Book Title: Pajjunnchariu
Author(s): Sinh Mahakavi, Vidyavati Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090322/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ murtidevI jaina granthamAlA : apabhraMza pranyAMka 22 mahAkai siMha viraiu pajjaNNacariu [pradyumnacarita] samIkSAtmaka prastAvanA, hindI anuvAda tathA zabdAnukramaNikA sahita sampAdana-anuvAda DaoN. vidhAvatI jaina pI-eca.DI., DI. liTa ENA m na bhAratIya jJAnapITha prathama saMskaraNa : 2000 / mUlya : 300 ru.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinamra nivedana san 1972 ke grISmAvakAza meM saubhAgya se mujhe rAjasthAna, gujarAta evaM mahArASTra meM bhramaNa karane kA suavasara milaa| vahA~ ke aneka darzanIya sthaloM meM se kucha prAcIna granthAgAroM ko bhI dekhane kA suyoga prApA huaa| AdikAlIna hindI-sAhitya ke adhyayana-prasaMgoM meM hindI kI jananI - apabhraMza ke viSaya meM mujhe sAmAnya jAnakArI thI hI, aura gurujanoM ne batAyA thA ki rAjasthAna evaM gujarAta ke vibhinna zAstra-bhaNDAroM meM hindI. apabhraMza. grAkRta evaM saMskRta ke sahasoM hastalikhita aprakAzita grantha bhare par3e haiM, jinake adhyayana evaM prakAzana kI mahatI AvazyakatA hai| ata: dIrghakAla se maiM una granthoM ko dekhane ke lie atyanta lAlAyita thii| ukta pravAsa prasaMga meM mujhe vizeSa rUpa se Amera zAstra-bhaNDAra, jayapura, ai0paM0 sarasvatI-bhavana, byAvara tathA ajamera, ahamadAbAda, jAmanagara, pUnA, bar3audA evaM dillI ke prAcya zAstra-bhaNDAra dekhane kA avasara milA / byAvara ke zAstra-bhaNDAra meM pahu~cate hI vahA~ pothiyoM ke avalokana ke samaya pajjuNNacari' nAmaka prastuta aprakAzita grantha ne mujhe atyadhika prabhAvita liyA aura vahIM para maiMne yaha saMkallA kiyA ki bhale hI isameM kucha kaThinAiyA~ AyeM. phira bhI isa grantha kA uddhAra mujhe karanA hI hai| yahI vicAra kara maiM usa grantha ko apane sAtha letI AI aura usakA ekarasa hokara adhyayana evaM manana kara usake pratilipi kArya meM saMlagna ho gyii| isake prArambhika-Arya meM mujhe lagabhaga 3-4 varSa laga gye| usa kAryakAla meM maiMne yaha bAra-bAra anubhava kiyA ki hastalikhita aprakAzita prAcIna-lipi kA adhyayana jitanA kaThina hai, usakA sampAdana, hindI-anuvAda evaM samIkSAtmaka tathA tulanAtmaka adhyayana usase bhI adhika kaThina / yathArthata: ye samasta kArya atyanta dhairya-sAdhya, maSTa-sAdhya evaM vyaya-sAdhya haiN| phira bhI. apabhraMza evaM hindI ke aneka mahAradhI diggaja vidvAnoM ke mahAn sAhityika-kAryoM kA smaraNa tathA avalokana kara maiM gArhasthika evaM anya zaikSaNika-dAyitvabodhoM kI vyastatAoM ke bIca bhI dhairyapUrvaka prastuta zodha-kArya karatI rhii| aba nujhe isa bAta kI atyanta prasannatA hai ki dIrghAvadhi ke parizrama ke bAda meM eka adyAvadhi aprakAzita evaM naSTa -bAya sarasa-kRti kA uddhAra kara skii| merI dRSTi se zodha kI dizA meM aprakAzita-sAhitya kA sampAdana-anuvAda evaM vividha dRSTikoNoM se usakA samIkSAtmaka adhyayana eka mahattvapUrNa zodha-kArya hai aura isa mAdhyama se zodha-kAryoM geM anAvazyaka sunarAvRttiyoM se bhI bacA jA skegaa| prastuta zodha-prabandha tIna khaNDoM meM vibhakta kiyA gayA hai... (1) mUlapATha, (2) hindI-anuvAda evaM (3) smiikssaatmk-adhyyn| mUlapATha evaM hindI-anuvAda yathAsthAna prastuta haiN| hindI-anuvAda meM kavi kI nUlabhAvanA ko surakSita rakhane kA yathAsAdhya prayatna to kiyA hI gayA hai, yaha bhI dhyAna rakhA gayA hai ki vaha zabdAnugAmI anuvAda ke sAtha-sAtha pravAhapUrNa bhI banA rhe| __ samIkSAtmaka-adhyayana meM upalabdha pratiyoM ke paricayoM ke anantara kAvya-zAstrIya evaM sAMskRtika adhyayana prastuta kiyA gayA hai| sAhitya-jagat ke lie mahAkavi siMha adyAvadhi eka aparicita athavA ajJAtaprAya kavi hI rahe haiN| unakA athaga unakI racanA kA ullekha sAhityika itihAsa meM nahIM milatA, kintu isase kavi athavA isakI kRti prabhAhIna nahIM mAnI jA sktii| usake ghere meM par3e rahane ke aneka kAraNa ho sakate haiN| merI dRSTi se 13vIM sadI ke bAda hI agalI 1-2 sadiyoM kI rAjanaitika uthala-puthala meM sambhavata: surakSA kI dRSTi se
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkada siMha virahau pajjapaNacariu hI pAca ke kisI talagRha meM par3a jAne ke Arapa baha dIrghakAla taka kaviyoM kI dRSTi se ojhala banA rahA aura bAda meM jaba kucha rAjanaitika sthiratA AyI aura jaba kramaza: jaina zAstra-bhaNDAroM kI bhI punavyavasthAe~ gaI unameM saMgRhIta podhiyoM kA sUcIkarapA pani kArya vimA gA, "ba kahIM i. pU nA ke viSaya meM jAnakArI mila skii| vartamAna meM prAcya-lipi evaM bhASAjJAna kI durUhatA evaM grantha kI vizAlatA ke kAraNa bhI yaha grantha zodhasnAtakoM se achUtA hI banA rhaa| vastuta: isa koTi ke granthoM para zodha-kArya kara pAnA kitanA kaThina hai. isakA anubhava koI bhuktabhogI hI kara sakatA hai| panjuNNacariu ke kavi-paricaya evaM kAla-nirNaya ke lie koI vizeSa AdhAra-sAmagrI upalabdha nahIM hai| kintu pa00 kI Adya evaM antya-prazasti meM jo chiTa-puTa sandarbha mile haiM, unhIM kA vizleSaNa kara ukta prakaraNa taiyAra kiyA gayA hai| tatpazcAt pRSThabhUmi ke rUpa meM apabhraMza-bhASA evaM sAhitya tathA usake pramukha sAhityakAroM kA paricaya dete hue apabhraMza-sAhitya kI vividha pravRttiyoM evaM hindI kAvyoM ko unakI dena sambandhI carcA kara, pa0ca0 kA srota evaM paramparA, usakI viSaya-vastu tathA usakA anya upalabdha pradyumnacaritoM ke sAtha saMkSipta tulanAtmaka adhyayana (mAnacitra sahita) prastuta kiyA gayA hai| panca0 ke kAvyazAstrIya adhyayana-prasaMga meM usake mahAkAvyatva ko siddha karate hue usameM prayukta rasa, alaMkAra, chanda, bhASA, zailI, caritra-citraNa; bimba-yojanA tathA kathAnaka-rUr3hiyoM Adi para prakAza DAlA gayA hai| pazca0 le sAmAjika-citrapA prakaraNa meM varNa-vyavasthA, pramukha jAtiyA~ evaM unakI sthiti, saMskAra, vivAha-prakAra evaM unake rIti-rivAja tathA mahilAoM kI sthiti para prakAza DAlA gayA hai| rAjanaitika-sandarbha-prakaraNa meM rAjA, mANDalika, sAmaMta, talvara, dUta, yuddha-vidyA, zAstrAstra-prakAra Adi para vicAra gayA hai| Arthika jIvana - AjIvikA ke sAdhana-prakaraNa meM - kRSi evaM anya utpAdana, vANijya, laghu-udyogadhandhe, jinameM vastra, bartana, AbhUSaNa, vastra-silAI, kASTha, lauha evaM Ayudha-nirmANa carmodyoga, pazupAlana. bhavana-nirmANa, prasAdhana-sAmagrI-nirmANa, khanija Adi pramukha haiM, tathA kraya-vikraya ke mAdhyama evaM rAjyakara jaise viSayoM ko bhI udghATirA karane kA prayatna kiyA gayA hai| ___ sAMskRtika sandarbho meM vAdya, saMgIta, nRtya, utsava, krIr3Ae~, goSThiyoM, bhojana-pAna. AcAra, siddhAnta. yoga, punarjanma, dharma evaM darzana, aMdhavizvAsa aura lokAcAra jaise viSayoM ko prakAzita kiyA gayA hai| pa00 meM madhyakAlIna kucha bhaugolika-sandarbha bhI upalabdha hote haiN| ata: unakA bhI tulanAtmaka adhyayana karane kA prapatA kiyA gayA hai| anta meM upasaMhAra meM paca0 kI vizeSatAoM kA saMkSepa meM digdarzana karAyA gayA hai| kRtajJatA-jJApana praratuta grantha para zodha-kArya hetu mujhe jina-jina saMsthAoM evaM udAra sahRdaya vidvAnoM se sahAyatA milI hai, unameM Amera zAstra-bhaNDAra jayapura ke nidezaka DaoN. kastUracanda jI kAsalIvAla (aba svargIya) evaM zrI ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, byAvara ke adhyakSa paM0 hIrAlAla jI zAstrI (aba svargIya) ke prati maiM apanA sarvaprathama AbhAra vyakta karatI hU~, jinhoMne pajjuNNacariu kI ukta hastalikhita pratiyA~ upalabdha karAkara mujhe isa dizA meM zogha-kArya karane kI preraNA dii| zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna, vArANasI ne mujhe mere Arthika saMkaTa ke samaya san
