Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमो नमो निम्मल दसणस्स
मागमसुनाण
(सटीक)
भागः - २२
:संशोधक सम्पादकश्च: मनि दीपरतनालागार
or Privale & Personal use on
ww.jainelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः
नमो नमो निम्मल सणस्स श्री आनंद-क्षमा-ललित सुशील सुधर्मसागर गुरूभ्योनमः
आगम सुत्ताणि (सटीक)
भाग : २२ व्यवहार-छेदसूत्रम् - २
-: संशोधकः सम्पादकश्चः :
मुनि दीपरत्नसागर ता. १४/४/२००० रविवार २०५६ चैत्र सुद ११
४५- आगम सुत्ताणि-सटीकं __मूल्य रू.११०००/
-
卐
आगम श्रुत प्रकाशन ॥
- संपर्क स्थल :'आगम आराधना केन्द्र' शीतलनाथ सोसायटी विभाग-१, फ्लेट नं-१३, ४-थी मंझिल, व्हायसेन्टर, खानपुर,
अहमदाबाद (गुजरात)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् (२)
व्यवहार-छेदसूत्रस्य विषयानुक्रमः पीठिका एवं उद्देशकः १...३ गताः भागः-२१, उद्देशकः ४...१० अत्र वर्तते
पृष्ठाङ्क:
मूलाङ्कः विषयः १५-१२६ उद्देशकः ४
-विहार मर्यादा - वर्षावास मर्यादा - सङ्घस्य सहवसनम् - गणाधिपति पदं - एकान्त विचरण
३२२
- वन्दन व्यवहार
३८३
पृष्ठाङ्कः मूलाङ्कः विषयः
- आचार्य उपाध्याय पदप्रदान - वसती निवसनम् - राज्य परावर्तनम
- मृतक व्यवस्था २०२/ उद्देशकः ८
- वसति वास :
- शव्या - संस्तारक : १२४/ -स्थविराणामुपकरणम्
- उपकरण-प्रदानं - अधिकपात्रस्य विधिः
- आहार प्रमाणम् - २४८
उद्देशकः ९ - शय्यात्तरस्य आहारः - भिक्षु प्रतिमा - मोक प्रतिमा - अभिग्रहस्य त्रैविध्यम् उद्देशकः १० - भिक्षु प्रतिमा - व्यवहार - श्रमणपरिक्षा - आचार्यसम्बन्धीकथनं - शिष्य सम्बनधकथनं - शैक्ष सम्बन्धीकथनं - आगम अध्ययनकाल - वैयावृत्त्यं
-१४७ | उद्देशकः ५
- निर्ग्रन्थ्याः विहार मर्यादा - निर्ग्रन्थ्याः वर्षावासः - निर्ग्रन्थ्याः प्रर्वतिनीपदं - आचारप्रकल्प मर्यादा - वैयावृत्त्यं
- सर्पदंश चिकित्सा -१५९ | उद्देशकः ६
- मोहविजय एवं गवेषणा - अतिशय वर्णनम् - अल्पश्रुत - बहु श्रुत - प्रायश्चितसूत्र
- ब्रह्मचर्यव्रत |-१८६ / उद्देशकः ७
• गणसम्बन्ध
दीक्षा, विहार आदि - स्वाध्याय व वाचना
| १५३
४०६
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
કિર્થિક અનુદાતા
આર્થિક અનુદાતા
0836 gyanmandir@
-પ.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નસાગર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક.
-પ.પૂ. સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નરદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ. સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ જે. મૂર્તિ. જૈન સંઘ, દેવકીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિયારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય બચકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સગૃહસ્થ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરતન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧લ્મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.ચે. ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિકા સાથ્વી શ્રી મલયાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી જેના આરાધના મંદિર-“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાધ્વીશ્રી સમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા.શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૧૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ બે.
પ.પૂ. રત્નાકયારાધકા સાથ્વીશ્રી સમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
-પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનેયા સા.શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર.
-પ.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથીસમ્મેતશિખર તિર્થોદ્ધારિકા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈચાવૃત્ત્વકારિકા સા.શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી ૫.પૂજ્ય વૈયાવૃત્ત્વકારિકા સા.શ્રી મલચાશ્રીજી મ. ના શિષ્યા પૂ.સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ.સા.શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ.સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. વૈયાવૃત્ત્વકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ.ના સુવિનિતા સા.શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞાશ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક
શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જૈન પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ બે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે.
શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક. -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ.
-
શેષ સર્વે રકમ “અમારા”આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमो नमो निम्मल देसणस्स पञ्चमगणधर श्रीसुधर्मास्वामिने नमः
. -
-
३६/ व्यवहार-छेदसूत्रं-२
-
(सटीक)
तृतीयं-छेदसूत्रं [मूलम् + [स्वोपज्ञनियुक्तियुक्तं] सङ्ग्दासगणि विरचितं भाष्यं +मलयगिरि आचार्य विरचिता टीका)
(उद्देशकः - ४ उक्तः तृतीयोद्देशकः । सम्प्रतिचतुर्थ आरभ्यते । तत्रेदमादिसूत्राष्टकम्मू. (९५) नोकप्पइआयरियउवज्झायस्स एगानियस्स हेमंतगिम्हासुचरिए ।। मू. (९६)कप्पइआयरियउवज्झायस्स अप्पबिइयस्स हेमंतगिम्हासुचरिए ।। मू. (९७) नोकप्पइगणावच्छेइयस्सअप्पबिइयस्स हेमंतगिम्हासुचरिए ।। मू. (१८) कप्पइगणावच्छेइयस्सअप्पतइयस्स हेमंतगिम्हासुचरिए ।। मू. (९९) नोकप्पइआयरिंयंउवज्झायस्सअप्पबिइयस्सवासावासंवत्थए ।। मू.(१००)कप्पइआयरियउवज्झायस्सअप्पतइयस्सवासावासंवत्थए ।। मू. (१०१)नोकप्पइगणावच्छेइयस्सअप्पतइयस्स वासावासंवत्थए ।। म. (१०२) कप्पइगणावच्छेइयस्सअप्पचउत्थस्सवासावासंवत्थए ।। अधास्य सूत्राष्टकस्य कः सम्बन्धइतिसम्बन्धप्रतिपादनार्थमाह[भा.१७२५] एयदोसविमुक्को होइगणी भावतोपलिच्छन्नो ।
दव्वपलिच्छागस्स उपरिमाणठाइमंसुत्तं ।। वृ-एतेऽनन्तरंसतृतीयोद्देशकेयेदोषाउक्तास्तैरतैर्दोषैर्विमुक्तएतद्दोषविमुक्तोभवतिगणी आचार्य उपाध्यायो गणावच्छेदको वा भवति । स च नियमाद्भावतः परिच्छन्नः सूत्रार्थतदुभयोपेतः, द्रव्यपरिच्छदः परिवारो वस्त्रादिकंलक्षणसम्पन्नताच,तत्रपरिवारस्य द्रव्यपरिच्छदस्य परिमाणार्थमिदमादिम सूत्रसूत्राष्टकम् ।। पुनःप्रकारान्तरेण सम्बन्धकथनार्थमाह[भा.१७२६] आदिमसुत्ते दोन्नि विभणिया तइयस्स, इहपुनंतेसिं ।
___ कालविभागविसेसो, कत्थऽवे कत्थ वा तिन्नि ।। वृ-तृतीयस्योद्देशकस्यादिमे सूत्रे द्वावपि साधर्मिकौ विहरन्तावुक्तौ । तथा चादिसूत्रपाठः- “दो साहम्मियाएगतो विहरंति' इत्यादि ।इहपुनस्तयोर्द्वयोःकालविभागविशेषोभण्येत । यथाकुत्रकस्मिन् कालविशेषे द्वौ कल्पेते कुत्र वा त्रय इति कालविशेषविभागतो द्वित्र्यादिसाधुविहारकल्पाकल्पविधिग्रतिपादनार्थभिदं सूत्राष्टकम्, इह कालेऽपि वाच्ये सामान्यतः सप्तम्यर्थमात्रविवक्षायां त्रप्रत्ययो
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०२ नविरुद्ध इति कुत्रेत्युक्तम् ।। अथवान्येन प्रकारेणसूत्रसम्बन्धः, तमेवाह[भा.१७२७] पारायणेसमत्तेव निगतो, अत्थओभवेजोगो ।
बहुकायव्वे गच्छे एगेन समंबहिंठाति ।। वृ- पारायणं नाम सूत्रार्थतदुभयानां पारगमनं तस्मिन् पारायणे समाप्ते वाशब्दः सम्बन्धस्य प्रकारोपदर्शनार्थः । निर्गत आत्माद्वितीय इति वाक्यशेषः । कस्मान्निर्गत इति चेदत आह-बहुकायव्वे इत्यादि, गच्छःसबालवृद्धाकुलस्ततस्तस्मिन् बहुवैयावृत्त्यं कर्तव्यमतो गच्छे बहुकर्तव्ये तिष्ठतो मा सूत्रार्थतदुभयानां स्मरणे विघ्नो भूयादित्येकेन समं गच्छाद्वहिः पृथक् तिष्ठति, यदि पुनरेकाकी स्थातुमिच्छति तदा न कल्पते । एतदर्थप्रतिपादनार्थमादिसूत्रद्विकं, तत्प्रसङ्गतः शेषाण्यपि सूत्राणीत्येषोऽर्थतो योगसम्बन्धः ।। अनेन सम्बन्धे नायातस्यास्य व्याख्या, न कल्पते आचार्यश्चोपाध्यायश्चसमाहारो द्वन्द्वःआचार्योपाध्यायंतस्यआचार्योपाध्यायस्यचेत्यर्थः, एकाकिनो हेमन्तग्रीष्मयोःशीतकाले उष्णकालेवेत्यर्थः, चरितुं विहर्तुं कल्पते आचार्योपाध्यायस्यात्मद्वितीयस्य हेमन्तग्रीष्मयोश्चरितुम् । एवं वसूत्रेगणावच्छेदकस्यभावनीये, नवरमत्राद्यसूत्रेआत्मद्वितीयस्य प्रतिषेधो द्वितीयसूत्रेत्वात्मतृतीयस्यानुज्ञा |एवममीषांचत्वारिसूत्राणिवर्षाविषयाण्यपिवेदितव्यानि, नवरमत्र प्रथमसूत्रेआचार्यस्योपाध्यायस्य चात्मद्वितीयस्यप्रतिषेधोद्वितीयसूत्रेत्वात्मतृतीयस्यानुज्ञा, तृतीयसूत्रे गंणावच्छेदकस्यात्मतृतीयस्य प्रतिषेधश्चतुर्थसूत्रेत्वात्मचतुर्थस्यानुज्ञेति । इहोत्सर्गती द्वयोस्त्रयाणां वा जघन्यतोऽपि विहारोन कल्पतेयतइदंजधन्यादिभेदतो विहारपरिमाणम् ।। [भा.१७२८] पनगोवसत्तगोवाकालदुवेखलुजहन्नतो गच्छो ।
बत्तीसईसहस्सोउक्कोसो, सेसओमज्झो ।। वृ-कालद्विके ऋतुबद्धेकालेवर्षाकालेचजघन्यतः खलुयथाक्रमंगच्छोभवति पञ्चकः सप्तकश्च, पञ्च परिमाणमस्य पञ्चकः, एवं सप्तकः, वाशब्दः समुच्चये, किमुक्तं भवति, ऋतुबद्धे काले पञ्चको वर्षाकालेसप्तकः, कथमिति चेदुच्यते, ऋतुबद्ध काले आचार्य आत्मद्वितीयो, गणावच्छेदकस्त्वात्मतृतीयः एवंपञ्चकः । वर्षाकालेजधन्यतः आचार्यआत्मतृतीयो,गणावच्छेदकआत्मचतुर्थएवंसप्तक इति, उत्कर्षतः कालद्विकेऽपि द्वात्रिंशत्सहस्त्राणि, तथा चभगवत ऋषभस्वामिनोज्येष्ठस्य गणधरस्य पुण्डरीकनाम्नोद्वात्रिंशत्सहस्त्रोगच्छोऽभूत,शेषकः शेषपरिमाणोगच्छोमध्यमः ।।सम्प्रतिजधन्यतः पञ्चकसप्तकाभ्यां हीनतायां प्रायश्चित्तमाह[भा.१७२९] उउवासेलहुलहुगा एएगीते, अगीते गुरुगुरुगा।
अकयसुयाणबहूणविलहुओ लहुया वसंताणं ।। वृ-उउत्तिऋतुकालेपञ्चकाहीनानांगीतार्थानांविहरतांप्रायश्चित्तंलघुकोमासः,वासेत्ति वर्षाकाले सप्तद् हीनानां गीतार्थानां विहरतां चत्वारो लघुमासाः, एते लघु लघुका गीते गीतार्थविषया द्रष्टव्याः, अगीते अगीतार्थविषयाः पुनर्गरु गुरुकाः, किमुक्तं भवति-ऋतुकाले पञ्चकाद् हीनानामगीतार्थानां वसतांप्रायश्चित्तं गुरुकोमासः, वर्षाकाले सप्तकाद्हीनामगीतार्थानांचत्वारो गुरुकामासाः । अकृतश्रुतानामगृहीतोचितसूत्रार्थतदुभयानां बहूनामपि पञ्चकसप्तकादीनामपि वसतां यथाक्रममृतुकाले प्रायश्चित्तंलघुकोमासः । वर्षाकालेचत्वारो लघुकाः ।। अत्रचोदक आह
[भा.१७३०] एवंसुत्त विरोहो अत्थेवा उभयतो भवेदोसो।
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०२, [भा. १७३०]
कारणियंपुनसुत्तं,इमेयतहिंकारणा हुँति ।। वृ- यदि नामैतत् जघन्यादिभेदेन गच्छपरिमाणं, तत एवं सति सूत्रतोऽर्थतः तदुभयतश्च विरोधो दोषो भवेत् । सूत्रेऽन्यथाविहाराज्ञानात् । अत्र आचार्यः प्राह-कारणिकं कारणैर्निर्वृत्तं पुनरिदं सूत्रमतो नदोषः तानिचकारणानिपुनरिमानि वक्ष्यमाणानि तत्राधिकृतसूत्रप्रवर्तने भवन्ति ।। तान्येवाह[भा.१७३१] संघयणे, वाउलणा, नवमे पुव्वम्मि, गमनमसिवादी ।
सागरे, जातेजयणा, उउबद्धे, लोयणा, भणिया ।। वृ- इयं कारणविक्या शेषवक्तव्यविषयाचगाथा, ततोऽयं संक्षेपार्थः । संहननं यद्युत्तमं भवति, व्याकुलतावाव्याकुलीभवनंवागच्छे, नवमेवापूर्वे उपलक्षणमेतत्दशमेवासूत्रमभिनवगृहीतंसम्यक् स्मर्तव्यमस्ति, गमनं वा अशिवादिभिरसिवावमौदर्यादिभिः सम्पन्नं, सागरत्ति स्वयंभूरमणसध्शमतिप्रभूतमनेकातिशयसम्पन्नं नवमं पूर्व परावर्तनीयमस्ति, तत एतैः कारणैावपि विहरेयातां, तथा जातत्ति जातादिकल्पो वक्तव्यस्तत्रापि भङ्गचतुष्टये प्रथमवर्जेषु शेषेषु त्रिषु यतना वक्तव्यता, यथा ऋतुबद्धे काले आगच्छद्गच्छद्भिरविरहितंतत्स्थानं कर्तव्यम्, गणिनाप्यवलोकना स्वयं करणीया कारणीया च, एतानि कारणान्यधिकृतसूत्रप्रवृत्तौ भणितानि ।। साम्प्रतमेतामेव गाथां व्याचिख्यासुः प्रथमतः संहननमितिपदं व्याख्यानयति[भा.१७३२] आयरिय उवज्झायासंघयणा धितिएजे उउववेया ।
सुत्तंअत्थोवबहुंगहितो, गच्छेयवाघातो ।। वृ-आचार्या वा उपाध्यायावाये संहननेन प्रथमेन वज्रऋषभनाराचलक्षणेन धृत्याच वज्रकुड्यसमानयाउपेतायुक्ताः सूत्रमर्थोवाबहुःप्रभूतो गृहीतो गच्छेच सूत्रार्थस्मरणव्याघातः ।।कुतोव्याघात इति चेत्, उच्यते-व्याकुलनातः । तामेवव्याकुलनामाह[भा.१७३३] धम्मकहिमहिड्डीएआवासनिसीहियाय आलोए ।
पडिपुच्छणवादिगहण,रोगी तहदुल्लभंभिक्खं ।। [भा.१७३४] वाउलणेसाभणिया जह उद्देसम्मिपंचमेकप्पे ।
नवमेदसमाउपुव्वा अभिनवगहिया उनासेज्जा ।। वृ-सहिधर्मकथीलब्धिसम्पन्नस्ततोभूयान्जनः श्रोतुमागच्छतीतिधर्मकथयाव्याकुलना । तथा महर्द्धिको राजादिः धर्मश्रवणाय तस्य समीपमुपागच्छति ततस्तस्य विशेषतः कथनीयं, तदावर्जने भूयसामावर्जनादन्यथा व्याकुलनातः सम्यग्धर्मग्रहणाभावे तस्य रोषः स्यात्, तस्मिंश्च रुष्टे भूयांसो दोषाः, अथवा अन्यः कश्चनापि महर्द्धिकाय कथयति तदानीमपि उष्णीकैर्भवितव्यं मा भूत कोलाहलतस्तस्य सम्यग्धर्माप्रतिपत्तिरिति कृत्वा । तथा महति गच्छे बहव आवश्यकी निर्गच्छन्तः कुर्वन्ति,बहवः प्रविशन्तोनैषेधिकी,तेसम्यनिरीक्षणीयाः, अन्यथातयोरकरणे, उपलक्षणमेतदन्यस्या अपिचसामाचार्याः प्रत्युपेक्षणादेः सम्यगकरणेयदिस्मारणंनकरोतिततउपेक्षाप्रत्ययप्रायश्चित्तसंभवः, ततः आवश्यकादिनिरीक्षणायां व्याधातः । तथा भिक्षामटित्वा समागतस्य तस्य संघाटस्यालोचयतो यदि पठ्यते तदा विकटनायामग्रेतनस्य पश्चात्तनस्य च संमोहः, संमोहाच्च सम्यगनालोचना तद्भावाच्चरणव्याघात इति तदालोचनायां न पठनीयम् । तथा गच्छे वसतोबहवः प्रतिपृच्छानिमित्तमागच्छन्तिततस्तेषामपिप्रत्युत्तरदानेव्याघातः ।तथातंबहुश्रुतंतत्रस्थितं श्रुत्वावादिनः समागच्छन्ति,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
६
व्यवहार-छंदसूत्रम् - ४ /१०२
ततस्तेऽपि निग्रहीतव्याः, अन्यथा प्रवचनोपघातस्ततस्तन्निग्रहणेऽपि व्याकुलना; तथा महति गणे बहवः प्राधूर्णकाः समागच्छन्ति, ततस्तेषां विश्रामणया पर्युपासनया च व्याघातः । तथा बहवः खलु महति गणेानास्तेषां यावदालोचना श्रूयते, तदा व्याकुलना । तथा महति गणे भूयसां प्राघूर्णकादीनां प्रायोग्यं भैक्षं दुर्लभमिति साधवः केऽपि कुत्राप्यन्यत्रप्रेषणीया इतिव्याघातः, वाउलणेसा इत्यादि एषा व्याकुलना यथा कल्पे कल्पाध्ययने पञ्चमे उद्देशे सविस्तरं भणिता तथात्रापि द्रष्टव्या ।। नवमे पुव्वम्मीति व्याख्यानयतिनवमे दशमे पूर्वेऽभिनवे गृहीते यदि सततं ततो नश्येतामतोऽर्थ द्वयोर्विहारः । ।
[ भा. १७३५ ] असिवादि कारणेहिं उम्मुगनायं ति होज जा दोन्नि । सागरसरिसं नवमं अतिसयनयभंगगहणत्ता ।।
वृ- अशिवं नाम मारिः, सा उपस्थिता, तत्र च ज्ञातमुल्मुकं यथा उल्मुकानि बहून्येकत्राहृतानि ज्वलन्ति एकं द्वौ वा न ज्वलतः, एवं त्रिप्रभृतिषु बहुषु मारिः प्रभवति, नैकस्मिन् द्वयोर्वा, तत एवमशिवकारणेनादशब्दादवमौदर्येण राजप्रद्वेषतो वा गणभेदस्तावद्भवति यावत् पृथक् पृथग्द्वावपि भवेतामतो नानुपपन्नो द्वयोर्विहारः । । सागरेति व्याख्यानयति सागरसदृशं स्वयंभूरमणजलधितुल्यं नवममुपलक्षणमेतत् दशमं च पूर्व, कस्मादित्याह-अतिशयनयभङ्गादनेकैरतिशयैरनेकैर्नयैरनेकैर्भङ्गैश्च गुपिलत्वात् । ततोऽगीतार्थानामतिशयाकर्णनं मा मूत् । नयबहुलत? आ भङ्गबहुलतया वा बहूनां मध्ये परावर्तनं दुष्करमिति द्वयोर्विहारः । अन्यच्च
[भा. १७३६]
पाहुड, विज्जातिसया, निमित्तमादी, सुहंच पइरिके । छेदसुर्यमिव गुणणा अगीयवहलंमि गच्छंमि ।।
वृ- प्राभृतं योनिग्राभृतं गुणयितव्यम् । विद्यातिशया नाम विद्याविशेषायैराकाशगमनादीनि भवन्ति ते वा परावर्तनीया वर्तन्ते । निमित्तमतीतादिभावप्ररुपकम् आदिशब्दात् योगा मन्त्राश्च परिगृह्यन्ते । एते सर्वेऽपि सुखं सुखेन प्रतिरिक्त विविक्ते प्रदेशेऽभ्यस्यन्ते, न अगीतबहुले अगीतार्थसंकुले गच्छे छेदश्रुतस्य व्यवहारादेः, गाथायां सप्तमी षष्ठ्यर्थे, गुणना परावर्तनां (नं) कर्तु शक्यम्, तेषामगीतार्थानां कर्णाभ्यटनतः श्रुत्वा विपरिणामतो गच्छान्निर्गमनं मा भूदिति, सूरेरुपाध्यायस्य वात्मद्वितीयस्पान्यत्र गमनम् ।। सम्पति यादृशे द्वयोरन्यत्र गमनमुचितं तादृशमाह -
[भा. १७३७ ]
कयकरणिज्जा थेरा सुत्तत्थविसारया सुयरहस्सा । जे य समत्था वोढुं कालगयाणं उवहिदेहं ।।
वृ- कृतकरणा नाम गीतार्थतया परिणामकतया चान्पदापि अन्यैः सहानेकश ईदृशानि कार्याणि कृतवन्तः, यद्यपि च कदाचिद् द्वितीयः सहायो न कृतवान् तथापि योग्यत्यास कृतकरणीय इव द्रष्टव्यः, स्थविरः श्रुतेन पर्यायेण च, तथा सूत्रार्थयोर्विशारदाः सूत्रार्थविशारदाः, तथा श्रुतानि रहस्यानि अनेकान्यनेकशो यैस्ते श्रुतरहस्या इति सहायं प्रति विशेषणम् । सूरेरुपाध्यायस्य वा पूर्वगतसूत्रार्थधारिणोऽधिगतच्छेदश्रुतस्य च श्रुतरहस्यत्वाव्यभिचारात् । तथा द्वयोरेकतरस्मिन् काले गतेऽपरेण शरीरपारिस्थापनिकां कर्तु गच्छता द्वयोरप्युपाधिः शून्यायां वसतौ न मोक्तव्यो, मा दस्यवस्तमपहार्षुरिति कृत्वा द्वयोरप्युपर्धिमृतकशरीरं चान्यरेण वोढव्यम् । ततो ये कालगतानां देहं द्वयोरुपधिं च वोढुं समर्थास्ते अधिकृतमूत्रविषयाः । । तथा चाह
[ भा. १७३८ ]
गुणसंपत्ता, कारणजाएण ते दुयग्गावि ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०२, [भा. १७३८]
____ उउबद्धम्मि विहारो, एरिसयाणंअनुन्नातो ।। वृ- एतैरनन्तरगाथोक्तैर्गुणैः सम्प्रयुक्ता एतद्गुणसम्प्रयुक्ताः कारणजातेनानन्तरोदितेन केनचित्कारणविशेषेण तावाचार्यादिकावुपाध्यायादिको वा ऋतुबद्धे काले विहरतो न कश्चिद्दोषोऽधिकृतसूत्रेणानुज्ञानात् तथा चाह ईदृशयोर्ऋतुबद्ध काले अधिकृतसूत्रेण विहारोऽनुज्ञातो दोषाभावात् कारणविशेषस्य च गरीयस्त्वात् । ।जातेति चत्वारः कल्पाः सूचिताः, तानेवाह[भा.१७३९] जातोयअजातो वा दुविहो कप्पोउहोंति नायव्यो ।
एक्केको विय दुविहो, सम्मत्तकप्पो यअसमत्तो।। वृ-द्विविधः खलुकल्पोभवतिज्ञातव्यस्तद्यथाजातोऽजातश्च । एकैकोऽपिच द्विधा-समाप्तकल्पः असमाप्तकल्पश्च । एतानेव चतुरो व्याख्यानयति[भा.१७४०] गीयत्थो जायकप्पोऽगीतो खलुभवे अजातोतु ।
पनगंसमत्तकप्पो, तदूनगो होति असमत्तो ।। वृ- जातकल्पो नाम यो गीतार्थः सूत्रार्थतदुभयकुशलो, ऽगीतोऽगीतार्थः खलु भवेदजातोऽजातकल्पः,समापतकल्पोनामपरिपूर्णसहायः,सचजधन्येन पञ्चकंपञ्चकपरिमाणऋतुबद्ध काले, वर्षाकाले सप्तपरिमाणः, तदुनकस्तस्मात् पञ्चकात्सप्तकाद्वा हीनतरः कल्पो भवत्यसमाप्तो अपरिपूर्णसहायत्वात् ।। अत्रभंगचतुष्टयं, तदेवाह[भा.१७४१] अहवाजातोसमत्तो, जातोचेव य तहेव असमत्तो ।
असमत्तोजातोय, असमत्तोचेव उअजातो ।। वृ- अथवेति प्रकारान्ते पूर्व कल्पचतुष्टयं सामान्यतः प्ररुपितमिदानीं संयोगतः प्ररुप्यते, जातकल्पोऽपि समाप्तकल्पोऽपीत्येको भङ्गः, जातकल्पोऽसमाप्तकल्प इति द्वितीयः, अजातकल्पः समाप्तकल्पइतितृतीयः, अजातकल्पोऽसमाप्तकल्पइतिचतुर्थः । अत्रप्रथमभङ्गःशुद्धःशेषेषुत्रिषु भङ्गेषु यतनाकर्तव्या ।।तेसिंजयणेतिसूचागाथोक्तं पदंव्याख्यानयन्प्राह[भा.१७४२] तेसिंजयणा इणमो, भिक्खगह निक्खमप्पवेसेय ।
अनुन्नवणंपिय, समगंबेतिय गिहि दिज्जओहाणं ।। वृ- तेषामाद्यवर्जानं त्रयाणां भङ्गानामियं यतना, समकमेककालं भिक्षाग्रहाय, उपलक्षणमेतत् विचारायच, निष्क्रमः समकमेव चावग्रहस्यानुज्ञापनम् । इयमत्रभावना-भिक्षाग्रहणाय विचाराय वा सर्वमुपकरणमादाय समकमेव निष्क्रामतः समकमेव च प्रविशतः । तथा वसतिं प्रथमं याचमानौ समकमेवशय्यातरमनुज्ञापयतः तथा निर्गच्छन्तौ समकमेव शय्यातरसमीपमुपगम्य ब्रुवाते, यथा गृहे गृहस्य प्रतिश्रयस्य उपधानंस्थगनं दद्यादिति।। उउबद्धति पदव्याख्यानार्थमाह[भा.१७४३] उउबद्धे अविरहियं, एतंजंतेहिं होइसाहहिं ।
कारेइ कुणइव सयं,गणीविओलोयणमभिक्खं । वृ- ऋतुबद्ध काले तयोः कारणवशतस्तथास्थितयोस्तत्स्थनमागच्छभिश्च भिक्षार्थ ग्राम प्रविशद्भिर्विचारार्थाय यथा वा निर्गत्य मिलनार्थमायद्भिर्गच्छद्भिश्च पुनः स्वस्थानं प्रतिचलद्भिः साधुभिरविरहितं भवति ।। आलोयगत्ति पदं व्याख्यानयति-यो-ऽसौ गणी आचार्यः सोऽपि तयोर्द्वयोर्जनयोः अवलोकनांगवेषणामभीक्ष्णं द्वितीयेतृतीयेवा दिने स्वयं करोति, अन्यैर्वा कारयति ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - ४/१०२ [भा.१७४४] एएहि कारणेहिंहेमंते धिंसुअप्पबीयाणं ।
धिइदेहमकंपाणं,कप्पतिवासोदुवेण्हंति ।। वृ- एतैनन्तरोदितैर्व्याकुलनादिभिः कारणैर्हेमन्ते शीतकाले ग्रीष्मे धर्मकाले द्वयोरप्यात्मद्वितीययोराचार्योपाध्याययोधृत्या देहेन चाकम्पयोरचाल्ययोधृतेर्वज्रकुड्यसमानत्वात् देहस्य च प्रथमसंहननात्मकत्वात्कल्पतेवासः । तदेवमृतृबद्धकालविषयाणिभाष्यकृता प्रपञ्चितानि ।। सम्प्रति वर्षाकालविषयाणिप्रपञ्चयति[भा.१७४५] नियमा होइअसुन्ना वसही, नयने यवन्नियादोसा ।
दुस्संचर बहुपाणावासावासेवि उच्छेदो ।। वृ-वर्षावासे वर्षाकाले नियमावसतिरशून्या कर्तव्या, किं कारणमिति चेत्, उच्यते, वर्षासूपकरणं सहन नीयते, अथ भिक्षादि गच्छन्नयति तर्हि वर्षाप्रपातेन तिम्यते, तथा चाह-उपकरणस्य सहनयने पूर्व कल्पाध्ययने तेमनादयो दोषा वर्णिताः ।। अन्यच्च शून्यायां वसतौ कृतायां गवादिभिर्भजनं भटादिभिर्वारोधनं भवेत् । तथाचसत्यन्यस्यांवसतौगन्तव्यं । तस्याअलाभेअन्यद्ग्रामान्तरंगमनीय, यत्रच दुस्संचरा मार्गाः सलिलहरितादिभिरात्मविराधनासंयमविराधनाभावात् । तथा बहुप्राणा मार्गा द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाणामनेकजातीयानांसम्मूर्च्छनात् । तथाशय्यातरेणशून्यांवसतिमालोक्यादाक्षिण्या एतेक्वाप्यनापृच्छय गता इतिप्रद्वेषतस्तैषांसर्वेषां वा तत्द्रव्यस्यान्यद्रव्यस्य वा व्युच्छेदः क्रियते । यत इमे दोषास्तस्यात्शून्या वसतिः कदा न कर्तव्येतिजधन्यतोऽप्याचार्यस्योपाध्यायस्य चात्मतृतीयस्य वर्षाकाले विहारः, अन्यथा प्रायश्चित्तम् ।।तथा चाह[भा.१७४६] वासाण दोण्हलहुया आणादिविराधनावसहिमादी ।
संथारग उवगरणेगेलन्नेसल्लमरणेय ।। वृ- यदि पुनद्वौ जनौ वर्षाकाले वसतः तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः आज्ञादयश्च दोषाः । तथा विराधनावसत्यादेरादिशब्दादात्मसंयमप्रवचनपरिग्रहः । तथासंस्तारकविषयेउपकरणविषयेच भूयांसो दोषाः तथा द्वयोर्जनयोर्विहरतोरेकः कथंचनापि ग्लानो जायेत ततो ग्लानं वसतौ मुक्त्वा परस्मिन् भिक्षादिनिमित्तंबहिर्गते (तो)यः पश्चात्ग्लानस्यदोषः द्वितीयोद्देशकेऽभिहितः । यच्चसशल्यस्यसतो मरणं तदेतत्सर्वमत्रापिद्रष्टव्यम्। एवं द्वारगाथासंक्षेपार्थः । ।साम्प्रतमेनामेव विवरीषुराह[भा.१७४७] सुन्नंमोत्तुंवसहिं भिक्खादिकारणाओ जइदोवि ।
वच्चंतिततो दोसा गोणाईया हवंति इमे ।। वृ-यदिद्वावपिशून्यांवसतिंमुक्त्वाभिक्षादिकारणवशतोव्रजतस्ततइमे वक्ष्यमाणादोषागवादिका गवादिनिमित्ताभवन्ति ।। तानेवाह[भा.१७४८] गोणेसाणेछगले सूगरमहिसे, तहेव परिकम्मे ।
मिच्छत्तबडुगमादी अच्छंतेसलिंगमादीणि ।। वृ-गौः श्वा छगलः शूकरो महिषोवाशून्यांवसतिमवबुध्यप्रविशेत्तथा परिकर्मगृहस्थः कुर्यात् । यदिवा मिथ्यात्वोपहता बटुकादयः प्रविशेयुः अथैको गच्छत्येकः पश्चात्तिष्ठति ततः एकस्मिन् पश्चात्तिष्ठिति स्वलिङ्गादीनि स्वलिङ्गप्रतिसेवनादय आत्मपरोभयसमुत्था बहवो दोषाः । एषापि
द्वारगाथा ।।तत्रगवादिद्वारव्याखपानार्थमाह
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०२, [भा. १७४९] [भा.१७४९] गोणादीएपविद्वेधाडतमधाडणेभवेलहुया।
अहिगरणवसहिभंगातह पवयणसंजमे दोसा ।। वृ- गवादिके गोश्वच्छगलशुकरादिके प्रविष्टे यदि तान् गवादीन् घाटयति ततस्तत्प्राऽयोगोलकल्पास्तिर्यञ्च इति तद्धाटने भवति प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः, तथा ते गवादयो निर्धाटिताः संतो हरितादीनीखादेयुस्ततोऽधिकरणदोषसंभवः । अधाडणत्ति अथ न निर्धाटयति तर्हि वसतिभंगस्तथा प्रवचने संयमेचदोषाः प्रवचनविराधना, उपलक्षणमेतत्आत्मविराधनाचेत्यर्थः । तथा हियदिश्वादयो बालमृतकलेवरादिभक्षयन्तस्तिष्ठन्तितदा महतीप्रवचनस्य कुत्सेतिप्रवचनविराधना,शूकरप्रभृतयश्च निष्काश्यामानाः कदाचित्संमुखा अपि चलेरन् तत आत्मविराधना। श्वादयश्च तिष्ठन्तो मार्जारमूषिकादिमुपहन्युरितिसंयमविराधना । तदेवंगोणेसाणेत्यादिव्याख्यातम् ।। [भा.१७५०] दुक्खं ठिएसुवसहीपरिकम्मंकीरइत्ति इतिनाउं ।
भिखाइनिग्गएसुंसअट्ठमीसं विमंकुजा ।। वृ- ते गृहस्थाः परिभाक्यन्ति-स्थितेषु साधुषु दुःखं महता कष्टेन वसतेः परिकर्म क्रियते स्वाध्यायभङ्गादिदोषभावात्, गतेषु तुन कश्चिद् दोष इति ज्ञात्वा परिभाव्य भिक्षादिनिमित्तं निर्गतेषु साधुषुसअट्ठत्तिस्वार्थस्ववसतिबलिष्ठताकरणार्थमिश्रंवासंयताअपिसुखेनस्वाध्यायादिकंचकुर्युरिति स्वार्थं संयमनिमित्तंच इदंवक्ष्यमाणंपरिकर्म कुर्युः । तदेवाह[भा.१७५१] उच्छेव बिलच्छगणे, भूमीकम्मेसपुञ्चणामज्जे ।
कुड्डाण लिंपणंदूमणंचएवं तुपरिकम्मं ।। वृ- उच्छेवो नाम यत्र पतितुमारब्धं तत्रान्यस्येष्टकादेः संस्थापनम् । बिलस्थगनं कोलादिकृताबिलेष्विष्टकाशकलादिप्रक्षिप्योपरि गोमयमृत्तिकादिना पिधानम् । भूमिकर्म नाम विषमाणि भूमिस्थानानि भक्त्वा समार्जन्या संमार्जनम् आमर्जनं मृदुगोमयादिना लिम्पन् ।। तथा कुड्यानामेव चदूमणंतिधवलनं एतत्परिकर्म कुर्युः ।। अत्रैव प्रायश्चित्तविधिमाह[भा.१७५२] जइ ढकंतोच्छेवाततिमास बिलेसुगुरुगसुद्धेसु ।
. पंचेंदियउद्दाते, एगदुगतिगे उमूलादी ।। वृ-यति यावन्त उच्छेवा ढक्किताः समारचितास्तति तावन्तो लघुमासाः प्रायश्चित्तं, बिलेषुशुद्धेषु पञ्चेन्द्रियजीवरहितेषुस्यगितेषु गुरुगत्ति चत्वारो गुरुमासाः अथ पञ्चेन्द्रियव्याधातो बिलस्थगने अभूत तत एकद्वित्रिषु व्याहतेषु यथाक्रमं मूलादि एकस्मिन् पञ्चेन्द्रियेऽपद्राविते मूलं द्वयोरनवस्थाप्यं त्रिषु त्रिप्रभृतिषुपारांचितमिति ।। [भा.१७५३] भूमीकम्मादीसुफासुग, देसे उहोइमासलहुं ।
सव्वंमिलहुगअफासुएणदेसंमि सव्वेवा ।। वृ-भूमिकर्मादिषु-भूमिकर्मसंमार्जनामर्जनकुड्यलेपनधवलनेषुः । देशतः प्रासुकेषु कृतेषुप्रत्येक प्रायश्चित्तंभवतिमासलघु, सर्वस्मिन्उपाश्रयेषुप्रासुकेषुकृतेषुप्रत्येकंचत्वारोलघुकाः । अप्रासुकेनापि जलादिना देशतः सर्वतो वा भूमिकर्मादिषुकृतेषु प्रत्येकं चत्वारोलघुकाः ।। [भा.१७५४] सोचा गयत्तिलहुगा अप्पत्तिय गुरुग जंचवोच्छेदो ।
बटुचारणभडमरणेपाहुणनिक्केयणा सुन्ने ।।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०.
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०२ वृ- शय्यातरो यदि शून्यां वसतिमालोक्य कस्यापि पार्श्वे दृष्टा श्रुत्वा च तद्वच एतज्जानाति यथा गताः साधव इति न चाप्रीतिरुत्पन्ना तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । अथाप्रीतिकं करोति यथा अदाक्षिण्या एते अनापृच्छ्य गता इति तर्हि गुरुगत्ति चत्वारो गुरुका मासाः । अथैकानेकभेदेन तद्रव्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदस्तदा तन्निमित्तमपि चतुर्गुरुकप्रायश्चित्तम् । अधुना मिच्छत्तबडुगमादीति व्याख्यानयति-बटुचारणेत्यादि, बटुका द्विजातयः चारणा वैतालिकविशिषाः भटाः प्रतीतास्ते गताः क्वापि साधव इति वित्राय तस्मिन् शून्ये उपाश्रये आवासयेयुः, तत्र च कलहादिप्रसङ्गः, तथा शून्यां वसतिमालोक्य कश्चित्तिरश्वो मनुष्यो वा समागत्य भ्रियते तत्र च राजग्रहादिदोषसंभवः तथा केचित् शय्यातरस्य प्राधूर्णकाः शून्येयं वसतिरिति कृत्वा शय्यातरानुज्ञया तत्र तिष्ठेयुर्न च ते निष्काशयितुं शक्यन्ते, निष्कासने वा प्रद्वेषादिप्रवृत्तिः, तथा तिरश्ची मानुषी वा प्रसवितुकामाशून्यां दृष्ट्रातत्रागत्य प्रसवते (प्रसुवीत),तस्या निष्काशने आश्रयत्याजनेसंयमविराधनायो दोषा यथोक्ताः प्राक्, एतेशून्य उपाश्रये क्रियमाणेदोपाः ।। सम्प्रति अच्छंतिसलिङ्गमादीणिइतिव्याख्यानयति[भा.१७५५] अह चिट्ठति तत्थेगो एगो हिंडइउभयहा दोसा ।
सल्लिंगसेवणादी आउत्थपरे उभयतोय ।। वृ- अह तत्रैकस्तिष्ठति एको हिण्डते तत उभयथा उभयेन प्रकारेण यस्तिष्ठति तद्गता यश्च हिण्डते तद्गताश्चेत्यर्थः, स्वलिङ्गसेवनादयो दोषाः स्वलिङ्गसेवना संयतीप्रतिसेवना आदिशब्दात्परलिङ्गसेवना गृहिलिङ्गसेवनाचपरिगृह्यते । कथंभूता इत्याहआत्मोत्याआत्मनैवसंयत्यादिकंकदाचित्प्रार्थयतेइत्यर्थः, तथा परे परतः संवत्यादिकृतक्षोभनात्, उभयतःस्वतः परतश्चसमुत्थाः । ।यदुक्तंप्राक्वसोच्चा गयत्ति लहुगा' इत्यादिगाथापूर्वार्धंतद्व्याख्यानार्थमाह[भा.१७५६] सुन्नेसागरिदृटुंसंथारे पुच्छे कत्थसमणाओ।
सोउंगयत्तिलहुगा अप्पत्तिअच्छेदे चउगुरुगा ।। वृ- संस्तरन्ति साधवोऽस्मिन्निति संस्तार उपाश्रयः सागारिकः शय्यातरः, सप्तमी प्राकृतत्वाद द्वितीयार्थे, ततोऽयमर्थः शून्यं संस्तारमुपाश्रयं सागारिको दृष्ट्वा पृच्छेत् कुत्र गताः श्रमणा इति तत्र प्रतिवचः श्रुत्वा गता इति ज्ञाते अप्रीत्यकरणे प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः अप्रीतिके समुत्पन्नेच्छेदे च तद्रव्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदे चत्वारो गुरुकाः । तदेवं विराधना वसत्यादेरितिव्याख्यातम् ।।
सम्प्रति संथारगउवगरणे' इति व्याख्यानयति[भा.१७५७] कप्पट्टग संथारेखेलणलहुगोतुवट्टे गुरुगोउ ।
नयने दहने चउलहु, एत्तो उमहल्लए वुच्छं ।। वृ-संस्तारेउपाश्रयेयदिकप्पट्ठगत्तिबालकः खेलतिक्रीडतिततःखेलने प्रायश्चित्तंलघुको मासः । अथ त्वग्वर्तनं कुर्यात्तर्हि त्वगवर्तनकृतो गुरुको मासः । अथ स बालकस्तत्र स्थितः स्तेनेन नीयते प्रदीपनकेन वा लग्नेन दह्यते, तदा चतुर्लघु ।अत ऊर्ध्वं महतित्वग्वर्तनादि कुर्वतिप्रायश्चित्तं वक्ष्ये ।। [भा.१७५८] तुवट्ट नयन दहने, गुरुगा हवंतनायारे ।
अह उवहम्मतिउवहित्तिघेत्तुंनं हिंडमासलहुं ।। [भा.१७५९] उल्लेलहुग, गिलाणादिगा यसुन्नेठवेंतिचउलहुगा।
__ अनरक्खितोवहम्मतिहिं पावेंतिजंजत्थ ।।
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ४, मूल - १०२, [ भा. १७५९ ]
99
वृ- महान् पुरुषः शून्यमुपाश्रयं दृष्ट्वा तत्र त्वग्वर्तनं करोति, यदि वा उपकरणं नयति दहति वा, तदा त्वग्वर्तने नयने दहने वा, प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः; अथानाचारं करोति, तत्रापि चत्वारो गुरुकाः ।। अधुना उपकरणेति व्याख्यानार्थनीतं वर्षेणार्द्रौक्रियते तदा चत्वारो लघुकाः । अथ तस्मिन्नुपाश्रये शून्ये सति ग्लानादिकान्, आदिशब्दात् प्राधूर्णकादिपरिग्रहः, गृहस्थाः स्थापयन्ति तदापि चत्वारो लघुकाः । अयोपधिं सह न नयति तदा सोऽरक्षितोः सन् उपहन्यते तस्करैर्वापहियते, तदपहारे चजधन्यमध्यमोत्कृष्टापहारनिमित्तं प्रायश्चित्तं, हृते च तस्मिन्नुपकरणे यद् अनेषणादिकंयत्रोपकरणविषये तौ सेवाते तन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तं तौ प्राप्नुतः । । सम्प्रति 'गेलन्ने सल्लमरणे य' इति द्वारद्वयमाहगेलन्न मरणसल्ला बितिउद्देसंति वन्निया पुव्विं । ते चेव निरवसेसा नवरं इह इं तु बितियपयं ।।
[ भा. १७६०]
वृ- ग्लान्यं मरणसल्लत्ति सशल्यमरणमेते द्वे अपि पूर्व द्वितीयोद्देशके प्रथमसूत्रे ये दोषतया सविस्तरं वर्णितेते एव निरवशेपे अत्रापिवक्तव्ये, नवरं तत्र द्वितीयपदमपवादपदंनोक्तमिह तु, इकातरः पादपूरणे, तदुच्यते । । तदेवाह
[भा. १७६१]
असिवादिकारणेहिं अहवा फिडिया उ खेत्तसंकमणे ।
तत्तियमेत्ता व भवे दोण्हं वासासु जयण इमा ।।
वृ- अशिवांदिभिः कारणैर्द्धावपि वर्षासु विहरतः । अथवा एकस्मात् क्षेत्रादन्यस्मिन् क्षेत्रे सङ्क्रमणे कथमपि मार्गतः स्फिटितौ परिभ्रष्टावेकत्र वर्षासु विहरत उपलक्षणमेतत् तेनैतदपि द्रष्टव्यम्अशिवादिकारणतो गणस्फोटं कृत्वेकाकिनो जाताः सङ्केतवशाच्च कचिद्वर्षासु द्वौ मिलितविति । तत्तियमेत्ता व भवे इति अथवा शेषाः प्रतिभग्ना मृतावा अवशिष्टौ तावन्मात्रावेव द्वावेव भवतस्तिष्ठतः । एवं द्वौ वर्षासु भवतः । ततस्तयोश्च द्वयोर्वर्षासु इयं वक्ष्यमाणा यतना । । तामेवाहएगो रक्खति वसहिं भिक्खवियारादि बितियतो याति । संधरमाणे असंथरे निद्दोस्सुवरिं ठवित्तवहिं ।।
[भा. १७६२]
वृ- एको वसतिं रक्षति । द्वितीयो भिक्षाविचारादौ भिक्षायां विचारे बहिर्भूमावादिशब्दादन्यमिस्मन् वा प्रयोजने याति । एवं यतना तदा भवति तदा तौ संस्तरतः । असंथरेत्ति अथैकाकिनो भिक्षाया अलाभादन्यतो वा कुतश्चित्कारणान्न संस्तरतस्तदासंस्तरे द्वावपि सह हिण्डाते तत्रेयं यतना, यदि वसतौ निर्दोस्यं (ष्यं) निर्भयं तदा उपधिमुपरि वसतेः स्थापयतो बध्नीतो यथा न कोऽपि पश्यतीति । एवंभूतां च यतनां कुर्वन्तौ तावप्रायश्चित्तविषयौ । अथन कुरुतस्तदा यद् आपद्यते प्रायश्चित्तं तत्प्राप्नुतइति । । [भा. १७६३] सुत्तेणेवुद्धारो कारणियं तं तु होति सुत्तंति । कप्पोत्ति अनुन्नातो वासाणं केरिसे खेत्ते ।।
बृ-यत एवं दोषास्ततो द्वयोर्विहारो वर्षासु साक्षात्पंचमेन सूत्रेण प्रतिषिद्धस्त्रयाणां तु विहारस्योद्धारोऽनुज्ञातः सूत्रेणैव षष्ठेन कृतः सौऽप्युत्सर्गतो न कल्पते ततस्तत्सूत्रं कारणिकमशिवादिकारणनिष्पन्नं भवति वेदितव्यम् ।। अथ कीदृशे क्षेत्रे वर्षासु, गाथायां षष्ठी सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात्, त्रयाणां विहारः कल्प इति कल्पते इत्यनेन पादेनानुज्ञातः । सूरिराह
[ भा. १७६४ ]
महती विद्यारभूमी विहारभूमी य सुलभवित्तीय । सुलभा वसही य जहिं जहन्नयं वासखेत्तं तु ।।
-
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०२ वृ-यत्रमहती विचारभूमिः पुरीषोत्सर्गभूमिः,यत्रचमहतीविहारभूमिभिक्षानिमित्तंपरिभ्रमणभूमिः, यत्र च वृत्तिर्भिक्षावृत्तिः सुलभा, वसतिश्च यत्र सुलभा, तत् जधन्यं वर्षायोग्यं क्षेत्रं उत्कृष्टं त्रयोदशगुणोपेतम् ।।तानेवाह[भा.१७६५] चिक्खल्ल पाणथंडिलवसही गोरस जनाउलो वेज्जो ।
ओसह निचयाहिवती पासंडाभिक्ख सज्झाए ।। वृ-यत्रचिक्खल्लःकर्दमोभूयान्नभवति,प्राणाश्चद्वीन्द्रियादयोभूयांसोनसंभूच्छन्ति, यत्रचभूयांसि स्थण्डिलानि, वसतयश्चद्वित्र्यादयो यत्रप्राप्यन्ते, गोरसंच प्रभूतं,प्रत्येकभूयोजनसमाकुलः कुलवर्गः, वैद्यश्चयत्रविद्यते, औषधानिचसुप्रतीतानि, निचयाश्चधान्यानामतिप्रभूताः,अधिपतिःप्रजानामतीव सुरक्षीवर्तते, पाषण्डाश्चस्तोका विद्यन्ते, भिक्षाचसुलभा, स्वाध्यायश्चनियाघातः । एतदुत्कृष्टं वर्षासु योग्यं क्षेत्रम् ।।साम्प्रतमेतद्गुणाभावेवर्षासुवसतांप्रायश्चित्तमाह- . [भा.१७६६] पाणा थंडिल वसही अहिवति पासंड भिवख सज्झाए।
लहुया, सेसे लहुओ, केसिंची सव्वहिलहुगा ।। वृ-यदि यत्रप्राणाअतिबहवो, यदिवान विद्यन्तेस्थप्डिलानि, वसतयोवा द्वित्र्यादिकान विद्यन्ते, अधिपतिर्वा नास्ति, पाषण्डावा बहवः, भिक्षाचन सुप्रापा, स्वाध्यायो वा न निर्वहति, तत्र वर्षाकालं करोति तदैतेषुदोषेषुप्रत्येकंप्रायश्चित्तंचत्वारोलघुकाः ।शेषे चिक्खल्लादिकेदोषे प्रत्येकंलघुकोमासः । केषांचिदाचार्याणां मतेनपुनः सर्वत्र सर्वेष्वपिदोषेषुप्रत्येकं चत्वारो लघुकाः ।। [भा.१७६७] नीसरणकुच्छणागार कंटका सिग्ग आयभेदोय।
संजमतो पाणादी आगाह निमजणादीया ।। वृ- निस्सरणं नाम फेल्हसणं । कुत्सना अङ्गुल्यन्तराणां कोतः गाराः कर्करकाः । कण्टकाश्च स्थूलशूलादयः । सिग्गत्ति देशीपदमेतत् परिश्रम इत्यर्थः । एष आत्मभेद एते आत्मविराधनायै दोषा इत्यर्थः ।संयमतःसंयमे पुनरयंदोषःप्राणाद्वीन्द्रियादयआदिशब्दात्पृथिवीकायादिपरिग्रहः,तेविद्यन्ते, तथायदिसुखेनात्रगच्छामीतिविचिन्त्यसोदकेकर्दमेगच्छाततथाकचिदगाधेनिमज्जति, आदिशब्दात् पादजङ्घादिक्षोभिताः सकर्दमजलविप्रुष उत्थापवति, ताभिश्च प्राणादिविधातः, सन्मुखागच्छत्पुरुषादिखरण्टनं निजशरीरोपकरणखरण्टनंचेतिपरिग्रहः । [भा.१७६८] धुवणे विहोति दोसाउप्पीलणादी यबाउसत्तंच।
सेहादीनमवन्ना अधोवनेचीरनासोवा ।। वृ-कर्दमाकुले मार्गेगमनतः कर्दमउपकरणेलगति,तथाचोपकरणस्यधोवनेऽपि, आस्तामधोवने इत्यपि शब्दार्थः, दोषाः । के ते इत्याह-उत्पीडनादय उत्पीडनं प्राणादीनां प्लावनमादिशब्दात् शरीरायासस्वाध्यायविधातादिपरिग्रहः ।अपिचवस्त्राणिशरीरंच प्रक्षालयतोबाकुशिकत्वमुपजायते, शरीरोपकरणबकुशीकारणात्, अय न प्रक्षालयति, तधिोवने शैक्षकादीनामवज्ञासंभवश्चीवरनाशश्च कर्दमेन शटनात् । वाशब्दः सप्नुच्चवे।।सम्प्रतिप्राणसंभवेदोषानाह[भा.१७६९] मुइंगविच्छुगादिसुदो दोसासंजमेय सेसेसु ।
___नियमा दोसदुगुंछिय अयंडिल निसग धरणेय ।। वृ- मुइंगाना पिपीलिका वृश्चिकादिषुशेषेषुचप्राणेषु बाहुल्येन संभवत्सु द्वो दोषो तद्यथा संयमे,
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ४, मूल - १०२, [भा. १७६९ ]
चशब्दादात्मनि च, आत्मविराधना संयमविराधना चेत्यर्थः, तत्र वृश्चिकादिभिर्दशादात्मविराधना, कीटिकादिसत्त्वव्याघाताच्च संयमविराधना । । स्थण्डिलाभावे दोषानाह-नियमत्यादिस्यण्डिलाभावे अस्थण्डिले जुगुप्सिते वा स्थण्डिले निसर्गे पुरीषप्रश्रवणोत्सर्गे नियमाद् दोषाः संयमविराधनादयः । तत्रास्थण्डिले हरितकायादिव्यापादनात् संयमविराधना, पादादिल्हसनादात्मविराधना, जुगुप्सिते स्थण्डिले प्रवचनविराधना | अथैतद्दोषभयान्न व्युत्सृजति किन्तु धारयति । तत आह, धारेण च दोषा आत्मविधातादयः तथाच पुरीषादिधारणे जीवितनाशादिः” “मुतनिरोह चक्खुं वच्चनिरोहेय जीवियं चयति” इत्यादिवचनात् । ग्लानत्वे च चिकित्साकरणतः संयमव्याघातः । । यत्र सङ्कटा वसतिर्यत्र द्वित्र्यादयो वसतयो न लभ्यन्ते तत्र दोषानाह
,
[भा. १७७० ]
वसहीए संकडाए विरल्ल अविरल्लणे भवे दोसा ।
वाघातेन व अन्नाऽसतीए दोसा उवच्चंते ।।
?
वृ- वसतौ सङ्कटायां सत्यामुपधेः विरल्लेति विस्तारणे वा दोपा भवन्ति के ते इति चेदुच्यते;-यदि उपधिस्तीमितो विस्तार्यते ततः सङ्कटत्वादन्यमप्यतीमितमुपधिं तीमयति । अय न विस्तार्यते तर्हि स कोथमुपयाति, तत्संसर्गतः शरीरस्य च मान्द्यमुपजायते । एकस्यश्चवसतेः कथमपि व्याघाते अन्यस्याश्च अभावे ग्रामान्तरं व्रजनीयं तत्र च व्रजति संयमात्मग्रवचनविराधना । तथा हि-मार्गे जलहरितकायादिव्यापादनात् संयमविराधना अगाधे सलिले प्रविशत आत्मविराधना, वसत्यलाभतो वर्षाकालेऽपि वर्षप्रपातेनावरुध्यमानान् पथगिच्छतस्तान् दृष्ट्वा लोकः प्रवचनं कुत्सयते, ईदृशा एवैते वर्षास्वपि नाश्रमं क्वचिदपि लभन्ते इति प्रवचनविराधना।। गोरसाभावे दोषानाहअतरंतबालवुरुढा अभाविता चेव गोरसस्स असती ।
[भा. १७७१]
१३
जं पाविहित्ति दोसं आहारमएसु पाणेसु ।।
वृ- अतरन्तो नाम असहास्तथा बाला वृद्धाश्च तथा येऽभाविता येषां गोरसव्यतिरेकेण नान्यत्किमपि प्रतिभासते, ते गोरसस्य असति अबावे आहारमये, प्राणेषु सत्सु यद्गाढानागाढपरितापनादिकं दोषं प्राप्स्यन्ति, तन्निमित्तं सर्वमपि प्रायश्चित्तमाचार्यो लप्स्यते, तस्माद्यत्र तदभावस्तत्र न वस्तव्यम् । ननु भणितो रसच्चाओ, पणीयरसभोयणे य दोसा उ ।
[भा. १७७२]
किं गोरसेन भते, भन्नइ सुण चोयग इमं तु ।।
वृ- ननु सूत्रे रसानां क्षीरादीनां त्यागो भणितः, “अनशनमूनोदरता, वृत्तेः संक्षेपणं, रसत्यागः ” इत्यादिबाह्यतपोव्यावर्णनात् । प्रणीतरसभोजने च दोषाः कामोद्रेकादयः शरीरोपचयादिभावात्, ततः किं भदन्त गोरसेन कर्तव्यम् | सूरिराह श्रृणु चोदक! इदं वक्ष्यमाणम् ।। तदेवाह
-
[भा. १७७३] कामं तु रसच्चागो, चतुत्थमंगं तु बाहिरतवस्स । सो पुन सहूण जुञ्जति असहुण य सज्ज वावत्ति ।।
बृ- काममनुमतमेतत् । रसत्यागश्चतुर्थमङ्गं चतुर्थो भेदो बाह्यतपसः षड्भेदात्मकस्य । केवलं, पुनःशब्दः केवलार्थः, सरसत्यागः सहानां युज्यते संगच्छते । असहानामसमर्थानां रसाभावे सद्यस्तत्कालं व्यापत्तिर्मृत्युः ।। अन्यच्च[ भा. १७७४ ]
अगिलाए तवोकम्मं परक्कमे संजतोति इतिवृत्तं । तम्हा उरसच्चाओ न नियमतो होति सव्वस्सा ।।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-४ / १०२
वृ- संयतस्तपः कर्म प्रति अग्लान्या पराक्रमेदित्युक्त भगवता तस्मान्न नियमतः सर्वस्य रसत्यागो
भवति ।
जस्स उसरीरजवणा, रुते पणीयं न होइ साहुस्स । सोवियहु भिन्नपिंडं भुंजउ अहवा जह समाही ।।
वृ- यस्य साधोः शरीरयापना न प्रणीतं प्रणीतरसमृते भवति, सोऽपि च आसतां पूर्वोक्ता असहा इत्यपिशब्दार्थः । हुनिश्चितं भिन्नपिण्डं धृतादिना मिश्रितं गलितापिण्डं भुञ्जीत । अथवा यथासमाधि क्षीरादि भुङ्क्ते केवलं मा गृद्धिर्भूयादिति संपृष्ट (संमृष्ट) पानकादिना मीलयित्वा क्षीरमापिबेत् । । [ भा. १७७६ ] चउभंगो अजनाउलकुलाउले चेव ततियभंगो उ ।
[भा. १७७५ ]
भोइयमादि जनाउल कुलाउल मडंबमादीसु ।।
वृ- जनाकुल- कुलाकुलयोश्चतुर्भङ्गिका जनाकुलमपि कुलाकुलमपीति थमो भङ्गः, जनाकुलं न कुलाकुलमिति द्वितीयः, न जनाकुलं कुलाकुलमिति तृतीयः, न जनाकुलं नापि कुलाकुलमिति चतुर्थः, प्रथमभङ्गे बहूनि कुलानि बहूनि मानुषाणि । द्वितीयभङ्गे कुलानि स्तोकानि जनास्त्वतिबहवः, कुले कुले भोजिकादिजनानां सहस्त्रसंख्याया भावात् । तृतीयभङ्गे बहूनि कुलानि जनाः स्तोकाः, गृहे गृहे एकस्य द्वयोर्वा मानुषयोर्भावात् । चतुर्थभङ्गे न बहूनि कुलानि नापि बहवो जनाः; कतिपयकुलानां प्रतिकुलंच स्तोकमानुषाणां भावात् ।। अत्र यौ भङ्गौ ग्राह्यौ तावाह-अजनाकुलेत्यादिना न जनाकुलं कुलाकुलमिति तृतीयो ग्राह्यः एतदनुज्ञानात् प्रथमः सुतरामनुज्ञातो द्रष्टव्यस्तस्योभयगुणोपेतत्वात् । आहच चर्णिकृत्“जइ ताव तइओ भंगो । अनुन्नाओ प्रगेव पढमो भंगो अनुन्नातो' इति, शेषौ तु द्वौ भंगी नानुज्ञाती कुलानामल्पत्वात् ।। सम्प्रति जनाकुलतां कुलाकुलतां च व्याख्यानयति भोइय इत्यादि प्रथमभङ्गे द्वितीयभङ्गे च जनाकुलं भोजिकादिभिरतिप्रभूतैर्जनैराकीर्णत्वात् कुलाकुलं मडम्बादिषु स्थानेषु । तथा हि-मडम्बे अष्टादशकुलसहस्त्राणि, आदिशब्दात्पत्तनादिपरिग्रहः । व्याख्यातं जनकुलद्वारम् । । वेस्स ओहस्सव, असतीए गिलाणउ जं पावे । वेजसगास नेते आनंते चेव जे दोसा ।।
[भा. १७७७ ]
वृ- यदि नाम कोऽपिग्लानो जायते, तदावैद्यस्य औषधस्य चासत्यभावे यत् ग्लानो अनागाढागाढपरितापनादि प्राप्नोति तन्निमित्तं सर्व प्रायश्चित्तमाचार्यः प्राप्नोति । अन्यच्च तादृशे क्षेत्रेऽवतिष्ठमानो वैद्योऽत्र नास्तीति ग्लानेऽन्यस्मिन् ग्रामे वैद्यस्य सकाशं नीयमाने आनीयमाने वा ये दोषां अनागाढमनागाढं वा परितापनं स्तेनैरुपकरणाद्यपहरणं व्याघ्रादिश्वापदैर्भणमित्यादि तद्धेतुकमपि प्राप्नोति । एवमौषधस्याप्यानयसाधुवु ग्रामान्तरे प्रेष्वमाणेषु दोषा वाच्वाः । ।
[भा. १७७८ ]
नेचइया पुन धन्नं दलंति असारअंचितादीसु । अहिवंमि होइ रक्खा, निरंकुसेसुं बहू दोसा ।।
वृ- निचयेन संचयेनार्थाद् धान्यानां ये व्यवहरन्ति ते नैचयिकास्ते असारा दरिद्रा अञ्चिताः पूज्या राजमान्याः पितृपितृव्यादयोवा आदिशब्दादनञ्चितादिपरिग्रहस्तषु क्रयेणान्यथा वा धान्यं ददति । ततः सर्वत्र भिक्षा सुलभोपजायते ।। तथा अधिपेऽधिपतौ विद्यमाने रक्षा भवति । निरङ्कुशेषु लोकेषु मध्ये पुनर्वसतो बहवो दोषा उपकरणापहारापमानादिलक्षणाः।। पाषण्डद्वारमाहपासंडभाविएस, लंभति ओमानमो अतिबहसु ।
[ भा. १७७९ ]
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५
उद्देशकः-४, मूल- १०२, [भा. १७७९]
अवियविससुवलद्धी हवंति कजेसु उसाहाया ।। वृ-यदि स्तोकाः पाषण्डास्ततोऽशनादीनि वस्त्राणि भैषजानि चातिसुलभानि भवन्ति अतिबहुषु पुनः पाषण्डेसुसत्सुपाषण्डभावितेभ्यो जनेभ्यो, गाथायांसप्तमीपञ्चम्यर्थे, अपमानंलभन्ते । अपीति संभावने ।चः पुनरर्थे ।संभाव्यतेपुनरियं विशेषोपलब्धिरन्यपाषण्डेभ्योऽतिशयोपलब्धिर्यथा यदन्यत् पाषण्डिनां कल्पतेतत्साधूनांन कल्पते । तत एवं लोकोभावितःसन्साधूनां कल्पिकं ददाति । तथा कार्येषु च बहुप्रकारेषु शृङ्गानादि(तादि)लक्षणेषु वयमपि पाषण्डा एतेऽपिच पाषण्डाधर्मस्थिता इति कृत्वा सहायाभवन्ति।।सम्प्रति भिक्षाद्वारमाह[भा.१७८०] नाणतवाण विवढीगच्छस्सयसंपयासुलमभिक्खे ।
नयएसणातोघातो नेव यठवणाए भंगोउ ।। वृ- सुलभा भिक्षा यत्र तस्मिन् सुलभभिक्षे ग्रामादौ वसतां ज्ञानस्य श्रुतज्ञानस्य तपसश्चानशनादेविशिष्टा वृद्धिर्भवत्याहारोपष्टम्भतः स्वाध्यायस्य तपश्च कंर्तुशक्यत्वात्तथा गच्छस्य सम्पत् स्फीतताऽतिविशिष्टाभवति ।शिष्याणांप्रातीच्छिकानांवाडनेकेषामागमात्नच एषणायाघातःप्रेरणा, नापि स्थापनाया मासकल्पवर्षाकल्परुपायाअथवास्थापनाकुलानांभङ्गः प्रेरणा।। [भा.१७८१] वायंतस्सनुपनगंपनगंपडिच्छतो भवेसुत्तं ।
एगगंबहमानो कित्तीय गुणा यसज्झाए ।। वृ- यत्र स्वाध्यायश्चतुःकालं निर्वहति तत्र वर्षावासः कर्तव्यो यतः स्वाध्यायेऽमी गुणाः सुत्रमाचारादिकं सूत्रतोऽर्थतस्तदुभयतश्च वाचयतः पञ्चकं वक्ष्यमाणं सङ्ग्रहादिकं भवति । यथा च वाचयतः पञ्चकंतथा प्रतीच्छतः श्रोतरपिपञ्चकंतस्यापिसंग्रहादिनिमित्तंश्रुतश्रवणाय प्रवृत्तेः । तथा वाचयतःप्रतीच्छतश्चैकाम्यं श्रुतैकपरतोपजायते,साचविश्रोतसिकारिका भवति ।तथाबहुमानोभक्तिः श्रुतस्य तीर्थकरस्य च कृतो भवति । कीर्तिश्च अवदाता सकलधरामण्डलव्यापिनी यथा भगवतः आर्यवरैस्येति । अधुना पञ्चकंव्याख्यानयति[भा.१७८२] संगहुवगह निजर सुयपज्जवजायमव्ववच्छित्ती।
पनगमिणं पुव्वुत्तंजेचायहितोपलंभादी ।। वृ- यत्पञ्चकं पूर्वमुक्ततदिदं तद्यथा-सङ्ग्रह उपग्रहो निर्जरा श्रुतपर्यवजातमव्यवच्छित्तिश्च । तत्र संग्रहः शिष्यादेस्तथाच श्रुतेशिष्यादयः संगृह्यन्ते । उपग्रहउपष्टम्भःसच श्रुतज्ञानादिप्रदानतः । निर्जरा ज्ञानावरणादिकर्मविनिर्जरणं । श्रुतपर्यवजातं प्रभूता प्रभूततरा श्रुतज्ञानपर्यायवृद्धिः । अव्यवच्छित्तिस्तीर्थस्य । ये चात्महितोपलंभादय आत्महितोपलंभः परहितोपलंभः उभयहितोपलंगः एकाग्द्रं बहुमानं चेतितद्वा पञ्चकंप्रतिपत्तव्यम्।। [भा.१७८३] एवं ठियाणपालो आयरिओ सेस मासियं लहुयं ।
कम्पट्टिनीलकेसी आयसमुत्थापरे उभए ।।। वृ- एवं त्रयोदशदोषविमुक्ते त्रयोदशभिर्गुणैरुपेते क्षेत्रे कारणवसतः त्रयाणां वर्षासु स्थितानां द्वयोभिक्षार्थ विनिर्गमेतृतीयः पश्चात्पालो वसतिपालः आचार्यः स्थापनीयः । अथान्यंस्थापयति तत आह-शेषे आचार्यव्यतिरिक्तेवसतिपाले स्थाप्यमाने प्रायश्चित्तं मासिकं लघु । तथा यदितरुणंश्रमणं वसतिपालंपश्चात्स्थापयति,ततइमेस्वलिङ्गासेवनादिका दोषास्तद्यथा-आत्मसमुत्थाः परेपरसमुत्था
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ४ / १०२ उभयस्मिन् उभयसमुत्थाः । कस्या इवेत्याह- कप्पट्ठिनलिकेसीति कल्पस्थिता बालिका नीलकेशी कृष्णकेशी तरुणीत्यर्थः, ततो विशेषणसमासः, तस्या इव, विभक्तिलोप इवलोपश्च प्राकृतत्वात् । इयमत्रभावना-तरुणी बालिका तरुणानां महंताच प्रार्थनीया भवति । एवं तरुणोऽपि तरुणीनां महतीनां च प्रार्थनीयस्ततस्तस्मिन पश्चात्स्थाप्यमाने स्वलिङ्गपरलिङ्गगृहिलिङ्गासेवनविषया आत्मसमुत्थाः परसमुत्थाः उभयसमुत्थाश्च मैथुनदोषाः संभवन्ति । एतदेवाह
[भा. १७८४ ] तरुणे वसहीपाले कप्पठिसलिंगमादि आउभया । दोसा उ पसज्जुंती अकप्पिए दोसिसे अन्ने ।।
वृ- तरुणे वसतिपाले सति कप्पट्ठित्ति तरुण्याः बालिकाया इव स्वलिङ्गादिकाः स्वलिङ्गासेवनगृहिलिङ्गासेवनरुपा आउभयाइति आत्मसमुत्था उभयसमुत्था उपलक्षणमेतत् परसमुत्थाश्च दोषास्तस्य प्रसजन्ति अकल्पिके च बालादाविमे दोषास्तानेवाह
[भा. १७८५ ] बलि धम्म हा किड्डा पमन्त्रणा वरिसणा य पाहुडिया । खंधार अगनि, भंगे मालतवेना, य नातीय ।।
वृ-साधवः कदाचित्कारणवशतः सप्रावृत्तिकायां वसतौ स्थिताभवेयुः, तत्रयदि बालादिर्वसतिपालः क्रियते तदा बलिदोषः । तथा हि तत्र बलिकारकाः स्वभावेन वा गच्छेयुः कैतवेन वा, तत्रापि ये कैतवेन ते प्रथमत एवोपकरणहरणंबुद्ध्या, ये तु स्वभावतस्ते नोपकरणहरणनिमित्तमागच्छन्ति । किन्त्वागतानां बलिं कुर्वतां बालमेकाकिनं दृष्ट्रा हरणबुद्धिरुपजायते । ततोऽपहरन्ति । अथवा बलौ विक्षिप्यमाणे उपकरणं कूरेण खरण्ट्यते । ततो बालो जल्पति बहिरुपकरणं निष्काशयामि । एवमुक्त्वा सकलमप्युपकरणादाय बहिर्निर्गतस्तावदभ्यन्तरे ते उपधिमपहरन्ति । ये तु कैतवेन समागच्छन्ति ते उपधिमपहर्तुकामा ब्रुवते क्षुल्लक ! बलिरेष समागच्छति ततस्त्वं बहिर्निर्गच्छ । एवं तं बालं बहिर्निष्काश्योपधिमपहरन्ति । अथवा ब्रूयुरिदं वयं बलिं करिष्यामस्ततस्त्वं बहिस्तिष्ठान्यथा कूरेण खरण्टना भविष्यति । एवमुक्ते बहिर्निर्गते बाले उपधिमपहरन्ति । अथवेदमाचक्षेत, उपधिमिभ्यन्तरात् बहिरपनय यावदुलिंवयं विदध्महे । सच बालस्तत्कार्यमजानानः समस्तमुपकरणेकवारं ग्रहीतुमशक्नुवन् स्तोकं गृहीत्वा बहिः संस्थाप्य यावदन्यस्य ग्रहणाय मध्ये प्रविशति तावत्ते धूर्ता अपहरन्ति । । धम्मकहत्ति धर्मकथाश्रवणाय केचित्स्वभावत आगच्छेयुरपरे कैतवेन समागत्य चेद् ब्रुवते कतय क्षुल्लकास्माकं धर्मकथां, स च तत्त्वमजानानः कथामारभते । ततः कथाप्रमत्ते केचित्तथैवोपविष्टाः श्रृण्वंत्यपरे तूपधिमपहरन्ति ।। किड्डत्ति क्रीडानिमित्तमपि केचित् स्वबावतः समागच्छत्यपरे कैतवेन । तेषु च समागतेषु स बालकः स एव प्रमार्जने आवर्षणे च वेदितव्यः । ।
पाहुडिया इति प्राभृतिकाभिक्षा अर्छनिका च । तत्र केचित् कैतवेन स्वभावेन वा वदन्ति, क्षुल्लक ! गृहाण भिक्षाम्, अथवा बहिर्निर्याहि यावद्वयमर्चनिकां कुर्मस्ततो यावद्भक्षार्थ याति बहिर्वानिर्गच्छति तावदपहरन्ति । । खन्धारत्ति अपरे कैतवेन स्वभावेन वा वदेयुर्यथा एष रात्रा सह स्कन्धावारः समागच्छति । तत्रि यदि स्वभावेन ततो नश्यति, स नश्यन् बालस्तैरपहियते । कैतवेन समागच्छंतो ब्रुवते, क्षुल्लक! पलायस्व, स्कन्धावारः समागच्छति, ततः स नश्यति । इते अपहरन्ति । । अगणित्ति, प्रदीपनं लग्नं परतः स्वभावेन श्रुत्वा स्वयं वावलोक्य स बालक उपधिलोभाद्वा स्वयं वसतेर्वहिर्न निर्गच्छति नापि किञ्चिदुपकरणंनिष्काशयति । ततस्तस्य बालकस्योपकरणस्य च विनाशः, यदि उपकरणनिष्काशनाय
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०२, [भा. १७८५]
१७ मध्ये प्रविष्टो,गुप्तःसन्, सबालकोदह्येत कैतवेनवा केचित्ब्युर्मन्दभाग्य! नश्यप्रदीपनकंलग्नं वर्तते। एवमुक्तेस उपकरणंबहिर्निष्काशयितुमारभतेततोऽपहरन्ति ।। __भङ्गे मालवतेनत्तिमालवा म्लेच्छविशेषाः शरीरापहारिणः,स्तेना उपकरणापहारिणस्तैभङ्गेसबालको भयतोजनेनसार्धनश्यति, नचसारमुपधिंगृह्णाति । यदिवाउपधिप्रतिबद्धःसन्स वसतावेव तिष्ठेत्, ततःसमालवैरपहियतेस्तेनैर्वा उपकरणमिति । अथवा केचित् कैतवेनब्रूयुर्मालवाः स्तेनावाक्षुल्लक! समापतितास्तस्मात् पलायस्व जनेन सार्धमिति, एवमुक्ते स बालकस्तत्त्वमजानानो नश्यति, इतरे उपकरणमपहरन्ति ।। नातित्ति ज्ञातयः स्वजनास्ते समागतास्तैरेकाकी दृष्टस्ततो नीयते, अन्ये वोपधिमपहरन्ति । अथवाऽन्येन केनचित् आगच्छन्ति दृष्टाः तेन कथितं क्षुल्लक ! तव ज्ञातयः समागच्छन्ति । ततःसपलायतेइतरश्चोपकरणमपहरति ।अथवाकोऽपिधूर्तःकैतवेन ब्रूयात्, क्षुल्लक ! क ते निजकाः, क्षुल्लकः प्राह-अमुके ग्रामे नगरे वा, सोऽन्यस्मै कथयति, ततस्तेषां सजातीनां नामचिन्हान्यवगम्य तस्य क्षुल्लकस्य समीपमागत्य भणति-अमुकस्य त्वं निजकः ।क्षुल्लकः प्राह-कथं त्वं जानासि । ततः स तन्मातापित्रादीनां नामवर्णादि कथयति । ततः क्षुल्लकस्य प्रत्यय उपजायते, ततो वक्ति सत्यमहंतेषां निजकः । ततोधूर्तो ब्रूते-आगतास्तव निमित्तं, मया अमुकप्रदेशे दृष्टा इति, ततः स पलायते, इतरे प्रत्युपकरणम् । एवं यथा बालेऽकल्पिके दोषास्तथा अव्यक्ते निद्राप्रमत्ते कथाप्रमत्तेवाकल्पिके वेदितव्याः । [भा.१७८६] तम्हा पालेइगुरुपुव्वं काउंसरीरचिंतंतु ।
इहरा आउवहीणं विराहधनाधरंतरमधरते ।। वृ-यतस्तरुणे बालकादौ वाऽकल्पिके वसतिपाले स्थितेऽनन्तरोक्त दोषा आचार्येतुन भवन्ति, तस्माद्गुरुराचार्योवसतिंपालयति,कथमितिचेदतआह-पूर्वशरीरचिन्तांकृत्वासंज्ञाभूमिंगत्वा इत्यर्थः, अयशरीचिन्तांनकरोतिततःप्रायश्चित्तंमासलघु, इमेचदोषाः । 'इहराउ' इत्यादि,इतरथाशरीरचिन्ताया अकरणेयदिसंज्ञांधारयतिततआत्मविराधना मरणस्यग्लानत्वस्य चावश्यं तन्निरोधेभावात् । अथन धारयति किन्तु मात्रके व्युत्सृजति ततः श्राद्धादीनामागतानां गन्धागमन उड्डाहः । अथ बहिर्याति च तत्रोपधेर्विराधनातस्करापहाररूपयेचैकाकिनोदोषास्तेचभवन्ति ।।एषसंस्तरणंविधिरुक्तोऽसंस्तरणे पुनराचार्यो वसतिंप्रलोकमानस्तस्मिन्नेव पाटके प्रत्यासन्नेषुगृहेषु भिक्षार्थ हिण्डते । तथा चाह[भा.१७८७] जइसंघाडोतिण्ह विपजत्तानेइतोगुरुन नीति ।
अहनविआणेताहेवसहिआलोगहिंडणया ।।. वृ- यदि सङ्घाटकः साधुयुग्मं त्रयाणामपिआत्मद्विकस्य गुरोश्चेत्यर्थः पर्याप्त परिपूर्णमानयति ततो गुरुर्भिक्षार्थनन्येति निर्गच्छति । अथ नैव त्रयाणां पर्याप्तमानयत्यलाभादशक्तेर्वा, तदा वसतेरालोको यथा भवत्येवमाचार्यस्य प्रत्सन्नेषु गृहेषु हिण्डनम् ।। कियत्पुनस्तत्रगृह्णातीतिचेदत आह[भा.१७८८] आसन्नेसुंगेण्हइजत्तियमेत्तेण होइपज्जत्तं ।
___ जावइए यऊणंइयराणीयंतुतंगेण्हे ।। वृ-तस्मिन्नेव पाटके प्रत्यासन्नेषु गृहेषु गृह्णातितावन्मात्रंयावन्मात्रेण पर्याप्तं परिपूर्णभवति । अथ तावन्नलभ्यतेतर्हि यावता ऊनंतत्तावत् इतराभ्यामानीतं गृह्णाति । नचत्रयोऽपिपरिपूर्णभुञ्जतेकिं [22[2]
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०२ त्वल्पं, तथा चाह[भा.१७८९] सव्वे वप्पाहाराभवंति गेलन्नमादिदोसभाय ।
एवंजयंतितहियं वासावासे वसंताउ ।। वृ- ग्लान्यादिदोषभयात्सर्वेऽपि तेऽल्पाहारा भवन्ति । एवं तत्र वर्षावासे वर्षायोग्ये क्षेत्रे वसन्तो यतन्ते।।
मू. (१०३) से गामंसि वा जाव संनिवेसंसिवा बहणंआयरियउवज्झायाणं अप्पबिइयाणंबहूण गणावच्छेइयाणं अप्पतइयाणंकप्पइ हेमंतगिम्हासुचरिएअन्नमन्नंनिस्साए ।।
मू. (१०४) से गामंसि वा जाव संनिवेसंसि वा बहूणं आयरियउवज्झायाणं अप्पतइयाणंबहूण गणावच्छेइयाणं अप्पचउत्थाणंकप्पइ वासावासंवत्थएअन्नमन्नं निस्साए ।।
वृ-अस्य सूत्रसंबंधमभिधित्सुराह[भा.१७९०] इति पत्तेया सुत्ता डिगसुत्ता इमे पुन गुरुणं ।
दुप्पभिई तप्पभिईबहुत्तमिहमगणाखेत्ते ।। वृ.इत्येवमुपदर्शितेन प्रकारेणाष्टौप्रत्येकानिप्रत्येकभावीनेसूत्राण्युक्तानि,प्रत्येकानन्तरंचसमुदाय इतीमेपुनदे॒वक्ष्यमाणेपिण्डकसूत्रे,केषां पिण्डकइत्याह-गुरुणामाचार्यादीनां,आचार्यादिसमुदायविषये इत्यर्थः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-सेशब्दोऽथशब्दार्थः, अथ ग्रामे वा यावत्करणात् 'नगरंसि वा पट्टणंसि वा मडंबंसि वा' इत्यादिपरिग्रहः, सन्निवेशे वा बहूनां द्वित्रिप्रभृतीनामाचार्योपाध्यायानामात्मद्वितीयानाबहूनां द्वित्रिप्रभृतीनांगणावच्छेदकानामात्मतृतीयानांहेमन्तग्रीष्मयोश्चरितुं कल्पते, अन्योन्यनिश्रया परस्परोपसम्पदा । अथ ग्रामे वा यावत् सन्निवेशे वा बहूनामाचार्योपाध्यायानामात्मतृतीयानां बहूनां गणावच्छेदकानामात्मचतुर्थानां च वर्षावासं वस्तुं कल्पते, अन्योन्यनिश्रयेत्येष सूत्रसंक्षेपार्थः ।। अत्र बहुत्वव्याख्यानार्थमाह-'दुप्पभिइ' इत्यादि द्विप्रभृति त्रिप्रभृतिवा, अत्रबहुत्वमवगन्तव्यम् । किमर्थमिदंसूत्रमितिचेदुतच्यते-इहमार्गणाक्षेत्रेकर्तव्येत्येतदर्थ एकस्मिन्क्षेत्रेचस्थितानांकस्य क्षेत्रमाभवतिकस्यनेतिचिन्तायांये परस्परनिश्रयासमाप्तकल्पावर्तन्ते, तेषामाभवत्यन्येषां नेत्येवमर्थमित्यर्थः ।। एतदेवाक्षेपपुरस्सरमाह[भा.१७९१] हेट्ठा दोण्ह विहारो, भणितो किंपुनइदानि बहुयाणं ।
एगक्खित्तठियाणंतु, मग्गणाखेत्तअक्खेत्ते ।। वृ-ऋतुबद्ध काले द्वयोर्विहारोऽधस्तात्पूर्व द्वितीयसूत्रे, उपलक्षणमेतत्, वर्षासुषष्ठसूत्रेण त्रयाणां, ततस्तेनैवेदंगतार्थ, किमर्थंपुनरिदानींबहुकानामाचार्यादीनांसूत्रम्? ।सूरिराह-एकक्षेत्रस्थितानांमार्गणा कर्तव्या कस्य क्षेत्रं भवति, कस्याक्षेत्रं कस्य नाभवति क्षेत्रमित्यर्थः तत्र परस्परोपसम्पदा समाप्तकल्पभूतानां भवत्यन्येषांनभवत्येवमर्थम् । तथा चैतदेव नियुक्तिकृत्सविस्तरमाह[भा.१७९२] उउबद्ध समत्ताणंउग्गहो एगदुगपिंडियाणंपि ।
साहारणपत्तेगे संकमतिपडिच्छए पुच्छा ।।। वृ- पञ्च जनाः समाप्तकल्पाः, ऊना असमाप्तकल्पाः; ऋतुबद्धे काले बहूनामाचार्याणां परस्परोपसम्पदासमाप्तकल्पानामेकद्विकपिण्डितानामपि ।पञ्चाप्येककाःसन्तः पिण्डिताएकपिण्डिताः, अथवाद्विकेनवर्गद्वयेन, एकएकाकीएकश्चतुर्वर्गः, अथवाएकोद्विवर्गोऽपरस्त्रिवर्गइत्येवंरुपेणपिण्डिता
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
5:-४, मूल - १०४, [भा. १७९२]
१९
द्विकपिण्डिताः तेषामेकद्विकपिण्डितानामापिशब्दात्त्रिवर्गपिण्डितानां चतुर्वर्गपिण्डितानामपि । तत्र त्रिवर्गपिण्डिता द्वावेकाकिनावेकस्त्रिवर्गः, चतुर्वर्गपिण्डितास्त्रय एकाकिन एको द्विवर्गः, अवग्रह आभवति न शेषाणामसमाप्कल्पस्थितानाम् । यदि पुनद्व गच्छौ समाप्तकल्पावेकत्र क्षेत्रे समकं स्थिती स्याताम्, तदा तत्क्षेत्रमाभवतिद्वयोरपि द्वयोः साधारणम् । तच्च साधारणं क्षेत्रं तेषांसमाप्तकल्पतया प्रत्येकं स्थितानां मध्ये ये सूत्रार्थनिमित्तं यानुपसम्पद्यंते तत उत्तीर्य तेषामुपसम्पद्विषयाणामाभाव्यतया संक्रामति, तथा चाह- साधारणं क्षेत्रंप्रत्येकं व्यवस्थितमपिप्रतीच्छके प्रतीच्छकादुत्तीर्य तेषां संक्रामति । तेहि प्रतीच्छक स्तन्निश्रामुपपन्नास्ततस्तेषां क्षेत्रमितरेषां सङ्क्रामति । अथ प्रतीच्छका नोपसम्पद्यन्ते, केवलं 'पुच्छत्ति' पृच्छामात्रं सूत्रार्थविषयः क्रियते । तदा 'पुच्छाहिति' इत्यादिना मार्गणा कर्तव्या ।। अत्रैव विशेषमाह
[भा. १७९३]
अप्प बितियप्पतईय द्वियाण खेत्तेसु दोसु दोन्हं तु ।
उबद्धे होइ खेत्तं गमनागमनं जतो अत्थि ।।
7
वृ- एकस्मिन् क्षेत्रे एक आचार्य उपाध्यायो वा आत्मद्वितीयः स्थितोऽपरस्मिन् क्षेत्रेऽपर आचार्य उपाध्यायो गणावच्छेदको वा (वात्म) तृतीयस्थितः, केवलं परस्परमुपसंपदा, ततस्तयोर्द्वयोः क्षेत्रयोरात्मद्वितीयात्मतृतीयस्थितयोऋतुबद्धे काले तदुभयमपि क्षेत्रमाभाव्यं भवति कुत इत्याहगमनागमनं यतःपरस्परमस्ति परस्परोपससम्पन्नत्वादतः समाप्तकल्पतया भवत्याभाव्यमिति ।। सम्प्रतियैः कारणैरुपसम्पद्यते तान्याह[भा. १७९४]
खेत्तनिमित्तं सुहदुक्खतो व सुत्तत्थकारमे वावि । असमत्ते उवसंपद्म संमत्ते सुहदुक्खयं मोत्तुं ।।
वृ- असमाप्तस्यासमाप्तकल्पस्योपसम्पद्भवति क्षेत्रनिमित्तं सुखदुःखहेतोर्वा सूत्रार्थकारणाद्वा । किमुक्त भवति । अन्यत् तादृशं क्षेत्रं न विद्यते, यदिवा असमाप्तकल्पतया विहरतां दुःखं, समाप्तकल्पस्य पुनरुपसंपदि, सुखदुःखतां मुक्त्वा, शेषाणि कारणानि दृष्टव्यानि, समाप्तकल्पा अन्यक्षेत्रं तादृशं नास्तीति क्षेत्रनिमित्तं सूत्रनिमित्तं तदुभयनिमित्तं वान्यत् गच्छान्तरमुपसंपद्यंते, न सुखदुःखहेतोः, समाप्तकल्पतया तेषां विहरणेदुःखाभावादिति भावः । । अथ ते कथमेकाकिनोऽसमाप्ता वा जाता इत्यत आहपडिभोसुमएस व असिवादीकारणेसु फिडिया वा ।
[भा. १७९५ ]
एएण तुगामी असमत्ता वा भवेथेरा ।।
वृ- शेषेषु साधुषु व्रतात्प्रतिभप्नेषु मृतेषु वा, अथवा, अशिवादिभिः कारणैः स्फिटिताः परस्परं वित्रुटिताः, एतेन स्थविरा एकाकिनोऽसमाप्ता वा भवेयुः ।। साम्प्रतमेगदुगपिंडियाणं पि, इत्यस्य व्याख्यानार्थमाह[भा. १७९६ ]
एगदुगपिंडिया विहुलभंति अन्नोन्ननिस्सिया खेत्तं ।
असमत्ता बहुयावि हुन लभंति अनिस्सिया खेत्तं ।।
बू - एककाः पिण्डिता एकपिण्डिताः, द्विकेन वर्गद्वयेन पिण्डिताः, अपिशब्दात्रिकपिण्डिताश्चतुष्क पिण्डिताश्च । अमीषां भावना प्रागेवोक्ता, हु निश्चितम्, अन्योन्यनिश्रिताः परस्परमुपसम्पन्ना लभन्ते क्षेत्रं, ये पुनः असमाप्ताः परस्परोपसम्पद्ग्रहणाभावतोऽसमाप्तकल्पास्तिष्ठन्ति, ते परस्परमनिश्रिताः, निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायो दर्शनमिति न्यायादत्र हेतौ प्रथमा । ततोऽयमर्थः ।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- ४ / १०४
परस्परमनिश्रितत्वात् बहुका अपिसन्तो हु निश्चितं न लभन्ते क्षेत्रं, समाप्तकल्पानामेव क्षेत्रस्याभावना, तथापूर्वाचार्यकृतस्थितिः ।।
२०
[भा. १७९७ ] जइ पुन समत्तकप्पो दुहा ठितो तत्थ होज चउरन्ने । चउरो वि अप्पभूते लभंति, दो ते इतरनिस्सा ।।
"
वृ- यदि पुनः समाप्तकल्पः पञ्चजनात्मको वसतेः सङ्कटतादोषेणैकस्मिन् क्षेत्रे द्विधास्थितः, एकस्यां वसतौ द्वौ जनावपरस्यां त्रयस्तथास्मिन् क्षेत्रेऽन्यस्यां वसतावन्ये चत्वारो जनाः स्थिता भवेयुः, तथापि चत्वारोऽपि तस्य क्षेत्रस्याप्रभवो न तेषां तत् क्षेत्रमाभाव्यं भवति । यौ पुनद्वती तत्क्षेत्रं लभेते । । कुत इत्याह- इतरनिश्रौ, अत्रापि हेतौ प्रयमा, यतस्तावितरत्रयनिश्रावंतः समाप्तकल्पत्वाल्लभते । । अथ कस्मादसमाप्तकल्पानामेकाकिनां चाभाव्यं क्षेत्रं न भवति, तत आहगागिस्स उ दोसा असमत्ताणं च तेन थेरेहिं । एस ठविया उ मेरा इति विहुमा होजएगागी ।।
[ भा. १७९८ ]
- यत एकाकिनः सतोऽसमाप्तानां चासमाप्तकल्पानां च दोषा भूयांसस्तेन कारणेन स्थविरैरेषा मर्यादा स्थापिता इत्यापि खलु कारणात् क्षेत्रानाभवनलक्षणात् एकानिऽसमाप्तकल्पा वा मा भूवन्निति । सम्प्रति साहरणपतेगे इत्यादि व्याख्यानयति[भा. १७९९]
दोमादि ठिया साहारणम्मि सुत्तत्थकारणा एक्के । जति तं उवसंपजे, पुव्वठिया वि संकंतं ।
वृ- द्वयादयो द्विप्रभृतयो गच्छाः समाप्तकल्पाः समकमेकस्मिन् क्षेत्रे स्थितास्तेषां तत् क्षेत्रमाभाव्यतया साधारणम्, तस्मिन् साधारणे क्षेत्रे स्थिताः सन्तो यदि तमेकं गच्छमन्ये सूत्रार्थकारणादुपसम्पद्यंते, अथवा ये पूर्व समाप्तकल्पतया स्थितास्तेषामाभवति तत्क्षेत्रं, न पश्चादागतानां समाप्तकल्पानामपि, परं ते पूर्वस्थिता अपि यदि पश्चादागतं गच्छं सूत्रार्थकारणादुपसम्पद्यन्ते, तर्हि यस्य समीपमुपसम्पद्यन्ते तस्य तत्क्षेत्रं संक्रान्तं तस्य तदा भवति, नान्येषामिति भावः । ते हि तस्य प्रतीच्छकीभूताः तेन तेषां क्षेत्रमितरस्य संक्रामतीति ।।
"
अथ नोपसम्पद्यते किन्तुं सूत्रमर्थ वा पृच्छन्ति, तत्राह
[भा. १८०० ]
पुच्छाहि तीहि दिवसं, सत्तहि पुच्छाहि मासियं हरति । अवखेत्तुवस्सए पुच्छमाणे दूरावलिय मासो ।।
वृ-तिस्मृभिः पृच्छामिः कृताभिः पृच्छ्यमानः परिपूर्ण दिवसं यावत्क्षेत्रगतं सचित्तादि हरति गृह्णाति, त्रिपृच्छादानतस्तस्य क्षेत्रस्यैकं दिवसं यावत्तदाभवनात्, सप्तभिः पृच्छाभिर्मासिकं हरति, किमुक्तं भवति ? सप्तपृच्छासु कृतासु पृच्छ्यमानः परिपूर्णमासं यावत्तत् क्षेत्रगणंसचितादि लभतेमासं यावत्तस्य क्षेत्रस्य तदाभवनादिति । 'अवखेत्तुवस्सए' इति अक्षेत्रे स्थितानामुपाश्रये उपाश्रयविशेषा मार्गणा कर्तव्या, सा चाग्रे करिष्यते । तथा यदि पृच्छ्यमान आत्मीयमुपाश्रयं, दुरमुपलक्षणमेतत् आसन्नं वा, आवलिकाप्रविष्णुपलक्षणमेतत् मण्डलिकंवा पुष्पावकीर्ण वा कथयति, तदातस्मिन् प्रायश्चित्तं मासो लघुकस्तं च पृच्छन्तं न लभंत एष संक्षेपार्थो व्यासार्थोऽग्रे कथयिष्यते ।।
अक्षेत्रे उपाश्रयस्य मार्गणा कर्तव्येत्युक्तं तत्र तावदक्षेत्रमाहहाणानुजाण अद्धाणसीसए कुलगणे चउक्के य ।
[भा. १८०१ ]
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ४, मूल - १०४, [भा. १८०१ ]
गामाइवानमंतरमहे य उज्जानमादीसु ।। इंदक्कील मनोग्गाहो जत्थ राया जहिं व पंच इमे । अच्च पुरोहित सेठी सेनावइ सत्थवाहोय ।।
२१
[भा. १८०२ ]
वृ- स्नानर्हतः प्रतिमानां तन्निमित्तमेकत्रमिलितानां, अनुयानं रथयात्रा तन्निमित्तं मिलितानां, अथवा अध्यशीर्षकं यतः परं समुदायेन सार्थेन सहगन्तव्यं सम्यग् मार्गावहनात् तत्र मिलितानां, कुलत्ति कुलसमवायमिलितानां, गणत्ति गणसमवायमिलितानां चतुष्कं सङ्घः तत्समवायमिलितानां, गामाइ इत्यादि ग्राममहेवा, आदिशब्दान्नगरादिमहेवा, वानमन्तरमहेवा उद्यानमहेवा आदिशब्दात्तडागादिमहेषु वा, इन्द्रकीलकमहे वा, यत्र च सकलजनमनोग्राहो राजा, यत्र वा इमे अमात्यपुरोहितश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहाः पञ्च गता वर्तन्ते । तत्र कथमपि गताः समकं स्थिताः तर्हि साधारणवसतिः, | अथ विषमं स्थितास्तर्हि ये पूर्वं स्थितास्तेषां वसतिराभवति नेतरेषां पश्चादागतानां । तस्यांच वसतौयः शिष्यः शिष्यतया उपतिष्ठति तं वसतिस्वामिनो लभन्ते नेतरे ।। 'पुच्छमाणे दूरावलिय मासो' इत्यस्य व्याख्यानार्थमाह[भा. १८०३]
पुप्फावकिन्न मंडलियावलिय उवस्सया भवे तिविहा । जो अभासे तस्स उ दूरे कहंतो न लभे मासो ।।
वृ- क्वचिद् ग्रामे नगरे वा साधवः पृथग् उपाक्षये स्थिताः ते चोपाश्रयाः त्रिविधा भवेयुःपुष्पावकीर्णकाः, मण्डलिकावद्धा आवलिकास्थिता वा स्थापना एतेषामुपाश्रयाणां मध्ये कुतश्चिदेकतरस्मादुपाश्रयाद्विचारादिनिमित्तं कोऽपि निर्गतस्तं दृष्ट्वा कोऽपि प्रव्रजिषुः पृच्छेत् । यथा कृत्र साधूनां वसतिरिति । स ब्रूते - किं कारणं त्वं पृच्छसि ? । शिष्यः प्राह प्रव्रजिष्यामीति । तत्र यदि स एवं पृष्टः सन् 'दूरे कहन्तो न लभे मासो' इति आत्मयिमुपाश्रयं दूरमासन्नं वा कथयति तर्हि तस्य प्रायश्चित्तं लघुको मासो, न च तं शिष्यं लभते, कस्य पुनः स आभवतीति चेत् तत आह-योऽभ्यासे तस्य, किमुक्तं भवति तस्मादवकाशात् यस्य प्रत्यासन्नतर उपाश्रयस्तस्याभवति ।।
[ भा. १८०४ ] किह पुन साहेयव्वा उद्दिसियव्वा जहक्कमं सव्वे । अह पुच्छइ संविग्गे तत्थ व सव्वे व अद्धावा ।।
वृ- कथं पुनः कथयितव्या उपाश्रयाः । सूरिराह- उद्देष्टव्या यथाक्रमं सर्वे यथा अमुकस्यामुकपदेशे । एवं कथिते यत्र व्रजति तस्य स आभवति । अथ स पृच्छति संविग्नान् बहुश्रुततरान् तपस्वितरांश्चेत्यर्थः । तत्र यथाभावमाख्यातव्यं, वितथाख्याने मासलघु, न च स तं लभते । किन्तुये तपस्वितरा बहुश्रुततराश्च तेषां स भवति । अथ सर्वे अर्धा वा संविग्नास्ततस्तथैवाख्याने यत्र स व्रजति तस्य स आभवति, न शेषस्येति । एतदेव सविशेषमाह[ भा. १८०५]
मुत्तू असंविग्गे जे जहियं ते साहती सव्वे ।
सिट्टम्मि जेसि पासं, गच्छति तेसिं न अन्नेसिं ।।
वृ- इह ये पार्श्वस्थादयोऽसंविग्नास्ते यदि पृच्छ्यन्ते, तदा तेन कथनीयास्तान् मुक्त्वा शेषेषु पृष्टेषु ये यत्र विद्यन्ते तात् तत्र सर्वान् कथयति । शिष्टे च कथिते च सति येषां पार्श्व गच्छति तेषामाभवति नान्येषाम् ।।
[ भा. १८०६ ]
नियल्लगाणं व भया हिरिवत्ति यसंजमाहिगारे वा ।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २-४ / १०४
एमेव देसरज्जे गामेसु व पुच्छकहणं तु ।।
वृ- इह कोऽपि तस्मिन् ग्रामे नगरे देशे राज्ये वा न प्रव्रजति, किं कारणमिति चेदुच्यते, निजकानां स्वज्ञातीयानां भयात्, मा निजका उत्प्रव्राजयेयुः, प्रव्रजन्तं वा मा रुन्ध्युरिति । यदि वा तेषां निजकानां समक्षं लज्जते, ततो हीनो, वाऽथवाऽसंयमाधिकारः असंयमाधिकारणं तद् ग्रामादि अप्कायादिप्रचुरत्वात् । ततोऽन्यद् ग्रामादिकं गन्तुमनास्तथैव विचारादिगतं पृच्छेत्, यथा कस्मिन् ग्रामे नगरे देशे राज्ये वा साधव एवमन्यस्मिन् देशे राज्ये ग्रामेषु वा पृच्छायामेवं पूर्वोक्तेनैव प्रकारेण यथाभावं कथनं कर्तव्यं । किमुक्तं भवति यथा त्रिविधेषूपाश्रयेषु आसन्नदूरतपस्विबहुश्रुतानां पृच्छायां व्याकरणमनाभाव्यमाभाव्यं चवर्णितं तथात्रापिद्रष्टव्यम् । तद्यथा यद्यथा ग्रामादिकं पृष्टंततया कथनीयं वितथाख्याने तस्य प्रायश्चितंमासलवु । तत्र च गतो येषां समीपमुपगच्छति स तेषामाभवति ।। अहवा वि अन्नदेसं संपट्टियगं तगं मुणेऊण । माया- नियडि पहाणो, विप्परिणामो इमेहिं तु ।।
[भा. १८०७]
वृ- अथेति प्रकारान्तरे । तच्च प्रकारान्तरं विपरिणामविषमं वृक्ष्यमाणरीत्या द्रष्टव्यं विचारादिविनिर्गतं साधुं दृष्ट्रा कोऽपि परेण आदरेण वन्दते, तं च तथा वन्दमानं पृच्छति कुतस्त्वं ? कुत्र वा सम्प्रस्थित इति स प्राह-अमुकं देशं सम्प्रस्थितस्तत्र गत्वा प्रव्रजिष्यामि । तत एवमन्यदेशं सम्प्रस्थितं तं ज्ञात्वा, माया परवञ्चनाभिपायो निकृतिराकारवचनाच्छादनं यथा कूटाख्यातृत्वेन नंक्ष्यते, मायानिकृती प्रधाने वस्य स तथा एभिर्वक्ष्यमाणैश्चैत्यादिभिर्विपरिणामयति । । तान्येव विपरिणामस्थानानि चैत्यादीनि दर्शयतिचेइय साहू वसही, वेज्जा व न संति तम्मि देसम्मि । पडिनीय सन्निसाणी, वियारक्खेत्ता अहिगमग्गो ||
[भा. १८०८ ]
वृ- यत्र त्वया गन्तव्यं तस्मिन् देशे चैत्यानि, यदि वा साधवो, ऽथवा वसतषो, यदा वैद्या । न सन्ति; तथा बहवस्तत्र प्रत्यनीकाः, न च दानादिप्रधानानि संज्ञिकुलानि, श्वानः प्रभूता, न च तत्र विचारभूमिः, सर्वत्र पानीयाकुलत्वात्, नापि तत्र विहारयोग्यानि क्षेत्राणि, अधिकश्च भूयान्मार्गः पन्था, एतैः प्रकारैर्विपरिणामयति । । तत्र प्रथमतश्चैत्यमधिकृत्याह
[भा. १८०९]
वंदन पुच्छाकहणं अभुगं देसं वयामि पव्वइउं ।
नत्थि तहिं चेइयाइं दंसणसोही जतो होइ ।।
वृ- परया भक्त्या विचारादिनिर्गतस्य सार्धोवन्दनं ततः पृच्छा कुत्र गन्तव्यम् । तदनन्तरं तस्य कथनममुकंदेशं व्रजामिप्रव्रजितुमिति । एवमुक्ते स प्राह-न सन्तितत्र चैत्यानि । यतोयेम्यो दर्शनशोधिः सम्यग्दर्शननिर्मलता भवति ।। कथं तेभ्यो दर्शनशोधिरित्यत आह
[भा. १८१०]
पूयाउ दडुं जगबंधवाणं साहू विचित्ता समुवेंति तत्थ । चागं च दट्टूण उवासगाणं, सेहस्स वि थिरइ धम्मसद्धा ।
वृ- जगद्बान्धवानां पूजां द्रष्टुं तत्र तेषु चैत्येषु साधवो विचित्रा भव्या भव्यतराः समुपयन्ति, मूर्तिं दृष्ट्रा देशनां वा समाकर्ण्य तथा उपासकानां स्नानविलेपनादिषु त्यागं च वित्तत्यागं दृष्ट्वा आस्तामन्येषां शुभ परिणामोल्लासः शैक्षस्यापि धर्मश्रद्धा स्थिरति स्थिरीभवतीत्यर्थः । चैत्यानि तु तत्र न विद्यन्ते ततः ततः किं तत्र गत्वा त्वया कार्यमिति । । साधुद्वारमाह
[ भा. १८११] न संति साहू तहियं विवित्ता, उसन्नकिन्नो खलु सो कुदेसो ।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:-४, मूल- १०४, [भा. १८११ ]
संसग्गिहमि इमंमिलोए, सा भावना तुज्झ वि मा हवेज्जा ।।
वृ- न सन्ति तत्र साधवो विविक्ता एकान्तसंविग्नाः, किन्तु अवसन्नकीर्णोऽवसन्नव्याप्तः खलु स कुदेशः, अयं च लोकः संसर्गिहार्यः संसर्ग्याहियते, संसर्ग्यनुयायी भवति तथा स्वाभाव्यात् । ततः संसर्गिहार्येऽस्मिन् लोके वर्तमानस्य तवापि सा अवसन्नभावना मा भूदिति तत्रन गन्तव्यम् शय्याद्वारमाह[ भा. १८१२] सेजान संति अहवेसणिज्जा, इत्थी पसुंपंडगमादिकिन्ना । आउत्थमादीसु य तासु निच्चं ठायंतयाणं चरणं न सुज्झे ।।
२३
तत्र शय्या न सन्ति अथवा एषणीया न विद्यन्ते, यदि परमात्मकृताः स्युर्यदिं वा स्त्रीपशुपंडकाद्याकीर्णाः सन्ति, तासुचात्मोत्यादिषु आत्मकृतादिषु नित्यं सर्वकालं तिष्ठतां चरणंन शुध्यति चारित्रशुद्धिर्नोपजायते । । वैद्यादिद्वारचतुष्टयमाह
[ भा. १८१३] वेज्जा तहिं नत्थि तहोसहाइं, लोगो य पाएण सपच्चणीओ । दानाइ सन्नी य तहिं न संति, साणेहिं किन्नो सह लूसएहिं । ।
वृ-तत्र वैद्यास्तथा औषधानि च न सन्ति लोकश्च प्रायेण तत्र सप्रत्यनीकः दानादिप्रधानाश्च संज्ञिनः श्रावकास्तत्र न सन्ति तथा श्वभिः स लूषकैश्चौरैः कीर्णो व्याप्तः ।
विहारक्षेत्रद्वारे आह[ भा. १८१४ ]
अनूवेसंमि विचारभूमी विहारखेत्ताणि य तत्थ नत्थी । साहूसु आसन्नट्ठिएसु तुझं, को दूरमग्गेण मडप्फरो ते ।।
वृ- यत्र त्वया गन्तव्यम् तस्मिन् अनूपदेशे सजले देशे विचारभूमिर्नास्ति, नापि तत्र सन्ति विहारयोग्यानि क्षेत्राणि, अन्यच्च साधुष्वासन्नस्थितेषु तब को दूरमार्गेण मडप्फप्परो गमनोत्साहः । । तदेवमृतुबद्धकालविषयं सूत्रं भावितम् । अधुना वर्षावासविषयं भावयति
[भा. १८१५]
वासासुं अमणुन्ना असमत्ता जे ठिया भवे वीसुं ।
तेसिं न होइ खेत्तं अह पुन समनुन्नय करेति ।।
तो सिहोति खेत्तं को उपभूतेसि जो उरायणिओ । लाभो न जो तत्था सो सव्वेसिं तु सामन्नो ।।
वृ- वर्षासु वर्षाकाले ये अमनोज्ञाः परस्परोपसम्भद्विकला असमाप्ता आभाव्यमसमाप्तकल्पत्वात् । अथ पुनः सुखदुःखादिनिमित्तं समनोज्ञतां परस्परोपसम्पदं कुर्वन्ति, ततो भवति तेषामाभाव्यं क्षेत्रं परस्परोपसम्पदा समाप्तकल्पीभूतत्वात् । अथ तेषां कः प्रभुः ? उच्यते, यो रात्निको रत्नाधिको यस्य पर्यायाधिकतया वन्दनादीनि क्रियन्तेस तेषां प्रभुः, लाभः पुनर्यस्तत्र भवति स सर्वेषां सामान्यः साधारणः सर्वेषामप्याचार्यत्वादुपाध्यायत्वाद्वा ।।
[ भा. १८१६ ]
[ भा. १८१७ ] अहव जइ वीस वीसं ठियासु असमत्तकप्पिया हुज्जा । अन्नो समत्तकप्पी एज्जाही तस्स तं खेत्तं ॥
वृ- अथवा असमाप्तकल्पिका यदि विष्वक् विष्वक् स्थिता भवेयुः, अन्यः समाप्तकल्पी समाप्तकल्पोपेतः पश्चादागच्छेत् तस्य तदा भवति क्षेत्रम्, नेतरेषां पूर्वस्थितानामपि असमाप्तकल्पत्वात् ।।
[भा. १८१८ ]
अहवा दोन्निव तिन्निव समगं पत्ता समत्तकप्पीओ ।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २४/१०४
सव्वेसिं तु तेसिं तं खेत्तं होइ साहरणं ।।
वृ- अथवा द्वौ वा त्रयो वा गच्छाः साप्तकल्पिनः पृथक् पृथक् कल्पोपेताः समकं प्राप्ताः ततस्तेषां सर्वेषामपि तत्क्षेत्रमाभाव्यतया साधारणं भवति ।।
[ भा. १८१९ ] अपुन्नकप्पो व दुवे तओवा, जं काल कुज्जा समणुन्नयं तु । तक्कालपत्तो य समत्तकप्पो, साहारणं तं पि हु तेसि खेत्तं ।।
वृ- असमाप्तकल्पा अपूर्णकल्पा पूर्वम् द्वौ त्रयोवा गच्छाः स्थिता न च परस्परमुपसम्पद् गृहीताः । पश्चात् च्च सूत्रार्थादिनिमित्तमुपसम्पद् गृहीतुमारब्धाः । ते च यत्कालं यस्मिन् काले समनोज्ञतां परस्परमुपसम्पदं कुर्युः कुर्वन्ति तत्कालप्रास्तस्मिन् काले प्राप्तोऽन्यः समाप्तकल्पस्तेषामपि तत्क्षेत्रं भवति साधारणम्, परस्परोपसम्पद्ग्रहणवेलायामेव समाप्तकल्पस्यापिप्राप्तत्वात् ।। संप्रति परस्परोपसम्पन्नानां साधारणावग्रहावस्थितानां सूत्रमर्थं वाधिकृत्य य आभवनविशेषस्तमभिधित्सुराह
[ भा. १८२० ]
साहारणद्वियाणं जो भासति तस्स तं हवति खेत्तं ।
वारगतद्दिन पोरिसि मुहुत्त भासेउ जो ताहे ।।
वृ- साधारणस्थितानां साधारणावग्रहावस्थितानां मध्ये यः सूत्रमर्थ वा भाषते तस्य तद्भवति क्षेत्रं न शेषाणाम् । अथ ते वारवारेण भाषन्ते ततः आह-यो यदा वारकेणं दिनं पौरुषां मुहूर्तं वा भाषते, तस्य तावन्तं कालमाभाव्यम्, न शेषकालम् । इयमत्र भावना-यो यति दिवसान् भाषते, तस्य तति दिवसानाभाव्यम्, अथवा प्रतिदिवसं यो यति पौरुषीर्भाषते तस्य तति पौरुषीरवग्रहो, यदि वा यो यति मुहूर्तान् भापते, तस्य तावत्कालमवग्रहो न शेषकालमपीति । ।
[ भा. १८२१ ]
आवलिया मंडलिया, घोडगकंडूइयए वभासेज्जा । सुत्तं भासति सामाइयादि जा अट्ठसीतिं तु ।।
- इह सूत्रस्यार्थस्य वा भाषणे त्रयः प्रकाराः, तद्यथा-आवलिकया मण्डल्या घोटककण्डूयितेन च, तत्र या विच्छिन्ना एकान्ते भवति मण्डली सा आवलिका, या पुनः स्वस्थान एव सा मण्डली, घोटककण्डूयितं नाम यद्वारंवारेण परस्परं प्रच्छनं तत् घोटकयोः परस्परं कण्डूयितमिव घोटककण्डूयितम्, ततः सूत्रमर्थ वा भाषते । आवलिकया मण्डलीकया घोटककण्डूयितेन वा । तत्र सूत्रं भाषते सामायिकादि तावत् यावत् दृष्टिवादगतानि अष्टाशीतिसूत्राणि । पूर्वेषु तु विशेषो वक्तव्य इति तदनुपादानम् । सम्प्रति यथोक्तप्रमाणमावश्यकमधीते, आवश्यकवाचनाचार्यः पुनरावश्यक प्रतिप्रच्छकस्य समीपे दशवैकालिकमधीते दशवैकानिकवाचनार्यस्याभवति क्षेत्रम्, तथा एकस्य पार्श्वे दशवैकालिकमधीते दशवैकालिकवाचनाचार्यः पुनर्दशवैकालिकप्रतिप्रच्छकस्य पार्श्वे उत्तराध्ययनान्यधीते, उत्तराध्ययनवाचनाचार्यस्याभाव्यं क्षेत्रम् । एवं यथोत्तरं तावद्भावनीयं यावदष्टाशीतिसूत्राणि ।।
[भा. १८२२ ] सुत्ते जुहत्तरं खलु, बलिया जा होति दिट्टिवातोत्ति । अत्थे वि होइ एवं छेअसुअत्थं नवरिमुत्तुं ।।
बृ-यथासूत्रेयथोत्तरं बलिष्ठतोक्ता, एवमर्थेऽपिभावनीया, तद्यथा-एक एकस्य पार्श्वे आवश्यकार्थमधीते, आवश्यकार्थवाचनाचार्यः पुनरावश्यकार्थप्रतिप्रच्छकस्य समीपे दशवैकालिकार्थमधीते दशवैकालिकार्थवाचनाचार्य स्यामाभाव्यं तत् क्षेत्रम्, एवं तावद्वाच्यं यावदष्टाशीतिसूत्रार्थः । नवरं च्छेदसूत्रार्थ मुक्त्वा । अर्थाचार्याणामुपरिच्छेदसूत्रार्थाचार्यो वक्तव्यः । तद्यथा एक एकस्य पार्श्वेदृष्टि
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ४, मूल - १०४, भा. १८२२]
वादगतानामष्टाशीतिं सूत्राणामर्थमधीते, अष्टाशीतिसूत्रार्थवाचनाचार्यः पुनरष्टाशीतिसूत्रार्थप्रतिप्रच्छकस्य समीपे च्छेदसूत्रार्थमधीते च्छेदसूत्रार्थवाचनाचार्यस्याभाव्यं तत् क्षेत्रम् । [भा. १८२३] एमेव मीसगंमि वि, सुत्ततो बलवगो पगासो उ । पुव्वगयं खलु बलियं, हेट्ठिलत्था किमु सुयातो ।।
वृ- एवमेवानेनैव प्रकारेण मिश्रकेऽपि सूत्रार्थरुपोभयस्मिन्नपि वक्तव्यम्, सर्वत्र सूत्राद् बलवान् प्रकाशोऽर्थस्य प्रकाशकः । तद्यथा- एक एकस्य पार्श्वे आवश्यकसूत्रमधीते, तस्य समीपे पुनः सुत्रवाचनाचार्य आवश्यकस्यार्थमधीते, आवश्यकार्थवाचनाचार्यस्याभवति तत्क्षेत्रम्, एवं तावद्भावनीयं यावदष्टाशीतिसूत्रार्थवाचनाचार्यः । सर्वत्राधस्तात्सूत्रादर्थाद्वा पूर्वगतंबलीयस्तथा चाहपुव्वगयमित्यादि, यदि पूर्वगतं सूत्रं खलु अधस्तनादर्थाद्भवति बलवत् किमङ्गसूत्रात्, सुतरामधस्तनात्सूत्राद्बलीय इत्यर्थः । तद्यथा एक एकस्य पार्श्वे आवश्यकस्य सूत्रमर्थ तदुभयं वाधीते, तस्य समीपे पुनरावश्यकसूत्रार्थतदुभयवाचनाचार्यः पूर्वगतं सूत्रमधीते आवश्यकसूत्रादिप्रतीच्छकस्याभवति । एवं तावद्वाच्यं यावदष्टाशीति सूत्राणि पूर्वगतसूत्राच्च पूर्वगतार्थो बलीयान्, तत एक एकस्य पार्श्वे पूर्वगतसूत्रमधीते तस्य समीपे पूर्वगतसूत्रवाचनाचार्यः पूर्वगतमर्थ पूर्वगतसूत्रप्रतीच्छकस्याभवति ।। अथ किं कारणं शेषात् सूत्रादर्थात्पूर्वगतं सूत्रं बलीयस्तत आहपरिकम्मेहिय अत्था सुत्तेहिय जे य सूईया तेसिं ।
[ भा. १८२४]
होइ विभासा उवरिं पुव्वगयं तेन बलियं तु ।।
वृ- दृष्टिवादः पञ्चप्रस्थानः, तद्यथा - परिकर्माणि सूत्राणि पूर्वगतमनुयोगश्चूलिकाश्च । तत्र ये परिकर्मभिः सिद्धश्रेणिकाप्रभृतिभिः सूत्रैश्चाष्टाशीतिसंख्यैरर्थाः सूचितास्तेषां सर्वेषामप्यन्येषां च उपरि पूर्वेषु विभाषा भवति, अनेकप्रकारं ते तत्र भाष्यन्ते इत्यर्थः । तेन कारणेन पूर्वगतसूत्रं बलिकम् ।। सम्प्रति येन कारणेन सूत्रादर्थो बलीयान्, तदभिधित्सुराह
[भा. १८२५ ]
२५
तित्थगरत्थाणं खलु अत्थो, सुत्तं तु गणहरत्थाणं ।
अत्थेन य वंजिज्जइ सुत्तं तम्हाउ सो बलवं ।।
वृ- अर्थः खलु तीर्थकरस्थानं तस्य तेनाभिहितत्वात्, सूत्रं तु गणधरस्थानं तस्य तैर्द्दब्धत्वात्, अर्थेन च यस्मात्सूत्रं व्यज्यते प्रकटीक्रियते, तस्मात्सोऽर्थः सूत्राद् बलवान् ।।
अथ कस्मात् शेषार्थेभ्यः च्छेदसूत्रार्थो बलीयानित्यत आह[भा. १८२६ ]
जम्हा उ होइ सोही, च्छेयसुयत्थेण खलियचरणस्स । तम्हा च्छेयसुयत्थो बलवं मोत्तूण पुव्वगयं ।।
वृ- यस्मात् स्खलितचरणस्य स्खलितचारित्रस्य च्छेदश्रुतार्थेन शोधिर्मवति, तस्मात्पूर्वगतमर्थ मुक्त्वा शेषात्सर्वस्मादप्यर्थात् च्छेदश्रुतार्थो बलवान् ।।
तदेवमावलिकामधिकृत्योक्तम् अधुना मण्डलीमधिकृत्याह
[भा. १८२७ ] एमेव मंडलीए विपुव्वाहियनठ्ठ धम्मकहि वादि ।
अहवा पइन्नग सुए, अहिज्जमाणे बहुसुतेवि ।।
वृ- यथा अधस्तादावलिकायामुक्तम्, एवमेव मण्डल्यामपि द्रष्टव्यम् । सा मण्डली क भवतीतिचेदुच्यते-पूर्वाधीते नष्टे उज्ज्वाल्यमाने, धर्मकथायां धर्मकथाशास्त्रेषु, वादे वादशास्त्रेषु
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २-४ / १०४ उज्ज्वाल्यमानेष्वधीयमानेषु वा, अथवा प्रकीर्णकश्रुते अधीयमाने बहुश्रुतेऽपि बहुश्रुतविषयेऽपि मण्डलीभवति । तत्राप्याभाव्यमावलिकायामिव; अथ कथमावलिकायामिव मण्डल्यामपि द्रष्टव्यमिति चेत् । उच्यते, - एक एकस्य पार्श्वपूर्वाधीतं नष्टमावश्यकमुज्वालयति, आवश्यकवाचनाचार्यः पुनस्तस्य समीपे दशवैकालिकम्, दशवैकालिकवाचनाचार्यस्याभवति इत्यादि सर्व तथैव, तथा एकएकस्य पार्श्वे आवश्यकं नष्टमुज्वालयति, एषोऽप्यावश्यक वाचनाचार्योऽन्यस्य समीपे दशवैकालिकं, दशवैकालिकवाचनाचार्योप्यपरस्य दृष्टिवादमुज्वालयति, दृष्टिवादवाचनाचार्यस्याभवति, न शेषाणामाभवनस्योत्तरोत्तरं संक्रान्त्याऽन्तिमेऽवस्थानादेतच्चावलिकायामपि द्रष्टव्यम् । तथा यस्य पार्श्वे धर्मकथाशास्त्राणि वो (चो) ज्वालयत्यधीते वा तस्य पाठकस्याभवति न पाठ्यमानस्य, तथा बहुश्रुततरोऽपि यद्यन्यस्य समीपे प्रकीर्णक श्रुतमधीते तदा तस्य प्रकीर्णकश्रुतवाचनाचार्यस्याभवति न बहुश्रुततरस्य, किंबहुना, यो यस्य समीपे पठत्युज्वालयति वा तस्य सत्कमाभाव्यमितरो वाचनाचार्यो हरतीति ।। अथावलिकाया मण्डल्याश्च कः प्रतिविशेष इत्यत आहच्छिन्नाच्छिन्नविसेसो, आवलियाएउ अंतए ठाति । मंडलीए सङ्काणं, सचित्तादीसु संकमति ।।
[भा. १८२८ ]
२६
वृ-आवलिकामण्डल्योः परस्परं च्छिन्नाच्छिन्नरूपो विशेषः, आवलिका च्छिन्नाविविक्ता एकान्ते भवति । मण्डलिका त्वच्छिन्ना, “आवलिय तत्थ च्छिन्ना मंडलिया होइ अच्छिन्ना उ” इति वचनात् । एतदेव सुव्यक्तमाह-आवलिकायामुपाध्यायको (ध्यायो) ऽन्तर्मध्ये विविक्ते प्रदेशे तिष्ठति, मण्डल्यां पुनः स्वस्थानमाभवनं च पाठयितरि संक्रामति सचि तादिपु तत्क्षेत्रगतसचित्तादिविषियम् ।। अधुना घोटककण्डूयितमधिकृत्याह
[भा. १८२९]
दोहं तु संजयाणं, घोडगकंडूइयं करेंताणं ।
जो जाजं पुच्छ सो ताहे पडिच्छतो तस्स ।।
वृ- द्वयोः संयतयोर्थोटककण्डूयितमवि घोटकं कण्डूयितं परस्परं प्रच्छनमित्यर्थः तत् कुवतां यो यदा यं पृच्छति स तदा तस्य प्रतीच्छंकः इतरः प्रतीच्छ्यः यावच्च यः प्रतीच्छ्यस्तावत्तस्याभवति, न शेषकालमिति । । उपसंहारमाह
[ भा. १८३०]
एवं तो असमत्ते कप्पे भणितो विहिउ जो एस । एत्तो समत्तकप्पे वृच्छामि विहिं समासेण ।।
वृ- एवं तावदसमाप्ते कल्पे यो विधिर्भवति, स एष भणितः । अत ऊर्ध्वं समासेन समाप्तकल्पे विधिं वक्ष्यामि । । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति
[ भा. १८३१]
गणिआयरियाणंतोखेत्तंमिठियाण दोसु गामेसु ।
वासासु होति खेत्तं निस्संचारेण बाहिरतो ।।
वृ- गणोऽस्यास्तीति गणी गणावच्छेदक आचार्यः प्रतीतस्तयोर्ग्रामयोः पृथक् पृथक् स्थितयोर्वर्षास्वाभवति क्षेत्रं ग्रामद्वयलक्षणम्, अन्तः - क्षेत्रं स्थितयोः क्षेत्रमध्यव्यवस्थितयोः न पुनः परस्परं गमनागमनतः, कुतः इत्याह बहिर्निःसंचारेण स्वस्वग्रामाद्बहिः पानीयहरिताद्याकुलतया संचाराभावतः ।।
[भा. १८३२]
वासासु समत्ताणं, उग्गहो एगदुगपिंडियाणं पि ।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
उद्देशक :-४, मूल- १०४, [भा. १८३२]
साहारणंतुकेसिंवोच्छंदुविहंचपच्छकडं ।। वृ- वर्षासु बहनामाचार्याणां परस्परोपसम्पदा समाप्तकल्पानां, वर्षास समाप्तकल्प ऊना असमाप्तकल्पाः, एगदुगपिंडियाणंतिसंप्राप्त्याप्येककाःसन्तः पिण्डिताएकपिण्डिताः अथवा द्विकेन वर्गद्वयेन एक एकाकि एकः षड्वर्गो, यदि वा एको द्विवर्ग एकः पञ्चवर्ग इत्यादिरुपेण पिण्डिता द्विकपिण्डितास्तेवामेकद्विकपिण्डितानाम,अपिशब्दा त्रिकचतुष्कादिपिण्डितानांवावग्रह आभवति, नशेषाणामसमाप्तकल्पस्थितानां,तथासाधारणंशैक्ष्यं वक्ष्ये । साधारणः (णे)शैक्षोयस्याभवति तस्य तंवक्ष्ये । तथाद्विविधंच गृहस्थसारुपिकभेदतोद्विप्रकारंचपश्चात्कृतमुपरिगणावच्छेदकपृथक्त्वसूत्रे वक्ष्यामि । तत्र साधारणंशैक्षं वक्तुमाह- . [भा.१८३३] अक्खेत्तेजम्मुवट्टितो, खेत्तेवा समट्ठियाणसाहारे ।
वायंतिय ववहारे, कयंमिजोजस्सुवट्ठाइ ।। वृ- अक्षेत्रेस्नानादिप्रयोजनतः क्वाप्येकत्र मिलितानां यो यस्योपतिष्ठति शैक्षः, स तस्याभवति । अथवा समकमेककालं ये स्थिताः पृथक् पृथक् समाप्तकल्पास्तेषां समकस्थितानां तत्क्षेत्रं साधारणं, तस्मिन् साधारण क्षेत्रे समकस्थितानाम्, अथवा पश्चादागता अप्येवं व्यवस्थां कृत्वा प्रविष्टा यद् यस्योपतिष्ठति तत् तस्याभवतीति तत एवं वाचन्तिके व्यवाहारे व्यवहारे कृते, यो यस्योपतिष्ठति, स तस्याभवति ।। [भा.१८३४] साहारणट्ठियाणंसेहे पुच्छंतुवस्सएजोउ ।
दुरत्थं पिहु निययं,साहतिउतस्समासगुरु ।। वृ- विचारादिविनिर्गं साधुं दृष्ट्वा कोऽपि शैक्षकः पृच्छति कुत्र साधूनां वसतय इति, एवं साधारणस्थितानां साधारणक्षेत्रावस्थितानामुपाश्रयान् पृच्छति शैक्षे यो निजकमात्मीयमुपाश्रयं दूरस्थम्, अपिशब्दात्प्रत्यासनंवा साधयति कथयति,तस्यहुनिश्चितंप्रायश्चितंमासगुरुः ।।
कथं पुनः कथनीयमित्याह[भा.१८३५] सव्वे उद्दिसियव्या, अह पुच्छइ कयरो एत्थ आयरितो ।
बहुस्सुय तवस्सिपव्वायगोयतत्थ वितहेव ।। वृ-सर्वे यथाक्रममुपाश्रया उद्देष्टव्या यथा अमुकस्याचार्यस्योपाश्रयोऽमुकप्रदेशे, अमुकस्यामुके इति, एवं कथिते यत्र याति तेषामाभवति । अथ स पृच्छेत् कतरोऽत्राचार्यो बहुश्रुतो वा तपस्वी वा प्रव्राजको वा, तत्रापितस्यामपि पृच्छायांतथैव कथनीयमन्यथाकथने मासगुरुः ।। [भा.१८३६] सव्वे सुयत्थाय बहुस्सुया वा, पव्वावगा आयरिया पहाणा ।
एवंतुवुत्तेसमुवेतिजस्स, सिढे विसेस चउरोय किण्हा ।। वृ-अथसर्वे श्रुतार्थाः,सर्वेबहुश्रुताः,सर्वेचप्रव्राजकाः,सर्वेचाचार्याः प्रधानाःततस्तथैव यथाभावं कथनीयाः । एवं तूक्ते यस्य समीपेसमुपैति, तस्याभवति; अथात्मीयानांबहुतरगुणोकीर्तनतोऽन्येषां बहुतरनिन्दनेन रागद्वेषाकुलतया विशेषं कथयति, ततः शिष्टे विशेषे तस्य विशेषकथकस्य प्रायश्चित्तं चत्वारोमासाः कुत्स्नाः परिपूर्णकागुरुका इत्यर्थः । अथसर्वेषां मिलितानांसशैक्षःसमागतएवंब्रूयात्. [भा.१८३७] धम्मभिच्छामिसोउंजेपव्वइस्सामिरोइए। .
कहणालद्धितोऽहीणोजो पढमंसोउसाहति ।।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१०४ वृ-धर्मे श्रोतुमिच्छामि युष्माकं पार्थे । जे इति पादपूरणे । श्रुते धर्मे रुचिते प्रतिभासिते सति प्रव्रजिष्यामि । एवमुक्ते कथना धर्मस्य भवति, कः कथयतीति चेदत आह-यो लब्धितः कथनलब्धेरहीनः स प्रथमंसाधयति कथयति । अथान्येऽपि द्वित्रिप्रभृतयो लब्धितः समानास्तहि यो रत्नाधिकस्तेन कथयितव्यम् ।। [भा.१८३८] पुनोवि कहमिच्छते, तत्तुल्लंभासतेपरो ।
एवंतुकहिएजस्स, उवट्ठायति तस्ससो।। वृ- अहं पुनरपि धर्मकथां श्रोतुमिच्छामि ततः पुनरपि कथां धर्मकथां श्रोतुमिच्छामीति ब्रवीति, ततः पुनरपि कथां श्रोतुमिच्छति परोऽन्यो भाषते तत्तुल्यं तावन्मात्रमेवममपरवेलायामन्य । उक्तंच 'जारिसं पढमेण कहियं, तारिसं सेसेहिं वि कहियव्वमिति', एवं प्रदीपकथनसदृशतया सर्वैः कथिते यस्योपतिष्ठति तस्य सआभवति । अथान्ये विशेषेण विशेषतरेण कथयन्ति तर्हि तेतंन लभन्ते किन्तु योरत्नाधिकस्तेपां, तस्य सआभवति ।। [भा.१८३९] अनुवसंतेचसव्वेसिसलद्धि कहणा पुन ।
रावनियादि उवसंतोतस्स सोमायनासउ ।। वृ-अथयाशंप्रथमेनकथितंतादृशेऽन्यैरपिकथितेसनोपशाम्यति,नप्रव्रज्याभिमुखीभूतोभवति, ततस्तस्मिन्ननुपशान्तेपुनः कथनाधर्मस्य सर्वेषां रत्नाधिकप्रभृतीनांस्वलब्ध्यायथास्वशक्तितुलनया, एवं चकथने यस्य समीपेस उपशान्तस्तस्याभवति, कस्मादेवंकथनेतिचेदत आह-मासोऽनुपशान्तः सन् नश्यतु संसारं परिभ्रमत्विति कृत्वा ।। अथ सर्वे आचार्या एकत्र मिलितास्तिष्ठिन्ति, स च शैक्षक एवं कंचन पृच्छति, कोऽत्राचार्यः ? तत एवं कथनीयम्, सर्वे बहुश्रुताःसर्वेचाचार्याः सर्वेप्रधाना इति एवमुक्ते, यदिशैक्षिको ब्रते-यंजानीय यूयमाचार्यतंममदर्शयत, तत्राह[भा.१८४०] जंजाणहआयरियं तंदेह ममंतिएव भणियंमि ।
जहबहुया तेसीसादलंतिसव्वेसिमेक्केकं ।। वृ-यं जानीथ यूयमाचार्यं तं मम देहति दर्शयतेत्येवं भणिते यदि ते शिष्याः शिष्यत्वेनोपस्थिता बहवोभवन्ति, ततः सर्वेषामेकैकं शिष्यं ते एकत्र मिलिताः परस्परसम्मत्या ददतिप्रयच्छन्ति ।।
अथ एक एव शिष्यस्तत्र विधिमाह[भा.१८४१] रायनियाथेरासतिकुलगणसंघेदुगादिनोभेदो ।
एमेव वत्थपाए, तालायरसेवगा भणिया ।। वृ- यद्येक एव शिष्यस्तदा यस्तेषां सर्वेषामपि रात्निको रत्नाधिकस्तस्य तं समर्पयन्ति, अथ सर्वे समरत्नाधिकास्ततो यस्तेषां वृद्धतरस्तस्य, अथ सर्वे वृद्धास्तर्हि यस्य शिष्या न सन्ति तस्य । अथ सर्वेषामपि शिष्या न विद्यन्ते तत इयं सामाचारी । सर्वेषां शिष्याणामसत्यभावे कुलत्ति यदि ते सर्वे समानकुलास्ततः कुलस्थविरस्य तं ददति, अथान्यकुलसत्का अपि तत्र वर्तन्ते; तत आह-गणत्ति गणस्थविरस्यसमर्पयन्ति, अथान्यगणसत्काअपतत्रविद्यन्ते, ततआह-संघेइतिसङ्घस्थविराय ददति, अथवा स एकःशिष्यः साधारणस्तावत क्रियते यावदन्ये उपतिष्ठन्ते, उपस्थितेषु च तेषु यदा सर्वेषां परिपूर्णा भवन्ति तदा विभज्यन्ते । एवं द्विकादयोऽपि भेदा वाच्याः । द्विप्रभृतीनामपि शिष्याणामुपस्थितानामेवं विभाषाकर्तव्या ।एवमेव अनेनैवच प्रकारेणवस्त्रपात्रादिलाभेऽपिद्रष्टव्यम् ।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल- १०४, [भा. १८४१] तच्चवस्त्रपात्रादिकंतालाचरावादद्युःसेवकावावणिजोवाएतेषाप्रायोवर्षासुंदानसंभवात् । । एनामेव गाथांव्याचिख्यासुः प्रथमतोरायनिया थेरासतिइतिव्याख्यानयति[भा.१८४२] रायनियस्सउएगंदलंतितुल्लेसुथेरगतरस्स।।
तुल्लेसुजस्सअसती, तहावितुल्ले इमामेरा ।।। वृ- एकं शिष्यमुपस्थितं रात्निकस्य रत्नाधिकस्य ददति । अथ सर्वे समरत्नाधिकास्ततस्तुल्येषु रत्नाधिकेषु यः स्थविरतरस्तस्य । अथ सर्वे स्थविरतरास्तर्हि तुल्येषु स्थविरतरेषु यस्य शिष्याणामभावस्तस्य ।अथ शिष्याभावेनापि सर्वेतुल्यास्ततइयं मर्यादा ।। तामेवाह[भा.१८४३] साकुलगाकुलथेरे, गणधेरै गणिव्वएयरासंघे ।
रायनियर्थरे असतिकुलादिथेराण वितहेव ।। वृ-यदितेसर्वेसकुलकाः समानकुलक्काःततः कुलस्थविरस्यददति, अथान्यकुलकाअपि विद्यन्ते तदा ‘सङ्के' सङ्घस्थविरस्थ । अथैषां मध्ये तत्कालमेकस्याप्यभावस्तत आह-'रायनिए' इत्यादि रत्नाधिकस्थविस्याभावेकुलादिस्थविराणामपिच तथैव अभावेसति ।। [भा.१८४४] साहारणंव काउं, दोण्हि विसारैतिजाव अन्नोउ ।
उप्पज्जइ सिहो एमेवयवत्थपत्तेसु ।। वृ-साधारणं वा तं शिष्यं कृत्वा द्वावपि तं तावत्सारयतो यावदन्यशिष्यस्तयोरुत्पद्यते, ततो विभजनमिति, अत्र द्विग्रहणं त्रिप्रभृतीनामुपलक्षणम्, तेन बहूनामध्ययं न्यायो दृष्टव्यः, एवमेव वस्त्रपात्रेष्वपि साधारणतयासम्पन्नेषु विधिद्रष्टव्यः ।। अत्रपर आह[भा.१८४५] चोएइवत्थपाया, कप्पंतेवासवासिघेत्तुंजे ।
जह कारणंमिसेहो, तह तालचरादिसुवत्था ।। वृ-चोदयति शिष्यः वर्षावासे वस्त्रपात्रणि गृहीतुंकल्पन्ते काक्वा पाठ इतिप्रश्नावगमः सूरिराहयथा कारणे पूर्वोपस्थित इत्येवं लक्षणे अव्यवच्छित्तिकारको भविष्यतीत्येवंरुपे वा अपवादतः शैक्षः कल्पते, तथापवादतस्तालाचरदिषुवस्त्राणि उपलक्षणमेतत्पात्राणिचकल्पन्ते ।। [भा.१८४६] साहारणोअभिहितो, इदानि पच्छाकडस्सअवयारो ।
सोउगणावच्छेइयपिंडगसुत्तमिभन्निहिती ।। वृ-यदुक्तं प्राक्साधारणं शक्ष्यं वक्ष्ये द्विविधंच पश्चात्कृतमिति तत्र साधारणः शैक्षोऽभिहितः, इदानीं पश्चात्कृतस्यावतारः प्रस्तावः, स तु गणावच्छेदकपिण्डकसूत्रे गणावच्छेदकबहुत्वसूत्रे भणिष्यते ।।तदेवमाचार्योपाध्यायगतान्यप्येकत्वबहुत्वसूत्राणि विभावयिषुराह[भा.१८४७] एमेवगणावच्छेयएगत्त-पुहुत दुविहकालम्मि ।
जंइत्थंनाणत्तं, तमहं वुच्छंसमासेनं ।। वृ- एवमेवाचार्योपाध्यायसूत्रगतेन प्रकारेण द्विविधे काले ऋतुबद्धे काले वर्षाकाले च गणावच्छेदकैकत्वपृथकत्वसूत्राणि भावयतिव्यानि, किमुक्तं भवति । यथा आचार्योपाध्यायानामेकत्वपृथक्त्वसूत्राणि द्विविधकालगतानि व्याख्यातानि या वाभवत्यनाभवति च सामाचारी तथा गणावच्छेदकस्यापि एकत्वपृथकत्वसूत्राणि द्विविधकालगतानि भावयितव्यानि । सैव च सामाचारी आभवत्यनाभवतीति, नवरमत्र यन्नानात्वं तदहं समासेन वक्ष्ये ।। तत्र ऋतुबद्ध तावद् भण्यते यदि
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०४ गणावच्छेदक आत्मद्वितीयो वसतितदा तस्यप्रायश्चित्तंमासलघु, इमेचदोषाः[भा.१८४८] जहहोति पत्थणिज्जाकप्पट्ठी नीलकेसीसव्वस्स ।
तहचेवगणावच्छो किंकारण, जेन तरुणोउ ।। वृ- यथा कप्पट्ठीति बालिका, नीलकेशी कृष्णकेशी तरुणीत्यर्थः । सर्वस्य तरुणस्य महतो वा प्रार्थनीयाभवति,तथागणावच्छेदकोऽपि,किकारणम,सूरिशह-येन कारणेनसगणावच्छेदकस्तरुणस्तरुणतया तरुण्यामहत्या वाप्रार्थनीयोजायते ।। [भा.१८४९] दोण्हंचउकन्नरहसं, हवेजच्छकंन मोनसंभवति ।
सिद्धं लोके तेन उ, परपञ्चयकारणा तिन्नि ।। वृ-लोकेइदं सिद्धं प्रतीतंयद्वयोश्चतुःकर्ण रहस्यं भवति, षट्कर्णंमोइतिपादपूरणे, त्रयाणां रहस्यं नसम्भवति, तेन कारणेन परप्रत्ययकारणात् परेषां प्रत्ययोत्पादनार्थ त्रयो विहरन्ति । इतरथासमर्थःस आत्मनिग्रहं कर्तुम्, त्रयोऽपिचोत्सर्गतोन कल्पन्ते,ततइदमपिसूत्रंकारणिकमवगन्तव्यम् । कारणतश्च तेषां त्रयाणां तिष्ठताभियं यतना[भा.१८५०] जयणातत्थुउबद्ध समभिक्खाणुन्ननिक्खमपवेसा ।
वासासु दोहिचिट्ठे दो हिंडे असंथरेइयरे ।। वृ-तत्र ऋतुबद्ध काले इयं यतना, समर्क भिक्षा, समकं शय्यातरस्य समीपे वसतेरनुज्ञा, समकं विचारार्थनिष्क्रमः, समकं वसतौ प्रवेशः। वर्षासुपुनरियं, द्वौ पश्चात्तिष्ठतो द्वौ हिण्डेते एतच्चसंस्तरणे, इतरौ द्वौ गणावच्छेदकतदन्यलक्षणौ वसतेः प्रत्यासन्नेषु गृहेषु वसतिं प्रलोकमानौ हिण्डेते यावता च न पूर्यते तावदितरानीतं गृह्णीतः । इदमपि वर्षाविषयं कारणिकम्, अकारणे चतुर्णा तिष्ठतां प्रायश्चित्तं चतुर्लघु । सम्प्रति बहुत्वविषये गणावच्छेदकसूत्रेभावयति[भा.१८५१] एमेव बहुणंपी, जहेवभणियाउआयरियसुत्ते ।
जावयसुयोवसंपय, नवरिइमं तत्थ नाणतं ।। वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण । किमुक्तंभवति । यथा एकत्वे ऋतुबद्धे वर्षासुच पूर्वसूत्रमुक्तमेवं बहूनामपिऋतुबद्धे वर्षासुचवक्तव्यम् ।भावनापिचयथाबहुत्वविषयेआचार्यसूत्रेभणितातथैवात्रापि भणनीया, सा च तावत्, यावत् श्रुतोपसम्पत् । तथाहि, तैरपि समाप्तकल्पीकरणार्थमन्योन्यनिश्रया, तया परस्परोपसम्पदा इत्यर्थः । सा च निश्रा द्विविधा-गीतार्थनिश्रा श्रुतनिश्राच, तत्र च यद्गीतार्थस्य समीपेउपसम्पदनंसागीतार्थनिश्रा,तया परस्परोपसम्पन्नत्वेनसमाप्तकल्पीभूतयोईयोस्त्रयाणांवावर्गाणा समकमागतेन(मागमनेन) साधारणक्षेत्रम् । तथा श्रुतार्थ निश्रा श्रुतानिश्रा, सापि च यथा प्राक् आचार्यसूत्रेऽभिहिता, तथात्रापिभाषितव्या ।नवरमिदंतत्र निश्रायांनानात्वम्, तदेवाह[भा.१८५२] साधारणठियाउ, सुत्तत्थाइंपरोप्परं गिह्ने ।
वारंवारेणतहिंजह आसा कंडूयंतेउ ।। . वृ-ते सर्वे द्विवर्गास्त्रिवर्गा वा समाप्तकल्पाः समकमेकस्मिन् क्षेत्रे यदि स्थितास्ततः साधारणंतत् क्षेत्रम्, तस्मिन् साधारणे क्षेत्रे स्थिता, यदि यथा वारंवारेणाश्वाः परस्परं कण्डूयन्ति । एवं वारेण वारेण परस्परंसूत्रमर्थवागृह्णन्ति । यथाहमद्यतव पार्श्वे गृह्णामि । कल्ये त्वं (प्रतिस्त्वं) ममपार्श्वे गृहीष्यसि । अथवा पौरुषीप्रमाणेन मुहूर्तेर्वा वारकं कुर्वन्ति तदा यो यदा यस्य पार्श्वे गृह्णाति तस्य तावन्तं
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
39
उद्देशक :-४, मूल - १०४, [भा. १८५२] कालमाभाव्यमितरः सूत्रस्यार्थस्य वा प्रदाताऽपहरति ।। [भा.१८५३] अहपुव्वट्ठिएपच्छा अन्नो एजाहिबहुसुतोखेत्ते ।
सोखेत्तुवसम्पन्नो पुरिमल्लोखेत्तिओतत्थ ।। वृ- अथ पूर्वस्थिते क्षेत्रस्वामिनि गणावच्छेदके आचार्ये वा पश्चादन्यो बहुश्रुतस्तस्मिन् क्षेत्रे आगच्छति,तर्हिसतदनुमत्यातत्क्षेत्रमुपसम्पन्नइतितत्क्षेत्रेक्षेत्रिकः क्षेत्रस्वामीपूर्व एव,नपश्चात्तनः। [भा.१८५४] - खेत्तितो जइइच्छेज्जा सुत्तादि किंचि गिहिउं ।
सीसंजइमेहावि पेसे, खेत्तंतुतस्सेव ।। वृ-क्षेत्रिकः क्षेत्रस्वामी यदि पश्चादागतस्य समीपे किंचित्सूत्रादि गृहीतुमिच्छति, तत्रयदि शिष्यं मेघाविनं प्रेषयति, तर्हि क्षेत्रंतस्यैव पूर्वस्थितस्य, नपश्चादागतस्य ।। [भा.१८५५] असती तस्विहसीसे अनिखित्त गणेउवायएनिसंकमति ।
अहवाअगीयत्थे निक्खिवईगुरुगान यखेत्तं ।। वृ- अथ तथाविधो मेघावी शिष्यो नास्ति, ततस्तद्विधे शिष्ये असति अविद्यमाने अनिक्षिप्ते स्वशिष्यस्यगीतार्थस्यगणेयदिसूत्रादिपश्चादागतस्यसमीपेवाचयति,तर्हितत्क्षेत्रपश्चादागतेवाचयति संक्रामति । अथागीतार्थे स्वशिष्ये गणं निक्षिपति, निक्षिप्य च पश्चात्सूत्रादि वाचयति तर्हि अगीतार्थे गणंनिक्षिपतस्तस्यप्रायश्चित्तंचत्वारो गुरुकाः । नचतस्यक्षेत्रंकिन्तुसूत्रादिवाचयितुः पश्चादागतस्य ।। [भा.१८५६] अह निखिवतीगीते,होइखेत्तंतुतो गणस्सेव ।
तस्स पुन अत्तलाभो, वायंतेन निग्गतोजाव ।।। वृ-अथगीतेगीतार्थेशिष्येगणनिक्षिपतिनिक्षिप्यचपश्चादागतस्यसमीपेसूत्रादिगृह्णाति, 'तोत्ति' ततः क्षेत्रंगणस्यैवाभवति न पाठयितुः पश्चादागतस्याचार्यस्य । अथ यदा गणमनिक्षिप्यागीतार्थे वा निक्षिप्यसूत्रादिगृह्णाति,तदा कियन्तंकालमाभाव्यंतत्क्षेत्रपाठयितुरतआह । 'तस्सेत्यादि' तस्यपुनः, पाठयितुः पुनः, तस्मिन् क्षेत्रिके वाचयति आत्मलाभः आत्मीयत्वेन क्षेत्रस्य लंभनं तावत्, यावत्स ततो गच्छान्न निर्गतो भवति । किमुक्तं भवति यावत्तस्य समीपे अध्ययनार्थमवतिष्ठते तावत्तस्याध्यापयितुः पश्चादागतस्याभवति तत्क्षेत्रम्, यदपिच शिष्यादिकंतस्य सूत्रादिगृहीतुरुपातिष्ठतितदपि तस्याभवति । निर्गतचततोगच्छत्तस्मिन् भूयस्तस्यैव पूर्वस्थितस्य क्षेत्रसंक्रामतीति । [भा.१८५७] आगंतुगोविएवं, ठवेंतो खेत्तोवसंपयं लभति ।
साहारणेय दोण्हं, एसेव गमोयनायव्यो ।। वृ-आगंतुकोऽपि एवं पूर्वोक्तेन प्रकारेण गच्छे स्थापयन क्षेत्रोपसम्पदं लभते । इयमत्र भावनाआगन्तुकोऽपि यदि पूर्वस्थिते सूत्रादि गृह्णाति अन्यस्यागन्तुकस्य समीपे सूत्रादि जिधृखं मेघाविनं शिष्यं प्रेषयति ।यदिवा गीतार्थेगणं निक्षिप्य स्वयं वाचयति तदा तत्क्षेत्रंतस्यैवमूलागन्तुकस्य, अथ गणमनिक्षिप्यागीतार्थेवागणंनिक्षिप्यसूत्रादिगृह्णातितदाग्राहयितुः क्षेत्रम्, अगीतार्थस्य चगणंसाधारणे क्षेत्रेएको यद्यपरस्य समीपेसूत्रादिकंगृहीतुकामः प्राज्ञं विनीतंशिष्यं प्रेषयति, गणंवागीतार्थे निक्षिप्य स्वयंगृह्णाति, तदोभयोरपिसाधारणम्, अथगणमनिक्षिप्यागीतार्थेवा निक्षिप्यवाचयतितदाध्यापयितुः क्षेत्रनेतरस्य, तदपिचतावद्यावत्सततोगच्छान्ननिर्गच्छति ।निर्गते उभयोः साधारणम्, अगीतार्थस्य गणाध्यारोपेप्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकम् ।।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०४ [भा.१८५८] साहारणोउभणितो इदानि पच्छाकडंतुवुच्छामि ।
सोदुविहोवोधव्वो, गिहत्थसारुविओचेव ।। वृ- साधारणोऽभिहितः, इदानीं पश्चात्कृतं वक्ष्यामि । स च पश्चात्कृतो द्विविधस्तद्यथा-गृहस्थः सारुपिकश्च । गृहेगृहलिङ्गे तिष्ठतीतिगुहस्थः ।समानरुपंसरुपंतेन चरतीतिसारुपिकः ।।
अनयोरेयस्वरुपमभिधित्सुराह[भा.१८५९] असिहोससिह गिहत्थोरयहरवज्जोउ होइसारुवी।
धारेइ निसिजंतुएगओलंबगंचेव ।। वृ-गृहस्थः पश्चात्कृतो द्विविधोऽशिख सशिखश्च । तत्रयः केशान्धारयतिससशिखाकः । यस्तु मुण्डनेन तिष्ठिति स चाशिखाको भवति रजोहरवर्जः रजोहरणवर्जः, रजोहरणग्रहणं दण्डकपात्रादीनामुपलक्षणम्, ततोऽयमर्थः-यः केवलं शिरसो मुण्डनमात्रं कारयति न च रजोहरणदण्डकपात्रादिकं धरते सोऽशिखाक इति । यस्तु सारुपी सारुपिकः स एकां निपद्यामेकनिषद्योपेतं रजोहरणंअवलम्बकंदण्डकम्, उपलक्षणमेतत् पात्रादिकंच, धारयतिशिरश्चमुण्डयति,
अत्राभवन(विधि)माह[भा.१८६०] गिहिलिंगं पडिवाइ,जो उतदिवसमेवजोतंतु ।
- उवसामेती अन्नो, तस्सेव ततो पुरा आसी ।। वृ- यो व्रतं मुक्त्वा गृहिलिङ्गं प्रतिपन्नं योऽन्यः, उपलक्षणमेतत् मूलाचार्यो वा, तद्दिवसमेव उपशमयति पुनरपि व्रतग्रहणायाभिमुखीकरोति, येनैवोपशमितिस्तस्यैवाभवति, न मूलाचार्यस्यैव । उक्तंच-"पच्छाकडो गिहत्थीभूतो जइतदिवसंचेवपव्वइ उमिच्छइजस्ससगासे इच्छइतस्सेवसो" इति । एषविधिः पुरा आसीत्,सम्प्रतिपुनर्लिङ्गपरित्यक्तेऽपित्रिषुवर्षेणुगतेषुतदाभवनपर्यायः परिपूर्णो भवति, नारतः ।। किं कारणंकेन वाचार्येणेयं मर्यादा स्थापितेतिचेदत आह[भा.१८६१] इनिपुनजीवाणं उक्कडकलुसत्तणंवियाणित्ता ।
तोभद्दबाहुणा उतेवरिसा ठावियाठवणा ।। वृ- इदानीं पुनर्जीवानामुत्कटं कलुषत्वं विज्ञाय ततो भद्रबाहुना त्रैवर्षिका त्रिवर्षप्रमाणा स्थापना मर्यादा स्थापिता, चारित्रतटाके संयमोदकपरिवहनरक्षणार्थ त्रैवार्षिकी मर्यादापाली कृतेति भावः ।। सम्प्रति त्रैवार्षिकामेबस्थापनायां विशेषमभिधित्सुरिदमाह[भा.१८६२] , परलिंग निण्हवेवासम्मइंसणजटेतुसंकते।
तदिवसमेव इच्छा,सम्मत्तमुत्तेसमा तिन्नि ।। वृ- परलिङ्गं द्विधा-गृहिलिङ्गपरतीर्थिकालिङ्गच ।तोहपरतीर्थिकलिङ्गंगृह्यतेतस्मिन्परतीर्थिकलिङ्गे निह्नवे वा त्यक्तसम्यग्दर्शने संक्रान्ते यस्य समीपेतदिवसमपीच्छा तस्य सआभवति । अयमत्रभावः सभग्नचारित्रपरिणामः सम्यग्दर्शनमपि परित्यज्य पब्रिाजकादीनां निवानांमध्ये गतो यदितदिवसमेव यस्यसमीपेप्रव्रजितुमिच्छतिततःसतस्यैवाभवतिन मूलाचार्यस्य ।अथसम्यक्त्वसहितः परलिङ्गादिषु गतस्ततस्तस्मिन् सम्यक्त्वयुते परलिङ्गादिगते मूलाचार्यमर्यादा तिस्त्रः समास्त्रीणि वर्षाणि, त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषुपूर्वपर्यायस्तुट्यति ।।
[भा.१८६३] एमेव देसियम्मिवि, सभासिएणंतुसमनुसिठमि ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०४, [भा. १८६३]
उसनेसुवि एवं, अच्चाइन्नेनपुन एण्हि ।। वृ-एवमेव अनेनैव प्रकारेणदेशिकेऽपिसभाषिकेण समानभाषाव्यवहारिणासमनुशिष्टेज्ञातव्यम् । किमुक्तं भवति? द्रमिलान्ध्रादिदेशोद्भवो म्लेच्छप्राय आर्यभाषामजानानो यो विपरिणतः सन् त्यक्तसम्यक्त्वोगृहस्थीभूतः पब्रिाजकादिषुनिह्नवेषुना मिलितोयदिकेनापिसभाषिकेणसमनुशिष्टः सन् प्रयावर्ततेतर्हि तस्य समनुशासकस्याभवति, नान्यस्य । अथ ससम्पक्त्वः परलिङ्गादिषु गतस्तर्हि मूलाचार्यपर्यायपरिमाणंतिस्त्रः समाः, अवसन्नेषुअपिएवंपूर्वमासीत् । यथाअवसन्नीभूतंतद्दिवसमपि य उपशमयतिसतस्याभवतिइदानींपुनः कषायेरत्याकीर्णेनेयंव्यवस्था किन्तुत्रीणिवर्षाणि ।। उक्तो गृहस्थः पश्चात्कृतः,सम्प्रतिसारुपिकमधिकृत्याह[भा.१८६४] सारुवीजज्जीवंपुवायरियस्सजेयपव्वावे ।
अपव्वाविएसच्छंदो, इच्छाए जस्ससोदेइ ।। वृ-सारुपिको रजोहरणादिधारीस वावज्जीवंपूर्वाचार्यस्याभवति, नतु त्रिवर्षप्रमाणातस्य मर्यादा, यानिच स सारुपिकः प्रव्राजयतिमुण्डितानि करोति तान्यपि पूर्वाचार्यस्याभवन्ति, तेन मुण्डितत्वात्, यानिपुनस्तेननमुण्डितानि किन्त्वद्यापिसशिखाकानिवर्तन्ते,तदायत्तानिचतान्यप्रवाजितान्यधिकृत्य तस्यस्वच्छन्द आत्मेच्छा । तथा चाह-यस्येच्छयास ददाति तस्याभवन्ति नान्यस्येति ।।
एतच्चापुत्रादिषुद्रष्टव्यं पुत्रादीनि पुनः पूर्वाचार्यस्याभवन्ति ।। [भा.१८६५] जो पुन गिहत्थमुंडो अहवामुंडोउतिण्हवरिसाणं ।
आरेणं पव्वावे,सयंच पुवायरिएसव्वं ।। वृ- यः पुनर्गृहस्थ इव मुण्डो गृहस्तमुण्डः, क्षुरेण मुण्ड इत्यर्थः, अथवा मुण्डो लोचने मुण्डः । एष द्विविधोऽपिमुण्डोगृहस्थत्वंकरोति,नतुरजोहरणदण्डपात्रादिधारयतितेन सारुपिकाभिन्नः सत्रयाणां वर्षाणामारतोऽर्वाक यानि प्रव्राजयति मुण्डितानि करोति तानि स्वयं च यावत्रीणि वर्षाणि न पूर्यन्ते तावत्सर्व पूर्वाचार्यस्याभवति ।। [भा.१८६६] अपव्वावित सच्छंदा तिण्हं उवरिंतुजाणियव्वावे ।
अपव्वावियाणिजाणिय सोवि अजसिच्छएतस्स ।। वृ- यानि पुनस्त्रयाणां वर्षाणामारतो न प्रवाजितानि न मुण्डितानि कृतानि किन्तु सशिखाकानि वर्तन्ते तानि स्वच्छन्दात् यस्मै प्रयच्छति तस्याभवन्ति, त्रयाणां वर्षाणामुपरि पुनर्यानि प्रव्राजयति मुण्डितानि करोति यानि वा प्रवाजितानि सशिखाकानि तिष्ठन्ति सोऽपिचस्वयमात्मना यस्य सकाशे इच्छति प्रतिभासते तस्य समीपे प्रव्राजयति ।। प्रव्रजतिचत्रिवर्षमर्यादाः परिपूर्णीभूतत्वात् ।। [भा.१८६७] गंतूणंजइबेती अहयं तुझंइमानि अन्नस्स ।
एयानि तुज्झनाहंदोवी तुज्झंदुवेन्नस्स ।। वृ-त्रिवर्षप्रमाणायां मर्यादायामतिक्रान्तायां पूर्वाचार्यस्य समीपं गत्वा यदि ब्रूते अहं युष्माकमन्तिके प्रव्रजिष्यामि यानि पुनरिमानी मम समीपे उपस्थितानि तान्यन्यस्यामुकस्य पार्श्वे प्रव्रजिष्यन्ति, अथवा एतानि युष्माकमहमन्यस्य, अथवा द्वावपिएतान्यहंचयुष्माकं, यदि वा द्वावपि एतान्यहंचान्यस्य, तदा यदिच्छति तत्प्रमाणम् ।। तदेवाह1223
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१०४ - [भा.१८६८] - छिन्नंमि उपरियाए उवठियंतेहुपुच्छिउंविहिना।
तस्सेव अनुमएणंपुव्वं दिसा पच्छिमावावि(दी) ।। वृ- छिन्ने पर्याये वर्षत्रयमर्यादायामतिक्रान्तायामित्यर्थः, तस्मिन् स्वयमुपतिष्ठति अन्यांश्चोपस्यापयति विधिना तं पृष्ट्वा तस्यैवोपतिष्ठतो अनुमतेनेच्छया पूर्वा दिक् पश्चिमा वा दीयते, किमुक्तं भवतियदिपूर्वाचार्यमिच्छतिततःपूर्वाचार्यस्याभवति,अथान्यंत_न्यस्य,शेषतदुपस्थापितविषयेऽपि चतस्येच्छाप्रमाणम्, साचप्रागेवोपदर्शिता, सयदिसम्यगुपशान्तः सन्स्वकमाचार्यमाश्रयतेतर्हिस प्रव्राजनेन संगृहीतव्यः, यदि पुनर्न संगृह्णाति ततः प्रायश्चित्तं मासलघु, अन्यच्च तेनासंग्रहणे यदि तस्य श्रद्धाभंगो भवति । यदपि चान्यस्य समीपे दूरं गच्छन् पथि स्तेनश्वापदादिभ्योऽनर्थ प्राप्नोति, तन्निमित्तमपितस्य प्रायश्चित्तम्, तस्मादवश्यं संगृहीतव्यः ।। [भा.१८६९] संविग्गमुद्दिसंतेपडिसेहं तस्स संथरे गुरुगा।
किंअहंतुपरेणं अहिकरणंजंतुतंतेसि ।। वृ- अथान्यस्य समीपे प्रव्रजन् स पूर्वाचार्यमात्मीयं संविग्नमुदिशति प्रकाशयति । तस्मिन् संविग्नमुद्दिशति यस्य समीपे प्रव्रजितुमिच्छतिस यदि प्रतिषेधति यथा किमस्माकं परेण परकीयेन यत् येषामधिकरणंतत्तेषांभवत्विति, तस्य एवं प्रतिषेधतःप्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, एतच्चसंस्तरणेसति द्रष्टव्यम्, अथासंस्तरन् प्रतिषेधति,ततःशुद्धः । अथस पूर्वाचार्यस्यैव पार्थे कस्माल्लिङ्गन प्रतिपद्यते । उच्यते-(पुरुषावाते) आचार्यायदिवायत्रयत्रतेपूर्वाचार्याविहरन्तितत्रतत्रतस्य सागारिकंकिमपि, अतिदूरे वाते उपलभ्यन्ते, ग्लानो वा पूर्वाचायो जातइति ।। - [भा.१८७०] एवंखलुसंविगेअसंविगे वारणा नउदिसणा ।
अब्भूवगतोजंभणती पच्छभणंतेनसे इच्छा ।। वृ-एवमुक्तेन प्रकारेण संविग्ने पूर्वाचार्ये उद्दिश्यमाने खलु विधिरुक्तोऽथ स पूर्वाचार्यमात्मीयमसंविग्नमुद्दिशति तर्हि तेना सविग्ने पूर्वाचार्ये उद्दिश्यमाने तस्य वारणा प्रतिषेधः कर्तव्यो न दातव्या तस्य प्रव्रज्या गुरुनिन्दकत्वादिति भावः, न च स तं पूर्वाचार्यमसंविग्नमुद्देशयितव्यः एष भगवतां परमगुरुणामुपदेशः, । 'नउदिसणा' इत्यादि । अथ स ब्रूते नाहं संविग्नमसंविग्नं वा पूर्वाचार्यमुद्दिशामि किन्तु त्वमेव ममाचार्य इति तर्हि, यदि पूर्वाचार्यस्य नोद्देशना यं चाभ्युपगतस्तं प्रत्येवं भणति, ततः स प्रव्राजनीयः । अथसप्रवाजितःसन्पश्चाद्वदेत्यथापूर्वाचार्यस्याहंनयुष्माकमितिततआह-पश्चादेवं भणति तस्मिन्न से' तस्य इच्छा किन्तुयमभ्युपगतस्तस्यैव सः ।। एतदेव स्पष्टतरमाह[भा.१८७१) एमेव निच्छिऊण, उठतो पच्छतेसिमाउट्टो ।
___ इयरेहिवरोसवितो, सच्छंद दिसंपुनो नलभे ।। वृ- उपतिष्ठन् प्रव्रज्यां जिघृक्षुरेवमेव मे त्वमाचार्य इति निश्चित्य प्रव्रजितः सन् यः पश्चात्तेषां पूर्वाचार्याणांआत्मीयानामावृत्तोजायते,इतरर्वायेषांसमीपेप्रव्रजितस्तैर्वारोषितः सन्अहंपूर्वार्चायस्यैव नयुष्माकमिति स एवं ब्रुवाणः पुनः स्वच्छन्ददिशंस्वेच्छया दिशं न लभते, किन्तु यमभ्युपगतस्तस्यैव सइति । यस्तुपश्चात्कृतत्वेनज्ञातो, यस्यतुज्ञातस्यापिपूर्वादिक्संग्रहणेभावोनज्ञायते, तस्य लिङ्गदाने विधिमाह[भा.१८७२] अन्नातो परियाएपुन्ने न कहेज जोसमुटुंतो ।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०४, [भा. १८७२]
३५ लज्जाएमावग्धेच्छतिमाव दिक्खिज्ज मेभयणा ।। वृ- अज्ञातः सन् यः पर्याये पूर्णेऽपिसमुपतिष्ठन् आत्मानं न कथयति यथाहममुकस्य पश्चात्कृत इति, कस्मान्नकथयति इतिचेदत आह-लज्जया, यदिवामातत्पाक्षिकेणकेनाप्यहंग्रहीष्ये,अथवा मां पश्चात्कृतंज्ञात्वान दीक्षयेयुरितिभजनात् विकलपान्ना कथययि ।। [भा.१८७३] नातेवजस्सभावोननजएतस्स दिज्जए लिंगं ।
दिन्नंमि दिसिं नाहितिकालेन वसोसुणंतो वा।। वृ-ज्ञाते वा पश्चात्कृततया तस्मिन् प्रव्रज्यार्थमुपस्थि यस्य भावो न ज्ञायते केनापि कारणेन पूर्वाचार्यसमीपं न गत इति, तस्य ज्ञातस्याज्ञातस्य वा लिङ्गं दीयते । दत्ते च लिङ्गेस आत्मीयां दिशं कालेन पूर्वाचार्यलक्षणां ज्ञास्यति, स वा पूर्वाचार्यः कालेन परम्परया श्रृण्वन्तं ज्ञास्यति, ततो यस्य समीपेतस्य प्रतिभासते, तस्य समीपमुपगच्छतु ।।साम्प्रतमन्यं व्यवहारमुपदर्शयति[भा.१८७४] अहवा अन्नन्नकुला पडिभजिउकामसमणो समणीय ।
अनुसठायरिनठिया करेंतिवायंतिववहारं ।।.. वृ- अथवेतिव्यवहारस्य प्रकारान्तरोपदर्शने, श्रमणः श्रमणी चेति द्वावप्यन्यान्यकुलौ अन्यकुलः श्रमणोऽन्यकुला श्रमणी,प्रतिभक्तुकामौ प्रतिपतितुकामौस्वस्वाचार्येणचतौ प्रभूतमनुशिष्टौ परंन स्थितौ, तौ स्वस्वकुलममत्वेनवागन्तिकव्यवहारंवागेवान्तः परिसमाप्तिर्वागन्तस्तत्रभवो वागन्तिकः, स चासौ व्यवहारश्च तं कुरुतः तद्यथा-यान्यस्माकमपत्यानि जनिष्यन्ति तेषां मध्ये ये पुरुषास्ते सर्वे मम याः स्त्रियस्ताः सर्वाः तव, अथवा श्रमणीभूते ये पुरुषास्ते सर्वे मम, स्त्रियः सर्वास्तव, यदि चेदं भणति-सर्वाण्यपत्यानि तव, अथवा सर्वाण्यपत्यानि ममेति, तयोः संसारे स्थित्वा पुनः प्रव्रज्यां प्रत्युपस्थितयोर्यदेव वागन्तिकेन व्यवहारेण निश्चितंतदेव तयोराभवति ।। [भा.१८७५] अहनकतो तोपच्छातेसिं अब्भुठियाणववहारो ।
गोणी आसूभासिस कुटुंबिखरएयखरियाय । वृ-अथन कृतः पूर्व वागन्तिको व्यवहारः पश्चात्तयोः प्रव्रज्यायामभ्युत्थितयोः स्वस्वकुलममत्वेन व्यवहारो भण्डनमभूत, तत्र संयतिकुलसत्का गोदृष्टान्तम् उद्भामिकादृष्टान्तं खरखरिकादृष्टान्तं चान्तरान्तरोपन्यस्यन्ति । संयतकुलसत्का अश्वदृष्टान्तं कौटुम्बिकदृष्टान्तंच ।।
अथवेयमन्या दृष्टान्तपरिपाटी।। [भा.१८७६] गोणीणंसंगिल्लं उन्भामइलायनीय परदेसं ।
तत्तोखेत्ते देवी रन्नो अभिसेचनेचेव ।। वृ- संयतीसमानकुलका गवां संगिल्लं समुदायं दृष्टान्ती कुर्वन्ति, तदनन्तरं संयतसकुलका या उद्घामिकापरदेशंनीतातां दृष्टान्तिकुर्वन्ति,ततः पुनरपिसंयतीसकुलकाःक्षेत्रेबीजं,ततः संयतकुलका देवीं राज्ञोऽभिषेचनं चेवेति ।। तत्र भण्डने जाते यथा संयतीसकुलका गोदृष्टान्तं कुर्वन्ति तथा प्रतिपादयति[भा.१८७७] संजइइत्तभणंतीसंडेणन्नस्सजंतुगोणीए ।
जायतितंगोणिवइस्स होतिएवम्ह एयाई ।। वृ- 'संजइइत्ता' संयतीसत्काः समानकुलका ब्रुवते अन्यस्य सत्केन षण्डेन यत् गोर्जायतेऽपत्यं
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ४/१०४
तत्सर्व गोपतेर्गोस्वामिनो भवति, न षण्डस्वामिनः एवमनेनैव दृष्टान्तेनास्माकमप्येतान्य
पत्यान्याभवन्ति, न युष्माकमिति । । एवमुक्ते
[ भा. १८७८ ]
"
बेंतियरे अम्हं तू जह वडवाए उ अन्नआसेण । जायति मोल्लंमि अदिने तं आसियस्सेव ।।
वृ- इतरे संयतसमानकुलका ब्रुवते अस्माकमेतान्यपत्यान्याभवन्ति, यथा मूल्ये अदत्ते यदन्येनान्यसत्केनाश्वेन वडवायां जायतेऽपत्यं तदश्विकस्यैव अश्वस्वामिन एव, कारणिकैरेवमेव व्यवहारनिश्चयादेवमेतान्यप्यस्माकमिति । । एवमुक्ते
[भा. १८७९]
जस्स महिला य जायति उब्भामइलाय तस्स तं होइ । संजइइत भणती, इयरे बेंती इमं सुणसु ।।
वृ- यस्य महेलाया भार्याया उद्भामिलायाः स्वैरिण्या जायते सुतः (स्वतः) परतश्च तस्य तत्सर्वमाभवति, एवमस्माकमपि इति 'संजइइत्ता' संयतीसमानकुलका भणन्ति । । इतरे ब्रूवाते इदं वक्ष्यमाणं उद्भ्रामककौटुम्बिककृतं तत् श्रृणुत
[भा. १८८० ]
तेनं कुटुंबिएण उब्भामइलेण दोण्हवी दंडो ।
दिन्नो साविय तस्सा जाया एवम्ह एयाई ।।
वृ-येन स्वैरण्या अपत्यानि जनितानि तेन कुटुम्बिकेन उद्भामिलेन राजकुले गत्वा कथितम्-यथाहं देव! तस्याः सर्वभोगभरं वहाभिसा सोपि च तत् पतिर्मदीयेन भोगभरेण निर्यूढवान्, तस्मात्प्रसादं कृत्वा मदीयान्यपत्यानि दापयतेति, तत एयुक्ते राजा कुपितः, तथा भोगभरसंवाददर्शनत एवमिमावपन्यायकारिणाविति द्वावपि सर्वस्योपहरणतो दण्डितवान् । तथा चाह । द्वयोरपि दण्डो दत्तो दापित इत्यर्थः, सा चापत्यापहरणतोऽनन्यगतिका सती तस्य जाता एवमस्प्राकमेतान्यपीति । । पुनरविय संजइत्ता बेति खरियाए अन्नखरएण । जं जायति खरियाहिवतिस्स होति एवम्ह एयाई ।।
[भा. १८८१ ]
वृ- पुनरपि संयतीसंत्का ब्रुवते, खरिकायां गर्दभ्यां अन्यखरकेण अन्यसत्केन गर्दभेन यत् जायते तत्सर्व खरिकाधियतेर्भवति, एवमस्माकप्येतानीति । । तदेवं प्रथमा दृष्टान्तपरिपाटी भाविता । । सम्प्रति द्वितीयायां विभावयिषुः प्रथमतो गोवर्गदृष्टान्तं भावयति
[भा. १८८२]
गोणीणं संगेल्लं नटुं अडवीए अन्नगोणेणं । जायाइं वत्थगाई, गोणाहिवतीओ गेण्हंति ।।
वृ- गवांस्त्रीगवानां 'संगिल्लं' समुदायो नष्टोऽटव्यां पतितस्तत्र च तस्यान्यगवेन अन्यसत्केन पुंगवेन जातानि वत्सकानि वत्सकरुपाणि तानि गवेषणतः कथमपि गवां लाभे गवाधिपतयः स्त्रीगवीस्वामिनो गृह्णन्ति नपुंगवस्वामिनः । एमेतान्यप्यस्माकमिति । ।
एवमुक्ते संयतसत्का उद्भ्रामिकादृष्टान्तं पूर्वोक्तमुपन्यस्यन्ति । तथा चाह[भा. १८८३ ] उब्भामिय पुव्युत्ता अहवा नीया नुजा परविदेसं ।
तस्सेव नु सा भवती एवं अम्हं तु आभवती ।।
वृ- उद्भ्रामिका पुर्वमुक्ता यथा सापत्या तस्य जाता अथवा या परविदेशं नीता सा तस्यैवाभवति पश्चादपि नान्यस्य, एवमेतान्यपत्यान्येषा चास्माकमाभवतीति । । एवमुक्ते
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
30
उद्देशक :-४, मूल - १०४, [भा. १८८४] [भा.१८८४] इयरेभणंतिवीयंतुब्भंतंनीयमन्नखेत्तंतु ।
तंहोइखेत्तियस्स एवं अम्हंतुएयाहं ।। वृ- इतरे संयतीसत्का भणन्ति बीजं युष्मदीयं तत् किल क्षेत्रसादृश्यविप्रलम्भतः कथमपि वापकैरन्यत् क्षेत्रं नीतं अन्यत्र क्षेत्रे उप्तमित्यर्थः । तत् लोके क्षेत्रिकस्य भवति । एवमेतान्यपत्यान्यस्माकमिति । ।संयतसत्का अत्र प्रत्युत्तरमाहुः[भा.१८८५] रनोधूयातोखलुनमाउच्छंदाउताउदिजंति ।
नवि पुत्तोअभिसिच्चइतासिंच्छंदेन एवम्हं ।। वृ- न खलु या राज्ञो दुहितरस्ता मातृच्छन्दतो मातृणामभिप्रायेण दीयन्ते, नापि पुत्रोऽभिषिच्यते तासां मातृणां छंदेनाभिप्रायेण किन्तु राज्ञः स्वाभिप्रायेणं ततो यथा राजा प्रधानमिति सर्व राज्ञ आयत्तमेवमत्रापि पुरुषः प्रधानमिति सर्व पुरुषस्यायत्तमतः सर्वमस्माकमाभवति ।। एवं व्यवहारे वर्तमाने श्रुतधर आचार्यो व्यवहारंछेत्तुकाम इदमाह[भा.१८८६] एमादिउत्तरोत्तर दिट्ठता बहुविहान उपमाणं ।
पुरिसोत्तरिओधम्मो होइपमाणंपवयणमि ।। वृ- एवमादय उत्तरोत्तरदृष्टान्ता बहुविधा अभिदीयमानान प्रमाणम्, किन्तु प्रवचने पुरुषोत्तरिको धर्म इतिपुरुषः प्रमाणम्, अतः सर्व पुरुषसत्का लभन्तेनेतरे इति
मू. (१०५)गामानुगामंदुइजमाणे भिक्खूजंपुरतो कटू विहरइ, से आहच्च विसंभेजा, अत्थियाई त्थअन्ने केइउवसंपज्जणारिहे, (कप्पइ) सेउवसंपजियव्वे; सिया नत्थियाइंथ अनेकेइउवसंपज्जणारिहे, (तस्स) अप्पणोकप्पाएअसम्मत्तेकप्पइसे एगराइयाएपडिमाएजन्नजन्नंदिसंअन्नेसाहम्मिया विहरंति तन्नतन्नं दिसंउवलितए । नो से कप्पइ तत्थ विहारवत्तियं वत्थए. कप्पइसे तत्थकारणवत्तियं वत्थए । तंसि च नं कारणंसि निट्ठियंसि परो वएजा-'वसाहि अजो, एगरायं वा दुरायं वा!' एवं से कप्पइ एगरायं वा दुरायं वा वत्थए, नो से कप्पइ परं एगरायाओ वा दुरायाओ वा वत्थए । जंतत्थ परं एगरायाओ वा दुरायाओ वा वसइ, से संतरा छेए वा परिहारेवा ।।
वृ.अथास्यसूत्रस्यकः सम्बधस्ततआह[भा.१८८७] आयरियउवज्झाएव (यमि) अहिकिए अहिकिए य कालम्मि ।
निस्सोवसंपयत्तियएगट्ठमयंतुसंबंधो ।। वृ- अधस्तनेष्वनन्तरसूत्रेष्वाचार्य उपाध्यायो वाधिकृतः कालो वा ऋतुबद्धो वर्षाकालश्चाधिकृतस्तस्मिन्नधिकृतेइदंसूत्रमापतितमत्राचार्यस्योपाध्यायस्यवाऋतुबद्ध कालेमरणस्याभिधानात् । अथवान्तरसूत्रेनिश्राभिहिता, निश्रोपसम्पन्चेत्येकार्थमत्रचोपसम्पद्वक्ष्यते,ततोऽनन्तरमिदंसूत्रमुक्तमयं पूर्वसूत्रैः सहसम्बन्धः । पुनः प्रकारान्तरेण सम्बन्धमाह[भा.१८८८] अहवा एगयरम्मिनुआयरियगणिमिवावि ।
__ आहच्च वीसुंभूते गच्छंति फड्डगं फड्डगा व गणं ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरेति एकतरस्मिन्नाचार्ये गणिनि वा उपाध्याये आहच्च कदाचित् विष्वग्भूते कालंगते गच्छसत्काः स्पर्द्धकं गच्छन्तिस्पर्द्धका वा गणं, ततो भिक्षुगमनप्रतिपादनार्थमिदं सूत्रम् ।। अनेन सम्बन्धेनापतितस्यास्य व्याख्या-ग्रामानुग्रामं ग्रामग्राम ग्रामेण ‘दूइज्जमाणे' गच्छन्, एतावता
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१०५ ऋतुबद्धः कालो दर्शितो यं पुरतः कृत्वा प्रभुं कृत्वा इत्यर्थः । स नियमादाचार्य उपाध्यायो वाद्रष्टव्यो विहरतिसआचकदचित् 'वीसुंभेजा' शरीराद्विष्वग्भवेत्कालगतोभवेत् । ‘अत्थियाइत्थ'इत्यादि, अस्ति चात्र समुदायोऽन्यः कश्चित् आचार्यादुपाध्यायाद्वा व्यतिरिक्तो गणी प्रवर्तकः स्थविरो वृषभो वा उपसम्पदनाहस्तत उपसम्पत्तव्यः । अथान्यो नास्ति कश्चिदत्रोपसम्पदनार्हस्तर्हि स आत्मनः कल्पनासामाप्तइतिसेतस्य कल्पते । एकरात्रिक्याप्रतिमयायत्रवसतितत्रैकरात्राभिग्रहेण जनजन्नं' इत्यादि, यस्यां यस्यां दिशि अन्ये साधर्मिका विहरन्ति, तां तां दिशमुपलातुं, न पुनः ‘स' तस्य कल्पते तत्रापान्तराले विहारप्रत्ययंवस्तुं, कल्पते 'स' तस्यकारणप्रत्ययंसंघातादिकारणनिमित्तं वस्तुं, तस्मिंश्च कारणे निष्ठते यदि परो वदेत् वस आर्य! ऐककात्रंद्विरात्रं वा एवं से' तस्य कल्पते एकरात्रं वा द्विरात्रंवा वाशब्दात् त्रिरात्रं वा वस्तुं, न 'स' तस्य कल्पते एकरात्रादिरात्राद्वा परं वस्तुं, यः (य) तत्र एकरात्रात् द्विरात्राद्वा परं वसति तत्र ‘स' तस्य स्वकृतादन्तरात् च्छेदः परिहारो वेति । अधुना नियुक्तिविस्तरः । अत्रोपसम्पदनाह इत्युक्तम् । सा चोपसम्पद्विविधा -लौकिकी लोकोत्तरिकी वा । तथा चाह[भा.१८८९] लोगे यउत्तरंमी य, उवसंपय लोगिगी उरायाई ।
राया विहोईदुविहो, सावेक्खो चेव निरवेक्खो ।। वृ- उपसम्पद्विधा-लोके, उत्तरेच लोकोत्तरे । तत्र लौकिकी राजादौ । आदिशब्दात् युवराजादिपरिग्रहः । तथाचवदाराजामृतोभवति, तदायुवराजमुपसम्पद्यन्ते,तंराजानंस्थापयन्तीत्यर्थः युवराजोऽन्यःस्थाप्यते । स च राजाभवति द्विविधः सापेक्षो निरपेक्षश्च सहापेक्षयासापेक्षः, तद्विपरीतो निरपेक्षः । तथा च प्रजाराज्याद्यपेक्षः सन्जीवन्नेव युवराजंस्थापयति निरपेक्षस्तु नैव ।।
अथ किंजीवन्नेव युवराजंस्थापयति । तत आह[भा.१८९०] जुवराजंमि उठविए, पयाउ बंधंति आयतितत्थ ।
नेवय कालगयंमी, खुब्भंति पडिवेसिय नरिंदा ।। वृ-युवराजे राज्ञा साक्षाद्विद्यमान स्थापिते प्रजास्तत्र आयतिमागामिकालविषयां महतीमास्थां महतीमास्थांबध्नन्ति, नैवचसहसा कालगतेराज्ञिप्रातिवेशिकनरेन्द्राःसीमातटवर्तिनः प्रत्यन्तराजानः क्षुभ्यन्ति । राज्यविलोडनायसंचलन्ति ।। उक्तः सापेक्षः संप्रति निरपेक्षमाह[भा.१८९१] - पच्छन्नरायतेने आय परो दुविह होइ निक्खेवो ।
लोइय लोगुत्तरितो,लोगुत्तर थप्पियरेवोच्छं ।। वृ-निरपेक्षो नाम यः प्रजानां राज्यस्य चायर्ति नापेक्षेते, तस्मिन् कालगते स राजा मृतः प्रच्छन्नो प्रियते । यथा अतीव राजाशरीरबाधितो वर्तते स च तावत् ध्रियते यावदन्यो निवेश्यते, सचकदाचित् स्तेनोऽपि । यथा निक्षेपणं निक्षेपः स द्विविधो द्विप्रकारस्तद्यथा-आत्मनः परतश्च । पुनरेकैको द्विधालौकिको लोकोत्तरिकश्च । तत्र लोकोत्तरिकः स्थाप्यः पश्चाद्वक्ष्ये इत्यर्थः इतरं लौकिकं प्रथमगाथापादोपक्षिप्तं वक्ष्ये ।। प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.१८९२] निरवेक्खेकालगते, भिन्नरहस्सा तिगिच्छमच्चोय।।
__अहि वास आसहिंडन, वज्झोतिय मूलदेवो उ ।। वृ-एको राजा निरपेक्षस्तस्यराज्येमूलदेवश्चौरिकां करोतिसकदाचिदारक्षकैः प्राप्तो राज्ञः पार्श्वनीतो राज्ञा यस्तेन इतिकृत्वावध्य आज्ञप्तः । ततोराजा तत्क्षणमेव निजमावासस्थानमुपगतः क्षणमात्रेणच
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ४, मूल - १०५, [भा. १८९२]
३९
सहसा कालगतः, तस्मिन्निरपेक्षे कालगते द्वौ भिन्नरहस्यौ राजा मृत इति रहस्यं द्वौ जाणितस्तद्यथांचिकित्सकोवैद्योऽमात्यश्च, राजाचानपत्यस्ततोऽश्वस्याधिवासना कृता सर्वत्र त्रिकचतुष्कचत्वादिषु हिण्डाप्यते । कथं नाम राजलक्षणयुक्तं पुरुषं लभेमहि यं राजानं स्थापयाम इति । मूलदेवश्च यो बध्य आज्ञप्तः स तेनावकाशेन नीयमानो वर्तते ।।
[भा. १८९३]
आसस्स पट्टिदानं आनयनं हत्थचालणं रन्नो । अभिसेग भोइय परिभव तण जक्ख निवायणं आणा । ।
वृ- ततो अश्वेन तस्य मूलदेवस्य वध्यतया नीयमानस्य पृष्ट दत्तं, गाथायां स्त्रीत्वं प्राकृत्वात् प्राकृते हि लिगं व्यभिचारि । ततो मूलदेवो यत्र राजा प्रच्छन्नो जवनिकान्तरितो ऽवतिष्ठते तत्रानीतस्ततो वैद्यकुमारामात्याभ्यां जवनिकाभ्यन्तरस्थिताभ्यां राज्ञो हस्त उपरिमुखो नीत्वा चालितः । एतत् राज्ञो हस्तवालनं । ततो वैद्यकुमारामात्याभ्यामुक्तं कृता राज्ञानुज्ञा यथा मूलदेवं राजानमभिषिञ्चत, न शक्नोति वाचा वक्तुमिति । ततोऽभिषिक्तो मुलदेवो राज्ये नवरमसदृश इति कृत्वा केचिद्भोजिकाः परभवमुत्पादयन्ति । न पुनः कुर्वन्ति विनयं । ततश्चिन्तयति मूलदवो, ममैते मूर्खतया परिभवं कुर्वते; परं किमिदानीमेते मूर्खतयैव कदाचित्स्वयमेवालमण्डलं जल्पिष्यन्ति तदानीं शासयिष्यामि । ततोऽन्यदिवसे आत्मनंः शिरसि तृणशूकजातं कृत्वा आस्थानमण्डलिकायामुपविष्टः । ते च भोजिका मूर्खतया शनैः परस्परमुल्लपन्ति - अद्यापि नन्वेष चौरत्वं न मुञ्चति, अन्यथा कथमेताद्दशस्य तृणशूक जातस्येदृशे भवने संभवो, नूनं तृणगृहादिषु चौरिकानिमित्तमतिगतस्ततः तृणशूकजातं शिरसि लग्नमिति । एतच्चाकर्ण्य मूलदेवो रोषमुपागमत ब्रूतेय अस्तिकोपिनाम मच्चिन्ताकारी य एतान् शास्तीति, तत एवमुक्ते तत्पुण्यप्रभावतो राज्यदेवताधिष्टितैर्निशितासिलताकैचित्रकर्मप्रतिहारैः केषांचित् शिरांसि लूनानि शेषाः कृत प्राञ्चलयः आज्ञामभ्युपगमतवन्तः । तथा चाह 'भोइयपरिभवेगइ' त्यादि, भोजिकाः परिभवं कृतवन्तोऽन्यदामूलदेवस्तणात्ति तृणानि शीर्षे कृतवान् । ततस्तत्कोपावेशं दृष्ट्रा यक्षैरतिपातनं विनाशनं कृतम् शेषैराज्ञा प्रतीच्छिता ।। एतदेव सविशेषमाह
[भा. १८९४ ] जक्खतिवातियसेसा सरणगया जेहिं तोसितो पुव्वं (व्वि) । ते कुव्वती रन्नो अत्ताण परे य निक्खेवं ।।
वृ- यक्षातिपातितशेषाः शरणगता मूलदेवस्य शरणं प्रतिपन्नाः यैश्च पूर्व मूलदेवस्तोषितस्ते राज्ञ आत्मनः परस्य च निक्षेपमद्यप्रभृतियुष्मदीया वयमेतेवेति समर्पणंकुर्वन्ति । । उक्तोऽनिरपेक्षो निरपेक्षश्च लोकोत्तरिको वक्तव्यस्तत्र प्रथमं सापेक्षमाह
[भा. १८९५ ] पुव्वं आयतिबंधं, करेइ सावेक्खो गणहरे ठविए ।
अटविए पुव्युत्ता, दोसा उ अनाहमादीया ।।
बृ- यो नामाचार्यः सापेक्षः स पूर्वमेव गणधरे स्थापिते साधूनामायतिबन्धं करोति यथायं युष्माकमाचार्य इत्यतेदाज्ञया वर्तितव्यमिति अथ न पूर्व गणधरं स्थापयति ततस्तस्मिन्नस्थापिते दोषाः पूर्वोक्ता अनाथादयो 'अनाहमो जाया' इत्यादिनाभिहिताः क्षिप्तादयो दोषा भवेयुः ।। उक्तो लोकोत्तरिकः सापेक्षः, सम्प्रति निरपेक्षमाह
[ भा. १८९६ ]
आसुक्कारोवरए अडविते गणहरे इमा मेरा । चिलिमिलि हत्थाणुन्ना परिभव सुत्तत्थहावणया ।।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ४/१०५ वृ- आशुकारेण शूलादिनोपरतः कालगत आशुकारोपरतस्तस्मिन सत्याचार्ये अस्थापितेऽन्यस्मिन गणधरे इयं वक्ष्यमाणा मर्यादा । तामेवाह- 'चिलिमिली' त्यादि आशुकारोपरत आचार्यो जवनिकान्तरितः प्रच्छन्न कार्यों चाचार्याणामतीवाशुमं शरीरं वाचापि वक्तुं न शर्कुवंतीति, ततो यो गणधरपदार्हस्तं जवनिका बहिः स्थापयित्वा सूरयो भण्यन्तेको गणधरः स्थाप्यतामेवं चोक्ता जवनिकाभ्यन्तरस्था गीतार्था आचार्यहस्तं उपर्यन्मुखं कृत्वा स्थाप्यामानगणधराभिमुखं दर्शयन्ति, वदान्तिच गणधरत्वमेतस्यानुज्ञातं परं वाचा वक्तुं न शक्नुवन्ति, एषा हस्तानुज्ञाः तत एतस्योपरि वासा निक्षिप्यन्ते स्थापित एष गणधर इति, पश्चात कालगता आचार्या इति प्रकाश्यन्ते । 'परिभव सुत्तत्थहावयणा' इति तो येडभिनवस्थापितस्याचार्यास्य परिभवोत्पादनबुद्धया आचार्योचितं विनयं न कुर्वन्ति, तेषां सूत्रमर्थं वा स हापयति न ददातीत्यर्थः । । 'संप्रति आय परो दुविहो होई निक्खेवो, लोइय लोगुत्तरितो' इति व्याख्यानार्थमाह[भा. १८९७ ] दंडेन उ अनुसट्टा, लोए लोगुत्तरे य अप्पाणं । उवनिक्खिवंति सो पुन, लोइय लोगुत्तरे दुविहे ।।
वृ- लोके लोकोत्तरे च यथार्ह विनयमकुर्वंतो दण्डेनानुशिष्टा आत्मानमुपनिक्षिपन्ति । तत्र लौकिको दण्डः पूर्वमुक्तो मूलदेवेन भोजिकानां केषांचित कृतो, लोकोत्तरिकः सूत्रार्यापहरणं, इह नवे राज्ञीव नवे गणधरे स्थापिते निक्षेपरसो लोकस्य जायते । ततस्तत्फलाद्युपवर्ण्यते । निक्षेपस्य फलं लोके परिपालन, लोकोत्तरे ज्ञानादीनामभिवृद्धिः, स चोपनिक्षेपो द्विधो- लौकिको लोकोत्तरिकश्च । पुनरेकैको द्विधाआत्मोपनिक्षेपः परोपरनिक्षेपश्च । तत्र लौकिक आत्मनिक्षेपो ये प्रगल्भास्ते आत्मनैवात्मानं राज्ञ उपनिक्षिपन्ति तिष्ठन्तिच चरणोपपातकारकाः प्रपन्नशरणांः, ये पुनरप्रगल्भास्तेये राज्ञो वल्लभास्तैरात्मानम्रुपनिक्षेपयन्ति, एष परोपनिक्षेपः ।। लोकोत्तरिक आत्मनिक्षेपो गच्छवर्तिनां साधुनाम । तथा हि-ये गच्छेएव वर्तन्ते साधवस्ते आत्मानमात्मनैवाभिनवाचार्यस्योपनिक्षिपन्तिः परनिक्षेपः फड्डुकगतानां, ते हि समागताः स्पर्द्धकपतिना निक्षिप्यन्ते यथा- एत अहं च युष्माकमिति । । इह 'अत्थि याइं थ अन्ने केई उपसंपजणारिहे' इत्याद्युक्तं, तत्र यद्यपि स गीतार्थस्तरूणः समर्थश्चेन्द्रियनोइन्द्रियाणां निग्रहं कर्तुं तथापि तेनान्यो गणो निश्रयितव्यो निश्रयस्य च परप्रत्ययनिमित्तं तत्रोपनिक्षेपः कर्तव्यः अत्र लौकिको दृष्टान्तस्तमेवाह
४०
[भा. १८९८ ] जह कोई वणिको ऊधूयं सेट्टिस्स हत्थे निक्खिविउँ । दिसिजत्ताए गतोत्ति कालगतो सो य सेट्ठीओ ।।
वृएको वणिक तस्य गृहे मारिरुत्थिता संर्वगृहमुपच्छादितं । एका दुहिता तिष्ठति। परंसश्रेष्ठी निर्धन इति तां दुहितरं न परिणाययितुं समर्थस्ततो दिगयात्रां कर्तुमिच्छति । जानाति। चैतस्याः कन्यकायाः स्वभावं यथा समर्थात्मानमेषा संरक्षितुं, केवलमेका कन्यका महती गृहे तिष्ठन्ती दुष्टशीला लोकेन संभाव्येतेति मित्रश्रेष्ठिनो हस्ते तां निक्षिप्य मुक्त्वा वाणिज्येन दिगयात्रां गतः, तस्यापि च मित्रश्रेष्ठिनो गृहे मारिरभूत ततः सोऽपि सकुटुम्बो विनाशमुपागमत । तथा चाह- सच श्रेष्ठी कालगतः । केवलमेका कन्यका स्थिता सा च मूलश्रेष्ठिदुहितुः सखी सा च ससखीकाप्यामात्नं संरक्षितुं क्षमा केवलं यज्ञाप्रत्ययनिमित्तं राज्ञः समीपमुपस्थिता । तथा चाह
[भा. १८९९]
. सेट्ठिस्स तस्स धूया वणियसुयं धेतु रन्नो समुवगया । अहयं एस सही मे पालेयव्या उतुब्भेहिं । ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल- १०५, [भा. १८९९]
४१ वृ-तस्य मूलभूतस्य श्रेष्ठिनो दुहिता वणिकसुतां पितृमित्रवणिगदुहितरं गृहीत्वा राज्ञः ‘समुपगता' समीपमुपगतापादेषुनिपत्यविज्ञपयति। यथा-देव,युष्माभिर्निजदुहितारोरक्ष्यन्तेतथाहमेषाचमेसखी युष्माभिः पालयितव्या, आवयोरपियुष्मत्कन्यकात्वात।। [भा.१९००] इय होउत्तियभणिउंकन्नाअंतेउरमितुडेण ।
रना पक्खित्ताओ, भणिया वाहरिउ पाला उ।। वृ- इति एवं भवत्वितिभणित्वा तुष्टेन राज्ञा ते द्वेअपि कन्येचान्तःपुरेप्रक्षिप्ता, भणिताच व्याहृत्य आकार्यपालापालका महत्तरिका ।। किंभणितेत्यत आह[भा.१९०१] जहररकहमज्झसुता तहेव एयातोदेवि पालेह ।
तीएवितेऊपाले विन्नवियंविनीतकराणाए।। वृ- यथा रक्षथ मम सुता कन्यकास्तथैव एतेअपि द्वे मत्कन्यका प्रख्ये पालयथ । एवमुक्ते तयापि महत्तरिकया विनीतकरणया विज्ञप्तमदेव । एते अतिपालयामि । एवमुक्तवाते कन्येऽन्तःपुरंनीते।तत्र चमूलश्रेष्ठिदुहितामहत्तरिकां विज्ञपयित[भा.१९०२] जहकन्ना एयातो रक्खह एमेव रक्खहममंपिः
जहचेव ममंरक्खह तह रक्खहिमंसहिंमज्झ।। यथाएताः कन्यायूंयंरक्षथ, एवमेव मामपिरक्षथ। यथा चमारक्षय, तथेमांममसखीमपिरक्षथ।। [भा.१९०३] इयहोउअब्भुवगए अहतासिंतत्संवसंतीणं ।
कालगया महत्तरिया जाकुणती रक्खणंतासिं।। इत्येवंभवत्विति अभ्युपगते,तासांतत्रसंवसन्तीनामथ कियत्कालातिक्रमेणयारक्षणंतासांकरोति सा महत्तरिका कालगता।। [भा.१९०४] सविकारातो दटुंसेट्ठिसुया विन्नवेइरायाणं।
मयहरियदान निगह वणियागम रायविन्नवणं ।। वृ- महत्तरिकाकालगमनान्तरं ताः कन्यका सविकारा अभूवन । तंतस्ताः सविकाराः श्रेष्ठिसुतया दृष्टा राजानं विज्ञपयति-अन्यमहत्तरिकांप्रयच्छत। दत्ताराज्ञा । तथाच महत्तरिकया निग्गहत्ति' कन्याः सविकारा उपलभ्य खरण्टिता । एवं तासां तिष्ठन्तीनां वणियागमत्ति' स देशान्तरगतो वणिकसमागतः 'विन्नवणं' इति राज्ञो विज्ञपनमकार्षीत, यथा देव, नयामि निजपुत्रिकामिति।। [भा.१९०५] पूएऊणविसज्जण, सरिसकुलदान दोण्हवी भोगो।
एमेव उत्तरांमि विअवत्तराईदिए हुवमा।। वृ-ततः श्रेठिकृतविज्ञप्तिकानन्तरंतेद्वेअपिपूजयित्वाराज्ञा विसृष्टेसदशकुलेदानं विवाहितेइत्यर्थः, ततस्तयोद्धयोरपि विपुला भोगा दत्ताः । एवमेव अनेनैव प्रकारेण उत्तरेऽपि लोकोत्तरेऽपि अव्यक्तस्य रात्रिंदिवैरूपमा । इयमत्र भावना- यदि तावल्लौकिका अपि यशः- संरक्षणनिमित्तमात्मानमन्यत्रोपनिक्षिपन्ति, ततः सुतरां लोकोत्तरिकैः साधुमिः संयमयशःसंरक्षणनिमित्तमात्माऽन्यगणे निक्षेप्तव्यः । स चाव्यक्तो वयसा, ततो यावद्भिरहोरात्रैर्वयसा व्यक्ती भवति तावन्तं कालं तत्रान्यगणनिश्रायां तिष्ठति ।। कथं पुनः आत्मानं गणंचोपनिक्षिपति तत आह[भा.१९०६] एते अहंचतुब्भं, वत्तीभूतो सयंतुधारेइ।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०५ " जसपव्वया उराला, मोक्खसुहंचेव उत्तरिए।। वृ- एते मदीयाः साधवोऽहं युप्माकम, एवं चोपनिक्षेप्य तावत्तत्र तिष्ठति यावत व्यक्तो जायते, ततो व्यक्तीभूतः सन तस्मान्निर्गत्य स्वयंमेव गणं धारयति । एवं च कुर्वतस्य फलं, इह लोके उदारा यशःप्रत्ययाः,अवदातंयशोडवदाताञ्चलोकेप्रत्ययाःसंयमनैर्मविषयाः, परलोकेफलंमोक्षसुखमौत्तरिके लोकोत्तरिके उपनिक्षेपे।। अथवा लौकिकस्य लोकोत्तरिकस्य य साक्षेपस्य पदस्थापनायोग्य विषयेयं परीक्षा[भा.१९०७] सावेक्खोपुन पुव्वं, परिक्खह जए धनो उसुण्हाओ।
__ अनिययसहाव परिहावियभुतातच्चिया वुड्डा।। वृ-सापेक्षःपुनः पूर्वपरीक्षतेसाधुन, यथाघनश्रेष्ठीस्नुषाअनियतस्वभावा । परीक्षितवान।कथमिति चेदुच्यते- रायगिहे नगरे धनो नाम सेट्ठी। तस्स चत्तारिं सुण्हातो। अन्नया सो चिंतेइ का मम सुण्हा घरं वुद्धिं नोहिति।ततो अन्नया तासिं परिक्खणनिमित्तंसयणवग्गो निंतितो। भत्तोत्तरं सबलसयणसमक्खं सुण्हातो सद्दावेऊण पत्तेयं पत्तेयं पंचसालिकणा समप्पिया ए एसुरक्खिए करेह, यदा मगेहमि तया दायव्वा । ततो पढमाए “बुढो एस न लज्जितो सयणसमक्खं पंचकणे समप्येतो, न किंवि जाणइ जया मग्गिहितीतया अन्नेदायव्वा'' इतिछुड्डिया । बिइयाए ‘वुड्डुसेसत्ति' भुक्ता । तइया एआभरणकरंडियाए सुरक्खीकया। चउत्थीएभाउयखेत्तेसुआरोविऊणबुड्डिनीयाजाया वरिसपणगेणमूडसंहस्सा । पुनोवि सेविना वरिसपनगानंतरं सयणवगं निमंतेऊण भुत्तुत्तरं सयणसमक्खं तातो सद्दाविया- तो ते मे पंच सालिकणसमप्पेह।ततो पढमाए अन्नातो ठाणातो आणेऊणसमप्पिया, सेठियासवहसाविता भणिया तेचेव इसे पंच सालिकणा किंवा अन्ने, तीए कहियं ते मए तया चेव छुड्डिया, पुन अन्ने आणीया' । एवं बिइयाए वि, नवरं तीए भुत्ता कहिया । तइयाए ते चेव आनीया, भणियं 'आभरणकरंडियाए मए सुरक्खीकया' । चउत्थीए भणियं ‘ताय सगडाणि समपिजंतु जेन तेपंच सालिकणा आनिजंते, ततो सेठिनाविम्हिएणपुच्छियं,तीएकहियंजहावत्तंजावजाया मुडसहस्सा ।तओपरितुद्वेणसेट्ठिणा भणियंएतीज मज्झ पंच सालिकणा अतीव वुढेि नोहितित्ति हसा मम घरस्स सामिणी । तइया भंडारविखया जीएभुत्तासा महासनावावारेनिजोइया, पढमाघरबाहिकम्मे । तथाचाह-प्रथमया परिहापिता,द्वितीयया भुक्तास्तृतीयया तावन्मात्राघृताश्चतुर्थ्या 'वुढ़त्ति' वर्धित्ताःएष दृष्टान्तः ।।
सम्प्रति शान्तिक-योजनामाह[भा.१९०८] उमेसिवमतरतेय उज्झितंआगतो नखलुजोगो।
कितिकम्मभारभिक्खादिएसुभुत्तायभुत्तीए।। वृ- एवमाचार्येणापि परीक्षानिमित्त साधून समर्प्य देशदेशने शिष्या नियोक्तव्यास्तत्र योऽवमे दुर्भिक्षेऽशिवेवासाधूनत्यक्तवाऽथवायेऽतरन्तोडसहायाततानवात्यक्तवासमागतः,सखलुन योग्यः । येनापि कृतकर्मसुपात्रलेपनादिव्यापारेषु, भारे उपध्युपकरणवाहनेन, भिक्षादिषु चात्मभुक्तया भुक्ता उपयोगं नीताः साधवो,नचसम्यक्पालिताः सोऽपिन योग्यः।। [भा.१९०९] नय छुड्डिया नभुत्ता नेव य परिहावियान परिवूढा ।
___ ततिएणंतेचेव उसमीवपच्छाणिया गुरुणो।। वृ-तृतीयेन येसमर्पिताःसाधवोगुरुणा,तेनछुड्डियानदुर्भिक्षाशिवादिपु परित्यक्ताः, नापिभुक्ताः
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल- १०५, [भा. १९०९]
४३ केवलमात्मोपयोगं नीताः,नापि परूषशिक्षाप्रदानादिना परिहापिताः परिहानि नीताः नाप्यन्यान्यपरित्राजनेन परिवर्धिताः । किन्त्वे (व) तावन्तो गुरुसमीपंप्रत्यानीताः । । चतुर्थमाह[भा.१९१०] उवसंपाविय पव्वावियाय अन्ने येतेसिसंगहिया।
एरिसएदेइगणंकामंतइयंपिपूएमो।।। वृ-येनबहवउपसम्पादिता उपसम्पदंग्राहिता बहवः परित्राजिताश्च, अन्येचतेषामुपसम्पादितानां परित्राजितानां चसम्बन्धिनः संगृहीतास्तेऽपिउपसम्पदंग्राहयिष्यन्ते परित्राजयिष्यन्ते चेत्यर्थः, ईशे चतुर्थे ददाति गणमाचार्य एकान्तयोग्यत्वात। न केवलमेतास्मिन, किन्तु काममतिशयेन तृतीयमपि पूजयामश्चतुर्थालाभेतमपियोग्यप्रशंसामइत्यर्थः। तत्रात्मपरोपनिक्षेपयोजनामाह[भा.१९११] तम्मिगणे अभिसितेसेसगभिक्खूगणअप्प निक्खेवो।
जेपुन फड्डगवतिया आयपरेतेसि निक्खेवो।। वृ-तस्मिन चतुर्थे तदभावे तृतीय वागणे पदे अभिषिक्तेशेषकभिक्षूणां तद्गणान्तर्वर्तिनामात्मनिक्षेपोभवति।ये पुनःस्पर्धकपतयस्तेषामात्मतः परतश्च निक्षेपः,स्पर्धकपतीनामात्मतस्तदाश्रितानां परतःस्पर्धकपतिद्वारेण तेषामुपनिक्षेपभावात।।
एवमात्मपरोपनिक्षेपो निरपेक्षेडपिकालगतेदृष्टव्यस्तथा चाह[भा.१९१२] एवंकालगतेठविहसेसाणआय निक्खेवो।
फड्डगवईयाणंपुनआयपरो होति निक्खेवो।। वृ- एवं निरपेक्षे सहसा कालगते पूर्वप्रकारेणान्यस्मिन स्थापिते शेषाणां गणान्तर्वर्तिनात्मनिक्षेपो भवति।स्पर्धकपतिकानांत्वात्मपरोपनिक्षेपः,स्पर्धकपतीनामात्मतस्तदाश्रितानांपरतोनिक्षेपइत्यर्थः ।। [भा.१९१३] उवसंपजणअरिहेअविजमाणांमि होईगंतव्वं ।
गमनंमिसुद्धसुद्धे चअमंगो होति नायव्वो।। वृ-उपसम्पदनाहेअविद्यमानेभवत्यन्यत्रगन्तव्यं तत्रचगमने (शुद्धा)शुद्धपदेसंयोगतश्चतुर्भङ्गी भवति ज्ञातव्याः तद्यथा-निर्गमने शुद्धो गमेन च शुद्ध इति प्रथमः, निर्गमने शुद्धो गमनेडशुद्ध इति द्वितीयः, निर्गमनेऽशुद्धोगमने शुद्ध इतितृतीयः, निर्गमनेऽशुद्धो गमने चाशुद्ध इतिचतुर्थः । गाथायां चउभङ्गो इति पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात।। तत्र प्रथमभङ्गाव्याख्यानार्थामाह[भा.१९१४] असतीएवायगस्स, जंवा तत्थत्थितंमिगहियंमि।
. संघाडोएगो वा दायव्वो असती एगागी।। वृ- यः कालिकमुत्कालिकं दृष्टिवादं वा वाचयति स नास्ति, ततस्तस्य वाचकस्याऽसत्यभावे, अथवायत्तत्रास्ति श्रुतंतत्सर्व गृहीतं ततस्तस्मिन्गृहीतेऽन्यसूत्राद्यर्थम, अन्यत्र व्रजति, तस्य च व्रजत एकः संघाटोदातव्यः । असति संघाटकाभावे एकाकी व्रजते।। [भा.१९१५] अहसव्वेसिंतेसिनस्थिअअवसंपयारिहो अन्नो।
___ सव्वे घेत्तुंगमनंजतियमेत्ताव इच्छंति।। वृ- अथ तेषां गच्छवर्तिनां साधूनां सर्वेषामान्य उपसम्पदार्हो नास्ति, ततः सर्वान गृहीत्वा गमनं कर्तव्यम।अथसर्वेगन्तुंनेच्छांति, तर्हियावन्मात्राइच्छन्ति तावन्मात्रैः सहगन्तव्यम । एष निर्गमशुद्ध उच्यते।।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०५ - [भा.१९१६] एवंसुद्धे निगमे । वइयाइअप्पडिबझंतो।
संविग्गमनोनाहिंतेहिं विदायव्यो संघाडो।। वृ- एवं शुद्धे निर्गमे जिकादिषु गोकुलादिष्वप्रतिबध्यमानः प्रतिबन्धमकुर्वन गच्छेत। तत्र यद्यपान्तराले संविग्नमनोज्ञाः सन्ति। ततस्तैः सह मिलित्वा गन्तव्यं, तैरपि च निर्गमनशुद्धत्वात ज्ञानाद्युपसम्पन्निमितं च चलितत्वादवश्यं संघाटो दातव्यः।। अथ यदा एकं द्वौ वा दिवसौ संघाटो न भवति व्याकुलत्वात, तदा कि कर्तव्यमत आह[भा.१९१७] एगवदो व दिवसे, संघाडत्थं एसो पडिच्छिज्जा ।
असतीएगा (गी) उजयणा उवहीन उवहम्मे।। वृ- एकं द्वौ दिवसौ स सङ्घटार्थं प्रतीक्षेत । असत्यभावे संघाटस्य एकाकी व्रजेत, तत्र च यतना कर्तव्या ।साचप्राक्कल्पाध्ययनेऽभिहिता । ततोउपधि!पहन्यते, यतनया प्रवृत्तत्वात।।उपसंहारमाह[भा.१९१८] एसो पढमो भंगो एवं सेसा कमेण जोएज्जा।
___आसन्नुजयठाणंगच्छेदारा यतत्थ इमे ।। वृ- एषोऽनन्तरोदितः प्रथमो भङ्ग । एवमुपदर्शितेन प्रकारेण शेषा अपि भङ्गका क्रमेण योक्तव्यास्तद्यथा-निर्गमनशुद्धःप्राग्वत, गमनाशुद्धोजिकादिषुप्रतिबनधकारणात।निगमनाशुद्धो दोषाकीर्णतया निर्गमनात, गमनशुद्धोव्रजिकादिष्वप्रतबन्धात निर्गमनाशुद्धो गमनाशुद्धश्च प्राग्वत। अथ प्रथमभङ्गवर्ती प्रशस्यः, कारणतो द्वितीयभङ्गवर्त्यपि। एवं च गच्छता तेन ये आसन्ना उद्यता उद्यतविहारिणस्तेषां स्थानंगच्छेत,तत्रच गतस्य परीक्षादिनिमित्तमिमानि द्वाराणिभवन्ति ।। तान्येवाह[भा.१९१९] पारिच्छहानि असती आगमनं निग्गमोअसंविगे।
निवेयणजयणमिसळंदीहखद्धं पडिच्छंति।। वृ-परीक्षा हानीति' हानिवृद्धिविषयाकर्तव्या,यत्रज्ञानादीनांहानिस्तत्रनवस्तव्यमन्यत्रवस्तव्यमिति भावः । 'असतित्ति' यस्य समीपं गच्छोपसम्पन्नस्तस्मिन सापेक्षे निरपेक्षेवा कालगतत्वेनासति, योऽन्यः स्थापितस्तस्य सकाशे स्थाव्यम । तस्मिन्नपि सीदति यावत्कुलादिस्थविराणामागमनं तावत्प्रतीक्षणीयं, तैरपिप्रतिचोदने कृते सीदति निर्गमो विधेयः, गच्छताचसंविग्नाभावेबहिर्वस्तव्यमसंविग्ने निवेदना कर्तव्या बहिर्वसत्यभावेतेष्वसंविग्नेषुनवरं यतना विधेया।तथाऽसंविग्नेषु वासं वसनं निसृष्टमनुज्ञातमेकरात्रमुत्कर्षतस्त्रीणि दिनानि, वर्षादिकारणतः पुनर्यतनया दीहखद्धमपि प्रचुरमपि दीर्घकालंप्रतीक्ष्यते। एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः।।
साम्प्रतमेनामेव विवपीषुः प्रथमतः पारच्छहानिति द्वारमाह[भा.१९२०] पासत्थादिविरहितो, काहियमाईहि वा वि दोसेहिं।
संविग्गमपरितंतोसाहम्मियवच्छलो जाउ। वृ-अपान्तरालेपार्श्वस्थादिविरहितः पार्श्वस्थादिसंसर्गिविप्रमुक्तःकाथिकादिभिर्वाभावप्रधानोऽयं निर्देशः । काथिकत्वादिभिर्वा दोषैर्विप्रमुक्तस्तथा संविग्नोऽपरित्रान्तोऽपरिश्रान्तः सामाचार्यामिति गम्यते। तथा यःसाधर्मिकवत्सलः प्रवचनलिङ्गसाधर्मिकवात्सल्यपरायणःसः। [भा.१९२१] अब्भुजएसुठाणं, परिच्छिउंहीयमानएमोत्तुं।
केसुपदेसुंहानी, वुड्डी वातं निसामेहि ।।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-४, मूल - १०५, [भा. १९२१]
४५ वृ- अभ्युद्यतानामुद्यतविहारिणां स्थान परीक्ष्य, गाथायां सप्तमी षष्ठ्यर्थे, हीयमानकान् मुक्त्वा तिष्ठेत्। अथ केषुपदेषु हानिर्वृद्धिर्वा सूरिराह-तदेतत्कथ्यमानं निशामय।। तदेवाह[भा.१९२२] तवनियमसंजमाणंजहियं हानीन कप्पतेतत्थ।
तिगवुड्डी तिगसोही पंचविसुद्धी सुसिक्खाय।। वृ-यत्रतपोनियमसंयमानांहानिस्तत्रनकल्पतेवस्तुं,यत्रपुनस्त्रिकवृद्धिर्ज्ञानदर्शनचारित्रवृद्धिर्यत्र च त्रिकस्याहारोपधिशय्यारूपस्य शोधिर्यत्रच पञ्चानां पार्श्वस्थादिस्थानानां विशुद्धिस्तेप्वप्रवर्तनं यत्र चसुशिक्षाग्रहणे आसेवने चतत्र वस्तव्यम् । । साम्प्रतमेनामेवगाथां विवृणोति[भा.१९२३] बारसविहेतवे ऊइंदियनोइंदिए य नियमे उ।
संजमसत्तरसविहेहानी जहियं तहिन वसे।। यत्र द्वादशविघेतपसि इन्द्रियविषये च नियमे, संयमे सप्तदशविघे हानिस्तत्रन वसेत्।। [भा.१९२४] तवनियमसंजमाणं एएसिंचेव तिह तिगवृड्डी।
____ नाणादीन व तिण्हंतिगसुद्धी उगमादीणं ।। वृ- एतेषामेव त्रयाणां तपो-नियम-संयमानां वृद्धिस्त्रिकवृद्धिः, अथवा ज्ञानादीनां त्रयाणां वृद्धिस्त्रिकवृद्धिः । त्रयाणामुद्मादीनामुपलक्षणमेदाहारादीनां वा त्रयाणांशुद्धिस्त्रिकशुद्धिः।। [भा.१९२५] पासत्थेउसने कुसीलसंसत्ततह अहाच्छंदे ।
एएहिंजो विरहितो पंचविसुद्धो हवईसोउ।। वृ- पार्श्वस्थोअवसन्नः कुशीलः संसक्तोयथाच्छन्दएतेपञ्चापिप्राक्सप्रपञ्चप्ररूपिता एतैः स्थानों विरहितः सपञ्चविशुद्धोभवति । पञ्चविशुद्धावेव प्रकारान्तरमाह[भा.१९२६] पंचयमहव्वयाइंअहवावी नाण-दंसण-चरितं।
तव विनओ वियपंच उपंचविहचसंपयावावि।। वृ-काशब्दः प्रकारान्तरोपप्रदर्शनेपञ्चमहाव्रतानि।अथवाज्ञानदर्शनंचारित्रंतपो विनय इति पञ्च, यदि वा पञ्चविघा ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवैयावृत्त्यभेदतः पञ्चप्रकारा उपसम्पत् पञ्च तैः पञ्चभिर्विशुद्धः पञ्चविशुद्धः सुशिक्षमाह[भा.१९२७] सोमनसिक्खसुसिक्खासा पुन आसेवने यगहणे य। -
दुविहाएविन हानीजत्थयतहियं निवासोउ।। वृ- शोभना शिक्षा सुशिक्षा । सा द्विविधा, तद्यथा-आसेवने ग्रहणे च । आसेवने प्रत्युपेक्षणादेः सामाचार्याग्रहणमागमस्य एतस्यां द्विविधायामपि यत्रन हानिस्तत्र निवासः कल्पते कर्तुम् ।। [भा.१९२८] एएसुठाणेसुं, सीयंतेचोदन्ति आयरिया।
. हाति उदासीना, नतंपसंसंतिआयरिया।। वृ- एतेषु स्थानेषु तपःप्रभृतिषु स्वयमाचार्या हीयमाना न दृश्यन्ते, शिष्यास्तु केचिसीदन्ति तान् सीदतो यत्राचार्याश्चोदयन्तितंगच्छं निवासयोग्यतया आचार्याः प्रशंसन्ति। यत्रपुनराचार्या उदासीना मध्यस्थाः सामाचार हापयति उपेक्षन्तेन तंप्रशंसन्त्याचार्याः नासौ गच्छ उपसम्पदनीय इत्यर्थः । किंः कारणमत आह[भा.१९२९] आयरिय उवज्झायानाणुन्नाया जिनेहिंसिप्पट्ठा ।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २-४/१०५
नाणे चरणे जोगा वहाउ ते अनुन्नाया ।।
वृ- आचार्या उपाध्यायाश्च जिनैस्तीर्थकुद्भिर्न शिल्पार्थाः शिल्पशिक्षणनिमित्तमनुज्ञाताः कै कारणेः पुनरनुज्ञातास्तत आह-ज्ञाने चरणे च ये योगास्तेमाषावहाः प्रापका यतो भविष्यन्ति ततस्ते अनुज्ञाता ज्ञानचरणस्फातिनिमित्तमनुज्ञाता इत्यर्थः । अपि चेदृशा आचार्या उपाध्याया अनुज्ञाताः
[भा. १९३० ] नाण चरणे निउत्ता जा पुव्व पुरुविया चरणसेढी । सुहसीलट्ठाणविजढे, निच्चं सिक्खावणा कुसला ।।
वृ- ज्ञाने एकग्रहणात्तज्जातीयस्य ग्रहणमिति न्यायाद्दर्शने चारित्रे च नियुक्ताः सततोहतास्तथा । सुखशीलाः पार्श्वस्थादयः तेषां स्थानं श्रियते सेवन्तेतद्विजढे तद्रहिते, या पूर्व कल्पाध्ययने कृतिकर्मसूत्रे चरणश्रेणिः प्ररूपिता तवां स्थिताः तथा नित्यं सदा शिक्षापनायां ग्रहणशिक्षायामासेवनाशिक्षायां च ग्राहयितव्यायां कुशलाः समर्थाः ईदृशां समीपमुपगम्योपसम्पत्तव्यम् । । गतं परिच्छिहाणित्ति द्वारमिदानीमसतित्ति द्वारमाह[ भा. १९३१]
जेवि पडिच्छित सो, कालगतो सो वि होइ आहच्च । सोविय सावेक्खो वा निरवेक्खो वा गुरू आसि ।।
वृ- येनापि स प्रतीच्छितो यस्य समीपे सशिष्यपरिवार उपसम्पन्न सोऽपि आहच्च कदाचित् कालगतो भवेत् सोऽपि च गूरूः कालगतः सापेक्षो वा आसीन्निरपेक्षो वा, तत्रयः सापेक्षः सोऽमुं विधिं करोति । । [भा. १९३२] सावेक्खो सीसगणं, संगहकारेइ आनुपुव्वीए । पडिच्छागय वेत्ति, एस वियाणे अह महल्लो ।।
स्वदीक्षितशिष्यसमूहभिनवस्थापितस्य संग्रहमानुपूर्व्यानुपूर्वीकथनेन
वृ- सापेक्षः शिष्यगणं कारयति । यथा पूर्वं सुघर्मस्वामी गणघर आसीत् । ततस्तच्छिष्यो जम्बूस्वामी गणधर आसीत् । तस्यापि शिष्यः प्रभवः । एवं तावद्यावत् सम्प्रति वयमहमपिच । सम्प्रति महान् वृद्धीभूतस्ततो मयाऽमुको गणघरः स्थापितो वर्तते तस्याज्ञां कुर्यात् वैनविकादिकं च, तथा ज्ञानदर्शनादि प्रतीच्छादिनिमित्तमागता स्तानपि ब्रूते - एष मम स्थाने विज्ञायेत, ममैवैतस्य सम्प्रति वैनयिकादिकं कर्तव्यमित्यर्थः । अत्रैवार्थे दृष्टान्तमाह[भा. १९३३] जहराया व कुमार, रज्जे ठावेउमिच्छए जंतु । भड जोहे वेति तंग, सेवए तुब्भे कुमारंति ।। अहयं अतीमहल्लो, तेसिं वित्ती उ तेन दावे इ । सो पुन परिच्छिउणं, इमेण विहिणा उठावेइ ।।
[भा. १९३४]
वृ- यथा राजा यं कुमारं राज्ये स्थापयितुमिच्छति, तं प्रति भटान् योधांश्च ब्रूते । साम्प्रतमहमतीव महान् ततो यूयं सेवघ्वममुकं कुमारमिति । एवं तानुक्त्वा तेषां वृत्तीस्तेन कुमारेण दापयति येन त तद्नुरक्ता जायन्ते । स पुनः कुमारोऽनेन वक्ष्यमाणेन विधिना परीक्ष्य राज्ये स्थाप्यते । तमेव विधिमाह
[भा. १९३५ ]
परमन्न भुंज सुणगा छडुण दंडेन वारणं बितिए ।
भुंजइ देइय तइओ गस्स उदानं न इयरेसिं । ।
वृ- राजा बहूनां कुमाराणां मध्ये कतरं कुमारं युवराज स्थापयामीति विचिन्तयन् परीक्षानिमित्तं तान् सर्वान् कुमारान् शब्दापयित्वा तेषां पृथक् पृथक् स्थाले परमान्नं पायसं परिवेषयति । परिवेष्य शृङ्खलाबद्धान् शुनकान् व्याघ्रकल्पान् कुमारान् प्रति मोचयति । ते च शुनका वेगेन कुमारसमीप
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०५, [भा. १९३५]
४७ मागतास्तत्रैकोराजपुत्रःशुनकभयेनपायसंपरित्यज्यपलायितः। द्वितीयोराजपुत्रोदण्डेन तेषांशुनकानां वारणंकरोतिमुक्तेचनचकिमतितेभ्यो ददाति, तृतीयः पुनःस्वयंभुंक्तेशुनकेभ्योऽपिचस्वस्थालात् परस्थाल्लाञ्च ददाति।तस्य तृतीयस्य राजपुत्रस्य राजदानं, नेतरयोर्द्धयोः । किं कारणमितिचेदत आह[भा.१९३६] परबलेपोल्लिउनासति, बितिउदानंनदेइउभडाणं।
नविजुजंते तेऊएएदोवी अनरिहाओ।। वृ- प्रथमो यदा परबलमागच्छति तदानेन परबलेन प्रेरितः सन् राज्यमपहाय नश्यति । द्वितीयो न भटानांसुभटानां किमपिददातिनचतेभटा दानमृतेपरबलेसमागतेयुध्यन्ते।ततःसमर्थस्यापिपरबलेन प्रेरणमत एतौ द्वावप्यनी राज्यस्य ।। [भा.१९३७] तइओरक्खइकोसं देइयभिचाणतेय जुजंति।
पालेयव्वे अरिहोरजंतो तस्सतो दिन्नं ।।। वृ- तृतीयः पुनः कुमारः कोशं भाण्डागारं रक्षति। मृत्यानां सुभटानां ददाति ततस्ये मृत्याः परवले समागतेयुध्यन्तेततः पराः(रे) मग्नपरबलमपगच्छति। तदपगतौच स्वराज्यसौख्यमतःसपालयितत्वो राज्येऽर्ह इतितत्ाज्यं राज्ञातस्यदत्तम् । यथा भोलोका एष युवराजोयुष्माभिरेष आसेवनीयः।। [भा.१९३८] अभिसित्तोसट्ठाणंअनुजाणेभडादिअहियदानंच।
वीसुभियआयरिएगच्छेवि तयानुरूवंतु।। वृ- एवं तस्मिन् युवराजे स्थापिते यदा राजा कालगतो भवति, तदा ते भटप्रभृतयस्तं युवराज राजानमभिसिञ्चन्ति।अभिषिक्तेसतितस्मिन्सेवका उपस्थाप्यस्वंस्वमायोगस्थानंनिवेदयन्ति। ततः सोअभिषिक्तोनवको राजा यत्पूर्वमायोगस्थानंतत्तस्मै अनुजानाति। अधिकंचतेषांभटादीनां दानं द्विपदादिदानंसुबर्णादिदानंददाति, । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः । विष्वग्मृतेशरीरंपृथग्भ्रूतेमृते इत्यर्थः आचार्ये गच्छेऽपितदनुरूपंतृतीयराज्यार्हकुमारानुरूपंआचार्य स्थापयन्ति ।इमयत्रभावना-आचार्येण द्रव्यापदादिषु शिष्याः परीक्षणीयाः । तत्रयोऽशक्तिको भीरूः स राजप्रद्वेषादिषु समुत्पन्नेषुगमपमहाय नश्यतीति प्रथमकुमार इव गुरुपदस्यार्हः । यः पुनरदाता सोऽदायकत्वेन संग्रहोपग्रहौ न करिष्यतीत्ययोग्यः । यस्त्वभीरूतया शुनकस्थानीयान् प्रत्यनीकान्वारयति दायकत्वेन च सङ्ग्रहोग्रही करोति, स योग्य इति गणधरपदे स्थापयितव्यः ।तस्मिश्च स्थापिते कालेन विष्वगभूतेआचार्ये साधवः कृतप्राञ्जलयस्तमुपतिष्ठन्ते। उपस्थाय च यो यस्य पूर्व नियोग आसीत् स तं तस्मै नवकाचार्याय कथयति। एतदेवाह[भा.१९३९] दुविहेणसंगहेण, गच्छंसंगिण्हए महाभागो।
___ तोविन्नतितेवीतंचेवठाणयं अम्हं।। वृ-सोऽभिनवस्थापितोमहाभागो गच्छंद्विविधेनसंग्रहेणद्रव्यसंग्रहेणभावसंग्रहेणवस्त्रपात्रादिना भावसंग्रहेण ज्ञानादिना संगृह्णाति । एवं सगृह्णाति तस्मिन् ततस्तेऽपि साधवः कृतप्राञ्जलयः तं विज्ञपयन्ति । तथा तदेवस्वं स्वंस्थानमस्माकं प्रयच्छतेति ।।
अथ किं किं तेषां स्थानमिति तत्स्थान-निरूपणार्थमाह[भा.१९४०] उवगरणवालवुड्डा, खमग गिलाणेयधम्मकहि वादी ।
गुरुचिंत वायणा पेसणासु कितिकम्मकरणाय ।।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ४ /१०५ बू-एको ब्रूते - अहमुपकरणत्ति उपकरणोत्पादक आसं, अन्योऽहं बालवृद्धानां वैयावृत्त्यकरो, ऽपर क्षपकवैयावृत्यकरो, ऽन्यो ग्लाने इति ग्लानैयाहतकरः अपरो धर्मकथा धर्मकथाव्यापारनियुक्तः, अन्यो वादी परवादिमथने नियुक्तः, गुरूचिंतत्ति अपरो ब्रूते-अहं गुरोर्यत्कर्त्तव्यं तत्र नियुक्तः, वायणत्ति अपरो हं वाचनाचार्यत्वे नियुक्त, अन्योऽहं प्रेषणे नियुक्तः, अपरो ब्रूतेऽहं कृतिकर्मकरणे विश्रामणे ।। [भा. १९४१ ] एएसुं ठाणेसुं, जो आसि समुज्जओ अठविओवि । ठविओवि न विसीयइ, सठाविउमलं खलु परेसिं । ।
वृ- एते खलु उपकरणादिषु कृतकर्मपर्यवसानेषु स्थानेषु यः पूर्वस्थापितोऽपि गणधरपदे समुद्यत आसीत् । सगणधरपदे स्थापितोऽप्येतषुस्थानेषु न विषीदति कृतकरणत्वात् । स इत्थंभूत एतेषु स्थानेषु परानू, गाथायां षष्ठी द्वितीयार्थे प्राकृतत्वात् सम्बन्धे वा, यथा भाषाणामश्रीयादित्यत्र स्थापयितुमलम् ।। [भा. १९४२ ] एवं ठितो ठवेइ अप्पाण परस्स गोवि सो गावो । अट्टितो न वेइ, परं न यतं ठवियं चिरं होई ।।
वृ- एवं पूर्वं गणधरपदे अस्थापित एतेपूपकरणादिस्थानेषु स्थितः सन् आत्मनः परस्य चैतेषु स्थानेषु स्थापयति, स्थापयिता भवति । गोवृष इव गाः स्वस्थाने, यः पुनः पूर्वमेतेषु स्थानेषु स्थितः सपरमुपलक्षणमेतत्। आत्मानं च न स्थापयति स्वयं तत्राव्याप्तत्वात् । न च तत्स्थापितं चिरं भवति, । कस्मादिति चेदुच्यते स यदान्यान् उपकरणादिष्वनुद्यच्छतः शिक्षयति । यथा सति बले किं यूयं स्वशक्त्या नोद्यच्छथानुद्यच्छंतो हि वैयावृत्त्यफलात् भ्रश्चथ, तदा ते चिन्तयेयुंः व यदि वैयावृत्त्यफलमभविष्यत्ततस्त्वमप्येतेषु स्थानेपूद्यस्यथा इति । अथवा वैयावृत्त्यफलं श्रद्दधाना अपि खग्गुडत्वेनैवं मन्यरेन एवं जानन्तो यूयं किं पूर्व नावर्तिध्वमिति । ।
सम्प्रति गोवृष इव गा इति दृष्टान्तं भावयति
[भा. १९४३ ]
४८
पउरतणपाणियाइं, वग्णाई रहियाई खुडुजंतूहिं । नेवि सो गोणीओ, जाणइ य उवट्टकालं च ।
'वृ- वृषो बलीवर्दो गोधनानि प्रचुरतृणपानीयानि तथा क्षुद्रजन्तुभिः क्षुद्रप्राणिभीरहितानिनयति जानाति च, उपस्थानकालमभ्यागमबेलां ज्ञात्वा च स्वास्थानमानयति । एवमभिनवस्थापित आचार्यो गच्छं स्वस्वव्यापारे नियोजयन् परिपालयति । अत्रैव दृष्टान्तान्तरमाह
[ भा. १९४४ ]
जह गयकुलसंभूतो, गिरिकंदर-विसमवडयदुग्गेसु । परिवहति अपरितंतो, निययसरीरुग्गते दंते । ।
वृ- यथा गजकुलसंभूतोऽनेन जात्यतामाह-गिरिकन्दरेषु गिरिगुहाषु विषमकटकेषु विषमेषु गिरिपादेषु उग्रेषु वा परित्रान्तोऽश्रान्तः सन् निजशरीरोद्गतान् दंतान् परिवहति
[भा. १९४५ ] इय पवयणभत्तिगतो, साहम्मियवच्छलो असढभावो । परिवहइ साहबग्गं खेत्तविसमकालदुग्गेसु ।।
वृ- इति अनेन गजदृष्टान्तप्रकारेण। प्रवचनेभक्तिगतो गच्छवाहकत्वं प्रवचनभक्तिं मन्यमानः साधर्मिकवत्सलो लिङ्गप्रवचनाभ्यां ये साधर्मिकास्तद्वात्सल्यपरायणोऽशठभावोऽमायावी विषमेमु क्षेत्रेषु विषमेषु च कालेषु दुर्भिक्षमार्याद्युपद्रवव्रातसंकुलेषु दुर्गेषु च साधुवर्ग परिवहति तस्य समीपे स्थातव्यं । । गतमसतीति द्वारमिदानीमागमनद्वारमाह
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - १०५, [भा. १९४६ ]
[भा. १९४६ ]
जत्थ पविट्ठो जइ तेसु, उज्जया हो उ पच्छ हावेंति । सीसा आयरिओ वा, परिहानी तत्थिमा होइ ।।
वृ- यत्र गच्छे सशिष्यपरिवारः प्रविष्टः सन् सूत्रार्थानामागमनं करोति तत्र यदि ते साधवः पूर्वं सुष्ठु उद्यता भूत्वा पश्चात्सामाचारी हापयन्ति, आचार्यो वापश्चात् परिहापयति तत्र हानिरियं वक्ष्यमाणा भवति ज्ञातव्या । तामेवाह
[भा. १९४७ ] पडिलेह दिय तुयट्टण निक्खिव आयाण विनय सज्झाए । आलोग ठवण मंडल भासो गिहमन्न सेज्जतरे ।।
४९
वृ- पडिलेहित्ति उपकरणं न प्रत्युपेक्षन्ते तथ अग्लाना मार्गपरिश्रमरहिताश्च दिवा त्वग्वर्तनं कुर्वन्ति शेरते इत्यर्थः । निक्खिवत्ति दण्डादिकं निक्षिपन्तो न प्रत्युपेक्षन्ते न परिमार्जन्ति दोषैर्वा दुष्टं प्रत्युपेक्षणं परिमार्जनं वा कुर्वते, आयाणत्ति दण्डादिकमाददाना न प्रत्युपेक्षन्ते न प्रमार्जयन्ति दुःप्रत्युपेक्षणं दुः प्रमार्जनं वा कुर्वन्ति । विनयं कृतकर्मलक्षणं वाचनादिपु न कुर्वन्ति । सज्झाएत्ति स्वाध्यायो वा न क्रियते, मण्डली सामाचारी वा न कुर्वन्ति, । आलोगत्ति संखडीं शरीरं वा प्रलोकन्ते, यदि वा आलोचना न क्रियते, अनालोचितं भुञ्जतेइत्यर्थः । ठवणत्ति स्थापनाकुलानि विशन्तिस्थापितं वा गृह्णन्ति । मंडलित्ति भोजनमण्डली समाचारी हापयन्ति । भासत्ति भाषायामसमिति भाषन्ति (न्ते) एकग्रहणे जातीयग्रहणमिति न्यायात् शेषास्वपिं समितिष्वसमिताः । गिहमत्तत्ति गृहिमात्रकेषु प (व) टलिकादिष्वानातं गृह्णान्ति । सेज्जायरोत्ति शय्यातरपिण्डं भुज्जते ।।
[ भा. १९४८ ]
एमायी सीयंते, वसभा चोयंति चिठ्ठति द्वियंमि । असती थेरा गमनं, अच्छति ताहे पडिच्छंतो ।।
वृ- एवमादिष्वादिशब्दादुदिपरिग्रहः सीदतः साधून् गुरुं वा वृषभाश्चोदयन्ति शिक्षयन्ति । तत्र यदि चोदितः साधुवर्गो गुरुर्वा तिष्ठति ततस्तस्मिन् स्थिते सोऽपि सशिष्यपरिवार आगन्तुकस्तिष्ठति । अस्ती इत्यादि असत् शिक्षायाः पुनः प्रत्यावर्तनस्य वा अभावो यदि ततो यावत् पाक्षिके चातुर्मासिके संवत्सरे वा कुलस्थविराणां सङ्घस्थविराणां वा गमनं भवति तावत्तत्प्रतीक्षमाणआस्तेतेषु कुलादिस्थविरेषु समागतेषु निवेदयति तथाप्यतिष्ठत्सु ततो निर्गमनम्। एतदेव व्याचिख्यासुः प्रथमतो वृषभचोदनं 'सप्रायश्चित्तमाह'
[भा. १९४९ ] गुरू वसभ गीयगीते, अचोदेति गुरूगमादि जालहुओ । सारेइ सारवेई, खरमऊएहिं जहा वत्युं । ।
वृ- वृषभः प्रतिपन्नगच्छाभारः स्वयं सारयति शिक्षयति । अथवा यो येनोपशाम्यति तंतेन सारापयति शिक्षापयति । कथमित्याह- आचार्योपाध्यायवृषभस्थविरभिक्षुकाणां मध्ये यथा वस्तुस्त्वनतिक्रमेण खरमृदुभिर्वचनैः सारयति सारापयति वा । किमुक्तं भवति यः खरेणसाध्यस्तं खरेण खरण्टयति, । मृदुसाध्यं मृदुभिर्वचनैःसारयति । अन्यथा प्रायश्चित्तं तदेव पूर्वार्धन दर्शयति, - गुरु इत्यादि यदि वृषभो गुरूमाचार्यमुपाध्यायं वा न प्रतिचोदयति, तदा चतुर्गुरूकं वृषभो वृषभंन प्रतिचोदयति चतुर्लघु, वृषभो गीतार्थ न प्रतिचोदयति मासलघु, | अक्षरयोजना त्वेवम्- गुरूवृषभगीतागीतान् चोदयति । गुर्वादि चतुर्गुरू प्रभृति यावदन्ते लघुको मासः । अत्र पुनः सीदत्सु चत्वारो भङ्गास्ताने वाह
22 4
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
[ भा. १९५० ]
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ ४/१०५
गच्छी गणीय सीयइ बिई न गणीउ तइए न वि गच्छो ।
गणी अवि सीय, सो पावतरो न उन गच्छो ।।
वृ- गच्छः सीदति गणी चेति प्रथमः, गच्छः सीदति न गणीति द्वितीयः, न गच्छः सीदति किन्तु गणीति तृतीयः, न गच्छा नापि गणीतिचतुर्थः, । तथा चाह-द्वितीये भङ्गे गणी न सीदति, तृतीयन गच्छः, चतुर्थः चोदनमधिकृत्य शून्य इति नोपात्तः, । तत्राद्येषु त्रिषु भङ्गेषु मध्ये यत्र प्रथमतृतीये वा गणी स पापतरो यत्र पुनर्गच्छः सीदति । न गणी नासौ द्वितीयः पापतरः । किं कारणमिति चेदत आहआयरिए जयमाणे, चोएउं जे सुहं हवइगच्छो । तंमि उ विसीयमाणे, चोयणमियरे कहं गेण्हो (हे ) । ।
[ भा. १९५१]
आचार्ये यतमाने गच्छः सुखेन चोदयितुं शक्यमानो भवति । आचार्यस्य प्रतिभयात् तस्मिन्नाचार्ये विषदिति चोदना शिक्षामितरे साधवः कथं गृह्णीयुः, नैव गृह्णीयुरितिभावः, आचार्यस्य प्रतिभयाभावादतः प्रथमतृतीयौ भङ्गौ पापतरौ, न द्वितीय इति ।।
[भा. १९५२ ]
आसन्नट्ठिएसु उज्जएसु जहति सहसा न तं गच्छं । मा दूसेज्ज अइठे, दूरतरे वा पनासेज्जा । ।
वृ- यद्यपिनाम आसन्ने प्रदेशे उद्यतविहारिणः स्थिता विद्यन्ते, तथा तेष्वासन्नस्थितेषूद्यतेषुसहसा न तं गच्छं जहाति परित्यजति । किं कारणमिति चेदत आह, - तन्मा अदुष्टान् दूषयेत् गच्छः । किमुक्त भवति ? न विषीदन्ति तेऽपि सीदत्साधुसंसर्गतो मा विषीदेयुरिति येऽपि सीदन्ति तेऽतिदूरतरं प्रणश्येयुर्विषीदेयुः । तदेवं षभचोदनं भाषितमिदानीं स्थविरागमनं भावयति
[ भा. १९५३ ]
कुलथेरादी आगम चोदना जेसु विप्पमायंति ।
चोदयति तेसु ठाणं, अठिएसु उ निग्गमो भणितो ।।
वृ- वृषभशिक्षायाः प्रत्यावर्तनस्य वा अभावे पाक्षिके चातुर्मासिके सांवत्सरिके वा यावत् कुलस्थविराणां गणस्थविराणां सङ्घस्थविराणां वा आगमस्तावत् प्रतीक्षते । कुलस्थविरादीनां चागमे तेषां निवेदना क्रियते, ततस्ते स्थविरा येषु स्थानेषु ये विप्रमाद्यन्ति, तेषु स्थानेषु तान् प्रतिचोदयन्ति । ते प्रतिचोदिता यदि स्थितास्ततस्तेषु स्थितेषु सत्सु स शिष्यपरिवारस्तत्रैव स्थानं करोति । स्थितेन च तेन द्विविधापि शिक्षा शिक्षणीया । अथ ते चोदिताः सन्तो न स्थितास्तततस्तेष्वस्थितेषु ततो गच्छान्निर्गमो भणितस्तीर्थकरणगणधरैः । । गतमागमद्वारम्, पतिते निर्गमद्वारमतस्तदेव भावयति
[ भा. १९५४ ]
कप्पमत्ते विहरइ, असमत्ते जत्थ हुति आसन्ना ।
साहिम्मि तहिं गच्छे, असतीए ताहिं दूरंपि । ।
वृ- यदि आचारप्रकल्पः सुत्रतोऽर्थतश्च समाप्तो भवति । ततस्तस्मिन् कल्पे आचारप्रकल्पे समाप्ते स्वयंतथा विहारक्रमं विहरति । अथ नाद्यापि समाप्त आचारप्रकल्पस्तर्हि तस्मिन्नसमाप्ते यत्र यस्यां दिशि आसन्ना अनन्तरक्षेत्रवर्तिनः साधर्मिकाः संविग्नाः सांभोगिकास्तत्र गच्छेत्। अथासन्ना न विद्यन्ते तत आसन्नानामसत्यभावे दूरमपि गच्छेत् । । कथं गच्छेदत आह
[ भा. १९५५ ]
वइयादीए दोसे असंविग्गे या विसो परिहरंतो । के असंविग्गा खलु नियया दीया मुनेयव्वा ।।
वृ- व्रजिकादीन् दोषान् व्रजिका गोकुलं आदिशब्दात स्वमातापितृपूर्वपरिचितपश्चात
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०५, [भा. १९५५] परिचितकुलपरिगहस्तान् दोषान् इह वजिकादयः प्रतिबन्धदोषहेतुत्वात् । दोषा इत्युक्तास्तथाऽसंविग्नांश्चापि स परिहरन् गच्छेत् । अथ के खल्वसंविग्नाः सूरिराह-नित्यादयो नित्यवास्यादयस्ते ज्ञातव्याः। तेषामपिहरणेप्रवेशादौ प्रायश्चितविधिमाह[भा.१९५६] बिइयादीए अहच्छंद वज्जिएपविसदाण गहणेय। .
लहगाभुजंणगुरूगासंघडिमासोजंचन्नं।। वृ-दूरमार्गेगच्छता अपान्तरालेसंविग्नसुमनोज्ञानांवसतौवस्तव्यम् । तदभावेनैत्यिकादीनांसंविग्ने च अमनोज्ञानां निवेद्यान्यस्यां वसतौ स्थावव्यम् । यदि पुन त्यिको नित्यवासी आदिशब्दात्पार्श्वस्थादिपरिग्रहस्तस्मिन् नैत्यादिकेयथाच्छन्दवर्जितेप्रविशतियदिवा तेभ्यः किमपिभक्तादिकंददाति, अथवा तेभ्यो गह्णाति तदा प्रवेशेन ग्रहणे दानेच प्रत्येक चत्वारो लघुका । भुंजणे गुरूगा इति । अथ तैः सहभुङ्क्तेतदाभोजनेचत्वारो गूरूकाः । अथ नैत्यकादिसंघाटंयाचित्वातेन सह हिण्डते।ततः संघाटे हिण्डने लघुको मासः, जं चण्णमिति यच्च तेन संघाटकेन हिण्डमानोऽकल्पिकग्रहणतः तदास्वादनेन लाम्पट्यतः सेविष्यते । तदपि च प्रायश्चित्तं प्राप्नोति तदेवं यथाच्छंदवर्तिते नैत्यकादौ प्रवेशादिषु प्रायश्चित्तमुक्तम् ।। अधुना यथाच्छन्दे तदाह[भा.१९५७] एएचेवय गुरुगा पच्छिता होतिउअहाच्छंदे ।
- अमणुन्नेसुंमासोसंभुजणेहोतिचउगुरुगा ॥ वृ-अथामनोज्ञेषुसंविग्नेषु प्रविशति, तदा प्रवेशेदाने ग्रहणेच प्रत्येकं लघुको मासः । अथतैः सह भुङ्क्तेतदा चत्वारो गुरूकाः संघाटके लघुको मासः । यत एवमसंविग्नेषु प्रायश्चित्तानि तस्मादेतान् परिहरेत् । अथमार्गे संविग्ना नसन्तिततःकारणवशतोऽसंविग्नेष्वपिगन्तव्यम् । (गत) पतितमिदानीमसंविग्नद्वारतेषुच गत्वा यत्कर्तव्यं तदाह- एतान्येव प्रायश्चित्तानि यथाच्छन्देगुरुकानि भवन्तितद्यथाप्रवेशेदाने ग्रहणेभोजनेचचत्वारो गुरुकाः ।संघाटे गुरुकोमासः । [भा.१९५८] संविग्गेगंतरिया, पडिच्छ संघाडएअसति एगो।
साहम्मिएसुजयणा तिन्निदिनपडिच्छसज्झाए;।। वृ-संविग्नेन संविग्नगुणेनैकेनान्तरिता व्यवहिताः संविग्नैकान्तरिता असंविग्नास्तेषु कारणवशतो गन्तव्यम्। तत्रच भिक्षां निवसनं च कुर्वता यथा प्रथमोद्देशके परिहारिकस्य यतनोक्तातस्यापि द्रष्टव्या तैरपि असंविग्गैर्यदि स एकाकी तत एकाकिनः सतस्तस्य संघाटको दातव्यः । अथ योऽसौ द्वितीयको योग्यो दातव्यः, सोऽन्यत्र प्रेषणेन गतो वर्ततेततस्ते ब्रुयुरार्य! एकरात्रंद्विरात्रं त्रिरात्रंवा प्रतीक्षणीयम् । तत एतेन कारणेनोत्कर्षतः त्रिरात्रमपि प्रतीक्षते, असति संघाटके एक एकाकी व्रजेत्। तस्य च तथा व्रजतोऽपान्तराले यदि साधर्मिका भवन्ति । ततस्तन्मध्ये गत्वा वस्तव्यं कारणंच निवेदनीयं, निवेदिते कारणेतैःसंघाटको दातव्यस्तदभावेततोव्रजनीयमथप्रतिपृच्छानिमित्तमेकंद्वित्रीणिवा दिनानि यावत् यावत् प्रतीक्षापयेत्तत आह, स्वाध्याये स्वाध्यायनिमित्तं प्रतिपृच्छानिमित्तमित्यर्थः उत्कर्षतस्त्रीणि दिनानि प्रतीक्षेत एषासाधर्मिकेषुयतना । तदेवमसंविग्नद्वारमुक्तमिदानी निवेदनाद्वारमाह[भा.१९५९] बहिगाम घरेसन्नी, सोवा सागारियं उवहिं अंतो ।
ठाण निसेज्जतुयट्टणगहियागहिएणजागरणा ।। वृ-संविग्नसमनोज्ञानामभावे ग्रामस्यबहिर्नेत्यिकादीनांनिवेद्य तिष्ठति,ग्रामस्यबहिः प्रत्यपायसंभवे
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ ४/१०५ ग्रामस्यान्तः शून्यगृहे तत्रापि निवेदना कर्तव्या, शून्यगृहस्याभावे संज्ञीश्रावकस्तस्य गृहे वस्तव्यम् ।। सवा संज्ञी श्रावकः सागारिको ऽगारीकोऽगारीसहितः स्यात्तर्हि तस्य गृहस्य बहिरन्तवर्या या कुटी तत्र वस्तव्यम् । । तस्य अप्यभावे अमनोज्ञेषु संविज्ञेषु वस्तव्यं, अमनोज्ञासंविग्रेषु वस्तव्यं, तेषामप्यभावे नित्यकादिष्वसंविग्नेषु वसति, तत्रेयं यतना स्थानमूर्ध्वस्थानं निषद्या उपवेशनं त्वग्वर्तनं दीर्घकाय प्रसारणं तेषु गृहीतेनागहीतेन वा उपकरणेन जागरणंकर्तव्यम् । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः व्यासार्थं त्वभिधित्सुः प्रथमतो बहिर्ग्रामेति व्याख्यानयति--:
[भा. १९६० ]
वसही समणुन्नासइ, गामबहिं ठाइ सो निवेदेउं । अनिवेदियंमि लहुओ, आणाइ विराधना चेव ।।
वृ- समनोज्ञानां संविज्ञानां वसतेरसत्यभावे ग्रामाद्बहिस्तिष्ठति, न पुनर्नैत्यिकादिष्वसंविग्नेषु प्रवेष्टव्यं प्रागुक्तप्रायश्चित्तभावात्, सच बहिस्तिष्ठति । तेषां नैत्यिकादीनां वा संविग्नानांवा अमनोज्ञानां निवेद्य कथयित्वा यदि पुनर्न निवेदयति ततोऽनिवेदिते प्रायश्चित्तं लघुको मासः, आज्ञादिविराधना, आदिग्रहणात् आत्मविराधना संयमविराधना च परिगृह्यते । तथा हि- इयं भगवदाज्ञा तेषां निवेद्य बहिर्वस्तव्यमनिवेदनायामाज्ञालोपः आत्मविराधनां संयमविराधनां चाह
[ भा. १९६१ ] गेलने न काहिंती कोहेणं जं च पाविहिती तत्थ । तम्हानु निवेएज्जा, जयणा एतेसि माएउ ।।
वृ- अनिवेदने सति स कदाचित् ग्लानो जायते ग्लान्ये सति नास्माकं किमपि तेन निवेदितमिति क्रोधेन न किमपि ग्लानकृत्यं करिष्यति । गृहस्थाश्च तं तथाभूतं ग्लानं दृष्ट्वा तेषां नैत्यिकादीनां निवेदयेयुर्यथा युष्मदीयो ग्लानोऽसंग्रहको वर्तते । ततस्ते ब्रूयुर्मन्येरन् वा एषोऽस्मदीयो न भवति । यदि भवेत्तदास्माकमुपाश्रये तिष्ठेन्, निवेदयेद्वा । एवं यत्र गलानत्वेन वा आरक्षकादिग्रहणं । तत्र यदनर्थ प्राप्स्यति संयमविराधनात्मकमात्मविराधनात्मकं वा तत्सर्वमनिवेदनानिमित्तं तस्मात्तेषामनया वक्ष्यमाणया यतनया निवेदयेत् । तामेव यतनामाह
[भा. १९६२ ]
तुब्भं अहेसि दारं उस्सूरोत्ति जुताए एवं तु ।
नयनज्जइ सत्थो वी, चलिहिनं किं केतियं वेलं ॥।
वृ- यदाहमागतस्तदा युष्माकमुपाश्रयद्वारमुषितमासीत् । तत एवं मया विकल्पितमुत्सूरं वर्तते इति युतायां पृथग्भूतायां वसतावुषितः अपि च न ज्ञायते सार्थोऽपि किं कियतीं वेलां, सप्तम्यर्थे व्याप्तौ द्वितीया, कस्यां वेलायां चलिष्यति, ततः पृथगुपाश्रये स्थितः । अथ स वेलायामागतस्तत इदं वदेत्-[भा. १९६३ ] साहु सगासे वसिउं अतिप्पियं मज्झ किं करेमित्ति ।
सत्थवसोहं भंते, गोसे मे वहेज्जह उदंतं ।।
वृ- साधुसकाशे साधुसमीपे च वस्तुं ममातिप्रियं परं भदन्त सार्थवशो ऽहं ततः किं करोमि तस्मात् गोसे प्रभाते मे उदन्तं वार्तां वहत ।
[भा. १९६४ ]
एवं न उ दुरुस्से अह वाहिं होज्ज पच्चवायाउ । ताहे सुन्नह घरादिसु वसति निवेदितु तह चेव ।।
वृ- एवमनया यतनया निवेद्य न तु नैव ग्रामाबर्दूरं वसेत् किन्तु ग्रामस्य समीपे वसेदथ बहिः स्तेनादिकृताः प्रत्यवाया अनर्था भवेयुस्ततस्थथैव पूर्वोक्तप्रकारेणैव निवेद्य शून्यगृहादिषु वसति,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देश : - ४, मूल - १०५, [भा. १९६४ ] आदिशब्दात् श्रावकग्रहादिपरिग्रहः । । एतदेव भावयति
[भा. १९६५ ]
अहणुव्वासि य सकवाड निव्विले निच्चले वसति सुन्नो । तस्सा सइ सन्निघरे इत्थीरहिते वसेज्जा वा ।।
वृ- अधुना साम्प्रतमुद्वासितमधुनोद्वासितं सकपाटं कपाटसहितमन्यथा स्तेनादिप्रवेशसंभवात निर्बिलं बिलरहितमन्यथा सर्पादिसंभवात् । निश्चलं न जराजीर्णतया पतितुं प्रवृत्तं अमीषां च चतुर्णां पदानां षोडशभङ्गः । तत्र प्रथमो भङ्गः शुद्धः शेषा अशुद्वास्तत आह-इत्थंभूते शून्ये शून्यगृहे वसति तस्य शून्यगृहस्यासत्यभावे संज्ञिगृहे श्रावकगृहे सोऽपि श्रावको द्विधा संभवति सस्त्रीकः स्त्रीरहितो वा । तत्र स्त्रीरहिते वसेत् ।
[भा. १९६६ ]
५३
सहिए वा अंतो बहि अंतो वीसु घरकुडीए वा । तस्सा सति निइयादिसु वसेज्जउ इमाए जयणाए ।।
वृ- स्त्रीरहितस्य श्रावकगृहस्याभावे सहिते वा स्त्रीसहिते वा श्रावकगृहे तस्य गृहस्यान्तर्बहिर्वा विविक्ते प्रदेशे वसेत् । अन्यथा प्रायश्चित्तं चतुर्गरु । तस्याप्यभावे तस्य श्रावकगृहस्य बहिः पुरतः पृष्टतः पार्श्वतो वा यदि वान्तर्गृहस्य कुटी समस्ति तस्यां वसेत् । तस्यापि कुटीरकस्यासत्यभावे नैत्यिकादिष्वपि आदिशब्दात् पार्श्वस्थादिपरिग्रहोऽनया वक्ष्यमाणया यतनया वसेत् ।। एतावता मूलद्वारगाथोपन्यस्तं निवेदद्वारमगमत् । यतनाद्वारमापतितमिदानीं तामेव यतनामाह-
[भा. १९६७ ]
निइयादि उवहि भत्ते, सेज्जा सुद्धाय उत्तरे मूले । संजइरहिएकाले अकाल सज्झाए अभिक्खं च ।।
वृ- ये नैत्यिकादय उपधी भक्ते शय्यायां च उत्तरगुणैर्मूलगुणैर्वा शुद्धाः । किमुक्तं भवति ? ये उत्तरगुणैर्मूलगुणैर्वा शुद्धां शय्यां गवेषयन्ति शुद्धं भक्तं शुद्धमुपधिं तेषु वसेत्, तत्रापि संयतीरहिते तदभावे संयतीसहितेऽपि । ताश्च संयत्यो द्विधा कालचारिण्योऽकालचारिणश्च तंत्र याः पाक्षिकादिष्वागच्छन्तिताः कालचारिण्यस्तद्व्यतिरेकेणागच्छन्त्योऽकालचारिण्यः स्वाध्यायनिमित्तमभीक्ष्णं चशब्दात् भक्तपानं दातुं गृहीतुं वा कन्दर्पार्थं वा तत्राकालचारिणीषु बहवो दोषाः कालचारिणीष्वल्पतरा इति संयतीरहिताभावे कालचारिणीभिः संयतीभिः सहिते वस्तव्यम् ।। एतदेव सप्रपञ्चमभिधातुकाम आह [भा. १९६८ ]
सिजुवहि भत्तसुद्धे, संजइ रहिए य भंग सोलसओ । संजइ अकालचारिणी सहिए बहुदोसला वसही ॥
वृ- शय्याशुद्ध उपधिशुद्धो भक्तशुद्धः संयतीरहित इति चतुर्षु पदेषु सप्रतिपक्षेषु भङ्गाः षोडश । तद्यथा-शय्याशुद्धः उपधिशुद्धः भक्तशुद्धः संयतीरहित इति प्रथमः । शय्याशुद्ध उपधिशुद्धो भक्तशुद्धः संयतीसहित इति द्वितीयः । इत्यादिप्रस्तारश्च कार्यः, एतेषु च षोडशसु भङ्गेषु मध्ये यत्र यत्र संयत्यस्तत्र तत्र कालचारिणीभिः सहिते वस्तव्यम् । नाकालचारिणीभिर्यत आहसंयतिभिरकालचारिणीभिः सहिते 'बहुदोषला' बहुदोषा वसतिरिति आह पूर्वमुपधिभक्तशय्यां शुद्धा इत्युक्तमिदानीं भङ्गचिन्तायां प्रथमतः शय्योक्ता । तत्र किं कारणमत आह
[भा. १९६९ ] सागारितेनाहिम वासदोसा, दुसोहिया तत्थ उ होइ सेज्जा ।. वत्थन्न पाणाणिव तत्थ ठिच्चा, गिण्हंति जोगानुवभुंजते वा ॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ४/१०५ वृ- शय्यां विना मण्डल्यामुपविष्टायां सागरिकाः समं पतन्ति उपधिग्रहणाय स्तेना वा निपतन्ति हिमप्रपाते वर्षप्रपाते वा संयमात्मविराधनादोषाः । तथा तत्र तेषु शय्योपधिभक्तेषु मध्ये शय्या दुःखोधिता भवति । आहारोपधयः शुद्धाः सुखेन लभ्यन्ते । महता कष्टेन पुनः शुद्धा वसतिरितिभावः तथा तत्र शय्यायां स्थित्वा योग्यानि कल्पनीयानि वस्त्रान्नपानानि गृह्णन्त्युपभुञ्जते च । एतैः कारणैर्भङ्गचिन्तायां प्रथमतः शय्या कृता ॥ तथा
[भा. १९७०]
आहारोवहि सेज्जा, उत्तरमूले असुद्धसुद्धेय । अप्पतरदोस पुव्विं असतीए महतदोसे वि ॥
बृ- आहारोपधिशय्याभिः उत्तरगणविषये वा मूलगुणविषये अशुद्धः शुद्ध इति भङ्गचिन्तायां ये षोडशभङ्गाः प्रागुक्तास्तेषु मध्ये पूर्वमल्पतरदोषे वस्तव्यम् । तस्यासति अभावे महादोषेऽपि ॥
अथ कस्मिन् भङ्गे अल्पतरा दोषा इति, अत आह
[भा. १९७१]
पढमासति विइयंमिति, तहियं पुन गइ कालचारीसु । एमेव सेसएस वि, उक्कमकरणंपि पूएमो ॥
वृ- सर्वेषां भङ्गानां मध्ये प्रथमभङ्गे सर्वाल्पतरा ये दोषा इति तत्र वस्तव्यम्, प्रथमस्यासति 'अभावे द्वितीयेऽपि तत्र पुनस्तिष्ठति कालचारिणीषु संयतीषु, एवं शेषेष्वपि भङ्गेषु वसति । किमुक्तं भवति ? येष्वप्यन्येषु भङ्गेषु संयतिसहितपदं तेष्वपि कालचारिणीभिः सहितेषु वस्तव्यं, नाकालचारिणीभिरिति । तथा (उत्) क्रमकरणमपि अकालचारिणीभिः सहितत्वमपि पूजयाम उपादेयतया प्रशंसामः, सर्वेषां 'भङ्गानां मध्ये कथमिति चेदुच्यते, यस्मिन् भङ्गे शय्याभक्तोपधयः समुदिया भङ्गत एकद्विका वा शुद्धास्तत्र यद्यकालचारिण्यो भक्तं पानं वा दत्वा गृहीत्वा तत्क्षणमेव व्रजन्तिन पुनरागच्छन्ति । स्वाध्यायं वा कृत्वा सकाले गच्छन्ति तत्र स्थातव्यं प्रायो दोषाभावादिति ॥ एतदेव स्पष्टतरमाह
[भा. १९७२]
सेज सोहे उवहि, भत्तं सोहेइ संजती रहिते ।
पढमो, बितिउ संजइ सहिउ ता पुन कालचारीतो ॥
वृ- शय्यां शोधयति, उपधिं शोधयति, भक्तं शोधयति संयतीरहितः चेति प्रथमो भङ्गः, द्वितीयः संयतीसहितस्ताः पुनः संयत्यः कालचारिण्यो यदि स्युस्तदा वस्तव्यं, एवं शेषेष्वपि संयतीसहितेषु भङ्गेषु भावनीयम् । यथाकालचारिण्यः कथं स्युरित्यत आह
[भा. १९७३]
आयाण कंदप्पे वियाल उरालियं वसंतीणं ।
निययादीच्छद्दसहा संजोएमो तहाच्छंदो ||
वृ-भक्तपानादीनामादाने, उपलक्षणमेतत् दाने च, तथा कन्दर्पेकन्दर्पनिमित्तं, कन्दर्पग्रहणमुपलक्षणं स्वाध्यायनिमित्तं च, उरालिकं अतिशयेन स्फारप्रभूवेलामिति यावत्, वसन्तीनामकालचारिणीत्वं द्रष्टव्यम् । एवं नैत्यिकादीनां यः षड्दशधा षोडशप्रकारः संयोगः तत्र वस्तव्यम् किं सर्वत्र, नेत्याहमुक्त्वा यथाच्छन्दानि । किमुक्तं भवति ? तेषु सत्सु यथाच्छन्देषु न वस्तव्यं, तदभावे तत्रापि वसेत् ॥ सम्प्रत्येतेषु नैत्यिकादिषु संवासमधिकृत्य यतनामाह
[ भा. १९७४]
ठिय, निसिय तुयट्टे वा गहियागहिए य जग्गसुवणंवा । पासत्थादीनेवं, नियए मोत्तुं अपरिभुत्तो ।।
वृ- पार्श्वस्थानामुपाश्रयेषु गहियत्ति गृहीतोपकरणः स्थित ऊर्ध्वस्थितो वसेत्, यद्येवं स्थातुंन शक्नोति
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:-४, मूल- १०५, [भा. १९७४ ]
५५
ततो गृहीतोपकरणः एव निषद्योपगतो जाग्रत्तिष्ठेत्, तथाप्यशक्नुवन् गृहीतोपकरणः त्वग्वृतो जाग्रदवतिष्ठेत्, अथ त्रिष्वप्येतेषुयदि कथमपि प्रचलाया आशङ्का, तदा मा पात्रादिभङ्गस्यादित्युपकरणं पार्श्वे निक्षिप्यागृहीतोपकरणो यथा समाधिस्थितो निषन्नस्त्वगुवृतो वा जाग्रत्तिष्ठेत् । अथ जागरणं कर्तुं न शक्नोति तत आह-स्वपन् वा गृहीतोपकरणो ऽगृहीतोपकरणो वा यथासमाधिः कुर्यात् । एवं यतना पार्श्वस्थादीनां उपाश्रयेषु द्रष्टव्या । नैत्यिके नित्यवास्युपाश्रये नित्यवासीपरिभुक्तान् प्रदेशान् मुक्त्वा अपरिभुक्ते प्रदेशे उपकरणं निक्षिप्य यथासमाधि जाग्रत स्वपन् वा वसेत् । । एमेव अहाच्छंदे, पडिहणणाञ्झाण अञ्झयणं कन्ना । ठाणठितो विनिसामे, सुण आहरणं च गहिएणं ।।
[भा. १९७५ ]
वृ- एवमेव पार्श्वस्थादिगतेनैवप्रकारेण यथाच्छन्देऽपि यतना कर्तव्या । नवरं यदि वा शक्तिरस्ति तर्हि प्रतिहननं कर्तव्यं यदा स स्वग्राहं मुञ्चति । अथ न विद्यते तादशी शक्तिस्तर्हि ध्यानं तथा ध्यायति, यथा तद्वचन शृणोति । यदिवा 'अज्झयणति' यथाच्छन्दप्रज्ञापनाप्रवणं अध्ययनं परावर्तयति, यथा स ब्रूते - मामांनाशयेति 'कन्न' त्ति तस्य यथा स्वच्छन्दं देशनां कुर्वतः कर्णौनिजौ स्थगयति येन देशनां न शृणोति दूरतरं वा तिष्ठति अथ दूरतरस्थानस्थितोऽपि तद्देशनां निशमयति न च निद्रां समागच्छति, ततः स यथाच्छन्दो वक्तव्यो यथा शृणु किमपि आहरणं ततो यत्तस्यापूर्वं तदाहरणं कथनीयम् । 'गहिएण' त्ति गृहितेनात्मीयोपकरणेन । । एतदेव युक्त्या द्रढयति
[भा. १९७६ ] जह कारणेनिगमणं दिठं एमेव सेसगा चउरो । ओमे असंथरंते आयारे वइयामादीहिं । ।
वृ-यथा कारणे कारणवशतो निगमनं निर्गतं दृष्टं, एवमेव तथाकारणवशनः शेषाणि अपि चत्वारि द्वाराण्यसंवि निवेदना यतना इत्येवमादीनि यथा च आचारे आचारप्रकल्पेऽवमे दुर्भिक्षे व्रजिकादिभिरपि । आदिशब्दात्स्वज्ञात्यमनोज्ञासंविग्नपरिग्रहो व्रजेदित्युक्तमतः सोपपत्तिकेयं यतनेति सम्यक् श्रद्धेया । गतं यतनाद्वारम्, अधुना निसृष्टद्वारमाह
[भा. १९७७ ]
समन्त्रेसु विवासो, एनिसिं किमुत अन्नमोसन्ने । असढो पुन जयणाए अच्छेज्ज चिरंपि उइमेहिं । ।
वृ-समनोज्ञेष्वपि अपान्तराले वा उत्सर्गत एकां निशां एकांरात्रिंकल्पते । किंपुनरन्येषु असांभोगिकेषु अवसन्नेषु । उपलक्षणमेतत् पार्श्वस्थादिषु वा, तत्र सुतरामेकरात्र्यधिकं न कल्पते । कारणवशतः पुनरुत्कर्षतस्त्रीणि दिनानि वसेत् । । गतं निसृष्टद्वारमिदानीं दी हरवद्धं पडिच्छन्तीत्येतद्व्याख्यानार्थमाह'असढो' इत्यादि अशठः पुनः न केवलमुत्कर्षतस्त्रीणि दिनानि किन्तु चिरमपि प्रभूतकालमप्येभिः वक्ष्यमाणैः कारणैः यतनया तिष्ठेत् । । तान्येव कारणान्याह -
[भा. १९७८ ]
वासं, खंधार, नदी, तेना सावय वसेण सत्थस्स । एएहिं कारणेहिं अजयणजयणा नायव्वा ।।
वृ- वर्षं पतति, स्कन्धावारः कटकं तद्वा चलति, नदी गिरिनदी पूर्णावर्तते, स्तेना अपान्तराले द्विविधाः शरीरापहारिणउपकरणापहारिणश्च, श्वापदाः सिंहादयः, सार्थस्यवा वशेन गच्छति सार्थश्च चिरमपितिष्ठन् वर्तते । एतैः कारणैः चिरमप्यपान्तराले तिष्ठति, तत्र अयतना यतना च ज्ञातव्या; तत्र यदि यतना कृता तदा न प्रायश्चित्तविषयः अथायतनामाचरितवान् तदा प्रायश्चित्ते लगति, उक्तः शुद्धस्याशुद्धगमनमिति
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-४/१०५ द्वितीयो भङ्गः,सम्प्रतितृतीयचतुर्थभंगावाह ।। [भा.१९७९] दोसा उततियभंगे, गाणंगणिया यगच्छभेदोय ।
सुयहानी कायवहो दोन्निवि दोसाभवेचरिमे ।। वृ-दोषौ द्वौ तृतीयभङ्गे, अशुद्धस्य शुद्धगमनमित्येवलक्षणं, तद्यथा-'गाणं' गणिकता गणे गणे प्रविशतीत्येवं प्रवादलक्षणा [१] तथा गच्छभेदतश्च [२] तथाहि-तस्मिन् निर्गच्छत्यन्येऽप्येवमेव निर्गच्छन्तिततोजायतेगणविनाशः ।। चरमेऽप्यशुद्धस्याशुद्धगमनमित्येवंरूपेभङ्गेद्वौदोषौ [अपिशब्दो भिन्नक्रमःसच यथास्थानंयोजितः] श्रुतहानिः [१] कायवधश्च[२] निष्कारणंदोषबहुलतया निर्गमने ह्यन्यत्रापि नावकाशइतिश्रुतहानिः [१] मार्गेच गमनतो गलानत्वादिभावतो वाकायवधः [२] ।। तदेवंभावितमृतुबद्धविषयंसूत्रं, सम्प्रतिवर्षावासविषयसूत्रमाह--
मू. (१०६) वासावासं पज्जोसविओ भिक्खू य जंपुरओ कट्ट विहरइ आहच वीसम्भेज्जा, अत्थियाइं थ अन्ने केइ उवसंपज्जणारिहे, से उँवसंपज्जियव्वे; नत्थि याइं थ अन्ने केइ उवसंपज्जणारिहे, तस्स अप्पणो कप्पाए असमत्ते कप्पइसे एगराइयाण पडिमाए जन्नं जन्नं दिसं अन्ने साहम्मिया विहरन्ति तनंतनं दिसं उवलित्तए । नो से कप्पइ तत्थ विहारवत्तियं वत्थए कप्पइ से तत्थ कारणवत्तियंवत्थए । तसिचनंकारणसि निट्ठयंसिपरोवएज्जा 'वसाहि अज्जो, एगरायंवादुरायंवा! एवंसेकप्पइ एगरायंवादुरायंवा वत्थए; नोसेकप्पइ परंएगरायाओवावत्थए । जंतत्थपरं एगरायाओ वा दुगयाओवसइ, से संतरा छेए वा परिहारेवा ।।
वृ- वर्षावासे पर्युषितभिक्षुर्यं पुरतः कृत्वा विहरति आस्तेस कदाचित् विष्वग् भवेत् शरीरात्पृथग भवेत म्रियते इत्यर्थः, अस्ति चान्यः कश्चिदुपसम्पदनाहः,स उपसम्पत्तव्यः; नास्ति वा तत्रान्यः कश्चिदुपसम्पदनाहः तर्हि स आत्मनः कल्पेमा समाप्त इति से तस्य कल्पते एकरात्रिक्या प्रतिमया यत्र वसति तत्र एकरात्राभिग्रहेण । 'जन्नं जन्नं' इत्यादि यस्यां यस्यां दिशि सर्वे साधर्मिका विहरन्ति तांतां दिशमुपलातुनपुनः सेतस्य कल्पते, तत्रापान्तरालेविहारप्रत्ययं वस्तुं, कल्पतेसे तस्य तत्र कारणप्रत्ययं संघाटादिकारणनिमित्तं वस्तुम, तस्मिंश्च कारणे निष्ठिते यदि परो वदेत वस आर्य एकरात्रं द्विरात्रं वा, वाशब्दात्रिरात्रं वा एवं से तस्य कल्पते एकरात्रं द्विरात्रं वा वाशब्दात्रिरात्रं वा वस्तुं, नो से तस्य कल्पते एकरात्राद्विरात्राद्वापरंवस्तुं । यत्तत्रएकरात्राद्विरात्राद्वा परंवसति, तत्रसेतस्यस्वकृतादन्तरात्च्छेदः परिहारो वा । अत्रभाष्यप्रपञ्च:[भा.१९८०] एमेवयवासासु, भिक्खे वसहीएसकन्नाणतं ।
एगाह चउत्थादी, असती अन्नत्थ तत्थेव ।। वृ- एवमेवऋतुबद्धविषयसूत्रगतेनैवप्रकारेणवर्षासुसूत्रंभावनीयम् । नवरंभिक्षायां बसतौ शङ्कायां च नानात्वं तत्रान्यत्र गन्तव्यं एकाहेन चतुर्थेन वा आदिशब्दात् षष्टेनाष्टमेन वा असति अन्यत्रगमने तत्रैव वर्षारात्रः कर्तव्यः एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।। .
साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतएवंशब्दं व्याख्यानयति[भा.१९८१] अपरिणामे पिहब्भावे, एगत्ते, अवधारणे ।
एवंसट्ठोउ एएसिं, एगत्ते उइहंभवे ।। वृ- एवंशब्दोऽपरीमाणे पृथग्भावे एकत्वे अवधारणे तत्रापरीमाणे यथा एवमन्येऽपीत्यादौ;
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
5:- ४, मूल- १०६, [भा. १९८१ ]
५७
पृथग्भावे यथा वटात् पटः पृथक्, एवमाकाशास्तिकायाद्धर्मास्तिकायोऽपीति; एकत्वे यथायमेतद्गुण एवमेषोऽपि अत्र ह्येवं शद्धस्तयोरेकरूपतामभिद्योतयति, अवधारणयथा केनापि पृष्टमिदमित्थं भवति । इतरः प्राह एवं इत्थमेवेति भावः एवमेवं शब्द एतेष्वर्थेषु वर्तते । पुनरेकत्वे भवति वर्तते । एकत्ववृत्तिमेव भावयति
[भा. १९८२ ]
एगत्तं उउबद्धे जहेव गमनंतु भंगचउरो य । तह चेव य वसासुं नवरि इमं तत्थ नाणत्तं ।।
वृ- एकत्वं तथा एवं शब्द प्रकाश्यमित्थं यथा ऋतुबद्धेऽन्यत्र गच्छान्तरे गमनं यथा च तत्र भङ्गाश्चत्वारः । शुद्धस्य शुद्धगमनमित्येवमादयः तथा च तेनैव प्रकारेण गमनं भङ्गचतुष्टयं च ज्ञातव्यं । नवरं केवलमिदं तत्र वर्षासु, भिक्षायां वसतौ शंकायां च नानात्वम् ।। तत्र भिक्षामधिकृत्याह-[ भा. १९८३ ] पउरन्न पानगमनं इहरा परिताव एसणाघातो । खेत्तस य संकमणे गुरुगा लहुगा य आरुवणा ।।
वृ- यो गच्छः प्रचुरान्नपाने स्थितः तत्र गन्तव्यं, इतरथा यदि पुनरप्रचुरान्नपाने गच्छे प्रविशति ततस्ते 'असंस्तरंतं' क्षुधा परिताप्यन्ते । परितापनां वाऽसहमानैः एषणाघातः क्रियते, अनेषणीयमपि गृह्णीयुरित्यर्थः, अथासंस्तरन्तः क्षेत्रसंक्रमणं कुर्वन्ति, तदा प्रावृषिक्षेत्रस्य संक्रमणे आरोपणा प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, । वर्षारात्रे भाद्रपदाश्वयुग्मासद्वयलक्षणे चत्वारो लघुकाः ।।
गतं भिक्षाद्वारमधुना वसतिद्वारमाह-
[ भा. १९८४ ]
वारग जग्गण दोसा सागारादी हवंति अन्नासु । तेनादिसंक लोए भाविणमत्थं पवासंति व पासंति ।।
वृ- यस्मिन् गच्छे वसतिः सङ्कटा तत्र नोपसंपत्तव्यं, यदि पुनरुपसम्पद्यते तत इमे दोषाः संकटायां हि वसतावमान्तास्ते वारकेण क्रमेण जागरणं कुर्युरेके जाग्रत्यन्ये स्वपन्ति, तदनन्तरं ते जाग्रत्यन्ये स्वपन्ति । एवं क्रमेण जागरणेऽजीर्णत्वादयो दोषाः अथ अन्यासु वसतिषु केचित्स्वपनाय व्रजन्ति तर्हि ये पाक् अभिशय्यायां सागरिकादयो दोषाः ते अत्रापि भवन्ति ।। गतं वसतिद्वारमिदानीं शङ्काद्वारमाहभिक्षाया अभावतो वसति सङ्कटत्वदोषतो वा ते क्षेत्रसंकमणं कुर्युस्तांश्चगच्छतोदृष्ट्रा लोकस्य स्तेनादिशंका उपजायते, यथा न कल्पते साधूनां गमनं तन्नूनमेते हेरिकाः स्तेना वा साधुवेषेणाहिण्डन्ते । अथवा भाविणमत्थंच पासंतित्ति एते भाविनमर्थं उत्पातरूपं, यदिवा न निष्पत्स्यते सस्यमित्येवंलक्षणं, ततोऽनागते नश्यति । तस्माद्वयमपि यत्नं कुर्मः । तदेव प्रचुरान्नपाने सङ्कटवसतिस्थिते च गच्छे प्रवेशे इमे दोषाः तस्माद्ये प्रचुरान्नपानग्रामे स्थिता ये च सावकाशायां वसतौ तत्रोपसम्पत्तव्यम् । तत्र चानया यतनया गन्तव्यं तामेवाह
[भा. १९८५ ]
आसन्नखेत्त भाविय खेत्तादपरोप्परं मिलंतेसु । जा अठमं अभाविय मानं अडतं बहूपासे ||
वृ- ये आसन्ने अनन्तरे क्षेत्रे स्थिता गच्छास्तत्र गन्तव्यं ।। असत्यनन्तरक्षेत्रे ये परक्षेत्रे स्थिता यैर्भिक्षादिनिमित्तमागच्छद्भिश्च परस्परं मिलद्भिः, गाथायां सप्तमी तृतीयार्थेऽपान्तराले पथि भाविता ग्रामास्तत्र गन्तव्यम् तेषामप्यभावे दूरेऽपि गम्यते ।। तत्र पुनर्भिक्षामहिण्डमानो गच्छति । किं कारणमत आह-‘मानं अडंतं बहूपासे,' माणमिति वाक्यालङ्कारे, भिक्षामन्टतं बहुलोकोऽभावितः तु
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०६ पश्यति । कृत्वा ततोऽभक्तार्थेन यावत् प्राप्यते षष्टेन वा अष्टमेन वा तत्र गन्तव्यम् । आह-यद्यपि चतुर्थादिना गच्छति तथापिलोकः पश्यति,तत आह[भा.१९८६] पायं न ‘रीयइ' जनो, वासे पडिवत्तिकोविदो जाय ।
असतोयबद्वे दूरेय अत्थएजापभायंति ।। वृ-प्रायः कर्षजनः क्षेत्राणां जलकर्दमाकुलतयाशेषजनोमार्गस्थजलाविलत्वादिनादुर्गमतया वर्षे वर्षाकाले 'न' रीयते, न गच्छति, यश्चात्र प्रत्तिपतिकोविदः परप्रतिपादनकुशलस्तेन एवमादिषु विषयेऽनेकान्युत्तराणिजल्पितव्यानि । एतावता ‘एगाहचउत्थादी' इत्यादिव्याख्यातम्इदानीं, मसती अन्नत्थ तत्थेव' इति व्याख्यानार्थमाह, ‘असतोवबद्धे' इत्यादि पूर्वोक्तो विधिः सान्तरे वर्षेऽभिहितो यदि पुनरसकृत् अवबद्धं वा सततंवर्षपतति यदि वा अतिदूरंगन्तव्यम् । नाष्टमेन प्राप्यतेततोऽसकृत् अवबद्धे वा वर्षे पतति दूर गन्तव्ये तत्रैव वर्षारात्रं कृत्वा प्रभाते मेघकृतान्धकारापगमतः प्रभातकल्पे संवत्सरे याति ।सूत्रम्
मू.(१०७) आयरियउवज्झाए गिलायमाणे अन्नयरं वएज्जा 'अज्जो, मामंसि नं कालगयंसि समाणंसि अयं समुक्कसियव्वे । से य समुक्कसणारिहे, समुक्कसियव्वे; से य नो समुक्कसणारिहे, नो समुक्कसियव्वे अत्थि याइं थ अन्ने केइ समुक्कसणारिहे, से समुक्कसियव्वे; नत्थि याइं थ अन्ने केइ समुक्कसणारिहे, से चेव समुक्कसिव्वे । तंसि वनं समुक्किट्टसि परो वएज्जा 'दुस्समुक्किट्टते, अज्जो; निखिवाहि!' तस्सणं निक्खवयाणस्स नस्थि केइछए वा परिहारे वा । जे साहम्मिया अहाकप्पेणंनो अब्भुठा विहरंति, सव्वेसिंतेसिंतप्पत्तियंछए वा परिहारेवा ।
वृ- अथास्यसूत्रस्यकः सम्बन्ध इत्याह[भा.१९८७] आयरियत्ते पगते अनुयत्तं' तेय 'कालकरणंमि ।
अत्थेसावेक्खोवा' वृत्तो इमतो विसावेक्खो ।। वृ- आचार्यत्वं पूर्वसूत्रेषु प्रकृतं अनुवर्तमानं च कालकरणं तत आचार्यत्वे प्रकृतेऽनुवर्तमानमेवाकालकरणे, इदमपिसूत्रमापतितमत्राप्याचार्यत्वस्य कालकरणस्य चाभिधास्यमानत्वात्, यदि वा पूर्वमर्थतः सापेक्ष 'उक्तोऽयमपि' चाधिकृतसूत्रेणाभिधीयमानः सापेक्ष इति सापेक्षत्वप्रकरणादनन्तरसूत्रादनन्तरमस्य सूत्रस्योपनिपातः ।अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या-आचार्य उपाध्यायो वा धातुक्षोभादिना ग्लायनन्यतरमुपाध्यायप्रवर्तिगणावच्छेदकगीतार्थ-भिक्षूणामन्यतमं सापेक्षः सन् वदेत, आर्य मयि कालगते सति अयं समुत्कर्षयितव्य आचार्यपदे स्थापयितव्यः । स चेत्परीक्षया समुत्कर्षणाहों भवति ततः समुत्कर्षयितव्यः । नोचेत्समुत्कर्षणार्हस्तर्हि नो समुत्कर्षयितव्यः । अथ योऽसौ पूर्वमाचार्येण समीक्षितः सोऽभ्युद्यतविहारमभ्युद्यतमरणं वा व्यवसितस्तत्राह-अस्ति चात्र गच्छेऽन्यः कश्चित्समुत्कर्षणार्हः स समुत्कर्षयितव्यः । अथ नास्ति कश्चिदन्यः समुत्कर्षणार्हस्तर्हिस एवाभ्यर्थ्यः समुत्कर्षयितव्यः । तस्मिंश्च समुत्कर्षिते परो गच्छो वदेत् समुत्कृष्टं ते तव हे आर्य तस्मान्निक्षिप, एवं तस्य निक्षिपतो नास्ति कश्चित् च्छेदः । परिहारो वा, उपलक्षणमेतदन्यत्तपो वा सप्तरात्रादिकं, ये पुनः साधर्मिकगच्छसाधवो यथाकल्पेन आवश्यकादिषु यथोक्तविनयकरणलक्षणेन नोत्थाय विहरन्ति । तेषां प्रत्येकंसर्वेषा तत्प्रत्ययं यथाकल्पानभ्युत्थानप्रत्ययच्छेदः परिहारः सप्तरात्रं वा तपः प्रायश्चित्तमिति सूत्रसंक्षेपार्थः । एनमेव भाष्यकृत् प्रपञ्चयन् प्रथमतो गिलायमाणे
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०७, [भा. १९८७] इत्यस्यार्थभावयति[भा.१९८८] अतिसंयेन रिठतो वाधातुक्खोभेन वाधुवं मरणं ।
नाउंसावेक्खगणी, भणंतिसुत्तमिजंवृत्तं ।। वृ- अतिशयेन श्रुतज्ञानातिशयादिना अरिष्टतो वा अरिष्टदर्शनतो वा धातुक्षोभेण वा ध्रुवं मरणं ज्ञात्वासापेक्षागच्छापेक्षोपेतागणिनोयत्सूत्रेउक्तमज्जोकालगयमीत्यादितद्भणन्ति ।साम्प्रतमन्यतरं 'वएज्जा' इत्यस्यार्थमाह[भा.१९८९] - अन्नयर उवज्झायादिगा उगीयत्थपंचमा पुरिसा ।
उक्कसणमानन तिय'एगटुंठावणाचेव ।। वृ- उपाध्यायादिका उपाध्यायाः प्रवर्ती गणावच्छेदको गणी गीतार्थश्च भिक्षुरित्येवंरूपा गीतार्थपञ्चमाः पुरुषास्तेषामन्यतमोऽन्यतरः, समुत्कर्षशब्दार्थमाह-उत्कर्षणं माननं स्थापनाआचार्यत्वस्थापनमित्यर्थः । [भा.१९९०] पुव्वं ठावेतिगणे ‘जीवंतो गणहरंजहा राया ।
कुमरे उपरिच्छित्ता' रज्जरिहं ठावएरज्जे ।। वृ-पूर्वमेवजीवन्नाचार्यो यः शक्तिमानस्तंगणधरंगणे स्थापयति, यथा राजा कुमारान् परीक्ष्य यः शक्तिमत्तया राज्यार्हस्तंराज्ये स्थापयति, कथं परीक्ष्येत्यतः परीक्षाविधिमाह[भा.१९९१] दहिकुड अमच्च आनत्ती कुमारा अतिनने तहिंएको ।
पासे निरिक्खिऊणं असमंतिपवेसणे रज्जं ।। वृ-एगोराया बहुपुत्तो । सो चिंतेइजो सत्तिमंतोतंरज्जेठवेहामि । ततो कुमारे परिच्छिउमाढत्तो । आणत्ता पुरिसादहिघडगे एगत्थओगासे ठवेह तिहिंठवित्ता रन्नो निवेदियं । अमच्चोभणितो ।वच्छतुमं दहिघडाणंपासे अत्थाहिगतो अमच्चो । रन्ना तेकुमारा सद्दावित्ताभणियावच्चह दहिघडमेक्केकं आनेह । ते गया अन्नं वहंतयं न पासंति । ततो ते अप्पासेंता सयं चेव दहिघडमेक्केकं घेतुसंपट्ठिया ।एको कुमारो पासाणि निरिक्खेत्ताअन्नं वहंतयमपासंतोअमच्चंभणतिगिलदहिघडं । अमच्चोनेच्छइ ।कुमारेणअसिं उग्गिरिऊण भन्नइ ‘जइ नेच्छसि सीसं ते पाडेमि' । अमच्चेण गहितो दहिघडो । कुमारो तं घेतुंगतो रायसमीवं । रन्नाह स सत्तिमंतोत्ति परिक्खिचा राजे ठविते ।। अक्षरयोजना त्वियम् दधिकुटा एकत्र राजपुरुषैः स्थापितास्तदनन्तरममात्यस्याज्ञप्तिः प्रदत्ता यथा घटानां पार्श्वे तिष्ठ । ततः कुमारा दधिघटानामानयने निरोपितास्तत्रैकः कुमारः पार्थान् निरीक्ष्यान्यमपश्यन् अमात्यस्योपरि असिरुद्रीरितस्ततोमन्त्रिणा दधिघटो गृहीतस्तेन दधिघटस्य प्रवेशने कुमारेणकारिते दृष्टेतस्य कुमारस्य राज्यं दत्तवान् । अत्रोपनयमाह[भा.१९९२] दसविहवेयावच्चे नियोगकुसलुज्जयाणमेवंतु ।
. ठावेतिसत्तिमंतं असत्तिमंतेबहूदोसा ।। वृ- एवमाचार्योऽपि दशविधवैयावृत्ये उद्यतानामुद्यतमतीनां साधूनां मध्ये कुसलत्ति यो यत्र कुशलस्तस्य तत्र नियोगकरोतितंतत्रनियोजयति यस्तंशक्तिमन्तं गणधरंस्थापयति । अशक्तिमति तुस्थाप्यमाने बहवोदोषाः केतेइतिचेदुच्यते-सोऽशक्तिमत्वेननशक्नोतिसाधूनयथायोगंनियोक्तुं। तत आहारोपधिपरिहानिर्निर्जरातश्च ते परिभ्रश्यन्ति । अथाशुकारेण मरणतः पूर्वं न स्थापितः
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१०७ स्यात्ततोऽस्यापितेगणधरेसकालगतोन प्रकाशयितव्य इत्यादि पूर्वोक्तमवसातव्यम् ।
अथैव विधिशेषमाह[भा.१९९३] दोमादी गीयत्थे, पुवुत्तगमेणसतिगणं विभए ।
मीसे वअनरिहे वा, अगीयत्थे वा भएज्जाहि ।। वृ-आचार्येणशिष्या निर्मापितास्तेद्वयौ त्रयश्चत्वारोवाभवेयुस्तेषुद्वयादिषुगीतार्थेषुसतिप्रभवति परिवारेपूर्वोक्तेन गमेन तृतीयोद्देशकोक्तेन प्रकारेणगणंविभजेत् ।तेषुसर्वेष्वपिविभज्यपृथक्पृथगणो दातव्य इत्यर्थः । तथा मिश्राणामेतेषामाचार्यशिष्यानां मध्ये केचित् गीतार्थाः केचिदगीतार्थास्तानपि विभजेत् । किमुक्तं भवति । ये गीतार्थास्तान् गणधरपदस्थाप्यतया पृथक्कुर्यादितरांस्त्वगीतार्थाननर्हतया अथवायैरर्थो देशतो गृहीतो देशतो नगृहीतस्तेमिश्रास्तान्विभजेत् । एते मिश्राअपि योग्याएतेत्वयोग्याइति विभागेनस्थापयेत् ।तथायेशरीरेणजुङ्गिकतयासर्वथागणधरपदानहाँस्तानपि विभजेत् ।वाशब्दोऽपिशब्दार्थ एकान्तेनायोग्यतया पृथक्स्थापयेत् ।अगीतार्थान्वाभजेत् । इयमत्र भावना-येऽगीतार्थानाचार्यलक्षणोपेतास्ताननर्हतयास्थापयति ।येपुनरगीतार्थाअपिसंभाव्यश्रुतसम्पद आचार्यलक्षणोपेतान्तान् योग्यतया पृथक् स्थापयति ।सम्प्रतिमिश्रपदव्याख्यानार्थमाह[भा.१९९४] गीयागीय मिस्सा अहवा अत्थस्सदेसो गहितोन ।
तत्थ अगीयअनरिहाआयरिया तस्स होतीउ ।। वृ- केचित् गीता गीतार्थाः केचिदगीतार्था एते मिश्रा अथवा अर्थस्य देशो यैर्गृहीतस्ते मिश्रास्तत्र येअगीता आचार्या लक्षणपरिभ्रष्टाश्च तेआचार्यत्वस्यानर्हा भवन्ति ।। सम्प्रति से यसमुक्कसणारिहेस समुक्कसियव्यो, नो समुक्कसिणारिहे नो समुक्कसियव्वे' इत्यस्य भावार्थमभिधित्सुः प्रथमतः पूर्वपक्षमुत्थापयति[भा.१९९५] कहमरिहोविअनरिहो किंतुहुअसमिक्खकारिणो थेरा ।
ठाउँतिजंअनरिहंचोयगसुण कारणमिणंतु ।। वृ- परो ब्रूते-कथं पूर्वमाचार्यो विद्यमानवेलायामर्होऽपि सन् पश्चादन) जातो येनोच्यते स चेत्समुत्कर्षणार्हस्तर्हिसमुत्कर्षयितव्यः । किन्तुवितर्के वितर्कयामि हु निश्चितमसमीक्षितकारिस्थविरा आसीरन् यदनह स्थापयन्ति यथायं समुत्कर्षयितव्य इति । अत्र सूरिः प्राहचोदक! शृणु कारणमिदं येन पूर्वमर्होऽपिपश्चादन) जातः । तदेवकारणमधिधित्सुः द्वारगाथमाह[भा.१९९६] उप्पियणभीतसंदिसण, देसिएचेव फरुससंगहिए ।
वायगनिप्फावग, अन्नसीस इच्छा अहाकप्पो ।। वृ- उप्पियणं मुहुः श्वसनं तत् द्वारं, भीतसन्देशनद्वारं, अदेशिकद्वारं, परुषद्वारं, एतानि चत्वार्यपि प्रस्तुतार्थविषयाणि, सङ्गहद्वारं, वाचकनिष्पादकंद्वारं, अन्यशिष्यद्वारं, इच्छाद्वारं, यथाकल्पद्वारं, इत्येत्यानि सङ्ग्रहादीनि द्वाराणि । अत्थियाइं व अन्ने समुक्कसणारिहे इत्यादिसूत्रविषयाणि इति द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।सम्प्रति उप्पियणद्वारं विभावयिषुराह[भा.१९९७] सन्निसेज्जागयंदिस्सा सिस्सेहि परिवारियं ।
कोमुदीजोगजुत्तं व तारापरिखुडंससि ।। [भा.१९९८] गिहत्थ परतित्थाहिं संसयत्थीहिं निच्चसो ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- ४, मूल- १०७, [ भा. १९९८]
सेविज्जतं विहंगेहिं सरं वा कमलोज्जलं ।। खग्गूडे अनुसासंतं सद्धावंतं समुज्जए । गणस्स गिला कुव्वंतं संगहं विसएसए ।। इंगियागारदक्खेहिं सया छंदानुवत्तिहिं । अविकडियनिद्देसं रायाणं व अनायगं ।।
६१
[ भा. १९९९ ]
[भा. २००० ]
बू - सती नाम शोभना स्वकीया वा निषद्या वा तस्यां गतमुपविष्टं शिष्यैः परिवारितमित्थं भूतमुपमयति । कौमुदी कार्तिकीपौर्णमासी तद्योगयुक्तं तारापरिवृतं शशिनमिव । तथा गृहस्थैः परतीर्थिभिः संशयार्थिभिश्च साधुभिर्नित्यशः सर्वकालं सेव्यमानं । किमिवेत्यत आह- कमलोज्जलं कमलपरिमण्डितं सर इव विहगैः पक्षिभिः । तथा खग्गूडान् कुस्वभावात् अनुशासन्तं सम्यग् उद्यताः समुद्यतास्तान् श्रद्धापर्यन्तं तेषां महर्ती श्रद्धामुत्पादयन्तं तथा गणस्य गच्छस्य अगिलया निर्जरार्थमात्मोत्साहेन स्वके विषये आत्मीयया शक्त्या इत्यर्थः संग्रहं कुर्वन्तम् । तथा इङ्गिताकारदक्षैश्छन्दोनुवर्तिभिः सदा सर्वकालमविकटितनिर्देशमखण्डिताज्ञं राजानमिव अनायकमविद्यतेनायको यस्य स तथा तंचक्रवर्तिनमित्यर्थः । दृष्ट्रा कश्चिदगीतार्थ उत्पन्नगौरवोभवति - उत्पन्न - गारवे एवं, गणित्ति परिकंखिओ । उप्पियंतं गणिदिस्स अगीतो भासेइ इमं ।।
[भा. २००१]
वृ- उत्पन्नमभिलषणीयतया जातं गौरवं यस्य स तथा एवमहमपि गणी भवामि गणिपदमवाप्य परिपालयामि । ततः शोभनं भवतीत्येवं परिकाङ्क्षितः परिकांक्षावान् गणिनमाचार्यमुप्पियन्तं मुहुर्मुहुः श्वसन्तं मर्तुकामलिङ्गं दृष्ट्वा कश्चिदगीतार्थः । कथमहं गणधरो भविष्यामीति विचिन्त्य यथा गच्छ्वर्तिनः साधवः शृण्वन्ति तथा मातृस्थानतः इदं वक्ष्यमाणं भाषते । तदेवाह
[भा. २००२ ]
अलमज्झ गणेणंति, तुब्भे जीवह में चिरं ।
किमेयं तेहि पुट्ठो उदिव्वए मे गणो किल ।।
वृ- अलं पर्याप्तं मम गणेन यूयं मम पुण्योदयेन चिरं प्रभूतं कालं जीवय । ततस्ते गच्छवर्तिनः साधवस्तस्यागीतार्थवचनमाकर्ण्य तमगीतार्थ ब्रुवते ।। किमेतत्त्वं ब्रूषे, यथालं मम गणेन एवं तैः पुष्टः सन्ः सोऽगीतार्थोवक्ति । क्षमाश्रमणेः किल मे गणो दीयते । तत एवमुक्तं मयेति । अथवा उप्पियणद्वारस्यायमर्थः । [ भा. २००३]
अट्ठाविए व पुव्वंतु, गीयत्था उप्पियंतए । आमदाहामो एयस्स, संमतो एस अम्हवि, ।। गीयत्थो य वयत्थोय, संपुन्नसहलक्खणे । सम्मतो एस सव्वेंसि साहू ते द्वावितो गणे ||
[ भा. २००४ ]
वृ-वाशब्दः प्रकारान्तरद्योतेन । पूर्वमस्थापितेगणधरे म्रियमाण आचार्यः किल उप्पियत्तित्ति मुहुर्मुहुः श्वसिति । तं च तथाभूतं दृष्ट्रा गीतार्थश्चिन्तयति आचार्यस्य सा वाग् नास्ति यया ब्रूते यता अमुकं साधुं गणधर स्थापयथ । मा भूत्सा वाणी वयमेव गच्छवर्तिनः साधुन् भणामः यथाचार्यैरमुको गणधर पदे सन्दिष्ट इति तथा चोपायं करिष्यामो यथा गच्छ साधूनाम कम्पनीयो भवति । एवं चिन्तयित्वा गच्छ साधवः श्रृण्वन्ति तथा ब्रूते-आमदाहामो एयस्सात्ति इच्छामः क्षमाश्रमणाश्च त्सायमुकस्य दास्यामो
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- ४ /१०७ गणधरपदमस्माकमप्येष सम्मतो यत एष गीतार्यो, वयस्यः, सम्पूर्णानि शुभानि लक्षणानि यस्यासौ ससम्पूर्ण शुभलक्षकः तथा एष सर्वेषां साधूनां सम्मतस्ततस्ते त्वया गणे स्थापितः । एवमेतौ द्वौ प्रकारावुप्पियणद्वारे व्याख्यातौ । एतौ द्वावपि जनौ यदि पूर्वमाचार्येण समीक्षितौ यधानर्हाविति तदा न कश्चिदाचार्याणामसमीक्षितदोषः । । गतमुप्पियणद्वारमधुना भीतसन्देशद्वारमाह
[भा. २००५ ]
असमाहिय मरणं ते, करेमि जइ मे गणं न देसि । इति गीते उगीते, संदिसए गुरु तओभीओ ।।
वृ- कश्चिदगीतार्थः पापीयान् प्रत्यासन्नमरणमाचार्यमवगम्य ब्रूते- याद मे मह्यं गणं न ददासि, ततस्तेऽसमाहितमरणं तथा करोमि वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वेति वचनात् प्राकृतत्वाद्भविष्यति वर्तमानात् ततोऽयमर्थः करिष्यामि यथा दीर्घकालं संसारं भ्रमसि । तत एवमुक्ते तस्य भीत आचार्यो गीत गीतार्थी देशकालपुरुषौचित्यवेदनात् गीतार्थान् संदिशति यथा एतस्मै मया गणो दत्त इति गीतार्थाश्च विदितकारणाब्रुवते[भा. २००६]
६२
आमंतिवोत्तुं गीयत्था जाणंता तं च कारणं । कठे तंतु निग्गहे अतिसेसीय संवसे ।।
बृ- आमं इच्छाम इति उक्त्वा गीतार्थास्तत्कारणं जानन्तः कृतार्थे निर्यापिते आचार्ये तं दुष्टाभिप्रायं निर्गुहन्ति निष्काशयन्ति । एवमेषोऽनर्हो भवति । अथातिशेषेऽतिशयज्ञानी जानाति । यथा साम्प्रतमेष निर्दोषीभूतः ।सवातस्मात् स्थानात्गुरुजनसमक्षंप्रतिक्रान्तस्ततः संवास्यते । । गतंभीतविदेशद्वारम् । इदानीमदेशिकद्वारमाह
[भा. २००७ ] अरिहो व अनरिहो होइ, जो उ तेसिमदेसितो । तुल्लदेसीव फरुसो महुरो व असंगहो । ।
वृ- एक आचार्यस्तस्य पर्षत् कुडुक्का । तस्या मध्ये एक आचार्येण गणधरपदे समीहितोऽन्ये चाचार्यस्य शिष्याः सिन्धुदेशादिषु विहरन्ति । ते सिन्ध्वादिषु विहत्याचार्यसमीपमागता एकं कुडुक्कमाचार्यसमीहितं मुक्त्वा अन्ये सर्वे कुडुकाः केचित्कालगताः केचित् प्रतिभग्नाः एवं स कुडुकदेशोद्भवः तेषां सैंधवादीनामनर्हो जातो, येन ते तस्य भिन्नदेशिकत्वादुल्लापं न परियच्छन्ति । अक्षरयोजना त्वेमर्होऽप्यनर्हो भवति यस्तेषां तत्कालभाविनां साधूनामदेशिको यथा सैंधवादीनां कुडुक्क इति ।। गतमदेशिकद्वारमधुना परुषद्वारमाह-तुल्लेदेसीव फरसो तुल्य देशीयः पूर्वं समीहितो गणधरपदे स पश्चात् परुषभावोजातः परुषत्वाश्चप्रतिचोद्यमान आक्रोशति । आक्रोशांश्चासहमानानामुत्संखडादिकं कुर्वन् गच्छभेदं करोति । एवमेष पश्चादनर्हः । । सम्प्रति अत्थियाइं अन्ने समुक्कसिणारिहे इत्यस्यार्थ विभावविषुः संग्रहद्वारमाह-महुरो व असंगहो । यः पूर्व समीहितः स सत्यपिमधुरत्वे असंग्रहो न संग्रहशीलः । अन्यस्तु संग्रहशीलो मधुरश्च ततो यः संग्रहशीलः समुत्कर्षते नेतर इति ।। साम्प्रतमस्मिन्नेवार्ये वाचकनिष्पादकंद्वारमाह
[भा. २००८]
वायंतगनिप्फायग चउरो भंगाउ पढमगो गज्झो ।
तइउ उ होइ सुन्नो, अन्नेण वसो वा वाएइ ।।
वृ- वाचको निष्पादक इति पदद्वयसंयोगतश्चत्वारो भङ्गास्तद्यथा-वाचयत्यपि निष्पादयत्यपीति प्रथमः । वाचयति न निष्पादयति द्वितीयः । नवाचयति निष्पादयति तृतीयः । न निष्पादयति चतुर्थः ।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०७, [भा. २००८] अत्र सत्यपि पूर्वसमीहिते यः प्रथम भङ्गवर्ती स स्थाप्यते, नेतरो द्वितीयादिभङ्गवर्ती । तथा चाह-प्रथमको ग्राह्यः, द्वितीयभंगको न स्थाप्योऽनिष्पादकत्वात्, तृतीयस्तुशून्यो वाचनाया अभावे निष्पादकत्वायोगात् ।यदिवाआत्मनानवाचयतिअन्येनवाचयतितदासोपियोग्यः । चतुर्थभङ्गिकस्तु सर्वथानह एव । ।सांप्रतमधिकृत एवार्थेऽन्यशिष्यद्वारमाह[भा.२००९] असतीव अन्नसीसठावेंति गणंमिजाव निम्मातो।
एसोचेव अनरिहो, अहवावि इमो ससिस्सो वि ।। वृ- आचार्या कालकर्तुकामा आत्मीयाः शिष्याः सर्वेऽप्यनिर्माता इतितेषां मध्ये गणधरपदयोग्ये एकस्मिन्नप्यसति अन्यस्य शिष्यं प्रातीच्छिकं गणे स्थापयन्ति, भणन्ति च यावन्मय शिष्यो निर्मातो निषन्नो भवति तावत्त्वं गणधरो निर्माते सति त्वया गणधरपदं निक्षेप्तव्यं यदि न निक्षिपति ततश्छेदः परिहारः सप्तरात्रं वा तपः प्रायश्चित्तं । एष समीक्षितोऽप्यन) जातः । अथवायं स्वशिष्योऽप्यनर्हस्तमेवाह[भा.२०१०] जोअनुमतोबहूणंगणहर अवियतो दुस्समुक्कठो ।
दोसा अनिक्खिवंतेसेसा दोसंचपावेति ।। । वृ- आचार्यैः कालं कुर्वद्भिातो य एष मम शिष्यः सूत्रतोऽर्थतश्च निर्मात एतस्मादयं बहुभिर्भागैर्गणधरगुणैरभ्यधिको भविष्यति । केवलमिदानीमनिर्मातः ततो योऽसौ निर्मातः स आचार्यैरुच्यते यावदेतत्त्वं गणधर एतस्मिंस्तु निर्मापिते त्वया गणधरपदं निक्षेप्तव्यम् । यत एष तव पार्थाद्वहुभिर्भागैर्गच्छस्य प्रवचनस्य चोपग्रहकारी भविष्यति । तेन तथा प्रतिपन्नमाचार्याः कालगताः सचतेन निर्मापितोजातःसमस्तस्यापिसङ्गस्यप्रीतिकरः । ततोयस्तेन निर्मापितोजातोऽनुमतोबहूनां स गणधरः स्थापनीयो, यस्त्ववियत्तोऽ प्रीतिकरः पूर्वस्थापितः स दुस्समुत्कृष्ट इति वक्तव्यो निक्षिपगणधरपदमेवमुक्तो यदिन निक्षिपति ततस्तस्मिन्ननिक्षिपतिदोषाश्छेदं परिहारंसप्तरात्रंवातपः प्राप्नोतीति भावः येऽपि च शेषास्तं भजन्ते, तेऽपि दोषं प्राप्नुवन्ति, च्छेदं परिहारं सप्तरात्रं वा तेऽपि प्राप्नुन्तीत्यर्थः । यदेतद्भणितमेतत्प्रसङ्गागतमयं पुनः स्फुटसूत्रेण निपातः [भा.२०११] अब्भुज्जयमेगयरंववसिय कामंपिहोइसुत्तं तु ।
तेबेतिकणसएक.गीयं पच्छाजहिच्छाते ।। वृ- आचार्येण कोऽपि स्वशिष्यः समीहितो यथायमाचार्यपदयोग्य इति, ततो गीतार्थाः संदिष्टा एषसमुत्कर्षयितव्यः ।सचकालगतेआचार्येब्रूते-अहमभ्युद्यतविहारं जिनकल्पादिकमभ्युद्यतमरणं वाप्रतिपत्स्येतस्मिन्नभ्युद्यतमेकतरंविहारंमरणंवाव्यवसातुमनसिभवतिनिपततिसूत्रम्-"अत्थिया इत्य अन्ने केह समुक्कसणारिहे से समुक्कसियव्वे नत्थि याइ व केइ अन्ने समुक्कसणारिहे सो चेव समुक्कसियव्वे" तस्मिन्नभ्युद्यतस्यैकतरंव्यवसातुकामे अस्तिचेदत्रगच्छेऽन्यःकश्चित्समुत्कर्षणार्हस्तर्हि समुत्कर्षयित्वोनास्तिचेदत्रकश्चिदन्यःसमुत्कर्षणा हस्ततःसएवमुक्तर्षयितव्यः । कथमितिचेदुच्यतेकीतार्था अभ्यर्थनापुरःसरंतंब्रुवते यूयं गणधरपदं परिपालयन्तएकमस्माकं कंचन गीतं गीतार्थ कुरुत निर्मापयत । ततः पश्चात्स्मन्निर्मापिते ते भवतां यदिष्टं यत् प्रतिभासते तत्कुरुतेति भावःष । अत्रेच्छाद्वारावसरः एवमुक्तेतेन गणधपदंप्रतिपद्य कश्चनाप्येको निर्मापितः पश्चात्तस्य चित्तमजायत. यथा अभ्युद्यतविहारात् गच्छपरिपालनं विपुलतरं निर्जराद्वारं तस्मात्परिपालयाम्यहमेव गच्छमिति
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
तथा चाह[भा. २०१२]
निम्माउण्णेगं इमपि मे निज्जारए दारं तु । निक्खिवन निक्खेवामी इत्थं इतरे उ खुब्भंति ।।
वृ- स गणधरपदेस्थापितं एकं कंचनापि निर्माप्येदं चित्तमकार्षीत् । इदमपि गच्छपरिपालनं महत निर्जराया द्वारं एवं व्यवसिते । तस्मिन् गच्छे गीतार्था ब्रवते निक्षिप गणधरपदं स प्राहन निक्षिपामि, किं त्विच्छामि गच्छं परिपालयितुमेवमुक्ते इतरे गच्छगीतार्थाः क्षुभ्यन्ति ते च क्षुभ्यन्तो यद् ब्रुवते
तदाह
[भा. २०१३ ]
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २४/१०७
वृ- पूर्वं तव नेच्छितं गणधारणं पश्चादिदानीं यद्यपि रुचितं, तथापि न त्वस्माकं रोचसे दुःसमुत्कृष्टं खलु तव गणधरपदं तस्मान्निक्षिपेति । एवं भणति गच्छसाधुवर्गे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अनुठिहिंते य एमेवेत्यादि योऽसौ प्रातीच्छिकः स्थापितः स चेत् यावदद्यापि न निर्मापयति कथमपि शिष्यं तावद्यदि गच्छसाधवो भाषन्ते । निक्षिपत्वं गणधरपदमिति तदातेषांतथा भाषमाणानां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ तस्मिन्नन्यशिष्ये निर्मापयितुमिष्यमाणे अनुतिष्ठति । अनिर्मापिते गणधरपदनिक्षेपणं करोति तदा तस्मिन्नन्यशिष्ये अनुतिष्ठतिगणधरत्वं निक्षिपतः प्रतीच्छिकस्य प्रायश्चित्तमेव चत्वारो गुरुका इत्यर्थः, यथा गीतार्थत्वेन गच्छसाधवः सेविष्यन्ते तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तं, नवरं केवलं तस्मिन्नन्यशिष्ये ग्राहिते निर्मापिते गणधरपदनिक्षेपणा कर्त्तव्या । नच तत्रतां कुर्वतस्तस्य च्छेदः परिहारः सप्तरात्रं वा तपः । गतमिच्छाद्वारम् सम्प्रति यथाकल्पद्वारावसरस्तत्र ये गच्छसाधवस्तं स्वगच्छसाधुं प्रतीच्छिकं च पूर्वस्थापितं यथाकल्पेन नाभ्युत्तिष्ठति । यथाकल्पानभ्युत्थानमेवाहआवरसग सुत्तत्थे भत्ते आलोयणा उवठाणेः ।
[भा. २०१४ ]
पडिलेहा कितिकम्मं मत्तग संथारगतिगंच ।।
वृ- अत्र सम्बन्धमाह
[भा. २०१५ ]
दुस्समुक्कट्ठे निक्खिन भणते गुरुगा अनुठिहिंतेय । एमेव अन्नसीसे निक्खिवणा गाहितं नवरं । ।
वृ- आवश्यके क्रियमाणे यो विनयस्तस्य आचार्यस्य कर्तव्यस्तं च न कुर्वन्ति । सूत्रमर्थ वा तस्य समीपे न गृह्णन्ते न भत्तति आचार्यप्रायोग्यं तस्य भक्तं न प्रयच्छन्ति । आलोयणत्ति तस्य पुरतो नालोचयन्ति । उवठ्ठाणत्ति आचार्य वस्त्रकम्बलपात्रादिप्रत्युपेक्षणाय नोपतिष्ठन्ति । नापि कृतिकर्मवन्दनकमन्यद्वा कुर्वन्ति । नापि मात्रकत्रिकं तस्य ढौकयन्ति तिस्त्रः संस्तारकभूयस्ता अपि न प्रयच्छन्ति तेषामपि यथाकल्पमनभ्युत्तिष्ठतां प्रायश्चित्तं च्छेदः परिहारः सप्तरात्रं वा तप इति ।। .मू. (१०८) आयरिय उवज्झाए उहायमाए अन्नयरं वएज्जा, जाव सव्वेसिं तप्पतियं च्छेए वा परिहारे वा ।।
लन्नमि अहिगए अठ्ठायमाणे सियाउ उहाणं । भवजीविय मरणा वा संजमजीया इमं होति ।।
वृ- पूर्वमनन्तरसूत्रे ग्लानत्वमधिकृतं तस्मिंश्च ग्लानत्वे अतिष्ठति अनिवर्तमाने स्यात्कस्यचित् पीडामसहिष्णोरेव धावनमतोऽवधानप्रतिपादनामधिकृतसूत्रमथवा पूर्वसूत्रे भवजीवितमरणं ममंसिणं कालगयंसीत्यनेनोक्तं भवजीवितमरणा चावश्यं संयमजीवितमरणमपि भवति । संयमस्य
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- ४, मूल- १०८, [ भा. २०१५].
