA paricaraMtItyevaMzIlA unntttvpricaarinnste| atra vRtte bhAkoktireva cintyaa| 15. rAjaloMka0 / bhAminIbhiH-pauravadhUbhI rAjalokanakRte-bharatAvalokanArthaM, samu petaM-samAgatamatra bhAve ktaH / kiM viziSTAbhirbhAminIbhiH ? adhikatvaritAbhi:satvarAbhiH, punaH kiM viziSTAbhiH ? phullapadmadalamAnasazobhA-vikasvarAMbhojamAnasasarasIvarazriyaM, itAbhiH-prAptAbhiH, kAbhiH, kRtvA ? locanAsyakamalAbhiH-nayanavadanazrIbhiH / 16. liily0| kAcid rAmA anaMta carANAM-vidyAdharANAM, hAsya-hasanIyatAM, aapyt-praapitvtii| kiM viziSTA kAcit ? UrdhvapadadhaHkRtavaktrA-UrdhvAhinyakRtamukhI, punaH kiM viziSTA kAcit ? atra-rAjamArge, gavAkSAt lIlayaiva karaNIzakarAttAd-hastizuNDAdaNDagRhItA, punaH kiM viziSTA ? sainyviikssnnpraa| 17. kAminI0 / kAcit kAminI karivareNa-hastinA, balavilokanadADharyAta . . sainyAlokanatatparatvAt, uddhRtA-utpATitA, kareNa-hastena, punaH kiM viziSTA ? . . . vallivat stanaphalAkalitAMgI kAminAM tadAnIM-tasmin sainyasaMcArasamaye, mudaM-harSa, adtt-dttesm| 18.. smerava0 / kAcid bAlA gajarAjakarAgre-hastihastAgre, padminIva-kamalinIva, .. rAjatesma-didIpe / kiM viziSTA ? cakitekSaNaM-bhItalocanaM yathA syAt tathA dRSTA-vilokitA, punaH kiM viziSTA ? smeraM-vikasvaraM, vaktraM-AnanaM, tadeva kamalaM, tasyopari lolaMtaH-calaMtaH, locanamramarAH teSAM vibhramaH-zobhAtizayaH, tena vaamaa-mnojnyaa| 16. kumbhiku0 / kecana yuvAnaH kuMbhikuMbhakucayo:-dviradakuMbhasthalapayodharayorapi punaH urukarayoH-sakthihastizuDayoH, sAkSAt-pratyakSatayopamAnaM-tulyatAM, lebhirepraaptvNtH| kiM viziSTayoH ? mitha:-parasparaM, militayoH-saMpRktayoreva / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 bharatabAhubalimahAkAvyam hi-yataH, tAdRzAM - bharatasadRzAnAM, avasare - prastAve, kimanApyaM - alabhyaM, apitu sarvaM sulabhamevAsti / 20. kApi ma0 / kAcid bAlA mattakAriNIzvarabhItyA - mattadviradabhayena, kAMtaM bharttAraM eva nibiDaM - bADhaM yathA syAt tathA parirebhe-AliMgitavatI / utprekSate - drAkzIghra, AMtaraM - madhyavatta, bhayaM kraSTuM - niSkAsayitumiva vakSasi - hRdayasthale, kAmaM--manmathaM. saMniveSTuM-sthApayitumiva / 21. kaMduko0] / tAH - striyaH, evaM amunA prakAreNa ibhAt - gajAt, apasatra:dUrIbabhUvuH / evamiti kiM ? asmAbhiryathA'yaM kaMdukaH, kileti nizcayena, kareNa-hastena, hanyate / kiM viziSTa : kaMduka: ? anukRtastanalakSmIH - sadRzIkRtapayodharazrIH, tathaivAsmAbhirhastinAM gatirgamanamadA yi - jagRhe / 22. kumbhinaaN0| kuMbhinAM - hastinAM utpatiSNukarazIkaravAraiH - utpatanazIla bhujadaMDasaMbaMdhichaTAsandohaiH, aMbaraM - gaganaM, tAratArakitaM - nirmalamauktikarUpatArADhyamAsIt, kasmin ? pAMsusaMtamasena - rajoMdhakAreNa, nItaM - prApitaM yannizIthaMarddharAtraH tasmin / kiM viziSTAnAM kuMbhitAM ? prasaraduccha, vasitAnAM - vistRtocchvAsAnAM / 23. saMcara0 / saMcarabala rajonikuraMbai: - gacchatsainya dhUliniva hai, jagadapi - vizvamapi, saMbhramAd etad Irayad - idaM bruvANaM, paritene cakre / etaditi ki ? bhAnumAnsUrya:, kimiti vitarke, parazailaM - astAcalaM, itaH - prAptaH, kiM viziSTa : ? cuMbitAMbarapathaiH- AzliSTagaganaiH / 24. bhUdharo0 / chatracakramahasAM samudAyaH eSa samayaH - avasaro, darzaH sUryendusaMgama evA'bhavat / kasmAt ? zarvarIdivasanAyakayogAt - sUrya candramasomilanAt / kiM kurvadubhiH ? bhUdharoparipuraH - bharatasyopariSTAt purastAt ca prasaradbhiH - vistAraM prApnuvadbhiH / 25. eka eva0 / gaganelAcAriNAM vidyAdharabhUmicarANAM eka eva samaya: - prastAvaH, rajasA - reNunA kRtvA, dinanizAMta ratarka - divasarajanyaMtara vicAraM, AtatAnakarotisma / kiM viziSTena rajasA ? uruvimAnasparzinA - bRhadvimAnAvalaMbinA / / kiM viziSTena ? anitatamoripudhAmnA-aprAptadinakarAtapena, punaH vimAnAMtarabhAvAt / 26. aMtarA0 / gaganaratnamahobhiH - sUryakiraNaH, aMtarAgatavimAnatatiH drAk - zIghra, paspRze - spRzyatesma / sainikazirAMsi - sainyavattabhaTottamAMgAni, samantAt sarvataH Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga6) 453 nava pspRshire| kiM viziSTaH gaganaratnamahobhiH ? pAMsupUreNa-dhUlinikaraNa, racita:-kRtaH, aMtare-madhye, vighno yeSAM, te, taiH / 27. bhArate0 / pazyatAM-vilokayatAM, eSa vitarka:-vicAraH, abhvd-bbhuuv| kimiti vitarke, iyaM vasudhA bhAratezvaraM IkSitumiva, uccaiH-atyarthaM gaganamAruroha ArUDhavatI / kutaH ? sainikoddhtrjshchlt:-sainyoddddaapitdhuulidNbhaat|| 28. bhuucraa0| manuSyavidyAdharakaTakasamUhaiH anekamanopi jagad-vizvaM prabhava dekamanastvaM-jAyamAnaikahRdayatvaM, nirmame-vidadhe / kiM viziSTa: ? bhUcarAbhracarasainyavitAnaiH, rodasIbharaNe-dyAvAbhUmIparipUraNe, kovidaH-vizeSajJaH, cAra:-gamanaM, yeSAM, tAni, taiH / 26. vyomaga0 / vyomagaiH-vidyAdharaiH, kSiticarAdhikamArga-bhUcarAtiriktaM paMthAnaM, laMdhituM-atikramituM na vibabhUve-na samarthIbhUtaM / kiM viziSTaH vyomagaiH ? vimAnaniviSTaH, punaH kiM viziSTa: ? maMdamaMdagatibhiH, punaH kiM viziSTaH ? kautukAnalasadRSTinipAtaH-kutUhalodyamitalocanapracAraiH / 30. kiMkiNI0 / tat-tasmAddhetoH, ubhayoH-vyomavartmabhUtalayoH, samatA-tulyatA'bhUt / kiMkiNIkvaNitakIrNadigantai:-kSudraghaMTikArAvaparitadiprAntaH, etAdRzaivimAnaiH vyomavartma-gaganapatho virarAja / ca-punaH, cakranAdamukharaiH-rathAMgadhvanitavAcAlaiH, etAdRzaiH zatAMgaiH-syandanairbhUtalaM virarAja / 31. taM prayAta0 / kAcit surastrI-devanArI, taM-bharateM, mauktikaiH-muktAphalaH, avacakAra-saMvarddhayAmAsa / kiM viziSTA surastrI ? aMbaraM-AkAzaM, gatA-prAptA, punaH kiM viziSTA ? guNaiH-rUpAdibhiH, hRssttaa-priitaa| kiM kRtvA ? prayAntaMprayANaM kurvANaM taM bharataM avalokya-dRSTvA / kiM viziSTa: mauktikaH ? vikIrNaiH viparyastaiH, pRthak patitaiH utprekSate-ArAd-dUrAt, bhuvaM-vasudhAM, gataH-prAptaH, ... tArakaiH-nakSatrariva / . 32. akSataiH / sa bharato gopura-nagarIdvAra, sapadi-satvaraM, upetaH-samAgatavAn / kiM viziSTa: sa ? pauravadhUbhiH-nAgarikanArIbhiH, akSataiH-lAjaiH, zucitamaiHatizayitadhavalaiH, avakIrNaH-varddhApitaH / kiM viziSTAbhiH pauravadhUbhiH ? akSatapriyasutAbhiH-anAhatabhaJapatyAbhiH, kAbhiH ka iva ? vRSTibhigiririva, yathA varSAbhiraMbupRSadbhiH -vArizIkaraiH, giri:-parvataH, avakIryate / 33. AzritaH / vibudhaiH-devaiH paMDitarvA itytki-vycaari| itIti kiM ? sa ___ bharataH, siMdhuratna-sahasradevatAdhiSThitaM gajaM, Azrita:-sthitaH san yaati-vrjti| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 bharatabAhubalimahAkAvyam kileti saMbhAvyate, kiM surarAja:-indraH, hastimala-airAvaNamAzrita iva / IkSaNadvayasahasravibhedAt nAyaM surarAjaH / etasya netradvayaM, vAsavasya netrasahasra, ayameva bhedo ntvnyH| 34. urvazI0 / urvazI-svarvezyA, taM-bharataM, nipIya-dRSTvA , tadA-tasmin samaye, iti vimamarza-vicArayatisma / itIti kiM ? tu-punaH, yatpatiryasyA dayitA'sau bharatosti, jagati-vizve, sA dhnytmaa-atishyitpunnyvtii| kiM viziSTo'sau ? adhikarUpabharazrI:-atiriktarUpAtizayalakSmIkaH, kiM viziSTA urvazI ? guNavazIkRtavizvA-guNaiH rUpAdibhiH, vazIkRtaM vizvaM-jagat yayA, saa| 35. raMbhayA0 / raMbhayA'yaM bharataH, ityacityataH-evaM vicAryataH / vAsavAd-indrAt, adhikarUpavilAso'sti / punariyaM-eSA nagarI vinItA, naaknaathngraadamraavtiitotiriktaa-adhiktmaa| kiM viziSTayA raMbhayA ? aashritnbhontryaa| 36. gopuraM0 / jAtarU / mallikA0 / sa-bharataH, gopuraM-nagarIdvAraM, lalaMghe atikrAntavAn / upamIyate-asyAH puraH-nagaryAH, Anana-badanamiva, ki viziSTaM ? nIlaratnanayanadyutiramyaM-nIlaralAni indranIlAnyeva nayenAni, teSAM dyutiH-kAMtiH, tayA ramyaM-manojJaM / punaH kiM viziSTaM ? uttaraMga-pUroladvArabhAgastadeva tatabhAlaM-vizAlalalATaM tatra cakAsadaratnatoraNarUpavizeSakasya-tilakasya zobhA yatra, tat uttaraMgatatabhAlacakAsadaratnatoraNavizeSakazobhaM / 37. punaH kiM viziSTaM ? jAtarUpamayI-svarNarUpA yA bhittireva kapolastasya zrIlakSmI stayA sanAthA-sahitA yA valabhI-chadirAdhAraH, saiva varanAsA-pradhAnaghrANaM yatra, tat / punaH kiM viziSTaM ? nAgadaMtA:-dvAropakaraNavizeSAH, ta eva laTabhabhravaH-vakrabhUbhaMgAstaiviziSTo-ruciraH, yaH zrIvilAso yatra, etAdRzAH kisalAH pallavapuSpAdInAM tadrUpamadharabiMba yatra, tat / 38. punaH kiM0 / mallikAkusumakuDmalAnAM lekhA-zroNiH, tadvat yo hAsa:-smitaM, tena hAri-manojJaM, punaH kiM0 vi0 ? subhagaiH spRhaNIyaM-kamanIyaM, punaH kiM0 vi0 ? kumudakuMdAnAM kalApaiH-samUhaiH, danturaM-unnatadazanavat / punaH kiM ? . tUryanAdamukharaM-vAdyanirghoSavAcAlaM / iti vizeSakArthaH / 36. sArvabhau0 / he sArvabhauma !-cakravartin !, bhavatA-tvayA, RSabhadhvajavaMzaH, sarvathaiva spRhaNIyaH-abhilaSaNIyaH, kena ka iva ? devatAvanIruhA-kalpadrumeNa smeruriva / ca-punaH, kaustubhena hare:-viSNoH , vakSoha dayamiva / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 paJjikA ( sarga 6 ) 40. mauktikaM / he rAjan ! bhavatA yazobhiH kSmAtala - bhUvalaya, azobhi - zobhitaM / upamIyate--mauktikairiva / kiM viziSTaH yazobhiH ? vimalavRttaguNADhaya :vizadAcAraguNapUrNaiH, mauktikapakSe - vimalAni - nirmalAni, vRttAni - vartulAni, guNADhyaH -sadavarakAnitaiH, punaH kiM viziSTaiH ? dikpuraMdhihRdayasthalena . dhAyai: - vahanIyaiH, amISAM yazaH mauktikAnAM ambudhiriva tvaM hetuH - nidAnamasi / 41. vAma0 / he vadAnyavataMsa ! - dAtRziromaNe ! tavaitad vAmadakSiNakaradvayaM svargaratnaphaladAdhikaM - ciMtAmaNikalpadrumAtizAyitaM, asmAbhiH, UhyaM - jJAtavyaM / kasmAt ? hRdayepsitavastuM prApaNAt / kathaM ? sarvadaiva / 42. vAhinI0 / he rAjan ! tat tasmAddhetoH tvaM kathaMcin mahatA kaSTena, iha - asmin loke, upameyaH- upamAnAsi / ayaM vAhinIpatiH - nadInAthaH, tvaM senAnAthaH / paraM jaDatayA - jADo na ADhyaH - pUrNaH, tvaM nedRk / gaurakAMti:candropi saMzritadoSaH, tvaM tyaktadoSaH / tejasAM nidhiH- zrIsUryo'pi kSatadhAmA - hataprabhAvaH saMdhyAsamaye / tvaM naitAdRk / 43. AyugAM0 / he bharatAvanizakra ! - bhAratavarSabhUmIndra !, te tava, kIrttiriyaM sthANuH - zAzvatI bhaviSyati kathaM ? AyugAntaM - AkalpAntakAlamapi, kutra ? atra-loke N / yat-yasmAt kAraNAt bhAvinopi bhaviSyaMtopi kSmAbhRtaH - rAjAnaH, vasumatIM avitAraH - rakSitAraH / kiM kRtvA ? amuM tvadIyAM kIti anusRtya - anugamya / 44. kottini0 / he rAjan ! tava kIrtinirjaravahA - bhavatkIttigaMgA, ramaNatIragamitrI - samudrataTagamanazIlA vidyate / kiM viziSTA ? viSTapatritayapAvanadakSAjagattratayapavitrIkaraNanipuNA, punaH kiM ? rAjahaMsAnAM - bhUpAlazraSThAnAM marAlAnAM ca racitaH - vihitaH, adhika: harSaH yayA, sA / tvatpra0 / he rAjan ! tvadariNAM bhavaduvairiNAM, yazAMsi - kIrttayaH, iha-asmin, tvatpratApadahane - bhavatpratApAgnau bhasmasAdu bhavaMti / tava yazonaMvayogI svecchayA ati, kiM kRtvA ? anena bhasmanA vapuH - zarIraM vilipya / I 46. vyAnaze0 / he rAjan ! sapadi -satvaraM, tava yaza: caturAzAH - caturdizaH, vyAnazevyApat / kasyeva ? vAhinIzituH - samudrasyeva yathA samudrasyAMbu - pAnIyaM vivRddhavRddhi prAptaM caturAzA vyApnoti, tatrAMbudhau kopi rAjA - pratyarthibhUpaH, na setavati - pAlivadAcarati, tu punaH, tatra mArgaNAH - arthinaH, nitAMtaM mInavadAcaraMti / atra caturbhaMgonvayaH / animiSaMti Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 bharatabAhubalimahAkAvyam 47. deva ! caM0 / he deva !, bhavadIyaM yazazcaMdrati-candravadAcarati / sAMprataM-adhunA, ca-punaH, itareSAM-anyeSAM, kSitibhujAM-rAjJAM, yazAMsi tArakaMti, tArAvadAcaraMti, tat tavaiva ktitvN-paaNdditymsti| hi-nizcitaM, yatra yazazcandra kalaMkAMko na bhavati vApavAdaH / iti catubhaMgonvayaH kalaMkAMkopavAdayoH ityanekArthasaMgrahe / 48. tvAmapA0 / he rAjan ! yaH pumAn atra-loke, vihvalatayA anyaM-aparaM, zrayate sevte| kiM kRtvA ? tvAM-bhavantaM, apAsya-tyaktvA, kiM viziSTaM tvAM ? ' sakalArthadahastaM-sakalavastudAyikaraM, hi-yataH, sa pumAn durmatiH-durbuddhiH syAt, yaH zuSyadaMbusa rasIsthitimAn bhavati-zuSkapalvalasthAtA / kiM viziSTa: ? sa sudhAbdhi-kSIrasamudraM apaastaa-ujjhitaa|| 46. ko guNa / he rAjarAja ! he rAjendra !, sa tava ko guNo vartate yena guNena tvayA capalApi-anavasthAyinyapi jayazrI: nibaddhA-niyaMtritA, ca-punaH, yA zrIrbhavataH-tvattonyaM-aparaM, eva na vRNIte-nAMgIkurute, ataH hetoH, iha-asminjagati, tvadIyasubhagatvaM-bhavadIyasaubhAgyaM, IDyaM-stotavyaM, asmAbhiriti zeSaH / iti caturbhagonvayaH / 50. pazya pa0 / he rAjan ! tvabalaM-tava sainyaM khararuci-zrIsUrya, pidadhAti AcchAdayati, tvaM pazya-vilokaya, kiM viziSTaM tvabalaM ? gaganakSiticArivyomavasudhAsaMcaraNazIlaM / mahasvI sUryaH kathamatra loke khyAtimeti-prApnoti / kiM viziSTo mahasvI ? iti-pUrvoktaM avekSya-vicArya, gaganAMtavihArI nbhHpraantvihrnnshiilH| 51. itthama0 / kSitipatiH-rAjA bharataH, pura:-nagA eva savidhe-samIpe, kAnanAni vanAni, luloke-dRSTavAn / kiM kurvan ? itthaM-pUrvoktaH, trayodazavRttaH, arthijanavAkyapadAni-vaMdijanavacanasthAnAnyAkarNayan, kiM viziSTAni kAnanAni ? samaMtAt-sarvataH, zAkhibhiH-drumaH, parivRtAni-vyAptAni / 52. svasvanA0 / pRthivIzA:-dvAtriMzat sahasraparimitA bhUpAH, kSitipateH-bharatasya, pRSTatonvayu:-anuyAntisma / kiM viziSTAH pRthivIzAH ? svasvanAgahayapattirathADhyAH / punaH kiM0 ? uttarottararamAbhiH-utkRSTotkRSTalakSmIbhiH, arpitaMdattaM, citraM-AzcaryaM yaH, te / kasyeva ? bhAnoriva, yathA bhAnoH pRSTataH karabharA anuyaaNti| 53. Adide0 / nAgarAH satarka-savicAraM yathA syAttathA parasparamityUcuH / ki kRtvA ? tAM dhvajinIM-senA, samavalokya-dRSTvA, kiM viziSTAM dhvajinIM ? Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga6) 457 AdidevatanayaM-bharataM, anvitAM-anuprayAtAM, kAM kamiva ? nirjarasenA-devacamU, tArakAri-svAmikAttikeyamiva / 54. etayoH / nAgarA: kiM avocana ityAha / nanu-nizcitaM, etayo: bharatabAhubalyoH, pitA-janakaH, jagadIza:-tIrthakarosti / kiM viziSTo jagadIzaH ? sarvasRSTe: karaNaM-niSpAdanaM, takavidhAtA-ekakartA, AbhyAMbharatabAhubalibhyAM, kimiti vitarke, virodhataru:-vairavRkSaH, upyte-smaaropyte| kiM viziSTo virodhataruH ? yut-saMgrAma eva phalaM yasya, asau, punaH kiM0 ? caraniyojanaM-dtasaMpreSaNameva sUna-puSpaM yasya, asau|| 55. naH prbhu0| iha-asmin vyatikare, na:-asmAkaM, prabhuH-bharataH, bhArataMkSitiparAjyagRhItyA-bharatavarSasaMbaMdhibhUpAlarAjyAdAnena na tRptimavApat / ka iva ? vADavAgniriva, yathA vaDavAnala: siMdhurAjasalilAbhyavahRtyAsamudrapAnIyabhakSaNena na tRptimavApnoti / kiM viziSTa: ? durddharatejA: duHsahabalaH / 56. daivate0 / asya-bharatasya lakSmI:-saMpat, gatAMtA-anaMtA paribhAti, kiM viziSTA lakSmIH ? devatezitu:-indrasyApi spRhaNIyA-abhilaSaNIyA / kimiti vitarke, baMdhubAhubalimaMDalalipsoH asya bharatasya, sAMprataM-adhunA, kimadhikA bhavitrI-kimatiMzAyinI bhaviSyati ? 57. vAjirA0 / eSa-bharataH, tRNavajjagaMti manyate / kasmAt ? prAbhavAt. prabhutvAt / kiM viziSTAt prAbhavAt ? vAjirAjibhiH-hayatatibhiH, ibhaiH gajaiH, vivRddhAt-vRddhi prAptAn, punaH kiM viziSTAt ? suranaroragakAMtAt / . hi-yataH, prAbhavasmayagiri:-prabhutvAhaMkAraparvataH, vilaMghyaH-anullaMghyaH / 58. sAtvikA0 / kecijjanA iha-asmin yuge, sAttvikA:-puNyavaMtaH dAyakA ... bhavanti / kecijjanA rAjasabhAvamAdadhati-dharaMti / kecijjanaiH iha-asmin loke, tAmasatvamupAstaM-sevitaM, yat-yasmAddheto(vi-pRthivyAM, janA:-lokAH, guNatrayavaMto bhavanti / iti caturbhagonvayaH / 16. raajsaaH| kileti saMbhAvyate, mahIndrA:-rAjAnaH, rAjasA:-rajoguNavaMto bhavaMti / kiM viziSTAH mahIndrAH ? vibhavabhramivighUNitanetrA:-prabhutvabhrAntibhramitadRzaH, yat-yasmAddhetoH itaratra-anyatrasthAne, AdhipatyaM-IzvaratvaM na sahate / kiM viziSTAH ? asad-avidyamAnaM, prabhutvaM arpyitaar:-daataarH| 60. dAyaka0 / asmAbhiH ayaM narapatirbharataH sAttvikaH satvaguNavAn vivide Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 bharatabAhubalimahAkAvyam vijJAtaH, kAbhyAM ? dAyakatvasukRtitvaguNAbhyAM / kathaM tat-tasmAddhetoreSa bharataH sodareNa-bAMdhavena saha yuyutsuH-yuddhaM kartuM icchuH, kiM kRtvA ? sAttvikatvaM avadhUya-dUrIkRtya / 61. yo vive0 / adhunA-asmin samaye sa bharataH caramAdri:-astAcalaH, vivekataraNeH astamayAya bhavitA-bhAvI / sa kaH ? yo vivekataraNeH udayAdriH udyaaclosti| yat-yasmAddhetoH, medinIgaganacAricamUbhiH-bhUcaravidyAdhara kaTakaiH, vRtaH-saMyuktaH, baMdhuvijityai-bAhubalivijayAya vrajati / . 62. maMDapaH / sa bAhubaliH yadi nItilatAyAH-nyAyavalyAH, maDapa:-Azrayosti, tahi ayaM kathaM jyeSThaM-bRhadbhrAtaraM nAnamati-namaskaroti, tu-punaH, ayaM bAhubaliH anayA natyA - avinayamucchinatti-unmUlayati / adhunA asya bharatasya natyAM-namaskAre sati na mAnahAniH nAhaMkArasya nyuuntaa| . . 63. mAninAM0 / kileti-zrUyate, tasya-bAhubaleH, mAninAM prathamatA prAga-pUrva, trijagati-trailokye, prathimAnaM-gariSThatAM, gtaa-praaptaa| sa bAhubali: enaMbharataM kathameti-Agacchati / kiM kRtvA ? tAM mAninAM prathamatAmapAsyatyaktvA, jIvitAt-prANataH, abhimAnaH shtgunno'sti| ' 64. ekade0 / na:-asmAkaM, vibhuH-svAmI, bAMdhavasya-bhrAtuH, ekadezavasu dhAdhipatitvaM-ekamaMDalAdhipatyaM, na sahate-na kSamate / mRgarAjaH-siMhaH, AtmanaH pratirUpaM jalagata vIkSya-dRSTvA , kiM na kupyati ? . . 65. yaccakA0 / eva eva bahalIzaH-bAhubaliH, bhAratakSitidhavasya-SaTkhaMDAdhipateH, purastAd-agrataH, yad raNaceSTitaM cakAra-karotisma, taduccaiH-mahatvAya, asyabAhubaleH, balavAn-sattvavAn, ayaM ityevaMvidhaM yazo bhaviSNu-bhAvi / 66. etayoH / etayoH-bharatabAhubalyoH, samarataH-saMgrAmataH, kileti nizcayena, nAgavAjirathapattivinAza:-kSayaH, bhaavii-bhvitaa| kayoriva ? mattayorvanadvipayoriva kalahAt, pArzvavattitarusaMtatibhaMgaH / 67. nAgaraiH / eSa-bharataH, nAgaraiH-nagaravAsibhiH lokaH, iti-pUrvoktaprakAreNa, vitarkitaH-vicAritaH san acalat-calatisma / kiM viziSTa eSaH ? kozalAparisaropavaneSu-vinItAsamIpavaneSu, kssiptckssuH-sthaapitdRssttiH| ki viziSTeSu ? svarvanAt-nandanavanAd, abhyadhikavibhramabhRtsu-atizAyizobhAdhAriSu / punaH kiM viziSTa eSaH ? balena-kaTakena vA pauruSeNa yuktaH-sahitaH / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga6) 456 68-70. paMcava0 / padminI0 / yatra puu0| atha-anantaraM, rAjamauliH-nRpakoTIro bharataH tad vanaM gantumiyeSa-vAMchatisma / tat kiM ? yatra vane'varodhavadhUbhiHantaHpurastrIbhiH, saMnyavAsi-saMsthitaM / kasmai ? vividhotsavaratyanAnAmahotsavakrIDanAya / kiM viziSTaM vanaM ? sarvataH-samaMtAt, vasanavezmabhiHpaTakUTIbhiH, rAjitA-zobhitA, aMtare-madhye, manoramA-manojJA, lakSmI:-zobhA, yasya, tat rAjitAMtaramanoramalakSmi / kiM viziSTa vasanavezmabhiH ? uccaiH -unnataiH, punaH kiM viziSTa: ? paMcavarNamayaketuparItaiH utprekSate-puSpapallavacitaiHkusumapravAlabharitaiH vRkSariva / punaH kiM viziSTaH ? hemakuMbhaiH kalitaM agrazira:zikharaM yeSAM tAni, taiH / utprekSate-devadhAmabhi:-prAsAdariva / kiM viziSTaH ? unnatimabhiH / punaH kiM viziSTaH ? padminInAM-prathamajAtIyanAyakAnAM kamalinInAM ca vadanaiH-mukhaiH, cArugavAkSA yatra, tAni taiH| utprekSatepalvalastATakairiva / kiM viziSTa: palvalaiH ? vikasvarapadmaH-vikacAMbhojaiH, vasanavezmapakSe-vikasvarazrIkaH, punaH kiM viziSTaM vanaM ? citrarathataH-dhanadavanAt, cAru-manojJaM,-iti vizeSakArthaH / 71. bhAratA0 / bhAratAdhipatiH-bharataH, ibhAt-gajAt, atituMgAt-atyuccAd, aMbaravezmadvAri-paTakuTidvAre, avaatrt-uttrtism| kiM viziSTo bhAratAdhipatiH ? mAlavakSitidhavena-mAlavadezAdhIzena, arpitaH-dattaH, hastaH yasya, asau / kasmAt ka iva ? merugirIndrAt svarganAtha-indra iva / 72. svasvavA0 / tadanuH-tadanaMtaraM, rAjabhiH-nRpaH, svasvavAhanavarAt-nijanijayAna pravarAd, avtere-uttiirnn| kiM viziSTaH rAjabhiH ? namrazirobhiH-natottamAMgaH, upamIyate-gAM gataH-bhuvastalamAptaH, suraiH-devairiva, kiM viziSTaiH ? varabhUSayApradhAnazobhayA, bhUSitA-zobhitA aMgaruci:-dehakAMtiH, tayA rAjitaH veSo yeSAM, te tH| .. 