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinamra nivedana 1977-78 meM apanI zodha-chAtravRtti pradAna kI tathA zodha-kArya ko sAkAra rUpa pradAna karane meM pUrNa sahAyatA pradAna kI, isake lie maiM saMsthAna ke adhikAriyoM, vizeSata: usake tatkAlIna nidezaka zraddheya paM0 phUlacandra jI siddhAntazAstrI tathA mantrI zrI DaoN0 darabArIlAla jI koThiyA ke prati bhI apanA AbhAra vyakta karatI huuN| DI jaina orieNTala risarca iMsTITayaTa (ArA tathA handa jaina kaoNleja ArA ke saMskarA-prAkata vibhAga ke bahumUlya granthAgAroM se bhI mujhe prAya: sabhI prakAra kI sandarbha-sAnagrI kI upalabdhi ho sakI, isake lie unake nidezaka tathA adhyakSa pro0 (DaoN.) rAjArAma jaina ke prati bhI apanA AbhAra vyakta karatI huuN| guru tulya hitaiSI vidvAnoM meM zraddheya pro0 DaoN0 upendra ThAkura (magadha vi0vi0) zraddheya paM0 kailAzacanda jI siddhAnta zAstrI, pro0 udayacandra jI sarvadarzanAcArya (vArANasI), DaoN0 nemicandra jI zAstrI, pro0 (DaoN0) rAjArAma jaina, pro0 (DaoN0) devendra kumAra jI zAstrI Adi ke prati bhI maiM apanA AbhAra vyakta karatI haiM, jinakI kRtiyoM ke adhyayana tathA bahumUlya sujhAvoM evaM breraNAoM se mujhe apane zodha-kArya meM vividha sahAyatAe~ milI haiN| ___ maiM una paramazreSTha pUjya AcArya pravara vidyAnanda jI, pro0 (DaoN0) hIrAlAla jI, pro0 DaoN0 e0ena0 upAdhye, pro0 (DaoN0) gulAbapAnI baudharI ne mahAtyI vinoM ke prati bhI apanI bhAvapUrNa zraddhA vyakta karatI hU~, jinake mahanIya granthoM kA adhyayana kara maiMne unase zodha-preraNAe~ grahaNa kI tathA jinhoMne mujhe isa zodha-prabandha ke likhane yogya bnaayaa| pro0 (DaoN0) rAjArAma jaina kI meM vizeSa rUpa se AbhArI hU~, jinake nirdezana ke binA yaha zodha kArya sambhava na ho paataa| unhoMne hara paristhiti meM mujhe protsAhita rakhA aura nirantara kArya karate rahane kI preraNA dii| ____ maiM bhAratIya jJAnapITha ke nidezaka paramAdaraNIya DaoN dineza mizra jI ke prati vizeSa rUpa se AbhAra vyakta karatI hU~ jinhoMne prastuta grantha ke prakAzana-prastAva para apanI pravara-pariSad se vicAra-vimarza hI nahIM kiyA, balki kRti ko mahattvapUrNa mAnakara usake prakAzana hetu tatkAla hI apanI lUmApUrNa svIkRti bhI pradAna kara dii| prakAzanAdhikArI DaoN. gulAbacandra jI jaina ne viSaya kI saiTiMga kara tathA prUpha saMzodhanAdi kara use prAmANika evaM nayanAbhirAma banAyA, 'isake lie unake prati bhI maiM apanA AbhAra vyakta karatI huuN| ___ maiM ci mahAvIra zAstrI, priya zrI saMjIva jaina (kulaku0bhA0, naI dillI) tathA zrI sureza rAjapUta ke prati bhI apanA AbhAra vyakta karatI hU~, jinhoMne isa grantha kI prArambhika mudraNa-vyavasthA meM apane mArgadarzana se mujhe kAphI utsAhita kiyaa| anta meM. maiM mahAkavi siMha ke hI nimna kathana ke sAtha apanI truTiyoM ke lie vidvajjanoM se kSamA-yAcanA karate hue vinamra nivedana karatI hU~ ki merI prastuta racanA meM jo bhI truTiyA~ hoM, mujhe sUcita kara merA mArga-nirdezana kareM, jisase Age calakara usameM saMzodhana karane kA prayatna kara skuuN| mahAkavi siMha ke hI zabdoM meM "ja kiMpi hINa-ahiyaM viusA sohaMtu taM pi iya kaTyo / dhidvattaNeNa raiyaM khamaMtu sace vi maha gurunno||" vinayAgnata vidyAvatI jaina vIrazAsana jayantI 297/99 mahAjana TolI naM02 ArA (bihAra) 872301
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkA siMha viraina pajjuNNacarita anuzA0 parva apa0bhA0sA0 Adi parva Apu0 ikA0 iM0ke0phi0 udyoga parva ena0ela0 De emi0 iMNDi0 ka0ma0 kA0mI0 kukha0 kU0vi0 caulukya0 jyo0oNpha0e0ema0AI0 jai0sA i0 De jyogrAphI saMketa-sUcI anuzAsana parva (mahAbhArata) apabhraMza bhASA aura sAhitya Adi parva (mahAbhArata) AdipurANa (jinasena) ikAnAmika jyogrAphI - brAuna inTroDakzana TU kampereTiva philAlaoNjI (guNe) udyoga parva (mahAbhArata) nandUlAla De epigrAphikA iMDikA karpUramaMjarI kAvyamImAsA kumArikA khaNDa karma vibhAga caulukya kumArapAla jyogrAphikala DikzanarI oNpha aiMziyeMTa miDivala iMDiyA jaina sAhitya aura itihAsa (nAthUrAma premI) nandUlAla De : jyogrAphikala DikzanarI oNpha aiMziyeMTa iMDiyA dekhie doNa parva (mahAbhArata) dvayAnayakAvya (hemacandra) dharmazAstra kA itihAsa (pI0vI0 kANe) pajjuNNacariu (siMha) poliTikala hisTrI oNpha nArdarna iMDiyA phrAma jaina sorseja (DaoN0 gulAbacandra caudharI) prAkRtabhASA (pI0vI0 paNDita) prAcIna bhArata (gaMgAprasAda mehatA) bhAratIya AryabhASA aura hindI (sunItikumAra caTarjI) bhArata ke digambara jaina tIrtha (paM0 balabhadra jain)| bhArata ke prAcIna jaina tIrtha (DaoN. jagadIzacandra jaina) bhAratIya itihAsa : eka dRSTi (DaoN0 jyotiprasAda jaina) bhAratIya AstuzAstra bhISma parva (mahAbhArata drota parva dvayAzraya0 dharmazA0 iti pa00 poliTikala prA0bhA0 prA0bhA0 oofc bhA0di0jaina tI bhA0prA0jaitI bhA0 iti0 bhAgvA0mA0 bhI0 parva
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa-sUcI 15 ma0pu0 mA0 mA00 yazastilaka0 ra0sAA0pa0 vaca0 vana parva vA0pU0 vI0sI0 lA zakti saMta sa0ka0 sabhA parva sarakAra jyogrAphI sasi0 sama0ka0 sivhe0 vyA0 ska00 harSaca0 higA0sa0 hijyoA0ai0I0 hisA0vR0iti0 helprA0 vyA0 mahApurANa (puSpadanta) mAnasAra mArkaNDeya purANa yazaritalakacampU (sonadeva sUri) raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana (DaoN0 rAjArAma jaina) varAMgacarita (jaTAsiMha nandI) vana parva (mahAbhArata) vAmana purANa vimalAcaraNa lAhA zaktisaMgamatantra sarasvatI kaNThAbharaNa (bhojadeva) sabhA parva (mahAbhArata) dinezacandra sarakAra : jyogrAphI oNpha aiMziyeMTa eNDa miDivala iMDiyA sarvArthasiddhi samarAiccakahA siddhahema vyAkaraNa skandapurANa harSacarita hindI gAthA saptazatI (jagannAtha pAThaka) hisTorikala jyogrAphI oNpha aiMziyeMTa iMDiyA : (bI0sI0ela0) hindI sAhitya kA vRhat itihAsa (pra0bhA0), nAgarI pracAriNI sabhA, kaashii| hemacandra prAkRta vyAkaraNa (pUnA saMskaraNa)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAhAkada siMha viraira pajjaSNacariu viSaya-sUcI (prastAvanA) 1. aprakAzita pajjuNNacariu kI hastalikhita pratiyoM kA paricaya a, prati paricaya, a. prati kI vizeSatAe~ ba. prati paricaya, ba. prati kI vizeSatAe~ : grantha-vara 3. racanA-kAla-nirNaya 4. mUla praNetA kauna? 