जीवितावधिकत्वात् ततो भवजीवितमरणात्प्राक्तनसूत्राभिहितात्तदनन्तरमिदं संयमजीवितान्मरणं प्रतिपाद्यते भवतीति तदर्थमिदं सूत्रमनेनसम्बन्धेनायातस्यास्य वाख्या-आचार्य उपाध्यायो वा मोहेन रोगेण वा अवधावन् उपाध्यायादिकानां गीतार्थपंचमानां पुरुषाणामन्यतमं वदेत् यावत्करणादेवं परिपूर्णपाठो द्रष्टव्यः ।। अज्जो ममंसि नं ओहावियंसि अयं समुक्कसियव्वों सेय समुक्कसणारिहे समुक्कसियव्वे सिया । से य नो समुक्कसिणारिहे नो समुक्कसियव्वे सिया, अत्थिथ इत्थ अन्नो के समुक्कसणारिहे सेसमुक्कसियब्वे, नत्थि या इत्थ अन्ने केइ समुक्कसणारिहे से चेव समुक्कसियव्वे तेसिं चणं सेसमुक्किट्ठसि परो वएज्जा दुस्समुक्किट्टं ते अज्जो निक्खिवाहि तस्स नं निक्खिवमाणस्स नत्थि केइ च्छेदं परिहारे वा ।। अस्य व्याख्या प्राग्वत् ।
अधुना नियुक्तिविस्तरः केन पुनः कारणेनासवावधावतीति चेदत आह
[भा. २०१६ ] मोहेन वा रोगेन व ववहाणां भेसयां पयत्तेणं । धम्मका निमित्ते अनाहसाला गवेसणाय ।।
वृ- अवधावनं मोहेन वा कामोद्रेकरुपेण रोगेण वा । तत्र मोहविषया यतना प्राक् तृतीयोद्देशकेऽभिहिता, यदि रोगेण ततो नावधातव्यम् । किन्तु प्रयत्नेन भेषजं दातव्यम् । तच्च धर्मकथानिमित्तेन चोत्पादनीयं तथाप्यलाभे अनाथशालातो गवेषणा भेषजस्य कर्तव्येति नियुक्तिगाथायाः संक्षेपार्थः । एनामेव सम्प्रति भाष्यकृद्विवरीषरिदमाह-
[भा. २०१७ ]
६५
मोहेन पुव्वभणियं रोगेन करेंतिमाए जयणाए । आयरियकुलगणे वा संघ व कमेण पुव्युत्तं ।।
वृ- यदि मोहेनावधावनं कर्तुमीहते तदा यत्पूर्व तृतीयोदेशके मोहचिकित्साविषयं भणितं, तत्कर्तव्यमथ रोगेण तदानया वक्ष्यमाणया प्रथमतः प्रासुकेन तदलाबेनाप्रासुकेनापीत्येवंरूपया यतनया पूर्वोक्तं भेषजं प्रयत्नेन सम्पादनीयमित्यादिरूपं कुर्वन्ति । के ते कुर्वन्ति इति अत आचार्यः कुलं गणः सङ्गो वा कथमित्याह- क्रमेण परिपाटया । तामेव परिपाटी कालनियमनपूर्विकामाह
[भा. २०१८ ]
छम्मासे आयरिओ, कुलं तु संवच्छ्राणि तिन्निभवे । संवच्छरं गणो खलु, जावज्जीवं भवे संघो ||
वृ- प्रथमत आचार्यः षण्मासान् यावत् चिकित्सां कारयति, तथाप्यप्रगुणीभूतं तं कुलस्य समर्पयति, ततः कुलं त्रीन् संवत्सरान् यावच्चिकित्सकं भवति, तथाप्पप्रगुणीभवने गणस्य- तदनन्तरं संवत्सरं यावत् गणः खलु चिकित्सां कारयति, तथाप्यनिवर्तितरोगे तं गणः सङ्घस्य समर्पयति, ततः सङ्घो यावज्जीवं प्रासुकप्रत्यावतारेण तदभावे चाप्रासृकेनापि यावज्जीवं चिकित्सको भवति । एतच्चोक्तं भक्तविवेकं कर्तुमशक्नुवतः, यः पुनर्भक्तविवेकंकतु शक्नोति, तेन प्रथमतोऽष्टादशमासान् चिकित्सा कारयितव्या, विरतिसहितस्य जीवितस्य पुनः संसारेदुः प्रापकत्वात्तदनन्तरं चेत्प्रगुणीभवतिततः सुन्दरमथ नभवति तर्हि भक्तविवेकः कर्तव्यः । अत्रैवादेशान्तरमाह
[भा. २०१९]
225
अहवा बिंइयादेसा गुरुवसभे भिक्खुमादि तेगच्छं ।
जत्थिय बारसवासा, तिच्छक्कसासा असुद्धेण ।।
वृ- अथवा द्वितीय आदेशो गुरुवसभौ च ते भिक्ष्वादौ च यथाक्रमं चिकित्सां कारयन्ति यावज्जीवं
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २-४/१०८ द्वादशवर्षाणि त्रिषट्कमष्टादशमासान् कथमित्याह- अशुद्धेन अपिशब्दोऽत्र लुप्तो द्रष्टव्यः । प्रथमतः शुद्धेन तदभावे चाशुद्धेनापि तदनन्तरं मिक्ष्वादिना भक्तविवेकः कर्तव्यः । गुरुस्तु गच्छप्रवर्तक इति तस्य यावज्जीवं चिकित्सा, तत्र प्रथमादेशेन च भक्त विवेकं कर्तु शक्नुवन्तं प्रत्यष्टादशमासान् । कश्चिकित्साविधिस्तमभिधित्सुराह[भा. २०२०]
पयत्तेण ओसहं से करिति सुद्धेण उग्गभादीहिं । पणहानीए अलंभे, धम्मकहाहिं निमित्तेहिं ।।
वृ- प्रथमतः प्रयत्नेनोद्भामादिभिः शुद्धेन वस्तुजातेन से तस्यौषधं कुर्वन्ति, तदलाभे पञ्चपरिहान्यां यावञ्चतुर्गुरुकेनाप्यशुद्धेनापि तथाप्यलाभे धर्मकथाभिस्तदौषधमुत्पादयन्ति तथाप्यलाभे निमित्तैरपि ।।
[भा. २०२१]
तहवि न लाभे असुद्धं बहि ठिय सालाहिवानुसठादी । नच्छंते बहिदानंसलिंग विसणेन उड्डाहो ।।
वृ- तथापिनिमित्तैरपि चेदशुद्धंन लभंते, ततोऽनाथशालाया आरोग्यशाला तस्या मध्ये न प्रविशन्ति, किन्तु बहिः स्थितास्त आरोग्यशालात औषधं गवेषयित्वा समानयन्ति । अथ ते शालानिवासिनो न प्रयच्छन्ति । अथ स्वलिङ्गेनापि तत्र कस्मान्न प्रविशन्ति तत आह स्वलिङ्गविसनेन स्वलिङ्गप्रवेशेन प्रवचनस्योड्डाहः नामी किमपि जानते । न चामीषां धर्मः श्रेयानतः क्वचिदपि किंचिदप्यलभमाना अनाथा इवात्र समागता इति प्रवचनस्योपधात एतदेव 'पणहाणीए अलंभ' इत्यादिकं विवरीषुरिदमाह
[भा. २०२२ ]
पनगादी जागुरुगा, अलब्भमाणे बहिं तु पायोग्गे । बहिट्टिय सालगवेसण तत्थ पभुस्सानुसद्वादी ।।
वृ- पञ्चकादि परिहान्या पञ्चकादिप्रायश्चित्तमौषधोत्पादनाय तावदासेवनीयं यावच्चत्वारो गुरुकास्तथापि बहिः प्रायोग्ये औषधे अलभ्यमाने आरोग्यशालाया बहिः स्थिता औषधस्य गवेषणं कुर्वन्ते तत्र तद्वास्तव्यानामदाने यः प्रभुरारोग्यशालाया अधिपतिस्तस्यानुशास्तिमादिशब्दाद्धर्मकथां निमित्तं च प्रयुज्यते । [भा. २०२३]
असई अच्चियलिंगे पविसण पतिभाणवंत वसभाओ । जइ पडिवत्तियकुसला भासन्ति नियल्लगत्तं से ।।
- निमितैरप्यलाभे अर्चितलिङ्गेन यत्तस्य पूजितं लिङ्ग, तेन लिङ्गेन रक्तपटादिरूपेण प्रवेशनं कुर्वन्ति । तेषु प्रविष्टेषु ये प्रतिभानवन्तः प्रतिवचनदानसमर्था वृषभास्ते स्वलिङ्गेन गत्वा प्रभुं भाषन्ते यथा को युष्माकं सिद्धान्त एवमाभाष्य तत्र सिद्धान्तविषये प्रभूणा गृहीतलिङ्गैश्च सहपरस्परमुल्लापं तथा कुर्वन्ति यथा उत्तरवादिनो वृषभाभवन्ति, अथवा यदि प्रतिपत्तिकुशलाः परप्रतिपादनदक्षा वृषभास्ततस्ते गत्वा स तस्य प्रभोर्निजकत्वात्मीयत्वं भावयन्ति । तत्रापि सिद्धान्तविषये तैः गृहीतलिङ्गैः सह परस्परमुल्लापं तथा कुर्वन्ति यथा स आवर्ज्यत इति ।
[ भा. २०२४ ]
अहव पडिवत्तिकुसला तो तेन समं करंति उल्लावं । पभवंतो विय सो वी वसभेऊ उत्तरीकुणती ।।
बृ- अथवा ये प्रतिपत्तिकुशलाः परप्रतिवचनदानसमर्थास्ततस्ते गत्वा तेन प्रभुणा सह
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १०८, [भा.२०२४] परस्परमुल्लापं तथा कुर्वन्ति गृहीतलिङ्गाश्च तथा तं भावयन्ति, तथा सोऽपि आसतां गृहीतलिङ्गा इत्यापिशब्दार्थः । प्रभवन्नपिवृषभाननुत्तरीकरोतिउत्तरवादिनः करोति, ततःसनिरुत्तरीकृतः सन्यत् ब्रूतेतदाह[भा.२०२५] तोभणइकलहमित्तातुब्भे मेवहेजह उदंतंति ।
तेवियपडिसुणंती एवं एगाएछम्मासा ।। वृ-ततः सिद्धान्तोल्लापे पराजितः सन्भणति यूयं मम कलहमित्राणि कलहानन्तरं यानि जातानि मित्राणि तानि कलहमित्राणि । ततो मे ममोदन्तं वहत । एवमुक्ते तेऽपि वृषभाः प्रतिशृण्वन्ति अभ्युपगच्छन्ति । तत एवं गत्यागतिभिस्तमतीवावय॑ षण्मासान् यावत् तत्र चिकित्सां कारयति । एवमेकस्यामनाथशालायां षण्मासा एवं द्वितीयस्यां तृतीयस्यामपि च । तथा चाह [भा.२०२६] छम्मासा छम्मासा बिइय तइयाए एवसालाए ।।
काऊअट्ठारसऊअपउणेताहे विवेगो 'उ' ।। वृ- एवमुक्तर्पकारेण द्वितीयस्यामनाथशालायां षण्मासा एवं तृतीयस्यामपीति सर्वसंकलनया अष्टादशमासान् चिकित्सां कारयित्वा प्रगुणीकरोति । अथ प्रगुणो न भवति ततस्तस्य भक्तविवेकः कर्तुमुचितः ।सम्प्रतिप्रागुक्तंद्वितीयमादेशंस्पष्टयति, [भा.२०२७] अहवा गुरुणोजावजीवंफासुय अप्फासुएणतेगिच्छं।
वसभेबारसा वासा अठारस भिक्खुणोमासा ।। वृ- गुरोराचार्यस्य यावज्जीवं चिकित्सां प्राशुकेनाप्राशुकेन वा कुर्वन्ति, सर्वस्यापि गच्छस्य तदधीनत्वान्, यथाशक्ति निरन्तरं सूत्रार्थनिर्णयप्रवृत्तेश्च ।। वृषभे द्वादशवर्षाणि चिकित्सा ततः परं शक्तौ भक्तविवेकः; एतावता कालेनान्यस्यापि समस्तगच्छभारोद्वहनसमर्थस्य वृषभस्योत्थानात् । अष्टादशमासा भिक्षोश्चिकित्सायांततः परमसाध्यतयाशक्तौसत्यांभक्तविवेकस्यैव कुर्तुमुचितत्वात् ।।
मू. (१०९) आयरियउवज्झाएसरमाणेपरंचउरायपंचरायाओकप्पागंभिक्खुंनोउवट्ठावेइकप्पाए अस्थियाइंसे केइमाननि कप्पागे, नुत्थियाइंसे केइछए वा परिहारे वा; नत्थियाइंसे केइमाननिजे कप्पाएसे संतरा छेए वा परिहारेवा ।।
व-अस्यसूत्रस्यसम्बन्धमाह[भा.२०२८] उहावियभगवते होइउवट्ठा पुनोउवटुंते ।
. उक्कसणावापगया इमावि अन्नासमुक्कसणा ।। वृ- पूर्वमवधावित उक्तः स चेदवधावितो भग्नव्रतो ज़ायेत । भग्नव्रतश्च भूत्वा पुनरुपतिष्ठति । ततस्तस्मिन्नवधावितभग्नव्रतेपुनरुपतिष्ठतिभवत्युषस्थापना कर्तव्या, तत उपस्थापनाप्रतिपादनार्थमधिकृतंसूत्रं । अथवापूर्वसूत्रेसमुत्कर्षणा प्रकृता ।इयमप्यधिकृतसूत्रेणाभिधीयमानान्यासमुत्कर्षणा स्थापनेत्यधिकृतसूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यस्य व्याख्या-आचार्य उपाध्यायो वा स्मरन् अयमुपस्थापनार्ह इति जानानः परं चतू रात्रात् पञ्चरात्राद्वा कल्पाकं सूत्रतोऽर्थतश्च प्राप्तं भिक्षु नोपस्थापयति । तत्रयदितस्मिन् कल्पाके सत्यस्तिसे तस्य कल्पाकस्य कश्चित्माननीयः पिताभ्राता वाज्येष्ठः स्वामी वा कल्पाको भावी पञ्चरात्रेण दशरात्रेण पञ्चदशरात्रेण वाततो नास्तिसे तस्य कश्चित् च्छेदः परिहारो वा, उपलक्षणमेतदन्यदपि ततः प्रायश्चित्तं माननीयेऽनुत्थापिते तस्योत्थापनाया
For
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
व्यवहार - छदसूत्रम् - २-४ / १०९ अयोगात् । अथ नास्ति से तस्य कश्चित् माननीयः कल्पाको भावी । ततः से तस्याचार्यस्योपाध्यायस्य वा स्वकृतादन्तारात् च्छेदः परिहारो वा इयमत्र भावना अत्रादेशद्वयमेके प्राहुश्चतूरात्रान्परं यदि अन्यानि चत्वारि दिनानि नोपस्थापयति तत आचार्योपाध्यायस्य च प्रत्येकं प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं चतुर्गुरुकम्, अथ ततोप्यन्यानि चत्वारि दिनानि लंघयति, ततः षट्लघुकं ततोऽप्यन्यानि चत्वारि दिनानी ततः षट्गुरुकं ततोऽप्यन्यानि यदि चत्वारि दिनानि ततश्चतुर्गुरुकच्छेदः ततः परमन्यानि चत्वारि दिनानी यदि तर्हि षट् लघुकः षट् लघुकच्छेदः ततोऽपि चेदन्यानि चत्वारि ततः षड् गुरुकः षड् गुरुकच्छेदः । ततः परमेकैकदिवसातिक्रमे मूलानवस्थाप्य पाराञ्चितानि द्वितीयादेशवादिनः प्राहुः पञ्चरात्रात् परं यदि नोपस्थापयति ततश्चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तं, ततोऽपि परं यदि पञ्चदिनानि लङ्गयति ततः षड् लघुकं, ततः परमपि पञ्चरात्रादिक्रमे षड्गुरुकं, ततोऽपि परं यदिपञ्च दिनानि वाहयति ततश्चतुर्गुरुकश्चतुर्गुरुच्छेदस्ततः परमन्यानि चेद्दिनानि पञ्च ततः षड् लघुकः षड्लघुकच्छेदः । ततोऽपि पञ्चरात्रातिवाहनेन षट्गुरुकः षट्गुरुकच्छेदः । ततः परमेकैकदिवसातिवाहने मूलानवस्थाप्य पाराञ्चितानि । एष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना भाष्यनिर्युक्तिविस्तरः । तत्र भाष्यकारः प्राह
[भा. २०२९]
संभरण उवठ्ठावण तिन्नि उ पणगा हवंति उक्कोसा । माननिज्जे पितादी तु, तेसु सती च्छेद परिहारो ।।
वृ- संस्मरणमुपस्थापनाविषये यथा एष उपस्थापयितव्यो वर्तते इति । तत्र माननीये पित्रादौ सति कल्पाकस्यातिवाहने त्रयः पञ्चका भवन्त्युत्कर्षतः । किमुक्तं भवति, विवक्षिते भिक्षौ कल्पाके जाते सति यदि तस्य माननीयः पित्रादिरुपस्थाप्योऽस्ति परमद्यापि कल्पाको नोपजायते तर्हि स जघन्यतः पञ्चरात्रंप्रतीक्षाप्यते, मध्यमतोदशरात्रमुत्कर्षः पञ्चदशरात्रं, तथापि चेन्माननीयः कल्पाको नोपजायते, तर्हि स कल्पाको भिक्षुरुपस्थापनीयो नो चेदुत्थापयति तर्हि च्छेदः परिहारो वा प्रायश्चित्तं । अथ तस्य माननीयाः पित्रादयो न सन्ति, ततस्तेषामसत्यभावे यदितं चतूरात्रमध्ये पञ्चरात्रमध्ये वा नोपस्थापयति तथापि तस्य प्रायश्चित्तं च्छेदः परिहारो वा च्छेदपरिहारग्रहणं सूचामात्रं तेनादेशद्वयेन प्रागुक्तः प्रायश्चित्तविधि द्रष्यव्यः ।। [भा. २०३० ]
चिट्ठउता उठवणा, पुव्विं पव्वायणादिवत्तव्वा ।
अडयालपुच्छसुद्धे, भन्नति दुखं खु सामन्नं ।।
वृ- तिष्ठतु तावदुपस्थापना, पूर्व प्रव्राजनादिवक्तव्यता वक्तव्या । तत्र यथा पञ्चकल्पे निशीथे वाष्टचत्वारिंशत्पृच्छा शुद्धोऽभिहितस्तथा अष्टचत्वारिंशत् पृच्छा शुद्धे कृतेतत्संमुखमिदं भण्यते । दुक्खं खुश्रामण्यं परिपालयितुम् । तथाहि
[भा. २०३१]
गोयर अचित्तभोयण, सज्झायमह्वाणभूमिसेज्जाती । अब्भुवगमि दिक्खा, दव्वादीसुं पसत्थेसुं ।।
बृ- यावज्जीवं गोचरचर्यया भिक्षामटित्वा अचित्तस्यैषणादिशुद्धस्य भोजनं कर्तव्यं, तदपि बालवृद्धशैक्षिकादिसंविभागेन, तथा चतुः कालं स्वाध्यायो विधातव्यः यावज्जीवं देशतः सर्वतश्चास्त्रानं । ऋतुबद्धे काले भूमौ शय्या आदिशद्वाद्वर्षारात्रे फलकादिषु शयनं, दिवसे न स्वप्तव्यं, रात्रौ तृतीये यामे निद्रामोभः । एवमुक्ते यद्यभ्युपगच्छति तत एतस्मिन्नभ्युपगते तस्य दीक्षाप्रवेशस्तेषु द्रव्यादिषु प्रशस्ते द्रव्ये शाल्यादिसंचयादौ प्रशस्ते क्षेत्रे गंभीरसानुनादादौ प्रशस्ते भावे प्रवर्धमानपरिणामादौ दातव्या ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०९, [भा. २०३२] [भा.२०३२] लग्गादिचतुरंते अनुकूले दिजिए उअहजायं ।
सयमेव तुथिरहत्थो गुरुजहन्नेन तिनहा ।। वृ- इहोत्सर्गतो लोचे कृते यताजातेच रजोहरणादिके समर्पितेपश्चात्त्रिः कृत्व सामायिकमुच्चार्यते, इत्येष विधिर्यदिपुनर्लग्नादिकंत्वरमाणंस्यात्ततोऽनुकूलेलग्नादौचादिशब्दात्मुहूर्तादिपरिग्रहः त्वरमाणे: शीधं समापतति यथाज्ञातं सनिषद्यं रजोहरणमुखवस्त्रिकाग्रपूररुपं दीयते । उक्तंच । अहाजायं नाम सनिसेचं रयहरणं मुहपोत्तिया बालपज्जेय इति, ततो यदिगुरुः स्थिरहस्तो न कम्पते अट्टगृह्णानस्य हस्तः तर्हिसस्वयमेव जधन्येन तिस्त्रोऽट्ठअव्यवच्छित्वा गृह्णातिसमर्थः सर्वं वालोचं करोति[भा.२०३३] अन्नोवाथिरहत्थोसामाइयतिगुणमठगहणंच ।
तिगुणंपादक्खिणं नित्थारग गुरुगुणविवड्डी ।। वृ-आचार्यस्य स्थिरहस्तत्वाभावे अन्यो वा स्थिरहस्तः प्रव्राजयति समस्तंलोचंकरोतीतिभावः । तदनन्तरंगुरुः शोभने लग्नादौ प्राप्ते त्रिगुणंत्रीन्वारान्सामायिकमुच्चारयति । इयमत्रभावना-प्रथमतः प्रव्राजनीयमात्मनो वामपार्श्वे स्थापयित्वा चैत्यानि तेन सह वन्दन्ते ततः चतुर्विशतिस्तवं चिन्तयित्वा नमस्कारेण पारयित्वा चतुर्विशतिस्तवमाकृष्य त्रिकृत्वः सामायिकमुच्चारयति तदनन्तरमर्थग्रहणं स कारयितव्यः ।सामायिकार्थस्तस्यव्याख्यायते इतिभावः । ततः सूत्रतोऽर्थतश्वगृहीतंसामायिकमिति तदनुज्ञानिमित्तं विधिना त्रिगुणं प्रादक्षिण्यं कार्यते । तत्र तृतीयस्यां प्रदक्षिणायामनुज्ञा क्रियते, यथा निस्तारको भव, गुरुगुणैर्विवृद्धिर्भवतु, वर्धस्वेत्यर्थः । एवं प्रव्राजनायांकृतायांयत्कर्तव्यं तदाह[भा.२०३४] फासुय आहारोसे अनहिंडतोयगाहएसिक्खं ।
- तोहे उउवठावणछज्जीवनियंतुपत्तस्स ।। . वृ- प्रव्रज्याप्रदानान्तरं से तस्य प्रासुक आहारोदीयते । स च भिक्षां न हिण्डाप्यते किं त्वहिण्डमान एव शिक्षा ग्रहणशिक्षामासेवनाशिक्षां च ग्राह्यते । ततः षड् जीवनिकां प्राप्तस्याधिगृहीतषट्जीवनिकाध्ययनस्य उपस्थापना क्रियते । विपक्षे प्रायश्चित्तविधिमाह[भा.२०३५] अप्पतेअकहेतेअनहिगय अपरिच्छअतिक्कमेपासे ।
एकेको चउगुरुगा,चोयग सुत्तंतुकारणियं ।। वृ- अप्राप्ते षड्जीवनिकां पर्यायं वा जधन्यतः षण्मासानुत्कर्षतो द्वादशसंवत्सराणि तथा अकथयित्वा जीवाजीवादीन् तथा अनधिगते जीवाजीवादौ तथा अपरीक्षायां परीक्षाया अभाव तथा से तस्य उपस्थापयितोऽतिक्रमे एकैकस्य व्रतस्य वास्त्रयमनुच्चारणे एतेषु सर्वेषु प्रत्येकमेकैकस्मिन् प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ सूत्रे पर्यायादिकं नोपात्तमिति तत्कथने कर्थन सूत्रविरोधस्तत्राह-हे चोदक सुत्रमिदं कारणिकं पुरुषविशेषपात्रापेक्षमतः पर्यायाधनभिधानेऽपि न दोषः एनामेव गाथां वै तथाभाष्यकृद्विवृणोति । [भा.२०३६] अपत्तेसुएणंपरियागमुवठावेंतेचउगुरुगा।
आणादिणो यदोसा विराधना छण्हकायाणं ।। वृ- श्रुतेन षड्जीवनिकापर्यन्तेनाप्राप्ते पर्यायं वा जघन्यादि भेदभिन्नमप्राप्ते उपस्थाप्यमाने उपस्थापयितुः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, तपसा कालेन च गुरुवो, न केवलमेतत् । किन्त्वाज्ञाअनवस्थामिथ्यात्वविराधनादोषास्तथा स उपस्थापितो भिक्षादौ किल कल्पिको भवति । ततरतस्य
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
भिक्षादिप्रेषणे षण्णां कायानां विराधना अपरिज्ञानात् तथा
[भा. २०३७ ]
व्यवहार-छेदसूत्रम्
९-२-४/१०९
सुत्तत्थं कहइत्ता जीवाजीवेय बंधमोक्खं च । उवठावणे चउगुरुगा विराहणा जा भणिय पुव्वं ।।
- सुत्रार्थं षड्जीवनिकायपर्यन्तं अकथयित्वा तथा जीवाजीवान् बन्धं मोक्षं चाकथयित्वा एवमेवोपस्थापने क्रियमाणे उपस्थापितुश्चत्वारो गुरुकास्तपो गुरवः प्रायश्चित्तं तथा या विराधना पूर्वम-प्राप्तद्वारे षण्णां जीवनिकायानामुक्ता साऽत्रापि द्रष्टव्या । ततस्तन्निष्पन्नमपि तस्य प्रायश्चित्तमुढौकते।
[भा. २०३८ ]
अनहिगयपुन्नपावं उवठावंतस्स चउ गुरु होंति आणादिणो य दोसा मालाए होति दिठंतो ।।
वृ- अनधिगतपुण्यपापं सूत्रार्थकथनेऽप्यविज्ञातपुण्यपापमुपस्यापयतः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरवः कालगुरुका मासा भवन्ति, । आज्ञादयश्चानन्तरामिहिता दोषाः । अत्र मालाया दृष्टान्तो यथा स्थाणौ शूलाप्रक्षेपं वर्णसुगन्धपुष्पमालामारोपयतो वचनीयतादयो दोषाएवमत्राप्यनधिगतपुण्यपापे व्रतान्यारोपयत आज्ञादय इति ।
[भा. २०३९]
उदउल्लादि परिच्छा अहिगय नाऊण तो वदन्ते । एकं तिखुत्तो, जो न कुणइ तस्स चउ गुरुगा ।।
वृ- गोचरादि गतेन उदकार्द्रादिना परीक्षा कर्तव्या । वृषभेण तत्परीक्षानिमित्तं तेन सह गोचरगतेन उदकार्द्रेण हस्तेन मात्रकेण वा भिक्षा ग्राह्या । तत्र यदि स वारयति निषिद्धमेतत्कथं यूयमेव भिक्षामगृह्णीथ । ततो ज्ञायते एष परिणतसूत्रार्थोऽधिगतपुण्यपाये एवं शेषपरीक्षास्वपि भावनीयम् । तत उदकार्द्रादिपरीक्षाभिरधिगतपुण्यपापं ज्ञात्वा ततोऽनन्तरं व्रतानि गुरवो ददति । कथमित्याह-एकैकं वतं त्रिः कृत्वस्त्रीन वारान् । एवं यो न करोति तस्य चत्वारो गुरुका द्वाभ्यां लघवस्तपसा कालेन च प्रायश्चित्तं । अथ परीक्षामेव वैतन्येनाह
[भा. २०४० ]
उच्चारादि अथंडिल वोसिर ठाणाइ वावि पुढवीए । नदिमादिदगसमीवेसागनि निक्खित्तं तेउंमि ।। वियणभिधारण वाए हरिए जह पुढवीए तसेसु च । एमेव गोयरगए होइ परिच्छा उकाएहिं । ।
[भा. २०४१ ]
वृ- उच्चारादिरादिशब्दात्प्रश्रवणादिपरिग्रहः अस्थण्डिले सचित्तपृथिवीकायात्मिके व्युत्सर्जनं यदि वा स्थानादि स्थानमुर्ध्वस्थानमादिशब्दान्निषदनादिषरिग्रहस्तत् पृथिव्यां पृथिवीकायस्योपरि कुरुते । तथाऽप्कायविषये नद्याद्युदकसमीपेऽत्रादिशब्दात्तडागादिपरिग्रहः । तथा तेजसि तेजस्कायविषये सनिक्षिप्ताग्नौ प्रदेशे गाथायां तु निक्षिप्तशब्दस्यान्यथापाठः प्राकृतत्वात् । उच्चारादेर्व्युत्सर्जनमिति सर्वत्र सम्बध्यते तथा वाते वातविषये व्यज्जनस्य तालवृन्तस्याभिधारणं वातोदीरणाया अभिमुख्येन धारणं करोति । हरिते यता पृथिव्यां तथा वक्तव्यं हरितकायस्योपरि स्थानादि करोति यदिवोच्चारादि व्युत्सर्जनमिति । त्रसेष्वपि च पृथिव्यामिव वक्तव्यं । कीटिकानगराद्यतिप्रत्यासन्नमुच्चारादि स्थानादि वा करोतीति भावः । तत्र यदि वारयति तदा ज्ञायते सम्यक् परिणतोऽस्य धर्म इति योग्य उपस्थापनायाः एवमेव गोचरगतेऽपि तस्मिन् कायैः पृथिव्यादिभिर्भवति परीक्षा कर्तव्या तद्यथा-सरजस्केनोदकाद्रेण
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ४, मूल - १०९, [ भा. २०४१ ]
वा हस्तक मात्रकेण वा भिक्षा ग्राह्यते इत्यादि परीक्षितस्य व्रतारोपणं कर्तव्यम् । तथा चाहदव्वादि पसत्थ वया एक्केक्क तिगंति उवरिमं हेठा । दुविहा तिविहाय दिसा आयंबिल निव्विगइयावा ।।
[भा. २०४२ ]
वृ - द्रव्यादौ प्रशस्ते व्रतान्यारोपणीयानि । एकैकं व्रतं त्रिकं त्रिकृत्व उच्चारयेत्कथमित्याह-उवरिमं हेठा अधस्तान्मूलादारभ्य यावदुपरितनं पर्यन्तवर्तिसूत्रम् । इदमेकमुच्चारणमेवं त्रिन्वारान् दिग् निब्ध्यते । द्विविधा त्रिविधा वा तत्र साधोर्द्विविधा तद्यथा आचार्यस्योपाध्यायस्य च व्रतिन्यास्त्रिविधा । तद्यथाआचार्यस्योपाध्यायस्य प्रवर्तिन्याश्च तथा उपस्थाननान्तरं तपः कार्यते । तच्च अभक्तार्थमाचाम्लं निर्विकृतिकमित्यादि । उक्तं च- जद्दिवसं उवठाविनो तद्दिवसं केसिं चि अभत्तट्ठो भवइ । केसिं चिं आयंबिलं केसिंचि निव्विगइयं इत्यादि । सम्प्रति माननीयपित्रादिविषये विधिशेषमाहपियपुत्तखुदुथेरे खुदुगधेरे अपावमाणंमि ।। सिक्खावणपन्नवणा दिठतो दंडिमाईहिं । ।
[भा. २०४३ ]
७१
वृ - द्वौ पितापुत्रौ प्रव्रजितौ । तौ यदि द्वावपि युगपत् प्राप्तौ तर्हि युगपदुपस्थाप्येते । अथ खुदुत्ति क्षुल्लकः पुत्रः सूत्रादिभिरप्राप्तः । थेरत्ति स्थविरः सूत्रादिभिः प्राप्तस्तर्हि स्थविरस्योपस्थापना विधेया । खुदुत्ति यदि पुनः क्षुल्लकः सूत्रादिभिः प्राप्तः स्थविरो नाद्यापि प्राप्तो भवति, तर्हि तस्मिन् स्थविरे सूत्रादिकमप्राप्नुवति यावदुपस्थापनादिवसः शुद्ध समागच्छति तावत्स्थविरस्य प्रयत्नेन शिक्षापना क्रियते आदरेण शिष्यत इत्यर्थः । तत्र यदि उपस्थापनादिवसः मर्यादया प्राप्तो भवति ततो द्वावपि युगपदुपस्थाप्येते । अथादरेण शिक्षमाणोऽपि न प्राप्तस्तदा स्थविरेणानुज्ञाते सति क्षुल्लक उपस्थाप्यते । अथ स्थविरो न मन्यते तदा प्रज्ञापना कर्तव्या । तस्यां च प्रज्ञापनायां क्रियमाणायां दृष्टान्तो दण्डिको ऽभिधातव्यः । दण्डिको राजा आदिशब्दादमात्यादिपरिग्रहः । स चेवम् एगो राया रज्जपरिब्भठो सपुत्तोऽन्नरायाणमोलग्गिउमाढत्तो । सो राया पुत्रस्स तुठो तं से पुत्तं रज्जे ठविउमिच्छइ । किंसो पिया नानुजाण । एवं तव जइ पुत्तो महव्वयरज्जं पावित्ति किं न मन्नसि । एतदेव सविशेषमाहथेरेण अनुन्नाए उवठनिच्छेवंठति पंचाहं । तिपणमनिच्छे उवरिवत्थुसहावेन जाहीयं ।।
[भा. २०४४]
वृ- स्थविरेणानुज्ञाते उपस्थापना क्षुल्लकस्य कर्तव्या । अथस दण्डिकादिर्भिदृष्टान्तैः प्रज्ञाप्यमानोपि नेच्छति । तथा पञ्चाहं पञ्चदिवसान् यावत् तिष्ठति । ततः पुनरपि प्रज्ञायते तथाप्यनिच्छानां पुनरपि पञ्चाहं तिष्ठन्ति । पुनः प्रज्ञाप्यतेतथाप्यनिष्टौ भूयः पञ्चाहमवतिष्ठन्ते । एवं यदि त्रिपञ्चाहकालेन स्थविरः .प्राप्तो भवति, तथा युगपदुपस्थापनातः परं स्थविरऽनिच्छत्यपि क्षुल्लक उपस्थाप्यते । वत्थुसहावेण जाहीयमिति वस्तुनः स्वभावो वस्तुस्वभावः अहंकारी सन् अहं पुत्रस्यावमतरः करिष्येऽहमिति विचिन्त्य कदाचित् उन्निष्क्रामेत् गुरोः क्षुल्लकस्य चोपरि द्वेषं गच्छेत् । एवं स्वरूपे वस्तुस्वभावे ज्ञाते त्रयाणां पञ्चाहानामुपर्यपिस क्षुल्लकः प्रतीक्षाप्यतेयावत्तेनाधीतमिति । अथ द्वेऽपिपिता पुत्रयुगले तदायं विधिः दो थेरखुदुधेरे खुदुगवोच्चत्थ मग्गणा होइ ।
[भा. २०४५ ]
रन्नो अच्चमाई संजइ मज्झे महादेवी ||
वृद्वौ स्थविरौ सपुत्रौ समं प्रव्रजितौ तत्र यदि द्वौ स्थविरौ प्राप्तौ न क्षुल्लकौ ततः स्थविरावुपस्थाप्पेते । 'खुदत्ति' अथ द्वावपि क्षुल्लकौ प्राप्तौ न स्थविरौ तदा पूर्ववत् प्रज्ञापनोत्कर्षतः पञ्चदशदिवसान्या
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१०९ वत्कर्तव्या । तथाप्यनिच्छायामुपेक्षा वस्तुस्वभावं ज्ञात्वा प्रतीक्षापणं थेरे 'खुदुत्ति' द्वौ स्थविरावेकश्च क्षुल्लकः सूत्रादिभिः प्राप्तोऽत्रोपस्थापना 'वोच्चत्थे' इत्यादि स्थविरक्षुल्लकस्य च विपर्ययस्ततो भवति मार्गणा कर्तव्या । सा चैवम्-दौ क्षुल्लको प्राप्तावेकश्च स्थविरः प्राप्त एको न प्राप्तस्तत्र यो न प्राप्तः स आचार्येण वृषभैर्वा प्रज्ञाप्यते । प्रज्ञापितः सन् यद्यनुजानाति तदा तत् क्षुल्लक उपस्थाप्यते तथाप्यनिच्छायांराजदृष्टान्तेनतथैव प्रज्ञापना । अयंचात्रविशेषः । सोऽप्राप्तस्थविरोभण्यते-एष तव पुत्रः परममेधावी सूत्रादिभिः प्राप्त इत्युपस्थाप्यतां, यदिपुनस्त्वं न मुत्कलयसि तदेतौ द्वावपि पितापुत्री रत्नाधिकौ भविष्यतस्तसमाद्विसर्जय एनमात्मीयं पुत्रमेषोऽपितावद्भवतुरत्नाधिक इति । अतोऽपि परमनिच्छायामुपेक्षावस्तुस्वभावंज्ञात्वा वा तत् क्षुल्लकस्य प्रतीक्षापणमिति । रनोय अमच्चाई इत्यादि पश्चार्धं राजा अमात्यश्चसमकंप्रवजितौसमकमेव सूत्रादिभिः प्राप्तौ ततो युगपत्तौ द्वावप्युपस्थाप्यते । अथ राजा सूत्रादिभिः प्राप्तो नामात्यो राज्ञ उपस्थापना | अथामात्यः सूत्रादिभिः प्राप्तो न राजा ततो यावदुपस्थापनादिनमागच्छतितावदादरेणराजाशिक्ष्यते, ततोयदिप्राप्तोयुगपदुपस्थापना ।अथतत्रापि राजान प्राप्तस्तदा तेनानुज्ञाते अमात्य उपस्थाप्यते । अथ नेच्छति तदा पूर्ववत् दण्डिकदृष्टान्तेन राज्ञः प्रज्ञापना, तथापि चेन्नेच्छति ततः पञ्च दिवसान्यावदमात्यस्य प्रतीक्षापणं तथापि चेन्न प्राप्तो भूयः प्रज्ञापना । तत्राप्यनिच्छायांपुनः पञ्चदशाहमपितथाप्यनिच्छायामुपेक्षावस्तुस्वभावंवाज्ञात्वामात्यस्य प्रतीक्षापणं । यदि वा वक्ष्यमाणोऽत्र विशेषों यथा वामात्यस्य राज्ञा सहोक्तमेवमादिग्रहणसूचितयोः श्रेष्ठिसार्थवाहयोरपिवक्तव्यमिति, संजइमज्ज्ञमहादेवीति' द्वयोर्मातादुहिनोईयोर्मातादुहितृयुगलयोमहादेव्यमायत्योश्च सर्वमेव निरवशेषं वक्तव्यम् । सम्प्रति यदुक्तं 'वोच्चत्थमगणा होइ' इति तद् व्याख्यानार्थमाह[भा.२०४६] दोपत्त पियापुत्ता एगस्स पुत्तपत्त नउथेरा ।
गहितोव सयं राइनितो होउ एस वि य ।। वृ-द्वौ पितापुत्रा प्राप्तावेकस्य तुपितापुत्रयुगलस्यपुत्रः प्राप्तोनतुस्थविरः । स आचार्येण वृषभेण वा प्रज्ञापनां ग्राहितः स्वयं वितरत्यनुजानाति । तदा तत् क्षुल्लक उपस्थाप्यते । अथ नेच्छति तदा पूर्ववद्राजद्रष्टान्तेन प्रज्ञापना । अन्यच्चैतौ पितापुत्रौ रत्नाधिकौ भविष्यत एषोऽपि च तव पुत्रो यदि रानिको रत्नाधिको भवति । भवतुनाम तव लाभ एष इति तथाप्यनिच्छायांपूर्ववदुपेक्षादि । [भा.२०४७] राया रायाणो वादोनिवि समपत्तदोसुपासेसु ।
ईसरसेडिअमच्चे निगमघडाकुलदुएखुड्डे ।। वृ-एकोराजाद्वितीयोराजराजानस्तौसमकंप्रव्रजितौ । अत्रापियथा पितापुत्रयोर्वा प्रागुक्तंतथापि निवशेषं वक्तव्यं केवलमवमेऽमात्यादिके सूत्रादिभिः प्राप्ते उपस्थाप्यमाने यदि राजादिरप्रीतिंकरोति दारुणस्वभावतयाब्रूते वा किमपि परुषंतदासोऽप्राप्तोऽपीतरैरमात्यादिभिः सममुपस्थाप्यते । अथवा 'रायत्ति' अत्रएकोराजातत्रसोऽमात्यादीनांसर्वेषांरत्नाधिकः कर्तव्यः ‘रायाणोत्ति' यत्रपुनर्द्धिप्रभृतयो राजानः समकं प्रव्रजिताः समकं च सूत्रादिभिः प्राप्तास्ते समरत्नाधिकाः कर्तव्या इत्युपस्थाप्यमाना द्वयोः पार्श्वयोःस्थाप्यन्ते ।। अत्रैवार्थे विशेषमाह[भा.२०४८] समगंतुअनेगेसुंपत्तेसुंअनभिजोगमावलिया ।
एगतो दुहतोठविया समराइनियाजहासन्नं ।।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १०९, [भा. २०४८]
७३ . वृ- पूर्वं पितापुत्रादिसम्बन्धेनासम्बन्धेष्वनेकेषु राजसु समकं सूत्रादिभिः प्राप्तेष्वत एवैककालमुपस्थाप्यमानेषु, 'अनभिजोगत्ति' गुरुणा अन्येन वाभियोगो न कर्तव्यो यथा इतस्तिष्ठथ इतस्तिष्ठथेति । किन्त्वेकतः पार्श्वे द्विधातो वा द्वयोर्वा पार्श्वयोर्यथैव स्थिताः स्वस्वभावेन तेषामावलिका तथैव तिष्ठतु । तत्रयोयथागुरोःप्रत्यासन्नः सतथाज्येष्ठोये तूभयोः समश्रेण्या स्थितास्ते समरत्नाधिकाः । इदानीं पूर्वगाथापश्चार्धव्याख्या- ईसर इत्यादि' यथा द्विप्रभृतयो राजान उक्ता एवं द्विप्रभृतयः श्रेष्ठिनो द्विप्रभृतयोऽमात्या द्विप्रभृतयो निगमा वणिजः ‘घडत्ति' गोष्टी द्विप्रभृतयो गोष्ट्यो यदि वा द्विप्रभुतयो गोष्ठिका 'कुलत्ति' यदि वा द्विप्रभृतयो महाकुला, द्विकग्रहणमुपलक्षणं तेन त्रिप्रभृतय इति द्रष्टव्यं । तथैव च व्याख्यातम् 'खुदत्ति' क्षुल्लकाः समकं प्रवाजिता इत्यर्थः । समकं सूत्रादिभिः प्राप्ताः सम रत्नाधिकाः कर्तव्या । एतेषामेव मध्ये यः पूर्वं प्राप्तः स पूर्वमुपस्थाप्यते इति वृद्धसम्प्रदायः ।। [भा.२०४९] ईसिंअन्नोअंतो वामे पासम्मिहोइआवलिया ।
अभिसरणंमि यवड्डीओसरणेसोव अन्नोवा ।। बृ- तेषामुपस्थाप्यमानानामावलिका गुरोर्वामपार्श्वे गजदन्तवत् ईषदवनतस्य अवनतीभूय स्थितास्तत्र यदि से गुरुसमीपमग्रतोऽभिसरन्ति तदा गच्छस्य वृद्धिर्ज्ञातव्या । यथान्येऽपि बहवः प्रव्रजिष्यन्तीति । अथ पश्चात् बहिरपसरन्ति तदा स उपस्थाप्यमानोऽन्यो वा उन्निःक्रमिष्यति अपद्रविष्यतिवेदितव्यंज्ञातव्यमेवेतिनिमित्तकथनम् ।।
मू. (११०) आयरिय उवज्झाए असरणमाणे परंचउराय पंचरायातो कप्पागं भिक्खुंनोउवट्ठावेइ तंचेवभणियव्वं ।।
वृ-अस्य व्याख्याप्राग्वत् । नवरं 'तंचेवभणियव्वं' इतिवचनादेवं परिपूर्णः पाठोद्रष्टव्यः ‘कप्पाए अत्थियाइंसेकेइमाननिज्जेकप्पागे, नत्थियाइंसेकेइछेएवापरिहारेवा, नत्थियाइंसेकेइमाननिज्जे कप्पाए, से संतरा छेदे वा परिहारे वा ।। अस्यापि व्याख्या प्राग्वत् । तत्र यैः कारणैर्न स्मरति तान्युपदर्शयन्नाह[भा.२०५०] दप्पेण पमाएणव वक्खेवणव गिलानतो वावि ।
एएहिं असरमाणेचउव्विहं होइपच्छित्तं ।। वृ-दर्पो निष्कारणोऽनादरस्तेन [१] प्रमादो विकथादीनां पञ्चानां प्रमादानामन्यतमस्तेन [२] व्याक्षेपेण सीवनादिना [३] ग्लान्यतः वा [४] एतैः कारणैरस्मरति प्रायश्चित्तमस्मरणनिमित्तं चतुर्विधमस्मरणकारणस्य दपदिश्चतुःप्रकारत्वात्तदेवमभिधित्सुः प्रथमतो दर्पतः प्रमादेनचाह-. [भा.२०५१] वायामवगनादिसु दप्पेणअनुठवेंति चउगुरुगा ।
विकहादिपमाएणवचउलहुगा होतिबोधव्वा ।। वृ- व्यायामवल्गनादिषु व्यापृततया यो निःकारणेऽनादर उपस्थापनायाः स दर्प उच्यते । तेन दर्पणानुपस्थापयतिप्रायश्चित्तंचत्वारो गुरुकाः, विकथादिनाअन्यतमेनप्रमादेनानुपस्थापयतिचत्वारो लघुकाभवन्तिबोद्धव्याः । [भा.२०५२] सिव्वणतुन्नणसज्झायज्झाणलेवादिदानकज्जेसु ।
वेक्खेवे होइगुरुगो गेलन्नेनं तुमासलहु ।।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
.७४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/११० वृसीवनतूर्णनस्वध्यायध्यानपात्रलेपादिदानका/गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे यो व्याक्षेपस्तस्मिन् व्याक्षेपेऽनुपस्थापयतिप्रायश्चित्तं भवति गुरुको मासो, ग्लान्येन त्वनुपस्थापयति मासलघु ।। सम्प्रति यैः कारणैः स्मरतोऽस्मरतश्चानुस्थापयतः प्रायश्चित्तंनभवति । तान्यभिधित्सुराह[भा.२०५३] धम्मकहा इड्डिमतो वादे अच्चुक्कडे वगेलन्ने ।
बिइयं चरमपएसुंदोसुंपुरिमेसुतंनस्थि ।। वृ- ऋद्धिमतो राज्ञो युवराजस्यामात्यादेर्वा प्रतिदिवसमागच्छतो धर्मकथा कथ्यते परप्रवादी वा कश्चनाप्युपस्थितः । स वादे निग्रहीतव्यः इति तन्निग्रहणाय विशेषतः शास्त्राभ्यासे तेन सह वादे वा दीयमाने यदि वा आचार्यस्यान्यस्य वा साधोर्यो वा उपस्थाप्यस्तस्य वा अत्युत्कटे ग्लानत्वे जाते व्याकुलीभूतःस्मरन्नस्मरन् वायद्यपिनोपस्थापयतितथापिनतस्यप्रायश्चित्तंकारणतोव्याकुलीभवनात् । एतच्च प्रायश्चित्ताभावलक्षणं । द्वितीयपदमपवादपदं चरमपदयोर्द्वयोाक्षेपग्लानत्वलक्षणयोरवगन्तव्यम् । यथाहि-धर्मकथावादाभ्यां व्याक्षेपउक्तो ग्लानत्वपदेन चग्लानत्वमितिपूर्वयोस्तुद्वयोः पदयोस्तत् अपवादपदं नास्ति एतच्चतुर्विधं प्रायश्चित्तमस्मरन् निमित्तमुक्तं स्मरणतस्तु चतु रात्रपञ्चरात्र्याद्यतिक्रमे यत्प्रायश्चित्तं तत्पूर्वसूत्रेइवात्रापि निरवशेषंद्रष्टव्यम् ।।
मू. (१११) आयरिय उवज्झाए सरमाणे वा असरमाणेवा परं दसरायकप्पातो कप्पागं भिक्खुंनो उवढावेति, कंप्पाए अस्थि याइंसे केइमाननिज्जे कप्पाए, नत्थियाइंसे केइ छेदेवा परिहारे वा; नंस्थि याइंसे केइमाणणिज्जे कप्पाए, संवच्छरंतस्सतप्पतियंनो कप्पइआयरियत्तंवा जावगणावच्छेइयत्त वा उद्दिसित्तएवा ।।
वृ-आचार्य उपाध्यायो वा स्मरन् अस्मरन् वायदास्मरतितदानसाधकं नक्षत्रादिकंयदातुसाधकं । नक्षत्रादिकं, तदा बहु व्याक्षेपतो न स्मरति तत उक्तं स्मरन्वा अस्मरन्वा परं दशरात्रकल्पात् दशरात्रात्कालात्कल्पाकंभिक्षूनोपस्थापयति । तत्रयदितस्मिन्कल्पाकेसतिअस्तिसेतस्यकल्पाकस्य कश्चिन्माननीयः पित्रादि वीकल्पाकस्ततो नोपस्थापयतितर्हि नास्तिसे तस्यानुपस्थापयतः कश्चित् छेदः परिहारो वा, अथ नास्ति से तस्य कल्पाकस्य कश्चिन्माननीयः पित्रादि वीकल्पाकस्तर्हितस्यानुपस्थापयतः छेदः परिहारोवा, प्रथमादेशतइतिवाक्यशेषो द्वितीयादेशेनपुनच्छेदेन परिहारतपसा वाअदम्यमानस्य तत्प्रत्ययमनुस्थापनाप्रत्ययंतस्यसंवत्सरंयावन्नकल्पते आचार्यत्वमुपदेष्टुमनुज्ञातुं संवत्सरं यावत् गणो हियते इतिभावः । एष सूत्रसंक्षेपार्थः । व्यासार्थं तुभाष्यकृदभिधित्सुः प्रथमतो दशरात्रनिबन्धनमाह[भा.२०५४] . सरमाणेपंच दिना असरणमाणेवि तत्तियाचेव ।
कालोत्ति वसमओत्तिव अद्धा कप्पोतिएगटुं ।। वृ-स्मरत्यपिचउरायपंचरायातोइत्यनेन पञ्चदिनान्युक्तानि अस्मरत्यपितावन्तिचैव पञ्च दिनानि चैवोक्तानि । इदं च स्मरणास्मरणमिश्रकसूत्रमतो दशरात्रात्कल्पादित्युक्तमत्रैव कल्पशब्दस्तद् व्याख्यानमाह । कालइतिवासमय इतिवाअद्धाइतिवाकल्पइतिवा एकार्थं, ततोदशरात्रकल्पादिति दशरात्रकालादिति द्रष्टव्यम् ।। सम्प्रतिस्मरणास्मरणंभावयति[भा.२०५५] जाहे सुमरइताहे, असाहगंरिक्खलग्गदिनमादी ।
बहुविक्वंमि यगणे, सरियंपिपुनो विविस्सरति ।।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - १११, [भा. २०५५]
- ७५ वृ- यदा स्मरति तदा असाधकमप्रयोजकमृक्षलग्नदिनादि आदिशब्दात् मुहूर्तादिपरिग्रहः । बहुव्याक्षेपेचगणेगच्छे स्मृतमपिपुनरपि विस्मरति । ततएवंस्मरणास्मरणसंभवः ।।
अत्रैवप्रायश्चित्तविधिं सविशेषमाह[भा.२०५६] दसदिवसे चउगुरुगा दसेव छल्हुछगुरूचेव ।
ततोच्छेदोमूलं अनवटुप्पो यपारंची ।। वृ- तस्मिन्नधिकृते कल्पाके जाते सति यदि स्मरणास्मणतो दशदिवसानतिक्रामति । ततस्तस्यानुपस्थापयतः प्रायश्चित्तंचत्वारो गुरुकास्ततः परमन्यानि दशैवचेत् दिनान्यतिवाहयतिततः षड् लघुकं, ततः परतोऽपि दिनदशकातिक्रमे षड् गुरुकं । ततो च्छेदोत्ति ततः परमेवं च्छेदस्त्रिधा वक्तव्यः । स चैवं । ततोऽपि परतो यद्यन्यानि दश दिनानि लङ्घयति तर्हि चतुर्गुरुकच्छेदः । ततोऽपि परतोदिनदशकातिक्रमेषड्लघुकच्छेदः, ततोऽन्यदशदिवसातिक्रमेषट्गुरुकच्छेदः । मूलं अनवट्ठोयं पारंचीति तत एकदिवसातिक्रमे मूलं ततोऽपि परमेकादिनातिक्रमे अनवस्थाप्यो भवति । ततोऽपि परमेकस्य दिवसस्यातिवाहने पाराञ्चिको जायते[भा.२०५७] एसादेसो पढमो बितिएतवसाअदम्ममानम्मि ।
उभयबलदुब्बलेवासंवच्छरमादिसाहरणं ।। वृ- एष ऽनन्तरोदित आदेशः प्रथमो द्वितीये आदेशे पुनस्तपसा उपलक्षणभेतत् । च्छेदेन वा अदम्यमाने यदिवाउभयबलेन धृतिबलेनकायबलेन चउपलक्षणमेतदन्यतरैकबलेन वातपसःच्छेदस्य वादातुमशक्यतयासंवत्सरंयावत् दिशआचार्यत्वस्य हरणम्[भा.२०५८] . एतेदोआदेसा, मीसगसुत्तेहवंतिनायव्वा ।
पढमबिइएसुंपुन,सुत्तेइमंतुनाणत्तं ।। वृ- एतावनन्तरोदितौ द्वावप्यादेशौ मिश्रकसूत्रे भवतो ज्ञातव्यौ । प्रथमद्वितीययोः पुनः सूत्रयोरिदमादेशविषयं प्रत्येकंनानात्वं । तदेवाह[भा.२०५९] चउरो पंच दिवसाचउगुरू एव होतिच्छेदोवि ।
ततो मूलंनवमं, चरमंपिय एगसरगंतु ।। वृ-प्रथमे द्वितीयेचसूत्रे प्रत्येकमिमावादेशौ प्रथम आदेशस्तस्मिन् विवक्षिते कल्पाके जाते सति यदि चतुरो दिवसानतिवायति, तदा चतुर्गुरुततो भूयो भूयश्चतुश्चतुर्दिनातिक्रमे षड् लघु षड् गुरुकं । एवं च्छेदोऽपि त्रिधा वक्तव्यः । तदनन्तरं मूलं नवममनवस्थाप्यम् । चरमं पाराञ्चितमेकसरकमेकैकदिनातिक्रमे वक्तव्यम् । द्वितीयआदेशः पञ्चदिवसातिक्रमेचतुर्गुरु । एवं पञ्च पञ्चातिक्रमेषड्लघुषड्गुरुके । एवंच्छेदोऽपिपञ्चपञ्चदिनातिक्रमेण त्रिधा वक्तव्यस्ततो मूलं नवमं, चरमं च एकसरकमेकैकदिनातिक्रमेण भावार्थः प्रागेव सप्रपञ्चं भावितः । एतच्चोदेशद्वयं प्रथमसूत्रे द्वितीयसूत्रेचस्वस्थानेऽपिनोक्तंलाघवात् ।
मू. (११२) भिक्खूयगणाओअवकम्मअन्नंगणंउवसंपज्जित्ताणंविहरेज्जा, तंचकेइसाहम्मिए पासित्ता वएज्जा, 'कं अज्जो उवसंपज्जित्ताणं विहरसि?' जे तत्थ सव्वराइणीएतंवएज्जा । 'अहं भंते ! कस्स.कप्पाए ?' जे तत्थ बहुसुए तं वएज्जा । 'जं वा से भगवं वक्खति, तस्स आणाउववायवयणनिदेसे चिहिस्सामि' ।।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ४ / ११२
वृ- अस्य सूत्रस्य सम्बन्धमाह
[ भा. २०६०] कीस गणो मे गुरुणो हितोत्ति इय भिक्खु अन्नहि गच्छे। गणहरणेण कलुसितो स एव भिक्खू व एव अन्नं । ।
वृ- पूर्वसूत्रेणापहरणमुक्तं ततः 'कीस' किमिति गणो मे मम गुरोर्हत इति विचिन्त्य इति अस्मादेव गुर्वपमानलक्षणात्कारणाद् भिक्षुरन्यत्र गणान्तरे गच्छेत् । यदि वा यस्य गणोऽपहृतः स एव गणहरणेन कलुषितः सन् अन्यं गणव्रजेत्ततोऽन्यगणोपसम्पत् प्रतिपादनार्थमधिकृतंसूत्रमिति सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-- भिक्षुर्गणादपक्रम्य विशिष्टसूत्रार्थनिमित्तमन्यगणमुपसम्पद्य विहरेत् । तं चोभ्रामक भिक्षाचरप्रचुरे ग्रामे भिक्षार्थमटन्तं दृष्ट्रा कश्चित्साधर्मिको वदेत्-कमाचार्यमुपसम्पद्य त्वं विहरसि । एवं पृष्टः सन् यस्तत्र सर्वरत्नाधिको गीतार्थ आचार्यस्तं वदेत् तस्मिन्नुक्ते स परिकल्पयति । यमेष व्यपदिशति सोऽगीतार्थो, न चायमगीतार्थनिश्रया विहरति । ततो भूयः पृच्छति, अथ भदन्त कस्य कल्पेन, सूत्रे स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात्, कस्य निश्रया त्वं विहरसि, एवमुक्ते यस्तत्र सर्वबहुश्रुतस्तं वदेत् तथा तस्य सर्वरत्नाधिकस्याचार्यस्यागीतार्थस्य यः शिष्यो गीतार्थः सूत्रार्थनिष्णातः समस्तस्यापि गच्छस्य तृप्तिकारी तन्निश्रयाहं विहरामूति वदेत् यं वा स भगवानाख्याति यथैतस्याज्ञा त्वया कर्तव्या । तस्याज्ञायामुपपाते समीपे वचननिदेशे च आदेशप्रतीच्छायां स्थास्यामीति सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना भाष्यकृत्सूत्रव्याख्यातुकामः प्रथमतः सूत्रविषयमुपदर्शयतिपव्वावितो अगीतेहिं अन्नेहिं गंतूण उभयनिम्मत्तो ।
[भा. २०६१]
आगम्म सेस साहण ततो य साहूगओन्नत्थ ।।
वृ- कश्चिदगीतैरगीतार्थैराचार्यैः प्रब्राजितः, सोऽन्यत्र गणं गत्वा उभयतः सूत्रतोऽर्थतश्च निर्मातोऽभवत् । ततः स स्वगणे आगम्य शेषाणां गीतार्थानां साधूनां साधनं करोति सर्वानपि गीतार्थान् सूत्रार्थनिमित्तमितस्ततो विप्रसृतानाचार्यस्य समीपयानयति । समानीय च तेषां सूत्रार्थान् पूरयति । अन्यदा ततो गच्छात्कोऽपि साधुरन्यत्र गणान्तरे केनापि कार्येण गतः ।
[भा. २०६२]
तत्थवि य अन्नसाहुं अटेति अहिज्जमाण साहूणं । बिंती मा पढ एवं, किं तिय अत्थो न हो एवं ।।
वृ- तत्रापिच गणान्तरेऽन्यं साधुमाचाराङ्गे 'अट्टे लोए परिजुन्ने' इति सूत्रे 'अटे' इति अधीयानं पठन्तं श्रुत्वा ब्रूते - मा पढ एवं । स प्राह किमिति । इतरो ब्रूते - अर्थो न भवति विसंवदत्येवं यथा त्वं पठसि तस्मात् अट्टे इति द्विटकारको निर्देशोऽध्येतव्यः । ।
[भा. २०६३ ] अत्थो वि अत्थि एवं, आमं नमोक्कारमादिसव्वस्स । केरिस पुन अत्थोती बेति सुण सुत्तमट्टत्ति ।।
वृ- अधीयानः पृच्छति अर्थोऽपि ननु सूत्रस्यास्ति । इतरः प्राह- आममेवं न केवलमस्य सूत्रस्यार्थोऽस्ति किन्तु सर्वस्यापि नमस्कारादिकस्य सूत्रस्यास्ति । एवमुक्तोऽध्येता पृच्छति । कीदृशः पुनरस्य सूत्रस्यार्थ इति । इतरो ब्रूते शृणु प्रथमतो यथावस्थितं सूत्रं ततः पठति अट्टे इति । अट्टे लोए परिजुन्ने इति, एवं पठित्वास्य व्याख्यानमाह[भा. २०६४]
अट्टे चउव्विहे खलु, दव्वे नदिमादि जत्थ तणकट्ठा । आवत्तंते पडिया, अहव सुवन्नादियावट्टे ।।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
उद्देशकः-४, मूल - ११२, [भा. २०६४]
वृ- आर्तः खलु चतुर्विधस्तद्यथा-नामार्तः, स्थापनार्तः, द्वव्याता, भावार्तश्च । तत्र नामस्थापने सुप्रतीते द्रव्यार्तोऽपि नोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तो यत्र नद्यादेः प्रदेशे तृणकाष्टानि पतितानि आवर्तन्ते । यच्चवा सुवर्णाद्यावर्ततेस द्रष्टव्यः, आसर्वतः परिभ्रमणेनरुतानि गतानि यत्रयो वास आर्तइतिव्युत्पत्तेः ।। [भा.२०६५] अहवा अत्तीभूतोसचित्तादीहिं होइदव्वंमि ।
भावे कोहादीहिंअभिभूतो होति अट्टोउ । वृ- अथवा सचित्तादिभिर्द्रव्यैरसंप्राप्तैः प्राप्तवियुक्तैर्वा य आर्त स द्रव्यातः द्रव्यैरातॊ द्रव्यात इति व्युत्पत्तेः ।क्रोधादिभिराभिभूतो नोआगमतोभावार्तः, । तदेवमार्तशब्दार्थ उक्तः ।
सम्प्रतिपरिजीर्णशब्दार्थमाह[भा.२०६६] परिजुन्नो उदरिदो दव्वेधनरयणसारपरिहीनो।
भावे नाणादीहिं परिजुन्नोसव्वलोगोउ ।। वृ- परिजीर्णोऽपि चतुर्विधस्तद्यथा-नामपरिजीर्णः, स्थापनापरिजीर्णो, द्रव्यपरिजीर्णो, भावपरिजीर्णश्च । तत्रनामस्थापने प्रतीते, द्रव्ये द्रव्यतः परिजीर्णो नोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तोधनरत्नसारपरिहीनोदरिद्रो,भावभावतः परिजीर्णोज्ञानादिभिः परिहीन एषसमस्तोऽपिलोकः । [भा.२०६७] एवं सिद्धे अढेसोबेती, कत्थभेअहीयंति ।।
अमुगसन्निसगासे-अहगंपी तत्थवच्चामि ।। वृ-एवमाचाराङ्गगतसूत्रस्यार्थे स्पष्टेकथितेसब्रूते-कुत्रभेभवता त्वयाधीतमितिस प्राह-अमुकस्य सकाशेसमीपेततः सोऽध्येता चिन्तयति-अहमपितत्रव्रजामि । एवं चिन्तयित्वा[भा.२०६८] सोतत्थगतोऽधिज्जतिमिलितो सिझंतिएहिंउब्भामे ।
पुट्ठो सुत्तत्थातेसरंति निस्साएकं विहरे ।। वृ-सतत्रगतोगत्वाऽध्येति, एतद्विषयमधिकृतंसूत्रमधुनासूत्रव्याख्यामाह ।।सोऽधीयानोऽन्यदा उद्घामेउद्भ्रामकभिक्षानिमित्तंगतस्तत्रकेचित्साधर्मिकाः केचिदन्यगच्छवर्तिनःसाधवः सहाध्यायिनो मिलितास्तैः ‘सझंति एहिं तिसहाध्यायिभिः पृष्टस्ते तत्रसूत्रार्थाः सरन्ति निर्वहन्ति । तथा कंनिश्राय आश्रित्य भवान् विहरति[भा.२०६९] अमुगंनिसा अगीतो, विहरइकप्पेणगीयसिस्ससस ।
. अहमवियतस्स कप्पा, जंवाभयवं उवदिसंति ।। वृ-एवंपृष्टः सन्यस्तत्रसर्वरत्नाधिकोऽगीतोऽगीतार्थ आचार्यस्तंकथयति । यथाअमुकं निश्रयाहं विहरामि । एतावता 'जेतत्थसव्वराइणिओतंवएज्जा' इतिव्याख्यातं,एवमुक्तेतेचिन्तयन्ति, यमेष प्राह सोऽगीतोऽगीतार्थस्ततो भूयः पृच्छंति, कस्य कल्पेन कस्य गीतार्थस्य निश्रया भवान् विहरति, एतेन 'अहं भंते कस्स कप्पाए' इति व्याख्यातं, स प्राह-यस्तत्र-बहुश्रुततया गीतार्थस्तस्य शिष्यस्य कल्पेनसमस्तोगणो विश्यति, अहमपिच तस्यकल्पाविहरामि,यंभमवन्तउपदिशन्तियथास्याज्ञा कर्तव्या तस्याज्ञोपपातवचननिर्देशेषुस्यास्यामि । एतेन ‘जंचसेभयवंअक्खाति' इत्यादिव्याख्यातं, इदमेव स्पष्टंभावयत्ति[भा.२०७०] रायनियस्स उगणो, गीयत्थोमस्तविहरइनिस्सा ।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- ४ / ११२ जो जे होत महतो - तस्साणादी न हावेमि ।।
वृ- रात्निकस्य रत्नाधिकस्य गणो अवमस्य गीतार्यस्य निश्रया विहरति, अहमपि तन्निश्रया विहरामि । अपि च तस्मिन् गणे यो येन गुणेन तपःप्रभृतिना महितस्तस्याज्ञादि आज्ञासमीपभवनं वचननिर्देशं च न हापयामि सम्यक्करोमीतिभावः ।
७८
मू. (११३) बहवे साहम्मिया इच्छेज्जा एगयओ अभिनिचारियं चारए; कप्पइ नो ण्हं कप्पइ थेरे अनापुच्छित्ता एगयतो अभिनिचारियं चारए, जावण्हं कप्पइ ण्हं थेरे आपुच्छित्ता एगयतो अभिनिचारियं चारए । थेरा य से वियरेज्जा एव ण्हं कप्पइ एगयओ अभिनिचारियं चारए; थेरा य से नो वियरेज्जा एव हं नो कप्पइ एगयओ अभिनिचारियं चारए । जं तत्थ थेरेहिं अविइन्ने एगयओ अभिनिचारियं चरन्ति से अंतरा छेए वा परिहारे वा ।।
वृ- अथास्य सूत्रस्य सम्बन्धमाह
[ भा. २०७१ ] इति खलु आणा बलिया आणासारो य गच्छवासोउ । मोत्तु आनपाणुं सा कज्जा सव्वहिंजोगे ।।
वृ- अनन्तरसूत्रे इदमुक्तम्, 'आणाउववायवयणनिद्देसे चिठिस्सामीति' तत इति एवमुक्तेन प्रकारेण खल्वाज्ञा गुरुणां बलिका वलवती आज्ञासारश्च गुर्वाज्ञाकारणप्रतिपत्तिसारक्ष्च गच्छवास इत्यावेदितं । तत आनप्राणौ प्राणानौ मुक्त्वा सा गुर्वाजा सर्वत्र योगे व्यापारे कर्तव्येति । एतदर्थप्रतिप्रादनार्थ चाधिकृतं सूत्रमिति सूत्रसम्बन्धप्रकारान्तरेण सम्बन्धमाह
[भा. २०७२ ]
अहवा तदुभयहेउं, आईन्नो सो बहुस्सुय गणो उ ।
ओस्सूर भिक्खखेते चेइयाणं चारिया जोगो । ।
वृ- अथवेति प्रकारान्तरोपदर्शने स बहुश्रुतस्य गणस्तदुभयहेतोः सूत्रार्थतदुभयनिमित्तं बहुभिः प्रातीच्छिकैराकीर्णः समाकुलस्तथा तस्मिन् क्षेत्रे उत्सूरे भिक्षावेला चिरंच परिभ्रन्यते लभ्यते च रुक्षं भैक्षं ततः केचित् रुक्षेण दुर्बलीभूताः क्षपका वा दुर्बला अभवन् ग्लानोत्यिता वा सीदंति । एवं तेन क्षेत्रेण त्याजितानां केषांचित चरिकायोगो भवति, ततश्चरिकायोगप्रतिपादनार्थमधिकृतं सूत्रमेवमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या । बहवस्त्रिप्रभृतिकाः सांभोगिका इच्छेयुरेकतः सहिता इत्यर्थः । अभिनिचरिका अभिमुख्येन नियता चरिका सूत्रोपदेशेन बहिर्व्रजिकादिषु दुर्बलानामाप्यायननिमित्तं पूर्वा है काले समुत्कृष्टं समुदानं लब्धुं गमनं अभिनिचरिका तां चरितुं समाचरितुं कर्नमित्यार्थः एवमेतेषामिच्छतां कल्पते, नो हमिति वाक्यालङ्कारे, स्थविरानाचार्याननापृच्छय एकतः संहितानामभिनिचारिकां चरितुं यदि पुनः स्थविरान् अनापृच्छय व्रजन्ति ततः पायश्चित्तं मासलघु स्वच्छन्दचारित्वात् यावद् ग्रहणादेवं परिपूर्णः पाठो द्रष्टव्यः ।। " कप्पतिहं थेरे आपुच्छित्ता एगयतो अभिनिचारियं चारए । थेरा य से वियरेज्जा एव ण्हं कप्पेइ एगयतो अभिनिचारियं चारए; थेरा य से नो वियरेजा एव पहनो कप्पइ एगयतो अभिनिचारियंचारए । जे तत्थ थेरेहिं अवितिन्ने एगयतो अभिनिचारिय चरंति से अंतरा च्छेदे वा परिहारे वा ।।” अस्य व्याख्या-यत एवं स्वच्छन्दनचारितायां मासलघु तस्मान् कल्पते ण्हमिति पूर्वयत् स्थविरानापृच्छ्य एकतो अभिनिचारिकां चरितुं, आपृच्छायामपि कृतायां यदि स्थविरा वितरेयुरनुजानीयुरेन हमिति प्राग्वत् कल्पते । अभिनिचारिकां चरितुं स्थविराश्च नवितरेयुर्नानुजानीयुः प्रत्यपायं पश्यन्तः प्रयोजनाभावतो वा ततो न कल्पते । एकतो
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल- ११३, [भा. २०७२] ,
७९ अभिनिचारिकां चरितुं यत्पुनस्तत्र स्थविरैरवितीर्णेऽननुज्ञाते एकतोऽभिनिचारिकां चरन्ति । तन्निमित्तं से तेषां प्रत्येकमन्तरातं अन्तरा नाम तस्मात्स्यानादग्रतिक्रमणंच्छेदः परिहारो वा उपलक्षणमेतदन्यद्वा तपः-प्रायश्चित्तमिति
मू.(११४)चरियापविटेभिक्खू जावचउरायपंचरायातो थेरापासेज्जा सच्चेव आलोयणा, सच्चेव पडिक्कमणा सच्चेव ओग्गहस्स पुव्वाणुनवणा चिट्ठति अहालंदमवि उग्गहे ।।
वृ-चरिकानिमित्तंये व्रजिकादिषुप्रविष्टास्तेषामेकतरंपरिगृह्येदमुच्यते-चरिकाप्रविष्टो भिक्षुर्यावत् परिमाणावधारणे ततोऽयमर्थः । एकरात्रं द्विरात्रं चतुरात्रं पञ्चरात्रं यावत् व्याखानतो विशेषप्रतिपत्तिरिति द्वितीयं तृतीयमपिपञ्चाहं यावदितिद्रष्टव्यम् । स्थविरान् पश्येत्कुत्र पश्येदिति चेत् उच्यतेअभिनिचारिकां गन्तुमुत्कलापितेनाचार्येण यत्र सन्देशको दत्तस्तत्र स्थविरैः सह मिलितानां सैवालोचना तिष्ठति, या अन्यस्मात् गणादागतेनोपसम्पद्यमानेनवितीर्णा तदेव च प्रतिक्रमणं यदवसन्नादागत्य तस्मिन् गच्छे उपसम्पद्यमाने तस्मात् स्थानान् प्रतिक्रान्तं सैव चावग्रहस्य सैव पुर्वानुज्ञापना तिष्ठति । या अन्यस्मात् गणादागतेनोपसम्पद्यमानेन साधर्मिकाव्रहस्यानुज्ञापना कृता यथालन्दमपि यताकालमपि अपिशब्दोऽत्र संभावने न केलवं यथाकालं किन्तु चिरमपि-यथाकालं यावत्ततो गच्छात्तस्य भावो न विपरिणमति तावदवग्रहे अवग्रहस्य सैव पूर्वा अनुज्ञापना तिष्ठति । एतच्चान्तर्दीपकमतो यथालन्दमप्पालोचनाप्रतिक्रमणंच द्रष्टव्यम् ।।
मू. (११५) चरियापविढे भिक्खू परं चउरायपञ्चरायाओ थेरे पासेज्जा पुनो आलोएज्जा पुनो पडिक्कमेजा पुनो चेयपरिहारस्स उवट्ठाएजा । भिक्खुभावस्स अट्ठाए दोच्चंपि ओग्गहे अनुन्नवेयव्ये सिया कप्पति से एवं वदित्तए अनुजाणह । भंते! मिओग्गहंअहालंदंधुवं नितियं निच्छइयं, वेउट्ठियं, तओपच्छाकायसंफासं ।।
वृ-चरिकाप्रविष्टो भिक्षुः परं चतूरात्राद्वा अत्रापि व्याख्यानतो विशेष प्रतिपत्तिस्त इदं द्रष्टव्यं यदि तस्य भावो विपरिणातो यथा कोऽत्र स्थास्यतीति ततश्चतू रात्रात् पञ्चरात्राद्वा आरतः परतो वा स्थविरान्पश्येत्पुनरपि च तस्य भावो जातो यथा तिष्ठाम्यत्र न चैवोपसम्पदा तथा प्रयमोपसम्पदीव पुनरालोचयत् । पुनः प्रतिक्रामेत् पुनः च्छेदस्य पहिरस्य वा उपतिष्ठेत् । किमुक्तंभवति? विपरिणते अविपरिणतेवाभावे यत् किञ्चिदापन्नः प्रायश्चितस्थानंतस्मिन् आलोचतेय आचार्येणच्छेदः परिहारो वा निर्दिष्टस्तंसम्यक श्रद्धाय तस्य करणार्थअभ्युत्तिष्ठेत् ।। भिक्षुरुपपातस्य आज्ञाया अर्थाय पाठान्तरं भिक्षुभावस्य । भिक्षुत्वस्यार्थाय । मे यथावस्थितं भिक्षुत्वं भूयादित्येवमर्थः द्वितीयमपि वारमवग्रहोऽनुज्ञातव्यः स्यात् ।कथमित्याह-अनुजानीत ।भदन्तपरमकल्याणयोगिन मितमेवमवग्रहग्रहणं गमनादीनामुपलक्षणंमितंगमनं । मितमवस्थानंमितस्थाननिषीदनत्वग्वर्तनादिअनुजानीत । यथालन्दं यथाकालध्रुवं यदवश्यं कर्तव्यं नियतं यावन्नावधावाभि तावदवश्यमहापनीयं । नित्यं यावत्सहायान्न लभे तावदवश्यमनुष्ठेयं । तथा व्यावृत्तं किमुक्तं भवति ? व्यावृत्य यद्बहुधा उपपातप्रतीच्छनं तत् अनुजानीत ततो गुरुणा अभ्युपगते कायस्य क्रमयुगललक्षणस्य शिरसा संस्पर्श करोति । अथवा कृतिकर्मादिष्वागमनेनिर्गमनेचयः कायसंस्पर्शस्तमप्यनुजानीत । एवं नियट्टेविदोगमाइति । एवममुना प्रकारेण यथा चरिकाप्रविष्टौ द्वौ गमावृक्तो द्वे सूत्रेऽभिहिते ।तथा चरिकानिर्वत्तेपि द्वौ गमौ वक्तव्यौ ।
तौ चैवम्
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ - ४ / ११६ मू. (११६) चरिया नियट्टे भिक्खू जाव चउराय पंचरायातो थेरे पासेज्जा सच्चैव आलोयणा सच्चेव पडिक्कमणा । सच्चेव उग्गहस्स पुव्वाणुन्नवणा चिठ्ठति । अहालंदमवि उग्गहे ।
मू. (११७) चरिया नियट्टे भिक्खू परं चउराय पंचरायातो थेरे पासेज्जा । पुनो आलोएज्जा पुनो पडिक्कमेज्जा पुनो च्छेयस्स परिहारस्य वा उवठाएज भिक्खुभावस्स अठाए । दोच्चंपि उग्गहे अनुन्नवेयव्वे सिया । अनुजाणह भंते मितोग्गहं अहालंदं धुवं निययं निच्छइयं वेउट्टियं ततो पच्छा कायसंफासं ।
वृ- अस्य च सूत्रद्वयस्याप्यर्थः स एव यश्चरिकाप्रविष्टसूत्रद्वयस्य यद्येवं किमर्थमनयोरुपादानं चरिकाप्रविष्टभूत्राभ्यामेव गतार्थत्वात्तथा हि-यैव चरिकाप्रविष्टानां समाचारी सैव चरिकातो निवृत्तानामपीति, सत्यमेतत्, केवलमनुच्चारिते निवृत्तसूत्रद्वये यैव चरिकाप्रविष्टनां सामाचारी सैव चरिकातो निवृत्तानामपीति न लभ्यते । सूत्रे ऽनुपात्तत्वात् किन्त्वन्यत् किमपि कल्पेत ततः कल्पनान्तरं माभूदिति निवृतसूत्रद्वयमिति, सूत्रपञ्चकसंक्षेपार्थः । सम्प्रति भाष्यकृद्विषमपदविवरणं चिकीर्षुः प्रथमतो यच्चरिकाप्रविष्टाद्यसूत्रेऽभिहितं जाव चउराया पंचरायातो थेरे पासेज्जा इति तद्व्याख्यानार्थमाहपंचाहग्गहणं पुन बलकरणं होइ पंचहिं दिनेहिं । एगदुगतिन्निपनगा आसज्ज बलं विभासाए ।।
[भा. २०७३]
वृ- सूत्रे जाव चउराय पंचरायाउ इत्यत्र यत् पंचाहग्रहणं पुनर्विशेषतः कृतमाचार्येण पुनःशब्दो विशेषे तत् पञ्चभिर्दिनैः बलकरणं भवतीति ज्ञापनार्थं । उक्तं च- एगपणगद्धमासं सठी पुन मनुयगोणहत्थीणमिति । अथ पञ्चमिर्दिनैः कथमपि वलं न भवतीति ततो द्वितीयमपि पञ्चाहं यावत्तथा चाह-एक द्वित्रिपञ्चका दिवसानां बलमाश्रित्य विभाषया विकल्पेन एकं वा द्वौ वा त्रीन्वा यावदित्येवंरूपेण सूत्रे चेकं पञ्च रात्रग्रहणमुपलक्षणं व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरतो न भाष्यसूत्रयोर्विरोधः ।
सम्प्रति सच्चेव आलोयणेत्यादि पदव्याख्यानार्थमाह
[भा. २०७४]
उपसंपजमाणेण जा दत्ता लोयणा पुरा । अवसन्ने हि आगम्म, पडिक्कंतो उभावतो ।। जायान्नवा पुव्वं, या साहम्मि उग्गहे । संभावणाए सालंदजा भावो अनुवत्तती ।।
[ भा. २०७५ ]
वृ-या अन्यस्माद्द्वणादागतेनोपसम्पद्यमानेनालोचना पुरा दत्ता सैव तिष्ठति । यश्च पूर्वमवसन्नेभ्य आगम्य भावतः प्रतिक्रान्तस्तदेव प्रतिक्रमणं तिष्ठति । यावश्च पूर्वमन्यस्माद्वणादागतेन साधर्मिकावग्रहस्यानुज्ञापना कृता, सैव तिष्ठति । अहालन्दमवीत्यव योऽपिशब्दस्तस्यार्थः । सान एषा च केवलं यावत् काल उक्तस्तावन्तं किन्तु चिरमपि कालं यावद्भावोऽधिकृतगच्छस्थापयितयाऽनुवर्तते तावत्सैवावग्रहस्याज्ञापना तिष्ठति, यथालन्दमपिइत्यन्तर्दीपकं ततो यथालन्दमपि सैवालोचना तदेव च प्रतिक्रमणमपि द्रष्टव्यय् । अधुना द्वितीये चरिकाप्रविष्टसूत्रे यदुक्तं परं चउराय पंचरायातो इत्यादि तद्वयाख्यानार्थमाह
[भा. २०७६ ]
८०
परति परिणते भावे परब्भूतो उसो पुनो । नवोवसंपयाएव तत्था लोए पडिक्कमे ।।
वृ- परं चउराय पंचरायातो । इत्यत्र परमिति व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिस्ततोऽयमर्थः । परिणते गच्छान्मया निष्क्रमितव्यमित्येवं परिणते भावे अत एव गच्छात्परिभूतः सन् चतुरात्रात्यञ्चरात्राद्वा
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ४, मूल - ११७, [भा. २०७६ ]
८१
परत आरतो वा स्थविरान् पश्येत् । भावश्च पुनर्गच्छावस्थायितया यदि प्रत्यावृत्तोऽजायत ततः स पूनर्भूयो नवोपसम्पदीव तत्प्रथमतयोपसम्पदीव तत्र तेषु स्थविरेषु पार्श्वे आलोचयेत् प्रतिक्रामेच्च ।। [भा. २०७७ ] जइ पुन किंवावन्नो तत्थ उ आलोइउं उवठाति ।
विप्परिणयम्मि भाव, एमेव अविप्परिणयम्मि ।।
वृ- विपरिणते भावे यदि किञ्चित् प्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्तत्र प्रथमत आलोचयितुमालोचनां दातुमाचार्याणामुपतिष्ठति । एवमेव अविपरिणतेऽपि द्रष्टव्यं । किमुक्तंभवति अविपरिणतेपिभावे यदि किञ्चिदापन्नः प्रायश्चित्तस्थानं, ततस्तत्राप्यालोचयितुमालोचनां दातुमाचार्याणामुपतिष्ठति, एवं ततो विपरिणते अविपरिणते वा भावे प्रायश्चित्तस्थानापतातावालोचिताकयामाचार्याय च्छेदं परिहारं वा प्रयच्छन्ति तस्य श्रद्धापूर्वकं करणायाभ्युपतिष्ठति । भिक्खुभावस्स अट्ठाए इत्यत्र पाठान्तरं भिक्खु उववायरस अट्ठाए इति तत्रोपपातशद्वव्याख्यानार्थमाह
[भा. २०७८ ]
उववाओ निद्देसो आणा विनओ य होंति एगड्डा । तस्स ठाए पुनरवि मितोग्गहो वासगाणुन्ना ।।
वृ- उपपातो निर्देश आज्ञा विनय इत्येतानि भवन्त्येकार्थानि । ततोऽयमर्थो भिक्षुरुपपातस्य आज्ञाया अर्थाय करणाय द्वितीयमपि वारं मितावग्रहानुज्ञा किमुक्तं भवति । मित्रा वा सानुज्ञा एतेन मिंतावग्गहपदव्याख्यानं कृतं मितावग्रहणं सूत्रे मितगमनादीनामुपलक्षणमतस्तदुपदर्शयति । मितगमन चेट्ठणतो मियभावमियं च भोयणं भंते ।
[भा. २०७९]
मज्झ धुवं अनुजाणह जाय धुवा गच्छमज्जाया ।।
वृ- मितं गमनं प्रयोजनवशतस्तस्य करणात् मितं चिठणत्ति अवस्थानं से तस्य यदि प्रवृत्ततया विश्रामनिमित्तं तस्य कियत्कालं भावात्, मितं भाषितं कार्ये समापतिते । तस्यावसरभावात् । मितं भोजनमेककुक्षिपूरणमात्रस्य भगवतानुज्ञातात् भदन्त परमकल्याण योगिन् ! मम ध्रुवमनुजानीत, या ध्रुवा गच्छमर्यादा तामप्यनुजानीत । इह ध्रुवं नियतं नैत्यिकमिति ते त्रयोऽप्येकार्थास्तथाप्यर्थभेदोऽस्ति । तत्र या ध्रुवा गच्छमयदित्यनेन ध्रुवशब्दार्थो व्याख्यातो ध्रुवमवश्यकरणीयमिति । सम्प्रति नियतनैश्चयिकशब्दव्याख्यानार्थमाह
[भा. २०८० ]
निययं च तहावस्सं, अहमवि ओहायमादि जा मेरा ।
निच्चं जाव सहाए, न लभामि इहा वसे ताव ।।
वृ- यावदवधावनिका मर्यादा तावदहमपि नियतं न हापयिष्याम्यवश्यकरणीयं । किमुक्तं भवति । नियतमवधावनमर्यादातोवश्य महापनीयमिति तथा नित्यमिति कोऽर्थः यावत्सहायान्न लभे, तावदिहावसामीति सहायलाभमर्यादाकमावसनं यावदवश्यमनुष्ठेयं नित्यमित्यर्थः ।
अधुना वेउट्टियमित्यस्य भावार्थं कथयति
[ भा. २०८१]
दिवसे दिवसे वेउट्टिया उपक्खे य वंदनादीसु । पट्ठवणमादिएसु उववाय पडिच्छणा बहुहा ।।
वृ- दिवसे दिवसे प्रतिदिनमित्यर्थः । पक्षे पाक्षिकदिने । चशब्दाच्चातुर्मासिकदिने संवत्सरदिने च वन्दनादिषु आदिशब्दात् क्षामणादिपरिग्रहस्तथा प्रस्थापनादिषु स्वाध्यायप्रस्थापनादिष्वत्रा
22 6
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/११७ दिशब्दादुद्देशसमुद्देशादिपरिग्रहः । यद्बहुधाअनेकप्रकारमुपपातप्रतिच्छन्नंतदनुजानीत ।
सम्प्रतिकायसंफासमिति व्याख्यानार्थमाह[भा.२०८२] अब्भुवगए उगुरुणा सिरेण संफुसतितस्स कभजुयलं ।
कितिकम्ममादिएसुयनितमनितेयजेफासा ।। वृ-अनुज्ञापनायांकृतायांगुरुणाभ्युपगतेदृष्टःसन्तस्यगुरोःक्रमयुगलमात्मीयेनशिरसासंस्पृशति प्रणमतीत्यर्थः । तदेवं ततः पश्चात्कायसंस्पर्श कुरुते इति व्याख्यातमथवायमर्थस्ततः पश्चात कायस्पर्शमनुज्ञापयति, तथा चाह-कृतिकर्मादिषु कृतिकर्मवन्दनकं विश्रामणादिकं वा आदिशब्दात् क्षामणादिपरिग्रहस्तेषु कर्तव्येष्वागच्छति गच्छति वा ये स्पर्शाः कायस्पर्शास्तान् अनुजानीतेति वाक्यशेषः ।सम्प्रतियत्पाठान्तरंभिक्षुभावस्येति तद्व्याख्यानार्थमाह[भा.२०८३] . भिक्खूभावोसारणवारण पडिचोयणा जहापुव्विं ।
तह चेवइयाणिंपी, निज्जुत्ती सुत्तफासेसा ।। वृ-भिक्षुभावोनामस्मारणा वारणा प्रतिचोदना । अत्रप्रतिचोदनाग्रहणंचोदनाया उपलक्षणं । तत्र विस्मृतेऽर्थेस्मारणाऽनाचारस्य प्रतिषेधनंवारणास्खलितस्यपुनः शिक्षणंचोदनापुनःपुनःस्खलितस्य निष्ठुरं शिक्षापणं प्रतिचोदना, एताभिर्यथावस्थितो भिक्षुभाव उपजायते । ततः कारणे कार्योपचारात एष एव भिक्षुभाव इत्युक्तं तदर्थायेति किमुक्तं भवति [यथा पूर्वमताः स्मारणादय आसीरन् तदा इदानीमपि स्युरित्येवमर्थं तदेवं कृता विषमपदव्याख्या भाष्यकृता । साम्प्रतमेषा वक्ष्यमाणा सूत्रस्पर्शा सूत्रस्पर्शिका नियुक्तितामेव प्रथम साधर्मिकसूत्रविषयामाह[भा.२०८४] आकिन्नोसोगच्छोसुहदुक्ख पडिच्छएहिंसीसेहिं ।
दुब्बलखमगगिलाणे निगमसंदेसकरणेय ।। वृ- बहवः साधर्मिका इच्छेयुरेकतो अभिनिचारिकां चरितुमित्युक्तं । तत्र पर आह केन कारणेन तेषां निर्गमेच्छा नियुक्तिकृदाह-सुख-दुःखप्रतीच्छिकैः सुखदुःखार्थमुपसम्पन्नैः प्रतीच्छिकैः शिष्यैश्च सगच्छआकीर्णः समाकुलःआकीर्णत्वेन चसनगरेस्थितोऽन्यत्रस्थितानामेषणीयभक्तपानासंभवात् । तत्र च तृतीयस्यां पौरुष्यां भिक्षावेला चिरं च हिण्डितव्यम् । धान्याम्लकूरादिकं च तत्र भैक्षं तत्र केचित्साधवोदुर्बलाजाताःक्षपका अपिपारणकेप्रायोग्यालाभतोदुर्बलाअभवन्म्लानाअप्यधुनोत्थिताः सीदन्ति । एतैः कारणैः निर्गच्छन्तुमिच्छन्तिदृष्ट्राचाचार्यं पृच्छन्ति । तेनाचाचार्येणतान्दुर्बलान् ज्ञात्वा ते मुत्कलनीया ये पुनः निष्कारणं गन्तुकामा आपृच्छन्ति ते न मुत्कलनीयाः । ये चानुज्ञाता व्रजतेति तेषामाचार्यः सन्देशंकथयति । कथमित्याह[भा.२०८५] . अहमविएहामोत्ताअन्नत्थ इहेव मंमिलिज्जाह ।
अतिदुब्बले यनाउं विसज्जणा नत्थि इतरेसिं ।। वृ- यत्र यूयं गमिष्यथ अहमपि इतः स्थानात् तत्र एष्यामि आगमिष्यामि, अथवा अन्यत्र मम सकाशे आगन्तव्यं । यदि वात्रैव मम यूयं मिलेयुर्यथा बा यैः सन्दिश्येत तथा तैः कर्तव्यम् । आचार्येणाप्यतिदुर्बलान्तान् ज्ञात्वा तेषां विसर्जनामुत्कलनं कर्तव्यम् । इतरेषां निष्कारणंगन्तुमनसां विसर्जना नास्ति । एतेन वितरणमवितरणंचसूत्रोपात्तंव्याख्यातम् ।
[भा.२०८६] तंचेवपुव्वभणियं, आपुच्छणमास दोव्वणापुच्छा।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
5:- ४, मूल - ११७, [ भा. २०८६ ]
८३
ओ बहिं सुणणा साहू सन्नी गिहत्थेसु ।।
वृ-यदि निर्गन्तुमनसोऽ नापृच्छ्या व्रजन्ति, तदा प्रायश्चित्तं मासलघु, । पृच्छायामपिकृतायां यदेव भणितं तदेवाधिकृत्य गमनकाले द्वितीयं वारमापृच्छा कर्तव्या । यदि पुनर्द्वितीयं वारं नापृच्छन्ति, तदापि प्रायश्चित्तं मासलघु । किं कारणंद्वितीयवारमापृच्छा कर्तव्येतिचेदत आह-उवओगेत्यादि यदा पूर्वमापृष्टं तदाचार्योऽनुपयुक्त आसीत् पश्चादुपयुक्तो जात उपयुक्तेन च तत्राशिवादयो दोषा ज्ञाताः । अथ बहिं सुणणेत्ति पश्चादाचार्येण विचारादिनिमित्तं बहिर्निर्गतेन श्रुतम् । यथा तत्र बहवो दोषा इति । यदि वा साधुना केनापि संज्ञिना श्रावकेण गृहस्थेन वा मिथ्यादृष्टिना भद्रकेण कथितमाचार्याणां यथा तत्र बहवो दोषा इति तस्मात् द्वितीयवारमवश्यं प्रष्टव्यम् । पृच्छायां चकृतायां यद्यपि तत्र न केचनापि दोषा आचार्येण निर्ज्ञातास्तथापि तत्र क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाः पूर्वं प्रेषणीयास्तथा चाह नाऊणय निग्गमनं पडिलेहण सुलभदुल्लभं भिक्खं । गुणा आपुच्छा, जेविय दोसा अनापुच्छा ।।
[भा. २०८७]
वृ-तेषां साधूनां निर्गमनं ज्ञात्वाचार्येण साधुभिस्तस्य क्षेत्रस्य प्रतिलेखनं कारयितव्यम् । येन सुलभं दुर्लभं वा भैक्षं ज्ञायते । किं च ये गुणा द्वितीयवारमापृच्छायां भवन्ति, ते प्रतिलेखनेऽपि द्रष्टव्याः । येऽपि च दोषा द्वितीयवारमनापृच्छायां ते दोषा अप्रत्युपेक्षणेऽपि के ते इत्याहपच्चंत सावयाई तेना दुभिक्ख तावसीतोय ।
[भा. २०८८ ]
नियग पदुद्बुद्धाणा फेडणा हरियवन्नी य ।।
वृ- प्रत्यन्ताः सीमावर्तिनो म्लेच्छा लोकानामुपप्लवोत्पादनायोत्थिता वर्तन्ते स्वापदानि वा दुष्टानि व्याघ्रादीन्यपान्तराले । सम्प्रति स्तेना वा शरीरापहारिण उपध्यपहारिणो वा समंतत उत्थिताः, दुर्भिक्षं वा तत्रजातं तापस्यो वा प्रचुरमोहास्तत्र भूयस्यो ब्रह्मचर्योपद्रवायप्रभवन्ति, निजका वा अभिनवप्रव्रजितं साधुमुत्प्राव्राजयेयुः । प्रद्विषो वातत्र कश्चिदुपस्थितः । उद्घाणति उद्वसितो वा स कदाचित् देशो भवेत् । फेडणत्ति, तत्र या वसतिः मागासीत्सा केनचिदपनीतास्यात् । हरितपन्नीति तत्र दुर्भिक्षप्रायमतः शाकादि हरितं बाहुल्येन भक्ष्यते तच्च साधूनामकारकमथवा हरितपन्नीति नाम तत्र देशे केषुचित् गृहेषु राज्ञो दण्डं दत्वा देवतायै वल्यर्थं पुरुषो मार्यते । स च प्रव्रजितादिर्भिक्षाप्रविष्टः सन् तस्य गृहस्योपरि आर्द्रवृक्षशाखचिह्नं क्रियते । तत्रागृहीतसङ्केतो विनश्यतीति । सम्प्रति चरिकाप्रविष्टादि सूत्राणां चतुर्णामपि सामान्यतो नियुक्तिमाह
[भा. २०८९]
अन्नत्थ तत्थ विपरिणते य गेलन्ने होइ चउभंगे । फिडिया गयागतेसु यं अपुन्न पुन्नेसु वा दोच्चं । ।
वृ - अन्यत्र चरिकाप्रवेशे तत्र चरिकातो निवृत्तौ विपरिणते विपरिणामे जाते यदाभवति यच्च नाभवति तेषां तद्वक्तव्यमितिशेषः, । तथा ग्लान्ये ग्लानत्वे सतिभवति चतुर्भङ्गी । तस्यां च चतुर्भग्यामगवेषणादौ यदाभवति प्रायश्चित्तं तद्वाच्यमित्युपस्कारः । तथा स्फिटिता विपरिणतास्तेषां गतागतेषु आचार्यस्तेषां समीपं गतस्ते वा आचार्यस्य समीपमागता इत्येवं रूपेषु यावत्तं कालमधिकृतः तस्मिन् पूर्णे अपूर्णे वा यदि द्वितीयमपि वारमवग्रहमनुज्ञापयति । ततो यद्विपरिणतैर्लब्धं तदाचार्यो न लभते किन्तु यदा तेषां तथारूपं चित्तमजायतयथा द्वितीयमपि वारमवग्रहमनुज्ञापयामस्ततः प्रभृतियल्लब्धं तदाचार्यस्याभवति एष गाथार्थः । । साम्प्रतमन्यत्र तत्र वा विपरिणते यत् आभाव्यं तदुपदर्शयति
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/११७ [भा.२०९०] अवरो परस्सनिस्संजइखलुदुक्खियाकरेज्जाहि ।
उवब्भंतरासेहलभन्तिगुरूपुन्नेनलभइय ।। वृ- यदि चरिकाप्रविष्टा यदि चरिकातो निवृत्ता विपरिणामे किमस्माकमाचार्येण वयमेव परस्परं सुखदुःखनिश्रां कुर्म इत्येवं रूपे जाते अपरः परस्य परस्परं सुखदुःखिताः खलु निश्रां कुर्युः । तदा यावानवधिकृतस्तस्याभ्यन्तरे तस्मिन्नपूर्णे पूर्णे वा यत् शैक्षग्रहणमुपलक्षणं शैक्षप्रभृतिकं सचित्तादिकमुत्पादयन्ति ।तत्तेषामेवभवति, गुरुराचार्यः पुनर्न लभतेचशब्दसूचितमर्थंहठेणेत्यादिना व्याख्यास्ये इतितदेवंतत्रान्यत्र विपरिणतेइतिभावितमिदानीं गेलन्ने होइचउभंगो इतिभावयति[भा.२०९१] गेलने चउभंगो तेसिंअहवावि होज्ज आयरिए।
दोण्हंपी होज्जाही अहवन होज्जाहिदोण्हपि ।। वृ-ग्लान्ये ग्लानत्वे चतुर्भङ्गीभवति । तद्यथा तेषांविपरिणतानांग्लानोनाचार्यस्य इतिप्रथमोभङ्गः । अथवा आचार्ये आचार्यस्य भवति ग्लानो न तेषामिति द्वितीयः । दोहंपि होज्जाहीति द्वयानां विपरिणतानामाचार्यस्य भवति ग्लान इति तृतीयः । अथवा द्वयानामपि न भवति ग्लान इति चतुर्थः । अत्रप्रायश्चित्तविधिमाह[भा.२०९२] आयरिए अपेसंतेलहुओ अकरतेचउगुरूहोति ।
परितावणादिदोसा तेसिंअप्पेसणे एवं ।। वृ-प्रथमभङ्गे तेषां ग्लानो नाचार्यस्येत्येवंरूपे यद्याचार्यो गवेषणाय न कमपि साधुसंघाटं प्रेषयति तदातस्मिन्नप्रेषयतिप्रायश्चित्तं लघुको मासः, अथप्रेषणे कृतेतैर्वा कथितेयदिग्लानकृत्यं न किमपि करोति तदा तस्मिन्न कुर्वति चत्वारो गुरुका भवन्ति, । येऽपि चानागाढागाढपरितापनादयो दोषास्तन्निमित्तमपि चर्तुगुरुलघ्वादि चरमपर्यन्तं तस्य प्रायश्चित्तमापद्यते । द्वितीये भङ्गे आचार्यस्य ग्लानो न तेषामित्येयं रूपे तैरपि ग्लानस्य गवेषणाय साधुप्रेषणादि कर्तव्यम् । यदि पुनर्न कुर्वन्ति तदा तेषामप्यप्रेषणे उपलक्षणमेतदकरणे च एवमुक्तप्रकारेण प्रायश्चित्तमवसातव्यं, । तथा हि-यदि ते गवेषणाय साधुसंघाटं न प्रेषयन्ति तदा मासलघु । अथ कृतेऽपि प्रेषणे आचार्येण वा ज्ञापिते यदि ग्लानकृत्यं न कुर्वन्ति तदा चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तम्[भा.२०९३] अहवा दोण्हविहुज्जा असंथरमाणे हितहविगवेसणया ।
तंचेवय पच्छितं असंथरंता भवेसुद्धा ।। वृ-अथवाद्वयानामपिआचार्यस्यतेषांचप्रत्येकंग्लानोभवेत्तथापियदिसंस्तरतिततः संस्तरद्भिः परस्परं ग्लानस्य गवेषणां कर्तव्या अथ न कुर्वन्ति तदा तदेव प्रायश्चित्तं तदनन्तरमुक्तं, । तथाहिपरस्परमप्रेषणा मासलघुग्लानकृत्याकरणे चतुर्गुरुकं । अथ द्वयेऽपि प्रत्येकंन संस्तरति, द्वयानामपिच प्रत्येकंग्लानस्ततआह-असंस्तरन्तोगवेषणाद्यकुर्वन्तोऽपिभवन्तिशुद्धान प्रायश्चित्तविषयः । सम्प्रति गुरुपुन्ने न लभते येत्यत्र चशब्दसूचितमर्थमुपदर्शयति[भा.२०९४] हठेणंनगविठा अतरंतनतेय विप्परिणयाओ।
तत्थविनलहइ सेहेनुलभइ यकज्जे परिणयावी ।। वृ-सुखदुःखोपसम्पन्नकाश्चरिकांगता अतरन्तो यदि कथमण्याचार्येण न गवेषिता अतरंतो नचते विपरिणतायथा वयमतरतोवर्तामहेतथाप्याचार्येणनगवेषितास्ततः किमस्माकमाचार्येणेति । तत्रापि
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - ११७, [भा. २०९४]
८५
हृष्टेनागवेषणेऽपि आस्तां परस्परनिश्रायमित्यपिशब्दार्थः न लभते गुरुः शैक्षान् किमुक्तं भवति ते तथा विपरिणताः सन्तो यत्सचित्तादिकमुत्पादयन्ति तदाचार्यो न लभते । अथ कार्येकस्मिन्नपि व्याकुलीभवनत आचार्येण तेऽतरन्तो न गवेषितास्तर्हि यद्यपि ते विपरिणता अपि यत्ते सचित्तादिकमुत्पादयन्ति । तत्ते न लभन्ते किन्तु लभते आचार्यः । [भा. २०१५]
लध्धुं अविप्परिणते कर्हिति भावंमि विष्परिणयभ्मि । इति मायाए गुरु तु सचित्तादेसगुरुयावा ।।
वृ- यदि अविपरिणते भावे सचित्तादि लब्ध्वा विपरिणम्य कथयन्ति । इदं विपरिणते भावेऽस्माभिर्लब्धमिति, तदा मायया ते उपसंम्पदं लोपयन्तीति मायानिष्पन्नं प्रायश्चित्तं गुरुको मासः, अचित्ते समुत्पादिते तत्प्रत्ययमुपधिनिष्पन्नं प्रायश्चित्तं, सचित्ते समुत्पादिने तत्प्रत्ययं चतुर्गुरुकमादेशान्तरेण प्रायश्चित्तमनवस्थाप्यम् । तत आचार्यो निष्कारणं यदि तान्न गवेषयति तदा तस्य प्रायश्चित्तं मासलघु[भा. २०१६]
सुहदुक्खिया गविट्टा सो चेव य उग्गहो य सीसा य । विप्परिणमंतु मा वा अगविठेसुं तु सो लभते ।।
बृ- ते सुखदुःखिताः सुखदुःखोपसम्पन्नका आचार्येण गवेषिताः । स एव चावग्रहो वर्ततेऽद्यापि विपरिणामाकथनांत् ते शिष्या यदि विपरिणमन्ति यदि वा मा विपरिणमन्तु तथापि यत्तैरुत्पादितं सचित्तादि तदाचार्यो लभते, न पुनस्तत्तेषामिति । अथ न गवेषिता आचार्येण विपरिणताश्च ते ज्ञातास्ततस्तैरगवेषितैर्विपरिणतैश्च यल्लब्धं सचित्तादि तत्स आचार्यो न लभते किन्तु तत्तेषामेव ।। विप्परिणयमि भावे, लद्धं अम्हेहिं बेंति जइ पुट्ठा ।
[ भा. २०१७ ]
पच्छा पुनो वि जातो लभंति दोच्चं अनुन्नवणा ।।
वृ- यदि पुनस्ते पृष्टाः सन्तो ब्रुवते एतद्विपरिणते भावेऽस्माभिर्लब्धं तत्तेषामेव नाचार्यस्य । अथ पश्चात् पुनरपि भावो जातो द्वितीयमपि वारमवग्रहस्यानुज्ञापना कर्तव्या । तदा तथारूपाद्भावात् जातादारतो यत्ते लभन्ते तदाचार्यस्य भवति न तेषामिति ।।
[भा. २०१८ ]
आगयमनागयाणं उउबद्धे सो विही उ जो भणितो ।
अद्धाणसीसगामेवि एस विहीए ठिए विदेसं ।।
वृ- य एष अनन्तरमुक्तो विधिःस ऋतुबद्धे काले आगतानां चरिकातो निवृत्तानामनागतानां चरिकाप्रविष्टानामवसेयः एष पुनर्वक्ष्यमाणो विधिर्विदेशं प्रस्थिते उपलक्षणमेतत् स्वदेशेऽपि दूरं गन्तुकामे अध्वशीर्षकग्रामे स्थिते वेदितव्यस्तमेवाह
[ भा. २०९९]
सत्थेणं सालंब गयागयाण इह मग्गणा होइ ।
तत्थ नत्थ गिलाणे लहु गुरु लहुगा चरिम जाव ।।
वृ- सार्थेन सह विदेशं स्वदेशमपि वा दूरं गन्तुकामाः सालम्बं गता यथा यदि अध्वशीर्षकग्रामे परतो गमनाय सार्थं लप्स्यामहे ततो यास्यामः । अथ न लप्स्यामहे तर्हि प्रत्येष्याम उदन्तं च परस्परं वक्ष्यामः एवं ये सार्थेन सहाध्वशीर्षके ग्रामे गताः, ये च न गतास्तेषामिह आभवत्यनाभवति सचित्तादौ विषये मार्गणा वक्ष्यमाणा भवति, तथा तत्रान्यत्र च ग्लाने चतुर्भङ्गी भवति । तद्यथा - अन्यत्राध्वशीर्षके ग्रामस्थितानां ग्लानो न तत्राचार्यपार्श्वे इति प्रथमः, । आचार्यपार्श्वे न तेषामिति द्वितीयः, द्वयानामपि
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/११७ पार्श्वे ग्लान इति तृतीयो, न द्वयानामपीति चतुर्थः । तत्र यद्याचार्यस्तेषां गवेषणंन करोति मासलघु, । अथज्ञातेऽपिग्लाने तस्यकृत्यकरणायनयत्नमाधत्ते, ततश्चतुर्गुरुकं, । यच्चानागाढपरितापनादिनिमित्तं चतुर्लघ्वादि यावच्चरमं पाराञ्चितं तदपि प्राप्नोति, । तदेवं प्रथमभङ्गे प्रागभिहितमपि प्रायश्चित्तं विनेयजनानुग्रहाय भूय उक्तमेवं द्वितीये तृतीयेऽपि भङ्गे वाच्यम् ।। सम्प्रत्याभवत्यनाभवति च सचित्तादौ विषयेमार्गणां चिकीर्षुराह[भा.२१००] पुन्नेव अपुन्नेवा विपरिणएसुजाहो अनुन्नवणा |
- गुरुणावि हुकायव्वासंकालद्धे विपरिणतेउ ।। वृ- ये ते विदेशे स्वदेशेऽपि वा दूरंगन्तुकामाः सङ्केतं कृतवन्तो यदि वयमेतावद्भिर्दिवसैन प्रत्यागच्छमस्तदा ज्ञातव्यं गता इति । अन्यथा वेति तस्मिन्नवधौ पूर्णे अपूर्णे वा यदि ते विपरिणता जातास्ततः पुनरपि तैरवग्रहस्य द्वितीयं वारमनुज्ञापना कर्तव्या, । गुरुणापि या तेषु तथाविधपरिणतेष्वनुज्ञापनाभवति,साच प्रतिपत्तव्यायदि पुनरपूर्णेऽवधौतेषां शैक्षः प्रत्युत्पन्नस्ततौ जाताशङ्का यद्यपूर्णेऽवधावेषसमुत्पन्न इतिकथयिष्यते, ततआचार्यस्यभविष्यति; तस्मादाचार्यस्यभाभूदिति प्रत्यागतास्तेआलोचयन्ति । पूर्णेसङ्केतकालेलब्धोऽयमस्माभिःशैक्ष इतितदातेषांप्रायश्चित्तंमासगुरु, तस्मात्सत्यभूतेन भावेनालोचयितव्यम् ।। तथा पूर्णेऽवधौ शैक्षे लब्धे प्रत्यागत्य तथैवालोचयति गुरुणापिशङ्का नकर्तव्या । यथाअपरिपूर्णेऽप्यवधौलब्धेशैक्षेशैक्षलोभेन विपरिणतइतिसत्यभावेनालोचनात्तच्च परभावोपलक्षकैरक्लेशेन ज्ञातव्यमिति, तदेवमुपसम्पन्नानां यद्वक्तव्यं तदुक्तमिदानीमुपसंपद्यमानानधिकृत्याह - [भा.२१०१] परिच्छनिमित्तं वासभावेणंच बेति उपडिच्छे ।
उवसंपज्जितुकामे, मझंतुअकारकं इहई ।। [भा.२१०२] अन्नंगवेसहखेत्तं, पाउगंजंच होइसव्वेसिं ।
बालगिलानादीनं सुहसंथरणंमहागणस्स ।। वृ-परीक्षानिमित्तंवासद्भावेनवाप्रतीच्छिकानुपसम्पत्तुकामान् गुरुबूते आर्याइहास्मिन् क्षेत्रेमम अकारकं भक्तपानादि तस्मादन्यत् क्षेत्रं मम प्रायोग्यं पच्च भवति सर्वेषां वा ग्लानादीनां प्रायोग्यं यच्च महतो गणस्यसुखसंस्तरणंसुखेन निस्तारहेतुस्तत् गवेषयथप्रतिलेखयथ ।। - [भा.२१०३] कयसज्झाया एतेपुव्वं गहियंपिनासतेअम्हं ।
खेत्तस्स अप्पडिलेहा अकारगातो विसज्जेइ ।। .. वृ-एवंसन्दिष्टाःसन्तोयदितेषांभाषन्ते एतेयुष्माकंशिष्याः कृतस्वाध्यायास्तस्मादेतान्प्रेषयथ, अस्माकं पुनःक्षेत्रप्रत्युपेक्षणार्थंगतानांपूर्वगृहीतमपिनश्यति । एवमुक्त्वा यदितेक्षेत्रस्याप्रत्युपेक्षका विनयवैयावृत्यादेरकारकाश्चततस्ता विसर्जयति । [भा.२१०४] सव्वं करिस्मामोससत्तिजुत्तं, इच्चेवमिच्छंतेपडिच्छिऊणं ।
निव्वेस बुद्धिएनयाविभुंजे,तंवा गिला पूरतितेसि इच्छं ।। वृ-ये पुनः सन्दिष्टाः सन्तः एवं ब्रुवते यथा सर्वस्वशक्तियुक्तं स्वशक्त्युचितं करिष्यामस्तान्एवमच्छितःप्रतीच्छेत् । प्रतीष्यच तान्नचापिनैव निर्देशबुद्धयाकर्ममयापुराकृतमेवं वेदयितव्यमिति बुद्धया भुङ्क्ते परिभोगं नयति किन्तुस्वपरयोर्निर्जरा बुद्ध्या यया चेच्छया ते उपसम्पद्यन्ते तां चेच्छां
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- ४, मूल- ११७, [भा. २१०४]
८७
तेषामगिलया निर्जराबुद्ध्या पूरयति न परोपरोधावित्तनिरोधेन । अथ तेषां प्रतीच्छिकानां कियन्तं कालं
प्रतीच्छको भवति । तत्राह[ भा. २१०५ ]
निठिय महल्ल भिक्खे, कारण उवसग्गागारियपडिबंधो । पढमचरिगाई मोत्तुं, निग्गम सेसेसु ववहारो ।।
वृ- निष्ठितं नाम येन कारणेनोपसंपन्नस्तत्सूत्रार्थलक्षणं कारणं निष्ठितं समाप्तं ततो निर्गच्छति । महल्लत्ति महती सूत्रमण्डली भक्तमण्डली वा तत्र सूत्रमण्डल्यां चिरेणालापक आगच्छति भक्तमण्डल्यां महत्यां भागागतं तत्र यथान्ये साधवोऽध्यासते तथा तेनाप्यध्यासितव्यमनध्यासीतश्च निर्गच्छति, I तथा दुर्लभं तत्र क्षेत्रे भैक्षं तत्र यथान्ये साधवो यापयन्ति, तथा तेनापि प्रतीच्छितेन यापनीयम् यापनं चासहमानः कोऽपि निर्गच्छति । कारणमशिवादिकं तस्मिन् समुत्पन्ने सर्वैर्निर्गन्तव्यम् । उपसर्गा द्विविधा दंशमशकादयः स्वजनादयश्च, तत्र दंशमशकादिषूपसर्गेषु सर्वैर्निर्गन्तव्यं स्वजनादिकृतेषु तूपसर्गेषु गच्छसाधवो निर्गच्छन्ति वा न वा, प्रतीच्छितेन पुनरवश्यं निर्गन्तव्यमू । आगारीप्रतिबन्धो नामयत्रागार्या विषये | आत्मपरोभयसमुत्था दोषास्तत्रावश्यं तेन निर्गन्तव्यम् । अत्रप्रथमं चरमं कारणं मुक्त्वा शेषेषु कारणेषु निर्गमे आभवद्व्यवहारः प्रायश्चित्तव्यवहारश्च स यथा भवतिं तावद्वक्ष्ये, एतदेव व्याचिख्यासुराह [भा. २१०६]
संमत्तंमि निग्गमो तस्स होति इच्छाएं । मंडल मल्ल भिक्खे, जह अन्ने तह जावए ।।
वृ- यस्य श्रुतस्यार्थेनोपसम्पन्नस्तस्मिन् समाप्ते श्रुते तस्य निर्गम इच्छया भवति, यदि प्रतिभासते तर्हि तिष्ठति, नो चेन्निर्गच्छति; तथा महत्या भक्तमण्डल्यां दुर्लभे च भैक्षे यथान्ये साधवो यापयन्ति, तथा सोऽपि यापयेत् । यापनां चासहमानः कोऽपि गच्छेत् सूत्रमण्डल्यामपि चिरेणालापमागच्छन्तमवेक्ष्यमाणस्त्वरया कोऽपि निर्गच्छति
[भा. २१०७]
कारणे असिवादिम्मि सव्वेसिं होइ निग्गमो । समादी उवसग्गे सव्वेसिं एवमेव उ ।।
वृ- अशिवादौ कारणे समुत्थिते सर्वेषां भवति निर्गमः । एवमेव अनेनैव प्रकारेण दंशादिके दंशमशकादिके उपसर्गे समुपस्थिते एवमेव सर्वेषां भवति निर्गमः ।।
[भा. २१०८ ]
नील्लएहि उवसग्गो, जइ गच्छंति नेतरे ।
निग्गच्छति ततो एगो, पडिबंधो वाविभावतो ।।
बृ- निजकैरपि स्वजनैरप्युपसर्गे क्रियमाणे यदि इतरे गच्छसाधवो न गच्छन्ति ततः स एक एकाकी प्रातीच्छिको निर्गच्छति । यदि वा भावतः स्वजनेषु महान् प्रतिबन्धस्ततो निर्गच्छति ।। आयपरोभयदोसेहिं जत्थं गारीए होज्ज पडिबंधो ।
[भा. २१०९]
तत्थ न संचिट्टेज्जा, नियमेन उ निग्गमो तत्थ ।।
वृ- यत्रात्मपरोभयदोषैरगार्या उपरि भवेत् प्रतिबन्धस्तत्र न संतिष्ठेत् । किन्तु नियमतस्तत्थेति प्राकृतत्वात् तस्मादित्यर्थे तस्मात्स्थानान्निर्गमः ।
[भा. २११० ]
पढमचरिमेसु नुन्ना, निग्गम सेसेसु होइ ववहारो । पढम चरिमाण निग्गम, इमाइ जयणा तहिं होइ ।।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार
- छेदसूत्रम् - २- ४ /११७ वृ-प्रथमे चरमे च कारणे नियमेन निर्गमे अनुज्ञा भवति । शेषेषु कारणेष्वनाभोगतो निर्गमे भवत्याभवद्व्यवहारश्च तत्र प्रथमचरमानां प्रथमचरमकारणोपेतानां निर्गमे इयं वक्ष्यमाणा तत्र यतना भवति । तामेवाह[भा. २१११]
८८
सरमाणे उभए वी काउस्सग्गं तु काउ वच्चेज्जा । पहले दोपहवि ऊ आसन्नातो नियट्टेज्जा ।।
वृ-प्रथमे चरमे च कारणे समुपजाते उभयस्मिन्नप्याचार्ये प्रतीच्छके च विधिस्मरति च्छिन्नोपसंपदिति ज्ञापनार्थं कायोत्सर्गं कृत्वा स प्रातीच्छको व्रजेत् अथ प्रातीच्छिकस्य विस्मृतं ततः आचार्येण स्मारयितव्यं यथा कुरु च्छिन्नोपसंपन्निमित्तं कायोत्सर्गमिति अथानाभोगतो द्वयोरपि पण्हुट्ठमिति एकान्तेन विस्मृतं, ततो द्वयोरप्येकान्तेन विस्मृतावकृते कार्योत्सर्गे सम्प्रस्थितो यदासन्ने प्रदेशे स्मरति, तदासन्नात् निवर्तेत, निवृत्त्य च कायोत्सर्गो विधेयः ।।
[भा. २११२]
दूरगएणं उ सरिए साहम्मि ठु तस्सगासम्म । काउस्सग्गं काउं जं लद्धं तं च पेसेइ ।।
वृ- अथ दूर गत्वा स्मृतवान् ततो दूरगतेन स्मृतेन साधर्मिकं दृष्ट्वा तस्य सकाशे समीपे कायोत्सर्गः करणीयः, सन्देशश्च प्रेषणीयः, आचार्यस्य यथा तदानीं युष्मत् समीपे कायोत्सर्गकरणं विस्मृतमिदानीममुकस्य साधर्मिकस्य समीपे कृतः कायोत्सर्ग इति कायोत्सर्गं च कृत्वा यदकृते कायोत्सर्गे सचित्तादिकमुत्पन्नं तत्प्रेषयति
[भा. २११३]
पढमचरमाण एसो निग्गमनविही समासतो भणितो । एतो मज्झिल्लाणं ववहारविहिं तु वच्छामि ||
वृ- प्रथमचरमानां प्रथमचरमकारणोपेतानां एव निर्गमविधिः समासतो भणितः । इत ऊर्ध्वं मध्यमानां मध्यमकारणोपेतानां व्यवहारविधिनाभवद्यवहारविधिं प्रायश्चित्तव्यवहारविधिं च वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति
[ भा. २११४ ]
सज्झायभूमि वोलंते जोए छम्मास पाहुडे । सज्झाय भूमिदुविहा आगाढा चेव नागाढा ।।
वृ- स्वाध्यायभूमिं प्रतिपन्नः सन् तामनिक्षिप्य यो व्यतिक्रामति तस्मिन् आभवद्व्यवहार उच्यते । अथ स्वाध्यायभूमिरिति किमभिधीयते । उच्यते- प्राभृत्तं नाम यदिष्टः श्रुतस्कन्धस्तस्मिन् यो योगः स स्वाध्यायभूमिः स चामाढयोगमधिकृत्योत्सर्गतः षण्मासाः । एतदेव वैतन्येनाहस्वाध्यायभूमिर्द्विविधा योगो द्विविध इत्यर्थः । आगाढ़ा अनागाढा च
[ भा. २११५]
जहन्नेन तिन्निदिवसा अन्नागादुकोस होइ बारस उ ।
एसा दिठीवाए महकप्यसुयम्मि बारसमा ।।
वृ- अनागाढा स्वाध्यायभूमिर्जघन्येन त्रयो दिवसा यथा नन्द्यादिकस्याध्ययनस्य उकर्षतो भवति द्वादशवर्षाणि । एषा द्वादशवर्षप्रमाणा उत्कृष्टा स्वाध्यायभूमिर्दृष्टिवादे सापि दुर्मेधसः प्रतिपत्तव्या, प्राज्ञस्य तु वर्षं, उक्तं च
अनागाढो जहनेणं, तिन्निदिवसा उक्कोसेण वरिसं । जहा दिठिवायस्स बारस वरिसाणि दुम्भेहस्सत्ति ।।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - ११७, [भा. २११५]
महाकल्पश्रुतेद्वादशवर्षाण्युत्कृष्टास्वाध्यायभूमिः । अत्राभवव्यवहारमाह[भा.२११६] संकंतो यवहंतो काउस्सग्गंतुच्छिन्नउवसंपा।
अकयम्मी उस्सग्गोजा पढतीतंसुयक्खंधं ।। वृ- योगं वहन् गणान्तरमन्यत्र संक्रामन् च्छिन्ना उपसम्पदिदानीमिति प्रतिपत्यर्थं कायोत्सर्ग कृत्वा व्रजेत् । अथ कथमपितस्य विस्मृतंभवतिततआचार्येणस्मरयितव्योयथाकुरुकायोत्सर्गमथद्वयोरपि विस्मरणतः सोऽकृते कायोत्सर्गे याति, तर्हि यावत्सोऽन्यत्रगतोपितं श्रुतस्कन्धं पठति ।। [भा.२११७] तालाभोउद्दिसणायरियस्स जइवहइ वट्टमाणिसे ।
अवहंतंमि उलहुगा, एस विही होइअनागाढे ।। वृ- तावत् यत्किमपि स लभते सचित्तादिकं समस्तोऽपि लाभउद्देशनाचार्यस्य येनोद्दिष्टः स श्रुतस्कन्धस्तस्य पूर्वाचार्यस्याभवति, । केवलं यदिसपूर्वतन उद्देशनाचार्यः से तस्यान्यत्र गतस्य सतो वर्तमानांसारां वहति, अथस तस्याकृतकायोत्सर्गस्य सतोऽन्यत्र गतस्य सारां न वहति । ततस्तस्मिन् सारामवहत्युद्देशनाचार्ये प्रायश्चित्तंचत्वारो लघुकाः । यच्चसचित्तादिकंस प्रातीच्छिको लभते तदपिन तस्या भवति, एषोऽनन्तरोदितो विधिर्भवत्यनागाढेयोगे ।सम्प्रत्यागाढेभिधित्सुरिदमाह[भा.२११८] आगाढो विजहन्नो कप्पिगकप्पादितिन्नहोरता ।
उक्कोसी छम्मासे विवाहपन्नत्ति आगाढे ।। वृ- आगाढोऽपि योगो जघन्यस्त्रयोऽहोरात्रा तथा कल्पिका कल्पिकादेरुत्कर्षत आगाढयोगे षण्मासान् यथाव्याख्याप्रज्ञप्रेः पञ्चमाङ्गस्य अत्राभवद्व्यवहारमाह[भा.२११९] तत्थवि काउस्सगं आयरियविसज्जियम्मिच्छिन्ना उ ।
संसरमसंसरंवाअकएलभंतोभूमीए ।। वृ- अत्राप्यागाढयोगे पूर्णेऽपूर्णे वा आचार्येण यस्य सकाशे योगं प्रतिपन्नस्तेन सूरिणा विसर्जिता विसर्जने कृते च्छिन्ना उपसम्पदिति ज्ञापनार्थं संस्मरन् कायोत्सर्गे कुर्यात् । असंस्मरन् वा आचार्येण स्मरयितव्यः । तत्र भूमौ स्वाध्यायभूमावागाढे योगेऽपरिपूर्णे आचार्येण विसर्जितः । कृते कायोत्सर्गे यदिव्रजति तर्हिसव्रजन् यत्किमपि लभते सचित्तादिकं तत्तस्यैवाभवति, नोद्देशनाचार्यस्य, अथाकृते कायोत्सर्गे व्रजति । तर्हि यावदन्यत्र गतोऽपितं श्रुतस्कन्धं पठति, सारां चोद्देशनाचार्यस्तस्य करोति, तावद्यत् किमपिससचित्तादिकमुत्पादयति, तत्सर्वमुद्देशनाचार्योलभतेन पुनरितरः.. [भा.२१२०] तीरिय अकए उगतेजा अन्नंन पठए उतापुरिसे। .
आसन्नाओ नियत्तइ दूरगतो वावि अप्पाहे ।। वृ-तीरिते समाप्ति नीते आगाढे योगे श्रुतस्कन्धेच भक्तिपुरस्सरमाचार्यादिक्षमणया तोषिते यदि कथमपिगमनवेलायामनाभोगतोऽकृतेकायोत्सर्गेयाति, तर्हिसगतःसन्यावदन्यं पठतिपठितुमारभते, तावद्यत्किमपि लभते, तत्पूर्वस्याचार्यम्याभवति न तस्य, तस्य चास्मरणतोऽकृते कायोत्सर्गे गतस्येयं सामाचारी, यदिआसन्नेप्रदेशेगत्वास्मृतंततआसन्नान्निवर्तते । अथदूरंगतेन स्मृतंतर्हितत्रयंसाधर्मिक पश्यति, तस्यसमीपेकायोत्सर्गंतुकृत्वा अप्पाहेतिसंन्देशंकथयति, । यथा मया कृतोऽमुकस्य समीपे कायोत्सर्ग इति ।।
[भा.२१२१] अवितोसवितेपाहुडेनितेच्छेदो पडिच्छेचउगुरुया ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/११७ जोवियतस्स उलाभोतंपियन लभेपडिच्छंतो ।। ... वृ- प्राभृते श्रुतस्कन्धे अतोषिते समाप्त्यनन्तरं भक्तिबहुमानादिपुरस्सरमाचार्यादिक्षमणया तोषमनीते यदि निर्गच्छतितर्हितस्मिन्प्रायश्चित्तच्छेदः, यश्चतंपाठयितुंप्रतीच्छतितस्मिन्प्रतीच्छके प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः ।योऽपिचतस्य निर्गतस्यान्यत्रप्रविष्टस्य लाभस्तमपिनलभतेप्रतीच्छकः किमुक्तंभवति, ।स तथा निर्गतो यत्किमप्युप्तापदयति सचित्तादिकं तत्पूर्वतनस्याचार्यस्याभवति, न तुतस्य, नापियस्तंपाठयतितस्य प्रतीच्छतइति तदेवं गच्छान्निर्गतानांविधिरुक्तः ।।
सम्प्रत्यनिर्गतानांतमभिधित्सुराह[भा.२१२२] तत्थविय अच्छमाणे गुरुलहुया सव्वभंगेजोगस्स ।
आगाढमनागाढेदेसंभंगे उगुरुलहुओ ।। वृ-तत्रापि गच्छे तिष्ठन् यदि योगं वक्ष्यमाणप्रकारेण भनक्ति देशतः सर्वतो वा तदा तस्मिन् योगस्यागाढस्य सर्वतो भङ्गे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अनागाढस्य सर्वतो भङ्गे चत्वारो गुरूका : वा लघुकाः, तथा आगाढेआगाढस्य देशतोभङ्गे गुरुको मासोऽनागाढस्य देशतो भङ्गे लघुकः ।
अथ कथं देशतः सर्वतो वा योगस्यभङ्गस्तत आह[भा.२१२३] आयंबिल नकुव्वइ जति विगतीउसव्वभंगोउ ।
चत्तारि पगारा पुन होति इमे देसभंगंमि ।। वृ-आयामाम्लं परिपाट्या समापतितं न करोति विकृतीर्वा । भुक्ते एष योगस्य सर्वभङ्ग देशभङ्गे पुनरिमे वक्ष्यमाणाश्चत्वारः प्रकारास्तानेवाह[भा.२१२४] नकरेति जिऊणंकरेइकाउंसयंच जति ।
वीसज्जेहममंतिय गुरुलहुमासो विसिठोउ ।। वृ-आचार्येण संदिष्टो विकृतिग्रहणाय कार्योत्सर्ग कृत्वा विकृती(क्ष्व । तत्रैकोऽकृते कार्योत्सर्गे विकृतीभुङ्क्ते न च भुंक्त्वापि करोति कायोत्सर्ग तस्य प्रायश्चित्तं मासलघु तपसा कालेन च गुरुकं । तत्रतपसाऽष्टमादिना, कालेन ग्रीष्मादिना ।अन्यस्तथा सन्दिष्टः सन् विकृती कृत्वा विकृतिग्रहणाय कायोत्सर्गकरोतितस्यप्रायश्चित्तंमासलघुतपसागुरुकंकालतोलघु; काउंसयंचभुजति ।तृतीयस्तथा सन्दिष्टः सन् स्वयं कायोत्सर्ग कृत्वा विकृती(क्ते तस्य प्रायश्चित्तं मासलघु तच्च तपसा लघु चतुर्थादि भुजेरहभिति तस्य मासलघु तपः कालाभ्यां लघु । तथा चाह चतुर्वपि लघुमासो गुरु पुनर्यथायोगं तपःकालाभ्यां विशिष्टःसन् एवमनागाढेयोगेदेशभङ्गः ।आगाढेपुनर्नास्त्यपरिपूर्णेऽनुज्ञा विसर्जनस्य न केवलमेतेषुचतुर्यु प्रकारेषु यथोक्तंप्रायश्चित्तं किंत्वाज्ञादयोऽपिदोषास्तथा चाह[भा.२१२५] एकेके आणादी विराधना होइसंजमायाए ।
अहवाकज्जे उइमेदढुंजोगं विसज्जेज्जा ।। वृ- एकैकस्मिन् प्रकारे आज्ञादय आज्ञानवस्थामिथ्यात्वविराधनारुपा दोषास्तथा ग्लानत्वभावतो देवताच्छलनतो वा संयमस्यात्मनः च विराधना भवति । अथवा इमानि वक्ष्यमाणानि ग्लानत्वादीनि कार्याणि दृष्ट्वा योगविसर्जयेत् । नास्तितत्र देशतः सर्वतो वा भङ्गः तान्येव कारणान्याह[भा.२१२६] दटुविसज्जणजोगे गेलन्नवयमहामद्धाणे ।
__ आगाढेनवगवजणनिक्कारण कारणेविगती ।।
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल - ११७, [भा.२१२६]
.. ९१ वृ- दृष्टा ग्लानमतरन्तं वयत्ति वजिकायां विकृतिलाभं तथा महामहानिन्द्रमहादीत् अध्वानंविच्छन्नाध्वानमुपलक्षणमेतत् । अवमौदर्यराजप्रद्विष्टंच दृष्ट्वायोगोयोगस्य विसर्जनंकर्तव्यं, तथाआगाढेविकृतिनवकस्यवर्जनंदशमायाः पक्वरुपायाभजनातथानिष्कारणेयोगनिक्षिप्य विकृतयो न कल्पन्ते । कारणे तु कल्पन्ते एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । सम्प्रत्येषा विवरीतव्या, तत्र प्रथम ग्लानपदमधिकृत्याह[भा.२१२७] जोगे गेलन्नमियआगाढियरेय होतिचउभंगो ।
पढमो उभयागाढो बितिओतइओयएक्केणं ।। वृ-योगेग्लानत्वे च प्रत्येकमागाढेनागाढेभवति चतुर्भङ्गी गाथायं पुंस्त्वनिर्देशः प्राकृतत्वात् ।सा चैवमागाढो योग आगाढं ग्लानत्वं आगाढो योगोऽनागाढं ग्लानत्वं २, अनागाढो योग आगाढं ३, अनागाढोयोगोऽनागाढंग्लानत्वं४ । तथा चाहप्रथमेभङ्गे उभयागाढंयस्मिन्स, तथाद्वितीय आगाढ आगाढयोगेन, तृतीय आगाढ आगाढग्लानत्वेनत्यर्थः, चतुर्थ उभयस्याप्यागाढस्याभावे । तत्रप्रथमधिकृत्याह[भा.२१२८] उभयम्मि वि आगाढे, दड्ढेलग्गएहि तिन्नि दिने ।
मक्खंतियठायंते पजंतेधरे दिना तिन्नि ।। वृ-उभयस्मिन्नपियोगेग्लानत्वेचागाढेतंप्रतिपन्नागाढयोगमागाढग्लानंदग्धेनपक्व पक्वान्नीद्धरितेन धृतेन तैलेन वा यदि वा पक्वेन शतपाकादिना तैलेन त्रीणि दिनानिम्रक्षयन्ति । तथाप्यतिष्ठति ग्लानत्वे यत्र पच्यते पक्वान्नं तत्र त्रीणि दिनानी यावत् नीत्वा नात्वा पर्यन्ते ध्रियते येन तद्गन्धेपुद्गलाध्रानत आप्पायनाभवति। [भा.२१२९] जत्तियमेत्ते दिवसे, विगइंसेवइन उद्दिसे तेसु।
तहवि यअठायमाणे निक्खिवणंसव्वाहाजोगे ।। वृ-यावन्मात्रान् दिवसान् दिवसेषु विकृतिमुक्तप्रकारेण सेवते, तेषु तावन्मात्रेषु सूत्रं नोद्दिशत् । तथापिचदिनत्रयंपर्यन्तधरणेनाप्यतिष्ठत्यनिवर्तमानग्लानत्वेसर्वथायोगोयोगस्यनिक्षेपणंकर्तव्यम् ।। [भा.२१३०] जइनिक्खिप्पइदिवसे, भूमीएतत्तिए उवरिवड्ढ़े ।
अपरिमियं तुदेसो, भूमीएततो परंकमसो ।। वृ- यति यावत्प्रमाणान् मत्वा योगो निक्षिप्यते, तावन्मात्रान्दिवसान् भूमेः स्वाध्यायभूमेरुपरि वर्धयेत् । किमुक्तंभवति ।यावतिपठितेस्थितः स्वाध्यायःस्वाध्यायभूमिस्तत्रयावतो दिवसान् वोढा योगो निक्षिप्यते यावतो दिवसान् भूयोऽपि योगमुत्क्षिप्य योगोद्वहनेन स्वाध्यायभूमेरुपर्येव-. मेवातिवाहयेत् । अथयस्मिन् दिने योगः प्रथममुत्क्षिप्तस्तस्य विस्मृतेर्दिवसपरिणाणंप्रतिनियतंकर्तुन शक्यते, । तत आह परिमितं यदि दिवसपरिमाणं तत उद्देशो ग्राह्यः, स स्वाध्यायभूमेरुपर्येवमेन योगोदवहनेनातिवाह्यते, ततस्तावन्मात्रदिवसातिवाहनतःपरं क्रमशः सूत्रपाठानुसारेण वहेत् । गतः प्रथमभङ्गः । सम्प्रति द्वितीयभङ्गमधिकृत्याह[भा.२१३१] गेलण्णमनागाढे रसवतिनेहोव्वरे असतिपक्वा ।
तह विय अठायमाणे, आगाढतरंतुनिक्खिवणा ।। वृ-स्लानत्वेऽनागाढेरसवत्यांशालनकादौयःस्नेह उद्धरितःसम्रक्षणायप्रदीयतेतथाप्यसत्यतिष्ठति
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/११७ ग्लानत्वे यानिशतपाकादिना पक्कानिधृततैलानितानिम्रक्षणाय दातव्यानि, । तथाप्यतिष्ठतिग्लानत्वे ग्लानमागाढतरंज्ञात्वा योगस्य सर्वथा निक्षेपणंकर्तव्यं, ।गतो द्वितीयो भङ्गः ।सम्प्रति तृतीयमाह[भा.२१३२] तिन्नितिगेगंतरिएगेलन्नागाढ निक्खिवपरेणं ।
तिनितिगाअंतरिया चउत्थवंतेनिक्खिवणा ।। वृ-अनागाढेयोगेआगाढेग्लानत्वे त्री दिवसानांत्रिकान्एकान्तरिकान्कारयेत् । तथाप्यतिष्ठति ततः परेणयोगस्य निक्षेपः कर्तव्यः, इयमत्रभावना-एकस्मिन्दिवसेविकृतिग्रहणायकायोत्सर्गः कृतः, द्वितीयेदिवसे पुनः कृतः कायोत्सर्ग एवं तृतीयेपिचतुर्थे दिवसे कृतेनिर्विकृतिकंपुनः पंचमषष्ठमसप्तमेषु कायोत्सर्गः ततो अष्टमे दिवसे निर्विकृतिकंनवमेकायोत्सर्गः कृतेऽपियदिनस्थितंग्लानत्वं,ततोदशमे दिवसे योगनिक्षेपः । गतस्तृतीयोऽपि भङ्गः । सम्प्रतिचतुर्थमाह-तिन्नि तिगा इत्यादि, त्रयस्त्रिकानटथ दिवसा इत्यर्थः अन्तरिता एकान्तरिताश्चतुर्थेभङ्गे कर्तव्यास्तयाप्यतिष्ठतिग्लानत्वेयोगस्य निक्षेपणम् । अत्रापीयंभावना-एकस्मिन्दिवसेकायोत्सर्गोद्वितीये दिवसेनिर्विकृतिकं,तृतीयेदिवसेकायोत्सर्गश्चतुर्थे निर्विकृतिकं, । एवमेकान्तरितेकायोत्सर्गविकृतिके नवदिवसान् यावत्कारयेत्तथाप्यतिष्ठति ग्लानत्वे दशमेदिवसेयोगोनिक्षिप्यते, यत्रापिप्रतिदिवसंग्लानप्रयोगस्यालाभेतत्परिवासयितव्यंभवति, ।तत्रापि योगो निक्षिप्यते, अथ कदाचित् क्षीरादिभिग्लानस्य प्रयोजनमजायत, तदा स्वग्रामे तन्मार्गयितव्यं, असति स्वक्षेत्रे परग्रामादप्यानतेव्यं, तथाप्यसति क्षेत्राद्वहिरपि गत्वा समानेतव्यम् । अथ कदाचित्तत्राप्यलाभस्तर्हि व्रजिकामपिग्लानं गमयेत् । पतितं द्वितीयं व्रजिकाद्वारं । तत्रेयं यतना[भा.२१३३] वइया अजोगिजोगीव अदढ अतरंगस्स दिजंते ।
निव्विगिकमाहारो, अंतरविगीतीए निक्खिवणं ।। वृ-जिकायां गोकुले गन्तुकामस्य अंतरंगस्सत्ति ग्लानस्य वा ग्लानत्वेन विना दुर्लभस्य द्वितीया दीयन्तेअयोगवाहिनस्तदबावेयोगवाहिनीवातत्राहारो निर्विकृतिकमन्तराच कार्योत्सर्गः,अथलभ्यते प्रतिदिवसं विकृतिस्तदायोगस्य निक्षेपणमत्रेयंभावना-ग्लानस्यदृढस्यवाव्रजिकागन्तुकामस्यद्वितीया [साधवो] दीयन्तेअयोगवाहिनः । अथतेनसन्तितदाअनागाढयोगवाहिनोदातव्यस्तत्रगता विकृतीः परिहरन्ति निर्विकृतिकमाहारमाहारयन्ति, अथ न लभ्यते दिने दिने निर्विकृतिकं तदान्तरान्तरा विकृतिग्रिहणाय कायोत्सर्ग कुर्वन्ति । अथ दिने दिने विकृतिरेव प्रायो लभ्यते नान्यत्तदा योगस्तेषां निक्षिप्यते ।सम्प्रति निर्विकृतिकमाहारमाहारयतां विधिमाह[भा.२१३४] . आयंबिलस्सऽलंभेचउत्थमेगंगयं चतक्कादि ।
असतेयरमागाढेनिक्खिवनुद्देस तहचेव ।। . वृ- यद्याचाम्लवारके आचाम्लप्रायोग्यं न लभ्यते, तदा तद्वारकेऽभक्तार्थे कुर्वन्ति, अथ न शन्कुवन्त्यभक्तार्थ कर्तु तदा एकाङ्गिकं तकमाहारयन्ति तक्रायामाम्लं कुर्वन्तीत्यर्थः, आदिशब्दात् एकाङ्गिकं काष्टमूलमाहारयतीति द्रष्टव्यम्, अथ सन्त्यनागाढयोगवाहिनो द्वितीयास्तत इतरे आगाढयोगवाहिनो द्वितीया दीयन्ते, तत्र यदि तेषां प्रायोग्यं लभ्यते, ततः सुन्दरमथ न लभ्यते, केवलं तत्रक्षीरादीनिलभ्यन्ते, तदा योगोनिक्षिप्यते, निक्षेपानन्तरंचपुनरुद्देशस्तथैव यथाऽधस्ताद्भणितम्; [भा.२१३५] जति निक्खिप्पइदिवसे, भूमीएतत्तिए उवरिवड्ढे ।
अपरिमियं तुद्देसो, भूमीएतओ परंउकमसो ।।
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
९३
उद्देशकः-४, मूल- ११७, [भा. २१३५]
वृ-गतंजिकाद्वारमिदानीं महामहद्वारमाह[भा.२१३६] सक्कमहादीसुपमत्तंमातंसुरा छलेठवणा।
पीलिजंतुवअदढा इतरेउवहंतिनपढंति ।। वृ- महामहः शक्रमहादय आदिशब्दात् सुग्रीष्मकमहादिपरिग्रहः । तिसु ठवणत्ति अनागाढयोगप्रतिपन्नास्तेषांयोगोनिक्षिप्यते, किंकारणमितिचेदतआहमातंप्रमत्तंसन्तंकाचिमिथादृष्टिदेवता च्छलयेत् । अन्यच्च तेषु दिवसेषु विकृतयो लभ्यन्ते, ततो येऽढा दुर्बलाः सन्ति तैर्विकृति परिभोगत अप्पायन्तामिति योगनिक्षेपणं ये पुनरितरे आगाढयोगवाहिनस्तेषां योगो न निक्षिप्यते, केवलमन्यत् नोद्दिशन्ति, नापिपठन्ति, गतंमहामहद्वारमिदानीमध्वावमराजद्विष्टलक्षणंद्वारत्रयमाह[भा.२१३७] अद्धाणो मे जोगीणंएसियंसेसगाणापनगादी।
असतीए अनागाढे, निक्खिव सच्चासतीइयरे ।। वृ-अध्वनिग्रमानुग्रामिकेयोगंवहन्ति । अथ च्छिन्नाध्वकं तदा यत् एषितंप्रासुकमित्यर्थः । तत् योगिनां योगवाहिना दीयते, शेषाणां पञ्चकादि दातव्यं, किमुक्तं भवति । शेषाः पञ्चकपरिहान्या पञ्चकादिषु यतन्ते, अथ सर्वे योगवाहिनो न संस्तरन्ति ते प्रासुकेन, तत आह असति सर्वेषां तेषां योगवाहिनांप्रासुके अनागाढयोगवाहिनायोगस्यनिक्षेपः करणीयः ।अथसर्वथातत्रप्रासुकंन लभ्यते तत आह-सर्वेषां प्रासुकस्यासत्यभावे इतरेऽप्पागाढयोगवाहिनो निक्षिप्यन्ते, एवमवमोदर्ये राजद्विष्टेऽपिचभावनीयं ।। साम्प्रतमागाढे नवकवर्जनमिति व्याख्यानार्थमाह[भा.२१३८] आगादमिचजोगे, विगतीउनव विवज्जणीउ ।
दसमाए होइभयणा, सेसगभयणा विइयरम्मि ।। वृ- आगाढयोगे पक्वविकृतिव्यतिरेकेण शेषा नवापि विकृतयो विवर्जनीया दशम्याः पुनः पक्षविकृतेर्भवति भजना विकल्पना, आगाढं ग्लानत्वमधिकृत्य पूर्वप्रकारेण तस्याः सेवना भवति, शेषकालं नेति भावः । इतरस्मिन्नागाढयोगे शेषकाणामपि क्षीरादीनां विकृतीनां भजना विकल्पना आगाढग्लानस्यानागाढग्लानस्य चान्तरान्तरा विकृतिग्रहणाय कार्योत्सर्गस्यापिकरणाभ्यनुज्ञातात् ।। सम्प्रति निक्कारणेकारणे विगती इतिव्याख्यानयति[भा.२१३९] निक्कारेणन कप्पंति विगतीतोजोगवाहियो ।
कप्पंति कारणेभोत्तुंअनुन्नाया गुरुहिओ ।। वृ-योगवाहिन आगाढयोगवाहिनोवानिष्कारेणग्लानत्वादिकारणाभावेविकृतयः पूर्वप्रकारेणभोक्तुं न कल्पन्ते,कारणेपुनरनुज्ञाता गुरूभिर्भोक्तुंकल्पन्ते । न च कारणे योगनिक्षेपेऽपिदोषस्तथाचाह[भा.२१४०] विगतीकएणजोगं निक्खिवए दृढदुब्बले ।
सेभावतोअनिक्खित्तेनिक्खंतेवियतंमिओ ।। वृ- यः संहननेन दृढोपि सन् शरीरेण दुर्बल इति कृत्वा विकृतिकृते न भोगाय योगं निक्षिपति, से तस्य निक्षिप्तेपितस्मिन् योगंभावतःस योगोऽनिक्षिप्त एव गुर्वाज्ञया निक्षेपणात् ।। [भा.२१४१] विगतिकएणजोगंनिक्खिवे अदृढेबले ।।
सभावतो अनिक्खित्ते, उववाएण गुरुणउ ।। वृ- यो बली बलवानपि संहनेनादृढ इति कृत्वा विकृतिकृते न योगं निक्षिपति स योगस्तस्य
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ४/११७भावतोऽनिक्षिप्ते एव, कुतः ? इत्याह-गुरुणामुपपातेन आज्ञया उवसतो निद्देसो आणा विनओ होंति एगढा इति वचनात् निक्षेपणादिति वाक्यशेषः । न च तथा योगस्य सर्वथा भंगो यत आहसालंबो विगति जो उ आपुच्छित्ताण सेवए । स जोगेदेभंगो उ सव्वभंगो विवज्जए ।।
[भा. २१४२ ]
वृ- सालम्बो विकृतिभिः प्रीणितः सन् क्षिप्रं ज्ञानादि ग्रहीष्यामीत्यालम्बनसहितो यो गुरुमापृच्छय विकृतीः सेवते परिभुङ्क्ते, स योगे योगस्य देशभंगो भवति न सर्वभङ्गो विपर्यये आलम्बनाभावे गुर्वनापृच्छायां च सर्वभङ्गाः । अथ साक्षाद्योगं निक्षिपति, न च सर्वभङ्ग इति का वाचो युक्तिरत आह[भा. २१४३ ] कारणे असुद्ध भुंजतो न उ असंजतो होइ ।
९४
तह कारणंमि जोगं, न खलु अजोगीय ठवेंतोवि ।।
वृ- यथा कारणे च्छिन्नाध्वकादावशुद्धमपि भुञ्जानो न तु नैवासंयतो भवति तथा कारणे दुर्बलत्वादिलक्षणे सति योगं स्थापनमपि खलु नैवायोगी भवति, ततो न सर्वभङ्गः । अन्नो इमो पगारो सोपडिच्छयस्स उ अहिज्जमानस्स ।
[ भा. २१४४ ]
माया नियडिय जुत्ते ववहारो सचित्तमादिम्मि ।।
वृ- प्रतीच्छकस्याधीयानस्यायं वक्ष्यमाणः प्रकारः तमेवोपदर्शयति । सचित्तादिकविषये यो मायानिकृतियुक्तो मायावञ्चनाभिप्रायो निकृतिस्तदनुरुप बहिराकाराच्छादनं ताभ्यां युक्तस्तस्मिन् व्यवहार आभवद्व्यवहारः प्रायश्चित्तव्यवहारश्च भणनीयः, तमेवभिधित्सुराहउप्पन्ने सचित्त जो उ निक्खिवे जोगं ।
[भा. २१४५ ]
सव्वेसि गुरुकुलाणं उवसंपज लोपिया तेन ।।
वृ- उप्पन्ने उत्पन्ने सचित्ते उपलक्षणमेतदचित्ते वा यो योगं निक्षिपति, किमुक्तं भवति । यदा यदा तस्य सचित्तादिकमुत्पन्नं भवति, तदा तदा गुरुं विज्ञपयति । अस्ति किञ्चित्प्रयोजनं साधयितव्यमतो निक्षिपाभि योगमिति, एवं मायाबहुलतया यो योगं निक्षिपति, तेन पापीयसा सर्वेषां गुरुकुलानां श्रुतोपसम्पल्लोपिता ।
[भा. २१४६ ] बहिया य अनापुच्छा विहीयाए आपुच्छणाए मायाए । गुरुवयणे पच्छकडो, अब्भुवगमे तस्स इच्छाए ।।
वृ- बहिरुद्भ्रामकभिक्षाचार्या गतो यः सचित्तादिकमुत्पन्नं यस्य सकाशेऽधीते तमनापृच्छय निजाचार्याणां प्रेषयति, तेनापि सर्वगुरुकुलानां श्रुतोपसम्पल्लोपिता, अमीषां च त्रयाणामपि मायानिष्पन्नं प्रायश्चित्तं मासगुरु सचित्तविषयं जधन्यमध्यमोत्कृष्टोपधिनिष्पन्नं, गुरुवयणपच्छकडोति । ये ते त्रिभिः प्रकारैरपहताः शिष्यास्ते कदाचित्स्नानादिषु समवसरणादौ मिलन्ति गुरुणा च पृष्टाः सन्तो यथावन्निवेदयन्ति, ततो व्यवहारे जाते स आचार्यवचनेन पश्चात् क्रियते पराजयते, तस्य सक्तं सर्वमाचार्यस्याभवतीत्यर्थः । अब्भुवगमे तस्स इच्छा इदि यदि पुनस्तेन पराजितेनाभ्युपगमः क्रियते, यथा न सर्व मया सुन्दरं कृतं मिथ्यादुष्कृतं ममेति तदा तस्यैवमभ्युपगमे इच्छया करोतु मा वा तदुत्पादितसचित्ताद्यपहरणमिति । । साम्प्रतमेतदेव गाथाद्वयोक्तं व्याख्यानयति
7
[भा. २१४७ ]
अहिज्रमाणे उ सचित्तं, उप्पन्नं तु जया भवे । निखितं भंते, कज्जुं मे किंचि बेतिउ ।।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-४, मूल - ११७, [भा. २१४७]
वृ-अधीयाने अधीयानस्य सतो यदा यदा सचित्तमुत्पन्नंभवति, तदा तदा गुरुसमीपंगत्वा ब्रूते,भदन्त मम किञ्चित्कार्यप्रयोजनमस्ति भो निक्षिप्यतां योग इति । अधुना बहिया य अनापुच्छा इति व्याख्यानयति[भा.२१४८] बहियाय अनापुच्छा, उब्भामे लभिय सेहमादितु ।
नेइसयं पेसतिवा, आसन्नठियाणउगुरुणं ।। वृ-बहिरुद्भामे उभामकाभिक्षायां गतः शैक्षकादि लब्ध्वा यस्य सकाशेऽधीते तमनापृच्छय आसन्नस्थितानामनन्तरक्षेत्रस्थितानां गुरुणां निजाचार्याणां स्वयं नयति, अन्यैर्वा स्वगुरुकुलसक्तैः प्रेषयति । विहिए आपुच्छणाए मायाए इतिव्याख्यानार्थमाह[भा.२१४९] अहवुप्पन्नेसचित्तएमामे एतअंच्छिती।
मायाए आपुच्छइनायविहिंगंतुमिच्छामि ।। वृ- अथवेति मायायाः प्रकारान्तरोपदर्शने उत्पन्ने सचित्तादिके चिन्तयति मा मे ममेदं सचित्तादिकमुत्पन्नमेतैगुरुभिरंच्छिती इति अपह्रियतामिति मायया आपृच्छति ज्ञातिविधिस्वजनवर्गवन्दापयितुंगन्तुमिच्छामि। [भा.२१५०] पव्वावेउंतहियं नालमनालेय पत्थवे गुरुणो ।
आगंतुंच निवेयइलद्धं मे नालवद्धति ।। वृ-तत्रगत्वा नालबन्धान्नालसम्बन्धानअनालबद्धान्वा प्रव्राज्य गुरोः स्वाचार्यस्य प्रेषयतिप्रेष्य चपुनरध्यापपितुः समीपेसमागच्छति ।समागत्यचनिवेदयति । यथामयालब्धा नालवद्धा इतितत्र प्रेषिताः। [भा.२१५१] हाणादिसुइहरावादलुपुच्छा कया सिपव्वइया ।
अमुएणअमुयकाले इह पेसविया नीयावावि ।। वृ- ये ते त्रिभिः प्रकारैः अपहृताः शिष्यास्तान् जिनस्नानादिषु समवसरणे इतरथा अन्यत्र वा मिलितान् दृष्ट्वा आचार्येण पृच्छा कृता यथा कदा कथं वा प्रव्रजिता अभवन् ततस्ते तत्क्षेत्रं च कालं च पुरुषं कथयन्ति । यथामुकेनामुके काले इह अस्मिन् क्षेत्रे प्रव्राजितास्तथा एवमन्यैः सह प्रेषताः स्वयं वा तत्र नीता एवं निवेदिते व्यवहारो जातस्तस्मिंश्च व्यवहारे स पराजितस्तत आचार्येण यत्कर्तव्यं तदाह[भा.२१५२] सोउपसंगनवत्था निवारणठाए हुअन्नो वि ।
. काहिति एवं हो, गुरुयं आरोवणंदेइ ।। वृ-स आचार्यो मा एवं भूत्वाऽन्योऽप्येवं कार्षीदिति प्रसङ्गानवस्थानिवारणार्थ गुरुकमारोपणं मासगुरुप्रभृतिकंपूर्वोक्तं ददाति ।। अधुना अब्भुवगमे तस्स इच्छाए इति व्याख्यानयति[भा.२१५३] अब्भुवगयस्ससम्म, तस्सं उपणिवइय वच्छलो कोइ ।
वियरतितेच्चियसेहे, एसेव यवत्थपत्तादी ।। वृ- सत्यं मयाऽसुन्दरं कृतं तस्मान्मिथ्या मे दुष्कृतमिति सम्यगभ्युपगतस्य प्रतिपन्नस्य कोऽप्याचार्यः प्रणिपतितवत्सलोये शैक्षास्तेन दीक्षितास्तानेव वितरति प्रयच्छति । एवमेव वस्त्रपात्रादिकमपि तदुत्पादितंतस्यैव प्रयच्छति । उपसंहारमाह
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
९५
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ४ /११७
[भा. २१५४ ]
एवं तु अहिते ववहारो अभिहितो समासेन । अभिधारेंते इमो ववहारविहिंपवक्खामि ।।
वृ- एवमनेन प्रकारेण तुर्भिन्नक्रमः स चाग्रे योक्ष्यते । अधीयाने व्यवहारं समासेन संक्षेपेणाभिहितः । इमं पुनर्व्यवहारविधिमभिधास्यति प्रवक्ष्यामि प्रतिज्ञातभेव निर्वाहयतिजं होति नालबद्धं घाडियनातीव जोव तहल्लं । भोएहि तिविमगतो, विधं सेसेस आयरितो ।।
[भा. २१५५]
वृ- यद्भवति नालबद्धं, वल्लीबद्धमित्यर्थः । सा च वल्ली द्विधा - अनन्तरा सान्तरा च । तत्रानन्तरा इमे-षड् जनास्तद्यथा-माता पिता भ्राता भगिनी पुत्रो दुहिता च । वल्लीसंतअनंतर अनंतरा छज्जणा इमे हुति । मायापिया भाया भगिनीपुत्तो य धूयाय ।।
[भा. २१५६ ]
वृ- सान्तरा पुनरियं मातुर्माता १ पिता २ भ्राता ३ भगिनी च ४ तथा पितुः पिता १ माता २ भ्राता ३ भगिनी ४ च । तथा भ्रातुरपत्यं भ्रात्रीयो भ्रात्रीया वा, भगिन्या वा अपत्यं भागिनेयो भागिनेयी वा, पुत्रस्यापत्यं पौत्रः पौत्री वा, दुहितुरपत्यं दौहित्रो दौहित्री वा । उक्तं च
माउम्मायाय पिया भाया भगिणीएय एव पिउणोपि ।
भाउ भगिणीए वच्चा, धूया पुत्ताण वि तहेव ।।
परंपरपल्लिया वा एसा । अन्येत्वाहुः-प्रपौत्रप्रपौत्री इत्यादिरपि परम्परवल्ली यावत्स्वाजन्य-स्वीकारः, घाडियनातीवत्ति यो वा घटितज्ञातिदृष्टा भाषित इत्यर्थः यो वा तत्र नालबद्धे घटितज्ञातौ वा लाभः । एते ते अनन्तरोदिताश्चिहं विमार्गयन्तः सन्तोभिधारयन्तं यान्ति अभिधारयत आभाव्या भवन्ति शेषेषु पुनरनभिधारयत्स्वाचार्यः श्रुतगुरुस्वामीभवति । शेषा अनभिधारयन्तः श्रुतगुरोराभाव्या भवन्तित्यर्थः । उक्तं च
जइते अभिधारयंती पडिच्छंते अपडिच्छगस्सेव ।
अहनो अभिधारती सुयगुरुणो तो उ आभव्वा ।।
इयमत्र भावना - नालबद्धा एव घटितज्ञातयो ये वा तैर्दीक्षितास्तेः सह सङ्केतः पुर्व कृतो यथा यूयममुकस्याचार्यस्य पार्श्वे व्रजताहं पुनः पश्चादागमिष्यामि । एवं संकेतं कृत्वा ते पूर्वमुपस्थापितास्ते चाभिधारयन्तो वर्तन्ते । यथाऽअमुकोऽमुककाले समागमिष्यति । सोऽपि च पश्चादागतः सन् तथैव यदि निवेदयति चिह्नान्यपि च सर्वाण्यपिमिलन्ति तदा पूर्वमुपस्थापितात्तस्य सर्वे । उक्तं च. संगारो पुव्वकतो, पच्छा पाडिछओ उसो जातो ।
तेनं निवेदयव्वं उवठिया पुव्व सेहा से ।।
यदि पुनः कालतश्चिह्वैश्चविसंवादस्तदा गुरोराभाव्य इति । एतदेव वैतत्येन व्याख्यानयन्नाह[भा. २१५७ ] उवसंपजे जत्थ उ, तत्थ पुठो भणातित्त ।
वयचिंधेहिं संगार, वन्नसीएयनंतगं ।।
बृ- यत्रोपसम्पद्यते स पश्चात्तत्र तैः पृच्छयते, केन कारणेनत्वमागतोऽसि ; 'स' प्रहासूत्रार्थानामर्थायोपसम्पत्तुमेवमुक्त्वा तेन सद्भावः कथनीयो यथा उपसम्पद्ये इति परिणामात् पूर्वकालमपि युष्माकं पार्श्वे ये नालबद्धा घटितज्ञातयस्तैदीक्षिता वा पूर्वमुपस्थितास्तेषां मया सङ्केतः
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- ४, मूल- ११७, [ भा. २१५७]
९७
कृतो यथाहं पश्चात् शीते शीतकाले चशब्दादन्यस्मिन् वा काले उपसम्पत्स्ये । तेषां चैतावद्वय एवं भूतस्य शरीरस्य वर्ण इत्थंभूतं च शीतकालप्रायोग्यमनन्तकं वस्त्रमेवं वयसा चिह्नश्च सङ्गेतं स्पष्टयति । उक्तं चएवेइएहिं दिनेहिं तुज्झसगासं अवस्स एहामो । संगारो एव कातो चिंधानि य तेसि चिंधेइ ।।
अत्राभाव्यविधिमाह[भा. २१५८ ]
नालबद्धाउ लब्धंते, जे य तमभिधारए । जे यावि चिंधकालेहिं संवयंति उवट्टिया ।।
बृ- यदा तमुपसम्पत्स्यमानमभिधारयन्ति नालबद्धाः पूर्वोपस्थिता यथासोऽत्र सत्वरमुपसम्पत्स्यते, तदा ते नालबद्धास्तेन लभ्यन्ते, ये चापि घटितज्ञातयो नालबद्धादिदीक्षिताश्चिह्नः कालेन च तेऽपि तस्याभवन्ति, विसंवदन्तस्तुगुरोरथ चिह्नः संवादोऽस्ति, न कालतस्तथा हि यस्मिन् काले पूर्वमुपस्थिताः कथिता न ते तस्मिन् काले आयाताः, किन्तु कालान्तरे, सोऽपिच सङ्केतदिवसैर्नायातस्ततः स ते चापृच्छयन्ते । यत्र यदि केनापि कारणेन ग्लानत्वादिना स तेवा नायातास्तदास्ति तत्वतः कालसंवाद इति ते तस्याभाव्याः । एतदेवाह[भा. २१५९]
अन्नकाले वि आयाया, कारणेण उकेणवि । तेवि तस्साभवंती उ विवरीयायरियस्सउ ।।
बृ- ये कारणेन ग्लानत्वादिना केनचित्पूर्वमुपस्थिता अन्यकालेऽपि यस्तेनोपसम्पद्यमानेन कालो निर्द्दिष्टस्तस्मादन्यस्मिन्नपि काल आयातास्तेऽपि तस्याभवन्ति, विपरीतास्तु कारणमन्तरेण कालविसंवादिन आचार्यस्याभाव्याः । उपलक्षणमेतत् । सोऽपि यदि कारणेन केनचिन्निर्दिष्टकालादन्यस्मिन् काले समायातस्तथापि तस्याभवन्ति विपरीतास्तु कारणमन्तरेणोपसम्पद्यमानविसंवादभाज आचार्यस्याभाव्याः ।
[भा. २१६० ]
227
विप्परिणयंमि भावे जइ भावो सिं पुनो वि उप्पन्नो । ते होंतायरियस्स उ अहिज्रमाणे य जो लाभो ।।
बृ- सङ्केतकारणादनन्तरं यदि तेषां पूर्वमुपस्थितानां भावो विपरिणतो यथा नामुकस्य पार्श्वे उपसम्पत्तव्यं तस्मिन् विपरिणते भावे पश्चात्पुनरपि केनापि कारणेन उपसम्पदनाभिप्राय उत्पन्नस्तदा ते पूर्वमुपस्थिता भवन्त्याचार्यस्य अधीयानेषु तेषु गाथायामेकवचनं प्रकृतत्वात्, प्राकृते हि वचनव्यत्ययोऽप्यस्ति । यो लाभः सोऽप्याचार्यस्य उपलक्षणव्याख्यानादेतदपि द्रष्टव्यं । सङ्केतकरणादूर्ध्वं यदि तस्य पश्चादु पसम्पद्यमानस्य भावो विपरिणता पश्चात्पुनरपि कालान्तरेण जातस्तदा ते पूर्वोपस्थिता गुरोराभाव्या यश्च तेषां लाभः सोऽपि गुरुस्तथा च पश्चादुपसम्पद्यमानमधिकृत्य पञ्चकल्पेऽभिहितम् ।
कालेन य चिंधेहिंय, अविसंवादी हि तस्स गुरुणिहरा । कालंमि विसंवदिए, पुच्छिज्जइ किंतु आतोसि ।। संगारय दिवसेहिं, जइ गेलन्नादि दीवए तो उ । तस्सेव व अहभावो विपरिणतो पच्छ पुनो जातो ।।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
'व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ - ४ /११७
तो होइ गुरुसेव उ एवं सुयसंपदाए उ । जे यावि वत्थपायादी चिंधेहि संवयंति उ ।। आभवंती उ ते तस्सा विवरीयायरियरसउ ।।
यान्यपि च वस्त्रपात्रादि चिह्नः संवदन्ति यथाऽमुकस्य पार्श्वेऽमुकमीदृशाकृतिवस्त्रं पात्रं वा यत्तन्मदीयमित्यादि तान्यपि गाथायां पुस्त्वं प्राकृतत्वात् । तस्यां भवन्ति विपरीतानि तु चिह्नविसंवादभाञ्जि आचार्यस्य ।।
[भा. २१६१]
९८
आभवंताहिगारे उ वट्टंते तप्पसंगया । आभवंता इमे अन्ने सुहसीलादि आहिया ।।
बृ- आभवदधिकारे वर्तमाने तत्प्रसङ्गादाभवदधिकारप्रसङ्गादिमे वक्ष्यमाणा इमे आभवन्तः सुखशीलादयः सुखशीलादिप्रयुक्ता आख्याताः तानेव द्वारगाथया संगृह्णान आहसहसीलनुकंपायाट्ठिए य संबंधिखमगगेलस्य । सच्चित् स सिहाओ पकट्ठए धारए दिसा उ ।।
[भा. २१६२]
बृ- सुखशीलेन भावप्रधानोऽयं निर्देशः सुखशीलतयाऽनुकम्पया आत्मस्थितस्य सम्बन्धिनः स्वज्ञातेः क्षपकस्य ग्लानस्य वा ये प्रेषिता य श्च सचित्तेष्वपि अशिखाकोऽन्यस्य प्रेषित एतान् स्वकुलसम्बन्धी स्वगणसम्बन्धी वा प्रकर्षयति आकर्षयतीत्यर्थः । धारयति च दिशा वात्मीये इत्येषद्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतः सुखशीलद्वारमाह-
[भा. २१६३]
सुहसीलयाए पेसेइ कोइ दुक्खं खु सारखेउंजे । देइ व आयट्टीणं सुहसीलो दुठसीलोत्ति ।।
वृ- दुःखं साधून् सारयितुमिति मन्यमानः कोऽपि सुखशीलतया कमपि साधुमन्यस्य प्रेषयति यदि वा कोऽपि सुखशील आत्मार्थिनामात्माश्रितानां दुःखशीलोऽयमिति प्रकाश्य ददाति । तपि नेच्छ दुक्खं सुहमाकंखए सया । सुहसीलतए वावी, सायागारवनिस्सितो ||
[भा. २१६४ ]
[भा. २१६५ ]
बृ- तनुकमपि स्तोकमपि नेच्छत्यात्मनो दुःखं किन्तु केवलं सदा सुखमाकांक्षति । ततः सुखशीलतया सातगौरवनिश्रितः स्वयं साधूनादत्ते सर्वे ते भवन्त्याचार्यस्याभाव्याः । गतं सुखशीलद्वारं । एमेव असहायरस देति कोइ अनुकंपयाएउ । नेच्छइ परमायट्ठी गच्छा निग्गंतु कामो वा ।। पेस सो उ अन्नत्थ सिणेहा नयगस्स वा । खमए वेज्जवच्चठा देज्ज वा तहि कोइ तु ।।
[भा. २१६६ ]
वृ- एवमेव स्वसबन्धित्वादिकारणव्यतिरेकेणापि असहायस्य सतः कोऽप्यनुकम्पया ददाति । गतमनुकंपाद्वारमात्मस्थितद्वारमाह-- आत्मार्थी आत्माश्रितार्थी सन परं नेच्छति ततः कमप्यात्मस्थितं करोति यदि वा गच्छन्निर्गन्तुकामः स आत्मार्थी अन्यत्र यस्य यास्यति तत्र कमपि साधुं प्रेषयति । गतमात्मास्थितद्वारं । सम्बन्धिद्वारमाह-स्नेहात् ज्ञातस्य वा स्वजनस्य सोऽन्यत्र प्रेषयति । क्षपकद्वारमाहतत्रान्यत्र वा प्रसिद्धक्षपके कोऽपि वैयावृत्त्यार्थं कमपि साधुं दद्यात्सम्प्रति ग्लानद्वारं सशिखाकद्वारं चाह[भा. २१६७ ] पेसेति गिलणस्स वा अहव गिलाणे सयं आचायंतो । पेसंतस्स असिहो ससिहो पुन पेसितो जस्स ।।
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - ११७, [भा. २१६७ ]
९९
वृ- ग्लानस्य वा कोऽपि वैयावृत्त्यकरणाय प्रेषयति साधुं अथवा स्वयं ग्लानः सन् न शक्नुवत्कमपि शिष्यं करोति, सर्वेऽप्येते आचार्यस्याभाव्याः तथा यदि सशिखाकः परस्मै प्रेष्यते तर्हि स यस्य प्रेषितस्यस्यैवाभवति । अथाशिखाकः परस्मै प्रेरितस्तर्हि स प्रेषयितुरेवाभाव्यो न परस्य तथा चाह पेसंतस्स उ असिहो ससिहो पुन पेसितो जस्स । अत्र परः प्रश्नमाहचोदेती कप्पंमी पुव्वं भणियं ति पेसितो जस्स ।
[भा. २१६८ ]
ससिहो वा असिहो वा असंथरे सो नु तस्सेव ।।
वृ
ननु पूर्वकल्पे भणितं यस्य सशिखो वाऽशिखो वा प्रेषितः स तस्यैवा
संस्तरणे सति भवति । ततः कथम त्राशिखाकः प्रेषयितुराभाव्योऽभिहित इति अत्रोत्तरमाहभन्नइ पुव्वत्तातो पच्छा वृत्तो विही भवे बलवं ।
[ भा. २१६९]
• चोदयति प्रश्नं करोति
कामं कप्पे भिहियं इह असिहं दाउ न लभतिउ ।।
वृ भण्यते अत्रोत्तरं दीयते पूर्वोत्काद्विधिः पश्चादुक्तो विधिर्बलवान् भवति ततो यद्यपि कामं कल्पेऽभिहितं तथापीहाशिखं दातुं न लभते । अन्यच्च
[भा. २१७०]
संविग्गाण विही एसो असंविग्गे न दिज्जए । कुलिव्वो वा गणिव्वो वा दिन्नं पितं तु कठए । ।
1
वृ- एष दानविधिः संविज्ञानां भणितो असंविज्ञे असंविज्ञस्य पुनः सर्वथा न दीयते न दातव्यः, अथ कथमपि केनपि दत्तो भवतितर्हि तं दत्तमपि कुलसत्को वा गणसत्को वा कर्षयति । ।
[भा. २१७१]
खित्ताती आउरे भीते अदिसत्थीव जं दए ।
सचित्तादि कुलादीओ भुज्जो तं परिकट्ठए ।।
- क्षिप्रादिरादिशब्दात् दृप्तयक्षाविष्टादि परिग्रहः । आतुरो मरणचिह्नान्युपलभ्यात्याकुलो भीतः किमपि मे राजप्रद्विष्टादिकं करिष्यति न विद्म इति भयाकुलोऽअदिसत्थी वाधिकृतां दिशं मोक्षकामो यद्ददति परस्मै सचित्तादिकं तद्भूयः कुलादिरादिशब्दात् गणपरिग्रहः परिकर्षयति तदेतत् प्रतीच्छकानधिकृत्योक्तमधुना शिष्यानधिकृत्याह
[भा. २१७२] नालबद्धे अनाले वा सीसंभि उनत्थि मग्गणा । दोक्खरक्खरदिठंता, सव्वं आयरियस्स उ ।।
वृ- शिष्ये स्वदीक्षितेऽयं नालबद्धोऽयमनालबद्ध इति विषयविभागेन नास्तिमार्गणा किन्तु यत्ते शिष्या लभन्ते सचित्तादि तत्सर्वमाचायस्याभवति, केन दृष्टान्तेनेत्याह-द्वयक्षरदृष्टान्तेन तद्व्यक्षरो दासः खरो गर्दभस्तदृष्टान्तात् दासेन मे खरः क्रीतो दासोऽपि मे इत्येवं लक्षणात् ।।
मू. (११८) दो साहम्मिया एगतो विहरंति, तं जहा- सेहोरायनिए य तत्थ सेहतराए पलिच्छन्ने, रायनीए अपलिच्छन्ने से हतराएणं राइनीए उवसंपज्जियव्वे, भिक्खोववायं च दलयइ कप्पागं ।। चारियसुत्तेभिक्खू थेरो वि य अहिकतो इह तेसिं ।
[भा. २१७३]
दोह वि विहरतानं का मेरा लेसतो जोगो ।।
वृ- चरिकासूत्रे प्राक् भिक्षुः स्थविरश्चाधिकृतस्तत इहास्मिन सूत्रे तयोर्द्वयोर्विहरतोः का मर्यादा व्यवस्थितिरित्यभिधीयते, एष लेशतः पूर्वसूत्रेण सहास्स सूत्रस्य योगः सम्बन्धः पुनः प्रकारान्तरेणाहसाहम्मियतणं वा अनुयत्तित्ति होति मे विसाहम्मी ।
[भा. २१७४]
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/११८ उवसंपयावहगयाइहइंपुवसंपया तेसिं ।। वृ-बहवेसाहम्मियाइत्यतसूत्रात्साधर्मिकत्वमनुवर्ततेवाशब्दःसम्बन्धस्य प्रकारान्तरतोपदर्शनार्थः इमावपिचाधिकृतमूत्रोपात्तौशैक्षरत्नाधिको साधर्मिकौततः साधर्मिकप्रस्तावादधिकृतसूत्रोपनिपातः तृतीयप्रकारः । भिक्खूगणातो अवकम्म अन्नंगणं उवसंपज्जित्ताणं विहरेज्जा इत्यत उपसम्पत्प्रकृता वाशब्दः प्राग्वदिहाप्यस्मिन्सूत्रेतयोः शैक्षरत्नाधिकयोरुपसम्पदभिधीयते इत्यधिकृतसूत्रारंभइत्येष सूत्रसम्धन्धः । अस्य व्याख्या द्वौ साधर्मिकौ समानगुरुकुलावेकतः सह तौ विहरतस्यद्यथा-शैक्षो रात्निकश्चतत्रयः शैक्षः सपरिच्छन्नः परिवारोपेतः,रानिको रत्नाधिकोऽपरिच्छन्नः परिवाररहितइत्यर्थः तत्रशैक्षतरकेणरत्नाधिकउपसम्पत्तव्यस्तथा शैक्षतरको रत्नाधिकस्य भिक्षामुपपातंच विनयादिकंच कल्पाकं कल्पनीयंददातिएषसूत्रसंक्षेपार्थः ।अधुनाभाष्यविस्तरः - [भा.२१७५] सेहम्मिपलिच्छन्ने उवसंपय दोण्हवी पलिच्छातो।
वोवत्थे मासलहुओ कारण असईसभावोवा ।। वृ-तौद्वावपिजनौसहाध्यायिनौसब्रह्मचारिणौ । तत्रयः शैक्षतरकः सपरिच्छन्नोद्रव्यपरिच्छदोपेतः परिवारसहित इत्यर्थः । भावपरिच्छेदेन पुनर्बयोरपि परिच्छेदोऽस्ति । तत्र शैक्षे द्रव्यतः परिच्छन्ने सति तेन रत्नाधिकस्योपसम्पत् दातव्या । ततो जघन्यतः संघाटो रत्नाधिकस्स देव उत्कर्षतो बहवोऽपि दातव्याः तथा शैक्षकेण रत्नाधिकस्य पुरत आलोचनीयं रत्नाधिकेन शैक्षकस्य पुरतोऽन्यथा वोवत्थे विपर्यासे उभयोरपिप्रायश्चित्तंमासलघु । तथाकारेणग्लानादिलक्षणेव्यापृततया द्वावेवतौ जनावित्यसति सहायस्याभावे न दद्यादपि सहायं, स्वभावो वा तस्यात्मीयकरणादिलक्षणस्ततो न ददाति सहायं, किन्त्वौचित्येनतस्य कृत्यं कारयति, ।एषद्वारगाथासंक्षेपार्थः साम्प्रतमेनामेव विवरीषुःप्रथमतः पूर्वार्धं[भा.२१७६] सज्झतिवासिणो दोविभावेन नियमसो छन्नो ।
रायणिए उवसंपय सेहतरगेनकायव्वो ।। वृ-तौ द्वावपि सहाध्यायिनावेकस्य गुरोररन्तेवासिनौ च द्वावपि भावेन ज्ञानादिना नियमसो नियमेनच्छन्नौ ज्ञानादिरूपभावपरिवारोपेतावित्यर्थः । द्रव्यपरिच्छेदेन पुनः शैक्षतरक एवोपेतस्तत्र शैक्षतरकेणरात्निको रत्नाधिकस्योपसम्पत्कर्तव्या । वोवत्थे मासलहुतो इत्यस्य व्याख्यानार्थमाह[भा.२१७७] आलोइयंमि सेहेन तस्स वियडे पहराइनितो ।
इतिअकारणमिलहगो अवरोपरगव्वतोलहगा ।। . वृ- प्रथमतः शैक्षतरकेण रत्नाधिकस्य पुरत आलोचनीयं, तेनालोचितः पश्चाद्रत्नाधिकस्तस्य शैक्षतरस्य पुरतो विकटयत्यालोचयति, एतच्चेतौ नकुरुतस्ततइतिएतस्याकरणेद्वयोरपिप्रत्येकंलघुको मासः प्रायश्चित्तं, अवरोपरगव्वतो लहुगा इति यदि शैक्षतरको द्रव्यपरिच्छेदेनाहं परिच्छन्न इति गर्वतो रत्नाधिकस्य पुरतो नालोचयति तदातस्यापिप्रायश्चित्तंचत्वारो लघुकाः एतदेवोपदेशद्वारेणस्पष्टयति । [भा.२१७८] एगस्स उपरीवारो बीइए रायनियत्तवादोय ।
इइगव्योन कायव्वोदायव्वो चेव संघाडो ।। . वृ- एकस्य परिवारोऽस्ति द्वितीये रात्निकत्ववादः, रत्नाधिकोऽयमिति प्रवाद इति एवं रूपो गर्यो द्वाभ्यामपि न कर्तव्यः । किन्तु परस्परमालोचयितव्यमन्यथा चतुर्लघुकप्रायश्चित्तापत्तेर्दातव्यश्च शैक्षतरकेणजघन्यतोऽपिरत्नाधिकस्य सङ्घाटः ।सम्प्रतिभिक्खोवायं च दलातिकप्पागमिति
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ४, मूल - ११८, [भा. २१७९]
[ भा. २१७९]
१०१
पेहाभिक्ख किती उकरेंति सो आविते पवाएति । न पहव्वंत दोहवि गीलाणमादीसु च न देज्जा ।।
वृ- शैक्षतरस्य शिष्या रत्नाकिस्य सम्बन्धिनो वस्त्रादेः प्रेक्षां प्रतिलेखनां कुर्वन्ति । तथा तद्योग्यांभिक्षामानयन्ति । कृतिकर्मविनयो विश्रामणा च तत् कुर्वन्ति, किमुक्तं भवति यदाज्ञापयति तत्कुर्वन्ति वाचनादिपरिश्रान्तस्य च विश्रमणमिति स चापि रत्नाधिकस्तान् प्रवाचयति सूत्रं पाठयत्यर्थं च श्रावयतीत्यर्थः । कारणे असती इत्यस्य व्याख्यानमाह-न पहुप्पंते इत्यादिते शैक्षतरशिष्या ग्लानादिषु प्रयोजनेषु व्यापृतास्ततो न प्रभवन्ति प्रपारयन्ति साधव इति सहायं न दद्यात् । यदिवा द्वावेन तौ जनो ततः किं दीयतामिति न दद्यात् । अधुना सभावो वा इत्यस्य व्याख्यानमाहअत्तीकरेज्जा खलु जोवि दिन्ने, एसोवि मज्झंति महंतमानी । न तस्स ते देइ बहिं तु नेनुं तत्थेव किच्चं पकरिंति जं से ।।
[भा. २१८०]
वृ-यो वितीर्णान् साधूनात्मीकुर्यात्, यश्चैषोऽपि शिक्षाधिपतिः शैक्षतरको ममेति महामानी, तस्य तान् साधून् बहिस्तस्मात् स्थानादन्यत्र विहारक्रमेण नेतुं न ददाति । किन्तु यत्से तस्य कृत्यं करणीयं तत्रैव स्थितस्य सतः कुर्वन्ति अथवा
[ भा. २१८१ ]
वारएण से देइ न य दावेइ वायणं । तहवि भेदमिठंत अविकारी उकारए ।।
वृ- वारेण वारेण तस्य शुश्रूणकमेकैकं साधुं नियुङ्कते न च तस्मात्साधूनां वाचनां दापयति, मा स गणभेदं कार्षीरितिहेतोः । अथैवमपि दुस्वभावतया गणभेदं करोतितत आह-तथापिएवमपि क्रियमाणे गणभेदं कर्तुमिच्छति योऽविकारी दुर्भेदः साधु स्तेन तस्य कृत्यं कारयति
मू. (११९) दोसाहम्मिया एगयओ विहरंति तंजहा से हे य राइनीए य । तत्थराइनीए परिच्छन्ने, सेहतराए अपलिच्छन्ने इच्छा रायनीए सेहतरागंउवसं पज्जेज्जा, इच्छा नो उवसंपज्जेज्जा, इच्छा भिक्खोववायं दलयइ कप्पागं, इच्छा नो दलयइ कप्पागं ।।
वृ द्वौ साधर्मिकावेकतः संहतौ विहरतस्तद्यथा शैक्षो रत्नाधिकश्च तत रानिकः परिच्छन्नः परिवारोपेत इत्यर्थः । शैक्षतरकोऽपरिच्छन्नः परिवाररहितस्तत्र रानिके रत्नाधिकस्येच्छा यदि प्रतिभासते शैक्षतरकमुपसम्पद्यते । अथ नेच्छा न प्रतिभासते तर्हि नोपसम्पद्यते भिक्षामुपपातं च कल्पं यदीच्छा तर्हि ददाति । अथादातुमिच्छा तर्हिन ददाति । एष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना भाष्यविस्तरःरायनिय परिच्छन्ने उवसंप पलिच्छओ य इच्छाए ।
[भा. २१८२]
सुत्तत्थ कारणे पुन पलिच्छयं देति आयरिया ।।
वृ- रात्निके रत्नाधिके द्रव्यतः परिच्छन्ने परिवारोपेते सति तेन शैक्षतरकस्य उपसम्पत् परिच्छदश्च इच्छया दातव्यः, । इयमत्र भावना-स यदि शैक्षतरकोऽवमरत्नाधिकस्तुल्यश्रुतो गुरुरत्नाधिकेन सह ततः स रत्नाधिकश्चिन्तयति । मा नूनमेतस्य भिक्षाहिण्डनव्याक्षेपेण च सूत्रार्था नश्येयुस्ततः संघाटं ददाति । अथवा मा एष समानगुरुकुलवासी सहाध्यायी द्रव्ये परिच्छदेनापरिच्छदो भूयात्सहाध्यायान्ते वासिस्नेहतः संघाटं ददात्यालोचनां प्रयच्छति । अल्पश्रुतस्य तु परिच्छदमुपसम्पदं वा ददातीति । अथ स शैक्षतरको रत्नाधिकाद्बहुश्रुतस्तदा नियमत उपसम्पत्तव्यः, परिच्छदश्च तस्य दातव्यस्तथा चाहसूत्रार्थकारणात्सूत्रार्थं गृहीतुकामाः पुनराचार्या उपसम्पद्यन्ते परिच्छदं च ददाति । एतदेव स्पष्टयति
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/११९ [भा.२१८३] सुत्तत्थंजइगेण्हइतोसे देइपरिच्छदं ।
गहिएविदेइसंघाडे सा से नासेइतंसुयं ।। वृ- यदि स रत्नाधिकस्ततः सूत्रार्थं गृह्णाति ततः से तस्य ददाति परिच्छदं परिवारं गृहीतेऽपि सूत्रार्थे ददाति सङ्घाटं कस्मादित्याहमासे से तस्य भिक्षाटनव्याक्षेपतः प्रतिलेखनाव्याक्षेपतश्चतत् श्रुतं नश्येदिति हेतोः अबहुश्रुतादौ तुनददातिइत्येतद्भावयति[भा.२१८४] अबहुस्सुते न देती निरुवहतेतरुणए यसंघाडं ।
घेतुणजाव वच्चइतत्थय गोणीए दिठंतो ।। वृ- अबहुश्रुतोऽल्श्रुतो निरुपहतपञ्चेन्द्रियस्तरुणकश्च तस्मिन् सत्स्वपि साधुषु संघटं न ददाति सहायान्न ददातीति भावः यो वा गीतार्थोपिसन् प्रदत्तान् सहायान्विपरिणम्य गृहीत्वा व्रजति, तस्यापि सत्स्वपिसाधुषुसहायान्न ददातितथा चतत्रदुष्टशीलतया गवा दृष्टान्तस्तमेवभावयति[भा.२१८५] साडगबद्धा गोणी जहतंघेत्तुंपलातिदुस्सीलो ।
इय विप्परिणामेंतेनदेज्जसंतेविहुसहाए ।। वृ-यथा कस्यापिगौः पलायिताततः कथमपिलब्ध्वासतीतेनशाटकेनबद्धा यथासाशाटकबद्धा दुःशीला गौस्तंशाटकंगृहीत्वा पलायते इति । एवममुना प्रकारेणयो विपरिणामयति सहायान्तस्मिन् विपरिणामयतिसतोऽपिसहायान्नदद्यात् ।।
मू. (१२०) दोभिक्खुणो एगयओ विहरंति नोण्हंकप्पइ अन्नमन्नस्स उवसंपज्जिताणं विहरितए, कप्पइण्हंअहाराइणियाए अन्नमन उवसंपज्जिताणंविहरत्तिए ।।
मू. (१२१) दोगणावच्छेइया....(जाव).... विहरित्तए । मू. (१२२) दोआयरिउवज्झाया...(जाव) विहरितए । मू. (१२३) बहवे भिक्खुणो... (जाव)....विहरित्तए । मू. (१२४)बहवेगणावच्छेइया (जाव) विहरितए। मू. (१२५)बहवेआयरियउवज्झाया (जाव) विहरित्तए। मू. (१२६)बहवे भिक्खुणो बहवेगणावच्छेइया बहवे आयरिय उवज्झाया (जाव) विहरित्तए। वृ-दो भिक्खुणो एगतो विहरति' इत्यादि सूत्रसप्तकं । अस्यसम्बन्धमाह[भा.२१८६] संखहिगारातुल्लाधिगारियाएसलेसतोजोगो।
आयरियस्सवसिस्सो भिक्खुअभिक्खुअहतुभिक्खू ।। . . वृ-अनन्तरसूत्रेदोसाहम्मियाइत्यादिलक्षणे द्विकलक्षणासंख्याधिकृता । अत्रापिसैवदोभिक्खुणो इत्यादिवचनात्ततः संख्याधिकारात्तुल्याधिकारिता पूर्वसूत्रे रत्नाधिकपदेनाचार्य उपात्त आचार्यस्य च शिष्यो द्विधा भिक्षुरमिक्षुश्च । तत्र भिक्षुः प्रतीतोऽभिक्षुर्गणावच्छेदक उपाध्याय आचार्यो वा तत् आचार्यसूत्रात्प्रागुक्तादथानन्तरंभिक्षुसूत्रमुक्तं,शेषसूत्रसम्बन्धप्रतिपादनार्थमाह[भा.२१८७] एमेव सेसएसुवि गुणपरिवम्ढीएठाणलंभोव ।
___ दुप्पभिइखलुसंख्या बहुआ पिंडोउतेन परं ।। . वृ- एवमेव पूर्वोक्तप्रकारेणैव शेषयोरपि गणावच्छेदकाचार्यसूत्रयोः सम्बन्धः । तथाह्याचार्यस्य शिष्यो भिक्षुरभिक्षुश्च तत्र भिक्षुसूत्रमुक्तम् । तदनन्तरमभिक्षोर्गणावच्छेदकस्याचार्यस्य च सूत्रे अथ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-४, मूल- १२६, [भा. २१८७]
१०३ गुणपरिवृद्ध्या स्थानलाभो भवति । तथा हि भिक्षुर्गगुणाधिकत्वेन गणावच्छेदकस्थानं लभते । गणावच्छेदको गुणाधिकतया आचार्योपाध्यायस्थानमतो भिक्षुसूत्रानन्तरं क्रमेण गणावच्छेदकाचार्योपाध्यायसूत्रे, तथा द्विप्रभृतिका खलु संख्या बहुका भवति, । ततो द्विसंख्या सूत्रत्रयानन्तरं बहुसंख्यासूत्रतःयं बहूनां च परस्परमुपसम्पन्नानां पिण्डो भवति तेन बहुसंख्यासूत्रत्रयात्परं पिण्डः पिण्डसूत्रमूक्तमिति, एवमनेन सम्बन्धजातेनायातस्यास्य सूत्रसप्तकस्य व्याख्या-; द्वौ भिक्षू एकतः संहतौ विहरतो नोण्हमिति वाक्यालङ्गारे कल्पते अन्योन्यमुपसम्पद्य विहर्तुं, कल्पते एहमिति पूर्ववत् । यथारनाधिकतयाऽन्योन्यमुपसम्पद्यविहर्तुमेव. गणावच्छेदकसूत्रमाचार्योपाध्यायसूत्रंचभावनीयमेवं बहुसंख्यासूत्रत्रयं पिण्डसूत्रंचेतिसूत्रसंक्षेपार्थः ।सम्प्रत्याधभिक्षुसूत्र व्याख्यानार्थमाह - [भा.२१८८] संभोइयाणदोण्हं,खेत्तादिपेहकारणगयाणं ।
पंथेसमागयाणंभिक्खणइमाभवे मेरा ।। वृ- द्वावाचार्यावन्यस्मिन्नन्यस्मिन् क्षेत्रे स्थितौ, तौ च परस्परं सांभोगिको तयोः सांभोगिकयोः द्वयोराचार्ययो भिक्षवस्ताभ्यां प्रेषिताः क्षेत्रादिप्रेक्षाकारणगताः क्षेत्रप्रत्युपेक्षणार्थमादिशब्दादुपधिमार्गणार्थंगतास्तेच तथागच्छन्तः पथिसमागताः परस्परंमिलितास्तेषांचैकेन पथा गन्तवोयमतस्तेषां क्षेत्रादिप्रेक्षाकारणगतानां पथिसमागतानां भिक्षूणांयामर्यादा सामाचरी साइयं वक्ष्यमाणा भवति[भा.२१८९] भिक्खुस्समासियंखलु पलिच्छणाणंचसेसगाणंतु ।
चउलहुग ऊपलिच्छन्नेतम्हा उवसंपयातेसि ।। वृ-यौद्वौभिक्षुस्पर्धकपतीतयोःशैक्षतरकेणरत्नाधिकस्यपुरतः आलोचयितव्यः तेनालोचितेपश्चात् रत्नाधिकेनाशैक्षतरकस्य पुरत एमवकरणै भिक्षोः शैक्षस्य रत्नाधिकस्य प्रायश्चितं खलु मासिकं मासलघु, पलिच्छन्नणं चेत्यादि । एतद्वहुसंख्याविशिष्टस्य भिक्षुसूत्रस्य व्याख्यानं, परिच्छन्नानां जघन्यतोऽप्यात्मतृतीयाणां शेषकाणांचात्मद्वितीयानांयथोक्तवेध्यकरणेप्रायश्चित्तंमासलघु, तत्र हि यद्येकोऽपरिच्छन्नस्तर्हि तेनान्य आत्मद्वितीय आत्मतृतीयो वा उपसम्पत्तव्यो नो चेदुपसम्पद्यतेतर्हि तस्मिन्नपरिच्छन्नेऽनुपसंपद्यमानेप्रायश्चित्तंचत्वारो-लघुकास्तंचोपसम्पद्यमानंयोनोपसम्पदाप्रतीच्छति, तस्यमासलघु,यत एवंतस्मात्परस्परमुपसम्पत्तेषांभवतिकर्तव्या, एनामेव नियुक्तिगाथांभाष्यकृत व्याचिख्यासुः प्रथमतो भिक्खुस्समासियंखल्वित्येतद्व्याख्यनयति-- [भा.२१९०] दो भिक्खूअगीयत्था,सीया एक्कोव होज्ज उअगीतो।
राइनिय पलिच्छन्नेपुव्वं इयरेसुलहुलहुगा ।। वृ-द्वौ भिक्षु अगीतार्थौ यदि वा द्वावपि गीतौ गीतार्थो तयोः परस्परस्यालोचनमन्यथा प्रायश्चित्तं मासलघु, । अथवा एको गीतार्थ एकश्चभवत्यगीतार्थः । तत्र रत्नाधिकेन परिच्छन्ने भावपरिच्छेदोपेते गीतार्थे इत्यर्थः । पूर्वमालोचयितव्यं पश्चादितरेष्वगीतार्थेषुरत्नाधिकेन एवं चेत्तेन कुर्वतेतर्हिरत्नाधिकं प्रायश्चित्तंमासलघु, । इतरेषांचत्वारोलघुकाः । एनमेवगाथां विवरीषुः प्रथमतो दो भिक्खूअगीयत्था सीया इत्येतद्विवृणोति। [भा.२१९१] दोसु अगीयत्थेसुअहवा गीतेसु सेहतरो पुट्विं ।
____ जइनालोयइलहुओ । न विगडे इयरोविजइपच्छा ।। वृ-द्वयोर्भिक्ष्वोरगीतार्थयोर्मध्ये यदि शैक्षतरः पूर्वं स्वाधिकस्य पुरतो नालोचयति तदा तस्य
___
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१२६ प्रायश्चित्तं लघुको मासः इतरोऽपि रत्नाधिकोऽपि यदि पश्चात्तस्य शैक्षतरस्य पुरतो न विकटयति, तदा तस्यापि प्रायश्चित्तं मासलघु, । अथ यदि द्वावप्यगीता? तदा परस्परस्य विहारालोचनैव केवला, नापराधलोचनापि, अथ द्वावपिमीतार्थौ तदा परस्परविहारलोचना अपराधलोचना च अथैको गीतार्थो गीतार्थोऽपरश्चागीतार्थस्तत्रालोचनाविधिमाह[भा.२१९२] रायणिए गीयत्थे, राइणिए चेव वियडणा पुट्विं ।
देइ विहारवियडणं, पच्छा राइनितो सेहे ।। वृ-यदिरत्नाधिको गीतार्थ इतरोऽगीतार्थस्तर्हिगीतार्थे रत्नाधिकेसतिरत्नाधिके एवपूर्वं शैक्षतरेण विहारविकटना अपराधविकटना च दातव्या, । ततः पश्चात् रत्नाधिकः शैक्षतरकस्य विहारविकटना ददाति । अथशैक्षतरको गीतार्थो रत्नाधिकस्त्वगीतार्थस्तत्राह[भा.२१९३] सेहतरगे विपुव्वं गीयत्थे दिज्जएपगासणा ।
पच्छा गीयत्थो विह, ददाति आलोयणमगीतो ।। वृ- यदि गीतार्थः शैक्षतरकस्तर्हि तस्मिन गीतार्थे शैक्षतरकेऽपि पूर्वं रत्नाधिकेन प्रकाशना विहारविकटना अपराधविकटना चेत्यर्थः दीयते, पश्चात् गीतार्थोऽपि सन् सशैक्षतरको हु निश्चितमगीके रत्नाधिके आलोचनां विहारलोचनां ददाति । नत्वपराघलोचनां । कस्मादित्याह[भा.२१९४] अवराह विहारपगासणा उदोन्निभवंतिगीयत्थे ।
अवराहपयं मुतुं, पगासणंहोतु अगीयत्थे ।। वृ-अपराधप्रकाशनाविहारप्रकाशनाच एतेद्वेअपिप्रकाशनेभवतोगीतार्थे,गीतार्थे पुनरपराधपदं मुक्त्वा शेषस्य विहारस्य प्रकाशनं भवति विहारालोचर्ना भवति, । नापराधालोचनेति भावः, अगीतार्थतया तस्यापराधलोचनानर्हत्वात् । सम्प्रत्युपसंहारमाह[भा.२१९५] भिक्खुस्सेगस्स गयंपलिच्छन्नाणं इयाणिवोच्छमि ।
दव्वपलिच्छाएणं-जहन्नेणअप्पतइयाणं ॥ वृ-भिक्खुस्समासियंखल्वित्यनेनपदेन यदेकस्य भिक्षोर्वक्तुमुपक्रान्तंतत्गतंपरिसमाप्तमिदानीं । द्रव्यपरिच्छदेन परिच्छन्नानांजघन्येनातमतृतीयानां यद्वक्तव्यं वद्वक्ष्यामि । तदेवाह[भा.२१९६] तेसिंगीयत्थाण, अगीतमिस्साण एस चेव विही ।
एत्तोसेसाणंपियवुच्छामि विहिं जहाकमसो ।। वृ- तेषां परिच्छदेन परिच्छन्नानां बहूनां सर्वेषा गीतार्थानामथवा अगीतार्थानां यदि वा मिश्राणां केषांचित् गीतार्थानां केषांचिदगीतार्थानामित्यर्थः । एष एवानन्तरोदित एकभिक्षुगत आचार्याणां आलोचनाविषयो विधिरवसातव्यो व्यतिरेके च प्रायश्चित्तमपि नथैव, अिंते ऊर्ध्वंशेषाणामपि विधि यथाक्रमशो यथाक्रमेण वक्ष्यामि । तत्रशेषशद्ववाच्यानुपदर्शयति[भा.२१९७] सेसातूभन्नंती अप्पबितिया उजेतहिं केइ।
.. गीयत्थमगीयत्थेमीसे य विही उसोचेव ।। वृ-शेषानाम ते भण्यन्ते-यत्र तेषां बहूनां भिक्षुणांमध्ये केचिदात्मद्वितीयास्तस्मिन् शेष गीतार्थे अगीतार्थे मिश्रेचस एव पूर्वोक्तो विधिरालोचनाविषयस्तद्व्यतिरेकेप्रायश्चित्तविधिश्चावसातव्यः ।
[भा.२१९८] संजोगाउचसद्देण, अहिगयाजहय एगदोचेव ।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०५
उद्देशकः-४, मूल - १२६, [भा. २१९८]
- एगोजइनविदोहिं, उवगच्छे चउ लहुतोसे ।। वृ-परिच्छन्नानांचेत्यत्रचशब्देन संयोगाअधिकृताः सूचिता इत्यर्थः ।तानेवोपदर्शयति-यथाचेति भंगोपप्रदर्शने, एकतएको भिक्षुरपरतो द्वौ । भिक्षु । तत्रैकेनात्मद्वितीय उपसम्पत्तव्यो, यदि पुनरेको न द्वावुपगच्छति नउपसम्पद्यतेतदा सेतस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । [भा.२१९९] पच्छा इतरेएगंजइनवि उवगच्छमासियलहुयं ।
जत्थविएगो तिन्नी, न उवगमे तत्थवी लहुगा ।। वृ- एकस्मिन्नुपसपन्ने पश्चादितरावप्युपसम्पद्येते, यदि पुनरेकं तावितरौ पश्चान्नोप्यच्छेतां तदा तयोर्मासिकं प्रायश्चित्तं लघु यत्राऽपि भङ्गे एकत एको परत्र त्रयस्तत्र यदि परस्परमुक्तप्रकारेण नोपगमस्तदा प्रायश्चित्तंलघुकाः, किमुक्तंभवति ।यद्येकस्त्रीन्नोपगच्छतितदातस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकास्ते यदुपगच्छन्तं पश्चादितरेत्रयो नोपगच्छन्ति तर्हि तेषंप्रायश्चित्तं लघुको मासः । [भा.२२००] एमेव अप्पवीतो अप्पतईयं तुजइन उवगच्छे ।
इयरेसिमासठहुयं एवमगीए य गीएय ।। वृ- एवमेव अनेनैवानन्तरोदितैन प्रकारेणात्मद्वितीय आत्मतृतीय यदि नोपगच्छत्ति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्लघु । इतरश्चेत्यभ्युपगच्छन्तं नोपगच्छेत्तदा तस्य मासिकं लघु इतरेषामेक आत्मतृतीयोऽपर आत्मचतुर्थ इत्योस्मादीनां परस्परमनुपगमे प्रायश्चित्तं मासंलघु, । एवमुक्तप्रकारेणागीते अगीतार्थानांचद्रष्टव्यं मिश्रानधिकृत्याह[भा.२२०१] मीसाण एगोगीतो, होति अगीयाउदोहि तिन्निविवा।
एवं उवसंपज्जेतेउअगीया इहरमासो ।। वृ-मिश्राणांमध्ये एकएकाकीगीतोगीतार्थोऽपरेतुद्वौवाभवन्त्यगीताअगीतार्थाः । तत्रतेऽगीता एकमुपसम्पद्येरन् ।इतरथाचेन्नोपसम्पद्यन्तेतर्हितेषां प्रायश्चित्तं लघुको मासः । [भा.२२०२] सोवियजइनवि इयरे तस्स वि मासोउ एव सव्वत्थ ।
उवसंपया उतेसिं, भणिया अन्नेणनिस्साए ।। वृ-सोऽपि चैको यदि तान् इतरानुपसम्पद्यमानान् नोपसम्पद्यते, तदा तस्यापि प्रयश्चित्तं मासो लघुरेवमेक आत्मद्वितीयो गीतार्थोऽपर आत्मतृतीय आत्मचतुर्थः इत्यादौ सर्वत्र भावनीयमेवमन्योन्यनिश्रया प्रागद्वारगायायां तेषामुपसम्पत्भणिता उद्दिष्टा ।। [भा.२२०३] अन्नोन्ननिस्सियाणंअगीयाणंपिउगहो तेसिं ।
गीयपरिगहियाणं इच्छाएतेसिमो होइ ।। वृ- अन्योन्यनिश्रितानां तेषामगीतानामपि गीतापरिगृहीतानामवग्रहो भवति । अवग्रहो नाम आभवनव्यवहारः ।सचद्विधा-इच्छयासूत्रोक्तश्च ।तत्रेच्छयातेषामयंवक्ष्यमाणो भवति । तमेवाह[भा.२२०४] इच्छिय पडिच्छियाएण । खेत्तेवसहीएदोण्हवीलाभो।
अत्यंतेनहोइ उग्गहो, निक्कारण कारणेदोण्हं ।। वृ- इच्छाया अवग्रहो नाम इच्छित प्रतीच्छितेन इच्छा संजाताऽस्योति इच्छित्तं, प्रतीच्छा सञ्जातास्येति प्रतीच्छितं, । इच्छितं च तत् प्रतीच्छितं च इच्छितप्रतीच्छितं वाचा आभवनव्यवहारस्थापनायथायत्पथितन्यतेतदस्माकंयत्नामेतत्युष्माकंयदिवायत्सचित्तंतदस्माकं, यदचित्तं
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१२६ तत्युष्माकमथवा यास्त्री व्रतग्रहणार्थमुपतिष्ठति ।सायुष्माकं पुरुषो अस्माकं, । यद्वा बालो युष्माकं वृद्धोऽस्माकमथवायःसार्थेनसहव्रजतांलाभः,सोऽस्माकमसार्थेयुष्माकं,यदिवायोयल्लभतेतत्तस्यैव एवंभूतेनेच्छितप्रतीच्छितेन यआभवनव्यवहारःसइच्छयाऽवग्रहएषचप्रायः पथिगच्छतांभवति, । स्थानप्राप्तानांतुसूत्रोक्त आभवनव्यवहारस्ततस्तमुपदर्शयति-समकालं क्षेत्रेप्राप्तानामक्षेत्रेवा वसतिं प्राप्तानांद्वयानामपिलाभःसाधारणः । अथन क्षेत्रमक्षेत्रेवा वसतिंसमकालंप्राप्ताः किन्तुविषमकालं तत आह-अच्छंते न होति इत्यादि यदि निष्कारणं स्थिता इति पश्चात् प्राप्तास्तदा नास्ति तेषामवग्रहः, किन्तु पूर्वप्राप्तानामेव । अथ कारणेन केनापि ग्लानप्रतिजागरणादिना स्थितास्ततः पश्चात्प्राप्तास्तर्हि भवति द्वयेषामपिसाधारणोऽवग्रहः । एतदेव स्पष्टतरमुपदर्शयति[भा.२२०५] समयपत्ताणंतुसाहारणंतुदोण्हंपिहोतितंखेत्तं ।
विसमंपत्ताणंपुन, इमाउतहिंमगणाहोइ ।। वृ-समकमेककालंप्राप्तानांद्वयानामपितत्क्षेत्रभवति साधारणंविषमं विषमकालंप्राप्तानांपुनरिवं तत्रक्षेत्रेमार्गणा भवति । तामेव कुर्वन्नाह[भा.२२०६] पडियरएचगिलाणंसयंगिलाणाउरे वमंदगती ।
अपत्तस्स वि एएहि, उगहोदप्पतोनत्थि ।। वृ-प्रतिचरतिवाप्रतिजागर्तिग्लानं वा यदिवास्वयंग्लान आतुरो वा यदिवास्वमावान्यन्दगतिरेतैः कारणैरमाप्तस्यापिसमकालंपश्चात्प्राप्तस्यावग्रहो भवति । दर्पतोनिष्कारणं स्थितानांपुनरवग्रहोनास्ति। [भा.२२०७] एमेवगणावच्छे पलिछन्नाणं विसेसगाणंतु।
पलिच्छन्नेववहारो, दुविहो वायंतिउनाम ।। वृ-यथा भिक्षोरेकस्यबहूनां परिच्छन्नानांशेषकाणांचोक्तमेवअनेनैव प्रकारेणएकस्मिन्गणावच्छेदे बहूनां परिच्छन्नानां जधन्यतोऽप्यात्मतृतीयानां शेषाणांचकारणवशत परिच्छन्नानामुपलक्षणमेतत् । परस्परमुपसन्मन्नानां चाभवनव्यवहारो द्विधा भवति, सूत्रोक्तो वागन्तिकश्च वाचा अन्तपरिच्छेदो वागन्तस्तेन निवृत्तो वागन्तिकस्तत्र वागन्तिको नाम वक्ष्यमाणस्तमेवाह[भा.२२०८] पहगामे चित्तऽचित्तं,धीपुरिसं बालवुड्डसत्यादी।
इच्छाए वादेंतीजोजंलाभेभवे वितितो ।। वृ- यत्पथि मार्गे लभ्यं तदस्माकं । यत् ग्रामे तत् युष्माकं, । यदि वा यत्सचित्तं तत् युष्माकमचितमस्माकमथवा स्त्री युषामाकं पुरुषोऽस्माकम् । अथवा बालोऽस्माकं वृद्धौ युष्माकं, । यदि वा सत्थादी इति सार्थे लभ्यं तत्युष्माकमसार्थे अस्माकमथवा इच्छया ददाति । कथमित्याह-यो यल्लमते तत्तस्य भवति एष सूत्रोक्तादाभवनव्यवहारात् द्वितीयो वागन्तिक आभवनव्यवहारः क्षेत्रेप्राप्तानामक्षेत्रेवा वसतिंप्राप्तानां यः सूत्रोक्तआभवनव्यवहारः स भिक्षूणामित्रप्रतिपत्तव्यः । [भा.२२०९] समगीता गीतावा गीतत्थपरिगहाणसति कज्जे ।
असमत्ताणविखेतं, अपहुपच्छासमत्तोवि ।। वृ- स चाविशेषेणार्यो यदि वा द्वावप्यगीतार्थौ अथवा गीतार्थपरिगृहीता गीतार्थनिश्रां प्रतिपन्नाः समकमेककालं प्राप्तास्तेषां साधारणं क्षेत्रामाभवति, सति विद्यमाने कार्ये ग्लानप्रतिजागरणादिलक्षणे ये स्थिता अगीतार्था असमाप्ताश्च प्राप्तानां साधारणं क्षेत्रं, ये पुनरगीतार्था अपि असमाप्ता अपि
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:-४, मूल- १२६, [ भा. २२०९]
१०७
पूर्वप्राप्तागीतार्थासमाप्ताश्चनिष्कारणं प्रास्थित्वा प्राप्तास्तदा असमाप्तानामल्यगीतार्थानामपिच तत् क्षेत्रं पूर्व प्राप्तत्वान्नगीतार्थः समाप्तो पिच तस्य क्षेत्रस्य प्रभु निष्कारणं स्थित्वा पश्चात्प्राप्तत्वात् । [भा. २२१०] समपत्तकारणं खेत्ते वसहीए दोन्न वी लाभो ।
रायनिए होत्ति उग्गहो गीयत्थसमंमि दोण्हंपि ।।
बृ- समं समकमेककालं कारणेन पश्चाद्वा क्षेत्रेऽक्षेत्रेवा वसतौ वा प्राप्तयोर्द्वयोरपि लाभः साधारणः, । अत्र पुनर्यदि विशेषविवक्षा क्रियते, तदा यो रत्नाधिकस्तस्मिन्नवग्रहो भवति । यद्यपि नाम द्वयोरपि साधारणो लाभस्तथापि यथा संघाटकेन भिक्षां हिण्डबानयोरत्नाधिकस्य लाभो गण्यते । एवमिहापि रत्नाधिकस्यावगृहः । अथैको गीतार्थः अपरोऽगीतार्थस्तत्र यदि रत्नाधिकोऽगीतार्थोऽवमरत्नाधिको गीतार्थस्ततोऽवमररत्नाधिकस्यावग्रहः । अथ द्वावपि समं गीतार्थी तत आह समे गीतार्थे परस्मिन् समकं च प्राप्ते द्वयोरपि साधारणोऽवग्रहः । तदेवं द्विसंख्याकगणावच्छेदकसूत्रमिति भावितमेवं द्विसंख्याकाचार्योपाध्यायसूत्रमपि भावनीयमिदानीं बहुत्वसूत्राणि पिण्डसूत्रं चातिदेसत आह
"
[भा. २२११] एमेव बहूपी पिंडे नवग्गहस्स उ विभागो । किं कतिविहो करस कंमि व केवइयं वा भवे कालं ।।
वृ एवमेव बहूनामपि भिक्षुप्रभृतीनां सूत्राणिभावनीयानि । द्विकसूत्रापेक्षया बहुत्वसूत्राणामर्थतो नानात्वाभावात् । पिण्डे पिण्डक सूत्रस्यापि स एवार्थो नवरमत्रावग्रहस्य विभागो वक्ताव्यस्तमेवाहकिं कतिविधः तस्य वा कस्मिन् वा कियन्तुं वा कालं भवत्यवग्रहः । तत्र किमित्याद्यद्वारख्यानार्थमाह[ भा. २२१२] किं उग्गहोत्ति भणिए, उग्गहो उ होत्ति चितादी । एक्केको पंचविहो देविंदानी मुणेयव्वे ||
- किमवग्रह इति भणिते पृष्टे सूरिराह-त्रिविधो भवत्यवग्रहश्चित्तादिः सचित्तोऽचित्तो मिश्रश्च । पुनरेकैकः कतिविध इति प्रश्नमुप जीव्याह एकैकः पंचविधः पंच देवेंद्रादि देवेंद्रावग्रहो राजावग्रहो मांडलिकावग्रहः शय्यातरावग्रहः साधर्मिकावग्रहश्च । । गतं कतिविधद्वारमिदानीं कस्य न भवतीतिकस्स पुन उग्गहोत्ती परपासंडीण उग्गहो नत्थि ।
[ भा. २२१३]
तिही सन्ने संजति अगीते गीतएक्के वा ।।
वृ- कस्य पुनरवग्रहो भवतीति शिष्यप्रश्नामाशंक्योच्यते, परपाषण्डिनामवग्रहो नास्ति, । ये च निहवा ये ऽवसन्ना याश्च संयत्यो गीतार्थैरपरिगृहीता येचागीतार्था गीतार्थानि श्रामनुपपन्नाश्च निष्कारणमेवैकाकी गीतार्थ एतेषां सर्वेषामप्यवग्रहो नास्ति, एतदेव सुव्यक्तमाह
[भा. २२१४]
उन्नाव गीतमगीताण उग्गहो नत्थि ।
सच्छंदियगीयाणं असमत्त अनीसगीए वि ।।
बृ- अवसन्नानां बहूनामपि गीतार्थानां चावग्रहो नास्ति । सच्छंदियगीयाणयत्ति ये गीतार्था अपि स्वच्छन्दिकाः स्वच्छन्दतयैव एकाकिनो विहरन्ति तेषामपि नास्त्यवग्रह, । तथा ये असमाप्ता असमाप्तकल्पाः यस्य च समुदायस्य न विद्यते गीतो गीतार्थ ईश स्तेषामपि नास्त्यवग्रहः । ।
[भा. २२१५]
एवं ता सावेक्खे निरवेक्खाणंपि उग्गहो नत्थि । मुत्तूण अहालंदे. तत्थ वि जे गच्छपडिवबद्धा ।।
वृ- एवं तावत्सापेक्षे जातावेकवचनं । सापेक्षिणामुक्तं सापेक्षानामस्थविराकल्पिकाः निरपेक्षा
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २-४/१२६ जिनकल्पिकादयस्तेषामप्यवग्रहो नास्ति । किमविशेषेण सर्वेषां, नेत्याह-मुक्त्वा यथालब्दान् । तत्रापि गच्छप्रतिबद्धान् तेषामवगृहो भवति गच्छप्रतिबद्धत्वात्, अन्येषां तु सर्वेषामपि नास्ति ।। आसन्नतरा जे तत्थ, संजया सो व जत्थ निच्छरइ । तहियं देतुवदेसं, आयपरं ते न इच्छंति ।।
[भा. २२१६]
वृ- तेषां गच्छनिर्गतानां जिनकल्पिकादीनां यो व्रतग्रहणार्थमुपतिष्ठति तं ते न प्रव्राजयन्ति । तथा कल्पत्वात् । किन्तु ये तत्रासन्नतराः संयताः स्थितास्तत्रोपदेशं ददति । यथा अमुकानां समीपे गत्वा प्रव्रजेति । अथवा जानन्ति श्रुतवलतो ये दूरे स्थितास्तत्र स एष निस्तरिष्यति । तदेतत् ज्ञात्वा यत्र स निस्तरति तत्रोपदेशं प्रयच्छन्ति परमार्थतः पुनस्ते आत्मपरमात्मगच्छपरगच्छविभागं नेच्छति, स्थविरकल्पादुत्तीर्णत्वात्, ।। [ भा. २२१७]
१०८
अगीय समण संजइ गीयत्थ परिग्गहाण खेत्तं तु । अपरिग्गहाण गुरुगा न लभति सीसेत्थ आयरिओ ।।
वृ- अगीतानामगीतार्थानां श्रमणानां च गीतार्थपरिग्रहाणां गीतार्थपरिगृहीतानां क्षेत्रमवग्रहो भवति, । इयमत्र भावना-येऽगीतार्था अपि साधवो गीतार्थपरिगृहीता विहरन्ति वा अपि संयत्यो गीतार्थपरिगृहाणां गीतार्थपरिग्रहरहितानां विहरतां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका इत्येषां च संयतानां संयतीनां च गीतार्थाऽपरिगृहीतानां यः परिव्राजक आचार्यः सोऽत्र शिष्यान् स्वदीक्षितान् न लभते, परिगृहीतंतयैव तेषां दीक्षणात् । [भा. २२१८]
. गीयत्थागते गुरुणा असती एगानिएवि गीयत्थे । समोसरणे नत्थि उग्गहो, वसहीए उमग्गण अक्खेते ।।
वृ- ये ते स्वयमगीतार्थ गीतार्थाः परिग्रहरहिता वर्धन्ते यद्यन्यस्मिन् गीतार्थे आगते तस्योपसम्पदं न प्रतिपद्यन्ते, तदा तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, । अथान्यो गीतार्थ उपसम्पदार्हो नायातः कारणवशतः कथमप्येकाकी जातस्तस्य गीतार्थस्याशठस्य परिवाररहिततत्वेनैका किनोऽपि क्षेत्रमाभवति । गतं कस्येति द्वारमिदार्नी कस्मिन्वेति द्वारमधिकृत्याह-यत्र यावन्ति दिनानि सङ्घस्य समवसरणं तत्र तावन्ति दिनान्यवग्रहो न भवति । एवं जिनस्नानादिषु मिलितानां यावन्महिमा तावदवग्रहाभावः एतत्सर्वं समवसरणेनास्त्यवग्रह इत्यनेन सूचितमेवमक्षेत्रेवग्रहाभावः अक्षेत्रेऽपि वसतौ मार्गणाऽवग्रहस्य भवति । सा चैवमक्षेत्रे वसतिषु समकं स्थितानां साधारणं क्षेत्रं पश्चादागतानां तु न भवतिसेसं सकोसजोयण पुव्वग्गहियं तु जेण तस्सेव ।
"
[भा. २२१९]
समगोग्गह साहारं पलागतो होइ अक्खेत्ती ।।
- शेषं क्षेत्रमवग्रहो भवति, तच्च प्रमाणतः सकोशयोजनं पञ्चगव्यूतानीत्यर्थः । तत्रापि येन पूर्वमवगृहीतं तस्यैव तत्क्षेत्रमावहति, नशेषस्य । अथ समकमेव तस्यावग्रहः कृतस्तत आह-साधारणं तदा तेषां क्षेत्रं यस्तु पश्चादागतः स भवत्यक्षेत्रो न तस्याभवति क्षेत्रमितिभावः ।
[भा. २२२०]
अब्भागते कहं तो, उवसंपग्गो तहिं च ते सव्वे ।
संकंतो उवकते, साहारणे तस्स जो भागो ।।
वृ- अन्यः कोऽप्याचार्यः कथयन् बहुश्रुतः पश्चादागत ते च पूर्वस्थिताः सर्वेऽपि तस्मिन्नागते कथयत्युपसम्पन्नाः तदा तस्मिन् कथयति सोऽवग्रहः संक्रान्तस्तस्याभाव्यं तत् क्षेत्रं जातमिति भावः ।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०९
उद्देशकः-४, मूल - १२६, [भा. २२२०] अथ समकप्राप्ततया साधारणे क्षेत्रे स्थितानां मध्ये एकः कश्चनापि तं पश्चादागतमन्यमाचार्य बहुश्रुतमुपसम्पन्नस्तदा यस्तस्य भागःस तत्रकथयतिसङ्क्रान्तः । [भा.२२२१] निक्खित्तगणाणंवातेसिं वियहोइतंतुखेत्तंतु ।
खेत्तभयावा कोई,माइठाणेण सुणएवं ।। वृ- यदि क्षेत्रवतां शिष्य आगन्तुकमाचार्यमुपसम्पन्नो यदिवाचार्याः गणं शिष्ये गीतार्थे निक्षिप्य तमुपसम्पन्नास्तदा तेषामेव निक्षिप्तगणानां वाशाब्दादुपसम्पन्नस्तदेकशिष्याणां तत् क्षेत्रम् । किमुक्तं भवति ? यत्ततः क्षेत्रात्सचित्तादिकमुत्पद्यते तत्तेषामाभवति प्रवाचयन्नागन्तुवो न लभते । कोऽपि पुनर्माममागन्तुकस्यपार्श्वेशृण्वतः क्षेत्रंयायादितिक्षेत्रभयादेवं वक्ष्यमाणप्रकारेणमातृस्थानेन शृणोति तमेवं प्रकारमाह[भा.२२२२] कुट्टेण चिलिमिलीएव अंतरितोसुणइकोइमानेन ।
___ अहवाचंकम्मणीयंकरेंतोपुच्छागमोतत्थ ।। वृ-कुड्येन यदि वा चिलिमिलिन्याजवनिकान्तरितः सन्कोऽपिमानेन ममेदं क्षेत्रमाभवति तन्मा हस्तादुत्तरत्विति क्षेत्रगर्वेण शृणोति । अथ वा मानेनैव यथोक्तरुपेण चंक्रमणिकां कुर्वन् कोऽपि शृणोति, । तत्र यद्यपिसन शृणोति तथापितत्रपृच्छागमो भवति, पृच्छा कर्तव्या भवति, ततः पृच्छा कर्तव्या भवति, ततः पृच्छातोऽपि तस्य तस्य भवति क्षेत्रं, । अथ कतिभिः पृच्छाभिः कियन्तं कालं तस्याभवतिक्षेत्रमत आह[भा.२२२३] पुच्छाहितीहिंदिवसं, सत्तहिं पुच्छाहिं मासियंहरेइ ।
- अहवा विसेसमन्नोइमोउतहियं अहिजेते ।। वृ-तिसृभिः पृच्छाभिरेकं दिवसंयावत्तत्क्षेत्रंहरति, पृच्छादिवसे यत्तस्मिन् क्षेत्रेसत्तादिकमुत्पद्यते तत् कथयन् लभते नेतर इति भावः । सप्तभिः पृच्छाभिः पुनर्मासिकं पृच्छादिवसादारभ्य मासं यावत्सचित्तादिकमपहरति । तदेवं खेत्तभया वा कोइ इत्यादि गाथा पश्चार्धं व्याख्यातमिदिनी निक्खित्तगणाणंचेत्यादिपूर्वार्धव्याख्यानयति ।अथवाऽयं वक्ष्यमाणोऽन्यविशेषस्तस्मिन्नधीयापनेऽध्यापयतरितमेवाह[भा.२२२४] जति निक्खिविऊणंगणंउवसंपाए हवाविसीसंतु ।
तातेसिंचियखेत्तंवाएतोलाभोखेत्तबहिं ।। वृ- यदि गीतार्थे गणं निक्षिप्य तमागन्तुकमुपसम्पद्यते अथवा शिष्यं प्रेषयति तदातेषाभेव पूर्वस्थितानांतत्क्षेत्रमाभवतिनतुवाचयतो वाचयतिलाभस्तस्मात्क्षेत्राबहिः ।। [भा.२२२५] अह बेती वायंतो लाभेन नत्थिहं ति वच्चामो ।
_ इयरे हिंय सोरुद्धो मा वच्चसु अम्ह साहारं ।। वृ-अथ ब्रूते वाचयन् यथा नोऽस्माकमिह नास्ति लाभ इति व्रजाम एवमुक्ते इतरैः पूर्वस्थितैः स रुद्धो यथा मा व्रजत यूयं युष्माकमस्माकं च साधारणं क्षेत्रमिति । अथ साधारणेऽपि क्षेत्रे स्थिता न संस्तरंतितत्र विधिमाह[भा.२२२६] निगमने चउभंगोनिट्ठिय सुहकक्खयंजतिकरति ।
___ निट्ठिय पहावितोवारुद्धो पच्छा यवाघातो ।।
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१२६ वृ-अथसाधारणक्षेत्रेस्थितास्तेनसंस्तरंतितर्हि निर्गन्तव्यम् । तत्रच निर्गमने चतुर्भङ्गी वक्तव्या गाथायां पुंस्त्वनिर्देशःप्राकृतत्वात् ।तथायस्य श्रुतस्कन्धस्य निमित्तमुपसम्पन्नास्तत्निष्ठितंतस्मिन्निष्ठिते समाप्ते भूयः क्षेत्रं साधारणं जातम् । तत्र यदि भूयः सुखदुःखतां कुर्वन्ति सुखदुःखनिमित्तमुपसम्पदं प्रतिपद्यन्ते तथा निष्ठिते श्रुतस्कन्धे यः प्रधावितः पुनरपि प्रतीच्छिकैः पश्चात् रुद्धो व्याघातो वाऽशिवादिभिः कारणैरुपजातस्तत्रयदाभाव्यं तद्वक्तव्यमितिद्वारगाथासमासार्थः ।। [भा.२२२७] वत्थव्वनितिनउजेउपाहुणा नइयरेवा ।
उभयंचनोभयंवा चउभयणा होति एवंतु ।। वृ- यस्य ग्रामप्रधानस्य नगरप्रधानस्य वा नियोगेन तिष्ठन्ति साधवः स चतुर्धा तद्यथाआगन्तुकभद्रको नामैकोनवास्तव्यभद्रकः वास्तव्यभद्रको नामैकोनागन्तुकभद्रः २,आगन्तुकभद्रको वास्तव्यभद्रकश्च ३, नागन्तुकभद्रकोनापिवास्तव्यभद्रकः ४ । एतच्चतुभङ्गीवशादधिकृतापिचतुर्भङ्गी जाता । तद्यथा-प्रथमभङ्गवशात वास्तव्या निर्गच्छन्ति न प्राधूर्णका, नियोक्तुरागन्तुभद्रकत्वात, द्वितीयभङ्गवशात् प्राधूर्णका निर्गच्छिन्ति न इतरे वा द्वितीयभङ्गे नियोक्तुर्वास्तव्यभद्रकत्वाचतुर्थभङ्गवशात् उभवं प्राधूर्णका वास्तव्याश्च निर्गच्छन्ति, । उभयानपि प्रतिनियोक्तुरभद्रत्वातृतीयभङ्गवशान्नोभयंवास्तव्याप्राधूर्णकाश्चनिर्गच्छन्ति ।उभयानपिप्रतितस्यभद्रकत्वात् । एवममुना प्रकारेण चतुर्भजनाचतुर्भङ्गी भवति । तत्र प्रथमभङ्गमधिकृत्य विशेषमाह[भा.२२२८] आगंतुभद्दगंमी पुवट्टियागंतुजइपुनो एज्जा ।
तंमि अपुन्नेमासे, संकमतिपुनोवि सिंखेत्तं ।। वृ-आगन्तुकभद्रके नियोक्तरिये पूर्वस्थितास्तेवक्ष्यमाणचतुर्भागार्धभागगमनयतनया गच्छन्ति, तथाप्यसंस्तरणे सर्वात्मना गच्छन्ति । ते गत्वा यद्यपूर्णे एव मास तस्मिन् क्षेत्रे पुनरागच्छेयुस्तदा । सिं तेषांप्रत्यागतानां क्षेत्रसंक्रामति । तेषां तदाभाव्यं भवतीतिभावः । कारणतोगत्वा पुनरपूर्णे एव मासे प्रत्यागमनात् । अथसाधारणमुभयेषांतत्क्षेत्रमासीत् ।मावच्चमुअम्ह साहारणमिति व्यवस्थाकरणात् तदातेषांपुनःप्रत्यागतानांसाधारणेन क्षेत्रसंक्रामति । द्वितीयंभङ्गमधिकृत्याह[भा.२२२९] वत्थव्वभद्दगंमीसंधाडगजयणतहवि उअलंभो।
आगंतुनेतितउअत्थति यो पवायगोनवरं ।। वृ-वास्तव्यभद्रकेयोक्तरितेषामागन्तुकानामसंस्तरतामियंयतना वास्तव्याआगन्तुकैः सममेकैकेन सङ्घाटेन भिक्षांहिण्डन्ते, अथतथाप्यलाभस्तर्हिनिर्गच्छति, तत्रेयंभङ्गचतुष्टयेनयतना-आगन्तुकानां चतुर्भागो निर्गच्छति, न वास्तव्यानां १, वास्तव्यानां चतुर्भागो निर्गच्छति नागन्तुकानां २, वास्तव्यानामपि चतुर्भागा आगन्तुकानां च चतुर्भागः ३, उभयेषामपि चतुर्भागागमने चतुर्थः ४ ।स चात्रशून्यो गमनमन्तरेणासंस्तरणात् । एवमप्यसंस्तरणेऽर्द्धार्द्धगमनेन यतना प्रथमभङ्गेऽपि द्रष्टव्या । स चात्रापि पूर्वप्रकारेण शून्यः । अथैवमपि न संस्तरति तत आगन्तुकाः सर्वे निर्गच्छन्ति । नवरमेक: प्रवाचकस्तिष्ठति येन वास्तव्यान् प्रवाचयति । अथ सोऽप्यसंस्तरणे स्वशिष्यैः सह गतस्ते च वास्तव्यास्तमुपसम्पन्ना यदि मावच्चह साहारणमिति व्यवस्थाकारणत उभयेषांसाधारणंतत क्षेत्रंततो यदिगत्वापुनरपिअपूर्णेएवमासेतत्रक्षेत्रेप्रत्यागच्छन्ति । तदाकृतायामुपसम्पदितेषामेव प्रत्यागतानां क्षेत्रमाभाव्यतयासंक्रामति ।यदिवासाधारणेन ।साम्प्रतमनयोरेवभंग्योराभवनव्यवहारशेष उच्यते ।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
१११
उद्देशकः-४, मूल - १२६, [भा. २२२९] अत्रपतितंनियट्टिसुहदुक्खयंजति करेंतीतिद्वारमस्य व्याख्यानमाह[भा.२२३०] सुहदुखित्तोसमत्तेवाएंतोनिग्गएसुसीसेषु ।
वाइजति वितहा निगयसीसोसमत्तंमि ।। वृ- इदमुक्तमागन्तुकाः सर्वेऽपि निर्गच्छन्ति केवलमेव प्रवाचकोऽवतिष्ठते । तत्र यदि निर्गतेषु शिष्येषु वाचयन् प्रवाचकः समाप्ते श्रुते सुखदुःखितः सुखदुःक्खनिमित्तमुपसम्पदं ग्राहितस्तथा तस्य वाच्यमानस्यभवतितत्क्षेत्रम् ।इदंद्वितीयभङ्गमधिकृत्योक्तंप्रथमभङ्गमधिकृत्याह-तथा वाच्यमानोपि निर्गतः शिष्यः समाप्ते श्रुते वक्तव्यं । किमुक्तं भवति? । यदि वाच्यमाजो निर्गतेषु शिष्येषु वाचनाग्रहणायपश्चास्थितः ।समाप्तेश्रुतस्कन्धेवाचयतासुखदुःखनिमित्तमात्मोपसम्पदंग्राहितस्तदा वाचयति आभवतिक्षेत्रम् ।। [भा.२२३१] दोण्हवि विनिगएसुं वाएंतोतत्थ खेत्तितो होति ।
- तंमिसुए असमत्ते संमत्तेतस्सेव संकमति ।। वृ-द्वयोरपि शिष्येषु विनिर्गतेषु तावेव द्वौ केवलौ तिष्ठतस्तत्र यावदद्यापि तत् श्रुतं न समाप्यते तावत्तस्मिन् श्रुतंअसमाप्तेतत्रतयोर्द्वयोर्मध्येवाचयन्क्षेत्रिकोभवति ।समाप्तंपुनःश्रुतस्यैवपूर्वस्थितस्य तत्क्षेत्रं संक्रामति । अथ द्वावपि परस्परं सुखदुःखोपसम्पदं प्रतिपन्नो तदा साधारणं क्षेत्रमिति यो यल्लभ्यते तस्यतदाभवतीति । [भा.२२३२] संथरेदोविननेंती तेहि उववाइया उजइसीसा ।
लाभो नत्थिमहतियअहव मत्तेपधाविज्जा ।। वृ-संस्तरे संस्तरणा द्वयेऽपि पूर्वस्थिता आगन्तुकाश्चन निर्गच्छन्ति, तैश्च पूर्वस्थितै यदि बहवः शिष्या उपपादिता उत्पादितास्तदा स आगन्तुको नास्ति मम लाभ हति विचिन्त्य प्रधावेत् गच्छेत् । अथते निक्षिप्तगणास्तस्य समीपे वाचयन्तितेषां शिष्यावातत आह-अथवा समाप्ते श्रुतेप्रधावेत् ।। सम्प्रतिनिट्ठयपहाविओवारुद्धोपच्छायवाघातो इत्येतद्व्याख्यानयति[भा.२२३३] जइवायगोसमत्तोमंतिउपडिच्छिएहिरुंभेज ।
असिवादिकारणेवान नेते लाभो इमोहोइ ।। वृ- यदि समाप्ते श्रुते ततक्षेत्रात् वाचको निर्गच्छन् प्रतीच्छिकैरुच्यते यथा मा निर्गच्छत यूयं, वयमद्यापि वाचयिष्याम इति यदि वा निर्गतो बहिरशिवादीनि कारणान्युपस्थितानि ततो व्याघात इति कृत्वा न निर्गच्छति, तदा तस्मिन् प्रतीच्छकैरवरोधनात् । पश्चाद्व्याधाताद्वा अनिर्गच्छति तस्यायमाभाव्यो लाभोभवति । तमेवाह[भा.२२३४] आयसमुत्थं लाभ, सीसपडिच्छएहिं सोलहइरुद्धो ।
एवं च्छिन्नुववाएअच्छिन्नेसीसा गतेदोण्हं ।। वृ-सप्रातीच्छिकैर्गच्छन्नपरुद्धः सन् यत्स्वयं लभते, यच्च तस्य शिष्या यच्च तस्य प्रातीच्छिका वा लभन्ते, तत्सर्वमात्मसमुत्यं शिष्यप्रातीच्छकैर्वा समुत्पादितं लभते । एवमाभवनं च्छिन्ने समाप्ते उपपातहेतौ श्रुतस्कन्धादौ श्रुते दृष्टव्यं, ।अच्छिन्ने असमाप्ते श्रुतस्कन्धादौ यदि तस्य पठत आचार्यस्य शिष्या ग्रामन्तरगताः प्रत्यागताः तस्य च शिष्यो नियमात् गीतार्थो यस्य गण आरोपितस्तदा द्वयोरपि लाभः साधारणो गीतार्थे शिष्ये निक्षिप्तगणतया पठतोऽप्याचार्यस्य पाठयिता गच्छत् तेन प्रतिरुद्ध
:
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१२६ इतिपाठयितुरप्याभवनात् ।। [भा.२२३५] एवं ताउउबद्धे, वासासुइमो विही हवतितत्थ ।
खेत पडिलेहगा उपयठिया तेन अन्नत्थं ।। वृ- एवं तावत् ऋतुबद्ध काले-आभवनव्यवहारविधिरुक्तो वर्षासु वर्षाकाले पुनरयं वक्ष्यमाणो विधिर्मवतितमेवाहतत्थेत्यादि । । द्वयोराचार्ययोः क्रुतुबद्धेकालेसाधारणक्षेत्रस्थितयोरेकोऽपरस्यैकस्य पार्श्वे उपसम्पदंगृहीतवान् । वर्षारात्रश्चप्रत्यासन्नीभूतोऽन्यानिच क्षेत्राणि वर्षावासयोग्यानितादृशानि प्रत्यासन्नानिन सन्ति,ततः उपसम्पन्नआचार्यस्तत्रेतितस्मिन्नेवआषाढमासिकेक्षेत्रेवर्षावासंस्थितस्तेन च वाचनाचार्येणान्यत्रवर्षावासयोग्यस्य क्षेत्रस्य प्रतिलेखकाः प्रवर्तितास्तांश्च प्रवर्तयन्निदमवादीत् । [भा.२२३६] जातुब्भेपेहेहा तावेतेसिं इमंतुसारेमि ।
तंचसमत्तेतेसिंवा वासंचपबद्धमालगं ।। वृ-यावत् यूयं क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्य समागच्छथ । तावदेतेषामाचार्याणामिदंश्रुतस्कन्धादिकं सारयामि सूत्रतोऽर्थतश्च गमयामि । तच्च श्रुतस्कन्धादिकं तेपां तथा अधीयानानां समाप्तमेतद्व्यवच्छिन्नमित्युच्यते, । अत्रान्तरे च वर्ष प्रबद्धं प्रबन्धेन पतितुमालग्नं तेऽपि च क्षेत्रप्रत्युपेक्षकास्तत्रैव वर्षेण निरुद्धाः । [भा.२२३७] निगंतूणनतीरइ, चउमासे तत्थ लाभमायगयं ।
लभते वोच्छिन्नेवं कुव्वंति गिलाणगस्स विय ।। वृ- यतः प्रबन्धेन वर्ष पतितुमारब्धं, च क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाः समागच्छन् ततः समाप्तेऽपि श्रुते स वाचनाचार्यस्ततः क्षेत्रान्निर्गन्तुंनशक्नोति ।अनिर्गतश्चतस्मिन्क्षेत्रेचतुरोवर्षारात्रमासान्यावदात्मगतं आत्मसमुत्थं लाभं लभते, । द्वितीयोऽप्यात्मसमुत्थस्य लाभस्य स्वामी एवं कुर्वते व्यवच्छिन्ने समाप्ते श्रुते अथवा गिलानस्स विय इति समाप्ते श्रुते वाचनाचार्यो ग्लानोऽभवत् ततो गन्तुमशक्तस्यापि च ग्लानस्यैवमाभवनव्यवहारो दृष्टव्यः । उभयोरपि चतुरोवर्षामासानात्मसमुत्थो लाभ इत्यर्थः । [भा.२२३८] अहपुन अच्छिन्नसुए, तेआया बेंतिमे यतुब्भेतु।
अम्हे खेत्तं देमोसाहारणं तंमिएसिंतु ।। वृ-अथ तत्श्रुतस्कन्धादिकमद्यापिन समाप्तं, तेच क्षेत्रप्रत्युपेक्षका, आयातास्ततो वाचनाचार्या आपृच्छन्ति वयं निर्गच्छामः । तत् इमे प्रतीच्छिका आचार्य ब्रुवते,मा यूयं निर्गच्छत, समाप्तेऽपि श्रुते युष्माकं वयं क्षेत्रं दास्यामः । एवमुक्ते तत्क्षेत्रमेतेषां द्वयानामपि साधारणं भवति । एष संस्तरणे विधिरसंस्तरणमधिकृत्याह[भा.२२३९] असंथरण निंत अनितेचउभंगो होइ तत्थवितहेव ।
एवं ताखेत्तेसुं, इणमन्नामग्गणविहादी ।। वृ-असंस्तरणेसाधुषु निर्गच्छदनिर्गच्छत्सुचतुर्भङ्गीभवति ।साचैवम्-वास्तव्यानां चतुर्भागादिना प्रकारेणसाधवोनिर्गच्छन्तिन वाचनाचार्याणामितिप्रथमः, ।वाचनाचार्याणां नेतरेषामितिद्वितीयः, । उभयेषामिति तृतीयः, । नोभयेषामिति चतुर्थः, । तत्रापि चतुर्भङ्गयामपि तथैवाभवनव्यवहारः । द्वयानामप्यात्मसमुत्थो लाभइतिभावस्तृतीयेभङ्गेयद्येकतर एकतरस्यापाघेसाध्वभावत उपसम्पद्यते, तत उपसम्पद्यमान लाभ इतरस्मिन् संक्रामति । अनुपसम्पन्नौ च द्वयोरपि साधारणं क्षेत्रं, । एवं तावत्
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ::- ४, मूल - १२६, [ भा. २२३९]
११३
क्षेत्रे मार्गणा कृता । अयमन्यो मार्गणाविधिरादिशब्दात् दिग्वारणपरिग्रहः । गाथायां च स्त्रीत्वनिर्देशः प्राकृत्वात्तमेव मार्गणाविध्यादिकमाह
[भा. २२४० ]
अद्धाणादिसु ट्टा, अनुवट्टिया तहा उवट्ठविया विट्टा विट्ठा निष्पन्ना धारणदिसासु ।।
वृ- अध्वा मार्ग आदिशब्दादशिवावमौदर्यादिनिमित्तनिर्गमनपरिग्रहः तेष्वध्वादिषु नष्टाः साधवः । ते च द्विधा - उपस्थापिता अनुपस्थापिताश्च एकैके द्विधाचार्यस्य ते तेन गवेषिता अगवेषिताश्च । तत्र ये निष्पन्ना उपस्थापितास्ते निष्पन्ना एव न तेषां दिग्वारणं कर्तव्यमितरेषां यथाऽभवनं धारणं दिक्षु अध्वादिषु नष्टा इत्युक्तं तत्रयैः कारणैस्ते नष्टाः साधवस्तान्यभिधित्सुराहसंभममहंतसत्थे भिक्खायरिया गया व तेनठ्ठा । सिग्धगती परिरएणव आउर तेनादिएसुंच ।।
[भा. २२४१]
वृ- संभ्रमो वनदवाग्निसंभ्रमादिकः तद्वशाद्गच्छात् स्फिटिता यदि वा महति सार्थे व्रजतां कोऽपि कुत्रापीति गच्छादपगता यदि वा भिक्षाचर्यानिमित्तं सार्थादपसृत्य व्रजिका पल्यादिषु गतास्ततो नष्टा । अथवा सार्थः शीघ्रगतिस्ते च मन्दगतः तत्सार्थात् गच्छात् परिभ्रष्टाः परिरएणवत्ति यदि वा नद्यादिषूत्तरीतव्यासु सार्थ ऋजुमार्गेणोंत्तीर्ण इतरे साधवः परिएण गत्वा स्तोकपानीये समुत्तरन्ति, चिन्तयन्ति च वयं सार्थे झटित्येव मिलिष्यामस्ते च तथा परिएण गच्छन्तः सार्थात् स्फिटिता अथवा आतुराः प्रथमद्वितीयपरीषहाभ्यां जितास्ते तथा आतुराः सन्तोऽशक्नुवन्तः सार्थात्परिभ्रष्टाः स्तेनाश्चोरा आदिशद्वात् परचक्रादिपरिग्रहस्तेषु स्तेनादिषु समापत्सु भयेन पलायमाना गच्छादवस्फिटिता एवमध्वादिषु साधवो नष्टा भवन्ति । अत्र मार्गेणविधिं दिग्धारणविधिं चाह -
[भा. २२४२ ] गवेसउमा व कयव्वया जे सव्वे व तेसिं तु दिसा पुरिल्ला । गवेसमाणो लभते नुबद्धे अणाढिया संगहिया उजेणं ।।
वृ- ये कृतव्रता उपस्थापिता इत्यर्थः । तान् प्रव्राजनाचार्यो गवेषयतु वा मा वा, तथापि तेषां सैव दिक् पुरातनीया प्रव्राजनाचार्योऽशठभावेन गवेषयति । न च लभते । तथापि तान् सुचिरेणापि कालेन लब्धान् स एव प्रव्राजनाचार्यो लभते । अनाढिया संगहियाउ जेणमिति ये पुनरनातानादरपरेण गवेषितास्ते येन संगृहीतास्तस्यैव ते शिष्या इति स तेषामात्मीयां दिशं धारयति । अयमेव वृत्तबद्बोऽर्थोऽन्येनाचार्येण श्लोकेन बद्धस्तमेव श्लोकमाह
[भा. २२४३]
गवेसिए पुव्वदिसा अगविट्ठए उपच्छिमा ।
अनुबद्ध विए एवं अभिधारेंते उइणमन्ना ।।
- अनुपस्थापिते नष्टे शिष्ये शिष्यवर्गे वा प्रव्राजनाचार्येण गेवषिते पूर्वदिक प्रव्राजनाचार्यदिग् भवति । अगवेषिते पश्चिमा दिक् । येन संगृहीतास्तस्य दिग् भवतीत्यर्थः । एवमनुपस्थापिते मार्गणा भवति यः पुनरन्यक्षेत्रे गतानाचार्यानभिधारयन् व्रजति तत्रेयमन्या मार्गणा तामेवाहअभिधारेंतो वच्चति वत्तअवत्तो व वत्त एगागी । भति खेतवचं अभिधारेज्जंते तं सव्वं ।।
[ भा. २२४४ ]
वृ- अन्यक्षेत्रगतानाचार्यान् अभिधारयन् व्रजतिव्यक्तोऽव्यक्तो वा गीतार्थोऽगीतार्थोवा इत्यर्थः, ।
228
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१२६ तत्र व्यकत एकाकी व्रजन् यत् लभते तत्सर्व क्षेत्रवर्ज क्षेत्रमेकाकिनो न भवतीति सत्प्रतिषेधः कृतः अभिधार्यमाणे यस्यसमीपेगन्तव्यं तस्मिन्भवति । तदभिधारणस्थितेनतेन तस्य लाभात् ।। [भा.२२४५] अव्वत्तेससहाये, परखेत्तविवज्जलाभो दोण्हंपि ।
सव्वोसोमग्गिल्लेजाव न निक्खिप्पएतत्थ ।। वृ- अथाव्यक्तः ससहायस्तमभिधारयन् व्रजति तर्हि तस्मिन् अव्यक्ते सहाये व्रजति यः परक्षेत्र वों यस्मिन् क्षेत्रे ते अभिसन्धार्यमाणा आचार्या वर्तन्ते तत् क्षेत्रवर्ज किल क्षेत्रवर्ज तेषामभिधार्यमाणानामाभाव्यमिति, तत्प्रतिषेधः ।यो द्वयोरपिलाभो व्यक्तव्य सहायानांचयो लाभ इत्यर्थः ।ससर्वः पूर्वस्याचार्यस्याभवति,सचतावद्यावत्तत्रन निक्षिप्यते ।। [भा.२२४६] निक्खित्तनियत्ताणां खेत्तंवो लाभो होतिवाएंते ।
तस्स वियजाननीति लाभो सोऊववाएंतो ।। वृ-तमव्यक्तंतत्र निक्षिप्तं कृत्वा निवृत्ताः सहायास्तेषां क्षेत्रस्य पञ्चगव्यूततप्रमाणस्यान्तर्मध्ये यो लाभोभवति,सवाचयत्याभवति, तत्क्षेत्रेतस्य लाभस्यभावात्तस्यापिचनिक्षिप्तस्ययावन्ननिर्गच्छति तावद्यः कश्चनापि लाभः सोऽपि प्रवाचयति भवति, । सम्प्रति यस्तत्र क्षेत्रे स्थितः सन् गणं निक्षिप्योपसम्पन्नस्तस्य यत्सर्वनभणितं, तदिदानी सिंहावलोकनन्यायेनाह[भा.२२४७] अहवा आयरिओवी निक्खित्तगणागतो उआउत्थं ।
वाएंते देइला ,खेत्तीतोन उनईसो ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरे । तच्च प्रकारान्तरमिदं-पूर्व शिष्यस्य वक्तव्यस्याव्यक्तस्य चोक्तमिदानीमाचार्यस्यैतत् क्षेत्रगतस्योच्यते, । आचार्योऽपि क्वचित् गीतार्थे शिष्ये निक्षिप्तगणो भूत्वा तत्रागतस्तत्रोपसम्पन्नः सन् यत्स्वयं लभते तमात्मोत्थं लाभं वाचयति तथा अथ तेन गणः स्वशिष्ये निक्षिप्तस्तस्य ततः स क्षेत्रस्याप्रभुरेवेति कुतस्तस्यात्मसमुत्यो लाभस्तत आह-यत् यस्मात् स क्षेत्रिकः क्षेत्रस्य प्रभुरासीत्तस्मान्न शक्यते वक्तुं तस्मिन् क्षेत्रे आत्मसमुत्थस्य लाभस्य न ईशः प्रभुरिति तदेवमुक्तो विधिः संयतानाम् । अधुना संयतीनां विधिमतिदेशत आह- [भा.२२४८] आरब्भसुत्ता सरमाणगातोजा पिंडसुत्तंइणमंतिमंतू।
. एमेव वच्चोखलुसंजतीणं वोच्छिन्नमिसेसुअयं विसेसो ।। वृ-सरमाणकान् आयरिय उवज्झाए सरमाणे इत्येवंरुपात्सूत्रादारभ्य यावदिह अन्तिमं पिण्डसूत्रं तेषु सुत्रेषु यथा संयतानां विधिरुक्त एवमेव खलु संयतीनामपि गीतार्थपरिगृहीतानां वाच्यः । केवलं व्यवच्छिन्ने मिश्रेवायं वक्ष्यमाणो विधिविशेषस्तमेवाह[भा.२२४९] . वोच्छिन्ने उउवरए गुरुम्मिगीयाणउग्गहोतासिं ।
दोण्ह बहूणंच पिंडएकुलिव्वमन्नंजयभिधारे ।। वृ-व्यवच्छिन्नो नाम तासां गुरुरुपरतः कालगत इत्यर्थस्तस्मिन् गुरावुपरते यदि कुलिव्व मन्नति कुलसक्तमन्यमाचार्यमभिधारयन्ति ततस्तासां द्वयोर्बहूनां वा पिण्डके समुदायेन स्थितानां गीतार्थानां सतीनां पिण्डकेनव्यवस्थितानामपि नावग्रहः । संयतीनांस्वतन्त्रानामवग्रहाभावात् ।। [भा.२२५०] मीसो उभयगणावच्छेउतत्थ समणीणजो लाभो ।
सोखलुगणिणो नियमा पुव्वठियाजाव तत्थन्ना ।।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - १२६, [भा. २२५० ]
११५
बृ- मिश्रोनाम उभयगणावच्छेदकस्तत्र उभयगणावच्छेदके सति यः श्रमणीनां संयतीनां लाभः स खलु नियमात् ये पूर्वस्थितास्तत्र गणिनो यावदन्ये न गच्छन्ति तावत्तस्य गणिनो वेदितव्यः । सोऽन्येष्वाचार्येष्वागतेषु तेषामिति । तदेवं गतं कस्येति द्वारम् । । सम्प्रति कियन्तं कालमवग्रह इति व्याख्यानार्थमाह
[भा. २२५१] केयति काल उग्गहो तिविहो उउबद्धे १ वास २ वुड्ढे ३ य । मास चउमासं वासे गेलन्ने सोलमुक्कोसा ।।
वृ- कियन्तं कालमवग्रह इति शिष्येण प्रश्ने कृते सूरिराह-त्रिविधो भवति अवग्रहस्तद्यथा-ऋतुबद्धे वर्षे वर्षाकाले बुद्धवासे च । तत्र ऋतुबद्धे को उत्सर्गत एकं मासमवग्रहो वर्षे वर्षाकाले चतुरो मासान्, ग्लानत्वमधिकुत्योत्कर्षतः षोडश मासान् । अन्ये तु षोडश वर्षाणीत्याहुः । ।
[भा. २२५२]
वुड्डेस्स उ जो वासो वुड्ढि व गतो उ कारणेणं तु । एसो उ बुडवासो तस्स उकालो इमो होइ ।।
बृ- वृद्धस्य जरसा परिणतस्य परिक्षीणजङ्घबलस्य वासतो वासो बुद्धवासः, अथवा वृद्धः कारणवशेन रोगेण वृद्धिं गतो वासो वृद्धवासः एष खलु वृद्धवासो वृद्धवासशद्वार्थस्तस्य तु वृद्धवासस्य कालोऽयं वक्ष्यमाणो जघन्यादिभिन्नो भवति तमेवाह
[भा. २२५३]
अंतो मुहुत्तकालं जहन्नमुक्कोस पुव्वकोडीओ । मोत्तुं गिहि परियागं जं जस्स व आउयं तित्थे ।।
"
वृ- वृद्धवासो जघन्येनान्तर्मुहर्त कालं कथमिति चेदुच्यते- बुद्धवासबुद्ध्या स्थितस्यान्तर्मुहूर्तानन्तरं मरणभावादुत्कर्षतः पूर्वकोटीगृहिपर्यायं नववर्षलक्षणं मुक्त्वा नववर्षीना पूर्वकोटी इत्यर्थः । कथमेतावान् कालो वृद्धवासस्य लभ्यते इति चेत् ? कोऽपि नववर्षप्रमाण एवं श्रमणो जातः । स च श्रामण्यपरिग्रहात्तदनन्तरमेव प्रतिकूलकर्मोदयवशतः क्षीणजङ्घाबलतया रोगेण वा विहर्तुमसमर्थो जातस्तत एकत्र वासो यथोक्तकालमानो भवति । इदं चोत्कर्षतो वृद्धवासकालपरिमाणं भगवत ऋषभस्वामिनस्तीर्थे शेषतीर्थकरतीर्थान्यधिकृत्याह-यस्य वा तीर्थकरस्य तीर्थे यत् उत्कृष्टमायुः प्रमाणं वर्षनवकहीनं तस्य तीर्थे तावान् उत्कृष्टो वृद्धवासकालः । तत्रयोऽसौ जरापरिणामेन वृद्धवासीभूतः स एतादृशः ।।
[भा. २२५४] कयाविज्जा चरियं लाघवेणं ततो तवो देसितो सिद्धिमग्गो । अहाविहि संजम पालइत्ता, दीहाऊणो वुड्ढ वासस्स काले ।।
- विद्यानाम सूत्रार्थतदुभयग्रहणं तत्कृत, तद्यथा द्वादशवर्षाणे सूत्रग्रहणं कृतं । द्वादशवर्षाण्यर्थग्रहणं । तदनन्तरं चरितं देशदर्शनाय द्वादशवर्षाणि भ्रमणं कृतं । तथा सदैव लाघवेन उपकरणलाघवादिना वर्तितं ययाप्तं चतुर्थषष्ठादिरूपं नाना प्रकारं तपः तथा अनिगृहितबलवीर्येण देशदर्शनान्तरं द्वादशावर्षाण्यव्यवच्छित्तिं कुर्वता ज्ञानादिकः सिद्धिमार्गे देशितः सदैव च यथाविधिः श्रुतोपदेशेन सप्तदशविधः संयमः परिपालितः । तं सकलकालं संयमं यथाविधि पालयित्वा द्वादशवर्षाण्यव्यवच्छित्तिं कुर्वता यदि शिष्यो निष्पादितस्ततस्तं गणे स्थापयित्वा स्वयमभ्युद्यतविहारेण विहर्तव्यमिति भगवतामर्हतामुपदेशः, । अथ न कोऽपि शिष्यो निष्पन्नस्तर्हि गच्छः परिवर्द्धनीयः । यथा यद्यपि च निष्पन्नः कोऽपि शिष्यस्तथापि कश्चिदसमर्थो भवत्यभ्युद्यतविहारेण विहर्तु
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-४/१२६ सोऽपिनाभ्युद्यतविहारप्रतिपद्यते । तस्य शिष्यनिष्पत्त्यभावेनाभ्युद्यतविहारप्रतिपत्त्यशक्त्यावागच्छं परिपालयतो दीर्घायुषो वृद्धवासस्य कालः ।। एनामेवगाथां व्याख्यानयति[भा.२२५५] सुत्तागमो बारससमाचारियं देसाणदरिसणंतुकया ।
उवकरणदेहइंदिय तिविहं पुनलाघवंहोइ ।। वृ- बिद्यानाम सूत्रागमः । स च द्वादशवर्षाणि यावत् तदुपलक्षणमेतदर्थागमोऽपि विद्या सोऽपि द्वादशवर्षाणि कृतः । तथा चरितं नाम देशानां दर्शनं तदपि द्वादश वर्षाणि कृतं । लाघवं पुनस्त्रिविधं भवति । तद्यथा-उपकरणलाघवं, देहलाघवं, इन्द्रियलाघवं च । तत्रो पकरणलाघवं नाम यदतिरिक्तमुपकरणं न गृह्णाति, गृहीतं वारक्तद्विष्टः सन् सूत्रोक्त विधिना परिभुंक्ते, शरीरलाघवंयन्नातिकृशो नातिस्थूलः शरीरेण, इन्द्रियलाघवंयदिन्द्रियाणि तस्य वशे वर्तन्ते ।। [भा.२२५६] चउत्थ छठादि तवो कतो उअव्वोच्छित्ताए होइ सिद्धिपहो ।
सुत्तविहीए संजमो वुड्डो अह दीहमाउं च ।। वृ- तपश्चतुर्थषष्ठादिकं कृतं । तथा अव्यवच्छितौ क्रियमाणायां सिद्धिपथो मोक्षमार्गो देशितो भवति । तथासूत्रविधिना संयमः परिपालितः सच जातो वृद्धोऽथ दीर्घमायुः ।। [भा.२२५७] अब्भुज्जयमवएंतोअगीतसिस्सोवगच्छपडिबद्धो ।
. अच्छतिजुन्नमहल्लो कारणतो वा अजुन्नोवी ।। वृ- अभ्युद्यतविहारमशक्नुवन् अगीताः शिष्याः अद्यापि यस्यासौ वा गच्छप्रतिबद्धो गच्छपरिपालनमप्रवृत्तः सन् जीर्णो महान् वृद्धवासे तिष्ठति । अजीर्णोऽपि वा तरुणोऽपिवा कारणतः क्षीणजङ्घाबलतया रोगादिना वा वृद्धवासमुपसेवते, ।। तदेव कारणजातंगाथाद्वयेनाह[भा.२२५८] जंघाबले च खीणे गेलने सहाय ताव दुब्बल्ले ।
अहवावि उत्तमढे निप्पत्ती चेव तरुणाणं ।। [भा.२२५९] खेत्ताणंव अलंभे कय संलेहे य तरुणपडिकम्मे ।
एएहिं कारणेहिं, वुड्डावासं वियाणाहि ।। वृ- जवाबलं वा क्षीणं ग्लानत्वं वा तस्यान्यस्य वा जायं, असहायता वा समुत्पन्ना, दौर्बल्यं वा शरीरस्योपजातं । अथवा उत्तमार्थप्रतिपन्नोऽथवा तरुणानामात्मपरलक्षणानां निष्पत्तिः सूत्रतोऽर्थतश्च कर्तव्या, क्षेत्राणां वा संयमस्फीतिहेतूनामलाभः कृतः संलेखो वा प्रतिपन्नसंलेखनाको वर्तते । यदि वा तरुणस्य वा रोगविमुक्तस्य सतः प्रतिकर्मबलविवृद्धिकरणं समारब्धं ततो वृद्धवासस्तथा चाह-एतैः कारणैर्वृद्धावासं विजानीहि, तत्रप्रथमे द्वारेजवाबलंपरिक्षीणमित्येवं रूपं कियत्क्षेत्रंकियताकालेन गन्तुमशक्नुवन् विहरणार्हो भवति, ।कियद्वाअशक्नुवन् जवाबलपरिक्षीणइत्येतत्प्रतिपादयति[भा.२२६०] दुन्निवि दाऊण दुवे सुत्तं दाऊण अत्थवज्जं च।
. दोन्नी दिवड्डमेगं गाऊयं तीसु अनुकंपा ।। - वृ-द्वे पौरुष्यौ सूत्रपौरुषीमर्थपौरुर्षी चेत्यर्थः । दत्वा यावद्भिक्षावेला भवति तावद्यो द्वे गव्यूते व्रजति, एष सपराक्रमो विहर्तुं सुत्तं दाऊण अत्थवज्जं चेति सूत्रं सूत्रपौरुषीं दत्वा अर्थवर्ज अर्थपौरुषीमदत्वा यो भिक्षावेलात अर्वाक् द्वे गव्यूते व्रजति सोऽपि पराक्रमो विहर्तुं चशब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः । स चैतत्सूत्रं पौरुषीमर्यपौरुषी वा दत्वा भिक्षावेलात आरतो यो द्वे गव्यूते याति
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ४, मूल - १२६, [भा. २२६०]
११७
एषोऽपि सपराक्रमो विहर्तुमिति । एवमेतत्रयः प्रकारा गव्यूतद्वयेऽभिहिताः । एत एव त्रयः प्रकारा द्वार्द्धेगव्यूते द्रष्टव्याः । एतेषु त्रिष्वपिद्विकद्वार्धगव्यूतरूपेषु तस्यानुकम्पा विश्रामणादिरूपा वक्ष्यमाणा कर्तव्या । । सम्प्रतिचशब्दसूचितं तृतीयं प्रकारमुपदर्शयति
[भा. २२६१]
खेत्तेण अद्धजोयण कालेणं जाव भिक्खवेलाओ । खेत्ते काणय, जाण सपरक्कमं थेरं ।।
वृ- सूत्रपौरुषीमर्थपौरुषीं वा कृता कालतः प्रातर्वेलात आरभ्य यावद्रिक्षावेला भवति, तावत् यः क्षेत्रतोऽर्धयोजनं गव्यूतद्वयप्रमाणं व्रजति, तं जानीत क्षेत्रतः । कालतश्च सपराक्रमं स्थविरं तदेवं गव्यूतद्वयविषये चशब्दः सूचितः तृतीयः प्रकारत्रयदर्शित एवं द्व्यर्द्धगव्यूतेऽपि च द्रष्टव्यस्तथा चैतदर्थाख्यापनार्थमेव गव्यूतविषयं तृतीयं प्रकारमाह
[भा. २२६२] जो गाउयं समत्थो, सूरादारम्भ भिक्खवेलाओ । विहरउ एसो सपरक्कमो उनो विहरे तेन परं ।।
वृ- यः सुरात्सूरोद्गमादारभ्य यावद्भिक्षावेला भवति तावत् गव्यूतं गन्तुं समर्थ एषोऽपि सपराक्रम इति विहरतु । ततः परं गव्यूतमिति तावता कालेन गन्तुमशक्नुवन् नो विहरेत् । इदमुक्तं त्रिष्वपि गव्यूतद्वयादिष्वनुकम्पा कर्तव्येति । तत्र तामेवानुकम्पामाह
[भा. २२६३]
वीसामण उवगरणे, भत्ते पाने वलंवणे चेव ।
गाउय दिवदो अनुकंपे सा तिसुं होइ ।।
वृ- अन्तरान्तरा यत्र विश्रामणार्थं तिष्ठति, तत्र विश्राम्यते उपकरणे उपकरणविषयोऽ ऽनुकम्पा कर्तव्या, यत्तस्योपकरणं तदन्ये वहन्ति । यैश्च तस्य शीतं न भवति तादृशानि वस्त्राणि देयानि । तथा भक्तं पानं च तत्प्रायोग्यं शुद्धं न लभ्यते । तदा पञ्चकपरिहान्या तदुत्पादनीयं, यत्र च विषमं तत्र बाहुप्रदानादिनाऽबलम्बनं कर्तव्यम् । च शब्दात्स तेन कालेनोच्चालनीयो यस्मिन्नुष्णादिभिर्न परिताप्यते एषानुकम्पा त्रिषु गव्यूतद्व्यर्धगव्यूतद्विगव्यूतेषु भवति ज्ञातव्या । अथवा त्रिष्वनुकम्पेति प्रकारान्तरेण व्याख्यानयति ।।
[भा. २२६४] अहवा आहारुवही सेज्जा अनुकंप एस तिविहा उ । पढमालिदानविस्सामणादि उवही य वोढव्वे ||
वृ- अथवा आहारे उपधौ शय्यायां च । या अनुकम्पा एषा त्रिविधानुकम्पा भवति । तत्राहारे प्रथमालिकादानं, शय्यायां गतस्य विश्रामणादिमार्गे चोपधिर्वोढव्यः । साम्प्रतमपराक्रममाहखेत्ते अद्धगाउय कालेन य जाव भिक्खवेलाओ ।
[भा. २२६५]
खेत्णय जाणसु, अपरक्कमं थेरं ।।
वृ- यः कालगतः सूरोद्गमादारभ्य यावद्भिक्षावेला तावत् यः क्षेत्रतोऽर्धगव्यूतं याति तं क्षेत्रतः कालतश्च जानीतापराक्रमं स्थविरम् ।।
[भा. २२६६ ]
अन्नो जस्स न जायइ दोसो देहस्स जाव मज्झण्हो सो ।
विहरइ सेसो, पुन अच्छति मा दोहवि किलेसो ।।
वृ- प्रातरारभ्य यावन्मध्याह्नस्तावत्तस्य गच्छतो देहस्यान्यो दोषो भ्रम्यादिलक्षणो नोपजायते स विहरति शेषः पुनस्तिष्ठति कस्मादित्याह मा द्वयानामपि तस्य सहायानां च क्लेशो भूयादिति हेतोरन्यो
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ४/१२६ दोषो नज्ञायते इत्युक्तं । तत्रान्यं दोषमाह- . [भा.२२६७] भमो वा पित्तमुच्छा वा उद्धसासोवखुब्भति ।
गति विरए विसंतंमुच्छादिसुनरीयति ।। वृ-यस्मिन् गतिविरतेऽपिसतिभ्रम आकस्मिकीभ्रमिः पित्तनिमित्तामूर्छा उर्ध्वश्वासोवा क्षुभ्यति चलति । आदिशब्दात् शिरोव्यथादिपरिग्रहो न रीयते, न गच्छति न विहारक्रमं करोतीति भावः, तस्य चापराक्रमस्य वृद्धावासेन तिष्ठतःसहाया दातव्यास्तेषांपरिमाणमाह[भा.२२६८] चउभागतिभागद्धे सव्वेसिंगच्छतो परीमाणं ।
संतासंतसतीए वुड्डावासं वियाणाहि ।। वृ-गच्छतोगच्छमधिकृत्यसाधूनांपरिमाणंकृत्वासर्वेषांचतुर्भागस्त्रिभागोऽर्धवासाहाय्यास्तस्य वृद्धावासप्रतिपन्नस्य दीयन्ते, । तत्र त्रिभागोऽर्द्ध वा दीयन्ते । संतासंतसतीए सद्भावेनासद्भावेन चेत्यर्थः । तत्र सद्भावेसन्ति साधवो भूयांसः केवलमगीतार्थास्ततस्तेसन्तोऽप्यसन्तः, । असद्भावो नसन्तिबहवः साघवः । एवं वृद्धावासंससहायजानीहि ।ततोगच्छतःसाधूनां परिमाणंज्ञात्वापरिमाणं ज्ञात्वासर्वेषांचतुर्भङ्गसहाया दातव्या इत्युक्तंततो गच्छपरिमाणंजघन्यादिभेदतआह[भा.२२६९] अट्ठावीस जहन्नेणउक्कोसेणसयग्गसो ।
सहाया तस्सजेंसिंतुउवट्ठाणानजायति ।। वृ-गच्छस्यपरिमाणंजघन्यतोऽष्टार्विसतिरुत्कर्षतशताग्रशः शतादारभ्ययावद्वात्रिंशत्सहस्त्राणि तत्राष्टाविंशतिकस्य गच्छस्य चतुर्भागः सप्त एतावन्तः सहायास्तस्य दातव्याः यैरुपस्थापना उप सामीप्येन सर्वदावस्थानलक्षणेन तिष्ठन्त्यस्यामिति उपस्थापना शय्या अजादिपाठांत् प्रत्ययः नित्यवसतिर्न जायते । इयमत्र भावना । प्रतिमासमन्यान्या वसतिर्न लभ्यते स चालाभो द्विधासदलाभोऽसदलाभश्च । तत्र सदलाभो नाम लभ्यन्ते वसतयः किन्त्वकल्पिका, असदलाभो मूलत एव न लभ्यन्ते वसतयः, । एवं सदलाभेनासदलाभेन वा प्रतिमासमन्यान्यवसत्यलाभे एकस्यामेव वसतौ जवाबलपरिक्षीणो वसति । तस्य च सहाया अष्टाविंशतिकस्य गच्छस्य चतुर्भागमात्राः सप्त प्रदत्तास्ते ऋतुबद्धे काले एकंमासं स्थित्वा गच्छंव्रजन्ति, । अन्य सप्त सहाया स्थविरस्यागच्छति, तेऽपि द्वितीये मासे परिपूर्णे गतास्ततोऽन्ये सप्तागच्छन्ति तेऽपि तृतीयमासे पूर्णेगतास्ततोऽन्ये सप्त सहाया आयान्ति तेऽपि चतुर्थमासं स्थित्वा गच्छं व्रजन्ति, ये प्रथमे मासे सप्तागच्छन्ते भूयः समागच्छन्ति, एवं त्रिमासांतरितः सर्वेषांपुनर्वारको भवति एवं वारेणवारेणागमनेतैर्नित्यवसतिदोषः परिहतीभवति, अथसदभावनाष्टाविशते रूनो गच्छो वर्तते यावदेकविशतिकस्तस्य त्रिभागे सप्त तेषां द्विमासांतरितो वारको भवति, तथैव सद्भावेन वा यदि चतुर्दशको गच्छो भवति तदा तेषामर्द्धन सप्त तेषामेकमासान्तरितः पुनरिकः एवं प्रतिमासमन्योन्यवसत्यभावे वृद्धस्यैवैकस्य वृद्धावासो भवतिन तु सहायानामथ सदभावेन असद्भावेन वा चतुर्दशगच्छेन सन्ति, तदा ते एव सप्तजना चिरकारलमपि तिष्ठन्तो यतनयातंवृद्धं परिपालयन्ति । अमुमेवार्थममिधित्सुराह[भा.२२७०] चत्तारिगा तिन्निदोन्निएक्को व होज्ज असतीए ।
संतासई अगीय ऊणाउअसंतउअसती ।। वृ-चत्वारः सप्तका वारेण वारेणवृद्धपरिपालनाय प्रेषणीयाः ।असतिसदभावेनवाष्टाविंशतेरभावे
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-४, मूल - १२६, [भा.२२७०]
११९ त्रयः सप्तकावारेणप्रेष्यास्तावतामप्यभावेद्वौसप्तकौ वारेणपेष्यौतयोरप्यभावेएकः सप्तकः सदावस्थायी तत्परिपालको भवेत् । सद्भावेनासद्भावेन वा असतीत्युक्तं तत्र सदभावं च व्याख्यानयति । सन्तासतासदभावो नाम यदगीतार्थाः ते हि सन्ति भूयांसः परं ते सन्तोऽप्यसन्तो वृद्धस्य सहायकार्येष्वसमर्थत्वात् । असंतेउअसतीअसदभावः ।स्वभावतोप्यूनाः ।अथकस्मात्सप्तसहायाः क्रियन्तेनन्यूना इत्याह[भा.२२७१] दो संघाडाभिक्खं एक्को बहि दोय गेहए थेरं ।
आलित्तादिसुजयणा इहरा परितापदाहादी ।। वृ-द्वौसङ्घाटौ भिक्षां हिण्डेते ।एकोबहिर्वसतेस्तिष्ठतिरक्षकः, द्वौचस्थविरंगृह्णीत एवंसप्तसुसत्सु आदीप्तादिषुप्रदीपनादिषुयतनाभवति ।इतरथा परितापदाहादिकंवृद्धादेरुषजायते ।अथ सदभावेना सदभावेन वा सप्तको गच्छो न विद्यते, किन्तुषष्ठादिकस्तदापि सर्वेऽपि वृद्धावासिका भवन्ति यतनया चतंपरिपालयन्ति । तामेव यतनामाह[भा.२२७२] आहारेजयणा वुत्ता, तस्स जोगेय पाणए ।
निवागमनुए चेव, छविताणेसणादिसु ।। वृ-तस्यवृद्धस्य योग्ये आहारेपानके उपाश्रये निवातेछविस्त्राणं वस्त्रंतस्मिन्मृदुकेच एषणीयानि तदलाभे पञ्चक परिहान्याप्युत्पादनीयानि यानिं तदेवमुक्ताचतुर्विधायतना ।।
सम्प्रतिप्रकारान्तरेण चतुर्विधामेवयतनामाह[भा.२२७३] वुड्डावासे जयणा खेत्ते काले वसहि संथारे ।
खेत्तंमि नवगमादी परिहाणी एक्कहिं वसइ ।। वृ-वृद्धावासेयतनाचतुर्विधा । तद्यथा-क्षेत्रे, काले, वसतौ,संस्तारेच । तत्रक्षेत्रेनवकोटिविभागः नवकमादिंकृत्वा एकैकविभागेपरिहान्यातावद्वस्तव्यंयावदेकस्मिन्नपिभागेचिरकालं वसति, ।इयमत्र भावना-क्षेत्रेनवभागान्करोति, ।तत्रैकस्मिन्भागेवसतिंगृहीत्वातस्मिन्नेवभागेसंस्तारकभिक्षादीनि निर्दिशति, शेषान्यष्टौभागान्परिहरति । तांस्तुतावत्परिपूर्णो मार्गशीर्षस्ततो द्वितीयेपोषमासे द्वितीये भागे वसत्यादि गृह्याति, शेषानष्टौ भागान्परिहरति । एवं तृतीयादिषु विभागेषु माघादय आषाढान्ता मासा नेतव्याः । वर्षाकाले चतुरो मासान् नवमे भागे वसत्यादि गृह्णाति शेषानष्टौ भागान्परिहरति तथाविधभिक्षाद्यलाभे नववसतयोऽष्टौ भिक्षादियोग्याभागाः परिकल्पनीयाः । वसत्यलाभे अष्टौभागा वसतियोग्या नवभागा भिक्षादियोग्या, वसत्यलाभे भिक्षाद्यलाभेचाष्टौ वसतिभागा अष्टौ भिक्षादिभागा एवं त्रिभिः प्रकारैकैकभागपरिहान्या तावत्ज्ञेयं यावदेकस्मिन् भागे वसति भिक्षादीनिचगृह्णाति । [भा.२२७४] भागेभागेमासंकाले वीजाव एक्कहिंसव्वं ।
पुरिसेसुवि सत्तण्हं असतीएजाव एक्कोउ ।। वृ- ऋतुबद्धे काले भागे भागे मासं कुर्यात् । अलाभे च सति भिक्षादीनां च पूर्वप्रकारेणैकैकपरिहान्या तावद्यतेत यावत्कालेऽपि ऋतुबुद्धकालेऽपि सर्वं वसत्यादिकमेकस्मिन् भागे गृह्णीयात् पुरुषेष्वपिसहायभूतेषुचिन्तायांसप्तानामभावेएकैकपरिहान्यातावद्यतना विधेयायावदेकोऽपिसहायो भवत्विति ।। [भा.२२७५] पुव्वभणियाउजयणा, वसही भिक्खे वियारमादीय ।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१२६ सव्वे यहोइइहं, वुट्टावासे वसंताणं ।। वृ- पूर्वमोघनियुक्तौ कल्पाध्ययने वा या वसतौ भिक्षायां विचारादौ च यतना भणिता महता प्रबन्धेन, सैवचेह वृद्धवासे वसतांभवतिज्ञातव्या, । उक्ता क्षेत्रयतना ।। कालयतनामाह[भा.२२७६] धीरा कालच्छेयं, करेंति अपरक्कमा तहिंथेरा।
कालंवा विवरीयं करेंति तिविहातहिंजयणा ।। वृ-धीरा बुद्धिमन्तः संयमकरणोद्यता अप्रमादिनोऽपराक्रमा जङ्घा बलपरिहीनाः स्थविरास्तत्र वृद्धवासे कालच्छेदं कुर्वन्ति ऋतुबद्धे काले अष्टसु मासेषु प्रतिमासमन्यान्यवसतिभिक्षादिग्रहणतो वर्षासु चतुरो मासान् एकवसत्येकभागभिक्षादिग्रहणतस्तद्भावे पूर्वोक्तयतना कालत्रुटिं कुर्वन्ति । तथा कालमविपरीतं च कुर्वन्ति । ऋतुबद्धे काले वर्षाकालकल्पं वर्षासु ऋतुबद्धकालकल्पं न कुर्वन्तीति भावः, तथा त्रिविधायतना तत्रऋतुबद्धे काले च कर्तव्यासाम्प्रतं विपरीतमेव कालं[भा.२२७७] अविवरीतो नामं कालो उवठाण दोसपरिहरति ।
असती वसहीए पुन अव्विवरीओ उवठेवि ।। वृ-अविपरीतो नामकालः क्रियमाणएष यत्काले ऋतुबद्धेप्रतिमासमन्यान्यवसतिभिक्षादिग्रहणत उपस्थान् दोषान् नित्यवासदोषान् परिहरति । असत्यभावे वसतेरुपलक्षणमेतत् । भिक्षाद्यश्रावे च उपस्थेऽपिएकस्यांवसतौ सततमवस्थितेऽपियतनाकर्तव्या; । [भा.२२७८] तिविहा जयणाहारे उवहीसेज्जासुहोइकायव्वा ।
उग्गमसुद्धानि तिविअसईएपणगपरिहाणी ।। वृ- आहारे उपधौ शय्यासु च वसतिषु का यतनेत्यत आह-त्रीण्यपि प्रथमत उद्गमादिशुद्धानि उद्गमोत्पादनैषणाशुद्धानि गृहीतव्यानि तेपामसत्यभावे पञ्चकपरिहान्यापि समुत्पादनीयानि गता कालयतना ।।सम्प्रति वसतियतनामाह[भा.२२७९] सेलियकाणिट्टघरेपक्केट्टामेय पिंडदारुघरे ।
कटितंकडगतणघरे वोवत्थ होतिचउगुरुगा ।। वृ- शैलिकं नाम पाषाणेष्टकाभिः कृतं । काणिट्टत्ति लोहमय्य इष्टकास्ताभिः कृतं गृहं काणेष्टकागृहं, पक्के इति क्वेष्टकागृहं आमेय इति आमा अपक्कास्ताभिरिष्टकाभिः कृतं गृहमामेष्टकागृह पिण्डदारु घरमिति गृह शद्वः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । पिण्डगृहं च्किखल्लपिण्डैर्निष्पादितं, दारुगृहं करपत्रस्फाटितदारुफलमयगृहं, कटितं कडगति वंशदलनिर्मापितकटात्मकं गृहं कटकगृहं, तृणगृहं वृक्षादितृणमयं, एतेषां सति लाभे प्रथमं गृहीतव्यम् । तदभावे द्वितीयं एवं शेषाण्यपि भावनीयानि । यदि पुनः सति विपर्यस्तं कुर्यात्तदा विपर्यस्ते विपर्यासे प्रायश्चित्तं भवति चत्वारो गुरुकाः ।। तत्राद्येषु चतुर्युगृहेषुयोगुणोभवति तमविधित्सुराह[भा.२२८०] कोटिमघरे वसंतोआलितमिव्वि नडज्झती तेन ।
सेलादीणंगहणं, रक्खत्तिय निवायवसहीउ ।। वृ-कोटिमुपरिबद्धभूमिकंगृहंतच्चशिलादिमयंतस्मिन् वसन्आदीप्तेऽपि प्रदीपनकेऽपिन दह्यते। तत्रयेः प्रवेशासंभवात्, तेन कारणेन शैलादीनां ग्रहणं । तथा रक्षति निवाता वसतिः शीतादिकमिति वा शैलादिग्रहणमकारि । उक्ता वसतियतना ।।सम्प्रतिसंस्तारक यतनामाह
For
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ४, मूल - १२६, [भा. २२८१ ]
[ भा. २२८१]
१२१
थिरमउस्स असती अपडिहारिस्स चेव वच्च॑ति । बत्तीस जोयणाणि वि आरेण अलब्भमाणम्मि ।।
वृ- यो वसतौ यथा संसृतश्चम्पकपटोऽन्यो वा स्थिरमृदुकः संस्तारको अप्रतिहार्यः स गृहीतव्यः । तस्याभावे वसतेरेव सम्बन्धि य निवेशनं गृहं तस्यदानेतव्यस्तस्याप्यलाभे वाटकाद्बहिष्टोऽप्यानेतव्यस्तत्राप्यसति स्वग्रामे दूरन्तेऽपि तत्राप्यलाभे परग्रामादरर्धकोशात्तथाप्यलाभे कोशादपि एवमर्धकोशवृद्ध्या तावद्गन्तव्यं याव दुत्कर्षतोऽपि द्वात्रिंशतो योजनेभ्योऽपि । तथा चाहमृदुकस्याप्रतिहार्यस्य संस्तारकस्य वसत्यादावलाभेऽप्रतिहार्यस्यैव संस्तारकस्यानयनाय परग्रामे व्रजन्ति । तत्र च आरतोऽलभ्यमाने द्वात्रिंशति योजनान्यपि यावत् व्रजन्ति । एतदेव सुव्यक्तमाहवसहि निवेसन साही दूरानयनंपि जो उ पाउग्गो ।
[भा. २२८२ ]
असतीए पाडिहारिय मंगलकरणंमिनीणंति ।।
वृ- वसतौ यथा संस्तृत स्थिरमृदुकः संस्तारको मृगणीयस्तदभावे निवेशने अप्रतिहार्ये गवेषणीयस्तत्राप्यलाभे साहीत्ति वाटके तत्राप्यलाभे यः प्रायोग्योऽप्रतीहार्यः संस्तारकस्तस्य दूरादपि द्वात्रिंशद्योजनप्रमाणानयनं कर्तव्यं । एवमपि तथा रूपन्या प्रतिहार्यंस्य संस्तारकस्या सति अलाभे प्रतिहार्ये मंगलकरणे मंगलकरणनिमित्तं ध्रियमाणं नीणयन्ति आनयन्ति एतदेव स्पष्टतरमाहउगाली कण पुन मंगलबुद्धीए सारविज्जंतं ।
[भा. २२८३]
पुनरवि मंगलदिवसे अच्चियमहियं पवेसिंति ।।
वृ- उगालं फलकं नाम आर्यकप्रायकप्रभूतीनामावल्या समागतं चम्पकपटादिफलकं मंगलबुध्या सारविज्जंतं ध्रियमाणं, तथाहि -ते मङ्गलबुध्या तं फलकं धरन्ति । उत्सवादिषु च तं फलकं श्रीखण्डादिना अर्चयन्ति, । पुष्पादिभिर्महयन्ति न च कोऽपि तं फलकं परिभुङ्क्ते, एवं मङ्गलबुध्या साराप्यमानं साधवो याचन्ते । यथास्माकमाचार्याःस्थविरास्तेषामिदं फलकं प्रातिहार्यं समश्यत, अस्माकं विरतानां पूज्यास्ते देवानामपि पूज्याः । किं पुनर्युष्माकं ते एवमुक्ताः सन्तो ब्रूते सत्यं दद्मः केवलमुत्सवदिवसे आनेतव्यो येन वयं पूजयामस्ततः पुनरपिदास्यामः एव मुक्ते तं नीत्वा उत्सवदिवसे तस्यां पूजावेलायां प्रेषयंति, येना पक्कण उत्वक्कण दोषा न भवंति ततः पुनरपि तस्मिन् मंगल दिवसे अर्चितमहितं चंपकादिपट्टं कृतं वसतौ प्रवेशयंति
[भा. २२८४ ]
पुन्नंमि अप्पणंती अन्नस्स व वम्ढवासिणो देंति ।
मुत्तूण वुड्डवासिं, आवज्जइ चउलहुसेसे ||
वृ- पूर्वे वृद्धवासे क्वालगतत्वादिना यस्य सत्कश्चम्पकादिपट्ट स्तस्य तं समर्पयन्ति । अन्यस्य वा वृद्धवासिनो ददाति । वृद्धवासिनं मुक्त्वा यद्यन्यस्य शेषस्य समर्पयन्ति ततः शेषे शेषस्य समर्पणे तेषां प्रायश्चित्तमापद्यते चतुर्लघु इदृशस्य फलकस्यालाभे यदन्यत् अपरिशाटिफलकं तद प्रातिहार्यं मृगयन्ते । तदलाभे प्रातिहार्यमपि । एवं क्षेत्रकालवसतिसंस्तारकयतना कर्तव्या । एकतरयतनाविभागासंभवे त्रिविभाग यतना कर्तव्या । तस्या अप्यसंभवे एकविभागापीति गतं जङ्घाबलं क्षीणमिति द्वारम् || पडियरति गिलाणं वा सयं गिलाणो वि तत्थवि तहेव ।
"
[भा. २२८५ ]
भाविय कुलेसु अत्थति असहाए रीयते दोसा ।।
वृ- प्रतिचरति ग्लानं, यदि वा स्वयं ग्लानो जातस्ततस्तस्य वृद्धवासो भवति । तत्रापि तथैव
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ४/१२६ क्षेत्रकालवसतिसंस्तारकयतना द्रष्टव्या । गतं ग्लानद्वारम्, असहायताद्वारमाह-भावितकुलेषु संविग्नभावितेषु कुलेष्वसहायः सहायहीनस्तिष्ठति । यतस्तस्य रीयमाणस्य विहरतो बहवो दोषाः स्त्र्यादिभ्यः ।गतमसहायद्वारम् ।।सम्प्रति दौर्बल्यद्वारमाह[भा.२२८६] उमादी तवसा वा अचइंतो दुब्बलोविएमेव ।
संतासंतसतीएबलकरदव्वेयजयणाउ ।। वृ-अवमं दुर्भिक्षं, आदिशब्दात् नगररोधादिपरिग्रहस्तत्रावमौदर्येण दुर्बलीभूतो न शक्नोति विहर्तुं तपसावाक्षामीभूतः । कथमित्याहसंतासंतसतीए-सदभावेनवासदभावेन वा । तत्रसदभावोलभ्यते, यथातृप्तिभक्ष्यं केवलमन्तं प्रान्तं तेन क्षामीभूतोऽसदभावो यथा तृप्ति भक्ष्यस्यैवाभावः स तथा क्षामीभूतोविहर्तुमशक्नुवन् । एवमेवक्षीणजङ्घाबलगतेनप्रकारेण तिष्ठति, केवलंतेनबलकरद्रव्यैर्यतना कर्तव्या ।प्रथमतउद्गमादिशुद्धंतदुत्पादनीयं । तदभावपञ्चकपरिहान्यापि ।ततोबलिकीभूतो विहरति । गतंदौर्बल्यद्वारम! ।।साम्प्रत्तमुत्तमार्थद्वारमाह[भा.२२८७] पडिवन्नउत्तमढे, पडियरगा वा वसंतितन्निसा ।
आयपरे निप्पत्ती कुणमाणो वावि अच्छेज्जा ।। वृ- प्रतिपन्न उत्तमार्थोऽनशनं येन स प्रतिपन्नोत्तमार्थः । स वा तस्य वा प्रतिचारकस्तन्निश्रा उत्तमार्थप्रतिपन्ननिश्रा मासातीतं वर्षाकालातीतं वा तिष्ठन्ति । यतमुत्तमार्थद्वारम् ।। अधुना तरुण निष्पत्तिद्वारमाह-आत्मनश्च परस्य च सूत्रार्थतदुभयेन निष्पत्तिं कुर्वन्बा वृद्धवासेन तिष्ठेत कियन्तंकालमत आह[भा.२२८८] संवच्छरंच झरए बारसवासाइकालियसुयम्मि।
सोलस य दिठिवाए एसो उक्कोसतोकालो ।। वृ-संवत्सरंयावत्कालिकश्रुत्तंझरति परावर्तयति । ग्रहणेपुनः कालिकश्रुतेकालिकश्रुतस्य लगन्ति द्वादशवर्षाणि । दृष्टिवादग्रहणमधिकृत्यषोडशवर्षाणि । एषएतावान् आत्मपरनिष्पत्तिमधिकृत्यैकत्रावस्थानस्योत्कृष्टतः काल: एतदेव सुव्यक्तमाह[भा.२२८९] बारसवासे गहिए उक्कालियंझरतिवरसमेगंतु ।
सोलसन दिठिवाए गहणंझरणंदसदुवेय ।। वृ- द्वादश वर्षाणि यावत् यत्परिपूर्णं गहीतं कालिकश्रुतं तत् वर्षमेकं झरति एकेन वर्षेण परावर्त्यते । ग्रहणमधिकृत्य दृष्टिवादे षोडश वर्षाणि लगन्ति । झरणमधिकृत्य पुनर्दश द्वे च द्वादश वर्षाणीत्यर्थः । ततो ग्रहणं झरणंवाधिकृत्यतावन्तंकालमेकत्रावतिष्ठते । अत्र पर आह[भा.२२९०] झरए यकालियसुए पुव्वगएजइएत्तिउकालो ।
आयारपकप्पनामेकालच्छेदेउकयरेसिं ।। वृ- कालिकश्रुते च पूर्वगते च श्रुते झरके च शब्दात् ग्राहके च यदि एतावान् कालो लगति तर्हि आचार प्रकल्पनाम्नि निशीथेऽध्ययनेयोऽसौ कालच्छेदः कृतो यथा ऋतुबद्धे मासमासितव्यं । वर्षासु चतुरोमासानितिस कतरेषांद्रष्टव्यः? । सूरिराह[भा.२२९१] सुत्तत्थ तदुभएहिंजेउसत्तमा महिड्डियाथेरा ।
एएसिंतुपकप्पेभणितो कालो निययसुत्ते ।।
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२३
उद्देशक:-४, मूल- १२६, [भा. २२९१]
वृ-सूत्रार्थतदुभयैर्य समाप्ता महिर्धिकाः स्थविरा एतेषामाचारप्रकल्पे नैत्यिकसूत्रे भणितः कालो द्रष्टव्यः ।नतुसूत्रार्थग्राहकाणामपिग्रहणे झरणेचतावानुत्कृष्टः कालो तथा गलन्संभवति । [भा.२२९२] थेरे निस्सणेणंकारणजातेन एत्ति उकालो।
अज्जाणं पणगंपुन नवगग्गहणंतुसेसाणं ।। वृ- स्थविरे जवाबलपरिक्षीणे निश्रणेन निश्रया कारणजातेन आत्मपरनिष्पत्तिलक्षणेन जातेन कारणेन । एतावान् पूर्वोक्तप्रमाण एकत्र स्थाने उत्कृष्टकालो भवति आचार्याणाम्, आर्यिकानां पुनर्वृद्धवासमावसन्तीनां पञ्चकं क्षेत्रपञ्चकंभवति । तद्यथा-सबाह्ये क्षेत्रे द्वौभागौ, बहिौभागावन्त एकैकस्मिंश्चक्षेत्रविभाग द्वौ द्वौ मासाववस्थानं । पञ्चमो वर्षरात्रयोग्यः क्षेत्रविभागः ।शेषाणांसाधूनां पुनः कारणवशत एकत्र स्थितानां नवकग्रहणं नवभिर्भागैः क्षेत्रकारणं । इह ये जवाबलपरिक्षीणाः स्थविरास्तेषांसमीपेआत्मपरनिष्पत्ति मिच्छतां यादृशाः सहायादातव्याः तादृशानमिधित्सुराह[भा.२२९३] जेगेण्हिउंधारिउंच जोग्गा, थेराणते दितिसहायहेउ ।
गेहंतितेठाणट्ठिया सुहेणं, किच्चंच थेराण करेंतिसव्वं ।। वृ-सूत्रमर्थंच ये गृहीतुंधारयितुंच योग्यास्तान्सहायकान्स्थविराणां ददति । ततस्तेस्थानस्थिताः कालिकश्श्रुतं दृष्टिवादं वा सुखेन गृह्णन्ति, । कृत्यं च सर्वं स्थविराणां कुर्वन्ति, एवं तेषां ग्रहणे झरणेच पूर्वोक्त उत्कृष्टः काल एकत्रावस्थानेभवति । गतंतरुणनिष्पत्तिद्वारम् । अधुनाक्षेत्रालाभद्वारमाह[भा.२२९४] आसज्जखेत्तकाले, बहुपाउ'गानसंतिखेत्तावा ।
निच्चंच विभत्ताणं, सच्छंदादी बहूदोसा ।। वृ- आसद्य प्रतीत्य क्षेत्रकालौ । तद्यथा अन्येषु क्षेत्रेष्वशिवादीनि कारणानि, यदि नास्ति साम्प्रतमन्येषु क्षेत्रेषु तादृशः कालो येन संस्तरति । अथ बह प्रायोग्यानि महागणप्रायोग्यानि न सन्ति क्षेत्राणि । यदिपुनर्महतोगणस्य विभागः क्रियते । ततो विभक्तानामधाप्यपरिनिष्पन्नत्वेनागीतार्थानां नित्यमवश्यं स्वच्छन्दादयो दोषा भवन्ति । एतैः कारणै ऋतुबद्धातीतं वर्षातीतं च कालमेकक्षेत्रे यतनया तिष्ठन्ति । अधुना कृतसलेखद्वारं तरुणप्रतिकर्मद्वारं चाह[भा.२२९५] जहचेव उत्तमढेकयंसंलेहम्मिठति तह चेव ।
तरुण पडिक्कमंपुनरोगविमुक्केबलविवड्डी ।। वृ-यथा चैवं उत्तमार्थे प्रतिपन्ने तिष्ठन्ति तथा चैवं कृतसंलेखेऽपि तिष्ठन्ति । इयमत्रभावना-यथा प्रतिपन्नोत्तमार्थस्तत् प्रतिचारका वा तन्निश्रया एकत्र वसन्ति । एवं प्रतिपन्नसंलेखनास्तत्प्रतिचारकाश्चैतनिश्राएकत्रस्थाने वसन्ति । तरुणप्रतिकर्म नामरोग विमुक्तस्य सतस्तस्य बलविवृद्धिकरणं तन्निमित्तंमासातीतंवर्षातीतं च कालं तिष्ठन्ति ।। [भा.२२९६] वृड्डावासातीते, कालातीतेन उग्गहो तिविहो ।
आलंबणे विसुद्धे उग्गहो तक्कज्ज वुच्छेओ ।। वृ- वृद्धवासातीते मरणेन । प्रतिभग्नतया वा । आरोगीभवनेन वा झरणेन वा वृद्धवासे अतीते कालेऽतीते ऋतुबुद्धे काले मासाधिके काले वर्षासु चतुर्मासाधिके अवग्रहस्त्रिविधोऽपि न भवति, सचित्तस्याचित्तस्य मिश्रस्य चे ग्रहणं न कल्पते इति भावः । कुत इत्याह- आलम्बणे वृद्धवासलक्षणे विशुद्धे परिसमाप्ते यस्तत्कायभूतोऽवग्रहस्तस्यापि व्यवच्छेदो भवति । कारणाभावे कार्यस्याभावत् ।
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-४ / १२६
१२४
यस्तु मन्यते कालतीते विनावग्रहस्य व्यवच्छेदस्तं प्रति दृष्टान्तमाहआगास कुच्छि पूरो, उग्गहपडिसेहियम्मि जो कालो । नहु होंति उगरहो सो कालदुवे वा अनुन्नातो ।।
[भा. २२९७ ]
वृ- यथा कोऽपि पुरुषो बुभुक्षया पीडितः सन् चिन्तयति पूरयाम्युदरमाकाशेन येन मे बुभुक्षापगच्छति । स यथा आकाशस्य एवमव गृहे प्रतिषेधितो यः कालो वर्ततेऽस्मिन्नुत्पादितः सो उमाहोऽवग्रहो न भवति प्रतिषिद्धकालाचीर्णत्वात् । अथवा प्रकारान्तरेण कालद्विकेऽनुज्ञातोऽवग्रहः । [भा. २२९८ ] गिह्माण चरिम मासो, जहिं कतो तत्थ जति पुनो वासं । ठायंति अन्नखेत्तासत्तीए दोसंपितो लाभो ।।
- यत्र गीष्माणां उष्णकालस्य चरमपश्चादाषाढानामा मासः कृत स्तत्र यदि पुनरन्यक्षेत्रासति तथाविधान्यक्षेत्रभावतो वर्षं वर्षाकाले तिष्ठन्ति । ततो द्वयोरपि कालयोः ग्रीष्मचरममासे वर्षा चेत्यर्थः लाभो भवति एवं कारणतो द्वयोरपि कालयोः सचित्तादिलाभोऽनुज्ञातइत्यर्थः । । एवमेव समतीते वासे तिन्नि दसगा उ उक्कोसा । वासनिमित्तट्ठियाणं उग्गहो छम्मास उक्कोसा ।।
[ भा. २२९९ ]
बृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण वर्षे वर्षाकाले समतीते यदि मेघो वर्षति ततोऽन्यद्दिवसदशकं स्थीयते, तस्मिन्नपि समाप्तिमुपगते यदि पुनवर्षति ततो द्वितीयदिवसदशकं स्थातव्यम्, तस्मिन्नप्यतीते पुनर्वृष्टौ तृतीयमपि दिवसदशकं तिष्ठति, एवं उत्कर्षतस्त्रीणि दिवसदशकानि वर्षा निमित्तस्थितानामुत्कृष्टतोऽवग्रहः षण्मासः षण्मासप्रमाणो भवति । तद्यथा एको ग्रीष्मचरममास श्चत्वारो वर्षाकालमासाः षष्ठो मार्गशीर्षो दिवसदशकत्रयलक्षण इति ।।
उद्देशक : ४ समाप्त
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता व्यवहारसूत्रे चतुर्थोद्देशकस्य (भद्रबाहु स्वामि रचितानिर्युक्तियुक्तं) संघदासगणि विरचितं भाष्यं एवं मलयगिरि आचार्य विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
उद्देशक- ५
उक्तश्चतुर्थ उद्देशकः, अधुना पञ्चमो वक्तव्यः तत्रेदमादिसूत्रकदम्बकम्मू. (१२७) नो कप्पइ पवत्तिणीए अप्पबिइयाए हेमंतगिम्हासु चारए । मू. (१२८) कप्पइ पवत्तिणीए अप्पतइमाए हेमंतगिम्हासु चारए । मू. (१२९) नो कप्पइ गणावच्छेइणीए अप्पतइयाए हेमंतगिम्हासु चारए । मू. (१३०) कप्पइ गणावच्छेइणीए अप्पचउत्थाए हेमंतगिम्हासु चारए । मू. (१३१) नो कप्पइ पवत्तिणीए अप्पतइयाए वासावासं वत्थए ।
मू. (१३२) कप्पइ पवत्तिणीए अप्पचउत्थाए वासावासं वत्थए । मू. (१३३) नो कप्पइ गणावच्छेइणीए अप्पचउत्थाए वासावासं वत्थए ।
मू. (१३४) कप्पइ गणाचच्छेइणीए अप्पपञ्चमाए वासावासं वत्थए ।
मू. (१३५) से गामंसि वा.... जाव संनिवेसंसि वा रायहाणिसि बहुणं पवत्तिणीणं अप्पतइयाण
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२५
उद्देशकः-५, मूल - १३५, [भा. २२९९] बहूणंगणावच्छेइणीणंअप्पचउत्थाणंकप्पइहेमंतगिम्हासुचरए अन्नमन्नंनीसाए ।
मू. (१३६) से गामंसि वा....जाव संनिवेसंसि वा बहूणं पवत्तिणीणं अप्पचउत्थाणं बहूण गणावच्छेइणीणंअप्पपञ्चमाणंकप्पइ वासावासंवत्थए अन्नमन्नंनीसाए ।
मू. (१३७) गामाणुगामंदूइज्जमाणा निगंथीय जंपुरओ काउंविहरेज्जासायआहच्च वीसम्भेजा. अत्थियाइंथकाइअन्नाउवसंपजणारिहा, साउवसंपज्जियव्वा, नत्थियाइंथकाइअन्ना उवसंपजणारिहा, तीसे य अप्पणो कप्पाए असमत्तो एयं से कप्पइ एगराइयाए पडिमाए जन्नं जन्न दिसं अन्नाओ साहम्मिणीओ विहरन्ति तन्नं तन्नं दिसं० (जाव)...छेए वा परिहारेवा ।
म.(१३८)वासावासंपजोसविया निगथी...(जाव)..छए वा परिहारेवा।
मू. (१३९) पवत्तिणी य गिलायमाणी अन्नयरं वएजा ‘मएणं अजो! कालागणाए समानीए इयं समुक्कसियव्वा' । सा य समुक्कसणारिहा सास समुक्कसियव्वा सिया, साय नो समुक्कसणारिहा नो समुक्कसियव्वा, अत्थियाइत्थकाइअन्नासमुक्कसणारिहासासमुक्कासियव्वा, नत्थिया इत्थकाइअन्ना समुक्कसणारिहासाचेवसमुक्कसियव्वा, तंमिचनंसमुक्कट्ठसि परावएजादुस्समुक्किटुंतेअज्जो निक्खिवाहि, तीसे निक्खेवमाणीए नस्थि कोइ छेए वा परिहारेवा, तंजासो साहम्मिणीओअहाकप्पेणंनो उवट्ठायति तासिंसव्वासिंतप्पत्तियं जाव...छए वा परिहारेवा । __ मू. (१४०) पवत्तिणा य ओहायमाणा...एगयरं वएजाममंसिणं अञ्जो ! ओहायंसि एसा समुक्कसियव्वा सिया, सासमुक्कसणारिहासासमुक्कसियव्वासिया, सायनोजाव...छेएवापरिहारे वा ।
वृ-इत्यादितावत्, यावद् अवधावनसूत्रम् ।अर्थसम्बन्धप्रतिपादनार्थमाह[भा.२३००] उद्देसंमिचउत्थेजा मेरा वन्निया उसाहणं ।
साचेवपञ्चमेसंजतीणगणणाएनाणत्तं ।। वृ-चतुर्थे उद्देशके या मर्यादा वर्णिता साधूनां सैव पञ्चमे उद्देशे संयतीनां वर्ण्यते, केवलं गणनयां नानात्वम्, तदपिचसूत्रेसाक्षादुक्तमितिप्रतीतम् ।अतः प्रथमतएवसंयतीसूत्रकदम्बकोपनिपातः ।। [भा.२३०१] वुत्तमहवा बहुतं पिंडगसुत्तेचउत्थ चरमंमि ।
अबहुत्तेपडिसेहंकाउमणुन्ना बहुणंतु ।।। वृ-अथवाचतुर्थस्यउद्देशकस्य चरमे पिण्डकसूत्रेबहुत्वमुक्तम्,ततोबहुत्वप्रस्तावात्पञ्चमेउद्देशके संयतीनां अबहुत्वे प्रतिषेधं कृत्वा बहुनामनुज्ञा कृता, ननु बहुनामपि त्रिप्रभृतीनां विहारो न कल्पते, असमाप्तकल्पत्वात् । तथाहि-जधन्यतोऽपिऋतुबद्धे कालेसंयतीनांसप्तकःसमाप्तकल्पः, वर्षाकाले नवकः । ततः कथं नाधिकृतसूत्रकदम्बकविरोधः? उच्यते, नैष दोषः, कारणवशतः सूत्रकदम्बकस्य प्रवृत्तेः ।। तान्येव कारणान्युपदर्शयति[भा.२३०२] संघयणेवाउलणा, छठे अंगमि, गमणमसिवादी।
सागर जातेजयणा, उउबद्धालोयणाभणिया ।। वृ-प्रवर्तिन्यागणावच्छेदिन्यावाउत्तमेनसंहननेन, उपलक्षणमेतत्, उत्तमयाचधृत्या, सूत्रमर्थश्च भूयान् गृहीतो गच्छेच व्याघातः १ । स चव्याकुलनावशात्तत उक्तं द्वितीयं कारणंव्याकुलना, साच 'धम्मकहि महिएड्डि' इत्यादिना प्रकारेण यथा प्राक् तृतीयोद्देशकेऽभिहिता तथैवात्रापि भावनीया, पुनरुक्तदोषभयात्तुनाभिधीयते,ततःसूत्रार्थस्मरणनिमित्तमात्मतृतीयायाःप्रवर्तिन्याआत्मचतुर्थायाश्च
.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ५/१४० गणावच्छेदिन्या गमनम् २ । तथा षष्ठेऽङ्गे ज्ञाताधर्मकथाख्ये बहवः सदृशा गमास्तथा च तत्रानेकाः कथानककोटयः सदृशपाठा विसदृशपाठास्त्वर्द्धचतुर्थाः कथानककोटयस्तदभिनवगृहीतंवर्तयतेपुनः पुनरस्मृतं च विस्मृतिमुपयाति, ततस्तत्स्मकरणार्थमुक्तपरिवाराया अपि गमनम् ३ । तथा अशिवादिभिरशिवावमौदर्यादिभिरुक्तसंख्याकपरिवारायागमनम्४ ।तथाषष्टप्रभृतीन्यङ्गानिसंयतीनां ‘सागरत्ति', स्वयंभूरमणसागरतुल्यानि तानि अभिनवगृहीतानि परावर्तनीयानि सन्ति अपरावर्तितानि नश्यन्ति, ततस्तेषां परावर्तनाय यथोक्तसंख्याकपिरवाराया अपि गमनम्, तदेवमधिकृतसूत्रकदम्बकप्रवृत्तौकारणान्यभिहितानि५ ।अधुनाशेषवक्तव्यतामाह-‘जातेत्ति'जातादिरुपः कल्पो वक्तव्यः, स च ऋतुबद्धे सप्तकः समाप्तकल्पः; तदूनोऽसमाप्तकल्पः, वर्षाकाले नवकः समाप्तकल्पस्तदूनोऽसमाप्तकल्पश्च, एकैको द्विधा-जातोऽजातश्च, गीतार्थी गीतार्थश्चेति; अत्र च भङ्गचतुष्टये प्रथमवर्जेषु शेषेषु त्रिषु भङ्गेषु प्राग्वत् यतना कर्तव्या ६ । तथा ऋतुबद्धे काले निरन्तरं साध्वीप्रेषणतोऽवलोकना कर्तव्या भणिता ७ । तदेवमभिहितानि कारणान्येतैः कारणैरायातस्यास्य सूत्रकदम्बकस्य व्याख्या, साचतथैव ।। तथाचाह[भा.२३०३] जहभणिय चउत्थे, पंचमम्मितहेवेविसंतुनाणत्तं ।
गमनत्थिमीससंबंधिवजए पूजितेलिंगे ।। वृ- यथा चतुर्थे उद्देशके निर्ग्रन्थसूत्राणां व्याख्यानं भणितम्, तथा पञ्चमेऽपि उद्देशके निर्ग्रन्थीसूत्राणामपिवक्तव्यम्, नवरंइदं नानात्वम्, तदेवाह-'इत्यादि-विष्वगभूतायांप्रवर्तिन्यांगमनं सर्वाभिरार्यिकाभिराचार्यसमीपे कर्तव्यम् । तच्च स्त्रीभिः सह, तदभाषे मित्रैःस्त्रीपुरुषैः, तेषामप्यभावे सम्बन्धिपुरुषैः, एतेषामप्यभावे सम्बन्धवर्जितैरविकारिभिः पुरुषैः, अथ सप्रत्यपायाः पन्थानः तर्हि यत्पूजितंलिङ्गंतस्मिन् लिङ्गे गृहीतेगमनम् ।। एतदेव सुव्यक्तमाह[भा.२३०४] वीसुंभियायसव्वासिंगमनं अद्धद्ध जावदोण्हेक्का ।
से संबंधि इत्थिसत्थेभावितमविकारितेहिंवा ।। - वृ-विष्वग्भूतायांशरीरात्पृथग्भूतायां मृतायामित्यर्थः,प्रवर्तिन्यामाचार्यसमीपेसर्वाभिर्गन्तव्यम्, तत्रच गतानामाचार्येण प्रवर्तिनी स्थापयितव्या, यदि तरुणीनां सर्वासां पथि प्रत्यवायस्तर्हि अर्धायाः परणितवयसस्ता व्रजन्ति, अथ सर्वास्तरुणप्रायाः कतिपयाः स्थविरास्ततो या मंदरुपास्तरुण्यो याश्च स्थविरास्ताः समुदायस्य चतुर्भागमात्रा व्रजन्ति, एवं तावद्वाच्यं यावत् द्वे जने (च, ते?) गच्छतः, द्वयोरप्यसंभवेएकाव्रजति ।ताः पुनः केन सार्थेन सह व्रजन्ति,ततआह-'सम्बन्धी त्यादिसम्बन्धिना स्त्रीसार्थेन सह गन्तव्यम, तदलोभेऽसम्बन्धिनापि स्त्रीसार्थेन, तस्याप्यलाभे पुरुषाये भाविताः सम्बन्धिनस्तेः समं व्रजेयुः, तेषामप्यलाभेऽसम्बन्धिनोऽपि येऽविकारिणः पुरुषास्तैः समम् । अथ सप्रत्यवायाः पन्थानः, तहिँ यत् यत्र देशे पूजितं लिङ्गं तेन गृहीतेन व्रजन्ति, एतच्च सुगमत्वान्न व्याख्यातम् ।।अत्रशिष्यः प्राह-यद्यप्याचार्येणप्रवर्तिनीस्थापयितव्यातर्हि ये एते द्वे सूत्रे “पवत्तिणी गिलायमाणी वएज्जा, मएनं कालगयाए इयंसमुक्कसियव्वा' इत्यादि, तथा “पवत्तिणी ओहायमाणी वएजा, मएनं ओहावियाए इयंसमुक्कसियव्वा" इत्यादि ते कथं नीयेते ।तत आह[भा.२३०५] असिवादिएसु फिडिया कालगए वावि तंमिआयरिए ।
__ तिग थेराणय असती गिलाण ओहाणिसुत्ताओ ।।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-५, मूल- १४०, [भा. २३०५]
१२७ वृ-अशिवादिभिः कारणैः, गाथायांसप्तमी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात्, यस्याचार्यस्य समीपे आसीरन् तस्मास्फिटिताः । ततःसाग्लानीभूता अवधावनप्रेक्षिकावायत्सुत्रऽभिहितंतद्वदतिअन्यस्याचार्यस्य परिज्ञानकरणर्थि यथा एषा आर्हति तां प्रवर्तिनी, स एव अन्य आचार्यः स्थापयति, यदि वा यस्याचार्यस्य समीपे ता अतिष्ठन् स कालगतः ततस्तस्मिन्नाचार्ये कालगते सा ग्लानीभूता अवधावनप्रेक्षिका वा अन्यस्याचार्यस्य परिज्ञानकरणार्थं सूत्राभिहितं वदति, 'तिग थेराण य असती' इतित्रिकं कुलगणसङ्घस्तस्य स्थविराः त्रिकस्थविरास्तेषामसति । किमुक्तं भवति ? कुलस्थविराणां गणस्थविराणांसङ्घस्थविराणांवाप्रत्यासन्नानामभावेएषा«तिशेषस्थविरपरिज्ञानकरणाय यत्सूत्रऽभिहितं तद्वदति, ततोग्लानावधावनसूत्रे उपपन्ने ।। [भा.२३०६] साहिणम्मिविथेरेपवत्तिणीचेव तंपरिकहेइ।
एसा पवत्तिणीभेजोगा गच्छेबहुमताय ।। वृ- अथवा स्वाधीनेऽपि स्थविरे आचार्ये सा प्रवर्तिनी ग्लायन्ती अवधावनप्रक्षिका वा तां परिकथयति । यथा भे भगवन् एषा प्रवर्तिनी योग्या प्रवर्तिनीत्वस्याहा॑ सूत्रार्थतदुभयनिष्णातत्वात्, गच्छे बहुमताततो एवमपिते सूत्रेउपपन्ने ।। [भा.२३०७] अब्भुजय विहारंपखिजिउकामे दुस्समुक्कट्ठ ।
जह होतिसमणाणं, भत्तपरिन्ना तहातासिं ।। वृ- यथा प्राक् श्रमणानामभ्युद्यतविहारं प्रतिपत्तुकामे दुःसमुत्कुष्टं भवति दुःसमुत्कृष्टं प्रतिपादितम्, तथा तासांश्रमणीनाभक्तपरिज्ञांप्रतिपत्तुकामायांदुःसमुत्कृष्टंभावनीयम् ।।
मू. (१४१) निगंथस्स नवडहरतरुणगस्स आयारपकप्पे नामं अज्झयणे परिब्मट्टे सिया, से य पुच्छियव्वे 'केण ते अञ्जो ! कारणेणं, आयारपकप्पे नामं अज्झयणे परिब्मट्टे, किं आबाहेणं उदाहु पमाएणं' ? वएज्जा 'नोआबाहेणं, फ्माएणं, जावज्जीवाएतस्सतप्पत्तियंनोकप्पइआयरियत्तंवा जाव गणावच्छेइयत्तं वा उदिसित्तए वा धारेत्तए वा । से य वएज्जा 'आबाहेणं, नो पमाएणं.' से य 'संठवेस्सामीति' संठवेजा, एवंसेकप्पइआयरियत्तंवाजावंगणावच्छेइयत्तंवाउद्दिसित्तएवाधारेत्तए वा, सेयसंठवेस्सामीतिनोसंठवेज्जा, एवंसेनोकप्पइआयरितंवाजावगणावच्छेइयत्तंवाउद्दिसित्तए धारेत्तएवा ।।
वृ-नवडहरतरुणव्याख्यानंचप्रागुक्तमवसेयम् । 'तिवस्सिोहोइनवो(व्रतपर्यायेणेतिवाक्यशेषः), आसोलसगं तु (जन्मपर्यायेणेति गम्यते) डहरगं बेति । तरुणो चत्ता सत्तरुण मज्झिमो थेरओ सेसो' आचार्यत्वंवायावत्करणादुपाध्यायत्वंवा प्रवर्तित्वंस्थविरत्वंवेतिपरिग्रहः,शेषतथैव ।।अत्राहशिष्यःपुरुषोत्तमो धर्म इति पूर्वं निर्ग्रन्तसूत्रं वक्तव्यं, पश्चान्निर्ग्रन्थीसूत्रं, पूर्वत्र वाध्ययनद्वये पूर्व निर्ग्रन्थसूत्राण्युक्तानि पश्चान्निर्ग्रन्थीसूत्राणि ।
मू. (१४२) निगंथीएणंनवडहरतरुणियाए आयारपकप्पे नामंअज्झयणे परिब्भटे सिया, साय पुच्छियव्वा केणंभेकारणेणंअजो! आयारपकप्पेनामं अज्झयणे परिब्भटे, किंआबाहेणंपमाएणं'? सा य वएज्जा 'नो आबाहेणं, पमाएणं', जावजीवाए तीसे तप्पत्तियं नो कप्पइ पवत्तिनित्तं वा गणावच्छेइयित्तं वा उदिसित्तए वा धारेत्तए वा । सा य वएज्जा 'आबाहेण, नो पमाएणं', सा य 'संठवेस्सामीति' संठवेजा, एवं, से कप्पइ पवत्तिनित्तं वा गणावच्छेइयित्तं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तए
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
.. व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ५/१४२ वा, सायसंठवेस्सामीति'नोसंठवेजा, एवंसे नोकप्पइपवित्तिणितंवागणावच्छेइयित्तंवा उद्दिसित्तए वाधारेत्तएवा।।
वृ- 'निग्गंथीएनवडहरतरुणाए' इत्यादि सूत्रद्विकम् । अस्य व्याख्या-निर्ग्रन्थ्या नवडहरतरुण्या वक्ष्यमाणस्वरुपायाः आचारप्रकल्पो नामाध्ययनं परिभ्रष्टं स्यात्, सा च प्रष्टव्या, केन कारणेन आचारप्रकल्पो नामाध्ययनं परिभ्रष्टमभवत्, किमाबाधेन प्रमादेन वा, एवं पृष्टा सती सा, यदीति गम्यते, वदेत, नावाधेन किन्तुप्रमादेन, तर्हियावज्जीवंतस्यास्तत्प्रत्ययंप्रमादतोऽध्ययननाशनप्रत्ययं नकल्पतेप्रवर्तिनीत्वंवागणावच्छेदिकात्वं उद्देष्टुंनापितस्याः स्वयंधारयितुम् । अथसावदेत्आबाधेन नष्टंनतुप्रमादेन,साचनष्टमध्ययनंसंस्थापयामीत्युक्त्वा संस्थापेत्, एवं से' तस्याःकल्पतेप्रवर्तिनीत्वं वागणावच्छेदिकात्वं वा उद्देष्टुं अनुज्ञातंस्वयंधारयितुम् । अथ नष्टमध्ययनंसंस्थापयिष्यामीत्युक्त्वा नसंस्थापयेत्एवंतर्हिसेतस्यानकल्पतेप्रवर्तिनीत्वंगणावच्छेदिकात्वंवाउद्देष्टुवास्वयंधारयितुमिति; । अत्रतुकेन कारणेन सूत्र विपर्ययः कृतः ।। सूरिराह[भा.२३०८] जइ वियपुरिसादेसोपुव्वं तहवि विवजओ जुत्तो ।
जेनसमणीउपगया पमायबहुला यअथिराय ।। वृ-यद्यपिच पुरुषोत्तमोधर्मः पूर्वत्रवाध्ययनद्वये पूर्व पुरुषोदेशस्तथाप्यत्र विपर्ययो युक्तः । केन कारणेनेत्याह-येनकारणेन श्रमण्यः प्रकृतास्तथाप्रायः श्रमण्यःप्रमादबहला अस्थिराश्च, नतु श्रमणाः, अध्ययनस्य च नाशः प्रायः प्रमादतस्ततः श्रमण्यधिकारादधिकृतसूत्रार्थस्थानत्वात् पूर्व निर्ग्रन्थोसूत्रमुक्तम्, पश्चात निर्ग्रन्थसूत्रम् ।नवडहरतरुणीनांव्याख्यानमाह[भा.२३०९] तेवरिसाहोइनवा अठारसियाडहरियाहोइ ।
तरुणीखलुजा जुवईचउरो दसगायपुव्वुत्ता ।। वृ-व्रतपर्यायेणयावत्रिवर्षातावद्भवतिनवा, जन्मपर्यायेणयावदष्टादशिका अष्टादशवर्षप्रमाणा तावद्भवति डहरिका, तरुणी खलु तावद्रष्टव्या यावद् युवतिः । अथवा पूर्वोक्तास्तृतीयोद्देशके नवडहरतरुणसूत्रे येऽभिहितास्तरुणस्य चत्वारो दशकाश्चत्वारिंशद्वर्षाणीत्यर्थः, ते अत्रापि तरुण्या द्रष्टव्याः ।। [भा.२३१०] सा एय गुणोवेयासुत्तत्थेहिंपकप्पमज्झयणं ।
समहिज्जिया इतोयाअवि आगयानवसुया अन्ना ।। वृ-सा नवडहरा तरुणी एतावद्गुणोपेता सूत्रार्थाभ्यां प्रकल्पनामकमध्ययनमधीता अधीतिनी ततःसा प्रवर्तिनीत्वस्य योग्या सूरिभिः संभाविसाधिता । अथ च तस्याः सूत्रतोऽर्थतश्चाचारप्रकल्पः परिभ्रष्टः सकथंज्ञातइत्याह-इतश्चापिआगताअन्यगच्छादन्यासाध्वी उपसम्पन्ना,सा विज्ञपयति ।। [भा.२३११] अत्थेणमेपकप्पोसमानितो न य जितो महंभंते ।
. अमुगामे संघाडं, ददतुंवुत्ता उसागणिणा ।। वृ-हेभदन्त! भगवन् ! अर्थेनार्थतो ममआचारप्रकल्पःसमानीतः समाप्तिं नीतः, परंनच नैवमम स जितः परिचितोऽभूत्, ततोऽमुका, या प्रवर्तिनीत्वेन संभाविता, तां संघाटं पूज्या ददतु; एवं तया विज्ञापितेन गणिता आचार्येणसा उक्ता आर्य देहिएतस्याः संघाटम्
[भा.२३१२] सादाउंआढत्ता नवरियनट्ठन किंचि आगच्छे ।
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२९
उद्देशक :-५, मूल - १४२, [भा. २३१२]
एमेवमुणमुणंती चिठ्ठतिमुणियाय सातीए ।। वृ-सा संघाटं दातुं प्रवृत्ता, परावर्तयितुं व्याख्यातुं च प्रवृत्ता इत्यर्थः नवरं नष्टं तदध्ययनम्, न किमप्यागच्छति, केवलमेवमेव मुणमुणंती अव्यक्ताक्षरंकिमपिब्रुवन्ती तिष्ठति, ततः सा तयामुणिता यथा न किमप्येतस्या आगच्छति[भा.२३१३] पुनरवि साहतिगणिणो सानट्ठसुया दलाहमे अन्नं ।
अब्भक्खाणं पिसिया वाहिंतुंहोइमा पुच्छा ।। वृ-ततः सापुनरपिगणिन आचार्यस्यकथयति, यथासा नष्टश्रुता, तस्मात्ममान्यांसहायांददतु, एवमुक्ते आचार्येण विचारयितव्यं-सत्यं किं परिभ्रष्टं तस्या अध्ययनं किं वा न, को जानाति, अभ्याख्यानमपिकाचित् केनापि कारणेन प्रद्विष्टा सतीदद्यात् । ततस्तांव्याहृत्य तस्याइयं वक्ष्यमाणा पृच्छाकर्तव्या ।।तामेवाह[भा.२३१४] दंडकगहनिक्खेवे आवसियाए निसीहिया ।
गुरुणंच अप्पनामेय भणसुआरोवणाकाउ ।। वृ- दण्डकस्य प्रत्युपेक्षाप्रमार्जनाव्यतिरेकेण ग्रहणे निक्षेपणे च, तथा आवशिक्या नैषिधिक्याश्चाकरणे, बहिः प्रदेशादागच्छता वसतेः प्रवेशे नमः क्षमाश्रमणेभ्यः इत्येवं गुरुणामप्रणामे चप्रणामाकरणेच का आरोपणा प्रायश्चित्तं भवति ।। [भा.२३१५] पुट्ठ अनिव्वहंती किह नटुंबाहतोपमाएणं ।
साहेइपमाएणंसोयपमादो इमोहोइ ।। वृ-सा एवं पृष्टा सती यदि न निर्वहति, न यथावस्थितमुत्तरं ददाति तदा सा तदा सा अनिर्वहन्ती भूयः प्रष्टव्या; कथं केन कारणेन तेनष्टमाचारप्रकल्पनामकमध्ययनं, किमाबाधात उत प्रमादेन? तत्र यदि साकथयतिप्रमादेन, सच प्रमादोऽयंवक्ष्यमाणो भवति ।। तमेवाह[भा.२३१६] धम्मकह-निमित्तादी, उपमातो तत्थ होतिनायव्यो ।
मलयवइमगहसेणातरंगवइयाइधम्मकहा ।। वृ-तत्र तस्यां संयत्यां धर्मकथानिमित्तादिकः, आदिशब्दात् ग्रहचरितादिपरिग्रहः, प्रमादो भवति ज्ञातव्यः, तत्रधर्मकथा मलयवती मगधसेना तरङ्गवती आदिशब्दात् वसुदेवहिण्ड्यादिपरिग्रहः, एताः कथा अधीयानाया विस्मृतिंगतंप्रकल्पनामकमध्ययनम् ।। [भा.२३१७] गहचरियविजमंताचुन्ननिमित्तादिणापमाएणं ।
नटुंमि संधयती असंधयंती वसा न लभे ।। वृ- ग्रहचरितं ज्योतिष्कं, ससाधना विद्या, साधनरहितो मन्त्रः, चूर्णो योगचूर्णः निमित्तमतीतादिभावकथनम्, आदिशब्दात् कुहुकशास्त्रादिपरिग्रहः, इत्यादिना प्रमादेन इत्याद्यध्ययनलक्षणेन प्रमादेन नष्टे प्रकल्पनाम्नि अध्ययने, यदि भूयः सा तत्संदधाति, यदि वा न संदधाति, तथापिसासन्दधती असन्दधती वा यावज्जीवंगणंनलभते ।। [भा.२३१८] जावजीतवं तुगणं इमेहिनाएहिं लोगसिद्धेहिं ।
अतिपालवेजजोहे धणुगाईभग्गफलगेण ।।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २-५/१४२ वृ- यावज्जीवं गणं न लभते, एभिरजापालकवैद्ययोधैर्लोकसिद्धैज्ञतैिः तत्र योदे प्रमादाचरितं सम्यग् विदितं धनुरादिभिर्धनुर्भङ्गविभग्नं दृष्टं, जीवा च्छिन्नाविच्छिन्ना, काण्डान्यसज्जितानि न केवलमेतर्ज्ञातैः, किन्तु भग्नफलकेन सटित-पतित-मलयनवज्ञातेन तत्र प्रथममजापालकदृष्टान्तमाह
[भा. २३१९] खेलंतेन उ अइया पणासिया जेण सो पुनो न लभे । सूलादि रुपा नट्टा वि लहति एमेव उत्तरिए ।।
बृ कोइ अयवालो वेयणएण अयातो रक्खई, तेन ततो वट्टगादिखेल्लणआदिहिं पमाएहिं नासिया, तो सो अन्नातो दवावितो भणइ, पुनो रक्खाभि न एरिसं काहामि, सो एवं भणतो वि जावज्जीवं अन्नत्थ वि न लहति । अह सूलं से उद्दियं जरो वा अति आउरो आगतो, ततो नट्ठातो ताहे सो पुनो वि लभते रक्खिउं अक्षरगमनिका येन खेलता वृत्तादिना क्रीडता अजिकाः प्रणाशिताः, स पुनर्न लभते, यावज्जीवमन्यत्राप्यजा रक्षितुम् । अथ शूलादिरुजा अत्रादिशब्दादत्यातुरज्वरादिपरिग्रहः, ता अजा नष्टास्ततः पुनरपि लभते ।। अधुना वैद्यज्ञातं भावयति
[भा. २३२०]
जति से सत्थं नवं पेच्छह से सत्थकोसगं गंतु । हीरति कलंकिएसंभोगो जूयादिदप्पेणं ।।
वृ- कोइ वेज्जो रन्ना कयवित्तीतो तेन जूयपमादेण विसयपमादेणवा वेज्जसत्थं नासियं सत्थकोसगाणि य पच्छणगादीणि कट्टकलंकियाणि, न निसीयइ, अन्नया रन्नो कज्जों जायं, सद्दावितो वेज्जो सो किरियोवदेसं न किंचि सक्केइ वोत्तुं । ततो रन्ना भणियं, किमेयं, ततो सो भाइ-मे पोत्थगा चारेहिं हिया, पाडिपुच्छगंपि नत्थि, तो मम नहं वेज्जसत्थं, नत्थि पुन मम अन्नो पमाओ जेण वेज्जसत्थं नासियं । ताहे रन्ना पुरिसा पेसिया । यदि से तस्य शास्त्रं नष्टं तर्हि 'से' तस्य यूयं गत्वा शास्त्रकोशकं प्रेक्षध्वं ततस्तैस्तद् ह्रियते राज्ञः समर्प्यते, दृष्टानि राज्ञा समस्तानि प्रतक्षणकप्रभृतीनि शास्त्राणि कट्टकलङ्कितानि ततस्तेषु कलङ्कितेषु दृष्टेषु ज्ञातं यथा द्यूतादिदर्पेण द्यूतादिना प्रमादेन विनाशितं वैद्यशास्त्रं, ततो भोगच्छिन्नः पश्चादन्यत्र गत्वा वैद्यशास्त्रं पुनरप्युज्ज्वाल्य समागतो भूयोऽपि राज्ञः समीपे भोगान् याचते, सच याचमानोऽपि न लभते एवं लोकोत्तरेऽप्युपनयभावना प्राग्वत् कर्तव्या ।। योधदृष्टान्तभावनार्थमाहचुक्को जइ सरवेही तहावि पुलोएह से सरे गंतुं ।
[भा. २३२१]
अकलंक वा भग्गमभग्गाणि यधनूनि ।।
वृ- कोइ जोहो धनुव्वेयं अहिज्जतो गुरुवएसेणं अब्भासेण य सो अपासंतो वि सद्देणं विंधति रन्ना कयपभूयवितिको कतो अन्नया तेन विसयपमाएणतं धणुव्वेयसत्थं, तंच अब्भासकरणं नासियं । अन्नया जुद्ध समावडिए न किंचि सक्केइ विंधिउं पराजिणिउं वा, रन्ना पुच्छितो, किमेयंति, सो भणइ-नत्थि मे पमादो, ताहे रन्ना भणियं, यदि नाम प्रमादाकरणत एषश्च स्वरवेधी चुक्को भुल्ल तथापि 'स' तस्य शरान् गत्वा प्रलोकयत, किं तत् शरजालमकलङ्कं सकलंकं वा, धनूंष्यपि तेषां भग्नान्यभग्नानि वा, दृष्टं शरजालं कलङ्कितं, धनूंषि च भग्नानि ततो ज्ञातं प्रमादतः सर्वं नष्टम् । कृतो वृत्तिव्यवच्छेदः सोऽन्यत्र गत्वा धनुर्वेदशास्त्रमुज्जाल्य कृताभ्यासः पुनरागतो वृत्तिं याचमानोऽपि यावज्जीवं न लभते ।। एवं लोकोत्तरेऽप्युपनयः प्राग्वत् कर्तव्यः । । फलकज्ञातमाह
[भा. २३२२]
फालहियस्य वि एवं जइ फलतो भग्गलुग्गो तो भोगो ।। हीरति सव्वेसि विय न भोगोहारो भवे कज्जे ।।
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३१
उद्देशकः-५, मूल - १४२, [भा. २३२२]
वृ-कोइअनेगवनफत्तिपत्तसागादिकलिएफलएकेनाविनिउत्तो, सो विसयपमाएणंजुयपमाएण वा न रक्खइन य पाणिएणं पालेति, सो यफलहो लोगेण गोख्वेहि य उल्टुडितो सुक्को य न किंचि ततो वनफलादिआगच्छइ, फलहसामिणा भणियं, किमियंसोभणइ-किंकरोमि रक्खेमिताव अहंनत्थिमे पमादो, ततो फलहसामिणा फलहो गवेसावितो । तथा चाह-फालकिकस्य फलकस्वामिन एवं पूर्वदृष्टान्तेषु राज्ञ इव फलगवेषणा चिन्ता जाता, यदि फलको भग्नलुग्नो भविष्यति, ततोऽस्य भोगो हरिष्यते । गाथायां वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वेति वचनतो भविष्यति वर्तमानः । कस्मात् हरिष्यते इत्याह कार्येप्रयोजनेसमापतितेसर्वेषामपि कुटुम्बजनानांभोगाहारोनस्यादिति हेतोस्तत्रगवेषणेकृते फलको भग्नलुग्नो दृष्टः । भग्नो गोरुपादिभिर्विध्वंसनात्, लुग्नो जलसेचनाकरणतः ततस्तस्य वृत्तिश्छिन्ना । ततो नाहंभूय एवं करिष्यामीति याचमानोऽपियावज्जीवं न लभतेवृत्तिम् ।।
एवंलोकोत्तरेऽप्युपनयः कर्तव्यस्तमेवाह[भा.२३२३] एवंदप्पपनासितेन वि दितिगणंपकप्पमज्झयणे ।
आवाहेणं नासिएगेलन्नादीणदलयंति ।। वृ- एवं पूर्वोक्तदृष्टान्तप्रकारेण दर्पतो धर्मकथाध्यययनतः व्याकरणाध्ययनतो निमित्तशास्त्राद्यध्ययनतोवा इत्यर्थः । प्रणाशितेप्रकल्पनाम्न्यध्ययने यावजीवमाचार्यास्तस्यागणंनददति । आवाधेन ग्लानत्वादिनापुनर्नशितेभूयोऽप्युज्ज्वालितेदलयन्तिप्रयच्छन्ति ।। एतदेव भावयति[भा.२३२४] गेलने असिवे वा उमोयरयिए रायदुढेवा ।
एएहिं नासियंमी संधेमाणीए दितिगणं ।। वृ-ग्लानत्वेवाजातेग्लानप्रतिजागरणेवाकृते, अशिवेवासमुपस्थिते, अवमौदर्यवादुर्भिक्षेजाते। भिक्षापरिभ्रमणतोराजद्विष्टेवापलायनतो, यदिनष्टं एकल्पनामकम्ध्ययनं,ततएतैः कारणैः नाशितेऽपि पुनः सन्दन्धत्यागणंददतिप्रयच्छन्ति । तदेवं निर्ग्रन्थीसूत्रंभावितमधुना निर्ग्रन्थसूत्रंविभावयिषुराह[भा.२३२५] एमेवय साहूणं, वागरणनिमित्तच्छंदकहमादी ।
बिइयं गिलाणतोमे अद्धाणेचेवथूभेय। वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण, साधूनामपि सूत्रं भावनीयं, नवरं तत्र प्रमादो व्याकरणनिमितच्छन्दःकथाद्यधीयानस्य प्रतिपत्तव्यः द्वितीयमाबाधलक्षणं ततो ग्लाने ग्लानप्रतिजागरणेवा, अवमौदर्ये, अशिवादिकारणतोऽध्वनि वागमने, स्तूपेवा द्रष्टव्यम् । इयमत्रभावना, यदि व्याकरणाध्ययनतो निमित्तशास्त्राध्ययनतश्छन्दःशास्त्राध्ययनतोधर्मकथाध्ययनतः,आदिशब्दाद्विधामन्त्रादिव्याक्षेपतोयदिप्रकल्पाध्ययनंनाशितं, तदा पश्चादुज्ज्चालितेऽपियावजीवंतस्मै गणंसूरयोन प्रयच्छन्ति । अथ ग्लानत्वाद्याबाधतो नाशितं, तदा तस्मिन् पुनरुज्वालिते प्रयच्छन्ति प्रमाददोषाभावात् तत्रम्लानत्वादिविषयआबाधः प्रतीतः ।सम्प्रतिस्तूपविषयमाह[भा.२३२६] महुराखमगायवनदेवय आउट आणविजत्ति ।
किंमम असंजतीए अप्पत्तिय होहिती कज्जं ।। [भा.२३२७] थूम विउघन भिच्छूविवाय छम्मास संघो को सत्तो ।
खमगुस्सगाकंपण खिंसणसुक्का कय पडागा ।। वृ-मथुरायांनगर्यांकोऽपिक्षपक आतापयति, यस्यातापनां दृष्ट्रादेवताआतातमागत्य वन्दित्वा
___
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ५/१४२ ब्रूते, यन्मया कर्तव्यं तन्ममाज्ञापयेद्भावानिति । एवमुक्ते सा क्षपकेणभण्यते, किं मम कार्यमसंयत्या भविष्यति, ततस्तस्या देवताया अप्रीतिकमभूत् । अप्रीतिवत्या च तयोक्तमवश्यं तव मया कार्यं भविष्यति, ततो देवतया सर्वरत्नमयः स्तूपो निर्मितः, तत्र भिक्षवो रक्तपटा उपस्थिताः अयमस्मदीयः स्तूपः, तैः समं संघस्य षण्मासान् विवादो जातः, ततः संघो ब्रूत-को नामात्रार्थे शक्तः, केनापि कथितं यथामुकः क्षपकः, ततः संगेन स भण्यते, -क्षपक कायोत्सर्गेण देवतामाकम्पय, ततः क्षपकस्य कायोत्सर्गकरणं देवताया आकम्पनम् सा आगता ब्रूते, -संदिशत किं करोमि क्षपकेण भणिता तथा कुरुत यथा सङ्घस्य जयो भवति, ततो देवतया क्षपकस्य खिंसना कृता, यथा एतन्मया असंयत्या अपि कार्यं जातं एवं खिंसित्वा सा ब्रूते यूयं राज्ञः समीपं गत्वा ब्रूत, यदरिक्तपटानां स्तूप ततः कल्ये रक्ता पताका दृश्यतां, अथास्माकं तर्हि शुक्ला पताका, राज्ञा प्रतिपन्नमेवं भवतु, ततो राज्ञा प्रत्ययिकपुरुषैः स्तूपो रक्षापितः रात्रौ देवतया शुक्ला पताका कृता, प्रभाते दृष्टा स्तूपे शुक्ला पताका, जितं संघेन ।
मू. (१४३) थेराणं थेरभूमिपत्ताणं आयारपकप्पे नामं अज्झयणे परिभट्टे सिया कप्पइ तेसि संठवेत्ताण वा असंठवेत्ताण वा आयरियत्तं वा जाव गणावच्छेइयत्तं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तएव । एवं ताव पट्टे भिक्खुस्स गणो न दिजए सुत्ते ।
[भा. २३२८]
नसुए माहुगणं हरेज थेरे अतो सुत्तं ।।
- एवं उक्तेन प्रकारेण तावत्प्रनष्टे सूत्रे प्रकल्पनाम्न्यध्ययने भिक्षोर्गणो न दीयते । एवं स्थविरे आचार्ये नष्टश्रुते माहु निश्चितं गणं हरेदतः सूत्रं आह- अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या- स्थविराणां स्थरिभूमिं प्राप्तानामाचार्यपदप्राप्तानामाचारप्रकल्पो नामाध्ययनं परिभ्रष्टं स्यात् कल्पते तेषां सूत्रं संस्थापयतामसंस्थापयतां वा आचार्यत्वं वा यावत्करणादुपाध्यायत्वं इति परिग्रहः गणावच्छेदकत्वमुद्देष्टुं अनुज्ञातुं जीर्णमहत्वकारणतः सूत्रधरणशकनात् एष सूत्रसंक्षेपार्थः । । सम्प्रति भाष्यविस्तरःसुत्ते अनिते लहुगा अत्थे अणिते धारेति चउ गुरुगा ।
[भा. २३२९]
सुत्तेण वायणा अत्थे सोही तो दोहणुन्नाया ।।
वृ- इदं सूत्रमापवादिकमुत्सर्गतः पुनः सूत्रे अनागच्छति यदि गणं धारयति तदा चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषास्तस्मादुभयधरेण गणो धारयितव्यः । किं कारणमत आह-सूत्रेण आगच्छता वाचनां ददाति । अर्थेन आगच्छता प्रायश्चित्तस्थानमापन्नानां शोधिं करोति, तस्मात् द्वाभ्यामपि सम्पन्नो गणधारणेऽनुज्ञातः ।। [भा. २३३०]
अवि य विना सुत्तेणं ववहारे ऊ अपच्चतो होइ । तेन ऊभयधरो ऊ गणधारी सो अनुन्नातो ।।
वृ- अपि च विना सूत्रेण व्यवहारे क्रियमाणे अप्रत्ययो भवति । तस्माद्वयवहारे अर्थनिर्देशं कुर्वता सूत्रमवश्यं उच्चारणीयं । यथा इदं सूत्रं । तस्मादयमेवात्र व्यवहारस्ततो भवति प्रत्ययस्तेन स गणधारी उभयधरोऽनुज्ञातः ।। [भा. २३३१]
असति कडजोगी पुन अत्थे ये तंमि कप्पति धारेउं । जुन्न महल्लो सुत्तं न तरति पच्चज्जुयारेउं ॥
वृ- उभयधररस असति अभावेयः कृतयोगी, कृतयोगी नामयः पूर्वमुभयधर आसीत् नेदानीं, सोऽर्थे. समागच्छति गणं धारयितुं कल्पते । अथ केन कारणेन तस्य सूत्रमनेशत् । अत आह- 'जुन्नमहल्लो'
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-५, मूल- १४३, [भा. २३३१]
१३३ इत्यादि । जीर्णोनामैकोनोमहान्यस्तरुणकएवसन्जरसापरिणतोजातः,नोजीर्णोमहानिति द्वितीयः योवृद्धोऽपिसन्दृद्धशरीरः,जीर्णोऽपिचमहानपिचतृतीयः,नोजीर्णोनोमहानिति चतुर्थः एष शून्यः। शेषाणांतुत्रयाणां एकतरोनशक्नोतिप्रत्युज्वालयितुंअतः सूत्रंतस्य नश्यति ।। [भा.२३३२] उभयधरंमि उसीसे विजंतेधारणा उइच्छाए।
मा परिभवनयनंवा गच्छे व अनिच्छमाणंमि ।। वृ-उभयधरे सूत्रार्थधरे शिष्ये विद्यमाने स्वयं गणस्य धारणा इच्छया, स्वयं वागणंधारयति तस्य वाशिष्यस्योभयधरस्य ददाति । स हिगणस्य शिष्यस्य वाभावंजानाति । यदिशिष्यस्यगणंदास्यामि ततएतेममपरिभवंकरिष्यन्ति, अथवा मांत्यक्त्वागच्छमादायगमिष्यति ।यदिवातमुभयधरंगणधरे स्थाप्यमानं गणो नेच्छति ततो मा परिभवं एते काघुर्नयनं वा मां त्यक्त्वाऽन्यत्र गच्छस्य कार्षीदिति हेतोरनिच्छति वा गणे तस्य गणं न ददाति किन्तु स्वयं धारयति । तत्र सूत्रम्तेनोभयसूत्रेण शिष्येण वाचयत्यर्थमात्मना ददाति, प्रागुक्तदोषाभावे तस्य गणंसमर्पयति।
मू. (१४४) थेराणं थेरभूमिपत्ताणं आयारपकप्पे नामं अज्झयणे परिब्भटे सिया; कप्पइ तेसि संनिसन्नाणवा संतुयट्टाणवा उत्ताणयाणवा पासिल्लयाणवा आयारपक्कं नामं अज्झयणंदोच्चंपितच्चंपि पडिपुच्छित्तएवापडिसारेत्तए।
वृ-थेराणं थेरभूमिपत्ताणं इत्यादि । स्थविराणां स्थविरभूमिं प्राप्तानामाचारप्रकल्पो नामाध्ययनं परिभ्रष्टं स्यात्कल्पतेतेषांसन्निषिन्नानांवानिषद्यागतानां संतुयट्टाण'वेतिसम्यक्त्वग्वर्तनेन स्थितानां उत्तानानां वा पासिल्लयाणवेत्ति पार्श्वतः संतिष्ठतां वा आचारप्रकल्पनामैकमध्ययनं द्वितीयमपि तृतीयमपि, आदिशब्दाच्चतुर्थमपि वारं प्रत्येष्टुं वा प्रतिसारयितुं वा अवमरत्नाधिकः प्रतिसारयति । स्थविराः प्रतीच्छन्ति । एष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना भाष्यविस्तरः[भा.२३३३] एमेव विइय सुत्तंकारणियं संति बलेनहावेति ।
जंजत्थउ कित्तिकम्मं निहाणसमओमरायनिए ।। वृ-यथाप्राक्तनंसूत्रंकारणियंसंतिबलेन हावेति । स च प्रत्युज्ज्वालयन्सतिविनयंन हापयति। अथकोऽसौ विनयो यस्तेन सूत्रप्रत्युज्वालयतासतिबलेन हापयितव्यइत्यत आह ।जंजत्थउइत्यादि यत्कृतिकर्मवन्दकं यत्रसूत्रेऽर्थेवाधिकृतं तत्रावमरत्नाधिके निधानसमे सूत्रमर्थंच प्रत्युज्ज्वालयता तत् न हापयितव्यं । निधानसमे इति वदता निधानदृष्टान्तः सूचितः । स चैवं यथा महति क्षुल्लके वा निधाने उत्खनितव्ये तस्य तदनुरूपचारमुत्खानको यदि करोति ततस्तमुत्खनितुं शक्नोति । अथ न करोति तदनरूपमुपचारंतर्हि वृश्चिकाद्युपद्रवतो नशक्नोति । एवं यदिसमरत्नाधिकेऽवमरत्नाधिके वा सूत्रमर्थं वा प्रत्युज्ज्वालयन् अपूर्व वा पठन् तदनुरूपं विनयं न करोति, तदा निर्जरालाभस्तस्य नोपजायते,नचशास्त्रंस्थिरपरिचितंभवति, विभङ्गंवातस्यज्ञानविनयभ्रंशितयाप्रान्तदेवताकुर्यात्कलहं वा । एदवाभिधित्सुः प्रथमतः प्रायश्चित्तमाह[भा.२३३४] सुत्तमि यचउलहुणा, अत्थंमि य चउगुरुंचगव्वेण ।
कितिकम्ममकुव्वंतोपावतिथेरोसति बलामि ।। वृ-स्थविरः प्रत्युज्ज्वालयन्नपूर्वपठित्वासतिबलेयदिगणकृतिकर्मनकरोति, तर्हितत् अकुर्वन सूत्रे सूत्रविषये चतुरो लघुकान्प्राप्नोति, अर्थे चतुर्गुरुकम्
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
व्यवहार- -छेदसूत्रम् - २-५/१४४
[भा. २३३५]
उवयारहीनमफलं होइ निहाणं करेइ वाणत्थं । इय निज्जए लाभो न होइ विभंग वलहो वा ।।
वृ- यथा उपचारहीनं निधानं अफलं भवति नोत्खनितं शक्यते इति भावः, अनर्थं वा करोति, वृश्चिकाद्युपद्रवकरणात् इत्येवमनेनैव दृष्टान्तप्रकारेण कृतिकर्माकरणे निर्जराया लाभो न भवति, प्रान्तदेवता कोपवशाद्विभङ्गो वा तम्मेपजायेत कलहो वा ।।
[भा. २३३६ ]
[भा. २३३७]
[भा. २३३८ ]
वृ- दूरस्थितो वा पृच्छति अथवा निषद्यायां संनिषन्नः पृच्छति, शृणोतीति भावार्थः । यदि वा अन्त्यासन्न ऊरुणा ऊरुं संघृष्य शृणोति । निविष्टोत्थिते चतुर्भङ्गी बोद्धव्या, सा चैवं, निविष्टो निविष्टं पृच्छति, १ निविष्ट उत्थितं पृच्छति २, उत्थितो निविष्टं पृच्छति ३, उत्थित उत्थितं पृच्छति ४ । । तथा अंजलेरकणम्, अर्थपरिसमाप्तौ प्रणामस्याकरणम्, तथा दिशोवि प्रेक्षमाणः पृच्छति, यदि वाऽधोमुख ऊर्ध्वमुखो वा शृणोति न गुर्वभिमुखः, अथवा येन तेन वा सह भाषमाणः शृणोति, अनुपयुक्तो वा शृणोति, हसित्वा पृच्छति ।। एतेषु सर्वेष्वपि स्थानेषु सूत्रे श्रूयमाणे प्रायश्चित्तं लघुको मासः, . अर्थे गुरुमासः, । तथानाभीत उपरि सूत्रं शृण्वतः कायकण्डूयने चत्वारो लघुकाः अर्थं शृण्वतश्चत्वारो गुरुकाः । नाभीतो ऽधस्तात् सूत्रश्रवणे कायकण्डूयने चत्वारो गुरुका, नवरं तपःकालयोरन्यतरेण गुरुकाः ।। तम्हा वज्रंतेनं ठाणाणेयाणि पंजलुक्कुडुणा । सोयव्व पयत्तेणं कितिकम्मं वा वि कायव्वं । ।
[भा. २३३९]
वृ- यस्मादेवमविनकरणे प्रायश्चित्तविधिः, तस्मादेतानि प्रागनन्तरमुपदर्शितानि स्थानानि वर्जयित्वा प्राञ्जलिना प्रकृताऽञ्जलिना उत्कुटुकेन प्रयत्नेनादरपरतया श्रोतव्यम्, कृतिकर्म चापि वन्दनमपि कर्तव्यम् । यद्यपि च वन्दनकेनोपस्थितं वाचनाचार्योऽनुजानाति तथापि क्षमाश्रमणं दत्वा कृतप्राञ्जलिना श्रोतव्यम् ।। [भा. २३४०]
दूरस्थो वा पुच्छर, अहवा निसिज्झाए सन्निसन्नो उ । अच्चासन्न निविड्डुट्ठिए य चउभंगो बंधव्वो ।। अंजलि पणाम अकरणं वि प्पेक्खंते दिसाहोउड्डमुहे । भासतं नुवउत्ते व हसंते पुच्छमाणेउ ।। एउ सव्वे वि सुत्ते लहुतो उ अत्थे गुरुमासो । नाभीतोवर लहूगा गुरुगमहो काप्यंकडुयणे ।।
तेन विधारेयव्वं पच्छावि य उट्ठिएण मंडलीतो । वेनिसन्नस्स व सारेयव्वं हवतिभूयो ।।
वृ- तेनापि श्रोत्रा यत् व्याख्यानमण्डल्यां सूत्रमण्डल्यां वा श्रुतं तत् मण्डलीत उत्थितेन पश्चादपि धारयितव्यम्, तस्य च धारयत उपविष्टस्य ऊर्ध्वस्थितस्य निषन्नस्य वा क्वचित् स्खलनतो तेनापि वाचनाचार्येण भूयो भवति स्मारयितव्यं गमयितव्यम् ।।
[ भा. २३४१ ]
अह से रोगो न होज्ज तहि भासंत एगपासंमि ।
सन्निसन्नो तुयट्टो वा अत्थई अनुग्गह पवत्तो ।।
वृ- अथ से तस्य स्थविरस्य रोगोन भवेत्तर्हि व्याख्यानमंडल्या उत्थितो भाषमाणस्य अनुभाषमाणस्य चिन्तापयत इत्यर्थः, एकपार्श्वे तत्सेवाबुद्धया संनिषन्नः सम्यग् निषद्यागतस्त्वग्वर्तितो वा
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ५, मूल - १४४, [भा. २३४१] भाषमाणस्यानुग्रहप्रवृत्तस्तिष्ठति । । पर आह [भा. २३४२ ]
१३५
रस्स तस्स किं तु एद्दणं किलेसकरणेण । भन्नई एगुत्तुवयोग सद्धजणणं च तरुणाणं ।।
वृ- अथ तस्य स्थविरस्य जीर्णमहतः किमेतावन्मात्रेण क्लेशकरणेन । सूरिराह भण्यते, अत्रोत्तरं दीयते एवमाचारतस्तस्य सूत्रार्थाभ्यां सह एकत्वोपयोगोपयुक्तस्य तु सूत्रार्थाः सम्यग् लगन्ति तथा तरुणानां च श्रद्धाजननं कृतं भवति, तथा हि व्याख्यानमण्डल्या उत्थितमपि निजमाचार्यं जीर्णमहान्तमेवं विनयं कुर्वन्तं दृष्ट्वा चिन्तयन्ति । यद्यस्माकमाचार्यो जीर्णमहानप्येवं श्रुतस्य विनयं करोति ततोऽस्माभिस्तरुणैः सुतरां कर्तव्यः । । आह-शिष्यो यथा जीर्णमहत आचार्यस्यानुर्गहः क्रियते यथानुभाषमाणस्य एकपार्श्वे सन्निषन्नस्त्वग्वर्तितो वा तष्ठितु । एवमन्यस्यापि क्रियते ? क्रियते इति ब्रूमस्तथा चाह[भा. २३४३ ]
सो उगणी अगणी वा अनुभास्संतस्स सुणति पासंमि । नवइ जुन्नदेहो होउ बद्धासणो सुचिरं ।।
वृ-सजीर्णो महान् गणी आचार्य उपाध्यायो गणावच्छेदको वा अगणी वा अन्यो यः स्थाननियुक्तः सोऽनुभाषमाणस्य चिन्तापयत एकस्मिन् पार्श्वे सन्निषन्नस्त्वग्वर्तितो वा शृणोति, यतो न शक्नोति जीर्णदेही बद्धासनो भवितुं सुचिरं कालम् ।
मू. (१४५) जेनिगंधा निग्गंथीओ यसंभोइया सिया, नो हंकप्पइ अन्नमन्नस्स अंतिए आलोएत्तए । अत्थि या इत्थ केइ आलोयणारिहे: कप्पइ से तेसिं अंतिए आलोएत्तए; नत्थिवा इत्थ केइ आलोयणारिहे, एव ण्हं कप्पइ अनमन्नस्स अंतिए आलोएत्तए ।
[भा. २३४४ ] थेरो अरिहो आलोयणाए आयारकप्पितो जोग्गो ।
सायन हइ विवक्खेनेव सपक्खे अगीएसु ।।
वृ- स्थविरः पूर्वसूत्रेऽभिहितः, स च आलोचनाया अर्हः, सोऽपि च योग्य आलोचनाया भवति आचारकल्पिक आचारप्रकल्पाभिधानाध्ययनधारी तत एवं सति सा आलोचना न विपक्षे नापि सपक्षे अगीतेष्वगीतार्थेषु भवति, तत्र संयताः संयतीनां विपक्षः, संयत्यः संयतानाम् सपक्षः, संयताः संयतानां संयत्यः संयतीनाम् ।। तत्र विपक्षे सपक्षे चाऽगीतार्थेष्वालोचनाप्रतिषेधार्थमधिकृतं सूत्रम् अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या- ये निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यो वा सांभोगिकाः स्युस्तेषां, नो व्हं व्याक्यालङ्कारे, कल्पतेऽन्योन्यस्य परस्परस्यान्तिके आलोचयितुमगीतार्थत्वात् । अस्ति चेदत्र कश्चिदालोचनार्ह एवं सति कल्पते अन्योन्यस्यान्तिके आलोचयितुम्, एष सूत्रसंक्षेपार्थः । । अधुना भाष्यविस्तरःसंभोइत्ति भणिते संभोगाच्छविहो उ आदीए । भेदप्पभेदतो वि यनेगविहो होति नायव्वो ।।
[भा. २३४५ ]
- संभोइत्ति इति भणिते संभोगो विचार्यते, तत्रादौ संभोगः षड़विधो भवति । प्रभेदतोऽपि च, एकैकस्य भेदस्य प्रभेदतः पुनरनेकविधो भवति ।। तत्र प्रथमतः षड्विधमाहओह अभिग्गह दानग्गहणे अनुपालनाए उववाए । संवासंमि यछट्टो संभोगविही मुणेयव्वो ।।
[भा. २३४६ ]
बृ- ओघे उपध्यादी अभिग्रहे दानग्रहे अनुपालनायामुपपाते । एवमेते पञ्च संभोगा भवन्ति, षष्ठः
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-५/१४५
[भा. २३४७ ]
संभोगविधिः संवासे ज्ञातव्यः । । तत्र यथोद्देशं निर्देश इति न्यायात् प्रथमत ओघसंभोगविधिमाहओघो पुन वारसा उवधिमादि कमेण बोधव्वो । कायव्व परूवणया एतेसिं आनुपुव्वीए । । उवहि सुय भत्तपाने अंजलिपग्गहेइ य । दावणाय निकाय अभुट्ठाणेत्ति आवरे । । कीकम्मस्स य करणे वेयावच्चकरणे इय ।
[भा. २३४८ ]
[भा. २३४९]
समोसरण सन्निसेज्जा कहाए य पबंधणा ।।
वृ- ओघसंभोगो द्वादशप्रकारः, तद्यथा - उपधिविषयः १, श्रुतविषयः २, भक्तपानविषयः ३, अञ्जलीग्रहविषयः ४, दवणाए त्ति दापना शय्याहारोपधिस्वाध्यायशिष्यगणानां प्रदापनं तद्विषयः ५, निकाय त्ति निकाचो निकाचनं च्छदनं निमंत्रणमित्येकार्थास्तद्विपयः ६, अब्भुट्ठाणेत्ति आवरे अपरेऽभ्युत्थानविषयः ७, कीकम्मस्स य इत्यादि कृतिकर्म वन्दनकं तत्करणविषयः ८, वैयावृत्यकरणविषयः ९, समवसरणविषयः १०, सन्निपद्याविषयः ११, कथाप्रबन्धनविषयश्च १२ तत्रोपधिसंभोगः षट्प्रकारस्तथा चाह[ भा. २३५० ]
उवहिस्स य छ भेया उगम १ उप्पायणे २ सणासुद्धे ३ । परिकम्मण ४ परिहरणा ५ संजोगो ६ छट्टओ होइ ।।
वृ- उपधेः उपधिसंभोगस्य षड्भेदा भवन्ति तद्यथा- उद्गमशुद्धः १, उत्पादनाशुद्धः २, एषणाशुद्धश्च ३, परिकर्मणासंभोगः ४, परिहरणासंभोग : ५, संयोगविषय षष्ठसंभोगः ६, तत्र यत्सांभोगिकस्सांभोगिकेण सममाधाकर्मादिभिः षोडशभिरुद्गमदोषैः शुद्धमुपधिमुत्पादयति एष उद्गमशुद्ध उपभोगः, अथाशुद्धमुत्पादयति तर्हि येन दोषेणाशुद्धमुत्पादयति तन्निष्पन्नं प्रायश्चित्तमापद्यते, तत्रापीयं व्यवस्था - अशुद्धग्राही सांभोगिकशिष्यमाणः सती मे प्रतिचोदनेति मन्यमानो मिथ्यादुष्कृतपुरस्सरं न पुनरेवं करिष्यामीति ब्रुवाणः प्रत्यावर्तते, तदा यत्प्रायश्चित्तमापन्नस्तद्दत्वा संभोग्यते । एवं द्वितीयवारं तृतीयवारमपि चतुर्थवेलायां त्वावर्त्तस्यापि न संभोगः । अथ निष्कारणे अन्यसांभोगिकेण समं शुद्धमशुद्धं वोपधिमुत्पादयति तर्हि सोऽपि यदि शिक्षमाणः व्यावर्त्तते ततः संभोगविषयी क्रियते, अन्यथा प्रथमवेलायामपि तस्य विसंभोगः, एवं द्वितीयतृतीयवारमपि, चतुर्थवारमावर्तस्यापि नियमतो विसंभोगः । वारत्रयेऽपि तस्य प्रायश्चितं मासलघु कारणे त्वन्यसांभोगिकेणापि सममुपधिमुत्पादयन् शुद्धः । एवं पार्श्वस्थादिभिर्गृहिभिर्यथाच्छन्दैश्च सह वेदतव्यिम् । प्रायश्रिश्चत्तविधिरिपतिथैव, नवरं यथाच्छन्दे मासगुरु चतुर्गुरुकमित्यपरे, योऽपि पार्श्वस्थादेः सङ्घाटकं प्रयच्छिति, तस्यापि मास लघु । तथा संयतीभिः संविग्नाभिरसंविग्नाभिर्वा सांभोगिकीभिस्सांभोगिकीभिर्वा सममुद्गमेन शुद्धमशुद्धं चोपधिमुत्पादयतश्चतुर्गुरुकम् एतावत् एतत् पुरुषवर्गेऽभिहितं संयतीवर्गेऽपि द्रष्टव्यम् [१] एवं षोडशभिरुत्पादनादोषैर्दशभिरेषणादोषैः सांभोगिकेन सममुपधिमुत्पादयन् शुद्धः, विपर्यासे प्रायश्चित्तविधिः पूर्ववत् [ २, ३ ] परिकम्मणत्ति परिकर्मणा नाम यदुपधिमुचितप्रमाणकरणतः संयतप्रायोग्यं करोति अत्र भङ्गाश्चत्वारस्तद्यथा-परिकर्मणा कारणे विधिना १, कारणेऽविधिना २, निष्कारणे विधिना ३, निष्कारणेऽविधिना ४ । अत्र प्रथमभङ्गः शुद्धः, द्वितीये मासलघु तपोगुरु, तृतीये मासलघु कालगुरुकं, चतुर्थे मासालघुद्वाभ्यां गुरु, संवज्ञिरन्यसांभोगिकैः समचतुर्थेष्वपभिङ्गेषु मासलघु,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३७
उद्देशकः-५, मूल- १४५, [भा. २३५०] अत्रापिद्वितीयादिषुभङ्गेषुपूर्ववत्तपःकालविशिष्टता गृहस्थैः पार्श्वस्थादिभिः समंप्रत्येकंचतुर्लघुकम्, यथाच्छन्दैः समंचतुर्गुरुकम्,अत्रापिद्वितीयादिषुभङ्गेषुप्राग्वत्तपःकालविशिष्टता ।तथासांभोगिकीनां संयतीनामुपधिंविधिनासंयतीप्रायोग्यंगणधरः परिकर्मयन्ददानश्चपरिशुद्धः,अविधिनापरिकर्मयतश्चतुर्गुरु, पार्थस्थादिसंयतीनांगृहस्थानांच कारणे विधिनेत्यादिभङ्गचतुष्टये प्रत्येकं चतुर्गुरु, द्वितीयादिषु भङ्गेषुतपःकालविशिष्टता प्राग्वत्[४] ।
तथापरिहरणा नामपरिभोगस्तत्रापिभङ्गचतुष्टयम्-कारणे विधिना १,काणेऽविधिना २,निष्कारणे विधिना ३, निष्कारणेऽविधिना४ ।तत्रप्रथमभङ्गेसांभोगिकैः सममुपकरणंपरिभुजानः शुद्धः,शेषेषु द्वितीयादिषुभङ्गेषुमासलघुतपःकालविशिष्टमं, असांभोगिकैः सममुपकरणं परिभुजानस्य चतुर्वपि भङ्गेषु मासलघु, द्वितीयादिषु तपःकालविशिष्टता, पार्श्वस्थादिभिर्गृहस्थादिभिश्च सममुपभुञानस्य भङ्गचतुष्टयेऽपिप्रत्येकंचतुर्लघु, यथाच्छन्दैः संयतीभिर्गृहस्थाभिश्चतुर्गुरु, उभयत्रापिद्वितीयादिषुभङ्गेषु तपःकालविशिष्टता[५] संयोगोद्वयादिपदानांमीलनं,तत्रभङ्गाः षड्विंशतिस्तद्यथा-दश द्विकसंयोगाः, दश त्रिकसंयोगाः, पञ्च चतुष्कसंयोगाः, एकः पञ्चसंगः । तत्र दश द्विकसंयोगा इमे-सांभोगिकः सांभोगिकेनसममुद्गमेनोत्पादनयाचशुद्धमुपधिमुत्पादयतीतिप्रथमः, उद्गमेनैषणयाच द्वितीयः, उगमेन शुद्धमुत्पादयतिपरिकर्मयति चेतितृतीयः, उद्गमेनशुद्धमुत्पादयतिपरिहरतिचेतिचतुर्थः, एतेचत्वारोऽपि भङ्गा उद्गमपदममुञ्चता लब्धाः, एवमुत्पदनापदामोचनेन लभ्यन्ते त्रय, एषणापदामोचनेन द्वौ, परिकर्मणापरिहरणापदयोरेकः । दश त्रिकसंयोगा इमे-भोगिकः सांभोगिकेन सममुद्गमेनोत्पादनया एषणयाचसुद्धमुत्पादयतीतिप्रथमः, उद्गमेनोत्पादनयाचशुद्धमुत्पादयतिपरकिर्मयतिचेति द्वितीयः, उद्गमेनोत्पादनया च शुद्धमुत्पादयति परिहरति चेति तृतीयः, इत्याधुपयुज्य वक्तव्यम् । एवं पञ्च चतुष्कसंयोगाः, एकः पञ्चकसंयोगश्च वक्तव्यः । एतेषु च षड्विंशतिभङ्गेषुसांभोगिकेन समं शुद्धः, असांभोगिकादिभिः सममसांभोगिकादिविषयं द्वयासंयोगनिष्पन्नं प्रायश्चित्तं तद्यथा-उद्गमनिष्पन्नमुत्पादनानिष्पन्नमित्यादि ।। उक्तउपधिसंयोगः, सम्प्रतिश्रुतसंभोगादीनतिदेशतआह[भा.२३५१] एवं जहा निसीहे पंचम उद्देसएसमक्खाउ ।
संभोगविही सव्वो, तहेव इहयं पवित्तव्यो ।। वृ- एवं उक्तेन प्रकारेण यथा निशीथे निशीथाध्ययने पञ्चम उद्देशके सर्वश्रुतादिसंयोगनिष्पन्नं प्रायश्चित्तविषयं संभोगविधिः समाख्यातस्तथैवेहापि वक्तव्यः । स च ग्रन्थगौरवभयान्न शक्यते लिखितुमिति तत एवावधारणीयः ।। एष च संभोगविधिः पूर्वमस्मिन्नर्धभरते सर्वसविग्नानामेकरूप आसीत् । पश्चात्कालदोषतइमेसांभोगिकाइमेत्वसांभोगिकाइतप्रवृत्तम् । किं कारणमितिचेदत आह[भा.२३५२] अगडेभाउय-तिल-तंदुल यसक्खेयगोणिअसिवेय।
अविनठेसंभोगे सव्वे संभोइया आसी ।। वृ- पूर्वमनिवष्टे संभोगे सर्वे संविग्नाः सांभोगिका आसीरन्, पश्चात्तु कालवैगुण्यतः सांभोगिकासांभोगिकविभागः । तत्र दृष्टान्तोऽवटो गाथायां जातावेकवचनमेवमुत्तरत्रापि १ तथा द्वौ भ्रातरौ २ तिलाः ३ तन्दुलाः ४ सरजस्काः ५ गोवर्गश्चाशिवविषयः ६ ।। तत्रावटदृष्टातभावनार्थमाह[भा.२३५३] आगंतु-तदुत्थेणवदोसेन विनटेकूवे तो पुच्छा ।
कउआनीयं उदयं अविनढे नासिसापुच्छा ।।
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ५/१४५ वृ-एगस्सनगरस्सएक्कीएदिसाएबहवे महुरोदगाकूवा । तत्थकेइआगंतुगेनतयाविसाइणा दोसेन केईतदुत्थेणखारलोणविसपाणियसिरासंभवरूपेणविना ।तत्थकेसुविकूवेसुपाणियंपिजमाणंकुट्ठाइणा सरीरसंदूसणकरहवइ, केईजीवंतकराभवंति, केइण्हाणायमणाइसुअविरुद्धा, केइण्हाणाइसुविरुद्धा, तत्थबहुजणोएयद्दोसदुठेतेनाउंआणिएपाणिए पुच्छइ, कउआणियं । तत्थजइ निदोसंतोपरि जंति, अहसदोसंतोवजंति । तत्थ वजिइजाणंतेन सदोसमाणियं, ताहसोतओ फेडिज्जइतज्जिजइय ।अह अयाणंतेनमाणियं तो वारिजइमा पुनो आणिज्जासि । अक्षरगमनिका त्ववम्-आगन्तुकेन तदुत्थेन वा दोषेण कूपे कूपसंघाते विनष्टे सति ततस्तदनन्तरं यतस्ततोवा समानीते उदके लोकस्य पृच्छा प्रावर्तत, कुतआनीतमिदमुकमिति ।अविनष्टेकूपसंघातेनासीत्सापृच्छा ।एषदृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः-अविनष्टे संभोगेन सांभोगिकपरीक्षाआसीत्; अधुनादु:मानुभावतः केचित्चारित्रशरीरोत्तरगुणदूषकाअभवन्, केचित्चारित्रजीवितव्यपरोपकाः, केचित्संस्पर्शपरिभोगिनः,केचित्संस्पर्शतोऽपिविवर्जिताः, ततः परीश्रा [१] ।। अधुना भ्रातृदृष्टान्तमाह[भा.२३५४] भोइकुलसेविभाउय दुस्सीलेगे तुजायतो पुच्छा ।
एमेव सेसएसुवि होइ विभासा तिलाईसु ।। वृ-द्वौभ्रातरौभोजिकुलसेवकौ राजकुले अभ्यर्हितसेवकौसर्वत्रावारितप्रसरौ,तयोःकनिष्टोऽन्तःपुरे कृतानाचारो जातस्ततोराज्ञा प्रवेशो निवारितः ।ज्येष्टोऽपिचराज्ञोऽकथितेप्रवेशंन लभते,प्रतिहारेण तु कथिते राज्ञा पृच्छयते, क आगतो ज्येष्ठः कनिष्टो वा, तत्र ज्येष्ठ इति कथिते स प्रवेश्यते । इतं पु पृच्छा पूर्वनासीत् । कालक्रमेणत्वेकस्मिन् कनिष्टेदुःशीलेजातेप्रावर्तत । उपनयभावनाप्राग्वत् [२] तिलादिदृष्टान्तानाह-एमेवत्यादि, एवमेवानेनैव प्रकारेण शेषेष्वपि तिलादिषु दृष्टान्तेषुभवति विभाषा व्याख्यानं कर्तव्यम् । तच्चेदम् । पूर्वसर्वेष्वपिआपणेषुअपूतिकास्तिला अदुष्टजन्मानस्तन्दुला विक्रयाय प्रसार्यन्ते स्म । कालदोषत एकेन वणिजा निकृतिबहुलेन पूतिकास्तिलाः प्रसारिताः । अपरेण तु दुष्टजन्मानस्तन्दुलास्ततो लोकस्य पृच्छा प्रावर्तत, कीदशास्तवापणे तन्दुलाः । कीदृशा वा तिला इति पूर्वं नासीत् । उपनयः प्राग्वत् [३-४] ।। तथा एकसिमन्नगरे एकस्यां दिशि बहूनि देवकुलानि तेषु सर्वेषु सरजस्का वसन्ति सुशीलास्तान् सर्वानपि भूयान्जनो निर्विशेष पूजयति, श्चात्केषुचिद्देवकुलेषु दुःशीला जातास्ततोनिमन्त्रणवेलायां पृच्छा प्रवृत्ताकतमान्निमन्त्रयामि, पूर्वं त्वेवंरूपा पृच्छानासीत् । उपनयः प्राग्वत् [४] || तथा एकस्मिन् ग्रामे महान् गोवर्गः । स कदाचिदशिवेन गृहीतस्ततस्तस्मात् ग्रामादीनीतासुगोषुलोकस्यपृच्छा अभवन्कुतोग्रामादानीताकस्य वागोवर्गस्येयमिति, पूर्वंतुनासीत् [६] ।। एवमत्रापि विनष्टे सभोगेसंभोगिकः परीक्ष्य संभोज्यते ।तथा चाह[भा.२३५५] साहम्मिय वइधम्मिय निधरिसभाणेतहेव कूवे य ।
गावी पुक्खरिणीया नीयल्लगसेव आगमने ।। वृ-सधर्मता समानशीलधर्मता तांसम्यक्परीक्षया ज्ञात्वा संभुञ्जते, विधर्मता विगतधर्मशीलता तांज्ञात्वापरिवर्जयंति । यथासुवर्णनिघर्षेनिकषोपलेपरीक्ष्ययदि युक्तंज्ञायतेततः प्रतिगृह्यते, अन्यथा तुपरित्यज्यते । एवमज्ञातशीलोऽपिभाजनेनपरीक्षणीयः । यदिभाजनस्यतलमघृष्टमुपकरणंवा विधिना सीवितं तत आलएण विहारेणमित्यादिवचनतः साधर्मिको ज्ञेयः शेषस्तुवैधर्मिकः । यथा वा कूपे यदि
वा गोषु यथा वा पुष्करिणी यथा यो निजकस्य भ्रातुः सेवकस्यागमने परीक्ष्य तथात्रापि परीक्ष्य च
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ५, मूल - १४५, [भा. २३५५ ]
संभोगविसंभोगौ । उक्तः सप्रपञ्चः संभोगः । सम्प्रति येनाधिकारस्तमभिधित्सुरिदमाह
[भा. २३५६]
एएसिं कयरेणं संभोगेण तु होइ संभोगी । समणाणं समणीतो भन्नइ अनुपालणाए ओ ।।
वृ- एतेषामनन्तरोदितानां संभोगानां मध्ये कतरेण संभोगेण संभोगिन्य श्रमणानां श्रमण्यो भवन्ति । सूरिराह-भण्यते अनुपालनया अनुपालनारूपेण संभोगेन [संभोगः ] । तदेवमुक्तसंभोगे ।
[भा. २३५७ ] आलोयणा सपक्खे परपक्खे चउगुरुंच आणादी । भिन्नकहादि विराधन दर्ुण व भावसंबंधो ।।
वृ- आलोचना सपक्षे दातव्या । तद्यथा-निर्ग्रन्थो निर्ग्रन्थस्य पुरत आलोचयति निर्ग्रन्थी निर्ग्रन्ध्याः पुरतो, यदि पुनर्विपक्ष आलोचयति यथा निर्ग्रथो निर्ग्रन्थ्याः पुरतो, निर्ग्रन्थी वा निर्ग्रन्थस्य, तदा प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं । न केवलं प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं किन्त्वाज्ञादयश्च दोषाश्चशब्दो भिन्नक्रमः । स च तथैव योजितः कस्मादेवमत आह- 'भिन्नकहादि' इत्यादि चतुर्थव्रतातिचारमालोचयन्त्याः संयत्या भिन्नकथादोषो भवति । चतुर्थव्रतातिचारकथनस्तस्याः कदाचिदालोचनाधारस्य भावभेदो भवतीत्यर्थः । आदिशब्दात् धृष्टीभूता सा याञ्चामपि कुर्यादिति परिग्रहः । एवंसति शीलविराधना । 'हूणव भावसंबंधो' दृष्टिविकारेण मुखविकारेण वा स वा सा वा भावं दृष्ट्वा मामिच्छतीति अभिप्रायं ज्ञात्वा सम्बन्धो घटना स्यात् । । एतदेव व्याख्यानयति
[ भा. २३५८]
१३९
मूलगुसु चउअथे विगडचंते विराधना हुज्जा । निच्छक्क दिट्टिमुहरागतोय भावं वियाणंति ।।
बृ- मूलगुणेषु मध्ये चतुर्थे मूलगुणातिचारे विकटमाने आलोच्यमाने विराधना शीलस्य भिन्नकथादिना प्रागुक्तस्वरूपेण भवति । तथा निच्छक्का घृष्टा सती याञ्चां कुर्यात्, तथा दृष्टिरागतो मुखरागतो वा परस्य भावं विजानीतो यथा मामेष एषा वा इच्छतीति ततो घटना स्यात् । न केवलमेते विपक्षे आलोचायां दोषाः किन्त्विमेऽपि तानेवाह
[भा. २३५९]
अप्पच्चय निब्भयया पेल्लणया जइपगासणे दोसा । aणी वि होइ गम्मा नियए दोसे पगासंति । । वंदत वा उठे वा गच्छो तह लहुसगत्तनाणगणे । विगडिंत पंजलिउडं दट्टणुड्डाह कुवियडू ||
[भा. २३६० ]
वृ- यतेः संयत्याः पुरतः प्रकाशने आलोचनायामिमे दोषाः । तद्यथा अप्रत्ययः किमेषा वराकी जानातीत्यवज्ञातो यत्किमपि सा प्रायश्चित्तं ददाति तत्र विश्वासाभावः । तथा भूयोऽपराधकरणे गुरुर्गरीयांसं दण्डं दास्यतीति महत्याशंका संयतीनां तु पुरुषस्य न भयमिति निर्भयता तद्भावाच्च भूयो भूयोऽपराधकरणप्रवृत्तिः । तथा पेल्लणयेति यदि महत् प्रायश्चित्तं ददाति ततः संयतो ब्रूते-न भवत्येतत्प्रायश्चित्तं किन्त्विदमित्येवं प्रायश्चित्तस्य प्रेरणा ।। तथा व्रतिन्यपि यदि संयतस्य पुरत आलोचयति ततः सा निजकान् दोषान् प्रकाशयन्ती गम्या भवति । यथा एकवारं तावदिदमाचरितं, भूयोऽपि सम्प्रति मया सह समाचर्यतां पश्चात्प्रायश्चित्तं दास्यते इति । द्वितीयगाथा सम्प्रदायात् व्याख्येया । यद्येवं तर्हि कथं पूर्वमार्थिकाः च्छेदश्रुतमधीयेरन, कथं वालोचना दद्युत्तरमाह
[ भा. २३६१] ततो जाव अजरक्खिय आगमववहारिणो वियाणित्ता ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - ५/१४५
न भविस्सति दोसोत्ति तो वायंती उच्छेदसुयं ।।
वृ- यावदार्यरक्षितास्तावदागमव्यवहारिणोऽभूवन् । ते चागमव्यवहारबलेन विज्ञाय यथा एतस्याश्छेदश्रुतवाचनायां दोषो न भविष्यतीति संयतीमपि च्छेदश्रुतं वाचयन्तिस्म ।। [भा. २३६२] आरेणागमरहिया मा विद्दाहिंति तो नवाएंति । तेन कहं कुव्वंतं सोहिं तु अयाणमानीतो ।।
वृ- आर्यरक्षितादारात् आगमरहितास्ततस्ते मा च्छेदश्रुताध्ययनतः संयत्यो विद्रास्यन्ति विनक्ष्यन्तीति हेतोच्छेदश्रुतानि संयतीर्न वाचयन्तीति अत्राह तेन श्रुताध्ययनाभावेन कथं ताः संयत्योऽजानानाः शोधिं कुर्वन्तु । अत्राचार्य आह
[भा. २३६३]
तो जाव अज्जरक्खिय सट्टाणे पगासयंसु वइणीतो । असतीए विवक्खमि वि एमेव य होंति समणा वि ।।
यतः पूर्वमागमव्यवहारिणः स्युः च्छेदश्रुतं च संयत्योऽधीयेरन् ततो यावदार्यरक्षितास्तावत् व्रतिन्यः स्वस्थाने स्वपक्षे संयतीनां प्रकाशने प्रकाशनामकार्षुः । स्वपक्षाभावेऽपि विपक्षेऽप्यालोचितवत्यः श्रमण्यः । एवमेव श्रमणा अपि भवन्ति ज्ञातव्याः किमुक्तं भवति ? श्रमणा अपि सपक्षे आलोचितवन्तः । तदलाभे विपक्षेऽपि श्रमणीनां पार्श्वे इत्यर्थः दोषाभावात्, आगमव्यवहारव्यहारिभिर्हि दोषाभावमवबुध्य च्छेदश्रुतवाचना संयतीनां दत्ता नान्यथेति, आर्यरक्षितादारतः पुनः श्रमणानामेव समीपे आलोचयति श्रमण्योऽपि श्रमणानामगमव्यवहारच्छेदाद् । अत्रैव परमतमाशंक्य दूषयति ।। [भा. २३६४] वज्रं आण केइ समणेसु ता पगासंति ।
तं न जुज्जइ जम्हा लहुसगदोसा सपक्खे वि ।।
वृआर्यरक्षितादारतः श्रमणेषु श्रमणानां पार्श्वे ताः श्रमण्यः प्रकाशयन्त्यालोचयन्ति मैथुनवर्ज, मैथुनं पुनः श्रमण्यः श्रमणीनामेव सकाशे शालोचयन्ति इति केचिद् व्याचक्षते, तत्तु न युज्यते यस्माल्लघुस्वकदोषाः सपक्षेऽपि किमुक्तं भवति ? श्रमण्योऽपि स्वकलघुदोषतस्तुच्छत्वरूपस्वकदोषपरनिवित्वं कुर्युः परिभवं वा समुत्पादयेयुः । तस्मान्मैथुनमपि श्रमणानामेवान्तिके विकटनीयम् । असती कडजोगी पुन मुत्तूणं संकियाई ठाणाई ।
[भा. २३६५ ]
आइन्ने ध्रुवकम्पिय तरुणी थेरस्स दिट्टिपहे ।।
वृ- आर्यरक्षितकालेऽपि यदि संयत्या मूलगुणापराध आलोचयितव्यस्तर्हि संयत्याः सकाशे आलोच्यते । तस्यासति अभावे यः कृतयोगी सूत्रतोऽर्थतश्च च्छेदग्रन्थधरः स्थविरस्तस्य समीपे आलोचयति । नवरंशङ्कितानि स्थानानि वक्ष्यमाणानि शून्यगृहादीनि मुक्त्वा किन्त्वाचीर्णे उचिते प्रदेशे आलोचयितव्यम् । यत्र ध्रुवकर्मिको दृष्टिपथे वर्तते दृष्टया पश्यति, न तु शृणोति, तत्र नवनिकान्तरिता आलोचयति । तरुणी थेरस्सेत्येष तृतीयभङ्ग उपात्तः । स च शेषभङ्गानां त्रयाणामप्युपलक्षणं ते चेमे स्थविरा. स्थविरस्यालोचयति । स्थविरा तरुणस्यालोचयति । तरुणी स्थविरस्यालोचयति । तरुणी तरुणस्य ।। यदुक्तं मुक्त्वा शङ्कितानि स्थानानि, सम्प्रति तान्येवोपदर्शयति
[भा. २३६६ ]
सुन्नघर देउलज्जाणरन्नपत्थन्नुवस्सयस्संतो । एयविवज्चे ठायंति तिन्निचउरो हवा पञ्च ।।
वृ- शून्यगृहं देवकुलं उद्यानमरण्यं प्रच्छन्नं च स्थानं तथा उपाश्रयस्यान्तर्मध्ये एतद्विवर्जे
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ५, मूल- १४५, [ भा. २३६६ ]
१४१
एतद्विरहिते प्रदेसे आलोचना निमित्तं तिष्ठन्ति । ते च जघन्यतस्त्रयो यदि वा चत्वारोऽथवा पञ्च । तेच त्रिप्रभृतयो वक्ष्यमाणभङ्गकानुसारेण प्रतिपत्तव्याः । भङ्गकानेवाहथेरतरुणेसु भंगा चउरो सव्वत्थ परिहरेद्दिहिं । दोण्हं पुन तरुणाणं थेरे थेरी य पच्चुरसं ।।
[भा. २३६७ ]
वृ- स्थविरतरुणेषु भङ्गाश्चत्वारस्ते च प्रागेवोपदर्शिताः । स्थविरः स्थविरस्यालोचयतीत्यादि । तत्र यदि जवनिकाया अवकाशो नास्ति ततः सर्वत्र चतुर्ष्वपि भङ्गेषु दृष्टिं परहिरेत् । भूमिगतदृष्टिका सती आलोचयेत् । यथा आलोचनार्हः शृणोति, तत्र चतुर्थभङ्गे द्वयोस्तरुणयोःस्थविरः स्थविरा च प्रत्युरसमिति प्रत्यासन्नौ सहायौ दीयेते, येन परस्परं तौ दृष्टिं न बध्नीतो नापि मुखविकारं कुरुतः । एवमस्मिन् चतुर्थे भङ्गे चत्वारो भवन्ति । । [भा. २३६८ ]
थेरो पुन असहायो निग्गंधी थेरिया वि ससहाया । सरिसवयं च विवज्जे असती पंचमं कुज्जा ।।
वृ- तृतीयभङ्गे पुनः स्थविरोऽसहायोऽपि भवतु, तरुण्याः पुनः स्थविरा सहाया दीयते । द्वितीयभङ्गे निर्ग्रन्थी स्थविरापि ससहाया कर्तव्या । तरुणस्यालोचनार्हस्य सहायोऽस्तु वा न वा न कश्चिद्दोषः । एवं च तृतीये द्वितीये च भङ्गे त्रय जना भवन्ति । तथा सदृशवयो नियमतः सहायानां विवर्जयेत् तदसंभवे सदृशवया अपि भवेत् । तत्र प्रथमभङ्गे चतुर्थभङ्गे वा सदृशवयः सहायसंभवे पञ्चमे क्षुल्लकं क्षुल्लकां वा पटुकां कुर्यात् ।।
[ भा. २३६९ ] ईसिं अन्नोयत्ता ठिया [ठविया ] उ आलोयए विवक्खमि । सरिपक्खे उक्कडुओ पंजलिविट्ठो वणुन्नातो ।।
वृ- विपक्षे श्रमणस्य समीपे श्रमणी आलोचयति । ईषदवनता ऊर्ध्वस्थिता । सादृशपक्षे पुनः श्रमणः श्रमणस्य पार्श्वे पुनरुत्कुटुकः कृतप्राञ्जलिरालोचयति । अथ सोऽर्शोव्याधिपीडितः ततोऽनुज्ञापनां कृत्वा अनुज्ञातः सन् निषद्यायामुपविष्ट आलोचयति ।।
[भा. २३७० ]
दिट्ठीए होंति गुरुगा सविकाराउ सरत्ति सा भणिया । तस्स विवद्धिते रागे तिगिच्छ जयणाए कायव्वा ।।
वृ- यो दष्ट्या दृष्टिं बघ्नाति, तस्य दृष्टौ सविकारायां भवन्ति प्रायश्चित्तता चत्वारो गुरुकाः, तत्र ये ते द्वितीयका दत्तास्ते यदि एकतरं सविकारं पश्यन्ति तत आलोचनातोऽपसारयन्ति यथाऽपसरतापसरत यूयं न किमप्यालोचनया प्रयोजनमिति । अथ सा निर्ग्रन्थी स्वभावत एवोरालशरीरा सविकारा दृष्ट्वा अपसरेत्ति भणिता सती अपसृता तथापि तस्यालोचनाचार्यस्य यदि तस्या उपरि विवर्द्धितो रागस्तर्हि तस्मिन् सति यतनया चिकित्सा कर्तव्या । तामेव यतनामाह
[भा. २३७१]
अन्नेहिं पगारेहिं जाहे नियत्तेउ सो न तीरति उ । घेत्तूणाभरणाइतिगच्छ जयणाए कायव्वा ।।
वृ- यदा अन्यैः प्रकारैस्तं भावं निवर्तयितुं न शक्नोति तदा तस्याः संयत्या आभरणानि वस्त्राणि गृहीत्वा यतनया चिकित्सा कर्तव्या । एनामेवाह[भा. २३७२]
जारसिसिवएहिं ठिया तारिसएहिं तमस्सती वरिया । संभलि विनोयकेयण वेलयणं चिहुरगंडेहिं ।।
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-५/१४५ वृ- यादृशैः सिवयैर्वस्त्रैः प्रावृत्तैः सा संयती उपविष्टा दृष्टा तादृशैर्वस्त्रैस्तमो ऽन्धकारमस्या अस्तीति तमस्विनी रात्रिस्तस्यां तरुणसाधुर्वरितः प्रावृत्तः क्रियते । ततः संभलितिदूती प्रेष्यते । ततो विनाविनको नरविहीनो यत्र को निवासो गृहं इत्यर्थः, तत्र केतनं संकेतनं सङ्केतो दीयते, दत्वा च स तत्र स्थितस्तावत्तिष्ठति, यावत् स तरुणसाधुः संयतीनेपथ्योपेत आगच्छति, तस्मिन्नागते चिहुरेषु केशेषु गंडयोश्च विलपनं क्रीडनं करोति, तत्र यद्येतावता शुक्रनिपातस्तिष्ठति, तर्हि सुंदरं, अथ न तिष्ठति तर्हिस संयतीनेपथ्योऽपसार्यते । प्रकारान्तरमारभ्यते । तदेव प्रकारान्तरमाह
[भा. २३७३]
अहवा वि सिद्धपूत्तिं पुव्वं गमेऊन तीय सिवएहि । आवरिय कालियाए सुन्नागारादि संमेला ||
वृ- अथवेति प्रकारान्तरद्योतने पूर्वं सिद्धपुत्रीं गमयित्वा तस्याः संयत्याः सिवयैरावृत्य कालिकायां रात्रौ शून्यमृहादिषु तया सहतस्य संमेलः सङ्गमः कर्तव्यः । सम्प्रति यादृशा उत्सर्गत आलोचनार्हास्तादृशानभिधित्सुराह
[ भा. २३७४ ]
गीत्था कयकरणापोढा, परिणामिया य गंभीरा ।
चिरदिक्खिया यवुड्ढा जईण आलोयणा जोगा ||
वृ-गीतार्थाः सूत्रार्थतदुभयनिष्णातत्वात्, कृतकरणा अनेकवारमालोचनायां सहायीभवनात, प्रौढाः समर्थाः सूत्रतोऽर्थतश्च प्रायश्चित्तदाने पश्चात्कर्तुमशक्यत्वात्, परिणामिका नापरिणामिका अतिपरिणामिका वा, गंभीरा महत्यप्यालोचकस्य दोषे श्रुते अपरिश्राविणः, चिरदीक्षिताः प्रभूतकं प्रव्रजिता, वृद्धाः श्रुतेन पर्यायेण वयसा च महान्त, एवंभूता यतीनां साधूनामुपलक्षणमेतत् संयतीनां वालोचनायोग्याः ।
मू. (१४६) जे निग्गंथा य निग्गंधीओ य संभोइया सिया, नो ण्हं कप्पइ अन्नमन्नेणं वेयावच्चं कारवेत्तए । अत्थि या इत्थ हं केइ वेयावच्चकरे, कप्पइ ण्हं तेनं वेयावच्चं करावेत्तए; नत्थि याइ ण्हं केइ वेयावच्चकरे, एव हं कप्पइ अन्नमन्नेणं वेयावच्चं कारवेत्तए ।
वृ- ये निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्च सांभोगिकास्तेषांनो, व्हमिति वाक्यालङ्कारे, कल्पते अन्योन्यस्य वैयावृत्त्यं कारयितुं, अस्ति कश्चित् वैयावृत्यकरस्ततः कल्पते तं वैयावृत्त्यं कारयितुं, नास्तिक्वचित् वैयावृत्त्यकरः एवं सति कल्पते अन्योन्यस्य वैयावृत्यं कारयितुमिति सूत्रसंक्षेपार्थः । । अधुना भाष्यविस्तरःआलोयणाए दोसा वेयावच्चे वि हुंति तह चेव । नवरं पुन नाणत्तं, बितियपदे होइ कायव्वं । ।
[भा. २३७५ ]
I
वृ-ये एव विपक्षे आलोचयतां दोषा उक्ताः परस्परं वैयावृत्येऽपि त एव दोषा भवन्ति । ये चाभ्यधिकास्तेऽनन्तरगाथायां वक्ष्यन्ते, नवरं पुनर्नानात्वं द्वीतयपदे अपवादपदे भवति कर्तव्यं । तत्राभ्यधिकान् अभिधित्सुराह[भा. २३७६]
उउभयमाणसुदेहिं देहसहावानुलोमभुज्जेहिं ।
कढणयियाणवि मणं वंकंत अचिरेण कइयविया ||
वृ- ऋतौ ऋतौ यैर्भज्यमानैः सेव्यमानैर्भज सेवायामिति वचनात् सुखं जन्यते तानि ऋतुभज्यमानसुखानि तैस्तथा देहः शरीरं तस्य स्वो भावः स्वरूपं देहस्वभावस्यानुलोमान्यकूलानि यानि तैर्वैयावृत्त्यं कुर्वत्यः संयत्यो ये संयतीभिरानीतं भुञ्जते तेषां कठिहृदयानामपि धृतिबलिष्टानामपि
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-५, मूल - १४६, [भा. २३७६]
१४३ संयमात्मनोऽचिरेणकालेणवक्तव्यंतिबा व्या]धयन्तीत्यर्थः । कथंभूता इत्याह-केतविक्यः कैतवेन कपटेनान्यन्मनस्यन्यद्वाचिइत्यादिलक्षणेननिवृत्ताः कैतविक्यः,सम्प्रतिद्वितीयपदेविपक्षेऽपिवैयावृत्त्ये करणेयुक्तिमुपन्यस्यति ।। [भा.२३७७] जहाचेवय बितियपदेलभंति आलोयणंतुजयणाए ।
एमेव य बिइयपदे वेयावच्चंतुअन्नोन्नं ।। वृ-यथा चैव द्वितीयपदेऽपवादपदे विपक्षेपि यतनया संयत्यः श्रमणानां पार्श्वे आलोचनां ददति । एवमेव द्वितीयपदेऽपिअन्योन्यस्मिन् परस्परवैयावृत्यमपि कुर्वन्ति । तदेव द्वितीयपदमाह[भा.२३७८] भिक्खूमयणच्छेवग एएहिंगणोउहोज आवन्नो ।
वायपराइउवासे संखडिकरणंचविच्छिन्नं ।। वृ-भिक्षूपासकः कोऽपिविषमिश्रंभोजनंददाति,मदनंमदनकोद्रवकूरंवाप्रतिलाभयेत् ।च्छेवगत्ति मारिर्वा सकलस्यापि साधुगणस्योपस्थिता एतैः कारणैर्गण आपनो विपन्नो भवति । तत्र प्रथमतो भिक्षुपासकस्य प्रतिनिविष्टस्य विषमिश्रभोजनदानं भावयति । कोऽप्युपासको भिक्षूपासको बहुजनमध्ये वादे पराजितस्ततः स प्रतिनिविष्टो जातः । स च कैतवेनाचार्याणां समी सम्यगुपस्थितः कथय मे भगवन्नार्हतं धर्ममाचार्येण कथितस्ततः स कैतवेन ब्रूते । अद्यप्रभृति ममाहतो धर्मो मया युष्मत्समीपेगृहीत एवमुक्त्वाआचार्यान् विज्ञपयति । यथा मया भिक्षूणामय विस्तीर्णसंखडिकरणं कृतं प्रभूतं परमान्नमुपस्कृतं कारितमित्यर्थः । तन्मा असंयतास्ते भुञ्जीरन्निति साधूनां प्रयच्छामि । अगृहीतमांयूयमिति । एवमुक्तेसाधवश्रिचन्तयन्ति-सत्यमेतत्यदेवंब्रूतेततोगृह्णीमइति । ततस्तेष गतेषु तस्मिन् परमान्ने विषं क्षिप्तं साधूनां पर्याप्तं दत्तं । तच्च साधुभिराहारितं तेन सर्वे पतिता यदि वा तत्प्रदत्तंमदनकोद्रवकूरंभुक्त्वा पतिताः एतदेवाह[भा.२३७९] कतियवयधम्मकहाएवेतिभिक्खुगाणट्ठा ।
परमन्नमुवक्खडियं माजाउ असंजओतिमुहाई ।। [भा.२३८०] तंकुणहउग्गहं मे साहुजोग्गेणएसणिज्जेण्णं ।
. पडिलाभणा विसेणंपडियापडिती यसव्वेसि ।। - वृ-कैतवेनधर्मकथायांकथितायामावृत्तोब्रूतेमयाभिक्षुकाणामर्थाय परमानमुपस्कृतंकारितंतन्मा
असंयतमुखानि यातु तस्मात् करुतमे साधुयोग्येनैषणीयेनानुग्रहमेवमुक्ते गतेषु साधुषु ये पापीयसा बिषेण विषमिश्रेण परमानेन प्रतिलाभना कृता यदि वा मदनकोद्रवकूरेण सा वसत्यागतानां साधूनां मुखेषुपतिताततः सर्वेषां पतितिर्मरणमभूत् । [भा.२३८१] आयंबिलखमगासइलद्धाणचरंतएण उविसेण ।
बिइयपदे जयणाएकुणमाणिइमाउ निद्दोसा ।। वृ-नच तत्र कोऽपिक्षपक आचाम्लो वा आसीत् यो विषादुद्धरति ततः क्षपकानामाचमाम्लानां वासत्यभावेतेषांच साधूनांचरतासंचरिष्णुना विषेणलब्धांमृतानामित्यर्थः ।मार्यावासमुपस्थितया मृतानां द्वितीयपदेइयं संयती यतनया वैयावृत्त्यं कुर्वाणा निर्दोषा।
कीटशी पुनर्वैयावृत्त्यकरणे . योग्येत्यत आह[भा.२३८२] संबंधिनीगीयत्था ववसायाथिरंतणे कयकरणा ।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ५/१४६ चिरपव्वइयायबहुस्सुया परिणामिया जाव ।। [भा.२३८३] गंभीरामद्दविया मियवादी अप्पकोउहल्लाय ।
साहुंगिलाणगंखलुपडिजागति एरिसीअज्जा ।। वृ- या आर्या ग्लानस्य व्रतिजाग्रमाणस्य भगिन्यादिनात्रकेण सम्बन्धिनी, तथा गीतार्था एषणीयानेषणीयविधौ सम्यक् कुशला तथा व्यवसायिनी, या च स्थिरत्वे वर्तते स्थिरा इत्यर्थः तथा कृतकरणा, चिरपव्वइया,बहुश्रुता, तथायापरिणामिकी, गंभीरा, मार्दवितासंजातमार्दबा, मितवादिनी, अल्पकुतूहला, ईशी आर्या गणाभावे ग्लानंखलु प्रतिजागर्ति । सम्प्रतिव्यवसायिन्यादि - [भा.२३८४] ववसायी कायव्वे यिरा उजा संजमम्मिहोइदढा ।
कयकरणजीएबहुसोवेयावच्चा कया कुसला ।। वृ-या कर्तव्ये व्यवसायाधिकारिणी नालस्येनोपहता तिष्ठति साध्यवसायिनी सा संयमे भवति दृढा सा स्थिरा यया बहुशो वैयावृत्यानि कृतानिसा कृतकरणा कुशला इत्यर्थः । [भा.२३८५] चिरपव्वइय समाणंतिण्हवरि बहुस्सुयापकप्पधरी ।
परिणामिय परिणामंजा जाणइपोग्गलाणंतु ।। वृ-चिरप्रव्रजिता नाम या तिसृणां समानां वर्षाणामुपरि, या प्रकल्पधरी सा बहुश्रुता, तया पुनः पुद्गलानां विचित्रंपरिणामंजानातिसा परिणामिकी ।।। [भा.२३८६] काउंन उत्तुणई, गंभीरा, मद्दविअविम्हइया ।
कजे परिम्मियभास मियवादी होइअज्जाउ ।। वृ-या वैयावृत्त्यं कृत्वा न उत्तुणइ गर्वबुद्धया न प्रकाशयति सा गंभीरा, मर्दविनी अविस्मयिता, तथा कार्ये परिमितभाषिणी मितवादिनी । [भा.२३८७] कक्खंत गुज्झादीन निरक्खे अप्पकोउहल्ला य ।
एरसिगुणसंपन्ना, साहूकरणेभवे जोग्गा ।। वृ-या कक्षान्तरे गुह्यादीनि न निरीक्षते सा भवत्यल्पकुतूहला ईदृशगुणसम्पन्ना साधुकरणे साधुवैयावृत्त्यकरणेभवत्यार्या योग्या, सम्प्रतिवैयावृत्त्यकरणविधानमाह । [भा.२३८८] पडिपुच्छिऊण विज्जे, दुल्लभदव्यंमि होइजयणाओ।
विसघाईखलुकणगं, निहिजोणीपाहुडेसड्ढे ।। वृ-प्रतिपृच्छय वैद्यान् यदि दुर्लभद्रव्येण प्रयोजनं जातं, ततस्तस्मिन् उत्पाद्ये भवति वक्ष्यमाणा यतनातामेवाह-विसघाईइत्यादिविषघातिखलुकनकंविषेणचोपहताःसाधवस्तिष्ठन्ति । ततः सुवर्णेन प्रयोजनंजातं । तत्रयदिज्ञानमयेननिधिर्निखातोज्ञायते ।तर्हितमुत्खन्ययावताप्रयोजनंतावगृह्णाति, शेषं तथैव स्थापयति । अथ निधिपरिज्ञां नास्ति, तर्हि योनिप्राभृतोक्तेन प्रकारेणोत्पादयेत् । अथ योनिप्राभृतमपि नास्तितर्हि श्राद्धान् श्रावकान्याचते ।। [भा.२३८९] असतीए अन्नलिंगंतंपिजयणाए होइ कायव्वं ।
गहणे पन्नवणेवा, आगाढे हंसमादीवि ।। वृ- अथ श्राद्धा अपि तादृशा न सन्ति, ये सुवर्णं याचितं ददति, ततस्तेषां श्राद्धानामसति अभावे आत्मना ग्रहणाय प्रज्ञापनाय च तत्रान्यदर्चितं लिंगं तदपि यतनया कर्तव्यं । सा चेयं
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- ५, मूल- १४६, [भा. २३८९]
१४५
पूर्वमगारस्त्रीलिङ्गेनोत्पादयति । तथाप्यनुत्पत्तावर्चितलिङ्गेन तेनाप्युत्पादनाशक्तौ हंसादि वा यन्त्रमयं कृत्वा तेनोत्पादयेत् । यथा कोक्कासी यंत्रमयान् कापोतान् कृत्वा शालिमुत्पादितवान् । एवं तावन्निर्ग्रन्थी निर्ग्रन्थस्य वैयावृत्त्यं करोत्येवं संयतोऽपि संयत्या ग्लानाया वैयावृत्त्यं करोति
मू. (१४७) निम्गंन्थं च नं राओ वा वियाले वा दिहपट्टो लूसेज्जा; इत्थी वा पुरिसस्स ओमावेजा पुरिसोवा इत्थीए ओमावेजा । एवंसेकप्पड़, एवंसेचिइ, परिहारंच सेन पाउणइ एस कप्पेथेर कप्पियाणं एवं से नो कप्पर, एवं से नो चिट्ठइ, परिहारं च नो पाउणइ-एस कप्पे जिणकप्पियाणंत्ति बेमि || [भा. २३९०] -पडिसिद्धमणुन्नायं वेयावच्चं इमं खलु दुपक्खे ।
स चेवयसमणुन्ना, इहंपि कप्पेसु नाणत्तं ।।
- अनन्तरसूत्रे विपक्षे वैयावृत्त्यकरणं प्रतिषिद्धं । तच्चैदमं वैयावृत्त्यं खलु पुनर्द्विपक्षे परपक्षे चेत्यर्थः । सूत्रेणैवानुज्ञानात् । अत्थियाइण्ह केई वेयावच्चकरे कप्पतिष्हं वेयावच्चं करावित्तए इति वचनात् । सा च समनुज्ञा वैयावृत्त्य समनुज्ञा इहापि अस्मिन्नपि सूत्रेऽभिधीयते । केवलं कल्पयोननात्वमधिकमित्येष सूत्रसम्बन्धः । पुनः प्रकारान्तरेण सम्बन्धमाह
[भा. २३९१]
अत्थेण व आगाढं, भणिउ इहमवि या होइ आगाढं ।'
अहवा अतिप्पसत्तं तेन निवारेइ जिनकप्पे ।।
वृ- वाशब्दः पक्षान्रद्योतने पूर्वेसूत्रेऽर्थेऽनागाढं भणितंसूचितं, तथा चागाढेप्रयोजनै समुत्पन्ने संयती संयतस्यवैयावृत्त्यं कुर्वती समनुज्ञाता नान्यथा । इहपि च भवत्यागाढं प्रयोजनमधिकृत्य वैयावृत्त्यकरणमिति सम्बन्धः । अथवातिप्रसक्तं खलु वैयावृत्त्यकरणं, तेन जिनकल्पे निवारयति ।। सुत्तम्मि कढियम्मि वोच्चत्थ करेंति चउगुरू होंति । आणादिणो य दोसा विराधना जा भणिय पुव्विं ।।
[भा. २३९२]
वृ- सर्वत्रापि सूत्रे कर्षिते उच्चारिते सति सम्बन्धः । तथा श्रमणैः श्रमणस्य वैयावृत्त्यं कर्तव्यं, श्रमणीभिः श्रमण्या यपिनर्विपर्यासं करोति, तर्हि विपर्यासं कुर्वति प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका, न केवलं प्रायश्चित्तमाज्ञादयश्चाज्ञानवस्थामिध्यात्वविराधनारूपाश्च दोषास्तथा या पूर्वं वैयावृत्त्यसूत्रे भणिता विराधना शीलविराधना सा अत्रापि द्रष्टव्या । सुत्तंमि कढियंमीत्येतदेव प्रपञ्चयति
[ भा. २३९३]
संबंधो दरिसिज्जइ उस्सुतो खलु न विजते अत्थो ।
उच्चारितछिन्नपदे विग्गहिए चेव अत्थोउ ।।
वृ-सूत्रे उच्चारिते सति सम्बन्धोऽनन्तरसूत्रादिभिः सह दर्शते यतः सम्बन्धोऽर्थतो भवति । वर्णानां स्वतःसम्बन्धाभावात् । सचार्थः खलु उत्सूत्रः सूत्ररहितो न विद्यते, सम्बन्धे चोपदर्शिते उच्चारितसूत्रस्य च्छिन्नानि पदानि कर्तव्यानि, पदच्छेदोविधातव्य इत्यर्थः । ततो यानि पदानि विग्रहभाञ्जि तेषु विग्रह उपदर्शनीयः । विग्रहीते च सूत्रतोऽर्थो व्याख्येयः ।
[भा. २३९४ ]
अकखेवो पुन कीरइ, कत्थइ विना वितस्सिद्धी । जत्थ अवायनिदरिसणं एसेव उ होइ अक्खेवो ।।
वृ- आक्षेपः पुनः क्वचित् क्रियते । यथा किं कारणं परपक्षे वैयावृत्त्यं न क्रियते । कुत्रचित् पुनर्विनाप्याक्षेपं तत्सिद्धिराक्षेपसिद्धिः । कथमित्याह यत्रापायनिदर्शनमपायप्रकटनमेष एव भवत्याक्षेपः
22 10
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ५ /१४७
आक्षेपहेतुकत्वात् । न खल्वाक्षेपसूचामन्तरेणापाय प्रदर्शनं विपक्षे भवतीति परिभावनीयमेतत्संप्रत्याक्षेपप्रसिद्धी एव वैविक्त्येनाह ।
१४६
[भा. २३९५ ] किं कारणं न कप्पइ अक्खेवो दोसदरिसणं सिद्धी । लोए वेदे समए विरुद्धसेवादयो नाया ।।
वृ- किं कारणं विपक्षे वैयावृत्त्थं न कल्पते इत्याक्षेपः । विपक्षे दीषदर्शनं सिद्धि प्रसिद्धिः । अत्रार्थे लोके वेदे समये च विरुद्धसेवादयो ज्ञातानि । किमुक्तं भवति ? यथा लोके वेदे समये च विरुद्धसेवयामकल्पिकसेवायां च दोषोपदर्शनं तदकरणेप्रसिद्धिरेवमिहापि विपक्षे वैयावृत्त्यकरणेSपायदर्शनमेव तदकरणे प्रसिद्धिः ।
[भा. २३९६]
तम्हा सपक्खकरणे परिहरिया पुव्ववन्निया दोसा । कप्पे छठुद्देसे, तह चेव इहंपि दठव्वा ||
- यस्मादेव विपक्षे वैयावत्त्यकरणे प्रायश्चित्तादयो दोषास्तस्मात्सपक्षे वैयावृत्यं कर्तव्यं । सपक्षवैयावृत्त्यकरणे च ये पूर्ववर्णिता दोषास्ते यथा कल्पाध्ययने षष्ठोद्देशे परिहृतास्तथा चेव इहापि द्रष्टव्याः । अत्र पर प्रश्नमाह[भा. २३९७]
चोएती परकरणं, नेच्छामो दोसपरिहरणहेउं । किं पुन सज्जगणो घेतव्वो गिलाण रक्खठा ।।
वृ- चोदयति प्रश्रयति शिष्यः परकरणे परपक्षे वैयावृत्त्यकरणं दोषपरिहरणहेतोर्दोषपरिहरणनिमित्तं च्छामः । किं पुनः केवलं भैषज्यगणः औषधसमूहो प्लानरक्षार्थं गृहीतव्यः । अत्रैव विपक्षे दोषमाहपुव्वं तु अग्गहिपहिं दूरा जा ओसहाई आणंति ।
[भा. २३९८ ]
तावत्तो उगिलाणो, दिठतो दंडियाईहिं । ।
- पूर्वगृहीतेषुभैषजेषुगाथायांतृतीया सप्तम्यर्थेप्राकृतत्वात् । यावदार्यादूरादौषधान्यानयन्ति, तावत् ग्लानस्य आगाढादि परितापना भवति । तद्भावे च स परमार्थतस्त्यक्तो भवति । अत्रार्थे च दृष्टान्तो दण्डिकादिभिस्तमेवविभावयिषुराह । ।
[भा. २३९९]
उवयंमि संगामे, रन्नो बलसमागमो । एगो वेजोत्थ वारेई, न तुभे जुद्धकोविया ।। घेप्पतुं ओसहाई वणपट्टामक्खणाणि विविहाणि । सो बेइ अमंगलाई मा कुह अनागयं चेव ।।
[भा. २४०० ]
वृ- द्वयोर्दण्डिकयोरुपस्थिते सङ्ग्रामे लिलिते च द्वयोर्बले द्वयोरपि राज्ञो वैद्या उपस्थिता । तत्रएको दण्डिको वैद्यानत्र संग्रामप्रस्थाने उपस्थितान् वारयति । न यूयं युद्धकोविदास्ततः किं युष्माभिः संग्रामे कर्तव्यमेवमुक्त ते वैद्याः प्राहुर्यद्यपि न वयं युद्धकोविदास्तथापिप्रहाखणितेष्वस्माकं वैद्यक्रियोपयोगिनी तस्माद्वयमागच्छामो गृह्यन्तां चौषधानि व्रणपट्टा विविधानि चानेकप्रकाराणि च प्रक्षणानि । एवमुक्ते स दण्डिको ब्रवीति मा कुरुतानागतमेवामङ्गलानि तस्मान्निवर्तध्वं यूयमिति ।
-
[ भा. २४०१ ] किं घेत्तव्धं रणे जोग्गं, पुच्छिया इतरेण ते ।
भांति वणतिल्लाइं घयदव्वासहाणिय ।।
वृ- इतरेण द्वितीयेन दण्डिकेन ते आत्मीयावैद्याः पृष्टाः । किंरणे संग्रामे योग्यं गृहीतव्यं । एवमुक्तास्ते
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :5:-५, मूल- १४७, [भा. २४०१ ]
१४७
भणन्ति । व्रणसंरोहकानितैलानिव्रणतैलानि तथा तिजीर्णघृतं द्रव्यौषधानिच यैरौषधैः संयोजितैस्तैलं घृतं वातिपच्यते । व्रणसंरोहकंचूर्णोवाव्रणसंरोहणायभवतितानिद्रव्यौषधानिततोराज्ञापुरुषाः सन्दिष्टा यद्वैधैरुपदिष्टं तत्सर्वं गृहीतम् । [भा. २४०२]
भग्गसिंव्विय संसित्ता वणा वेज्जेहि जस्स । सो पारगो उ संग्गामे, पडिवक्खो विवज्जए ।।
वृ- ततः संग्रामे वर्त्तमाने यस्य राज्ञो ये पुरुषा मुद्गरादिप्रहारहतास्तेषां प्रहारा वैद्यैरौषधैर्भग्ना ये च व्रणितास्तेषां व्रणाः सीवतिस्ते औषधैः संसिक्ता । एवं व्रणिताः प्रहारिता द्वितीय दिवसे युद्धसमर्था जाताः एवं द्वितीय दिवसे तृतीयदिवसे ऽपि कृतम् । एवं स राजा वैद्योपदेशनौषधसंग्रहतः संग्रामे पारगो अभूत्, प्रतिपक्षे विपर्ययो जित इत्यर्थः । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः ।।
[ भा. २४०३ ]
एवमेवासपेज्जाइ खज्जलेज्जाणिजेसिओ ।
भेसिज्जाई सहीनाई पारगा ते समाहीए ।।
वृ- एवमेव दण्डिकदृष्टान्तगतेन प्रकारेण येषामाचार्याणां भैषजानि असत्ति अशनरूपाणि, पेयानि पानकरूपाणि, खाद्यानि खादिमरूपाणि, लेह्यानि च स्वादिमानि ते आत्मनो गच्छस्य च समाधेः पारगा भवन्ति । ये पुनरौषधानां न संग्रहीतारस्ते समाधेरपारगाः । प्रकारान्तरेण दण्डिकदृष्टान्तमाह[भा. २४०४ ] अहवा राया दुविहो आयभिसित्तो पराभिसित्तोय । आयभिसित्तो भरहो तस्स उ पुत्तो परेणंतु ।।
वृ- अथवेति प्रकारान्तरद्योतने राजा द्विविधो भवति । तद्यथा- आत्माभिषिक्तः, पराभिषिक्तश्च आत्मनैध निजबलेन राज्येऽभिषिक्तः आत्माभिषिक्तः, परेणाभिषिक्तः पराभिषिक्तः । तत्रात्माभिषिक्तो भरतश्चक्रवर्ती तस्य पुत्र आदित्ययशाः पराभिषिक्तः ।
[भा. २४०५ ]
बलवाहणकोसा य बुद्धी उप्पत्तियादीया ।
साहगो उभयोवेता सेसा तिन्नि असाहगा ।।
वृ- बलंहस्त्यादि, वाहनानियानानिकोशोभाण्डागारंतथाबुद्धिरौत्पत्यादिकाः । अत्रभङ्गाश्चत्वारःएको बलवाहनादि समग्रो नो बुद्धि समग्रः १ एको नो बलवाहनादिसमग्रः किन्तु बुद्धिसमेतः २, एको बलवाहनादिसमेतोऽपि बुद्धिसमेतोऽपि ३, एको नो बलवाहनादिसमेतो नापि बुद्धिबलोपेतः ४ । एषु चतुर्षु भङ्गेषु मध्ये य उभयोपेतो बलवाहनादि समेतो बुद्धिसमेतश्चेत्यर्थः स राज्यस्य साधकः शेषास्रयोऽसाधकाः । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः ।।
[भा. २४०६ ]
बलवाहणत्थहीनो बुद्धिहीनो न रक्खएरजं । इय सुत्तत्थाविहीणी ओसहहीना उगच्छंतु ।।
वृ-यथा बलेने वाहनैरर्थेन च हीनो बुद्धिहीनश्च राजा राज्यं न रक्षति, एवमाचार्योऽपि सूत्रार्थविहीनो औषधविहीनश्च गच्छं न रक्षति ।।
[भा. २४०७ ]
आयपराभिसित्तेण जम्हा आयरिएणओ । उसहमादीणि चओ कायव्वो चोयती सीसो ।।
वृ- तस्मादाचार्येणआत्माभिषिक्तेनश्रुतकेवलिनाइतरेणचपराभिषिक्तेन औषधादिनिचयः कर्तव्य इति शिष्यश्चोदयति
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-५/१४७
[भा. २४०८ ]
सीसेणाभिहिते एवं बेइ आयरिओ ततो । वदतो गुरुगा तुब्भं आणादीया विराहना
वृ- एवं शिष्येणाभिहिते तत आचार्यो ब्रूते एवं वदतस्तव प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषा विराधना सूत्रस्य । एतदेव भावयति
[भा. २४०९ ]
दिट्टंतसरिसं काउं अप्पाणपरं च केइ नासंति । ओसहमादीनि चओ कायव्वो जहेव राईणं ।।
वृ- केचित्तव सदृशा दृष्टान्तसदृशं दण्डिकसदृशमात्मानं परं च कृत्वा नाशयन्ति । यथा औषधादीनिचयः कर्तव्यो यथा राज्ञमिति एतदेवातिप्रसङ्गापादनेन दूषयतिकोसकोट्ठारदाराणि पदातीमादीयं बलं ।
[भा. २४१० ]
एवं मनुयपालाणं किंतु तुज्झंपिरोयइ ||
- कोशकोष्टागारदाराः पदात्यादिकं बलमेतन्मनुष्यपालानां भवति तदेतत् किन्तु तवापि रोचते । एतदपि द्रष्टान्तबलेन गृह्यतामितिभावः ।
[भा. २४११]
जावि ओसहमादीणं निचयो सोवि अक्खमो ।
न संचये सुहं अस्थि इह लोए परत्थय ।।
वृ- योऽप्यौषधानां निचयः सोऽपि सुखोत्पादनायाक्षमः । यतो न संचये सुखमस्ति इहलोके तदुत्पादनतद्रक्षणतन्नाशे दुःखसंभवात् । परत्र च परलोके च सुखं नास्ति परिग्रहधरणतः कुगतिप्रपातात् [भा. २४१२] आदि सुत्तस्स विरोधो समणचित्तागिहीण अनुकंपा ।
पुव्वायरिय अन्नाणी अणवत्था वंत मिच्छत्तं ।।
वृ- आदिसूत्रस्य दशवैकालिकस्य विरोधस्तथा एवं ब्रुवाणो भवान् परिग्रहे साधून्नियुक्ते तन्नियोगाच्च ते त्यक्तास्था गृहिणामनुकम्पा अनुग्रहस्त्यक्तः साधूनां स्वत एवस्वत भैषजादेः संभवात् । तथा ये पूर्वाचार्याः सन्निधिंप्रतिषिद्धवन्तस्ते अज्ञानी कृताः सन्निधिर्भवता गुणोपदर्शनात् अनवस्था चैवं प्रसज्यते । सन्निधिरिव भवताऽन्येनान्यस्यापि ग्रहणप्रसक्ते स्तथा चान्तंप्रतिसेवनं भवतः समापतितं प्रतिषिद्धस्यापि संचयस्य पुनर्ग्रहणात् तथा मिथ्यात्वं मिथ्यावादित्वमनुषज्यते । यथावादमकरणात् निष्परिग्रहा वयमित्यभिधाय परिग्रहधारणात् । एनामेव गाथां व्याचिख्यासुः प्रथमतः सूत्रस्य विरोधमुपदर्शयति
[भा. २४१३]
सपा खाइ साइमं तहा ।
संचयं तु न कुव्वेज्जा एवं दायंविरोहियं ।।
वृ- यत् दशवैकालिके उक्तमशनं पानं खादिमं तथा संचयं न कुर्यात् तथा च तन्द्ग्रन्थः - असनं पानगं चेव खाइमं साइमं तहा । जे भिक्खू सन्निहिं कुज्जा, गिही पव्वइएन से ।। इति तदिदानीं विरोधितं विरोधमापादितं सन्निधिरिदानीं त्वयाभ्युपगतत्वात् ।
[भा. २४१४ ]
परिगनिजुजंता परिचत्ता उसंजया ।
भारादिमाइया दोसा पेहापेहकयाइया ।।
वृ- संयताः परिग्रहे नियुज्यमानाः परित्यक्ताः संसारे पातनात् । किं चान्यत् । इहलोके भारादयो भारवहनादयो दोषा आदिशब्दात् कायक्लेश सूत्रार्थहान्यादिदोषपरिग्रहस्तथाप्रेक्षादिकाश्च तथाहि
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-५, मूल- १४७, [भा. २४१४]
१४९ यदि सर्वं प्रत्युपेक्षते ततः सूत्रार्थपरिमन्थः । अथ न प्रत्युपेक्षते तर्हि संसक्तिभाव आदिशब्दात्तत्परितापनादिदोषपरिग्रहः ।। [भा.२४१५] अहवा तप्पडिबद्धायअत्यंते निययादयो ।
अनुग्गहो गिहत्थाणंसयाविताणहोइओ ।। वृ-अथवा तत्प्रतिबन्धादौषधनिचयप्रतिबन्धात्तिष्ठन्ति सदावस्थायितया न तुविहारक्रमकुर्वन्ति। तथा च सति नैत्यिकादयो नैत्यिको नित्यवासी, आदिशब्दात् पार्श्वस्थादि परिग्रहः । तदादयो दोषाः प्रसजेति, । गतंसमणा चत्ता इति द्वारमधुनागिहीण अनुकंपेति व्याख्यानयति, । गृहस्थानां सदा साधूनांभेषजादिप्रयच्छतामनुग्रही भवतिसइदानींपरित्यक्तः ।साधूनांस्वतएवतन्निचयभावात् ।। [भा.२४१६] पडिसिद्धासंनिही, जोहिंपुव्वायरिएहिं तेविओ।
अन्नाणीउकयाएवं, अनवत्थापसंगतो ।। वृ-यैः पूर्वाचार्यैः प्रतिषिद्धः सन्निधिस्तेऽपि त्वयैवं ब्रुवता अझानी कृताः । अनवस्थाद्वारमाहअनवस्थाप्रसङ्गता यथा त्वयौषधसंचयः कृतस्तथान्येऽन्यस्यापि करिष्यन्तीति प्रसङ्गतः सर्वस्याप्यनवस्था,वांतद्वारंचाह[भा.२४१७] वंतं निसेवियं होइ गिण्हंतासंचयं पुनो ।
मिच्छत्तंनजहावादीन तहाकारी भवंतिउ ।। वृ-संचयंत्यक्त्वापुनः संग्रह्णतोवांतंनिषेवितंभवति, तथामिथ्यात्वंनयथावादिन उत्सूत्रप्ररूपणात् [भा.२४१८] एए अन्नेयजम्हा दोसा हुंतिसवित्थरा ।
तम्हातोसहमादीणंसंचयंतुनकुव्वए।। वृ-यस्मादेतेऽनन्तरोदिता अन्येचदोषाः सविस्तराभवन्ति । तस्मादौषधादीनांसंचयं नकुर्यात् । [भा.२४१९] जइदोसाभवंतेते किंखुघेत्तव्ययंततो।
समाहिसंघावणट्ठाएभन्नतीसुणतोइतो ।। वृ-यद्येतेअनन्तरोदिता दोषाभवन्ति ततः किंखुसमाधिस्थापनाय गृहीतव्यम् ? आचार्य आहभण्यतेअत्रोत्तरंदीयतेतदेव तावदितोऽनन्तरमुच्यमानंश्रृणुतदेवाह[भा.२४२०] नियमा विजागहणंकायव्वं होइदुविहदव्वंच । ।
संजोगदिट्ठपाढी असती गिहि अन्नतित्थीहिं ।। वृ-यथा विद्ययाऽपमार्जनं क्रियतेतस्या अन्यासांच विद्यानामाचार्येण नियमात् ग्रहणं कर्तव्यम्, तथा यदि कारणतच्छिन्नमण्डपे स्थातव्यं भवति, ततो दीर्घपृष्टविषविघाताय द्विविधं द्रव्यं गृहीतव्यं । तच्चाग्रे वक्ष्यते, । तस्मादार्यः संयोगदृष्टपाठी भवेत् । अनेकान् संयोगान् व्यापार्यमाणान् यो दृष्टवान् यश्चतत्पाठपठितवान्ससंयोगदृष्टपाठी ।अथस्वयंसंयोगदृष्टपाठीनभवतितर्हि तस्यासतिगृहिभिः कार्यते विचिकित्सा, तेषामप्यसत्यन्यतीथिभिर्यदुक्तं द्विविधंद्रव्यं गृहीतव्यं, तदभिधित्सुराह[भा.२४२१] चित्तमचित्तपस्तिम, नंतसंजोइणंच इतरंच ।
थावरजंगमजलजं, थलजंचेमादिदुविहंतु ।। वृ-द्विविधं द्रव्यं-सचित्तमचित्तं वा, । यदि वा परीतमनन्तकायिकं । अथवा सांयोगिकमनेक सांयोगनिष्पन्नमितरदसायोगिकं, अथवास्थावरजङ्गमंप्रत्युपत्नेकार्ययदिस्थावरद्रव्यप्रयोगतः कथमपि
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ५/१४७
गुणो न भवति, तदा अनन्यगत्या जंगमांगं द्रव्यं प्रयुज्यते । अथवान्यथा द्विविधं द्रव्यं जलजं थलजं च, । एवमादि द्विविधं द्रव्यं ग्रहीतव्यम् । इयं चिकित्सा दीर्घपृष्टविषविघातायाभिहिता । जह चेव दीहपट्टे, विद्यामता य दुविहदव्वाय । एमेव सेस सुवि विज्जा दव्वा य रोगेसु ।।
[भा. २४२२ ]
वृ- यथा चैव दीर्घष्टदंशे विद्यामन्त्रा द्विविधानि च द्रव्याणि ग्रीहतव्यानि । एवमेव शेषेष्वपि रोगेषु विद्याद्रव्याणि च ग्राह्याणि । [भा. २४२३]
संजोगदिट्टपाठी, न धरेंतंमि चउ गुरू हूंति । आणादिणो य दोसा, विराधना इमेहिं ठाणेहिं ।।
वृ- आचार्येण स्वयं संयोगद्दष्टपाठिना भवितव्यं । यदि पुनः सति शक्तिसंभवे संयोगदृष्टिपाठं न धरति,तर्हितस्मिन्नधरति । प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । न केवलं प्रायश्चित्तं, किन्त्वाज्ञादयश्च दोषास्तथा विराधना एभिर्वक्ष्यमाणैः स्थानैः । तान्येवाह
[भा. २४२४]
उप्पल, जो गणधारी नजाणइ तिगिच्छं । दीसंततो विनासो, सुहदुक्खी तेन उचत्ता ।।
वृ- उत्पन्ने ग्लानत्वे यो गणधारी चिकित्सां न जानाति, तस्या पश्यतः सतो ग्लानस्य विनाश इति, तेन सुखदुःखिनः सुख-दुःखोपसम्पन्नकाः स्वशिष्याः प्रीतच्छकाश्च परित्यक्ताः, कथं पश्यतः सतो ग्लानस्य शेषकाणा च विनाश इत्यत आह
[भा. २४२५ ]
आउरत्तेण कायाणं, विसकुंभादिघायए । डा छेज्जेय जे अन्ने, भवंति समुवद्दवा ।। एते पावइ दोसा, अनागयं अग्गहियाय विज्जाए । असमाही सुयलंभ केवललंभं तुचुक्केज्जा ।।
[भा. २४२६ ]
वृ- कस्यापि साधोर्विषकुम्भो लूता आदिशब्दाद्दाहादिपरिग्रहस्तस्मिन्नुत्थिते आतुरत्वेनाकुलत्वेन विषकुंभादिघाताय कायानामुदकादीनामुपद्रवं कुर्यात् । तथा हि विषकुंभे दाहे वा समुपस्थिते आकुलीभूतः सन् तं शीतलेमोदकेन सिञ्चेत्, सचित्तेन वा कर्दमेन लिम्पेत् । तथा दाघे च्छेदे च येऽन्ये भवन्ति समुपद्रवा एतान् दोषाननागतगृहीतायां विद्यायां प्राप्नोति तथा तीव्रायां वेदनायामनुपशान्तायामसमाधिना असमाधिमरणेन म्रियेत, तथा च सति दीर्घंसंसारमनुपरिवर्तते, चिरं च यदि जीवति, तर्हि भूयांसं श्रुतलाभं प्राप्नुयात्, केवलज्ञानं चोत्पादयेत् । तथाइह लोगियाण परलोगियाण लद्धीण फेडितो होइ ।
[भा. २४२७]
इहलोगामोसादी परलोगे अनुत्तरादीया ।।
- असमाधिमरणेन मरणतः सह ऐहलौकिकीनां पारलौकिकीनां च लब्धीनां स स्फेटितस्त्याजितो भवति । तव इहलोके ऐहलौकिक्यो लब्धय आमर्षादय आमषौषध्यादयः परलोके पारलौकिक्योऽनुत्तरादय अनुत्तरा अनुत्तरा लवसत्तमा देवा आदिशब्दात् सुकुलप्रत्यायातिश्रुतलाभादिपरिग्रहः ।। [ भा. २४२८] असमाहीमरणेणं एवं सव्वासि फेडितो होइ ।
जह आउगपरिहीना देवा लवसत्तमा जाया ।।
वृ- एवममुना प्रकारेण सर्वासामैहिकीनां पारत्रिकीनांच लब्धीनामसमाधिमरणेन स्फेटितो भवति ।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५१
उद्देशकः-५, मूल - १४७, [भा. २४२८] यथाआयुष्कपरिहीना देवालवसप्तमाजाता,आयुष्कपरिहान्यासिद्धिलाभतोभ्रष्टा यथादेवालवसप्तमा जाता इत्यर्थः । सम्प्रति लवसप्तमदेवस्वरूपमाह[भा.२४२९] सत्तलवाजइआउंपहुप्पमाणंततो उसिझंतो।
तत्तियमेत्तंनहु ततो तेलवसत्तमाजाया ।। वृ- यदि सप्तलवाः कालविशेषा आयुः प्रभवन् स्यात् सप्तलवप्रमाणं यद्यायुः प्राप्येतेत्यर्थः ततः सिद्धेयुः परंतद्आयुस्तावन्मात्रंन हुनैवाभवत्ततस्तेलक्सप्तमादेवाजातालवेसप्तमेसिद्धिरभविष्यत् यदितावदायुर्भवेद्येषांतेलवसप्तमानामनाम्नैकार्थेसमासोबहुलमितिसमासः ।केतेलवसप्तमाइत्याह[भा.२४३०] सव्वट्ठसिद्धिनामे उक्कोसट्टिईय विजयमादीसु ।
एगावसेसगब्भा भवंतिलवसत्तमादेवा ।। वृ-येदेवाः सर्वार्थसिद्धिनामके महाविमाने येच विजयादिषूत्कृष्टस्थितय एकोऽवशेषोगर्भो येषां ते एकावएषगर्भास्तेभवन्ति लवसप्तमाः । उपसंहारमाह[भा.२४३१] तम्हा उसपक्खेणं कायव्व गिलाणगस्सतेगिच्छं ।
विवक्खेण न कारेज्जा एवं उदितंमिचोदेति ।। वृ- यस्माद्विपक्षे दोषास्तस्मात्सपक्षेण ग्लानस्य चिकित्साकर्म कर्तव्यं विपक्षे पुनर्न कारयेतं तदेवं सम्बन्धस्ततःसूत्रव्याख्यालक्षणंतदन्वाक्षेपपरिहारौतत्प्रसक्त्याऽन्यदपिचाभिहितंसम्प्रतिसूत्रव्याख्या क्रियते-निर्ग्रन्थञ्चशब्दान्निर्ग्रन्थीचरात्रौ वा विकालेवादीर्घपृष्टःसर्पोलूषयेत्दशेत् । तत्रस्त्रीवापुरुषस्य हस्तेन तं विषमपमार्जयेत्, पुरुषो वा स्त्रिया हस्तेन एवं से तस्य स्थविरकल्पस्य कल्पते । स्थविरकल्पकस्यापवादबहुलत्वादेवंचामुना प्रकारेणापवादमासेवमानस्यसेतस्य तिष्ठतिपर्यायोन पुनः स्थविरकल्पात्परिभ्रश्यति,तेनच्छेदादयःप्रायश्चित्तविशेषास्तस्यनसन्ति परिहारंच तपोन प्राप्नोति । कारणेन यतनया प्रवृत्तेरेष कल्पः स्थविरकल्पिकानां । एवममुना प्रकारेण सपक्षेण विपक्षेण वा वैयावृत्त्यकारापणं से तस्य जिनकल्पिकस्य न कल्पते । केवलोत्सर्गप्रवृत्तत्तस्येति भावः । एवमपवादसेवनेन सेतस्य जिनकल्पपर्यायोनतिष्ठति, जिनकल्पात्पततीत्यर्थः ।परिहारंचतपोविशेष नपरिपालयतिएष कल्पोजिनकलपिकानां, एवं सूत्रेव्यवस्थितेयदाचार्येणप्रागुदितंसपक्षेणवैयावृत्त्यं कारयितव्यम् न परपक्षेणेति तत्रचोदयतिब्रूते परः । यदुच्यते तदाह[भा.२४३२] सुत्तंमिअनुन्नायं इह पुन अत्थतो निसेहेह ।
कायव्व सपक्खेणं चोयग सुत्तं तु कारणियं ।। वृ- सूत्रे सपक्षेणेति वैयावृत्त्यकारापणमनुज्ञातं इह इदानीं इ पादपूरणे पुनरर्थतो यूयं परपक्षण वैयावृत्त्यकारापणं निषेधयत् कर्तव्यम् सपक्षेणेति वचनात् ततः सूत्रभवद्व्याख्यानयोर्विरोधः । अत्राचार्य आह-न विरोधो, यतो हेचोदकसूत्रमिदंकारणिकं कारणापेत्रम् । तदेव कारणमाह[भा.२४३३] विज सपक्खाणसती गिहि परतित्थीउ तिविहसंबंधी ।
. एमेव असंबंधी असोयवादेतरा सव्वे ।। वृ-सपक्षाणांवैद्यानामसतिअभावगृही पिताभ्रातास्वजनोवास्थविरादिभेदतस्त्रिविधोयःसम्बन्धी सवैयावृत्त्यं कारणीयः । तदभावेऽसम्बन्धी स्थविरमध्यमतरुणभेदतस्त्रिभेदः पूर्वपूर्वालाभे उत्तरोत्तरः कारणीयः, तस्याभावे परतीर्थिकः पितृभ्रातादिः संबन्धेन संबंधी स्थविरादिभेदतस्त्रिभेदः पूर्वपूर्वालाभे
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ५/१४७ उत्तरोत्तरः कारणीयः तस्याप्लाभे असम्बन्ध्यपिस्थविरादिभेदतस्त्रिविधउक्तक्रमेणकारयितव्यः । एते सर्वेऽपि द्विधा-अशौचवादा इतरे च । तत्र प्रथमतः सर्वत्राप्यशौचवादः कारयितव्यस्तदसंभवे इतरोऽपि।। [भा.२४३४] एएसिंअसतीए गिहि गिणिपरतित्थिगीतिविहभेया।
- एएसिं असतीएसमणी तिविहा करेइजयणाए ।। वृ- एतेषां प्राग्गाथानिर्दिष्टानां सर्वेषामसति अभावे गृहस्था माता भगिनी तदभावे स्वजनाः स्थविरमध्यमतरुणभेदतस्त्रिविधाः पूर्वपूर्वालाभे उत्तरोत्तरा कारयितव्या । तदभावे असम्बन्धिनी स्थविरादिभेदतस्त्रिप्रकारा पूर्वपूर्वालाभे उत्तरोत्तरा यतनया करोति, तामेव यतनामाह[भा.२४३५] दूती अदाए अंतेउरेय दब्भेया ।
वियणेयतालवंटेचवेडतो मजणाजयणा ।। वृ-काचतिधूतविद्याभवति । तयाचबूतविद्यया योद्यूतआगच्छति,तस्यदंशस्थानमपमाय॑ते । तेनेतरस्य दंशस्थानमुपशाम्यति । अदाएत्ति अपरा आदर्शविद्या तया आतुरआदर्श प्रतिबिम्बितोऽपमाय॑ते आतुरः प्रगुणो जायते । अन्या विद्या वस्त्रविषया भवति तया परिजपितेन वस्त्रेण वा प्रमृज्यमानः आतुरः प्रगुणोभवति । अपरा विद्यान्तःपुरे आन्तःपुरिकी विद्याभवतिययाआतुरस्य नाम गृहीत्वाआत्मनो अङ्गमपमार्जयति, आतुरश्चं प्रगुणोजायतेसाआन्तःपुरिकी ।अन्यादर्भे दर्भविषया भवति विद्या यया दब्भैरपमृज्यमान आतुरः प्रगुणो भवति । वियणेयत्ति व्यञ्जनविषया विद्या यया व्यञ्जनमभिमन्त्र्य तेनातुरोऽमृज्यमानः स्वस्थो भवति, सा व्यञ्जनविद्या । एवं तालवृन्तविद्यापि भावनीया |चपेटाचापेटीविद्या, ययाअन्यस्य चपेटायांदीयमानायामातुरःस्वस्थीभवति,साचापेटी। तत्र पूर्वं त्या विद्ययापमार्जनं कर्तव्यमं । तदभो आदर्शिक्या । एवं तावद्यावदन्ते चापेटया । एषा अपमार्जनायतना एतदेव स्पष्टतरमाह[भा.२४३६] दूयस्सोमाइज्जइयसती अद्दागपरजवित्ताणं ।
परिजवियंवत्थंवा पाउज्जइतेन वोमाए ।। [भा.२४३७] एवं दब्भादीसुंअसंफुसंतोय हत्थेण ।
चापेडीविजाएवउमाएवेडयंदितो ।। वृ- दूत्या विद्यया दूतस्यागतस्यांगमप्रमायते, तस्या विद्याया असति आदर्श सङ्क्रान्तमातुरप्रतिबिम्बं परिजप्यातुरः प्रगुणी कर्तव्यः । तदभावे वस्त्र प्रावार्यते, तेन वा परिजपितेन वस्त्रेणातुरोऽपमार्जतेएवंदर्भादिभिः परिदर्भविद्यादिभहिस्तेनासंस्पृशन्नपमार्जयेत् । चापेटया वा विद्ययाअन्यस्य चपेटां दददन्योपमाजयेत् । [भा.२४३८] एसेवगमोनियमा निगंथीणंपिहोइनायव्यो ।
विजादी मुत्तूणं अकुसलकुसले य करणंच ।। वृ-एष एवानन्तरोदितोयतनागमोनियमानिर्ग्रन्थीनामपिज्ञातव्यः । तदा निर्ग्रन्थीनां विद्यादिन दातव्यं मुक्त्वा पूर्वगृहीतमसाधनं मन्त्रंस हिकदाचिद्दीयेत न कश्चिद्दोषः । तथा यदि निर्ग्रन्थोऽकुशलो भवति निर्ग्रन्थीच कशला तत्रकरणं निर्ग्रन्थ्या निर्ग्रन्थी कारयेदित्यर्थः । विद्यादी मुत्तूणमिति ।
[भा.२४३९] मंतो हविज कोई विज्जा उससाहणानदायव्वा ।
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५३
उद्देशक :-५, मूल- १४७, [भा. २४३९]
. तुच्छा गारवकरणंपुव्वाहीया उकरेजा ।। वृ-तस्याः स्याद्गौरवमात्मनोऽतिशयेन कुर्यात्यातुपूर्वाधीता पूर्वगृहीता विद्यासाप्रागुक्तयतना क्रमेणकुर्यात् ।। [भा.२४४०] अज्जाणं गेलन्ने संथरमाणे सयंतु कायव्वं ।
वोच्चत्थमास चउरो लहु गुरुगा थेरए तरुणे ।। वृ- आर्यिका यदि ग्लानप्रयोजने स्वयं समस्तितः स्वयमेव ताः कुर्वन्ति । एवं निर्ग्रन्था । अपभिवनीयाः ।यदिपुनर्विपर्यासः क्रियते, यथा निर्ग्रन्थानांग्लानत्वसंस्तरति निर्ग्रन्थ्यो यदिकुर्वन्ति, निर्ग्रन्थीनांवायदि निर्ग्रन्थाइततिदातस्मिन् विपर्यासे स्थविरेकारकेप्रायश्चित्तंचत्वारो लघुकाः,तरुणे चत्वारो गुरुकाः ।सम्प्रतिकल्पेनानात्वंभावयति[भा.२४४१] जिनकप्पिएन कप्पइदप्पेणंअजयणाह थेराण।
कप्पइयकारणम्मीजयणाएगच्छेससाविक्खो ।। वृ-जिनकल्पिकेस्वपक्षणपरपक्षणवावैयावृत्त्यकारापणंन कल्पते,तथाकल्पत्वात् ।स्थविराणां स्थविरकल्पिकानां पुनर्दपण निष्कारणमयतनया च-न कल्पते ।। कारणे यतनया पुनः कल्पते यतो गच्छेससापेक्षइति ।। [भा.२४४२] चिट्ठइपरियातो से तेन च्छेदाइया न पावेति ।
परिहारं च न पावेइं परिहार तवोत्ति एगढ़ ।। वृ- यतः से तस्य पर्यायस्तिष्ठतितेन कारणेन च्छेदादिकास्तस्य न प्राप्नुवन्ति न भवन्तीत्यर्थः । परिहारमपिचन प्राप्नोति कारणे यतनया कारापणात्परिहारस्तपइत्येकार्थम् ।। .