73. vetrapA0 / kSitirAjaH-bharataH, saMsadAlayaM-sabhAgRha, itaH-AgatavAn / ki viziSTaH kSitirAjaH ? vetrapANibhiH-dauvArikaiH, sucarIkRtaH-saMcaraNArTIkRtaH mArgaH yasya, aso, kaH kimiva ? paMcabANa:-kAmaH, yauvanamiveti / kiM viziSTaM ? antara-madhye, puSpasaMcaya:-kusumoccayaH, dhavalahAsena kAntaM-manojJaM, yauvanapakSe puSpasaMcayazucismitAH kAntAH-striyo yatra, tat / / 74. saudhAda0 / asau-bharataH, saudhAt-hAt api, paTavezmanA-paTakuTayA, pramumude pramuditavAn / kasmAt ? ratnaudhena citritAni vitAnAni-candrodayAH, teSAM vitAnaM-samUho vA vistAraH, tadavatvAt, yatra-saudhe, pradIpakalikA punaruktabhUtyaiuktasya punarbhASaNAya, jvalaMti-dIpyate, kathaM ? nakta-nizIthe, kiMmiva ? diveva vAsare iva / kasmin sati ? dhumaNau-sUrye tapati sati durdinaamuktiH| * Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 460 75. yasyAtrA0 / hi - nizcitaM, atrApi - jagatyAM yasya - puruSasya, prAcInapuNyodayaH-prAktanadharmotpattirjAgarti, tadudohadebhyaH - teSAM manorathebhyo'dhikaM yathA syAt tathA suSamA prathimAnaM - prauDhimAnaM, eti - Agacchati / kiM viziSTaH prAcInapuNyodayaH ? vizvavismayakaraH - jagadAzcaryavidhAyI, yataH - yasmAddhetoH, sarvatra - sakalaloke, haMsA: muktAphalAnAM paMkajinIvisAnAM - kamalinItantUnAM azane - bhojane, parA:tatparAH, bhavaMti / kAkA: kazmalasya - malinavastunaH, niMbabhUruhaphalAnAM AsvAdebhojane, ekaH-advitIyaH, baddhaH - niyataH, Adaro yaiH, te, etAdRzAH kAkA : saMti / itthaM zrIkavisomasomakuzalA llabdhaprasAdasya me, 'yodhyAtakSazilAdhirAjacaritazlokaprathA paMjikA / na puNyavyavasAyi puNya kuzalasyAsyAravindodgatA, yA tasyAM prathamAbhiSeNanamukhaH sargazca SaSTho'bhavat / / zrIbharata bAhubali mahAkAvye paMjikAyAM prathamasenAnivezavarNano nAma SaSThaH sargaH / saptamaH sargaH - 1. cakrabhR0 / athAnantaraM cakrabhRd-bharataH, mRgadRzAM manorathaiH - strINAM kAmaiH, IritaH - preritaH san kAnane - vane, vijahAra - krIDatisma | hi - nizcitaM, kenacit puMsA vallabhAbhilaSitaM - priyAkAMkSitaM lupyate ? na kenApi ityarthaH / kiM viziSTena puMsA ? praNayabhaMgabhIruNA - prItidhvaMsakAtareNa / 2. pArzvapR0 / puraMdhibhiH - strIbhiH, cakriNaH - bharatasya, pArzvapRSThapurataH carituM - gantuM, abhyayujyata--udyamaH kriyatesma / kAbhiH kasyeva ? yathA hastinIbhiH, sAmajanmanaHhastinaH, pArzvapRSThapuratazcaritumabhiyujyate / kasmin ? vane / kiM viziSTe bane ? anoka haiH- vRkSaiH, ekaM gahanaM saMkIrNaM, aMtaraM - madhyaM yasya tat, tasmin / 1 3. kAminI0 / vi- nizcitaM tridazarAT - zakraH tatra pe - lajjitaH / kiM kurvan ? tridivakAnanAntare-naMdanavanamadhye saMcaran - bhrmn| kiM kRtvA ? kAminIsahacarasya cakriNaH, vibhramaM - zobhAM vilokya - dRSTavA / kiM vi cakriNaH ? vanayuSo - ArAmasevinaH, kiM viziSTaH tridazarAT ? sacIsakhA indrANasahitaH / 4-5. smerapu0 / ketakai0 / tadA tasmin vyarAjata - zuzubhe / kiM kurvat ? asya sitaprabhaM - ujjvalaM chatra, ketakena kAminI sahacarabharatavihArasamaye, vanaM bharatasya mUrdhni - mastake, nijaM - AtmIyaM, rajasA - ketakasaMbaMdhireNunA, Adadhadiva Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJikA (sarga7) dharamANamiva / kiM viziSTena rajasA ? vyomni-nabhasi, mArutavittitenavAyuparicAlitena / punaH kiM kurvad vanaM ? amuSya-cakriNaH, pArzvayordvayoH smerapuSpakaravIravIrudhA-vikasvarakusumahayamAralatayA, cAmarazriyaM saMvitanvadivavidadhAna iva / kiM viziSTayA0 ? mAtarizvanA-vAyunA, parighUtAni-kaMpitAni patrANi yasyAH, sA, tayA / iti yugmArthaH / 6. vAtavellita / khalu-nizcitaM, vanaM narapateH-bharatasya, phalaiH prAbhRtaM saMtatAna vidhattesma / kiM viziSTaH phalaiH ? vAyuvellitA:-vAyuprakaMpitA ye taravaH tebhyaH prapatItyevaMzIlAni, taiH kvacit-kutrApi sthAne, IdRzAH-bharatasadRzAH, carAcarANAM-jaMgamasthAvarANAM, vilaMdhyatAyuSaH-ullaMghanIyatAbhAjaH, na syuH-na bhveyuH| 7. kaaminii0| pramadakAnanAnilaH-krIDAkAnanavAyuH, taM-bharataM, amUmudat pramodayAMcakAra / kiM viziSTaH pramadakAnanAnilaH ? kAminIkucaghaTIvighaTTanaiHstrINAM stanaghaTasaMghaTTanaiH, mNthr:-mNdgaamii| puna kiM viziSTa: ? militavaktrasaurabhaH-saMsRSTavadanaparimalaH / punaH kiM viziSTa: ? niSiktA yA vasudhA-vasuMdharA, tasyAH aMgAni-avayavAH, teSu saMgato-militaH / asmadR0 / zAkhibhiH-vRkSaH, chAyayA kRtvA, iti karaNA ravimahaH-taraNestejaH, nivAritaM-nyaSedhi / kiM kurvat ? asya-bharatasya, zirasi-mastake, saMjatlagat / itIti kiM ? eSa bharataH ravau-sUrye, mA kupyatu-mA ruSyatu / kiM viziSTe ravau ? rasAtisarjanAt-pAnIyavarSaNAt, ammAkaM yA vRddhiH phalapuSpAdirUpA tasyAH parivarddhake vRddhikAriNe / - '6. SaTpadA0 / tasya-rAjJaH, latAlayaH-vallIvrajAH, mudaM-harSa, dadustarAM ddtesm| kiM kRtvA? sumalocaneSu-puSparUpanayaneSu, SaTpadAMjanabharaM-bhramararUpakajjalAtizayaM, saMvidhAya-nirmAya / kiM kurvatastasya ? vanAntare saMviharataH-krIDataH, kA iva ? vallabhA:-striya iva / 10. mtbhR| sa rAjA bharataH, manmathaM kAnanagataM-vanaprAptaM, vIkSya-dRSTvA, saMtutoSa-saMtuSTavAn / ki viziSTaM manmathaM ? nijAnuhAriNaM-AtmasadRzaM rUpeNa iti zeSaH / punaH kiM viziSTaM ? jayAvahaM-jayaprApakaM kiM kRtvA ? puSpacApamadhiropya-kusumadhanurAropya / kiM viziSTaM puSpacApaM ? mattA ye bhRgAH bhramarAsteSAM rutaM-kUjitaM, tadeva ziMjinIravaH-jyAzabdaH yatra, aso, tN.| 11-12. unmiSaH / kuMdasuM0 / sa rAjA bharato vanAvanI:-kAnanavasudhA, vaNinI:-pramadA Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 bharatabAhubalimahAkAvyam vilokya AtuSat-tuSTavAn / kiM viziSTAH ? unmiSatkusumakuDmalA:* vikasvarapuSpastabakA eva stanA yAsAM, tAH, taaH| punaH kiM viziSTAH ? capakaprasavavat-gaMdhaphalIpuSpavat, gaurarociSaH-vItakAMtIH / punaH kiM viziSTA: ? kokilAsvaraM bibhratIti dhArayaMtIti taastaaH| punaH kiM viziSTAH ? sitacchadAnAMhaMsAnAM, dhvAnanUpuraiH manoramA:-manojJAH, kramA:-caraNA: yAsAM tAstAH / vanAvanIpakSe-kramonukramaH / punaH kiM viziSTA: ? kuMdavat sundarA dantA yAsAM tAstAH / punaH kiM viziSTA: ? parisphuraMti-dIpyamAnAni, caMcarIkarUpanayanAni yAsAM, tAstAH / punaH kiM viziSTAH ? sumAni-puSpANi, tadvat smitaM-sasitaM yAsAM, tAstAH / punaH kiM viziSTA: ? pallavAdharavatI:-drumapravAlaraktAdharauSThADhyA, iti yugmaarthH| 13. sarvato0 / iha-asmin vane, asya-bharatasya, kaumudaM raja:-kuvalayotthaH parAmaH,. kaumudIbhramaM-caMdrAtapabhrAnti, atItanattarAM-atizayena vistArayAmAsa / kiM . viziSTe vane ? sarvataH-samaMtAt, phalinIlatayA-priyaMguvalyA, asite-zyAme / kiM viziSTaM rajaH ? vyomni-nabhasi, kIrNa-vyAptaM / punaH kiM viziSTaM ? pakSipakSapavanena-proDIyamAnavihaMgapakSavAyunA, prapaMcitaM-vistaritaM / 14. kekyaa| tadA-tasmin samaye vanaM abdasuhRdAM-mayUrANAM, kekayA-vANyA, kAmino:-strIpuMsoH, iti vadadiva-kathayadivAsIt / itIti ki ? bho kAminI! iha-asmin vane, vAM-yuvAM, khelataM-krIDataM / zriyo-lakSmyA: phalaM kalayataprApnutaM / hi-yataH, amUdRzaH-etAdRzaH avasaraH-samayaH, durAsada:-duHprApaH / kalansaMkhyAnagatyozcurAdiradaMtatvAt vRddhyabhAvaH / . 15. saMzritaH0 / aMjasA-atyantaM, lalanAbhiH-strIbhiH sa bharataH, sNshritH-aaliNgitH| kiM viziSTAbhiH lalanAbhiH ? ullasaMtI-samudayaMtI, doH urojAnAM-bhUjapayodharANAM, kamalA-lakSmIH, yAsAM, tAH, tAbhiH, utprekSate-mahIruhAM-vRkSANAM sparddhayeva / kiM kurvatAM ? vallarI:-latAH, dadhatAM-dhArayatAM, kiM viziSTA vallarI: ? phalamRNAlaiH zobhaMte-rAjaMti, ityevaMzIlAH phalamRNAlazobhinyaH, tAH / 16. anvabhU0 / iti kAraNAt, agrataH purastAt, tarurAji:-drumazroNiH, nRtyatIva nATyaM karotIva / kasmAt? vAtadhUtanavapallavacchalAt-vAtAMdolitanUtanakisalayavyAjAt, itIti kiM ? ahamadya bhAratezvarasamAgamAt, zuddhatAM-nirmalatvaM, anvabhUva-prApnuvaM / 17. uddhataM0 / mAtarizvanA-vAyunA, pronmiSatsthalasarojinIrajaH-vikasatsthala-. kamalinIrajaH, nabhasi-AkAze, uddhataM-uDDApitaM / utprekSate-priyAgamAt kAnanazriyA Atmazirasi-nije mUni, uttarIyamiva nyastaM-AropitaM / kasmAt ? priyAgamAt-bharatAgamanataH / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga) 463 18. pallavaiH / tena bharatena, kApi-kAminI, hRdaMtare-vakSomadhye, nihatA-tADitA, tata: hRSyatisma-hRSTA / hi-yataH, priyAjanaH priitikaatrdhiyaa-snehbhiirubuddhyaa| dayitena-vallabhena, tuSyati-tuSTimApnoti / 19. mAmapA0 / kAcit kAminI iti kAraNAt ruSA-krodhena, cUrNamuSTimakSipat cikssep| kathaM ? tanmukhaM-tasya bharatasya mukhamanulakSIkRtya / kiM viziSTAM cUrNamuSTi ? nayanatAMtika.riNI-locanaklAntividhAyinI, itIti kiM ? anena vilAsinA, pUrvataH-prathamataH, kimiyaM-kathameSA dayitA tADitA kiMkellipallavaiH ? kiM kRtvA ? mAmapAsya-tyaktvA, api-punararthe, amunA-vilAsinA 'haM htaa-maaritaa| iti tribhaMgonvayaH / 20. yuktame0 / sa rAjA kAMtayA-vallabhayA, iti-pUrvoktaprakAreNa, nihatopi tADitopi, atuSat-tuSTimApat / itIti kiM ? anayA vilAsinyA evaM yukta kRtaM, dRzoreva vidadhe-kRtaH, kathaM ? yathocitaM-yathAyogyaM yathA syAttathA / hi yataH, iha-asmin, premNi-snehe, kA viparItatA-ko viparyayaH / 21. kAcidu0 / hi-nizcitaM, amunA-vilAsinA, kAcid azAradA-alajjAvatI, cittakAma-manISitAbhilASaM, naayitaa-praapitaa| kiM viziSTA kAcit ? druma-vRkSaM, prtyunntmukhii-uurviikRtvdnaa| kiM viziSTaM drumaM ? hastAbhyAM durlabhatamAni prasUnAni yatra, taMdetAdRzaM kaM-zIrSaM yasya, asau, taM / vA svArthe kaH / kiM kRtvA ? svIyamaMsaM adhiropya-nijaM skaMdhamAropya / kAcanA0 / caMcarIkataruNena-bhramarayUnA, kAcanApi kAminIyaM, adharauSThapallave cNbitaa-dssttaa| kiM kurvatI ? dayitasya-bhatu: kaMThadAma guMphituM-grathitaM, kusumAni-puSpANi, cinvatI-kusumAvacayaM kurvANA ityarthaH, tatkSaNAttatkAlataH / cubitaM / kApi dayitA, madhukareNa-bhramareNa, tanmukhaM-tasyA vadanaM caMbitaM, vIkSya-dRSTvA , ruSaM ddhau-dhRtvtii| kiM kurvatI ? bhra vibhaMgena kuTilaM-vakra Idazena cakSuSA, priyaM-praNayinaM, tarjayaMtI-tADayanti / kiM viziSTaM priyaM ? niraagsN-apraadhrhitmpi| 24. khaMjanA0 / nAyako nAyakAM pratyAha-he khaMjanAkSi ! mayA tava maMtu:-aparAdhaH, nAdadhe-na kRtaH / kiM viziSTena mayA ? praNayabhaGgabhIruNA-premabhaMgakAtareNa, tena-vilAsinA, kApi mAninI, muhuranvanIyata-krodhopazamanaM cakre / itIti kiM ? he priye ? tava sakhI sAkSiNI varttate / iti tribhaMgonvayaH / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 bharatabAhubalimahAkAvyam 25. kopane0 / sakhI nAyikAM pratyAha-he kopane ?-kopavati !, adhunA-idAnIM, -- dayitena-bhA, tvaM yuktameva, nigdyse-kthyse| tat-tasmAddhetoH, tvaM praNayinaM durlabhaM durmadAn na manyase, bhRzaM-atyarthaM, AtmanaH kRte-AtmotsekAya vA svakRte, tvaM garvitAsi-dRptA bhavasi / iti tribhaMgonvayaH / 26. IdRzaH0 / Ali:-sakhI, tAM-mAnavatIM, iti-ucyamAnaM, praNayakarkazaM premakaThinaM, vaca:-vacanaM, anvazAt-kathayatisma, itIti kiM ? he mAnini !, tvayA-bhavatyA, IdRzaH-evaMvidhaH, priyatamaH-bhartA, na hi prApya eva / anenavilAsinA, tvAdRk-bhavatsadRzI, dayitA-vallabhA, kiM durlabhaiva ? iti tribhaMgonvayaH / 27. aagte0| kApi subhagatvavitA-saubhAgyamadonmattA, 'AliM-sakhI Aha / . kasmin sati ? vilAsini-preyasi, zRNvati-AkarNayati sati / he sakhi ! preyasA-praNayinA, Agatena-AyAtena kiM, nAgatena kiM ? atra nAkAditvaM / vA sakhinA-mitreNa, gatena kiM ? yAtvityarthaH kiM viziSTena preyasA ? itarasmin-anyasmin, vallabhAjane vA* vastuni, nibaddhaM-niyataM, cetaH- . mAnasaM, yena, asau, tena / 28. muca mA0 / priyasakhI to nAyikAM ityuvaac| itIti kiM ? he mAnini !, .. tvamadhunA-asmin samaye, ruSaM muMca-tyaja / yat-yasmAt kAraNAt, tavaiva virahaH-viprayogaH, bhaviSyati / punaH smara:-kAmaH,, vyAja-chalaM, Apya-labdhvA, tvAM nihaniSyati-mArayiSyati / iti cturbhgonvyH| , 26. jIvite / sa yuvA sarabhasaM yathA syAt tathA mAninI sasvaje-AliMgitavAn / kiM viziSTa: saH ? prItikAtaramanA:-snehabhItacittaH, kiM kRtvA ? iti tat mAnavatyAH praNItaM nizamya-zru tvaa| itIti kiM ? he sakhi !, preyasa:vallabhasya, sukhaduHkhayoH nivedanaM-jJAnaM, jIvite sati-prANesu satsu bhavati / 30. kluptpu0| kApi kAminI kAntaM-bhartAraM iti jgau-kthytism| kiM viziSTaM kAntaM ? sAgasaM-sAparAdhaM / kiM kriyamANaM? gale-kaNThe, tatkSaNoccitasumasrajA-tatkAlagrathitakusumamAlayA, badhyamAnaM-niyamyamAnaM / kiM kRtvA ? latAlayaM-latAmaMDapaM, upanIya-AnIya / kiM viziSTaM latAlayaM ? klRptapuSpazayanaM-racitakusumazayyaM / 31. saMyato0 / nAyikA nAyakaM pratyAha / he priya ! nibiDaM-dRDha, yathA syAt tathA tvaM mayA adhunA saMyato'si-baddhosi / puSpamAlayA iti zeSaH / bhavAn ita; Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 7) 465 latAlayAt, gaMtuM--yAtuM, akSamapadaH - asahiSNucaraNaH syAt / kaH arthaH ? mayA , baddhastvaM padamAtramapi gantumakSamaH / tu-punaH, tatra- priyajane tava mAnasaM - bhavadIyamanaH, saMgataM - Asakta / tvaM svAgasaH - nijAparAdhasya phalaM dhruvaM - nizcitaM, avApnuhi - labhasva / iti catubhaMgonvayaH " 32. puSpare0 / dakSiNaH - kalatradvayAvarjako netA, svAparAdhaviphalatvaM - nijAparAdhavaiphalyaM, Acarat-kRtavAn / kiM kRtvA ? kAMcit mAninIM evaM anunIya - anukUlIkRtya / evaM iti kiM ? he priye ! vAM yuvayoH mayA vyaktireva - pRthagAtmataiva na viditA- na jJAtA, kiM viziSTayoH vAM ? puSpareNuparipiMja-rAsyayoH / 33. preyasi / tatsakhI iti uvAca - vadatisma / kiM kRtvA ? yoSitaH - kAMtAyAH, preyasi - bharttari praNayavihvalaM - premavikalaM manaH - cittaM samanunIya - jJAtvA / he gajendragAmini !, bahuvallabhe priye - bahustrIke nAyake, tava kA ratiH - ko rAgaH / 34. Irite0 / sA kAminI, sahasaM sahAsaM yathA syAt tathA, jagAda - abravIt / kiM viziSTA sA ? itIritA evaM bhaNitA / itIti kiM ? he sakhi ? tvayAbhavatyA, ucitaM - yogyaM vacaH, -vacanaM, nodIritaM na kathitaM / he sakhi ! tvaM na kiM vetsi na jAnAsi / hi yataH sakalapriyA sudhA - vizvavallabhaM amRtaM, bhAgyataH- daivAt, karagatA svAdyate - bhujyate / iti caturbhagonvayaH / 35. jJAtane0 / he sakhi ! abhimAnavidhAyitA na jJAta nai kalalanArasaH san - avagata bahustrIsvAdaH, kopamAnakalanAM-krodhAhaMkAraparijJAnaM avaiti - kalayati / hi yataH salilasya maMthane ko rasaH syAditi tribhaMgonvayaH / bharttari avettari - avijJAtari bhavati / yat - yasmAddhetoH, mAnakAritA priyaH - vallabhaH, 36. kAMcana0 / sa rAjA dayitAmukhAMbujaM - vallabhAmukhakamalaM, cumbatisma / ki kRtvA ? kAMcana kAminIM pravaJcaya- vipratArya, kiM viziSTAM kAMcana kAminIM ? prasavareNumuSTinA - puSpaparAgamuSTinA, ghUrNitAkSakamalAM-saMbhrAntanayanakamalAM, hi-yata:, kovidaH - paMDita:, manISitaM - cittAbhIpsitaM kurute / 37. ehi ehi0 / kApi kAminI evamakSaramayIM - itivarNarUpAM sumasrajaM - puSpamAlAM, vallabhagale - priyakaMThe, nicikSipe - samAropitavatI / evamiti kiM ? he vara ! - nAtha !, tvaM ehi ehi - Agaccha, Agaccha tvaM mohanaM - rataM, dehi, tvaM itarAsu - kAMtAsu, hRdayaM-manaH, na vidhehi mA kuru iti catubhaMgonvayaH / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 bharatabAhubalimahAkAvyam 38. kApi ku0 / kApi vilAsinI, kuDmalahatA-mukulatADitA, sati vallabhopari-. bharturupariSTAt, saMbhramAtU-vegAt, papAta-patatisma / tatsakhIjana:-tasyAH vayasyAbhiH, etadIyaM-asyAH saMbaMdhinistrapatvaM-nirlajjatvaM, na hi urarIkRtaMna svIcakra / iyaM mAritA varAkI patatyeva / 36. kApi zA0 / kApi kAminI svedabindusubhagaM mukhaM ddhau| kA kamiva ? padminI-kamalinI makaraMdazIkaramiva / kiM viziSTA ? vAsarezvarakaropatApitA-sUryakiraNasaMtApitA, punaH kiM viziSTA ? zAkhizikharaM-kusumitataru zRMgaM, smaashritaa-adhiruuddhvtii| 40. pallavo0 / kSitiruhopi-vRkSopi, jAravat-upapatirika, akaMpata-kaMpamAsadat kasmAt ? adhaH-drutale, etadIyapatilokanAd-etasyAH saMbaMdhibharturdarzanAt, kiM viziSTa: kSitiruhaH ? pallavolvaNakara:-pravAlarUpaprakaTapANiH / punaH kiM viziSTa: ? prasUnadRk-puSpalocanaH / hi-yataH, kAminI sevitA na sukhAya syAt / 41. puSpazA0 / kAcit bAlA iti pUccakAra / kiM kurvatI ? manmathADhyadayitAMga saMgama-kAmavyAptabharturvapuHsaMyoga, icchaMtI-vAMchaMtI, ca-punaH, kiM kurvatI ? puSpazAkhizikharAvarUDhaye-kusumitataruzRMgAvarohAya, zaknuvatyapi samarthI bhvNtypi| itIti kiM ? he nAtha ! ahamagAt-vRkSAt, patitAsmi / dhAritA0 / sA bAlA, dRDhaM-gADhaM yathA syAttathA, priyabhujena dhAritA, vyarAjata-zobhatesma / kA iva ? skndhlgnltikev-skNdhaasktvlliiv| kiM viziSTA sA ? nIvyA-strIkaTIvastrabaMdhanopakaraNe, baddha:-kIlitaH sicayAvazeSA-vasanaprAnto yasyA: saa| punaH kiM viziSTA ? hrInimIlinayanAlajjAsaMkucallocanA / kasmAt ? tatkSaNAt / 43. etadI0 / sa-vilAsI, ratIzitu:-kAmasya, anuttarAM-pradhAnAM, tulAM-sadRzatAM, avahat-prApnotisma / kena ? aMsena-skaMdhena, kiM viziSTena aMsena ? etadIyakabaryA:-etasyAH kezabhAreNa virAjate ityevaMzIlaH, tena / kiM viziSTasya ratIzituH ? bhargeNa-IzvareNa, bhagnaM dhanuS-cApa: yasya, asau, tasya / punaH ki viziSTasya ? skandhadeze taravAri vahati ityevaMzIlaH, asau, tsy| . 44. uccitA0 / sudRzAM tanu:-strINAM vapuH, uccitAbhinavacaMpakasrajA-utkhAta navInagaMdhaphalIpuSpamAlayA kRtvA vyroct-didiipe| kiM viziSTA tanu: ? Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga7) 467 puSpareNuparipANDurA-kusumaparAgavizadA / kayA iva ? vidyutA-taDitA, shaardodkmucaaN-shaardaabhraannaamvli:-shronniriv|| 45. svedalu0 / sa-bharataH, priyAnane-vallabhAmukhe, vadanAnilaM vyadhatta-nimimItesma / kiM viziSTe priyAnane ? svedena luptaM-parimRSTa, tilakaM yatra, tat, tasmin / punaH kiM viziSTe priyAnane ? puSpadhUlyA-parAgeNa, paridhUsarA-ISatpAMDuH, tviD-kAMtiH, yatra / utprekSate-manISitAM dhRti-hadayepsitatuSTi, jIvayannivaprANayanniva / 46. ityamU0 / tatsakhI amU-nAyikAM kthytism| itIti kiM ? he mAnini ! tat tvadIyasubhagatvaM-bhavadIyameva saubhAgyaM asti / tat kiM yat raMbhayApi kamanIyaM-abhilaSaNIyaM / anayA-bhavatyA, IdRzo vallabhaH kiM vazIkRta:-kathaM vazIcakra / iti caturbhagonvayaH / 47. gotravi0 / kApi' kAntA taM-vilAsinaM, gotraviskhalitaM evamabhyadhAt kathayatisma / evamiti kiM ? he priya ! ekapakSataH praNayaH-prItiH, tayAkulaMmadanyayA vyAptaM, hRdayaM-manaH, na prayAti-na gacchaMti / yanmAnase-cetasi bhavet, tanmukhe'tIva syAt / 48. ityudI0 / sA ityudIrya-kathayitvA, tadaMtikAt-tasya pArvAt, sahasA zIghrameva, nirjagAma-nirgatA / kiM viziSTA sA ? patadazru locanA / punaH kiM * viziSTA sA ? dharAntaraM vasudhAmadhyaM, saMpraveSTuM nyagmukhI / punaH kiM viziSTA? kvacit-pradeze, latAMtaraM itA-prAptA / 46. vacmi / he devi ! ahaM vacmi-kathayAmi, bhavatI kiM cakAra / hi-nizcitaM, priyatame-bhartari, rAgiNi-rAgavati sati kradhA-kopena kiM / he sakhi ! tvaM tasya cetasaH adhidevatA'si / kasya keva ? jalaruhaH-kamalasya zrI:-lakSmIriva, anyayA-aparayA kiM ? . 50. tvavi0 / he devi ! tvadviyogavidhura:-bhavadviyogakAtaraH san sa yuvA parijanasya-parivArasya, jIvite-prANeSu, saMzayaM-saMdeha, kalpate-racayati / tattasmAddhetoH, tava-bhavatyAH, raMgabhaMga: ucitatvaM-yogyatAM, nAMcati-nAgacchati / kasmin sati ? mahavidhau-utsavavidhAne prastute-prArabdhe sati / 51. tnniyo| atha-anaMtaraM sA-itivAdinI-evamabhidhAtrI, dUti jagau avAdIt / itIti kiM ? tasya-vilAsina, niyogavazataH-AvazataH, ahaM Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubaMlimahAkAvyam tvadaMtika-bhavatyAH pAvaM, saMgatAsmi-saMprAptAsmi / tat-tasmAddhetoH, mama tvaM giraM pratyuttaralakSaNaM dehi / kiM viziSTA sA ? kopabhaMgyA-roSaracanayA, parittite IkSaNe-locane, yayA, saa| 52. dUti ! sa0 / he dUti ! tvayA vacaH satyaM yathAtathaM, uditaM-kathitaM, ahaM asya vilAsinaH, hRt-hRdayaM, praveSTu-pravezaM kartu, na vibhuH-na samarthA / yato'sya prItiH-praNayaH, zatadhA-zataprakAreNa, vibhajyate-vaMTIkriyate / kiM viziSTaM hRt ? vaNinIzatasamAkulaM-strIzatasamAkulaM iti tribhaMgonvayaH / 53. kA sudhA0 / hi-nizcayena, mRgadRzAM-strINAM, kA sudhA-kimamRtaM ? prIti tatparamanA- snehAsaktacittaH, vallabhaH-priyaH, yadi bhavet, iti kRtvA sUrayaH-' vibudhAH yoSitAM jIvitaM-strINAmAyuH, prANanAthakaragAmi-bhartRhastagaM, vadaMti bruvanti / iti tribhaMgonvayaH / 54. pUrvame0 / he sakhi ! vilAsinA pUrvameva-prAgeva, me-mama hRdayaM-mano gRhItaM. jgRhe| athAha kiM karomi / ca-punaH, mayA tanmano-netuzcittaM, nAdade-na gRhItaM / punaH sa yuvA vijJa evAsti / ahaM nedRzI-navaMvidhAsmi / iti paMcabhaMgonvayaH / 55. yoSitA / he sakhi ! hi-nizcitaM, nAyaka:-netA, yoSitAM mAnasAt strINAM cittAt, nAvataret-nottarati, kiM viziSTo nAyakaH ? priitipuurnnhRdyHprnnyaaNcitmnaaH| kasmAt ka iva ? padminIvanAt , rAjahaMsa iv| kiM viziSTa: ? zuddhapakSayugalapratItibhAk-nirmalapicchadvitayapratyayaM bhajatIti / nAyakapakSe-pakSayugala-mAtApitroH / sasyara0 / amI viSayA:-padArthAH, purANatAM-jIrNatAM, saMzrayaMti / kiM viziSTA viSayAH ? sasyaratnavasanAdayaH-dhAnyamaNivastrapramukhAH, kutracit-kutrApi sthAne, yuvadvayIprItirItinicayaH-yuvayuvatiyugalapraNayasvabhAvasamudayaH purANatAM nAzrayati / kiM viziSTa: ? eka eva-advitIyaH / punaH kiM viziSTa: ? nibiDa:-dRDhaH / 57. vismara0 / dayitA:-striyaH, vallabhaM na vismaraMti, yad-yasmAddhetoH, jIvitAt priyaH adhika eva syAt / atra evAsmin samaye, mRgIdRzaH-striyaH, jIvitaM tRNavat manvate-gaNayaMti / kiM viziSTA: mRgIdRzaH ? tadviyogavidhurA:praNayivirahakAtarAH / 58. prANanA0 / he sakhi !, striyaH-nAryaH, prANanAthavirahAsahA:-bhartuviyogA'kSamAH, jAtavedasaM-vahnimupAsatetarAM-sutarAM sevante / agnau pravizaMti ityarthaH / tAbhi: Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 nArIbhiH patyuH anunayaH - roSopazAntiH, vidhIyate - kriyate / hi-nizcitaM, sAhasasya kA gatirbhavitA - bhaviSyati / iti tribhaMgonvayaH / paJjikA (sarga 7) 56. pAdayoH 0 / he sakhi ! sa - vilAsI, me - mama, pAdayoH, nipatitA - nipatiSyati, ahamapi nAnunayaM samAzraye - na roSopazAnti kurve / ananyajaH - kAmopi, adhijyadhanuH - adhijyacApaH, etu - Agacchatu / hi yato, yoSitAM - ramaNInAM, . dhIratA - prAgalbhyaM, sahacarI syAt / iti catubhaMgonvayaH / 60. ityudI0 / dUtistAM nAyikAmityudIritavatIM - itthaM kathitavatImuvAca / kiM viziSTAM tAM ? askhalitavAkparaMparAM - spaSTavacanaracanAM / he sakhi ? tvayA jIvitena prANaiH saha vigrahaH - kalahaH, Arabhyate - kriyate, yad - yasmAddhetoH, priyaH - bharttA, avagaNyate-avajJAyate / iti tribhaMgonvayaH / 61. ki na vetsi0 / he mAnini ! tvaM kiM na vetsi - na jAnAsi ? vidhu: - candraH, abhyudeSyati - udayaM prApsyati / kiM viziSTo vidhu: ? prItivallyAH parivRddhi: - parivardhanaM, tasyA maMDapaH / punaH kiM viziSTaH ? mAninInAM hRdayaM manaH, tatra yo mAnasaMgrahagranthistasya mokSaNe parisphuraMtaH - prakaTIbhavaMtaH, karA:-kiraNAH, yasya, asau / 62. pretabhUH / he mAnini ! tvaM hRdizvare avaze sati iti vaiparItyaM - viparyaya, avehi - jAnIhi / itIti kiM ? pramadakAnanaM - ArAmaH, te-tava, pretabhUHzmazAnaM, ratipateH- kAmasya, kausumAH zarAH - pauSpAH bANAH, ayomayAHloharUpAH, bhavati, candramAstaraNiH sUryaH, tApakAritvAt / 63. mauname0 / atha - anaMtaraM, praNayinA - bhartrA, mAninI - priyA, zizliSe parirebhe / kiM kRtvA ? tAvat sahasA - tatkAlaM, latAMtarAdetya - Agatya / kiM kRtavatI ? anayA - dUtyA, evaM udIritAt - bhaNitAt, maunaM yAvadAzritavatI / kiM viziSTA adhomukhI - nyagvadanA / 64. sarvade0 / nAyiko nAyikAM pratyAha / he bhAmini ! tvaM sarvadaiva sadaiva, caturAnipuNAsi, kasminM ? prINane - saMtoSaNe / IdRzo vanavihAraH - etAdRzI vanakrIDA, atidurlabhaH - atidurApaH / ka iva ? laya iva yathA gItinRtyavAdyatrayI vilAso'tidurlabhaH / kiM viziSTo vanavihAraH ? draveNa-parihAsena saha varttamAna iti sadravaH, layapakSe - prazastaravaH / he priye ! tvaM kopamAnasamaya - krodhAhaMkArAvasaraM kiM na vetsi / iti caturbhaMgonvayaH / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 bharatabAhubalimahAkAvyam 65. Adade0 / he priye ! tvayA me-mama, hRdayaM-antaHkaraNaM, evAdade-jagRhe, tat hRdayaM itarA-anyA, vasituM-AcchAdayituM, atra yuvativiSaye na kSamA-na samarthA syAt / vasitumityatra 'vasik AcchAdane' dhAtu na tu vasannivAse / vilAsinA aMha aMha iti vAdinI-bruvANA, sarabhasaM yathA syAt tathA vadhUzcuMbitA-cucuMbe / iti tribhaMgonvayaH / 66. candramA0 / mahIpatiH-bharataH, candramA iva vybhaad-didiipe| aMganA:-striyaH, candrikA iva vybhuH| kiM viziSTAH ? taM rAjAnaM anugacchaMtIti tdnugaaH| tadA-tasmin vanavihArasamaye, cittabhUpramadapAthasAM patiH-mAnasotpannaharSAbdhiH, parasparaM-anyonyaM, ullalAsa-utkallolI babhUveti tribhaMgonvayaH / 67. paMcava0 / sa yuvA paMcavarNamayapuSpabhaMgiyuktAlavRntavaravIjanena-paMcavarNADhyakusuma racanAyutavyajanavighUnanena cAmarAdapyadhikaM sukhamanvabhUta-bubhuje / kiM viziSTena? praNayinInAM karaiH-hastaiH, Iryate-praNudyate, tat, ten| 68. sarvajA0 / kAcid vadhUrasya bharatasya zirasi-maulau, chatraM vyadhAt / ki viziSTaM chatraM ? sarvajAtikusumazriyAMcitaM--vyAptaM, kiM kurvatI ? rAjacinhailalita-manojJaM, yadAtapatraM tatodhikaM mudAM bharaM-pramodAtizayaM, prnnudtiipreryNtii| 66. prasthito0 / atha-anaMtaraM, nRpaH-bharataH, jalakelaye-jalAvagAhAya, kelipalvalaM krIDAsaraM, prasthitaH-prayAtavAn, tataH-tadanaMtaraM, . sAvarodhavanitAjana:sazuddhAMtastrIlokaH, payaHkrIDArthaM krIDAsaraH pryyau| kiM viziSTaM kelipalvalaM ? phullapaMkajadalAnanazriyaM-vikasvarAMbhojapatravadanacchAyaM, ka iva ? rAjahaMsa iva / 70. padminI0 / kiM kurvANaM kelipalvalaM ? bhUmivallabhaM-rAjAnaM, sparddhamAnamiva sadazIbhavaMtamiva / kiM viziSTaM keli. ? padminInicayena-kamalinIsamUhena, saMcitaH-puSTIbhUtaH, utsavo yatra, asau, tN| rAjapakSe-padminI prathamajAtIyanAyikA / punaH kiM viziSTaM kelipalvalaM ? rAjahaMsaH-sitacchadaiH, viniSevitaMparyapAsitaM, aMtika-pAvaM, yasya, asau, tN| bhUmivallabhapakSe-rAjahaMsAHbhUpazreSThAH / puna: kiM viziSTaM0 ? yad vegAd Urmaya:-kallolA: ta eva pANayaH-hastAH, taimilanotsukaM / 71. Agato0 / AgatodgatasarojinicayaiH-AyAtotpannapadminIsamUhaiH, sara: taTAkaH, bbhau-rraaj| kiM viziSTaiH ? mekhalAraNitameva-kAMcIzabditameva, bhRgakUjitaM-bhramararutaM, yeSu, te taiH, punaH kiM viziSTa: ? cakrA:-cavakAH, Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga7) 471 haMsA:-marAlAH, ta eva kalanUpurANi teSAmAravaH-zabdo yeSu, te, taiH / punaH ki viziSTa: ? sarasAMtaragataiH-saMto vidyamAnA vA. prazastA anye rasA zRMgArAdaya iti sadsAMtaragataiH-prAptaiH / kmliniipksse-niirmdhymitaiH| 72. puNDarI0 / sa rAjA kelipalvalaM-krIDAsaro, vyalokata-dadarza / kiM kurvANamiva ? paMDarIkANi-sitAMbhojAni eva nayanAni-locanAni taiH lokamAnaM-samIkSamAnamiva punaH kiM kurvataM ? cakrasArasavihaMgamasvanaiH-cakravAkasArasapakSininAdaH, AhvayantaM-AkArayaMtamiva / kiM viziSTa: puMDarIkanayanaH ? vikAsibhi:vikasvaraiH / 72. yossitaaN0| yoSitAM pratikRtiH-strINAM pratibimba, jalAzaye-jalasthAne, pazyatAM-draSTrINAmiti, vitarka-vicAraM, Adadhe-cakAra / itIti kiM ? siMdhusodare-samudrabAMdhave taTAke, kimiti vitarke, zriyA-lakSmyA, svaM svarUpaM bahudhA vyarbhajyateva-vibhAgIkRtamiva iha-asmin, ayaM hi taTAko lakSmyA pitRvya sindhoH sodaratvAt / . 74. etada0 / tadA-tasmin sAvarodhabharatAgamasamaye, sitacchadai:-rAjahaMsaH, iti hetoH nalinIgaNa:-kamalinIsamUhaH, hiiytesm-ttyje| itIti kiM ? imA nalinya etAsAM padminInAM agrataH purastAt, kiM syuH / kiM viziSTA nalinyaH ? jaDAtmajA-mUrkhaduhitaraH / , punaH kiM viziSTA: ? hriyA-lajjayA, paMkilA:kardamavatyaH vA pApavatyaH, kiM viziSTa: sitacchadaiH ? zuddhapakSayugala:-pavitradvipakSaiH, manuSyAgame hi pakSibhiH uddddiiyte| . * 75. sAvaro0 / sarovara:-taTAkaH, sAvarodhanRpateH samAgamAt-sAMta:purabharatasaMgamAt, samatuSat,-saMtuSTimabhajat / utprekSate-taraMgapANibhiH-kallolahastaiH, ucchalaniva-ullalanniva, vikAsipadminIkAnanaiH-vikasvaranalinIvanaiH, saMhasannivakRtahAsa iva / 76. krIDAta0 / avanIpatiH-bharataH, vadhUbhiH sArddha krIDAtaTAkamAjagAhe viloDayAmAsa / kAbhiH ka iva ? dvipIbhiH-hastinIbhiH, ibharAjaHgajendra iva / kiM viziSTo'vanIpatiH ? hastena-pANinA, uddhRtaH-utpATitaH, aMburuhiNInicayaH-padminIsamUhaH, yena, asau| hstipksse-hstH-shuNddaa| ki viziSTAbhirvadhUbhiH ? AvartamAnazapharyAH samAni locanAni yAsAM tAH, tAbhiH / kathaM ? samaMtAt-sarvataH / . 77. kAbhizca0 / kAbhizcana vadhUbhiH locanakajjalaughaH kRtvA zyAmaM jalaM Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 bharatabAhubalimahAkAvyam vyaraci-cakra / ca-punaH, stanacandanaH-kucazrIkhaMDaH, zucitaraM-ativizadaM. vyaraci / iha-asmin sarovare, kharAMzutanayAsurakulyayoH-yamunAgaMgayoH, kiM saMgamo'bhUt / kiM viziSTe kelisarovare ? evaM-amunA prakAreNa, vitarka: vicAraH, yatra, aso, tasmin / 78. dhammilla0 / amUbhiH vadhUbhiH, krIDAsaro vividharUpaM vicitrasaundarya, atAni akriyata / kaiH ? jalAMtapatitaiH dhammillabhArakusumaiH, utprekSate-sthitatucchatAraM prAbhAtikAMbaramiva-pratyUSasaMbaMdhigaganamiva / punaH kiM viziSTaM ? stanazailazRMgaiH-payodharaparvatazikharaiH, cUrNIkRtomivalayaM / . . 76. AkAza / ayaM-bharataH, evaM procAna-itthaM bruvANaH, utpulaka: ullasadaromAMco babhUva / evamiti kiM ? praphullanayanAMgasamAgamasyarAmAMgasaMyogasya, hA ! zaityamabhyadhikamasti / vA-athavA, kimiti vitarke, aMbucayasya-pAnIyanicayasya, hA ! zaityamabhyadhikaM / kiM viziSTasyAMbucyasya ? aakaashsNcrsitcchdviijitsy-nbhshcrraajhNsprkNpitsy| . 80. adbhiH / kileti nizcayena, adbhiH-pAnIyaH, strINAM dagdvandvAt nayanayugalAt, kajjalakAlimA-aMjanazyAmatA, vyapAsi-dUrIcakra / paraM adharauSThAt pATalatA-raktatA, na kiMcidapi 'vypaasi| hi-yataH, naisargikI-svAbhAvikI, kamalA-zrIH, kvacidapi anetrii-agmnshiilaa| ca-punaH, anyanijAvabodhaH-AtmIyAnAtmIyajJAnamiti vyrci| iti caturbhagonvayaH / 21. yAvataH / koke priyAM-dayitAmiti vadati-kathayati sati, bhUmibhRtA bharatena, nyatti-nirvRttaM / kathaMbhUte koke ? dInavaktre, itIti kiM ? he kuraMganayane !, sahasrakiraNaH-sUryaH, yo gaganAvagAhI-nabhovartI vidyate / no:AvayoH, tAvannahi viyogaH-virahaH syAt / ayaM sUryaH cirAd-vegAda, astaM gaMtA / iti caturbhagonvayaH / 82. dhammilla / taruNyaH-yuvatayaH, krIDAtaTAkaM avagAhya-viloDya, taTa-tIraM, prayAtAH-prasthitavatyaH / kiM kArayantyaH ? dhammillabhArazithilAlakabindusekai:kezapAzazlathacikurazIkarasecana, zaMkaradagdhakAma-zaMbhujvAlitasmaraM, ujjIvayaMtya iva-AzvAsayantyaH, kiM viziSTAH ? sUkSmAMzukena prakaTitA: spaSTIbhUtAH, aMgarucaH-zarIrakAntayaH yAsAM, taaH| 83. narapa0 / narapatiH-bharataH, iti-amunA prakAreNa snAtvA krIDAsarastaTaM AgataH-AyAtavAn / tadanu-tadanantaraM, hariNInetrA:-striyaH krIDAsarastaTaM Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga) 473 aagtaaH| kiM viziSTA hariNInetrAH ? nIrAbhiSiktakacoccayAHpAnIyAdrIbhUtakezapAzAH, tu-punaH, amU:-nAryaH, praNayihRdayaM-vallabhamAnasaM, nAtikAmaMti-nollaMghayaMti / kiM viziSTA amUH ? ananyahRdaH-tatparamAnasAH, hi-yataH, prAcyAt puNyodayAt-prAktanAd dharmodayAt, nRNAM-manuSyANAM, sukhaM prasaratitarAM-atizayena prathayati / iti caturbhagonvayaH / itthaM zrIkavisomasomakuzalAllabdhaprasAdasya me, 'yodhyAtakSazilAdhirAjacaritazlokaprathA pNjikaa| naipuNyavyavasAyipuNyakuzalasyAsyAravindodgatA, .. yA tasyAmitikAnanaikalalanaH sargo'bhavat saptamaH // . iti zrImarataMbAhubalimahAkAvye paMjikAyAM vanavihArakrIDAvarNano nAma saptamaH sargaH / aSTamaH sargaH-. 1. ayAva0 / aya-anantaraM, saraH-taTAkaH, kSitirAja-bharataM, ArAt-dUrAt, taTotsarpitaraMgahastai:-tIravivarddhamAnakallolapANibhiH, namasyatIva-namaskarotIva, kiM kurvataM ? avarodhena samaM-antaHpureNa sArddha, prayAntaM-vrajantaM / kepi satAMmahatAM, sthiti-maryAdAM, avadhIrayanti-avagaNayaMti ? na lupaMtItyarthaH / 2. snAMnA0 / tIragatAMganAbhiH-taTaprAptavadhUbhiH, padmAkara:-sarovaraH, muktAbhiH muktAphalaH, avakIrNa:-avakIryatesma / kena ? snAnena ArdrA, ata eva muktAHastabandhanAH, alakA:-kezAH, teSAM bindavaH-zIkarAH, teSAM paMktiH-zroNiH, tasyAH vyAjaH-chalaM, ten| kimiti vitarke, rasAvahAnAM-sarasAnAM, na hi saMbhavet ? apitu sarva saMbhavet / .. 3. sitaccha0 / sitacchadAnAM-rAjahaMsAnAM, jalasthalAmbhoruhiNIvibodhaH-kamalinI prathamajAtIyanAyikAjJAnamAsIt / kiM kurvatAM ? anante-vyomni, caratAM-bhramatAM, kAbhiH ? jalasthapAlisthitapadminIbhiH-nIravattisarastIravattinalinIbhiH / kiM viziSTAbhiH ? lolAlakAliprasarAbhiH-calaccikuracaMcarIkaprapaMcAbhiH / dhammilla0 / sarasIsamIra:-taTAkavAyuH, taM-bharataM, muhuH-asakRt, siSevesevitavAn / kiM viziSTa: sarasIsamIraH ? dhammillamuktAlakavallarINAM Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 bharatabAhubalimahAkAvyam veNIdaMDazithilIbhUtakezalatAnAM, natyakriyAkalpane-nATyakarmakaraNe, sUtradhAra:raMgAcAryaH / kiM viziSTaM taM ? sAvarodha-sAMtaHpuraM, punaH kiM viziSTaM ? taTasaMniviSTa-tIrAzritaM / 5. nymiily0| aMbhoruhiNIgaNena-padminIsamUhena, nymiilyt-sNcukuce| atrabhAvoktiH / tIkSNAMzunA-raviNA'pi, astagiri:-pazcimAcalaH, nililyezizliSe / ca-punaH, nRpeNa-bharatena, taTAkatIraM atyAji-tyaktaM / kiM kRtvA ? - dvandvacarasya-cakravAkasya, dInaM mukhaM dRSTvA-vilokya, iti tribhNgonvyH| .. 6. nimiili0| sarasI-taTAkaH, kAma-atyarthaM, pradoSe-yAminImukhe, suSvApa suptA / kiM viziSTA sarasI ? nimIlitAmbhoruhapatranetrA-saMkucitakamaladala- . . nayanA, punaH kiM viziSTA ? tamaHpaTIsaMvalitAMbudehA-dhvAntanIlAMbarapihitAMbu- . shriiraa| utprekSate-cakranAmno:-kokayoH, viyogduHkhaadiv-virhvysnaadiv| suSvApa-ityatra zayanArthasAmarthyAt karmarAhityaM veditvym| 7. astaM / dinena-vAsareNa, sandhyAcitAhavyavahe-saMdhyAcitAnale, nijaM vapuH- . * svaM zarIraM, bhasmamayaM-rAkSArUpaM, vitene-vidadhe / kasmin sati ? bhAnumatisUrye, astaMgate sati / kiM viziSTe bhAnumati ? sve-nije, prabhau-svAmini, dhvAntabharairiva dhUmaiH prasasra-prasRtaM / 8. AkAza0 / vAsarAMte-dinAvAsane, rajanIzvarasya-candrasya, AkAzasaudhe nabhoharye, pradIpA iva tArA: prAdurbabhUvuH-prakaTIbhavaMtisma / ki viziSTa AkAzasaudhe ? mhendrniilaashmnibddhpiitthe| kathaM ? digantAn paritaH-sarvataH dizodizaM ityarthaH / 6. viyogi0 / tadAnIM-tasmin sandhyAsamaye, viyoginInAM virahiNInAM, virahAnalasya khadyotasaMghAtamiSAt-jyotiraMgaNasamUhavyAjAt, sphuTAH sphuliMgA iva pusphuru:-didiipire| kiM viziSTasya virahAnalasya ? nizvAsA . eva dhUmAvaliH tayA dhUmra-malinaM, dhAma-tejo yasya, asau, tasya / nabhastha0 / nabhasthalaM vaiDUryakasthAlamiva vybhaasiit-didiipe| kiM viziSTaM nabhasthalaM ? tArakamauktikADhyaM-tArAmuktAphalapUrNaM, punaH kiM viziSTaM ? vibhAvarIbhIruzirovirAji-rajanIsImaMtinImastakazobhi / kuta: ? rAjAgatecandrAgamanAt / kasmai ? maMgalasaMpravRttyai-kalyANasaMpravartanAya / 11. astaM pr0| tamobharai:-timirAtizayaiH, digaMtA:-AzAprAntAH, * vyAnazire vyApyaMta / kiM viziSTaiH tamobharaiH ? vyAhatadRSTicAraiH-vidhvastalocanasaMcAraiH / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 kairiva ? cauraiH - taskarairiva yathA digantA vyApyaMta / kasmin sati ? kileti nizcayena, cakrabandho-sUrye, astaM prayAte sati - nAzaM gate sati rAjani - candre, anudyate-anudgate sati, kiM viziSTe rAjani ? tejasA - dhAmnA, ADhye - paripUrNa / paJjikA (sarga8) 12. AplAva 0 / triyAmAkSaNaH - zarvarIsamayaH, tamobhiH - dhvAntaiH, jagad - vizvaM, AplAvayAmAsa - nimajjayAMcakAra / kiM viziSTaH tamobhiH ? vikAzitAlIvanarAjinIlaiH - vikasvaratAlavana NizyAmalaiH / kaH kairiva ? saMvarttapAthodhiHkalpAntasamudraH, payobhiH- jalairyathA jagad AplAvayati / kiM viziSTaiH payobhiH ? paritaH sarvataH, pravRddhaiH - vRddhi prAptaiH / 13. haMsaH pa0 / haMsaH - sUryaH, carmAdricUlAM - pazcimAcalacUlAM prayAtaH prayayau / -- tamisrakAkaH - tamovAyasaH prakaTIbabhUva rathAMgAhvasatAM - kokamahAtmanAM yad viyoga:- virahaH, abhUt tat sthAne - yuktaM / uttamAnAM pApe adhike sati kiM sukhaM syAt ? iti caturbhaMgonvayaH / 14. samatva0 / tamobhare - timirAtizaye, prakAmaM - atyarthaM vyApnuvati - vyApti prApte saMti, samatvavaiSamyasatattvavedaH- samatAviSamatAvakratAjJAnaM, nAsIt / kasminniva ? daurjanyabhAk svAnta iva - paizUnyavanmanasIva / kiM viziSTe tamobhareM ? dRSTe:- akSNoH ekaH - advitIyaH, nibaddha: - niyaMtritaH, cAraH-saMcAraH yena, asauM, tasmin / , dauMjanyabhAk svAntapakSe - dRSTiH - jJAnaM / punaH kiM viziSTe tamobhare ? asitAbhe--zyAmalacchAye / daurjanyabhAksvAntapakSe - kSiptazobhe / 15. . vinissa0 / tadA tasmin sandhyAsamaye, kairavirNIbhiH kumudinIbhiH, viyogavahnaH virahAnalasya, dhUmapaMktiriva aujjhi - tatyaje / kasmAt ? vibhAvarIkAMtaka ropalambhAt- candrakarAvApteH, punaH kasmAt ? vinissaratcaMcalacaMcarIkavyAjAtnirgacchatvaTulabhramaramiSAt / - 16. kalinda0 / tadAnIM - tasminnavasare, tamasA - dhvAntena kRtvA, bhUmitalamevamAsItitthaMbhU / utprekSate - kalindakanyApayasA-yamunAjalena, siktamiva / vA- athavA, kimiti vitarke, kastUrikAvAribhareNa siktaM / vA athavA, kiM aJjanAmbhobhiHkiM. kajjalapAnIyai: aseci - abhyaSicyata iti caturbhaM gonvayaH / 17. aneka0 / idAnIM - asminnavasare, anekavarNADhyamapi ekavarNaM jagadAsIt / kasmin sati ? tamaH kSitIze - dhvAntabhUpatau prabhutAM prapanne sati - prabhutvamApte sati / vizve - jagati, prabhUtvaM - IzvaratvaM etAdRzaM - evaMvidharaca rUpamevAsti / yAdRzo rAjA tAdRzyaiva rItirbhavatIti pravRttiH / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 bharatabAhubalimahAkAvyam 18. tvaM pazci0 / AzA-dizA, dvijAnAM-pakSiNAM, ravai:-zabdaH, ityAziSaM__ maMgalavacanaM, arpayantyaH-vizrANayantyaH, ivAbhavan / itIti kiM ? he trayItano! bhAno !, haMta iti khede, adhunA-asminnavasare, tvaM pazcimAzAM-vAruNIM, gato'si-prApto'si / kena ? daivayogena-bhAgyabalena, ca-punaH, he sUrya ! tvaM abhyudetA-udayaM praapsysi| 16. ArAma0 / ArAmalakSmyA-vanazriyA, vinirmitAbhiH-racitAbhiH, auSadhibhiH didiipe| kiM viziSTAbhiH auSadhibhiH ? asnehadIpAvalibhiH-atailakRtapradIparAjibhiH / kathaM ? nizAntara-naktamadhye / kasmai ? prAdurbhavaddhvAntabharApaMnunyai-' prakaTIbhavattamotizayocchedAya / kva ? pade pade-sthAne sthaane| 20. prakalpi0 / kSitIzaH-bharataH, avarodhena-zuddhAntena, saha-sama, tataH-tasmAd vanAt, paTAgAravaraM jagAma-gacchatisma / kiM viziSTa: kSitIzaH ? ratnapradIpadyutidRzyamAnamArgaH-maNimayadIpadIdhitivilokyamAnapathaH, punaH kiM viziSTa: kSitIzaH ? prakalpitAkalpavidhiH-kRtaveSavidhAnaH, kva ? pradoSe-zAyaM / 21. zuddhAntaH / zuddhAntaveSasya vAsare-divase, yA zobhA babhUva-AsIt, sA zobhA rajanyAH samaye-rAtre ravasare'dhikatvamUhe-prAptavatI / kasmAt ?, maNipradIpAbhyadhikaprakAzAt-ratnadIpAdhikodyotAt / kiM viziSTAt ? smrsaahcryaatkaamskhtvaat| 22. vilAsi0 / vilAsinIbhiH-vadhUbhiH, yuvAnaH-taruNAH, yayire-prAptAH, yathA' linIbhiH-bhramarIbhiH, kumudapradezAH prApyante / punaH saudhe-gRhe, niketaratnapracayasya-dIpasamUhasya, rucAM kalApaiH-kiraNavrajaH, uddidIpe-uddIptaM, iti tribhaMgonvayaH / 23. kAcid / kAcit kAntA svakAntamArga-svabhartR paMthAnaM, muhuH-asakRt, IkSate sma-pazyatisma / kiM viziSTA kAcit ? puSpeSubANAgrahatAMgayaSTi:-kAmazarAnaghAtitadehayaSTiH, kiM kRtvA ? prasUnaH-puSpaiH, svAbhyAM karAbhyAM zayyAM viracayyaracayitvA, kiM viziSTaH prasUnaH ? vivRntaiH-tyAjitapuSpabaMdhanaiH, punaH kiM viziSTa: prasUnaiH ? vividhH-vicitr:| 24. AstIrya0 / kAcit kAMtA kAMte-bhatari, anupete-nAgate sati, svasakhImeva muvAca / kiM kRtvA ? zayyAM-talpaM, AstIrya-prastArya, dIpaM viracayya-kRtvA / evamiti kiM ? he sakhi ! priye-preyasi, snehabharAt-praNayAtizayAt, sasaMbhramaMsatvaraM, upete-abhyAgate sati mano hRSyati-harSamApnoti / iti dvibhaMgonvayaH / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 8) 25. kAcit0 / kAcidiyaM vadhuriticchalAtu- kapaTAtu, vijana - viviktaM, cakAra ti / kRtvA ? AtmabhartuH - nijanAyakasya, AgamaM - AgamanaM, vitarksavicAryyaM / itIti kiM ? he priyAli ! - priyasakhi !, tvaM pazya - vilokaya, ayaM - preyAn, upaiti - Agacchati, vA naiti / pazcAt sakhyAM gatAyAM priyAptaubhartturavApe sati, ca-samuccaye, sA kapATaM dadau - dattavatIti paMcaprakAronvayaH / 477 26. sasaMbhramaM / priyeNa - preyasA, sasaMbhramaM tUrNaM, upetya - Agatya, rilaSTA - parirabdhA sati kAcit kAntA, kAntaM - dayitamiti, jahAsa - hasatisma / itIti kiM ? he priya ! yA tvadIye hRdi - manasi sthitA sA dayitA tudati vyathAM prApnoti, ataH asmAddhetoH, tvaM gADhaM - atyarthaM saMzleSaM - pariSvaMgaM, na vidhatse / iti caturbhaganvayaH / 27. nakhakSataM / yUnA - taruNena, kAcid bAlA, vrajaMtI - gacchaMtI, paTAMte - vastraprAnte, vidhatA - gRhItA / kiM kurvatI ? mAM muMca muMca iti ruSA - kopena, vadaMtI - jalpaMtI, kiM kRtvA ? kAnte bharttari, nijaM - AtmIyaM, nakhakSataM avekSya-dRSTvA / tu-punaH, parasyAH - anyasyA iti saMvitarksa / 28. kAdamba0 / yUnA - taruNena, kAcid vrajaMtI - gacchaMtI zayanIyAt kathamapi mahatA kaSTena, arakSi- rakSitA / kasmAd ? iti roSAt - kopAt, iti pratipadya - uktvA / yA, kiM kRtvA ? tadIyadhAmni tasya vilAsino nilaye, nijAM - AtmIyAM, chAyAM- pratibiMbaM vIkSya - dRSTvA / kiM viziSTA kAcit ? kAdaMbarIsvAdavighUrNitAkSI - madirApAnaparibhrAntanayanA, itthaM pUrvasyaiva vRttasya pAThAntaraM / ? 26. upasthi0 / kAcid bAlA patye- dayitAya, cukopa - kupitavati / kiM kRtvA ? rasAyAM- pRthivyAM, lAkSArasenAlikhitaM padaM vIkSya, kimarthaM ? kiMcana kautukArthaM - kimapi kutUhalArthaM / punaH kasmai ? priyA ghe - vallabhAkopAya, kena ? prathamaM - pUrvaM upasthitena - Agatena / , 1 30. paTImu0 / kayAcit kAMtayA drAk - zIghra iti vadan yuvA jagRhe gRhItaH / itIti kiM ? iyaM bAlA unnidranetrA sakhibhirna vidheyA na karttavyA / kiM kriyamANA ? chalena-kapaTena nidrAmadhigamyamAnA- prApyamANA kiM kRtvA ? mukhe paTI - sicayaM, upAdAya gRhItvA / 31. parAGmu0 / netrA - nAyakena, kAcana kAminI sahasA - sadyaH, acuMbi- cumbitA / kiM viziSTena netrA ? pRSThopagatena - pazcAdAgatena / kiM kRtvA ? karAbhyAM netre Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam nimiily-aacchaady| kiM viziSTA kAcana ? parAGmukhI-parAvattitAnanA / kiM kurvatI ? nijAMgulIkuMcikayA-svAMgulyAlekhakucikayA, kAMtarUpaM-priyatamAkAraM, aalikhtii-citryNtii| 32. kAJcyAbhi0 / kAcid abhisArikA nizIthe-arddharAtra, kAntaM-bhartAraM, abhissaar-abhyaagtvtii| kiM kRtvA ? kAMcyA-kaTimekhalayA, abhirAmamanojJaM, jaghanaM vidhAya-kRtvA, punaH nUpuraramyanAdau pAdau-caraNau vidhAya / capunaH, sakaMkapatra-sAyakasahitaM, smaraM-kAmaM, sahAyaM-sakhAyaM, vidhaay| . 33. niHzvAsa0 / kAcid bAlA hRdIzituH-nAyakasya, dRzoH-nayanayoH, utsavaM AtatAna-karotisma / kiM viziSTA kAcin ? niHzvAsena hAyaM yadaMzukaM-vasanaM, tena vIkSyamANaM-dRzyamANaM, vapuH-zarIraM yasyAH saa| punaH kiM viziSTA ? samagrAMgapinaddhabhUSA-sarvAvayavaparihitAbharaNA / punaH kiM viziSTA ? vAsagRhaM- ' zayananilayaM, smetaa-smaagtaa| 34. vitanvatI0 / sakhyA kAcid vadhUrevamalajji-hapitA, evamiti kiM ? he sakhi ! ced-yadi, te-tava, sakhA prItiparAGmukho na syAt kiM tahi-tadA, anena bhUSAvidhinA kiM ? kiM kurvatI ? apUrvabhUSAvidhi-nirupamabhUSaNaracanAM vitnvtiividdhtii| kiM kRtvA ? Atmadarza-darpaNe, sphuTa-spaSTaM, vilokya-darza darza, iti tribhNgonvyH| 35. priyAli !0 / nAyikA sakhImityAha / he priyAli ! priyaMsakhi ! bhAminInAM strINAM, yAdRk praNayaH-sneho bhrAjati na tAdRk bhUSAvidhiH-bhUSaNaracanA, bhrAjati-zobhate / yaH preyAn bhUSAvidhau rUpavidhau vicAra karoti so'tra loke priya eva na syAt, iti caturbhagonvayaH / . 36. priye ! tv0| kazcit kAmI, itvarI-asatI, iti-amunA prakAreNa, prAmamudat-pramodayAMcakAra / he priye ! mayAdya tvadIyA padavI-tvanmArgaH, vizeSAt dRSTA-luloke / kathaM na tvmitaa-smaagtaa| te-tava, sakhyaMsauhArda, alaMghamAnA-avyatikrAmatI, nidrApi na itA / iti cturbhgonvyH| . 37. iti pri0 / kAcit kAntA itIrayantI-evaM vadaMtI, sAgasaM-sAparAdhaM, priyaM praNayinaM, jhaas-hstism| itIti kiM ! he priya ! tvayA hAramapAsyatyaktvA, dayitA-vallabhA, kathaM na zliSTA-AliMgitA, yad-yasmAt kAraNAt araM-atyarthaM, hA iti khede, te-tava, hRdayaM-vakSaH, muktAMkitaM-muktAphalacinhitamastIti / iti tribhaMgonvayaH / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 paJjikA (sarga 8 ) 38. tvayAtha0 / punarapi nAyikA nAyaka kimAha / he priya ! tvayA athavA tatsmRta-tasyA vallabhAyAH saMsmaraNAya, tanmuktAdicinhaM, na luptaM - nApAstaM / mayA svadRzA-AtmadRSTyA, tavaitat AgaH - bhavatoyamaparAdhaH, dRSTaMdadarza / hi yataH, yUnaH - taruNasya, ratAMkitAni - suratacinhitAni, prINaMtiprItimApAdayaMti / kasyeva ? bhaTasyeva / yathA bhaTasya - yodhasya, gajAbhighAtAH prItIti caturbhagonvayaH / 39. zleSAt0 / netrA - nAyakena, iti nigadya - uktvA, kApi prAmodi - prasAditA / itIti kiM ? he vAmanetra ! ahani - divase tavaiva zleSAt mamedRzaM vakSohRdayaM jAtaM / tvattaH parA - anyA, mama kA vallabhAsti / 40. to ya0 / kAcin nAyikA kAntaM iti uvAza - vazIcakAra, itIti kiM ? tasmin bharttari mAna:- ahaMkAraH, kathaM ? tasmin kasmin ? yadIya nAmApi samagraM aMgaM 'pulavAMkurADhyaM karoti / yadAgamo - yasyAgamanaM, svinnaM - svedavadaMgaM karotIti caturbhagonvayaH / 41. prasUna0 / nAyikAyAH sakhIprativacanaM / he Ali ! - sakhi !, me-mama, priyaM vinA prasUnazayyA - puSpazayanIyaM, navakaMTakAle raruM tudA - marmaprahAriNI, bhavet - syAt / ayaM vinodaH rodanasannikAzaH - vilApasadRzo bhavet, vAsagRhaM bhayadaM - bhayadAyi bhavet / 1 42. sakhyAH puraH0 / kenacana vilAsinA, priyAyAM - vallabhAyAM mantumattA, nyavAri - nyaSedhi / kiM kurvantyAM ? iti - pUrvoktaM svairaM yatheSTaM udIrayantyAM - kathayantyAM udIratAyAM vA pAThaH / svacetasaH - nijacittAt / keva ? duvallIva - tarulateva / kutaH ? AkAzAt / vyomAzrityetyarthaH - iti yugmArthaH / 44. aparAdhasattA sakhyAH puraH kasmAt ? vyomna: 43. vizvAdhi0 / atha - anantaraM sa vizvAdhirAjaH - bharataH kadalIvilAsagehaM viveza - pravizatisma / kiM viziSTaM kadalIvilAsagehaM ? vikIrNapuSpaMprastAritakusumaM punaH kiM0 ? lokatrayIstra NavizeSitazri-tralokyastrIsamUha viziSTalakSmi, IdRzaM mRgekSaNAratnaM - strIratnaM, tena vibhUSitaM - zobhitaM / ratnapra0 / punaH kiM vi0 ? ratnapradIpaprahatAndhakAraM / punaH kiM vi0 ? candrodayena udyotitaH - uddIpito madhyadezo yasya daMdahyamAnAgurubhiH dhUmANi dhUmadhAmAni - ghUmatejAMsi kiM0 ? puNyavatAM yogyaM iti yugmArthaH / tat / punaH kiM ? tairaMkitaM cinhitaM, punaH Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 bharatabAhubalimahAkAvyam 45. tayovi0 / tayordapatyoratra-vilAsanilaye, vividhAH vilAsAH prasatra : prsrntism| kiM viziSTAH vilAsAH ? prasannatvaM-prasAdavattA rUpo yaH payodhiHsamudrastatra cndraaH| kayoriva ? yathA zRMgArajanmakSitirAjaratyoH-kAmabhUpAlaratyoriva / 46. anyoya0 / yuvadvayI-yuvayuvatIyugalI, taM samayaM-avasaraM, sudhAmayaM saukhyamayaM pramodamayaM manobhUmayaM-kAmasvarUpaM, viveda-AjJAsIt / punaH ki viziSTaM samayaM ? ekatAnaM-ekatayA advitIyatayA anyate-prAnyate iti, kasmAt ? . anyonyasaMparkarasAtirekAt-parasparasuratarasAdhikyAt / 47. prasanna / sitaroci:-candraH, AsAM-kairaviNInAM, prasannatAya-nirmalatAya, ' kareNa pIyUSabharaM iti ssrj-vishraannyaamaas| itIti kiM ? jagati-vizve, evaM-pUrvoktaprakAreNa, prasannatA-prasAdavattA, pravRttA-pravRttimAsadat / karaviNISu, kumudvatISu, mayi prabhau sati prasannatA nAsIt / iti tribhNgonvyH| 48. zRMgAra0 / tadAnIM-tasmin samaye, yuvAbhiH taruNaiH, zaracchazAMka:-zaradinduH, iti vyki-mene| itIti kiM ? zRGgAradadhnaH-prathamarasagorasasya, nvniitpiNdd| kimiti vitarke, tripurArimaule:-IzvarazirasaH, muktAmaNiH syAt / vAathavA, kim iti vitarke, khalakSmyA:-gaganakamalAyAH, candanA:zrIkhaMDarasAliptaH, stanaH / vA-athavA, pramadasya-AnaMdasya, kriiddaatttaakH| 46. kiM kandukaH0 / vA-athavA, zrItanujasya-kAmasya, kimu kandukaH / eSa candraH kiM rate:-kAmapalyAH, vilAsAlayakumbhaH-vAsagRhakalazaH, kiM viziSTa eSa candraH ? utsavachatramiti yugmArthaH / vilokya0 / kaizcit kAmibhiH, abhyudyat-udayaM gacchan, vidhuH-cndr:evmtrki-vycaari| kiM kRtvA ? saudhasaMsthAn dIpAn vilokya-dRSTvA, baladviSA-indreNa, kimeSa dIpaH cndrlkssnno'kaarii| kasmin ? svcndrshaalaashikhraagrdeshe-shirogRhshRNgaagrbhaage| 51. sitaa0| kumudubhiH-kairavaiH, vikAsalakSyAt-vikacanamiSAt, jahase hsitN| kasmin sati ? sitadyutau-candre, dUramuditvarepi-dUrAdudayaM prApte'pi, rAgI-rAgavAn, cittavinodakArI-manovinodakartA kiM na bhavet ? kiM viziSTo . rAgI ? vidUre-davIyasi sthAne, vA'dUre-samIpe, sthitavAn ? 52. indoH ka0 / ca-punararthe, kumudvatI-karaviNI, vegena pramAda-nidrAM, tatyAja___ parijahAra / kutaH ? indoH karasparzanataH-candrasya kiraNasaMparkAt, kA vAmanetrA Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga8) 481 nArI, nidrAM na jahAti / kasmin sati ? bhartari-kAnte, saMnikRSTa-saMnidhAnaM, upasthite-samAgate sti| 53. karAH si0 / sitAMzo:-candrasya, karA:-kiraNAH, ilAntarikSe-bhUmyAkAze tathA sitiickruH| kiM kurvantaH ? paritaH-sarvataH, sphuranta:-vistarayantaH / ke iva ? kSIrAburAzeH vIcivArA:-kallolasamUhA iv| yathA'tra-loke, varNAMtaradRSTi:-sitetaravarNAvalokanaM nAsIt / 54. etad / vidhu:-candraH, nizAMganAyAH-rajanIramaNyAH, tamisravAsaH-aMdhakAravastraM, sahasA-tatkAlaM, ckrss-kRsstism| kiM kRtvA ? iti vicArya-vimRzya / itIti kiM ? etAH kumudinyaH-karaviNyaH, pazyaMtu-vilokayantu / kiM viziSTA: kumudinyaH ? etadvayasyA:-etasyAH rajanyAH sakhyaH / punaH aMbujinya: kamalinyaH, suptAH saMti / iti tribhaMgonvayaH / ... 55. evaM pra0 / dvijendroMdaye-zazAMkodaye, evaM pravistAravati sati bhRtyAH-kiMkarA:, iti hetoH prbuddhaa:-jaagritaaH| itIti kiM ? prage-prabhAte, balaM-sainyaM, pratiSThAsu-cicaliSu vidyte| tat-tasmAddhetoH, vayaM svakRtyaM hayagajarathaparyANAdikaM ArdadhmaH-kurmahe / kiM biziSTe dvijendrodaye ? avadAtIkRtavizvavizve vizadIkRtasakalavasudhe / iti tribhaMgonvayaH / 56. zyAmA0 / tadAnIM-tasmin samaye, niSAdinoH AdhoraNayoH, zyAmArjunAbha dvipnayo:-sitA'sitakAMtihastinoH, vivAdo babhUva / kiM viziSTayoH niSAdinoH ? jaagRtyo:-nssttnidryoH| punaH kiM viziSTayoH ? samAnatuGgatvaradapramANa. vaNakyadattabhramayoH-sadRzonnatattvadaMtapramitivaNakatAvizrANitabhrAntyoH / 57. aadhor0| AdhoraNA:-hastipakA api zazAMke udite-samudgate sati, mAlUraphalAni-bilvaphalAni, AdAya-gRhItvA, nAgakarNeSu-hastizravaNeSu, zaMkhabhramato babandhuH-sthApayAmAsuH / kiM viziSTe zazAMke ? kssubhytsudhaambhodhitrNggaure| 58. vicitra0 / vicitravarNA azvAH, uDupodayAt-candrodayAt, drAk-zIghra, sphuTamekavarNAH babhUvuH / kecit sAdinaH keSAMcidazvAnAM camarAn-cAmarANi, alabdhvA na vApya, drazAkhAH-taruzAkhAH, nigAlabaddhAH-kaMThasaMyatAH, vidadhuHcakruH / cAmare camaropi ca-iti / 56. kecid / atyamaMdA-atyudyamavantaH, candrodayazUnyaM-ullocarahitaM, syandanaM-rathaM, Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 bharatabAhubalimahAkAvyam kRtvA-vidhAya, prAcIcalana-prayANaM kurvantisma, kiM kRtvA ? evaM vicAryavicintya, evamiti kiM ? adhunA-asminnavasare rathasyopariSTAt ayaM candrodayaH rohiNIramaNodayaH, bhavatAd-astu / anena tvarAdhikyaM pratipAditaM / 60. vicitra0 / purato ye padAtidhuryA:-pattidhaureyAH, prasasra :-prasarantisma / ki viziSTAH padAtidhuryAH ? vicitraveSAH-nAnArUpavarNanepathyAH, candrodayAd vishdaikvessaaH| punaH kiM viziSTAH ? kiM haMsapakSAH zirasIti tAH-iti UhyAH / punaH kiM viziSTA: ? zirogravinyastamayUrapicchA:-mastakAgrabhAgasaMsthApitazikhaMDibarhAH, anena candrAtapasyojjvalatA prtipaaditaa| 61. evaM ta0 / evaM-amunA prakAreNa, tadAnIM-tasminnavasare, sa kopi caturaMgasainya- . kolAhala:-caturvidhabalakalakalAravaH, prAdurabhUt-prakaTIbhavatisma / sa kaH? : yena kRtvA * agrataH-purastAt, maMdarakaMdarasthA:-indrakIlazailagahvaranivAsinyaH, . kinnaryaH-kinnarayoSitaH, unnidradRzaH-ujAgaracakSuSo babhUvuH / 62. idaM gR0 / tasya-bharatasya, ityAdi vacobhiH ebhiH dhvajinyA:-senAyAH, tumulaH- : kolAhalaH, sasAra-vitastAra / itIti kiM ? he cara ! tvamidaM gRhANa, tvamidaM vimuMca, tvaM tiSTha, tvaM gaccha, he cara ! tvaM sadya upehi-Agaccha, he cara ! tvaM sjjy-sjjiibhv| 63. niHsvAna0 / sa-dhvajinIkolAhalaH, sindhoH-samudrasya, tttmutssrp-praasrttmaaN| kiM kurvANaH ? niHsvAnabhambhAnakatUryanAdaiH pravarddhamAnaH-vRddhimApnuvan / cpunH| kaiH ? azvebhaheSAravabRhitaiH-hayagajaheSAravajitaiH / ka iva ? saritAM ogha iva, yathA saritAM-nadInAM, ogha:-pravAhaH, jharaiH-nirbharaiH, pravarddhamAnaH sindhostaTaM utsarpati / 64. ANi / dikkaribhiH-diggajaiH, yaH-dhvajinItumulaH, AkaNi-zrUyatesma / kiM kRtvA ? svakarNatAlaikalolatva-nijazrotrapuTacApalaM, dUrAdapAsya-tyaktvA, tupunaH, surAMganAbhiH yaH senAkolAhalaH ityauhi-evaM vycaari| itIti kiM ? kimetad brahmANDabhAMDaM sphuTatIva-bhedamApnotIva / iti tribhaMgonvayaH / 65. sitAMzu0 / tena tumulena-kolAhalena, sitAMzuvAhA:-zazAMkaturagAH, trastAH bhItAH santaH, astAdri guhAM nilInAH-adRzyatAmApuH, api punararthe, zItAMzulakSmIH -candrazrIH, bhiyeva rAjavaktra-bharatavadanaM, lilye-lIyatesma / hi-nizcitaM, rAjavaktraM akutobhayaM-nirbhayamityarthaH / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga) 483 66. iyaM 0 / iyaM varAkI cakravAkI priyasya virahe muharmuhuH-vAraM vAraM, roditi vilapati / caraNAyudho'pi-tAmracUDo'pi itIva ghanaH-sAndraH, virAvaiH-zabdaH, tIkSNadyuti-sUryaM, AjuhAva-AkArayAmAsa / 67. babhUva / nizi-rAtrau, mAninInAM kAMtAnunayapraNAmaH-preyasAM prasAdanapraNatibhiH, yA mAnamuktiH-ahaMkAraparityAgaH na babhUva, tAmracUDena-nizAvedinA, rutaiHzabdaH, sA mAnamuktivitene-cakra / kathaM ? sainyakolAhalamanulakSyIkRtya, kiM kurvadbhiH ? ucchalabhiH-ullaladbhiH / 68. prAtaH pra0 / he kAnte !, prAtarahaM prayANAbhimukho'smi / nau:-AvayoH, punarapi amUdRk-etAdRzaH, saMgaH kutaH syAt / netuH-nAyakasya, uktyA yA yuvatI haThaM na jahau-na paritatyAja, sA bAlA kutkuToktyA-tAmracUDagirA, priya-bhartAraM, AlalaMbe-AzritavatI / iti caturbhagonvayaH / ... 66. jagattra0 / arkaH-sUryaH, taM tumulaM draSTuM-vilokayituM, prathamAdricUlAM-pUrvAcala cUlikAM, adhyaarurohev-aaruuddhvaaniv| kiM viziSTorkaH ? ruSA-krodhenetyevaM tAmraH-raktaH / itIti kiM ? yena tumulenAhaM akAMDe-aprastAve, ujjAgarita: unnidrANIkRtaH, so'yaM tumulo jagattraye ko'dya-saMprati asti / iti tribhaMgonvayaH / 70. rthaaNg| dhupatiH-zrIsUryaH. kareNa rajanyAH tamisravAsaH-dhvAntarUpavastraM, itIrNyayevAcakRSe-AkRSasisma / itIti kiM ? iyaM rAtrI atyNtdussttaadossvtii| kasmAt ? rathAMganAmno:-cakravAkayoH virahapradAnAt / tu-punaH, ahaM mitrosmi / iti tribhNgonvyH| . 