5. bhUla granthakAra paricaya 6. grantha-racanA-sthala 7. mUla granthakAra-nivAsasthala 8. guru-paramparA evaM kAla 9. samakAlIna zAsaka 10. granthoddhAraka mahAkavi siMha 11. apabhraMza-sAhitya kI pravRttiyA~ 1. prabandha-kAvya, 2. AdhyAtmika-kAvya, 3. romANTika kAvya, 4. bauddha-dohA gAna evaM caryApada, zaurya-vIrya evaM praNaya sambandhI muktaka kAvya, 12. apabhraMza kAvyoM kI hindI-kAvyoM ko dena (1) kaDavaka-zailI, (2) apabhraMza kI dUhA-paddhati kA hindI-sAhitya meM dohA-paddhati ke rUpa meM vikAsa, (3) sandhi-paddhati, (4) hi-pI ke rAsA-sAhitya kI preraNA kA pramukha srota, (5) apabhraMza ke samAna hindI meM bhI "kAvya" ke sthAna para "carita" zabda kA prayoga, (6) apabhraMza kI prema-kathAoM kA hindI-sAhitya meM premAkhyAnaka-kAvyoM ke rUpa meM vikAsa, (7) apabhraMza-gItikAvyoM kA hindI-gItikAvyoM para prabhAva, (8) apabhraMza ke antyAnuprAsa kI dhArA kA hindI-sAhitya meM pravAha, (9) gItoM meM nAma-saMyojana kI paddhati, (10) anuraNanAtmaka zabdoM kA prayoga bahula, (II) apabhraMza kI zabdAvali kA hindI-kaviyoM meM prAya: yathAvat prayoga, (12) varNana-prasaMgoM kA prabhAva, (13) hindI kI rItikAlIna sAhitya zailiyoM para prabhAva, (14) apabhraMza-gadya kA hindI-gadya para prabhAva, (15) hindI-mahAkAvyoM ke zilpa aura sthApatya ke mUla-srota apabhraMza mahAkAvyoM meM upalabdha, (16) kathAnaka rUr3hiyA~ 13. panjuNNacariu : (1) sota, paramparA evaM vikAsa (2) viSayavastu (3) panjuNNacariu evaM anya pradyumna-caritoM meM vivecita pradyumna-carita ke sAmya-vaiSampa kA saMkSipta tulanAtmaka mAnacitra (dRSTavya-pariziSTa saM0 1) /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUcI (prastAvanA) (4) kAvyazAstrIya adhyayana (1) mahAkAvyatva, (2) vastu- vyApAra varNana (3) rasa, ( 4 ) alaMkAra. (5) bimba, ( 6 ) chanda, (7) bhASA, (8) zailI, (9) caritra citraNa evaM (10) sUktiyA~, kahAvateM evaM muhAvare ( 7 ) sAmAjika citraNa (5) mahAkavi siMha tathA anya kavi AdAna-pradAna (1) azvaghoSa, (2) kAlidAsa (3) bhAravi (4) mAgha, ( 5 ) mahAsena, (6) jAyasI, ( 7 ) sadhAru (6) bhaugolika sandarbha a. prAkRtika bhUgola (1) dvIpa evaM kSetra, (2) parvata, ( 3 ) nadI ( 4 ) araNya evaM vRkSoM, puSpavRkSa, phalavRkSa, ubhayavRkSa. zobhAvRkSa, anya vRkSa evaM paudhe, kalpavRkSa, ( 5 ) anAja evaM tilahana, ( 6 ) pazu, pakSI evaM jIva-jantu A. rAjanaitika bhUgola 82 deza, nagara, grAma, maDaMba, kheDa, dari, kavvaDa, pattana (a) varNa vyavasthA, (A) saMskAra, (i) nArI (8) rAjanaitika sandarbha (ka) zAsaka bheda, (kha) rAjya ke pramukha aMga, (ga) kavi kA sainya prakAra evaM yuddha - vidyA sambandhI jJAna [? (9) AjIvikA ke sAdhana (1) kRSi evaM anya utpAdana, (2) vANijya (3) laghu udyoga-dhandhe, (4) khanija padArtha, (5) kraya-vikraya kA sAdhyama (6) rAjya kara 39 70 75 94 104 107 (10) sAMskRtika sAmagrI (ka) manoraMjana saMgIta, utsava, krIr3Ae~ evaM goSThiyA~ (kha) bhojana - pAna, (ga) jainadarzana, siddhAnta, AcAra, yoga, adhyAtma evaM jainetara - darzana tathA AcAra aura anya pUrva granthoM ke ullekha (gha) bhavAntara athavA punarjanma - varNana, (Ga) andha-vizvAsa aura lokAcAra 110 upasaMhAra 112
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkada siha viraha rajjuNNacarita samIkSAtmaka prastAvanA 1. aprakAzita pajjuNNacariu kI hastalikhita upalabdha pratiyoM kA paricaya ___ pajjugNacariu (pradyumnacarita) adyAvadhi aprakAzita grantha hai, jisake sampAdana evaM samIkSAtmaka adhyayana meM prAcya zAstra bhaNDAroM meM upalabdha nimna hastalikhita pratiyoM kA upayoga kiyA gayA hai| adhyayana kI suvidhA ke lie unheM a evaM ba, jaise sAMketika nAma pradAna kie gae haiN| una pratiyoM kA paricaya isa prakAra hai a. prati - yaha prati Amera zAstra-bhaMDAra, jayapura (rAjasthAna) meM surakSita hai| isakA prArambha isa prakAra hotA hai___oM / / svasti / / zrI jinAya namaH / / khamadamajamaNilayaho tihuaNa tilayaho viyaliya kmmuulNkho| dhui karami sasuttie aiNisabhatie hrikutgynnssNkho|| cha / / pagavegguNu Nemijisaraho bhbbynnkmlsrnnesrho| bhaktara ummUlaNavAraNahI kusumasara pasaravi NivAraNaho / / .........ityaadi| tathA usakA anta nimna prakAra huA hai: jaM ki pi hINa alyiM viusAsohaMtu taMpi iya kvvo| dhichattaNeNa raiyaM khamaMtu sabbe vi maha guruNo / / pradyumnacaritraM samAptamiti / / ___saMvat 1553 varSe bhAdrapadamAse zuklapakSe pUrNamAsyAM tithI. budhavAsare zatibhiSanakSatre vAriyAnanAnniyoge zrImUlasaMre balAtkAragaNe srsvtiigcche| kuMdakaMdAcAryAnvaye bhaTTAraka zrIpadmanandideva tatpa? bhaTTAraka zrIzubhacandradevastatpaTTe bhaTTAraka zrIjinacandradeva AcArya zrIkIrtideva tatziSya brahmacAri lAkhA deva guru bhaktavat / gotra coramaMDaNa savAI rAjA tasya bhAryA phodI tasya putra sAhamahalU tasyabhAryA pUrI tasya putra sAha nAthU hampharAja / suya tAlhaNa zreliputra tasya bhAryA aNabhUzAstraparadavana (pradyumna) 11 vratadazalAkSaNako, 11 brahmacAri lAkhahai krmkssynimittghttaayo| rattanaMdina zubhaM bhavatu ||shrii|| zrIkRSNadAsa likhitaM / / zriyArthe / / ukta prati meM kula patra saMkhyA 10! (+1) hai| isa prati ke pRSThoM meM paMkti saMkhyA kA krama sunizcita nahIM hai| kisI meM 12 paMktiyA~ haiM (yathA pR0 101), to kisI meM 16 paMktiyoM (yathA pR087) aura kisI meM 15 paMktiyA~ (yathA mR0|)| isI prakAra prati paMkti meM vargoM kI saMkhyA bhI anizcita hai| kisI paMkti meM 28 varNa haiM to kisI meM 33 / natra saMkhyA prandhArama bAle pRSTha se prArambha hotI hai| prathama patra ke pIche vAlA pRSTha alikhita hai kintu usa para "pradyumnacarita" likhA huA hai| isane hA~ziyoM kA krama bhI anizcita hai| prathama pRSTha kA bAyA~ hA~ziyA ]" tathA dAyA~ hA~ziyA 1.2", uparalA haoNziyA 1.3" tathA nicalA 1.3" hai / yahI krama badala kara pR0saM0 56 ke haoNziye 1.5" (bAyAM), 1" (dAyAM). 