उद्देशकः-५ समाप्तः मुनिदीपरत्नसागरेण संशोधितासम्पादिताव्यवहारसूत्रेपञ्चमोद्देशकस्य (भद्रबाहु स्वामिरचिता नियुक्ति युक्तं) संघदासगणि विरचितंभाष्यं एवंमलयगिरिआचार्येण विरचिताटीकापरिसमाप्ता।
(उद्देशकः-६) वृ-व्याख्यातः पञ्चमोद्देशकः ।सम्प्रतिषष्ठो व्याख्येयः । तस्येदमादि सूत्रम्
मू. (१४८) भिक्खूयइच्छेजा नाय-विहिएतए, नो से कप्पइथेरेअनापुच्छित्ता नायविहिं एत्तए, कप्पइसे थेरेआपुच्छित्ता नायविहिएतए । थेरायसे वियरेजा, एवं से कप्पइनायविहिएतए, थेरायसे नो वियरेखा, एवं से नोकप्पइ नायविहिं एत्तए । जंतत्थथेरेहिं अविइन्ने नायविहिएइ, सेसन्तरा छेएवा परिहारे वा । नो से कप्पइ अप्पसुयस्स अप्पागमस्स एगाणियस्स नायविहिं एतए; कप्पइ से जे तत्थ बहुस्सुए बज्झागमे तेनसिद्धं नायविहिं एतए । तस्स तत्थ पुव्वागमनेनं पुव्वाउत्ते चाउलोदने कप्पइ पडिगाहेत्तए; सेजेतत्थ पुवागमणेणंपच्छाउत्तेचाउलोदने, नो से कप्पइपडिगाहेत्तए। [भा.२४४३] च्छेयणदाहनिमित्तंमंडलिडक्केचदेहगेलन्ने ।
पाउग्गो सहरुउंनायविहिंसुत्तसंबंधो ।। वृ-सर्पणदृष्टः सर्पदंशस्थानस्यच्छेदननिमित्तं वाज्ञातविधिंगन्तुमिच्छति ।अथवामण्डलिसर्पण
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४८ दष्टस्ततो दीर्ध ग्लानत्वं जातं, तस्मिन् सति प्रायोग्यौषधहेतोतिविधौ गमनं भवति । ततस्तत्प्रतिपादनार्थमेव सूत्रारम्भइति सूत्रसम्बन्धः । अथवायंसम्बन्धः ।। [भा.२४४४] गेलन्नमहिकयं वा, गिलाणहेउंइमो विआरंभो ।
आगाढंचतदुत्तं, सहनीयतरं इमंहोति ।। वृ- वाशब्दः प्रकारान्तरद्योतने । ग्लानत्वमनन्तरसूत्रेऽधिकृतमयमपि च सूत्रारम्भो ग्लानहेतुरिति सूत्रसम्बन्धः । केवलं यदि अनन्तरसूत्रे उक्तं ग्लानत्वं तदागाढं कालक्षेपासहनात् । इदं त्वधिकृतसूत्रसूचितंसहनीयतरंज्ञातविधिंगन्तुंशक्तत्वादितिएवमनेनसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्याभिक्षुश्च शब्दात् भिक्षुकीचइच्छेत् ज्ञातविधिस्वजनभेदमागन्तुंतस्य न कल्पते स्थविरान् अनापृच्छ्य ज्ञातविधिमागन्तुं यावत्करणादेवंपरिपूर्णपाठः । 'कप्पति थेरा आपुच्छित्ता नयाविहिं एत्तए थेरा य से वियरेज्जा । एवं से कप्पइ नायविहिं एत्तए जंतत्थ थेरेहिं अवित्तिन्ने नायविहिं एइ से अंतरा वा परिहारे वा ।।' इदं प्राग्वत् । नो से कप्पइ इत्यादि न से तस्य कल्पते, । अल्पश्रुतस्यागीतार्थस्य अल्पागमस्य बहिः शास्त्रेष्वति परिचयस्याविद्यमाननिजागमस्य एकाकिनो ज्ञातविधिमागन्तुं, कल्पते से तस्य यः सूत्रगच्छेबहुश्रुतसूत्रापेक्षयाबलागमार्थापेक्षयातेनसार्धंज्ञातविधिमागन्तुं । तत्रनमितिवाक्यालङ्कारे । तस्य ज्ञातविधिमागतस्य पश्चादागमनेन आगमनात् पश्चात् यः पूर्वायुक्तचाउलोदनः पूर्वायुक्त इति केचित् व्याचक्षते । आगमनात्पूर्व तुल्यमारब्धो रन्धनाया अपरे व्याचक्षते गमनात्पूर्व पाकाय समीहितमेतन् मतद्वयमप्यसंगतमारब्धे समीहिते च पुनः प्रक्षेपसंभवात्तस्मात्पूर्वायुक्त इति किमुक्तं भवति आगमनात्पूर्वे गृहस्थैः स्वभावेन रध्यमानः स तन्दुलौदनो भिलिङ्गसूपो नाम सस्नेहसूपः कल्पते प्रतिग्रहीतुं योऽसो तत्र पूर्वागमनेन पूर्वमागताः साधव इति हेतोः पश्चादायुक्तप्रवृत्तस्तंदलौदनो भिलिंगसूपो वानासौ कल्पतेप्रतिग्रहीतुम् । एष सूत्रसंक्षेपार्थः ।
अत्रभाष्यकारो ज्ञातविधिपदंव्याख्यानयति ।। [भा.२४४५] अम्मापितिसंबंधो पुव्वंपच्छा वसंथुया जेतु ।
एसोखलु नायविहिनेगा भेयाय एक्कक्के ।। वृ- मातृद्वारेण पितृद्वारेण च यः सम्बन्ध एषज्ञातविधिः । अथवा ये पूर्व संस्तुता मातापित्रादयो ये च पश्चात्संस्तुताः श्वश्रूश्वशूरादय एष समस्तोऽपिज्ञातविधिरेकैकस्मिंश्चमातृद्वारे पितृद्वारे वा यदि वा पूर्वसंस्तुतेपश्चात्संस्तुतेवानेकेभेदाः अनेन विधिशब्दोभेदवाचीव्याख्यातः ।अधुना नियुक्तिविस्तरः[भा.२४४६] · नायविहिगमने लहुगाआणाइविराहसंजमायाए ।
संजमविराधनाखलु उग्गमदोसोतहिंहुजा ।। वृ-निष्कारणे विधिनापि ज्ञातविधौ गन्तुंन कल्पते, यदि विधिनापि निष्कारणे ज्ञातविधौ गमनं करोति, तर्हि प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । तथा आज्ञादयो दोषास्तथासंयमे आत्मनिच विराधना तत्र संयमविराधनायतस्तत्रखलुनिश्चितमुद्गमदोषाआधाकर्मादयोभवेयुः । । कथमुद्गमदोषाभवेयुरतआह[भा.२४४७] दुल्लभलाभासमणानीयानीहेणआहकम्मादी ।
चिरआगयस्सकुजा, उग्गमदोसंतुएगयरं ।। वृ- दुर्लमलाभाः खलु श्रमणाः, । तथा महता स्नेहेनास्माकं वन्दापनाय नीता निर्गतास्ततश्चिरादागतस्य आत्मस्वजनस्य तस्य प्राधूर्णकत्वकरणायोद्गमदोषमाधाकर्मादिकमेकतरं कुर्यात् ।
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल - १४८, [भा. २४४८ ]
[भा. २४४८ ]
इति संयमंभि एसा विराहना होइमा उ आयाए । छगलगसेनावतिकण रयणथालेय एमादी ।।
१५५
वृ- इत्येवममुना प्रकारेण एषानन्तरोदिता संयमे विराधना भवति । आत्मविराधना पुनरियं वक्ष्यमाणा छागदृष्टान्तेन सेनापतौ मृते समागते करुणरोदने रत्नस्थाले रत्नभूते स्थाले ढौकिते एवमादौ । तत्र यथा च्छागदृष्टान्तेनाभिसमीहिते सेनापतौ मते तस्मिन्नागते आत्मविराधना भवति तथाजन्ने सूयसा मंसं मज्जारएण अक्खिउं । सो अन्नो मंसं मग्गइ इणमो य तत्थातो ।। कटुहुंडपट्टलीए गलबद्धाए उ छगलतो तत्थ । सूपेण य सोवहिंतो थक्के आतोत्ति नाऊणं ।।
[भा. २४४९ ]
[भा. २४५० ]
वृ- यथा राज्ञसूपस्य सूपकारस्य मांसमाजरिणाक्षिप्तं नीतं, ततः सूपकारो भीतोऽर्दनो जातो मांसं मृगयते । तस्मिंश्च मृगयमाणे तत्र महानसेऽयमतर्कितः कडुमागडपोट्टलिकया गलबद्धया युक्तश्छाग आयातः सन् सूपेन सूपकारेण मारितः । थक्के प्रस्तावे आयातइति ज्ञात्वा एष दृष्टान्तः । साम्प्रतमुपनयमाह [भा. २४५१] एवं अन्नाई ताई मग्गति तं समंतेन । सो य तहिं संपत्तो ववरोवितो संजमातेहिं ।।
वृ- एवं सूपंकार इव तस्य साधोर्ये स्वजनास्तेषां सेनापतिर्मृतस्ततस्तानि स्वजनरुपाणि मानुषाणि अद्दन्नाई इति असत्यानि तं श्रमणीभूतं सेनापतिभ्रातरमात्मीयं समं ततो मृगयन्ते । स च मृग्यमाणस्ततैव सम्प्राप्तस्ततस्तं ससमुपस्थिताः स्वजना वयं परिभूता भविष्यामो न च त्वयि नाथे विद्यमाने परिभवोऽस्माकं युक्तस्तस्मात् कुरु प्रसादमित्येवं तैरुपसर्ग्यमाणः संयमात् व्यपरोपितः ।। [भा. २४५२] सेनावती मतो ऊ भायपिया वा वि तस्स जो आसि । अणय नत्थि अरिहो नवरि इमो तत्थ संपन्नो ।।
वृ-सेनापतिर्मृतस्तस्य यो भ्राता पिता वा आसीत् सोऽपि मृतोऽन्यश्च तस्मिन् गृहेऽर्हो योग्यः सेनापतित्वस्य नास्ति नवरमयमेव योग्यः । स च तत्र संप्राप्तः ।।
[भा. २४५३]
तो कणं कंदता बिंति अनाहा वयं विना तुम |
माय इमा सेनावतिलच्छी संकामउ अन्नं ।।
बृ- ततस्तत्सम्प्राप्त्यनन्तरं ते स्वजनाः करुणं क्रन्दतो ब्रुवते वयमनाथास्त्वया विना इयं च प्रत्यक्षत उपलभ्यमाना सेनापतिलक्ष्मीरन्यं पुरुषान्तरं मा संक्रामतु ।।
[भा. २४५४ ]
तं च कुलस्स पहाणं बलिविरिए तुज्झहीणमयं च । पच्छावि पुनो धम्मं काहिसि देता पसीयाहि ।।
वृ- त्वं च कुलस्यास्य समस्तस्यापि प्रमाणं । एतच्च बलं हस्त्यादि वीर्यमान्तरोत्साहः समस्तस्यापि कुलस्य तवाधीनं पश्चादपि त्वं धर्मं करिष्यसि ।। सम्प्रति पदे प्रार्थये तावत् यावत् सेनापतिपदप्रतिप्रत्या प्रसीद
[भा. २४५५ ]
एवं कारुणेणं इड्डीए उ लोभितो ततो तेहिं । ववरोविज्जइ ताहिं संजमजीयातो सो तेहिं ।।
वृ- एवमुपदर्शितेन प्रकारेण कारुण्येन ऋद्धया च तैः स्वजनैः स लोभितो लोभं ग्राहितस्ततो
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४८ लोभग्राहणानन्तरंसतैः संयमजीविताद्वयपरोप्यतेतदेवं करुणद्वारंव्याख्यातमथरत्नस्थालद्वारमाह- [भा.२४५६] अविभव अविरेगेण विनिग्गतो पच्छ इड्डिमंजातं ।
थालं वत्थूणपुन उवणंती गेणिहमंतंति ।। वृ- कदाचित्स व्रती अविभवेन विभवाभावेन दारिद्रेणत्यर्थः, । रिक्थं (क्त) चपूर्वपुरुषोपार्जितं विरेक्तंस्वजनैस्तदानेष्टं ततोअविरेकेणचरोषेणगृहान्निर्गत्य प्रव्रजितोऽभवत् । पश्चाच्चसस्वजनवर्गो भ्रात्रादिक ऋद्धिमान् जातस्ततो वस्तूनां रत्नानां पूर्ण भृतंस्थालं तस्यगतस्योपनयन्ति । यता गृहाण रत्नस्थालमेतदिति ।। [भा.२४५७] तस्स विदणतयं अहंलोभकलीततो उसमुद्दिणो ।
__ वोरवितोसंजमातोएए दोसा हवंतितहिं ।। वृ- तस्यापि साधोस्तत् रत्नभृतं स्थालं दृष्ट्वा अथानन्तरं ततो रत्नभृतस्थालदर्शनात् लोभकलिः समुदीर्णःसम्यक्उदयप्राप्तस्ततस्तेनसंयमात्व्यपरोपितः । एतेदोषास्तत्रज्ञातविधिगमनेदोषाभवन्ति[भा.२४५८] अहवान होज एते अनेदोसा हवंतितत्थ इमे ।
जेहिंतुसंजमातो चालिजइसुठितोठियतो ।। वृ- अथवा एते अनन्तरोदिता दोषो न भवेयुरन्ये इमे वक्ष्यमाणास्तत्र ज्ञातविधिगमने दोषा भवन्ति ।यैः सुस्थितोऽपिस्थितकः सन्संयमाचाल्तेकेतेदोषा इत्यतस्तत्संसूचकं द्वारगाथाद्वयमाह[भा.२४५९] अकंदठाणेससुरेउवरए पेल्लणाएउवस्सग्गे ।
पंथे रोवणभवएउहावणअम्ह कम्मपरा ६ घातो७ ।। [भा.२४६०] अनुलोमे ८अभियोग ९ विसे १० सयंचससुरेणं ।
पंतवणबंधरंभण,तंवा ते वाऽतिवायाति ११ ।। वृ- आक्रन्दस्थानद्वारं प्रथमं । द्वितीयं स्वसुरेणापवरके क्षिप्त इति द्वारं, तृतीयं प्रेरणाद्वारं, चतुर्थमुपसर्गद्वारं, पञ्चमंपथिरोदनंभृतकेभार्या इतिद्वार, षष्टमंअपभ्राजनाद्वारंयथाऽस्माकमेषकर्मकर आसीत्, सप्तमंच्छागघातद्वारंअष्टममनुलोभद्वार, नवममभियोग्यद्वारं, दशमं विषद्वारं । स्वयं श्वशुरेण प्रान्तापणबन्धरोधनं क्रियते ततः स कोपात्तश्वशुरं निपातयेत्, विनाशयेत् वा, स्वशुरप्रभृतयस्तं साधुमतिपातयेयुरित्येकादशंद्वारमितिद्वारगाथाद्वयसमासार्थः । ।साम्प्रतमेतदवे विवरीषुराह[भा.२४६१] दीसंतोविहुनीया पव्वयहिययंपिसंपकप्पंति ।
कलुणकिवणाणि किंपुन, कुणमाणाएगसेजाए ।। . वृ- सेनापतौ मृते स तत्र ज्ञातविधौ गतस्तत्र दृश्यमाना अपि निजकाः पर्वतहृदयमपि पर्वतसदृशमानसमपि साधू संयमात् स प्रकम्पयन्ति । सम्यगन्तीनीभूय प्रकर्षेण च्यावयन्ति किं पुनरेकस्यांशय्यायांवसतौकरुण-कृपणानिरोदनानि कुर्वाणास्तानिकुर्वाणाः सुतरांसंयमाभ्रंशयंति ।। [भा.२४६२] अकंदठाणदितो तेसिंसोच्चाउनायगादीणं ।
पुव्वावरत्तरोवणजाय अनाहा वएकोवि ।। वृ- सोधिकृतः साधुर्यत्र ते ज्ञात्वा क्रंदंति तस्मिनाक्रंदस्थाने स्थितः पूर्वरात्रेऽपररात्रे च रोदनं तेषां 'ज्ञातकादीनां' करुणकृपणं यथा जात वयमनाथा भविष्यामः, सर्वेषां परिभवास्पदमिति श्रुत्वा कश्चित्व्रजेत्प्रव्रज्यांमुञ्चेदिस्यर्थःगतमाक्रंदस्थानद्वारमधुना ससुरउवरए' इत्यादिद्वारमाह
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५७
उद्देशकः-६, मूल- १४८, [भा. २४६३] [भा.२४६३] महिलाएसमंछोढुंससुरेणंढक्कितो उउवरए।
नायविहिमायगंवा पेल्ले उब्भामगसगाए।।। वृ-तस्य साधोः श्वशुरकस्तं तत्र समायातं साधुं दृष्ट्रा निजदुहितरं सर्वालङ्कारभूषितां कारयेत् । कारयित्वा च वन्दापनाय भिक्षार्थं वा समागतः तेन श्वसुरकेण महेलया भार्यया सममपवरके क्षिप्त्वा अपवरको ढंक्कितः स्थगितद्वारकृतः, तत्र चोपसर्गमाणः कश्चिदुत्प्रव्रजेत् ।। प्रेरणाद्वारमाहज्ञातविधिमागतं सन्तं साधुं दृष्ट्रास्वजनवर्गस्तस्य स्वकीयया उद्भ्रामिकया भार्यया प्रेरयेत् संयमात् च्यावयेत् ।। गतं प्रेरणद्वारं । साम्प्रतं चतुर्थमुपसर्गद्वारं प्रतिपिपादयिषुरिदमाह[भा.२४६४] मोहुम्मायकराइंउवसग्गाइंकरेइसे विहरे ।
___ भजाजेहिंतरुविवाएणंभज्जतेसज्जं ।। वृ-भार्या से तस्य स्वजनविधिं गतस्य सा विरहे मोहोन्मादकरान् उपसर्गान् आलिंगनादीन् तान् करोति । यैस्तरुरिव वातेन भिद्यतेसद्यः ।। सम्प्रति ‘पान्थरोवणभइए' इति द्वारव्याख्यानमाह[भा.२४६५] कइएणसभावेन यभयगुत्तोपहंमिपंतावे ।
हिययं अमुंडियंमेभएवं पंतारएकुवितो ।। वृ- साधुतिविधिं गतस्तत्र च लज्जया भिक्षां न हिण्डते, तत् उद्भ्रामक भिक्षार्यया ‘गतस्तेषां ज्ञातानां क्षेत्रं पथि तत्र कैतवेन वा स्वभावेन वा तस्य भार्या भृतकेन संमं क्षेत्रं गता तत्र सभृतकः कैतवन स्वभावेन वा कर्मणि ।। [भा.२४६६] कम्महतो पव्वइतोभयतो एसम्ह आसिमावंदा ।
उब्भामएवोहेच्छागघायंतस्ससादेइ ।। वृ-कदाचित् स प्रव्रजितः कर्मकर आसीत्ततस्तंबहुजनो दृष्ट्वाब्रूयात् एषोऽस्माकंभृतक आसीत् कर्महतः कर्मभग्नः सन् प्रव्रजितः तस्मान्मा वंदिषत ।। छागधातद्वारमाह उदभ्रामके उदभ्रामकिभिक्षाचर्यागतेऽधिकृते भृतकरुपे साधौ वोद्रे मूर्खे तस्य भृतकस्य सा भृत्या छागघातं ददाति कुपिता सतिछागमिवतंघातयतीत्यर्थः । अधुना अनुलोमोपसर्गद्वारमाह[भा.२४६७] माच्छिज्जउकुलतंतूधणमोत्तारंतुजणयमेगसुयं ।।
वत्थन्नमादिएहिं अभियोग्गेउंचतंनेति ।। वृ- तस्य ज्ञातविधिगतस्य साधोतिविधिरेवं ब्रूयात् मा च्छिद्यतां च्छेदं यायात् कुलतन्तुः कुलसन्तानस्तस्माद्धनरक्षकमेकं सुतं प्रसादं कृत्वा जनय पश्चात् गृह्णीथाः, । एवमुक्तः सन् कश्चित् उत्प्रव्रजेत् ।। अधुना अभियोग्यद्वारमाह वस्त्रान्नादिकैरादिशब्दात् खादिमस्वादिमादिविशेषपरिग्रहस्तैरभियोज्य वशीकृत्य स्वजनस्तात्मसमीपं नयति ।। विषद्वारमाह [भा.२४६८] नेच्छंति देवरा मेजीवंते इमंमिइति विसंदिज्जा ।
. अन्नेणवंदावेज्जाससुरो वा से करेइइमं ।। वृ-तंज्ञातविधिंगतंसाधुंदृष्ट्वातभार्येदं विचिन्तयेत् । अस्मिन्जीवतिमांदेवराभोग्यतयानेच्छंति तस्मान् मारयामि केनाप्युयेनैनमिति विचिन्त्य स्वयं वा विषं दद्यादन्येन वा दापयेत् ‘सयं व' स्वयं श्वशुरेणमित्यादिद्वारमाहतस्य साधोः श्वशुरो वा स्वयमिदंकुत्किंतदित्याह- . . [भा.२४६९] पंतवणबंधरोहंतस्सवि नीयल्लगावखुब्भेज्जा ।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २६ / १४८ अहवा कसायत्ति ऊ सेवति तिवाएज एक्कतरं । ।
वृ- श्वशुरस्तं दृष्ट्वा कुप्येत यथैतेन मम दुहिता जीवच्छल्पी जाता ततः कोपात्तस्य साधो प्रान्तापणं प्रहारदानं बन्धनं वा निगडादिभिः रोधं वा गृहान्निर्गत्य नगराद्वा अनिर्गमनं कुर्यात् कारयेद्वा तस्यापि च साधोर्निजका आत्मीयास्तमेनामवस्थां प्राप्तं दृष्ट्वा ज्ञात्वा वा क्षुभ्येयुः क्षोभाच् श्वशुराद्यन्यतममतिपातयेत् ।। अत्र प्रायश्चित्तविधिमाह
[भा. २४७०]
१५८
एक्कमि दोसु तीस व मूल नवट्टो तहेव पारंची । अह सो अतिवाइज पावइ पारंचियं ठाणां ।।
वृ- एकस्मिन्नतिपातिते मूलप्रायश्चित्तभाग्भवति । द्वयोरतिपातितयोरनवस्थाप्य स्त्रिष्वतिपातितेषु पाराञ्ची । अथ स एवातिपात्यते साधुस्तर्हि स यदि कथमपि जीवति ततः पाराञ्चितं स्थानं प्राप्नोति । अहवा विधम्मसड्ढा साधू तेसिं घरें न गेण्हंती । उगमदोसा उभया ताहे नीया भांति इमं ।।
[भा. २४७१]
वृ- अथवेति प्रकारान्तरेण दोषकथनोद्योतने साधवो धर्मश्रद्धा उद्गमदोषादिभयात्तेषां गृहेन किमपि गृह्णन्ति । ततस्ते निजाः स्वजना इदं भणन्ति । किं तदित्याह
[भा. २४७२]
अम्हं अनिच्छमाणो आगमने लज्जणं कूणति एसो । उहावाण हिंडती अणे लोगो वणं भणति ।।
बृ- अस्माकं गृहे किमप्यनिच्छन् एष आगमने लज्ञ्जनमयशस्कारं करोति यतोऽस्मिन् प्रतिगृहमन्यत्र भिक्षां हिण्डमानेन महती नूनमस्माकमपभ्राजना लोको वान्य इदं भणति । किं तदित्याहनीयल्लस्स विभत्तं न तरह दाउति तुब्भे किवणत्ति । भुंजसु वृत्तेभणातिनो कप्पियं भुंजे ।।
[ भा. २४७३]
-
वृ- तं साधुं भिक्षामन्तं दृष्ट्वा केचिदन्ये स्वजनान् प्रति ब्रूयुः यथा यूयं कृपळा निजकस्याप्येकस्य प्राधूर्णकागतस्य भक्तं दातुं न शक्नुथ ततस्ते एवमुक्ताः सन्तः साधुसमीपमागत्य ब्रुवते । यावन्ति दिनानि यूयमत्र तिष्ठत तावन्मान्यत्र भिक्षामटत किन्तु गृहे भुङ्गव । अन्यत्र भिक्षाटने हि महत्यस्माकमपभ्राजना स एवमुक्तः साधुर्भणति युष्मद्गृहे न भुजे यतोऽहं कल्पिकं भुञ्जे युष्मद्गृहे चोद्नमादिदोषाशङ्का । एवमुक्ते स्वजनाः प्राहुः
[ भा. २४७४ ] किंतंति खीरमादी ददामो दिने य भाति भज्जातो । बेंति सुते जावंते पडिया नेकरा बहुपुत्ता ।।
वृ- किं तत्कल्पिकं यत्त्वं भुंक्षे । ततः साधवो यानि युष्माकं यथाप्रवृत्तानि क्षीरादीनि क्षीरदधिघृतगुडादीनि ततस्ते आहुरेतानि यथा प्रवृत्तानि दास्यामः, गाथायां तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वेति वचनात्, तं दातुं प्रवृत्तास्ततो दत्ते क्षीरादिके भ्रातृभार्याः सुतान् क्षीरादीनि याचमानान् प्रति ब्रुवते । हे पुत्रा बहवोऽस्माकं कराः पतितास्ताने वाह
[भा. २४७५ ]
दहिधयगुलतेल्लकरा तक्ककरा चेवपाडिया अम्हं ।
रायकरपल्लियाणं समणकरा दुक्करा वोढुं ।।
वृ-दधिकर धृतकर गुलकर तैलकरास्तथा तक्रकराश्चास्माकं पातिताः श्रमणैः राजकराअपि बहवोऽस्माकमावतन् तैः सदैव प्रेरिता वयं वर्तामहे, परं राजकरप्रेरितानामस्माकमयं श्रमणकरो
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५९
उद्देशकः-६, मूल - १४८, [भा. २४७५] दुष्करो वोढुमिति प्रभूतसर्वापहरणात् ।। [भा.२४७६] एए अनेयतहिनायविहीगमने होतिदोसाओ ।
तम्हा उनगंतव्वंकारणजातेभवेगमनं ।। वृ- एते अनन्तरोहिता अन्ये चानुक्तास्तत्र ज्ञातविधिगमने दोषा भवन्ति, तस्मात् ज्ञातविधौ न गन्तव्यम् । एष उत्सर्गः, कारणेपुनर्लानत्वादिलक्षणेजातेपुनरपवादतो गमनं भवेत् । तहेवाह[भा.२४७७] गेलणकारणेणंपाउग्गासति तहिं तुगंतव्वं ।
जेउसमत्थुवसग्गेसहिउंतेजंतिजयणाए ।।। वृ-ग्लानत्वकारणेनान्यत्रप्रायोग्यस्यौषधादेरसत्यभावेउपलक्षणमेतत्वैद्याभावेचतत्रगन्तव्यम् । तत्र वैद्यस्य प्रायोग्यस्यौषधस्याशनादेश्च प्राप्यमाणत्वात्तत्र ये उसर्गान् सोलुसमर्था ये च परिश्रमेण न गृह्यन्ते यतनया वक्ष्यमाणया यान्तिगच्छन्तितामेव यतनामाह[भा.२४७८] बहिय अणापुच्छाए लहुगा लहुगो य दोव्वणापुच्छा।
___ आयरियस्सवलहुगा अपरिच्छिय पेसवंतस्स ।। वृ. अत्रेदं सूत्रं पतति, । 'नो से कप्यति थेरे य(?)नापुच्छा नायविहिं एतए' इत्यादि । तत्र यदि बहिःस्थविराणामनापृच्छया व्रजतिततस्तस्य प्रायश्चित्तंचत्वारोलघुकाः स्थविरानापृच्छयतैर्विसर्जितो यदि द्वितीयं स्थविरान् अनापृच्छय व्रजति । ततो द्वितीयानापृच्छायां मासलघु, आचार्योऽपि यद्यपरीक्षितान्प्रेषयतिततस्तस्यापरीक्षितान् प्रेक्षयतश्चत्वारो लघुकाः प्रायश्चित्तं [भा.२४७९] तम्हा परिच्छियव्यो सज्झाए चेव भिक्खभावे य ।
थिरमथिरजाणणठा सो उ उवाएहिमेहिं तु ।। वृ-यतएवमपरीक्षितप्रेक्षणप्रायश्चित्तं,तस्मास्थिरज्ञानार्थस्वाध्याये भिक्षिभावेच परीक्षितव्यः । सच एभिर्वक्ष्यमाणैरुपायैस्तानेवाह[भा.२४८०] चरणकरणस्ससारो भिक्खायरिया तहेवसज्झाओ ।
एत्थ परितम्ममाणंतंजाणसुमंदसंविगं ।। वृ-चरणंव्रतश्रमणधर्मादिउक्तं च ।। वयसमणधम्मसंजमवेयावच्चंचबंभगुत्तीतो ।नाणादितियं तवोकोहनिगहाइइचरणमेयं ।। करणंपिण्डविशुद्ध्यादि । उक्तंच-पिंडविसोहीसमितिभावणपडिमा य इंदियनिरोहो । पडिलेहणगुत्तीतो अभिग्गहा चेव करणं तु ।। तस्य चरणकरणस्य सारो भिक्षाचर्या स्वाध्यायश्च । ततोऽत्रभिक्षाचर्यायांस्वाध्यायेचपरिताम्यति । क्लेशंमन्यन्तेतंजानीतमन्दसंविग्नम् । [भा.२४८१] चरणकरणस्स सारो भिक्खायरिया तहेवसज्झाओ ।
एत्थओ उज्जममाणंतंजाणसुतंजाणसुतिव्वसंविणं ।। वृ- चरणकरणस्य सारो भिक्षाचर्या तथैव स्वाध्यायस्ततोऽत्र भिक्षाचर्यादावुद्यच्छति तं जानीत तीव्रसंविनंतदेवं स्थिरास्थिरपरीज्ञानार्थं परीक्षोक्ता । सम्प्रति किमेष उपसर्गसहिष्णुः किंवानेति । [भा.२४८२] कइएणयसभावेणयअन्नस्स चसाहसे कहिजते ।
मायपितिभायभगिणीभज्जपुत्तादिएसुंतु ।। व- यथासशृणोति तथा कैतवेनस्वभावेन वा अन्यस्यसाधोर्मातापितृभ्रातृभगिनीभार्यापुत्रादिषु विषये साध्वसंकथ्यते केन प्रकारेणेत्यत आह
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
[भा. २४८३ ]
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २६ / १४८
सिरकोट्टण कलुषाणि य कुणमाणाइं तु पायवडियाई ।
अएण न गणियाइं जो जंपंति निप्पिवासोत्ति ।।
वृ-मातापित्रादीनि शिरः कुटनकरुणरोदनभाषणानि कुर्वाणांनि पादपतितानि वामुकेन न गणितानि । एवं साध्वसे कथ्यमाने यो जल्पति अतीव खलु निप्पिपासो घोरहृदयो न वर्तते तेन सह वक्तुमपीति । . [भा. २४८४ ] सोभावतो पडिबद्धो अप्पडिबद्धो वएज्ज जा एवं ।
सोइहिति कित्तिया तू नीया जे आसि संसारे ।।
वृ- स भावतः स्वज्ञातेषु प्रतिबद्धो ज्ञातव्यो न शक्तः स सोहमुपसर्गानिति, यस्तु तथा साध्वसे कथ्यमाने एवं ब्रूते संसारे सर्वजीवाः सर्वेषां पुत्रत्वादिकमुपगतास्ते आसीरन् संसारेऽनन्ते निजास्तान् कियतः स शोचयिष्यति । किं वा मातापित्रादिभिः शोचितैर्ये संसारहेतावसंयमे पातयन्ति स ज्ञातव्यो भावतः स्वजनेष्वप्रतिबद्धः समर्थः सोढुमुपसर्गानिति ।।
[भा. २४८५ ]
मुहरागमादिएहि य तेसि नाऊण रागवेरगं । नाऊण थिरं ताहे ससहायं पेसवेंति ततो ।।
वृ- तस्य ज्ञातविधिजिगमिथोः शोभनो मुखरागः स ज्ञायते स्वजनेषु भावतः प्रतिबद्धउपसर्गान्न सहिष्णुश्च यस्य तुन तथाविधो मुखरागः केवलंविरागः स्पष्टो लक्ष्यतेस ज्ञेयोभावतः स्वज्ञातिष्वप्रतिबद्धः सहिष्णुश्चोपसर्गान् । एवं मुखरागादिभिस्तेषां ज्ञातविधिं गन्तुमिच्छतां रागं वैराग्यं च ज्ञात्वा तथा स्थिरमुपलक्षणमेतदस्थिरं च ज्ञात्वा ततः स्थिरं मावतः स्वजनेष्वप्रबिद्धं ससहायं सूरयः प्रेषयन्ति साम्प्रतमल्पश्रुताल्पागमपदव्याख्यानार्थमाह
[भा. २४८६ ]
अबहुस्सुतो अगीतो बाहिरसत्थेहिं विरिहितो इयरो । तव्विवरीए गच्छे तारिसगसहायसहितो वा ।।
-
वृ- अल्पश्रुतो नामाबहुश्रुतः स चागीतार्थ उच्यते । इतरो अल्पागमो यो बाह्यो बाह्यशास्त्रैस्त्रैर्विरहितः । एतादृशो न गच्छेत् । स्वजनविधौ किन्तु तद्विपरीतो बहुश्रुतो बह्वागमश्च यदि वा स्वयमल्पश्रुतोऽल्पागमो वा तादशहायसहितो बहुश्रुतबह्वागमसहायसहितो गच्छेत् । धम्मकही वादीहिय तवस्सि गीएहिं संपवुिडो उ ।
[भा. २४८७ ]
निमित्तएहिय तहा, गच्छइ सो अप्पच्छट्टो उ ।।
वृ- धर्मकथाभिर्द्वित्रिप्रभृतिभिर्वा दकुशलैस्तपस्विभिः षष्ठाष्टमादितपः कारिभिर्गीतार्थेः सूत्रार्थतदुभयनिष्णातैर्नैमित्तिकैश्च संपरिवृतो गच्छेत् । अथ धर्मकथ्यादयो वहवो न सन्नित ततो जघन्यतोऽप्येकैकधर्मकथ्यादिसहाय आत्मषष्ठो व्रजेतत्र प्रवेशविधिमाह
[भा. २४८८ ]
पत्ताणवेलपविसण अह पुन पत्ता पगे हविज्जाहि । तंबाहिं ठावेउ वनसहिं मग्गति अन्नत्थ ।। पडिवत्तिकुसलेहिं सहितो ताहे उ वच्चए तहियं ।
[भा. २४८९ ]
वासपडिग्गहगमनं नातिसिनेहासणग्गहणं ।।
वृ- यदि वेलायां भिक्षावेलायां स्थानं प्राप्तास्तर्हि समकालमेव सर्वेषां प्रवेशनगथ पुनः प्रगे प्रभात एव प्राप्ता भवेयुस्तदा तं स्वजनवन्तं बहिः स्थापयित्वा वसतिमन्यत्र गृह्णन्ति । अन्यत्र वसतौ गृहीतायां प्रतिपत्तिकुशलैः सहितस्ततो बहिः स्थानात् तत्र वसती व्रजति तत्र तावदावासो यावद्भिक्षावेला
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६१
उद्देशकः-६, मूल - १४८, [भा. २४८९] ततःपतदगंगृहीत्वागमनं विधेयं । तत्रयदिप्राप्तायांभिक्षावेलायांपदद्ग्रहंगृहीत्वाव्रजन्ति । तत्कालमेव गृह्णन्ति भक्तादिकमथ भिक्षावेलायामप्राप्तायां तत्र पतद्ग्रहं गृहीत्वा व्रजन्ति । निमन्त्रयन्ति चते तदा तत्क्षणमेव यल्लभन्ते तद्गृह्णन्ति । अथ मुहूर्तानुगु(ग)ण्यतः कृतभिक्षाकास्तत्र गतास्तर्हि तत्र पतदगृहं न नयन्ति, तत्र च गत्वा नातिस्नेहः स्वज्ञातानां दर्शनीयो यदि पुनः अतिस्नेहं दर्शयति ततोऽनुरक्तोऽस्माकमिति ज्ञात्वा ते उपसर्गयेयुः, । तथा तत्र गतेनासनपरिग्रहः कर्तव्यो न पुनरेवं चिन्तनीयम् ।। आसंदीपलियंकेसु मंचमासालएसु वा । अनायरियमज्झाणं आसइत्तु सइत्तुवा ।। आसनपरिग्रहाभावे ह्यपभ्राजनाभवतितस्मादासने उपवेष्टव्यम् ।। [भा.२४९०] सयमेव उ धम्मकहा सासग पंतेय निम्मुहे कुणति ।
अपडुप्पणणेय तहिं कहेइ तल्लखितो अणणो ।। वृ-यदिसस्वज्ञातिकसाधुर्धर्मकथायांकुशलः प्रान्तांश्चनिरुत्तरान्कर्तुसमर्थस्ततः स्वयमेवतस्य धर्मकथा कथनीया भवति, अथ सोऽप्रत्युत्पन्नो नागमिकः प्रतिपत्त्यकुशलो वा तदा तस्मिन्नप्रत्युत्पन्नेऽन्यस्तल्लब्धिको धर्मकथालब्धिसम्पन्नः प्रत्युत्तरदानलब्धिसम्पन्नश्च कथयति[भा.२४९१] मलियायपीढमद्दा पव्वजा एय थिरनिमित्तंतु।
थावच्चापुत्तेणं आहरणंतत्थ कायव्वं ।। वृ-ताहे पीढसमुद्दा मुहपियजंपगातेपव्वज्जाओ |भावणा वयणाणिभणिज्जातणपडिवत्तिकुसलेणं कहएणं मलिया महिया भवन्तीति चूर्णिः । पीठमर्दानाम मुखप्रियजल्पाः स्थिरीकरणनिमित्तं तत्र धर्मकथायां स्थापत्यापुत्रेण ज्ञाताधर्मकथाप्रसिद्धेनाहरणं कर्तव्यम् ।। [भा.२४९२] कहिएव अकहिए वाजाननहेउंअयंतिभत्तघरं ।
पुत्ताउत्तंतहिय पच्छाउत्तंव जंतत्थ ।। वृ- धर्मे कथिते अकाथिते वा भिक्षाग्रहणवेलायामुद्मादिशुद्धिज्ञानार्थं भक्तगृहं महानसं प्रविशन्ति । प्रविश्य च यत्तत्र पूर्वायुक्तं पूर्वप्रवृत्तमुपस्क्रियमाणं पश्चादायुक्तं यत्तेषु साधुष्वागतेषु तन्निमित्तमुपस्क्रियमाणंतत्परिभावयन्ति । पूर्वायुक्तमित्यत्रव्याख्यानद्वयं परमतेन दर्शयति[भा.२४९३] पुव्वाउत्तारुहिएकेसिंचिसमीहियं तुजंतत्थ ।
एएनहोति दोणिण विपुव्वपवत्तं तुजंतत्थ ।। वृ-केचित्व्याचक्षते पूर्वायुक्तंनामचुल्ल्यांपाकार्थमारोपितं केषाचित्पुनरिदं व्याख्यानं यत् तत्र समीहितं पाकाय ढौकितं एतौ द्वावप्यादेशौ प्रमाणं न भवतस्तस्मादिदं व्याख्यानं यत्तत्र गृहस्थानां पूर्वप्रवृत्तमुपस्क्रियमाणंतत्पूर्वायुक्तमिति ।।अथकस्मादिरदादेशद्वयं न प्रमाणमतआह[भा.२४९४] पुवारुहितेतेसमीहिएय किछिब्भइनखलुअणं ।
तम्हाखलुजंउचियंतंतुपमाणन इत्तरंतु ।। वृ- पूर्वं चुल्यामारोपिते समीहिते वा किंन क्षिप्यते खलु अन्यत् क्षिप्यते इति भावः । तस्मात्खलु यदुचितं व्याख्यानंतत्प्रमाणनेतरत् परकीयमादेशद्वयम्[भा.२४९५] बालग पुच्छादीहियनाउंआयरमनायरेहिंच ।
... जंजोगंतंगेणहइदव्वं पमाणंचजंतत्थ ।। [22/11]
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४८ वृ-बालकपृच्छादिभिरादिशब्दात्बालकोल्लापादिश्चपिएडनियुक्तिप्रसिद्धैस्तथाआदरानादराभ्यां च योग्यमयोग्यं ज्ञात्वा यत्तत्र च योग्य श्रमणप्रायोग्यं प्रतिभाति तद्गृह्णाति । वरवृषभः द्रव्यप्रमाणंच जानीयात् । कियत् कुटुम्बमन्यद्वा भोजकं कयद्वाराद्धमित्येवं यद्यावत् प्रायोग्यं प्रतिभासते तावत् गृह्णीयात् ।सम्प्रत्येतदेवसविशेषतरमाह[भा.२४९६] दव्वपमाणगणणा खारिया फोडियातहेव अद्धाय ।
संविण एगठाणा अणेगसाहसु पन्नरस ।। वृ- द्रव्यं प्रमाण नाम द्रव्याणां गणना यथा एतावन्तोऽत्रौदनभेदा एतावन्तिचशाकविधानानि । इयंतश्च खाद्यविशेषा एतावन्ति च द्रक्षापानकादीनि पानकानि तथा क्षारितानि नाम यानि लवणखरण्टितानिशालनकान्यास्तानानीत्यर्थः । फोडितंजीरकहिंगुधूपवासितंएतत्सर्वज्ञातव्यं, (तथा अश्राकालो भिक्षाया ज्ञातव्यो अन्यथा अवष्वक(क)णादयो दोषाः स्युः, तथा संविग्ना एकस्थाना एकसंघाटात्मकाः प्रविशंति,ततःकल्पते, अनेकसाधुपुअनेकेषु साधुसंघाटकेषुप्रविशत्सुन कल्पते यतस्तत्रनियमादाघाकर्मरहिता उद्देशिकादयः पंचदशदोषाः एतदेव विवरीषुःप्रथमतोद्रव्यप्रमाणमाह[भा.२४९७] सत्तविहमोयणोखलुशालीवीही य कोदवजय ।
गोहुमरालग आरणकूरखज्जा यअनेगविहा ।। वृ- सप्तविधो मकारोऽलाक्षणिकओदनः कूरस्तद्यथा-१ शालि कलमशाल्यादिकूरः, २ व्रीहि सामान्यतन्दुलौदनः ३ कोद्रवकूरो ४ वयकूरः गोधूमकूरो ६ लाककूरः ७ अकृष्टपच्यारण्यव्रीहिकूरश्च खाद्यानिचानेकविधानि ।। [भा.२४९८] सागविहाणाय तहाखारियमादीणिवंजणाइंच ।
खंडादिपाणगाणियनाउंतेसिंतुपरिमाणं ।। वृ-शाकविधानानि प्राजमनकानि क्षारितादीनि आदिशब्दात् स्फोटितपरिग्रहो व्यञ्जनानि तथा खण्डादिपानकानिआदिशब्दात्द्राक्षादिपरिग्रहः । तेषामोदनादीनां परिमाणंज्ञात्वा किमित्याह[भा.२४९९] परिमियभत्तगदाणेदसुवक्खडियंमिएगभत्तठो ।
अपरिमिते आरेण विगेण्हइएवं तुजंजोगं ।। वृ- परिमितभक्तकदाने परिमितानां भक्तकदाने परिमितानां भक्तकमेभिर्दातव्यमिति निश्यये यावद्दशानांयोग्यमुपस्कृतंतावत्येकभक्तार्थोग्राह्यः । एकयोग्यंतत्रभक्तंग्राह्यमितिभावः । अपरिमिते अपरिमितभक्तकदाने दशानामारतोऽपि नवानामष्टानां वा योग्यं यदुपस्कृतं तत्रैवं स्थानपरिणामचिन्ताव्यतिरेकेण यत् योग्यं तद्यावत्पर्याप्तं गृह्णाति ।। _[भा.२५००] अद्धा यजाणियव्वा इहरा उसकणादयोदोसा ।
संविगेसंघाडोएगोइयरेसु न विसंति ।। वृ-अद्धा भिक्षावेलाज्ञातव्या, ।इतथाअवष्वष्कणादयोदोषाभवेयुस्तथासंविगेसंविग्नानामेकः संघाटो यत्रप्रविशति तत्रगन्तव्यम् । इतरेषुयत्रबहवः संघाटकाः प्रविशन्ति, तत्र नगच्छन्ति ।। [भा.२५०१] तहियं गिलाणगस्सा अहागडाईहवंतिसव्वाई।
__ अभंगसिरावेहोअपाणच्छेयावणेज्जाइं ।. वृ- यदि स्वजनानां सम्बन्धी कोऽपि ग्लानो वर्तते तस्य चिकित्सां वैद्यः करोति यदि वा वैद्यः
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६३
उद्देशकः-६, मूल - १४८, [भा. २५०१] साधुस्वजनानां स्वजनोऽन्यस्य कस्यापि ग्लानस्य क्रियां करोति । ततस्तत्र ग्लानोज्ञातविधिनीयते । यतस्तत्र ग्लानस्याभ्यङ्गं शिरावेधोऽपानमपानकर्म च्छेदेनापनीयानि छेदापनीयानि । एतानि सर्वाणि यथाकृतानिपुरःकर्मपश्चात्करमरहितानि भवन्ति । एतदेव स्पष्टंभावयति[भा.२५०२] जइनीयाणगिलाणो नीओ विज्जो वकुणइअनस्स ।
तत्थहुनपच्छकम्मंजायइअब्भंगमादीसु ।। वृ-यदि निजकानांसम्बन्धी ग्लानो वैद्यो वा निजकोऽन्यस्य कस्यापिग्लानस्य कुरुते चिकित्सां, तत्रहुनिश्चितंन पश्चात्कर्माभ्यङ्गादिषुजायते, कथं नजायतेइत्याह[भा.२५०३] पुव्वं चमंगलठा उप्पेउंजइ करेइ गिहियाणं ।
सिरवेधबत्थिकम्माइएसुनउपच्छकम्मेयं ।। वृ- पूर्वं यदि मङ्गलार्थं साधु उप्पेउं देशीपदमेतत् । अभ्यङ्गध पश्चाद् गृहिकाणां गृहस्थानां करोत्यभ्यङ्गमेतत्पश्चात्कर्मनभवति । एवं शिरावेधवस्तिकर्मादिष्वपिपूर्वसाधौ कृत्वा पश्चाद्गृहस्थेषु क्रियमाणेषुन पश्चात्कर्म ।। [भा.२५०४] अत्तठा उवनीयाओसहमादी हवंतितेचेव ।
पच्छाहारो यतेहिं अहाकडोहोइसाहुस्स ।। वृ-आत्मार्थयान्युपनीतानि औषधादीनि गृहस्थैस्तान्येवसाधोरपिभवन्ति । पंथ्याहारेऽपिचतत्र साधोर्यथाकृतो भवतिततोनपश्चात्कर्म ।। [भा.२५०५] अगिलाणे उगिहिम्मी पुव्वुत्ताएकरतिजयणाए ।
. अनत्थपुन अलंभेनायविहिनेतिअतरंतं ।। वृ-यदि निजकानांसम्बन्धी न कश्चित् ग्लानो नापि निजको वैद्योऽन्यस्य चिकित्सां करोति, तदा गृहिणि गृहस्थे अग्लानेऽन्यत्र पूर्वोक्तया यतनया पर्वं कल्पाध्ययने ग्लानसूत्रे चिकित्सा यतनोक्ता, तया चिकित्सां कुर्वन्ति । तथान्यत्रौषधानां लाभो नास्ति, तत आह-अन्यत्र पुनरौषधानामलाभे ज्ञातविधिमनन्तरं तं ग्लानं नयन्ति, ।तदेवं ग्लानविधिरप्युक्तः ।।। [भा.२५०६] अहुणा उलाभचिन्ता, तत्थगयाणंइमा हवइतेसिं।
जइसव्वेगायरियस्स, होतितो मग्गणानस्थि ।। वृ-अधुना तेषां तत्र गतानां ज्ञातविधौ गतानामियं लाभचिन्ता भवति । यदि ते धर्मकथ्यादयः सर्वेऽप्येकस्याचार्यस्य भवन्ति, तर्हि नास्तिमार्गणा सर्वमाचार्यस्याभवतीतिभावः ।। [भा.२५०७] संतासंतसतीए, अहअणगणाबिइज्जगानीया ।
तत्थ इममग्गणा ऊआभव्वे होइनायव्वा ।। वृ-सदभावोनामसन्तिसाधवः, परंन धर्मकथादिषुकुशला असद्भावो मूलतएव नसन्तिसाधव एवं सदभावेनासदभावेन वायेऽन्यगणसक्ता द्वितीयका नीतास्तेषामियमाभाव्ये मार्गणाभवति । [भा.२५०८] जंसोउवसामेइतन्निसाए य आगयाजे उ ।
तेसव्वे आयरितो, लभतेपव्वावगोतस्स ।। वृ- स ज्ञातविधिमागतः स तु यमुपशमयति प्रव्रज्यापरिणामं ग्राहयति, ये च तन्निश्रया तस्य ज्ञातिविधिमागतस्य निश्रया स्वजनोऽयमस्माकमिति बुद्धया तत्समीपमागतास्तान् सर्वान् यो
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
ज्ञातविधिं द्रष्टुमागतस्तस्य साधोर्यः प्रव्राजक आचार्यः स लभते ।
[ भा. २५०९]
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २६ / १४८
जे पुन अभावेण धम्मकही सुंदरोत्ति वा सोउं । आउवसामिय तेहिं, तेसिं चिय ते हवंती उ ।।
बृ- ये पुनर्यथाभावेन यदि वा ये सुन्दरो धर्मकथीति श्रोतुमागताः सन्तस्तैर्धर्मकथ्याभिरुपशामिताः प्रव्रज्यापरिणामं ग्राहितास्ते तेषामेव भवन्ति ।।
[भा. २५१०] अनेहिं कारणेहिंव, गच्छंताणं तु जयण (णा) एसेव । ववहारो सेहस्स य ताइं च इमाई कज्जाई ।।
वृ- आस्तां स्वजनवन्दापनाय ग्लानप्रयोजनेन वा ज्ञातविधिगतानां यतना प्रागुक्ता भवति । अन्यैर्वा कारणैर्वक्ष्यमाणैर्ज्ञातविधिं गच्छतामेषैवानन्तरो दिना यतना । एष एव च शैक्षस्य विषयेऽनन्तरोदितआभवनव्यवहारः तानि चान्यानि कार्याणि कारणानि इमानि तान्येवाहतवसोसिय अप्पायण उमेव असंथरंत गच्छेज्जा । रमणि वा खेत्तं कालज्जोग्गं तु गच्छस्स ।।
[भा. २५११]
वृ- तपसा विकृष्टेन शोषितस्तपः शोषितः, स्वजनाश्च प्रचुरदानास्तत आप्यायननिमित्तं सरिवारो ज्ञातविधिं व्रजेत् । अथवा अवमं दुर्भिक्षं जातं तत्रासंस्तरन्तो ज्ञातविधिं गच्छेयुः । रमणीयं वा तत्क्षेत्रं गच्छस्य त्रिकालयोग्यं ततो गच्छन्ति । त्रिकालयोग्यतामेव भावयति ।।
[भा. २५१२]
वासे निचिक्खिल्लं सीयलदव उरमेव गिम्हासु । सिसिरे य घननिवाया वसही तह घठमठाय ।।
वृ-वर्षे वर्षाकाले निश्चिक्खिल्लं कर्दमाभावः ग्रीष्मकाले प्रचुरं शीतलं द्रवं लभ्यते । शिशिरे शीतकाले घनमतिशयेन निवाता वसतिर्लभ्यते घृष्टा मृष्टा च ।
[भा. २५१३]
छिनमंडवं च तयं सपक्खपरपक्खविरहितो माणं । पत्तेय उग्गत्तिय, काऊणं तत्थ गच्छेज्जा ।।
वृ- यदन्यत् क्षेत्रं गन्तव्यं तत् च्छिन्नमंडवं यत्र तु स्वजनाः सन्ति, तत्स्वपक्षपरपक्षकृतापमानविरहितं गाथायामपमानशब्दस्यान्यथोपनिपातः प्राकृतत्वात्प्रत्येकं ग्लानबालादीनामवग्रह उपष्टम्भश्च जायते इति कृत्वा इति हेतोः तत्र ज्ञातिविधौ गच्छेत् ।।
[भा. २५१४]
उवदेसं काहामि य धम्मं गाहिस्स पव्वयाविस्सं ।
सड्डाण व वुग्गाहे भिच्छगमादी ततो गच्छे ।।
वृ- धर्मोपदेशं वा स्वजनानां करिष्यामि यदि वा धर्मं श्रावकधर्मं ग्राहयिष्यामि । अथवा ते निष्क्रमितुकामा वर्तन्ते । ततः प्रव्राजयिष्यामि दानश्रद्धानि वा तानि कुलानि भिक्षुकादिर्व्युद्ग्राहयेत् । तत एतैः कारणैर्ज्ञातविधिं गच्छेत् ।
मू. (१४९) आयरिय उवज्झायरस गणंसि पंच अइसेसा पन्नत्ता, तं जहा- आयरिय उवज्झाए अंतो उवस्सयस्स पाए निगिज्झिय निगिज्झिय पप्फोडेमाणे वा पमज्जेमाणे वा नो अइक्कमइ, आयरिय उवज्झाए अंतो उवस्सयस्स उच्चारपासवणं विगिञ्चमाणे वा विसोहेमाणे वा नो अइक्कमइ, आयरिय उवज्झाए पभृ वेयावडियं इच्छा करेजा इच्छा नो करेजा, आयरिय उवज्झाए अंतोउवस्सयस्स एगरायं वा दुरायं वा वसमाणे नो अइक्कमइ; आयरिय उवज्झाए पभू वेयावडियं इच्छा करेजा इच्छा नो करेजा, आयरिय
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २५१४]
१६५ उवज्झाए अंतोउवस्स यस्स एगरायं वा दुरायं वा वसमाणे नो अइक्कमइ आयरिय उवज्झाए बाहि उवस्सयस्स एगरायंवादुरायंवा वसमाणे नो अइक्कमइ । [भा.२५१५] अतिसेसियदव्वठा नायविधिवयतिबहुसुतो ।
नेगायअतिसया बहुसुयस्स उएसो उपस्सेसो ।। वृ- अतिशेषितानामतिशयितानां ग्लानप्रायोग्याणां शतपाकादीनां द्रव्याणामर्थाय बहुश्रुतः सन् ज्ञातविधिं व्रजति इति पूर्वसूत्रे प्रतिपादितमस्मिंश्च सूत्रे बहुश्रुतस्य सतो अनेके अतिशया इति प्रतिपाद्यमित्येष सूत्रस्य प्रश्लेषसम्बन्धः प्रकारान्तरेणसम्बन्धमाह[भा.२५१६] अन्नो वि अस्थिजोगो असाहुदिठीहिंहीरमाननं ।
वायादतिसयजुत्ता, तहियं गंतुंनियत्तंति ।। वृ- अन्योऽपि पूर्वसूत्रेण सहास्य सूत्रस्य योगः सम्बन्धोऽस्ति तमेवाह-असाधुदृष्टिभिः परतीर्थिकदृष्टिभिः ह्रियमाणानां स्वजनानां वादाद्यतिशययुक्तास्तत्र ज्ञातविधिस्थाने गत्वा ते कुदृष्टयस्तेषां निवर्तयन्ति । इति प्रागुक्तं वुगाहे भिच्छुक्कमादी इति वचनात् ते चातिशयाऽत्रापि प्रतिपाद्यन्ते इतिभवति सम्बधः पुनः प्रकारान्तरेणाह[भा.२५१७] पुनरविभणइजोगो, नायविधिं गंतुपडिनियत्तस्स ।
वसहिं विसतोसुत्तंसंसाहिउमागते वा वि ।। वृ-पुनरपि प्रकारान्तरेण भण्यते-योगो ज्ञातविधिं वन्दापनाय गत्वा प्रतिनिवृत्तस्य परतीर्थिकं वा वादोपस्थितं संसाध्य निर्जित्यागतस्य वसतिं विशतोऽधिककृतं सूवमुपतिष्ठते । अधिकृतसूत्रार्थ उपढौकते तत एतदर्थं ज्ञातविधिसूनन्तरमस्य सूत्रस्योपनिपातः कृतः, एभिः सम्बन्धैरायातस्यास्य व्याख्या-आचार्यश्च उपाध्यायश्च आचार्योपाध्यायः स हि केषांचिदाचार्यः केषांचिदुपाध्यायः तत एवमुक्तंयावतापुनःसनियमादाचार्यएवतस्यगणेगणमध्येपञ्चअतिशेषाअतिशयाः प्रज्ञप्तास्तद्यथाआचार्योपाध्यायानांउपाश्रयस्यान्तर्मध्ये पादान् निगृह्य निगह्य तथा पादायतनया प्रस्फोटयितव्याः । यथाधूलिः कस्यापिक्षपकादेर्नलगति । एवं शिक्षयित्वा शिक्षयित्वप्रस्फोटयतःप्रस्फोटकोनातिक्रमति। एष एकोऽतिशयः । तथाआचार्योपाध्यायान् उपाश्रयस्यान्तरुच्चारंप्रश्रवणंवा विगिश्चयतोव्युत्सृजतो विशोधक उच्चारादिपरिष्टापको नातिक्रामति । एष द्वितीयस्तथा आचार्योपाध्यायः प्रचुरतो वैयावृत्त्यामिच्छया कारयेत् । न बलाभियोगत आणा बलाभियोगा निगंथाणं न कप्पए काउमिति वचनात् । एषतृतीयस्तथाचायोपाध्याय उपाश्यस्यान्तर्मध्ये एकरात्रंवाद्विरात्रंवावसन् नातिक्रामति । नातिचारभागभवतिएष चतुर्थः, आचार्योपाध्याय उपाश्रयादहिरेकरात्रंवा वसन्नानिक्रामति। [भा.२५१८] बहिअंतो विवच्चासो पणगंसागारि चिठइमुहुत्तं ।
बिइयपयं विच्छिणेनिरुद्धवसहीए जयणाए ।। वृ-बहिरन्तश्चयदि विपर्यासोबहिरस्फोट्यांतःप्रस्फोटनरूपस्तदापंचकरात्रिंदिवं प्रायश्चित्तम् अथ बहिः सागारिको वर्तते ततस्तिष्ठति मुहूर्त, व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरंतर्मुहूर्त्तमित्यर्थः, अथैतावत्कालेन सागारिको नापयाति तर्हि द्वितीयपदमपवादपदमाश्रीयते बहिः पादाप्रस्फोटनेऽप्यन्तर्वसतेः प्रविश्यते । तत्र विस्तीर्ण उपाश्रये अपरिभोगे प्रदेशे आचार्यपादाः प्रस्फोटयितव्या, निरुद्धायां संकटायां वसतौ यत्राचार्यसत्कवेण्टकाद्यवकाशस्तत्र यतनया यथा न कस्यापि
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २६ / १४९ धूलिर्लगतीत्येवंरूपया प्रस्फोटयितव्याः । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः साम्प्रतमेनामेव विवरीषुरिदमाह[भा. २५१९] बाहिं अपमज्जते पणगं गणिणो उसेस मासो । अप्पडिलेहदुपेहा पुव्वत्ता सत्तभंगा उ ।।
"
वृ- आचार्यः कुलादिकार्येण निर्गतः प्रत्यागत उत्सर्गेण तावद्वसतेर्बहिरेव पादान् प्रस्फोटयति प्रत्युप्रेक्षते प्रमार्जयति चेत्यर्थः । यदि पुनर्निष्कारणं बहिः पादान् न स्फोटयति, तदा बहिरप्रमार्जने गणिन आचार्यस्य प्रायश्चित्तं पञ्चकं शेषकेसाधौ बहिः पादान् (अ) प्रमार्जयतिलघुको मासः प्रायश्चित्तं, तस्मात् बहिः पादान् प्रस्फोटयान्तः प्रस्फोटयान्तः प्रवेष्टव्यं । तच्च प्रस्फोटनं विधिना कर्त्तव्यं । स चायं विधिः प्रत्युपेक्षते ततः प्रमार्जयति । अविधिः पुनरयं न प्रत्युपेक्षते न प्रमार्जयति ? न प्रत्युपेक्षते प्रमार्जयति २ प्रत्युपेक्षते न प्रमार्जयति ३ प्रत्युपेक्षते प्रमार्जयति ३ प्रत्युपेक्षते प्रमार्जयति च ४ । अत्राद्येषु त्रिषु भङ्गेषु प्रत्येकं प्रायश्चित्तं मासिकं चतुर्थे भङ्गे भङ्गाश्चत्वारस्तद्यथा दुःप्रत्युपेक्षते दुःप्रमार्जयति १, दुः प्रत्युपेक्षते सुप्रमार्जयति २, सुप्रत्युपेक्षते दुःप्रमार्जयति ३, सुप्रत्युपेक्षते सुप्रमार्जयति ४ । अत्र च चतुर्थोभङ्गः शुद्धः शेषेपुत्रिषुभङ्गेषु प्रत्येकं प्रायश्चित्तं पञ्चरात्रिंदिवं । एतदेवाहअप्रेक्षणे उपलक्षणमेतत् । अप्रमार्जने च तथा दुःप्रेक्षायामत्राप्युपलक्षणव्याख्यानमिति दुःप्रमार्जनायां च पूर्वोक्ताः कल्पाध्ययनोक्ताः सप्त भङ्गाः । तत्र चोक्तः प्रायश्चित्तविधिः
[भा. २५२० ]
बहिअंतो विवज्जासो पनगं सागारिए असंतंमि । सागारियंमि उचले, अच्छंति मुहुत्तगं थेरा ।।
वृ- यदि सागारिके अथ सागारिको बहिस्तिष्ठति सोऽपि चलश्चलो नाम मुहूर्तमात्रेण गन्ता तस्मिन् सागारिके चले तिष्ठति मुहूर्तकमल्पार्थे कप्रत्ययोऽल्पं मुहूर्तं । किमुक्तं भवति ? सप्ततालमात्रं सप्तपदातिक्रमणमात्रं वा कालं स्थविरास्तिष्ठन्ति ।
१६६
[भा. २५२१] थिरवक्खित्ते सागारिए अनुवउत्तो पमजिउं पविसे । निव्विक्खित्तुवउत्ते अंतो उ पमज्जणा ताहे ।।
- स्थिरो नाम यस्तत्रावस्थायी ध्रुवकर्मिको व्याक्षिप्तः कर्मणि कर्तव्ये व्याकुलस्तद्विपरीतोऽव्याक्षिप्तः उपयुक्त आचार्यान् दृष्ट्या निरीक्षमाणस्तद्विपरीतोऽनुपयुक्तः । तत्र स्थिरे व्याक्षिप्तेऽनुपयुक्ते सागारिके विद्यमाने बहिः पादान् प्रमार्ज्य प्रविशेत्, स्थिरेनिर्व्याक्षिप्ते उपयुक्तेः बहिः सागारिके सति वसतरेन्तः प्रमार्जना पादानां । अथाचार्यस्य पादाः किं स्वयमेवाचार्येण प्रस्फोटयितव्या उतान्येन साधुना तत आह
[भा. २५२२]
अभिगाहियस्स असती तस्सेव रओहरेन अन्नयरे । पाउंछणुन्निए नव पुस्संतिय अनन्नभुत्तेणं ।।
वृ- केनापि साधुना अभिग्रहो गृहीतो वर्तते । यथा मया आचार्यस्य बहिर्निर्गतस्य प्रत्यागतस्य पादाः प्रस्फोटमितव्या इति, यद्यस्ति तर्हि तेन प्रमार्जनायोपस्थातव्यम् तत्र चाचार्येणात्मीयं रजोहरणं तस्य समर्पयितव्यं पादप्रमार्जनाय, ततः स आभिग्रहिकस्तेनाचार्यसक्तेन रजोहरणेन आचार्यस्य पादान् प्रमार्जयति, । अथवा यदन्यदौर्णिकं पादप्रोञ्छनकमन्येन साधुना पादप्रमार्जनेनापरिभुकतं तेनाचार्यस्य पादान्प्रस्फोटयति । अथाभिग्रहिको न विद्यते । तत आभिग्रहिकस्यासत्यभावे अन्यतरस्तस्यैवाचार्यस्य रजोहरणेन औकिन वा पादप्रोञ्छनकेनानन्यभुक्तेन पादान् पुंसयति । यदि पुनव्यापृता अपि
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल - १४९, [भा. २५२२]
१६७ निष्कारणमाचार्यस्य पादान्न प्रमार्जयति तदा मासलघु, अथात्मीयेन रजोहरणेन पादप्रोञ्छनेन वा अन्यपादप्रमार्जनतः परिभुक्तेन प्रमार्जयंति, तदापि मासलघु । यदि वहिर्सवतेः सागारिकस्तिष्ठतीत्याचार्यस्य पादानप्रस्फोटितास्तर्हि वसतेरन्तः प्रविष्टस्य प्रस्फोटनीयास्तत्रायं विधिः[भा.२५२३] विपुलाए अपरिभोगेअप्पणउवासए व चिट्ठस्स ।
एमेव भिक्खुयस्स वि नवरिंबाहिं चिरयरंतु ।। - वृ-यदि विपुला वसतिस्तर्हि तस्यां विपुलायां वसतावपरिभोगेअवकाशे आचार्येण स्थित्वा पादाः प्रस्फोटयितव्याः, । अथसंकटा वसतिस्तर्हि आचार्यस्य आत्मीयोवेण्टकाद्यवकाशस्तत्र ऐर्यापथिकी प्रतिक्रम्योपविष्टस्य पादाः प्रमार्जनीयास्तेचकुशलेनसाधुनातथाप्रमार्जनीया यथाऽन्ये साधवोधूल्या नभ्रियन्ते यथाआचयस्योक्तमेव भिक्षोरपिद्रष्टव्यं, नवरंबहिर्वसतेःसागरिकस्तिष्ठति । ततश्चिरतरमपि कालंप्रतीक्षेत, यावच्चलः सागारिको व्यतिक्रामति यदिपुनर्भिक्षुवसतेर्बहिः सागारिकाभावेऽपिपादान् (अ) प्रस्फोट्यवसतेरन्तः प्रविशतितदा तस्य प्रायश्चित्तंमासलघु । [भा.२५२४] . निगिज पमज्जाही अभणंतस्सेवमासियं गुरुणो ।
पासरएखमगादी चोयगकजागते दोसा ।। वृ-यदिबहिः सागारिकइति कृत्वावसतेरन्तः पादाःस्फोटयितव्याः । ततः सङ्कटायांवसतौपादान् प्रमार्जयितुमुपस्थितंसाधुमाचार्योब्रूते-आर्यनिगृह्य पादान्प्रमार्जय । किमुक्तंभवति ।तथायतनया पादान्प्रमार्जय । यथापादधूल्यानकोऽपिसाधुधियते । अथैवं नब्रूतेततएवमभणतोगुरोः प्रायश्चित्तं मासलघु, । अथ पादरसाक्षपकादयः खरंट्येरन् । तथाचसति वक्ष्यमाणा दोषाः । अत्रचोदक आहआचार्यःकस्माद्बहिर्गच्छति ।सूरिराह-कार्यागतेकार्येषुसमापतितेष्वगतेदोषास्तस्माद्गच्छति । अधुना पायरएखमगादी इत्येतद्वयाख्यानयति[भा.२५२५] तवसोसितो वखमगोइड्डिमावुड्डो कोच्चितो वावि ।
माभंडणखमगाइतिसुत्तनिगिज्झजयणाए ।। वृ- तपसा शोषितस्तपःशोषित क्षपकः तस्य त्वल्पेऽप्यपराधे द्वेषोजायते ततः स आचार्यपादप्रमार्जनधूल्या विकीर्णः कुपितोभवेत्कुपितश्चसन्भंडनंकृत्वाअन्यत्रगच्छेप्रविशेत्प्रतिभज्यते वा, अथवा कोपिऋद्धिमान् वृद्धो राजादिः प्रव्रजितः सपादधूल्याऽवकीर्णोरुष्टः सन्भंडनादिकुर्यात्, कोच्चितो नाम शैक्षकः प्रव्रजितः सोपि रुष्टः प्रतिभज्येत तस्मात् क्षपकादि मा भंडनं कार्षीदिति सूत्रे निगिज्झ निगिज्झनिगिज्झेत्युक्तमस्याप्ययमर्थोयतनयेति । ।सम्प्रतिचोयगे कज्जागते दोसा इति[भा.२५२६] थाणे कुप्पतेखमगो किचेवगुरुस्स निगमोभणितो ।
भणइकुलगणकज्जेचेइयगमनंच पव्वेसु ।। वृ-स्थाने कुप्यतिक्षपकस्तथाहिस पादधूल्यावकीर्यते ततो मा कोपं कार्षीत् किञ्चिद्गुरोराचार्यस्य निर्गमः ।केन कारणेन भणितस्तत्कारणमेव नास्तियेन कारणेन बहिराचार्यय निर्गमनं, आचार्य आहभण्यते-अत्रोत्तरंदीयतेकुलकार्येगणकार्येउपलक्षणमेतत् ।संघकार्येचबहुविधेसमापतितेतथापर्वसु पाक्षिकादिषु चैत्यानां सर्वेषामपि नमनमवश्यं कर्तव्यमिति हेतोश्चाचार्यस्य वसतिर्बहिर्गमनं[भा.२५२७] । जति एवं निग्गमणेभणातितोवाहि चिट्ठिएपुच्छे ।
वुच्चति वहिअच्छंतेवाचोयग गुरुणो इमे दोसा ।।
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
· व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ - वृ-चोदको भणति-यदि एवं कुलादिकार्यनिमित्तमाचार्यस्य निर्गमनंततो निर्गमने सति प्रत्यागतो यदिवसतेर्बहिः सागारिकस्ततो तावदहिस्तिष्ठतु, यावच्चलसागारिको व्युत्क्रान्तो भवति, । तत बहिरेव पादान प्रस्फोट्य वसतेरन्तः प्रविशतु, । एवं च सति क्षपकादिदोषाः परित्यक्ता भवन्ति, । आचार्य आह उच्यते-उत्तरं भण्यते । हे चोदक गुरोराचार्यस्य वसतेर्बहिस्तिष्ठत इमे वक्ष्यमाणा बहवो दोषास्तानेवाह[भा.२५२८] तगहुण्हावि अभाविएवुड्डा वा अच्छमाणपुच्छादी |
- विनए गिलाणमादी, साहुसन्नी पडिच्छंती ।। वृ-कुलादिकार्येणनिर्गतेआचार्यउष्णेनाभावितेतृष्णाजायते ।ततस्तृष्णाभिभूतोवसतिमागतो यदि बहिर्वसतेः प्रतीक्षते यावत्सागरिकोऽपगच्छति । तावत्तृष्णया उष्णेन आदिशब्दादनागाढागाढपरितापनापरिग्रहः पीडिते मूर्छा जायते आदिशब्दात् वसतिं प्रविष्टः सन् प्रचुरं पानीयमापिबतस्ततो भक्ताजीर्णतया ग्लानत्वं भवेदित्यादि परिग्रहस्तथा वृद्धा उपलक्षणमेतत् । बालशैक्षाऽसहादयश्चाचार्येतिष्ठतिप्रीतक्ष्यन्तेतेचप्रतीक्ष्यमाणाः प्रथमद्वितीयपरीषहाभ्यांपीडितामूर्छाद्याप्नुवन्ति तथा ग्लानाआदिशब्दात् क्षपकादिपरिहग्रहस्ते विनयेन प्रतीक्षमाणाः भोजन मकुर्वन्त औषधादिकंच गुरुणा विनाअलभमानागाढतरंग्लात्वाद्याप्नुवन्ति । यथा साधवः केचित् प्राघूर्णका गन्तुमनसः तथा संज्ञिनः श्रावका अष्टम्यादिषु कृताभक्ताः पारणके भिक्षायामदत्तायां अपारयन्त आचार्यां प्रतीक्ष्यमाणास्तिष्ठन्ति । तत्र साधूनां दिवसो गरीयान् चटति तत्र चोष्णादि परितापनादोषः, संज्ञिनां चान्तरायमित्येष गाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुःप्रथमतः तण्हुण्हादि भाविए इति । [भा.२५२९] तिण्हुण्हभावियस्स पडिस्समाणस्सपुच्छमादीया ।
खद्दादियणगिलाणेसुत्तत्थविराहधनाचेव ।। वृ-आचार्य:स्वरूपत उष्णेनाभावितः क्वचित् प्रयोजनवशतो वहिर्निर्गमनात्ततः कुलादिकार्येषु निर्गतस्तृष्णाभिभूतो वसतिमागतोऽपि यदि सागारिकमपगच्छन्तं यावत्प्रतीक्षते, ततः प्रतीक्षमाणस्य तृष्णया उष्णेन चतापितस्य मूर्छादयो भवन्ति ।आदिशब्दादागाढादिपरितापनापरिग्रहस्तथा वसतिं प्रविष्टेऽतीवतृष्णाभिभूतःखद्दस्य चतुरस्य पानीयस्यादानंग्रहणंकुर्यात्, ।प्रचुरंपानीयं पिबेदित्यर्थः । ततो भक्ताणतया ग्लानो भवेत्, तस्मिंश्च ग्लाने सूत्रार्थपरिहानिर्विराधना च तस्याचार्यस्य स्यात् । म्लानत्वेनाचार्यो म्रियेतेतिभावः, अथवा सूत्रार्थपरिहान्याअजानतांसाधूनांज्ञानादिविराधनास्यात्,। सूत्रार्थाभावतोऽजानन्तःसाधवाज्ञानादिविराधनांकुर्युरितिभावः । अधुनावुड्डावेतिव्याख्यानार्थमाह[भा.२५३०] वुड्डासाहुसेहादीखमगोवा पारणंमिभुक्खुत्तो।
अच्छइपडिच्छमाणो, न भुंजण लोइयमदिटुं ।। वृ- वृद्धा वयोवृद्धा असहाः प्रथमद्वितीयपरीषहान साढुमसमस्तिथा शैक्षका आदिशब्दात ग्लानाश्चाचार्य प्रतीक्षमाणास्तिष्ठन्ति,तेचतथा तिष्ठन्तस्तृडादिभिः पीडिता मूर्छाद्याप्नुवन्तिग्लानस्य च गाढतरं ग्लानत्वमुपजायते, । यदि पुनरागतमात्र एव वसतौ प्रविशति, ततो यथायोगं वृद्धादिनामकालहीनं सम्पाद्यते इति, न कश्चिद्दोषः । अधुना विनये गिलाणादी इत्येतद्वयाख्यानयतिखमगो वा इत्यादि क्षपको वा कोऽपि विकृष्टेन तपसा क्लान्तो विनयेन पारणके बुभुक्षार्तः प्रतिक्ष्यमाणस्तिष्ठति ।नपुनर्भुक्तेअद्यापिनालोचितमाचार्येणचन दृष्टमितिकृत्वा ।
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६९
उद्देशक :-६, मूल - १४९, [भा. २५३१] [भा.२५३१] परितावाअंतरायादोसा हुंतिअभुंजणे।
भुंजणे अविणादीयादोसा तत्थभवंतिय ।। वृ- एवं क्षपकस्य विकृष्टतपसा क्लान्तस्य प्रतीक्षणेनाभोजने महान् परितापो भवति, अन्तरायं चोपजायते । अथ भुङ्क्ते तर्हि भोजने तत्राविनयादयोऽविनयः प्रतीत आदिशब्दाद दृष्टानालोचितभोजने अदत्तादानदोषपरिग्रहोदोषाभवन्तिग्लानमधिकृत्याह[भा.२५३२] गिलानस्सोसहादी उनदेति गुरुणो विणा ।
ऊनाहियंवदेजाहि, तस्सवेलातिगच्छति ।। वृ- ग्लानस्यौषधादिकं साधवो गुरुणा विना न ददाति, आदिशब्दात् भोजनपरिग्रहः, यदि वा ऊनमधिकंवादद्युस्तस्य च ग्लानस्याचार्य प्रतीक्षमाणस्य वेला तिगच्छतिसम्प्रतिसाधूसन्नी इति[भा.२५३३] पाहुणमागंतुमना वंदिय जोतेसि उणहसंतावो ।
पारग पाडिच्छंतेसद्धे वाअंतरायंतु ।। वृ-प्राघूर्णकाः केचित्साधवआगतास्तेगन्तुमनसस्तेयद्याचार्यमवन्दित्वाअनापृच्छयागच्छन्ति,। ततोऽविनयादयो दोषास्ततः प्रतीक्षमाणास्तिष्ठन्ति आचार्य श्चचिरेण वसतिं प्रविष्टस्तावदिवस आसमन्तत्तप्तोऽभवत् ततो गुरुं वन्दित्वा व्रजतां य उष्णसन्तापस्तेषां स आचार्यनिमित्तकस्तथा श्राद्धेऽष्टम्यादिषुपर्वसुकृताभक्तेपानके आचार्य प्रतीक्षमाणेअन्तरायं कृतं भवति । उपसंहारमाह[भा.२५३४] जम्हा एतेदोसा तम्हागुरुणान चिठियव्वंतु।
भिक्खूण चिट्ठियव्वंतस्सन किंदोस होतेए ।। वृ- यस्मादे दोषास्तस्मात् गुरुणा न वसेतर्बहिः स्थिरं स्थातव्यं, । भिक्षुणा पुनश्चिरमपि स्थातव्यं यावच्चलः सागारिकोऽपयातिततो बहिः पादान्प्रमृज्यान्तर्वसतेः प्रवेष्टव्यम् । अत्रचोदक आह-तस्य भिक्षः किमेतेअनन्तरोदिता दोषानभवन्ति? ।आचार्य आह[भा.२५३५] अनेगबहुनिगमणेअब्भुट्टणभाविया य हिंडता ।
दसविहवेयावच्चेसग्गामेबहिंचवायामो ।। [भा.२५३६] सी उण्हसहाभिक्खुनय हानी वायणादिया तेसिं ।
. गुरुणो पुनतेनत्थी तेन पमजंतोखेयन्नो ।। वृ- अनेकैः कारणैः बहून् वारान् निर्गमनं बहुनिर्गमनं तस्मिन् तथा गुर्वादीनामभ्युत्थाने आसनप्रदानादौ च तथा भिक्षार्थं हिंडमानाभाविता व्यायामितशरीराः यदुक्तमनैकैः बहुवारं निर्गमनं, तत्रकारणान्याहदशविधवैयावृत्त्यनिमित्तं । स्वग्रामेबहिः परयामेऽनेकवारमनेकधाव्यायामोऽभवत् । तथा शीतोष्णसहा भिक्षवो न च तेषां भिक्षूणां वाचनादिका वाचनादिविषया हानिर्गुरोः पुनस्तेऽनेकवारमनेकबहुनिर्गमनादयो न सन्ति । ततस्तृष्णाद्यध्यासितुमसहिष्णव आचार्या-वसते बहिः सांगारिके तिष्ठति लघुवसतेरन्तः प्रविशन्ति, ।ततः खेदज्ञेन कुशलेन पादान्प्रमार्जयन्ति । [भा.२५३७] धुवकम्मियं वनाउंकजेणणेण वा अनतिपातिं ।
अव्वक्खित्ताउत्तंन उदिक्खतिबाहिभिक्खूवि ।। वृ- वसतेर्बहिः सागारिकं ध्रुवकमिकं वा लोहकारादिकमन्येन वा कार्येणान्यमपि सागारिक-. मनतिपातितमगच्छन्तं तथा अव्याक्षिप्तमायुक्तं च ज्ञात्वा भिक्षुरपि बहिर्नोदीक्षते न प्रतीक्षते ।
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ किन्तुवसतिंप्रविश्यात्मीय अवकाशे यतनयात्मनः पादौ प्रमार्जयेत् । प्रथमोऽतिशयोगतः । [भा.२५३८] बहिगमने चउगुरुगाआणादी वाणिएय मिच्छत्तं ।
पडियरणमनाभोगेखरिमुहमरुए तिरिक्खादी ।। वृ- आचार्यो यदि विचारभूमिं बहिर्गच्छति ततः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका आज्ञादयश्च दोषाः, । तथा वाणिएय मिच्छत्तमिति वणिजि अभ्युत्थानं पूर्वं कृतं भवति पश्चादकुर्वति केषांचिन्मिथ्यात्वमुपजायते ।इयमत्रभावना आचार्यंसंज्ञाभूमिंव्रजन्तंततः प्रत्यागच्छन्तंच दृष्ट्रावणिजो निजनिजापणे स्थिता अभ्युत्थानं कृतवन्तस्तं च तथा वणिजां बहुमानेनाभ्युत्थानं दृष्ट्वाकेचिदन्ये मन्यन्ते गुणवानेष आचार्योयेनवणिज्जएवमनेमभ्युपतिष्ठन्ति । तस्मादस्माकमपिपूज्य इतितेऽपिपूजयन्तियदात्वाचार्यः कदाचित् द्वौ वारौ संज्ञाभूमिं व्रजति तदा चतुरो वारान् गमने प्रत्यागमने चोत्थातव्यम् । ते चालस्यं मन्यमाना अभ्युत्थातव्यं भविष्यतीति कृत्वा आचार्यं दृष्ट्वाऽन्यतो मुखं कुर्वन्ति । तांश्च तथा कुर्वतो दृष्ट्रा अन्ये चिन्तयन्ति । नूनमेषप्रमादी जातोज्ञातोऽपिगुणवानपियदीदृशः पततितहिन किञ्चिदिति ते मिथ्यात्वं गच्छन्ति । तथा आचार्यं लोकेन पूज्यमानं दृष्ट्रा मरुके बाह्यणस्य मारणबुद्धया प्रतिचरणं भवति । ततः संज्ञाभूमिं गतं विजने प्रदेशे मारयेत् । तथा खरमुखीं नपुंसकी दासी वा प्रापयित्वा उड्डाहं कुर्यात् ।अनाभोगेनवावनगहने प्रविष्टे तिर्यगादौचगर्दब्यादौकुलटादौ च प्रविष्टायामात्मपरोभयसमुत्थां दोषा एष गाथासंक्षेपार्थः ।।सम्प्रति वाणिएय मिच्छत्तमित्येतद्विभावंयिषुराह[भा.२५३९] सुयवंतंमिपरिवारवंचवणियंतरावनुट्ठाणे ।
टुट्ठाणनग्गिमंमि यहाणी य परमुहावणा ।। वृ-संज्ञाभूमिव्रजतिततः प्रत्यागच्छतिवा तस्मिचार्ये श्रुतवानेष परिवारवांश्चेतिमन्यमाना अन्तरा निजनिजापणेषु स्थितावणिजोऽभ्युत्थानं कृतवन्तः । तेषांचोत्थाने लोकसयचभूयान्बहुमान आसीत्। कदाचिदाचार्यो द्वौ वारौ संज्ञाभूमिं व्रजेत् ततो द्विस्थाननिर्गमने चतुरो वारान् गच्छति प्रत्यागच्छति चोत्थातव्यं ततस्ते आलस्यं मन्यमाना अभ्त्थानस्य हानि कुर्वन्ति । ते च हानिमभ्युत्थानस्य चिकीर्षवोऽभ्युत्थातव्यंभविष्यतीति कृत्वा तमाचार्य दृष्टा परमुखाभवन्ति । अन्यतोमुखंकुर्वन्तीति भावः । अथवाअवर्णः स्यात्तथाहिद्वौवारौ संज्ञाभूमिव्रजन्तमाचार्यं दृष्ट्रातेवदन्ति । नूनमेषआचार्यो द्वौ त्रीन्वारान् समुद्दिशतितेन द्वौ वारौ संज्ञाभूमिंयाति ।।। [भा.२५४०] गुणवंतुजतो वणियापूयं तन्नेव सन्नया तंमि ।
- पडियत्ति अनुठाणेदुविहनियत्ती अभिमुहाणं ।। वृ-वणिजांबहुमानेनाभ्युत्थानंदृष्टा केचिदन्येचिन्तयन्ति ।गुणवानाचार्योयतोवणिजः पूजयन्ति। एवं चिन्तयित्वा तेऽप्यन्ये तस्मिन्नाचार्ये सन्नता भवन्ति । वारद्वयं संज्ञाभूमिगमने वणिजामनुत्थाने ते चिन्तयन्ति ।नूनमेषआचार्यः पतितः । कथमन्यथावणिजः पूर्वमभ्युत्थानंकृतवन्तोनेदानींकुर्वन्ति, तथा च सति तेषामभिमुखाणां द्विविधा निवृत्तिस्तथा ये श्रावकत्वं गृहीतुकामा ये च तस्य समीपे प्रव्रजितुकामास्ते चिन्तयंति ।यद्येषोपि प्रधानो ज्ञात्वा कुशीलत्वं प्रतिपद्यते तर्हि नूनं सर्वं जिनवचनमसारमितिमन्यमानाः श्रावकत्वात्व्रतग्रहणाद्वाप्रतिनिवर्तन्ते मिथ्यात्वंगच्छन्ति ।सम्प्रति पडियरणमणाभोगे इत्यादिव्याख्यानमाह
[भा.२५४१] आउट्टोत्तिवलोगेपडियरिउच्छिन्नेमारुए मरुगो ।
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७१
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २५४१]
खरियमुहसंढगंवा लोभेउतिरिक्खसंगहणं ।। वृ-गुणवानाचार्य इति कृत्वा सर्वो लोक आचार्यस्यावृतोऽभवत् प्रणतोऽभूतधिगजातीयानांच केषाञ्चित्पापीयसांतथापूजामाचार्यस्यदृष्ट्वामहामत्सरस्ततोमात्सर्येणसंज्ञाभूमिगतमाचार्यं प्रतिचर्य च्छन्ने प्रदेश मरुको ब्राह्मणः कोऽपि जीविताद्ध्यपरोप्य गर्तादिषु प्रच्छन्ने प्रदेशे स्थगयेत् । तथा खरिकामुखी दासीं नपुंसकं वा प्रलोभ्य तत्र प्रेष्य संग्रहं कुर्यात् । तथा मैथुनमेष सेवमानो गृहीतस्ततः उड्डाहःस्यात्तथाऽनाभोगेनाचार्योवनादिगुपिलमवकाशंसंज्ञाव्युत्सर्जनायप्रविष्टः स्यात्तत्रचतिरिक्खत्ति तिर्यग्योनिका गर्दभ्यादिकापूर्वगतापश्चाद्वाप्रविष्टाभवेत् । तांचकेचित्प्रत्यनीका दृष्ट्वा उड्डाहंकुर्युः । मूलगाथायां यदुक्तंतिरिक्खादीति । तत्रादिशब्दव्याख्यानार्थमाह[भा. २५४२] आदिग्गहणाउब्भामिगाव तहा अन्नतित्थिगावावि ।
अहवा वि अन्नदोसा हवंतिसेवादिमादीया ।। वृ-आदिग्रहणात् उद्भामिका कुलटा तथाअन्यतीर्थिकी वा परिगृह्यते । सा तस्मिन् गहने पूर्वगता पश्चाद्वाप्रविष्टाभवेत् । तऊवात्मपरोभयसमुत्थादोषाःसंग्रहणादयश्चप्रागुक्ताः ।अथवा इमेवक्ष्यमाणा अन्ये वाद्यादयो दोपाभवन्ति तानेव संजिघृक्षुरिगाथामाह[भा.२५४३] वादी दंडियमादी सुत्तत्थाणंव गच्छपरिहानी ।
आवस्सगदिटुंतो कुमार अकरते करतेय ।। वृ-वादि दण्डिकादयोवादिदण्डिकादिविषयाबहवो दोषास्तथासूत्रार्थानांगच्छस्य च परिहानिः । अथवा सूत्रार्थानां परिहानिर्गच्छे चज्ञानादीनांपरिहानिस्तथा आवश्यकं उच्चारावश्यकं कुवन् अकुर्वंश्च कुमारो दृष्टान्तः एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।। साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतो वादिद्वारमाह[भा.२५४४] सन्नागतोत्ति सिढेभयातिसारोत्तिबेतिपरिवादी ।
माहोहिरिसिवज्झावच्चामि अलं विवाएण ।। वृ-कोऽपि परप्रवादी बहुश्रुतमाचार्यं लोकपूजितं श्रुत्वा तेन समं वादं करिष्यामीत्यागतो भवेत् । आचार्यश्चसंज्ञाभूमिंतदागतस्तेन चागतेनवसतौ पृष्टंक्कआचार्याः? साधुभिःकथितमाचार्याः संज्ञाभूमि गताः एवं श्रुत्वा स परप्रवादी ब्रूयात्स ममभयेन पलायित्तो यदि वामम भयेनातसारो जातः । अथवा मा भविष्यत्येषां हत्येतिव्रजामि अलंपर्याप्तं विवादेन । अधुनादंडियमादिति व्याख्यानयति[भा.२५४५] चंदगवेज्जासरिसं आगमनंरायइड्डिमंताणं ।
पव्वजसागभट्ट इच्चादिगुणाणपरिहानी ।। वृ- यथा इन्द्रपुरे इन्द्रदत्तस्स राज्ञः सुतेन कथमपि पुत्तलिकाक्षिचन्द्रकस्य वेधः कृतस्तत् सदृशं राज्ञऋद्धिमतां वान्येषामाचार्यसमीपे आगमनंआचार्येचसंज्ञाभूमिंगतेदण्डिकादिरागतोभवेत् । ततः संज्ञाभूमिंगतश्चाचार्यइतिश्रुत्वा प्रतिवर्तते यदि पुनःसंज्ञाभूमिंनगता आचार्याभवेयुस्ततोधर्मंश्रुत्वा कदाचित्ते प्रव्रज्यां गृह्णीयुः । प्रव्रजितेषु च राजादिषु महती प्रवचनप्रभायना तथा श्रावकत्वं केचित्कदाचित्प्रतिपद्येरन् । यथा भद्रका वा भवेयुस्तथा च चैत्यसाधूनां महानुपग्रहः । संज्ञाभूमिगमने चैतेषां गुणानांहानिः । सम्प्रतसुत्तत्थाणंच गच्छे परिहाणी इत्येतद्व्याख्यानार्थमाह. [भा.२५४६] सुत्तत्थे परिहानी वीयारंगंतुजा पुनो एइ। . .
तत्थेव यवोसरणेसुत्तत्थेसुंनसीयंति ।।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ वृ- विचारं विचारभूमिं गत्वा यावत् तावत्सूत्रार्थपरिहानिः । इयमत्र भावना-संज्ञाभूमिदूर भवेत्सूत्रपौरुष्यामर्थपौरुष्यांचार्धकृतायांआचार्यःसंज्ञावान्जातस्ततोगतः संज्ञाभूमिंततः उद्घाटायां पौरुष्यामर्धपौरुष्यांकालवेलायांसमागतस्ततः सूत्रार्थपरिहानिः । तद्भावाच्चशिष्याःव्रतीच्छिकाश्चान्यं गणं व्रजन्ति, ततो गच्छस्यापि परिहानिस्तत्रैव पुनरुपाश्रये संज्ञाया व्युत्सर्जने सूत्रार्थेषु साधवो न सीदन्ति । अत्र चावश्यकं कुर्वन्नकुर्वन् कुमारो दृष्टान्स्तमेवभावयति[भा.२५४७] तीरगएववहारेखीरगतेहोतितदिह उट्ठाणे।
कोसस्स हानि परचमुपेल्लणरजस्स अपसत्थे ।। वृ- कुमारस्यास्थाने समुपविष्टस्यार्थिनः प्रत्यर्थिनश्च व्यवहारेणोपस्थितास्तेषां चोत्तरोत्तरेण व्यवहरतांव्यवहारस्तीरं गतः, ।परंनाद्यापिसमाप्तिमुपयाति । तस्मिंश्चासमाप्तेव्यवहारेसतिराजकुमारः संज्ञावान् जातस्तत उत्थाय संज्ञाभूमिं गतः । स च यावन्नायाति तावदर्थिनः प्रत्यर्थिनश्च क्षीरोदकसंयोगादिवदेकीभूतास्ततो राजकुमारस्य प्रत्यागतस्य ते ब्रुवते वयं परस्परं सुस्थीभूताः । एवं सदा कुर्वन्समस्तादपिलक्षादिप्रमाणान्दण्डाय पदात्परिभ्रष्टस्ततः कोशस्य हानिर्जाता ।तांचज्ञात्वा परचमू: परबलमागतंतया च राज्यस्य प्रेरणमेषोऽप्रशस्ते दृष्टान्तः । प्रथस्तेपुनदृष्टान्तःस्वयंभावनीयः। स चायं-प्रथमत एवावश्यकमुच्चारादेः कृत्वा आस्थाने समुपविशति उपविष्टो यदि संज्ञावान् भवति । ततः प्रच्छन्ने प्रदेशे व्युत्सृजति । एवं तस्य कुर्वतः प्रभूतं प्रभूततरं दण्डाय पदं जातं । तथा च सति कोशस्यमही वृद्धिस्ततः परबलस्य प्रेरणं राज्यान्तरसंग्रहः । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः । य आचार्यो बहिः संज्ञाभूमिं व्रजति, तस्य प्रागुक्तप्रकारेण सूत्रार्थपरिहानिस्तत्परिहान्या गच्छस्यापि परिहानिः शिष्याणांप्रातीच्छिकानांचान्यत्र गणान्तरेगमनात् । यस्तुतत्रैवोपाश्रयेव्युत्सृजतितस्य न किञ्चिदपि परिहीयते इतिसर्वं सुस्थं । एतदेवाह[भा.२५४८] वेलं सुत्तत्थाणंनभंजए दंडियादिकहणंवा ।
पच्छणअमयकोसे पुच्छा पुनसाहणा विनए ।। वृ-यथा बहिर्नगन्तव्यमेवं ग्रामादीनामन्तरेऽपि सूत्रार्थानामपरिहानिमित्तं दण्डिकादीनामागतानां धर्मकथायाअविघ्ननिमित्तंचसंज्ञाव्युत्सृजनायनगन्तव्यं किन्तूपाश्रस्यान्तर्युत्सृजनीयम् ।येनसूत्रार्थं वेलायांनभनक्ति । नापिदण्डिकादीनामागतनांधर्मकथनं विघ्नयति । पूर्वमेवचोपयोगः कर्तव्यः । किं मम संज्ञा भवेन्न वा तत्र यदि शङ्का तदा कृतावश्यकेन सुत्रपौरुष्यामर्थपौरुष्यां च सूत्रार्थप्रदानायोवेष्टव्यम् । तत्रापिन तावदासितव्यं यावदवश्यमुत्थेयं भवति । किन्त्वग्रे अत्रार्थे निदर्शनमेक आचार्य आवश्यकंशोधयित्वा तिष्ठति, दण्डिकश्चधर्मश्रवणार्थमागतआचार्येणधर्मकथाप्रारब्धा। स च धर्मकथाक्षिप्तो राजकुमारो धर्मं शृण्वन्नभीक्ष्णमभीक्ष्णं कायिकी व्युत्सृजनायोत्तिष्ठति । आचार्यस्य चप्रच्छन्नोभृतकोशःसमर्प्यते ।प्रच्छन्नंकायिकी मात्रकंसाधवःसमर्पयन्ति ।तत्रकायिकीः व्युत्सृजति । ततोविनयेलोकोत्तरिकेबलवतिराज्ञः पृच्छा आचार्यस्य कथनमेतदेव विभावयिषुरिदमाह[भा.२५४९] निद्धाहारो वि अहं असइंउठेमिन 'स' कहयंतो ।
पासगतोमन्ने मत्तं तत्तरिय पणामेइ ।। वृ- राजा चिन्तयति ममास्ति स्निग्ध आहारस्तथापि.कायिकी व्युत्सर्गाय पुनः पुनुत्तिष्ठामि ।। आचार्यस्तुकथयन्क्षाहरोऽपिकायिकी व्युत्सर्गायनोत्तिष्ठतिनूनंमन्ये यएषआचार्यस्यपास्थितः
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-६, मूल - १४९, [भा. २५४९]
१७३ क्षुल्लकः सतत्कायिकीमानंप्रच्छन्नं वस्त्रान्तरितंप्रणयतिसमर्पयति । तत्रकायिकीमाचार्यो व्युत्सृजति। एतच्च यदि पृच्छयतेतीविनयः कृतोभवतितस्मादुपायेन पृच्छामीतिविचिन्त्येदं पृच्छति[भा.२५५०] विनओ उत्तरिओत्तियवलितोगंगाकतो मुहीवहति ।
पुव्वमुही अचलंतोभणति निवं आगितिजुत्तोवि ।। वृ- राजा सूरिमापृच्छति-भगवन् । किं लौकिको विनयो बलीयान् अथ लोकोत्तरिकः । आचार्येणोक्तमयमर्थः परीक्ष्यतां परमेवं ज्ञायते । लोकोत्तरिको विनयो बलीयान् । तत्र परीक्षा कर्तुमारब्धा । आचार्येणोक्तं यस्तव दृष्टप्रत्ययोऽयं चाकृत्या त्वं जानासिन एष विनयभ्रंशी तं प्रेषय, यथा कुतोमुखी गंगा वहतीति ज्ञात्वा निवेदय । ततो राजा य आकृतिमान् यश्च द्दष्टप्रत्ययस्तं प्रेषयति व्रज कुतोमुखी गङ्गा वहति । सोऽचलन् तत्रैव स्थितो नृपं भणति-यथा पूर्वाभिमुखी गङ्गा वहति लोकोऽप्यन्य एतत् जानाति । तत आचार्यो ब्रूते । मम शिष्यानां मध्ये यं त्वं विषमकरचरणनाशादिभिर्विषमंजानासि । उक्तंच -
विषमसमैर्विषमसमा विषमैर्विषमाः समैः समाचाराः ।
करचरणवदननाशाकर्णोष्ठनिरीक्षणैः पुरुषाः ।। विषमत्वाच्च विषम एव विनयभ्रंशंकरिष्यतीतितंप्रेषयः ।। [भा.२५५१] रना पयंसितो एसअविनीयदसणो समणो ।
पञ्चागय उस्सगं, काउंआलोयएगुरुणो ।। वृ-एवमाचार्येणोक्ते राज्ञायो विषमकरचरणादिनाअविनीतदर्शनः श्रमणःसप्रदर्शितएषः व्रजतु कया दिशा गङ्गा वहतीति आचार्येण स प्रेषितः स आचार्यानापृच्छय तत्र गत्वा ततः प्रत्यागत्य ऐर्यापथिक्या कायोत्सर्गंकृत्वा गुरोः पुरत आलोचयति । कथमित्याह[भा.२५५२] आदिच्चदिसालोयणतरंगतणमाइयाय पुव्वमुही ।
माहोज दिसामोहो पुट्ठोविजणो तहेवाह ।। वृ-भगवन् युष्मत्पादानापृच्छयाहं गङ्गातटं गतस्तत्रच गत्वा सूर्यं निर्ध्यातवानु यतः आदित्या, दिविभागः सम्यक् ज्ञायते । एवमादित्यदिगालोचनं कृतं । तथा तरंगैस्तृणादीनि पूर्वाभिमुखाण्युह्यमानानि, तत्र कदाचिद् दिग्मोहोऽपि स्यात्ततो मा भूद्दिग्मोह इत्यन्योऽपि जनस्त्रिःसंख्याकः पृष्टः सोऽपि तथैवाह । यथा पूर्वाभिमुखी गंगा वहतीति । एतच्च राज्ञा प्रत्ययिकप्रच्छन्नपुरुषैः परिभावोऽपि,तंतैरपि तथैवकथितं । ततोराजाप्राह[भा.२५५३] वहबंधच्छेयमारणनिविव्सयधणवहारलोगम्मि ।
भवदंडो उत्तरितो उच्छहमानस्सतोबलितो ।। वृ- लोके योऽस्माकमाज्ञां भनक्ति तस्य वधं लकुटादिप्रहारैस्ताडनं, बन्धं निगडादिभिश्छेदं कर्णच्छेदादिकं केषांचित् मारणविनाशनमपरेषां निर्विषयकरणमन्येषां धनापहारं कुर्मः । तथा केचिदस्माकमाज्ञां भञ्जन्ति, लोकोत्तरेषु पुनराज्ञां भञ्जतामेतानि भयानि [न] सन्ति तथापि परेण प्रयत्नेन लोकोत्तरिका आज्ञां कुर्वन्ति । तत्किं कारणमाचार्यमाह-भवदण्डो इत्यादि । पश्चा) यस्तीर्थकरगणधरादीनामाज्ञांभनक्ति तस्य परभवे हस्तच्छेदनादीनि भवंति । एष लोकोत्तरेभवदण्डः अस्माभीतस्य साधोरुत्सहमानस्य स्वशक्त्यनिगृहस्यनिगृहनेनोद्यमं कुर्वतो विनयो बलीयान् । एवं
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ लोकोत्तरिको विनयो बलिकः । अत्रैवापवादमाह- . [भा.२५५४] बितियपयं असतीए अन्नाए उवस्सय वसागारो ।
नपवत्ततिसंतेवीजेय समत्थासमंतेहिं ।। [भा.२५५५] कुप्पहादीनिग्गमणंनातिगभीरे अपञ्चवायंमि ।
वोसरियं मियगुरुणा निसिरंतिमहंतदण्डधरा ।। वृ-द्वितीयपदमपवादपदमधिकृत्य संज्ञाभूमिमाचार्यो व्रजेत् । तदेव द्वितीयपदमाह-उपाश्रयश्च पश्चात्कृते संज्ञाभूमिर्नास्ति । ततस्तस्या असति बहिर्ब्रजेत् । अन्नाएत्ति यत्र न ज्ञायते । एष आचार्यस्तत्रापिबहिर्ब्रजेत् । अथवा उपाश्रयेसागारिको विद्यतेततोबहिर्याति, कस्यापिपुनरुपाश्रयस्य पश्चात्कृतेविद्यमानेऽपिसंज्ञानप्रवर्ततेसोऽपिबहिर्याति । एतैःकारणैर्बहिर्गमनेजातेयेसमास्तरुणाः साधवः तैः समं याति । तत्र यानि कुपथादीनि कुरथ्यादीनि तैर्गन्तव्यं तैर्गच्छतोऽपि प्रायः पूर्वोक्ता दोषानभवन्ति, तत्रापियन्नातिगंभीरंनातिविषमप्रत्यवायंप्रत्यवायविरहितंतत्राचार्यःसंज्ञांव्युत्सृजति येषां च सहायानां हस्ते महान्तो दण्डकास्ते महादण्डधराश्चतसृष्वपि दिक्षु संरक्षणपरायणास्तिष्ठिन्ति । व्युत्सृष्टे च गुरुणा पुरीषे ते महादण्डधरा वनस्तरन्ति कस्मादेवं रक्षा क्रियते इति चेत् कुलस्य तदायत्तत्वात्।उक्तंचजंमिकुलं आयत्तंतंपुरिसंआयरेणरक्खाहि ।। इत्यादि कथं पुनःसरक्षितव्य[भा.२५५६] जहरायातोसलिओमणिपडिमा रक्खएपयत्तेण ।
तह होइरक्खियव्यो सिरिधरसरिसोउआयरितो ।। वृ-यथा राजा तौसलिको मणिप्रतिमेच प्रयत्नेन रक्षति तथा भवत्याचार्यो रक्षितव्यो यतः श्रीगृहसदृश एष आचार्य अथकेतेप्रतिमे इत्यत आह[भा.२५५७] पडिमुप्पत्ती वणिए उदही उप्पातोउवायणंभीतो ।
रयणदुगेजिनपडिमाकरेमिजइ उत्तरे विग्यं ।। [भा.२५५८] उप्पाउवसमउत्तरणमविग्धं एक्कपडिमकरणंवा ।
देवयच्छंदेन ततोजाया बितीए विपडिमातो ।। वृ- प्रतिमायारुत्पत्तिर्वक्तव्या सा चैवमेकस्य वणिज समुद्रं प्रवहणेनावगाढस्योत्पात उपस्थितस्ततः स वणिक् भीतः सन् औपयाचितिकं करोति । यथा यदेतदौत्पादिकमुपशाम्यति अविघ्नेनोत्तरामि च ततोऽनयोर्द्वयोर्मणिरत्नयोद्धे मणिमय्यौ जिनप्रतिमे कारयिष्यामि । एवमौपयाचितिके कृते देवतानुभावेनोत्पातिकमुषशान्तमविध्नं समुद्रोत्तरणमभूत् । स चोत्तीणः सन् लोभेन एकसिमन्मणिरत्ने एकां जिनप्रतिमां कारयति । ततो देवतया द्वितीयेपि मणिरत्ने द्वितीया जिनप्रतिमा कारिता । तथा चाह-देवताच्छन्देन ततोजाता द्वितीयेऽपिमणिरत्नप्रतिमा ।। [भा.२५५९] तोभत्तीएवणितोसुस्ससइता परेणजत्तेणं ।
तादीवएणपडिमा, दीसंतिहरा उरयणाई ।। वृ-ततः प्रतिमाद्वयकारापणानन्तरं ते प्रतिमे वणिग् भक्त्या परेण यत्नेन शुश्रूषते । ततस्तयोश्च प्रतिमयोरिदं प्रातिहार्यं ते प्रतिमे यावद्दीपकः पार्थे ध्रियते तावद्दीपकेन हेतुना प्रतिमे दृश्यते । इतरथा दीपकाभावेसप्रकाशेऽपिप्रकाशे मणिरत्नेश्येते ।।
[भा.२५६०] सोऊण पाडिहेरंरायाघेत्तूण सिरिहरेछुहति ।
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल - १४९, [भा. २५६०]
१७५ . मंगलभत्तीएततो पूएति परेणजत्तेण ।। वृ- इदमनन्तरोदितं प्रातिहार्य राजा तौसलिकः श्रुत्वा ते प्रतिमे स्वयमेवात्मीयश्रीगृहके भाण्डागारे क्षिपतिमुञ्चति । ततो मङ्गलबुद्ध्या भक्त्या च परेण पूजयति । यस्मिंश्च दिवसे तेप्रतिमे श्रीगृहमानीते ततः प्रभृतिराज्ञः कोशादिषुवृद्धिरुपजाता ।आह-श्रीगृहसदृशआचार्य इत्युक्तंततएवंदृष्टान्तभावना कृता उच्यते[भा.२५६१] मंगलभत्ती अहियाउप्पज्जइ तारिसंमिदव्वंमि ।
रयणगहणंतेनं रयणप्भूतेतहायरीतो ।। वृ- श्रीगृहे द्रविणं रक्षणीयं मणिमयप्रतिमयोः पुनविणमप्यतिप्रभूतमस्ति मङ्गलबुद्धिश्च तत्रापि परमतीर्थकरभक्तिश्चेति प्रयत्नेन रक्षणेत्रीणिकारणानि । तथा चाह-मङ्गलं मङ्गलबुद्धिर्भक्तिश्चाधिका ताशे द्रव्ये समुत्पद्यते ततो रत्नग्रहणं यथा ते रत्नप्रतिमे कारणत्रयवशाद्विशिष्टेन प्रयत्नेन रक्ष्येते शुभष्येतेचतथा शिष्यैराचार्यः प्रयत्नेन रक्षणीयः शुश्रूषणीयश्च । अथैवमाचार्ये रक्षितेशुश्रूपितेच को गुणइत्यत आह । [भा.२५६२] पूर्वति यरक्खंतिय सीसा सव्वे गणिसया पयया ।
इह परलोएयगुणा हवंतितप्पूयणेजम्हा ।। वृ- गणिनमाचार्यं शिष्याः सर्वे सदा प्रयताःप्रयत्नपराःपूजयन्ति शुश्रूषन्ते च यस्मात्तत्पूजने आचार्यपूजने इहलोकेपरलोकेचगुणाभवन्ति । इहलोके सूत्रार्थतदुभयानि परलोके सूत्रार्थाभ्यामधीताभ्यां ज्ञानादिमोक्षमार्गप्रसाधनं अथवा पारलौकिकागुणा आयरिए वेयावच्चं करेमाने महानिजरे महापज्जवसाणे भवति । इत्येवमादयः गतो द्वितीयोऽतिशयः । सम्प्रति तृतीयं इच्छापहवेयावडियं - कारेज्जा इत्येवं रुपमतिशयमभिधित्सुराह[भा.२५६३] जेनाहारो उगणीसबालवुड्डस्सहोइगच्छसि ।
तो अतिसेसपभुत्तंइमेहिं दारेहिं तस्स भवे ।। वृ- येन कारणेन गणी आचार्यः स बालवृद्धस्य गच्छस्याधारस्ततस्तस्य भवत्यतिशेषप्रभुत्वं अतिशायिप्रभुत्वं तच्चैभिर्वक्ष्यमाणैरिस्वगन्तव्यम् ।। [भा.२५६४] तित्थयरपवयणे निजराय सावेक्खभत्तवोच्छेदो ।
एएहिं कारणेहिंअतिसेसा होतिआयरिए ।। वृ-आचार्यस्तीर्थकरानुकारी तथा सूत्रतोऽर्थतश्चाधीती प्रवचने तथा तस्य वैयावृत्त्यकरणे महती निर्जराभवति, तथाशिष्याः प्रातीच्छिकाश्चात्मानुग्रहबुद्ध्या सुरे।यावृत्यं कुर्वन्तः सापेक्षाभवन्ति,। सापेक्षाणां च भूयान् ज्ञानादिलाभो महती निर्जरा इतरे त्वकुर्वन्तो निरपेक्षास्तेषांस महान् संसारस्तथा भक्तावाचार्यस्य क्रियमाणायां सकलस्यापि गच्छस्यानुग्रहकरणात्तीर्थस्याव्यवच्छेदः कृतो भवति । एतैः कारणैराचार्यस्य सूत्रोक्ता अतिशेषाभवन्त्यन्ये वक्ष्यमाणा इति द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।। [भा.२५६५] देविंदचक्कवट्टी मंडलियाईसरा तलवराय ।
अभिगच्छंति जिणंदेतो गोयरियं न हिंडंति ।। वृ- जिनेन्द्रान् भगवत उत्पन्ने ज्ञाने देवेन्द्राः शक्रप्रभृतयश्चवर्तिन उपलक्षणमेतत् यथायोगं वासुदेवा बलभद्राश्च तथा मण्डलिकाः कतिपयमण्डलप्रभव ईश्चरास्तलवराश्चाभिगच्छन्ति ततस्ते
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
. १७६
गोचरचर्या न हिंडते ।। [भा. २५६६ ]
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २ - ६ / १४९
संखादीया कोडी सुराण निच्चं जिणे उवासंति । संसयवागरणाणि य मणसा वयसा च पुच्छंते ।।
वृ-संख्यातीताः सुराणां कोट्यो नित्यं सर्वकालं जिनान् तीर्थकृत उपासते । तथा सततं वचसा च पृच्छति सुरादिके मनसा वचसा च संशयव्याकरणानि करोति । ततो भिक्षां न हिण्डन्ते । [भा.२५६७] उप्पननाणा जह नो अडंती चोत्तीसबुद्धातिसया जिनिंदा ।
एवं गणी अट्ठगुणोववेतो सत्था व नो हिंडइ इड्डिमं तु ।।
वृ- यथा उत्पन्ने ज्ञाने जिनेन्द्राश्चतुस्त्रिंशत् बुद्धातिशयाः सर्वज्ञातिशया देहसौगन्धादयो येषां ते यथा भिक्षां न हिण्डंते । एवं तीर्थकरदृष्टान्तेन गणी आचार्योऽष्टगुणोपेतोऽष्टविधगणिसम्पदुपेतः शास्ता इव तीर्थकर इव ऋद्धिमान् न हिण्डते ।।
[ भा. २५६८ ] गुरू हिंडणं गुरुगावसमे लहुयाऽनिवारयतरस । गीतागीते गुरूलहु आणातया बहुदोसा ॥
वृ- आचार्य भिक्षामहामीति व्यवसितं यदि वृषभो न निवारयति तथा तस्यानिवारयतः प्रायश्चित्तं चत्वारो लधुकाः । अथ वृषभेवा निवारितोऽपिन तिष्ठति तर्हि वृषभः शुद्ध आचार्यस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः तथा गीतार्थी भिक्षुश्चेन्न गमने प्रत्येकं चतुर्गुरू आज्ञादयश्च दोषा इमे च वक्ष्यमाणा बहवो दोषास्तानेवाह
[भा. २५६९]
वाते पत्ते गालो कायकिलेसे अचिंतया मेड्डी । अकारगे वाले गणचिंता वा इड्डिणो ।।
वृ- भिक्षामटतो वातो वातप्रकोपो भवति । तथा अत्युष्णरितापनात् पित्तमुद्रिक्तीभवति तथा गणस्य गच्छस्य भिक्षाटन परिश्रमत आलोकः कर्तव्यो न भवति, तथा भिक्षाटने कायक्लेशो भवति तस्माच्च सूत्रार्थपरिहानिस्तथा सूत्रार्थयोरचिन्ता भवति । तथा मेढीभूत आचार्यस्तस्मिन् भिक्षामटति शिष्याणामात्मद्वारभावतः प्राघूर्णकादीनां वात्सल्यकरणाभावः, तथा अकारकं चेत् द्रव्य लभते तस्यभोजने ग्लानत्वमभोजने परिस्थापनिकादोषः । तथा भिमटतो व्यालश्चादिरुपतिष्ठति तंत्र चात्मविराधना तथा भिक्षाटने दोषा एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुराहभारेण वेयणाए हिंडते उच्चनीयसासो वा ।
[ भा. २५७० ]
बाहुकडिवायगहणं विसमाकारेण सूलं वा ।।
वृ- भारेण भक्तभृतभाजनभरेण वेदना भवति । तथा कोऽपि ग्रामो गिरौ निविष्टो भवेत् । तत्र च . कानिचित् गृहाण्युच्चस्थाने कानिचित् नीचस्थाने तानि भारेण वेदनायां सत्यां हिण्डमानस्य श्वासो भवति । तथा बाहोः कटेश्च वातेन ग्रहणं भवति, तथा ग्रामे विषमाकारेण व्यवस्थिते यत्र तत्र वा तिर्यक् शरीरं कृत्वा गच्छतः शूलं वा भवेत् । । [ भा. २५७१]
अच्चण्हतावितोन्नखद्धदवावियणे च्छडुणाईया ।
अप्पियणे असमाही गेलन्ने सुत्तभंगादी ।।
वृ- तथा अत्युण्षेन परिपितः सन् खद्धं प्रचुखवं पानीयमतितृषित आददीतः । तथा समुद्दिष्टोऽपि 'तथा परितापभावतः पुनः पुनः पानीयमामपिबेत् । तथा चाहारः पानीयेन प्लावितः सन् न जीर्येत् ।
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल- १४९, [भा.२५७१]
१७७ अजरणाच्च च्छर्दनं वमनं भवेत् । आदिशब्दादाहाररुचिर्नोपजायते । अथ पानीयं प्रभूतं न पिबति ततोऽसमाधिः आहारारुचौ च पुनर्भोजने ग्लानत्वं ग्लानत्वे च सूत्रभङ्गः । सूत्रपौरुषीभङ्गः । आदिशब्दादर्थपौरुषीभङ्गश्चगतंवातद्वारमधुना पित्तद्वारमाह[भा.२५७२] बहिया य पित्तमुच्छा पडणंउण्हेण वाविवसहीए ।
आदियणेछड्डणादी सोचेव यपोरिसीभङ्गे ।। वृ- उष्णेन परितापितस्य पित्तप्रकृतेबहिः प्रित्तभूविशतः पतनं भवेत् । तथा च सति भक्तभृतभाजनसहितस्य महानुड्डाहः वसतौ वा पित्तमूविशतः पतनं । तत्र प्रभूतजलपानं समुद्देशानन्तरमपि प्रचुरजलादानं तथा च सति त एव च्छर्दनादयः प्रागुक्ता दोषाः स एव च सूत्रपौरुष्याश्चभङ्गः । । गतंपित्तद्वारधुना गणालोकद्वारमाह[भा.२५७३] आलोगो तिन्निवारे, गोणीणजहा तहेवगच्छेवि ।
नंठन नाहिति नियट्टदीहसोही निसिजंच ।। वृ- यथा गोपालस्तिसृषु वेलासु गवमालोकं करोति, । तद्यथा-प्राक् प्रसरंतीनां मध्याह्नेच्छायासु स्थितानां विकालवेलायां गृहं प्रत्यागच्छन्तीनां यदि न करोति तदा न जानाति का विनष्टा का वा गतेति । एवमाचार्येणापितिसृषुवेलासुगच्छेऽप्यालोकः कर्तव्यः । तद्यथा-प्रातमध्याह्ने विकालवेलायां च तत्र यदि प्रातरावश्यके कृते गणालोकं न करोति, तदा मासलघु । भिक्षावेलायां द्वितीयं वारं गणालोकमकुर्वतो मासलघु, तृतीयं वारं विकालवेलायामप्यकुर्वतो मासलघु, तत्राचार्यो यदि भिक्षां नाटति तदा तिसृषुवेलासुगणालोकंकर्तुशक्नोति, भिक्षामटन् कथं कुर्यात् । गणालोके पुनरकृते नष्ट इत्येवन ज्ञास्यते, ।तथा भिक्षाचर्यागमने कः सन्निवृत्तः को वा नेति केन ज्ञायते, । तथागणालोकेऽकियमाणेको दीर्घकालंभिक्षाचर्यंकरोति,कोवानेतिकेनज्ञायते, तथाभिक्षामटत्याचार्येभिक्षाचर्यात् आगतानामालोचनायांकःशोधिंकरोति, तथाभिक्षां हिण्डमानेसूरी कोऽपिगृहनिषद्यां वाहयत्येतन्न ज्ञायते ।। [भा.२५७४] माआवस्सयहानी, करेज भक्खिलसा व अच्छेजा।
तेनतिसंज्झालगंसिस्साणकरेइअच्छंतो ।। वृ-भिक्षामटत्याचार्योयेऽवश्यं कर्तव्यायोगास्तेषांयः प्रमादतोहानिं करोति ।सनज्ञायते । तथा आचार्य एवास्माकं भिक्षामानेष्यति इति केचित् भिक्षालसा वसावेव तिष्ठेयुर्नभिक्षामटेयुर्यत एवं गणालोकेऽक्रियमाणे इमे [अमी] दोषास्तस्मात्तिसृष्वपि सन्ध्यासु शिप्याणामालोकस्तिष्ठन् भिक्षामहिण्डमानः करोतिगतं गणालोकद्वारमधुना कायक्लेशद्वारमाह[भा.२५७५] हिंडंतो उच्चा[व्वा]तोसुत्तत्थाणंच गच्छपरिहानी।।
__नासेहिति हिंडतो सुत्तं अत्थं आरेगेणं ।।। वृ- हिण्डमानः पुनर्भिक्षां महान् कायक्लेश इति उच्चातोत्ति परिश्रान्तो भवति परिश्रान्तत्वात् सूत्रमर्थंच दातुमसमर्थ इति शिष्येषु प्रातीच्छिकेषु चसूत्रार्थानां परिहानिस्ततो गच्छस्यापि परिहानिः, शिष्याणां प्रातीच्छिकानां चान्यत्रान्यत्र गणान्तरे संक्रमात् । तथा हिण्डमानः सूत्रमर्थ चारेकेणाक्षेपेणात्मनोऽपि नाशयिष्यतिगतंकायक्लेशद्वारमिदानी चिन्ताद्वारमाह[22[12]
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ [भा.२५७६] जा आससिउंभुंजइभुत्तो खेयंव जाव परिणेई ।
ताव गतोसो दिवसो, नट्ठसती दाहिती किंव ।।।। वृ-यावद्भिक्षामटित्वा क्षणमात्रमाश्वास्य भुंक्तेभुक्तोऽपि च खेयंत्ति भिक्षाऽटनपरिश्रमं यावत् प्रतिनयति स्फेटयति, तावदिवसः सकलोऽपि गतस्ततो नास्ति सा वेला यत्र सूत्रस्यार्थस्य वा चिन्तां करोति । अचिन्तितंच विस्मृतिमुपयाति, ततो नष्टस्मतिः । किंदास्यतिन किमपीतिभावः, वाशब्दो दूषणसमुच्चये । एतदेव सुव्यक्तंभावयति[भा.२५७७] रेगोनत्थिदिवसतो रत्तिंपिनजगतेसमुव्वातो ।
नयअगुणेउंदिजइजइ दिज्जइसंकितो दुहातो।। वृ-नास्तिरेको विविक्तो अवसरो दिवसमध्ये यत्र सूत्रमर्थं वा चिन्तयति । रात्रावपि समुद्वान्तः सम्यक् परिश्रान्तो न जागर्ति । न च सूत्रमर्थं वा अगुणयित्वा दीयते । यदि पुनर्दीयते तर्हि दघितः सूत्रतोऽर्थतश्चशङ्कितो भवति । गतंचिन्ताद्वारमधुना मेढिकाद्वारमाह[भा.२५७८] मेढीभूतेबाहिंभुंजणआदेसमाइआगमनं ।
विनए गिलाणमादीअच्छंतो मेढिसंदेसा ।। वृ-आचार्यः सर्वस्यापि गच्छस्य मेढिभूतः मेढिरिति वा आधार इति वा चक्षुरिति वा एकार्थः ।स चेभिक्षां गच्छति, ततः साधूनां वसतेर्बहिर्यदृच्छायाभोजनंस्यादेतदनन्तरमेवभावयिष्यते । तत एवं ज्ञायते कोचिदादेशा प्राघूर्णकाः आगच्छेयुरादिशब्दात्केचिदलब्धिका लब्धिपरिहीनास्ततः तेषामादेशानामागमनं ज्ञात्वा कः प्राघूर्णकानां विश्रामणं सन्देशं वा कुर्यात् । को वा लब्धिशब्दात् बालवृद्धासहानां च कः सन्देशप्रदानेन चिन्तां कुर्यात् । तिष्ठति भिक्षामनटत्याचार्ये तस्य मेढेः सन्देशादादिशात्सर्वमादेशादेः सुस्थं भवति ।सम्प्रति यदुक्तंबाहिभुजत्ति तद्भावयति[भा.२५७९] आलोयदायणंवा कस्स करे हा मुगंचछंदेमो ।
आयरिए य अडतेको आत्थिउमुच्छहे अन्नो ।। वृ-शिष्याः प्रातीच्छिकाश्च भिक्षां प्रविष्टाश्चिन्तयन्ति । सूरिरपि भिक्षार्थं निर्गतो भविष्यति, ततो वयंप्रतिश्रयंगत्वा कस्य पुरत आलोचयिष्यामः कस्य वा भक्तं पानं वा दर्शयिष्यामः ।कंचान्यं साधु तत्र गताःच्छन्दयामो निमन्त्रयामो यतो भिक्षामटत्याचार्ये कोऽन्यः साधुः स्थातुमुत्सहते, । सर्वोऽपि भिक्षां यातीतिभावः । तथा हि-सर्वे साधवो भिक्षामटत्याचार्ये चिन्तयन्ति । यदि स्वयमाचार्यो भिक्षां हिण्डते कास्माकं शक्तिः पश्रात्स्थातुं वयमपि यास्यामः । एवं सर्वस्यापि गमने निमन्त्रणापि कस्य स्यादिति विचिन्त्य बहिरेव समुद्दिश्य वसतावागच्छेयुरितिगतंमेढिद्वारमिदानीमकारकद्वारमाह[भा.२५८०] नानिते अकारंगंमीदव्वे पडिसेहणा हवतिदुक्खं ।
रायनिमंतणगहणेसणक्खिवावारणा दुक्खं ।। वृ-भिक्षामटतआचार्यस्य यदकारकंतस्यतभिक्षार्थं निष्काशितंतस्मिन् अकारकंद्रव्ये भिक्षार्थं निष्काशितेप्रतिषेधनंममैतदकारकमन्यदेहीतिवक्तुंलज्जातोभवतिदुःखं,यदि पुनर्लज्जांमुक्त्वा भणति तदानन्तरवक्ष्यमाणगाथाद्वयोक्ता दोषास्तथा भिक्षामटन्नाचार्यो राज्ञा मत्तवारणकस्थितेन दृष्टस्ततः आकारयित्वाभणितोममगृहेभिक्षांगृह्णीत ।सप्राहनकल्पतेराजपिण्डइति,एवं निमन्त्रणानन्तरमग्रहणे राज्ञा भणयते-साधो किं तव पतन्द्रहे समस्ति । ततो दर्शितेऽन्तप्रान्तादिके वासिदौ च राजा तत् दृष्टा
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २५८०]
१७९ खिंसनं कुर्यात् । तथा आचार्योऽलब्धिको भवेत् । स चेत् ग्लानादिनिमित्तं शिष्यान् प्रातीच्छिकांश्च व्यापारयेत्यथा ग्लानादीनां योग्यमानयततेचालब्धिकं ज्ञात्वा परिभवमुत्पादयन्तिति तषां व्यापारणे दुःमेवगाथासमासाथः ।साम्प्रतमेनामेव विवरीषुर्लज्जांमुक्त्वाअकारकद्रव्यप्रतिषेधनेयेदोषास्तानेवाह[भा.२५८१] जेणेव कारणेणंसीसमिणंगुंडियंभदंतेन ।
वयणघरवासिनी विहन मुंडियातेकहिंजीहा ।। वृ-येनैव कारणेन हेतुना भदन्तेन गुरुणा तवशीर्षमिदं मुण्डितं, तेनैव कारणेन तव जिह्वापि वदनगृहवासिनी ममैतदकारकमन्यदेहीतिब्रुवाणा कथंनमुण्डिता, येनैवंनभाषतेतथा, [भा.२५८२] गयमागयंमिलोएसीसावि तहेव तस्स गच्छंति ।
सयमेव दुट्ठ जिब्भो सिसे विनइस्सति केन ॥ वृ- गतागमोयं स्वभावतो लोकः पितृस्वभावं पुत्रोऽनुकरोतीति भावः । ततो गतागमेऽस्मिन् लोके यथाचार्यो गच्छति चेष्टते शिष्या अपि तस्य तथैव गच्छन्ति वर्तन्ते । तं च स्वयमेवेत्थं दुष्टजिह्वस्ततः केन प्रकारेण शिष्यान्विनेष्यति शिक्षयिष्यति नैवं कथं च नेति भावस्तस्तेऽपि भविष्यन्तीति । [भा.२५८३] पडिसेहतमजोग्गंअन्नस्सवि दुल्लहं हवइभिक्खं ।
सद्धाभंग चियत्तंजिब्भादोसो अवन्नोय ।। वृ-अयोग्यमकारकंप्रतिषिध्यमानंमहान्तमपगुणंकरोति । किंतमित्याह-कोऽसावपगुणइत्याहअन्यस्यापि साधो?र्लभं भवति भैक्षं, नैते यद्वा तद्वा गृह्णन्तीत्यदानात् । तथा अकारकस्य प्रतिषेधने कस्याअपमिहत्याः श्रद्धायाभङ्गः ।अपरस्यापिअचियत्तमप्रीतिस्ततस्तद्वशादवर्णो जिह्वादोष उत्पद्यते सम्प्रति यदुक्तंराजनिमन्त्रणाग्रहणे खिंसनमिति तत्रतदेव खिंसनमाह[भा.२५८४] पुट्विं अदत्तदानाअकोविया इह उसंकिलिस्संति ।
काऊणअंतरायं नेच्छंतिद्वंवि दिज्जंतं ।। वृ-आन्तप्रान्तादौ वासितादौ च दर्शिते राजा प्राह-पूर्वमदत्तदाना यूयं तत इहाकोविदा अतत्वज्ञा सन्तः क्लिश्यन्ति । तथाच राजपिण्डे इत्यन्तरायं कृत्वा इष्टमपिदीयमानं भवन्तो नेच्छन्ति । [भा.२५८५] गहणपडिसेएभुंजणअभुंजणेचेव मासियलहुयं ।
. अमणुन्न अलंभेवा खिंसिज्ज वसेहमादीया ।। - वृ-अकारकस्यग्रहणेसतियद्यन्यैः साधुभिःप्रतिषिध्यमानोऽपिभुङ्क्तेतदा ग्लानत्वमथनभुङ्क्ते तदा अभोजने पारिष्ठापनिकादोषस्तत्र च प्रायश्तिं मासिकं लघु, तथा यद्याचार्योऽलब्धिकस्तदा अमनोज्ञलाभे मनोज्ञालाभे वा शैक्षकादयः खिंसेयुन किमपि क्कापि गतो लभतेऽतिरिक्त मेतस्याचार्यत्वं ।। [भा.२५८६] वावारिया गिलाणादियाणगेणहएजोगंतितेतओबेति ।
तुब्भेकीसन गेण्हह हिंडंता ऊसयंचेव ।। वृ- आचार्यो लब्धिहीनः सन् शिष्यान् प्रातीच्छिकांश्च व्यापारयेत् । यथा ग्लानादीनां ग्लानप्राघूर्णकप्रभृतीनां योग्यं गृह्णीत तत एवं ते व्यापारिताः सन्तो ब्रुवते । यूयं स्वयमेव हिण्डमाना ग्लानादिप्रायोग्यं कस्मान्नगृह्णीत ।।
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ [भा.२५८७] एवाणाएपरिभवोबेतिदीसतियपाडिरूवंभे ।
आनेहजाणमाणा, खिसंति एवमादीहिं ।। वृ-एवमुपदर्शितेनप्रकारेणआज्ञायाः परिभव उत्पाद्यते, यथायदियूयं प्रायोग्यंन लभध्वेकथंवयं लप्स्यामहे । एवमुक्ते यद्याचार्यो ब्रूते-आर्या उद्यमेन किं न लभ्यते । तत एवमुक्ते रुष्टा ब्रुवते-दृश्यते खलु भे भवतां प्रतिहार्यंसातिश्यमाचार्यत्वं स्यवमेवं जानन्तः कस्मान्नानयत एवमादिरुच्चावचैर्वचनैः खिसंतिहीलयंति ।।गतकारकद्वारं, व्यालद्वारमाह[भा.२५८८] वालो यसाणमादी दिटुंतो तत्थ होतिछत्तेण ।
लोभे यआभिओगे विसे य इत्थीकए वावि ।। वृ-भिक्षामटतोव्यालःश्वप्रभृतिकः कदाचिल्लगतितदा महत्यपभ्राजना तत्रच दृष्टान्तश्छत्रेणयथा च्छत्रमुपरि ध्रियमाणं शोभते अधःपतितं तु न किमपि एवमाचार्योऽपि बहुभिः परिवारितो गच्छन् शोभते ।तथा भिक्षाटनप्रवृत्तस्तुश्वादिपरिगृहीतोन किमपितथा प्रतिरूपवानाचार्योभवतीतिलोभेन, गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे, ऽभियोगो वशीकरणंस्त्रीकृतस्यात्, विषं वा केनचित्प्रद्विष्टने दीयते, [भा.२५८९] मोएउंअसमत्थाबद्धरुद्धं नच्चणंकुसिया ।
जुवतिकमणिज्जरूवो सो पुन सव्वेवितोसत्तो ।। वृ-युवतिः कमनीयरूपतया अलीकदोषसंभावनया अन्यथा बद्ध रुद्धं वा नर्तकं नटानां नायकं कुसितामोचयितुमसमर्थास्तेषांतादृकशक्त्यभावात्सपुनर्युवतिकमनीयरूपस्तान् कुसितान् सर्वानपि केनापि दोषेण बद्धान् रुद्धान् वा मोचयितुं शक्तस्ततो यथा स प्रयत्नेन रक्ष्यते, एवमाचार्योऽपि रक्षणीयोऽन्यथा दोषस्तथा चाह[भा.२५९०] एमेवायरियस्स विदोसा पडिरूववंचसो होइ ।
दिज विस भिक्खुवासोअभिजोग्ग वसीकरणमादी ।। वृ- एवमेव नर्तनस्येवाचार्यस्याप्यपरक्षितस्य दोषा भवन्ति, तथाहि सोऽपि प्रतिरूपवान् भवति, ततः कोऽपि भिक्षूपासको जिनप्रवचनप्रभावनामसहिष्णुर्विषं दद्यात् । स्त्री वा काचिद्रूपलुब्धा आभियोग्यं कुर्यात् वशीकरणादि वा प्रयुञ्जीत । यस्मादेते दोषास्तस्मात् प्रयत्नतो रक्षणीयोऽन्यथा तदभावे गणस्याप्यभावापत्तिस्तथा चाह[भा.२५९१] नच्चणहीनाव नडानायगहीना वरूपिणीवावि ।
चक्कं चतुंबहीनं नहवति एवं गणोगणिणा ।। वृ-यथा नर्तनहीना नटा, यथा नायकहीना रूपवती स्त्री, यथा च चक्रं तुम्बहीनं न भवति, एवं गणिनाचार्येण विना गणोऽपिनभवति ।। तदेवंव्याल द्वारमिदानींगणचिन्ता द्वारमाह[भा.२५९२] लाभालाभद्धानि अकारकेवा वुड्डमादेसे ।
सेहक्खएननाहिति अच्छंतो नाहितिसव्वे ॥ वृ-केन पर्याप्तं लब्धंकेन वानलब्धमितिनज्ञास्यतिस्वयंभिक्षाटने परिश्रान्तत्वात् । तथाअध्वनि मार्गे ये परिश्रान्ताः समागमनप्राघूर्णकाः तेषामिदमकारकमिदं वा कारकं तथा बालान् वृद्धान् पूर्वागतांश्चादेशान् प्राघूर्णकान् तथा शैक्षान् क्षप कांश्च करणीयसारा करणतया न ज्ञास्यति । स्वयं भिक्षापरिश्रमणपरिश्रान्तत्वात् तिष्ठन् पुनः सर्वान् यथौचित्येन ज्ञास्यतिपरिश्रमाभावात् ।।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८१
उद्देशकः-६, मूल- १४९, [भा.२५९२]
गतंगणचिन्ताद्वारमधुना वादिद्वारमाह[भा.२५९३] सोऊण गतंखिंसति पडिच्छउव्वाय वादिपेल्लई।।
- अच्छंति सत्थचित्तेन होतिदोसा तवादिया ।। वृ-भिक्षामटितुं प्रवृत्ते आचार्ये वादी कोपि समागसतस्तेन साधव उक्ताः क आचार्यः ? । साधुभिरुक्तम्-भिक्षाटनाय गतस्ततःस भिक्षार्थंगतं श्रुत्वा खिंसतिहीलयति, एतावत्तस्यपाण्डित्यं सस्वयं भिक्षामटतिततः क्षणमात्रंप्रतीक्षितः सचाचार्य उद्भान्तःपरिश्रान्तःसमागतस्तंसमागतं दृष्ट्वा वादी प्रेरयति । स च परिश्रान्तत्वात् उत्तरं दातुमसमर्थस्तिष्ठति । पुनः स्वस्थचित्ते दोषास्तापादयः । आदिशब्दात्तृषादिपरिग्रहो न भवति तथाचसतिन वादिना तस्य प्रेरणं किन्तुजय इतिवादीसमागतो भिक्षार्थंगतइतिश्रुत्वा यदवादीत्तदुपदर्शयति[भा.२५९४] पागडियंमाहप्पं, विन्नाणंचेव सुट्टतेगुरुणो।
जइसोविजाणमाणो न वितुब्भमनाढितो होता ।।। वृ-भिक्षार्थं गत इति ब्रुवाणैर्भवद्भिः सुष्टु अतिशयेन माहात्म्यं गरिमलक्षणं विज्ञानं च प्रकटितं । यदि सोऽपिज्ञाता भवति नवैयुष्माकमनातो भवेत् ।। अधुना पडिच्छिउव्वाय वादिपेल्लेइ इति[भा.२५९५] . नवि उत्तराणि पासइपासणियाणंच होतिपरिभूतो ।
सेहादिभत्तगावियद8 अमुहं परिणमंति ।। वृ-सभिक्षाटनपरिश्रान्तःसन्नविनैवउत्तराणि पश्यतिपरिश्रमेणबुद्धेः संव्यापादनात्तथाचसति सप्राश्निकानामपि सभ्यानामपिपरिभूतो भवतिततो येशैक्षकादयो येच भद्रकादयस्तेतममुखं निरुत्तरं दृष्टा परिणमन्तिविपरिणामभजन्ते । भिक्षार्थमनटने पुनरिमे गुणाः ।। [भा.२५९५] सुत्तत्थाणं गुणणं विजामंता निमित्तजोगाणं ।
वीसत्थे पइरक्खे परिजिणइरहस्ससुत्तेय ।। वृ-सूत्रार्थानांतथा विद्यानांमन्त्राणांनिमित्तशास्त्राणांयोगशास्त्राणांचगुणनंपरावर्तनं भवतितथा विश्वस्तःसन्प्रतिरिक्तेविविक्तेप्रदेशेरहस्यसूत्राणिपरिजयति । अत्यन्तस्वभ्यस्तानि करोति तस्मान्न भिक्षार्थमटितव्यमाचार्येणगतंवादिद्वारमिदानीमृद्धिमद्वारमाह[भा.२५९६] रनाविदुवक्खरतोठवितो सव्वस्स उत्तमोहोति ।
गच्छं वियाइरितोसव्वस्सवि उत्तमोहोइ ।। वृ- राज्ञा द्वयक्षरको दासो यद्यपि जात्या हीनस्तथापि संस्थापितः सन् सर्वस्याप्युत्तमो भवति उत्तमत्वाच्च यथा न कञ्चन प्रेषणेन हिएडाप्यते सोऽप्येवं यथा, तथा गच्छेऽप्याचार्यः सर्वस्याप्युत्तमो भवतीतिससुतरां भिक्षां न हिण्डापयितव्यः ।।। [भा.२५९७] रायामञ्चपुरोहियसेट्ठी सेणावतीतलवराय ।
अभिगच्छंत्तायरिएतहियं च इमंउदाहरणं ।। वृ-यथा तीर्थकर छद्मस्थकाले हिण्डमानोऽप्युत्पन्नेज्ञाने देवेन्द्राधभिगमानहिण्डते,एवमाचार्यानपि आचार्य एवस्थापितान् राजाअमात्यः पुरोहितः श्रेष्टीसेनापतितलवराश्चाभिगच्छन्तिततस्तेऽपि भिक्षां नहिएडन्ते । अन्यथा दोषस्तत्रवेदमुदाहरणंतदेवाह
[भा.२५९८] सोऊणय उवसंतो अमच्चोरणणोतंनिवेदेइ ।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२ .
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ रायावि बितियदिवसेतइए अमच्ची य देवीय ।। वृ-राज्ञो अमात्य आचार्यसमीपे धर्मं श्रुत्वा उपशान्तः स च राज्ञस्तकमाचार्यं निवेदयति । यथा गुणवानतीवाचार्योऽमुकप्रदेशे तिष्ठति, ततो द्वितीयदिवसे राज्ञा अमात्येन सहागतः । स धर्मं श्रुत्वा परितुष्टआगतोनिजाग्रमहिष्याः परिकथयति ।अमात्येनाप्यात्मीयभार्यायाः कथितं, ततोऽमात्यीदेवी चतृतीयदिवसेधर्मश्रवणाय समागता आचार्यो भिक्षार्थंगतस्ततः ।। [भा.२५९९] साउपडिच्छिऊण गया अहवा पडिच्छिन्ने खिंसां ।
हिंडंति होति दोसाकरेण पडिवत्ति कुसलेहिं ।। वृ-भिक्षार्थं गत इति श्रुत्वा ते हीलयित्वा गते, अथवा क्षणमात्रं प्रतीक्ष्य हीलगत्यौ गते, यदि वा यावदाचार्य आगच्छति, तावत्प्रतीक्ष्यमाणे हीलयतः अथवा प्रस्विन्नशरीर परिगलतप्रस्वेदमागतं दृष्ट्रा खिंसतो यदि वा क्लमेन सुष्टुकृतं न वदनं नवासोमं कथयतो वा परिश्रमेण न सुष्टुवचनविनिर्गमस्तत उत्थितेहीलयतोयथा पिएडोलकइवैषभिक्षामटतिकिमाचार्यत्वमेतस्य । एते भिक्षां हिण्डमाने दोपाः । यदि पुनः कारणे वक्ष्यमाणेभिक्षार्थंगतोभवेत् राजादयश्चतत्रागतास्तेच पृच्छेयुः क्कगत आचार्यस्तत्र ये प्रतिपत्तिकुशलास्तैर्नेदं वक्तव्यं भिक्षार्थं गत इतचित्यवन्दनमित्तं गत इति यदि ते राजादय आचार्यमागच्छन्तं प्रतीक्षेरन् तदा येऽतीव दक्षा गीतार्थास्तेषां सुन्दरं पानकं प्रथमाकिं च सुन्दरं कल्पं चोलपट्टं च गृहीत्वाचार्यसमीपे गत्वा आचार्यस्य कथयन्ति । तत आचार्यो मुखहस्तपादादिप्रक्षाल्यप्रथमालिकां पानकं च कृत्वा कल्पं प्रावृत्य पात्राण्यन्यस्य समर्प्य ताद्दशवेषो वसतावानीयते यथाऽनाख्यातोऽपि राजादि भियिते एष आचार्य इति । ततो वसतिं प्राप्तस्य पादप्रोञ्छनं पादप्रमार्जनार्थमादायसाधव उपतिष्ठन्ति । पादप्रमार्जनान्तरंवसतेरंतरवसतेरंतः प्रविश्य पूर्वरचितायां निसद्यायामुपविशति, उपविष्टस्यचचरणकल्पकरणायकोपिसाधुरुपढौकते, चरणप्रक्षालनानन्तरंसर्वे साधवः पुरतः पार्श्वतः पृष्टतो वा किंकरभूतास्तिष्ठन्ति यथाराजा चकितस्तिष्ठति । एतदेवाह । [भा.२६०१] कारणे भिक्खस्सगते विकजं अन्नं निवस्ससाहित्ता ।
निज्जोग नयणपढमाकमादिधुवणंमणूनाई ।। वृ- कारणे वक्ष्यमाणे लक्षणे समापतिते भैक्षस्य गतेऽप्याचार्ये नृपस्यान्यत्कार्यं कथयित्वा प्रथमालिकादेर्नियोगस्य नयनं, ततः क्रमादिप्रक्षालनं ततोमनोज्ञप्रथमालिकादिकरणम् ।। [भा.२६०२] कयकुरुकय आसत्थो पविसइपुव्वरइयनिसेज्जाए।
पयया यहोति सीसा जहचकितो होइराया वि ।। वृ-कृतकुरुकचः कृतकुल आस्वस्थः प्रविशति । प्रविश्य चपूर्वरचितायां निषद्यायामुपविशति । ततः पादप्रक्षालनसमीपोपवेशनप्रयतास्तथा भवन्तियथाराजापिचकितोजायते ।अत्रपरः प्रश्नमाह[भा.२६०३] सीसा यपरिचत्ता चोदगवयणंकुटुंबिज्झामणया ।
दिलुतो दंडिएणंसावेक्खेचेवनिरवेक्खे ।। वृ- चोदकवचनमाचार्यं रक्षयित्वा शिष्या भिक्षायां प्रेषितास्तर्हि ते त्यक्ता, आचार्य आह-अत्र कुटुम्बिगृहपदीपनदृष्टान्तः । सापेक्षनिरपेक्षे चाचार्ये । एष द्वारगाथाक्षरार्थः । साम्प्रत्येनामेव विवरीषुः प्रथमतः सीसाय परिचत्ता इतिभावयति
[भा.२६०४] वायादीयादोसागुरुस्स इतरेसि किंनते होंति ।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २६०४]
१८३ क्खय सिस्सच्चाए हिंडणतुल्ले समताया ।। वृ-वातादयो दोषागुरोर्भवन्ति । इतरेषांसाधुनां किं तेनभवन्तिभवन्त्येवेति भावः । ततो हिण्डते हिण्डनदोषे तुल्ये आत्मनोरक्षा क्रियते । शिष्याणांचत्याग इत्यसमतानेदंसमंजसमित्यर्थः ।अन्यच्च[भा.२६०५] दसविहवेयावच्चे निचं अब्भुट्टिया असढभावा ।
ने दानिपरिवन्ना अनुज्जमंताण दणडोय ।। वृ-दशविधिआचार्यादिभेदतोदशप्रकारेवैयावृत्त्येनित्यंसर्वकालमशठभावाःसन्तोअभ्युत्थितास्ते सम्प्रति वातादिदोषान्पश्यदिमरपि भिक्षाटने प्रेष्यमाणपरित्यक्ताः तथा दशविधवैयावृत्त्येनोद्यच्छन्ति ततस्तेषामनुद्यच्छतामाचार्यादिवैयावृत्त्यकरणे यथार्ह प्रायश्चित्तं दण्डो दीयते । तदेवं 'सीसाय परिचत्ता' इतिभावितमिदानीं कुटुंम्बिकापणयेति दृष्टान्तंभावयति । [भा.२६०६] वड्डिधन्नसुभरियंकोट्ठागारेडझंतेकुटुंबस्स ।
किंअम्हमुहा देईकेईतहियन अल्लीणा ।। वृ- एक कौटुम्बिकः स कर्षकाणां कारणे समुत्पन्ने वृद्धया कालान्तररूपया धान्यं ददाति । तयाच वृद्धया कौटुंबिकस्य कोष्ठागाराणि धान्यस्य सुभृतानि जातानि । अन्यदा च तस्यैकं कोष्ठागारं वृद्धिधान्यसुभृतं वह्निना प्रदीप्तेन दह्यते । तत्केचित्कर्षका विध्यायननिमित्तंतत्र प्रदह्यमाने कोष्ठागारे नसमागतांकिमेष कौटुमिबकोऽस्माकं मुधा ददातियेन वयं विध्यापनार्थमभ्युद्यताभवामः ।। । [भा.२६०७] एयस्स पभावेणंजीवा अम्हेतिएव नाऊणं ।
अणेउसमल्लीणा विजविएतेसिसोतुह्रो ।। वृ-अन्येकर्षका एतस्य कौटुम्बिकस्य प्रभावेनबयंजीवन्तिस्मजीवाअचप्रत्ययःजीविता इत्यथः एवं ज्ञात्वा समालीनास्तत्र समागता विध्यापनाय च प्रवृत्तास्ततो विध्यापिते कोष्टागारे सा कौटुम्बिकस्तेषां तुष्टः किमकार्षीदित्यत आह[भा.२६०८] जे उसहायगत्तं करेसु तेसिं अवद्धियं दिन्नं ।
दिलृति न दिन्नियरे अकासंगादुक्खजीविया ।। वृ-ये तु विध्यापने सहायत्वमकार्षुस्तेषामवृद्धिकं कालान्तररहितं धान्यं दत्तं, इतरेषां तु सहायत्वमकृतवतांदग्धमित्युत्तरंविधायन दत्तंततस्तेकर्षकाः सन्तोदुःखजीविनोजाताः । [भा.२६०९] आयरियकुटुंबी वासामाणिया भवेसाहू ।
वाबाह अगनितुल्लासुत्तत्था जाणधनंतु ।। वृ- आचार्यः कुटुम्बीकः कुटुम्बितुल्य इत्यर्थः । सामान्य कर्षक स्थानीयाः साधवः आचार्यस्य भिक्षाटने वातादिव्याबाधाग्नितुल्या, सूत्रार्थान् जानीहिधान्यंधान्य तुल्यान् । [भा.२६१०] एमेव विनीयाणकरेंतिसुतत्थसंगहंथेरा।
होवेति उदासीने किलेसभागीयसंसारे ॥ वृ- कौटुम्बिकदृष्टान्तप्रकारेण ये विनीतास्तेषां स्थविरा आचार्या सूत्रार्थसंग्रहं कुर्वन्ति सूत्रार्थान् प्रयच्छन्ति, यत्र उदासीनः तत्र हायन्तीति न प्रयच्छन्तीति भावः । स चोदासीनो वर्तमानो न केवलं सूत्रार्थयोग्योभवेत्, क्लेशभागी चसंसारेजायते ।गतंध्यापनद्वारसम्प्रतिदण्डिकदृष्टान्तं
[भा.२६११] उप्पन्नकारणेपुनजइसयमेव सहसा गुरू हिंडे ।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ __ अप्पाणगच्छमुभयं परिचयतीतत्थिमं नायं ।। वृ- उत्पन्नेऽपि कारणे वक्ष्यमाणलक्षणे यदि सहसा स्वयमेव गुरुर्भिक्षां हिंडते तर्हि स गुरुरात्मानं गच्छमुभयंचपरित्यजति ।तत्रचेदं वक्ष्यमाणज्ञातमुदाहरण । तदेवाह - [भा.२६१२] सोउं परबलमायंसहसा एक्कागिओ उजोराया ।
निगच्छतिसोचयती अप्पाणंरजमुभयं च ।। वृ-योनिरपेक्षोराज्ये परबलमागतं श्रुत्वाबलवाहनान्यमेलयित्वासहसा एकाकी परबलस्यसंमुखो निगर्छति, स आत्मानं राज्यमुभयं च त्यजति, बलवाहव्यतिरेकेण युद्धारंभे मरणभावात् । एवमाचार्योऽपि निरपेक्षःसमुत्पन्नेऽपि कारणेसहसा भिक्षामटन्नात्मानंगच्छमुभयं च परित्यजति । [भा.२६१३] सावेक्खो पुनरायाकुमारमादीहि परखलंक्खविया ।
अजिए सयंपिजुज्झइ उवमा एसेवगच्छेवि ।। वृ- सापेक्षः पुना राजा प्रथमंकुमारादीन् युद्धाय प्रेषयति ततः कुमारादिभिः परवलं क्षपयित्वा यदा कुमारैर्न परिजीयतेपरबलं,तदातस्मिन्नजितेस्वयमपिराजायुध्यते । एषाएवोपमागच्छेऽपिद्रष्टव्या । आचार्योऽपि पूर्वं यतनां करोति तथापि असंस्तरणे स्वयमपि हिण्डते एव चात्मानं गच्छमुभयं च निस्तारयतीति भावः । । सम्प्रतियैः कारणैराचार्येण भिक्षार्थमटितव्यं तानि कारणान्याह[भा.२६१४] अद्धाणकक्खडासतिगेलणादेसमाईएसुच ।
संथरमाणेभइतो हिंडेज असंथरंतंमि ।। वृ- अध्वानं प्रपन्नः सार्थेन सममाचार्यो गच्छंस्तत्र चासंस्तरणे यदि सार्थिका आचार्यस्य गौरवेण प्रयच्छन्ति, ततः स्वयमेव आचार्योहिण्डते, एवंकर्कशेऽपिक्षेत्रेभावनीयं, तथाअसतिसहायानामभावे को भिक्षामानीय ददाति स्वयं हिण्डते । तथा ग्लाना बह्वस्ततस्तेषां सर्वेषामपि गच्छसाधवः प्रायोग्यमुत्पाटयितुशक्ताअथवा ग्लानप्रायोग्यमन्यःकोऽपिनलभतेततआचार्यो हिण्डते । एवमादेशाः प्राघुर्णिका आदिशब्दात बालवृद्धासहपरिग्रहस्तेष्वपि भावनीयं । एतेषु विषयेष्वसंस्तरति गच्छे नियमाचादार्यो कुर्वन् हिण्डते । शेषकाले नेत्यर्थः । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।। अत्रयदुक्तंसंस्तरणेन हिण्डते इतितत्रसंस्तरणं त्रिविधं-जघन्यं मध्यममृत्कृष्टंचतत्रजघन्यमधिकृत्याह[भा.२६१५] पंचविआयरियादी अच्छंतेजहन्नए विसंथरणे ।
एवंसंथरतेसयमेव गणी अडतिगामे ।। वृ- जघन्येऽपि वक्ष्यमाणस्वरूपे संस्तरणे पञ्चाप्याचार्योपाध्यायप्रवर्तिस्थविरगणावच्छेदिनस्तिष्ठन्ति । जघन्येऽपीत्यपिशब्द: संभाने । स चैतत् संभावयति यदि तावत् जघन्येऽपि संस्तरणे पञ्चाप्याचार्यादयस्तिष्ठन्ति । ततो मध्यमे उत्कृष्टे संस्तरणे नियमात् पञ्चभिरपि स्थातव्यं । एवमपि जघन्येनापि संस्तरणेनासंस्तरति गचछे स्वयमेव गणी आचार्यो ग्रामे भिक्षामटति । स च प्रतिलोमपरिपाट्या पर्यन्ते तथा हि-जघन्येनापि संस्तरणेनासंस्तरति प्रथमं गणावच्छेदको हिण्डते, तथाप्यसंस्तरणेस्थविरोहिण्डते,एवमप्यसंस्तरणेप्रवर्त्यपितथाप्यसंस्तरणेउपाध्यायोऽपि,तथापिचेन्न संस्तरतिगच्छस्ततआचार्योऽपितत्रप्रथमत उत्कृष्टसंस्तरणमाह[भा.२६१६] मंडलगयंमि सूरेउत्तिणा जाव पठवणवेला ।
ताएंतिभुत्ता सन्नागयाच उक्कोससंथरणे ।। .
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८५
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २६१६] __ वृ-नभोमण्डलस्य मध्यगते सूर्ये मध्याह्ने इत्यर्थः । भिक्षार्थमवतीर्णास्ततः पर्याप्तं हिंडित्वा यावत् तृतीयपौरुष्याआदौस्वाध्यायप्रस्थापनवेला तावत्सन्निवर्तते । एतावदुत्कृष्टंसंस्तअनुवातृतीयपौरुष्या आदौ स्वाध्यायप्रस्थापनावेला तावत्सन्निवर्तन्ते । एतदुत्कृष्टंसंस्तरणम् । मध्यमंजघन्यं चाह[भा.२६१७] सणातो आगयाणंचपोरिसीमज्झिमंहवंतिण्यं ।
विसुयावियमत्तदिणे समतित्थं तेजहणंतु ।। वृ- मध्याह्नादारभ्य भिक्षार्थमवतीर्णानां पर्याप्तं हिण्डित्वा वसतावागतानां भुक्तानां संज्ञातः संज्ञाभूमीत आगतानां यदि चतुर्थी पौरुषी अवगाहते एतत् मध्यमं संस्तरणं भवति मध्याह्नादारभ्य भिक्षामटित्वा भुक्त्व संज्ञाभूमीतः प्रत्यागत्यमात्रेषु चतुर्थी पौरुषी अवगाहते एतत् मध्यमं संस्तरणं भवति, मध्याह्नादारभ्य भिक्षामटित्वाभुक्त्वा संज्ञाभूमीतः आगतानां यदिविसूयादिएसुविशोधितेषु सूरास्तमयेन दिनं समतिक्रामति जघन्यं संस्तरणवसातव्यं, तदेवमुक्तं जघन्यादिभेदभिन्नं संस्तरणभिदानीमध्वादिद्वारख्याख्यानार्थमाह[भा.२६१८] अद्धाणे असंथरणेअकोवियाणं विकरणपलंबे ।
एमेव कक्खडंमि वि असतित्ति सहायगानत्थि ।। वृ- अध्वनि सार्थेन समं व्रजतामसंस्तरणे भिक्षार्थमाचायो हिण्डते, अथवा तेसहाया अकोविदाः सार्थे च प्रलम्बान्यविकरणकृतान्यखण्डीकृतानि लभ्यन्ते । ततः आचार्यः स्वयमेव हिण्डमानस्तानि विकरणानिकृत्वा सन्निवर्ततेअथवाददतामुपदेशंददातिविकरणानिकृत्वाददध्वमिति । एवमकोविदानां सहायानांभावे प्रलम्बविकरणनिमित्तमाचार्योगच्छति । एवमेवकर्कशेपिक्षेत्रेभिक्षार्थंगमनमाचार्यस्य भवति । तत्राप्यसंस्तरणेअकोविदसहायभावे प्रलम्बविकरणाय वा गच्छतीति । तथा असतित्ति नाम सहायका नसन्तिततः स्वयमेव भिक्षामटति ।। [भा.२६१९] बहुया तत्थ अतरंता अहव गिलाणस्स सो परंलहति ।
एमेवय आदेस सेसेसु विभासबुद्धीए ।। वृ-बहवस्तत्रगच्छेअतरन्तो ग्लानास्ततः सर्वेषांगच्छसाधवःप्रायोग्यमुत्पादयितुमशक्ता अथवा ग्लानस्य परं प्रायोग्यमन्यो न लभते किन्तु स एवाचार्यस्ततः स हिण्डते । एवमेवादेशेषु प्राघूर्णके शेषेषुचबालवृद्धासहेषु विभाषा विविधंभाषणंस्वबुद्धयाकर्तव्यं । तच्चैवं-यद्यादेशादयोबहवः सर्वेषां साधवः कर्तुंनशक्नुवन्ति । यदिवासएवादेशादिप्रायोग्यं लभतेनान्यः कोऽपिततःस हिण्डतेसम्प्रति संथरमाणेभइओ इति व्याख्यानयति[भा.२६२०] अब्भुज्जयपरिकम्मंकुणमाणंजा गणंनवोसिरिति ।
ताव सयंसो हिंडइइतिभयणासंथरंतंमि ।। वृ-अभ्युद्यतविहारपरिकर्म कुर्वन् यावत् गणनव्युत्सृजतितावत्स्वयंसआचार्यो हिण्डते, इत्येषा भजनासंस्तरतिगच्छे[भा.२६२१] अद्धाणादिसुवेहंसुहसीलत्तेणजो करेजाहि ।
गुरुगायचजत्थ वसव्वपयत्तेण कायव्वं ॥ वृ- अध्वादिषु अध्वकर्कशादिष्वसंस्तरति गच्छे सुखशीलत्वेन सुखमाकांक्षमाण आचार्योऽहमित्यालम्बनमाधाय य उपेक्षामाचार्यः करोति भिक्षां न हिण्डते इत्यर्थः । तस्य प्रायश्चित्तं
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ चत्वारोगुरुकाः; । यच्चयत्रवाअनागाढपरितापनादि साधवःप्राप्नुवन्तितन्निष्पन्नमपितस्य प्रायश्चित्तं, तस्मात्सर्वं प्रयत्नेनाध्वादिष्वसंस्तरणेभिक्षाटनं कर्तव्यम् ।साम्प्रतमसंस्तरणयतनामाह[भा.२६२२] असती पडिलोमंसगामे गमणदाणसड्डेसु ।
पेसेति बितियदिवसे आवजइमासियं गुरुयं ।। वृ- असति अवमौदर्यादिना गच्छसंस्तरणाभावे प्रतिलोमं गणावच्छेदकादारभ्य प्रतिकूल गमनमवसातव्यं । तद्यथा-प्रतिवृषभादिरसंस्तरणे गणावच्छेदकोऽपि प्रतिवृषभादिभिः सह हिंण्डते तथाप्यसंस्तरणेस्थविरोपितथाप्यसंस्तरणेप्रवर्तकोपितथाप्यसंस्तरणेउपाध्यायोपितथाचेन्नसंस्तरति तदा स्वग्रामे दानश्रद्धेषु कुलेष्वाचार्यस्य गमनं भवति, तथापि चेदसंस्तरणं तत आचार्यो अन्यान्यपि गृहाणि, तथा केनापि साधुना कस्मिंश्चकुले ग्लानप्रायोग्यं किमपिद्रव्यं याचितं, परंन लब्धमथचतत् द्रव्यं तस्मिन् गृहे प्रभूतमस्ति अन्यत्र च न विद्यते, तत्र यदि द्वितीये दिवसे तस्मिन् कुले येन न लब्धं तमेवाचार्यः प्रेषयति ततो गुरुकं मासिकं प्रायश्चित्तमापद्यते तस्मात् तस्मिन् कुले प्रतिलोमं प्रेषयितव्यस्तद्यथा-प्रथमं गणावच्छेदकः प्रेष्यस्तेनालब्धे स्थविरस्तेनाप्यलब्धे प्रवर्तकस्तेनाप्यलब्ध उपाध्यायस्तेनाप्यलब्धेस्वयमाचार्यो व्रजति । यदि वा स गृहप्रभुर्यस्य गौरवं करोति स प्रेषयितव्यः । साम्प्रतमेनामेव गाथां विवरीषुः प्रथमतो गाथापूर्वार्धभावयति[भा.२६२३] गणावच्छेदओ पुव्वं ठवणकुलेसुंच हिंडइसगामे ।
एवं थेर पवित्ती अभिसेय गुरुयपडिलोमं । वृ-पूर्वंगणावच्छेदकः स्वग्रामे स्थापनाकुलेषुहिण्डते । एवं गणावच्छेदादारभ्यप्रतिलोमंवक्तव्यं, तद्यथा-असंस्तरणे स्थविरोऽपि हिण्डते, तथाप्यसंस्तरणे प्रवर्त्यपि, तथाप्यसंस्तरणे अभिषेक उपाध्यायस्तथापिसंस्तरणाभावे गुरुरपि । अधुना पेसेति बितियदिसे इत्यादिभावयति[भा.२५२४] उभासिय पडिसिद्धतंचेव तत्थ पठवेज्जाउ ।
पडिलोमंगणिमादी गोरवंजत्थ वाकुणति ।। वृ-केनापिसाधुना ग्लानप्रायोग्यं किमपिद्रव्यं कस्मिंश्चित्कुले अवभाषितंयाचितमित्यर्थः, तच्च गृहे प्रभुणा प्रतिषिद्धमन्यत्रतत्द्रव्यं नास्ति, किन्तुतस्मिन्नेव गृहे । ततो द्वितीयदिवसे तत्रकुले नतमेव प्रेषयेत् । किन्तु प्रतिलोमंगण्यादिंगणावच्छेदप्रभृतिकं यथोक्तंप्राक् । यत्र वा गृहप्रभुर्गौरवं करोतितं वाप्रेषयेत। [भा.२६२५] तित्थगरत्तिसमत्तंअहुणा पावयण निज्जरा चेव ।
वच्चंतिदोविसमगंदुवालसंगंपवयणं ।। वृ- तीर्थकर इति द्वारं समाप्तम् । अधुना प्रवचनं निर्जरा चेति द्वे अपि द्वारे समकमेककालं व्रजतस्तत्र प्रवचनं नाम द्वादशाङ्गगणिपिटकम् । [भा.२६२६] तंतुअहिजंताणं वेयावच्चे उनिजरातेसिं । .
कस्सभवे केरिसिया सुत्तत्थे जहोत्तरंबलिया ।। वृ- तत्तु द्वादशाङ्गं गणिपिटकमधीयानानां वैयावृत्त्ये क्रियमाणे तेषां वैयावृत्त्यकराणां महती निर्जरा भवति, उक्तं च-आयरियं वेयावच्चं करेमाणे महानिज्जरे महापजवसाने भवति, इत्यादि अत्रमहानिर्जरस्तदावरणीयस्य कर्मणः क्षयकरणात्महापर्यवसानः पुनरन्यनवकर्मबंधाभावात् । अत्र
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल - १४९, [ भा. २६२६]
शिष्यः प्राह अस्य कीद्दशी निर्जरा भवति ? आचार्यः प्राह सूत्रे अर्थे च यथोत्तरं बलिका । सुत्तावासगमादी चोद्दसपुवीण तह जिनानं च । भावे सुद्धमसुद्धे सुत्तत्थे मंडली चेव ।।
[भा. २६२७]
वृ-सूत्रमावश्यकादि यावच्चतुर्दशपूर्वाणि, एतद्धराणां यथोत्तरं महत्तरा निर्जरा एवमर्थेपि भावनीयं, तथा जिनानामप्यवधिजिनप्रभृतीनां यथोक्तं बलिका निर्जरा इयमत्रभावना - एक आवश्यकसूत्रधरस्य वैयावृत्यं करोति । अपरो दशवैकालिकश्रुतधरवैयावृत्यकरस्तस्यावश्यकसूत्रधरवैयावृत्यकरान् महती निर्जरा । एवमधस्तनाधस्तन श्रुतधरवैयावृत्त्यकरादुपर्युपरितर श्रुतधरवैयावृत्त्यकरो यथोत्तरं महानिर्जरस्तावदवसेयो यावत्रयोदशपूर्वधरवैयावृत्यकराच्चतुर्दशपूर्वधरवैयावृत्त्यकरो महानिर्जरः । एवमर्थेऽपि भावनीयम् । तदभयचिन्तायां सूत्रवैयावृत्त्यकरादर्थवैयावृत्त्यकरो महर्धिको नवरं निशीथकल्पव्यवहारार्थधराणां वैयावृत्यकरात् कालिकश्रुतवैयावृत्त्यकरो महानिर्जरः । तथा श्रुतज्ञानिवैयावृत्त्यकरः तथा भावः परिणामस्तस्मिन् शुद्धेऽशुद्धे च तदनुसारेण निर्जरा प्रवर्तते । तथा सूत्रार्थे युगपच्चिन्त्यमाने यथोत्तरं बलिका तथा मण्डलीकसूत्रार्थवधिकृत्य विचारणीया इहाचार्यः प्रस्तुतमधिकृत्य वैयावृत्त्यकरणे महती निर्जरा । तामेवाह
[भा. २६२८ ]
१८७
पावयणी खलु जम्हा, आयरितो तेन तस्स कुणमाणो । महतीए निज्जराएं वट्टति साहू दसविहंमि ।।
वृ- प्रावचनी प्रावचनिकः खलु यस्मादाचार्यस्तेन तस्य वैयावृत्त्यं कुर्वन् साधुर्महत्यां निर्जरायां वर्तते । एवं दशविधेऽपि वैयावृत्त्ये महानिर्जराकत्वं भावनीयं, सम्प्रति यदुक्तं भावे शुद्धेऽशुद्धे च तदनु सारतो निजरा भवतीति । तत्र शुद्धाभावो व्यवहारतः शुद्धवस्तुप्रभावाद्मवतीति प्रतिपिपादयिषुराहजारिसगं जं वत्थं, सुयं च तिण्हं व ओहिमादीणं ।
[भा. २६२९]
तारिसतो च्चियभावो उपज्जति वत्थुतो जम्हा ।।
वृ- यादृशं यद्वस्तु प्रतिमादिकं यस्य यावच्च श्रुतं त्रयाणां चावध्यादीनां स्वस्थाने ये विशेषास्तस्माद्वस्तुनः श्रुताद्विशेषाद्वा तादृशान् भावः परिणामो व्यवहारतः तादृश उत्पद्यते तदनुसारेण च निर्जरा, ततः पूर्वं श्रुतचिन्तायां अर्थचिन्तायां वा तथा जिनानां च यथोत्तरं वलिका निर्जरोक्ता तथा चैतमेव व्यवहारनयं प्रतिपिपादयिषुराह
[भा. २६३० ]
गुणभूइठे दव्वंमि जेन मत्ताहियत्तणंभावे । इति वत्थुतो इच्छति ववहारो निज्जरं विउलं ।।
वृ-येन यतो गुणभूयिष्ठं द्रव्यं ततस्तस्मिन् येन कारणेन मात्राधिकत्वं भावे परिणामे भवतीति अस्मात् कारणात् वस्तुनः प्रतिमाश्रुतादेर्यथोत्तरं गुणभूयिष्टात् विपुलां निर्जरामिच्छति व्यवहारो व्यवहारनयः । एतदेव स्पष्टतरं भावयति
[भा. २६३१]
लक्खणजुत्ता पडिमा पासादी या समत्तलंकारा ।
पल्हायति जह वयणं तह निज्जरमो वियाणाहि ।।
- या जिनप्रतिमा लक्षणयुक्ताः प्रसादी मनः प्रसादकरणं समस्तालङ्कारा तां पश्यतो यथैव मनः प्रह्लादते तथा निर्जरां विजानीहि । यद्यधिकं मनः प्रल्हत्तिस्ततो महती निर्जरा, मन्दमनः प्रल्हत्तौ तु मंदेतिभावः ।।
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ [भा.२६३२] . सुयव्वं अतिसयसुत्तोसुहोचितो तवितवगुणजुत्तो ।
जोसोमनप्पसातो जायइसो निज्जरंकुणति ।। वृ-श्रुतवानेष अत्राप्यनेके भेदास्तथाऽतिशययुक्तोऽवध्याद्यतिशयोपेतोऽत्राप्यवध्यादिविषये बहवस्तरतमविशेषाः सुखोचितोऽपि तपसि स बाह्याभ्यन्तरे गुणेज्ञानादौ उद्युक्तस्तपोगुणोद्यत इत्येवं योऽसौ यादृशो मनःप्रसादो मनःप्रसत्तिपरिणामो जायते स तादशी निर्जरां करोतित स्माद्वस्तुतो निर्जरति व्यवहारनयः । तदेवमुक्तंव्यवहारनयमतमधुना निश्चनयमतमाह । . [भा.२६३३] निच्छयतोपुन अप्पे, जस्स वत्थुमि जायतेभावो ।
तत्तोसो निजरगो, जिन गोयमसीह आहरणं ।। वृ- निश्चयतः पुनरल्पेऽपि महागुणगुणतराद्धीनगुणेऽपि वस्तुनि यस्य जायते तीव्रः शुभो भावस्तस्मान्महागुणतरविषयभावयुक्तात् स हीनगुणविषयतीव्रशुभभावो निर्जरको महानिर्जरतरः सद्भावस्यातितीव्रशुभत्वात् । अत्र जिनगौतमसिंहजीवआहरणं । तच्चैवं “तिविठ्ठत्तणे भयवया वद्धमानसामिणा सीहो विहतो अद्धितिंकरइ खुडुलणनिहतोमित्ति' परिभवात्,गोयमेणंसारहित्तनेन मनुसासितमाअद्धितिंकरेह ।तुमंपसुसीहोनसीहेनमारियस्सतुज्झकोपरिभवो, एवंसोअनुसासिजंतो मतो ।ततोसंसारभमिंऊणभयवतोवद्धमानसामिस्सचरमतित्थगरभवेरायगिहेनयरेकविलस्सबंभणघरे वडुतो जातो । सो अनया समोसरणे आगतो भयवंतं दद्रुण धम्मधम्मेइ । ततो भयवया गोयमसामी पेसितोजहाउवसामेह ।ततोगतोअनुसासितोय ।जहाएस महप्पा तित्थंकरो, एयंमिजोपडिनिवसति सोदुग्गइंजाति । एवं सोउवसामितो तस्स दिक्खा गोयमसामिना दिन्ना' एतदेवाह[भा.२६३४] सीहो तिविट्ठनिहतोभमिउंरायगिहं कविलबडुगत्ति ।
जिनवरकहणमनुवसम गोयमोवसम दिक्खाय ।। वृ-सिंहस्त्रिपृष्टेन निहतः स संसारं भ्रमित्वा राजगृहे कपिलस्य ब्राह्मणस्य बटुकोऽभूत् । जिनस्य वीरस्य कथनंतथापि तस्यानुपशमो, गौतमेन चानुशासने कृतेऽभूदुपशमो दीक्षा च अत्रभगवदपेक्षया हीनगुणेऽपिगौतमे तस्य गुरुपरिणामोऽजायतेति महती निर्जराऽभवदिति ।। [भा.२६३५] सुत्ते अत्थेतदुभए पुव्वंभणिया जहोत्तरंबलिया।
मंडलिए पुनभयणा, जइजाणइतत्थभूयत्थं ।। वृ- सूत्रेऽर्थे तदुभयस्मिन् स्वस्थाने निर्जरा पूर्वं यथोत्तरं वलिका बलवती भणिता । सम्प्रति पुनः सूत्रार्थतदुभयेषु युगपश्चिन्त्यमानेषु यथोत्तरं निर्जरा बलवती साम्प्रतं मंडली चेवत्ति व्याख्यानार्थमाह मंडलीए पुन इत्यादिमंडल्यांपुनर्भजना विकल्पना यदिजानाति, तत्रमंडल्यांभूतार्थंसदूतमर्थं तदास महानिर्जरइयमत्रभावनामण्डल्यांपठन्तिपाठयन्ति चतत्रावश्यकादिपठतांयथोत्तरंपाठितोबलिकाः । अथजानाति वैयावृत्यकरोयथाधस्तनसूत्रपाठकोज्ञानादिभिर्गुणैरधिकतरस्ततो-ऽधस्तनश्रुतपाठकस्य वैयावृत्त्यकरणे महती निर्जरा, ददतां मध्ये य उरितनश्रुतवाचकः स ज्ञानादिभिरधिकतर इति तद्वैयावृत्यकरणे महती निर्जरा । अथ जानाति वैयावृत्यकरोऽधस्तनः श्रुतवाचको ज्ञानादिभिरधिकतरस्ततोऽधस्तनश्रुतवाचकस्य वैयावृत्त्यकरणे बलवती निर्जरा वाचकप्रातीच्छिकानां मध्ये यो वाचकस्तद्वैयावृत्त्यकरणेमहती निर्जरा, । अथ वैयावृत्यकरोजानात्येषप्रातीच्छिक आचार्यो वाच्यते तत् प्रत्युज्वालनमात्रं यावत् सर्वमेतस्यायाति सूत्रतोऽर्थतश्चाधिकतरं इति तदा तस्य
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल- १४९, [भा. २६३५]
१८९ प्रतीच्छिकस्य वैयावृत्त्यकृतौ महती निर्जरा, इह सूत्रेऽर्थे तदुभये च यथोत्तरं बलवती निर्जरेत्युक्तं तत्र यथोत्तरंनिर्जरायाबलवत्तांभावयति[भा.२६३६] अत्थो उमहिद्धितो कडकरणेणंघरस्स निप्पती ।
अब्भुट्ठाणेगुरुगारणोपीणेय देवीया ।। वृ-सूत्रात् केवलात्अर्थाद्वाससूत्रार्थोमहर्द्धिकः किं कारणमितिचेत् उच्यते । अत्रकृतकरणेन । गृहस्य निष्पत्तिदृष्टान्तः । इतश्च सूत्रादर्थः ससूत्रो महर्द्धिकः,सूत्रमण्डल्याचार्यादयः प्राघूर्णकप्रभृतीनामभ्युत्थानं कुर्वन्ति । अर्थ मएडल्यां पुनर्यस्य समीपेऽनुयोगं श्रुतवान् तमेकं मुक्त्वाऽन्यस्य दीक्षागुरोरप्यभ्युत्थाने चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तं । ततः सूत्रार्थो राज्ञः शातवाहनस्य याने निगमने दृष्टान्तः । एषगाथाक्षरार्थः ।साम्प्रतमेनामेवविवरीषुः कृतकरणेन गृहस्यनिष्पत्तिरितिदृष्टान्तंभावयति[भा.२६३७] आराहितो नरवती तिहिंउपुरिसेहिं तेसिसंदिसति ।
अमुगपुरेसयसहस्संघरंच एएसिदायव्वं । [भा.२६३८] पट्टांघेत्तूणगतो उंडियबितियो उतइओ उभयं ।
निफ्फलगादोन्नितहिंमुद्दा पट्टो यसफलोउ ।। वृ-एको नरपतिस्त्रिभिः पुरुषैरराधितः ततः परितुष्टः सन्नरपतिस्तेषां प्रत्येकं संदिशति । यथाअमुकपुरेसुन्दरंगृहशतसहस्रंचदीनाराणामित्येषांप्रत्येकंदातव्यमिति । तत्रैकोऽमुंसंदेशंपट्टकै गृहीत्वा लेखयित्वा गतो, द्वितीय उंडि मुद्रां गृहीत्वागतस्तृतीय उभयं पट्टके लिखापयित्वा गतस्तत्र येन पट्टके लेखापितं यथामुकपुरे सुन्दरं गृहं शतसहस्रं च दीनाराणां न तूपरि मुद्रा दापिता । येन पट्टकव्यतिरेकेण मुद्राप्रतिबिम्बमात्रंगृहीतंतौ द्वावपिनिष्फलौजातौ । तथाहि-तेत्रयोऽपितन्नगरंगतास्तत्रआयुक्तस्तस्य समीपमुपागताः पट्टकं मुद्रामुभयं च दर्शयन्ति । तत्रायुक्तेन प्रथमो भणितो मुद्रां न पश्यामि कथं च दामि, द्वितीयोभणितोजानामिराज्ञोमुद्रांनपुनर्जानामिराज्ञःसन्देसंकिंदातव्यमिति, । एवं तौ निष्फलौ जातौ ।यस्य तुतृतीयस्य मुद्रा पट्टकश्चससफलस्तस्यायुक्तेन यथाज्ञप्तदानात्एष दृष्टान्तः [भा.२६३९] एवं पट्टगसरिसंसुत्तं अत्थो यउंडियत्थाणे ।
उस्सगववायत्थोउभयसरित्थोयतेन बली ।। वृ- एवममुना प्रकारेण पट्टकसदृशं पट्टकस्थानीयं सूत्रं, उंडिका मुद्रा ततः स्थानीयोऽर्थः उत्सर्गापवादस्थ उभयसशस्तेनबली । तस्योभयस्यभावात् । [भा.२६४०] सुत्तस्समंडलीएनियमा उठति आयरियमादी ।
. मुत्तूणपवायंतन उअत्थे दिक्खाणगुरुंपि ।। वृ-सूत्रमण्डल्यां वाचयंत आचार्यादय आचार्योपाध्यायप्रभृतयः प्राघूर्णकादीनामागच्छतां सर्वेषामपिनियमादुत्तिष्ठन्तिअभ्युत्थानं कुर्वन्ति ।अर्थमण्डल्यांपुनरुपविष्टःसन्यस्यसमीपेऽनुयोगः श्रुतस्तमेकं प्रवाचयन्तं मुक्त्वान्यं दीक्षणगुरुमपि नाभ्युत्तिष्ठति यदाभ्युतिष्ठति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, श्रोतारोऽपि यद्याचार्येऽनभ्युत्तिष्ठत्यभ्युत्तिष्ठन्ति तदा तेषामपिप्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं, यदि पुनर्यस्य समीपेऽनयोगं श्रुतवान्तस्य नाभ्युत्तिष्ठतितर्हि तदापितस्य चतुर्गुरुकम् । अत्र दृष्टान्तो राज्ञोयाने देवीतंभावयति
[भा.२६४१] पतिलीलं करेमाणी नोठिया सालवाहणं ।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
- व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ पुहवी नामसा देवी सोयरूठो तहिनियो ।। वृ-राज्ञः सातवाहनस्यपृथिवीनामाग्रमहिषी । अन्यदासाक्वापिनिर्गते राज्ञिशेषाभिरन्तपुरिकाभिर्देवीभिः संपरिवृता शातवाहनवेषमादाय राज्ञ आस्थानिकायामुपविष्टा पतिलीलाविलम्बमानाऽवतिष्ठते । राजाप्रत्यागतः प्रविष्टस्तस्मिन्प्रदेशे ।साचपतिलीलांकुर्वतीपृथिवी नामदेवीशातवाहनं राजानमायान्तमपिदृष्टानोत्थिता । तस्यानुत्थाने शेषा अपि देव्यो नाभ्युत्थितवत्यस्ततःसनृपोराजा तत्र रुष्टो ब्रूते-त्वं तावन्महादेवी, ततो महादेवी वाते नाभ्युत्थिता एताः किं त्वया वारिता यन्नाभ्युत्थानमकार्षुस्ततो नसुन्दरमेतदिति ।। [भा.२६४२] ततोणंआह सा देवी अत्थाणीएतवाणहा ।
दासावि सामियं पत्तंनोठंति अविपत्थिवं ।। वृ-ततो राज्ञोक्तानन्तरं सा पृथिवीनाम देवी राजानमाह । तवास्थानिकायामुपविष्टा दासा अपि नाथाः सम्पूर्णगुणा अपिपार्थिवमपिस्वामिनमागच्छन्तंनाभ्युत्तिष्ठन्ति, तवास्थानिकायाःप्रभाव एष[भा.२६४३] तंवा वि गुरुणो मोत्तुंन विउठेसिकस्सइ ।
नतेलीला कया होंती उठती हंसतोसितो ।। वृ-त्वमप्यस्यामास्थानिकायामुपविष्टो गुरुन्मुक्त्वा नान्यस्य कस्यापि महीयसोऽप्युत्तिष्ठसि । अहमपितवास्थानिकायां त्वदीयां लीलां धरन्तीसमुपविष्टा । ततौनसपरिवाराभ्युत्थिता । यदि पुनस्ते तव लीला न कृतास्यात्ततोऽहमभ्युत्तिष्ठेयमित्येवं राजा देव्या तोषितः । एवमत्रापि तीर्थकरस्थानीय आचार्योऽर्थमण्डल्यामुपविष्टः सन्नकस्याप्यभ्युत्तिष्ठतिअमुमेवार्थ गौतमदृष्टान्तेन दृढयति[भा.२६४४] कहंतो गोयमोअत्थं, मोत्तंतुतित्थगरंसयं ।
नवि उठेइ अन्नस्सतग्गयंचेवगम्मति ।। वृ-नखलुभगवान् गौतमोअर्थंकथयन्स्वकमात्मीयंतीर्थकरमुक्त्वाअन्यस्यकस्यापिउत्तिष्ठति । अभ्युत्थानं कृतवान्, तद्गतंचेदांसर्वैरपिगम्यते । तदनुष्ठितंसर्वमिदानीमनुष्ठीयते ।ततोऽर्थंकथयन्न कस्याप्युत्तिष्ठति ।।सम्प्रति श्रवणविधिमाह[भा.२६४५] सोयव्वे उविही इणमो अवक्खेवादि होइनायव्वो ।
विक्खेवम्मियदोसा आणादीयामुणेयव्वा ।। वृ- श्रोतव्ये पुनरयं विधिरव्याक्षेपादिर्भवति ज्ञातव्य आदशिब्दाद्विकथादिपरिग्रहः । व्याक्षेपे पुनराज्ञादय आज्ञानवस्थामिथ्यात्वविराधनारूपदोषा ज्ञातव्याः, । अत एवाभ्युत्थानमपि न क्रियते; तस्मिन्सतिव्याक्षेपादिसंभवात्तथा चैतदर्थमेव द्वारगाथाद्वयमाह[भा.२६४६] काउस्सग्गे विक्खेवयाय विकहा विसोत्तियापयतो ।
उवनयवाउलणादियअक्खेवो चेव आहरणे ।। [भा.२६४७] आरोवणा परूवणउगह तह निजरा यवाउलणा ।
. एएहिं कारणेहिंअब्भुट्ठाणंतुपडिकुटुं ।। वृ-अनुयोगारंभनिमित्तंकायोत्सर्गेकृते एतैःकारणैरभ्युत्थानंप्रतिकुष्टंनिराकृतं, कैःकारणैरतआहविक्खेवया य इति व्याक्षेपस्य व्याक्षेपशब्दस्य भावः प्रवृत्तिनिमित्तं व्याक्षेपता व्याक्षेप इत्यर्थः । अभ्युत्थाने क्रियमाणेव्याक्षेपोभवति,व्याक्षेपाच्च विकथाचतुर्विधाप्रवर्तते ।तत्प्रवृत्तीचेन्द्रियैर्मनसा
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ६, मूल - १४९, [भा. २६४७]
१९१
विश्रोतसिका संयमस्थानप्लावनमिति भावः, तस्मादभ्युत्थानकुर्वन् प्रयतः शृणुयात् । प्रयतो नाम कृताञ्जलिप्रग्रहो दृष्ट्वा सूरिमुखारविन्दमवेक्षमाणो बुध्युयुक्तस्तथाभ्युत्थाने क्रियमाणे उपनयस्य विषये व्याकुलता, उपनयः कस्याप्यर्थेन क्रियते अन्यथा वा क्रियेत येन उपनयग्रहणमुपलक्षणं तेन यत् ग्रहणं ज्ञातं तत् व्याकुलनात् भ्रश्यति पृच्छा वा कर्तुमारब्धा विस्मृतिमुपयाति, कालो व्याख्यानस्य त्रुट्यतीति तथा निरन्तरमविच्छेदेन भाषमाणस्य शृण्वतो महानाक्षेपस्तीव्रशुपरिणामरूपो जायते । अभ्युत्थाने तद्वयाघातस्तद्यथा च सति शुभपरिणामाभावतो येऽवध्यादिलाभः संभाव्यते तस्य विनाशोऽत्रार्थे चाहरणं ज्ञातं वक्तव्यं । तथा आरोपणायाः प्रायश्चित्तस्य प्ररूपणे क्रियमाणेऽभ्युत्थाने व्याघातो भवति, व्याघाताच्च सम्यगवग्रहो ग्रहणं न भवति । न खलु व्याक्षिप्तोऽवग्रहीतुं शक्नोति किं त्वव्याक्षिप्त इति प्रतीतमेतत् । तथाभ्युत्थाने क्रियमाणे व्याकुलता ततः सम्यक् श्रुतोपयोगो न भवति । तदभावाच्च ज्ञानावरणीयस्य कर्मणो न निर्जरा । एतैः कारणैरभ्युत्थानं प्रतिकुष्टं । साम्प्रतमेतदेव गाथाद्वयं विवरीषुः प्रथमतः काउस्सग्गे विक्खेवया य इति भावयति
?
[भा. २६४८ ]
उच्चारिया नंदीए विक्खेवे गुरुतो भवे ।
अप्पसत्थे पसत्थे च दिट्टंतो हत्थिलावका ।।
वृ- अनुयोगारंभार्थं कायोत्सर्गं कृते नन्द्यां ज्ञानपञ्चकरूपायामुच्चारितायामभ्युत्थानेनान्येन वा प्रकारेण यो व्याक्षेपं करोति, तस्य प्रायश्चित्तं गुरुको मासः । तस्माद्वयाक्षेप न कर्तव्यः । अत्राप्रशस्ते व्याक्षेपकरणे प्रशस्ते च व्याक्षेपाकरणे दृष्टान्तो हस्तिलावकाः हस्ती च शालीनां लावकाश्च हस्तिलावकास्तत्राप्रशस्ते प्रतिपादयति
[भा. २६४९]
जह सालिं लुणावेंतो कोई अत्थारिएहिंउ । सेयं हत्थिं तु दावेइ धाविया तेय मग्गओ ।। न लुओ अह साली उवेक्खेवेण तेन उ । वक्खेवेयराणं तु पोरिसी एव भज्जइ । ।
[भा. २६५० ]
- यथा कोऽपि कुटुम्बी निजे क्षेत्रे अत्थारिएहिं तु ये मूल्यप्रदानेन शालिलवनाय कर्मकराः क्षेत्रे क्षिप्यन्ते ते अस्तारिकास्तैर्लावयन् कथमपि सप्ताङ्गप्रतिष्ठितं श्वेतमारण्यहस्तिनमागतं दृष्ट्रा दर्शयति । तद्दर्शिते च ते हस्तिनो मार्गतः पृष्टो धाविताः आगतैरपि हस्तिनो रूपेणाक्षिप्तैर्हस्तिरूपं वर्णयद्भिः तेन व्याक्षेपेणाथ शालिर्नलूना एवमिहापि अभ्युत्थानेन व्याक्षेपेरतानां पौरुषीभङ्गोभवति । व्याख्यानं पुनर्न किमपि याति, तस्माद्वयाक्षेपो न विधेयः । प्रशस्ते व्याक्षेपाकरणे दृष्टान्तः स्वयं भावनीयः स चैवम्एकः कौटुम्बिकः शालिक्षेत्रं लावयति । तस्य सत्कया दास्या शालिलुनंत्या सप्ताङ्गप्रतिष्ठितः श्वेतोवनहस्ती चरन् दृष्टो, दास्या ज्ञातंयदिशालिलावकानां कथयिष्यामि ततोहस्तिनं दृष्ट्रा हस्तिनो रूपेणाक्षिप्ता हस्तिनो रूपं वर्णयन्त आसिष्यन्ते एष च हस्ती दिनेऽस्मिन्नवकाशे दृश्यते. ततः शालिर्नलविष्यते यदा तु शालिः परिपूर्णो लूनो भवेत् तदा सा दासी स्वामिनः शालिलावकानां चाकथयत् । ततस्तैरुक्तं किंतदा नाख्यातं दासी प्राह शालिलक्तिव्यव्याघातो भविष्यतीति हेतोस्तत एवमुक्ते कौटुम्बिकः परितुष्टः, तेन च परितुष्टेन मस्तकप्रक्षालनतो दासी अदासकृता । एवमिहापि व्याक्षेपोकरणीयस्तथा च सति भगवदाज्ञापरिपालनतः कर्मक्षयेण त्रिलोकमस्तकस्थो भवति सम्प्रति विकथादिपदव्याख्यानार्थमाहविकथा चउव्विहा वुत्ता, इंदिएहिं विसोत्तिया ।
[भा. २६५१]
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१४९ अंजलीपग्रहो चेव दिट्ठीबुध्धुजुत्तया ।। वृ-विकथास्त्रीकथादिभेदाच्चतुर्विधोक्ता, विश्रोतसिकाइन्द्रियरुपलक्षणमेतत्मनसावाचा प्रयतता अञ्जलिप्रग्रहोगुरुमुखे दृष्टिर्बुद्धयुपयुक्तताच उपनयव्याकुलतेतिव्याख्यानयति[भा.२६५२] तस्स तेवणेतोसो उअन्नहा वोवणिजइ ।
नायंवाकरणेवा विपुच्छा अद्धाचभस्सइ ।। वृ- अभ्युत्थानेनान्येन वा व्याकुलतायां स दर्शित उपनयो नश्यति, विस्मृतिं याति यदि वा व्याकुलतयाऽन्यथोपनीयते ज्ञातं वा व्याकरणं घा पृच्छा वा कर्तुमारब्धा अद्धा वा पौरुषीलक्षणा भ्रश्यति । आक्षेपव्याख्यानार्थमाह[भा.२६५३] भासतो सावओवावि तिव्वसंजायमानसो ।
लभंतो ओहिलंभादीजहा मुंडिवगो मुनी ।। वृ-निरन्तरमविच्छेदेन भाषकः श्रावको वा उत्तरोत्तरविशिष्टार्थावगाहनस्तीव्रसंजातमानसो जातपरमाक्षेपो यद्यभ्युत्थानेन व्याक्षेपो नाभविष्यत्ततोऽवधिलाभादिकमलपस्वत । यथा मुडिम्बको मुनिस्तथासुहिडिम्बक आचार्यः परमकाष्टीभूतेशुभध्याने प्रवृत्तोअवध्यादिलब्धिमलप्स्यतयदितस्य पुष्पमित्रेणध्यानविघ्नोनाकरिष्यत । परंसर्वसाधुसाध्वीप्रभृत्यत्याकुलमभवदितितेनध्यानव्याघातः कृतः ।अधुना आरोवणापरूवणेति व्याख्यानार्थमाह[भा.२६५४] आरोवणमक्खेवं वदाउकामोतहिं तुआयरितो ।
वाउलणाए फिटइउघेतुमणोन उ गेण्हे ।। वृ- आरोपणां प्रायश्चित्तं तत्रार्थं मण्डल्यामाचार्यो दातुकामः प्ररूपयितुकाम इति तात्पर्यार्थः यद्यभ्युत्थानंकरोति,ततोव्याकुलतयास्फिटति,व्याकुलेनैवप्रायश्चित्तप्ररुपणा तिष्ठतीतिभावस्तथाऽवग्रहीतुमना अभ्युत्थानेनव्याकुलनातो नावगृह्णाति । .. [भा.२६५५] एगग्गो उगिणहइ विक्खप्पंतस्स विस्सुतिंजाइ ।
___ इंदपुरइंददत्ते, अज्जुणतेने यदिठंता ।। वृ- एकाग्रः सन् अवगृह्णाति, अभ्युत्थानेन पुनर्व्याक्षिप्यमानस्यावगृहीतमपि विस्मृतिं याति, कुतोऽनवगृहीतार्थावग्रहणंव्याक्षेपाच्चविस्मृतिगमनेइन्द्रपुरेपत्तने इन्द्रदत्तस्य राज्ञःसुताः दृष्टान्तः । तथा चतेषां कला अभ्यस्यतां प्रमादविकथादिव्याक्षेपान्न किमप्यवगृहीतमभूत् । यद्यपि किञ्चिदवगृहीतं, तदपि विस्मृतिमुपगतमत एव तै राधावेधो न कर्तुं शक्तिः । तथा अर्जुनस्तेनश्च दृष्टान्तः । तथा हिसोऽर्जुनकः स्तेनोऽगडदत्तेन सहयुष्यमानोनकथमप्यगडदत्तेन पराजेतुंशक्यते, ।ततो निजभार्यातीवरूपवती सर्वालङ्कारभूषिता रथस्य तुएडे निवेशिता, ततः स्त्रीरुपदर्शनव्याक्षेपात् युद्धकरणं विस्मृतिमुपगतमितिसोऽगडदत्तेन विनाशितः । एवमिहापिव्याक्षेपात्श्रुतोपयोगप्राणविनाशमाप्नोति । [भा.२६५६] एएचेवयदोसाअब्भुठाणे विहोतिनायव्वा ।
नवरं अब्भुठाणं,इमेहिंतीहिंकारणेहिंतु ।। वृ-यस्मात् श्रवणे कर्तव्ये व्याक्षेपादिषु क्रियमाणेष्वेतेऽनन्तरोक्ता दोषास्तस्माद्व्याक्षेपादिरहितैः श्रोतव्यं, । एते एव च व्याक्षेपायो दोषा अभ्युत्थानेऽपि क्रियमाणे भवन्ति, । तस्मादभ्युत्थानमपिन कर्तव्यं, नवरमभ्युत्थानमेभिर्वक्ष्यमाणैस्त्रिभिः कारणैः कर्तव्यम् । तान्येवाह
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ६, मूल- १४९, [भा. २६५७ ]
[भा. २६५७ ]
पायसमत्ते काले अज्झयणुद्देस अंगसुयक्खंधे । एहिं कारणेहिं अब्भुठाणं तु अनुयोगो ।।
वृ- प्रकृते सम्पाते तथा काले समाप्तेऽध्ययनोद्देशांगश्रुतस्कन्धेषु वा समाप्तेषु यदि प्राघूर्णकाद्यागमनं भवति तदेतैः कारणैरभ्युत्थानमनुयोगो भवति । तत्र कालोऽध्ययनादिकं च प्रतीतं न प्रकृतप्रतिपादनार्थमाह
[भा. २६५८ ]
कप्पंमि दोणि पगया पलंबसुत्तं च मासकप्पे, य । दो चेव यववहारे पढमे दसमे य जे भणिया ।।
१९३
वृ - कल्पे कल्पाध्ययने द्वे प्रकृते । तद्यथा- प्रलम्बसूत्रं मासकल्पश्च । मासकल्पसूत्रं तु व्यवहारे द्वे प्रकृते ये भणिते प्रथमे दशमे चोद्देशके । तत्र प्रथमे आरोपणासूत्रं दशमे पञ्चविधव्यवहारसूत्रम् । न केवलमेतदेव प्रकृतं किन्त्वन्यदपि तथा चाह
[भा. २६५९ ]
पेढियातो य सव्वातो चूलियातो तहेव य । नित्तीकप्पनामस्स ववहारस्स तहेव य ।।
वृ- सर्वाः प्रकल्पकल्पादिगताः पीठिकास्तथा सर्वाश्चलिकास्तथा कल्पनाम्नो व्यवहारस्य च तथा चैवेति वचनादन्येषां च दशवैकालिकप्रभृतीनां च निर्युक्तयः प्रकृतानि । अत्रैवादेशान्तरमाहअनोवि य आएसो, जो रायनिंतो य तत्थ सोयव्वे ।
[भा. २६६०]
अनुयोगधम्मयाए किइकम्मं तस्स कायव्वं ।।
वृ- अन्योऽपि चादेशो मतान्तरं तत्र श्रोतव्ये यो रानिको रत्नाधिकोऽनुभाषक इत्यर्थः । तस्य नन्द्यामुच्चारितायामनुयोगधर्मतया कृतिकर्म वन्दनं कर्तव्यं, । तथा
[भा. २६६१]
केवलिमादी चोद्दसदसनवपुव्वी य उठणिज्जोउ ।
जे तिहि ऊनतरगा समाणे अगुरुं न उठति ।।
वृ- अर्थमपि कथयता समागच्छन् केवली अभ्युत्थातव्यः । आदिशब्दान्मनः पर्यवज्ञानी अवधिज्ञानी च परिगृह्यते, तथा ये तेभ्यो नवपूर्वधरादिभ्य ऊनतरास्तैः पूर्वधरादिरभ्युत्थानीयः, तथाहि कथको यदि कालिक श्रुतधारी तर्हि तेनार्थमपि कथयता नवपूर्वीदशपूर्वी चतुर्दशपूर्वी वाभ्युत्थातव्यो नवपूर्विणा दशपूर्वी । दशपूर्विणा चतुर्दशपूर्वी इति । तथा यदि समगच्छन् समानः समानश्रुतोऽगुरुश्च तदा तं नाभ्युत्तिष्ठति । तदेवं प्रवचने निर्जरा चेति द्वारद्वयं गतमिदानीं सापेक्षद्वारमाहसावेक्खे निरवेक्खे गच्छे दिठतो गामसगडेणं । राउलकज्जनिउत्तं जहा गामेणं कयं सगडं ॥ अस्सामिबुद्धियाए पडियं सडियं व निखक्खत्ति । रन्नाणत्ते दंडो सयं व सीयंति कजेसु ।।
[भा. २६६२]
[भा. २६६३]
वृ- आचार्यस्य शिष्यैः प्रतीच्छिकैश्चसर्वं कर्तव्यं, तेच तथा कुर्वन्तः सापेक्षा उच्यन्ते, येतुन कुर्वन्ति, ते निरपेक्षास्तत्र सापेक्षे निरपेक्षे च गच्छे दृष्टान्तो ग्रामशकटेन, । तद्यथा - एकस्मिन् ग्रामे ग्रामेण ग्रामेयकैः पुरुषैः राजकुलकार्यनियुक्तं शकटमेकं कृतं । ततो यत्ते राजकुलेनाज्ञाप्यन्ते धान्यं घृतधटादि वा नेतव्यं आनेतव्यं वा तस्मिन् शकटे आरोप्यानयन्ति नयन्ति वा, तथा नास्य कश्चित्स्वामीत्यस्वामि
22 13
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
- व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ बुद्ध्यात्मनोऽपि कार्याणि तेन कुर्वन्ति । अस्वामिबुद्ध्यैव पतितं शटितं वा तस्य शकटस्य नापि रक्षन्ति, ततःकालेनगच्छतातत्भग्नं, अन्यदाराजकुलेनतेआज्ञप्ताधान्यमानय,तैः शकटाभावान्नानीतं, तदाज्ञाभङ्गोऽकारीति तेषांदण्डः कृतः, कार्येषु चसमापतितेषुस्वयं तेसीदंतोद्दश्यते । [भा.२६६४] एवंन करेंति सीसा, काहींतिपडिच्छियति काऊणं ।
तेवियसीसत्ति ततो, हिंडणपेहादिसुसिगो। व- एवं ग्रामेयकदृष्टान्त-प्रकारेण शिष्याः प्रातीच्छिकाः करिष्यन्तीति कृत्वा न कुर्वन्तीति, तेऽपि चप्रालिच्छिकाः शिष्याः करिष्यन्तीतिबुद्ध्यान कुर्वते । ततः सीदन्नाचार्यः स्वयं भिक्षामटति । स्वयं चोपकरणप्रेक्षादिकं विधत्ते इति हिण्डना प्रेक्षादौ च सिग्रः परिश्रान्तः तेषांचशिष्यप्रतीच्छिकानांदण्ड: प्रायश्चित्तं दीर्घसंसारिता, वा, तदेवं निरपेक्षे दृष्टान्तः ।सम्प्रतिसापेक्षेभावयति[भा.२६६५] बितिएहिं उसारवियं,सगडंरन्ना य उक्कराय कया ।
इयजे करेंतिगुरुणो निजरलाभो य कित्तीय । वृ- अपरस्मिन् ग्रामे द्वितीयके ग्रामेयकै राजकुलकार्यनियुक्तं शकटं कृतं, तेन राजकीयं धान्यधृतघटाद्यानयन्ति नयन्ति च, । तच्च शकटं तैः सम्यक्सारापितं, ततो न कदाचिदाज्ञाभङ्गः कृत इति परितुष्टेन राज्ञा ते उत्कराः करविहीनाः कृताः । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनय इति एवमुक्तेन प्रकारेण शिष्याः प्रातीच्छिकाश्चात्मानुग्रहबुद्ध्यायेगुरोःकुत्यं कुर्वन्तितेषां महती निर्जराभूयात्ज्ञानादिलाभः कीर्तिश्च ।गतंसापेक्षद्वारं ।सम्प्रतिभक्त्यव्यवच्छेदद्वारमाह[भा.२६६६] दव्वे भावेभत्ती, दव्वे गणियाउदुतिजाराणं ।
भावंमिसीसवग्गो, करोतिभत्तिंसुयधरस्स ।। वृ-आचार्यस्यभक्तौ क्रियमाणायांतीर्थस्याव्यच्छेदो ।भक्तावक्रियमाणायांतुतीर्थव्यवच्छेदः । साचभक्तिद्विधा द्रव्येभावच । तत्रयन्नामगणिकाभुजङ्गानांभक्तिं कुर्वन्ति, दुतयो वा जाराणां,सा द्रव्ये द्रव्यभक्तिर्भाव भावविषया भक्तिःपुनरियं यत् शिष्यवर्गः श्रुतधरस्य भक्तिं करोति, । यद्यपि चान्योऽपिगुरोभक्तिंकरोति, ।तथाममापिनिर्जरास्यादित्यात्मानुग्रहबुद्ध्यान्येनापिभक्तिः कर्तव्येति लोहार्यगौतमदृष्टान्तेन भावयति[भा.२६६७] जइविय लोहसमाणे गेणहइ खीणंतराइणो उच्छं।
तहविय गोयमसामी पारणएगिण्हए गुरुणो ।। वृ- यद्यपि च लोहसमानो लोहार्यः क्षीणान्तरायस्य भगवतो वर्धमानस्वामिनः सदैवोच्छमेषणीयभक्तादिकंगृह्णातितस्यभगवद्वैयावृत्यकरत्वात् । उक्तंच
धन्नोसोलोहजोखंतिखमाएवरलोहसरिवन्नो ।
जस्स जिनो पक्षातो इच्छइपानीहिंभुत्तुंजे ।। तथापि गौतमस्वामी स्वपारणके गुरोर्वर्धमानसवामिनो योग्यं गृह्णाति । एवमन्येनाप्यवैयावृत्यकरभावेऽपि यथायोग्यं गुरोः कर्तव्यं । तदेवं भक्तिर्व्याख्याता अधुना तस्यां क्रियमाणायां यथा तीर्थस्याव्यवच्छेदोभवति, तथा भावयति[भा.२६६८] गुरुअनुकंपाए पुन, गच्छो अनुकंपितो महाभागो।
गच्छानुकंपयाए, अव्वोच्छित्तीकया तित्थो ।।
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९५
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २६६८] ..