71. saroji0 / kileti satye, vAsarAnte-dinAvasAne, sarojinIbhiH-kamalinIbhiH, yA dazA-vyavasthA, prasahya-haThAt, abhyAsi-svIcakre, prage-prabhAte, kumudvatIbhiH -kairaviNIbhiH, sA dazA abhyAsi / rAjyaviparyayeNa-rAjyavyatyayena, kiM vaiparItyaM na jAyeta-notpadyeta ? iti tribhaMgonvayaH / 72. nizAvi0 / ca-samuccaye, nabhasvAn-vAyuH, kAmIva-kAmukavat, muhuH-punaH punaH nnNd-mumude| kiM kRtvA ? nizAvirAmonmiSadabjarAjImukhAni-prabhAtavikacadaMbhojAvalivadanAni, saMcubya-AsvAdya / kiM viziSTe vane ? kAsArastaTAka eva vAsauko-vAsagRhaM yatra tat tasmin / punaH kiM viziSTe vane ? saurabhATye-sugaMdhini / 73. ityudyate / tataH tadanantaraM, bhAratarAjarAjaH-bharatacakravartibhUpAlaH, ca-punaH, anyepi mahIbhujA kecit sudRzaH-nArI:, vihAya-parityajya, kecit samaM Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 bharatabAhubali mahAkAvyam , sArddhaM samAdAya - gRhItvA prabhAte praceluH- prayANaM kRtavaMtaH / kasmin sati ? bhAnumati - zrIsUrye, iti - pUrvoktaprakAreNa udyate - udayaM prApte sati / 74. bharata0 / bharata nRpatisainyAmbhonidhiH - cakravatikaTakasamudraH, etasya bharatasya vA suSeNa senAdhipateH, agre - purastAt, saMcacAra-saMcaritaH / kiM viziSTo bharatanRpatisainyAmbhonidhi: ? sphuTaturagata raMgaH - prakaTa hayakallolaH punaH kiM viziSTaH ? tuMgamAtaMganakraH - pronnata hastijalacaravizeSaH punaH kiM viziSTa : ? rathavahanavidI - prazrIbharaH - syaMdanarUpayAnapAtravirAjiSNuramAtirekaH punaH kiM viziSTaH ?sakalajagatipIThasyAplAvane uddAmaH - utzRMkhalA, zaktiH - parAkramo yasya, * asau / . J 75. zayyAM vi0 / atha - anantaraM bharatAdhirAjaH - bharatacakrI, nAgAdhipaM - hastirAjaM, . Aruroha-ArUDhavAn / kiM kRtvA ? kusumAstaraNopapannAM - puSpaprastaraNAkINI, zayyAM vihAya - tyaktvA / punaH kiM kRtvA ? prAtastanaM - prabhAtodbhavaM, azeSavidhisamagra vidhAnaM, vidhAya - kRtvA / kiM viziSTaM azeSavidhi ? puNyasya udaya: - udbhavaH, yatra, IdRzaH arcanabharaH - pUjAtizayaH yatra, asau, taM / kiM viziSTaM nAgAdhipaM ? rajatakAMtaM - rUpyadhavalaM / itthaM zrIkavisomasomakuzalAllabdhaprasAdasya me - syodhyAtakSazilAdhirAjacaritazlokaprathA paMjikA / naipuNyaM vyavasAyipuNyakuzalasyAsyAravindodgatA, yA tasyAmiti sainyacAracaturaH sarvoSTamo'jAyata / / iti zrIbharata bAhubali mahAkAvye paJjikAyAM sainyaprasthAnavarNano nAma aSTamaH sargaH / navamaH sargaH:--- 1 1. karairi0 / tasya - bharatasya, sainyaiH - kaTakaiH, sAketavanAni vyApyanta - vyAnazire / kairiva ? aMzoH -zrIsUryasya, karaiH kiraNaiH iva yathA vanAni vyApyante / kiM viziSTasya tasya ? tejasvinaH - balavataH / sUryapakSe - prakAzavataH / kiM kurvadbhiH ? purataH - agre, sphuradbhiH - prakaTIbhavadbhiH / punaH kiM viziSTaiH ? kIrNAvanIcakranabhontarAlaiH-vyAptabhUmaMDalagaganamadhyaiH punaH kiM nitAntatIvra :- atyantatIkSNaiH / viziSTaiH ? 2. bhUcAri0 / bhUcArirAjanyabalAtirekaiH - bhUcarabhUpAlasaMbaMdhisainyodrekaiH, mahI-bhUH, lalambe - samAzritA / kairiva ? sanayairiva / yathA nyAyavadbhiH zrIH - lakSmIH, AlaMbyate / vidyAdharairiti vimRzya- vicArya, vihAyaH - AkAzamAkalitaM / itIti kiM ? adhunA zUnyaM nabho mAstu / iti tribhaMgonvayaH / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga ) 485 3. kRtAnta0 / atha - anantaraM, kAntena-bhatra saha vrajaMtI kAnteti nyaSedhi-nivAritA / itIti kiM ? bahalIzayuddhaM - bAhubale rAhavaH, kRtAntavaktraM yamAnanamasti / tatra yuddhe sAMprataM - adhunA mama pravezo varttate / tat tasmAddhetoH he priye ! tvaM gehaM gaccheti caturbhaMgonvayaH / 4. preyova0 / kAMtA - praNayinI, kAntaM bharttAraM evaM nijagAda - abravIt kiM kRtvA ? preyovacaH - bhartRvacanaM, AkarNya - zrutvA / evamiti kiM ? mama gehaM tvayaiva-bhavataiva varttate / tat tasmAddhetoH, he nAtha ! tvadIyaM saMnidhAnaM - samIpaM, chAyeva nAhaM muMcAmi / kiM viziSTaM preyovacaH ? sphUrjathukalpaM - vajranirghoSasadRzaM iti tribhaMgonvayaH / 5. amaGgalaM 0 / kayAcit kAMtayA patadatra - kSarannetrAMbu, aMtar ghRtaM dadhre / asya yiyAsataH - prayANaM cikIrSoH, amaMgalaM mAstu / kiM kurvatyA ? viyogavahnaH - virahAnalasya, nizvAsadhUmAvali udvahaMtyA - dhArayantyA / kiM viziSTasya vi0 ? tena - vASpajalenaiva siktasya - vidhyApitasya / 6. kayAca0 / kayAcana bAlayA, dvAri - gRhadvAradeze, bAhU - bhujau, vitatyavistArya, kAMtaH- preyAn, nyavatti - nyaSedhi / kayeva ? rAjahaMsyeva, yathA rAjahaMsyA pakSau vitatya preyAn niSidhyate / kiM kurvatyA ? praNayena snehena ityudIrayaMtyAkathayatyA / itIti kiM ? he priya ! te-tava, gamAya - prasthAnAya, nAdizAmi / 7. viyoga0 / kopi bhaTa: - vIraH, svasaudhAt nyagAnanaH - nIcIkRtAsyaH san, * jagAma - gacchatisma / kiM kRtvA ? kasyAzcana vadhvA viyogadInAkSaM vaktramavekSya - 'dRSTvA / kasmai ? tadA eva tasminneva samaye saMgarAya - raNAya, kiM vi0 bhaTaH ? vASpAmbupUrNAkSiyugaH - azru jalabharitanayanayugalaH / 8. gantaiSa0 / tadAnIM - tasminnavasare sakhyA kAcit rudatI - vilapatI, evaM vyabodhivijJApitA / evamiti kiM ? he bAle ! bhavatyAH - tava, eSa dayitaH - preyAn, 'gaMtA - gamiSyati / tat tasmAddhetoH, he sakhi ! tvamadya mukhaM dInaM mA kuru / vIrapatnI bhava / iti catubhaMgonvayaH / 9. AzliSya 0 / kAcit kAntA, kAMtaM-pati, dorvalliyugena - bhujalatAyugmena, AzliSya - AliMgya, babhASe / kiM viziSTA kAcit ? galadazrunetrA - patatvASpanayanA, he nAtha ! mayA baddhaH san tvaM kuta evaM gaMtA - gamiSyasi / gajendro'pi baddhaH san vazatvameti - prApnoti / 10. kuntAgra0 / kAntaH kAMcit kAntAmuvAca / kiM viziSTAM kAMcit ? itIriNIM evaM bruvANAM, itIti kiM ? he nAtha ! tvaM kuMtAgradhArAH kathaM viSahisye - Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 bharatabAhubalimahAkAvyam kathaM viSoDhAsi / yato vRntaM-puSpabandhanaM, te-tava, aru tudaM-marmAbhidamasti / tu-punaH, he priye !, te-tavedaM vacoru tudaM kuMtAgradhArAta eva me-mamAsti / iti caturbhagonvayaH / 11. mano ma0 / he jIviteza !-prANanAtha !, madIyaM mana:-mama cittaM, bhavatA-tvayA, saha-sAI, etaM-AgataM / tu-punaH, iha asmin gehe, tanvA-zarIreNa muktAsmi / kAntaH uvAca / he priye ! tvayi saha mamApi hRdayaM sametaM, eSa sAdhu vyatihAra:-.. samyag vyatyayo'jani / iti paMcabhaMgonvayaH / / 12. potnti| hRdIzvarA:-praNayinaH, abalAnAM-strINAM, tAruNyajale-. yauvanAMbhasi, potaMti-yAnapAtrAyante / kiM viziSTe tAruNyajale ? kAmacalattaraMge- . smaracaratkallole / atha strIvacanAnaMtaraM bharturvacanaM / he priye ! yUnAM-taruNAnAM atra-tAruNyajale, dhAtrA-vidhinA, sunetrAkucakuMbhayugmaM taraNAya diSTaM-dattaM / 13. navaiH pra0 / he priya ! navaiH prasUnaiH zayyA parikalpya-nirmAya, mayA naktaM tavaiva .. mArgaH Aloki-dadRze / atha bharturvacanaM / he priye ! mama tAvat prasUnazayyAniyama:-puSpazayanIyapratyAkhyAnamastu, yAvat te-tava, saMga:-saMgamaH, na bhAvIna bhvitaa| 14. zrRMgAra0 / he priya ! me-mama, tvayA vinA zRMgArayone:-kAmasya, kusumAni bANA lohamayAH zarAH bhavaMti / bhaturvacanaM / he priye ! tvayA vinA mama mArgaNAnAM-lohamayAnAM kusumamayAnAM ca bANAnAM dvedhAnubhUtiH-dvividhonubhavaH, bhvitrii-bhvitaa| tu-punaH, anaMgasya-kAmasya, zarA asahyAH syu:soddhumnrhaaH| 15. AcAma0 / he priya ! ahaM matpANidhUtavyajanAnila:-madIyakarAMdolitatAla vRntavAyubhiH, te-tava, svedalavAn AcAmayaM / kiM viziSTAn ? ratotthAnsuratasaMbhavAn / atha bharturvacanaM / he bAle ! mama saMvezanaM-surataM, tvadvazaMtvadAyattaM, evAsti / kuta:-kasmAd, mama svedalavAH syuH ? kiM viziSTAH svedalavAH ? tasmAt-suratAt,uttiSThati-utpadyate iti tdutthaaH| 16. svapnAntare0 / he priye ! mayA tvaM prItinimagnadRSTayA-praNayAMcitadazA, svapnAntare vyavalokanIyaH-dRzyaH / bhartuH prativacanaM / he priye ! mama nidrA nopai Syati-nAgamiSyati, tvayA-bhavatyA vinA / tahi kathaM tvmiikssyaa-vilokyaa| 17. preyo j0| he nAtha ! tvaM mama dUragAyAH mA vismAraye:-mA vismRti Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga9) 487 kuryAH, kiM viziSTastvaM ? preyasI cAsau jayazrIzca preyojayazrIstasyA varaNaMpariNayanaM, tatrotsukaH-sotkaMThaH / bhartuH prativacanaM / he priye ! bahalIzvarasyabAhubaleH, purastAd-agre, mama jayazrIpratilambhaH kuta ev| mama dUragAyA ityatra sssstthii| vismaraNe tu kecit kamavAMgIkurvanti / tatpakSe mama dUragAyAH preyo vastu mA vismAraye-iti yojyaM / 18. . itthaM vi0 / itthaM-pUrvoktaprakAreNa yuvadvayInAM-taruNataruNIyugalAnAM, vividhAH pralApAH viceruH-vicaraMtisma / kiM viziSTAH pralApAH ? virahAtidInAH / hi-yataH, niraMtare-nirvyavadhAne, praNayAtireke-snehAdhike sati viprayoga:virahaH, hRdAlaye-manogehe, zalyati-zalyavad bhavati-iti dvibhaMgonvayaH / iti zlokanavakasyApyartho daMpatIpravRttimayo vyAkhyAtaH / 19. kAntayaM0 / tadAnIM-tasmin prayANasamaye, kAntaH-bhartRbhiH, prabaMdhAd-AgrahAt, dayitA:-vallabhAH, muhuH-bhUyaH, nivaarynt-nivaaritaaH| kiM kurvatyaH ? saha vrajantyaH-sArddhamAgacchantyaH / kiM viziSTaH kAntaH ? svasvAmikRtyeSusvapatikAryeSu, adhikaM dattaM cittaM-mano yaiste taiH / kaiH kA iva ? yathA zailaiHparvataH, ApatantyaH-AgacchantyaH, taTinyApo-nadIjalAni nivAryate / 20. viSIda0 / priyAlyA-priya sakhyA, iti prabodhya-kathayitvA, kAcid gRhaM ninye-praapitaa| itIti kiM ? he tanvi ! tvaM mA viSIda-mA viSAdaM kuru / tvaM AlayaM gRhaM, sva-nijaM, cara-vraja, tvaM sArjenAsra:-sakajjalavASpaiH mukhaM zyAmaM mA kuru / te-tava, dayitA-bhartA, zvaH prabhAte, sametA-sameSyatIti, pNcbhNgonvyH| 21. viyogataH / sakhyA kAcin mRgAkSI svagRhamanAyi-prApitA / kiM kRtvA ? tAlavRntAnila:-vyajanavAyubhiH, caitanyaM-saMjJAnaM, Apayya-anAyya / kiM kurvatI ? visaMsthulaM-vyAkulatayA cIvarAdyasaMbhAlanazaktipUrvaM yathA syAt tathA, prANapate:-bhartuH, viyogataH-virahAt, pANidhRtApi-hastadhAritApi, pataMtI bhUmyAmiti zeSaH / . 22. amuMca0 / kAcit pramadA sakhyeritApi-sakhyA bhaNitA'pi, uttaraM nArpayan-na dadau / kiM viziSTA kAcit ? galadvASpajalAvilAkSI-patadazrujalamlAnalocanA, kiM kurvatI ? vimohAt-mauDhyAd idaM sthaanmmunyctii-atyjNtii| punaH kiM kurvatI ? preyaHpadanyAsa-priyacaraNavinyAsaM, anuvrjntii-anugcchNtii| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 bharatabAhubalimahAkAvyam 23. kA vipra0 / atha-anantaraM, sakhyA kAcit-vadhUH, iti-amunA vAkyena, dadhe dhRtA, kathamapi rakSitetyarthaH / itIti kiM ? he mugdhe !, tava-bhavatyA, adyaadhunA, sakalAnubhUti:-sarvonubhavaH jAyate / kA viprayuktiH-ko virahaH / casamuccaye, praNayaH-snehaH, kIdRk-kiM svarUpaH / viSaNNatA-viSAdavattA kA tvamiyamitIraNena-evaM bhaNanena purA mugdhAsIti ssddbhNgonvyH|| azoka0 / kAcid vadhUlateva azoka-kaMkellipAdapaM, AlaMbya-Azritya; netrAzru jalaiH itIva sissec-siktvtii| itIti kiM ? eSa pravRddhaH azoka: sekAt-secanataH, dayitAgamena-bharturAgatyA, mAM azokAM-zokarahitA vidhAsyate / 25. khinneva0 / kAcid bAlA virahAtibhArAt khinneva-khedavatIva, atUrNa etA- . aagtaa| kiM kurvatI ? pade pade galadbhiH vASpajalaiH-kSarabhirazrRMvAribhiH, muktAphalairiva . preyapadanyAsarajAMsi-priyacaraNavinyAsadhUlI:, avkirntiivrdhaapyNtii| 26. kAntasya0 / sakhyA kAcidevaM saMbhASya-saMbodhya,' avaali-vaalitaa| evamiti kiM ? he bAle ! tvamatra sthitA kiM vitanoSikiM karosi ? hinizcitaM, tvayA-bhavatyA, yAtasya-kRtaprayANasya, kAMtasya-bhartuH, padavI-mArgaH, tAvadaloki-dadRze, yAvad rajo-reNuH, aMtarA-madhye, nAbhUditi catubhaMgonvayaH / 27. durutta0 / kAcid bAlA iti Iratisma-evamacIkathat / itIti kiM ? he priya !, ced-yadi, aMtarA-madhye, AzAtarI-icchAnaukA, na syAt tadA nimajjane-bruDane, ko vighno bhavati / he sakhi ! mayA bhujAbhyAM-bAhubhyAM, dayite-bhartari, prayAte-prayANaM kRtavati sati, ayaM virahAMburAzi:viyogAbdhiH, duruttara:-duravagAho vartate / 28. jahIhi / AlyA-sakhyA, kAcid vadhUriti saMbodhya-saMbhASya, gRhaM nItA prApitA / itIti kiM ? he sakhi ! tvaM maunaM jhiihi-tyj| tvamAtmakRtyaMsvakArya, racaya-kuru / he mRgAkSi !, tvaM sakhIjane dRzaM dehi, tvaM ghasrakumuddazAMvAsarakaravAvasthAM, dadhAsi-dhArayasi / iti paMcabhaMgonvayaH / 26. snigdhA0 / atra-loke, snigdhAbhiH-snehavatIbhiH, sulocanAbhiH-strIbhiH eva jIvitanAthapRSThe-bhartuH parokSe, saMtapyate-saMklizyate, tilA: snehabhAjaHtailADhyAH, kiM na vimAH-na pIDyAH kiMtu pIDyA eva / teSAM tilAnAM khalaH kiMcanApi-kimapi, niHsnehatvAt na madyaH / iti tribhaMgonvayaH / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 paJjikA (sarga ) zatazaH - bahuzatasaMkhyAn, 30. athaika0 / atha - anantaraM, senA mArgAn - pathazcakAra--kRtavatI / kiM viziSTA senA ? ekadiksaMmukhasaMcariSNu:ekAzAbhimukhasaMcaraNazIlA, keva ? svarvAhinI - gaMgA iva zatazo mArgAn karoti / kiM viziSTA ? antarupetazailavibhedinI - antarAlAyAtaparvataghAtinI / punaH kiM viziSTA ? bhAratakAmacArA - bharatakSetre kAmaM - atyarthaM cAraH - saMcAro yasyAH, senApakSe - cakravartIcchAcAriNI / zailavibhedinI - ityatra bhUbhRtvibhedinItipATho'vasAtavyaH / bhUbhRnmahIdhare pRthvIpAlAvityanekArthasaMgrahe / bhaTaiH - vIraiH digantA 1 31. vizvaMbha / tadIyaH - bharatasaMbaMdhibhiH, vyAnazirevyApyaMta / kiM viziSTaiH bhaTaiH ? dharitrIM bhuvanaM nabhaH- AkAzaM, mAtuM - pramANIkarttI, pravRttaiH - prasRtairiva / punaH kiM viziSTaiH ? vizvaMbharAvyomacaraiHbhUcarakhecaraiH / punaH kiM viziSTa : ? svakarApitAstra :- svapANinyastazastraH / kathaM ? samaMtataH - sarvataH / 32. asyodya0 / asya- bharatasya, dhvajinyA :- senAyAH, udyadAtodyaravaiHucchala vAdyanirghoSaiH, nAkalokAt - surAlayAt, svAhAbhujAM saMcayaH -sadAM samUhaH, 'dUrAd AhUyata- AkAryata eva / kiM kRtvA ? ityudIrya - kathayitvA / itIti kiM ? he svAhAbhujAM saMcaya ! bhavadAlayAntaH-svargamadhye kiM kautukamasti ?. 33. mahoSTra0 / dhvajinyAM - sena yAM, sa kopi kolAhalo'bhavat / yena - kolAhalena aTavIzvApadajAtiyathaiH girINAM guhAH -kaMdarA, bhayAdalIyanta - AzrIyanta / kiM' viziSTAyAM dhvajinyAM ? mahoSTravAmIzatasaMkulAyAM - mahAkarabhave sarastrIzatasaMkIrNAyAM / 34. gandhebha0 / asya - bharatasya camvA - senayA, tad vanaM AbabhAse -zuzubhe / ki viziSTaM vanaM ? gandhebhasiMdUrabharAtiraktapathidrumaM - gaMdhadvipasiMdUrAtizayAbhyadhikAH pathidrumAH - mArgavRkSAH yatra tat / utprekSate - cariSNu sandhyAbhraM - caraNazIlasAyaMtanameghaM kSapAsyaM - rAtrimukhamiva / kayA ? dhUlInavameghapaMktyA - sainyotthara - jonavavAridayA | 35. dUraMga0 / atha - anaMtaraM, sainikAnAM sAketasaudhAgraziropyadRzyaM babhUvajAyatesma / kathaM bhUtAnAM sainikAnAM ? dUraMgatAnAM / kimiva ? smarAturANAM kAmavyAptAnAM caitanyaM atizuddha - atinirmalaM, adRzyaM bhavati / kiM viziSTAnAM smarAturANAM ? asamAhitAnAM dhyAnAdisamAdhivarjitAnAM / yathA Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 36. dantAba0 / janaiH-prajAbhiH, asya-bharatasya, prayANe-prayANasamaye, senA jaMgamakozalA-calAyodhyA, amaani-mene| kathaMbhUtA? daMtAbalaH-hastibhiH, kelingoppnnaa-kriiddaashailshitaa| puna: kiM viziSTA ? bRhadubhiH-mahabhiH, rathaiH haryopapannA-gRhasaMyuktA / punaH kiM viziSTA ? sphurddhvjaa-viraajmaanketnaa| 37. turaMga / turaMgamaiH-azvaiH, khurApraiH kSuNNaM-saMpeSitaM, rajaH-pAMzu yAvadantaM AkAzaM, upaiti-Agacchati / kiM viziSTaiH turaMgamaiH ? agrasaraiH-purazcAribhiH, : pRSThacaraiH gajaiH madAMbhobharaiH-dAnavAriprakarSaiH kRtvA rajastAvad adhorakSinyag apAtyata / ka: kairiva ? bhavI-bhavyaH, paMkaiH-pAtakairiva / bhavipakSe anantaM mokSaM / madAH jAtyAdayaH / 38. purassa0 / turaMgibhiH-sAdibhiH, purassarai:-agrasa raiH, iti janAnAM. pacchatAM praznavidhAyinAM, Uce-babhASe / itIti kiM ? bho turaMgiNaH ! balaM-kaTakaM pRSThe vaityAgacchati / pRSTacarairapIdameva janAnAmUce / janAnAM puro-agre, bahusainyamasti vA prAk-pUrvato bahusainyamastIti saMnibodhaH-jJAnaM no babhUva / . iti SaDbhagonvayaH / 36. kaNDaya0 / karIndra :-gajarAjaiH, pathibhUruhANAM-mArgavRkSANAM, tvak challI unmamaMthe-udacchedi / kiM kurvANaH ? karaTaM kaMDUyamAnaiH-kaMDUyAM vidadhAnaH / kaiH keva ? cArudazAM-strINAM, vilAsai :-vibhramaiH dharmasthitiH-cAritrasImA yathA unmathyate / kiM viziSTaH ? adhikaprauDhitayA-adhikaprapaMcatayA, prapannaH saMyuktaiH / 40. vidyAdharaiH / vidyAdharaiH vyomapathaH-AkAzamArgaH, jagAhe-viloDayAMcakra, tataH-tadanantaraM, nidhAnaH vaDavAmukhaM-pAtAlaM jagAhe, bhUcAribhiH-bhUcaraiH, bhUmitalaM jagAhe / sA camUrevaM gaMgeva trimAryA-mArgatraye, babhUva-ajAyata / pravati / ayananimnagApi-mArganadyapi, tasya-bharatasya, balaM-kaTakaM, tasya kAmacAraiH-yatheSTasaMcaraNaiH, sadya:-tatkAlaM, navoDheva-navapariNitavadhUriva, viSIdatisma-viSAdamApnotisma / kiM viziSTA ayananimnagA? rasasyapAnIyasya, UnakatvaM-alpIyastvaM, tena paMkaikakAluSyabhara:-kardamaikamAlinyAtizayaH, tenaatidiinaa-atikRshaa| navoDhApakSe-rasasya zRMgArarasya / tabalakAmacArai:tasya bhartuH balasya-vIryasya atyarthabaMdhaiH cArobandhAvasarpayorityanekArthasaMgrahe / kiM viziSTaH tabalakAmacAraiH ? pravattitaiH-prasRtaH / 42. nAvyA0 / asya-bharatasya, balaiH-sainyaH kRtvA nAvyA-nautaraNayogyA, nadI Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sargaha) supratarA babhUva / gahanaM-tarusaMkIrNaM vanaM, prakAza-prakaTaM, AsIt / salilAzayAH-jalasthAnAni sthalAnyabhUvan / kiM viziSTasya asya ? jayodyatasya-vairivijayodyamavataH / kramAd-anukramAt / 43. suSeNa / suSeNasainyAdhipatiH-suSeNanAmA senAnI rAjAnaM sametyedaM jagAda / he rAjan ! svasainyaM lalATaMtapasaptasapteH-madhyAnhIyAtabhAnoH, tApAt viSIdati viSAdaM kalayati / ka iva ? aMDajAnAM-pakSiNAM, vrAta:-samUha iva / 44. bandhUka0 / he rAjan ! tvaM bandhUkapuSpANi-mAdhyAhnikataroH kusumAni, vikA savaMtI--vikasvarANi, vIkSasva-vilokaya / kiM viziSTAni ? sindUrabharavat chaghi:-kAMtiH yeSA, tAni, kimiti vitarke, smaravIramuktAH ete bANA vartante / kiM viziSTAH bANAH ? viyogivakSasthalazoNitAktAH-virahihRdayasthala rudhirArdrAH / / 45. tIkSNAMzu0 / he rAjan ! tvaM mRgAkSIriva latAH-vallI:, pazya-vilokaya, kiM kurvatI: ? preyasi sAparAdhe-sAgasi sati, prasUnanetraH-puSparUpanayanaiH, makaraMdavASpAn vimuMcatI:-zravaMtI:, ki kriyamANAH ? tIkSNAMzutaptyA-ravitApena paritapyamAnAH / : 46. lolalla / he rAjan ! ArAt-saMnidhau, tvayA'yaM pAMthajano vilokyatAM / ki viziSTa: pAnthajanaH ? lolallatAmaNDapamadhyalInaH-calavallImaMDapAMtarAzritaH, utprekSate-nistrizasUnadhvajabANaghAtabhItyA-niHkRpakAmazaraprahArabhayena, bhItaH vasta iva / punaH kiM viziSTa: ? parilagnatRSNa:-vyAptatRSaH / . 