2" (uparalA) tathA 1.1" (nicalaH) hai| dAe~ evaM bAe~ hA~ziye kalAvihIna 2-2 duherI paMktiyA~ khIMcakara kAlI syAhI se banAye gaye haiN| ___ isa prati kA kAgaja maTamailA hai / barasAtI namI ke prabhAva se isakA kAgaja galita ho rahA hai| pRSThoM ke kinAre kSINa ho rahe haiN| saba kula milA kara isA prati kI dazA jIrNa-zIrNa kahI jA sakatI hai| isa prati meM sarva kalI syAhI kA prayoga kiyA gayA hai| lekhana meM moTI kalama kA prayoga kiyA gayA hai| nya kI sandhi-samApti-sUcanA, pattA, chanda nAma evaM chanda saMkhyA lAla raMga se raMge hue haiN| hA~, patra saMkhyA 101 le dAra bAe~ hA~ziyoM para lAla syAhI ke Upara-nIce do vAgAvaliyoM se saMyukta / -1 zUnya aMkitta kiyA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA pratilipi ke samaya yadi galatI se mUla viSaya meM koI varNa, zAbda, pada athavA caraNa yA paMkti likhane se chUTa gayI hai to pratilipikAra ne usI pASTha ke kitI hA~zie meM paMkti saMkhyA ladhA eka sAMketika cirana dekara aMkita kara diyA hai| isa prati ke lipika zrIkRSNadAsa haiM, jinhoMne kisI brahAcArI lAkhA kI pratilipi ke AdhAra para isakI pratilipi visaM0 1553 ke bhAdrapada mAsa kI pUrNamAsI, budhavAra ko kI thii| pratilipikAra ne apanA svayaM kA paricaya nahIM diyA hai, kintu brahmacArI lAkhA ke saMkSipta paricaya ke krama meM kucha bhaTTArakoM evaM pratilipi ke lekhana-kArya meM preraka eka parivAra kI carcA kI hai| unake anusAra brahmacArI lAkhA, mUlasaMdha, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha evaM kundakundAcArya ke AmnAya ke pAlaka bhaTTAraka zrIkIrtideva ke ziSya the| bhaTTAraka zrIkIrtideva kI paramparara nimnaprakAra hai padmanandideva zubhacandradeva (vi saM0 1450-1507) . jinacandradeva (vi0saM0 1507-1571) AcArya zrIkIrtideva brahmacArI lAkhAdeva lipikAra-prazasti meM ukta bhaTTAraka-paramparA ke viSaya meM vizeSa paricaya nahIM miltaa| pAvaliyoM. mUrtilekhoM evaM prazastiyoM meM ukta padmanandi deva, zubhacandradeva evaM jinacandradeva ke nAma to milate haiM, kintu AcArya zrIkIrtideva tathA unake ziSya lAkhAdeva ke nAma usa paramparA meM ullikhita nahIM haiN| nItivAkyAmRta- kI eka prazasti meM bha0 jina candra ke ziSya ratnakIrti kA ullekha hai| bahuta sambhava hai ki ukta nAma meM se ratna zabda kisI kAraNavaza truTita ho jAne ke kAraNa vaha kIrtideva ke nAma se ullikhita ho gayA ho| ukta ratnakIrtideva athavA kIrtideva ke ziSya brahmacArI lAkhA bhaTTAraka nahIM, eka sAmAnya brahmacArI rahe hoNge| ata: paTTAvali meM unake nAma kA nahIM milanA svAbhAvika hai| brahAcArI lAkhA ko ukta grantha kI pratilipi kI preraNA sambhavataH aNabhU nAma kI mahilA se prApta huI thii| zAha evaM rAjA jaise vizeSaNa dekhakara aisA lagatA hai ki unakA parivAra sambhavata: rAjanya varga kA thaa| agabhU ne apane dazalakSaNavrata ke udyApana kI smRti meM isa grantha kI pratilipi karAI thii| usakI kula paramparA nimna prakAra hai: rAjA (patnI phodI) zAha mahalU (patnI - pUrI) zAha nAthU hampharAja tAlhaNa (patnI-aNabhU) 1. de0 bhara dAraka sampradApa. 5099-100, lekhAMka 253 bahI 20 102, lekhAMka 258
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 a. prati kI vizeSatAe~ (1) yaha prati adyAvadhi pa0ca0 kI pratiyoM meM prAcIna evaM pUrNa hai / (2) isameM va evaM ca ma evaM sa jha evaM tra (R) ma evaM pa cha evaM Tha, kkha evaM raka varNoM meM samAnatA jaisI rahatI hai| ataH prati kA adhyayana sAvadhAnIpUrvaka karane kI AvazyakatA hai| (3) hrasva au ko rDa ke rUpa meM darzAyA gayA hai| mAkar3a siMha viraiDa pajjuSNacariu (4) kahIM kahIM kha ke lie Sa kA prayoga kiyA gayA hai| (5) 'Na' ke sthAna para prAyaH 'na' kA prayoga kiyA gayA hai| (6) kahIM-kahIM para kaThina zabdoM ke saMskRta paryAyavAcI zabda athavA unake artha bhI mUla paMkti saMkhyA dekara hA~ziyoM meM aMkita kara diye gaye haiM / ba. prati ba prati zrI ailaka pannAlAla di0 jaina sarasvatI bhavana nasiyA~ jI, byAvara ( rAjasthAna) meM surakSita hai| isakA prArambha isa prakAra hotA hai - / / oM namaH siddhebhyaH / / khamadamajamaNilayaho tihuaNatilayaho viyaliyakampa kalaMkaho....... Adi / isa prati meM kula patra saMkhyA 124 hai / pRSTha ke bAyeM evaM dAyeM hA~ziye kramaza: 1.3, 1.5 iMca tathA UparI evaM nIce ke hAziye kramaza 1.1, 1.1 iMca ke haiN| dAe~-bAe~ hA~ziyoM meM lAla syAhI se moTI 3-3 rekhAyeM aMkita haiM / inake donoM kinAroM para bhI moTI 1-1 paMkti aMkita hai| pratyeka pRSTha meM 11-11 paMktiyA~ evaM 41 41 varNa haiN| isa prati meM gaharI kAlI evaM lAla syAhI kA prayoga kiyA gayA hai| mUla viSaya kAlI syAhI meM tathA chanda-nAma, chanda-saMkhyA tathA virAma cihna lAla syAhI meM aMkita haiN| sarvatra moTI kalama kA prayoga kiyA gayA hai| hA~, hA~ziye meM likhita TippaNiyoM meM patalI kalama kA prayoga kiyA gayA hai| isameM maTamaile kAgaja kA prayoga kiyA gayA hai| prati kI sthiti uttama hai| lekhana prakriyA kI spaSTatA, sundaratA, ekarUpatA, evaM zuddha pAThoM tathA kvacit kadAcit saMskRta TippaNiyoM ko dekhakara pratilipikAra kI agAdha vidvattA evaM samarpita sarasvatI bhakti kA anumAna lagAyA jA sakatA hai 1 pratyeka pRSTha ke ThIka madhya bhAga meM 1.5, 1.7 iMca kA aNDAkAra AkRti kA sthAna chor3A gayA hai / sambhavataH yaha sthAna AvazyakatA par3ane para surakSA kI dRSTi se patroM ko cheda kara unheM eka sUtra meM pirokara rakhane kI dRSTi se chor3A gayA hogA / isa prati kI zuddhatA, pUrNatA aura santoSajanaka dazA meM hone ke kAraNa, isI prati kA anuvAda tathA sampAdanAdi kArya meM upayoga kiyA gayA hai| ba. prati kI vizeSatAe~ (1) varNa-prayoga - prastuta prati ke nimna va pAThakoM ko kucha bhrAmaka pratIta ho sakate haiN| ata: unheM sAvadhAnIpUrvaka paDhanA caahie| yathA sa-ma, ra-ra, du-Tu, Ga-bha, bhi-ti i-va, u nu gna-ga, tu-nu (2) NNa evaM jjha ko darzita karane ke lie usI ekala varga ke madhya meM eka tirachI rekhA aMkita kI gayI hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 1 1 ( 3 ) pramAda yA asAvadhAnI se chUTe hue padoM ko hAziyoM meM aMkita kiyA gayA hai evaM usake sAtha mUla pRSTha kI paMkti saMkhyA de dI gayI hai / (4) kahIM-kahIM para kaThina zabdoM ke saMskRta paryAyavAcI zabda athavA unake artha bhI mUla paMkti saMkhyA dekara hA~ziyoM meM aMkita kara diye haiM / ( 5 ) isa prati ke kisI kisI hA~ziye meM kisI-kisI varNa ke sthAna para anya varNa ke hone kA bhI saMketa diyA gayA hai, jise phuTa noToM meM yathA sthAna darzAyA gayA hai| 2. grantha- paricaya pajjuNNacariu pradyumnacarita sambandhI apabhraMza bhASA meM likhita sarvaprathama svatantra mahAkAvya hai| vaha jainaparamparAnumodita mahAbhArata kA eka atyanta marma sparzI AkhyAna hai| mahAkavi jinasena ( prathama ) kRta harivaMzapurANa evaM guNabhadra kRta uttarapurANa jaise paurANika mahAkAvyoM se kathA - sUtroM ko grahaNa kara mahAkavi siddha ne use navIna bhASA evaM zailI se sajA kara eka Adarza bhaulika svarUpa pradAna karane kA saphala prayAsa kiyA hai| jainaparamparAnusAra pradyumna 21vAM deva thaa| yaha pUrva janma ke karmoM ke phalAnusAra ja0 zrIkRSNa kA putra hokara bhI janma - kAla se hI apahRta hokara vividha kaSToM ko jhelatA rahatA hai| mAtA-pitA kA viraha, aparicita - parivAra meM bharaNa-poSaNa, sautele bhAiyoM se saMgharSa, durbhAgyavaza dharma-pitA se bhI bhISaNa yuddha, dimAtA ke vividha SaDayantra aura anajAne hI pitA zrIkRSNa se yuddha jaise ghora saMgharSoM ke bIca pradyumna ke vivaza - jIvana ko pAThakoM kI pUrNa sahAnubhUti prApta hotI hai| vividha vipattiyA~ pradyumna ke svarNima bhaviSya ke lie kharI kasauTI siddha hotI haiM / kAla-labdhi ke sAtha hI usake kaSTa samApta hote haiN| mAtA-pitA se usakA milApa hotA hai tathA vaha eka vizAla sAmrAjya