वृ- गुरोरनुकम्पया अनुग्रहेण गच्छो महाभागे महाचिन्त्यशक्तिरनुकम्पितो गृहीतो भवति, । गच्छानुकम्पयाचाव्यवच्छितिस्तीर्थस्य कृता ।। [भा.२६६९] किहतेनन होइकयं वेयावच्चंदसविहंजेण ।
तस्स पओत्ता अनुकंपितो उथेरो थिरसभावो ।। व-कथं तेन दशविधं वैयावत्यं न कृतं? येन स्थविर आचार्यः स्थिरस्वभावोऽनुत्सुकस्तस्य दशविधस्य वैयावृत्यप्रयोक्ता ऽनुकम्पितोऽनुगृहीतस्तत्करणे कृतं तेन दशविधमपि वैयावृत्यं, तत्प्ररुपणायास्तदधीनत्वादितिभावः, तदेवमव्यवच्छेदऽपिभावितोऽधुनाअतिसेसापञ्च आयरिए[भा.२६७०] अन्नेवि अस्थिभणिया, अतिसेसा पंचहोतिआयरिए ।
जो अन्नस्सनकीरइ, न यातिचारो असतिसेसो ।। वृ-आतिशेषाः पञ्च भवन्त्याचार्ये इत्यनेन वचनेनान्येऽप्यतिशयाः पञ्चार्थतो भणितास्सन्ति यः पञ्चानामन्यतरोऽप्यन्यस्यानाचार्यस्यन क्रियते, नचशेषेऽनाचार्येपञ्चानामेकरस्मिन्नप्यतिशये असति अक्रियमाणेऽतीचारः, आचार्यस्य तुपञ्चाप्यतिशयाः कर्तव्याः । पञ्चानामेकतरस्मिन्नप्यतिशयेअसति अक्रियमाणे अतीचारः । तानेवपञ्चातिशयानाह[भा.२६७१] भत्तेपाने धुव्वणपसंसणा हत्थपाय सोएय ।
आयरिए अतिसेसाअनातिसेसा अनायरिए ।। वृ- उत्कृष्टं भक्तमुत्कृष्टं पानं, मलिनोपधिधावनं, प्रशंसनं हस्तपादशौचं च । एते पञ्चातिशेषा अतिशयाआचार्ये, त्वनतिशयाअनाचार्ये एतेन कर्तव्याइतिभावः ।सम्प्रतिभक्तादिव्याख्या[भा.२६७२] कालसहावानुमयंभत्तंपानंच अच्चितंखेत्ते ।
मलिन मलिनाय जाया, चोलादी तस्सधोवंति ।। वृ- यत्कालानुमतं स्वभावानुमतं च कालानुकूलं स्वभावानुकूलं चेत्यर्थः, । भक्तमाचार्यस्य प्रदेयमितिप्रथमोऽतिशयः,तथायत्यत्रक्षेत्रेऽर्चितंपानीयंतत्सम्पाद्यमाचार्यस्येति द्वितीयोऽतिशयः, । तथा चोलादीनिमलिनमलिनानिजातानितस्याचार्यस्य प्रक्षाल्यन्ते, । किं कारणमितिचेदत आह[भा.२६७३] परवादीणअगम्मोनेवअवणं करितिसुयसेहा ।
जह अकहितो विनाइ, एसगणी उज्जपरिहीनो ।। वृ- यथा परवादिनामगम्यो भवति, यथा च शुचिशैक्षाश्चोक्षशिष्याः अवज्ञां न कुर्वते, यथा चाकथितोऽपिज्ञायतेएषगणीआचार्यस्तथानुद्यमसौन्दर्यंतत्परिहीनोमलिनमलिनवस्त्रस्तत्रप्रक्षालनेन कर्तव्यो, नच विभूषादोषप्रसक्तिर्यत आह- [भा.२६७४] जहउवगरणंसुज्झइ, परिहारमाणोअमुच्छितोसाहू ।
तव खलु विसुद्धभावो, विसुद्धवासानपरिभोगो।। वृ-यथा साधुरुपकरणंधर्मोपरकरणममूर्च्छितः सन् परिहरन् परिभोगयन्शुद्धयतेन परिग्रहदोषेण लिप्यते अभूर्च्छितत्वात्तथाचार्येऽपि विशुद्धवाससां परिभोगे विशुद्धभावः सन् शुद्ध्यतीति एष तृतीयोऽतिशयः ।। सम्प्रतिप्रशंसनमाह[भा.२६७५] गंभीरो मद्दवितो अब्भुवगय वच्छलो सिवोसोमो ।
___ विच्छिनकुलुप्पनो, दाया कयन्नुतो सुयवं ।।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
[भा. २६७६] खंतादिगुणोवेओ पहाणनाणतवसंजमावसहो । माइसंतगुरुणावि कत्थणं संसणातिसये ।।
वृ- गंभीरोऽपरश्रावी, मार्दवितो मार्दवोपेतस्तथाभ्युपगतस्य शिष्यस्य प्रातीच्छिकस्य वत्सलो यथोचितवात्सल्यकारी, तथा शिवोऽनुपद्रवस्तथा सोमः शांताकृतिः तथा विस्तीर्णकुलोत्पन्नो दाता कृतज्ञः श्रुतवान् तथा क्षान्त्यादिगुणोपेतः ज्ञानप्रधानतपः संयमानामावसथो गृहं एवमादीनां सतां गुरुणां गुणानां विकथनं श्लाघनमेव चतुर्थः प्रशंसनातिशयः । अधुना प्रशंसनस्य फलमाहसंतगुणकित्तणया अवणवादीन चेव पडिघातो । अविहोज संसणं पुच्छाभिगमे दुविहं लाभो ।।
[भा. २६७७]
वृ- सद्गुणोत्कीर्तनायां महती निर्जरा भवति । तथा सद्गुणकीर्तनाया अवर्णवादिनां प्रतिघातः कृतो भवति, अपि भवेदयं महान् गुणो गुणो गुणवन्तमाचार्य श्रुत्वा बहूनां राजेश्चरतलवरप्रभृतीनां संशयिनां पृच्छार्थमभिगमो भवति । पृच्छानिमित्तमाचार्यसमीपमागच्छन्ति आगताश्च धर्मं श्रुत्वा अगारधर्ममनगारधर्मं वा प्रतिपद्यन्ते इति द्विविधो लाभः पञ्चमातिशयप्रतिपादनार्थमाह
[भा. २६७८ ]
करचरण नयन दसणाइ धावणं पंचमो उ अतिसेसो । आयरियस उ सययं, कायव्वो होति नियमेन ।।
वृ- करचरणनयनदशनादि प्रक्षालनं पञ्चमोऽतिशयः । सततमाचार्यस्य नियमेन भवति कर्तव्यः । अत्र पर आह[भा. २६७९]
व्यवहार- -छेदसूत्रम् - २ - ६ / १४९
मुहनयनदंतपायादि धोवणे को गुणोत्ति ते बुद्धी । अग्गि मतिवाणिपडुया तो होइ अनोतप्पया चेव ।।
बृ-मुखनयनदंतपादादिधोवने को गुण इति एषा ते बुद्धिः स्यात् । अत्रोच्यते मुखदन्तादिप्रक्षालनेनिपटुता जाठराग्निप्राबल्यं, मतपिटुतावाक्पटुता च नयनपादादि प्रक्षालने अनोत्तप्पया अलज्जनीयशरीरता भवति । एष गुणो मुखादिप्रक्षालेन । एते पञ्चातिशयाः । पञ्च उपलक्षणमन्यदपि यथायोगमाचार्यस्य कर्तव्यम् । । तथा चाह
[भा. २६८० ]
असढस्स जेन जोगाण संधणं जह उ होइ थेरस्स । तं तं करेति तस्स उ जह से जोगा न हायंति ।।
वृ-यथास्थविरस्याशठस्य सतोयेन येन क्रियमाणेन योगानां सन्धानं भवति तत्तस्याचार्यस्य साधवः कुर्वन्ति । तथा से तस्याचार्यस्य योगा न हीयन्ते न हानिमुपगच्छन्ति ।। एए पुन अतिसेसे उवजीवेयावि कोवि दढदेहो । निदरिसणं एत्थ भवे अज्जसमुद्दा य मंगूअ ।।
[भा. २६८१ ]
वृ- एतान् पुनरतिशयान् कोऽप्याचार्यो दृढदेहः सन् नोपजीवति यस्तु दृढदेहः सोऽशठो भूत्वा उपजीवति न तु तैरतिशयैर्गत्रं करोति हर्षं वा मनसि मन्यते, त्र निदर्शनं भवन्त्यार्यसमुद्रा मंग्वाचार्याश्च । [भा. २६८२ ] अञ्जसमुद्दा दुब्बलकिति (त) कम्मा तिन्नितस्स कीरंति ।
सुतत्थ पोरिसि समुट्ठियाण तइयं तु चरमाए ।।
वृ- आर्यसमुद्राः सूरयो दुर्बलाः दुर्बलशरीरास्ततस्तेऽतिशयानुपजीवितवन्तोऽनुपजीवने योगसन्धानकरणाशक्तेस्तथा च तस्य प्रतिदिवसं त्रीणि कृतकर्माणिविक्षामणारुपाणि क्रियन्ते । तद्यथा
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १४९, [भा. २६८२]
१९७ द्वेसूत्रार्थपौरुषीसमुपस्थितानांतृतीयं कर्मचरमायां पौरुष्यामियमत्रभावना-सूत्रपौरुषीसमाप्त्यनन्तरं यावत्निषद्या क्रियतेतावत्प्रथमा विश्रामणा द्वितीयार्थपौरुषीसमाप्त्यनन्तरंतृतीयाचरमपौरुषीपर्यन्ते कालप्रतिक्रमणानन्तरम् ।। [भा.२६८३] सडकुलेसुयतेसिंदोच्चंगादीउवीसुघेप्पंति ।
मंगुस्सनकिइकम्मन यवीसुंघीप्पए किंचि ।। वृ-श्राद्धकुलेषुभक्तेषुतेषामाचार्यसमुद्राणामाचार्याणांयोग्यानिकूरादीनि द्वितीयाङ्गादौमात्रकादौ विष्वक्गृह्यन्ते । आर्यमङ्गोः पुनराचार्यस्य नकृतिकर्म क्रियतेनापितद्योग्यं पौद्गलादिकिञ्चित् विष्वक् मात्रकेगृह्यते । किंतुयदपिश्राद्धकुलेष्वतिभक्तेषूत्कृष्टंलभ्यते । तदपिगृहीत्वाज्ञातोञ्चपतद्गृहेक्षिप्यते । विष्वगानीतमपिनभुङ्क्ते तौ च द्वावप्याचार्यो विहरन्तावन्यदासोपारके गतौ । तत्रचद्वौ श्रावकावेकः शाकटिकोऽपरो वैकटिको वैकटिको नामसुरासन्धानकारी ।तौचद्वावपि श्रावकावार्यसमुद्राचार्याणां योग्यमतिशायि पौगलिकप्रभृतिकं विष्वङमात्रके गृह्यमाणमार्यमङ्गनां पुनर्योग्यमेकस्मिन्नेव पतद्गृहे गृह्यमाणं पश्यतो दृष्ट्राचार्यमङ्गुसमीपमागच्छतः । [भा.२६८४] बेतिततोनं सड्डा तुज्झव वीसुंनघेप्पएकीस ।
ततो बेतिअज्जमंगू तुम्भे च्चिय इत्थ दिटुंतो ।। वृ-ततः समीपागमनान्तरं तौ श्रावको ब्रुवाते किन्नार्यसमुद्राणामिव युष्माकमपि विष्वग् प्रायोग्यं गृह्यते । ततोब्रुवन्त्यार्यमङ्गव आचार्या अत्रार्थे यूयमेव दृष्टान्ताः । कथमित्याह[भा.२६८५] जाभंडिदुब्बलाऊतुंतुझे बंधहापयत्तेण ।
नविबंधहबलिया ऊदुब्बलबलिएवकुंडीवि ।। वृ-अहोशाकटिक!यातवभण्डीगन्त्रीदुर्बला तांयूयंप्रयत्नेनबध्नीश । ततःसावहतिपुनखध्वा वाह्यतेतदा विनश्यति, यापुनर्बलिकातां नैवबध्नीय बन्धनव्यतिरेकेणापितस्या वहनात्वैकटिका प्रतिब्रुवते-भो वैकटिक! यातव कुण्डीदुर्बला तांवंशदलैर्बध्वा तत्रमद्यंसंधत्थ । यातुबलिका कुण्डी तस्या बन्धमकृत्वापि तत्र सन्धानं कुरुथ । दुब्बलबलिए व कुंडी वि एवं कुंड्यपि दुर्बला बलिका च भण्डीवत् वक्तव्या उक्तो दृष्टान्तः ।साम्प्रतमुपनयमाह ।।। [भा.२६८६] एवं अजसमुद्दा दुब्बलभंडीवासंठवणयाए ।
धारंतिसरीरंतूबलिभंडी सरिसग वयंतु ।। वृ एवमुक्तेन प्रकारेणदुर्बलभंडीदुर्बलगन्त्रीवात्मीयंशरीरसंस्थापनयाधारयन्तिनेतरथाततस्तेषां योग्यं विष्वकमात्रके गृह्यते, वयं तुबलिकभण्डीसशास्ततोन शरीरस्य संस्थापनापेक्षामाह- . [भा.२६८७] निप्पडिकम्मो विअहंजोगाणतरामि संधणंकाउं ।
नेच्छामिय बितियंगे वीसुंइतिबेंतितेमंगू ।। वृ-निःप्रतिकर्मापि योगानां सन्धानं कर्तुं शक्नोमि ततो नेच्छामि द्वितीयेऽङ्गमात्रके विष्वक् गृह्यमाणमिति ते मङ्वाचार्या ब्रुवते ।। .. [भा.२६८८] नतरंतितेन विना अजसमुद्दाउतेन वीसंतु।
इय अतिसेसायरिएसेसा पंतेनलाटेति ।। वृ-आर्यसमुद्राः पुनराचार्यास्तेन विष्वक्प्रायोग्यग्रहणेन विना योगानांसन्धानं कर्तुंनशक्नुवन्ति
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ तेन तत्प्रायोग्यं विष्वक् गृह्यते । एवं शेषाणामपि इत्यस्मात् कारणात् अतिशेषा अतिशया आचार्ये भवन्ति, शेषाः पुनःसाधवःप्रान्तेन-लाटयन्ति ।आत्मानं यापयन्ति ।गतस्तृतीयोऽतिशयः ।।सम्प्रति चतुर्थपञ्चमंचातिशयं अंतो उवसयस्सएगरायं वा दुरायं वा इत्यादिलक्षणं विभावयिषुरिदमाह[भा.२६८९] अंतोबहिंच विसुंवसमाणो मासियंतुभिक्खुस्स ।
। संजम आयविराधनसुन्ने असुभोदओ होइ ।। वृ- यदि भिक्षुरुपाश्रयस्यान्तरपवरके विष्वक् वसति, यदि वा बहिरुपाश्रयात् शून्यगृहादिषु तदा तस्यप्रायश्चित्तंमासिकंलघुनकेवलभिदंप्रायश्चित्तंकिन्तुदोषाश्च । तानेवाह-अन्तर्वहिर्याशून्ये स्थाने वसतोऽशुभोदयोऽशुभकर्मोदयोभवति । तद्भावाच्चात्मविराधनासंयमविराधनाच । एनामेवभावयति[भा.२६९०] तब्भावुवयोगेणंरहिएकम्मादिसंजमे भेदो ।
मेरावलंबिया मेवेहानिसमादि निव्वेदो ।। वृ-तस्य भावस्तभावः । वेद इत्यर्थः । तस्मिन्नुपयोगस्तद्भावोपयोगेन विजने स्थाने वर्तमानः सहायरहितो हस्तकर्मादि कुर्यात् । एवं संयमे संयमस्य भेदो विराधना । तथा कोऽप्यतिप्रबल'वेदोदयपीडित एव चिन्तयेत् । यथा-मया मर्यादा सकलजनसमक्षं गुरुपादसमीपेऽवलम्बिता; । सम्प्रति चाहमतिपीडित आसितुंन शक्नोमिततो निर्वेदात्वैहानसमुक्तलम्बनमादिशब्दादन्यद्वा आत्मधातादिकमाचरेत् । एषात्मविराधनातस्माद्बहिरंतर्वाएकाकिनानस्थातव्यम्, आह यदिसंयमान्निर्गतभावस्ततस्तस्य सहाया अपि किं करिष्यन्तितत आह[भा.२६९१] जइवियनिग्गयभावो तहवियरक्खिज्जएसअन्नेहिं ।
वंसकडिल्लच्छिन्नो विवेनुतो पावए नमहिं ।। वृ- यद्यपि च स संयमानिर्गतभावस्तथापि सोऽन्यैर्हस्तकर्मादि वैहानसादि वा समाचरन् रक्षते । अत्रैवार्थे प्रतिवस्तूपमामाह-वंयकडिलेवंश-गहनेच्छिन्नोपिवेणुकोवंशोमहीन प्राप्नोति । अन्यैरन्यैर्वशै रपान्तराले स्खलितत्वात्, । एवं संयमभावान्निर्गतोऽपि शेषसाधुभिः सर्वथा पतन् रक्ष्यते तदेतद्भिक्षोरुक्तमिदानींगणावच्छेदकाचार्ययोराह ।। [भा.२६९२] वीसुवसंतेदप्पा गणि आयरिएयहोतिएमेव ।
सुत्तंपुन कारणियं भिक्खुस्सविकारणेणुन्ना ।। वृ-विष्वग्दर्पात् कारणमन्तरेणगणिनि गणावच्छेदके आचार्ये च एवमेव भिक्षोरविच प्रायश्चित्तं संयमात्मविराधने चभवतः, यद्येव तर्हि सूत्रमनवकाशमत आह-सूत्रं पुनः कारणिकं कारणमधिकृत्य प्रवृत्तं, ततो नानवकाशं, न केवलंगणावच्छेदकाचार्ययोः कारणेवसतेरन्तर्बहिर्वावसनमनुज्ञातंकिन्तु भिक्षोरपिकारणेबहिरन्तर्वा वसनस्यानुज्ञा ।अथ किंतत्कारणं यदधिकृत्य सूत्रप्रवृत्तमतआह[भा.२६९३] विजाणंपरिवाडी पव्वे पव्वे यदेंतिआयरिया ।
मासद्धमासियाणंपव्वं पुन होइ मज्झंतु ।। वृ- आचार्याः पर्वणि पर्वणि विद्यानां परिपाटीर्ददति, । विद्याः परावर्तन्ते इति भावः । अथ पर्व किमुच्यते ततआह-मासार्धमासयोर्मध्यं नः पर्वभवति, । एतदेवाह[भा.२६९४] पक्खस्स अठमीखलुमासस्स य पक्खिअंमुणेयव्वं ।
अन्नंपिहोइपव्वं उवरागोचंदसूराणं ।।
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल - १४९, [भा. २६९४]
१९९
वृ- अर्धमासस्य पक्षात्मकस्य मध्यमष्टमी सा खलु पर्व, । मासस्य मध्यं पाक्षिकं पक्षेण निर्वृत्तं ज्ञातव्यं । तच्च कृष्णचतुर्दशीरुपमवसातव्यं । तत्र प्रायो विद्यासाधनोपचारभावता बहुलादिकामासा इति वचनाच्च न केवलमेतदेव पर्व किन्त्वन्यदपि पर्व भवति । यत्रोपरागो ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोः एतेषु च पर्वसु विद्यासाधनप्रवृत्तेर्यद्येवं तत एकरात्रग्रहणं । तत आह
[भा. २६९५]
चाउसी गहो होइ कोइ अहवावि सोलसिग्गहणं ।
वत्तं तु अनज्जते होइ दुरायं तिरायं वा ।।
वृ- कोपिविद्याया ग्रहश्चतुर्दश्यां भवति, अथवा षोडश्यां शुक्लपक्षप्रतिपदि विद्याया ग्रहणं । किमुक्तं भवतिकोऽपि विद्याया ग्रहश्चतुर्दश्यां कृतः कोऽपि प्रतिपदि क्रियते इत्येवं त्रिरात्रवसनमथवैकेन दिवसेन व्यक्तमज्ञायमाने विद्याग्रहणाय भवति द्विरात्रं त्रिरात्रं वा विष्वग् वसनमिति यदुक्तं सूत्रे-तिरायं वेति । [ भा. २६९६ ] वा सद्देण चिरं पी महपानादिसु सो उ अच्छेज्जा ।
उयविए भरहम्मी जह राया चक्रवट्टादी ।।
वृ- वाशब्देनेदं सूचयते चिरमपि कालं महाप्राणादिषु ध्यानेषु स तिष्ठेत्, स हि यावन्नाद्यापि विशिष्टलाभो भवति, तावन्न निवर्त्तते ध्यानादत्रैव दृष्टातमाह-यथा राजा चक्रवत्यादिरादिशब्दाद्वासुदेवपरिग्रहः उयविए प्रसाधिते अर्धभरते वा निवर्तते, यावदवध्यादिलाभो न भवतीति, । अथ महाप्राणध्याने कः कियन्तं कालमुत्कर्षतस्तिष्ठतीति प्रतिपादनार्थमाहबारसवासा भरहाहिवरस, छच्चेव वासुदेवाणं । तिन्निय मंडलियस्स छम्मासा पागयजनस्स ।।
[भा. २६९७ ]
वृ- महाप्राणध्यानमुत्कर्षतो भरताधिपस्य चक्रवर्तिनो द्वादशवर्षाणि यावद्भवति, षट् वर्षाणि यावद्वासुदेवानां बलदेवानामित्यर्थः । त्रीणि वर्षाणि माण्डलिकस्य षण्मासान् यावत् प्राकृतजनस्य ।। [भा. २६९८ ] जे जत्थ अहिगया खलु अस्सादद्धक्खमाइया रन्ना । तेसि भरणंसि ऊने भुंजति भोए अदंडादी ।।
बृ- ये अस्सादद्धक्खमाइया महाश्वपत्यादयो यत्राश्चभरादौ राज्ञा अधिकृता व्यापारिताः स तेषामश्चादीनां भरणे ऊने सतिभोगान् अदंडाक्षतिदण्डादिरहितान् भुङ्क्तेन तस्य तथा भोगान् भुञ्जानस्य दण्डोऽपराधो वाऽद्याप्यश्चादिभरणाभावात् एष दृष्टान्त उक्तः । सम्प्रति दान्तिकयोजनामाह[भा. २६९९ ] इयपुव्वगयाधीते बाहु सनामेव तं मिणेपिच्छ । पिय इत्ति व अत्थपए मिणइत्ति व दोवि अविरुद्धा ।।
वृ- इत्येवममुना दृष्टान्तप्रकारेण पूर्वगते अधीते बाहु स नामे भद्रबाहुरिव पूर्वगतं पश्चान्महापानध्यानबलेन मिनोति निः शेषमात्मेच्छया तावन्ननिवर्तते ततश्चिरकालमपि वसति, तस्य न कोऽप्यपराधः प्रायश्चित्तदण्डो वा सम्प्रति महापानशद्बस्य व्युत्पत्तिमाह- पिवतीति वा मिनोतीति वेत द्वावपि शब्दावेतावविरुद्धौ तत्वत एकार्थावित्यर्थः । तत एवं व्युत्पत्तिः- पिबति अर्थपदानि यत्रस्थितस्तत्पानं, महच्च तत्पानं च महापानमिति ।।
[भा. २७०० ]
वा अंतो गणी व गणो विक्खेवो मा हु होज अग्रहणं वसते हि परिखित्तो उ अत्थेन कारणे तेहिं ।।
वृ- अन्तर्गणी गणो वा वाशब्दादेवं बहिरपि । इयमत्र भावना-यद्याचार्यो वसतेरन्तस्ततो गणो
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१४९ बहिर्वसति, गणो अंतस्तत आचार्यो बहिः । किं कारणमाचार्यो गणश्च विष्वक् वसति तत आह'विक्खेवो' इत्यादि, आचार्यस्य विद्यादिगुणयतो व्याक्षेपो माभूत, अग्रहणमिति अयोग्यानां कर्णाभ्यटनतो विद्यादीनां संग्रहणं भूयात् । एताभ्यां कारणाभ्यां वृषभैः परिक्षिप्तोऽन्तर्बहिर्वा विष्वग आचार्यो वसतिः
मू. (१५०)गणावच्छेइयस्सनंगणंसिंदोअइसेसा पन्नत्ता,तंजहागणावच्छेइएअंतो उवस्सयस्स एपारायंवादुरायंवा वसमाणेनोअइक्कमइ, गणावच्छेइएबाहिउवस्मयस्सएगरायंवा दुरायंवा वसमाणे नोअइक्कमइ। _वृ- गणाच्छेदकस्यगणेगणमध्ये द्वावतिशयौ भवतस्तद्यथागणावच्छेदकउपाश्रयस्यान्त एकरात्रं वा वसन् नातिक्रामति नातीचारभाग भवति, । तथा गणावच्छेदको बहिरुपाश्रयादेकरात्रं वा वसन् नातिकामति । एतौद्वावप्यतिशयौसूत्रोक्तौगणावच्छेदकस्यतस्यदृष्टव्यौयोनियमादाचार्योभविष्यति, यः पुनर्गणावच्छेदकत्वेवर्तमान आचार्यपदस्यानर्हस्तस्यैतौ द्वावप्यतिशयौन कल्पेते, [भा.२७०१] पंचेते अतिसेसाआयरिए होति दोनिउगणस्स ।
भिक्खुस्सकारणंमिउ अतिसेसा पचंवीभणिया ।। वृ- एतेअनन्तरसूत्रोदिताः पञ्चातिशयाआचार्येभवन्ति ।द्वौगणिनोगणावच्छदेकस्य, भिक्षोःपुनः कारणेपंचाप्यंतिशया भणिताः । एतदेवाह[भा.२७०२] जेसुत्तेअतिसेसा, आयरि अस्थतो वजे भणिया ।
तेकजे जयसेवी, भिक्खूविन बाउसीभवति ।। वृ- ये अतिशेषाः आचार्ये आचार्यसूत्रे साक्षादभिहिता, ये चान्ये पञ्चार्थतो भणितास्तान दशाप्यतिशयान कार्यकारणेसमागतेकजंतिवाकारणंतिवाएगठमितिवचनात् ।जयसेवीतियतनया सेवमानो भिक्षुरपिन बकुशीभवति, नवकुशत्वदोषेणगृह्यते इतिभावः । किंतत्कार्यमत आह[भा.२७०३] बाला सहमतरतंसुइवादिपप्पइडिवुटुंवा ।
दसविभइयतिसेसा भिक्खुस्सजहकमंकज्जे ।। . वृ-बालमसहमतरन्तंग्लानंशुचिवादिनं ऋद्धिवृद्धंवा प्राप्यदशाप्यतिशेषाभिक्षोःकार्य समापतिते यथाक्रमेभाजिता विकल्पिताभवन्तीतिभावः । तथा हिवालस्यहस्तपादादयःप्रक्षाल्यन्ते, अन्येतिशया यथासंभवं क्रियन्ते । तस्यअसहोनामासमर्थस्तस्यापियथाप्रयोगमतिशयाः क्रियन्तयथाऽतरन्ग्लानः शुचिवादीशौचप्रधानः शिष्यःऋद्धिवृद्धोराजादिप्रव्रजित इत्येषामपिदशाप्यतिशायथायोगंविधेयाः__ मू. (१५१) से गामंसिवा जाव रायहाणिसिवा एगवगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाए नो कप्पइबहूणंअगडसुयाणंएगयओवत्थए । अस्थियाइण्हं केइआयारपकप्पघरे, नत्थियाइण्हं केइछेए वा परिहारेवा; नत्थियाइण्हं केइआयारकप्पघरे से संतरा छेए वा परिहारेवा । [भा.२७०४] कप्पति गणिणो वासो बहिया एगस्स अतिपसंगेन ।
माअगडसुया वीसुंवसेज्ज अहसुत्तसंबंधो ।। वृ- कल्पते गणिनो गणावच्छेदिनो वासो वहिर्वहिरकस्यैकाकिनः इति श्रुत्वा मा अतिप्रसङ्गेनाकृतश्रुता अपि विष्वक् वसेयुस्ततस्तेषां विष्वक्वासप्रतिषेधार्थमिदं सूत्रमित्येष सूत्रसम्बन्धः ।अनेनसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्यासेशब्दोऽथशब्दार्थः ग्रामेवा नगरेवायावत्करणात्
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०१
उद्देशकः-६, मूल - १५१, [भा. २७०४] खेडंसि वा कव्वडंसि वा इत्यादिपरिग्रहः । राजधान्यां वा एगवगडाए एगो वगडः परिक्षेपो यस्या सा . एकवगडातस्यांतथा एकस्मिन् प्रदेशे निष्क्रमणप्रवेशोयस्याः साएकनिष्क्रमणप्रवेशे तस्यांन कल्पते बहूनामकृतश्रुतानामगीतानामित्यर्थः । एकत एवास्यां वसतौ वस्तुं अस्ति चात्र एतेषां मध्ये आचारप्रकल्पधरस्तर्हिनास्त्यमीषांकश्चिच्छेदः परिहारो वाशब्दादन्यदपिप्रायश्चित्तमथनास्तिकश्चिदत्र एतेषांमध्येआचारप्रकल्पधरस्तर्हिसेतेषामन्तरा तस्मात्स्थानादिप्रतिक्रमणालक्षणाच्छेदः परिहारोवा। [भा.२७०५] एगमिवी असंतेन कप्पती कप्पतीयसंतंमि ।
__ उउबद्धेवासासुयगीयत्थो देसिएचेव ।। वृ- एतेषां बहूनामकृतश्रुतानामेकतो वसतामेकस्मिन्नपि गीतार्थेऽसत्यविद्यमाने ऋतुबद्धे वर्षासु च वस्तुं न कल्पते । यदि वसति तत् ऋतुबद्धे काले प्रायश्चित्तं मासलघु वर्षाकाले चतुर्लघुकं । अथैकोऽप्यस्ति गीतार्थस्तर्हि तस्मिन् ऋतुबद्धे वर्षासु च वस्तुंकल्पते, न तत्र प्रायश्चित्तमिति भावः । किं कारणंगीतार्थेन सह संवसतां न प्रायश्चित्तमत आह-गीतार्थो देशक एव भवति । इयमत्रभावनायथा केचित पुरुषाअटव्यांविप्रनष्टाः,केनचिद्देशकेनदृष्टास्तेमणितामाइतोव्रजन्तोऽटवींप्रविशताहं भवतो निस्तारयामि, । ततस्तेन ऋजुकेन पथा नगरं प्रापिता, एवं गीतार्थोऽपि मोक्षपथविप्रनष्टानां मोक्षपथप्रदर्शक इतितेन सहसंवसतांसतांकालद्वयेऽपिनास्तिप्रायश्चित्तमिति ।। [भा.२७०६] किह पुन होजबहुनामगडसुयाणंतुएगतोवासो ।
होजा हिकक्खडंमिखेत्तेअरसादिचइयाणं ।। वृ-कथं केन कारणेन पुनर्बहूनामकृतश्रुतानामेकत्र वासो भवेत्, । सूरिराह-कर्कश क्षेत्रे अरसादित्याजितानां भवेदेकत्र वासः । तथाहि-ते साधवो महति गच्छे वर्तमाना नगरे रुक्षेरसविरसादिभिराहारैनिर्भिसिताः सम्प्रधारयन्तिकियच्चिरंवयंरुक्षाहारैर्योगसंस्तरणकर्तुशक्नुमस्तस्माद्गच्छाम एवं चिन्तयित्वा गच्छादपक्रामन्ति । एवमेतेषामकृतश्रुतानांबहूनामेकत्रवासः[भा.२७०७] चइयाणयसामत्थंसंघयणजुयाणमाउलाणंपि।
उउवासे लहुलहुगा सुत्तमगीयाणमानादी ।। वृ- अरसविरसादिभिराहारैस्त्याजितानामाकुलानां संहननयुतानामपि अपिशब्दो भिन्नक्रमत्वादत्र योजितएवंसामत्थंपर्यालोचनं भवति । यथाकियन्तंकालं वयंरुक्षाहाराः स्थास्यामस्तस्मादपक्रमामो गच्छादिति, एवं चिन्तयित्वा यदिऋतुबद्धे कालेवसन्तितदा प्रायश्चित्तंमासलघुवर्षाकालेचतुर्लघुकं । एतेनागीतार्थानांविषयेऽधिकृतंसूत्रन केवलमधिकृतंप्रायश्चित्तंकिन्त्वाज्ञादयश्चतानेव मिथ्यात्वादीन दोषान्द्वारगाथयासंजिधृक्षुराह[भा.२७०८] मिच्छत्तसोहिसागारियाइगेलन्ने अहव कालगए।
अद्धाणउमसंभम भएयरुद्धेय उसरिए ।। वृ-तेषामगीतार्थानांमतिभेदादिना मिथ्यात्वंस्यात्, तथाशोधिस्तै ज्ञायते, तथास सागारिकायां वसतौयेदोषाः परिहार्यास्तेषामपरिज्ञानंअथवा स्लानत्वेअथवा कालगतेअध्वनिमार्गेअवमे अवमौदर्ये अग्न्यादिसंभ्रमे बोधिकम्लेच्छस्तेन भये अकालवर्षेण रुद्ध तथा अपसृते पथि गच्छतां कस्मिंश्चित् मन्दगतित्वास्फिटितेयायतनातांनजानन्ति । एषद्वारगाथासंक्षेपार्थः । ।साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः[भा.२७०९] मतिभेया १ पुव्वोग्गह २ संसग्गीएय ३ अभिनिवेसेनं ४ ।
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २६/१५१ गोविंदे य५ जमाली १ सावग २ तवन्निए ३ गोठे ||
वृ- कस्यापि मतिभेदात् मिथ्यात्वं स्यात्, कस्यापि पूर्वव्युद्ग्राहात् कस्यापि संसर्ग्या कस्यचिदभिनिवेशेन । अत्रार्थे निदर्शनान्याह - गोविंदे य इत्यादि, अत्र गोविन्दजमालिशब्दयोर्व्यत्ययेनोपन्यासो गाथानुलोम्यात्परमार्थतः पुनरेवं पाठः जमालिर्गोविन्दश्रावकः तवनियः श्रावकभिक्षुर्गोष्टे गोष्टामाहिल एतानि यथाक्रमं निदर्शनानि तथा चाह
[भा. २७१०]
२०२
मतिभेएण जमाली, पुव्वग्गहिएण होइ गोविंदो । संसग्गि सावग भिक्खू गोठामाहिल अभिनिवेसे ।।
वृ-मतिभेदेन मिथ्यादृष्टिर्जायते यथा जमालिः पूर्वगृहीतेन भवतिमिथ्याद्दष्टिर्यथा गोविन्दः । संसर्ग्या यथा श्रावकभिक्षुरभिनिवेशेन यथा गोष्टामाहिल एतानि च निदर्शनानि सुप्रतीतानीति न कथ्यन्ते । । गतं मिथ्त्वद्वारमधुना शोधिद्वारं सागारिकं द्वारे चाह[भा. २७११]
आवन्नमणावणे सोहिं न वियंति ऊनमहियं वा । जे यवसहिय दोसा परिहरति न ते अयानंतो ।।
वृ- अकृतश्रुता आलोचिते परेण एष प्रायश्चित्तं प्राप्तो न वेति न जानन्ति अजानन्तश्रापन्नेऽनापन्ने वा प्रायश्चित्तंशोधिं नैव ददति यदि वा ऊनामधिकां वा ददाति । गतं शोधिद्वारमधुना सागारिकाद्वारमाहये च वसतौ दोषास्तानजानन्नकृतश्रुतो न परिहरति संम्प्रति ग्लानत्वादिद्वारचतुष्टमाहगेलने वोव्वच्छं कर्तेति नयविधिं वियानंति । अद्धाणमति सया जयाण न याणे व उमेवि
[भा. २७१२]
वृ- ग्लानत्वेऽज्ञानतो विपर्यासं कुर्वन्ति अनागाढे आगाढकृत्यमागाढे नागाढकृत्यमुभयत्रापि प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं । गतं ग्लानद्वारमथ कालगतद्वारमा न च मृतस्य विधिं बन्धनच्छेदनादिकं परिष्ठापनाविधिं वा जानन्ति मृतस्योपधिरुपहत इति त्यज्यते । सम्प्रत्यध्वद्वारमाह-अध्वानं पन्थानमजानतः सदा सर्वकालं रात्रौ दिवसे वाऽटन्ति न च कारणतो रात्रावपि गमने यतनां जानन्ति । एवमवमेऽपि अवमौदर्येपि वक्तव्यं । तत्रापि यतनां न जानन्तीति भावः संभ्रमादिद्वारकदम्बकमाह[भा. २७१३] अगनादिसंभमेसु य बोहिगमेच्छादिएसु य भएसु ।
रायट्ठादीसु य विराहगाजयण अयानंता ।।
वृ- अग्न्यादिसंभमेसु तथा बोधिकास्तेना म्लेच्छाः प्रतीता आदिशद्वात्परचक्रादिपरिग्रहः । तदादिकेषु राजद्विष्टादिषु च भयेषु राजद्विष्टं राजप्रद्वेषः । आदिशब्दादशिवादिपरिग्रहस्तथा भिक्षाचर्यां गतेऽकालवर्षतो नदी पूरेणावरुद्धे पथि सह व्रजतां मन्दगतित्वादपस्ते यतनामजानन्तः संयमात्मविराधका भवति । [ भा. २७१४] संभम नदि रुद्धस्स वि उन्निक्खंतस्स अहव फिडियस्स । उसरियसहायरस व छड्ढेउ बहिं उवहतोत्ति ।।
वृ- अग्न्यादिसंभ्रमवशादेकाकिनस्तथा नदीनिरुद्धस्य उन्निः क्रान्तरस्य अथवा मन्दगतित्वात्सार्थात् स्फिटितस्य अपसृतसहाया यस्य वा अपगतसहायस्य उपधिमुपहत इति कृत्वा च्छर्दयति त्यजत्येबहुश्रुतः ।
[भा. २७१५]
एएण कारणेणं अगडसुयाणं बहूणवि न कप्पो । बितिय रायट्टे असिवोमगुरुण संदेसा ।।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १५१, [भा. २७१५]
२०३ वृ- एतेनानरोदितेन कारणेनाकृतश्रुतानां बहूनामप्येकत्र वासो न कल्पे द्वितीयपदे पुनः कल्पते क्वेत्याह-राजद्विष्टेऽवमौदर्ये गुरुणांसन्देशाच तथाहिराजप्रद्वेषवशादेकाकीआत्मद्वितीय आत्मतृतीयो वा भवेत् । एवमशिवेऽवमौदर्ये च भावनीयं । तथा गुरोः सन्देशवशादागाढकारणे गीतार्थानामभावे अगीतार्था अपिव्रजन्ति इति । [भा.२७१६] तहनाणादीनट्टाए एएसिंगीतो दिज्जएकेको ।
असती एगागी वा फिडिया वा जाव न मिलंति ।। वृ- तथा ज्ञानादीनामर्थाय ज्ञाननिमित्तं दर्शननिमितं चारित्रनिमित्तं वैयावृत्त्यकरणनिमित्तं वा चलितानांतेषांगीतार्थानामभावेअगीतार्था अपिगच्छन्ति ।स्पर्धकपतौवाकालगतआचार्यसमीपमथ सार्थात् मन्दगतितया स्फिटिता यावन्नाद्यापि मिलन्ति । तावदेकत्र बहूनामकृतश्रुतानामपि वासो न विरुध्यते ।। [भा.२७१७] एगाहिगमट्ठाणे अंतरातत्थ होज्ज वाधातो ।
तेनच्छेजातत्थ विसेहस्सनियल्लगाबेंति ।। [भा.२७१८] ततो विपलाविजइगीयस्थ विइज्जगंतुदाऊणं ।
असतीएसंगारो कीरइ अमुगत्थं मिलियव्वं ।। वृ-कोऽपिसाधुः गीतार्थाभावेआचार्येणक्वचित्प्रयोजनेप्रेषितोभणितश्चाद्यैव प्रत्यागन्तव्यमिति एवमेकाहगसे एकदिनगमागमे अध्वनि अन्तरा अपान्तराले तत्र व्याघातो भवेत् । तेन कारणेन स यत्र प्रेषितस्तत्रैवासीत् न प्रत्यागच्छति, । अथ चैतस्य स्वज्ञातय उत्प्रव्राजननिमित्तमाचार्यसमीपं गता अपश्यन्तः सर्वतः समन्तात् निरीक्षन्ते, निरीक्षमाणाश्चतत्रगता यत्रसगतस्तिष्ठति । ततो येषांसमीपे स प्रेषितस्तत्साधुभिज्ञातं यथा शैक्षस्य निजकाः समायातास्तिष्ठन्ति । ते च ब्रुवते वयमात्मीयमुत्प्रव्राजयिष्यामस्ततः स ततोऽपि स्थानात् द्वितीयं गीतार्थं दत्वा पलाय्यते दूरं, यत्रतन्निजकानां गतिविषयोनास्ति,असतिगीतार्थेअगीतार्थोऽपिसहायोदीयते,तेषांचसङ्केतः क्रियते, यथाऽमुकप्रदेशे मिलितव्यमगीतार्थस्यापिसहायस्याभावेएकाक्यपिप्रेष्यति । तत्रापिसङ्केतः कर्तव्य एवमकाकिनस्त्रिप्रभृतीनां वा बहूनामृतुबद्ध वर्षासुच वासोभवति ।। - [भा.२७१९] रायदुवादीसुवसव्वेसुंचेव होइसंगारो ।
पहाणादिवओसरणे, गीयत्थ विइज्जगंमगे ।। [भा.२७२०] असती एगागी उनिब्बंधेवा बहूणअगीयाणं ।
सामायारीकहणंमा बहिभावं निरंभंति ।। वृ- राजद्विष्टादिषु राजद्विष्टाशिवावमौदर्यसंभ्रमादिषु सर्वेषु भवति सङ्केतः कर्तव्यः, । तथा स्नानादिनिमित्तं जिनप्रतिमास्नानरथनिर्याणादिनिमित्तं समवसरणं भूयसामाचार्यादीनां मिलनं भविष्यतीति समवसरणे श्रुते कोऽप्याचार्यसमीपमागतय द्वितीयं गीतार्थं मार्गयति, । तस्य द्वितीयो गीतार्थो दातव्यः, असति अविद्यमाने गीतार्थे, अविद्यमानता च द्विधा । सदभावेनासदभावेन वा, सदभावो नाम सन्ति गीतार्थाः परं ग्लानादिप्रयोजनव्याप्ता. असदभावो मलत एव गीतार्थान सन्ति तत्र सदभावेन असदभावेन वा अविद्यमाने गीतार्थे स प्रतिषेधनीयो यथा नास्ति द्वितीयो गीतार्थः । अथ स निर्बन्धं करोति तर्हि स एकाकी प्रेष्यते । यदि वा बहवोऽगीतार्थाः सहाया दीयन्ते बहूनामपि
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ ६/१५१ स्नानदर्शनादिनिमित्तं गमनेच्छाभावात् । तेषांच बहूनामगीतार्थानांया पथि सामाचारी या च समवसरणे प्रविष्टानां तस्याः कथनं अथ कस्मात्ते निर्बन्धेऽपि कृते मुत्कल्यन्ते, तत आह-मा निरुध्यमाना बहिर्भावं व्रजेयुरिति कृत्वा ।
मू. (१५२ ) से गामंसि वा जाव रायहाणिंसि वा अभिनिव्वगडाए अभिनिदुवाराए अभिनिक्खमणपवेसणाए नो कप्पइ बहूणंवि अगडसुयाणं एगयओवत्थए, अत्थि याइ ण्हं केइ आयारपकप्पघरे जे तत्तिय रयणिं संवसइ नत्थि या इत्थ केइ छेए वा परिहारे वा; नन्थिया इत्थ केइ आयारपकप्पघरे, जेतत्तिय रयणि संवसइ सव्वेसिंतेसिं तप्पत्तियं छेए वा परिहारे वा ।
[भा. २७२१]
अगा वास नाऊण निवारिय अगीयाणं । सग्गामा वीसुं वसेज अगडा अयं लेसो ।।
वृ- अन्यस्मिन् ग्रामे अगीतार्थानां वासं निवारितं ज्ञात्वा मा स्वग्रामे विष्वगपि वासः कल्पते इति मन्यमाना भृता अकृतश्रुताः स्वग्रामे विष्वक् वसेयुरतस्तस्मिन्निषेधार्थभिदं सूत्रमित्ययं सूत्रसम्बन्धलेशः । अथवाऽयमन्यः सम्बन्धः
[ भा. २७२२]
२०४
अगडसुया वाहिकया समागमो एस होइ दोहंपि । सच्छंद अनिस्सिया वा निस्सियजयणा विहंभणिया ||
- अनन्तरसूत्रे ऽकृतश्रुता अधिकृता अस्मिन्नपि सूत्रे ते एवाकृतश्रुताः प्रोच्यन्ते, इत्येष द्वयोरपि सूत्रयोः समागमः सम्पर्कः । अथवाऽधस्तनानन्तरसूत्रे स्वच्छन्दतोऽनिश्रितो उक्ताः । अस्मिन् पुनर्गीतार्थनिश्रितानां यतना भणिता, । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या- 'से गामंसि वा' इत्यादि पूर्ववत् । नवरमभिनिव्वगडाए अभि प्रत्येकं नियतो वगड परिक्षेपो यस्यां सा अभिनिव्वगडा तस्यां पृथक् परिक्षेपायामित्यर्थः । तथा अभि प्रत्येकं नियतं द्वारं यस्याः सा तथा तस्यां तथा अभि प्रत्येकं निष्क्रमणप्रवेशौनिष्क्रमणप्रवेशस्थानं यस्याः सा तथा तस्यां वसतौ बहूनामकृतश्रुतानामेकतो वस्तुमस्ति चात्र कश्चिदाचारप्रकल्पधरो यस्तृतीयां रजनीं गत्वा तैः समं वसति । तर्हि तेषामापन्नः समापन्नो नास्ति कश्चित् च्छेदः परिहारो वा, नास्ति कश्चिदाचारप्रकल्पधरो यस्तृतीयां रजनिं गत्वा तैः समं वसति तर्हि तेषां सर्वेषामपि तत्प्रत्ययमगीतार्थ सह सम्बन्धिनः प्रत्ययं च्छेदः परिहारो वा एष सूत्रसंक्षेपार्थःगामे उवस्सए वा अभिनिव्वगडाए दोस ते चेव ।
[ भा. २७२३]
नवरं पुन नाणत्तं तइ दिवसे गीयसंवसणा ।।
वृ- ग्रामे वा एकस्मिन्नुपाश्रये विष्वक् अभिनिवगडायां पृथक् परिक्षेपायामुपलक्षणमेतत् पृथक् द्वारायं पृथक् निष्क्रमणप्रवेशायां । येऽनन्तरसूत्रे मिथ्यात्वादयो दोषा उक्तास्ते एवान्यूनातिरिक्ता द्रष्टव्याः । नवरं पूनर्नानात्वभिदमस्मिन् सूत्रे यदि गीतार्थनिश्रया वसति तर्हि तृतीयदिवसे गीतसंवसनं गीतार्थेन सह संवसनं कर्तव्यमाचार्यस्तृतीयदिवसे तेषां शोधिनिमित्तं गीतार्थमेकं प्रेषयत्येवं च तेषां नास्ति प्रायश्चित्तं । अत्र पर आह
[भा. २७२४]
एवं पि भवे दोसा दोसु दिवसेसु जे भणिय पुव्विं ।
कारणियं पुन वसही असती भिक्खोभए जयणा ।।
वृ- ननु यदि तृतीयेदिवसे गीतार्थेन सह संवसनमेवमपि ये पूर्वं भणिता मिथ्त्वादयो दोषास्ते द्वयोर्दिवसयो र्भवन्ति । आचार्य आह-सत्यमेतत्; केवलमिदं सूत्रं कारणिकं, कारणवशप्रवृत्तमतो न
1
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल - १५२, [भा. २७२४]
२०५ दोषः किं पुनस्तत्कारणमत आह-‘वसही असती' इत्यादि, वसतिरेकत्रसर्वेषां न विद्यते यदिवा भिक्षा सर्वेषामेकत्र न भवति । अथवोभयमेकत्र सर्वेषां न संभवति तत एतेषां त्रयाणां कारणानामन्यतमेन कारणेन पृथक्पृथक् वसन्ति । तत्रच यतना कर्तव्यायतनयाचसंवसांप्रायश्चित्ताभावः तामेवाह[भा.२७२५] संकिठा वसहीए निवेसणस्संतो अन्नवसहीए।
असती वाडगंतो तस्स असती होज दूरेवा ।। वृ-स्वग्रामेसंक्लिष्टायामतिसङ्कटायांवसतौसर्वेषामेकत्रस्थानंनभवति । तदाएकनिवेशनस्यान्तः पृथगन्यस्यां वसतौ स्थातव्यमसत्येकनिवेशनस्यान्तरन्यस्या वसतेरभावे वाटकस्यान्तः पृथगन्यस्यां वसतौवसन्ति । अथवावाटकस्याप्यन्तः पृथगन्यावसतिर्नलभ्यतेतदावाटकस्यबहिर्हस्तशताभ्यन्तरे पृथगन्या वसतिर्गवेषणीया । तस्य हस्तशतस्याभ्यन्तरे वसतेरभावे दूरेऽपि वसतिरन्या स्यात् । तत्र हस्तशताभ्यन्तरंयावत्यतनाविधिमाह[भा.२७२६] वीसुंपिवसंताणंदोनि वि आवासगा सहगुरुहि ।
दूरेपोरिसिभंगे उग्घाडा गंतुविगडंति ।। वृ-निवेशनपाटकहस्तशताभ्यन्तरे विष्वगपि वसतामेष विधिर्दिवसे दिवसे द्वे अप्यावश्यके प्रभातिकवैकालिकप्रतिक्रमणलक्षणेसहगुरुभिः कर्तव्ये ।भिक्षामप्यटित्वा ततः संनिवृत्ताआचार्यस्य समीपेसमागत्यालोचयन्ति । अथहस्तशतस्यवहिर्वसतिर्लब्धातर्हिगुरुसमीपेचतुर्थपौरुष्यामालोचनां कृत्वा वैकालिकमावश्यकं स्वकीयायां वसतौ कुर्वन्ति । ततः प्रातरप्यावश्यकं तत्र कृत्वा गुरुमसमीपमागत्य प्रत्याख्यानांगृह्णन्तिदूरे इत्यादियदिपूनदूर अन्यस्मिन्ग्रामेस्थिताभवेयुस्ततोयदि गुरुसकाशमागच्छातां पौरुषीभङ्गस्तत उद्घाटायां पौरुष्यामागत्याचार्यसमीपे आलोचयन्ति प्रत्याख्यानंच गृह्णन्ति पूर्वाधिका एतत्दूरे स्थितानामविशेषेणोक्तम् अधुना विशेषमभिधित्सुराह[भा.२७२७] गीयसहाया उगया आलोयण तस्संतिय गुरुणं ।
अगडापुन पत्तेयं आलोयंती गुरुसगासे ।। वृ-तत्र यदि तेषां दूरस्थितानां कोऽपि गीतार्थः सहायोऽस्ति तर्हि ते गीतसहाया गीतार्थसहाया दूरे गताः सन्तस्तस्यगीतार्थस्यपुरतआलोचयन्ति ।सपुनर्गीतार्थउद्घाटायांपौरुष्यांगुरुणांसमीपमागत्य कथयति, अधनास्तिकोपितेषंगीतर्थसहायस्तर्हितेकेवला अकृतश्रुताउद्घाटायांपौरुष्यांगुरुसकाशे समागत्य प्रत्येकंप्रत्येकमालोचयन्ति। [भा.२७२८] एताणयजंताण यपोरिसिभंगोगुरुवयेती।
थेरेअजंगमंभिवमज्झण्हेवाविआलोए ।। वृ-यदिदूरेवसतिर्लब्धाउद्घाटायांच पौरुष्यामागच्छतां गच्छतांच पौरुषीभङ्गस्ततोगुरवः स्वयं तेषामकृतश्रुतानांसमीपंव्रजन्ति, आचार्योवृद्धत्वेन ग्लानत्वेनवागन्तुंनशक्तस्ततःस्थविरे अजङ्गमे वाचार्ये तेअकृतश्रुतामध्यान्हेगुरुसमीपमागत्यालोचयन्ति । [भा.२७२९] एवंपिदुल्लहाए पडिवसहठियानएंतिपतिदिवसं ।
समणुणदढधिइय अतरुणेय बहिया विसज्ज॑ति ।। वृ- एवमपि अनेनापि दुर्लभायां वसतौ दूरे प्रतिवृषभस्थिता न प्रतिदिवसं गुरुसमपमागच्छन्ति, अर्थादापन्नं द्वितीये दिवसे आलोचका आगच्छन्ति, ।अथकीदृशास्तेप्रतिवृषभायानाचार्यःप्रेषयति।
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २-६ / १५२
तत् आह-संमणुन्नेत्यादि । समनोज्ञानामपि येषां परस्परं प्रतिस्तान् समनोज्ञान्दृढधृतीन् अतरुणान् मध्यमवयसो बहिः प्रतिवृषभानाचार्या विसर्जयन्ति । तदेवं वसत्यलाभे यतनोक्ता । दुल्लभभिक्खे जतिउं, सग्गामुप्भाम पल्लिया सुंच । अतिखेय पोरसिवहे न वावि ठायंति तो वीसुं । ।
[भा. २७३०]
वृ-दुर्लभेभैक्षेयदिस्वग्रामे उद्भ्रामकभिक्षाचारप्रत्यासन्नग्रामे पल्लिकादिसुवसन्ति, तथापि यतित्वापि नास्ति संस्तरणं, अथवा अतिशयेन महता कालक्षेपेण यदि पर्याप्तं कथमपि लभ्यते । पौरुषीवधेन द्वितीयचतुर्थपौरुषीभङ्गेन ततो विष्वक् अन्यक्षेत्रेऽपि गीतार्थाभावेनाकृतश्रुता अपि तिष्ठन्ति । ते च विष्वक् क्षेत्रेषु तथा तिष्ठन्ति यथा आचार्ये स्पर्द्धकेन सह त्रीणि स्पर्धकानि भवन्ति । । उभयस्स अलंभंमिवि गीता सति वीसु ठंति अगडसुया ।
[भा. २७३१]
दुसुतीसु व ठाणेसुं पतिदिवसालोय आयरिओ ।।
वृ- उभयस्य वसते र्भैक्षस्य वाऽलाभे गीतार्थस्याभावेऽकृतश्रुता अपि विष्वक् तिष्ठन्ति । कथमित्याह- द्विषु त्रिषु वा स्थानेष्वाचार्यस्थानेन सहोत्कर्षवस्त्रिषु स्थानेषु इत्यर्थः । तत्र भिक्षाऽलाभे उभयालाभे वा विष्वक् स्थितानां प्रतिदिवसमाचार्यास्तेषामन्तिकं गत्वा तानालोकते, । प्रतिपृच्छादिदानेन तेषां सारं करोतीत्यर्थः । किं कारणमाचार्येण प्रतिदिवसं तेषां समीपे गन्तव्यमत आह[भा. २७३२] सयरा भवंति अनवेक्खणाए जइ भिन्नवायणा लोए ।
पडिपुच्छ सोहिचोयण तम्हा उ गुरु सया वयइ ।।
वृ- भिन्नप्रवहणाः स्वैरिणो भवन्ति । एव तेऽपि स्वैरिणो जायन्ते, तस्मात् प्रतिपृच्छाशोधिशिक्षादिदानाय गुरुः सदा तेषामन्तिकं व्रजति । तस्य पुनराचार्यस्य तेषां समीपं व्रजतस्तैर्यत्कर्तव्यं - [भा. २७३३] तन्हाइयस्य पानं जोग्गाहारं च नेइ पव्वोणि ।
कितिकम्मं च करेंती मा जुन्न रहो व्व सीएज्जा ।।
वृ- येषां समीपमाचार्यो गच्छति, ते आचार्यस्य पव्वोणिं सम्मुखं तृष्णायितस्यातिशेषतृषितस्य योग्यं पानं पानीयं योग्यमाहारं च प्रथमालिकानिमित्तं नयन्ति । कृतिकर्म च विश्रामणां कुर्वन्ति, नान्यथा जीर्णरथ इव स सीदेत् । अथ तस्याचार्यस्य नित्यसहायो न विद्यते तत आह
[भा. २७३४]
असती निच्चसहाये गेहइ पारंपरेण अनोअणे ।
ते चिय अनेहिं समं तं मेलेउं नियत्तंते ।।
वृ- असति अविद्यामाने नित्यसहाये अविस्थतसहाये यः सकलदिवसाचार्येण सह हिण्डते, ततः पारम्पर्येणान्यानन्यान् सहायान् गृह्णाति । तद्यथा-एकेसाधवस्तावन्नयन्तियावत् द्वितीयं स्पर्धकं, ततस्ते तैः समं मेलयित्वा प्रतिनिवर्तन्ते, ततोऽप्यन्ये साधवस्तावन्नयन्ति यावत्तृतीयं स्पर्धकं । ततस्तेऽपि तैः सह मेलयित्वा प्रतिनिवर्तन्ते । तानि च स्पर्धकान्याचार्यस्पर्धकेन सह त्रीणि स्पर्धकानि भवन्ति ।। अथ कथमाचार्य एकदिवसेन त्रयाणामकृतश्रुतस्पर्धकानां शोधिं करोति तत आहएगत्थ वसितो संतो तेसिं दाऊण पोरसिं ।
+
[भा. २७३५]
मज्झण्हे बितियं गंतुं भोत्तुं तत्थावरं वए ।।
वृ- आत्मीये स्पर्धके उषितः सन् आचार्यस्तत्र पौरुर्षी दत्वा मध्याहे द्वितीयं स्पर्धकं गच्छति । तत्र गत्वा भुंक्त्वा शोधिं च कृत्वा, तदनन्तरमपरं तृतीयं स्पर्धकं व्रजति । तत आलोचनादिशोधिं कृत्वा
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल - १५२, [भा. २७३५]
तत्रैव वसति ।।
[भा. २७३६ ]
एवमेगेन दिवसेन सोहिं कुणति तिण्हवी । पडिपुच्छगं तु बलवं आह सुत्तमवत्थयं ।।
वृ- एवमेकेन दिवसेनाचार्यस्त्रयाणामपि स्पर्धकानां शोधिं करोति, यसि प्रतिपृच्छां प्रत्येकं पृच्छां सारं कर्तुं गंतुं बलवान् । यद्येवं तहि तइयं रयणिं संवसतित्ति तदिदानीमपार्थकमवकाशा भावात् । सुत्तनिवातो थेरेकलाव काउं तिहेण वा सोहिं । बितियपयं च गिलाणे कलाव काऊण आगमनं ।
[भा. २७३७]
२०७
वृ- आचार्यः प्राह- अधिकृतस्य सूत्रस्य निपातोऽवकाशं स्थविरे, तथाहि यद्याचार्यः स्थविरतया दुर्बलत्वेन वा प्रतिदिवसं त्रिषु स्पर्धकेषु शोधिं कर्तुं न शक्नोति । तत एकैकस्मिन् स्पर्धके तृतीयां रात्रिं वसति तथा चाह- आचार्यस्य प्रतिदिवसमनागमने त्र्यहेण वापराधान् कलां कृत्वा पिण्डयित्वा शोधिमाचार्यस्य समीपे कुर्वन्ति । तथा हि एकसस्मिन् स्पर्धके उपित्वा तत्रपौरुषी दत्वा द्वितीये स्पर्धके समायाति, तत्रैव च वसति, यत्र वसति तत्रत्यास्तत्रत्याः साधवो येऽपराधाऽभवन् ते एकत्र पिण्डयित्वा आचार्यस्य पुरत आलोचयन्ति । आचार्यस्तु शोधिं ददात्यप्रमादार्थं चोपदेशं ग्रयच्छति । अत्रापि द्वितीयपदमाह-द्वितीयपदमपवादं पदं ग्लाने सत्याचार्ये अपराधान् कलापं कृत्वा पिण्डयित्वा इत्यर्थः स्पर्धकाः साधूनामागमनमाचार्यसमीपे । इयमत्र भावना-यद्याचार्यो ग्लानत्वेनातिवृद्धत्वेनाजङ्गमो न शक्नोति तेषां समीपमागन्तुं, तदा इतरे स्पर्द्धकद्वयसाधवो यथा मयूरः स्वपिच्छान् कलापयति, एकत्र पिण्डयति । एवमपराधान् एकत्र पिण्डयित्वा हृदये सम्यगवधार्य गुरुसमीपमागत्यालोचयन्ति । आलोचितेषु च तेषु अपराधेषु यदि प्रायश्चित्तं दातव्यं भवति, तदा प्रायश्चित्तमाचार्यो दत्वा प्रमादाभावार्थमुपदेशं च दत्वा विसर्जयति । एतदेव सविस्तरमाह
[ भा. २७३८ ]
एवं अगडसुयाणं वीसुठियाणं तु तीसुगामेसु ।
लहुया असंथरंते तेसिअनिंताण वा लहुओ ।।
वृ- सर्वेषां यद्याचार्येण समं नास्ति क्षेत्रं यत्र वसतिः संस्तरणं च भवति अथवास्ति वसतिः संस्तरणं न विद्यते, यदि वास्ति संस्तरणं न पूनर्वसतिः । एवमेतैः कारणैस्त्रिषु विष्वक् ग्रामेषु विष्वक् स्थिता अकृतश्रुतास्तेषामसंस्तरणे तथा स्थितानां यद्याचार्यो द्वयोरितरयोः स्पर्धकयोः प्रतिदिवस सारांन करोति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । स्पर्धकसाधवो यद्याचार्यमनागच्छंतं न गवेषयन्ति तदा तेषामप्यनागच्छतां मासलघुः । [भा. २७३९]
एदिन एक्क्के तिट्ठाणत्थाण दुब्बलो वसति । अहसो अजंगमो च्चिय ताहे इयरे तहिं एंति ।।
वृ- अथ ग्लानत्वेन वृद्धत्वेन दुर्बलतया न प्रतिदिवसं त्रिषु स्पर्धकेष्बागन्तुं शक्नोति तदा स दुर्बलआचार्यसस्त्रिस्थानं स्थानं स्पर्धकानामेकैकस्मिन् स्पर्धके एकैकं दिवसं वसति । यथा च वसति तथा प्रागेवोक्तम् । अथ स आचार्योऽतिवृद्धत्वेन ग्लानत्वेनाजङ्गमो जातस्तत इतरे स्पर्धकद्वयसाधवस्तत्राचार्यसमीपे आगच्छन्ति तेषामपि विधिर्मूलगाथायामुक्तः । अथवा तत्रान्यः प्रकारस्तमेवाहः एइव पडिच्छ व मेहावि कलावकाउमवराधे । अतिदूरे पुन वइए पक्खे मासे परतरे वा
[भा. २७४०]
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
- २०८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१५२ वृ-यस्तेषांस्पर्धकःसाधूनांमध्येकोऽपिसाधुर्मेधावी ।सर्वेषांसाधूनामपराधान्हदये धारयितुमलं तेन स्पर्धकसाधव आलोचयन्ति, । तद्यथा-सतेषामपराधपदानि कलापंकृत्वा हृदये संपिण्डयाचार्यसमीपमागत्यालोचयति । तान्याचार्यः श्रुत्वायदापन्नाःप्रायश्चित्तंततोयत्येनाप–प्रायश्चित्तंतमेनमित्थं वाहयेदितिभणित्वाप्रेषयति ।सोऽपिचसाधुस्तेषांतत्कथयतिप्रायश्चित्तंचतेऽपिसाधवस्तद्वहन्ति । पडिच्छए वत्ति अथवा आचार्य आत्मीयान् स्पर्धकान विनिर्गत्य येन प्रदेशेन इतरौ स्पर्धकावागच्छतस्तस्मिन् प्रदेशेऽन्तरा प्रतीक्षमाणस्तिष्ठति । तत्र स्पर्धकसाधव आगच्छन्ति । एको वा मेघावी अत्राप्यालोचनादिकं तथैव अइदूरे इत्यादि यद्यतिदूरे स्थितास्तत्तदा पञ्चमे पञ्चमे दिवसे यदि वा पक्षण पक्षण अथवा मासेन मासेन परतरे वेति परतरेणवा द्व्यर्धमासादिना समागच्छन्ति । आगत्य चाचार्यादिसमीपेशोधिं कुर्वन्ति ।।
मू. (१५३) से गामंसिवा जाव.. रायहाणिसिवाअभिनिव्वगडाए अभिनिदुवाराए अभिनिखमणपवेसणाए नो कप्पइ बहुसुयस्स बब्भागमस्स भिक्खुस्स वत्थए, किमङ्गपुनं अप्पागमस्स अप्पसुयस्स। [भा.२७४१] अगडसुयाणन कप्पइवीसुंमाअइप्पसंगतोसुयवं ।
एगानितो वसेज्जा निकायणंचेवपुरिमाणं ।। वृ- अनन्तरसूत्रे अकृतश्रुतानां न कल्पते विष्वग् वास इति श्रुत्वा मातिप्रसङ्गतः श्रुतवानेकांकी वसेदित्येवमर्थमिदं सूत्र तथा निकाचनं च नियमश्च पूर्वाणामकृतश्रुतानां कृतमनेन सूत्रेण । तथा हि यदि कृतश्रुतस्यापिन कल्पते एकाकिनोवासः किमङ्गपुनरकृतश्रुतस्य तस्य सुतरामेकाकिनोन कल्पते वास इत्येष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्याअथ ग्रामेवा नगरेवा यावद्राजधान्यां वाअभिनिव्वगडायामभिनिद्वारायामभिनिष्क्रमणप्रवेशायामेतेषांत्रयाणामपिपदानांव्याख्यानंपूर्ववत् न कल्पते बहुश्रुतस्य सूत्रापेक्षया एकाकिनो भिक्षोर्वस्तुं किमङ्गपुनरल्पागमस्याल्पश्रुतस्येति सूत्रसंक्षेपार्थः । सम्प्रतिभाष्यविस्तरः[भा.२७४२] अंतोवाबहिं वा अभिनिविगडाएट्ठायमाणस्स |
गीयत्थे मासलहुंगुरुतोमासो अगीतत्थे ।। वृ-अन्तरुपाश्रयस्याभिनिव्विगडायांपृथक्परिक्षेपायांवसतौयथा एकस्यांवलभ्यां विष्वगपवरके बहिरुपाश्रयस्याभिनिर्विगडायामन्यस्मिन् प्रतिश्रये यदि गीतार्थो भिक्षुर्वसति तदा तस्य तत्र तिष्ठतो गीतार्थस्य प्रायश्चित्तंमासलघुअगीतार्थस्य गुरुकोमासः ।साम्प्रतमन्तर्बहिर्वा गृहस्यया अभिनिर्विगडा तस्याःप्रकारानाह[भा.२७४३] अंतो निवेसणस्ससोहीमादीवजाव सग्गामो ।
घरवगडाएसुत्तंएमेवयसेस वगडासु ।। वृ-निवेशनस्यगृहस्यान्तरभिनिर्विगडाअथवानिवेशनाद्वहिरन्यावसतिरभिनिर्विगडातस्यांमुख्यतो द्रष्टव्यम् । एवमेव शेषवगडा निवेशनाद्वहिरभिनिर्विगडाप्रकारेषु वा तच्च गीतार्थानामगीतार्थानां भिक्षूणामेकाकिनांवसतांप्रायश्चित्तंतदेवप्रागुक्तं ।केवलंप्रायश्चित्तंकिन्त्वन्येऽपिचदोषास्तथाचाह - [भा.२७४४] आणादिणो यदोसा विराधना होइसंजमायाए ।
लज्जाभयगोरवधम्मसढरक्खाचउद्धाय ।।
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १५३. [भा. २७४४]
२०९ वृ- अन्तर्निविशनस्याभिनिर्विगडायां घसतौ तिष्ठत आज्ञादयो दोषास्तथा संयमविराधना आत्मविराधनाचएतेयथा प्राक्चतुर्थपञ्चमातिशयेभावितेतथाभावनीये, यदिपुनरनभिनिर्विगडायां वसतौ वसति तदा पापं कर्तुमिच्छतो लज्जातो भयतो गौरवतो धर्मश्रद्धातो वा रक्षा चतुर्विघा स्यात् । किमुक्तंवनत्यनिभिनिर्विगडायां वसतौ वसन्संथमविराधनारूपमात्मविरा धनारूपं वा पापं लज्जादिभ्यो न कुर्यादपि तत्र प्रथमतो लज्जाद्वारं भावयति[भा.२७४५] लज्जणिज्जो उहोहामिलज्जएवासमायरं ।
कुलागमतपस्सी वासपक्खपरपक्खतो ।। वृ- यद्यहं हस्तकर्माद्यन्यद्वा पापंसमाचरिष्यामि तल्लज्जनीयो भविष्यामि । लज्जितश्च कथं कुलस्य गणस्यसदस्य आगमज्ञस्य वा तपस्विनो वास्वपक्षस्य श्रावकादेः परपक्षस्य परतीर्थिकादिरूपस्यमुखं दर्शयिष्यामि । अथवा तत्पापमाचरन् कुलागमतपस्विस्वपक्षपरपक्षेभ्यो लज्जते, यथाहमेवमाचरन् कथमात्मीयं मुखं तेषां दर्शयिष्यामि एवं लज्जातः पापंन करोति; ||सम्प्रतिभयद्वारभावनार्थमाह[भा.२७४६] असिलोगस्स वा वायाजो अतिसंकति कम्मसं ।
तहावि साहुतंजम्हा जसो वणोयसंजमो ।। वृ- अश्लोकस्य वा अवर्णस्य वा वादात् प्रवादात् यः कर्म अशुभासेवनारूपमतिशयेन शङ्कते । अपकीर्त्यवादमयान्नकुरुतेइत्यर्थस्तथापितस्यतत् अशुभकर्मानाचरणंसाधुर्यस्मात्तेन यशोभिकासितं यशोवर्णसंयमइत्येकार्थम् । जसोत्तिवासंजमोत्तिवावणोत्तिवाएगट्ठमितिवचनात्, ततः परमार्थतः संयमोऽपेक्षित इतितदानाचरणं श्रेयः ।। सम्प्रति यशः संयमइत्येकार्थतया भगवद्वचनमुपदर्शयति[भा.२७४७] जसंसमुवजीवंतिजे नरा वित्तमत्तणो ।
अलेस्सा तत्थ सिझंतिसलेसाउविभासिया ।। वृ-ये नरा मनुष्या वृत्तमात्मन इच्छंति, ते यशः समुपजीवन्ति, इत्येतद्व्याख्याप्रज्ञप्तौ राशियुग्मे शतेभणितं, । तथाच तद्ग्रन्थः-मनुस्साणंभंते किंभंते आयजसंउवजीवति । आत्मसंयममित्यर्थः । आय अजसं उवजीवन्ति । आत्मा संयममित्यादि । एवं यशः संयमावेकार्थावृक्तौ । तत्रये अलेश्याः । शैलेशीप्रतिपन्नास्तेनियमात्सिद्धयन्ति ।सलेश्याः पुनर्विभाषिताविकल्पिताः केचित्सिद्धयन्तिकेचिन्न सिध्यन्तीत्यर्थः । तत्रयेभव्यास्ते सिध्यन्ति, । तत्राहमशुभं कर्मसमाचरन्नभव्योभविष्यामीतिभयतो नाशुभकर्मसमासेवते ।। [भा.२७४८] दाहिति गुरुदंडंजइनाहितितत्ततो।।
तंचवोढुंन चाइसंघायमादीय लोगतो ।। वृ-यदि परस्त्र्यादिकंसेविष्ये, ततो यदिगुरवस्त्वतोज्ञास्यन्तितदा दण्डप्रायश्चित्तमुग्रंदास्यन्ति, । तथोग्रंप्रायश्चित्तं वोढुमहंन शक्ष्येनापिलोकतः परयुवतिभादिलक्षणात्घातादिकंघातवधादिकंसोढुं शक्ष्ये इतिभयतो नासेवते अशुभं कर्म, गतंभयद्वारम् । अधुना गौरवद्वारमाह[भा.२७४९] जोहंसइरकहासुंपिचकामि गुरुसन्निहो ।
सोहंकहमुपासिस्संतमनायरदूसितो ।। वृ-योऽहंस्वैरकथास्वपिगुरुसन्निधौ गौरवेणचकास्मिसोऽहमनाचारदूषितस्तंगुरुंकथमुपासिष्ये, [22[14]
तंचवो
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
अनाचारदूषिततया तथारूपगौरवभयात् ।। [भा. २७५० ]
लोए लोउत्तरे चैव गुरवो मज्झ संमता । माहु मज्जावराधेन हो तेसिं लहुत्तया ।।
बृ-मम गुरवो लोके लोकोत्तरेऽपिच सम्मताः ततो ममापराधेन मा तेषां लघुता भूयात् । तथा [ भा. २७५१] माननिज्जो उसव्वस्स नामे कोइ न पूयए । तणाण लहुतरो होहं इति वज्जेति पावगं ।।
वृ- अहं सर्वस्यापि माननीयो नमां कश्चिन्त्रपूजयति । यदि पुनरघुना पापमाचरिष्यामि ततस्तृणेभ्योऽ पि लघुतरो भविष्यामीति हेतोः पापं मैथुनासेवनादिकं वर्जयति गतं गौरवद्वारमधुना धर्मश्रद्धारमाह[भा. २७५२] आयसक्खियमेवेह पावगं परिवज्जए । अप्पेव दुट्टसंकप्पं रक्खा सा खलु धम्मतो ।।
वृ- यः पापं कमात्मसाक्षिकमेव वर्जयति, स परमार्थतो धर्माधिकारीत्येवं मन्यमानस्य अपि संभावनायां दुष्टसंकल्पस्य रक्षामूलत एवानुत्थानमुत्थितस्य विफलीकरणं वा सा खलु धर्मतो भवति । धर्मश्रद्धाया एव महत्फलमुपदर्शयति
[भा. २७५३]
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २-६ / १५३
निस्सस्सग्गकारी य सव्वतो च्छिन्नबंधनो । एगो वा परिसाए वा अप्पाणं सो भिरक्खइ ।।
वृ- यस्तीव्रधर्मश्रद्धाभावतो निसर्गत एव स्वभावत एव उत्सर्गकारी सर्वतश्छिन्नबन्धन सर्वत्र ममत्वरहित इत्यर्थः । स एको वा एकाकि वा पर्षदि वा व्यवस्थित आत्मानमभिरक्षति । तदेवमनभिनिविगडायां वसती बसतो लज्जादीनि संयमविराधनारक्षकाण्युक्तानि । अभिनिर्विगडायां पुनर्वसतः शुभोऽशुभो वा मनःपरिमाण उपजायते तथा चाह
[ भा. २७५४]
मनपरिणामो वीयी सुभासुभो कंटएण दिट्टंतो । खिप्पं करणं जह लंरिकयव्वं तहियं इमं होइ ।।
वृ- यथा गङ्गादीनां नदीनां वा तेनानत्रानन्तरमनेका वीचय उत्पद्यन्ते । एवं जीवस्यान्योन्यमनःपरिणाम उपजायतेस चद्विधा शुभाऽशुभश्चदृष्टान्तः कंटकेन वृश्चिकलांगूलेन यथा वा लंखिकायाः भिप्रं करणं तथैवेदं भवति एवं जीवस्य शुभोऽशुभश्च परिणामः क्षणेनोपजायते क्षणेन वाऽपैति इत्यर्थः । परिणामाणवत्थाणं सति मोहेउ देहिणं ।
[भा. २७५५]
-
तस्सेव उ अभावेण जायते एगभावया ।।
वृ-मनः परिणामानामनवस्थानं देहिनां प्राणिनांसति विद्यमाने मोहे भवति । तस्यैव तुमोहस्याभावेन जायते एकभावता मनःपरिणामस्य एकरुपता । तदेवं मनः परिणामो वीचिरुपो व्याख्यातः जहावचिजए मोहो सुद्धले सस्स ज्झाइणो ।
[भा. २७५६ ]
तहेव परिणामो वि विसुद्धो परिवड्डए ।।
वृ- यथा शुद्धलेश्याकस्य ध्यायिनो धर्मध्यायिनः शक्कध्यायिनो वा मोहोऽपचीयते तथैव विशुद्धपरिणामो वर्धते । उक्तः शुभपरिणामोऽशुभपरिणामप्रतिपादनार्थमाह
[भा. २७५७ ]
हाय कम्मिणो कम्मं मोहनिज्जं उदिज्जइ । . तव संकिलिट्ठो से परिणामो विवडती ।।
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक
:-६, मूल- १५३, [भा. २७५७ ]
२११
वृ-यथा च कर्मिणः संक्लिष्टलेश्यास्थानवर्तिनः आर्तध्यायिनो रौद्रध्यायिनःश्चेत्यर्थः । कर्ममोहनीयं कषायनोकषायरुपमुदीर्यते तथैव से तस्य संक्लिष्टपरिणामो विवर्धते ।। जहा य अंबुनाहम्मि अनुबंधपरंपरा । वीइ उप्पज्जए एवं, परिणामो सुभोसुभो ।।
[ भा. २७५८ ]
वृ- यथा अंबुनाथे समुद्रे अनुबद्धपरंपरा वीचिरुत्पद्यते । एवं जीवस्य परिणामशुभोऽशुभश्चानुबद्धपरम्पराक उपजायते । शुभाशुभपरिणामवैचित्र्यमेव दृष्टान्तेन विभावयिषुः कण्टकदृष्टान्तं प्रागुपन्यस्तं भावयति
[भा. २७५९]
कण्हगोमी जहा चित्ता कंटकं वा विचित्तियं । तहेव परिणामस्स विचित्ता कालकंडया ।।
वृ- कृष्णगोमी कृष्ण (कर्ण) शृगाली यथा सा कृष्णादिभी रेखाभिश्चित्रा विचित्रवर्णा भवति, वृश्चिकस्य महाविषलांगूलं कण्टकउच्यते । यथा स कृष्णादिरेखाभिश्चित्रितो नाना प्रकारो भवति, तथैव परिणामस्य विचित्राणि कालभेदेन कण्टकान्यसंख्येयस्थानात्मकानि भवन्ति । अथ कथं शुभाऽशुभेशुभाद्वा शुभे परिणामे याति तत्र लङ्खिकादृष्टान्तमाह
[ भा. २७६० ]
लंखिया वा जहा खिप्पं उप्पत्तिता सभोयइ । परिणामो तहा दुविहो खिप्पं एइ अवेतिय ।।
- यथा वा लखिका क्षिप्रमुत्पत क्षिप्रमेव समवपतति तथा परिणामो द्विविधः - शुभोऽशुभश्च क्षिप्रमागच्छति अपैति च । एवं शुभादऽशुभाद्वाशुभे परिणामे गमनं, कियन्ति संख्ययाऽध्यवसायस्थानानीति चेदत आह[भा. २७६१]
लेस्साठाणे उ एक्केके ठाणसंखमतिच्छिया । किलिद्रेण तरेण वा जे उभावेन खंदती ।।
वृ- एकस्मिन् लश्यास्थाने संख्यामतिक्रान्तानि संख्यातीतानि स्थानानि परिणामस्थानानि भवन्ति, यानि क्लिष्टेन संक्लिष्टेन इतरेण विशुद्धेन भावेन खुन्दति आस्कन्दति प्राप्नोतीत्यर्थः । अथकः संक्लिष्टः को वा इतरो भाव इति चेदुच्यते इह कृष्णलेश्यापरिणामान्नीललेश्यापरिणामो विशुद्धो नीललेश्यापरणिमादपिकापोतलेश्यापरिणामो विशुद्धस्तस्मादपितेजोलेश्यापरिणामो विशुद्धस्तस्मादपि पद्मलेश्यापरिणामो विशुद्धस्तस्मादपि शुक्ललेश्यापरिणामः । शुक्ललेश्या परिणामात् पद्मलेश्यापरिणामः क्लिष्टस्तस्मादपि कापोतले श्यापरिणामः क्लिष्टः । ततोऽपि नीललेश्यापरिणामस्तस्मादपि कृष्णलेश्यापरिणामः । उक्तं च-क्रमशः स्थितासु लेश्यागतासु जीवस्य भावपरिणतिषु अवपतनोत्पतनाद् वा संक्लेशाद्वा विशोद्धयाद्वा प्रत्येकैकस्मिन् लेश्यास्थाने परिणामसंख्मयातीतत्वं भावयति[भा. २७६२]
भवसंघयणं चेव ठिति वासज्ज देहिणं । परिणामस्स जाणिज्जा विवड्डी जस्स जत्तिया ।।
वृ- भव एव संहननं भवसंहननं दृढं भवं देहभवं वाधिकृत्येत्यर्थः । तथा स्थितं च जघन्यादिभेदभिन्नमाश्रित्य देहिनां नारकादीनां यस्य परिणामस्य कृष्णलेश्यादिरूपस्य यावती विवृद्धिस्तस्य तावती(तीं) जानीयात् । तथाहि - नारकाणां देवतानां जघन्यायां स्थितौ कृष्णलेश्यापरिणामो
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-६/१५३ नानाजीवापेक्षया तरतमभेदेन चिन्त्यमाना असंख्येया एवं समयाधिकायामपि जघन्यस्थितौ द्विसमयादिकायामपि जघन्यस्थितावेव तावद्वाच्यं यावदुत्कृष्टं स्थितिस्थानं, । एवं कृष्णलेश्यायां परिणामा असंख्येया भवन्ति ।एवं नीललेश्यागतस्य विशुद्धस्यभावस्य फलमाह[भा.२७६३] विसुझंतेन भावेन मोहोसमवचिजइ ।
मोहस्सावचएयाविभावसुद्धी वियाहिया ।। वृ-विशुद्धयताभावेनलेश्यागतेन मोहो मोहनीयं कर्मसमपचीयतेहानीमुपगच्छतिमोहस्यापचये वापि भावविशुद्धिर्जीवस्य परिणामविशुद्धिर्व्याख्याता प्रतिपादता । यथा कालक्षेपमृते केवलश्रिया लाभोभवति ।। अथमोहनीयंकर्मउदयप्राप्तंशुभपरिणामेन क्षपयितुंशक्यते किंवा नेतिशक्यन्तेइति ब्रूमस्तथा चाह[भा.२७६४] उक्कदंतं जहातोयंसीयलेन ज्झविजए।
गदो वा अगदेनं तु वेरग्गेणतहोदओ ।। वृ-यथाउत्कथ्यमानंतोयंशीतलेन तोयेन क्षिप्यते ।गदोवाअगदेन ततामोहनीयस्योदयो वैराग्येण क्षिप्यते । तदेवमुक्तंप्रसक्तानुप्रसक्तमधुना प्रकृते योजनामाह[भा.२७६५] असुभोदयनिप्फन्ना संभवंति बहूविहा ।
दोसा एंगानियस्सेवं इमे अन्ने विआहिया ।। वृ-अशुभोदयेन अशुभकर्मोदयेन निष्पन्नाअन्तरूपाश्रयस्याभिर्निविगडायांवसतावेवमेकाकिनो बहुविधा दोषास्तदेवं अन्तरुपाश्रयस्याभिनिर्विगडायां दोषा उक्ताः सम्प्रति बहिरुपाश्रयस्याभिनिर्विगडायांदोषानाह । इमे वक्ष्यमाणा अन्ये दोषाएकाकिनोव्याख्याताः प्रतिपादिताः[भा.२७६६] मिच्छत्त सोहिसागारियादि गेलणणखद्धपडिनीए ।
बहिपेल्लणित्थिवो रोगेतहसल्लमरणेय ।। वृ- एकाकिनोमिथ्यात्वगमनंतथाशोधिरभावस्तथासागारिकप्रवेशोवसतौ आदिशब्दाच्चचलत्कुड्यां वसतौ कुट्यादिप्रपतनत आत्मवरिधनेतपिरिग्रहस्तथा ग्लानत्वे प्रतिजागरणा-भावस्तथा एकाकिनो मन्दाग्नेर्निवारकाभावात् प्रचुरभक्षणसंभवस्तथा च ग्लानत्वादिभावः । तथा एकाकी प्रत्यनीकस्यगम्यो भवति, तथा उद्भ्रामका दण्डपाशादयो नगररक्षा एकाकिनंचौरोऽयं हेरिको वान ज्ञायते । कथमन्यथाएकाकीतिविचिन्तयतोबहिः प्रेरयेयुः ।ग्रामान्नगराद्वाबहिर्निष्काशयेदितिभावः । तथा स्त्रीदोषा एकाकिनो जायन्ते । तथा व्यालेन दष्टस्य भेषजाकरणसंभवः रोगस्य च वृद्धिगमनं, । तथा सशल्यस्य सतो मरणमित्येष द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।साम्प्रतमेनामेव विवरीषुराह[भा.२७६७] ओगाढमप्पसहायं पनवेंतिकुतित्थिया ।
समावणो विसोहिंचकस्स पासे करिस्सइ ।। वृ-ओगाढमप्यसहायं कुतीर्थिकाः प्रज्ञापयंत्यतो मिथ्यात्वगमनं, तथा समापन्नः प्रायश्चित्तं कस्य पार्श्वेशोधिंकरिष्यति ।नैव कस्यचित्पार्श्वेततःशोध्यभावः ।।सम्प्रतिसागारिकद्वारंग्लानद्वारंचाह[भा.२७६८] भया आमोसयादीणं सिजं वयति सारियं ।
असहायस्सगेलणेको से किच्चं करिस्सइ ।। वृ- आमोषकादीनां भयात्तस्मिन्नेकाकिनि सति शून्यां शय्यां वसतिं दृष्टा तां सागारिको व्रजति
___
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ६, मूल - १५३, [भा. २७६८ ]
२१३
द्वारगाथायामादिशब्दस्य व्याख्यानं तत्रैव कृतं तथा असहायस्य से तस्य ग्लानत्वे सति कः कृत्यं करिष्यति ।। खद्धप्रत्यनीकप्रेरणद्वाराण्याह[भा. २७६९ ]
मंदग्गी भुंजए खद्धं ऊसढंति निरंकुसो । एगोपरूढगम्मो य पेल्लेउभामया वनं ।।
वृ- एकाकी निवारकामभावान्निरंकुशं ऊसढंति उत्कृष्टमितिकृत्वा मन्दाग्निः प्रचुरं भुङ्क्ते ततो ग्लानत्वादिदोषसंभ‘शअथथा एकोऽसहायः प्ररुष्टस्य प्रत्यनीकस्य गम्यो भवति । तथा उद्भ्रामका नगरादिरक्षका एकाकिनममुं चौरादिरिति कृत्वा नगरादेर्बहिः प्रेरयेयुः । । अधुना स्त्रीद्वारमाहविभिचारिम्मि परिणते निनिंदण समणवसहीतो । पंतावनादगारी उड्डाहो पउसएमादी ||
[भा. २७७०]
वृ- या व्यभिचारी नाम जारस्तस्मिन् परिणते सा स्त्री केनापि कारणेन संयतिवसतिं गता भवेत् । ततः श्रमणवसतेस्तां निर्गच्छन्तीं दृष्ट्वा अगारस्तस्या भर्ता अन्यो वा निजकोऽनिजको वा तस्यामासक्तः प्रान्तापनादि मारणादि कुर्यात् । तथा च सति प्रवचनस्य उड्डाहः प्रान्तापनाद्यभावे तस्य दर्शनस्य वा सकलस्योपरि प्रद्वेष उपजायते । तथा च सति तस्यान्यस्य वा भक्तपानादिव्यवच्छेद इत्यादयो दोषाः ।। वाण वावि डंकस्स से को कुणइ भेसजं । दीहरोगे विवद्धिं च गतो किं सो करिस्सइ ।।
[भा. २७७१]
बृ- व्यालेन सर्पादिना दष्टस्य से तस्य को भेषजं करोति । नैव कश्चिदेकाकित्वात्तथा दीर्घरोगे कृत्याकरणतो विवृद्धिं गतः स पश्चात्किं करिष्यति । नैव किञ्चित्केवलं मरिष्यतीत्यर्थः । । सल्लुद्धरणविसोही मए दोसा बहुस्सुए वावि ।
[भा. २७७२]
सविसेसा अप्पसुए रक्खंति परोप्परं दोवि ।।
वृ-शल्योद्धरणेविशोधिरेकाकिनः शल्योद्धरणाभावस्ततो मृतेऽपि च स शल्ये तस्मिन् दोषास्तथाहिसशल्योयो म्रियतेस दीर्घकालंसंसारमनुवर्तते इति बहुश्रुतं चाप्येकाकिनि मृते दोषास्तथाहि सोप्येकाकी मृतो गृहिणा बलीवर्दाभ्यां मल्लेन राजकुलेन वा निष्काश्यते । तथा वा लोकनिन्दाप्रवृत्ते प्रवचनव्याघातः सविसेसा अप्पसुपत्ति अल्पश्रुते एकाकिनि सविशेषा दोषास्तथाहि बहुश्रुत आलोचनार्हाभावे सिद्धानामन्तिके आलोचयति । अल्प श्रुतस्त्वमुं विधिं न जानातीति सशल्य एव म्रियते । यदि द्वावपि बहु (श्रुताल्प) श्रुतावभिनिर्विगडायां वसतौ परस्परं संभूय वसतस्तदा द्वावपि तौ परस्परंरक्षयतः । अधुना सविसेसा अप्पसु इत्येतद्वयाख्यानयति
[भा. २७७३]
अप्पेव जिनसिद्धे आलोएहि बहुस्सुतो । अगीतो तमजानंतो ससल्लो जातिदुग्गतिं ।।
वृ- अप्येवमेवमपि एकाक्यपीत्यर्थः । बहुश्रुतो जिनेषु अर्हत्सु सिद्धेषु मनसि सम्प्रधारितेष तेषां पुरत आलोचयिष्यते । अगीतोऽबहुश्रुतः पुनस्तं विधिमजानानः सशल्यो मृत्वा याति दुर्गतिमतः सविशेषा अल्पश्रुते । । सम्प्रति 'रक्खति परोप्परं दोवित्ति' व्याख्यानार्थमाह
[भा. २७७४]
सीहोरक्खई तिनिसे तिनिसेहिं विरक्खितो तहा सीहो ।
एवणमनसहिया बिइयमद्धाणमादीसु ।।
वृ- सिंहो रक्षति तिनिशात् तिनिशवृक्षगुहां तिनिशैरपि तिनिशवृक्षगुहयापि सिंहो रक्ष्यते ।
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४ .
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१५३ एवमभिनिर्वगडायांवसतौ वसन्तावन्योन्योन्यसहितौ परस्परंरक्षयतः । अत्रैवापवादमाह-द्वितीयपदमपवादमपदमध्वानंप्रतिपन्नकारणेनैकाकीअन्यसंभोगिकादीनांपार्श्वस्थादीनांवा वसतेर्विष्वग्अपवरके निवेशनादिषुवावसेत् । आदिशब्दादशिवादिगृहितो वा विष्वक् तिठेत् ।।
मू. (१५४) से गामंसिवा जाव रायहाणिसि वा एगवडाएगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाए कप्पइ बहुसुयस्सबब्भागमस्सएगाणियस्स भिक्खुस्स वत्थएदुहओ कालं भिक्खुभावंपडिजागरमाणस्स । [भा.२७७५] कारणतो वसमाणोऽगीतोगीओव होइनिदोसो ।
पुव्वं चवणिया खलु कारणवासिस्स जयणाउ ।। वृ-कारणतोगीतार्थोऽगीतार्थोवायतनयावसन् निर्दोषोभवति ।साच यतनाकारणतएकाकिनो वसनशीलस्य पूर्वमुक्ता एतदर्थख्यापनार्थमिदंसूत्रम् । अधुना सूत्रत एव सम्बन्धमाह[भा.२७७६] सुत्तेणवउसुत्तंजोइजईकारणंतुआसज्ज ।
संबंधधरुव्वरए कप्पइवसिउंबहुसुयस्स ।। वृ-सूत्रेणैव सूत्रंयोज्यतेसम्बद्धयते । तद्यथाऽनन्तरसूत्रेणैकाकिनोबहुश्रुतस्यवासोनिधिद्धोऽनेन तुसूत्रेणेदंप्रतिपाद्यते, कारणमाश्रित्याध्वप्रतिपत्त्यादिकंसम्बन्धगृहोद्वरकेबहुश्रुतस्य वस्तुंकल्पतेइत्येष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-अथ ग्रामे वा नगरे वा यावद्राजधान्यामेकवगंडायामेकपरिक्षेपायामेकद्वारायामेकनिष्क्रमणप्रवेशायां वसतौ बहुश्रुतस्य बलागमस्य भिक्षोर्वस्तुं कल्पते केवलमुभयकालं भिक्षुभावं प्रतिजाग्रतो भिक्षुभावश्चारित्रं तस्याविराधनार्थं या सामाचारी तां कुर्वत इत्येष सूत्रसंक्षेपार्थः । अधुना भाष्यनियुक्तिविस्तरस्तत्र भिक्षुभावं पडिजागरमाणस्सेति व्याख्यानार्थमाहभाष्यकृत[भा.२७७७] चरणंतुभिक्खुभावोसामायारीएजा तदट्ठाए।
पडिजागरणं करणं उभयकालं अहोरतं ।। वृ-भिक्षोर्यथावस्थितस्य भावो भिक्षुभावश्चरणं तदर्थं तस्य चारित्रस्याविराधनार्थं या सामाचारी तस्याः प्रतिजागरणंनामकरणमुभयकालमहिनरात्रौचआचार्योऽपितस्यैवंभिक्षुभावंप्रतिजाग्रतोगोसर्गे रात्रिकंपृच्छति । दिवसेऽपिभक्तपानादिचिन्तां करोति । विकलेचदेवसिकंपृच्छति ।सुखेन वृत्तस्तव दिवस इति । एवमुभयकालमाचार्यस्तंप्रतिजागर्ति । सम्प्रतिनियुक्तिविस्तरः[भा.२७७८] वक्खारेकारणम्मी निक्कारणपुव्ववन्निया दोसा।
किंपुनहुजा कारण तद्दोसाईमुणेयव्वा ।। वृ- वक्खारो नाम एकस्यां वलभ्यामभिनिर्विगडो विष्वक् अपवरकस्तस्मिन् कारणे सति वसति एतद्विषयमिदं सूत्रं यदि पुनः कारणमृते विष्वग् अपवरके वसति, तत्पूर्ववर्णिता मिथ्यात्वादयो दोषाः किं पुनर्भवेत्तत्कारणं, यद्वशात् पृथक् अपवरके तिष्ठति, तत आह-त्वग् दोषादीनि त्वग्दोषक्षयव्याध्यादीनि कारणानिज्ञातव्यानि, । तथाहि-त्वग्दोषादिकमाचार्यो यदिनिष्काशयति,तदातस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकम् । तस्मान्न स नि'हयितव्यः । किन्तु पृथगपवरके स्थितः परिपालनीयः । स च त्वग्दोषो द्वाभ्यांप्रकाराभ्यांभवति । तथा चाह[भा.२७७९] संदंतमसंदंते अस्संदिनसित्तमंडलपसुत्ती।
किमिपूयं रसिगा वापस्संदति तत्थिमाजयणा ।।
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१५
उद्देशकः-६, मूल - १५४, [भा. २७७९] - वृ-द्विविधस्त्वग्दोषस्तद्यथा-स्पन्दमानोऽस्पन्दमानश्च, । तत्रास्पन्दनोऽस्त्रावणश्चित्रप्रसुप्तिमण्डलप्रसुप्तिश्च । यस्तुस्पन्दमानः सकृमीन्प्रस्पन्दते पूतं वारसिकां वा । तत्रस्पन्दमाने त्वग्दोषे इयं वक्ष्यमाणायतना तामेवाह[भा.२७८०] संदतो वक्खारो अंतो बाहिं च सारणा तिन्नि ।
जत्थ विसीएज ततो नाणादि उग्गमादी वा ।। वृ- स्पन्दमाने त्वग्दोषऽनंतरेकस्यां वलभ्यां विष्वगपवरके तस्याभावे एकस्मिन्निवेशनेऽन्यस्यां वसतौस्थाप्यते, ।तत्रचवसतस्तिस्त्रःसारणाः साराःकर्तव्याः ।यत्र(न)सको विसीदेत् । कास्तास्तिस्त्रः सारा इत्याह-ज्ञानादौज्ञानेदर्शनेचारित्रच ।अथवा उद्मादावुगमे उत्पादनायामेषणायांच अथवान्यथा तिस्त्रः सारास्ता एवाह[भा.२७८१] अहवा भत्ते पाने सामायारीए वा विसीयतं ।
एएसुतीसुसारे तिन्नि वि कालेगुरुपुच्छे ।। वृ-अथवेति प्रकारान्तरे भक्ते पाने सामाचार्या च एतेषु त्रिषु स्थानेषु सीदंतं सारयन्त्याचार्या यदि वा तिस्त्रः-सारानाम त्रीनपिकालान् गुरुःपृच्छत्ति । कथमियाह[भा.२७८२] गोसे केरिसयंतिय, कयमकयं वा किंते आवासं ।
भिक्खंकलद्धमलद्धं किं दिजउवा तेमज्झण्हे ।। [भा.२७८३] पेहिय पेहियंवा वट्टइते केरिसंचअवरण्हे ।
निजहूहणंमिगुरुगा अविहि परियट्टणेवावि ।। वृ- गोसे प्रातरिदं पृच्छति । कीदृशं ते शरीरमिति, । तथा त्वया किमावश्यकं कृतमकृतं वा तथा मध्याह्ने पृच्छति-भैक्षं त्वया लब्धमलब्धं वा किं तव दीयतामिति । तथा अपराह्ने पृच्छति । किं तवोपकरणं केनापि त्वया वा प्रेक्षितं किंवा न प्रेक्षितं । कीदृशंवा ते शरीरमिति । यदि पुनरेव सारां न करोति, किन्त्वेवमेव परित्यजति, तदा गुरोः प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, । अनि...हऽपि यद्यविधिना परिवर्तनं परिपालनं कारयति तदापि चतुर्गुरुकंप्रायश्चित्तं । [भा.२७८४] आणादिणो यदोसा विराधना होइइमेहिंठाणेहिं ।
पासवणफासलालासेएमरुएण दिठंतो ।। वृ- न केवलं प्रायश्चित्तं किन्त्वाज्ञादयश्च दोषास्तथा एभिर्वक्ष्यमाणैः स्थानैर्विराधना साधूनामात्मविराधनाभवति, कैःस्थानैरित्याह-प्रश्रवणेन स्पर्शेन,लालयस्वेदेनचप्रस्वेदेन । तथाहिस्पन्दमानत्वगदोषवतः प्रश्रवणस्पर्शनेनापि व्याधिरन्यत्र संक्रामति, तथा गात्रस्पर्शनेन यदि वा तेन व्याधितेन ये परिभुक्ताः पीठफलकादयस्तान् यद्यव्याधितः परिभुक्ते तदा व्याधिः संक्रामति । तथा लालया सह भोजने व्याधिः संक्रामति । तस्य प्रस्वेदेन यदि कोऽपि स्पृश्यते, तदा तस्यापि व्याधिः संचरति, । अत्र च दृष्टान्तो मरुकेण संडकब्राह्मणेन तत्कथानकं चावश्यके प्रबन्धतः कथितमिति ततोऽवधार्य, साम्प्रतमेतदेव पश्चार्धव्याचिख्यासुः प्रथमतःप्रश्रवणेयतनामाह[भा.२७८५] पासवण अन्नअसतीभूतीएलक्खे माहु दूसियंमोयं ।
चलणतलेसुकमेज्जा एमेवेय निक्खमपवेसो ।। वृ-तस्यस्पन्दमानत्वग्दोषवतः पृथक्कायिकीभूमिःकर्तव्या; ।अन्यस्याविष्वक्प्रश्रवणभूमेरसति
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-६/१५४ अभावे एकस्याएव कायिक्या भूमेस्तस्य योग्यं पृथक् अवकाशंभूत्या लक्षयति वृषभो यथा साधवस्तं परिहरन्ति, । तथा चाह-मा कोऽपि त्वग्दोषव्याधितस्य दूषितं मोकं प्रश्रवणं पादैराक्रमेत् । आक्रमेण को दोष इत्यतआह-आक्रान्ते तस्य प्रश्रवणेचरणतलेषुपादतलेषुत्वगदोषव्याधिः संक्रामति, तथा तस्य त्वग्दोषव्याधितस्य येनावकाशेन निष्क्रमणं प्रवेशो वा तमवकाशं भूत्या लक्षयति, । येन साधवस्तमपिपरिहरन्ति, अपरिहरणेऽनन्तरोदित एव दोषः ।।। [भा.२७८६] निंती वसो काउतली कमेसुंसंथारतोदूर अदंसणेवी।
माफासदोसेण कमेजतेसिंतत्थिक्कवत्थादिवि परिहरंति ।। वृ- सस्पन्दमानत्वग्दोषी क्रमयोः पादयोस्तलके उपानही कृत्वा निर्गच्छति प्रविशति वा । योऽप्यस्पन्दमानत्वग्दोषी तस्यापि कायिकी भूमिर्विष्वक् क्रियते न पुनः पृथग् भूमिनिर्गमप्रवेशस्थानम् ।।सम्प्रतिस्पन्दमानस्यास्पन्दमानस्यचस्पर्शविषयांसाधारणांयतनामाह-अस्पन्दनेऽपि त्वगदोषे आस्तां स्पन्दमाने इत्यापि शब्दार्थः । संस्तरको दूरे क्रियते मा स्पर्शदोषेण तेषां शेपसाधूनां व्याधिः संक्रमेदितिहेतोस्तथा न केवलं दूरे संस्तारकः क्रियते । किन्तुतेन त्वग्दोषवता यत्स्पृष्टं वस्त्रादि तत्परिहरन्ति । पूर्वोक्तादेव दोषात्तदेवंप्रश्रवणयतनास्पर्शयतना चसप्रपञ्चोक्ता ।। [भा.२७८७] नयभुंजतेगट्ठालालादोसेणसंकमतिवाही।
सेओ से वन्निज्जइजलपडलंतरप्पोय ।। वृ-नच एकार्थे एकस्मिन्पात्रेतेन त्वग्दोषवता सह साधवोभुंजते । कुत इत्याह यतो लालादोषेण संक्रामति व्याधिः । तथा स तस्य त्वग्दोषवत स्वेदप्रस्वेदो वय॑ते । तथा जल्लः शरीरमल्लस्तथा तत्सत्कानिपात्रपटलानि तथा आन्तरकल्पश्च परिहियतेव्याधिसंक्रमभयात्तथा चाह[भा.२७८८] एएहिंकमइवाही एत्थंखलु सेउएणदिठंतो।
कुट्ठय कच्छुयसिवंनयनामय कामलादीया ।। वृ-एतैर्जल्लादिभिर्व्याधिस्त्वग्दोषव्याधिःसंक्रामति । अत्रदृष्टान्तः खलुसेतुकेन (सिद्धकेन) तत एतानि परिहियन्ते, । किं नाम त्वग्दोष एव उतान्यस्मिन्नपि रोगे तत आह-कृष्टे क्षयव्याधौ कच्छां पामायामशिवे शीतलिकायां नयनाऽमये नयनदोषे कामलादावेषा अनन्तरोदिता प्रश्रवणादिविषया यतनादृष्टव्या ।। [भा.२७८९] एसा जयणाबहुस्सुए अबहुस्सुन कीरतेतुवक्खारो ।
ठावेंति एगपासे अपरिभोगंभिउजतीणं ।। वृ-एषाअनन्तरोदितायतनाबहुश्रुतेदृष्टव्या । अबहुश्रुतेऽप्येवं, नवरंससम्बद्धगृहापवरकेस्थाप्यते, भिन्नस्तु वक्षारोऽपवरको न क्रियते, । सम्बद्धगृहापवरकाभावे च वसतेरेकस्मिन् यतीनामपरिभोग्ये तं स्थापयन्ति, ।अपान्तराले कटो दीयते, । कटाभावे भूत्या अन्तरं क्रियते । अथ किं कारणमबहुश्रुतो बहिर्न र्कियते? तत आह[भा.२७९०] विवज्जतो उट्ठविवजएहिमा बाहिभावं अबहुस्सुतो उ ।
रुट्टाएभूतीव तिरो करेंति,मा एक्कमेक्कं सहसा फुसेज्जा ।। वृ- उट्ठविवज्जकैरहं विवर्जित परिहत इत्येवमबहुश्रुतो मा बहिर्भावमुपयासीदिति भिन्ने अपवरके न स्थाप्यते किन्तु वसतेरेकस्मिन् प्रदेशे, तत्रापि काष्टादिना फलकादिरूपेण तदभावात् भूत्या वा अन्तरं
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ६, मूल - १५४, [भा. २७९०]
कुर्वन्ति । मा एकेकैन त्वग्दोषेण साधवः सहसा स्पृशेयुः । अस्पन्दमानत्वग्दोषे विधिविशेषमाहअगलंते न वक्खारो लालासेया विविज्जन तहेव ।
[भा. २७९१]
उस्सासभाससयनासनादीहिं होति संकंती ।।
२१७
वृ- अगलति अस्पन्दमाने त्वग्दोषे तस्मादुच्छ्रासादीनां वर्जनमत आह-उच्छ्वासभाषाशयनासनादिभिरादिशब्दात्पीठफलकादिपरिग्रहः संक्रांति र्व्याधिर्भवति ।।
[भा. २७९२]
मुत्तूण जल्लपडलं धरेति भाणं से काइयाइगते । सीए व दाउ कप्पं उवरिमधोयं परिहरति ।।
वृ- यदि स त्वग्दोषे व्याध्युपेतः कायिक्या व्युत्सर्गाय व्रजति भाजनं च तस्य धारयितव्यं भवति, तदा से तस्य कायिक्यागतस्य मुक्त्वा स्फेटयित्वा जल्लपटलंभाजनमलखरण्टितं पटलमन्ये साधवो धरन्ति यावत्स आयाति । अथ स त्वग्दोषी ग्लानः शीते पतति नात्मीयैर्वस्त्रैः कम्बलेन च संस्तरति तदा तस्य कल्पं वस्त्रं प्रावरणाय दीयते, । सोऽपि च त्वग्दोषी आत्मीयानां वस्त्रकल्पानामुपरि प्रावृणोति । तच्च समर्पितं वस्त्रमधौतं परिहरन्ति । यदा तु तद्वस्त्रमात्मना प्रावरितुकामास्तदा प्रक्षालयित्वा प्रावृण्वन्ति ।। भा. २७९३] असहुस्सुवत्तणादीनि कुव्वतो छिक्कुजत्तियं । खेयमकुव्वतु धोइज्जा मट्टियादीहिं तत्तियं ।।
वृ- असहस्य त्वग्दोषव्याधितस्यागाढं ग्लानीभूतस्योद्धर्त्तनमुपविकरणमित्यादि कुर्वतो यावत्स्पृष्टं त्वग्दोषगात्रादिना तावत्खेदमकुर्वन् मृत्तिकादिभिरुध्धृष्य प्रक्षालयेत् ।।
[ भा. २७९४ ]
असती मोय महीए कयकप्प अगलंतमत्तए निसिरो । सेणावकए कप्पइतरे निसिरंति जयणाए ।।
वृ- मोकमह्याः प्रश्रवणभूमेरभावे अगलत्यस्त्राविणि कृतकल्पे मात्रके व्युत्सृजति प्रश्रवणमन्ये साधवोऽन्यस्मिन्मात्रके पृथग्मात्रकाभावेतेनैव यत्र त्वगदोषीक व्युत्सृष्टवान् तत्रैव कृत्कल्पे मात्रके इतरे साधवो यतनया यथा कायिक्या मात्रस्य च शरीरावयवस्पर्शो न भवति, तथा कायिकां निसृजन्ति । । [भा. २७९५] एसाजणा उ तहिं कालगते पुन इमो विही होइ ।
अंतरकप्पं जल्लपडलं च अगलंति उज्झति ।।
बृ- एषा अनन्तरोदिता यतना तत्रगलत्यगलति वा त्वग्दोषवति कालगते पुनस्त्वगदोषवति विधिरयं वक्ष्यमाणो भवति. तत्र प्रथमतो अगलत्याह- आन्तरं कल्पं भाजनस्य जल्लपटलमुपरितनं वस्नमेते द्वे अपि वस्त्रे उज्ज्ञंति परिष्ठापयन्ति । किं कारणमतआह
[भा. २७९६]
धोयाविन निद्दोसा तेन छडुंति ते दुवे ।
सेसगं तु क कप्पे सव्वं से परिभुंज्जइ ||
बृ- प्रक्षालिते अपि ते वस्त्रे न निर्दोषे तेन छड्येते परिष्ठाप्येते शेषकं तु सर्वमपि से तस्य कृते कल्पे परिभुज्यते दोषाभावात् गलति त्वग्दोषे विधिमाह
[भा. २७९७ ]
संदंतस्स वि किंचन असतीए त्तुभायणुक्कोसं ।
लेव गमवनित्ता अनणमयं धोविउं लिंपि ।।
बू - स्पन्दमानस्यापि स्पन्दमानत्वगुदोषवतो यत्किञ्चनाऽस्ति तत्सर्वं परिष्ठाप्यते केवलं यदि भाजनं नास्ति सतिवा भाजने यदि तद्भाजनं सलक्षणं तदा तदेकभाजनमुत्कृष्टं मुक्त्वा शेषं परिष्ठाप्यते । तत्रापि
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २६ / १५४
लेपमट्टकं वापनीय उष्णोदकादिभिः प्रक्षाल्यान्यमयमिव कृत्वा पुनः लिम्पेत् ततः परिभुञ्जीत ।। अगलंतमत्तसेवी असती कप्पे काउ भुंजंति । एसा जयणा उभवे सव्वेसिं तेसिं नायव्वा ।।
[भा. २७९८ ]
वृ- यदि कायिकीभूमिर्न विद्यते बहिश्च सागारिकस्तथा शेषसाधूनामरोगाणां मात्रकमगलन् अस्पन्दमानत्वगदोषवान् सेवते किमुक्तं भवति कायिकी तस्मिन् मात्रके व्युत्सृजति ततः कृतेकल्पेऽरोगाः तस्मिन् व्युत्सृजन्ति यदि पुनरकृते कल्पे व्युत्सृजन्ति तदा प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं । एषा यतना सर्वेषां गलत्त्वग्दोषिणामन्येषां च क्षयव्याध्याद्युपेतानां ज्ञातव्या ।
मू. (१५५) जत्थ एए बहवे इत्थीओ य पुरिसा य पणहावेति, तत्थ से समणे निग्गंधे अन्नयरंसि अचित्तंसि सोयंसि सुक्कपोग्गले निग्घाममाणे हत्थकम्मपडिसेवणपत्ते आवज्जइ मासियं परिहारट्ठाण अनुग्घाइयं ।
[भा. २७९९ ]
एगानियस्स दोसा के त्तिय भवसो उ सुत्तसंबंधो। कारणनिवासिनो वा दुविहा सेविस्स पच्छित्तं ।।
वृ- एकाकिनो दोषा के इति शिष्यस्य प्रश्नावकाशमाशङ्कयाधिकृतसूत्रस्योपनिपात । एष भवति सूत्रस्य सम्बन्धः, । अथवा कारणनिवासिनो द्विविधासेविनः सचित्तासेवनिऽचित्तासेविनश्च किं प्रायश्चित्तमिति परप्रश्नमुपजीव्य प्रायश्चित्तप्रतिपादनाय सूत्रद्वयमाहेति सम्बन्धः, अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-यत्न यस्मिन् प्रदेशे प्रत्यक्षत उपलभ्यमानाः स्त्रियः पुरुषाश्च प्रश्नुवन्ति मैथुनकर्म प्रारम्भन्ते तत्र तस्मिन् प्रदेशे प्रदेशे मैथुनकर्म दृष्ट्रा कश्चिदुदीर्णमोहः स श्रमणो निर्ग्रन्थोऽन्यतरस्मिन्नर्चिते हस्तकर्माद्युचिते युगच्छिद्रनलिकादौ श्रोत्रवति शुक्रपुद्गलान् निघातयन् शुक्र पुद्गलनिर्घाताय हस्तकर्मप्रवेशना प्रसक्तो भवति । सच तथा प्रसक्त आपद्यते अनुद्घातितं गुरुकं मासिकं परिहारस्थानं प्रायश्चित्तस्थानं । तथा यत्रैते बहवः स्त्रियः पुरुषाश्च प्रश्नुवन्ति मैथुनकर्मप्रारम्भे तत्र तत् दृष्ट्वा कश्चित् सश्रमणो निर्ग्रन्थोऽन्यतरस्मिन्नर्चिते प्रतिमादौ श्रोत्रवति शुक्रपुद्गलान् निर्घातयन् मैथुनप्रतिसेवनाप्रसक्तो भवति । स च तथा प्रसक्त पद्यते चातुर्मासिकमनुद्घातितं परिहारस्थानमित्येष सूत्रसंक्षेपार्थः । [भा. २८०० ] बाहिं वक्खारट्ठिए महिलादागम अवारणे गुरुगा ।
वारण पेसे पेल्लणमुदए पडिसेवणा भणिया ।।
- बहिर्वक्षस्कारे अपवरके स्थिते त्वग्दोषवति तत्र निवेशनादी वा कृतसङ्केता स्त्री सस्त्रीको वा पुरुषः समागच्छेत् । स चागच्छन् वारयितव्योऽवारणेप्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । वारणेत्यादि तत्र यथा वारणं तथा वक्तव्यम् । अथ बहिर्वर्षं गाढं पतित उपलक्षणमेतत् । स्तेनाः स्वापदानि वा बहिर्विद्यन्ते तेन तेन निर्गच्छन्ति । तदा तेष्वनिर्गच्छत्स्वधिकृतसूत्रस्यावकाशः तथा साधोः स्त्रिया प्रेरणा क्रियते । तथा प्रेरणायां तथा उदये वेदोदये सूत्रे प्रतिषेवणा भणिता । किमुक्तं भवति । प्रेरणायामुदये चाधिकृतसूत्रस्योपनिपातस्तत्र वारणप्रतिपादनार्थमाह
[ भा. २८०१ ]
पडिसेहो पुव्युत्तो, उज्जु अनुज्जुमिहुणे चउत्थंमि । उ निग्गममनिग्गमे विजहिं च सुत्तस्स पारंभो ।।
वृ- वारणं प्रतिषेधः । स च कल्पाध्ययने चतुर्थोद्देशके पूर्वमुक्तस्तथा तस्मिन् मिथुनमृजु किंवा अनृजुइत्याद्यपि यद्वक्तव्यम् । ततस्तत्रैवाभिहितंतथा सस्त्रीकस्य पुरुषस्य यथाच सति निर्गमो भवति
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-६, मूल - १५५, [भा.२८०१]
२१९ यथा वाऽनिर्गम एतदपि तत्रैव व्याख्यातम् जहिं च सुत्तस्स पारंभो इत्येतत् पश्चाद्वयाख्यास्यते ।। गतं वारणद्वारमधुनाउदये प्रतिसेवनेतिव्याचिख्यासुस्तान्प्रतिसेवमानान्दृष्ट्राकोऽपिवेदोदयवशात्येषु येषुस्थानेषुप्रतिसेवनामारभते, तानिप्रतिपादयति ।। [भा.२८०२] जुगच्छिद्दनालिगादिसु पढम जामादिसेवणा सोही ।
मूलादी कप्पंमिया पुव्वुत्ता, पंचमजामे भवे सुत्तं ।। वृ- युगच्छिद्रे नालिकायामादिशब्दात्तथाविधान्यवस्तुपरिग्रहः, तेषु युगच्छिद्रनालिकादिषु प्रथमयामासेवने प्रथमयामादासे वायां शोधिर्मूलादिका पूर्वं कल्पाध्ययने उक्ता, सा चैवं यदि रात्रेः प्रथमयामे युगच्छिद्रेणनालिकायांकरकर्म करोति तदा प्रायश्चित्तमूलं, द्वितीयं यामेच्छेदः,तृतीये यामे षड् गुरु चतुर्थे यामे चतुर्गुरु | प्रभाते दिवसस्य प्रथमयामे रात्रिगतप्रथमयामापेक्षयां पञ्चमे यामे मासगुरुस्तथा चाह-पञ्चमेयामेभवतिसूत्रम्- पञ्चमयामविषयमधिकृतसूत्रमितिभावः । एतेन यदुक्तं प्राक् यत्रच सूत्रस्य प्रारभस्तद्वक्ष्ये इतितद्भावितम् ।।
मू. (१५५... वर्तते) जत्थ्र एए बहवे इथिओ य पुरिसाय पण्हावेति तत्थ से समणे निग्गंथे अन्नयरंसि अचित्तंसि सोयंसि सुक्क पुग्गले निग्घाएमाणे मेहुणपडिसेवणपत्ते आवाइ चाउम्मासिय परिहारठाणं अनुग्धाइयं। [भा.२८०३] दुविच्चा पडिमेयरस्सन्निहितेतरअचित्तसच्चित्ते ।
बाहिं वदेउलादिसुसोही तेसिंतुपुव्वुत्ता ।। वृ-अर्चा द्विविधा । तद्यथा-अचित्ता सचित्ता च । तत्राचित्ता द्विविधा-प्रतिमा इतरा च । इतरा नाम स्त्रीशरीरं निर्जीवं । एकैका पुनर्द्विविधा-सन्निहिता असन्निहिता असन्निहित च । एतेषु सर्वेष्वपि स्थानेषु प्रतिसेवनायां प्रथमे रात्रेर्यामे मूलं, द्वितीये च्छेदः, तृतीये षड्गुरु, चतुर्थे चतुर्गुरु पञ्चमेऽपि चतुर्गुरुसचित्तास्त्रीशरीरंतत्राग्रेविधिर्वक्ष्यते । तत्रग्रामादीनामन्तरुक्तंबहिरधिकृत्याह-बहिर्देवकुलादिषु प्रतिमादिकमचित्तमासेवमानस्यकरकर्मवाकुर्वतस्तेषांभावानांशोधिः पूर्वोक्ताअनन्तरोक्तादृष्टव्या । करकर्म कुर्वतः पञ्चमे यामे मासगुरुप्रतिमाद्यचित्तासेवने चतुर्गुरु इत्यर्थः सम्प्रति या प्रेरणा पूर्वमुक्ता तांभावयति[भा.२८०४] संगारदिन उएसा सातितं वच्चेहि अपेच्छंती।
पेलेज्जवतंकुलडापुत्तठा देज्ज रुवं वा ।।। वृ-साधुंकायिक्यादिनिमित्तं निर्गच्छन्तं दृष्ट्रासाकुलटा चिन्तयेत्स एष आगतोयेन मम संकेतो दत्तः । एवं चिन्तयित्वातंसाधुंगृह्णीयात् ।साधुश्चतत्तथाग्रहणमास्वादेयत् । तथाचसतिधर्मविराधना। अथवातंदत्तसंकेतंपुरुषमपेक्षमाणातंकायिक्यादिविनिर्गतंसाधुंप्रेरयेत् तत्रापिधर्मविराधना यदिवा काऽपिमहिला तस्यसाधो रूपंरमणीयं दृष्ट्वा ईदृशोममपुत्रोभूयात्' इतिपुत्रार्थासीतसाधुमाददीत । यदिनेच्छतिततोऽहमुड्डाहं करिष्यामि । ततो धर्मविराधना अत्रैव प्रायश्चित्तविधिमाह[भा.२८०५] जइसेव पढमजामे मूलं सेसेसुगुरुगवच्छ ।
अहवादिव्वाईयंसच्चित्तंहोइनायव्वं ।। वृ- यदि प्रागुक्त प्रेरणावशात् स्त्रियं रात्रेः प्रथमयामे सेवते तदा प्रायश्चित्तं मूलं । द्वितीये यामे च्छेदस्तृतीये षट् गुरुकाः । चतुर्थे चत्वारो गुरुकाः । पञ्चमेऽपि चत्वारो गुरुका इति । तदेवं प्रेरणा
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ ६/१५५ व्याख्यानद्वारेण सचित्तमचित्तं व्याख्यातमथवान्यथा सचित्तमचित्तं तथा चाह- अथवा सचित्तं भवति ज्ञातव्य दिव्यादिकं दिव्यं तैर्यग्योनं मानुषं च प्रतिपिपादयिषुराह
[भा. २५०६ ]
सासु होति तियं ना दिव्वपासवं व संगीयं । जह वृत्तं उवहाणं न तं न पुनं इहावणं ।।
वृ- असवः प्राणाः सह असवो यस्य येन वा तत् सासु-सचित्तमित्यर्थः । यत्तु सासुसजिचत्तं तत्रिधा त्रिप्रकारं भवति । दिव्यं मानुषं पाशवं च । तत्र मानुषं त्रितयं सचित्तं, तद्यथा- जघन्यमध्यममुत्कृष्टं च तत्र जघन्यं प्राकृतं, मध्यमं कौटुंबमुत्कृष्टं दाण्डिनं । यथा त्रिविधं मानुषं दिव्यमपि जघन्यादिभेदभिन्नं त्रिधा, पाशवमपि च त्रिधा जघन्यादिभेदतः सङ्गीतं व्याख्यातं यथा कल्पाध्ययने तथात्रापि व्याख्येय यथा चोक्तमंत्रोपधानं प्रायश्चित्तं तदपि न तत्पूर्णमिहापन्नं न वक्तव्यं किन्तु वक्तव्यं । द्वयोर्नञोः प्रकृत्यर्थं च गमनात् । अत्रैवापवादमाह
[भा. २८०७ ]
२२०
बितियपदे तिगिच्छं निवीइयमाइयं अतिकंते ।
ताहे इमेण विहिना जयणा तत्थ सेवेज्जा ।।
वृ- चिकित्सां निर्विकृतिकादिकां प्रागुक्तामतिक्रान्ते अस्थाने शब्दश्रवणतो हस्तकर्मकरणतो वा अनुपशाम्यति वेदोदये ततो द्वितीयपदे अपवादपदे अनेन वक्ष्यमाणेन विधिना यतनया सेवेत । खल खिलमदिविसयं विसत्त अव्वंगवं गणं काउं ।
[भा. २८०८ ]
ताहे इमंमि लेसे गीयत्छजतो निलिज्जेज्जा ।।
वृ- खलं प्रतीतं । यत्र सजीवस्यापि सेवने वैराग्यमुपजायते किं पुनर्निर्जीवस्यासेवने । तत्र निर्जीवप्रतिपादनार्थमाह-खलखिलं खलखिलं निर्जीवमिर्त्यथः । तत्कथं सेवते इत्यत आह- अदृष्टविषयं यथा भवत्येवं सेवेत रात्रौ सेवतेति भावः । पुनः कथमित्याह-विसत्वं विगताः सत्वा यत्र तत् विसत्वं विगतजनमित्यर्थः । अव्यङ्गं, नाम यस्य क्षतं क्षतकृतं न विद्यते तस्य व्यङ्गनं कृत्वा क्षतं कृत्वा अन्यं वेतालोत्थानदोषप्रसजनात् । ततोऽस्मिन् निर्जीवलेश्ये संलेष्ये मूत्रविवरे इत्यर्थः । गीतार्थो यतोSरक्तद्विष्टः स् निलीयत् शुक्रपुद्गलान्ष्किशयेत् ।।
मू. (१५६) नो कप्पइ निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा निग्गंथिं अन्नगणाओ आगयं खुयायार सबलायारहं भिन्नायारं संकिलिट्ठायरचित्तं तस्स ठाणस्स अनालोयावेत्ता अपडिक्कमावेत्ता अनिंदावेत्ताअगरहावेत्ता अविउट्टावेत्ता अविसोहावेत्ता अकरणाए अनब्भुट्ठावेत्ता अहारिहं पायच्छित्त तवोकम्मजावेत्ता उवट्टावेत्तए वा संभुजित्तए वा तासिहत्तरियं दिसंवा अनुदिसं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तए वा ।
मू. (१५७) कप्पइ निग्गंथाण वा अन्नगणाओ आगयं जाव ठाणस्स आलोयावेत्ता पडिक्कमावेत्ता निन्दादावेत्ता गरहावेत्ता विउद्दावेत्ता विसोहावेत्ता अकरणाए अब्भुट्ठावेत्ता अहारिहं पायच्छित्तं तवोकम्म पडिवज्जावेत्ता उवट्ठावेत्तए वा धारेत्तए वा ।
मू. (१५८) नो कप्पइ निग्गंथाणवा निग्गंधीण वा निग्गंध खुवायारंजाव अपडिक्कमावेत्ता अहारिह पायच्छित्तं अपडिवज्जावेत्ता उवट्ठावेत्तए वा संभुज्जितए वा संवसित्तए वा तीसे इतरियं दिसंवा अनुदिसंवा उद्दिसित्तए वा धारेत्तए वा ।
[भा. २८०९]
अभिनिव्वगडादीसु व समणीणं पडिस्सगस्स दोसेन ।
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२१
उद्देशकः-६, मूल - १५८, [भा. २८०९]
. . दोसबहुला गणतो अवक्कमे काइसंबंधो ।। वृ-अनन्तरसूत्रेष्वभिनिर्विगडादिका वसतिरुक्ता । तासुचअभिनिर्विगडादिकासुसंयतीनांमध्ये उपाश्रयस्य दोषेण कापि दोषबहुला सामाचारी प्रमादपरा सती गणादपक्रामेत् । तस्या अनेन सूत्रेण विधिरुच्यते इत्येषसूत्रसम्बन्धः । । प्रकारान्तरेण सम्बन्धमाह[भा.२८१०] इत्थी पण्हाइजहिंव सोयएतेन सबलियायारो ।
उज्जय विहारमनं उव्वेज बिइतो भवेजोगो ।। वृ-यत्र स्त्री उपलक्षणमेतत् पुरुषो वा प्रश्नौति प्रस्पन्दते मिथुनकर्म समारभते इत्यर्थः । वाशब्दः सम्बन्धस्य प्रकारान्तरोपदर्शने । तत्रतत्दृष्ट्रातेन हेतुना काचित्उदीर्णप्रबलवेदा सचित्ते वाऽचित्तेवा तत्राचित्तेमृतकस्यसच्चित्तेपुरुषलिङ्गे तिर्यक्योनिकलिङ्गेवाशबलिताचारासती अन्यदुद्यतविहारमुपेयात् आश्रयेत्तस्या विधिरनेनोद्यतेइत्येष द्वितीयो योगः सम्बन्धो अनेन सम्बन्धेना-यातस्यास्य व्याख्यान कल्पते-निर्ग्रन्थीनां वा निर्ग्रन्थीनां वा निर्ग्रन्थीं क्षत्ताचारां शबलाचारां संक्लिष्टाचारां क्षतादीनां शब्दानामर्थः प्राग्वत् । तस्य स्थानस्य अनालोचयित्वा यस्मिन् सेविते सा क्षताचाराऽभवत् तत्स्थानमअनालोच्य तस्मात्स्थानादप्रतिक्राम्य तथा तस्य स्थानस्य विषये प्रायश्चित्तमप्रतिपाद्य उपस्थापयितुं वा संभोक्तुं वा संवस्तुंवा तस्यां इत्वरां दिशमनुदिशं वा उद्देष्टुमनुज्ञापयितुं नापि तस्याः स्वयंधारयितुंकल्पते इत्येष सूत्राक्षरार्थः ।। सम्प्रतिभाष्यविस्तरः । तत्र परप्रश्नावकाशमाह[भा.२८११] जा होइपरिभवंतीह निग्गया सीयए कहंसत्ती ।
संवासमाइएहिंसछलिज्जइ उज्जमंतावी ।। वृ-याप्रमादगणं परिभवन्तीधर्मश्रद्धया गृहवासांदिह निर्गता सा कथंसीदति येन साक्षताचारापि जाता ।अत्रसूरिराह-संवासादिभिः सा उद्यच्छत्यपि उद्यमकुर्वत्यपिशबली क्रियते । इयमत्रभावनासाएकाकीत्वेन विहरन्तीगृहस्थाभिः समंवसन्तीस्वशक्त्यनुसारेणोद्यमं कुर्वत्यपिच्छलनांप्राप्नोति । आदिशब्दाद्गोचरचर्यायां विचारभूमौ वा यतः सत्येकाकिनी च्छलनामाप्नुयादिति । अथैकाकिनी सा कथं जातेत्यत आह[भा.२८१२] अद्धाण निगयादी कप्पट्टी संभरंतिजा बितिया ।
आगमनदेसभंगेचउत्थी पुन मगए सिक्खं ।। वृ-अध्वनिअवमौदर्येणाशिवेन वा निर्गता ।आदिशब्दात्राजद्विष्टेन वासार्थेन वास्तेनैरभिहटता, निर्गताऽपि परिगृह्यते । एषा प्रथमा, द्वितीया कप्पष्टुिं दुहितरं संस्मरन्ती एकाकिनी जाता । तृतीया परचक्रगमनेन देशभङ्गे एकाकिनी । चतुर्थी शिक्षांमृगयमाणा एकाकिनीजाता । . [भा.२८१३] गोउम्मुगमादीया नायापुव्वमुदाहडा उमे ।
असिवे यदुद्वेयसत्थे वातेनभिहते ।। वृ- अवमौदर्ये संयत्यो न संस्तरंति । तत्र गोज्ञातं पूर्वमुदाहृतं य था अल्पं गोब्राह्मणं नन्दति तत एतत् ज्ञातमवधार्य या यत्र संस्तरति सा तत्र गच्छति, अशिषे समुपस्थिते उल्मुकज्ञातमुदाहृतं पूर्व कल्पाध्ययने यथा उल्मुकानिबहूनि मिलितानिज्वलन्तिएकं द्वेवानज्वलतः, एवमशिवमपिबहुषु गाढमुपतिष्ठति । नैकस्मिन्द्वयोर्वाततोवृन्दघातेएकाकिनीजाता ।एताभ्यांप्रकाराभ्यामध्वानंप्राप्ता । तथा राजद्विष्टेन पूर्वभणितेनैकाकिनी जायते । सार्थे वा स्तेनैभिरह्टता एकाकिनी जायते, ततः सा
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २ - ६ / १५८ आचार्योपाध्यायप्रवर्तिनीविरहिता निर्द्धमभूता पार्श्वस्थादिविहारं विहृत्य पुनरपि संवेगमापान्ना कंचिदाचार्यमुपाध्यायं गणावच्छेदकं वा द्रष्टुमुपस्थिता विज्ञपयति, यथाहं पार्श्वस्थादिविहारात् प्रतिक्रमामितितो मम सङ्ग्रहं कुरुत यावदाचार्यमुपाध्यायं त्वात्मीयं पश्यामि । एवमन्यगणादागतं । तस्मात्स्थानादप्रतिकाम्य न कल्पते उपस्थापयितुं, नापि षड्विधेन संभोगेन, यथा संभवमार्यिकाणां संयतानांच संभोक्तुंनापि यावदात्मीयमाचार्यादिकं न गच्छति, तावदित्वर आचार्य एषा दिगित्युच्यते । इत्वर उपाध्यायप्रवर्तिनी वादीयते, एषा अनुदिक गतमध्वानं प्रतिपन्नादीतिद्वारं अधुना कप्पट्ठि संभरति जावितिया इति व्याख्यानार्थमाह
[भा. २८१४]
२२२
अन्नत्थदिक्खिया थेरी तीसे धूया य अन्नहिं । वारिज्जुंति एसा एज्जा धूयानेहेन तं गणं ।।
वृ- अन्यत्र गच्छे स्थविरा माता दीक्षिता, अन्यत्र गच्छान्तरे से तस्य दुहिता दीक्षिता । ततः सा माता दुहितुः स्नेहेन आत्मीयानाचार्योपाध्यायान् पृच्छति व्रजामितां दुहितरं द्रष्टुं । सा वार्यमाणाप्याचार्योपाध्यायैर्निर्गता । एवमेकाकिनी सा जाता एकाकितया निर्धर्मीभूता यत्र सा दुहिता दीक्षिताऽस्ति, तंगणमागता दृष्टा दुहिता संवेगमापन्ना, शेषं प्राग्वत् । । इदानीमागमनदेशं भङ्गे इत्यादिव्याख्यानार्थमाह[भा. २८१५] परचक्केण रमि विद्दुते बोहिकाइणा । पिठासु एजएगा असहायिका ।।
वृ- परचक्रेण बोधिकादिना बोधिका म्लेच्छविशेषा तदादिना विद्रिते अभिद्रुत्ते राष्ट्रेतथा शीध्रमार्थिकाः प्रनष्टा यथा तासु प्रनष्टासु मध्येसा एकाऽसहायिका जाता । एकाकितया धर्मरहिता बभूव । ततो गणान्तरं दृष्ट्रा पुनः संवेगमापन्ना, शेषमध्वानं प्रतिपन्ना इव वाच्यं अधुना चतुर्थी पुनमृगयते शिक्षाम् । सोऊण काइ धम्मं उवसंता परिनया य पव्वज्जं ।
[भा. २८१६]
निक्खंत मंदपुना सो चेव जहंतु आरंभो ।।
वृ- श्रुत्वा काचन संविग्नानां पार्श्वे धर्मं श्रुत्वा उपशान्ता प्रव्रज्यांप्रति परिणीता च सा च निष्क्रान्ता पार्श्वस्थादीनां समीपे ततः सा अचिन्तयत्, । यस्मादारम्भादसंयमरुपात् भीताहं मन्दपुण्या स एव मे समापतित आरम्भो यस्मादत्राहं प्रव्रजिता वर्ते इति । एतदेवाह
[भा. २८१७ ]
आभीरी पन्नवित्ताण गया ते आययट्टिया ।
जह तत्थेतरे पत्ता निक्खमंतितमुज्जयं ।
वृ- आयतो मोक्षस्तत्र स्थिता आयतस्थिता उद्यतविहारिणः संविग्ना इत्यर्थः । ते आभीरीं काञ्चन प्रज्ञाप्यान्यत्र विहारक्रमेण गता । अथानन्तरं तत्र ग्रामे इतरे पार्श्वस्थादयः प्राप्तास्ते तामुद्यतां निष्क्रामयन्ति । सा च पूर्वप्रकारेणासंयमाद्भीतातत्र समाधिं न लभते ।।
[भा. २८१८]
दवा सोउं वा मगंती तु पडिच्छिया विहिना ।
संविग्गसिक्खमग्गइ पवत्तिनिमायरिय उवज्झं । ।
वृ- ततः सा मूलधर्मग्राहकानाचार्यन्मृगयन्ती द्रष्टुं वा श्रोतुं वा स्नानादिसमवसरणादौ समागतान् संविग्नशिक्षां ग्रहणशिक्षामासेवनाशिक्षां च मार्गयति । अन्यां च प्रवर्तिनीमन्यमाचार्यमन्यं चोपाध्यायं सा चैवं मार्गयति विधिना तैः प्रतीच्छिता स्वीकृता कर्तव्या । यत्र तत्र ते दृष्टाः श्रुता वा मूलधर्मग्राहका यथा च तैर्विधिना प्रतीच्छनीया तदेतदभिधित्सुराह
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-६, मूल- १५८, [भा, २८१९]
२२३ [भा.२८१९] हाणाइएसु मिलियापव्वावेंतेभणंतितेतस्से ।
होहव उज्जुयचरणाइमं वइनिं वयं नेमो ।। वृ-स्नानादि समवसरणं गतया तया ते मूलधर्मग्राहका आचार्या दृष्टा भवेयुः श्रुता वा यथा अमुकग्रामनगरादौ वर्तन्ते ततः स्नानादिसमवसरणेऽन्यत्रवा गत्वा तेषां मिलिता शिक्षाप्रवर्तिन्यादिकं चयाचतेततो विधिनातस्याः प्रतीच्छनं कुर्वन्ति ।तमेव विधिमाह-तेमूलधर्मग्राहका आचार्यास्तस्याः प्रव्राजयतः प्रव्राजकान् आचार्यान्भणन्ति । यूयं वाभवत उद्यतचरणा अथवाइमांव्रतिर्नी नयामः ।। [भा.२८२०] भन्नति पव्वत्तणी वातेसिसति विसज्जे एवति।
निमंतति विसज्जिए नयंती अविसजंतीएमासलहुं ।। वृ-तेषां प्रव्राजकानामाचार्योपाध्यानामसति अभावे प्रवर्तिनी भण्यते-यथैतांवतिर्नी विसर्जय। एवंभणिते यदि विसर्जयति ततो विसर्जिते विसर्जने कृते नयन्ति । अथैवंभणितापिसतीसा प्रवर्तिनी न विसर्जयति तर्हि तस्या अविसर्जयन्त्याः प्रायश्चित्तं मासलघु । अत्रायं विधिः-प्रथमतः सा प्रवर्तिनी संयत्वाभण्यते । यथा विसर्जयेमांसाध्वीमिति । एवमुक्ता यदिन विसर्जयतितदामासलघु ।। [भा.२८२१] वसभेय २ उवज्झाए ३ आयरि ४ कुलेण५ वाविथेरेण |
___ गणथेरेणगणेणव ६संघथेरेणसंघेण७ ।। [भा.२८२२] भणियान विसजंती लहुगादी सोही जाव मूलंतु ।
नीयमहरिऊणततो अनोसे दिज्जते उगणो ।। वृ-यदासंयत्याभणितेऽपिसाप्रवर्तिनीन विसर्जयतितदा (२)वृषभो गीतार्थः कोऽपिसाधुर्गत्वा तामापृच्छति । तत्रापियदिन विसर्जयतितदा प्रायश्चित्तं चतुर्लघु ।ततो यः (३) साधुरुपाध्यायस्थानं प्राप्तस्तेन आपृच्छयते । तत्राप्यविसर्जनेचतुर्गरुततोयःसाधु(४)राचार्यस्थानंप्राप्तःसतामापृच्छति । यदि न विसर्जयति तर्हि तस्याः प्रायश्चित्तं षड्लघु । ततः (५) कुलेन कुलस्थविरेण चा भणनीया । तत्राविसर्जने षटगुरु । ततो गणेण (६) गणस्थविरेण वा सा प्रज्ञापनीया तथाप्यमुत्कलने प्रायश्चित्तं च्छेदस्तदनन्तरं सङ्घन सङ्घस्थविरेण वा साभणनीया तथापिचेन्न विसर्जयतितर्हि प्रायश्चित्तं तस्या मूलं अन्यच्च यदि वा सङ्घमपक्रामति । ततस्तस्याः सकाशात् हृत्वा से तस्या अन्यो गणो दीयतेऽन्यस्याः प्रवर्त्तिन्याः सासमर्प्यते इत्यर्थः ।। [भा.२८२३] एमेव उवज्झकाए अविसजंते हवंतिलहुगाओ ।
भन्नंते गुरुगादीजाव नवमंतु ।। [भा.२८२४] एमेवय आयरिए अविसजंते हवंति गुरुगाउ ।
वसभाईएहिं भणिएछल्लहुगाई उजाचरिमे ।। वृ-संयत्याभणितया स्वयंप्रवर्तिन्यास्तस्यामविसर्जनायां यदितस्याउपाध्यायोनतांभणतियथा विसर्जयेमांसाध्वीमितितदातस्यप्रायश्चित्तंलघुकाः । उपाध्यायातिक्रमणेयद्याचार्योनभणतियथेमां विसर्जयेति, तदा तस्यापि प्रायश्चित्तं चतुर्लघु एवं तावत् प्रवर्तिन्यामविसर्जयन्त्यामुक्तमिदानीमाचार्यस्योपाध्यायस्य वा अविसर्जयतः प्रतिपाद्यते । एवमेव अनेनैव प्रकारेणोपाध्याये अविसर्जयतिप्रथमतोभवन्तिचत्वारो लघुकाः । ततो वृषमादिक्रमेणप्रायश्चित्तं वर्धमानंतावत्दृष्टव्यं यावत् पर्यन्ते नवममनवस्थाप्यलक्षणं प्रायश्चित्तं आचार्येण प्रथमतोऽभण्यंते गुरुकाश्चत्वार
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-६/१५८ स्ततस्तदादिकं वृषभादिक्रमे प्रवर्धमानं तावदवसेयं यायत्पर्यन्ते चरमं पाराञ्चितमितीयमक्षरयोजना भावार्थस्त्वयम् संयत्या प्रेषणे प्रवर्तिन्या विसर्जितायामविसर्जितायां वा यद्युपाध्यायो न विसर्जयति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकास्ततोऽन्येन साधुना गीतार्थेन स उपाध्यायो भण्यते । तथाप्यमुत्कलने चतुर्गरु ततो यः साधुरुपाध्यायस्थानं प्राप्तस्तेन स प्रज्ञास्तेन स प्रज्ञाप्यते तथाप्य विसर्जने षड्लघु तदनन्तरमाचार्यस्थानं प्राप्तः साधुः प्रेष्यते तेनाप्यविसर्जने षड्गुरु कुलेन ततः कुलस्थविरेण वा भावनीयस्तत्राविसर्जने च्छेदः । गणेन गणस्थविरेण वा भणनेऽप्यविसर्जने मूलं सङ्खेन स्थविरेण वा प्रज्ञापनायामप्यमुत्कलनेऽनवस्थाप्यं तथा संयत्याभणने प्रवर्तिन्या विसर्जितायामविसर्जितायां वा यदि आचार्यो न विसर्जयति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकम् तदनन्तरं तस्य समीपे वृषभः प्रेष्यते तस्याप्पमुत्कलने षट्लघु । तत उपाध्यायस्थानप्राप्तेन साधुना भणनेऽप्यविर्सजने षट् गुरु । तदनन्तरमाचार्यस्थानप्राप्तः साधुः प्रेषणीयः । तस्याप्यमुत्कलने च्छेदः । कुलेन कुलस्थविरेण भणितेऽप्यविसर्जने मूलं गणेन गणस्थविरेण वाऽनवस्थाप्यं सङ्केन सङ्घस्थविरेण वा पाराञ्चितं संघातिक्रमे तस्या गणादपहरणं सङ्खेन । तथा चाह
[भा. २८२५]
साहत्थमुंडियं गच्छवासिणं बंधवेविभग्गंती । अन्नस्स देइ संघो नाणचरणरक्खणा जत्थ ।।
वृ- पार्श्वस्थादिभिः स्वहस्तमुण्डितां गच्छ्वासिनीं पार्श्वस्थादि गच्छ्वासिनीं वा बान्धवा उद्यतविहारिणो ये संसारान्निस्तारयन्ति तान् विमार्गयन्ती अन्यस्याचार्यस्योपाध्यायस्यान्यस्याश्च प्रवर्तिन्याः सङ्घो ददाति । यत्र तस्या ज्ञानचरणरक्षणा भवति किमित्वेवमत आह
[भा. २८२६ ] नाणे चरणस्स पव्वज्जाकारणं नाणचरणतो सिद्धी । हि नाणचरणवुड्डी अज्जाठाणं तहिं वृत्तं ।।
वृ- प्रव्रज्याकारणं ज्ञानस्य चरणस्य च ज्ञानचरणनिमित्तं प्रव्रज्या प्रतिपद्यते इति भावः । यतो ज्ञानचरणतः सिद्धिर्नान्यस्मात्ततो यत्र ज्ञानचरणरवृद्धिस्तत्रार्याणामार्यिकाणां स्थानप्रवस्थानमुक्तं तीर्थकरगणधरैः । पार्श्वस्थादीनां सकाशे ज्ञानचरणेन ततस्तेभ्यस्तामपहृत्य सङ्घो अन्यस्य ददाति । । [भा. २८२७] मोत्तूण इत्थ चरिमं इत्तिरितो होइ ऊ दिसाबंधो ।
उसन्नदिक्खियाए आवकहाए दिसाबंधो ।।
वृ- अत्र एतेषु चतसृषु मध्ये चरमां चउत्थी पुन मग्गए सिक्खमित्येवंरूपां मुक्त्वा शेषाणां तिसृणामध्वनिर्गतादिकादीनां दिग्बन्ध इत्वरो भवति । चरमायाः पुनरवसन्नदीक्षिताया यावत्कथिको दिग्बन्धः ।
मू. (१५९) कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंधीण वा निग्गंथं अन्नगणाओ आगयं खुयायारं जाव तरस ठाणस्स आलोयावेता पडिक्कमावेत्ता निन्दावेत्ता गरहावेत्ता विउट्टावेत्ता विसोहावेत्ता अकरणाए अभुट्ठावेत्ता अहारिहं पायच्छितं पडिवज्जावेत्ता उवट्ठावेत्तए वा धारेत्तए वा ।।
[ भा. २८२८ ]
बृ- अस्याक्षरगमनिका भाष्यविस्तरश्च प्राग्वत् द्रष्टव्यस्तथा चाहसेव गमो नियमा निग्गंथाणंपि होइ नायव्वो । नवरं पुन नाणत्तं अनवट्टप्पो य पारंची ।।
वृ- एष एवानन्तरोदितो गमः प्रकारो निर्ग्रन्थानामपेत्य गणादागच्छतां भवति नियमात् ज्ञातव्यः ।
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-६, मूल- १५९, [भा. २८२८]
२२५ नवरंपुनःप्रायश्चित्तेनानात्वंअनवस्थाप्यंपाराञ्चितंच ।इयमत्रभावना-येनप्रव्रजितःसक्षुल्लको भिक्षुर्वा स चेत् संयते प्रेषिते न मुत्कलयति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्लघु । ततो वृषभादिक्रमेण प्रयश्चित्तं पूर्वप्रकारेण वर्धमानं तावद् द्रष्टव्यं यावत्सङ्घन सङ्घस्थविरेण वा भणनेऽप्यमुत्कलनेऽनवस्थाप्यं तथा तस्य साधुना भणनेऽप्यमुत्कलने यधुपाध्यायस्तं प्रव्राजकं न भणति यथा विसर्जयनमिति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्लघु । आचार्यस्याभणेन चतुर्गरुतथा उपाध्यायः साधुप्रेषणे यदि न मुत्कलयति तदा चतुर्लघु । ततो वृषभादिक्रमेण पूर्ववद्वर्धमानं प्रायश्चित्तं तावद् द्रष्टव्यं यावत्संघातिक्रमेऽनवस्थाप्यं, आचार्यस्य तुचतुर्गुरुकादारभ्य तावद्वक्तव्यं यावत्सङ्घातिक्रमे पाराञ्चितमत्रापि निर्ग्रन्थ्या इव चत्वारो भेदास्तथा चाह[भा.२८२९] अद्धाण निग्गयादी कप्पठ्ठगसंभरंततो बिइतो ।
आगमनदेसभंगे चउत्थ उमग्गए सिक्खं ।। वृ- प्रथमोऽध्वनिर्गतादिकोऽद्वितीयः कल्पस्थकं वालकं संस्मरन्, तृतीयः परचक्रागमेन देशभङ्गे चतुर्थः पार्श्वस्थादिदीक्षितः शिक्षा मार्गयति । अमीषां च व्याख्यानं सविस्तरं प्राग्वन्निरवशेषं द्रष्टव्यमत्राप्यचरमं मुक्त्वाशेषाणां त्रयाणामित्वरो दिग्बन्धश्चतुर्थस्य तुयावत्कथिकइति ।
उद्देशकः-६-समाप्तः मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितासम्यादिताव्यवहार सूत्रेषष्ठ उद्देशकस्य (भद्रबाहुस्वामीरचिता नियुक्तियुक्त) संघदासगणि विरचितंभाष्यं एवंमलयगिरि आचार्येण विरचिताटीकापरिसमाप्ता।
(उद्देशकः-७) व्याख्यातः षष्ठोद्देशकः । सम्प्रति सप्तम आरभ्यते । तत्रचेदमादि सूत्रम्
मू. (१६०) जे निग्गन्था य निग्गन्थीओ य संभोइया सिया, नो कप्पइ निग्गंथीणं निग्गंथा अनापुच्छित्ता निगंथि अन्नगणाओ आगयं खुयायारं सबलायारं भिन्नायारं संकिलिट्ठायारचित्तं तस्स ठाणस्स अनालोयवित्ता जाव पायच्छित्तं अपडिवजावेत्ता पुच्छित्तए वा वाएत्तए वा उवट्ठावेत्तएवा संभुजित्तएवासंवसित्तएवा तीसे इत्तरियं दिसंवा अनुदिसंवाउद्दिसित्तए वा धारेत्तएवा ।
मू. (१६१) जे निणंथा य निग्गंथा य निग्गंथीओ य संमोइया सिया कप्पइ निगंथीणं निगंथे आपुच्छित्ता नियंथि अन्नगणाओआगयंखुयायारंजावसंमुजित्तएवासंवसित्तएवा तीसे इतरियं दिसं वा अन्नदिसंवा उद्दिसिए वा धारेत्तएवा। [भा.२८३०] निगंथीण हिगारेओसणत्ते यसमनुवत्तंते ।
सत्तमए आरंभोनवरं पुन दोवि निगंथी।। वृ- निर्ग्रन्थी नामाधिकारेऽवसन्नत्वे षष्ठोद्देशकेचरमसूत्रद्वयाऽनुवर्त्तमाने सप्तमे उद्देशके सूत्रद्वयस्यारम्भोभवति । तत्रयथाषष्ठोद्देशकेचरमसूत्रद्वये एकस्मिन्सूत्रेनिर्ग्रन्थी द्वितीयेसूत्रेनिर्ग्रन्थ एवमिहापि नयत आह-नवरं सूत्रद्वयेपि द्वेपि निर्ग्रन्थ्यौ एवमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्याः-ये निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्चसांभोगिकाःस्युस्तेषांमध्ये निर्ग्रन्थीनांनकल्पतेनिर्ग्रन्थाननापृच्छयान्य-स्माद्गणा[22[15]
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१६१ दागतांक्षुताचारां भिन्नाचारांसंक्लिष्टाचारचित्ताममीषां शब्दानामर्थः प्राग्वत्, यस्मिन् स्थाने सीदतिस तस्यस्थानस्यअनालोच्य अप्रतिक्रम्यप्रायश्चित्तमप्रतिपाद्यप्रष्टुंवा वाचयितुंवा उपस्थापयितुंवा षण्णां संभोगेनसंभोक्तुं वासंवस्तुंवातस्याइत्वरंदिशमाचार्यलक्षणामनुदिशंवाउपाध्यायप्रवर्तिनी लक्षणामुपदेष्टुं वाअनुज्ञातुंनापि तस्याः स्वयं धारयितुमित्येष प्रथमसूत्राक्षरार्थः । ।सम्प्रतिभाष्यविस्तरः[भा.२८३१] सुत्तधम्मकहनिमित्तमादिघेत्तूणनिगयागच्छा ।
पणवणचेइयाणपुअंकाऊणआगमनं ।।। वृ-कस्याप्याचार्यस्य शिष्या सासूत्रमुपलक्षणमेतदर्थं च गृहीत्वा तथा धर्मकथाः पठित्वा निमित्तं वातीतमनागतंगृहीत्वाआदिशब्दाविद्यामन्त्रचूर्णयोगांश्वज्ञात्वा गच्छान्निर्गताततः संनिमित्तादिबलेन धर्मकथा च इत्यादीनामीप्सिता जाता ततः संस्तवेन तानावृत्त्य चैत्यायतनप्रज्ञापनातश्चैत्यायतनं कारितवती विपुलं तत्र सत्कारसमुदयमनुभवति । अन्यदा सा महत्तरिका तस्याः संबोधनार्थं वा विहारप्रत्ययं वाचैत्यमहमुद्दिश्य वातत्रसमागतासातस्याः शिष्या परितुष्टा ततइभ्यगृहेषु विविधान्यशनादीनिवस्त्राणिचमहार्हाणितस्यामहत्तराया उत्पादयति,ततस्तस्या महत्तरिकयासाऽनशिष्टा किमद्या प्यार्ये पार्श्वस्थत्वेन तिष्ठसि । कुरुसंयमे समुद्योगस्वयं वा सा उद्यंतु कामा एवं तस्यामुपस्थितायां यदि चैत्यानामन्यःशुश्रूषकोऽस्ति । ततस्तस्मात्स्थानात् प्रतिक्राम्य तां महत्तरिका नयति, अथ नास्ति चैत्यानामन्यशुश्रुषकस्ततोयदितस्मात्स्थानात्प्रतिक्राम्यतांमहत्तरिकानयतितदाचैत्याभक्तिनिमित्तं तस्याः प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकं, । एवं पूजां महत्तरिकायाः कृत्वा महत्तरिकया सह गुरुसन्निधावागमनमेतदेवाभिधित्सुराह[भा.२८३२] धम्मकहनिमित्तेहियविजामंतेहिंचुणजोगेहिं ।
इब्भादिजोसियाणंसंथवदाने जिनाययनं ।। वृ-धर्मकथानिमित्तं विद्यामन्त्रैश्चूर्णयोगैश्चइत्यादि ।जोषित्वाप्रीतयित्वासंस्तवदाने परिचयकरणे तथाविध प्रज्ञापनया नियतनंकारितवती ।। [भा.२८३३] संबोहणठ्ठयाए विहारवत्तीय जिनवरमहेव ।
मपह (महय) रिया तत्थ गया निजरणंभत्तवत्थाणं ।। वृ- तस्याः सम्बोधनार्थं विहारवृत्या वा जिनवरमहे वा तस्या महत्तरिका तत्र गता तत इभ्यगृहेषु तस्या विविधस्यभक्तस्य महार्हाणां वस्त्राणां निर्जरणंदानंतया कारितम् ।। [भा.२८३४] , अनुसठ्ठ उज्जमंती विवजएचेइयाण सारखए ।
पडिवजंत अविजंतएउगुरुगाअभत्तीए || वृ-ततः सा महत्तरिकया संयमोद्योगकरणे समनुशिष्टाः स्वयं वा उद्यच्छन्ती वर्तते । तत्र विद्यमाने चैत्यानांसारापकेसाराकारकेतां नेतुंप्रतिपद्यन्ते । अविद्यमानेतुचैत्यसारकारकेतस्यानयेन अभक्तिनिमित्ताश्चत्वारो गुरुकास्तासांमहत्तरिकाणांम प्रायश्चितम् ।।. [भा.२८३५] आगमनं सक्कारंहिंडंति जहिं विरुवरूवेहिं ।
लाभेणसन्नियट्टा हिंडंती तोतहिं दिठ्ठा ।। वृ- एवं सत्कारं सन्मानं च प्रतिगृह्य गुरुसमीपे आगमनं ततो लाभेन वस्तुलाभेनोपेताः सन्निवृत्ता विरूपरूपैरन्यदेशसत्कैर्वस्त्रैः प्रावृत्तास्तत्रभिक्षां हिएडन्ते । चैत्यवन्दनाय वा व्रजन्ति । तत्र हिण्डमाना
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२७
उद्देशकः-७, मूल - १६१, [भा. २८३५] वृषभैदृष्टा एतदेवस्पष्टंभावयति[भा.२८३६] सक्कारिया य आया हिंडंति तहिंविरूवरूवेहिं ।
वत्थेहिं पाउयातेदिट्ठा यतहिंतुवसभेहिं ।। वृ- सत्कारिताश्च महत्तराः प्रवृत्तकार्या यत्र गुरवस्तिष्ठन्ति तत्रायातास्तत्र च विरूपरूप्यैर्नानाप्रकारैर्महावस्त्रैः प्रावृत्ता हिण्डन्ति । ताश्चतत्रहिण्डमाना वृषभैदृष्टाः ।। [भा.२८३७] भिक्खाउसरणंमिव अपुव्ववत्थ उताउदट्टणं।
गुरुकहणतासिपुच्छा अम्हे अदिन्ना नवा दिठा ।। वृ- भक्षियां समवसरणे वा अपूर्ववस्त्रास्ता दृष्ट्वा वृषभा गुरुकथनं कृतवन्तो वषभैप्रोर्निवेदितं । ततआचार्येणवृषभाभणिताः । पृच्छतता आर्याः कुतोयुष्माकंतानिवस्त्राणिततोवृषभैस्तासांसमीपं गत्वा पृच्छा कर्तव्या । यथा-आर्ये नास्माभिरेतानि वस्त्राणि दत्तानि, नापि केनचिद्दीयमानानि अस्माभिदृष्टानि ।। [भा.२८३८] निवेदियं च वसभेआयरिए दिठ्ठ एत्थ किंजायं ।
तुम्हे अम्ह निवेयह किंतुब्भहियं नवरं दोनि ।। [भा.२८३९] लहुगोलहुगा गुरुगाच्छम्मासा होतिलहुगुरुगाय ।
च्छेदो मूलंच तहागणंचहाउंविगिंचेजा ।। वृ-अत्र द्वयोथियोर्यथासंख्येन पदघटना । सा चैवम्-संयतीभिर्यत् किमपि वस्त्रादिकं लभ्यते तत्सर्वंगुरवे निवेदनीयंअनिवेदितेप्रायश्चित्तंलघुकोमासः । वसभेइतिवृषभे पृच्छके वृषभेणपृच्छायां कृतायां यदिन निवेदयन्ति तदा चत्वारो लघुकाः । आचार्येऽपि प्रच्छके यदिन कथयन्ति तदा चत्वारो गुरुकाः । यदि पुनराचार्यैरधिक्षिप्ता यथा किं युष्माभिर्न निवेदितानि तदा यद्व्यावृत्ता तदा चतुर्लघुकमथानावृत्ताः सत्यो न कथयन्ति तदा चतुर्गुरुकम् । अथ ता ब्रुवते यद् भणन्ति तत् दृष्टं स्यात्तदा षण्मासा लघवः । अथाभिदधति किमत्रजातं यदि न निवेदितं तदा षण्मासा गुरवः प्रायश्चित्तं । अथ भाषन्ते यूयं किमस्माकं निवेदयत । अत्रप्रायश्चित्तंच्छेदः । किंयुष्माकमस्मदधिकं नवरमावां परस्पर द्वेभ्रातृभाण्डे एवं तासांब्रुवतीनांप्रायश्चित्तं मूलं । तस्याश्च प्रवर्तिन्या गणोहत्वाअन्यस्या दीयते । अथ सापिनेच्छतिततोऽन्यस्यादातव्यः । अथसापिनेच्छति तद्दन्यस्या दीयते । एतदेवाह[भा.२८४०] अनिस्सादेतिगणंअहनेच्छतिततो विगिंचते ।
. तंपिपुनरविदिन्निस्सा एवंतुकमेणसव्वासिं ।। वृ-अन्यस्या गणमाचार्या ददति ।तांपूर्वांप्रवर्तिनींगणंहृत्वा विगिञ्चयेत् परित्यजेत् । पुनरन्यस्या ददति । एवंक्रमेणसर्वासामपिपूर्वस्याअनिच्छायांगणोदातव्यः ।सर्वासामनिच्छयांसर्वासांपरित्यागः ।
अथकस्मात्ता गणंदीयमानं नेच्छन्तितत आह[भा.२८४१] पवत्तिनि ममत्तेनंगीयत्थातो गणंजई।
धारईत्ता नईच्छंति सव्वासिपि विगिंचणा ।। वृ-यदिगीतार्थाअपिगणंधारयितुंप्रवर्तिनी ममत्वेन नेच्छन्तितदासर्वासांविगिञ्चना परित्यागः । [भा.२८४२] चोयगगुरुतो दंडोपक्खेवगचरियसिद्धपुत्तीहिं ।
विसयहरणढ़या तेनियंच एयं ननाहिंति ।।
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
व्यवहार-छंदसूत्रम् -२- ७ / १६१ वृ- चोदकः प्राह-प्रवर्तिन्यास्तुच्छेऽपराधे गुरुको दण्डो दत्तः । आचार्यः प्राह- अपराधोऽपि तासां गरीयान् यतव्याहृताः (अभिहिताः) सत्यो निष्ठुरंभाषते । अन्यच्चताएव स शिष्यमाणा अनापृच्छ्योपधिं गृह्णत्यश्चरिकासिद्धपुत्रीभ्यां प्रक्षेपकमुपचारविषयनिमित्तहरणार्थतया न ज्ञास्यन्ति । नापि कयाचित् सिद्धपुत्रिकया स्तैन्यकरणाय प्रव्रजितया एतत् उत्कृष्टवस्त्रादिकं स्नेनितं न ज्ञास्यंति तस्मादेतिच्छिष्यापननिमित्तमेष गुरुको दण्डः । एतदेव सप्रपञ्चमाह
[भा. २८४३]
अवराहो वि गुरूतासिं सच्छंदेनोवहिं तुजाघेत्तुं । न कहंती भिन्न वा जं निठ्ठरमुत्तरं बेंति ।।
वृ- अपराधोऽपि तासां संयतीनां गुरुरेव यत् स्वच्छन्दसा उपधिं गृहीत्वा न कथयन्ति भिन्ना वा ज्ञाता वा सत्यो यन्निष्ठुरमुत्तरं ब्रुवते । अन्यच्च अनापृच्छया गृह्णत्यो विषयहरणार्थतया चरिकासिद्धपुत्रीभिः प्रक्षेपकं न ज्ञास्यन्ति । एतदेव भावयति
[भा. २८४४ ]
अचियत्ता निक्खता निरोहलावन्नलंकियं दिस्सा । विरहालंभे चरिया आराधना दिक्खलक्खेण ।।
वृ- कापि महेला कुटुम्बिनो अवियत्ता अप्रीतिमती अहमिति प्रव्रजिता । नवरं संयतीत्वे निरोधेन कुतोऽपि कर्मकरणादीनामर्थाय निर्गमनं ततः शरीरस्य लावण्यमद्भुतां लावण्यालंकृतां भिक्षामटती स भर्त्ता दृष्ट्वा लोभं गतः । सा चात्मतृतीया भिक्षामटती विरहो न विद्यते यत्र तामालापयति । ततः स चरिकां दानसन्मानाभ्यामाराधयति । ततश्चरिका ब्रूते सन्दिश यन् मया कर्तव्यं । स प्राह-एतां संयतीं तथा कुरुत यथा प्रतिभज्यते । ततः सा दीक्षालक्षेण दीक्षाव्याजेनाहं प्रव्रजिष्यामीत्येवं रूपेण तां संयतीमुपागता ।।
[भा. २८४५ ]
अहवावि अनो कोई रूवगुणुम्माइतो सुविहियाए । चरियाए पक्खेवं करेज च्छिद्दं अविंदंतो ।।
वृ- अथ च कोऽप्यन्योऽविरतः सुविहितायाः संयत्या रूपगुणेनोन्मादित उन्मादं ग्राहितच्छिद्रमविन्दन् अलभमानश्चरिकय दानसन्मानाभ्यामाराधितया प्रक्षेमुपचारं कुर्यात् ।।
[भा. २८४६ ]
सिद्धीवि कावि एवं अहवा उक्कोसनंतगा भिन्ना ।
होहं वीसं भेउं अगहियगहिए य लिंगंमि ।।
वृ- अथवा चरिकया अभावे चरिकया प्रयोजनासिद्धौ कापि सिद्धयपि सिद्धपुत्रिकापि एवं दानसन्मानाभ्यां गृहीत्वा प्रयुज्येत, ततोऽनापृच्छया ग्रहणेऽजानत्यस्ता स्तमप्युपचारं गृह्णीयुस्तथा च सति महान् दोषः । अथवा सा सिद्धपुत्रिका तासां संयतीनामुत्कृष्टान्ययन्तकानि वस्त्राणि दृष्ट्रा भिन्ना वस्त्रग्रहणलोभेन चित्त (वि) भक्तमुपागता भविष्याम्यहं प्रव्रजितेति विश्रम्य गृहीत अगृहीते च लिङ्गे उत्कृष्टवस्त्राणां स्तैन्यं कुयात् । पर आह
[ भा. २८४७ ]
वीसिज्जिय नासिहिती दिट्टंतो तत्थ घंटलोहेण ।
तम्हा पवित्तिनीए सारणजयणाए कायव्वा ।।
वृ- चोदकः प्राह- नन्वेवं विसर्जितास्ता नंक्ष्यन्ति तस्मान्मा क्रियतामी दृशो गुरुको दण्डः । आचार्यः प्राह-दृष्टान्तस्तत्र घण्टालोहेन । किमुक्तं भवति ? यस्मिन्नेव दिने यत्र लोहे घण्टा कृता तल्लोहं तस्मिन्नेव दिने विनष्टं । एवं यत्र दिवसे ताः स्वच्छन्दतो वस्त्राणि गृहीतवत्यः प्रव्रज्यां वा दत्तवत्य स्तस्मिन्नेव दिने
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल - १६१, [भा. २८४७ ]
ता विनष्टा यत एते दोषास्तस्मात् प्रवर्तिन्या सारणा यतनया कर्तव्या । तामेवाहधम्मं जइ काउ समुट्ठियासि अप्पोवदुग्गं तुकुमं सएहिं । तदानि वच्चामो गुरूण पासं भव्वं अभव्वं च विदंति तेऊ ।।
[ भा. २८४८ ]
२२९
वृ- सा परिव्राजिका सिद्धपुत्रिका यदि संयतीनामुत्तिष्ठति ततः सा प्रवर्तिन्या वक्तव्या यदि धर्मं कर्तुं समुत्थितासि तर्हिसम्प्रति व्रजामो गुरूणां पाश्वयतो भव्यमभव्यं वा ते विदन्ति । वयं तुकिंजानीमः । गुरुवः कथं जानन्तीति चेदत आह
[ भा. २८४९ ]
जो जेन अभिप्पाएण एति तं भे गुरूवियाणंति । पारगमपारगति य लक्खणतो दिस्स जाणंति ।।
बृ-यो येनाभिप्रायेण समागच्छति तत्भो गुखो विजानन्ति तथा प्रव्रज्यां गृहीतुकामां दृष्ट्वा लक्षणत एव जानन्ति यथा एष प्रव्रज्यायाः पारगो भविष्यत्येषोऽपारग इति तथापत्ता पोरिसिमादी च्छाया उव्वाय वुत्थ साहंति ।
[भा. २८५० ]
चोदेति पुव्वदोसे रक्खंती नाउ से भावं ।।
वृ-प्राप्ता पौरुष्यादिकं प्रथमपौरुष्यादकिंगुरवे निवेदनीया । तथा च्छाता बुभुक्षिता उद्धाता परिश्रान्ता तथा उषिता तदपि संयत्यो गुरूणां कथयन्ति गुरुश्च पूर्वदोषान् चोदयति कथयति । तथा से तस्या दीक्षिताया भावमभिप्रायं द्रष्टुं ज्ञात्वा गुरवो रक्षयन्ति । एष द्वारगाथा संक्षेपार्थः ।
[भा. २८५१ ]
जा जीए होति पत्ता नयंति तं तीए पोरिसीए । उछो उवाय निमित्तं बितियाए ततियाए चरिमाए । ।
।
वृ- या यस्यां पौरुष्यां संयतीनां पार्श्वे प्राप्ता भवति तस्यां पौरुष्यां संयत्यो गुरुसमीपं नयन्ति । अथ सा च्छाता उद्वाता वा तर्हि तन्निमित्तं तेन कारणेन तस्या द्वितीयस्यां तृतीयस्यां चरमायां वा गुरु समीपं नीयते । नीत्वा च च्छातादिकं सर्वं कथ्यते । एतेन च्छातोद्वातेति व्याख्यातम् । । साम्प्रतमुषिता[भा. २८५२] चरमाए जा दिज्जइ भत्तं विस्सामयंतिणं जावं ।
ता होइ ति सा दूरं च अंतरं तेन वुच्छंमि ।।
वृ- चरमायां पौरुष्यां सा समागता सा च्छाता ततो यावत्तस्यां चरमायां पौरुष्यां भक्तं दीयते । भक्तानन्तरं च संयत्यस्तां विश्रामयन्ति तावन्निशा भवति । दूरंतरं चा गुरुणामुपाश्रयात् तेन सा तत्रैव संयतीनामुपाश्रये उषिता प्रभाते च गुरुसमीपे नेष्यते ।।
[भा. २८५३ ]
नाहिंति ममंते तू काइना सेज्ज अप्प संकाए ।
जाउन नासेज तहिं तं तू गयंबेंति आयरिया ।।
वृ-प्रभातेऽहं गुरुसमीपे नेष्यते तु गुरुवो मां ज्ञास्यन्ति इति विचिन्त्य काचिदात्मशङ्कया नश्येत् । या तु नश्यति तां तत्र गुरुपाश्रये गतामाचार्याणां संयत्यः कथयन्ति । यथैषास्माकमुपाश्रयेऽनेन कारणेनोषिता एतेन वृत्थसाहंतीति व्याख्यातम् । । एवं कथिते आचार्यास्तां ब्रुवते किमित्याह
[भा. २८५४ ] न हु कप्पइ दूती वा चोरा अम्हका इ इतिवृत्ते । गुरुणानायामि अहं वएज नाहंति वा बूया ।।
वृ- न हु नैव कल्पते दूती चौरी चास्माकं काचित् दीक्षयितुं कल्पते इति गुरुणोक्ते ज्ञाताहमिति विचिन्त्य व्रजेत् । यदि ब्रूयात्नाहं तादृशीति एतेन पूर्वदोषात् चोदयतीतिव्याख्यातम् । । सम्प्रति क्खति
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
नाउं सभावमिति व्याख्येयं । तत्र कथं तस्या भावं लक्षयन्तीत्यत आहअतिसयरहिया थेरा भावं इत्थीण नाऊ दुन्नेयं ।
[भा. २८५५ ]
रक्खेथ एवं उवियं लक्खेहिया से अभिप्पायं ।।
वृ- अतिशयरहिता अपि स्थविराः स्त्रीणां दुर्विज्ञेयं भावभिङ्गिताकारकुशलतया ज्ञात्वा वदन्तिएतामुत्परां यत्नेन रक्षत लक्षयत वा से तस्या अभिप्रायं कथं लक्षयन्त्वित्यत आहउच्चारभिक्खे अदुवा बिहारे थेरीहिं जुत्तं गणिणी उपेसे । थेरीण असती तु अत्तव्वयाहि ठवेति एमेव उवस्सयंमि ।।
[ भा. २८५६ ]
।
वृ- यदा सा ब्रूते नाहं तादृशीति तदा तस्या उत्परिचितेन लिङ्गमात्रं समर्पितं तत उच्चारभूमौ भिक्षायामथवा विहारे गणिणी (नी) प्रवर्तिनी तां स्थविराभिर्युक्तां प्रेषयेत् । स्थविराणामभावे अतद्वयोभिस्तस्याः सकाशात्या याः क्षुल्लकतरास्तरुणास्ताभिः सममुच्चारभूम्यादिषु प्रेषयति । एवमेव प्रथमतः स्थविराभिस्तासामभावे असदृशवयोभिरित्यर्थः । उपाश्रये स्थापयति ।।
- छंदसूत्रम् - २- ७ / १६१
व्यवहार
[भा. २८५७] कइयविया उपविट्ठा अच्छति छिङ्गुतहिं निलिच्छंती । विरहालंभे अहवा भणाइ इणमो तहिं साउ ।।
वृ- कैतविका कैतववती प्रविष्टा सती वा तत्र छिद्रं निरीक्षमाणा तिष्ठति । अथवा विरहालाभे तत्र सा इदं भणति । किं तद्भणतीत्यत आह
[भा. २८५८ ]
अविहाडाहं अव्वोमा मं पसेज्जनीयवग्गो वा । तंदानि चेइयाई बंदह रक्खामहं वसहिं । ।
वृ- पाक्षिकादिषु आर्यिकाश्चैत्ये वन्दनार्थं प्रस्थिता अवलोक्य सा शैक्षी ब्रूते - अव्वो इति सम्बोधने । अहमविघाटा अप्रकटावर्ते यदिवा मामां प्रव्रजितां निजवर्गः पश्येत्ततः सव्रतात्त्याजयेत् । तस्मादिदानीं यूयं चैत्यानि वन्दध्वमहं वसतिं रक्षामि । एवमुक्ते एकया तरुण्या सह प्रतिश्रयपालिका स्थापिता । तत गतास्वार्थिकासु सा शैक्षी तां तरुणीमार्थिकां ब्रूते
[भा. २८५९] उवन्नो सो धणिणं तुज्झ धवो जे तया सि नित्तणहो । वभिचारी उव अन्नी इति ना ते विगिंचणानीसे ।।
वृ- तव धवो भर्ता यस्तदा निस्तृष्ण आसीत् स इदानीं धणिवमत्यर्थं तवविषये उव्वन्न उत्कणिठतः । अथवा अन्यः कोऽपिव्यभिचारी पारदारिकः संयती प्रार्थयामास । तां प्रव्रज्यां व्याजेन व्यापारितवान् तत एव विरहं ज्ञात्वा ब्रूयात् । को वा तरुणोरूपादिगुणोपेतः तवानुगोऽनुरूपो वर्तते । स ते समागममिच्छति । एवं तस्याभावे ज्ञाते विगिञ्चना परित्यागः कर्तव्यः । अथवा काचित् सिद्धपुत्रिका वा अन्या वा संयतीनां वस्त्राद्यपहर्तुकामा निष्क्रमणव्याजेन प्रविष्टा चैत्यवन्दनार्थं गतास्वार्थिकासुतरुणीं क्षुल्लकां प्रतीदं ब्रूते
[भा. २८६० ]
पारावयादीयाइं दिठाणं नासिणं तगामिणए । तुझं नत्थिहितिरिहे वृत्ता खुड्डीतो दंसंति ।।
वृ- पारापतादिकानि आदिशब्दात् पुंद्रवर्धनकानि परिग्रहो न मया नन्तकानि वस्त्राणि दृष्टानि नमिति वाक्यालङ्कारे । तत् किं युष्माकं महत्तरिकायाः पार्श्वेतानि न सन्ति । एवमुक्तास्ताः क्षुल्लकाः तुच्छतया मास्माकं महत्तरिकाया परिभवो भूयादिति कृत्वा दर्शयन्ति । कानि कानीत्यत आह
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३१ -
उद्देशकः-७, मूल- १६१, [भा. २८६१] [भा.२८६१] कोटेंब तामलित्तगसिंधवएकसिणगँगिएचेव ।
बहुदेसिएयअन्ने पेच्छसुअम्हंखमज्जाणं ।। वृ-कोट्टम्बानिगौडदेशोद्भवानि, तामलित्तिकानि सैन्धवानि अन्यानि चबहुदैशिकानि कृत्स्नानि परिपूर्णानि जुङ्गितानि खण्डीकृतानि अस्माकं क्षमार्याणां क्षमाप्रधानानामार्याणां प्रवर्तिन्या इत्यर्थः । प्रेक्ष्य वस्त्राणीति उपसंहारमाह[भा.२८६२] सच्छंदगेण्हमाणीण होतिदोसा जतो उइच्चाती ।
इइपुच्छिउंपडिच्छा न तासिसच्छंदयासेयं ।। वृ-स्वच्छंदतउपधिं शिष्यां वा गृह्णतीनां यतइत्यादय एवमादयो दोषाभवन्ति इत्यस्मात् कारणात् गुरुनापृच्छय उपधेः शिष्यायावाप्रतीच्छाग्रहणंन तुस्वच्छन्दता तासांश्रेयसी ।।
मू. (१६२)जेनिगंथायनिगंथीओयसंभोइया सियाकप्पइ निगंथाणंनिगंथीओ आपुच्छित्ता वा अनापुच्छित्ता वा निगंथिं अन्नगणाओ आगयं खुयायारं सबलायारं भिन्नायारं संकिलिहायारचित्तं तस्स ठाणस्स आलोयवेत्ताजाव पायच्छित्तं पडिवजावेत्ता पुच्छित्तए वा वाएतए वा उवट्ठावेत्तए वा संभुजित्तए वा संवसित्तए वा तीसे इत्तरियं दिसं वा अनुदिसं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तए वा । तं च निग्गंथीओ नो इच्छेजा सेवमेव नियंठाणं । [भा.२८६३] अत्थेन गंथतो वासंबंधो सव्वहा अपडिसिद्धो ।
सुतं अत्थमवेक्खति अत्थो विनसुत्तमतियाति ।। वृ-अर्थतोग्रन्थतश्चसम्बन्धोऽप्रतिषिद्धःसर्वथा यतःसूत्रमर्थमुपेक्षते ।अर्थेऽपिचनिग्रंथीनामधिकारे सूत्रमिदंप्रवृत्तमतः सूत्रतोऽर्थतश्चसम्बन्धोऽस्तीति न किञ्चिदनुपपन्नम् । [भा.२८६४] नदिसोयसरिसओवा अहिगारो एस होइदव्वठो ।
छठानंतरसुद्धासमणीणमयंतुजाजोगो ।। वृ-अथवाषष्ठोद्देशकेचरमानन्तरसूत्रद्वयादारभ्य एषोऽधिकारो नदीश्रोतः सदृशो दृष्टव्यो, अयंतु योगः तावत् यावत् श्रमणीनामधिकारः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीरापृच्छय अनापृच्छय वा निर्ग्रन्थीमन्यगणादागतां क्षताचारां संक्लिष्टाचारचरित्रां तस्मात्स्थानादालोच्य प्रतिक्रम्य प्रायश्चितंप्रतिपाद्यप्रष्टुं वाचयितुंवा उपस्थापयितुंवासंभोक्तुंवासंवस्तुंवा तस्या इत्वरां दिशमाचार्यलक्षणामनुदिसमुपाध्यायलक्षणांप्रवर्तिनीलक्षणांच उद्देष्टुवा स्वयंधारयितुंवातांच निर्गन्थ्यः सांभोगिक्यो वा नेच्छेयुस्तर्हि सेहिमेव नियंठाणं निजमात्मीयं स्थानं प्रतिगमयतामपि तां परित्यज्यतामपीतिभावः । निर्दोषत्वं प्रतिसिद्धिरेव न कश्चनापि दोष इतिसूत्रसंक्षेपार्थः । [भा.२८३५] संविग्गाणुवसती आभीरी दिक्खिया य इतरेहिं ।
तत्थारंभंदट्टा विपरिणमतितरेवदिठाओ ।। वृ-को दिवा (काचिदा) भीरी संविग्नानां समीपे धर्मं श्रुत्वा उपशान्ता तेच संविग्ना अन्यत्र विह्ता इतरेऽसंविग्नाः समागतास्तैः सा आभीरी दीक्षिता । तेषां चा संविग्नानामारंभं रन्धनादिकं दृष्ट्रा सा विपरिणमति विपरिणामेन तस्या अभिप्रायोजातस्तेषामेव संविग्नानां समीपमुपगच्छामि । एवं चिन्तयन्त्या तयातेइतरेसंविग्ना स्थानादिसमवसरणेदृष्टाः श्रुता वा यथामकस्थाने तिष्ठन्ति ।।
[भा.२८६६] तहचेव अब्भुवगया जहछठुद्देस वणिया पुब्विं ।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१६२ ___ अविसजंताणंपियदंडोतह चेवपुव्युत्तो ।। वृ-सा तत्र गता यत्र ते संविग्नाः श्रुता गत्वा च ग्रहणशिक्षामासेवनशिक्षामन्यमाचार्यमन्यमुपाध्यायमन्यांचप्रवर्तिनी याचतेएवमुक्तेयथैवषष्ठोद्देशके चतुर्थीमग्गएसिक्खमेत्यत्र ।पूर्ववर्णिता तथैव एषापिसंविग्नैरभ्युपगता यथा अविसर्जयतां प्रवर्तिन्युपाध्यायाचार्याणां पूर्वदण्डः प्रायश्चित्तं दण्डस्तथैवात्रापिद्रष्टव्यः ।। [भा.२८६७] तंपुनसंविग्गमणो तत्थानीयं तुजइन इच्छेज्जा। .
नियगातो संजतीतोममकारादीहिंकज्जेहिं ।।। वृ-तां पुनः संवग्निमनसं तत्रानीतां यदि निजकाः संयत्यो ममकारादिभिः कार्यैर्नेच्छेयुस्तान्येव ममकारादीनि कारणान्याह[भा.२८६८] पासत्थिममत्तेणंपगती वेसा अचक्खुकंताय ।
गुरुगणतनीयस्स वनेच्छंती पाडिसिद्धीतो ।। [भा.२८६९] उमाणंने(नो)काहितिसंखलिबद्धाव ततोसव्वातो।
__ मा होहि ईसागरियंसीयंतिचउउयं नेच्छे ।। वृ- यस्याः सा शिष्या तया सह तासां मैत्री ततो मा सा पार्श्वस्था अस्माकमुपरिमन्यु कार्कीरिति पार्श्वस्थाममत्वेन नेच्छंति । अथवा सा कर्मानुभावतः प्रकृत्यां प्रायः सर्वजनस्यापि द्वेष्या यदि वा पूर्वभवानुभावत एकस्याः प्रवर्तिन्या अचक्षुः कान्ता अथवा सा प्रवर्तिनी आत्मीयस्याचार्यस्य विषये केनापिकारणेन कुपितावर्त्तते । यदि वागणस्यगच्छस्योपरिएतच्चाचार्योनजानातियद्वातस्याः संयत्या यो निजवर्गस्तस्य विषये प्रवर्त्तिन्याः [प्रवर्त्तिन्या प्रतिसिद्धिः] प्रतिस्पर्धता विद्यते । अथवा ताः सर्वा अपिसंयत्यःशृंखलाबद्धाः परस्परंस्वजनाः ततोनोऽस्माकमपमानमेपाकरिष्यतितस्मान्मासागारिकं भवतु । यदि वा ताः सीदन्ति तच्चाचार्यो न जानाति सा च धर्मश्रद्धया पार्श्वस्थाविप्रहायात्र समागता सास्माकं सागारिकीतिकारणैः तामुद्यतामपिनेच्छन्ति ।अत्रप्रायश्चित्तविधिमाह[भा.२८७०] भणिय वसभाभिसेए आयरियकुलेणगणेन संघेन ।
लहुगादिजावमूलं अनिस्से गणो यदायव्यो ।। [भा.२८७१] एवं पुव्वगमेणं विगिचणंजाव होइसव्वासिं १ ।
देवण २ मणुन्नाणं३अमणुन्न ४ चउण्हमेगयरं ।। वृ- वृषभैरानीतां यदि पूर्वकारणैस्तां नेच्छन्ति तदा तासां प्रायश्चित्तं चतुर्लघुः । अभिषेक उपाध्यायस्तेन ताः संयत्यो भणनीयाः प्रतीच्छतेमां संयतीमिति नेच्छंति चतुर्गुरु एवमाचार्येणापि भणनेऽनिच्छायांषट् लघुकुलेनषट्गुरु,गणेनच्छेदः, सङ्घनमूलम्, तथाचाह-लघुकादिचतुर्लघ्वादि प्रायश्चित्तंक्रमेणतावत्द्रष्टव्यंयावन्मूलम् ।सङ्घभणनेऽप्यनिच्छायांप्रवर्तिन्यागणोऽपह्रियते अन्यस्याः गणो दातव्यः । अथ सा प्रवर्तिनी ममत्वेन गणं नेच्छति तद्दन्यस्या दीयते । एवं पूर्वगमने विगिश्चणं परित्यजनं तावत् द्रष्टव्यं यावत्सर्वासामपि भवति । ततो यस्तस्याचार्यस्य द्वितीयो गच्छस्तत्र नीयते तत्रापि यदितथैव ता नेच्छन्ति । ततोऽन्यगच्छसत्काः सांभोगिक्यः संयत्यस्तासां दीयतेता अपि यदि नेच्छेयुस्तर्हि अन्यसांभोगिकीनां दीयते । तथा चाह-अन्यानांमनोज्ञानाममनोज्ञानां च सर्वसंख्यया चतसृणामेकतरं स्थानं ददति । तत्र प्रथमं स्थानमात्मीयाः संयत्यो द्वितीयं गच्छवर्तिन्यः तृतीयमन्याः
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२३३
उद्देशकः-७, मूल - १६२, [भा. २८७१] सांभोगिक्यश्चतुर्थममनोज्ञा इतिअथवा अन्यथा चतुर्णा मेकतरमिति व्याख्यायते[भा.२८७२] समणुन्नमणुन्नाणंसंजय तहसंजतीणचउरोय ।
पासत्थिममत्तादिव अद्धाणादिव्वजे चउरो ।। वृ-समनोज्ञानांसंयतानांसमुदायः एकंस्थानसमनोज्ञानांसंयतीनांद्वितीयम्,अमनोज्ञानांसंयतानां तृतीयमनोज्ञानां संयतीनां चतुर्थमेवमेतानि चत्वारि स्थानानि एतेषामेकतरं समनोज्ञसंयतीनामात्मतृतीयानां द्वितीयंगच्छवर्तिनीनामन्यगच्छवर्तिनीनांवास्थानंदीयते । तदभावे अमनोज्ञसंयतीनामपि अथवा पार्श्वस्था ममत्वं प्रकृत्या सर्वजनद्वेष्या प्रवर्तिन्या वा अचक्षुः कान्ता गुर्वादिप्रतिस्पर्धता वा प्रवर्तिन्या एतानि यानि चत्वारि कारणानि । एतेषामेकतरत्कारणमधिकृत्यान्य सांभोगिकीनामसांभोगिकीनांच दीयते । अथवा याऽध्वनिर्गतादिका दुहितरं वा संस्मरन्ती परचक्रागमनेन देशभङ्गेवा शिक्षां वा मृगयमाणा एता याश्चतस्रस्तासामेकतरामन्यसांभोगिकीनामसांभोगिकीनां वा दातव्या । यद्यसांभोगिक्योऽपिनेच्छन्तितदा किंकर्तव्यमित्याह[भा.२८७३] सेहित्ति नियंठाणं एवं सुत्तमिजंतुभणियमिणं ।
एवं कयपयन्ना (त्ता) ताहे सुयंताउतेसुद्धा ।। वृ-एवमसांभोगिकीनामप्यनिच्छायां यत्सूत्रेभणितं सेहमेव नियंठाणमिति तत्कर्तव्यमस्यायमर्थ एवं कृतप्रयत्नाअपियदा संयत्यो नेच्छन्ति तदातेतांमुञ्चन्तोऽपिशुद्धाः । __ मू.(१६३) जेनिगंथाय निगंथीओयसंभोइया सिया, नोण्हंकप्पइपारोक्खं पाडिएक्कंसंभोइयं विसंभोगं करेत्तए; कप्पइण्हं पच्चक्खं पाडिएक्कं संभोइयं विसंभोगं करतए । जत्थेव अन्नमन्नं पासेजा, तत्यैव एवं वएज्जा- 'अहणं अजो, तुमाएसद्धिं इमम्मिकारणम्मि पच्चक्खंसंभोग विसंभोगकरेमि' । से यपडितप्पेजा, एवंसे नोकप्पइपच्चक्खंपाडिएक संभोइयं विसंभोगंकरेत्तए, सेयनोपडितप्पेजा, एवं से कप्पइ पच्चक्खं पडिएकं संभोइयं विसंभोगकरेत्तए ।।
वृ-सूत्रसम्बन्धमाह[भा.२८७४] संभोइउंपडिक्कमाविया यकप्पइ अयंपि संभोगो ।
सोउविवक्खे वुत्तोइमंतुसुत्तंसपक्खंमि ।। वृ- अनन्तर सूत्रे प्रतिक्राम्य संभोक्तुं कल्पते इत्युक्तम् । अयमपि चानेन सूत्रेणाभिधीयमानः संभोगस्ततः संभोगधिकारादिदं सूत्रं प्रवृत्तमथवायं सम्बन्धः । पूर्वसूत्रे संभोगो विपक्षे संयतीरूपेऽभिहितः । इदं तु सूत्रं सपक्षे संयतरूपे संभोगविषयमिति सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेना-यातस्यास्य व्याख्या-ये निर्ग्रन्था निर्ग्रन्थ्यश्च सांभोगिकाः स्युस्तेषां नोणमिति वाक्यालङ्कारे कल्पते परोक्षे प्रत्येकं सांभोगिकं विसांभोगिकंकर्तुंकल्पते परोक्षप्रत्यक्षप्रत्येकंसांभोगिकं विसंभोगकरोमि । एवमुक्ते यदि स प्रतितप्यते मिथ्यादुष्कृतंन भूय एवं करिष्यामि एवं सतिसेतस्य न कल्पते । त्रयाणां प्रत्यक्षं प्रत्येकं सांभोगिकंविसांभोगिकंकर्तुमथसनप्रतितप्यते । एवंसतिसेतस्य कल्पते त्रयाणांप्रत्येकंसांभोगिकं विसंभोगिकं कर्तुमितिसूत्राक्षरार्थः ।। अधुनाभाष्यकार आह[भा.२८७५] संभोगो पुव्वुत्तोपत्तेयंपुन वयंतिपडियकं ।
तप्पंतेसमणुने पडितप्पणमाणुतप्पंतु ।। वृ-संभोगः पूर्वं निशीथाध्ययने उक्तः, पडियकं पुनर्वदन्ति प्रत्येकं यो विसंभोगं करोतिस तप्यते
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१६३ यथाएतेन नामशय्यातरपिण्डः प्रतिसेवितो हा कष्टमेवंतप्यन्तमितरो ज्ञात्वानुतप्यते । एषमम दोषेण तप्यतितस्मात्प्रत्याययामियथा असदेतत्यदहंशय्यातरंपिण्डंसेवितवान् ।अथसतुतदासौचिन्तयति मा ममदोषेणैष तप्यतु तस्मान्मिथ्या दुष्कृतंकरोमि । एवं संविग्ने तप्यति यदनुतपनं तत्प्रति तपनमिति तदेवं भाष्यकृता विषमानि सूत्राक्षराणि विवृतानि । सम्प्रतिनिर्युक्त्यऽवसर :[भा.२८७६] सागारिए गिहा निग्गएय वडघरिय जंबुघरएय ।
घम्मिय गुलवाणियएहरित्तो लित्तेय दीवे य॥ वृ-सागारिके शय्यातरे शय्यातरगृहान्निर्गते वरगृहिकेजम्बूगृहिकेच असदभ्याख्यानेन विसंभोगः कृतः । इयमक्षरघटना ।भावार्थस्त्वयं-एकस्मिन्ननगरे आचार्यस्यवटगृहिकः शय्यातरः तस्मिन्नेव नगरे अन्य जम्बूगृहिको गृहस्थोऽस्ति । ताभ्यां वटगृहिकजम्बूगृहिकाभ्यां आत्मीयं गृहं कारितं । तयोश्च निर्मापितयोर्द्वयोरपि गृहयोः कपोताः प्रविष्टास्ततोऽमङ्गलमिति मन्यमानौ तौ नैमित्तिकं पृच्छतः । कथमेतस्य दुर्निमित्तस्य व्याघातो भवेत् । नैमित्तिको वदति वटगृहिको जम्बूगृहिक गृहमधितिष्ठतु जम्बूगृहिकोवटगृहिकगृहं,ततः कतिपयानि दिनानिस्थित्वा पञ्चान्निजनिजगृहेगच्छेयातां । तौ परस्परगृहे संचरिती तावदिदमथान्यदा अन्यस्मात् गच्छात् प्रघूर्णकाः समागताः । ततो वास्तव्यै जम्बूगृहिकस्य वटगृहिकगृहं प्रविष्टस्य गृहात्प्रथमालिकामानीय तेषां प्राघूर्णकानां दत्वा (त्ता) तैः शय्यातरपिण्डं मन्यमानैरुपरोधवशादप्रीत्यानुक्तास्ततस्ते प्राघूर्णका निर्गत्य आत्मीयस्याचार्यस्य समीपं गत्वा लोचयन्ति । तेऽस्माकं सांभोगिकाः शय्यातरपिण्डं भुजंते अस्माभिः कथमप्युपरोधशादप्रीत्या प्रथमालिकाभुक्ता एवं श्रुत्वा आचार्योऽपि विचिन्त्य यदि विसंभोगंतंकरोति । [भा.२८७७] नवघरकवोयपविसणदोण्हं नेमित्तिजुगवपुच्छाय ।
अनोनस्स घराइंपविसह नेमित्तितो भणइ ।। [भा.२८७८] आदेसागमपढमा भोत्तुंलज्जाएगंतुगुरुकहणं ।
सोजइकरेजवीसुंसंभोगं एत्थ सुत्तंतु ।। वृ- नवयोहयोः कपोतानां प्रविशनं । ततो द्वयोरपि गृहस्वामिनो युगपन्नैमित्तिको भणतिअन्योन्यस्यगृहप्रविशतस्तौ चप्रविष्टावन्यदाआदेशानांप्राघूर्णकानामागमस्ततोवास्तव्यैर्जम्बूगृहिकस्य वटगृहिकगृहं प्रविष्टस्यगृहात्प्रथमालिका आनीतातालजयाभुक्त्वा ततोनिर्गत्य गुरुसमीपंगत्वा गुरोः कथनंसयद्यविचार्य विष्वक्संभोगतंकरोति । तदा अत्रसूत्रमापतितंद्रष्टव्यम् । अत्रविचारदितावित्वरं गृहपरिवत्र्तं कृतवन्तौ तदा स जम्बूगृहिकोऽशय्यातर एव अथ यावत्कथिकस्तदा जम्बूगृहिक एव शय्यातरः ।।धम्मियत्ति अस्य व्याख्यानम्[भा.२८७९] धम्मितो देउलं तस्स पालेइजइभद्दओ।
सो विसंवड्ढियंतत्थ लद्धं देजा जईणउ ।। वृ-तस्य शय्यातरस्य किञ्चित् देवकुलंतत्धार्मिकः पालयति । स च यतीनां भद्रकस्ततः संवर्धितमग्रकूरतस्मिन्शय्यातरगृहेलब्ध्वासाधूनामानीय ददाति । अत्रापितथैव प्राघूर्णकागमनंधार्मिकात्प्रथमालिकानयनमित्यादिसर्वंतथैव वाच्यं गुलवणिक इत्यस्य व्याख्यानम्[भा.२८८०] वाणियतोयगुलं तत्थ विक्किणंतो उतंदये ।
तत्थसो वारिएहुजा अडंकच्छपुडेणवा ।।
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १६३. [भा. २८८०]
वृ-शय्यातरगृहे स्थितो गुडवणिक्स तत्रगुडं विक्रीणन् साधूनां गुडं ददाति । अथवा शय्यातरस्य अपवरिकायामात्मीयं भांडं निक्षिप्तं ततः कच्छपुटेनाटित्वा तत्रैव समागच्छति । स चाटन् यदा तदा वा साधूनां भिक्षांददाति । ततः प्राघूर्णका गमनमित्यादिविभाषा तथैवहरितोपलिप्ते इत्यस्य व्याख्यानम्[भा.२८८१] हरितोलित्ता कयासेज्जा कारणेतेयसंठिया ।
पसज्जा वसहिपालस्सचेइयगणेनिगए ।। वृ-च्छिनानि वा विहरियाणि छगणेन वसतिरघुनोपलिप्ता कृता हरितानि च तत्र परिसाटितानि | तस्यामधुनोपलिप्तायांपातितेषुचहरितेषुसाधवः कारणेन स्थिताः । अथवापूर्वस्थितानांचैत्यवन्दनार्थ गणे निर्गते पश्चात् वसतिपालस्य प्रसह्य बलात्कारेणोपलिप्ता कृता हरितानि च पातितानि । अत्रावसरे प्राघूर्णकाः समागतास्ते वसतिंदृष्ट्वा चिन्तयन्ति ।प्रतिदिवसमुपलिप्यतेशय्याऽचार्यस्य कथितंतत्रच यद्यविचार्य विसंभोगः क्रियते तदा अत्रसूत्रोपनिपातः । दीपेचेत्यस्य व्याख्यानम् ।।
[भा.२८८२]पविट्ठो दीवएणवा कयकजस्स पम्हढे (.......) सोविजाने दिने दिने ।। वृ-यस्यांशय्यायां संयताः स्थिताः । तत्रशय्यातरः केनापिकारणेनप्रदोषे दीपकेन सह प्रविष्टस्ततो येन कार्येण समागतस्तत्कार्यं कृत्वा निर्गतो दीपस्तत्रैव विस्मृतस्तत्रच तस्मिन् दिवसे सांभोगिकाः समागमन्स च प्राघूर्णक बृहत्तरः शय्यातरस्य कृतकार्यस्य विस्मृतेदीपेजानाति दिने दिने वसतौ दीपः क्रियते । एवंज्ञात्वा गुरोः कथितं ।सचाविचिन्त्यविसंभोगंकृतवान् । अत्राप्यधिकृतसूत्रस्योपनिपातः। एतान्यसन्ति कारणानि ।अत्रप्रायश्चित्त विधिमाह[भा.२८८३] टुसाहणलहुओवीसुंकरताणलहुगआणादी ।
अद्धाण निग्गयादी दोण्हंगणभंडणंचेव ।। वृ-योऽसन्तिकारणान्यविवेच्यगुरोर्निवेदयतितस्य प्रायश्चित्तंलघुकोमासः ।कथितेऽपियद्याचार्यो न विवेचयति अविवेच्य च विसंभोगं कुर्वन्ति तदा तेषां विष्वक् कुर्वतां चत्वारो लघुकाः । न केवलं प्रायश्चित्तं किन्त्विज्ञादयश्च दोषाः तथाऽध्वादि निर्गतानामादिशब्दादशिवादिकारणपरिग्रहः द्वयोरपि गणयोर्मण्डनं च । एतदेव स्पष्टं भावयति[भा.२८८४] तंसोउमनसंतावोसंतई एइ उडई।।
अनेवितेविवजंते वज्जिया अमुएहि तो ।।। वृ- ये तेषां संभोगिकास्तैस्तत् शय्यातरपिण्डाद्यासेवनं श्रुत्वा मनः संतापः क्रियते यथा तेन धर्म श्रद्धिकेनापि भवता शय्यातरपिण्डाद्य कल्पिकमासेवितं । ततः सोऽद्यप्रभृत्यस्माकं सन्तते स्तुद्यति पृथग विभिन्न इत्यर्थः । ततोऽन्ये तेषां साम्भौ गिकास्तेऽपित्तान् विवर्जयन्ति यतस्तेऽ वसन्ना जातस्तनोऽमुकेन आचारेण विवर्जिता। [भा.२८८५] ततो वा अन्नतो वावितेसुच्चा इह निग्गया ।
वजंताजंतु पाति निजरातो यहाविता ।। वृ-ततस्तेविवर्जिता अध्वनिर्गता अशिवादिकारणेन वा निर्गताइह यत्रतेपूर्वसंभोगिकास्तिष्ठन्ति तत्रप्राप्तास्ततोयैरविवेच्यशय्यातरपिण्डादिकमासेवितमित्याचार्यांणांकथितंतेभ्योऽन्येभ्यो वा श्रुत्वा यूयं पृथकृताइत्याकर्ण्यतंगणंवर्जयित्वायतः प्रथमद्वितीयपरीषहभ्यामनगाढादिपरितापनंप्राप्नुवन्ति । तन्निष्पन्नमविवेच्य विसंभोगकारणं प्रायश्चित्तं । निजरातो य हाविया इति तेषाम-ध्वादिनिर्गतानां ते
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१६३ वास्तव्या वैयावृत्यं कृत्वा निर्जरां प्राप्नुयुस्ते ततो हापिताः, प्रभूतं च कर्म अविवेच्य नतल्पकैर्बध्यते यन्महता संसरेण निस्तीरतुंशक्यते ।। [भा.२८८६] तंकजतो अकजे वा सेवियंजइवितंअकज्जेण।
नहुकीइपारोक्खं सहसा इतिभंडणंहुजा ।। वृ- यस्मादेते दोषास्तस्मात्कायतः कारमेन अकार्ये वा कारणाभावे वा यद्यपि सेवितं तत् शय्यातरपिण्डादिकं तथाप्यकार्येण एवमेव परोक्षं सहसा इत्येवं विसंभोगः न कयित । मा परस्परं द्वयोर्गणयोर्भणंडणंभूयादितिहेतोः कथं विवेकः कर्तव्य इत्यत आह[भा.२८८७] निस्संकियंव काउंआसंकनिवेयणा तहिंगमनं ।
सुद्धे हि कारणमनाभोगजाणया दप्पतो दोण्हं ।। वृ-तैःप्राधूर्णकैस्तेप्रष्टव्याः कोयुष्माकंशय्यातरः । कथंवा एवशय्यातरोनभवति ।एवं निःशङ्कितं कृत्वा ।अथ लज्जया न पृष्टास्ततो न निश्चय इति एवमाशङ्का निवेदनायां कृतायां यस्याचार्यस्य कथितं तेन प्रेषितस्य संघाटस्य तत्र गमनं तेन च संघाटकेन गत्वा यत्तैः कथितं तत्तेन प्रष्टव्यास्ततस्ते गृहपरिवर्त्यादि यथा तथ्यं कथयन्ति ततः सङ्घाटो गत्वा निजसूरिसमीपं कथयति । एवमक्रियमाणे द्वयोर्गणयोर्भण्डनं तदेव पश्चार्द्धनभावयति ।शुद्धे हिशुद्धैरप्यस्माभिः समं यूयं विसंभोगंकरुथ अथवा कारणं गृहपरिवर्तादिकमाधिकृत्य न गृहीतव्यं, यदि वा अनाभोगेन गृहीतमथवा द्वयोः प्रथमद्वितीयपरीषहयोरुदीर्णयोर्जानता दर्पतोगृहीतं । पुनःपश्चात्कृताशोधिरपिचयदि निष्कारणेऽपिगृहीतंतथापि नयुक्तंपरोक्षं विसंभोगकारणं यदि वयं नाद्दताभवामस्ततोयुक्तं विसंभोगकरणमथ कारणेगृहीतंतदा वयंशुद्धा एव कथंविसंभोगकारणमेवंभण्डनस्यात् ।साम्प्रतंकारणमनाभोगेतिपदद्वयंव्याख्यानयति[भा.२८८८] कजेण वा विगहियं सागरपरियदतोय सोअम्हं ।
कारणमजाणतो वागहियं किंचीसुकरणंतु ।। वृ-कार्येण कारणेन गृहीतमस्माभिर्वापि शब्दो विकल्पने । तच्च कार्यमस्माकं स्वागारपरिवर्तः । अथवा कारणमजानता यदिगृहीतंतथापि किं कस्मात्परोक्षे विष्वक्करणं विसंभोकरणं । [भा.२८८९] जाणते हिव दप्पा घेत्तुंआउट्टिउ कयासोही ।
तुब्भेत्थ निरइयारा पसीयहभंते कुसीलाण ।। वृ-जानद्भिरपि वा प्रथमद्वितीयपरीपहत्याजितैर्दात्गृहीत्वाआवृत्यकृतास्माभिःशोधिः तस्मात यूयमेवात्र गतिर्निरतिचारा भदन्तः कुशीलानामस्माकंप्रसीदतेत्युपहासवचनमेतत् ।। [भा.२८९०] पढमबिइओदएणंजंसव्वं आउरेहिं तंगहियं ।
दिट्ठादानि भवंतोजं बिइय पएसुनित्तण्हा ।। वृ- प्रथमद्वितीयोदयेन प्रथमद्वित्तीयपरीषहोदयेन यत्तत्सर्वमातुरर्गृहीतं युष्माभिस्तत् विस्मृतं दृष्टा भवन्त इदानीं यत् द्वितीयपदेषु निस्तृष्णा इति । एतदप्युपासवचनं । एवं भण्डनं प्रवर्तते । यत एवं परोक्षे विसंभोगकरणे भण्डनदोषस्तस्मात्कल्पते निर्ग्रन्थानां प्रत्यक्षं सांभोगिकं विसंभोगं कर्तुमस्यैव सूत्रस्यव्याख्यानमाह.. [भा.२८९१] सत्तमए ववहारे अवराहविभावियस्स साहुस्स ।
आउट्टगणाउट्टे पच्चक्खणं विसंभोगे ।।
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १६३, [भा. २८९१]
२३७
वृ- अस्मिन् सप्तमे व्यवहारे व्यवहारस्योद्देशके अपराधेन विभावितः परिभावितो यः साधुः स यदि प्रत्यावर्तते, तदा तस्यापराध विभावितस्य साधोरावृत्तस्य विसंभोगो न क्रियते प्रायश्चित्तं पुनर्दीयते । अथ नावर्तते ततो वास्त्रयं भण्यते आवर्तस्य महानुभाव एवमुक्तोऽपि यदि नावर्तते तदा तस्मिन्ननावृत्ते प्रत्यक्षेण प्रत्यक्षतवा विसंभोगः क्रियते ।।
[भा. २८९२]
संभोगेभिसंबंधेन आगति केरिसेन सह नेओ । रिसएण विभागो भइ मुणसु समासेणं ।।
वृ- एवमभिसम्बन्धेन संभोगआगते शिष्यः पृच्छति-कीद्दशेन सह संभोगो ज्ञेयः । कीदृशेन सह विसंभोगः ? । सूरिराहभण्यते एतत्समासेन तत्वं भण्यमानं श्रुणु । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतिपडिसेहे पडिसेहो असंविग्गे दानमादितिक्खुत्तो ।
[भा. २८९३]
अविसुद्धे चउ गुरुया दूरे साहारणं काउं ।।
वृ- प्रतिषिध्यते पार्श्वस्थादिकंन कल्पते इति निवार्यते इति प्रतिपेधोऽसंविग्नः पार्श्वस्थादि भण्यते । तस्मिन्प्रतिषेधेऽसंविग्ने दानादेर्दानर्गहणसंसग्यदिः प्रतिषेधः त्रिः कृत्व इति यदि कथमपि दानादि करोति तदा एक द्वौ त्रीन् वारान् वार्यते । एकैकस्मिंश्च वारे प्रायश्चित्तं मासलघु वास्त्रयवारणेऽपि यदि भूयस्तैः सह दानादि करोति । तदा सोऽविशुद्ध इति विसंभोगः क्रियते । विसांभोगिकमपि सांभोगिकं करोति । तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । दूरे गतानां यदि केऽपि पृच्छन्ति यथा सन्त्यस्माकं केचित्संभोगिकास्तत्र देशे इति तदा साधारणं कृत्वा वक्तव्यम् । यथा तदा सांभोगिकाः अभवन् । इदानीं पुनर्न जानीमः किमनुपालयन्ति सांभोगिकत्वं वा नेति एष निर्युस्ति गाथा समासार्थः ।
[भा. २८९४]
पासत्थादि कुसीले पडिसिद्धे जाउ तेसिं संसग्गी ।
पडिसिज्झइ एसो खलु पडिसेहे होइ पडिसेहो ।।
वृ- पार्श्वस्थादिके कुसीले स्थाने प्रतिषेधे यातेषां पार्श्वस्थादि स्थानवर्तिनां संसर्गिः प्रतिषिध्यते । साच संसर्गिर्दानग्रहणाभ्यामवसातव्या एष भवति प्रतिषेधे प्रतिषेधः न चैषप्रतिषेधे प्रतिषेधोनानर्थोसूयगडंगे एवं धम्मज्झयणे निकाचितं ।
[भा. २८९५ ]
अकुसीले सया भिक्खु नो य संसग्गियं वदे (ये) ।।
वृ-सूत्रकृते द्वितीय अङ्गे धम्मज्झयणे एवं निकाचितंनिश्चयपूर्वकं भणितं । यथा सदा भिक्षुरकुशीलो भवेत् । न च कुशीलैः सह संसर्गिकां व्रजेत् ।।
[भा. २८९६]
दानादि संसग्गी सयं कते पडिसिद्धे लहुतो ।
आउट्टे असुद्धे गुरुत्तो उ तेन परं । ।
वृ- दानादिभिः संसर्गिदानादि संसर्गिस्तस्यां सकृत् कृतायां संप्रतिनिषिध्यते । आर्य कस्मात्पार्श्वस्थादिभिः समं संसर्गिकरोषि । एवं प्रतिषिद्धे यदि स आवर्तते तदा स सांभोगिक एव । केवलं तस्मिन्नावृत्ते प्रायश्चित्तं लघुकोमासः द्वितीयमपि वारं यदि करोति ततोपिमासलघु अथ तृतीयमपि वारं करोति आवर्त्तते चऽतदापिमासलघु सद्भावतस्त्रिकृत्वा आवृत्ते लघुको मासस्तेनपरभिति ततस्तृतीयात् वारात् चतुर्थं वारं संसर्ग करोति तदासोऽशुद्ध इति तस्यप्रायश्चित्तं गुरुको मासः एतदेव स्पष्टतरमाहतिक्खुत्तो मासलहु आउट्टे गुरुगो मासो तेन परं । अविसुद्धे तं वीसुं करेंति जो भुंजति गुरुगा ।।
[भा. २८९७ ]
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
* व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१६३ वृ-त्रिःकृत्व आवृत्ते प्रायश्चित्तं लघुको मासस्ततः परं भूयः संसर्गि करणे सोऽविशुद्ध इति गुरुको मासस्तं च विष्वक् विसंभोगं करोति । योऽपितं संभुक्ते तस्यापि प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ कस्मात् वास्त्रयात्परं भूयः संसर्गिकृतो विसंभोगःक्रियतेइत्यतआह[भा.२८९८] सति दोन्नितिन्निवावी होज अमाईसुमातेन परं ।
सुद्धस्स होति चरणंमाया सहितेचरणभेदो ।। व-सकदेकवारंद्वौत्रीनवारानभवेदमायीततस्तृतीयान्वारान परंसंसर्गिकरणेमायीअथच शुद्धस्य भवति चरणंमायासहितेतुचरणभेदः चरणाभावस्ततो विसंभोगः क्रियते । [भा.२८९९] एवंतुपासत्थादिएसुसंसग्गिवारिआ एसा ।
समणुन्नेवि अपरिच्छित्ते विदेसमादी गतेएवं ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण एषा दानग्रहणाभ्यां संसर्गिवारिता । एवं समनोज्ञेऽपि विदेशादौ गते अपरीक्षितेसंसर्गिरिता द्रष्टव्या सहसंसर्गिः परीक्ष्य कर्तव्याः नान्यथेतिभावः । । सम्प्रति दूरे साहारणं काउमित्यस्य विभावनार्थमाह[भा.२९००] समणुन्नेसु विदेसंगतेषुपच्छणेहोजअवसन्ना ।
तेवितहिंगंतुमनाआहत्थितहिंमणुन्नाणे ।। वृ-कस्याप्याचार्यस्य समनोज्ञेषु सांभोगिकेषु विदेशं गतेषु पश्चादागत्य सांभोगिकाः केचिद् भिक्षाद्यलाभेनावसन्नाभवेयुस्ततस्तेऽपितत्र विदेशंगन्तुंमनसआचार्यं पृच्छंतिसन्तितत्रकेचिदस्माकं मनोज्ञाःसांभोगिकाः ।। [भा.२९०१] अस्थित्ति होइलहुतो कयादिउसन्नभुंजणेदोसा ।
नत्थि विलहुतोभंडण नक्खित्तकहनेव पाहुण्णं । वृ-एवमुक्तेयद्याचार्योवदतिसन्तितत्र नक्रसंभोगिकास्तदाप्रायश्चित्तंभवति तस्य लघुको मासः किं कारणमिति चेदत आहकदाचित्तेऽवसन्नी भूता भवेयुस्ते च प्राधूर्णिकास्तत्रगतास्तैः सह भुंजते, भुंजानानांचचतुर्गुरुकंप्रायश्चित्तंयतएवंदोषास्तस्मात्सन्तीतिन वक्तव्यमत्राचार्योब्रूयात्-न सन्तीति तदपि मासो लघुकः कस्मादिति चेत् भण्डनदोषात्तनाहि ते तत्र प्राप्तास्तेषां नास्ति केनापि गृहीते तैर्वस्तव्यैरुक्तमस्माकं ते सांभोगिकास्ततस्तैः प्राधूर्णका उक्ताः । कस्माद्वसतौनोत्तीर्णाः । प्राधूर्णके रुक्तमस्मभिःक्षमाश्रमणाः पृष्टाः सन्त्यस्माकंतत्रसांभोगिकास्तैरुक्तं-नसन्ति । एवं वास्तव्यानामग्रीतिर्जाता किमस्माभिः कृतं यद्वयं विसंभोगाः कृतास्तदनन्तरं परुषमपि भाषन्ते ततो भण्डनं तथैव चाप्रीत्यामासपयोग्यंवर्षाप्रायोग्यवानकथयन्ति ।नच प्राघूर्णकत्वंकुर्युर्यस्मादेतेदोषास्तस्मादाचार्येणैवं वक्तव्यम् ।। [भा.२९०२] आसि तयासमणुन्नाभुंजह दव्वाइएहिं पेहित्ता ।
एवं भंडणदोसानहोति अमणुन्नदोस य ।। वृ- यदास्मात् देशात् निर्गतास्तदा समनोज्ञाः सांभोगिका आसीत् आसीरन् । इदानीं न जानीमः किमनुपालयन्तिसांभोगिकत्वंवानेति । केवलंद्रव्यादिभिद्रव्यतःक्षेत्रतःकालतोभावतश्चप्रेक्ष्यपरीक्ष्य सभुंग्धमित्येवमाचार्येणोक्तेन भण्डनदोषा नाप्यमनोज्ञदोषाभवन्तीति ।।
[भा.२९०३] नायमनाए आलोयणाउअनालोइएभवे गुरुगा।
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १६३, [भा.२९०३]
२३९ गीयत्थे आलोयणसुद्धमसुद्धं विविचंति ।। वृ-ज्ञाते अज्ञाते वा सांभोगे आलोचना दातव्या तदनंतरं तैः सह संभुज्यते, यदि पुनरनालोचिते परस्परंभुंजते तदा भवंतिचत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तं सालोचना गीतार्थैर्दातव्या ।सुद्धमसुद्धविविचंति इतिशुद्धो अशुद्धो वाय उपधिस्तंविविचंतिपृथक्कुर्वान्तिप्रतिपद्यन्ते । एष नियुक्तिगाथा समासार्थः । [भा.२९०४] अविनठेसंभोगेनायमनाए य नासि पारिच्छा।
एत्थोवसंपयंखलुसेहवासेज आरेवी ।।। वृ-आर्यमहागिरेः परतः संभोगोअविनष्ट आसीत् । तदा ज्ञातेऽज्ञातेवानास्ति द्रव्यादिभिः परीक्षा आर्यसुहस्तिशिष्यद्गमकप्रव्रज्याप्रतिपत्तिप्रभृतितआरात्विनष्टःसंभोगइतिज्ञातअज्ञातेवाद्रव्यादिभिः परीक्ष्यालोचयितव्यमालोचितेचसह भुञ्जते । अथ सांभोगिकाः सन्तः कथं न ज्ञायन्ते येनाज्ञातेनेत्युच्यमानं संभवेत् तत आह-एत्थोवसंपयं खलु इत्यादि पूर्वं ये उपसम्पन्नास्ते असमानीभूता अन्ये पश्चात्केऽप्युपसम्पन्ना |अथवा पश्चादागत्य केचित्प्रव्रजितास्ततोऽदृष्टपूर्वतयातेनज्ञायन्ते इत्यज्ञाता भवन्ति । गाथायामेकवचनं जातौ ततोऽयमर्थः । आरादपि पूर्वदर्शनादर्वागपि पश्चादुपसम्पत् शैक्षान् वा आसाद्य सांभोगिकानामप्यज्ञातता भवति । तदेवं नायमनाएतिगतमिदानीमालोयणाउ[भा.२९०५] महल्लायएगच्छस्स कारणेहऽसिवदिहि ।
देसांतरागयाणोणे तत्थिमा जयणाभवे ।। वृ-अतिमहत्तयागच्छस्य नास्तिएकत्रसंस्तरणं । यद्यस्तिवाअशिवादिभिःकारणैर्देशान्तरगताएतैः कारणैः बहवः पृथक् पृथक् स्थितास्तत्र पूर्वस्थितेषु पश्चादागतानां परस्परं यत्र मेलापको भवति तत्रेयं यतना ।। [भा.२९०६] दोन्नि विजइगीयत्था राइनिएतत्थ विगडणा पुव्वं ।
पच्छाइयरो विदए समानतोच्छच्चछायातो ।। वृ-अगीतार्थेन गीतार्थस्य पुरत आलोचयितव्यं । यदि पुनावपि गीतार्थी ततोऽवमरत्नाधिकेन गुरुरत्नाधिकस्य पुरतआलोचयितव्यमवमरत्नाधिकेनालोचितेपश्चादितरोऽपिअवमरत्नाधिकस्य पुरतो आलोचनां ददाति । यः पुनः समानच्छत्रछायाकः समरत्नाऽधिकस्तत्र यः पश्चादाचार्यसमीपानिर्गतस्तस्य पुरतः प्रथममालोचयितव्यः । पश्चादितरस्यसमीपेतेन यदिपुनरनालोचितेपरस्परंभुञ्जते तदा प्रायश्चित्तं प्रत्येकं चत्वारो गुरुकाः । एतेन अनालोइए भवे गुरुगा गीयत्थे आलोयणा इति व्याख्यातम् ।। सम्प्रतिशुद्धमशुद्धं विविचंतीत्यस्य व्याख्यानमाह[भा.२९०७] निकारणे असुद्धोउकारणेवानुवायतो ।
उज्झंति उवहिंदोवि तस्ससोहिं करेंतिय ।। वृ-यउपधिनिष्कारणेपुष्टालम्बनमन्तरेणोद्गमादिभिर्परशुद्धो गृहीतोयश्चकारणेऽनुपायतो यतनया गृहीतस्तमुपधिंद्वावपिपरित्यजतस्तस्यपरस्परमालोचनायांयेनदोषेणशुद्धौपधिरात्त-स्तत्प्रत्ययमयतना प्रत्ययंच प्रायश्चित्तंप्रतिद्यते ।। [भा.२९०८] एवंतुविदेसत्थे अयमन्नोखलुभवेसदेसत्थे ।
अभिनीवारीगादी विनिग्गएगुरुसगासतो ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण खलु विदेशस्ये यतना भणिता । अयमन्यः खलु यतनाप्रकारः स्वदेशस्थे
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२. ७/१६३ तमेवाह-अभिनिवारिका प्रागुक्त स्वरुपा तया, आदिशब्दादुपधिकार्येण स्पर्धकपतीनां वा साराकरणेन गुरुपदेशतो गुरुसकाशाद्विनिर्गते बिनिर्गमेनैव प्रत्यागतैराचार्यपादमूलं कस्यां वेलायामागन्तव्यमेनामेव नियुक्तिगाथांभाष्यकारो विवृणोति[भा.२९०९] अभिनिवारेनिग्गते अहवा अन्नेणवाविकजेण।
विसणंसमणुनेसुंकाले कोवावि कालोउ ।। वृ- अभिनिवारिकया प्रागुक्तस्वरुपया निर्गत अन्येन वा उपध्युत्पातनादिना कार्येण निर्गत भूयः स मनोज्ञेषु सांभोगिकेषु स्वाचार्यपादमूले इत्यर्थः । विशनं प्रवेशः काले कर्तव्यः । शिष्यः प्राह-कः कालः १ । सूरिराह[भा.२९१०] भत्तठिय आवासगसोहे उमतित्तिपच्छअवरण्हे ।
अब्भुट्ठाणदंडाइयाणगहणेगवयणेणं ।। व-भक्तार्थिनां कृत्वा बाह्यग्रामेषु भिक्षामटित्वा भोजनंच विधाय तदानन्तरमावश्यकमुच्चारादि शोधयित्वापश्चादपराह्ने कालवेलायामायान्तिवास्तव्यैरपिनषेधिर्की शब्दं श्रुत्वाअभ्युत्थानं कर्तव्यम् । दण्डादीनामादिशब्दात्पात्रादिपरिग्रहोग्नहणंकर्तव्यं । कथमित्याह-एकवचनेनदण्डादिकं गृह्णामीत्येवं रुपेणेकेनवचनेन यदिसमर्पयन्तितदागृहीतव्यः । किंकारणमितिचेदुच्यते-वास्तव्येनातिशयेन गृहीते गहीतमिति मन्यमानेन प्राधूर्णकन वास्तव्या गृहीते मुक्ते भाजनभेदो भवति । तेन च पतता प्राणजातिविराधनास्ततस्तन्निष्पन्नं प्रायश्चित्तं तस्मादेकवचनेन दण्डादिग्रहणं, वक्ष्यमाणकारणैः । पुनरपवादपदतः कालवेलायांन प्रविशेत् । तान्येव कारणान्याह[भा.२९११] खुड्डुगविगिट्टगामे उण्हं अवरण्हे तेन तुपगेवि ।
पक्खित्तंमत्तणनिक्खिव उक्खित्तमोहेणं ।। वृ-क्षुल्लकोग्रामेयत्रप्रप्तोवर्ततेतत्रपर्याप्तंनभविष्यतीतिहेतोर्यदिवाविकृष्टमन्तरंततः कृतभिक्षाका नप्राप्स्यामोऽथवाऽपराह्ने व्रजतांतापस्ततएतैः कारणैःप्रागपिप्रातरपिप्रविशेत् । तत्रच नैषेधिकशिब्द श्रुत्वा यत् मुखे प्रतिप्तं तत् मुक्त्वा तत् गिलनीयमित्यर्थः यत् उत्क्षिप्तं लम्बने वर्तते तत्पात्रे निक्षिप्य वास्तव्यैरभ्युत्थातव्यमत्रयदिप्राधूर्णकाः कृतपर्यायाः ततस्तैर्वक्तव्यंमा अभ्युत्तिष्ठतवयं कृतपर्याप्ताः समागता यदि वा यस्य कस्याप्यर्थः तैः समभुङ्क्ते । अथकदाचित्प्राधूर्णका नकृतपर्याप्ताभवेयुस्तदा सर्वा तेषां दत्वा वास्तव्या अन्यत गृह्णन्ति । अथ वास्तव्यैरतिशयेन पर्याप्ते लब्धे ते प्राधुर्णकास्समागतास्ततो यदि तपोऽहं प्रायश्चित्तमापन्नास्तदा ओघालोचनया आलोच्य तैः समं भुञ्चते । एष नियुक्तिगाथासमासार्थः साम्प्रतमेनामेव विषयपदव्याख्यानतो व्याख्यानयति - [भा.२९१२] जइउतवं आवन्नो जा भिन्नो अहव होजनावन्नो।
तहियं ओहालोयणतेन परेण विभागोउ ।। वृ- वास्तव्यैर्भिक्षावेलायामतिशयेन पर्याप्ते लब्धे यदि प्राघूर्णकाः समागच्छन्ति तदा यदि प्राघूर्णकस्तपोहँ प्रायश्चित्तमापन्नोऽपि यावदद्यापि भिन्नो न भवति च्छेदादिकं प्राप्त इत्यर्थः । अथवा तपोऽर्हमपि प्रायश्चित्तं नापन्नः तदा ओधालोचनया आलोच्य तैः सम मण्डल्यां समुदद्दिशन्ति । ततः समुद्देशानन्तरंपरतो विभागालोचनयालोच्यप्रायश्चित्तंप्रतिपद्यन्ते ।अथच्छेदादिकमापन्नस्ततोमण्डल्या उत्कृष्य दीयते । अथ वेलायांन प्राप्ताः किन्त्वनागाढायां पौरुष्यांप्राप्तास्तत्र विधिमाह
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४१
-
-
-
उद्देशकः-७, मूल - १६३, [भा. २९१३] [भा.२९१३] अहवा भुत्तुद्धरियंसंखडि अन्नेहिंवा विकजेहिं ।
तंमुक्कं पत्तेयं इमेयपत्तातहिंहुजा ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरे वास्तव्यानां भुक्तोद्धरितं वर्तते । अथवा संखड्यां निमन्त्रिताः श्राद्धादिभिर्वास्तव्यास्तत्र मुत्कंपर्याप्तं गृहीतमस्ति यदि वा आचार्याः कुलादिका विनिर्गतास्तान् कियन्तं कालं प्रतीक्ष्य तत् योग्यं मण्डल्यां भुंक्ते प्रत्येकमुद्धरितमस्ति । इमे च प्राधूर्णकास्तत्रावसरे प्राप्ताभवेयुस्ततो वास्तव्या नेषेधिकीशब्दं श्रुत्वासमुत्थाय भणन्ति[भा.२९१४] - भुंजहभुत्ता अम्हे जेवा इच्छंति यभुत्ते सहभोजं ।
सव्वं वतेसि दाउंअन्नं गेहंतिवत्थव्वा ।। वृ- भुगूध्वं यूयं वयंभुक्तायोवा इच्छति अभुक्तैर्वास्तव्यैः सह भोज्यं स तैः सहभुङ्क्ते । अथवा प्राघूर्णकानांनपश्चाभागे परिपूर्णजातंतत्सर्वं तेषांप्राधूर्णकानांदत्वा वास्तव्या अन्यत्गृह्णन्ति ।। [भा.२९१५] तिनि दिने पाहुणंसव्वेसिं असतिबालवुढाणं ।
जे तरुणासग्गामे सव्वत्था बाहि हिंडंति ।। वृ- सर्वेषामागतानां त्रीणि दिनानी यावत् प्राघूर्णकत्वं करणीयं । अथ सर्वेषा कर्तुं न शक्नुवन्ति ततः सर्वेषामभावेबालवृद्धानां त्रीणिदिनानिप्राधूर्णकत्वंकरणीयंयेतथाप्राघूर्णकानांतरुणास्तेस्वग्रामे हिण्डन्ते येतु वास्तव्यास्तरुणास्तेउद्भामकभिक्षाचर्यया बहिामे हिण्डन्ते ।। [भा.२९१६] संघाडेगसंजोगोआगंतुगभद्दएतरेबाहिं ।
आगंतुकावबाहिं वत्थव्वयभद्दए हिंडे ।। - वृ-यदिग्रामवास्तव्याजनाआगन्तुकभद्रकास्तदा प्राघूर्णकानामेकैको वास्तव्येन समंसङ्घाटकेन हिण्डते । इतरेवास्तव्यानांसंङ्घाटसंयोगाउद्भरितास्तेबहिर्गामे उभामकभिक्षाचर्यायांव्रजन्ति । अथ ग्रामवास्तव्याजना वास्तवभद्रकास्ततो वास्तव्यनामेकैकः प्राधूर्णकेनसमं हिण्डते । येतुप्राघूर्णकानां सङ्घाटकसंयोगा अधिकास्ते बहिरुद्भामक भिक्षाचर्यया व्रजन्ति । उपधिचिन्तायामपि परस्परमालोचनायांदत्तायांयोगीतार्थेन उपधिरुत्पादितःसपरिभुज्यते । यस्त्वगीतार्थेनोत्पादितस्तस्यपरित्यागः करणीयः।
मू. (१६४) जाओ निग्गंथिओवा निग्गंथा वा संभोइया सिया, नोण्हं कप्पइ पच्चक्खं पाडिएकं संभोइयं विसंभोगं करेत्तए; कप्पइण्हं पारोक्खं पाडिएक्कं संभोइयं विसंभोगं करेत्तए । जत्थेव ताओ अप्पणो आयरियउवज्झाए पासेज्जा, तत्थेव एवं वएजा-'अहणं, भंते, अमुगीए अजाए सद्धिं इमम्मि कारणम्मिपारोक्खं पाडिएकं संभोणं विसंभोगंकरेमि'।साय से पडितप्पेज्जा, एवं से नोकप्पइ पारोक्ख पाडिएक्कं संभोइयं विसंभोगं करेत्तए; सा येसे नो पडितप्पेजा, एवं से कप्पइ पारोक्खंपाडिएकंसंभोइयं विसंभोगकरेत्तए। [भा.२९१७] मंडुगगतिसरिसोखलु अहिगारो होइबिइयसुत्तस्स ।
संपुडतो वा दोण्हविहोइविसेसोवलंभोवा ।। वृ- मण्डूकः शालूरः स यथा उत्प्लुत्य गच्छति एवं निर्ग्रन्थसूत्रान्निर्ग्रन्थीसूत्रं विसदृशमितिमण्डूकी गतिसदृशंतत उक्तं द्वितीयसूत्रस्याधिकारप्रस्तावोमण्डूकगतिसदृशः । तथासंपूडतो वा इत्यादियथा 22/16
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१६४ द्वे फलके एकत्र कृते फलक सम्पुट इत्युच्यते । एवं निर्ग्रन्थसूत्रात् द्वितीयं निर्ग्रन्थी सूत्रं सम्पुटसदृशं भवति तत उक्तं द्वयोरपि सूत्रयोः सम्पुटक इति निर्ग्रन्थसूत्रादनन्तरं निर्ग्रन्थीसूत्रमुक्तं भवति । विशेषोपलंभो वाइतिये निर्ग्रन्थीसूत्रंपठ्यते । ततः शिष्याणां विशेषोपलम्भोभवति । दूरव्यवधानेतु न स्यात् ततो भवति विशेषोपलंभ इति कृत्वा निर्ग्रन्थसूत्रादनन्तरं निर्ग्रन्थीसूत्रमुक्तमेघमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-या निर्ग्रन्थ्यो वा सांभोगिकाः स्युस्तेषां न कल्पते प्रत्यक्षं प्रत्येकं सांभोगिकी सांभोगां कर्तुं कल्पते परोक्षं प्रत्येकं सांभोगिकं विसांभोगीकर्यु यत्रैववा तानि निर्ग्रन्र्थ्य आत्मीयान् आचार्योपाध्यायान्पश्यन्तितत्रैव एवंवदन्ति ।अथ नमितिवाक्यालङ्कारे ।भदन्तअमुकया सहास्मिन् कारणेसमापतितेपरोक्षप्रत्यक्षप्रत्येकंसंभोगविसंभोगंकरोमि ।साचसेतस्याः प्रवर्तिन्याः प्रति तपति मिथ्यादुष्कृतप्रदानेनानुतपति असद्धातदाख्यानमिति प्रत्यायपयति । एवं सतिन कल्पते परोक्षप्रत्येकंसांभोगं विसंभोगकर्तुमतसा तस्याः प्रागुक्तप्रकारेणनानुतपितास्वतएवं सतिसेतस्याः । कल्पते परोक्षप्रत्येकंसंभोगं कर्तुमितिसूत्राक्षरार्थः । ।सम्प्रतिभाष्यकारः प्राह[भा.२९१८] एसोवगमो नियमा निगंथीणं पिहोइनायव्यो ।
जंएत्थंनाणतंतमहं वुच्छंसमासेणं ।। वृ-यो निग्रन्थसूत्रस्य व्याख्यागम उक्त एष एव गमो निर्गन्थीनामपि सूत्रेभवति ज्ञातव्यः केवलं यदत्रनानात्वंतदहंसमासेन वक्ष्ये ।तदेव विवक्षुः प्रथमतः प्रश्नमुत्थापयति[भा.२९१९] किं कारणंपरोक्खं संभोगा तासुकीरइवीसुं ।
पाएणताहि तुच्छा पच्चक्खंभंडणंकुज्जा ।। वृ- किं कारणं केन कारणेन तासु संयतीसु परोक्षं संभोगो विष्वक् क्रियते । आचार्य आह-हि यस्मात्प्रायेणताःसंयत्पस्तुच्छाः । ततः प्रत्यक्षं विसंभोगकरणेभण्डनं कुर्युः ।। [भा.२९२०] दोन्नि विससंजतीया गणीणो एक्कस्स वा दुवे वग्गा ।
वीसुकरणंभि तेच्चिय कवोयमादी उदाहरणा ।। वृ-द्वौगणिनावाचार्योससंयतीकौ परस्परंसांभगिकावथवा एकस्यद्वौवर्गौसंयतवर्गःसंयतीवर्गश्च । अपरस्य त्वेक एव संयतवर्गः । तौ यां विसंभोगां कुरुतस्तां तैरेव चटकगृहिककपोतप्रविशनादिरुपादुदाहरणात्प्रागुक्तप्रकारेण विसंभोगंकुरुत इत्यर्थः । कथमित्याह[भा.२९२१] पडिसेवितंतुनाउंसाहती अप्पणा गुरुणंतु। .
तेविय वा हरिऊणंपुच्छंती दोविसब्भावं ।। वृ- काश्चित्संयत्यः कासांचित् संयतीनां प्राधूर्णिका गतास्ताभिश्च पूर्वप्रकारेण प्रथमालिका कृता जाताशय्यातरपिण्डाशङ्का ।अथवा हरितोपलिप्तायां वसतौ स्थिता यदिवासदीपायांततस्ताभिरागत्य निजप्रवर्तिन्याकथितंयथा-एताः शय्यातरपिण्डमासेवन्ते । प्रतिदिवसंहरितोपलिप्तायांवसतौवसन्ति सदीपायांवेतिसापिप्रवर्तिनी तन्मुखात्प्रतिसेवितमितिज्ञात्वा ताभिः सहगत्वात्मनोगुरुणां कथयति । तेऽपिचगुरवोव्याहृत्य आकार्यद्वावपिसंयतीवर्गौसद्भावं पृच्छन्ति । केवलं यदिताएकगुरुप्रतिबद्धा अन्यथा दोषस्तथा चाह[भा.२९२२] जइताउएगमेगंअहवावी परगुरुंवइजाहि ।
अहवावी परगुरुतो परवत्तिणी तीसुवीगुरुगा ।।
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १६४, [भा. २९२२]
२४३ __ वृ-यदि यकाभिः प्रतिसेवितं शय्यातरपिण्डादि यकाभिश्च प्रतिसेवितं ज्ञात्वा गुरुभ्यः कथितं ता यदि एकमाचार्यमाश्रिताः । अथवा आत्मीया अपि सत्यः शय्यातरपिण्डाद्या सेविन्यः परं गुरुं कुतश्चित्कारणात्व्रजेयुः प्रतिपन्ना यदि वासाप्रवर्तिनी यत्संयतीभिः शय्यातरपिण्डाद्यासेवितंपरगुरुत उपसम्पदंप्रतिपन्नासुएतासुतिसृष्वतियद्याचार्यःस्वयंपृच्छतिकोऽत्रभूतार्थइतितदाप्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः किंकारणमिति चेदत आह[भा.२९२३] भंडण दोसाहुंती वगडासुत्तं मिजेभणियपुव्विं ।
सयमवियवीसुकरणे गुरुगाचावल्लया कलहो ।। वृ-तासां तिसृणामपि स्वयं प्रच्छनेभण्डनदोषाभवन्तियेभणिताः पूर्वंकल्पाध्ययने प्रथमोद्देशके वगडासूत्रेते चेमे तासां स्वयं प्रच्छने त्रिषुस्थानेषु भण्डनं तानि च त्रीणि स्थानान्यमूनि-आत्मनो द्वौ गच्छौसंयतवर्गःसंयतीवर्गश्चतृतीयोऽन्याचार्याः सक्ताः संयताः संयत्यश्चएषैको वर्गोभ(ग) एयते। भण्डनं पुनरेवंजायतेताः संयत्यः परकीयरूपाः पृष्टाः सत्यौ ब्रूयुर्यथाजानीमोयत्दुःखापिताइहलोकसहाययानिजप्रवर्तिन्याएवमुक्तेसंयतास्ताभिःसहकलहंकुर्युः ।संयतीनामपिपरस्परंरण्डाराटिर्भवति । तथान्ये गच्छवर्तिनः साधवः पराचार्येण समं परसंयतैः समं परसंयतीभिश्च समं राटिं विदध्युर्यत् एवं दोषास्तस्मात्द्वावपितौसंयतीवर्गावात्मनः आत्मनाचार्यस्यकथयतः ।यदिपुनस्ताःसंयत्यःस्वयमेव विष्वक् संभोगं कुर्वन्ति ता तासां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, कस्मादिति चेदत आहचापल्यतश्चपलतादोषेण कलहः परस्परं भूयादितिहेतोः ।। [भा.२९२४] पत्तेयंभूयत्थं दोहंपिगणहरोतुलेऊणं ।
मिलिउंतगुणदोसे परिक्खिउंसुत्तनिदोसो ।। वृ-यत एवं दोषास्तस्मादात्मन आचार्यस्य कथनीयं तौ च गणधरौ द्वावपि संयती वर्गयोः प्रत्येकं भूतार्थं तुलयित्वा सम्यग विज्ञाय तत एकत्र मिलित्वा तयोर्द्वयोरपि संयतीवर्गयोर्गुणदोषान् परीक्ष्य सूत्रनिर्देशः कर्तव्यः ।सचायंयदिनानुतपंतिततस्तत्रैव यत्रमिलिताःसयतीनां परोक्षंसंभोगंकुर्वन्ति । प्रत्यक्षंसंयतीनां विसंभोगकरणेतुच्छतयाकलहभावात् ।।
मू. (१६५)नोकप्पइ निगंथाणंनिग्गंथीं अप्पणोअट्ठाए पवावेत्तए वा मुंडावेत्तएवा सेहावेत्तएवा उवठावेत्तए वासं जित्तएवातीसेइत्तरियंदिसंवा अनुदिसंवा उद्दिसित्तएवाधारेत्तएवा ।
मू. (१६६) कप्पइनिगंन्थाणं निगंथि अन्नेसिंअट्ठाए पव्वावेत्तएवाधारेत्तए 'वा ।। [भा.२९२५] संभोगंमि पवत्तेइमा विसंभुजतेउवठविउं ।
सीसायरियत्ते वापगत्तेन दिक्खंति दिक्खेय ।। वृ-पूर्वसूत्रेभ्यः संभोगे प्रवृत्ते प्रस्तुतसूत्राभिहिता उपस्थाप्य संभुज्यते अथवा शिष्यत्वमाचार्यत्वं च प्रकृतमस्ति ततः शिष्याचार्यत्वे प्रकृतेऽनेनापि सूत्रद्वयेनेदमुच्यते-अन्यस्यार्थाय निर्ग्रन्थी दीक्षन्ति नात्मनोऽर्थयेति । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या न कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीमात्मनोऽर्थाय प्रव्राजयितुंसामायिकारोपणतोमुंडापयितुंलोचकारापणतः शिष्यापयितुमासेवनाशिक्षाग्रहणप्रदानतः उपस्यापयितुमुत्थापनाकरणतः संभोक्तुं षणां सांभोगिकानामन्यतमेन यथा योगेन संभोगेन वस्तुंवा तथा तस्या इत्वरां दिशमाचार्य लक्षणामनुदिशं वा उपाध्यायादिरूपामुद्देष्टुं वा धारयितुं वा कल्पते । निर्ग्रन्थानां निर्गथीमन्येषामपि इत्यादि प्राग्वन्नवरमन्येषामित्याचार्यस्योपाध्यायस्य वा प्रवर्तिन्या
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४ .
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१६६ अर्थाय ते एतस्या उपग्रहं करिष्यन्तीत्यादि अभिप्रायेणशेषं सुगमम् । अत्रभाष्यकारः प्राह[भा.२९२६] अन्नट्ठमप्पणा वापव्वावणे चउगुरुंचआणादी ।
मिच्छत्ता तेन संकठ्ठ मेहुणेगहणे जंच ।।। वृ-शिष्यस्य मेसर्वकार्येषु सहायिनीभविष्यतिइत्येवमन्यार्थमेवमात्मनोवार्थाय यदिप्रव्राजयति निर्ग्रन्थी तदा तस्यप्रायश्चित्तं चतुर्गुरुआज्ञादयश्चदोषास्तथा मिथ्यात्वंतीर्थकरवचनातिक्रमात् । तथा स्तैन्यार्थं शङ्कायां किमयं प्रव्राज्य (ज्य) हरिष्यति उतधर्मश्रद्धया प्रव्राजयतीत्येवं रूपायां यत्प्रयश्चित्तं चतुर्लघु उपलक्षणमेतत् । निःशङ्कितमेषप्रव्राज्य हरिष्यतीतिनिश्चयेऽपयत्प्रायश्चित्तंचत्वारोगुरुकाः । तथामैथुनेशङ्कितेशङ्कितेयथाकिंमैथुनार्थमेवप्रव्राजयितउत्धर्मश्रद्धयातियत्प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकम् । नूनमेषमैथुनार्थंप्रव्राजयतीत्येवं निःशङ्कितेयन्मूलंप्रायश्चित्तम्, । यच्चग्रहणेकञ्चकादिसंघाटप्रावरणोपदेशदाने कक्षान्तरादिदृष्ट्रा परोभयसमुत्थदोषैर्ब्रह्मचर्यविराधनंतन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तमापद्यते ।। [भा.२९२७] तेनट्ठमेहुणे वाहरइअयं संकसंकिएसोही।
___ कक्खादभिक्खदंसण मथथक्कातोभये दोसा ।। वृ-अयं प्रव्राजनाव्याजेन हरतीत्येवं शङ्कायामशङ्किते वा स्तैन्यस्यार्थे तथा मैथुनशङ्खायमशङ्किते वामैथुनेयाशोधिः प्रायश्चित्तंतदापद्यते । तथाकक्षादीनामथक्रमप्रस्तावमभीक्ष्णदर्शने आत्मोभयदोषा उपलक्षणमेतत् । परदोषाश्चय तानपिप्राप्नोतिएतदेव सविशेषमाह[भा.२९२८] हरतिती संकाए लहुगा गुरुगाय होतिनीसंको ।
मेहुणसंकेगुरुगा निस्संकिए होइमूलंतु ।। वृ-अथ प्रव्रज्यादानव्याजेन हरतीत्येव शङ्कायां प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । निशङ्के हरणे नूनमेष निश्चितंहरिष्यतीत्येवं निश्चये भवन्तिचत्वारो गुरुकाः । तथा मैथुनाशङ्कायां चत्वारो गुरुका निःशङ्किते मैथुने वा भवतिमूलं अमुमेवार्थंसूत्रकृताङ्गालापकेन संवादयति[भा.२९२९] अविधूवगादिवासो पडिसिद्धो तहयवाससतिहिगा ।
वीसत्थादीदोसा विजट्ठा एवं तुवुत्ता ।। वृ- पूर्वसूत्रकृताङ्गे एवोक्ता अभिहिताः पूर्वोक्ताः ।। [भा.२९३०] पव्वावणेसपक्खे परिच्छिए दोसविवज्जिए ।
दिक्खाएवं सुत्तंसफलं सुत्तनिवातोउकारणिउ ।। वृ- यस्मादेते दोषाः सपक्षे प्रव्राजना कर्तव्या । तद्यथा-पुरुषाः संयतैः प्रव्राजनीयाः, स्त्रियः संयतीभिः,संयतिरनुज्ञाताभिःसाचदीक्षापरिपृच्छय किंप्रव्रजसिइतिपृष्टायद्यभ्युपगच्छतितदादातव्या परंदोषवर्जितेअठारसपुरिषेष्वेवमादिदोषरहिते।अत्रपरआह-यद्येतत्तत्वंतर्हिसूत्रमफलंसूत्रेपरपक्षेऽपि दीक्षाया अभ्यनुज्ञानात्तस्याश्चासम्भवात् । आचार्यः प्राहसूत्रनिपातः कारणिकःकारणमपेक्ष्येदं सूत्रं प्रवृत्तमितिभावः । किंतत्कारणमत आह- . [भा.२९३१] कारणमेगमडंवेखंतियमादीसुमेलणा होइ ।
पव्वज्जमब्भुवगए अप्पाणेच उव्विहातुलना ।। वृ-कारणमशिवादिलक्षणमधिकृत्य कोऽपिसाधुरेकाकी जातः कथमप्येकमण्डवेगतः एकमण्डवं नामयस्य निवेशस्य सर्वासुदिक्षुचनास्तिकोऽप्यन्योग्रामोनगरंवातस्मिन्नेवमण्डवे गतस्तत्रच संयत्यो
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १६६, [भा.२९३१]
...२४५ न विद्यन्तेअथचतस्मिन्नेकमण्डवेतस्यसाधोर्माताभगिनीअन्यावाकाचननालसम्बधास्वजनास्ति, कोऽप्यन्यो ग्रामनगरंवातासांमात्रादीनांमेलनंमेलापकः साधोर्भवति ।सच मात्रादिकः स्त्रीजनोधर्मे कथितेऽकथितेवा प्रव्रज्यांप्रतिपत्तुमभ्युपगतो यथा वयं प्रव्रज्यांप्रतिपद्यामहे ।एवं प्रव्रज्यामभ्युपगते मात्रादावशङ्कनीये स्त्रीवर्गे यतना कर्तव्या । सा चेयं-तेन साधुना चतुर्विधया तुलनया तोलयितव्यस्तद्यथा-द्रव्यतःक्षेत्रतः कालतोभावतश्च ।तत्रद्रव्यतोयदिसमर्थहारमुपधिभैषजादिकंचोत्पादयितुं समर्थः, तथाकस्याप्येवंस्भावतोभवति । यथानशक्नोतिस्थातुंप्रथमालिकांविना चतुर्थरसिकादिकं वापानकंन शक्नोतिपातुं । ततस्तद्योग्यं पानकंप्रथमालिकां वा नेतुंसमर्थः; । क्षेत्रतो यदि शक्नोति पथि पादाभ्यां गन्तुमध्वनि वा यदि शक्नोति आहारादिकमुत्पादयितुम् । कालतो ग्रीष्मकाले पानकं शीतकाले तत्कालप्रायोग्यमाहारादिकं तदुत्पादयितुंसमर्थः । रात्रौ मध्याह्ने वा यदिगन्तुंप्रभुः, भावतो यदिक्रोधादीनां जयं कर्तुं क्षमो ज्ञानदर्शनचारित्राणि सामाचारी च ग्राहयितुमीशस्ततो यावदाचार्याणां प्रवर्तिन्या वा मूलं न प्राप्नोति, तावदनया चतुर्विधया तुलनयात्मानं तुलयित्वा यदि समर्थो जातस्ततः प्रव्राजयति । एतदेवाह[भा.२९३२] असिवादिकारणगतो वोच्छिन्नमडंबसंजती रहितो ।
कहियाकहियउवठिय असंकइत्थी समाजयणा ।। वृ-अशिवादिभिः कारणैरेकाकीव्यवच्छिन्ना ग्रामनगरादयोदिक्षुविदिक्षुचयस्मात्तस्मिन्व्यवच्छिन्ने संयतीरहितेमडवे गतस्तत्रचधर्मेकथितेअकथितेवामात्रादयोव्रतग्रहणार्थमुपस्थितास्तासुअशङ्कासु अशङ्कनीयास्वियंवक्ष्यमाणा यतनातामेवाह.. [भा.२९३३] आहारा दुप्पायणेदव्वे समुइंचजाणतेतीसे ।
जइतरइगंतुखेत्तेआहारादीनिअद्धाणे ।। वृ-द्रव्ये द्रव्यतो यद्याहारादीनामादिशब्दादुपध्यादिपरिग्रहः उत्पादनेसमर्थः ।समुइनामस्वभावः भावं तस्याजानाति यथाप्रथमालिकां विना न शक्नोतिचतुर्थरसिकादिकंचपानीयं पातुंन शक्नोति, ततस्तद्योग्यं पानं प्रथमालिकांचोत्पादयितुंक्षमः । तथा क्षेत्रतो यदि पथि पादाभ्यां गन्तुंतरति अध्वनि वाहारादिकमुत्पादयितुम् । [भा.२९३४] गिम्हातिकाले पानग निसिगमनातिसुवा विजइसत्तो ।
भावेकोहाइजओगाहणनाणेय चरणेय ।। वृ-काले ग्रीष्मादौ यदि पानकमुत्पादयितुमीश उपलक्षणमेतत् । शीतकाले वर्षाकाले च प्रायोग्यं तत्सम्पादयितुं शक्तो भावे यदि क्रोधादिजयः कर्तुं शक्यते ज्ञाने चरणे च तस्या ग्रहणे समर्थस्तदा यावदाचार्यमूलंप्रवर्तिनी मूलंचनप्राप्नोति ।तावदेतयाचतुर्विधायात्मानंतोलयित्वायद्यात्मनःसमर्थता गम्यते तदा प्रव्राजयति यावत्कथा समर्थो वा प्रव्राजयति । अत्रेयं मार्गणा यो यावत्कथं परिपालयितुं समर्थः स नियमात् प्रव्राजयति, इतरस्मिंस्तुभजना । तथाहि-यो यावत्कथं परिपालयितुंसमर्थः तस्य यद्याचार्यः सलब्धिकः परिपालने समर्थोऽन्यो वा स्वगणशक्तः परिपालयितुंक्षमः, ततः प्रव्राज्य तस्य समर्पयति ।अथाचार्योऽन्यो वास्वगणाशक्तस्तांपरिपालयितुसमर्थस्तदानप्रव्राजयति । इयमितरस्मिन् भजना ।।
[भा.२९३५] अब्भुज मेगयरंपडिवजिउ कामोजोउपव्वावे ।
___
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- ७ / १६६
गुरुगा अविजमाने अन्नेगणधारणसमत्थे ।।
वृ- योऽभ्युद्यतमेकतरं नाम लब्धिक आर्यिकाणां परिपालने च समर्थस्तदा तस्य मात्रादिकाव्रतग्रहणार्थमुपस्थिताः स यदि अभ्युद्यत विहारं मरणं वा प्रतिपत्तकामस्तर्हि यदि तस्याचार्योन्यो वा स्वगणसत्कः परिपालने समर्थस्तदा ता प्रव्राज्यतस्यसमर्पयति समर्प्य वाभ्युद्यतविहारमरणंवा प्रतिपद्यते अथ-नास्त्याचार्यः स्वगणसक्तो वातासां परिपालकस्तदा अन्यस्मिन् गणधारणसमर्थेऽविद्यमाने योऽभ्युद्यतमेकतरं विहारं मरणं वा प्रतिपत्तुकामः प्रव्राजयति तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः ।। [भा. २९३६ ] जो विय अलद्धिजुत्तो पव्वावेंतस्स होंति गुरुगाउ । जहा जोड समत्थो सो पव्वावेइ ता उवा ।।
वृ- योऽप्यलब्धियुक्तो न तत्प्रायोग्याहारयितुमीशस्तस्यापि प्रव्राजयतो भवन्ति चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तं, यत एवमसमर्थतायां प्रायश्चित्तं तस्माद्यः समर्थः स ता मात्रादिकाः स्त्रीः प्रव्राजयति । एवं तुलेऊणप्पं सा वि तुलिजइ उदव्वमाईहिं । कायाणं दाया दिक्ख सिक्ख इत्तरदिसानयणं ।।
[भा. २९३७]
वृ- एवमुक्तेन प्रकारेणात्मानं द्रव्यादिरूपया चतुर्विधया तुलनया तोलयत्वा या सौ प्रव्राजनीया सापि द्रव्यादिभिस्तोलयितव्या । सा च तुलनाग्रे भणिष्यते । यदि तुलनायामुक्तायां सा ब्रूते सर्वमहं कर्तुं समर्था इति तदा सा दीक्षणीया सा च तुलना तस्याः कर्तव्या यस्याः स्वभावो न ज्ञायतेयस्याः पुनः स्वभावो ज्ञातो वर्तते । तत्रान्मतुलनैव प्रागुक्ता कर्तव्या, । अथ यदि तस्य माता भगिनी वा ततः कथं तस्याः स्वभावो नज्ञायते, । उच्यते-स लघुक एव नष्टः प्रव्रजितोवा । ततः स्वभावापरिज्ञानं, कायाणदायणमिति कायानां पृथिवीकायादीनां कर्तव्यं । यथा एष पृथिवीकाय उच्यतेऽयमप्कायोऽयं तेजस्काय एष वायुकायोऽयं वनस्पतिकाय एष चलनधर्मा द्वीन्द्रियादिस्त्रसकायस्तत्र पृथिव्या आलिखनादि न कर्तव्यमप्कायेन स्वगात्रसेवनादि, तेजस्कायेन प्रतापनादिच वनस्पतिकायेन दन्तधावनादित्रसकायस्य परितापनादि । यदि पुनः कायैः कार्यमुपजायते, तदा तत्कारणे, प्रासुकेन परिमितेन कर्तव्यम् । एवमभ्युपगते तस्या दीक्षा दातव्या । तदनन्तरं ग्रहणशिक्षा सेवनाशिक्षाच शिक्षणीया । तत्रग्रहणशिक्षा सा दशवैकालिकादि सूत्रं पाठनीया । आसेवनाशिक्षा यत्परिधानपनादि शिक्षते तत्र परिधापनविधिमुपदर्शयितुकामेन पूर्वं लघुबालकसंयती नेपथ्येन परिधाप्यते तत उच्यते एवमार्ये त्वमपि परिधानं कुर्याः तथा भिक्षाटनसामाचार संक्षेपेण कथयति । तत इत्वरदिक्करणं यावदाचार्यसकाशं न व्रजामि तावदहमेव ते आचार्योऽहमेवच प्रवर्तिनी । आचार्यसमीपंगतानां त्वाचार्या ज्ञातारस्ततो वक्ष्यमाणविधिना गुरुसमीपे नयनं । एष नियुक्ति गाथासमासार्थः । साम्तमेनामेव विवरीषुः भाष्यकारः आह
[भा. २९३८ ]
पेज्जादि पायरासा सयनासनवत्थपाउरणदव्वे ।
दोसीण पुव्वाणि य सयनादि असक्कयाएहिं । ।
वृ- गृहस्थावस्थायां प्रातराशा प्रथमालिकापेयादिरूपा पेया प्रतीता । आदिशद्वान्मण्डकमोदकादिपरिग्रहस्तथा शयनासनवस्त्राणि शोभनानि प्रावरणानि च कालोचितान्यासीरन् । इदानीं तु व्रतप्रतिपत्तौ प्रथमालिकायां भक्तं दोसीणमिति पर्युषितं भविष्यति । दुर्बलानि च शयनादीनि शयनासनवस्त्राणि प्रावरणानि च एतस्य कर्तुमशक्यता इयं द्रव्ये द्रव्यविषया प्रतिपृच्छा, । पडिकाराय बहुविहा विसयसुहा आसि से न पुन इण्हिं ।
[भा. २९३९]
।
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १६६, [भा. २९३९]
वत्थानिण्हाणधूवा विलेवणा ओसहाई च ।।
वृ- तथा ते भवतीनां गृहस्थावस्थायां व्याधेः प्रतीकारा बहुविधा आसीरन् । विषयसुखानि च बहुविधानि, । तथाहिगृहस्थावस्थायां मनोज्ञानि वस्त्राणि, शरीरमनः प्रल्हत्तिकरं स्नानं प्राणमनोनिवृत्तिकरा धूपाः शरीरशुभगानि विलेपनानि । एतेन विषयसुस्वानि भावितानि । तथा औषधानि च गृहस्थावस्थायां नानाप्रकाराणिसंगृहीतानि, इदानीं पुनर्न विषयसुखानि नापि प्रतीकारा बहुविधास्ततः परमदुष्करं व्रतमेतदिनि, क्षेत्रतः प्रतिपृच्छामाह
२४७
[ भा. २९४० ] अद्धाण दुक्खसेज्जा सरेणुतमसाय वसहितो खेत्तो । परपाएहिं गयाणं पुच्छाणय उउसुहघरेसु ।।
वृ- युष्माकं सदैव पर पादैर्गतानां सदैव ऋतुसुखेषु ग्रहेषूषितानां प्रव्रज्या प्रतिपत्त्यनन्तरमध्वनि स्वपादाभ्यां गमने महत् दुःखंभविष्यति । शय्यावसतिः सरेणुका तथा दीपो रात्रौ न प्रज्वाल्यते, वसतयो वसनानि तमसा कष्टानि भविष्यन्ति । एषा क्षेत्रे प्रतिपृच्छा । कालत आहआहाराउवजोगो जो जम्मि होइ कालंमि ।
[भा. २९४१ ]
सोन्नहा न यनिसिं अकालो जोग्गो य हीनो य ।।
वृ-यो यस्मिन्काले योग्य आहाराद्युपयोगः स गृहस्थावस्थायां समपद्यत, व्रतप्रतिपत्यनन्तरं तु आहाराद्युपयोगोऽन्यथा भवति, तथा न रात्रावाहाराद्युपयोगो नवा कालेऽपि च कदाचिदयोग्यो भवति । सोऽपि च न परिपूर्णः किन्तु हीन इति, गता कालप्रतिपृच्छा । भावपृच्छामाह
[भा. २९४२ ] सव्वस्स पुच्छणिज्जा नय पडिकूलेन सइरमुदतासि । त्य खुड्डीविपुच्छणिज्जा चोयण फरुसा गिराभावे ।।
वृ- गृहस्थावस्थायां त्वं सर्वस्य पृच्छनीया वर्तसे, तत्रापि न प्रतिकूलेन, तथा स्वैरं स्वेच्छया मुदिता प्रमोदवती गृहस्थावस्थायामसि भवसि । व्रतप्रतिपत्त्यनन्तरं तु क्षुल्लिकापि त्वया प्रच्छनीया, तथा तथा चोदना शिक्षणं परुषया गिरा भविष्यति एतच्च परम दुस्सहमित्येषा भावे भावविषया प्रतिपृच्छा । [ भा. २९४३ ] जा जेन वयेण जहा वलालिता तं तदन्नहा भणति । सोयादि कसायाण य जोगाण य निग्गहो समिति ।।
वृ- या यस्मिन् वयसि गाथायां तृतीया सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात् । यथा येन प्रकारेण लालिता वा शद्बो भावविषया प्रतिपृच्छा प्रकारान्तरोपदर्शने तां तदन्यथा इदं वक्ति । श्रोत्रादीनामिन्द्रियाणां कषायाणां योगानां च कायप्रभृतीनां निग्रहः कर्तव्यः समितयश्च ईर्यासमित्यादयः पञ्च परिपालनीयाः तदेवं तस्या द्रव्यादिभिस्तुलनोक्ता | सम्प्रति कायानां च दर्शनमाह
[भा. २९४४ ] आलिहणं सिंचतावणवीयणं दंत धुवणादिकज्जेसु ।
कायाण अनुवभोगो फासुयभोगो परिमितो य ।।
बू- पृथिव्याः काष्टादिना आलिखनमुदकेन सिञ्चनमग्निनातापनं वायोर्व्यञ्जनं दन्तधवनं दन्तप्रक्षालनमित्यादि कार्येषु कायानामनुपभोगः यदि पुनः कायैः प्रयोजनमुपजायते । तदा प्रासुकेन परिभोगः कर्तव्यः । सोऽपि च परिमित इति । सम्प्रति दीक्षादिद्वार प्रतिपादनार्थमाहअब्भुवगयाए लोउ कप्पठगलिंगकरणदावणया । भिक्खगहणकहेति वेति वहते दिसा तिन्नि ।।
[भा. २९४५ ]
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ७ / १६६
वृ- पूर्वोक्तं सर्वं यद्यभ्युपगतवती भवति तदा तस्या अभ्युपगताया अभ्युपगमवत्यालोचः कर्तव्यो यदा तु निवसनविधेरुपदेष्टुमुपक्रान्तो भवति तदा कल्पस्थकस्य बालस्य संयती नेपथ्यपरिधापनेन निवसनस्य दर्शनं कर्तव्यम् । तथा भिक्षाग्रहणं भिक्षाटनसामाचारीं कथयति वदति च । यावदाचार्यसमीपं न व्रजामि तावदहं ते तव तिस्रो दिशः अहमेव तवाचार्योऽहमेवोपाध्यायोऽहमेव च प्रवर्तिनीति, । आचार्यपादमूलं गतानां त्वाचार्यः प्रमाणं नयनविधिमाह
[भा. २९४६ ]
माऊ एक्कियासंबंधी इत्थी पुरिससत्थेय । एवमेव संयतीण विलिंग करणमोत्तुबितियपदं । ।
वृ- एकस्या मातुरुपलक्षणमेतत् भगिन्या वा नयनं नालबद्धस्त्रीसम्बन्धिना स्त्रीसार्थेन समं तदभावे नालसम्बन्धिना पुरुषसार्थेन तस्याप्यभावेऽन्येन भद्रकेन सार्थेन सहगाथायां सप्तमी तृतीयार्थे ।
मू. (१६७) नो कप्पइ निग्गंधीणं निग्गंध अप्पणो अठाए पव्वत्तावित्तए वा जाव धारेत्तए वा । मू. (१६८) कप्पइ निग्गंथीणं निग्गंध अन्नेसिं अट्ठाए पव्वावेत्तए वा जाव धारेतए वा ।
वृ- सूत्रद्वयस्य अक्षर गमनिका प्राग्वत्- अत्र भाष्यकारः प्राह - ऐवेत्यादिगाथापश्चार्धं । एवमेव अनेनैव प्रकारेण संयतीनामपि संयतं प्रव्राजयन्तीनां निरवशेषं वक्तव्यम् । नवरं लिङ्गकरणे द्वितीयपदं मुक्त्वा लिंगकरणे द्वितीयपदमधिकं वा सेवनीयमिति भावः । एतदेव दर्शयतिउठत निवेसंते सति करणादीय लज्जनासेय ।
[भा. २९४७ ]
-
तम्हा उ सकडिपट्टं गार्हति तयं दुविह सिक्खं ।।
वृ- अग्र पूरकमात्रकरणे उत्तिष्ठतिथ निवसति सकृत्करणादौ च यस्माल्लज्जानाशो भवति तस्मात्तकं संयतं द्विविधामपि शिक्षां ग्राहयति । सकट्टीपट्टकं सन्तं कटीपट्टकपरिधानापेतं सन्तं । आयरियउवज्झातो तइयाय पवत्तिनीउ समणीणं ।
[भा. २९४८ ]
अनेसिं अट्ठाएत्ति होइ एएसिं तिण्हंपि ।।
वृ- श्रमणीनामाचार्यउपाध्यायस्तृतीया च प्रवर्तिनी भवति, श्रमणानां त्वाचार्योपाध्यायौ ततोऽन्येषामर्थायेति । यदुक्तं सूत्रद्वयेऽपि तस्यायमर्थो भवति, यथायोगमेतेषां त्रयाणां अर्थाय संयतो त्रयाणामर्थाय संयतस्तु द्वयोरर्थायेत्यर्थः । एतेन अन्नेसिं अठाए इति सूत्रद्वयमपि व्याख्यातम् ।
मू. (१६९) नो कप्पइ निग्गंधीणं वितिगिठियं दिसं वा अनुदिसं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तएवा । मू. (१७०) कप्पइ निग्गंथाणं विइकिट्ठियं दिसं वा अनुदिसं वा उद्दिसित्तए वा धारेत्तए वा ।। [ भा. २९४९] पव्वावियस्स नियमा देति दिसिं दुविहमेव तिविहा वा ।
सो पुन कस्सविगिठा उद्दिसतिसन्निगिट्टावा ।।
वृ- अनन्तरसूत्रेषु प्रव्राजन्नमुक्तं प्रव्राजितस्य तु नियमात् दिशं द्विविधां त्रिविधां वा प्रयच्छंति, । संयतस्य द्विविधामाचार्योपाध्यायलक्षणां संयत्यास्त्रिविधामाचार्योपाध्यायप्रवर्तिनीरूपामित्यर्थः । सा पुनर्दिक्कस्य विप्रकृष्टा उद्दिश्यते, कस्य सन्निकृष्टेति प्रतिपादनार्थमधिकृतं सूत्रद्वयमित्येष सम्बन्धः ।
[ भा. २९५०] अहवा विसरिसपक्खस्स अभावादिक्खणावि पक्खेवि । तत्थविकस्सविगिठाद्दिसति कस्स वा नेति ।।
वृ- पुरुषाः संयतानां सदृशपक्षः, संयतीनां पुरुषा विपक्षः । अथवापीति सम्बन्धस्य प्रकारान्तरोपदर्शने सदृशपक्षस्याभावात् दीक्षणं विपक्षेऽपि कर्तव्यमित्यनन्तरसूत्रेष्वभिहितम्, तत्रापि कस्य
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल- १७०, [भा. २९५०]
२४९
7
दिक्विकृष्टा उद्दिश्यते, कस्य वा नेति; तदधिकृतसूत्रद्वयेनाभिघातव्यमिति सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-न कल्पते निर्ग्रन्थीनां व्यतिकृष्टामतिशयेन क्षेत्रतो भावतश्च विकृतां दिशमनुदिशं वा उद्देष्टुमनुज्ञातुं नापि स्वयं धारयितुं तथा कल्पते निर्ग्रन्थानां क्षेत्रतो भावतश्च व्यतिकृष्टां दिशमनुदिशं वा स्वयं धारयितुं वा इत्येष सूत्रद्वयाक्षरार्थः । सम्प्रतिभाष्यम्दुविहंपिय तिविगिठं निग्गंथीनुद्दिसंति चउगुरुगा । आणाइणो य दोसा दिठतो होइ कोसलए ।।
[भा. २९५१]
बृ- द्विविधामपिविकृष्टां क्षेत्रविकृष्टां भावविकृष्टां चेत्यर्थः निर्ग्रन्थीनां दिशमुद्दिशतितस्मिन् प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषाः । तत्र क्षेत्रविकृष्टां दिशमुद्दिशतो ये दोषास्तत्र कोशलको भवति दृष्टान्तस्तमेव भावयति ।
[भा. २९५२]
उवसामिया जयंतेन कोसलेणं गते य सातंमि । तं चैव ववदिसंती दिक्खंती दिक्खंता अन्नगच्छंमि ।। वारिती विगया पडवणा सा य तेय पावेणं । जिनवयण बाहिरेणं कोसलएणं अकुलएणं ।।
[भा. २९५३ ]
वृ- एकः कोशलकः कोशलदेशोत्पन्न इत्यर्थः । तेन अन्यदेशं गतेन यतमानेन सदनुष्ठानपरायणेनकापि श्राविका उपामिता । सच कोशलकः स्वदेशं गतस्तस्मिंश्च गते सा श्राविकाऽन्यस्मिन् गच्छे तत्र गतेतस्य समीपे निष्क्रमितुमुपस्थिता यथा मां निक्रामयत परं मम स एव कोशलकः आचार्यः, । एवं सा तमेव व्यपदिशन्ती तै दक्षिता सा च दीक्षाप्रतिपत्त्यनन्तरं वार्यमाणापि कोशलसमीपे गता । सा च तेन पापेन जिनवचनबाह्येनाकुलजेन कोशलेन प्रतिपन्ना । एष दोषः । क्षेत्रविप्रकृष्टां दिशमुद्दिशतः । [भा. २९५४ ] कोसलए किं कारणगहणं बहुदोसलो उ कोसलतो ।
तम्हा दो सुक्कडया गहणइह कोसले अविय ।।
वृ- किं कारणमत्र कोशलकस्य ग्रहणं कृतम् ? सूरिराह-यस्मात्कोशलको देशस्वभावात् बहूदोषान् लाति आदत्ते । अतिबहुदोषलो बहुदोषवान् तस्मात् दोषोत्कटतयात्र कोशलस्य ग्रहणमपिचअंध अकूरमययं अवि य मरहट्टयं अवोगिल्लं ।
[भा. २९५५]
कोसलयं च अपावं सएस एकं न पेच्छाम्मो ।।
वृ- अन्ध्रमन्ध्रदेशोत्पन्नमकूरमतकमक्रूराभिप्रायमपि च महाराष्ट्र कमवोगिल्लमवाचालं कोशलकं चापापं शतेषु मध्ये एकं न प्रेक्षामहे इति प्रसिद्धिरतः कोशलग्रहणं । पुनरपि प्राहकोसलए जो दोसा उदिदस्संतंमि किन्न सेसाणं ।
[भा. २९५६ ]
ते तेसिंहज वन वा इमेहिं पुने नोद्दिसे तेवी ।।
वृ- ये दोषाः कोशलके दिशमुद्दिशति ते किं न शेषाणां दिशमुद्दिशन्ति । किं न भवन्ति भवन्त्वेति भावः । सूरिराह-ते दोषास्तेषांभवेयुर्वा न कोशलके पुनर्नियमाद्भवन्ति देशविदेशजन्मनोऽपि गुणदोषा हेतुत्वात्ततः कोशलोपादानं । एतैः पुनर्वक्ष्यमाणैः कारणैस्तानपि शेषदोषोत्पन्नान् क्षेत्रविकृष्टा न्नोद्दिशेत् । अन्न उद्दिसिऊणं निक्खता वा सरागधम्मंमि । अणोणंमि ममत्तं न हुअग्गाणंपि संभवति ।।
[भा. २९५७ ]
वृ- वा शब्दो दूषणान्तरसमुच्चये । यद्यकालभाविनि सरागधर्मेऽन्यमाचार्यमुद्दिश्य निष्क्रान्ता परम
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २७/१७०
न्योन्यस्मिन् परस्परस्मिन् यत् ममत्वं तत् व्यग्राणामपि व्यग्रचित्तानामपि न तु नैव भवति । किन्त्वेकचित्तानामुपजायते । सा चैकचित्तता अत्र नाति । तथा चाह
[भा. २९५८ ]
सुचिरपि सारिय गच्छइति ममयानया गच्छस्स । सीयंतचोयणासु य परिभूयामित्ति मन्नेज्जा ।।
वृ- सुचिरमपि कालं सारिता शिक्षिता सती गमिष्यतीति मन्यमानस्य गच्छस्य न तस्या विषये ममता ममत्वमायाति सीदन्त्याः संयमयोगेषु शिथिलीभवन्त्यो याश्चोदनाशिक्षास्तासु दीयमानासु सान्यत्र गन्तुमनाः परिभूतास्मीति मन्यते ततस्तस्या अपि न गच्छस्योपरि ममता । किंच
[भा. २९५९]
गमस्सुएण चित्तेन सिक्खातो वि न गेण्हई ।
वारिजंतीवि गच्छेज्जा पंथदोसे इमे लभे ।।
वृ- गमनोत्सुकेन चित्तेन शिक्षा अपि नाना प्रकारा ग्रहणशिक्षा आसेवनाशिक्षाश्च न गृह्णाति तथा वार्यमाणापि तस्य क्षेत्रविकृष्टस्यान्यस्याचार्यस्य समीपं गच्छेत् । तत्र च पथि दोषानिमान् वक्ष्यमाणान् लभते । अत्रयदुक्तं प्राक् एतैर्वक्ष्यमाणैर्दोषैस्तानपि नोद्दिशेदिति तद्वयाख्यानावसरः । तानेव दोषानाह[भा. २९६०] मिच्छत्तसोहि सागारियादि पासंडतेन सच्छंदा । खेत्तविगिठे स दोसा अमंगलं भवविगिट्ठमि ।।
वृ- मिथ्यात्वं मिथ्यात्वगमनं शोधेरभावस्तथा सागारिके अगारसहिते आदिशब्दादनागारे एकाकिन्या उपाश्रये दोषाः, । तथा पाषण्डैर्विपरिणामनं स्तेनैरपहारस्तथा स्वच्छन्दा स्यात् । न गच्छाधीना तथा च सति भूयांसो दोषा एते क्षेत्रविकृष्टे उद्दिश्यमाने दोषा भवविकृष्टे उद्दिश्यमाने अमङ्गलं तेन संयमजीविताद्भवजीविताद्वाभ्रश्येत्तस्माद्भवविकृष्टोऽपि नोद्देष्टव्यः एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः साम्प्रतम् विवरणमाहउवदेसो न सिं अत्थि जेनेगागीए हिंडए ।
[भा. २९६१]
इति मिच्छं जनो गच्छे कत्थ सोहि च कुव्वउ ।।
1
वृ- उपदेशः सिं तासामेकाकिनीनां नास्ति येन स तादृशः स्त्रीजन एकाकी हिण्डते । तत इति अस्मात्कारणात् । उपदेशाभावलक्षणात् जनः स्त्रीजनो मिथ्यात्वं गच्छेत् । गतं मिथ्यात्वद्वारं । शोधद्विरमाहकुत्र प्रायश्चित्तमापन्ना सती शोधिं कुर्यात् । नैवकुत्रापीति भावः । एकाकिनीत्वान्न च प्रायश्चित्तस्थानमप्रायश्चित्तस्थानं वा सा जानाति । तत इतोऽपि शोध्यभावः सागारिकाद्वारं पाखण्डद्वारं चाहसागारमसागारे एकी उवस्सए भवे दोसा । चरिगादिविपरिणामण सपक्ख परपक्ख निण्हादी ।।
[भा. २९६२]
वृ- सागारे अगारसहिते असागारे अगाररहिते उपाश्रये एकस्या एकाकिन्या दोषा भवन्ति । तत्र सागारे दीपस्पर्शनादयोऽनाकारे कुलटाजारादिप्रवेशतो, गतं सागारिकादिद्वारं, । पाषण्डद्वारमाह इत्यादि स्वपक्षे च विपरिणमनं तत्र स्वपक्षे निन्हवादिभिरादिशब्दात् पार्श्वस्थादि परिग्रहः परपक्षे चरकादिभिः, स्तेन द्वारं स्वच्छंदद्वार चाह
[भा. २९६३ ]
तेनेहिवा विहिज्जइ सच्छन्दुत्थाणगमणमादीय । दोसा भवंति एए, किं च न पावेज सच्छंदा ।।
वृ- स्तेनैर्वा शरीरापहारिभिर्वा सा पथि गच्छन्ती ह्रियेत, तथा स्वच्छन्दमुत्थानं स्वच्छन्दगमनमित्यादयश्चैते दोषा एकाकिन्या भवन्ति । किं वा स्वच्छन्दा सती सा न प्राप्नुयात् । सर्वं दुःखस्थान
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल - १७०, [भा. २९६३ ] माप्नुयादित्यर्थः । सम्प्रति भवविकृष्टे दोषानाह[भा. २९६४ ]
गौरवभयममकारा अविदूरत्थे वि होइ जीवत्ते । कोदानि समज्जा तस्स, कुणइ नय तेन जं किच्चं ।। वृ- अपिदूरस्थेऽपि जीवति सति तद्विषया गौरवभयममीकारा भवन्ति भूयस्तन्मिलनादि प्रत्याशासंभवात् । इदानीं पुनस्तस्य समुद्घातस्य को गौरवं भयं ममीकारं वा करोति न च नैव कश्चित् यत् यस्मात् न च नैव तेन कृत्यं प्रयोजनं मृतत्वेन सर्वप्रयोजनातीतत्वात् । कोसलवजा ते च्चिय दोसा सविसेस भवविगिठंमि ।
[भा. २९६५ ]
दुविहंपि वितिगिठं तम्हा उन उद्देसिज्जाहि ।।
वृ य एव दोषा मिथ्यात्वगमनादयः । क्षेत्र विकृष्टेऽभिहितास्त एव सविशेषा भवविकृष्टेऽपि ज्ञातव्याः केवलं कोशलवर्णाः । कोशलदोषा हि भवविकृष्टेन भवन्ति मृतत्वेनासंभवात्तस्माद्विविधमपि व्यतिकुष्टं क्षेत्रविकृष्टं भवविकृष्टं च नोद्दिशेत् अत्रैवापवादमाह
[भा. २९६६ ]
२५१
बितियं तिव्वनुरागा संबंधी वा न तेय सीयंति । इत्तरदिसाउनयनं अप्पाह एव दुरंमि
वृ- द्वितीयपदमपवादमधिकृत्य क्षेत्रविकृष्टमपि उद्दिशेत् । यदि साधर्मग्राहिण्याचार्ये तीव्रानुरागा भवेत् । स वा आचार्यस्तस्याः सम्बन्धी स्वजनो न च ते आचार्याः संयमयोगेषु सीदन्ति उद्यतविहारिण इत्यर्थः । केवलं तस्या इत्वरादिशोऽनुबन्धयित्वा यावत्ते स्वक आचार्यो न मिलति तावद्वयमाचार्या एते उपाध्याया इयं प्रवर्तिनीति ततः स्वाचार्यसमीपे विधिना नयनमथतं च दूरे ते आचार्यास्ततः सन्देशं कथयन्ति । यथा युष्मदयिधर्मशैष्याऽस्माकं पार्श्वे प्रतिपन्नदीक्षाका वर्तते सा प्रतिग्राह्या । भवविगिट्टे वि एमेव समुज्जातोत्ति वा नवा ।
[भा. २९६७ ]
तत्थ आसंकिए बंधो निस्संके उन बज्झति ।।
भवविकृष्टेऽप्येवमेव । द्वितीयपदमवगन्तव्यमितिभावः । कथमित्याह किंसमुद्घातः कालगतः किं वा नेत्येवं तस्मिन् भवविकृष्टे तस्याबन्धः क्रियते । निशङ्किते तु भवविकृष्टे सा न बध्यते । अहवा तस्स सीसं तु, जति साउ समुद्दिसे ।
[भा. २९६८ ]
विप्पकठ्ठे तहिं खेत्ते जयणा जाउ साभवे । !
वृ- अथवा यदि सा तस्य शिष्यं समुद्दिशति कथयति मम त एव आचार्या अहंतु तच्छिष्यसमीपे स्थास्यामीति, तदा भवविकृष्टेऽपि तस्याबन्धः क्रियते । तत्र या विकृष्टे क्षेत्रे यतनोक्ता साऽत्रापि भवति ज्ञातव्या । तदेवं निर्ग्रन्थसुत्रव्याख्यानार्थमाह
[भा. २९६९]
निधाण विगठ्ठे दोसा ते चेव मुत्तु कोसलयं । सुत्तनिवातोभिगए संविग्गे सेस इत्तरिए ||
बृ-निर्ग्रन्थानामपि विकृष्टे उद्दिश्यमाने य एव निर्ग्रन्थानां दोषा मिथ्यात्वादय उक्तास्त एव कोशलकमेकं दोषं मुक्त्वा शेषा सर्वे निरवशेषा द्रष्टव्याः । यद्येवं तर्हि सूत्रमनर्थकमविषयत्वात्तदत आहसूत्रनिपातो अभिगते संविग्ने च शेष इत्वरिकः । इयमत्र भावना-अभिगतो ज्ञाततत्वः श्राद्धः पुराणो वा संविग्नः स्वयं योऽपि धर्मदेशकस्तस्य आचार्यस्सोपि संविग्नस्तस्मिन् सूत्रनिपातो यस्तु शेषः स्वयं न सम्यक् ज्ञाततत्वस्तस्य पथिं व्रजतो मिथ्यात्वादयो दोषाः । तस्य दीक्षामाधाय इत्वरिको दिगबन्धः क्रियते
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ७/१७० पुनः प्रेष्यति । एतदेव व्याचिव्यासुराह[भा.२९७०] सद्धो पुराणो वा जइ लिंगघेत्तुवयति अन्नत्थ ।
तस्स वितिगिठबंधाजा इच्छइताव इत्तरितो ।। वृ-श्राधः श्रावकः पुराणः पश्चात्कृतोवाशद्वो विकल्पनेऽधिगततत्वतः स्वयंसंविग्नोयोऽपितस्य धर्मग्राहकः चार्यः सोऽपि संविग्नः । स इत्थंभूतो यदि लिकं गृहीत्वाऽन्यत्र क्षेत्रविकृष्टमूलाचार्यसमीपे व्रजति तस्य विकृष्टो दिग्बन्धः कर्तव्यो, यावच्चतत्रतिष्ठति तावत्तस्यात्मीय इत्वरिको दिग्बन्धः[भा.२९७१] मिच्छत्तादी दोसाजे वुत्ताते उगच्छतो तस्स ।
एगागिस्सवि नभवे इतिदूरगते विउद्दिसणा ।। वृ- ये च पूर्वं मिथ्यात्वादयो दोषा उक्तास्तेऽपि तस्यैकाकिनोऽमप गच्छतो न भवन्ति, ज्ञाततत्वत्वात्संविग्नत्वाच्चइतिहेतोस्तस्य दूरगतेऽपिक्षेत्रविकृष्टेऽपिगुराबुद्देशनं भवति ।। [भा.२९७२] गीयपुराणो वुठंधारतो सत्तमुद्दिसंतंतु। .
आसन्नंतंउदिस्सइपुव्वदिसंवा सयंधरए ।। [भा.२९७३] चोइजंतोजोपुन उज्जसिहितितंपिनामबंधति ।
सेसेसुन उद्दीसणा इतिभयणाखेत्तवितिगिढे ।। वृ-गीतोनामसूत्रार्थनिष्पन्नः पुराणः पश्चात्कृतश्रमणभावः स निष्क्रमितुभावोऽन्येषामाचार्याणामुपस्थितस्तस्य च पूर्वाचार्योऽवसन्नो विदेशस्थश्च सतं सततमेवाभिधारयति । येषां च समीपे निष्क्रमितुमुपस्थितस्तान्प्रतिउद्दिशतिभणतीत्यर्थः ।ममस एवाचार्यइतितंगीतंपुराणमुवस्थमुपस्थितं पूर्वमाचार्यमवसन्नमभिधारयन्तं वचसा तमेवोदिशन्तं च प्रति यस्य समीपे निष्क्रमितुमुपस्थितः स पूर्वाचार्यस्य विदेशस्थस्य योऽन्य आसन्नस्थस्य सम्बन्धी संविग्नस्तमुद्दिशति । यथा स तवाचार्य इति अथवा स्वयं तेनात्मीयावसन्नदिक् धारयितव्या न पुनः स तेन तत्रोदेशयितव्यः । तस्यावसन्नत्वाद्यदि वातमप्यवसन्नमुद्दिशन्तमुद्दिशति ।केवलमनेन प्रकारेणकेनेत्यतआह-चोइजंतो इत्यादियः पुनायते चोद्यमानः शिष्यमाण उद्यस्यन्तिसंविग्नीभविष्यन्तितमपिनामते आचार्योबध्नन्ति यथाते तवाचार्य इति । ये पुनर्नज्ञायन्तेन चोद्यमानाः संविग्नाभविष्यन्तितेषु शेषेषु नोद्देशनमितिभजना। [भा.२९७४] एमेव य कालगते आसन्नंतंच उद्दिसइगीए ।
पुव्वदिसाधारणंवा अगीयमुत्तूणकालगयं ।। वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण कालगते तस्य मूलाचार्ये यदि स्वयं गीतार्यो भवति तदा तस्य योऽन्य आसन्न आचार्यस्तं च उद्दिशति पूर्वदिशं वा धारयति । अथ स स्वयमगीतार्थस्तदा तस्य कालगतं मुक्त्वाशेषोऽन्य उद्दिश्यते इति ।
मू. (१७१) नोकप्पइ निग्गंथाणं वितिगिठाइंपाहुडाईविओसवित्तए । [भा.२९७५] वितिगिठ्ठा समणाणंअव्वित्तिगिठ्ठाय होइसमणीणं ।
मा पाहुडंपिएवं भवेज सुत्तस्स आरंभो ।। वृ-व्यतिकृष्टा श्रमणानां दिग्भवतिअव्यतिकृष्टाश्रमणीनामित्यनन्तरसूत्रद्वयेऽभहितमेव तच्चाकर्ण्य माप्राभृतमप्येवं भवतीति मन्येतेत्यधिकृत सूत्रस्यारम्भः । अस्य व्याख्या-न कल्पते निर्ग्रन्थानां व्यतिकृष्टानिप्राभृतानि कलहानित्यर्थः । वितोषयितुमुपशमयितंकिन्तुयत्रोत्पन्नंतत्रोपशमयितुंकल्पते।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ः-७, मूल - १७१, [भा. २९७६] [भा.२९७६] सेज्जासनातिस्तेि हत्थादीघट्टभाणभेदेय ।
वंदंतमवंदंते उप्पज्जइपाहुडंएवं ।। वृ-शय्यासनातिरिक्ते किमुक्तंभवति? अतिरिक्तांशय्यामतिरिक्तानिवसनानि परिग्रहेकुर्वति वार्यमाणेयदिवाहस्तादिहस्तपादादिकंपादेनसंघट्याक्रम्याक्षमयित्वा व्रजति,यद्वाकथमप्यनुपयोगतो भाजनभेदे अथवा पूर्ववन्दमाने पश्चाद्वन्दने प्राभृतंनाम कलहस्तदेवमुत्पद्यते । [भा.२९७७] अहिगरणस्सुप्पत्तीजा वुत्ता परिहारियकुलंमि ।
सम्ममनाउटुंते अधिकरणतउसमुप्पज्जे ।। वृ- उत्पत्तिसंभवेसत्यांततः सम्यगनावर्तमाने अधिकरणंसमुत्पद्यते । [भा.२९७८] अहिगरणे उप्पन्ने अवितोसवियम्मि निणयंसमणं ।
जेसाइज्जइसंभुजएवमासाचत्तारिभारीया ।। वृ-अधिकरणे उत्पन्ने सति येन सहाधिकरणमुदपादि, तस्मिन्नतोपिते निर्गतं श्रमणं य आसादयति प्रतिगृह्णातिस्वसत्तामात्रेणय चतेन सहभुङ्क्ते तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारोभारिका गुरवः; [भा.२९७९] सगणं परगणंवा विसंकंतमवितोसिते ।
छेदादि वणियासोहिनाणतंतुइमंभवे ।। वृ-येनसहाधिकरणमुपजातंतस्मिन्नवितोषितेस्वगणंपरगणंवा संक्रान्तमधिकृत्य याच्छेदादिका शोधिः पूर्वंकल्पाध्ययनेवर्णिता, साऽत्रापितथैव वक्तव्या ।नवरमत्रयन्नानात्वंतदिदंवक्ष्यमाणंभवति[भा.२९८०] मादेह ठाणमेयस्सपेसवे जइउगुरुचउ ।
गुरुततो तस्स कहंतेविय चउलहू ।। वृ- अन्यत्र गतस्य यद्याचार्यः साधुसंघाट सन्देशं वा प्रेषयन्ति यथैषोऽधिकरणं कृत्वा समागतो वर्तते, तस्मादेतस्य स्थानं मादेया इति, तदा तस्य प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु । ततः प्रेषणानन्तरं यस्य पार्चे सोऽन्यत्रगतस्तस्यस प्रेषितो यदिकथयति तदा तस्मिन्नपिप्रायश्चित्तं चतुर्लघु यतस्तत्रेमे दोषाः । [भा.२९८१] उहाणंवा विवेहासंपदोसाजंतुकाहिती ।
मूलं उहावलेहोइवेहासे चरमंभवे ।। वृ-यत्यस्मात्प्रेषणेकथने वास द्वेषादवधावनं करिष्यति । वेहायसं वावैहायसनंनामोत्कलम्बनं । तत्रावधावने तेन कृतेसतिप्रेषयितुः कथयितुर्वा मूलंप्रायश्चित्तं, ।वैहायसे पाराञ्चितं । अन्यच्च[भा.२९८२] तत्थनत्थवासनादेतिमेन वियनंदमाणेणं ।
नंदतितेखलु मए इति कलुसप्पा करे पावं ।। वृ-मे ममतत्रात्मीयसमीपे अन्यत्रैवेहागतस्य जन्मान्तरवैराद्वासं नददति । नापिचमयिनन्दति ते नन्दन्ति, महाप्रद्वेषतोऽसुखभावात्ततोनजन्मान्तरवैरिणस्तेमम पृष्टंमुञ्चन्तीतिकलुषात्मापापंकुर्यात् किंतदित्याह[भा.२९८३] आलीवेज्जववसहिंगुरुणोअन्नस्स घायमरणंवा ।
___ कंडत्थारिउसहितोसयंच उरस्स बलवंतु ।। वृ-कंडच्छारिउ नाम ग्रामो ग्रामाधिपतिर्देशो देशाधिपतिर्वा लूषका वा सहायास्तेन सहितः स्वयं वा उरसबलवान् वसतिमादीपयेत् । गुरोरन्यस्य वा घातंमरणं वा कुर्यात् किं तदित्याह
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
[भा. २९८४]
इभाइ गणमज्झे अवप्पयोगा तत्थगंतूणा । अवितोसविएसा गतोत्ति ते चेव ते दोसा ।।
वृ- यः प्रेषितो यद्वा अव प्रयोगात् अन्येन कार्येण तत्र गत्वा गणमध्ये सकलगणसमक्षं यदि भाषते यथा एषोऽधिकरणं कृत्वा येन सहाधिकरणमभूत्तस्मिन्नतोषितेऽत्रागत इति ते इति तस्यापि त एव प्रागुक्ता दोषाः ।
[भा. २९८५ ]
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- ७ /१७१
जहा एए दोसा अविही पेसणे य कहणे य । तम्हा इमेण विहिणा पेसणकहणं तु कायव्वं ।।
वृ- यस्मादविधिना प्रेषणे कथने च एते अनन्तरोदिता दोषास्तस्मादनेन वक्ष्यमाणेन विधिना प्रेषणं कथने तु कर्त्तव्यम् । तमेव विधिमाह
[भा. २९८६ ]
गणिणो अत्थि निब्भेयं रहितो किच्चपेसितो । गमेति तं रहे चेव नेच्छे सहासहं खुत्तो ।।
वृ- अन्येन प्रयोजनेन प्रेषितः स तु रहिते विविक्ते प्रदेशेऽथ निर्भेदं तदधिकरणरहस्यं गणिन आचार्यस्य गमयति कथयति क्रमेणाचार्यस्तं कृताधिकरणं रहस्येव गमयति । यथा त्वमित्थमधिकरणं कृत्वाऽत्र समागतो न च स उपशमित इति एवमुक्ते यदि स नेच्छेत् । तथाहं नाधिकरणं कृत्वा समागतो यस्त्विदं ब्रूते तेन सहाहं धु[ब्रु] वेषु[खु] निश्रितमिति ।
[भा. २९८७ ]
गुरुसमक्खं गमितो तहावि जइ नेच्छइ ।
ताहे गणमज्झमि भासते नातिनिठुरं । ।
वृ- एवं तस्यानिच्छायां स प्रयोजनान्तरव्याजेन प्रेषितो रहसि गुरुसमक्षमधिकरणं गमयति, तथा कथञ्चनापि तच्चित्तमनुप्रविश्य कथयति यथारोपं न विदधाति, तथा गमितोऽपि यदि नेच्छति । ततः प्रहरदिवसाद्यतिक्रमेण प्रस्तावान्तरमारचय्या गणमध्ये तं भाषते, परं नातिनिष्ठुरं, कथं तं भाषते इत्याहगणस्स गनिनो चेव तुमंसी मग्गतं तया । अद्धिती महती आसि सोविपक्खो य तज्जितो ।।
[भा. २९८८ ]
वृ- तदा तस्मिन् काले त्वयि अधिकरणं कृत्वा निर्गते समस्तस्यापि गणस्य गणिनश्चाचार्यस्य महती अधृतिः आसीत्, येन च सह तवाधिकरणमभूत्, सोऽपि विपक्षो गणिना गणेन च तर्जितः । [ भा. २९८९ ] गणेन गणिना चेव सारिजत मज्झपिए ।
ताहे अन्नावदेसेण विविगो से विहिज्जइ ।।
वृ- एवमुक्तानन्तरं तत्रत्येन गणिना च सम्यक् सारणीयः शिक्षणीयो येन स्वदोषं प्रतिपद्य तत्र गत्वा विपक्षं क्षमयति, । अथ स तथा सार्यमाणो झंपितो नोपशमन्नीतो दुःस्वभावत्वात्ततोऽन्यापदेशेन स तस्य विवेकः परित्यागो विधीयते, केनापदेशेनेत्याह
[भा. २९९० ]
महाजनो इमो अहं खेतंपि न पहुप्पति । वसही सन्निरुद्धा वा वत्थपत्तावि नत्थिनो ।।
वृ- अयं साधुसाध्वीलक्षणो महान् जनोऽस्माकमेतावतां स चैतत् क्षेत्रं न प्रभवति संकीर्णत्वात्, यदि वा वसतिः संनिरुद्धा संकटा वर्तते, तत एतावन्तः साधवोऽत्रन नान्ति । अथवा वस्त्रपात्राण्यस्माकं सम्प्रतिनसन्ति,अपिशब्दान्नचात्र तथाविधपाठोऽप्यस्ति, साधवोऽप्येतेतीवासहनास्तस्मात् यूयमन्यत्र
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :5:-७, मूल- १७१ [ भा. २९९०]
क्वापि गच्छत, यदि पुनः ससार्यमाण उपशममधिगच्छति । स चवक्ष्यमाणेन विधिनोपशमयितव्यस्तत्र प्रथमतोऽधिकरणोपशमनस्थानमाह[भा. २९९१]
२५५
सगणिच्चपरगणिच्चेण समुणुनेयरेण वा । रहस्सावि व उप्पन्नं जं जर्हि तं तर्हिक्खवे ।।
वृ- स्वगणसक्तेन परगणसक्तेन वा तेनापि समनोज्ञेन संभोगिकेनेतरेण वा सहरहसिवा आदिशब्दात् अरहसि वा यत् यत्राधिकरणमुत्पन्नं तत्तत्र क्षपयेत् उपशमयेत्, । तत्रोपशमनविधिमाहएक्को व दोव निग्गय उप्पनं जत्थ तत्थ वोसमणं । गामे गच्छे दुवे गच्छा कुलगणसंघेय बिईयपयं ।।
[भा. २९९२]
वृ- एको वा द्वौ वा वाशब्दा त्त्रयो वा चत्वारो वा येऽधिकरणं कृत्वा निर्गतास्ते यत्र ग्रामे वाऽधिकरणमुत्पन्नं, तत्रानीयन्ते । आनीय च यैः सहाधिकरणमभूतैः सह व्युपशमनं क्षामणं कार्यते । तत्पुनरधिकरणमेकस्मिन् गच्छे यदि वा द्वयोर्गच्छयोरथवा कुले यदि वा गणे यदि वा संघे समुत्पन्नं स्यात्, बिइयपदमिति अत्रापि द्वितीयपदमपवादपदं ततो वक्ष्यमाणकारणैर्विप्रकृष्टमपि प्राभृतं वितोषयेत्तच्च वितोषणामग्रे भावयिष्यते । साम्प्रतमधिकरणमुत्पन्नं यथोपशमयितव्यं तथा चाह - तं जित्तिएहिं दिटंतेत्ति यमित्ताणमेलणं काउं ।
[भा. २९९३]
गिहियाण व साहूण व पुरतोच्चिय दोवि खामंति । ।
वृ-तत्अधिकरणमुत्पन्नंयावद्भिर्गृहस्थैः संयतैर्वा दृष्टं, तावन्मात्राणां गृहस्थानां साधूनां वा मीलनं कृत्वा तेषां पुरतो द्वावपि परस्परं क्षमयतः कुलादिसमवाये यद्युत्पन्नं ततः कुलादिसमवायं कृत्वा क्षमयतः किं कारणं यावन्मात्रैर्गृहिभिः संयतैर्वा दृष्टं तावतां मीलनं कृत्वा परस्परं क्षमयतस्तत्राहनवनीयतुल्लहिया साहू एवं गिहिणो उनार्हति ।
[ भा. २९९४ ]
न य दंडभया साहू काहिंति तत्थ वोसमणं । ।
वृ- नवनीततुल्यहृदयाः साधव एवं गृहिणस्तुशब्दादभिनव शैक्षादयश्चज्ञास्यन्ति न च दंडभयात् साधवस्तत्राधिकरणे समुत्पन्ने व्युपशमनं करिष्यन्ति किंतु कर्मक्षपणाय एवं च ज्ञास्यन्ति; एवं रुपा च प्रतिपत्तिः शुभोदयपरंपराहेतुरतस्तावतां मीलनं कृत्वा परस्परं तौ क्षमयतः । सम्प्रति यदुक्तं बिइयपयम्। [भा. २९९५] बिइयपदे वितिगिठे वितोसवेज्जा उवट्ठिते बहुसो । बिइतो जइन उवसमे गतो य सो अन्नदेसेसु [संतु] ।।
वृ- द्वितीयपदे व्यतिकृष्टान्यपि प्राभृतानि वितोषयेत् उपशमयेत्कथमित्याह-येन सहाधिकरणं बहुशो बहून् वारान् कृतं, तस्योपस्थितस्तं क्षमयति, स च क्षाम्यमाणो द्वितीयो नोपशाम्यति अनुपशाम्यति अनुपशान्तश्च स गतोऽन्यं देशम् । [भा. २९९६ ]
कालेन व उवसंतो वज्जिजंतो अन्नमन्नेहिं । खीरादिसलद्धीणव देवयगेलन्नपुट्ठो वा ।।
वृ- तस्यान्यं देशं गतस्य बहुना कालेनागतेन तस्य कषायाः प्रतनवोऽभवन् तत उपशान्तः तथा अन्योऽन्यैः साधुभिकृताधिकरण एष इति स्थाने स्थाने विवर्जमान एवं स्वचेतसि संकथयति, यथा कषायदोषेणाहं स्थाने स्थाने विवर्जे, तस्मादलं कषायैरिति पुनरावृत्तिरथवा क्षीरादिसलब्धीनां . क्षीराश्रवादिलब्धीनामुपदेशतः शममुपगतवान्, देवतया शिक्षितो यदि वा ग्लानत्वेन स्पृष्टस्ततश्चिन्तयति
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१७१ यदि कथमपि साधिकरणो म्रियेऽहं ततो नाराधको भवामि, । तस्मात्तं गत्वोपशामयामि एवं जातपुनरावृत्तिना यत्कर्तव्यं तदाह[भा.२९९७] गंतुंखामेयव्वो अहवा न गच्छेजमेहिंदोसेहिं ।
नीयल्लग उवसगो, तहियं तस्स होज्जत्त ।। वृ-तेन जातपुनरावृत्तिना यत्रोत्पन्नमधिकरणंतत्रगत्वाशमयितव्योऽथवा एतैर्वक्ष्यमाणैर्दोषैस्तत्र नगच्छेत्यत्रोत्पन्नमधिकरणं, कैर्दोषैरित्यत आह-निजकाः स्वजनास्तस्यतत्रविद्यन्ते,ततस्तत्रगतस्य तैरुपसर्गः क्रियते । तथा[भा.२९९८] सो गामो उठिओहुजा अंतरा वावि जनवतो ।
निण्हगमनंगतोवान तरइहवाविपडिचरती ।। वृ- यत्र ग्रामेऽधिकरणमुत्पन्नंस ग्रामउत्थित उद्वसीभूतोऽथवा अन्तरा जनपदउत्थितो यदिवा येन सममधिकरणमजायत, स निण्हवगणं प्रविष्टवान् । अन्यत्र गत इतरो वा ग्लानो जातस्ततो गन्तुं न शक्नोति, अथवाग्लानं प्रतिचरति; [भा.२९९९] अब्भुजयं च पडिवजे भिक्खादिअलंभो अंतर तहिं वा ।
रायदुठं उमंअसिवंवा अंतरतहिंवा ।। वृ-अथ वा सोऽधिकृतः क्षमयितुमना अभ्युद्यतं विहारं प्रतिपत्तुकामो लग्नं प्रत्यासन्नं ततो गन्तुंन शक्नोति, ।अथवान्तरा अपान्तराले तत्रवायत्राधिकरणमुत्पन्नंभिक्षाया अलाभो, यदिवान्तरातत्रवा राजद्विष्टमवमौदर्यमशिवं वा। [भा.३०००] सबरपुलिंदादिभयं अंतरतहियं च अहव हुञ्जहि ।
एएणकारणेणंवच्चंतकंपिअप्पाहे ।। वृ- अन्तरा तत्रवाशबरभयं पुलिन्द्रभयमादिशद्वात् स्तेनम्लेच्छादिभयपरिग्रहो अथवा भवेत्, तत एतैः कारणैस्तत्र गन्तुमशक्नुवन् यः कोऽप्यन्यः श्रावको वा सिद्धपुत्रो वा मिथ्यादृष्टिर्वा तत्र भद्रको व्रजतितंसन्देशयति यथाहमधुनोपशान्तः । एतैश्च कारणैरागन्तुमशक्तस्तस्मात्त्वमत्रागत्य मया सह क्षमणं कुरु । ततः सन्देशे कथिते तेन यत्कर्तव्यं तदाह- . [भा.३००१] गंतूणसोवितहियं सपक्खपरपक्खमेवमेलित्ता ।
खामेइसोविकजं व दीवएनागतोजेन ।। वृ- यस्य सन्देशः कथापितः स तत्र गत्वा यैस्तदधकरणंज्ञातं समस्तस्वपक्षं परपक्षंचमेलयित्वातं क्षमयति, ।सोऽपिच क्षम्यमाणो येन कारणेन नागतस्तत्कारणं तस्य साक्षाद्दीपयति कथयति । [भा.३००२] अहनत्थिकोइवच्चंतोताहे उवसमतिअप्पणा ।
खामेइजत्थणं मिलती अदिठे गुरुणंतियं ।। वृ- अथ नास्ति कोऽपि तत्र व्रजन् यस्य सन्देशःकथ्यते, तर्हि आत्मना स्वयमुपशाम्यति सर्वथा मनसोऽधिकरणमुपशमपरायणतयास्फेटयति ।ततो यत्र मिलतितत्रक्षमयति, अथन क्वापि मिलती, ततस्तस्मिन्नदृष्टे गुरुणामन्तिकंगत्वातंमनसि कृत्य क्षामणं करोति ।
मू. (१७२) कप्पइ निगंथीणंवितिगिठाइ पाहुडातिवितोसवित्तए। . वृ-कल्पते निर्ग्रन्थीनांव्यतिकृष्टानि क्षेत्रविप्रकृष्टानि कलहान् वितोषयितुमुपशमयितुमिति ।
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १७२, [भा. ३००३]
[भा. ३००३]
[भा. ३००४]
वृ- निर्ग्रन्थीनां प्राभृतं वितोषयितव्यमुपशमयितव्यं भवति, व्यतिकृष्टं क्षेत्रं विकृष्टं शिष्यः प्राहकथं केन प्रकारेण पुनस्तासामधिकरणमुत्पन्नं स्यात । सूरिराह- काश्चन्नार्यिका श्चैत्यवन्दनाथ चैत्यगृहं गतास्तस्मिंश्च चैत्यगृहे बहिर्मुखमण्डपादिकं न समस्ति । ततः चैत्यगृहमध्यस्थिताश्चैत्यानि वन्दन्ते, तासांच वन्दमानानां प्रथमस्तुतेरारभ्य अन्याः काचन संयत्यः समागतास्ताश्चमध्येऽवकाशो नास्तीति बहिरुष्णे स्थितास्ततो विस्तरणैः चैत्यस्तुतीनां भणने ता बहिःस्थिता उष्णेन परिताप्यमाना वदन्ति । युष्माभिः कोकिलाशद्वाभिर्धणियमतिशयेन वयं परितापितास्तथा
[भा. ३००५]
निग्गंथीणं पाहुडवितोसवियव्व होइ वितिगिठं । किह पुन होज्जुप्पणं चेइयघरवंदमाणीणं ।। इय थुतीणभणतो उन्हे अन्नातो वाहि अच्छंति । परितावियामो धणियं कोइलसद्दाहि तुब्भाहिं । ।
२५७
नग्धंति नडे नाई कलंपि कलभाणिणीण तुज्झाणं । विप्पगते भवतीणं, जायतं भयं नरवतीतो ।।
वृ- युष्माकं कलभाननानां तु स्वरमनोज्ञाननानां पुरतः कलामपि मनागपि नाटकानि नार्धन्ति । ततो भवतीनां विप्रकृते कारणेन जातं नोऽस्माकं भयं नरपतेर्नुनं नरपतिना यूयं नाटके प्रक्षेपि स्यध्वे । [भा. ३००६ ] इति असहणउन्नुयय मज्झत्यातो समंति तत्थेव ।
असुणाम सव्वगण भंडेण व गुरुसिट्टिमा मेरा ।।
वृ- इत्येकमुपदर्शितेन प्रकारेणासहनाभिर्या उत्तेजिता कोपं ग्राहितानां मध्यस्थाः संयत्यस्तत्रैव शमयन्ति, । नच तास्तत्भण्डनं कस्यापि श्रावितवत्यः । अथ मध्यस्थानां संयतीनामभावतो क्लेवशाद्वा सर्वगणस्य भण्डनमभूत्तर्हि सर्वगणभण्डने स्वस्वगुरुशिष्टं कर्तव्यम् । ततस्तावुपशमयतो अथ लञ्जातो भयतो वा न स्वस्वगुरोर्निवेदितं, तर्हि तत्रेयं मर्यादा । एतदेवाह
[ भा. ३००७ ]
गणहरगणहरगमनं एगायरियस्स दोन्नि वा वग्गा ।
आसन्नागमदूरे य पेसणं तं च बितियपयं ।।
वृ- समस्तस्यापि गणस्य भण्डने जाते आत्मीयस्यात्मीयस्य समीपे गमनमथवा एकस्याचार्यस्य सम्बन्धिनौ तौ द्वावपि संयतीवर्गौ । ततः एकर्स्य समीपे गच्छतस्ततः स एकस्तौ वा द्वौ गणधरौ तदधिकरणं यत्र चैत्यगृहेऽन्यत्र चोत्पन्नं तत्र द्वावपि वर्गों नीत्वा उपशमयतोऽथ लज्जादिना स्वस्वगुरोर्न निवेदितमेकतरश्च पक्षी निर्गतस्तत आह-आसन्नेत्यादि यद्यासन्नं गतोऽपान्तराले च निर्भयं ततः स आनाय्यते । अथ सापायां (यं) तर्हि तासां गणधर आगच्छति आगत्य क्षमणंकरोति । अथ दूरे गताः, तर्हि वृषभाणां प्रेषणं कर्तव्यं, ततो वृक्षभाः समेत्य ताः सयंतीः क्षमयन्ति, । अथ द्वितीयपक्षो नोपशान्तस्ततः पु· रार्वत्तौ जातायां पूर्वोक्तकारणैस्तदेवं प्रागुक्तं द्वितीयं पदमवसातव्यं । यत्र मिलन्तितत्रैव क्षमयन्ति । अमिलने गुरुणामन्तिके इति एतदेवमूलतः सविस्तरं विभावयिषुरिदमाह
[ भा. ३००८]
चेइयघरन्नेइत्ता जत्थुप्पन्नं च तत्थ विज्झवणं ।
लज्जभयाव असिट्टे दवेगतरनिगमइमंतु ।।
- स्वस्वगुरुनिवेदने कृते तौ द्वावपि गुरु संयतीवर्गद्वयमपि चैत्यगृहं नीत्वा अथवा यत्रान्यत्रोत्पन्न
22 17
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ७ /१७२
मधिकरणं तंत्र नीत्वाधिकरणस्य विध्यापनं करुतः । अथ लज्जया भयाद्वा गुरुणामशिष्टमभवत् द्वयोश्च पक्षयोर्मध्ये एकतरस्य पक्षस्य निर्गमस्तत इदं कर्तव्यम् ।
[भा. ३००९ ]
आसन्नमाणावाए अनवाहे वा गणहरागम्म । जननाय अविक्खामण आणाविज्जन्नहिं वावि ।।
वृ- यद्यासन्नं निर्भयं च ततस्ता निर्गताः संयत्यः स्वगणेन सह आनाय्यन्ते अथ सापायं ततस्तासां गणधर आगच्छति । ततस्ताः संयत्य आनीता गणधरो वा एक आगतो यत्र जनज्ञातं भण्डनमभूत् तत्रानाप्यन्ते । अन्यत्र वा आनाय्य च परस्परमभिक्षमणं कार्यं । अथ दूरेण गतास्तर्हि वृषभाः समागत्य संयता क्षमयन्ति ।
मू. (१७३) नोकप्पइ निम्गंथाण वा निम्गंथीण वा वितिगिठ्ठे काले सज्झायं उद्दिसित्तए वा करेत्तए
वा ।
वितिगिठ्ठे खलुपगयं एगंत्तरितो य होइ उद्देसो । अव्वितिगिठ्ठविगिद्धं जह पाहुडमेव नो सुत्तं ।।
वृ व्यतिकृष्टमिति खलु प्रकृतमनुवर्तमानमस्ति दिग् सूत्रादव्यतिकृष्टे काले उदघाटायां पौरुष्यामित्यर्थः स्वाध्यायमुद्दिष्टुं वा कर्तुं वेति सूत्राक्षरार्थः । सम्प्रति भाष्यविस्तरःलहुगा यस पक्खमी गुरुगापरपक्खउद्दिसंतस्स । अंगंसुखंधं वा अज्झकयणुद्देसधुतिमाई ।।
[भा. ३०११]
[भा. ३०१०]
वृ- यदि विकृष्टे उद्घाटा पौरुषीलक्षणे सपत्त उद्दिशति संयतः संयतस्योद्दिशतीत्यर्थः । तदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः परपक्ष संयतस्य संयती संयत्याः संयतस्तत्र संयतः संयत्वाः उद्दिशति कारणे वा संयती संयतस्य तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ किमुद्दिशत एवं प्रायश्चित्तमत आह- अङ्ग श्रुतस्कन्धमध्यमध्ययनमुद्देशं स्तुतिमादिशब्दात् सम्बन्धात्तत्र स्तुतिस्तवयोर्विशेषमभिधित्सुराह
[भा. ३०१२] एगदुगे तिसलोका कतीस अन्नेसि होइ जा सत्त । देविंदधयमादी तेनं तु परं थया होइ ।।
वृ- एक श्लोका द्विश्लोका त्रिश्लोका वा स्तुतिर्भवति, परतश्चतुः श्लोकादिकः स्तवः । अन्येषामाचार्याणां मतेन एक श्लोकादि सप्तश्लोकपर्यन्ता स्तुतिस्ततः परमष्ट श्लोकादिकाः स्तवाः, | यथा देवेन्द्रस्तवादयः । आदिशब्दात्कर्मस्तवादि परिग्रहः । अथ व्यतिकृष्टे काले उद्दिशतः पठतो वा को दोषः ? अठहा नाणमायारो तत्थकाले य आदिमो । अकालज्झाणासोउ नाणायारो विराहितो ।।
[भा. ३०१३]
बृ-ज्ञानाचारोऽष्टधाऽष्टप्रकारः । काले विनए इत्यादि प्रागुक्तलक्षणस्तेषु वाष्टेसु ज्ञानाचारेषु मध्ये काले इत्यादि यो ज्ञानाचारः । स चाकालाध्यायिना ज्ञानाचारो विराधितः न केवलमयं दोषः । कालादि उवयारेण विज्जासिज्जए विना देइ ।
[भा. ३०१४]
रंधे वा अवद्धसं साव अनावसतेहिं । ।
वृ- कालाद्युपचारेण विना विद्या न सिध्यति न केवलं न सिध्यति । किन्तु कालादि वैगुण्यलक्षणे रन्ध्रे छिद्र सति साधिकृतविद्याधिष्ठ्यऽन्यावाक्षुद्रदेवता तत्रावसरे अवध्वंसं दधा (दा) ति । एष दृष्टान्तेऽयमुपनयो व्यतिकृष्टे काले सूत्रे उद्दिश्यमानेन पठ्यमानेन वा सूत्रं निर्जरा फलदायितया न
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५९
उद्देशकः-७, मूल- १७३, [भा. ३०१४] सिध्यति,नकेवलंन सिध्यति, किन्तुययादेवतयासूत्रमधिष्ठितं,साकालातिक्रमेणपठनतःक्षाम्यन्ती प्रान्ता वा काचिद्देवता अकाल अकालपठनलक्षणं च्छिद्रं अवाप्यावध्वं संदध्यात् । अथ कथं ज्ञायते सूत्रंदेवतयाधिष्ठितमत आह[भा.३०१५] सलक्खणमिदंसुत्तंजेणसव्वन्नुभासियं ।
सव्वंच लक्खणोवेयंसमहिठंतिदेवया। वृ- इदमधिकृतं सूत्रं सलक्षणं येन कारणेन सर्वज्ञेन भाषितं, सर्वमपि च लक्षणोपेतं वस्तु जगति देवताः समधितिष्ठन्ति, ततोज्ञायतेसूत्रमपिदेवताधिष्ठितं । अन्यच्च[भा.३०१६] जहा विज्जा नरिंदस्सजं किंचिदपिभासियं ।
विजाभवतिसाचेह देसे काले यसिज्झइ।। वृ-यथा विद्या नेन्द्रस्य विद्या चक्रवर्तिनो यत्कञ्चिदपिभाषितं विद्या भवति, सा चेह जगति देशे कालेवा सिद्ध्यति, नकालाधुपचारमन्तरेण तथा[भा.३०१७] जहा यचक्किणोचकं पत्थिवेहिं विपुजइ ।
तया वि कित्तणंतस्स जत्थ तत्थन जुज्जति ।। वृ-यथावाशद्बो दृष्टान्तान्तरसूचने, चक्रिणश्चक्रवर्तिनश्चक्रमाज्ञापार्थिवैरपिसर्वैः पूज्यते,नचापि तस्य चक्रस्य यत्रतत्र वाकीर्तनं संशब्दनं पुज्यते । उक्तौ दृष्टान्तवुपनयमाह[भा.३०१८] तहेहठ्ठगुणोवेया जिनसुत्तीकायवती।।
पुजतेनय सव्वत्थती सज्झायाओ जुज्जती ।। वृ-तथातेन प्रकारेणइहजगतिवाक्सूत्रीकृताअष्टगुणोपेता वक्ष्यमाणनिर्दोषत्वाद्यष्टगुणसमन्विता सर्वैरपि सुरासुरमनुजैः पूज्यते, न च सर्वतः देशे काले वा तस्याध्याता युज्यते किन्तु यथोक्त एव देशे कालेच, ।सम्प्रतितानेवाष्टौ गुणानाह[भा.३०१९] निदोसंसारवंतंच हेउजुत्तमलंकियं ।
उवनीयं सोवयारंच मियं महरमेव य ।। वृ-निर्दोषं द्वात्रिंशतापिदोषैर्विनिर्मुक्तं, सारवत्बह्वर्थमधिकृतव्यवहारसूत्रवत्, हेतवोऽन्वयव्यतिरेकलक्षणास्तैर्युक्तम्, अलंकृतमुपमाद्यलंङ्कारोपेतं, उपनीतमुपनयोपसंहतं, सोपचारं, मितं परिमिताक्षरं, मधुरंललिताक्षरपदाद्यात्मकतया श्रोत्रमनोहारि, [भा.३०२०] पुव्वले अवरतेय अरहा जेनभासई।
एसावि देसना अंगेजंचपुव्वुत्तकारणं ।। वृ- येन कारणेन भगवानर्हन् पूर्वाह्नेऽपराह्ने च (भाषते) एषैव भगवतो देशना अङ्गे निबद्धा, तस्मादुद्घाटायां पौरुष्यांन पठनीयं, नाप्युद्देष्टव्यम् । यच्चपूर्वं निशीथाध्ययने उक्तं कारणंतत्रोदाहरणं लक्षणंतस्मादप्यकालेन पठनीयं, नाप्युद्देष्टव्य मितः संध्या [श्रद्धे] कालेन पठनीयं ।यत आह[भा.३०२१] रती दिनानमज्झेसुउभयतोसंज्झतोरवि ।
____चरंतिगुज्झगाकेईतेन तासिंतुनोसुयं ।। वृ-रात्रिदिनमध्ययोः प्रातः सन्ध्यायां विकालसन्धायांचेत्यर्थः । तथा उभयोरपि सन्धयोर्मध्याह्वसन्ध्यायामर्धरात्रासन्ध्यायांचेत्यर्थः ।येन कारणेन केचित्गुह्यकाव्यन्तरविशेषाश्चरन्तिपरिभ्रमन्ति,
२
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ७ / १७३ तेन कारणेन तासु च चतसृष्वपि सन्ध्यासु न श्रुतमुद्दिश्यते, पठ्यते वा मा भूत् च्छलनादोष इति कृत्वा आह, -यदि सन्ध्यासु गुह्यकाश्चरन्ति ततः कथमावश्यकं सन्ध्यायां क्रियते, तत आह
[भा. ३०२२]
जाव होमादि कज्रेसु उभओ संज्झओ सुरा । लोगेन भासिया तेन संझावासगदेसणा ।।
वृ- यावत् होमादिकार्येषु उभयोः सन्ध्ययोः सुरा गुह्यका लोकेन भाषितास्तिष्ठंति, तावद्वयमावस्यकं कुर्मस्तेषां तत्रव्यापृतत्वादावश्यकस्यापि च सन्ध्याकृत्यरुपत्वात्तेन सन्ध्यायामावश्यकदेशना । एते उपक्खं मी दोसा आणादयो समक्खाया । परपक्खंमि विराधन दुविधेन विसेण दिठतो ।।
[भा. ३०२३]
वृ- एते प्रवचनवेदिनामतीव सिद्धाः सपक्षे उद्देशत आज्ञादयो दोषाः समाख्याताः, । तद्यथा आज्ञा तीर्थकराणां भग्ना भवति, अनवस्था तं दृष्ट्वा अन्येषामपि तथा करणात् । मिथ्यात्वं तीर्थकराज्ञाभङ्गात्; विराधना द्विविधा संयमविराधना आत्मविराधना च । तत्र संयमविराधना ज्ञानाचारविराधना दात्मविराधनादेवताच्छलनात्; । परपक्षेऽपिएते दोषाः । केवलंया संयमविराधना सा ज्ञानाचारविघातास्मिका, ब्रह्मघातात्मिकाच ज्ञातव्या । तत्र द्विविधेन विषेण द्रव्यविषेण भावविषेण च दृष्टान्तः - दव्वविसं खलु दुविहं सहजं संजोइयं च तं बहुहा ।
[भा. ३०२४]
एमेव भावविसं, सचेयणा चेयणं बहुहा ।।
वृ द्रव्यविषं खुल द्विविधं, तद्यथा-सहजं संयोगिमं च संयोजनं संयोगस्तेन निवृत्तं संयोगिमं भावादिमइतीमप्रत्ययस्त च्च सह संयोगिमं च बहुधा अनेनैव प्रकारेण खलु द्विविधं भावविषयं तद्यथासहजं संयोगिमंच । तच्च प्रत्येकं सचेतनमचेतनं च बहुधा बहुप्रकारं ।
[भा. ३०२५]
सहजं सिगियमादी संजोइमधयमहुंच समभागं । दव्वविसं नेगविहं एत्तो भावमि वृच्छामि ।।
वृ- सहजं द्रव्यविषं शृङ्गिकादि । संयोगिमं धृतं मधु च समभागं । एतच्चैकैकमपि द्रव्यविष मनेकविधं द्रष्टव्यमत ऊध्वभावे भावविषं वक्ष्यामि, । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति
[भा. ३०२६]
पुरिसस्स निसग्गवीसं इत्थी एवं पुमंपि इत्थीए ।
संजोइमो सपक्खो दुहवि परपक्ख नेवत्थो । ।
7
वृ- पुरुषस्य निसर्गविषं स्त्रीनेपथ्योपेता एवं स्त्रिया अपिसहजं विषंपुमान् नेपथ्योपेतः । संयोगिमविषं द्वयोरपि संयतस्य संयत्याश्चेत्यर्थः । स्वपक्षः परपक्षनेपथ्यः । तद्यथा संयतस्य पुरुष स्त्रीनेपथ्योपेतो निर्गन्ध्याः स्त्री पुरुषनेपथ्योपेता । [भा. ३०२७]
घाणरसफासतो वा दव्वविसं वा सइति वाएइ । सव्वविसयानुसारी भावविसं दुज्जई असई ।।
वृ- द्रव्यविषं भ्राणतो रसतः स्पर्शतो वा सकृदेकवारतो अतिपातयति । वा विभाषायां तेऽपि सकृदतिपातवैकल्पिकं भवति । तथाहि द्रव्यविषं जीवितान्न च्यावयेदिति । भावविषं पुनः सर्वविषयानुसारि पञ्चस्वपीन्द्रियविषयेषु संप्रापकत्वात्तथा दुर्जयमल्पसत्वेन जेतुमशक्यत्वान्नियमाच्चासकृदनेकवारमतिपातयति, विनाशयति । भावविषमूर्च्छितानामनेकमरणभावात् । उपसंहारमाह-. [भा. ३०२८ ] जम्हा एए दोसा तम्हा उ सपक्खसमणसमणीहिं ।
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक ::-७, मूल- १७३, [भा. ३०२८]
२६१
उद्देसो कायव्वो, किमत्थ पुन कीर उद्देसो ।।
,
वृ- यस्माद्विपक्षे एते दोषास्तस्मात् श्रमणश्रमणीभ्यां स्वपक्षे उद्देशः कर्तव्यः । संयतैः संयतानामुद्देशः कार्यः, संयतीभिः संयतीनामित्यर्थः । ततः प्रागुक्तदोषा न भवन्ति । आह परः किमत्र पुनः कारणं यदुद्देश क्रियते, अनुद्दिष्टं कस्मान्न पठ्यते । तत्राह
[भा. ३०२९]
बहुमान विनय आउ त्तया य उद्देसतो गुणाहुति । पढमा सो उ सव्वा एतो कुच्छं करणकालं ।।
वृ- उद्देशे हि क्रियमाणे श्रुतस्य श्रुताधारस्य वा ध्यापकस्योपरि बहुमानमान्तरप्रीतिविशेषो भवति, विनयश्च प्रयुक्तः स्यादायुक्तता च महती भवति । एते उद्देशतो गुणा भवन्ति । एष सर्वोऽप्यङ्गादिविषयउद्देशः प्रथमोद्देशः, । अत ऊर्ध्वं तु स्वाध्यायकरणकालं वक्ष्ये प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतिथयथुइ धम्मक्खाणं पुव्वद्दिठं तु होइ संज्झाए ।
[भा. ३०३०]
कालिय काले इयरं पुव्वुद्दिठं विगिठेवि ।।
वृ- स्तवः स्तुतिधर्माख्यानं वा पूर्वोदृिष्टं सन्ध्यायामपि पढनीयं भवति, कालिकं पुनः श्रुतं प्रथमायां पौरुष्यामुद्दिष्टं काले प्रथमपौरुषी लक्षणे चरमपौरुषीलक्षणे च पठ्यतेनाकाले, इतरं (इतरत्) उत्कालिकं प्रथमायां पौरुष्यामुद्दिष्टः व्यतिकृष्टेऽपि काले सन्धायाममस्वाध्यायिकं च वर्जयित्वा पठ्यते । पत्तासमुद्देसो अंगसुयक्खंध पुव्वसूनि । इच्छानिसीहमादी सेसादिनपच्छिमादीसु ।।
[भा. ३०३१]
बृ- अध्ययनमुद्देशं वा पठन्तो यदैव श्रवणं प्राप्ता भवन्ति, तदैव तस्याध्ययनस्योद्देशस्य वा समुद्देशः क्रियते, अंगं श्रुतस्कन्धो वा पूर्वसूरे उद्घाटायामपि पौरुष्यामनुज्ञायते, येषामागाढा योगास्तेषां निशीथादीनामिच्छा प्रथमायां चरमायां वा पौरुष्यां तेषामनुज्ञा प्रवर्तते इति, शेषाण्यध्ययनान्युद्देशका वा दिवसस्य पश्चिमायां पौरुष्यामादिशब्दात् रात्रेः प्रथमायां चरमायां वानुज्ञायन्ते, ।
[भा. ३०३२]
दिवस्स पच्छिमाए निसिं तु पढमाए पच्छिमाए वा ।
उद्देसज्झयणुन्ना न य रत्ति निसीहमादीणं ।।
वृ- उद्देशानामध्ययनानां चानुज्ञा दिवसस्य पश्चिमायां, निशि तु प्रथमायां पश्चिमायां वा प्रवर्तते, निशि तु प्रथमायां पश्चिमायां वा प्रवर्तते, निशीथादिनामागाढयोगानां दिवसस्य प्रथमायां चरमायां वा पौरुष्यामनुज्ञातं न तु रात्रौ । अत्रैवादिशब्दस्याधिकार्थसंसूचकत्वमुपदर्शयति
[भा. ३०३३]
आदिग्गहणादसकालिय मुत्तरज्झायण चुल्लसुयमादी ।
एएसि भइयणुन्ना । पुव्वण्हे आवि य अवरहे ।।
वृ- आदिग्रहणादादिशब्दोपादानात् यानि दशवैकालिकोत्तराध्ययनक्षुल्लककल्पश्रुतादीनि । अत्र आदिशब्दादौपपातिकादिपरिग्रहः । एतेषामनुज्ञाभजिता विकल्पिता पूर्वाह्णे वा स्यादपराह्ने वा । [भा. ३०३४ ] नंदीभासणचुन्नो य विभासा होइ अंगसुयक्खंधे ।
मंगलसद्धाजननं अज्झयणाणंच वुच्छेदो ।।
वृ- अङ्गे श्रुतस्कन्धे च भवति अनुज्ञायां कर्त्तव्यायां नन्दिभाषणंज्ञानपञ्चकोच्चारणं, चूर्णेच विभाषा यदिभवन्तिवासाः शिरसि प्रक्षिप्यन्ते । तदभावे केसराण्यपि, कस्मादेवमनुज्ञा क्रियते इति चेदत आहनन्दीभाषणे वासनिक्षेपे च मंगलं भवति, ज्ञानपञ्चकस्यभावमङ्गलत्वाद्वासनिक्षिपस्य च द्रव्य
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७३ मंगलत्वात्तथाहि अन्येषां परमश्रद्धाजननं, यथैकोऽमुकस्याङ्गस्यश्रुतस्कन्धस्य च पारगत आचार्येण चैवंसकलजनसमक्षपूजितस्तस्माद्वयमपिगाढतरमुत्साहं कुर्म इति, तथा अध्ययनानांवाव्यवच्छेदोऽन्यथा नानुज्ञातमन्येषां दीयते इतितेषांव्यवच्छेदःस्यात् । अत्रैवापवादमाह[भा.३०३५] बिइयपयं आयरिए अंगसुयक्खंधमुसितंमि ।
मंगलसद्धाभयगोरवे य तह निठिएचेव ।। वृ-सपक्षे उद्देशः कर्तव्योन परपक्षेइत्युत्सर्गः । अत्र द्वितीयपदमपवादपदंयदिप्रवर्तिन्यास्तत्श्रुतं न विद्यतेततआचार्यः परपक्षेऽपिसंयतीरुपेअङ्गश्रुतस्कन्धंवा उपलक्षणमेतदध्ययनादिकंचोदिशति । अथवासत्यपितस्मिन्प्रवर्तिन्याः श्रुतेआचार्येसंयत्वाअङ्गं श्रुतस्कन्धंवाउदिशतिमङ्गलादीनिभवन्ति ततः स एवोदिशति । स परमं ज्ञानपात्रामिति मङ्गलबुद्धिरुपजायते तथा यस्मादाचार्येणोद्दिष्टमिदमत आदरेण पठनीयमिति तत्पाठविषया महती श्रद्धा भवति । तथा यदि पाठे प्रमादं करिष्यामि ततो न पठितमित्याचार्यारुष्येयुरितिभयंतथा ममेदमाचार्येणगौरवेणोद्दिष्टंतस्मादादरेणपठित्वाशीधं समाप्ति नयामि । तह निट्ठिए चेवात्ति तदा निष्ठिते अङ्गे श्रुतस्कन्धे वा समाप्ति नीते यथासंभवमेतैरेव कारणैरङ्गं श्रुतस्कन्धंवाचार्योऽनुजानीयात् । [भा.३०३६] एमेव संयतीवा उद्दिसंतीसंजयाण बिइयपदे ।
असतीए संजयाणंअज्झयणाणंचवोच्छेदो ।। वृ- तत् विवक्षितं श्रुतं संयतानां न विद्यते अध्ययनानां चान्यथा व्यवच्छेदः स्यात् ततो द्वितीयपदेनापवादपदेन गाथायांसप्तमी तृतीयार्थे संयत्यपि संयतानामुदिशति । [भा.३०३७] एवं ताउद्देसो अज्झाओवी न कप्पइविगिठे ।
दोहंपिहुंतिलहुगा विराधनाासेवपुव्वुत्ता ।। वृ-एवमुक्तेनप्रकारेणतावदुद्देशोऽभिहितो यथाव्यतिकृष्टेकालेसन क्रियते अध्यायोऽप्यध्येयमात्मविराधनाच । तत्रज्ञानविराधना ज्ञानाचारहननादात्मविराधनाप्रान्तदेवताच्छलनात् । [भा.३०३८] बितियविगिठेसागारियाएकालगय असतिवुच्छेदो ।
एवं कप्पइतहियं किं ते दोसा नसंतीओ ।। वृ-कदाचित्साधवः कारणेन सागारिकायांवसतौ स्थितास्तत्रपरिचारणाशब्दं श्रुत्वा यस्ययत्पराजितं स तत्परावर्तयति । आदि शब्दात् स्तेनकादिष्यपि समापतत्सु यस्य यत्पराजितं स तत् गुणयति परिग्रहस्तथा कालगतः संयतो यदि कारणेन प्रतीक्षापयितव्यो भवति । तदा रात्रौ जागरणनिमित्तं यस्य यत्पराजितंस तत्परावर्तयति । तथा यस्य सकाशे तत् श्रुतमधीतं कालगतोऽन्यत्रच तत् श्रुतं नास्ति। ततःसम्प्रतिपठितंमाविस्मृतियायात्अनुपेश्रायांचसोऽकुशलस्ततएवमेतैःकारणैर्द्वितीयपदमधिकृत्य व्यतिकृष्टेऽपिकालेऽध्यायः कल्पते । अत्रपर आह-तत्रापवादपदेन व्यतिकृष्टेऽपिकाले पठति किं ते दोषाः आज्ञाभङ्गादयो न सन्तिन भवन्ति । अत्रोत्तरमाह[भा.३०३९] भणइजेणजिनेहिं अनुणायाइकारणेताई।
तो दोसोनसंजायइजयणाएतहिं करेंतस्स ।। वृ-भण्यतेऽत्रोत्तरंदीयते-येन कारणेन जिनैः कारणे सागारिकादिलक्षणेतानि पठनान्यनुज्ञातानि तस्मात्कारणात्रहस्य श्रुतस्यापिच यतनया वक्ष्यमाण लक्षणया ।तत्रसागारिकवसत्यादौ पाठं कुर्वतो
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७३, [भा. ३०३९]
२६३ दोष आज्ञाभङ्गादिलक्षणोनसंजायते । तत्रयतनामाह[भा.३०४०] कालगयंमुत्तूणइमो अनुप्पेहदुव्वलेजयणा ।
___ अन्नवसहिं अगीते असतीतत्थेवणुच्चेणं ।। वृ-कालगतं मुक्त्वा शेषेषु कारणेष्वनुप्रेक्षादुर्बले इयंचवक्ष्यमाणयतना अन्यस्यां वसतौ गत्वा रहस्यश्रुतंपरावर्तयन्ति ।माअगीते अगीतार्थस्य श्रुतश्रुवणंभूयादितिहेतोरन्यथान्य उपाश्रयोन विद्यते ततोऽन्यस्या वसतेरभावे तत्रैव तस्यामेव वसतावनुच्चेन शब्देन परावर्तयन्ति ।कालगतेऽपिवसत्यन्तरे न यान्ति किन्तु तत्रैव जागरणनिमित्तं अनुच्चशब्देन गुणयन्ति संयत्योऽप्यपवादपदेन संयतानां समीपे पठेयुः परावर्तयेयुर्वान कश्चिद्दोषः
मू. (१७४) कप्पति निगंथीणं वितिगिढेकाले सज्झायंकरेत्तएनिणंथनिस्साए ।।
वृ-कल्पते निर्ग्रन्थीनां निर्ग्रन्थनिश्रया व्यतिकृष्टेऽपिकाले स्वाध्यायं कर्तुमिति सूत्रार्थः । अधुना भाष्यप्रपञ्चः । तत्रप्रथमतः पूर्वपक्षस्वावकाशं दर्शयति[भा.३०४१] कप्पइ जइ निस्साए वितिगिठे संजतीणसज्झाओ ।
इति सुत्तेणुद्दारेकयंमि उकमागतंभणइ ।। वृ- कल्पते यति निश्रया व्यतिकृष्टे काले संयतीनां स्वाध्याय इति सूत्रेण द्वारे कृते परः क्रमागतं परिपाट्यागतमिदंभणति किंतदित्याह[भा.३०४२] पुव्वं वन्नेऊणंसंजोगविसंचजायरुवंच ।
आरोवणंच गुरुइंनहुलब्भावायणंदाउं ।। वृ- पूर्वसंयोगविषयजातरुपंच विषं सहजविषं चेत्यर्थः । आरोपणं प्रायश्चित्तं चतुर्थी (गुरुकं) वर्णयित्वायत्सम्प्रतिवाचनांददतअन्तर्भूतण्यर्थत्वाद्दापयततांदापयितुंनहुनैवलभ्यं । एवंपरेणपूर्वपक्षे कृते सूरिराह[भा.३०४३] कारणियं खलुसुत्तं असति पवायंतीयाएवाएजा ।
पाढेण विना तासिंहानी चरणस्स हुजाहि ।। वृ-इदंखलुसूत्रंकारणिकं कारणेन निवृत्तं । तदेव कारणमाह-असत्यभावेप्रवाचयन्त्याः प्रवर्तिन्या वाचयेत् संयतीरन्यथा पाठेन विनातासांचरणस्य हानिर्भवेत् । यदि भवतिततः को दोष इत्यत आह[भा.३०४४] जातो पव्वइयातोसगंमुक्खंचमग्गमानीतो ।
. जइनत्थिनाणचरणं दिक्खाहु निरत्थिगा तासि ।। वृ-याः स्वर्ग मोक्षंचमृगयमाणाः प्रव्राजितास्तासांयदिज्ञानंचरणंच नास्तिततोहुनिश्चितंदीक्षा निरर्थका, । कथं निरर्थिकत्यत आह[भा.३०४५] सव्वजगुज्जोयकरं नाणंनाणेण नजएचरणं ।
नाणंभी असंतंमी अज्जा किहनाहिति विसोहिं ।। वृ-सर्वस्यापि जगत उद्योतकरं ज्ञानं ज्ञानेन च ज्ञायते चरणं, । ततो ज्ञाने असत्यार्यिका विशोधिं कथं ज्ञास्यन्ति, नैवज्ञास्यन्तीतिभावः, । ततो विशुद्ध्यभावाच्चरणाभावस्तथा चाह[भा.३०४६] नाणंमि असंतमीचरितं विन विजए ।
___ चरितंमि असंतंमी तित्थे नोसचरितया ।।
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
व्यवहारर-छेदसूत्रम् - २७/१७४
- ज्ञाने असति प्रागुक्तयुक्तेश्चारित्रमपि न विद्यते, असति चारित्रे सकले तीर्थे नार्यिकाणां
स्वचारित्रता ।
अचरितयाए तित्थस्स निव्वाणं नाभिगच्छइ । असती निव्वाणस्स य दिक्खा होति निरत्थिगा ।।
वृ- संयतीरधिकृत्य तीर्थस्याचारित्रतया संयती निर्वाणं कापि न गच्छति । निर्वाणस्याभावे दीक्षा
निरर्थिका ।
[भा. ३०४७ ]
[भा. ३०४८]
तम्हा इच्छावेई एयासिं नाणदंसणचरितं । नाण चरणेण काहिति अंतं भवसयाणं ।।
वृ- यतो निर्वाणाभावे दीक्षा निरर्थिका अथ च तासां निर्वाणाय भगवता दीक्षानुज्ञाता तस्मादेतासां दीक्षा बलादपि ज्ञानदर्शनचारित्रं समाहारत्वादेकवचनमिच्छापयति यतो अन्तं विनाशं भवशतानां करिष्यत्यार्यिका, यतो निर्वाणं लभ्यते ज्ञान चरणेन नान्यथा ।
[भा. ३०४९]
नाणस्स दंसणस्स चारित्तरस महानुभावस्स । तिन्हं पि रक्खणठा दोसविमुक्को पवाएजा ।।
वृ- ज्ञानस्य दर्शनस्य चारित्रस्य च कथंभूतस्यैकैकस्येत्यत आह-महान् अनुभावः प्रभावोयस्य तत्तथा तस्य एतेषां त्रयाणां रक्षणाय दोषविमुक्तो वक्ष्यमाणदोषविप्रमुक्तः प्रवाचयेत् । अप्पसत्थेन भावेन वाए तो दोस संभवे । केरिसो अप्पसत्थो उइयो सोइ पवृच्चती ।।
[ भा. ३०५०]
वृ- अप्रशस्तेन भावेन वाचयन् दोषवान् भवति न प्रशस्तेन, । अथ कीदृशः सोऽप्रशस्तो भावः । सूरिराह-सोऽप्रशस्तो भावोऽयं प्रोच्यते, तमेवाह
[भा. ३०५१]
परिवारहेउमणठ्याए वभिचारठ व हेउं वा ।
आगाराय बहु विहा असंवुडादीउ दोसाउ ।।
वृ- परिवारो मे भूयादिति हेतोरन्नार्थतया वा अन्नं पानं वा ममानीय दास्यतीत्येतदर्थं वा इत्यर्थः । व्यभिचारार्थ वा अन्येषां वा एतद्व्यतिरिक्तानां कार्याणां हेतोरथ आगाराणि गृहाणि बहुविधानि असंवृतादीनि मे सम्पादयिष्यतीत्येतदर्थ यदि वाचयति तदा सोऽप्रशस्तो भाव इति तस्य दोषाः । गणिणी कालया बहि या य नविज्जए जया अणा ।
[भा. ३०५२]
संतावि मंदधम्मा मज्जायाए पवाएजा ।।
वृ-गणिन्यां प्रवर्तिन्यां कालगतायां तत्रान्यत्रवा बहिर्यदा अन्य प्रवाचिका न विद्यते । अथास्ति पर सत्यपि सा मन्दधर्मा, ततः साधुर्मर्यादया प्रवाचयति तामेव मर्यादामाहआगाढजोगवाहीए कप्पो वावि होज्ज असमत्तो ।
[भा. ३०५३]
सुत्ततो अत्थतो वावि कालगया य पवत्तिनी ।।
वृ- आगाढयोगवाहिनी कापि संयती यदि वा कस्याश्चित्संयत्याः प्रकल्पो निशीथाध्ययनं सूत्रतोऽर्थतश्चासमाप्तो भवेत् वर्तते । अत्रान्तरे च प्रवर्तिनी कालगता ।
[भा. ३०५४ ]
अन्नाय सगच्छंमी जइ नत्थि पवाइगा । अन्नगच्छा मणुन्नं तु आनयंति ततो तहिं ।।
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १७४, [भा. ३०५४ ]
२६५
वृ- अन्या स्वगच्छे यदि प्रवाचिका न विद्यते, ततोऽन्यगच्छन्मनोज्ञां सांभोगिकी तत्रार्थिकां वसतावानयन्ति ।
[भा. ३०५५ ]
सा तत्थ निम्मवे एवं तारिसीए असंभवें । उग्गहधरणाकुसलं ताहे य नयंति अन्नत्थ ।।
वृ - सा मनोज्ञा समानीता सती तत्र एकामार्यिका निर्मापयति । अथ तादृशी मनोज्ञा न विद्यते, तत आह-ताशाभावे ततोऽवग्रहधारणाकुशलामन्यत्रासांभोगिक गच्छान्तरे नयति तत्र संयतीनां संयतानां च परीक्षा कर्तव्या । तथा चाह
[भा. ३०५६ ]
संविग्ग असंविग्गा परिच्छियव्वा य दोविग्गाओ । अपारिच्छणमि गुरुगा परिच्छ इमेहिं ठाणेहिं । ।
वृ- द्वावपि संयतसंयतीरुपौ वर्गों संविग्नावसंविग्नाविति वा परीक्षितव्यौ यदि साचपरीक्षा एभिर्वक्ष्यमाणैः स्थानैः कर्त्तव्या तानेवाह
[भा. ३०५७ ]
वच्चंतितावएंती, भत्तं गेण्हंति तावदेति । कदंप्पतरुणा बउसं, अकालभीयायसच्छंदा ।।
वृ- न परीक्ष्यन्ते ततो द्वयोर्वर्गयोरपरीक्षणे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, । सयंताः संयतीनामुपाश्रये निष्कारणं व्रजन्ति, ता अपि वा संयत्यः संयतनामुपाश्रयं निष्कारणमागच्छन्ति । तथा भक्तं पानं वा संयतानां पार्श्वे संयत्यो यथा कथंचन गृह्णन्ति ता वा संयत्यः संयतानां प्रयच्छन्ति । तथा परस्परं तरुणास्तरुण्यश्च कन्दर्पकथां कथयन्ति तथा संयताः संयत्यश्च बकुशं भावं बिभ्रति । तथा द्वावपि वर्गावकाले चरतस्तथा संयता आचार्यस्य न बिभ्यति, । आर्यिकाः प्रवर्तिन्याः, तथा संयताः संयत्यश्च स्वच्छन्दा आत्मन् इच्छयायान्त्यायान्ति वा इत्यर्थः ।
[ भा. ३०५८ ]
अठ्ठमी पक्खिए मोत्तुं वायणाकालमेवय ।
पुव्वुत्ते कारणे वावि गमनं होइ अकारणे ।।
वृ- अष्टमीं पाक्षिकं तथा वाचनाकालं तथा पूर्वोक्ता निग्गम्मंती कारणजाए इत्यादिना ग्रन्थेन यानि कल्पे अभिहितानि तानि मुक्त्वा शेषकालं यद्भवति गमनं, तदकारणं निष्कारणमित्यर्थः । एतेन ता वा संयत्यो निष्कारणमायान्तीति व्याख्यातम् ।
[भा. ३०५९]
थेरा सामायारिं अज्जा पुच्छंति ता परिकहेंति ।
आलोयणसच्छंदं वेटल गेलन्न पाहुणिया ।।
- स्थविरा आचार्या आत्मीया आर्यिका वास्तव्यानामार्यिकाणां समाचारी पृच्छन्ति । यथा कीदृशविस्तव्यानामार्यिकाणां सामाचारीति । एवं पृष्टाः सत्यस्ताः परिकथयन्ति । या यत्र गता सा ततः प्रत्यागता नालोचयति नापि दैवसिकं रात्रिकं पाक्षिकं वातीचारमालोचयन्ति, यथा स्वच्छन्दं वर्तते, नाचार्योपाध्यायप्रवर्तिनीनां च वश्यायत्ता, तथा वेटलानि प्रयुञ्जन्ति न च ग्लानायाः प्रति तर्पयन्ति नापि प्राघूर्णकानां वात्सल्यं विदधति ।
[भा. ३०६०]
चित्तलए सविकारा बहुसो उच्छोलणं च कप्पठ्ठे । थलि घोड वेससाला, जंत व एकाहिय निसज्जा ।।
वृ तथा चित्रलानि वस्त्राणि परिदधति, तथा सविकारा गता वुल्लापे च विकारसहिताः तथा
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ७/१७४ बहुशोऽनेकप्रकारं मुखनयनकक्षाहस्तपादादीनामुच्छोलनं प्रक्षालनं कुर्वन्ति । तथा कल्पस्थानिडिम्भरुपाणिरमयन्तिमण्डयन्तिममीकुर्वन्तिवा तथा स्थल्यो देवद्रोण्यस्तासुभिक्षार्थं व्रजन्ति, । तत्र घोटाडिंगरास्ते निरुद्धा बलादपि गृह्णन्ति स्थल्यां वा समवसृतः प्रत्यासन्ने य उपाश्रयस्तत्र वसन्ति वेश्यागृहाणिवा हिण्डन्ते ।तत्पाटके वावसतौतिष्ठन्ति,शाला हस्तिशाला अश्वशाला वातासु हिण्डन्ते तासां वा समीपे उपाश्रये तिष्ठन्ति, ।यन्त्राणि इक्षु यन्त्रतैलयंत्रादि गृहाणि तानि हिण्डन्ते, तन्मध्ये वा उपाश्रये वसन्ति तथा व्रजान् गोकुलानि व्रजन्ति, काथिकादिकत्वं वा कुर्वन्ति, गृहनिषद्यां वा बाधन्ते एष द्वारगाथाद्वयसमासार्थः । साम्प्रतमेतदेव विवरिषुः प्रथमत आलोचनाद्वारंसच्छन्दद्वारंचाह[भा.३०६१] जाजतो गया साउ, नालोए दिवसपक्खियं वा वि ।
सच्छंदातो वयणे, महतरियाएनठायति ।। वृ-यायत्रगतासाततःप्रत्यागतानालोचयति, नापिकाचन दैवसिकंपाक्षिकं अपिशब्दातात्रि वातीचारमालोचयति । तथा स्वच्छन्दाः सर्वाअपिवर्तन्तेनमहत्तरिकाया उपलक्षणमेतत् । नाप्याचार्योपाध्याययोर्वचनेन तिष्ठन्ति । अधुना बिंटलादिद्वार चतुष्टयमाह[भा.३०६२] विटलानि पजुंजंति, गिलायाणाविन पडितप्पंति ।
आगाढेवा अनागाढंकरेंति अनागाढे आगाढं ।। [भा.३०६३] अजयणाएव कुव्वंती पाहणगादिअवच्छला।
चित्तलाणिय नियसंतिवित्तायहरणा तहा ।। वृ-विंटलानि खिटिका चप्पुटिकादीनी प्रयुञ्जते, नापि ग्लानायाः प्रति तर्पयन्ति प्रतिचरन्ति यदि वा आगाढे अनागाढं कुर्वन्ति, अनागाढे वा आगाढमयतनया वा कुर्वन्ति, तथा प्राघूर्णिकायामवत्सलास्तथा चित्रलानि विचित्ररेखोपेतानि वस्त्राणिनि वसने परिदधति । चित्राणि वा नानाप्रकाराणि रजोहरणानिधारयन्ति ।सम्प्रति सविकारद्वारमाह[भा.३०६४] गइविब्भमादिएहिंआगार विगारा तहा पदंसंति ।
जह किढगाणा विमोहो समुदीरति किंतुतरुणाणं ।। वृ- गतिविभ्रमादिभिराकार विकारास्तथा प्रदर्श्यन्ते, यथा किटकानामपि वृद्धानामपि मोहः समुदीर्यत, । किं पुनस्तरुणानामिति बहुशः । उच्छोलन द्वारंकल्पस्थद्वारंचाह[भा.३०६५] बहुसो उच्छोलंतीमुहनयने हत्थपायकक्खादी।
गेण्हणमंडणरामणभोयतिवतातो कप्पढे ।। वृ-ता मुखनयनानि हस्तपदाकक्षादिकं च बहुशोऽनेकवारमुच्छोलयन्ति, प्रक्षालयन्ति, तथा गृहस्थबालकानां ग्रहणं कुर्वन्ति, ।मण्डनं वा रामणं वा क्रीडनं यदि वा ताः कल्पस्थान् गृहस्थदारकान् भोजयन्ति, स्थलीघोटद्वारंवेश्याद्वारंचाह[भा.३०६६] थलि घोडादिठाणेवयंतितेवावि तत्थसमुवेति।
वेसित्थी संसग्गी उवासतो वा समीवंमि ।। वृ-स्थली घोटादिस्थाने अत्रादिशब्दस्तेषामेव देवडिंगराणामनेकभेदख्यापनार्थता व्रज्रन्ति, ते वा स्थली घोटादेवडंगरापरपर्यायास्तत्रार्यि कोपाश्रये स्थली समीपे समुपयन्ति गच्छन्ति, तथा वेश्यास्त्रीसंसर्गिः सदैव तासां यदि वा वैश्यागृहसमीपेतासामुपाश्रयः ।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
5:-७, मूल- १७४, [भा. ३०६७ ]
[भा. ३०६७ ]
२६७
'तह चेव हत्थिसाला घोडगसालाण चेव आसन्ने ।
जति तह जंतसाला काहीयत्तं च कुव्वति ।।
वृ तथा चैव हतिशालानां घोटकशालानां चासन्ने प्रदेशे हिण्डन्ति यदि वा तासां प्रत्यासन्ने उपाश्रये वसन्ति, । तथा इक्ष्वादियन्त्रशालां गच्छन्ति, तत्समीपे वा वसन्ति । व्रजद्वारं सुगमत्वान्नविवृतं, काथिकत्वं या कुर्वन्ति । सम्प्रति स्थलीघोटद्वारे दोषमाह
[भा. ३०६८ ]
थलि घोटादिनिरुद्धा पसज्जगहणं करेज तरुणीणं । संकाइ होइ तहियं गोयरे किमु पाडिवेसेहिं । ।
वृ-स्थली घोटादयोऽनेकप्रकारा देवडिंगरानिरुद्धाः कृतसन्तस्तरुणीनां प्रसह्य बलात्कारेण ग्रहणं कुर्युस्ततो गोचरेऽपि तत्र गतानां शङ्का भवति, किं पुनस्तैः प्रातिवेश्मिकैः तेषु प्रातिवेश्मिकेषु सुतरां शङ्का; एवं हस्तिशालादिष्वपि दोषविभाषा यथायोगं कर्तव्या । कथिकद्वारमेव सविस्तरं गृहनिषद्याबाधनद्वार चाह
[भा. ३०६९]
सज्झायमुक्कजोगा धम्मकहाविकह पेसणगिहीणं ।
गिहि निसिज्जं च वाहंती संथवं वा करेंति उ ।।
बृ- स्वाध्यायेन मुक्तो योगो व्यापारो यासां ताः स्वाध्यायमुक्तयोगास्तथाभूताः सत्यो गृहीणां धर्मकथानामाख्याने विकथानां च स्त्रीकथादीनां करणे प्रेरणेच नानारूपे गृहिणामुद्युक्तः तथा गृहनिषद्यां बाधन्ते गृहनिषद्यामुपवसन्तीत्यर्थः । संस्तवं वा परिचयं वा गृहस्यैः सह कुर्वन्ति, । उपलक्षणमेतत् । वस्त्राण्यन्नपानं वा गृहस्थानां ताः संयत्यो ददति । अविरतीश्च मण्डयन्ति, मण्डनोपदेशं वा तासां प्रयच्छन्ति । मण्डनकानि वा ददतीति ।
|
[ भा. ३०७० ] एवं तु ताहि सिट्टे निक्खिवियव्वा उता उ कहियं तु । दोसु वि संविग्गेसु निखिवियव्वा भवे ताउ ।।
बृ- एवमुक्तेन प्रकारेण ताभिः संयतीभिः शिष्टे कथिते ता क्व निक्षेप्तव्याः । सूरिराह-द्वयोरपि संयत संयतीवर्गयोः संविग्नयोस्ता भवन्ति निक्षेप्तव्याः । अत्र संयतसंयतीवर्गयोः संविग्नासंविग्नभेदतश्चत्वारो भङ्गास्तद्यथासंयताः सीदन्ति संयत्योऽपि सीदन्ति प्रथमो भङ्गः, संयताः सीदन्तिन संयत्यः इति द्वितीयः, संयता न सीदन्ति किन्तु संयत्यः सीदन्ति इति तृतीयः । न संयताः सीदन्तिनापि संयत्य इति चतुर्थः, । तत्र दोसु संविग्नेसु इति चतुर्थो भङ्गो गृहीतः । शेषेषु भङ्गेषु निक्षेपणं प्रतिषिद्धं । तथा च तत्र प्रायश्चित्त[भा. ३०७१ ] • संजयसंजतिवग्गे संविग्गेक्वेक्के अहव दोसं तु । निक्खवणा होंति गुरुगा अहपुनसुद्धे चेमेदोसा ।।
,
वृ- संयतवर्गे संयतीवर्गे वा एकैकस्मिन्नसंविग्ने एतेन द्वितीयतृतीयभङ्गौ गृहीतौ । अथवा द्वयोरपि संयतसंयतीवर्गयोरसंविग्नयोरनेन प्रथम भङ्गो गृहीतः । निक्षेपणे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका भवन्ति, । नवरंतपःकालविशेषता प्रथमभङ्गे द्वाभ्यामपि विशेषिता । अथपुनः शुद्धेऽपि चतुर्थे भङ्गे इमे वक्ष्यमाणा दोषास्तर्हि तत्रापि क्षेपणे चत्वारो गुरुकाः, सम्प्रति तानेव दोषानाह
[भा. ३०७२]
तरुणा सिद्धपुत्तादी पविसंति नियल्लगाण निस्साए । महयरियन वारेती, जे विय पडिसेवे तहिं किंच ।।
वृ- तरुणाः सिद्धपुत्रादयो निजकानामात्मीयानां आर्यिकाणां निश्रयावन्दनव्याजेन प्रविशन्ति ।
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७४ प्रवेशेय च तत्रैव चिरकालमवतिष्ठते तान्महत्तरिका यदि न निवारयति, येऽपि च तत्र वसतौ काञ्चिदार्यिकामात्मीयां । प्रतिसेवन्तेपर्युपासन्तेपर्युपासीनाञ्चचिरंकालं तिष्ठन्ति तानपिन निवारयति, भा.[३०७३] निक्खेवणे तत्थगुरुगा अहपुनहोज्जा हुसासमुजुत्ता ।
चरणगुणसुनियमं वियक्खणासीलसंपन्ना ।। वृ- तत्रापि निक्षेपणे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, । अथ पुनः सा महत्तरिका चरणगुणेषु नियतं विचक्षणाशीलसम्पन्नासती समुधुक्ता अयुक्तंसमस्तमपिवारयतितथा- [भा.३०७४] समासीसपडिच्छीणंचोयणासुअनालसा ।
गणिणी गुणसंपन्ना पसज्झा पुरिसाणुगा ।। वृ-शिष्याणां प्रातीच्छिकानां च समा । तथा चोदनासु शिक्षणासु अनलसा कृतोद्यमा गणिणी महत्तरिका गुणसम्पन्ना तथाऽप्रसह्याऽप्रधृष्यो यः पुरुषस्तदनुगता तदनुसारिणी। [भा.३०७५] संविगाभीयपरिसायउगदंडाय कारणे ।
सज्झायज्झाणजुत्तायसंगहेय विसारया ।। वृ-संविग्ना सामाचार्यां सम्यगुद्युक्ता तथा भीता पर्षत् यस्याः सा भीतपर्षत्यतः कारणे उग्रदण्डा स्वाध्यायध्याने युक्तासंग्रहेच विशारदा ।। [भा.३०७६] विगहा विसोत्तियादीहिं वज्जिया जाय निच्चसो ।
एयगुणोववेयाएतीए पासंभि निक्खिवे ।। वृ-याच नित्यशः सर्वकालं विकथाविश्रोतसिकादिभिरादिशब्दातऋद्धिगौरवादिपरिग्रहोपवर्जिता एतदुणोपेतायास्तस्याः पार्थे निक्षिपेत्[भा.३०७७] एयारिसाए असती वाएजाहिततोसयं ।
वायंतेइमा तत्थ विही उपरिकित्तिया ।। वृ- एतादृश्यागणिन्याअभावेस्वयंवाचयेत्, तस्मिंश्चवाचयत्ययं वक्ष्यमाणो विधिः परिकीर्तितः । [भा.३०७८] माया भगिनीधूया मेहावी उज्जुयाय आनत्तीं ।
एआसिंअसईएसेसावाएग्जिमामोत्तुं ।। वृ- मातरं भगिनीं दुहितरं वा कथं भूतामित्याह-मेघाविनी प्रज्ञावतीं ऋजुकामकुटिलां आज्ञप्तां यदुपदिश्यतेतस्यै तथैव कारिकां वाचयेदितियोग एतासामसत्यभावेशेषा अपिअस्वजनावाचयेत् । इमा वक्ष्यमाणामुक्ताता एवाह[भा.३०७९] तरुणिंभोइय मेहुणियं पुव्वहसियवभिचारिं ।
एतासुहोतिदोसा तम्हायन वायएतेऊ ।। वृ-तरुणीं पुराणां पश्चात्कृतव्रतां पुनरभ्युपगतदीक्षां, भोग्यां वेश्यां, मैथुनिकी भार्या ययासह पूर्व सहितमासीतव्यभिचारिणीपूर्वावस्थांस्वैरिणी एतासुयस्माद्वाच्यमानासुपूर्वाभ्यासेनात्मपरसमुत्थादोषा भवन्ति तस्मात्तान्न वाचयेत् । अत्रैव विशेषमाह[भा.३०८०] वजकुड्डसमं चित्तंजइहोजाहिदोण्हवि ।
तहाविसंकितोहोइपजातो वाययंतउ ।। वृ- यद्यपि द्वयोरपि वाच्यवाचकयोश्चित्तं वज्रकुड्यसमं तथाप्येता वाचयन् शंकितः शङ्कागोचरो
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७४, [भा.३०८०]
२६९ भवतिततएतासां वर्जनम् । [भा.३०८१] पूर्वतु किंटी असतीए मज्झिमा दोसरहियवाएति ।
गणहरो अन्नयरोवावि परिणतो तस्सअसतीए ।। वृ- पूर्वं तावत् किण्टी वृद्धां वाचयेत् । तस्यामसत्यां दोषरहितो गणहरो मध्ययां वाचयेत् । अथ गणधरः प्रयोजनान्तरेणव्याकुलस्ततस्तस्य गणधरस्यासत्यभावेपरिणतोऽन्यतरो वापिवाचयेत् । [भा.३०८२] तरुनोसुसयंवाएदोसन्नयरेण वाविजुत्तेसु ।
. विहुणा उइमेणंतुदव्वादीएणउजयंतो ।। वृ-अथान्यतरः परिणतोनविद्यते, किन्तुसर्वेऽपितरुणाः वृद्धाअन्यतरेणदोषेणसविकारत्वादिना युक्तास्ततस्तरुणेषुशेषेसुवृद्धेसुवान्यतरेणदोषेणयुक्तेषुसत्स्वनेन वक्ष्यमाणेनगणधरःस्वयंवाचयेत्। किं विशिष्ट इत्याह-द्रव्यादिना यतमानस्तामेव द्रव्यादियतनामभिधित्सुराह[भा.३०८३] दव्वे खेतेकाले मंडलिदिठी तहा पसंगोय ।
___ एएसुजयणंवुच्छं, आनुपुव्विंसमासतो ।। वृ-द्रव्ये क्षेत्रेकाले मण्डल्यां तथा दृष्टिप्रसङ्गे एव एतेषुस्थानेषुयतनामानुपूर्व्यासमासतो वक्ष्ये । [भा.३०८४] जंखलुपुलागदव्वंतव्विवरीयं दुवेविभुंजंति ।
पुवुत्ताखलुदोसा तत्थ निरोधे निसग्गेय ।। वृ- यत्खलु पुलाकमसारं द्रव्यं तद्विपरीतंद्वावपि वाच्या वाचयिता चेत्यर्थः भुजाते अन्यथा तत्र व्याख्यानमंडल्यांसूत्रादि निरोधे निसर्गेवापूर्वोक्ताः खलुदोषा उक्ता द्रव्ययतना ।क्षेत्रयतनामाह[भा.३०८५] सुन्नधरे पच्छन्ने उज्जाने देउलेसभारामे ।
उभयवसहिंचमोत्तुंवाएज्ज असंकणिज्जेसु ।।। वृ-शून्यगृहाणिप्रच्छन्नानि विविक्तान्प्रदेशिन्तथा उद्घातानिदेवकुलानिसभाआरामाश्चतथा उभयवसतिंसंयतवसतिंसंयतिवसतिंचमुक्त्वा शेषेष्वशङ्कनीयेषुस्थानेषुवाचयेत् । [भा.३०८६] उभयनिजे वयनीए वसन्नियहाभद्द तहय धुवकम्मी ।
आसन्नेसतिअजाणुवस्सए अप्पणोवावि ।। वृ-उभयस्य संयत्याः संयतस्यचनिजे स्वस्थाने आसन्नेसतियदिवातिन्या निजेअथवा संज्ञिनी श्रावकेयदि वायथा भद्रके अथवा ध्रुवकर्मणि लोहकारादौ प्रत्यासन्नेसतिवाचयेत् । अथान्यदर्शनीयं स्थानंन विद्यते,ततः अन्यस्यस्थानस्यासतिआर्याणामुपाश्रयेऽथवाआत्मन उपाश्रये यत्रशय्यातरस्य संलोकोभवति, तत्र स्थितोवाचयति, गतंक्षेत्रद्वारमधुना कालयतनाद्वारमाह[भा.३०८७] जइअस्थिवायणं दितो अदाउंताहेगच्छइ ।
अहनत्थिताहेदाउणसुत्तअत्थाणपोरिसिं ।। वृ-यदिसाधूनांसूत्रस्यार्थस्यच वाचनादातासमस्तिततआचार्योवाचनांसाधूनामदत्वा गच्छति । प्रातरेव साध्वीनामशङ्कनीये स्थाने वाचनां दातुं गच्छतीति भावः । अथार्थ पौरुषी दाता समस्ति, न सूत्रपौरुषीदाता, तदा सूत्रवतांसंयतानांसूत्रपौरुषीं दत्वा गच्छति। [भा.३०८८] अह अधइत्ता होज्जा हितोजाइपढमाए।
ऊ असतीए दोण्हवी दाने इमाउजयणतेहिं । ।
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ७ /१७४ 'वृ- अथ सूत्रस्य दाता विद्यते नार्थस्य, साधवश्चार्थवन्तोपि अर्थार्थिनोऽपि सन्ति, ततः प्रथमपौरुष्यां संयतीनां वाचना प्रदानाय गच्छति । द्वितीयस्यां तु पौरुष्या मागत्य संयतानामार्थं ददाति । अथ संयतानां सूत्रस्य वा प्रदाता अन्यो न विद्यते, तदान्यस्यासत्यभावे द्वयानामपि संयतानां संयतीनां चात्मनउपाश्रये एकस्मिन् तेन वाचना देया । तत्र द्वयानां वाचनादाने इयं वक्ष्यमाणा यतना । अत्र मण्डलीयतनाद्वारमापतितं तदेवाह
[भा. ३०८९]
कडिनंतरितो वादीसंति जनेन दोविजह वग्गा । बंधति मंडलं ते उ एक्कतो वावि एक्कतो ।।
"
वृ- ते संयताः संयत्यश्च मण्डलींबन्धन्ति । तद्यथा - एकतः संयतमण्डली एकतः संयतीमण्डली, । अपान्तराले च संयतीनां व्यवधानाय कटो दीयते । तत्रापि प्रच्छन्ने प्रदेशे स्थिताः संयतीर्न वाचयति । अन्यथा ये शून्यगृहादिषु वाचयतः शङ्कादयो दोषा उक्तास्तेऽत्रापि स्युस्तत आह-यत्र द्वावपि वर्गी संयतसंयती समुदायरुपावुपविष्ठौ जनेन दृश्येते, तत्र स्थितः कटेनान्तरितो वाचयति । एवं सति योगुणस्तमाह
[भा. ३०९० ]
लोगेवि पच्चतो खलु वंदनमादीसु होंति वीसत्था । दुग्गूढादी दोसा विगार दोसा य नो एवं ।।
- एवं क्रियमाणे सति लोकेऽपि शुद्धशीलसमाचारविषयः प्रत्यय उपजायते । येऽपिच वन्दनादिषु समागच्छन्ति तेऽपि द्वावपि वर्गों तथोपविष्टौ दृष्ट्रा विश्वस्ता भवन्ति । एवं च सति ये दुर्गूढादयः प्रच्छन्नप्रदेशादि भाविता दोषाः ये च परस्परं संयतसंयतीनां विकारदोषास्ते न भवन्ति । अथ कटो न विद्यते तदा वस्त्रेण चिलिमिलि क्रियते । तथा चाह
[ भा. ३०९१]
चिलिमिलि च्छेदे वायइ जह पासइ दोण्हवी पवायंती | दिट्टी संबंधादी इमेय तहियं न वाएज्जा ।।
वृ- प्रवाचयन् गणधरश्चिलिमिल्या उपलक्षणमेतत् कटस्य च च्छेदे पर्यन्ते तिष्ठति, यथा द्वावपि संयतसंयतीवर्गों (स) पश्यति । तत्र ये संघताः संयतीनां दष्टिर्दृष्ठ्यात्मौयया संबध्नन्ति, तेद्दष्टिसम्बन्ध उच्यं (च्य) ते । आदिशब्दान्मैथुनकादि परिग्रहस्तानिमान् वक्ष्यमाणान्न वाचयेत् ।
[भा. ३०९२]
सविकारा मेहणादी य जे या वि धिइदुब्बला ।
अनेन वायएतेउ निसिं वा पडिपुच्छणं ।।
वृ- ये दृष्ट्या सविकारा ये च मैथुनिकादयो मैथुनिको भर्ता आदि शब्दात्पुराणादि परिग्रहः, ये चापि धृत्या दुर्बलास्तान् अन्येनोपाध्यायादिना वाचयेत्, निशि रात्रौ वा तेषां सन्दिग्धस्थानं प्रतिप्रच्छनं ।। [भा. ३०९३] असयणे पवायंते पढंति सव्वे तेहिं अदोसिल्ला ।
निसन्नथेरिसहिया थेरसहाओ पवायं तो ।।
वृ- अथान्य उपाध्यायादि प्रवाचयन् न विद्यते तदान्यस्मिन्नसति वाचयति सर्वे तत्र पठन्ति ततऽ दोषवन्तस्तत्रापि संयत्यः पठन्त्यनिषन्ना अनुपविष्टा स्थिता इत्यर्थः । येन परस्परं दृष्टिसम्बन्धो न भवति तथा स्थविराः सहिताः प्रवाचयन्नपि स्थविरसहायः प्रवाचयति, येन तत्सहायः सर्वानपि निभालयति, संयत्योऽनिषन्नाः संयत्योऽनिषन्नाः पठन्तीत्युक्तं तत्रापवादमाह
[भा. ३०९४] जादुब्बला होज्ज चिरं व सज्झातो ताहे निसणा न य उच्चसद्दा ।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १७४, [भा. ३०९४]
२७१ पलंब संघाडेन उज्जला य अनुनाया वासतिरंजलीय ।। वृ-याशरीरेण दुर्बला भवतिवर्तते चिरंचस्वाध्यायः कर्तव्यः । तदा निषणा उपविष्टासती पठति, नचउच्चशब्देन महताशब्देनालापकमुद्घोषयतीत्यर्थः । तदा संघाटि: प्रलम्बापादगुल्फपर्यन्ता क्रियते, नोज्वला तथाअनुन्नतापठति, । किमुक्तंभवति । नोर्ध्वमुखासती अन्यस्यान्यस्यमुखं विप्रक्ष्यमाणा पठति तथावासोवस्त्रान्तेन तिरोहिताञ्जलिरालापकंगुरोः समीपेयाचते - [भा.३०९५] एयविहि विप्पमुक्को संजतिवगंतुजो पवाएजा।
मजायातिकतंमनायारं वियाणाहि ।। वृ- एतेनान्तरोदितेन विधिना विप्रमुक्तो यः संयतिवर्गं प्रवाचयेत्, तं मर्यादातिक्रान्तमनाचारमाचारमाचाररहितं विजानीयात् ।।
मू. (१७५) नोकप्पइ निगंथाणवा निगंथीणवा असज्झाएसज्झाइयंकरित्तए मू. (१७६) कप्पइ निगंथाण वा निगंथीण वा सज्झाइएसज्झायंकरित्तए । [भा.३०९६] सज्झातोखलु पगतो वितिगठेनो कप्पइजहाउ ।
एमेव असज्झाएतप्पडिवक्खे उसज्झाओ ।। वृ- स्वाध्यायः खलु प्रकृत पूर्वसूत्रे वर्तते, स च यथा व्यतिकृष्टे काले न कल्पते । एवमेवास्वाध्यायकेऽपि, तत्प्रतिपक्षेपुनःस्वाध्यायिकेस्वाध्यायःकल्पते ।इत्येतदर्थख्यापनार्थमिदंसूत्रमिति सम्बन्धः, । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्यान कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा अस्वाध्यायिके स्वाध्यायं कर्तुं, कल्पते निर्ग्रन्थीनांवास्वाध्याये स्वाध्यायं कर्तुमितिसूत्राक्षरसंस्कारः । - [भा.३०९७] असज्झाइयं चदुविहं आयसमुत्थं च परसमुत्थंच ।
जंतंतु परसमुत्थं तंपंचविहंतुनायव्वं ।। वृ-द्विविधं खलु अस्वाध्यायिकं तद्यथा-आत्मसमुत्थंपरसमुत्थं ।आत्मानः स्वाध्यायं चिकीर्षोः समुत्थं आत्मसमुत्थं । परस्मात्स्वाध्यायकर्तुरन्यस्मात्समुत्थं परसमुत्थं च शब्दाच्च स्वाध्यायिकतया तुल्यकक्षता संसूचकौ तत्र यत्परसमुत्थं तत्पश्चविधंज्ञातव्यम् । तानेव पञ्च प्रकारानाह[भा.३०९८] संजमघाउप्पाएसा दिव्वे वुगहे यसारीरे ।
एएसुकरेमाणेआणाइयमोउदिठंतो ।। वृ-संयमघातिसंयमोपघातिकमौत्पातिकमुत्पातानिमित्तंसदेवता प्रयुक्तंव्युद्गृहः शारीरंच एतेषु पञ्चस्वप्यस्वाध्यायिकेषुस्वाध्यायंकुर्वत्याज्ञादय आज्ञाभङ्कादयो दोषास्तथाज्ञांतीर्थकराणांभञ्जति । प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु । अनवस्थया अन्येऽपि तथा करिष्यन्तीति, तत्रापि प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु, यथा वादि तथाकारी न भवतीति मिथ्यात्वं, तन्निष्पन्नमपि प्रायश्चित्तं चतुर्गुरु, विराधना द्विविधा संयमविराधना आत्मविराधनाच ।तत्रसंयमविराधना ज्ञानाचारविराधनाआत्मविराधनायामिदमुदारहरणं तदेवाह[भा.३०९९] मिच्छभयघोसणनिवेदुग्गाणिअतीहमाविनेस्सिहि हा ।
फिडियाजेउअतिगया इयरा हयसेसंनिवदंडो ।। वृ-कस्सविरनोमेच्छाखंधावारोपिसयंआगंतुंहणियकामोतंभयंजाणित्तारनासविसएसयलेवि घोसावियं, मिच्छखंधावारो आगंतुं विसयंहनिउकामोवंट्टति, तास, तुब्भेदुग्गाणि अतीहतत्थ जेहिं । रनो आणाकया ते मिच्छ भयातो फिडिया जेहिंन कया आणा तेमिच्छेहिं लूसिया मारिया य जेवि तत्थ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७६ केइ परिमुक्का ते विरणादंडिया ।। अक्षरयोजनात्वेवम्-म्लेच्छभयमाकण्य नृपेण दण्डः कृतः । [भा.३१००] राया इव तित्थगरोजानवया साहुणो घोषणंसुतं ।
मिच्छाय असज्झातो रयणधनाइंचनाणादी ।। वृ- अत्र राजा इव तीर्थकरो जनपदा इंवे साधवः, घोषणमिव सूत्रम् । म्लेच्छा इव अस्वाध्यायो रत्नधनानीवज्ञानादीनि । तत्रयेसाधवोजनपदस्थानीयाराजस्थानीयस्यतीर्थकरस्याज्ञां नानुपालयन्ति तेप्रान्तदेवतया च्छल्यन्ते । प्रायश्चित्तदण्डेन च दण्ड्यन्ते । केन पुनः कारणेनास्वाध्यायिकेस्वाध्यायं करोति । तत आह- . [भा.३१०१] पोवावसेव पोरिसिअज्झयणंवा वि जो कुणइसोउं ।
नाणाइसारहीनस्स तस्सछलणाउसंसारो ।। वृ-स्तोकावशेषामपि पौरुष्यमध्ययनं पाठ उद्देशो वाद्यापि नान्तं नीत इति कृत्वा उद्घाटायामपि पौरुष्यामस्तमिते वा सूर्ये अथवा अस्वाध्यायिकमिति श्रुत्वापि योऽध्ययनं पाठमपि शद्वादुद्देशनं च करोति । तस्यज्ञानादित्रिकंतत्वतोऽपगतंतीर्थकराज्ञाभङ्गकरणादिति, ज्ञानादित्रिकसारहीनस्यसंसारे नरकादि भवभ्रमणलक्षणेच्छलनाभवति, अपारघोर संसारेनिपतनं भवतीतिभावः, । [भा.३१०२] अहवादिठंत अवरोजहरनो केइपंचपुरिसाओ ।
दुग्गातिपरितोसिओ, तेहियरायाअह कयाई।। [भा.३१०३] तोदेति तस्स राया नगरंमी इच्छियं पयारंतू ।
महिएया दइमोल्लं जनस्स आहारवत्थादी ।। [भा.३१०४] एगेनतोसियतरोगिहमगिहे तस्स सव्वहिं वियरे ।
रत्थाइंसुचउण्हएविह सज्झाइएउवमा ।।। वृ-अथवेतिदृष्टान्तस्यप्रकारान्तरसूचनेअपरोदृष्टान्तोयथा-राज्ञः पञ्चपुरुषाः सेवकास्तैरथकदाचित् राज्ञा दुर्गादिषु पतितो निस्तारितस्तत्रापि तेषां पञ्चानां मध्ये एकेन केनचित् परमसाध्वसमवलंब्यस्वयमवलंब्यभूयस्तरंसाहायिकमकारिततस्तेषांतेनैकेन वर्जितानांचतुर्णापुरुषाणांराजापरितुष्टः सन् नगरेरथ्यादिषुगृहचर्येषुप्रचारमीप्सितंददाति, यथायत्किमपिरथ्यायामापणादिषु त्रिकचतुष्कचत्वारादिषुवा यूयं यद्वस्त्राहारादिकंप्राप्नुयात्युष्माकमेव एवं प्रसादे कृतेवस्त्राहारदौ नगरेतैः स्वेच्छया गृहीते राजा यस्यसत्कंतैः गृहीतं तस्यमूलं ददाति । येनचैकेन पुरुषेणभूयस्तरंसाहायिकं कुर्वता राजा तोषिततरस्तस्य राजा गृहेऽगृहे वा सर्वत्र नगरमध्ये प्रचारमीप्सितं वितरति अनुज्ञानाति । तत्रापि यस्य सत्कं तेन गृह्यते वस्त्राहारादितस्य राज्ञा मूल्यं दीयते । इतरेषांतुचतुर्णा रथ्यादिष्वेव प्रचारमनुज्ञातवान् नगृहेषु । एवमुक्तेन प्रकारेण इह प्रस्तुतेअस्वाध्यायिके उपमादृष्टान्तः । तदेवमुक्तो दृष्टान्तः । [भा.३१०५] पढममि सव्वचिट्ठासज्ज्ञातो वा निवारतो नियमा।
. सेसेसुअसज्ज्ञातो चेट्टान निवारिया अणा ।। वृ- प्रथमे अस्वाध्यायिके संयमोपधातिलक्षणे सर्वा कायिकी वाचिकी चेष्टा स्वाध्यायश्च नियमाद्वारितस्तोषकतर पुरुषस्थानीयतया तस्य सर्वत्र साधुव्यापारेषु प्रवृत्ते, शेषेषु पुनञ्चतुर्थस्वाध्यायिकेषु अस्वाध्यायः स्वाध्याये एव केवलो निवारितो नान्या कायिकी वाचिकी वा प्रतिलेखनादिकाचेष्टा वारिता, तेषां शेषपुरुषचतुष्ट्यस्थानीयानांबहीरथ्यादाविवस्वाध्यायमात्रएव
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा. ३१०५]
२७३ व्यापारभावात् । तदेव पञ्चस्वप्यस्वाध्यायिकेषु सामान्यतो विशेषतश्चोदाहरणयुक्तमिदानी प्रथमस्वाध्यायिकंसंयमोपघाति प्ररुपयति । [भा.३१०६] महियाय भिन्नवासे सच्चित्तरए य संजमे तिविहे ।
दव्वे खेत्तेकाले, जहियं वाजच्चिरंसव्वं ।। वृ-महिका गर्भमासे पतन्ती प्रसिद्धा तस्यां तथा गृहादौ यत्पतति वर्षं तत् । भिन्नं वर्षतस्मिन् तथा सचित्तरजसिचएवंविधेत्रिप्रकारे संयमेपदैकदेशे पदसमुदायोपचारात्संयमोपधातिनिअस्वाध्यायिके निपतति द्रव्यतः, क्षेत्रतः कालत, भावतश्च वर्जनं भवति, तत्र द्रव्यत एतदेव त्रिविधमस्वाध्यायिक द्रव्यं, क्षेत्रतोजहयन्तियावत्क्षेत्रेतत्पततितावत्क्षेत्रं, कालतोयश्चिरंयावन्तंकालंपततितावन्तंकालं । भावतः सर्वकायिक्यादिचेष्टादिकंवय॑ते । एनामेवगाथांव्याख्यानयति[भा.३१०७] महिया उगब्भमासे वासे पुनहोति तिन्निउ पगारा ।
बुब्बुयतव्वजफुसी सच्चित्तरजोय आतंबो ।। वृ-महिका गर्भमासेप्रतीता, । गर्भमासोनाम कार्तिकादियावत्माधमासः । वर्षेपुनस्त्रयःप्रकाराः भवन्ति तानेवाह, वुव्वुयतिः यत्र वर्षेनिपतति पानीयमध्ये बुबुदास्तोयशलाकारुपा उत्तिष्ठन्तिततो वर्षमप्युपचारात् बुबुदमित्युच्युते । तद्वर्ज बुद्बुद्वर्ज, द्वितीयंवर्ष तृतीयं फुसी इति जलस्पर्शिकनिपतन्त्यः । तत्रबुदबुदै वर्षे निपततिंयामाष्टकाचं अन्ये तुव्याचक्षते । त्रयाणां दिनानां परतस्तद्वर्ज पञ्चानांदिनानांजलस्पर्शिकारुपेसप्तानांपरतः सर्वमप्कायस्पृष्टंभवति । ततस्तत्रद्रव्यतःक्षेत्रतःकालतो भावतश्च वर्जनं प्राग्वद्भावनीयम् । यावच्चापकायमयं न भवति तावत् यधुपाश्रयो श्लक्ष्णधूलिस्तच्च सचित्तरजो वर्णेनातानंगाथायांपुस्त्वंप्राकृतत्वात् । तच्चदिगंतरेषु दृश्यते । तदपिनिरन्तरपातेन त्रयाणां दिनानां परतः सर्वं पृथिवी कायभावितंकरोति । तत्रापि पतितद्रव्यादितो वर्जनंप्राग्वत् । [भा.३१०८] दव्वेतंचियदव्वं खेत्तेजहियं तुजच्चिरंकाले।
ठाणादिभासभावे मुत्तुंतउस्सासउम्मेसुं ।। वृ- द्रव्ये द्रव्यतस्तदेवास्वाध्यायिकं महिकं भिन्नवर्षं सचित्तरजो वा वय॑ते । क्षेत्रतो यत्र क्षेत्रे निपतति । कालतो यच्चिरं कालं पतति । भावतो मुक्त्वा उच्छ्रासमुन्मेषं च तद्वर्जने जीवितव्याघातसंभवात् । शेषां स्थानादिकमादिशद्वात् गमनागमने प्रतिलेखनादि परिग्रहः कायिकां चेष्टां भाषां व वर्जयति। [भा.३१०९] वासत्ताणाचरिया निक्कारणेठंति कजजयणाए।
हत्थत्थंगुलिसन्ना पोत्तावरियावभासत्ति ।। वृ-निष्कारणे कारणाभावे वर्षत्राणं कम्बलमयः कल्पस्तेन सौत्रिककल्पान्तरितेन सर्वात्मना आवृत्तातिष्ठन्ति न कामपि लेशतोऽपि चेष्टां कुर्वन्ति । कार्ये तु समापतिते यतनया हस्तसंज्ञया वा व्यवहरन्ति, पोताचरिता वा भाषन्ते । ग्लानादि प्रयोजने वर्षा कल्पावृता गच्छन्ति । गतं संयमोपघात्यस्वाध्यायिकमिदानीमौत्पातिकमाह[भा.३११०] पंसूयमंसरुहिरे केससिलावुट्टितहरउ ग्धाए ।
.. मसरुहिरेहोरत्तं अवसेसोजच्चिरं सुत्तं ।। [22/18
समाचरकाला
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
व्यवहार-छदसूत्रम् -२-७/१७६ वृ-अत्रवृष्टिशद्वः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । पांशुवृष्टौ मांसवृष्टौरुधिरवृष्टौ केशवृष्टौ शिलावृष्टौ च । तत्र पांशुवृष्टिनामयदि वृत्तं रजोनिपतति, मांसवृष्टिसिखण्डानि पतन्ति, रुधिरवृष्टिः रुधिरबिन्दवः पतन्ति, । केशवृष्टिर्यद्वराः केशाः पतन्ति । शिलावृष्टिः पाषाणनिपतनं करकादिशिलावर्षमित्यर्थः । तथा रजउद्घाते रजस्वलासु दिक्षुसूत्रं न पठ्यते शेषाः सर्वाअपि चेष्टाः क्रियन्ते । तत्र मांसे रुधिरेच पतति अहोरात्रं य॑ते, अवशेषे पांशुवृष्ट्यादौ यावच्चिरं पांश्चादिपतनं तावन्तं कालं सूत्रं नन्द्यादि न पठ्यते ।शेषकालंतु पठ्यते । सम्प्रति पाशुंरजउद्घात व्याख्यानमाह[भा.३१११] पंसूअचित्तरजोसलातो दिसारउद्घातो।
तत्थसवाते निव्वायइएयसुत्तंपरिहरति ।। वृ- पांशवो नाम धूमाकारमापाण्डुरमचित्तं रजः, रज उद्घातो रजस्वलादिशो यासु सत्सु समन्ततोऽन्धकारइव श्यते ।तत्रपांशुवृष्टौरजउद्घातेवासवातेनिर्वातेचपततियावत्पतनंतावत्सूत्रं परिहरन्ति । अत्रैवापवादमाह• [भा.३११२] साभाविए तिनि दिना सुगिम्हए निक्खेवंति ।
जइजोगंतोतंमि पडतमी कुणंतिसंवच्छरंज्झायं ।। वृ- यदि सुग्रीष्मे ग्रीष्मकालप्रारंभ उष्णकालप्रारंभ चैत्रशुक्लपक्षे इत्यर्थः । दशम्याः परतो यावत् पौर्णमासी ।अत्रान्तरेनिरन्तरंत्रीणि दिनानी यावत्यदियोगंनिक्षिपन्तिएकादश्यादिषुत्रयोदशीपर्यन्तेषु यदि वा त्रयोदश्यादिषुपौर्णमासी पर्यन्तेषुसचित्तरजोअवहेठ[व]नार्थंकायोत्सर्गं कुर्वन्तितदा तस्मिन् पांशुवर्षे रजउद्धाते वा स्वाभाविके पतति संवत्सरं यावत्स्वाध्यायं कुर्वन्ति । इतरथानेति गतमौत्पातिकमिदानीं सदेवमाह[भा.३११३] गंधव्वदिसाविजुक्क[अ]गजितेजूव जक्खलितेय ।
एक्केक्कपोरिसिंगज्जियंतुदो पोरिसीहणति ।। वृ- गन्धर्वनगरं नाम यच्चक्रवर्त्यादि नगरस्योत्पातसूचनाय सन्ध्यासमये तस्य नगरस्योपरि द्वितीयं नगरंप्राकाराट्टलकादिसंस्थितंश्यते; दिग्दाहः विद्युत्प्रतीताउल्कासरेखाप्रकाशयुक्तावा गर्जितंप्रतीतं यूपको वक्ष्यमाणलक्षणो यक्षालिप्तंनाम एकस्यां दिशिअन्तरान्तरा यदृश्यते विद्युत्सदृशःप्रकाशः एतेषु मध्ये गन्धर्वनगरादिकमेकैकां पौरुषी हन्ति ।गर्जितंपुनर्द्ध पौरुष्यौ हन्ति । [भा.३११४] गंधव्वनगरनियमासदेव्वं सेसगानिभजितानि ।
जेन न नजंति फुडंतेन यतेसिंतुपरिहारो ।। वृ- अत्र गन्धर्वनगरादिषु मध्ये गन्धर्वनगरं नियमात्सदेवमन्यथा तस्यासंभवात् । शेषकाणि तु दिग्दाहादीनिभक्तानि विकल्पितानि,कदाचित्खाभाविकानि विद्यन्तिभवन्ति । कदाचित् देवकृतानि । तत्र स्वाभाविकेषु स्वाध्यायो न परिह्रियते । किन्तु देवकृतेषु परं येन कारणीन स्फुटं वैविक्त्येन भाति ज्ञायन्ते तेन तेषामविशेषेण परिहारः । सम्प्रति दिग्दाहादि व्याख्यानमाह[भा.३११५] दिसिदाहो च्छिन्नमूलो उक्कसरेहा पगासजुत्ता वा ।
संज्झाच्छेयाचरणो उजूवतोसुक्के दिने तिन्नि ।। वृ-दिशि पूर्वादिकायां च्छिन्नमूलो दाहः प्रज्वलनं दिग्दाहः । किमुक्तंभवति? अन्यतमस्यां दिशि महानगरप्रदीप्तमिवोपरि प्रकाशोऽधस्तादन्धकार इति दिग्दाहः उल्का पृष्टतः सरेखा प्रकासयुक्तावा ।
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा.३११५]
२७५ यूपको नामशुक्लेशुक्लपक्षेत्रीणि दिनानियावद्वितीयस्यां तृतीयस्यांचतुर्थ्यांचेत्यर्थः सन्ध्याच्छेदः, सन्ध्याविभागःसआध्रि[वियतेयेन ससन्ध्याच्छेदावरणश्चन्द्रः । इयमत्रभावना-शुक्लपक्षे द्वितीया तृतीया चतुर्थी रुपेषु त्रिषु दिवसेषुसंध्यागतश्चंद्र इति कृत्वा संध्यान विभाव्यते, ततस्तानिशुक्लपक्षे त्रीणि दिनानि यावच्चंद्रः संध्याच्छेदावरणः सयूपइतितेषुच त्रिषु दिवसेषु प्रादोषिकी पौरुषी नास्ति । सन्ध्याच्छेदाविभावनादिति ।अत्रैव मतान्तरमाह[भा.३११६] केसिंचि होइमोहोउजूवतोते होतिआइणा ।
जेसिंतुअणाइन्ना तेसिंखलु पोरिसीदोनि ।। वृ- केषाश्चिदाचार्याणां मतेन भवन्ति शुक्लपक्षे प्रतिपदादिषु त्रिषु दिवसेष्वमोधामोघा शुभाशुभसूचननिमित्तादितथोत्पादा आदित्यकरणविकारजनिता आदित्यस्योदयसमयेऽस्तमयसमये वा आताभ्राः कृष्णश्यामा वा यूपक इति तेच भवन्ति वर्तन्ते । आचीर्णा नैतेषु स्वाध्यायः परिह्रियते इत्यर्थः, । येषां त्वाचार्याणामनाचीर्णास्तेषां मतेन यूपको द्वे पौरुष्यौ हन्ति न केवलममूनि सदेवानि किन्त्वमून्यपि । तान्येवाह[भा.३११७] चंदिमसूरुवरागा निग्घाएगुंजितेअहोरतं ।
चंदोजहनेनाद्धउउक्कोसपोरिसि विच्छक्कं ।। [भा.३११८] सूरोजहन्नबारस उक्कोसंपोरिसी उसोलसउ ।
___ संगहनिव्वुड्ड एवं,सुरादी जेनहोरत्ता ।। वृ-चन्दोपरागेसूर्योपरागेचतद्दिनापगतेइतिवाक्यशेषः । तथासाभ्रे निरभ्रे वानभसिव्यन्तरकृतो महागर्जितसमो ध्वनिर्निर्धातः गर्जितस्येव विकारो गुञ्जावत् गुञ्जमानो महाध्वनिर्गुञ्जितं तस्मिन् नितिगुंजितेच प्रत्येकमहोरात्रंयावत्स्वाध्यायपरिहारः । तत्रजधन्यतउत्कर्षतश्चन्द्रोपरागंसूर्योपरागं चाधिकृत्य स्वाध्यायोचितकालमानमाह-चन्द्रो जधन्येनाष्टौ पौरिषीर्हन्ति, उत्कर्षतः पौरुषी द्विषट्कं द्वादशपौरुषीरित्यर्थः । कथमित चेदुच्यते-तद्गच्छन् चन्द्रमा राहुणाग्रहीतस्ततश्चतस्त्रः पौरुषीर्दिवसस्य हन्ति । चतस्त्र आगामिन्या रात्रेश्चतस्त्रो द्वितीयस्य दिवसस्याथवा औत्पातिकग्रहणेन सर्व रात्रिकंग्रहणं जातं, सग्रह एव निमग्नस्ततः संदूषितरात्रेश्चतस्त्रः पौरुषी रन्यच्चाहोरात्रं । अथवा अभ्रच्छन्नतया विशेषपरिज्ञानाभावाच्च न ज्ञातं कस्यां वेलायां ग्रहणं प्रभाते च सग्रहो निमज्जन् दृष्टः । ततः समग्रा रात्रिः परिहता । अन्यच्चाहोरात्रमिति द्वादशः सूर्यो जधन्येन द्वादशपौरुषीहन्ति उत्कर्षत षोडशमिति चेदुच्यते-सूर्यः सग्रह एवास्तमुपयातस्ततश्चतस्त्रः पौरुषी रात्रेर्हन्ति चतस्त्र आगामिनो दिवसम्य चतस्त्रस्ततः परस्यारात्रैरेवंद्वादश, षोडशपुनरेवंसूर्यउद्गच्छन् राहुणागृहीतः सकलंदिनंसमुत्पातवशात् सग्रह एवास्तमुपागतस्ततश्चतस्त्रः पौरुषीर्दिवसस्य हन्ति चतस्त्र आगामिन्या रात्रेस्ततश्चतसस्त्रः परदिवसस्यततोऽपिचतस्त्रः परतरायारात्रेरेवंषोडशपौरुषीर्हन्तिसग्रहनिमग्नः सग्रह एवास्तमितस्तथा चोक्तम्-एयं उग्गच्छन्नगहिए सग्गहनिब्बुडे । दट्ठव्वमिति सूरादी जेण हो रत्तत्ति ।। सूर्योदयो येनाहोरात्रास्ततः किमित्याह[भा.३११९] आइन्नं दिनमुक्के सोव्विय दिवसोयरातीय ।
निग्घाय गुंजिएसुसव्वि य वेलाउजा पत्ता ।। वृ-यतःसूर्यादिरहोरात्रास्ततो दिनमुक्तेसूर्येसएव दिवसःसैव चरात्रिरस्वाध्यायिकतयापरिह्रियते
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१७६ चन्द्रे तु तस्यामेव रात्रौ मुक्ते यावदपरश्चन्द्रो नोदेति तावदस्वाध्याय इति सैव रात्रि परंपरं च दिनमित्येषमहोरात्रमस्वाध्यायः ।अन्ये पुनराहुराचीर्णमिदंचन्द्रोरात्रोगृहीतोरात्रावेवमुक्तस्तस्यारात्रेः शेषंवर्जनीयं यस्मादागामिसूर्योदये समाप्तिरहोरात्रस्य जाता । सूर्योऽपि यदि दिवा गृहीतो दिवैव मुक्तस्तस्तस्यैव दिवसस्य शेषरात्रिश्चवर्जनीया इति । तथा निर्धात गुञ्जितयोः प्रत्येकं यस्यां वेलायां निर्धातोगुञ्जितंवाऽधिकृतंदिनेऽभवत् द्वितीयोऽपिदिनेयावत्सैववेला प्राप्ताभवति, तावदस्वाध्याय एव तयोरप्यस्वाध्यायस्याहोरात्रप्रमाणत्वात् । उक्तंच-निग्घातोगुंजियंचलोकप्रतीता एए ।अहोरत्तं उवहनंतित्तितथा ।। [भा.३१२०] चउसंज्झासुनकीरइपाडिवएसुंतहेव चउसुंपि ।
जोजत्थ पूजतीतुसव्वहिं सुगिम्हतो नियमा ।। वृ-चतस्त्रः सन्ध्यास्तिस्रो रात्रौ तद्यथा-प्रस्थितेसूर्ये अर्धरात्रे प्रभातेच चतुर्थीदिवसस्य मध्यभागे एतासुचतसृष्वपिस्वाध्यायोन क्रियते, शेष क्रियाणां तुप्रतिलेखनादीनांनप्रतिषेधः स्वाध्यायकगण चाज्ञाभङ्गादयो दोषास्तथा चतस्त्रः प्रतिपदस्तद्यथा-आषाढपौर्णमासी प्रतिपत् १, इन्द्रमह प्रतिपत् २, कार्तिक पौर्णमासीप्रतिपत् ३, सुग्रीष्मप्रतिपत्४,चैत्रपौर्णमासी प्रतिपदित्यर्थः, एतास्वपिचतसृष्वपि प्रतिपत्सु तथैव स्वाध्याय एव न क्रियते न शेष क्रियाणां प्रतिषेधः । इह प्रतिपद्ग्रहणेन प्रतिपत् पर्यन्ताश्चत्वारो महाः सूचिताः । इत्येषां तु चतुर्णा महानां मध्ये यो महो यस्मिन् देशे यतो दिवदारभ्य यावन्तं कालं पूज्यते तस्मिन् देशे ततो दिवसादारभ्य तावन्तंकालं स्वाध्यायं न कुर्वन्ति, प्रतिपत् पुनः सर्वेषां पर्यन्तः । सव्वेसिंजाव पडिवतो इति वचनात् । सुग्रीष्मकश्चैत्रमासभावी पुनर्महामहः । सर्वेषु देशेषु शुक्लपक्ष प्रतिपद्य आरभ्य चैत्रपूर्णमासी प्रतिपत्पर्यन्तो नियमात्प्रसिद्धस्ततो यद्यध्वानं प्रतिपन्नस्तथापि चैत्रमासस्य शुक्लपक्ष प्रतिपद आरभ्य सर्वं पक्षं पौर्णमासी प्रतिपत्पर्यन्तं यावदवश्यमनागाढो योगो निक्षिप्यते । शेषेषु आगाढादिकेषु योगो न क्षिप्यते केवलं स्वाध्यायं न कुर्वन्ति । गतंसदेवमस्वाध्यायिकमिदानी व्युद्ग्राहमाह[भा.३१२१] बुग्गह दंडियमादीसंखोभ दंडिएय कालगतो।
अनरायएयसभएजच्चिरनिदोच्चहोरतं ।। वृ-व्युद्ग्रहे परस्परविग्रहेदण्डिकादीनामादिशब्दात्सेनापत्यादिनांचविग्रहे अस्वाध्यायः । इयमत्र भावना-द्वौ दण्डिको सस्कन्धावारौ परस्परं संग्रामं कर्तुकामौ । यावन्नौपशाम्यतस्तावत्स्वाध्यायः कर्तुं न कल्पते किं कारणमिति चेतुच्यते-तत्र वानमन्तराः कौतुकेन स्वस्वपक्षण समागच्छन्ति, ते च्छलयेयुर्भूयसांचलोकानामप्रीतिर्वयमेवंभीता वर्तामहेकामप्यापदंप्राप्स्यामएतेच श्रमणका निर्दुःखं पठन्ति । अत्रादिशब्दव्याख्यानार्थमिमांगाथामाह[भा.३१२२] सेनाहिवभोइय महत्तरपुंसित्थीणंमल्लजुद्धे वा।
लोठादिभंडणेवागुज्झ उड्डाहअचियत्तं ।। वृ-द्वयोः सेनाधिपत्योर्द्वयोर्वातथाविधप्रसिद्धपात्रयोः स्त्रियोः परस्परंव्यूद्गहेवर्तमाने अथवा मल्लयुद्धे तथा द्वयोमियोः परस्परेसकलुषभावबहवस्तरुणाः परस्परंलौष्टैर्युध्यन्ते । यदिवा बाहुयुद्धादिभिस्ततो लोष्टादिभिर्वापरस्परंभएडने कलहेयावन्नोपशमोभवतिसेनाधिपादियुग्रहस्य तावदस्वाध्यायः ।अत्र कारणमाह-गुज्झगउड्डाह अचियत्तं गुह्यकाः कौतुकेन दण्डिके कालगते अन्नाराएयत्ति यावदन्यो राजा
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७७ .