47. ayaM pa0 / he rAjan ! tvaM utthASNurajobharatvAt-uDDIyamAnapAMsuprakarSAt, tvamimaM pazUnAM samaja-gavAM samUha, pazya-vilokaya / ayaM pazUnAM samajo lagnatRSNaH san-kalitapipAsaH san, sarastaTaM dhAvati / kathaM ? samaMtAt-sarvataH / ka iva ? kAmIva / yathA kAmI kAntAdharabimbapitsu:-pipAsuH, dhAvati / 48. maddhi0 / he rAjan ! bhavatA tat-tasmAddhetoH, ayaM jalAzayaH nojjhanIyaH-na tyaajyH| yadayaM jalAzayaH marandalakSAt-makarandavyAjAt, sarojanetrariti roditIva / itIti kiM ? mameSA RddhiH-saMpat, kRtArthA-kRtakRtyAnanA'bhavat / makaraMde maraMdo'pi-iti zabdaprabhede / 46. hastyazva0 / he rAjan / bhArAdhiropAt calanakramAcca hastyazvapRSThyA-gajahaya balIvani pataMti bhUmAviti zeSaH / mahokSavargazca zrama-khedaM, Abiti Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 kiM viziSTo mahokSavarga : ? Avahati / palvaladarzanordhvakRtagrIvaH / bharatabAhubali mahAkAvyam nIrAzayodaJcitakandharaH 1 50. svedoda0 / he rAjan ! prasahya- haThAt vanaM - araNyaM tavAtithyavidhi-bhavatprAghUrNakatvavidhAnaM, vidhAtuM - nirmAtuM, svasainikAnAM - svabhaTAnAM svedodabindUnparisvedAMbukaNAn, nudati-vyapanayati, kena kRtvA ? praphulla padmAkaramArutenavikacakamalAkaravAyunA, kathaM ? adhibhAlapaTTe - lalATapaTTamadhikRtya / 51. Ayoja0 / he rAjan ! tvayA AyojanaM catuH krozapramANaM bhUmirapi ullaMghe / sarve'pi cakravartino yojanamAtrameva calaMtItyAgamaH he kathamadyApi senAnivezaH - sainyAvasthitiH, na kriyate na vidhIyate / mahonidhiHbhAsAM nidhAnaM, bhAnu: - zrIsUrya:, kSaNaM-muhUrtaM kiM na vizrAmyati / kiM kRtvA ? madhyasthatAM-mAdhyAnhikAvasthAM etya prApya, pazya - vilokaya, madhyAhnasamaye bhAnorapyavasthitiH dRzyate, kathaM na bhavataH / iti caturbhaMgonvayaH / vyatIta: - rAjan ! 52. itIpsitaM / sa nRpANAM prathamaH bharataH tasya - balAdhipasya suSeNanAmnaH senAdhipate ritIpsitaM senAnivezaM svIcakAra - aMgIkarotisma / hi yataH divasezvareNabhAnunA, anUrukRtyaM - aruNasAratheH kAryaM divasAgrabhAge - prabhAte, alaMghanIyaManatikramyaM / 53. sainyasya / tadA tasmin samaye, avatIrNasya - uttIrNasya, sainyasya - kaTakasya, vipinAntare-vanamadhye, vihaMgamAnAM pakSiNAM saMvartasaMkSubdhapayodhikalpaH - kalpAntasaMcalitasamudrasadRzaH, ghoSaH - kolAhalo'bhUt / kiM viziSTAnAM vihaMgamAnAM ? vanasthalIproDuyanotsukAnAM / 1 54. senAni0 / tasya - bharatasya, bahuzaH - bhUyAMsaH, senAnivezA: babhUvuH / kathaM ? nitAntaM-atyarthaM / kiM viziSTAH senAnivezA: ? purIpradezAdhikavibhramADhyAHayodhyoddezAdhikazobhAkalitAH / kiM viziSTasya tasya ? evaM - amunA prakAreNa, prayAtasya calitasya / hi yataH, puNyavatAM - dhanyAnAM puraM nagaraM vanaM araNyaM, yogyamasti / 55. svadeza0 / sa rAjA bharataH, cArAn - herikAn prajighAya - preSitavAn / kaH kAniva ? vArivAha: - jaladaH, vAripravAhAniva / kiM kRtvA ? svadezasImAnta - mupetya - Agatya ca - punaH, patAkinIzena - senAnyA, samaM - sArddhaM, raho - vijane, mantrayitvA - Alocya | Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JjikA. ( sarga 9 ) 463 56. karoti0 / carANAmanuzAzanaM kiM kathayatItyAha / nRpeNa- bharatena, iti jJAtuM carA niyuktAH - AjJApitAH / itIti kiM ? takSazilAkSitIzaH - bAhubaliH kiM karoti / kileti satye, tasya- bAhubaleH, sainye - kaTake, ke vIradhuryAH - bhaTadhuraMdharAH santi / tasya - mahIzituH, balaM kIdRzamastIti catubhaMgonvayaH / 57. zvaH kutra0 / cakrI senAnIM kiM punaH prAha / he suSeNasenAdhIza !, zvaH - AgAmIvAsare, dhvajinInivezaH -- kaTakAdhivAsaH, kutra - sthAne, bhAvI - bhavitA / kaTakaiH svadezasImA ullalaMghe - vyatItA / ataH paraM arAtideze - zatruviSaye, mayA gamyaM - gantavyaM / ari vinA- zatrumantareNa balAbalavyaktiH - vikramAvikramaspaSTatA, na syAditi caturbhaMgonvayaH / 1 58. itIri0 / atha - anantaraM sa suSeNasenAdhipaH, bhUpaM bharataM, nijagAda - abravIt / kiM viziSTaH suSeNa sainyAdhipaH ? sadarpaH - sagarvaH punaH kiM viziSTaH ? itIritaHpUrvoktaprakAreNa kathitaH / mahaujasAM - mahAbalAnAM sAhasa zrIH kiMcinnasamudeti ? kintu samudayaM prApnotyeva / ki viziSTA sAhasazrIH ? AtmaparA'vimarzAsvaparavicArarahitA / 56. ki kAzya0 / he kSitIza ! dainyavatA - kRpaNatvajuSA paMsA, kiM kAzyapI - pRthvI, upacaryA - gAhyA / sAhasibhiH - sAhasikaiH, vasudhA saMgRhyate - AdIyate / hariH - siMhaH, ekopi dAnArdra kapolabhittIn - madajalAvilakaTapradezAn gajAn, helayA - lIlayA, kiM na hanti, kintu anughAtayatyeva / 60. eSAM bha0 / he rAjan ! eSAM vakSamANAnAM bhaTAnAM bhavannidezaH - bhavadAjJA, mahAMtarAyI - mahAvighnosti / kiM viziSTAnAM bhaTAnAM ? samarotsukAnAM - raNotsukAnAM / raveH sUryasya, puraH - agre tadIyapAdAH - sUrya saMbaMdhikiraNAH, bhUmIbhRdA kAntinibaddha kakSAH - parvatAkramaNaprahvIbhUtAH, kiM na santi ? api tu santyeva / 61. tavAnu0 / he bharatAdhirAja ! ayaM bAhubaliH, yugAde: - vRSabhadhvajasya, tanayaH - sutaH, tavAnujaH-bhavallaghiSTabAndhavaH, tena mamAyamUhaH- vicAraH, varttate / cedu-yadi, mama kaH sAMyugIna :- raNe sAdhuH ayaM bAhubaliH, nAdhunAsti / te tava, nideza:AjJA, mama vimarza: - vicArosti nAnyaH / iti paMcabhaMgonvayaH / 62. haThAd0 / he rAjan ! ripUNAM zatrUNAM puMsAM - puruSANAM, sukhAya - zarmaNe bhavati haThAt krAntA puMsAM sukhAya bhavati / / vizeSAt vasudhA - dharaNI, haThAt krAntA, keva ? mRgAkSI - vadhUriva / yathA vadhUH dhIraH- dhairyavAn samarotsave - raNamahe, Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 bharatabAhUba limahAkAvyam utsaMgaM - aMka, ete - Agate, kiM kAtaratvaM - dInatvaM vidadhAti - karoti ? na karotItyarthaH / pazya sva0 / he nareza ! tvaM svasenAM - nijakaTakaM, pazya - vilokaya / kiM viziSTAM svasenAM ? hariduH pradharSAM - zakraduHsahAM, tvaM doSNoryuge - bAhuyugale, dRzaM dRSTi, dehi-vitara / sa bAhubalistAvad balI - balavAn yAvat tvayA na Iye - nAgataM / kena ? virodhikSitibhaMjanena-vairivasudhAbhaMgena / iti catubhaMgonvayaH / 64. mamAdbhutaM0 / he sArvabhauma ! - cakravattin !, ataH paraM tvaM mama vAkyaM svIkurusaMgRhANa / kiM viziSTaM vAkyaM ? adbhutaM - AzcaryakAri, he rAjan ! iMtaH sthAnAt mayA cAravarAH - herika puruSAH, senAniviSTya - sainyanivezAya, nijabuddhita:svabuddheH, hyo - gatavAsare, niyuktAH - saMpreSitAH santi / 65. tairetya0 / he rAjan ! tai:- caraiH, etya - Agatya, ahamevaM vijJApitaH - vijJapayAMcakre / kathaMbhUtaistaiH ? sAnandamanobhiH - saharSacittaiH / punaH kiM viziSTa: . ? priyasatyavAkyaiH - manojJA'vitathavacanaiH / evamiti kiM ? uttarasyAM dizi eka dAvaM vanamasti / kiM viziSTaM dAvaM ? caitrarathAd- dhanadavanAd, anUnaM - adhikaM / punaH kiM viziSTaM vanaM ? adUragaM - itaH sthAnAt samIpagaM / 66. sa bhUruho0 / he rAjan / jagattraye'pi trailokye'pi, sa bhUruhaH - taruH, nAsti, yo'smin kAnane-vane, vivRddhi nAgAt na labhatesma / kasmin ka iva ? sarvavidi-bhagavati, guNodbhava iva / yathA guNotpattiH sarvavidi vRddhi kalayati / kiM viziSTe kAnane ? cAruphalollasacchrIbharabhAsurAMge - manojJaphalazobhAtizayapradIpyamAnAMtike / sarvavitpakSe - phalaM - lAbhaH, aMgaM - zarIraM / phalaM hetukRtejAtiphale phalaikasasyayoH / triphalAyAM ca kakkole zastrAgre vyuSTilAbhayoH - ityanekArthasaMgrahe / 67. gIrvANa0 / he rAjan ! yatra vane nitAMtaM - utkarSataH vRkSAH anekadhA: - bahuprakArAH, vibhAnti - zobhante / kiM viziSTAH vRkSAH ? gIrvANavidyAdharasundarINAM saMketalIlAnilayAH-saMketakrIDAspadAni / punaH kiM viziSTAH ? prasUnacApAtapavAraNAni - kAmachatrANi / 68. puSpadra u0 / he rAjan ! iha-asmin vane, rolaMbarAjiH - bhramarazreNiH, kalApinAM - mayUrANAM, kAdambinI bhrAnti - meghamAlAbhramaM, Atanoti - vidadhAti / kiM viziSTA rolaMbarAjiH ? jaladAlinIlA - ghanatatizyAmalA, kiM kurvatI ? puSpadruH zAkhA upari-kusumadrumazikhopariSTAt, bhramaMtI - calaMtI, kiM viziSTAna kalApinAM ? nRtyarasotsukAnAM-nATyarAgotkaMThitAnAM / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sargada) 465 66. yadIya0 / he rAjan ! zakro'pi-vAsavo'pi, iti zaMkA hRdaye-manasi, bitti dharati, itIti kiM ? idaM kiM naMdanodyAnaM mamAsti ? kiM kRtvA ? dUrAtviprakRSTataH, yadIyasaundarya-yasya rAmaNIyakaM, udIkSya-vilokya, kiM kurvANaH ? vimAnena nabha:-gaganaM, vigAhamAnaH / 70. zrImayu0 / he rAjan ! tadantare-tasya vanasyAMtarAle, zrImayugAde:-jagadIzva rasya, mahAn vihAra:-prAsAda eko'sti / kiM viziSTo vihAraH ? kaladhautarUpa:' svarNAkRtiH / utprekSate-jAmbUnadAdreH-meroH, vjrbhinn:-pvidaaritH| ki zRMgadeza iva ? 71. mahAma0 / he rAjan ! ayaM prAsAda: ArAmalakSmyA:-kAnanakamalAyAH, kalyANatADaMka:-svarNakuMDala ivAsti / kiM viziSTo'yaM prAsAda: ? mahAmaNistaMbhavirAjitazrI:-bRhadutnastaMbhavibhrAjitazobhaH / kiM viziSTAyA ArAmalakSmyAH ? tarurAjAH-taruzreSThAH, teSAM rAjiH-paMktiH, tayA virAjamAnAH-zobhamAnA avayavAH yasyAM, etAdRzI aMgayaSTiryasyAH sA tsyaaH| 72. navIna0 / he rAjan ! vihArabhittiH kAnanabhUruhANAM-vanavRkSANAM, AtmasvarUpa vyavalokanaNya-svasvarUpadarzanArthaM, mukuraikalIlAM-darpaNakavilAsaM, dhattetarAMatizayena bitti / kiM viziSTA vihArabhittiH ? navInacAmIkaranirmalAbhA nUtanasvarNavizadakAMtiH / -73. jIvo ya0 / he rAjan ! ayaM prAsAdarAja: tathA yugAdibimbena uccaiH paribhAti yathA puNyabhareNa-sukRtAtizayena, jIva:-AtmA paribhAti, yathAtmanA-jIvena, dehaH paribhAti / yathAbjena-kamalena, taTAkaH paribhAti / 74. muktAva0 / he rAjan ! kAnanarAjalakSmyA maMdAkinI-gagA, muktAvalI-hAralatA, ___ kaMThagateva bhAti / kiM kurvatyA ? cariSNucandrAtapagauravIcicchalAd-caMcat kaumudIzvetakallolavyAjAt, zIta kAnti-candraM, hasantyA iva-smayamAnAyA iv| 75. DiNDIra0 / he rAjan ! yattIragatA:-yasyA gaMgAyAH taTamAptAH saMto rAjahaMsA nitAntaM-atyarthaM, vibhAMti-zobhate, upamIyaMte-DiMDIrapiNDA:-phenaprakArA iva / tatra-tIradeze, senAniveza:-sainyasaMsthApana, sadocitaH-sarvadA yogyosti / yathA puNyavataH-sukRtinaH, svaH-svargalokaH, yuktaH syAt / iti tribhaMgonvayaH / / 76. itthaM vacaH / rAjA-bharataH, tadaiva-tasminneva samaye, ataH-svadezata, sainyalokaH saha ccaal-prtsthe| kiM kRtvA ? sainyapateH itthaM-pUrvoktaM vaco Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 bharatabAhubalimahAkAvyam nizamya-zrutvA, kiM kartuM ? taM ArAma-kAnanaM, draSTuM-vilokayituM, kiM viziSTaM . taM? prAsAdalakSmIkamanIyatADhyaM-caityazobhAbhirAmatApUrNa / 77. vanaM sa0 / nRpatiH-bharataH, parabhuvaM-zatrusImAvaniM, pratasthe-calitavAn / ki kartuM ? balaiH-kaTakaiH, saha-sArdhaM, saprAsAdaM vanaM-sacaityaM kAnanaM, upagaMtu-upatuM / kiM viziSTo narapatiH ? kRtodyoga:-saMvihitodyogaH / punaH kiM viziSTaH ? sAgaHkSitipatimanaHzalyasadRzaH-sAparAdhabhUpAlahRdayazalyatulyaH / punaH kiM viziSTa: ? sainyendrAgrasaraparinunnaH-sainyendrAgragAmipreritaH, * sudhI:-vidvAn, ' tAdRkkArye-tadvidhe'rthe, na vimRzati-na vicArayati / kiM viziSTa: sudhI: ? punnyodyruci:-dhrmaabhyudyaabhilaassii| itthaM zrIkavisomasomakuzalAllabdhaprasAdasya mejyodhyAtakSazilAdhirAjacaritazlokaprathA pNjikaa| . . naipuNyavyavasAyipuNyakuzalasyAsyAraviMdodgatA, yA tasyAmiti saMbabhUva navamaH sargo'risImAMgamaH / iti zrIbharatabAhubalimahAkAvye paMjikAyAM bAhubalidezasImAprayANo nAma navamaH sargaH / ---- dazamaH sargaH1. patAki0 / sA zrIbharatezvarasya patAkinI-senA, takSazilAdhipasya-bAhabale.. siimaaNtrmaassaad-praap| kiM kurvANA ? zaMkamAnA, muhuH-asakRt / keva ? navoDheva / yathA navoDhA vadhUH vilAsagehaM-vAsagRhaM, AsAdayati / 2. ttkaan| tadIyaiH sainyaH-bharatasaMbaMdhikaTakaiH, tatkAnanAntAH-tasya vanasya pradezAH, agamyaMta-prApyaMta / kiM viziSTAH kAnanAntAH ? savibhramAMkAH--vInAMpakSiNAM, bhramaH-bhrAntiH, tena saha vartamAnAMkaH-utsaMgaH sthAnaM vA yeSAM, te| ka: ke iva ? kAminInAM vilAsaiH pratIkA:-avayavAH, yathA gamyante / kiM viziSTAH pratIkAH ? tAruNyalAvaNyajuSaH-yauvanalavaNimabhAjaH / kathaM ? zanai: mandaM mandaM / pratipakSe-savilasabhUSA vA sazobhAlakSmANaH / 3. rajasva0 / vAhai:-azvaH, bhUmi parihAya-tyaktvA, nabha:- gaganaM, itIvalalaMbe zizriye / kiM viziSTai: vAhaiH ? pavanAtipAtaiH-vAyoratigAmibhiH / itIti kiM ? etAH kAnanavalyaH-vanalatAH, eSAM-sainikAnAM, adRzyA:-anAlokanIyA mA Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA ( sarga 10) 467 bhavantu / kiM viziSTAH kAnanavallyaH ? rajasvalAH - reNumatyaH, rajasvalAHpuSpavatyaH kileti satye adarzanA bhavanti / 4. kadaya0 / tadAnIM - tasmin samaye, sA vanarAjiH vayasAM virAvaiH - vihaMgamAnAM visavaiH, gADhaM yathA syAt tathA cukroza - ruroda / kathaM bhUtA sA vanarAji: ? tadIyaiH - tasya bharatasya saMbaMdhibhiH, balaiH - kaTakaiH, uccaiH atyarthaM, kadarthitApIDitA / punaH kiM viziSTA sA ? haThAttazAkhAkabarI - balAd gRhItaduzAkhAveNI / keva ? navoDhakanyeva yathA navavadhUH, tadIyaiH - tasya nAyakasya saMbaMdhibhiH, balaiH - ojobhiH, kadarthitA sati gADhaM krozati / 5. camUca0 / sA vanarAjalakSmIH ketakakaMTakaH, yuvaH - taruNAn tutoda - vyathatesma / kiM viziSTAn yUnaH ? camUcarAn - sainyavarttinaH / kiM kurvataH ? kileti nizcayena, vimardAt-saMghaTTAt, upariSTAt - uparitaH patataH / kiM viziSTaiH ketaka kaMTakaiH ? atyantakaThoradhAraiH - atyartha kaThinAgrabhAgaiH / kairiva ? nakhairiva / 6. phullalla0 / kecid - vIrAH, phullallatAmaNDapamadhyamIye - vyakacaduvallImaMDapAMtare, niSeduH - niSIdatisma / kiM viziSTAH sainikAH ? mahIruhaskaMdhanibaddhavAhAH - drumaskaMdha niyaMtritAzvAH / kiM viziSTe phulla0 ? nilayAbhirAme - vezmamanojJe / ke kasminniva ? surAH svargavanAMtarAle - naMdanavanAbhyantare yathA niSIdati / 7 zrAntAH pra0 / kecin mahAbhujaH- doSmaMtaH sukhena saMvivizuH - nidrAM cakruH / keSu ? prasUtAstaraNe- puSpazyatIyeSu kiM viziSTAH mahIbhujaH ? zrAntAHkiMcit klAntAH / ke kasminniva ? nAgAH - gajAH sarasyAH - taTAkasya, nIradezetaTapradeze iva yathA saMvizati / kiM viziSTe tIradeze ? mahIruhacchAyanivAritoSNe - tarucchAyaniSiddhatApe, samAse "bAhulyamiti vacanAt / kecit / atha - anantaraM vAsarayauvane - madhyAnhe, kecid vIrAH tarucchAyaMdrumatalaM, upetya - Agatya, vizazramuH - vizrAmamApuH kiM viziSTAH vIrAH ? marudbhiH- vAyubhiH, tanUkRtasvedalavAH - alpIkRtaparisvedAH / kathaM marudbhiH ? latAvalInartanasUtradhAraiH - vallIvrajanATanapAThakaiH / 6. mandAki0 / kecid - vIrAH, maMdAkinItIralatAlayeSu - gaMgAjalAsannavallI maMDapeSu, nilInAH - adhyuSitAH / kiM kriyamANAH ? paritapyamAnAH - AtapaklizyamAnAH / punaH kiM cakRvAMso ? vihAraM - prAsAdaM paritaH sarvataH, paTAlayAnvastrAlayAn vitatya - vistIrya, ke'pi vIrA niSedivAMsaH - tasthivAMsaH / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 bharatabAhubalimahAkAvyam 10. vilAsi / kecit turagAdhirUDhA:-sAdinaH, AlekhyakRtAH-citrApitA iva, niSeduH-tasthuH / kiM kurvataH ? vilAsinIvibhramacArulIlA:-kAntAkaTAkSamanojJavilAsAn, smaraMtaH-smRtimApAdayaMtaH, kiM kRtvA ? surazaivalinyA:-gaMgAyAH, vIcI:-taraMgAn, vilokya-dRSTvA / kathaM ? drAk-zIghra / 11. kAlAgu0 / madhupA:-bhramarAH, puSpadrumAn vihAya-tyaktvA, kAlAguruskandha nibaddhanAgakaTeSu-kRSNAgurutaruskaMdhaniyaMtritagajakapoleSu, petuH-pataMtisma / nu iti vitarke, ko'pi sasaMjJacitta:-sacetanamAnasaH, viziSTavastuprAptau pramAdye t-.. pramAdaM kuryAt ? 12. durvAMka 0 / vAhA:-turaMgAH, saritaH-nadyAH, taTeSu-tIreSu, viceru:-viharaMtisma / kiM viziSTAH vAhAH ? durvAMkuragrAsanibaddhakAmAH / tadA-tasmin samaye, saM . sainyaloko'pi, samagraM-samastaM, svasvArthaciMtAvidhi-nijanijakAryasaMsmRtividhAnaM, aattaan-krotism| 13. atha kssi0| aya-anantaraM, kSitIza:-bharataH, nAgAd-gajAda, avaruroha uttIrNavAn / kiM kRtvA ? dUrAt bhagavannivAsa-jinaprAsAdaM, vilokyadRSTvA / amIdRzAnAM-evaMvidhAnAM puruSANAM, ucitakriyAsu-yogyakarmasu; ko'pi kiJcin naipuNyaM AzaMsati-nivedayati ? kintu amIdRzAH svayameva vidNtiityrthH| 14. tataH saH / tataH-tadanantaraM, samagrA api bhUmipAlA:-rAjAnaH, asya-bharatasya, vidhi-vidhAnaM, ckr:-kRtvNtH| kiM viziSTAH bhUmipAlAH ? yAnAvaruDhA:vAhanottIrNAH / hi-yataH, adhIzvarAcIrNa-rAjJAcaritaM kRtyaM sevAparaiH iha alaMghanIyaM-nAtikramaNIyaM / kiM viziSTaM kRtyaM ? ashess-smgrN| 15. sarvottaH / sa rAjA bharata: jinarAjavezma-prAsAda, viveza-pravizatisma, ki kRtvA ? sarvottarAsaMgavidhi vidhAya-nirmAya / utprekSate-nivRteH-sukhasya, Asya-mukhamiva / punaH kiM viziSTaM ? abhirucyaM-manojJaM / punaH kiM viziSTaM ? suvarNabhAsvatkamanIyatADhyaM-kanakadIpyamAnasuMdaratApUrNa, AsyapakSe-pradhAnAkSaraM / pradakSi0 / dharAdhipaH-rAjA bharata., tri:-trivelaM, pradakSiNIkRtya, yugAdeH paMcAMganati-paMcAMgapraNipAtaM, cakAra / hi-nizcayena, tIrthezanatyaiva-bhagavatpraNAmenaiva, bhUpAH-rAjAnopi, namrabhAvaM-namanazIlatAM, bhajaMti-zrayaMti / kiM viziSTayA tIrthazanatyA ? zuddhimatyA-pAvitrazAlinyA, atra ko bhAva ? yazca zraddhayA tIrthezaM praNamati, taM rAjAnopi praNamaMtIti rahasyaM / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 10) 466 17. na cAti0 / bharatAdhirAjaH pANI-hastI, saMyojya-yojayitvA, iti vakSyamANaH, padaiH-vibhaktyantaiH, tIrthezaM-yugAdidevaM, tuSTAva-stautisma / kiM viziSTo bharatAdhirAjaH ? na cAtidUrAntikasanniSaNNaH-na daviSThanediSThatayA sthitaH, jinAvagrahapramANasthityavAsInaH / kiM viziSTa: ? tArarAvaH-uccasvaraH, kiM viziSTa: padaiH ? aneka:-bahubhiH, punaH kiM viziSTa: ? pratItaiH-pratItimabhiH / 18. bhavaM ti0 / bharataH tIrthazastutipadAnyevamAha / he trivizvAya' padAravinda ! trailokyapUjyacaraNakamala ! tvameva bhavina:-bhavyasya, AdhAra:-AlaMbanamasi / kiM cikIrSoH ? bhavaM-saMsAraM, titIrNo:-tarItumicchoH / tvameva tamasa:pApAt, trilokIM pAtA-rakSitA / ca-punaH, bhavataH-tvad, anyo na sRSTevidhAtAkartA kazcidasti / 16. tvameva0 / he jinendra ! tvameva saMsAradavAgnidAhaprazAntaye-bhavadAvAnalatApa prazamanAya, vAridavAridhArAsi / tvameva aghAMburAzeH-pApapayodheH, zoSakadakSatvavidheH-saMzoSaNAd vinIyapAMDityavidhAnAt, pItAbdhiH-agastyo'si / 20. tvameva0 / he lasatpratApa !-vilasattejaH !, tvameva naiyAyikavAkaprapaMca: tArkikavacana vistAraiH, prameyo'si-pramitiviSayA.'si / kiM viziSTaH tvaM ? vibhuH-sAmarthyavAn vA srvvyaapii| he vedAntasiddhAntamatAbhitaLa !, hi- nizcitaM, zivasaMpada:-mahAnandalakSmyAH , bhoktA-anubhavitA, tvamevAsi / 21. tvameva0 / he jagadIza !, he tAta !, bhavaduHkharAzeH-saMsAraduHkhaughAt, moktA mokSayitA, tvamevAsi / kalivArirAzi-vivAdAMbhodhiM, tvameva tIrNo'si / tamoharatvAt-duritadhvAMtakSayakAritvAt, candraH pralhAdakArI tvamevAsi / taraNiH-sUryaH, tvamevAsi / 22. durutt| he yugAdideva !, tvayaiva-bhavataiva, kRtvA'smAbhiH, bhavavArinAtha: saMsArAMbhodhirayaM tAryaH / kiM viziSTo bhavavArinAthaH ? kaSAyA:-krodhAdayaH tadrUpA mInAH-matsyAdayaH, taiH saha vartamAnaH, saH / punaH kiM viziSTa: ? manobhavollolabharAtibhISmaH-kAmakallolAtizayAtidAruNaH, keneva ? vohitthakeneva-yAnapAtreNeva / punaH kiM viziSTaH ? duruttaraH-duravagAhanIyaH / 23. stutvA0 / bhUpaH-bharataH, amandaM-atulaM, Amoda-harSa, uvAha-vahatisma / kiM kRtvA ? yugAdidevaM stutvA natvA, dvau cakArI tulyakAlaM dyotayataH / kaH kamiva ? pradoSaH-saMdhyAsamayaH, pIyUSadhAmAnaM-caMdra, iva yathA vahati / kiM viziSTaM Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 bharatabAhubalimahAkAvyam pIyUSadhAmAnaM ? nistokalokaspRhaNIyabhAvaM-samagralokakamanIyasvarUpaM / idaM vizeSaNaM AmodasyApi / tatra pakSe, bhAvobhiprAyaH / 24. karadva0 / narezo bharataH tIrthezagRhaM-caityaM, dadarza-pazyatisma / kiM viziSTaM tIryezagRhaM ? karadvayIcAlitacAmaraughapAMcAlikAzAzvatatANDavADhyaM-hastadvayAMdolitacAmarapaMktizAlabhAMjinityanRtyapUrNa / punaH kiM viziSTaM ? tulIkRtaprAkacaramAdrilakSmi-sadRzIkRtapUrvAcalapazcimAcalakamalaM / kAbhiH ? candropalazyAma- ... maNiprabhAbhiH-candrakAntaratnavaiDUrya rtnkaaNtibhiH|| 25. vicitra0 / punaH kiM viziSTaM tIrthozagRhaM ? vicitracitrApitacittacitraM vividhAlekhyadattamAnasAzcarya / punaH kiM viziSTaM ? dIpaprabhAjAlahasadvimAnaMpradIpakAntisamUhaparAbhavadevagRhaM / punaH kiM viziSTaM ? kalyANazailonnatajAta-: rUpabhittidyutivAtahatabdhakAraM-sumerUttuMgasvarNabhittikAntikalApahatadhvAntaM / .. 