kA samrATa bana jAtA hai kintu bhautika sukha use apane raMga meM nahIM raMga pAte / zIghra hI vaha unase virakta hokara mokSa-lAbha karatA hai| kavi ne ukta kathAnaka ko 15 sandhiyoM evaM unake kula 308 kar3avakoM meM citrita kiyA hai, jo nimna prakAra haiM: viSaya sandhi- kula kar3avaka krama saMkhyA 16 1 2 3 4 5 6 prastAvanA 20 14 17 17 23 / tilaeNyapapNataH gAthA 1484 kavi siddha dvArA svapna meM sarasvatI darzana evaM unakI preraNA se grantha-praNayana tathA saurASTra deza kI suramyatA kA varNana // kRSNa aura balabhadra kA kuNDinapura jAkara rukmiNI haraNa tathA zizupAla vadha / rukmiNI ke putra pradyumna kA janma evaM dhUmaketu-asura dvArA usakA haraNa | putra haraNa evaM tatsambandhI zoka, nArada kA pradyumna kI khoja meM sImandhara svAmI ke pUrva - baira kI kathA kA Arambha / samavazaraNa meM pahu~canA evaM unake dvArA pradyumna pradyumna kA pUrva bhava nirUpaNa evaM magadha deza kA varNana / pradyumna kA pUrva - bhava- nirUpaNa evaM usa mAdhyama se ayodhyA evaM kauzala - narezoM kA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkadra siMha birAu pajjuNNacariu saundarya-varNana evaM bala-nirUpaNa / nArada kA rukmiNI ko sandeza denA ki pradyumna kA meghakUTapura ke rAjA ke yahA~ lAlana-pAlana ho rahA hai tathA vaha 16 varSa pUrNa hone para vApisa AyegA / kumAra pradyumna ko solaha-vidyAoM kA laabh| kumAra pradyumna aura rAjA kAlasaMvara kA paraspara meM bhISaNa yuddha evaM nArada dvArA yuddha ko roknaa| nArada ke sAtha kumAra pradyumna kA dvArakApurI ke lie prayANa evaM mArga meM duryodhana kI putrI udadhikumArI se bheMTa tathA pradyumna kA aneka rUpa dhAraNa kara kautuka karanA evaM sammamA yo pura:- mAnu hA mAna-bhaMga krnaa| aneka prakAra ke kriyA-kalApa karate hue pradyumna kA apane pitAmaha ke sAtha meSa yuddha tatpazcAt kSullaka-veza meM apanI mAtA rukmiNI ke pAsa phuNcnaa| pradyumna kA vividha rUpa banAkara dvArakAvAsI nara-nAriyoM ko parezAna karanA evaM balabhadra ke sAtha siMha-veza meM yuddha krnaa| 13 17 pradyumna kA kRSNa ke sAtha bhISaNa yuddha, bAda meM nArada dvArA yuddha banda karAkara pitA-putra kA milana krvaanaa| 14 24 pradyumna evaM bhAnu-vivAha, zambu-janma, subhAnu-janma evaM usakA vivAha aura zambu ke vivAha ke lie kuNDinapura ke rAjA rUpakumAra se yuddha / 15 28 rAjA rUpakumAra para vijaya prApta kara unakI putriyoM se pradyumna evaM zambu kA vivAha / tIrthakara neminAtha dvArA dvArakA-vinAza evaM jaradakumAra ke dvArA zrIkRSNa kI mRtyu kI bhaviSyavANI tathA zambu, bhAnu, aniruddha, satyabhAmA, rukmiNI Adi kA tapazcaraNa evaM svarga-prApti tathA pradyumna kA mokSagamana / 3. racanA-kAla-nirNaya ___jjuNNacariu meM kavi ke janma-kAla yA lekhana-kAla ke viSaya meM koI sUcanA upalabdha nahIM hai| jahA~ taka hamAra adhyayana hai, paravartI anya kaviyoM ne bhI usakA smaraNa nahIM kiyaa| ata: usake janma yA lekhana kAla viSayaka vicAra karane ke liye nizcita pramANa upalabdha nahIM ho sake haiN| kintu kavi ne apanI prazasti meM apane bhaTTAraka-guru evaM kucha rAjAoM ke ullekha avazya kiye haiM jinase vidita hotA hai ki usakA samaya 12vIM-13vIM sadI rahA hogaa| isake samarthana meM nimna tarka prastuta kiye jA sakate haiM(1) pajjuNNacariu kI prAcInatama pratilipi Amera zAstra-bhaNDAra meM surakSita hai, jisakA pratilipi kAla vi0saM0 1553 hai| ata: pa0ca0 kI racanA isake pUrva ho cukI thii| (2) kavi ne gajjagadeza arthAt gajanI kA ullekha kiyA hai| yaha dhyAtavya hai ki mahamUda gajanavI ne bhArata meM jisa prakAra bhayAnaka AkramaNa kie the tathA somanAtha meM jo vinAza-lIlA macAI thI, bhArata aura vizeSa rUpa se gujarAta use kabhI bhulA nahIM sktaa| parajartI kAloM meM gajanI kI usa vinAza-lIlA kI carcA itanI adhika rahI ki kavi ne bhAvAbhibhUta hokara anyoktiyoM ke mAdhyama se athavA pradyumna evaM bhAnukarNa, pradyumna evaM
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 13 kRSNa Adi ke mAdhyama se usakI jhalaka panjuSaNacariu meM pradarzita kI hai| yuddha meM prayukta kucha zastropakaraNoM ke ullekhoM meM bhI usake sAtha samAnatA hai| ukta mahamUda gajanavI kA samaya vi0saM0 1 142 ke AsapAsa hai| (3) kavi ne arNorAja, ballAla evaM bhullaNa jaise zAsakoM ke nAmollekha kie haiN| bar3anagara kI vi0saM0 1207 kI eka prazasti ke anusAra kumArapAla ne apane rAjamahala ke dvAra para ukta mRta ballAla kA kaTA mastaka * laTakA diyA thaa| kumArapAla kA samaya vi0saM0 1143 se 1173 ke madhya hai| ata: ukta tathyoM ke AdhAra para pajjuNNacarija kA racanAkAla 12vIM sadI kA antima caraNa yA 13vIM sadI (vikramI) kA prArambhika caraNa siddha hotA hai| 4. mUla praNetA kauna? pajjuNNacariu kI Adya-prazasti se spaSTa vidita hotA hai ki prastuta grantha kA mUlakartA mahAkavi siddha hai kintu pa00 kI antya-prazasti se jJAta hotA hai ki kinhIM prAkRtika upadravoM ke kAraNa vaha racanA vinaSTa arthAt galita ho cukI thii| ataH apane guru maladhArI deva amRtacandra ke Adeza se mahAkavi siMha ne usakA chAyAzrita uddhAra kiyA thaa| uddhAraka mahAkavisiMha ne antya-prazasti meM svayaM likhA hai--"eka dina guru (maladhArIdeva amRtacandra) ne kahA--"he chappaya-kavirAja (arthAt SaTpadiyoM ke praNayana meM dakSa he kavirAja), he bAla-sarasvatI, he guNasAgara, he dakSa, he vatsa, kavi siMha, sAhityika vinoda ke binA hI apane dina kyoM bitA rahe ho? aba tuma mere Adeza se caturvidha-puruSArtha-rUpI rasa se bhare hue, kavi siddha dvArA viracita, kintu durdaiva se vinaSTa hue usake (siddha kavi ke) isa "pajjuNNacarija" kA nirvAha kro| kyoMki tuma guNjJa evaM santa ho| tuma hI usa vinaSTa grantha kA chAyAzrita nirmANa kara sakate ho|" ukta kathana se yaha spaSTa hai ki pajjuNNacariu kI kavi siddha-kRta racanA pUrNatayA naSTa to nahIM, kintu kucha vigalita avazya ho cukI thI tathA usI rUpa meM bhaTTAraka amRtacandra ko upalapabdha huI thii| ata: usake uddhAra ke lie hI ukta bhaTTAraka dvArA kavi siMha ko Adeza diyA gayA thaa| vartamAna meM upalabdha pajnuNNa cariu siMha kavi-kRta pUrvokta chAyAzrita rUpa hai| ___ kavi siMha ne paJjuNNacariu ke uddhAra-prasaMgoM meM yadyapi 'karahi' (15:29/19), virayahi (15, 29, 27), Nimmaviya (15, 29, 33), raiyaM (15, 29, 35) jaise zabdoM ke prayoga kie haiM, kintu kavi ke aise zabda-prayoga bhI uddhAra ke prAsaMgika arthoM meM hai, lenA cAhie, kyoMki siMha kavi ke guru ne svayaM hI use vinaSTa pancaH ke nirvAha (NivvAhahi. 