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा. ३१२२] नाभिषिक्तो भवती तावत् प्रजानां महान् संक्षोभो भवति । तस्मिन् संक्षोभे सतिस्वाध्यायोन कल्पते किमुक्तं भवति? यावत्संक्षोभस्तावदस्वाध्यायः । अत्रापि पूर्वोक्ता दोषाः सभयं म्लेच्छादिभयाकुलं तस्मिन्नपिस्वाध्यायोन कर्तव्यः, ।एतेषुसर्वेषुव्युद्ग्रहादिष्वस्वाध्यायविधिमाह-जच्चिरनिद्दोव्यहोरत्तं व्युद्ग्रहादिषु यच्चिरं यावन्तं कालमनिदोच्चमित्यनिर्भयमखस्थमित्यर्थस्तावन्तं कालमस्वाध्यायः । स्वस्थीभवनानन्तरमप्यके महोरात्रंपरिहत्य स्वाध्यायः कर्तव्यः । उक्तंच
निद्दोसी भूतेति अहोरत्तमेगंपरिहरित्तासज्झाओ ।
कीरइइहसंखोमेदंडिएकालगएवा ।। कालगएइत्यनेनान्यदपिसूचितमस्ति, ततस्तदभिधित्सु ।संखोमेदंडीएइत्येतदपिव्याख्यानयति[भा.३१२३] दंडीय कालगयंमीजा संखोभोन कीरतेताव ।
तद्दिवसभोइमहत्तर वा दुगपतिसेजयरमादी ।। वृ- दण्डिके कालगते सति यावत्संक्षोभस्तावत्स्वाध्यायो न क्रियते । अन्यस्मिंस्तु राज्ञि स्थापितेऽहोरात्रातिक्रमेण क्रियतेस्वास्थ्यभवनात् । तथा भोजिके ग्रामस्वामिनिमहत्तरिके ग्रामप्रधाने वाटकपतौ वसत्यनुगतवाटकैक स्वामिनि तथा शय्यातर आदिशब्दादन्यस्मिन्वा शय्यातरसम्बन्धिनि मानुषेकालगतेतद्दिवसमस्वाध्यायः एकमहोरात्रं यावत्स्वाध्यायपरिहार इत्यर्थः । तथा[भा.३१२४] पगयबहुपक्खिएवा सत्तघरंतरमतेवतद्दिवसं ।
निदुक्खत्तिय गरिहा न पढंतिसनियगंवावि ।। वृ- अन्योऽपि यो नाम ग्रामे प्रकृतोऽधिकृतो महा मनुष्यस्तस्मिन् यदि वा बहुपाक्षिके बहु स्वजने कालगतेअन्यस्मिन्वा प्रकृतेस्ववसत्यपेक्षयासप्तगृहाभ्यन्तरेकालगतेतद्दिवसमेकमहोरात्रमस्वाध्यायः । किं कारणमतआह-नि.दुक्खाअभी इत्यप्रीत्या गर्दा संभवात्ततोनपठन्तियथा नकोऽपिशृणोतीति महिलारुदित शब्दोऽपियावत्श्रूयते तावन्नपठन्ति ।। [भा.३१२५] हत्थसयमनाहम्मी जइसारियमादित्तविगिंचिज्जा ।
तोसुद्धं अविचित्ते अन्नं च तहिं विमगंति ।। वृ-कोऽप्यनाथोहस्तशताभ्यन्तरे मृतस्तस्मिन्ननाथेहस्तशताभ्यन्तरेकालगतेकालगतेस्वाध्यायो न क्रियते, । तत्रेयं यतना-शय्यातरस्य वा तद्विधस्य श्रावकस्य यथा भद्रकस्य वा वार्ताकथ्यते यथा स्वाध्यायान्तरायमस्माकमनाथमृतकेन कृतमस्तिततःसुन्दरंभवति ।यदीदंच्छद्यतेएवमभ्यर्थितोयदि शय्यातरादिर्विगिश्चयेत् ततः शुद्धं भवतीति स्वाध्यायः कार्यः । अथ च शय्यातरादिर्न कोऽपि परिष्ठापयितुमिच्छति तदा तस्मिन्ननाथमृतके अविविक्ते अपरिस्थापित अन्यांवसतिंमार्गयन्ति । [भा.३१२६] अण वसहीए असती ताहे रत्तिंवसभा विवेचंति ।
विक्किन्नेवसमत्ताजं दिटुं असढयरेसुद्धा ।। वृ-अन्यस्यावसतेरभावोयदिततोरात्रौसागारिकासंलोकेवृषभास्तदनाथमृतकंविविचन्तिअन्यत्र प्रक्षिपन्ति । अथतत्कलेवरं श्वश्रृगालादिभिस्समंततोविकीर्णंततो विकीर्णेतस्मिन्सगंततोनिभालयन्ति दृष्टं तत्सर्वमपि विविचन्ति । इतरस्मिंस्तु प्रयत्ने कृतेऽप्यद्दष्टे असढा इति कृत्वा शुद्धाः स्वाध्यायं कुर्वन्तोऽपि न प्रायश्चित्तभागिन इतिभावः । गतंव्यद्ग्रहजमिदानीं शारीरिकमाह[भा.३१२७] सारीरंपिय दुविहंमानुसतेरिच्छियंसमासेणं ।
Jain. Education International
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७६ तेरिच्छंतत्थतिहा जल थलखहजंपुनोचउहा ।। . वृ-शरीरेभवंशारीरंतदपिसमासेन संक्षेपतो द्विविधंद्विप्रकारं । तद्यथा-मानुषं तैरश्चंच । तत्रतैरश्चं त्रिधा-जलजंजलजमत्स्यादि, तिर्यम्भवमेवं गवादीनांस्थलजंखजंचमयूरादीनाम् । पुनरेकैकं चतुर्धा चतुः प्रकारं ।तानेव प्रकारानाह[भा.३१२८] चम्मरुहिरंचमंसं अस्थिपिय होइचउविगप्पंतु ।
अहवा दव्वाईयंचउविहं होइनायव्वं ।। . वृ-चर्मसशोणितंरुधिरंमांसमस्थिइत्येतानिप्रतीतानि । एवमेकैकंजलजातिचतुर्विकल्पंभवति । अथवा जलजादिकं प्रत्येकं चर्मादिभेदतश्चतुर्विकल्पं सत्पुनद्रव्यादिकं द्रव्यादिभेदतश्चतुर्विधं भवति ज्ञातव्यं । तानेव प्रत्येकं द्रव्यादीन्चतुरो भेदानाह[भा.३१२९] पंचेंदियाण दव्वे खित्ते सहिहत्थपोगलाकिणे।
तिकुरच्छमहन्नेगा नगरिबाहिं तुगामस्स ।। वृ- द्रव्ये द्रव्यतः पञ्चेन्द्रियाणां जलजादीनां चर्मादिकं चतुष्टयमस्वाध्यायिकं न विकलेन्द्रियाणां, क्षेत्रे क्षेत्रतःषष्टिहस्ताभ्यन्तरेपरिहरणीयंनपरतः ।अथतत्स्थानं तैरश्चेन पौद्गलेन मांसेनसमन्ततः मांसने समन्ततः काककुर्कुरादिभिर्दिक्षुविक्षिप्तेनाकीर्णं व्याप्तं तदा यदि स ग्रामस्तर्हि तस्मिन् तिसृभिः कुरथ्याभिरन्तरितेविकीर्णेपुद्गलेस्वाध्यायः क्रियते ।अथनगरंतदातत्रयस्यांराजाजबलवाहनो गच्छति तदेवं यानंरथोवा विविधानिवासंवाहनानिगच्छन्ति ।तथामहत्याप्येकयारथ्ययाअन्तरितेस्वाध्यायः कार्यः । अथ स ग्रामः समस्तो विकीर्णेन पौगलेनाकीर्णौ विद्यते तेन तिसृभिः कुरथ्याभिरन्तरितं तत्पौद्गलभवाप्यतेतदा ग्रामस्यबहिःस्वाध्यायोविधेयः ।गता क्षेत्रतोमार्गणा ।सम्प्रतिकालतोभावतश्च [भा.३१३०] काले तिपोरिसिअट्ठवभवि सुत्तंतुनंदिमादीयं ।
बहिधोयरुद्धपक्के बूढेवा होतिसुद्धंतु ।। वृ-तत एकैकं जलजादिगतं चर्मादिकालस्तिस्त्रः पौरुषी हति, । अट्टवेति महाकाय पञ्चेन्द्रियस्य मूषिकादेराहननं । तत्राष्टौ पौरुषीर्यावत्स्वाध्यायविधातो गता कालतोऽपिमार्गणा भावत आह-भावे भावतो नन्द्यादिकं सूत्रन पठति,बहिधोएत्यादियदिषष्टिहस्तेभ्यः परतोबहि प्रक्षाल्यमांसमानीतं यदि वा राद्धास्थालीपाकेन तदा तस्मिन् वहिौते बहिराद्धे बहिः पक्के वा तत्रानीते शुद्धमस्वाध्यायिकं न भवतीतिभावः । अथवायत्तत्रषष्टिहस्ताभ्यन्तरेपतितमस्वाध्यायिकंरुधिरंतेनावकाशेन पानीयप्रवाह आगतस्तेन व्यूढंतदा पौरुषीत्रयमध्येऽपिशुद्धमस्वाध्यायिकमितिस्वाध्यायः कार्यः । .[भा.३१३१] अंतो पुनसट्ठीणंधोयंमी अवयवा तहिंहोति ।
तो तिनि पोरिसीतोपरिहरियव्वा तहिं हंति ।। वृ-यदि पुनः षष्टे«स्ता नामभ्यन्तरे मांसं प्रक्षालयति, तदा तस्मिन् धौते यतस्तत्र नियमादवयवाः पतिता भवन्ति, । ततस्तिस्त्रः पौरुष्यः स्वाध्यायमधिकृत्या तत्रपरिहर्तव्या भवन्ति । अट्ठवेति यदुक्तं .. तदिदानीं भावयति[भा.३१३२] महाकाये अहोरतंमज्जारादीन मूसगादिहते ।
अविभिने गिने वा पठंति एगेजइपलाति ।। . वृ- महाकाये मूषिकादौ मार्जरादिना हते मारितेऽहोरात्रमष्टौ पौरुषीर्यावदस्वाध्यायः । अत्रैव
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७९
रायपहपूठ सुधार
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा.३१३२] मतान्तरमाह-अविभिन्नेइत्यादि । एकेप्राहुर्यदिमार्जारादिनामूषिकादिरविभिन्नएवसन्मारितो मारयित्वा च गृहीत्वा अथवा गिलित्वा यदि ततः स्थानात् पलायते तदा पठन्ति, साधवः सूत्रं न कश्चिद्दोषः, अन्येनेच्छन्ति । यतः कस्तं जानाति अविभिन्नो वा मारित इति । अपरे पुनः एवमाहुर्यत्र मार्जारादि: स्वयंमृतो अन्येन वाकेनाप्यविभिन्न एवंसन्मारितस्तत्यावत्तत्कलेवरंन भिद्यतेतावन्नास्वाध्यायिक विभिन्नेऽस्वाध्यायिकमिति तदेतदसमीचीनं यतश्चर्मादिभेदतश्चतुर्विधमस्वाध्यायिकं तस्मादविभिन्नेऽप्यस्वाध्याय एव । [भा.३१३३] अंतोबहिंच भिन्ने अंडबिंदूतह वियायाए ।
रायपहबूढ सुद्धे परवयणे साणमादीनि ।। वृ- अन्तरुपाश्रयस्य मध्ये यदि चोपाश्रयाद्वहिः षष्टिहस्ताभ्यन्तरे अण्डके पतिते यदि तदण्डकमभिन्नमद्याप्यस्तितदातस्मिन्नुज्झितेस्वाध्यायः कल्पते । अथवा पतितंसदण्डकं भिन्नंतस्य चाण्डकस्य कललबिन्दुभूमौ पतितस्तदा भिन्ने अण्डके बिन्दौ च भूमौ पतिते न कल्पते स्वाध्यायः । अथकल्पेपतितंसदण्डकं भिन्नकललबिन्दुर्वातत्रलग्नस्तदा तस्मिन्षष्टिहस्तेभ्यः परतो बहिर्नीत्वाधौते कल्पते । तथा विजातायां प्रसूतायां तैरश्च्यामस्वाध्यायः पौरुषी त्रितयं यावत् तथा ये राजपथे अस्वाध्यायिक बिन्दवो गलितास्तेन गण्यन्ते । तथान्यत्र प्रतिपतित एवास्वाध्यायिकं ततो वर्षोदक प्रवाहेनतस्मिन्व्यूढेकल्पते ।अत्रश्चादिकमाश्रित्य परस्यवचनंतदाग्रभाव इष्यतेइतिगाथासंक्षेपार्थः । [भा.३१३४] अंडयमुज्झियकप्पेनयभूमिखणंतिइहरेहातिन्नि ।
असज्झाइयपरमाणंमच्छियपायाजहिंखुप्पे ।। वृ- यद्यण्डकमभिन्नमेव पतितं तदा तस्मिन्नुज्झिते स्वाध्यायः कल्पते, अभिन्नं तदा कल्पते, अथ भिन्नंतदान कल्पते । नचभूमिखनन्ति, इतरथाभूमिखननेन यदि तदस्वाध्यायिकमपनयन्ति तथाहि तिस्त्रः पौरुषीर्यावदस्वाध्यायः ।अण्डकविन्दोरस्वाध्यायिकस्य प्रमाणं । यत्रमक्षिकापादा निमजंति । किमुक्तंभवति? यावन्मात्रेमक्षिकापादोब्रुडतितावन्मात्रेऽप्यएडकविन्दौ भूमौपततिअस्वाध्यायः । [भा.३१३५] अजराउ तिन्निपोरिसिजरा उयाणंजरे पडिएतिन्नि।
निजंतुवस्स पुरतो,गलियंजति निग्गलं होज्जा । वृ-अजरायुः प्रसूता तिस्त्रः पौरुषी स्वाध्यायं हन्ति, अहोरात्रं च्छेदं मुक्त्वा अहोरात्रे तु च्छिन्ने आसन्नायामपिप्रसूतायांकल्पतेस्वाध्यायोजरायुजानांयावजरायुर्लम्बतेतावदस्वाध्यायो,जरायौपतिते सति तदनन्तरं तिस्त्रःपौरुषीर्यावदस्वाध्यायः तथा उपाश्रयस्य पुरतो नीयमानं तदस्वाध्यायिकं गलितं भवति ।तदापौरुषीत्रयंयावदस्वाध्यायो, यदिपुनर्निर्गिलंभवेत्तदातस्मिन्नीतेस्वाध्यायः रायपहबूढेति[भा.३१३६] रायपहेनगणिज्जति अह पुन अन्नत्थ पोरिसी तिन्नि ।
अह पुन बूढं होज्जा वासोदेणंततोसुद्धं ।।। वृ- राजपथे यद्यस्वाध्यायिकबिन्दवो गलितास्तदा तदस्वाध्यायिकं न गण्यते किं कारणमिति चेदुच्यते-यतस्ततःस्वयोग्यतआगच्छतांचमनुष्यतिरश्चां पदनिपातैरेवोत्क्षिप्तंभवति । जिनाज्ञाचात्र प्रमाणमतो न दोषः । अतः पुनस्तदस्वाध्यायिकं तैरश्चं राजपथादन्यत्र षष्टिहस्ताभ्यन्तरे पतति तदा तिस्त्रःपौरुषीर्यावदस्वाध्यायः । अथ तदपि वर्षोदकेन व्यूढं भवेत् । उपलक्षणमेतत् प्रदीपनकेन वा दग्धंतदाशुद्धं तत्स्थानमितिकल्पतेस्वाध्यायः ।सम्प्रति परवयणेसाणमादीणइतिव्याख्यानयति
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७६ [भा.३१३७] चोदेतिसमुद्दिसिउंसाणो जइपोग्गलं तुएजाहि ।
उदरगतेनं चिट्ठइजाता चउहो असज्झातो ।। वृ-अत्रपरश्चोदयतिश्चायदिपौद्गलं तैरश्चमांसंबहिः समुद्दिश्यतत्रागच्छेत्तर्हि यावत्सतत्रतिष्ठति तावत्तेनोदरगतेन पौगलेनस्वाध्यायः कस्मान्नभवति । सूरिराह[भा.३१३८] भणतिजइतेएवं सज्झातो एव तो उनत्थितुहं ।
असज्झाइयस्स जेणंपुनोसितुमसया कालं ।। वृ-भण्यते-अत्रोत्तरंदीयते,-यदि तेएवं पूर्वोक्तप्रकारेण मतिस्ततः तव स्वाध्यायः कदाचनादपि नास्त्येव एवकारो भिन्नक्रमः | सच यथास्थानंयोजितः कस्मान्नस्वाध्यायः कदाचनापीत्यतआह-येन कारणेन सदाकालंसर्वकालं त्वमस्वाध्यायिकस्य पूर्णः शरीरस्यरुधिरादिचतुष्ट्यात्मकत्वात् । [भा.३१३९] जइफुसतितहिं तुंडंजइवलेच्छारिएणसंविक्खे।
इहरा नहोति चोयगवंतं परिनयंजम्हा ।। वृ- यदिश्चा खरण्टेन मुखेन तत्रागत्यात्मीयं तुण्डं कापि स्पृशति, यदि वा खरण्टितेनैव मुखेन संतिष्ठति । तदा भवत्यस्वाध्याय इतरथा यदि पुनर्वहिरेव मुखं लीढ्वा समागच्छति तदा न भवति, । तथा यद्यप्यागन्तुं वमति तथापि चोदक ! नास्त्यस्वाध्यायिकं, यस्मात्तद्वान्तं परिणतमेवं मार्जारादिकमप्यविकृति)त्यभावनीयं । गतंतैरश्चमधुना मानुषमाह[भा.३१४०] मानुस्सगंचउद्धा अट्टि मुत्तूणसयमहोरतं ।
परियावण विवणासेसेइगसत्तअद्वैव ।।। वृ-मानुषमानुषमस्वाध्यायिकंचतुर्धा ।तद्यथा-चर्मरुधिरंमांसमस्थितत्रएतेष्वस्थिमुक्त्वाशेषेषु सत्सुक्षेत्रतोहस्तशताभ्यंतरेनकल्पतेस्वाध्यायःकालतोऽहोरात्रं,परियावणविवणत्ति-मानुषं तैरश्चंवा यद् धिरं तत् यदि पर्यापन्नत्वेन स्वभाववर्णाद् विवर्णीभूतं भवति, खदिरसारसमाससारादिकल्पं तदा तदस्वाध्यायिकं न भवतीति क्रियते तस्मिन् पतितेऽपिस्वाध्यायः, । सेसत्ति पर्यापनं विवर्णं मुक्त्वा शेषमस्वाध्यायिकं भवति, । तिगत्ति यत् अविरताया मासे मासे आर्तवमस्वाध्यायिकमागच्छति तत्स्वभावतस्त्रीणिदिनानीगलति,ततस्तानित्रीणि दिनानियावदस्वाध्यायस्त्रयाणां दिवसानां परतोऽपि कस्याश्चित् गलति, परंतदार्तवं न भवति तन्महारक्तं नियमात्पर्यापन्नं विवर्णं भवतीतिनास्वाध्यायिक गण्यते । तथा यदि प्रसूताया दारको जातस्तदा सप्तदिनान्यस्वाध्यायिकमष्टमेच दिवसे कर्तव्यः । अथ दारिकीजातातर्हिसारक्तोत्कटेतितस्यांजातायामष्टौ दिनान्यस्वाध्यायोनवमे दिनेस्वाध्यायः कल्पते। [भा.३१४१] रतुक्कडा इत्थी अट्ठादिना तेन सुत्तसुक्कहिए।
तिएहदिनानवरेणंअनाउयंतंमहारतं ।। वृ-निषेककाले यदि रक्तोत्कटता तदा स्त्री इति तस्यां जातायां दिनान्यष्टावस्वाध्यायः दारकः शुक्राधिकस्तेन तस्मिन् जाते सप्तदिनानि अस्वाध्यायः । तथा स्त्रीणां त्रयाणां दिनानां परतस्तन्महारक्तमनार्तवंभवति ततोनगणनीयं[भा.३१४२] दंते दिह्रविगिंचणसेसट्ठिगबारसेव वासाई ।
डामितेवूढ़ेसीयाण पाणमादीणरुद्दघरे ।। वृ- यत्र हस्तशताभ्यन्तरे दारकादीनां दन्तः पतितो भवति तत्र निभालनीयं यदि दृश्यते तदा
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १७६, [भा.३१४२]
२८१ परिष्ठाप्यः, । अथ सम्यग् मृग्यमाणैरपि न दृष्टस्तदा शुद्धमिति कल्पते स्वाध्यायः, । अन्ये तु ब्रुवते तस्यावहेडनार्थंकायोत्सर्गःकरणीयः दन्तंमुक्त्वाशेषे अङ्गोपाङ्गादिसम्बन्धिन्यस्थीनिहस्तशताभ्यन्तरे पतितेद्वादशवर्षाणिनकल्पतेस्वाध्यायः । अथ तत्स्थानमग्निकायेनध्यामितंपानीयेन वा प्रव्यूढंतदा शुद्धमितिध्यामिते व्यूढेवा स्वाध्यायः कल्पते, । तदासीयाणत्तिश्मशाने यानि कलेवराणि नदग्धानि तानि अस्वाध्यायिकानि न भवति यानि पुनस्तत्रानाथकलेवराणिन दग्धानि निखातीकृतानि वातानि द्वादशवर्षाणिस्वाध्यायंध्रन्ति । यद्यपिचनामश्मशानंवर्षोदकेनप्रव्यूढंतथापितत्रनकल्पतेस्वाध्यायो मानुषास्थिबहुलत्वात् । पाणमादीणत्तिपाणानामाडम्बरो नामयक्षो हिरनिक्ता (डिक्का) परनामा दैवतं तस्यायतनस्याधस्तात् मानुषान्यस्थीनि निक्षिप्यन्ते, ततस्तत्र तथा मातृगृहे चामुण्डायतने रुद्रगृहे वाधस्तात्मानुषंकपालं निक्षिप्यते । ततस्तयोरपिद्वादशवर्षाण्यस्वाध्यायः । [भा.३१४३] सीयाणेजंदढुंनतंतमुत्तूणणाह निहायाई।
आडंबरे यरुद्देमादिसुहेठठियाबारा ।। वृ-शमशानेयत्दग्धमस्थिजातंतदस्वाध्यायिकंनभवति,तन्मुक्त्वाशेषाणिनदग्धानिनिखातानि वा तानि द्वादशवर्षाणि स्वाध्यायं ध्वन्ति । तथा आडम्बरे आडम्बरयक्षायतने रुद्रे रुद्रायतने मातृषु मातृगृहेषुआडम्बरादीनामधस्तादस्थीनिसन्तितेन कारणेन तत्रद्वादशवर्षाण्यस्वाध्यायः । [भा.३१४४] असिवोमाधयणेसुंबारसअवसोहितंमिन करेंति ।
झामियवूढे कीरइआवासियसोहितेचेव ।। वृ-यत्रग्रामेसमुत्पन्नेनाशिवेनभूयान्जनःकालगतोनचनिष्काशितोयदिवाअवमौदर्येणप्रभूतो जनो मतो न च निष्काशितो अथवा आघातस्थानेषु भूयान जनो मारयित्वा निक्षिप्तो वर्तते । तत एतेष्वशिवावमौदर्याघातस्थानेषुपूर्वविशोधनंक्रियते, ।विशोधने चक्रियमाणेयत्द्दष्टंतत्परित्यज्यते। अष्टविषये च देवतायाः कार्योत्सर्गं कृत्वा पठन्ति । अथ न क्रियते विशोधनं ततस्तस्मिन्नविशोधिते द्वादशवर्षाणि यावत्स्वाध्यायं न कुर्वन्ति, ।अथ तदशिवादिस्थानमग्निकायेनध्यामितं वर्षोदकेन वा प्लावितं तदा क्रियते तत्र स्वाध्यायः आवासिय सोहिए चेयत्ति श्मशानं यदि भूयो जनैरावासितं तस्मिन्नावासिते शोधनं क्रियते तत् दृश्यते तत् विविच्यते । एवं शोधिते तस्मिन् अदृष्टास्थ्युपघाताय देवतायाः कायोत्सर्गं कृत्वा स्वाध्यायं प्रस्थापयन्ति । [भा.३१४५] उहरग्गाममयंमीन करेंती जाननीणियहोति।
पुरगामे चमडते वाडवसाहिं परिहरति ।। वृ- उहरके क्षुल्लक ग्रामे कोऽपि मृतस्तस्मिन् मृते तावत्स्वाध्यायो न क्रियते यावत्तत्कलेवरं न निष्काशितंभवति, । पुरेपत्तने महतिवा ग्रामे वाटकेसाही वा यदि मृतो भवति तदा तं वाटकंसाहिवा परिहरन्ति । किमुक्तं भवति । तत्रन कुर्वन्ति स्वाध्यायं यावत्ततः वाटकात्साहितो वा न निष्काशितं भवति वाटकात्साहीतो अन्यत्रमृते नास्वाध्यायः । . [भा.३१४६] जतिउउवस्सय पुरतो नीइज्जइतंमहल्लयंताहे ।
__ हत्थसयंतोजावउतावउ न करेंतिसज्झायं ।। वृ-यदितत्कलेवरंमृतकंनीयमानंयदिसंयतानामुपाश्रयस्य पुरतोहस्तशताभ्यन्तरेण नीयते, ततो यावत् हस्तशतांतो हस्तशतंव्यतिक्रम्यतेतावन्न कुर्वन्तिस्वाध्यायं हस्तशतंव्युत्क्रान्तेपठन्ति ।
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
[भा. ३१४७ ]
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ७/ १७६
कोवी तत्थ भणेज्जा पुप्फादी जाउ तत्थ परिसाढी । जादीसंति तावउ न कीरए तत्थ सज्झातो ।।
वृ - कोऽपि तत्र ब्रूयात्या मृतके नीयमाने पुष्पादीनामादिशब्दात् जीर्णचीवरखण्डादीनामुपाश्रयस्य पुरतो हस्तशताभ्यन्तरे परिशाटिः सा यावत दृश्यते तावत्तन न क्रियते स्वाध्यायः । अत्र सूरिराह[भा. ३१४८ ] भन्नइ न य तंतु तहिं निजंतो मोत्तहो असज्झायं । जम्हा चउप्पयारं सारीरमतो न वज्रति ।।
वृ-भण्यते-अत्रोत्तरं दीयते तन्न नीयमानं मृतकंमुक्त्वा अन्यत्कतकपुष्पादिकं पतितमस्वाध्यायिकं न भवति । यस्मात् शरीरमस्वाध्यायिकं चतुः प्रकारं रुधिरादिभेदतश्चतुर्विधं पुष्पादिकं च तद्व्यतिरिक्तमतोऽस्वाध्यायिकतया तन्न वर्जयन्ति । आत्मसमुत्थंत्वग्रेतनसूत्रे व्याख्यास्यते । तदेवं नो कम्पनिथाण वा २ असज्झाइए सज्झायं करेत्तए इति सूत्रं व्याख्यातमधुना कप्पइ निगंथाणवा निग्गंधीण वा सज्झाइए सज्झायं करेत्तए इति सूत्रव्याध्यानार्थमाह
[भा. ३१४९]
एसो उ असज्झातो तव्वजित्तो झायो तत्थिमा जयणा । सज्झाइए विकालं कुणइ अप्पहिं तु चउलहुगा ।।
वृ- एषोऽनन्तरोदित आत्मसमुत्थपरसमुत्थभेदभिन्नो अस्वाध्याय उक्तस्तद्विवर्जितस्तद्व्यतिरिक्तः स्वाध्यायः स्वाध्यायिकमित्यर्थः । तत्र स्वाध्यायिक इयं वक्ष्यमाणयतना तामेवाह-स्वाध्यायिकेऽपि सतिकालं प्रत्युपेक्ष्य स्वाध्यायं करोतियदि पुनः कालमप्रत्युपेक्ष्य स्वाध्यायं करोति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । अत्र परावकाशमाङ्कते -
[ भा. ३१५० ]
जइ नत्थि असज्झायं किं निमित्तं तुधेप्पए कालो । तस्सेव जाणणठा भाइ किं अत्थि नत्थित्तिं ।।
वृ- ननु यदि नास्त्यस्वाध्यायमस्वाध्यायिकं तर्हि कं निमित्तं केन कारणेन कालो गृह्यते । सूरिराहभण्यते तस्यैवास्वाध्यायिकस्य परिज्ञानार्थं कालो गृह्यते यथा किमस्ति तद स्वाध्यायिकं किं वा नेति । यद्यस्वाध्यायिकंभविष्यति ततः कालोन शुद्धमासादयिष्यति अथ नास्तिततः कालो शुद्धो भविष्यति । पंचविह असज्झाइस्स जाणणठाए पेहए कालं ।
[भा. ३१५१]
काए विहीए पेहे सामायारी इमा तत्थ ।।
वृ- यतो अस्वाध्यायस्यैव परिज्ञानाय कालग्रहणमुक्तं तीर्थकरगणधरैस्ततः पञ्चविधस्यास्याध्यायिकस्य ज्ञानायावश्यं प्रेक्षते साधुः कालं, । शिष्य प्राह- केन विधिना प्रेक्षते कालः । सूरिराहतत्र कालप्रेक्षणे इयं वक्ष्यमाणा सामाचारी तामेवाह
[भा. ३१५२]
चउभागवसेसाए चरिमाए पोरसीए ।
उगतो ततो पेहेज्जा, उच्चारादीन भूमीतो ।।
वृ-दिवसस्य चतुर्थी पौरुपी चरम पौरुषी तस्यां चरमायां पौरुष्यां चतुर्भागावशेषायां तिस्त्र उच्चारादीनां उच्चारप्रश्रवण कालादीनां भूमी प्रत्युपेक्षेत । इयमत्रभावना - उपाश्रयपरिधस्तस्यान्तरिस्त्रो भूमीरुच्चारस्याध्यासितव्याः प्रत्युपेक्षते तद्यथा आसन्ने दूरे मध्ये च तिस्त्रोऽनध्यासितव्यास्ता अध्येवमेवमेताः परिघस्थान्तः । षट् एवमेव परिघाद्बहिरपि षट् तद्यथा-आसन्नदूरमध्य भेदतस्तिस्त्रोऽनध्यासितव्यास्तिवस्त्रोऽनध्यासितव्या इति सर्व संकलनया उच्चार भूमयो द्वादश एवमेव प्रश्रवणस्य
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा. ३१५२] द्वादशभूयस्तिस्त्रो भूमयः कालस्य तद्यथा-आसन्ने दूरे मध्ये एताश्चोपाश्रयपरिघस्यान्तर्वेदितव्याः । सर्वसंख्यया चतुर्विशतिभूमीः प्रत्युपेक्षते । एतदेवाह[भा.३१५३] अहियासिया यअंतो आसन्नेचेवदूरेमज्से य ।
तिनेव अनहियासी अंतो छ छच्चबाहिरतो ।। [भा.३१५४] एमेवय पासवणा बारस चउवीसतिंतुपेहित्ता ।
कालस्स य तिणिनभवे अहसूरो अस्थमुवयाति ।। वृ-अध्यास्या अध्यासनीया उपाश्रयपरिधस्यान्तस्तिस्त्रोभूमयस्तद्यथा-आसन्नेदुरमध्येचएवमेव तिस्त्रो मध्येऽनध्यास्या अध्यासितुमशक्याः सर्वसंख्याया अन्तरुच्चारस्य भुमयः षट् एवमेव षट् परिधावहिरपि सर्वसंकलनया द्वादशोच्चारभूमय एव प्रश्रवणेऽपि द्वादशभूमयः सर्वमीलने चतुर्विशतिं भूमीः प्रत्युपेक्षते । तदनन्तरंकालस्य तिस्त्रोभूमयः जधन्येन हस्तान्तरिताः प्रत्युपेक्ष्यभवन्ति ।तासुच प्रत्युपेक्षितास्तथानन्तरं सूर्योऽस्तुमुपयाति । [भा.३१५५] जइ पुन निव्वाघातो आवस्संतो करेंतिसव्वेवि ।
सड्ढादिकहणवाधाय याएपच्छा गुरुठंति ।। वृ-सूर्यास्तमयसमये यदिनियाघातंव्याघातस्याभावोगाथायां पुंस्त्वंप्राकृतत्वात् । ततः सर्वेऽपि गुरुप्रभृतय आवश्यकं प्रतिक्रमणं कुर्वन्ति । अथ श्राद्धानां श्रावकांणामादिशद्वादश्राद्धानां वा धर्मो गुरुणांकथयितव्योऽस्ति । ततःश्राद्धादीनांधर्मकथनेनव्याघातनायामावश्यकव्याघातेसतिपश्चाद्रवो निषद्याधरसहिता आवश्यके तिष्ठन्ते । इयमत्र भावना-श्राद्धादीनां धर्मः कथयितव्यो भवति । तत आचार्यो धर्मं कथयति । निषद्याधरश्च पार्श्वे तिष्ठति । शेषाः पुनरावश्यकभूमौ सूत्रार्थस्मरण निमित्तमाचार्यमापृच्छय आत्मीये स्थाने पश्चादागच्छतामवकाशपथमरुद्धाबलं वीर्यं चागूहयन्तो यथाशक्तिचारित्रकायोत्सर्गेणतिष्ठन्ति, स्थित्वाचसूत्रार्थान्तावदनुप्रेक्षन्ते,यावदचार्यः कायोत्सर्गेण स्थितो भवति, । तस्मिन् स्थिते दैवसिकमतीचारं चिन्तयन्ति । एतदेवाह- [भा.३१५६] सेसाउजहासत्ति आपुच्छित्ताणठंतिसट्ठाणे ।
सुत्तत्थज्झरणहेउंआयरियठियंमि देवसियं ।। वृ- गुरुणा श्राद्धादीनां पुरतो धर्मकथने प्राब्धे शेषाः साधवो गुरुमापृच्छय सूत्रार्थस्मरणहेतोः स्वसमिन् स्वस्मिन् स्थाने यथाशक्ति कायोत्सर्गेण स्थिता भवन्ति । आचार्ये कायोत्सर्गेण स्थिते दैवसिकमतीचारं चिन्तयन्ति । अत्रैवापवादमाह[भा.३१५७] जो होज उअसमत्थोबालो वुढोवरोगितो वावि। .
सो आवस्सगजुत्तोअत्थेज्जा निजरापेही ।। वृ- यो बालो वृद्धो रोगितो वा सञ्जातरोगः कायोत्सर्गेण स्थातुमसमर्थः स निर्जरापेक्षी आवश्यकयुक्तोऽवश्यकर्तव्यव्यापारयुक्त उपविष्टस्तिष्ठेत् । [भा.३१५८] . आवस्सयंकाऊणं जिनोवइठं गुरुवएसेण ।
तिन्निथुतिपडिलेहा कालस्स विही इमो तत्थ ।। वृ-आवश्यकं जिनोपदिष्टंगुरुपदेशेन कृत्वा पर्यन्तेतिस्त्रःस्तुतयः प्रवर्धमान वक्तव्याः । तद्यथाप्रथमाएकश्लोकिका, द्वितीया द्विश्लोकिका,तृतीया त्रिश्लोकिकातदनन्तरंकालस्यप्रत्युपेक्षाकर्त्तव्या ।
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१७६ तस्यांच कालप्रत्युपेक्षणायामयं वक्ष्यमाणो विधिस्तमेवाह[भा.३१५९] दुविहो य होइकालो वाघाइमएयरोनायव्यो ।
__ वाघातो घंघसालाएघट्टणंधम्मकहणंवा ।। वृ- इहकालो द्विविधो भवति, । तद्यथा-व्याघातिम इतरश्च । व्याघातेन निवृत्तो व्याघातिमः भावादिमइतीम प्रत्ययः । इतरो निर्व्याघातः । तत्र व्याघातो नाम घंघशालायां घट्टनं धर्मकथनं वा तत्राव्यतिरिक्ता बहकार्येटिका सेविता वसतिर्घघशाला तस्यां । इयमत्र भावना-घंघशालास्थितानां साधुनामतिदूरमागच्छतोर्वाकालप्रत्युपेक्षकयोःस्फालनपतनंवाभवति ।अथवा कृतेआवश्यकेगुरुणां श्राद्धादीनामग्रतोधर्मः कथयितव्यो वर्तते । ततो निवेदने व्याघातः एवंरुपेणघट्टनलक्षणेन व्याघातेन निवृत्तो व्याघात इतरो निर्व्याघातस्तत्र निर्व्याघाते द्वौ जनौ कालप्रत्युपेक्षको प्रवर्तेते तो कालं प्रत्युपेक्ष्याचार्यस्य निवेदयतः, व्याघातिमेतु काले उपाध्यायस्तृतीयः काले प्रत्युपेक्षया दीयते, येन तौ तस्येव पुरतः कालं निवेदयतः । एवं ते द्वौ त्रयो वा जना आचार्यं मस्तकेन वन्दामहे इत्यनेन वचनेनाभिमुर्खाकृत्य पृच्छन्ति-संन्दिशत कालप्रत्युपेक्षका वयं व्रजाम इति एवमापृछ्य निर्व्याघाते गुरुणामितरथोपाध्यायस्य वन्दनकं दत्वा प्रादोषिकं कालं गृह्णीम इत्यापृच्छय द्वयौव्रजतोर्यदि दीपद्यो[ज्योतिषास्पर्शनं भवति क्षुतं वा श्रवणपथमागतंतदा कालवधो भवतीति अथ न सन्त्येतानि तदा कालभूमिव्रजतः एतदेवसविस्तरं प्रतिविवादयिषुरिदमाह[भा.३१६०] वाघातेततिओसिं दिजइतस्सेव तेनिवेदंति ।
इहरा पुच्छंतिदुवे, जोगंकालस्सघेच्छामो ।। वृ-व्याघाते घशालायां घट्टनरुपे धर्मकथनरुपे वा तृतीयस्तयोः कालप्रत्युपेक्षकयोरुपाध्यायो दीयते,ततस्तौतस्यैव पुरतोनिवेदयतःसर्वसन्देशापनादिकालानुष्ठानंतस्याग्रे कुरुतइत्यर्थः, ।इतरथा व्याघाताऽभावे द्वौ कालप्रत्युपेक्षकौ गुरुमापृच्छ्य तौ यथायोगंव्यापारंकालस्यकरिष्याव इति । [भा.३१६१] कित्तिकम्मे आपुच्छणआवासियखलिय पडियवाघाए ।
इंदियदिसायतारा वासमसज्झाइयंचेव ।। वृ- यदि निर्व्याघातं भवति, ततो गुरुणां कृतिकर्मवन्दनकं दातव्यमितरथा उपाध्यायस्य, ततः कृतकर्मणि प्रदत्ते कालग्रहणास्याप्रच्छनं कर्तव्यम् । यथा प्रादोषिकं कालं गृह्णीमस्तत्र यद्यनापृच्छ्यावश्यकीन करोति,भूमिवानप्रमार्जयति । अपान्तरालेगच्छन् स्खलितः पतितोवा वस्त्रादिवा क्वापि विलगति तदा कालस्य व्याघातः । अथवेन्द्रियार्थाः प्रतिकूलाः समापतिता दिशो वा विपरीताः प्रतिभान्तिस्म तारा वा पतन्ति, वर्षे वा अकाले निपतति, । अन्यद्वा अस्वाध्यायिकमुपजातं तदा कालवधः। [भा.३१६२] कितिकम्मंकुणमाणो, आवत्तगमादीयं ।
तहिं वितहंगुरुपडिच्छती तत्थकालवहो ।। वृ-कृतिकर्मवन्दनकंकुर्वन्यद्यावर्तादिकंतत्रवितथंकरोति, गुरुर्वातत्रवन्दनके वितथंप्रतीच्छति तदाकालवधः । [भा.३१६३] एवं आवासा सज्जमादि वितहं खलियपडिएय ।
निताण छीयजोईवहोजाताहे नियतंति ।।
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा.३१६३]
२८५ वृ- एवमावश्विकीमशय्यां आदिशब्दादन्यामपि भूमिप्रत्युपेक्षणादिकां वितथा क्रियां कुर्वन्ति, तथास्खलितेपतितेचतथा यदिनिर्गच्छतोक्षुतंभवतिप्रदीपज्योतिर्वाभवेत्तदाव्याघातइतितौ निवर्तेते। [भा.३१६४] अह पुन निव्वाघायंताहे वच्चंति कालभूमिंतु ।
जइतत्थगोणमादीसंसप्पापततो एति ।। वृ-अथ पुनर्निव्याधातं यथोक्तरुपस्यैकस्यापि व्याघातस्याभावस्तदा कालभूमि व्रजतः, । यदि तत्रकालभूमौ गौणमादीतिगवादय आदिशब्दात्श्वादिपरिग्रहः ।संसर्पाबहवः कीटकावेल्लूकप्रभृतयोऽत्रादिशब्दान्मार्जारादिपरिग्रहःपततआगच्छन्तितत्र (तन्न) कालग्रहणंकुर्वन्तिकालस्यव्याहननात् । [भा.३१६५] एमादिदोसरहितेसंडासादीपमजिउनिविठ्ठो ।
अच्छंति निलिच्छंतोदोदो दिसोदुअग्गादि (वि)।। वृ- एवमादिभिरनन्तरोक्तैर्दोषैरहिते कालग्रहणयोग्यप्रदेशे सण्डासादि प्रमार्ण्य कालग्रहणवेलां प्रतीक्ष्यमाणो निविष्टस्तिष्ठति ।इतरोऽपिदण्डधारी युगमात्रान्तरितस्तिष्ठतितौ चैवं द्वावपितिष्ठतो द्वेद्वे दिशौ निरीक्षमाणौ ।पुनः कथंभूतावित्याह[भा.३१६६] सज्झायमचिंतता कविहसिए विजुगजिउक्काए।
कनगम्मिय कालवहो दिठे अदिठे इमामेरा ।। वृ-प्रत्येकं द्वे द्वे दिशौ निरीक्षमाणावुपयुक्तौ स्वाध्यायमचिन्तयन्तावननुप्रेक्षमाणौ तिष्ठतः, यदि स्वाध्यायमनुप्रेक्षेते तदा कालवधः । दिशो निरीक्ष्यमाणौ च यदि कपिहसितंश्रृणुतः । कपिहसितंनाम नभसि विकृतिरुपस्य वानर सदृश मुखस्य अटट्टहासः । विद्युतं वा पश्यतो गर्जितं वा समाकर्णयन्तः उल्का वा निरीक्षेते तदा कालवधः । कनकेऽपिच वक्ष्यमाणसंख्याकेनिपतिते कालवधः । एवं तावत् दृष्टेऽदृष्टे पुनरियंवक्ष्यमाणमर्यादासमाचारी तामेवाह[भा.३१६७] कालो सज्झायतहादोवि समप्पंतिजह समंचेव ।
तहतंतुलंतिकालंचरमदिसंवा असज्झायं ।। वृ-तथाकथंचनापितंकालंतुलयतः कालग्रहणवेलांकलयतोयथाकालस्तथासन्ध्यावद्वावप्येतौ यथा समकं समाप्नुतः समाप्तिं यातः । काले समाप्ति यथा संध्यादिविगमोभवतीति भावः, । यदि वा यथा कालसमाप्तौ चरमां पश्चिमां दिशं ससन्ध्याका पश्यतस्तथा तुलयतश्चरमायां दिशि पश्चात्सन्ध्या विगमोभवतीतिप्रकारान्तरोपदर्शनम् । [भा.३१६८] नाऊणकालवेलं ताहे उठेउदंडधारीउ । .
गंतूण निवेदेतीबहुवेला अप्पसद्दत्ति ।। वृ- उक्तप्रकारेण कालग्रहणवेलां तुलयित्वा ज्ञात्वा च कालवेलां किमुक्तं भवति । स्तोकावशेषसन्ध्यात इत इदानीं कालग्रहणसमयइति परिज्ञाय तदनन्तरं दण्डधारी साधुजननिवेदनार्थमुत्तिष्ठति, उत्थाय ततः कालग्रहणस्थानान् दण्डधारी प्रतिश्रयमागच्छति, । तस्य वा गच्छत इयं सामाचारी यदि समागच्छन् नैषेधिकी न करोति कालवधः, । अथ नमो खमासमणाणमिति न ब्रूते, तदापिकालवधः, । एवंगत्वासनिवेदयतियथाकालस्यबहवेलावर्तते, तस्मात्यूयमल्पशद्वाभवथइति । [भा.३१६९] ताहे उवउत्तेहिं अप्पसदेहिं तत्थ होयव्वं ।
जइनसुयत्थकेहिं विदिलंतोगंडएणतहिं ।।।
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ७/१७६ वृ-एवंदंडधारिणा निवेदनेकृतेतत्रकालग्रहणवेलायांस(प्युपयुक्तैरल्पशद्वैभवितव्यं, यदिपुनस्तत्र तथा दण्डधारिणा निवेदने कृतेऽपिकैश्चिदपि श्रुतंनभवेत्तत्रद्दष्टान्तोगण्डकेन वक्तव्यस्तमेवाह[भा.३१७०] जहगंडगमुन्धुढेबहूहिं असुर्यमिगंडएदंडो।
. अह थोवेहिन सुयंति वयतितेसिंततो दंडो। वृ- यथा ब्राह्मणाः किमपि भक्तुकामाः वा पर्यालोचयितुकामा वा चतुर्वेदसमवायविमित्तं गण्डकं पूर्वस्थापितंसंदिशन्ति, यथाचतुर्वेदसमवायोद्घोषणंकुरुते, अतस्तेनगण्डकेनोपुष्टेयदिबहुभिर्नश्रुतं तदा गण्डके दण्डो गण्डकस्य दण्डः क्रियते, । अथ स्तोकैर्न श्रुते च बहुभिस्तु श्रुतमिति तदा यैर्न श्रुतं तेषां दण्डो निपतति । एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः । [भा.३१७१] एविहविदठव्वंदंडधरेहोतिदंडोतेसिंच ।
आवेदेउंगच्छइतमेव ठाणंतुदंडधरो ।। वृ-एवमुक्तेनप्रकारेणइहापिद्रष्टव्यंयदिबहुभिर्नश्रुतंतदादण्डधरस्यदण्डोभवति, अथबहुभिः श्रुतंकतिपयै श्रावि,तदातेषांकतिपयानाम श्रुतवतांदण्डः । एवंदण्डधरःसाधूनामावेद्यतदेवस्थानमात्मीयं गच्छति। [भा.३१७२] ताहे कालग्गाही उट्टेति गुणेहिमेहिं जुत्तोउ ।
पियधम्मो दृढधम्मोसंविगो वजभीरुय ।। वृ- ततो दण्डधरस्यस्वस्थानागमनादनन्तरं कालग्राही । एभिर्वक्ष्यमाणैर्गुणैर्युक्तः कालग्रहणायोत्तिष्ठति, कैर्गुणैर्युक्त इत्याहप्रियो धर्मो यस्यासौ प्रियधर्मा न बढधर्मः २, एकः प्रियधर्मापिढधर्मापिच ३, एकोन प्रियधर्मो नापिढधर्मः४ ।अत्रपदद्वयोपादानात्तृतीयभङ्गग्रहणं संविनः सम्यग् अनुष्ठाता कस्मात् संविग्न इत्याह-वजभीरु अवयं पापं तस्माद्भीरुः अवद्यभीरुरथ प्रथमाहेतौ निमित्तकरणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायो दर्शनमिति वचनात्ततोऽयमों यदवद्यभीरुस्ततः संविग्नत्वं करोति । [भा.३१७३] खेयन्नो यअभीरु एरिसओ सोउकालगाहीउ ।
उठेइगुरुसगासंताहे विनएन सोएइ ।। वृ-खेदज्ञः कालविधेः सम्यक्ज्ञाताअभीरुर्मार्जारादेर्न बिभेति, अन्यथाउत्त्रस्तस्यच्छलनास्यात् । एतादृशः स कालग्राही ततउत्थाय गुरुसकाशंस्थापनागुरोः समीपं विनयेनागच्छति । कथमित्याह[भा.३१७४] तिनिय निसीहियातो नमनुस्सेहो यपंचमंगलए।
कितिकम्मंतहचेव य काउंकालंतुपडियरई ।। वृ-स्थापनागुरुसमीपमागच्छन् आसन्नदूरे मध्ये च तिस्त्रोः नैषेधिकीः करोति तदनन्तरं च प्रत्यासन्नागमनेन नमनं नमः क्षमाश्रमणेभ्य इति भणंन ततो हस्त शताभ्यन्तरे गमनेऽप्यैर्यापथिक्याः प्रतिक्रमणं, तत्र कायोत्सर्गे स्मर्तव्यं पञ्चमङ्गलिकस्तस्मिन् स्मृतं नमस्कारेण पारयित्वा पञ्चमङ्गलिकस्याकर्षणंततो मुखपोतिकांप्रत्युपेक्ष्य कृतिकर्मवन्दनकं द्वादशावर्तं कर्तव्यम् । तत्कृत्वा तदनन्तरं कालं प्रादोषिकं प्रतिचरति, सन्दिशत प्रादोषिकं कालं गृह्णीम इत्युक्त्वा प्रतिगृह्णाति, यथा प्रतिचरति तथा प्रतिपियादयिषुरिदमाह[भा.३१७५] थोवावासेसियाएसंज्झाएवा तिउत्तराहुत्तो ।
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८७
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा.३१७५]
दंडधरो पुव्वमुहोवायइदंडंतरा काउं ।। वृ- स्तोका वा शेषायां सन्ध्यायां कालग्राहक उत्तराभिमुखस्तिष्ठति । दण्डधरः पुनः पूर्वाभिमुखस्तिष्ठति, दण्डमन्तरा अपान्तराले तिर्यक् ऋज्वायतंकृत्वा । [भा.३१७६] गहणनिमित्तुस्सगं अटुस्सासेय चिंतियस्सारे ।
चउवीसगदुमपुफिय पुव्वा एक्कक्किय दिसाए ।। वृ-त्रीन्वारान्भूमिरजोहरणेनप्रमाय॑ततश्चोत्तराभिमुखोद्वावपिपादौस्थापयित्वापञ्चभिरिन्द्रियैः षष्ठेन च मनसा सम्यगुपयुक्तः प्रादोषिककालग्रहणनिमित्तं उत्सर्ग कायोत्सर्गं करोति । स चैवं पा दोसियकालस्ससोहणवत्तियाएठामिकाउस्सगंअन्नत्थउससिएगंजावअरिहंताणंभगवंताणंनमोक्कारेणं नपारेमितावकायं ठाणेणंमोणेणंझाणेणंअप्पाणं वोसिरामि । एवं कायोत्सर्गं कृत्वा तत्राष्ठावुच्छ्रासान् चिन्तयतिपञ्च नमस्कारंमनसानुप्रेक्षते इत्यर्थः, । ततोमनसैव नमस्कारेणपारयित्वा चतुर्विशतिस्तवं द्रुमपुष्पिकंश्रामण्यपूर्विकाध्ययनंपरिपूर्णक्षुल्लिकाचारकथाध्ययनस्यत्वाद्यामेकगाथांमनसानुप्रेक्षत। एवं तावदुत्तरस्यां दिशि विधिरुक्तः । इत्थं चशेषायामप्येकैकस्यां दिशि दृष्टव्यम् । तद्यथा-क्षुल्लिकाचारकथाद्यगाथानुप्रेक्षानन्तरंततोऽपिपरावृत्यपश्चिमाभिमुखंएतच्चिन्तयति । तदनन्तरंततोऽपिपरावृत्त्य पश्चिमाभिमुख एव चिन्तयति चतसृष्वपि च दिक्षु प्रत्येकं चिन्तयन् द्वे द्वे दिशौ निरीक्षते वे द्वे दिशौ दण्डधरः । तत्रयदीमानि भवेयुस्तदा कालवधःकानीत्यत आह- - [भा.३१७७] बिंदुयच्छी यपरिनयभयरोमंचेवहोइकालवहो ।
भासंतमूढसंकिय इंदियविसएयअमणुणो ।। वृ-यदिकालंगृह्णतउदकबिन्दुस्तस्यदण्डधरस्यचोपरिनिपतेत्क्षुतंकेनापिस्यात्बावो तस्यान्यथा परिणतःस्यात्यदिवाऽन्यतोऽनानुपूर्व्या दिशः, परिणतोऽथवाअध्ययनमनानुपूर्व्यानुप्रेषितुंपरिणतः । यदिवा विभीषिकादि दर्शनतोभयेन रोमाञ्चः संजातः । अथवा वाचा अध्ययनमन्यद्वाभाषते यदि वा दिशि अध्ययने वा मूढं शङ्कितं वा अध्ययनादिकं जातं । अन्यत्र वा दिशि अध्ययने वा संक्रान्तः इन्द्रियविषयो वा अमनोज्ञः संवृत्तो यद्वा दुर्गन्धो गन्ध आगच्छति विकृतं वा रुपं पश्यति, । विकृतं नामास्वाभाविकंचेडरुपंचविस्वररुदितिच्छिन्द्धि भिन्द्धिमारयेतिवाशब्दान्शृणोति । उपलक्षणमेतत् । इष्टविषयेषुवा विरागमुपगच्छति, तदा कालवधः । एतस्या एवगाथायाव्याख्यानमाह[भा.३१७८] गिण्हंतस्स उकालेजइबिंदूतत्थ कोइ निवएज्जा ।
छीयं वपरिणतो वाभावो होज्जा से अन्नत्तो ।। [भा.३१७९] भीतो विभासियाइभासंतो वाविगेण्हइ नसुज्झे ।
मूढो व दिस ज्झयणेसंकियं वावि उवघाओ ।। [भा.३१८०] अन्नंवादिसज्झयणंसंकतो होज्जणिट्ठ विसएवा ।
- इटेसुवा विरागंजईवच्चइतोहतो कालो ।। [भा.३१८१] . जइउत्तरं अपेहिय गिण्हइसेसाउता हतो कालो ।
तीसुअदीसंतीसुवितारासुभवे जहन्नेणं ।। वृ-यदि उत्तरां दिशमपेक्ष्य शेषादिशः प्राथम्येन गृह्णाति किमुक्तं भवति यदि पूर्वमुत्तराभिमुखो न भवति, । किन्तुशेषदिगभिमुखस्तदाहतः कालस्तथा यदि जधन्यतस्तिसृषु तारास्वदृश्यमानासुकालं
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७६ गृह्णाति तदापिहतः कालः । [भा.३१८२] वासंच निवडइजती अहव असज्झाइयं वनिवेहेजा ।
एमादीहिंनसुज्झे,तच्चिरहमीभवेसुद्धो ।। वृ- यदि वर्षं निपतति अथवा किंचिदस्वाध्यायिकं निपतेत् तदा एवमादिभिरादिशब्दात् यदि कायोत्सर्गेण तिष्ठन् भूमिंन प्रमार्जयति, । च्छिन्नं वा मार्जारादिनापान्तरालं दण्डधरो वा कालग्राहिणो दुरव्यवस्थानस्थितो न युगान्तरमात्र इत्यादि परिग्रहः । कालो न शुद्धयति उपहन्यते काल इत्यर्थः । तद्विपरीते यथोक्तदोषाभावेभवतिशुद्धः कालः । [भा.३१८३] गहियंमी कालम्मीदंडधरो अस्थतीतहिंचेव ।
इयरोपुन आगच्छइजयणाए पुव्वभणियाए ।। वृ- गृहीते काले दण्डधरस्तत्रैव कालभूमौ तिष्ठत्ति इतरः पुनः कालग्राही यतनया पूर्वभणितया आवश्यकी कृत्वा सम्यगु पयुक्तो रजोहरणेन भूमिं प्रमार्जयन् गुरुसमीपागमने च नैषेधिकी कुर्वन् इत्यादिकयागच्छति। [भा.३१८४] जो गच्छंतमि विही आगच्छंतंमि होतिसव्वेव ।
जंएत्थंनाणत्तं तमहं वुच्छंसमासेणं ।। वृ-यो गच्छति विधिरुक्त आगच्छंत्यपि विधिः स एव भवति नवरमत्र यन्नानात्वं तदहं समासेन वक्ष्ये । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.३१८५] अकरणे निसीहियादीआवडणादीय होतिजोइक्खे।
अपमज्जियभीते छीए च्छिन्नेयकालवहो ।। वृ-अकरणेनैषेधिक्यादेरादिशब्दात्आवश्यिक्यानमस्कारादेश्चपरिग्रहः । यदिकालभूमेर्निर्गच्छन् आवश्यिकीन करोतिगुरुसमीपंगच्छन् नैषेधिकी गुरुसमपिमागतोनमःक्षमाश्रमणेभ्य इतिनमस्कार वा यदि न करोति नाप्यैर्यापथिकी प्रतिक्रामति नापि वन्दनकं ददाति तदा कालवध इति योगः, । तथा आपतनादौ आपतने प्रस्खलने च कालवधः । तथा जोइक्खो नाम दीपः । जोइक्खं तह छाइल्लयं च दीवं मुणेज्जाहि इतिवा तज़्योतिःस्पर्शने वा कालवधः अथाप्रमार्जितभूमेरप्रमार्जने तथा क्षुतेच्छिन्नेव मार्जारादिनापान्तराले मार्गे कालवधः । [भा.३१८३] इरियावहिया हत्थंतरेविमंगलनिवेयणा समयं ।
सव्वेहिं विपठविए पच्छाकरणं अकरणंवा ।। वृ-आगत्यहस्तशताभ्यन्तराप्यैर्यापथिक्या प्रतिक्रन्तव्यम् । मुखपोतिकाप्रतिलेखनान्तरंवन्दनकं दातव्यं । ततःशुद्धकाल इतिमङ्गलनिवेदनं कर्तव्यम् । ततोमङ्गलनिवेदनान्तरंसमकमेवसर्वैः स्वाध्याये प्रस्थापिते पश्चात्करणमकरणं वा कालदानस्य किमुक्तं भवति ? यः प्रस्थापनवेलायां नागतस्तस्य कालदानाकरणमितरेषांतुप्रस्थापनवेलागतानांकालदानकरणमिति एतदेवाह[भा.३१८७] सन्निहियाणवडारोपट्टविएपमादिनो दएकालं ।
वाहिठिए पडियरइपविसइताहे यदंडधरो ।। वृ-स्वाध्याये प्रस्थापितेयेस्वाध्यायप्रस्थापनवेलायांप्रमादिनोनागतास्तेषांकालंनदद्यात्, शेषाणां तुदद्यात् । तथाचात्रमरुकज्ञातं विजृम्भतेयः समवायेनागतस्तस्यवडारोभागोनदीयते, सन्निहितानां
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १७६, [भा.३१८७]
२८९ तुदीयते, एवम त्रापिये प्रस्थापना वेलायां नागतास्तेप्रमादेन तीर्थकराज्ञाभङ्गकारिणइतिकालस्तेषांन दातव्यः शेषाणां तु दातव्य इति स्वाध्यायप्रस्थापनानन्तरं च कालग्राही अन्यो वा बहिः स्थितः कालं प्रतिचरति ततो दण्डधरः स्वाध्यायप्रस्थापनार्थंमध्ये प्रविशति । [भा.३१८८] पठवित वंदितेताहे वुच्छंतिकेन किंसुयंभंते ।
तेविय कहंतिसव्वं जंजेनसुयंवा दिट्ट्वा ।। वृ-दण्डधरेणा प्रस्थापितेस्वाध्यायेगुरौ चवन्दिते कालग्रादिदण्डधरावन्येवा पृच्छन्तिसाधून केन किं श्रुतंभदन्त तेऽपिसाधवः कथयन्ति यत्येन दृष्टं वा श्रुतंवा । [भा.३१८९] एगस्स दोण्हवासंकियंमिकीरइनकीरएतिण्हं ।
. सगणंमिसंकिए परगणंमिगंतुंन पृच्छति ।। वृ-एकस्यद्वयोर्वाक्षुतादौशङ्कितेस्वाध्यायः क्रियतेत्रयाणांशंकितेन क्रियते,बहूनांशङ्कास्पदतया तस्य परमार्थतो निश्चितीभूतत्वात् । तथास्वगणेशङ्कितेपरगणंगत्वानपृच्छन्ति । यतोयत्रास्वाध्यायिक संभवस्तत्राशङ्का परगणस्यस्थानान्तरवर्तिनस्तत्रास्वाध्यायिकासंभवान्नभवेदप्याशंकेति । [भा.३१९०] पादोसितो अभिहितो इयानि सामन्नतो उवृच्छामि ।
कालचउक्कस्सविऊ उवधाय विही उजोजस्स ।। वृ- तदेव मुक्तप्रकारेण प्रादोषिककालोऽभिहितः । सम्प्रति कालचतुष्कस्यापि सामान्यत उपघातविधिं वक्ष्ये । विशेषतोऽपियो यस्योपघातविधिस्तमपि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति । [भा.३१९१] इंदियमाउत्ताणंहणंतिकणगा उसत्तउक्कोसं ।
वासासुयि तिन्निदिसा उउबद्धे तारगा तिन्नि ।। वृ- सर्वैरपीन्द्रियैर्मनसा वा युक्तानामुपयुक्तानां कनका उत्कर्षतः सप्त कालं घ्नन्ति । किमुक्तं भवति ? ग्रीष्मकालेयत्रः कणकाःकालंघ्नन्ति । शिशिरेकालेपञ्चवर्षाकालेसप्त, उल्काकणकयोश्चायं विशेषः । सरेखा उल्का, रेखारहितः कनक इति । तथा वर्षासुतिस्त्रो दिशः प्रकाशयुक्ता यदि स्युस्तदा प्राभातिककाल शुद्धिरिति वा शेषः । इयमत्र भावना-वर्षाकाले उपरिच्छन्ने तिर्यग् दिक्ष्वच्छन्नासु मण्डपिकादौ काला गृह्यन्ते । तत्रायेषु कालेषु यदि चतस्त्रोऽपि दिशः प्रकाशयुक्ता अनन्तरिता इति भावस्तदा शुद्धयति, तथा यधुपरिनीचं तदा प्राभातिकं कालमुपविष्टोऽपि गृह्णाति । ऋतुबद्धे काले चतुर्वपिकालेषुयदिचतस्त्रोऽपिदिशः प्रकाशयुक्तास्तदाशुद्धिरितरथानेति । उउबद्धतारगा तिन्नित्ति ऋतुबद्ध काले आयेषु त्रिषु यदि तिस्त्रस्तारका दृश्यन्ते तदा कालो गृह्यते । अदृष्टासु न कालो गृह्यते, कालग्रहणानन्तरं तु यद्यपि न दृश्यन्ते तारकास्तथापि पठंति प्राभातिके पुनः काले अदष्टेऽपि तारके ग्रहणमनुज्ञातंवर्षाकाले चत्वारोऽपिकाला अदृश्यमानास्वपितारकासुगृह्यन्ते । [भा.३१९२] कणगा हणंति कालं तिपंच सत्तेव घिसि सिरवासो ।
___ उक्काउसरेहागारेहारहितो भवेकनगो ।। [भा.३१९३] वासासुंपाभाइए तिन्निदिसा जइ पगासजुत्तातो ।
सेसेसुतिसुविचउरो उउंमिचउरो चउदिसंपि ।। [भा.३१९४] तिसु तिन्नितारगातो उउंमिपाभाइए अदिठेवि । [22/19
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
व्यवहार-छेदंसूत्रम्-२-७/१७६ वासासु अतारगाउचउरो छणेनिविठोवि ।। वृ-इदंगाथात्रयमपिव्याख्यातार्थत्वात्सुप्रतीतं । च्छन्नेनिविठोवीत्युक्तमतस्तदेवसविशेषंभावति[भा.३१९५] ठाणे सतिबिंदूसुवगेण्हइ चिट्ठोविपच्छिमंकालं ।
पडियरतिवावि एक्को एक्को अंतट्टितोगेण्हे ।। वृ- वर्षाकाले तथाविधस्यान्यस्य स्थानस्यासति अभावे बिन्दुस्वपि निपतत्सुउपर्यति नीचतया ऊर्ध्वस्थानासंभवे उपविष्टोऽपि पश्चिमं प्राभातिकं कालंगृह्णाति तथा स्थाना सतिएको दण्डधरो बहिः स्थितः कालं प्रतिचरति एकः पुनरन्तः स्थितः कालंगृह्णाति एष वर्षासुप्राभातिके काले विशेषो नाद्येषु त्रिषुकालेषु, ।अथ कतरेचत्वाराः कालाउच्यन्ते । प्रथमः प्रादोषिको, द्वितीयोऽर्धरात्रस्फिटितः तृतीयो वैरात्रिकश्चतुर्थः प्राभातिकः, ।अथ कः कालः प्रथमतः कस्यां दिशि गृह्यते । तत आह[भा.३१९६] पातोसिअद्धरते उत्तरदिसिपुव्वपेहएकालं ।
वेत्तियंमिभयणा पुव्वदिसा पच्छिमेकाले ।। वृ- प्रादोषिकमर्धरात्रमर्धरात्रस्फिटितं च पूर्वं प्रत्युपेक्षते गृह्णाति उत्तरस्यां दिशि, वैरात्रिके भजना विकल्पना उत्तरस्यां दिशि पूर्वं प्रत्युपेक्षते पूर्वस्यां वेति, पश्चिमे प्राभातिके काले प्रथमतः प्रत्युपेक्षणं पूर्वस्यादिशि, अथ कियन्तः काला जघन्यतकियन्त उत्कर्षतः साधूनांग्राह्यास्तत आह[भा.३१९७] कालचउक्कं उक्कोसएणजहन्नेन तिगंतुबोधव्वं ।
वेश्यपयंमि दुगंतूमाइट्ठाणे विमुक्काणं ।। वृ- मातृस्थानेन विमुक्तानामशठानां साधूनामुत्कर्षेण कालचतुष्कं ग्राह्यं भवति, जघन्येन त्रिकं कालत्रिकं ग्राह्यं बौद्धव्यं द्वितीयपदे अपवादपदे द्विकं कालद्विकं तु शब्दादेकोऽपि कालो बोद्धव्यः । कथमुत्कर्षतःकालचतुष्कमत आह[भा.३१९८] पातोसिएणसव्वे पढमंपोरिसि करेंतिसज्झायं ।
. ताहे उसूत्तइत्तासुवंतिजगंतिवसभाउ ।। वृ- प्रादोषिकेन कालेन सर्वे साधवः प्रथमपौरुषीं यावत्कालिकं स्वाध्यायं कुर्वन्ति, ततो द्वितीये यामसूत्रवन्तः साधवस्तेस्वपन्ति,वृषभाजाग्रति ।तेचजाग्रतस्तेनैष कालेनप्रज्ञापनादिकंपरावर्तयन्ति, तावत्यावत् कालवेला भवति । ततः कालवेलायांकालस्य प्रतिक्रभ्य । [भा.३१९९] फिडियंमि अद्धस्ते काले घेत्तुंसुवंति जागरिया ।
ताहेगुरुगणंतीचउत्थेसव्वे गुरूसुवती ।। वृ-स्फिटितेअर्धरात्रंकालंगृह्णन्तिकालंगृहीत्वातेआचार्यमुत्थापयन्तिततस्तेजागरिताःस्वपन्ति ततो गुरव उत्थिताः सन्त उद्घाटकालिकं प्रज्ञापनादि गुणयन्ति । ततश्चतुर्थ्यां पौरुष्यामेव गाढायां वैरात्रिकं कालं गृहीत्वा सर्वेऽपि कालिकं श्रुतं परावर्तयन्ति गुरुः स्वपिति, ततो बालवृद्धादीनां वाचनोपग्रहकारिकालग्रहणाय यावत्यांवेलायां नवानांकालानांग्रहणंभवति । तावती वेलांज्ञात्वा एकः कालग्राही न प्रतिक्रामति शेषाः प्रतिक्रामन्तियस्त्वप्रतिक्रान्तः स कालं प्राभातिकंगृह्णाति ।। [भा.३२००] एवंतुहोतिचउरो कहपुन होज्जाहि तिनिकालाओ।
पादोसियंमि पठिए गहियंमि अड्डरते य ।। [भा.३२०१] जइवेरत्तियसुज्झे ताहेतेनेव अद्धरतेण ।
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९१
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा.३२०१]
पढियंपाभादीयं गिह्नती होति तिनेव ।। वृ-एवमुपदर्शितेनप्रकारेणचत्वाराःकालाभवन्ति,कथंपुनस्त्रयःकालाभवेयुः ।सूरिराह-प्रादोषिके काले गृहीते पठितं तदनन्तरं चार्धरात्रेऽपि काले गृहीते यदि वैरात्रिको न शुद्धयति कालस्तदा तेनैवार्धरात्रिकेन कालेन पठित्वा प्राभातिकंकालंगृह्णन्ति । एवमेते त्रयः कालाभवन्ति । [भा.३२०२] अहवा पढमेसुद्धे बितिय असुद्धमि होतितिनेवं ।
पातोसिय वेरत्तिय अतिउवयोगा भवेदोन्नि ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरोपप्रदर्शने प्रथमे प्रादोषिके काले शुद्धे द्वितीये अर्धरात्रिणि काले अशुद्धे त्रय एवं काला भवन्ति उपलक्षणमेतत् । तेन प्रादोषिके वा प्राभातिके वा अशुद्ध तत्र इत्यपि द्रष्टयं । कथं द्वौकालौभवतइत्यतआह-प्रादोषिकेकालेगृहीतेअर्धरात्रिकेवागृहीतेचरमायां पौरुष्यामवगाढायां वैरात्रिके काले गृहीते कालिकं श्रुतं परावर्तयद्भिः स्वाध्यायविषमे (ये) त्युपयोगभावतस्तावन्न ज्ञाता प्राभातिककालवेलायावत्सन्ध्याउपस्थिता एवंमातृस्थाने विमुक्तानामशठानामपवादेनद्वौकालौ भवतः, । तद्यथाप्रादोषिको वैरात्रिकश्च । अत्रैव प्रकारान्तरमाह[भा.३२०३] अहवावि अद्धरत्ते गहिए वेरत्तिए असुद्धंभि । .
तेनेवय पढियंमी पाभातियंसुद्धदोनेव ।। वृ-अथवेतिपूर्ववत्प्रादोषिकंकालंगृहीत्वातेन कालिके श्रुतेपरावर्तितेद्वितीये यामेतेनैव कालेन प्रज्ञापनादिपरावर्त्यकालवेलायामतिक्रान्तायामर्धरात्रिकेकालेगृहीतेतेनाचार्येणप्रज्ञापनादौ परावर्तिते चतुर्थ्यां पौरुष्यामवगाढायां वैरात्रिके अशुद्धे ततस्तेनैवार्धरात्रिकेन कालेन कालिकेपठिते प्राभातिके अशुद्धे द्वावेव कालौ भवतः, उपलक्षणमेतत् । तेन प्रादेषिक प्राभातिकयोरथवाऽर्धरात्रिक वैरात्रिकयोरथवार्धरात्रिकप्राभातिकयोर्यदि वा वैरात्रिक प्राभातिकयोहणे शेषयोरग्रहणे कालद्विकमेकतरस्य कालस्यशुद्धावेकः कालः । [भा.३२०४] नवकालवेलसेसे उवगहियठाएपडिक्कमए ।
नपडिक्कमएएगोनववारहए असज्झातो ।। वृ-नवानांकालानां वेला यत्रस नवकालवेल इत्थंभूते चरमपौरुष्यांशेषबालवृद्धादीनां वाचनायां औपग्रहिक उपष्टम्भकारी प्राभातिकः कालस्तदर्थं शेषाः साधवो वैरात्रिकस्य कालस्य प्रतिक्रामन्ति । एकोनप्रतिक्रामति । ततः सप्राभातिकंकालं गृह्णाति । अन्ये तुब्रुवतेकालग्राहीवैरात्रिकस्य कालस्य प्रतिक्रम्यप्राभातिकंकालंगृह्णाति ।शेषास्तुकालवेलायांवरात्रिकस्यप्रतिक्रामन्तिप्राभातिकश्चकालो यदि नववारान्हतस्तदा ध्रुवमस्वाध्याय इतिकथं नववारान्ग्रहणंहनने वातत्रआह-- [भा.३२०५] एकेको तिन्निवारेबीयादिहयंमिगेण्हएकालं ।
असती एक्कोवि हुनववारेगेण्हतिताहे ।। वृ-क्षुतादिनाहतेएकैकस्त्रीन्वारान्कालंगृह्णाति । इयमत्रभावनाक्षुतादिभिःकालस्योपघातंसंभवे एकस्त्रीन् वारान् गृह्णाति । तस्याप्युपहतेऽन्यस्त्रीन् वारान् अथान्यः कालं गृह्णन् न विद्यते तर्हि तस्य गृह्णतोऽसत्यभावे एकोऽपि नववारान् कालं गृह्णाति, तथापि चेदुपहतस्तर्हि हता पौरुषीति ध्रुवमस्वाध्यायः
[भा.३२०६] पाभाइयंमिकाले संविक्खेतिनित्थीयरुणेसु ।
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २- ७/ १७६ चोदइ अनिठसद्दे जति होति काल घाताउ ।। एवं बारसवासे खरसद्देणं तुहम्मती कालो । भाइ मानुसनिठ्ठे तिरियाणं तू पहारंभि ।।
[ भा. ३२०७]
वृ- प्राभातिके काले गृह्यमाणे त्रयः पुरुषाः क्षुतरुदिताति संचिक्खे इति परिभावयंति गाथायां तु सप्तमी द्वितीयार्थे बहुवचन सकला स्वाध्यायिक सूचनार्थं तेन क्षुतरुदितादीनीति द्रष्टव्यं । अत्र परश्चोदयति यदि अनिष्टे रुदितशद्धे कालघातो भवति । एवं सति खरशद्धेन गर्दभशब्देन द्वादशवर्षाणि कालो हन्यतेखरशद्वस्यार्तावानिष्ठुरतरत्वात्सूरिराह-भण्यते अत्रोत्तरंदीयते मानुष्यानिटेशवे कालोपघातः तिरश्चां तु प्रहारे दीयमाने विस्वर शब्द्वे ।
[भा. ३२०८ ]
२९२
पावासि जाइया ऊ जइ रोविज्जाहि कालवेलम्म । ताहे घेप्प अनागत अहपुनारोए पगेचेव ।।
वृ- प्रवसतीत्येवं शीलः प्रवासी तस्य जायैव जायिका भार्या यदि कालवेलायां कालग्रहणसमये रुद्यात् तर्हि यावन्नरोदिति तावदनागते एवं कालो गृह्यते । अथ पुनः सा प्रगे एव अति समन्धकारेण रुदिति तत आह[भा. ३२०९ ]
[भी. ३२१०]
वृ- यदि सा अति समन्धकारे एवं रुदिति मा गृह्णीयात् कालं महत् पुनः खेदरूपमल्पेनापि विरसेन स्वरेण कालमुपहन्ति । तदेवं प्राभातिककालग्रहणविधिरुक्तः । सम्प्रतिप्रस्थापन विधिमभिधित्सुराह[भा. ३२११ ] गोसेउ पठावंती छीए छीए उ तिन्निवारातो ।
आइण पिसिय महिया पेहणट्ठादिसा पेहे ।।
ताहे उप्पन्नविज्जइ अह अन्नविया जया न वा एक्का । ताहे उघाडेज्जइ अह पुन वालं रुवेज्जासि ।। वीसरसरं रूवंते अव्वत्तगडिं भगंमि मागिरहे । अप्पेण वि विरसेणं महल्लवेडंतु उवहनती
वृ- गोसे प्रभाते स्वाध्याये प्रस्थाप्यमाने यदि क्षुतं भवति तदा आकीर्णमासमन्तात् विकीर्णं यत् पिशितं यत् महिकादिकमस्वाध्यायिकं तत्प्रेक्षणार्थं दिशः प्रेक्षते । तत्र यदि न दृष्टमस्वाध्यायिकं तदा पुनः प्रस्थापयति । तत्रापियद्यर्धप्रस्थापिते भवति तदा पुनरप्याकीर्णं पिशित महिकादि प्रेक्षणार्थं दिशः प्रेक्षते । एवं क्षुते क्षुते उपलक्षणमेतदन्यस्मिन् वा स्वाध्यायभङ्ग कारिणि समुपस्थिते त्रीन् वारान् आकीर्ण पिशितादि निरीक्षणार्थं दिशः प्रेक्षते । न केवलं दिशः प्रेक्षते किन्तु -
[भा. ३२१२]
सेज्जायरसेज्जादिसु छारादिठाए विसिउ पेहंति ।
तिण्हयरेणं नत्थउ तत्थवि उ तिन्निवारा उ ।।
वृ-त्रिष्वपि वारेषु प्रत्येकमन्यत्र शय्यातरगृहे सेज्जूंति प्रातिवेशिकागृहे आदिशब्दादन्यस्मिन् वा परतरादौ गृहे क्षारादिग्रहणनिमित्तं मध्ये प्रविश्य पिशितादिकमस्वाध्यायिकं प्रेक्षते । यदि न दृष्टं किमपि वाराणां त्रयाणां परतोऽन्यत्र गत्वा स्वाध्यायं प्रस्थापयन्ति । तत्रापि यदि त्रीन् वारानुपहतः स्वाध्यायः क्षुतादिना ।
[भा. ३२१३]
ताहे पुनोवि अन्नत्थ तत्थवि य तिन्निवाराउ । एवं नववाराहते ताहे पढमाए न पढंति ।।
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९३
उद्देशकः-७, मूल - १७६, [भा. ३२१३]
वृ-ततःपुनरन्यत्रगत्वा स्वाध्यायःप्रस्थापनीयः । तत्रापियदि त्रीन्वारान् कालस्योपघातः स्यात् ततएवममुना प्रकारेणसर्वसंकलनया नववारान्हतेस्वाध्यायेप्रथमायांपौरुष्यांनपठन्तिस्वाध्यायम् । [भा.३२१४] पट्टवियंमि सिलोगेघाणालोया यवज्जणिज्जाओ।
सोणियवच्चिक्काणंमुत्तपुरिसाणतहचेव ।। वृ- प्रस्थापितेस्वाध्यायेभणितेक्षुल्लकाचारकथाये श्लोके स्वाध्यायं कुर्वन्तिकुर्वद्भिश्चस्वाध्यायं शोणितस्तबकानांशोणितसूचकानांमुत्रपुरीषाणां च घ्राणालोका वर्जनीयाः । कथमित्याह[भा.३२१५] आलोगंमि चिलिमिलीगंधे अन्नत्थगंतुपगरेति ।
एसोउसज्झातोतव्विवरीतो असज्झातो ।। वृ-आलोकेशोणितादीनामन्तरा चिलिमिली क्रियते । गन्धे पुनरागच्छति अन्यत्र गत्वा स्वाध्यायं कुर्वन्ति । एषोऽनन्तरोदितः सकलदोषविनिर्मुक्तः स्वाध्याये कालः स्वाध्यायः कारणे कार्योपचारात् तद्विपरीतः प्रागुक्तदोषसंयुक्तः कालोऽस्वाध्यायः । [भा.३२१६] एएसामन्नयरेअसज्झाए जो करेइ सज्झायं ।
सो आणा अणवत्थ मिच्छत विराधनं पावे ।। वृ-एतेषामनन्तरोदितानामस्वाध्यायिकानामन्यतरस्मिन्नस्वाध्याये अस्वाध्यायिकेसतियःकरोति स्वाध्यायं आज्ञाभंङ्गतीर्थकराज्ञाविलोपात् अनवस्थांतंतथा कुर्वन्तमवलोक्यान्यस्यापि तथा करणारं मिथ्यात्वमयथावादकरणात्विराधनां ।संयमविराधनांज्ञानोपचारोपघातात्आत्मविराधनांप्रान्तदेवताच्छलनात्प्राप्नोति । अत्रैवापवादमाह[भा.३२१७] - बिति आगाढेसागारियादिकालगते असतिवुच्छेए ।
एएसिकारणेहिंजयणाएकप्पईकाउं ।। वृ-द्वितीयपदमपवादपदमागाढे योगा उद्यमाने यद्यप्यस्वाध्यायिकं भवति, तथापि यतनया कर्तुं कल्पते स्वाध्यायो यथास्कन्दके चमरेच प्रत्यासन्ने अनुद्दिष्टमपिस्कन्दकोद्देशं च रात्रौ रात्रौ त्रीन्वारान् दिवसान स्वाध्यायकेऽपितदनुग्रहाय कर्षयंति । तथाकारणवशेनप्रतिबद्धायां स्थितस्तत्रसागारिकस्य शय्यातरस्य प्रतिचारणाशद्धं श्रुत्वा मा शृणुयात् एनमनिष्टंशद्वमिति कृत्वा यत् कालिकमुत्कालिकं वा परिजितं केवलं स तदस्वाध्यायिकेऽपि पठति । आदिग्रहणेन कदाचित् यथाच्छन्दस्योपाश्रयेकारणेन स्थितास्ततो यथामतिविकल्पितां तस्य सामाचारी मा शृण्वामेति तत्प्रतिघातार्थमस्वाध्यायिकेऽपि स्वाध्यायंकुर्वन्ति इतिपरिग्रहः । तथाकालगतेजागरणनिमित्तंमेघनादादिकमध्ययनमस्वाध्यायिकेऽपि परावर्त्यते । असतिवोच्छेएइति अधुनागहीतंकिमप्यध्ययनंतच्चयस्यसमीपेगहीतंसमरणमुपागतः अन्यत्र च तन्न विद्यते ततो मा भूत्तद्व्यवच्छेद इत्यस्वाध्यायिकेऽपि तत्परावर्त्यते । एतैः कारणैः पञ्चविधानामस्वाध्यायिकानामन्यतमस्मिन्नप्यस्वाध्यायिके यतनया कर्तुंकल्पते स्वाध्यायः ।
मू. (१७७) नोकप्पइनिगंथाणवानिग्गंथीणवाअप्पणो असल्झाइएसज्झायंकरेत्तए । कप्पइण्हं अन्नमन्नस्स वायणंदलइत्तए। [भा.३२१८] अच्चाउलाण निच्चोउयाणमोहेज्ज निच्च असज्झातो।
.. अरिसा भगंदरादिसुइतिवायणसुत्तसंबंधो ।।। वृ-अत्याकुलानांबालवृद्धैरतिशयेनसमाकुलानांसाधूनामर्शोभङ्गदरादिषुश्रमणीनांच नित्यर्तुकानां
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७७ मानित्यंसर्वकालमस्वाध्यायोभवतिइतिवाचनासूत्रमुत्पन्नस्तमित्येषसम्बन्धः ।अनेनसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या-नकल्पतेनिग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनांवात्मनःसमुत्थेअस्वाध्यायिकेस्वाध्यायंकर्तुंकिन्तु कल्पते परस्परस्य वाचनां दापयितुमन्यत्र यदि वा प्रक्षालनान्तरंगाढबन्धे प्रदत्ते सति तत्रापि स्वयमपि वाचानंदातुंकल्पते इतिवाक्यशेषः । एतदेवभाष्यकारः सप्रपञ्चमाह[भा.३२१९] आयसमुत्थमसज्झाइयंतुएगविहं होइ दुविहंवा ।
- एगविहंसमणाणंदुविहं पुन होइसमणीणं ।। वृ-आत्मनः शरीरात्समुत्थं संभूतमात्मसमुत्थमस्वाध्यायिकमेकविधं भवति द्विविधंवा तत्र यत् एकविधमर्शो भगन्दरादि विषयं तत् श्रमणानां भवति, अमणीनां पुनर्भवति द्विविधं अर्शो भगन्दरादि समुत्थमृतुसंभवंच । तत्र यतनामाह[भा.३२२०] धोयंमिय निप्पगले बंधा तिनेव होति उक्कोसा ।
परिगलमाणे जयणा दुविहम्मी होइकायव्वा ।। वृ-व्रणादौ निप्रगलेधौते उपरिक्षारप्रक्षेपः पुरस्सरं त्रयो बन्धा उत्कर्षतो भवन्ति यथापि परिगलति द्विविधेव्रणादावार्तवे च यतना वक्ष्यमाणा कर्तव्या । एतदेव सप्रपञ्चंभावयति । [भा.३२२१] समणो उवणेभगंदरे बंधेककाउवाएति ।
तह विगलेंतछारे छोढुंदोतिन्निबंधाउ ।। वृ-श्रमणो व्रणेवाभगन्दरे वा परिगलति हस्तशताबहिर्गन्वा निःप्रगलंप्रक्षाल्य चीवरे क्षारं क्षिप्त्वा उपर्यन्यत्चीवरंकृत्वाव्रणंभगन्दरंबध्नाति, ।ततएवमेकंबन्धंकृत्वावाचयति यदितथापिपरिगलत्यस्वाध्यायिकं तत उपरिक्षारं निक्षिप्य द्वितीयं बन्धं ददाति । ततो वाचयति तथाप्यतिष्ठति तृतीयमपि तृतीयमपिबन्धं प्रत्यवतारं दत्वा वाचयति । [भा.३२२२] जाहे तिन्निविभिन्ना ताहे हत्थसयबाहिराधोउं ।
बंधिउपुनोविवाएगंतुअन्नत्थव पंढति ।। व- यदा त्रयोऽपि बन्धास्तेना स्वाध्यायिकेन विभिन्ना भवन्ति तदा हस्तशताबहिर्गत्वा निप्रगलं प्रक्षाल्य पुनःक्षारं निक्षिप्योपरिचीवरेणबध्वा पुनरपि वाचयति ।अन्यत्र वागन्तुंपठन्ति । [भा.३२२३] एमेव यसमणीणंवणम्मि इयरम्मिसत्तबंधाउ ।
तहविय अठायमाणोधोऊणं अहव अन्नत्थ ।। वृ- एवमेव श्रमणीनामपिव्रणविषये यतना कर्तव्याभवति इतरस्मिन्नातवे सप्तबन्धाः पूर्वप्रकारेण भवन्ति । तथापि व्रणे इतरस्मिन् वा अतिष्ठति हस्तशताबहिः प्रक्षाल्य तथैव बन्धान् दत्वा वाचयति अन्यत्रगत्वापठन्ति । [भा.३२२४] एएसामन्नयरे असज्झाए अप्पणो उसज्झायं ।
. जो कुणइअजयणाए सो पावइआणमादीनि ।। वृ- एतेषामनन्तरोदितानामन्यस्मिन्नात्मनोऽस्वाध्यायिकेसतियःस्वाध्यायंकरोतितत्राप्ययतनया स प्राप्नोत्याज्ञादीनि तीर्थङ्कराज्ञाभङ्गादीनि दूषणानि । आदिशद्वादनवस्थादि परिग्रहः । न केवलमिमे दोषाः किंत्विदमेव ।
[भा.३२२५] सुयनाणंमि अभत्तीलोगविरुद्धं पमत्तछलणाय ।
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७७, [भा. ३२२५]
२९५ विजासाहणवेगुणधम्मया एयमाकुणसु ।।।। वृ- अस्वाध्यायिके पठनश्रुतज्ञानस्याभक्तिविराधनाकृता भवति, तद्विराधनायां दर्शनविराधना चारित्रविराधनाचतभावेमोक्षाभावः ।तथा लोकविरुद्धमिदंयथात्मनो अस्वाध्यायिकेपठनंतथाहिलौकिका अपिव्रणेआर्तवेच परिगलतिपरिवेषणंदेवतार्चनादिकंवा (न) कुर्वन्ति । तथाप्रमत्तीभूतस्य प्रान्तदेवतया च्छलना स्यात्तथा विद्या उपचारमन्त्रेण साध्यमाना साधनवैगुण्यधर्मतया न सिध्यति । तथा श्रुतज्ञानमपितस्मान्मैवं कार्षीः । अत्र परावकाशमाह[भा.३२२६] चोएइजइएवं सोणियमादीहिं होइसज्झातो।
तोभरितोच्चियदेहो एएसिं किंहनुकायव्वं ।। वृ- परश्चोदयति यद्येवमुक्तप्रकारेणास्वाध्यायो भवति तत एतेषांशोणितादीनां देहो भृत इति तत्र कथंतुकर्तव्यम् । तस्मिन्सति कथं स्वाध्यायः ।अत्रसूरिराह[भा.३२२७] कामंभरितो तेसिंदंतादी अवजुया तह विवज्जा ।
अनवजुयाउअवज्जा लोएतह उत्तरेचेव ।। वृ-कामं मन्यामहे एतत्तेषां शोणितादीनांभृतो देहस्तथापि ये दन्तादयोऽवयुताः पृथग्भूतास्तेच वावय॑नीयाः ।येत्वनवयुताःअपृथग्भूतालोकेउत्तरेचअवाअपरिहर्तव्याः । एतदेवभावयति[भा.३२२८] अब्भंतर मललित्तोकुणतिदेवाणमच्चणंलोए ।
बाहिर मलालित्तो पुनन कुणइअवनेइचततोणं ।। वृ-अभ्यन्तरमललिप्तोऽपिदेवानामर्चनं लोके करोति ।बाह्यमललिप्तः पुनर्न करोतिअपनयतिवा मलंततः शरीरादेवमत्रापिभावनीयम् । [भा.३२२९] आउट्टियावराहं सन्निहिया नखमए जहापडिमा ।
इय परलोएदंडोपमत्त छलणा इह सियाउ ।। वृ- उपत्यकृतमपराधंसन्निहितासन्निहित प्रातिहार्या प्रतिमा न शाम्यति । इति एवममुना प्रकारेण श्रुतज्ञानमप्युपेत्य कृतमपराधं न क्षमते । तत्र परं लोके दुर्गतिप्रपातो दंड इहलोके प्रान्तदेवता छलना स्यात् । [भा.३२३०] - रागादोसा मोहासज्झाएजो करेइसज्झायं । ।
आसायणावकासे को वाणितो अनायारो ।। वृ-रागात् द्वेषात् मोहाद्वायोऽस्वाध्याये स्वाध्यायं करोति, से तस्य का कीशी फलत आशातना को वा कीदृशाः फलद्वारेणभणितोऽनाचारः । तत्ररागद्वेषमोहात्व्याख्यानयति[भा.३२३१] गणिसद्दमाइमहितो रागदोसंमिन सहते सदं ।
सव्वमसज्झायमयंपमादी होइमोहाओ ।। . वृ- गणी आचार्य आदिशब्दादुपाध्यायो गणावच्छेदकः इत्यादि परिग्रह एवमादिभिः शब्दैर्महित उत्कर्षितो योऽस्वाध्यायं करोति स रागे द्रष्यव्यो । यस्त्वन्यस्य गणिशब्दमुपाध्याय शब्दं वा न सहते, अहमपि पठित्वा गणी उपाध्यायो भविष्यामि । इति विचिंतयन्नादरपरोऽस्वाध्यायेऽपि स्वाध्यायं विदधाति, स द्वेषेऽवसातव्यः । यस्तु सर्वमस्वाध्यायमयमित्येवमादि विचिन्त्यास्वाध्याये स्वाध्यायं करोति एषभवति मोह इति ।सम्प्रत्याचार्य फलद्वारेणाशातनामाह
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१७७ [भा.३२३२]
उम्मायंचलभेजा रोगायकंचपाउणेदीहं ।
तित्थयरभासितातो भस्सइसो संजमातो वा । [भा.३२३३] इहलोए फलमेयं परलोए फलंन देति विजातो ।
____ आसादनासुयस्स कुव्वइदीहंतुसंसारं ।। वृ- उन्मादं वा लभते रोगातकंच दीर्धं प्राप्नुयात् । तीर्थकरभाषिताद्वा संयमाद्भश्यति । इहलोके विद्या अङ्गश्रुतस्कन्धादि लक्षणाः फलंमोक्षलक्षणंनददतिन प्रयच्छतिनकेवलंफलदानाभावः किन्तु श्रुतस्याशातना दीर्धसंसारं करोति । तदेवं फलतआशातनाभिहिता । साम्प्रतमनाचारंफलत आह[भा.३२३४] नाणायारो विराहितोदसणयारो वि तहा चरितं च ।
चरणविराधनयाए मुक्खाभावो मुणेयव्यो ।। वृ-अस्वाध्यायेस्वाध्यायंकुर्वताज्ञानाचारो विराधितस्तद्विराधनायांदर्शनाचारश्चारित्रंचविराधितं । चरणविराधनतायां मोक्षाभावः ।अत्रैवापवादमाह[भा.३२३५] बितियागाढेसागारियादिकालगय असतिबुच्छए ।
एएहिंकारणेहिंजयणाएकप्पएकाउं ।। मू. (१७८) तिवासपरियाएसमणे निगंथेतीसंवास परियाएसमणीए निगंथीएकप्पइ उवज्झाय त्ताएउद्दिसित्तए ।।
मू. (१७९) पंचवास परियाएसमणेसट्ठिवाससमणीए निगंथीएकप्पइ आयरिय उवज्झायत्ताए उद्दिसित्तए ।। [भा.३२३६] संगहमादीनहाए वायणं देति अन्नमन्नस्स।
अयमवियसंगहो च्चियदुविहदिसा सुत्तसंबंधो ।। वृ-पूर्वसूत्रेअन्योन्यस्यवाचनांददातिसंग्रहादीनामयअयमपिचसूत्रेणाभिधीयमानेद्विविधदिशा आचार्यदिशा उपाध्यायदिशा च सङ्ग्रह एव ततः संग्रहप्रस्तावादधिकृतसूत्रस्योपन्यासः । एष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्यात्रिवर्षपर्याय श्रमणो निर्ग्रन्थस्त्रिंशद्वर्षपर्यायाः श्रमण्याः कल्पते उपाध्यायतया उद्देष्टुं पञ्चवर्षपर्यायः श्रमणो निर्ग्रन्थः । षष्टिवर्षपर्यायाः श्रमण्या निर्ग्रन्थ्याः कल्पते ।आचार्यतयाउपाध्यायतयावाउद्देष्टुमितिएषसूत्राक्षरार्थः ।सम्प्रतिभाष्यविस्तरः[भा.३२३७] तइयंमिउउद्देसे दिसासुजोगणहरोसमक्खाओ ।
सोचेवय होइइहं परियातो वणितो नवरं ।। वृ- तृतीये उद्देशे दिक्षु आचार्योपाध्यायप्रवर्तिस्थविरगणावच्छेदिरुपासु यो गणधर आचार्य उपाध्यायो वासमाख्यातः स एव इहापिभवतिज्ञातव्यः । नवरमिह पर्यायोऽधिको वर्णितः । [भा.३२३८] तेवरिसोतीसियाएजम्मण चत्ताए कप्पतिउवज्झे ।
बितियाएसट्ठिसयरीय जम्मणपणवासआयरितो ।। वृ-त्रिवर्षस्त्रिवर्षपर्याय उपाध्यायः कल्पते त्रिंशत्कायास्त्रिंशद्वर्षपर्याया जम्नना जन्मपर्यायेण जघन्यतश्चत्वारिंशद्वर्षपर्याया उत्कर्षत देशोनपूर्वकोटिकायाश्चत्वारिंशत्कथं स्यादिति चेदुच्यते । दशवर्षजातायाः प्रव्रज्या प्रतिपत्तिस्त्रिंशद्वर्षाणि व्रतपर्याय एवं चत्वारिंशत्तथा द्वितीयस्याः श्रमणा निर्ग्रन्थ्याः षष्टिवर्षव्रतपर्यायाजन्मतोजधन्यतःसप्ततिवर्षप्रमाणायाः पञ्चवर्षपर्याय आचार्यः कल्पते
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १७९, [भा. ३२३८]
२९७ उत्कर्षतो देशोनपूर्वकोटिकाया जन्मतः सप्तभिर्वर्षाणि कथं भवतीति चेदुच्यते-दशवर्षपर्यायाः प्रव्रज्याप्रतिपत्तिः प्रव्रजितायाःषष्टि वर्षाणीति । [भा.३२३९] गीया गीतावुढा अवुहाजावतीसपरियागा।
- अरिहतितिसंगहंसा दुसंगहंवाभयपरेणं ।। वृ- गीता वा गीतार्था वा भवतु अगीता वा अगीतार्था वा भवतु तथा वृद्धा वा भवतु अवृद्धा वा यावत् त्रिंशद्वर्षपर्याया तावनियमात्रिन्संग्रहं त्रयाणामाचार्योपाध्याय प्रवृत्तिनीनां संग्रहमर्हति दुसंगहं भयवरेणं-त्रिंशत्वर्षपर्यायात्परतोभजनाविकल्पनात्रिसंग्रहंवा उपाध्यायस्य प्रवर्तिन्यावाअभावतः। [भा.३२४०] वयपरिनयायगीया बहुपरिवाराय निध्वियाराय ।
होजउअनुवज्जाया अप्पवत्तिणिया विजासठी ।। वृ-यावयसा परिणतागीतार्थाबहुपरिवारा निर्विकाराचसायावत्षष्ठिस्तावदनुपाध्यायीवाभवेद् प्रवर्तिनी वा एवं भवति द्विसंग्रहिका। [भा.३२४१] एमेव अनायरिया थेरी गणिणीव होज इयरीय ।
कालगओसणा एव दिसाए धारेंतिपुव्वदिसं ।। वृ-षष्टिवर्षेभ्यः परतोगणिनीप्रवर्तिनी इतरा वा अप्रवर्तिनीस्थविरा अनाचार्याभवेत्कथमित्याहकालगतोसन्नाएवेत्यादिकालगतायामवसन्नायां दिशि आचार्यलक्षणायांषष्टि वर्षेभ्यः परतोंवर्तमाना आर्यिका धारयन्तिपूर्व दिशमेवमनाचार्याभवति । किं कारणंसंयतीनामवश्यं संग्रहंइष्यतेतत आह[भा.३२४२] बहुपञ्चावाय अज्जाउनियमा पुन संगहे अपरिभूया ।
संगहिया पुन अजा थिरथावर संजमा होइ ।। वृ- आर्या पुनर्बहुप्रत्यवाया ततोऽसंग्रहे सति नियमात् परिभूता भवति पराभवस्थानमुपजायते । संगृहीता पुनरार्या स्थिरस्थावरसंयमाभवति । ततः संग्रह इष्यते । के अपाया इत्याह[भा.३२४३] पेसी अइया दीया जे पुव्वमुद्दाहया अवायाओ।
तेसव्वे वत्तव्वा दुसंगहंवणयंतेन ।। वृ-ये पूर्वंकल्पाध्ययने द्विसंग्रहंवर्णयता पेसी आर्यिका आदिशब्दात् कुलपुत्रभोजिकादिपरिग्रह इत्यादिका ऊदाहृता अपायास्ते सर्वऽत्रापि वक्तव्यास्ततो बलपायदर्शनतः संग्रहो मन्यते । तदेव द्रढयति। [भा.३२४४] अजाय विउलखंधा लतावाएणा कंपते ।
जलेवा अबंधणा नावा उवमा एस असंगहे ।। वृ- अजात विपुलस्कन्धा यथा वातेन लता कम्पते जले वा यथा अबन्धना बन्धनरहिता नौरेषा असंग्रहे उपमाऽर्याप्यसंगृहीतासती बहुप्रत्यवायवातोत्कलिकाभिरितस्ततः संयमात्कम्यतेइत्यर्थः । [भा.३२४५] दिटुंतोगुठ्विणीए उकप्पट्टगबोधिए हि कायव्यो ।
गभंते रक्खंतीसमत्थंखुड्डए अगडे ।। वृ- अत्रलोके दृष्टान्तो गुर्विण्याः कर्तव्यो लोकोत्तरे कल्पस्थकबोधिकैः क्षुल्लकाचौरैः तत्र गर्भस्थ पुत्रेस्वगोत्रजादयस्तारक्षन्तिसएषपुत्रप्रभावः, ।अवटेगतेचौरेक्षुल्लकस्यतन्मारणायसामत्थं (सामर्थ्य) पर्यालोचनं सोप्येष पुरुषस्य प्रभावस्तत्र प्रथमतो गुर्विणीदृष्टान्तं विभावयिषुस्तावदिदमाह
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
[भा. ३२४६ ]
व्यवहार-छेदसूत्रम् -
सगोत्तरायमादीसु गब्भत्थो विधनं सुतो । रक्खए मायरं चेव किमुता जायवड्ढितो ।
वृ- गर्भस्थोऽपि यतः स्वगोत्र राजादिषु धनं जिघृक्षु धनं रक्षति । मातरं च किं पुनर्जाताः प्रवर्धितश्च स सुतरां रक्षति । तत्र यथा गर्भस्थोऽपि रक्षति तथा प्रतिपादयति ।
[भा. ३२४७ ]
वणिएमए रायसिट्टे गब्मिणि धनमिच्छतए भूपाए । सव्वं सुयस्स दाहं धूयाभत्तं च वीवाहं ||
वृ- एको वणिक तस्य भार्या आपन्नसत्वा वणिक् कालगतस्तः केनापि राज्ञः शिष्टं देवगुर्विण्या धनमस्ति राज्ञोक्तं तिष्ठतु तद्धनं, यदि प्रसूतायाः सुतो भविष्यति ततः सर्वं सुतस्य दास्यामो दुहितरि च जातायां यावता भक्तं यावता भक्तंयावता च वीवाहस्तावन्मान्नं दास्यामः । एवं गच्छेऽपि गर्भस्थोऽपि सुतो राज्ञः स्वगोत्रेभ्यश्च धनं रक्षति मातरं च अन्यथा स्वगोत्रजै राज्ञा वाद्यापि तव पार्श्वे धनमस्तीति बहुधा विलुप्यते । भावितं लोकिकमुदाहरणमधुना लोकोत्तरं भावयति । लोउत्तरिए अजा खुडगबोहिहरणी पसरणीयं ।
[भा. ३२४८ ]
-२-७/१७९
चोरोय र कूवे सामत्थण वारणालेठ्ठा । । (थू) (लद्धा) ।।
वृ- लोकोत्तरिकोऽयं दृष्टान्तः । क्वचित् ग्रामे मालव शबरानीकमापतितं । तत्र कैश्चित् बोधिकैश्चौरैरार्यिकाणामेकस्य च क्षुल्लकस्य हरणं कृतं ते चौरा अन्यस्यैकस्य चौरस्यार्यिकाः क्षुल्लकं च समर्प्यन्यस्य हरणायगताः सचैकश्चौरस्तृषापीडितः सन् कुपे पानीयायावतीर्णः । ततः क्षुल्लकश्चिन्तयति वयमेतावत्संख्याका बहवोऽयमेकस्ततः किमेकस्यापि न प्रभविष्याम इति विचिन्त्य ता आर्यिका भणिताः । पाषाणपुज्जमेनं कुर्मस्तानेच्छन्तिमा मारयिष्यतीति कृत्वा ततः क्षुल्लकेन तद्वचो श्रुत्वा महानेकः पाषाणस्तस्योपरि मुक्तस्ततः पश्चात्ताभिः सर्वाभिरेककालं पाषाणा मुक्तास्ततः स षाषाणपुञ्जेनाक्रान्तश्चौरो मरणमुपागमत् । ततः क्षुल्लकेन तास्ततो निष्काशिता एवं क्षुल्लको रक्षति किं पुनर्महान् तत एतेन उपाध्याय आचार्यश्च त्रिवर्षपञ्चवर्षपर्यायस्त्रिंशत् षष्टि वर्षपर्यायाणामपि गीतार्थानामपि दीयते ।
मू. (१८०) गामानुगामं दूइजमाणे भिक्खू य आहच्च वीसंभेज्जा तंच सरीरगं केइ साहम्मिए पासेज्जा कप्पइ सेतं सरीरगं न सागारियमिति कट्टु थण्डिले बहुफासुए पडिलेहित्ता पमज्जित्तापरिठवेत्तए, अत्थियाइंथकेइ साहम्मिय संतिए उवगरणजाए परिहरणारिहे, कप्पइसे सागारकडं गहायदोच्चंपि ओग्गह अनुन्नवेत्ता परिहारं परिहारेत्तए ||
[ भा. ३२४९ ]
अतिरेगट्ठा उवट्टा सट्टी परिया य सत्तरी जम्मं ।. जरपागं मानुरसं पडणं एक्कस्स संबंधो ।।
वृ- अनन्तरसूत्रे अतिरेकार्थमतिरेकप्रतिपादनार्थमाचार्यस्योपाध्यायस्य च उपस्था उपस्थापनं कृतं, तत्र षष्ठिपर्यायं सप्ततिवर्षजन्मकं मानुषं जरापालं भवति । जरसा एकस्य पतनं तच्चपतनमनेन सूत्रणाभिधीयते एष सूत्रसम्बन्धः, । अनेन सर्व सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या । गामानुगामं दूइजमाणे इति विहरन् आह कदाचित् शरीरात् विध्वकपृथग् भवेत् भ्रियते इत्यर्थः । तत्र शरीरकं केचित्साधर्मिकाः संयताः पश्येयुस्तत्र तस्य साधर्मिकस्य तत् शरीरं मा सागारिकं भवत्विति कृत्वा एकान्ते विविक्ते अचित्ते स्थण्डिले बहुप्राशुके कीटिकादिसत्वरहिते प्रत्युपेक्ष्य प्रमार्ण्य च परिस्थापयितुं अत्थिया इत्थ
,
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९९
उद्देशकः-७, मूल- १८०, [भा. ३२४९] इत्यादि । अस्ति चात्र किञ्चित्साधर्मिकसत्कमुपकरणजातंसलक्षणंपतद्ग्रहादिपरिहरणार्ह परिभोगार्ह करिष्यति । से इत्यादि कल्पते से तस्य सागारिकृतं गृहीत्वा सागारकृतं नाम नात्मना स्वीकरोति आचार्यसक्तमेतत् । आचार्य एव एतस्यज्ञायक एवं गृहीत्वा आचार्याणां समर्पयेदिदं आचार्यस्तस्यैव ददाति ।ततः समस्तकेन वन्देइतिब्रुवाणआचार्यवचः प्रमाणंकरोति, ।एष द्वितीयोवग्रहस्तमनुज्ञाप्य द्विविधेन परिहारेण परिहर्तुं परिभोगयितुंअथाचार्योऽन्यस्मै ददाति तदा तस्य तदितिसूत्रसंक्षेपार्थः। [भा.३२५०] तंचेव पुव्वभणियं सुत्तनिवातोउ पथेगामेवा ।
गामे एगमनेगा बहूवएमेव पंथेवि ।। . वृ-यत्पूर्वकल्पाध्ययनेचतुर्थे उद्देशकेविष्वग्भवनंविधानंभणितंतदेवात्रापिद्रष्टव्यम् । नवरमिह विशेषोभण्यते सूत्रनिपातो ग्रामे वाभवत् । पथि गामानुगामं दूइजामाणे इति वचनात् तत्र ग्रामे एको वाभवेदनेकेवा तत्रये अनेकेतेद्विप्रभृतयो यावत्सप्तबहवोवा दृष्टव्यावमेव पथ्यपिदृष्टव्यमेकोवानेके वातत्रानेके द्विप्रभृतयो यावत्सप्त बहवो वा एतदेवाह[भा.३२५१] एगो एगोचेव उदुप्पभितिअनेनसत्त बहुगावा ।
कालगतगामपंथेवा जाणग उज्झण विहीए ।। वृ- एकस्तावदेक एव तस्यैकत्वेन भेदाभावात् द्विप्रभृतयो यावत्सप्ततावदनेके ततः परं बहवः एतेषांमध्ये कदाचिदेको ग्रामेपथिकालगतोभवेत्तत्रउज्झनविधिःपरिष्ठापनविधेयिकास्तेयथोक्त विधिना परिष्ठापयन्ति । अथानेके द्विप्रभृतयो यावत्सप्तेति कस्मादुक्तं न पञ्च षट्वेति उच्यते । सप्तानामेव समाप्तकल्पत्वादन्यथात्वविधिरिति ज्ञापनार्थं तथा चाह[भा.३२५२] चउरोवहंति एगोकुसादिरक्खइ उवस्सयंएगो ।
एगो यसमुग्घातो इतिसत्तण्हं अहाकप्पो ।। वृ- चत्वारो जना विष्वग् भूतं वहन्ति । एकः पंचमकः कुशान् दर्भान् पानं च गृहीत्वा पुरतो याति एकषष्ठउपाश्रयंरक्षति । एकः सप्तमः समुद्घातः कालगतइति एवममुना प्रकारेणसप्तानां यथाकल्पो विधिकल्पः । [भा.३२५३] सत्तण्हं हेडेणं अविहीउ न कप्पए विहरिउं जे ।
___एगाणि यस्स अविहीउ अस्थि उंगच्छिउँ वावि ।। वृ-सप्तानामधस्तादविधिस्ततस्तेषांषट्पञ्चप्रभृतीनां विहर्तुंन कल्पते, जेइतिपादपूरणे एकाकिनः पुनरासितुं गंतुं नियमादविधिः तेषामपि कदाचित्कारण वशतः स्थितानां यः परिष्ठापनाविधि सोऽग्रेऽभिधास्यते । तथाच एकानेकेषामेव विधिमभिधित्सुः प्रथमतोऽनेकेषां प्रतिजानीते[भा.३२५४] नेगाण विहिवुच्छंनायमनाएव पुव्वखेत्तंभि ।
दिसिथंडिलझामिय बिंबमादि तीसुंपदेसेसु ।। वृ- पूर्वमेकेऽनेके चोक्तास्तत्र प्रथमतोऽनेकेषां विधिं वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव करोति । तत्र ज्ञातेऽज्ञातेवापूर्वक्षेत्रेदिक्परिभावनीया । तथा त्रिषुप्रदेशेषुस्थण्डिलं तच्चस्वाभाविकंशिलातलादिरूपं ध्यामितमग्निना दग्धंबिम्बादीनांसमीपं वा तत्रप्रथमतो ज्ञातक्षेत्रविषयविधिमाह[भा.३२५५] नाएउ पुव्वदिटुंतंचेवयथंडिलंहवतितत्थ ।
अन्नातेवेलपत्ता सन्नादिगयाउ पेहंति ।।
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ७/१८० वृ-ज्ञाते क्षेत्रे यत् पूर्व दृष्टं तदेव स्थण्डिलं भवति । अज्ञाते यदि वेलायां प्राप्तास्तदा संज्ञादिगताः स्थण्डिलंप्रेक्षन्ते। [भा.३२५६] अह पुन विकाले पत्ताइंताचेव उकरेंति उवओगं ।
अकरणे हवंतिलहुगा वेलं पत्ताणचउगुरुगा ।। वृ- अथ पुनर्विकाले विकालवेलायां प्राप्तास्तत आगच्छन्त एवं स्थण्डिलविषयमुपयोगं कुर्वन्ति अथप्रमादतोऽमङ्गलबुद्ध्या वानकुर्वन्तितदाउपयोगस्याकरणेचत्वारोलघुकाः प्रायश्चित्तं, वेलाप्राप्तानां. पुनः स्थण्डिलविषयोपयोगाकरणेप्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः ।। [भा.३२५७] आणादिणो यदोसा कालगते संभमादिसुंहुजा ।
अच्छंतमनच्छन्ना विनासगरिहंचपावेति ।। वृ-नकेवलंप्रायश्चित्तंकिन्त्वाज्ञादयश्चदोषास्तथातेषांमध्येकोऽपिरात्रौ कदाचित्कालं कुर्यात्तत्र स्थण्डिलंनप्रत्युपेक्षितमितिन परिष्ठापयन्ति । अपरिष्ठापयत्तांचवेतालोत्थानदोषः अथ परिष्ठापयन्ति तस्थिण्डिलदोषासंगः । तथाहि रात्रौ वह्नि संभवो वा स्तेन संभ्रमो वा परचक्रविभ्रमो वाजातः सोऽपि च व्रती कालगतः स्थण्डिलं न प्रत्युपेक्षितमिति न परिष्ठापितस्तत्र यदि अग्निसंभ्रमादिषु कथमनाथकलेवरमिति त्यक्त्वा व्रजामोमा प्रवचनस्योड्डाहो भूदिति विन्नित्य तिष्ठन्तितस्य समीपेतदा तेषामग्न्यादेविनाशं उपधिर्वास्तेनादिभिरपग्रहणं अथ न तिष्ठन्ति । किन्तु तत्त्यक्त्वा पलायन्ते तदा ते जनमध्ये गहाँ प्राप्नुवन्ति । अथवा स्थण्डिलं न प्रत्युपेक्षितमिति प्रभाते परिठापयन्ति । तदा मलिनैर्वस्त्रैस्तस्मिन्परित्यज्याने प्रवचनस्यापभ्राजनाअहो अमी वराका अदत्तदानामृता अपिशोभान लभंते, ।संभमादिसुहोज्जा इत्यादिकमेव व्याख्यानयति[भा.३२५८] तेनग्गिसंभमादिसुतप्पडिबंधेन दाहो हरणंवा ।
मइलेहिवच्छडुंती गरिहाय अथंडिलेवावि ।। वृ-स्तेनाग्निसंभ्रमादिष्वादि शब्दात्परचक्रसंभ्रमादि परिग्रहः तत्प्रतिबन्धेन कालगतप्रतिबन्धेन तिष्ठतामग्निदाहं स्तेनैहिरणं स्यात् । अथ स्थण्डिलं न प्रत्युपेक्षितमिति प्रभाते परिठापयन्ति । तदा मलिनैर्वस्त्रैरुपेतं छईयन्तीति गर्दा स्यात् । अथैतद्दोषभयाद्वा तद स्थण्डिलेऽपि परिष्ठापयन्ति तदा अस्थण्डिले परिस्थापनादोषः । [भा.३२५९] एएदोस अपेहिय अह पुन पुव्वं तुपेहितं होति ।
ताताहिच्चिय निभाएतेदोसान होताय ।। वृ-एते अनन्तरोदितादोषा अप्रेक्षितेस्थण्डिलेभवन्ति । अथपुनः पूर्वं प्रत्युपेक्षितमभविष्यत्त एते अनन्तरोदिता दोषानाभविष्यन् । [भा.३२६०] अहपेहिएविपुट्विं दियाव रातो व होज वाघातो ।
सावय तेन भयावा ढक्कि याताहे अत्थावि (तो)।। वृ- अथ पूर्व प्रेक्षितेऽपि स्थण्डिले दिवा वा रात्रौ वा भवेत् व्याघातः कथमित्याहस्वापदभयात् स्तेनभयाद्वा यदिवा रात्रौद्वाराणि ढक्कितानिपिहितानितदाआस्थापयन्तिधरन्तिनपरिष्ठापयन्तीत्यर्थः । तदा बन्धनच्छेदनजागरणादिका पूर्वोक्ता यतनापि, (वा) स्थाण्डिलस्य व्याघातः तर्हि यावत्स्तेनादि भयापगमो भवतिस्थण्डिलं वा किमपिकालोचित्तंप्राप्यते,तावत्सैव प्राक्तनी यतनाकर्तव्या ।।
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल- १८०, [भा. ३२६१]
[भा. ३२६१]
३०१
असतीए सुक्किलाणं दिनकालगयं निसिं विवेचंति । परिहारियं च पच्छा कडादि कोडीदुगेणं वा ।।
वृ- अथ दिवसे कालगतः परं शुक्लानि वस्त्राणिन विद्यते तर्हि शुक्लानां वस्त्राणामभावे दिनकालगते बन्धनादियतना विषयं कृत्वा निशिरात्रौ विवेचंति परिष्ठायन्ति । अथ रात्रौ पूर्वोक्त कारणैव्र्व्याधातस्तर्हि यदन्यत एवमेव याचने शुक्कं वस्त्रं न लभ्यते । तदा पश्चात्कृतादिषु प्रातिहारिकं शुल्लं वस्त्रं याच्यते । अथ तदपि न लभ्यते तर्हि कोटीद्विकेनाप्युत्पादयेत् । किमुक्तं भवति ? पूर्वं विशोधिकोट्यामृग्यतेतदभावे अविशोधिकोट्यापीति । [भा. ३२६२]
असती नीनेउ निसिं ठवेतु सागारिथंडिलं पेहे । थंडिलावाधायंमिवि, जयणा एसेव कायव्वा ।।
वृ - कोटीद्विक प्रकारेणापि शुक्लवस्त्राणामभावे निशि रात्रौ परिष्ठापयन्ति । तत्र सागारिकं शय्यातरं कालगतस्य समीपे स्थापयित्वा स्वयं साधवः स्थण्डिलं तथाविधं प्रत्युपेक्षन्ते । अथ स्थण्डिलव्याघातः तथा एषैवानन्तरोदिता यतना कर्तव्या रात्रिद्वारं गतमथ दिग्द्वारमाहमहल्लपुरगामे वा दिसा वाडग साधीतो । इहरादुव्विभागाउ कुग्गामे सुविभाविया ।।
[भा. ३२६३]
बृ- महानगरस्य महाग्रामस्य वा महत्वेन दिग्विभागो दुःखेन विभाव्यते । तत् उपाश्रयात् वाटकात् साहेर्वा दिग्विभागः परिभावनीयः । इतरथा दुर्विभागा भवेयुः कुग्रामे तु सुविभाव्यादिशस्ताः पुनरिमादिशः । [भा. ३२६४ ]
दिशा अवर दक्खिणा य अवरा य दक्खिणा पुव्वा । अवरुत्तरा य पुव्वा उत्तरपुव्वुत्तरा चेव ।।
वृ- दिक् प्रथमतोऽपरदक्षिणा नैकृती निरीक्षणीया तदभावे दक्षिण तस्या अभावे अपरा पश्चिमा तस्याप्यभावे दक्षिणपूर्वा आग्नेयी इत्यर्थः । तस्या अभावे अपरोत्तरा वायवीति भावः । तस्या अलाभे पूर्वा तस्या अप्यभावे उत्तरपूर्वा । सम्प्रति प्रथमायां दिशि सत्यां शेषदिक्षु परिष्ठापने दोषमाहसमाही य भत्तपाने उवगरणे ज्झायमेव कलहो उ ।
[भा. ३२६५ ]
भेद गेलणं वा चरमा पुन कड्ढते अनं ।।
वृ- प्रथमायां अपरदक्षिणायां परिष्ठापने प्रचुरान्नपानलाभतः समाधिरुपजायते । तस्यां सत्यां द्वितीयस्यां दक्षिणायां परिष्ठापने अभक्तपानं भक्तपानालाभः तृतीयस्यामनुपकरणमुपधेरभावः । चतुर्थ्या दक्षिणपूर्वस्यां स्वाध्यायभावः । पञ्चम्यामपरोत्तरस्यां कलहः । षष्ट्यां पूर्वस्यां गच्छभेदः । सप्तम्यामुत्तरस्यां ग्लानत्वं चरमा अष्टमी पूर्वोत्तराकृतमृतकपरिष्ठापना अन्यत् मृतकं कर्षयति मरणमापादयतीत्यर्थः । एतदेवस्पष्टतरमाह
[भा. ३२६६ ]
उरण पाणपढमा बितियाए भत्तपान न लभन्ति । तत्तियाए उवहिमादि नत्थि चउत्थीए सज्झातो ॥ पंचमियाए असंखड छट्टीए गणस्स भेयणं नियमा । सत्तमिया गेलणं मरणं पुन अट्टमीबेंति ।।
[भा. ३२६७ ]
वृ- गाथाद्वयमपि व्याख्यानार्थत्वात्सुगमम् । नवरं पउरणपाणपढमा इत्यत्र प्राकृतत्वात् सप्तम्या
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ७/१८०
लोपस्ततः प्रथमायामिति द्रष्टव्यम् । अष्टमीति अष्टम्यामिति । साम्प्रतमुक्तानुक्तद्वार संग्रहार्थमाहरत्तिदिसा थंडिल्ले सिल विंचा झामिए य उत्सन्ने । छेत्ता विभत्ती सीमा सीयाणा चैव ववहारो ।।
[भा. ३२६८ ]
वृ- प्रथमं रात्रिद्वारं । तच्च प्रागेव सप्रपञ्चमुक्तं । द्वितीयं दिग्द्वारं तच्च भण्यमानमास्ते । तृतीयं स्थण्डिलद्वारं त्रिधा शिलारुपं बिम्बादि वृक्षादीनामधो ध्यामितंच चतुर्थमुच्छन्नद्वारं । पञ्चमं क्षेत्रैर्विभक्ते भूमिभागे द्वयोर्ग्रामयोः सीमायां परिष्ठापनीयमित्येवं लक्षणं षष्टे श्मशाने इति द्वारं । तत्र च व्यवहारो वक्तव्यः । एष द्वारगाथा संक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीतुकामो रात्रिद्वारं किल प्रागेव सप्रपञ्चमुक्तमतो दिग्द्वारस्य वक्तव्यशेषमाह
[भा. ३२६९]
लब्भमाणे वा पढमाए असतीए वाघाते वा । ताहे अन्नाए विदिसाए पेहेज्ज जयणाए ।।
वृ- लभ्यमानायां गाथायां पुस्त्वं प्राकृतत्वात् । प्रथमाया अपरदक्षिणस्या अभावे व्याघाते वा सति ततस्तस्याः प्रथमाया दिशोऽन्यस्यां दिशि द्वितीयस्यां स्थण्डिलंयतनया प्रेक्षेत । तस्या अपि लभ्यमानाया अभावे व्याघाते वा सति तृतीयस्यामेवं यावच्चरमायामपि न प्रागुक्तो दोषः । तीर्थकराज्ञानुपालनपुरस्सरं यतनया प्रवृत्तेर्यदि पुनर्द्वितीयस्यां सत्यां तृतीयस्यां दोष उक्तः स प्रसजति चतुर्थ्या तृतीयोक्त एवमुत्तरोत्तरदिक्ष्वपि भावनीयं । गतं दिग्द्वारमधुना स्थण्डिलद्वारमाह
[भा. ३२७०]
सिलायलं पसत्थं तु जत्थत्थाविफासुयं । झामं थंडिलमादिच्च बिंबादीन समीवे वा ।।
वृ- शिलातलं शिलातलरूपं यत्प्रशस्तं स्थण्डिलं तत्र परिष्ठापयन्ति । अथवा यत्र गोकुलमजा वा उषिता आदिशब्दादन्यथा यत् प्रासुकं तत्र यदि वा ध्यामिते अग्निना दग्धे प्रदेशे आदिशब्दात्करीषादिप्रदेशरुपे वा स्थण्डिले यदि वा बिंम्बादीनां वृक्षाणां समीपे यत्र महान्सार्थ उषितस्तत्र परिष्ठापयति । गतं स्थण्डिलद्वारमधुना उत्सन्न उ द्वारमाह
[भा. ३२७१]
उस्सन्ना तिन्नि कप्पाउ होति खेत्तेसुकेसुई । अत्थंडिलादिसासुं वा तेवि जाणेज्ज पणवं ।।
वृ- केषुचित्क्षेत्रेषु उसणेन बाहुल्येन बहुकालाचीर्णाः कल्पा भवन्ति । किं विशिष्टा इत्याहअस्थण्डिलास्तथाहि केषुचित् ग्रामेषु नगरेषु वा एवं रुपा मर्यादा यथा एतावति प्रदेशे मृतकं त्यक्तव्यं नान्यत्र तत्र च स्थण्डिलाभावः । ततस्तत्र धर्मास्तिकायप्रदेशनिश्रामुपकल्प्य परिष्ठापयेत् । यत्रापि नदीपूरेण वर्षासु स्थण्डिलप्रदेश: प्लावितो अन्यासु विदिक्षु स्थण्डिलव्याघातः । तत्रापि धर्मास्तिकायप्रदेशनिश्रया परिष्ठापनं कुर्यात् । एतच्च प्रस्तावादुक्तमन्यथा नायमाचीर्णः कल्पः तथा केषुचित् क्षेत्रेषु दिक्षु बहुकालाचीर्णाः कल्पा भवन्ति । यथा आनन्दपुरे उत्तरस्यां दिशि संयताः परिष्ठापयन्ति । ततस्तत्र तथैव परिष्ठापनं कर्तव्यं नास्ति कश्चिद्दोषः । तानपि अस्थण्डिलान् दिक्षु वा अकल्पान् प्रज्ञावान् जानीयात् । ज्ञात्वा च तथैव समाचरेदिति । गतमुत्सन्नद्वारमिदानी क्षेत्रमाहखेत्ते विभत्ते गामे राय भए वा अदेतसीमाए । भोइयमादीपुच्छा रायपहे सीममज्झे वा ।।
[ भा. ३२७२]
वृ- क्वचित् ग्रामे कौटुम्बिकैः क्षेत्रभूमयः सर्वा अपि सीमाच्छेदेन विभक्तास्ततः समस्तं भूमण्डलं
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल- १८०, [भा. ३२७२] क्षेत्रनिरुद्धक्षेत्रसीमासुचनलभ्यतेपरिष्ठापयितुंकुतइत्याहः-रायभएवाअदेंतसीमाए ।यदिक्षेत्रसीमायां परिष्ठाप्यतेतदा येषांकुटुम्बिनांसासीमा तेराजकुलेगृह्यन्ते । यथायुष्माभिरयंमारितः । ततः सीमायां राजभयेन वाशब्दः समुच्चये अददत्सुकौटुम्बिकेषुतस्य ग्रामस्य यो भोजिको महत्तरः सपृच्छयते यथा क्षेत्रसीमायां वयं मृतकं परिष्ठापयाम आदिशब्दात् यदि सब्रूयात् आयुक्तो जानाति नाहमिति ततस्तं पृच्छतदासपृच्छ्यते । यदिसोऽनुजानातिततःसुन्दरमथनानुजानातितदाराजपथेपरिष्ठाप्यते । अथवा द्वयोमियोर्मध्ये सीमायांस राजावग्रहइति कृत्वा । अधुनाश्मशानद्वारमाह[भा.३२७३] असती उसीयाणे संभणअन्नत्थअपरिभोगंमि ।
असती अनुसठ्ठादीनंतगअंताइइयरेवा ।। वृ-राजपथस्यग्रामद्वयमध्यस्यवाकथमप्यभावेसीयाणेश्मशाने परिष्ठाप्यते ।अथश्मशानपालकः श्मशानद्वारे स्थितो निरुणद्धि यथा यत् दातव्यं तत् दत्वा श्मशानमभिगच्छथ तदा अन्यत्र अपरिभोगे यत्रानाथमृतकानि परिष्ठाप्यन्तेदान्ते वा तत्र परिष्ठापयन्ति । अथ ताहक स्थानं न विद्यते तदा तस्य असत्यभावेतस्यश्मशानपालकस्यअनुशिष्टिरनुशाशनमादिशब्दात्धर्मकथा चक्रियते ।अथ तथापि नददातितर्हिसेतस्य मृत्यस्ययानिनंतिगानिअन्तानि प्रान्तानितस्मैदीयन्ते । अथतानिनेच्छतितर्हि इतराणिनवानि दीयन्ते । कथंभूतानीत्यत आह[भा.३२७४] अदंसाइय निच्छंतेसाहारणगमनदारमुत्तूणं ।
सतिलंभमुवारुहणंसव्वे व विगिचणालंभे ।।। वृ- अदशानि दशारहितानि दीयन्ते । अथ तानि नेच्छति तर्हि साधारणं वचनं भण्यते-यथा यं कालगतो अवतारितस्तिष्ठतुवयं ग्रामंप्रविश्यमार्गयामोयदिलभ्यामहेदास्यामोनोचेत्तर्हितवायत्तमिदं मृतकमिति एवं साधारणं वचनमुक्त्वा तत्केवलं श्मशानद्वारे अवतार्य ग्राममध्ये गमनं कुर्वन्ति । सति लंभेत्यादि यदि लब्धानिसदशान्ति वस्त्राणि ततः प्रत्यागत्यदत्वा परिष्ठापयन्ति । अथन लब्धानि तदा राजकुले उपारोहणं चटनं चटित्वा निवेद्यते यथा युष्मदीयः शमशानपालकः श्मशाने व्रतिनं कालगतं मोक्तुंन ददाति, साधवोहि निःकिञ्चनाःसन्नस्मभ्यंयाचते । एवंनिवेद्यतस्यपुरुषमानीयपरिष्ठापयन्ति। एतेन यदधस्तान्द्वारगाथायांव्यवहारइत्युक्तंतद्भावितम् । अथराजकुलंब्रूयात्श्मशानपालस्यैतदायत्तं ततोयत्स ब्रूते तत्कर्तव्यम् । एवं राजकुले व्यवहारस्यालाभे सैव विवेचना । किमुक्तंभवति पुनस्तत्रन गम्यते । [भा.३२७५] सीयाणस्सवि असती अलंभमाणे उवरिकायाणं । .
निसिरंताजयणाएधम्मादिपदेसनिस्साए ।। वृ- अथ श्मशानपालकः श्मशानद्वारे मृतकस्य स्थापनं न ददाति तदा श्मशानस्याभावे श्मशाने द्वारे च स्थापयितुमलभ्यमाने अस्थण्डिलेऽपि कायानां हरति । कायादीनामुपरियतनया धर्मादिप्रदेशनिश्रयाधर्मास्तिकायादिप्रदेशेध्विदंपरिष्ठापयाम इतिकल्पनया निःसृजंतः परिठापयन्तः शुद्धाः । [भा.३२७६] एस सत्तण्हमज्झाया ततो वाजे परेणय । .
हट्ठासत्तण्हथोवाउतेसिंवुच्छमिजो विही ।। वृ- एषा अनन्तरोदितामर्यादाविधिः सप्तानां तेभ्यो वासप्तभ्यः परतोयेऽष्टप्रभृतयः तेषां द्रष्टव्यो ये तुसप्तानामधस्तात्स्तोकास्तेषां यो विधिस्तं वक्ष्ये प्रतिज्ञातमेव करोति ।
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१८० [भा.३२७७] पंचण्ह दोण्हिहारा भयणाआरेणपालहारेसु ।
तेचेवयकुसपडिमा नयंतिहारावहारोवा ।। वृ- यदि सप्तानामधस्तात् षट् भवन्ति तदा त्रयो विश्रम्य द्वौ द्वौ भूत्वा वहन्ति, एको वसतिपाल एकस्तृणानिमात्रकंच गृह्णातिपञ्चानां विधिंसाक्षादाह-पञ्चानांसाधूनांसंभवे द्वौ हारौ वहतइत्यर्थः । तृतीयः कुशादिनयति, चतुर्थोवसतिपालः पञ्चमः कालगतः पञ्चानामारतोयेचतुःप्रभृतयस्तेषांवसति रक्षणे वहने च विकल्पना, किमुक्तं भवति, यथा संभवमशून्यां वसतिं कृत्वा शय्यातरस्य वा निवेद्य शून्यामपि कृत्वा यथाशक्नुवन्ति, तथा परिठापयन्ति, तथा चाह, तएव हरा मृतवाहकाः कुशप्रतिमा नयन्ति, इयमत्र भावना शय्यातरस्य वसति निवेदने कृते विश्रम्य विश्रम्य वहंति, यस्तु विश्राम्यति सकुशादिनयतीति । अथवा एकएव यःसमर्थःसहरोभवेत्सवहतीतिभावः । [भा.३२७८] एक्को वदो व उवहिरत्तिं वेहा सदियअसुणंमि ।
एक्कस्स यतहचेवाछट्टणे गुरुगायआणादी ।। वृ-यदित्रयः साधवो भवेयुस्तदा एकः कालगतो ये च द्वौ तौ रात्रावुपधिं विहायसि कृत्वा एकौ द्वौ वा वहतो, अथ दिवा परिष्ठाप्यते तदा एकस्य मोचनेन शय्यातरभालनेन वा अशून्ये उपाश्रये कृते सति द्वाभ्यामेकेन वा उड्डवा परिष्ठापयितव्यः । एकस्यापि परिष्ठापने विधिः तथैव द्रष्टव्यो यथा द्वयोरनन्तर मुक्तः । किमुक्तं भवति ? रात्रावुपधिं विहायसि कृत्वा परिष्ठापयति । दिने शय्यातरभालनेन वसतिमशून्यां कृत्वा परिष्ठापयेत् ।यद्येकद्वित्रिप्रभृतयः स्तोका वयं कथं वीक्ष्याम इति विचिन्त्य न परिष्ठापयन्ति । किन्तुत्यक्त्वा गच्छन्ति तदा तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः न केवलं प्रायश्चित्तमेव किन्त्वाज्ञादयश्च दोषास्तन्निमित्तमपितेषां प्रायश्चित्तमितिभावः । इमे चान्ये दोषाः । [भा.३२७९] गिहिगोणमल्लराउल निवेयणापाणकट्टणुड्डाहो ।
छक्कायाण विराधनज्झावणसुक्खेय वावन्ने ।। वृ-साधूनामभावेगृहिणस्तंत्यजन्तियदिवागावौबलीवर्दीयोक्त्रयित्वा ताभ्यांगृहस्थाः कर्षयन्ति । अथवा मल्लैः परित्याजयन्ति यदिवा गृहस्थाराजकुले निवेदयन्ति । तत्रपाणैराकर्षणेप्रवचनस्योड्डाहः । यथाप्राप्तमीदृशेनधर्मेणयत्रेशीअवस्थाप्राप्यते, एतेप्रवचनविराधनाविरुपादोषाइयंसंयमविराधना असंयतैर्नीयमानैः षट्कायविराधना, ध्यामनादहनं तस्य कलेवरस्य गृहस्थैः क्रियते । ततस्तत्रापि षट्कायविराधना तथा व्यापन्ने कुथिते कृमिजालसंसक्तेशुष्केशोषमुपगते द्वीन्द्रिय विराधना[भा.३२८०] तम्हा उवहितं वोढुं जेजई पच्चला नयंति ।
दोवि निद्दोवेसद्दीवे ठावए निसिं ।। वृ-यस्मादेतेअनन्तरोदिता दोषास्तस्मात्स्तोकैरपिपरिष्ठापयितव्यं । तत्रविधिः प्रागुक्तएवं यथा यदिचत्वारस्तदा एको वसतिपालः शेषास्त्रयो विश्रम्य विश्रम्य तत्कलेवरं वहन्ति । यस्तुविश्राम्यतिस तृणानि मात्रकंच वहति । अत्र योजना यदि वा द्वौ तदा यदि रात्रौ निर्भयंतर्हि निद्दोच्चे निर्भये ये यतय उपधिंकलेवरंवोढुंप्रत्यलाः समर्थास्तेद्वावपिनयतः उपधिंतच्चकलेवरंनयन्तीत्यर्थः । नीत्वाचकलेवरं स्थगयित्वा परिष्ठापयन्ति । अथबहिरुपकरणस्तेन भयंतदारात्रावुपकरणंविहायसि विलम्ब्य द्वारंबध्वा परिष्ठाप्य प्रत्यागच्छन्ति । यदि वा सद्दोच्चे समये रात्रौ तत्कलेवरं स्थापयन्ति स्थापयित्वा बन्धनच्छेदनजागरणादिकांयतनांकुर्वन्तिततो दिवसे यदिशक्नुवन्ति । तदा उपकरणंगृहीत्वापरिठापयंति ।
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १८०, [भा. ३२८० ]
३०५
अथोपकरणं वोढुं न शक्नुवन्ति तदा शय्यातरादीनां परिनिवेद्य द्वारं स्थगयित्वा परिष्ठापयन्ति । परिष्ठाप्य भूयो वसतौ प्रत्यागच्छन्ति । [भा. ३२८१]
अह गंतुमना चेव तो नयंति ततो च्चिय । उलोयणमकुव्वतो असढो तत्थ सुज्झए ।।
वृ- अथान्यं ग्रामं ते गन्तुमनसस्तत उपकरणं सह नयन्ति नीत्वा तत्कलेवरं परिष्ठाप्य तत एव परिष्ठापनप्रदेशात्परतोऽन्यं ग्रामं गच्छन्ति । तत्र यदुक्तमधस्तात्कल्पाध्ययने अवरज्जूयंमि अवलोयणा कायव्वा इति तदन्यग्रामगमनेना शठोऽकुर्वन शुध्यति न दोषभागू भवति ।
[ भा. ३२८२ ]
छड्डेउं जइ जंती नायमनायावनाए परलिंगं । इकुव्वती गुरुगा आणादीभिक्खु दिट्टंतो ।।
वृ- यदि कालगतं छर्दयित्वा अपरिष्ठाप्य गच्छन्ति तर्हि ते विचारणीयास्तेन ग्रामेण ते ज्ञाताऽज्ञाता वा तस्य परिचिता अपरिचिता वा इत्यर्थः । तत्र ज्ञाते ग्रामस्य परिचये सति यदि कालगतस्य परिलिङ्ग कुर्वन्ति कृत्वा वा परिष्ठाप्य गच्छन्ति । तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका आज्ञादयश्च दोषा अथाज्ञाते परलिङ्ग कृत्वा अपरिष्ठाप्य गच्छन्ति । तदा कालगतस्य परलिङ्ग दर्शनतो मिथ्यात्वगमनमत्र च श्रावकभिक्षु दृष्टान्तः । स चावश्यकटीकातो भावनीयः । तत्र ज्ञातेऽन्ये च दोषास्तानेवाहअचियत्तमादिवोच्छेयमादि दोसा उ होति परलिंगे ।
[भा. ३२८३]
अन्नाए उहि काले एकए गुरुगाय मिच्छत्तं ।।
वृ- ज्ञाते सति परलिङ्गे क्रियमाणेऽचियत्तादयोऽप्रीत्यादयो व्युच्छेदादयश्च दोषा भवन्ति तथाहि ग्रामेयकास्तत् परलिङ्ग कृतमितरांश्च साधून अप्रीतिं कुर्वन्ति । अहो इमे संयता निःशूका निर्लज्जामापरिष्ठाप्यो भूदिति परलिङ्गमारोप्यापरिष्ठाप्य त्यक्त्वा गताः । आदिग्रहणेनागाढमिथ्यादृष्टीनां प्रतिरूप जायते इति परिग्रहस्तत्र च व्युच्छेदादयो दोषास्तथाहि ते आगाढमिथ्यादृष्टयः प्रीतिं ब्रूवते । अहो सुन्दरमात्मनैव तैः प्रवचनस्य हीलना कृता मा एतेषामाहारादीनि प्रयच्छथ । आदिग्रहणान्मा अत्र कोऽपि प्रव्रज्यां प्रतिपद्येत मा सोऽप्येवं विधामवस्थां प्राप्नुयात् । एते ज्ञातानां दोषा अथाज्ञाता यतनां कृत्वा तत्कलेवरमरिष्ठाप्य व्रजन्ति । यदि क्षिप्रमेव गतास्ततः पश्चात्कालगतो देवलोके उत्पन्नो अवधिं प्रयुङ्कते ततः स एवं मन्येत । अहमेतेन लिङ्गेन देवोजात एवं (ममता) माननान्तरं मिथ्यात्वगमनं । अत्र काले कृते तेषां गमने प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । यस्मादेते दोषास्तस्माद्विधिना परिष्ठाप्यः सम्प्रतियः कथंचन एकाकी जातस्तस्य परिष्ठापना विधिमाह
।
[भा. ३२८४]
गानि तो जाहे न तरेज्ज विविचिउं तयं सोउ । ताय विमग्गेज्जा इमेण विहिणा सहाउ ।।
वृ- यदा स एकाकी त्यक्तकलेवरं विवेक्तुं न शक्नुयात् तदा अनेन वक्ष्यमाणेन विधिना सहायान् विमार्गयेत्, तमेव विधिमाह
[भा. ३२८५]
[भा. ३२८६ ]
22 20
संविग्गमसंविग्गे सारुविय सिद्धपुत्त सन्नीय । सग्गामंमि य पुव्वं सग्गामे असती परग्गामे ।। अप्पाइ सयं वा विगच्छई तत्थं वा विया अन्नं । .
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ७/१८०
[भा. ३२८७]
असती निरच वा काउं ताहेव वच्चेज्जा ।। संविग्गइ तेच्चिय असतीए ताहे इत्थीवग्गेण । सिद्धीसाविग संजति किढि मज्झिमकायतुल्ला वा ।।
वृ-यदि तस्मिन्ग्रामे अन्येऽपिसंविग्ना असांभोगिकाः सन्ति तदा तैः सहपरिष्ठापयन्ति तेषामभावे असंविज्ञैः पार्श्वस्थादिभिः समं तेषामप्यभावे सारूपिकसिद्धपुत्रैस्तेषामप्यप्राप्तौ संज्ञिभिः श्रावकैः समं एवं पूर्वं स्वग्रामे मार्गणा कर्तव्या । तत्र स्वग्रामे संज्ञिनामप्यसति अभावे यदि परग्रामे स्वपक्षोऽस्ति तत्र कंचित् प्रेषयति अन्यस्य वा तथाविधस्य प्रेषणयोग्यस्याभावे अप्पाहेसेति अन्यं गच्छन्तं सन्दिशति । अन्यस्यापि गच्छतोऽसंभवे कालगतस्य पार्श्वे कंचित्स्थापयित्वा स्वयमन्यग्रामं गच्छति गत्वा स्वपक्षमन्यमानयति अथ स कोपिन विद्यते, यः कालगतस्य पार्श्वे स्थाप्यते तर्हि यत्र काकादिभिर्न भक्ष्यते तत्र निरत्यते निरपाये स्थाने कालगतं कृत्वा ततोऽन्यंग्रामं व्रजेत् । गत्वा संविग्नादीना नयति प्रथमतः संविग्नान् सांभोगिकानानीय तैः समंपरिष्ठापयति । तेषामलाभे असांभोगिकैरपि तेषामप्यभावे असंविग्नैः पार्श्वस्थादिभिः तेषामप्यसति सारूपिकसिद्धपुत्रैस्तेषामप्यप्राप्तौ श्रावकैः समं तेषामप्यभावे स्त्रीवर्गेण । तत्र क्रममाह-प्रथमतः सारूपिकीभिः सिद्धपुत्रिभिरतुल्यवयोभिस्तासामप्यलाभे श्राविकाभिर तुल्यवयोभिस्तासामप्यभावे वृद्धाभिः संयतीभिस्तासामप्यप्राप्तौ मध्यमवयोभिः संयतीभिस्तासामप्यलाभे तुल्याभिरपि तुल्यवयोभिरपि संयतीभिः ।
[भा. ३२८८ ]
गणभोइएवि जुंगिते संवरमादी मुहा अनिच्छंते । अनुसट्टिं अदसादी तेहिं समं तो विविंचेउ ।।
,
वृ- तुल्यवयसामपि संयतीनामभावे मल्लगणं वा हस्तिपालगणं वा कुंभकारगणं वा समुपतिष्ठति ततो यान् ते सहायान् ददति तैः समं परिष्ठापयति । गणानामभावे भोजिकं ग्राममहत्तरमुपतिष्ठते । ततो यान्सहायान् ददातितैः सह परिष्ठापयति । तत्रापि सहायानामलाभे ये जुङ्गिका हीनजातयो हीनकर्माणश्च सम्बरादयश्च सम्बराः कचवरोत्सारका आदिशब्दान्नखशोधकाः स्नानकारकक्षालप्रक्षालकादि परिग्रहस्तेषामनुशिष्टिं ददाति । ततस्तैः सहायैः परिष्ठापयति । अथ ते मुधानेच्छन्ति तदा येऽन्ये जातिजुङ्गिका वरुडादयस्तेषामनुशिष्टिं ददाति । अथ तेऽपि मुधानेच्छन्ति तदा तेषामदशानि वस्त्राणि मूल्यं दीयते । अदशानामनिच्छायां सदशान्यपि ततस्तैः समं विवेचयत् ।
[भा. ३२८९]
अथ रुंभिज्जदारट्टे मुल्लं दारुण दीनहा । अनुट्ठादितु तहियं अनो वा भणती जती ।।
वृ- तस्मिन् कालगते कदाचित् रात्रौ नीयमाने द्वारस्थो द्वारं न दद्यात् । यदि किञ्चित्प्रयच्छ ततो निष्काशं ददामि । क्वचिद्देशे पुनरयमाचारो दिवसेऽपि मृतं द्वारपालस्य किंचित् दत्वा निष्काश्यते । तस्य रुन्धतोऽनुशिष्टिः कर्तव्या । आदिशब्दात् धर्मकथापि । तत्र यदि नेच्छति ततो यद्यन्यः कोऽपि धर्मकथामनुशिष्टिं वा श्रुत्वा ब्रूते । किं ब्रूते इत्याह
[भा. ३२९० ]
मुंच दाहामहं मुल्लं उवेहं तत्थ कुव्वती । अदसादीनि वा देती असती साहारणं वदे ।। जइ लभामो अनेमो अलद्धे तं वियाणतो । सो वि लोगरवाभीतो मुंचते दारपालतो ।।
[भा. ३२९१]
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-७, मूल - १८०, [भा. ३२९१]
३०७ वृ-मुञ्चामुंसाधुमहं ते मूल्यं दास्यामि । तत्रोपेक्षां साधुः कुरुते न तं मूल्यं प्रयच्छन्तं वारयति । अथान्यः कोऽपिनैवंभणतितदाअदशानिवस्त्राणिददातितेषामनिच्छायांसदशान्यपिअथवस्त्राणि सदशान्यदशानि वा सन्ति तदा तेषामभावे साधारणं वदेत् । तथाहि यदि लप्स्यामहे तत् आनेष्यामो अलाभेत्वमेतस्यकलेवरस्यविज्ञायकएवंसाधारणेउक्तेसोऽपिद्वारस्थोलोकरवभीतोनियमात्मुञ्चति अमोचने तत्तत्रैव मुक्त्वा वस्त्रोत्पादनाय गच्छन्ति । गत्वा अन्तं प्रान्तं वा वस्त्रमानयन्ति । अलाभे सोऽपिद्वारपालोमृतकेन हील्यतेततोमुहूर्तानन्तरंसस्वयमेवमुञ्चति अज्ञातविषयेऽपवादमाह[भा.३२९२] अन्नाए वाविपरलिंगंजयणाए काउवच्चती ।
उवयोगठनाऊणंएसविही असहायए ।। वृ-अथवाअज्ञातेअपरिचयेग्रामरूपयतनाकालगतस्यपरलिङ्गकृत्वाव्रजति । कयायतनयेत्याहउपयोगार्थं ज्ञात्वा एतावता कालेन तस्य कालगतस्य उपयोगलक्षणोऽर्थोऽभूत् । नातः परं परलिङ्गकरणेऽपि कश्चिद्दोष इति ज्ञात्वा एषविधिरसहायेष्वसहायस्य एकाकिनो द्रष्टव्यो न तु द्विप्रभृतीनामपि । [भा.३२९३] एएणसुत्तेन गयं सुत्तनिवातो उपंथगामेवा ।
__एगोवअनेगोवा हवेज्ज वीसंभियाभिक्खू ।। वृ-यदेतद्व्याख्यानमेतैनन सूत्रंगतंकिन्तुसामाचारी प्रकाशनिमित्तं सर्वमेतद्व्याख्यातं । सम्प्रति यदधः प्रतिपादितः सूत्रनिपातः पथि ग्रामे वेति तदिदानी व्याख्यायते । एको वा अनेके वा भवेयुर्विष्वग्भूता भिक्षवः । इयमत्रभावना-अत्रचत्वारो भङ्गाः एकेन साधुनाएकः कालगतो दृष्टः १ एकेनानेके २ अनेकैरेकः ३ अनेकैरनेके०४ । तत्रप्रथमभङ्गमधिकृत्य विधिमाह[भा.३२९४] एगाणियं तुग्गामेदटुंसोउं विगिचणतहेव ।
जादाररुंभणंतूएसोगामे विहीवुत्तो ।। वृ-ग्रामे एकाकी एकाकिनं कालगतं संविग्नमसंविग्नं वा दृष्ट्वा श्रुत्वा वा विवेचनं परिष्ठापनं तथैव कुर्यात्यथोक्तमनन्तरंतावत्यावत्द्वारेनिरोधनम् । एवं शेषेष्वपिभङ्गेषुसंविग्नशरीरंवाऽसंविग्नशरीरं
वा प्रागुक्तेन विधिना परिष्ठापयितव्य एषग्रामे विधिरुक्तः सम्प्रतिपथि विधिमभिधित्सुराह- [भा.३२९५] एमेव यपंथंमि वि एवमनेगे विगिचणा विहिना ।
एत्थं जोउविसेसो तमहं वुच्छंसमासेणा ।। वृ- एवमेव अनेनैव प्रागुक्तेन प्रकारेण पथ्यपि एकस्यानेकस्य च विधिना विवेचना परिष्ठापना द्रष्टव्या । नवरमत्रयो विशेषस्तमहंसमासेन वक्ष्ये । [भा.३२९६] एगोएगंपासतिएगो नेगेनेगेएगं ।
नेगानेगे तेपुन संविण तरेव जे दिट्ठा ।। वृ-तत्र एकोऽनेक प्रतिपादनार्थमाह-दिठा एक एकं पश्यतीति प्रथमो भङ्ग १, एकोऽनेकान् २, अनेके एकं ३, अनेके अनेकान्४ । तत्रयेदृष्टास्तेसंविग्नाभवेयुरसंविग्नावासर्वथापरिष्ठापना कर्तव्या। अन्यथा प्रवचनोपघातसंभवात् ।सम्प्रति विशेष प्रतिपादनार्थमाह[भा.३२९७] . वीइकंतेभिन्ने नियट्टेसोऊणपंचविपयाई ।
मिच्छत्त अन्नपंथेणकड्डणाज्झामणाजंच ।।
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१८० वृ- व्यतिक्रान्तं व्यपगतजीवमिति भावः । भिन्नंश्चादिभिर्विकीर्णं कुथितमकुथितं वा तस्मिन् व्यतिक्रान्ते भिन्ने उपलक्षणमेतत् । अभिन्नेवा श्रुते निवृत्त्य यथोक्तविधिना तत्परिष्ठापयेत् । यदि पुनः श्रुत्वाएकमपिपदंगच्छतितदाआज्ञादीनि पञ्चापिपदानितस्यप्रसजन्ति, न केवलमाज्ञादीनिपञ्चपदानि किन्त्वन्यान्यपि मिथ्यात्वादीनि प्रसजन्ति । तद्यथा श्रुत्वा यदि परिष्ठापना भयादन्यपथेन उन्मार्गेणवा अन्यथा ग्रामाभिमुखं व्रजति तदा न स यथा वादकारीति तस्य मिथ्यात्वं, कड्डणत्ति गृहस्थाद्याकर्षणे यत्प्रायश्चित्तं तदपि प्राप्नोति । तथा झामणेत्तिध्यामनं अग्निकायेन यदि तस्य कत्लेवरस्य क्रियते तदा ध्यामननिष्पन्नमपि प्रान्तस्थ प्रायश्चित्तमापद्यते । यच्चान्यत्तदपि प्राप्नोति । किं तदिति चेत् यावन्तः प्राणा विमूच्छतितावन्तो विराध्यन्ते ।यावन्तश्चागन्तुकाःप्राणविराधनामाप्नुवन्तितत्सर्वमपरिठापयन् प्राप्नोति । अथवा श्रुत्वा पदमात्रातिक्रमेऽपि पञ्चापि पदानि प्राप्नोति । कानि तानीत्यत आह मिथ्यात्वमयथावादकारित्वात्, अन्यपथेन व्रजनेतन्निमित्तंप्रायश्चित्तं २ गृहस्थादिभिःकर्षणंतन्निष्पन्नं ३ अग्निकायेनदहनेत तुकं ४ यच्चान्यत्समुर्छितागन्तुकप्राणजाति विराधना, जंतदपि५ । [भा.३२९८] तंजीवातिकंतंभिन्नंकुहितेयरंवसोऊणं ।
एगपयंपिनियत्तेगुरुगामगमादिवा ।। वृ-तत्कलेवरंजीवातिक्रान्तंव्यतिक्रान्तमुच्यते; । भिन्नंश्वादिभिर्विकीर्णं तच्च कुथितमकुथितंवा उपलक्षणमेतत् अभिन्नं वा श्रुत्वा एकपदमपिन गच्छति किन्तु निवर्तते । अन्यथा एकपदातिक्रमेऽपि प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । उन्मार्गादौ वा प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । [भा.३२९९] आणादी पंचपदे नियत्तणे पावएइमे।
अन्नोमिच्छत्तादीवपदे कमविक्खेवावजे पंच ।। वृ-न केवलमनिवर्त्तने प्रायश्चित्तं किन्त्वाज्ञादीनि पञ्च पदानि प्राप्नोति । तद्यथा आज्ञा १ नवस्था २ मिथ्यात्व ३ मात्मविराधना ४ संयमविराधना ५ च । न केवलममूनि पदानि किन्त्वमून्यपि मिथ्यात्वादीनि पदान्यन्यानि प्राप्नोति । तानिच प्रागेव विभावितानि अथवा पञ्चापि पदानि प्राप्नोति इत्युक्तं । तत्र तान्येव पञ्चपदानि द्वारगाथया दर्शयति-क्रमविक्षेपात्पादविक्षेपाद्यानि पञ्चपदानि मिथ्यात्वादीनि मिथ्यात्वमन्यपथेन प्रव्रजनं २ गृहस्थादिभिराकर्षणं ३ अग्निकायेन दहनं ४ यच्चान्यत्संमूर्छितागन्तुकप्राणजातिविराधनमितितानिप्राप्नोतितदेवंपञ्चपदानितस्यव्याख्यानं द्विधा कृतंसम्प्रतिकर्षणपदं यच्चेति पदंचव्याख्यानयति । [भा.३३००] गोणादिजत्तिया लोय पाणजादीउतत्थ मुच्छति ।
आगंतुगावपाणाजं पावेते तयं पावे ।। वृ-गवादयो यत्समाकर्षयन्तियावन्तो वा प्राणजातयस्तत्रकलेवरे मूर्च्छन्ति । आगन्तुका वा प्राण यत्प्राप्नुवन्ति तदेतत्सर्वंसोऽनिवर्तमानः प्राप्नोतिशेषपदानि सुगमानीतिकृत्वा न व्याख्यातानि । [भा.३२०१] । दुटुंवासोउंवाअव्वावन्नं विगिंचए विहिना ।
वावन्ने परलिंगंउवहीनातो अनातोवा ।। वृ- पथि कालगतं दृष्ट्रा यदि कालगत इति अन्यतः श्रुत्वा यदि तत्कलेवरमव्यापन्नमविभिन्नमित्यर्थस्ततः पूर्वोक्तेन विधिना विवेचयेत् । अथ स एकाकी ततः परिष्ठापयितुं न शक्नोति यदि वा शक्नोति परं बहवो मृतास्ततः परलिङ्गं कृत्वा व्रजति । अथ तत् व्यापन्नं तदा तस्मिन्परलिङ्ग
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०९
उद्देशकः-७, मूल- १८०, [भा. ३३०१] कर्तव्यं । परलिङ्गकरणं नाम यस्तस्योपधिग्रहणं । स चोपधिर्द्विधा-ज्ञातोऽज्ञातो वा । ज्ञातो नाम यथैतत्सांभोगिकस्यसाधोरुपकरणमज्ञातोनामयोनज्ञायते किमेषसांभोगिकस्यसाधोरुपकरणं किंवा असांभोगिकस्येति । तत्रज्ञातोऽज्ञातोवा तस्योपधिगृहीतव्यः । अथकस्मात्परलिङ्ग क्रियतेततआह[भा.३३०२] मानं पिच्छंतिबहूइतिनाएवी करेइपरलिंगं ।
गहिउंमि विउवगरणे परलिंगंवतंहोइ ।। . वृ- मा अमुं बहवोजनाः प्रेक्षन्तामिति कृत्वा ज्ञातेऽपि तस्मिन् कालगते परलिङ्गं क्रियते । किंतत्परलिङ्गकरणमितिचेदतआह-गृहीतेचोपकरणेपरलिङ्गमेव तद्भवतिसाधुलिङ्गाभावात् ।सम्प्रति ज्ञातस्य वाज्ञातस्य चोपधिग्रहणे विधिमाह[भा.३३०३] सागारकडे एक्को मणुन्नदिन्नो गहो भवे बिइतो ।
अमणुन्ने अप्पिणतो न गेण्हती दिजमाणंपि ।। वृ-सागारकृतं नामयत्स्वयं नात्मामार्थीकृतं किन्त्वाचार्या एतस्य विज्ञायकाइति बुद्धया परिग्रहीतं तस्मिन् सागारकृते एकप्रथमोवग्रहः । यदि सांभोगिकस्योपधिरयमिति ज्ञातस्तदा आचार्यसमीपगत्वा निवेद्य आचार्यस्य समर्पयति । तत्र यद्याचार्यो ब्रूते त्वमेवामुपमुधिं परिभुंक्ष्य ततो मस्तकेन वन्दे इति भणित्वाऽन्येषां साधूनां निवेदयति । यथा क्षमाश्रमणैरेतत् वस्त्रं पात्रं वा मह्यं दत्तमिति ततस्ते ब्रुवतेआरोग्यधारणीयंक्षमाश्रमणानां गुणैर्वर्धस्व । एवंमनोज्ञस्यसांभोगिकस्योपधेर्दत्तस्यावग्रहो द्वितीयः । अथामनोज्ञस्य स उपधिस्तर्हि तंगुरोः समर्पयति ।तं च गुरुणा दीयमानपिन गृह्णाति । असांभोगिसत्कत्वात्तर्हि कथं तत्कर्तव्यमित्याह:[भा.३३०४] इयरे सिंघेत्तूणं एगंतेपरिठवेज्जविहिनाउ ।
अन्नएसंविग्गो बहिमि कुञ्जाउघोसणयं ।। वृ-इतरेषामसांभोगिकानांलिङ्गमात्रोपजीविनांवासंबन्धीयदिज्ञातोभवति, तर्हिआचार्याणां तथैव निवेदनीयं, । तत्र यद्यन्त उपधिर्नास्ति ततः कारणे आचार्योब्रूते परिभुक्ष्वामुपधिमिति । तेन चतथेति प्रतिपत्तव्यं । अथान्य उपधिः समस्ति तदा सूरिवचनात्तं गृहीत्वा एकान्ते परिष्ठापयेत् । अथ न ज्ञातो भवति किमयमुपधिः संविज्ञानामिति तदा अज्ञातेसंविज्ञोपधौ विधिना घोषणांकुर्यात् ।
मू. (१८१) सागारिए उवस्सयं वक्कएणंपउंजेजा, सेयवक्कइयं वएजा इमम्हिय इमम्हिय ओवासे समणा निगंथापरिवसंतिसे सागारिए पारिहारिए, सेयनोवएज्जा वक्कइएवएज्जा, से सागारिए पारिहारिए दोवितेवएजा दोविसागारियापारिहारिया ।
मू. (१८२) सागारिए उवस्सयविक्किणेजा, सेय कइयंवएजा इमम्हिय इमम्हिय ओवासे समणानिरगंथा परिवसंति, से सागारिए, पारिहारिए, सेयनोवएजा कइए वएजा सेसागारिए पारिहारिए दोविते वएज्जा दोविसागारियापारिहारिया ।।
वृ-सागारिए उवस्सय इत्यादि सूत्रद्वयं । अस्य सम्बन्धमाह[भा.३३०५] उग्गह एव अहिकितो इसे उसुत्ताउ ऊगहोचेव ।
साहम्मिय सागारिय नाणत्तमिणंदुवेण्हंपि ।। वृ-अवग्रहः पूर्वसूत्रेऽधिकृते इमे अपिचाधिकृते द्वे अपि सूत्रेऽवग्रहप्रस्तावादस्य सूत्रद्वयस्यात्रोपन्यासो नवरं पूर्वसूत्रे साधर्मिक उक्तोऽस्मिन्सागारिकः शय्यातर इति नानात्वं द्वयोरपि तदेवमुक्तः
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१८२ सम्बन्धोऽनेन सम्बन्धेनायातास्य व्याख्या सागारिक शय्यातर उपाश्रयमवक्रयेण कियत्कालं भाटकप्रदानेन प्रयुञ्जीत व्यापारयेत्स चसागारिकोऽवक्रियकंभाटकेन प्रतिग्राहिकं वदेत् । अस्मिन् अस्मिन् अवकाशे श्रमणा निर्ग्रन्थाः परिवसन्ति तस्मादेतत्परिहारेण त्वया भाटकेन गृहीतव्यमेवमुक्ते ससागारिकतयापरिहार्यः परिहर्तव्यः । अथतेन पूर्वस्वामिनासागारिकेणसर्वमपिभाटकेन प्रदत्तंततो न किमपि वदेत् । केवलमवक्रियको वदेत् । अस्मिन्नास्मिन्नवकाशे श्रमणा निर्ग्रन्था परिवसंतु तदा अवक्रियकः शय्यातर इति परिहार्यः परिहर्तव्यः । अथ द्वावपि वदेयातां यथा पूर्वस्वामिनोक्तमेतावत्येकदेशे श्रमणाः सन्तु तावत्यऽमातः साधून दृष्ट्रा अवक्रियको ब्रूयादेतावति मदीयेऽपि प्रदेशे तिष्ठन्तु एवं विक्रिय सूत्रमपि भावनीयं । तदा द्वावपि तौ सागारिकौ शय्यातराविति परिहार्याविति सूत्रद्वयाक्षरार्थः । सम्प्रतिभाष्यकारः[भा.३३०६] वक्कइयसालठाणे चउरोमासा हवंतितनुग्घाया।
दियरातो असिवा पुन भिक्खगतेभुंजणगिलाणे ।। वृ-वक्रयेणकियत्कालंभाटकप्रदानेन निवृत्ता वाक्रयिकीसाचासौशालाचवाक्रयिकशाला तद्रूपे स्थानेशालाग्रहणमुपलक्षणंतेनापद्वारिकास्थाने वागृहे वाइत्यपिदृष्टव्यंयदितिष्ठन्तिसाधवस्तदातेषां प्रायश्चित्तचत्वारोमासाअनुद्घातागुरवोभवन्तियतस्तत्रमे दोषाः ।साशालाअपद्वारिकापूर्वंसंयतानां दत्वापश्चात्कोऽपिग्रहणायरुपकान्ददाति । ममेमांशालामपद्वारिकांगृहंवा कियत्कालंभाटकेन प्रयच्छ ततःसरुपकलोभेनसंयता निष्काशयेत् । यदिवारात्रौवा उभयत्रापिनिष्काशेन स्पर्धकपतेराचार्यस्य वाप्रत्येकंप्रायश्चित्तंचतुर्गुरुकंरात्रौ निष्काशनेश्वश्वापदद्विविधस्तेनतोऽशिवापनं विनाशप्राप्तिरित्यर्थः । अन्यां च वसतिं मार्गयतामप्यलभ्यमानानां जनग यद्येतेषां शुभं कर्म ततः पूर्वोपाश्रयादपि न निष्काशयेरन् । अन्यां वा वसतिं लभेरन् । भिक्खगयत्तिसंयता एकं वसतिपालं मुक्त्वा शेषा भिक्षार्थं गताः । पश्चात्स एकाकी वसतिपालो निष्काश्येत । भुंजणत्ति भोक्तुकामा वा निष्काश्येरन् । तत्र चोभयत्रापि जनगऱ्या ग्लानो वो कोऽपि वर्तते सोऽकाण्डे निष्काशितः कथं क्रियते । तदेवं शालामधिकृत्योक्तमिदानीमुपलक्षणव्याख्यानसूचितान्यपद्वारिकां गृहं च वाक्रयिकमधिकृत्योक्तदोषयोजनांसाक्षादाह[भा.३३०७] उवरिंच गिहं वाविवक्कएणपउंजए ।
पउत्तेतत्थ वाघातो विनासगरिहाधुवा ।। वृ-अपद्वारिकां गृहंवा यत्शय्यातरो वक्रयेण प्रयोजयतितत्रस्थाने तदेवपूर्वोक्तंप्रायश्चित्तं यतो वक्रयेण प्रयुक्ते तत्र गृहादौ बलादकाण्डनिष्काशने सूत्रार्थव्याघातो रात्रौ निष्काशने श्वश्वापदस्तेनैर्विनाशोऽन्यवसत्यलाभे भिक्षागतादिनिष्काशने वा ध्रुवा लोगे गर्दा । एतच्च सर्वं प्रागेव भावितमिति नभूयो भाव्यते । [भा.३३०८] एगदेसंमि वा दिन्नेतन्निस्सहोज तेनगा।
रसालदव्वगिद्धा वासेहमादीउजं करे ।। वृ-शालायाअपद्वारिकायागृहस्यवाएकदेशेदत्ते अन्तराकटकेप्रक्षिप्तेयदितिष्ठन्तितदातन्निश्रयाः संयतनिश्रयाः स्तेनकाश्चौरा भवेयुः । संयतेषु कायिकभूमिं गतेषु स्तेनाः प्रविश्य गृहस्थानां भाण्डकमपहरेयुरथवारसालंरसवत्यत्तत्तत्रद्रव्यंतद्गृद्धाः शैक्षकादयोवायत्कुत्यंतत्कुर्यः ।ततोगृहस्थेन
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल - १८२, [भा. ३३०८]
३११
संयता वा शंक्यंते यथा नूनमेतैरस्मद्भाण्डमपहृतमथवा एतेषां द्वारेण स्तेनैरपहतं यदि वा एतैरेव संयतैः कस्यापि दुस्थितस्य सम्प्रदत्तमिति । एवं शङ्कायां स विनाशं वा कुर्यात् । यदि वा राजकुलेऽन्यत्र वा नीत्वा वा ग्रामबृहत्पुरुषपार्श्वे कर्षणं तत्र भूयसी जनगर्हेति
[भा. ३३०९]
पेहाविया रज्जायादी जे य दोसा उदाहिया । अच्छंते ते भवे तत्थ वयए भिन्नकप्पता ।।
वृ- ये दोषाः पूर्वं कल्पाध्ययने मद्योदकधान्यसालादिषु सांगारिके चोपाश्रये प्रेक्षायां विचारभूमौ स्वाध्यायादौ वाऽमिहितास्ते तत्र शालादीनामेकदेशे तिष्ठति भवेयुरथैतद्दोषभयादन्यत्र व्रजति तर्हि भिन्नकल्पता दोषा मासकल्पे वर्षाकालकल्पे वा अपरिपूर्ण एव सति निर्गमात् ।
[भा. ३३१०]
भिक्खं गतेसु वा तेसु वक्कति बेतिनीहमे ।
नीनिएवा विपाले नं उवहिस्सासिवावणा ।।
वृ- भिक्षां गतेषु वा तेषु साधुषु वक्रयीभाटकेन गृहीतशालादिको ब्रूते । यथा निर्गच्छत यूयं मम गृहात्तदा भिक्षाटन व्याघातस्तत्कालमन्यवसत्यलाभेजनगर्हा सूत्रार्थव्याघातश्च । अथवा तेषु भिक्षांगतेषु पश्चादागत्य वसतिपालं निष्काशयन्ति तस्मिन् निष्काशने नमिति वाक्यालङ्कारे उपधिः स्यादशिवापन स्तेनैरपहरणं विस्मरणतो वा नशनमिति ।
[भा. ३३११]
अहवा भरियभाणाउ आगत जइनिच्छुभे । भत्तपानविनासोउ भुञ्जएसागते इमे ।।
वृ- अथ भक्तभृतभाजनानागतान् यदि निष्काशयति तदा गृहीतभक्तपानं विनाशो गतं भिक्षाद्वारमधुना भोजनद्वारमाहअथ भुञ्जानेषु स वक्रयी समागतस्तदा इमे वक्ष्यमाणा दोषाः तानेवाहः[भा. ३३१२] जिया अट्ठि सरक्खावि लोगो सव्वोविवोहितो । पगासिए य अन्नेसिं हीला होइ पवयणे ।।
वृ- साधून् साधुक्रियया भुञ्जानान् दृष्ट्वा स विपरिणतभावो ब्रूते जिता एतैरस्थिसरजस्का अपि कापालिकास्तेभ्योऽप्यमी हीनाचारा इति भावस्तथा लोकः सर्वोऽप्येतैः पाणकैरिवैकत्र भुञ्जानैर्वोटितो विट्टालितो न केवलं स एवं तत्र ब्रूते-किन्त्वन्येषामपि जानानां स प्रकाशयति, प्रकाशिते वान्येषां प्रवचनस्य हीला भवति तदेवं भुंजणत्ति व्याख्यातमधुना ग्लानद्वारमाहसीयवायाभितावेहि गिलाणो जंतु पावई । अमंगलं भउक्खित्ते ठाणमन्नोविनोदए । ।
[भा. ३३१३]
वृ- शीतेन वातेन अभितापेन च यत् ग्लानो आगाढादि परितापनं प्राप्नोति तन्निष्पन्नं स्पर्धकपतेराचार्यस्य वा प्रायश्चित्तं तथा तैर्निष्काशितैग्लन उत्क्षिप्तस्तस्मिन् उत्क्षिप्ते वसतिमन्यां मार्गयतां मृतोऽयमित्यमङ्गलमितिकृत्वा मारिस्पृष्टोऽयमिति भयेन वाऽन्योऽपि कश्चित्स्थानं न ददाति । [भा. ३३१४] गहिते उत्थाणरोगेन अच्छंते नींनियंमि वा ।
वोसरियंमि उड्डाहो धरणे वायविराधना ।।
वृ- तथा ग्लाने उत्थाणरोगेणातीसाररोगेण गृहीते तिष्ठति निष्काशिते वाऽतीसारे दोषस्तथा चाहव्युत्सृष्टे उड्डाहो धरणे चात्मविराधनामरणगाढतरग्लानस्य वा भावात् । उपसंहारमाहएए दोसा जम्हा तहियं होंति उठायमाणाणं ।
[भा. ३३१५]
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ७/१८२ - तम्हा नठायव्वं वक्कयसालाएसमणेहिं ।।। वृ-यस्मात्तत्र वक्रयशालादौ तिष्ठतामेते अनन्तरोदिता दोषा भवन्ति तस्मात्तस्यां वक्रयशालायामुपलक्षणमेतत्वक्रयापद्वारिकायांवक्रयगृहे वा श्रमणैर्नस्थातव्यं । अत्र परस्यावकाशमाह[भा.३३१६] एवं सुत्तं अफलंसुत्तनिवातो उअसती वसहीए ।
बहियावि असिवादीउकारणे तो न वच्चंती ।। वृ-यदिनामवक्रयशालादौ नस्थातव्यंतर्हिसूत्रमधिकृतमफलंसूत्रेवक्रयेऽपिश्रमणानामवस्थानानुज्ञानात् सूरिराह-नेदं सूत्रमफलं । यतोऽन्यसूत्रस्य निपातोऽवकाशो वसतेरन्यस्या अभावे बहिरपि निर्गच्छतामशिवादिकं कारणंततो नव्रजन्ति किन्तु तत्रैव वक्रयशालादौ तिष्ठन्ति । तत्रयतनामाह[भा.३३१७] एएहिंकारणेहिंठायंताणंइमो विही तत्थ ।
च्छिंदति तत्थकालं ऊउबद्ध वासवासे वा ।। वृ-एतैरनन्तरोदितैरन्यत्रवसत्यलाभेबहिरशिवादिलक्षणैस्तत्रा वक्रयशालादौतिष्ठतामयंवक्ष्यमाणो विधिस्तमेवाह-तत्रकालंच्छिन्दन्तिऋतुबद्ध वर्षावासेवाइयमत्रभावनाऋतुबद्धेशय्यातरंप्रतिभण्यतेयदि सम्पूर्णमासंददासि । वर्षाकालेभण्यते-यदिचतुरोमासान् ददासि तर्हि तिष्ठामोऽथ नददासि तर्हि नतिष्ठामः । एतदेवाह[भा.३३१८] मासचउमासियं वान विनिच्छोढव्वा उअम्हे नियमे न ।
एवं च्छिन्नठियाणवक्कइतो आगतो हज्जा ।।। वृ-ऋतुबद्ध काले मासं वर्षाकाले चातुर्मासं नियमेन वयं न निष्काशयितव्याः । एवं च्छिन्नकाले शय्यातरेण तथैव प्रतिपन्ने तिष्ठन्तितेषांचतथा तिष्ठतां वक्रयिको वक्रयेणग्राही आगतो भवति । [भा.३३१९] दिन्नावचुणएणंअहवालोभासयंपिदेजाहि ।
अनुलोमिज्जइताहेअदेंते अनुलोमे वक्कइयं ।। वृ-सशय्यातरो वसतिं दत्वा प्रवसितः पश्चात्पुत्रस्य समीपे वक्रयी समागतः स ब्रूते-यत्र संयतास्तिष्ठन्तितन्मेभाटकेन प्रयच्छसावसतिर्दत्ताभूत् । केन पुत्रेणअथवासशय्यातरः प्रभूतभाटकलोभेन स्वयमपि वक्रयिणो दद्यात् दत्वा च निष्काशयेत् । तत्र यद्यन्या वसतिर्लभ्यते तर्हि न तत्र स्थातव्यं अन्यवसत्यलाभेसधर्मकथया अनुलोम्यतेऽनुकूलः क्रियते । अथस धर्मकथयानुलोमोन भवति तर्हि यस्तस्याहतो गरीयान् पितामहमातामहप्रभतिकस्तेनानुलोमी क्रियते । अथैवमपि स न ददाति स्थातुं तर्हि तस्मिन्नददतिवक्रयिकमुक्तप्रकारेणानुलोमयेत् । [भा.३३२०] तंमिवि अदेंतेताहे च्छिन्नमच्छिन्नेव नेंतिउउबद्धे ।
वासासुंववहारोउउबद्ध कारणजाते ।। वृ- तस्मिन्नप्यवक्रयिणि पूर्वप्रकारेणानुलोभ्यमानेऽप्यददति ऋतुबद्धे काले च्छिन्ने अच्छिन्ने वा परिपूर्णेऽपूर्णेवाअवधौनिग्रच्छन्तिवर्षाकालेयद्यन्यः कोऽपिसाधूनामनुकल्पको न विद्यते ।योवसतिं प्रयच्छतितर्हिगत्वाराजकुले व्यवहारः कर्तव्यः । न केवलं वर्षासुकिन्तुऋतुबद्धेऽपि काले कारणजाते सति कर्तव्यः, कारणजातमेव पृच्छति । [भा.३३२१] किंपुन कारणजातं असिवोमादी उबाहि होज्जाहि ।
एएहिं कारणेहिं अनुलोमनुसट्टि पुव्वं तु ।।
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-७, मूल - १८२, [भा. ३३२१]
३१३ - वृ- किं पुनः कारणजातं यद्वशात् ऋतुबद्धेऽपि काले व्यवहार आश्रीयते । अशिवावमौदर्यादिकमादिशब्दात्म्लेच्छपरचक्रादिभयपरिग्रहो बहिः कारणजातं भवेत् ? तत एतैः कारणैर्ऋतुबद्धेऽपि काले पूर्वमनुशिष्ट्यानुलोमनं क्रियते । कथं क्रियते इत्याह [भा.३३२२] सगिंजपंतिरायाणोसगिंजपंतिधम्मिया ।
सगिंजपंतिदेवावितंपितावसगिंवदा ।। वृ-सकृजल्पन्तिराजानः सकृजल्पन्तिधार्मिकाः सकृजल्पन्तिदेवाअपि, त्वमपितावत्सकुद्वदसि ततः स्वयमुक्त्वा कथमकस्मान्निष्काशयसि । [भा.३३२३] अनुलोमिएसमाणेतंवाअन्नंवज्जइ उदेजाहि ।
अनोवनुकंयाए देजाहीवक्कयं तस्स ।।। वृ-एवमुक्तेनप्रकारेणानुलोमितेसतितामन्यां वायदि वसतिंदद्यात्यदिवाअन्योनुकम्पया तस्य वक्रयंभाटकंदद्यात् । [भा.३३२४] अन्नंवदेज वसहिं सुद्धमसुद्धंचतत्थ ठायति ।
असती पुरुसा विजइननीमो दाउणकोतंसि ।। वृ-अन्यां वा वसतिमन्योऽनुकम्पया दद्यात् किं विशिष्टामित्याह-शुद्धामशुद्धां वा शुद्धां विशुद्धय विशुद्धि कोटिरहितामशुद्धां विशुद्ध्यविशुद्ध कोटिदूषितांवातत्रतिष्ठन्तिअथसतामन्यांवा वसतिन ददाति नापिकोप्यन्यो भाटकं शुद्धामशुद्धां वसतिं, तदाऽसति एकस्या प्युक्तरुपस्य प्रकारस्याभावेस पुरुषते पोरुषीक्रियतेकथमित्याह छिन्नकालांवसतिंदत्वासंप्रत्यसम्पूर्णएव काले अस्मान्निष्काशयसि न निर्गच्छामः । कः स्वं वसतिंदत्वा साम्प्रतमसि दत्वा दानमनीश्वर इति वचनात् अथ किञ्चिक्तव्यं तर्हि राजकुलेगच्छामः एवं परुषितोयदि तिष्ठतिततः सुन्दरमथन तिष्ठति तदा राजकुलेगन्तव्यं । [भा.३३२५] रायकुले ववहारेचाउम्मासंतुदाउनिछुभती ।
पच्छाकडायतहियंदाऊणभणीसरो होति ।। वृ- राजकुले गत्वा व्यवहारः क्रियते । कथमित्याह-चतुर्मासं दत्वा एषोऽस्मानिष्काशयति तत्र राजपुरुषैर्दत्वा दानमनीश्वरोभवतीति न्यायमनुसरद्भिः पश्चात्कृतः । [भा.३३२६] पच्छा कडोभणेज्जा अच्छउभंडंइहन्निवायंमि ।
अहयं करेमिअन्नंतुब्भंअहवा वितेसिंतु ।। वृ-सउक्तप्रकारेणराजकुलेपश्चात्कृतःसन्ब्रूयात्इहयत्रयूयंतिष्ठथचतत्रनिवातेभाण्डंक्रयाणकं . तिष्ठतुअन्यथा कोपिष्यति । युष्माकंपुनरन्यांवसतिंकरोमि |अथवा तेषांक्रयाणकानांयोग्यमन्यत्स्थानं करोमि ।। [भा.३३२७] असती अन्नाए ऊताहे उवेहा नपच्चनीयत्तं ।
ठायंति जत्थजंपति चोए कम्मादितहिंदोसा ।। वृ- एवमुक्तेयदान्यावसतिःप्राप्यतेतदातत्रगन्तव्यमथान्यावसति स्तितदाऽन्यस्या वसतेरभावे उपेक्षा कर्तव्या । किमुक्तंभवति? यद्यन्यांवसतिंक्रीत्वा ददाति अविशोधिकोटिकृतां वा तदा तत्रापि स्थातव्यं न पुनः तत्रैवास्माभिः स्थातव्यमित्याग्रहपरतया तस्य प्रत्यनीकत्वमुत्पादनीयं स हि प्रत्यनीकीकृत्यः सन् साधूनामन्यस्य वसतिदायकस्य वा प्रतिकूलमाचरेत् । अत्र चोदको जल्पति ।
For
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ७ /१८२
यत्र तिष्ठन्ति साधवस्तत्रकर्मादय आधाकर्मादयो दोषाः आदिशद्वान्मिश्रक्रीतादि दोषपरिग्रहः । भन्नइ निंताण तहिं बहिया दोसा उ बहुत्तरा हुति । वासासु हरिय पाणा संजमे आयाए कंटादी ।।
[भा. ३३२८]
वृ-भण्यते अत्रोत्तरं दीयते । ऋतुबद्धे काले निर्गच्छतां तत्र यदि बहुतरा दोषा अशिवाद्युपद्रवलक्षणा भवन्ति, वर्षाकाले निर्गच्छतां संयमविराधना आत्मविराधना स (च) तत्र यत् हरितकायोपमर्दनं द्वीन्द्रियादिप्राणाक्रमणंवा, सा संयमे संयमस्य विराधना, कण्टकादिभिरात्मनो विराधना, । तदेवं च्छिन्ने काले तिष्ठतां विधिरुक्तोऽथ कालच्छेदो न कृतो अथ च वर्षाकालो वर्तते, अथवा ऋतुबद्धे काले बहिरशिवादि आगाढं कारणं तदा अन्यस्यां वसतौ गन्तव्यं न पुनः शय्यातरं प्रति किमपि वक्तव्यम् । अथान्या शुद्धा वसतिर्न प्राप्यते तदा विशोधिकोटिदूषितायां स्थातव्यं तस्या अप्यलाभे अविशोधिकोटि दूषितायामपि स्थातव्यमिति । सम्प्रति सागारिक वक्रयकयोः शय्यातरत्वचिन्तां कुर्वन्नाहसोचेवयतरो तेसिं ठाणं तु मोत्तु जइ दिन्ने । अह पुन सव्वं दिन्नं तो वक्कई उतरो ||
[भा. ३३२९]
वृ- शालगृहस्य वा अपद्वारिकाया वा अर्धत्रिभागो वावक्रयेण दत्तः शेषं संयतानां दत्तं यथा अत्र यूयं तिष्ठथ तत्र च साधवः सर्वेऽपिमान्ति, सएव स्वामी शय्यातरो भवति । अथ पुनस्तेन पूर्वस्वामिना सर्वमपि शालादि भाटकेन प्रदत्तं तदा निर्गच्छतः साधून् दृष्ट्वा यदि वक्रयी ब्रूते मा निर्गच्छत यूयमहं युष्माकमवकाशं दास्यामि । तर्हि सोऽवकाशं ददानो वक्रयीतरः शय्यातरः
[भा. ३३३०] अह पुन एगपदेसे भज्ज अत्थह तहिं न मायंति । वक्कतिओ बेति इत्थं । अत्थहनो खित्ते भंडेणं ।।
बृ- अथ स पूर्वस्वामी भणेत् यथा यूयमस्मिन्नकेप्रदेशे तिष्ठथ तत्र च साधवो न मान्ति । ततोऽमातः साधून् दृष्ट्वा वक्रयिकोनुकम्पया ब्रूते । अत्र तिष्ठत यूयं न किं नोऽस्माकं भाण्डेन क्षिप्तेन प्रयोजनम् । तहियं दोवितराऊ अहवा गेलेज्जणागई कोई ।
[भा. ३३३१]
दुल्लह अच्चग्धरं नाउतहिं संकमइ तस्स ।।
वृ-तत्रानन्तरोक्ते प्रकारे द्वावपि शय्यातरौ अथवा कोऽपि चिन्तयति यदा भाण्डं नेष्यति तदा बहवः क्रयिका भविष्यन्ति ततोऽत्यर्धतरा शाला भविष्यति यदि बहुकेनापि मूल्येन दुःखेन लप्स्यते तत् दुर्लभामत्यर्धतरां वा शालां ज्ञात्वा अनागतं साधूनामनागमनकाले एव भाटकप्रदानेन गृह्णाति । एतच्च साधुभिरागतैर्ज्ञातं यथा शालाभाटकेनामुकस्यायत्ता जाता ततस्तं गत्वा याचन्ते सोऽपि ब्रूयात् । जाव नागच्छते भण्डं ताव अत्थह साहवो ।
[भा. ३३३२]
एवं वइक्कतो साहूभणंतो होइ सारितो ।।
तावत्साधवो यूयं तिष्ठथ, । एवं वक्रयिकः शय्यातरो भवति । दे दाऊण गतो गलभाणं जइछएज वइक्कतो ।
अनोवनुकंपाए ताहे सागारितो सोसि ।।
वृ- यावन्नागच्छति भाण्डं [भा. ३३३३]
बृ- पूर्वस्वामी शालादेर्देशमेकं दत्वा काप्यन्यत्र गतो वर्षाकाले च स देशो गलति गलन्तं प्रदेशं वक्रयिकोऽन्योवानुकम्पयाच्छादयति तदा स तेषां साधूनां सागारिकः शय्यातरः । एतदेव सविस्तरंमुत्तू साधणं गहितो पुन वक्कतो पउत्थंमि ।
[भा. ३३३४]
-
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल - १८२, [भा. ३३३४]
३१५
हेठा उवरम्मिठिते सीसंमि पडालि ववहारो ।।
वृ- साधूनामवकाशं मुक्त्वा तेन पूर्वस्वामिना शय्यातरेण वक्रयो भाटकं गृहीतः । गृहीत्वा च प्रोषितस्तस्मिन् प्रोषितेऽधस्तात् कव्रयिकस्य भाण्डमुपरि माले साधवः । अथवा अधस्तात् शालायां स्थिताः साधव उपरिमाले वक्रयिकस्य दत्तं एतन्मिश्रमुच्यते । एवं मिश्रे रुपेमिश्रे स्थितानां यदा शालायां साधव उपरि माले वक्रयिकस्य भाण्डं तदा पडाली गलति भाण्डस्योपरीति न काचित्साधूनां क्षतिः । अथ वक्रयिकस्य भाण्डमधस्तात् शालायामुपरि माले तिष्ठन्ति साधवः । पडाली च गलति तदा वक्रयिकश्चिन्तयति । उपरिमाले पडाली गलति तत्र साधूनां कष्टं मम त भाण्डमधस्तात् शालायां ततो नविनश्यतीति एवं चिन्तयित्वा पडाली न च्छादयति । तत्रयद्यन्योऽपि कश्चित् न च्छादयति तदा व्यवहारः कर्तव्यः व्यवहारेण छादयितव्य इति । एतदेवाह
[भा. ३३३५ ]
हेट्ठाकयं वक्कइएण भंडं तस्सोवरिवावि वसंति साहू । भंडं न मेउल्लइ मालवद्धे नोतं छयंतंमि भवेविवाओ ।।
वृ- अधस्तात् शालायां कृतं वक्रयिकेण भाण्डं तस्य भाण्डस्योपरि माले वसन्ति साधवस्ततो नाम भाण्डमस्मिन् माले बद्धेनार्द्रयते न तिम्पते । इति विचिन्त्य नतां पडाली च्छादयति । भवेद्विवादो व्यवहारो जायते कथमित्याह[भा. ३३३६ ]
वक्कइय छएयव्वे ववहारकयंमि वक्कयं बेंति । अकयंमि य साहीणं वेतितरं दाइयं वावि ।।
वृ- यदि पूर्वमवक्रयकाले एवं वागन्तिको व्यवहारः कृतो यः वक्रयिकेण छादयितव्यमिति तदा वक्रयिकं साधवोऽनुकूलेन प्रतिकूलेन वा वचसा ब्रूवते । यथा त्वया छादयितव्या पडालीति अथ न कृतस्तथारुपो वागन्तिकव्यवहारस्तत्राह- अकृते यथोक्तरुपे वागन्तिकेव्यवहारे स्वाधीनं शय्यातरं ब्रुवते यथा च्छादयत पडालीमिति अथ स शय्यातरः क्वापि प्रोषितो भवेत् तदा तस्य शय्यातरस्य दायाहं वा गोत्रिणं ब्रुवते
[भा. ३३३७]
अच्छयंते च दाऊणं सयं सेज्जायरे घरं । अनुसट्ठाईहनिच्छं तं ववहारेण छावए ।।
वृ- अथ शय्यातरः प्रमाद्यति न च्छादयति, तदान्यः कश्चिदभ्यर्थ्यते ततो येन सा पडाली च्छादिता सोऽपि शय्यातरो भवति । अथान्यः कश्चनापि च्छादयिता न विद्यते तदा शय्यातरे स्वयं गृहं दत्वा प्रमादेनानाच्छादयति अनुशिष्टिरनुशासनं कियते । आदिशब्दात् धर्मकथा च तथापि च्छादयितुमनिच्छंतं व्यवहारेण येन गृहं दत्तं तेन च्छादनमपि कर्तव्यं । न च पूर्वमाच्छादनं विचारितं, न चास्माकमकिञ्जनानां किञ्चिदस्ति येन च्छादयाम इत्येवं राजकुलेऽपि गत्वा व्यवहारकरणेन च्छादयेत् । तदेवमवक्रयसूत्रं भावितमिदानीं क्रयिकसूत्रमति देशतो व्याख्यानयति
[भा. ३३३८]
एसोवकमो नियमा कइयंमि वि होइ आनुपुव्वीए ।
नवरं पुन नातं उच्चत्ता हती सोऊ ।।
वृ य एव क्रमोऽवक्रयिकेऽभिहितः स एव क्रमो नियमात् क्रयिके शय्यातरत्वचिन्ता कृता तथा तयैव रीत्या क्रयिकेऽपि कर्त्तव्येति नवरं पुनर्वक्रयकात् क्रयिकस्य नानात्वं इदं वक्रयिकः कियत्कालं. मूल्यप्रदानतो गृहीतः स तुक्रयिकः पुनरुच्चत्वेन गृह्णाति यावज्जीवं मूल्यप्रदानत आत्मसत्ताकी करोति ।
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१८३ मू. (१८३) विहवधूया नायकूलधूयवासिणी सावियावि ओग्गहं अनुन्नवेयव्वा किमंगपुनपिया वाभाया वा पुत्तेवासेवि याविओगाहेओगेण्हियव्वे । [भा.३३३९] सागारिय अहिगारे अनुवत्तं तंमि कोति सोहोत्ति ।
संदिठो वपभूवो विहवा सुत्तस्ससंबंधो ।। वृ-इह पूर्वसूत्रात्सागारिकाधिकारः शय्यातराधिकारोऽनुवर्तते । तस्मिन् अनुवर्तमाने अनेन सूत्रेण कोऽपि सागारिकः । कोऽपि प्रभुरिति प्रतिपाद्यमित्येष विधवासूत्रस्य सम्बन्धः । अस्य व्याख्या-न विद्यतेधवोभर्ता यस्याःसाविधवाधूतादुहिताज्ञातिकुलवासिनी पितृगृहवासिनी पितामहगृहवासिनी वा इत्यादि । अथवा समासकरणादिदं द्रष्टव्यं-या दुहिता विधवा या च ज्ञातिकुलवासिनी दुहिता नाम या गृहजामातुर्दत्ता साप्यवगृहमनुज्ञापयितव्या किमङ्ग पुनः पिता वा भ्राता वा पुत्रो वा ससुतरामनुज्ञापयितव्यः । तथाचाह-सेयावतीत्यादितौ द्वावप्यवग्रहमवग्रहीतव्यावितिसूत्राक्षरार्थः । [भा.३३४०] विगयधवाखलु विधवारुवंतुभत्तारमाहुनेरुत्ता।
धारयतिधीयतेदधातिवातेन उधवोत्ति ।। वृ- विगतधवा खलु विधवा विगतो धवोऽस्था इति व्युत्पत्तेः । धवं तु भर्तारमाहुनॆरुक्ता निरुक्तशास्त्रविदः कयाव्युत्पत्त्या इत्याह-धारयतितां स्त्रियंधीयतेवातेन पुंसा वास्त्रीदधातिसर्वात्मना पुष्णातिवातेन कारणेन निरुक्तिवशात्धव इत्युच्यते[भा.३३४१] विधवा वणुन विज्जइ किंपुन पियमाइमायपुत्तादी ।
सो पुनपभुवऽपभुवा अपभूपुन तत्थिमे होइ ।।। वृ-विधवाऽप्यनुज्ञाप्यते किं पुनः पिता माता भ्राता पुत्रादिर्वा स सुतरामनुज्ञाप्यः केवलं स पुनः पुत्रभ्रातृप्रभृतिको द्विधा प्रभुर्वा भवेत् अप्रभुर्वा तत्र पुनरप्रभवइमे वक्ष्यमाणाभवन्ति । [भा.३३४२] आदेसदासभइए विरिक्कजामाइएउदिन्नाय ।
अस्सामि मासोलहुतो सेस पभूणुग्गहेणंवा ।।। वृ-आदेशः प्राघूर्णको दासोऽङ्कितोभृतकःकर्मकरो विरिक्तोगृहीतरिक्तादिभागः पुत्रोभ्राताअन्यो वातथाकन्या अन्यत्र पृथग्गृहेजामातरिएतेऽस्वामिनोऽप्रभव एतान्यदिअनुज्ञापयतितदा प्रायश्चित्तं मोसलघु ।शेषाः प्रभवः स्वामिनस्तान् अनुज्ञापयेत् आनुग्गहेणंचेतिअप्रभूणामपि येषांप्रभुणानुग्रहः कृतो यथा त्वया कृतं दत्तं वा तत्प्रमाणमिति तेन वा अनुग्रहेणाप्रभूनपि अनुज्ञापयेत् नान्यथा अप्रभूणामनुज्ञापने दोषानाह। [भा.३३४३] दियरातो निच्छुहणा अप्पभूदोसा अदिन्नदानंच ।
तम्हाउ अनुन्नवएप चपभुणावसंदिठं ।। वृ-अप्रभूणामनुज्ञापने दोषाःदिवा रात्रौ वा निष्काशनंतत्रचजनगर्दा विनाशादयो दोषा न केवलं निष्काशनमदत्तादानंच यस्मादप्रभूणामनुज्ञापने एतेदोषास्तस्मात्प्रबुंप्रभुसन्दिष्टं वानुज्ञापयेत् । .. [भा.३३४४] गहपति गहवतिणिवा अविभत्तसुतो अदिन्नकन्नावा ।
पभवति निसिठ्ठविहवा आदिढेवा ससयंदाउं ।। वृ- गृहपतिर्गृहपत्नी वा अविभक्तसुतो वा अदत्तकन्या वा वाशद्वादविभक्त द्रव्यभ्रातृभ्रातृव्यादि र्वा प्रभवति, ।अथवा या दुहिता विधवा निसृष्टागृहे प्रमाणीकृता सापि प्रभवति, यदि वा यः स्वयं दातुं
E
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : - ७, मूल- १८३, [भा. ३३४४] प्रभुणा आदिष्टः सोऽपि प्रभवति । एताननुज्ञापयेत् ।। मू. (१८४) पहेवि उग्गहो अनुन्नवेयत्तो । [भा. ३३४५ ]
उग्गह पहुंमि दिठे कहियं पुन सो अणुन्नवेयव्वो । अद्धाणादीएसुवि संभावणसुत्तसंबंधो ।।
३१७
वृ- अवग्रहस्य प्रभोर्दृष्टे क्व पुनः सोऽवग्रहमनुज्ञापयितव्य, इति चिन्तायामधिकृतसूत्रेणोच्यते पथ्यप्यवग्रहमनुज्ञापयितव्यः । अपिशब्दः ग्रामे नगरे वा किंतु संभावनाया अध्वन्यपि । तथा चाहअध्वादिकेष्वप्यनुज्ञापयितव्यः । एष संभावना सूत्रसम्बन्धः । सम्प्रति भाष्यविस्तरः अद्धाण पुव्वभणियं सागारियमग्गणा इहं सुत्ते ।
[भा. ३३४६ ]
एगेन परिगहिए सागारियसेसए भयणा ।।
बृ- अध्वनि यद्वक्तव्यं सत्सर्वं पूर्वं कल्पाध्ययने भणितमितीह - पुनः सूत्रेऽध्वानं व्रजतां सागारिकमार्गणा शय्यातरमार्गणा क्रियते । तथा एकेन परिगृहीते वृक्षादौ सति शेषे सागारिके भजना यदि संस्तरन्ति तर्हि यावदिभस्तत् गृहीतं वृक्षादि तावतः शय्यातरान् करोति । असंस्तरणेएकमपि एकमपि शय्यातरमितिभावार्थः । सम्प्रति पूर्वार्धव्याख्यानमाह
[भा. ३३४७ ] दिने दिने जस्स उवल्लियंती भंडी वहते व पडालियं वा । सागारिए होति स एगएव रीढागएसुं तु जहिं वसंति ।।
वृ• दिने दिने यस्य भण्डी गन्त्री वहन्तीमुपलीयन्ते आश्रयन्ति साधवो यदि वा पडालिकां पडालिका नाम यत्र मध्याह्ने सार्थिकास्ष्ठिन्ति यत्र वा वसन्ति तत्र वस्त्रादिमयं कुवलयनं कुर्वन्ति तां वा यस्य दिने दिने उपलीयन्ते तदा स एवैकः सागरिकाः शय्यातरो भवति । रिट्ठागतेषु तु अवज्ञया यत्र तत्र गतेषु तु साधुषु यत्र रात्रौ वसन्ति तद्दिवसं शय्यातरः । इयमत्र भावना । यस्य न नियमेन भण्डी वा पडालिकां वा प्रतिदिनमुपलीयन्ते किन्तु यदृच्छयाकस्मिन दिने कस्यापि तदा यां यां रात्रिं यस्य भण्ड्यादिकमुपलीयते तस्मिन तस्मिन दिने स शय्यातरः । [भा. ३३४८ ]
समंताव छायाए जे तहिं पढमं ठिया । चिट्ठेति पुच्छियंतेवि पंथिए किमु जहिं वसे ।।
वृ- विश्राम्यन्तोऽपि च्छायायां ये तत्र पथिकाः प्रथमं स्थितास्तिष्ठन्ति तानपि पृष्ट्वा तत्र तिष्ठेत् नान्यथा । किं पुनर्यत्र वसेयुस्तत्र सुतरां ते अनुज्ञातव्यास्ततो भवन्ति से शय्यातराः । सम्प्रति एगेन परिग्गहिए सागरियसेसए भयणा इति व्याख्यानयन्नाह ।
[भा.३३४९]
वसतिवाजहिं रत्तिं एगाने गपरिगहे
तत्ति ए उत्तरे कुज्जा वावंतेगमसंथरे ।।
वृ- यत्र वृक्षस्याधस्तादन्यत्र वा एकस्य वा परिग्रहे अनेकस्य वा पथिकसंघातस्य परिग्रहे अनेकस्य वा पथि संघातस्य परिग्रहे साधवो रात्रौ वसन्ति तर्हि सर्वानपि तान् शय्यातरान् कुर्युरथ न संस्तरन्ति तदातन्मध्ये एकं शय्यातरं स्थापयति शेषान् निर्विशन्ते एषा शेष सागारिके भजना ।
मू. (१८५) सेरज्जपरियट्टेसु संथडेसुअव्वोगडेसु अवोच्छिन्नेसु अपरपरिग्गहिएसु सच्चेव ओग्गहस्स पुव्वाणुन्नवणा चिट्ठइ अहालदमवि ओग्गहे ।
मू. (१८६) सेरज्जपरियट्टेसु असंथडेसु वोगडेसु वोच्छिन्नेसु परपरिग्गहिएसु भिक्खुभावस्स अट्टाए
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-७/१८६ दोच्चंपिओग्गहे अणुन्नवेयव्वेसिया ।-तिबेमि। .
वृ-सेरजपरियट्टेसुइत्यादि सूत्रद्वयस्यसम्बन्धप्रतिपादनार्थमाह - [भा.३३५०] सागारियसाहम्मिय उग्गहगहणेणउत्तमामि ।
सत्तम अंतिमसुत्तंठवंति राउग्गहे थेरा ।। वृ- पूर्वसूत्रेभ्यः सागारिकावग्रहणमनुवर्तते ततोऽपि परतरेभ्यः साधर्मिकावग्रहग्रहणं तस्मिन् अनुवर्तमाने अवग्रहग्रहणप्रस्तावात् सप्तमोद्देशकस्यान्तिमं सूत्रद्वयं-राजावग्रहेस्थविराः सूत्रकर्तारः स्थापयन्ति । एषोऽधिकृतसूत्रद्वयसम्बन्धोऽनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-से तस्य भिक्षो राजपरावर्तेषु राजपरावर्तो नामागेतनो राजा कालगतो नवोऽभिषिक्तस्तेषु पुनः कथंभूतेषु इत्याहसंस्तृतेषु न कोऽपितत्राज्यं विलुम्पतीति भावः । तथा अव्याकृतेषु येषां दायादानां सामान्यं तद्राज्यं तैरविभक्तेषुअव्यवच्छिन्नेषुतस्मिन्वंशेअनुवर्तमानेषुअतएवापरगृहीतेषुसैवावग्रहस्यपूर्वानुज्ञापना तिष्ठति । या तस्यवंशस्यादावनुज्ञापना कृता कियन्तं कालं पुनः सैव पूर्वानुज्ञा तिष्ठति तत आह-यथा लन्दमप्यवग्रहः किमुक्तंभवति यावन्तंकालंस वंशोऽनुवर्ततेतावन्तमपि कालमवग्रहे राजावग्रहे सैव पूर्वानुज्ञापनावर्तते ।नपुनरस्मिनाज्ञिउपविष्टेसभूयोऽवग्रहमनुज्ञापयितव्यः । एष प्रथमसूत्रस्यार्थः, सम्प्रतिद्वितीयस्योच्यते-सेतस्य भिक्षोराज्यपरावर्तेषुअन्येषुराज्यप्रतिपन्नेषुअसंस्थितेषुतुटितपूर्वराज्य संस्थितिषुव्याकृतेषुअन्यवंशीयैर्दायादैर्वास विभज्य समीकृतेषुव्यवच्छिन्नेषुव्यवच्छिन्नपूर्ववंशेषुअत एव परपरिगृहितेषु भिक्षुभावस्यार्थाय भिक्षुभावो नाम ज्ञानदर्शनचारित्राणि तेषामेव भिक्षुशब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वादेतच्चप्रथमोद्देशकेसप्रपञ्चंभावितम् । तस्यायसभिक्षुभावः परिपूर्णोभूयादित्येवमर्थमित्यर्थः । अन्यथा सचित्तादीनामननुज्ञापने अदत्तादानं स्यात् द्वितीयमपि वारमवग्रहोऽनुज्ञापयितव्यः । एष द्वितीयस्यापि सूत्रस्यार्थः साम्प्रतमेनामेव व्याख्यांभाष्यकृदप्याह[भा.३३५१] संथडमोअविलुत्तंपडिवक्खोवा नविज्जती जस्स ।
अणहिठियन्नेणवअव्वोगडदाइसामन्नं ।। वृ- संस्तृतं नाम राज्यं यदविलुप्तं मो इति पादपूरणे । यस्य वा प्रतिपक्षो न विद्यते नाप्यन्येन केनाप्यधिष्ठितं अव्याकृतं नाम दायिनांसामान्यं नपुनस्तैर्विभक्तं । __ [भा.३३५२] अव्वोगडं अविगडंसंदिठं वाविजंहवेज्जाहि।
अव्वोच्छिन्नपरंपरमागयतस्सेव वंसस्स ।। वृ-अव्याकृतं नाम यदविकृतं केनापि विकारमनापादितं यदि वा यद्भवेत् पूर्वराजेन सन्दिष्टं यथा एतस्मै राज्यं देयमिति तदव्याकृतम् । अव्यवच्छिन्नं नामयत्तस्यैव वंशस्य परम्परयासमागतमिति । [भा.३३५३] पुव्वाणुन्नाजा पुव्वएहिराईहिं इह अनुन्नाया ।
लंदंतुहोइ कालो चिठइजावुग्गहोतेसिं ।। वृ-पूर्वानुज्ञाता मयापूर्वकंराजभिरनुज्ञाताजहालन्दमवीत्यत्र लन्दो नामभवतिकालस्ततोऽयमों यावन्तंकालं तेषामवग्रहस्तावन्तमपिकालंसैवावग्रहे पूर्वानुज्ञा तदेवं प्रथमसूत्रव्याख्या कृता । [भा.३३५४] जंपुन असंथडं वासगडंव तहवोगडं ववोच्छिन्नं ।
. नंदमुरियाणव जहा वोच्छिन्नो जत्थ वंसोउ ।। वृ- यत्पुनरसंस्तृतं शकटमिव विशरारूतया संतरीतुमशक्नुवन् यथा व्याकृतं दायादैरन्यवंशजैर्वा
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल- १८६, [भा. ३३५४]
विभज्यभङ्गीकृतं व्यवच्छिन्नं यत्र नन्दमौर्याणामिव वंशो व्यवच्छिन्नः । तत्थ उ अनुन्नविज्जइ भिक्खुभावठमोग्गहो निययं । दिक्खादि भिक्खुभावो अहवा तइयव्वयादीउ ।।
[भा. ३३५५]
वृ-तत्र नियतमवश्यंभावेन भिक्षुभावार्थं यथावस्थितभिक्षुभावसम्पादनायानुज्ञाप्यते । अथ कोऽसौ भिक्षुभाव इत्याह- दीक्षादिरादि शब्दात्सम्यक् ज्ञानादि परिग्रहो भिक्षुभावोऽथवा तृतीयव्रतादिकं भिक्षुभावः । तत्रैव भिक्षाशब्दस्य परमार्थत्वात्रूढत्वात्तदेवं कृता सूत्र व्याख्या । सम्प्रति निर्युक्तिः रन्नाकालगयंमी अधिरगुरुगा अणुन्नव तंमि । आणादिणोयदोसा विराधना इमेसु ठाणेसु ।।
[भा. ३३५६ ]
वृ - राज्ञि कालगते ये द्वौ वा त्रयो वा दायिनस्तेषांमध्येयः स्थिरः सोऽनुज्ञापयितव्यः । यदि पुनरस्थिर मनुज्ञापयन्ति तदा तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषास्तथा विराधना आत्मविराधना संयमविराधना वा एषु वक्ष्यमाणेषु स्थानेषु तान्येवाह
[भा. ३३५७]
ध्रुवमन्ने तस्स भज्झेव एक्केव मुक्कसंनाहो । ददेन्नेगयरपदोसो अणनुन्नवणे थिरे गुरुगा ।।
वृ- ध्रुवमन्यस्मिन् अन्यवंशजे अस्थिरे तस्य वा पूर्वराजस्य सम्बन्धिनां दायिनामेकस्मिन् अस्थिरे संयतैरनुज्ञापिते स चिन्तयति । एते भट्टारका जानन्ति यो राजा भविष्यति ततोऽहमनुज्ञापितो यदि पुनरितरस्यापि राज्यमभविष्यत् । ततो नाहमनुज्ञापयिष्ये इति स तथा विचिन्त्य नास्ति तथा भावस्थान्यथा भाव इति स एको मुक्त सन्नाहो वर्त्तते । तंच विश्वस्तंज्ञात्वाऽन्यादासोऽन्येन दायादादिना मारितो राज्यमधिष्ठितं ततः स राजा चिन्तयति । संयतैर्ममामित्रः परिगृहीतो येन कारणेनसोऽवग्रहमनुज्ञापितस्ततः सप्रद्विष्टो द्वयोरेकतरस्य प्रद्वेषं कुर्यात् । किमुक्तं भवति ? निर्विषयत्वादि कुर्यात् जीवचारित्रयोर्वाभेदंकुर्यात् तस्मात्यः स्थिरः सोऽनुज्ञापयितव्योऽननुज्ञापने प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । [भा. ३३५८] अणनुन्नविह दोसा पच्छावा अप्पितो अवन्नावा । पत्ते पुव्वममंगलनिच्छुभण पदोसपत्थारो ।।
वृ- यदि स्थिरो नानुज्ञाप्यते तदा एतस्मिन्ननुज्ञापिते दोषाः सर्वे सामान्ये पाषण्डाः समीपमागता निर्ग्रन्थाः पुनरवज्ञां कृत्वा स्थितास्तः प्रद्वेषतो निष्काशनादि कुर्यात् । तस्माद्व्यवच्छिन्ने वंशे सोऽवश्यमवग्रहमनुज्ञापयितव्यः । किं पूर्वं पश्चान्मध्ये वा तत्र यदि सवैरन्यैः पाषण्डैरनुज्ञापिते स पश्चादनुज्ञाप्पते ततः स चिन्तयति-अहमेतेषामप्रियोऽवज्ञा या ममैतैः क्रियते तेन पश्चादागताः । अथ प्राप्ते राज्ये पूर्वमनुज्ञाप्यते । तदा कदाचिदमङ्गलंमन्येत ततो निच्छुभणं निष्काशनं कुर्यात्प्रद्वेषतः प्रस्तारो जीविताद्ध्यपरोपणं क्रियते । तस्मान्मध्येऽनुज्ञापयितव्यो यदि पुनर्भद्रक इति ज्ञातो भवति पूर्वं चानुज्ञाप्यमानो मङ्गलमितिमन्यते तदा पूर्वमप्यनुज्ञापनीयः । अथ कथं स स्थिरो ज्ञातव्यः कथंवा भद्रकः कथं वा पूर्वमनुज्ञाप्यमानो मङ्गलं मन्यते इति तत आह
[ भा. ३३५९] उहादी आभोगणा निमित्तविसएण वावि नाऊणं । भद्दगपुव्वा मणुना वयंतमनाएय मज्झमि ।।
३१९
वृ- अवध्यादिनाऽतिशयेनादिशब्दान्मनः । पर्यवज्ञान श्रुतातिशयविशेषपरिग्रहोऽथवा निमित्तविशेषेणाथात्मनोऽवध्याद्यतिशयो निमित्तविशेषो वा न विद्यते तदा अन्यानवध्याद्यतिशयिनो
-
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- ७ /१८६
३२०
-
निमित्तविशेषं ज्ञात्वा पृष्ट्वा भद्रकंपूर्वमनुज्ञापयेत् प्रान्तमज्ञातं वा मध्येएए विहिणाउ सोणुन्नवितो जयावएज्जाहि ।
[भा. ३३६०]
राया किं देमित्ति यं जं दिनं अन्नराईहिं ।।
वृ- एतेनान्तरोदितेन विधिना सोनुज्ञापितो राजा यदा वदेत् किं ददामीति तदा वक्तव्यं यद्दत्तमन्यै राजभिस्तद्देहीति ।
[भा. ३३६१]
तो अनुजा अजाणतो भणति तेहिं किं दिन्नं । पायोग्गंतिय भणिए किं पाउग्गं इमं सुणसु ।।
वृ एवमुक्ते जानानः सर्वमनुजानाति, अज्ञायको ब्रूते तैरन्यैराजादिभिः किं दत्तं तत्र प्रायोग्यमिति भणितव्यं तस्मिन् भणिते पुनर्ब्रूत्ते किं प्रायोग्यमिति । ततो वक्तव्यं शृणुत इदं प्रायोग्यं तदेवाह - [भा. ३३६२] आहार उवहि सेज्जा ठाणनिसीयण तुयट्टगमनादी ।
श्रीपुरिसाण य दिक्खा दिन्ना नोपुव्वराइहिं ।।
वृ- नो अस्माकं पूर्वराज्ञैराहारउपधिः शय्यास्थानमूर्ध्वस्थानं निषदनं त्वगवर्तो गमनमादिशब्दादागमनपरिग्रहस्तथा स्त्रीपुरुषाणां दीक्षाऽनुज्ञाद्वारेण दत्ता |
[भा. ३३६३]
भद्दो सव्वं वियरइपंतो पुन दिक्खवज्जमियराणि । अनु सठाइम काउ नितेगुरुगाय आणादी ।।
वृ एवं कथिते सति यो भद्रकः स सर्वं वितरति प्रान्तः पुनर्दीक्षावर्जमितराणि सर्वाप्यप्याहारादीनि अनुजानाति प्रव्रज्यां पुनर्नानुजानाति । तत्र यदि तस्य राज्ञोऽनुशिष्टिमकृत्वा आदिशब्दात् विद्यादिवा प्रभुकरणं वा अकृत्वा यदि तद्विषयात् निर्गच्छन्ति तदा तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्च दोषाः ।
[भा. ३३६४]
चेइय सावगपव्वइउ काय अतरंत बालवुड्डाय । चत्ता अजंगमाविय अभत्ति तित्थस्स परिहानी ।।
वृ- अन्यच्च चैत्यानितेन परित्यक्तानि श्रावका ये च प्रव्रजितुकामास्तथा अतरन्तोग्लाना बाला वृद्धा अजङ्गमाश्च ते सर्वे परित्यक्ता अभक्तिस्तीर्थकराज्ञा खण्डनात् । तीर्थस्य च परिहानिरापादिता । तथा हि-ये तत्र विषये परिव्रजितुकामास्ते न प्रव्रजिष्यन्ति श्रावका अपि सम्यक्त्वमणुव्रतानि च गृह्णन्तो न ग्रहीष्यन्ति न ग्रहीष्यन्ति ततो भवति तीर्थस्य व्यवच्छेदः । यद्यैवं तर्हि तत्रैव तिष्ठन्तु । तत्राप्याह[भा. ३३६५ ] अत्यंताण वि गुरुगा अभत्तितित्थस्सहानि जा वृत्ता । भणमाण भणवित्ता अच्छंति अनिच्छिवच्च॑ति ।।
वृ- तत्र तिष्ठतामपि प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका मासाः देशान्तरे भव्यपौण्डरीक प्रतिबोधनलाभतो भ्रष्टत्वात्तथा तीर्थकराणामभक्ति स्तिष्ठद्भिः कृता तदाज्ञा खण्डनात् तीर्थस्य हानिरापादितया स्वयमेव तेन राज्ञोक्ता स्त्रीपुरुषा न दीक्षितव्या इति यद्येवं तर्हि किं कर्तव्यमत आह- स्वयं भणन्तः प्रज्ञापयन्तेऽन्येभणयंत स्तिष्ठन्ति तथापि चेत् स नेच्छेत् तर्हि ततो देशात् व्रजन्ति
[भा. ३३६६ ]
अहपुन हवेज्ज दोन्नी रज्जाई तस्स नरवरिंदस्स ।
तहियं अनुजाणंतो दोसुविरज्जेसु अप्पबहुं ।।
वृ- अथ पुनस्तस्य नरवरेन्द्रस्य स्वयमन्यैर्वा प्रज्ञाप्यमानस्य कदाचित् द्वे राज्ये भवतस्तत्र तयोर्द्वयो
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ७, मूल - १८६, [भा. ३३६६ ]
३२१
राज्ययोर्मध्ये एकत्र क्वाप्यनुजानाति यथा मम द्वे राज्ये तत्र तयोर्द्वयोर्मध्ये यत्रैकत्र भवद्भ्यो रोचते तत्र प्रवाजय द्वितीये नानुजानामि । एवमुक्तेऽल्पबहु परिभाव्य यत्र भूयात्तीर्थ प्रवृद्धयादिलाभस्तत्र स्थातव्यमेतदेव स्पष्टतरमाह[भा. ३३६७]
एक्कहिं वि दिन्नरज्जे एगत्थ होइ अविदिन्नं । एगत्थ इत्थियातो पुरिसज्जायायएगत्थ ।।
वृ- एकत्र एकस्मिन् राज्ये वितीर्णमनुज्ञातं भवति । एकस्मिन् राज्येऽवतीर्णं यत्रानुज्ञातंतंत्र स्त्रियः पुरुषा वा अनुज्ञाता । अथवा एकत्र राज्ये स्त्रियो अनुजानीते एकत्र पुरुषजनान् । थेरा तरुणाय तहा दुग्गया य अड्ढयाय कुलपत्ता ।
[भा. ३३६८ ]
जानवया नागरया अभंतरया कुमाराय ।
वृ- अथवा एकत्र राज्ये स्थविराननुजानात्येकत्र तरुणान्, अथवा एकत्र दुर्गतकान् पात्र आढ्यान् यदि चैकत्र कुलपुत्रान् परत्राभीरान् एवमेकत्रजानपदानन्यत्र नागरकान् एकत्राभ्यन्तरकान् अभ्यन्तरका नाम ये राजानमति प्रत्यासन्नीभूयावलगन्ति कुमारा राज्ञो दायादाः । एवमनुज्ञाते किं कर्तव्यमित्याह[भा. ३३६९ ] उहीमादीनाउं जे बहुतरयाउ पव्वयंति तहिं ।
ते वेत्ति समनुजाणसु असती पुरिसेव जे बहुगा ।।
वृ- अवध्यादिनादिशब्दात् श्रुतातिशयविशेषेण निमित्तविशेषेण वा ज्ञात्वा यत्र बहुतरकाः । अत्र अनुजानीहि, असति अवध्यादेर्निमित्तविशेषस्याभावे वा ये बहवः पुरुषास्तानेवानुज्ञापयति न शेषान् स्तोकानष्टप्रभृतीनिति । [भा. ३३७०]
एयाणि वियरति तहिं कम्मघनो पुनभणेज्ज तत्थइमं । दिट्ठाउ अमंगल्लामा वा दिक्खेज्ज अच्छत्ता ।।
वृ- एतानि अनन्तरोदितानि प्रान्तोऽपिमनाक् भद्रकः सन् तत्रात्मीयेराज्ये वितरति । यपुनः कर्मघनो निबिडपापकर्मा स तत्रानुज्ञापनायां क्रियमाणायां इदं ब्रूयात् । दृष्टा अपि सन्तो यूयममङ्गलास्तस्मादप्रतिष्ठन्तो मा कञ्चन दीक्षयेयुरिति वा शब्दो वापेक्षया विकल्पते ।
[भा. ३३७१] मावादच्छामि पुनो अभिक्खणं बेंति कुणति निव्विसए । भवत्तो भणति ततो, भरहाहिवती नसि तुमंति ।।
बृ-यदिवामा पुनर्भूयो द्रक्ष्याम्येतान् अभीक्ष्णंवा ब्रुवन्ति स्वयमन्यैर्वा पुनः पुनर्विज्ञपयन्तीति कृत्वा निर्विषयान् करोति । ततोयः प्रभवत् वक्ष्यमाणगुणोपेतो ब्रूते नासि त्वं सकलस्य भरतस्याधिपतिर्येन निर्विषयत्वाज्ञापनेऽअस्माकंभयं स्यादत्र स्थातुं न दास्यसि ततोऽन्यत्र यास्यामः । तथा इदमपि ब्रूतेकेवइयं वा एवं गोपयमेत्तं इमं तुहं रज्जं । जं पेल्लिउ नासिय गंमंति य महुत्तमित्तेण ।।
[भा. ३३७२]
वृ- क्रियद्वा एतत् गोष्पद मात्रमिदं च राज्यं यत्प्रेयं मुहूर्तमात्रेण नष्ट्वा गम्यते । एवमुक्ते स प्राह । [भा. ३३७३] जं होउं तं होउ पभवामि अहं तु अप्पणो रज्जे ।
सो भणइनीहमिज्जं रज्जातो किंबहूणाओ ।।
वृ- स राजा ब्रूते यत् यावन्मात्रंभवतु तावन्मात्रं आत्मनो राज्ये तावदहं तस्मात् किमत्र बहुना मम 22 21
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-७/१८६ राज्यात्यूयं निर्गच्छतेति एवमुक्तेयत्कर्तव्यं तदाह[भा.३३७४] अनुसठ्ठी धम्मकहा विज्ञनिमित्तादिएहिं आउट्टे ।
अट्ठिएपभुस्स करणंजहा कयं विण्हुणा पुट्विं ।। वृ- अनुशिष्ट्या अनुशासनेन धर्मकथया विद्यया निमित्तेन आदिशब्दान्मन्त्रेण चूर्णयोगैर्वा तं राजानमावर्तयेत् । अनुकूलयेत् अत्रैवमपि न तिष्ठति यहि तस्मिन् अस्थिते प्रभोरन्यस्य करणं कर्तव्यं यथा कृतं विष्णुना विष्णुकुमारेण ।अथ कीदृशस्तं राजानमन्यप्रभुकरणेप्रेरयतीत्यत आह[भा.३३७५] वेउब्वियलद्धी वाईसत्थे विज्जतोरसवलीवा ।
तवलद्विपुलाती वापेल्लेतितमेतरे गुरुगा ।। वृ-यावैक्रियलब्धिमान्योवादिषुशास्त्रेनिर्मातोऽनेकैरपिपुरुषसहस्त्रैर्दुर्जयः अथवा विद्याबलवान् यदि वौरसबली साह सिकोऽथवा तपो लब्धि पुलाकः स तमन्यप्रभुकरणेन प्रेरयति । यस्तु सत्यामपि शक्तौ प्रभुमन्यं न करोतितस्मिन्नितरस्मिन् प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथकथं प्रभुमन्यंकरोती? [भा.३३७६] तंघेत्तुंबंधिऊणं पुत्तंरज्जंठवेति उसमत्थो ।
असती अनुवसमंतेनिगंतव्वंततोताहे ।। वृ-तं राजानं गृहीत्वा बन्धनेन च बध्वा समर्थस्तस्य पुत्रं राज्ये स्थापयति असति सामर्थ्य अनुषिष्ट्यादिभिरुपशमयति । स च तथोपशम्यनामोऽपि नोपशाम्यति तर्हि ततो देशानिर्गन्तव्यं तत्राध्वनि यतनामाह[भा.३३७७] भत्तादिफासुएणं अलब्भमाणेय पणगहानीए ।
अद्धाणे कायव्वाजयणा उजाजहिंभणिया ।। वृ-अध्वनि मार्गे प्रासुकेन भक्तादावलभ्यमाने पञ्चकहान्या यतना कर्तव्या । या यत्र ग्रामे नगरे अरण्येवा पूर्वं कल्पाध्ययने भणिता ।।
उद्देशकः७ समाप्तः मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधितासंपादिताव्यवहारसूत्रेसप्तमोद्देशकस्य [भद्रबाहुखामिरचिता नियुक्तियुक्तं] संघदासगणि विरचितंभाष्यं एवं मलयगिरिआचार्येण विरचिताटीका परिसमाप्ता।
(उद्देशकः ८) व्याख्यातः सप्तमोद्देशकोऽधुनाष्टमआरभ्यते । तत्रचेदमादिसूत्रं
मू. (१८७) गाहाउपजोसविए ताहे गाहाए ताहे पएसाए ताहे उवासांन्तराए जमिणं सेज्जा संथारग लभेजा तमिणं तमिणं ममेवसिया थेरायसे अनुजाणेजा तस्सेवसिया, थेरायसेनो अनुजाणेजा, एव से कप्पइ आहाराइनियाएसेज्जासंथारंगपडिग्गाहेत्तए ।। [भा.३३७८] तहचेव उग्गहम्मी अनुयत्तंतंमिरायमादीणं ।
साहम्मि उग्गहम्मीसुत्तमिणं अठमे पढमं । वृ-तथैव पूर्वोक्तेनैव प्रकारेणराजादीनामवग्रहेतवर्तमाने अवग्रहप्रस्तावादष्टमे उद्देशके प्रथममिदं सूत्रं । साधर्मिकावग्रहे पठति एष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-गाहा गेहंतत्र
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- ८, मूल - १८७, [ भा. ३३७८]
३२३
ऋतौ ऋतुबद्धे काले वर्षाकाले वा पर्युषितस्तस्मिन् गाहे सूत्रे स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात्तदेवमुत्तरत्रापि तस्मिन् प्रदेशेऽन्तर्बहिरादिलक्षणे तस्मिन्नवकाशान्तरे द्वयोर्मध्यभागलक्षणे यत् यत् शय्यासंस्तारकं शय्यासंस्तारकभूमि लाभस्तत् ममैव स्यादिति ब्रूते । तत्र यदि स्थविरास्तस्था शठभावमवगम्यानुजानन्ति, तदातस्यैवस्यादथ से तस्य शठभावंमवबुध्य स्थविरा नानुजानते । एवं तर्हि से तस्य कल्पते यथा रात्निकतया यथा रत्नाधिकतया शय्यासंस्तारकं शय्यासंस्तारकभूमिं परिग्रहीतुमिति सूत्रसंक्षेपार्थः । [भा. ३३७९] गाहाघरे गिया एगठा होंति उग्गहे तिविहो । उउबद्धे वासासु य वुड्डावासे य नाणत्तं ।।
वृ-गाहा इति धरमिति गिहमिति वा एते त्रयोऽप्येकार्थास्तच्च गृहं त्रिविधे अवग्रहभवति । तद्यथाऋतुबद्धसाधर्मिकावग्रहे वर्षावाससाधर्मिकावग्रहे तत्रऋतुरिति ऋतुबद्धावग्रहो गृहीतः । पज्जोसविते इत्यनेन वर्षावग्रहः । एतयोर्द्वयोरप्यवग्रहयोरतः प्रविष्ट इति कृत्वा सामर्थ्यतस्तृतीयोऽपि वृद्धावासावग्रहो गृहीतस्तथा चाह-वृद्धावासे च तत्र त्रिष्नप्यवग्रहेषु यन्नानात्वं तत्प्रत्येकसूत्रेषु वक्ष्यामीति वाक्यशेषः । [भा. ३३८० ] चाउस्सालादि गिहं तत्थ पदेसोउ अंतो बाहिं वा ।
उवासंतरमो पुन अमुगाणं दोण्ह मज्झभि ।।
वृ- चतुःशालादिगृहमादिशद्बादेकशालद्विशालत्रिशाल परिग्रहः । तस्य प्रदेशा अन्तर बहिरासन्नदूरादि लक्षणी अवकाशान्तरं नाम अमुकयोर्द्वयोर्मध्यमिति । तदेवं कृता भाष्यकारेण विषमपदव्याख्या । [भा. ३३८१] खेत्तस्सउ संकमणे कारण अन्नत्थ पठ्ठविज्जूंतो । पुव्वुद्दिठे तं मि उउवासे सुत्तनिद्देसो ||
वृ- आचार्य ऋतुबद्धकालनिमित्तं वर्षाकालनिमित्तं वा अन्यत् क्षेत्रं संक्रमितुमना अजायत । तत क्षेत्रस्य संक्रमणे कर्तव्येऽन्यस्मिन् वा आत्मनः कारणे समुत्पन्ने कंचित्साधुमन्यत्र प्रस्थापयेत् । स च प्रस्थाप्यमानः पूर्वोद्दिष्टे तस्न्निवकाशे आचार्यान् विज्ञयति । अस्मिन् प्रस्तावेऽधिकृतसूत्रस्य निर्देशो भणनं । इयमत्र भावना योऽसौ प्रस्थाप्यते तेन तत् गृहं दृष्टं यदि वा योऽन्यः पूर्वं क्षेत्रप्रत्युपेक्षणाय गतस्तेन तस्य सम्यक्कथितंयथाऽमुक प्रदेशो निवादोऽमुकः प्रवातोऽमुकः साधारणोऽमुकः सुखावहोऽमुको दुःखावहोऽमुकः सालोकोऽमुको निरालोकस्ततः स प्रस्थाप्यमान आचार्यं विज्ञपयति । यथा मम श्लेष्मा प्रस्पन्दतेऽथवा प्रवाते स्वपतोऽजीर्णमुपजायते यदि वा धर्ममध्यासिनुं न शक्नोमि । अथवा अमुकं अमुकंच साधुमहं सदैव प्रतिपृच्छामि तत एतयोम्रध्ये मम शय्यासंस्तारभूमिमनुजानीत यदि वा प्रस्थापित स्तत्र गत्वा तत् गृहमालोक्यात्मनः संसाधकं प्रदेशमाचार्यस्य श्लेष्मप्रस्पन्दनादिकारणप्रकाशनपुरस्सरं सन्देशयति यथामुकाममुकां मे संस्तारकभूमिमनुजानीतेति तथा चाह
[भा. ३३८२]
दीवेउं तं कज्जं गुरुं च अन्नं व सोउ अप्पाहे ।
ते विय तं भूयत्थं नाउं असढस्स वियरंति । ।
वृ- तत् श्लेष्मप्रस्पन्दनादिकार्यं दीपयित्वा प्रकाश्य गुरुमाचार्यमन्यं वा स्पर्धकपतिमुपाध्यायादिकं अप्पाहेति सन्देशयति । तेऽपि च गुरवोऽन्ये वा यत्सन्दिष्टं साक्षात्कथितं वा तत् भूतार्थं यथावस्थितं ज्ञात्वा तस्या शठस्य तां शय्यासंस्तारकभूमिं वितरन्ति ।
[भा. ३३८३]
अह पुन कन्दप्पातीहिमग्गते तो उ तस्स न दलंति । एयं तु पिंडसुत्ते पत्तेय इहं तु वुच्छमि ।।
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २-८/१८७ वृ- अथ कन्दर्पादिभिर्मार्गयति । कन्दर्पनिमित्तमन्यद्वा किढिञ्चित् शठत्वमवलम्ब्य विज्ञपयति तदा तस्य न ददति नानुजानन्ति । अथवा जमिणं सेज्जसंथारयं लभिज्जा इत्यादि सूत्रस्यायमर्थः-शय्या एव संस्तारकः शय्या संस्तारकः । स च द्विधाफलक संस्तारकः कंचि [ थि] संस्तारको वा । तस्य योग्रेतनः संस्तारकः खरकस्तत्रस्वपतः पार्श्वाणिदुःखायन्ते । ततस्तेन पूर्वं मृदुकुले गत्वा मृदु संस्तारकोऽनुज्ञापितः तज्ञ आचार्यसमीपमागत्य विज्ञपयति यं यं शय्या संस्तारकं लभेत स ममैव स्यात् । तत्र यदि स्थविरा स्तस्याशठत्वमालोक्यानुजानन्ति तदा स तव [ तस्य ] स्यात् अथ शठ इति कृत्वा तस्य नानुजानन्ति तर्हि से तस्य कल्पते यथा रानिकतया शय्यासंस्तारकं परिगृहीतुं नान्यथेति एतत् पिण्डसूत्रं व्याख्यातमधुना पुनः प्रत्येकसूत्राणि व्याख्यास्यामि ।
मू. (१८८) सेय अहा लहुस्सगं सेज्जा संथारगं गवेसेज्जा । जं चक्किया एगेन हत्थेणं ओगिज्ज जाव एगाहं अद्धाणं परिवहित्तए एस मे वासावासुं भविस्सइ ।।
वृ- इत्यादि सोधिकृतो भिक्षुर्यथा लघुस्वकमनेकान्त लघुकं वीणाग्रहणग्राह्यं । शय्या सर्वाङ्किका संस्तारकोर्धतृतीयहस्तदीर्धहस्तचत्वार्यङ्गुलानि विस्तीर्णः । अथवा तत्पुरुषः समासः शय्या एवं संस्तारकः शय्यासंस्तारकः तृणमयं पट्टमयं वा गवेषयेत् । तत्र यत् शक्नुयात् एकेन हस्तेनावग्रह्य यावदेकाहं वा द्व्यहं त्र्यहं वा अध्वानं गच्छन् परिवोढुं तत् गृह्णीयात् । एष मे वर्षावासे भविष्यति एष वर्षा सूत्रस्यार्थः ।
मू. (१८९) से अहा लहुसगं सेज्जा संथारगं गवेसेज्जा जं चक्किया एगेणं हत्थेणं ओगिज्ज जावएगाह वादुयाहं वा तियाहं वा परिवहित्तए एसमे हेमंतगिम्हासु भविस्सइ ।।
मू. (१९०) से अहा लहुसगं सेज्जा संथारगं जएज्जा जं चक्किया एगेणं हत्थेणं ओगिज्ज जावएगाहं वा दुयाहं वा तियाहं वा चउयाहं वा पंचगाहं वा अद्धाणं परिवहित्तए एस मे वुड्ढावासासु भविस्सइ । ।
वृ एवं हेमन्तग्रीष्मसूत्रार्थो वृद्धावाससूत्रार्थश्च भावनीयः नवरं वृद्धावाससूत्रे चतुरहं वा पञ्चाहं वेत्यधिकं वक्तव्यमधुना नियुक्तिविस्तरः
[ भा. ३३८४ ]
सोपुन उउम्मि घेप्पइ संथारो बुडावासे वा । ठाण फलगादी वा उउम्मि वासासुय दुवे वि ।।
वृ- स पुनः संस्तारकः स्थानं स्थानरूप ऋतुबद्धे वर्षाकाले वृद्धावासे च यथानुरुपे गृह्यते । तद्यथाऋतुबद्धे कालेऽवकाशे गृह्यते, वर्षावासे च वृद्धावासे च निवातस्थानेऽपि तथा ऋतुबद्धे काले ऊर्णादिमयः संस्तारकः परिगृह्यः पुरुषविशेषं ग्लानादिकमपेक्ष्य फलकादिर्वा वर्षावासे द्विकावपिद्वावपि संस्तारकौ वक्ष्यमाणलक्षणौ गृह्णीयात् ।
[भा. ३३८५ ] उउबद्धे दुविहगहणा, लहुगो लहुगाय दोष आणादी । झामियहियवक्खेवे संघट्टणमादिपलिमंथो ।।
"
वृ-द्विविधः संस्तारकः परिशाटिरूपोऽपरिशाटिरूपश्च । तत्रपारिशाटिरुपोद्विविधो झुषिरोऽझुषिरश्च तत्र शाल्यादि पलालतृणमयो झुषिरः कुशवल्ककादिरूपोऽझुषिरः । अपरिशाटिरुपो द्विविध:एकाङ्गिकोऽनेकाङ्गिकश्च । एकाङ्गिकोपि द्विविधः सङ्घातितोऽसंघातितश्च । तत्रासङ्घातित एकफलकात्मकः संघातितोद्व्यादिफलक संघातात्मकः अनेकाङ्गिकः कंथिका प्रस्तारात्मकस्तत्र यदि ऋतुबद्धेऽभ्कुषिरं परिशाटिं संस्तारकं गृहाति तदा तस्य प्रायश्चित्तं लघुको मासः । झुषिरंगृह्णतश्चत्वारो लघुका अपरिशाटिमपिगृह्णतश्चत्वारो लघुका न केवलं प्रायश्चित्तं किन्त्वाज्ञादयश्चदोषाः । तथा यद्यग्निना
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - १९०, [भा. ३३८५]
३२५ सध्याम्यतेतदापि प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः व्याक्षेपणेवास्तेनैरपहृतेचतुर्लघुकंअपरिशाटौध्यामिते हृतेवामासलघुस्ततोऽन्यंसंस्तारकंमृगयमाणानांसूत्रार्थपलिमन्थः तथातस्मिन्संस्तारकेयेप्राणजातय आगन्तुकास्तदुभता वातान् संघट्टयतिअपद्रावयतिचततस्तन्निष्पनंतस्यप्रायश्चित्तमितिगाथार्थः । [भा.३३८६] परिसाडियअपरिसाडी दुविहोसंथारतोसमासेन।
परिसाडिझुसिरेयरएत्तो वुच्छं अपरिसाडिं ।। वृ-द्विविधःसमासेनसंक्षेपेणसंस्तारकः तद्यथापरिशाटिरपरिशाटिश्च ।तत्रपरिशाटिदिधा-झुषिरः इतरश्च ।इतरो नाम अझुषिरः ।अतऊर्ध्वमपरिशाटिं वक्ष्ये प्रतिज्ञातमेव करोति[भा.३३८७] एगंगीअनेगंतीसंघातिम एयरोय एगंगी।
अभ्कुसिरगहणे लहुतो चउरो लहुकाय सेसेसु ।। वृ-अपरिशाटिर्द्विधा-एकाङ्गिकोऽनेकाङ्गिकश्च । तत्रैकाङ्गिको द्विधा-संघातिम इतरश्च । अमीषां व्याख्यानं प्रागेव कृतम् । तत्राझुषिरस्य संस्तारस्य ग्रहणे प्रायश्चित्तं लघुको मासः शेषेषु झुषिरसंघातिमेतरैकाङ्गिकानेकाङ्गेषु प्रत्येकंचत्वारो लघुकाः । [भा.३३८८] लघुकाय झामियंमिय हरिएवियहोति अपरिसाडिम्मि ।
अपरिसाडिमिय लहूगो आणादि विराधनाचेव ।। वृ- अग्निना ध्यामितेऽपरिशाटो स्तेनैर्वा तस्मिन्नपहते प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुका भवन्ति परिशाटीध्यामिते हतेवा प्रत्येकंलघुको मासः आज्ञादयश्चदोषास्तथा विराधना चसंयमस्य ।। [भा.३३८९] विक्खेवोसुत्तादिसुआगंतु तदुब्भवाणघट्टादी।
पलिमंथो पुव्वुत्तोमंथिजत्तिसंजमोजेन ।।। वृ-अन्यसंस्तारकमार्गणेसुत्रादिष्वर्थेषुच विक्षेपोव्याघातः पलिमन्थइत्यर्थः । तथायत्तत्रागन्तुकाः प्राणाः कीटिकादयो ये च तदुद्भवा मत्कुणादयस्तेषां यत् घट्टनादि तन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तं । इदानीं पलिमन्थोव्याख्येयः । सचपूर्वमेव विक्खेवोसुत्तादिषु इत्यादिना ग्रन्थेनोक्तः । अथकस्मात्व्याक्षेपो घटनादि वा परिमन्थ इत्युच्यते । तत आह-येन प्रकारेण तेन संयम उपलक्षणमेतत् सूत्रमर्थश्चमथ्यते तेन परिमन्थ इति । [भा.३३९०] तम्हाउनघेत्तव्यो उउंभिदुविहो विएससंथारो।
एवं सुत्तंअफलं सुत्तनिवाओउकारणितो ।। वृ-यस्मादेते दोषास्तस्मात् ऋतौ ऋतुबद्धे काले द्विविधोऽप्येष परिशाट्यपरिशाटिरुपः संस्तारोन गृहीतव्यः ।अत्रपर आह-एवंसतिसुत्रमफलंसूत्रेतृणमसयस्यशय्यासंस्तारकस्यानुज्ञानादाचार्य आहसूत्रनिपातः कारणिकः । कारणवशात्प्रवृत्तः । तदेव कारणमुपदर्शयति[भा.३३९१] सुत्तनिवातोतणेसुंदेसि गिलाणेय उत्तमठेय ।
चिक्खल्लपाणहरिए फलगाणि विकारणज्जाते ।। वृ-सूत्रस्यनिपातोनिपतनमवकाशइतिभावः ।देशेदेशविशेषेतथाग्लानेउत्तमार्थेचतथाचिक्खल्ले कर्दमेप्राणेप्राणजातेभूमौ संसक्ते तथा हरितेहरितकाये एवंरुपेकारणजातेसतिफरकान्यपिगृह्यन्ते । फलकरुपोऽप्यपरिशाटिः संस्तारको गृह्यते इतिगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुःराह -
[भा.३३९२] असिवादिकारणगता उवही कुत्थणअजीरगभयावा ।
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/१९० । अझुसिरमसंधिअबीए एक्कमुहेभंगसोलसगं ।। वृ-अशिवादिभिः कारणैस्तत्रप्रदेशेगता योवर्षारात्रेपानीयेनप्लाव्यते, यथासिन्धुविषयोअथवा तत्र देशेस्वभावतः प्रखराभूमिस्ततो रात्रौ शीतलवातसम्पर्कतोवश्याय-पतनतो वा जलप्लावितेव सा भूमिरुपजायते ।अथवाआसन्नीभूतेनपानीयेनतमवकाशमप्राप्नुवतापिभूमिः स्विद्यति । तत्रोपधेःकोथनमाभूत् ।मावाऽजीर्णेन ग्लान्यमित्युपधिकोथनभयादजीर्णभयाद्वातृणानिगृह्णन्ति ।साधवस्तानि च अझुषिराणिअसन्धीनि अबीजानि च एतान्येकमुखानि क्रियन्ते यत्रच अझुषिर असन्धेवा अबीज . एकमुखरुपेषुचतुर्युपदेषुभङ्गषोडशंषोडशभङ्गाः तत्रअसंतमपितदपि अझुषिरादिपदमाह[भा.३३९३] कुसमादि अझुसिराई असंधबीयाईएक्कतोमुहाई।
देसी पोरपमाणा, पडिलेहातिन्निवेहासं ।। वृ-कुशादीनि कुशवच्चक्रप्रभृतीनि तृणानि अभ्कूषिराणि असन्धीनि अबीजानि च भवन्ति तानि एकमुखानि कर्तव्यानि । तत्र भङ्गषोडशमध्ये यत्र भङ्गेषु झुषिराणि तत्र प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । बीजेषुप्रत्येकेषुपञ्चारात्रिंदिवानिलघुकानि अनन्तकायिकेषुगुरुकाणि ।शेषेषुभङ्गेषुमासलघु, प्रथमे भङ्गेगृहंतः शुद्धा पौरेत्यादि देशीत्यङ्गुष्टोऽभिधीयते । तस्य यत्पर्व तत्प्रमाणानि जिनकल्पिकानां स्थविरकल्पिकानांचतृणानि भवन्ति, । इयमत्रभावना-अङ्गुष्टस्य यत्पर्वंतत्रागुलाग्राणिस्थापयित्वा यावद्भिस्तृणैर्मुष्टिरांपूर्यते तावन्ति मुष्टिप्रमाणानि जिनकल्पिकानां स्थविरकल्पिकानां च तृणानि भवन्ति । तेषांचतृणानांप्रत्युपेश्रास्तिस्रस्तद्यथाप्रभातेमध्याह्ने अपराह्ने च । यदाच भिक्षादौ गच्छन्ति तदा हियसि कुर्वन्ति ।साम्प्रतमेतदेव किञ्चिद्व्याचिख्यासुराह[भा.३३९४] अंगुठपुव्वमेत्ता जिणाण थेराणहोति संडासो ।
भूमिए विरल्लेउंअवनेत्तुपमज्जएभूमिं ।। वृ-अङ्गुष्टपर्वमात्राणि अङ्गुष्टपर्वपरिमितमुष्टिप्रमाणानि जिनानां जिनकल्पिकानां स्थविराणां स्थविर कल्पिकानांभवन्ति । तैश्चतृणैः संस्तारक आस्तीर्यमाणस्तावद्भवन्ति यावत्सण्डासः तानि च भूमौ विरल्यशयनार्थं विरलीकृत्य भूमिप्रमार्जनसमये अपनीय भूमिंप्रमार्जयति । [भा.३३९५] गेलन्न उत्तमठू उम्मग्गेणंतुवत्थसंथारो ।
असतीए अभ्कुसिराइंखराडसतीएवज्झुसिरावि ।। वृ-योनामग्लानोयोवाप्रतिपन्नोत्तमार्थः कृतानशनप्रत्याख्यानःतस्मिन्वयेऽपिसंस्तारकउत्सर्गतो वस्त्ररुपः क्रियते तस्य कोमलतया समाधिभावात् असति अविद्यमाने वस्त्ररुपे संस्तारके अझुषिराणि कुशवच्चकप्रभृतीनि मृग्यन्ते । अथ तानि खराणि यदि वा न सन्ति तदा झुषिराण्यपि शाल्यादि पलालमयान्यानेतव्यानि [भा.३३९६] तद्दिवसंमलियाइंअपरिमिय सयं तुयट्टजयणाए।
उभयठि ऊठिएऊचंकमण विजकजेवा ।। वृ-तदिवसंप्रतिदिवसंमलितानि तृणान्युत्सार्यन्ते । अन्यानि चसमानयिन्तेतानि वापरिमितानि गृह्यन्तेयथासमाधिर्भवतितथासकृत् एकवारंतुयट्टानिप्रस्तारितानि तिष्ठंति, तत्रयतनयाकरणंउभयं नाम उच्चारः प्रस्त्रवणं च तदर्थमुत्थिते ग्लाने उत्तमार्थे वा अन्यो निषीदति किं कारणमिति चेत्प्राणिदयार्थमन्यथाशुषिरभावस्तत्रागन्तुकाः प्राणास्तृणान्युपालीयेरन्स तावन्निषीदतियावत्स तत्र
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-८, मूल - १९०, [भा.३३९६]
३२७ प्रत्यागच्छति । एवं च क्रमणार्थमप्युत्थिते प्रवातार्थं वा बहिर्निर्गत वैद्यकार्ये वा बहिर्नीते यावत्स प्रत्यानीयते तावदन्यो निषीदति तस्मिन्नागते स उत्तिष्ठति । अथवा स गुरुणामपि पूज्य इति तस्मिन् पूर्वोक्तकारणैरुत्थितेतत्रान्यस्यनिषदनंन कल्पते । तेषांतृणानामुपरि हस्तः कर्तव्यः । एतदेवाह[भा.३३९७] अन्नोन्निसव्वइ तहिं पाणदयठाए तत्थ हत्थो वा ।
निक्कारणमगिलाणेदोसाचतेचेचेव य विकप्पो ।। वृ-अन्यस्तत्र संस्तारके प्राणदयार्थं निषीदति हस्तो वा तत्र क्रियते । अत्रभावना प्रागेव कृता । एतैः कारणैर्यथोक्तरुपसंस्तारक ऋतुबद्धे काले निष्कारणं देशादि कारणमन्तरेणाग्लानेऽग्लानस्य तृणमसंस्तारकग्रहणेतएव पूर्वोक्तादोषा विकल्पोविकल्पदोषश्च । अत्रविकल्पग्रहणेन कल्पप्रकल्पावपि सूचितौ । तेषां व्याख्यानमाह[भा.३३९८] अत्थरणवज्जितो उकप्पो उहोति पट्टदुगं।
तिप्पभिईतुविकप्पो अकारणेणंचतणाभोगो ।। वृ-आस्तरणवर्जितः कल्पः किमुक्तं भवति यजिनकल्पिका अनवस्तृता रात्रावुक्कडुकास्तिष्ठन्ति एष कल्प इत्यभिधीयते तत्पुनः पट्टद्विकं भवति । संस्तारोत्तरपट्टयोरुपरियत्सुप्यते इत्यर्थः एष भवति प्रकल्पः । यानि पुनः स्त्रिप्रभृतीनि संस्तारे प्रस्तारयति एष विकल्पः । यच्च अकारणेन कारणमन्तरेण तृणानांभोगक्रियते एषोऽपि विकल्पः । अथवान्यथा कल्पप्रकल्पव्याख्यानमाह[भा.३३९९] अहवा अज्झुसिरगहणे कप्पोकपकप्पो उकजे ।
झुसिरे अज्झुसिरेवा, होइ विकप्पोअकजंमि ।। वृ- अथवेति प्रकारान्तरोपदर्शने यत्कारणेसमापतिते अज्झुषिराणि तृणानि गृहन्ति । एष कल्पो यत्पुनः कार्ये समापतिते झुषिराण्यपि तृणानि गृह्णानित एष प्रकल्प । यत्पुनरकार्येज्झुषिराणि अज्झुषिराणि वा गृह्णाति एष भवति विकल्पः । एवं तावत्तणानामृतुबद्धे काले कारणेन गृहीतानां यतनोक्ता । सम्प्रति कारणैरेव ऋतुबद्धे काले फलकरुपस्य संस्ताकस्य ग्रहणेयतनांचाह[भा. ३४००] जह कारणतणाई उउबलुमि उहवंतिगहियाई ।
तह फलगाणि विगेण्हइ चिक्खल्लादीहिंकज्जेहिं ।। वृ-यथाकारणेदेशादिलक्षणेऋतुबद्धकालेतृणानिगृहीतानितथाक्रतुबद्धएवकालेचिक्खल्लादिभिः कार्येरादिशब्दात्प्राणसंसक्तिहरितकाय परिग्रहफलकान्यपिगृह्णाति । तत्र यतनामाह[भा.३४०१] अज्झुसिरमविद्धफुडियअगुरुय अनिसठवीणगहणेन ।
आयासंजमे गुरुगासेसाणंसंजमे दोसा ।। वृ- अझुषिरो ज्झुषिररहितोऽविद्धो वेधरहितोऽस्फुटितोऽराजितोऽगुरुको गुरुभारहितोऽनिसृष्टः प्रातिहारिकः । एतेषां च पञ्चानां पदानां द्वात्रिंशद्भङ्गा । तेच प्रागिव प्रस्तारतः स्वयं ज्ञादव्याः । अत्र यः प्रथमो भङ्गः सोऽनुज्ञातस्तत्र दोषाभावात् अयं लघुकः शेषदोषविनिर्मुक्तश्च ततो यथा वीणा लघुकत्वात् दक्षिणहस्तेन मुखं विवक्षितं स्थानं नीयते इति वाक्यशेषः शेषा एक त्रिंशत् भङ्गा नानुज्ञाताः । तत्रगुरुके आत्मविराधनाप्रत्ययं च प्रायश्चित्तं चतुर्गुरुकंसंयमविराधना पुनरेवभवति । गुरुके हस्तात्पतितेएकेन्द्रियादीनामुपघातोऽत्रस्वस्थानप्रायश्चित्तं शेषेषुसंयमेदोषाःसंयम विराधना । ततस्तत्र प्रत्येकं प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः ।
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - ८/१९० अज्झसिरमादीएहिं अनिसिहं तु पंचिगा भयणा । अह संथडपासुद्धे विवज्जए होंति चउलहुगा ।।
वृ- अज्झषिरादिभिः पादैरारभ्य यावदनिसृष्टमिति पञ्चमं पदं तेषु पञ्चसु पदेषु प्रथमभङ्गरुपेषु इयं वक्ष्यमाणा भजना विकल्पना । तामेवाह- अह संथडेत्यादि शय्यातरेण य उपाश्रयो दत्तस्तस्मिन् यो यथावस्तृतः प्रथमभङ्गरुपः संस्तारकः स गृहीतव्यस्तदभावे पार्श्वेनकृतस्तस्याप्यभावे ऊर्ध्वकृत एवं क्रमेण यतनया ग्रहणं कर्तव्यम् । यदि पुनर्विपर्यासेन गृह्णाति तदा विपर्यस्ते गृह्यमाणे प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । [भा. ३४०३ ]
३२८
[ भा. ३४०२ ]
अंतो वस्सयबाहिं निवेसवाडसाहिएग्गामे । खेत्तंतो अन्नगाम खेत्तबहिं वा अवोवच्छं ।।
वृ एवमन्तर उपाश्रयस्य यदि संस्तारकं फलकरुपंन लभते तदा बहिरुपाश्रयस्य तथैव गृहीतव्यः । तत्राप्यलाभेऽनेनैव क्रमेण निवेशनादानेतव्यस्तत्राप्यसति वाटकातू तत्राप्यलाभे साहीतः तत्राप्यसति दूरादपि ग्राममध्यादांनेतव्यो ग्राममध्येऽप्यसति क्षेत्रान्तस्तत् क्षेत्रमध्या भावादन्यग्रामादानेतव्यस्तत्राप्यसति क्षेत्राद्बहिष्टोऽप्यानेयः । एवमविपर्यस्तमानयनं कर्तव्यं यदि पुनः सति लाभे विपर्यस्तमानयति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । सम्प्रत्यानयने यतनामाह
[भा. ३४०४] सुत्तं चं अत्थं च दुवे वि काउं भिक्खं अडंतो उदुए विएसे । लाभे सहूएति दुवेवि घेत्तुं लाभासती एगदुवेव हावे ।।
वृ-सूत्रं च अर्थं च द्वावपि कृत्वा भिक्षामटन् द्वावप्येषयेत् गवेषयेत् तद्यथा भिक्षां संस्तारकंच, तत्र लाभे सति समर्थोद्वावपि गृहीत्वा प्रत्यागच्छति लाभा सति भिक्षांगतस्य संस्तारकाभावे एकं सुत्रमर्थं वा यदि वा द्वावपि हापयति संस्तारकगवेषणेन ।
[भा. ३४०५ ]
दुल्लभे सेज्जसंथारे उउबर्द्धमि कारणे ।
मग्गणंमि विहीएसो भणतो खेत्तकालतो ।।
वृ-ऋतुबद्धे काले कारणे समापतिते दुर्लभे शय्यासंस्तारके यन्मार्गणं तत्र क्षेत्रतः कालतश्च विधिरेष भणितो अनेन विधिना (ना) न्यथेति ।
[भा. ३४०६ ]
उउबद्धे कारणंमि अगेण्हणे लहुगगुरुगवासासु । उबद्धे जं भणियं तं चैव य सेसयं वोच्छं ।।
वृ- ऋतुबद्धे काले कारणे सति यदि संस्तारकं न गृह्णाति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः, वर्षासु पुनरवश्यं गृहीतव्यः संस्तारकस्ततः तत्र तस्याग्रहणे चत्वारो गुरुकाः । तथा या ऋतुबद्धे काले यतना भणिता गवेषणादौ सर्वे सा वर्षास्वपि द्रष्टव्या । शेषं वक्ष्याम । प्रतिज्ञातमेव करोति ।
[भा. ३४०७ ]
वासासु अपरिसाडी संथारो सो अवस्स घेत्तव्वो ।
मणिकुट्टिमभूमीए वि तमगेण्हाणे चउगुरुआणा ।।
वृ- वर्षासु यदि मणिकुट्टिमायां भूमौ वसन्ति तथापि संस्तारकोऽपरिशाटिः फलकरुपोऽवश्यं गृहीतव्यस्तमगृह्णाति प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकास्तथा आज्ञा उपलक्षणमेतत् अनवस्थादयश्च दोषाः । पाणासीयलकुंथू उप्पायगदीहगोम्हि सिसुनागे । पणए य उवहि कुत्थणमलउदकवहो अजीरादी ।।
[भा. ३४०८ ]
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - १९०, [भा. ३४०८ ]
३२९
वृ- कालस्य शीतलतया भूमौ प्राणाः संमूर्च्छन्ति के ते इत्याह-कुन्थवः प्रतीताः उत्पादका नाम ये भूर्मिभित्वा समुत्तिष्ठन्ति दीर्धाः सर्पास्तेभ्य आत्मविराधना, गोम्मी नाम कर्णशृगाली शिशुनागोऽलसः तथा शीतलायां भूमौ पनकः संजायते, उपधावपि पनकाः समुर्च्छन्ति तथा उपधेः शीतलभूमिस्पर्शतः कोथनसंभवः । तथा सत्रे (ए) (सती) हधूलि लगने मलसंभवः ततो हिण्डमानस्य वर्षा पतति उदकवधोऽकाय विराधना तथा उपधेर्मलिनत्वेनारतिसंभवे निद्राया अलामतो अजीर्णसंभव आदिग्रहणात् ततो ग्लानत्वं तदन्तरं चिकित्सा करणेत्यादि परिग्रहः । तम्हा खलु घेत्तव्यो तत्थ इमे पंच वणिया । गहणेय अनुन्नवणा एगंगिय अकुयपाउग्गे ।।
[भा. ३४०९]
बृ- यस्मादेते दोषात्स्तस्मादवश्यं फलकरुपः संस्तारको गृहीतव्यः । तत्र च ग्रहणे इमे वक्ष्यमाणाः पञ्चवर्णिता भेदास्तानेवाह-ग्रहणेऽनुज्ञापनायामेकाङ्गिके अकुचेप्रायोग्येच । तत्रप्रथमतो ग्रहणद्वारमाह[भा. ३४१०] गहणं च जाणएणं सेज्जाकप्पोउ जेन समहीतो । उस्सग्गववाएहिं सो गहणे कप्पिओ होइ ।।
बृ- येन समधीतः सम्यगधीतः शय्याकल्पः शय्याग्रहणविधिस्तेन जानता ग्रहणं संस्तारकस्य कर्त्तव्यं । यतः स उत्सर्गापवादाभ्यां ग्रहणे कल्पिको योग्यो भवति । गतं ग्रहणद्वारमिदानीमनुज्ञापने या
यतना तामाह
अनुन्नवणाए जयणा गहिए जयणाहोति कायव्वा । अनुन्नाए लद्धे बेंति पडिहारियं एयं । ।
वृ- अनुज्ञापनायां यतना गृहीते च यतना कर्तव्या । तत्रानुज्ञायामियं लब्धे संस्तारके ब्रुवते । एतं संस्तारकं प्रातिहारिकं गृहीष्यामो यावत्प्रयोजनं तावद्धरिष्यामः पश्चात्समर्पयिष्याम इति । कालं च ठवेइ तहिं बेइयपरिसाडिवज्जमप्पेहं । अनुन्नवणजयणा एसा गहिए जयणा इमा होति ।।
[भा. ३४१२]
[भा. ३४११ ]
वृ- यदा संस्तारको लब्धो भवति तदा तत्र कालं स्थापयति । एतावन्तं कालं धरिष्यामः तथा ब्रूते एष संस्तारको जराजीर्णतया परिशाटिरुपस्तंएनं वयं गृहीष्यामस्तत्र निर्व्याघातेनैतावता कालेन यत्परिशटति तन्मुक्त्वा शेषमपयिष्यामः । एवं यदि प्रतिपद्यते तदा गृह्यते अथ न प्रतिपद्यते तदा न गृहीतव्यः । किन्त्वन्यो याच्यते । अथान्यो यांच्यमानो न लभ्यते, तदा स एव परिगृह्यते केवलं परिशाटी यतना विधेया । एषा अनुज्ञापने यतना गृहीते यतना इयं वक्ष्यमाणा भवति तामेवाहक़ासपुनप्पयव्वो चेतिमिमं जाहितं भवे सुन्नो । अमुगस्सवि सोवि सुन्नो ताहे घरम्मी ठवेज्जाहि ।। कहि एत्थ चेव ठाणे पासे उवरिं च तस्स पुंजस्स । अहवा तत्थेवत्त उ ते विहु नियल्लया अम्हं ।।
[भा. ३४१३]
[ भा. ३४१४ ]
बृ- गृहीते संस्तारके पुनः पृच्छति कार्यसमाप्तौ कस्य पुनरर्पयितव्य एष संस्तारकः । एवमुक्ते स यदि ब्रूते ममैव समर्पयितव्यः इति तदा वक्तव्यम् त्वं भवसि शून्यः किमुक्तंभवति, यदायूयं न दृश्यध्वे तदाकस्य समर्पणीयः, अथ ब्रूयानुकस्य, ततो भूयोपि वक्तव्यं सोऽपि यदा शून्यो भवति न दृश्यते इत्यर्थः । तदा कस्मै समर्पणीयः । अथ ब्रूयादत्रैव गृहे स्थापयेत् ततः पुनरपि पृच्छेत् कतरस्मिन्नवकाशे
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - ८ / १९० स्थापनीयः । एवमुक्ते यदि स ब्रूयाद् यतोऽवकाशात् गृहीतोऽत्रैव स्थाने स्थापयेत् यदि वा वदेत् अत्रैव स्थाने च्छिन्नं प्रदेशेऽथवा यतोऽवकाशात् गृहीतस्तस्य पार्श्वे अथवा यस्य पुञ्जस्योपरिस्थितो गृहीतस्तस्य पुञ्जस्योपरिस्थापयेत् यदि वा यत्र यूयं नयथ तत्रैव तिष्ठतु । यतो यस्योपाश्रये यूयं वसथ तेऽपि हु निश्चितमस्माकं निजका । किंबहुना यत्र वददि तत्र नीत्वा स्थापयितव्याः ।
[भा. ३४१५]
एसा गहिए जयणा एत्तो गेहंत एउवुच्छामि । एगोच्चि गच्छे पुन संघाडो गेण्हभिग्गहितो ।।
वृ- एषा अनन्तरोदिता गृहीते यतना । अत ऊर्ध्वं गृह्णाति यतनां वक्ष्यानि प्रतिज्ञातमेव करोति । गच्छे पुनरेक एवं सङ्घाटः आभिग्रहिकः संस्तारकं गृह्णाति न शेषोऽन्यथाऽव्यस्थापत्तेः । अभिग्गहियस्स असती वसुं गहणे पडिच्छिउं सव्वे ।
[भा. ३४१६]
दाऊण तिन्नि गुरुणो गिण्हतन्ने तहा वुहुं । ।
वृ- अभिग्रहिकस्याभावे विष्वक्प्रत्येकं संङ्घाटकानां ग्रहणं प्रवर्तते । इयमत्रभावना - एकैकः सङ्घाटः प्रत्येकमेकैकं संस्तारकं मार्गयति अभ्यधिकास्त्रयः संस्तारका आचार्यस्य योग्य मृग्यन्ते । अत्रापि सैव मार्गणेऽनुज्ञापने गृहीते च यतना यावत्कार्यसमाप्तौ क्व स्थापयितव्यः इति । एवं विष्वक् ग्रहणे सर्वान् संस्तारकन् प्रतीच्छ्य प्रतिगृह्य त्रीन् संस्तारकान् गुरोर्दत्वा शेषानन्यान् यथा वृद्धं गृह्णन्ति । इयमत्र सामाचारी । आभिग्रहिकसंघाटेन प्रत्येकं प्रत्येकं संघाटैरानीतानां वा मध्यादाचार्यस्योत्कृष्टान् त्रीन् संस्तारकान् प्रवर्त्तको दत्वा शेषाणां रत्नाधिकतया संस्तारकान् भाजयति । तेऽपि तथैव गृह्णन्ति । । गाउ नाणत्तं सगणेयर भिग्गहीण वन्नगणे ।
[भा. ३४१७]
इदिठो भासणलद्धे सन्नाउट्टेपभू चेव ।।
वृ- अनेकानां स्वगणेतराभिग्रहिकानां यन्नानात्वं प्रतिविशेषो यच्चान्यगणेन सह स्वगणसाधूनां समुदायेन संस्तारकान् मार्गयतामाभवद्वयवहारनानात्वं तद्वक्ष्ये तत्र पञ्च द्वाराणि । तद्यथा दृष्टद्वारमवभाषणं नाम याचनं तद्वारं, मानयाचनतद्वारं प्रभुद्वारंच |
[ भा. ३४१८ ]
दिठादिएस एत्थं एक्केके होंति छ भवे भेया ।
[ भा. ३४१९]
दठूण अहाभावेन वाविसोंउ च तस्सेव ।। विप्परिणामकहणा वोच्छिन्ने चेव तिपडिसिद्ध्या । एएसिं तु विसेसं वृच्छामि अहानुपुवीए ।।
वृ- अत्र एषु दृष्टादिकेषु द्वारेषुमध्ये एकैकस्मिन् द्वारे इमे वक्ष्यमाणाः षट्भेदा भवन्ति । तद्यथादृष्टेति द्वारं यथा भावेनेति द्वारं तस्य वा वचनतः श्रुत्वेति द्वारं विपरिणमेन कथनद्वारं व्यवच्छिन्नद्वारं विप्रतिषिद्धद्वारं च । एतेषां तुद्वाराणां यथानुपूर्व्या क्रमेण विशेषं वक्ष्यापि । यदपि च दृष्टादिषु द्वारनानात्वं तदपि यथावसरं वक्ष्यते । मानः संस्तारकं फलकरुपं पट्टरूपं वा देहान्तं देहप्रमाणं अस्वाधीन प्रभुं न विद्यते स्वाधीनः । ततः कालप्रत्यासन्नप्रभुर्यस्य स तथा तमस्वाधीन प्रभुं दृष्ट्रा कमपि पृच्छति कस्यैष संस्तारकः । स प्राह- अमुकस्य परमिदानीमत्र स न तिष्ठति ततः संघाटकश्चिन्तयति यदा संस्तारकस्वामी समागमिष्यति तदा याचिष्ये इति विचिन्त्या प्रतिसरति प्रतिनिवर्तने वसतावागच्छतीत्यर्थः । ततः प्रतिनिवृत्त्य तदा अन्यदा च भाषिते याचिते संस्तारकं बध्वा वसतिमानयति । अत्रैवापान्तराले वक्तव्यशेषमाह
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३१
उद्देशक :-८, मूल - १९०, [भा. ३४२०] [भा.३४२०] संथारोदिट्ठो नय तस्स जो प्रभूलहुगो अकहणेगुरुणं ।
कहिए व अकहिए वा अन्नोणवि आनितो तस्स ।। वृ-यदासंस्तारकंप्रेक्ष्यतस्यस्वामिनमद्दष्ट्रावसतौप्रत्यागतस्तदा तेन गुरुणामाचार्याणां कथनीयं यथा दृष्टः संस्तारकोनचतस्य संस्तारकस्ययः प्रभु,स उपलब्ध इति एवं चेन्नालोचयति । तस्प्रायश्चित्तं लघुको मासः । तथा कथिते अकथिते वा गुरुणां यद्यन्येन संघाटकेनामुकस्य गृहे संस्तारकोऽमुकेन सङ्घाटकेन दृष्टः परं स्वामी नोपलब्ध इतिन याचितस्तस्माद्वयंयाचित्वा नयामइति विचिन्त्य तत्र गत्वा स्वामिनमनुज्ञाप्यानीतस्तथापि येन पूर्वं दृष्टस्तस्या भवति न पाश्चात्यसंघाटकस्य तदेवं दहणेति व्याख्यातमधुना यथाभावेनेतिव्याख्यानयति[भा.३४२१] वितिओउ अन्नदिटुंअहमवेणं तुलद्धमानेइ ।
पुरिमस्सेव सखलु केईसाहारणंबेति ।। वृ- ग्रथमसङ्घाटके संस्तारकं दृष्ट्वा स्वामिनमनुपपलभ्या याचित्वैव वसतौ प्रत्यागते द्वितीयः संघाटोऽशठभावोऽन्येन पूर्वं टेष्ट इत्यजानानो यथाभावेनतमन्यद्दष्टं संस्तारकंस्वामिनमनुज्ञाप्य लब्ध्वा समानयति कस्यभवतीति चेदत आह-सखलु नियमात्पूर्वस्य संघाटकस्य येन पूर्वं दृष्टो न पाश्चात्यस्य येनलब्धः समानीतः केचित् उभयोरपिसंघाटयोराभवनमधिकृत्य साधारणंब्रूवते । गतंयथाभावेनेति द्वारमिदानीं तस्यैववचनतः श्रुत्वेति द्वारव्याख्यानार्थमाह[भा.३४२२] तइतोउगुरुसगासे विगडिजंतंसुणेत्तुंसंथारं ।
अमुगत्थमए दिट्ठो हिंडतो वन्नसीसंतं ।। वृ-तृतीयः सङ्घाटः प्रथमेन सङ्घाटकेन कापिसंस्तारकं दृष्ट्वास्वामिनमनुपलभ्य वसतौ प्रत्यागतेन गुरुसकाशे आचार्यस्य समीपेदष्टोमया संस्तारकः परंस्वामी न दृष्ट आगतंसन्तंयाचिष्ये इतिसंस्तारकं विद्यमानमालोच्यमानं श्रुत्वा यदिवा भिक्षांहिण्डमानोऽन्यस्यसङ्घाटकस्यशास्तिकथयतियथाअमुकत्र मया दृष्टः परंस्वामी नास्तीतिन याचितः स्वामिन्यागते याचिष्यामि इति शिष्यमाणं श्रुत्वा[भा.३४२३] गंतूण तहिंजायइलद्धंमी वेति अम्ह एस विही ।
अन्नदिठो न कप्पइदिठो एसो उअमुगेनं ।। [भा.३४२४] मा देज्जसि तत्थेयं पडिसिद्धंतंमि एसुमझत्तु ।
अन्ना धम्मकहाए आउद्देऊणतंपुव्वं ।।। [भा.३४२५] संथारगदान फलादिलोभियंबेंति देहिसंथारं ।
अंगति तिन्निवारा पडिसेहेऊणतंमझं ।। वृ-गत्वा तत्रसंस्तारकस्वामिनं संस्तारकंयाचते याचित्वा लब्धेतंपरिणामयत यथा एषोऽस्माकं विधिराचारोऽन्येन दृष्टो दृष्टा च संस्तारक स्वामिनं संस्तारकं याचिष्ये इत्यध्यवसितः सोऽन्यस्य न कल्पते । एवं च संस्तारको न दृष्टस्ततस्त्वं मम प्रियतया तस्य याच्यमानस्य मा न संस्तारकममुं दद्यात्ततस्तस्मिन प्रतिषिद्ध एष मम भविष्यति । अत्रेयमाभवनचिन्ता यदि विपरिणामकरणे लब्धस्ततस्तस्य नाभवति । किन्तु पूर्वस्यैव संघाटस्य अथवा द्वितीयोविपरिणामनप्रकारस्तमाह-गुरुं सकाशेविकट्यमानमन्यस्यवासंघाटस्य शिष्यमाणंसंस्तारकंश्रुत्वाअन्यःसंघाटकस्तत्रगत्वासंस्तारक स्वामिनं पूर्व संस्तारकदानफलादिलाभिनं । ब्रूतेऽमुकं संघाटं याचमानं त्रीन्वारान् प्रतिषिध्य तदनन्तरं
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २-८/१९०
मम संस्तारकं देहि । एव विपरिणामकरणतो लब्धे स पूर्वस्यैव संघाटकस्या भवति न पाश्चात्यस्य । एवं विपरिणामिण लभति बहुगोय हुति सगणिच्चे । अन्नगणिजे गुरुगामायनिमित्तं भवे गुरुगो ।।
[भा. ३४२६]
वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण विपरिणामितेन स्वामिना यदि लभते स्वगणसक्तसाधुस्तदातस्य प्रायच्छित्तं चत्वारो लघुकाः अन्यगणसक्ते चत्वारो गुरुकास्तथा स्वगणसत्को वा अन्यगणसत्को वा विपरिणम्यलब्ध्वा यदि पृष्टः सन् विपरिणामनमपलपति । तदा मायानिमित्तो मायाप्रत्ययो भवत्पधिको गुरुको मासः । सम्प्रति व्यवच्छिन्नद्वारमाह
[भा. ३४२७]
अहपुनजेणं दिट्ठो अन्नलद्धोउ तेनसंथारो । छिन्नो उवरिभावो ताहेजो लभतितस्सेव ।।
वृ- अथ पुनर्येन द्दष्टः संस्तारक स्तेनान्यो लब्धः संस्तारकस्तस्य पूर्वदृष्टस्योपरिभावो व्यवसायश्छिनः व्यवच्छिन्न स्ततोयः पश्चाल्लभते तस्यैव स आभवति तेन तस्य गतं व्यवच्छिन्न द्वारम् । [भा. ३४२८] अहवावि तिन्निवारा उमग्गितो नविय तेन लद्धोउ । भावे च्छिन्नमच्छिन्ने अन्नो जो हवइ तस्से । ।
वृ- अथवा येन दृष्टस्तेन याचितः परं न लब्धो द्वितीयमपि वारं याचितो न लब्धस्तृतीयमपि वारं न लब्धस्ततः एवं त्रीन्वारान् यांचितो न च तेन लब्धस्ततस्तस्योपरि यदि तस्य संघाटकस्य भावो व्यवच्छिन्नो यदि वा न व्यवच्छिन्नस्तथापि योऽन्यो लभते तस्या भवति न पूर्वसंघाटकस्य तदेवं षड्भिर्द्वारिः समाप्तं प्रथमं दृष्टद्वारमधुनावभाषित द्वारमाह
[भा. ३४२९]
एवं तादिमीओ भासितेवि होंति छच्चेव । सोउं अह भावेन व विप्परिणामेय धम्मकहा ।। वोच्छिन्नमिवभावे अन्नो वन्नस्य जस्स देजाहि । एए खलु छन्भेया उ हासणे होंति नायव्वा ।।
[भा. ३४३०]
वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण दृष्टे दृष्टद्वारे षट्भेदाः प्रकाशिताः । एवमवभाषितेऽपि षट् भेदा भवन्ति ज्ञातव्याः । तद्यथा-प्रथमं श्रुत्वेति द्वारं, द्वितीयं यथाभावेनेति द्वारं तृतीयं विपरिणामद्वारं चतुर्थं धर्मकथाद्वारं पञ्चमं व्यवच्छिन्नद्वारं षष्टमन्यो वा तस्येतिद्वारं । तत्र एते खलु षट् भेदा अवभाषेण भवन्ति बोद्धव्याः । प्रथमद्वार व्याख्यानार्थमाह
[भा. ३४३१]
उभासिते अलद्धे अव्वोच्छिन्नेय तस्स भावेउ । सोउं अणोभासइ लद्धाणीतो पुरिल्लस्स ।।
वृ- संघाटकेन भिक्षामटता संस्तारकंस्वामी च संस्तारकं याचितः परं न लब्धोऽथ च तस्य संघाटकस्य संस्तारको परिभावोऽद्यापि न व्यवच्छिद्यते तेन य संघाटकेन गुरुसमीपमागत्यालोचितो यथामुकस्य गृहे संस्तारको दृष्टो याचितश्च परं न लब्धो द्वितीयवारं याचिष्यते । एवमवभाषितेऽलब्धेऽव्यवच्छिन्ने च तस्य संस्तारकस्योपरि भावे विकटनं श्रुत्वा अन्यः संघाटकस्तत्र गत्वा याचतेलभते च स लब्ध्वानीतः सन् कस्या भवतीत्यत आह-पूर्वस्य येन पूर्वमवभाषितोऽपि न लब्धस्तस्या भवति तद्विषयभावाव्यवच्छेदान्नेतरस्य ।। [भा. ३४३२]
साणि जहा दिट्ठे अह भावदीनि जाव वोच्छिन्ने ।
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - १९०, [भा.३४३२]
दाराइंजोएज्जा छठे विसेसंतुवुच्छामि ।।। वृ-शेषाणियथाभावादीनि चत्वारिद्वाराणियावत्व्यवच्छिन्नद्वारं यथादृष्टेद्वारेपूर्वंभावितानितथा योजयेत् । तद्यथा-एकेन सङ्घाटेन भिक्षामटता कापि संस्तारको दृष्टो याचितश्च परं न लब्धो द्वितीयः संघाटको तथाभावेन तत्रगत्वातंसंस्तारकमानयतिसपूर्वसङ्घाटकस्याभवति नयेनानीतस्तस्यअन्ये तुब्रूवते द्वयोरपि संघाटकयोराभवनमधिकृत्य साधारण इति । गतं यथा भावद्वारमधुना विपरिणामद्वारमुच्यते । गुरुसमीपे विकट्यमानमन्यस्य वा संघाटकस्य कथ्यमानं याचितमलब्धं संस्तारकं मह्यं सम्प्रतिदेहि ।अत्रापिपूर्वस्यैवसंघाटकस्यसआभवतिनयेनानीतस्तस्य ।गतंविपरिणामद्वारं ।सम्प्रति धर्मकथाद्वारमुच्यते-अग्रेतनेनसंघाटकेनयाचितेऽलब्धेचान्यः संघाटकस्तत्रगत्वातंसंस्तारकस्वामिनं धर्मकथा कथनेन समाकर्ण्ययाचते । संस्तारकंस तथा लब्ध्वा नीतःसनपूर्वपूर्वसङ्घाटकस्याभवतिन येनपश्चादानीतस्तस्येति गतधर्मकथाद्वारमधुना व्यवच्छिन्नभावद्वारमुच्यते-प्रथमसंघाटकेनसंस्तारको याचितोनलब्धस्ततस्तद्विषयेभावो व्यवच्छिन्नो गुरुसमीपेच गत्वातथैवालोचितंयथा अमुकस्य गृहे अमुकस्य गृहे संस्तारको दृष्टो याचितश्च परंन लब्धः स तिष्ठतु द्वितीयं वारंन कोऽपियाचिष्यते, । एवं व्यवच्छिन्नंभावंज्ञात्वा योऽन्य संघाटको याचते लभतेचस तस्याभवति न पूर्वस्य । तदेवं योजितानि यथा भावादीनि चत्वार्यपि द्वाराणि । अत ऊर्ध्वमाह-षष्टे द्वारेऽन्यो वान्यस्येति लक्षणे विशेषऽस्तितं वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव करोति[भा.३४३३] अच्छिन्ने अन्नोन्नंसो वा अन्नंतुजइसदेजाहि ।
कप्पइजोउ पणइतो तेन व अन्नेण वनकप्पो ।। वृ-येनप्रथमसंघाटकेनसंस्तारको द्दष्टोयाचितश्चनलब्धस्तस्य तद्विषयेभावेअच्छिन्नेअव्यवच्छिन्ने अन्येनसंघाटकेन तत्रगत्वायाचितेऽन्योमनुष्योऽन्यसंस्तारकंयदिदद्यात्यदिवासएवसंस्तारकस्वामी अन्यं संस्तारकं दद्यात् । तदा स तस्य कल्पतेयस्तुप्रणयितोयाचितः संस्तारकः सतेन स्वामिनाऽन्येन वामनुष्येणदीयमानोन कल्पते ।गतमवभाषितद्वारमधुनालब्धद्वारमाह[भा.३४३४] लद्धद्वारेचेवंजोएजहसंभवंतुदाराइं।
जत्तिय मेत्तो विसेसोतंवुच्छामि समाणेणं ।। वृ- लब्धद्वारेऽप्येवमुक्तप्रकारेण श्रुत्वादीनि द्वाराणि यथासंभवं योजयेत् । यावन्मात्रश्च विशेषस्तावन्मानंतंविशेषसमासेन वक्ष्ये । तत्र प्रथम श्रुत्वेतिद्वारमधिकृत्य विशेषमाह[भा.३४३५] उभासियंमिलद्धभणंति न तरामि एण्हि नेउंजे ।
. अत्थउन हामो पुन कल्ले वाघच्छेहामोत्ति ।। वृ-प्रथमसंघाटकेन भिक्षामटताक्वापिसंस्तारको दृष्टोयाचितो लब्धश्च । तस्मिन्अवभाषितेलब्धे चसाधवोभणन्तिनशक्नुमः ।सम्प्रति भिक्षामटन्तः संस्तारकं नेतुंततस्तिष्ठतुपश्चान्नेष्यामः । एतश्च गुरुसमीपेसमागत्यतेनसंघाटकेनालोचितंतच्चश्रुत्वाऽन्योयाचतेलभतेचआनीतः सन्पूर्वसंघाटकस्या भवतिन तस्य । अपरेद्वयोरपितंसाधारणमाचक्षते, विपरिणामद्वारं साक्षादाह[भा.३४३६] नवरिय अनोआगतो तेन विसोचेवपरणतितो ।
तत्थ दिन्नो अन्नस्स स उ विपरिणामेइतह चेव ।। वृ-प्रथमसंघाटकेनसंस्तारकोयाचित्तेलब्धेनेतुमशक्यतयातत्रैवमुक्तेननवरिकेवलमन्यःसङ्घाटक
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/१९०
आगतस्तेनापि तत्र स एव संस्तारकः प्रणयितो याचितः संस्तारकस्वामिनोक्तं दत्तोऽन्यस्य ततस्तथैव तं विपरिणामयति । यथा सर्वदैवाहं तव प्रियस्ततो मयि सति किमन्यस्मै तव दातुमुचितं तस्माद्यदि स आगच्छति तर्हितस्य प्रतिषिद्ध पश्चान्मम दातव्य इति । एवं यदि विपरिणम्यानीतो भवति तत पूर्वतमस्था भवतिनेतरस्य तदेवमुक्तंविपरिणामद्वारमधुना धर्मकथाद्वारंतथैव प्रथमसंघाटकेन संस्तारके दत्तोऽन्यस्मै ततो धर्मकथाकथनतस्तमावर्ज्य ब्रूते । यथा तस्य प्रतिषिध्यायं संस्तारको मह्यं देयः एवमानीतः पूर्व संघाटकस्य स भवति नेतरस्य । तथा येन प्रथमसंघाटकेन संस्तारको याचितो लब्धश्रुतस्य तद्विषयभावव्यवच्छेदात् तथा प्रथमसंघाटकेन संस्तारकेयाचिते लब्धे नेतुमशक्यतया तत्रैवमुक्तेऽन्यः संघाटकस्तत्र समागत्य संस्तारकं याचते । तत्रयदि अन्यो मनुष्यो संस्तारकं दद्यात् स वा प्रथमसंघाटकयाचितोऽन्यं तदा स तस्य कल्पते यः पुनः प्रणयितः स तेनान्येन वा दीयमानो न कल्पते । तथा च विपरिणामद्वारं मुक्त्वा शेषद्वाराणामतिदेशमाह
[भा. ३४३७]
अहभावो लोयण धम्मकहणवोच्छिन्नमन्नदाराणि । नेयाणि तहाचेव उजवउ छट्ठ दारम्मि ।।
वृ- यथा भावद्वारमालोयणत्ति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारादालोचनं श्रुत्वेति द्वारं धर्मकथनद्वारं व्यवच्छिन्नदारमन्यद्वारं चेति पञ्चद्वाराणि यथैवावभाषितद्वारेऽभिहितानि तथैव ज्ञेयानि षष्टं तु विपरिणामद्वारं साक्षादुक्तं । गतं लब्धद्वारमिदानीं संज्ञातिद्वारमाह
[भा. ३४३८]
सन्नायएवि एच्चिय दारा नवरं इमं तु नाणत्तं । आयरिएणाभिहितो गेण्हइ संथारयं अज्जो ।। सुद्धदसमी ठियाणं तेभी घेच्छामि तद्दिनं चेव । नायगिहे पडित्तो माएउ संथारतो भंते ।।
[भा. ३४३९]
वृ- यान्येव श्रुतादीनि षट् द्वाराणि लब्धद्वाराभिहितान्येतान्येव सज्ञातिकद्वारेऽपि द्रष्टव्यानि नवरं भावनायां यन्नानात्वं तदिदं वक्ष्यमाणंतदेवा-आयरिएणेत्यादि आचार्येणाभिहित आर्यसंस्तारकं गृहाण, एवमुक्तः सन् सज्ञातिकानां गृहमागमत् दृष्टः संस्तारको याचितो लब्धश्च अथवा सज्ञातिकैरयाचितैरेव सउक्तो ग्रहाण संस्तारकं ततस्तेनोक्तं यस्मिन् दिवसे संस्तारके स्वप्तुमारप्स्यते तस्मिन् दिवसे नेष्यामः । आचार्याश्चशुद्धदशम्यास्तत्र स्थितास्तत आगत्य शुद्धदशमी स्थितानां गुरुणामन्तिके ब्रूते आलोचयतिभदन्त मया ज्ञातिगृहे संज्ञातिकगृहे संस्तारकः प्रतिज्ञप्तो निभालितस्तिष्ठति ततो यत्र दिने संस्तारके स्वप्स्यते तद्दिवसमेव तस्मिन्नेव दिने गृहीष्यामः । एवमालोचितं श्रुत्वाऽन्यो याचते लभते च आनीतः पूर्व संघाटकस्याभवति न येनानीतस्तस्य गतं श्रुत्वाद्वारमपरः संघाटकोऽग्रेतनसंघाटकवृत्तान्तमनवज्ञाय यथाभावेन गत्वा याचते लभते तेनाप्यानीतः पूर्वसंघाटकस्या भवतिन तस्य, अपरे तुद्वयोरपि संघाटयोस्तं साधारणमाचक्षते यथा भावद्वारमपि गतमिदानीं साक्षाद्विपरिणामद्वारमाह
[भा. ३४४० ]
[ भा. ३४४१ ]
[भा. ३४४२ ]
विपरिणामे तहच्चिय अन्नोगंतूण तत्थ नायगिहं । आसन्नयरो गिण्हइ मित्तो अन्नोवि मं मोत्तुं ।। अन्नेवि तस्स नियगा देहिहि अन्नं य तस्स मम दाउं । दुल्लभ लाभ मणाउं ठियंमि दाणं हवति सुद्धं ।। सन्नायगिहे अन्नो न गेण्हएतेन असमणुनातो ।
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
३
उद्देशक:-८, मूल - १९०, [भा. ३४४२]
सत्तिविहवेसत्तीएय सोविहुनवितेन निव्विसति ।। वृ-तेन साधुना मया भदन्त ज्ञातिगृहे संस्तारकः प्रतिज्ञप्तोस्तित, तस्तस्मिन्नवेदिने समानेष्यते इत्यालोचितं श्रुत्वा अन्य आसन्नतरो मित्ररुपो वा ज्ञातिगृहं गत्वा तत्र तथैव संस्तारकस्वामिनं विपरिणामयति । स चान्यो विपरिणस्य गृह्णाति इदं वक्ष्यमाणमुक्त्वा तदेवाह-अन्ने वीत्यादि अन्येऽपि चतस्य निजकाः संस्तारकं दास्यन्ति यदिवामामामुंसंस्तारकं दत्वा तस्यान्यं संस्तारकं दद्याः ।अथवा अस्माद्दशेऽज्ञातोंच्छवृत्तिजीविनियत्दुर्लभदानंदीयतेतद्भवतिशुद्धमिह परलोकाशंसा विप्रमुक्तत्वात् तथा स्वज्ञातिगृहेऽन्योऽसंज्ञातिकस्तेन संस्तारकस्वामिना असमनुज्ञातो न गृह्णाति । अहं पुनः संज्ञातिकस्ततो व शय्यामेकवारमनुज्ञातस्यापि संस्तारकस्य ग्रहणे तथा सति विभवे यदि वा विभवाभावेऽपि स्वशक्त्या सोऽपि सज्ञातिकस्तेनात्मीयेन सज्ञातिके विना न निर्विशति उपभुङ्कते भक्तपानसंस्तरकादितस्मान्मम दातव्यएष संस्तारकइतिएवं विपरिणम्यानीतः पूर्वसंघाटकस्याभवति न येनानीतस्तस्यगतं विपरिणामद्वार मधुना धर्मकथाद्वारमुच्यते तथैवालोचनामाकान्यः संघाटक स्तत्रागत्य धर्मकथामारभते । ततो धर्मकथया तमत्यन्तमावर्त्य तं संस्तारकं याचते । स धर्मकथाश्रवणोपरोधतो न निषेष्धुंशक्तइतितस्मैदत्तवान् सोऽपिपूर्वसंघाटकस्या भवति, नयेनानीतस्तस्य । गतं धर्मद्वारं । सम्प्रति व्यवच्छिन्नद्वारमाह-भावना तस्य सज्ञातिकस्य याचितसंस्तारकविषये भावः । कुतश्चित्कारणात्व्यवच्छिन्नोऽन्येनचसंघांटकेनाभावेन याचित्वासमानीतःसयेनानीतस्तस्या भवति नपूर्वसंज्ञातिकस्य । अन्यद्वारभावना त्वियम्-पूर्वप्रकारेणतेनसंज्ञातिकेन गुरुणामन्तिके विकटेन कृते तत्श्रुत्वाऽन्यः संघाटकस्तत्र गत्वा संस्तारकं याचते । तत्रान्यो मनुष्योऽन्यं संस्तारकं यदि ददाति यदि वासएव पूर्वसंघाटकयचितः संस्तारकस्वामीपरमन्यंसंस्तारकंतदा कल्पतेपूर्वयाचितस्त्वनेनान्येन वा दीयमानोन कल्पते तथा चाह[भा.३४४३] सेसाणियदाराणितहविय बुद्धीयभासणियाई।
उद्धद्दारे वितहा नवरं उद्धंभिनाणत्तं ।। वृ-शेषाण्यपि विपरिणामजानि श्रुत्वादीनि द्वाराणि तथैव प्रागुक्त प्रकारेणैव बुद्धया परिभाव्य भाषणीयानि तानि च तथैव भाषितानि । गतं संज्ञातिक द्वारमिदानीमूर्ध्वद्वारमाह-ऊर्ध्वद्वारेऽपि तथा पूर्वोक्तप्रकारेण द्वाराणिश्रुत्वादीनि योजनी यानि नवरमूर्द्धनानात्त्वंतदेवभावयति । [भा.३४४४] आनेऊणनतिणेवासस्सय आगमंतुनाऊणं ।
माउल्लेज्ज हुच्छणेठवेइमावणोमग्गेज्जा ।। वृ- संघाटकेन क्वापि गृहे संस्तारको दृष्टो याचितो लब्धश्च आने तुमपि व्यवसितः । परं वर्षस्यागमनागमनंज्ञात्वा मापान्तरालेवर्षपतेदितिकृत्वानानेतुंतीर्णःशक्तस्तथामावर्षेणात्र प्रस्तारित आद्रीक्रियते मा वा अन्यः संघाटकः समागत्य मार्गयत् याचेत इति । छन्ने प्रदेशे कुड्येऽवष्टभ्य ऊर्चीकृतस्ततो गुरुसमीपेसमागत्य विकटयति । तच्च श्रुत्वा अन्य उपेत्यागत्य याचतेसचतेनानीतः पूर्व संघाटकस्या भवति, न येनानीतस्तस्य । गतं श्रुत्वा द्वारमिदानीं यथाभावद्वारं विवक्षुराह[भा.३४४५] पुच्छाए नाणत्तं केणुद्धकयंतुपुच्छियमसिद्धे ।
अन्नासढमाणीयंपिपुरिल्ले केइ साहारं ।। वृ-यथाभावद्वारेपृच्छायांनानात्वं किंतदितिचेदुच्यते-अन्यः संघाटकस्तत्रयथाभावेन गतस्तेन
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ८/१९० ऊर्ध्वकृतं संस्तारकं दृष्ट्रा चिन्तितं किं नामैष संयतेन ऊर्वीकृत उत गृहस्थेन यथा भावत एवं तेन संशयानेन पृष्टः-केनायमूर्वीकृत' इति गृहस्थैश्चन किमपि शिष्टं कथितं ततोऽन्येन संघाटकेनाशेठन संस्तारकोयाचितो लब्ध आनीतश्च । तथान्येनाशठेनानीतमपिसंस्तारकंपूर्वस्य संघाटकस्याभवन्तमाचक्षते । केचित्पुनर्द्वयोरपि संघाटकयोः साधारणं । अथ पृष्टे गृहस्थैराख्यातंगृहस्येनोर्वीकृतस्तथा यथाभावेन याचितोलब्धश्च । सोऽप्यानीतः पूर्वसंघाटकस्याभवति । अपरेतुद्वयोरपि साधारणमाहुः[भा.३४४६] छन्ने उद्घोवक्कतोसंथारो जइविसोअहाभावो ।
तत्थविसामायारी पुच्छिजइइतरहा लहुतो ।। वृ- यद्यपि संस्तारको यथाभावात् यथाभावेन गृहस्थैः छन्ने प्रदेशे उर्वोपकृतो ज्ञायते चैतत्तथापि तत्रैयंसामारी गृहस्थोऽवश्यमुक्तप्रकारेणपृच्छयते । इतरथा पृच्छाकरणाभावे प्रायश्चित्तंलघुको मासः । गतंयथाभावद्वारं । विपरिणामनधर्मकथाव्यवच्छिन्नभावान्यद्वाराणिपूर्ववत्भावनीयानि । तथाचाह[भा.३४४७] सेसाइंतहचेवय विपरिणामाइयाइंदाराई ।
___ बुद्धीए विभासेजा एतो वुच्छंपभुद्दारं ।। वृ- शेषाणि विपरिणामादीनि द्वाराणि बुद्ध्या यथा प्रागभिहितानि तथैव परिभाव्य विभाषेत प्रतिपादयेत ।गतमुर्डीकृतद्वारमत ऊर्ध्वं प्रभुद्वारं वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.३४४८] पभुदारे विएवं नवरंपुन तत्थ होइअहभावे ।
एगेन पुत्तोजाइतो बिइएणपिया उतस्सेव ।। वृ- प्रभुद्वारेऽपि एवं पूर्वोक्तप्रकारेण श्रुत्वादीनि षटवाराणि ज्ञेयानि, नवरं पुनस्तत्र प्रभुद्वारे यथा भावे यथा भावलक्षणे अवान्तरभेदे नानात्वं भवति । एकेन संघाटकेन यथाभावेन पुत्रो याचित्तः । द्वितीयेन तस्यैव पिता द्वाभ्यामपि दत्तः स कस्या भवति तत आह[भा.३४४९] जोपभुतरओतेसिं अहवा दोहिंपिजस्स दिन्नंतु ।
अपभुम्मिलहुआणा एगतरपदोसतोजंच ।। वृ- तयोःपितापुत्रयोःमध्ये यः प्रभुतरस्तेन यस्य दत्तस्तस्या भवति । अथ द्वावपि प्रभूताभ्यामपि संभूय यस्य दत्तस्तस्या भवति यस्य तु प्रतिषिद्धस्तस्य नाभवति । अथाप्रभुणा दत्तं गृह्णाति गाथायां सप्तमीततीयार्थे तदा तस्यप्रायश्चितंचत्वारोलघवः । तथा आज्ञादयोदोषायच्चएकतरप्रद्वेषत आपद्यते प्रायश्चित्तं तदपि तस्य द्रष्टव्यमेकतरप्रद्वेषो नाम यः प्रभुः स संयतस्य चोपरि प्रद्वेषं यायात् । येन वा अप्रभुणा सता दत्तस्तस्य । [भा.३४५०] . अहवा दोन्निवि पहुणोताहे साधारणंतुदोण्हं पि ।
विप्परिणामादीणि उसेसाणितहेव भासेजा ।। वृ- अथवा द्वावपि पितापुत्रौ प्रभू, द्वाभ्यामपि च पृथक् पृथक् द्वयोः संघाटकयोरेनुज्ञातस्तदा तयोर्द्वयोरपि संघाटकयोः साधारणमाचक्षते संस्तारकं, तदेवं यथाभावे विशेषो दर्शितः । शेषाणि तु विपरिणामादीनि पञ्चपिद्वाराणि तथैवभावनीयानि यथा प्रागभिहितानि ।। साम्प्रतमुपसंहारमाह[भा.३४५१] एसविहीउभणितोजहियं संघाटएहिमगंति।
संघाडेह अलभंता तो वंदेनमगंति ।। वृ- यत्र संघाटकैः प्रत्येकं प्रत्येकं संस्तारका मृग्यन्ते तत्र एष प्रत्येकं प्रत्येकमानीतानां संस्तार
___
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : :- ८, मूल - १९०, [ भा. ३४५१]
३३७
कानामाभवन् व्यवहारविषये विधिरुक्तः । यत्र पुनरेकैकः संघाटको न लभते तदा वृन्दसाध्यानि कार्याणि वृन्देन कर्तव्यानीति न्यायात् संघाटकैरलभमाने वृन्देन समुदायेन मार्गयन्ति तत्र विधिमतिदेशत आह[भा. ३४५२] वंदे तह चैव गहणणुन्नवणाइ तो विही एसो । नवरं पुन नाणत्तं अप्पणणे होइ नायव्वं ।।
वृ-वृन्देनापि मार्गणे तथैव तेन प्रकारेण ग्रहणेऽनुज्ञापनायामादिशब्दादर्पणे च विधिरेष प्रागभिहितो द्रष्टव्यो नवरं पुनरर्पणे भवति नानात्वं ज्ञातव्यं । तदेवाह
[ भा. ३४५३ ]
सव्वेवि दिठरुवे करेहिं पुन्नंमि अम्ह एगयरो | अन्नो वा वाघो अप्पहिति जं भणसि तस्स ।।
वृ- संस्तारकस्वामिनं प्रत्युच्यते सर्वानप्पस्मान् दृष्टमूर्तान् कुरु अस्माकमेकतरः पूर्णे वर्षाकाले संस्तारकंयुष्माकमर्पयिष्यति । अथास्माकमेतेषां कश्चनापिव्याघातो भवेत् तदा अन्योऽपियत्त्वं भणसि तस्य समर्पयिष्यति
[भा. ३४५४]
एवं ता सग्गामे असती आनेज्ज अनगामातो । सुत्तत्थे काऊणं मग्गइ भिक्खं तु अडमाणो ।।
वृ- एवमुक्तप्रकारेण तावत्स्वग्रामे संस्तारकानयने विधिरुक्तोऽसति स्वग्रामे संस्तारकस्याभावे अन्यग्रामादपि आनयेत् । कथमित्याह- सूत्रार्थी कृत्वा सूत्रपौरुषीमर्थपौरुषीं च कृत्वा भिक्षामटनसंस्तारकं मार्गयति यदि पुनरन्यग्रामेऽपि प्रत्येकं संघाटकस्यालाभस्तदा अथपौरुषीं हापयित्वा तत्र वृन्देन गत्वा याचन्ते ।
[भा. ३४५५ ]
अदिट्ठे सामिम्मि उं वसिउं आनेइ बिइय दिवसंमि । खेत्तंमि उ असंते आनयनं खेत्तबहियातो ।।
वृ-यदि स्वग्रामे न दृश्यते संस्तारको दृश्यमानो वा न लभ्यते तदा स्वक्षेत्राद्विगव्यूतप्रमाणे अन्यग्रामे गत्वा याचनीयः । अथ न दृश्यते तत्र संस्तारकस्वामी तदा गृहे उषित्वा द्वितीयदिवसे संस्तारकमनुज्ञाय गृहीत्वा समागच्छन्ति । अथ स्वक्षेत्रे न लभ्यते तदा स्वक्षेत्रे संस्तारकस्याभावे स्वक्षेत्राद्वहिष्टादप्यानयनं संस्तारकस्य द्वित्रिदिनमध्ये कर्त्तव्यम् ।
[भा. ३४५६ ] सव्वेहिं आगएहिं दाउँ गुरुणो उ सेस जह वुड्डुं । संथारे घेत्तूण उवासेहो अनुन्नवणा ।।
वृ- सर्वैरपि संघाटकेः पर परतरग्रामेभ्यः समागतैः संस्तारकपरिपूर्णतायां सत्यां त्रय उत्कृष्टाः संस्तारकाः गुरोर्दातव्यास्ततः शेषैर्यथावृद्धं यथा रत्नाधिकतया गृहीतव्याः । तान् संस्तारकान् गृहीत्वा तदनन्तरमवकाशेन भवत्यनुज्ञापना । एतावता ग्रहणद्वारं अनुज्ञापनाद्वारं समापतितमित्यावेदितम् । [भा. ३४५७ ] जो पुव्वनन्नवितो पेसिज्जतेन होति उगासे ।
हेट्ठिल्ले सुत्तंमि तस्सावसरं इह पत्तो ।।
वृ- यः पूर्वमधस्तने प्रथमे पिण्डसूत्रे प्रेष्यमाणे-नावकाशोऽनुज्ञापितस्तस्यावसर इह प्राप्तस्ततः स
भण्यते
नाउण सुद्धभावं थेरा वियरंति तं तु उगासं ।
[भा. ३४५८ ]
22 22
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/१९० - सेसाण विजोजस्स उपाउग्गो तस्सतंदेति।। वृ-तत्र प्रेष्यमाणस्यावकाशमनुज्ञापयतः स्थविरा आचार्याः शुद्धं भावं ज्ञात्वा तमेवावकाशं वितरन्ति । अनुजानतेशेषाणामपियोऽवकाशीयस्यसाधोःप्रायोग्यस्तस्यतंददाति ।अत्रविधिमाह[भा.३४५९] खेलनिवातपवातेकालगिलाणेयसेहपडियरए ।
समविसमे पडिपुच्छा आसंखडिए अनुन्नवणा ।। वृ- यस्य खेलः श्लेषाम प्रस्पन्दते स गुरुन् अनुज्ञापयति भगवन् ! श्लेष्मापतति ततोऽन्यदवकाशान्तरमनुजानीत ।ततस्तस्यान्योऽवकाशोदातव्यः ।तथा निवातेधर्मे निपीड्यमानोयदिप्रवातमनुज्ञापयतितर्हितस्यप्रवातोदातव्यः । प्रवातेवातेपीडयमानस्य निवातःकालग्राहीद्वारमूलमनुज्ञापयति, । सतत्रस्थाप्यते, स्लानस्यसमीपेशैक्षस्यप्रतिचारकः शिक्षाद्वयंग्राहयित्वाशैक्षकस्यसमीपेसमविषमायां भूमौ यस्य पार्थाणि दुःस्वयतो सोऽध्यास्यायां भूमौ स्थाप्यते । यो यं पुनः पुनः प्रतिपृच्छति स तस्य पार्श्वेआसंखडिकाःस्वस्वतरकस्यपाघे एवमनुज्ञापनासाधूनांभवति । आचार्येणचशुद्धभावमवगम्य तथैवानुज्ञायते उपसंहारमाह[भा.३४६०] एवमणुन्नवणाए एयंदारं इहं परिसमत्तं ।
एगंदियादि दाराएत्तो उहूं पवक्खामि ।। वृ- एवमुक्तप्रकारेणसाधूनामनुज्ञानायांभणितायामेतत्अनुज्ञापना लक्षणंद्वारमिह परिसमाप्तमत ऊर्ध्वंतुएकाङ्गिकादीनि द्वाराणिप्रवक्ष्यामि ।प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति[भा.३४६१] असंघातिमेव फलगंघेत्तव्यं तस्सअसतिसंघाई ।
दोमाइतस्स असती गेण्हेज अहाकडा कंबी ।। वृ- पूर्वमसंघातिममेव फलकं गृहीतव्यं तस्यासत्यभावे संघातिमं किं विशिष्ट मित्याह-द्वयादि फलकात्मकंद्विफलकात्मकमादिशब्दात्रिफलकात्मकंचतुःफलकात्मकंवागृह्णीयादितियोगः । तस्य फलकसंघातात्मकस्य संस्तारकस्याभावे यथाकृताः कम्बी गृह्णीयात् । गृहीत्वातन्मयः संस्तारको विधीयते ।तत्रयानमन्तिकंव्यस्ताः सान्तराः क्रियन्तेनिरन्तराभिः प्राणजातेर्विराधनांएतच्चफलकेष्वपि द्रष्टव्यं । तथा चाह[भा.३४६२] दो मादिसंतराणि उकरेइमा तत्थ ऊनमंतेहिं ।
. संथरसेणणोन्ने पाणादिविराहणाकुज्जा ।। वृ-द्वयादीनिफलकानिनमनशीलानिसान्तराणिकरोति । किमर्थमित्याह-तत्रद्वयादिफलकात्मके संस्तारके नमभिः फलकैरन्योन्यं संस्तारके प्राणादीनां विराधना भवेत् । प्राणा द्वि त्रि चतुरिन्द्रि आदिशब्दाजीवादि परिग्रहः । गतमेकानिकद्वारमिदानीमकुचद्वारम् कुचस्पन्दनेन कुचतीत्य कुच इगुपान्त्यलक्षणः । कः प्रत्ययः यस्तथा बद्धः सन् न स्पन्दते सो अकुचो ग्राह्यो यस्तु कुचबन्धनः स परिहार्यस्तथा चाह[भा.३४६३] कुयबंधणंभि लहुगा विराधना होईसंजमायाए ।
सिढिलिज्जंतंभिजहा विराधना होइपाणाणं ।। [भा.३४६४] पवडेज बदुबद्धे विराधना तत्थ होइआयाए ।
जम्हा एएदोसा तम्हा उकुयं नबंधेजा ।।
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३९
उद्देशकः-८, मूल - १९०, [भा. ३४६४]
वृ-कुचंशिथिलंबन्धनं यस्य तस्मिन् कुचबन्धने संस्तारके गृह्यमाणे प्रायश्चित्तंचत्वारो लघुकाः । तथा विराधना भवति संयमे आत्मनि च यतस्तस्मिन शिथिल्यमाने शिथिलबन्धनतया प्रस्पन्दमाने प्राणानां विराधना भवति । एषा संयमविराधना दुर्बद्धे स प्रपतेत् । तत्रभवत्यात्मविराधना यस्मादेते दोषास्तस्मात् यथा कुचं शिथिलंभवेत्तथा नबन्धीयात् किन्तुगाढ बन्धनबद्धं कुर्यात् । [भा.३४६५] तद्दिवसंपडिलेहाईसी उक्खेतुहेर्सेउवरिंच ।
. रयहरणेणंभंडं अंकेभूमीए वा काउं ।। वृ-तदिवसं प्रतिदिवसं दिने दिने इत्यर्थः । भाण्डं संस्तारकादि लक्षणभीषत् उत्क्षिप्य अङ्के उत्सङ्गे भूमौ वा कृत्वा अध उपरिचरजोहरणेन तस्य प्रत्युपेक्षा कर्तव्या । [भा.३४६६] एवं तुदोन्निवारा पडिलेहा तस्स होइकायव्वा ।
सव्वे बंधेमोत्तुंपडिलेहा होइपक्खस्स ।। वृ-एवमुक्तेन प्रकारेणद्वौ वारौ प्रातरपराह्ने चतस्यसंस्तारकस्य प्रत्युपेक्षाभवतिकर्तव्या । पक्षस्य पक्षस्यान्तेपुनः सर्वान् बन्धान्मुक्त्वाच्छोटयित्वा प्रत्युपेक्षा भवति कर्तव्या ।गतमकुचद्वारम्। [भा.३४६७] उगममादीसुद्धोगहणादी जो ववन्नितोएस ।
एसोखलुपाउग्गो हेठिमसुत्तेचजोभणितो ।। वृ- य उद्मादि दोषशुद्धउगमोत्पादनादि दोषविशुद्धो यो वा एषोऽनन्तरमुपवर्णिथओऽग्रहणादौ ग्रहणेऽनुज्ञापनायां बद्ध एकाङ्गिकोऽकुचश्चयदिवा यो मणितोऽधस्तनसूत्रे ऋतुबद्धप्रत्येक सूत्रे द्वात्रिंशद्भङ्गेषुमध्ये प्रथमभङ्गवर्ती एषखलुप्रायोग्योवेदितव्यः ।। [भा.३४६८] कजंमिसमत्तंमीअप्पेयव्वोअणप्पिणणेलहुगा।
आणादी आदोसा बिइयं उट्ठाण हियदड्डो ।। वृ-कार्येसमाप्तेसतिनियमात्संस्तारकोऽर्पयितव्योअनर्पणेप्रायश्चित्तंचत्वारोलघुकाः आज्ञादयश्च दोषाः । अत्रापि द्वितीयपदमपवादपदं यदि रोगस्योत्थानं प्रवर्तते । स्तेनैर्वापृतोऽग्निना वा कथमपि दग्धस्तदानार्पणमिति । तदेवंभावितं वर्षावाससूत्रं, (सं) प्रतिवृद्धावाससूत्रभावनार्थमाह[भा.३४६९] वुड्डावासेचेवंगहणादि पदाउ होतिनायव्वा ।
नाणत्तखेत्तकाले अप्पडिहारीयसो नियमा ।। वृ-वृद्धावासेऽप्येवं पूर्वोक्तेन प्रकारेण ग्रहणादीनि पदानि भवन्ति ज्ञातव्यानि भवन्ति । किमुक्तं भवति । यथा प्राक् वर्षावासे ग्रहणानुज्ञानकाङ्गिका कुचप्रायोग्य लक्षणानिपञ्च द्वाराण्यमिहितानि । तथा वृद्धावासेऽप्यनुगन्तव्यानि तु शब्दो विशेषणो स चैतद्विशिनष्टि । वृद्धावासे ऋतुबद्धेऽप्येष एव विधिरितिनवरमत्रनानात्वं क्षेत्रेकालेचतथा नियमादप्रतिहारीसवृद्धावासयोग्यःसंस्तारको गृहीतव्यः । [भा.३४७०] काले जापंचाहं परेणवाखेत जाव बत्तीसा ।
अप्पडिहारी असती मंगलमादीसुपुव्वुत्ता ।। वृ-इह वर्षावासेसंस्तारकस्यानयने कालतउत्कर्षेण त्रीणिदिनान्युक्तानि ।अत्रतुवृद्धावासेकाले कालमधिकृत्य यावत्पश्चाहं पञ्चदिनानि ततः परेण वा आनयनं द्रष्टव्यम् । क्षेत्रतो यावत् द्वात्रिंशत् योजनानि तथा अप्रतिहारिणोऽसत्यभावे संस्तारकस्य यानि मङ्गलादीनि पूर्वमुक्तानि तानि प्रयोक्तव्यानि
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-८/१९१ मू. (१९१) थेराणंथेरभूमिपत्ताणंकप्पइदंडए वाभंडए वा छत्तएवा मत्तएवा लट्ठिया वाचेले वा चम्मेवा चम्मपलिच्छेयणएवा अविरहिएओवासे ठवेत्ता गाहावइकुलं पिंडवायपडियाएपविसित्तएवा निक्खमित्तएवा, कप्पइण्डंसंनियट्टचारीणंओग्गहं अनुन्नवेत्तापरिहरित्तए । [भा.३४७१] वुड्डो खलुसमधिगतो अजंगमो यजंगमविसेसे ।
अविरहितोवावुत्तोसहाय रहिएइमाजयणा ।। वृ-अनंतरसूत्रेवृद्धः खलुसमधिकृतोऽनेनापिसूत्रेणवृद्ध एवउच्यतेस्थविर वृद्धशब्दयोरेकार्थत्वात् ततः पूर्वसूत्रादनंतरमस्यसूत्रस्योपन्यासो नवरंस पूर्व सूत्रे वृद्धोऽजंगमो जंधाबलपरिहान उक्तोऽत्र तु जङ्गमविशेषो न सर्वथा जङ्घावलपरिहीनो वक्तव्योऽथवायं विशेषः पूर्वसूत्रे योधिकृतो वृद्ध उक्तः ससहायैरविरहित उक्तोऽत्रतु यः सहाय रहितस्तस्य सामाचारी प्रतिपाद्या तथा चाह-सहायरहिते इयमधिकृतसूत्रप्रतिपाद्या यतना अनेन सम्बधेनायातस्यास्य व्याख्या-स्थविराणां जरसा जीर्णानां स्थविरभूमिं प्राप्तानां सूत्रार्थतदुभयोपेतानामित्यर्थः । कल्पेन दण्डविदण्डादिभेदभिन्नं भण्डकं अनेक विधानि उपकरणानि च्छत्रकं प्रतीतं मात्रकमुच्चारादिसत्कं लष्टिका दण्ड विशेषः चेलंकल्पादि चर्मतलिकादिरुपं चर्मपरिच्छेदनकं वध्रा । एतान् अविरहिते अवकाशे स्थापयित्वा गृहपतिकुलं पिण्डपातप्रतिपाताय प्रवेष्टं वा निःक्रमितुं वा कल्पते सन्निवृत्तवाराणां भिक्षाचर्यातः प्रत्यागतानां स्थविराणां द्वितीयमपिवारमवग्रहमनुज्ञाप्य परिहर्तुधारणया परिभोगेनचेत्येषसूत्राक्षरमात्रार्थः । विशेष व्याख्यातुभाष्यकृता क्रियतेतत्रयानि पदानि व्याख्येयानि तानिदर्शयति । [भा.३४७२] दण्ड विदण्डे लट्ठी विलट्ठी चम्मोय चम्मकोसेय ।
__चम्मस्सयजेच्छेयाथेरा वियजेजराजुणा ।। वृ- दण्डो विदण्डः यष्टिर्वियष्टिः चर्म चम्मकोशः चर्मणश्च ये च्छेदास्ते चर्मपरिच्छेदनकास्ते च व्याख्येयास्तत्र प्रथमतःस्थविरपदमाचक्षतेस्थविरा अपिच ये जराजीर्णास्तेद्रष्टव्याः । [भा.३४७३] आयवताण निमित्तंछत्तं दंडस्स कारणंवुत्तं ।
कीस ठवेईपुच्छास दिग्धथूरो उदुग्गट्ठा ।। वृ-आतपउष्णेन परितापना तस्य त्राणार्थच्छत्रकंगृह्णाति,दण्डस्यउपलक्षणमेतत् । विदण्डादीनां ग्रहणेकारणंपूर्वं निशीथे कल्पेचभणितं । अथ कस्माद्दण्डंस्थापयति । एषा पृच्छा । अत्रोत्तरंदण्डको दीर्ध:स्थिरश्च। ततस्तंदु व्याघ्रादिपरिवारणनिमित्तिपरिवहति ।सम्प्रतिभाण्डादिपदव्याख्यानार्थमाह[भा.३४७४] भंडंपरिगहोखलु उच्चारादीय मत्तया तिन्नि ।
अहवाभंडगगहणेनेगविहं भंडगंजोगं ।। वृ-भाण्डकं खलु पतद्गह उच्यते उच्चारादौ च आदि शब्दात् प्रश्रवणे श्लेष्मणि चेति परिग्रहस्त्रीणि मात्रकाणि भवन्ति । तद्यथा-उच्चारमात्रकं प्रश्रवणमात्रकं श्लेष्ममात्रकं चेति । अथवा भाण्डकग्रहणेनानेकविधंभाण्डकंगृहीतंद्रष्टव्यं । [भा.३४७५] चेलगहणे कप्पा तसंथावर जीवदेहनिप्फन्ना ।
दोरेयराव चिलिमिलि चम्मतलिगावकत्तिव्व ।। वृ-चेलग्रहणेन त्रसस्थावरजीवशरीरनिष्पन्ना ऊर्णिकसूत्रिकरुपा इत्यर्थः कल्पाः परिग्रह्यन्ते । चिलिमिलिनमिति जवनिका सादवरकमयी इतरा वा द्रष्टव्या चर्ममयतलिका उपानत् कृत्तिर्वा
.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४१
उद्देशकः-८, मूल- १९१, [भा. ३४७५] औपग्रहिकोपग्रहण विशेषरुपा ।। [भा.३४७६] अंगुठ अवरकाणुतहकोसगच्छेयणंतुजे वद्धा ।
तेच्छिन्नसंघणट्ठा दुखंड संधाण हेउंवा ।। वृ-चर्ममयः कोशः चर्मकोशः सोङ्गुष्ठस्ययदिवाअवरपाणुपार्णिका तस्या परिरक्षणाय ध्रियते । अथवा नखरदनादेरौपग्रहिकोपकरणविशेषस्य चर्ममयः कोशश्चर्मकोशः ये तु बध्रास्ते चर्मपरिच्छेदनकमित्युच्यते । ते च च्छिन्नसन्धानार्थमथवा द्विखण्डसन्धानहेतोर्धियन्ते । तदेवं विषमपदानि व्याख्यातानि ।सम्प्रति दण्डादि उपकरणस्थानचिन्तां चिकीर्षुराह[भा.३४७७] जइय ठवेइ असुने नयबेईदेज्जहेत्थ उहाणं ।
लहुगोसुत्तेलहुगा हियंमिजंजत्थपावति उ ।। वृ- यदित्वशून्ये अविरहिते प्रदेशे दण्डाद्युपकरणं स्थापयति न च कस्यापि संमुखमेवं ब्रूते अत्र दद्यादवधानमुपयोगमिति, तदा तस्य प्रायश्चित्तं लघुको मासः । अथ शून्ये स्थापयति तदा चत्वारो लघुकास्तथाशून्ये मुक्तेस्तेनैश्चापहृते यत्यत्रजधन्येमध्यमे उत्कृष्टे वा उपकरणे प्रायश्चित्तमुक्तंतत् प्राप्नोति । अत्रपरस्यावकाशमाह[भा.३४७८] एयंसुत्तंअफलं जंभणियंकप्पत्तिथेरस्स ।
भणतिसुत्तनिवातो अतिमहल्लस्सथेरेस्स ।। वृ-चोदकः प्राहः-यद्येवमशून्येशून्येचप्रदेशे उपकरणेदोषस्तर्हितत्सूत्रमफलविषयं यदुक्तं कल्पते अविरहिते अवकाशे स्थापयित्वेत्यादि सूरिराह-भण्यते अत्रोत्तरं दीयते । अस्य सूत्रस्य निपातो अतिमहतोऽतिशयेन गरीयसः। " [भा.३४७९] गच्छानुकंपणिज्जोजेणठवेउणकारणेणंतु ।
हिंडइजुन्नमहल्लोतंसुणवोच्छंसमासेनं ।। वृ- सोऽति वृद्धो महान् गच्छस्यानुकम्पनीयः परं येन कारणेन सजीर्ण महान् एकाकीभूतोऽविरहिते प्रदेशे उपकरणंस्थापयित्वा भिभक्ष्यां हिण्डतेतत्कारणंसमासेन वक्ष्ये तच्च वक्ष्यमाणंशृणु । [भा.३४८०] सोपुन गच्छेणसमंगंतूणमजंगमो नवाएइ ।
गच्छाणुकंपणिज्जो हिंडइथेरो पयत्तेणं ।। वृ-सपुनरजङ्गमो गच्छेन समंगंतुं न शक्नोति, ततः स गच्छस्याऽनुकम्पनीय इति कृत्वा स्थविरो वक्ष्यमाणेन प्रयत्नेनयतनया हिण्डतो । तमेव प्रयत्नमाह[भा.३४८१] अतक्किय उवहिणाउथेरा भणिआयलोयणिज्जेन । .