26. zRMgAgra0 / punaH kiM viziSTaM ? zRMgAgradezApitahemakuMbhaM-zikharoparibhAgAdhi ropitasvarNakalazaM / punaH kiM viziSTaM ? sphuratpatAkApaTakiMkiNIjuk-caladdhvajAMbarakSudraghaMTikAyukta / punaH kiM viziSTaM ? mahAmaNistaMbhraviniryadaMzucariSNu cAmIkaratoraNAMka-mahAratnastaMbhavinirgacchakiraNacaMcatkanakatoraNalAMchana / 27. kalpanu / punaH kiM viziSTaM ? kalpadrumacchAyatirohitArkaratnoSNarazmi jvalanAtiriktaM-maMdAravRkSacchAyAchAditasphaTikAzmabhAnuprAdurbhUtavanhirahitaM / punaH kiM viziSTaM ? kvacit pradeze, indranIlaiH-nIlamaNibhiH, dattArkakanyAjalavIcizaMka-samarpitayamunAvAritaraMgasaMbhramaM / kiM viziSTaH indranIlaH ? bhUpIThanaddheH-bhUtalakhacitaiH / / 28. candroda0 / punaH kiM viziSTaM ? candrodayollAsitamaNDapazri-ullocodbhAsita maMDapavibhramaM / punaH kiM viziSTaM ? netrotsavAraMbhigavAkSadeza-nayanamahavidhAyivAtAyanapradezaM / punaH kiM viziSTaM ? nirNiktamuktAphalaklaptajAlaM vimalamauktikaviracitajAlaM / iti paMcAnAmapi vRttAnAM artho vyAkhyAtaH / 29. dhanyaH s0| sArvabhaumaH-bharataH, prasAdakattu : prazaMsAM-zlAghAM, kSoNibhujAM rAjJAM, samakSaM-sAkSAt, vinirmame-kRtavAn / itIti kiM ? yena IdRk caityamaraci-kAritaM, sa dhanyaH / api-punararthe, tena svalakSmyAH phalamavApilebhe / iti ctubhNgonvyH| 30. vihAra0 / rAjA bharata: vihAramadhye-prAsAdAntar, vijahAra-vicaratisma' kiM kurvANaH ? ramyANi-ramaNIyAni, padAni-sthAnAni, vilokamAna Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga10) 506 nidhAlayan / punaH kiM viziSTo rAjA ? vasundharAdhIzaparicchadADhya: raajprivaarshitH| ka iva ? sva medinInAtha iva-yathendro, amarAdrImero, vihrti-kriiddti| 31. Asedi0 / rAjA vidyAdharasAdhudhuryaM vilokya nimnottamakAyadeza namanazIlapUrvakAyabhAgaM yathA syAt tathA nanAma-namatisma / kiM cakrivAMsaM / maNihemamayyAM-ratnasvarNarUpAyAM, vedyAM-pariSkRtabhUmyAM, AsedivAMsaM-tasthivAMsaM / kasyAM kamiva ? mukteH zilAyAM siddhamiva / kiM viziSTaM vidyAdharasAdhudhuryaM ? avedeSu-siddheSu, avaghRtaM-AropitaM, avadhAna-samAdhAna, yena, aso, taM / siddhapakSe-na vedeSu puMstrInapuMsakeSu samAropitapraNidhAnaM / punaH ki viziSTaM ? antar-madhye, mahobhara:-tejotizayaH, tena uddIpitA-udyotitA, divibhAgA:AzAMtAH yena asauM, tN| 32. kalyANa / punaH kiM viziSTaM ? sthirN-nishclN| kamiva ? suvarNAdriH sumeruzelamiva / punaH kiM viziSTaM ? atituMga-atyuccatAbhAjaM / kiM kurvantaM ? kalyANagauraM-suvarNapItaM, vapuH-zarIraM, udvahaMtaM-dadhAnaM / punaH kiM viziSTaM ? maMdAkinIvIcibharAtigaura - gaMgAkallolacayAtyujvaladhyAnadvayI-dharmadhyAnazuvala dhyAnayugalyAM prApitA cittavRttiryena asau, taM / 33. lalATa0 / punaH kiM viziSTaM ? lalATapaTTonnatimattvasUcibhAgazriyaM bhAlonnatyadhikabhAgyalakSmIkaM / punaH kiM viziSTaM ? bhAsuradIptimantaMdedIpyamAnakAntimanojJaM / punaH kiM viziSTaM ? munisthite:-mumukSumaryAdAyAH, dIpaM / kaH ? AzAntavisAribhiH-digaMtaprasAribhiH. tejobhiH, atidIpraMatyaMtabhAskaraM, draak-shiighr| 34. yuvaan| punaH kiM viziSTaM ? yuvAnaM-taruNaM / punaH kiM viziSTaM ? indIvarapatranetraM-kuvalayadalanayanaM / punaH kiM viziSTaM ? AjAnubAhuM-jAnuvilaMbibhujadvayaM / punaH kiM viziSTaM ? dhRtikelisadma-saMtoSakrIDAgRhaM / punaH kiM viziSTaM ? zRMgArajanmAdhikarUpalakSmyAH-kAmAdhikararUpazriyaH, vArAM nidhisamudraM / punaH kiM viziSTaM ? vAritavairivegaM-dUrIkRtazatrupravAhaM / 35. tRNIkR0 / punaH kiM viziSTaM ? tRNIkRtastraiNarasaM / punaH kiM viziSTaM ? zAntasya rasasya-navamasya rasasya, navarAjadhAnI, iti paMcAnAmapi vRttAnAmoM vyaakhyaatH| Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 bharatabAhubalimahAkAvyam 36. natvA'tha0 / atha-anantaraM, bhUpo bharataH, sAdhu-muni, natvA-namaskRtya, purodharotsaMga-munerane dharApIThe yathA syAt tathA niSasAda-tiSThatisma / ki viziSTo bhUpaH ? anUnabhaktiH-ahInazraddhaH, iha-asmin loke, saMtaH-mahAntaH, prabhutvAd-AdhipatyAd, aucitAdhAnavicakSaNatvaM-yogyatAkaraNacAturya, na vismaranti / 37. prajJAva0 / cakrI bharataH, taM-muni, Uce-uktavAn / kathaM bhUtaH cakrI ? . prajJAvatAM-matimatAM, prAgraharaH zreSThaH / kiM kRtvA ? purAvalokAt-pUrvanibhAla-.. nAt, uplkssy-jnyaatvaa| hi-yataH, manasvinaH-medhAvinaH, dRSTa-AlokitaM . zrutaM-AkaNitaM, vastu na vismaranti / kiM viziSTAH manasvinaH ? sarvavidAM tulyaaH-srvjnyklpaaH| 38. dRSTaH pu0 / he vidyAdharAdhIza ! mayA tvaM namermahIpateranIke-kaTake, purAvalo kitH| kasmin ? vijayArddhazaile-vaitADhyagirau, mama bhaTA:-vIrA, tvadbhuja-. caMDimAna-bhavaddodaMDacaMDatAM, saMsmRtya-smRteviSayatAmAnIya, adyApi zira: mUniM, dhunNti-kNpyNti| 36. asau tva0 / he vidyAdhararAjarSe ! tvadIyau aMsI vijayaprazasteH staMbhAvabhUtAM babhUvatuH / kva ? bhrtaardhshaile-vaitaaddhye| kiM viziSTau aMsau ? sarvatrasamastadezeSu, vidyAdhararAjalakSmIkareNukAsaMyamanAya-vidyAbhRtbhUpazrIdviradavadhUbaMdhanAya, sjjau| 40. yuvAsi0 / he vidyAdharamedinIza:-he khecaraMrAja !, tvaM yuvAsi-taruNosi / te tava, kutaH-kAraNAt, vairAgyaraMgaH samabhUt-saMjAtaH / hi-yataH, rasAdhirAjapAradaM, vinA kutaH arjunasya-svarNasya, siddhirbhvissyti-bhvitrii| kiM viziSTA siddhiH ? anaghA-nirmalA iti tribhNgonvyH| 41. vidyAbhR0 / vidyAbhRtAmIza !, ahaM te-tava, kiM vadAmi-kathayAmi / tvayaiva bhavatava, svajanmanaH phalaM, prApi-labdhaM / atra tAruNye mAdRzaiH,-matsadRzaiH, hadA-manasA'pi, yad avAhya-na voDhaM zakyaM / kairiva ? sthalairiva / yathA sthalaiHmarubhiH, aMbhaH-pAnI, na vAhyate-na dhAryate / kena kRtvA ? sarasIvareNa-taTAkena / iti caturbhagonvayaH / 42. kepIha0 / he mune ! kepi janAH, iha-asmin loke, asata:-avidyamAnAn bhogAn, kamaMte-vAMchaMti / kecit sato'pi bhogAn, parihAya-parityajya, zAntAH Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga11) zamaM praaptaaH| teSAM puruSANAM madhye apUrve surarAjavaMdyAH syuH / apUrveaprathamA, atra vRtte prathamaM bhogavAMchakA uktAH, tadanye tyAginaH / kaivalyavadhUHmuktirAmA'pi tAneva-tyAginaH icchet / iti caturbhagonvayaH / 43. dhigastu0 / he mune ! yeSAM puruSANAM vairAgyalIlA lIlAvatIbhiH strIbhiH, kSaNena dalitA-dUrIkRtA / kiM kRtvA ? manojanmapizAcasaMgAt-kAmapretasaMgamAt, manaH paribhUya-parAbhavaM prApya, tadIyaM mano dhigstu| kiM viziSTaM manaH ? tRSNAtaralaMlipsAcapalaM / 44. aMgAra0 / he mune ! tyAgI-indriyAdinigrahavAn, kenApi puMsA nAvamAnanIya: nAvajJeyaH, azeSaiH / tat-tasmAt kAraNAt, atrabhavAn zlAghanIyaH-prazasyaH / tat kiM ? tvaM tapasAM-dharmANAM, aMgAradhAnI-hasantikA / vadhUH striyaH, hitvAtyaktvA, tapasvitvaM-munitvaM, urIcakarSa-aMgIkRtavAnasi / 45. tAruNya0 / he vidyAdharanAga !-khecarazreSThaH, mamApi hRdaye kiMcid anirvacanIyaM iti citraM-Azcarya na mAti / itIti kiM ? iha-asmin avasthAMtare sakalA api tAruNyalIlA:-samastA api yuvatvavilAsAH, bhIrulatApratAnaH-strItaMtuvitAnaiH, no tvAM rudhaMti na vRNvaMti-iti tribhNgonvyH| 46. zauryAbji0 / he mune ! atra tAruNyepi tvaM zauryAbjinIkhaMDasarovaraH san shktH-smrthosi| kasmai ? kaMdarpazarApanunnyai-kAmabANApanodAya, bhavAn sarvatra-gArhasthe yatitve, parAM vibhUSAM-utkRSTAM zobhAM, labheta-prApnuyAt / kaH kAmiva ? vAsudevo lakSmImiva / . . 47. tvaccitta0 / he mune ! zamAMzumAlI-zAMtarasabhAnumAn, tvaccittavRttiprathamA dricUlAM-bhavadIyamanapravRttipUrvAcalacUlikA, upetya-Agatya, samudeti-udayaM prApnoti / tataH-tadanaMtaraM, asmadIyaM hRdayAravindaM-asmanmanaHkamalaM, vilokanena-darzanena, vikAsitAM-vikasvaratAM, eti-prApnoti / 48. tvameva0 / he sAdho ! tvameva zazvad-anizaM, straNe-strINAM samUhe, tRNenaDAdI, sAmyaM-sAdRzyaM, upaSi-labhase / kiM viziSTastvaM ? samaloSTaratna:sadazapASANamaNiH / tat-tasmAddhetoH, siddhivadhvAM-muktinAryAM, bhavataH-tava, abhilASaH asmin bhave-janmani, acirAd-tatkAlataH, saMsiddhi eSyatiprApsyati / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 bharatabAhubalimahAkAvyam 46. gIrvANa / he mune ! tu-punar, ahaM iti tIrthanetuH-yugAdidevaraya, gavAM prapaMca vAgavistaraM, pibAmi-atyAdareNa shRnnomi| itIti kiM ? gIrvANanAthAdiMdrAt, sArvabhaumAt-cakriNo'pi, jagatyAM-vizve, muneH-sAdhoH, abhyadhika sukhamasti / kasmAt kimiva ? iMdubimbAt-candramaMDalAt, pIyUSaM amRtamiva / 50. icchaami| he mune ! ahaM bhavatopapannAM-tvayAdRtAM, cA~-gati, icchAmi vAMchAmi, me-mama,karmANi no zithilIbhavaMti-na zlathIsyuH / taiH karmabhireva / baddhaH-niyaMtritaH san jIvo'tra duHkhaM lbhte| ka iv| nAgarAja iva / yathA .' gajendraH pAzairbaddho duHkhaM labhate / iti caturbhagonvayaH / 51. yato'tra0 / he mune ! atra-saMsAre, yataH-yasmAt, saukhyaM tata eva duHkha syAt / yataH-yasmAdatra saMsAre rAgaH, tata eva tApo bhavati / yataH yasmAdH atra saMsAre maitrI-prItiH, tataH-tasmAd eva vairaM-virodho bhavati / ye puruSAH tatsaMginaH-rAgAdiprasaMgavantaH, na syuH ta eva dhanyA:-kRtapuNyAH syuH / . . 52. kopAna / he lobhamukta ! laulyojjhita !, kAma-atyartha, tvayA kSAMtijalena kSamAMbhasA, kopAnala:-krodhAgniH, nirvaapit:-vidhyaapittH| tvayA mArdavasiMhanAdAt-mRdutAkSveDAtaH, madadvipaH-ahaMkAragajaH, adali-vidAritaH tu-punaH, bhavatA adaMbhaparazvadhena-nirmAyakuThAreNa, zAThyataru:-kApaTyadrumaH, adli| 53. asmaadR0| he mune ! saMprati-adhunA, asmAdRzAH-asmadsadRzAH, rAjyalIlAkUlaMkaSAkUlamahIruhanti-rAjanyavilAsanadItIradrumAyate, tatra nadItaTe, ced-yadi, vayaM bhadrabhAja:-jIvitavaMtaH smaH, tarhi vayaM tAtaprasAdAt zivagAHmokSagAminaH, bhavadvat-tvadvat, bhaviSyAmaH, iti tribhaMgonvayaH / 54. tvayA ta0 / he munIza ! tvayA kasyAntike-kasya pArve, . tapasyA-dIkSA, jagRhe-gRhItA ? tava zAntahetu:-navamarasanidAnaM ko babhUva ? te-tava, atra pradeze,, kuto hetoH AgamaH-AgamanaM babhUva ? tvaM mamAgrataH-matpurastAt, sarvasamastaM, AzaMsa-kathaya, iti caturbhagonvayaH / 55. etAva0 / muniH etAvaduktvA-iyat kathayitvA, kSitIze-bharate, virate-nivRtte sati, vAcA-bhAratyA, mukhaM sUtrayatisma-yojayati sma / kiM kurvatyA ? iti vakSamANaM nijapravRttiprathimAnaM-svacaritragarimANaM, uccaiH-atyarthaM, udvhntyaadhaaryNtyaa| ka iva ? iMduriva / yathA candra: tviSA-kAntyA, khaM-AkAzaM, sUtrayati / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga10) 56. pRcchApa0 / he bharatAdhirAja !, cet tvaM pRcchAparaH-praznavidhAnatatparosi, tahi tvaM sarvAM-sakalAM, matpravRtti-madIyAM vArtA, zRNu-AkarNaya / hi-yataH, pRcchAparANAM-praznavidhAyinAM, purataH-agre, praNIyamAnaM-procyamAnaM, vAkyaMvacanaM, subhagatvaM-saubhAgyaM, eti prApnoti, iti tribhaMgonvayaH / 57. bhUbhatsu0 / he bhUbhRtsunAsIra ! he rAjendra !, tadAnIM-tasmin samaye, namiH bhagavatpautraH, ekAntarAjyaM narakAntameva-durgatinizcayameva, bubudhe-jJAtavAn / kiM viziSTo namiH ? sabandhuH-savinamibhrAtR / punaH kiM viziSTa: ? zUrimavArirAzi:-zauryasamudraH / kiM kRtvA ? tvayA sama-sAI, raNaM-yuddhaM, vidhAya / 58. mayApi0 / he rAjan ! vayaM trayo'pi viraktA:-gArhasthyavirAgavaMto'bhavAma babhUvima / kiM kRtvA ? svanandaneSu-svasuteSu rAjyaM pratiropya-nidhAya, mayApi tanmArgaH-jamivinamyoH paMthAH, ayaM, vratAdAnalakSaNaH, urIkRtaH-svIcakre / kaH keneva ? tuSArabhAnu:-candraH candrAtapeneva / 59. trayo'pi0 / he rAjan ! vayaM trayo'pi yugAdidevaM-prathamajinaM, lInA: ashlissyaam| kiM kartuM ? AkAzapathena caraNakalIlAM-vihArakakeliM, vidhAtuM-kattuM / kiM kRtvA ? rAjyabhArasarovaraM parihAya-tyaktvA / ke iva ? haMsA iva / yathA haMsAH AkAzapathena caraNaikalIlAM vidhAtuM lIyate / 60. yugAdi0 / he rAjan ! evaM-amunA prakAreNa, vayaM trayo'pi vrataM-dIkSA AcarAma . anvtisstthaam| kiM viziSTA vayaM ? yugAkdeivaM drutaM-zIghra, etya-prApya, 'buddhAH-paThitazAstrAH / hi-yataH, jinendrapAdAH-tIrthakRccaraNAH, saMsAratApAturamAnavAnAM-bhavataptajanAnAM, amRtAvahAH mokSaprApakAH syuH / ... 61. yugAdi0 / he rAjan ! vayaM trayo'pi amaMda-AlasyarahitaM, AmodaM, adadhma dadhmahe / tu-punaH, vayaM trayo'pi yugAdinetuzcaraNAravinde-vRSabhajinapAdAMbuje, atiSThAma-sthitA Asma / kiM viziSTA vayaM ? sunizcalAzA:-susthirakAmAH / kiM kurvANAH ? mramarAyamANA:-SaTpadavadAcaraMtaH / / 62. adhItya0 / he rAjan ! vayaM trayo'pi zrIjagadIzvareNa-devAdhidevena, sama-sArddha, bhUmIpIThe vyaharAma-vyacarAma / kiM kRtvA ? caturdazApi pUrvANi adhItyapaThitvA / punaH kiM kRtvA ? niHzeSasiddhAntarasaM nipIya-AsvAdya / kiM viziSTA vayaM ? vinItAH-vinayavantaH / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 63. sarvatra0 / he rAjan ! vayaM sarvatrayogeSu-manovAkkAyanirodhAkhyeSu ayatAmahi prayatnaM kRtavantaH / vayaM tu punaH zIlaiH-sAdhuvRttaH, IzapraNItamArga-prabhukathitAdhvAnaM, AcarAma-cIrNavantaH, vayaM dvidhA bAhyAbhyaMtarabhedAbhyAM dustapaH AdharAma-viracitavaMtaH / vayaM kriyAsu-AvazyakISu, AlasyaM nopaacraam-naadRtvNtH| iti caturbhagonvayaH / 64. cAmIka0 / atha-anaMtaraM, anyadA-anyasmin divase, devaH-zrIyugAdiH, lakSmIprabhodyAnamalaMcakAra-vibhUSayAmAsa / kiM viziSTo devaH ? cAmIkarAMbhojanivezitAMhipadmaH-kanakakamalasthApitacaraNasaroruhaH / punaH kiM viziSTa: ? sapadmaH-sazrIkaH, punaH kiM viziSTa: ? gaNanAtigAnAM guNAnAM sdnN-gRhN| keSAM ka iva ? vArAM-pAnIyAnAM, abdhiH-sAgara iv| kiM kArayan ? dUn vRkSAn, praNAmayan-praNipAtaM kArayan / kAniva ? vairicyaaniv-shtrusmuuhaaniv| 65. trichatra0 / punaH kiM viziSTa: ? trichtrraajii-chtrtryshobhii| punaH kiM viziSTa: ? samaMtAt-sarvataH, puruhUtahastavidhUtabAlavyajana:-zakrapANidvayAMdolicAmaraH / punaH . kiM kurvan ? bhAnuviDaMbi-sUryAnuhAri, bhAmaMDalaM bibhrat-dharan / kiM viziSTaM / bhAmaMDalaM ? sadharmacakra-dharmacakrasahacAri / punaH kiM viziSTaM bhAmaMDalaM? nihtaaghckr-htpaapsmuuhN| 66. athAnya0 / punaH kiM viziSTa: ? sarvasurAsurendrasaMsevyamAnAMhniH-sakalavaimAnika bhuvanapatinAthazuzrUSamANacaraNaH / kiM viziSTaM udyAnaM ? anUnalakSmi-ahInazobhaM / ka iva ? aMzumAlIva / yathA bhAnumAlI nabhomadhyaM alaMkaroti / iti vishesskaarthH| 67. prAvoca0 / he rAjan ! anyedhu-anyadA, ahamiti praavoc-akthyN| kiM kRtvA ? nAbheyadevaM-yugAdidevaM, praNamya-natvA, kiM viziSTa nAbheyadevaM ? ntvishvdevN-prnntsklsurN| itIti kiM ? he bhagavan ! bhavannidezAtatvadAjJAtaH, tIrtheSu-zatrujayAdiSu madIyaH kAmobhilASosti / keSu ke iva ? guNeSu-zauryAdiSu, artha iva / vidyate guNalubdhAH svayameva saMpadaH iti vcnaat| 68. itIri0 / he rAjan ! kileti satye, yugAdidevo mAmiti jagAda-acIkathat / kiM kRtvA ? me-mama, iti-pUrvoktaM IritaM, vinizamya-zrutvA / kiM viziSTo yugAdidevaH ? lAbhAlAbhAdivijJAnavizeSadakSaH-prAptyaprAptyAdiparijJAnakuzalaH / itIti kiM ? he vatsa ! tvaM tIrthe-puNyakSetre, yadRcchayA-svecchayA, cr| 66. AjJAM ta0 / he rAjan ! jinavandanAya-bhagavannatyarthaM, iha-asmin prAsAde, ahaM aagtosmi| kiM kRtvA ? tadIyAM-tasya jinasya saMbaMdhinI AjJA Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 10) 507 adhigamya - prApya / khalu - nizcitaM vAcaMyamAnAM - yatInAM tIrthayAtrA manojJaM phalaM bhavati / iha-asmin yatyAcAraviSaye kimanyadevArita tIrthayAtrAtaH kiM bhavyamitarat / 70. idaM navaM0 / he rAjan ! candrayazobhidhena - somayazasA, bAhubaleH tanUjena idaM navaM tIrthamakAri-nirmApitaM, ahaM tadIyayAtrAkRtaye - tasya yAtrAvidhAnAya, AgAMsamAgamaM / kiM viziSTaM tIrthaM ? candrAmalaM - zazAMkojvalaM / kiM viziSTena candrayazobhidhena ? mahAbalena - mahaujasA / 71. yugAdi0 / he narendra ! ahaM punaH yugAdidevAMhriniSevaNAya - nAbheyajinacaraNasaMsevanArthaM, tatraiva lakSmIprabhodyAne gaMtAsmi / cakorazAvaH - caMdrikApriyabAlaH, zazAMkacandraM, vinA anyatrakutrApi dhRtiM - tuSTi, nodvaheta - na prApnuyAt / 72. itIra0 / bharatAdhirAjaH punaH munIndra - yatipati, vavaMde - namaskRtavAn / ki kurvANaH ? ityevaM bhASamANaH - bruvANaH / itIti kiM ? he munindra ! zrItAtapAdasya - prathamArhataH, madIyA natirvAcyA / 73. abhyacyaM0 / tataH - tadanantaraM bhUbhRt - bharatabhUpAlaH, svaM nijaM, AvAsa gRhaM, iyAya - gacchatisma / kiM kRtvA ? devaM - tIrthezaM, abhyarcya - pUjayitvA / sAdhuM praNipatya - namaskRtya, tadanuM - tadanantaraM sarvepi bhUpAH svakeSu geheSu avAtsuH - vasaMtisma / kasmAt ? nRpateH - bharatasya nidezAt - AjJAtaH / bharataH, 74. 'athotsu0 / atha - anantaraM, avanicakrazakraH - rAjA tatrodyAne AstatiSThatisma / kiM viziSTo'vanicakrazakraH ? pUrvaniyuktacArAvalokanAya - purApreSitadUtavilokanArthaM, utsukaH -sotkaMThaH / ka iva ? pAthodhiriva / yathA samudraH svakIya sthitikrame - AtmIyamaryAdAnukrame, adhyAste / kiM viziSTaH pAthodhiH ? plAvitabhUtalaH - AkrAMta vasudhAtalaH / 75. anaya0 / atha-anantaraM kSitipatiH - bharataH, iha-asmin udyAne kiyanti dinAni - vAsarAn anayat - gamayatisma / ki viziSTa: kSitipatiH ? sphArakItti : - mahAyazAH / kiM cikIrSuH ? caravadanasarojAt- preSitajanamukhakamalAt, bandhoH - bAhubaleH, kiMvadantI : - pravRttI, bubhutsuH - jijJAsuH / punaH kiM viziSTaH ? pInapuNyodayADhyaH - puSTadharmAbhyudayapUrNaH / punaH kiM viziSTa : ? kalitalalitalakSmIlakSyalAvaNyalIlaH - jJAtamanojJaka malAlakSalavaNimavilAsaH / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 bharatabAhubalimahAkAvyam itthaM zrIkavisomasomakuzalAllabdhaprasAdasya me'yodhyAtakSazilAdhirAjacaritazlokaprathA pNjikaa| naipuNyavyavasAyipuNyakuzalasyAsyAraviMdodgatA, yA tasyAmiti jAyatesma dazamaH sargo vanAvasthitiH / iti zrIbharatabAhubalimahAkAvye paJjikAyAM sacaityodyAnAbhigamo nAma dazamaH srgH| ekAdazaH sargaH1. athAsau0 / atha-anantaraM, asau-bharataH, AsthAnamaMdiraM tasthau-tiSThatisma / kiM viziSTo'sau ? kalpitAkalpaH-racitaveSaH / kiM viziSTaM AsthAnamaMdiraM ? anUnazrIbharoddIpraM-adhikakamalAtizayoddIpraM / ka iva ? vAsava iva / yathA zakro vimAnaM tisstthti| . 