15, 29, 17) kA Adeza diyA thA tabhI siMha ne bhI use uddhariyaM (15, 29.29) kahakara usake uddhAra kI spaSTa sUcanA dI hai| aba puna: prazna yaha uThatA hai ki siddha kRta pa0ca0 kyA samUla naSTa ho gayA thA yA AMzika rUpa meM? upalabbara pratiyoM kA adhyayana karane se jJAta hotA hai ki yadyapi sanagra grantha kA pragamana to siddha kavi ne hI kiyA thA, kintu kinhIM ajJAta prAkRtika upadroM ke kAraNa vaha binASTa athavA vigalita ho cukA thaa| sandhiyoM ke anta meM upalabdha puSpikAoM se vidita hotA hai ki prathama 4 dhavauM to virgAlata hone para bhI pahanIya rahI hoMgI, kyoMki unameM kavi siddha kA nAma upalabdha hotA hai| ata: unheM siddhakRta batAyA gayA hai| kintu usake bAda ke aMza yA to saIyA naSTa ho cuke the athavA gala kara apaThana ho cuke the| bahuta sambhava hai ki una aMzoM meM kvacit kadAcit 1. cugara15:29:371 2.38. isa zodha-pravandha meM nA jI sandhi / so haniya taka kI antya pusspikaaeN|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] mahAka siMha viraDA panjuNNacariu koI-koI caraNa, pada, zabda athavA kevala varga hI dRzyamAna raha gaye hoM aura siMha kavi ne guru ke Adeza se kahIM to unakI dhUmila chAyA yA AnumAnita chAyA ke AdhAra para adaziSTAMzoM kA pallavana aura kahIM-kahIM truTita aMzoM kI prasaMgavaza maulika racanA kara usa kRti ko sampUrNa kiyA thaa| yadi aisA na hotA to siMha kavi yaha na likhate ki- jaM ki pi hINa-ahiyaM viusA sohaMtu taM pi haya kco| EXIBUk.sk jb;a [leag 10a fi ega x.HAA --15/29/34-35 arthAt pasnupaNacariu kAvya meM maiMne yadi dhRSTatApUrvaka hIna AthavA adhika (aMzoM kI racanA kara dI ho to merI una samasta zruTiyoM kA vidvajjana (Avazyaka) saMzodhana kara leM tathA mere gurujana merI samasta truTiyoM ko kSamA kreN| 9vIM sandhi se 15vIM sandhi taka kI antya puSpikAoM meM siMha kavi kA hI ullekha milatA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki siMha kavi ne ukta antima 7 sandhiyoM kA pUrNa rUpa meM uddhAra athavA praNayana kiyA thaa| ina pramANoM se yaha siddha ho jAtA hai ki pa0ca0 kA mUlakattoM kavi siddha thA aura usakA uddhAraka thA mahAkavi siNh| 5. mUla granthakAra-paricaya ____ jaisA ki pichale prakaraNa meM likhA jA cukA hai, paca0 kA mUla andhakAra mahAkavi siddha hai| usakA vistRta paricaya prApta karane ke lie paryApta evaM kramabaddha sAmagrI kA abhAva hai| pa0ca0 kI Adya-prazasti se yahI vidita hotA hai ki usakI mAtA kA nAma pampAiya tathA pitA kA nAma devaNa' thaa| ukta prazasti se hI vidita hotA hai ki mahAkavi siddha sarasvatI kA parama bhakta thaa| bahuta sambhava hai ki use vaha sarasvatI siddha ho, kyoMki usane likhA hai ki-"eka dina jaba vaha coroM ke bhaya se AtaMkita ho kara rAtri-jAgaraNa kara rahA thA, tabhI use antima prahara meM nidrA A gii| usI samaya svapna meM usane zveta vastra dhAraNa kie hue, hAthoM meM kamala puSpa tathA akSasUtra grahaNa kie hue eka manohArI mahilA ko dekhaa| usane kahA--he siddha (kavi), apane mana meM kyA-kyA vicAra kiyA karate ho? taba siddha kavi ne apane mana meM kampita hote hue kahA--'kAdhya-buddhi ko prApta karane kI icchA karatA hU~, kintu lajjita banA rahatA hU~ kyoMki maiM tarkazAstra, chandazAstra evaM lakSaNazAstra ke jJAna se rahita huuN| so maiM samAsa evaM kAraka jAnatA hU~ aura na sandhi-sanna ke gandhoM ke sArabhata-arthoM ko jAnatA haiN| kisI bhI kAvya ko dekhA taka nhiiN| mujhe kabhI kisI ne nighaNTu taka nahIM pddh'aayaa| isI kAraNa maiM cintita banA rahatA huuN| kintu (sAhitya-pAstra meM) baunA hone para bhI sAhitya-zAstra rUpI tAla-vRkSa ko pA lene kI abhilASA hai| (sAhitya-zAstra meM) andhA hone para bhI nitya nadIna kAvya-rUpI vastu dekhane kI icchA kiyA karatA huuN| badhira hone para bhI sAhitya-zAstra rUpI saMgIta ke sunane kI AkAMkSA kiyA karatA huuN| merI yaha prArthanA suna kara vaha zrutadhAriNI sarasvatI bolI--'he siddha, apane mana se Alasya chodd'o| mere AdezoM ko dRr3hatApUrvaka pAlo, maiM (zIghra hI) tujhe munivara ke veza meM A kara koI kAvya-vizeSa karane ko kahU~gI, taba tuma usakI racanA krnaa| __ "tatpazcAt mahAn tapasvI maladhArI deva muni-puMgava mAdhavacandra ke ziSya amayacandra bhaTTAraka vihAra karate-karate bamhaDavAipaTTana padhAre aura vahIM para unhoMne mujhe (siddha kavi ko) paJjuNNacariu' ke praNayana kA Adeza diyaa| isase yaha siddha hai ki kavi sarasvatI kA paramopAsaka thaa| isake atirikta pa0ca0 meM aSTadravyapUjA ke prasaMga meM kavi ne jala, candana ke pazcAt puSpa evaM akSata kA krama rakhA hai| isase yaha nizcita hai ki kavi 1.pa.ca:, 16:12. vahI0, 1:339-10 3. vahI, 11- 84. vahI0 3/5145. nahIM0 15.71-7
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [15 bhaTTArakIya-paramparA kA zraddhAlu bhakta thaa| 6. grantha-racanA-sthala kavi ne haTa hI nizA hai ki mAla amarakara (amRtacandra) ne unheM bamhaDavADapaTTana meM paJcaka ke praNayana kA Adeza diyA thaa| isase yaha vidita hotA hai ki kavi siddha ne usakI racanA vahIM baiTha kara kI hogii| paca0 ke anusAra bamhaDavADapana vividha jaina-maThoM. vihAroM evaM ramaNIka jina-bhavanoM se suzobhita thaa| vaha saurASTra deza meM sthita thaa| bamhaDavADa kI avasthiti, jalavAyu tathA vahA~ ke nivAsiyoM kI suruci-sampannatA ne usa bhUmi ko sambhavataH sAdhanA-sthalI banA diyA thaa| inhIM kAraNoM se AcArya, lekhaka aura kadhi vahA~ prAyaH Ate-jAte bane rahate hoNge| lagatA hai ki mahAkavi siddha bhI usI krama meM bhramaNa karate-karate vahA~ Aye hoMge aura saMyogavaza ulI samaya jaba ukta amRtacandra bhaTTAraka bhI vihAra karate hue vahA~ padhAre taba vahA~ bheMTa hote hI bhaTTAraka ke Adeza se unhoMne prastuta pa0ca0 kI racanA kI thii| 7. mUla granthakAra - nivAsa-sthala yaha kahanA kaThina hai ki kavi siddha kahA~ ke nivAsI the| kavi ne svayaM hI usakI koI carcA nahIM kI aura na usane apane kula-gotra yA anya viSayaka aisI koI carcA hI kI hai ki usase bhI kucha jAnakArI mila ske| kintu unake mAtA-pitA ke nAmoM kI zailI dekha kara yaha avazya pratIta hotA hai ki ve dAkSiNAtya the tathA unakA nivAsa sthala karnATaka meM kahIM honA caahie| kyoMki siddha, pampA, devaNNa Adi nAma karnATaka meM hI prAya: dekhe jAte haiN| kavi ne apanI upAdhi ke rUpa meM muni, sAdhu, virata athavA tatsama aise kisI vizeSaNa kA ullekha nahIM kiyA hai| isase yaha pratIta hotA hai ki vaha gRhastha rahA hogA aura jJAna-pipAsA kI tRpti athavA vRtti hetu bhramaNa karatA-karatA bamhaDabADapaTTana pahu~cA hogaa| kavi ne dakSiNa ke aneka dezoM evaM nagaroM Adi ke prAya: ullekha kiye haiN| inase bhI yahI pratibhAsita hotA hai ki kavi dAkSiNAtya athavA karnATaka-pradeza kA nivAsI rahA hogaa| 4. guru-paramparA evaM kAla mahAkavi siddha ne likhA hai ki amRtacandra bhaTTAraka ne use paca0 ke praNayana kA Adeza diyaa| isase yaha siddha hai ki amRtacandra bhaTTAraka hI kavi ke kAvya-praNayana meM preraka guru the| kavi ne unheM maladhArIdeva, munipuMgava mAdhavacandra kA ziSya kahA hai kintu ve kisa gaNa evaM gaccha ke the, isake viSaya meM kavi ne koI sUcanA nahIM dii| ___ mAdhavacandra kI 'maladhArI' upAdhi se yaha pratIta hotA hai ki ve mUlasaMgha kundakundAnbaya kI paramparA ke AcArya rahe hoMge, jinakA samaya 12vIM sadI ke lagabhaga rahA hai| kintu inakI nizcita paramparA evaM kAla kI jAnakArI ke lie nizcita pramANa upalabdha nahIM haiN| maladhArI mAdhavacandra ke viSaya meM kavi ne likhA hai ki ve maladhArIdeva mAdhavacandra munipuMgava mAnoM dharma, upazamanti evaM indriyajaya kI pratyakSamUrti the| ve kSamAguNa, icchA-nirodha tathA ghama-niyama se samRddha the| isa varNana se vidita hotA hai ki mAdhavacandra ghora tapasvI evaM sAdhaka the| sambhavataH unhoMne kisI grantha kA praNayana nahIM kiyA, anyathA kavi usake viSaya meM saMketa avazya krtaa| unake ziSya amRtacandra bhaTTAraka ke viSaya meM kavi ne likhA hai ki--"maladhArI deva mAdhavacandra ke ziSTa amRtacandra bhaTTAraka the, jo samarUpI teja ke divAkara, vrata-tapa, niyama evaM jhIla ke ratnAkara, -- - -- - - 1. jaina gilAlekha saMgraha, bhAga 2, bhUmikA 3051-551 2. 70ca0 14121