संकमणेपट्ठवणंपुरतोसमगंचजयणाए ।। वृ-यमुपधिनकोऽपितर्कयति विशेषतः परिभावयतितेनात्कारणीयेनोपधिनाअतएवालोचनीयेन लोभगोचरतामति क्रान्तेन परिस्थाप्य मासकल्पप्रायोगस्य वर्षावास प्रायोगस्य वा क्षेत्रस्य संक्रमणे कर्तव्ये आचार्येण ते स्थविरा अतिमहान्तो भणिताः पुरतः समकं वा यतनयावल्यतां तत्र यदि प्रतिभासते तर्हि पुरतोऽग्रे साधुभिः सह तस्य प्रस्थापनं क्रियते । अथ न शक्नोति पुरतो गन्तुंतदा समकं नीयते । कथमित्याह-यतनया तामेव यतनामाह
[भा.३४८२] संघाडगएगणवासमगंगेण्हंतिसभएतेउवहिं ।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
व्यवहार-छेटसूत्रम् -२- ८/१९१ किति कम्मदवं पढमा करेंति तेसिं असतिएगो ।। वृ- यदि गच्छेन समं व्रजति ततः सुन्दरमेव सकलस्यापि गच्छस्य तत्साराकरणात् । अथ समकं गन्तुं न शक्नोति तदा साधुसंघाटकेन समंसाधुसंघाटकस्याभावे एकेन वा साधुना समं व्रजति । तत्र योतौसहायौदत्तौतौ तस्योपकरणंगृह्णीतः । परिवहतः । यदातुचौरभयेनसमयंस्थानंतदासमस्तमपि उपधिकल्पादिलक्षणंगृह्णीतोगृहीत्वासस्थविरोयथाजातः-कृत्वाअग्रेक्रियते ।ततः समयस्थानलङ्घने कृतिकर्मविश्रामणांतस्यकुरुतः कृत्वाद्रवंपानीयंसमर्पयतः तदनन्तरंप्रथमालिकांकास्यतः । तयोर्द्वयोः साध्वोरभावे एकः समस्तंप्रागुक्तंकरोति । [भा.३४८३] जइगच्छेजाहिगरणोपुरतो पंथे यसोफिडिज्जाहि ।
तत्थ उठवेज्जा एग रिकंपडिपंथगप्पाहे ।। वृ- अथैकोऽपि सहायो न विद्यते तदा स्थविर एकाक्यपि पुरतः प्रवर्त्यते । तत्र यदि सार्थादिवशतस्त्वरितंगच्छन्यदिवापथिपरिरयादिनासस्फिटितोभवेत्तत्रएकंसाधुंरिक्तमुपकरणरहितं स्थापयेत् । अथ तत्र शरीरापहारिस्तेन भयं दुष्ट व्याघ्रादि स्वापदभयं वा ततः स मोक्तुं न शक्यतेतर्हि अग्रेतनस्थानात्प्रतिनिवर्तमानं पथि कमप्याहे इति सन्देशापयेत् । तथा अग्रे साधुसमुदायो व्रजन्नास्ते तस्मात्त्वरितमागम्यतामिति । सम्प्रति यथास स्फिटितो भवति तथा प्रदर्शयति । [भा.३४८४] सारिक्खकंडणीए अहवा वातेन हुजपुठोउ ।
एवं फिडितोहुजा अहवावी परिरएणंतु ।। [भा.३४८५] कालगए वसहाएफिडितो अहवाविसंभमोहुजा ।
पढमबियतोवएणवगामपविठ्ठो वजो हुजा ।। वृ-पथि गच्छतो मार्गद्वयं तत्र येन पथा गच्छो गस्तस्मादन्यस्मिन् पथि केचित्साधु सदृशाः पुरतो गच्छन्तो दृष्टास्ततः साधव एते गच्छन्तीति सादृशन्तीति सादृश्य कर्षिन्याविप्रलब्धः सन् तेन पथा गच्छेदथवाअपान्तरालेस वातेन स्पृष्टः स्यात्ततो गन्तुंनशक्नोति । एवममुना प्रकारेणस स्फिटितोभवेत् । अथवातथाविधमहागर्तयापर्वतस्य नद्यावापरिरएणसस्थविरोव्रजन्गच्छस्फिटितः स्यात् यदि वा यस्तस्य सहायो दत्तःसकालगत इति स्फिटित एकाकी संजातः । अथवा संभ्रमेस्वापदसंभ्रमे वात्वरितंसार्थेनसह पलायमानेगच्छेस्थविरःशनैर्बजस्फिटितोभूयात् । यदिवा प्रथमेन क्षुत्परीषहेन पीडितः सन् यः स्थविरो ग्रामं व्रजिकां वा प्रविष्टो भवेत् । गच्छश्च स्तेनादिभयेन सार्थेन समं त्वरितं व्रजतिसगच्छात स्फिटति । [भा.३४८६] एएहिंकारणेहिं फिडितोजो अट्ठमंतुकाऊण ।
अनहिंडतोमगइइयरेविय तंविमग्गंति ।। वृ- एतैरनन्तरोदितैः कारणै? गच्छात् स्फिटितः सोऽष्टमं षष्टं चतुर्थं वा कृत्वा भिक्षामटन् गच्छं मार्गयति अन्वेषयति इतरेऽपि च गच्छसाधवस्तं स्थविरं विमार्गयन्ति । अथ ते गच्छसाधवः सार्थेन समंव्रजन्तो यदि सार्थं मुञ्चति तदास्तेनैरपहियन्तेवनदावेन दह्यन्तेदुष्टेन वास्वापदेन केनापिगृह्यन्ते । तत गवेषयितुंन शक्नुवन्ति तर्हि स्थविरेणावश्यमुक्तप्रकारेणमार्गणा कर्तव्या । [भा.३४८७] अहपुननसंथरेजा.तोगहितो नेय हिंडतो भिक्खं ।
जहतरेजाहि ततोठवेज्जताहे असुन्नम्मि ।।
ज
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - १९१, [भा. ३४८७]
वृ-यदिचतुर्थेनषष्ठेनाष्टमेन वागवेषणंकजुन संस्तरेत्ततस्तदातदुपकरणमशून्येप्रदेशेस्थापयेत् । तत्रापियानि वर्जनीयानिस्थानानि तानि प्रदर्शयति[भा.३४८८] अह पुन ठविज्जा मेहिंतुसुन्नगिकम्म कुत्थिएसुंवा ।
नाणुनवेज दीहंबहुभुंजपरिच्छए पत्तं ।। [भा.३४८९] तिसुलहुगदोस लहुगोखद्धाइयणेय चउलहूहोति। ।
चउगुरुगसंखडीए अप्पत्तपडिच्छमाणस्स ।। वृ- अत्राद्यगाथा पदानां द्वितीयगाथोक्त प्रायश्चित्तैः सह यथासंख्येन योजना सा चैवमथ पुनः स्थापयेदेषु वक्ष्यमाणेषु स्थानेषु गाथायां तृतीया सप्तम्यर्थे । ततः प्रायश्चित्त संभवस्तत्र यदि शून्ये स्थापयतिचतुर्लघु ।आग्निकर्मिकायामपिशालायांस्थापनेचतुर्लघुका, अग्निनायदिकथमप्युपकरणस्य दाहस्तदातन्निष्पन्नमपिप्रायश्चित्तं,जुगुप्सिते जुगुप्सितगृहेषुस्थापयतश्चतुर्लघु ।तस्मादेतानिस्थानानि वर्जयित्वा वक्ष्यमाणेषुस्थानेषुस्थापयेत् । यत्रस्थापयति तेअनुज्ञापयितव्याः ।अननुज्ञापनेमासलघु दी( भिक्षाचर्यां करोतिमासलघु । बहुसु जति प्रायश्चित्तं चत्वारो लघवो भवन्ति । खद्धाइयणे इति खद्धस्य प्रचुरस्य अदने भक्षणे सतीत्यर्थः । तथा अप्रातं संखडिं प्रतीक्षमाणस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । सम्प्रतियेषु स्थानेषुस्थापयेत्तानिदर्शयति[भा.३४९०] असतीएमणुनाणंसव्वोवहिणा व भद्दएसुंवा ।
देसकसिणेवघेत्तुं हिंडइसइलंभे आलोए ।। वृ- यदि समनोज्ञाः सन्ति तर्हि तेषूणकरणं स्थापयितव्यम् । तेषामसत्यभावेऽमनोज्ञानामपि असांभोगिकानामप्युपाश्रये स्थापयेत् । यदि वा सर्वेणाप्युपधिना गृहीतेन हिण्डते यदि शक्तिरस्ति, अशक्तौ पार्श्वस्थादिष्वपिस्थापयति । यदि वा यथा भद्रकेषु गृहेषु स्थापयति देसकसिणे वा घेत्तमिति समस्तस्योपधिर्देशभूतानि यानि कृत्स्नानिपरिपूर्णानि कल्पादीनितानिगृहीत्वा भिक्षामटति । अशक्ती तान्यपि मुक्त्वा परिभ्रमति । तत्रसति लाभेतेषु गृहेषु भिक्षामटतियेष्वटन् उपकरणंपश्यति । [भा.३४९१] असतीए अविरहियम्मिनितिक्कादीण अंतीएठवए ।
देजह उहानंतिय जावउ भिक्खं परिभमामि ।। वृ- असति अविद्यमाने भावे अविरहिते प्रदेशे नैत्यकादीनां नैत्यिको ध्रुवकर्मिको लोहकारादिरादिशब्दात्मणिकारशङ्ककारादिपरिग्रहस्तेषामन्तिकेस्थापयेत्ब्रूतेच-दद्यादस्योपकरणस्यावधानंयावदहं भिक्षां परिभ्रमामि[भा.३४९२] उवेति गणयंतो वासमक्खं तेसिबंधिउं ।
आगतो रक्खियाभेत्तितेन तुब्भेव्वियाइमे ।। वृ-तेषांध्रुवकार्मिकप्रभृतीनांसमक्षंगणयन्बध्वास्थापयति ।वाशब्दःस्थापनाविषयप्रकारान्तरमूचने आगतश्च सन् द्वितीयमपि वारमवग्रहमनुज्ञापयति । कथमित्याह-भोइत्यामन्त्रणे युष्मामी रक्षितान्यमूनि नयुष्मदीयानीत्यनुजानीतमांगृहन्तमिति । [भा.३४९३] ठुणवन्नहा गंति केन मुक्कोत्तिपुच्छत्ती ।
रहियं किंघरं आसी को परोवइहागतो ।। वृ-इहयदातेषांसमक्षमुपकरणंबध्वास्थापयतितदासामिज्ञानांग्रन्थिंबध्नातिततः आगतः सन्
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ८/१९१ तं प्रलोकयति मा केनाप्युन्मुच्य किंचित् हृतं स्यात्तत्र यदि तथैव ग्रन्थिं पश्यति ततः पूर्वोक्त प्रकारेणद्वितीयमवग्रहमनुज्ञापयति अथग्रंथिमन्यथापश्यति,ततोब्रूतेग्रंथिरुन्मुक्तः छोटितइतिपृच्छति तदा । किमितिक्षेपेरहितंशून्यं गृहमासीत्को वा अपर इह समागतइति । [भा.३४९४] नथिवत्थुसुगंभीरतंमेदावेहमाचिरा |
नदिट्टोवा कहं पत्तो तेन तोउचउइहं ।। वृ-ममोपकरणमध्येयवस्तुसुगंभीरमतिशोभनंतन्नास्तितदर्शयततद्वस्तुमा चिरकालीकुरु ।अथ नगृहीतंमयानापिकोऽप्यागच्छन्द्दष्टस्तत आह-न दृष्टो वा कथमत्रागच्छन्स्तेन कउपयाति उत्परकः । अवश्यंस दृष्टः स्वयं वागृहीतमितिभावः । [भा.३४९५] धम्मो कहिजतेसिंधम्मट्टा एव दिन्नमन्नेहिं ।
तुब्भारिसेहिएयंतुब्भेसुयपच्चतोअम्हं ।। वृ-धर्मस्तेषां धुवकर्मकप्रभृतीनां कथ्यते । कथयित्वा च पर्यन्ते सं(स)टंकमानीयमिदमुच्यतेधर्मार्थमेव युष्माद्दशैरन्यैरेतत् उपकरणंमह्यं दत्तं युष्मासु च विपयेऽस्माकमतीव प्रत्ययो विश्वासस्ततः किमित्याह[भा.३४९६] तो ठवियंणे एत्थ दिज उतंसावया इयंअम्हं ।
जइदंती रमणिजं अदेंते ताहे इमंभणति ।। वृ- यत एवं तस्मात् श्रावका यन्नोऽस्माकमत्र स्थापितं तदिदमस्माकं दीयतामेवमुक्ते यदि ददति ततो रमणियंसुन्दरं, अथन ददाति ततोऽददतस्तानिदं वक्ष्यमाणंभवति तदेवाह[भा.३४९७] थेरोत्ति काउंकासुमाअवन्नंसंती सहाया बहवो ममन्ने ।
जउग्गमेस्संतिममे यमोसं खित्ताइ नाउंइतिवेअदेंते ।। वृ-स्थविर इति कृत्वामा ममावज्ञां कार्युर्यतः सन्ति ममान्ये बहवः साहाया ये क्षेत्रादिज्ञात्वा क्षेत्रे कालादिज्ञात्वा क्षेत्रकालादिकमपुष्य मामेतत्मोषमुद्गमयिष्यन्ति इत्येतत्तानददतः प्रतिब्रूते । [भा.३४९८] उवही पडिबंधेणंसोएवं अच्छइ तहिंथेरो ।
आययिपायमूला संघाडेगो व अहपत्तो ।। वृ- उपधि प्रतिबन्धेनः स स्थविरस्तत्र एवमुक्तप्रकारेण तिष्ठति तावत् यावदाचार्यपादमूलात् संघाटक एकोवा साधुः समागच्छतिअथ सोऽपि प्राप्ततर्हि यतैः कर्तव्यं तदुपदर्शयति- [भा.३४९९] तेविय मग्गंतिततोअदेंते साहितिभोइयाईणं।
एवंतुउत्तरुत्तरजा राया अहव जादिन्नं ।। वृ-तेऽपिआचार्यपादमूलादागताःसाधवस्तान्ध्रुवकर्मिकादीन्मार्गयन्ति याचन्तेततो यदिन ददति तर्हितान् अददतोभोजिकादीनां नगरप्रधानपुरुषादीनांसाधयन्तिकथयन्ति । अथतत्रापिन किमप्यनुशासनं तर्हि ततोऽपिबृहतां बृहत्तराणां कथनीयम् । एवमुत्तरोत्तरस्य कथनं तावत् यावत् राजा अथवा यावद्दत्तं भवतितावत्कथनीयम् । . [भा.३५००] अहपुन अक्खयचिठे ताहे वो चोग्गइंअनुन्नवए ।
तुब्भच्चयं इमंतिय जेनभेरक्खियं तुमए ।। वृ-अथपुनस्तत्उपकरणमकृतंतिष्ठतितदाद्वितीयमवग्रहमनुज्ञापयतियथाइदंसमस्तमप्युपकरणं
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - १९१, [भा. ३५०० ]
३४५
युष्मदीयं येनेदंयुष्माभी रक्षितंतस्मान्मां गृह्यन्तमनुजानीतेति एतावता कप्पतिहंसन्नियट्टचाराणां दोच्चंपि उग्गहं अनुन्नावित्ते ति व्याख्यातम् । [भा. ३५०१]
घेत्तुं वहिं सुन्नघरं व भुंजेक्खिनोव तत्थेव उच्छन्नदेसे । छन्नासती भुंजइ कच्चगेऊ सव्वोवि यं भाणे करे तु कप्पं । ।
वृ- गृहीत्वा उपधिं शून्यगृहे गत्वा भुंक्ते, । अथ मार्गपरिश्रमणे भिक्षाटनेन खिन्नः परिश्रान्तस्तर्हि तत्रैव छन्ने आवृत्ते प्रदेशे भुङ्क्ते । अथच्छन्नप्रदेशो नास्ति तर्हि कञ्च्चगे चडुगे सर्वं भाजनादपवृत्य भाजनस्य च कल्पं कृत्वा भुङ्क्ते । [भा. ३५०२ ]
मज्झे दवं पिवत्तो भुत्ते वा तेहिं चेव दावे ति । नेच्छे वामोयत्तणएमेवय कच्चए डहरे ।।
वृ- मध्ये भोजनमध्यभागे किञ्चिभुंक्ते इत्यर्थः । द्रवं पिबन् पातुंकामो वा भुङ्क्ते वा परिपूर्णे तैरेव गृहस्थैर्दापयति मात्र कात्पानीयम पवर्त्तापयति । अपवर्ताप्यद्वाभ्यां कृत्वा पिबति । अथ नेच्छति गृहस्थोपवर्तयितुं ततो वामहस्तेन स्वयमपवर्त्य एकेन हस्तेनाञ्जलिं कृत्वा पिबति । तथा यदि क्षुल्लके चडुगे न सर्वं भक्तं माति तदायः पानीय पानविषयेविधिरुक्तः स एव अत्रापि द्रष्टव्यसत्था एवमेवा नैव प्रकारेण डहरे क्षुल्लके च दृष्टव्यं तथा चाहः[भा. ३५०३]
अप्पडिबज्झतगमो इयरेवि गवैसह पयत्तेणं । एमेव अडस्स वि नवरंगहिएण अडणंतु ।।
वृ- एवं यतनां कुर्वतो जिकोदिष्वपि अप्रतिबध्यमानस्य प्रतिबन्दमकुर्वतो गमो गमनं गच्छे भवति । इतरेऽपि च गच्छसाधवस्तं स्थविरं प्रयत्नेन गवेषयन्ति । गाथायामेक वचनं प्राकृतत्वात् । योऽप्यवृद्धः कारणतः कथमऽप्येकाकी भवेत्तस्याप्येवमेवानेनैव प्रकारेण यतना द्रष्टव्या । नवरंभिक्षार्थमटनं गृहीतेनोपकरणेन तस्य द्रष्टव्यं
मू. (१९२) नो कप्पइ निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा पाडिहारियं वा सागारिय संतियं वा सेज्जा संथारगं दोच्चंपि आग्गहं अननुन्नवेत्ता बहिया निहरित्तए ।
मू. ( १९३) कप्पइ अनुन्नवेत्ता ।
मू. (१९४) नो कप्पइ निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा सागारियसंतियं वा सेज्जा संथारगं दोच्चंपि ओम्ह अनुन्नवेत्ता बहिया नीहरित्तए, कप्पइ अनुन्नवेत्ता ।
मू. (१९५) नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा सागारिवसंतियंवा सेज्जासंथारगं सव्वप्पण अप्पिणित्ता दाच्चंपि ओग्गहं अनुन्नवत्ता अहिट्ठित्तए । कप्पइ अनुन्नवेत्ता !
[ भा. ३५०४ ]
संथारएसु पगएसु अंतर छत्तदंडकत्तिल्ले । जंगमथेरे जयणा अनुकंपरिहे समक्खाया ।। दोच्व अनुन्नवणा, भणिया इमिगावि दोच्चणुन्नवणा । नियउग्गहंमि पढमं बिइयं तु परोग्गहे सुत्तं
[भा. ३५०५ ]
वृ- संस्तारकेषु पूर्वसूत्रेष्वधिकृतेषु अन्तरा च्छत्र दण्ड कृत्तिचत्रि जङ्गमस्थविरे समस्तस्यापि गच्छस्यानुकम्पार्ह यतना अनन्तरसूत्रेण समाख्याता । सम्प्रति पुनः संस्तारकोऽनेन सूत्रेण भण्यते । एष सूत्रसम्बन्धः । अथवान्यथा सूत्रसम्बन्धस्तमेवाह दोच्चं वेत्यादि द्वितीयावग्रहानुज्ञापना जङ्गमस्थ
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ८/१९५ विरस्यानतन्तरसूत्रेण भणिता । इयमपि सूत्रेणाभिधीयमाना द्वितीयावग्रहानुज्ञापना ततोर्द्वितीयावग्रहानुज्ञापना प्रस्तावादिदं सूत्रं पूर्वसूत्रादन्तरमुक्तं नवरं प्रथममनन्तरसूत्रं निजकस्यात्मीयस्योपकरणस्यावग्रहेऽनुज्ञापना विषयं द्वितीयमधिकृतं तु परस्पर परकीयस्य शय्यातरसत्कस्यान्यसत्कस्य वा इत्यर्थः । अवग्रहऽनुज्ञापनायामेवमनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या नो कल्पते निर्ग्रन्थानां वा निर्ग्रन्थीनां वा प्रातिहारिकं शय्यासंस्तारकं शय्यातरसत्कमन्यसत्कं वा द्वितीयमप्यवग्रहमननुज्ञाप्यबहिनिहर्तु, नवरमनुज्ञाप्यपुनः कल्पते इति सूत्रसंक्षेपार्थः । सम्प्रतिनियुक्तिविस्तरः - [भा.३५०६] परिसाडीमपरिसाडी पुव्वंभणिया इमंतुनाणत्तं ।
पडिहारियसागारियतंचेवं तेबहिनेति ।। वृ- परिशाटिः यादृशः संस्तारको भवति यादृश्चा परिशाटिरेतौ द्वावपि पूर्वस्मिन्नेवाष्टमोद्देशके भणिताविदं त्वत्र नानात्वं तदेवाह-प्रातिहारिकं सागारिकसत्कं तमे व शय्यातरसंस्तारकमन्तः स्थितं बहिर्नयति । एतदेव सविस्तरंभावयति[भा.३५०७] परिसाडी परिसेहोपुनद्धारो य वणितो पुव्वं ।
अपरिसाडिगहणंवासासुयवणियं नियमा ।। वृ-पूर्वं परिशाटेः शय्यासंस्तारकस्य प्रतिषेधः कृतो यथान कल्पते परिशाटि: शय्यासंस्तारक इति ततः पुनरुद्धारोऽपवादः पूर्वमेव वर्णितो यथा ऋतुबद्धे काले निष्कारणं संस्तारका न कल्पन्ते तथा पूर्वमेवैतदपिवर्णितंयथा वर्षासुकाले नियमादपरिशादिः शय्यांस्तारकस्य ग्रहणंकर्तव्यमिति ।। . [भा.३५०८] पुनंमि अंतो मासे वासावासेविमं भवइसुत्तं ।
तत्थेवगवावेसे असतीतंचेय नुन्नवए ।। वृ-अन्तर्ग्रामस्य नगरस्य वामध्ये पूर्णेमासे वाबहिरवस्थातुकामानाभिदमधिकृतंसूत्रभवति यथा नकल्पन्तेऽभ्यन्तराणितृणफलकादीनि यैर्दत्तानितानिअनापृच्छयबहिर्नेतुमितितत्रप्रथमतस्तत्रैबहिः प्रदेशेऽन्यंतृणफलकादिमयंशय्यासंस्तारकंगवेषयेत् । असतिबहिः संस्तारकस्यालभ्यमानात्वनाभावे तमेवसागारिकंसत्कन्यसक्तं वाशय्यासंस्तारकनुज्ञापयेत् । यथा बहिर्याचित्तः शय्या संस्तारकः परंन लब्धस्ततो यूयमनुजानीतात्मीयं संस्तारकं येन बहिर्नयाम इति । यदि नानुज्ञापयति तदा तृणमयं संस्तारकविषये प्रायश्चित्तं मासलघु फलकमयसंस्तारकविषये चतुर्लधु । अत्रैवापवादमधिकृत्य विकल्पमाह[भा.३५०९] अहवा अवस्सघेत्तव्वयंमिदव्यंमि किंभवे पढमं । .
नयनं समणुन्ना वावि वजउवाजुहत्तातो ।। वृ-अथवेत्यपवादमधिकृत्य प्रकारान्तरोपदर्शने यदि नियमात्तत्संस्तारकद्रव्येबहिर्नेतव्यं न शक्यते तद्विना मोक्षसाधनं कर्तुमिति तर्हि प्रथमतः किं कर्तव्यं नयनं समनुज्ञा वा? आचार्य आह-अवश्यं नयनलक्षणेऽपवादे प्राप्ते पूर्वं नयनं कर्तव्यं पश्चादनुज्ञापना । यदि वा पूर्वमनुज्ञा कर्तव्या पश्चान्नयनं विपर्ययो वा यथोक्ता किमुक्तं भवति नापि पूर्वमनुज्ञापयेत् नापि नीत्वा पश्चादनुज्ञापयेत् । ततः पूर्वमनुज्ञापनपश्चान्नयनमित्येकान्तशुद्धोभङ्गः एषचभङ्गस्तदाद्रष्टव्यो यदायेदोषामासकल्पेवर्णितास्ते अन्तः सन्ति बहिर्न विद्यन्ते बहिश्चतृणफलकादीन्यनुज्ञाप्यमानानि न लभ्यन्ते तदा अभ्यन्तराणि येषां सत्कानिताननुज्ञाप्यनीयन्ते । अथान्तरं शिवादीनि कारणानि निर्गमनमुहूर्तश्चाति प्रत्यासन्नो न च
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल- १९५, [भा. ३५०९]
३४७ बहिस्तृणफकादीनि लभ्यन्ते तदा पूर्वनयनं पश्चादनुज्ञापनं यथा बहिर्याविचतानि तृणफलकादीनि परंनलब्धानि ततो युष्मदीयान्येव तत्र नीतानीत्यस्माकं तान्यनुजानीत । यदा तु कारणवशतो बहिरवश्यं गन्तव्यं बहिश्च तृणफलकादानि न लभ्यन्तेनचतानि विना साधवः संस्तरीतुंशक्नुवन्तिन तु येषामभ्यन्तराणि तृणफलकादीनि ते अनुजानन्तः संभाव्यन्ते न वाननुज्ञाप्यं तेषुबहिर्नीतेषु तेषामभिनवा तदा न पूर्वमनुज्ञापनं नापि नीत्वा पश्चादनुज्ञापनमिति । तदेवं पूर्णे मासकल्पे पूर्णेच वर्षाकल्पेचार्यविधिरुक्त एवमपूर्णेऽपिद्रष्टव्यं । तथा चाह[भा.३५१०] एमेव अपुन्नंमिवि वसही वाघाए अन्नसंकमणे ।
गंतव्वुवासयासतिसंथारो सुत्तनिद्देसो ।। वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेणपूर्णेमासकल्पेद्रष्टव्यंकथमित्याह-वसतेाधातेसतिउपाश्रयाभावे गन्तव्यमवश्यं जातं । तत्रान्यक्षेत्र संक्रमेण तत्र संस्तारकालाभे पूर्वप्रकारेण संस्तारको नेतव्यः । एव सूत्रनिर्देशः एषसूत्र विषय इतिभावः, तत्र पूर्वं नयनं पश्चादनुज्ञापनमितिभङ्गमधिकृत्य विधिमाह[भा.३५११] नीहरिउंसंथारंपासवणुच्चारभूमीभिक्खादी ।
गच्छेहगविज्झायं करेइमा तत्थआरुवणा ।। वृ-यदिकारणवशतः पूर्वमनुज्ञाप्यतृणफलकादिमयःसंस्तारको बहिनीतो यदिवातंवसतेाघाते बहिरन्यां वसतिगतवा तत्रसंस्तारकोऽननुज्ञाप्य नीत्वा स्थापितस्तर्हि शेषव्यापारपरित्यागेन नियमतः पश्चादनुज्ञापनाकर्तव्या । अथ नीत्वाप्रश्रवणभूमिमुच्चारभूमिंभिक्षादौ वागच्छेदथवास्वाध्यायंकरोति तत्रेयं वक्ष्यमाणाआरोपणा प्रायश्चित्तम् । तमेवाह[भा.३५१२] एएसुचउसुपितणो सुलहुगो यलहुगफलगेसु ।
रायदुठगहणेचउगुरुगा हुंति नायव्वा ।। वृ-एतेषुप्रश्रवणभूम्यादिषुचतुर्युस्थानेष्वननुज्ञाप्यप्रवृत्तौतृणेषुतृणमयसंस्तारकविषये प्रायश्चित्तं लघुकोमासः । फलकेषुविषये चत्वारोलघुकाः राजद्विष्टानाराजप्रतिषिद्धानांतृणफलकादीनाननुज्ञाप्य ग्रहणेचत्वारो गुरुकाभवन्ति ज्ञातव्याः
मू. (१९६) नो कप्पइ निग्गंधाण वा निगंथीण वा पुव्वामेव ओग्गहं ओगिण्हिता तओ पच्छा अनुन्नवेत्तए ।। __ मू. (१९७) कप्पइनिग्गंथाण वा निगंथीण वा पुव्वामेव ओग्गहं अनुन्नवेत्ता तओपच्छा
ओगिणिहत्तए, अहपुन एवं जाणेजा इह खलु निगंथाण वा निग्गंथीण वा नोसुलभेपाडिहारिए सेज्जासंथारएत्तिकट्ठएवण्हं कप्पइ पुव्वामेव ओग्गाहं ओगिण्हिता तओ पच्छा अनुन्नवेत्तए मा वहउ अजोवइअनुलोमेण अनुलोभेयव्वेसिया ।। [भा.३५१३] उग्गहसमणुन्नासुसेज्जासंथारएसुय तहेव ।
अनुवत्ततेसुभवेपंते अनुलोमवतिसुत्तं ।। वृ- अवग्रहसंस्तारकाश्च स्वामिना अनुज्ञाता अवग्रहीतव्या इत्युत्सर्गत उपदेशस्तदेवमवग्रहसमनुज्ञासु सय्यासंस्तारकेषु तथैव समनुज्ञातव्येष्वनुवर्तमानोष्विदमपि सूत्रं समनुज्ञातसंस्तारकादिग्रहणविषये भवति, अपवादतो अननुज्ञाप्य संस्तारकग्रहणे यदि संस्तारकस्वामी प्रान्तो रुष्टो भवेत् । तस्मिन् प्रान्तेऽनुलोमवाक् वक्तव्या । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-न कल्पते निर्ग्रन्थानां
अनुवा
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/१९७ निर्ग्रन्थीनां वा प्रतिहारिकं शय्यासंस्तारकं सर्वात्मनाअर्पयित्वा द्वितीयमप्यवग्रहमनुज्ञाप्याधिष्ठातुमनुज्ञाप्य पुनः कल्पते । एवं सागारिकसत्केऽपिशय्यासंस्तारके द्वावालापको वक्तव्यौ । तथा नकल्पतेनिर्ग्रन्थानांवा निर्ग्रन्थीनांवापूर्वमेवावग्रहमवग्रहीतुंततः पश्चादनुज्ञापयितुं:कल्पतेनिर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनांवापूर्वमेवावग्रहमनुज्ञापयितुंपश्चादवग्रहीतुमिति ।अथपुनरेतत्जानीयात्इहखलुनिर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा नसुलभः शय्यासंस्तारक इति कृत्वा एवमेवामुना प्रकारेणनमिति वाक्यालंकारेकल्पते पूर्वमेवावग्रहमवग्रहीतुंततः पश्चादनुज्ञापयितुंतत्रैवंकारणेशय्यासंस्तारकस्वामिना सहसंयतानांकलहे आचार्याः संयतान्ब्रुवते-माचार्याद्विविधा कुरुतद्वावपिकुरुत । एकेवसतिंप्रतिगृह्णीथ अपरेपरुषाणि भाषध्वे तस्मात्क्षमध्वं इत्येवं वचसा अनुकूलेन अनुलोमेनानुलोमयितव्यः स्यादिति । [भा.३५१४] सेज्जासंथारदुगंअणुनवेऊणठायमाणस्स।
लहुगोलहुगोलहुगा आणादीनिच्छुभणपंतो ।। वृ- शय्यासंस्तारकद्विकं परिशाट्य परिशाटिरुपं शालादिषु चावग्रहमनुनज्ञाप्य तिष्ठतः प्रायश्चितं लघुकादितद्यथा-शालादिष्ववग्रहमननुज्ञाप्यतिष्ठतोलघुको मासः परिशाटौमासलघुअपरिशाटौचत्वारो लघुकाः तथाआज्ञादय आज्ञाभङ्गदयोदोषाः तथाप्रान्तः कोऽपिरुष्टःसन्निच्छुभणंनिष्काशनं कुर्यात् । [भा.३५१५] एयमदिनवियारे दिनवियारेविसभएवादीसु ।
तणफलगाणुनाया कप्पडियादीणजत्थभवै ।। वृ- एवमदत्तं विचारेशालदौ द्रष्टव्यं, दत्तविचारं नाम यत्र कार्पटिकादिर्न कोऽपिवार्यते । तच्चसभा वाप्रपावामण्डपकोवायान्यपिचतत्रतृणफलकादीनितान्यप्यनुज्ञातानि । तथाचाह-यत्र कार्पटिकानां तृणफलकादीन्यनुज्ञातानिभवन्ति । तेष्वपिदत्तविचारेषुसभाप्रपादिषुयानि तृणफलकादीनि तान्यपि किमित्याह[भा.३५१६] ताणवि उन कप्पंती अणनुन्नवियं मिलहुक मासोउ।
___ इत्तिरियंपिन कप्पइतम्हाउअजातितोग्गहणं ।। वृ-तान्यपि अननुज्ञापिते स्वामिनि गृहीतुंन कल्पते, यदि पुनरननुज्ञप्य गृह्णाति तदा प्रायश्चित्तं लघुको मासः । कस्मादेवमत आह-यस्मादित्वरमपिक्षणमात्रमपीत्यर्थः अवग्रहगमयाचितंन कल्पते
(उक्तंच-) इत्तिरियंपिन कप्पइअविदिन्नं खलु परोग्गहादीसु ।
चिठित्तु निसीयतुवतइयव्वय रक्खणठाए ।। तथा अननुज्ञापने तिष्ठतइमेच दोषाः [भा.३५१७] जावंतियदोसा वा अदत्तनिच्छुभणदिस रातो वा ।
एवदोसे पावइ दिन्न वियारे विठायंते ।। वृ- अननुज्ञातो दत्तविचारेऽपि यदि तिष्ठति तदा यावन्तिकदोषस्तथा अदिन्नति अदत्तदानगृहणदोषश्चोपजायते तथा कदाचित्स सभादिस्वामी प्रान्तो ब्रूयात् । केनामीषामत्र स्थानं दत्तं नह्यमीषां योग्यमिति ततो रुष्टः सन् दिवसे रात्रौ वा निष्काशनं कुर्यात् । तस्याहत्तीविचारेऽप्यननुज्ञाप्य तिष्ठन् एतान् दोषान् प्राप्नोति तस्मात्तत्रापि पूर्वमनुज्ञाप्य पश्चात्कल्पते स्थातुमेवं सति यावन्तिकदोषो नभवतिस्वामिसत्कंकृत्वा तदनुज्ञापनाददत्तादानं निष्काशनंच नभवतीति- [भा.३५१८] किंतुअदिन्नविचारे कोठारादीसुजत्थतणफलगा।
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - १९७, [भा. ३५१८]
३४९ - रखिज्जतेतहियं, अणनुन्नाएनठायंति ।। वृ-आस्तां दत्तविचारे अनुज्ञापनमंतरेण न तिष्ठतु, प्रागुक्तदोषसंभवात् किंतु अदत्तविचारेष्वपि, गाथायामेकवचनमपि शब्दलोपश्चार्षत्वात् न दत्तो विचारप्रदेशो यत्रतान्यदत्तविचाराणि तेष्वपि केष्वित्याहकोष्ठागारादिषुकोष्ठागारं धान्यस्य तृणादीनांवाआदिशब्दात् चतुःशालादीनि तथा देवकुलं गोष्टिकादीनांवागृहाणियत्रगोष्टिकादयः समवायंकुर्वन्तितानिदत्तविचाराणिगृह्यन्तेतेषुकोष्टागारादिषु यत्र येषु तृणफलकानि रक्ष्यन्ते तथाहि-प्रतितमेतत्कोष्टागारादिषु मा कोऽपि किमपि हार्षीरिति प्राहरिकमोचनेन तृणानि फलकानि च प्रयत्नेन रक्ष्यन्ते । तत्र तेष्वननुज्ञातेषु साधवो न तिष्ठन्ति किमर्थमितिचेदत आह[भा.३५१९] दोसाणक्खणठा चोएइ निरस्थयंततोसुत्तं ।
भन्नइकारणियंखलु, इमेय ते कारणाहुति ।। वृ-दोषाणां प्रायश्चित्तप्रसङ्गतो भङ्गादिरुपाणां रक्षणार्थंरक्षणाय तत्र न तिष्ठिन्ति अत्र परश्चोदयति, यद्येवंततःसूत्रंइह खलु निगंथाणवा निगंथीणवा नोखलुभेपाडिहारिए इत्यादि निरर्थकमविषत्वात् सूत्रे हि अनुज्ञापनमन्तरेणापि पूर्वमनुज्ञातमिति सूरिराह-भण्यते उत्तरं दीयते इदं खलु सूत्रं कारणिकं कारणैर्निवृत्तं तानिच कारणानिइमानि वक्ष्यमाणानि भवन्ति तान्येवाह[भा.३५२०] अद्धाणे अठाहिय उमसिवे गामनुगामियविवेले ।
तेनासावयमसगासीयं वासंदुरहियासं ।। वृ-अध्वनिमार्गेगताःसाधवस्तत्रान्यत्रयाचिता वसतिः परंनलब्धा अथवाअष्टाहिकांद्रष्टुमागता, यदिवाअवमौदर्यमशिवंवाभविष्यतीत्यन्यदेशंप्रस्थिता विकाले प्राप्ता अथवा ग्रामानुग्रामं विहरन्ति । व्यतिकुष्टमन्तरमपान्तराले इति कृत्वा सार्थवशेनवाविकेल विकाले प्राप्ताः । अन्या च वसतिर्न रोचते वसतिमन्तरेण च स्तेनभयं वा स्वापदभयं वा मशका वा दुरध्यासाः सीतं वा दुरध्यासं पतति यथा उत्तरापथे वर्ष वा घनं निपतन् तिष्ठति तत एतैः कारणैरदृष्टेऽप्यधिकृतवसति स्वामिनि मा अन्यपथिकाः कार्पटिका वा तिठंति, तथैव कायिक्यादिभूमीः प्रत्युपेक्ष्य पूर्वमवग्रहं गृहीत्वा पश्चाद्वसतिस्वामिनमनुज्ञापयन्ति । एतदेव सविशेषमाह[भा.३५२१] . एएहिं कारणेहिं पुव्वं पेहेतुदिट्टणुन्नाए ।
ताहेअयंत दिढेइमाउजयणा तहिं होइ ।। वृ- एतैरनन्तरोदितैः कारणैः पूर्वमुच्चारादिभूमीः प्रत्युपेक्ष्य दृष्टः परिजनोऽनुज्ञाप्यते । ततस्तस्यां वसतावायान्तिसाधवः । तत्रदष्टे परिजने इयं वक्ष्यमाणा यतनाभवति । तामेवाह[भा.३५२२] पेहेत्तुच्चारभूमादी ठायंति वोत्तुपरिजणं ।
अत्थाउजाव सोएइजातीहामोतमागयं ।। . वृ-प्रेक्ष्य प्रत्युपेक्ष्यउच्चारभूम्यादिपरिजनमुक्त्वासाधवस्तत्र तिष्ठन्तिकथमुक्त्वेत्यतआह-आस्महे तावत् यावत् स गृहस्वामी समागच्छति ततः तमागतं याचिष्यामहे सच आगतो येनविधिना समनुज्ञापयितव्यस्तंविधिमाह[भा.३५२३] वयंवन्नंच नाऊणवयंते वग्गुवादिणो ।
सभंडावेयरसेज्जं अप्पंदंतीति निरंतरं ।।
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २८/१९७ वृ- वयोवर्णं च गृहस्वामिनो वल्गुशोभनं वल्गु शोभनं वदन्तीएवंशाली वल्गुवादिनो वसतिस्वामिनं वक्ष्यमाणं वदन्ति । इतरे च सभाण्डाः सोपकरणाः सन्तो निरन्तरं वसतिमास्पन्दन्ते व्याप्नुवन्ति । अब्भासत्थं गंतूण पुच्छए दुरएत्ति मा जयणा । तद्दिवसमंत पडिच्छण पत्तेयकहिंति सब्भावं ।।
[भा. ३५२४ ]
वृ- यदि अभ्यासस्थो निकटवर्ती भवति, तदा गत्वा वसतिस्वामिनं पृच्छति । अथ च दूरप्राप्तस्तत्रेयं यतना तां दिशमागच्छतः प्रतीक्षणंकर्तव्यं प्राप्ते च तस्मिन् सद्भावं कथयन्ति । यथा वहिः स्तेनादिभयात् युष्माकमुपाश्रयेवयं स्थिताः तथेदं वदन्ति
[भा. ३५२५]
विले वसिउं नागापातो गच्छामो सज्जणा निरत्थाणं । हिंदोसा जामा, हो तुज्झवी अहो सज्जान (व) ।।
वृ- विलेनागा इव वयं युष्मदुपाश्रये उषित्वा प्रातर्गच्छाम एवं याचितो यदि ददाति ततः सुन्दरमथन ददाति तदानुलोभेन वचसानुलोमयितव्यः धर्मकथातस्यकथ्यते निमित्तादिकंवा प्रयुज्यते । तथाप्यददति परुषमपि वक्तव्यम् । कथमित्याह- निरस्तानां निष्काशितानामस्माकं ये स्तेनकस्वापदादिभिरुपधिशरीरमरणदोषा जायेरन मा ते तवाप्युपरि पतेयुरिति । एतदेव सविस्तरमभिधित्सुराह
[भा. ३५२६] जइ देइ सुंदरं तू अह उवएज्जाहि नीह मज्झ गिहा । अन्नत्थ वसहिमग्गह तहियं अनुसठिमादीणि ।।
वृ- यदि बिले वसिउं नागा इत्यादि भणनानन्तरं वसतिं ददाति ततः सुन्दरमथ वदेत् मम गृहान्निर्गच्छतान्यत्र वसतिं याचध्वमिति तदा तत्रानुशिष्ट्यादीनि क्रियते । अनुशिष्टिरनुशासनं क्रियते । आदिशद्वात् धर्मकथा कथ्यते इति परिग्रहः ।
[ भा. ३५२७]
अनुलोमणं सजाती सजाइमेवेति तहवि उ अटंतो । अभिओगनिमित्तं वा बंधगोसेय ववहारो ।।
वृ- तथानुलोभेन वचसाऽनुलोमनं कर्तव्यं । अथ तथापि न ददाति तर्हि सजातिः सजातिमनुकूलयतीति न्यायमङ्गीकृत्य ये तस्य स्वजना यानि च मित्राणि तैरनुनायितव्यः । तथाप्यतिष्ठति अभियोगो मन्त्रादिना कर्तव्यो निमित्तं वा प्रयोक्तव्यं बन्धनं वा तस्य सर्वैरपि साधुभिस्तस्य कर्तव्यं । ततः प्रभाते व्यवहारः कर्तव्यः ।
[भा. ३५२८ ]
मानेत्थि वसुभाणा इमाभिंदस्स सिणे जय ।
दुहतो माया वालेति थेरा वारेति संजए ।।.
वृ- यदि साधूनां भाण्डकं बहिर्नेतुं व्यवसितस्तदा स भण्यते-मा नोऽस्माकं भाजनानि स्पृश हे अयतमा वा नोऽस्माकं भाजनानि भिन्द्धि यदि पुनस्तं संयतानिर्धर्मादिवचोभिराक्रोशन्ति तदा स्थविरा आचार्याः संयतान् वारयन्ति वारयन्ति आचार्या द्विधातो वालं कार्षुरकं तावत् वसितं प्रतिगृह्णीथ - द्वितीयं परुषाणि भाषध्वे, तस्मान्मा एवं भणत । यत्करोति तत्क्षमध्वमिति ।
[भा. ३५२९]
अहवा बेंति अम्हे ते साहामो य सतेवाली ।
न सहेजा वराहं ते तेन होज न ते खमं ।।
वृ- अथवा इदं ब्रुवते वयं तवापराधं सहामहे । एष पुनर्बलीयान् तवापराधं न सहेत असहिष्णुना च तेन यत्क्रियते तन्न ते क्षमं भवेत् । एवमुक्तो यदि सोऽतिरोषेण न तिष्ठति निष्काशयति प्रहारैर्वा धावति
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - १९७, [भा. ३५२९ ] तदा स वलीयान् यत्करोति तद्दर्शयति । [भा. ३५३०]
३५१
सोय रुठोव उठित्ता खंभ कुड्डुं व कंपते । पुव्वं सनातिमित्तेहिं तं गमंति पहूण वा ।।
वृ- स वलीयान् रुष्ट इव न तु परमार्थतो रुष्ट उत्थाय स्तंभं वा कुडयं वा मुष्टिप्रहारेण कम्पयति । कम्पयंश्च ब्रूते - वं शिरः पातयिष्यामि यदि न स्थास्यसि एतच्च पर्यन्ते उच्यते । अन्यथा पूर्वमेव ज्ञातिभिर्मित्रैर्वा प्रभुणा तं गमयन्ति तथाप्यतिष्ठत्यनन्तरोदितं क्रियते;
मू. (१९८) निग्गंथस्सणं गाहावतिकुलं पिंडवाय पडियाए अनुपविठ्ठस्स अहालहुसए उवगरणजाए परिभट्टे सिया, तं च केइ साहम्मिए पासेज्जा कप्पइ से सागारकंड गहाय जत्थेव अन्नमन्नंपासेज्जा तत्थेव एवं वएज्जा इमे भे अज्जोकिं परिन्नाए ? सेयवएज्जा, परिन्नाए तस्सेवपडिणिज्जाएव्वे सिया सेयवएजा नो परिन्नाए तं नो अप्पणा परिभुंजेज्जा नो अन्नमन्नस्सदावए एगते बहुफासुए थंडिले परिठ्ठवेयव्वे सिया । मू. (१९९) निग्गंथस्सणं बहिया वियारभूमिं वा विहारभूमिंवा निक्खंतस्स अहालहुसए जाव परिद्ववेयब्वे सिया ।
मू. (२००) निग्गंथस्सणं गामानुगामं दूइजमाणस्स अन्नयरे उवगरणजाए परिभठ्ठे सिया तं च केइसाहम्मिए पासेज्जा कप्पइ से सागारकडं गहाय दूरमेवयद्वाणं परिवहित्तए जत्थेव अन्नमन्नं पासेज्जा तत्थेव जाव परिठवेयव्वे सिया । [भा. ३५३१]
गहियन्नरक्खणठा वइ सुत्तमिणं समासतो भणियं ।
उवहिसुत्ताउ इमे साहम्मिय तेन रक्खणट्ठा ।।
वृ- अन्यकर्पटकादिरक्षणार्थं गृहीतेऽवग्रहे वाक्सूत्रमिदमनन्तरं समासतो भणितमिमानि च पुनरुपधिसूत्राणि साधर्मिकास्तेनरक्षणार्थमुपन्यस्तानीत्येष सूत्र सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्या । निर्ग्रथस्य नमिति वाक्यालङ्कारे गृहपतिकुलंपिंडं वा य पडिवाए इति पिण्डभक्तं पानं वा पातयिष्यामीति बुद्ध्या यथा महाराष्ट्रं सुत्तं पाडिउं निग्गउं आनेष्यामीति बुद्ध्या निर्गत इत्यर्थः । अनुप्रविष्टस्य यथा लघु स्वकमेकान्तलघुकं जघन्यंमध्यमं वा इत्यर्थः । उपकरणजातं परिभ्रष्टं पतितंस्यात्तच्च कश्चित्साधर्मिकः पश्येत्कल्पते से तस्य सागारकृतंनाम यस्यैवेदमुपकरणंतस्यैवेदं देयमिति बुद्ध्या गृहीत्वा यत्रैवान्यमन्यं साधर्मिकं पश्येत्तत्रैव एवं वदेत् । इदं भो आर्य किं परिज्ञातं स च यदि वदेत् परिज्ञातं, तत स्तस्यैव प्रतिनिर्यातव्यं समर्पणीयं स्यात् । किमुक्तं भवति । यदि तस्य सत्कं तर्हि तस्मै दीयते । अथ ब्रूयादमुकस्य सत्कं यदा तस्येति, स च वदेत् न परिज्ञातं न कोऽपि जानातीतिभावः तर्हि तन्नात्मना परिभुञ्जीत, न अन्यस्यान्यस्य दर्शयेत् । किन्त्वेकान्ते बहुप्रासुके स्थण्डिले . परिस्थापयितव्यं स्यात् । एवं निग्गंथस्सणं बहिया वियारभूमिं वा विहारभूमिं वा निक्खंतस्सेत्याद्यपि सूत्रं भावनीयम् । तथा निर्ग्रन्थस्य नमिति प्राग्वत् ग्रामानुग्रामं दुइजमाणस्सेति विहरतोऽन्यतरत् उपकरणजातं भ्रष्टं स्यात् तच्च कश्चित्साधर्मिकः पश्येत्कल्पते से तस्य सागारकृतं गृहीत्वा दुरमप्यध्वानं परिवोढुं जत्थ वेत्यादि प्रागवत् । एष सूत्रत्रयसंक्षे पार्थः । सम्प्रति भाष्यकृत् यथालधुस्वकग्रहणं तृतीयसूत्रमन्यतरग्रहणं च व्याख्यानयति ।।
[भा. ३५३२ ]
विहोय अहालहुसो जन्नतो मज्झिमो य उवहीउ । अन्नयरग्गहणेण उधेप्पइ तिविहो उ उवहीय ।।
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-८/२०० वृ-यथालघुस्वक उपधिर्द्विविधोभवतिजधन्यो मध्यमश्च ।अन्यतरग्रहणेनतुत्रिविधोऽप्युपधिः परिगृह्यते । तदेवंकृता विषमपदव्याख्याभाष्यकृता सम्प्रतिनियुक्तिविस्तरः । [भा.३५३३] अंतो परिठावंतेबहियाय विहारमादिसुलहुगो ।
अन्नयरं उवगरणं दिठंसंका नघेच्छंति ।। [भा.३५३४] किंहज परिठवियं पम्फुठा वावितो नगेहंति ।
- किंएयस्सन्नस्स वसं किजइगेण्हमाणोवि ।। वृ-अन्तामादीनांमध्ये बहिर्विचारभूमौ वा परिस्थापयति विस्मरति पम्हठंति वा परिठवियं ति वा एगठ्ठमिति वचनात् प्रायश्चित्तं लघुको मासः । कस्मादीदृशं प्रमादं करोतीति हेतोः कः पुनर्दोषो यदि विस्मृतमत आहअन्यतरत्जधन्यंमध्यममुत्कृष्टंवाउपकरणं दृष्टंततोजाताशंङ्काशंकातश्चनकेचनापि ग्रहीष्यंति,शङ्कामेवस्पष्टतांभावयति । किं होज्जेत्यादिसाधवस्तदन्यतरत् उपकरणमन्तर्बहिदृष्ट्वाशङ्कन्ते किमेतत्परिष्ठापितमुतकस्यापिविस्मृतंभवेत् । एवंशङ्कमानास्तदुपकरणं विस्मृतंन गृह्णन्तियतो गृह्णन्नपि जनैः स शंक्यते । तथापि-तत्पतितं गृह्णन्तं संयतं कोऽपि द्दष्ट्रा शङ्केत किमेतस्य अन्यस्य वा किमुक्तं वा भवति । किमात्मीयं पतितं गृह्णाति किंवापरकीयं कस्यापि दानार्थमेवं शङ्कासंभवे तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । अथ निःशङ्कितं परेषां स्यात्तदा चतुर्गुरुकं । एवं शङ्कासंभवतो न गृह्णन्ति तस्मिंश्चागृह्यमाणे इमेदोषाः ।। [भा.३५३५] थिगलधुत्तापोत्तेबालगचीराइएहिंअहिगरणं ।
बहुदोसतमाकप्पा परिहानीजा विनातंच ।। .. वृ-तत्पतितंयथालघुस्वकमुपकरणंगृहस्थैदृष्टंततस्तेतत्गृहीत्वाऽन्यस्य छिद्रवतोवस्त्रस्य थिगलकं कुर्वन्ति, तथा प्रक्षाल्य पोतकानि वहिकापट्टादिरूपाणिकुर्युर्यदिवाउत्तानशायिनांबालकानांयोग्यानि चीवराणि विदधीरन् । इत्येवमादिभिः प्रकारैर्यथालघुस्वकस्योपकरणाग्रहणे अधिकरणंयदातुपतिताः कल्पान गृह्यन्ते । तदान बहुदोषतमाः प्रभूततमं तेष्वधिकमिति भावः । तच्च उपकरणंविना अन्य उपकरणंयाचमानस्य परिहानिः सूत्रार्थयोः येच तृणग्रहणाग्निसेवनादयो दोषास्तेऽपिप्रसजन्ति। [भा.३५३६] एते अन्नेय बहूजम्हा दोसातहिंपसजंति ।
आसगणे अंतो वा तम्हा उवहिं नवोसिरए ।। वृ- एते अनन्तरोदिता अन्ये च यस्माद्बहवो दोषास्तत्रपतितेप्रसजन्ति तस्माद्ग्रामादीनांबहिरासन्ने प्रदेशे अन्तर्वातमुपधिन व्युत्सृजेन्नविस्मरणतः पातयेत् । अधुना यः शङ्कातः शङ्कमानोवानगृह्णातितं प्रत्युपदेशमाह[भा.३५३७] निस्संकियंतुनाउं विच्चुयमेयंतिताहे घेत्तव्वं ।
संकादि दोसविजढा नाउंवप्पंति जस्स नयं ।। वृ-यदा एतदुपकरणंकस्यापिविच्युतं विस्मरणतः पतितमिति निःशङ्कितंज्ञातंभवतितदा नियमतो ग्रहीतव्यं । गृहीत्वा च शङ्कादिदोषरहिता मा ममविषये कस्यापि शङ्कास्यादित्यादि दोषवर्जिता यस्य वत उपकरणंतस्य ज्ञात्वासमर्पयन्ति । एतच्च यद्विषये कर्तव्यं तदाह[भा.३५३८] समणुन्नेयराणंवा संजती संजयाणवा ।
इयरे उअनुवदेसो गहियं पुनघेप्पएतेहिं ।।
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - २००, [भा. ३५३८ ]
३५३
वृ-समनोज्ञानां सांभोगिकीनामितरासामसांभोगिकीनां संयतीनां संयतानां वा स्तकमुपकरणं पतितं गृहीत्वा यस्य सत्कं तस्य दातव्यभितरे तु पार्श्वस्थादयस्तेषामयमुपदेशस्तेषां सक्तं पतितं गृहीत्वा यस्य सक्तं तस्मै देयमिति नास्माकमुपदेशोऽधिकरणवप्रवृत्तेस्तैः पुनः पार्श्वस्थादिभिः संविग्नानां विहारिणामेतदुपकरणमिति ज्ञात्वा यत्पतितं गृहीतं तदानीं तं पुनगृह्यते । अत्रैव द्वितीयपदमाह[भा. ३५३९] बिइय पदे न गेहेज्जा विविंचिय दुग्गुच्छिए असंविग्गे ।
तुच्छमपयोयणं वा अगेण्हता होय पच्छिती ।।
वृ- द्वितीयपदे अपवादपदे न गृह्णीयात् पतितं विविचितं परिष्ठापितमिति कृत्वा जुगुप्सितमशुचिस्थानपतितमिति कृत्वा वा असंविग्नानां वा एतदुपकरणमिति ज्ञात्वा तथा तुच्छं मुखपोतिकादि तदपि कुथित्वादिना कारणेना कारणेनाप्रयोजनमगृह्यातो भवत्यप्रायश्चित्ती । अंतोविसगलजुणं विविंचियं तं च दर्ुनोगिरहे । असुअठाणिविचुत्तं बहुधावालादि छिन्नं वा ।।
[भा. ३५४० ]
वृ- अन्तर्ग्रामादीनां मध्येविसकलं खण्डास्पष्टीकृतं जीर्ण विवेचित्तं परिष्ठापितमिति ज्ञातव्यं तच्च दृष्ट्वा न गृहीयात् तथा अशुचिस्थानेऽपि च्युतं बहुधा वा व्यालादिभिः श्वप्रभृतिभिश्छिन्नं न गृह्णीयात् । [भा. ३५४१] हीनाहियप्पमाणं सिव्वणिचित्तलाविरंगभंगी वा ।
एएहिं असंविग्गो विहित्ति दठ्ठे विवज्रंती ।।
वृ- हीनाधिक प्रमाणं नागमोक्तप्रमाणोपपन्नं तथा सीवनिकया चित्रलं चित्रं च तत्सीवनिका चित्रलं तथा विविधरंगेण रागद्रव्येण भङ्गिविर्च्छित्ति तत्वरङ्गभङ्गितद्वा दृष्ट्रा एतैः कारणैरयमसंविग्नानामुपधिरिति ज्ञात्वा विवर्जयन्ति ।
[भा. ३५४२ ]
एमेवयबितिय पदे अंतो उवरिं ठविज्जइ इमेहिं ।
तुच्छो अतिजुन्नो वा सुन्ने वीविंचेज्जा ।।
वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण एभिर्वक्ष्यणैर्ग्रामादीनामन्तर्द्वितीयपदेन परिष्ठापयेत् पतितंन गृह्णीयात् कैरित्याह- तुच्छो मुखपोत्तिका पादप्रोच्छनादिकः । कुथितत्वादिना अकिंचित्करा यदि वा अतिजीर्णो हस्तेन गृह्यमाणोऽनेकधाविशरारुर्जायते । शून्ये वा विविक्ते प्रदेशे पतितो यत्र विस्तरणासंभवस्तत एतैः कारणैः परिष्ठापितः एष उपधिरिति कृत्वा विविच्यात् न गृह्णीयादिति भावः ।
[भा. ३५४३ ]
एमेव बहियावी वियारभूमीए होज्जपडियं तु ।
तस्स विउ एस गमो होइय नेओ निरवसेसो । । .
वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण ग्रामादीनां बहिरपि विचारभूमौ पतितं भवेत् तस्याप्येव एवानन्तरोदितो गमः प्रकारो निरवशेषो ज्ञेयो भवति । तदेवं सूत्रद्वयं भावितमधुना तृतीय सूत्रभावनार्थमाहगामो खलु पुव्वत्तो दूइजंते उ दोन्नि उ विहाणा ।
[भा. ३५४४]
अभंतरगहणेणं दुविहो व उवही ।।
वृ- ग्रामः खलु पूर्वमुक्तस्तस्मादनुकूलोऽन्यो ग्रामोऽनुग्रामो ग्रामश्चानुग्रामश्च ग्रामानुग्रामं समाहारत्वादेकवचनं तत् दूयमानस्य गच्छतस्तस्मिन् गच्छति द्विविधाने ऋतुबद्धे काले गन्तव्यं । तथा पादाभ्यामिति आभ्यां द्वाभ्यां प्रख्या सम्प्रति नियुक्तिविस्तरः
22 23
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ८/२०० [भा.३५४५] पंथे उवस्सएवापासवनुच्चार माइयंतेवा।
पम्हुसतीहएहितम्हामोत्तूणिमे ठाणा ।। वृ- तत् उपकरणं पथिव्रजतः कथमपि पतेत् ग्रामानुग्रामं वा गच्छन् यत्रोपाश्रये उषितस्तत्र विस्मरणतः पतितंभवेत् । विश्राभ्यतोवा क्वचित्पतितस्यात् । उच्चारंप्रश्रवणंवाकुर्वतःस्यात्पतितं, आचमतोवा विस्मृतमेतैः कारणैर्विस्मरणतः पतनसंभवस्ततो येषु विश्राम्यत उच्चारंप्रश्रवणं वाकुर्वतो दोषाभवन्तितानीमानिस्थानानि वर्जयेत् । तान्येवाह [भा.३५४६] पंथेवीसमणनिवेसणादिसोमासो होइलहुओऊ।
आगंतरसंठाणेलहुगा आणादिनो दोसा ।। वृ-पथियदिविश्राभ्यतिनिवसतिवाआदिशब्दात् ऊर्ध्वस्थितोवा तिष्ठतिसुप्तो वाउच्चारंप्रश्रवणं वा व्युत्सृजति तदा सर्वत्र असमाचारी निष्पन्नप्रायश्चित्तं मासलघु यदि पुनः आगन्तृणां स्थाने सभादौ विश्रमणादिकरोति तदा सर्वत्र प्रत्येकंचत्वारो लघुकाः आज्ञादयश्च दोषाः । [भा.३५४७] मिच्छत्त अन्नपंथेधूली उविखननउ उवहिणो विनासो ।
तेचेवय सविसेसा संकादिविविंचमाणेवी ।। वृ-ससाधुः पथिविश्राम्यतिधिग्जातीयाश्चान्ये जातिमदावलिप्तास्तेन पथासमागताभवेयुस्ततः ससाधुश्चिन्तयेत् ।मामन्निमित्तमेने उद्धर्तमानाहरितकायादिविराधनांकापुंरिति ।ससाधुः पथ उत्थाय अन्यत्र तिष्ठेत्यत्रच इमे दोषा जानन्त्येते श्रमणवादिन आत्मनः सारमतोऽयमस्मान् दृष्ट्रावृत्त इति तथा साधूनां धिग्जातीयानां पथि दत्तेऽत्र एव तेषामपि गुरवो धिग्जातीयाः प्रधानाश्च एतच्चाभिनवधर्माणः श्रुत्वा दृष्टा वा मिथ्यात्वं प्रतिपद्येरन् । तथा अनपंथेत्तितंसाधुंपथि स्थितंदृष्ट्रा पथिकाउदवृत्या व्रजन्ति । तेचोद्वर्तमाना हरितकायादीनां विराधनां कुर्वन्ति । तथाकेचित्तंपथि स्थितं दृष्टा ब्रुवते-अहो निर्लज्जः श्रमणः पन्थानं रुध्वा स्थितः । तच्च श्रुत्वा कोऽप्यसहनः कलहं कुर्यात् ततो युद्धे समापतितेभाजने भेदोऽनागाढादिः परितापनाच स्यात् । तथापादनिक्षेपेणधूल्या उत्खननं भवतीतितेनचउपधेर्विनाशोमलिनत्वभावात्तेएवानन्तरोदितदोषाःसविशेषाःशङ्कादयोविविंचत्यपि उच्चारादि त्यजत्यपि, तथाहि-उच्चारादि पथि कुव्रतो लोकस्य शङ्कोपजायते किमनेन गुदंनिर्लेपितमुत नेति । आदिशद्वात् किमेष स्तेनकः किं चाश्रमणोऽभिचारको हेरिको वा इत्यादि परिग्रहः । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।सामप्रतमेनामेवगाथां विवरीषुः प्रथमतो मिथ्यात्वद्वारं विवृणोति[भा.३५४८] पंथेन ठाइयव्वं बहवो दोसा तहिं पसजंति । .
अब्भुठियत्तिगुरुगाजंवा आवज्जती जत्तो ।। वृ-पथिसाधुना विश्रमणनिमित्तंनस्थातव्यं यतस्तत्रबहवो दोषाः प्रसजन्ति । तानेवाह-साधुना धिग्जातीयानांपथि प्रदत्तेअभ्युत्थिताएते अभ्युत्थानमेतेषांकृतमिति लोकप्रतिपत्तौ तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारोगुरुकाः, । यच्चस्वयं दृष्ट्रायतोवाश्रुत्वा मिथ्यात्वमापद्यते । अभिनवधर्या मिथ्यादृष्टिभंगाढतरं मिथ्यात्वमधिगच्छति तन्निष्पन्नंच तस्य प्रायश्चित्तंधिग्जातीयानांचात्मबहुमानसंभवः[भा.३५४९] जाणंति अप्पणो सारंएतेसमणवादिणो ।
. सारमेएसि लोगोयमप्पणो न वियाणई ।। वृ-येआत्मानंश्रमणमितिवदन्तितेआत्मनःसारं परमार्थतत्वंजानन्तियथाअस्मभ्यमेते गरीयांस
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५५
उद्देशक :-८, मूल - २००, [भा. ३५४९] इति ।यस्त्वेषामयं लोकः ससारमर्थतत्वमात्मनोन विजानातिअविदितपरमार्थत्वान् ।गतंमिथ्यात्व। [भा.३५५०] अन्नपहेण वयंतेकायासोचेव वाभवे पंथो ।
अचियत्तसंखडादीभाणाइविराधनाचेव ।। वृ-तं साधुं पथि स्थितं दृष्ट्वा पान्था अन्येन पथा व्रजन्ति तथा च सति काया हरितकायदयो विराध्यन्ते । तथासएव भवतिपन्थास्ततोमहान्प्रवर्तनादोषः । तथापथिस्थितं दृष्ट्वाकस्याप्यचियत्तमप्रीतिरुपजायतेततः सब्रूते-अहो मुण्डः पन्थानं रुध्वा स्थितः । तस्य श्रुत्वाकोऽप्यसहनोऽसंखडं कलहंकुर्यात् ।आदिशब्दात्युद्धमपि ।तथाचसतिभाजनविराधना । आदिशब्दादनागाढादिपरितापना भावतः शरीर विराधनाच । सम्प्रतिधूलीउक्खणउवहिविनासो इतिव्याख्यानयति ।। [भा.३५५१] सरक्खधूलीचेयणेपत्थिवाणंविनासना।
__ अचित्तरेणुमइलंभिदोसोधोव्वणधोव्वणे ।। वृ- सह रजसा श्लक्ष्णधूलिरुपेण वर्तते इति सरजस्का स चासौ धूलिश्च तस्याश्चैतन्यो तस्यां चेतनायामित्यर्थः । पादनिक्षेपेण उत्खनने शरीरादिसंस्पर्शतः पार्थिवानां विनाशनं भवेत् । अथ सोऽचित्तोरेणुस्तर्हि तेनाचित्तेनरेणुनामलिने उपधौ यदि प्रक्षालयतितथापिदोषः प्राणविराधनापत्तेर्वा (ब) कुशत्वसंभवाच्चाप्रक्षालनेऽपिदोषाः ।प्रवचनहीलनाद्यापत्तेः अन्यच्च[भा.३५५२] वेगाविद्वा तुरंगादीसहसा दुक्खनिग्गहा।
परम्मुहंमुहं किच्चा पंता ठाणंपणोल्लए ।। वृ-वेगाविद्वा वेगेनागच्छन्तस्तुरगादय आदिशब्दात् बलीवर्दादिपरिग्रहः सहसा दुःखेन निगृह्यन्ते निवार्यन्ते इतिःखनिग्रहा निवारयितुमशक्या इतिभावतस्तः शरीरविराधना भाजनविराधनाच तथा केचित् प्रान्तः पराङ्मुखं कृत्वा पथि स्थितं प्रणुदेयुर्गाथायामेकवचनं प्राकृतत्वात् । प्राकृते हि वचनव्यत्ययोपिभवति । किंच[भा.३५५३] पम्हठमवि अन्नत्था जइत्था कोविपेच्छती।
पंथे उवरिमम्हुठंखेप्पंगेण्हंतिअद्धगा ।। वृ-पथोऽन्यत्रविस्मरतः पतितमपियदृच्छयायदिकथमपिकोपिप्रेक्षते, पथिपुनरध्वगापरिभृष्टंक्षिपं गृह्णन्तितस्मात्पथिन विश्रमितव्यं । . [भा.३५५४] एवं ठितोवचिठेविसेसतराभवंतिउन्निवणे ।
दोसा निद्दपमायंगतेय उवहिं हरंततो ।। वृ-एवममुनाप्रकारेण स्थितेऊर्ध्वस्थानेनावतिष्ठमानेतथा उपविष्टेदोषावक्तव्याः । निवन्नेशयाने सविशेषतरा दोषा भवन्ति, तथाहि-पूर्वोक्तास्तावत्तथैव द्रष्टव्या, अन्यच्च शयाने कथमपि निद्राप्रमादं गते उपधिमन्ये पथिकादयो हरन्ति तस्मात्पथि न शयितव्यमिति । सम्प्रति ते चेवयसविसेसा संकादिविविंचमाणेवीत्येतद्व्याख्यानार्थमाह[भा.३५५५] उच्चारंपासवणं अनुपंथेचेव आयरंतस्स ।
लहुतोय होइमासोचाउम्मासोसवित्थारो ।। वृ-उच्चारंप्रश्रवणंवाध्वगानामनुकूलेपथि आचारतोऽसमाचारी निष्पन्नं प्रायश्चित्तंलघुको भवति मासः, ।अथतथोच्चारंप्रश्रवणंवाकुर्वन्तमवलोक्यकेचिदन्यंपन्थानं कुर्वन्ति चत्वारोमासालघुकाः,।
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०० सवित्थारोत्तियच्चस्त्र्यादिभिःसहसंघट्टनादिप्राप्नोतितन्निष्पन्नमपितस्यप्रायश्चित्तमितिभावः । तथा[भा.३५५६] छड्डावणन्नपहोदवासती दुब्भिगंधकलुसप्पे ।
तेनोत्तिवसंकेज्जा आदियणे चेव उड्डाहो ।। वृ-कोऽपिसखरोराजकुलमान्यः प्रान्तः श्रवणमुच्चारंपथिकुर्वन्तं दृष्टाकोपात्तमेव श्रमणमास्कन्द्य तमुच्चारंछर्दापयेत् । अपरेन्यः पन्था क्रियतेतत्रचोक्तंप्रायश्चित्तं,तथापथिद्रवाभावेदुरभिगन्धउच्छलेत् । तत्रापिप्रवचनोड्डाहस्तथा कोऽपि कलुषात्माशंकेतस्तेनक इति उपलक्षणमेतत् । हेरिकोऽभिचारिको वा इत्यपि शङ्केत । तत आदाने ग्रहणेप्रवचनस्य उड्डाहः तस्मात् पथि विश्रामणादि न कर्तव्यमत्रवापवादमाह[भा.३५५७] अच्चायव दूरपहे असहभावेणखेदियप्पावा ।
छन्नेवामोत्तुपहंगामसमीवेयछन्नेवा ।। वृ-अतिशयेनातपउष्णंतपतिवृक्षाश्चपथोदूरवर्तन्तयथासणपल्लीमार्गप्रतिपन्नानामेकएवाध्वनि विश्रमणयोग्यो वृक्ष एवमधिकृतेप्यध्वनि विश्रमणहेतुरेक एव वृक्षोऽन्यत्रमाकाशंतेन कारणेन पथ्यपि वृक्षस्यअधस्ता विश्राभ्येत् । असहो नाम नातिदूरे वृक्षाः सन्ति परंतत्रगन्तुंन शक्नोतिततः सोऽपि पथि वृक्षस्याधो विश्रमणं कुर्यात् । अथवा उपधिभारेण खेदितात्मा अतिशयेन परिश्रान्तस्ततः पथ उद्धर्तितुंनशक्नोतीतिपथ्येव विश्राम्यति । तदेवपथ उभयोः पार्श्वयो दूरेणवृक्षसंभवे द्वितीयपदमुक्तमिदानींसमन्ततोवृक्षच्छन्नेप्रतिपादयति-छन्नेवामोत्तुपहमितियत्रपन्था उभयोः पार्श्वयोवृक्षैः छन्नस्तवा वा विभाषायां यदि निर्भयं, न ततः पन्थानं मुक्काऽन्यत्र विश्रमणादि करोति । अथ भयं तदा पथ्येवेति एतद्रेऽभिहितं,ग्रामसमीपेपुनर्निर्भयमितिवृक्षच्छन्नेवापथिय उद्धर्त्य विश्रामणादिकरोतिग्रामसमीपे यस्य तस्य वृक्षार्देवकुलादेश्छायासंभवात्तेनपुनः साधुना पथः किय रेउवर्तितव्यमत आह[भा.३५५८] पंथे ठितोनपेच्छइपरिहरिया पुव्ववन्नियादोसा ।
बिइयपए असतीए जयणाए चिट्ठणादीनि ।। वृ-तावतिदूरेउव॒त्यस्थातव्यंयत्रपथिकः पथावृजन्पथिऊर्ध्वस्थितोवासाधुमुद्वृत्तंन पश्यति । एवंचपूर्ववर्णितादोषाःसमस्ता अपिपरिहताः । द्वितीये पदे अपवादपदे पुनरुद्वर्तने असतिउद्धर्तनाभावे पथ्यपि यतनया वक्ष्यमाणया स्थानादीनि करोतिस च तथा कुर्वन्तीर्थकराज्ञया प्रवृत्तेः शुद्ध इति, । [भा.३५५९] संकठ्ठहरियच्छाया असतीएगहितो वहिट्टितोअत्थे ।
उठेइव अपत्ते सहसा पत्ते ततोपठिं ।। वृ-संकठो नामपन्थास उच्यतेयो वाट्योरपान्तरालेतत्रोद्वर्तनस्यासंभवः अथवाचतसृष्वपिदिक्षु समन्ततो हरितकायः अथवा पन्थानमतिरिच्यान्यत्रसर्वथाच्छाया न विद्यते, ।तत एतैः कारणैरुद्वर्तनासंभवे पथ्येव गृहीतोपकरणो मुहूर्तमात्रमूर्धास्थितो मार्ग एव च्छायायां विश्राम्येत, यदातु पथिकानागच्छतः पश्यति तदा तेपुतं प्रदेशमप्राप्तेष्वेव उत्तिष्ठति । तथा ते जानन्ति पूर्वमेष उत्थित इति ।अथसहसैवतेपथिका अदृष्टा एवंसंप्राप्तास्तदा तेषांपृष्टंदत्वा उत्तिष्ठति । तदा तेजानन्ति यथैष आत्मव्यापारेणोत्थित इति । एवं मिथ्यात्वादिदोषाः परिहृताभवन्ति । [भा.३५६०] भुंजणपियणुच्चारेजयणंतत्थ कुव्वती ।
उदाहडाय जेदोसा पुव्वं तेसुजतोभवे ।।
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - २००, [भा. ३५६०]
३५७ वृ-भोजने पाने उच्चारे यतनांतत्रपथिकरोतिकथमित्याह-उदाहृता ये पूर्वं दोषास्तेषुयतो भवेत्न भवन्ति तथा यतनेतिभावः। [भा.३५६१] गंतव्व पलोएउंअकरणिलहुतो उदोस आणादी ।
पम्हुठ्ठो वासट्टोलहुतो आणादिनोचेव ।। वृ-विश्रम्यउच्चारंप्रश्रवणंकृत्वा यदागन्तव्यं भवतितदा सिंहावलोकनेन पश्चादवलोक्यगन्तव्यं । यदिपुनरवलोकनकरोतितदा प्रायश्चित्तंतस्य लघुकोमासः, ।अधिकरणदोषाश्च प्रागुक्ताः कथमपि विस्मरणः पतितेसंभवन्ति ।आज्ञादयश्च आज्ञाभङ्गादयश्चदोषः तथा यदिकथमपिविस्मरणतः पतितं स्यात्ततस्तग्रहणायप्रतिनिवर्तितव्यः । यदिमन्यतेकिंतेनेतिव्युत्सृजतितदामासलघुकंआज्ञाभङ्गादयश्च दोषाः । एतदेवाह[भा.३५६२] पम्हुठे गंतव्वंआगमने लहुगोयदोस आणादी।
निकारणमि तिन्नि उपोरिसीकारणेसुद्धो ।। वृ- पम्हुठे कथमपि विस्मरणतः पतिते सिंहावलोकनेन चद्दष्टे नियमतस्तदानयनाय पश्चाद्गन्तव्यं । अगमनेप्रायश्चित्तं लघुकोमासः ।अधिकरणदोषाश्चप्रागुक्ताआज्ञादयश्चतथा निष्कारणमिति कारणस्वाभावो निष्कारणं तस्मिन् यदिनास्तिवर्तमानस्य प्रत्यवाय इत्यर्थः । तदा अवश्यं निवर्तितव्यं तिन्नि उत्तियदि प्रथमायां पौरुष्यां विस्मरणतः पतितं चरमायांच पौरुष्यांस्मृतं तत्र यदि निःप्रत्यवायमन्तरा च वासोऽस्तियदा निवृत्य गृहीत्वा आनेतव्यमथ सूर्यास्तसमयवेलायांस्मृतं यथाऽमुकंमे विस्मरणतः पतितमितितदा आद्यान्त्रीन्यामान्-उषित्वाचतुर्थे यामे प्रतिनिवृत्त्यानेतव्यं प्रत्यवायाभावे, कारणे तुप्रत्यवायलक्षणे अनिवर्तमानोऽपिसशुद्धः । एतदेवभावयति[भा.३५६३] चरमाए विनियत्तइजइवासोअत्थिअंतराचसिमे ।
तिन्नि विजामे वसिउंनिवत्तइ निरचएचरमे ।। वृ-प्रथमायांपौरुष्यां विस्मरणतः पतितेतदानयनाय चरमायामपिपौरुष्यां निवर्तते । यदिच सिमे अन्तरावासोऽस्ति । अथ चरमायां दिनपौरुष्यांपतितंतदारात्रेत्रीन्यामान्उषित्वा चरमे यामे निरत्यये प्रत्यवायाभावतो निर्भये निवर्तते । कारणेशुद्धोइतिव्याख्यानार्थमाह[भा.३५६४] दूरसोविय पुच्छोसावयतेना नदी व वासंवा ।
इच्चाइकारणेहिं करेति उस्सगमोतस्स ।। वृ- दूरमतिशयेन गतानां स्मरणपथमवतीर्णः पतित उपधिः सोऽपि वा उपधिरतिशयेन तुच्छः मुखपोतिकादिरुपोऽति जराजीर्णश्चेति भावः । अथवा अपान्तराले व्याघ्रादीनि स्वापदानि स्तेना वा शरीरापहारिणउपकरणापहारिणोवा नदीवापान्तरालेवर्षवापतति ।आदिशब्दात्म्लेच्छभयंवा अशिवं वेत्यादिपरिग्रह इत्यादिभिः कारणैस्तस्य विस्मरणतः पतितस्योपकरणस्य उत्सर्गं वोसिरामित्ति त्रिभणनपूर्वकंपरित्यागंकरोति । एवं करणे अधिकरणादयो नभवन्ति । [भा.३५६५] एवंतापम्हुठो जेसिंतेसिं विही भवे एसो।
जेपुनअन्ने पेच्छे तेसिंतुइमोविही होइ ।। वृ-एवमुक्तेन प्रकारेणतावत्येषामुपधिर्विस्मरणतः पतितस्तेषामेषोऽनन्तरोदितो विधिर्भवति । ये पुनरन्येसाधर्मिकाः प्रेक्षन्तेतेषामयं वक्ष्यमाणो विधिर्भवति । तमेवाह
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-८/२०० [भा.३५६६] दुटुअगेण्हणेलहुगो दुविहोउ विहीउनायमनातो ।
दुविहा नायमणीयासंविगतहा असंविग्गा ।। वृ-द्विविध उपधिरौधिक औपग्रहिकश्च । तस्य द्वितीयस्यापि पतितस्य दृष्ट्रा अवग्रहणे लघुको मासोयेचपूर्वमुक्ताअधिकरणादयो दोषास्तेऽपितस्यप्रसजन्ति ।सर्वउपधिभूयोद्विधाज्ञातोऽज्ञातश्च । तत्रज्ञातो नाम येषां स उपधिस्तेषां ज्ञायते अज्ञातोनाम यो न ज्ञायते यथाऽमुक्तस्य सम्वन्धीति । ते ज्ञाता द्विविधा भवेयुः-संविज्ञा असंविज्ञा वा । योऽपि चोपधिर्येषां सत्कृतया न ज्ञायते तेऽप्यज्ञाता द्विविधाः संविग्नाअसंविग्नाश्च । [भा.३५६७] मोत्तूण असंविगेसंविग्गाणंतुनयनजयणाए।
दोवणा संविग्गेछब्भंगा नायमनाए ।। वृ- मुक्त्वा असंविग्नान् किमुक्तं भवति? यो ज्ञायतेऽसंविज्ञानामेष उपधिः स न नीयते येस्तु संविज्ञानांद्वौवर्गौतद्यथासंयताः संयत्यश्च । तत्रसंविग्ने एकैकस्मिन् वर्गेषड्भङ्गाज्ञातेभवन्ति अज्ञाते च वक्ष्यमाणो विधिः । तत्रषड्भङ्गानुपदर्शयति[भा.३५६८] संयमेव अन्नपेसे अप्पाहे वावि एयसगामे ।
परगामे विय एवं संजति वग्गेविछब्भंगा ।।। वृ-यदितेसंयताः संविज्ञाइतिज्ञातास्तदास्वयंवागन्तुंनयति ।अन्यस्य वा हस्तेप्रेषयतिसंदिशति वा यथा मयास उपधिर्विस्मरणतः पतितो लब्धइति एवं स्वग्रामे त्रयो भङ्गाः परनामेऽपिस्थितानामेते एव त्रयः प्रकाराः षड्भङ्गाः संयतनामेवंसंयतीवर्गेऽपिषड्भङ्गाः । तदेवंज्ञातविषये विधिरुक्तः । [भा.३५६९] हाणादिनायघोसणसोउंगमनं चपेसणप्पाहे । '
पम्हुठे वोसठे अप्पबहु असंथरंतंभि ।। वृ-योनज्ञायतेकस्याप्येष उपधिरितिसपरिज्ञाननिमित्तेस्नानादिसमवसरणेधोष्यते । घोषणांच श्रुत्वाकेनापिकथितेज्ञातेयेषांस उपधिस्तत्रस्वगंवागन्तुंनयति ।अन्यस्य वा हस्तेप्रेषयतिसन्देशयति वा । तथा पम्हुठे विस्मरणतः पतिते व्युत्सृष्टे परित्यक्ते येनानीतस्तस्मिन्नसंस्तरति अल्पबहु परिभाव्य परिभोगोऽनुज्ञातः । एतदेव व्याख्यानयति[भा.३५७०] कामं पम्हुठंनो चत्तंपुन भावतो इमम्हेहिं ।
इतिबेतिसमणुन्ने इच्छा कज्जेसुसेसेसु ।। वृ- येषां स उपधिर्विस्मरणतः पतितस्तेषामन्तिकं स नीयते नीत्वा वेदं भण्यते । यथार्य युष्माद्विस्मरणतः पतितोऽस्माभिश्चानीतस्ततोगृह्यतामितिएवमुक्तेतेप्राहुः कामंनोऽस्माकंविस्मरणतः पतितमिदमुपकरणं परंभावतइदमस्माभिस्त्यक्तस्त्रिविधंत्रिविधेनव्युत्सृजतितमितिभावः । एवंब्रुवति उपधिस्ते यदिसंभोगिकास्तेन चविनासंस्तरतितर्हिस येषांसत्कस्तेपरिष्ठापयन्ति । एतेनइच्छाकजेसु इति व्याख्यातम् । सम्प्रति सेसेसुत्ति व्याख्यायते शेषा असांभोगिकास्तेष्वपि कार्येष्विच्छा । इयमत्र भावनाअन्यसांभोगिकैरानीतेतैश्चप्रतिषेधेयदियैरानीतस्तेतैन विनानसंस्तरति । अन्यश्चोपधिर्दुर्लभो नलभ्यतेवा तदा तैः समनुज्ञातंपरिभुजते । एतावता अप्पबहुसंथरंतम्मितिव्याख्यातं तदेवं संविग्नानां विधिरीदानीमसंविग्नानामुपधिविधिरुच्यते
[भा.३५७१] पक्खिगापक्खिगाचेव हवंतिइयरेदुहा ।
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक
:-८, मूल - २००, [ भा. ३५७१]
संविग्गपक्खगेणेति इयरेसिं न गेण्हती ।।
वृ- इतरे असंविग्ना द्विविधास्तद्यथा संविग्नपाक्षिकाश्चासंविग्न पाक्षिका इत्यर्थः । तत्र यः संविग्नपाक्षिकस्य सम्बन्धी उपधिस्तं स्वयं वानयति अन्यस्य वा हस्ते प्रेषयति सन्देशयति वा यस्त्वितरेषामसंविग्नानामुपधिस्तं पतितं दृष्ट्रा न गृह्णन्ति । अत्रैवापवादमाह
[भा. ३५७२ ] इयरे वि होज गहणं आसंकाए अनिज्रमाणंमि । किह पुन होज्जा संका इमेहिं उकारणेहिं तु ।।
३५९
वृ- इतरस्मिन्नप्यसंविग्नपाक्षिक सम्बन्धिन्युपधावसंविग्नपाक्षिक सम्बन्धित्वेनाज्ञायमाने आशङ्कयाग्रहणं भवेत् । सूरिराह-एभिर्वक्ष्यमाणैः कारणैस्तान्येवाह ।
[भा. ३५७३]
हाणादोसर वा अहवसमावत्तितो गयानेगा । संविग्गमसंविग्गा इति संकागेण्हंते पडियं । ।
वृ- जिनप्रतिमास्नान दर्शननिमित्तं आदिशद्वात् सङ्घः प्रयोजनेन वा केनापि समवसरणे मेलापके यदि वा एवमेव समापत्तितो गताः पुरतोऽनेके संविग्ना असंविग्नाश्च । तेषां च गच्छतां कस्याप्युपधेविस्मरणतः पतितः स न ज्ञायते सम्यक् किं संविग्नानां केवलं स्यात् संविग्नानामपीति तं गृह्णाति । संविग्गपुराणोवहि अहवाविहि सीवणा समावत्ती ।
[भा. ३५७४]
होज्जव असीवितो च्छियइति आसंकाए गहणं तु ।।
वृ- अथवा पुराणसंविग्नोपधिः किमुक्तं भवति ? येषां सत्क उपधिः पतितस्ते पूर्वं संविग्ना आसीरन् पश्चादसंविग्नीभूताः स चोपधेः पूर्वसंविग्नसीवनेन सीवितः अथवा असंविग्नैरपि समापत्त्याविधि - सीवनिकया सीवितो यदि वा असीवित एव स भवेत्ततस्तं दृष्ट्वा आशंका भवति किं संविग्नानामुतासंविग्नानां तत आशङ्कयाग्रहणं भवति । सम्प्रतिग्रहणानन्तरविधिशेषमाह
[भा. ३५७५]
ते पुन परदेसगते नाउं भुंजंति अहव उज्झति ।
अन्ने उ परिठवणा कारणभोगो व गीएसु ।।
बृ-तमुपधिं गृहीत्वा येषां संविग्नानां सत्कउपधिस्ते परदेशं गतास्ततस्तान्यरदेशं गतान् ज्ञात्वा कारणे समापतितेपरिभुञ्जते । अथवा कारणाभावे परिष्ठापयन्ति । एवं कारणैरसंविग्नानमपि पतितमुपधिं गृह्णानो न प्रायश्चित्तभाग्भवति, अथ येषां सत्क उपधिः पतितो गृहीतस्तेषा संविग्ना अप्यन्येऽसांभोगिकास्तेषां देशान्तर गतानामुपधि गृहीत्वा निष्कारणे परिष्ठापयन्ति । कारणत्ति यदि ते सर्वे गीतार्थानां च तेषामुपधिरस्ति यदि वाताध्श उपधिरन्यो दुर्लभस्तदा एवं कारणे परिभुञ्जते । अथते गीतार्थमिश्रास्तदा परिष्ठाप्यतेपरिज्ञाप्य वा अगीतार्थान् परिभुञ्जते । एतच्चान्यसांभोगिसत्कतया परिज्ञायते, द्रव्यपरिज्ञाने प्रागुक्त एव विधिः
[भा. ३५७६ ]
बिइयपदे न गेहेज्जा संविग्गाणंपि एहिं कज्जेहिं । आसंकाए न नज्जइ संविग्गाण व इयरेसिं ।।
वृ- द्वितीयपदे अपवादपदे संविग्नानामपि पतितमुपधिमेभिर्वक्ष्यमाणैः कार्यैः कारणैर्न गृह्णीयात् • तान्येवाह-न ज्ञायते किमेष संविग्नानामितरेषामसंविग्नानामित्याशङ्कया पतितं न गृह्णाति तथा असिवगहियं व सोउं ते वोभयं व होज्ज जइ गहियं । उभेण अन्नदेसं व गंतुकामा न गेहेज्जा ।।
[भा. ३५७७]
-
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-८/२०० वृ-येषां ते उपधिस्ते अशिवे गृहीतो येन दृष्टः स नेति प्रथमो भङ्गः । यदृष्टस्तेऽशिवं गृहीता येषां सक्तस्तेन गृहीताअथवा उभयंगृहीतमितितृतीयः । उभयमपिनगृहीतमितिचतुर्थः । तत्रचतुर्थभङ्गोऽपवादमधिकृत्यशून्योनभवति । तत्रापवादइतिभावः । तत्रप्रथमभङ्गेन गृह्णातिअशिवोपहतत्वात् द्वितीयेऽपिन गृह्णाति । तदानीं तस्य तैरग्रहणादशिवोपहतत्वात् तृतीयेभङ्गे सद्दशेऽशिवे कारणेगृह्णाति विसशे सोममुखादिलक्षणेन गृह्णाति । यदिवाअवमौदर्येण देशान्तरंगन्तुकामान गृहणीयुः । [भा.३५७८] अहपुनगहियं पुव्वं नयदिठंजस्स विच्चुयं तंतु।
पवहावियन्नदेसंइमेण विहिणा विगिंचिज्जा ।। वृ- अत पुनर्गृहीतं पूर्वमुपकरणं न च स दृष्टो यस्य सत्कं तदुपकरणं विच्युतं विस्मरणतः पतितं यस्मात्पवनवेगेन धाविताः प्रधाविता अन्यदेशं तदनेन वक्ष्यमाणेन विधिना विवेचयेत्परिष्ठापयेत् । [भा.३५७९] दुविहा जायमजाया जाताअभियोगतह असुद्धाय ।
अभियोगादीच्छेत्तुंइयरं पुन अक्खुयंचेव ।। वृ-सा पारिष्ठापनिका द्विविधा जाता अजाता च । तत्र जातानामअभियोगकृता विषकृता च । तत्राभियोगावशीकरणं । अथवाजाताअशुद्धासा द्विविधा मूलगुणा अशुद्धा उत्तरगुणाशुद्धाच । तत्र जाता अभियोगकृता विकृता वा मूलगुणा शुद्धा उत्तरगुणा शुद्धा वा साच्छेत्तुं भेत्तुं वा कर्तव्या इतरत् पुनरुपकरणमभियोगादिदोषरहितमक्षतंचैवपरिष्ठापयितव्यम् । अत्रपरः प्रभंकरोति[भा.३५८०] पह निग्गयाइदानिं विजाणणठाइ तत्थचोदेइ ।
सुद्धासुद्धनिमित्तंकीरइ चिधं इमंतुतहिं ।। वृ-पथं निर्गता आदिशब्दादशिवादिभिः कारणैर्निर्गताः परिगृह्यन्ते । तेषांशुद्धाशुद्धनिमित्तंयदत्र प्रागुक्ते विधौ प्रतिपादिते परोऽसहमानश्चोदयति प्रश्नयति पथनिर्गतादीनां पथनिर्गता मार्गप्रतिपन्नाः तेषां परिष्ठापितमिदमिति विज्ञानार्थां तत्रेदं वक्ष्यमाणं चिहनं क्रियतामिति तदेवाह[भा.३५८१] एगादो तिन्निवली वत्थे कीरंति पाएचीराणि ।
छब्भंतुचोदगेनं इति उदितेबेतिआयरिओ ।। वृ- मूलगुणैरशुद्धे वस्त्रे एकावलिरेकं चक्रं कृत्वा तत् परिष्ठाप्यते मूलगुणैरशुद्ध पात्रे एकंचीवरमेकं प्रस्तरं क्षिप्त्वा तत्परिष्ठाप्यतामुत्तरगुणैरशुद्धे द्वे चक्रे क्रियेयातां, पात्रे द्वे चीवरखण्डे द्वौ वा प्रस्तरौ क्षिप्येयातां,मूलगुणैरुत्तरगुणैश्चशुद्धे वस्त्रेत्रीणिचक्राणिक्रियेरन् ।पात्रेत्रीणिचीवराणित्रयोवा प्रस्तराः क्षिप्येरन् । इतिअमुना प्रकारेणचोदकेनोक्ते आचार्यो ब्रूते किंतदित्याह[भा.३५८२] सुद्धमसुद्धं एवं होति असुद्धं चसुद्धवायवसा ।
तेनतिदुगेगगंधी वत्थे पायंमिरेहाउ ।। वृ- एवं युष्मदुक्तप्रकारेण चक्रकरणे वातवशात् शुद्धमपि चक्रैकद्विकभङ्गतोऽशुद्धं भवति । अशुद्धमपिवातवशेन वक्रत्रिकभावतःसुद्धंभवति । पात्रमपिवातवशेन विधिस्तत्रकर्तव्यः । मूलोत्तरगुणशुद्धेवस्नेत्रयाग्रन्थयः कर्तव्याः । पात्रेतिस्त्रो रेखाउत्तरगुणैरशुद्धे वस्त्रेद्वौग्रन्थी पात्रे द्वेरेखे मूलगुणैरशुद्धे वस्त्रेएको ग्रन्थिः पात्र एका रेखा। [भा.३५८३] अद्धाणनिग्गयादी उवएसाणायण पेसणंवावि ।
अविकोविते अप्पणगंदड्ढे भिन्ने वित्तेय ।।
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-८, मूल - २००, [भा. ३५८३]
... ३६१ वृ-अध्वनिमार्गे निर्गता अध्वनिर्गता आदिशब्दात् आशिवादिभिर्या कारणैर्निर्गताः परिगृह्यन्ते । तेषामुपकरणे दग्धे वह्निना भस्मीकृते भिन्ने वा विविक्ते वा विस्मरणतः पतिते वास्तव्यास्तान् अध्वनिर्गतादीन ब्रुवतेऽस्माकमुद्धरितानि वस्त्राणिनसन्ति । केवलमस्माभिरमुकप्रदेशे परिष्ठापितानी वर्तन्ते । तान्यानीय गृहीथ एवमुक्ते तेऽपि प्राधूर्णका ये गीतार्थास्तान् प्रेषयन्ति, वास्तव्या अपिच तेषां चिह्नानि उपदिशन्ति । यथा गर्तासमीपेतरुसमीपेतडागसमीपेकूपसमीपेइत्यादि ।आणयणमिति अथैवं चिह्ने कथितेऽपि स्थानं न जानन्ति यदि वा न ते वास्तव्या ग्लानादिप्रयोजनापृतास्ततः स्वयमानीयप्रयच्छन्ति । ऐसणंवावित्तिअथवावास्तव्याः प्राधूर्णकानांदेशनंददतियथाअमुकप्रदेशे वस्त्रादिपरिष्ठापितमस्ति तदमीषां दर्शय अपिशब्दात्यदिग्लानादिप्रयोजनै व्यापृतास्तदा परिष्ठापिता भावे अन्यत् याचित्वा प्रयच्छन्ति । अविकोविए अप्पाणमिति आनीते परिष्ठापिते कोऽप्यकोविदोऽगीतार्थउपहतमितिकृत्वानेच्छेत् । तत्रप्राधूर्णकवस्तिव्यैर्वातस्यात्मीयंवस्त्रंपात्रंदत्वाइतरत्स्वयं गृहीतव्यम् । अथ तदपि कश्चिदगीतार्थतया नगृह्णीयात्तर्हि तदानींतंपुनः परिष्ठाप्यते । [भा.३५८४] अद्धाण निगयादीना उपरित्तोवहीविवित्तेवा ।
संपडुगभंडधारीपेसंतीतेवियाणंते ।। वृ-अध्वनिर्गतादीन् आदिशब्दादशिवादिकारणनिर्गतपरिप्रहस्तान्परितोपधीयान् परिमितोपधीयान् वा विविक्तोपधीन्वा विस्मरणतः पतितौपधीनित्यर्थः । उपलक्षणमेतत् दग्धोपधीन् वास्तव्या ज्ञात्वा कथंभूता वास्तव्याइत्याह-संपाण्डु (दु) गभाण्डधारिणो नामायावन्मात्रमुपकरणमुपयुज्यतेतावन्मात्रं धरन्ति शेषं परिष्ठापयन्ति । ते तान् तथाभूतान् ज्ञात्वा ब्रुवते अस्माकमुद्धरितानि वस्त्राणि न सन्ति । किन्त्वस्माभिरमुकप्रदेशेपरिष्ठापितानिवर्तन्तेतानिगत्वाप्रतिगृह्णीतेतिएवमुक्तेतथापिप्राधूर्णकाजानते गीतार्थान्प्रेषयन्ति कथमित्याह[भा.३५८५] गड्डागिरितरुमादीणि काउ चिंधाणितत्थ पेसंति ।
अवियावठासयंवा आणंतनंवमगंति ।। वृ- अत्र प्राधूर्णकप्रेषितान् वास्तव्या गर्तागिरितर्वादीनि चिह्नानि कृत्वा प्रेषयन्ति यदि ग्लानादिभिव्यापृताः स्वयमानयन्तिपरिष्ठापिताभावेऽन्यद्वा मार्गयन्ति । साम्प्रतमविकोविएअप्पणगमिति[भा.३५८६] नीयंमि विउवगरणेउवहमेयं न इच्छईकोइ ।'
अविकोविए अप्पणगंअनिच्छमाणो विविचंति ।। वृ-नीतेऽप्युपकरणे कश्चिदविकोविद उपहतमेतदिति कृत्वा नेच्छेत् । तस्मिन्नपिकोविदे आत्मीनं वस्त्रादिसमर्प्यते । अथ तदपिनेच्छति तदापरिष्ठापितमानीतंपुनर्विविचन्तिपरिष्ठापयन्ति । [भा.३५८७] असतीए अप्पणाविय झामियदिह वूढपडियमादीसु ।
सुज्झति कयपयत्तो तमेवगेहूं असढभावो । वृ- येन पूर्वं तत्परिष्ठापितमानीतं तस्य पश्चादुपधिः कथमपि प्रदीपनकेन दग्धः हृतो वा तस्करैः पानीयेन वानद्यादिप्लवेन प्लावितःव्रजतो वाकथमपि विस्मरणतः पतितआदिशब्दात्प्रत्यनीकेनाऽपि वस्त्राणि फालितानि पात्राणि अनेकधाभिन्नानि ततो ध्यामितहृतव्यूढपतितादिषूपकरणानि याचनीयानि ।तेषामसत्यभावेकृतप्रयत्नस्तदेवपूर्वपरिष्ठापितस्वयंगृह्णानःशुद्धोऽशठभावइतिकृत्वा ।
मू. (२०१) कप्पइ निगंथीण वा अतिरेगं पडिगहं अन्नमन्नस्सहादूरमवि अद्धाणं परिवेहिजए
___
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ८/२०१ धारेत्तएवापरिग्गहित्तएवासोवाणंधारेस्सइनोसे कप्पइतंअनापुच्छित्ताअनामंतियअन्नमन्नेसिंदाउंवा अनुप्पयाउंवा, कप्पइसेतंआपुच्छिय आमंतिय अन्नमन्नेसिंदाउंवा अनुप्पयाउंवा । _[भा.३५८८] उवहीदुरठाणेसाहम्मिवतेन रक्खणाचेव ।
अनवत्तेते उइमं अतिरेगपडिगहेसुत्तं ।। वृ-अनन्तरसूत्रेइदमुक्तंविस्मरणतः पतित उपधि(रादप्यध्वनआनेतव्य इत्युपदेशः कृतो अन्येषां च विस्मरणः पतितं गृहीत्वा दूरेऽपि येषां सत्कस्तेषां दातव्योऽन्यथाऽदाने साधर्मिका चोरिका स्यात् । तत उपधौ दूराध्वनि साधर्मिकस्तैन्यरक्षणेऽनुवर्तमाने इदमप्याधिकृतं सूत्रमतिरेकपतद्रहविषयं दूराध्वाधिकारे साधर्मिकस्तैन्यरक्षणाधिकारेऽभिहितामित्येष सूत्रार्थः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्गन्थीनां वा अतिरेकमतिरिक्तं पतद्रहं अन्यस्य अर्थाय इदमविशेषितं वचनंसाधर्मिकस्यायेतिद्रष्टव्यं ।धारयितुंवास्वयंवा परिग्रहितुंसोवाणंधारयिष्यतिइदंविशेषितवचनं अमुको गणी वाचकोऽन्यो वा विशेषनिर्दिष्टः साधुः तस्य भविष्यतीतिभावः अहं वानं धारयिष्यामि ममैव भवीष्यतीति भावः । अन्यो वाणमिति सर्वत्र वाक्यालङ्कारे धारयिष्यति । इदं विशेषितवचनं अमुकोगणी वाचकोऽन्योवा विशेषानिर्दिष्टः । साधुः यस्य कस्याप्यहंदास्यामिनवा सेतस्यकल्पते । यस्य विशेषतो निर्दिष्टं अमुकस्य दातव्यं तं अनापृच्छय अनामत्र्य वा अन्येषां अन्येषां यदृच्छया दातुं वा अनुप्रदातुंवा, कल्पते से तस्य तान् आपृच्छय आमन्त्र्या च अन्येषामन्येषां दातुंवा अनुप्रदातुंवा एष सूत्राक्षरसंस्कारः । अधुनाभाष्यकृत्सामान्यविशेषवचनरुपयोरुद्देशनिर्देशयोः स्वरुपमाह[भा.३५८९] साहम्मिय उद्देसो होइइथि पुरिसाणं ।
गणिवायगनिद्देसोअमुगगणीवायए इयरो ।। वृ- साधर्मिक इत्युद्देशी भवति स्त्रीणां पुरुषाणां वामिधानमिति निर्देशः । अथवा गणी वाचक इत्युद्देशः । अमुको गणी अमुको वाचक इतीतरो निर्देशः ।सम्प्रति नियुक्तिविस्तरः[भा.३५९०] ऊनातिरित्तधरणे चउरोमासा हवंतिउग्धाया ।
आणाइणो यदोसा संघट्टणमादिपलिमंथो ।। वृ-गणनया प्रमाणेनचऊनस्यातिरिक्तस्यवाउपकरणस्यधरणेप्रायश्चित्तंचत्वारोमासा उद्घाता लघवः आज्ञादयश्च दोषास्तथा पात्रपरिकर्मणां कुर्वन् तज्जातान् प्राणान् संघट्टयति आदिशब्दात् परितापयति अपद्रावयति वा ततस्तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तं तथा प्रतिदिवसमुभयकालं पात्राणि अन्यद्वातिरिक्तमुपकरणं प्रत्युपेक्ष्यमाणस्य परिमन्थः सूत्रार्थव्याघात तस्मात् गणनया प्रमाणेन च सूत्रोक्तमुपकरणंधारायितव्यं । तत्रपात्रमधिकृत्यातिरेकं व्याख्यानयित[भा.३५९१] दो पायाणुनाया अतिरेगं तइयं-पात्रंचमाणातो ।
धारते पाणक्कड्डणभारेपडिलेह पलिमंथो ।। वृ-द्वे पात्रे तीर्थकरैरनुज्ञाते । तद्यथा-पात्रं मात्रंच । यदि तृतीयं पात्रंगृह्णाति तदा गणनयातिरेकं भवति । यच्च प्रमाणं पादस्योक्तंततो यदि बृहत्तरंगृहाति तदा प्रमाणतोऽतिरेकं तत्रगणनया प्रमाणेन वातिरिक्तं पात्रं धारयति । परिकर्मखायां तज्जातातजातप्रमाणसंघट्टणमुपलणमेतत् । प्राणानां परितापनमपद्रावणंच तथाध्वनि तद्वहने भारः उभयकालंप्रतिदिवसं प्रतिलेखने परिमन्थः । [भा.३५९२] चोदेति अतिरेगेजइदोसातो धरेइउभंतु ।
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - २०१, [भा. ३५९२]
एकंबहूणकप्पइ हिंडंतुयचक्कवालेण ।। वृ- अत्र परश्चोदयति यद्यतिरेकपात्रे गृह्यमाणेऽनन्तरोक्ता दोषास्ततोऽवमं गणनया हीनं पात्रं धारयतु । यथायथाऽल्पोपधिता तथा तथाबहुबहुतरगुणसंभवात् । कथं तथाहीनंधारयत्वित्याह-एकं बहूनां पञ्चानां कल्पते ते च पञ्चजनाश्चक्रवालेन एकस्मिन् दिने एको द्वितीये द्वितीय इत्यादिरुपेण हिण्डतामेतदेव स्पष्टयति[भा.३५९३] पंचण्हमेगपायं दसमेणं एकमेक्को पारेउ ।
संघट्टणादि एवं न होंतिदुविहंच सिंओमं ।। वृ-पञ्चानांजनानामेकंपात्रंभवतु ।तेषांचमध्ये एकैकःक्रमेणचक्रवाललक्षणेनदशमेनपारयतु। यस्य यस्मिन् दिने पारणकंस तत्पात्रंगृहीत्वा हिण्डतामेवंचतेपां परिपाट्यादशमदशमातिक्रमे दिवसे वारके भवति । एवं च संघट्टनादिने दोषा न भवन्ति । किं च तेषां यद्विविधमवमौदर्यं द्रव्यावमौदर्य पञ्चानामेकस्यपात्रस्यभावात्भावावमौदर्यं चदशमदशमातिक्रमेण पारणात्तत् गुणोभवति । [भा.३५९४] आहारे उवगरणेदुविहमेव होतितेसिंतु।
सुत्ताभिहियं चकयं वेहारियलक्खणंचेव ।। वृ- द्विविधं द्रव्यभावभेदतो द्विप्रकारमवमं भवति तेषामाहारे उपकरणे च आहारविषयं भावावममुपकरणविषयं द्रव्यावममित्यर्थः । सूत्रे चाभिहितवैहारिकाणां विहारे हितं वैहारिकं तेन गच्छतां लक्षणमल्पोपधिताऽल्पाहारताच तत्कृतंभवति । एतदेवाह[भा.३५९५] वेहारियाणमन्नेजहसिं जल्लेणमइलियंअंगं ।
मइलाय चोलपट्टा एगं पायंचसव्वेसि ।। वृ-मन्येयथाअमीषांवैहारिकाणांजल्लेन शरीरोत्थेनमलेनमलिनमङ्गंयथाचमलिनाश्चोपलट्टास्तथा सर्वेषामेकंपात्रभवति ततएकपात्रग्रहणेवैहारिकालक्षणं कृतंभवति ।अत्राचार्य आह[भा.३५९६] जेसिंएसुवदेसो तित्थयराणंतुकोविया आणा ।
चउरोय अनुग्धायानेगे दोसाइमे हुंति ।। वृ- येषामेषउपदेशस्तैस्तीर्थकारणामाज्ञा कोपितास्तीर्थकरैः पात्रद्वयस्य प्रत्येकमनुज्ञातात्तेषां च प्रायश्चित्तंचत्वारोमासाः अनुदाता गुरवः । यतइमे वक्ष्यमाणा अनेके दोषाभवन्ति तानेवाह[भा.३५९७] अद्धाणे गेलन्ने अप्पपर वयायभिन्नमायरिए ।
. आदेस बालवुड्डासेहाखमगाय परिचत्ता ।। वृ- अध्वनि ग्लानत्वेन आत्मा परश्च तैस्त्यक्तः । इयमत्र भावना-ये अध्वनिर्गता विस्मरणतः पतितोपधयः स्तेनापहृतोपधयो वा भिन्नपात्रा वा तद्विषये आत्मा परो वा त्यक्तो भवति, । यदि तेषां पात्रं ददाति तदा आत्मा त्यक्तः पात्राभावे भिक्षाटनासंभवात्, । अथ न ददाति अध्वनिर्गतास्त्यक्ता अपि बनामेषां पात्रमित्युक्तं तत एकेन पात्रेण यदानीतं न तेन बहवोऽध्वनिर्गताः संस्तरेयुः तथा ग्लानविषयेऽप्यात्मापरोवात्यक्तः स्यात्तथाहि-यदिग्लानस्य ददातितत्पात्रंतदात्मात्यक्तोऽथन ददाति तदापरो ग्लान इति । अन्यस्याध्वनिर्गतानां ग्लानस्य वा तत्पात्रार्पणे स्वयं कुलालभाण्डं याचनीयं स्यात्तच्चानीतंयदिकथमपिभिद्यतेतदा तन्मूल्यंदाप्येत कलहादयो वादोषाः स्युः । वयायत्तिव्रतान्यपि चपरित्यक्तानि स्युर्यतःप्रत्येकपात्रग्रहणेएकत्रसंसक्तभक्तंपानं वागृहीत्वाप्रत्युपेक्षतप्रत्युपेक्ष्यान्यत्र
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २ - ८ / २०१ प्रक्षिपति । बहूनां त्वेकपात्राभ्यनुज्ञाते शीतोष्णानि संसक्तासंसक्तभक्तपानानि गृह्णतः प्राणानां विराधना तथा च व्रतानि परित्यक्तानि । भिन्नत्ति एकं पात्रं कदाचित् भिन्नं स्यात्तदा कुतोऽन्यत्तत्कालं लभ्यतेऽन्यत्र मार्गयतः स एव पलिमन्थदोषः कुलालभाण्डग्रहणेच प्रागुक्ता दोषास्तथा एकपात्रपरिग्रहे आचार्या आदेशाः प्राधूर्णका बालवृद्धाः शिक्षकाः कक्षपकाश्च परित्यक्ता यत एकपात्रानीतमेकस्यात्मनो भवति । आचार्यानां किं ददातु कुत्र वा तेषां प्रायोग्यं गृह्णातु ततस्ते एवं परित्यक्ताः ।
[भा. ३५९८ ]
दंते तेसिं अप्पा जढो उ अदानं तं जढा जंच । कुज्जा कुलालगहणं वयाजढापाणगहणंमि ।।
वृ- तेषामध्वनिर्गतानां च ददति आत्मा परित्यक्तो भवति । अदाने ते अध्वनिर्गतादयः परित्यक्ता यच्च तेषां पात्रं दत्वा स्वयं कुलालभाण्डग्रहणं कुर्यात् तत्राप्यनेके दोषास्ते च प्रागेव भाविता व्रतान्यपि त्यक्तानि भवन्ति । पानग्रहणे पानग्रहणं भक्तोपलक्षणं संसक्तभक्तपानग्रहण इत्यर्थः । भावना सर्वत्र प्रागेव कृता । पुनरपि परः प्रश्रयति
[भा. ३५९९]
जइ होंति दोंस एवं तम्हा एक्केक धारए । सुत्ते य एगभणियं सुत्ते य उवदेसणा वेण्हिं ।। दिन्नज्जरक्खिएहिं दसपुरनगरं उच्छु घरनामे । वासावासठिएहिं गुणनिप्पतिं बहुं नाउं ।।
[भा. ३६०० ]
वृ- एवमुक्तप्रकारेण बहुनामेकपात्राभ्यनुज्ञायां दोषा भवन्ति तस्मादेकैकः एकं पात्रं धारयेत् न मात्रकं, युक्तं चैतत् यतः सूत्रेऽप्येकं पात्रमनुज्ञातं तथा चोक्तं । जे निग्गंथे तरुणे बलवं से एगं पायं रेजानो बीयमिति । ततो ज्ञायते नानुज्ञातं तीर्थकरैर्मात्रकग्रहणं केवलमिदानीमार्यरक्षितैराचार्यैदशपुरनगरे इक्षुग्रहनाम्नि उद्याने वर्षावासस्थितैर्बहीं गुणनिष्पत्तिं ज्ञात्वा मात्रकस्योपदेशना दत्ता कृता सा च यैः कारणैः कृता तान्युपदर्शयति
[भा. ३६०१ ]
दूरे चिक्खल्लो बुट्टिकाय सज्झाय जाणपलिमंथो । तो तेहिं एस दिन्नो एवं भणंतस्स चउगुरुगा ।।
वृ- ते आर्यरक्षिता आचार्या दशपुरे नगरे नगरात् दूरे इक्षुगृहनाम्नि उद्याने वर्षारात्रं स्थिता मार्गे च कर्दमोऽतिप्रभूतो वर्षं तदप्यतिशयेन प्रभूतं पतति तत्र प्रायोग्ये आचार्यादीनां लभ्यमाने यदि न गृह्यते तदा ते परित्यक्ता भवन्ति । अथ गृह्यते तर्हि कुत्र पानीयं भैक्षं वा गृह्यतामथ नीत्वा प्रत्यागम्यते तदा कायानामप्कायहतिकायानां विराधना स्वाध्यायध्यानानां च परिमन्थो व्याघातस्ततस्तैरेतैः कारणैरेष मात्रकस्योपदेशो दत्तः, सूरिराह-यथोक्तकारणवशादार्यरक्षितैरेव मात्रकोऽनुज्ञातो न तीर्थकरैरिति एवं भणतो वदतस्तव प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः तीर्थकरैरप्यनुज्ञातात् तच्चाग्रे दर्शयिष्यति । यदपि चोक्तम्जेनिथे तरुणे बलवं से एगं पायं धरेज्जा नो बीयमित्यादि सूत्रम् । तदपि गच्छनिर्गतविषयं न स्थविरकल्पाश्रितं न च तेन कारणजातेनार्यरक्षितैर्मात्रकानुज्ञाकृता तदैवैकं केवलं किन्त्वन्यदपि मात्रकानुज्ञायां कारणकदम्बकमस्ति तदेवाह
[भा. ३६०२ ]
[भा. ३६०३ ]
पाणदयखमणकरणे संघाडासति विकप्पपरिहारी । खमणा सह गागी गेहेति ऊ मत्त भत्तं ।। राणे स विदिन्नो उदोवहि मत्तगो जिनवरेहिं ।
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - २०१, [भा. ३६०३]
३६५ . आयरियादीणठातब्भुवभोगो नइहराउ ।। वृ-प्राणदयानिमित्तंकोऽपिसाधुः क्षपणंकुर्यात्तस्य यः सङ्घाटकः सक्षपणंकर्तुनशक्नोतिनच तस्यान्यः संघाटको विद्यते । ततो यदि त्रयो जनाः संभूय भिक्षामटन्ति तदा जनानां विकल्पो भवति तस्य विपरिहरणाय एकाकि हिंडते सद्वितीयसंघाटकवतः साधोः प्राणदयार्थं क्षपणकरणे संघाटाभावे विकल्पपरिहारीक्षपणकरणसमर्थोभिक्षामेकाकी हिण्डमानः पतद्गहेपानकंगृह्णाति ।मात्रकंभक्तंअनेन कारणेनस्थविराणामोघोपधिरुपोमात्रको जिनवरैर्वितीर्णोऽनुज्ञातः औधनियुक्तौ तथाभिधानात् । एतेन यदुक्तंतीर्थकरैर्नानुज्ञातोमात्रकइतितन्मिथ्येत्यावेदितमतएव तस्यैवंब्रुवतश्चतुर्गुरुकंप्रायश्चित्तं तथा तस्य मात्रस्योपभोग आचार्यादीनामाचार्यग्लानप्राघूर्णकबालवृद्धादीनामर्थाय यत्प्रायोग्यग्रहणाय उपलक्षणमेतत् संसक्तभक्तपाने शोधिकरणाय च प्रागुक्तकारणव्यतिरेकेण प्रायेणानुज्ञात इतरथा तूक्तकारणव्यतिरेकेण नानुज्ञात एतच्च परिभाव्य तत आर्यरक्षितौश्चिन्तितं प्रायः प्राणरक्षाय संसक्तभक्तपानविशोधिकरणाय च मात्रकपरिभोगोऽनुज्ञातस्तत्र भूयसां प्राणानामप्कायप्रभृतीनां संसक्तभक्तपानानं च वर्षासमये तत्र आर्यरक्षितैर्वर्षासु मात्रकपरिभोगोऽनुज्ञातः शेषकालं तु लोभप्रसङ्गनिवारणाय प्रतिषिद्धस्तथा चाह[भा.३६०४] गुणनिप्पत्ती बहुगी दगमासे होहितित्ति वितरंति ।
- लोभे पसज्जमाणेवारेंतिततोपनोमत्तं ।। वृ- गुणनिष्पत्तिर्बली दकमासे वर्षारात्रे भविष्यतीति तत्प्रारंभसमये भगवन्त आर्यरक्षिता मात्रकपरिभोगं वितरन्त्यनुजानन्ति । ऋतुबद्धे काले आचार्यादिप्रायोग्यग्रहणलक्षणंकारणमतिरिच्यान्यत्कारणंसमस्ति केवलं लोभ एव प्रसज्यते । तथाहि यत् उत्कृष्टंतत्तल्लोभेन मात्रके गृह्णाति तत इत्थं लोभेप्रसजतितन्निवारणायाचार्यादिप्रायोग्यग्रहणाभावे पुनर्मात्रकं तदा वारयन्ति । [भा.३६०५] एवं सिद्धं गहणंआयरियाईण कारणेभोगो ।
पाणदयठवभोगो बितिओपुन रखियजातो ।। वृ- एवमुक्तप्रकारेण मात्रस्यग्रहणं सिद्धं यतः सूत्रे ओधनियुक्त्यादौ आचार्यादीनां कारणे आचार्यादिप्रायोग्यग्रहणेनकारणेनमात्रकस्यभोगोऽनुज्ञातोद्वितीयः पुनरुपभोगआर्यरक्षितात्प्राणदयार्थं प्रवृत्तः कारणाभावेतुमात्रकपरिभोगेप्रायश्चित्तं तदेवाह[भा.३६०६] जत्तियमित्ता वारा दिनेन आणेइ तित्तियालहुगा ।
- अठहिं दिनेहिंसपयं निक्कारणमत्तपरिभोगे ।। वृ-निष्कारणं कारणाभावे मात्रकस्य परिभोगे यावन्मात्रान्वारान् दिवसेनैकेन तेन मात्रेणानयति तावतोलघुकामासास्तस्य प्रायश्चित्तमष्टभिर्दिनैः स्वपदंपुनतारोपणं मूललक्षणमष्टमंप्रायश्चित्तमिति भावः । [भा.३६०७] जे तिघेत्तव्यो नम्मत्तओजेयतनधारेंति ।
चउगुरुगातेसिंभवे, आणादिविराहणाचेव ।। वृ-येब्रुवते न ग्रहीतव्यो मात्रको ये चतंमात्रकंन धारयन्ति तेषां प्रत्येकं प्रायश्चित्तं भवति चत्वारो गुरुकाः आज्ञादयश्चदोषाः । प्राणविपक्षेः संयमविराधना वा अन्यच्च ।। [भा.३६०८] लोए होइदुगंछा वियारपडिगहेण उड्डाहो ।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २८/२०१
आयरियाई चत्ता, वारत्तथलीए दिठतो ।।
वृ- यदि येनैव पतद्ग्रहणे भिक्षामटति तेनैव विचारे विचारभूमौ गच्छति तर्हि लोके जुगुप्मायै जायते । तथाच सतिभवतिप्रवचनस्योड्डाह आचार्यदयश्चमात्रका परिभोगेत्यक्ता अत्रार्थेवारतस्थल्या दृष्टान्तः । [भा. ३६०९] तम्हा उधरेयव्वो मत्तोय पडिग्गहो य दोन्नते ।
गणनाए पमाणेन य एवं दोसा न होतिए ।।
वृ- यत एवं पात्रस्य मात्रकस्य चाऽधारणे दोषास्तस्मान्मात्रकं पतङ्ग्रहश्च द्वावप्येतौ धारयितव्यौ । कथमित्याह-गणनामधिकृत्य एकैकः प्रमाणत ओघनिर्युक्त्यभिहितप्रमाणेन एवं चैते अनन्तरोदिता दोषा न भवन्ति ।
[भा. ३६१० ]
जइ दोह चेव गहणं अइरेगपरिग्गहो न संभवति ।
अह देइ तत्थ एगं हानी उड्डाहगादीया । ।
वृ- यदि द्वयोरेवपात्रत्रकमात्रयोर्ग्रहणं ततो अतिरेकोऽतिरिक्तः पतद्ग्रहो न संभवति तदभावाच्च कथमध्वनिर्गतादीनां पतद्नहं ददाति । देयस्याभावादथात्मीयं तमेकं पतद्ग्रहमध्वगादीनां प्रयच्छति स्वयं तुकेवलेन मात्रकेण सारयति तत आह- अथ तयोः पात्रकमात्रकयोर्मध्ये एकंपतद्गृहं ददाति तदा द्वितीयस्य हानिरिति येनैव भिक्षामटति तेनैवविचारभूमावपि गच्छतीति लोके जुगुसाप्रसङ्गतः प्रवचनस्योड्डाह आदिशब्दादाचार्यादयश्च तेन परित्यक्ता इति परिग्रहः तस्मादफलं सूत्रमनवकाशादिति आचार्यो ब्रवीति सुत्रनिपातः खल्वयं कारणिकः । किं तत्कारणमिति चेदत आह
[ भा. ३६११]
अतिरेगदुविहकारण अभिनवगहणे पुराणगहणेय ।
अभिनवगह दुविहे वावारिय अप्पच्छंदेय ।।
वृ- द्विविधेन प्रकारेण द्वाभ्यां कारणाभ्यामतिरेकस्यातिरिक्तस्य पतद्ग्रहस्य संभवस्तद्यथाअभिनवग्रहणेन पुराणग्रहणेन च तत्र य त्तदभिनवग्रहणं तत् द्विविधं द्विप्रकारं तद्यथा-व्यापारिताश्च गृह्णन्ति । आत्मच्छन्दसा च गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात् तच्च द्विविधमप्यभिनवग्रहणमेभिः कारणैर्भवति ।
[भा. ३६१२]
भिन्ने वज्झामि वापडिनीए तेन साणमादिहिते ।
सेहो य संपयासुय अभिनवगहणं तु पायस्स ।।
वृ- प्रमादतो भिन्नं वाग्रेतनं पात्रमग्निना वाध्यामितं दग्धं प्रत्यनीकेन हृतं अभिन्नंवा स्तेनैः श्वादिभिर्वा हृतमादिशब्देनात्र शृगालादिपरिग्रहः । शैक्षका वा केचिदुपपन्नास्तेषु भाजनानि दातव्यानि एतैः कारणैरभिनवस्य पात्रस्य ग्रहणं भवति ।
[भा. ३६१३]
देसे सव्वम्मी अभिग्गही तत्थ होंति सच्छंदा । ते स सतिनिजोएज्जा जे जोग्गादुविह उवहिम्मि ।।
वृ- तत्र तेषां व्यापारितानां स्वच्छन्दसां च मध्ये स्वच्छन्दसो भवन्ति । अभिग्रहिण अभिग्रहिकास्ते चाभिग्रहिका द्विविधा भवन्ति तद्यथा-देशे सर्वस्मिंश्चोपधावुत्पाद्ये किमुक्तं भवतीति एक एवमभिग्रहं प्रतिपन्ना यथा उपधिदेशं पात्रादिकं वयमुत्पादयिष्यामः । अपरे चैवं प्रतिपन्नाः सर्वमुपधिमुत्पादयिष्यामः । ते चाभिग्रहिका भाजनैः कार्यमन्येन चोपधिना कार्यमिति कृत्वा (ज्ञात्वा) तदुत्पादनाय अव्यापारिता एव गच्छन्ति । अत एव ते आत्मच्छंदस उच्यन्ते आत्मनैव प्रेरणाभावेनैव उपधेरानयनाय
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - २०१, [भा. ३६१३]
३६७
च्छन्दोऽभिप्रायो विद्यते येषां ते आत्मच्छंदस इति व्युत्पत्तेः । तेषामसत्यभावे ये योग्याः समर्था द्विविधे औधिके औपग्रहिके चोपधावुत्पाद्येतानाचार्यो निर्युक्ते व्यापारयति - दुविहाच्छिन्नमच्छिन्ना भणंति लघुकोय पडिसुण ते य । गुरुवणं दुरे तत्थउ गहिए गहणे य जं वृत्तं ।।
[ भा. ३६१४]
।
वृ- आभिग्रहिका अपि आचार्यमापृच्छय पात्राणामानयनाय गच्छन्ति ये वा निर्युक्ता इति द्विविधास्तद्यथा । च्छिन्ना अच्छिन्नाश्चछिन्नानाम ये आचार्येण संदिष्टा यथा विंशतिः पात्राण्यानयितव्यानि, अच्छिनाना येषां न परिणामनिरोषः तत्र ये तावन्नियुक्तास्तेषां छिन्नानां विधिरुच्यते । तत्र च्छिन्नेषुत्रिभिः प्रकारैरतिरिक्तपतग्रहसंभवः । तत्राद्येऽपि प्रकारे त्रयः प्रकारास्तद्यथा-एकः साधुः छिन्नानां सन्देशं श्रुत्वा तत्रैव समक्षमाचार्यस्य ब्रूते- क्षमाश्रमणा अनुजानीत युष्माकं योग्येषु परिपूणेषु पतनहेषु लब्धेषु यद्यन्यान्यपि लभेरन् ततस्तान्यपि मम योग्यानि गृह्णन्तु एवं ब्रुवाणः शुद्धः । अथैवमाचार्यं नानुज्ञापयति किन्त्वेवमेतान् व्रजतो ब्रूते तर्हि तस्निवं भणति प्रायश्चित्तं लघुको मासः ते चेत् व्रजन्तः प्रतिशृण्वन्ति ग्रहीष्याम इति तदा तेषामपि प्रायश्चित्तं प्रत्येकं लघुको मासः । द्वितीयो व्रजतस्तान् सांभोगिकान् दृष्ट्वा ब्रवीति क्व यूयं संप्रस्थितास्तैरवाचिपात्राणामानयनायाचार्येण प्रेषितास्ततस्तान् स ब्रूते-यावन्ति युष्माकं सन्दिष्टानि तावत्सु परिपूर्णेषु यद्यन्यानि यूयं लभध्वं ततोऽस्माकं कारणेन तान्यपि प्रतिगृह्णीत एवं भणति तस्मिन् प्रायश्चित्तं लघुको मासः । ते यदि प्रतिशृण्वन्ति तदा तेषामपि प्रत्येकं प्रायश्चित्तं लघुको मासः । तृतीयो लज्जालुतया न शक्नोति स्वयमाचार्यान् विज्ञपयितुं ततोऽन्येन विज्ञपयति । अथवा कोऽपि शठत्वेन अन्येन भाणयति तथा ये ते प्रेष्यन्ते ते ब्रुवते । यूयमाचार्यान् भणत युष्माकं परिपूर्णेषु लब्धेषु यद्यन्यान्यपि लभध्वं तदा मम कारणेन प्रतिगृह्णीत एवं भणति तस्मिन् प्रायश्चित्तं लघुको मासः तेऽपि यदीयः शठत्वेन भणयन्ति तस्य यदीच्छन्ति तर्हि तेषां प्रायश्चित्तं मास लघु । तस्मात्तैर्नेष्टव्यं यथा न भणाम इति लज्जालोर्वचनेन पुनराचार्यं भणति । तत्र यदा तत् समक्षमाचार्यो भणित आचार्येण च समनुज्ञातं तदा यल्लभ्यन्तेऽतिरिक्तं लक्षणयुक्तमयुक्तंवा तत्तस्यैव दातव्यं, द्वितीयं प्रकारमाह-गुरुवयणेत्यादि कोऽपि पथिगच्छतो दृष्ट्वा ब्रूते यथा ममापि योग्यानि भाजनानि गृह्णीत । तत्र यदि प्रत्यासन्नस्तदा तद्वचनं प्रतिग्राह्यं । किमुक्तं भवति - आसन्नप्रदेशात् प्रतिनिवृत्य गुरुः प्रच्छनीयो यथाऽमुकः साधुरेवं ब्रवीति ममाप्यर्थायभाजनानि प्रतिगृह्णीथ । अथवा तमेव त्वमेवाचार्यं विज्ञपय एवं कुर्वत्सु तेषु प्रायश्चित्तं मासलघु । अथ दूरे गतांस्तानसांभोगिकान् द्दष्वा ब्रूयुरस्माकमपि योग्यानि भाजनानि गृह्णीत ते ब्रूयुः प्रतिगृहीष्यामः । परं तत्र प्रमाणं गुरवस्तथा चाह-तत्र तु दूरगतानां प्रार्थने सति गृहीते च तद्योग्ये पात्रे गुरवः प्रमाणीकर्तव्याः । तृतीयोविंशतेरधिकं लक्षणयुक्तं पात्रं दृष्ट्वा स्वयं गृह्णाति एवं स्वयं ग्रहणे च यदुक्तं सूत्रे तत्संभवति अतिरिक्तं पात्रं संभवतीति गाथार्थः ।
[भा. ३६१५]
गिलहवी संपाते तिन्नि पगाराउ तत्थ अतिरेगो ।
तत्थेव भइ एगो मज्झवि गेहइ जहाअज्जो ।।
वृ- गृहीतविंशतिपात्राणि इत्युक्ते तत्रातिरेकेत्रयः प्रकारा भवन्ति । एकस्तत्रैवाचार्यमनुज्ञाप्य ब्रूते । ममापि योग्यान्यार्य ! भाजनानि गृह्णीत ।
[भा. ३६१६]
आयरिए भणाहि तुमं लज्जालुस्स य भांति । नाऊणवसठभावं नेच्छंति हरा भवेलहुगो ।।
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-८/२०१ __ वृ- अपरो अन्यं ब्रूते त्वमाचार्यान् भण यथा अमी आचार्येणानुज्ञाता अधिकान्यपि भाजनानि प्रतिगृह्णन्ति । तत्र यो लज्जालुतया आचार्यान् विज्ञपयितुंनशक्नोति तस्य कारणेन भणन्ति चाचार्यान यदिचशठभावंतस्यज्ञात्वाआचार्याविज्ञपयितुंनेच्छन्ति । इतरथाशठभावेऽपिज्ञातेयदि विज्ञपयति तद तेषां प्रायश्चित्तं भवति लघुको मासः । [भा.३६१७] जइपुन आयरिएहिंसमयेव पडिस्सुयं भवति तस्स।
लक्खणमलक्खणजुयंअतिरेगंजंतुतंतस्स ।। वृ- यदि पुनस्तस्य लज्जालोः कारणेनाचार्यास्तस्य समक्षं विज्ञप्ता आचार्यैश्च स्वयमेव तस्य लज्जालोरतिरिक्तपात्रग्रहणं प्रतिश्रुतमङ्गीकृतं तदा यल्लभ्यते अतिरिक्तं पात्रं लक्षणयुक्तमलक्षणयुक्तं वा तत्तस्य दातव्यं । गत एकः प्रकारोद्वितीयं प्रकारमाह[भा.३६१८] बितितोपंथेभणंती आसन्ना गंतु विन्नवंतिगुरुं ।
तंचेवपेसवंतिदूरगयाणंइमे मेरा ।। वृ-द्वितीयस्तान् पथिदृष्ट्वा भणति ममापि योग्यानिभाजनानि प्रतिगृह्णीत । एवं प्रार्थिता यदि ते आसन्नावर्तन्तेतदाआगत्य गुरुं विज्ञपयन्तियथा अमुकंसाधुर्वदतिममयोग्यानिभाजनानि प्रतिगृह्णीत अथवा तमेव साधुमभ्यर्थयमानं प्रेषयन्ति यथा त्वमेवाचार्य विज्ञपय । तेषामेव कुर्वतां प्रायश्चित्तं मासलघु । दूरेगतानां पुनरियं वक्ष्यमाणा मर्यादा सामाचारी । तामेवाह[भा.३६१९] गेण्हासो अतिरेगंतत्थपुन वियाणगा गुरु अम्हं ।
देति तगंवन्नंसाहारणमेव ठावेति ।।। वृ- दूरगतान् सांभोगिकः साधुरवलोक्य ब्रूते अस्माकमपि योग्यं पात्रमाददीध्वम् । ततस्तैरिदं वक्तव्यमतिरिक्तंपात्रंगृहीष्यामस्तत्रपुनर्विज्ञायकाअस्माकंगुरवस्तदेवबाअतिरिक्तंपात्रंदास्यति । अन्यद्वाकोजानातिकदाचिदतिरिक्तंपात्रंसुन्दरमितिकृत्वास्वंय प्रतिगृह्णन्ति यस्यवा इष्टंतस्मै ददति, । एवं साधारणंस्थापयन्ति । उक्तो द्वितीयः प्रकारस्तृतीयमाह[भा.३६२०] तइतो लक्खणजुत्तंअहीयं वीसाएते सयंगेण्हे ।
एए तिन्निविगप्पा होति अरेगस्सनायव्वा ।। वृ-तृतीयः प्रकारः पुनरयं तेप्रेषिताः साधवोविंशतेरधिकंपानंस्वयमेवगृह्णन्ति । एते त्रयो विकल्पा अतिरिक्तस्यपात्रस्यसंभवायज्ञातव्याः । तदेवंव्यापारितानांच्छिन्नानिगतानि ।साम्प्रतमाभिग्रहिकाणां च्छिन्नानि प्रतिपादयितुमाह[भा.३६२१] सच्छंद पडिन्नयणा गहिए गहणे य जारिसंभणियं ।
अलंथिर धुवधारणियंसोवा अन्नोयणंधरए ।। वृ- स्वच्छन्दा नाम आभिग्राहिकास्ते अव्यापारिता एवाचार्यानापृच्छय गतास्ते यदि च्छिन्ना संदिष्टास्ततस्तेषामपिसैवसामाचारी याप्राकव्यापारितानांच्छिन्नानामुक्ता ।पडिन्नयणत्तिप्रतिज्ञापना नाम विधिना पात्रादीनां मार्गणा कर्तव्येत्युपदेशदानं उद्गमादिशुद्धानि पात्रादीनि प्रतिग्राह्याणीत्युपदेशदानमितिभावः । तदा गृहीतेग्रहणेच याद्दशंकल्पाध्ययनपीठिकायांभणितंतादृशंकर्तव्यं । तत्र यावन्तिसंदिष्टान्याचार्येणतावन्तिगृहीतानि यदिन केनचित्भणितंपूर्वं यथाममापि योग्यं पात्रंगृह्णीमो गृहीतेस एव ग्राहकश्चिन्तयति । अहमाचार्यानुज्ञातं धारयिष्यापि । यदि वा स एवाचार्यो धारयिष्यति
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - २०१, [भा. ३६२१]
३६९
अन्यो वा साधुर्यारयिष्यति एवमतिरिक्त पतद्ग्रहसंभवः । सम्प्रति ग्रहणे गृहीते च यद्भणितं कल्पपीठिकायां तदेव विनेयजनानुग्रहाय दर्शयति[भा. ३६२२]
उमंथपाणमादीगहणे तु विहिं तहिं पउंजंति । गहिए यपगासमु करेति पडिलेह दो काले ।।
वृ- अवमन्थमधोमुखं कृत्वा प्राणादीन् खोटनेन भूमौ यतनया पातयन्ति । अमुं विधिं तत्र ग्रहणे प्रयुञ्जन्ति । गृहीते च तानि पात्राणि प्रकाशमुखानि करोति । तथा द्वौ कालौ प्रातरपराह्णे च प्रत्युपेक्षते । [भा. ३६२३] आनीतेसु उगुरुणा दोसुं गहिएसु तो गया जह वुहुं । गेहति उग्गहे खलु उमादीमत्तसेसेवं ।।
वृ- आनीतेषु तु भाजनेषु आचार्येण प्रधानं सुलक्षणं पात्रं मात्रकं च परिग्रहीतव्यं । ततो गुरुणा द्वयोर्गुतयोः शेषाणि भाजनानि यावतां दातव्यानि तावन्तो भागाः क्रियन्ते । ततो ये गतास्ते यथा वृद्धं यथा रत्नाधिकतया पतग्रहान् गृह्णान्ति तदनन्तरंये गतानामेवावमरत्नाधिकास्तेयथा रत्नाधिकतया मात्राणि गृह्णन्ति तदनन्तरं यैः पतद्ग्रहा न गृहीतास्ते अवमरत्नाधिकाः शेषाश्च साधवो यथा रत्नाधिकतया मात्रकाणिगृह्णन्ति तदनन्तरं यैः पतद्ग्रहा न गृहीतास्ते अवमरत्नाधिकाः शेषाश्च साधवो यथारत्नाधिकतया पतद्ग्रहान् मात्रकाणि च गृह्णन्ति । तदेवं व्यापारितानां स्वच्छन्दसां विच्छिन्नानि । [भा. ३६२४ ] एमेव अच्छिन्नेसु विगहिए गरणे य मोत्तु अइरेगं । एत्तो पुराणगहणं वोच्छामि मेहिं उ पदेहिं ।।
वृ- एवमेव पूर्वोक्तेनैव प्रकारेणाच्छिन्नेषु ग्रहीतव्येषु गृहीते च ग्रहणे च विधिरनुसरणीयो मुक्त्वा अतिरेकं भवति अतिरिक्तपतद्ग्रहस्तत्र न संभवति । परिमाणकरणादिति तत्संभवविधिर्न वक्तव्यः । सम्प्रति पुराणग्रहणमेभिर्वक्ष्यमाणैः पदैर्वक्ष्यामि तान्येव पदान्याहआगमगमकालगते दुल्लभतहिं कारणेहिं एएहिं ।
[भा. ३६२५]
दुविहाए गमनेगा अनेगनिद्दिट्ठनिट्ठिा ।।
बृ- आगमद्वारं गमद्वारं कालगतद्वारं दुर्लभद्वारमेतैः कारणैस्तत्र गच्छे पुराणग्रहणसंभवः । तत्र ये पात्राणि ददति ते द्विविधास्तद्यथा-एको वा अनेके वा येषामपि ददाति तेऽपि द्विविधा एको वा नेके वा दानं च निर्देशपूर्वकंयथा अमुकस्य दास्यापि । तत्र यदा एकस्य कस्यापि ददाति तदा तन्निर्दिशति अमुकस्य दास्यामि ये त्वनेके निर्दिष्टा वा अपरिमितसंख्याकतया निर्देशाकारणात् । एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः । [भा. ३६२६] भायणदेसाएंतो पाए घेत्तूण एति दाहंति ।
दाऊण वरो गच्छइ भायणदेसं तहिं घेत्थं (च्छं) ।।
वृ-भाजनदेशात् यस्मिन् देशे भाजनानि संभवन्ति तस्मात्देशादानन्दपुरादवागच्छन् आगन्तुकामः पूर्वकृतानि भाजनानि गृहीत्वा समागच्छत्ति । साघुम्यो दास्यामीति बुद्ध्यागतमागमद्वारमधुनागमद्वारमाह- अपरः साधुरानन्दपुरादिकात् देशात् भाजनदेशं गन्तुकामस्तत्रान्यान्यपिपात्राणि गृहीष्यामि सुलभत्वादिति पुराणानि पात्राणि दत्वा समागच्छति । गतं गमद्वारमिदानीं कालगतद्वारमाह[भा. ३६२७] कालगयंमि सहाए भग्गे वन्नस्स होइ अइरेगं । पत्तोलंबतिरेगे दुल्लभपाएविभे पंच ।।
22 24
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ८/२०१ वृ-कस्यापि साधोः सहायः कालगतः प्रतिभग्नो वा ततस्तस्य पात्रमतिरिक्तं लम्बते इत्यन्यस्य द्वितीयस्यसाधोरतिरिक्तंपुराणंपात्रंचभवति ।गतंकालगतद्वारमधुनादुर्लभद्वारमाह-दुर्लभानि पात्राणि यस्मिन् देशेस दुर्लभपात्रस्तस्मिन्नपिइमानि वक्ष्यमाणानि पञ्चभाजनानिधारयेत् । तान्येवाह[भा.३६२८] नंदिपडिगहविपग्गहे य तह कमढगंविमत्तोय ।
पासवणमत्ततो वियतक्कज परुपणाचेव ।। वृ-यस्मिन् देशे पात्राणिदुर्लभानितत्रेमान्यतिरिक्तानिध्रियन्तेतद्यथा-नन्दीपतद्ग्रहो विपतद्ग्रहः । कमढकं विमात्रकं प्रश्रवणमात्रकंच तत्कार्यग्ररुपणा चैवं कार्या, नन्दी पतद्ग्रहोऽतिशयेन महान्पतद्गहस्तेनाध्वनि अवमौदर्ये परचक्करोधेच प्रयोजनंतथा च कश्चित्ब्रूयात् दिने दिने युष्माकमहमेकंपात्रं भरिष्यामि । ततस्तत्नदीपात्रंभार्यतेएतेन कारणेनगच्छोपग्रहनिमित्तंधार्यते, विपतद्ग्रहः पतद्ग्रहात् किञ्चिदूनः स एतदर्थं धार्यते कदाचित्पतद्ग्रहो मिद्येत । अन्यच्च भाजनं तस्मिन् देशे दुर्लभं तत एतेन कार्यभविष्यति, कमढकः सागारिकरक्षणायध्रियतेच, तथाकदाचिदेकाकीजायतेतत्रचभक्तंपतद्ग्रहे गृहीतं पानीयं मात्रके यत्र च भोजनकं रक्षणार्थमवतीर्णस्तत्र सागारिकास्तोत यत्रैव भुङ्क्ते तथा वसतिर्महती छोतिरिति जुगुस्सा क्रियेत् । ततस्तद्रक्षणाय कमढके भोजनं करोति । तथा विमात्रको मात्रकात्मनाक्समधिक ऊनतरोवा तत्रमात्रकः कदाचिभिद्येतान्यच्चतत्रदेशेभाजनंदुर्लभं । तत एतेन प्रयोजनं भविष्यतीति स ध्रियते प्रश्रवणमात्रकोऽपि सागारिकर्भयेन यतनाकरणाय ग्लानस्याचार्याणां चाय ध्रियते । एषाकार्यग्ररुपणा । सम्प्रतिदुविहाएगमणेगा। [भा.३६२९] एगो निद्दिसएगंएगो अनेगा अनेग एगंवा ।
- नेगोनेगेतेपुन गणिवसभेभिक्खुखुड्डेय ।। वृ-ये पात्राणिप्रयच्छन्तितेद्विविधास्तद्यथा-एको वास्यादनेकेवायेभ्योऽपिददतिपात्राणितेऽपि द्विविधाएकोवास्यादनेकेवा ।तत्रैको नियमतो,ऽनेके विकल्पतो निर्देशाभवन्ति । अत्रचतुर्भङ्गिका, एकोदाता एकंसम्प्रदानंनिर्देशतिआचार्यस्यमुकस्य वृषभस्य भिक्षौः क्षुल्लकस्यवादास्यामिएष प्रथमो भङ्गः ।एको अनेकान्निर्दिशतीति द्वितीयः । अनेकेएकमिति तृतीयः । अनेकेऽनेकानितिचतुर्थः । ते पुनर्निर्देश्याः कि इत्याह-गणी वृषभो भिश्रुः क्षुल्लकश्च, गणी विविध आचार्य उपाध्यायश्च । एवमेते पञ्चभवन्तियाअपिस्त्रियोनिर्दिशतिता अपिपञ्च तद्यथा-प्रवर्तिनीअभिसेव्वा (च्या) भिक्षुकीस्थविरा क्षुल्लकाच । तथाचाह[भा.३६३०] एमेव इथिवगेपंचगमा अहव निद्दिसतिमीसे।
वाउं वच्चति पेसेति वा वितितेपुन विसेसा ।। वृ-एवमेव अनेनैवसंयतगतेन प्रकारेणस्त्रीवर्गेनिर्दिश्यमानेपञ्चगमाभवन्ति । अथवायत्रानेकान् निर्दिशतितत्रमिश्रानिर्दिशति ।संयतानपिनिर्दिशतिसंयतीरपितदेतदागमद्वारेऽभिहितम्सम्प्रतिगमद्वारे वक्तव्यं । तथापि तत्रैव नवरं दत्वा व्रजति प्रेषयति च अग्रेगतः नीते पुनर्विशेषः सचायं नीतानि भाजनातिसमो निर्दिशतिस समानेवासंयतस्य समानो वर्ग:संयतवर्गोऽसमानःसंयतीवर्गः अत्रचत एवचत्वारोभङ्गाः । तद्यथा-संयतः-संयतंनिर्दिशति,संयतःसंयतान,संयताःसंयतं,संयताःसंयतान । एवं समाननिर्दिशैंचत्वारोभङ्काः । एवमसमाननिर्देशऽपिद्रष्टव्यास्तद्यथासंयतः संयती निर्दिशति, १, संयतः संयतीः २, संयताः संयती ३, संयताः संयती ४ एवं कालगते प्रतिभग्ने वा सहाये दुर्लभद्वारेच
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - २०१, [भा. ३६३०]
३७१ द्रष्टव्यम्। [भा.३६३१] सच्छंदमनिद्दिठे पावणनिद्दिठमंतरादेति ।
चउलहुआदेसो वा लहुगा य इमेसि अद्धाणे ।। वृ-तत्र यदि न निर्दिष्टममुकानां वा दातव्यमिति तदा स्वच्छन्दो यस्मै रोचते तस्मै ददाति, । यदि पुनर्दिष्टं ततो य दिशति । एकमनेकान्मिश्रत्वात्तेषां दातव्यम् । एतन्निर्दिष्टे प्रापणं अथ यस्य निर्दिष्टं सोऽन्यत्र अन्तरा । अपान्तरालेऽअन्यस्मिन्ऽन्यस्मैददातितदातस्मिन् अन्यस्मैददातिप्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाआदेशोवाअत्रविद्यते, मतान्तरमप्यस्तीतिभावः । तदिदंकेषांचिन्मतेनान्यस्यदानेऽनवस्थाप्यं तेषां प्रायश्चित्तमतिअमीषां वक्ष्यमाणानामदाने चत्वारो लघवः केषामित्याह[भा.३६३२] अद्धाणबालवुड्ढेगेलन्ने जुंगिएसरीरेन ।
पायच्छिन्नासकरकन्न, संजतीणंपिएमेव ।। वृ- अध्वनि वर्तमानानामध्वनिर्गतानामित्यथः । उपलक्षणमेतत् । तेनावमौदर्यनिर्गतानामशिवनिर्गतानामन्तरा विस्मरणतः पतितोपधीनांतथाबालस्य वृद्धस्यग्लानस्यशरीरेणजुङ्गितस्यहीनस्य केनाङ्गेन हीनस्येत्यतआह-पादेनाक्ष्णा नासयाकरण कर्णेन वा एवमेव संयतीनामप्यदाने प्रायश्चित्तं । [भा.३६३३] अद्धाणउम असिवेउदूढाण विनदेतिजंपावे ।
बालस्सज्झोवाते थेरस्स सतीएजंकुजा ।। वृ- अध्वनिर्गतानामवमौदर्यनिर्गतानामशिवनिर्गतानामुद्दुढानामन्तरा विस्मरणपतितस्तेनापहृतोपधीनां यदि न ददाति प्रायश्चित्तं चत्वारो लघवः । यच्चभाजनैर्विना न प्राप्स्यन्ति तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तंगतमध्वद्वारं ।तथाबालस्यउत्कृष्टमात्रकं दृष्ट्रातद्विषये अध्युपपातउत्कृष्टोऽभिलाषो भवति । भूतेनवाग्रस्यते, वृद्धस्याप्यदानेचत्वारोलघवः स हिभाजनानियाचितुंनशक्नोतिततोऽदाने यत् अधृत्या प्राप्नोति तन्निष्पन्नमपितस्य प्रायश्चित्तमापद्यते । गतंबालवृद्धद्वारंच । [भा.३६३४] अतरंतस्स अदेंतेतप्पडियरगस्सवाविजाहानी ।
जुंगितो पुव्वनिसिद्धोजाति वि देसे यरोपच्छा ।। वृ-अतरतो ग्लानस्य तत्प्रतिचारकस्य च यदि न ददाति तदा प्रायश्चित्तं त एव चत्वारो लघवः । तथा भाजनमृते प्रतिचारकं वा विना या म्लानस्य हानिस्तन्निमित्तमपि प्रायश्चित्तं । गतं ग्लानद्वारं, जुङ्गितद्वारमाह-जुङ्गितो द्विविधो जात्या शरीरेण च जात्या असांभोगिक, इतरं छिन्नपादो गतावक्षम इत्यादि । एष द्विविघोऽपि पूर्वमेव प्रतिषिद्धो यथा प्रव्राजयितुंन कल्पते, केवलं यो जातिजुङ्गितः स विदेशे कथमप्यज्ञाततया प्रवाजितः इतरः शरीरेणगँगतिः प्रव्राजितः सन्पश्चात्स्यात् ।। [भा.३६३५] जातिएजुंगितोपुन जत्थन नजइतं हि तुसोअत्थे ।
अमुगनिमित्तं विगलोइयरो जहिं नजइतहिं ।। वृ- यो जात्या जुंगितो विशेषः कथमप्यज्ञायते इतरः प्रव्राजनानन्तरं पश्चात् शरीरेण जुङ्गितोऽत्रामुकनिमित्तमेष विकलो जातइतिज्ञायतेतत्र तिष्ठति । अन्यत्र तिष्ठतो लोकानामप्रत्ययो भवति । केचिदेवं मन्यन्तेपारदारकादिभिरपराधैः प्रव्रजितो जुङ्गित्त इति [भा.३६३६] जेहिंडताकाएहतिजेविय करेंति उड्डाहं ।
किन्नुहि (नहु) गिहिसामन्ने वियंगितालोकसंकाऊ ।।
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०१ __ वृ-येजुङ्गिताहिण्डमानाः पादादिविकलतयाकायान्पृथिवीकायप्रभृतीन्ध्नन्तियेऽपिच दृश्यमाना च्छिन्ननासिकादयः प्रवचनस्योड्डाहंयांश्च दृष्ट्रालोकस्यशङ्कोपजायतेयथाकिंनहुनिश्चित्तंगृही सामान्ये व्यंगताअमी इतितेषांभाजनानिदातव्यानि अदानेचत्वारोलघवस्तथा हिण्डमानायत्कायान्ध्नन्ति । यच्च प्रवचनस्योड्डाहकरणंतन्निष्पन्नमपितस्य प्रायश्चित्तंतथा[भा.३६३७] पायच्छिन्नासकरकन्नजुंगिते जातिजुंगितेचेव ।
वोच्चत्थे चउलहगा सरिसे पुव्वंतुसंमणीणं ।। वृ-शरीरेण जुङ्गिता पञ्च तद्यथा-छिन्नपादो१मक्षिकारेण २ वा च्छिन्नकरः ४ षष्ठो जातिजुङ्गितः । तत्र यदिषडपिजुङ्गितास्तत्रभाजनानिच दातव्यानि, अथसर्वेषामपिभाजनानिन पूर्यंतेतर्हि यावतां पूर्यते तावतामुपन्यस्तक्रमेणदातव्यानि, विपयसेि, उक्तक्रमव्यत्यासेनदाने प्रायश्चित्तंचत्वारोलघवः । अथसंयताःसंयत्यश्च जुङ्गिताःसन्तितत्रभाजनसंभवेसर्वेषामविशेषेणदातव्यं अथतावन्तिभाजनानि नपूर्यन्ते, ततःसंयतसंयतीसमुदायेच्छिन्नपादादिक्रमेणदातव्यम् ।अथसंयतोऽपिछिन्नपादः संयत्यपि च्छिन्नपादा एवं सर्वत्र विभाषा कर्तव्या । तत्राह-सशेजुङ्गितत्वे पूर्वं श्रमणीनांदातव्यं पश्चात्सतिसंभवे संयतानामन्यथा विपर्यासेतएव चत्वारो लघवः । । सम्प्रति निर्दिष्टस्यदाने विधिमाह[भा.३६३८] अह एतेउन हुजाताहो निद्दिठपायमूलंतु ।
गंतूण इच्छकारंकाउंतोतं निवेज॑ति ।। वृ- अथ एतेऽध्वनिर्गतादयः प्रागुक्ता न स्युस्ततो यस्य निर्दिष्टं तस्य पादमूलं गत्वा इदं पात्रं मयायुष्मन्निमित्तमानीतमिच्छाकारेणगृह्णीत । एवमिच्छाकारं कृत्वा निवेदयति समर्पयति [भा.३६३९] अद्दिठे पुन तहियं पेसि अहवा वितस्सअप्पाहे ।
अह उन नज्जइ ताहेओसरणेसुंतिसुविमगे ।। वृ- अथस न दृष्टो यस्य निर्दिष्टं ततो अन्यस्य हस्ते कृत्वा तत्र प्रेषयति । अथवा साधुश्रावकं वा तत्र व्रजन्तं संदेशयति यथा तव योग्यं पात्रं मयानीतं इच्छाकारणागत्य गृह्णीत प्रेषयत वा कमपि यो नयतीति । अथ पुनः सन ज्ञायते क्वापि तिष्ठतीति, ततस्त्रिषु क्षुल्लकेषु समवसरणेषु मृगयेत । इयमत्र भावना-अज्ञायमाने समाने समवसरणंसाधुमेलापकरुपंगत्वा पृच्छयते यथा अमुकः कुत्र विद्यते तत्र यदि स्वरुपतो न दृष्टो नापि वार्तयोपलब्धस्तथापि द्वितीये समवसरणे पृच्छयते तथाप्यदृष्टेऽनुपलब्धे वा तृतीये पृच्छयते । एवं त्रिषुक्षुल्लकेषुसमवसरणेषु मध्ये यत्रैकतरस्मिन् दृष्टस्तत्र तथैव समर्पयति । अथन दृष्टः केवलमुपलब्धो वार्त्तयां यथाऽमुकस्थाने स तिष्ठतीतिस तत्रस्वयंवा नयति । अन्यस्य वा हस्तेप्रेषयति । अथ त्रिष्वपिसमवसरणेषुन दृष्टो नाप्युपलब्धस्तआह[भा.३६४०] एगे विमहंतंमि उउग्घोसाऊण नाउ नेइतहिं ।
अहनत्थि पवत्ती से ताहे इच्छाविवेगोवा ।। वृ-महतिसमवसरणेपुनरेकस्मिन्नपिकुत्रामुकइत्युद्घोषणंकृत्वायदिस्वयं दृष्टस्ततइच्छाकारपुरस्सरं तथैव समर्पयति । अथ वार्तयोपलब्धस्तहिं तत्र स्वयं नयति अन्यस्य वा हस्ते प्रेषयति संदेशयति वा अथ तत्रापि न दृष्टो नाप्युपलब्धस्ततो द्वितीयं वारं महत्समवसरणं न गच्छति किन्तु इच्छा स्वयं तत्पात्रं धारयति अन्यस्मै वा ददाति विवेगोवेति परिष्ठापयति वा अथ येषां ददतामेकस्यानेकेषां वा सकाशात् गृहीतव्यं ते किं सांभोगिका उतासांभोगिका एवं प्रश्रे कृतेप्रथमत एकानेकप्ररुपणामाह
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७३
उद्देशक:-८, मूल - २०१, [भा. ३६४१] [भा.३६४१] एगेउपुव्वभणिए कारणनिक्कारेणदुविहभेदो ।
आहिंडगउहाणेदुविहाते होतिएकेक ।। वृ- एकाकी द्विविधमेदः पूर्वमोधनियुक्तौ भणितस्तद्यथा-कारणे निष्कारणे च । पुनः साधवो द्विविधा-आहिण्डका अवधावने च । एकैके द्विविधा भवन्ति वक्ष्यमाणभेदेनेति गाथासमासार्थः । साम्प्रतमेनाभेव विवरीषुः प्रथमतः कारणनिष्कारणैकैकप्रतिपादनार्थमाह[भा.३६४२] असिवादीकारणिया निक्कारणियाच चक्कथूभादी। .
उवएस अनुवएसा दुविहा आहिंडगा हुंति ।। वृ-अशिवादिभिरादिशब्दादवमौदर्यराजद्विष्टादिपरिग्रहः कारणैरेकाकिनःकारणिकाः,चक्रस्तूपादौ आदिशब्दात्प्रतिमानिष्क्रमणादिपरिग्रहस्तेषां वन्दनाय गच्छन्त एकाकिनो निष्कारणिका ये आहिण्डकास्ते द्विविधाभवन्ति तद्यथा उपदेशतोऽनुपदेशतश्च । तत्रये उपदेशेनते द्वादशसंवत्सराणि सूत्रंगृहीत्वा द्वादशसंवत्सराणि तस्यैव सूत्रस्यार्थं गृहीत्वा य आचार्यकं कर्तुकामः स द्वादशसंवत्सराणि देशदर्शनं करोति । तस्य व्रजतो जघन्येन संघाटको दातव्यः उत्कर्षेणानियताः साधवः येऽनुपदेशेन देशदर्शनं कुर्वन्तितेचैत्यानि वन्दिष्यामहे इत्यवधिं कृत्वा व्रजन्ति । [भा.३६४३] ओहावंतो दुविहा लिंगे विहारे यहोतिनायव्वा ।
- एगागी छप्पेतेविहारे तहिंदोसुसमणुना ।। वृ- अवधाविनो द्विविधा-लिङ्गेन विहारेण च । लिङ्गेनोत्प्रव्रजितुकामा विहारेण पार्श्वस्थविहारेण विहर्तुकामा भवन्ति ज्ञातव्याः । षडप्पेते कारणिका १ निष्कारणिका २ औपदेशिका ३ अनौपदेशिका ४ लिङ्गेनावधाविनः५ ।विहारेणावधाविनश्चप्रायेणैतेएकाकिनोविहरन्तिगच्छन्तिवाऔपदेशिका यद्यपि नियमतः ससहायास्तथापि येन गच्छान्निर्गतास्तेन एकाकिनो भण्यन्ते । इतेरऽपि पञ्च यद्यपि वृन्देन हिण्डते तथापिगच्छान्निर्गता एकाकिनःप्रोच्यन्ते । तत उक्तंषडप्येते विहारिणएकाकिनस्तर्हि तेषु षट्सु मध्ये द्वयोः समनोज्ञा द्वयोः सांभोगिकास्तद्यथा अशिवादिकारणिका उपदेशा हिण्डकाश्च तैरानतानिभाजनानिग्रहीतव्यानि, शेषैरानीतानांभजना कारणैगुह्यन्ते निष्कारणेनेति । [भा.३६४४] निक्कारणिएसुवदेसिएयआपुच्छिऊण वच्चंते ।
अनुसासंतिओ ताहेवसहा उ तहिंइमेहिंतु ।। वृ-निष्कारणिकोऽनौपदेशिकश्च यद्यार्यमापृच्छय व्रजति तदा तत्र व्रजते एभिर्वक्ष्यमाणैर्वचनैर्वृषभा अनुशासति । कैर्वचनैरित्याह[भा.३६४५] एसेव चेइयाणंभत्तिगतोजोतमि उज्जमती ।
इइअनुसिठे अठितेअंसंभोगायारभंडंतु ।। वृ-एषएवचैत्यानांभक्तिगतोभक्तिमुपनतोयस्तपसि द्वादशप्रकारेयथाशक्तिउद्यच्छतिएवमनुशिष्यमानो यदि तिष्ठति ततः सुन्दरं । अथ न तिष्ठति तर्हि यत्तस्य सांभोगिकमुपकरणं तन्निवर्त्यते इतरदसांभोगिकमाचारभाण्डं समर्प्यते । अथकथमसांभोगिकमाचारभाण्डमुपजातमत आह[भा.३६४६] खगूडेणोवहयं अमणुन्नेसागयस्स वाजंतु।
. अंसभोगिय उवकरणंइहरा गच्छेतगंनत्थि ।। वृ- यदुपकरणं खग्गूडेनोपहतं यदि वा यत् अमनोज्ञेम्योऽसांभोगिकेभ्य आगतस्योपसंपन्नस्य
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०१ संबन्धि तत् असांभोगिकमुपकरणमाचारभाण्डमितरथा प्रकारद्वयव्यतिरिक्तेनान्येन प्रकारेण तकत् असांभोगि-कमुपकरणंगच्छे नास्ति न संभवति । [भा.३६४७] तिठाणेसंवेगोसावेक्खो निवत्तोतदिवससुद्धो ।
मासोवुच्छविवेचणतचेव नुसठिमादीणि ।। वृ- तस्य गच्छान्निर्गतस्य कदाचिन्निभिः स्थानैः संवेगः स्यात् । गाथायां सप्तमी प्राकृतत्वात् । एकवचनंसमाहारत्वात् । तद्यथा-ज्ञानेनदर्शनेनचारित्रेणच ।ततः संवेगसमापन्नः सापेक्षः प्रतिनिवर्तते । सचयदितस्मिन्नेव दिवसेगच्छंप्रत्यागतस्तर्हिशुद्धः अथमासंयावहिरुषितस्तदातदेव तदुपकरणस्य विवेचनं प्रायश्चित्तदानमनुशिष्ट्यादीनिच क्रियन्तेआदिशब्दादुपव्रहणादिपरिग्रहः । [भा.३६४८] अन्जेवपडिपुच्छं को दाहिइसंकियस्समे उभए ।
दसणेकउववूहे कं थिरकरे कस्स वच्छल्लं ।। [भा.३६४९] साहिति सीयंतंचरणे सोहिंच काहिति को मे ।
एवं नियत्तनुलोमंकाउंउवहिंचतंदेति ।। वृ- अद्यैव उभयस्मिन् सूत्रे अर्थे च शङ्कितस्य कः प्रतिपृच्छां दास्यति एषा ज्ञाने चिन्तना, । दर्शने कमहमिदानीमुपबृंहिष्यामिकंवा स्थिरीकरिष्यामिकस्यावावात्सल्यमधुनाकरिष्यामि । चारित्रेचिन्ता मां चरणे सीदन्तमिदानीं कः सारयिष्यति । को वा मे प्रायश्चित्तस्थानमापन्नस्यं शोधिं करिष्यति एवं चिन्तयन् संवेगमापन्नः ।। सम्प्रति निवर्तते तस्य प्रतिनिवृत्तस्य गच्छं प्रत्यागतस्यानुलोमना कर्तव्या धन्योऽसि त्वं येनात्मा प्रत्यभिज्ञात एवमनुलोमनांकृत्वा तस्यतमेवोपधिप्रयच्छन्ति । [भा.३६५०] दुविह उहाविओवसमा सारेति भयाणिवासे साहिति ।
अठारसठाणाइंहयरस्सिगयंकुसनिभाई ।। वृ-द्विविधमप्यवधाविनमाचार्यमापृच्छय व्रजन्तं वृषभाःसारयन्तिशिक्षयन्तिभयानि वासेतस्य साधयन्ति कथयन्तिरतिवाक्यचूलिकाभिहितानि अष्टादशस्थानरूपाणि हयरश्मिगजाङ्कुशनिभानि । एतया अनुशिष्ट्या अनुशासितो यदि तिष्ठति ततः सुन्दरमथ न तिष्ठति तर्हि यत् खगूडेनोपहतमाचारभाण्डं यद्वा असांभोगिकेभ्यः समागतस्योपसम्पन्नस्य सम्बन्धि तस्य दीयते अग्रेतनं तुसांभोगिकमुपकरणं निवर्त्यते। [भा.३६५१] संविग्गमसंविग्गे सारुवियसिद्धपुत्तमनुसठे।
आगमनं आनयनंतं वा घेत्तुंन इच्छंति ।। वृ- संविग्नाः सांभोगिकाः असांभोगिका वा उद्यतविहारिणः असंविग्नाः पार्श्वस्थावसन्नकुसीलसंसक्तयथाच्छन्दाः सारुपिकसिद्धपुत्रो नाम मुण्डितशिखो रजोहरणरहितोऽलावुपात्रेण भिक्षामटन सभार्योवाएतैरनुशिष्टस्ययदिआगमनंततउपहतोपकरणस्यवा प्रायश्चित्तदानंतेवा संविग्नादयोगृहीत्वा तस्यानयनं कुर्वन्ति । अथसआनयनं नेच्छति तदा वक्ष्यमाणो विधिः । एष गाथासंक्षेपार्थः । [भा.३६५२] संविग्गाणसगासे वुच्छो तेहिं अनुसासिय नियत्तो ।
लहुतो नावा हम्मत्तिइयरे लहुगा उवहतोय ।। . वृ-यदिसंविग्नानां समीपे उषितः तैश्चानुशिष्टः प्रतिनिवृत्तो वसतिंसमागतः तदा तस्य प्रायश्चित्तं लघुको मासः । न चतस्योपधिरुपहन्यतेयंचान्तरा लभतेगृह्णाति चोपधिंसोऽपिनोपहन्यते संविग्नानां
___
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - २०१, [भा. ३६५२]
३७५
समीपे उषितः संविग्न सहागमनाच्च । इतरेनाम असंविज्ञाः पार्श्वस्थादयः सारुपिकसिद्धपुत्रश्चतेषां समीपे यद्युषितस्तैश्रानुशिष्टः प्रतिनिवृत्तः तस्यागतस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघव उपकरणं च तस्योपहन्यते । यथाच्छन्दस्य सकाशे उषितस्य चतुर्गुरुकसम् । साम्प्रतमागमनद्वारमाहसंविग्गादनुसिट्टो तद्दिवसनियत्तो जइवि न मिलेज्जा | न य सज्जइ वइयादिसु चिरेण विहुतो न उवहम्मे ।।
[भा. ३६५३]
वृ- संविग्रैरादिशब्दादसंविग्ग्रैश्चानुशिष्टो यदि त नोषितः किन्तु तस्मिन्नेव दिने प्रतिनिवृत्तो यद्यपि तस्मिन्नेय दिने न मिलति न च प्रव्रजिकादिषु सजति ततश्चिरेणाप्यागच्छतो हु निश्चित्तं तस्योपकरणं नोपहन्यते आनीयमानस्य तुपहन्यते । एतदेवाह
[भा. ३६५४ ]
एगानियस्समुवणे मासो उवहम्मते य सो उवही । तेन परं चउ लहुगा आवज्जइजं च तं सव्वं ॥
वृ- बलादानीयमान एकाकी समागच्छन् यदि रात्रौ स्वपिति तदा तस्यैकाकिनः स्वप्ने प्रायश्चित्तं लघुको मासः उपधिश्च तस्योपहन्यते । अथ तस्माद् दिवसात् परमपि लगति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो लघुकाः । अथव्रजिकादिष्वपान्तराले सजति यच्च तत्र प्राप्नोति तन्निष्पन्नं सर्वं तस्य प्रायश्चित्तमापद्यते । संविग्गेणुसिठो भणेज जइ हं इहेव अच्छामि । भणति ते आपुच्छसु अनिच्छ तेसिं निवेयंति ।। सो पुन पडिच्छतो वा सीसे वा तस्स निग्गतो हुज्जा । सीसं समणुन्नायं गेण्हंतियरंमि भयणा उ ।।
[भा. ३६५५ ]
[भा. ३६५६ ]
वृ- संविग्गैरनुशिष्टो यदि ब्रूते अहभिहैव युष्माकं समीपे तिष्ठाति तदा स प्रष्टव्यो येषां समीपात्त्वमागतस्तस्य शिष्यो वा त्वं भवति प्रातीच्छिको वा । तत्र यदि शिष्यस्तर्हि भण्यते- तान् आत्मीयान् आचार्यानापृच्छय स्वमुत्कलापय अथ स आप्रच्छनं नेच्छति तर्हि तेषां निवेदयन्ति । यथा यौष्माकीण शिष्योऽस्माकं पार्श्वे समागतो वर्तते स बहुधानुशिष्टः । परंप्रतिनिवर्तितुं नेच्छति किन्तु ब्रूते अहं युष्माकं पार्श्वे स्थास्यामि । एवं निवेदने कृते यदि ते समनुजानन्ति ततः प्रतीच्छन्ति । अथ नानुजानन्ति ततो न प्रतीच्छन्ति इतरो नाम प्रातीच्छिकस्तस्मिन् भजना । तामेव प्रतिपादयतिउद्दिठमनुद्दिठे उद्दिठ्ठसमाणियंमि पेसंति ।
[भा. ३६५७ ]
वायंति वणुन्नायं कडे पडिच्छंति उ पडिच्छं ।।
वृ- तस्य प्रातीच्छिकस्य प्रथमतः प्रश्नेन परिभाव्यते । किमेतस्य श्रुतस्कन्धादिकमुद्दिष्टमस्ति किं वा नेति । तत्र यद्युद्दिष्टं तदपि वा परिसमापतितं तदा न प्रतीच्छन्ति । किन्तु तेषामेव समीपे प्रेषयन्ति । तत्र यदि समनुजानन्ति यूयमेवैनं वाचयत । तदा तैः समनुज्ञातं वाचयन्ति अन्यथा न प्रतीच्छन्ति । अथोद्दिष्टश्रुतस्कन्धादिपरं कृतं समाप्तिं नीतं तदाकृते श्रुतस्कन्धादौ तं प्रतीच्छकं प्रतीच्छन्ति । अथ न किमप्युद्दिष्टमस्ति तदापि तमागतं प्रतीच्छन्ति । एष विहारेणावधावी भणितः ।
[भा. ३६५८ ]
एवं ताव विहारे लिङ्गोहावी वि होइ एमेव ।
सो किंतु संकिमसंकी संकिविहारे य एग गमो ।।
वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण विहारे विहारावधावी उक्तो लिङ्गोवधाविन्यप्येवमेव भवति स पुनर्लिङ्गावधावी द्विधा - शङ्की अशङ्की च । शङ्की नाम यस्यैवं संकल्पो यदि मम स्वजना जीविष्यंति,
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०१ यदि वा तत्साधारणं धनमविनष्टं स्यात् यदि वा मां ते वदिष्यन्ति, निष्कामेति तदा उन्निष्क्रमिष्यामि, यदि पुनस्ते स्वजना मृता भवेयुस्तदा साधारणं विनष्टं न वा कश्चिन्मां वदेत् उन्निषअखामेति तदा पार्श्वस्थादिविहारमभ्युत्थास्यामि एवंसंकल्पंकुर्वन् शङ्की । एवंरुपसंकल्पविकलोऽशङ्की । तत्रशङ्किनि लिङ्गावधाविनि विहारे च विहारवधाविनि एक एव गमः । किमुक्तं भवति ? यत् विहाराधाधिन्युक्तं तत्लङ्गावधाविन्यपिशङ्किनि वक्तव्यमिति ।। [भा.३६५९] संविगमसंविगे संकमसंकाएपरिणए विवेको ।
पडिलेहणनिक्खिवणंअप्पणो अवाए अन्नेसि ।। वृ- सशङ्कि अशङ्की वा पथि अनुशिष्यमाणो यदि संविग्नेऽसंविग्ने वा परिणतो भवति वसति वा, तदातस्योपकरणमुपहतमितितस्य विवेकः कर्तव्यः ।अथसगतश्चिन्तयतिएतदुपकरणंतेषामेवदास्यते मम वा भविष्यति तदा निष्कामतो वा उभयकालं प्रतिलेखयतो यतनया विनिक्षिपतस्तदुपकरणं नोपहन्यते । प्रत्यागच्छन्पुनर्यदि वजिकादिषु सजति तत उपहन्यते । अथ न सजति नोपहन्यते इति गाथासंक्षेपार्थः ।सम्प्रत्यस्याएव विवरणमाह[भा.३६६०] घेत्तुणगारलिंगवतीवअवतीव जो उओहावी ।
तस्स कडिपट्टदाणंवत्थुवासज्जजंजोग्गं ।। वृ-योलिङ्गेनावधावीस द्विविधोऽगारलिंगंवा गृहीत्वाव्रजतिस्वलिङ्गसहितोवा । तत्रयोऽगारलिङ्गं गृहीत्वाऽवधावति तस्यैव विधिः पथि व्रजन केनाप्यनुशिष्टो यदि निवर्तते उपतिष्ठतेच मां प्रव्रजयेति तदातस्यमूलंदीयते ।सपुनरनगारलिङ्गंगृहीत्वासंप्रस्थितोव्रतीवास्यादव्रती वा अनुव्रतानिवा गृहीत्वा व्रजति वासन्इत्यर्थः । तस्योभयस्यापिकटीपट्टको दातव्योवस्तुवासाद्ययद्योग्यंतदातव्यम् । किमुक्तं भवतिमाप्रद्वेषंयायात्दारुणस्वभावोवाततउपरिप्रावारणमपिदीयते ।अथवाराजादिः प्रव्रजितस्तस्य सुन्दरे द्वे वस्त्रेदातव्ये । तदेवमगारलिङ्गावधावीभणितः ।सम्प्रतिस्वलिङ्गावधाविनमधिकृत्याह[भा.३६६१] जइजीविहितिजइ वा बितिधनंधरतिजइववोच्छंति ।
लिंगं मोच्छितिसंका, पविट्ठवुच्छेव उवहम्मे ।। वृ-स्वलिङ्गेनयोऽवधावतिसद्विधाशंङ्की शक्की च । तत्रअशङ्कीएवंसंकल्पयति-यदिममतेस्वजना जीविष्यन्ति यदि वा तत्साधारणं धनं धरते विद्यते वा मां वक्ष्यपि लिङ्गं मुञ्च उन्निष्क्रामेति तदा उन्निष्क्रामिष्यामिइत्येवंशंकावान्पथिकेनाप्यनुशिष्टःसन्संविग्नानामसंविग्नानांवाउपाश्रयेप्रविशति तदा तस्योपकरणमुपहन्यतेतदेवंसशङ्कलिङ्गावधावी उक्तः ।। सम्प्रतिनिःशङ्कलिङ्गावधावी भण्यते । निःशङ्को नाम य एवं संकल्पयति अवश्यतया उन्निष्क्रमितव्यमिति तस्य विधिमाह[भा.३६६२] समुदाने चारिगाणव भीतो गिहिपंत तवकराणंवा ।
नउवधिसे तेनोपविठ्ठवुच्छेदितवहम्मे ।। वृ- समुदानं भैक्षं तस्य भयेन किमुक्तं भवति यद्यहमिदानी लिङ्गं मोक्ष्यामि ततो न कोऽपि मा दास्यति, । किन्तु मामुत्प्रव्रजितुंष्ट्रामध्ये निलीना भविष्यन्ति ततः समुदानभयेन चारिकास्तेषां वा भयेन अथवाअन्तरा गृहस्थप्रान्ताः संयतभद्रकाःस्तेनास्तेषांवाभयेन उपधिंनीत्वा तेनोपधिनायुक्तः ससंविग्नानामसंविग्नानांउपाश्रयउपविष्टउषितोवातथापिप्रत्यगच्छत्तस्योपधिर्नोपहन्यतेतेनाप्युपधिना समन्वितः सभावतो गृहस्थ इति कृत्वा ।
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक:-८, मूल - २०१, [भा.३६६३]
३७७ [भा.३६६३] . नीसंको वणुसठो नेहुवहिमहंखुउहाभि ।
संविगाणिय गहणंइयरेहिं विजाणगा गेण्हे ।। वृ-वाशब्दो विकल्पान्तरे निःशङ्कोव्रजन संविग्नैरसंविग्नैर्वाऽनुशिष्टो यथा यदि त्वमुन्निष्क्रमिष्यसि किमुपधिंनयसि ततः सब्रूते । अमुमुपधिं तेषांसमीपंनयतअहंखुनिश्चितमवधाविष्यामि । तत्रयदि संविग्नानां हस्ते प्रेषयति तदा तैरानीतस्य ग्रहणमथागीतार्थानांहस्तेप्रेषयति तदा तैरितरैरानीतं यदि सर्वे गीतार्थास्ततो गृह्णन्ति परिभुजते च, अथागीतार्थमिश्रास्तदा कारणिकानामेकाकिनां व्रजतां ददति . परिष्ठापयन्तिवा। [भा.३६६४] नीसंकितोविगंतूणदोहिं विवगेहिंचोदितोएति ।
तक्खणनित न हम्मेतेहिं परिणयसुच्छउवहम्मे ।। वृ-निशङ्कितोऽपि गत्वा यदि द्वाभ्यां वर्गाभ्यां संविग्नैरसंविग्नैर्वा इत्यर्थः । चोदितोऽनुशिष्टः सन् तेषामुपाश्रयात्यदितत्क्षण्मेव निर्गच्छतितदातस्योपधिर्नोपहन्यते । अथ तत्क्षणंननिर्गच्छतिवसति वा तदा उपहन्यते । अथवा यदि तस्यैवं परिणामोजायते अत्रैव तिष्ठामि तदापि तस्य तत्रपरिणतस्योपधेर्घातः ।ततस्तस्योपधिः कथमप्यागतइतिकृत्वापरिष्ठाप्यते ।सम्प्रतिपडिलेहणनिक्खवणप्पणोट्ठाए अन्नेसिम् इत्यस्य व्याख्नमाह[भा.३६६५] अत्तट्ठा पट्टावा पडिलेहियरक्खितो विउन हम्मे ।
एवं तस्सउनवरिपवेस वइयासुभयणा ।। वृ-सगतः सन् यदि चिन्तयति तेषामेवमुपकरणंदास्यते । अथवा मम भविष्यति एवमात्मार्थं वा उभयकालंप्रत्युपेक्षितो निरुपद्रवस्थाननिक्षेपणेनचरक्षितोऽपिशब्दः प्रागुक्तापेक्षयासमुच्चये तुरधारणे भिन्नक्रमे च नैव हन्यते नवरं केवलं प्रत्यागच्छतो जिकादिषु प्रवेशे भजना । किमुक्तं भवति? सं प्रत्यागच्छन् यदि वजिकादिषुसजतितदोपहन्यतेअथ नसजतिनोपहन्यते । [भा.३६६६] अह पुन तेनुक्जीवितो सारुविय सिद्धपुत्तलिंगीणं ।
केइभणंतुवहंमति चरणाभावातो तन्नभवे ।। वृ- अथासो अनुशिष्टोऽपि न प्रतिनिवृत्तः किं तु तेन लिङ्गेनोपजीवति भिक्षादि किमित्येवं शीलमुपजीवी सारुपिकत्वेन सिद्धपुत्रत्वेन वा स्थित इत्यर्थः । सारुपिको शिरो मुण्डो रजोहरणरहितो अलाबुपात्रेण भिक्षामटति सभार्योऽभार्यो वा, सिद्धपुत्रो नाम सकेशो भिश्रामटति वा न वा वराटकैः विटलकंकरोतियष्टिंधारयतितस्यप्रत्युत्थितस्ययःपूर्व उपधिर्यच्चसारुपकत्वेन सिद्धपुत्रत्वेन वा तिष्ठता यदुत्पादितंतदुपहन्यतेनवातत आहः केचिद्भणन्तिसारुपिकसिद्धपुत्रलिङ्गनामुपकरणमुपहन्यतेतन्न भवति कुत इत्याह-चरणाभावादुपहननमनुपहननं वा चरणवतामुपधिर्न च सारुपिकसिद्धपुत्रलिङ्गिनश्रचरणवन्तः ।। [भा.३६६७] सोपुनपच्छुट्टितोजइसे उवहयं तुउवकरणं ।
असतीयवतो अन्नंउग्गोवेतिति गीयत्थो ।। वृ-सपुनः प्रत्युत्थितोयदितस्योपकरणमुपहतमथवानास्तितहिंगीतार्थोऽन्यमुपधिमुद्गमयन् एति आगच्छति । कृत्रकुत्रस्थाने उत्पादयन् आगच्छतीत्याह[भा.३६६८] संजयभावियखेत्तेतस्स असतीए उचक्खुवितिहवे ।
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २८/२०१
तस्स असती वेंटलहए, उप्पाएंतो उसो एइ ।।
वृ- संयतभावितक्षेत्रं नाम यत्र क्षेत्रे संयतत्वेन स्थितस्तस्मिन् संयतभावितक्षेत्रे उत्पादयन् तस्यासत्यभावे चक्षुविंटिहते दृष्ट्या परिचिते तस्याप्यभावे विण्टलहतेविंटलहतं नाम यत्र पूर्वं विण्टलैराहारोपधिशय्या उत्पादितास्तस्मिन् उत्पादयन् गच्छति ।
[भा. ३६६९]
जाणंति एसणंवा सावगदिट्ठी उपुव्व झुसिया वा । विंटल भाविय तेणिंह, किं धम्मो न होइ गेण्हेज्जा ।।
वृ- स च उत्पादयति उत्पादनैपणादोषैर्विशुद्धं तांश्च दोषान् तेभ्यः कथयति । यदि वा संयतत्वेन विहृतो दृष्ट्या वा पूर्वं झुषिताः पचितास्ते श्रावकास्ते च ते एव दोषान् जानन्ति । ततो दोषविशुद्धं प्रयच्छन्ति । यच्च विष्टलहतं क्षेत्रं तत्र गीतार्थो यदि उत्पादयति तदादितः प्रतिब्रूते नाहमिदानीं वेण्टनं करिष्यामि यद्येवमेव ददध्ये ततः प्रतिगृह्णामि । एवमुक्त्वे यदि ते ब्रूवते किं युष्माकं मुधा दत्तेन भवति तस्माद्धर्म इति दह्मस्ततो गह्णाति । [भा. ३६७०]
एवं उप्पाणु इयरं च विगिंचिऊण तो एति । असती जह लोभं विविंचमाणे इमा जयणा ।।
वृ- वक्ष्यमाणा यतना कर्त्तव्या । किमुक्तं भवति ? यत् तत् सांभोगिकं लभ्यते तस्य यत् सदृशमसांभोगिकं तत् परिष्ठाप्यते । एतदेवाह
[भा. ३६७१]
उar उग्गह लंभी उग्गहणं विविचमत्तए भत्तं । अप्पत्ते तत्थ दवं उज्जहभत्तं गिहिमत्तेण ।। अपहुचंते काले दुल्लभदवभाविते वा खेत्तंभि । मत्तगदवेण धावइ मत्तगलंभेवि एमेव ।।
[भा. ३६७२ ]
वृ- उपहतस्य असांभोगिकस्यावग्रहणस्य अवग्रहलाभे विवेचनं परिष्ठापनं कर्तव्यं । एवं च तस्य पतद्ग्रहसा भोगिको मात्रकमसांभोगिकं तत्र यदसांभोगिकं तस्मिन् भक्तं ग्राह्यं यच्च सांभोगिकंतत्र पानीयं ततो मात्रके तेन भक्तं ग्राह्यं पश्चात् पतग्रहपानीयेन तस्य कल्पो दातव्यः । यदि मात्रके गृहीतेन भक्तेन न संस्तरणं तत्र मात्रकं द्रव्यं गृह्णाति । अवग्रहे पतद्ग्रहे भक्तं तत्र भुक्त्वा गृहस्थभाजनेन पानीयमानीय पतद्ग्रहस्य कल्पो देयः । अथ यावता कालेन गृहस्थात्यानीयमानीयते तावान्कालो न प्राप्यते दुर्लभं तत्र द्रवं ततो न यतस्तो गृहस्थेभ्यो द्रवं लभ्यते । यदि वा तत्क्षेत्रमभावितं संयतैरतो गृहस्था न ददति भाजनं यत्र पानीयं गृह्यते तदामात्रकग्रहीतेनैव पानीयेन पतद्ग्रहो धाव्यते प्रक्षाल्यते । तथापि स नोपहन्यते । एवमेव अनेनैव प्रकारेण मात्रकस्यापि सांभोगिकस्य लाभे असांभोगिकस्य परिष्ठापनेन पतद्ग्रहे वा सांभोगिके विभाषा, कर्तव्या, तद्यथा पतद्ग्रहे भक्तं ग्राह्यं मात्रके पानीयमथ मात्रके संसक्तं भक्तं पानं वा गृहीतमाचार्यादिप्रायोग्यं वा पतद्ग्रहपानीयेनैव मात्रकं प्रक्षाल्यते, नोपहन्यते इति । चोएइ सुद्ध असुद्धे संफासेणं तु तंतु उवहम्मे ।
[भा. ३६७३ ]
भन्नइ संफासेणं जेसु वहम्मे न सिं सोही ।।
वृ- परचोदयति तत् शुद्धं भक्तं पानीयं वा अशुद्धे मात्रके वा पतद्ग्रहे वा प्रक्षिप्तं संस्पर्शिनोपहन्यते । ततः कथं शुद्धिरिति आचार्य आह भण्यते उत्तरं दीयते येषां संस्पर्शिनोपहन्यते तेषां न कदाचनापि शोधिरेतदेव भावयति
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-८, मूल - २०१, [भा.३६७४]
३७९ . [भा.३६७४] लेवाऽहत्थच्छिक्के सहस अनाभोगतो वपक्खित्ते ।
अविसुद्धग्गहणंभि विअसुज्झसुज्झेज इयरं वा ।। वृ- यदि तव मतेनैवमुपधातस्तर्हि असांभोगिके भाजने यत् गृहीतंभक्तं पानं वा तेन लिप्ताभ्यां हस्ताभ्यां यत् सांभोगिकंभाजनंस्पृश्यते तदप्यसांभोगिकं जातं तत्संस्पर्शितोऽन्यान्यपिन च तत्कालं सर्वाण्यति परिष्ठापयितुंशक्यन्ते । न चान्यानि तावन्तिलभ्यन्ते ततो न कदाचनापिशुद्धिस्तथा सहसा नाम यत्त्वरमाणो असांभोगिकान् सांभोगिके प्रक्षिपति तदप्यसांभोगिकमुपजायते । अनाभोगो नाम एकान्तविस्मरणं तेनाप्यसांभोगिकात्सांभोगिक प्रक्षिप्ते तदप्यसांभोगिकं जायते । अविशुद्धं कथंचिदनाभोगतोऽविशुद्धस्योद्माद्यन्यतमदोषदुष्टस्य ग्रहणे तत् भाजनमशुद्धं स्यात् । न चैतष्यिते तस्मान्नसंस्पर्शमात्रेणोपहननमन्यच्च यथाऽशुद्धेन संस्पर्शतोऽशुद्धं भवति । तथा इतरदशुद्धं शुद्धन संस्पर्शतःशुद्ध्येत्शुद्धीभूयात् । न्यायस्योभयत्रापिसमानत्वात् । नचैतदस्तितस्मात्यत्किञ्चिदेतत्
मू. (२०२) अट्टकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे निगंथे अप्पाहारे; दुवालसकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारं आहारेमाणे निगंथे अवड्डो मोयरिया, सोलस० दुभागपत्ते, चउवींस० तिभागपत्तंसियाओमोयरिया एगतीसं किंचूणोमोयरिया, बत्तीसंपमाणपत्ते, एतो एगेनवि कवलेणंऊणगं आहारंआहारेमाणेसमणे निगथेनोपकामभोइ त्ति वत्तव्वं सिया ।। [भा.३६७५] लक्खणमतिप्पसत्तं अरेगे वि खलु कप्पतेउवही ।
इइआहारेमाणं अतिप्पमाणेबहूदोसा ।।। वृ- अतिरेकोऽपि खलु कल्पते उपधिरित्युच्यमाने लक्षणमतिप्रसक्तं ततो मा अनेनैव प्रसङ्गेनाहारमप्यतिप्रमाणं कुर्यादितिहेतोराहारेमानमधिकृतसूत्रेणोच्यते यतोऽतिप्राणे गृह्यमाणेआहारे बहवो दोषाः । 'हाएज व वामेजव' इत्यादिरुपाः प्रकारान्तरेणसम्बन्धमाह[भा.३६७६] अहवावि पडिगहोभत्तं गेहंति तस्स किंमानं ।
. जंजंउवगहे वा चरणस्सतगंतगंभणइ ।। वृ-अथवेति प्रकारान्तरोपदर्शने, अपिशुद्धः सम्बन्धस्यैव समुच्चये पूर्वसूत्रेण प्रतिग्रहक उक्तः । तस्मिंश्चप्रतिग्रहकेसाधवोभक्तंगृह्णन्ति । तस्यभक्तस्य किंप्रमाणमित्यनेन प्रमाणमित्यनेनप्रमाणमभिधीयते । अथवा किं सम्बन्धेन यच्चरणस्य चारित्रस्योपग्रहे वर्तते, तत्तत्सूत्रकारो वदति, । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या अष्टौ कुकुड्यण्डकप्रमाणमात्रान् आहारमाहारयन् श्रमणो निर्ग्रन्थोऽल्पाहारोभण्यतेद्वादशकुकुड्यएडकप्रमाणमात्रान्कवानाहारयन् अपाविमौदर्यः षोडशआहारयन् द्विभागश्चतुविंशतिकवलानाहारयन्-प्राप्तः एकविंशत् कवलान् आहारयन् किंचिनावमौदर्यः द्वात्रिंशककुक्कुड्यएडकप्रमाणमात्रानकवलानाहारमाहारयन श्रमणोनिर्ग्रन्थः प्रमाणप्राप्तः इतरएकेनापि कवलेनऊनमाहारमाहारयन् श्रमणोनिर्ग्रन्थोनप्रकामभोजीतिवक्त्वव्याः स्यात् ।एष सूत्राक्षरसंस्कारः[भा.३६७७] निययाहारस्स सयाबत्तीस इमे उजोभवे भागो ।
तुंकुकुडिप्पमाणंनायव्वं बुद्धिमंतेहिं ।। वृ-निजकस्याहारस्य सदायो द्वात्रिंशत्तमोभागस्तत्कुकुटीप्रमाणंपदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् । कुकुडिअएडकप्रमाणंज्ञातव्यंबुद्धिमद्भिः ।अत्रैव व्याख्यानन्तरमाह
[भा.३६७८] कुच्छियकुडीयकुक्कुडि, सरीरअंडगंमहतीए ।
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २८ / २०२
जाय देहस्स जउ पुव्वं वयणं ततो सेसं ।।
वृ- कुत्सिता कुटी कुकुटीशरीरमित्यर्थः । तस्यां शरीररुपायाः कुकुट्या अण्डकभिवाण्डकं मुखं केन पुनः कारणेनाण्डकं मुखमुच्यते तत आह-यतो यस्मात् चित्रकर्मणि गर्मे उत्पाते वा पूर्वं देहस्य वदनं मुखं निष्पद्यते । पश्चात् शेषं ततः प्रथमभावितया मुखमण्डकमित्युच्यते
[भा. ३६७९]
थलकुक्कुडिप्पमाणं जं वा नायासिए मुहे खिवति । अयमन्नो सुविगप्पो कुक्कुडिअंडो वा न कवले ।।
वृ- इह कवलप्रक्षेपणाय मुखे विडम्बिते यदाकाशं भवति, तत्स्थलं भण्यते, स्थलमेव कुक्कुड्यएडके स्थलकुक्कुड्यण्डकं तस्य प्रमाणं यदनायासिते मुखे कवलं प्रक्षिपति । किमुक्तं भवति ? यावत्प्रमाणमात्रेण कवलेन मुखे प्रक्षिप्यमाणेन मुखं न विकृतं भवति तत्स्थलकुक्कुड्यण्डकं प्रक्षिपति । किमुक्तं भवति ? यावत्प्रमाणमात्रेण कवलेन मुखे प्रक्षिप्यमाणेन मुखं न विकृतं भवति तत् स्थलकुक्कुड्यण्डकं प्रमाणं गाथायामण्डकशब्दलोपः प्राकृतत्वात् अयमन्यः कुक्कुड्यण्डकोपमे कवले विकल्पः अयमन्योऽर्थः कुवकुड्यण्डकप्रमाणमात्रशब्दस्यैत्यर्थः । एतेन कवलमात्रेणाष्टादिना संख्याद्रष्टव्या तदेवं कृता विषमपदव्याख्या भाष्यकृता । सम्प्रति निर्युक्तिविस्तरः
[ भा. ३६८० ]
अठत्ति भणिऊणं छम्मासा हावत्तेउ बत्तीसा । 'नायं चोगवयणं पासाए होति दिठतो ।।
वृ- अष्टाविति भणित्वा यावदवमौदर्यं तावदेतत्संस्तरतो मध्यं भणितं असंस्तरतः पुनर्द्वात्रिंशत्कं प्रमाणं भणितमुत्सर्गः पुनरयमुपदेशः षण्मासादारभ्य तावत् हापयेत् यावत् द्वात्रिंशत्कवलाः । इयमत्र भावना यदि योगानां न हानिरुपजायते तदा षण्मासान् उपवासं कृत्वा पारणके एकं सिक्थमाहारयेत् । अथ तेना न संस्तरति ततः पारणके द्वे सिक्थे आहारयेत् । एवमेकैकसिक्थपरिवृद्ध्या तावन्नेयं यावदेकं लम्बनंकवलमित्यर्थः । तेनाप्यसंस्तरणेकवलपरिवृद्धिर्वक्तव्या । साच तावत् यावदेकत्रिंशत्कवलाः । षण्मासानुपवासं कर्तुमशक्नुवन् एकेन दिवसेनोनं षएमासक्षपणं कृत्वा एवमेव सिक्थकवलपरिवृद्धया पारणकं कुर्यात् । एवमेकैकहान्या षण्मासक्षपणं तावद्वक्तव्यं यावच्चतुर्थ कृत्वा पूर्वप्रकारेण सिक्थकवलपरिवर्धनेन पारणकं परिभावयेत् । अथ न संस्तरति ततो दिने दिने भुंक्त्वा तत्राप्येवमेव सिक्थादारभ्य यावद्वात्रिंशत्कवला इति अत्र चोदकवचनं यद्येवमष्टावित्यादि सूत्रोपनिबद्धं नाममात्रं प्रवचनमात्रमाचार्य आह-सिद्धिप्रासादनिर्मापणाय योगानां संधारणनिमित्तमेतन्मध्यमुपात्तं सूत्रेण ततो न कश्चिद्दोषः तथा चात्र प्रासादो भवति द्दष्टान्तः स चाग्रे भावयिष्यते । सम्प्रति यदुक्तं छम्मास हायते उ बत्तीसा इति तद्भावनार्थमाह
[भा. ३६८१]
छम्मासा खमणं तंभि सित्थादण्हा तु लंबनं । ततो लंबनवड्डी जावेकंतीस संथरे ।। एक्मेक्कं तु हावेत्ता दिनं पुव्वकमेणओ । दिने दिने सित्थादी जावेक्कतीस संथरे ।।
[भा. ३६८२ ]
वृ- षण्मासक्षपणान्ते सिक्थमेकमादिशब्दात् असंस्तरणे द्वे त्रीणि चत्वारि इत्यादि परिग्रहोऽश्नातु भुंक्ते मे (न) संस्तरणे च सिक्थपरिवृद्धिस्तावत्कर्तव्या यावल्लम्बनं केवलो भवति तेनाप्यसंस्तरणे द्वात्रिंशदपि द्रष्टव्याः । परमेतत्कस्यापि कदाचिदन्यथाप्रकाममोजित्वदोषप्रसक्तेर्यत आह-एत्तो एगेन
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-८, मूल - २०२, [भा. ३६८२]
- ३८१ विकवलेणऊनगमाहारेमाणे (ण) समणे निगंथे पगामरसभोइ त्ति वत्तव्यं सिया । इह प्रकामग्रहणेन निकाममपिसूचितमतो द्वे अपिव्याख्यानयति । [भा.३६८३] पगाम होइ बत्तीसा निकामंहोइ निच्चसो ।
दुपविजहयातेउगही हवति वज्जिया ।। वृ-द्वात्रिंशत्कवलाः प्रमाणं भवति त एव यन्नित्यशः सर्वकालं भुज्यते तनिकामं एते द्वे अपि द्वात्रिंशत्कवलेभ्य एकेनापिकवलेनोनमाहारयता परित्यक्ते गृद्विश्चवर्जिताभवति । [भा.३६८४] अप्पावड्ड दुभागो, मदेसणंनाममेत्तगंनामा ।
पइदिनमेक्कतीसं आहारेउत्तिजभणइ ।। वृ- यदि नाम प्रतिनमेकत्रिंशमपि कवलानाहारयदिति भणथ यूयं प्रतिपादयथ तर्हि यत् अल्पापार्धद्विभागावमौदर्यदेशनं तन्नाममात्रकं वचनमात्रकमेकत्रिंशतोऽपि कवलानां प्रतिदिवसमाहारानुज्ञानात् । आचार्य आह[भा.३६८५] भणतिअप्पहारा दओसमत्थस्स भिग्गहविसेसा ।
चंदायणादयोविव सुत्तनिवातोपगामंभि ।। वृ-भण्यते उत्तरं दीयते, अल्पाहारादयः समर्थस्य सतोऽभिग्रहविशेषाश्चान्द्रायणादय इव सूत्रनिपातः । पुनरन्तिमोऽसमर्थस्य प्रकामनिकामनिषेधपर इत्यदोपः । ये चाल्पाहारादयोऽभिग्रहविशेषास्तेबहूनां संयतसंयतीनांसाधारणार्थंतथा चाह[भा.३६८६] अप्पाहारगहणंजेन यआवस्सयाण परिहानी ।
नविजायइतम्मत्तंआहारेयव्वयं नियमा ।। वृ-अल्पहारग्गहणमपार्द्धाधुलक्षणं तत इदं अल्पापाऱ्याद्याहारग्रहणमेतत् ज्ञापयति सिद्धिप्रासादनिर्मापणायव्यापार्यमाणानामावश्यकानां योगानांयावन्मात्रेणाहारेणपरिहानिर्नोपजायते । तावन्मात्रं ततोऽभिग्रहविशेषमभिगृह्याहारयितव्यं । अत्रैन दृष्टान्तमभिधित्सुराह[भा.३६८७] दिलंतो अमच्चेणं, पासादेणंतुरायसंदिह्र ।
दव्वे खेतेकालेभावेन यसंकिलेसेइ ।। वृ-पिव संक्लेशयति । इयं गाथाक्षरयोजना भावार्थस्त्वयम्-केनापि राज्ञा अमात्य आज्ञप्तः शीधं प्रासादः कारयितव्यः । स चामात्यो द्रव्ये लुब्धः तान् कार्मकान् द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च संक्लेशयति । कथमित्याह[भा.३६८८] आलोयणा सक्कयं सुक्खं नोपगामं वदव्वतो ।
खेत्तानुचियं उण्हे काले उस्सूरभोयणं ।। [भा.३६८९] भावेनदेति विस्सामं निटुरेहिंय खिंसइ ।
___ जेयं भित्तिंचनो देइअकयदंडणा ।। वृ-द्रव्यतोऽलवणमसंस्कृतं विशिष्टसंस्काररहितं, शुष्कं वातादिना शोषं नीतं वल्लचनकादि तदपि नप्रकामंन परिपूर्णंददाति ।क्षेत्रतोयत्तस्मिन् क्षेत्रेअनुचितंभक्तंपानंवाददातितथाउष्णेकर्मकारयति कालतउत्सूरेभोनंदापयतिभावतोनददातिविश्रामं, निष्ठुरैश्चवचनैः खिंसयतिजितमपिच कर्मकरणतो लभ्यमपि वृतं मूल्यं न ददाति । एवं च सति ते कर्मकराः प्रासादमकृत्वापि नष्टाः पलायिता स्थितः
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ८/२०२ प्रासादोऽकृतोराज्ञाचैततज्ञातंततोऽमात्यस्यदण्डताकृताअमात्यपदाच्च्यावयित्वातस्यसर्वस्वापहरणं कृतमिति एष दृष्टान्तः साम्प्रतमुपनयनमाह[भा.३६९०] अकरणेपासायस्स उजह सोमच्चोउदंडितोरन्ना ।
एमेवय आयरिए उवयणंहोतिकायव्वं ।। वृ-यथा प्रासादस्याकरणे सोऽमात्यो राजा दण्डित एवमेवाचार्ये उपनयनं भवति कर्तव्यं, । तथैवं राजस्थानीयेन तीर्थकरेण अमात्यस्थानीयस्याचार्यस्य सिद्धिप्रासादसाधनार्थमादेशो दत्तः । स च कर्मकरस्थानीयानांसाधूनांद्रव्यादिषु तत्करोति यथातेसर्वे पलायन्तेतथा चाह[भा.३६९१] कजंयि विनोविगति दयातिअंतंनतंचपज्जत्तं ।
खेत्तेखलुखेत्तादि, कुवसहिउब्भामगेचेव ।। [भा.३६९२] तइयाएदेतिकाले उमेवुसग वादितो निच्चं ।
संगह उवगहे विय, नकुणइभावे पयंडोय ।। वृ-द्रव्यतः कार्येऽपिसमापतितेन विकृतिघृतादिकं ददातिभक्तमपिप्रान्तंदापयतितदपिचनच पर्याप्तं । क्षेत्रतः खलु क्षेत्रादीन् प्रेषयति स खलु क्षेत्रं नाम यत्र तु किमपि प्रायोग्यं लभ्यते आदिशब्दात यत्रस्वपक्षतः परपक्षतो वापभ्राजना तदाहि परिग्रहः । कुवसतौ वा स्थापयति उद्भ्रामके वा ग्रामे यदा वाप्रेषयति ।कालतः सदैव तृतीयायांभोजनंददाति ।अवमेऽपिदुर्भिक्षेऽप्युत्सर्गेवादिकोनित्यंभावतः संग्रहज्ञानादिभिः उपग्रहंवस्त्रपात्रादिभिर्न करोतिप्रचण्डश्चप्रकोपनशीलः । [भा.३६९३] लोएलोउत्तरेचेवदोविएएअसाहगा।
विवरीयवत्तिणो सिद्धी अन्नेदोव विसाहगा ।। वृ- लोके लोकोत्तरेऽपि च एतावनन्तरोक्तो द्वावप्यसाधकौ द्रव्यतो भावतश्च प्रासादस्य विपरीतवर्तिनः पुनरुभयथापिसिद्धिरिति कृत्वा अन्यौ द्वावपि द्रव्यतोभावतश्चप्रासादस्य साधकौ । [भा.३६९४] सिद्धी पासायवडिंसंग्गस करणंचउव्विहं होइ ।
दव्वे खेत्ते काले, भावेयनसंकिलेसेइ ।। वृ-सिद्धि प्रासादावतंसकस्यकरणंचतुर्विधंभवति । तद्यथा-द्रव्यतः, क्षेत्रतःकालतोभावतश्च । ततोगीतार्थोद्रव्यादिषुसाधून नसक्लेशयति । । [भा.३६९५] एवं तुनिम्मवंती तेवि अचिरेण सिद्धिपासायं ।
तेसिं पिइमोउविही आहारेयव्वएहोति ।। वृ- एवं द्रव्यादिषु संक्लेशाकरणतस्ते साधवोऽचिरेण स्तोकेन कालेन सिद्धिप्रासादं निर्मापयन्ति तेषामपि सिद्धिः प्रासा दनिर्मापकानामाहारयितव्ये अयंनच वक्ष्यमाणो विधिस्तमेवाह[भा.३६९६] अद्धमसणस्स सव्वंजणस्स कुज्जादवस्स दो भागं ।
. वायपवियारणट्ठा छप्भागंऊणयं कुजा ।। वृ- अर्धमुदरस्य सव्यंजनस्य दधितक्रतीमनादिसहितस्याशनस्य योग्यं कुर्यात् । द्वौभागौ द्रव्यस्य पानीयस्य योग्यौ षष्ठं तु भांग वातप्रविचरणार्थमूनकं कुर्यात् । इयमत्र-भावना-उदरस्य षड्भागाः कल्पन्ते । तत्र त्रयोभागा अशनस्य स व्यञ्जनस्यद्वौ भागौ पानीयस्य षष्टो वातप्रविचारणाय । एतच्च साधारणे प्रावृट्काले चत्वारो भागा सव्यञ्जनस्याशनस्य पञ्चमः पानीयस्य षष्ठो वातप्रतीचाराय
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ८, मूल - २०२, [भा. ३६९६ ]
उष्णकाले द्वौ भागावशनस्य सव्यञ्जनस्य । त्रयः पानीयस्य षष्ठो वातप्रविचारणायेति । एसो आहारविही जह भणितो सव्वभावदंसीहिं । धम्मवासगजोगा जेन न हायंति तं कुज्जा ।।
[भा. ३६९७]
बू- एष आहारविधिर्यथा सर्वभावदर्शिभिः सर्वज्ञैर्मणितो येन प्रकारेण धर्मनिमित्ता अवश्यकर्तव्या योगा न हीयन्ते तं कुर्यान्नान्यदिति ।
उद्देशकः-८- समाप्तः
मुनि दीपरत्नसागरेण संशेधिता सम्पादिता व्यवहार सूत्रे अष्टमोद्देशक स्य । (भद्रबाहुस्वामि रचिता निर्युक्तियुक्तं ) संघदासगणि विरचितंभाष्यं । एवं मलयगिरि आचार्येण रचिता टीका परिसमाप्ता ।
३८३
उद्देशक :- ९
व्याख्यातो अष्टम उद्देशोऽधुना नवम आरभ्यते । तस्य चेदमादिसूत्र
नो
मू. (२०३) सागारियस्स आएसे अंतो वगडाए भुंजति निट्ठिए निसिट्टे पाडिहारए, तम्हा दावए, से कप्पइ पडिगाहेत्तए ।
मू. (२०४) सागांरियस्स आएसे अंतो वगडाए भुंजइ निट्ठिए निसिढे अर्पाडहारिए; तम्हा दावए, एवं से कप्पइ पडिगाहेत्तए ।
मू. (२०५) सागारियस्स आएसे बाहिं वगडाए भुंजइ निट्ठिए निसट्टे पाडिहारिए; तम्हा दावए, नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए ।
मू. (२०६ ) सागारियस्स आएसे बाहिं वगडाए निट्टिए निसट्टे अपाडिहारिए; तम्हा दावए, एवं से कप्पइ पडिगाहेत्तए ।
मू. (२०७) सागारयिस्स दासे वा भयए वा अंतो वगडाए भुंजइ निट्टिए निसट्टे पडिहारिए तम्हा दावए नो से कप्पइ पडिगाहेत्ताए
मू. (२०८) ( एवं) अपाडिहारिए.....
मू. (२०९) सागारियस्स दासेवा भयएवा बाहिं वगडाए भुंजइ निट्टिए निसट्टे पडिगाहेत्तए । मू. (२१०) ( एवं) अपाडिहारिए...
[भा. ३६९८ ] आहारो खलु पगतो घेतव्वो सो कहिं न वा कहियं । सागारियपिंडस्स इति नवमे सुत्तसंबंधो ।।
वृ- आहारः खल्वष्टमोद्देशके अन्तिमसूत्रे प्रकृतः । स कुत्र ग्रहीतव्यः कुत्र वा नेत्येन सूत्रेण प्रतिपाद्यते । इत्येष नवमे उद्देशके सागारिकपिण्डस्य प्रतिपादकं यत् आदिमं सूत्रं तस्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-सागारिको नाम शय्यातरस्तस्यादेश आयासकर आदेशो यदि वा आदेशित आदेशः अथवा आदेशत इति शब्दसंस्कारस्तस्य व्युत्पत्तिमग्रे वक्ष्यामः । स च नायको मित्रं प्रभुः परतीर्थिको वा द्रष्टव्यः । वगडा नाम परिक्षेपस्तस्यान्तर्मध्ये भुंक्ते पदार्थान् ओदनादीन्, किं विशिष्टानित्याह-निष्ठितान् निष्ठानीतान् निसृष्टान् प्रातिहारिकान् सागारिकान्सागारिभुक्तशेषान् तस्मात्परिनिष्ठितादिमध्यात् दापयति । न से तस्य कल्पते प्रतिग्रहीतुमेवं शेषाण्यपि त्रीणि सूत्राणि
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९/२१० भावनीयानि । एवं चत्वादिशविषयाणि चत्वारि दासादिविषयाणि इह यत्र यत्र प्रातिहारिकं तत्र तत्र सागारिकपिण्ड इति न कल्पते । यत्र पुनरप्रातिहारिकं तत्र तत्रन सागारिकपिण्ड इति कल्पते, प्रथमतृतीय-पञ्चम-सप्तम-स्त्रेषुसागारिकपिण्ड इतिकृत्वानकल्पते, द्वितीयचतुर्थषष्ठाष्टमसूत्रेषुनभवति सागारिकपिण्ड इतिकल्पते, केवलंभद्रकप्रान्तदोषतो वय॑ते इतिसूत्राष्टकभावार्थः । [भा.३६९९] आयासकरो आएसितोउआवेसणंवआविसइ ।
सो नायगोसुही वा पभूव परतित्थिओवावि ।। . वृ- आयासकर आदेशः आदिशतीत्यादेश इति व्युत्पत्तेः, आदिशितो वा आदेशः आदेश्यते सत्कारपुरस्सरमाकार्यतइत्यादेशव्युत्पत्तेः । अथवाआवेश इतिशब्दसंस्कारस्तत्रव्युत्पत्तिमाह-आवेशनं वा शब्दः शब्दसंस्कारापेक्षया विकल्पते आविशतीत्यावेशः । आवेशनं नाम यस्मिन् स्थाने प्रविष्टेन सागारिकस्यायासो जन्यते, स आदेश आवेशो वा नाम ज्ञातिकः स्वजनः सुहृद् मित्रं प्रभुर्वा नायकः परतीर्थको वापि, कृता विषमदव्याख्या भाष्यकृता ।सम्प्रतिनियुक्तिविस्तरः । [भा.३७००] आएस-दास-भइए अट्ठहिंसुत्तेहिंमग्गणंजत्थ ।
सागारिय-दोसेहिं य पसंग-दोसेहिंय आगज्झो ।। वृ-आदेशोयथोक्तरुपोदास आजन्मावधि किंकरोभृतकः कियत्कालंमूल्येन धृतआदेशश्चदासश्च भृतकश्च आदेशदासभृतकंतत्रच पिण्डस्याष्टभिः सूत्रैर्गिणा कृता । यत्रसागारिकदोषैः प्रसङ्गदोषैश्च भद्रकप्रान्तककृतैरग्राह्योभवति । साम्प्रतमष्टानामपिसूत्राणां विभागमाह[भा.३७०१] तत्थादिमाइंचउरोआवेसे सुत्तमाहिया ।
दो चेव पाडिहारी अपाडिहारीभवेदोन्नि ।। वृ-तत्रतेषामष्टानांसूत्राणांमध्ये आदिमानिचत्वारिसूत्राणिआदेशे प्रागुक्तस्वरुपे आख्यातानि, तत्रापि द्वे सूत्रेप्रातिहारिणि द्रष्टव्ये द्वे च सूत्रे अप्रातिहारिणि, प्रथम तृतीये प्रातिहारिणि, द्वितीये चतुर्थेऽप्रातिहारिणीत्यर्थः । [भा.३७०२] अंतो बहिवा वि निवेसणस्स आवसएणं व ठिए सगारे ।
भत्तंन एयस्स विसेसजुत्तं, तंमी दलंते खलुसुत्तबंधो ।। वृ-निवेशनंगृहस्यान्तर्वहिर्वा स्थितेसागारिकेशय्यातरे यदिआदेश एव आदेशःप्राघूर्णकस्तेन वा सहस्थितेयद्भक्तविशेषयुक्तविशेषतोनिष्ठां नीतंतन्नएतस्यप्राधूर्णकस्य सम्बन्धिकिन्तुसागारिकस्य ततस्तस्मित् ददतिसूत्रसम्बन्धः सूत्रोपनिपातः ।प्रातिहारिकभोजितया तस्मिन् ददातिप्रथमेतृतीयेच सूत्रेन कल्पतेसागारिकपिण्डत्वात् । द्वितीयेचतुर्थेवा प्रातिहारिकभोजितयाकल्पते । तदायत्वात्केवलं भद्रकप्रान्तदोषप्रसङ्गतो नगृह्यते । एतदेवाह[भा.३७०३] सागारियस्सदोसा दोसुदोसुपसंगतो दोसा ।
भद्दगपत्तादीया होइइमे मुणेयव्वा, (दोसु पिकमेण नेयव्वा) वृ-द्वयोः प्रथमतृतीययोः सूत्रयोः सागारिकस्य दोषात् शय्तरपिण्डत्वान्न कल्पते इति भावः । द्वयोर्द्वितीयचतुर्थयोः प्रसङ्गतो दोषा भद्रकप्रान्तादिकाः आदिशब्दादतिभद्रकातिप्रान्तादिपरिग्रहस्तेच इमे वक्ष्यमाणाभवन्ति ज्ञातव्याः ।तानेवाह[भा.३७०४] एएणउवाएणंगिण्हंतोभद्दे उग्गमेगतरं ।
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- ९, मूल- २१०, [भा. ३७०४]
-३८५
पत्तो दुदिठधम्मा विनास गरिहा दिय निसिंवा ।।
वृ- भद्रकश्चिन्तयति साधव एतेनोपायेन मदीयं पिण्डं गृह्णन्ति, तत एवं चिन्तयित्वा उद्गमदोषाणामेकतरं दोषं कुर्यात्, यस्तु प्रान्तः स पापीयान् दुर्दृष्टधर्मा तद्ग्रहं पिण्डग्रहणतो दिवा निशि वा कोपावेशतो विनाशं कुर्यात् गर्ही वा दिवानिशमिति ।
[भा. ३७०५ ]
सुत्तंभि कप्पइ निय वृत्ते किं अत्थतो निसेहेह । एयरसे कालियसुत्तनिवातो इमेहिं तु । । .
वृ-सूत्रे कल्पते इत्युक्ते किं यूयमर्थतो निषेधयथ । सूरिराह-एकतरदोषात, भद्रकदोषप्रसङ्गात् प्रान्तदोषप्रसङ्गाद्वा इत्यर्थः । यद्येवं सूत्रे कस्मात्कल्पते इत्युक्तमत आह-अधिकृतस्य कालिकसूत्रस्य निपात प्रवर्तमानमेभिवक्ष्यमाणः कारणैः एतच्च ज्ञायते व्याख्यानात् कालिकश्रुतं च व्याख्यानप्रधानं[भा. ३७०६ ] जह सुत्ते भणियं तव तं जइ वियालणा नत्थि । किं कालियानुयोगो दिठो दिट्टिप्पहाणेहिं ।।
वृ- यत् यथा सूत्रे कालिके भणितं तद्यदि तथैव प्रतिपत्तव्यं । न पुनर्विचारणा काचिदस्ति, , तर्हि दृष्टिप्रधानैर्युगप्रधानैरित्यर्थः । किं कस्मात्कालिकानुयोगो दृष्टः तस्मादतिविचारणा सा चात्र प्रागुक्तस्करुपेति । तत्र युदक्तमेभिः कारणैः कालिकसूत्रनिपात इति तानि कारणान्याह -
[भा. ३७०७ ]
अदिट्ठस्स उ गहणं अहवा सागारियं तु वज्रेत्ता । अन्नो पेच्छउ मा वा पेच्छत्ति वा विवच्चता ।।
।
वृ- यदि केनापि सागारिकसत्केन तत् दीयमानं न दृश्यते तदस्यादृश्यस्य ग्रहणं भवति । अथवा सागारिकं शय्यातरंवर्जयित्वा अन्यो दीयमानं प्रेक्षनां वामावा । अथवा सागारिकेऽपि प्रेक्षमाणे व्रजन्तो न तिष्ठन्ति केवलं दानवेलायां तद्दृष्टिः परिहियते । तत उक्तं सूत्रे कल्पते इति, तदेवमादेशविषयं सूत्रचतुष्टयं भावयति । [भा. ३७०८ ]
-
दास - भयगाण दिजइ उक्खित्तं जत्थ भत्तयं नियमं । तंमि विसो चेव गमो अंतो बाहिं व देतंमि ।।
- दासभृतकादिसूत्रचतुष्टयेऽपि प्रथमसूत्रे तृतीयसूत्रे च प्रातिहारिकभोजनात्तस्मिन ददति सागारिकपिण्ड इति कृत्वा न कल्पते । यत्र पुनद्वितीयचतुर्थे च सूत्रे दासभृतकानामुत्क्षिप्तं हस्तोत्पाटितं नियतं भक्तकं दीयते दत्तं च तैः स्वगृहे नीयते तम्मिन्नपि दासभृतकादौ निवेशनस्यान्तर्वहिर्वा ददति तत्र सूत्रे स एव गमः प्रकारः कल्पते वस्तु, ततः परं भद्रकप्रान्तादिदोषप्रसङ्गतो न गृह्यते । यदा तु केनापि सागारिकः सत्केन दृश्यतेयदि वा सागारिकं मुक्त्वा अन्यः प्रेक्षतां वा तदागृह्यते । यद्येवं तर्हि सागारियस्स आदेशे वा दासे वा भयगे वा इत्यनेन प्रकारेण चत्वार्येव सूत्राणि कस्मान्न कृतानि, उच्यते । निययानियय विसेसो आएसो होइ दासभयगाणं ।
[ भा. ३७०९]
अच्चियमनच्चिए वा विसेसकरणं पयत्तो वा ।।
वृ- आदेशो दासभृतकानां भवति नियतानां नियतकृतो विशेषः तथाह्यादेशः कोऽपि कदाचिदागच्छति ततस्तस्यानियतं दीयते दासभृतकानां नियतं तथा आदेशस्यार्चितं तथा आदेशस्यार्चितं सत्कारपुरस्कृतं दीयते दासभृतकानां सत्काराकरणतोऽनर्चितं तथा आदेशस्य भोजनविधिसम्पादनाय 22 25
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
___ व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९/२१० महान् प्रयत्नः संभ्रमगर्मी विधीयते । दासभृतकानांतुन तादृशः प्रयत्न इति दासभृतकसूत्रचतुष्टयाद्विश्लेषकरणं पृथक्करणं
मू. (२११) सागारियस्स नायए सिया सागारियस्स एगवगडाए अंतो एगपयाए सागारिय चोपजीवइतम्हादावए नोसे कप्पइपडिगाहेत्तए। [भा.३७१०] नीस? अपडिहारीसमणुनाउत्तिमा अइपसंगा।
- एगपए परपिंडगेण्हे परसुत्त-संबंधो ।। वृ-निसृष्टो दत्तोऽप्रतिहारी पिण्डःसमनुज्ञातइति विचिन्त्यमा अतिप्रसङ्गतएकपदे एकस्यांतुल्यां शय्यातराद्व्यतिरिक्तस्य पिण्डं गृह्णीयादिति परसूत्रस्य परविषयसूत्राष्टकस्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या सागारिकज्ञातकः सागारिकस्वजनः स्यात् सागारिकस्य एकवगडाए एकस्मिन् गृहे सागारिकस्यान्तरे तस्यां प्रजायां चुल्यां । सागारिकं चोपजीवति तस्मादापयेत् । न से तस्य साधोः कल्पते प्रतिग्राहयितुंसागारिकासक्तचुल्लीदारुलवणाधुपजीवनस्तस्य शय्यातरपिण्डस्य शय्यातरसत्कत्वात्, एवं शेषाण्यपिसप्तसूत्राणिभावनीयानि पाठःपुनस्तेषामेवं. मू. (२१२) सागारियस्स नायए सिया सागारियस्स एगवडाए अंतो सागारियस्स अभिनिपयाए सागारियंचोपजीवति, तम्हा दावए, नो से कप्पइ पडिग्गाहित्तए।
मू. (२१३) सागारियस्सनायएसिया सागारियस्सएगवडाए बाहिंसागारियस्सएगपयाएसागारिय च उपजीवति, जम्हा दावए, नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए।
मू. (२१४) सागारियस्स नायए सिया सागारियस्स एगवडाए बाहिं सागारियस्स अभिनिपयाए सागारियंचउवजीवति, तम्हा दावए, नो से कप्पतिपडिगाहित्तए।
मू. (२१५) सागारियस्स नायए सिया सागारियस्स अभिनिवगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाएअंतोसागारियस्स एगपयाएसागारियंच उवजीवति, तम्हा दावए, नोसे कप्पइपडिगाहेतए।
मू. (२१६) सागारियस्स नायएसिया सागारियस्स अभिनिव्वगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाएअंतोसागारियस्सअभिनिपयाएसागारियंच उवजीवति, तम्हादावए, नोसेकप्पइपडिगाहेत्तए।
मू. (२१७) सागारियस्स नायए सिया सागारियस्स अभिनिव्वगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाएवाहिंसागारियस्स एगपयाए सागारियंच उवजीवइ, तम्हा दावए, नो से कप्पइपडिगाहेत्तए।
मू. (२१८)सागारियस्स नायएसिया सागारियस्स अभिनिव्वगडाए एगदुवाराए एगनिक्खमणपवेसाएबाहिंसागारियस्सअभिनिपयाएसागारियंचउवजीवइ, तम्हादावए, नोसेकप्पइपडिगाहेत्तए।
वृ- अत्र अभिनिव्वगडाए पृथग्गृहे एकद्वारे एकनिष्क्रमणप्रवेशे एकनिवेशनान्तर्वर्तित्वात्तया अभिनिपयाए इतिअभि प्रत्येकं नियता विविक्ता प्रजा चुल्ली अभिनिप्रजा तस्यां, शेषंसुगमं - [भा.३७११] पुरपच्छसंथुतो वाविनायतो उभयसंथुतो वावि ।
एगवगडा घरंतुपया उचुल्ली समक्खया ।। .. वृ-ज्ञातको नाम पूर्वसंस्तुतो यदिवा पश्चात्संस्तुतोऽथवा उभयसंस्तुतः स्वजनः, पूर्वसंस्तुतो नाम मातापितृपक्षवर्ती, पश्चात्संस्तुतो भार्यापक्षगत, उभयसंस्तुतस्तथा विधनात्रा सम्बन्धविशेषभावत उभयपक्षवर्ती, एकवगडा नाम एकं गृहं, प्रजा तुचुल्ली समाख्याता, प्रकर्षेण जायते पाकनिष्पत्तिरस्यामिति प्रजेतिव्युत्पत्तेः ।
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-९, मूल-२१८, [भा.३७१२]
३८७ [भा.३७१२] एगपए अभिनिपए अट्ठहिंसुत्तेहिंमग्गणाजत्थ ।
सागारियदोसेहिं पसंगदोसेहिंय अगझं ।। वृ- एकस्यां प्रजायामभिनिप्रजायां प्रत्येकं विविक्तायां प्रजायामष्टभिः सूत्रैः पिण्डस्य मार्गणा यत्र येषु सूत्रेषु प्रथमतृतीयेषु पञ्चमसप्तमरुपेषु सागारिकदोपैर्द्वितीयचतुर्थपष्ठाष्टमेष्वथ प्रसङ्गदोषै भक्तपानमग्राह्यम् । [भा.३७१३] आइल्ला चउरो सुत्ताचउक्स्सालदवेक्खतो ।
पिहघरेसु चत्तारिसुत्ता एक्कनिवेसने ।। । वृ- आदिमानि चत्वारि सूत्राणि एकग्रहविषयाणि चतुःशाल्याद्यपेक्षातश्चतुःशालादावेव द्वयोः कुडम्बयोरवस्थानघटनात्अन्तिमानि चत्वारिसूत्राणि पृथगृहेषुतान्यप्येकस्मिन्निवेशने परिक्षेपे ।। [भा.३७१४] सागारियस्स दोसा चउसुपरसंगदोसाय ।
भद्दगपंतादीया चउसुपि कम्मेणनायव्वा ।। वृ- चतुर्थप्रथमतृतीयपंचमसप्तमरुपेषु सूत्रेषु सागारिकस्य दोषाः शय्यातरपिण्डग्रहणे ते दोषास्तत्र ज्ञातव्या इत्यर्थः । चतुर्पु द्वितीयचतुर्थषष्ठाष्टमादिरुपेषु सूत्रेषु प्रसङ्गदोषाश्चतुपि सूत्रेणु यथोक्तक्रमेण ज्ञातव्या, भद्रकप्रान्तादिकृता आदिशब्दात् तरतमविशेषपरिग्राहकः । अथ कथं प्रथमतृतीयादिषुचतुर्युसूत्रेषुशय्यातरदोषाः कथंचान्यत्रप्रसंगदोषास्तत्राह[भा.३७१५] दारुगलोणे गोरससृवोदगअंबिले यसागफले ।
उवजीवइसागारियं एगपए वावि अभिनिपए ।। वृ-दारुकाष्टं लवमंगोरसंचप्रतीतंसूत्रो मुद्गादि उदकमाम्लंशाकफलानि च प्रतीतानि यस्मात्सागारियमिति षष्टयर्थे द्वितीया प्राकृतत्वात्सागारिकस्य सक्तानेकस्यां प्रजायां प्रत्येकं विविक्तायां वा प्रजायामुपजीवति तेन कारणेन सागारिकदोषाश्च प्रसजन्ति । एतेन सागारियं च उवजीवति इति व्याखातं । कस्मादेकांचुल्ली प्रतिपद्यन्तेतत आह[भा.३७१६] भीयाइंकरभयस्सय अंतोबाहिं व होज एकपया ।
अभिनिपए विन कप्पइपक्खेवगमादिनो दोसा ।। वृ. भीतानि, चुल्लीकरभयात्, गाथायां षष्ठी पञ्चम्यर्थे सम्बन्धविवक्षायां वा षष्ठी, यस्माच्चुल्लीकरभयात्तानिभीतानितेन कारणेनान्तर्वहिर्वातेषामेका प्रजाचुल्लीभवति । अभिनिप्रजायां तुसत्यां यद्यपिसागारिकसत्कमुपजीव्यतेतथापि । निर्भिन्नचुल्लीकतया यत्गृह्यतेतत्तेषामेव भवतीति सागारिकदोषा न भवन्ति । तथापि प्रसङ्गदोषतो न कल्पते तथा चाह-अभिनिप्रजायामपि न कल्पते यतोभद्रकप्रान्तकृताः प्रक्षेपादयो दोषाः, भद्रकः पक्षेपादीन् दोषान् कारयेत् । प्रान्तो विनाशप्रभृतीन्[भा.३७१७] जंदेसीतंदेमो एएघेत्तुंनइच्छते अम्हं ।
अहवा वि अकुलजोत्ति यगेण्हंतिअदिट्ठमादीयं ।।। वृ-भद्रकाब्रूवते त्वंसाधुभ्यः प्रभूतंदेहि यद्ददासितद्वयं तवदास्यामः । यतएतेऽस्माकंगृहेनेच्छंति ग्रहीतुंगाथायामेकवचनं प्राकृतत्वात्, एवं भद्रककृताः प्रक्षेपादयो दोषाः अथवा प्रान्तो बूते अकुलजा एते इति कृत्वा अदृष्टादिकंगृह्णन्ति । एवं गर्दा करोत्यतिप्रान्तो विनाशमपि, अत्रैवापवादमुपदर्शयति ।
[भा.३७१८] बिइयपदे उदिट्ठगहणंअसती तव्वजिएण दिट्ठस्स ।
पथा।
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-९/२१८ दिद्वेवि पत्थियाण गहणंअंतोव बाहिं वा ।। वृ-द्वितीयपदेनापवादपदेन यदि न केनापि दीयमानं दृष्टं तदा तस्यादृष्टस्य ग्रहणं, अथ सर्वथा केनाप्यदृष्टंनप्राप्यते तदा तद्भावे तद्वर्जितेनदृष्टस्य ग्रहणंतथा प्रस्थितानांगन्तुंचलितानांसागारिकेण दृष्टेऽपिदर्शनेऽपिअन्तर्बहिर्वा ग्रहणंभवति ।
मू. (२१९) सागारियस्स चक्कियासाला साहारणवक्कयपउत्ता, तम्हा दावए, नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए।
मू. (२२०) सागारियस्स चक्कियासाला निस्साहारणवक्कयपउत्ता, तम्हा दावए, एवं से कप्पति पडिगाहित्तए।
मू. (२२१) (२२२) सागारियस्स०-गोलियसाला० मू. (२२३)(२२४)-बोधियसाला० मू. (२२५) (२२६)-दोसियसाला० मू. (२२७) (२२८)-सोमियसाला० मू. (२२९)(२३०)-बोदियसाला० मू. (२३१) (२३२)-गंधियसाला० जहा एवंसे कप्पइपडिगाहेत्तए । [भा.३७१९] साधारणमेगपयत्ति किच्चतहियं निवारियंगहणं ।
इदमविसामन्नं वियसाहारणसालसुयजोगो ।। वृ-अनन्तरसूत्रेष्वेकस्यां प्रजायां साधारणमिति कृत्वा तत्र ग्रहणं निवारितं, इदमपि च वक्ष्यमाणं साधारणसालासुसामान्यसाधारणमतोनिषिध्यते । अनेनसम्बन्धेनायातस्यास्यव्याख्यासागारिकस्य शय्यातरस्य चक्रिकाशाला तैलविक्रयशाला इत्यर्थः । सागारिकेणात्मना सह साधारणावक्रयप्रयुक्ता यत्तस्यांशालायांप्रक्षिप्यते । यश्चतस्यलाभःसागारिकेणसाधारणइत्यर्थः । तस्मात्शालायामध्यात् यत्साधूचित्तं तैलादिकमन्योदापयतितत्से तस्य साधो कल्पतेइतिप्रथमसूत्रार्थः । तथासागारिकस्य चक्रिकाशाला तैलविक्रयशालासा निस्साधारणा वक्रययुक्तान किमपिसागारिकसाधारणंतत्रभाण्डं प्रक्षिप्तमस्तीति भावः तस्मात् निस्साधारणावक्रयशालामध्यात् दापयति एवं से तस्य साधोः कल्पते प्रतिगृहीतुं एष द्वितीय सूत्रार्थः । एवं बोलिकशालावोधिकशालादौषिकशालासोत्तिकशालागन्धिकशालाबोदियशालासूत्राण्यपिभावनीयानि । सूत्रपाठस्त्वेवंद्रष्टव्यः ।सागारियस्सगोलियसाला दावए एवं से कप्पइ पडिसाहारणा वक्कयपउत्ता तम्हा दावए नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए, सागारियस्से गोलियसाला निस्साहारणा वक्यपउत्ता तम्हा गाहित्तए । एवं वोधिकशालादिसूत्रपाठोऽपिद्रष्टव्यः । [भा.३७२०] तेल्लियगोलियगोणियदोसियसुत्तियबोहिकप्पासो ।
गंधिय सौंडियसालाजा अन्ना एवमादीउ ।। वृ- चक्रिका नाम तैलिकास्तैलिकचक्रकारिणः । एवं गोलिका लावणिका दौषिकः सौत्रिकाः बोधिकाः कार्षासा गन्धिकाशाला शौण्डिकशाला अपि अन्या च या एवमादिका गन्धप्रधाना सा गन्धिकशालेत्युच्यते । [भा.३७२१] . ववहारे उद्देसंमिनवमए जत्तिया भवेसाला ।
तासिं परिपिंडियाणांसाहारणवज्जिए गहणं ।।
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- ९, मूल - २३२, [भा. ३७२१]
३८९
वृ- व्यवहारे नवमे उद्देशक यावत्यः शालाः शालासूत्राणि भवन्ति विद्यन्ते तासां सर्वासां परिपिण्डितानामयं तात्पर्यार्थः । यत्र साधारणमविभक्तं क्रमाणकं तत्र प्रतिषेधः साधारणवर्जिते तु ग्रहणं । सम्प्रति साधारणशब्द-शालाशब्दव्याख्यानार्थमाह
[भा. ३७२२]
साहारण सामन्नं अविभत्तमच्छिवसंथडेगङ्कं । सालत्ति आवनत्तिय पणिअ गिहं चेव एगट्टे ।।
वृ- साधारणं सामान्यमविभक्तमच्छिन्नं संस्तृतमिति एकार्थ, एते सर्वेऽपि शब्दा एकार्थिका इत्यर्थः । शाला इति वा आषण इति वा पणितमिति वा गृहमिति वा एकार्थः ।
[भा. ३७२३]
साहारणा उसाला दव्वे मीसंसि आवणे भंडे । साहारणवक्कपउत्ते च्छिन्नं वोच्छं अच्छिन्नं वा ।।
वृ- साधारण तु शाला भण्यते मिश्रे द्रव्ये सति किमुक्तं भवति । अन्यस्यापि अन्यस्यापि तिला एकत्र मिथयित्वा पील्यन्ते पीलयित्वा च एकत्र विक्रोणन्ति । अथवा साधारणेनावक्रयेण युक्ते आपण भाण्डे वा क्रयाणके साधारण शाला भवति । तथा च्छिन्नमच्छिन्नं वा वक्ष्ये एष गाथासंक्षेपार्थः । पीलंति एक्कनो वा विक्कंति य एक्कतो करिय तेल्लं ।
[भा. ३७२४]
अहवावि चक्कएणंसाहारणवक्कयं जाणे ।।
वृ- अन्यस्यान्यस्य तिलानेकत्र संमीलयित्वा पीलयन्ति ततो विक्रीणन्ति अथवा पृथक् तिलान् पीलयित्वा तैलं कृत्वा एकत्र विक्रीणन्ति । तदेवं द्रव्ये मिश्रे साधारणावक्रयप्रयुक्ता शाला व्याख्याता । अथवान्यथा साधारणावक्रयप्रयुक्तेनि व्याख्यानयति । अथवा वक्रयेण भाटकेन या साधारणशाला प्रयुक्ता व्यापारिता तत्र यल्लभ्यते भाण्डकं तत् शय्यातरस्यान्येषां वा शय्यातराणां साधारणमिति साधारणावक्रयप्रयुक्तं जानीहि । अत्र यथा कल्पते यथा वा न कल्पते तथा प्रतिपादयति । पीलिय विरेडियंमी पुव्वगमेणं तु गहणमदिट्टे ।
[भा. ३७२५]
एत्थ विक्कयंमी अमेलियादिट्ठ अन्नत्थ ।।
वृ- अन्यस्यान्यस्य तिलानेकत्र मीलयित्वा पीलयित्वा च तैले विरेचिते विभक्तीकृते पूर्वगमेन पूर्वप्रकारेण शय्यातरेणादृष्टे ग्रहणं भवति, दृष्टे तु न कल्पते, मा प्रक्षेपकं कुर्यादिति हेतोरन्यत्र नीतं तु कल्पत एव, तथा पृथक् एव तिलान् पीलयित्वा च एकत्र विक्रीणन्ति । तत एकत्र विक्रये यावन्मूल्यं मिलितमविभक्तमित्यर्थः तावन्न कल्पते इत्यर्थः । अमीलिते मूल्यकरणेन विभक्तीकृते सागारिकेणादृष्टं स तु कल्पते, दृष्टे प्रक्षेपदोषसंभवात् । अन्यत्र पुनः स्वयोगेन नीतं निःशङ्कं कल्पते । सांप्रतमापणं साधारणावक्रयप्रयुक्तं व्याख्यानयति[भा. ३७२६ ]
जो लभगभावेण उत्तो होति आवणो ।
साउसाहारणा होइ तत्थ घेत्तुं न कप्पइ ||
वृ- यस्तु सागारिकेन लाभभागेन त्रिभागादिना आपणः प्रयुक्तो भवति स साधारणो भवत्यापणस्ततस्तत्र गृहीतुं न कल्पते । साम्प्रतं भाण्डं साधारणावक्रयप्रयुक्तं व्याख्यानयतिछेदे वा लाभे वा सागारितो जत्थ होइ आभागी ।
[भा. ३७२७]
तं तु साधारणं जाणे सेसमसाहारणं होई ||
वृ-यत्र भाण्डे च्छेदे लाभे वा सागारिकार्द्धेन त्रिभागादिना वा आभागी भवति तत् भाण्डं साधारणं
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ९/२३२ साधारणावक्रयप्रयुक्तंजानीयात् । एतद्व्यतिरिक्तंशेषंभाण्डमसाधारणंभवति ।साधारणेचभाण्डं यावत्तंनविभज्यते, तावत्सागारिकपिण्डो, विभक्तेतुकल्पतेतत्रापिप्रक्षेपदोषप्रसङ्गतोदृष्टेनकल्पते, अदृष्टेतुकल्पते । यदा तुसाशालाभाटकप्रदानेन गृहीता कालेन मया तवैतावत् दातव्यं । नचभाण्डं शय्यातरेण सह च्छेदे लाभे वा त्रिभागादिना साधारणं तत्राप्यसाधारणे अदृष्ट कल्पते दृष्टे तु प्रक्षेपदोषप्रसङ्गतो नेति । सम्प्रतिच्छिन्नंवोच्छं अच्छिन्नं वा रद्द इति व्याख्यानार्थमाह[भा.३७२८] सचित्तअवित्तमीसेण यजाप्पउंञ्जए साला। .
तद्दव्वमन्नदव्वेण होइसाहारणंतंतु ।।। वृ-सचित्तेनअचित्तेनगाथायांसप्तमीतृतीयार्थेवाकृतत्वेनमिश्रेणचप्रयुज्यते । शालाकिं विशिष्टेन सचित्तादिनेत्यत आह-द्रव्येण वा तद्दव्यं नाम यत् शालायां प्रक्षिप्तमस्ति अन्यद् द्रव्यं तद्व्यतिरिक्तं द्रव्यमियमत्रभावना । यत्शालायांप्रक्षिप्तंसचित्तमचित्तंमिश्रंवाकार्षासादितस्य त्रिभागादिदातव्यम् । यदि वा यन्निप्यद्यते कासादिभ्यो वस्त्रादिकमन्यत्तस्य त्रिभागादिदातव्यमिति तत्भवति - [भा.३७२९] तद्दव्वमन्नदव्वेण वाविच्छिन्ने विगहणमद्दिढे ।
माखलुपसंगदोसा संछोभभतिवमुचेजा ।। वृ- तत् द्रव्यं यत् शालायां प्रक्षिप्तं अन्यहव्यं तद्व्यतिरिक्तं एतावता कालेन द्रव्यं वा मयैतावद्दातव्यमित्येवं तत् द्रव्येण अन्यद्रव्येण च्छिन्नेऽपि विभक्तीकृतेऽपि ग्रहणमदृष्टे शय्यातरेण कल्पते न दृष्टे, कुत इत्याह-माखलु प्रसङ्गदोषाः स्युरिति कृत्वा एतदेव संच्छोभी नाम प्रक्षेपस्तं कुर्यात् भृति वामूल्यं मुञ्चेत्यावदुपकुरुतेसाधूनां तावद्ददस्व द्रव्यं, भृतिमध्यात्पातनीयमिति । [भा.३७३०] जंपियन एइगहणंफलकप्पासो सुरादि वालोणं ।
फासंमिउसामन्नंन कप्पएजंतहिं पडियं ।। वृ- यद्यपि च प्रासुकतया ग्रहणं नागच्छति तद्यथा फलमाम्रादि कासः सुरादिरादिशब्दात् सरकादिग्रहणंलवणं । एतान्यप्राशुकान्यपिकदाचित्कारणेगृह्यन्तेततएवमुक्तं, प्रासुकमपितु वस्त्रादि यत्तत्रशालायांशय्यातरेण सहसाधारणंतुनकल्पते, तदेव दोषिकशालामधिकृत्यदर्शयति । [भा.३७३१] अंडजर्वोडजवालज वागज तह कीडजाणवत्थाणं ।
नाणादिसागयाणंसाधारणवजितेगहणं ।। वृ- अण्डजानां वसरिसूत्रमयानां वोण्डजानां कर्पासिकसूत्रमयानां बालजानां कम्बलानां वल्कलजानांशणत्वग्मयानांकीटजानां वस्त्राणां नानादेशागतानांप्रयोजनेसमापतिते साधारणजिते सागारिकेणसहसाधारणरहिते आपणे ग्रहणंभवतिदोषाभावात् । दृष्टादृष्टविभाषाप्राग्वत् ।।
मू. (२३३) सागारियस्सओसहीओ संथडाओ तम्हादावए नो से कप्पइ पडिगाहेत्तए मू. (२३४) सागारियस्सओसहीओ असंथडाओ तम्हादावए, एवं से कुप्पइपडिगाहेत्तए ।। मू. (२३५)(२३६) सागारियस्सअम्बफला जाव एवं से कप्पइपडिगाहेत्तए । [भा.३७३२] सागारियंमि पगतेसाहारणमोय समनुवत्तंते ।
उसहिफलसुत्ताणंवंजणनाणत्तओजोगो ।। .. वृ- सागारिके पूर्वसूत्रेभ्यः प्रकृते साधारणे समनुवर्तमाने तत्प्रस्तावमुपजीव्य औषधिफलसूत्राणामुपनिपातः कृतः । यद्येवमयमर्थः पूर्व सूत्रेभ्य एव गते इति किमर्थममून्युपात्तानीत्यत आह
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९१
उद्देशक :-९, मूल - २३६, [भा.३७३२] व्यञ्जननानात्वात्किमुक्तं भवति पूर्वं शालामधिकृत्य कल्पाकल्यविधिरुक्त इदानीं तु तान्येव व्यञ्जनान्यधिकृत्य सोच्यते । ततो व्यंजनैर्नानात्वभेदाददोषः, एष योगः सम्बन्धः । अस्य व्याख्या सागारिकस्य शय्यातरस्य औषधयो गोरसवत्यां संवृताः साधारणास्तस्मात् तन्मध्याद्दापयति सूपकारो कल्पते से तस्य साधोः प्रतिग्रहीतुंतथा सागारिकंस्यौषधयोऽसंस्कृता असाधारणास्तस्माद्दापयति एवं सेतस्य कल्पतेप्रतिग्रहीतुमेवमाम्रफलसूत्रद्वयमपिभावनीयम् । सम्प्रतिभाष्यप्रयञ्चः .भा.३७३३] गोरस गुलतिल्लघतादि उसहीतो वा होतिजा अन्ना ।
सूअस्स कठलेणंतुतासंथडसंथडाहुँति ।। वृ-सूतस्य (सूपकारस्य) काष्टलयने इन्धनगृहेयागोरसगुडतैलघृताद्याऔषधयोऽन्यावायाभवन्ति ता द्विविधाः सागारिकेण सह संस्कृताः साधारणा भवन्ति असंस्कृता वा असाधारणा वा । कथं पुनः साधारणास्तत आह[भा.३७३४] धुव आवाहविवाहेजनेसद्धेय करडुय छन्नेय ।
विविहातो ओसहीउवानीता भत्तसूत्तस्स ।। [भा.३७३५] जंदळं विदठंवा जो वा तह भत्तसेस उवारो ।
लभइ जइसूवकारो अविरिक्कं पिहुनलब्भा ।। वृ-ध्रुवंसर्वकालमुपस्करोतिसूपकारोभोजिकानामावाहोदारकपक्षिणां, वीवाहोवधूंपक्षिणां, यज्ञो नागयज्ञादि श्राद्धं धिग्जातिजनप्रतीतं, करडुकं मृतकभक्तं, क्षण इन्द्रमहादिरेतेषु सूपकार आनीयते तस्य भक्तभतस्य सूपकारकस्य विविधा औषधयः पूर्वभणिता उपनीता ढौकितास्तत यत् दग्धमीषत् विदग्धं वा प्रभूतं दग्धं यो वा तत्र भक्तशेषस्योद्धारो भक्तशेयं यत्रोद्धरितमित्यर्थः । तद्यदि लभते सूत्रकारस्ततस्तत्कल्पते, अविरिक्तं अविभक्तीकृतंतदापि दग्धविदग्धादि हुनिश्रितं ग्रहीतुंदातुंवान लभते, ततस्तंनकल्पत । एतदेवाह[भा.३७३६] अविरिक्को खलुपिंडो सोचेव विरेइतो अपिंडोउ ।
भद्दगपंतादीयाधुवा उदोसा विरेकेवि ।। वृ- अविरिक्तोऽविभक्तीकृतः खलु भवति पिण्डः सागारिकपिंडः स एव विरेचितः पृथक्कृतो भवत्यपिंडः सागारिकपिण्डोनभवतीतिभावः ।यद्येवंतर्हिसग्नाह्यस्ततआह-विरक्तेऽपिधुवाभद्रकप्रान्तादिका दोषास्तस्मात्तत्रापि[भा.३७३७] जा उसंथडियाओ सागारिय वसतिया नखलुकप्पे।
.. जाओअसंथडियाओ सूतस्सयताओ कप्पंति ।। वृ-सागारिकसत्का असागारिकेण सह संस्तृतास्ताः खलु न कल्पन्ते यास्त्वसंस्तृताः सूतस्य सूपकारस्य सम्बन्धितयाजातास्ताः कल्पन्ते । तदेवमौषधिसूत्रद्वयंभावितमधुनाम्रफलसूत्रद्वयंभावयति[भा.३७३८] वल्लीवारुक्खो वासागारियसंतिउभएज परं ।।
तेसि परिभोगकाले समणाण तहिं कहभणियं ।। वृ-वल्लीवासागारिकसत्कोवृक्षोवासागारिकसम्बन्धिपरम्परस्यावग्रहंभजेत् । तत्रतेषांवल्लीवृक्षाणां फलपरिभोगकाले श्रमणानां कथं भणितं किं कल्पते किं वा न कल्पते इति एष गाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव व्याचिख्यासुः प्रथमतो वृक्षवल्लीव्याख्यानमाह
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९/२३६ - [भा.३७३९] फणसं वचिंच तलनालिकेरेमादी हवंतिफलरुक्खा। .
लोमसियतउसिमुद्दिय तंबोलादी यवल्लीतो।। वृ-पनस आम्रश्चिञ्चा विजनिका आम्बिली इत्यर्थः । तलस्तालो नालिकेरी इत्येवमादयोभवन्ति फलवृक्षाः लोमसिका त्रपुषिका ताम्बूलीका इत्येवमादिका वल्ल्यः तदेवं वृक्षा वल्ल्यश्चोक्ताः । [भा.३७४०] परोग्गहंतुसालेणंअक्कमेजमहीरुहो ।
छिंदामित्तियतेनुत्तेववहारो तहिंभवे ।। वृ- महीरुहो वृक्ष आम्रादिः सागारिकसक्तः । शालया गाथायां पुंस्त्वं प्राकृतत्वात् विवर्धमानः परावग्रहमाक्रमेत् । अत्रपरोब्रूते इयंशाखामदीयमवग्रहमाक्रामति ।ततश्छिनमिएवंतेनोक्तेव्यवहारस्तत्रभवेत्कथमित्याह[भा.३७४१] सागारियस्सतहियं केवतिओ उग्गहो मुणेयव्यो ।
ववहार तिहाच्छिन्नो पासाय गडे बिती तिरिए ।। वृ- सागारिकस्य शय्यातरस्य कियान् अवग्रहो ज्ञातव्य इति व्यवहारकारिभिश्चिन्तितं ततः शास्त्रं परिभाव्य व्यवहारस्त्रिधा ऊवधिस्तिर्यगभेदतश्छिन्नः । तत्र ऊर्ध्वतोऽवग्रहस्य परिमाणे प्रासादो यावत्प्रमाणमूर्ध्वंप्रासादस्योक्तंतावदूर्ध्वमवग्रहइत्यर्थः ।अधोऽवग्रह प्रमाणपानीयंप्रमाणमित्यर्थः । तिर्यग्वृत्तिः एतदेवाह[भा.३७४२] उडुंअहेय तिरियं परिमाणं तुवत्थुणं ।
खायमुसियमीसंवा, तंबुच्छंति हो दियं ।। वृ-ऊर्ध्वमधस्तिर्यक्त्वपरिमाणं वास्तूनां भवति तच्च वास्तु त्रिधोदितं तद्यथा-खातमुच्छ्रितं मिश्रं चखातोछ्रितंतत्र ऊर्ध्वतः परिमाणमाह[भा.३७४३] अट्ठसयं चक्कीणंचोयट्ठीचेव वासुदेवाणं ।
बत्तीसंमंडलीए सोलसहत्था उपागतिए ।। वृ- अष्टाधिकं शतं हस्तानामूर्ध्वतश्चक्रवर्तिनां प्रासादो भवति । चतुःषष्टिर्वासुदेवानां द्वात्रिंशत् माण्डलिकस्य षोडशहस्ताः प्राकृतिके प्राकृतजनसम्बन्धिनि प्रासादे । [भा.३७४४] भवणुज्जाणादीनं एसुस्सेहो उवत्थुविजाए ।
भणितो सिप्पिनिहिम्मि उचक्कीमादीनि सव्वेसि ।। - वृ-शिल्पिनिधौवास्तुविद्यायांसर्वेषामपिचक्रवादीनां भवनोद्यानादीनामेषउत्सेधोभणितस्ततः षोडशहस्ता ऊर्ध्वतोऽवग्रहस्यपरिमाणमधो यावत्पानीयं तिर्यग्वृत्तिरिति । [भा.३७४५] एवं च्छिन्नेउववहारेपरोभणइसारियं ।
कप्पेमिहंतेसालाई ततोभणइ (आह) सारितो ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण व्यवहारे च्छिन्ने परः सागारिकं भणति कल्पयामि च्छिनमि अहं तवाम्रादिवृक्षसत्कंशाखादि, आदिशब्दात्प्रशाखापल्लवादिपरिग्रहस्तत आहसागारिकः । [भा.३७४६] मासे कप्पेहिसालादि दाहतेफलनिक्कयं ।
तत्थ च्छिन्ने अच्छिन्नेवा सुत्तसाफल्लमाहियं ।। वृ- मा मम वृक्षस्य शाखादि कल्पय यतस्ते फलानि निष्कयं दास्यामि । तत्र एतावन्ति फलानि
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- ९, मूल - २३६, [भा. ३७४६ ]
३९३
दातव्यानीतिच्छिन्नं, सामान्यतः फलानि दातव्यानीत्यच्छिन्नंतत्र च्छिन्ने अच्छिन्ने वा यथायोगं सूत्रद्वयस्य
साफल्यमाख्यातम् । अत्र पर आह[भा. ३७४७ ]
साहूणं व न कप्पइ सुत्तमाहु निरत्थयं । गेलद्वाण उमेसु गहणं तेसि देसियं ।।
वृ- केचिदाहुः सूत्रद्वयमिदं निरर्थकं यतः साधूनामाम्राणि सचितत्वान्न कल्पन्ते । आचार्य आहतेषामाम्रफलानां ग्लानत्वे अध्वनि शेषभिक्षाया अलाभे अवमौदर्ये च ग्रहणं देशितं कथितं महर्षिभिः । अतो न निरर्थकमिति[भा. ३७४८]
अविरिक्सारिपिंडो विरिक्कावि य सारि दिट्ठन विकप्पे । अद्दिठ सारिएणं कप्पंति तहि घेत्तुं जे ।।
वृ- अविरक्तान्यविभक्तनि फलानि सागारिकपिंडस्ततो न कल्पते, विभक्तान्यपि च सागारिकेण दृष्टानि न वै कल्पन्ते ततो अदृष्टानि सागारिकेण ग्रहीतुं कल्पन्ते । जे इति पादपूरणे । उपसंहारमाहएवं अत्तट्टाए सयं परुढाण वावि भणियमिणं ।
[भा. ३७४९ ]
इणमन्नो आरंभो समणट्टा वाविए सम्मि ।।
वृ- एवमुक्तप्रकारेणात्मार्थमारोपितानां स्वयं वा प्ररुढानामिदमनन्तरोक्तं भणितम् । साम्प्रतमस्मिन् वृक्षे श्रमणार्थे वापिते अयं वक्ष्यमाणोऽन्य आरंभस्तमेव दर्शयतिवल्ली वा रक्खो वा कोई रोएज संजयठाए ।
[भा. ३७५० ]
तेसि परिभोगकाले समणाण तहिं कहं भणियं । ।
बृ- वल्लीर्वा वृक्षान्वा कश्चित्संयतानामर्थाय रोपयेत् । तत्र तेषां फलानां परिभोगकाले श्रमणानां कथं भणितं किं कल्पते किंवा न कल्पते इत्यर्थः । अत्र सूरिराह
[भा. ३७५१] तस्स कड निट्ठियादी चउरो भंगे विभावइत्ताण विसमेसु । जाण विसमं नियमा उसमो समग्गहणे ।।
वृ- तस्य कृतं तत्तस्य निष्ठितमिति प्रथमः, तस्य कृतमन्यस्य निष्ठितमिति द्वितीयः, अन्यस्य कृतं तस्य निष्ठितमिति तृतीयः, अन्यस्य कृतमन्यस्य निष्ठितमिति चतुर्थः । तत्र तस्य संयतस्य निमित्तं कृतमारोपितं वृक्षादि तथा तस्यैव संयतस्य निमित्तं निष्ठितं निष्टो नीतमचित्तीकृतमित्यिर्थः एष प्रथमभङ्गार्थः । एवं शेषाणामपिभङ्गानामर्थः परिभावनीयः, तत्र तस्य कृतं तस्य निष्ठितमिन्यादीन् चतुरो भङ्गान् विभाव्य विषमयोर्भङ्गयोर्गृह्नतोर्विषममसंयमं जानीयात्तन्निमित्तं निष्टानयनात समयोर्द्वितीयचतुर्थयोर्भङ्गयोर्ग्रहणे समं संयमं जानीयात् अन्यनिमित्तं निष्ठितत्वात् । पर आह-ननु श्रमणार्थ स आरोपितस्ततः कथं द्वितीये भङ्गे कल्पते ? सूरिराह
[भा. ३७५२]
सो सट्टा वृत्त तहवि य न होइ सो कम्मं । जं कम्मलक्खणं खलु इह हं वृत्तं न परसामि
वृ- काममनुमन्यामहेस वृक्षः श्रमणार्थमारोपितः तथाप्यसौ कर्म न भवति यतो यत्कर्मलक्षणं खलु तीर्थकरगणधरैर्भक्तं, तदिह इ पाठ पूरणे, न पश्यामि किं तत्कर्म लक्षणमत आह
[भा. ३७५३]
सचित्तभावविकलीकयंमि दव्वंमि मग्गणा होइ । कामग्गहणा उदव्वे सचेयणे फासुभोईणं ।।
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९/२३६ वृ- यत्सचित्तभावविकलीकृतमचित्तीकृतं द्रव्यं तत्र प्रासुकभोजिनां मार्गणा भवति । तत आधाकर्मिकचिन्तापि तत्रैव युक्ता नान्यत्र सचेतने तुद्रव्ये का मार्गणा नैव काचित् सचित्ततया तस्य ग्रहणासंभवात्ततो न तदपेक्षया आधाकर्मिकत्वमिति, तदेवमारोपितरुपकृतनिष्ठितविषये कल्प्याकल्प्यविधिरुक्तः ।सम्प्रति च्छिन्नरुपकृतनिष्ठितविषये तमाह[भा.३७५४] संजयहेउंछिन्नं अत्तट्टोवक्खडंतुतंकप्पे ।
. अत्तट्ठाच्छिन्नं पिहुसमणा निट्ठियमकप्पं ।। वृ-अत्रापि भङ्गचतुष्टयं तस्य कृतं तस्य निष्ठितं १ तस्य कृतमन्यस्य निष्ठितं २ अन्यस्य कृतं तस्य निष्ठितं ३अन्यस्यकृतमन्यस्य निष्ठितं४ |अत्रकृतंच्छिन्नंपाकादिकरणतोनिष्ठांनीतम् । तत्रप्रथमभङ्गे सर्वथान कल्पते । चतुर्थस्तुभङ्गएकान्तशुद्धोद्वितीयभङ्गमधिकृत्यपूर्वार्धमाह-संयतहेतोःसंयतनिमित्तं च्छिन्नमात्मार्थमुपस्कृतं निष्ठां नीतं तत्कल्पते तृतीयभङ्गमधिकृत्याह-आत्मार्थं च्छिन्नमपि श्रमणार्थनिष्ठितमकल्प्यं ।सम्प्रति बीजान्युदकं चाधिकृत्याह[भा.३७५५] बीयाणी च वावेज्जा अगडं वखणेज संजयट्टाए ।
तेसि परिभोगकालेसमणाणंतहिंकहंभणियं ।। वृ-बीजानिशाल्यादिसत्कानिवपेत्अवटंचखानयेत्संयतार्थे,तेषांपरिभोगकाले तत्र श्रमणानां कथं भणितंकल्प्यमकल्प्यं वा । सूरिराह[भा.३७५६] दुच्छडाणियंच उदयंजइहेउंनिट्टियं च अत्तट्ठा ।
तंकप्पइअत्तट्ठा कयंतुजइनिट्ठियमकप्पं ।। वृ-अत्रापिप्रागिवभङ्गचतुष्टयं । तत्राद्योभङ्गएकान्तेनाशुद्धश्चरमस्त्वेकान्तशुद्धः द्वितीयभङ्गमधिकृत्याह-यतिहेतोस्तण्डुला द्विच्छडीकृता उदकं वा संयतहेतोरवटादानीतं उभयसमपि च निष्ठितमचित्तीकृतमात्मार्थेतत्कल्पते ।तृतीयभङ्गमधिकृत्याह-कृतंद्विच्छटीकृतास्तण्डुलाअवटादानीतंपानीयं निष्ठितंतुयतिनिमित्तं तदकल्प्यमिति पुनरपिपर आह[भा.३७५७] समणाणसंजतीणव दाहामि जो किणेज्ज अट्ठाए ।
गावीमहिसीमादीसमणाणतहिंकहंभणियं ।। वृ- श्रमणानां संयतीनां दुग्धादि दास्यामीति बुद्ध्या तेषामर्थाय गोमहिष्यादिकं यःक्रीणीयात्तत्र श्रमणानां कथंकल्प्यमकल्प्यं वा भणितंसूरिराह[भा.३७५८] संजयहेउंदूढा न कप्पए यसयमट्ठा ।
पामिच्चिय कीयावा जइ विसमणट्ठया धेनू ।। वृ-यद्यपिवधेनुर्गोरुपामहिषीरुपावाश्रमणार्यमयमित्यात्मीयांधेनुंदत्वा परकीयायाचिताक्रीता वा यदिसंयतहेतोर्दुग्धा ततो न कल्पते । अथस्वयमात्मनोऽर्थाय दूग्धा तर्हि कल्पते । [भा.३७५९] चेइयदव्वं विभयाकरेज केई नरोसयट्टाए ।
समणं वासोवहियं विक्केज्जासंजयट्ठाए ।। वृ- चैत्यद्रव्यं चौराः समुदायेनापहृत्य तन्मध्ये कश्चिन्नर आत्मीयेन भागेन स्वयमात्मनोऽर्थाय मोदकादि कुर्यात् । कृत्वा चसंयतानांदद्यात् ।
[भा.३७६०] एयारिसंमिदव्वेसमणाण किंतुकप्पईधेत्तुं ।
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-९, मूल- २३६, [भा. ३७६०]
चेइयदव्वेण कयं मुल्लेण वजंसुविहियाणं ।। [भा.३७६१] तेन पडिच्छालोए विगरहिया उत्तरे किमंगपुन ।
चेइय जइपडिनीए जो गेण्हइ सावि हुतहेव ।। वृ- एतादृशेन द्रव्येण, गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे, यत् आत्मार्थे कृतं तत् श्रमणानां किं नु ग्रहीतुं कल्पते । सूरिराह-यच्चैत्यद्रव्येण यच्च वा सुविहितानां मूल्येनात्मार्थे कृतं तद्दीयमानं न कल्पते किं कारणमितिचेदुच्यतेस्तेनानीतस्य प्रतीच्छा प्रतिग्रहणंलोकेऽपिगर्हिता किमङ्ग पुनरुत्तरेतत्रसुतरां गर्हिता यतश्चैत्ययतिप्रत्ययनीके चैत्ययतिप्रत्यनीकस्य हस्तात् यो गृह्णाति सोऽपि हु निश्चित्तं तथैव चैत्ययति-प्रन्यनीक एव । कस्मादित्याह[भा.३७६२] हरिया हडियासाखलुससत्तितो उग्गये हरा गुरुगा।
एवंतुकया भत्तिनवि हानिजा विनातेन ।। वृ- स खलु स्तेनानीतप्रतीच्छा हताहृतिका भण्यते स्तेनैर्हृतस्य स्तेनहरणं हताहृतिका यत एवं तस्मात्स्वशक्तितश्चैत्यद्रव्यंसोपधिकंवा श्रमणमुद्गमयेत्उत्पादयेत् । इतरथा प्रायश्चितंचत्वारोगुरुकाः । एवं च सति कृताभक्तिर्भवति । प्रवचनस्य याचतेन विना हानिः, सापिन भवति, पुनः पृच्छति[भा.३७६३] जा तित्थयराणंकया वंदन आविरसनादिपाहडिया ।
भत्तीहिंसुरवरेहिंसमणाणतहिं कहंभणियं ।। वृ- या तीर्थकराणां सुरवरैर्भक्त्या वन्दना वर्षणादिका आदिशब्दात् पुष्पवृष्टिप्रकारत्रयादिकरणपरिग्रहः प्राभृतिका कृतातत्र श्रमणानां कथंभणितं । किंतत्रस्थातुंकल्पतेन वा अत्रसूरिराह[भा.३७६४] जइसमणाणन कप्पइएवं एगानिया जिनवरिंदा ।
गणहरमादी समणाअकप्पएन विय चिट्ठति ।। वृ- तस्यां प्राभृतिकायां श्रमणानामवस्थातुं कल्पते भगवतः प्रवचनातीतत्वात् । अन्यच्च यदि श्रमणानांनकल्पतेततएकाकिनोजिनवरेन्द्राभवेयुर्यतोगणधरादयः श्रमणा अकल्पिकेनैव तिष्ठन्ति । [भा.३७६५] तम्हा कप्पइठाउंजह सिद्धायणमिहोइअविरुद्धं ।
जम्हाउनसाहम्मी सत्था अम्हंततोकप्पे ।। वृ-तस्मात्कल्पते स्थातुं यथा सिद्धायतने भवत्यवस्थानमविरुद्धं, तथात्रापीति भावः । यस्मात् शास्तातीर्थकरोऽस्माकंन साधर्मिकः प्रवचनातीतत्वात्ततः कल्पते एतदेवाह[भा.३७६६] साहम्मियाणअट्टोचउव्विहो लिंगओजहकुटुंबी ।
. मंगल सासयभत्तीएजंकयंतत्थ आदेसो ।। वृ- साधर्मिकाणामर्थाय कृतं न कल्पते, स च चतुर्विधस्तत्र लिङ्गतोऽसाधर्मिकस्तीर्थकरो यथा कुटुम्बी,ततस्तस्मिन्निमित्तंकृतंकल्पते, अन्यच्चभगवतांमङ्गलनिमित्तंशाश्वतोमोस्तन्निमित्तंवाभक्त्या यक्रियतेसमवसरणमायतनं नत्रादेशोऽनुज्ञावस्थानस्येतिभावः । सम्प्रत्यतिप्रसङ्गनिवारणार्थमाह[भा.३७६७] जइविय नाहाकम्मेभत्तिकयं तह विवज्जियंतेहिं ।
भत्तीखलु होति कया जिनान लोगेवि दिठंतु ।। वृ- यद्यपिभक्तिकृतमायतनादिभवतितन्नाधारकर्मतथापितद्वर्जयद्भिः खलुभक्तिर्जिनानांकृता भवति । इदंतुलोकेऽपिदृष्टं तदेव दर्शयति ।
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ९/२३६ [भा.३७६८] बंधित्ता कासवतोवयणं अट्टपुडसुद्धपोत्तीए।
पत्थिवमुवासतेखलु वित्तिनिमित्तंभयाचेव ।। वृ-काश्यपःकौटुम्बिको वृत्तिनिमित्तंभयाद्वापार्थिवमुवास्तेखल्वष्टपुट्याशुद्धयापोतिकयावदनं मुखं बध्वा एवमत्रापि पार्थिवस्थानीयायास्तीर्थकरप्रतिमाया भक्तिनिमित्तं नायतनं प्रविशन्ति को दोष इत्यत आह[भा.३७६९] दुभिंगध परिस्सावी तनुरप्पेसण्हाणिया.।
दुहा वायुवहो चेव तेन ठंतिन चेतिए ।। [भा.३७७०] तिनि वाकड्डएजावथुतितो तिसिलोइय ।
__ तावत्थ अनुन्नायं कारणंमि परेण वि ।। वृ- एषा तनुः स्नापितापि दुरभिगन्धप्रस्वेदपरिश्राविणी तथा द्विधा वायवोऽधोवायुनिर्गमः (१) उच्छ्वासनिःश्वासनिर्गमश्च(२) ।तेन कारणेनचैत्येचैत्यायतने साधवोन तिष्ठन्ति । अथवा श्रुतस्तवानन्तरं तिस्त्रः श्रुतीः त्रिश्लोकिकाः श्लोकत्रयप्रमाणा यावत्कर्षतेतावत्तत्रचैत्यायतने स्थानमनुज्ञातं, कारणेन कारणवशात्परेणाप्यवस्थानमनुज्ञातमिति
मू. (२३७) सत्तसत्तमियानं भिक्खूपडिमा एगूणपन्नए राइंदिएहिं एगेन छन्नउएणं भिक्खासएण अहासुत्तंअहाकप्पंअहामगंअहातचं अहासम्मंफासयापालियातीरिया किट्टियाआणाएअनुपालिया भवइ ।। [भा.३७७१] सागारिय अग्गहणे अन्नाउँछं फुडंसमक्खायं ।
सो होउभिग्गहो खलुपडिमा य अभिग्गहोचेव ।। [भा.३७७२] अन्नाउंछं विसुद्धं घेत्तव्वं तस्स परीमाणं किं ।
कालंमिय भिक्खासुय इतिपडिमासुत्तसंबंधो।। वृ- पूर्वसूत्रेषु सागारिकपिण्डो न ग्राह्य इत्युक्तं सागारिकपिंडाग्रहणे स्फुटमज्ञातोञ्छग्रहः खलु भवत्यभिग्रहः प्रतिमाप्यभिग्रहं अभिग्रहप्रस्तावात्सागारिकसूत्रानन्तरं प्रतिमासूत्रस्योपनिपातः । अथवान्यथा सम्बन्धः सागारिकपिण्डप्रतिषेधतोऽज्ञातोञ्छविशुद्धं ग्रहीतव्यमित्याख्यातं, तस्य भिक्षाकालेषु किं परिमाणमिति प्रश्नावकाशमाशङ्कय प्रतिमासूत्रमुपन्यस्तवान् । एष प्रतिमासूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-सप्तसप्तका दिनानां यस्याः सा सप्तसप्तकिकाः सप्तकशब्दककारस्य मकारः प्राकृतत्वात् । नमिति वाक्यालङ्कारे भिक्षुप्रतिमा एकोनपञ्चाशता रात्रिंदिवैरेकेनषन्नवतेन भिक्षाशतेन यथासूत्रसूत्रानतिक्रमेणयावत्करणात्-‘अहाकप्पंअहामगंजाव किट्टिया अनुपालिया भवति' इति परिग्रहस्तत्र यथाकल्पं यथाविधि सूत्रोक्तविध्यनतिक्रमेणेत्यर्थः । यथामार्गज्ञानदर्शनचारित्राणामविराधनेन । अहातचंतियथातथ्यमेकान्ततः सूत्रानुसारेणापादितसत्यं। अहासम्मंयथासम्यत्रिविधेनापियोगेनापरिताम्यतासम्यक्करणं । स्पर्शितासेविता ।विराधना रक्षणतः। अत एव शोधिता अतीचारलेशेनाप्यकलङ्कनात् । तीरिता तीरं नीता पर्यन्तनीता इत्यर्थः । कीर्तिता आचार्याणां कथिता यथा प्रतिमा मया समाप्ता । आज्ञया तीर्थकरोपदेशेन अत्र पालिता भवति । एवमष्टाष्टकिका नवनवकिका दशदशकिका सूत्राण्यपिभावनीयानि
मू. (२३८) अट्ठअट्ठमियाणंभिक्खुपडिमा चउसहिएराईदिएहिंदाहियअट्टासिएहिंभिक्खासएहि
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : :- ९, मूल - २३८, [ भा. ३७७२] अहासुत्तं जाव अनुपालिया भवइ ।
मू. (२३९) नवनवमियाणं भिक्खुपडिमा एगासीए राइदिएहिं चउ हियपंचुत्तरेहिं भिक्खासएहि अहासुत्तं जाव अनुपालिया भवइ ।।
मू. (२४०) दस दसमियाणं भिक्खु पडिमा एगेणं राइंदियसएणं अद्धछट्टेहिय भिक्खासएहिं अहा सुत्तं जाव अनुपालिया भवइ ।।
वृ- विशेषस्तु पाठसिद्धः । एष सूत्रचतुष्टयसंक्षेपार्थः । .
[भा. ३७७३]
३९७
अह सुत्तसुत्तदेसा कप्पो उ विधिए मग्गनाणादी । तच्च तु भवे तत्थं सम्मं जं अपरितंतेन ।। फासियजोगतिणं पालियमविराहि सोहिते चेव । तीरियमंतंपाविय किद्दिय गुरु कहणा जिनमाणा ।।
[भा. ३७७४]
।
बू - यथासूत्रमिति सूत्रादेशात् यथाकल्पमित्यत्र कल्पोविधिर्यथामार्गमित्यत्रमार्गो ज्ञानादि । यथा तथ्यमित्यत्र तच्चं नाम तथ्यं, यथा सम्ममिति सम्यग् नाम यदपरिताभ्यताकरणं, स्पर्शिता योगत्रिकेण सेविता पालिता अविराधिता शोधिताप्येवमेव अविराधनेनै वेत्यर्थः । तीरिता अंतं प्रापिता, कीर्तिता गुरुणां कथनतः आज्ञा जिनस्य तीर्थकृतः द्वितीया षष्ठयर्थः प्राकृतत्वात् ।
[भा. ३७७५ ] पडिमा उ पुव्वभणिया पडिवज्जइ को तिसंघयणमादी । नवरं पुन नाणत्तं कालच्छेए य भिक्खासु ।।
वृ- प्रतिमा भिक्षोः प्रतिमाः पूर्वमाचारदशासु भणिताः ताः कः प्रतिपद्यते ततः आह-तिसंघयणत्ति आद्येषु त्रिषु संहननेषु अन्यतर संहननोपेतः प्रतिपद्यते, चतुर्थादिषु तु संहननेषु वर्तमानो न प्रतिपद्यते । आदिशब्दात्सोऽपि सूत्रार्थतदुभयोपेतो गच्छे कृतपरिकर्मा सातिशयो न निरतिशयो निरतिशय इति परिग्रहः । तृतीयं च संहननं यावदार्यरक्षितस्तावदनुवृत्तं । ततः आरतो व्यवच्छिन्नं नवरं पुनर्नानात्वमत्र कालच्छेदे भिक्षासु च तत्र कालच्छेदमाह
[भा. ३७७६ ]
एगूणपन्नचउसट्ठि गासती सयं बोधव्वं । सव्वासिं पडिमाणं कालो एसत्ति तो होइ ।।
वृ- सप्तसप्ततिकायाः काल एकोनपञ्चाशत् रात्रिं दिवानि अष्टा अष्टकिकायाः चतुःषष्टिर्नवनवकिकाया एकाशीतिर्दशदशकिकायाः शतं रात्रिंदिवानां बोद्धव्यं । सर्वाप्रतिमानामधिकृतसूत्रचतुष्टयोपेतानामेष एतावान् भवति कालः । कथं पुनः सप्तसप्तकिका भवतीत्यत आह
[भा. ३७७७]
पढमाए सत्तगा सत्तपढमे तत्थ सत्तए ।. एक्केकं गेण्हई भिक्खं बिइए दोन्नि दोनिओ ।। एवमेक्केक्कियं भिक्खं छुब्भिज्जेक्वेक्कसत्तगे ।
हती अंतिम जाव सत्तसत्त दिनेदिने ।।
[ भा. ३७७८ ]
बृ- प्रथमायां प्रतिमायां सप्तसप्तकिका भवन्ति । तत्र प्रथमे सप्तके प्रतिदिवसमेकैकां भिक्षां गृह्णाति । द्वितीये सप्तके प्रतिदिवसं द्वे द्वे भिक्षे । एवं तृतीयादिषु सप्तकेष्वेकैकेषु एकैकां भिक्षामयिकां प्रक्षिपेत यावदन्तिमे सप्तके दिने दिने सप्त सप्तभिक्षा गृह्णाति । इयमत्र भावना तृतीये सप्तके प्रतिदिवसं । तिस्त्रस्तिस्त्रो भिक्षा गृह्णाति । चतुर्थे चतस्त्रश्चतस्त्रः पञ्चमे पञ्चपञ्च, षष्ठे षट् षट्, सप्तमे सप्त सप्तेति ।
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- ९/२४० [भा.३७७९] अहवा एक्किक्कियंदत्तिजासत्तक्केक्कसत्तए ।
आदेसो आथि एसोविसीहविक्कमसन्निभो ।। वृ-अथवाएषद्वितीयोऽप्यादेशोयथाएकैकस्मिन्सप्तकेप्रत्येकंप्रथमदिनादारभ्यप्रतिदिवसमेकैकां वर्धयेत्यावत् सप्तमे दिवसे । इयमत्र भावना-प्रथमे सप्तके प्रथमे दिवसे दिवसे एकांभिक्षां गृह्णाति, द्वितीये द्वे, तृतीये तिस्त्रः, चतुर्थेचतस्त्रः, पञ्चमे पञ्च, षष्ठेषट् सप्तमे सप्त एवं द्वितीयेतृतीयेचतुर्थे पञ्चमे षष्ठेसप्तमे च सप्तके द्रष्टव्यं एव आदेशः सिंहविक्रमसंनिभः यथा सिंहो गत्वा गत्वा पृष्ठतः प्रलोकयते, एवमेषोऽपि सप्तकेसप्तके पुनर्मूलतः परावर्तते । गतः कालच्छेदः । संप्रति भिक्षापरिमाणमाह[भा.३७८०] छनउयभिक्खसयं अट्टासीयाय दोसया हुंति ।
__पंचुत्तरायचउरो अच्छट्ठासयाचेद ।। वृ- सप्त सप्तकिकायां भिक्षापरिमाणं षन्नवतं, शतमष्टाष्टकिकामामष्टशीते द्वेशते भिक्षाणां, नवनवकिकायां पञ्चोत्तराणिचत्वारिशतानि, दशदशकिकायामर्धषष्ठानिशतानि भिक्षाणामिति । [भा.३७८१] उद्दिट्टवगदिवसामूलगुणसंजुया दुहा छिन्ना ।
मूलेणंसंयुणिया मानंदत्तीणपडिमासु ।। [भा.३७८२] पदगयसुवेयसुत्तरसमाहयंदलियमादिना ।
सहियं गच्छगुणं, पडिमाणं भिक्खमाणंमुणेयव्वं ।। वृ-उद्दिष्टा ये चवर्गाः सप्त सप्तकिकादयः तेदिवसा मूलदिनसंयुताः सप्तादिदिनसन्मिश्राः तदनन्तरं द्विधा छिन्नाअर्धी क्रियन्तेइतिभावअ । ततोमूलेन सप्तादिलक्षणेनसंगुण्यन्तेसंगुणिताःप्रतिमासुदत्तीनां परिमाणंभवन्तितद्यथा-सप्तसप्तकवर्गदिवसाएकोनपञ्चाशत्ते मूलदिनैः सप्तभिर्युताः क्रियन्ते जाताः षट्पञ्चाशत्, ते अर्धीक्रियन्ते जाता अष्टाविंशतिः, सा मूलेन सप्तकेन गुण्यते आगतं पन्नवतं शतं । तथाअष्टाष्टकवर्गदिवसा श्रतुःषष्टिःतेमूलदिनैः अष्टभिः संमिश्यन्तेजाताःद्वासप्ततिस्तस्याअर्धक्रीयते जाताषट्त्रिंशत्सामूलेन अष्टकेनगन्नतेआगतेद्वेशतेअष्टाशीते । एवंनवनवकिकायांदशदशकिकायां च यथोक्तंभिक्षापरिमाणमानेतव्यम् । अत्रैव करणान्तरमाह[भा.३७८३] गच्छुत्तर संविग्गे उत्तरहीणंपक्खिवे आदि।
अंतिमधनमादिजुयंगच्छद्धगुणंतुसव्वधनं ।। वृ- गच्छ उत्तरेण संवर्गे संवर्ग्यतेस्म, । संवर्गो गुणित इत्यर्थः । तस्मिन् उत्तरेण हीणे कृते आदि प्रक्षिपेत् तत अन्तिमधनमागच्छति तदन्तिमधनमादियुतं क्रियते तदनन्तरं गच्छार्धगुणं ततः सर्वधनमागच्छति ।तत्रसप्तसप्तकिकायांसप्तआदिः सप्त उत्तरंसप्तगच्छः ।ततःसप्तलक्षणोगच्छ उत्तरेण सप्तकलक्षणेन गुण्यते जाताः एकोनपञ्चाशत् । सा उत्तरेण सप्तकेन हीना क्रियते कृत्वा च पुनरादिना सप्तकेनै व युताकर्तव्या । इदं कारणमन्यत्रपि व्यापकं तत एवमुक्तमन्यथाचोत्तरं हानावादिप्रक्षेपेच न कश्चिद्विशेषः तस्या एव एकोनपञ्चाशतो भावात् । तदन्तिमधनं सप्तमे सप्तके भिक्षापरिमाणमित्यर्थः । एतत्आदिनासप्तकेनयुतंक्रियतेजाताषट्पञ्चाशत् ।सागच्छार्धेन गुण्यते । अत्रगच्छः सप्तकः । स विषमत्वादर्धन प्रयच्छतिततो गुण्यो राशिः षट्पञ्चाशल्लक्षणोर्धी क्लियते । जाता अष्टाविंशति । सा परिपूर्णेन सप्तकलक्षणेन गच्छेन गुण्यते, जातं षन्नवतं शतं । अष्टाष्टकिकायामष्टक आदिरष्टक उत्तरमष्टको गच्छ: तत्राष्टकलक्षणो गच्छ उत्तरेणाष्टकेन युतं क्रियते
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक : :- ९, मूल- २४० [ भा. ३७८३]
३९९
जाता चतुःषष्टिः सा उत्तर हीना आदियुता क्रियते । तथापि सैव । चतुः षष्टिरेतत् अष्टमेऽष्टके भिक्षापरिमाणं एतदादिना अष्टकेन युतं क्रियते जाता द्वासप्ततिः । सागच्छार्थेन चतुप्केन गुण्यते जाते द्वेष्टाशीत्यधि एवं नवनवकिकायां दशदशकिकायां च भावनीयं नवरं नवनवकिकायां नवक आदिर्नवक उत्तरं नवको गच्छो दशदशकिकायां दशक आदि दशकं उत्तरं दशको गच्छः ।
मू. (२४१) दोपडिमाओ पन्नताओ, तंजहा खड्डिया वा मोयपडिमा महल्लिया वा मोयपडिमा । मू. (२४२) खुडियन्नं मोयपडिमं पडिवन्नस्स अनगारस्स कप्पड़, से पढमनिदाहकालसमयंसि वा चरमनिदाहकालसमयंसि वा बहिया गामस्स वा जाव रायहानीए वा वर्णसि वा वनदुग्गंसिया वा पव्वयंसि वा पव्वयदुग्गंसि वा भोच्चा आरुभइ चोदसमेण पारेइ, अभोच्चा आरुभइ, सोलसमेणं पारेइ, जाए मोए आईयव्वे दिया आगच्छेइ ।
सू. (२४३) महल्लियणंमोयपडिमं जाव पव्वयदुग्गंसिवा, भोच्चा आरुभइ सोलसमेणंपारेइ, अभोच्चा आरुभइ अट्ठारसमेणं पारेइ जाए जाए मोए आइयव्वे दिया आगच्छइ । पडिमाहिगारपगते हवंति मोयपडिमा इमा दोन्नि ।
[भा. ३७८४]
ता पुन गणमिवृत्ताइमा उ बाहिं पुरादीनं ।।
वृ- प्रतिमाधिकारः प्रकृतस्तः इमेऽपि द्वे मोकप्रतिमे इह भवतः प्रतिमाप्रस्तावादिमे अपि प्रतिमे अत्रोपन्यस्ते इति भावः । केवलमयं विशेषः । ता अनन्तरोदिताः प्रतिमा गणे स्थितस्योक्ता इमे पुनः पुरादीनां बहिः स्थितस्येति सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-द्वे प्रतिमे प्रज्ञप्ते तद्यथा क्षुल्लिकाच मोकप्रतिमा महती च मोकप्रतिमा मोक कायिकी । तदप्युत्सर्गप्रधानाप्रतिमा मोकप्रतिमा । तत्र क्षुल्लिकाणामिति प्राग्वत् । मोकप्रतिमां प्रपन्नस्यानगारस्य कल्पते से तस्य प्रथम निदाघकालसमये वा चरमनिदाघकालसमये वा बहिर्ग्रामस्य वा यावत्करणान्नगरादिपरिग्रहो राजधान्यां वा वने वा एकजातीयद्रुमसङ्घातो वनं विदुर्गे वा नानाजातीयद्रुमसंघाते, पर्वते, प्रतीते, पर्वतविदुर्गे अनेकपर्वतसंघातरुपे मुक्त्वा यदि प्रतिमामारोहति प्रतिपद्यते, तदा चतुर्दशेन भक्तेन पारयति समापयति अथा भुक्त्वा आरोहति तदा षोडशकेन भक्तेन पारयति, तेन च जातं मोकं कायिकी पातव्यं आगमने च दिवा आगच्छति । एवं महत्या अपि प्रतिमायाः सूत्रं वाच्यं । विशेषोऽपि पाठसिद्ध एव । सव्वातो पडिमातो साधुं भोयंति पावकम्मेहिं ।
"
[भा. ३७८५ ]
एएण मोयपडिमा अहिगारो इहं तु मोएण ।।
वृ- मोचयति पापकर्मेभ्यः साधुमिति मोकाउद्गादित्वादन्यदपि कुर्वन्ति सा चासौ प्रतिमा च मोकप्रतिमा । एतेनान्वर्येन सर्वा अपि प्रतिमाः साधुं पापकर्मभ्यो मोचयन्तीति कृत्वा मोकप्रतिमाः प्राप्नुवन्ति । ततो विशेषप्रतिपादनार्थमिहाधिकारः । प्रयोजनं मोकेन मोका परित्यागप्रधाना प्रतिमा मोकप्रतिमेति । सम्प्रति विषमपदव्याख्यानमाह
[भा. ३७८६ ]
एगदुमो होइ वनं एगजातीयजे जहिं रुक्खा । विवरीयं तु विदुगं एसे व य पव्वए विगमो ||
वृ- एकद्रुम एकजातीया ये वृक्षास्ते यत्र विद्यन्ते तत् भवति वनं । नानाजातीयद्रुमरुपं विदुर्ग । एष एव गमः पर्वतेऽपि द्रष्टव्यः नानारुपपर्वतः पव्रतविदुर्ग । सम्प्रति येन विधिना बहिर्निर्गच्छति तं विधिमाहनिसज्जं च चोलपट्टं कप्पं घेत्तूणमत्तगं चेव ।
[भा. ३७८७]
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २९ / २४३ एगते पडिवज्जति काऊण दिसाणं वालोयं ।।
वृ- निषद्यां सोत्तरां चोलपट्टकल्पं मात्रकं च कायिकिमात्रकं गृहीत्वा ग्रामादेर्बहि विनिर्गच्छति । विनिर्गत्यैकान्ते प्रतिमां प्रतिपद्यते । तत्र कायिकीसमागमे तां भात्रके व्युत्सृज्यानापाते असंलोके दिशं वा लोकं कृत्वा आपिवति । यद्यपि स ज्ञानातिशयाऽतिशयज्ञानेनैव जानाति सागारिकोऽस्ति न वेति तथापि सामाचारी पालिता भवत्विति कृत्वा दिशमालोकं कृत्वा व्युत्सृजत्यापिवति च ।
[भा. ३७८८ ]
४००
पाउणइ तं पवाए तत्थ निरोहेन जिज्जए दोसा ।
सिण्हाए परित्तणं व कुणति अच्चण्हवाते वा ।।
वृतंकल्पं प्रतिवाते प्रवृत्ते प्रावृणोति तत्र च प्रावरणे कृतेयातनिरोधेन यः प्रवाते वातसंपर्केणापादितो दोषः जीर्यते । यदि वा स कल्पः सिण्हादि परित्ताणं श्लक्ष्णादि सचित्तरजः परित्राणं करोति । अथवा अत्युष्णे वाते वाति स प्रावृयते, मोकमाषिवेदित्युक्तं तत्र मोकस्वरुपमाहसाभावियं च मोयं जाणइ जं वावि होइ विवरीयं । पाणबीयससद्धिं ससक्खाधिराय न पिएज्जा ।।
[भा. ३७८९ ]
वृ स प्रतिमाप्रतिपन्नो यन्मोकं स्वाभाविकं यच्च भवति विपरीतं तत्सर्वं जानाति । तत्र स्वाभाविकमापिवती । इतरत् विपरीतं प्राणसंसक्तं बीजसन्मिश्रसस्निग्धं सरजस्काधिराजकलितं न पिवति । किमिकुट्ठे सिया पाणा ते य उण्हाभिताविया ।
[ भा. ३७९०]
मोएण सह मेज्जण्डु निसिरेते उ छाहिए ।।
वृ- कृमिसंकुलं कोष्टमुदरं कृमिकोष्टे स्युः प्राणाः कृमिरुपास्ते चोन्नेनाभितापिताः सन्तो मोकेन कायिक्या सार्धमागच्छेयुस्ततस्तात् छायायां निसृजेत् । बीजादिप्रतिपादनार्थमाह
[भा. ३७९१]
यं तु पगला सुक्का ससणिद्वा उ चिक्कणा । पडंति सिथिले देहे खमणुण्हाभिताविया ||
वृ- बीजं नाम शौक्राः पुद्गलास्तेच द्विधा चिक्कणा अचिक्कणाश्च । तत्राचिक्कणा बीजग्रहणेन गृहीताचिक्कणाः सस्निग्धा उच्यन्ते । ते उभयेऽपि शिथिले देहे क्षपणेनोष्णेन तापिताः सन्तः पतन्ति । पमेहकणिया तो य सरक्खं पाहु सूरयो ।
[भा. ३७९२]
सो उदोसकरो वृत्तो तं च कज्जुं न साहए ।।
वृ- प्रमेधकणिकाः सरजस्कं पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् सरजस्काधिराजं प्राहुः सूरयः, स च सरजस्काधिराज आपीयमानो दोषकर उक्तः । तच्चकार्य रोगविमुक्तिलक्षणं न साधयति । ततः सोऽपि नपीयते ।
[भा. ३७९३]
बहुगा होइ मत्ता ऊ आइल्लेसे दिनेसु उ । कमेण हायमानी उ अंतिमे होइ वा नवा ।।
वृ- आदिमेषु कायिकी मात्रातो बह्वी भवति ततः क्रमेण हीयमाना अन्तिमे दिने भवति वा नवा । [भा. ३७९४] पडिणी अनुकंपा वा मोयं वद्धंति गुज्झगा केई ।
बीजादियं जं वा विवरीयं उज्झाए सव्वं ।।
वृ- प्रत्युनीकोऽनुकम्पत इत्यनुकम्पता केचित् गुह्यका मोकं कायिकी वर्धयन्ति, यद्वा बीजादियुतं कुर्वन्ति । सर्वमेतत् स्वाभाविकंन भवति । किन्तु विपरीतमतस्त्यजति सम्प्रति द्रव्यादितो मार्गणामाह
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०१
उद्देशक :-९, मूल-२४३, [भा.३७९५] [भा.३७९५] दव्वे खेत्तेकालेभावंमिय होइसाचउविगप्पा ।
दव्वे उहोइमोयं खेत्ते गामायाणबहिं । [भा.३७९६] काले दिया व रातोभावेसाभावियंव इयरंवा ।
सिद्धाए पडिमाए कप्पविमुक्को हवइ सिद्धो ।। [भा.३७९७] देवो महड्डितो वावि रोगातोऽहवामुच्चती ।
जायती कणगवन्नो उआगते य इमोविही ।। वृ-सा क्षुल्लिका मोकप्रतिमा चतुर्विकल्पा चतुराश्रिता भवति । तद्यथा द्रव्ये क्षेत्रे काले भावे च । तत्र द्रव्ये भवति मोकमापातव्यं, क्षेत्रे ग्रामादीनां बाहः काले दिवा रात्रौ वा । भावे तन्मोकं स्वाभाविकमितरद्वा । तत्रस्वाभाविकमाविपत(पिब) ति इतरच्यजति । अस्यांच प्रतिमायां सिद्धायां कश्चित्कालं कुर्वन् कर्मविमुक्तः सिद्धो भवति । यदि वा देवो महर्द्धिकः अथवा काले कारणाभावे रोगाद्विमुच्यते । शरीरेण कनकवर्णो जायते, ‘पालितायां प्रतिमायामुपाश्रयमागतस्यायं वक्ष्यमाणो विधिस्तमेवाह[भा.३७९८] उण्होदगेयथोवे तिभागमद्धे तिभागथोवेय।
महुरगभिन्ना महुरगएकेकंसत्तदिवसाई ।। वृ- उष्णोदकादिकमधिकृतगाथोपन्यस्तमुक्तक्रमेण एकैकं सप्तदिवसान् कुर्यादिति गाथापदयोजना । भावना त्वियम्-सप्तदिवसानुष्णोदकेन ओदनं भुंक्ते । च शब्दात् द्वितीयान् सप्तदिवसान् यूषमाण्डेन यापयेत् एतदेवाह[भा.३७९९] ओयणं सिणोदएणं दिने सत्तभुंजिउं ।
जूसमंडेण वा अन्न दिनो जावेइसत्तओ ।। वृ-पाठसिद्धंथोवत्तिअन्यान्तृतीयान्सप्तदिवसान् त्रिभागेउष्णादकेस्तोकंमधुरमोल्लणंमिश्रयित्वा तेन सहभुंक्ते, तिभागेत्ति तदनन्तरमन्यान्सप्तदिवसान्मधुरस्योल्लणस्य त्रिभागं द्वौभागावुष्णोदकस्य मीलयित्वा तेन सह भुंक्ते अद्धे इति ततः परमन्यान् सप्तदिवसानर्थ मधुरोल्लणस्य मिश्रयित्वा तेन सह कूरंभुक्तेतिभागत्तितदनन्तरमन्यात्सप्तॊदवसान्त्रिभागमुष्णोदकस्यद्वौभागौमधुरोल्लणस्व मिश्रयित्वा तेन सह भुंक्ते । थोवेयत्ति ततः परमन्यान् सप्तदिवसान् मधुरोल्लणोस्तोकमुष्णोदकं प्रक्षिप्य तेन सह भुंक्ते । एवं पञ्चमसप्तकान्मधुरकभिन्नान्स्तोकोदकान्मधुरकसहितान् भुंक्ते । एतदेवाह[भा.३८००] मधुरोल्लणेणथोवेणमीसे तइयसत्तए ।
तिभागव्वजुयं चेव तिभागोथोवमिस्सियं ।। वृ-पूर्वव्याख्यानुसारेणेयंगाथास्वयंभावनीयाअधिकार्थाभावात्तदन्तरमन्यान्मधुरकेणउल्लणेन सह उपलक्षणमेतत् । अन्यैर्वायूषप्रकारैः सह भक्तंभुंक्ते । ततः परमन्यान् सप्तसप्तकान् यानि तस्य व्याधेरविरुद्धानि तैर्दध्यादिभिः सहभावयित्वाभुंक्ते । तदनन्तरं सर्वप्रचाराभवति । एतदेवाह[भा.३८०१] महुरेणंसत्तन्नेभाविता उल्लणादिना ।
दहिगादीन भावेत्ता ताहेव सत्तसत्तए ।। वृ-अत्रादिशब्दादन्येषांयूषप्रकाराणांपरिग्रहः ।दहिगादीणभावित्ताताहेवा सत्तसत्तएव्याख्यातम्[22] 26]
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
___ व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९/२४३ [भा.३८०२] एवमेसा उखुड्डीया पडिमा होतिसमाणिया ।
भोच्चारुभंतेचोदसेणं, अभोच्चा सोलसेन तु ।।। वृ-एवमेषाक्षुल्लिकामोकप्रतिमाभवतिसाचभुक्त्वाआरोहताप्रतिपद्यमानेनचतुर्दशकेनसमानीता समाप्ति नीता भवति ।अभुक्ताप्रतिमानेनषोडशकेन आरुहन्ते इत्यत्रसप्तमी तृतीयार्थे प्रतिपत्तव्या । सम्प्रतिमहतींमोकप्रतिमांव्याख्यातुमाह[भा.३८०३] एमेवमहल्लीवि उअट्ठारसिमेणनवरिनिट्ठाति ।
परिहारोअट्ठदिवसानहुरोगिवलिसस वा एसा ।। वृ- एवमेव अनेनैवप्रकारेणमहत्यपिमोकप्रतिमाद्रष्टव्यानवरंसाअष्टादशकेन निष्ठांयाति, परिहारस्तपोऽष्टौ दिवसान्नचसरोगीभवतिप्रतिमाप्रभावात्, ।यदि वा बलिन एषा प्रतिमाभवतिनेतरस्य । [भा.३८०४] पडियत्तीपुनतासिंचरमनिदाधे व पढमसरएवा ।
संघयणधितीजुत्तोफासयति दोवि एयातो ।।। वृ-प्रतिपत्तिः पुनरेतयोः प्रतिमयोश्चरमनिदाये वा प्रथमशरदि वा एते च द्वे अपि प्रतिमे स्पर्शयति आद्यसंहननत्रयोऽन्यतमसंहननयुक्तोधृत्याच वज्रकुडयसमानः
मू. (२४४) संखादत्तियस्स णं भिक्खुस्स पडिग्गह धारिस्स गाहावइ कुल-पिंडवाय पडियाए अनुपविट्ठस्स जावइयं केइ अंतो पडिगहसि उवइत्तु दलएजा, तावइयाओ दत्तीओ वत्तवं सिया, तत्थ सेकेइछप्पएणवादूसएण वा वालएणवाअंतोपडिगहंसि दलएज्जासाविणंसाएगादत्तीवत्तव्यंसिया, तत्थ से वहवे जमाणा सव्वे ते सयंसयंपिंडं साविय अंतो पडिगहंसि उवित्ता दलएजा सव्वाविणंसा एगादत्तीवत्तवं सिया ।।
मू. (२४५) संखादत्तियस्सनं भिक्खूस्सपाणिपडिग्गहियस्स जाव वत्तव्वं सिया। [भा.३८०५] ससाहियपतिन्नो उनीरोगो दुहतोबली ।
मियंगेण्हइसुद्धच्छसुत्तस्ससमुप्पया ।। वृ-समोकप्रतिमिसाधकःसाधितप्रतिज्ञो ।नीरोगो द्विधातोधृत्वासंहननेचबली मितंदत्तिसंख्यया चपरिमितंशुद्धमुंछंगृह्णातिततोदत्तिपरिमाणप्रतिपादनार्थमन्यस्यसूत्रद्वयस्यसमुत्यादः प्रवृत्तिर्गाथायां स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात् । एष सूत्रसम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्याख्या-संख्यापरिमाणं दत्तिकायाःसूत्रपुस्त्वमार्षत्वात्यावत्यावत्कश्चिदन्तः पतद्गृहे उवित्ता अवनस्यदद्यात् । तत्रतावत्यो दत्तयइति वक्तव्यं स्यात, किमुक्तं भवति? एकस्यामपि भिक्षायामुत्पाटितायां यावतो वारानच्छिद्य विच्छिद्य ददाति तावत्यस्तत्र दत्तय इति तत्रसे तस्य साधोः कश्चित् छब्बकेन वंशदलमयेन दृष्येण वा वस्त्रेणवालकेनवागोमहिष्यादिबालकृतेन गालनादिनाअन्तःपतद्ग्रहे अवनस्य दद्यात् ।सापिनमिति वाक्यालङ्कारे | एका दत्तिरिति वक्तव्यं स्यात् । तत्र से तस्य साधोर्वहवो भुंजाना भिक्षार्थ साधुमागतं दृष्टा सर्वे ते स्वीयं पिण्डं संहृत्य एकं पिण्डं कृत्वा अन्तः पतद्गृहे उवित्ता अवनम्य दद्यात् । सर्वापि नमिति पूर्ववत् । एका दत्तिरिति वक्तव्यं । एतत्सूत्रं पतद्ग्रहवारिण उक्तं, । सम्प्रति पाणिपतद्ग्रहविषयमाह पाणीत्यादि पाणिपद्ग्रहस्यापि विषये एवमेव सूत्रंवक्तव्यमितिसूत्रसंक्षेपार्थः । [भा.३८०६] हत्थेण वमत्तेण वि भिक्खाहोइसमुज्जया ।
दत्तितो जात्तिएबारे, खिवती होतितत्तिया ।।
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०३
उद्देशकः-९, मूल - २४५, [भा.३८०६] - वृ-हस्तेन वा मात्रेण वा या समुद्यता उत्पादिता भिक्षा सा भिक्षेत्युच्यते दत्तयः पुन स्तामेव भिक्षां यावतोवारानवच्छिद्य क्षिपन्तितावत्योभवन्ति[भा.३८०७] अव्वोच्छिन्न निवायाउदत्ती होइ उवेतरा ।
एगानेगासुचत्तारि विभागा भिक्खंदत्तिसु ।। वृ- अव्यवच्छिन्ननिपातात् तु दत्तिर्भवति इतरा या भिक्षा च भवति, भिक्षादत्तिषु च एकानेकासु विषये चत्वारो विकल्पास्तानेवाह[भा.३८०८] एगाभिक्खा एगादत्ती एगाभिक्खअनेगादत्तितो ।
नेगातोवियएगानेगातो चेवनेगातो ।। वृ- एकाभिक्षा एका दत्तिरितिप्रथमो विकल्पः । एकाभिक्षा अनेका दत्तय इति द्वितीयः । अनेका भिक्षा एका दत्तिरिति तृतीयः । अनेकाभिक्षा अनेकादत्तय इति चतुर्थः । तत्र प्रथमभङ्ग एवं दायकेन व्यवच्छिन्ना भिक्षादत्तासाएका भिक्षाएकाचदत्तिः, द्वितीयभनेव्यवच्छिन्ना दत्ता, तृतीयभङ्गे सूत्रमिदम् तत्थसेबहवो जमाणा इत्यादिजावएगासादत्ती वत्तव्वंसियाअस्येयंभावनाकेचित्पथिकाः कर्मकरा वा एकत्रावकाशे पृथक् पृथक् उपस्कृत्य भुंक्ते भुञ्जते तेषामेकः परिवेषकः, साधुना तत्र च भिक्षार्थभागत्य धर्मलाभः समुत्सृष्टस्ततः सः परिवेषक आत्मीयान् ददामीतिव्यवसितस्तैरषि शेषकैः समभण्यते प्रत्येकमस्मदीयमध्यादपि साधवे भिक्षां देहि ततस्तेन परिवेषकेण सर्वेषां सक्तान् गृहीत्वा एकत्र संमील्याव्यवच्छिन्नं दत्तं । एवमनेकाभिक्षा एकादत्तिरित्युपपद्यते । चतुर्थभने ध्येवमेव, नवरं व्यवच्छिन्नंदानमिति । अत्र दत्तिष्वेकानेकदायकभिक्षाभेदतोऽष्टौ भङ्गास्तान् उपदिदर्शयिषुः प्रथमतो एकानेकदायकभिक्षाविषयांचतुर्भङ्गीमाह[भा.३८०९] एमेव एगानेगेदायगमिभक्खासुहोइचउभंगो ।
एगो एगंदत्ती एगोनेगाओ नेगएगाउ ।। .
नेगा यअनेगातो पाणिसुपडिग्गहधरेसु । (गाथार्द्धः) वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण एकस्मिन् अनेकस्मिंश्च दायके एकानेकभिक्षासु चतुर्भङ्गी भवति । गाथायां पुंस्त्वं प्राकृतत्वात्तामेव चतुर्भङ्गीमाह-एको दायक एकां भिक्षां ददाति?, एको अनेकाः २, अनेके एकां ३, अनेके अनेकाः ४ । एते चत्वारोभङ्गा पाणिषु पाणिभोजिषुपतद्ग्रहधरेषुचद्रष्टव्याः । अत्रयथा दत्तिष्वष्टौ भङ्गास्तथा दर्शयति[भा.३८१०] एगो एणंएक्कसि एगोएक्कं बहुसोउवारे ।
एगोनेगा एक्क सि एगोनेगाय बहुसोय ।। वृ-को दायक एकां भिक्षामेकवारं ददाति १, एको दायक एकां भिक्षां बहुशो वारान् विच्छिद्य २ ददाति २, एकोदायको अनेका भिक्षा एकवारमव्यवच्छेदेन ददाति ३ एको दायकोऽनेका भिक्षाबहुशो वारान् विच्छिद्य विच्छिद्य ददाति ४ । एवमेकं दायकमधिकृत्य एकानेकभिक्षासु दत्तिविपया चतुर्भङ्गभिहिता ।साम्प्रतमनेकान्दाकानधिकृत्य एकानेकभिक्षासुदत्तिविषयांचतुर्भङ्गीमाह[भा.३८११] नेगा एग एक्कनिनेगाएगंचनेगसो वारे ।
.. नेगानेगाएक्कसि नेगानेगा यबहुवारे ।। वृ-अनेकेदायका एकांभिक्षामेकवारमव्यवच्छेदेन ददाति४ ।अनेकेदायकाएकांभिक्षामनेकशो
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- ९/२४५ वारान् विच्छिद्य विच्छिद्य ददाति ६ ।अनेकेदायका अनेका भिक्षा एकत्रसंपिण्डय एकवारंददति७ । अनेकेदायका अनेका भिक्षा विच्छिद्य विच्छिद्य वन्वारान् ददाति८ । [भा.३८१२] पाणिपडिग्गहियस्सविएसेव कमोभवे निरवसेसो ।
गणवासे निरवेक्खोसो पुनसपडिग्गहोभइतो ।। वृ- पाणिपतद्ग्रहकस्यापि एष एवानन्तरोदितः क्रमो भवति निरवशेषो ज्ञातव्यः । स च पाणिपतद्ग्रभोजी गणवासे निरपेक्षाः स पतद्रहो भजितो विकल्पितः कदाचिद्भवति कदाचिन्नेति ततस्तस्य पाणिपतद्ग्रहे भजिता
मू. (२४६)तिविहे उवहडेपन्नत्ते तंजहा सुद्धोवहडे, फलिओवहडे, संसट्टोवहडे ।। [भा.३८१३] दोण्हेगतरे पाते गेण्हतीउ अभिग्गहाति दो वहडं ।
दुविहं एगविहंवा अभिहडसुत्तस्स संबंधो ।। वृ- अनन्तरसूत्रद्वये पतद्ग्रहधारी पाणिपतद्ग्रहिकश्चोक्तस्तयोश्च पाणिपतद्ग्रहयोरन्यस्मिन् पात्रे पतद्ग्रही गृह्णाति उपहूतमपि त्रिविधं द्विविधमेकविधं वा, अभिगृही गृह्णातीत्याभिग्रहिक प्रस्तावादत्रोपहूतस्तत्ररुपोपक्षेपः । एषोभ्याहृतसूत्रस्यसम्बन्धः ।सूत्राक्षरसंस्कारस्तत्वेवं त्रिविधमुपहूतं प्रज्ञप्तं तद्यथाशुद्धोपहूतंफलितोपहूतंसंसृष्टोपहूतंच अमीषां पदानांव्याख्यानां करिष्यति[भा.३८१४] सुद्धे संसट्टेया पलितोवहडेय तिविहमेक्केकं । ।
तिन्नेगदुगातिन्निय तिगसंजोगोभवे एक्को ।।। वृ- उपहूतशब्दः प्रत्येकामभिसम्बन्ध्यते । त्रिविधमुपहूतं सूत्रेऽभिहितं । तद्यथा शूद्धोपहूतं, संसृष्टोपहूतं फलितोपहूतं च, एकैकं पुनस्त्रिविधं-यदवगृह्णाति, यच्च संहरति, यथास्ये प्रक्षिपति । एतदनन्तरसूत्रे वक्ष्यते, । अत्रैककसंयोगे त्रयो भङ्गास्तद्यथा शुद्धोपहूतंवा गृह्णाति १ फलितोषहूतंवा गृह्णाति २ संसृष्टोपहूतंवागृह्णाति ३ द्विकसंयोगेऽपिव्यस्तद्यथाशुद्धोपहूतं फलितोपहूतंच १शुद्धोपहूतं संसृष्टोपहूतं २ फलितोपहूतंसंसृष्टोपहूतंच ३ त्रिकसंयोगे एकः शुद्धोपहूतं फलितोपहूतं संसृष्टोपहूतंच गृह्णाति । सर्वसंख्ययासप्त भङ्गा एतेषामेकतरमभिगृह्णाति अभिगृही । [भा.३८१५] सुद्धंतुअलेवकडं अहवणसुद्धोदनोभवेसुद्धं ।
संसठ्ठआदत्तंलेवडमलेवडंचेव ।। [भा.३८१६] फलियं पहेणयादी वंजणभक्खेहि वा विरइयं तु ।
भोत्तुमणस्सोपहियं पंचमपिडेसणा एसा ।। वृ-यत्अलेपकृतंकाजिकेनपानीयेनवासन्मिश्रीकृतंतत्शुद्धं । अथवाशुद्धोदनो व्यञ्जनरहितो भवतिशुद्धं, तदपि नियमादलेपकृतं संसृष्टं नाम भोक्तुकामेनात्तं गृहीतं । किमुक्तंभवति ? यत्स्थाले परिवेषितं । ततग्रहणाय हस्तः क्षिप्तोन तावदद्यापि मुखे प्रक्षिपति । अत्रान्तरे साधुरागतो भिक्षार्थ यत् लेपकृतमलेपकृतंवासंसृष्टमित्युच्यतेफलितंनामयत्व्यञ्जनभ्रक्ष्यैवानानाप्रकारविरचितंप्रहेणकादि प्रहेणकं लाभनकमादि शब्दात् सरजस्कानां दानाय कल्पितं परिगृह्यते । उपहृतशद्धस्यार्थमाह-यत्र भोक्तुमनस उपहूतभित्युच्यतेएषा च पञ्चमी पिण्डेषणा । [भा.३८१७] सुद्धगहणेन पुन होइचउत्थीवि एसणा गहिया। .