2. bhUpAla0 / punaH kiM viziSTamAsthAnamaMdiraM ? bhUpAlakoTikoTIrapadmarAga prabhAbharaiH-rAjazatasahasramukuTalohitaratnatejotizayaH, raktAMzu-zoNitakiraNaM, : kimiva ? prabhAtamiva / prabhAte raktAMzu-raktAdityaM / ki kurvat ? prAdurbhavat pragaTIbhavat, tamodhakAra harat / 3. rAkAmu0 / punaH kiM viziSTaM ? udaMcaccandrodayavirAjitaM-udbadhyamAnaullocapradIpitaM / kimiva ? rAkAmukhamiva-pUrNamAsipradoSamiva / kiM viziSTaM rAkAmukhaM ? udagacchad iMdUdayazobhitaM / punaH kiM viziSTaM ? ratnamauktikanakSatratArAmaNDalamaMDitaM-vaiDUryAdimuktAphaladhiSNyatArakasamUharAjitaM / 4. cAruvA0 / punaH kiM viziSTamAsthAnamaMdiraM ? cAruvAravadhUdhUtacAmarAMzukaraMbitaM kmniiyvaaraaNgnaaNdolitbaalvyjndyutimishritN| upamIyate-sudhAMbhodheHkSIrasamudrasya, kSIraM-pAnIyamiva / kiM viziSTa kSIraM ? zItAMzukaracumbitaM cndrkirnnsNyukt| 5. kundendu0 / punaH kiM viziSTaM ? kundenduvizadacchatraprabhAmaMDalamaMDitaM-kuMdacandra nirmalAtapatrakAntisamUharAjitaM / punaH kiM viziSTaM ? adbhutaM-vismayakAri / kimiva ? gaMgAtIramiva-surasarittaTamiva / kiM viziSTaM A0 ? vilsdaajhNsaugh-kriidddbhuupaalshresstthsNdohN| gaMgAtIrapakSe-milatkalahaMsasaMghAtaM-iti paMcAnAmapi vRttAnAmanvayArtho vyAkhyAtaH / 6. AsthAnI0 / bharatezasya-sArvabhaumasya, AsthAnI-sabhA, reje-shushubhe| keva ? suraprabhoH-indrasya sudhrmev| kiM viziSTA AsthAnI ? visphuradvibudhA Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga11) viraajtpNdditaa| sudharmApakSe-virAjaddevA / punaH kiM vi0 ? gurumaMgaladhAriNI vizAlazreyaHzAlinI / pksse-vaakptivkraavhaa| 7. tu taM rA0 / vetrapANi:-dvAsthaH, drutaM-zIghra, rAjAnaM-bharataM, AnamyAdo'vadat / he rAjan ! tvatpreSitAzcArAH dvAri vAritAstiSThanti / kiM viziSTA:0 ? etaa:-aagtaaH| 8. etAn / sa-vetrapANiH, bhUpaM-bharataM, tAn-herikAn, anInayat-prApayatisma / kiM viziSTo vetrapANi. ? rAjJA-bhUpena, svayaM-AtmanA, iti Irita:-evaM bhaNitaH / itIti kiM ? he vetrin ! tvaM etAMzcarAn, anhAya-jhaTiti, pravezayapravezaM kAraya / kaH kAniva ? nyAyaH zrIvilAsAniva, yathA nayo lakSmIlIlAH prApayati / iti tribhaMgonvayaH / 6. tAnapR0 / mApa:-rAjA, tAn-carAn, iti apRcchat-evaM praznaM cakAra / bho herikA: ! me-prama, sa bAndhavaH-bAhubaliH, nizuH-namascikIrSurasti / vAathavA, kiM yuddhazraddhAparaH-saMgrAmAbhilASatatparosti, yUyaM nirNIya-nizcayaM vidhAya, Akhyata-brUta / iti caturbhagonvayaH ; 10. ityA0 / teSAM-carANAM, madhye ekaH caro'bhaNat-abravIt / kiM kRtvA ? bhartuH svAminaH, iti-pUrvoktaM, vacaH-vacanaM, AkarNya-zrutvA, kimuvAca ? he rAjan ! tvaM sAMprataM-adhunA, bandhusaMbaMdha-bAhubalivyatikaraM, manmukhAt zRNu-AkarNaya / kasmAt ? nibNdhaat-aagrhaat|| 11. tvadAjJA0 / he bhUpa !-bharata !, tvadAjJAbhramarI taddezacaMpake- bahalIdezacaMpakadrume, nAsta-nAtiSThat / kiM viziSTA tvadAjJAbhramarI ? sumanobhiratA-devAnAM manoramA / bhramarIpakSe-sumanassu-puSpeSu, abhiratA-AsaktA / hi-yataH, bhAvinI-bhavitavyatA, garIyasI-mahattarA syAt / 12. svAmin / he svAmin ! caraiH eSa-bAhubaliH, unnidradarpadAvAgniH-utphullA haMkArarUpavanavanhiH, cakre-kRtaH / itIti kiM ? svIyA-nijaH, sImavadhUH balAdhaThAta, paraiH-anyaiH, kadarthitA-pIDitAsti / 13. avAma0 / tataH-tadanantaraM, asau-bAhubaliH, teSAM-carANAM, vaco'vAmasta avgnnytism| kiM viziSTo'sau ? ghUrNitAkSa:-nidrANalocanaH / ka iva ? vAraNa iva / yathA gajaH unmattaH san asthibhujAM-sArameyAnAM, ravaM svairaM-yatheSTaM, avamanyate / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5ra bharatabAhubaMlimahAkAvyam 14. bahuka0 / sa-bAhubaliH, sAvaz2a-sAvagaNaM yathA syAt tathA, AtmabhRtyaiH svasevakaiH, yAtrAbherI, adApayat-dApayAmAsa / kiM viziSTaH saH ? bhaTaiH bahukRtva:bahuvelaM, pravijJapta:-prasabhamuktaH, kiM viziSTaiH bhaTai: ? zauryarasArNavai:-parAkramarasa samudraiH / 15. tadA daH / tadA-tasmin samaye, bhaMbhAnAdAn-bherIbhAMkArAt, dakSiNadignetA yamaH, cakaMpe-kaMpamAsadatt / kiM viziSTo dakSiNadignetA ? daNDadhArI-yaSTibhRt, kimiti vitarke, bhUH-mahI, suvarNAdri kaMpAtU-merozcalanataH na kaMpate-na calati ? calatyeva / 16. bhammAyA0 / vAdyamAnAyAH bhambhAyAH dhvaniH kRtyAya-kAryAya, sainikAn sajjI ckaar| kasyA iva ? sughoSAyA iva / yathA sughoSAyAH ghaTAyA dhvaniH tridazAn-devAn, kRtyAya sajjIkaroti / 17. paJcabA / sa ravaH-bherIbhAMkAraH, bhaTAnAM zaurya, jAgarayAmAsa-unnidrIcakAra / kaH kimiva ? paMcabANaH-kAmaH, auddhatyaM-unmAditvamiva, punaH kaH kimiva ? vallabhaH-preyAn, Anandamiva / / 18. sAraMgA / tataH kSaNAt bhaMbhAnAdaH amandaM AnandaM pupoSa-puSTIcakAra, bhaTAnA mityanuvartanIyaM / ka iva ? aMbhodadhvaniriva / yathA ghananAdaH sAraMgANAM cAtakAnAM, rasadharAgame-prAvRTkAle prItiM puSNAti / 19. abalA0 / bhIravo'pi-bhayavihvalApi, abalA:-striyaH, bhaThAnAM adbhutaM zaurya muttejayAmAsuH-tIkSNIcakruH / kiM kRtvA ? svabhAvajaM kAtaratvaM vihAyaparityajya / 20. kAnta / he kAnta ! svasvAmikRtyAya-nijaprabhukAryAya, manAgapi tvaM. mA viSIda mA viSAdaM kuru / hi-yataH, svarbhANumukhagaM candraM pazyataH tArakAn dhigastu / 21. nAtha 0 / he nAtha ! tvaM mAM citte saMsmRtya-ciMtayitvA, nijaM mukhaM mA vAlaye: mA pazcAtkuryAH / valamAnamukhAH vIrAH kadAcana na bhavaMti / 22. taaNbuulii| he kAMta ! yathA te-tava, Asya-mukhaM adhunA tAMbUlIrAgasaMpaktaM nAgavallIdalaraktimAraktaM bhAvi / tathA tvaM kSaradrudhiradhArAktaM-sravatzoNita zIkarAI mukhaM tatheti-tadvidhaM raNe darzaye: / 23. tvad vi0 / he mahAvIra !-mahAbhaTa !, tvavikrAnti:-bhavadIya vikramatvaM, akIttikajjalaiH-ayazoMjanaiH, sudhAbhittiriva na mlAnIkAryA-na mliniikrtvyaa| kiM viziSTA tvavikrAntiH ? trailokye'pi viditvrii-vikhyaatimtii| Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 11) 511 24. sumeru0 / he priyatama ! tvaM bhujavaibhavaiH-bAhusAmarthyaH, svAmimAnase-patyurmanasi, . sumerurasi / tvaM saMgrAmAt tRNIbhUya mama mukhaM mA darzaye:-mA dRSTiviSayIkArayeH / 25. bhaTAnAM0 / he priya ! bhaTAnA-sainikAnAM, paravIrAstraiH-zatrusainikAyudhaiH, jIvitAn maraNaM vara-zreyo'sti / bhIrUn-kAtarAn dhigastu / kiM kurvataH ? sAkrozakazmalAn-niMdAmalinAn prANAn, dharata:-dadhAnAn / 26. surabhi / he priya ! tvaM mAmapi yazaHkundai:-kIrtikundakusumaiH, surabhIkuru / kathaMbhUtastvaM ? surabhiH-vasantaH, yataH-yasmAddhetoH, sarve'pi mAruhAH-dhavakhadi rAdayaH, malaye-malayagirau, caMdanAyaMti-caMdanIbhavaMti ityarthaH / 27. yazazca0 / he bhaTottaMsa !-vIrAvataMsa ! raNavyomni-saMgrAmarUpanabhasi, tava yazazcandrodaye-kIya'lloce, bhaTimAdiguNaiH-vIratvAditantubhiH sphIte-vitatI kRte, mUni mastake, parAtapaH-zatrUSmA na syAt / 28. utsaMga0 / he priya ! jayazrIH samarAMgaNe-raNaprAMgaNe, te-tava, utsaMgasaMginI. kroDavartinI astu / bADhaM-atyarthaM, tayA-jayazriyA sapalyApi tvayi seA IrSyAvatI naahmsmi| 26. jJAtastvaM / he kAnta ! tvaM sarvadA-sarvatra, rate'pi mayA karuNAparo jJAtaH avasitosi, tat-tasmAddhetoH, he vIra ! tvayA vairiraNakSaNe-pratyanIkasaMgrAmAvasare, kRpA na kaaryaa| .30. mAM vihA0 / he priya ! tvaM pramanA:-hRSTamAnasaH san mAM vihAya-tyaktvA, raNAMgaNe yathA yAsi-vrajasi, tathA bhavatA vIratAM hitvA gRhe nAgamyaM / .31. kAtara / he priya ! tvaM kAtaratvaM-dhairyarAhityaM, mamAbhyaNe-mama samIpe, muktvA saMyate-saMgrAmAya, dhAva-vegena sr| hi-yataH, purAvidopi-purAtanapaMDitA api, evaM prAhu:-kathayaMtisma / evamiti kiM ? strItvaM dhairyavilopi-dhIratocchedakaM vidyate / iti tribhaMgonvayaH / 32. yuddha za0 / he vIra ! iti kItistavAMge ciraM-bahukAlaM, dhruvaM-nityaM, sthAsyati zAzvatIbhaviSyati / itIti kiM ? kozalAbahalIzayo:-bharatabAhubalyoH, yuddhe'yaM shstrprhaaro'jni| 33. tvaM tu / he vIra ! tvaM anyasyAH kAMtAyA: pANigrahe-vivAhavidhau madguNeSu Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 bharatabAhubalimahAkAvyam manaH - cittaM nyadhA - AropitavAnasi / tvaM jayazrIvaraNe mayi viSaye mAnasaM - cetaH, mA kRthA mA vidhehi / jayazrIvaraNe ityatra nimittAt karmayoge saptamI / 34. skhalati / he priya ! mama rasA - rasanA, taTinIva - nadIva, snehazailendre skhalati / tvayA prANairapi - jIvitenApi yazazcayaM puSTIkarttavyaM / hi yataH, yazodhanAHyazasvino'pi prazasyAH syuH / iti tribhaMgonvayaH / 35. tvaM dAkSi0 / he priya ! tvaM yAdRk dAkSiNyaparaH - lajjAzIlosiM, tAdRg bhuvastale nAnyo'sti, atra saMgrAme dAkSiNyaM nAdheyaM na karttavyaM / hi yataH, asthAne-anAspade, amRtaM viSaM syAt / iti catubhaMgonvayaH / 36. vIrasU0 / he vIra ! te tava, jananI vIrasUrastu, punaH tava pitA vIro'stu / ahaM tvat-bhavataM eva, sAMprataM - adhunA, vIrapatnI bhavitrI / iti tribhaMgozvayaH / 37. satvaraM / he priya ! tvaM mama snehAt satvaraM grAmataH Agato'bhUH / tvayA saMgrAmAt tvarA--vegaH, na kAryA / tvaM svAmicittAnugaH - prabhumAnasAnuyAyI, bhaveH - syAH / iti tribhaMgonvayaH / 38. mama va0 / he priya ! tvayA niHzaMkaM - nirbhayaM mama vakSasi - hRdaye yathA karajAH-nakhAH, pAtitAH-apAtyaMta, tathA tvayA mattebhakuMbheSu zarAH prApaNIyA:netavyAH / 1 39. raNavyo0 / he vIra ! pare vIrAH anye bhaTAH, tava puraH - bhavadagrataH, tArakA iva nazyantu - nAzaM prApnuvantu / kathaMbhUtasya tava tejonidheH- balanighAnasya, kasmin ? raNavyomni- saMgAmarUpAkAze, tvatpratApo vRddhimAnastu | 1 40. bhaTazau0 / sarvAsAM nArINAM mukhabhANDataH - AnanapAtrAt / iti - pUrvoktaM vacaH niryayau - niragacchat / kiM viziSTaM vacaH ? bhaTazauryabRhadbhAnudIpanAya - vIravikramavanhya tejanAya ghRtaM / 41. sudhAma / tadA tasmin samaye, sakSaNaH - sovasaraH, sudhAmaya iva - amRtarUpa iva, Anandamaya iva - pramodarUpa iva abhavat / punaH kiM viziSTaH ? balibhiH yuddhAkAMkSibhiH saMgrAmAbhilASibhiH, sa kSaNaH sotsavo mataH / 42. dordaNDa0 / ye vIrAH dordaNDacaMDimauddhatyAd - bhujadaMDatIkSNatvadurdamatvAt, jagattrayaM tRNaMti - tRNavadAcaraMti / tadA tasmin saMgrAmasamaye, te pi vIrAH taM - bAhubali, prayayuH prApuH / kiM viziSTAste ? yazaHkSIrArNavAH kIrttikSIrasamudrAH / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga 11) 43. mndraa0| ke'pi bhUbhRtaH- rAjAnaH, taM-bAhubaliM, yayuH / upamIyate-pratyarthi* vAhinIzvaramaMthane-zatrusamudraviloDane, maMdarA-maMdaraparvatA iva / punaH kiM viziSTAH ? caMDadordaDA:-krUrabhujadaMDAH eva zAkhino yeSu, te / 44. ye bhavanta / he rAjan ! ye vidyAdharAdhIzAH, bhavantaM tvAM, avajJAya-avagaNa yya, nRpaM-bAhubali, zritA:-AzritAH / te'pi vidyAdharAdhIzAH yudhe-saMgrAmAya, praguNAH-sajjA, abhuuvn-bhvNtism| 45. vidyApa0 / saH anilavegaH vidyAdharaH duHsaho varttate / sa kaH ? yasyAsi: khaDgaH, guruvat-gururiva, vaMdyaH-stutyo'sti / kutaH ? vidyAdharavadhUvargavaidhavya vratadAnataH-nabhazcarastrIsamUhapatirAhityadIkSArpaNAt / 46. bahalo0 / he rAjan ! anilavegena doSmatA-bhujadaMDazauryavatA, bahalInAtha pAthodhiH-bAhubalirUpajaladhiH sarvathaiva duruttaraH-duravagAhyaH, punaH bhISma:raudrosti / keneva ? aurvaanlen-vddvaagninev| 47. punarmA0 / he bhAratabhUpAla ! punaH vidyAdharadharAdhavaH ratnArinAmA, taM bAhubali, upAgacchad-AjagAma / ka iva ? vidhuriv| yathA vidhu:-candraH, darza sUryendusaMgame, aruNaM-arkamupAgacchati / 48. amI vi0 / amI virA vidyAbhRtaH-vidyAdharAH, bahuzaH bahalIzitu:-bAhubaleH, . abhyarNa-samIpaM, tUrNa-zIghra, AjagmuH AgatavaMtaH / ke kamiva ? pravAhA vAridhimiva / 46. kirAtAH / he rAjan ! kirAtAH-bhillAH, taM-bharatAnujaM upAgatya anaman vavandire / kiM viziSTAH kirAtAH ? pAtitAH arAtInAM-vairiNAM, durmadAcalAHdurahaMkArAdrayaH, teSu dordvamAH-bhujarUpamahIruhAH, yaiH te| utprekSate-dehADhyA: mUrtimantaH, utsAhA iva / 50. sannaddha0 / he rAjan ! tasya-bAhubaleH, lakSazaH sutA Iyu:-AyAMtisma / kiM vi0 ? sannaddhabaddhasannAhAH-sajjitavarmANaH, punaH kiM viziSTAH ? kaMThaprApita kArmukAH-grIvArpitadhanuSaH / utprekSate-mU" dhanurvedA iva / / - 51. samAsI0 / he rAjan ! tadaiva-tasminneva samaye, te bhaTAH adInA:-dhIrAH, enaM-bAhubali, pariva :-veSTayAmAsuH / kiM viziSTamenaM ? sabhAsInaM / punaH kiM viziSTaM ? durddharaM-duHsahaM / kamiva ? kInAzaM yamamiva / ke kamiva ? kiraNAH trnni-bhaanumiv| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatabAhubalimahAkAvyam 52. atha ma0 / atha-anantaraM, sumaMtrAkhyo maMtrI tasya bhUpateH purastAt bAhubaleragre, nirvyAja-niHkapaTaM yathA syAt tathA, iti vyaajhaar-bbhaasse| kiM viziSTo maMtrI ? maMtravit-AlocakaH / ka iva ? suramaMtrI-vRhaspatiriva / 53. deva ! tvaM / he deva !-bAhubale !, tvaM madvacaH karNagocaraM-zravaNaviSayaM, svairaM-yatheSTa, kurutaat-vidhehi| hi-yataH, rAjabhiH-nRpaH, kAryArambhe, . amAtyA:-maMtriNaH, hitavidaH cintyAH-vicAryAH / 54. yathA pa0 / he svAmin ! yathA bAlAyA:-kumAryAH, payodharaunnatyAd stanottuMgatvAt, yauvanodgamaH-tAruNyotpattiH jJAyate, tathA maMtribhiH / svAmibalodrekAt-pauruSAdhikatvataH jayo jJAyate / 55. prabale / he svAmin ! "prabalena saha tvayA virodhitA na vidheyA-na kAryA / ... hi-nizcayena, pAthojinInetrA-sUryeNa, tamAMsi-dhvAMtAni, . saMkSipyate- . ___ alpIkriyate, tvaM pshy-viloky|| * 56. aakraam| he rAjan ! yo nRpaH parakSmAM-virodhivasudhAM, AkrAmati sa eva nRpaH sabala:-balavAn / ced-yadi, arkatUlAni tiSTheyuH tarhi-tadA, marutavAyuH, kiM vibhuH-samarthaH syAt / iti caturbhagonvayaH / 57. balAdA0 / he rAjan ! bhUpAlaH balAdAcchidya-AkRSya, baMdhubhyopi-bhrAtR bhyo'pi, bhUH-vasudhA, gRhyte-aadiiyte| vivazvAn-sUryaH, grahANAM-candrAdInAM api tejAMsi kiM na harate ? api tu haratyeva / 58. nirbalo0 / he svAmin ! nirbalo'pi-balarahito'pi, para:-zatruH, nRpaH sabala: balavAn, vibhAvyate-jJAyate / hi-yataH, pRthivyarthe-vasudhAnimittaM, ka: sabalo'pinirbalo'pi sarvathA'tra-sarvaprakAreNa, yuddhaM na karoti ? apitu krotyev| . . 56. anmraa0| he svAmin ! yadi sarve'pi bhUpAlAH anamrAH syuH, yadi sarvepi chatriNaH chatravataH syuH, tahi-tadA, lokatrayImadhye cakravartinaH-sArvabhaumasya kA kIttiH bhavatIti tribhaMgonvayaH / 60. sAMprataM0 / he rAjan ! sAMprataM-adhunA, kauzalAsvAmI-bharataH, camUvRta: kaTakasaMyuktaH san, tvAmabhyeti-bhavaMtamabhimukhaM AyAti, kaH kamiva ? sArAti:garuDaH, anantaM-zeSanAgamiva / punaH kaH kamiva ? pItAbdhi:-agastyaH, sAgaramiva / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJjikA (sarga11) 515 61. ayaM bha0 / he rAjan ! ayaM-bharataH, bhavatkule jyesstthH-vRddho'sti| ca-punaH, ayaM cakrI bhavatkule-tvadanvaye'sti / he rAjan ? tat-tasmAddhetoH tvaM enaM bharataM nama-namaskuru / tava kAcana trapA-lajjA nAstIti cturbhgonvyH| . 62. etasmai0 / he rAjan ! ke bhUpA etasmai-bharatAya, na natA:-na namaMtisma / kaiH bhUpaiH asya-bharatasya, AjJA zirasA na dhRtA-nA'dhArI / kaiH bhUpaiH asyAtaMka:zaMkA, no dadhe-na dhriyte| hi-yataH, atra-loke, balina:-balavaMtaH, jayinaHjetAraH bhavaMtIti catubhaMgonvayaH / 63. balaM y0| he rAjan ! surA:-devA api, yadIyaM balaM-sainyaM parAkramaM ca, Alokya-dRSTvA, cakapire-kaMpitAH / tat asya rAjJaH bharatasya, purastAtagre, ke'mI martya kITAH syuH ? . 64. ssttsnnddii0| he rAjan ! SaTkhaMDI asya-tvadagrajasya, padAMbujaM-caraNakamalaM, sevate-bhajate / kiM kRtvA ? kiNkriibhuuy-sevktvmaasaady| kA kamiva ? rajanI sudhAbhAnu-candramiva sevte| kiM viziSTaM ? amaMdAnandakandala-pracura- . pramodapravAlaM / 65. tvAM vinaa0| he rAjan !. kopyatra vizve-jagati, tvAM-bhavaMtaM, vinA'sya ___' sArvabhaumasya zAsanabhAjAM nykkroti-tirskurute| hi-yataH, trayItano: zrIsUryasya, rAhoreva parAbhUti:-parAbhavaH, vidyate, nAnyasmAt / 66. dvAtriMza / he rAjan ! asya-bharatasya, dvAtriMzanmedinIpAlasahasrANi kiMkarAH snti| te AtmAnaM anRNIkartu-RNarahitaM vidhAtuM, asubhiH-prANairapi raNe iihte-vaaNchNti| . . 67. enaM sa0 / he rAjan ! sahasrazaH devAH enaM bharataM sevNte| kathaM bhUtAH devAH ? sadA-niraMtaraM, baddhAMjalipuTA:-saMyojitakarakamalAH / ke kamiva ? yogina oMkAramiva varNa-akSaraM, sevnte| kiM viziSTaM oMkAraM? srvdN-sklkaamitkrN| 68. suSeNo0 / he rAjan ! asya-bharatasya, suSeNanAmA senAnI:-sainyAdhipo'sti / kiM viziSTa: senAnI: ? durjayaH-duHkhena jetuM zakyaH / punaH kiM viziSTaH senAnI: ? anekagIrvANa:-bahubhiH suraiH, priit:-sNyuktH| kaiH ka iva ? sadguNo vinIta iva / 66. asyava0 / he rAjan ! vairiNaH-zatravaH, asyaiva suSeNasenAdhIzasya, bhuja Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 bharatabAhubali mahAkAvyam " mAhAtmyAt -- bAhuvaibhavAdagrataH nezuH - adRzyatAM prApuH teSAM vairiNAM cakravarttyAgamaHbharatAgamanaM, punaruktiH-3 :- uktasya punarbhASaNamiva abhavat / 70. asya sU0 / he rAjan ! asya bharatasya, jyeSThasUnuH - bRhatsutaH sUryayazAH svabhujaujityAt- nijabAhuvikramAt zakraM - vAsavamapi, kiMkaraM - dAsaM, yanmanyate / kiM viziSTaH sUryayazAH ? anyUnavikramaH - ahInaparAkramaH / 71. anyepi0 / he rAjan ! asya - bharatasya bale - sainye, anye'pi bahavo vIrA:bhaTAH, prabalAH- balagarvitAH, saMti / tadaMtar - teSAM vIrANAM madhye, eko'pi parvatAnapi dhattu - dhArayituM, sahiSNuH samarthaH syAt / 72. eka eva0 / he rAjan ! tvaM eka eva jyeSThamArSabhi roddhA - nivArayitAsi, ki viziSTastvaM ? mahAtejAH - mahAbalaH, ca- punaH, yasya - bharatasya, cakradavAciSaH - cakradavAnalajvAlA, amUn-sainikAn tRNAnIva dhakSyanti - bhasmIkariSyati / : 73. tad vicArya0 / he mahIpAla ! tvaM tat-tasmAddhetoH, iti vicArya - vicintya, AtmahitaM kuruSva / tvamimaM bharataM - jyeSTha bhrAtaraM tAtatulyaM - pituH sadRzaM namanamaskuru / 74. iti mantri0 / iti - pUrvoktaprakAreNa, maMtrigirA kruddhaH - prAptakopa:, kSitIzvaraH* bAhubaliH, yAvad vakti tAvad vidyAdharAdhIzo'nilavegaH taM - maMtriNaM, abhyadhAtkathayatisma / 1 75. sacivo0 / anilavegaH kimuvAca / he sacivoMttaMsa ! - maMtrizekhara ! tvaM vadanAnilaiH-mukhazvAsavAtaiH, prabhoH - bAhubaleH, nistriMzaM khaDga, vRthaiva kazmalIkuruSe - malinaM vidadhAsi / kiM viziSTaM nistrizaM ? uddIpra - bhAsvaraM, kamiva ? Atmadarza miva-darpaNamiva / 76. prArthyamA0 / he sacivottaMsa ! sa vIramanorathaiH - bhaTAbhilASaH, ciraM - bahukAlaM, prArthyamAnaH-yAcyamAnaH yuddhotsavo'sti / kaH ka iva ? cAtakaiH pAthodaH - dhArAdhara iva / yathA bappIhaiH prArthyamAno megho bhavati / tatra yuddhotsavAMbhodhare bhavAn vAtyAyate - vAtUlavadAcarati / 77. ko'tiri0 / he maMtrin ! devAt - bAhubaleH, adhikaH ko balI - balavAn vidyate / cittAd-aMtaHkaraNAd, ko'tiriktagatiH - kodhikaga mano'sti / jvalanAt - vanheH kaH pratApavAn asti / surAcAryAt - vRhaspateH kaH paMDitaH astIti catubhaMgonvayaH / 78. amI bA0 / he rAjan bAhubale: amI vIrAH anilavegAdyAH prANairapi jIvite - nApi, sarvathA - sarvaprakAreNa, nijaM prabhuM upacikIrSati - upakartumicchati / hi yataH, amIdRzAM subhaTanAM prANAstRNaM " ( ato gre patrANi na upalabdhAni / ) Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CH CECCO