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] mahArudra siMha virahau pajjuNNacariu tarkazAstra rUpI laharoM se jhaMkRta, parama zreSTha tathA vyAkaraNa ke pANDitya se apane pada kA vistAra karane vAle the| jinakI indriya-damana rUpI vakra- bhRkuTi dekhakara madana bhI AzaMkita hokara pracchanna hI rahA karatA thaa| vidvAnoM meM zreSTha ve amRtacandra bhaTTAraka apane ziSyoM ke sAtha-sAtha nandana - vana se AcchAdita maThoM, vihAroM evaM jina bhavanoM se ramaNIka bamhaDavADapaTTna pdhaare| "2 kavi ke isa varNana se yaha to vidita ho jAtA hai ki amRtacandra bhaTTAraka tapasvI sAdhaka evaM vidvAn the kintu unakA kyA samaya thA, isakA patA nahIM cltaa| kavi ne bamhaDavADapaTTana ke tatkAlIna zAsaka bhullaNa kA ullekha avazya kiyA hai, jo rAjA arNorAja, rAjA ballAla evaM samrATa kumArapAla kA samakAlIna thA / unakA samaya cU~ki vi0saM0 1199 se 1229 ke madhya sunizcita hai, ata: usI AdhAra para bhaTTAraka amRtacandra kA samaya bhI vi0saM0 kI 12vIM sadI kA antima caraNa yA / 3vIM sadI kA prArambha rahA hogA / 9. samakAlIna zAsaka mahAkavi siddha ne ballAla ko 'zatruoM ke sainya dala ko rauMda DAlane vAlA' tathA 'arNorAja ke kSaya ke lie kAla ke samAna' jaise vizeSaNa prayukta kie haiM, jo bar3e hI mahatvapUrNa haiM / kavi kA saMketa hai ki arNorAja bar3A ho balazAlI thA / usa ke zaurya-vIrya kA patA isI se calatA hai ki kumArapAla jaise sAdhana-sampanna evaM balazAlI rAjA ko usa para AkramaNa karane ke lie paryApta gambhIra yojanA banAnI par3I thii| lakSagrAmoM ke adhipati arNorAja ne siddharAja jayasiMha ke vizvasta pAtra udayanaputra bahar3a ( athavA cAhar3a ) jaise eka kuzala yoddhA evaM gajacAlaka, vIra puruSa ko kumArapAla ke viruddha apane pakSa meM milA liyA thaa| isake sAtha-sAtha usane anya aneka rAjAoM ko bhI dhamakI de kara athavA prabhAva dikhA kara apane pakSa meM milA liyA thaa| mAlava nareza ballAla ke sAtha bhI usane sandhi kara thI aura kumArapAla ke viruddha dhAvA bola diyA thaa| kumArapAla usakI zakti evaM kauzala se svayaM hI ghabarAyA huA rahatA thaa| kavi siddha ko arNorAja kI ye sabhI ghaTanAe~ sambhavata: jJAta thiiN| kintu aise mahAn kuzala, vIra, lar3AkU evaM sAdhana-sampanna ( cAhamAna ) rAjA arNorAja ke lie bhI rAjA ballAla ko "kSaya-kAla samAna" batAyA gayA hai| isase yahI dhvanita hotA hai ki ballAla arNorAja se bhI adhika pratApI nareza rahA hogaa| yadyani usane samasvArtha vizeSa ke kAraNa kisI avasara para arNorAja ke sAtha rAjanaitika sandhi kara lI thI / arNorAja evaM ballAla ke bIca yuddha hone ke pramANa nahIM milte| ataH pratIta yahI hotA hai ki arNorAja ballAla se bhayabhIta rahatA hogaa| isIlie kavi ne ballAla ko arNorAja ke lie kSayakAla ke samAna' kahA hai| kavi dvArA ballAla ke lie prayukta "zatru-dala-saindha kA manthana kara DAlane vAlA" vizeSaNa kA artha bhI spaSTa hai / ballAla kI bar3hatI huI zakti ko dekhakara AcArya hemacandra ko likhanA par3A ki 'arNorAja para vijaya prApta karane ke pazcAt kumArapAla ko yaha salAha dI gayI ki vaha mAlavAdhipati ballAla ko parAjita kara yazArjana kareM / " isase yaha pratIta hotA hai ki kumArapAla ne bhale hI aneka rAjAoM para vijaya prApta kara lI ho, kintu ballAla para vijaya prApta kiye binA usakA rAjya niSkaMTaka na ho pAtA tathA use yazaH prApti sambhava na hotI / ballAla ne kumArapAla ke AkramaNa ke pUrva usake do vizvasta senApatiyoM-- vijaya evaM kRSNa ko phor3akara apane pakSa meM milA liyA thA / 10 isa prakAra kumArapAla ballAla se bhI AtaMkita ho gayA thA, kabhI-kabhI use usa para 1. paJca 14:35 2, bahIM0 1:4:6-8 3. vahI 14:9-101 4. bar3I0, 1/4/8 5. vahIM0 1/4/8 6. caulukya kumArapAla, pR0 101 7. vahI0. 102 8. hI 8.0 9-10. dvapaHzrama kAvya 19/97-98 - * rakSepizubhirdAmAnirbharaulapibhirvRta zrImataiH zrImAtuM ballo darpato'bhyagAt / / zamIvatyAbhijitpabhyAM tausAvatyena caitrate kRtyau vibheda samannAna vijayakRSNako / /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [17 vijaya prApta karane meM sandeha bhI utpanna ho jAtA hogA, phira bhI usane apanI pUrI taiyArI kara usa para AkramaNa kiyA aura antata: use parAjita kara diyaa| bar3anagara-prazasti kA yaha ullekha ki-"kumArapAla ne mAlabAdhipati ballAla ka. ziraccheda kara usakA mastaka apane rAjaprAsAda ke dvAra para laTakA diyA thA. yaha kathana vastuta: ballAla kI durdama zakti evaM parAkrama ke viruddha kumArapAla ke saMcita kodha kA hI jvalanta udAharaNa hai| ___ arNorAja ke lie kSayakAla ke samAna tathA ripu-sainya-dala kA mandhana kara dene vAlA yaha ballAla kauna thA? isake viSaya meM vidvAnoM ne apane-apane anumAna vyakta kiye haiM, kintu ve sarvasammata nahIM haiN| suprasiddha itihAsakAra lyUDarsa ke anusAra ajJAta kulazIla ballAla ne paramAravaMzI yazovarman ko parAjita kara mAlavA ke kucha aMza ko har3apa liyA thaa| zrI sI0vI0 vaidya ke anusAra "ballAla" zabda eka viruda (aparanAma) thA, jo ki ukta yazovarman (paramAra) ke prathama putra rAjakumAra jayavarman ke sAtha saMyukta thaa| mAlavA ke abhilekhoM meM ballAla nAma ke kisI bhI rAjA kA ullekha nahIM hai, jaba ki ukta jayavarman ko hoyasala- nareza na seMha-pradhama kI sahAyatA se kalyANI ke caulukya-nareza jagadekamalla (vi.saM0 1196-1207) ne parAjita kara mAlavA ka. rAjya har3apa liyA thaa| ukta caulujhyavaMzI jagadekamalla kA AkramaNa maisUra ke eka zilAlekha se pramANita hai| usake prakAza meM adhyayana karane se baha pratIta hotA hai ki 'ballAla' yaha nAma 'dAkSiNAtya' hai| ata. vaha paramAra-vaMzI jayavarman kA aparanAma nahIM ho sktaa| isameM kucha bhI tathya pratIta nahIM hotA ki uttara-bhArata kA koI rAjA apanA nAma dAkSiNAtyoM ke nAma-sAmya para rakhatA / hamArA anumAna hai ki mahAkavi siddha dvArA ullikhita ballAla hoyasala-vaMzI ballAla rAjAoM meM se koI eka ballAla hI rahA hogaa| ukta rAjavaza meM usa nAmake tIna rAjA hue hai| kintu AcArya hemacandra ne kumArapAla kI jisa mAlavpati ballAla