संसढे उविभासा फलियनियमा उलेवकडं ।।
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-९, मूल- २४६, [भा. ३८१७]
४०५ वृ-शुद्धग्रहणेनचतुर्थ्यप्येषणाअल्पलेपकृता नामिका गृहीता द्रष्टव्या ।संसृष्टेविभाषा कदाचित्तल्लेपकृतंकदात्तिन्नेतिफलितंतुनियमाल्लेपकृतमेवेति ।
मू. (२४७) तिविहे उग्गहिए पन्नत्तेजंच उगिण्हतिजंच साहरइजंचआसगंसि पक्खिवति । [भा.३८१८] पगया अभिगहियाखलु सुद्धयराते यजोगवुड्डीए।
इतिउवहडसुत्तातोतिविहंदुविहं च पगहियं ।। वृ- प्रकृता खल्वनन्तरसूत्रे शुद्धोपहूतादिष्वभिग्रहास्ते चाभिग्रहाः शुद्धतरा भवन्ति । योगवृद्धया उत्तरोत्तरयोगवृद्धिकरणेनइतिअस्मात्कारणात् उपहत-सूत्रादनन्तरंत्रिविधं द्विविधंवा प्रग्रहीतमुक्तमनेन सम्बन्धेनापातस्यास्य व्याख्या त्रिविधमवग्रहीतं प्रज्ञप्तं । यदवगृह्णाति यच्च संहरति यच्च आस्यके प्रक्षिपति
मू. (२४८) एगे पुन एवमाहंसु दुविहे ओगहिएपन्नते तंजहा जंच ओरिगण्हइ जंच आसगंसि पक्खिवइ ।।
वृ- एके एवमाहुरेकेपुनरेवमाहु विविधमवग्रहीतं प्रज्ञप्तं यदवगृहणाति यच्च संहृतमिति एष सूत्राक्षरसंस्कारः ।सम्प्रतिभाष्यविस्तरः [भा.३८१९] पगहियं साहरियं पक्खियंतंचआसएतहय ।
तिविहे यदुविहंपुन पग्गहियंचेयसाहरियं ।। वृ- यत् प्रगृहीतं यच्च संहृतं यच्चास्ये प्रक्षिप्यमाणमेतत् त्रिविधमवगृहीतं द्विविधं पुनरवगृहीतमादेशानान्तरेणदं प्रगृहीतंसंहृतंच अथादेसस्य किंलक्षणमत आह[भा.३८२०] वहुसुत्तमाइन्नं न उबाहियन्नेहिंजुगपहाणेहिं ।
आदेसोसोउभवे अहवाविनयंतरेविगप्पो ।। वृ-यत्बहुश्रुतैराचीर्णनचान्यैर्युगप्रधानैर्वाधितंसभवतिनाम आदेशः । अथवा नयान्तरविकल्प आदेशः । तद्वशात्सूत्रमेवमुपन्यस्तमिति | साम्प्रतमवगृहीतादिपदव्याख्यानार्थमाह[भा.३८२१] साहीरमाणंगहियं दिजंतंजंच होइपाउगं ।
पक्खेवएदुजुंछा आदेसोकुडमुहादीसु ।। वृ-इहअनानुपूर्व्याग्रहणंबन्धानुलोमतस्ततएवंद्रष्टव्यंगृहीतंनामयत्दीयमानंयच्चभवतिप्रायोग्यं संहृतं नाम संह्रियमाणं आस्ये प्रक्षिप्यमाणं प्रतीतं । अत्राह-ननु जं च आसगंसि पक्खिवइ इत्यस्यायमर्थः । यदास्यके मुखे प्रक्षिपति तथोच्छिष्टमिति लोके जुगुप्सा ततः कथं तत् गृह्यते । सूरिराहआदेसो कूडमुहादीसुकुटो घटस्तस्य यन्मुखं तदादिष्वादिशब्दात् पिठरमुखादि परिगृहः । तत्र आदेशो व्याख्यानं । विमुक्तंभवति । पिठरमुखादीन्यधिकृत्यजंच आसगंसिपक्खिवति इतिसूत्रंव्याख्यातमतो न कश्चिद्दोषः । अथ उपहूतसूत्रस्यावगृहीतसूत्रस्यच परस्परं कः प्रतिविशेषस्तत आह[भा.३८२२] उगहियामि विसेसो पंचमापिंडेसणातो छट्ठीए ।
तंपिहुअलेवकडं नियमा पुव्वुद्धडंचेव ।।। वृ- उपहूतसूत्रे पञ्चमी पिण्डेसणआ उक्ता अवगृहीतसूत्रे पुनरस्मिन् अयं विशेषो यत् पञ्चमपिण्डेषणातः परा या षष्ठी पिण्डेषणा तस्या अभिधानमिति तदपि बहू निश्चितं यल्लेपकृतं नियमाच्च पूर्वोध्धृतमिति ।सम्प्रति दिजंतंचजंहोति पायोग्गमित्यस्य व्याख्या
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
[भा. ३८२३]
भुंजमाणस्य उक्खित्तं पडिसिद्धतं च तेन उ । जहन्नोवहडं तं तू हत्थस्स परियत्तणे ।।
वृ- परिवेषकः पटिकायां कूरं गृहीत्वा दक्षिणहस्तेन तलं प्रेषया यस्य दातुकामस्तस्य भाजने क्षिपामीते व्यवसितं तच्च तथा भुञ्जानस्योन्क्षिप्तं, तेन भुञ्जानेन प्रतिसिद्धं पर्याप्तंमा मह्यं देहि, । अस्मिन देशकाले साधुना तत्र प्राप्तेन धर्मलाभितं ततः परिवेषको ब्रूते-साधाधारय पतद्वहं साधुना पात्रं धारितं । तत्रानेन प्रक्षिप्तं इदं हस्तस्य हस्तमात्रस्य परिवर्त्तनात् । गाथायां सप्तमी पञ्चम्यर्थे जधन्यमुपहूतं भवति । एतेन दीयमानमिति व्याख्यातं यच्च भवति प्रायोग्यमित्यनेन शुद्धसंसृष्टयोः प्रागुक्तयोरन्यतरत् गृहीतम् । तदेवं जं च ओगिण्हइ इति व्याख्यातं । सम्प्रति जं च साहरियमिति व्याख्यानाय तत्साहरिएति गाथाशकलमुक्तं तद्भावयति[भा. ३८२४]
व्यवहार-छेदसूत्रम् ९ / २४८
अह साहीरमाणं तु बट्टेडं जो उदावए । दलेव वलितो तत्तो छट्टाएं सावि एसणा ।।
वृ- अथ वर्तवितुं संहूयमाणंयो दापयेत् तस्य वचनतः स परिवेषकः तस्मात्स्थानात्मनागप्यचलितो दद्यात् । एतत्संह्रियमाण-मुच्यते । एषापि षष्ठी एषणा द्रष्टव्या । जंच आसगंसि पक्खिवइ व्याख्या[भा. ३८२५ ] भुत्तसेसं तुजं भूयो छुभंती पिठरे दए । संवदंतीव अन्नस्स आसगंमि पकासए ।।
वृ- प्रल्हादननिमित्तं किलिञ्जादिभाजने विशाले उत्ताने च क्षिप्तं ततो भोक्तुमुपविष्टानां दत्वा यत् भुक्तशेषं तत् भूयः पिठरे क्षिपन्ती साधवे दद्यात् । यदि वा अन्यस्य भाजने प्रकाशके प्रकाशे आस्यके तस्य मुखे संवर्धयन्ती दद्यात् ।
उद्देशकः- ९- समाप्तः
मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता व्यवहार सूत्रे नवमोद्देशकस्य (भद्रबाहुस्वामि रचिता निर्युक्तियुक्तं) संघदाणगणि विरचितं भाष्यं
एवं मलयगिरि आचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।
उद्देशक : १०
वृ - तदेवं व्याख्यातो नवम उद्देशकः । सम्प्रतिदशम आरभ्यते । तत्र चेदमादिसूत्र
मू. (२४९) दो पडिमाओ पन्नताओ तं जहा जवमज्झा य चंदपडिमा य वयरमज्झचंदपडिमा, जवमज्झं चंदपडिमं पडिवन्नस्स अनगारस्स मासं निच्चं वोसट्टकाए चियत्तदेहे जे केई परीसहोवसग्गा समुवज्जति तं जहा दिव्वा वा माणुस्सा वा तिरिक्खजोणिया वा अनुलोमा वा पडिलोमा वा तत्थ अनुलोमा ताव वंदेज्जा वा नमंसिज्जा वा सक्कारेज्जा वा सम्माणेज्जा वा कल्लाणंमंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासेज्जा, पडिलोमा अन्नयरेणं दंडेण वा अट्ठिण वा जोएण वा वेत्तेण वा कसेण वा काए आउट्टेज्जा ते सव्वे उपन्ने समासहेज्जा समेज्जा तितिखिज्जा अहियासेज्जा जवमज्झण्हं चंदपडिमं पडिवन्नस्स अनगारस्स सुक्क पक्स्वस्स पडिवए कप्पर एगा दत्ती भोयणस्स पडिगाहित्तए, एगा पाणस्स सव्वे हि दुप्पयचउप्पयादिएहि आहारकंखीहिं सत्तेहिं पडिनियत्तेहिं अन्नायउंछं सुद्धोवहडं कप्पइ से एगस्स भुंजमाणस्स पडिग्गाहित्तए नो दुण्हं नो तिण्हं नो चउण्हं नोपंचण्हं नो गुव्वीणीए नो बालवत्थाए नो दार
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूल - २४९, [भा. ३८२५]
४०७ पेज्जमाणिए नो से कप्पइ अंतो एलुयस्य दोवि पाए साहट्टदल (य) माणीए पडिगाहित्तए अहपुन एवं जाणेज्जा एगं पायं अंतो किच्चा एगं पायंबाहि किच्चा एलुयं विक्खंभइत्ता एयाए एसणाए लभेज्जा आहारेज्जाएयाएएसणाएनोलभेज्जानोआहारेज्जा, वीयाएकप्पंतिदोदत्तीओभोयणस्सपडिगाहितए दो पानगस्स सव्वेहिं दुप्पयचउप्पयाइएहिं आहारकंखीएहिं सत्तेहिं पडिनियत्तेहिं अन्नायं उंछंसुद्धावहर्ड कप्पइजाव नो आहारेज्जा एवं तत्तियाए तिन्निजावपन्नरसिए पन्नरस, बहुलपक्खस्स पडिवएसे कप्पइ चउदस्सदत्तीओबीयाएतेरस्स जावचउदस्सीए एगदत्तीभोयणस्सएगपानगस्ससव्वेहिंदुप्पयचउप्पयजावनो आहारेज्जाअमावसाए से यअभत्तभवई एवं खलु एसा जवमज्झचंदपडिमा अहासुत्तंजाव अनुपालियाभवइ, ।
मू.(२५०) वइरमज्झ&चंदपडिमंपडिवन्नस्सअनगारस्समासंनिच्चंवोसठकाएचियत्तदेहे जाव अहियासेज्जा वइरमज्झण्हं चंदपंडिमं पडिवन्नस्स अनगारस्स बहुलपक्खस्स पडिवए कप्पइ पन्नरस्सदत्तीओभोयणस्स पडिगाहित्तए, पन्नरस्स पाणगस्ससव्वेहिंदुष्पयचउप्पयजावनो आहारेज्जा बीयाए से कप्पइ चउदस्स एवं अमावसाए एगा दत्ती सुक्का पडिवए से कप्पइ दो दत्तीओ बीयाए तिन्नी जाव चउदसीए पन्नरस्स पुन्नमीए अभत्तढे भवइ एवं खलु एसा वइरमज्झचंदपडिमा अहासुत्तं जाव अनुपालियाभवइ। [भा.३८२६] पगया अभिग्गहाखलु एस उदसमस्स होइसंबंधो ।
___ संखायसमनुवत्तइआहारे वावि अहिकारो ।। वृ-प्रकृताः खलुनवमोद्देशकचरमसूत्रेष्वभिग्रहा अत्रापितेएवाभिग्रहाःप्रतिपाद्या इत्येषदशमस्य दशमोद्देशकादिसूत्रस्य सम्बन्धः । अथवा नवमोद्देशकचरमानन्तरसूत्रे आहारे अभिहिता संख्या सा अत्राप्यनुवर्तते । ततआहारविषयसंख्याप्रस्तावादशमोद्देशकादिसूत्रस्याधिकारप्रवृत्तिः । सूत्राक्षराणि सामान्यतः सुप्रतीतानि, विशेषस्तुभाष्यकारो व्याख्यानयति[भा.३८२७] जवमज्झवयरमज्झावोसठ चियत्त तिविह तीहिंतु ।
दुविहे विसहइसम्म अन्नाउंछे य निक्खेवो ।। वृ- यवमध्येतिपदं वज्रमध्येतिपदं तथा व्युत्सृष्टइति त्रिविधमुपसर्ग त्रिभिर्मनोवाक्कायैः सम्यक् सहते यदि वा द्विविधान् उपसर्गान् अनुलोमप्रतिलोमरूपान् त्रिभिः सम्यक् सहते । तथा अज्ञातोंछे च निक्षेपइतिव्याख्येयमेपद्वारगाथासंक्षेपाथः ।साम्प्रतमेनामेव विवरीषुःप्रथमतोयवमध्ये वज्रमध्येति[भा.३८२८] उवमा जवेणचंदेन वाजवमझंचंदपडिमाए ।
एमेवव बिइयाए, वरं वज्जंतिएगढ़ ।। वृ-यवमध्यचन्द्रपतिमायायवेनोपमाचन्द्रेणचयवस्येवमध्यंयस्याःसायवमध्याचन्द्रकारा प्रतिमा चन्द्रप्रतिमेतिव्युत्पत्तेः । एवमेव द्वितीयायाअपिवक्तव्यम् । वज्रमध्यचन्द्रप्रतिमायावज्रेणोपमाचन्द्रेण वज्रस्येवमध्यं यस्याःसा वज्रमध्याचन्द्राकारा प्रतिमाचन्द्रप्रतिमाप्राकृतमधिकृत्यवज्रशब्दस्यपर्यायेण व्याख्यानप्राह-'वरं वजंति-एगटुं' इयमत्र भावना । शुक्लपक्षस्य प्रतिपदि चन्द्रविमानसदृशस्य पञ्चदशभागीकृतस्य एका कलादृश्यते । द्वितीयायांद्वेकले,तृतीयायांतिस्रःकला,एवं यावत्पञ्चदश्यां परिपूर्णाः पञ्चदश कलाः ततो बहुलपक्षस्य प्रतिपदिएकयाकलया ऊनोदृश्यतेचतुर्दश कला दृश्यन्ते । द्वितीयायांत्रयोदश तृतीयायांद्वादशयावदमावास्यायामेकापिन दृश्यते,तदेवमयंमासआदावूनोमध्ये
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
व्यवहार-छदसूत्रम्-२- १०/२५० सम्पूर्णोऽन्ते पुनरपि परिहीनो वाप्यादावन्ते च तनुको मध्ये विपुलः । एवं साधुरपि भिक्षां गृह्णाति शुक्लपक्षस्यप्रतिपदिएकां, द्वितीयस्यांद्वे, तृतीयस्यांतिस्रःयावत्पञ्जदश्यांपञ्चदश ।ततोबहुलपक्षस्य प्रतिपदि पुनश्चतुर्दश द्वितीयायां त्रयोदश चावच्चतुर्दशश्यामेकाममावास्यायामुपोषितः । ततश्चन्द्राकारतया चन्द्रप्रतिमा आदांवन्ते च भिक्षायास्तनुत्वान्मध्ये विपुलत्वात् यवमध्योपमितमध्यभागा, तथाऽमूमेव यवमध्यांचन्द्रप्रतिमामधिकृत्यान्यत्रोक्तं ।
“एकैकां वर्धये भिक्षां, शुक्ले कृष्णेच हापयेत् ।
- भुञ्जीत नामावास्यायामेष चान्द्रायणविधिः ।। वृ- वज्रमध्यायां चन्द्रेणप्रतिमायां बहूलपक्ष आदौ क्रियते ततएवं भावना । बहुलपक्षस्य प्रतिपदि चन्द्रविमानस्यैका कला दृश्यते, द्वितीयस्यां त्रयोदश, तृतीयस्यां द्वादश यावच्चतुर्दश्यामेका अमावास्यायामेकापिन, ततः पुनरपिशुक्लपक्षस्य प्रतिपदिचन्द्रविमानस्यैका कलादृश्यते, द्वितीयायां द्वे, यावत्पञ्चदश्यां पञ्चदशापि तदयं मास आदावंते च पृथुलो मध्ये तनुको वज्रमप्यादावन्ते च विपुलं मध्ये तनुकमेवं साधुरपि भिक्षा गृह्णाति बहुलपक्षस्य पतिपदि चतुर्दश द्वितीयस्यां त्रयोदश तृतीयस्यां द्वादशयावत् अमावास्यायामुपोषितः ततः पुनरपिशुक्लपक्षस्य प्रतिपदिएका भिक्षांगृह्णाति द्वितीयस्यां द्वे यावत्पञ्चदश्यां पञ्चदशेति । तत एषापि चन्द्राकारतया चन्द्रप्रतिमा आदावन्ते विपुलतया मध्ये च तनुतया वज्रमध्योपमितमध्यभागा वज्रभागा वज्रमध्या एतदेव यवमध्यस्य चन्द्रप्रतिमामधिकृत्य सूचयन्नाह. [भा.३८२९] पन्नरसे व उकाउं भागेतुसुक्कपक्खस्स |
जा वड्डयए दत्ती हवइताचेव कालेन ।। वृ- शशिनं शशिविमानं पञ्चदशभागान कृत्वा यथा शुक्लपक्षस्यादित आरभ्य कलाः प्रतिदिवसं वर्धन्ते, । एवंदत्तयोऽपिआरभ्ययावयंतेता एव कालेन कृष्णेन पक्षणक्रमणहापयेत् । एवं विपरीतक्रमेण वज्रमध्यचन्द्रप्रतिमायामपिद्रष्टव्यम् । . [भा.३८३०] भत्तट्टिओवखमओइयरवणेतासि होइ पठवओ। .
चरिमे असद्धवंपुन होइअभत्तठमुज्जवणं ।। वृ- तयोर्यवमध्यवज्रमध्यप्रतिमयोः प्रस्थापक आरंभे इतरस्मिन् आरंभदिवसात् पाश्चात्ये दिने भक्तार्थो वा भवति, क्षपको वा चरमे चरमदिवसे पुनर्भक्ताविषये अश्रद्धवान् श्रद्धामपि न करोति । एतत्यवमध्यचन्द्रप्रतिमामधिकृत्योक्तं । उद्यापनं पुनर्वयोरप्यनयोरभक्तार्थमवसेयम् । [भा.३८३१] संघयणे परियाए सुत्ते अत्थेय जोभवे बलितो ।
सोपडिमंपडिवज्जइ जवमज्झंवयरममंच ।। वृ-संहननेआधत्रयस्यान्यनमस्मिन्पर्यायेजन्मतोजघन्येनएकोनविंशतिवर्षेषुउत्कर्पतोदेशोनायां पूर्वकोट्यांप्रव्रज्यापर्यायेणजघन्यतोविंशतिवर्षेषुउत्कर्षतोदेशोनायांपूर्वकोट्यांसूत्रमर्थश्चजघन्यतो नवमस्य पूर्वस्य तृतीयमाचारवस्तु उत्कर्षतः किञ्चिन्यूनानि दशपूर्वाणि । एवं संहनने पर्याये सति यः सूत्रेऽर्थे च भवति बलिको बलीयान् स प्रतिमां यवमध्यां वज्रमध्यां च प्रतिपद्यते, तदेवं यवमध्या वज्रमध्येतिगतम् । इदानीं नित्यं व्युत्सृष्टकायइति पदं व्याख्यायते
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०९
उद्देशक :- १०, मूल - २५०. [भा. ३८३२८] [भा.३८३२] निच्चं दिवाय रातो पडिमाकालो वजत्तितो भणितो। ।
दव्वंमियभावंमिय, वोसठंतत्थिमंदव्वे ।। वृ-नित्यं सदा दिवारात्रौ च अथवा यावान्प्रतिमाकालो भणितस्तावन्तंकालं व्युत्सृष्टकायः । तच्च द्विधा-द्रव्ये भावे च । तत्र द्रव्ये इदंवक्ष्यमाणं, तदेवाह[भा.३८३३] असिणाणभूमिसयणा अविभूसा कुलवधूपउत्थधवा ।
रक्खइपतिस्स सेज्जंअनिकामादव्ववोसठा ।। वृ-कुलवधूः प्रोषितधवा अस्नाना भूमिशयना अकृतविभूषा एवं द्रव्यव्युत्सृष्टद्रव्या अनिकामा सकामा पत्युः शय्यां रक्षति एतद्र्व्यव्युत्सृष्टं, भावव्युत्सृष्टमाह[भा.३८३४] वातियपितियसिंठियरोगायंकेहिं तत्थपुठो वि ।
नकुणइपरिकम्मंसो किंचिवि वोसठदेहोउ ।। वृ-तत्र यवमध्यायां वज्रमध्यायां वा चन्द्रप्रतिमायां स्थितो वातिकपैत्तिकश्लेष्मिकरोगातंकैः स्पृष्टोऽपिसव्युत्सृष्टदेहो न किञ्चिदपि परिकर्मकरोति । सम्प्रति चियत्तदेहे इतिव्याख्यायते तच्च त्यक्तं द्विधा-द्रव्यतोभावतश्च । तत्रद्रव्यत आह[भा.३८३५] जुद्धपराजियअट्टण फलहियमल्ले निरुत्तपरिकम्मे ।।
गृहणमत्थियमल्ले तईयदिने दव्वंतो चत्तो ।। वृ- इदं कथानकं प्रबन्धेनावश्यकटीकायामुक्तमिह तु ग्रन्थगौरवभयान्न लिख्यते । ततस्तस्मादवधारणीयमक्षरयोजनात्वेवम्-अट्टनोनाममल्लउज्जयिनीवास्तव्यः सोपारेपत्तने वृद्धतया पराजितस्तेनान्यो फलद्दी मल्लो मार्गितः स सोपारके मात्सिकमल्लेन सह युद्धं दत्तवान् ततः फलही मल्ले निरुक्तं निरवेशषं परिकर्म क्रियते, । इतरस्तुमल्लो गर्वाध्माततया शरीरपीडांगूहयन् न किमपि परिकर्म कारितवान् । ततः परिकर्माकरणतस्तृतीये दिने मारितस्तेन परिकर्माकरणतो यस्त्यक्तो देहः स द्रव्यतस्त्यक्तः । भावतस्त्यक्तमाह[भा.३८३६] बंधेज्ज वरुंमेज्ज व कोईव हणेज्ज अहव मारेज्ज ।
वारेइनसोभयवं, चियत्तदेहो अपडिबद्धो ।। वृ-सप्रतिमाप्रतिन्नो भगवान् शरीरेऽप्यप्रतिबद्धो यदिकोऽपिबन्धीयात् अथवारुन्ध्यात् यदि वा हन्यात् मारयेद्वा तथापि तं न निवारयति, एष भावतस्त्यक्तदेहः । “जे केइ उवस्सगा' इतिव्याख्यानम्[भा.३८३७] दिव्वाहि तिन्नि चइहा बारस एवं तुहोइ उस्सगा।
वोसठग्गहणेणं आयासंचेयणंगहणं ।। वृ-उपसर्गास्त्रिविधास्तद्यथा-दिव्या मानुपास्तैर्यग्योनाश्च । एतेत्रयोऽपिप्रत्येकं चतुर्धा । एवं तु सर्वसंख्ययाभवन्त्युपसर्गाद्वादश, ननुचतुर्धाआत्मसंचेतनीयाअप्पुपसर्गाभवन्ति,तेकस्मात्सूत्रकृता नोक्तास्तत आह-व्युत्सृष्टग्रहणेनात्मसंचेतनग्रहणं । तत्र दिव्याधुपसर्गभेदानाह[भा.३८३८] हासा पदोस वीमंसा पुढो वेसा य दिव्वया चउरो ।
. हास पओस वीमंस कुसीला नरगया चउहा ।। वृ-दिव्यका उपसर्गाश्चत्वारस्तद्यथा-हासात् क्रीडात इत्यर्थः । प्रद्वेषादवज्ञानात्पूर्वभवसम्बन्धा
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५० दिकृतात् । विमर्शात् किमयंस्वप्रतिज्ञातश्चलतिन वेत्येवंरूपात् । पृथग विमात्रापक्षस्यात्रहासादिष्वेवान्तर्भावविवक्षणंकुशीलस्य प्रतिसेवना समाश्रयणंकुशीलप्रतिसेवनाततो यथाईर्ष्याप्रोषितस्य गृहे रात्रावुषितस्य तद्भार्या चतुष्टयतः । [भा.३८३९] भवतो पदोस आहार तहअवच्चलेणरक्खट्टा ।
तिरिया होतिचउहा, एए तिविहावि उवसग्गा ।। वृ- तैरश्चा भवन्त्युपसर्गाश्चतुर्धास्तद्यथा-भयेन श्वादिर्दशति, प्रद्वेषतो यथा चण्डकोशिको मर्कटादिर्वा, आहारहेतोर्यथा सिंहादिरपत्यलयनरक्षणार्थे यथाकाक्यादिः । एवं त्रिविधाउपसर्गा उक्ताः सम्प्रति येव्युत्सृष्टग्रहणेनात्मसंचेतनीया गृहीतास्तानुपदर्शयति[भा.३८४०] घट्टणय पवड थंभण लेसणचउहा उआयसंचेया ।
तेपुन सन्निवयंती वोसठदारेन इहंतु ।। वृ- चतुर्धा आत्मना संचिन्त्यन्ते ये ते इत्यात्मसंचेत्यास्तद्यथा-घट्टनतः प्रपतनतः स्तंभनतश्च श्लेष्मतश्च । तत्र घट्टनतो यथा चक्षुषि रजः प्रविष्टंतेन चक्षुर्दुःस्वयितुमारब्धं अथवा स्वयमेव चक्षुषि गलकेवा किंचित्तुखीलप्रभृतिसमुत्थितं घट्टयति । प्रपतनतो यथामन्दप्रयत्नेन चंक्रम्यमाणः प्रपतति, ततो दु:खाप्यते स्तंभनतो यथा तावदुपविष्ट आस्ते यावत्पादं सुप्तः स्तब्धो जातः । श्लेष्मनातो यथा पादंतावदाकुञ्चयावस्थितो यावत्तत्रं वातेन लग्नः अथवा नृत्तं शिक्षयामीतिकिंचिदङ्गमतिशयेन नामितं तच्चतत्रैवंलग्नमिति । ये पुनरात्मसंचेतनीया व्युत्सृष्टद्वारे निपतन्ति, न इह, ते उत्पन्नेसम्मं सहतिखमइ तितिक्खेइ अहियासेइत्तिचत्वार्यप्येकार्थिकानि पदानि । तत्रसम्यक्सहनमाह[भा.३८४१] मन वयणकायजोगेहि तहि उदिव्यमादिए तिन्नि ।
. सम्मंअहियासेइ, तत्थसुण्हाए दिठंतो ।। वृ-त्रिभिर्मनोवाक्ककाययोगैः प्रत्येकंदिव्यादीन्त्रीनुपसर्गान्प्रत्येकंचतुर्भेदान्सम्यगध्यास्तेसहते। तत्रसहनं द्विधा-द्रव्यतोभावतश्च । तत्र द्रव्यसहने स्नुषाया दृष्टान्तः । तमेवाह[भा.३८४२] सासूससुरुवकोसा देवरभत्तारमादिमज्झिमगा।
दासादी यजहन्ना जहसुण्हा सहिय उवसग्गा ।। वृ-श्वशुरश्चश्रूरेतावृत्कुष्टौपूज्यत्वात्, देवरभर्तृकामध्यमा, दासादयोजघन्यायथातत्कृता उपसर्गाः स्नुषया पोढास्तथा साधुनापि सोढव्या । इयमत्र भावना-स्नुषया अपराधे कृते तां श्वसुरः श्वश्रूश्च हीलयति ।साचहील्यमानाअतीवलज्जते । यद्यपितानिदुःखोत्पादनानि वचनानिदुरध्यास्यानितथापि सा तानि सम्यगध्यास्ते चिन्तयति च न सम्यक् अध्यासिष्ये ततः कस्य मेऽवध्वंसो भविष्यति स्नुषावारश्चापयास्यति देवरा अपि चोल्लुण्ठवचनानि भाषन्ते यद्यपि तेषां सा नो लज्जते तथापि न तानुल्लण्ठन्ति किन्तुसम्यक्तद्वचनान्यध्यास्ते । दासाअपिचतांस्नुषामुल्लुण्ठयन्तितथापि किमेतेषां वचनान्यहं गणयामीत्यवगणया सम्यगध्यास्ते न प्रतिवचनं ददाति । एतद् द्रव्यसहनं । यत्सा धुर्वादशविधानप्युपसर्गान् कर्मविनिर्जरणार्थं सम्यगध्यास्ते एतदेवाह[भा.३८४३] सासुससुरोवमा खलु दिव्वा दियरोवमा यमानुस्सा ।
दासत्थाणी तिरिया तहसम्मंसो हियासति ।। वृ- तथा वधूदृष्टान्तोक्तप्रकारेण श्वश्रूश्वशुरोपमान् दिव्यान् उपसर्गान, देवरोपमान् मानुषान्,
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५०, [भा. ३८४३]
दासस्थानीयान् तैरश्चान् उपसर्गान् सम्यगध्यास्ते । सम्प्रति दुविहे वेत्यस्य व्याख्यानार्थमाहदुहावेते समासेन सव्वे सामन्नकंटगा । विसयानुलोमिया चेव तहेव पडिलोमिया ।।
[भा. ३८४४ ]
वृ- अथवा एते उपसर्गाः श्रामण्यस्य कंटका इव श्रामण्यकंटकाः सर्वे समासेन द्विधा प्रतिपादितास्तद्यथा विषयानुलोमिका इन्द्रियविषयानुलोमिकास्तथैव प्रतिलोमिका इन्द्रियविषयप्रतिलोमिकाः । वंदन-सक्कारादी अनुलोमा बंधवहण पंडिलोमा । तेवि यखमती सव्वे एत्थं रुक्खेण दिट्टंतो ।।
[भा. ३८४५ ].
वृ-वन्दनसत्कारादयोऽनुलोमा बन्धवधप्रभृतयः प्रतिलोमास्तानपि सर्वान् क्षमते, अत्र वृक्षेण
दृष्टान्तस्तमेवाह
[भा. ३८४६ ]
वासी-चंदन- कप्पो जह रुक्खो ईय सुहदुहसमोउ । रायदोसविमुक्को सहई अनुलोमपडिलोमे ।।
वृ-वासीचन्दनकल्पा यस्य स वासीचन्दनकल्पोऽथवा कल्पस्तुल्यवाची ततोऽयमर्थः वास्यां वास्या तक्षणे, चंदने चन्दनेनानुलेपने कल्पस्तुल्यो वासीचन्दनकल्पो यथा वृक्षो भवति इत्येवमनुना प्रकारेण रागद्वेषविमुक्तो अत एव सुखदुःखसमो अनुलोमप्रतिलोमान् उपसर्गान् सम्यक् सहते ।
साम्प्रतमन्नाउंछमित्यस्य व्याख्यानमाह
[ भा. ३८४७ ]
अन्नाउंछं दुविहं दव्वे भावे य होइ नायव्वं । दव्वुंछन्नेगविहं लोगरिसीणं मुनेयव्वं ।।
वृ- अज्ञातोञ्छं द्विविधं तद्यथा द्रव्ये भावे च । तत्र द्रव्योञ्छमनेकविधं लोकर्षीणां तापसानां ज्ञातव्यं । तदेवानेकविधं द्रव्योञ्छमाह
[भा. ३८४८ ]
४११
उक्खल क्खलए दव्वी दंड संडासए य पोत्तीय ।
आमे पक्के या तहा दव्वोंछ होइ निक्खेवो ।।
बृ- तापसा उंछवृत्तयः । उदुखले च्छंटितेषु तन्दुलेषु ये परिशाटिताः शालितन्दुलादयस्तान् उच्चित्य रन्धन्ति, खलएत्ति खलधान्ये मर्दिते संव्यूढे च यत् शटितं तत् उच्चिन्वन्ति, दव्वीति धान्यराशेर्यदेकया दर्व्या उत्पाट्यते तत् गृह्णन्ति, एवमन्यत्रापि प्रतिदिवसं दण्डत्ति स्वामिमननुज्ञाप्य यत् धान्यराशेरेकया यष्ट्या उत्पाद्यते तत् गृह्णन्ति, एतदेवमन्यत्रापि प्रतिदिवसं । संडासए इति अंगुष्टप्रदेशिनीभ्यां यत् गृह्यते शाल्यादिकं तावन्मात्रं प्रतिगृहं गृह्णन्ति, यद्यपि बहुकं पश्यति शाल्यादि तथापिन मुष्टिं भृत्वा गृह्णन्ति । पोत्तीयत्ति स्वामिनमनुज्ञाप्य धान्यराशौ पोतिं क्षपन्ति तत्र यत्पोतौ लगति तत् गृह्णन्ति, एवमन्यत्रापि । तथा आमं पक्वं वा यच्चरकादयो भिक्षाप्रविष्टा मृगयन्ते । एष भवति द्रव्योञ्छे निक्षेपः ।
[भा. ३८४९]
पडिमापडिवन्ने एस भयवमज्ज किर एत्तिया दत्ती ।
आदियतित्ति न नज्जइ अन्नाउंछं तवो भणितो ।।
वृ- प्रतिमाप्रतिपन्न एष भगवान् अद्य किल एतावतीर्दत्तीरादत्ते इति न ज्ञायते तेन तस्य भगवतस्तपो अज्ञातोंछं भवति । एतदेव सविस्तरं भावयति
[भा. ३८५० ]
दव्वादभिग्गहो सो दव्वे सुद्धुंछमेत्ति या दत्ती । एलुगमेत्तं खेत्ते गेण्हइ तइयाए कालम्मि ।।
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
- व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५० वृ-तदज्ञातोछं तपो द्रव्याद्यभिग्रहो द्रव्याभिग्रहः क्षेत्राभिग्रह : कालाभिग्रहो भावाभिग्रहश्च । तत्र द्रव्ये द्रव्याभिग्रहो यत्शुद्धमुंछंगृह्णाति, शुद्धंनाम अलेपकृत्तदपिशुद्धमुंछंगृह्णाति उपनीतं नानुपनीतं तेन पञ्चानामाद्यानां पिण्डैषणानामग्रहणमुपरितन्योश्च द्वयोरेकतरस्या अभिग्रह इत्यावेदितं द्रष्टव्यम् । तथाएतावत्योदत्तयोऽद्य मया ग्राह्याएष द्रव्याभिग्रहः ।क्षेत्रेक्षेत्रविषयेऽभिग्रहे यदेलुकमात्रंविष्कंभ्य गृह्णाति । अत्रापीयं समाचारी यदि द्वावपि पादावेलुकस्यान्तस्तदा न कल्पते, तत्रेदं कारणं यधुच्च एलुकस्तदा कस्य पादौ प्रतिष्ठितौ न दृश्यते, किं बीजादौ प्रतिष्ठितावुत नेति तस्मादेलुकं विष्कंभ्य यदि नीचे एलुके पाश्चात्यः पादः पतितः शुद्धयति यथा न बीजादौ प्रतिष्ठित इति तदा कल्पते, अत्युच्चेतुन कल्पते इतिकाले कालाभिग्रहेतृतीयस्यांपौरुष्यांयदिभक्षामटति । सम्प्रतिद्रव्याभिग्रहे विशेष[भा.३८५१] अनाउंछं एगोवनीय निज्जूहिऊणसमणादी ।
अगुव्विणिंअबालंती एलुगविक्खंभणेदोसा ।। वृ- स प्रतिमाप्रतिपन्नो भगवान् अज्ञातोंछं गृह्णाति, तदप्पेकेनोपनीतं न द्विप्रभृतिभिस्तथा श्रमणादीन् आदिशद्वात् द्विपदचतुष्पदादींश्च निर्दूह्यातिवाह्य भिक्षाभटति । तथा तां ददतीं भिक्षामगुर्विणीमभ्युपगच्छति । अबालां च क्षीराहारबालवर्जितां तथा एलुकविष्कंभणे दोषा भवंतिते चाग्रे वक्ष्यन्ते एष द्वारगाथासंक्षेपार्थः ।साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः प्रथमतोऽज्ञातोंछमाह[भा.३८५२] अनाउञ्छंचसुद्धंचपंच काऊणअग्गहं । .
दिन दिने अभिगिएहे तासिमन्नयरीयउ ।। वृ- पञ्चानामाधानां षिण्डैषणानामग्रहणं कृत्वा तयोरन्तिमयोरन्यतरस्याश्च ग्रहणं कृत्वा दिने दिनेऽज्ञातोंछंचशुद्धं चाभिगृह्णाति ।साम्प्रतमेकोपनीतमित्यस्य व्याख्यानमाह[भा.३८५३] एगस्स जमाणस्स उवनीयं तुगेण्हइ ।
नगेण्हे दुगुमादीणंअचियत्तंतुमाभवे ।। वृ- एकस्य भुंजमानस्य उपनीतं भगवान् गृह्णाति न द्विकादीनां द्वयोस्त्रयाणां चतुर्णा पंचानां वा उपनीनगृह्णाति, । कस्मादितिचेन्माभूदप्रीतिरितिहेतोः । अधुना निज्जूहिऊणसमणादी व्याख्या[भा.३८५४] अडतो भिक्खकालंमीघासत्थी वसभादओ।
वज्जेइ होज्जमा तेसिंआउरतेन अप्पियं ।। वृ-भिक्षाकाले वृषभादयो ग्रासार्थिनोऽटन्ति । ततस्तान् वर्जयति मा तेषामातुरत्वेनाप्रीतिकं भूयादिति हेतोः । एतदेवाह[भा.३८५५] दुपय चउप्पय पक्खी किविणातिहि समणसाणमाईया ।
निज्जूहिऊणसव्वे अडइ भिक्खंतुसोताहे । वृ-भिक्षाकाले द्विपदाश्चतुष्पदाः पक्षिणः कृपणातिथयः श्रमणाश्चादयश्चभिक्षार्थमटन्ति ततस्तान सर्वान् निर्वृह्य तदनन्तरंस भगवान् भिक्षामटति । कथमतिवाह्येत्यत आह[भा.३८५६] पुब्वि चरइतेसिं नियट्टिचारेसु वा अडइपच्छा।
जत्थभवेदोन्निकाला चरइ तत्थ अतित्थिते । वृ-तेषां श्रमणानां पूर्व वा चरति यदि वा तेषु श्रमणादिषु निवृत्तचारेषु पश्चाददति, एतच्च तस्मिन् क्षेत्रेद्रष्टव्यं यत्रत्रयो भिक्षा काला यत्रतुद्वौ भिक्षाकालौ तत्र अतीत्यिते अतिक्रान्ते श्रमणादौ गच्छति ।
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१३
उद्देशक :-१०, मूल - २५०, [भा.३८५७] [भा.३८५७] अनारखे अन्नेसुमज्झे चरतिसंजओ।
गेहेत देंतयाणंतु वज्जयंतोअपत्तियं ।। वृ- यदि प्रथमभिक्षाकालप्रारंभे एव भिक्षामटति तदा दायकानामप्रीतिस्ततः प्रथमे भिक्षाकाले अतिक्रान्तप्राये द्वितीयेचभिक्षाकाले अन्ये श्रमणादिभिरनारब्धसभगवान्प्रतिमामतिपन्नः संयतश्चरति, . कथंभूतः सन्नित्याह-गृह्णतांददतांचाप्रीतिकं वर्जयन् ।साम्प्रतमगुर्विणीमित्यादिव्याख्यानयति[भा.३८५८] नवमासगुम्विणीं खलुगच्छे वज्जइइयरो सव्वाउ ।
दारंखीराहारंगच्छो वज्जे इयरोउसव्वंपि ।। वृ-नवमासगुर्विणींखलुगच्छोगच्छवासी वर्जयति ।इतरो गच्छनिर्गतःप्रतिमाप्रतिपन्नादिकः सर्वा अपि गुर्विणीवर्जयति । तथा गच्छो गच्छवासी क्षीराहारं बालं वर्जयति, इतरस्तु सर्वमपि वालम् । साम्प्रतमेलुगविक्खंभणेदोसा इत्यस्य व्याख्यामाह[भा.३८५९] गच्छगयनिग्गए वालहुगा गुरुगाय एलुगा परतो ।
आणादिणो य दोसादुविहा य विराधनाइणमो ।। वृ- एलुकात्परतः साधुरतिगच्छति, उपलक्षणमेतत् यदि साधुरेलुकं विष्कंभयति आसन्ने वा प्रदेशे एलुकस्य तिष्ठति, तदा गच्छगतस्य प्रायश्चितं चत्वारो लघुकाः, गच्छनिर्गतस्य चत्वारो गुरुकाः, तत आज्ञादय आज्ञाभङ्गादयोदोषा द्विविधाच विराधना-आत्मविरांधनासंयमविराधना चइयं वक्ष्यमाणा। [भा.३८६०] संकगहणेइच्छा दुन्निविठाअवाउडा ।
निहणुक्खननविरेगेतेने अविदिन्नपाहुडए ।। [भा.३८६१] बंधवहे उद्दवणेय खिंसणा आसीयावणाचेव ।
उव्वेवग कुरुंडियदीने अविदिन्नवज्जणया ।। वृ- एलुकात्परतो यदि गच्छति, तदा स्तैन्ये मिथुने या लोकस्य शङ्का स्यात् तदनन्तरं च ग्रहणं तथा यस्या गृहमभ्यन्तरं प्रविष्टस्तस्याविषयेऽस्य साधोः किन्तु, इच्छा येनाभ्यन्तरं गत इति लोकस्याशङ्का स्यात् तथा दुर्निविष्टा अप्रावृत्ता वामध्ये आगारी स्यात्तस्या लज्जा स्यात्, दोषाश्चान्ये शङ्कादयः तथा मध्ये गृहस्वामी हिरण्यादेर्निधानं करोति, उत्खननं वा परस्परं विरेचनं, ततस्तेनोऽयमिति शङ्का स्यात्, तथाअतिभूमिप्रवेशनंतीर्थकृदिभर्गृहस्थैश्चा-वितीर्णमननुज्ञातं । ततोऽदत्तादानदोषः तस्मात्कस्मादति भूमिमेष प्रविष्ट इति गृहस्थः प्राभृतमधिकरणं कुर्यात्तथा बन्धं निगडादिभिर्वधं कशादिभिस्ताडनं अपद्रावणं जीविताद्व्यपरोपणं, तथा खिंसना हीलना, यथैते वराका अलभमाना अन्तः प्रविशन्ति, आसियावणा चेवत्ति आसीयावणा नाम निष्काशयितुमासादनं किमुक्तं भवति गले गृहीत्वा बहिर्वने निक्षिपति,तथासव्रती धिग्इव प्रविष्टस्तासामगारीणामुढेजकोभवति । तथाकुरुंडितोनाम उपचारक इत्युच्यते तंशङ्कमाना गृहिणो वधबन्धनादीनि कुर्युरतैः कारणैरवितीर्णस्यातिभूमिप्रवेशनस्य वर्जना। एष द्वारगाथासमासार्थः । साम्प्रतमेतदेव विवरीषुः प्रथमतः शङ्काद्वारमाह[भा.३८६२] पच्छित्ते आदेसा संकियनिस्संकिए य गहणादी ।
तेने चउत्थेसंकिय गुरुगा निस्संकिए मूलं ।। वृ-एलुकात्परतः प्रवेशेस्तैन्यविषये चतुर्थे चतुर्थव्रतविषयेवाशङ्कास्यात् । तस्यांच शङ्कायांसत्यां निःशङ्किते जनस्य जाते प्रायश्चित्ते प्रायश्चित्तविषये आदेशौ प्रकारौ तावेव दर्शयति, शङ्किते चत्वारो
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
गुरुकाः, निःशंकिते मूलमिति । तथा ग्रहणादयश्च शंकायां दोषास्तानेव कथयतिगेण कड्डूण ववहार पच्छकड्डुड्डाह तहा य निव्विसए । किं उहु इमस्स इच्छा अब्भिंतरमइगतो जेन ।।
[भा. ३८६३ ]
वृ- गृहणं स्तेनः पारदारको चेति बुद्धया प्रतिग्रहणं ततो राजकुलं प्रतिकर्षणं तदनन्तरं राजकुले - व्यवहरणं । ततः पश्चात्कृतकरणं । वतमोचमित्यर्थः । एवं च सति महान् प्रवचनस्योड्डाहः । तथा निर्विषय आज्ञाप्येतद्वारगाथायां तु ग्रहणे इति कर्षणादीनामु पलक्षणं । । गतं ग्रहणद्वारमिच्छाद्वारमाह- किंतु इति वितर्को हुरिति निश्चित्तं यस्या गृहमभ्यन्तरमतिगस्तस्या विषयेऽस्य साधोरिच्छा येनेत्थमभ्यन्तरं सहसा प्रविष्ट इति । अधुना दुर्निविष्टा अप्रावृतेति पदद्वयं व्याख्यानयति
[ भा. ३८६४ ]
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १०/२५०
दुनिविट्ठा व होज्जा, अवाउडा वा अगारी उ । लज्जिया सावि होज्जा ही संका वा से समुब्भवे ।।
वृ· मध्ये आगारी दुर्निविष्टा वा भवेत् अप्रावृता वा भवेत् ततः सहसा साधारेभ्यन्तरप्रवेशे सापि लज्जिता भवेत् । शङ्का वा से तस्याः समुद्भवेत् । तामेवाह
[भा. ३८६५ ]
[भा. ३८६६ ]
वृ- किं मन्ये एष संयतो मां ग्रहीतुकामो येन एतद्दूरमागच्छति । अन्यो वा एवं शङ्केत, तत्र शङ्कायां सत्यां तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, निःशंकिते तस्य वा जाते मूलं प्रायश्चित्तं, . आत्मोत्थः परस्मात् उभयसमुत्था दोषा भवेयुः । सम्प्रति निहणुक्खन्नेत्यादि व्याख्यानयति-उक्खणणेत्यादि तत्र गृहस्थो गृहमध्ये हिरण्यादेरुत्रवननं वा कुर्यात् निधानं परस्परं विवेकं वा विरेचनं किंचित्कुर्यात्तत्तः किमित्याहदिवं एएण इमं साहेज्जा मा उ एस अन्नेसिं । तेनोत्ति व एसो ऊ संका गहणाइ कुज्जाही ||
[ भा. ३८६७ ]
किं मन्त्रे घेत्तुकामो एस ममं जेन तेतिए दूरं ।
अन्नो वा संकेज्जा गुरुगा मूलं तु निस्संके ।। आउत्थपरा वावी उभयसमुत्था व होज्ज दोसा उ । उक्खणनिहणविरेगं तत्थ किंचि करेज्जाहि ।।
वृ
दृष्टमेतेन साधुना इदं हिरण्यादि उत्खन्यमानादिकं, ततो मा एष अन्येषां कथयेत् । यदि वा एष स्तेन इति शङ्कया ग्रहणादि ग्रहणवधबन्धनादि कुर्यात् । साम्प्रतमवितीर्णपदव्याख्यानार्थमाहतित्थगरगिहत्थेहिं दोहिं वि अतिभूमिपविसणमदिन्नं ।
[भा. ३८६८ ]
कीसे दूरमतिगतो असंखंड बंधवहमादी ।।
बृ- तीर्थकरेण गृहस्थेन च द्वाभ्यामप्यतिभूमीप्रवेशनमदत्तं, तीर्थकरेणादत्तमतिभूमिं न गच्छेज्जा इत्यादि वचनात्, गृहस्थेनाप्रीतिकरणात्, प्राभृतादिद्वारकलापमाह- कस्माद्देतदूरमयमागत इति गृहस्थो संखडं कलहं कुर्यादतिरोषाद्बन्धवधादिकं । सम्प्रति खिंसाद्वारमाह
[भा. ३८६९]
खिसेज्ज एए अलभय वराग अंतो पविसंति ।
गलए घित्तूण वर्णमिनिच्छुभेज्जाहि बाहिरतो ।।
वृ- खिसे हीवेत् गृहस्थो यथा एते वराका अलभमाना मध्ये प्रविशन्ति । आसियावणद्वारमाहगलके गृहीत्वा बहिर्वने निक्षिपत् । उद्वेजकद्वारमाह
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०,
, मूल - २५०, [ भा. ३८७०]
[ भा. ३८७०]
ता उय आगारीतो वीरल्लेणेव तासिया उसउणी ।
उच्चेवं गच्छेजा कुरुंडितो नाम उवचरओ ।।
बृ- यथावीरल्लेण त्रासित्ता शकुनिका उद्वेगं गच्छति, तथा ताः अप्यगार्यः सहसान्तः प्रविष्टेन साधुना त्रासिताः सत्य उद्वेगं गच्छेयुः, कुरुंडितद्वारमाह- कुरुंटितो नाम उपचारकस्तदा शंकया च वधबन्धनादि कुर्यात्
[ भा. ३८७१]
४१५
अहवा भणेज्ज एते गिहिवासंमिवि अदिट्टकल्लाणा । दीना अदिन्नदाना दोसे ते नाउ नो पविसे ।।
वृ- अथवा ब्रूयात् गृहवासेऽप्येते अदृष्टकल्याणा दीना अदत्तदाना आसीरन् तेन मध्ये प्रविशन्ति । उपसंहारमाह-एतान् दोषान् ज्ञात्वा नो मध्येप्रविशेत् । अत्र चोदकः प्राह-यदि एलुकविष्कम्भे एते दोषा अन्तः प्रविष्टे सविशेषास्तत एलुकविष्कंभसूत्रमफलं स्यात्तत आह
[भा. ३८७२ ]
उंबरविक्खंभमविज्जति दोसा अतिगयंमि सविसेसा । तहवि अफलं न सुत्तं सुत्तनिवाओ इमो जम्हा ।।
- यद्यपि उम्बरविष्कम्मेदोषा अतिगतेमध्यप्रवेशे सविशेषास्तथापि सूत्रमफलं न भवति, यस्मादयं सूत्रनिपातः । सूत्रविषयः स्वयमेव दर्शयति
[भा. ३८७३]
उज्जाण घडा सत्थो सेना संवट्ट वय पवादी वा । बहि निग्गमणा जन्ने भुंजइय जहिं पहियवग्गो ।।
वृ- उज्जाणत्ति औद्यानिक्यां निर्गतो जन उद्याने भुंक्ते, घटाभोज्यं नाम महत्तरानुमहत्तरादिर्बहिरावासितः सार्थो वणिक् सार्थः, सेना स्कन्धावारः, संवर्तो नाम यत्र विषमादौ भयेन लोकः संवर्तीभूतस्तिष्ठति, प्रजिका गोकुलं प्रपा पानीयशाला, सभा ग्रामजनसमवायस्थाने एतेषु स्थानेषु ये भुञ्जते जनास्तथा बहिर्निर्गमनेन यज्ञपाटे वा यत्र वा पथिकवर्गो भुंक्ते एतेषु स्थानेषु प्रतिमाप्रतिपन्नो हिण्डते तत्रानेन विधिना ग्रहीतव्यम् । [भा. ३८७४ ]
पासट्ठितो एलुगमेत्तमेव पासति निवेयरे दोसा । निक्खमणपवेसणे विय अवियत्तादी जढा एवं ।।
वृ- तत्र गत्वा निष्क्रमणप्रवेशौ वर्जयित्वा ईषदेकपार्श्वे तिष्ठति यथा एलुकमात्रं पश्यति । नोत्क्षेपनिक्षेपविरेचनानि ततो वधवन्धादयः प्रागुक्ता दोषा परिहृता भवन्ति । तथा निष्क्रमणे प्रवेशे च ये अप्रतीत्यादयो दोषास्तऽप्येवं परित्यक्ताः ।
[ भा. ३८७५ ]
असतीए पमुहकोडग सालाए मंडवे रसवतीए । पासट्टितो अगंभीरे एलुगविक्खंभमेत्तंमि ।।
वृ- औद्यानिकी घटादीनामसत्यभावे यः शालायाः प्रमुखे कोष्टको विशालो यत्र दूरस्थितैरपि एलुक उत्क्षेपनिक्षेपौ च दृश्येते मण्डपे वा यत्र परिवेषणं रसवत्यां वा महानसेऽगंभीरेऽतिप्रकाशे तत्रापि निष्क्रमणप्रवेशौ वर्जयित्वा यत्र उत्क्षेपनिक्षेपौ न दृश्येते । एलुकविष्कंभमात्रे क्षेत्रे एकपार्श्वे स्थित्वा भिक्षामादत्ते । एष एलुकसूत्रस्य विषयः ।
मू. (२५१) पंचविहे ववहारे पन्नते, आगमे सुए आणा धारणा जीए । तत्थ आगमे सिया आगमेन ववहारं पट्टवेज्जा (१) नो से तत्थ आगमे सिया, जहा से तत्थ सुए सिया, सुएणं ववहारं पट्टवेज्जा (२),
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१ नोसे तत्थसुए सिया, जहासे तत्थ आणा सियाआणाएणंववहारंपठवेज्जाइनोसे तत्थआणासिया, जहासेतत्थधारणासिया, धारणाएणंववहारंपट्टवेज्जा४, नोसेतत्थधारणा सिया, जहासेतत्थजीए सिया, जीएणंववहारंपठवेज्जा५ । एएहिंपंचहिंववहारेहिंववहारंपठवेज्जातंआगमेणंसुएणंआणाएण धारणाएणं जीएणं जहाजहा आगमे सुए आणा धारणा जीए तहा तहा ववहारं पठवेज्जा से किमाहु भंते? आगमबलिया समणा निगंथा इच्चेयं पंचविहं ववहारं जया जया जहिं जहिं तया तया तहिं तहि अनिस्सिओवसियंववहारमाणेसमणे निगंथे आणाए आराहएभवइ । . [भा.३८७६] बहुआगमितोपडिमं पडिवज्जइआगमो इमो विखलु ।
सव्वं वपवयणंववहारविसयत्थं ।। [भा.३८७७] खलियस्स व पडिमाए ववहारो कोत्तिसोइमंसुत्तं ।
ववहारविहिनूवापडिवज्जइसुत्तसंबंधो ।। वृ-अनन्तरसूत्रेप्रतिमाभिहितातांचप्रतिमांप्रतिपद्यतेबह्वागभिकः अयमपिपञ्चविधोऽपिव्यवहारः खल्वागमः ततआगमप्रस्तावात्प्रतिमासूत्रानन्तरं व्यवहारसूत्रमवादि,सध्वेवत्यांदिवाशब्दः सम्बन्धस्य प्रकारान्तरोपदर्शने सर्वं प्रवचनं प्रावचनिकश्च व्यवहारविषयस्थं व्यवहारविषयान्तर्गतमतोऽवश्यं व्यवहारोवक्तव्य इतिव्यवहारसूत्रम्, अथवा प्रतिमायां स्थितस्य प्रतिमायाः स्खलितस्यको व्यवहारः किंकर्तव्यमितिप्रश्नमाशंक्यसव्यवहारः पञ्चविध इत्यादिकमिदंसूत्रमुपन्यस्तं, यदिवानन्तरसूत्रेप्रतिमाः प्रतिपद्यते इत्युक्तं ताश्च प्रतिपद्यते व्यवहारविधिज्ञो नेतर इति प्रतिमासूत्रादनन्तरं व्यवहारसूत्रस्य सम्बन्धः । सूत्राक्षरसंस्कारः सुप्रतीतो, विशेषव्याख्यांतुभाष्यकृत्करिष्यति । तत्र तत्थ आगमे सिया आगमेन व्यवहारंपट्ठवेज्जा' इत्यादि अस्य व्याख्यामाह[भा.३८७८] सोपुन पंचविगप्पो आगमसुय आणधारणाजीए।
सेतंमि ववहरते उप्परिवाडी भवे गुरुगा ।। वृ- स पुनर्व्यवहारः पञ्चविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा आगमः श्रुतमाज्ञा धारणा जीतमिति । तत्र सति आगमादौ व्यवहारे यदि उत्परिपाट्या उत्क्रमेण व्यवहरति तदा प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । इयमत्र भावना, आगमे विद्यमाने यद्यन्येन सूत्रादिना व्यवहरति तदा चतुर्गुरुकं, यदा पुनरागमो न विद्यते तदा श्रुतेन व्यवहर्तव्यम् श्रुते विद्यमाने यद्याज्ञादिभिर्व्यवहरति तदा चतुर्गुरुकं प्रायश्चित्तं, यदा श्रुतमिति न विद्यते तदा आज्ञया व्यवहर्तव्यम् आज्ञायां विद्यमानायां यदि धारणया प्रस्थापयति तदा चतुर्गुरुकं, आज्ञाया अभावधारणयाव्यवहर्तव्यंयदिपुनर्धारणायांसत्यांजीतेनव्यवहरतितदाचतुर्गुरुकं,धारणाया अभावे जीतेन व्यवहर्तव्यमिति । तत्र से तत्थ आगमे सिया' इत्यादिकस्य सूत्रावयस्यायमर्थः । तत्र तस्मिन् व्यवहारपञ्चकमध्ये से तस्य साधोरागमः स्यात्तर्हि आगमेन व्यवहारं प्रस्थापयेत् । व्यवहारेनिश्शेषः सूत्रादिभिरेतदेवाह[भा.३८७९] आगमव्यवहारी आगमेन ववहरेइ सो न अन्नेणं ।
नहि सूरस्सपगासंदीयपगासो विसेसेइ ।। वृ- स आगमव्यवहारी आगमेन व्यवहरति नान्येन श्रुतादिना, तस्य ततो हीनत्वादेतदेव प्रतिवस्तूपमया दर्शयति, न हि सूर्यस्य प्रकाशं दीपप्रकाशो विशेषयति, न सूर्यप्रकाशात् दीपप्रकाशोऽधिकतरः किन्तु हीन इत्यर्थः । एवमिहापि यादृशी विषय आगमस्य नैतादृशः शेषाणां
E
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः- १०, मूल - २५१, [भा. ३८७९]
४१७
व्यवहारमिति; आह-यस्मिन् काले गौतमादिभिरिदं सूत्रं कृतं 'बबहारे पञ्चविहे पन्नत्ते' इत्यादि तदा आगमो विद्यते ततः किं कारणभाज्ञादयोऽपि सूत्रे निबद्धाः । अत्राह
[भा. ३८८० ]
सुत्तमनागयविसयं खेत्तं कालं च पप्प ववहारो । होर्हिति न आइल्ला जातित्थं ताव जीतो उ ।।
वृ- सूत्रमनागतविषयं भविष्यति स तादृशः कालो यस्मिन्नागमो व्युच्छेत्स्यति ततः शेषैर्व्यवहारैर्व्यवहर्तव्यं । तत्रापि व्यवहारः क्षेत्रं कालं च प्राप्य यो यथा संभवति तेन तथा व्यवहरणीयमिति । किमुक्तं भवति ? यस्मिन् यस्मिन् काले यो यो व्यवहारो व्यवच्छिन्नो अव्यवच्छिन्नो वा तदा तदा प्रागुक्तेन क्रमेण व्यवहर्तव्यं तथा यत्र यत्र क्षेत्रे युगप्रधानैराचार्यैर्या या व्यवस्था व्यवस्थापिता तया अनिश्रोपश्रितं व्यवर्हतव्यम् । अन्यच्चाद्याश्चत्वारो व्यवहारा न यावत्तीर्थे च भविष्यन्ति जीतस्तु व्यवहारो यावत्तीर्थं तावद्भवितेति जीतोपादानम् । सम्प्रति 'आणाए आराहेइ' इत्यस्य - व्याख्यानमाह
[भा. ३८८१ ]
वृ- आज्ञा द्विविधा-द्रव्ये भावे च द्रव्ये राजादीनामाज्ञा, भावाज्ञा खलु श्रुतं जिनवराणां तत्र सम्यक् पञ्चविधान्यतमेन व्यवहारेण प्रागुक्तनीत्या व्यवहरन् तस्या आंज्ञाया आराधको भवति तदेवं व्याख्याता आज्ञा । सांप्रतमाराधनामाह
[भा. ३८८२]
दव्वे भावे आणा खलु सुयं जिनवराणं । सम्मं ववहारमाणो उतीह आराहओ होति ।।
आराधना उतिविहा उक्कोसा मज्झिमा जहन्नाओ ।
एग दुगतिग जहन्नं दुतिगट्टभवा उउक्कोसा ।।
बृ- आराधना त्रिविधा- उत्कृष्टा मध्यमा जघन्या च । तत्रोत्कृष्टाया आराधनायाः फलमेको भवः, मध्यमाया द्वौ भवौ, जघन्यायास्त्रयो भवाः । अथवा यदि तद्भवे मोक्षाभावस्तदा उत्कृष्टाया आराधनायाः फलं जघन्यं संसरणं द्वौ भवौ, मध्यमायास्त्रयो भवाः, जघन्याया उत्कृष्टा अष्टौ भवाः ।
तदेवं भाष्यकृता सूत्रव्याख्या कृता । सम्प्रति निर्युक्तिविस्तरः
[भा. ३८८३] जेन यववहरइ मुनी जं पी य ववहरइ सो वि ववहारो । ववहारो तहिं वप्पो, ववहरियव्वं तु वच्छामि ।।
वृ- येन मुनिर्व्यवहरति स आगमादिव्यवहारो व्यवह्नियतेऽनेनेति व्यवहार इति व्युत्पत्तेर्यदपि य व्यवहर्तव्यं मुनिर्व्यवहरति सोऽपि व्यवहारः कर्मणि घञः समानयनात्तत्र यो व्यवहारः करणपक्षरुपः संस्थाप्यः पश्चाद्वक्ष्यत इति भावः व्यवहर्तव्यं तु वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतिआभवंते य पच्छिते ववहरियव्वं समासतो दुविहं । दोसु बि पणगं पणगं आभवणाए अहीगारो ।।
[भा. ३८८४ ]
वृ- व्यवहर्तव्यं समासतो द्विविधं तद्यथा आभवत्प्रायश्चित्तं च । तत्र द्वयोरपि आभवति प्रायश्चित्ते च प्रत्येकं पंचकं तत्राधिकारः प्रयोजनमदानीमाभावनया एष द्वारसंक्षेपगाथार्थः ।
साम्प्रतमेनामेव व्याचिख्यासुः प्रथमतो 'दोसुपि पणगं पणगं' इत्यस्य व्याख्यानमाहखेत्ते सुय सुदुक्खे मग्गे विनए य पंचहा होइ ।
[भा. ३८८५ ]
22 27
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १०/२५१
सच्चित्ते अच्चिते खेत्ते काले यभावे य ।।
वृ- आभवत्पञ्चधा पञ्चप्रकारं भवति । तद्यथा क्षेत्रे श्रुते सुखदुःखे मार्गे विनये च प्रायश्चित्तमपि पञ्चधा । सचित्ते अचित्ते क्षेत्रे काले भावे च । एष प्रतिद्वारगाथासमासार्थः । तत्र क्षेत्रे तावदाभवत् प्राह[भा. ३८८६ ] वासासु निग्गयाणं असु मासेसु मग्गणा खेत्ते । आयरियकहण साहण नयने गुरुणा य सच्चित्ते ।।
वृ- अष्टासु ऋतुबद्धेषु मासेषु विहरतां वर्षासु विषये क्षेत्रे मार्गणा भवति क्षेत्रमार्गणा, यच्च निर्गतानां साधूनां क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्य प्रत्यागतानामाचार्यस्य पुरतः क्षेत्रगुणकथनं तच्च गच्छान्तरागतप्राघूर्णिकसाधुभिराकर्ण्य निजाचार्यसमीपं गत्वा तस्य कथनं तत्र नयने प्रायश्चित्तं, तत्र गतैः सचित्ते गुह्यमाने चत्वारो गुरुकाः । साम्प्रतमेनामेव गाथां विवृणोति
[भा. ३८८७ ]
उउबद्धे विहरता वासा जोग्गं तु पेहए खेत्तं । वत्थव्वा य गता वा उव्वेक्खित्ता नियत्ता वा ।।
वृ- ऋतुबद्धे काले विहरन्त आचार्यप्रायोग्यं क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्यन्ते, वास्तव्या वा क्षेत्रप्रत्युपेक्षणायोपेत्य गता, यदि वा तस्मात् क्षेत्रान्निवृत्ताः केचित् स्वगच्छसाधव समागताः । आलोएंते सोउं साहंते अप्पणो गुरुणो । कमि होइ मासो गयाण तेसिं न तं खेत्तं ।
[भा. ३८८८ ]
वृ- ते वास्तव्या गताः क्षेत्रंप्रत्युपेक्ष्य समागताः ततो वा क्षेत्रान्निवृत्ता आचार्याणां पुरत आलोचयन्ति । क्षेत्रस्य गुणान् कथयन्ति । तत्रचान्य अन्यस्मात्प्राघूर्णकाः समागतास्ते च तान् तथा आलोचयतः श्रुत्वा गत्वा आम्मनो गुरोराचार्यस्य साहयन्ति कथयन्ति । ततो ब्रुवते यावते तत्र न तिष्ठन्ति तावद्वयं तिष्ठामः । एवं कथने तेषां प्रायश्चित्तं लघुको मासो भवति, न च गतानां तेषां तत्क्षेत्रमाभवति
[भा. ३८८९ ]
सामत्थण निज्जविए पयभेदे चेव पंथ पत्ते य ।
पणवीसादि गुरुगा गणिणो ग्गहेण वा जस्स ।
वृ- तत् श्रुत्वा यद्याचार्याः सामत्थयन्ति संप्रधारयन्ति तत्क्षेत्रं गच्छाम इति तदा तेषां प्रायश्चित्तं पञ्चविंशति दिनानि, निर्याचित्तं नाम अवश्यं गन्तव्यमिति तन्निर्नयनं तत्रलघुको मासः पदभेदे क्रियमाणे गुरुको मासः पथि व्रजतां चतुर्लघुकं, क्षेत्रं प्राप्तानां चतुर्गुरुकं, एतत् प्रायश्चित्तं गणिन आचार्यस्य यस्य चाग्रहेण ते आचार्या व्रजन्ति । तस्याप्येतदेव प्रायश्चित्तं । न च तत् क्षेत्रं तेषामाभवति । तत्र गत्वा यदि सचित्तमाददति तदा प्रायश्चित्त चत्वारो गुरुकाः । आदेशान्तरेणानवस्याप्यमचित्ते उपधिनिष्पन्नं तस्मादविधिरेष न कर्तव्यः । तथा चाह
[भा. ३८९० ]
एसा अविही भणिया तम्हा एवं न तत्थ गंतव्वं । गंतव्वं विहीए पडिलेहेऊण तं खेत्तं ।।
वृ- यस्मादेषो अनन्तरोदितो विधिर्गाथायां स्त्रीत्वं प्राकृतत्वादेवं तत्र न गन्तव्यं । किंतु विधिना क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्य गन्तव्यम् ।
[ भा. ३८९१]
खेत्तपडिलेहणविही पढमुद्देसम्भिवन्निया कप्पे ।
सव्वे व इहोद्देसे खेत्तविहाणंमि नाणत्तं ।।
वृ- क्षेत्रप्रत्युपेक्षणविधिः कल्पे कल्पाध्ययने प्रथमोद्देशे वर्णितः । स एवेह अस्मिन्नपि व्यवहारस्य
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा.३८९१]
४१९ दशमे उद्देशके द्रष्टव्यो नवरमत्र क्षेत्रविधाने क्षेत्रभेदकथने नानात्वंइहाधिकं क्षेत्रभेदकथनमित्यर्थः । [भा.३८९२] चतुगुणोववेयंतुखेत्तं होइजहन्नगं ।
तेरसगुणमुक्कोसं दोण्हंमज्झमिमज्झिमगं ।। वृ-चतुर्भिर्गुणैर्वक्ष्यमाणैरुपेतंभवति क्षेत्रंजघन्यं, त्रयोदशगुणमुत्कृष्टं, द्वयोर्जघन्योत्कृष्टयोर्मध्ये मध्यमकं । तत्र जघन्यं चतुर्गुणोपेतमाह[भा.३८९३] महती विहारभूमी वियारभूमीय सुलभवित्तीय। .
सुलभा वसहीय जहिं जहन्नगंवासखेत्तंतु ।। वृ- यत्र महती विहारभूमी भिक्षापरिभ्रमणभूमिमहती च विचारभूमिस्तथा यत्र वृत्तिर्भिक्षा सुलभा वसतिश्चसुलभातत् जघन्यं वर्षाक्षेत्रं । सम्प्रति त्रयोदशगुणानाह[भा.३८९४] चिक्खल्लपाणिथंडिल वसही गोरसजनाउले विज्जे ।
उसह निचयाहिवतीपासंडा भिक्खसज्झाए ।। वृ- चिक्खल्लत्ति यत्र प्रायो भूयान् कर्दमो न विद्यते, न च भूयांसः संमूर्छिच्छमाः प्राणा यत्र च स्थण्डिलमनापातासंलोकं, महास्थण्डिलं च ईप्सितायां दिशि, तथा यत्र प्रचुरं गोरसं, भूयान् जनः सोऽप्यतीवभद्रकः, तथायत्रवैद्याभद्रकाः,सुलभानिचऔषधानि, कुटुम्बिनांभूयांसोधान्यनिचयाः, अधिपति म राजा स भद्रकः, पाषण्डैरनपमानं, भैक्षं सुलभं तृतीयस्यां पौरुष्यां पर्याप्तं लभ्यते । अन्यास्वपिपौरुषीयु यदि कार्यं, ततोलभ्यते भिक्षा स्वाध्यायोऽपिच वसतावन्यत्रच शुध्यति । ईदृशं क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्यमवश्यमनुज्ञापयितव्यं । एतदेवाह[भा.३८९५] खेत्तपडिलेहणविही खेत्तगुणाचेव वन्निया एए ।
पेहेयव्वं खेत्तं वासो जोगंतुजंकालं ।। वृ-क्षेत्रप्रत्युपेक्षणविधिः क्षेत्रगुणाश्च एतऽनन्तरोदिता वर्णितास्तत्र कस्मिन् काले वर्षायोग्यं क्षेत्रं प्रत्युपेक्षितव्यमनुज्ञापयितव्यमत आह[भा.३८९६] खेत्ताण अनुन्नवणाजेट्ठामूलस्स सुद्धपडिवए ।
अहिगरणोमानोमा मनसंतावा नहाहंति ।। वृ-ज्येष्ठमूलस्यमासस्यशुद्धप्रतिपदिशुक्लपक्षेप्रतिपदि क्षेत्राणामनुज्ञापनाभवति । किंकारणमत आह-अहिगरणोइत्यादिअन्येपितत्राजानन्तस्तिष्ठेयुस्ततोततो द्वयोरधिकरणंभवेत,तथा स्वपक्षेभ्योऽपमानभूयात् । तथाचसतिमहान्मनःसन्तापःप्रेरितावयंपरिभूताःस्म ।इति ।अथवा कलहप्रवृत्तावयुक्तवचनैर्मनःसंतापः स्यात्तस्मात्ज्येष्ठामूलं शुद्धप्रतिपदिकर्तव्या ।तथानुज्ञापना एतदेवाह[भा.३८९७] एएहिं कारणेहिं अनागयंचेव होइअनुन्नवणा।
निगमपवेसणंमियपेहंताण विहिवुच्छं ।। वृ-एतैरनन्तरोदितैःकारणैरनागतमेवभवतिक्षेत्रस्यानुज्ञापना, सम्प्रतितेषां क्षेत्रंप्रेष्यमाणानांनिर्गमे प्रवेशे च विधिं वक्ष्यामि प्रतिज्ञातमेव करोति । [भा.३८९८] केईपुव्वं पच्छा व निगया पुव्वमतिगयाखेत्तं ।
. समसीमंतपत्ताणमग्गणातत्थिमा होइ ।। वृ-केचित्क्षेत्रत्रत्युपेक्षणायपूर्वनिर्गताः केचित्पश्चान्निर्गतास्तथाप्रवेशे पूर्वमतिगताः प्राप्ताः क्षेत्रं
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ केचित्तत्रसमकालंसीमानं प्राप्तानामियं वक्ष्यमाणामार्गणाभवति ।अनयागाथयान्यपादत्रयेणसमकं किल चतुर्भङ्गी सूचितास्ततस्तामेवदर्शयति. [भा.३८९९] पुव्वं विनिग्गतोपुवमतिगतो पुव्वनिगतोपच्छा। ..
पच्छा निग्गतोपुव्वं, तुअतिगतो दोविपच्छा वा ।। वृ-जातावकेवचनमतोबहुवचनंद्रष्टव्यंपूर्वनिर्गताः पूर्वमेव समकंप्राप्ताः १ पूर्वनिर्गताः पश्चादेकतरे प्राप्ताः २ पश्चाद्विनिर्गताः पूर्व प्राप्ताः ३ एकतरेपश्चाद्विनिर्गताः पश्चादेव च तत्क्षेत्रमतिगताः ४ । [भा.३९००] पढमभंगे इणमोउमगणा पुव्वणुन्नवे जइतु ।
तातेसि होइखेत्तं अह पुन अच्छंतिदप्पेण ।। वृ-तत्रभङ्गचतुष्टयमध्ये प्रथमके भङ्गे इयं मार्गणा भवति । यदि पूर्वमेव समकं निर्गतः पूर्वमेव च समकंतत्क्षेत्रं प्राप्तैः पूर्वमेघचसमकमनुज्ञापयन्तितदा तेषां भवतिसाधारणक्षेत्रमथपुनःसमकं प्राप्ता अपि एकतरे दर्पण तिष्ठन्ति, दर्पोनाम निष्कारणं, तदा यैः पूर्वमनुज्ञापितं तेषां तत्क्षेत्रं नेतरेषाम् । [भा.३९०१] खेत्तमतिगयामोत्ति वीसत्थजइअत्थहे ।
पच्छा गयणुन्नवए,तेसिंखेत्तं वियाहियं ।। वृ-क्षेत्रमतिगताः प्राप्ताः स्म इति यदि विश्वस्ता आसीरन्न क्षेत्रानुज्ञापनाय यतन्ते तदा आसतां पूर्वप्राप्ताः किन्तुपश्चागताः अपि येतेभ्यः पूर्वमनुज्ञापयन्ति क्षेत्रंतेषांतत्क्षेत्रं व्याख्यातं कथितम् । [भा.३९०२] गेलन्न वाउलाणंतु, खेत्तमन्नस्स नोभवे ।
निसिद्धोखमतोचेवतेन तस्सनलब्भते ।। वृ- ग्लानत्वेन आकुलानां पूर्वं समकं प्राप्तानामपि समकं पूर्वं वानुज्ञापनमभूत्तदा कारणे स्थितत्वात्तेषामाभवतितत्क्षेत्रमन्यस्य पूर्व प्राप्तपूर्वानुज्ञापकस्य वा, तथा क्षपको निष्कारणे क्षेत्रप्रत्युपेक्षणाय न प्रवर्तयितव्यो निषेधात्तेनाकारणेन तस्य क्षपकस्य यत्क्षेत्रं तेन क्षपकेणयदनुज्ञापितं क्षेत्रमित्यर्थः तत्तैर्न लभ्यते, किन्तुयैः पश्चादप्यागतैरनुज्ञापितंतेषांतत्क्षेत्रं, अथकारणे क्षेत्रप्रत्युपेक्षणाय क्षपकः प्रवर्तितस्तदातेनानुज्ञापितं तेलभन्तेक्षेत्रं,तथाक्षपकस्यपारणकेव्याकुलाइतिनानुज्ञापयन्ति । तदा न तेषां तत्क्षेत्रं, किन्तु यैरनुज्ञापितं तेषामिति तदेवं गतः प्रथमो भङ्ग । सम्प्रति द्वितीयं तृतीयं च भङ्गमधिकृत्य विवक्षुरिदमाह- [भा.३९०३] पुव्वविनिग्गया पच्छा, पविठ्ठा पच्छा यनिग्गया।
पूव्विं कयरेसिंखेत्तं, तत्थ इमामग्गणा होइ ।। वृ- पूर्वं विनिर्गताः पश्चादन्यापेक्षयाक्षेत्रे प्रविष्टाः,अपरेपश्चाद्विनिर्गता अन्यापेक्षयां पूर्वं प्रविष्टाः, कतरेषां तेषांक्षेत्रं भवतिमार्गणा । तमेवाह[भा.३९०४] . गेलन्नादीहिंकज्जेहिंपच्छाइंताण होतिखेत्तंतु ।
- निक्कारण ठिया ऊपच्छातिता उनलभंति ।। वृ-पूर्वं विनिर्गताःसन्तोयदिग्लानादिभिः कारणैः पश्चादागच्छन्तितदातेषांपश्चादतियंतामागच्छतां भवति क्षेत्रं । अथ निष्कारणं यत्रतत्र वा स्थितास्तेन पश्चात् आगतास्तदा ते पश्चादागच्छतो न लभंते क्षेत्रम्, गतो द्वितीयभङ्गस्तृतीयमधिकृत्याह
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२१
उद्देशकः-१०, मूल - २५१, [भा. ३९०५] [भा.३९०५] पच्छविनिगओविहु दूरासन्ना समाव अद्धाणा ।
सिग्धगती उसभावा पुव्वं पत्तोलभतिखेत्तं ।। वृ-गाथायामेकवचनं स्पर्धकस्वाभ्यपेक्षया पश्चाद्विनिर्गतोऽपिहुनिश्चितं दूरात् आसन्नात् समाद्वा स्वभावात्शीघ्रगतिरितिं कृत्वा पूर्वप्राप्तस्तदा स लभतेक्षेत्रम् । [भा.३९०६] अह पुन असुद्धभावो गतिभेदंकाउ वच्चती पुरतो ।
माएएगच्छंती पुरओताहेनलभति ।। वृ-अथ पुनर्मा एत अन्ये पुरतो गच्छन्ति यास्यन्तीति एवमशुद्धोभावो गतिभेदे कृत्वा पुरतो याति तदासपुरोगाम्यपिन लभते क्षेत्रंभावस्याशुद्धत्वात् । [भा.३९०७] समयंपिपत्थियाणंसभावसिग्धगतिणोभवे खेत्तं ।
एमेवय आसन्ने, दूरठाणीणजोएति ।। वृ-समकमपि विवक्षितान् प्रस्थितानां मध्ये यः स्वभावशीघ्रगतिः सन् पुरतो याति तस्य तत्क्षेत्रं एवमासन्ने आसन्नाध्वनीतोदूराध्वनतो वा यः पुरतः समागच्छति अनुज्ञापयतिचसलभते क्षेत्रम्[भा.३९०८] अहवा समयंपत्ता, समयंचेव अनुन्नवितेदोहिं ।
साहारणंतुतेसिंदोण्हविवग्गाणतंहोइ ।। वृ-अथवा आसन्नात्दूरात्समाद्वाअध्वनःसमकमेवतत्क्षेत्रप्राप्ताःसमकमेवद्वाभ्यामपिवर्गाभ्यां तत् क्षेत्रमनुज्ञापितं तदा तयोर्द्वयोरपि वर्गयोः साधारणं तत् क्षेत्रं, गतस्तृतीयो भङ्गश्चतुर्थे तु भङ्गे यदि पूर्वप्रविष्टैः सह समकमनुज्ञापितं तदा साधारणं अथ पश्चात्प्राप्तैरपि पूर्वमनुज्ञापितं तदा तेषामिति । तदेवमुक्ता चतुर्भङ्गिकी,सम्प्रति समसीमंतूपत्ताण' इत्येतद्व्यानमाह[भा.३९०९] अहवासमयंदोहि विसीमंपत्ताउतत्थ जेपुट्विं ।
अनुजाणावे तेसिनजे उदप्पेणअच्छंति ।। वृ-अथवेतिप्रागुक्तापेक्षया प्रकारान्तरे द्वावपि वर्गौ समकंसीमानं प्राप्तौ तत्रये पूर्वमनुज्ञापयन्ति तेषां तत्क्षेत्रं, न ये दर्पण निष्कारण मेवमेव तिष्ठन्ति तेषामिति, सीमाग्रहणद्वारगाथायामुद्यानादीनामुपलक्षणंतेन तद्विषयामपिमार्गणामाह- .. [भा.३९१०] उज्जानगामदारेवसहिं पत्ताण मगणा एवं ।
समयमणुन्नेसाहारणंतुतेन लभंतिजे पच्छा ।। वृ- उद्यानं ग्रामद्वारं ग्रामग्रहणं नगरादीनामुपलक्षणं तथा वसतिंसमकं प्राप्तानामेवमुक्तप्रकारेण मार्गणा कर्तव्या ।तामेव दर्शयति । यदिसमकमनुज्ञापयन्तिततःसाधारणं, ये पुनः पश्चादनुज्ञापयन्ति तेनलभन्ते। [भा.३९११] तेपुन दोन्नी वग्गा गणिआयरियाणंहोज्ज।
दोण्हंगणिणंय होइज्जदोण्हंतुआयरियाणं ।। वृ-तौपुनर्बीवर्गों द्वयोर्गण्याचार्ययोर्भवेतां,गणी नामात्रवृषभः एको वर्गोवृषभस्यापरआचार्यस्य, . अथवा द्वयोगणिनोर्यदिवा द्वयोराचार्ययोझैववितितत्रेयं मार्गणा[भा.३९१२] अच्छंतिसंथरेसव्वे गणीनीतिअसंथरे ।
जत्थतुल्लाभवे दोवी तत्थिमा होतिमग्गणा ।।
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
व्यवहार- छेदसूत्रम् - २- १०/२५१
वृ-यदि तत्र क्षेत्रं संस्तरणं तदा सर्वेऽपि तिष्ठन्ति । अथ सर्वेषामसंस्तरणं तदा असंस्तरणे गणी वृषभो निर्गच्छति आचार्यस्तिष्ठति । अथ द्वावपि वर्गो तुल्यौ द्वावपि गणिनौ द्वावप्याचार्यो वा तदा तत्रेयं भवति मार्गणा । तामेवाह
[भा. ३९१३]
निष्पन्न तरुण सेहे जुंगिय पायच्छिनासकरकन्ना । एमेव संजतीणं नवरं बुड्ढी नाणत्तं ।।
वृ- एकस्य निष्पन्नपरिवार एकस्यानिष्पन्नो यस्य निष्पन्नः स गच्छतु इतरस्तिष्ठतु, अथ द्वयोरपि परिवारो निष्पन्नः केवलमेकस्य तरुण एकस्य वृद्धः वृद्धास्तिष्टन्तु इतरे गछन्तु, अथ द्वयोरपि तरुणा वृद्धा वानवरमेकस्य शैक्षा अपरस्य चिरप्रव्रजिताः तत्र ये चिरप्रव्रजितास्ते गच्छन्तु इतरे तिष्ठन्तु, अथ द्वयोरपि शैक्षाश्चिरप्रव्रजिता वा, केवलमेकस्य जुङ्गितपादाक्षिनाशाकरकर्णा, अपरस्याजुङ्गितास्तत्र जुङ्गितास्तिष्ठन्त्वितरे गच्छन्तु, अथ द्वयोरपि जुङ्गितास्तत्र ये पादजुङ्गितास्ते तिष्ठन्त्वितरे गच्छन्तुः, सम्प्रति संयतीनां प्रवर्तिन्या अभिषेकायाश्च मार्गणा कर्तव्या । ततस्तामाह एवमेव अनेनैव प्रकारेण संयतीनां मार्गणा कर्तव्या, नवरं वृद्धासु नानात्वं तच्चेदं तरुणीवृद्धानां तरुण्यस्तिष्ठन्ति वृद्धा गच्छन्ति, शेषं तथैव । सम्प्रति संयतानां संयतीनां च समुदायेन मार्गणां करोति
[ भा. ३९१४]
समणाण संयतीणय समणी अच्छंति नेति समणा उ । संजोगे वि य बहुसो अप्पाबहुअं असंथरणे ।।
वृ- श्रमणानां संयतीनां चैकत्रस्थानेऽवस्थितानामसंस्तरणे श्रमण्यस्तिष्ठन्ति निर्गच्छन्ति श्रमणाः, संयोगे च बहुशः प्रवर्तमानेष्वसंस्तरणेऽल्प बहुपरिभाव्य वक्तव्यम् । तथैव यत्र संयता जुंगिताः श्रमण्यो वृद्धास्तत्र जुंगितास्तिष्ठन्ति श्रमण्यो निर्गच्छन्ति । एवं गुरुलाघवं परिभाव्यं स्वबुद्ध्या भावनीयं । सम्प्रति क्षेत्रिकाक्षेत्रिकाणां संस्तरणयोर्मार्गणां करोति ।
[भा. ३९१५]
एमेव भत्तसंतुठा तस्सालंभंमि अप्पभू निंति । जुंगियमादीएसु य वयंति खेत्तीण ते तेसिं ।।
वृ- एवमेव अनेनैव प्रकारेण क्षेत्रिकाक्षेत्रिकाणमपि संस्तरणेऽसंस्तरणे च भावनीयं । तच्चैवं यदि संस्तरणं तदा क्षेत्रिका अपि तिष्ठन्तु अक्षेत्रिका अपि नवरमक्षेत्रिका भक्तसंतुष्ठास्तिष्ठन्तु । सचित्तमुपधिं च न लभन्ते 'तस्साल्लभंमित्ति' तस्य भक्तस्य अलामे असंस्तरणे इत्यर्थः । अप्रभवोऽक्षेत्रिका निर्गच्छन्ति । अथाक्षेत्रिका जुङ्गिता आदिशब्दादजङ्गमावा, तदा तेष्वक्षेत्रिकेषु जुङ्गितादिषु क्षेत्रिणो व्रजन्ति जुङ्गितादयस्तिष्ठन्तु येषां च सम्बन्धिनस्ते जुङ्गिता वृद्धा वा न तेषां तत्क्षेत्रमाभवति उपलक्षणमेतत् । तेनादेशिनां कुडुकादीनां च नाभवति क्षेत्रम् ।
[भा. ३९१६ ]
पत्ताण अनुन्नवणा सारूविय सिद्धपुत्त सन्नी य । भोईय महयर न्नाविय निवेयण दु गाउयाई ।। सग्गामसन्नि असति पडिवसभे पल्लिए व गंतूणं । अम्हं रुइयं खेत्तं नायं खु करेह अन्नेसिं । ।
[भा. ३९१७]
वृ- क्षेत्रप्रत्युपेक्षकाणां यत्र वर्षारात्रः कर्तव्यस्तत् क्षेत्रं प्राप्तानामनुज्ञापना भवत्यमीषां कर्तव्या ताने वाह- सारूपिकसिद्धपुत्रौ प्रागभिहितौ संज्ञिनो गृहीतानुव्रतदर्शनश्रावकाः भोजिको ग्रामस्वामी महत्तरा ग्रामप्रधानाः पुरुषा नापिता नखशोधका वारिका इत्यर्थः, एतेषामनुज्ञापना कर्तव्या यथा वयमत्र
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ३९१७]
- ४२३ वर्षारात्रंकर्तुकामास्तद्यथान्येकेचित्साधव आगच्छेयुस्तदा तेषामेतत्यूयं कथयतेति दुगाउयाइं चेत्यादि यदि तत्र स्वग्रामे संज्ञी श्रावको न विद्यते तदा द्वे गव्यूते गत्वा प्रतिवसमे अन्तरपल्ल्यां वा गत्वा यदि श्रावकोऽस्तिततस्तस्य निवेदना कर्तव्या । यथास्माकमिदंरुचितं क्षेत्रमेतत्ज्ञातमन्येषांकुरुतेति । [भा.३९१८] जयणाए समणाणंअनुन्नविता वसंतिखेत्तबहिं ।
वासावासट्टाणं आसाढेसुद्धदसमीए ।। - वृ- यतनया सारूपिकादिकं सन्तमनुज्ञाप्य क्षेत्रस्य बहिर्वसन्ति वर्षावासस्थानं पुनराषाढे शुद्धदशम्यां । सम्प्रतिजयणाए इत्यस्य व्याख्यानमाह[भा.३९१९] सारूवियादि जयणा अन्नेसिं वावि साहए बाहिं ।
बाहिंवा विठियासंता पायोगंताधिगेण्हए ।। वृ- सारूपिकादीनामन्येषां वा यत्साधयति कथयति एषा यतना इयं च प्रागेवोक्ता । अथवा पूर्वगाथाप्रथमार्धस्यैवंव्याख्या-सन्तंसारूपिकादिकमनुज्ञाप्यक्षेत्रस्यबहिर्यतनयावसन्ति । तत्रतामेव यतनामाह-बहिर्वापिस्थितास्तत्र वर्षाप्रायोग्यमुपधिंगृह्णन्ति उत्पादयन्तितच्चैवंसंघाटकाः सर्वासुदिक्षु प्रत्यासन्नंप्रेक्षन्ते । एकैकश्चसङ्घाट आत्मनः परिपूर्णमुपधिमुत्पादयति । एकस्यचजनस्याधिकस्येति। [भा.३९२०] दोएहंजतो एगस्सा निप्पज्जइतत्तियंबहिठियाओ ।
दुगुणप्पनुवासबहिंसंथरेपल्लिंचवज्जति ।। वृ-द्वयोरूपधिर्यस्मादेकस्यान्यस्य निष्पद्यते उपधिरात्मनश्च संघाटस्य तदपेक्षया द्विगुणस्तावन्मात्रमुपधिं वर्षायोग्यं सर्वासु दिक्षुः बहिःस्थिता उत्पादयन्ति यदि पुनः संस्तरन्ति तदा बहिः प्रतिवृषभग्रामान्अन्तरपल्लींचवर्जयंतिनतत्र गच्छन्ति[भा.३९२१] उच्चारमत्तगादी छारादी चेव वासपाउगं ।
संथार फलगसेज्जातत्थ ठिया चेवनुन्नवणा ।। वृ-तथा तत्र बहिः स्थिता एव उच्चारमात्रकादि आदिशब्दात् प्रश्रवणमात्रकपरिग्रहस्तथा क्षारादि आदिशद्वात् डगलगादिपरिग्रहः वर्षाप्रायोग्यं तथा संस्तारकफलकशय्या अनुज्ञापयति । अथ कस्मासर्वेषां सारूपिकादीनामनुज्ञापना क्रियते ? उच्यते एकस्य कथिते कदाचित्सोऽसद्भूतः स्यात्ततोऽनुज्ञापितमननुज्ञापितमेव जायते,सर्वेषांपुनः कथितेयदिकेचिदसद्भूतीभवन्तितदेतेयेशेषाः सन्तस्ते अन्येषां साधूनामागतानां कथयन्ति । ते च बहिस्तिष्ठन्ति, प्रतिवृषभे अंतर पल्लयां वा तत्र यांन भोक्ष्यन्ते। [भा.३९२२] पुन्नो यतेसिंतहिमासकप्पे, अन्नंच दूरेखलुवासजोगं ।
ठायंतितो अंतरपल्लियाए, जंएस काले य नभुंजिहत्ती ।। वृ- पूर्णः खलु तेषांतत्र वर्षाप्रायोग्यतया संभावित क्षेत्रेऽथवा आषाढशुद्धदशमी । अन्यच्चापि दूरे अन्यच्च वर्षाकालयोग्यं क्षेत्रं दूरे तत्र आषाढशुद्धदशमी प्रविक्षणार्थं यामेष्यति काले न भोक्ष्यन्ते तस्यामन्तरपल्ल्यामुपलक्षणमेतत्प्रतिवृषभेवाग्रामे तिष्ठन्ति । अत्रआषाढशुद्धदशम्यांवर्षायोग्येक्षेत्रे समागच्छन्ति । [भा.३९२३] संविग्गबहुलकाले एसा मेरा पुरा य आसीय ।
इयरबहुले उसंपइपविसंति अनागयंचेव ।।
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१ · वृ- एषा मर्यादा पुरा संविग्रबहुले काले आसीत् । सम्प्रति इतरबहुले पार्श्वस्थादिबहुले अनागतमेव प्रविशन्ति । किं कारणमत आह[भा.३९२४] पेहिए नहुअन्नेहिं पविसंता यपठिया ।
इयरे उकालमासज्जपल्लेजा परिवड्डिया ।। वृ-अन्यैः प्रेक्षितक्षेत्रेनहुनैवायतार्थिनोमोक्षार्थिनः प्रविशन्ति, इतरेतुपार्श्वस्थादयः कालमासाद्य परिवर्धिताः पूर्वप्रत्युपेक्षितक्षेत्रानपि प्रेरयेयुस्ततोऽनागतमेव प्रविशन्ति । तत्रार्थे कल्पितमुदाहरणमाह
रुनंतगराहारंवएहिं कुसुमसुयंतेहिं ।
उज्जान पडिसवत्तीहिंवत्थूला हिवयंतीहिं ।। वृ-तगराहारेआम्रकास्तगराहाराम्रकास्तैराम्रोद्यानप्रतिसपत्नैर्बत्थूलैः वृतिकरणायस्थाप्यमानैगार्थायां स्त्रीत्वंप्राकृतत्वात् वयमाच्छदिताइतिहेतोः कुसुमाश्रुभिर्मुच्यमानैः रुदितम् । इयमत्रभावना तगराहारे पूर्वं बहव आम्रा आसीरन् स्तोका वत्थूलास्ततो लोकेन वत्थुलानाच्छिद्य तैराम्रोद्यानस्य वृत्ति कृतास्तत्र बब्बूलफलपतनतो बब्बूला जातास्तैः परिवर्धमानैः शालिसस्यमिव तृणैराम्रा विनाशितास्तत उत्प्रेक्षितमाम्रोद्यानप्रतिसपत्नैर्बब्बूलैर्वृत्तिकरणाय स्थाप्यमानैर्वयमाच्छादिता नूनमेतैरिति कुसुमाश्रुमोक्षणेनानैरुदितमितिअत्रोपनयमाह । [भा.३९२६] एवं पासत्थमादी उकालेण परिवड्डिया।
पेलेज्जा माइठाणेहिंसोच्चाहीतंइमे पुनो ।। वृ-एवं आम्रस्थानीयान्वत्थूलस्थानीयाः पार्श्वस्थादयः कालेनपरिवर्धिताःसंतोमातृस्थानःप्रेरयंति, किं विशिष्टाः पार्श्वस्थादय इत्याह[भा.३९२७] सोच्चा उड्डी अनापुच्छा, मायापुच्छा जयट्टिते ।
अजयट्ठिएभंडतेततिए समणुन्नयादोएहं ।। वृ- एके श्रुत्वाउपेत्य समागताः अपरेअनापृच्छाःसमाययुरथवामायापृच्छाः एतेद्वयेऽप्ययतस्थिता स्तृतीयायतस्थितास्तत्राद्यानांद्वयानांभण्डमानानांकलहयतांगाथायांसप्तमीषष्ठ्यर्थेबहुवचनेएकवचनं प्राकृतत्वान्न किंचिदाभाव्यं । तृतीये यतस्थिते समनोज्ञता साधारणं क्षेत्रमेष द्वारगाथासमासार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुःप्रथमतः सोच्चा उड्डीति पदंव्याख्यानमति । [भा.३९२८] गुरुणो सुंदरखेत्तंसाहतंसोच्च पाहुणो ।
नएज्ज अप्पणो गच्छं । एसआउट्टिया ठितो ।। वृ- गुरोराचार्यस्यात्मीयस्व क्षेत्रं प्रत्युपेक्ष्य समागतैः सुदन क्षेत्रमिति कथ्यमानं श्रुत्वा प्राधूर्णिक आत्मनो गच्छंतत्र नयति । एष श्रुत्वा उपेत्य स्थित उच्यते । सम्प्रत्यनापृच्छां चदर्शयति । [भा.३९२९] . पेहितमपेहितंवा ठायइ अन्नो अपुच्छियं खेत्तं ।
गोवालवत्थवाले पुच्छइ अन्नो उदुपुच्छी ।। वृ-प्रेक्षितमिदंक्षेत्रमन्यैरप्रेक्षितंवेत्यन्योऽनापृच्छय तिष्ठतिअन्यः पुनर्दुःपृच्छीयेन किमपिजानते तान् गोपालवत्सपालान्पृच्छतिअन्यैरिदं क्षेत्रप्रत्युपेक्षितं किंवा नेति ।
[भा.३९३०] अविहिठिया उदोवेते ततिओ पुच्छिउं विहीए ठितो ।
.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ३९३० ]
सारुवियमादि काउं वितन्नेहिं न पेहियं ।। तं तु वीसरियं तेसिं पउत्था वावि तेभवे । खेत्तिओ य तहिं पत्तो तत्थिमा होइ मग्गणा ।।
४२५
[भा. ३९३१]
वृ- तावनन्तरोदितौ द्वावपि श्रुत्वोपेत्य स्थितोऽनापृच्छया मायापृच्छया च स्थित इत्येवं लक्षणावविधिस्थितौ, तृतीयः पुनः सारुपिकभादि कृत्वा सूत्रोक्तेन विधिना पृष्ट्वा स्थितः । यतस्तेषां सारूपिकादीनां यत् पूर्वैरनुज्ञापितं तत् विस्मृतम् । अथवा येऽनुज्ञापितास्ते प्रोषिता अभवन् । अन्येच स्वरूपं न जानते ततस्ते ब्रुवते अन्यैर्न प्रेक्षितमिदं क्षेत्रमिति येन च पूर्वसंघाटकप्रेक्षणेन क्षेत्रं प्रत्युपेक्षितं स क्षेत्रिकसूत्रप्राप्तस्तत्रेयं वक्ष्यमाणा भवति मार्गणा । तामेवाह
[भा. ३९३२]
आउट्टिताठितो जे न तस्स नामपि नेच्छिमो ।
अणापुच्छिय दुप्पुच्छी भंडते खेत्तकारणा ।।
वृ तत्रय उपेत्य स्थितस्य नामापिनेच्छामः । सर्वथा सर्वज्ञाज्ञा प्रतिकूलतया दुर्गृहीतनामधेयत्वात् । यस्त्वनापृच्छी दुः पृच्छी वा तौ द्वावपि क्षेत्रकारणेन भण्डीते कलहं कुरुतः ।
[भा. ३९३३]
अहवावि दोवि भंडते जयणाए ठिएणते ।
खेत्तितो दोवि जेउण भत्तं देह न उग्गहं ।।
वृ- अथवा द्वावपि तौ यतनास्थितेन सह भण्डते ततो व्यवहारे जाते क्षेत्रिकः सूत्रोक्तेन विधिना तौ जित्वा तयोर्मक्तं ददाति, अनुजानाति नत्ववग्रहं सचित्तमुपधिं वा नानुजानातीतिभावः । तइयाण सयं सोच्चा सड्ढादी एव पुणियं । होइ साहारणं खेत्तं दितो खमएण ऊ ।।
[भा. ३९३४ ]
वृ- तृतीयानां यतनास्थितानां तद्वचनतः क्षेत्रिकः स्वयं श्रुत्वा श्राद्धादीन्वा पृष्ट्वा ज्ञातं स्वरूपं यथा पृष्ट्वा विधिनैते स्थिता इयमत्र भावना क्षेत्रिकेण यतना स्थिता अपि पृष्टाः किं भवन्तोऽत्र स्थितास्तेऽवादिपुर्वयमत्र पृष्ट्रा स्थिताः परं न केनापि कथितं यथान्यैरनुज्ञापितमिदं क्षेत्रमिति ततस्तेन क्षेत्रिकेण श्राद्धादयः पृष्टास्तेऽप्यूचुर्यतो युष्माभिरनुज्ञापितं तदस्माकं विस्मृतं, यदि वा वयं प्रोषिता अभूमयेऽप्येतैरनुज्ञापितास्तैरप्यस्माकं कथितं यथैतैर्वयमनुज्ञापिता इति, एवं तेषां यथास्थिते स्वरूपे ज्ञातेसाधारणमुभयेषां भवतिक्षेत्रं, विधिना पृच्छातो यतनास्थितानामपि शुद्धत्वात्, अत्रदृष्टांतः क्षपकेण पिंडनियुक्तिप्रसिद्धेन यथा पायसक्षपको विधिना शुद्धं गवेषयन् आधाकर्मण्यपि शुद्धस्तथा इमे यतना स्थिता अपि एतदेवाह
[भा. ३९३५ ]
सुद्धं गवेसमाणो पायसखमतो जहा भवे सुद्धो ! तह पुच्छिउठायंता सुद्धा उभवे असढभावा ।।
वृ- यथा पायसस्य क्षीरान्नस्य प्रतिग्राहकः पायसक्षपकः शुद्धं गवेषयन् आधाकर्मण्यपि पायसे गृह्यमाणे शुद्धस्तथा विधिना पृष्ट्वास्तिष्ठन्तोऽशठभावाः शुद्धा भवन्ति । अत्रैव प्रकारान्तरमाहअतिसंथरणे तेसिं उवसंपन्ना उ खेततो इयरे ।
[ भा. ३९३६ ]
अविहिठिया उदोवी अहवा इमा मग्गणा अन्ना ।।
वृ- अतिसंस्तरणे संस्तरणातिक्रमेण तेषां क्षेत्रिकाणामितरे यतना स्थायिनः क्षेत्रत उपसम्पन्ना द्वौ पुनः प्रागुक्तावाविधिस्थितौ तेषामथवा इयमन्या मार्गणा तामेवाह
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ [भा.३९३७] पेहेऊणं खेत्ते केईण्हाणादिगंतुतुसरणं ।
पुच्छंताणकहती अमुगत्थ वयं तुगच्छामो ।। वृ-केचित्साधवीवर्षारात्रयोग्यं क्षेत्रप्रत्युपेक्ष्यानुज्ञाप्यचेदंचिन्तयन्ति, यथाऽत्रप्रत्यासन्नेषुस्थानेषु समन्ततो बहवो गच्छाः क्षेत्राणि च वर्षाप्रायोग्चाणि तत्र प्रचुराणिनसन्ति, समासन्नश्च वर्षाकालस्ततो माकेचिदन्येऽजानन्तोऽत्रतिष्ठेयुरितिस्रानादिसमवसरणेसर्वेऽपि मिलिताभविष्यन्तीतितत्रगत्वासर्वेषां विदितं कुर्मः । एतच्चिन्तयित्वा तदनन्तरं स्नानादिसमवसरणं गत्वा तेषां पृच्छतां कथयन्ति अमुकत्र वयंवर्षाकरणाय गच्छाम इति । [भा.३९३८] घोसणयसोच्चसन्निस्य पच्छिणा पुवमतिगए पुच्छा।
पुव्वठितेपरिणतेएत्थभणंतेन से इच्छा ।। वृ- प्रागुक्तं घोषणां श्रुत्वा कोऽपि धर्मकथालब्धिसम्पन्नो धर्मश्रद्धिकास्तत्र श्रावका भूयांसः तिष्ठन्तीति परिभाव्य निर्मर्यादस्तत्र पूर्वतरं गतो गत्वा च संज्ञिनः संज्ञिवर्गस्य प्रेक्षणा संस्तवधर्मकथादिभिरात्मीकरणंततः पश्चादागताः क्षेत्रिकास्तैःस पृष्टोयुष्माकमग्रेकथितंततःकस्मादिहत्वमागतः सतृष्णीक आसीत् । तत क्षेत्रिकैरुक्तंगच्छत यूयं, सम्प्रत्यपि श्रावकवर्गश्चतस्मिन् पूर्वस्थितेपरिणत आसीत् ततः पश्चात् ब्रूते मा निर्गच्छतु वयं द्वयोरपि वर्तिष्यामहे । अत्र यत् क्षेत्रिकाणामाभवति । नसे तस्य निर्मर्यादस्य वा इच्छा प्रभवंति । साम्प्रतमिमामेव गाथां व्याचिख्यासुः प्रथमतो घोषणकं भावयति[भा.३९३९] बाहुल्ला संजयाणं उवग्गोयावि पाउसे।
ठियामो अमुगेखेत्ते घोसण नोन्नसाहणं ।। वृ- संयतानां समन्ततः प्रत्यासन्नेषु बाहुल्यात् उपाग्रश्चातिप्रत्यासन्नश्च अपिशब्दादन्यानि च वर्षाप्रायोग्याणि क्षेत्राणि नसन्ति ततोमा अन्ये प्रविशन्त्वितिस्नानादिसमवसरणेघोषणादिमन्योन्यकथनं कृतवन्तो यथा वयममुकक्षेत्रे स्थिताः स्म इतिघोषणस्यैव प्रकारान्तरमाह[भा.३९४०] विभिज्जतेचतेपत्ता, हाणादीसुसमागमो।
पहुप्पत्तेयनोकाले सन्नाघोसणयं ततो । वृ-साधूनां स्नानादिषुसमागमे यो यतआगतः सतत्रसंस्थितस्ते च विवक्षिताः क्षेत्रमनुज्ञाप्यतत्र प्राप्तास्तत्र यदेकैकगच्छस्य समीपे गत्वा क्रमेण कथ्यते तदा कालो न प्राप्यते उत्सूरस्य भवनात्ततो ये सङ्घसमवायाः चैत्याद्वा संप्रस्थितास्तान् आसन्नान् कृत्वा मेलापके मेलयित्वा महता शब्देन घोषणकं कुर्वते । यथा शृणुत साधवोऽस्माभिरमुकं क्षेत्रं वर्षानिमित्तमनुज्ञापितमिति सोच्चा सन्निसेत्यादि व्याख्यानार्थमाह[भा.३९४१] दानादिसड्ड कलियं सोऊण तत्थ कोइगच्छेज्जा ।
रमणिज्जं खेत्तंतियधम्मकहालद्धिसंपन्नो ।। वृ- तत् घोषणकं श्रुत्वा कोऽपि धर्मकथालब्धिसम्पन्नो दानादिप्रधानश्राद्धकलितं तत् रमणीयं क्षेत्रमिति कृत्वातत्रगच्छेत्[भा.३९४२] संथव कहाहि आऊट्टिऊण अत्ती करेइतेसड्ढे ।
तेवि यतेसु परिनया इयरेवि तेहिं अनुपत्ता ।।
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२७
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ३९४२] - वृ- संस्तवेन धर्मकथाभिश्च तान् श्राद्धान् आवर्त्य आवर्ण्य आत्मीकरोति तेऽपि च श्राद्धास्तेषु परिणता इतरेऽपिच क्षेत्रिकास्तत्रानुपश्चात्प्राप्ता[भा.३९४३] नीहत्ति तेन भणिते सड्ढे पुच्छंति तेवियभणंति ।
अच्छहभंते दोण्हविनतेसि इच्छाएंसच्चित्तं ।। वृ-तैः क्षैत्रिकैर्निर्गच्छतेति भणिते ते पूर्वागताः श्राद्धान् पृच्छन्ति यामो (न) वयं निष्काश्यमानास्तिष्ठामः ।तेऽपिच श्राद्धाः क्षेत्रिकान्समागत्यभणन्तिआसीध्वंभदन्तयूयंद्वयेऽपि,यतो द्वयोरपि वयं वर्तिष्यामहे तत्र तेषां पूर्वगतानामिच्छया सचित्तमुपलक्षणघेतदुपधिश्च न भवति किंतु क्षेत्रिकाणामेवेति । [भा.३९४४] असंथरे अनिताणंकुलगणे संघे यहोइववहारो ।
केवइयं पुन खेत्तं होइपमाणेणबोधव्वं ।। वृ-असंस्तरे अन्यत्रासंस्तरणेपुनरनिर्गच्छतांकुले गणेस चभवति व्यवहारः किं पुनः क्षेत्रभवति प्रमाणेन बोद्धव्यम् । तत्राह[भा.३९४५] एत्थसकोसमकोसंमूलनिबद्धंगामममुयंताणं ।
सच्चित्तेअच्चित्तेमीसेय विदिन्नकालम्मि ।। वृ-अत्र क्षेत्रमार्गणायांतत्क्षेत्रंमासप्रयोग्यं वा तत्सक्रोशमक्रोशं च । तत्र यत्सक्रोशंतत्पूर्वादिषु दिक्षुप्रत्येकंसगव्यूतमूर्ध्वमधश्चार्धक्रोशंअर्थयोजनेचसमन्ततोयस्य ग्रामाःसन्ति, अक्रोशंनामयस्य मूलनिबन्धात्परतः षष्णां दिशामन्यतरस्यामेकस्यां द्वयोस्तिसृषु वा दिक्षु अटवीजलश्वापदस्तेनपर्वतनदीव्याघातेन गमनंभिक्षाचर्याचनसंभवति ।तन्मूलनिबद्धमात्रमक्रोशंतंग्रामममुञ्चतां, किमुक्तं भवति तस्मिन् सक्रोशेऽक्रोशे वा क्षेत्रे स्थितानामृतुबद्धे काले निष्कारणमेकैको मासकल्पो वितीर्णोऽनुज्ञातः । कारणेन पुनर्भूयानपि कालो, वर्षासु निष्कारणं चत्वारो मासाः कालो वितीर्णः, । कारणेन पुनरतिप्रभूतोऽपि, एवं वितीर्णेकाले सचित्ते अचित्ते मिश्रेवावग्रहोभवति । नावितीर्णेकाले, तेषामसंस्तरणे अनिर्गच्छतां तत्साधारणंभवति क्षेत्रंतत्र चायं क्षेत्रव्यवहारः । [भा.३९४६] अस्थि हुवसहुग्गामा कुदेसनगरोवम सुहविहारो ।
बहुगच्छुवगहकरा सीमाच्छेएणवसियव्वं ।। वृ-विवक्षितस्यस्थानस्यसमन्ततःसन्तिवृषभग्रामाः । किं विशिष्टा इत्याहकुदेशनगरोपमाबहुगच्छोपग्रहकारिणस्तेषुसीमाच्छेदेनवस्तव्यं । तत्रवृषभक्षेत्रंद्विविधमृतुबद्धे वर्षाकालेवाएकैकं त्रिविधं, तद्यथा-जघन्यं मध्यममुत्कृष्ठंच, तत्रऋतुबद्धे जघन्यमाह[भा.३९४७] जहियं व तिन्निगच्छा पन्नरसुभयाजना परिवसंति ।
एयवसभखेत्तंतव्विवरीयं भवे इयरं ।। वृ- उभौ जनौ आचार्यों गणावच्छेदकश्च तत्राचार्य आत्मद्वितीयो गणावच्छेदी आत्मतृतीयः सर्वसंख्ययापञ्च इशायत्रत्रयो गच्छाः साधुसंख्ययापंचदश परिवसन्ति । एतत्जघन्यमृतुबद्धे काले वृषभक्षेत्रं । तद्विपरीतं यत्र तादृशाः पञ्चजना न संस्तरन्ति, तत् भवति इतरत् न वृषभक्षेत्रं भवतीति भावः उत्कृष्ठंवृषभक्षेत्रं । यत्रद्वात्रिंशत्साधुसहस्राणिसंस्तरन्तियथा ऋषभस्वामिकाले ऋषभशासनस्य गणधरस्य, जघन्योत्कृष्ठयोर्मध्ये मध्यमं वर्षाकाले यत्राचार्य आत्मतृतीयो गणावच्छेदीत्वात्मचतुर्थः
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
.. व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१ सर्वसंख्यया सप्त । एवं प्रमाणा यत्र च ये गच्छाः संस्तरंति एतत् जघन्यं वर्षाकालप्रायोग्यं, वृषभक्षेत्रं उत्कृष्टं मध्यमं च यथा ऋतुबद्धे काले इदृशेषु बहुगच्छोपग्रहकरेषु वृषभग्रामेषु सत्सु यदि वा एतेष्वेव साधारणेषु क्षेत्रेषुन परस्परंभण्डनं कर्तव्यं सचित्तादिनिमित्तं, किंतु सीमाच्छेदेन वस्तव्यं, । [भा.३९४८] तुब्भंतोममवाहिं तुज्झसचित्तंममेतरंवावि ।
आगंतुगवत्थव्वा थी पुरिसकुलेसुव विरेगो । वृ- परस्परं वागन्तिको व्यवहार एवं कर्तव्यः । मूलग्रामस्यान्तर्मध्ये यत् सचित्तादि तत् युष्माकं, अस्माकं तु बहिः प्रतिवृषभादिषु अथवा युष्माकमुभयत्रापि सचित्तमस्माकमितरत् अचित्तं यदि वा । युष्माकमागन्तुका अस्माकं वास्तव्या अथवा युष्माकं स्त्रियोऽस्माकं पुरुषा यदि वा एतेषु कुलेषु यो लाभः स युष्माकमेतेषुतुकुलेष्वस्माकमिति । [भा.३९४९] एवंसीमच्छेदंकरंतिसाहरणंमिखेत्तंमि ।
पुव्वं ठितेसुजे पुन पढाएज्जा हि अन्नेउ ।। वृ- एवमुक्तेन प्रकारेण साधारणे क्षेत्रे सीमाच्छेदं कुर्वन्ति ये पुनरन्ये तत्र पूर्वे स्थितेष्वन्येषां क्षेत्राणामभावेसमागच्छन्ति । [भा.३९५०] खेत्तेउवसंपन्नाते सव्वे नियमसो उबोधव्वा ।
___आभव तत्थ तेसिंसचित्तादीण किंभवे ।। वृ-ते सर्वे नियमसो नियमेन क्षेत्रत उपसम्पन्ना ज्ञातव्याः । अथ तत्र क्षेत्रे तेषां तथा स्थितानां सचित्तादीनां मध्ये किमाभाव्यं भवति किं वा नेतितत्राह[भा.३९५१] नालपुरुस संथुय मित्ताय वयंसया सचिते ।
आहारमत्तगतिगंसंथारगावसहिमचित्ते ।। [भा.३९५२] उग्गहमि परे एयं लभतेउअखेत्तितो ।
वत्थगादि विदिन्नंतु कारणमि विसोलभे ।। वृ- नालबद्धाः पूर्व संस्तुताः, पश्चात्संस्तुता मित्राणि वयस्याश्च एतत्सचित्ते परे परकीये अवग्रहे अक्षेत्रिकोलभते । अचित्ते आहारमशनादिकंमात्रकत्रिकमुच्चारमात्रकं प्रश्रवणमात्रकंखेलमात्रकंच, संस्तारकंपरिशाटिरूपंवा वसतिंचवस्त्रादिकंपुनर्दत्तं लभते, कारणेऽनिस्तरणादिलक्षणेपुनरदत्तमपि, । [भा.३९५३] दुविहा सुयोवसंपयअभिधारेंतेतहा पढंतेय ।
एक्केक्कावि यदुविहा अनंतर परंपराचेव ।। वृ-द्विविधा श्रुतसम्पत् तद्यथा-अभिधारयति पठति च एकैका द्विविधा-अनन्तरा परम्परा च । तत्राभिधारयत्नानन्तरा नाम एकः साधुः किंचिदाचार्यमभिधारयति योऽसावभिधार्यमाणः सन् । किंचिदन्यमभिसंधारयति, परंपरा नामएको यतिः कंचिदाचार्यमभिसंधारयति सोऽप्यभिधार्यमाणोऽन्यमभिधारयतिसोऽप्यन्यं, सोऽप्यन्यमेवमनियतं परिमाणं । तदेवाह[भा.३९५४] - एत्थंसुयंअहीहमि, सुयवं सोय अन्नहं ।
वच्चंतो सोभिधारतोसोवि अन्नत्तमेव वा ।। [भा.३९५५]
दोण्हं अनंतरा होति, तिगमादी परंपरा । सड्डाणंपुनरेतस्स केवलंतु निवेयणा ।।
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूल - २५१, [भा. ३९५५]
४२९ - वृ-अत्रअस्यपार्श्वेश्रुतमध्येष्ये इतिकश्चिदभिधारयन्व्रजति, सोऽपिश्रुतवान् अन्यत्राभिधारयन् व्रजति । सोऽप्यन्यं यदि वा तमे वाभिधारयति । तत्र द्वयोरनन्तरा श्रुतोपसम्पद्भवति त्रिकादीनां तु परम्परा स्वस्थानं पुनरागच्छः केवलं तस्याभिधारितस्य निवेदना कर्तव्या, यथाहं स्वस्थानं गच्छामीति साम्प्रतमनन्तरायां परम्परायांचामिधारणायामाभवन्तमाह[भा.३९५६] अच्छिन्नोवसंपयाए गमनंसड्डाण जत्थ वाच्छिन्नं ।
मग्गणकहण परंपर छम्मीसंचेववल्लिदुगं ।। वृ- अच्छिन्नोपसम्पन्नमभिधार्यमाणो यदन्यं वाभिधारयति तस्य हि लाभो नान्येन च्छिद्यते तस्यामभिन्नोपसम्पदियोऽभिधारयतांलाभः सस्वस्थानंगच्छति, योऽभिधारितस्तस्यान्येनाच्छिन्नः सन् गच्छतीत्यर्थः । अथच्छिना उपसम्पत्ततआदित आरभ्य यत्र सर्वेषां लाभो गच्छति, इहाभिधारयन् योभिधारितस्तं प्रति संप्रस्थितः स चापान्तराले यदन्यमभिधारयति, आत्मीये वा गच्छे निवर्तते, तदा यदभिधारयता पथिलब्धंसचित्तंतदभिधारितस्यस्वयंवा गत्वासमर्पयति । अन्यस्य वाहस्तेप्रेषयति, । अथनार्पयति,स्वयमन्यप्रेपणेन वा, तत्राह-मग्गणेत्यादितत्रकहणपरंपरत्तियैः स दृष्ट आगच्छन तैर्यः पूर्वमभिधारितस्तस्य परंपरकेणाख्यातं, यथा युष्मानभिधारयिता तेन संप्रस्थितेन सचित्तेन लब्धं ततो युप्माकंतेन नप्रेषितं; मग्गणत्ति सचैतत् श्रुत्वातंमार्गयति ।क्वगतोभवेन्ममसचित्तद्दारीतिमृगयमाणैश्चस्नानादिसमवसरणे दृष्टः पृष्टश्चयथाऽमुककाले अस्मानभिधारयता समागच्छता सचित्तंलब्धं तन्मह्यं देहि-यदिनददाति,तदाबलात्व्यवहारेणदाप्यते, मायानिष्पन्नश्चतस्य गुरुकोमासः प्रायश्चित्तं, सचित्ते चत्वारो गुरुकाः अचित्ते उपधिनिष्पन्नंस पुनरभिधारयन्यैः सचित्तैः सोऽभिधार्यतेतेषां मध्ये किं लभते इत्याह-छम्मीसं चेव वल्लि दुगमिति षटनालबद्धानि निर्मिश्राणि लभते, मिश्रं च एवं रूपं निर्मिश्रमिश्रलक्षणंवल्लिद्विकंलभते, ।साम्प्रतमेनामेव गाथां विवृण्वन्नाह[भा.३९५७] अभिधारेतेपदंतेवा च्छिन्नाए गतियंतए ।
मंडलीए उसंठाणं, वयतेनो उमज्झिमो ।। वृ-अभिधारयतिपठतिवायोलाभः सच्छिन्नायामुपसम्पदिअन्तकेपर्यन्तेतिष्ठतिसर्वेषांलाभस्तत्रं विश्राम्यतीत्यर्थः ।मण्डल्यांतुयो लाभः सस्वस्थानं लभते व्याख्यातुरुपतिष्ठतइत्यर्थः । न तुमध्यमे मण्डलीमध्यवर्तिनि कस्मादित्याह । [भा.३९५८] जो उमज्झिल्लए जाति नियमा सोउ अंतिमं ।
पावते तिन्निभूमितुपानियं व पलोट्टियं ।। वृ- यो मण्डली मध्यवर्तिनि लाभो याति, सोऽपि नियमादन्तिमं व्याख्यातृलक्षणं वा प्राप्नोति, निम्नभूमि पानीयंप्रलोठितंपूर्वं षट् निर्मिश्राण्युक्तानि तानिसम्प्रतिदर्शयति - [भा.३९५९] माया पितायभाया भगिनी पुत्तो तहेवधूयाय ।
एसाअनंतरा खलु निम्मीसा होति वल्लीउ । । वृ-माता पिता भ्राताभगिनी पुत्रोदुहिताच एषाखल्वनन्तरा निर्मिश्रा भवति वल्ली । [भा.३९६०] सेसाण उवल्लीणं परलाभो होइ दोन्निचउरोवा ।
एवं परंपराए विभास तत्तो यजा परतो ।।। वृ-शेषाणां तुवल्लीनां यो लाभोभवति द्वे पुत्रदुहितरौ यदि वा चत्वारिमातृपितृभ्रातृभगिनीरुपाणि
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ समस्तोऽपि परलाभोऽपिधारितस्य लाभइत्यर्थः । एवं परम्परायामपि विभाया कर्तव्या, । ततोऽपिया चरतो वल्लीतस्ययाः परतस्ताः सर्वा अपिपरलाभः; सम्प्रति मिश्रवल्लीप्रतिपादनार्थमाह[भा.३९६१] माउम्माया पियाभाया भगिनी एवं पिउणो वि ।
पुत्तोधुया यतहाभाउयमादीचउण्हंपि ।। [भा.३९६२] अटेवपज्जयाणांचउवीसंभानुभगिनि सहियाति ।
· एवइच्चियमाउल सुयादयोपरयरा वल्ली ।। वृ- मातुर्माता पिता भ्राता भगिनी च । एवं पितुरपि चत्वारि वक्तव्यानि तद्यथा माता पिता भ्राता भगिनी च भ्रात्रादीनां चतुर्णो प्रत्येकं द्वौ द्वौ द्रष्टव्यो तद्यथा पुत्रो दुहिता च भ्रातुः पुत्रो दुहिता, भगिन्या अपिपुत्रोदुहिताच, अष्टौ च प्रार्यकाणिभ्रातृभगिनीसहितानितद्यथामातामह्याअपिमातापिताभ्राता भगिनी, पितामहस्यापिमातापिताभ्राताभगिनी ।सर्वसंख्यया मिश्रवर्णाचतुर्विशतिः अष्टावार्यकाणि अष्टौ प्रार्यकाणि अष्टौ च मात्रादिचतुष्टयस्य प्रत्येकं द्विधा भवनात्तथा चाह एतावत्येव मिश्रवल्ली मातुलसुतादयः परतरा वल्लीतेचमातुलसुतादयो यदितमपिधारयन्तितदासलभतेआचार्यमभिधारयन्ति तदा आचार्यस्य, ये पुनः परतरे स्वजनायेचान्ये तेसर्वेऽनभिधारयतो वा आचार्यस्य वा भवन्ति[भा.३९६३] दुविहो अभिधारतो दिठसदिठो यहोतिनायव्वो ।
अभिधारेजंतगसंतएहिं दिठोय अन्नेहिं ।। वृ-अभिधारयन् द्विविधोद्रष्टव्यस्तद्यथा-दृष्टोऽदृष्टश्च । तत्रदृष्टोऽभिधार्यमाणसक्तैः साधुभिरन्यैर्वा अदृष्टौ न केनापि दृष्टः । [भा.३९६४] सच्चित्ते अंतरालद्धे जोउगच्छतिअन्नहिं ।
जातंपेसेसयं वावि नेइतत्थअदोसवं ।। वृ-सचितेअन्तरापथिलब्धेयोऽभिधारयन् अन्यत्रगच्छति,स्वगच्छंवा प्रतिनिवर्तते,तत्रयस्तत् । सचित्तं लब्धमभिधारितस्य प्रेषयति स्वयंवा नयति,सोऽदोषवान् । . [भा.३९६५] जो उलद्धं वए अन्नंसगणं पेसएइवा ।
दिठा वाअदिठावामायी होतिविदोन्निवी ।। वृ-यस्तुसचित्तं लब्ध्वा अन्यमाचार्यव्रजति, स्वगणंवा तत्सचित्तंप्रेषयति । दृष्टोऽदृष्टोवासन्तौ दृष्टाद्दष्टरुपौ द्वावपिमायिनौ भवतः। [भा.३९६६] हाणाइएसुतंदिस्सापुच्छा सिठे हरंतिसे ।
गुरुगाचेव सचित्ते अचित्ते तिविहंपुन ।। वृ-परम्परया कथमपिश्रुतं यथाऽमुकोऽस्मानभिधार्यसमागच्छत् अन्तरा पथिसचितंलब्धवान्, परंसोऽन्यत्र गतः स्वगणं वा गतवान् ततस्तं मृगयमाणैस्तैः स्नानादिसमवसरणेषुतं दृष्ट्वा पृच्छा कृता यथात्वममुकेकालेऽस्माकमभिधार्यसमागच्छन्नंतरा सचित्तमुत्पादित वान् । तेन च यथावस्थितंशिष्टं ततः स तस्य सकाशात्तम् सचित्तं हरति । अथ स न ददाति तर्हि व्यवहारेण दाप्यते मायाप्रत्ययश्च तस्य गुरुको मासः प्रायश्चित्तं सचित्तापहरणे चत्वारो गुरुकाः, अचित्ते पुनस्त्रिविधे जधन्योपधिनिष्पन्नं मध्यमोपथिनिष्पन्नमुकुष्टोपधि निष्पन्नं च । अत्रैवान्यकर्तुकविधिशेषसूचकंगाथाद्वयम् ।।
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ३९६७ ]
[भा. ३९६७ ]
दुविहो अभिधारतो दिठमदिट्ठो व होइ नायव्वो । अभिधारिजंतगसं एहिं दिठो वा अन्नेहिं । । दिठो माई अमाई एवमदिट्ठो वि होइ दुविहो उ । अमाई उ अप्पिणितीसाईउ न अप्पिणे जोउ ।।
[भा. ३९६८ ]
वृ- आद्यगाया व्याख्यानं प्राग्वत् । दृष्टो द्विविधो मायी अमायीच । एवमद्दष्टोऽपि द्विविधो भवतिमायी अमायी च । तत्र अमायी लब्धं सचित्तादिकमर्पयति यस्तु मायी स नार्पयति । ततः स बलवान्व्यवहारेण दाप्यते शेषं तथैव ।
[भा. ३९६९ ]
एवं ता जीवंते अभिधारेंतो उ एइ जो साहू । कालगते एयम्मि उ इणमन्नो होइ ववहारो ।।
वृ- एवं तावत् जीवत्यभिधार्यमाणे योऽभिधारयन् साधुरागच्छति तस्य व्यवहारः, पुनरेतस्मिन्नभिधार्यमाणेऽयमन्यो भवति व्यवहारः । तमेवाह
४३१
[भा. ३९७० ] अप्पत्ते कालगते, सुद्धमसुद्धे दिंत्तअदिंत्तेय । पुव्विं पच्छा निग्गय संतमसंते सुते बलिया ।।
वृ- कंचिदाचार्यमभिधारयन् संप्रस्थितस्तत्र यं गच्छमभिधार्य संप्रस्थितस्तमप्राप्ते एव स आचार्यः कालमतोऽत्र च त्रयः प्रकाराः पुव्वं पच्छा निग्गयत्ति सयदैवाभिधारयन् निर्गतस्तदैव कालगत आचार्यः । १ अथवा पूर्वमभिधारयन् निर्गतः पश्चादाचार्यः कालगतः २, यदि वा पूर्वमाचार्यः कालगतः स पश्चादभिधारयन् निर्गतः ३ । अत्र प्रथमे प्रकारे यत्तेनाभिधारयता पथि सचित्तादि लब्धं, तत्कालगताचार्य शिष्याणामाभवति । द्वितीये प्रकारे लब्धेऽलब्धे वा सचित्तादिके यद्युपरताः स्थविरास्तदापि तत्सचित्तादि तच्छिष्याणामाभवति । तृतीये प्रकारेऽभिधारयता दूरादागच्छता तावन्न ज्ञातं यावत्तं गच्छं प्राप्तस्ततौ यग्निमित्तं स तत्रागतस्तत् श्रुतं यदि तस्य शिष्यस्यास्ति तदा स तत् श्रुतं तस्मै दातुमिच्छति । ततः कालगताचार्याणामेव तत् सचित्ताद्याभवति । अथ तत् श्रुतं नास्ति न वा ददति तदा न लभन्ते कालगताचार्याशिष्याः सचित्तादिकं; आह- कि कारणं तृतीयेऽपि प्रकारे कालगताचार्यशिष्याणामेवाभवति तत आह-बलियत्ति बलवन्ती श्रुताज्ञा तत् श्रुतं तदवस्थामेव यन्निमित्तं तेनाभिधारितं शुद्धमशुद्धे अदिन्तदिते य इति यत्कालगताचार्यस्य शिष्याणामाभवति तद्यद्यभिधारको ददाति तदा शुद्धो अप्रायश्चित्तीत्यर्थः । अथ न ददाति तदा अशुद्धः प्रायश्चित्तभाग् भवतीत्यर्थः । तत्र सचित्तस्यादाने प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः, आदेशान्तरेणानवस्थाप्यमचित्ते उपधिनिष्पन्नं योऽपि वानाभाव्यमादत्ते तस्याप्येवमेव प्रायश्चित्तम् | सम्प्रति पुव्वि पच्छानिग्गते संतमसंते इत्यस्य किचिद् व्याख्यानमाहलब्धे उवरया थेरा तस्स सिस्साण सो भवे ।
[भा. ३९७१]
कालगते
म वि लभते सीसो जइसे अत्थि देइ वा ।।
वृ-तत्र प्रथमप्रकारेऽभिहितं प्राक् तथैव द्वितीये प्रकारे लब्दे उपलक्षणेतत् । अलब्धे वा सचिते स्थविरा उपरतास्ततः स सचित्तादिको लाभस्तस्य शिष्याणामाभवति । तृतीये पुनः प्रकारे मृतेऽप्यभिधारिते लभते शिष्यो यदि से तस्य श्रुतमस्ति ददाति वा, अथवा नास्ति न ददाति वा तदा न लभते । एतावता संतमसंते इत्यपि व्याख्यातं उपसंहारमाह
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१
[भा. ३९७२]
एवं नाणे तह दंसणे य सुत्तत्थ तदुभए चेव । वत्तण संधणगहणे नवनव भेया य एक्केके ।।
वृ- एवमुक्तप्रकारेणज्ञाननिमित्तमधिधार्यमाणेयदाभवति तत्भणितं, तथा तेनैव प्रकारेण दर्शनेऽपि दर्शनप्रभावकशास्त्राणामप्यर्थायाभिधार्यमाणो आभवत् प्रतिपत्तव्यं, । तत्रज्ञानार्थं दर्शनार्थ वायोऽभिधार्यते, ससुत्तत्थतदुभए चेवत्ति सूत्रार्थतया अर्थार्थतया तदुभयार्थतया तत्र च सूत्रार्थतया अधिधारण तद्वर्तनार्थतया सन्धनार्थतया ग्रहणमिति, एवं त्रयो भेदाः । सूत्रार्थतया अर्थार्थतया तदुभयार्थतया च प्रत्येकं द्रष्टव्याः सर्वसंख्यया ज्ञानेदर्शने च प्रत्येकं नवनवभेदास्तथा चाह-नवनवभेया एक्केके । [भा. ३९७३] पासत्थमगीयत्था उवसंपजत्ति ते उचरणठा । सुत्तोवसंपयाए जो लाभो सो उ तेसिं उ ।।
वृ- ये पार्श्वस्थादयोऽगीतार्थाश्चरणार्थमुपसम्पद्यते तेषां चरणोपसम्पन्निमित्तं कमप्यभिधायरन् समागच्छतां श्रुतोपसम्पदिचान्तरो यो लाभो भवति स तेपामभिधार्यमाणानां भवति, नालबद्धवल्लीद्विकं तु तेषामभिधारयतामिति । ।
[भा. ३९७४ ]
गीयत्था ससहाया असमत्ता जं तु लहति सुहदुक्खी । सुत्तत्थे अतक्कंत समत्तकप्पी उन दलंति ।।
वृ- ये पुनः पार्श्वस्थादयो गीतार्थाः ससहाया संभोगनिमित्तमालोचनां दास्यामइत्यभिधारयन्तः सूत्रार्थान् अतर्कयन्तोऽनपेक्षमाण आगच्छन्तोऽन्तरा यल्लभन्ते, सचित्तमचित्तं वा येऽपि च गीतार्था असमाप्ता असमाप्तकल्पा आगच्छन्तो लभन्ते यच्च एकाकी एकाकिदोषपरिवर्जनार्थमुपसम्पत्तुकामो लभते यच्च समाप्तकल्पिनस्ते तेषामेव भवन्ति । न तु येषां समीपं प्रस्थितास्तेषामेवं निर्ग्रन्थीनामपि द्रष्टव्यम् ।
[भा. ३७९५ ]
अभिधारिजंत अपत्ते एस वृत्तो गमो खलु ।
पढंते उ विहिं वुच्छं सो उ पाढो इमो भवे ।।
वृ- एषोऽनन्तरोदितः खलुगमः प्रकारोऽभिधार्यमाणेऽप्राप्ते उक्तः । अत ऊर्ध्वं तु प्राप्ते सति पठति विधिं वक्ष्यामि, स च पाठोऽयं वक्ष्यमाणो भवति तमेवाह
[भा. ३७९६] धम्मका सुत्ते या कालिय तह दिट्टिवाय अत्थेय ।
उपसंपयसंजोगे दुगमाइ जहुत्तरं बलिया । ।
वृ-धर्मकथायां सूत्रे कालिके तथा दृष्टिवादे अर्थे च पाठार्थमुपसम्पद्भवति तत्र सूत्रतोऽर्थतश्च सूत्रार्थयोश्च स्वस्थाने द्विकादिसंयोगे यथोत्तरं बलिका बलवन्तः सूत्रचिन्तायां परम्परं सूत्रं पाठयत् अर्थचिन्तायां परम्परमर्थ व्याख्यानयन् सूत्रार्थयोरेव परस्परं चिन्तायामर्थप्रदाता बलीयानितिभावः । [भा. ३९७७] आवलिया मंडलिकमो पुव्वुत्तो च्छिन्नच्छिन्न भेदेणं ।
एसासु उवसंपय एत्तो सुहदुक्खसंपयं वोच्छं ।।
वृ- या सा श्रुतोपसम्पत परंपराप्ता आवलिका ज्ञातव्या यात्वनन्तरा सा मण्डली सा च अच्छिन्ना कथमिति चेदुच्यते यस्मादभिधारकस्य लाभोऽन्येनाच्छिन्नः सन्नभिधार्यमाणमागच्छति । ततोऽच्छिन्नो लाभयोगात् सा उपसम्पदच्छिन्नेत्युच्यते या चावलिका सा छिन्ना यतस्तस्यां यो लाभ आदित आरभ्य परम्परया छिद्यमानोऽन्तिमेऽभिधार्येऽन्यमनभिधारयति विश्राम्यति ततः सा च्छिन्नोपसम्पत् । एवं
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूल - २५१, [भा. ३९७७]
४३३ च्छिन्नाच्छिन्नभेदेनावलिका मण्डलिकाक्रमः पठत्यपिपूर्वोक्तेद्रष्टव्यः । तदेवमुकैषाश्रुतोपसम्पत् अत ऊर्ध्वं सुखदुःखोपसम्पदंवक्ष्ये । तामेवाह[भा.३९७८] अभिधारेउवसंपन्नोदुविहो सुहदुखितो मुनेयव्यो ।
तस्स उकिंआभवती सचित्तावित्त लाभस्स ।। वृ- सुखदुःखितो द्विविधो ज्ञातव्यस्तद्यथा-अभिधारयतीत्यभिधारो अभिधारयत् उपसम्पन्नः सुखदुःखोपसम्पदंप्राप्तः तस्य द्विविधस्यापि सचित्तलाभस्याचित्तलाभस्य वामध्ये किमाभवतीति च वक्तव्यम् । अथ कः सुखदुःखोपसम्पदमुपपद्यतेतत आह[भा.३९७९] सहायगो तस्स उनत्थि कोती सुत्तंच तक्केइ न सो परतो ।
एगानिए दोसगणं विदित्ता सो गच्छमज्झेइसमत्तकप्पं ।। वृ- तस्य सहायकः कोऽपि न विद्यते न च परस्मात्सूत्रमपेक्षो स्वयं सूत्रार्थपरिपूर्णत्वात् । केवलमेकाकिनी दोषगणं विदित्वा स गच्छं समाप्तकल्पमभ्येति अभ्युपगच्छति । तत्रोपसम्पन्नमधिकृत्याभवद्यवहारमाह[भा.३९८०] खित्ते सुहदुक्खी उअभिधारताइंदोन्निवी लभति ।
पुरपच्छसंथुयाइंहेडिल्लाणंच जोलाभो ।। वृ-सुखदुःखीसुखदुःखोपसम्पदमुपसम्पन्नः क्षेत्रेपरक्षेत्रेऽपिएतदर्थमेव क्षेत्रग्रहणमन्यथैतन्निरर्थक स्यात् द्वयान्यपि पूर्वसंस्तुतानि वाभिधार्यन्ते । लभन्ते ये च तेन दीक्षिताः तेषामधस्तनानां यो लाभः सोऽपितस्यापिभवति । सम्प्रति क्षेत्रेइत्यस्य विवरणमाह[भा.३९८१] परखेत्तंमि विलभतिसो दोवी तेन गहणखेत्तस्स ।
जस्स वि उवसंपन्नो सोवियसेन गिण्हएताइ ।। वृ- मातापितृप्रभृतीनि श्वश्रूश्वशुरप्रभृतीनि च यदि तं सुखदुःखोपसम्पन्नमभिधारयन्त्युपतिष्ठन्ते व्रतग्रहणाय परक्षेत्रेऽपि लभते इतिप्रतिपत्तिः स्यादित्येवं लक्षणेन कारणेन क्षेत्रस्य ग्रहणं कृतमन्यथान कमप्यर्थपुष्णातियस्यापिसमीपेस उपसम्पन्नः सोऽपितानि नगृह्णातिसूत्रादेशतोऽनाभाव्यत्वात् । [भा.३९८२] परखेत्तेवसमाणे अतिकमंतो वा न लभति असन्नि ।
छंदेण पुव्वसन्नी गाहियस्ससमादियो लभइ ।। वृ- परकीय क्षेत्रे तिष्ठन् व्यतिक्रमन् वा यस्तस्य सुखदुःखोपसम्पन्नस्य उपतिष्ठति स यदि असंज्ञी अविदितपूर्वस्तदातमसंज्ञिनंनलभते, केवलंसक्षेत्रिकस्याभवति,यः पुनः पूर्वसंज्ञी पूर्वविदितस्वरुपस्तं पूर्वसंज्ञितंच्छन्देन लभते यदिसवल्लीसम्बन्धोभवतितंचसुखदुःखितमभिधारयति तदा लभते । अथ तंनामिधारयति ।अभिधारयन्नपिचवल्लीसबन्धोभवति, ततो यस्य समीपेसुखदुःखोपसम्पदंजिधृक्षुः संप्रस्थितस्तस्याभवति । गाहियस्स समादिसो लभते इति, यदि स सुखदुःखितेन सम्यक्त्वं ग्राहितः
आदिशब्देन मद्यमांस विरतिं वा ततः पश्चात्प्रव्रज्या परिणाम परिणतः स यद्यपि वल्लीद्विकं सम्बन्धोन भवति तथापि यदि तस्य सुखदुःखितस्य समीपे उपतिष्ठते तदा स तं लभते । एतदेव सविशेषमभिधित्सुराह
[भा.३९८३] सुह दुखिएणजऊपक्खेव सामितो नहिं कोई । [22[28]
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४ ..
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ वेतिअभिनिक्खामिंसोउ खेत्तिस्स आभवइ ।। वृ-तेनसुखदुःखितेन यदितत्र परक्षेत्रे कोऽप्युपशमितः सम्यक्त्वं ग्राहितोभवतितत्कालमेवब्रूतेअभिनिष्क्रमामि प्रवज्यांप्रतिपद्ये तदा क्षेत्रिणः क्षेत्रिकस्याभवतिनतुसुखदुःखितस्य ।। . [भा.३९८४] अह गुणगाहितोदंसण ताहोसहोति उवसांतस्स ।
कम्हा जम्हासावए तिन्निवरिसाणिपुव्वदिसा ।। वृ- अथ पुनदर्शनं सम्यक्त्वं तेन सुखदुःखितेन पूर्वग्राहितस्तः स तस्य उपशमयतः सद्देशनया प्रतिबोधितःसआभवतिकस्मादितिचेदतआह-यस्मात्श्रावकेत्रीणिवर्षाणिपूर्वदिग्भवतिपूर्वापन्नता भवति । [भा.३९८५] एएणकारणेणसम्मद्दिठंतुनलभतेखेत्ती ।
एसोउवसंपन्नोअभिधारेंतो इमो होइ ।। वृ- एतेन कारणेन सम्यग्दृष्टिं पूर्वग्राहितसम्यग्दर्शनं क्षेत्री क्षेत्रिको न लभते, एष सुखदुःखोपसम्पदमुपसम्पन्न उक्तः ।साम्प्रतमभिधारयन् वक्तव्यः । सोऽयं वक्ष्यमाणो भवति । [भा.३९८६] मग्गणकहणपरंपर अभिधारतेणमंडली च्छिन्ना ।
एवं खलुसुह दुक्खे सच्चित्तादी उमग्गणा कया ।। वृ-सुखदुःखनिमित्तमन्यं गच्छंमुपसंपद्यमानस्यमार्गणा भवति, ।कुत्रस गच्छो विद्यतेगवेषयन गच्छति,ततः केनापितस्य कथनं भवति, यथामकस्थानेस गच्छोऽस्तीति, ततस्तेनाभिधारयतापरम्परा आवली च्छिन्ना, अनन्तरामण्डली अच्छिन्ना प्रागिव परिभाव्या, परिभाव्य च यत यस्माभवति तत्तस्मै दातव्यं, इयमत्रभावना-आवलिकायांमण्डल्यांवा वल्लीद्विकमभिधारयतआभवति, शेषं तुयत्सलभते तत्तेनाभिधारितस्य भवति, । तदपि च परम्परया व्रजदन्तिमस्याविधार्यमाणस्य विश्राम्यति, मण्डल्यामन्येनाच्छिद्यमानो लाभोऽनन्तरस्याभिधार्यमाणस्योपतिष्ठति । एवमुक्तेन प्रकारेण सुखदुःखोपसम्पदभिजिघृक्षोरभिधारयतः सचित्तादौ मार्गणा कृता, सम्प्रति प्रतिकारेण सुखदुःखोपसम्पदमुपसम्पन्ने अभिधारयतिसचितादौ मार्गणां करोति । [भा.३९८७] जइसे अस्थि सहायाजइवावि करेंत तस्स तंकिच्चं ।
तोलभतेइहरा पुनतेसि मणुन्नाणसाहारं ।। वृ- यदि स तस्य सुखदुःखोपसम्पन्नस्य सहायाः सन्ति यदि वा त एव येषां समीपे उपसम्पन्नस्तस्य तत्कृत्यं वैयावृत्त्यादि कुर्वन्ति तदा यत्तस्योपतिष्ठन्तितं लभते इतरथा पुनस्तेषां समनोज्ञानांसांभोगिकानां साधारणंतद्भवति । - [भा.३९८८] अपुण्णा कप्पियाजे उअन्नोन्नमभिधारए ।
अन्नोन्नस्स लाभो उतेसिंसाहारणो भवे ।। वृ-अपूर्णकल्पिकानामगीतार्था असहायायअपूर्णकल्पिका अन्योन्यमभिधारयन्ति अन्योन्यस्य सुखदुःखोपसम्पदंप्रतिपद्यतेतेषां यो लाभः सोऽन्योऽन्यस्य परस्परस्य साधारणोभवति । [भा.३९८९] जाव एकेक्कगो पुन्नो तावतंसारवेइओ।
___ कुलाइथविरगाणं वादेतिजो वाविसम्मतो ।। वृ-यावत्तेषामेकैकस्यपूर्णोगच्छोभवति, किमुक्तंभवतियावदेकैकस्य प्रत्येकंगच्छो नोपजायते,
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूल - २५१, [भा.३९८९]
४३५ तावत्तमभ्युपपन्नगच्छमेकतरे सारयन्ति । येषामवग्रहे वर्तन्ते, अथ ते सारयन्तः परिताम्यन्ति तदा कुलस्थविराणामादिशब्दात् गणस्थविराणां सङ्घस्थविराणांवा तान् ददति अर्पयन्ति योवा कोऽपितेषां सम्मतस्तस्य समर्पयति । गतासुखदुःखोपसम्पत् । सम्प्रतिमार्गोपसम्पद्वक्तव्यातथाचाह[भा.३९९०] सुखदुक्खे उवसंपयएसा खलु वण्णियासमासेणं ।
अह एतोउवसंपय मग्गोग्गह वज्जिएवुच्छं ।। वृ- एषा अनन्तरोदिता खलु उपसम्पद्वर्णिता समासेन सुखदुःखे । अथानन्तरमत ऊर्ध्वं मार्गे अवग्रहवर्जितेवक्ष्ये,मार्गोपसम्पदंवक्ष्येइत्यर्थः । अत्रचेयंव्युत्पत्तिार्गदेशनायोपसम्पत्मार्गोपसम्पत्। [भा.३९९१] मग्गोवसंपयाएगीयत्थेणंपरिगहीयस्स ।
अगीयस्सवि लाभो का पुन नवसंपयामग्गे ।। वृ-मार्गोपसम्पदिप्रतिपन्नायामगीतार्थस्यापि सतो गीतार्थेन परिगृहीतस्य लाभोभवति, अन्यथा अगीतार्थस्यन किंचिदाभवतीतिवधनान्नकोऽपिलाभः स्यात्, कापुनरुपसम्पत्मार्गेइतिचेदतआह[भा.३९९२] जहकोइमगन्नू अन्नंदेसंतुवज्जती साहू ।
उपसंपज्जइ उतगंतत्थण्णो गंतुकामोउ।। वृ- यथेतिमार्गोपसम्पत्प्रदर्शने यथाकश्चित्साधुर्मागज्ञोऽन्यंदेशव्रजतितत्रदेशेऽन्योगन्तुकामस्तकं साधुमुपसम्पद्यते, अहमपियुष्माभिःसहसमागभिष्यामि ।अथकीदृशोमार्गोपदर्शननिमित्तमुपसम्पद्यते [भा.३९९३] अव्वत्तो अविहाडोअदिठदेसी अभासितो वावि ।
एगमनेगे उवसंपयाएचउभंगोजापंथो ।। वृ- अव्यक्तो वयसा अविहाडोऽप्रगल्भः अदृष्टदेशी अदृष्टपूर्वदेशान्तरोऽभाषिको देशभाषापरिज्ञानविकलःसाचोपसम्पद्एकस्यानेकस्यचतत्रचतुर्भङ्गी । तद्यथा-एककएकंसंपद्यते १ एकमनेकः २ अनेकमेकः ३ अनेकमनेकः ४ सा चोपसम्पत् तावत् यावत्पन्थाः । किमुक्तं भवति यावत्पन्थानं व्रजतिततो वा प्रत्यागच्छतीति । एतदेव सविशेषमभिधित्सुराह[भा.३९९४] गयागते गयनियत्तेफिडियगविठे तहेव अगविढे ।
उभामगसन्नायग नियट्ट अदिद्वेअभासीय ।।. वृ- अव्यक्ता अविहाडा अदेशिका अभाषिका वा अन्यं साधुमुपसंपद्यते, अस्माकममुकप्रदेशेन यथा वा यत्र तेषां गन्तव्यं तत्र ये विवक्षितसाधोरन्ये ऽव्यक्तविहाडादयो गन्तुकामास्तान् ब्रुवते वयं युष्याभिः सहगमिष्यामस्तत्रयत्रगन्तुकामास्ततोयदिप्रत्यागच्छन्तितदैतत्गतागतमित्युच्येततस्मिन् मार्गोपसम्पत् गयनियत्ते इति अनुसंपन्ना एववात्मीयेन व्यक्तविहाडादिना समं गतास्तस्य च कालगततयाप्रतिभग्नत्वादिनावाकारणेन प्रत्यागन्तव्यं नाभवत्ततः प्रत्यागच्छन्तस्तंसाधुमुपसंपद्यते। एषा गतनिवृत्ते मार्गोपसम्पत्तथा फिडियगविढे तहेव अगविठे इति स्फिटितो नाम नष्टः तत आह उब्भामगेत्यादिउद्भ्रामकभिक्षाचर्ययाअदृष्टपूर्वेविषयेगतस्ततोनजानातिकुतोगन्तव्यमिति स्फिटितः। अथ स्वज्ञातयो गवेषमाणाः समागतास्ततस्तस्मात् स्थानादृष्टपूर्वे विषये नष्टः ततः स्फिटितस्तथा अभाषकोऽदृष्टपूर्वे विषये पृष्टो पृष्टतो लग्नो याति, परं मिलितुं न शक्नोति, स (च) दृष्ट्वा पि प्रतिपृच्छनीयदेशभाषामजानन्न प्रतिपृच्छति, ततोयथा तत्परिभ्रष्टो नश्यति, सच नष्टो गवेषणीयः।
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ तत्र स्फिटितेगवेषिते तथैवचागवेषिते अभावेन मार्गणा कर्तव्या।
तत्रतदेव गवेषयतांवाभवनमनाभवनमाह[भा.३९९५] उवण? अन्नपंथेणवा गयं अगेवसितनलभंति ।
अगवेटोतिपरिणतगवेसमाणा खलुलभंति ।। वृ-उपेत्यस्वज्ञातिकान्दृष्टाउपनष्टोअन्येनवायथासविवक्षितेस्थाने गतोभविष्यतीत्येवंसंकल्पा ये मार्गोपदेशनायोपसम्पन्नास्ते यदितंन गवेषयन्ति, तदा तेऽगवेषयन्तस्तस्य सत्कं न किंचिल्लभन्ते, यदि पुनरद्यापि न गवेषित इति परिणते चेतसि प्रयत्नं विधाय गवेषयन्ति, तदा तस्यादर्शनेऽपिखलु तत्सत्कंलभन्ते, अथोपसम्पद्यमानानांकिमाभवति किंवा नेत्यतआह[भा.३९९६] अम्मापितिसंबद्धा मित्ताय वयंसगा यजे तस्स ।
दिट्ठाभट्ठायतहा मगुवसंपन्नतोलभति ।। वृ-व्रजन्तःप्रत्यागच्छन्तोवा यत्तेउपसम्पद्यमानाः सचित्तादिकमुत्पादयन्तितत्सर्वमार्गोपदेशकस्य नेतुराभवति,ये पुनर्मातापितृसम्बद्धा नालबद्धवल्लीद्विकमितिभावः । मित्राणिवयस्याद्दष्टा भाषिताश्च येतमभिधारयन्तितान्मार्गोपसम्पन्नोमार्गोपसम्पदंप्रतिपन्नो लभते । तदेवं गतामार्गोपसम्पत् । _ [भा.३९९७] विनयोपसंपयातो पुच्छणसाहण अपुच्छगहणेय ।
नायमनाये दोन्निविनमंतिपक्किल्लसाली वा ।। वृ-अत ऊर्ध्वं विनयोपसम्पद्वक्तव्या इतिशेषः । स चैवं कारणतो वा केचिद्विहरंतोऽकारणतो वा केचिद्विहरन्तो ऽदृष्टपूर्वदेशं गतास्तैर्वास्तव्यानां सांभोगिकानां समीपे प्रच्छनं कर्तव्यम् । यथा कानि मासप्रायोग्यानि क्षेत्राणि कानि वर्षावासप्रायोग्याणि । एवं पृष्टैरपि साधनं कथनं कर्तव्यमन्यथा वक्ष्यमाणप्रायश्चित्तप्रसक्तैरथ तथैवागन्तुका न पृच्छन्ति तदा तेषामपि प्रायश्चित्तं, गहणे यत्ति सचित्तादिकस्य ग्रहणे सति परस्परं निवेदनं कर्तव्यं, यथैतत्सचित्तं वा लब्धं यूयं गृह्णीतेति अनिवेदने असमाचारी तथानाएत्तितेआगन्तुका वास्तव्याश्चपरस्परंजानन्ति । तथा यतन्ते नप्रमादिनः अनाएत्ति नजानन्ति, कियन्तस्ते किंवा प्रमादिनस्तत्रज्ञातानज्ञातावाद्रव्यादिभिः परीक्ष्योपसम्पद्येरन् नान्यथा, दोन्निविनमंतित्तितेचपरीक्षापूर्वकमुपसम्पद्यमानाद्वयोरपिपरस्परंनमन्तिकिमुक्तंभवतिरत्नाधिकस्य प्रथमतोऽवमरत्नाधिकेनालोचना दातव्या पश्चात् रत्नाधिकस्य । अत्र पक्वशालयो दृष्टान्तः । यथा पक्वशालयः परस्परं नमन्तितथात्रापीतिभावः ।
साम्प्रतमेनामेव गाथां विवरीषु प्रथमतः पुच्छणसाहणअपुच्छत्ति व्याख्यानार्थमाह[भा.३९९८] कारणमकारणेवाअदिट्ठदेसं गया विहरमाणा ।
पुठाविहारखेत्ते अपुठलहतो यजंवावि ।। वृ-कारणे अशिवादिलक्षणेअकारणे विहारप्रत्ययं सुखविहारो भविष्यतीति बुद्ध्या विहरन्तो यथा सुखमक्लेशेन सूत्रार्थान् कुर्वन्तोऽदृष्टपूर्व देशंगतास्तत्र चतेषां सांभोगिकाः सन्ति, ततस्तैरागन्तुकैस्ते वास्तव्याः सांभोगिकाः पुच्छाविहारखेत्तेत्तिमासकल्पप्रयोग्यानिवर्षाकल्पप्रायोग्यानि वा विहारक्षेत्राणि प्रष्टव्यास्तानि चतैः कथयितव्यानि, ।यदिनपृच्छन्ति, पृष्टा वातेन कथयन्तितदाद्वयानामपि प्रत्येकं प्रायश्चित्तं लघुको मासः, । यच्च पृच्छामन्तरेण वा स्तेन स्वापदादिभ्यो अनर्थ साधवः प्राप्नुवन्ति
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३७
उद्देशकः-१०, मूल - २५१, [भा. ३९९८] . तन्निष्पन्नमपितेषां द्वयानामपिप्रायश्चित्तमधुना गहणेय इति अस्य व्याख्यानमाह[भा.३९९९] सचित्तंमि उलद्धे अन्नोन्न अनिवेयणेलहुगो ।
ववहारेण उहाउंपुनरविदानं नवरंमासो ।। वृ-यत्ते आगन्तुका वास्तव्या वासचित्तं लभंते उपलक्षणमेतदचित्तं वा तस्मिन् लब्धे अन्योन्यस्य निवेदना कर्तव्या यथैतन्मया सचित्तमचित्तं वा लब्धं यूयं प्रतिगृह्णीत । एवं निवेदने कृते द्वितीयो न गृह्णाति, परं सामाचारी एषेत्यवश्यं निवेदनं कर्त्तव्यमनिवेदने प्रायश्चित्तं लघुको मासः । एतदेव सविशेषमाह-ववहारेण उइत्यादिन निवेदयतितदाअसमाचारी प्रतिषेधनार्थव्यवहारेणागमप्रसिद्धन तत्हत्वामासलघुप्रायश्चित्तंदत्वातस्यैव पुनःप्रतियच्छन्ति ।सम्प्रतिनायमनाये इत्यस्यव्याख्यानमाह[भा.४०००] नाए व अनाए वा होइ परिच्छविही जहा हेठा ।
अपरिच्छणंमि गुरुगाजोउपरिच्छाए अविसुद्धो ।। वृ- ज्ञाते अज्ञाते वा भवति द्रव्यादिभिः परीक्षा विधिर्यथाधस्ताद्भणितस्तथा कर्तव्यः । यदि पुनरपरीक्ष्योपसम्पद्यतेयोऽपिचगच्छः परीक्षायामविशुद्धःप्रमादीतिकृत्वातमपियेउपसम्पद्यन्तेतेषां प्रत्येकं प्रायश्चित्तंचत्वारो गुरुकाः ।सम्प्रति दोन्निविनमन्तीत्यत्रमतान्तरमाह[भा.४००१] केई उभणंतिउमोनियमेन निवेइ इच्छ इयरस्स ।
तंतुन जुजइजम्हा, पक्किल्लगसालिदिलंतो ।। वृ- केचित् ब्रुवते नियमेनाऽवमोऽवमरन्नाधिको निवेदयति इतरस्य रत्नाधिकस्य इच्छा यदि प्रतिभासेत ततो निवेदयति, नो चेन्नेति तच्च न युज्यते यस्मात्पक्वशालिदृष्टान्त उपन्यस्तः स चोभयनमनसूचकइति ।सम्प्रतिद्वयोर्नमनमाह[भा.४००२] वंदनालोयणाचेव तहेव य निवेयणा ।
सेहेण उवउत्तंमिइयरोपच्छ कुव्वती ।। वृ-शैक्षेण अवमरत्नाधिकेन वन्दने आलोचनायां तथैव च निवेदने सचित्तादेः कृते पश्चादितरो रत्नाधिकस्तस्यपुरतोवन्दनमालोचनांनिवेदनंचकरोति । सम्प्रतिक्षेत्रश्रुतसुखदुःखेमार्गविनयोपसम्पत्सु यदाभाव्यं तदुपदर्शयति । [भा.४००३] सुयसुहदुक्खे खेत्तेमग्गे विनउवसंपयाएय।
वावीसपुव्वसंथुय वयंस दिट्ठा भट्टेयसव्वेय ।। वृ-श्रुतोपसम्पदि उपसम्पद्यमानाद्वाविंशतिलभन्ते । तद्यथा-षट् अमिश्रवल्ल्यांमाता पिताभ्राता भगिनीपुत्रोदुहिताइत्येवंरुपान्,षोडशमिश्रवल्यांतद्यथा-मातुर्मातापिताभ्राताभगिनी ।एवं पितुरपि, भ्रात्रादीनां चतुर्णा प्रत्येकं द्वौ द्वौ तद्यथा-पुत्रो दुहिता च । सुखदुःखोपसम्पदि पूर्वसंस्तुतान् मातापितृसम्बन्धान् उपलक्षणमेतत् मित्रवयस्यप्रभृतीति चक्षेत्रोपसम्पदि वयस्यान् । इदमप्युपलक्षणं पूर्वसंस्तुतान् पश्चाच्च संस्तुतान् नालवद्धवल्लीद्विकं च लभते । मागोपसम्पदि दृष्टाभाषितान् च शब्दादल्लीद्विकं मित्राणिच विनयोपसम्पदि सर्वान् लभते नवरं निवेदयति । एतदेवाह[भा.४००४] । खेत्ते मित्तादीयासुतोपसंपन्नतो उछल्लभते ।
अम्माउपिउसंबद्धो सुहदुक्खी इयरो दिह्रो ।। वृ-क्षेत्रे उपसम्पद्यमानो मित्रादीन् लभते, आदिशब्दात् पूर्वपश्चात्संस्तुतान् नालवल्लीद्विकमाहारं
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १०/२५१ मात्रकत्रिकं संस्तारं वसतिं चेति परिग्रहः, श्रुतोपसम्पन्नं लभते षट् मात्रादिकान् मिश्रां च वल्लिं मातृपितृसम्बद्धां सुखदुःखोपसम्पन्नो मातापितृसम्बन्धान लभते वयस्यादीन च, इतरो मार्गोपसम्पन्नो दृष्टान् दृष्टाभाषितानुपलक्षणमेतत् वल्लिद्विकं मित्राणि च लभते विनयोपसम्पन्नस्याभाव्यं सुप्रतीतमिति न व्याख्यातम् ।
[भा. ४००५ ]
इच्चेयं पंचविहं जिनान आणाए कुणइ सठाणे । पावइ धुवमाराहं तव्विवरीए विवच्चासं ।।
वृ- इत्येवं पञ्चविधक्षेत्रश्रुतादिभेदतः पञ्चप्रकारमाभवद्व्यवहारं स्वस्थाने आत्मीये स्थाने यथा क्षेत्रोपसम्पदि यत् उपसम्पद्यमानस्य वा भवति तत्तथैव व्यवहारति । एवं शेषेष्वपि स्थानेषु वक्तव्यं जिनानामाज्ञया करोति परिपालयति स ध्रुवमन्ते आराधनां प्राप्नोति, जिनाज्ञया परिपालितत्वात् । तद्वद्विपरीत आभवद्वयवहारविपर्यासकारी विपर्यासं प्राप्नोति नाराधनामन्तकाले प्राप्नोतीतिभावः । एच्चेसो पंचविहो ववहारे आभवंति तो नाम । पच्छित्ते ववहारं सुण वच्छ समासओ वुच्छं ।।
[भा. ४००६ ]
वृ- इत्येष आभवतिकोनाम व्यवहारः पञ्चविध उक्तः । अत ऊर्ध्वं प्रायश्चित्ते व्यवहारं समासतो वक्ष्ये, तच्च वत्स वक्ष्यमाणं शृणु ।
[ भा. ४००७ ]
सो पुंनचउव्विहो दव्वखेत्तकालभावे य । सचित्ते अचित्ते यदुविहो होइ दुव्वंमि ।।
वृ- सपुनः प्रायश्चित्तव्यवहारश्चतुर्विधस्तद्यथा द्रव्ये क्षेत्रेकाले भावेच । तत्र द्रव्ये पुनर्द्विविधो भवति । तद्यथा - सचिते अचित्ते च । तत्र प्रथमतः सचित्ते विवक्षुरिदमाह
[भा. ४००८]
पुढविदगअगनिमारुय वणस्सइ तसेसु होइ सचित्ते । अचित्ते पिंड उवही दसपन्नरसेव सोलसगे ।। संघट्टण परियावण उद्दवणा वज्रणा एसद्वाणं । दानं तु च उत्थादी तत्तियमित्ता व कल्लाणे ।।
[भा. ४००९ ]
7
वृ- पृथिव्यादीनां संघट्टनादौ प्रत्येकं यथापत्तिप्रायश्चित्तं तत् स्वस्थानमित्युच्यते । तच्च छक्काय चउसु लहुया इत्यादिना प्रागेवाभिहितमिदं तु दानप्रायच्चित्तमभिधीयते । किं तदित्याह-चतुर्थादि, तद्यथा- पृथिव्यादिकं वनस्पतिपर्यन्तमेकेन्द्रियमपद्रावयति जीविताद्व्यपरोपयति तदा अभक्तार्थः । द्वीन्द्रियमपद्रावयतः पष्ठं त्रीन्द्रियमपद्रावयतोऽष्टमंचतुरिन्द्रिये दशमं, पञ्चेन्द्रिये द्वादशमम् । तत्तियमित्ता च कल्ला इति अथवा यस्य यावन्ति इन्द्रियाणि तस्य तावन्ति कल्याणानि प्रायश्चित्तं, तद्यथाएककल्याणकमेकेन्द्रियाणां परितापने, द्वे कल्याणके द्वीन्द्रियाणां पूर्वार्द्धमित्यर्थः । त्रीणि कल्याणकानि त्रीन्द्रियाणामेकाशनकमितिभावः । चतुरिन्द्रियाणामाचाम्लंपञ्चेन्द्रियाणामभक्तार्थः । अथवेदं वर्जनायां सचित्ते प्रायश्चित्तं ।
[भा. ४०१० ]
अहवावि अट्ठारसगं पुरिसे इत्थीसु वज्जिया वीसुं । दसगं य नपुंसेसुं आरोवणवन्निया तत्थ ।।
वृ- वर्जना नाम प्रव्राजनायां निषेधस्तत्र परुषे अष्टादशकं वर्जितं स्त्रीपु वर्जिता विंशतिर्दशकं नपुंसकेषु । तत्राह अथवा आरोपणाप्रायश्चित्तं प्राकूकल्पाध्ययने सप्रपञ्चमभिहितमिति ततोऽवधार्य, ।
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :-१०, मूल- २५१, [भा.४०१०] अचितेपिण्डउवहीइत्यादिअचित्तेप्रायश्चित्तंपिंडे पिंडविषयमुपधिविषयंचक्वक्वेत्याह-दशकेषोडशके च । इयमत्र भावना-पिण्डमुपधिं वा दशभिरेषणादोषैः पञ्चदशभिरुद्गमदोषैरिहाध्यपूरकस्य मिश्रेऽन्तर्भावविवक्षणं तु पञ्चदशभिरित्युच्यत्ते, षोडशभिरुत्पादनादोषैरविशुद्धं गृह्णानस्य प्रायश्चित्तं तदपिचप्राक्कल्पाध्ययनेऽभिहितमितिनभूयोभण्यते । तदेवं सचित्ते अचित्ते इति द्वारद्वयं गतम् । [भा.४०११] जनवयअद्धाणरोधए मग्गादीएय होतिखेत्तंमि ।
दुभिक्खे यसुभिक्खे दिया वरातो व कालंमि ।। वृ-जनपदेअध्वनिरोधकेमार्गातीतेचयत्प्रायश्चित्तंतत्क्षेत्रक्षेत्रविषयं,भवति, इयमत्रभावनाजनपदेऽपि च सन् संस्तरन्नपि चाध्वानं प्रतिपन्नानां यः कल्पस्तमाचरति, । अध्वानं प्रतिपन्नो वा न यतनांकरोतिदर्पणवाध्वानंप्रतिपद्यते,तथारोधकेऽपिसेनासूत्रेयोविधिरभिहितस्तंन करोति,मार्गातीतं क्षेत्रातिक्रान्तमशनादिकमाहारयति, । एतेषुयत्प्रायश्चित्तं तत्क्षेत्रविषयमिति, । सम्प्रति कालद्वारम्दुर्भिक्षे सुभिक्षे, दिवारत्रौ च काले कालविषयं किमुक्तं भवति, । सुभिक्षेऽपि काले संस्तरन्नपि दुर्भिक्षकल्पमाचरति, यदि वा दुर्भिक्षे अयतनां करोति, तथा दिवसे यः कल्पस्तं रजन्यामाचरति, रजन्यामपियः कल्पस्तं दिवा दिवसकल्पमूनमधिकंवाकरोति, एवंरात्रिकल्पमपि । एतेषु यत्प्रायश्चित्तं तत्कालविषयम् । साम्प्रतमेनामेवगाथां विवृणोति ।। [भा.४०१२] वसिमे विअविहिकरणंसंथरमाणंमखित्तपच्छितं ।
___ अद्धाणे उअजयणंपवज्जणाचेवदप्पेणं ।। [भा.४०१३] कालंमि उसंथरणेपडिसेवइअजयणाव एमंसि ।
‘दियनिसिमेराकरणंउणाहियंवाविकालेन ।।. वृ-वसिमेऽपिसंस्तरन्तोऽपियदविधिकरणंतन्निष्पन्नक्षेत्रप्रायश्चित्तंतथाअध्वनिप्रयन्नेअयतनायां अध्वनः प्रपदने वा दर्पणयत्प्रायश्चित्तं तथा काले सुभिक्षे संस्तरणेऽपिदुर्भिक्षकल्पंसमाचरति दुर्भिक्षे वा समापतिते अयतना दिवानिका मर्यादाया अकरणं दिवस्य कल्पस्य रात्रौ रात्रिकल्पस्य दिवसे समाचरणमिति भावो यदि वा दिवसकल्पस्य रात्रिकल्पस्य ऊनमधिकं वा करणंतन्निष्पन्नं कालविषयं प्रायश्चित्तं,भावविषयमाह[भा.४०१४] जोगतिएकरणतिए दप्पपमायपुरिसभावंमि ।
एएसिंतुविभागंवुच्छामिअहानुपुव्वीए ।। वृ-योगत्रिकं एनोवाक्कायलक्षणं, करपत्रिकं करणकारणानुमोदनारुपं, दर्पो निष्कारणमकल्पर, प्रतिषेवनं, प्रमादः पञ्चविधः, पुरुषो गुर्वादिलक्षणो वक्ष्यमापण एतेषु यत्प्रायश्चित्तं तद्भावविषयं, * साम्प्रतमेतेषामेवपदानां विभागमहं समासेन वक्ष्ये । तत्रयोगत्रिककरणत्रिकभावनामाह[भा.४०१५] जोगतिएकरणतिए सुभासुभेतिविहकालभेएण ।
. सत्तावसिंभंगा दुगुणा वा बहुतरा वावि ।। वृ- योगत्रिके करणत्रिके प्रत्येकं शुभे अशुभे च त्रिविधकालभेदेन संचार्यमाणे सप्तविंशातमिगत्यक्षं, भवन्ति । द्विगुणा वा बहुतरा वा तद्यथा मनसा करोति १ मनसा कारयति २ मनसा कुर्वन्तमनुजानाति ३ । एवंवचसा ३ कायेनच ३सर्वसंख्यया नव एतेवातीतानागतः वर्तमानरुपकालत्रिके चिंत्यमानाः सप्तविंशतिर्भवन्ति । एते चाशुभव्यापारसचिरणविषये, तथा च शुभव्यापारासमाचारविषयेऽपि
___
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २- १० / २५१ द्रष्टव्याः । यथा मनसा न करोति कालप्राप्तमपि शक्तावपि च सत्यां शुभं व्यापारं १ न च कारयति २ कुर्वन्तं नानुजानीते ३ इत्यादि तथैव उभयमीलने चतुःपञ्चाशत् । तत उक्तंद्विगुणा वा एते एकएकसंयोगे द्विकत्रिकसंयोगे च बहुतरा भवन्ति । ते चावश्यक टीकायां प्रत्याख्यानचिन्तायामिव भावनीयास्ततोऽवादि बहुतरा वापि, अय मनसा कथं करणं कारणमनुमननं वा तत आहवावे महमंबवनं मनसकरणं तुहो अनुत्तेवि । अणजाणसु जावुप्पइ मनकारणमो अवारेंते । ।
[ भा. ४०१६]
वृ- कोऽपि संयतः कञ्चित् प्रदेशं दृष्ट्वा चिन्तयति अस्मिन्नवकाशे अहमाम्रवनं वपामि । यद्यापि तेन तथा चिन्तयित्वा नोप्तमाम्रवणं तथापि तत्तेन मनसा कृतमपि मनसा करणं तथा केनचित् गृहस्थेन संयत उक्तो यथा संयत ! यदित्वमनुजानासि तत एतस्मिन्नवकाशे आम्रवणं वपामि तस्मादनुजानीहि येनोप्यते इति । एवमुक्ते यदि न निवारयति तदा अनुक्तोऽपि मनसा कारापणं द्रष्टव्यमेतदेव भावयतिमागहा इंगिएणं तु पेहिएणय कोसला । अद्भुत्तेण उपंचाला नाणुत्तं दक्खिणावहा ।। एवं तु अनुत्ते वि मनसा कारावणं तुबोधव्वं । मनसाणुन्ना साहु चूयवणं वुत्तवप्पतिवा ।।
[भा. ४०१७]
[ भा. ४०१८ ]
वृ-मागधा मगधदेशोद्भवाः प्रतिपन्नमप्रतिपन्नं वाइङ्गिताकारविशेषेण जानन्ति, कौशलाः प्रेक्षितेन अवलोकितेन, पञ्चालाः अर्धोक्तेन, नानुक्तं दक्षिणापथाः किन्तु साक्षऽद्वचसा व्यक्तीकृतं ते जानते, प्रायोजडप्रज्ञत्वात्, ।ततएवंसति वचसानुक्तेऽपि निवारणाभावात् मनसा कारापणं बोद्धव्यम् । सम्प्रति मनसानुज्ञातं भावयति चूतवनमुप्तं पूर्वमारोपितं, यदि वा उप्यते आरोप्यमाणं तिष्ठतीति कृत्वा साधुश्चिन्तयति । शोभनं यदिह चूतवनमुप्तमुप्यते वा एषा मनसानुज्ञा ।
1 [ भा. ४०१९]
एवं वयकायम्मी तिविहं करणं विभासबुद्धीए ।
हत्थदिसन्नच्छोटिं इय काये कारणमन्ना ।।
वृ- एवमुक्तप्रकारेण वचसि काये च त्रिविधं करणं करणकारणानुमननलक्षणं स्वबुद्ध्या विभाषेत तत्र वचसि सुप्रतीतं काये तु दुर्विभावमिति तद्भावनामाह - इत्यादि हत्यादि । अत्रापि कायेन स्वयं करणामिति प्रतीतं ततः कारणमाह-हस्तादिसंज्ञा कायेन गाथायां सप्तमी तृतीयार्थे कारणं तथा च्छोटिं नखच्छोटिकां ददतः कायेन अनुज्ञा ।। [भा. ४०२०]
एवं नवभेएणं पाणाइवायादिगे उ अइयारो । निरवेण मनेवि पहित्तियरेसि उभएन ।।
ī
द्रयाणाम कायमुक्तेन प्रकारेण नवभेदेन समाहारोयं नवभिर्भेदैः प्राणातिपातादिके अतीचारे यत्प्रायश्चित्तं चित्ते प्रायश्चित्तं । मिति भावः । तत्र निरपेक्षाणां प्रतिमाप्रतिपन्नादीनां मनसाप्यतीचारसेवने [भा. ४०१ मतरेषां गच्छस्थितानामुभयेन वा कायेन चातीचारसेवने प्रायश्चित्तमिति । वायामवग्गणादी धारण डेवण य होइ दप्पेण ।
[ भा. ४०२१]
पंचविह पमायंमी जं जहि आवज्जई तंतु ।।
वृ- यन्निष्कारणं व्यायाम वल्गनादि करोति यदि वा धावनं वेपनं बा, लोष्ट्रादेः प्रक्षेपणं तद्विषयं Jain प्रायश्चित्तं भवति ज्ञातव्यं, दर्पेण तथा पंचविधे पञ्चप्रकारे प्रमादे यं प्रमादमापद्यते यत्र तद्भवति ।
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४१
उद्देशकः-१०, मूल - २५१, [भा.४०२१] प्रमादविषयं प्रायश्चित्तं । सम्प्रति पुरुषानाह[भा.४०२२] गुरुमाईया पुरिसातुल्लवराहे वितेसि नाणतं ।
परिणामगाइया वाइड्डिमनिक्खंत असहूवा ।। [भा.४०२३] पुमंवाल थिराचेवकयजोग्गा यसेयरा ।
अहवासभावतो पुरिसा होतिदारुणभद्दगा ।। वृ- गुर्वादयः पुरुषास्तेषां तुल्येऽप्यपराधे प्रायश्चित्तमधिकृत्य भवति नानात्वं । अथवा त्रिविधाः पुरुषाः परिणामकादयः परिणामिका अपरिणामका अतिपरिणामिकाश्च । तेषामपि तुल्येऽप्यपराधे प्रायश्चित्तमथवान्यथा भवति । अथवा अनेकविधा पुरुषाः, तद्यथा-ऋद्धिमन्निष्क्रान्ताः अऋद्धिमन्निष्क्रान्ताश्च असहाः ससहाश्च पुरुषाः पुरुषाः स्त्री नपुंसकानि च बालास्तरुणाश्च स्थिरा अस्थिराश्च कृतयोगाश्च सेतरा नाम सप्रतिपक्षा एतेषामपि तुल्येऽप्यपराधे पुरुषभेदेन प्रायश्चित्तभेदः अथवास्वभावतः पुरुषा द्विविधाभवन्तितद्यथादारुणाभद्रकाश्च । तत्रतुल्येऽप्यपराधेदारुणानामन्यत् प्रायश्चित्तमन्यत्भद्रकाणामिति ।सांप्रतमुपसंहारमाह[भा.४०२४] पायच्छित्ता भवंतेय ववहारे सोसमासतोभणितो।
जेणंतुववहरिज्जइइयाणितंतूपवक्खामि ।। वृ- एषोऽनन्तरोदितः प्रायश्चित्ते आभवतिच प्रत्येकं पञ्चविधी व्यवहारः समासतो भणितः इदानीं तुयेन व्यवह्रियतेतंव्यवहारंप्रवक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव करोति । [भा.४०२५] पंचविहो ववहारो दुग्गतिभयचुरगेहिं पन्नत्तो ।
आगमसुय आणा धारणायजीएयपंचमए ।। वृ-येनव्यवह्रियतेसव्यवहारोदुर्गतिभयचूरकैर्दुर्गतिभयविध्वंसकैः पञ्चविधःप्रज्ञप्तस्तद्यथा आगमः श्रुतमाज्ञाधारणाजीतंच पञ्चमः । [भा.४०२६] आगमतो ववहारोमुणह जहा धीरपुरिसपन्नत्तों ।
पच्चक्खोयपरोक्खो सोविय दुविहो मुनेयव्वो ।।। वृ-तत्रागमतो व्यवहारो तथा धीरपुरुषैः प्रज्ञप्तस्तथा शृणुत स आगमतो व्यवहारो द्विविधो ज्ञातव्यस्तद्यथा-प्रत्यक्ष परोक्षश्च ।। [भा.४०२७] पच्चक्खो विय दुविहोइंदियजोचेव नोवइंदियजो ।
इंदियपच्चक्खो वियपंचसु विसएसुनेयव्यो ।। वृ-प्रत्यक्षोऽपि द्विविधस्तद्यथा-इन्द्रियजोनोइंद्रियजश्च । तत्रइन्द्रियजः प्रत्यक्षः पञ्चसु रूपादिषु विषयेषु ज्ञातव्यः । [भा.४०२८] नोइंदियपच्चक्खो ववहारो सोसमासतो तिविहो। .
ओहिमणपज्जवे या केवलनाणेयपच्चक्खे ।। वृ-यस्तुनोइन्द्रियजः प्रत्यक्षो व्यवहारः समासतस्त्रिविधस्तद्यथा-अवधिप्रत्यक्षं,मनःपर्यवप्रत्यक्षं, केवलज्ञानप्रत्यक्षं । तत्रावधिप्रत्यक्षमाह[भा.४०२९] उही गुणपच्चइएजेवटुंतीसुयंगवीधीरा ।
ओहि विसयनाणत्थे जाणसुववहारसोहिकरे ।।
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२- १०/२५१
वृ- अवधिर्द्विधा भवप्रत्ययो गुणप्रत्ययश्च । तत्र संयतानां गुणप्रत्यय एव न भवप्रत्ययस्तत आहअवधौ गुणप्रत्यये ये वर्तन्ते श्रुताङ्गविदो धीरास्तान् अवधिविषयज्ञानस्थान् जानीतं व्यवहारशोधिकरान् शुद्धव्यवहारकारिणः । [भा. ४०३०]
उज्जुमती विउलमती जे वट्टंती सुयंगवी धीरा । मनपज्जवनाणत्थे जाणसु ववहारसोहिकरे ।।
- ये जुमतौ विपुलमतौ वा मनः पर्यवज्ञाने श्रुताङ्गविदो धीरा वर्तन्ते तान्मयः पर्यवज्ञानस्थान् जानीत व्यवहारशोधिकरान शुद्धव्यवहारकारिणः ।
[भा. ४०३१]
आदिगरा धम्माणं चारित्तवरनाणदंसणसमग्गा । सव्वत्तगणाणेणं ववहारं ववहरंति जिना ।।
वृ- ये धर्मयोः श्रुतधर्मस्य चारित्रधर्मस्य चादिकरास्तत्प्रथमतया प्रवर्तनशीलाश्चारित्रवरज्ञानदर्शनसमग्रास्ते जिनाः सर्वत्रगज्ञाने व्यवहारं व्यवहरन्ति । उक्तः प्रत्यक्षः । सम्प्रति परोक्षमाह[भा. ४०३२] पच्चक्खागमसरिसो होति परोक्खो वि आगमो जस्स ।
चंदमुही विव सोवि हु आगमो ववहारवं होइ ।।
वृ- यद्यपि पूर्वादिकं श्रुतं तथापि यस्यागमश्चतुर्दशपूर्वादिकः परोक्षोऽपि प्रत्यक्षागमसदृशः प्रत्यक्षावध्यादितुल्यरूपो भवति सोप्यागमव्यवहारवान् वक्तव्यो भवति । यथा चन्द्रसदृशमुखी कन्या चन्द्रमुखीति एतदुक्तं भवति यद्यपि पूर्वाणि श्रुतं नागमतुल्यानीति ( तदपि ) तैर्व्यवहरन् आगमव्यवहारवान् उच्यते इति । सम्प्रत्यागमस्य व्याख्यानमाह
[भा. ४०३३]
नायं आगमयंति एवं जस्स सो परायत्तो । सो परोक्खो बुच्चइ तस्स पएसा इमे हुति । ।
वृ- ज्ञानमागमितमित्येकार्थमेवं च ज्ञानमागम इत्येकार्थमापतितं । तत्र यस्य स आगमोऽपराधीनः स प्रत्यक्ष उच्यते । सचावध्यादिरूपो यस्य तुपरायत्तः स परोक्ष उच्यते । सच चतुर्दशपूर्वादिसमुत्थस्तस्य परोक्षस्यागमस्य प्रदेशाः प्रतिभागा भेदा इत्यर्थः । इमे वक्ष्यमाणा भवन्ति । तानेवाह
[ भा. ४०३४ ]
पारोक्खं ववहारं आगमतो सुयधरा ववहरंति । चोदसदसपुव्वधरा नवपुव्वियगंधहत्थी य ।।
वृ-ये श्रुतधराश्चतुर्दशपूर्वरा दशपूर्वधरा नव पूर्विणो वा गन्धहस्तिनो गन्धहस्तिसमानाः से आगमतः परोक्षं व्यवहारं व्यवहरन्ति । अत्राक्षेपपरिहारावभिधित्सुराह
[भा. ४०३५ ]
किह आगम ववहारी जम्हा जीवादयो पयत्था उ ।
उवलद्धा तेहिं तू सव्वेहिं नयविगप्पेहिं ।।
वृ- कथं केन प्रकारेण साक्षात् श्रुतेन व्यवहरन्तः आगमव्यवहारिणः प्रोच्यन्ते सूरिराह यस्मात् जीवादयः पदार्थास्तैश्चतुर्दशपूर्वधरादिभिः सर्वै नयविकल्पैर्नैगमादिनयभेदैरुपलब्धाः एतदेव सविशेषमाह -
[भा. ४०३६]
जह केवली वि जाणइ दव्वं च खेत्तं च कालभावं च ।
तह चउलक्खणमेवं सुयनाणीमेव जाणाति ।।
वृ- यथा केवली केवलज्ञानेन सर्वं द्रव्यं सर्वं क्षेत्रं कालं भावं च सर्वात्मना स्वपरपर्यायभेदभिन्नं जानाति
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूल - २५१, [भा. ४०३६]
४४३ एवं श्रुतज्ञान्यापि चतुर्लक्षणं द्रव्यक्षेत्रकालभावरूपं श्रुतबलेन जानाति । तत एतेऽप्यागमव्यवहारिण उच्यन्ते एतदेवं प्रस्तुतं प्रायश्चित्त-शुद्धयधिकारमधिकृत्ययोजयति । [भा.४०३७] पणगंमासविवड्डीमासगहानी यपणगहानीय ।
एगाहे पंचाहं पंचाहे चेवएगाहं ।। [भा.४०३८] रागदोसविवडिं हाणिवा नउदेतिपच्चक्खी ।
चोद्दसपुव्वादीविहुतह नाउंदेति हीनहियं ।। वृ-यथा प्रत्यक्षिणः प्रत्यक्षागमज्ञानिनस्तुल्पेऽप्यपराधेपञ्चकपञ्चक योग्ये एकस्य पञ्चकंददति । अपरस्य रागद्वेषविवृद्विमुपलभ्य मासेन मासाभ्यां मासैर्वा वृद्धिं प्रयच्छन्ति । उपलक्षणमेतत् मूलमनवस्थाप्यं पाराञ्चितं वा यच्छन्ति । यथा तुल्येऽपि पाराञ्चितं योग्यापराधे एकस्य पाराञ्चितमपरस्यानवस्थाप्यं मूलं च्छेदं वा मासेन मासाभ्यां मासै र्वा हान्या तपो वा च शब्दात् पञ्चकं यावदन्ते नमस्कार सहितं हा दुष्ठुकृतं हा दुष्ठुकारितं हा दुष्ठु अनुमोदितमित्येवं वैराग्यभावनातो रागद्वेषहानि भूयसीमति भूयस्तारामुपलभ्य प्रयच्छन्ति, तथा कस्यचित् मासप्रतिसेवनायामल्पां रागद्वेषहानिमुपलभ्य पञ्चकहान्या मासिकं ददति पञ्चविंशतिं दिनानि ददतीत्यर्थः । तथा एकाहनाम अभक्तार्थं प्रतिसेविते पञ्चाहं ददतिपञ्चाहे वा प्रतिसेविते एकाहमुपलक्षणत्वादाचाम्लमेकाशनं पूर्वार्द्ध निर्विकृतं पौरुषीं नमस्कारसहितंवा प्रयच्छन्ति । एवं चतुर्दशपूर्वादयोऽपि हुनिश्चितंरागद्वेषहानिवृद्धी उपलभ्य हीनमधिकंवा प्रायश्चित्तददति । अत्रपरस्य प्रश्रमुदीरयति[भा.४०३९] चोदगपुच्छा पच्चक्खनाणिणोथोवंकहबहुंदेति ।
दिठंतो वाणियएजिनचोदस पुट्विए धमए ।। वृ- चोदकस्यात्र पृच्छा प्रत्यक्षज्ञानिनो जिनादयः स्तोकेऽपराधे कथं बहु प्रयच्छन्ति प्रायश्चित्तमुपलक्षणमेतत्भूयसि वापराधे स्तोकमत्र सूरिराह-दृष्टान्तोऽत्र वणिजा दृष्टव्यः । तथा भूयः परस्य पृच्छा जिनादयः केवलज्ञानादिबलेन परस्य भावं जानते चतुर्दशपूर्विणस्तु कथं येन स्तोकेऽपि बहु, बहावपिस्तोकंददति । सूरिराह-अत्रधमको दृष्टान्तः तत्र प्रथमतोवणिग्दृष्टान्तंभावयति[भा.४०४०] जंजहमोल्लंरयणंतंजाणइ रयणवाणितो निउणो। .
थोवंतुमहल्लसस्वकासइ अप्पस्स विबहंतु ।। वृ- यथा निपुणो रत्नवणिक् यत् रत्नं यथा मूल्यं तत्तथा सम्यक् जानाति । ज्ञात्वा च कस्यचित् महतोऽपिरत्नस्यस्तोकंमूल्यं ददाति, कस्यचिदल्यस्याप्यद्भुतगुणोपेतस्यबहु, इमामेवदृष्टान्तभावनां प्रकारान्तरेणाह[भा.४०४१] अहवा कायमणिस्स उसुमहल्लस्स विउ कागणी मोल्लं ।
वइरस्स उअप्पस्स विमोल्लंहोतीसयसहस्सं ।। वृ-अथवेतिप्रकारान्तरेत्नपरीक्षकोवणिक्काचमणेः सुमहतोऽपिमूल्यंकाकिनी कराति । वज्रस्य तुरत्नस्याल्पस्यापिमूल्यं तेन क्रियमाणंशतसहनं भवति । अत्रोपनयमाह[भा.४०४२] इयमासाणबहूण विरागदोसप्पयाए थोवंतु ।
रागदोसोवचया पणगे विउतो बहुंदेति ।। वृ-इतिअमुनादृष्टान्तप्रकारेणबहुनामपिमासानायोग्येऽपराधेवैराग्यभावनाच्छलतोरागद्वेषाल्पतया
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ स्तोकं प्रायश्चित्तं ददति, सिंहव्यापादकस्येव, रागद्वेषोपचयात् पञ्चकेऽप्यपराधे बहुप्रायश्चित्तं ददति । अधुना जिन चोदसपुव्विएधमए इत्यस्य व्याख्यानमाह[भा.४०४३] पच्चक्खी पचक्खंपासइ पडिसेवगस्ससोभावं ।
किए जाणइपारोक्खी नायमिणंतत्थधमएणं ।। वृ-प्रत्यक्षी जिनादि: प्रत्यक्ष प्रतिसेवस्य भावं जानाति, परोक्षी चतुर्दशपूर्वादिः कथं जानाति येन सोऽपि तथैव व्यवहरति ? सूरिराह- तत्र तस्मिन् विषये ज्ञातमुदाहरणमिदं वक्ष्यमाणं धमकेन शंस्वध्यामात्रातदेवदर्शयति[भा.४०४४] नालीधमएणजिना उवसंहारं करेंतिपारोक्खे ।
जह सोकाणंजाणइसुएणसोहिंतहा सोउं ।। वृ-जिनास्तीर्थकृतः परोक्षे आगमे उपसंहारं नालीधमकेन कुर्वन्ते इयमत्र भावना-नाडिकायां गलन्त्यामुदकगलनपरिमाणतोजानातिएतावत्युदके गलितेयामो दिवसस्य रात्रेर्वागतइतिततोऽन्यस्य परिज्ञानाय शङ्ख धमति । तत्र यथा सोऽन्यो जनः शङ्खस्य शब्देन श्रुतेन कालं वा यामलक्षणंजानाति तथा परोक्षागमगामिनोऽपिशोधिमालोचनांश्रुत्वातस्ययथावस्थितंभावंजानन्ति ।ज्ञात्वाचतदनुसारेण प्रायश्चित्तं ददति । अथ कीदृशास्ते श्रुतज्ञानिनो ये प्रत्यक्षज्ञानिन इवशोधिंजानन्ति ।तत आह[भा.४०४५] जेसिंजीवाजीवाउवलद्धा सव्वभावपरिणामा ।
सव्वायनयविहीहिकेन कयं आगमेन कयं ।। वृ-येषांश्रुतबलेन सर्वेजीवाअजीवाश्चउपलब्धाद्रव्यतः सर्वेषामपिचभावनांपदार्थानामुपलब्धाः श्रुतज्ञानविषयाः परिणामाः पर्यायाः कैरित्याह-सर्वैर्नंगमादिभिनर्यविकल्पैस्ते प्रत्यक्षज्ञानिनइव परस्य शोधिंजानन्ति । अत्रपरप्रश्नः केनकृतंतत्श्रुतज्ञानं यस्येदृशंमाहात्म्यमतआहआगमेन केवलज्ञानेन कृतमेतावेवाक्षेपपरिहारौ भावयति[भा.४०४६] तुंपुन केन कयं सुयनाणंजेनजीवमादीया ।
नजंतिसव्वभावा केवलनाणीणतंतुकयं ।। वृ- यत्पुनः श्रुतज्ञानं केन कृतं, येन जीवादयः सर्वे भावा ज्ञायन्ते । सूरिराह केवलज्ञानिभिः कृतं गाथायां षष्ठी तृतीयार्थे प्राकृतत्वात् तदेवं यथा श्रुतज्ञानिनोऽपि जानन्ति तथा प्रतिपादितमधुना शोधिविधिमाह[भा.४०४७] आगमतो ववहारंपरसोच्चा संकियंमि उचरिते।
आलोइयंमिआराधना अनालोइएभयणा ।। वृ- आगमतः प्रत्यक्षज्ञानी वापरे परस्मिन् व्यवहारं करोति । परस्यालोचनां श्रुत्वा नान्यथा । तत्र यदिकलुषितचारित्रतयानसम्यगालोचयति, किंत्वामर्यादामतिक्रम्यवर्त्तते, तदाशंकितमितिभिन्नमिति वा कलुषितभिति वा एकार्थं चारित्रेसति न सम्यगनेनालोचितमिति ज्ञात्वातंब्रूते अन्यत्र गत्वा शोधिं कुरुयदि पुनः सम्यगालोचयति तदा ददातिप्रायश्चित्त अथयदि प्रत्यक्षागमज्ञानिनः परोक्षागमज्ञानिनो वासर्वभावपरिज्ञानात्ततःकस्मात्तस्य पुरतआलोच्यते, किंतुतस्यसमीपमुपगम्यवक्तव्यम्अपराधान्मे भवन्तोजानतेतस्यशोधिप्रयच्छतततआह-आलोइयादि । आलोचितेबहगुणसंभवतः सम्यगाराधना भवति । अनालोचितआराधनायाभजनाविकल्पनाकदाचिद्भवतिकदाचिन्नेति । एतच्चाग्रभावयिष्यते
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :
:- १०, मूल - २५१, [भा. ४०४७]
तत्रागमतो ववहारं परे सोच्चेति व्याख्यानयति
[भा. ४०४८ ]
आगमववहारी छवि वि आलोयणं निसामेत्ता । देति ततो पच्छितं पडिवज्जइ सारिउंजइय ।। वृ-आगमव्यवहारी षड्विधोऽपि परस्यालोचनां निशम्य ततः प्रायश्चित्तं ददाति । यदिच कमप्यपराधं विस्मृतः स्मारितः सन् सम्यक् प्रतिपद्यते तदा स्मारयति च । अन्यथा तस्यालोचनामेव न ददाति । [भा. ४०४९ ] आलोइय पडिक्कंतस्स होइ आराधना सुनियमेन । अनालोयंमि भयणा किह पुन भयणा हवइ तस्स ।।
वृ- पूर्वमपराधजातमालोचित्तं ततस्तस्मात् प्रतिक्रान्तस्य अपुनःकरणतया प्रतिनिवृत्तस्य नियमेन पर्यन्ते सम्यगाराधना भवति । अनालोचिते पुनर्भजना । आह-कथं पुनरनालोचिते तस्याराधनाविषयभजना भवति । अत्राह[भा. ४०५०]
कालं कुव्वेज्ज सयं अहो वा हुज्ज अहव आयरितो । अप्पत्ते पत्ते वा आराधन तहवि भयणेवं ।।
४४५
वृ- कोऽपि आलोचनां ग्रहीष्यामीत्यालोचनापरिणामपरिणत आलोचनाग्रहणाय सम्प्रस्थित आलोचनार्हसमीपं स च तमप्राप्त एवापान्तराले स्वयं कालं कुर्यात् । यदि वा पाप्तोऽपि रोगवशादमुखो जातोऽथवा तस्याप्राप्तवत एव स आलोचनार्ह आचार्यः कालगतो, यदि वा प्राप्तवतोऽप्यमुखो जातः । ततः स एवमालोचनां परिणतः आलोचनाया असंभवेऽपि काले कुर्वन्नाराधको यदि पुनर्न सम्यगालोचनापरिणामपरिणतस्तदा सोऽनाराधकः सच तथा कालगतो दीर्घसंसारी भवति, एवमाराधना आलोचना हि प्राप्तेऽप्राप्ते वा भजनया भवति ।
सम्प्रत्यागमव्यवहारिणामपि पुरत आलोचनायां गुणानुपदर्शयति । अवराहं वियाणंति तस्स सोहिं च जद्दवी ।
[भा. ४०५१]
तहा वि आलोयणा वृत्ता आलोयंते बहुगुणा ।।
वृ- यद्यप्यागमव्ययहारिणस्तथालोचकस्यापराधं विजानन्ति शोधिं च तथापि तेषामपि पुरत आलोचना दातव्या उक्ता तीर्थकरगणधरैर्यत आलोचयति बहवो गुणास्तथाह्यालोचनाचार्येण स आलोचकः प्रोत्साह्यते यथा वत्स, त्वं धन्यस्त्वं सभाग्यः यदेवं मानं निहत्यात्महितार्थतया स्वरहस्यानि प्रकटयति । महादुष्करमेतत्, एवं च स प्रोत्साहितः सन् वर्धमानपरिणामः सम्यग् निःशल्यो भूत्वा यथावस्थितमालोचयति शोधिं च सम्यक् प्रतिपद्यते । ततः पर्यन्ते आराधना स्तोककालेन च मोक्षगमनमिति । अथ कथमार्गामेनो व्यवहारं प्रयुंजते तत आह
[ भा. ४०५२]
दव्वे हिं पज्जवेहिं य कमक्खेत्ते कालभावपरिसुद्धं । आलोयणं सुणेत्ता तो ववहारं पउंजंति ।।
वृ- द्रव्यैः सचित्तादिभिः पर्यायैस्तषामेव सचित्तादिद्रव्यामाणवस्थाविशेषैः परिणामविशेषैस्तथा क्रमतः क्षेत्रतः कालतो भावतञ्चपरिशुद्धामालोचनां श्रुत्वा ततस्तदनन्तरं व्यवहारं शोधिव्यवहारं प्रयुञ्जते नान्यथा, तत्र यदि सचित्तं सेवित्वा सचित्तमेवालोचयति तदा द्रव्यशुद्धा सा आलोचना यदा तु सचित्तं प्रतिसेव्याचित्तमालोचयति तदा द्रव्याशुद्धा, तथा यामवस्थामुपगतं सचित्तं प्रतिसेव्य तामवस्थागतं तदालोचयति तदा सा पर्यायशुद्धा; यदान्यामवस्थामुपगतं प्रतिसेव्यान्यावस्थामालोचयति तदा
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ पर्यायाशुद्धातथा यदिप्रतिसेवनानुलोममालोचयतितदा साक्रमशुद्धा उत्क्रमेणालोचयतःक्रमाशुद्धा। तथा यद्यत्र जनपदेऽध्वनि वा प्रतिसेवितं तत्तथैव आलोचयतः क्षेत्रशुद्धा आलोचना जनपदे प्रतिसेवितमध्वनि कथयतः क्षेत्राशुद्धा । यथा यत् यदा दुर्भिक्षे सुभिक्षे वा दिवारात्रौ वा प्रतिसेवितं तत्तदालोचयतः कालशुद्धा सुभिक्षे प्रतिसेव्य दुर्भिक्षे कथयतो रात्रौ वा प्रतिसेव्य दिवसे कथयतः कालाशुद्धा ।तथा येनानाभोगादिनासेवितंतंभावंकथयतोभावशुद्धा, उपेत्य प्रतिसेव्यानाभोगादिना कथयतो भावाशुद्धा ।सम्प्रतिभावमेवोपदर्शयति[भा.४०५३] सहसा अन्नाणेनवभीएणव पेल्लिएणवपरेण ।
वसनेन पमादेन वमूढेन वरागदोसेहिं ।। वृ-तेन प्रतिसेवकेन सहसा अज्ञानेन वा परेण वा प्रेरितेन वा व्यसनेन वा द्यूतादिना प्रमादेन वा मूढेन वा रागद्वेषाभ्यां वा प्रतिसेव्य यदि तथैवालोच्यतेप्रायश्चित्ताय मे ददाति नान्यथेति वाक्यशेषः । [भा.४०५४] पुव्वं अपासिउणंछुढे पायंमिजंपुणोपासे।
नयतरइ नियत्तेउं पायंसहसाकरणमेयं ।। वृ- पूर्वमग्रेतनप्रदेशे कुलिङ्गिनमदृष्ट्रा क्षिप्ते उत्पादिते पादे यत्पुनः पश्यति कुलिङ्गिनं समापतितंन पादं निवर्तयितुंशक्नोतितत एवं यत्तस्य व्यापादनमेतत्सहसाकरणं । साम्प्रतमज्ञानमाह[भा.४०५५] अन्नयरपमाएणंअसंपउतस्स नोवउत्तस्स ।
इरियाइसुभूयत्थेअवट्टतो एयमन्नाणं ।। वृ- पञ्चानां प्रमादानामन्यतरेणापि प्रमादेनासंप्रयुक्तस्याक्रोडीकृतस्यात एव ईर्यादिषु समितिषु भूतार्थेन तत्वतोऽवर्तमानस्य यद्भवनमेतदज्ञानं अधुना भीएण व पेल्लिएण व परेण इत्यस्य व्याख्यानमाह[भा.४०५६] भीतो पलायमाणोअभियोगभएन वाविजंकुज्जा।
पडितो वाऽपडितो वा पेलिज्जउपेल्लिउपाणे ।। वृ-अभियोगभयेन भीतः पलायमानो यत् कुर्यात्प्राणव्यपरोपणादितत्भीतेनेतिद्रष्टव्यम् । तथा परेण प्रेरितः सन्पतितोऽपतितो वाप्राणान् द्वीन्द्रियादीन एकेन्द्रियान्वा प्रेरयेत ।
सम्प्रतिव्यसनादिपहानिव्याचष्टे । [भा.४०५७] जूयादिहोइ वसनं पंचविहोखलुभवेपमादोउ ।
मिच्छत्तभावना उमोहो तह रागदोसाय ।। वृ-धुतादि भवति व्यसनं, प्रमादः खलु मद्यादिभेदाभवति पञ्चविधः, मिथ्यात्वं भावना मोहः रागद्वेषाः सुप्रतीताः। [भा.४०५८] एएसिटाणाणंअन्नयरे कारणेसमुप्पन्ने ।
तो आगमवीमंसंकरेंति अत्ता तदुभएणं ।। वृ-एतेषामनन्तरोदितानांसहसाप्रभृतीनांस्थानानामन्यतरस्मिन्कारणेसमुत्पन्नेसतिआलोचनायां प्रदत्तायामागमविमर्शमाप्ता उभयेन सूत्रार्थलक्षणेन कुर्वन्ति । यथायं सहोऽयमसहः अयमेतावता शोत्स्यतिअयं नेति । अथवा किमनेनसम्यगालोचितं किंवानेति ।
साम्प्रतमागमविमर्शमेव व्याख्यानयति
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४७
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४०५९ ] भा.४०५९] जइ आगमो य आलोयणा य दोन्नि विसमंत निवयंति।
एसा खल वीमंसा जो व सह जेण वा सुज्झे ।। व.यद्यागमश्चालोचना च एते द्वे अपि समकं परस्परमविसंवादिता निपततौ यथैव तस्यागमस्तथैवेतरस्यालोचना यथैव तस्यालोचना तथैवागमिन आगमः । एष खलु आगमविपश उच्यते । अस्मिन् सति शोधि ददति नान्यथा याद वा यः सहोऽसहो वा येन वा यः शुद्धयति । एतत्परिभावनमागमविमर्शः । सम्प्रत्याप्तशब्दव्याख्यानमाह__ भा.[४०६०] नाणमादीनि अत्ताणि, जेन अत्तो उ सो भवे ।
रागदोसप्पहीणो वा, जे व इट्ठा विसोधीए ।। वृ.ज्ञानादीनि ज्ञानदर्शनचारित्राणि येनाप्तानि स भवत्याप्तः ज्ञानादिभिराप्यते स्म आप्त इति व्युत्पत्तेः यो वा रागद्वेषप्रहीणः स आप्तः । यदि वा ये इष्टाः शोधौ शोधिविषये ये आप्ताः। भा.[४०६१] सुत्तं अत्थो उभयं आलोयण आगमो व इति उभयं ।
जं तदुभयंति वुत्तं वत्थ इमा होइ परिभासा। वृ.सूत्रमर्थ इत्युभयं तेनागमविमर्श कुर्वन्ति किमयं सह इत्य्दि अथवा आलोचनामागशविमर्श विदधति । यथा कि यथावस्थितास्या लोचना किं वा नेति । तत्र यत्तदुभयमित्युक्तं । तत्र इयं वक्ष्यमाणा परिभाषा भवति । तामेवाहभा.[४०६२] पडिसेवणाइयारे जइ नाउट्टइ जहक्कम सव्वे।
नहु देंती पच्छित्तं आगम ववहारिणो तस्स ।। वृ. यदि प्रतिसेवनातिचरान् यथाक्रमं सर्वान् यदि नाकुट्टयति नालोचयति तदा तस्यागमव्यवहारिणः प्रायश्चित्तं न ददति। यदि पुनः प्रतिसेवनातिचारान् यथाक्रमं सर्वान् आकुट्टयति आलोचयति तदा तस्यागमव्यवहारिणः प्रायश्चित्तं ददति। भा.[४०६३] कहेहि सव्वं जो वुत्तो जाणमणो वि गृहति।
न तस्स दित्ते पच्छित्तं, बिंति अन्नत्थ सोहय । वृ.यान् सर्वानालोचयन् कथय सर्वं मा निगृहयेति य उक्तः सन् जानानोऽपि गूहयति तस्य प्रायश्चित्तमागव्यवहारिणो न ददति। किन्तु ब्रुवते अन्यस्य समीपे गत्वा शोधय, शोधिं गृहाण। भा.[४०६४] न संभरति जो दोसे सब्भावा न य मायया ।
पच्चक्खी साहए ते न माइणो उ न साहए। वृ. यो दोपान् सद्भावतो न स्मरति न मायया, तस्य प्रत्यक्षी, प्रत्यक्षागमज्ञानी कथयति। भा.[४०६५] जइ आगमतो व आलोयणा व दोवि विसमं निवइयाई।
नहु होति पच्छित्तं आगम ववहारिणो तस्स ।। वृ. यद्यागम आलोचना च एते द्वे अपि विषमं निपतिते यथा तेनालोचितं तथागमज्ञानी तस्यातीचारं न प्रेक्षते किन्त्वन्यादृशमूनमधिकं वा इत्यर्थः । तदा तस्यागमव्यवहारिणः प्रायश्चित्तं न ददति । भा. [४०६६] जइ आगमोय आलोयणा य दोन्निवि समं निवडियाई।
देंति ततो पच्छित्तं आगमववहारिणो तस्स ।।
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ वृ. यद्यागम आलोचना च एते द्वे अपि समं निपतिते यथापराधमालोचनामागमज्ञानी पश्यतीत्यर्थः । ततस्तस्यागमव्यवहारिणः प्रायश्चित्तं ददति । अथ कीदृश आलोचनाहः कीदृशो नेत्याहभा.[४०६७] अट्ठारसेहिट्ठाणेहिं जो होइ अपरिनिहितो।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए ।। वृ. अष्टादशसु वक्ष्यमाणेषु स्थानेषु गाथायां तृतीया सप्तम्यर्थे यो भवति अपरिनिष्ठितः सम्यगऽपरिज्ञानी स तादृशो व्यवहारं व्यवहर्तुं नालमर्थःभा.[४०६८] अट्ठारसेहिं ट्ठाणेहिं जो होइ परिनिट्टितो।
अलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए । वृ.अष्टादशमु वक्ष्यमाणेषु स्थानेषु यो भवति परिनिष्ठितः । सम्यग् ज्ञाता त तादृशो व्यवहारं व्यवहर्तुमलमर्थः पर्याप्तो भवति । भा.[४०६९] अट्ठारसेहिं ट्ठाणेहिं जो होति अपतिट्ठितो ।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए। भा.[४०७०] अट्ठारसेहि ट्ठाणेहिं जो होति सुपतिट्ठितो।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए। वृ.श्लोकद्वयमपि पूर्ववत्, नवमरप्रतिष्ठितः तेषु सम्यगवर्तमानः, प्रतिष्ठितस्तेषु सम्यग् वर्तमानः । सम्प्रति तान्येवाष्टादशस्थानान्याहभा.[४०७१] वयछक्ककायछक्कं अकणो गिहिभायणे पलियंको।
। गोयरनिसिज्ज न्हाणे भूसा अट्ठारसट्ठाणे ॥ वृ.व्रतषट्कं प्राणातिपातमृषावादादत्तादानमैथुनपरिग्रहरात्रिभोजनलक्षणं, कायपटकं पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिसलक्षणं, अकल्पः पिण्डशय्या वस्त्रपात्ररूपं चतुष्टयमकल्पनीयं गृहिभाजनं कांस्यपात्रादिः, पल्यङ्कः शय्याविशेषो गृहस्थोचितो गोचरनिषद्यागोचरगतस्य निपदनं, स्नानं देशतः सर्वतो वा शरीरस्य प्रक्षालनं विभूपामण्डनमष्टादशं स्थानमधुना परिनिष्ठितप्रतिष्ठितशब्दयोरर्थमाहभा.[४०७२] परिनिट्ठितो परिन्नाया परिट्ठिओ जो ट्ठितो उ तेसि भवे।
अविऊ सोहिं न याणेइ अट्टितो पुण अन्नहा कुज्जा ।। वृ.परिनिष्ठितो नाम यथायोगं विधेयतया वा सम्यक् परिज्ञात: प्रतिष्ठितो, यस्तेप्वाष्टादशमु स्थानेष्वागमानुसारतोऽविधायकतयावस्थितोऽथापरिनिष्ठितोऽप्रतिष्ठितो वा, को दोषो येन तस्यालोचनार्हत्वप्रतिषेधस्तत आह-अविद्वान् अपरिनिष्ठितः शोधि न जानाति, अप्रतिष्ठितो नि:शूकतया मा ममपि गुरुतरं प्रायश्चित्तमापतेदिति भयतो वान्यथा व्यवहारं कुर्यात्तेनोभयोरप्यालोचनाहत्यप्रतिषेधः। भा. [४०७३] बत्तीसाए ट्ठाणेसु जो होइ अपरिनिट्ठितो ।
नलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए ।। भा.[४०७४] बत्तीसाए ट्ठाणेसु जो होइ परिनिट्ठितो।
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः - १०, मूलं - २५१, [ भा. ४०७४ ]
अलमत्थो वारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए । बत्तीसाए द्वाणेसु जो होइ अपतिट्ठितो । नमत्थो तारसो होइ ववहारं ववहरित्तए । बत्तीसाए द्वाणेसु जो लेइ सुपतिट्ठितो । मत्थो तारसो होइ ववहारं ववहरित्तए ||
भा. [४०७५ ]
भा. [४०७६]
वृ. श्लोकचतुष्टयमपि पूर्ववत् । सम्प्रति तान्येव द्वात्रिंशत् स्थानान्याहअविहा गणिसंपय एक्केक्का चउव्विहा मुनेयव्वा ।
भा. [४०७७]
एसो खलु बत्तीसा ते पुण ट्ठाणा इमे हुंति ॥
वृ.गणिन आचार्यस्य सम्पदष्टविधा अष्टप्रकारा एकैका च भवति चतुर्विधा ज्ञातव्या, एस खलु द्वात्रिंशत् स्थानानि भवन्ति । तत्र यानि सम्पदोऽष्टौ स्थानानि तानीमानि भवन्ति । तान्येवाहआयारसुयसरीरे वयणे वायणमती पउगमती ।
भा. [४०७८]
भा. [४०८१]
४४९
-
एतेसु संपया खलु अट्ठमिया संगहपरिना ||
वृ. आचारे श्रुते शरीरे वचने वाचनाया मतौ प्रयोगमतौ एतेषु स्थानेषु स्मपदो भवन्ति । ताश्च सर्वसंख्यया सप्त, अष्टमिका सम्पत्संग्रहपरिज्ञा ।
भा. [४०७९]
एसा अट्टविहा खलु एक्केक्कीए चउव्विहो भेदो ।
इणमो उ समासेणं वच्छामि अहानुपुव्वीए ।
वृ. एषा अनन्तरोदिता अष्टविधा खलु सम्पत्तदेकैकस्याश्च सम्पदश्चविधोऽयं वक्ष्माणो भेदः तं समासेन यथानुपूर्व्या परिपाट्य वक्ष्यमि प्रतिज्ञामेव निर्वाहयति
भा. [४०८०]
आयार संपयाए संजमधुवजोगजुत्तया पढमा । बिइया य असंप्पगहिया अनिययवित्ती भवे तइया । तत्तो य वुडसीले आचारे संपया चउब्भेया ।
चरणं तु संजमो उ तहियं निच्चं उवउत्तो ॥
वृ.आचारसम्पद्यावान्तरभेदश्चतस्रः सम्पदस्तद्यथा- प्रथमा संयमध्रुवयोगयुक्तमा, द्वितीया असंप्रग्रगहिता संप्रग्रहरहितता, तृतीया भवत्यनियतवृत्तिं स्ततश्चतुर्था यत् वृद्धशीलो वर्त्तते । एषा आचारे संपच्चतुर्धा । तत्र संयमध्रुवयोगयुक्तना नामसंयमश्चरणं तस्मिन् ध्रुवं नित्यं योगे युक्तत्ता उपयुक्तत्ता संयमधुवयोगयक्तत्ता। असंप्रग्रहिता नाम जात्यादिमदैरनुत्सिक्तत्ता । भा. [४०८२] आयरितो बहुस्सुतो तवसि जच्चादिगेहि व मएहिं । जो होइ अनुस्सित्तो असंपग्गहितो भवे सो उ ॥
वृ. आचार्योऽहं बहुश्रुतोऽहं तेजस्वी अहमिति मदैर्जात्यादिभिरर्ववा मदैर्यो भवत्यनुसिक्तः स भवत्यसंप्रग्रहितो मदसंप्रग्रहरितत्वात् अनियतवृत्तिता अनियतचारिता। तथा चाहभा. [ ४०८३] अनिययचारी अनिययवित्ती अगिहितो वि होइ अनिकेतो । निहुय स भवे अचंचल नायव्वो वुड्ढसीलत्ति ॥
वृ. अनियतवृत्तिर्नाम अनियतचारी अथवा अग्रहिकोऽविद्यमानननिकेतोऽनियतवृत्तिस्तथा
22/29
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
निवृत्त एतदेव व्याचष्टे - अचञ्चलो वृद्धशीलो ज्ञातव्यः उक्ता आचारसम्पच्चतुर्धाः । बहुसुय परिचियसुत्ते विचित्तसुत्ते य होइ बोधव्ये । घोसविसुद्धिकरे वा चउहा सुयसंपया होइ ।।
भा. [४०८४]
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १० / २५१
-
1⁄2 श्रुतसम्पच्चतुर्धा चतुःप्रकारा भवति, तद्यथा - बहुश्रुतः परिचितसूत्र: विचित्रसूत्रो धोषविशुद्धिकरः । सम्पत्सद्वतो भेदेनाभिधानं श्रुतश्रुतववतोः कथंचिद्भदेदात् । एवमुत्तरत्र पूर्वं च परिभावनीयं । तत् बहुश्रुतमाह
भा. [ ४०८५ ]
बहुसुत्तजुगपहाणे अब्भितर बाहिरं सुयं बहुहा । होइ व सद्दग्गहणा चारित्तं वि सुबहुयंपि ॥
वृ. यस्य बहुधा बहुप्रकारमभ्यन्तमङ्गप्रविष्टं बाह्यमङ्गं बाह्य श्रुतं भवति विद्यते । घोषविशुद्धिकर इत्यत्र च शब्दग्रहणात् सुबहुककं चारित्रमपि यस्य स युगप्रधांनो बहुश्रुतः । सगनामं व परिचियं उक्कमउक्कमतो बहूहिं विगमेहिं । ससमयपरसमएहिं य उस्सग्गोववायतो चित्तं ॥
भा. [४०८६]
वृ. यथा श्रुतं उत्क्रमतः क्रमेण च तथा क्रमेण उत्क्रमेण वा एकैकपदमोचनेन इत्यादिभिरपि बहुनिर्गमैः स्वनामेव स्वाभिधानिव परिचितं सूत्रं सपरिचितसूत्रस्तथा यस्य स्वसमयपरसमयाभ्यां स्वसमयपरसमयवक्तव्यताभ्यामुत्सर्गापवादेन उत्सर्गानुविद्धमपवादानुविद्धं विचित्रं सूत्रं सविचित्रसूत्रः। घोषविशुद्धमाह
भा. [४०८७]
घोसा उदत्तमादी तिहिं विसुद्धं तु घोसपरिसुद्धं । एसा सुत्तोवसंपय सरीरउवसंपयं अतो वुच्छं ॥
वृ. घोषा उदात्तादयस्तैर्विशुद्धं घोपविशुद्धं तत्करणशीलो घोषविशुद्धिकरः एषा चतुर्धा श्रुतोपसम्पत् । अत ऊर्ध्वं शरीरोपसम्पदं वक्ष्ये । तामेवाह
भा. [४०८८]
परीणाहो तह अनुत्तप्पया सरीरंमि ।
पsिपुण्ण इंदियएहिं य थिरसंघयणो य बोधव्वो ॥
वृ. शरीरस्य आरोहः समपरिणाहः तथा अनुतप्यता अलज्जनीयता तथा परिपूर्णमिन्द्रयैः स्थिरसंहननश्चतुर्थो बोद्धव्यः । तत्रारोहपरिणाहमाह ॥
भा. [४०८९]
आरोहो दिग्घत्तं विक्खंभो वि जइ तेत्तितो चेव ।
आरोह परिणाहे उवसंपया एस नायव्वा ॥
वृ. आरोहो दीर्घत्वं परिणामो विष्कंभो विशालता । तत्र यावनारोहस्तवान् यदि विष्कंभो भवति तदा एषा उपसम्पत् आरोहपरिणाहे ज्ञातव्या । अनुतप्यतामाह
भा. [४०९०]
तवु लज्जाए धाऊ अलज्जणीयो अहीन सव्वंगो ।
होइ अनुतप्पे सो अविगलइंदियपडिपुण्णे ॥
वृ. त्रपुधातुर्लज्जायां वर्तते पौपि लज्जायामिति वचनात् । तत उत्प्राबल्येन त्रप्यते येन
. तत् उत्त्रप्यं । न उत्त्रप्यमनउत्त्रप्यमलज्जनीयं तथा च शरीरशरीरमतोरभेदमधिकृत्याह- अलज्जनीयः किमुक्तं भवति अहीनसर्वाङ्ग एष भवत्यनुत्त्रप्यः । तथा अविकलानि स्पष्टं सम्पूर्णानि इन्द्रियाणि यस्य सोऽविकलेन्द्रियः । परिपूर्णः परिपूर्णेन्द्रिय उच्यते । स्थिरसंहननमाह
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४०९१] भा. [४०९१] पढमगसंघयणथिरो बली य सरीरो च होइ नायव्वो।
एसा शरीरसंपया एत्तो वयणमि वुच्छामि ।। ७. प्रथम संहननः स्थिर: स्थिरसंहननो ज्ञातव्यः । एषा चतुःप्रकारा शरीरसम्पदुक्ता। अत ऊर्ध्वमिदानी वचने सम्पदं व्याख्यामि तामेवाहभा.[४०९२] आदेज्ज महुरवयणो य अनिस्सियं वयणो तहा असंदिद्धो ।
आदेज्जगब्भवको अत्थवगाढं भवे महुरं ।। भा. [४०१३] अहवा अपरुसवयणो खीरासवमादिलद्धिजुत्तो वा।
निस्सिय कोहाईहिं अहवावी रागदोसेहिं।। वृ. आदेज्जति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारादादेयवचन इति द्रष्टव्यमेवमन्यत्रापि । तथा मधुरवचनोऽनिश्रितवचनोऽसन्दिग्धोऽसन्दिग्धवचनः । तत्रादेय आदेयवचनो नाम ग्राह्यवाक्यः । अर्थावगाढं भवति मधुरं, मधुरं वचनं यस्यासौ मधुरवचनः । अथवा अपरुषवचनो यदि वा क्षीराश्रवादिलब्धियुक्तो मधुरवचनः । तथा निश्रितं क्रोधादीनामथवा रागद्वेषाणां निश्रामुपगतं गाथायां तृतीयाकरणविवक्षातो न निश्रितं वचनं यस्य स तथा असन्दिग्धवचनमाहभा. [४०९४] अव्वत्तं अफुडत्थं अथ बहुत्ता व होति संदिद्धं ।
विवरीयमसंदिद्धं वयणे सा संपया चउहा ।। वृ.अव्यक्तवचो व्यक्ताया अभावत: अस्फुटार्थमक्षराणां सन्निवेशविशेषतो विवक्षितार्थसम्पदाकत्वाभावात्, अर्थबहुत्वाद्वा भवति। सन्दिग्धं तद्विपरीतमसंदिग्धं तद्वचनं यस्य सोऽसंदिग्धवचनः । एषा वचने सम्पच्चतुर्धा चतुःप्रकारा । सम्प्रति वाचनासम्पदं चतुःप्रकारामाहभा. [४०९५] वायणभेया चउरो विजिओद्देसण, समुदिसणयाओ।
परिनिव्वय निवायाए निज्जवणे चेव अत्थस्स ।। वृ. वाचनाया भेदाश्चत्वारस्तद्यथा-विचिन्त्य सम्यक् योग्यतां परिनिश्रित्योद्देशनं १, विचिन्त्यैव समुदेश (न) समुद्देशनता च २, तथा परिनिर्वाप्य वाचयति ३, अर्थस्य निर्यापना ४। तत्र विचिन्त्योद्देशनाहभा. [४०९६] तेणेव गुणेणं तू वाएयव्वा परिक्खिउंसी।
सा उद्विसति वियाणेउं जं जस्स उ जोग्गं तं तस्स ॥ वृ. अयमस्य वाचना योग्योऽयमयोग्य इति तेनैव वाचनाविषयेन गुणेन शिष्याः परीक्ष्य वाचयितव्या नान्यथा ततो यत् यस्य योग्यं तत्तस्य विज्ञाय उद्दिशति । अत्रैव प्रकारान्तरमाहभा.[४०९७] अपरिणामगादी वियाणिउ अभयाणे न वाएत्ति ।
जह आममट्टिय घडे, अंबेव नछुब्भती खीरं ।। वृ.अपरिणामिकादीन आदिशब्दादतिपरिणामिकपरिग्रहः छेदसूत्राणामभाजनानि विज्ञाय न वाचयति नोदेतीत्यर्थः । यथा आमे अपक्वे मृत्तिका घटे पक्के वा अम्लेन क्षीरं क्षिप्यते। भा.[४०९८] जइ छुब्भती विनस्सइ नस्सइ वा एवमपरिणामादी।
नोडेसे च्छेयसुत्तं समुद्दिसे वाचितं चेव ॥ वृ. यद्यम्ले क्षीरं क्षिप्यते तदा विनश्यते यदि वा आममृत्तिकाघटे घटस्य भङ्गतो विनश्यति।
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ एवमपरिणामादौ च्छेदसूत्रं विनश्यति नश्यति वा ततो नोद्दिशति एपा विचिन्त्योद्देशनता, समुद्दिशेदपि तदेव योग्यं नान्यत् । एषा विचिन्त्य समुद्देशन्। भा.[४०९९] परिनिव्ववियावाए जत्तियमेत्तं तु तरइ उप्पेउं ।
जाहगदिटुंतेणं परिचिते ताव तामुद्दिसति ।। व.परिनिर्वाप्य वाचयति । किमुक्तं भवति? जाहकदृष्टान्तेन यावन्मात्रमवग्रहीतुं शक्नोति तावन्मात्रमग्रतेनपरिचिते उद्दिशति । एषा परिनिर्वाप्य वाचना, अर्थस्य निर्यापणामाहभा.[४१००] निज्जवग्गो अत्थस्स जो वियाणाइ अत्थ सुत्तस्स।
अत्थेण व निव्वहती अत्थंपि कहेइ जं भणियं ।। वृ.अर्थस्य निर्यापक इति यद्भणितं तस्यामर्थः । यो नाम सूत्रस्यार्थं कथ्यमानं विजानाति यदि वा अर्थेन निर्वहति अर्थावधारणाबलेन सूत्रपातो निर्वाहमुपयाति तस्यार्थमपि कथयति, आस्तां सूत्रं ददातीत्यपि शब्दार्थः । सम्प्रति मतिसम्पदं चतुर्भेदामाहभा. [४१०१] मइसंपयचउभेया उग्गह ईहा अवाय धारणा य ।
उग्गहमति छब्भेया तत्थ इमा होइ नायव्वा ।। वृ.मतिसम्पच्चतुर्भेदा। तद्यथा-अवग्रह इहा अवायः धारणा च। तत्रावग्रहमवग्रह: अनिर्देश्य सामान्यमात्रग्रहणमीहनमीहा अवग्रहीतस्यार्थस्यासद्भूतविशेष परित्यागेन सद्भविशेषादानाभिमुखो बोधविशेषः । अवायो निश्चयः । धारणा स्मृतिस्तत्रावग्रहमतिरियं वक्ष्यमाणे षड्भेदा भवति ज्ञातव्या। तामेवाहभा. [४१०२] खिप्प बहुविहं व धुवअनिस्सिय तह य होई असंदिद्धं ।
उगेण्हइ एविहा अवायमवि धारणा चेव ।। वृ.१ क्षिप्तं २ बहु ३ बहुविधं ४ ध्रुव ५ निश्रित ६ असन्दिग्धमवगृह्णाति। एवं अवग्रहस्य षट् भेदं एवं षट् भेदा ईहा अवायो धारणापि च प्रत्येके ज्ञातव्या । तत्र क्षिप्रमवग्रहं व्याख्यानयति । भा.[४१०३] सीसेण कुतित्थीप व उच्चरियमेतमेवाउगिण्हे।
तं खिप्पं बहुगं पुण पंच व छ स्सत्त गंथसया॥ वृ. शिष्येन कृतीर्थिना वा यत् उच्चरितमात्रमेवावगृह्णाति तत् क्षिप्रमवग्रहणमुच्यते । बहुकं पुनरवग्रहणमिदं यत् पञ्च षट् सप्त वा ग्रन्थशतान्येकवारमवगृह्णाति; भा.[४१०४] बहुहानेगपयारं जह लिहति वधारए गणेइ विया,
अक्खाणगं कहेइ सद्दसमूहं व नेगविहं ।। वृ. बहुविधमवग्रहणं नाम अनेकप्रकारं यथा स्वयं लिखति अन्येन भण्यमानमवधारयति। अन्यच्च संख्येयवस्तु गणयति । अथवा नानापुरुषाश्रितं नानातोद्याश्रितं वा शब्दसमूहमनेकविधं अनेकप्रकारं प्रत्येकमवगृह्णाति एतत् बुहविधमवग्रहण। भा.[४१०५] न विस्सरति धुवं ता अनिस्सियं जन्न पोत्थए लिहिया,
अनभासियं च गेण्हए निस्संकिय होइ संदिद्धं । वृ. यन्नैव विस्मरति तत् ध्रुवम् । अनिश्रितं नाम यन्न पुस्तके लिखितमपेक्षते अभाषित वा परैर्व्याजेन उदीरितं वा यदवगृह्णाति तदनिश्रितं, निःशङ्कितं भवत्यसन्दिग्धं । एवं ग्रहणस्य
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५३
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४१०५ ] षड्भेदाः । साम्प्रतमीहादीनां षड्भेदान् प्रत्येकं योजयन्नाहभा. [४१०६] उग्गहियस्स उईहा ईहिता पच्छा अनंतरमवातो।
अवगते एच्छ धारण तीए विसेसो इमो नवरं ।। वृ.अवग्रहीतार्थस्य विषये ईहा प्रवर्तते, ईहाया अपि उक्तप्रकारेण षड्भेदा भावनीयाः । ईहिते सति पश्चादनन्तरमवाय उपजायते । ततस्तस्याप्युक्तपप्रकारेण षड्भेदाः । अवगते सति पश्चाद्धारणातस्तस्या अपि पडेभेदाः नवरं तस्यां धारणायामयं वक्ष्यमाणो विशेषस्तमेवाहभा. [४१०७] बहु बहुविहं पुराणं दुद्धरमनिस्सिय तहेव असंदिद्धं ।
पोराण पुरा वायितं दुद्धरनयभंगगुवलिता।। वृ. बहु बहुविधं पौराणं दुर्धरमनिश्रितं तथैवासन्दिग्धं धरणमिति धारणायाः षड्भेदास्तत्र बहुबहुविधाऽनिश्रिताऽसन्दिग्धानि तथैव पौराणं नाम यत् पुरा चिरकालो वाचितं । दर्द्धरं नाम नयभंगैर्वागुपिलत्वान्महता कष्टेन धार्यम् सम्प्रति प्रयोगमतिसम्पदं चतुर्भेदामाह। भा. [४१०८] एत्तो उ पउगमती चउव्विहा होइ आनुपुव्वीए।
आयपुरिसं व खेत्तं वत्थु वि य पउंजए वायं ।। वृ. अत ऊर्ध्वं प्रयगमतिश्चतुर्धा आनुपूर्व्या परिपाट्य वक्ष्यते । तामेवाह-आत्मानं पुरुषं क्षेत्रं वस्तु दितित्वा ज्ञात्वा वादं प्रयुक्ते उपलक्षणमेतत् । धर्मकथादिकं वा तत्रात्मद्वारमाहभा.[४१०९] जाणति पयोगभिसजो वाही जेनातुरस्स छिज्जइ।
ओइय वातो य कहा वा नियसत्तिं नाउ कायव्वा ।। वृ. यथा प्रयोगभिषक् येनौषधेनातुरस्य व्याधिः च्छिद्यते तत् जानाति ज्ञात्वा च तत् प्रयुंक्ते इत्येवमधुना प्रकारेण निजशक्तिं ज्ञात्वा वादो धर्मकथा वा कर्तव्या नान्यथा। गतं आत्मद्वारम् भा.[४११०] पुरिसं उवासगादी अहवावी जाणगा इयं परिसं।
पुव्वं तु गमेऊणं ताहे वातो पतोत्तव्वो।। वृ. पुरुषमुपासकादि कथमथवा ज्ञापिकादिकां विद्यां वा पर्षद् पूर्वं गमयित्वा पश्चात् वादः प्रयोक्तव्यो नान्यथा । गतं पुरुषद्वारमधुना क्षेत्रद्वारमाहभा.[४१११] खेत्तं मालवमादी अहवावी साहुभावियं जं तु।
नाऊण तहा विहिणा वातो य तहिं पतोत्तव्वो ।। वृ. क्षेत्रं मालवादिकं यद्वा साधुभावितं तत्तथारूपेण ज्ञात्वा विधिना जिनभणितेन वादः प्रयोक्तव्यो नान्यथा। गतं क्षेत्रद्वारं । वस्तुद्वारमाहभा. [४११२] वत्थु परवादी उ बहु आगमितो न वा च नाऊणं ।
रायावरायमच्चो दारुणभद्दस्स भावोत्ति ।। वृ.वस्तु परिवादी बह्वागमिको न वा यदि वा राजा राजामात्यो वा दारुणस्वभावो भद्रस्वभावो वा इति ज्ञात्वा वादः प्रयोक्तव्यः तदेवमुक्ता प्रयोगमतेः सम्पच्चतुःप्रकारा। सम्प्रति संग्रहपरिज्ञां चतुःप्रकारामाहभा. [४११३] बहुजनजोग्गं खेत्तं पेहे तह फलगपीढमादिन्नो।
वासासु एए दोनि वि काले य समाणए कालं ।।
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
-
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा.[४११४] पूए अहो गुरुंमि य चउहा एसा उ संगह परिण्णा ।
एएसिं तु विभागं वुड्डामि अहानुपुव्वीए ।। वृ. वर्षासु बहुजनयोग्यं क्षेत्रं प्रेक्षयति तथा फलकपीठं समाहारो द्वन्द्वः । पीठफलकानीत्यरर्थथः । यद्वर्षासु एते द्वे अपि पीठफलके आचीर्थे तथा काले स्वाध्यायादिसम्बन्धिनि प्राप्तवसरे तं कालं स्वाध्यायादिना समनायति। तथा यथा गुरुरत्नाधिकतरं पूजयति एषा चतुर्धा संग्रहपरिज्ञा । साम्प्रतमेतेषां पादानां विभागं यथानुपूर्व्या क्रमेण वक्ष्यते तमेवाहभा. [४११५] वासे बहुजनजोग्गं विचिन्नं जंतु गउपाओग्गं ।
अहवा वि बाल दुब्बल गिलाण आदेसमादीणं ।। व.बहुजनयोग्यं नाम विस्तीर्णं यतः समस्तस्यापि गच्छस्य प्रायोग्यं अथवा बालदुर्बलग्लानादेशादीनां प्रायोग्यं बहुजनयोग्यं । एवंभूतक्षेत्राप्रत्युपेक्षणे दोषानाहभा.[४११६] खेत्ते असति असंगहिया ताहे वच्चंति ते उ अन्नत्थ ।
न उ मइल्लेति निसेज्जा पीढफलगाण गहणंमि ।। वृ. बहुजनयोगस्य क्षेत्रस्य असति अभावे ते साधवोऽसंगृहीता भवन्ति ततस्तेऽन्यत्र गच्छान्तरे व्रजन्ति, तस्मादवश्यं बुहजनयोग्यं क्षेत्रं वर्षासु प्रत्युपेई, तथा पीठफलकादीनां ग्रहणे तु नैव मलिनयति न मलिनीभवन्ति निषद्याः संस्तारकादिरूपाः।। भा.[४११७] वियरे न तु वासासुं अन्नकाले उ गम्मते नत्थ ।
पाणासीयलकुंथादिया ततो गहण वासासु ।। वृ. न चान्यत्संस्तारकादिवर्षासु साधूनां वितरति श्रावकजनस्तथा समाचार्यभावात् अथान्यत्र क्षेत्रान्तरे गम्यते यत्र न पानीयस्पन्दस्तत आह-अन्यत्र गम्यते काले ऋतुबद्धेन वर्षासु भूमेः शीतलाया: प्राणा:कुन्थ्वादयः संमूच्छिन्ति ततो ग्रहणं वर्षासु पीठफलकानामेतेन आचीर्णे द्वे अपी वर्षास्विति व्याख्यात् । सम्प्रति काले य समाणए कालमित्यस्य व्याख्यानमाहभा.[४११८] - जं जंमि होइ काले कायव्वं तं समाणए तंमि।
. सज्झाया पह उवही उप्पायण भिक्खमादी य ।। वृ. यत् स्वाध्याय उपकरणस्य प्रत्युपेक्षा उपधिरुत्पादनं भिक्षादिकं च यस्मिन् काले कर्त्तव्यं तस्मिन् काले समानयति । एष तृतीयः संग्रहपरिज्ञाभेदः । चतुर्थमाहभा.[४११९] अह गुरु जेणं पव्वावितो उ जस्स व अहीति पासंमि ।
अहवा अहागुरू खलु हवति रायनियतरागा उ॥ वृ.येन प्रव्रजितो यस्य वा पार्श्वेऽधीतः स यथा गुरुरथवा गुरवो नाम ये तस्य रत्नाधिकतरास्तेषां पूजनामाहभा.[४१२०] तेसिं अब्भुट्ठाणं दंडग्गह तह य होइ आहारे ।
उवहि वहणं विस्सामणं य संप्यणा एसा ।। वृ. तेषां यथा गुरूणामेषा संपूजना आगच्छतामभ्युत्थानं दण्डस्य ग्रहणं तथा भवत्याहारे आहारस्य काले प्रायोग्यस्य सम्पादनमुपधिर्वहनं विश्रामणं च । उपसंहारमाह
भा.[४१२१] एसा खलु बत्तीसा एवं जाणाति जो ट्ठितो वेत्थ ।
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४१२१ ]
ववहारे अलमत्थो अहवावि भवे इमेहिं तु ॥
वृ. एषा अनन्तरोदिता खलु स्थानानां द्वात्रिंशत् एतेषां यो जानाति यो वाऽत्र स्थितः स व्यवहारे अलमर्थः । अथवा एषु पत्रिंशत्संख्येषु वक्ष्यमाणेषु स्थानेषु ज्ञाता स्थितो वा व्यवहारसमर्थो भवति। एतदेवान्वयव्यतिरेकत आह
भा. [४१२२]
छत्तीसाए द्वाणेहिं जो होइ अपरिनिट्ठितो । लमत्थो तारसो होइ ववहारं ववहरित्तए । छत्तीसाए द्वाणेहिं जो होइ परिनिट्ठितो । अलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए || छत्तीसाए द्वाणेहिं जो होइ अपतिद्वितो । नलमत्थो तारिसी होड़ ववहारं ववहरित्तए । छत्तीसाए द्वाणेहिं जो होइ सुपतिट्ठितो । अलमत्थो तारिसो होइ ववहारं ववहरित्तए ।
भा. [४१२३]
भा. [४१२४]
भा. [४१२५ ]
वृ. श्लोकचतुष्टयमपि प्राग्वत् । सम्प्रत्येनामेव षट्त्रिंशतमाह
भा. [४१२६]
४६५
जा भणिया बत्तीसा तं च्छोढूण विनयपडिवत्तिं । चरभेयं तो होही छत्तीसा एस द्वाणाणं ॥
वृ. या पूर्वं स्थानानां द्वात्रिंशदुक्ता तस्यां चतुर्भेदां विनयप्रतिपत्तिं प्रक्षिप्यते, तत एषां स्थानानां पत्रिंशद्भवति ज्ञातव्या ।
भा. [४१२७]
बत्तीसवण्णय विय वोत्थं चउभेयविनयपडिवति । आयरियोऽतेवासि जह विनयित्ता भवे निरिणो ||
वृ. द्वात्रिंशत्प्राग् वर्णितैव ततः सम्प्रति वक्ष्यामि चतुर्भेदां विनयप्रतिपत्तिं । यथाचार्योऽन्तेवासिनं विनयित्वा विनयं ग्राहयित्वा निरुणो भवति तामेव चतुर्भेदां विनयप्रतिपत्तिमाहआयारे सुय विनए विक्खेवण चेव होइ बोधव्वे ।
भा. [४१२८]
दोसस्स निग्धाए विनए चउहेस पडिवत्ती |
वृ. आचारे विनयः श्रुतविनयः विक्षेपणे चैव विनयो भवति बोद्धव्यः । विक्षेपणाविनयः दोषनिर्धातविनयश्च । एषा चतुर्धा विनये प्रतिपत्तिस्तत्राचारविनयमाह
भा. [४१२९]
आयारे विनओ खलु चउव्विहो होइ आनुपुव्वीए । संजमसामाचारी तवे य गणविहरणा चेव ॥ एगल्लविहारे या सामाचारी य एस चउभेया ।
भा. [४१३०]
यासिं तु विभागं वुड्ढाम अहानुपुव्वी ॥
वृ. आचारे आचारविषयः खलु विनयश्चतुर्विधो भवति अनुपूर्व्या परिपाट्या तद्यथा - संयमसामाचारी, तप: सामाचारी, गणविहरणसामाचारी, एकलविहारसामाचारी । एवमेषा चतुर्भेदा सामाचारी । एतासां सामाचारीणां विभागं यथानुपूर्व्या वक्ष्यामि ।
भा. [४१३१]
संयममायरति सयं परं व गाहेति संयमं नियमा । सीयंते उज्जयचरणं च उववूहे ॥
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ व.स्वयं संयममाचरति परं च नियमात् संयमं ग्राहयति । तथा संयमविषये सीदति स्थिरिकरणं उद्यतचरणं तु उपवृंहयति । एषा संयमसामाचारी । सम्प्रति संयममेव कथयतिभा.[४१३२] सो सत्तरसो पुढवादियाण घट्ट परिताव उद्दवणं ।
परिहरियव्वं नियमा संजमगो एस बोधव्यो ।। वृ. स संयमः सप्तदशः सप्तदशप्रकारो विस्तरतः । संक्षेपतः पुनः पृथिव्यादीनां षण्णां कायानां घट्टनं परितापनमपद्रावणं न नियमात्परिहर्तव्यमित्येष संयमो बोद्धव्यः। संयमक इति प्राकृतत्वास्त्वार्थो कप्रत्ययः उक्ता संयमसामाचारी। तप:सामाचारीमाहभा.[४१३३] पक्खियपोसहिएसुं कारयति तवं सयं करोति य।
भिक्खायरियाए तहा निजूंजति परं सयं वावी ।। वृ. पाक्षिकेऽर्धमासपर्वणि पौषधिकेषु च अष्टम्यादिपु पर्वसु परं तपः कारयति स्वयमपि च करोति । तथा भिक्षाचर्यायां परं नियुक्त प्रयोजनामपेक्ष्य स्वयमपि भिक्षाचर्यां गच्छतिभा.[४१३४] सव्वंमि बारसविहे निउंजइ परं सयं च उज्जत्तो।
गणसामायारीए गणं विसीयं तु चोएति ।। वृ. सर्वास्मिन् द्वादशविधे तपसि यथायोगं परं नियुक्ते, स्वयं च सर्वत्र यथाशक्ति उद्युक्तः । एषा तप:सामाचारी । गणसामाचार्यां गणं विपीदन्तं चोदयन्ति कथमित्याहभा. [४१३५] पडिलेहण पप्फोडण बालगिलाणाइ वेयव्वइ चेव।
सीदंतं गाहेई सयं च उज्जुत्तो एएसु ।। वृ. प्रत्युपेक्षणं चक्षुषा निरीक्षणं प्रस्फोटनमाखोटादिकमेतयोर्वालग्लनादिवैयावृत्त्ये च सीदन्तं प्रत्युपेक्षणादि ग्राहयति कारयति । स्वयं च एतेषु स्थानेषु सततमुद्युक्त उक्ता गणसामाचारी, साम्प्रतमेककविहारसामाचारीमाहभा.[४१३६] एगल्लविहारादी पडिमा पडिवज्जती सयण्णं व ।
पडिवज्जावे एवं अप्पाण परं च विनएती ।। व.एककविहारदय आदिशब्दात्प्रतिमागतविशेषानुष्ठानपरिग्रहः । एवं भूताः प्रतिमाः स्वयं प्रतिपद्यन्ते अन्यं च प्रतिपादयति । एवं आचारविनयमात्मानं परं च विनयति, गत आचारविनयः । सम्प्रति श्रुतविनयमाहभा.[४१३७] सुत्तं अत्थं च तहा हिय निस्सेयं तहा पवाएइ।
एसो चउव्विहो खल सुयणिओ होइ नायव्वो।। वृ. सूत्रं प्रवाचयति तथा अर्थमपि हितं यत् यस्योचितं तत्तं प्रवाचयन्ति नेतरत् । तथा निःशेषं परिपूर्णमेष चतुर्विधः खलु श्रुतविनयो भवति ज्ञातव्यः । एतमेव व्याचष्टेभा.[४१३८] सुत्तं गाहेइ उज्जुत्ते अत्थं च सुणावए पयत्तेण ।
जं जस्स होइ जोग्गं परिणामगमाइणं तु हियं ।। भा.[४१३९] निस्सेसमपरिसेसं जाव समत्तं तु ताव वाएइ।
एसो सुयविण्णतो खलु वोच्छ विक्खेवणाविनयं ।। वृ. उद्युक्तः सन् शिष्यं सूत्रं ग्राहयति । एष सूत्रग्राहणविनयः तथा प्रयत्नेन शिष्यमर्थं
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४१३९]
४५७ श्रावयति एपोऽर्थश्रावणविनयः परिणामकादीनां यत् यत् यस्य भवति योग्यं तत्तु तस्य हितं सूत्रतोऽर्थतश्च ददाति । एष हितप्रदानविनयः। तथा निःशेष किमुक्तं भवति यावत्समाप्तं भवति तावद्वाचयति । एप नि:शेषवाचनाविनयः । उपसंहारमाह-एष चतुर्विधः खलु श्रुतविनयोऽत ऊर्ध्वं विक्षेपणाविनयं वक्ष्ये । प्रतिज्ञा करोति। भा. [४१४०] अदिटुं दिटुं खलु दिटुं साहम्मियत्तविनएणं ।
__चुयधम्म ट्ठावे तस्से व हियट्ठमब्भुट्टे ।। वृ. अदृष्टं अदृष्टधर्माणं दृष्टमिव दृष्टपूर्वमिव धर्म ग्राहयति। दृष्टं दृष्टपूर्वकं श्रावकं साधर्मिकत्वविनयेन विनयति प्रव्राजयतीत्यर्थः । तथा च्युतधर्मं धर्मात्प्रभ्रष्टं पुनर्धर्मे स्थापयति । तथा तस्यैव चारित्रधर्मस्य वृद्धये हितमभ्युतिष्ठति ४ । तत्र प्रथमभेदव्याख्यानार्थमाहभा. [४१४१] विनाण भावंमी खिवि पेरणे विक्खत्तु परसमया।
ससमयं तेणमभिच्छुभे अदिट्ठधम्मं तु दिटुंवा ।। वृ. विशब्दो नानाभावे क्षिपप्रेरणे परसमयाद्विनिक्षिप्य नानाप्रकारं प्रेर्यादृष्टधर्माणं दृष्टं वेति वाशब्द उपमायां। दृष्टधर्माणमिव स्वसमयान्तेन स्वसमयाभिमुखभिक्षिपति। एनमेव चरमपदंभा. [४१४२] धम्मसभावो सम्मं दंसणं तु जेण पुव्वि न उ लद्धं ।
सो होइ दिट्ठपुव्वो तं गाहेई पुव्वदिट्ठमि व ।। वृ. धर्मस्वभावः सम्यग् दर्शनमित्येकार्थं तत्सम्यग् दर्शनं येन पूर्वं न लब्धं स भवत्यदृष्टपूर्वोऽदृष्टपूर्वधर्मस्तं पूर्वदृष्टमिवाविविक्तो विश्रान्ततया पूर्वोपलब्धमिव धर्म ग्राहयति । अदृष्टं दृष्टमित्यस्यान्यथा व्याख्यानमाह। भा.[४१४३] जह भायरं च पियरं वा मिच्छादिटुंपि गाहिसम्मत्तं ।
दिपव्वो सावग साहम्मि करेति पव्वावे ।। व. अदृष्टं अदृष्टं पूर्वदृष्टमिव धर्म ग्राहयति । किमुक्तं भवति ? यथा भ्रातरं पितरं वा सम्यक्त्वं ग्राहयति एवमदृष्टपूर्वं मिथ्यादृष्टमपि सम्यक्त्वं ग्राहयति-दिट्ठसाहम्मियत्ति विनएण इत्यस्य व्याख्यानमाह-दृष्टो नाम दृष्टपूर्वः । स च श्रावकस्तं साधर्मिकत्वविनयेन शिष्ययति साधर्मिकं करोति प्रव्राजयतीत्यर्थः । चुयधम्मधम्मे ठावए इत्यस्य व्याख्यानमाहभा.[४१४४] चुयधम्मो चरित्तधम्मातो दंसणातो वा।
तंट्ठावेइ तहिं चिय पुणो वि धम्मे जहोदिट्ठी ।। वृ. च्युतधर्मो नाम भ्रष्टधर्मः । धर्माद्भ्रष्टो भ्रष्टधर्मः । राजदन्तादिदर्शनात् धर्मशब्दस्य परिनिपातः । कस्मात् च्युत इत्याह-चारित्रधर्मात् दर्शनाद्वा तं च्युतधर्माणं तत्रैव चारित्रधर्मे सम्यग् दर्शने वा यथोचिते पुनः स्थापयति । एष तृतीयभेदश्चतुर्थभेदमाहभा.[४१४५] तस्सत्ती तस्सेव उ चरित्तधम्मस्स वुड्ढिहेतुं तु।
वारेयणेसणादी न य गिण्हे सयं हियट्ठाए । ७. तस्सेव हियट्टमब्भुटे इति तस्येति तस्यैव चारित्रधर्मस्य वृद्धिहेतोरनेषणादि वारयति। हितार्थमभ्युत्तिष्ठतीति हितार्थाय न च स्वयमनेषादि गृह्णाति हितार्थायेत्युपलक्षणं तेन हिताय सुखाय क्षेमाय निःश्रेयसाय आनुगामिकोऽभ्युत्तिष्ठतीति द्रष्टव्यं । ततो हितादिपदानां व्याख्यानम्
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
भा. [४१४६]
जं इहपरलोगे वा हितं सुहं तं खमं मुणेयव्वं । निस्सेयस मोक्खाय उ अनुगच्छते जं तु ॥
वृ. यत् यस्मात्कारणात् तदभ्युत्थानमिह लोके वा हितं तेन हितमित्युच्यते । सुखं इह परलोके सुखकरणात् । क्षेममैहिकपारत्रिकप्रयोजनक्षमत्वात् । निःश्रेयसं कल्याणकारिकत्वात् । अनुगामि यन्मोक्षाय अनुगच्छति सम्प्रति दोषनिर्धातिविनयमभिधित्सुः प्रथमतो दोषनिर्धातशब्दार्थमाह
भा. [४१४७]
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २ - १०/२५१
दोसा कसायमादी बंधो अहवा वि अट्ठपयडीतो । निययं व निच्छियं बाधातो विनासो य एगट्टा |
वृ. दोषाः क्रोधादयः । अथवा बन्धोऽष्टप्रकारो यदि वा पूर्ववद्वा अष्टौ कर्मप्रकृतयो दोषास्तेषां नियतं निश्चितं व्याघातो विनाश इत्येकार्थं दोषनिर्धातः । साम्प्रतमस्य भेदानाहकद्धस्स कोहविनयण दुट्ठस्स य दोसविनयणं जं तु । कंखिय कंखाच्छेदो आयप्पणिहाण चउहेसो ||
भा. [४१४८ ]
वृ. क्रुद्धस्य क्रोधविनयनं, दुष्टस्य यत् दोषविनयनं कांक्षिते कांक्षाच्छेदः । तथा आत्मप्रणिधानमित्येष दोषनिर्धातश्चतुर्धा । तत्र प्रथमं भेदमाह
भा. [४१४९]
सीयघरम्मिव दाहं वंजुलरुक्खो व जह उ उरगविसं । कुद्धस्स तहा कोहं पविनेती उवसमेतित्ति ॥
वृ. शीतगृहमिव जलयन्त्रगृहमिव दाहं तथा वञ्जुलवृक्ष उरगविषयं प्रविनयति यथा क्रुद्धस्य क्रोधं प्रविनयति किमुक्तं भवति ? उपशमयति
भा. [४१५० ]
दुट्ठो कसायविस हि मानमाया सभाव दुट्ठो वा । तस्स पविनेइ दोसं नासयए धंसए वत्ति ॥
वृ. कषायैर्विषयैयादि वा मानमायाभ्यामथवा स्वभावेन दुष्टस्तस्य दोषं प्रविनयति । अस्यैवार्थमाह--नाशयति ध्वंसते इति तृतीये भेदव्याख्यानार्थमाह
भा. [४१५१]
कंखा उ भत्तपाने परसमए अहव संखडीमादी ।
तस्स पवयणे कंखं संखडि अन्नाप सेणं ॥
वृ. यस्य भक्तपाने कांक्षा परसमये वा । अथवा संख्यादौ तस्य कांक्षा प्रविनयति स्फेटयति । संखड्यां संखडी कांक्षामन्यापदेशेनापनयति चतुर्थमात्मप्रणिधानरूपं भेदमाहजो एएसु न वट्टइ कोहे दोसे तहेव कंखाए । सो होइ सुप्पणिहितो सोहणपरिहाणजुत्तो वा ॥
भा. [४१५२]
वृ. एतेषु क्रोधे दोषे तथा कांक्षायां न वर्त्तते स भवति सुप्रणिहित आत्मप्रणिधानवान् । उपसंहारमाह
भा. [४१५३]
छत्तीसेयाणि द्वाणाणि भणियाणनुपुव्वसो ।
जो कुसलो एएहिं ववहारी सो समक्खातो ॥
वृ. एतान्यन्तरोदितानी स्थानानि षट्त्रिंशदानुपूर्व्या क्रमशः क्रमेण भणितानि यस्तेषु कुशलः स व्यवहारी आगमव्यवहारी समाख्यातः पुनरपि यादृशा आगमव्यवहारिणस्तादृशानाह
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४१५४]
४५९ भा. [४१५४] अट्टहिं अट्ठारसहिं व दसहिं य ठाणेहिं जे अपरोक्खा ।
आलोयण दोसेहिं छहियं ट्ठाणेहि जे अपरोक्खा ।। भा. [४१५५] आलोयणठाणेहि छहियं ठाणेहिं जे अपरोक्खा।
पंचहि नियंठेहि पंचहि य चरित्तमंतेहि ।। वृ.अष्टसु आचारवत्तत्वप्रभृतिषु स्थानेषु अष्टादशसु व्रतषट्कप्रमुखेषु दशसु च प्रायश्चित्तस्थानेषु ये अपरोक्षाः प्रत्यक्षज्ञानिनः तथा दशसु आलोचनादोषेषु वा ये अपरोक्षविज्ञानाः प्रत्यक्षविज्ञानिनः । तथा दशस्वालोचनागुणेषु षट्सु च स्थानेषु अनन्तरभाविपु ये अपरोक्षाः साक्षात् ज्ञानिनस्तथा पञ्चसु पुलकादिषु निर्ग्रन्थेषु पञ्चसु चारित्रवत्सु सामायिकादिसयमवस्तु ये प्रत्यक्षज्ञानिनस्ते आगमव्यवहारिणः । एतदेव गाथाद्वयं व्याचिख्यासुराहभा.[४१५६] अट्ठाया खमादी वयछक्कादी एवइ अट्ठरसा।
दसविह पायच्छित्ते आलोयण दोसदसहिं वा ।। वृ. अष्टौ स्थानानि आचारवत्यादीनि तानि च प्रागभिहितानी वालोचनार्हत्वनिबन्धनानि । तथा चोक्तं स्थानाङ्गे-अट्ठहिट्ठाणेहिं जाति संपन्ने भवति तो आलोयणारिहो तं जहा आयारवमित्यादि । अष्टादशस्थानादिव्रतषट्कादीनि भवन्ति पुनरष्टादशग्रहणमेतेषु अपराधास्तेषु प्रायश्चित्तविधिपरिज्ञानप्रतिपत्त्यर्थं दशस्थानानि दशविधिमालोयणपडिक्कमणेत्यादिरूपं प्रायश्चित्तं आलोचनादोपेषु दशसु अकम्पयिता इत्यादिरूपेषु तथाभा.[४१५७] छहिं काएहिं वएहि व गुणेहिं आलोयणाए दसहिं च ।
छट्ठाणावडिएहिं छहि चेव उ जे अपरोक्खा ॥ वृ. पटिस्वति कायेषु व्रतेषु वा तथा आलोचनायाः सम्बन्धिषु गुणेषु दशसु जातिसम्पन्नप्रभृतिषु । उक्तं च स्थानाङ्गे-दसहि ढाणेहिं संपन्ने अरिहइ अन्नदोसमालोइत्तए । तं जहाजातिसम्पन्ने कुलसम्पन्ने इत्यादि तथा षट्सु स्थानेष्विति षट्स्थानपतितेषु स्थानेषु ये अपरोक्षाः साक्षाद्वेदितारः कियन्ति पट्स्थानपतितानि स्थानानीत्यत आहभा. [४१५८] संखादीआ ट्ठाणा छर्हि ठाणेहिं पडियाण ट्ठाणाण !
जे संजया सरागा सेसा एक्कंमि ढाणंमि ।। वृ. पट्सु स्थानेष्वनन्तभागवृद्धा असंख्यातभागवृद्धा संख्यातभागवृद्धा संख्यातगुणवृद्धाऽसंख्यातगुणवृद्धानन्तगुणवृद्धेषु यानि पतितानि स्थानानि तेषां सम्बन्धिनो ये सरागाः संयतास्ते वेदितव्याः । पटस्थानपतितेषु सरागसंयता वर्तन्ते इति भावः । तेषां च तानि षट्स्थानपतितानि स्थानानि संयमस्थानानि संख्यातीतानि असंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि अत एव सरागसंयतानां केषाञ्चिद्वर्द्धते केषाञ्चित हीयते केषाञ्चित् वर्धते हीयते च । ये तु शेषवीतरागसंयतास्ते एकस्मिन् स्थाने हि तथाहि न तेषां चारित्रं वर्धते नापि हानिमुपगच्छति । कषायाणामभावात्, किन्त्ववस्थितमेकमेव परमप्रकार्षप्राप्तं संयमस्थानमिति एतेषां वस्तूनां ये साक्षाद्वेदितारस्ते आगमव्यवहारिणस्तथा चाहभा. [४१५९] ए आगम ववहारी पन्नता रागदोस नीहूया।
आणाए जिणिंदाणं जे ववहारं ववहरंति ।।
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१ वृ. रागद्वेषनिभृता रागद्वेषाव्यापाररहिता आगमव्यवहारिणाः प्रज्ञप्ता ये जिनेन्द्राणामाज्ञया व्यवहारं व्यवहरन्ति ।
भा. [४१६० ]
एवं भणिते भणती ते वोच्छिन्ना उपसंपयं इहई । तेसु य वोच्छिन्नेसु नत्थि विसुद्धी चरित्तस्स ॥
देंतावि न दीसंती न विकरेता उपसंपयं केई । तित्थं च नाण दंसण निज्जवगा चेव वोच्छिन्ना ॥
भा. [४१६१]
वृ. एवं प्रागुक्तेन प्रकारणे भणिते चोदको भणति व्यवच्छिन्ना खल्विह भरतक्षेत्रे साम्प्रतमागव्यवहारिणस्तेषु च व्यवच्छिन्नेषु चारित्रस्य विशुद्धिर्नास्ति सम्यक् परिज्ञानभावतो यथावस्थितशुद्धिदायकाभावात् । अन्यच्च मासिकं पाक्षिकमित्यादि प्रायश्चित्तं ददतोऽपि न केचित् दृश्यन्ते नापि केचित्तथा रूपं प्रायश्चित्तं कुर्वन्तस्ततो ददतां कुर्वतां वा भावे सम्प्रति तीर्थं ज्ञानदर्शनं ज्ञानदर्शनात्मकमनुवर्तते नानुचारित्रात्मकं यतश्चारित्रस्य पर्यन्तसमये निर्यापका एव यथावस्थितशोधिप्रदानत उत्तरोत्तरचारित्रनिर्वाहका एव व्यवच्छिन्नाः । सम्प्रत्येतदेव विभावयिषुः प्रथमतश्चारित्रस्यशुद्धिर्नास्तीति भावयति
भा. [४१६२] चोद्दसपुधव्वराणं वोच्छेदो केवलीण वुच्छेए । केसि वी आदेसो पायच्छित्तं पि वोच्छिन्नं ॥
वृ. केवलिनां व्यवच्छेदे सति तदनन्तरं स्तोकेन काले चतुर्दशपूर्वधराणामपि व्यवच्छेदो भवति । ततः शोधिदायकाभावान्नास्ति शुद्धिश्चारित्रस्य, अन्यच्च केषांचिदमयादेशो यथा प्रायश्चित्तमपि व्यवच्छिन्नं । एतदेव भावयति -
भा. [४१६३]
जं जत्तिएण सुज्झइ पावें तस्स तहा देंति पच्छित्तं ।
जिन चोद्दसपुव्वधरा तव्विवरीया जहिच्छाए ||
वृ. जिना: केवलिप्रभृतयश्चतुर्दशपूर्वधरा यत्पापं यस्य यावता प्रायश्चित्तेन शुद्धयति तस्य तावन्मात्रं प्रायश्चित्तं ददति ये तु तद्विपरीताः कल्पव्यवहारनिशीथधरास्ते आगमव्यवहाराभावात् यदृच्छया प्रायश्चित्तं दद्युः । कदाचिन्नयुनं कदाचिदधिकं वा ततः परमार्थतः सम्प्रति प्रायश्चित्तं व्यवच्छिन्नं तद्वयवच्छेदान्निर्यापका अपि चारित्रस्य व्यवच्छिन्ना एतदेव स्पष्टयति- (भावयति) भा. [४१६४ ] पारगमपारगं वा जाणंते जस्स जं च करणिज्जं । देइ तहा पच्चक्खी धुणक्खरसमो उपारोक्खी ॥
वृ. एष संवरीतुकामः पारगामी भविष्यति । एष नेति । पारगमपारगं वा प्रत्यक्षागमव्यवहारिणः सम्यग् जानते यश्च यस्य करणीयं कर्त्तुं शक्यं तस्य तत् ज्ञात्वा तथा ददति तथा ते पारापारगादिज्ञानं समस्थितास्ततस्तादृशमुपायमुपदिशन्ति येन स पारगामी भवति । यथा चाराधक उपजायते यस्तु परोक्षी परोक्षज्ञानी स धृणाक्षरसमः किमुक्तं भवति धुणाक्षरवत् । यदृच्छया ततः कदाचित्त पापशुद्धिर्नावश्यमिति । अन्यच्च तस्य परोक्षज्ञानिनः प्रायश्चित्तं ददतो महत्प्रायश्चित्तं पापं तथा चाह
भा. [४१६५ ]
जाऊणाहिएदाने वृत्ता मग्गविराधना । न सुज्झेइ विदेंतो उ असुद्धो कं च सोहए ।।
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४१६५ ]
वृ. स हि परोक्षज्ञानी यदृच्छया व्यवहरन् कदाचिदूनमधिकं वा प्रायश्चित्तं दद्यात् ततो वा ऊनाधिके प्रायश्चित्ते दाने मार्गविराधना मोक्षपथसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रविराधना जिनैरुक्ता तया स दाता न शुद्धयति । स्वयमशुद्धश्च कथमन्यं शोधयेदिति भावः अथ सोऽपि सूत्रबलेन प्रायश्चित्तं ददाति तत्कथं शोधयेदिति भावः तदप्यसम्यक् सूत्रार्थंस्थाप्यपरिज्ञानात् तथा चाहभा.[४१६६] अत्थ पडुच्चसुत्तं अनागयं तं तु किंचिआमुसति ।
अत्थोवि कोइसुत्तं अनागयं चेव आमुसति ।। वृ. अर्थं प्रतीत्य किंचित्सूत्रमनागतमेव भवति, किंचित्पुनः सूत्रं स्वस्थानगतं वा अर्थमामृशति, विचित्रासूत्रस्य वृत्तिरिति वचनात् अर्थोपि कश्चित् सूत्रमनागतं वामशति, एतच्च सम्यग जानति चतुर्दशपूर्वधरा: गतान्ये ततः संप्रति सूत्रार्थस्थाप्यज्ञानात् न प्रायश्चितदानशुद्धिस्तदभावाच्चानिर्यापकाणामप्यसिद्धिः संप्रति देता वि न दीसंति इत्यादि व्याख्यार्थमाहभा.[४१६७] देंतावि न दीसंती मास चउमासिया उ सोहीतो।
कुणमाणे य विसोहिं न पासिमो संपइ केइं।। वृ. मासिकी चातुर्मासिकी उपलक्षणमेतत्। पञ्चमासिक्यादिमपि वा शोधि सम्प्रति केचित् ददतोऽपि न दृश्यते । नापि काञ्चित् तां मासिकी चातुर्मासिकी वा कुर्वाणान् संप्रति पश्यामः । भा.[४१६८] सोहीए य अभावे देंताण य करेंतगाण अभावे।
- वट्टइ संपइ काले तित्थं सम्मत्तनाणेहिं॥ वृ. उक्तप्रकारेण शोधेरभावे शोधि ददता कुर्वतां वा अभावे सम्प्रति काले तीर्थं वर्तते सम्यक्त्वज्ञानाभ्यां। भा. [४१६९] एवं तु चोइयम्मी आयरितो भणइ न हु तुमे नायं ।
__ पच्छित्तं कहियंतू किं धरती किं व वोच्छिन्नं ।। वृ. इदमुक्तेन प्रकारेण चोदिते प्रश्ने कृते सति आचार्यो ब्रूते नहु नैव त्वया ज्ञातं तथा प्रायश्चित्तं प्रथमत: कोक्तं वा संप्रति प्रायश्चित्तस्य धरते विद्यते किं वा व्यवच्छिन्नं तत्र प्रथमतो यत्र प्रायश्चित्तमभिहितं तदभिधित्सुराह- . भा.[४१७०] सव्वं पि य पच्छित्तं पच्चक्खाणस्स ततिय वत्थुमि ।
तत्तो वि य निच्छूढा पक्कप्पकप्पो य ववहारो॥ वृ. सर्वमपि प्रायश्चित्तं नवमस्य प्रत्याख्यानाभिधस्य पूर्वस्य तृतीये वस्तूनि तत एव च नियूढं दृष्टं प्रकल्पो निशीथाध्ययनं, कल्पो व्यवहारश्च । सम्प्रति किं धरती किं च वोच्छिन्नमित्यस्य व्याख्यानार्थमाहभा.[४१७१] सपयरूवण अनुसज्जणा य दसचोद्दस अट्ठ दुप्पसेह।
___ अत्थि न दीसइ धणिएण विना तित्थं च निज्जवए । वृ. स्वपदं नाम निजं स्थानं तच्च प्रज्ञापकस्य प्रायश्चित्तं तथा हि चारित्रस्य प्रवर्तकः प्रज्ञापक उच्यते । प्रज्ञापनां चातीवाप्रायश्चित्तदान इति स्वपदं प्रज्ञापकस्य प्रायश्चित्तं तस्य प्ररूपणा कर्तव्या। तथा यावच्चतुर्दशपूर्विणः तावद्दशानामपि प्रायश्चित्तानामनुपजना अष्टानामन्तिमविकल्पानां यावत् दुःप्रसभ आचार्यस्तावदनुपंजना यदप्युच्यते ददतः कुर्वाणा वा
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ . शोधिं न दृश्यते केचनेति तदप्युक्तं यत आह-अस्थिति संति तेपि केचन न दृश्यंते उपायेन वहनात् । अत्र च विनेति दृष्टान्तो धनिकेन वक्तव्यः । तथा तीर्थं च चारित्रसहितमनुवर्तते यदप्युक्तं निर्यामको नास्तीति तदप्पयुक्तं यत आह-निज्जवएंति निर्यापकोऽस्ति । एषद्वारगाथासंक्षेपार्थः । साम्प्रतमेनामेव विवरीषुः सपय परूवणेत्यस्य व्याख्यानमाहभा. [४१७२] पनवगस्स उ सपयं पच्छित्तं चोयगस्स तमनिटुं।
तं संपयं पि वज्जइ जहा तहा मे निसामेहि ॥ वृ. प्रज्ञापकस्य स्वपदं प्रायश्चित्तमेतत् प्रागेव भावितं । तच्चोदकस्यानिष्ठं नास्तीति मा रूढं तथा युक्तं यतः साम्प्रतमपि तद्विद्यते यथावद्विद्यते तथा कथ्यमानं निशामयभा.[४१७३] पासाय सउ निम्मं लिहाविहं चित्तकारागहि जहा।
लीलाविहूणं नवरं आगारो होइ सा चेव ।।। वृ. चक्रवर्तिनो वर्धकिरत्नेन प्रासादो निर्मापितस्तमन्ये राजानो दृष्ट्वा आत्मीयन् वर्धकीनादिशन्ति यथा चक्रवर्तिनः प्रासाद ईदृशान् अस्माकं प्रासादान् कुरुत ते च ब्रुवते देव स तादृशः प्रासादोऽस्मार्मिन दृष्टस्ततः कप्यालेख्य दर्शयन्तु येन तं दृष्टवा तदनुरूपान् प्रासादान्निर्मापयामस्ततस्तै राजभिश्चक्रवर्तिनगरे प्रविष्टैः स्वकीयैश्चित्रकार: प्रासादस्य निर्मापणां फलकेषु लिखापीतं निजनिजप्रधानवर्धकीनां समर्पितं तैरपि तदनुरूपाः प्रासादा निर्मापिताः परं यादृशी लीला चक्रवर्ती प्रासादस्य न तादृशी तेषां तथा चाह तेषां प्राकृतवर्धकिनिष्पादितानां प्रासादानां निर्मापणं, नवरं लीलाविहीनं जातमाकारः, पुनर्भवति स एव यादृशश्चक्रवर्तिप्रासादसस्यय एतदेव किंचिद्भावयति। भा.[४१७४] भुंजइ चक्की भोए पासए सिप्पि रयणनिम्मविए। .
किं च न कारेइ तहा पासाए पगय जनोवि ॥ वृ. चक्री चक्रवर्ती शिल्पिरत्ननिर्मापिते वर्धकिरत्ननिष्पादिते प्रासादे स्थितः सन् भोगान् भुंक्ते, तं च तथा दृष्टवा किं प्राकृतजनोऽपी प्राकृतराजलोकोऽपि तथा प्रासादान् न कारयति कारयत्येवेति भावः, परं न तादृशस्तेषां रूपविशेषः ततः किमित्याहभा. [४१७५] जह रूवादिविसेसा परिहीना होंति पागयजनस्स।
न च तेन होंति गेहा एमेव इमंपि पासामो।।। वृ.यथा प्राकृतजन्स्य प्राकृतवर्धकिलोस्य तथारूप: सम्यक् परिज्ञानाभावतो रूपादिविशेषाः कर्तव्यतया परिहीनाः प्रासादानां भवन्ति, न च तेन भवन्ति गेहा: प्रासादा एवमिदमपि प्रायश्चित्तं पश्यामः । एतदेव भावयतिभा.[४१७६] एमेवय पारोक्खी तयानुरूवं तु सो वि ववहरति ।
किं पुण ववहरियव्वं पायबित्तं इमं दसहा ॥ वृ. एवमेव वर्धिकी दृष्टान्तगतेन प्रकारेण तदनुरूपं प्रत्यक्षागमव्यवहारानुरूपं परोक्षी परोक्षज्ञानी व्यवहारति किं पुनर्व्यवहर्तव्यसूच्यते इदं वक्ष्यमाणं दशधा दशप्रकारं प्रायश्चित्तं । तदेवाहभा. [४१७७] आलोयण पडिक्कमणे मीस विवगे तहा वि उस्सग्गो।
तवच्छेयमूल अनवट्ठिया य पारंचिए चेव ।।
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४१७७ ]
वृ. आलोचनां प्रायश्चित्तं प्रतिक्रमणं मिथ्यादुष्कृतप्रदानलक्षणं मिश्रमालोचनाप्रतिक्रमणात्मकं विवेकः परिष्ठापनं व्युत्सर्गः तपश्चतुर्थादिषण्मासपर्यन्तं । च्छेदप्रव्रज्यापर्यायस्य दिनैर्मासैर्वा परिहानिः । मूलं पुनर्व्रतारोपणं। अनवस्थाप्यं पारञ्चितं च अमीषां च दशानां स्वरूपं प्रपञ्चतः पीठिकायामुक्तं कल्पाध्ययने वा । ततस्तस्मादवधार्यं तदेवं सपयपरूवणेति गतमधुना अनुसज्जणा य दस चोद्दस अट्ठदुप्पसेह इत्यस्य व्याख्यानमाह
भा. [४१७८ ] दस जा अनुसज्जंती चोद्दसपुव्वीए पढमसंघयणं । तेण परेण ट्ठविहं जातित्थं ताव बोधव्वं ॥
वृ. यावत्प्रथमं संहननं चतुर्दशपूर्वी च तावद्दशप्रायश्चित्तानि अनुषजन्तिस्य । एतौ च प्रथमसंहननचतुर्दशपूर्विणौ समकं व्यवच्छिन्नौ तयोश्च व्यवच्छिन्नयोरनवस्थाप्यं पाराञ्चितं च व्यवच्छिन्नं । ततः परेणानवस्थाप्यपाराञ्चितव्यवच्छेदादर्वाक् अष्टविधप्रायश्चित्तं तावदनुपजतु अनुवर्तमानं बोद्धव्यम् । यावतीर्थं तीर्थव्यवच्छेदकाले च दुःप्रसभो नाम सूरिर्भविष्यति तस्मिन् कालगते तीर्थं चारित्रं च व्यवच्छे दयति । यदप्युक्तं देंता वि न दीसन्ति इत्यादि तत्राहदोसु उ वोच्छिन्नेसु अट्ठविहं देंतया करेंतु य । नवि केई दीसंति वयमाणे भारिया चउरो ॥
भा. [४१७९]
वृ. द्वयोरनवस्थाप्यपाराञ्चितयोरथवा प्रथमं संहननचतुर्दशपूर्विणो व्यवच्छिन्नयोरष्टविधं प्रायश्चित्तं ददतः कुर्वतौ वा केचित् न दृश्यन्ते इति वदति परस्मिन् प्रायश्चित्तं चत्वारो भारिता गुरुगासा: ।
भा. [४१८० ] दोसु वि वोच्छिन्नेसु अट्ठविहं देंतया करेंता य ।
पच्चक्खं दीसंते जहा तहा मे निसामेहि ||
वृ. द्वयोरन्तिमयोः प्रायश्चित्तोः प्रथमसंहननचतुर्दशपूर्विणोर्वा व्यवच्छिन्नयोरष्टविधं प्रायश्चित्तं ददतः कुर्वतश्च प्रत्यक्षं दृश्यन्ते यथा तथा मम कथयतो निशामय
भा. [४१८१] पंचेव य निग्गंथा खलु पुलाग बकुसा कुसील निग्गंथा । तह य सिणाया तेसिं पच्छित्त जहक्कमं वोच्छं ॥
४६३
वृ.
. पंचैव खलु निर्ग्रन्था भवन्ति तद्यथा-पुलाको बकुश: कुशीलः निर्ग्रन्थः स्नातकश्च । एतेषां च स्वरूपं व्याख्या प्रज्ञप्तेरवसेयं । एतेषां प्रायश्चित्त यथाक्रमं वक्ष्ये प्रतिज्ञां पूरयतिआलोयण पडिक्कमणे मीसविवेगे तहेव विउस्सग्गे ।
भा. [४१८२ ]
-
एए छ पच्छित्ता पुलागनियंट्ठस्स बोधव्या ॥
वृ. आलोचना २ प्रतिक्रमणं २ मिश्रं ३ विवेकः ४ तप: ५ व्युत्सर्ग ६ एतानि षट् प्रायश्चित्तानि पुलाकनिर्ग्रन्थस्य बोधव्यानि ।
भा. [४१८३]
उपडि सेवगाणं पायच्छिन्ना हवंति सव्वेवि ।
थेराण भवे कप्पे जिनकप्पे अट्ठहा होति ॥
वृ. सेवकयोर्बकुशस्य प्रतिसेवनाकुशीलस्य च सर्वाण्यपि प्रायश्चित्तानि भवन्ति । तौ च बकुशप्रतिसेवनाकुशीलौ स्थविराणां कल्पभवतो जिनकल्प उपलक्षणमेतत् । यथालन्दकल्पै च तयोः प्रायश्चीत्तमष्टधा भवति अनवस्थाप्यपाराञ्चितयोरभावात् ।
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २ - १०/२५१ आलोयणा विवेगो य नियंट्ठस्स दुवे भवे । विवेगो य सिणायस्स एमेया पडिवत्तितो ॥
वृ. आलोचनाप्रायश्चित्तं विवेकप्रायश्चित्तमित्येते द्वे प्रायश्चित्ते निर्ग्रन्थस्य भवतः । स्नातकस्य केवल एको विवेकः एवमेताः पुलाकादिषु प्रतिपत्तयः ।
४६४
भा. [४१८४ ]
भा. [४१८५ ] पंचेव संजया खलु नायसुणए कहिया जिनवरेणं । तेसिं पायच्छित्तं अहक्कमं कित्तइसामि ॥
वृ. ज्ञातसुतेन जिनवरेण वर्धमानस्वामिना पञ्चैव खलु संयताः कथितास्तेषां यथाक्रमं प्रायश्चित्तं कीर्त्तयिष्यामि । तदेव कीर्तयति
भा. [४१८६ ]
सामाइसंजयाणं पायच्छित्ता च्छेदमूलरहियट्ठा । थेराण जिणाणं पुण तवमंतं छव्विहं होइ ॥
वृ. सामायिकसंयतानां स्थविराणां स्थविरकल्पिकानां च्छेदमूलरहितानि शेषाण्यष्टौ प्रायश्चित्तानि भवन्ति, जिनानां जिनकल्पिकानां पुनः सामायिकसंयतानां तपः पर्यन्तं षड्विधं प्रायश्चित्तं भवति ॥
भा. [४१८७]
छेदोवद्वावणिए पायच्छित्ता हवंति सव्वेवि । थेराण जिणाण पुण मूलत अट्टहा होइ ॥
वृ. छेदोपस्थापनीये संयमे वर्त्तमानानां स्थविराणां सर्वाण्यपि प्रायश्चित्तानि भवंति, जिनकल्पिकानां पुनर्मूलपर्यन्तमष्टधा भवति,
भा. [४१८८ ]
वृ. परिहारविशुद्ध संयमे वर्तमानानां स्थविराणां मूलान्तान्यष्टौ प्रायश्चित्तानि भवन्ति, जिनानां पुनः च्छेदादिवर्ज्यं षड्विधं ।
भा. [४१८९ ]
परिहारविसुद्धीए मूलं ता अट्ठाति पच्छिता । थेराणं जिणाणं पुण छव्विहं छेयादिवज्जं वा ॥
आलोयणा विवेगो य तइयं तु न विज्जती ।
सुमेय संपराए अहक्खाए तहेव य ॥
वृ. सूक्ष्मसंपराये यथाख्यते च संयमे वर्त्तमानानामालोचना विवेक इत्येवं रूपे द्वे प्रायश्चित्ते भवतस्तृतीयं तु न विद्यते, ततः प्रस्तुते किमायातमिति चेदत आह
भा. [४१९०]
उसपडिसेवया खलु इत्तरिच्छेया य संजया दोन्नि ।
जातित्थणुसंजत्ती अत्थि हु तेणं तु पच्छित्तं ।।
वृ. निर्ग्रन्थचिन्तायां बकुश: प्रतिसेवक: प्रतिसेवनाकुशील इत्येतौ द्वौ निर्ग्रन्थो संयतचिन्तायां इत्वरीत्वरसामायिकवान् च्छेदं च्छेदोपस्थाप्यश्चेति द्वौ संयतौ यावतीर्थं तावदनुषजतोऽनुवर्त्तेते तेन ज्ञायते । अस्ति सम्प्रत्यपि प्रायश्चित्तं गतमस्तीति द्वारमधुना न दीसइ धणिएण विनेति व्याख्यानार्थमाह
भा. [४१९१] जइ अत्थि न दीसंति केइ करेंति तत्थ वणिज्ज दिट्टंतो । संतमसंते विहिणा मोयंता दोवि मुच्चति ॥
वृ. चोदक:
,
: प्राह- यद्यस्ति प्रायश्चित्तं ततः कस्मात्केचित् कुर्वन्तो न दृश्यन्ते । सूरिराह
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६५
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४१९१ ]
उपायेन कुर्वन्ति ततो न दृश्यन्ते तथा चात्रं धनिकेन दृष्टान्तो धारके सत्यसति च विभवे तौ च धारकौ द्वावपि सद्रिभवसाद्विभवौ विधिना मोच्यमानौ ऋणान्मुच्येते । एतदेव भावयतिसंभवविभवो उ जाहे मग्गितो ताहे देति त सव्वं । जो पुण असंतविभवो तत्थ विसेसो इमो होइ ||
भा. [४१९२]
1
वृ. धनिकस्य द्वौ धारकौ संभवतस्तद्यथा - सद्विभवोऽसद्विभवश्च । तत्र यः सद्विभवः सदैव याच्यते तत्सर्वं दातव्यं ददाति । यः पुनरसद्विभवस्तत्रायं वक्ष्यमाणो विशेषो भवति । तमेवाहभा. [४१९३] निरवेक्खो तिनि चयती अप्पाण धनागमं च धारणगं ।
साक्खो पुण रक्ख अप्पाणधनं च धारणगं ॥
वृ. धनिको द्विधा-सापेक्षो निरपेक्षश्च । तत्र सापेक्षो नाम यो धारकादसद्विभवात् धनमुपायेन गृह्णाति, निरपेक्षः कर्कशग्रहेण धनस्य गृहीता तत्र निरपेक्षस्त्रीणि त्यजति, तद्यथा- आत्मानं धानगमं धारकं च । सापेक्षः पुनस्त्रीण्यपि रक्षयति । आत्मानं धनं धारणकं च कथमित्याहभा. [४१९४] जो असंते विभवे पाए धेत्तूण पडइ पाडेणं । सो अप्पाण धपि य धारणगं चेव नासेति ॥
वृ. यो धनिको निरपेक्षोऽसद्विभवे असद्विभवस्य पदौ गृहीत्वा आत्मीयपादेन सह बध्वा पातेन पतित स आत्मानं धारणकं च नाशयति ततः स क्लिश्यमानो धनिकं जीविताद्वपरोप्य नश्येत् । यदि वात्मानं विनाशयेत् यद्वा उभयमपि ततस्त्रयस्यापि विनाशः । सहती कालं सो अत्थं लभते रक्खई तं च । न किलस्सइ सयंपी एव उवातो उ सव्वत्थ ॥
भा. [४१९५]
जो
वृ. यः पुनर्धनिको धारणकमसद्विभवं ज्ञात्वा उपायेनास्माद्धनमुपादेयमिति विचिन्त्य कालं सहते वक्ष्यमाणप्रकारेण कालं विलंबयति सोऽर्थं तं च धारणकं रक्षति, न च स्वयमपि विलश्यति । एवमुपायः पुरुषेण सर्वत्र कर्तव्यः । अथ कथं कालं सहते इत्याह
भा. [४१९६]
जो उधारेज्ज वर्द्धतं असतं विभवा सयं । कुणमाणो उकमंतु निव्विसे करिसावणं ॥ अणमप्पेण कालेणं सो तगं तु विमोयए । दिट्ठते सो भणितो अत्थोवणउ इमो तस्स ॥
भा. [४१९७ ]
वृ. यो धारणको रूपकशतं दातव्यं धनिकानुमत्या प्रतिमासं वा काकिनी वृद्ध्या वर्धमानं धारयति । स्वयं वासद्विभवो धनिकस्य गृहे कर्म कुर्वन् कार्षापणं निवेशयति धनिकस्य प्रवेशयति सोऽल्पेन कालेन तत् ऋणं मोचयति । एष दृष्टान्तोदृयमर्थोपनयस्तस्य ।
भा. [४१९८ ]
संतविभवो वितुल्ला धिसंघयाण हि जे उ संपन्ना ।
ते आवण्णा सव्वं वहंति निरनुग्गहं धीरा ॥
वृ. ये धृतिसंहननाभ्यां सम्पन्ना युक्ताः सद्विभवैस्तुल्यास्ते धीराः सर्वमापन्नप्रायश्चित्तं निरनुग्रहमनुग्रहरहितं वहन्ति ।
भा. [४१९९ ]
संघयण धिती हीना असंतविभवेहिं होंति तुल्ला उ ।
22/30
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १० / २५१ निरवेक्खो जइ तेसि देति ततो ते विनस्संति ॥
वृ. ये पुनर्धृतिसंहननाभ्यां हीनास्ते असद्विभवैस्तुल्यास्तेषां यदि निरपेक्षः सन् यन्निरवशेषं प्रायश्चित्तं ददाति ततस्ते विनश्यति । तथाहि तत्प्रायश्चित्तं निरवशेषं वोढुमशक्नुवन्तस्तपसा कृशीकृता जीवितादपगच्छेयुः ।
भा. [४२०० ]
ते तेन परिच्चत्ता लिंगविवेगं तु काउ वच्चति । तित्थुदो अप्पा गाणि य तेण चत्तो य ॥
४६६
वृ. यदि वा ते प्रायश्चित्तभग्ना लिङ्गविवेकं कृत्वा व्रजन्ति ततस्तन निरवशेषप्रायश्चित्तदात्रा परित्यक्ता यथैवमेके एवमन्येऽप्येवमपरेपि ततः सर्वसाधुव्यपगमतस्तीर्थस्योच्छेदस्तथा तेनाचार्येण निरवशेषंअ प्रायश्चित्तं साधूनां ददता प्रायश्चित्तभग्नभयात् साधूनामपगमत आत्मा एकाकीकृत: एकाकितया च त्यक्तश्च शब्दात् गच्छोऽपि त्यक्तस्तथाहि साधूनामपगमे बालवृद्धग्लानादीनामुपग्रहेन कोऽपि वर्तते । ततस्तेऽपि तेन तत्त्वतः परित्यक्तास्तथा अवधाविताः सन्तो ये दीर्घकालं संसारमादि (वि) हिण्डिष्यंते सोऽपि तन्निमित्त इति तस्य महत्पापं तदेव निरपेक्षस्य दोष उक्तः । सम्प्रति सापेक्षस्य गुणमाह
भा. [४२०१]
सावेक्खो पवयणम्मी अनवत्थपसंगवारणाकुसलो । चारित्तरक्खणत्थं आवोउित्ती पउवि सज्झे ॥
वृं. यः पुनराचार्यः प्रवचने सापेक्षोऽनवस्थाप्रसङ्गवारणाकुशलः स चारित्रस्य रक्षार्थं भवति तीर्थस्य चाव्यवच्छेदस्तथोपायेन साधयतीत्यर्थः उपायमेवाह
भा. [४२०२]
कल्लाणगमावन्ने अतरंते जहवकमेण काउं जो । दसकारेंति चउत्थे तद्दिगुणायंबिलतते वा ॥ एक्कासणए पुरिमड्ढा निविगती चेव विगुणविगुणा । पत्तेयासहुवा करेइ वा सन्निगासं तु ॥
भा. [४२०३]
वृ. पञ्च अभक्तार्थाः पञ्च आचाम्लानि पञ्च एकाशनकानि पञ्चपूर्वार्धानि पञ्च निर्विकृतिकानि एतत् पञ्चकल्याणं तत् जयेष्ठापन्ना यथाक्रमेण च कर्तुमशक्नुवन्तस्तान् दश चतुर्थान् कारयन्ति तथाप्यशक्नुवस्तद्विगुणाचाम्लवान् तपः कारयति विंशतिमायामाम्लानि कारयन्तीत्यर्थः । एवंमेकाशने पूर्वार्ध निर्विकृतीर्द्विगुणाः कारयन्ति । किमुक्तं भवति ? विंशत्यायामाम्ले कारणाशकेतौ अशीति पूर्वाद्धिीनि कारयन्ति । तत्राप्यशक्तौ षष्ठिशतं निर्विकृतिकानां कारयन्ति । एतत् पञ्चसु कल्याणेष्वेकैकं कल्याणं प्रत्येकमव्यवच्छित्त्य कर्तुमर्हस्यासमर्थस्य दातुमुक्तमथवायमन्यो विकल्पः करिति व सन्निगासं तु । सन्निकाशं सन्निभं वा कारयति । इयमत्र भावना-यत्तत्पञ्चकल्याणमापन्नस्तन्यमध्यादाद्यं द्वितीयं तृतीयं वा कल्याणकमेकतरं यथाक्रमेण वहति शेषमायाम्लादिभिः प्रदर्शयति । पुनरन्यथानुग्रहप्रकारमाह
भा. [४२०४]
उतियदुगकल्लाणं एगकल्लाणगं च कारेती । जं जो उत्तरति तं तस्स देंति असहुस्स भाति ॥
वृ. यदि वा पञ्चकल्याणकमुक्तस्वरूपं यथाक्रमेण व्यवच्छित्त्या कर्तुमशक्नुवन्तं चतुःकल्याणकं कारयति । तदप्यशक्नुवन्तं त्रिकल्याणकं यथाप्यसमर्थतया द्विकल्याणकं कारयति,
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४२०४]
४६७ किं बहुना यत् यः कर्तुं शक्नोति, तस्य तद्वदति नाधिकमाबाधासंभवात् अथैकमपि कल्याणं कर्तुं न शक्नोति तदा तस्यासहस्य सर्वं भाषयित्वा एकभक्तार्थं दीयते। अथवा एकमायामाम्लं यदि वा एकमेकाशनकमथवैकं पूर्वार्धमथवा निविकृतिकं अथ न किचिद्वदति तदा अनवस्थाप्रसङ्गः । एतदेव स्पष्टयतिभा.[४२०५] एवं सदयं दिज्जति जेणं सो संजमे थिरो होति ।
नय सव्वहा न दिज्जति अनवत्थपसंगदोसातो ।। वृ. एवममुना प्रकारेण सानुकम्पं दीयते प्रायश्चित्तं येन स संयमे स्थिरो भवति न च सर्वथा न दीयते, अनवस्थाप्रसङ्ग दोषात् । अत्र दृष्टान्तो बालकतिलस्तेनकद्वयेन । एको कप्पट्टतो अंगोहलिं काऊण रमंतो तिल्लरासिम्मि निम्मज्जितो बालतिलकाऊण न केइ वारितो तिला शरीरे लग्गा ततो सो सतिलो धरमागतो जननीए तिला दिट्ठा पक्खोडिया गहिया य ततो तिललोभेण पुणो अंगोहलेऊण दारगं पेसेइ । ततो कालेण तिले वितेणावेइ । ततो सो पसंगदोसेण तेणो जातो रायपुरिसेहिं गहितो मारितो माउ दोसेण बालो विएस तेणो जातो ति माऊथणच्छेया इमवराहं पाविया बितितो कप्पट्ठगो तहेव अंहोहलि काऊण रमंतो तिलरासिभि निमज्जितो सतिलो धरमागतो माऊए वारितो मा पुणो एवं कुज्जा । तिला य पक्खोडेऊण तिलरासिंभि पक्खित्ता सो कालंतरेण जीवियभोगाण अ भोगी जातो नेव जननी थणच्छेयादियमवराहं पत्ता भा. [४२०६] दिलुतो तेन एनं पसंगदोसेन जह वहं पत्तो।
पावंति अनेगाई मरणाई अवारियपसंगा। वृ.अनवस्थाप्रसङ्गदोषे दृष्टान्तं स्तेनकेन बालकेन तिलापहारिणा यथा प्रसङ्गदोषतो वधं प्राप्तस्तथा साधवोऽप्यनिवारितप्रसङ्गा अनन्तानि मरणानि प्राप्नुवन्ति। भा. [४२०७] निब्भत्थणाए बितियाए वारितो जीवियाणं आभागी।
नेव य थणच्छेयादी पत्ता जननी य अवराहं ।। भा. [४२०८] इय अनिवारिय दोसा संसारे दुखसागरमुवंती।
विनियत्तपसंगा खलु करेंति संसारवोच्छेयं ।। वृ.द्वितीयया बालं तिलान् शरीरे लग्नानादाय समागतं निभर्त्सनया वारितस्ततः स जीवितानां जीवितसुखानामाभागी जातो नैव च जननी स्तनच्छेदादिकमपराधं प्राप्ता इति एवममुना दृष्टान्तद्वयगतेन प्रकारेणानिवारिता दोषाः संसारे दुःखसागरमुपयन्ति। भा.[४२०९] एवं घरती सोही देंती करेंता वि एवं दीसंति ।
जंपि य दंसणनाणे हि जा तित्थंति तं सुणसु ॥ वृ. एवममुना प्रकारेण धरते विद्यते शोधिः तदा ददतः कुर्वन्तश्च शोधिमेवमुक्तप्रकारेण दृश्यन्ते। यदपि चोक्तं दर्शनज्ञानाभ्यां तीर्थ यातीति तदप्यमुक्तं यथा भवति तथा शृणुत युक्ततामेव कथयतिभा. [४२१०] एवं तु भणंतेणं सेणियमादी वित्थाविया समणा।
समणस्स य जुत्तस्स य नत्थी नरएसु उववातो ।। वृ. यदि नाम ज्ञानदर्शनाभ्यां तीर्थं तर्हि प्रवचनं तच्च श्रमणेषु व्यवस्थितं तत एवं भणता
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ त्वया श्रेणिकादयोऽपि श्रमणा व्यवस्थापितास्तेषामपि ज्ञानदर्शनभावान्न चैतदुपपन्नं यत् श्रमणस्य श्रमणगुणैर्युक्तस्य नास्ति नरकेषूपपातः । अथ च श्रेणिकादीनां संभवात् । भा. [४२११] जंपि जहु एक्कवीसं वाससहस्साणि होहिति तित्थं ।
ते मिच्छासिद्धी वि सव्वगतीसुं व होज्जाहि॥ वृ. यदपि सूत्रे च भणितं एकविंशतिवर्षसहस्राणि तीर्थमनुवर्तमानं भविष्यति इति तदपि तन्मतेन मिथ्या प्राप्नोति । षट्स्वपि समासुज्ञानदर्शनभावतीश्चरकालमपि तीर्थानुषंजनप्रसक्ते र्यथा सर्वास्वपि च गतिषु सिद्धिरप्येवमनिवारितप्रसरा भवेत् सम्यग्दर्शनज्ञानयुक्तानां चारित्ररहितानां सर्वगतिप्वपि जीवानां भावात् । ये चानुत्तरोपपातिनो देवास्ते नियमस्तद्भव-सिद्धिगामिनो भवेयुः तेषामनुत्तरज्ञानदर्शनोपेतत्वात् । न चैतदिष्टं तस्मादिदमागतं यावच्चारित्रं भा.[४२१२] पायच्छित्ते असंतंभि चरित्तंपि न वट्टती।
चरितंमिअसंतंमि तित्थे नो सचरित्तया ॥ वृ.असति अविद्यधाने प्रायश्चित्ते चारित्रं न तिष्ठिति, प्रायश्चित्तमन्तरेण चारित्रस्य शुद्धेरभावात् चारित्रे चासति तीर्थस्य न चारित्रता। भा.[४२१३] अचरित्तयाए तित्थस्स निव्वाणंमि न गच्छइ ।
निव्वाणंमि असंतंमि सव्वा दिक्खा निरत्थया ।। वृ.तीर्थस्वाचारित्रतायां साधुनिर्वाणं न गच्छति, असति च निर्वाणे सर्वा दीक्षा निरर्थकाभा.[४२१४] न विना तित्थं नियंढेहि नियंट्ठा वा अतित्थगा।
छक्कायसंजमो जाव ताव अनुसज्जणा दोण्हं ।। वृ.निग्रन्थैविना तीर्थं न भवति, तेनापि निर्ग्रन्था अतीथिकास्तीर्थरहिता भवन्ति परस्परव्यवच्छिन्नतया एकस्यापरस्य भावात् निर्ग्रन्थग्रहणं संयतानामुपलक्षणं तत एतदपि द्रष्टव्यं। संयतैर्विना न तीर्थं नापि तीर्थमन्तरेण संयता निर्ग्रन्थाः संयताश्च प्रथमसंहननचतुर्दशपूर्वधरव्यवच्छेदेऽपि विद्यन्ते। यतो यावत् षट्कायसंयमस्तावत् द्वयानामनुषंजनानुवर्तमाना समास्ति षट्कायसंयमश्च प्रत्यक्षतोऽद्यापि लभ्यते ततः सन्ति निर्ग्रन्थाः सन्ति संयता इति प्रतिपत्तव्यं, तत्सत्वप्रतिपतौ च तीर्थं सचारित्रमित्यपि प्रत्येकं भव्यं चारित्रे सति प्रायश्चित्तमिति, अन्यच्च, भा.[४२१५] सव्वण्णुहिं परूविय छक्कायमहव्वया य समितीतो।
सव्वेय य पन्नवणा संपति काले वि साहूणं ॥ भा.[४२१६] ततो वच्चति तित्थं दंसणनाणेहिं न य सिद्धं तु।
निज्जवगा वोच्छिन्ना जंपि य भणियं तु तं न तहा ।। वृ. पूर्वसाधूनां सर्वज्ञैश्चारित्रस्य प्रतिपत्तये रक्षणाय च षटकायानां महाव्रतानि समितयश्च प्ररूपिताः । सैव च प्रज्ञापना सम्यगाराध्यतथा सम्प्रति कालेऽपि साधूनामस्ति, तत उपसम्पन्नं सम्प्रतयपि चारित्रमस्ति। एवं च सिद्धं न तीर्थं ज्ञानदर्शनाभ्यां व्रजति, किन्तु ज्ञानदर्शनचारित्रैरितिः, यदप्युक्तं निर्यापका व्यवच्छिन्ना इति तदपि न तथा कथमिति चेदतआहभा. [४२१७] सुण जह निज्जवगत्थीहि दीसंति जहा य निज्जविज्जंता।
इह दुविहा निज्जवगा अत्ताण परे य बोधव्या ॥
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४२१७ ]
४६९
वृ. श्रृणु यथा निर्यापकैर्निर्याप्पमाना दृश्यंते निर्यापकैर्निर्याप्यमाना इह द्विविधा निर्यापका
स्तद्यथा- आत्मनः परस्य च उभयानप्याह
भा. [४२१८]
पातोवगमे इंगिनि दुविहा खलु होंति आयनिज्जवगा । निज्जवगा उपरेण उ भत्तपरिना य बोधव्या ॥
वृ. आत्मनिर्यापकाः खलु द्विविधा भवन्ति तद्यथा - पादपोपगमे इंगिनीमरणे च परेण पुनर्निर्यापना भक्तपरिज्ञायां बोद्धव्या ।
भा. [४२१९] पाउवगमइंगिनि दोन्नि विचिट्टं तु भावमरणाई । भत्तपरिण्णाए विहिं वुच्छामि अहानुपुव्वी ||
वृ. पादपस्योपगमो यस्य तत् पादपोपगमं इङ्गिनीमरणं च द्वे अपि तावन्मरणे तिष्ठतः पश्चात् वक्ष्यमाणत्वात् सम्प्रति भक्तपरिज्ञायाविधिमानुपूर्व्या वक्ष्यामि । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतिभा. [४२२०] पव्वज्जादीकाउं नेयव्वं ताव जा आवोच्छित्ती ।
पंच तुलेउणप्पा सा भत्तपरिण्णं परिणतो उ ॥
वृ. प्रव्रज्यामादिं कृत्वा तावन्नेतव्यं यावदव्यवच्छित्ति किमुक्तं भवति ? प्रथमतः प्रव्रज्यां तदनन्तरं ग्रहणासेवनरूपां शिक्षां, ततः परं पञ्चमहाव्रतानि तदनन्तरमर्थग्रहणं ततोऽनियतो वासस्ततः परिपूर्णां गच्छस्य निष्पत्तिं कृत्वा तदनन्तरं तवेण सत्तेणसुत्तेण बलेण य । इत्येवं रूपाभिः पञ्चभिस्तुलनाभिरात्मानं तोलयित्वा भक्तपरिज्ञां प्रति परिणतो भवति । सपरक्कमे य अपरकम्मे य वाधाए आनुपुव्वीए ।
भा. [४२२१]
सत्तत्थजाणएण समाहिमरणं तु कायव्वं ॥
वृ. भक्तपरिज्ञारूपं नाममरणं द्विधा सपराक्रममपराक्रमं च । तत्र सपराक्रमं द्विविधं व्याघातिमं निर्व्याघातं च । तत्र सपराक्रमे एकैकस्मिन् व्याघाते कर्मणि धञ प्रत्ययानयनात् व्याघाति चशब्दान्निर्व्याघाते च समुपस्थिते सूत्रार्थज्ञापकेन समाधिमरणं कर्तव्यं । एतदेव व्याचष्टेभिक्खवियारसमत्थो जो अन्नगणं च गंतु वाएइ ।
भा. [४२२२]
एस सपरक्कमो खलु तव्विवरीतो भवे इयरो ||
वृ. यः स्वस्य परस्य च निमित्तं भिक्षायां विचारे च गन्तुं समर्थो यदि वान्यगणं गत्वा वाचयति सभक्तप्रत्याख्यानं प्रतिपित्सुः पराक्रमस्तद्विपरीतो भिक्षादावसमर्थो भवति इतराऽपराक्रमस्तद्गतं मरणमपि यथाक्रमं सपराक्रममपराक्रमं च ।
भा. [४२२३] एक्केकं तु दुविहं निव्वाधायं तहेव वाघायं । वाघात वियदुविहो कालतियरो इयरो वा ।।
वृ. तत्सपराक्रमगपराक्रमं च मरणमेकैकं द्विविधं निर्व्याघातं व्याघातं च । तत्र व्याघातो नाम यथा अच्छभल्लेन कालादौ ? (ओ?) ष्टौ च खादितौ, अथवा रोमे व्याघातः ततो मरणं प्रतिप्रद्यते । निर्व्याघातं यथोक्तव्याघातरहितं । व्याघातोऽपि च द्विविधः कालातिचार इतरश्च । कालमतिचरति अतिक्रामतीति कालातिचारः कालसहो । यतश्चिरेण मरणं यथा पूतिगोनशेन दृष्टस्य तं दृष्टकालमतीत्यविंशति रात्रिंदिवादिषु मरणं, इतरः कालानतिचारो यत्तद्दिवसमेव मर्तुकामो भक्तं प्रत्याचष्टे इति ॥
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१
तं पुण अनुगंतव्यं दारेहिं इमेहिं आनुपुव्वीए । गणनिसरणादिसंहितेसि विभागं तु वुच्छामि ॥ पुनर्निर्व्याघातिरभिर्वक्ष्यमाणैर्गणान्निः सरणादिद्वारैरानुपूर्व्या क्रमेणानुगन्तव्यं तेषां
भा. [४२२४]
वृ. तेन
च द्वाराणां विभागं वक्ष्यामि । तमेव वस्तुकाम आह
भा. [४२२५] गण निसरणे परगणे सिति संलेह अगीय असंविग्गो । एगाभोगण अन्ने अनापुच्छपरिच्छ आलोए ॥ वसही सत्थे निज्जवगा दव्व दायणा चरिमे । हानी अपरियंतनिज्जर संथारुवत्तणादीनि ॥ सारेत्तणयकवयं निव्वाधाएण चिंधकरणं तु । अंत बहि वाधातो भत्तपरित्राए कायव्वो ।
भा. [४२२६]
भा. [४२२७]
वृ. गणात् स्वगणान्निस्सरणा वक्तव्या परगणगमनं । तथा सितित्ति द्रव्यभावरूपानि: श्रेणिर्वक्तव्या । तथा संलेख संलेखना तथा अगीतस्य अगीतार्थस्य पार्श्वे न भक्तप्रत्याख्यातव्यं तथा असंविग्गेत्ति । असंविग्नस्यापि समीपे न प्रत्याख्यातव्यं । तथा एगत्ति एको निर्यापको न कर्तव्यः । किन्तु बहवः, परतो वा भक्तं प्रत्याख्यातुकामस्य विषये आभोगनं कर्तव्यम् । तथा अन्यो यदि भक्तं प्रत्याख्यातुमुद्यतस्तर्हि यदि निर्यापकाः पूर्यन्ते तदा स प्रतिष्यते, शेषकालं ति, तथा आचार्येण गच्छस्यानापृच्छया स भक्तप्रत्याख्यानं न प्रतिपादयितव्यः । तथा तेन भक्तं प्रत्याख्यातुकामेन गच्छस्य गच्छेनापि तस्य परीक्षा कर्तव्या । तथा भक्तपरिज्ञां प्रतिपत्तुकामेन नियत आलोचना दातव्या । तथा प्रशस्ते स्थाने प्रशस्तायां वसतौ भक्तपरिज्ञा प्रतिपत्तव्याः । तथा निर्यापका गुणसम्पन्ना: समर्पणीयाः । तथा आलोचना चरमकाले तस्य भक्तप्रत्याख्यातुकामस्य द्रव्यदर्शनं प्रधानसमस्ताहारद्रव्योपदर्शनं विधेयं । हाणित्ति भक्तं प्रत्याख्यातुकामस्य प्रतिदिवसमाहारस्यानिर्विधेया तथा अपरिश्रान्ताः सर्वकर्मणि प्रतिचारका वर्तन्ते । निज्जरत्ति निर्जरा वक्तव्या तथा संस्तारको यादृशो भवति कृतभक्तप्रत्याख्यानस्यहाकर्तव्यस्तादृशो वक्ष्यते । तथा तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्योद्वर्तनादीनि यथा समाधिकरणीयानि तथा प्रथमद्वितीयपरीषहाभ्यां त्याजितः स्मारयित्वा स्वं स्वरूपं (मा) नर्थत्वादिलक्षणं कवचं कवचभूतमशनं प्रयोक्तव्यम् । तथा जीवतो मृतस्य च तस्य चिन्हकरणं विधेयं, एतं निर्व्याधाते भक्तपरिज्ञाव्याघाताभावेन प्रतिपत्तव्यं । अथान्तर्ग्रामादिबहिरुद्यानादिपु भक्तपरिज्ञाया व्याघातः संजातस्ततोगीतार्थानामुपायो भवति कर्तव्यः । एष द्वारगाथा । साम्प्रतमेतदेव विवरीषुराहनिसरणं उवही जो कप्पे वण्णितो समासेणं ।
भा. [४२२८]
सो चेव निरवसेसो भत्तपरिन्नाए दसमंमि ॥
वृ. गणनिस्सरणे यो विधिः कल्पे कल्पाध्ययने सप्तविधः सप्तप्रकारो वर्णितः स एव व्यवहारो दशमे उद्देशके भक्तपरिज्ञायां भक्तज्ञानाधिकारो निरवशेषो वक्तव्यः । गणनिस्सरणं द्वारं गतमिदानीं परगणद्वारं परगणे गत्वा भक्तप्रत्याख्यानं कर्तव्यम् ।
भा. [४२२९]
किं कारणं चकमणं थेराण इहं तवो किलंताणं । अब्भुज्जयंमि मरणे कालुणियाज्झाणवाधातो ॥
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७१
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४२२९] - वृ. किं कारणं स्वगणादपक्रमणं क्रिया सूरिराह-स्थविराणामाचार्याणां संलेखनातपोभिः क्लान्तानामिह स्वगणे अभ्युद्यते भक्तपरिज्ञा लक्षणमरणे समुपस्थितानां शिष्याणां आचार्यानुरागेण रोदनक्रन्दनादीनि कुर्युः । रोदनादिकं च तेषामाका श्रुपातं दृष्ट्वा तेषामुपरि कारुण्यमुपजायते । ततो व्याधातः । अन्यच्च__ भा. [४२३०] सगणे आणाहानी अप्पत्ति य होइ एवमादीयं ।
परगणगुरुकुलवासो अप्पत्ति य वज्झितो होइ ।। ७. यो गणधरः स्थापितस्तस्याज्ञां केचित् कुर्वन्ति तथा केषांचिदपकरणनिमित्तमप्रीतिरादिशब्दान् गणभेदो बालादीनामुचिताद्यकरणदर्शनमित्यादि परिग्रहः । तत एवं स्वगणे आज्ञाहारनिरप्रीतिरसेवनादिकं ध्यानव्याघातकारणमुपतिष्टते। ततः, परगणे गत्वा भक्तप्रत्याख्यानं प्रतिपद्यते । यत एवं गुरुकुलवास आसेवितो भवति । किं विशिष्ट इत्याह-प्रीतिवजितोऽप्रीतिश्च समस्तापि परिहता भवतीति भावः । अप्रीत्यादिकं यथा स्वगणे भवति तथा प्रदर्शयति। भा.[४२३१] उवगरणनिमित्तं तु वुग्गहं दिस्सवा विगणभेयं ।
बालादी थेराण व उचियाकरणमि वाघातो।। वृ.उपकरणनिमित्तं साधूनामाचार्ये कृतभक्तप्रत्याख्याने व्युद्ग्रह: कलहो भवति । अथवा तं गणधरं केचिन्न मन्यन्ते ततः स्वस्वपक्षे परिग्रहो गणभेदस्तत एवमुपकरणनिमित्तं गणभेदं दृष्टवा उपलभ्य तथा बालादीनां बालवृद्धासहग्लानादीनां स्थविराणां चात्र विकरणे उचितकरणादर्शनेऽप्रीतिरुपजायते । तथा चाप्रीत्या ध्यानव्याघातः । अयं च परगणे प्रतिपन्ने गुणः । भा. [४२३२] सिनेहो पेलवो होइ निग्गते उभयस्स उ।
आहच्च वावि वाधातो वा सेहादि विउब्भमो।। वृ.स्वगणान्निर्गतोभयस्यापि गणस्याचार्यस्य वा स्नेह: परस्परं पेलवः प्रतनुर्भवति। अन्यच्च आहच्च-काचित् प्रथमपरीषहेनत्याजितस्य भक्तपरिज्ञां यो व्याघातेऽपि विलोप: स्यात्, तस्मिन् व्याघातेन स्वगणात् शैक्षकादीनां व्युद्ग्रहो जायते आघातपरिज्ञानाभावात्। अथवा विपरिणामोऽपि स्यात्, तथाहि स्वगुणे स्थितं भग्नपरिज्ञं जानन्ति। ज्ञात्वा च सर्वां अपि प्रतिज्ञा एतेषामीदृशा एवेति विपरिणामं गत्वा संयम लोपयन्ति । सम्प्रति सीतिद्वारमाहभा.[४२३३] दव्वसिती भावसिती अनुयोगधराण जेसिमुवलद्धा।
नहु उड्डगमनकाट्ठा हेट्ठिल्लपयं पसंसंति। भा.[४२३४] संजमट्ठाणेणं कंडगाणालसाविती विसेसाणं ।
उवरिल्लपयकमलं भावसिती केवलं जाव।। ७. सितिनाम ऊर्ध्वमधो वा गच्छतः सुखोत्तरोवतारहेतुः पन्थाः । सा द्विधा-द्रव्ये भावे च। तत्र द्रव्येशितिनिःश्रेणिः सा द्विधा ऊर्ध्वगमने च तत्र अधोगमने च तत्र ययाधस्तनात् भूमिग्रहादिष्ववतीर्यते साऽधो गमने, ययोर्ध्वपरिमाणे आरुह्यते सा ऊर्ध्वगमने, भावशीतिरपि द्विधा प्रशस्ताऽप्रशस्ता च । तत्र यैर्हेतुभिस्तेषामेव संयमस्थानानां संयमकंडकानां लेश्यापरिणामविशेषाणां वा अधस्तात् संयमस्थानेष्वपि गच्छति, सा अप्रशस्ता भावशीतिः यैः पुनर्हेतुभिस्तेषामेव संयमादिस्थानानामुपरितनेषूरितनेषु विशेषेष्वध्यारोहति, सा प्रशस्तोच्चोपरितन एव क्रमेण
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४७२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-१०/२५१ भावशीतिस्तावद्दष्टव्यं । यावत्केवलज्ञानं, तत्र येषामनुयोगधराणामाचार्याणामेवं द्रव्ये भावे चशीतिरुपलब्धा भवति, ते न हुनैव ऊर्ध्वगमने कार्ये कर्तव्येऽधस्तनपदं प्रशंसन्ति । न तासु सपदगमनायाशुभव्यवसायप्रवृत्तिमातन्वते किंतु शुभेषु व्यवसायेप्वारोहन्ति । गतं सीतिद्वारं। भा.[४२३५] उक्कोसा य जहन्ना दुविहा संलेहणा समासेन।
छम्मासा उ जहन्ना उक्कोसा बारससमा उ।। व.संलेखना समासेन द्विविधा प्रज्ञप्तास्तद्यथा-उत्कृष्टा जघन्या चशब्दात् मध्यमा च। तत्र जघन्या षण्मासा उत्कृष्टा द्वादशसमा द्वादशवर्षा । भा.[४२३६] चिट्ठउ जाव जहन्ना, उक्कोसं तत्थ ताव वोच्छामि।
जं संलहिउण मुनी साहंती अत्तणो अत्थं ।। वृ. तत्र तयोर्जघन्योत्कृष्टयोर्मध्ये जघन्यतो वेति। अनुपश्चाद्वक्ष्यमाणत्वादुत्कृष्टं तावद्वक्ष्यामि यदित्यव्ययं यथा मुनय आत्मानं संलिख्यात्मनोऽर्थं साधयन्ति तामेवाहभा.[४२३७] चत्तारि विचित्ताइं विगई निज्जूहियाइं चत्तारि ।
एगंतरमायामे नाति विगिच्छेय विगेहे ।। वृ. चत्वारि वर्षाणि विचित्राणि विचित्रतपांसि करोति। किमुक्तं भवति? चत्वारि वर्षाणि यावत्कदाचित् चतुर्थं कदाचित् षष्ठं कदाचिदष्टममेवं दश द्वादशादीन्यापि करोति, कृत्वा च पारणकं सर्वकामगुणितेनाहारेण पारयति ततः परमन्यानि चत्वारि वर्षाण्युक्तप्रकारेण विचित्रतपांसि करोति । विकृतिनिज्जूहितानि किमुक्तं भवति विचित्रं तपः कृत्वा पारणके निर्विकृतिकं भुंक्ते । उत्कृष्टरसवर्जं च ततः परतोऽन्ये द्वे वर्षे एकान्तरमायामं करोति । एकान्तरं चतुर्थं कृत्वा आयामेन पारयति। एवमेतानि दश वर्षाणि गतानि एकादशस्य वर्षस्यादेशान् नातिविकृष्टं तपः कृत्वा आयामेन परिमितं भुंक्ते, नातिविकृष्टं नाम तपश्चतुर्थं षष्ठं वावगन्तव्यम् । ततः परमन्यान् विकृष्टं तपः कृत्वा मा शीघ्रमेव मरणं यायासमिति कृत्वा पारणके परिपूर्णध्राण्या आयामं करोति विकृष्टं नामाष्टमादिकं साम्प्रतमेतदेव व्याचिख्यासुराहभा.[४२३८] संवच्छराणि चउरो होंति विचित्तं चउत्थमादीयं ।
काउण सव्वगुणियं पारेई उग्गमविसुद्धं ।। वृ. आदिमानी चत्वारि संवत्सराणि विचित्रं तप: चतुर्थादिकं भवति । तच्च कृत्वा पारयति भुंक्ते सर्वगुणितं सर्वगुणितमाहारमुद्गमविशुद्धम्। भा.[४२३९] पुनरवि चउरन्ने उ विचित्तकाउण विगतिवज्जंतु।
पारेइ सो महप्पा निद्धं पणियं च वज्जेइ ।। वृ. पुनरप्यन्यानि चत्वारि वर्षाणि विचित्रं तपः कृत्वा स महात्मा विकृतिवर्जे पारयति। तत्रापि स्निग्धं प्रणीतं चोत्कृष्टरसं वर्जयति। भा. [४२४०] अन्नातो दोन्नि समा चउत्थकाऊण पारेति।
आयामं कज्जिएणं तु ततो अवक्कसम इमं कुणइ । वृ. अन्यद्वे समे वर्षे चतुर्थं कृत्वा आयामं पारयति । एवं दश वर्षाणि गतानि । ततः परमन्यामेकां समां वर्षमिमां वक्ष्यमाणां काञ्जिकेनायामपारणकेन करोति, कथमित्याह
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः - १०, मूलं - २५१, [ भा. ४२४१ ]
भा. [४२४१]
तत्थेकं छम्मासं चउत्थ छट्टं तु काउ पारेइ । आयंबिलेण नियमा बिइए छम्मासिए विगिट्ठि ॥ अट्ठमदसमदुवालसकाऊणायंबिलेण पारे । अन्नेकहायणं तू कोडिसहियं तु काऊण ॥
भा. [४२४२]
वृ. तत्र एकादशे वर्षे एकमाद्यं पण्मासं यावत् चतुर्थं पष्ठं वा कृत्वा नियमादायमोन पारयति । द्वितीये षण्मासे विकृष्टमष्टमं दशमं द्वादशं वा कृत्वा आयामाम्लेन पारयति । एवमेकादशवर्षाणि गतानि । अन्यमेकं द्वादशं हायनं कोटीसहितं कृत्वा किमित्याहआयंबिल उसुणोदेण परिहावेंतो आनुपुव्वीए । जह दीवे तेल्लवत्ती खउसमं तह सरीराउ |
भा. [४२४३]
४७३
वृ. आयामो च उण्णोदकेन पारयति । अयमत्र सम्प्रदायो- द्वादशो वर्षे कोटी सहितं प्रत्याख्यानं चतुर्थविषयं कृत्वा प्रथमं पारणकमायामेनोष्णोदकेन करोति, द्वितीयं पारणकं निर्विकृतिकेन, तृतीयं पुनरायामेन यथोक्तरूपेण चतुर्थं निर्विकृतिकेन । एवमेकान्तरितं पारणकेष्वायामं करोति । कोटीसहितं नाम प्रथमदिवसे पुनरभक्तार्थं कृत्वा पारयति । एतच्चतुर्थे कोटीसहितं प्रत्याख्यानं । एवं षष्ठाष्टामादि कोटीसहितान्यपि भावनीयानि अथवायमन्यो द्वितीयः प्रकार एकस्मिन् दिने चतुर्थं कृत्वा द्वितीये दिवसे पारयति तृतीये दिवसे पुनश्चतुर्थं करोति चतुर्थे दिवसे पारयति, एतच्चतुर्थकोटीसहितमेवं षष्ठं कृत्वा पारयति पुनः षष्ठं करोति, ततः पारयति एवमष्टमादिकोटीसहितान्यपि भावनीयानि । हार्वेतो आणुपुव्वी इति तस्मिन् द्वादशे वर्षे पारणकेषु यथाक्रममेकैकं कवलं हापयन् पारयति यावदेकं कवलं । ततः शेषेषु पारणकेषु क्रमश एकेन शिक्थेनोनमेकं कवलमाहारयति । द्वाभ्यां शिक्थाभ्यां त्रिभिः शिक्थैरेवं यावदन्ते एक सिक्थमाहारयति । कस्सादेवं करोतीति चेदत आह-यथा दीपे सममेककालं तैलवर्त्तिक्षयं भवति तथा शरीरायुषः समकं क्षयः स्यादिति हेतोः ।
भा. [४२४४ ]
पच्छित्तहायणे रूवचउरो धारे तु तेल्लयं इसा । निसिरेज्जा खलमल्ले किं कारणगल्लधरणं तु ॥ लक्खता सुहजत्तं माहु खुभेज्जइ तेन धारेइ । माहु नमोक्कारस्स अपच्चलो सो हवेज्जाहि ॥
भा. [४२४५ ]
वृ. तस्मिन् पश्चिमे द्वादशे हायने येऽन्तिमाश्चत्वारो मासास्तेष्वेकैकस्मिन् पारणके एकान्तरितं तैलं गंडूषं चिरकालं धारयति । धारयित्वा खेलमल्ल्के सक्षारे निसृजति त्यजति । ततो वदनं प्रक्षालयति । किं कारणं गल्ले गंडूषधारणं क्रियते उच्यते- मा मुखयन्त्रं रूक्षत्वाद्वातेन क्षुभ्येतैकत्र संपिण्डीभूयते तथा च सति मा स नमस्कारस्य भणनेऽप्रत्यलोऽसमर्थो भवेदिति हेतोर्गल्ले तैलधारणं करोति ।
भा. [४२४६ ]
उक्कोसगा उ एसा संलेहा मज्झिमा जहन्ना या ।
संवच्छर छम्मासा एमेव य मासपक्खेहिं ॥
वृ. एषा अनन्तरोदिता: संलेखा संलेखना उत्कृष्टा भणिता । मध्यमा संलेखना संवत्सरप्रमाणा एव प्रागुक्तेन प्रकारेण द्वादशभिर्मासैः परिभावनीया - जघन्या एषा षण्मासा द्वादशभिः
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१ पक्षैर्वर्षस्थाने मासान्पक्षांश्च स्थापयित्वा तपोविधिः प्रागिव निरवशेष उभयत्रापि भावनीयम् एत्तो एगतरेणं, संलेहणं खवेसु अप्पाणं । कुज्जा भत्तपरिण्णं इंगिनि पाओवगमणं वा ॥
भा. [४२४७]
वृ. एतेषामुत्कृष्टमध्यमजघन्यानां संलेखनानामेकतरेण संलेखनेनात्मानं क्षिपयित्वा कुर्यात् भक्तपरिज्ञामिङ्गिनीमरणं पादपो गमनं वा, गतं संलेखनाद्वारमधुना अगीतद्वारमाहअग्गीयसगासंमी भत्तपरिएणं तु जो करेज्जाहि । च गुरुगा तस्स भवे किं कारणिज्जेणिमे दोसा ।।
भा. [४२४८ ]
वृ. गीतार्थस्य समीपे भक्तप्रत्याख्यातव्यं, यस्त्वगीतस्वागीतार्थस्य सकाशे समीपे भक्तपरिज्ञा भक्तप्रत्याख्यानं करोति तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका: किं कारणमुच्यते येन कारणेन इमे वक्ष्यमाणादोषास्तेन कारणेन तत्र तानेव दोषानाह
भा. [४२४९]
नासेती अग्गीतो चउरंगं सव्वलोयसारंगं ।
नट्ठमिय चउरंगे न हू सुलभं होइ चउरंगं ॥
.वृ. अगीतो अगीतार्थो निर्यापकस्तस्यकृतभक्तप्रत्याख्यानस्य चतुरङ्गं चतुर्णामंगानां समाहाश्चतुरङ्गं वक्ष्यमाणं कथंभूतमित्याह सर्वलोकसाराङ्ग अङ्गवरं प्रधानमित्यनर्थान्तरं सर्वेषामपि त्रयाणामपि लोकानां यानि अङ्गानि तेषां सारमिति विशिष्टमङ्ग प्रधानं सर्वलोकसारांग नष्टे च चतुरङ्गे न पुनः सुलभं प्रापं भवति चतुरङ्गं, किन्तु चुल्लकादिदृष्टान्तैरतिशयेन दुःप्रापं तताऽगीतस्य समीपे भक्तं न प्रत्याख्येयम्
भा. [ ४२५० ]
किं पुन तं चउरंगं जं नट्टं दुल्लहं पुणो होइ । मनुस्सं धम्मसुत्ती सद्धा तव संजमे विरियं ॥
वृ. किं पुनस्तच्चतुरङ्गं यन्नष्टं सत् पुनर्दुर्लभं भवति । सूरिराह - मानुष्यं मानुषत्वं धर्मश्रुति धर्मश्रवणं श्रद्धा तपसि संयमे च वीर्यमिति ।
भा. [४२५१]
किह नासेति अगीतो पढमबितिएहिं अद्वितो सो उ ।
उहासे कालिया तो निद्धम्मोत्ति छड्डेज्जा ।।
वृ. कथं केन प्रकारेण सोऽगीतार्थस्तस्य चतुरङ्गं नाशयति । सूरिराह प्रथमद्वितीयाभ्यां श्रुत्पिपासालक्षणाभ्यां परीषहाभ्यामर्चितः पीडितः स भक्तप्रत्याख्याता कदाचित् कालिकायां रात्रौ भक्तं च पानं च अवभाषेत, याचेत । ततः सोऽगीतार्थो न कल्पते इति कृत्वा न दद्यात्, चिन्तयति च भक्तं प्रत्याख्याय पुनर्याचते भक्तं तत्रापि रात्रौ एष निर्धर्मा असंयताभूत इति कृत्वा तं त्यजेत् त्यक्त्वा गच्छेत् ॥
भा. [४२५२]
अंतो वा बाहिं वा दिवा य रातो य सो विचित्तो उ ।
अट्ट दुहट्टवसट्ट पडिगमनादीनि कुज्जाहि ।।
वृ. अन्तरुपाश्रयस्य यदि वा बहिरुपाश्रयस्य दिवा वा रात्रौ वा तेनागीतार्थेन विविक्तः सन् आर्तः दुःखार्तः वशार्तः सः प्रतिगमनादीनि प्रतिगमनं नाम प्रतिभञ्जनं व्रतमोक्षमित्यर्थः । आदिशब्दात् मृत्वा कुगतिविनिपातान्वा कुर्यात्तांश्च कुगतिविनिपातानेवाहमरिऊणट्टज्झाणो गच्छे तिरिएसु वणयरेसुं वा ।
भा. [४२५३]
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४२५३ ]
संभरिऊण य रुट्ठो पडिनीयत्तं करेज्जाहि ॥
वृ. स आर्तध्यानो मृत्वा तिर्यक्षु वा तिर्यग् योनिषु गच्छेत् यदि वा वनचरेषु वानमन्तरेषु मध्ये स समुत्पद्येत्तत्र जातिं स्मृत्वा त्यक्तौऽहं तस्यामवस्थायामिति रुष्टः सन् बहुविधं प्रत्यनीकत्वं कुर्यात् ।
भा. [४२५४]
अहवा विसव्वरीए मोयं दिन्नाहि जायमाणस्स । सो दंडियादि हुज्जा रुट्ठो साहे निवादीणं ॥
कुजा कुलादि पत्थारं सो वा रुट्ठो उ गच्छे । . मिच्छत्तं तप्पयं च दीहं भमेज्ज संसारकंतारे ||
४७५
भा. [ ४२५५ ]
वृ. अथवा सर्वपर्यापनीयं याचमानस्य रात्रौ पानीयं नास्तीति मोकं प्रश्रवणं सोऽगीतार्थो दद्यात् । स च ण्डिकादीनां सम्बन्धी निष्क्रान्तः स्यात् ततः स धातुवैषम्येन रुष्टः सन् अवधावेत्। अवधाव्य च नृपादीनां कथयेत्ततः प्रवचनस्य महानुड्डाहः । यदि वा स राजादिस्तत्पक्षपतितः सोऽपि वा स्वयं रुष्टकुलादिप्रस्तारं कुलस्य गणस्य वा विनाशं कुर्यात्। यद्यपि च एवमादयो
भवति । तथा प्रथमद्वितीयपरीषहाभ्यां परितप्यमानोऽसमाधिना मृतो दुष्कर (रा) मपि कृत्वान्तक्रियां कल्पविमानोपपत्तिं वा न प्राप्नुयात् । किन्तु वानमन्तरादिषूपपद्येत यदि वा कषायपीडितो दृष्टिविषः सर्पो जायेत । गच्छे मिच्छत्तमिति इह भवे वा मिथ्यात्वं गच्छेत् तत्प्रत्ययं च मिथ्यात्वप्रत्ययं च दीर्घसंसारकान्तारं भ्रमेत् ।
भा. [४२५६ ] सो उ विविंचिय दिट्ठो संविग्गेहिं तु अन्नसाहूहिं । आसासियमनुसिट्ठो भरणो वि पडिवन्नं ॥
वृ. स प्रत्याख्यातभक्तो भक्तं याचमानो अगीतार्थः साधुविविक्तः परित्यक्तोऽन्यैः संविग्नैगीतार्थसाधुमिदृष्टस्ततस्तैराश्वासित आश्वास्य च अनुशिष्टोऽतिशयेन दूरमुत्साहितस्ततो यत् अभ्युद्यतमरणं त्यक्तं तत्पुनरपि तेन प्रतिपन्नं ततः सुगति भागी जातः ।
भा. [४२५७ ]
एए अन्ने य तर्हि व दोसा य पच्चवाया य।
कारणेहिं गीयत्थ न कप्पति परिण्णा ||
वृ. यस्मादेतेऽनन्तरोदिता अन्ये चानुक्ता वहवो दोषाः प्रत्यवायाश्चागीतार्थस्य समीपे भक्तपरिज्ञाप्रतिपत्तौ तस्मादेतैः कारणैरगीतार्थस्य समीपे परिज्ञा भक्तपरिज्ञा न कल्पते । संविग्नगीतार्थानां च समीपे बहवो गुणास्तस्मात्तन्मार्गणा कर्तव्या । सा च द्विधा - क्षेत्रतः कालतश्च । भा. [४२५८] पंच व छ सत्तसए अहवा एत्तो वि सातिरेगतरे ।
गीयत्थपायमूलं परिमग्गेज्जा अपरितंतो ॥
वृ. पञ्च षट् सप्त वा योजनशतान्यणवा इतोऽपि सातिरेकतराणि योजनशतानि संविग्नपादमूलमपरित्रान्तो अनिवृत्तो मृगयते । उक्ता क्षेत्रतो मार्गणा । कालत आह
भा. [ ४२५९ ]
एक्कं च दोव तिन्नि च उक्कोसं बारसेव वासाणि ।
गीयत्थ पायमूलं परिमग्गेज्जा अपरितो ॥
वृ. एको द्वे त्रीणि वा उत्कर्षतो द्वादशवर्षाणि यावदपरित्रान्तो अनिर्विन्नो गीतार्थपादमूलं परिमृगयते ।
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा.[४२६०] गीयत्थ दुल्लभं खलु पडुच्च य काले तु मग्गणा एसा।
ते खलु गवेसमाणा खेत्ते काले य परिमाणं ।।। वृ. गीतार्थो दुर्लभो यस्मिन् काले तं गीतार्थदुर्लभं कालं प्रतीत्याश्रित्य एषानन्तरोदिता क्षेत्रत: कालतश्च मार्गणाभिहिता ते खलु गीतार्थं गवेषयन्तः क्षेत्रविषये कालविषये च परिमाणमृत्कुष्टमेतावत् कुर्वन्ति। भा.[४२६१] तम्हा गीयत्थेणं पवयण गहियत्थ सव्वसारेणं।
निज्जवगेण समाही कायव्वा उत्तमटुंमि ॥ वृ.यस्मात् क्षेत्रतः कालतश्च गीतार्थमार्गणायामेतावानादरः कृतस्तस्मात्तेन गीतार्थेन प्रवचनगीतार्थसवंसारेण प्रवचनस्य गृहीतोऽर्थस्य सर्वसारो येन स तथा तेन निर्यापकेण उत्तमार्थे व्यवस्थितस्य समाधिः कर्तव्या। गतमगीतार्थद्वारमसंविग्नद्वारमाहभा. [४२६२] असंविग्गसमीवे वी पडिवज्जंतस्स होइ गुरुगा उ।
किं कारणं तु जहिं जम्हा दोसा हवंति इमे ।। वृ. असंविग्नसमीपेऽपि भक्तपरिज्ञां प्रतिपद्यमानस्य भवन्ति चत्वारो गुरुकाः प्रायश्चित्तं । किं कारणं यत्र यस्मादिमे वक्ष्यमाणा दोषा भवन्ति तानेवाहभा. [४२६३] नासेति चउरंगं सव्वलोयसारंग।
नटुंमि उ चउरंगं न हु सुलभं होंति चउरंगं ।। वृ. नाशयत्यसंविग्नश्चतुरङ्गं मानुषत्वादिरूपं सर्वलोकसाराङ्गसर्वलोकप्रधानतराङ्गेन हु नैव सुलभं प्रापं भवति चतुरङ्गं नाशयतीत्यत आहभा.[४२६४] आहाकम्मि य पानग पुप्फासीया बहु जने नायला
सेज्जा संथारो वि.य उवही वि य होइ अविसुद्धो । वृ. असंविग्नो बहुजनस्य यथा तथा वा ज्ञातं करोति यथा एष कृतभक्तप्रत्याख्यानस्ततः स आधार्मिकं पानमानयति पुष्पाणि च ढोकयति । सेचनं च चन्दनादिना करोति । तथा शय्या संस्तारक उपधिश्च तेनानीतोऽविशुद्धो भवति।। भा. [४२६५] एते अन्ने य तहिं बहवे दोसा य पच्चवाया य;
एएण कारणेणं असंविग्गे न कप्पइ परिन्ना । वृ. एतेऽनन्तरोदिताऽन्ये चानुक्ता बहवो दोषाः प्रत्यवायाश्च तत्र प्रत्यवायाः प्रागिवासमाधिमरणतो वानमन्तरेषूत्पादितो नृपादिकथनतो वा वेदितव्या एतेन कारणेनासंविग्नेऽसंविग्नस्य समीपे परिज्ञा न कल्पते। किन्तु संविग्नस्यान्तिके ततः क्षेत्रतः कालतश्च मार्गणामाहभा. [४२६६] पंचेव छ सत्तया अहवा एत्तो वि सातिरेगं ।
संविग्गपायमूलं परिमग्गिज्जा अपरितंतो ।। वृ.इयं क्षेत्रतः कालत आहभा.[४२६७] एक्कं व दोव तिन्नि व उक्कोसं धारसेव वासाणि।
संविग्गपायमूलं परिमग्गिज्जा अपरितंतो । भा. [४२६८] संविग्ग दुल्लभं खलु कालं तु पमुच्च मग्गणा एसा।
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७७
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४२६८]
ते खलु गवेसमाणा खेत्ते काले य अपरिमाणं ॥ वृ.यस्मादेवं क्षेत्रतः कालतश्च मार्गणायामादरः कृतः । भा. [४२६९] तम्हा संविग्गेणं पवयणगहियत्थ सव्वसारेणं ।
निज्जवगेण समाही, कायव्वा उत्तमट्ठमि ।। वृ. गाथा चतुष्टयमपि प्राग्वत् । गतं संविग्नद्वारमिदानीमेकद्वारमेको निर्यापको न कर्तव्यः। किन्तु बहवोऽन्यथा विराधनादिदोषप्रसङ्गात्तमेवोपदर्शयति, भा.[४२७०] एकंमि उ निज्जवग्गे विराधना होइ कज्जहानी य ।
सो सेहा वि य चत्ता पावयणं चेव उम्माहो । वृ.एकस्मिन् निर्यापके संयमविराधना आत्मविराधना च भवति,। तथा हि-कृतभक्तप्रत्याख्याननिमित्तं पानकग्रहणायाटन् यदा क्वापि न लभते, तदा माभत पश्चात् ग्लानस्यासमाधिरित्याधार्मिकमपि पानकं गृह्णीयादिति संयमविराधना, निरन्तरमेकस्य क्लिश्यमानस्यात्मविराधना तथा कार्यहानिश्च भवति । तथाहि मरणसमये समाध्युत्पादनाय सोपेक्षते । स च कदाचित्तत्समये पानकादिनिमित्तमन्यत्र गतो भवेत् तथा स भक्तप्रत्याख्यानस्त्यक्तः शैक्षा अपि च त्यक्ताः प्रवचनतस्त्यक्तमुड्डाहश्चोपजायते । एतद्विभावनार्थमाहभा.[४२७१] तस्सट्ट गतोहासणादि अदाने सो परिच्चत्तो।
दाउं व अदाउं वा भवंति सेहा व निद्धम्मा ॥ वृ. तस्य प्रत्याख्यानभक्तस्यार्थाय पानकादीनां मागणाय गतो निर्यापकस्तस्य समीपे शैक्षकोऽपरिणतो वा मुक्तस्तस्य समीपे उहासणेति भक्तं याचितं ते च शैक्षकादयो न कल्पते । एतस्य च भक्तं कृतप्रत्याख्यानत्वादिति न ददति दाने च सोऽसमाधिना मरणं प्राप्नुयदिति चैतदेवमेव हिंसादिप्रत्याख्यानान्यपि ततः कल्पन्ते हिंसादयोऽपीति निर्धर्माणो जायंते। भा. [४२७२] कूयइ अदिज्जमाणे, मारेन्ति बलत्ति पवयणं चत्तं
सेहा य पडिगया जणे अवण्णं पयासेंति ॥ व. तैः शैक्षकैरेवादीयमाने भक्ते स महत्ता शब्देन कूजति यथा मामेते बलान्मारयन्ति इत्येवमुक्तेन प्रकारेण प्रवचनं त्यक्तं । तथा शैक्षा ये प्रतिगताः प्रतिभग्नाः सन्तो जनेऽवज्ञां प्रकाशयन्ति । एष उड्डाहः । गतमेकद्वारमाभोगेन द्वारमाहभा.[४२७३] परतो सयं व नच्चा पारगमिच्छत्ति अपारगे गुरुगा।
असती खेमसुभिक्खे निव्वाघाएण पडिवत्ती।। वृ. भक्तं प्रत्याख्यातुकामः कोऽपि समागतस्ततः आचार्येणाभोगः कर्तव्यो यावदस्य भक्तप्रत्याख्यानं समाप्तिमुपयाति तावदशिवायुपद्रवो नगरादीनां वोत्थानं भविष्यति किं वा नेति, तच्च कथं ज्ञातव्यं ते (तत्) स्वयमाचार्यस्यातिशयोऽस्ति तेन ज्ञातव्यं, यदि वा निमित्तमासोगमीमथवा स्वयं देवता कथयति यथा कंचनपुर गाथा इत्यादि। अथ स्वतोऽतिशयो निमित्तं वा नास्ति तर्हि येषां ते स्वयं प्रष्टव्याः एवं स्वतः परतो वा अशिवादीनां नगरोत्थानादीनां वा भावमवबुद्धय पुनरिदं ज्ञातव्यं । किमेष प्रत्याख्यानस्य पारगो भविष्यति किं वा नेति । तत्र यदि पारगतो ज्ञायते ततस्तं पारगमिच्छन्ति अथ चापारगं नेच्छन्ति, तथा अपारगे इष्यमाणे
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । अथ स्वस्य परस्य चातिशयादिर्न विद्यते ततोऽसति अविद्यमाने आभोगे यदि क्षेमं सुभिक्षं तदा निर्व्याघातेन प्रतिपत्तिः कारयितव्या, वर्षाकाले प्रतिपत्तिः कार्यते इत्यर्थः । एतदेवाहभा.[४२७४] सव्वेव चिरं वासो वासावासे भवसि नं।
तेन तस्स विसेसेन वासासु पडिवज्जाणा॥ वृ. वर्षारात्रे वर्षोदकर्दमादिकारणतश्चतुरः पञ्चषट् वा मासानुग्रामादीनामुत्थानं न भवति, क्षेमं सुभिक्षं च स्वभावो वर्तते तपस्विनां च वर्षावासे चिरं वासः स्वयमेव प्रवृत्तस्तेन कारणेन तस्य भक्तप्रत्याख्यातुकामस्य विशेषतो भक्तप्रत्याख्यानप्रतिपादनके कर्तव्या, पूर्वमिदमुक्तं स्वयं देवता कथयति तच्च निदर्शनमाहभा.[४२७५] कंचनपुरगुरु अन्ना देवय रुवणा य पुच्छ कहणा य।
पारणगखीररुहिरं आमंतण संघानसणया॥ वृ.कलिङ्गेषु जनपदेषु काञ्चनपुरे नगरे बहुश्रुताः बहुशिष्यपरिवाराः केचिदाचार्याः विहरंति, ते अन्यदा शिष्येभ्यः सूत्रपौरुषीं अर्थपौरुषीं च दत्वा संज्ञाभूमौ गतास्ते च गच्छन्तोऽपांतराले अतिशये महापादपस्याधः कांचिद्देवतां स्त्रीरूपेण रुदन्ती पश्यन्ति। एवं द्वितीयतृतीयदिनेऽपि ततो गुरुभिर्जानशङ्कः पुष्टं कस्मात् रोदिषि। तस्याः कथनमहमेतस्य नगरस्याधिष्ठात्री। एतच्च सर्वं नगरमचिराज्जलप्रवाहेण विनंक्ष्यति। अत्र च बहवः स्वाध्यायवन्तो वर्तन्ते ततो रोदिमि। कोऽत्र प्रत्यय इति पृष्टे सा प्राह-अमुकस्य क्षपकस्य पारणके क्षीरं रुधिरंभविष्यति, तच्च यत्र गतानां स्वभावीभूतं भविष्यति तत्र क्षेमम् वसितव्यमिति । एवमुक्ता सा, एतद्वितीयदिने क्षपकस्य पारणके क्षीरं रुधिरीभूतं । ततः समस्तस्यापि संघप्रधानवर्यस्यामंत्रणं पर्यालोचनं च ततोनशनं समस्तस्यापि सङ्घस्येति । यदि पुनरशिवाद्युत्थाने विज्ञाते यदि भक्तं प्रख्यापयति तदा सगच्छसाधवः प्रवचनं च तेन त्यक्तं कथमित्याहभा. [४२७६] असिवादीहिं वहंता तत्थ च कारणं च संजया चत्ता।
उवहिं विनायच्छम्मण चत्तो सो पवयणं चेव॥ वृ. यदि अशिवायुपद्रवं ग्रामाद्युत्थानं च ज्ञात्वा भक्तं प्रख्यापयति तदा तस्मिन् निर्यापिते एवाशिवाद्युत्थाने जाते यदि संयतास्तत्प्रतिबन्धतो न निर्गच्छन्ति। गच्छन्तो वा यदितं कृतभक्तप्रत्याख्यानं तस्योपकरणं च वहति तदा ते संयता अशिवादिभिः कारणैस्तमुपकरणं च वहन्तस्त्यक्ताः अथोपधिं विनिर्वहन्ति त्यक्त्वा वा सर्वथा पलायन्ते तदा स भक्तप्रत्याख्याता परित्यक्तः। स च त्यक्तः सन् उड्डाहं कुर्यात् । मां त्यक्तवा ते गता इति तदा प्रवचनस्य महती हीलनेति प्रवचनं त्यक्तं तस्मादशिवाद्युत्थाने अपारगे च तस्मिन् ज्ञाते स भक्तं न प्रत्याख्यातयितव्यः ।
गतमाभोगेन द्वारमिदानीमन्यद्वारमाहभा.[४२७७] एगो संथारगतो बिइतो संलेहे तइय पडिसेहो,
अपहुच्चंत समाही तस्स वा तेर्सि च असतीए॥ वृ. यदि तत्र द्वौ जनावग्रे स्तस्तद्यथा एकः संस्तारगतः संस्तारगतो नाम संलिख्यकृतप्रत्याख्यानो द्वितीयः संलिखति संलेखनां करोति तथा तृतीयो यद्यन्य उपतिष्ठति तर्हि तस्य
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४२७७ ]
४७९
तृतीयस्य प्रतिषेधः कर्तव्यः । किं कारणमिति तेदत आह- अपहुच्चतेत्यादि, न प्रभवन्ति न .प्राप्यन्ते त्रयाणामपि योग्या निर्यापका न च संस्तरन्ति । ततोऽप्रभवः अप्राप्यमाणेषु तेषु संस्तारणस्यास्य वा सति तस्य तृतीयस्य तयोर्वाग्रेतनयोस्तेषां वा निर्यापकाणां असमाधिरुपजायते । प्रथमं सन्ति बहवो निर्यापकाः संस्तरन्ति च तदा न कश्चिदनन्तरो दोष: प्रसजतीति तृतीयामपि प्रतीच्छन्ति ।
भा. [४२७८ ]
हवेज्ज जइ वाधातो बितियं तत्थ ठावए । चिलिमिलि अंतरा चेव बहिं विंदावए जनं ॥
वृ. यदि तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य व्याघातो भवेत् व्याघातो नाम प्रत्याख्यानेनासंस्तरणं स च बहिः सर्वत्र ज्ञातो दृष्टश्च भूयसा लोकेन एष कृतभक्तप्रत्याख्यान इति, ततः एषा यतना कर्तव्या । योऽसौ द्वितीयः संलेखनां कुर्वन् तिष्ठति स तत्र स्थाप्यते तस्यान्तरा चिलिमिलि कर्तव्या । ततो यदि यै र्ज्ञातो दृष्टः ते वन्दकाः समागच्छेयुः तदा स तेषां न दर्शयितव्यः किन्तु भण्यन्ते बहिः स्थिता यूय वन्दध्वमिति । एवं बहिः स्थितं जनं वन्दापयेत् । गतमन्यद्वारम् भा. [४२७९] अनापुच्छा एगस्स पडिच्छेवं जती गुरू गुरुगा ।
चत्तारि वि विज्ञेया गच्छमनिच्छंते जं पावे ॥
वृ. गच्छस्यानापृच्छया यदि तं भक्तं प्रत्याख्यातुकामं गुरुः प्रतीच्छति अभ्युपगच्छति तदा तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका विज्ञेयाः गच्छे वाऽनिच्छति स भक्तप्रत्याख्याता यत्प्राप्नोति असमाधिप्रभृतिकं तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तं (ततः) गच्छ आपृष्टव्याः । किं कारणमिति चेदुच्यते । स गच्छसाधवः सर्वं परिभ्रमन्तो जानते, यथा एतस्मिन् क्षेत्रे एतत्सुलभमेतत् दुर्लभं ततोमुखः पृच्छति किमेतस्मिन् क्षेत्रे यानि कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य समाधिकरणानि द्रव्याणि तानी सुलभानि किं वा दुर्लभानि । तत्र यदि सुलभानि तत् भक्तप्रत्यख्यानं प्रतिपाद्यते । अथ दुर्लभानि तर्हि प्रतिषिध्यते । अन्यत्र गत्वा प्रतिपद्यस्वेति, अनापृच्छायां दोषानाहपानगादीनि जोगाणि जानि तस्स समाहिए। अलंभे तस्स जा हानी परिक्कोसा य जायणे ॥ असंथरं अजोग्गा वा जोग्गावाही व ते भवे । एसाए परिक्कोसा जाया तस्स विराधना ॥
भा. [४२८० ]
भा. [४२८१]
वृ. गणस्यानापृच्छायां यानि तस्य कृतभक्तप्रत्यख्यानस्य समाहिते समाधाननिमित्तानि पानकादीनि योग्यानि आदिग्रहणेन भक्तपरिग्रहः तेषामलाभे तस्य प्रत्याख्यातुः यदि निः समाधिः परिभ्रंश उपजायते, यश्च गच्छसाधूनां योग्या पानकादेर्याचने परिमार्गणे परिक्लेशस्तथा असंस्तरः संस्तरणाभावे यः परिक्लेशो अयोग्या वा तत्र निर्यापका भवेयुः योगवाहिनोप्येते तत्र योगवाहिनां समाधिकारकाणि पानकादीन्युद्गमानि शुद्धानि मृगयमाणानां यः परिक्लेशो वाऽयोग्यनिर्यापकसंपर्कतस्तस्य कृतप्रत्याख्यानस्य विराधना अनागाढदिपरितापना असमाधिमरणादिकं तत्सर्वं तन्निमित्तमतो गच्छस्य पृच्छा कर्तव्या । गतमनापृच्छाद्वारमधुना परीक्षाद्वारमाहअपरिच्छापि गुरुगा दोण्हवि अन्नोन्नयं जहा कमसो । होइ विराधना दुविहा एक्को एक्को वजं पावे ॥
भा. [४२८२]
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ वृ. यो भक्तं प्रत्यख्यातुकामस्तेन गच्छसाधवः परीक्षितव्याः किमेते भाविता इति गच्छसाधुभिरपि स परीक्षणीयः । किमेष निस्तारको भवेत् किं वा नेति, आचार्येणापि परीक्षितव्यः । अन्योन्यं पुनर्यथाक्रमशो वक्ष्यमाणक्रमेणपरीक्षणे द्वयोरपि गच्छस्य भक्तं प्रत्यख्यातुकामस्य च प्रायश्चित्तं प्रत्येकं चत्वारो गुरुकाः । तथा अपरीक्षणे भवति द्विविधा विराधना, आत्मविराधना संयमविराधना च, तत्र गच्छस्यात्मविराधनाऽसमाधिमरणतः प्रत्यवायसंभवात् भक्तप्रत्यख्यातुः आत्मविराधना असमाध्युत्पादात् संयमविराधना गच्छस्याभावितत्वेन एषणाया असंभवात् । एक्को एक्को व जं पावे एको गच्छे यमनर्थं प्राप्नोति एको वा स भक्तप्रत्याख्याता तन्निमित्तमपि तस्य प्रायश्चित्तमापद्यतेभा. [४२८३] तम्हा परिच्छेणं तु दव्वे भावे य होइ दोण्हंपि।
संलेहे पुच्छदायण दिटुंतो अवच्चकोंकणए । वृ. यत एवपरीक्षणे प्रायश्चितं दोषाश्च तस्माद्वयोरपि परस्परं द्रव्ये भावे च भवति परीक्षणं तच्चैवं भक्तं प्रत्यख्यातुकामेन परीक्षानिमित्तं गच्छसाधवो भणिता यथा आनयत मम योग्यं कलमशालिकूरं कथितं क्षीरं, ततो भक्ष्येऽथवाऽन्यद्भोजनं प्रणीतं यत्स्वभावतो रुचिकरंतत् आनयतेति याचते तत्रैवं याचने यदि ते हसन्ति कृष्णमुखा वा जायन्ते तदा ज्ञेयमभाविता एते इती तेषां समीपे न प्रत्याख्यातव्यमथ ते ब्रुवते यद् भणसि तत् कुर्म इति तदा ज्ञेयं योग्य एते इति, तथा गच्छसाधुभिः परीक्षानिमित्तं कलमशालिकरप्रभृतिकमुत्कृष्टं द्रव्यमानेतव्यं, तस्मिन्नानीते यदि स ब्रूते-अहो सुन्दरमानीतं भुञ्जेऽहमिति तदा ज्ञातव्यमेष आहारलुब्ध इति न निस्तरिष्यति वक्तव्यश्च स यदा त्वमाहारगृद्धिं त्यक्ष्यसि तदा ते भक्तपरिज्ञायां योग्यता भविष्यति नान्यदा। अथ स तमुपनीतमाहारं जुगुप्सते किं ममैतेनाहरितेन पर्याप्तं नाहामाहारयामीति तदा ज्ञातव्यमेष निस्तरिष्यति तस्मिन् वक्तव्यं प्रत्याख्याहि, वयं ते निर्यापका इति इह तु याचितस्य द्रव्यसम्पादनमसम्पादनं च सा गच्छस्य द्रव्यत: परीक्षा यत्पुनः सकषायित्वमकषायित्वं वा ज्ञायते तद्भावपरीक्षणं । तथा भक्तप्रत्यारूयातुरप्यानीतसुन्दरस्य ग्रहणमग्रहणं वा द्रव्यतः परीक्षणं, भावतो गृद्धयगृद्धिपरिज्ञानमिति आचार्यस्य तत्परीक्षणमाह संलेहपुच्छइत्यादि यदा स आचार्याणामुपस्थितो भवति भक्तप्रत्याख्यातेनाहं तिष्ठामि। तदास आचार्येण प्रष्टव्यः किमत्र संलिखितं त्वया न वेति ततः स चिन्तयति पश्यति मे अस्थिचर्मावशेषं शरीरं तथापि प्रश्नयति संलिखितं न वेति । एवं चिन्तयित्वा क्रोधे दर्शिते क्षिप्रमगुलिं भक्त्वा दर्शयति पश्य, यत्र किंचिन्मद्यं (रक्त) मांसं वा द्रक्ष्यसि भवति संलिखितं किं वानेति । एवमुक्ते गुरुराह-न तेद्रव्यसंलेखं पृच्छामि कृशशरीरंप्रत्यक्षत एवोपलभ्यमानत्वात्। किन्तु भावसंलेखं । स चाद्यापि न विद्यते इति भावसंलेखं कुरु। श्रूयतां चात्र दृष्टान्तोऽमात्यकोंकणविषये।
साम्प्रतमेनामेव गाथां व्याचिख्यातुर्गच्छपरीक्षामाहभा.[४२८४] कलमोयणपयकढियादि दव्वे आनेहि मित्ति उदिते।
भावे कसाइज्जंती तेसि सगासे न पडिवज्जे ।। ७. कलमोदनं कलमशालिकूरंपयो दुग्धं क्वथितमादिशब्दात् अन्यस्याप्यभीष्टस्य, भोजनस्य परिग्रहो मम योग्यमानयतेति द्रव्ये उदिते यदि भावे भावतः कषायन्ति कषायं कुर्वन्ति ।
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८१
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४२८४ ] ततस्तेषां समीपे भक्तपरिज्ञां न प्रतिपद्यते, अयोग्यत्वात्।। भा.[४२८५] अह पुन विरूवरूवे आनीय दुगुंच्छियभणंतत्रनं ।
आनेसुवत्ति ववसिए पडिवज्जति तेसि तो एसो ।। वृ. अथ पुनर्विरूपरूपे अनेकप्रकारे आहारे आनीते जुगुप्सते भणन्ते भणंत्यन्यमाहारमानयामस्तथैव नेतुं व्यवसितस्तेषां पार्वे प्रतिपद्यते । यथाभिलषितवस्तुसम्पादकया तेपां योग्यत्वात् । सम्प्रति गच्छस्य तत् परीक्षामाहभा.[४२८६] कलमोयणे अपयसा अन्नं च सभाव अनुमयं जस्स।
उवनीयं जो कुत्थइ तं तु अलद्धं पडिच्छंति ।। व. कलमोदनं कलमशालिकरं पयसा सहापनीतमिति अन्यद्वा तस्य स्वभावतोऽनुमतं तस्य तदुपनीतं सत् यः कुत्सते(कुत्सयते) निन्दति किं ममैतेन कार्यमिति तमलुब्धमिति ज्ञात्वा प्रतिच्छन्ति । यस्तु कलमौदनादिके उपनीते अहो सुन्दरमहं भुञ्जे इति स लुब्ध इति न प्रत्येषणीयः । आचार्यस्य तत्परीक्षामाहभा. [४२८७] अज्जो संलेहो ते किं कतो न कओत्ति एवमुदीयंमि।
भत्तं अंगलिदावे पेच्छह किं कतो न कतो।। वृ.अयं संलेखस्त्वया किं कृतो वेत्येवसुदिते अङ्गलिं भक्त्वा दर्शयति । प्रेक्षस्व किं कृतः कि वा न कृत इति तत आचार्य आहभा.[४२८८] न हु ते दव्वसंलेहं पुच्छि पासामि ते किसं ।
किसे ते अंगुली भग्गा भावसंलेहमाउरो ।। वृ.न हुनैव ते तव द्रव्यसंलेखं पृच्छामि यतः पश्यामि ते कृशं शरीरं तस्मात्किमिति त्वया अङ्गलिर्भग्रा पृच्छामि भावसंलेखं, मा क्रोधवशादातुरो भव । सम्प्रति दिटुंतोऽमच्चकोंकणए इत्येतद्भावयति भा.[४२८९]
रन्ना कोंकण मच्चा दोवि निव्विसया कया।
दोडिए कंचियं छोढुं कोंकणे तक्खणा गतो।। भा. [४२९०] भंडीओ वइल्लएकाए अमच्चो जा भरेति उ।
ताव पुन्नं तु पंचाहं नलिए निहणं गतो ।। वृ. केनापि राज्ञा एक: कोंकणकोऽपरोऽमात्य एतौ द्वावपि कस्मिश्चदपराधे समकमाज्ञप्तौ । यदी पञ्चाहाभ्यन्तरे निर्विषयौ न व्रजतस्तोऽवश्यं वध्याविति तत्र कोङ्कणको दोग्धिके तुम्बके काञ्जिकं काञ्जिकपयांसि क्षित्वा तत् क्षणात् गतः अमात्यः पुनर्यावत् भण्डी ग्रन्थी वलीवर्दान् कायानुकापौती बिभर्ति तावत् पूर्णं पञ्चाहमिति नलिके शूलिकामारोपिता निधनं गतो विनाशं प्राप्तः, ! यथा सोऽमात्यः कुटुम्बोपकरणप्रतिबद्धो विनाशमुपगतः । एवं त्वमपि भावप्रतिबद्धो नाराधनाजीवितं प्राप्स्यसि तस्मात्। _ भा.[४२९१] इंदियाणि कसाए य गारवे य किसे करु।
न चेयं ते पसंसामो किसं साहु सरीरगं ।। 22/31] .
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २ - १०/२५१
वृ. इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि कषायान् क्रोधप्रभृतीन् गौरवाणि ऋद्धिगौरवप्रमुखाणि कृशानि (कुरु) न चेदं ते साधोः कृशं शरीरकं प्रशंसामो भावसंलेखव्यतिरेकेण द्रव्यरसंलेखस्यापि किञ्चित्करत्वात् । गतं संलेखनाद्वारमिदानीमालोचनाद्वारमाहआयरियपायमूलं गंतूणं सइ परक्कमे ।
भा. [४२९२]
ताहे सव्वेण अत्तसोही कायव्वा एस उवएसो ॥
वृ. तत्तो द्रव्यसंलेखना भावसंलेखनानन्तरं भक्तं प्रत्याख्यातुकामेन सर्वेण स्वयं शोधि जानता जानता च सति पराक्रमे आचार्यपादमूले गत्वा शोधिः कर्तव्या । एष तीर्थकृतां गणभृतां चोपदेशः तत्र स्वयं शोधिं जानन्तः प्रत्याह
भा. [४२९३]
जह सकुसलो वि वेज्जो अन्नस्स कहेइ अत्तणो वाहिं । वेज्जस्य सो सोउंतो पडिक्कमं समारभते ॥ जातेण वि एवं पायच्छित्तविहिमप्पणो निउणं । तह वि य पागडतरयं आलोएयव्वयं होइ ।।
भा. [४२९४]
वृ. यथा सुकुशलोऽपि वैद्योऽन्यस्यात्मनो व्याधिं कथयति सोऽपि वैद्यस्य श्रुत्वा व्याधिकथनं ततः प्रतिकर्म समारभते । एवं प्रायश्चितविधिमात्मनो निपुणं जानतापि तथापि प्रकटतरमालोचयितव्यं भवतीति कृत्वा अन्यस्य समीपे आलोचयितव्यं । ततोऽप्यनेन किं कर्तव्यम् भा. [४२९५ ] छत्तीसगुणसमन्नागएण तेन वि अवस्स कायव्वा ।
परिपक्खिया विसोही सुट्ठविवहार कुसलेणं ॥
वृ. तेनाप्यनेनाचार्येण पत्रिशद्गुणसमन्वागतेन षट्त्रिंशद्गुणा अट्ठविहा गणिसंपय इत्यादिना प्रोगेवाभिहिताः । सुष्ठुअपि व्यवहारकुशलेन परपक्षिका परपक्षे गता विशोधिरवश्यं कर्तव्या । कथं पुनरात्मनः शोधिजातमप्यालोचयदित्याह
भा. [४२९६ ]
जह बालो जपतो कज्जमकज्जं च उज्जुयं भणइ । तं तह आलोइज्जा मायामयविप्पमुक्को उ॥
वृ. अथ बालो जल्पेन् कार्यमकार्यं च ऋजुकममायं भणति तथा मायामदविप्रमुक्तस्तत्कार्यमकार्यं वा गुरोः पुरत आलोचयेत् । सम्प्रति मायानिर्धातने उपदेशमाहउप्पन्ना उप्पन्ना माया अनुमग्गतो निहंतव्वा । आलोयणनिंदणगरहणेहिं न पुनो अवितहेत्ति ।।
भा. [४२९७]
वृ. उत्पन्ना उत्पन्ना माया मार्गतः पष्टो लग्नेन आलोचननिन्दनगर्हनैर्निहन्तव्या । कथमित्याहन पुनरेवं द्वितीयं वारं करिष्यामीति प्रतिपत्त्या, संप्रत्यालोचनायां ये गुणा भवन्ति तानुपदर्शयति; भा. [४२९८ ] आयारविनयगुण कप्पदीवणा अत्तसोहि उजुभावो ।
अज्जवमद्दवलाघव तुट्ठीपल्हायजननं च ॥
वृ. आलोचनायां दत्तायामाचारः पञ्चविध आसेवितो भवति, विनयगुणश्च प्रवर्तितो भवति, कल्पदीपनानामवश्यमालोचयितव्यो अतीचार इत्यस्य कल्पस्य प्रकाशनमन्येषामुपदर्शनं, ततस्तेऽप्यन्ते एवं कुर्वन्ति । तथा आत्मनो विशोधिर्निः शल्यता कृता भवति । तथा ऋजुसंयमस्तस्य भावो भवनं तत्कृतं भवति, । तथा आर्यभवमार्यत्वं, मार्दवममानत्वम् लाघवमलो भत्वमेतानि
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः - १०, मूलं - २५१, [ भा. ४२९८ ]
४८३
कृतानि भवन्ति । तथा आवोचिते सति निःशल्यी भूतोऽहमिति तुष्टिरुपजायते । तथानालेचितऽतीचारे सशल्योऽहमिति या मनस्यऽधृतिः (तस्याः) परिदाहापगमात् प्रल्हादजननं प्रल्हादोत्पाद:, शीतीभवनं भवति । कः पुनः सोऽपि अतिचारः कुतो वा प्रभृत्यालोचयितव्यमताहभा. [४२९९ ] पव्वज्जादी आलोयणा उ तिण्हं चउक्कगवि सोही । जह अप्पणो तह परे कायव्वा उत्तमट्ठमि ॥
वृ. त्रयाणां ज्ञानदर्शनचारित्राणां अर्ताचारेषु प्रव्रज्यादेरारभ्य यावदुत्तमार्थाम्युपगमस्तावदालोचना दातव्या कथमित्याह-चतुष्कः विशोध्या एकैकस्मिन् द्रव्यत: क्षेत्रतः कालतो भावतश्चातीचारविशुद्धया पुनः कथमित्याह - यथात्मनः सम्यक् ज्ञेयतया तिष्ठति तथा परस्मिन् आलोचना कर्तव्या देशतः सर्वतो न किंचिदपि गृहीतव्यमिति भाव उत्तमार्थे उत्तमार्थप्रतिपतौ कर्तव्यतायां तत्र ज्ञाननिमित्तं द्रव्यतोऽतीचारालोचनामाह
भा. [४३०० ]
नाणानिमित्तं आसेवियं तु वितहं परूवियं वावि । चेयणमचेयणं वा दव्वं सेसेसु इमगं तु ॥
वृ. ज्ञाननिमित्तं सचित्तं अचित्तं द्रव्यमुद्गमाद्यशुद्धं तथा सचेतनमचेतनं वा वितथं प्ररूपितं भवेत्तद्यथा-सचित्तमचित्तं वा सचित्तमिति एतत् द्रव्यतोऽतीचारालोचनं शेषेषु तु क्षेत्रादिष्विदमतीचारालोचनं तदेवाह
भा. [४३०१]
नाणनिमित्तमद्धाणमेति उमे य अच्छति तदट्ठा । ना व आगमेस्संति कुणंति परिकम्मणं देहे ॥ पडिसेवति विगतीतो मज्झदव्वो व एसति वि वत्ती । वायंतस्सवि किरियाइ कया पणगाइहाणीए ॥
भा. [४३०२]
1
वृ. ज्ञाननिमित्तमध्वानं पन्थानमिति प्रतिपद्यते अध्वानं प्रतिपन्ने च यस्तचित्तमकल्पि-कमयतनया यतनया वा च तत् आलोचयति । इदं क्षेत्रतोऽतीचारालोचनं । तथाऽवमेऽपि दुर्भिक्षेऽपि तदर्थं ज्ञानार्थं तिष्ठति, तत्र च तिष्ठिता यदकल्पिकमासेवितमयतनया यतनया वा तदालोचयति, इदं कालतोऽतीचारालोचनम् । भावत आह-नाणं चेत्यादि ज्ञानमहमागमिष्यामि ग्रहीष्यामीति हेतोर्देहे शरीरस्य परिकर्म करोति, यथा व्याख्याप्रज्ञेप्तेर्महाकल्प श्रुतस्य वा योगं वोढुकामो घृतं पिबति, प्रणीतं चाहारमुपभुङ्क्ते । तत्र या अयनता कृता, अथवा कश्चिद्रोग आसीत् । मा स तत्काले उद्रेकं यायादिति परिकर्म करोति, तच्च कुर्वता या अयतना कृता निर्विकृता विकृतीर्नानाप्रकारा निरन्तरं प्रतिसेवते तत्रापि या अयतना कृता मेध्यानि द्रव्याणिनामयैर्मेधा उपक्रियते । तानि द्रव्याणि एषयता परिमार्गयता पिबता वा या अयतना व्यधायि तथा वाचयतो वाचनाचार्यस्य पञ्चकादिहान्या क्रिया कृता अपि शब्दात्पञ्चकादिहान्यातिक्रमेण वा या कृता क्रिया तामप्यालोचयन्ति । तदेवं ज्ञाननिमित्तं द्रव्याद्यतीचारालोचनमुपदर्शितमधुना दर्शननिमित्तं चारित्रनिमित्तं चाह
भा. [४३०३]
मेवदंसणम्मि वि सद्दहणा नवरि तत्थ नाणत्तं । एसण इत्थी दोसो वयातिचरणे सिया सेवा ॥
वृ. एवमेव अनेनैव प्रकारेण ज्ञानगतेन प्रकारेण दर्शनेऽपि दर्शननिमित्तमपि द्रव्याद्यतीचार-
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ जातमालोचयितव्यं नवरंतत्र नानात्वं दर्शनं नाम श्रद्धानं चरणेऽपि चारित्रेऽपि स्यादियमतीचारता सेविता, तद्यथा-एषणायामेषणाविषये दोषोपेतबसतिविषये व्रतविषयो वेति।
सम्प्रत तिण्हं चउक्कमविसोही इथ्यस्यान्यथा व्याख्यातुमाहभा. [४३०४] अहवा तिगसालंबेण दव्वमादी चउक्कमाहच्च।
आसेवियं निरालंतोव्व आलोअए तं तु ।। वृ.अथवेति प्रकारान्तरे त्रिकसालंबेनोपेतेन द्रव्यादिचतुष्कं द्रव्यक्षेत्रकालभावलक्षणमाहच्च कदाचित् । अकल्पनीयमयतनया यतनया वा सेवितमथवा निरालम्बको ज्ञानाद्यालम्बनरहितो द्रव्यादिचतुष्कमकल्पिकमासेवितवान् । एतेनैतत् ख्यापितं यत् प्रतिसेव्यते किञ्चिदकल्पिकं तत् दर्पतः कल्पतो भावतः परमपरप्रकारान्तरमस्तीति एतेत् आलोचयेत्। भा.[४३०५] पडिसेवणातियारा जइ वीसरिया कहं चिहुज्जाणु।
तेसु कह वट्ठियव्वं सल्लुद्धरणंपि समणाणं ।। वृ.प्रतिसेवनातिचारा यदि कथमपि विस्मृता भवेयुस्तेषु शल्योद्धरणे कर्तव्ये कथं श्रमणेन वर्तितव्यं । सूरिवर्तनप्रकारमाहभा.[४३०६] जे मे जाणंति जिना अवराहे जेसु जेसु ट्ठाणेसु ।
तेहिं आलोएउं उवट्ठितो सव्वभावेणं ॥ भा.[४३०७] एवं आलोएंतो विसुद्धभावपरिणामसंजुत्तो।
आराहओ तह वि सो गारव पडिकुंचना रहितो।। वृ.यान्ममापराधान् येषु येषु स्थानेषु जिना: केवलिनो भगवन्तो जानन्ति तानहं सर्वभावेन सर्वात्मना आलोचयितुमुपस्थितः परं न स्मरामि वचसा न प्रकटीकर्तुं शक्नोमि, । तस्माज्जिनदृष्टान्तमेव प्रमाणमित्यालोचयितव्यं । यद्यप्येवं संमुग्धाकारमालोचयति । तथापि स गौरवप्रतिकुञ्चनारहितो विशुद्धेन भावपरिणामेन संयुक्त एवमालोचयेत् आराधकः प्रतिकुञ्चना नाम माया, गतमालोचनाद्वारमधुना प्रशस्तस्थानद्वारमाहभा.[४३०८] ट्ठाणं पुन केरिसगं होइ पसत्थंतु जस्स जं जोग्गं ।
भण्णति जत्थ न होज्जा कारणस्स उ तस्स वाघातो ।। वृ. तस्य भक्तं प्रत्याख्यातुर्यत्प्रशस्तं योग्यस्थानं तत् कीदृशं सूरिराह-भण्यते यत्र तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य ध्यानव्याघातो भवति तान्युपदर्शयति।। भा.[४३०९] गंधव्वनट्टजड्डो स्स चक्कजन्तग्गिकम्म पुरुसे य
नंतिक्क रयग देवडडोंब पाहिडिग रायपहे ।। भा.[४३१०] चारगकोट्ठग वट्ठाण, कप्पपुप्फदगसमीवं मि,
आरामे अहवियटे नागधरे पुव्वभणिए य ।। वृ.गन्धर्वशालायं यत्र गन्धविकाः संगीतं कुर्वन्ति तत्र गन्धर्वशालासमीपे वा न स्थातव्यं ध्यानव्याघातभावात् । तथा नृत्यशालासमीपे वा तत्राप्युक्तदोषसंभवात् । तथा जड्डो हस्ती अश्वस्तुरङ्गमो हस्तिशालासमीपे वा तुरंगमशालासमीपे वा हस्तिकादिविरूपशब्दश्रवणतो ध्यानव्याघातभावात् तथा चक्रशालायां तिलपीडनशालायां तिलपीडनशालासमीपे वा जन्तति
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४३१० ]
४८५
इक्षुयंत्रशालायाम् इक्षुपीडनशाला समीपे वा तिलादिदर्शनतः कर्मकरगानशब्दशर्वणतो वा ध्यानभङ्गोपपत्तेः अग्निकर्म लोहकारकर्म तच्छाला अग्निकर्मलोहकारकर्मशालायां अग्निकर्मशालासमीपे वा पुरुष: कुंभकारः कुंभकारशालायां कुंभकारशालासमीपे वा अग्निपरितापतो लोहकुट्ठनादिशब्दश्रवणतो वाध्यते व्याघातसंभवात् तथा नन्तिक्ता: छिपास्तच्छालासमीपे वा रजकशालायां रजकशालासमीपे वा देवडशालायं समीपे वा जुगुप्सादोषात् डोम्बलंखकास्तेऽपि गायन्ति । अथवा चण्डालविशेषगायना डोम्बास्तेषां शालायां तच्छालासमीपे वा जुगुप्सादोषात् । गानशब्दश्रवणतो ध्यानव्याघात भावाच्च तथा पाडहिकशालायां पाडहिकसमीपे वा वादित्रशब्दश्रवणतो ध्यानव्याघातः राजपथे समीपे वा राज्ञ आगच्छता गच्छता वा समृद्धिदर्शनतो निदानकरणप्रसक्तेः, तथा चारको गुप्तिगृहं तत्र तस्य समीपे धारयता शब्दश्रवणतो ध्यानव्याघातभावात् कोष्ट्राका नाम वट्टानां शाला, कोष्ट्रके कोष्ट्रकसमीपे वा वट्टा अपि गायन्ति, विरूपरूपाणि च भाष्यते, ततो ध्यानव्याघातः, तथा कल्पपालाः सुरादिविक्रयकारिणो मद्यपा वा तेषां शालायां तच्छाला समीपे वा यसस्तत्र मत्तप्रमत्ता गायन्ति पूत्कुर्वन्ति ततो ध्याने व्याघातसंभवः तथा क्रकचके यत्र काष्टानि क्रकच्यन्ते क्रकचसमीपे वा । काष्टक्रकचशब्दश्रवणतः कारपत्रिकगानशब्द श्रवणतो ध्यानभ्रंशोपपत्तेः पुप्फफलदगसमीवम्मित्ति पुष्पसमीपे फलसमीपे उदकसमीपे वा पुष्पादिदर्शनतः तद्विषयाभिलापोपपत्तेः । तथा आरामे तत्राप्पनन्तरोदितदोषप्रसङ्गात् यथा विकटं नाम असंगुप्तद्वारम् (च) । तत्र पानके पाने कायिक्यादि परिस्थापने च सागारिकसंभवात् तथा नागगृहे उपलक्षणमेतत् । यक्षगृहादिषु तत्रापि भूयसां लोकानां नानाविधविकुर्वितवेषाणामागत्यागत्यगाननर्तनकरणात्तथा च सति ध्याने व्याघातसंभवः । यदि वा नागदयोऽनुकम्पया प्रत्यनीकतया विमर्शेन वा अनुलोमान् प्रतिलोमान्वा उपसर्गान् कुर्युः । पूर्वभणिते च प्राक्कल्पाध्ययनाभिहिते च भक्तप्रत्याख्यातुकामे तदेव भावयति ।
भा. [४३११]
पढमबिएस कप्पे उद्देसेसु उवस्सया जे उ । विहिसुत्ते य निसिद्धा तव्विवरी गवेसेज्जा |
वृ.कल्पे कल्पाध्ययने द्वितीयतृतीययोरुद्देशयोर्विधिसूत्रे च आचाराङ्गे शय्याध्ययने अवग्रहप्रतिमास्थाननिषीदनके च ये उपाश्रया निषिद्धास्तेषुनस्थातव्यं । किन्तु तद्विपरीतान् प्रदेशान् गवेषयेत् । तथा भा. [४३१२]
--
उज्जाणरुक्खमूले सुन्नघरअनिसट्ट हरिय मग्गे य । एवं विहे न ट्ठाय हुज्जा समाहीए वाघातो ॥
वृ. उद्याने वृक्षमूले शून्यगृहे अनिसृष्टे अननुज्ञाते हरिते हरिताकुले मार्गे च अन्यस्मिन्नपि च एवंविधे स्थाने न तिष्ठति भक्तप्रत्याख्याता, यतस्तत्र समाधेः व्याघातो भवति । गतमप्रशस्तस्थानद्वारमधुना प्रशस्तवसतिद्वारमाह
भा. [४३१३]
इंदियपडिसंचारो मनसंखोभकरणं जहिं नत्थि । चाउस्सालादि दुवे, अनुन्नवेउण ट्ठायन्ति ॥
वृ. यत्र इन्द्रियप्रतिसंचारो न भवति, किमुक्तं भवति ? यत्र अनिष्टा इष्टा वा शब्दा न
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ श्रूयन्ते, नापीष्टानिष्टानि रूपाणि। एवं गन्धादिष्यपि भावनीयं। मन:संक्षोभकरणं च तत्र नास्ति, तत्र चतुःशालादिके द्वे वसती अनुज्ञाप्य प्रतिग्राह्ये आदिशब्दात् त्रिशालद्विशालादिपरिग्रहः वसतिद्वयं च गृहित्वा एकत्र भक्तप्रत्याख्याता स्थापत्ये अपरत्र शेषा गच्छ साधवः किं कारणमिति चेदुच्यते अशनादीनां गन्धेन भक्तप्रत्याख्यातुरभिलाषो माभूतिदि हेतोः। भा.[४३१४] पानगजोग्गाहारे उ ठन्ति से तत्थ जत्थ न उ इंति।
अपरिणया व सो वा अप्पच्छयगेहिं रक्खट्ठा ।। वृ. पानकं योग्यमाहारं च से भक्तप्रत्याख्यातुस्तत्र प्रदेशे वृषभाः स्थापयन्ति यत्र न तु नैव अपरिणता: साधवः स वा भक्तप्रत्याख्याता समागच्छन्ति । किं कारणं तत्र स्थापयन्तीत्यत आह-अप्रत्ययगृद्धिरक्षार्थं कृतभक्तप्रत्याख्यानेऽस्य दीयमानं दृष्ट्वा माभूदपरिणतानामप्रत्ययो भक्तप्रत्याख्यातस्तु तत् दृष्ट्वा गृद्धिरिति हेतोः । अथ्राह-यदि तेन भावतस्त्यक्त आहारस्ततः कथं तस्य गृद्धिरुपजायते । तत आहभा.[४३१५] भुत्तो भोगी पुरा जोवि गीयत्थो वि य भाविओ।
संते साहारधम्मेसु सो पि खिप्पं तु खुब्भए । वृ.योऽपि पुरा पूर्व भुक्तभोगी गीतार्थो भावितोऽपि च सोऽपि सत्सु आहारधर्मेषु आहारग्रहणधर्मेषु क्षिप्रं शीघ्रमाहारदर्शनतः क्षुभ्यति, स्वप्रतिज्ञां विलुप्याहारं याचते। तथाभा. [४३१६] पडिलोमानुलोभा वा विसया जत्थ दूरतो।
ट्ठावेत्ता तत्थ से निच्चं कहणा जाणेगस्सवि।। वृ.यत्र पडिलोमा अनुलोमा वा विषयाः दूरतस्तत्र तं स्थापयित्वा सेतस्य ज्ञानतोऽपि नित्यं कथना भवति । गतं वसतिद्वारमिदानिं निर्यापक द्वारमाहभा.[४३१७] पासत्थोसन्नकुसीलट्ठाण परिवज्जिया उ निज्जवगा।
पियधम्मवज्जभीरू गुणसम्पन्ना अपरितंता॥ वृ. पार्श्वस्थाऽवसन्नकुशीलस्थानपरिवर्जिताः प्रियधर्माणोऽवद्यभीरवो गुणसम्पन्ना अपरित्रान्ता अपरिश्रान्ता निर्यापका अथ पुनस्ते निर्यापकास्तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य किं कुर्वन्ति कियंतो वा इष्यन्तेभा. [४३१८]उच्चत्त १ दार २ संथार ३ कहग ४ वादीअ ५ अग्ग दारम्मि। ६
भत्तो ७ पाण ८ विआरे ९ कहग १० दिसो १२ जे समत्था य ।। वृ.ये तं कृतभक्तप्रत्याख्यानं उद्वर्तयन्तन्ति परावर्तयन्ते च चत्वारः (१) ये अभ्यन्तरमूले तिष्ठन्ति तेऽपि चत्वारः (२) संस्तारकारका अपि चत्वारो ३ येऽपि तस्य धर्मं कथयन्ति, तेऽपि चत्वारः ४ वादिनो लोकस्योल्लण्ठवचनप्रतिकारिणश्चत्वार: ५ अग्रद्वारे ये तिष्ठन्ति तेऽपि चत्वारः ६ ये योग्यं भक्तमानयन्ति ते चत्वारः ७ पानकस्यापि तद्योग्यास्यानेतारश्चत्वारः ८ उच्चारपरिष्ठापकाश्चत्वारः ९ प्रश्रवणपरिष्ठापका अपि चत्वारः । १० बहिर्लोकस्य धर्मकथकाश्चत्वारः ११ चतसृष्वपि दिक्षु साहस्रकमल्लाश्चत्वारः । १२ एते द्वादशचतुष्कका अष्टाचत्वापिंशद्भवन्ति कीदृशा पुनरमी निर्यापका इत्यत आहभा.[४३१९] जो जारिसतो कालो भरहेरवएसु होइ वासेसु।
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४३१९ ]
ते तारिया तइया अडयालीसं तु निज्जवगा |
वृ. यो यादृशः कालो भरतेष्वैरावतेषु च वर्षेषु भवति ते तादृशास्तत्कालानुरूपाणो निर्यापका अष्टचत्वारिंशदवसातव्याः ।
भा. [४३२०]
एए खलु उक्कोसा परिहायंता हवंति तिन्नेव । दो गीत्था तईए असुन्नकरणं जहन्नेणं ॥
४८७
वृ. एतेऽनन्तरोदितसंख्याकाः खलु उत्कर्षा उत्कृष्टास्तथैककपरिहान्या परिहीयमानास्तावद्भवन्ति यावज्जघन्येन कृतभक्तप्रत्याख्यानेन सह त्रयः । तत्र द्वौ गीतार्थी निर्यापकौ तृतीयो भक्तप्रत्याख्याताः तत्रायं च विधिरेकस्य गीतार्थस्य भक्तपानमार्गणाय गमनं, द्वितीयेन तृतीये तृतीयस्य भक्तप्रत्याख्यातुरशून्यकरणमेकस्तत्पार्श्वे तिष्ठित्यपरो भक्तपाने मार्गणाय गच्छतीति भाव: । गतं निर्यापकद्वारमधुना दव्वदायणे चरिमे इत्यस्य द्वारस्य व्याख्यानार्थमाहतस्स य चरिमाहारो इट्ठो दायव्वो तन्हाछेयट्ठा सव्वस्स चरिमकाले अतीव तण्हा समुप्पज्जे ||
भा. [४३२१]
वृ. भक्तप्रत्याख्यास्य सर्वस्यापि चरमकाले अतीवतृष्णा आहारकांक्षा समुत्पद्यते तेन तस्य भक्तप्रत्याख्यातुकामस्य तृष्णाच्छेदार्थमाहारकांक्षा व्यवच्छेदाय इष्टश्चरमाहारो दातव्यः । भा. [४३२२] नवविगति सत्तउयणा अट्ठारसवंजणुच्च पानं च । अनुपुव्विविहारीणं समाहिकामाण उवहरिडं |
वृ. नवविकृतयोऽनवगाहिमदशमाः शाल्यादिभेदतः सप्तविघओदनोऽष्टादशव्यञ्जनानि शास्त्रप्रसिद्धानि उच्चरमतिप्रशस्यं पानं द्राक्षापानादि एतत्सर्वमनुपूर्वी । विहारिणामानुपूर्व्या शनैराहारमोचनेन भक्तप्रत्याख्यानं प्राप्तवतां समाधिकामानां समाधिमभिलषतां समाधिकरण निमित्तमुपहृत्य दत्वा तस्य तृष्णाव्यवच्छेदः क्रियते अथवा
भा. [४३२३]
कालसहावानुमतो पुव्वं झुसितो सुओ व दिट्ठो वा । झोसिज्जइ सो से तह जयणाए चउव्विहाहारो ||
वृ.कालानुमतः स्वभावानुमतश्च तेन यः पूर्वमाहारो योषितः सेवतः स कथं साधुभिर्ज्ञात--- व्यः । ईदृश एतस्य काल स्वभावानुमतः आहारः श्रुतो वा कस्यापि कथनतो दृष्टो वा कदाचित्साक्षाद्दर्शनात् परिज्ञाको यथैतस्य ईदश आहारो रोचत इति । स चतुर्विधोऽशनपानखादिमस्वादिमरूपो यतनया प्रथमत उद्गमादि शुद्धस्य लाभे पञ्चकपरिहान्या याचित्वा से तस्य भक्त प्रत्याख्यातुकामस्य जोष्यते दीयत इत्यर्थः । अथ को गुणस्तस्य चरमाहारेण दत्तेनेत्यत आहभा. [४३२४] तन्हाछेयम्मि कए न तस्स तहियं पवत्तए भावो ।
चरमं च जे स भूंजइ सद्धा जननं दुपक्खेवि ॥
वृ. तेन चरमाहारेण प्रदत्तेन तृष्णाच्छेद आहारकांक्षा व्यवच्छेदे कृते न भूयस्तत्राहारविषये तस्य भाव इच्छाया प्रवर्तते । वक्ष्यमाणवैराग्यभावनाप्रवृत्तेः तथा चरमाहारमेष भुङ्क्ते इति श्रद्धाजननं द्विपक्षेऽपि भक्तप्रत्याख्यातनिर्यापकाणां चेत्यर्थः । तथाहि भक्तप्रत्याख्याता इदं चिन्तयति । अमयभ्युद्यतमरणसमुद्रस्य तीरं प्राप्तो दुर्लभमेतत् निस्तीर्णोऽहं संसारादिति गाढतरं ध्यानमुपागतो भवति निर्यापका अप्येवं चिन्तयन्ति-वयमेवाभ्युद्यतमरणस्य तीरे प्राप्ता भविष्यामो
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ यस्मादेतस्य चरमाहारदाने गुणास्तस्मादवश्यं स दातव्यः । अथ तृष्णाव्यवच्छेदः केनाकारण तस्य वैराग्यभावना प्रवर्तत इति आहभा.[४३२५] किं च तन्नोवभुत्तं मे परिणामासुई सुई।
दिठसारो सुहं ज्झाति चोयणे सेव सीयति ॥ वृ. चरमाहारे प्रदत्ते तृष्णाव्यवछेदे च जाते स एवं वैराग्यमापन्नश्चिन्तयति। किं वा तदस्ति भोज्यं यत्पूर्वगृहवासे प्रव्रज्यापर्याये वा मया नोपभुक्तं परं शुध्यते तत् भुङ्क्तं परिणामात् परिणामवशेन अशुचिः संजायते तथा आहारसंज्ञोपयुक्तो जीवः कर्मणा बन्धको भषति । तथा आहारगृद्धे निवृत्तः सुखभागी, एवं प्रत्यक्षत आगमतश्च दृष्टः सार उपलब्धतत्व सुखं धर्मध्यानं ध्यायते, तथा यदि च आहारे प्रदत्ते भूयः तत्रैवनुबन्धतः प्रसीदति तदेतस्य तदा सीदत एषैवाधिकृत-श्लोकार्थरूपा चोदना प्रत्रापना कर्तव्या झोसिज्जइ सो से तह जयणाए चउव्विहारो भा.[४३२६] तिविहं तु वोसिरोहिइ सो ताहे उक्कोसगाई दव्वाइं।
मग्गित्ता जयणाए चरमाहारं पदंसंति ।। वृ.त्रिविधं मनसा वाचा कायेन भक्त प्रत्याख्यातुकाम आहारं व्युत्सृक्ष्यति । तत उत्कृष्टानि द्रव्याणि यतनया उद्गगमादिशुद्धलाभे पञ्चकपरिहान्या याचित्वा चरममाहारं तस्य प्रदर्शयन्ति। भा.[४३२७] पासित्तु तानि कोई तीरप्पत्तस्स किं मम तेहिं ।
वेरग्गमनुप्पत्तो संवेगपरायणो होइ ।। वृ. तानि उत्कृष्टानि द्रव्याणि दृष्ट्वा कश्चित्तीरप्राप्तस्याभ्युपगमरणसमुद्रपारमुपागतस्य ममैतै किं कार्यमित्येवं वैराग्यमनुप्राप्तः संवेगपरायणः सर्वथा निवृत्ताहाराभिलाषो भयति। भा.[४३२८] सव्वं भोच्चा कोई मणुन्नरसपरिणतो भवेज्जाहि ।
तं चेवनुबंधंतो देसं सव्वं च गेहीए ।। वृ. कोऽपि पुनः सर्वमुत्कृष्टं भुक्त्वा मनोज्ञरसपरिणत उत्कृष्टरसगृद्धो भवति । ततो देशं सव्वं वा गृह्यात्तमेवोत्कृष्टमाहारमनुबध्नन् अभिलषन् तिष्ठति। भा.[४३२९] विगती कयानुबंधे आहारनुबंधिणाएवोच्छेदो।
परिहायमाणदव्वे गुणवुड्डि समाहि अनुकंपा। वृ.विकृतीषु कृतो योऽनुबन्धस्तस्मिन् सति आहारानुबन्धनायां च सत्यां तस्य विकृत्यनुबन्धस्याहारनुबन्धस्य च किंच नोवभुत्तं मे परिणामासुइं इति प्रकारेण व्यवच्छेदः कर्तव्यः । सम्प्रतिहानिद्वारमाह-परिहायमाणा इत्यादि यानिचरमाहारद्रव्याण्यानीतानि तानि तद्विषयमनुबन्धं कुर्वन्तः परिणामतो द्रव्यतश्च परिहीयमानानि कर्तव्यानि । अथ कि कारणं यदाहारे अनुबन्धं कुर्वन्तो भक्तं पानं च दीयते। उच्यते-गुणवुड्डिसमाहिअनुकंपा इति स भक्तं प्रत्याख्यातुकामोऽनुकम्पनीयोऽनुकम्पमानस्यासमाधिमरणप्रसक्तस्ततोऽनुकम्पते, आहारे प्रदत्ते सति तस्य समाधिरुपजायते। समाधितश्च प्रज्ञापयितुं शक्यः प्रज्ञापितश्चाहारव्यवच्छेदं करिष्यति। ततोऽभ्युद्यतमरणे गाढं ध्यानोपगतस्य गुणवृद्धिः कर्मनिर्जरा भवति। अथ चरमाहारे द्रव्याणां परिणामतो द्रव्यतश्च परिहानिः कथं कर्तव्येत्यतआह
भा.[४३३०] दविय परिणामतो वा हवंति दिनेदिने जाव तिन्नि ।
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४३३० ]
बिति न लब्धंति दुलभे सुलभंमि अहो इमा जयणा ।।
वृ. चरमाहारद्रव्याणि द्रव्यसंख्या परिमाणतश्च दिने दिने तावत्त्रीणि दिनानि तत्र परिणामतो दिने दिने स्तोकतरमानयंति । द्रव्यपरिहानिः पुनरेवं । यदि क्षीरं चरमाहारार्थतया समानीतं ततो द्वितीयदिवसे तन्नानयन्ति किन्तु दध्यादिकं । अथ चरमाहारार्थतया दध्यानीतं ततो द्वितीयदिने क्षीराद्यानयन्ति न तु दधि । एवं द्रव्यपरिहानिस्त्रिन् दिवसान् ततः परतः किञ्चिदानीयते । तत्र दुर्लभद्रव्यविषये एवं ब्रुवते न लभ्यते, सुलमे तु द्रव्य इयं वक्ष्यमाणा यतना भवति । तामेवाहभा. [४३३१] आहारे ताव च्छिदाहि गेहिं तोणि चइस्ससि । जं वा भुत्तं न पुव्वं ते, तीरं पत्तो तमिच्छसि ॥
वृ. आहारे आहारविषयां तावत् गृद्धिच्छिद्धि ततः शरीरं त्यक्ष्यसि नान्यथा यथा पूर्वं त्वया निस्पृहतया न भुक्तस्तदानीमभ्युद्यतमरणसमुद्रस्य तीरं प्राप्त इच्छसि एवमनुशासनेन तस्याहाराकांक्षा विनिवर्त्यते । गतं हानिद्वारमिदानीं अपरित्रान्तद्वारमाह
भा. [४३३२]
वट्टंति अपरितंता दिया व रातो स सव्वपडिकम्मं ।
पडियरगा गुणरयणा कम्मरयं निज्जरेमाणा ।।
वृ. प्रतिचरका गुणरत्ना: रजो निर्जरयतस्यस्य कृतभक्तप्रत्याख्यातस्य प्रतिकर्मणि दिवारात्रौ वा परित्रान्ता वर्तन्ते ।
भा. [४३३३]
४८९
जो जत्थ होइ कुलो सो उ न हावेइ तं सइ बलंमि । उज्जुत्ता सन्नियोगे तस्स वि दीवेंति तं सद्धां ॥
वृ. यो यत्र प्रतिकर्मणि भवति कुशलः, स तत् प्रतिक्रर्म सति वले न हापयति । किन्तु सर्वेपि स्वस्वनियोगे उद्युक्तास्तथा वर्तन्ते, तद्यथा तस्यापि कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य तामभ्युपगतमरणसमुद्रतीरप्राप्तत्वविषयां श्रद्धां दीपयति ।
भा. [४३३४]
देहवियोगो खिप्पं वहेज्ज अहवा वि कालहरणेणं ।
दोण्हंपि निज्जरा वद्धमाणगच्छो उ एयट्ठा ॥
वृ.तस्य कृतभक्तप्रत्याख्यानस्य देहवियोगः क्षिप्रं वा भवेदथवा कालहरणेन तथापि स्वस्वनियोगयुक्तैस्तैर्भवितव्यं, एवं च द्वयानामपि प्रतिचारकाणां प्रतिचर्यस्य च प्रवर्धमाना निर्जरा कर्मनिर्जरा भवति । गच्छो ह्येतदर्थं परस्परोपकारेणोभयेषां निर्जरा स्यादित्येमर्थमासेव्यते गतं परित्रान्तद्वारमधुना निर्जराद्वारमाह
1
भा. [४३३५]
कम्ममसंखेज्जभवं खवेइ अनुसमयमेव आउत्तो ।
अन्नतरगम्मि जोगे सज्झायंमी विसेसेणं ॥
भा. [४३३७]
वृ. अन्यतरस्मिन् योगे प्रतिलेखनादिरूपे आयुक्तः उपयुक्तः सन् अनुसमयमेव प्रतिक्षणमेव कर्म असंख्येयभवोपार्जितं क्षपयति । कर्मणोऽनन्तकालमनवस्थानाभावदसंख्येन भवमित्युक्तं स्वाध्याये पुनरायुक्तः सन् विशेषेण कर्म क्षपयति ।
भा. [४३३६]
कम्ममसंखेज्जभवं खवेई अनुसमयमेव आउत्तो । अन्नंतरगंमि जोगे काउस्सग्गे विसेसेणं ॥ कम्ममसंखेज्जभवं खवेइ अनुसमयमेव आउत्तो ।
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१
अन्नतरगंमि जोगे वेयावच्चे विसेसेण ।। भा. [४३३८] कम्ममसंखेज्जभवं खवेइ अनुसमयमेव आउत्तो।
अन्नतरगंमि जोगे विसेसउ उत्तमटुंमि ।। वृ. गाथात्रयमपि प्राग्वत् । नवरमुत्तमार्थे प्रतिपन्नस्य वैयावृत्ये च विशेषतः कर्मनिर्जरा भवतीति विशेषत उभयत्रापि यततितव्यं । निर्जराद्वारं संस्तारकद्वारमाहभा.[४३३९] संथारो उत्तमठे भूमीसिलाफलगमादि नायव्वा,
संथारपट्टमादी दुगवीराई बहूवावि॥ वृ. उत्तमार्थे व्यवस्थितस्य संस्तारको दातव्यो भूमिभूमिरूपः, शिला वा प्रधानशिलातलरूपः । एतौ द्वावपि अस्फुटता च झुषिरौ कर्तव्यौ, तत्र स्थितो वा निषन्नो वा यथासमाधि तिष्टतु, फलकं वा संस्तारको ज्ञातव्यः । तच्च फलकमेकाङ्गिकमानेतव्यं, तस्याभावे द्व्यादि फलकात्मकः । तस्याप्यभावे निरन्तरकं त्र्यात्मको ज्ञातव्यः एतत् आदिशब्दस्य व्याख्यानं,। इदानीमास्तरणमाह-संस्तारकोत्तरपट्ट इत्येतत्प्रस्तरणमुत्सर्गतो अपवादत आह-बहूवावि यदि सोत्तरपट्टसंस्तारकमात्रे तस्यासमाधिरुपजायते तदा बहून्यपि प्रस्तार्यते तस्य कल्पप्रभृतीतिभा.[४३४०] तह वि असंथरमाणे कुसमादीणिसु अझुसिरतणाई।
ते ससइ संथाराण झुसिरतणाइ ततो पच्छा ।। वृ.अथ कल्पप्रभृति संस्तरणेपि तस्यासमाधिरुपजायते तजा कुशादीनि दर्भादीनि अझुषिराणि तृणानि प्रस्तार्यन्ते, । तेषामसत्यभावे २६ असंस्तरणे वा सति ततः पश्चात् झुषिराणि अपि तृणान्यानीयन्ते। भा.[४३४१] कोअव पावारग नवय तूलिआलिंगिनी अभूमीए ।
एमेव अनहियासे संथारमाइपलंके॥ वृ. यदि तृणेष्वपि प्रस्तारितेषु न समाधिस्तदा कोयवो देअट्ठीए प्रस्तार्यते तत्रापि समाधिरनुत्पादे प्रावरणकस्तत्राप्यसमाधौ नवतं जीणं तत्रापि समाध्यलाभे तुली आलिङ्गिनी चोभयतः प्रस्तार्यते । एतत्सर्वं भूमौ कर्तव्यमथैवमपि नाध्यास्ते न समाधि प्राप्नोति तदा संस्तारकादिपूर्वक्रमेण पल्यङ्के प्रस्तारणीयं यावत्पर्यन्ते तूलिका उभयते आलिङ्गिनी वा गतं संस्तारकद्वारभिदानीमुद्वर्तनादिद्वारमाहभा. [४३४२] पडिलेहणसंथारं पानगउच्चत्तणाइ निग्गमनं ।
सयमेव करेइ सहू असहूस्स करेंति अन्नेउ।। वृ.यो कृतभक्तप्रत्याख्या सहः समर्थ:स स्वयमेवात्मीयस्योपकरणस्य प्रत्युपेक्षणं संस्तारकं संस्तारकप्रदानं पानकं पानकरणमुद्धर्तनादि उद्वर्तनाप्रवर्तनेऽन्तः प्रदेशात् बहिः प्रदेशादन्तः प्रवेशनं करोति । असहस्य असमर्थस्य पुनः अन्ये सर्वं कुर्वन्ति, कथमित्याह- . भा.[४३४३] कायोवचितो बलवं निक्खमणपवेसणं च से कुणइ।
तह अविसहमाणं संथारगयं तु संचारे।।। वृ.कायेन(यो)शरीरेणोपचितो बलवान् स तस्यान्तः प्रदेशाब्दहिनिष्क्रमणं बहि:प्रदेशान्तः प्रवेशनं करोति, च शब्दादन्यच्चोद्वर्तनादिकं प्रवर्तनादिकं संचार्यमाणोऽपि सोऽवष्टंभतः संचार्यत।
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४३४३ ]
४९१ अथ तथापि स न विसहते न समाधि प्राप्नोति तदा तं तथाप्यविषहमाणं संस्तारगतं संचारयन्तिभा. [४३४४] संथारो मउओ तस्स समाहिहेउं तु होइ कायव्वो।
तह वि य अविसहमाणो समाहिहेउं उदाहरणं ॥ वृ. समाधिहेतोः समाधेरुत्पादनाय यस्तस्य संस्तारको मृदुको भवति कर्तव्यो यावत्पल्यङ्के तूल्या आलिङ्गनपट्टिकायाश्च समास्तरणमिति तथापि अविषहमाणे समाधिमलभमाणे समाधिहेतोः समाधिसम्पादनाय इदं वक्ष्यमाणमुदाहरणं प्रोत्साह्यतेऽनेनेत्युदाहरणं प्रोत्साहनं कर्तव्यं । भा.[४३४५] धीरपुरिसपन्नत्ते सप्पुरिसनिसेविए परमरम्मे ।
धन्ना सिलायलगया निरवेयक्खा निवज्जन्ति ।। ७. धन्यां केचन धीरपुरुषप्रज्ञप्ते तीर्थकरगणधरप्ररूपिते सत्पुरुष निषेविति तीर्थकरादिभिरासेविते परमरम्ये शिलातले गता व्यवस्थिता निरपेक्ष्याः परापेक्षारहिता निर्वाप्यन्ते नितरामभ्युद्यतमरणं प्रपद्यन्ते। भा.[४३४६] जति ताव सावयाकुल गिरिकंदर विसमकडयद्ग्गेस् ।
सोहित्ति उत्तिमटुं धितिधणियसहागया धीरो ।। भा. [४३४७] किं पुन अनगारसहायगेण अन्नेनं संगहबलेन ।
परलोइए न सक्का साहेउं उत्तमो अट्ठी ।। वृ. यदि तावत् धृतिरेव केवला धणियमत्यर्थं सहायो येषां ते धृतिधनिनः सहायका धीराः स्वापदाकुलेषु गिरिकन्दरेषु विषमेषु कटकेषु विषमेषु च दुर्गेषु उत्तमार्थं साधयन्ति । किं पुनरनगारसहायकेन परलोकेन परलोकार्थिनो अन्योन्यसंग्रबलेन शक्य साधयितुमुत्तमार्थः इति - भा. [४३४८] जिनवयणमप्पमेए महुरं कन्ना हुतिं सुणेतूणं ।
सक्का हु साहू मज्झे संसारमहोयहिं तरिउं॥ वृ. जिनवचनमप्रमेयं मधुरं ललितपदविन्यासात्मकत्वात् कर्णयोराहुतिमिव कर्णाहुति पावकस्य घृताहुतिरिव कर्णयोराप्पा(प्या)यमिति भावः शृण्वतां साधुमध्ये स्थितानां अक्लेशेन शक्यः संसारमहोदधिः तरितुमिति। भा.[४३४९] सव्वे सव्वट्ठाए सव्वन्नू सव्वकम्मभूमीसु।
सव्वगुरु सव्वमहिया सव्वे भेरुंमि अहिसित्ता ।। भा.[४३५०] सव्वाहिं वि लद्धीहिं सव्वे वि परीसहे पराइत्ता ।
सव्वे वि य तित्थयरा पातोवगया उ सिद्धिगया। वृ.सर्वे सर्वज्ञाः सर्वासुकर्मभूमिषु सर्वस्यामद्धायामतीतानागतरूपायां सर्वगुरवः सर्वमहिताः सर्वे मेरावभिषिक्ताः सर्वे आमर्पोषध्यादिभिलब्धिभिरुपेता: सर्वे च तीर्थकराः तीर्थप्रवर्तनशीलाः सर्वान् परीषहान् पराजित्य पादपोपगताः सिद्धिं गताः। भा.[४३५१] अवसेसा अनगारा अतीय पडुप्पन्नणा गया सव्वे ।
केइ पादोवगया पच्चक्खाणं गिणि केई ।। व. सर्वेऽपि च अनगाराः अतीताः प्रत्युत्पन्ना अनागताश्च केचित्प्रथमसंहननोपेताः पादपोपगताः केचित्प्रत्याख्यानं भक्तपरिज्ञां केचिदिङ्गिनी प्रतिपन्नाः ।
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा.[४३५२] सव्वातो अज्जातो सव्वे वि य पढमसंघयण वज्जा।
सव्वे य देसविरया पच्चक्खाणेण उ मरंति ।। वृ. सर्वा अप्यार्यिकाः सर्वेऽपि च प्रथमसंहननवर्जाः सर्वेऽपि च देशविरता: प्रत्याख्यानेन भक्तपरिज्ञारूपेण वा भ्रियंते। भा.[४३५३] सव्वसुहप्पभवा उ जीवियसारा उ सव्वजनगातो।
___ आहाराउ रयणं न विज्जइ हु उत्तमं लोए। वृ. सर्वस्य सुखस्य प्रभव उत्पादकारणं सर्वसुखप्रभवस्तस्मात् जीवितसारादन्नं वै प्राणा इति वचनात्सर्वस्य गतो जनकः तस्मादाहारमन्तरेण कस्याप्युत्पत्तेरभावात् । इत्थंभूतादाहाराद, अन्यदुत्तमं रत्नं लोके न विद्यते किन्त्वाहार एव सर्वोत्तमं रत्नं रत्नत्वमेव भावयति । भा.[४३५४] विग्गहगए य सिद्धे य मोत्तुं लोयंमि जत्ति या जीवा ।
सव्वे सव्वावत्थं आहारे हुंति उवउत्ता॥ वृ.विग्रहगतान् विग्रहगत्यापन्नान् सिद्धांश्च मुक्त्वा शेषा यावन्तो लोके जीवास्ते सर्वेसर्वावस्थं सर्वास्ववस्थास्वाहारे उपयुक्ता भवन्ति । तत आहारः परमन्नम्। भा.[४३५५] तं तारिसयं रयणं सारं जं सव्वलोअरयणाणं ।
सव्वं परिच्चइत्ता पादोवगया पविहरंति ।। वृ. यत्सर्वलोके रत्नानां मध्ये सारं तेषु सत्स्वपि तृप्तेरभावात् आहाररूपं रत्नं तत्तादशं सर्वं परित्यज्य धन्याः पादपोपगताः प्रविहरन्ति । भा.[४३५६] एयं पादोवगमं निपरिकम्मं जिनेहिं पनत्तं ।
जं सोऊण खमओ वक्सायपरक्कम कुणइ ।। वृ. एतत्पादपोपगमं मरणं जिनैनिःप्रतिकर्म प्रज्ञप्तं यत् श्रुत्वा क्षपको व्यवसायपराक्रम करोति । गतमुद्वर्तनादिद्वारमधुना सारेऊण य कयमितिद्वारव्याख्यानार्थमाहभा.[४३५७] कोई परीसहेहिं वाउलिं वेयणद्दिउ वावि।
उहासेज्जकयाती पढमं बितीयं च आसज्ज ।। वृ. कश्चित्प्रथमाद्वितीयपरीपहाभ्यां व्याकुलितो ध्यानाच्चालितो यदि वा वेदनया पीडया अदितः पीडितोऽवभाषेत याचेत्कदाचित् प्रथममनशनं द्वितीयं वा पानकमासाद्याधिकृत्य ततः किं कर्तव्यमत आहभा.[४३५८] गीयत्थमगीयत्थं सारेउं मतिविवोहणं काउं।
तो परिबोहयछटे पढमे पगयं सिया बिइए । वृ.स भक्तप्रत्याख्यान: कदाचित् प्रान्तदेवतयाधिष्ठितोवभाषेत, ततः परिज्ञानमित्तं स्मरणं कारयितव्यः भण्यते त्वं गीतार्थोऽगीतार्थो वा अथवा दिवसो वर्त्तते रात्रि वा तत्र यदि समस्तमवितथं ब्रूते, तदा ज्ञायते न प्रांतदेवतयाधिष्ठितः किन्तु परीषहत्याजितो याचते, तदेवं गीतार्थमगीतार्थं चात्मानं स्मारयित्वा स्मरणोत्पादनेन यथावस्थितमतिविबोधनं कृत्वा ततः प्रतिबोध्य षष्ठे रात्रिभोजने प्रथमे अशने प्रकृतं स्यात्। द्वितीये वा पानके विमुक्तं भवति। अशने पानके च याचिते तस्य भक्तपानात्मकः कवचभूत आहारो दातव्यः । अथ किं कारणं प्रत्याख्याप्य
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९३
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४३५८] पुनराहारो दीयते । तत आहभा.[४३५९] हंदि परीसहचमू जोहेयव्वा मणेण काएण।
तो मरणदेसकाले कवयभूओ उ आहारो ।। वृ.हंदीति चोदकामन्त्रणे ! हे चोदक परीपहचमूः परीपहसेना मनसा कायेनोपलक्षणमेतत् वाचा च योधेन योधयितव्या ततस्तस्याः पराजयनिमित्तं मरणदेशकाले मरणसमये योधस्य कवचभूत आहारो दीयते । एतदेव विभावयिपुरिदमाहभा.[४३६०] संगामदुगं महसिलरहं मुसले चेव परूवणा।
असुरसुरिंदावरणं, चेडग एगो गहं सरस्स ।। वृ.चेटकस्य कोणिकस्य च परस्परं विग्रहे कोणिकपक्ष संग्रामद्वयमसुरेन्दोरऽमरः कृतवान् तद्यथा-महाशिलाकंटकं रथमुशलं च तस्य प्ररूपणा-यथा व्याख्याप्रज्ञप्तौ तथा कर्तव्या। असुरेन्द्रेण च शक्रेण कोणिकस्यावरणं कृतं कठिनवज्रमयप्रतिरूपके स क्षिप्त इत्यर्थः । ततश्चेटकस्य एक: सारथिः कोणिकवधाय शरस्य कनकप्रवहणविशेषरूपस्य यद्ग्रहं कृतवान् । भा.[४३६१] महसिलकंटे तहियं वटुंते कोणिउ उरहिएण।
रक्खग्गविलग्गेण पढे पहउ उ कनगेणं ॥ भा.[४३६२] उप्फिडिउ सो कनगो कवयावरणंमि तो तउ पडिउ।
तो तस्स कोणिएण सीसं च्छिन्नं खुरप्पेणं ।। वृ. ततो महाशिलाकण्टके संग्रामे वर्तमाने कोणिकश्चेटकस्य रथिकेन निरन्तरशरमोक्षणतः आच्छादितः परं ते सर्वेऽपि शराः कठिनप्रतिरूपके ऽभ्यट्य बही: पतितं ततो वृक्षमारुह्य तद्विलग्नेन कोणिक: पष्टे कनकेन प्रवहणविशेषेण प्रहतः सोऽपि कवचावरणे कठिनप्रतिरूपके उत्स्फिट्य पतितः ततः कोणिकेन तं तथाध्यवसायं वृक्षविलग्नमवलोक्य कोपावेशात्तस्य शिरः क्षुरप्रेण च्छिन्नम्। भा. [४३६३] दिटुंतस्सोवणउ कवयत्थाणी इहं तहाहारो।
सत्तू परीसहा खलु आराधनरज्जथाणीया ।। वृ. एषो अनन्तरोदिषो दृष्टान्तोऽयं तस्योपनय:-कवचस्थानीय इह तथा रूप आहार:, शत्रवः परीषहा राज्यस्थानीया आराधना यथा शत्रुपराजयाय कवचमारोप्यते सङ्ग्रामे, तथा परीपहजयाय चरमकाले दातव्य आहारः । अत्रैव दृष्टान्तान्तरमाहभा. [४३६४] जह वा उंढिय पादे पाउं काउण हत्थिणो पुरिसे।
आरुहइ त(ह)प्परिण्णी आहारेणं तु ज्झाणवरं ।। व.यथा वा कोऽपि हस्तिनमारोढुमशक्तो हस्तिनं पादमाकुञ्चापयति, आकुञ्चाप्य तस्मिन् पादे आत्मीयं पादं कृत्वा हस्तिनमारोहति तथा परिज्ञी भक्तपरिज्ञावान् आहारेण ध्यानवरमुत्तमं ध्यानमारोहति। भा. [४३६५] उवकरणेहिं विहूणो जह वा पुरिसो न साहए कज्जं।
एवाहार परिण्णी दिटुंता तत्थिमे हुंति ॥ वृ. यथा पुरुष उपकरणैर्दात्रादिभिर्विहीनो न साधयति लघनादिकं कार्यमेवमाहारमन्तरेण
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ परिज्ञी भक्तपरिज्ञावान् परीषहपराजयं, तत्रेमे वक्ष्यमाणा दृष्टान्ता भवन्ति । तानेवाहभा.[४३६६] लावए पावए जोहे संगामे पंथगेवि य।
आउरे सिक्खए चेव दिटुंतो कवएवि य ।। भा.[४३६७] दात्तेण नावाए आउह पहेणोसहेहिं च ।
उवकरणेहिं च विना जह संखमसाहगा सव्वे ॥ वृ.यथा प्रथमश्लोकोक्ता लावकादयः सर्वे यथासंख्यं दात्रादिभिद्वितीयगोथोक्तैर्विना न साधकास्तयाहि लावको दात्रेण विना लवितुं न शक्नोति प्लोवको नावा विना नद्यादिकं लवयितुं, संग्रामयोध आयुधैर्विनाशत्रुपराजयं, पथिकः पन्थानं गन्तुं उपानम्द्यां विना, आतुरः प्रगुणी भवितुमोषधैविना, शिष्यको वादित्रकर्मादि वादित्रादिभिरुपकरणैविना। भा.[४३६८] एवाहारेण विना समाहिकामो न साहए समाहिं।
तम्हा समाहि हेउ दायव्वो तस्स आहारो ।। वृ. एवं समाधिकाम आहारेण विना समाधि न साधयति यस्मात्समाधिहेतोस्तस्याहारो दातव्यः । अत्राक्षेपपरिहारावाहभा.[४३६९] सरीरमुज्झियं जेनं को संगो तस्स भोयणे।
समाधिसंघणा हेउं दिज्जए सो उ अन्नए।। वृ.अथ येन शरीरमुज्झितं तस्य भोजने कः संयोगो येन तत् याचते, उच्यते न च जीविताशनिमित्तमाहारं याचते, किन्तु समाधिमसहमानस्तत एतदस्माभिर्ज्ञात्वा मा तस्यासमाधेळघातो भूयादिति समाधिसन्धानहेतोः आहारे अन्त:समये दीयते केन विधिनेत्यत आहभा. [४३७०] सुद्धं एसित्तु ट्ठावेत्ति हानीतो वा दिने दिने।
पुव्वुत्ताए उ य जयणाए तं तु गोवेति अन्नेहिं ।। वृ. शुद्धमुद्गमादिदोषरहितमेषित्वा गवेषित्वा स्थापयन्ति । हानौ वा शुद्धलाभे दिने दिने पूर्वोक्तया पञ्चकहानिलक्षणया पतनया गवेषयित्वा तत् अन्यत्र गोपयन्ति गोपयित्वा यदि प्रतिदिनसंशुद्धस्य यतनया वा अलाभे पर्युषितमपि क्रियते । ततो यथावसरं प्रयच्छन्ति । भा. [४३७१] निव्वाघाएणेवं कालगए विर्गिवणाए विहि पुव्वं ।
कायव्वं चिंधकरणमचिंधकरणे भवे गुरुवा।। वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण निर्व्याघातेन व्याघाताभावेन कालगते तस्य विधिपूर्वं विवेचना परिष्ठापना कर्तव्या, तथा कर्तव्यम् चिह्नकरणमचिह्नकरणे चिह्नकरणस्याभावे प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः । तच्च चिह्नकरणं द्विधा शरीरे उपकरणे च तत्र शरीरे भक्तं प्रत्याख्यानुकामेन क्रियते चोलपट्टश्चाग्रतो मुखे च मुखपोतिका चिह्नकरणाभावे दोषानाहभा.[४३७२] सरीरे उवगरणंमि य अचिंधकरणंमि सो उ राइनिओ।
मग्गणगवेसणाए गामाणं घायणं कुणइ॥ वृ.शरीरे उपकरणं च अचिह्नकरणे चिह्ने अकृतेऽयमन्यो दोषः । स कालगतो रत्नाधिक: स्यात्। तं चाकृतचिह्न भद्राकृतं दृष्ट्वा केचित् गृहस्थाश्चिन्तयन्ति केनाप्यष गृहस्थो बलात्कारेण मारयित्वा व्यक्तः । ततस्तैर्दण्डिकस्य कथितं सोऽपि दण्डिकः श्रुत्वा कैश्चिन्मारितो भवेदिति
For Pri
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४३७२ ]
तेषां मार्गणगवेषणार्थे तत्प्रत्यासन्नग्रामाणां पञ्चानां दशानां वा घातनं दण्डनं कुर्यात् ।
सम्प्रति अन्तर्बहिर्व्याघात इति द्वारमाह
भा. [४३७३]
-
न पगासिज्ज लहुत्तं परीसह उदएण हुज्ज वाघातो । उप्पने वाघाते जो गीयत्थाण उववातो ।।
वृ.स भक्तप्रत्याख्याता गृहिणां न प्रकाश्यते । यतः कदाचित्परीषहस्योदयेन प्रत्याख्यानस्य व्याघातो विलोपः स्यात्, ततः समस्तस्यापि प्रवचनस्य लघुता जायते, उत्पद्यते च व्याघाते यो गीतार्थानामुपायः स प्रयोक्तव्य इति वाक्यशेषः ।
भा. [४३७४]
को गीयाण उवाओ संलेहगतो उ विज्जए अन्नो । अत्थहतो जो अन्नो इतरे उ गिलाण पडिकम्मं ॥ वसो वा द्वाविज्जइ अन्नसास्सतीए तंमि संथारे । कालगउत्तिय काउं संज्झाकालम्मि नीणंति ॥
भा. [४३७५]
-
-
वृ. भक्तप्रत्याख्याता द्विविध एकोऽनेकश्च । ते द्विविधा ज्ञाता अज्ञाताश्च । ज्ञातो नाम दण्डिकादीनां प्राकृतजनानां च विदितस्वरूपो यथा यावज्जीवमेव भक्त प्रत्याख्यातवान् तद्विपरीतोऽज्ञातः । तत्र यदि ज्ञातो भक्तपरिज्ञां न निस्तरति, तदा को गीतार्थानामुपायः प्रयोक्तव्यः ? उच्यते तदा स जवनिकान्तरितः स्थापितो यो वान्य उत्सहते स स्थाप्यते इतरस्य तु भक्तपरिज्ञाव्याघातवतो ग्लानपरिकर्म क्रियते । अथान्यसंलेखगतों न विद्यते नाप्यन्यः कश्चिदुत्सहते तदान्यस्यासत्यभावे वृषभः स्थाप्यते । तस्मिन् पूर्वभक्तप्रत्याख्यापकसक्ते संस्तारे ततो जवनिकान्तरितया लोकवन्दापनादि यतनया स करोति । यस्तु भक्तपरिज्ञाविलोपवान् सोऽल्पसागरिकमेकांते ध्रियते धृतस्य च ग्यानपरिकर्म तावत् क्रियते यावत् प्रथमालिकां करोति ततो जनमध्ये रात्रौ स कालगत इति प्रकाशः । स्वयं गमनेन सहायप्रदानतो वा सन्ध्याकाले तं निष्काशयन्ति । एतदेव भावयति -
भा. [४३७६]
४९५
एवं तन्नायम्मी दंडगमादीहिं होइ जयणा उ । सयं गमनपेसणं वा खिसण चउरोनुग्धाया ॥
वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण दण्डिकादिभिर्ज्ञायते भवति यतनां ज्ञातव्या प्रथमालिकाकरणे च स्वयं सर्वेषां साधूनां गमनं भवति । यदि वा स सहायस्यान्यत्र तस्य प्रेषणं यस्तु तं भक्तप्रत्या-ख्यानप्रतिभग्न एष इति तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो मासा अनुद्घाता गुरुकाः । यस्तु न ज्ञातः स यदि न निस्तरति तथापि न प्रवचनस्योड्डाहः । गतं सपराक्रमं भक्तप्रत्याख्यानमपराक्रममाहभा. [४३७७ ] सपरिक्कमे जो उगमो नियमा अपरक्कमंमि सो चेव ।
नवरं पुन नाणत्तं खीणे जंघाबले गच्छे ॥
वृ. सपराक्रमे भक्तप्रत्याख्याने यो गमोऽभिहितः स एवापराक्रमेऽपि नियमाद्वेदितव्यो नवरं पुनरिदं नानात्वमपराक्रमां क्षीणे जङ्घाबले भवति स्वगच्छे च । तथाहि क्षीणजङ्घाबले वृद्धत्वेन मर्तुकामः स गच्छे भक्तं प्रत्याचष्टे । सम्प्रति व्याघातिममाह
भा. [४३७८ ]
एमेव आनुपुव्वी रोगायंकेहिं नवरि अभिभूतो । बालमरपि सिया मरिज्जउ इमेहिं हेउहिं ||
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ वृ. एवमेवानेनैव प्रकारेणानुपूर्व्या क्रमेण व्याघातिमं प्रतिपत्तव्यं नवरं रोगातंकैरभिभूतः सन् तत् प्रतिपद्यते । एतावान् विशेषः, यदि पुनरेभिर्वक्ष्यमाणैर्हेतुभिभ्रियेत तदा तत् व्याघातिमं बालमरणमपि स्यात्। तानेव हेतुनाहभा. [४३७९] वालच्छभल्ल विसविसूइकाए आयंकसन्निकोसलए।
उसास गद्व रज्जु उम सिवे घाए संबद्धो ।। वृ. व्यालो गोनसादिरच्छभल्लरुक्षो विषं विसूचिकाश्च प्रतीताः आतङ्कक्षयादिव्याधिः संज्ञिकोशलके कोशल श्रावके प्रत्यनीके संजात उच्छवासिरोधो गृध्रप्रष्टकरणरज्वा उत्कलंबनं अवमे दुर्भिक्षे अशिवे घातो विद्युदादिभिरभिघातः । संबद्धं वातेन हस्तपादादिजातमेतैर्हतुभिर्व्याघातिमं बालमरणमपि भवति । कथमित्याह- भा.[४३८०] बालेन गोणसादी खदितो हुज्जा सडिउमारदो।
कनोट्ठनासिगादी विभंगया वच्छभल्लेहिं ।। वृ. व्यालेन गोनसादिना स खादितो भवेत्ततः शटितुमारब्धवान् बालमरणमपि कुर्यात्, यदि वा अच्छभल्लेन रुक्षेण कर्णौष्टनाशिकादीनि विभग्नानि भवेयुस्ततो बालमरणमाश्रयतो विहादिहेतनाहभा.[४३८१] विसेण लद्धो होज्जा वा विसूइगा वा से उट्ठिया ।
आयंको वा कोई खइमादी उट्ठिया होज्जा॥ भा.[४३८२] तिन्निउ वारा किरिया तस्स कय हवेज्ज नो उ उवसंतो।
जहवोमे कोसलेणं सण्णिणा पंचसयाइं साहूणां ।। भा.[४३८३] रुद्धाइं अहंजं, भत्तं तु तुज्झ दाहामो,
लाभंतरं च नाउंलद्धेणं धनविक्कीयं ।। वृ.विषेण वा कश्चित् लब्धो भवेत् विसूचिका वा से तस्य उपस्थिता । आतङ्को वा कोऽपि क्षयादिस्तस्योत्थितो भवेत् तस्य च त्रीन् वारान् क्रिया कृता परं नोपशान्तस्ततो बालमरणं प्रतिपद्यते। तथा वा अवमे दुर्भिक्षे कोशलेन संज्ञिना श्रावकेण साधूनां पञ्चशतान्यन्यत्र गच्छन्ति निरुद्धानि, यथाहं भक्तं युष्माकं दास्यामि। तेन च पापीयसा लुब्धेन लाभान्तरालं लाभविशेष ज्ञात्वा धान्यं विक्रीतं । ततः । किमित्याहभा. [४३८४] तेनो उ वितिच्छेयं ऊसासनिरोहमादीनि कयाइ।
अनहीयसि तेहिं तु वेयणसाहूहि उमंमि ॥ वृ. ज्ञात्वा वृत्तिच्छेदं दुर्भिक्षे वेदनामनध्यासीतैरसद्दमानैरुच्छासनिरोधादीनि कृतानि केचिदुच्छासनिरोधकरणोतोऽपरे गृध्रपृष्टकरणतोऽन्ये रज्वा वैहायसविधानतो बालमरणं प्रतिपन्नवन्तः। भा.[४३८५] अभिघातो वा विज्जु गिरिभित्ती कोणयाइ वा हुज्जा ।
संबद्धहत्थपायाइ तेन वातेन होज्जाहि॥ वृ. प्रतिघातो विद्युता गिरिभित्तेः पतन्त्या गिरिकोणकाद्वा पततो भवेत्ततो बालमरणमथवा हस्तपादादयो वातेन सम्बद्धा भवेयुः । तत्र आश्रयते बालमरणं तथा चाह
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२७
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४३८६] भा. [४३८६] एएहि कारणेहिं पंडियमरणं तु काउसमत्थो।
ऊसासगद्धपढें रज्जुग्गहणं व कुज्जाहि ।। वृ. एतैरनन्तरोदितैालभक्षणप्रभृतिभि: कारणैः पण्डितमरणं यथोक्तप्रत्याख्यानरूपं कर्तुमसमर्था उच्छासनिरोधं गृध्रपृष्ठं रज्जुग्रहणं या कुर्युः। अथ किमिति ते व्यालभक्षितादय आत्मानं घातयन्ति । उच्यते - भा. [४३८७] अनुपुव्विहिारीणं उस्सग्ग निवाइयाणां जा सोही।
विहरंतए न सोही भणिया आहारलोवेण ।। वृ. ये व्यालाच्छभल्लादि कृतव्याघातरहितास्तेषामानुपूर्व्या ऋतुबद्धे मासकल्पेन वर्षावासचतुर्मासकल्पेन विहारिणामुत्सर्ग निपातिनामुत्सर्गनिपातिनामुत्सर्गेण संयममनुपालयतां या चारित्रशोधिर्भवति सा व्यालाच्छभल्लादिव्याघातवति विहरति न भणिता शोधिन भवतीत्यर्थः कस्मान्न भवतीत्यत आह-आहारलोपेन ते हिव्यङ्गत्वादिकारणेन न शक्नुवन्ति परिपूर्णामुत्तरगुणविशुद्धिं कर्तुं, ततो यथावस्थिताहारविलोपतो बालमरणमभ्युपगच्छन्ति तदेवमुक्तं भक्तप्रत्याख्यानमिदानीमिङ्गिनीमरणमाहभा. [४३८८] पव्वज्जादी काउं नेयव्वं जाव होत वोच्छित्ती।
पंचतुलेऊण ततो इंगिनीमरणं परिणओ उ॥ वृ.प्रव्रज्यादिकं प्रव्रज्याशिक्षाग्रहणं व्रतारोहणमर्थग्रहणमनियतं वासंगच्छस्य परिपूर्णस्य निवृर्ति गच्छनिवृत्तिकरणेन च तीर्थस्याव्यवच्छेदः कृतस्तत आह तावत् ज्ञातव्यं यावद्भवति(अ) व्यवच्छितिः। तत्पर्यन्तं कृत्वा पञ्च च तपः। सूत्रसत्वैकत्वबललक्षणानि तोलयित्वा सं इङ्गिनीमरणं परिणतः प्रतिपन्नो भवति । अथ भक्तपरिज्ञातोऽस्यां को विशेष इत्याहभा. [४३८९] आयप्परपडिकम्मं भत्तपरिन्नाए दो अनुनाया।
परिवज्जिया इंगिनि चउव्विहाहारविरई या ।।। वृ. भक्तपरिज्ञायां द्वे अपरिज्ञाते तद्यथा-आत्मना स्वयं परिकर्म परेण च, इङ्गिनी पुनः परिवजिता परेण परिकर्म न कार्यते तथा भक्तपरिज्ञायां चतुर्विधस्य त्रिविधाहारस्य विरतिभवति । इङ्गिन्यां तु नियमाच् चतुर्विधाहारविरतिः । परपरिकर्मविवर्जनमेव भावयतिभा.[४३९०] ट्ठाणनिसीय तुयट्टण इत्तरियाई जहा समाहीए।
सयमेवय सो कुणती उवसग्गपरीसह हियासी ।। भा.[४३९१] संघयणधितीजुत्तो नवदसपुव्वा सुएण अंगा वा।
इंगिनिपातोवगमं नीहारी वा अनीहारी ।। वृ. स्थानमूर्ध्वस्थानं, निषदनमुपवेशनं, त्वग् वर्तनं शयनं, एतानि, चत्वारकाणि स यथा समाधिः स्वयमेव करोति न तु परत: कारयति । तथा दीव्यादीन् उपसर्गान् चक्षुरादिपरीषहांश्च सम्यगध्यास्ते सहते, । तथाहि-चतुविधाहारप्रत्याख्यानान्नास्यपानकमपि भवति, नाप्यपवादतश्चरमाहारदानमिति तथा संहनने तु त्रयाणामाद्यानामन्यतमेन धृत्या च युक्तस्तथा श्रुतेन सूत्रतो यस्य पूर्वाणि नव दश वा केवलानि अङ्गानि स इङ्गिनीमरणं प्रतिपद्यते। गतमिङ्गिनीद्वारमधुना 22/32
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ पादपोपगमनमुच्यते तदपि प्रव्रज्यादितीर्थाव्यवच्छेदपर्यन्तं कृत्वा पञ्च तपः सूत्रादि तोलयित्वा च प्रतिपद्यते । तत्र नियमतो नि:प्रतिकर्म निश्चलंया,तथाहि-ऊर्ध्वस्थानेन उपवेशनेन पार्श्वेण वाऽन्येन वा येन स्थानेन स्थितः स यावज्जीवमपि तेन स्थानेन तिष्ठति न पुनरन्यत्स्थानं तस्य कर्तुं तस्य स्वप्रयोगेण कल्पते । तच्च द्विधा-निर्दारिमं नाम यत् ग्रामदीनामन्तः प्रतिपद्यते ततो हि मृतस्य स ततस्तस्य शरीरं निष्काशनीयं भवति । अनिर्दारितं नाम यत् ग्रामादीनां बहिः प्रतिपद्यते, । सम्प्रति पादपोपगमस्य निरुक्तमाहभा.[४३९२] पातोवगमं भणियं समविसमे पायवो जहा पडितो।
नवरं परप्पउगा कंपेज्ज जहा चल तरुव्व ॥ वृ. पादपपोगमं नाम भणितं यथा समे विपमे वा पादपः पतितस्तथैवावतिष्ठते तथा यो यथा समे विषमे वा पतितः स यावज्जीवं तथा तिष्ठति। नवरं परप्रयोगात् कम्पेत यथा तरुः परप्रयोगाच्चलः । पादपस्येवोपगमोऽभ्युपगमः पतनस्य यत्र तत्तथेति व्युत्पत्तिः । भा.[४३९३] तसपाणबीयरहिए विच्छिन्नवियार थंडिल विसुद्धे।
निदोसा निद्दोसे अवेंति अब्भुज्जया मरणं ।। वृ. विशुद्धे स्थण्डिले निर्दोषे निर्दोषत्वमेवाह-त्रसप्राणबीजरहितेऽविस्तीर्णविचारे विपुलप्रचारे यत्र कृष्यमाणस्याप्यस्थण्डिलगमनदोषा न भवन्ति । तत्र निर्दोषाः साधवोऽभ्युद्यतमरणं पादपोपगमनमरणमुपयन्ति प्रतिपद्यन्ते। भा.[४३९४] पुव्वभवियवेरेणं देवो साहरति कोवि पायाले।
मासो चरमसरीरो न वेयणं किंचि पाविहिति ।। वृ.पूर्वभवकर्मवैरेण कोऽपि देवस्तं प्रतिपनपादपोपगमनं पातालकलशेषु संहरेत् । नासौ चरमशरीर न कांचिदपि वेदनां प्राप्स्यतीति कृत्वा स तथा हतः सम्यक् तमुपसर्ग सहते । न केवलमेनमन्यानापि तथा चाहभा.[४३९५] उत्पन्ने उवसग्गे दिव्वे मानुस्सए तिरिच्छे य।
सव्वे पराइणित्ता पाओवगया परिहरंति ॥ वृ.उत्पन्नान् उपसर्गान् दिव्यान्मानुषान् तैरश्चांश्च सर्वन् पराजित्य पादपोपगताः प्रवितरन्ति । भा.[४३९६] जह नाम असीकोस अन्नो कोसे असीवि खलु अन्ने ।
इय मे अन्नो देहो अन्नो जीवोत्ति मन्नेति ।। वृ.यथा नाम असिः खङ्ग कोशे प्रत्यागारे वर्तते । तत्रान्यः पृथग् खलु कोशोऽन्यो असिरिति । एवममुना दृष्टान्तप्रकारेण ममान्यो देहोऽन्यो जीवः पर अ प्रभवति देहेन जीव इति न काचिन्मे क्षतिरिति मन्यते। तथा मननाच्च सम्यक् उपसर्गान् सहते। भा.[४३९७] पुव्वावरदाहिणउत्तरेहिं वाएहिं आवयंतेहि।
जह न वि कंपइ मेरू तह ते ज्झाणाओ न चलंति ॥ वृ.यथा मेरुः पूर्वापरदक्षिणोत्तरैर्वा तैरापतद्भिर्न च कम्पते तथा ते पादपोपगता उपसर्गनिपातेऽपि ध्यानान्न चलन्ति ।
भा.[४३९८] पढमंमि य संघयणा वटुंतो सेलुकुड्ड समाणा।
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४३९८ ]
४९९ तेसि पिय वुच्छेदो चोद्दसपुव्वीण वच्छेए॥ वृ.प्रथमे च ऋषभनाराचलक्षणसंहनने वर्तमाना धृत्या शैलकुड्यसमानाः पादपोपगमनं प्रतिपन्नाः पादपोपगमनं प्रतिपद्यन्ते। तेषामपि च पादपोपगमप्रतिपत्तृणां चतुर्दशपूर्विव्यवच्छेदे व्यवरच्छेदो भवेत्। भा.[४३९९] दिव्वमनुया उ दुग तिग अस्से पक्खेवगं सिया कुज्जा ।
वोसट्र चत्तदेहो अहाउयं कोइ पालेज्जा। व.देवा मानुष्या वा अनुलोभानि प्रतिलोभानि वा द्रव्याणि द्विकमनुलोभप्रतिलोमलक्षणोभयसहितं तदेवत्रिकमथवा सचित्तमचित्तं वा द्विकं तदेव हि मिश्रसहितं त्रिकं तस्य द्विकस्य त्रिकस्यवा आस्ये मुखे प्रक्षेपं कुर्युः । स तेन द्वारेण मुखे प्रक्षिप्तेन व्युत्सृष्टः प्रतिबन्धाभावतस्त्यक्तपरिकर्मकरणतो देहो येन स व्युत्सृष्ट त्यक्तदेहः । कोऽपि यथायुर्यथावस्थितमात्मीयमायुः पालयति द्विकत्रिकाहारव्याख्यानार्थमाहभा.[४४००] अनुलोभा पडिलोमा दुगं तु उभयसहिया तिगं होति।
अहवा चित्तमचित्तं दुगं तिगं मीसगसमग्गं ।। वृ.अनुलोमानि द्रव्याणि प्रतिलोमानि चेति द्विकं तान्येवोभयसहितानि त्रिकमथवा सचित्तमचित्तमिति द्विकं तदेव मिश्रसमग्रं त्रिकमिति । भा.[४४०१] पुढविदग अगनिमारुय वणस्सइ तासु कोवि साहरइ।
___ वोसट्टचत्तदेहो अहाउयं कोवि पालेज्जा ।। वृ.कोऽपि पादापोपगमं प्रतिपन्नं पृथिव्यां पृथिवीकायमध्ये उदके अप्कायेऽग्नौ मारुते वायुकाये वनस्पतिषु त्रसेषु च संहरन्ति । स च तथा संहतो व्युत्सृष्टत्यक्तदेहो यथायुः कोऽपि पालयति। भा. [४४०२] एगंतनिज्जरा से दुविहा आराधना धुवा तस्स।
अंतकिरियं व साहू करेज्ज देवोववत्तिं वा ।। व. एकान्तेन स तथास्थितस्य निर्जरा भवति तथा तस्य धुवा द्विविधा सिद्धिगमनयोग्या कल्पोपत्तियोग्या चाराधना यया साधुरन्तक्रियां वा कुर्यात् देवोपपत्तिं वा। भा.[४४०३] मज्जणगंधं पुष्फोवयार परिचारणं सिया कुज्जा।
वोसट्ठ चत्तदेहो अहाउयं कोइ पालेज्जा। वृ.केचित् रूपातिशयलुब्धाः तस्य कृतपादपोपगमस्य मज्जनं स्नानं ततः पटवासादिगन्धं तदनन्तरं पुष्पोपचारं ततः परिचारणं गले लगित्वा परिशयनपरिचुम्बनादिरूपं स्यात् । कदाचित् कुर्यात्। तत्र स व्युत्सृष्टत्यक्तदेहो यथायुः कोऽपि पालयति। अरिक्तद्विष्टः सन सम्यक्तत्सहमानो यावज्जीवमवतिष्ठते। भा.[४४०४] पुव्वभविय पेम्मेण देवो देवकुरु उत्तरकुरासु।
____ कोई तु साहरेज्ज सव्वसुहार जत्थ अनुभावा ।। वृ.पूर्वभविकेन पेम्णा कोऽपि देवो यत्र अनुभवाः सर्वे शुभास्तासुदेवकुरुषूत्तरकुरुषु वा संहरेत् । स च तथा तत्र संहतो व्युत्सृष्टत्यक्तदेहो यथायु कोऽपि पालयति ।
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा.[४४०५] पुव्वभवियपेम्मेणं देवो साहरइ नागभवणंमि।।
जहियं इट्ठा कंता सव्वसुहा होंति अनुभावा ।। वृ. पूर्वभविकेन प्रेम्णा कोऽपि देवो यत्र सर्वेषु शुभा अनुभावा इष्टाः कान्ताश्च भवन्ति । तत्र नागभवने संहरेत् । सोऽपि तत्र तथैवावतिष्टते । भा. [४४०६] बत्तीसलक्खणधरो पातोवगतो य पागडसरीरो।
पुरिसव्वेसिणि कण्णा राइ विइण्णा उ गेण्हेज्जा । वृ.द्वात्रिंशल्लक्षणधरः पादपोपगतः सन् प्रकटशरीरो जातस्तं पुरुषद्वेषिणी कन्या राजवितीर्णा राज्ञा अनुज्ञाता सती गृह्णीयात् । गृहीत्वा किं करोत्यत आहभा.[४४०७] मज्जनगंधं पुप्फोवयारपरिचारणं सयं कुज्जा।
वोसट्ठ चत्तदेहो अहाउयं कोवि पालेज्जा ।। वृ.अस्य व्याख्या प्राग्वत् । तथाभा.[४४०८] नवंगसुत्त परिबोहियाए अट्ठारसतिविसेसकुसलाए।
वायत्तारिकला पंडियाए चोसट्ठि महिलागुणेहिं ।। वृ.द्वे अक्षीणि द्वौ कर्णौ द्वौ नाशापुटौ द्विजिह्वा स्पर्शने नवमं मनः । एतानि नव अङ्गानि यावदद्यापि यौवनं न भवति तावत्सुप्तानि भवन्ति। न खलु तदानीमेतेषामतीवाऽभिष्वङ्गा सुखं भवति, ततः सुप्तानीति व्यपदिश्यन्ते । यौवने तु प्राप्तकलस्य गुणेन प्रतिबुद्धानि जायन्ते । नवाङ्गानि सुप्तानि प्रतिबोधितानि यया सा तथा तया तथा अष्टादश देशीभाषास्तासु मध्ये यस्य यत्र कामरतिविशेषस्तत्र कुशलतया तथा द्वासप्तप्रतिकलापण्डितया चतुःषष्टया महेलागुणैरुपेतया, नवाङ्गादिव्याख्यानं तावदाहभा.[४४०९] दो सोआ नेत्तमादी नवंग सुत्ता हवंती एए उ।
देसी भास टारसती विसेसा उ इगवीसं ।। भा.[४४१०] कोसल्लमेक्कवीसंइविहं तु गुणेहिं जुत्ताए।
रूवजोव्वणविलास लावनकलियाए।। वृ.द्वे श्रोत्रे द्वे नेत्रे आदिशब्दानाशानाशापुटद्वयजिह्वास्पर्शन मनसां परिग्रह एतानि नवकं नवसंख्यानि सुप्तानिभवंति, देशीभाषा अष्टादश ताः शास्त्रप्रसिद्धा रतिविशेष एकोनविंशतितमः, । तत्र कोशलमेकविंशतिविधं शास्त्रप्रसिद्धं । एवमादिभिर्गुणैर्युक्तया तथा रूपयौवनविलासलावण्यकलितया च। भा.[४४११] चउकण्णंमि रहस्से रागेणं रायदिन्नपसराए।
तिमिमयरेहिं व उदही, न खोभिओ जो मनो मुनित्तो। भा.[४४१२] जाहे पराजिया सा न समत्था सीलखंभणं काउं।
. नेऊण सेलसिहरं तो से सिलमुंचए उवरिं॥ वृ. चतुःकर्णे रहस्ये रागेणानुरागेण राजदत्तप्रसराया गृह्यते गृहीत्वा चानेकप्रकारसंक्षोभ आपद्यते तत्र यन्मुनेर्मनस्तत् न याति । तिमिमकरैर्वोदधिर्न क्षोभितः ततो यदा सा पराजिता न शीलखण्डनं कर्तुं समर्था तदा रोषात् शैलशिखरं नीत्वा से तस्योपरि शिलां मुञ्चति।
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०१
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४४१३] भा. [४४१३] एगंतं निज्जरा से दुविहा आराधना धुवा तस्स।
अंतकिरियं व साहू करेज्ज देवोववतिं य ।। वृ. इयं प्राग्वत्। भा. [४४१४] मुनिसुव्वयंतेवासी खंदगदाहे य कुंभगारधडे।
देवी पुरंदरजसा दंडयपालक मरुओ य॥ वृ.कुम्भकारकृते नगरे दण्डकिर्नाम राजा तस्य देवी पुरन्दरयशाः । पालको नाम मरुकः पुरोहितः । तत्र भगवतो मुनिसुव्रतस्वामिनो अन्तेवासी स्कन्दको नाम विहारक्रमेण गतः स स्वशिष्याणां यन्त्रपीडनेन मरणं विशेषतो बालक्षुल्लकस्योपलभ्य संजातकोपो यंत्रपीडनमारितोऽग्निकुमारेषूत्पद्यजाति स्मृत्वा समस्तस्यापि देशस्य दाहं कृतवान् शिष्यास्तु समाधि प्राप्ता मृत्युमुपागतास्तथा चाह, भा. [४४१५] पंचसया जंतेन रुटेण पुरोहिएण मलियाई ।
- रागद्दोसतुलग्गं समकरणं चित्तयत्ताणं ।। वृ.रागद्वेषतुलाग्रं समकरणं समभावं चिन्तयतां साधूनां पञ्चशतानि रुष्टेन पुरोहितेन यन्त्रेण मलितानि (पीलितानि) तथापि न तेषां मनागपि ध्यानविक्षोभोऽभवत्। एवमन्यैरपि सोढव्यं । भा.[४४१६] जं तेन ककएण सत्थेण व सावएहि विविहेहिं।
देहे विद्धिस्संते न हु ते ज्झाणाओ फिटुंति॥ वृ. यन्त्रेण क्रकचेन शस्त्रेण वा खङ्गादिना स्वापदैर्वा विविधैः शृगालिकाप्रभृतिभिर्देहं विध्यस्यमाने न हु नैव ते पादपोपगता ध्यानात् स्फिटन्ति परिभ्रश्यन्ति। भा.[४४१७] पडिनीययाए कोई अग्गि से सव्वतो पदेज्जाहि ।
पादोवगए सन्ने जह चाणक्कस्स व करीसे ।। वृ.पादपोपगते सति कोऽपि प्रत्यनीकतया से तस्य सर्वतः सर्वासु दिक्षु अग्निं प्रदद्यात् । यथा चाणकस्य करीषमध्ये व्यवस्थितस्य सुबंधुनामामात्यः सर्वतोऽग्निं प्रदीपितवानिति । ___ भा.[४४२८] पडिनीययाए कोई व मंसे कीलएहि विहुणत्ता ।
महुघयमक्खिय देहं पिपीलियाणं तु देज्जाहि॥ वृ.प्रत्यनीकतया कोऽपि से तस्य पादपोपगमनस्य कीलकैर्लोहमयैश्चर्मविधून्य तदनन्तरं तं मधुघृतम्रक्षितदेहं कृत्वा पिपीलिकानां दद्यात् । तथापि सम्यक् सहेत तत्र सहने दृष्टान्तमाहभा.[४४२९] जह सो चिलायपुत्तो वोस? निसट्ठ चत्तदेहो उ।
सोणियगंधेन पिवीलियाहिं वालंकिओ धीरो ।। वृ.यथा स चिलायपुत्तो निसृष्ठमतिशयेन व्युत्सृष्टत्यक्तदेहः शोणितगन्धेन पिपीलिकाभिश्चालांकृतश्चालिनीकृतो धीरो मनागपि ध्यानाच्चलितवान्न; एवं सर्वैरपि सोढव्यम् ।
अन्यदृष्टान्तमाहभा. [४४२२] जह सो कालायवेसितो वि मोग्गल्लसेलसिहरम्मि।
खइओ विउव्विऊणं देवेन सियालरूवेण॥ वृ.यथा सब्रह्मचर्याध्ययनप्रसिद्धकालादवैश्यो मोद्गलशैलशिखरे स्थितो देवेन शृगालरूपं
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१ विकुवित्वा(य) शृगालरूपेण खादितो भक्षितः तथापि स सम्यगधिसोढवान् । एवं सर्वैरपि सोढव्यम् ।
भा. [४४२९]
जह सो सिपएसी वोसट्ठ चत्तदेहो उ । वंसीपत्तेहि विनिग्गएहिं आगासमुक्खित्तो ॥
वृ. साधुरेकः पादपोपगतः स प्रत्यनीकैरुत्क्षिप्य वंशीकुडगस्योपरि मुक्तोऽधस्ताच्च वंशा उत्थितास्तैर्वंशैःप्रवर्धमानैः स साधुविद्धो दूरमुत्क्षिप्य आकाशं प्रापितः सम्यक् सोढवान् अक्षरगमनिका त्ववेम् - यथा स वंशी वंशीप्रदेशैः क्षिप्तो निसृष्टमतिशयेन व्युत्सृष्टस्त्यक्तदेशो वंशी पत्रैरंकुररूपैर्विनिर्गतैर्दूरमाकाशमुत्क्षिप्तो वेदनां सोढवान् । एवं सर्वैरपि सोढव्यम् । जहवंतीसुकुमालो वोसट्ठनिसट्ठ चत्तदेहो ऊ ।
भा. [४४२२]
धीरो सपेल्लयाए सिवाए खतितो तिरत्तेण ।।
वृ. यथा अवन्तिसुकुमालो व्युत्सृष्टस्त्यक्तदेहो धीरः सपेल्लयाए पेल्लकसहितया बालसपुत्रभाण्डसहितया शिवया शृगाल्या त्रिरात्रेण रात्रित्रिकेण भक्षितः सम्यक् सोढवान् ।
麈
एवमन्यैरपि सोढव्यम्। भा. [४४२३]
जह ते गोहट्टाणे वोसट्टनिसटु चत्तदेहागा, उदएण चोज्झमाणा वियरम्मि उ संकरे लग्गा ॥
वृ. ग्रामासन्नप्रदेशे केचित्साधवः पादपोपगतास्तता यथा ते गोष्टस्थाने प्रदेशविशेषे निसृष्टं निस्सहतया व्युत्सृष्टस्त्यक्तदेहा आन्तरिक्षेण पतितेनोदकेन उह्यमाना वितरके नद्याः श्रोतसि शंकरे लग्नाः सम्यग् वेदनां सहमानाः कालगताः । एवं शेषैरपि सोढव्यमेतदेवाहबावीसमानुपुव्वी तेरिक्खमनुया व भंसणत्थाए ।
भा. [४४२४]
विसयानुकंपरक्ख करेज्ज देवा व मनुओ वा ॥
भा. [४४२५ ]
वृ. द्वाविंशति परीषहान् आनुपूर्व्या पश्चादानुपूर्व्या अनानुपूर्व्या वा तिर्यञ्चो मनुष्या वा चारित्रभ्रंशनार्थमुदीरयंस्तथा देवा मनुष्या वा विषयाणामिन्द्रियविषयाणा प्रत्यनीकतया अनिष्टानामनुकम्पया इष्टानामुदीरणमनुकम्पया रक्षणं कुर्युः । तत्रारिक्तद्विष्टः सन् सम्यक् सहेत । हसा बत्तीसघडा वोसट्ठनिसट्ठ चत्तदेहा उ । वीराधातेन उदारिएण दियलंभि उलइया ॥ वृ. यथा सा द्वात्रिंशत् गोष्ठीपुरुषा इत्यर्थः व्युत्सृष्टस्तत्प्रतिबन्धपरित्यागेनानिसृष्टातिशय त्यक्तो मनागपि परिचेष्टा अकरणात् देहो यया सा तथा पादपोपगताघ्रातेन तृप्तेन द्वीपान्तरवासिना म्लेच्छेन दृष्टा ततः कल्ये ममैते भक्ष्यं भविष्यंतीति चिन्तयित्वा वृक्षं विलग्नापयित्वा दियंलंभि बीएव ते उलइया । अवलंबिता ते सम्यग् वेदनां सहमाना: कालगता: उपसंहारमाहभा. [४४२६ ] एवं पातोवगमं निप्पडिकम्मं तु वण्णितं;
समत्थियरगणहरेहिं य साहु वि य सेविय ॥
वृ. एतत्पादपोपगमं सूत्रे आगमे निः प्रतिकर्मवर्णितं तीर्थकरैर्गणधरैः शेषसाधुभिश्चोत्तमधृतिसंहननोपेतैः उदारं स्फीतं यथा भवत्येवम्मासेवितं । अत्र चायं क्रमो यः पादपोपगमनस्येङ्गिनीमरणस्य च करणे असमर्थः स भक्तप्रत्याख्यानं करोति । ततोऽपि यः समर्थतर
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४४२६ ]
५०३ पादपोपगमनं च कर्तुमसमर्थः स इग्निनीमरणं ततोऽपि समर्थतर: पादपोगमं एतानि च मरणानि कुर्वन्तो यथा यथोपरितनमरणस्तथा तथा महानिर्जरतरा मूलोपसंहारमाहभा.[४४२७] एसागमववहारो जहोवएसं जहक्कमं कहिओ।
एत्तो सुयववहारं सुण वच्छ जहानुपुव्वीए ।। वृ.एषोऽनन्तरोदित आगमव्यवहारो यथोपदेशं यथाक्रमं विकथित अत ऊर्ध्वं यथानुपूर्व्या परिपाट्य कथ्यमानं श्रुतव्यवहारं च शृणु तमेव कथयतिभा.[४४२८] निज्जूढं चोद्दसपुव्विएण जं भद्दबाहुणा सुत्तं ।
पंचविहो ववहारो दुवालसंगस्स नवतीतं ।। वृ.यत् भद्रबाहुस्वामिना चर्तुदशपूविकेण चतुर्दशपूर्वधरेण पञ्चविधो व्यवहार: पञ्चविधव्यवहारात्मकं नियूढं द्वादशाङ्गस्य नवनीतमिव नवनीतं मथितस्य नवनीतमेव द्वादशाङ्गस्य सारामित्यर्थः । एतेन द्वादशाङ्गानि ढमावेदितव्यम् तत् सूत्रं श्रुतमुच्यते तेन व्यवहार: श्रुतव्यवहारः। भा.[४४२९] जो सुयमहिज्जइ बहुं सुतत्थं च निउणं न याणेइ ।
कप्पे ववहारंभिय सो न पमाणं सुयहराणं ।। भा. [४४३०] जो सुयमहिज्जइ बहुं सुत्तत्थं च निउणं विजाणाति ।
कप्पे ववहारंमि य सो उ पमाणं सुयहराणं । वृ. यः कल्पव्यवहारे च सूत्रं बह्वधीतेन सूत्रार्थं निपुणं न जानाति स व्यवहारविषये न प्रमाणं श्रुतधराणां, यस्तु कल्पे व्यवहारे च सूत्रं बह्वधीते सूत्रार्थं च निपुणं विजानाति, स प्रमाणं व्यवहारे श्रुतधराणां।। भा. [४४३१] कप्पस्स य निज्जुत्तिं ववहारस्स व परमनिउणस्स;
जो अत्थतो न याणइ ववहारी सो न णुनातो।। भा.[४४३२ कप्पस्स य निज्जुत्तिं ववहारस्स व परमनिउणस्स।
जो अत्थतो वियाणइ ववहारी सो अणुन्नातो। वृ. कल्पस्य कल्पाध्ययनस्य व्यवहारस्य च परमनिपुणस्य यो नियुक्तिमर्थतो न जानाति स व्यवहारी नानुज्ञातः । यस्तु कल्पस्य व्यवहारस्य च परमनिपुणस्य नियुक्तिमर्थतो जानाति स व्यवहारी अनुज्ञातः।। भा. [४४३३] तं चेवनुमज्जते ववहारविहिं पउंजंति जहुत्तं ।
एसो सुअववहारी पन्नत्तो धीरपुरिसेहिं ।। वृ. कुलादिकार्येषु व्यवहारे उपस्थिते यद्भगवता भद्रबाहुस्वामिना कल्पव्यवहारात्मकं सूत्रं नियूढं तदेवानुमज्जननिपुणतरार्थं परिभावनेन तन्मध्ये प्रवशिन् व्यवहारविधिं यथोक्तं सूत्रमुच्चार्य तस्यार्थं यः प्रयुक्ते स श्रुतव्यवहारी धीरपुरुषैः प्रज्ञप्तः।। भा.[४४३४] एसो सुयववहारो जहोवएसं जहक्कम भणितो।
___आणाए ववहारं सुण वच्छ जहक्कम वुच्छं। वृ. एष श्रुतव्यवहारो यथोपदेशं यथाक्रमं कथितः अत ऊर्ध्वमाज्ञया व्यवहारं यथाक्रम यथा वक्ष्ये तं च वक्ष्यमाणं वत्स शृणु।
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४.
भा. [४४३५ ]
समणस्स ऊत्तमट्ठे सल्लुद्धरणकरणे अभिमुहस्स ।
दूरत्था जत्थ भवे छत्तीसगुणा उ आयरिया ||
वृ. श्रमणस्य उत्तमार्थे भक्तप्रत्याख्याने व्यवसितस्य यत् किमति शल्यमनुध्धृतमास्त तदुद्धरणकरणे अभिमुखस्य तत्र प्रायश्चित्तव्यवहारे षट्त्रिशद्गुणा आचार्या दूरस्था भवेयुस्तत्राज्ञया व्यवहारः कथमित्याह
भा. [४४३६ ]
व्यवहार-छेदसूत्रम् -२-१० / २५१
अपरक्कमो सि जाओ गंतुंजे कारणं च उप्पन्नं । अठारसमन्नयरे वसणगतो इच्छिमो आणं ॥
वृ. स आलोचयितुकामश्चिन्तयति साम्प्रतमहमपराक्रमो जातोऽस्मि ततस्तेषां समीपे गन्तुं न शक्नोमि कारणं च मम तत् पार्श्वगमननिमित्तं समुत्पन्नं यतोऽष्टादशानां व्रतषट्कादीनां अन्यतरस्मिन्नतीचारे व्यसनगतः पतितस्तस्मादिच्छाम्याज्ञाव्यवहारमिति । एतदेव सविशेषं भावयति । भा. [४४३७] अपरकम्मो तवस्सी गंतु जे सोहिकारगसमीवं ।
आगंतुं न वाएई सो सोहिकारोवि देसाउ ॥
वृ. स आलोचयितुकामस्तपस्वी शोधिकारकसमीपे गन्तुमपराक्रमो । यस्यः समीप शोधि: कर्तव्या सोऽपि देशादालोचयितुः समीपमागन्तुं न शक्नोति ।
भा. [४४३८]
अह पट्टवेइ सीसं देसंतरगमणनट्ठचेट्ठागो । इच्छामज्जो काउं सोहिं तुब्भं सगासम्म ॥
वृ. अथानंतरमालोचयितुकामो देशान्तरगमननष्टचेष्टाक आलोचनाचार्यस्य समीपे शिष्यं आर्य ! युष्माकं सकाशे शोधिं कर्तुमिच्छामीत्येतत्कथयित्वा प्रेषयति । सोवि अपरक्कमगती सीसं पेसेइ धारणाकुसलं । यस्स दानि पुरओ करेइ सोहिं जहावत्तं ॥
भा. [४४३९]
वृ. सोऽपि आलोचनाचार्योऽपराक्रमगतिर्न विद्यते पराक्रमो गतौ यस्येति विग्रह: शिष्यं धारणाकुशलं प्रेषयति यस्त्वालोचयितुकामेन प्रेषितस्तस्य सन्देशं कथयति । यथेदानीमेतस्य पुरतो यथावृत्तां शोधिं कुरु ।
भा. [४४४०] अपरक्कमो य सीसं आणापरिणामगं परिच्छेज्जा । रुक्खे यबीय काए सुत्ते वा मोहणाधारिं ॥
वृ. स आलोचनाचार्योऽपराक्रमः शिष्यमाज्ञापरिणामकं परीक्षेत किमेष आज्ञापरिणामकः किं वा नेति । आज्ञापरिणामको नाम यत् आज्ञाप्यते तत्कारणं न पृच्छति किमर्थमेतदिति किन्त्वाज्ञयैव कर्तव्यतया श्रद्दधाति । यदत्र कारणं तत् पूज्या एव जानते एवं यः परिणामयति स आज्ञापरिणामकस्तत्परीक्षा च वृक्षे बीजकाये च वक्ष्यमाणरीत्या कर्तव्या । आज्ञापरिणामत्वं परीक्ष्य पुनरिदं परीक्षणीयं यथा किमेषोऽवग्रहेण समर्थो धारणासमर्थश्च किं वा नेति । तत्राध्ययनादिपरीक्षया सूत्रे चशब्दादर्थे वाऽमोहनं मोहरहितं समस्तमासमन्तात् धारयतीत्येवं शीलोऽमोहनाधारी तं परीक्षेत तत्र वृक्षेणाज्ञापरिणामित्वपरीक्षामाह
भा. [४४४१]
दद्रुमहंते रुक्खोअ गणिउ चेइ विलग्गउं डेव । अपरिणयवेति तहिं न वट्टइ रुक्खेवि आरोढुं ॥
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०५
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४४४२] भा. [४४४२] किंवा मारेयव्वो अहयंतो वेह डेव रुक्खाउ।
अतिपरिणामो भणती इयहेऊ अम्ह वेसिच्छा ।। वृ. दृष्टवा महतो महीरुहान् गणिक आचार्यो ब्रूते-अस्मिन्नुच्चैस्त्वेन तालप्रमाणे वृक्षे विलग्य तत आत्मनं डिप, प्रपातं कुर्वित्यर्थः । एवमुक्तेन तत्रापरिणामको ब्रूते न वर्तते वृक्षे विलगितुं साधोः सचित्तत्वादृक्षस्य प्रपातं च कुर्वन् आत्मविराधना भवति। स च भगवता निषिद्धा कि वाहं किमुपायेन मारयितव्योऽभिप्रेतो ब्रूथ-वृक्षादात्मानं डिपेति अतिपरिणामकः पुनरिदं भणतिइत्येवं भवतु करोमि प्रपातमिति भावोऽस्माकप्येषा इच्छा वर्तते। भा.[४४४३] बेइ गुरू अहतंतू अपरिच्छियत्थे पभाससे एवं ।
किं वमएतं भणितो आरुहरुक्खे सचित्ते ॥ वृ.अथानन्तरमतिपरिणामकं शिष्यं ब्रूते अपरीक्षिते अपरिभाषिते मद्वचनस्यार्थे त्वमेवमुक्तप्रकारेण प्रभाषसे यथा करोमि प्रपातमस्माकमप्येषेच्छा वर्तते। अपरिणामकमधिकृत्य ब्रूतेत्वं वा मया किमेवं भणितो यथा सचित्ते वृक्षे आरोह येनोच्यते न वर्तते साधोवृक्षे विलगितुमिति। किन्त्वेतन्मयोक्तं तदेवाहभा.[४४४४] तवनियमनाणरुक्खं आरुहिउं भवमहण्णवापन्न ।
संसारगम्म कूलं डेवे हंती मए भणितो ।। वृ. तपो नियमज्ञानमयं वृक्षं भवार्णवापन्नं भवसमुद्रमध्यप्राप्तमारुह्य संसारगर्ता कूलं डिप उल्लङ्घयेति मया भणितः। भा. [४४४५] जो पुन परिणामो खलु आरुह भणित्तो विसोवि चित्तेइ।
नेच्छंति पावमेते जीवाणं थावरादीणंपि ।। भा.[४४४६] किं पुन पंचेंदीणं तं भवियव्वेत्थकारणेणं तु ।
आरुहण ववसियं तू वारेइ गुरू ववत्तो । वृ. यः पुनः खलु परिणाम आज्ञापरिणामकः स आरोहेति भणितश्चिन्तयति-नेच्छन्ति पापमेते मदीया गुरवो जीवानां स्थावराणामपि किं पुनः पञ्चेन्द्रियाणां तस्मादत्र कारणेन भवितव्यमेवं विचिन्त्यारोहणे व्यवस्थितः तमारोहणव्यवस्थितं गुरुरप्यवष्टभ्य बाहौ धृत्वा वारयति तदेवमुक्तं वृक्षे परीक्षणमधुना बीजेषु तदाहभा.[४४४७] एवानेह य बीयाई, भणितो पडिसेहे अपरिणामो।
अइपरिणामगो पोट्टल बंधूण आगतो तहियं ।। वृ. एवममुना प्रकारेण बीजानि आनयतेत्युक्ते अपरिणामः प्रतिषेधयति न कल्पन्ते बीजानि ग्रहीतुमिति यस्त्वतिपरिणामक: स बीजान पोट्ठलं बध्या तत्र गुरुसमीपे समागतः। भा. [४४४८] तेवि भणिया गुरूणं भणिया नेह अमलिबीयाई।
नविरोह समत्थाहं सचित्ताई व भणियाई ।। . वृ. तावद्योऽपरिणामको गुरुणा भणितो मया भणितमानय अम्लिकाबीजानि काञ्जिकिनि बीजानि, यदि वा सचित्तानि विध्वस्तयोनिमयानि, यानि नविरोहसमर्थानि तान्यानयेति भणितानि।
भा. [४४४९] तत्थवि परिणामो तू भणती आनेसि केरिसाइं तु ।
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
व्यवहार-छेदसूत्रम् - २ - १० / २५१
कत्तियमित्ताइं वा विरोहमविरोहजोगाई ||
वृ. तत्रापि यः परिणामक: स भणति कीदृशानि बीजान्यानयामि । विरोहयोग्यान्यविरोह
योग्यानि वा कियन्मात्राणि वा ।
भा. [ ४४५० ]
सोवि गुरूहिं भणितो न ताव कज्जं पुणो भणिहामि । हसितोव मए तासि वीमसंत्थ व भणितोसि ॥
वृ. सोऽप्याज्ञापरिणामको गुरुभिर्भणितो नं तावदिदानीं कार्यं यदा तु कार्यं भविष्यति तदा पुनर्भणिष्यामः । अथवा हासितोसि मया तावदिदानीं न पुनबीजै: प्रयोजनं यदि वा विमर्शार्थं तव विमर्शपरिक्षाणार्थं त्वमेव भणितोऽसि । सम्प्रत्यमोहनाधारि परीक्षामाहपयमक्खमुद्देसं संधीसुतत्थ तदुभयं चेव ।
भा. [४४५१]
अक्खर वंजण सुद्धं, जहा भणितं सो परिकहेइ ||
वृ. पदमक्षरमुद्देशं सन्धिमधिकारविशेषं सूत्रमर्थं तदुभयं च अक्षरव्यञ्जनशुद्धं पूर्वमवग्राहयति । किमेष ग्रहणधारणायोग्यः किं वा नेति अवग्राह्य ततो ब्रूते उच्चारय प्रेक्षे किमपि गृहीतं न वा किं वा गृहतिमपि किं स्मृतं किं वा नेति । तत्र यदि यथा भणितं तथा सर्वं परिकथयति तदा ज्ञातव्य एष ग्रहणधारणे कुशल इति ।
भा. [४४५२]
एवं परिच्छिऊणं जोग्गं नाउण पेसवे तं तु । वच्चाहि तस्सगासं सोहिं सोऊण आगच्छ ॥
वृ. एवं परीक्ष्य योग्यं ज्ञात्वा तं प्रेषयेत् सन्दिशति च ब्रज, तस्य साधोरालोचयितुकामस्य शोधिमालोचनां श्रुत्वा पुनरत्रागच्छ ।
भा. [४४५३]
अह सो गतो उ तहियं तस्स सगासम्मि सो करे सोहिं । दुगतिगचउविसुद्धं तिविहे काले विगडभावो ॥
वृ. अथ प्रेषणानन्तरं यत्रालोचयितुकामो विद्यते तत्र गतस्तस्यागतस्य समीपे आलोचयितुकामः प्रशस्तेषु द्रव्यादिषु शोधिमालोचनां करोति । कथमित्याह-द्विकदर्शनातिचारं चारित्राचारमालोचयतीत्यर्थः । दर्शनग्रहणं ज्ञानग्रहणमपीति ज्ञानातिचारं चेत्यापि द्रष्टव्यम् । चारित्रातीचारालोचनेऽपि च द्विभेदा मूलगुणातिचारविषया उत्तरगुणविषया च तां करोति पुनस्त्रिकामाहारोपधीशय्याभेदत एकैकां त्रिप्रकारां चतुर्विशुद्धां प्रशस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावोपेता त्रिविधे काले अतीते प्रत्युत्पन्ने च यत्सेवितमनागते च यत्सेविष्ये इत्यध्यवसितं विकयभावः प्रकटभावोऽप्रति-कुञ्चन इत्यर्थः ॥ सम्प्रति द्विकादिपदजातस्य व्याख्यानं किंचिदन्यथा किंचित्तदेव दर्शयति । दुविहं दप्पकप्पे तिविहं नाणाइणं तु अट्ठाए । दव्वे खेत्ते काले, भावे य चउव्विहं एयं ॥ तिविहे अतीअकाले पच्चुप्पन्ने विसेसियं जं तु । सेविस्स वा एस्से पागडभावो विगडभावो ॥
भा. [४४५४ ]
-
भा. [४४५५ ]
वृ. द्विविधां शोधिं करोति दर्पे दर्पविषयां कल्पे कल्पविषयां । त्रिविधां ज्ञानादीनां ज्ञानदर्शनचारित्राणां अर्थायातीचारविशुद्धिलाभाय करोति । प्रशस्ते द्रव्ये प्रशस्ते क्षेत्रे प्रशस्ते काले प्रशस्ते भावे एतच्चतुर्विधं विशोधनं दृष्टव्यं, तथा त्रिविधे अतीते प्रत्युत्पन्ने च काले यत्सेवितं
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०७
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४४५५ ] यत् एष्यति काले सेविस्येऽहमित्यध्यवसितं तदविकटभावः प्रकटभाव आलोचयति। भा. [४४५६] किं पुन आलोएई अतियारं सो इमो य अतियारो।
वयछक्कादी ते खलु नायव्वो आनुपुव्वीए॥ वृ.किं पुनस्तदालोचयति। सूरिराह-अतीचारं पुनरतीचारोऽयं वक्ष्यमाणो व्रतषटकादिको । व्रतषटकादिविषयः खल्वानुपूर्व्या ज्ञातव्यस्तमेव दर्शयति। भा. [४४५७] वयछक्कं कायछक्कं अकप्पो गिहिभायणं ।
पलियकं निसेज्जा य सिणाणं सोभवज्जणं ॥ वृ.व्रतषट्कं प्राणातिपातनिवृत्त्यादिरात्रिभोजनविरमणपर्यन्तं कायषट्कं पृथिव्याद्यकल्पपिण्डादिको गृहिभाजनं काश्यपात्र्यादि पल्यङ्कः प्रतीतो निषद्यागोचरप्रविष्टस्य निषदनं, अस्नानं देशतः सर्वतो वा स्नानस्य वर्जनं, भूषा परित्यागः एतत् विधेयतया प्रतिषेध्यतया वा यत् यथोक्तंनाचरितं तत आलोचयतिभा. [४४५८] तं पुन होज्जा सेविय दप्पेणं अहव होज्ज कप्पेण ।
दप्पेण दसविहं तू इणमो वुच्छं समासेणं ।। वृ. तत्पुनर्विरुद्धं सेवितं दर्पण अथवा कल्पेन तत्र यत् दर्पण सेवितं तदिदं वक्ष्यमाणं दशविधं तदेव समासेन वक्ष्ये प्रतिज्ञामेव करोतिभा. [४४५९] दप्प व अकप्प निरालंब वियत्ते अप्पसत्थ वीसत्थो ।
अपरिच्छ अकडजोगी अनानुयावीय निस्संको।। वृ. दर्पो निष्कारणं धावनवल्गनवीरयुद्धाद्रिकरणं १ । अकल्पोऽपरिणतपृथ्वीकायादिग्रहणमगीतार्थानीतोपधिशय्याहाराद्युमभोगश्च २ । निरालम्बो ज्ञानाद्यालम्बनरहितप्रतिसेवनाको ३। वियत्तेति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात्त्यक्तकृत्यः संस्तरन्नपि सन्नकृत्यं प्रतिसेव्य त्यक्तचारित्र इत्यर्थः ४। अगशस्तो बलवर्णादिनिमित्तं प्रतिसेवी, ५। विश्वस्तः स्वपक्षतः परपक्षतो वा निर्भयं प्राणातिपातादिसेवी ६ । अपरीक्षी युक्तायुक्तपरीक्षाविकलः ७ । अकृतयोगी अगीतार्थः । त्रीन्वारान् कल्पमेषणीयं चापरिभाव्य प्रथमवेलायामपि यतस्ततोऽल्पानेषणीयमपि ग्राही ८ । अननुतापी अपवादपदेन कायानामुपद्रवेऽपि कृते पश्चात् अनुतापरहित: ९ । निःशङ्को निर्दयः इह परलोकशङ्कारहित इत्यर्थः १०। भा.[४४६०] एयं दप्पेण भवे इणमनं कप्पियं मुनेयव्वं। .
चउवीसई विहाणं तमहं वुच्छं समासेन ।। वृ. एतदनन्तरोक्तेन प्रकारेण सेवितं दर्पण भवति । इदमन्यत्कल्पिकं चतुर्विंशतिविधानं ज्ञातव्यं तदहं समासेन वक्ष्ये तदेवाहभा.[४४६१] दंसणनाणचरित्ते तवपवयण समिति गुत्तिहेउ वा।
साहम्मिय वच्छल्लेण वावि कुलतो गणस्से वा॥ भा.[४४६२] संघस्सायरियस्स असहुस्स गिलाण बालवुड्डस्स।
_उदयग्गिचोर सावय भयकंतारावती वसने ॥ वृ.दर्शने दर्शनप्रभावकं शास्त्रग्रहणं कुर्वन्नसंस्तरणे १ । ज्ञाने सूत्रमर्णं चाधीयमानो असंस्तरणे
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ २। चारित्रे अनेषणादोषतः स्त्रीदोषतो वा चारित्ररक्षणायः ततः स्थानादन्यत्र गमने ३ । तपसि विकृष्टतपो निमित्तं धृतपानादि प्रवचने प्रवचनरक्षादिनिमित्तं विष्णुकुमारादिवि वैक्रियकुर्वाणादि ५। समितावीर्यासमित्यादिरक्षणनिमित्तं चक्षुः सावद्यचिकित्साकरणादि६। गुप्तौ भावितकारणतो विकटपाने कृते मनोगुप्तादिरक्षणनिमित्तमकल्पादि७। साधर्मिकवात्सल्यनिमित्तं ८ । कुलतः कार्यनिमित्तं ९ । एवं गणकार्यनिमित्तः १०, सङ्घकार्यनिमित्तं ११, आचार्यनिमित्तं १२, असहनिमित्तं १३, ग्लाननिमित्तं १४, प्रतिषिद्धबालदीक्षितसमाधिनिमित्तं १५ । प्रतिषिद्धवृद्धदीक्षितसमाधिनिमित्तं १६, उदके जलप्लवे १७, अग्नौ दवाग्न्यादौ १८, चौरे शरीरोपकरणापहारिणी १९ । श्वापदे हिंसा व्याघ्रादावा पतित यदृक्षारोहणादि २० । तथा भये म्लेच्छादिसमुत्थे २१ कान्तारे अट्यमानभक्तपानेऽध्वनि २२ आपदि द्रव्याद्यापत्सु २३। व्यसनं मद्यपानगीतगानादिविषये पूर्वाभ्यासतः प्रवृत्ति २४ । तत्र यद्यतनया प्रतिसेवते स कल्पः । एतदेवाहभा.[४४६३] एयन्नतरागाढे दंसणनाणे चरणसालंबो।
परिसेविउं कयाई होइ समत्थो पसत्थेसु॥ वृ. एतेषामनन्तरोदितानामन्यतरस्मिन् आगाढे समुत्थितदर्शनज्ञानचरणसालम्बः प्रतिसेव्याकल्प्यप्रतिसेवना कृत्वा कदाचित्प्रशस्तेषु शुभेषु प्रयोजनेषु कर्तव्येषु समर्थो भवति । तत एषा कल्पिका प्रतिसेवना। भा.[४४६४] ट्ठावेउ दप्पकप्पे हेट्ठा दप्पस्स दसपए ट्ठावे।
कप्पस्स चउव्वीसति एतेसिमह टारसपयाइं॥ ७. प्रथमतो दर्पकल्पौ स्थापयित्वा तदनन्तरं दर्पस्याधस्तात् दादीनि पदानि स्थाप्य (स्थापयित्वा?) कल्पस्याधो दर्शनादीनि चतुर्विंशति पदानी तेषां दश चतुर्विंशति पदानामधो व्रतषट्कादीन्याष्टादशपदानि स्थापयेत् सम्प्रत्यालोचनाक्रममाहभा.[४४६५] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेण पएण सेवियं जंतु।
___ पढमे छक्के अब्भितंर तु पढमं भवे ट्ठाणं ।। वृ. इह प्रथमं कार्यं दर्पलक्षणं तस्य प्रथमतः स्थापयित्वा तस्य प्रथमस्य कार्यस्य सम्बन्धिना प्रथमेन दर्पलक्षणेन यत्सेवितं कथंभूतमित्याह-प्रथमे षट्के व्रतषट्करूपे अभ्यन्तरमन्तर्गतं तत्कतरदित्याह-प्रथमं प्राणातिपातलक्षणं भवेत्स्थानं । एवं मृषावादे अदत्तादाने मैथुने परिग्रहे रात्रिभोजन च वक्तव्यम् । पाठोऽप्येवमुच्चारणीयः। भा.[४४६६] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएण सेवियं जंतु ।
पढमे छक्के अभितरं तु बीयं भवे ट्ठाणं ।। वृ. एवं तइयं भवे ट्ठाणं जाव छटुं भवे ट्ठाणं । एतदेव कथयन्नाहभा.[४४६७] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएण सेवियं जंतु।
पढमे छक्के अभितरंमि सेसुसुवि पएसु ॥ वृ. अक्षरगमनिका प्राग्वत् । नवरं सेसेसु वि पएसु इति आद्यं पादत्रयमुञ्चता शेषेष्वपि मृषावादादिषु बिइयं भवे ट्ठाणं तइयं भवे ट्ठाणमित्यादि पदसंचारतो वक्तव्यम्।
भा.[४४६८] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएण सेवियं जंतु ।
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४४६८ ]
५०९
बिइए छक्के अभितरंमि तु पढमं भवे द्वाणं ॥
वृ.प्रथमस्य कार्यस्य दर्पलक्षणस्य प्रथमेन पदेन दर्परूपेण यत्सेवित द्वितीये षट्के काय षट्के अभ्यन्तरमन्तर्गतं तत्कतरदित्याह-प्रथमं पृथिवीकायलक्षणं भवेत् स्थानमेवमप्काये तेजस्काये वायुकाये वनस्पतिकाये त्रसकाये च यथाक्रमं बिइयं भवे द्वाणमित्यादिपदसंचारत: पूर्वक्रमेण पञ्चगाथा व्यक्त्वयाः । एतदेवाह
भा. [४४६९]
पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जंतु । बिइए छक्के अब्भितरंमि सेसेसु वि पएसु ॥
वृ. इयमपि प्राग्वत् । नवरं सेसेसु इति शेषेष्वप्यप्कायादिषु वदेत् । भा. [४४७०] पढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जंतु । तइए छक्के अब्भितरंमि तु पढमं भवे द्वाणं ॥
वृ. प्रथमस्य कार्यस्य दर्पलक्षणस्य प्रथमेन पदेन दर्परूपेण यत्सेविंत कथंभूतमित्याहतृतीये षट्के अकल्पगृहिभाजनादिलक्षणे अभ्यन्तरमन्तर्गतं कतरदित्याह-प्रथमकल्पलक्षणं भवेत् स्थानमेवं गृहिभाजने पल्यङ्के निषद्यायां स्त्रे शोभायां च यथाक्रमं च बिइयं भवेद्वाणं तइयं भवे द्वाणमित्यादि पदसंचारतः पञ्च गाथा वक्तव्याः तथा चाहपढमस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु ।
भा. [४४७१]
तइए छक्के अभितरंमि तु सेसेसु विं परसु ॥
वृ. अक्षरगमनिका प्राग्वत् । तदेवं प्रथमस्य कार्यस्य प्रथमं पदं दर्पलक्षणं पदममुंचता अष्टादशपदानि । एवमकल्पादिभिरपि द्वितीयादिभिः पदैः संचारणीयानि पाठोऽप्येषं- पढमस्स य कज्जस्स य बीएण पएण सेवियं जं तु । पढमे छक्के अभिंतर तु पढमं भवे द्वाणमित्यादि सर्वसंख्या भङ्गानामशीतिशतम् तदेवं प्रथमं दर्परूपं विशुद्धमिदानीं द्वितीयं
भा. [४४७२]
बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु ।
पढमे छके अभितरं तु पढमं भवे द्वाणं ॥
वृ. द्वितीयस्य कार्यस्य कल्पलक्षणस्य सम्बन्धिना प्रथमेन पदेन दर्शनलक्षणेन यत्सेवितं कथंभूतमित्याह-प्रथमे षट्के उभयषट्करूपे अभ्यन्तरमन्तर्गतकतरत्तदित्याह - प्रथमं प्राणातिपातलक्षणं भवेत् स्थानमेवं मृषावादे अदत्तादाने मैथुने परिग्रहे रात्रिभोजने च पूर्वक्रमेण यथाक्रमं
पञ्च गाथा वक्तव्यास्तथा चाह-.
भा. [४४७३]
बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु । पढमे छट्ठे अब्भितरं तु सेसेसु वि पएसु ॥ वृ. अक्षरगमनिका प्राग्वत् द्वितीयषट्कं कायरूपमधिकृत्याहभा. [४४७४] बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु farm छक्के अभितरं तु पढमं भवे द्वाणं ॥
वृ. अत्र प्रथम स्थानं पृथिवीकायलक्षणमेवमप्काये अग्निकाये वायुकाये वनस्पतिकाये सकाये प्रागुक्तेन प्रकारेण पञ्च गाथा वक्तव्यास्तथा चाह
भा. [४४७५] बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु ।
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ बिइए छक्के अभितरं तु सेसेसु वि पएसु ।। वृ. प्राग्वत् तृतीयकल्पादिषट्कमधिकृत्याहभा.[४४७६] बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जंतु।
तइए छक्के अभितरं त पढमं भवे ट्राणं ।। वृ. अत्र प्रथमं स्थानं कल्पलक्षणमेवं गृहिभाजने पल्लयङ्के निषद्यायां स्नाने शोभायां च प्रागुक्तप्रकारेण पञ्चगाथा वक्तव्याः । एतदेव सूचयतिभा. [४४७७] बिइयस्स य कज्जस्स य पढमेन पएन सेवियं जं तु।
तइम छक्के अभितरं तु सेसेसु वि पएसु॥ .. व. व्याख्या प्राग्वत् । तदेवं द्वितीयस्य कार्यस्य कल्पलक्षणस्य प्रथमं दर्शनरूपं पदममुञ्चता अष्टादशपदानि संचारितान्येवं ज्ञानादिलक्षणैर्द्वितीयादिभिरपि पदैस्त्रयोविंशतिसंख्याकैः प्रत्येकमष्टादशपदानि संचारयितव्यानि। सर्वसंख्या भंगाना द्वात्रिंशदधिकानि चत्वारि शतानि अष्टादशानां चतुर्विंशत्या गुणने एतावत्याः संख्याया भावात्।
सम्प्रति पढमस्स य कज्जस्स य इत्यादि पदव्याख्यानार्थमाहभा.[४४७८] पढमं कज्जं नाम निक्कारणं दप्पउ पढमं ।
एवं पढमे छक्के पढम पाणाइवादो मुनेव्यवो।। वृ. अत्र निष्कारणं नाम दर्पः प्रथमं पदं दर्पको दर्पः । शेषं सुगमम्। भा.[४४७९] एवं मुसावातो अदिनादाण मेहुण परिग्गहो चेव ।
बिइछक्के पुढवादी तइय छक्के अकप्पादी ।। वृ. एवमुक्तप्रकारेण मृषावादोऽदत्तमदत्तादानं मैथुनं परिग्रहश्चशब्दात् रात्रिभोजनं च संचारणं द्वितीये षट्के क्रमेण पृथिव्यादयः संचारणीयास्तृतीये षट्के अकल्पादयः । भा.[४४८०] निक्कारणदप्पेणं अट्ठारस चारियाई एयाई।
एवमकप्पादीसु वि एक्के क्के होंति अट्ठारस ॥ वृ.एवं निष्कारणस्य दर्पलक्षणस्य कर्यस्य सम्बन्धिना प्रथमेन पदेन दर्पण एतानि व्रतषट्कप्रभृतीन्याष्टादशपदानि संचरितानि। एवमकल्पादिष्वपि नवसु पदेषु एकैकस्मिन् प्रत्येकमष्टादशपदानि संचारयित्वानि भवन्ति। भा. [४४८१] बिइयं कज्जं कारण पढमपयं तत्थ दंसण निमित्तं ।
पढमछक्के वयाइं तत्थ वि पढमं तु पाणवहो।। वृ. द्वितीयं कार्यं नाम करणं कल्प इत्यर्थः । तत्र प्रथमं पदं दर्शननिमित्तं प्रथमं षट्कं व्रतानि, तत्र प्रथमं पदं प्राणवधः। भा.[४४८२] दंसणममुयंतेन पुव्वकमेणं तु चारणीयाई।
. अट्ठारसट्ठाणाई एवं नाणाइ एकेक्के ।। वृ. दर्शनं दर्शनपदं प्रथममुञ्चता पूर्वक्रमेणाष्टादशस्थानानि चारणीयानि। एवं ज्ञानादिरेकैकाः भेदः संचारयितव्यः।
भा.[४४८३] चउवीसठारसगा एवं एए हवंति कप्पंति ।
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४४८३ ]
५११ दस होंति अकप्पम्मी सव्वसमासेण मुण संखा ।। ७. एवमुक्तेन प्रकारेण कल्पे चतुर्विंशतिरष्टादशका भवन्ति चत्वारि शतानि द्वात्रिंशतानि भङ्गानां भवन्तीति भावः । अकल्पे दर्षे दशाष्टादशका भवन्ति अशीतिशतं भङ्गानां भवन्तीति भावः । एतां कल्पे दर्पे च सर्वसमासेन संख्यां जानीहिभा.[४४८४] सोऊण तस्स पडिसेवणं तु आलोअणा कमविहिं तु ।
आगमपुरिसजायं परियागबलं च खेत्तं च ॥ . श्रुत्वा तस्यालोचनकस्य प्रतिसेवनामालोचनाक्रमविधि च आलोचनाक्रमपरिपार्टी चावधार्यय तथा तस्य यावानागमोस्त तावन्तमागमं तथा पुरुषजातं तमष्टमादिभिर्भावितममावितं वा पर्यायं गृहस्थपर्यायो यावानासीत् यावांश्च तस्य व्रतपर्यायः तावन्तमुभयं पर्यायं बलं शारीरिकं तस्य तथा यादृशं तत् क्षेत्रमेतत्सर्वमालोचकाचार्यकथनतः स्वतो दर्शनतश्चावधार्य स्वदेशं गच्छति । तथा चाहभा. [४४८५] आहारेउ सव्वं सो गंतूणं पुणो गुरुसगासं।
तेसि निवेदेइ तहा जहानुपुव्वि गतं सव्वं ।। वृ.सआलोचनाकार्यप्रेषितः सर्वमनन्तरोदितमासमन्तात् धारयित्वा पुनरपि स्वदेशागमनेन गुरुसकाशं गत्वा तेषां गुरूणां सर्वं तथा निवेदयति यथा आनुपूर्व्या परिपाट्य गतमवधारितम्। भा.[४४८६] सो ववहारविहण्णू अनुज्जित्ता सुत्तोवएसेणं ।
सीसस्स देई आणं तस्स इमं देहि पच्छित्तं ।।। वृ. स आलोचनाचार्यो व्यवहारविधिज्ञः कल्पव्यवहारत्मके च्छेदश्रुते अनुमय्य पौर्वापर्यालोचनेन श्रुततात्पर्यो निषण्णो भूत्वा श्रुतोपदेशेन रागद्वेषतोऽन्यथा तस्य पूर्वप्रेषितस्य स्वशिष्याज्ञां ददाति । यथा गत्वा तस्येदं प्रायश्चित्तं देहि । किं तदित्याहभा.[४४८७] पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता।
नक्खत्ते भे पीडासुक्के मासं तवं कुणसु॥ वृ.प्रथमस्य कार्यस्य दर्पलक्षणस्य सम्बन्धिनी दर्पादिपदभेदतो दशविधां दशप्रकारामालोचनां निशम्याकयें परिभावितं यथा नक्षत्रशब्देनात्र मासः सूचितः । मासे मासप्रमेयप्रायश्चित्तविषयौ भवतः पीडाव्रतषट्कपीडा कायषट्कपीडा कल्पादिषट्कपीडा वा आसीत् सापि च सुक्केत्ति शुक्ले इति सांकेतिकी संज्ञेति उद्घातं मासंतपः कुर्यात्। यदि चातुर्मासंषण्मासंवा लघुप्रायश्चित्तमापन्नो भवेत् तदेवं कथयतिभा. [४४८८] पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता ।
___ नक्खत्ते भे पीमा चउमासतवं कुणसु सुक्के ।। भा.[४४८९] पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता।
नक्खत्ते भे पीला छम्मासतवं कुणसु सुक्के ।। ७. गाथा द्वयमपि व्याख्यातार्थम्। भा.[४४९०] एवं ताव उग्घाए अनुग्घाए चेव किण्हंमि ।
मासे चउमास छमासियाणि छेयं अतो वुच्छं ।।
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ ___ वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण तावदुद्धाते लघुरूपे मासचतुर्मासषण्मासलक्षणे प्रायश्चित्ते समापतितेऽभिहितमनुद्धाते गुरुके समापतिते साम्येव मासे चतुर्मासषण्मासानि किण्हमीत्यनेन पदेन विशेषितानि वक्तव्यानि। तद्यथाभा.[४४९१] पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता।
नक्खत्ते भे पीला कण्णे मासं तवं कुज्जा। भा.[४४९२] पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता।
___ नक्खत्ते भे पीला चउमास तवं कुणसु किण्हे ।। भा.[४४९३]. पढमस्स य कज्जस्स य दसविहमालोयणं निसामेत्ता।
नक्खत्ते भे पीला छम्मास तवं कुणसु किण्हे ।। वृ. छेयं अतो वोच्छामित्ति अतः परं च्छेदमुपलक्षणमेतत् । मूलादिकं च प्रायश्चित्तं वक्ष्ये। भा.[४४९४] च्छिदित्तु व भोयण गच्छंतु य तस्स साहूणो मूलं ।
अव्वावडा ग गच्छे अबिइया वा पविहरंतु ।। वृ. वा शब्दो विकल्पने अथवा यदि च्छेदप्रायश्चित्तमापन्नो भवति तदेवं संदिशति भोजनं छिंदतु । अत्र विशेषव्याख्यानार्थमिदं गाथाद्वयमाहभा.[४४९५] छब्भागंगुलपणगे दसरायतिभागअट्ठपन्नरसे।
वीसाए ति भागूणं तु छब्भागूनं तु पणुवीसे ।। भा.[४४९६] मास चउमास छक्के अंगुलचउरो तहेव छच्चेव ।
___ एए छेयवियप्पा नायव्व जहक्कमेणं तु ।। वृ. पञ्चके पञ्चरात्रिं दिवप्रमाणे च्छेदे समापन्ने एवं संदेशं कथयति-भाजनस्वरूपस्यांगुलषड्भागे छिन्दन्तु दशरात्रे च्छेदे समापतिते त्रिभागमंगुलस्य भाजनं च्छिन्दतु पञ्चदशे पञ्चदशरात्रे च्छेदे अर्धमंगुलस्य, विंशतौ विंशति रात्रिंदिवच्छेदे त्रिभागोनमंगुलं पञ्चविंशतौ पञ्चविंशतिरात्रिंदिव च्छेदे षड्भागोनमंगुलं मासे मासप्रमाणे च्छेदे प्राप्ते परिपूर्णमेकमंगुलं चतुर्मासे चत्वार्यगुलानि षण्मासे षड्गुलानि छेद्यानि संदिशती। एवमेते यथाक्रमेण च्छेदविकल्पाः संदेशा ज्ञातव्याः । गच्छंतु तस्स साहूणो मूलमिति यदि मूलं प्रायश्चित्तमापन्नो भवति तदेव संदशिति । योऽन्योऽसौ दूरे साधुर्गच्छाधिपतिविहरति तस्य मूलं समीपं गच्छन्तु तस्य समीपंगत्वा प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यतामिति भावः । अव्वावडा व गच्छे इति अथानवस्थाप्यं प्रायश्चित्तमापनस्तत एवं कथयत सन्देशं यथा गच्छे अव्यापृता भवत, कंचित्कालं गच्छस्य वर्तमाननिकामवहन्तस्तिष्ठन्तु । अबिइया वा प्रविहरन्तु इति पाराञ्चितप्रायश्चित्तापत्तौ पुनरेवं संदिशति किंचित्कालमद्वितीयका एकाकिनः प्रविहरन्तु । तदेवं दर्पण सेविते प्रायश्चित्तमधुना कल्पे यतनया सेविते प्राहभा.[४४९७] बिइयस्स य कज्जस्स य तहियं चउवीसतिं निसामेत्ता।
नमोकारे आउत्ता भवंतु एवं भणिज्जसि ।। वृ. द्वितीयस्य कार्यस्य कल्पलक्षणस्य सम्बन्धिनीं चतुर्विंशति निशम्याकर्ण्य तत्रैवं संदिशति नमस्कारे भवन्त आयुक्ता भवन्तु । एवं भणेत् ब्रूयात्
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१३
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [ भा. ४४९८ ] भा.[४४९८] . एवं गंतूण तहिं जहोवएसेण देहि पच्छित्तं ।
___ आणाए एस भणितो ववहारो धीरपुरसेहिं ।। वृ. एवमुक्तप्रकारेणाचार्यवचनमुपगृह्य तत्र गत्वा यथोपदेशेन ददाति प्रायश्चित्तमेष आज्ञया व्यवहारी धीरपुरुषैर्भाणितः । भा.[४४९९] एसाणाववहारो जहोवएसं जहक्कम भणितो।
धारण ववहारो पुन सुण वच्छ जहस्कम वुच्छं। वृ. एष आज्ञाव्यवहारो यथोपदेशं यथाक्रमं भणितः कथितः । अत ऊर्ध्वं धारणाव्यवहारो वक्तव्यस्तं यथाक्रममहं वक्ष्ये इति शृणु ।। भा.[४५००] उद्धारणं विधारणा संधारण संपधारणा चेव।
नाऊण धीरपरिसा धारणववहारं तं बिंति ।। व. धारणायाश्चत्वार्यकार्थिकानि । तद्यथा-उद्धारणा, विधारणा, संधारणा, संप्रधारणा च। तया धारणया च्छेदश्रुतार्थावधारणलक्षणया यः सम्यक् ज्ञात्वा व्यवहारः प्रयुज्यते, तं धारणाव्यवहारं ब्रुवते, । सम्प्रति तेषामेव चतुर्णामेकाथिकानां शब्दव्युत्पत्तिमाहभा.[४५०१] पाबल्लेण उवेच्च व उद्धियपयधारणा उ उद्धारा।
विविहेहिं पगारेहिं धारेयव्वं वि धारेउ ।। भा.[४५०२] सं एगी भावस्सी दियकरणा तानि एक्कभावेन
धारेयत्थपयाणि उ तम्हा संधारणा होइ ।। भा.[४५०३] जम्हा संपहारेउं ववहारं पउंजती।
तम्हा कारणा तेन नायव्वा संपहारणा ।। वृ. उत्प्राबल्येन उपेत्य वा उद्धृतानामर्थपदानां धारणा उद्धारा विविधैः प्रकारैः विशिष्टं चार्थमुद्धतमर्थपदं यया धारणया स्मृत्या धारयति सा विधारा विधारणा। तथा समशब्दं एकाकी भावे धृतानुधारणा तान्यर्थपदानि आत्मना सह एकभावेन यस्माद्धारयति तस्माद्धारणा संधारणा भवतिः, तथा यस्मात् सन्धार्य सम्यक् प्रकर्पणावधार्य व्यवहारः प्रयुक्त तस्मात्कारणात्तेन शिष्येण सम्प्रधारणा भवति ज्ञातव्या । धारणाववहारे सो पउंजियव्वो। भा.[४५०४] ' धारणाववहारे सो पउंजियव्वो केरिसे पुरिसे ॥
भन्नति गुणसंपन्ने जारिसए तं सुणेहिति ।। वृ. एष धारणाव्यवहारः कीदृशे पुरुषे प्रयोक्तव्यः । सूरिराह भण्यते-यादृशे गुणसम्पन्ने प्रयोक्तव्यस्तं वक्ष्यमाणं शृणु तमेवाहभा.[४५०५] पयवण जसंसि पुरिसे अनुग्गह विसारए तवस्सिमि।
सुस्सुयबहुस्सुयंमि.य विवक्कपरियागसुद्धम्मि। वृ. प्रवचनं द्वादशाङ्गं श्रमणसंघो वा तस्य यस्य कीर्तिमिच्छति यः प्रवचनयशस्वी तस्मिन्, तथा यो दीयमानं प्रायश्चित्तं दीयमानव्यवहारं त्वानुग्रहं मन्यते सोनुग्राह विशारदोऽग्रहविशारदस्तास्मिन्, तपस्विनि तथा श्रुतं शोभनमाकर्णितं बहुश्रुतं येन स बहुश्रुतः किमुक्त भवति ? 22/33
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ यस्य बह्यपि श्रुतं न विस्मृतिपथमुपयाति स श्रुतबहुश्चुतः । अथवा बहुश्रुतोऽपि सन् यस्तस्योपदेशेन वर्तते स मार्गानुसारि श्रुतत्वात् सुश्रुत बहुश्रुतः तथा तस्मिन् तथा विशिष्टो विनयौचित्यान्वितो वाक् परिपाको विशुद्धिर्यश्च यस्मिन् पुरुषे प्रयोक्तव्यः । एतदेवाहभा. [४५०६] एएसु धीरपुरिसा पुरिसजाएसु किंचि खलिएसु ।
- रहिएवि धारयंता जहारिहं देंति पच्छित्तं ।। वृ. एतेष्वनन्तरोदिते गुणसम्पन्नेषु पुरुषजातेषु किचिन् मनाक् प्रमादवशान्मूलगुणविषये उत्तरगुणविषये वा स्खलितेषु रहितेऽपि असत्यप्यादिभे व्यवहारत्रये धीरपुरुषा अर्थपदानि कल्पप्रकल्पव्यवहारगतानि कानिचित् धारयित्वा यथार्ह ददति प्रायश्चित्तं ।
सम्प्रति रहिएवि धारइत्ता इतस्य व्याख्यानमाहभा.[४५०७] रहिए नाम असन्ने आइल्लम्मि ववहारतियगंमि ।
ताहेवि धारइत्ता वीमंसेऊण जं भणियं ।। वृ. रहिते नाम असति अविद्यमानके व्यवहारत्रिके सति ततोपि धारयित्वा यद्भणिते भवति ।किमुक्त भवति? विमृश्य पूर्वालोचनेन देशकालाद्यपेक्षया सम्यक् छेदश्रुतार्थं परिभाव्य किमित्याहभा.[४५०८] पुरिसस्स अइयारं वियारइत्ताण जस्स जं जोग्गं ।
तं देंति उ पच्छित्तं जेणं देंती उतं सुणए । ७. पुरुषस्यातीचारं द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च विचार्य यस्य यदह प्रायश्चित्तं तस्य तत् ददाति । आचार्यः प्राह-येन ददाति तत् श्रृणु । तदेवाहभा.[४५०९] जो धारितो सुत्तत्थो अनुओगविहीए धीरपुरिसेहि।
आलीणप्रलीणेहिं जयणाजुत्तेहिं दंतेहि। वृ. यो नाम धीरपुरुषैरालीनप्रलीनैर्यनायुक्तैश्चानुयोगविधौ व्याख्यानवेलातां श्रुतस्य धारितोऽविस्मृतीकृतस्तेन ददति साम्प्रत मालीनादि पदानां व्याख्यानमाहभा.[४५१०] अल्लीणो नाणादिसु पदे पदे लीआ उ होंति पलीणा।
कोहादी वा पलयं जेसि गया ते पलीणा उ॥ भा.[४५११] जयणाजुत्ता पयत्तवा दंतो जो उवरतो उ पावेहि।
__ अहवा दंतो इंदिय दमेण नोइंदिएणं च ।। वृ. ज्ञानदिषु आ समन्तात् लीना आलीनाः पदे पदे लीना भवन्ति प्रलीयनाऽथवा येषां क्रोधादयः प्रलयं गतास्ते प्रलीनाः । प्रकर्षेण लीना लयं विनाशं गताः क्रोधादयो येषामिति व्युत्पत्तेः । यतनायुक्तो नाम सूत्रानुसारतः प्रयत्नवान् दान्तो यः पापेभ्य उपरतोऽथवा दान्तो नाम इन्द्रियदमेन नोइन्द्रियदमेन चान्यतः । तदेवं च्छेदश्रुतार्थधरणवशतो धारणाव्यवहार उक्तः। भा.[४५१२] अहवा जेणनइया दिट्ठा सोही परस्स कीरंति ।
तारिसयं चेव पुणो उप्पन्नं कारणं तस्स ।। भा.[४५१३] सो तंमि चेव दव्वे खेत्ते काले य कारिणे पुरिसो।
__ तारिसयं अकरेंतो न हु सो आराहतो होइ ।।
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २५१, [ भा. ४५१४]
भा. [४५१४]
५१५
सो तंपि चेव दव्वे खेत्ते काले य कारणें पुरिसे । तारिस चिय भुया, कुव्वं आराहगो होइ ॥
वृ. अथवेति प्रकारान्तरे येनान्यदा परस्य शोधिः क्रियमाणा दृष्टा स तत् सर्वं स्मरति । यथा एवं भूतेषु द्रव्यादिष्वेवंभूते कारणे जाते एवंभूतं प्रायश्चित्तं दत्तमिति पुनरन्यदास्य पुरुषस्योपलक्षणमेतदन्यस्य वा तादृशमेव पुनः कारणं समुत्पन्नं ततो यदि तस्मिन्नेव तादृश एवेत्यर्थः । द्रव्ये क्षेत्रे काले चशब्दाद्भावे च तादृश एव कारणे तस्मिन्नेव तादृशे वा पुरुषे तादृशः कुर्वन् रागेण वा दोषेण वा अन्यथा प्रायश्चित्तं ददानो वर्तते। तदा स न हु नैवं आराधको भवति । अथ स तस्मिन्नैव द्रव्ये क्षेत्रै काले भावे च कारणे पुरुषे च तादृशं करोति, स तदा आराधको भवति, धारणा व्यवहारस्यैव पुनरन्यथा प्रकारमाह
भा. [४५१५]
वेयावच्चकरो वा सीसो वा देसहिंडगो वावि ।
भा. [४५१६]
दुम्मेहत्ता न तरइ आराहेउ बहुं जो उ ।। तस्स उ उद्धरिऊण अत्थपयाइं देंति आयरियो | जेहिं उ करेइ कज्जं आहारेन्तो उ सो देस ॥
वृ. यथाचार्याणां वैयावृत्यकारो यो वा संमतः शिष्यो यस्तु वा देशहिण्डको देशदर्शनं कृर्वतः सहाय आसीत् । स समस्तच्छेदश्रुतार्थं दुर्मेधस्त्वान्नावधारयितु शक्नोति, ततस्तस्योध्धृत्यानुगृहात् कानिचिदर्थपदान्याचार्या ददति यैः सं च्छेदश्रुतस्य देशमवधारयन् कार्यं करोति, एष धारणाव्यवहारः । उपसंहारमाह
भा. [४५१७]
धारणाववहारो सो जहक्कमं वन्नितो समासेन । जीणं ववहारं सुण वच्छ जहक्कमं वुच्छं ॥
वृ. एष धारणाव्यवहारो यथाक्रमं समासेन वर्णितः साम्प्रतं जीतेन व्यवहारं यथाक्रमं वक्ष्ये, तं वत्स वक्ष्यमाणं शृणु। तथा चाह
भा. [४५१८]
वत्तनुवत्तपवत्तो बहुसो अनुवत्तिउ महाजनेनं । एसो यजीयकप्पो पंचमओ होइ ववहारो ॥
वृ. यो व्यवहारो वृत्त एकवारं प्रवृत्तो भूयः प्रवृत्तो वारद्वयं प्रवृत्त इति भावः तथा बहुशो ऽनेकवारं प्रवृत्तः महाजनेन चानुर्तिते एष पञ्चमको जीतकल्पो व्यवहारो भवति ।
वृत्तादिपदानां व्याख्यानमाह
भा. [४५१९]
वत्तोनामं एक्कसि अनुवत्तो जो पुणो बितिय वारं, तइयवारं पवत्तो परिग्गहितो महाजणेण ॥
वृ. एक्कसिमेकवारं यः प्रवृत्तः स प्रवृत्तो नाम, यः पुनर्द्वितीयवारं प्रवृत्तः सोऽनुवृत्तः तृतीयवारं वृत्तः प्रवृत्तोऽनुवृत्तः प्रवृत्तोऽनुवर्तितो स परिगृहीतो महाजनेनात्र परस्य प्रश्नमाहचोदेती वोच्छिन्नो सिद्धपहे तइयगम्मि पुरिसजुगे ।
भा. [४५२०]
वोच्छित्रे तिविहे संजमंमि जीएण ववहारो ॥
वृ. परश्चोदयति कि तृतीये पुरुषयुगे जम्बूस्वामिनाम्नि सिद्धिपथे व्यवच्छिन्ने च त्रिविधे संयमे परिहारविशुद्धप्रभृतिके जीतेन व्यवहारः । अत्र केचिदुत्तरमाहु
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ भा.[४५२१] संघयणं संटाणं च पढम जो य पुव्व उवओगो।
ववहारे चउकंपि य चोद्दसपुव्वंमि वोच्छिन्न ।। वृ.प्रथमसंहननं वज्रर्षभनाराचं । प्रथमसंस्थानं समचतुरस्त्र यश्चान्तर्मुहूर्तेन चतुर्दशानामपि पूर्वाणामुपयोगोऽनुप्रेक्षणं यच्चादिमं आगमश्रुताज्ञाधारणालक्षणं व्यवहारे चतुष्कमेतत्सर्वं चतुर्दशपूर्विणी चतुर्दशपूर्वधरे व्यवच्छिन्न । एतन्निराकुर्वन् भाष्यकृदाहभा.[४५२२] अहायरितो एवं ववहहारचउक्कं जे उ वोच्छिन्नं।
चउद्दसपव्वधरम्मी घोसंती तेसिमनुग्घाया। वृ. एवं परेगोत्तरे कृते आचार्यः प्राह-ये एवं प्रागुक्तप्रकारेण व्यवहारचतुष्कं चतुर्दशपूर्वधरे व्यवच्छिन्नं धोषयति तेषां प्रायश्चित्तं चत्वारो मासा अनुद्धाता गुरुका मिथ्यावादित्वात्, मिथ्यावादित्वमेव प्रविकटयिषुरिदमाहभा.[४५२३] जे भावा जहियं पुण चोद्दसपुव्वंमि जंबुनामे य।
वोच्छिन्ना ते इणमो सुणसु समासेन सीसंतो।। वृ.ये भावा यस्मिन् चतुर्दशपूर्विणि ये जम्बूनाम्नि व्यवच्छिन्नास्तान् समासेन शिष्यमाणानिमान शणुत। तानेवाहभा.[४५२४] मनपरमोहिपुलाए आहारग खवग उवसम्मे कप्पे।
संजमतियकेवलि सिज्झणा य जंबुम्मि वोच्छिन्ना ।। वृ.मनःपयायज्ञानिनः परमावधयः पुलाको लब्धिपुलाक: आहारकः आहारशरीरलब्धिमान् क्षपकः क्षपक श्रेणिरुपशमे उपशमश्रेणिः कल्पो जिनकल्प: संयमत्रिकपरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसम्परायः यथाख्यातलक्षणं केवलिनः सिधना चैते भावा जम्बूस्वामिनि व्यवच्छिन्नाः इह केवलिग्रहणेन सिज्झणा ग्रहणेन वा गतेन यत् उभयोपादानं ततः यः केवली स नियमात् सिध्यति । यश्च सिध्यति स नियमात्केवली सन्निति ख्यापनार्थम्। भा.[४५२५] संघयण संट्ठाणं च पढमगं जो य पुव्वउवउगो।
एते तिन्नि वि अत्था चोद्दसपुव्विम्मि वोच्छिन्नाः ।। वृ.प्रथमं सहननं संस्थानं यश्चान्तोमौहूर्तिकः समस्तपूर्वविषयउपयोगः एते त्रयोऽप्यर्था न जम्बूस्वामिनि तृतीयपुरुषयुगे व्यवच्छिन्नाः किन्तु चतुर्दशपूविणि भद्रबाहौ, व्यवहारचतुष्कं पुनः पश्चादप्यनुवृत्तं यत आहभा. [४५२६] केवलमनपज्जवनाणिणो य तत्तो य ओहिनाणजिना।
चोद्दसदसनवपुव्वी आगमववहारिणो धीरा ॥ भा.[४५२७] सुत्तेण ववहरते कप्पववहारं धारिणो धीरा।
__ अत्थधरववहारते आणाए धारणा ए य॥
ववहारचउक्कस्स, चोद्दसपुव्विम्मि छेदो जं।
भणियं तं ते भिन्ना, जम्हा सुत्तं अत्थो य धरए य ।। वृ. केवलिनो मनः पर्यायज्ञानिनोऽवधिज्ञानजिनाश्चतुर्दशपूर्विणो दशपूर्विणो नवपूर्विणश्च एते षट्घीरा आगमव्यवहारिणः ये पुनः कल्पव्यवहारिणो धीरास्ते सूत्रेण कल्पव्यवहारगतेन
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१७
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४५२८] व्यवहरन्ति । ये पनच्छेदश्रुतस्यार्थधरास्ते आज्ञया धारणया च व्यवहरन्ति । छेदश्रुतस्य च सूत्रमर्थश्चाश्चाद्यापि धरते विद्यते दशपूर्वधरा अपि चागमव्यवहारिणस्ततो व्यवहारचतुष्कस्य चतुर्दशपूर्विणि व्यवच्छेद इति यद्भणितं तान्मिथ्या। अन्यच्चभा.[४५२९] तित्थोगालीएत्थं, वत्तव्वा होइ आनुपुव्वीए;
जे तस्स उ अंगस्स, वुच्छेदा जहिं विनिदिट्ठो॥ वृ. तेषां मिथ्यावादित्वप्रकटनाय यो यस्यां यो यस्यान्यस्य वा यत्र व्यवच्छेदो निर्दिष्टः सा तीर्थोगालिरत्रानुपूर्व्या कमेण वक्तव्या, येन विशेषस्तेषां प्रत्यय उपजायते।
अथ कोऽसौ जीतव्यवहारं प्रयुञ्जीतेत्यत आहभा.[४५३०] जो आगमेन सुत्ते य सुन्नतो आणधारणाए य।
सो ववहारं जीएण कुणइ वत्तानुवत्तेण ।। वृ. य आगमेन सूत्रेण च तथा आज्ञया धारणया च शून्यो रहितः स जीतेन वृत्तानुवृत्तेन, अस्य व्याख्यानं प्राग्वव्यवहारं करोति । वृत्तानुवृत्तत्वमेव भावयतिभा.[४५३१] अमुगो अमुगत्थ कउ जह अमुयस्स अमुएण ववहारो।
अमुगस्सवि य तह कतो अमुगो अमुगेन ववहारो।। भा.[४५३२] तं चेवणुमज्जंतो ववहारविहिं पउंजति जहुत्तं । ।
जीएण एस भणितो ववहारो धीरपुरिस्सेहिं॥ वृ. अमुको व्यवहारोऽमुके कारणे समुत्पन्ने अमुकस्य पुरुषस्यामुकेनाचर्येण यथा कृत एतेन वृत्तव्यं भावितं, तथैव वामुकस्य यादृशे एव कारणेनामुकेनाचार्येणामुको व्यवहारः कृतः एतेनानुवृत्तत्वमुपदर्शितं तमेव वृत्तानुवृत्तं जीतमनुमज्जन् आश्रयन् यथोक्तं व्यवहारविधिं यत् प्रयुक्त एष जीतेन व्यवहारो धीरपुरुषैर्भणितः । भा.[४५३३] धीरपुरिसपन्नत्तो पंचमगो आगमो वि उ पसत्थो।
पियधम्मवज्जभीरू पुरिसज्जायाणुचिन्नो य॥ वृ. एष पञ्चमको जीतव्यवहारो धीरपुरुषप्रज्ञप्तस्तीर्थकरगणधरैः प्ररूपितः आगमपञ्चविधः व्यवहारसूत्रात्मकतया श्रुतज्ञानविदश्चतुर्दशपूर्विणस्तैः कालं प्रतीत्य प्रशस्तः प्रशंसितस्तथापि प्रियधर्मभिरवद्यभीरुभिः पुरुषजातैरनुचीर्णस्तस्मात्सत्यतया प्रत्येतव्यो अर्थतः सूत्रतश्चयथाक्रम तीर्थंकरगणधरैरभिहितत्वात् । तथाहि-पञ्चविहे ववहारे पण्णत्ते इत्यस्य सूत्रस्यर्थः । तीर्थकरैर्भाषितो गणधरैश्च श्रद्धाय सूत्रीकृतोऽत एवोतमैः पुरुषजातै आचीर्णस्ततः कथमत्र न प्रत्यय इति । अधुना जीतव्यवहारे निदर्शमाहभा.[४५३४] सो जह कालादीनं, अप्पडिकंतस्स निव्विगईयं तु ।
मुहनंतफिडियपाणग असंवरणे एवमादीसु॥ वृ.स जीतव्यवहारो यथेत्युदाहरणमात्रोपदर्शनकालादिभ्य आदिशद्वात् स्वाध्यायादिपरिग्रहो अप्रतिकान्तस्तस्य ते मुखानन्तिके मुखे पोतिकायां स्फिटितायां मुखपोतिकामन्तरेणेत्यर्थः । तथा पानकस्यासंवरणे पानाहारप्रत्याख्यानाकरणे निर्विकृतिकं प्रायश्चित्तम्। भा.[४५३५] एगिदियानंतवज्जे घट्टण तावण गाढगाढे य;
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५१ निव्वितिगमादीयं जा आयामं तू उदावणे॥ वृ. एकेन्द्रियम्यानन्तकायिकवर्जस्य पृथिव्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतीनामित्यर्थः घट्टने अनागाढे तापने आगाढे च निर्विकृतिकादिकं यावदायामाम्लमप्रद्रावणे जीवितात् व्यपरोपणे इयमत्र भावना-पृथिवीकायिकाप्कायिकतेजस्कायकवायुकायिकप्रत्येकवनस्पतीनां घट्टने निर्विकृतिकमनागाढे परितापने पूर्वार्धमागाढपरितापने एकाशनमपद्रावणे आयामाम्लमिति। भा.[४५३६] विगलिंदियघट्टण तावणा गाढगाढे तहेव उद्दवणा।
पुरिमड्ढाइ कमेण नायव्वं जाव खमणं तु॥ भा. [४५३७] पंचेंदिय घट्टण तावणा य गाढगाढे तहेव उद्दवणे।
एक्कासण जायामं खमणं तह पंचकल्लाणं ।। वृ. विकलेन्द्रियाणां द्वीन्द्रियप्रभृतीनां घटने तापने अनागाढे आगाढे च तथा अपद्रावणे पूर्वार्धादिक्रमेण ज्ञातव्यं यावत्क्षपणं किमुक्तं भवति। घट्टने पूर्वार्धमनागाढपरितापने एकाशनं गाढपरितापने आयामाम्लमपद्रावणे क्षपणमिति, तथा पंचेंद्रियाणाकघट्टने एकाशनमनागाढपरितापने आयामाम्लमागाढपरितापने अभक्तार्थमपद्रावणे पञ्चकल्याणं निर्विकृतिकपूर्वार्धएकाशनकायामाम्लक्षपणरूपम्। भा.[४५३८] एमाईउ एसो नायव्वो होइ जीयववहारो।
आयरियपरंपरएण आवतो जाव जस्स भवे ॥ व.एवमादिक एष जीतव्यवहारो भवति ज्ञातव्यः यो वा यस्य आचार्यपरम्परकेणागतः से तस्य जीतव्यवहारो ज्ञातव्यः भा.[४५३९] बहुसो बहुस्सुए हि जा वत्तो न य निवारितो होइ।
वत्तणुवत्तपमाणं जीएण कयं भवति एयं ॥ वृ. यो व्यवहारोबहुश्रुतै र्बहुशो अनेकवारं वृत्तः प्रवर्तितो न चान्यैर्बहुभिः श्रुतैर्भवति विद्यते निवारितः । एतेन वृत्तानवृत्तं जीतेन प्रमाणं कृतं भवति । स जीतव्यवहारः प्रमाणीकृत इति। भा.[४५४०] जं जीतं सावज्जं न तेन जीएन होइ ववहारो।
___ जं जीयमसावजं तेन उ जीएन ववहारो॥ वृ. यत् जीतं सावधं न तेन जीतेन भवति व्यवहारः, यत् जीतमसावद्यं तेन जीतेन व्यवहारः। अथ किं सावद्यजीतमित्यत आहभा.[४५४१] छारहम्मिहम्ममालापोट्टेण य रिंगणिं तु सावज्जं ।
दसविह पायच्छित्तं होइ असावज्जं जीयं तु॥ वृ. यत् प्रवचने लोके चापराधविशुद्धये समाचारितं क्षारावगण्डनं हडौ गुप्तिगृहप्रवेशनं खरमाशोपणं पोहेण उदरेण रंगणं तु शब्दत्वात् स्वरारूढं कृत्वा ग्रामे सर्वतः पर्यटनमित्येवमादि सावद्यं जीतं, यत्तु दशविद्यमालोचनादिकं प्रायश्चित्तं तदसावा जीतं अपवादतः कदाचित्सावयमपि जीतं दद्यात् । तथा चाहभा.[४५४२] उसन्नबहूदोसे निद्धंधसे पवयणे य निरवेक्खो।
एयारिसंमि पुरिसे दिज्जइ सावज्जं जीयंपि ॥
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५१, [भा. ४५४२]
५१९ वृ. उत्सन्नेन प्रायेण बदुदोषे निद्धंधसे सर्वथा निर्दये तथा प्रवचने पवचनविषये निरपेक्षे एतादशे पुरुषेऽनवस्थाप्रसङ्गनिवारणाय सा वद्यमपि जीते दीयते । भा. [४५४३] संविग्गे पियधम्मे अप्पमत्ते य वज्जभीरुम्मि।
कम्हिइयमाइ खलिए देयमसावज्जं जीयं तु ॥ वृ.संविग्ने प्रियर्मिणी अप्रमत्तेऽवद्यभीरौ । कस्मिंश्चित्प्रमादशवशत: स्खलिते देयमसावद्यं जीतंभा. [४५४४] जंजीयमसोहिकरं न तेन जीएन होइ ववहारो।
जं जीयं सोहिकरं तेन उ जीएन ववहारो ।। वृ. यत् जीतमशोधिकरं न तेन जीतेन भवति व्यवहारः कर्तव्यः, यत्पुनः जीतं शोधिकरं तेन जीतेन व्यवहारो विधयेः, शोधिकराशोधिकरजीतप्रतिपादनारर्थथमाहभा. [४५४५] जंजीयमसोहिकरं पासत्थपमत्तसंजयाईण्णं ।
जइवि महाजनाइन्नं न तेन जीएण ववहारो ।। भा.[४५४६] जं जीयं सोहिकरं संवेगपरायणेन दत्तेण ।
एगेन वि आइन्नं तेन उ जीएन ववहारो॥ वृ. यत् जीतं पार्श्वस्थप्रमत्तसंयताचीर्णमतएवाशोधिकरं तत् यद्यपि महाजनाचीर्थं तथापि न जीतेन व्यवहारः कर्तव्यः । तस्याशोधिकरत्वात् यत्पुनर्जीतं संवेगपरायणेन दान्तेन एकेनाप्याचीर्णं तत् शोधिकरं कर्तव्यम् । भा. [४५४७] एवं जहोवदिट्ठस्स धीरविउद्देसियपसत्थस्स।
नीसंदो ववहारस्स कोवि कहिओ समासेण ।। वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण पञ्चविधस्य धीररैस्तीर्थकरणधरैर्यथा यथा क्रमतः सूत्रतश्च दर्शितो विदश्चतुर्दशपूर्वधरास्तैः प्रशस्त: प्रशंसितस्तस्य निष्पन्दः कोऽपि कथितः समासेन विस्तरेणाभिधातुमशक्तत्वात्। तथा चाहभा.[४५४८] को वित्थरेण वोत्थूण समत्थो निरवसेसिए अत्थे ।
ववहारे जस्स मुहे हवेज्ज जीहासयसहस्सं । भा.[४५४९] किं पुण गुणोवएसो ववहारस्स उचिउ पसत्थस्स।
एसो भे परिकहिओ दुवालसंगस्स नवनीयं ॥ वृ.यस्य मुखे जिह्वा शतसहस्त्र जिह्वालक्षं भवेत्। सोऽपि को नाम व्यवहारे व्यवहारसूत्रस्य निरवशेषितान् वक्तुं समर्थो नैव कश्चित् किन्त्वेष व्यवहारस्य व्यवहारसूत्रस्य उचितः प्रशस्तस्य चतुर्दशपूर्वधरभद्रबाहुस्वामिना दत्तस्य गुणोपदेशो गुणोत्पादननिमित्तमुपदेशे भे भवतां कथितः किं विशिष्ट इत्याह-द्वादशाङ्गस्य नवनीतमित्यर्थः॥
मू. ( २५२)चत्तारिपुरिसज्जाया पन्नत्ता। तं जहा-अट्ठकरे नाम एगे नो मानकरे, मानकरे नामं एगे नो अट्ठकरे, २ । एगे अट्ठकरे वि मानकरे वि३ एगे नो अट्टकरे नो मानकरे ४, ।
वृ.एतत्प्रभृतीनां च पुरुषजातसूत्राणामयं सम्बन्धः॥ भा. [४५५०] ववहारकोविदप्पा तदढे नो पमायए जोगे।
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५२ मा य हु तहुज्जमत्ते कुणमाणं एस संबंधो॥ वृ. पञ्चविधव्यवहारकोविदात्मा तदर्थे व्यवहार्थे योये न मनोवाकायान् प्रमादयति नव्यवहारविषये प्रमादमाचरतीति भावः । मा च हु निश्चितं तस्मिन् व्यवहारे उद्यच्छति उद्यम कुर्वति मानमहंकारं कार्षीदति ज्ञापयत्येवमादीनि सूत्राणि । एष पुरुषजातसूत्राणां सम्बन्धः । . भा.[४५५१] पुव्वुत्ता व पुरिसजाया अत्थतो न वि गंथउ।
तेसिं परूवणत्थं तदिदं सुत्तमागयं ।। वृ.वा शब्दः प्रकारान्तरद्योतने अथवा अनेन व्यवहारेण सूत्रेण अर्थतः पुरुषजाता उक्ताः सूचिता न वै ग्रन्थत उक्ता तेषां प्ररूपणार्थं तादिदं सूत्रं पुरुषजातसूत्रमागतम्। अस्याक्षरगमनिका तु प्रतीता। विस्तरार्थं भाष्यकृदाहभा.[४५५२] पुरिसज्जाया चउरो वि भासियव्वा उ आनुपुव्वीए।
अत्थकरे मानकरे उभयकरे नोभयकरे य॥ वृ. अधिकृतभङ्गसूचिताश्चत्वारः पुरुषा इमे आनुपूर्व्या परिपाट्य विभाषितव्यास्तद्यथाप्रथमभङ्गेऽर्थकरो, द्वितीयभङ्गे मानकरः, तृतीय उभयकरश्चतुर्थे नोभयकर: चतुष्टयं । भा.[४५५३] पडमतइया एत्थं तु सफला निष्फला दुवे इयरे।
दिटुंतो सगतेना सेवता अनेरायाणं॥ वृ. अत्र एषु चतुर्पु पुरुषेषु मध्ये प्रथमतृतीयौ सफलावितरौ द्वितीयचतुर्थौ निष्फलावेषु चतुर्ध्वपि दृष्टान्तोऽन्यराजानां सेवमाना: शकस्तेनास्तमेव दृष्टान्तमभिधित्सुराहभा.[४५५४] उज्जेनी सगरायं नीयागव्वा न सुट्ट सेवेति ।
वित्तियदानं चोज्जं निवेसया अननिवे सेवा। भा.[४५५५] धावयपुरतो तह मग्गतो य सेवइ य आसनं नीयं ।
भूमियंपि य निसीयइ । इंगियकारी उ पढमो । भा.[४५५६] चिक्खल्ले अत्रया पुरतो उगतो से एगो नवरि सव्वतो।
तुट्टेण तहा रन्ना विती उ सुपुक्खला दिन्ना॥ वृ. यदा कालिकाचार्येण शका आनीतास्तदा उज्जयिन्यां नगर्यां शको राजा जातः । तस्य निजकात्मीया एकेऽस्माकं जात्या सदृश इति गर्वात्तं राजानं न सुष्ठ सेवन्ते। ततो राजा तेषां वृत्ति नादात्। अवृत्तिकाश्चते चौर्यं कर्तुं प्रवृत्ताः। ततो राज्ञा बहुभिर्जनैर्विज्ञप्तेन निर्विषयाः कृताः ततस्तै र्देशान्तरंगत्वा अन्यस्य नृपस्य सेवा कर्तुमारब्धा। तत्रैक: पुरुषो राज्ञो गच्छतो आगच्छतश्च पुरतो धावति तथा मार्ग तशश्च कदाचित्त धावति राज्ञः चोर्ध्वस्थितस्योपविष्टस्य वा पुरतः स्थितः सेवते यद्यपि चोपविष्टः सन (ते) राजानुजानाति । तथापि स नीचमासनमाश्रयते । कदाचिच्च राज्ञः पुरतो भूमावपि निषीदति राज्ञश्चैङ्गित ज्ञात्वाऽनाज्ञप्तोपि विवक्षितप्रयोजनकारी अन्यदा च राजा पानीयस्य कर्दमस्य मध्येन धावितः शेषश्च भूयान् लोको निःकर्दमप्रदेशेन गन्तुं प्रवृत्तः स पुनः शकपुरुषोऽश्वस्वाग्रतः पानीयेन कर्दमेन च सेव्यमान एकः सेतस्य पुरतो धावति ततस्तस्य राज्ञा तृष्टेन सुपुष्फला अतिप्रभूता वृत्तिर्दत्ता। भा.[४५५७] बितिओ न करे अटुं मानं च करेइ जाइकुलमानी।
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः - १०, मूलं - २५२, [ भा. ४५५७ ]
न निवसति भूमीए न य धावति तस्य पुरतो उ॥
वृ. द्वितीयः पुरुषोऽहमपि राजवंशिक इति गर्वात् न कमप्यर्थं राज्ञः प्रयोजनं करोति । जातिकृलमानी सन्मानं च भूयांसमात्मानि करोति न च भूमौ निवसति, न च तस्य राज्ञाः पुरतो धावति । तृतीयमाह
भा. [४५५८ ]
५२१
सेवति नितोविदिन्नेवि आसनेपेसितो कुणइ अट्ठ । बिइओ भयकरो तइउ जुज्जइ य रणे समाभट्ठो ॥
वृ. तृतीय पुरुषो राजानं प्रथमपुरुषवत् सेवते नवरमश्वस्य पुरतो न धावति किन्तु पृष्टस्तथा ऊर्ध्वस्थितः सेवते, वितीर्णे आसने स्थितोऽप्युषविष्टोऽपि आसने सेवते, न भूमौ निषीदति । तथा प्रेषित: सन् अर्थं करोति नाप्रेषितो मानवशादिति । एवमेष उभयकरः, रणे न राजपुत्र इति समाभाषितो युध्यते । भा. [४५५९]
उभयनिसेहो चऊत्थो वेइय चउत्थेहिं तत्थ न उलद्धा । विती इयरेहिं लद्धा दिवं तस्सुवणतो उ।
वृ. चतुर्थे पुरुषे उभयस्य अर्थस्य मानस्य च निषेधः । तत्र द्वितीयचतुर्थाभ्यानं वृत्तिर्लब्धा दृष्टान्तस्य एव वक्ष्यमाण उपनयस्तमेवाह
भा.[४५६०]
मेवायरिस्सवि कोइ अट्टं करेइ न व मानं । अट्ठो उ उच्चमाणो वेयावच्चं दसविहं तु ॥ अहवा अब्भुट्ठाणं आसनकित्तिमत्तए य संथारो । उववायबहुविहा इच्चादि एवंति अट्ठा उ ॥
भा. [४५६१]
वृ. एवमेव शकपुरुषदृष्टान्तगतेन प्रमाणेन कोऽप्याचार्यस्यार्थं करोति । न च मानं अर्थो वक्ष्यमाणसूत्रेणोच्यमानः कः पुनः स इत्याह-दशविधं वैयावृत्त्यमथवा समागच्छतो अभ्युत्थानमासनदानं कृतिकर्मवि श्रामणा यथा क्षेलमुच्चारमात्रकस्य प्र श्रवणमात्रकस्य श्लेष्ममात्रकस्य चोपनयः संस्तारकस्य करणमुपपाताश्च समीपभवनलक्षणा बहुविधास्तत्प्रयोजनभेदतोऽनेकप्रकारा इत्यादयो अर्था भवन्ति
भा. [४५६२]
बितितो मानकरो ऊ को पुन मानो हवेज्ज तस्स इमो ।
अब्भुत्थाणब्भत्थण होइ पसंसा य एमादी ॥
वृ.द्वितीयो भवति मानकरः कः पुनस्तस्य मान उच्यतेऽयं वक्ष्यमाणस्तमेवाह-अब्भुट्ठाण - मित्यादि । आगच्छतोऽभ्युत्थानं न कृतं यदि वा न मेऽभ्यर्थना, न वा कृता मम प्रशंसा इत्यादि । भा. [४५६३] तइओ भय नोभयतो चउत्थ दोपि निष्फलगा ।
सुत्तत्थो भयनिज्जरलाभो दोण्हं भवे तत्थ ॥
वृ. तृतीय उभयकरोऽर्थकरो मानकरश्चतुर्थो नोभयकरस्तत्र नो द्वितीयचतुर्थोभयनिर्जरा अलाभात् । तथाहि-न तयोराचार्याः सूत्रमर्थमुभयं वा प्रयच्छन्ति नापि ते निर्जरां प्राप्नुतः । द्वयोः प्रथमतृतीययोः सूत्रार्थोभयनिर्जरालाभोऽर्थकारितया सर्वस्यापि संभवात् । तस्मात् प्रथमतृतीयाभ्यामिव वर्तितव्यं न द्वितीयचतुर्थाभ्यमिव
मू. ( २५३ ) चत्तारि पुरिसज्जाया पन्नता तं जहा- गणदुकरे नामं एगे नो मानकरे १ मान
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५३ करे नामं एगे नोगणट्ठकरे २ एगे गणट्ठकरे विमानकरे वि३ एगे नो गणट्टकरे नो मानकरे४ ।
वृ.अस्याक्षरगमनिका सुप्रतीता। प्रपञ्चो भाष्यकृदाह।। भा.[४५६४] एमेव होंति भंगा चत्तारि गणट्ठकारिणो जइणो।
रनो सारूविय देवचितगा तत्थ आहरणं ॥ वृ. एमेवानन्तरसूत्रोक्तप्रकारेण गणार्थकारिणोऽपि यतेश्चत्वारो भङ्गा भवन्ति। ते च सूत्रतः स्पष्टा एव। तेषु च चतुर्वपि पुरुषजातेषु ये सारूपिका यते: समानरूपधारिणो मुण्डितशिरस्का भिक्षाटनशीला इत्यादि प्रागुक्तस्वरूपा देवचिन्तका नाम ये शुभाशुभं राज्ञः कथयन्ति ते आहरणं दृष्टान्तस्तमेव भावयतिभा.[४५६५] पुट्ठापुट्ठो पढमो उ साहइं न उ करेइ मानं तु।
बितिउ मानकरेइं पुट्ठो विना साहई किंचि ।। भा.[४५६६] तइओ पुट्ठो साहइ नो पुट्ट चउत्थमेव सेवइ उ।
दो सफला दो अफला एवं गच्छे वि नायव्वा ।। वृ. प्रथमो राज्ञा पृष्टोऽपृष्टो वा यत्र शुभाशुभं वा साधयति, न मानं करोति, द्वितीयो मानं करोति, न च मानादेव पृष्टोऽपि किंचित् कथयति। तृतीयः पृष्टः नापृष्टश्चतुर्थ: सेवते एव राजानं नेति। अत्र द्वौ प्रथमतृतीयो सफलौ द्वौ च द्वितीयचतुर्थावफलौ एवममुना दृष्टान्तगतेन प्रकारेण गच्छेऽपि द्वौ प्रथमतृतीयौ सफलौ द्वौ च द्वितीयचतुर्थावफलौ च ज्ञातव्यौ । तेषां चतुर्णामपि स्वरूपमाहभा.[४५६७] आहार उवहि सयनाइ एहिं गच्छस्सुपग्गहं कुणति।
बिइओ मानं उभयं च तइओ नोभय चउत्थो। वृ. प्रथम आहारोपधिशयनादिभिर्गच्छस्योपग्रहं करोति न च मानं, द्वितीयो मानः तृतीय उभयं गच्छस्योपग्रहमानं च, चतुर्था नोभयं गच्छस्योपग्रहं नापि मानमिति।
मू. ( २५४)चत्तारिपुरिसज्जाया पन्नत्तातं जहा-गणसंगहकरे नामंएगे नो मानकरे। एगे मानकरे नो गणसंगहकरे। एगे गणसंगहकरे विमानकरे वि। एगे नो गणसंहकरे नो मानकरे।।
वृ. अत्र सम्बन्धमाहभा.[४५६८] सो पुन गणस्स अट्ठो संगहो तत्थ संगहो।
दुविहो दव्वे भावे नियगा उदोन्नि आहारनाणादी। वृ. अनन्तरसूत्रे गणार्थकर उक्तः स पुनर्गणस्यार्थं वा संग्रहस्ततसंग्रहकरप्रतिपादनार्थमिदं सूत्रं । तत्र सङ्घहो द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च। तत्र द्रव्ये भावे च द्वौ त्रिको द्रष्टव्यौ तद्यथा-आहारादिकं द्रव्ये ज्ञानादित्रिकं भावे तदेवं संग्रहं व्याख्याय संग्रहकरत्वयोजनामाहभा.[४५६९] आहारोवहिसेज्जाइएहिं दव्वंमि संगहं कुणइ।
सीस परिच्छे वाए भावे न तरंति जाहे गुरू ॥ वृ. द्रव्यतः संग्रहं करोति आहारोपधिशय्यादिभिरत्रादिशब्द आहारादीनां स्वगतानेकभेदसूचकः । भावे न यदा गुरवः शक्नुवन्ति तथा शिष्यान् प्रतीच्छिकान् वा वाचयति। एष प्रथमः पुरुषः। द्वितीयो मानं करोतिन तुद्रव्यतो भावतो वा गणस्य संग्रह, तृतीय उभयं, चतुर्थो नोभयमिति।।
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५५, [ भा. ४५६९]
५२३ मू. ( २५५) चत्तारि पुरिसज्जाया पन्नत्ता तं जहा-गणसोहकरे नाम एगे नो मानकरे एगे मानकरे नो गणसोहकरे, एगे गणसोहकरे विमानकरेवि, एगे नो गणसोहकरे नो मानकरे। भा.[४५७०] एवं गणसोहंमि वि चउरो पुरिसा हवंति नायव्वा।
सो भावेत्ति गणं खल इमेहिं ते कारणेहिं तु॥ वृ. एवमुक्तेन प्रकारेण शोभायामपि कर्तव्यायां चत्वारः पुरुषा भवन्ति ज्ञातव्याः । तच्च सूत्रपाठसिद्धा एव। गणशोभाकरो नाम यो गणं शोभयति ते च गणं शोभापयन्ति शोभा खलु एभिर्वक्ष्यमानैः कारणैः प्रयोननैर्वादादिभिस्तानेव वाद्यादीन् दर्शयतिभा.[४५७१] गणसोभी खलु वादी उद्देसे सो उ पढमए भणितो।
धम्मकहि निमित्ती वा विज्जातिसएण वा जुत्तो।। व.गणं वादप्रदानत: शोभीयतीत्येवं शीलो: गणशोभी खल वादी। स च वादेन यथा गणं शोभयति तथा प्रथमे उद्देशके भणितः न केवलं वादी गणशोभी किन्तु धर्मकथी। तथाहिधर्मकथायां यथोक्तं स्वरूपमाक्षेपतः कथयतो जनयपि गणस्य महतीं शोभा तथा निमित्ती अतीतादिनिमित्त कथयतो विद्यातिशयेन वा युक्तो गुणशोभी महतोऽपि सङ्घप्रयोजनस्य विद्याप्रभावतः साधनात्।।
मू.( २५६)चत्तारिपुरिसज्जाया पन्नत्ता। तं जहा-गणसोही करे नामंएगे नो मानकरे एगे मानकरे, नो गणसोहीकरे। एगे गणसोहिकरेवि मानकरेवि, एगे नो गणसोहि नो मानकरे। भा.[४५७२] एयं गणसोहीकरा चउरो पुरिसा हवंति विन्नेया।
किह पुण गणस्स सोहिं करेज्ज सो कारणेमेहिं ।। वृ.एवमुक्तेन प्रकारेण गणशोधिकाराश्चत्वारः पुरुषा भवन्ति विज्ञेयाः । कथं पुनः स प्रथमस्तृतीयो वा गणस्य शोधिं कुर्यात्। सूरिराह-एभिर्वक्ष्यमानैः कारणैरोजस्वित्वादिभिस्तान्येवाहभा.[४५७३] एगदव्वेगघरएगालोअणाए सका उ।
उयस्सि सम्मओ संथुओ य तं दुप्पवेसंच। वृ. एकस्मिन् गृहेऽनेकैः संघाटकैः एकं द्रव्यं लब्धं । तद्यथा एकेन संघाटकेन एकस्मिन् गृहे पूपलिका लब्धा । अन्येनापि संघाटकेन तस्मिन्नेव गृहे तादृश्य एव पूपलिका लब्धाः । एवं तृतीयेन चतुर्थेन पञ्चमेन वा लब्धाः। तैः सन्निवृत्तैर्गुरुसमीपमागत्यालोचितं दर्शिताश्च पूपूलिकास्ततो जाता सर्वेषां शङ्का जाता उद्गमाऽशुद्धा भवेयुः एवं शङ्किते गत्वा तद्गृहं द्रष्टव्यम्। किं युष्माकं गृहेऽद्य संखडिभत्तलाभनकं समागतमथवा प्राघूर्णकाः समागता यदि वा साधूनामर्थाय कृतः क्रीता वा । तेऽन्न च गृहे भिक्षावेलायां न कोऽपि प्रवेशं लभते । तत्र साधुरेक ओजस्वी गृहमानुषाणां संस्तुतः। संस्तुततया च तस्मिन् गृहे संमतो अनिवारितप्रसरस्तत् दुःप्रवेश गृहं प्रविशति। प्रविश्य च नि:शंकितं करोति। अत्र योऽप्रेषितो गत्वा निःशङ्की(कृ)त्य समागच्छति स प्रथमपुरुषजातः यस्तु मानेन गच्छति ।।
मू.( २५७)चत्तारिपुरिसज्जाया तंजहा-रूवं नामेगे जहइ नो धम्म, धम्मं नामेगे जहइ नो रूवंएगे रूवपि जहइ धम्मपि जहइ, एगे नो रूवं जहइ नो धम्मं जहइ।
वृ.अस्य सम्बन्धमाह
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५७ भा.[४५७४] हेटानंतरसुत्ते गणसोही एस सुत्तसंबंधो।
सोहत्ति व धम्मोत्ति व एगटुं सो दुहा होइ ।। वृ.अधस्तनेऽनन्तरसूत्रे गणस्य शोधिरुक्ता । शोधिरिति वा धर्मो इति वा एकार्थः । स च धर्मो द्विधा भवति रूपतो भावतश्च। तत्र तत्प्रतिपादनार्थमिदं सूत्रमित्येष सूत्रसम्बन्धः। भा.[४५७५] रूवं होति सलिंगं धम्मो नाणादियं तियं होइ।
रूवेण य धम्मेण य जढमजढे भंगचत्तारि॥ वृ. रूपं नाम भवति स्वलिंगं रजोहरणादिधर्मो ज्ञानादिकं त्रिकं रूपेण च त्यक्तेऽत्यक्ते च भंगाश्चत्वारः । तेन सूत्रपाठसिद्धा एव तेषां विषयभागमाहभा.[४५७६] रूवजढमन्नलिंगे धम्मजढे खलु तहा सलिंगम्मि।
उभयजढो गिहिलिंगे दुहितो सहिओ लिंगेन ।। व.रूपं त्यक्तं येन स धर्मस्वरूपत्यक्तः सुखादिदर्शनात्पाक्षिकः त्यक्तस्य परनिपातः। सोऽन्यस्य लिङ्गे द्रष्टव्यः । इयमत्र भावनाभावतो ज्ञानादित्रिकसमन्वितः कारणवशेनान्यलिङ्गं गृहलिङ्ग वा यः प्रतिपद्यते । अत्र निदर्शनं यथा-कोऽपि राजा महामिथ्यादृष्टि स्तिकवादी वावदूक: पण्डिताऽभिमानी दर्शनिभिः सह वादंदत्वा तद्भुद्धिमुपजीव्य दर्शनिनो हीलयति। अन्यदा साधूनुपद्रावयितुं प्रवृत्तो मया सह वादो दीयतां । तत्रैकः साधुर्वादलब्धिसम्पन्नः खचरलब्धिमानभूत् सङ्घस्यापभ्राजनेति गृहिलिङ्गमन्यलिगंवा कृत्वा राज्ञः समीपे वादेनोपस्थितः प्रवृत्तो द्वयोरपि वादः। तत्र राजाऽल्पशक्तिकत्वात् स्वपक्षं निर्वाहयितुमशक्नुवन हीलनां तस्य कृतवान्। ततः स वाददर्पस्फेटनाय तस्य राज्ञो मूर्धानं पदेनाक्रम्याकाशेन वायुरिव पलायित्वा। स्वस्थानं गतः एतदेवाहभा.[४५७७] तस्स पंडियमानस्स बुद्धिलस्स दुरप्पणो।
मुद्धं पाएण अकम्म वादी वाउरिवागतो।। वृ.तस्य नास्तिकवादिनो राज्ञः पण्डितमानिनो बुद्धिः परस्य बुद्धिं लात्युपजीवति इति बुद्धिलः तस्य दुरात्मनो मूर्धानं पादेनाक्रम्य वादी वायुरिव पलायित्वा स्वस्थानमागतः । एष प्रथमपुरुषो द्वितीयो धर्मत्यक्तो नरूपत्यक्त इत्येवं रूपः खलु स्वलिङ्गे सति प्रतिपत्तव्यः । स च पार्श्वस्थादीनामन्यतमो निष्कारणप्रतिसेवी अवधावितुकामो वा वेदितव्यः । तस्य भावतस्त्यक्तधर्मत्वात्स्वलिङ्गस्य च धारणादिति। उभयजढो गिहिलिङ्गेइति उभयत्यक्तो मिथ्यादृष्टिहिलिङ्गेवर्तमान उभयसहितः स्वलिङ्गेन सहितो ज्ञानादित्रिकोपेतः।
मू.(२५८)चत्तारिपुरिसज्जाया पन्नत्ता तं जहा-गणसंट्ठिति नामेगे जहति नो धम्म, एगे धम्मं जहति, नो गणसंहिति। एगे धम्मपि जहति गणसंद्विति पिएगे नो धम्मं जहति नो गणसंद्विति। भा.[४५७८] गणसंट्ठिति धम्मे या चउरो भंगा हवंति नायव्वा।
गणसंट्ठिति असिस्से महकप्पसुयं न दायव्वं। वृ. पूर्वप्रकारेण गणसंस्थितौ धर्मे च भङ्गाश्चत्वारो भवन्ति ज्ञातव्यास्ते च तत्र पाठसिद्धा एव गणसंस्थिति म गणस्य मर्यादा यथा अशिष्येऽयोग्ये शिष्ये महाकल्पश्रुतं नदातव्यम्। सम्प्रति चतुर्णामपि भङ्गाना विषयविभागमाह
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२५८, [ भा. ४५७९ ]
___५२५ भा.[४५७९] सातिसयं इयरं वा अन्नगणे ते न देयमज्झयणं ।
पूइगणसंद्वितितो करेति सच्छंदतो केइ॥ भा.[४५८०] देंतो दाता पढमो बितितो भंगो न कस्स इवि दंते,
जो पुन अपत्त दायी, तइओ भंगो पडिच्छए वा जो देंति ।। भा.[४५८१] उभयमवलंबमानं कामं तु तगंपि पुज्जामो।
सातिसयं देवेंदोपपातिकादि इतरद्धा॥ वृ. महाकल्पश्रुतमन्यद्वाध्ययनमन्यगणसक्तस्य न दातव्यमिति एवं प्रकारा गणसंस्थितिः स्वच्छन्दं तीर्थकरानुपदेशेन कुर्वन्ति । तत्रैवं गणसंस्थितौ कृतायां योऽन्यगणसक्तेऽपि पात्रे महाकल्पश्रुतादिकमध्ययनं ददाति तेन गणसंस्थितिस्त्यक्ता न धर्मस्तीर्थकरोपदेशेन वर्तमानत्वात्। एष हि भगवतां तीर्थकृतामुपदेश: सर्वस्यापि पात्रस्याविशेषेण दातव्या। यस्तु गणसंस्थितौ कृतायां न कस्यापि परगणसक्तस्य ददाति स द्वितीयः अपात्रस्य ददाति तं प्राप्य तृतीयो भङ्गः। तेन गणस्थितेस्तीर्थकराज्ञाखण्डनतो धर्मस्य च त्यक्तवात् । यस्त्वन्यथा व्यवच्छेदं पश्यन् मेधावी प्रवचनोपग्रहकरो भविष्यतीत्यादिगुणसमन्वितं प्रतीच्छिकमुपलभ्य तस्य स्वयमेवं निजं दिग्बन्धं कृत्वा सातिशयन्यद्वाध्ययनंददाति। तमप्यास्तां प्रथमभङ्गवतिनमित्यपि शब्दार्थः । उभयं गणसंस्थितिधर्मं चावलम्बमानं पूजयामः । एष चतुर्थपुरुषः।
मू.( २५९)चत्तारि पुरिसज्जाया पन्नत्ता। तंजहा-पियधम्म नाम एगे नो दढधम्मे नोपियधम्मे दढधम्मे नाम एगे पियधम्मे विदढधम्मे वि, एगे नो पियधम्मे नो दढधम्मे।
वृ.अस्य सम्बन्धमाहभा.[४५८२] धम्मो न जहियव्वो गणसंट्ठितिमिच्छतो पंससामो।
जस्स पिओ सो धम्मो सो न जहति तस्सिमो जोग्गो।। वृ.अनन्तरसूत्रे इदमुक्तम्-गणसंट्ठिति नामेगे जहति नो धम्मं । तत्र यस्य प्रियो धर्मः । स एवं चिन्तयति धर्मो न त्यक्तव्यो गणसंस्थितिमत्र न प्रशंसामः एवं चिन्तयित्वा धर्मं न जहाति एष तस्य प्रियधर्मसूत्रस्य योगः। सम्प्रति प्रियधर्मादिव्याख्यानार्थमाहभा.[४५८३] वेयावच्चेण मुनी उवचिट्ठइ संगहेण पियधम्मो॥
उवचिट्ठइ दढधम्मो सव्वेसि निरतिरायो य॥ वृ.प्रियधर्मा मुनिर्यावत् द्रव्यत आहारादिना भावतो वाचनादि येन संगृह्यते तावत् वैयावृत्त्येन तस्योपतिष्ठते। नान्यदा अन्यस्य वा दढधर्मः। सर्वेषामविशेषेण वैयावृत्त्येनोपतिष्ठते तावत्सर्वत्र निरतिचारः । सम्प्रति भङ्गयोजनामाहभा.[४५८४] दसविहवेयावच्चे अन्नयरे खिप्पमुज्जमं कुणइ।
अच्चंतमनिव्वाही धिति विरय किसे पढमभंगो॥ वृ.यो दशविधस्य वैयावत्यस्य वक्ष्यमानस्यान्तरस्मिन् वैयावृत्ये प्रियधर्मतया क्षिप्रमुद्यमं करोति, केवलमदृढधर्मतया अत्यन्तमनिर्वाही तस्मिन् धृतिवीर्यकृशे प्रथमभङ्ग। भा.[४५८५] दुक्खेन उगाहिज्जइ बिइओ गहियं ते नेइ जा तीरं ।
___ उभयतो कल्लाणो तइतो चरितो चरिमो अपरिकुट्ठो।
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२५९ वृ. द्वितीयस्तुनो प्रियधर्मत्वात् दुःखेन महता कष्टेन प्रथमतो वैयावृत्यं ग्राह्यते । गृहीतं तु यावत् प्रतिज्ञायास्तीरं तावत्रयति, उभयत: कल्याणस्तृतीयः, चरमे न प्रियधर्मो नापि दृढधर्म इत्येवं रूपो गच्छे प्रतिकुष्टो निराकृतः। __ मू. ( २६०) चत्तारि आयरिया पन्नत्ता,तं जहा-पव्वायणायरिए एगे नामं नो उवट्ठावण आयरिए, उवट्ठावणायरिए नामंएगे नो पव्वावणायरिए। एगे पव्वायणायरिएवि उवठावणायरिएवि। एगे नो पव्वायणायरिए नो उवट्ठायणायरिए धम्मायरिए।
वृ.अस्य सम्बन्धमाहभा.[४५८६] अदढापियधम्मानं तव्विवरीए करेंति आयरिए।
तेसि विहाणंमि इमं कमेण सुत्तं समुदिटुंतु॥ वृ.अदृढधर्माणामप्रियधर्माणं चानुशासनाय स्थविराधाचार्या व्याख्यानार्थमाहभा.[४५८७] पव्ववण उट्ठावण उभय नोभयमिति चउत्थो।
अत्तट्ठ परट्ठा वा पव्वावणा केवला पढमे॥ भा.[४५८८] एमेव य बितितो वी कवलमत्तं उवठवे सो उ।
__ तइउ पुन उभयं पीयत्तठ परट्ठ वा कुण॥ भा.[४५८९] जो पुन नो भयकारी सो कम्हा भवति आयरियो उ।
भण्णति धम्मायरितो सो पुन गहितो वसमाने वा।। वृ.प्रथमे प्रव्राजनाचार्यः द्वितीये द्वितीयभंगेन सूचितः उपस्थापनाचार्यः तृतीयभंगसूचित उभयः, प्रव्राजनोपस्थापनाचार्यः तत्र प्रथमस्यात्मार्थस्य पारर्थस्य केवला प्रव्राजना किमुक्तं भवति आत्मनिमित्ते परनिमित्ते वा य: केवलं प्रव्राजयति, सप्रथम प्रव्राजनाचार्य एवमेवानेनैव प्रकारेण द्वितीय: स केवलं मात्रं उपस्थापयति, यः प्रवाजितस्य सत उपस्थापनामात्रं करोति स द्वितीय इत्यर्थः,। तृतीयः पुनरपि प्रव्राजनमुपस्थापनं वात्मार्थं परार्थंवा करोति, य: पुन!भयकारी स चतुर्थः । अथ स कस्माद्भवत्याचार्यः उभयविकलत्वात् । सूरिराह-भण्यते स धर्माचार्यो धर्मदेशकत्वात् स पुनर्गृही श्रमणो वा वेदितव्यः। एवं च यत्राचार्यास्तथाहभा.[४५९०] धम्मायरि पव्वायण तहय उठावणा गुरूतइओ।
कोइ तिहिं संपन्नो दोहिं वि एक्केकएण वा॥ व.प्रथमो धर्माचार्यो यस्तत्प्रथमतया धर्मं ग्राहयति। द्वितीयः प्रव्राजनाचार्यो यः प्रव्राजयति । तृतीयोगुरुरुपस्थापनाचार्यो यो महाव्रतेषूपस्थापयति । तत्र कश्चिस्त्रिभिरपि सम्पन्नो भवति । तथाहि-कदाचित्स एवधर्मं ग्राहयति स एव प्रव्राजयति स एवोपस्थापयति । कश्चिद्वा-भ्यां। तद्यथा धर्मग्राहकत्वेन प्रव्राजनेन च अथवा धर्मग्राहकत्वेनोपस्थापनेन अथवा प्रव्राजनेनोपस्थापनेन। केचिदेकैकेन गुणेन तद्यथा-कश्चित् धर्ममेव ग्राहयति कश्चित्प्रव्राजयत्येव कश्चिदुपस्थापयत्येव
मु. ( २६१) चत्तारिआयरिया पन्नत्तातंजहा-उद्देसणायरिए एगे नामंएगे नो वायणायरिए, वायणायरिए एगे नामं एगे नोद्देसणायरिए। एगे उद्देसणायरिएवि वायणायरिएवि। एगे नोद्देसणायरिए नो वायणायरिए॥
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२७
उद्देशकः-१०, मूलं-२६१, [भा. ४५९० ]
वृ.अमीषां स्वरूपमाहभा.[४५९१] एगो उद्देसए सुयं एगो वाएइ तेन उद्दिठं।
उदिसई वाएइ य धम्मायरिओ चउत्थो य ।। वृ.एक: प्रथमः श्रुतमुद्दिशति न वाचयति। यथा मङ्गलबुद्ध्या प्रथमत आचार्य उद्दिशति तत उपाध्यायः,। अत्राचार्यः प्रथमभङ्गवर्ती उपाध्यायो द्वितीयभङ्गे। तथा चाह-एको द्वितीय उपाध्यायस्तेनाचार्येणोद्दिष्टं वाचयति। य एवोद्दिशति स एव वाचयति एष तृतीयः । उभयविकलश्चतुर्थो धर्माचार्यः
मू.( २६२) चत्तारिअंतेवासी पन्नता तंजहा-पव्वावणंतेवासी नाममेगे नो उवट्ठावणंतेवासी, उवट्ठावणंतेवासी नाममेगे नो पव्वावणंतेवासी, एगे पव्वावणंतेवासी वि उवट्ठावणंतेवासी वि एगे नो पव्वा वणंतेवासी नो उवट्ठावणंतेवासी
मू.(२६३) चत्तारि अंतेवासी पन्नत्ता, तं जहा-उद्देसणंतेवासीनामं एगे नो वायणंतेवासी वायणंतेवासीनामं एगे नो उद्देसणंतेवासी एगे उद्देसणंतेवासी वि वायणंतेवासी वि। एगे नोद्देसणंतेवासी नोवायणंतेवासी॥
अस्य सूत्रस्य सम्बन्धप्रतिपादनार्थमाहभा.[४५९२] पमुच्चायरियं होइं अतेवासी उमेलणा।
अंतिगमज्झासमासन्नं समीवं चेव आहियं॥ वृ.अधस्तनानन्तरसूत्रे आचार्याः प्रोक्ताः । आचार्यं च प्रतीत्यान्तेवासी भवति। ततो अन्तेवासी सूत्रमित्येषामेलनासम्बन्धः । अत्रान्तेवासी तत्र योऽन्तशब्दव्याख्यानार्थमेकाथिकान्याह-अन्तं नाम अन्तिकमध्यास आसन्नं समीपं चैवाख्यातं। तत्र वसतीत्येवंशीलोअन्तेवासी।
सम्प्रति भङ्गभावनार्थमाहभा.[४५९३] जह चेव उ आयरिया अंतेवासी वि होइ एमेव।
अंते य वसति जम्हा अंतेवासी ततो होइ॥ वृ.यथा चैव आचार्या उद्देशनादिभेदतश्चतुर्धा भवन्ति एवमेव अन्तेवासिनोऽपि यस्मादाचार्यस्यान्तेवसति तस्माद्भवत्याचार्यचतुर्द्धान्तेवासी।इयमत्र भावना-यो यस्यान्ते उद्देशनमेवाधिकृत्य वसतिवर्तते सतंप्रत्युद्देशनान्तेवासी यस्यान्ते वाचनामेवाधिकृत्य वसति तस्य वाचनान्तेवासी । यत्तूद्देशनं वाचनां चाधिकृत्य यस्मान्ते भवति स तं प्रत्युभयान्तेवासी यस्यान्ते नोद्देशनं नापि वाचनामधिकृत्यान्ते वसति किन्तु धर्मश्रवणमधिकृत्य स तं प्रत्युभयविकलो धर्मान्तेवासी । एवं च त्रयोऽन्तेवासिनस्तथा धर्मान्तेवासी उद्देशनान्तेवसी वाचनान्तेवासी च। तत्र कश्चित्रिभिरपि प्रकारैः समन्वितो भवति, कश्चिद् द्वाभ्यां कश्चिकैकेन।
मू.( २६४ )तओथेरभूमीतो पन्नत्तातं जहा-जातिथेरेसुयथेरे परियायथेरेया सटिवरिसजाए जातिथेरेट्ठाणसमवायधरे सुयथेरे, वीसवासपरियाए परियायथेरे॥ भा.[४५९४] थेराणमंतिए वासो सो वथेरो इमो तिहा।
भूमि नियट्ठाणंति य एगट्ठा होंति कालो य॥ वृ.अनन्तरसूत्रे अन्तेवासिन उक्ताः ।अन्तिके वासः स्थविराणां सचस्थविरोऽयं वक्ष्यमान--
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२६४ स्त्रिधेत्यनेन प्रक्रमेण समापिततमित्येष सूत्रसम्बन्धः । सम्प्रत्यस्य व्याख्या-तिस्रः स्थविराणां भूमयः प्रज्ञप्ताः भूमिरिति स्थानमिति अवस्थारूपकाल इति त्रयोऽपि शब्दा एकार्थाः । उक्तंच थेरभूमिति वा थेरट्टाणत्ति वा थेरकालोत्ति वा एगट्ठमिति। भा.[४५९५] तिविहम्मि य थेरम्मी परूवणा जा जहिं सए ट्ठाणे।
अनुकंपसुए पूआ परियाए वंदनादीणि ।। ७. त्रिविधस्थविरे त्रिविधस्थविरविषये या यंत्र स्वके स्थाने प्ररूपणा सा सूत्रतः कर्तव्या। तद्यथा-षष्टिर्वर्षजातो जातिस्थविर: स्थानसमवायधरः श्रुतस्थविर: विंशतिवर्षपर्याय: पर्यास्थविरस्तथा जातिस्थावरस्यानुकम्पा कर्तव्या। श्रुते श्रुतिस्थविरस्य पूजा पर्याये पर्यायस्थविरस्य वन्दनादीनि साम्प्रतमेतान्येव त्रीणि कर्तव्यानि विस्तरेणाहभा.[४५९६] आहारोवहि सेज्जा संथारो खेत्तसंकमे।
किति छंदानुवत्तीहिं नु वत्तंति थरेगं ।। भा.[४५९७] उट्ठाणासनदानादी जोग्गाहारपसंसणा।
नीया सेज्जाएनिदेसवत्तितो पूएइ संथुयं॥ भा.[४५९८] उट्ठाणं वंदनं चेव गहणं दंडगस्स य।
परियायथेरगस्स करेंति अगुरोवि ।। वृ. जातिस्थविरस्य कालस्वभावानुमत आहारो दातव्यः। उपधिर्यावता संस्तरति तावत्प्रमानः शय्या वसतिः। साऋतुक्षमा दातव्या संस्तरको मृदुकः क्षेत्रसंक्रमे क्षेत्रान्तरेसंक्रामयितव्ये तस्योपधिमन्ये वहन्ति । पानीयेन चानुकम्पते। उक्ता जातिस्थविरस्यानुकम्पा, श्रुतस्थविरस्य पूजामाह-किइइत्यादि कृतिच्छदोनृवृत्तिभ्यां स्थविरं श्रुतस्थविरमनुवर्तयन्ति। किमुक्तं भवति? श्रुतस्थविरस्य कृतिकर्मवन्दनकं दातव्यं, च्छन्दतश्च तस्यानुवर्तनीयम्। तथा उट्ठाणत्ति आगतस्याभ्युत्थानं कर्तव्यं, आसनप्रदानामादिशब्दात्, पादप्रमार्जनादिपरिग्रहः,। तथा योग्याहारोपनयं समक्षंपरोक्षत्वात्प्रशंसनागुणकीर्तन, तथा तत्समक्षनीचशय्यायामवस्थातव्यम्।निर्देशवतिकत्वमेवं श्रुतं श्रुतस्थविरं पूजयेत्। तथा पर्यायस्थविरस्यागुरोरप्यप्रव्राजकस्यप्यवाचनाचार्यस्यापिआगच्छत उत्थानं (कुर्वन्ति) कुर्वीथाः । वन्दनकं च क्षमाश्रमणतो दण्डकस्य च ग्रहणमिति।
मू. ( २६५)ततो सेहभुमीओ पन्नत्ताओ तं जहा-सत्तराईदिया चउमासिया छम्मासिया, छम्मासिया य उक्कोसिया चाउम्मासिया मज्झमिया सत्तराइंदिया जहन्ना। भा.[४५९९] तुल्ला भुमिसंखाविया चट्ठावेंति ते इमे हुंति।
___ पडिवक्खतो व सुत्तं परीयाए दीहहस्से य ।। वृ.तुल्या भूमीसंख्या शैक्षिणकाणामिति कृत्वा अथवा पूर्वसूत्रे स्थविरा उक्ताः। ते च स्वयं स्थित्वा अन्थान् स्थापयन्ति। ते चाप्येवंस्थाप्यामाना इमे वक्ष्यमाना भवन्तीति तत्प्रतिपादनार्थमिदं सूत्रमथवा प्रतिपक्षत इद सूत्रपातितं। तद्यथा-पूर्वसूत्रे स्थविरास्तेषां च प्रतिपक्षाः शैक्षा यदि वा स्थविराणां दीर्घः पर्यायः शैक्षकाणां शैक्षकत्वेन हुस्व इति स्थविरसूत्रानन्तरं शैक्षकसूत्रम् । अस्याक्षरगमनिका प्राग्वत्। सम्प्रति शैक्षकाणां यद्वक्तव्यं तत्संसूचनाय द्वारगाथामाह
भा.[४६००] सेहस्स तन्निभूमीतो दुविहा परिणामगा दुवे जम्मा।
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २६५, [ भा. ४६०० ]
पत्तजहंते संभुजणा य भूतित्तिय विवेगो ।।
वृ. शैक्षकस्य तिस्रो भूमयो वक्तव्याः । सूत्रोपात्तत्वात्तथा शैक्षका द्विविधाः परिणामका वक्तव्याः । द्वौ च जड्डौ तथा प्रात्राणि पात्रभूतान् त्यजति दोषा वक्तव्याः । संभोजना च तथा भूमित्रिकस्यं जलमूककरणजड्डलक्षणस्य विवेकः परित्यागो वक्तव्यः एष गाथाद्वारसंक्षेपार्थः । व्यासार्थस्तु प्रतिद्वारमभिधातव्यः । तत्र प्रथमतो भूमिद्वारमाह
भा. [४६०१ ] सेहस्स तिन्निभूमी जहन्न तह मज्झिमा य उक्कोसा। राइदिव सत्त चउमासिया य छम्मासिया चेव ॥
वृ.शैक्षकस्य तिस्पो भूमयस्तद्यथा - जघन्या मध्यमा उत्कृष्टा च तत्र जघन्या सप्तरात्रिं दिवा, मध्यमा चातुर्मासिकी उत्कृष्टा षण्मासिकी।
भा. [४६०२]
५२९
पुव्वोवपुराणे करणजयट्टा जहन्निया भूमी । उक्कोसा दुम्मेहं पमुच्च असद्दहाणं च ।
वृ. पूर्वमुपस्थ उपस्थितः पूर्वोपस्थ: स चासौ पुराणश्च पूर्वोपस्थपुराणस्तस्मिन् करणजयाय जघन्या भूमिर्भवति । इयमत्र भावना-य: पूर्वप्रव्रज्योत्प्रव्रजितः पश्चात्पुनरपि प्रव्रज्यां प्रतिपन्नवान् स सप्तमे दिवसे उपस्थापयितव्यः । तस्य दि यावद्भिर्दिवसैः पूर्वविस्मृतसामाचारीकरणमत्यन्तदुःप्रभवति । एष जघन्या भूमिर्दुर्मेधसमग्रदधानं च प्रतीत्य उत्कृष्टा षण्मासिकी भूमिः । भा. [४६०३] एमेव य मज्झमिया अनहिज्जंते य सद्दहंते य ।
भावियमेहाविस्सविकरणजयट्ठाय मज्झमिया ॥
वृ. एवमुक्ते उत्कृष्टे च अनधियाने अश्रद्दधाने च माध्यमिका: भूमिः प्रतिपत्तव्या । अथवा भावितस्यापि श्रद्दधानस्यापि मेधाविनश्चापि च करणजयार्थं मध्यमिका भूमिः ।
भा. [४६०४]
आणा दिट्टंतेन य दुविहो परिणामगो समासेणं ।
आया परिणामो खलु तत्थ इमो होइ नायव्वो ।।
वृ. सद्विविधः परिणामको भवति तद्यथा आज्ञया दृष्टान्तेन, तत्र समासेन संक्षेपेण आज्ञापरिणामः खल्वयं वक्ष्यमानो भवति तमेवाह
भा. [ ४६०५ ]
तमेव सच्चं नीसंकं, जं जिणेहिं पवेइयं । आणाए अक्खातो जिनेहिं परिणामगो ॥
वृ. तदेव सत्यं यज्जिनैः प्रवेदितमित्येवं यो निःशङ्कं श्रद्दधाति न च कारणं जानीते एष आज्ञया परिणामको जिनैराख्यातः । दृष्टान्तपरिणामकमाह
भा. [४६०६ ]
परोक्खं उगं अत्थं पच्चक्खेण उसाहयं ।
जिनेहिं एस अक्खातो दिट्टंतपरिणामगो ॥
वृ. परोक्षहेतुकं हेतुना लिङ्गेन गम्यं तं हेतुकमर्थं प्रत्यक्षेण प्रत्यक्षप्रसिद्धेन दृष्टान्तेन साधयन् आत्मबुद्धावारोपयन् यो वर्तते एष दृष्टान्तपरिणामको जिनैराख्यातो दृष्टान्तेन विवक्षितमर्थं परिणामयत्वात्मबुद्धावारोपयतीति दृष्टान्तपरिणामक इति व्युत्पत्तेस्तत्राज्ञापरिणामक आज्ञयैव कायान् श्रद्दधाति । दृष्टान्तपरिणामकस्तु दृष्टान्तेन श्रद्दधापयितव्य इति तस्य काय श्रद्धानोत्पाद22/34
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२६५ नार्थमिदमाहभा.[४६०७] तस्सिदियाणि पुव्वं सीसंते जइ उताणि सद्दहइ।
तो से नाणावरणं सीसइ ताहे दसविहं तु ।। वृ. तस्य दृष्टान्तपरिणमास्य पूर्वमिन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि शिष्यन्ति । तत्र यदि तानीन्द्रियाणि श्रद्दधाति तत: तमेतस्य ज्ञानावरणं दसविधं शिष्यते। कथमित्याहभा.[४६०८]
इंदियावरणं चेव नाणावरणाइयं ।
तो नाणावरणं चेवमाहियं तु दुपंचहा।। वृ.इन्द्रियावरणं ज्ञानावरणं च तत्रेन्द्रियावरणं नाम इन्द्रियविषयशब्दादिसामान्योपयोगावरणं, ज्ञानावरणं इन्द्रियविषयेष्वेवशब्दादिषु विशेषोपयोगावरणमिन्द्रियावरणं, ज्ञानावरणंच श्रोत्रेन्द्रियादिभेदतः प्रत्येकं पञ्चप्रकारमेव ज्ञानवरणं द्विपञ्चधा दशप्रकारमाख्यातम्। तानेव दश भेदा नाहभा.[४६०९] सोयावरणं चेव नाणावरणंच होइ तस्सेव।
एवं दुयभेएणं नायव्वं जाव फासतत्ति ।। वृ.श्रोतावरणं तथा तस्यैव श्रोतस्य ज्ञानावरणमेवं द्विकभेदेन तावत् ज्ञातव्यं यावत्स्पर्शस्तद्यथाचक्षुरिन्द्रियावरणं चक्षुरिन्द्रियज्ञानवरणं घ्राणेन्द्रियावरणं घ्राणेन्द्रियज्ञानावरणं रसनेन्द्रियावरणं रसनेन्द्रियज्ञानावरणं स्पर्शेन्द्रियावरणं स्पर्शेन्द्रियज्ञानावरणमिति । साम्प्रतमिन्द्रियावरणस्य विज्ञानावरणस्य विषयविभागार्थमिदगाहभा.[४६१०] बहिरस्स उवित्राणं आवरियत्तउण सोयमावरियं।
अपटुप्पण्णो बालो अतिवुड्डो तह असन्नी वा। भा.[४६११] विनाणावरियं तेसिं कम्हा जम्हा उतेसणं तावि।
नवि जाणते किमयं सद्दो संखस्स पगहस्स। वृ. बधिरस्य विज्ञानं श्रोत्रेद्रियविज्ञानमावृतं सामान्यतः शब्दमात्रश्रवणेऽपि तद्गतविशेषापरिज्ञानात्। न तु श्रोत्रामावृतं सामान्यतः शब्दमात्रश्रवणात्तथा योऽपटुप्रज्ञो बालो यश्चातिवृद्धो यो वाऽसंज्ञी अमनस्क: पंचेन्द्रियः एतेषां विज्ञानमावृतं कस्मात् यस्मात् ते शृण्वन्तोऽपि नो वै जानते। किमयं शब्दः शंखस्य उत पटहस्येति। भा.[४६१२] किं ते जीवमजीवाजीवत्ति य एव तेन उदियम्मि।
भण्णइ एव वियाणसु जीवा चउरिदिया बिति॥ वृ.किं ते बधिरादयो जीवा उताजीवास्तत्र जीवा एवेति तेनोदितं भण्यते एवं बधिरादिवत् चतुरिन्द्रिया अपि जीवा इति विजानीहि श्रोतावरणमात्रेण जीवत्वाप्रच्युतेः। भा.[४६१३] एवं चक्खुदिय घाणिदिय जिभिदियोवघाएहि।
एक्केक्कगहाणीए जावउ एगिदिया नेया॥ वृ.एवमेकैकहान्याएकैकन्द्रियपरिहानितः चक्षुरिन्द्रिय घ्राणेन्द्रिय जिह्वेन्द्रियोषघातैः क्रमेण त्रीन्द्रियादयः तावत् ज्ञेया यावदेकेन्द्रियाः चक्षुरिन्द्रियोपघाते त्रीन्द्रिया घाणेन्द्रियोपघातेऽपि द्वीन्द्रियाः जिह्वेन्द्रियोपघातेऽप्येकेन्द्रियाः । इह पूर्वं विज्ञानावरणेऽपीन्द्रियमनावृतमुक्त मिदानीमिन्द्रियावरणेऽपि विज्ञानमनावृतमुपदर्शयति।
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं -२६५, [ भा. ४६१४]
भा. [४६१४]
सन्निस्सिदियघाए वि तन्नाणं नावरिज्जइ । वित्राणं न तत्थ सन्नीणं विज्जमाणे वि इंदिए ।
वृ. संज्ञिन इन्द्रियघातेऽपि न ज्ञानमुपहतेन्द्रियज्ञानं नाव्रियते । एतच्चाग्रे भावयिष्यते । असंज्ञिनां पुनर्विद्यमानेऽपीन्द्रिये विज्ञानं नास्ति । यथोक्तं प्राक् यथा चाग्रे वक्ष्ये । एतदेव भावयतिजो जाइ य जच्चधो वन्ने रूवे विकप्पसो ।
भा. [४६१५]
न ते वावरते तस्स वित्राणं तं तु चिट्ठइ ॥ पासत्तावि न याति विसेसं वएणमादिणं । बाला असन्निणो चेव विन्नाणाववरियम्मि उ ॥
५३१
भा. [४६१६ ]
वृ. यो नाम जायन्धः स्पष्टचक्षुर्वर्णान् रूपाणि च विकल्पशोऽनेकप्रकारं जानाति तस्य नेत्रेऽप्यावृते तत् विज्ञानं तिष्ठति अन्धी भूतोऽपि वर्णविशेषान् रूपाविशेषांश्च तथैव स्पर्शतो जानातीत्यर्थः । तथा बाला असंज्ञिनश्च पश्यन्तोऽपि विज्ञाने आवृते वर्णादीनां विशेषं न जानन्ति । तदेवमिन्द्रियोपघातेऽपि न विज्ञानोपघातो विज्ञानोपघातेऽपि नेन्द्रियोपघात इति विज्ञानेन्द्रिययोर्भेदस्तथैव तदावरणयोरपि भेद इति ज्ञानावरणं दशधा, सांप्रतमेकैकेन्द्रियहान्या यत् एकेन्द्रियत्वं पूर्वमुक्तं तद्भावयतिभा.[४६१७]
इंदिय उवधाएणं कमसो एगिंदि उव संवृत्तो । अनुवह बहुकरणे विसुज्झती उसहादीहिं ॥ अवविज्जए उवज्जिए य जह इंदिएहिं सो पुरिसो । एस उवमा पसत्था संसारीणिदिय विभागे ।
भा. [४६१८]
वृ. कोऽपि पुरुषः क्रमशः क्रमेणेन्द्रियाणां श्रोत्रादीनामुपघातेन एकेन्द्रिय एव संवृत्तः । तत्र चानुपहते उपकरणे उपकरणेन्द्रिये पुनरौषधादिभिर्विशुद्धयति सर्वस्पष्टेन्द्रियो भवति । तत्र यथा स पुरुष इन्द्रियैरपचीयते उपचीयते च । एषा उपमा संसारिणामिन्द्रियविभागे प्रशस्ता तथैव संसारिणोऽपि पञ्चेन्द्रियाभूत्वा चतुरिन्द्रियास्त्रीन्द्रिया द्वीन्द्रिया एकेन्द्रियाश्च परिणमंति, पुनद्वीन्द्रियास्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाश्च भवन्तीत्यर्थः ।
भा. [ ४६१९] परिणामतो जं भणियं जिनेहिं अह करणं न याणति । दिठंते परिणामेण परिवाडी उक्कमकंमाणं ॥
वृ. अथ यदुक्तं जिनैः परिणामतः संसारिणामिन्द्रियविभागस्तत्र कारणं न जानाति । एवं तेनोक्ते दृष्टान्तेन परिणाममधिकृत्य क्वचिदुत्क्रमपरिपाटी वक्तव्या । एतदेव सविस्तरमाहचरिएण कप्पिएण व दिठंते न व तहा तयं अत्थ ।
भा. [४६२० ]
उवनेइ जहानुपरो पत्तियइ अजोग्गरूवम्मि ॥
वृ. चरितेन कल्पितेन वा दृष्टान्तेन यथा तं विवक्षितमर्थमुपनयति । यथा परे अयोग्यरूपमपि प्रत्येति ।
भा. [४६२१]
दिठतो परिणामे कहिज्जते उक्कमेण वि कयाइ ।
जह ऊ एगिंदीण वणसइ कत्थई पुव्वं ॥
वृ. दृष्टान्तान्परिणामयतीति परिणामस्तास्मिन् दृष्टान्तपरिणामके इत्यर्थः । कदाचिद्बोधो
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२६५ त्पादानुगुण्येन उत्क्रमेणपि कथ्यते । यथा शस्त्र परिज्ञायामेकेन्द्रियाणां जीवत्वप्रसाधनविधौ पूर्व प्रथमोद्देशके वनस्पतिः कथ्यते। अन्तिमे चोदशके वायुकायिकः। तत्र प्रथमत उत्क्रमेण वनस्पतीनां जीवत्वख्यापनार्थमाहभा.[४६२२] पत्तंति पुप्फति फलं वदंती, कालं वियाणंति तहेदियत्थे।
जाती य वड्डी य जरा य जेहिं, कहं न जीवा उ भवंति ते ऊ।। वृ.ये पत्रयन्ति पत्राणि मुञ्चन्ति। पुप्फंति पुष्पभाजो भवन्ति फलं च ददति कालं च स्वपत्रपुष्पफलनिमित्तं जानन्ति। इन्द्रियार्थांश्च गीतादीन् ये विजानन्ति बकुलादीनं तथा दर्शनात्। तथा तेषां जातिवृद्धिर्जरा च, ते कथं न जीवा भवन्ति? भवन्त्येवेति भावः। पुरुषादिधर्माणां सर्वेषामपि तत्रोपम्यमानत्वात्, प्रयोगश्च वनस्पतयो जीवा जातिजरावृद्ध्याधुपेतत्वात् मनुष्यवत्भा.[४६२३] जाहे ते सद्दहिया ताहे कहिज्जति पुढविकाइया।
जह उ पवालग लोणा उवल गिरीणं च परिवुड्डी ।। वृ. यदा ते वनस्पतयो जीवत्येन अद्धिता भवन्ति तदा पृथिवीकायिका जीवाः (कथ्यन्ते, यथा) प्रवालादिषु परिवृद्धिदर्शनात्। भा.[४६२४] कललंडरसादीया जह जीवा तहेव आउजीवावि।
जोइंगणखज्जुए वा जहुण्ह तह तेउ जीवावि॥ वृ. यथा कललं गर्भप्रथमावस्थारूपमण्डरस इत्येवमादयो जीवास्तथैवाप्कायजीवा अपि प्रतिपत्तव्याः, प्रयोगः अप्कायिका जीवा अनुपहत्वे सति द्रवत्वात् कललं च रसादिवत्। तथा यथा ज्योतिरङ्गणः स्वद्योतकः यथा वा ज्वरिते उषमेति स जीवनस्तथा तेजोजीवा अपि। प्रयोगभावना त्वेवम्-तेजस्कायिका जीवा असूर्यकिरणत्वे सत्यूषमधर्मोपेतत्वात्। भा.[४६२५] जाहे सद्दहिते तेऊ वाऊ जीवा से ताहे सीसंति।
सत्थपरिण्णाएवि य नुक्कमणं तु एयट्ठा॥ वृ. यदा तेजस्कायिकान् जीवत्वेन श्रद्दधाति तदा से तस्य वायवो जीवाः शिष्यन्ते तथा वायवो जीवा अपरे प्रेरितत्वे सति तिर्यग्गति गमनात् गवादिवत् शस्त्रपरिज्ञायामप्युत्क्रमकरणं पूर्वं वनस्पत्युदेशस्यान्ते वायुकायिकोद्देशस्य करणमित्यर्थः । तदर्थं सुखेन जीवत्वप्रतिप्रत्त्यर्थं; उपसंहारमाहभा.[४६२६] एस परिणामगो भणितो अहुणा उजम्मं वुच्छामि।
सो दुविहो नायव्वो भासाए सरीरजम्मो उ॥ वृ.एष द्विविधोऽपि परिणामक उक्तोऽधुना जडं वक्ष्ये। स जड्डो द्विविधो ज्ञातव्य, तद्यथाभाषणायां भाषाजड्डः शरीरजड्डश्च।। भा.[४६२७] जलमुगएलमूगो मम्मणमूगो य भासजड्डो य। •
दुविहो सरीरजड्डो तुल्लो करणे अनिपुणो अ। वृ.भाषाजड्डस्त्रिविधस्तद्यथा-जडमूक एडकमूक मन्मनमूकश्च। शरीरजड्डो द्विविधस्तद्यथाशरीरेण क्रियायामनिपुणश्च। भा.[४६२८] पढमस्स नत्थि सद्दो जलमज्झे व भासए।
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २६५, [ भा. ४६३० ]
५३३
बीउ लगो चेव अच्चंत वुच्चुयायइ ॥
वृ. अथ मत्स्यजलमूकस्य जलमध्ये इव भाषमाणस्य नास्ति शब्दः, द्वितीय एडमूक: एडकमिव वुच्छुयायते ।
भा. [४६२९]
मम्मणो पुण भासतो खलए अंतरंतरा । चिरेण नीति से वाया अविसुद्धा व भासते ॥
वृ. मन्मन: पुनर्भाषमाणो अन्तरंतरा स्खलित यदि वा तस्य भाषमाणस्य वाक् चिरेण तस्य निर्गच्छति अविशुद्धा वा । सम्प्रति वन्तजहंति द्वारमाह
भा. [४६३०]
दुविहेहि जङ्घदोसे विसुद्धं जो उ उज्जती । काया चत्ता भवे तेनं मासा चत्तारि भारिया ।।
वृ. द्विविधेन जड्डदोषेन विशुद्धं य उज्झति तेन कायाः षट्कायास्त्यक्ता भवेयुः न संरक्षितास्तथास्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुका मासाः । एतेन संभोजनद्वारं व्याख्यातम् ।
भा.[४६३१]
कहिए सद्दहिए चेव उवविंति परिग्गहे ।
मंडली उवत्तु इमे दोसा य अंतरा ॥
वृ. षट् जीवनिकाये कथिते श्रद्धिते च पतत्गृहे उयवेन्ति पतगृहे तत्र समुद्देशाप्यते इत्यर्थः । एतदनुपस्थापितो भवति तदां तं मण्डल्यां समुद्देशयेत् । अन्तरा पुनर्भेद्यमाने इमे वक्ष्यमाणा दोषास्ताने वाह
भा.[४६३२]
पायस्स विराधन अतिहीदट्ठूण उद्धगमनं वा । सेहस्स दुगुच्छा सवे दुदिट्ठधम्मत्ति ॥
वृ. उत्पाट्यतो नयत आनयतो नयतो वा पात्रस्य विराधना स्यात् । यदि वा अतिथीन् दृष्ट्वा तस्य वंति वमनं प्रवर्तते गमनत्वात्त एव प्रदेशात् कुर्यात् । शैक्षकस्य वा जुगुप्सा जनेन क्रियते यथा केनापि दोषेण दुष्ट एष ततः पृथग् भुङ्कते। सर्वान्वा कश्चित् जुगुप्सीत यथा पात्रमप्येवंभूतं भोजनात् बहिः कुर्वन्ति अहो दुष्टधर्माण इति । सम्प्रति भूमित्तिय विवेगो इति व्याख्यानार्थमाहभा. [४६३३] मूगलमुगो सरीरजड्डो य जो जायइ तुल्लो । जं वृत्तंति विवेगो भूमित्तिय ते न दिक्खिज्जा ॥
वृ. यदुक्तम् - भूमित्रिकस्य विवेक इति । तस्यायमर्थ: जलमूक एडमुकः शरीरजड्डुश्च । योऽतिस्थूलस्तानेतान् त्रीन् न दीक्षयेत् ।
भा. [ ४६३४ ] दुम्मेहमणतिसेसी न जाएती जो य करणतो जड्डो ।
ते दुन्निवि तेन न सो दिक्खेइ सिया सो अतिसेसी ॥
वृ.दुर्भेधसंयतश्च करणतो जड्डुस्तमनतिशेषी अनतिशायी न जानाति तेन कारणेन तौ द्वावपि स दीक्षयेत् । अथ स्यात्सौऽतिशेषी ततो न दीक्षयति ।
भा. [४६३५]
अहव न भासा जड्डुं जहाइति परं परागतं च्छउमो । इयरंपि देसहिंडग असतीए वावि ट्ठविज्जा ॥
वृ. अथवा भाषाजड्डत्ति दुर्मेधसं परं परागतं मातृपक्षपरं परागतं गुरुपक्षपरं परागतं च छद्यस्थो न त्यजति इतरमपि करणजड्डुं देशहिण्डकस्य देशदर्शनाय असति चान्यस्मिन् साधौ दीक्षयेदन्यथा
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
व्यवहार - छेदसूत्रम् - २ - १० / २६५ विवेचयेत् न दीक्षयेत् दीक्षयन् वा परिष्ठापयेत् । अत्रैव मतान्तरं दुषयतिमासतुसानाएणं दुम्मेहतंपि केइ इच्छंति ।
भा. [४६३६ ]
तं न भवति पलिमंथो नयावि चर विना नाणं ॥
वृ. केचित्त माषतुषज्ञातेन दुमेधास्तमपि दीक्षितुमिच्छन्ति तन्न भवति यतो दुर्मेधसः पाठने स्वयं सूत्रार्थयोः पलिमन्थः न चापि तस्य ज्ञानं विना चरणं तत आत्मनः परस्य च केवलक्लेशान्न तद्दीक्षणमिति ॥
भा. [४६३७]
नातिथुल्लं न उज्झत्ति मेहावी जो अवोवडो । जलमुगमेलमुगं च परिठावेज्ज दोन्निवि ।
वृ. नातिस्थूलं नोज्झयन्तीत्यर्थः । यश्च मेधावी बोब्बडो भाषाजड्डुस्तपि नोज्झति । जलमूकं मेडकमूकं द्वावप्पेतौ परिष्ठापयेत् -
भा. [४६३८ ]
मुत्तूण करणजड्डुं परिवट्ठेति जाव सेस छम्मासा । एक्वेक्कं छम्मासो जस्स य दतुं विविचएया ।।
वृ. मुक्त्वा करणजड्डुं शेषं दुर्मेधसं भाषाजड्डुं यावत्षण्मासास्तावत् परिवर्तयन्ति अनुवर्तयन्ति । ततः परमन्यस्याचार्यस्य समर्प्यते । सोऽपि षण्मासान् परिवर्तयति तदनन्तरमन्यस्य सोऽपि षण्मासात्परमेकैकं तस्य षण्मासास्तत्र त्रयाणामाचार्याणां मध्ये यस्य समीपं संख्यां गृहीतवान् । यावन्तं दृष्टवा याचते ममैनं शिक्षां देहीति तस्य विवेचनं तस्य दानमित्यर्थः । तिन्हं आयरियाणं जोणं गाहेइ सीस तस्सेव ।
भा.[४६३९ ]
जइ एत्तिएण गाहित्तो न परिट्ठावए ताहे ॥
वृ. त्रयाणामाचार्याणां मध्ये यो ग्राहयति तस्यैव शिष्यः स दीयते । यदि एतावता आचार्यत्रिकेण परिपाट्य मिलित्वा ग्राहितो भवत्ति ततस्तदा न परिस्थाप्यते ।
भा. [४६४० ]
देंति य जंगमथेराण वावि अहवा वि दत्तूणं जो उ। भती मज्झं कज्जं दिज्जति तस्सेव सो ताहे ॥
वृ. अथवा अजङ्गमस्थविराणां स वैयावृत्यकरणाय दीयते यदि वा यस्तं दृष्ट्वा भणति - मम कार्यमेतेन तस्माद्दीयतामिति । ततस्तस्यैव दीयते
भा. [४६४१]
जो पुण करणे जड्डो उक्कोसं तस्स होइ छम्मासा । कुलगणसंघनिवेयण एयं तु विहिं तहिं कुज्जा ।।
वृ. यः पुनः करणे जड्डुः तस्योत्कृष्टं परिपालनं भवति यावत् षण्मासाः । ततः परं कुलस्य गणस्य संघस्य वा निवेदनं क्रियते । स यत्करोति तत्प्रमाणमेतं विधिं कुर्यात् ।
T
मू. (२६६ )नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा खुड्डूगं वा खुड्डियं वा उणट्ट वासजायं उवद्वावोत्तर वा संभुज्जित्तएवा ।
मू. (३६७ ) कप्पइ निग्गंथाणवा निग्गंथीण वा खुड्डूगं वा खुड्डियं वा साइरेगअट्ठवासजायं उवद्वावेत्त ए वा संभुञ्जित्तए वा । वृ. अस्य संबंधप्रतिपादनार्थमाहभा. [४६४२ ]
पवज्जा परियातो वुत्तो सेहो उ विज्जए जत्थ ।
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः - १०, मूलं - २६७, [ भा. ४६४२ ]
५३५
जम्मण परियागस्स उ विजाणणट्ठा इमं सुत्तं ॥
वृ. प्रव्रज्यापर्यायाऽनन्तरसूत्रेणो क्तोयत्र शिष्यः स्थाप्यते । संप्रति तस्यैव जन्मपर्यायस्य विज्ञानर्थमिदं सूत्रमित्येष सम्बन्धः । सूत्राक्षरगमनिका-न कल्पते निर्ग्रन्थानां निर्ग्रन्थीनां वा क्षुल्लकं वा क्षुल्लिकां वा ऊनाष्टवर्षजातमुपस्थापयितुं वा संभोक्तुं वा मण्डल्यां, तथा कल्पते निर्ग्रन्थानां वा क्षुल्लके वा क्षुल्लिकां वा सातिरेकाष्टवर्षजातमुपस्थापयितुं वा उपास्थाप्य मण्डल्यां संभोक्तु वा अथ कस्माद्नाष्टं वर्षजातस्योपस्थापनादि न कल्पते। अत आहऊणट्ठए चरितं न चिट्ठए चालणीए उदगं वा । बालस्स य जे दोसा भणिया आरोवणा दोसा ॥
भा.[४६४३]
वृ. ऊनाष्टके नाष्टवर्षजाते बाले चालिन्यामुदकमिव चारित्रं न तिष्ठते तथा ये बालस्य दोषा भणिता या च बालस्योपस्थापने आरोपणा स प्रसजति । बालस्य दोषानाहकायवइमनोजोगो हवंति तस्स न वड्ढिया जम्हा ।
भा. [४६४४]
संबंध अनाभोगे उमे सहसा ववादेणं ॥
वृ. तस्य बालस्य कायवाङ्गमनोयोगा यस्मादनवस्थिता भवन्ति तस्मान्नोपस्थापयेत । यत्रैवापवादमाह-सम्बन्धिनमनाभोगे अवमे दुर्भिक्षे सहसाकारेणं संभोजनेऽपवादेनोपस्थापयेत् ऊनाष्टवर्षजातमपि । तत्र सम्बन्धिद्वारव्याख्यानार्थमाह
भा. [४६४५]
भुंजिस्से समयासद्धि नीयो निच्छइ संपयं ।
सोने संबंध कहं चिठेज्ज तं विना ॥
वृ. एष बालको मया सह भोक्ष्यते इत्येव भणित्वा नीतो मण्डल्यां स च सम्प्रति तमाचार्यं विना भोक्तुं नेच्छति । स वाचार्यस्यस्नेहेन सम्बधस्ततः कथं प्रवज्यायां गृहीतायां सह भोजनं विना तिष्ठेत् नैव तिष्ठोदिति भावः ।
भा. [४६४६ ]
अनुवविउ एसो संभुंजइ मा बुवेज्ज अपरिणयो। ताोवट्ठाविज्जइ तो नं संभुजए ताहे ॥
वृ. तत्र हु निश्चितमपरिणता मा ब्रूयुरेव यथैषोऽनुपस्थापितो मण्डल्यां संभुङ्क्ते ततः स तदा उपास्थाप्यते तदनन्तरं संभोजनं-मण्डल्यामिति ।
भा. [४६४७]
अहव अनाभोगेण सहसक्कारेणं वावि हुज्ज संभुत्तो ।
उमम्मि वि सहु तत्तो विष्परिणामं तु गच्छेज्जा ॥
वृ. अथवा अनाभोगेन सहसाकारेण वा मण्डल्यां स युक्तो भूयात् । ततोऽस्य मा प्रापदनवस्थाप्रसङ्ग इति तमूनाष्टवर्ष्जातमप्युपस्थाप्य मण्डल्यां संभोजयेत् । अवमे दुर्भिक्षे जाते मा विपरिणामं गच्छेदिति उपस्थाप्य मण्डल्यां संभोज्यते । एतदेव भावयति -
भा. [४६४८]
अदिक्खायतो मा मे मं इमे पच्छभोजिनो ।
अपरोहमिति भावेज्जा तेनावि सह भुंजते ॥
वृ. इमे प्रच्छन्नभोजिनो मा मेऽवमे दुर्भिक्षे अदीक्षयन्ति अदीक्षां कर्तुमिच्छन्ति तेन कारणेनाहं परः कृत इति स भावयेत् । ततस्तेनापि सह झटित्येवोपस्थापितेन संभुंक्ते ।
मू. (२६८ )नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा खुड्डगस्स वा खुड्डियाए वा अवञ्जण
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२६८ जायस्स आयारपकप्पे नाम अज्झयणे उद्दिसित्तए।
मू.( २६९)कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा खुड्डगस्स खुड्डियाए वा वञ्जणजायस्स आयारपकप्पे नाम अज्झयणे उद्दिसित्तए॥ भा.[४६४९] लेहट्ठट्ठमचरिमे उवठामो पसंगओ।
उद्देसो सेससुत्तंपि सुत्तस्सेव उवक्कमो।। वृ.रेखास्थं परिपूर्णमष्टमं वर्ष यस्य से रेखास्थाष्टवर्षस्तस्मिन् प्रमत्तसूत्रेणोपस्थापनाज्ञानातत्तो मा तत्प्रसङ्गत्तः शेषसूत्रमप्युद्दिशेदिती सूत्रस्याधिकृतस्य एष उपक्रम: सम्बन्धः। सूत्रस्य व्याख्या न कल्पते निर्ग्रन्थानांवा क्षुल्लकस्य वा क्षुल्लिकावा वा अव्यञ्जनजातस्य नव्यञ्जनान्युपस्थारोमाणि जातानि यस्य स तथा तस्य आचारप्रकल्पो नामाध्ययनं निशीथापरपर्यायमुद्देष्टं । भा.[४६५०] अहिअट्ठामवरिसस्स विओरवि पढितेन उकप्पा।
देंति अवंजणजातस्स वंजणाणं परूवणा।। भा.[४६५१] जहा चरित्तं धारेउ ऊणठो वज्ज पच्चको।
तहावि वुक्कं वुड्डी उअववायस्स नो सहू॥ वृ.अधिकाष्ठवर्षस्यास्य पठितेऽप्यचचारे अव्यञ्जनजातस्य अत्र व्यञ्जनानां प्ररूपणा कर्तव्या। सा च सूत्रव्याख्यायां कृता, न तु नैव सूरयः प्रकल्पमाचारप्रकल्पं नामाध्ययनं ददति । कुत इत्याह-जहेत्यादि यथाऊनाष्ठा ऊनाष्टवर्षश्चारित्रं धारयितुमप्रत्यलोऽयमर्थः। तथा अजातव्यंजनतया अपक्वबुद्धिरपरिपाका या बुद्धिरपवादस्य धारणे न ददति; तथा कल्पते निर्ग्रन्थानाकनिर्ग्रन्थीनां वा क्षुल्लकस्य वा क्षुल्लिकायावाव्यञ्जनजातस्य आचारप्रकल्पोनामाध्ययनमुद्देष्टुं अथस्तोककालाद् दीक्षितश्चापि जातव्यञ्जनस्य दीयते न किंवा नेत्यतआह
मू.(२७० )तिवासपरियायस्स समणस्सनिग्गंथस्स कप्पइ आयारपकप्प नामं अज्झयणे उद्दिसित्तए ।
वृ.जातव्यंजनस्यापित्रिवर्षपर्यायस्य श्रमणस्य निर्ग्रन्थस्य कल्पते आचारप्रकल्पो नामाध्ययनमुद्देष्टुं यदि पुनस्त्रयाणां वर्षाणां आरत उद्दिशति ततस्तस्य प्रायश्चित्तं चत्वारो गुरुकाः। त्रिवर्षपर्यायस्याप्यपरिणामकस्यातिपरिणामकस्य चोद्दिशतश्चतुर्गुरुकं।
मू.(२७१)चउवासपरियागस्ससमणस्सनिग्गंथस्स कप्पइ सुयगडे नामंअंगे उद्दिसित्तए। - मू. ( २७२) पंचवासपरियागस्स समणस्स निग्गंस्स कप्पति दसाकप्पववहारोओदिसित्ताएवि॥
मू.( २७३ )अट्ठवासपरियागस्स समणस्स निग्गंस्थ कप्पति ठाणसमवाए उद्दिसित्तए। मू. ( २७४ )दसवासपरियागस्स समणस्सनिग्गंस्स कप्पति विवाहे नामं अंग उद्दिसित्तए।
वृ. चतुर्वर्षपर्यायस्य श्रमणनिर्ग्रन्थस्य कल्पते सूत्रकृतं नामाङ्गमुद्देष्टुं पञ्चवर्षपर्यायस्य दशकल्पस्य व्यवहारा विकृष्टो नाम षड्भ्य आरभ्य नववर्षाणि यावत् तत्पर्यायस्य स्थानं समवायस्य दशवर्षपर्यायस्यव्याख्याप्रज्ञप्तिः। पञ्चममङ्गमेतदेव सहेतुकं वक्तुकामो भाष्यकृदाहभा.[४६५२] चउवासे सुयगडं कप्पववहार पंचवासस्स।
विगट्ठ ठाणस्स समवातो दसवरिसविवाहपन्नत्ती।।
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२७४, [ भा. ४६५२]
५३७ वृ. चतुश्चतुर्वर्षपर्यायस्य सूत्रकृतं पञ्चवर्षस्य कल्पव्यवहारावुपलक्षणमेतत् । दशाश्रुतस्कन्धश्चाविकृष्टपर्यायस्य स्थानं समवायश्च दशवर्षपर्यायस्य व्याख्याप्रज्ञप्तिमुद्दिशति। किं कारणमेतावत् कालातिक्रमणे तत आहभा.[४६५३] चउवासो गाढमती न कुसमएहिं तु हीरए सो उ।
पंचवरिसे उ जोग्गो अववायस्सत्ति तो देंति॥ भा.[४६५४] पंचण्हुवरि विगिट्ठो सुयथेरा जेण तेन उ विगिट्ठो।
___ठाणं महिड्डयंति य तेनं दसवासपरियाए ।। वृ.सूत्रकृताङ्गेत्रयाणां त्रिषष्ट्यधिकानां पाषण्डिकशातानां दृष्टयः प्ररूप्यन्ते ततो हीनपर्यायो मतिभेदेन मिथ्यात्वं यायात्। चतुर्वर्षपर्यायस्य धर्मेऽवगाढमति र्भवति ततः कुसमयै पहियते तेन चतुर्वर्षपर्यायस्य तदुद्देष्टुमनुज्ञातं तथा पञ्चवर्षोपवादस्य योग्य इति कृत्वा पञ्चवर्षस्य दशकल्पव्यवहारान् ददति । तथा पञ्चानां वर्षाणामुपरि पर्यायो विकृष्ट उच्यते तेन कारणेन स्थाने समवाये नवाधीतेन श्रुतस्थविरा भवन्ति तेन कारणेन तदुद्देशनं प्रति विकृष्टपर्यायो गृहीतस्तथा स्थानं समवायश्च महर्धिकं प्रायेण द्वादशानामप्यङ्गानां तेन सूचनादिति तेन तत्परिकर्मितमतौ दशवर्षपर्याये व्याख्याप्रज्ञप्तिरुद्दिश्यते।
मू.(२७५)एक्कारसवासपरियागस्स समणस्स निग्गंस्स कप्पइ खुडिया विमानपविभत्ति महल्लिया विमानपवित्ती अंगचूलिया वंगचूलिया विवाहचूलिया नामं अज्झयणमुद्दिसित्तए।
वृ.अस्य व्याख्या - भा.[४६५५] एक्कारस वासस्स खुड्डीया महल्ली विमाणपविभत्ती।
__कप्पइ य अंगवंगे विवाह चेव चलीओ। भा.[४६५६] अंगाणमंगचूली महकप्पसुयस्स वग्गचूलीओ।
विवाहचूलिया पुण पुत्रत्तीए मुनेयवा।।। वृ. एकादशवर्षस्य क्षुल्लिकाविमानप्रविभक्तिर्यत्र कल्पेषु विमानानि वर्ण्यन्ते । महतीविमानप्रविभक्तिर्यत्र विमानान्येव विस्तरेणाभिधीयन्ते। अङ्गानामुपासकदशाप्रभृतीनां पञ्चानां चूलिका निरावलिका अङ्गचूलिका महाकल्पश्रुतस्य चूलिका, वर्गचूलिका व्याख्या पुनः प्रज्ञप्तेर्व्याख्याप्रज्ञप्ते चूलिकामंतव्या।
मू.( २७६ ) बारसवासपरियागस्स समणस्सनिग्गंथस्स कप्पइ।अरुणोववाए गरुलोववाए ववरुणोवाए वेसमणोववाए वेलंधरोववाए नामअज्झयणं उद्दिसिउं। भा.[४६५७] बारसवासे अरुणोववाय वरुणो य गरुल वेलंधरो।
वेसमनुववाए य तहाय ते कप्पइ उद्दिसिउं।। वृ.द्वादशवर्षपर्यायस्य अरुणोपपातो वरुणोपपातो गरुडोपपातो वेलंधरोपपातो वैश्रमणोपपातश्च । एतानि पञ्चाध्ययनानि उद्देष्टुं कल्पन्ते। भा.[४६५८] तेसिं सिरिनामा खलु परियटुंति एंति देवा उ।
अंजलि मउलिय हत्था नज्जावेत्ता दसदिसा उ॥ भा.[४६५९] नागावरुणो वासं अरुणा गरुला य वीयगं देंति।
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२७६ आगंतूण य बेंती संदिसह कि करेमित्ति ।। वृ.तेषामरुणोपपातादीनामध्ययनानां ये सदृशनामानः खल्वरुणादयो देवास्ते यदितान् प्रणिधायाध्ययनानि परावर्तन्ते तदा ते अञ्जलिमुकुलितहस्ता दशापिदिश उद्योगतयन्ति समागच्छन्ति समागत्य च किङ्करभूताः पर्युपासते; तथा नामानो वरुणाश्च गन्धोदकादिवर्षं वर्षन्ति । अरुणो गरुडाश्च बीजकं सुवर्णं ददतः प्रत्यासन्नमागत्य च ब्रूवते सन्दिशत किं कूर्मो वयमिति।
मू.(२७७) तेरस वासपरियागस्स समणस्स निग्गंथस्स कप्पइ। उट्ठाणसुए समुट्ठाणसुए देविंदोववाए नागपरियावणियाए॥ . भा.[४६६०] तेरसवासे कप्पइ उट्ठाणसुए तहा समुट्ठाणे
देविदं परियावण नागाण तहेव परियावणीया॥ वृ. त्रयोदशवर्षस्य कल्पते उत्थानश्रुतं तथा समुत्थानं श्रुतं देवेन्द्र परियापनिका नागानां तथैव परियापनिका नागपरियापनिका इत्यर्थः । साम्प्रतममीषामध्ययनानामतिशयमाहभा.[४६६१] परियट्टिज्जइ अहियं उट्ठाणसुयं तु तत्थ उठेइ ।
__ कुलगामदेसनामादी समुट्ठाणसुए निविस्सत्ति।। भा.[४६६२] देविंदा नागा विय परियाणीमुवेंति ते दोवी।
चोद्दसवासुद्देसी महसुमिणभावणज्झयणं॥ वृ. यत्र प्रणिधय उत्थानश्रुतं परावर्त्यते तत्र कुलग्रामदेशादि उत्ताष्ठति उद्वसीभवतीत्यर्थः । ततः कार्ये निष्पन्ने समुत्थानश्रुते परावर्त्यमाने ते कुलग्रामदेशादयः स्वस्थीभूय पुनर्निविशन्ति;। देवेन्द्रपरियापनिकायां परावर्त्यमानायां देवेन्द्रा नागपरियापनिकायां नागाः समागच्छन्ति।
मू.(२७८)चउदसपरियागस्ससमणस्सनिग्गंथस्सकप्पति सुमिणभावणा नामंअज्झयणमुद्दिसित्तए॥
वृ. चतुर्दशवर्षपर्यायस्य श्रमणस्य निर्ग्रन्थस्य कल्पते महास्वपनभावनानामाध्ययनमुद्देष्टुं चोद्दसवासुद्दिसए इत्यादि भाष्यगाथोत्तरार्धं सुप्रतीतमधुनाध्ययनार्थमाहभा.[४६६३] इच्छंती सुसुमिणा बायाला चेव हुंति महासुमिणा।
बायत्तरि सव्वसुमिणा वन्निज्जते फलं तेसिं।। वृ.अत्र महास्वप्नभावनाध्ययने त्रिंशत्सामान्यस्वप्नाः द्वाचत्वारिंशन्महास्वप्ना वर्ण्यन्ते फलं च तेषां वर्ण्यन्ते।
मू.(२७९)पन्नरसवासपरियास्स समणस्सनिग्गंथस्स कप्पइ चारणभावणा नामज्झयणमुद्दिसित्तए॥ भा.[४६६४] पन्नरसे चारणभावणंति उद्दिसिए उ अज्झयणं ।
चारणलद्धी तहियं उपज्जंति तु अहियम्मि॥ वृ.पञ्चदशे पञ्चदशवर्षपर्यायस्य चारणभावेनत्यध्ययनमुद्दिश्यते। तस्य कोऽतिशय इत्याहचारणलब्धिः तस्मिन्नधीते उत्पद्यते येन वा तपसा कृता चारणलब्धिरुपजायते तदुपवर्ण्यते।
मू. ( २८०) सोलसवासपरियायस्स समणस्स निग्गंथस्स कप्पइ ते अनिसग्गा नाम अज्झयणमुद्दिसित्तए।
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशकः-१०, मूलं-२८१, [भा. ४६६४]
५३९ मू.(२८१)सत्तरसवासपरियायस्स समणस्सनिग्गंथस्स आसीविसभावना नाममज्झयणमुद्दिसित्तए।
मू.( २८२ )अट्ठारसवासपरियायस्ससमणस्सनिग्गंथस्स कप्पत्ति दिट्ठीविसभावणा नाममज्झयणमुद्दिसित्तए॥
मू. ( २८३) एगुणवीसवासपरियायस्स समणस्स निग्गंथस्स कप्पइ दिट्ठिवायनामंग उदिसित्तए । मू.( २८४ ) विसतिवासपरियाए समणे निग्गंथे सवसुयाणुवाती भवति॥ भा.[४६६५] तेअनिसज्जा सोलसआसीविसभावनं च सत्तरसे।
दिट्ठिविसमट्ठारस उगुणवीसे दिट्ठिवाओ उ॥ वृ. षोडशवर्षे तेजोनिसर्गोनामाध्ययनमुद्दिश्यते । सप्तदशे वर्षे आसीविसभावनामुद्दिश्यते। दृष्टीविषभावनामष्टादशे वर्षे एकोनविंशतितमे वर्षे दृष्टिवादोनाम द्वादशमङ्गमुद्दिश्यते।
साम्प्रत-मेतेषामध्ययनानामतिशयानाहभा.[४६६६] तेयस्स निसरणं खलु आसीविसत्तं तहेव दिट्ठिविसं
लद्धीतो समुप्पज्जे समहीएसुंतु एएसु॥ वृ.एतेषुतेजोनिसर्गप्रभृतिष्वध्ययनेषु यथाक्रमंतेजसो निस्सरणमासीविषत्वंदृष्टीविषमित्येव लब्धयः समुत्पद्यन्ते। इयमत्र भावना तेजोनिसर्गेऽध्ययनेऽधीतो तेजोनिस्सरणलब्धिरुत्पद्यतेयेन वा तपसा कृता तेजोलब्धिर्भवति। तच्च उपवर्ण्यते, आशीविषसंभावनायां पठितायां आशीविपत्वलब्धेर्यैर्वा समाचरणैरासीविषतया कर्म बध्यते, तान्युपवर्ण्यन्ते। एवं दृष्टीविषभावनायामपि भावनीयम्। भा.[४६६७] दिट्ठिवाए पुण होइ सव्वभावाणरूपणं ।
नियमा सव्वसुयाणुवाइवीसइ वासे उबोधव्वो।। वृ.दृष्टिवादे पुनर्भवति सर्वभावनां रूपणं प्ररूपणं नियमात् विंशतिवर्षः पुनः सर्वश्रुतानुपाती भवति । सर्वमपि श्रुतं यथा भणितेन योगेन तस्य पठनीयं भवति। अथ कस्य तीर्थकरस्य काले कियन्ति प्रकीर्णकान्याभवन्त्यत आहभा.[४६६८] चउद्दसय सहस्साई पइण्णगाणं तु वद्धमाणस्स।
सेसाण जत्तिया खलु सीसा पत्तेयबुद्धाओ॥ वृ.भगवतो वर्धमानस्वामिनः तीर्थे चतुर्दशप्रकीर्णकसहस्राण्यभवन् शेषाणां च तीर्थकृतां यस्य यावन्तः शिष्यास्तस्य तावन्ति प्रकीर्णकानि प्रत्येकबुद्धा अपि तस्य तावन्तः।। भा.[४६६९] पत्तस्स पत्तकाले एयाणि जो उ उद्दिसे तस्स।
निज्जरलाभो विपुलो किह पुन तं मे निसामेह॥ वृ.पात्रस्य योग्य्स्य परिणामकस्त्येयर्थः । एतेनापात्रेऽतिपरिणामके वाददानो महती श्रुताशातनेति प्रतिपादितम्। प्राप्ते काले यथोदिते एतानि प्रकीर्णकानि य उद्दिशति तस्य सुविपुलो निर्जरालाभः कथं पुनः सविपुलो निर्जरालाभः । सूरिराह-तं विपुलं निर्जरालाभं कथ्यमा निशमयत मेते कथयति।
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२८४ भा.[४६७०] कम्ममसंखेज्जभवं खवेइ अनुसमयमेव आनत्तो।
अन्नरयम्मि जोगे सज्झायम्मी विसेसेन।। वृ.कर्म ज्ञानावरणीयादिकमसंख्येयभवोपार्जितमन्यतरकेऽपि योगे प्रतिलेखनादावायुक्तो अनुसमयमेव क्षपयति, विशेषतः स्वाध्याये आयुक्तः। भा.[४६७१] आयारमादियाणं अंगाणं जाव दिट्ठिवातो उ।
एसविही विण्णेओ सव्वेसिं आनुपुव्वीए॥ वृ.आचारादिकानामङ्गानां यावत् दृष्टिवादो दृष्टिवादपर्यन्तानां सर्वेषामानुपूर्व्याएषोऽनन्तरोदितो विधिविज्ञेयः। पात्रस्योचिते काले यदुचितमङ्गं तद्दातव्यं, न शेषमित्यर्थः॥ ।
मू.( २८५)दसविहे वेयावच्चे पन्नत्ते।तं जहा-आयरियवेयावच्चे। उवज्झायवेयावच्चे, थेरवेयावच्चे तवस्सिवेयावच्चे, सेहवेयावच्चे, गिलाणवेयावच्चे, साहम्मियवेयावच्चे, कुलवेयावच्चे, गणवेयावच्चे, संघवेयावच्चे।आयरियवेयावच्चे करेमाणे समणे निग्गंथे महानिज्जरे महापज्जवसाणे भवति।
वृ.अस्याक्षरगमनिका नवरं वैयावृत्त्यं त्रयोदशभिः पदैस्तान्यग्रे वक्ष्यन्ते । तथा महानिर्जर: प्रतिसमयमनन्त्यनन्तकर्म परमाणुनिर्जरणात् महापर्यवसानसिद्धिगमनात्॥ भा.[४६७२ दसविह वेयावच्चं इमं समासेण होइ विनेयं।
आयरियउवज्झाए थेरे य तवस्सि सेहे य॥ भा.[४६७३] अतरंतकुलगणे या संघे साहम्मि वेज्जवच्चे य।
एतेसिं तु दसण्हं कायवं तेरसपएहि ।। वृ. दशविधमिदं वक्ष्यमाणं समासेन विज्ञेयं । तद्यथा-आचार्यस्य उपाध्यायस्य स्थविरस्य तपस्विनः शैक्षकस्य अतरन्ग्लानस्तस्य संघस्य सार्मिकवैयावृत्त्यं गाथायां सप्तमी सर्वत्र प्रतिपत्तव्या; एतेषां त्वाचार्यादीनां दशानामपि यथा योगं त्रयोदशभिः पदैर्वैयावृत्त्यं कर्तव्यं तान्येव त्रयोदशपदान्याहभा.[४६७४] भत्ते पाने सयनासने य पडिलेहण पायमच्छिमद्धाणे।
राया तेनं दंडग्गहे य गेलनमत्ते य।। वृ.भक्तेन भक्तानयनेन वैयावृत्त्यं कर्तव्यं?, १ पानीयेन पानीयानयनेन २, शयनेन शय्या संस्तारकेन ३ आसनेन आसनप्रदानेन ४ प्रतिलेखनेन क्षेत्रस्योपर्धर्वा प्रत्युपेक्षणेनापि। पाएत्ति पादप्रमार्जनेन यदि वा औषधपानेन अक्ष्णि अक्षिरोगिणो भेषजप्रदानेन ७ । अध्वनि अध्वनं प्रपन्नानामुपग्रहेण ८ राजद्विष्टे निस्तारणेन ९ । तेनत्ति शरीरस्तेनेभ्यश्च संरक्षणेन १० । तथा विचारादिभ्य आगतानां दण्डग्रहणात्।।, ग्लानत्वे जाग्रतो यत् योग्यं तत्सम्पादनेन १२। मत्तेयत्ति मातृकत्रिकढौकनेन १३ । एतानि त्रयोदशपदानि॥ भा.[४६७५] जा जस्स होइ लद्धी तं तु न हावेइ संतविरयम्मि।
एयाणुत्तत्थाणी उपायं किंचित्थ वुच्छामि।। वृ.या यस्य भवति लब्धिः स तां सति वीर्ये पराक्रमे नहापयेदेति। ख्यापनार्थं त्रयोदशपदान्युपात्तानि। एतानि चोक्तार्थानि सुप्रतीतानि तथापि किंचिदत्र विनेयजनानुग्रहाय वक्ष्यामि।
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४१
उद्देशकः-१०, मूलं-२८५, [ भा. ४६७६ ] भा.[४६७६] पायपरिकम्मपाए उसह भेसज्ज देइ अच्छीणं ।
अद्धाणे उवगेण्हइ रायपुढे य नित्थारे।। वृ. पायत्ति पादपरिकर्म प्रमार्जनादि करोति यदि वा औपधं पाययन्ति। अच्छित्ति अक्ष्णो रोगे समुत्पन्ने भेषजं ददाति अध्वनी प्रतिपन्नान् उपगृह्णाति उपधिग्रहणो विश्रामणाकरणेन चोपष्टभ्राति। राजद्विष्टे समुत्पन्ने ततो निस्तारयति। भा.[४६७७] सरीरोवहि तेने हि सा रक्खति सति बलंमि संतंमि।
दडंग्गहणं कुणंती गेलने यावि जंजोग्गं ।, वृ. शरीरस्तेनेभ्य उपधिस्तेनेभ्यश्च सति विद्यमाने बले सति विचारभूम्यादिभ्य आगतानां पर्यायादिवृद्धानां साधूनांदण्डग्रहणं करोति। ग्लानत्वे च जाते यत् योग्यं तत्सम्पादयति। भा.[४६७८] उच्चारे पासवणे खेले मत्तयतिय त्तिविहमे य।
सव्वेसिंकायव्वं साहम्मिए तत्थिमो विसेसो।। वृ.उच्चारे प्रश्रवणे खेले श्लेष्मणि मात्रकत्रिकमेतत्। त्रयोदशपदात्मकं वैयावृत्त्यं त्रिविधं मनसा वाचा कायेन च सर्वेषामाचार्यादीनांदशानामपि कर्तव्यम् तत्रायंसार्मिके विशेषस्तमेवाहभा.[४६७९] होज्ज गिलाणो निन्हवो न यत्थ विसेसं जाणइ जनो उ।
तुब्भेत्थं पव्वतितो न तरति किन कुणह तस्स ।। भा.[४६८०] ताहे मा उड्डाहो उत्तीहो तस्स फासुएणंति।
पडुयारेण करो निच्चो एत्ती एत्थ अह सीसो।। वृ. कोऽपि निन्हवः कोऽपि ग्लानो भवेत् न च तत्र जने विशेषं जानाति एष निन्हव एते च सुसाधव इति ततो जनो ब्रूयात्-युष्माकमत्र प्रव्रजितो न तरति, न शक्रोति, तस्याः किन्तु कुरुत प्रतिजागरणं ततो माभूत प्रवचनस्योडाह इति तस्यापि प्रासुकेन प्रत्यवतारेण भक्तपानादिना वैयावृत्त्यं करोति। अथानन्तरमत्र शिष्यश्चोदयति। किं तदित्याह-तित्थगरवेयावच्चं किं वा न होति निज्जरतहियं अहवेति आयरितो अत्र तीर्थकरवैयावृत्त्यं कस्मान्न भणितं किंनु न कर्तव्यं किंवा तत्र निर्जरा न भवति एवं शिष्येणोदितो अथानन्तरमाचार्यो व्रवीतिभा.[४६८१] आयरियग्गहणेण तित्थयरो तित्थ होइ गहिओ उ।
. किं वा न होयायरिउ आयारं उवदिसंतो उ॥ भा.[४६८२] निदरिसणत्थ जह खंदएण पुट्ठो य गोयमो भवयं।
केण उतुह्यं सिटुंति धम्मायरिए पच्चाह॥ वृ.आचार्यग्रहणेन तत्र दशानां मध्ये तीर्थकरो गृहीतो दृष्टव्यः । अथ किं वा केन वा कारणेन न भवत्याचार्यो भवत्येवेति भावः । स्वयमाचारकरणं परेषामित्याचारोपदेशनमित्याचार्यशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं तत: तीर्थकरेऽपि समस्तीति भवति तीर्थकरः । आचार्योऽत्र निदर्शनार्थं । यथा स्कन्दकेन भगवान् गौतमः पृष्टः-केनेदं तव शिष्टं कथितमिति। स प्रत्याह-धर्माचार्येणेति। भा.[४६८३] तह्मा सिद्धं एयं आयरियगहणेण गहिय तित्थयरो।
आयरियादी दसवी तेरस गुण होंति कायव्वा॥ भा.[४६८४] तीसुत्तरसयमेग ठाणण वन्नियं तु सुत्तमि।
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५४२
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२- १०/२८५ वेयावच्चे सुविहियं निम्मं निव्वाणमग्गस्स। वृ.यस्मात् युक्तिनिदर्शनंचास्ति तस्मात्सिद्धमेतत् आचार्यग्रहणेनतीर्थकरो गृहीतः।आचार्यदीनि च दशापि पदानि त्रयोदशगुणानि भवन्ति कर्तव्यानि। एकैकस्मिन् पदे त्रयोदशभिः पदैः वैयावृत्त्यकरणात्। एवं च सति वैयावृत्त्येवैयावृत्त्यविषये सूत्रे त्रिंशदुत्तरं स्थानानां शतं वर्णितं किं विशिष्टमित्याह-सुविहितानां प्रापणं निर्वाणमार्गस्य। _ भा.[४६८५] ववहारे दसमए दसविह साहुस्स जुत्तजोग्गस्स।
एगंत निज्जरा से न हु नवरि कयम्मि सज्झाए। वृ. व्यवहारे दशमे उद्देशके यत् दशविधं वैयावृत्त्यमुक्तं तस्मिन्साधोयुक्तयोगस्यैकान्तनिर्जरा भवति। न हुनवरिकेवलं स्वाध्याये कृते से तस्यैकान्तनिर्जरति ।। भा.[४६८६] एसोनुगमो भणितो अहुणा उनउसो य होइ दुविहो उ;
नाण नओ चरणनओ ते समासं तु वुच्छामि। वृ. तदेवमेषोऽनुगमो भणितोऽधुना नयो वक्तव्यः । तत्र यद्यपि नया: शतसंख्यास्तथापि ते सर्वे नयद्वये अन्तर्भवन्ति। तत्र आह-नयो द्विविधो भवति, ज्ञाननयश्चरणनयो नाम क्रियानयस्तयोः समासं संक्षेपं वक्ष्यामि। तमेवाहभा.[४६८७] नायंमि गिण्हियवे अगिह्रियव्वंमि चेव अत्थंमि।
जइयव्वमेव इई जो उवदेस सो नयो नाम॥ वृ. ज्ञाने सम्यक् परिच्छिने गृहीतव्ये उपादेये अग्रीहतव्येऽनुपादेये हेय इत्यर्थः । चशब्दः खलूभयो र्ग्रहीतव्याग्रहीतव्ययोरनुकर्षणार्थ: उपेक्षणीयवस्तुसमुच्चार्थो वा एवकारस्त्ववधारणे। तस्य चैवं व्यवहितप्रयोगः । ज्ञात एव ग्रहीतव्ये अग्रहीतव्ये उपेक्षणीयेच नाज्ञाते अर्थे ऐहिकामुष्मिकरूपे तत्र ऐहिको ग्रहीतव्यः स्त्रक्चन्दनादिः, अग्रहीतव्यो विषशस्त्रकंटकादिः, उपेक्षणीयस्तृणादिरामुष्मिको ग्रहीतव्यः सम्यग्दर्शनादिः, उपेक्षणीयो विवक्षया अभ्युदयादिस्तास्मिन्नर्थे यतितव्यमेवेति अनुस्वालोपात्एवममुनाक्रणेज्ञानपुरस्सरणरूपेण ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्त्यर्थिना सत्वेन यतितव्यं प्रवृत्त्यादिलक्षणो यत्नः कार्यः। इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यं सम्यक ज्ञानप्रवर्तमानस्य फलविसंवाददर्शनात्तथा चोक्तमन्यैरपि विज्ञप्तिः फलदापुंसान क्रिया फलदा मता। मिथ्याज्ञानात् प्रवृत्तस्य, फलसंवाददर्शनात्॥" तथा मुष्मिक फलनाथिनापिज्ञात एव यतितव्यमागमोऽपि तथा प्रतिपादनात्। उक्तं च-"पढमं नाणं ततो दया एवं चिट्ठइ सव्वसंजए। अन्नाणी किं काही किंवा नाहीच्छेयपावगं" ॥ इतश्चैतदेवमङ्गीकर्तव्यं यस्मात्तीर्थकरगणधरैरगीतार्थानां केवलानां विहारक्रियापि निषिद्धा। तथा चागमःभा.[४६८८] गीयत्थो अविहारो बीइतो गीयत्थमीसितो भणितो।
एत्तो तइय विहारो नाणुन्नातो जिनवरेहि। वृ.नखल्वन्धेनान्धः समाकृष्यमाणः सम्यक्पन्थानं प्रतिपद्यते इत्यभिप्रायः। एवं तावन्क्षायोपशमिकं ज्ञानमाधिकृत्योक्तम्। क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य विशिष्टफलसाधकत्वंतस्यैव प्रतिपत्तव्यं । यस्मादर्हतोऽपि भवाम्भोधितटस्थस्यदीक्षाप्रतिपन्नस्य तपश्चरणवतोऽपि न तावदपवर्गप्राप्तिरुपजायते यावज्जीवाजीवाद्यखिलवस्तुपरिच्छेदरूपं केवलज्ञानं नोत्पन्नमिति तस्मात् ज्ञानमेव
For privat
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
उद्देशक :- १०, मूलं - २८५, [ भा. ४६८८ ]
५४३
प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणमिति स्थितं, इति जोउवदेस सो नयो नाम इति, एवमुक्तेन प्रकारेण य उपदेशो ज्ञानप्राधान्यख्यापनपरः स नयो नाम ज्ञाननय इत्यर्थः । उक्तो ज्ञाननयः । सम्प्रति क्रियानयावसरः । तद्दर्शनं चेदं क्रिकैव ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणं प्रधानं युक्तियुक्तत्वात् । तथा चायमप्युक्तस्वरूपामेव स्वपक्षसिद्धये गायामाह - नायम्मि गिण्हियव्वे इत्यादि अस्याः क्रियानयदर्शनानुसारेण व्याख्या ज्ञति गृहीतव्ये चार्थे ऐहिकाष्मिकफलप्राप्ति कारणं अर्थिना यतितव्यमेव यस्मात् प्रवृत्त्यादिलक्षणप्रयत्रव्यतिरेकेण न ज्ञानवतोऽपि अभिलषितार्थावाप्तिरुपजायते । तथा चोक्तमन्यैरपि
-
क्रियैव फलदा पुंसां न ज्ञानं फलदं मतम् । यतः स्त्री भक्ष्यभोगज्ञो न ज्ञानात्सुखितो भवेत् ॥
तथा आमुष्मिकफलार्थिनापि क्रियैव कर्तव्या । तथा च भगवद्वचनमप्येवमेव व्यवस्थितं । चेइय कुलगणसंघे आयरियाण च पवयणसुए य । सव्वेसुवि तेन कयं तवसंजममुज्जमंतेन ॥
इतश्चेदमङ्गीकर्तव्यं यस्मात्तीर्थकरगणधरैः क्रियाविकलानां ज्ञानमपि विफलमेवोक्तम् । सुबहुपी सुयमहियं किं काहीचरणविप्पहीनस्स । अंधस्स जह पलित्ता दीवसयसहस्सकोडी वि ॥
दृशि क्रिया विकलत्वात्तस्येत्यभिप्रायः । एवं तावत् क्षायोपशमिकं चारित्रमङ्गीकृत्योक्तं चारित्रंक्रियेत्यनर्थान्तरत्वात्। क्षायिकमङ्गीकृत्य विशिष्टफलसाधकत्वं तस्यैव यस्मादर्हतो भगवतः समुत्पन्नकेवलज्ञानस्यापि तात्मुक्त्यवाप्तिः संभवति यावदखिलकर्मेन्धनानल भूता ह्रस्वपञ्चाक्षरोगरणकालमात्रा सर्वसंवररूपा चारित्रक्रिया नावाप्येत ततः क्रियैव प्रधानमैहिकामुष्मिक फल प्राप्तिकारणमिति । इति जो उपदेसो सो नयो नाम इति एवमुक्तेन प्रकारेण यः उपदेश: क्रियाप्राधान्यख्यापनपरः स नयो नाम क्रियानयः इत्यर्थः । उक्तः क्रियानयः । इत्थं ज्ञाननयक्रियानयस्वरूपं श्रुत्वा विदिततदभिप्रायो विनेयः संशयापन्नः सन्नाह-किमत्र तत्वं पक्षद्वयेऽपि युक्तिसंभवात् । आचार्य सह
भा.[४६८९ ] सव्वेसि पि नयानं बहुविहवत्तव्वयं निसामित्ता। तं सव्वनयविसुद्धं जं चरणगुणठितो साहू ॥
वृ. सर्वेषामपि मूलनयानामपि शब्दात्तद्भेदानामपि नायानां द्रव्यास्तिकादीनां बहुविधवक्तव्यां सामान्यमेव विशेष एव उभयमेव परस्परनिरपेक्ष्यमित्यादिरूपाथवा नामादिनयानां मध्ये को नयः कं साधुमिच्छतीत्यादि रूपां निशम्य श्रुत्वा तत्सर्वनयविशुद्धं सर्वनयसम्मतं वचनं यच्चरणगुणस्थितश्चारित्रज्ञानस्थित: साधुर्यस्मात्सर्वे नया भावतो भावनिक्षेपमिच्छन्ति । तदेवं नयवक्तव्यतापि कृता भाष्यस्तुतिरायणमिदं गम्यकर्तृकत्वं गाथाद्वयम्
कप्पववहाराणं भासं मुत्तूणं वित्थरं सव्वं । पुव्वायरिएहिं कयं सीसाणहिओवएसत्थं ॥ भवसयसहस्समहणं एवंतो यंति जे उकाहिति । कम्मरसयविप्पमुक्का मुक्खमविग्घेण गच्छंति ॥
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
व्यवहार-छेदसूत्रम्-२-१०/२८५ देशक इव निर्दिष्टा विषमस्थानेषु तत्वमार्गस्य। विदुषामतिप्रशस्यो जयति श्री चूर्णिकारोऽसौ॥ विषयोऽपि व्यवहारो व्यधायि सुगमो गुरूपदेशेन।
यदवादि तत्र पुण्यं तेन जनः स्यात्सुगतिभागी। दुर्बोधातपकष्ट, व्यपगमलब्धैकविमलकीर्तिभरः । टीकामिमामकार्षीत् मलयगिरि: पेशलवचोभिः ।। व्यवहारस्य भगवतो यथास्थितार्थप्रदर्शनदक्षं। विवरणमिदंसमापं श्रमणगणानाममृतभूतम्॥ जीयाद्वै सुगुरुः सदा मुनिवरो बोधिप्रदो मोहनो, हर्षोमे व्रतदायकः सुचरणः पन्यासभूषावृतः; माणिक्येन सुबोधशांतमनसा संशोधितं तेन यद्, ध्यातव्यं व्यवहारसूत्रमिदमानंदप्रदं मुक्तये।।
उद्देशकः-१० समाप्तः मुनि दीपरत्नसागरेण संशोधिता सम्पादिता व्यवहारसूत्रस्य (भद्रबाहुस्वामि रचिंता नियुक्ति-युक्तं ) संघदासगणि विरचितं भाष्यं
__एवं मलयगिरि आचार्य विरचिता टीका परिसमाप्त।
३६ तृतीयंछेदसूत्रं "व्यवहारं" समाप्तम् |
भाग:-२१ पीठिका एवं उद्देशकाः १, २, ३
भाग:-२२ उद्देशकाः ४-५-६-७-८-९-१०
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
[1]
ભાવભરી વંદના જેમના દ્વા૨ા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાલીન ‘‘આગમસાહિત્ય’'માં પ્રાપ્ત થયો એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ષ પૂજ્યશ્રીઓને
પંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ
દેવવાચક ગણિ
દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંઘદાસણિ
જિનદાસ ગણિ મહત્તર
શીલાંકાચાર્ય
મલયગિરિસૂરિ
હરિભદ્રસૂરિ
દ્રોણાચાર્ય
વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ગુણરત્નસૂરી
આનંદ સાગરસૂરિજી
જિન વિજયજી જંબુ વિજયજી લાભસાગરસુરિજી
બાબુ ધનપતસિંહ
પં૰ ભગવાનદાસ
ચૌદ પૂર્વધ૨ શ્રી ભાહુ સ્વામી (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવીર મહર્ષિઓ શ્રી શ્યામાચાર્ય
વીરભદ્ર
ઋષિપાલ
બ્રહ્મમુનિ
તિલકસૂરિ
સૂત્ર-નિર્યુક્તિ – ભાષ્ય – ચૂર્ણિ – વૃત્તિ – આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને
સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત/અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્યપુરુષોને
ચંદ્રસાગર સૂરિજી
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સિદ્ધસેન ગણિ
અગસ્ત્યસિંહ સૂરિ અભયદેવસૂરિ ક્ષેમકીર્તિસૂરિ
પુન્યવિજયજી
અમરમુનિજી
આચાર્ય તુલસી
સ્મરણાંજલિ
આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) ચંદ્ર સૂરિ મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય
વિજય વિમલગણિ
પં બેચરદાસ
પં રૂપેન્દ્રકુમાર શ્વેત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ
મુનિ માણેક
ચતુરવિજયજી કનૈયાલાલજી
ચંપક સાગરજી
૫૦ જીવરાજભાઈ
પં૦ હીરાલાલ
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
[2]
क्रम
૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) आगमसूत्रनाम
- वृत्ति-कर्ता
वृत्ति श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण | आचार २५५४ |शीलाङ्काचार्य
१२००० २. सूत्रकृत २१०० शीलाङ्काचार्य
१२८५० स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० | ४. समवाय १६६७ | अभयदेवसूरि
३५७५ भगवती १५७५१ अभयदेवसूरि
१८६१६ ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० उपासकदशा ८१२ अभयदेवसूरि
८०० अन्तकृद्दशा ९०० | अभयदेवसूरि
४०० ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ अभयदेवसूरि
१०० |१०. प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसूरि
५६३० ११. विपाकश्रुत १२५० | अभयदेवसरि
९०० १२. | औपपातिक ११६७ अभयदेवसूरि
३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि
३७०० १४. जीवाजीवाभिगम ४७०० | मलयगिरिसूरि
१४००० १५. प्रज्ञापना ७७८७ मलयगिरिसूरि
१६००० १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ मलयगिरिसूरि
९००० १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० मलयगिरिसूरि
९१०० १८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय ।
१८००० १९थी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि
६०० |२३. (पञ्च उपाङ्ग) २४. चतुःशरण ८० | विजयविमलयगणि
(?) २०० आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरत्नसूरि (अवचूरि) । 1(?) १५० २६. महाप्रत्याख्यान
१७६ / आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) | १७६ २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ | आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) २१५ २८. तन्दुल वैचारिक ५०० | विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. संस्तारक
१५५ गुणरल सूरि (अवचूरि) । ११० ३०. गच्छाचार १७५ | विजयविमलगणि
१५६० ३१. गणिविद्या
१०५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५
२५.
आतर प्रत
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रम
आगमसूत्रनाम
३२. देवेन्द्रस्व
३३. मरणसमाधि
३४. निशीथ
३५. बृहत्कल्प
३६. व्यवहार
३७. दशाश्रुतस्कन्ध ३८. जीतकल्प ★
३९. महानिशीथ
४०. आवश्यक
४१. ओघनियुक्ति
पिण्डनियुक्ति
४२. दशवैकालिक
४३. उत्तराध्ययन
४४. नन्दी
४५. अनुयोगद्वार
वृत्ति-कर्ता
३७५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८२१ जिनदासगणि (चूर्ण) सङ्घदासगणि (भाष्य )
४७३ मलयगिरि + क्षेमकीर्ति सङ्घदासगणि (भाष्य )
३७३ मलयगिरि
[3]
•
मूल श्लोक प्रमाण
सङ्घदासगणि (भाष्य )
८९६ - ? - (चूर्णि) १३० सिद्धसेनगणि (चूर्णि)
४५४८
१३० हरिभद्रसूरि
द्रोणाचार्य
नि. १३५५
नि. ८३५
मलयगिरिसूरि
८३५ हरिभद्रसूरि
२००० शांतिसूर
७०० मलयगिरिसूरि २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि
• वृत्ति
श्लोकप्रमाण
३७५
८३७
| २८०००
७५००
४२६००
७६००
| ३४०००
६४००
२२२५
१०००
२२०००
(?) ७५००
७०००
७०००
१६०००
७७३२
५९००
नोंध :
(१) (ऊत ४५ आगम सूत्रोभां वर्तमान अणे पहेला १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २३ उपांगसूत्रो, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ३४थी उ८ छेदसूत्रो, ४० थी ४3 मूळसूत्रो, ४४-४५ चूलिकासूत्रो ना नाभे हाल प्रसिद्ध छे.
(૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જો કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે.
(3) अत वृत्ति-साहि के नोंध छे ते खमे रेल संपाहन भुषनी छे. ते सिवायनी पास वृत्ति - चूर्णि खाहि साहित्य मुद्रित } मुद्रित अवस्थामा हाल उपलब्ध छे ४. (४) गच्छाचार जने मरणसमाधि ना विल्ये चंदावेज्झय जने वीरस्तव प्रकीर्णक आवे
छे. हे अभे “आगमसुत्ताणि" भां भूज ३ये भने “आागमद्दीप’भां अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નીતત્ત્વ જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
[4] પંથકન્વનું માર્ગ અને “કામસુત્તળિમાં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) શોધ અને વિષ્ણુ એ બંને નિવિન વિકલ્પ છે. જે હાલ મૂળસૂત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં ભાષ્યની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (9) ચાર પ્રકીર્ણ સૂત્રો અને મહાનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રવેદી ની સંસ્કૃત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથ શાનિત એ ત્રણેની પૂof આપી છે. જેમાં દશા અને નીતત્ત્વ એ બંને ઉપરવૃત્તિ મળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે . નિશીથ ઉપર તો માત્ર વીસમા દેશ ની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
( વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિવત્ત ૨ )
દિન) નિશ્ચિત્ત | BHIM | નિવૃત્તિ श्लोकप्रमाण 9. સાવર-નિવૃત્તિ ४५० ___६. आवश्यक-नियुक्ति २५०० २. सूत्रकृत-नियुक्ति २६५ __७. ओघनियुक्ति
१३५५ बृहत्कल्प-नियुक्ति -
८. पिण्डनियुक्ति
८३५ व्यवहार-नियुक्ति * - | | દશવૈવાનિવ-નિર્ધવિત્ત, ५०० ५. दशाश्रुत०-नियुक्ति | १८० | १०. | उत्तराध्ययन-नियुक्ति
૭૦૦
નોંધ :(૧) અહીં આપેલ સ્ત્રી પ્રમાણ એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩૨ અક્ષરનો એક શ્લોક'
એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ સ્તવ પ્રમાણ છે. (૨) * વૃદ્ધત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિધિત્ત હાલ ભાષ્ય માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિકાર મહર્ષિ એ ભાષ્ય ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) ગોષ અને વિશ્વનિયુક્તિ સ્વતંત્ર મૂનગામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન આF-89 રૂપે થયેલ છે. (તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિવામાંથી દશાશ્રુતબ્ધ નિત્તિ ઉપર પૂર્ણ અને અન્ય પાંચ
નિવિન ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ
નિવિન સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિવિજ્ઞકર્તા તરીકે પદ્રવાહિયાની નો ઉલ્લેખ જ જોવા મળે છે.
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
[5]
वर्तमान अणे ४५ भागमभi Gavu भाष्यं
क्रम
णा क्रम
भाष्य
गाथाप्रमाण
४८३
३२२
निशीषभाष्य बृहत्कल्पभाष्य व्यवहारभाष्य पञ्चकल्पभाष्य जीतकल्पभाष्य
७५०० ७६०० ६४०० । ८.
३१८५ | ३१२५ । १०. |
आवश्यकभाष्य * ओघनियुक्तिभाष्य * पिण्डनियुक्तिभाष्य * दशवैकालिकभाष्य * उत्तराध्ययनभाष्य (?)
४६
९.
६३
नोध:(१) निशीष , बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य न। sal सङ्घदासगणि डोवानुं ॥य छे.
अभा२॥ संपानमा निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साथे भने बृहत्कल्प तथा व्यवहार
भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साथे समाविष्ट थयुं छे. (२) पञ्चकल्पभाष्य समा२आगमसुत्ताणि भाग-३८ मां शीत यु. (3) आवश्यकभाष्य भो ॥ प्रभारी ४८3 ज्युं भ १८3 ॥१॥ मूळभाष्य ३पेछ
भने 300 या अन्य भाष्यनी छ.४नो समावेश आवश्यक सूत्र-सटीकं मां यो छ. [R 3 विशेषावश्यक भाष्य पू4°४ प्रसिध्ध थयु छ ५९ ते समय आवश्यकसूत्र- (6५२नु भाष्य नथी भने अध्ययनो अनुसार नी मगरवृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો વશ્ય અને નીતત્વ એ બંને ઉપર મળે છે. જેનો
અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवैकालिकभाष्य नो समावेश तेन तेनी वृत्ति मां
थयो ४ छ. ५९॥ तेनो त विशेन. २५. सभीने भणेद नथी. [ओघनियुक्ति
ઉપર ૩૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ માધ્યનો ઉલ્લેખ પણ જોવા મળેલ છે.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी २॥ नियुक्तिमा मणी यानुं संभणाय छ (?) (5) मारीत अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका मे ३५ आगम सूत्रो 6५२नो हो
પાર્થનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ
स्व३चे भाष्यगाथा टेवा भणे छे. (७) भाष्यकर्ता तरी मुध्य नाम सङ्घदासगणि सेवा मणेर छ. तेम४ जिनभद्रगणि
क्षमाश्रमण भने सिद्धसेन गणि नो ५९16cdy भणे छ.326is भाष्यन। जता અજ્ઞાત જ છે.
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
16)
.
३२७५
१०००
७०००
वर्तमान आणे ४५मागममi BL चूर्णिः क्रम | चूर्णि | श्लोकप्रमाण | क्रम
श्लोकप्रमाण आचार-चूर्णि ८३०० ९.| दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि २२२५ | २. सूत्रकृत-चूर्णि ९९०० १०.| पञ्चकल्पचूर्णि | ३. भगवती-चूर्णि ३११४ ११. जीतकल्पचूर्णि ४. जीवाभिगम-चूर्णि १५०० १२. | आवश्यकचूर्णि १८५०० ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति-चूर्णि १८७९ / १३. दशवैकालिकचूर्णि ६. निशीथचूर्णि २८००० १४. उत्तराध्ययनचूर्णि ५८५० ७. वृहत्कल्पचूर्णि १६००० १५. नन्दीचूर्णि
१५०० ८. व्यवहारचूर्णि १२०० १६. | अनुयोगदारचूर्णि ।
नोध:(१) 6sd. १६ चूर्णिमांधी निशीथ , दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प क्षेत्र चूर्णि ममा ।
સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. (२) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार
એ સાત પૂ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારકશ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी जी मे चूर्णि अगत्स्यसिंहसूरिकृत छे तेनुं प्राशन पूज्य श्री.
પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे Sucue 1५14प्रश्नायित. मुं४३ छ. भगवती
चणि तो मजे४ छ. ५५0 शीत. थईनथी. तभ४ वृहत्कल्प , व्यवहार,
पञ्चकल्प मेरा स्तोमछे शीत ययानुं मां नथी. (५) चूर्णिकार तरी जिनदासगणिमहत्तरन्नाम भुण्यत्व संभणाय छे. 3243 मते અમુક પૂર્તિના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
"मागम-पंयांनी" यिन्त्यमावत" ૧ વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ
અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी पाती 2ी यिन्त्य छ. अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका में उ५ मागमा 6५२ માર્ગ નથી. એટલે ૩૫ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. सारीत यis भाष्य, स्यां नियुक्ति भने स्याड चूर्णिन। मामा वर्तमान में
सुव्यवस्थित पंचांगी मात्र आवश्यक सूत्र नी गाय. २ नंदीसूत्र मां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्तिमोकना ५ोप .
-
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
[7]
(૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો
સૂિચના:- અમે સંપાદિત કરેલ માનકુળ-સરી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ કામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧/૩/૬/૨/૧૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે મારીરમાં પ્રથમ અંક કૃતન્યનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક જૂના છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક અધ્યયનનો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક દેશવ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂત્તનો છે. આ મૂન ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જે ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ સ્ટાઈલથી કે છુટુ લખાણ છે અને સાથi/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી II - | ગોઠવેલ છે.
પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં (7) પછી ના વિભાગને તેના-તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (/-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (૭) કથાર - શ્રુતજૂ:/ચૂન//અધ્યયનંદ્દેશ:/મૂર્ત
પૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કન્ધ માં જ છે. (२) सूत्रकृत - श्रुतस्कन्धः/अध्ययनं/उद्देशकः/मूलं (૩) સ્થાન - થાન/ધ્યયન/મૂર્ત (४) समवाय - समवायः/मूलं
भगवती - शतकं/वर्ग:-अंतरशतकं/उद्देशकः/मूलं અહીં રાતવના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) યff. (૨) ગંતાશત કેમકે શત ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શતવ ના પેટા વિભાગનું નામ : જણાવેલ છે. શતક - રૂ૩,૩૪,૩૫,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને અંત શત અથવા શતશતવ નામથી ઓળખાવાય છે. ज्ञाताधर्मकया- श्रुतस्कन्धः/वर्गः/अध्ययन/मूलं પહેલા શ્રુતસ્ક્રન્યમાં ધ્યાન જ છે. બીજા શ્રુતસ્દ નો પેટાવિભાગ " નામે છે અને તે વ ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે. उपासकदशा- अध्ययन/मूलं अन्तकृद्दशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं अनुत्तरोपपातिकदशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययन/मूलं સાથ અને સંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને કાશ્રવદાર અને સંવાદ કહ્યા છે. (કોઈક ને બદલે
શ્રુતન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે) (39) विपाकश्रुत- श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/मूलं (૧૨) પતિ- મૂર્ત (१३) राजप्रश्नीय- मूलं
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
[8]
(१४) जीवाजीवाभिगम - * प्रतिपत्तिः /* उद्देशकः / मूलं
खा भागभभां ॐऊत अश विभाग र्या छे तो सभ४ भाटे प्रतिपत्तिः पछी भेड पेटाविलागि नोधनीय छे. भ प्रतिपत्ति - ३-भां नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव सेवा यार पेटाविभागो थडे छे. तेथी तिपत्ति/(नेरइय आदि)/उद्देशकः /मूलं खे रीते स्पष्ट अलग पाडेला छे, जेथ रीते शभी प्रतिपत्ति ना उद्देशकः नव नथी पत्र ते पेटाविभाग प्रतिपत्तिः नामे ४छे.
(१५) प्रज्ञापना- पदं / उद्देशकः /द्वारं/मूलं
पदना पेटा विभागभांड्यां उद्देशकः छे, ज्यां द्वारं छे पक्ष पद-२८ना पेटा विभागमा उद्देशकः અને તેના પેટા વિભાગમાં દ્વાર પણ છે. (१६) सूर्यप्रज्ञप्ति - प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति प्राभृतं / प्राभृतप्राभृतं / मूलं खागम १८-१७भां प्राभृतप्राभृत न મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી. (१८) जम्बूदीपप्रज्ञप्ति - वक्षस्कारः /मूलं (१९) निरयावलिका
प्रतिपत्तिः नाम पेटा विलागि छे. पक्ष उद्देशकः महि
अध्ययनं/मूलं
अध्ययनं/मूलं
(२०) कल्पवतंसिका (२१) पुष्पिता अध्ययनं/मूलं
B
(२२) पुष्पचूलिका - अध्ययनं/मूलं (२३) वहिदशा अध्ययनं / मूलं
-
भागम १८ थी २३ निरयावलिकादि नामथी साथै भेवा भणे छे डेम तेने उपांगना पांय वर्ग तरी सूत्रद्वारे भोजपावेला छे. या वर्ग-१, निरयावलिका, वर्ग-२ कल्पवतंसिका... वगैरे भावा
-
-
( २४ थी ३३) चतुः शरण (आदि दशेपयन्त्रा) मूलं
(३४) निशीथ
(३५) बृहत्कल्प (३६) व्यवहार (३७) दशाश्रुतस्कन्ध दशा/मूलं
उद्देशकः /मूलं उद्देशकः/मूलं. उद्देशकः /मूलं
(३८) जीतकल्प - मूलं
( ३९ ) महानिशीथ - अध्ययनं / उद्देशकः / मूलं
-
(४०) आवश्यक अध्ययनं/मूलं
( ४१ ) ओघ / पिण्डनियुक्ति
मूलं
(४२) दशवैकालिक - अध्ययनं / उद्देशकः /मूलं
(४३) उत्तराध्ययन अध्ययनं //मूलं (४४-४५ ) नन्दी - अनुयोगद्वार मूलं
-
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
76
| २४.
६.
७२
६२
क
।
१३
।
[9] અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા क्रम | आगमसूत्र | मूलं | गाथा | क्रम | आगमसूत्र | मूलं | गाथा १. | आचार | ५५२ | १४७ | २४. | चतुःशरण । ६३ । ६३ सूत्रकृत ८०६ ७२३ | २५. आतुरप्रत्याख्यान
७१
| ७० स्थान
१०१० १६९ | २६. | महाप्रत्याख्यानं । १४२ | १४२ समवाय ३८३ ९३ | २७. | भक्तपरिज्ञा
१७२ | १७२ भगवती १०८७ ११४ | २८. तंदुलवैचारिक
१६१
| १३९ ज्ञाताधर्मकथा २४१ ५७ | २९. . संस्तारक
१३३ १३३ उपासक दशा १३ | ३०. | गच्छाचार
१३७ । १३७ अन्तकृद्दशा
१२ । ३१. | गणिविद्या अनुत्तरोपपातिक ४ | ३२. | देवेन्द्रस्तव
३०७ ३०७ १०. | प्रश्नव्याकरण
४७ १४ | ३३. | मरणसमाधि ६६४ । ६६४ ११. विपाकश्रुत ४७ | ३ | ३४. | निशीष ।
१४२० १२.| औपपातिक ७७
| ३५. | बृहत्कल्प
२१५ १३.| राजप्रश्निय । ८५ । - | ३६. | व्यवहार
२८५ १४. जीवाभिगम ३९८
| ३७. | दशाशतरकार
दशाश्रुतस्कन्ध ११४ १५.| प्रज्ञापना ६२२ २३१ ३८. जीतकल्प
१०३ | १०३ १६.| सूर्यप्रज्ञप्ति | २१४ | १०३ | ३९. | महानिशीथ । १५२८ १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २१८ | १०७ | ४०. | आवश्यक
९२ | २१ १८. जम्बूदीपप्रज्ञप्ति | ३६५ १३१ | ४१. | ओघनियुक्ति ११६५ ११६५ १९. निरयावलिका
४१. । पिण्डनियुक्ति
७१२ । ७१२ २०. कल्पवतंसिका
४२.
दशवैकालिक ५४० २१. पुष्पिता
११
२ | ४३. | उत्तराध्ययन १७३१ १६४० | पुष्पचूलिका १ . ४४. | नन्दी
१६८ ९३ २३. / वण्हिदशा
१ | ४५. | अनुयोगद्वार ३५० | १४१
८
३
नों :- 631 गाथा संध्यानी समावेश मूलं मां 45 °४०१य छे. ते मूल सिपायनी मस गाथा समावी नही. मूल श६ मे समो. सूत्र भने गाथा बने भाटे नो. आपेलो. संयुस्त भनुम छे. गाथा घi४ संपाहनोमा सामान्य घरावती जोपाथी तनी मसाज આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
[10]
[૧૧]
[૧૨] [૧૩].
[૧૪] [૧૫] [૧] [૧૭] [૧૮]
– અમારા પ્રકાશનો:अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चोविशी शत्रुञ्जय भक्ति [आवृत्ति-दो] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ – ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય- ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૨-શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૩-શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૬ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે). સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર-પદ્ય-આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ] ચૈત્યવંદન માળા [૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ]. તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧ તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી આવૃત્તિ -બે. ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બાવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર] અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪ર સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજ અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૨ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૪
[૧૯].
[૨૦]
[૨૧] [૨૨]
[૩] [૨૪]
[૨૫]
[૨]
[૨૭] [૮] [૨૯] [30].
[૩૧]
[૩૨]
[૩૩] [૩૪] [૩૫]
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
[35]
[33]
[३८]
[3]
[४०]
[४१]
[11]
તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૫ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૬ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૭ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૮ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૯ તત્વાર્થાધિગમ [ सूत्र અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૧૦
-
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[४२] आयारो
[४३] सूयगडो
[४४] ठाणं
[४५] समवाओ
[४६ ] विवाहपन्नति
नायाधम्मकहाओ
[ ४७ ] [४८] उवासगदसाओ
[४९] अंतगडदसाओ [५० ] अनुत्तोववाइयदसाओ
[५१] पण्हावागरणं
[५२] विवागसूयं
उववाइयं
[ ५३ ] [ ५४ ]
रायप्पसेणियं
[ ५५ ] जीवाजीवाभिगमं
[ ५६ ] पन्नवणासुत्तं [५७] सूरपन्नतिः
[५८] चंदपन्नत्तिः
[५९] जंबूद्दीवपन्नति
[६०] निरयावलियाणं
[६१] कप्पवडिंसियाणं
[६२]
पुप्फियाणं
[ ६३ ] पुप्फचूलियाणं
वहिदसाणं
[ ६४ ] [ ६५ ]
चउसरणं
[ ६६ ] आउरपच्चक्खाणं
[ ६७ ] महापच्चक्खाणं
[ ६८ ] भत्तपरिणा
[आगमसुत्ताणि-१]
[आगमसुत्ताणि-२]
[आगमसुत्ताणि- ३]
[आगमसुत्ताणि-४]
[आगमसुत्ताणि-५]
[आगमसुत्ताणि-६]
[आगमसुत्ताणि-७]
[आगमसुत्ताणि-८]
[आगमसुत्ताणि-९]
[आगमसुत्ताणि- १० ]
[आगमसुत्ताणि- ११ ]
[आगमसुत्ताणि- १२ ]
[आगमसुत्ताणि- १३ ]
[आगमसुत्ताणि - १४ ]
[आगमसुत्ताणि- १५ ]
[आगमसुत्ताणि- १६ ]
[आगमसुत्ताणि-१७]
[आगमसुत्ताणि- १८]
[आगमसुत्ताणि १९ ]
[आगमसुत्ताणि - २० ]
[आगमसुत्ताणि- २१ ]
[आगमसुत्ताणि-२२ ] [आगमसुत्ताणि-२३] [आगमसुत्ताणि २४ ]
[आगमसुत्ताणि-२५ ]
[आगमसुत्ताणि-२६ ] [आगमसुत्ताणि-२७ ]
पढमं अंगसुतं
बीअं अंगसुतं
तइयं अंगसुतं
चउत्थं अंगसुतं
पंचमं अंगसुतं
छठ्ठे अंगसुतं
सत्तमं अंगसुतं
अट्ठमं अंगसुतं
नवमं अंगसुतं
दसमं अंगसुतं एक्कारसमं अंगसुतं
पढमं उवंगसुतं बीअंउवंगतं
तइयं उवंगसुतं
चउत्थं उवंगसुतं
पंचमं उवंगसुतं
छठ्ठे उवंगसुतं
सत्तमं उवंगतं
अठ्ठमं उवंगसुतं
नवमं उवंगसुतं
दसमं उवंगसुत्तं
एवरसमं उवंगसुतं
बारसमं उवंगसुतं
पढमं पण्णगं
बीअं पण्णगं
तीइयं पईण्णगं चउत्थं पईण्णगं
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
[12]
[६९] तंदुलक्यालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं
[आगमसुत्ताणि-२९] छठं पईण्णगं [७१] गच्छायार
[आगमसुत्ताणि-३०/१] सत्तमं पईण्णगं-१ [७२] चंदावेज्झयं
[आगमसुत्ताणि-३०/२ ] सत्तमं पईण्णगं-२ [७३] गणिविजा
[आगमसुत्ताणि-३१] अट्ठमं पईण्णगं [७४] देविंदत्थओ [आगमसुत्ताणि-३२ ] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि
[आगमसुत्ताणि-३३/१] दसमं पईण्णगं-१ [७६] वीरत्थव
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णगं-२ [७७] निसीह
[आगमसुत्ताणि-३४] पढमं छेयसुत्तं [७८] बुहत्कप्पो
[आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार
[आगमसुत्ताणि-३६ ] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्खंधं [आगमसुत्ताणि-३७ ] चउत्थं छेयसुत्तं [८१] जीयकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुत्तं-१ [८२] पंचकप्पभास [आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्तं-२ [८३] महानिसीहं
[आगमसुत्ताणि-३९] छठं छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं
[आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुत्तं [८५] ओहनित्ति [आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनिऋत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/२ ] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं
[आगमसुत्ताणि-४२ ] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरल्झयणं [आगमसुत्ताणि-४३] चउत्थं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूर्य
[आगमसुत्ताणि-४४ ] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदारं [आगमसुत्ताणि-४५ ] बितिया चूलिया
પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [१] आया२
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [२] सू43
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] બીજું અંગસૂત્ર [८] -
ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] ત્રીજું અંગસૂત્ર [४] समवाय - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ચોથું અંગસૂત્ર [५] विवाहपत्ति - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [es] नयाधमा- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩]. છઠું અંગસૂત્ર [७] पासपहसा - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર [८] मंतगडसा- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] નવમું અંગસૂત્ર [१00] पावाग२९- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
[13]
[૧૦૧] વિવાગસૂય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર [૧૦૨] ઉવવાય ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર [૧૩] રાયખસેણિય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] જીવાજીવાભિગમ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦૫ પન્નવણાસુર ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર [૧૬] સૂરપન્નત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫ પાચમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૭] ચંદપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] છઠ્ઠ ઉપાંગસૂત્ર [૧૦૮] જંબુદ્દીવપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] સાતમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૯] નિરયાવલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] આઠમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૭] કMવડિસિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] નવમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૧ પયિા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] દશમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૨] પુચૂલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૩ વહિદસા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૪] ચઉસરણ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] પહેલો પડ્યો [૧૧૫] આઉરપ્પચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] બીજે પયગ્નો [૧૧] મહાપચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ત્રીજો પયગ્નો [૧૧૭] ભત્તપરિણા - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] ચોથો પયગ્નો [૧૧૮] તંદુવેયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પાંચમો પડ્યો [૧૧] સંથારગ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] છઠ્ઠો પડ્યો [૧૨] ગચ્છાયાર - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] સાતમો પયગ્નો-૧ [૧૨૧] ચંદાવેઝય- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] સાતમો પયગ્નો-ર [૧૨૨) ગણિવિક્સ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] આઠમો પયો [૧૨૩ દેવિંદત્યઓ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-9 નવમો પડ્યો [૧૨૪] વીરત્યવ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] દશમો પયગ્નો [૧૨૫] નિસીહ
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] પહેલું છેદસૂત્ર [૧૨] બુહતકપ્ત - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] બીજું છેદસૂત્ર [૧૨૭] વવહાર- . ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] ત્રીજું છેદસૂત્ર [૧૧૮] દસાસુયફખંધ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] ચોથું છેદસૂત્ર [૧૨] જીયકપ્પો – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] પાંચમું છેદસૂત્ર [૧૩] મહાનિસીહ- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] છઠ્ઠ છેદસૂત્ર [૧૩૧] આવસ્મય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] પહેલું મૂલસુત્ર [૧૩] ઓહનિજુત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૧ [૩૩] પિંડનિજુત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ [૧૩૪] દસયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] ત્રીજું મુલસૂત્ર
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
[14]
ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ ગુજરાતી અનુવાદ પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[१५] उत्तरया - [35] नंहीसुतं - [१3७] अनुयोगद्वार -
[૧૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ
[૧૩૯] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ
[१४० ]
आचाराङ्गसूत्रं सटीकं
[१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीकं स्थानाङ्गसूत्रं सटीकं
[१४२]
[१४३ ]
समवायाङ्गसूत्रं सटीकं
[१४४] [१४५ ]
भगवती अङ्गसूत्रं सटीकं ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीकं
[१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं [१४८] अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं [१४९] प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीकं
[१५० ] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१५६ ] चन्द्रप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५७ ] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
[१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६० ] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६२ ] वहिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं [१६३]
चतुः शरणप्रकीर्णकसूत्र सटीकं [१६४ ] आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [१६५ ] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१६६ ] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
[આગમદીપ-૭] [આગમદીપ-૭] [આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા
ચોથું મૂલસુત્ર પહેલી ચૂલિકા
आगमसुत्ताणि सटीकं - 9 आगमसुत्ताणि सटीकं-२
आगमसुत्ताणि सटीकं ३
आगमसुत्ताणि सटीकं-४
आगमसुत्ताणि सटीकं-५/६
आगमसुत्ताणि सटीकं ७
आगमसुत्ताणि सटीकं-७
आगमसुत्ताणि सटीकं-७
आगमसुत्ताणि सटीकं-७
आगमसुत्ताणि सटीकं-७
आगमसुत्ताणि सटीकं-८
आगमसुत्ताणि सटीकं-८
आगमसुत्ताणि सटीकं-८
आगमसुत्ताणि सटीकं-९ आगमसुत्ताणि सटीक - १०/११
आगमसुत्ताणि सटीकं - १२
आगमसुत्ताणि सटीकं - १२
आगमसुत्ताणि सटीकं - १३
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं- १४
आगमसुत्ताणि सटीकं- १४
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४
आगमसुत्ताणि सटीकं- १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १४
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
[15] [१६७] तंदुलवैचारिकप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६८] संस्तारकप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६९] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७०] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७२] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१७३] निशीथछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१५-१६-१७ [१७४] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१८-१९-२० [१७५] व्यवहारछेदसूत्रं सटीक
आगगम सुत्ताणि सटीकं-२१-२२ [१७६] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७७] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७८] महानिशीथसूत्रं (मूलं)
आगमसुत्ताणि सटीकं-२३ [१७९] आवश्यकमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२४-२५ [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं
आगम सुत्तामि सटीकं-२६ [१८१] पिण्डनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२६ [१८२] दशवैकालिकमूलसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-२७ [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-२८-२९ [१८४] नन्दी-चूलिकासूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-३० [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
- संप स्थ:
“આગમ આરાધના કેન્દ્ર શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, બહાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
[16]
_ “आगमसुत्ताणि-सटीकं' म॥ १ थी उ० नुवि१२९५ )
आगमसुत्ताणि
समाविष्टाआगमाः भाग-१
आयार भाग-२
सूत्रकृत भाग-३
स्थान भाग-४
समवाय भाग-५-६ |भगवती (अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७
ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण भाग-८ |विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय भाग-९
जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४
निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वण्हिदशा, चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा,
तन्दुलवैचारिक, संस्तारक, गच्छाचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि भाग-१५-१६-१७/नीशीथ भाग-१८-१९-२० बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३
दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवैकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३० नन्दी, अनुयोगद्वार
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ भाष्य ale Personal use only