ke sAtha yuddha kI carcA kI hai vaha hoyasala-vaMzI nareza raNaraMga kA jyeSTha patra honA cAhie, jisakA samaya bisaM0 1158-1163 hai|' itta sandarbha meM AcArya hemacandra evaM baDanagara kI vaha prazasti dhyAtavya hai, jisake anusAra kumArapAla ne svayaM yA usake kisI sAmanta ne yuddha-kSetra meM hI ballAla kA vadha kara diyA thaa| ata: pratIta hotA hai ki ballAla vi0saM01161-62 meM dakSiNa se sAmrAjya-vistAra karatA huA uttara-pUrva kI ora bar3ha rahA hogA aura kisI bhillama zAsaka ko parAjita karatA huA vaha mAlavA kI ora bar3hA hogA tathA avasara pAkara usane mAlavA para AkramaNa kiyA hogA aura saphalatA prApta kI hogI kintu mAlavA para vaha bahuta samaya taka Tika na skaa| vaha sambhavata: siddharAja jayasiMha ke antima kAla meM vahA~ kA adhipati huA hogaa| jayasiMha kI mRtyu ke bAda cAhar3a evaM kumArapAla ke uttarAdhikAra ko lekara kie gaye saMgharSa-kAla ke madhya hI ballAla mAlavapati banakara vahA~ apane sthAyI paira jamAne ke lie sainya-saMgaThana evaM AsapAsa ke par3osI rAjAo ke sAtha sandhiyA~ karatA rahA hogaa| isI bIca kumArapAla aNahilapATana kA adhikArI banA hogaa| AcArya hemacandra ne usake rAjya ko niSkaMTaka banAne hetu sarvaprathama mAlavapati ballAla ko parAjita karane kI salAha dI hogii| ballAla kI parAjaya evaM vadha usI kA phala thaa| alpakAlIna videzI nareza hone ke kAraNa hI usakA nAma 1. vasanta-vilA. 3.29 ballAlAlliAlaratisA kha 3NDeya knduvaaliilpain| 2. epiH 60, khagDa 1, pR0 302, para 15; bahI. vDa 7.20 202-9: J. posTinasa 1: 4 4. caukya, pR. 1091 5. poliTikalaH, pR. 1141 6. sara skipAsa, 20 58. 153. 7. prAcIna bhArata. pR. 685-87. 8. bhAratIya itihAsa gR: 341 / 5. prAcIna bhArata. 70 6811001 10. prabandha cintAmaNi - mAramA nAdi prabandha prakaraNa |26-1291 11. eni0 I0, tya :.0293
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18) mahAhava siMha virAu panjuNNacarija mAlavA ke abhilekhoM meM nahIM miltaa| bar3anagara kI prazasti kA samaya vi0saM0 1208 hai|' : jasale garva hI isa nA do cakA dogA! ballAla kA pitA raNarAga hI pa0ca0 kA raNadhorI mAnanA caahie| bahuta sambhava hai ki ballAla ke pitA raNarAga kA raNa kI dhurA ko vahana karane ke kAraNa raNadhorI graha viruda rahA ho? __ hama Upara carcA kara Aye haiM ki ballAla ne mAlavA para AkramaNa ke pUrva, uttara meM kisI bhillama ko parAjita kiyA thaa| vaha 'bamhaNavADa' kA zAsaka rahA hogA, jise kavi ne guhila-gotrIya kSatriyavaMzI bhullaNa kahA hai| ballAla ne use parAjita kara apanA sAmanta banAyA hogA aura use hI kavi ne bhRtya kI upAdhi pradAna kI hai, jo mANDalika kI koTi meM AtA hai| ukta rAjAoM meM se ballAla kA samaya zi0saM0 1161-62 ke AsapAsa nizcita hai| isI AdhAra para pajjuNNacariu kA mUla racanAkAla bhI vi0saM0 kI 12vIM sadI kA antima caraNa mAnA jA sakatA hai| 10. granthoddhAraka mahAkavi siMha pajjuNNacariu ke uddhAraka kavi siMha ne apanI vidvattA ke viSaya meM to saMketa die haiM, kintu vyaktigata paricaya meM unhoMne bhI koI vizeSa sUcanAe~ nahIM diiN| ukta grantha kI antya-prazasti meM o sUcanAe~ milatI haiM, ve isa prakAra haiM(1) usake pitA kA nAma budha ralhaNa evaM mAtA kA nAma jinapati thaa| budha kI upAdhi se yaha spaSTa hotA hai ki usake pitA bhI kavi rahe hoMge, yadyapi unakI racanAoM kA patA nahIM cala sakA hai| (2) mahAkavi siMha apane parivAra meM sabase bar3e bhAI the| unake anya tIna choTe bhAIyoM ke nAma the-- suhaMkara (zubhaMkara), sAhAraNa (sAdhAraNa) evaM mhaadev| (3) kavi gurjara deza evaM gurjara kula meM utpanna huA thaa| (4) kavi apabhraMza ke sAtha-sAtha saMskRta kA bhI dhurandhara vidvAn-kavi thA, kyoMki usane 10vIM sandhi se antima sandhi taka pratyeka sandhi ke anta meM racanA-mahimA, kavi-mahimA, athavA sva-kavitva-mahimA ko dhvanita karane vAle saMskRta zloka die haiM / ye zlokazArdUlavikrIDita chanda ke haiN| mahAkavi siddha ne bhI saMskRta zlokoM kA prayoga kiyA hai, kintu 8 sandhiyoM meM unakI saMkhyA kevala 2 hI hai| bhale hI siMha ne siddha kI ukta paramparA kA nirvAha kiyA ho phira bhI saMskRta-bhASA jJAna meM ve siddha kI apekSA adhika alaMkRta pratIta hote haiN| (5) mahAkavi siMha, siddha kI apekSA eka ahaMkArI kavi pratIta hote haiN| jahA~ siddha kavi apane ko kavitva ke kSetra meM ajJAnI, kubjA, baunA Adi kahate haiM, vahIM para siMha kavi ne apane ko kAvya-kSetra meM "siMha vRtti vAlA" tathA "bAla-sarasvatI" taka bhI kaha diyA hai| (6) siMha kavi ke guru kA nAma amRtacandra thA / jo maladhArI upAdhi se vibhUSita the| guru amRta candra ke guru evaM anya viSayaka ullekha prazasti meM anupalabdha haiN| sArAMza yaha hai ki jinamati evaM budha ralhaNa ke putra siMha ne apane guru maladhArI deva amRtacandra ke Adeza se 1. 'bhAratIya itihAsa : eka dRSTi' meM isakA nAna vahama hai. jeM bhramatmaka hai| 2. pa. ca. 157259:91 3. vahI-, 15:29:13-13 | 4 vahIM0 15:26: 12vIM sandhi kI pusspikaa| 5. dahI0. 1:32-71 6. nahI0 14vIM nandhi kA antima saMskRta ma evaM 15:29:11 /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [19 durbhAgyavaza vinAza ko prApta prajjuNNayariu kA chayAzrita nirvAha (uddhAra) kiyA thaa|| bhale hI kavi siMha ne maulika rUpa se pajjuNNacariu kI racanA na kI hai, kintu usakA uddhAra kara vaha jisa garva kA anubhava karatA thA. usakI tulanA abhimAnameru evaM abhimAna-cihna upAdhighArI mahAkavi puSpadanta kI garva-bhAvanA se kI jA sakatI hai| mahAkavi siMha kI prazasti se yaha jJAta nahIM hotA ki usane pajjuNNacariu kA uddhAra kaba evaM kisa sthala para kiyA? hamArA anumAna hai ki mahAkavi siddha evaM mahAkavi siMha ke kAla meM adhika antara nahIM honA caahie| kyoMki donoM kaviyoM kI guru-paramparA nizcita rUpa se maladharI devopAsaka rahI hai| siddha ne apane guru kA nAma amayacanda batAyA hai jabaki siMha ne amiyacanda athavA amiyamayada / apabhraMza-vyAkaraNa ke niyamAnusAra '' svara kA parivartana 'a' evaM 'i' donoM svaroM meM hotA hai| kavi chanda evaM mAtrA tathA zrutimadhuratAH ko dhyAna meM rakha kara ukta svara kA parivartana kara usakA prayoga kara letA hai| ata: amayacandu, amiyacandra evaM amiyamayaMku (mayaMka candra) vastuta: eka hI haiN| antya-prazasti meM 'maladhArideva (15/29/5) vizeSaNa amiyacaMdu ke guru mAhavayaMdu kA hI vizeSaNa samajhanA caahie| ata: yaha pratIta hotA hai ki pajjuNNacariu kI racanA-samApti ke bAda siddha kavi kA sambhavata: svargavAsa ho gayA hogA aura kisI prAkRtika prakopa ke kAraNa pajjuNNacariu kA kucha aMza naSTa yA vigalita ho gayA hogA, jisakI prathama 8 sandhiyA~ to suvidhApUrvaka ThIka kara lI gayI hoMgI kintu bAkI kI 7 sandhiyoM ko pUrNatayA vigalita yA naSTa dekha kara guru amRtacandra ne siMha kavi ko usake uddhAra kA Adeza diyA hogaa| di hamArA ukta anumAna sahI hai to siddha aura siMha donoM satIrtha siddha hote haiN| siMha ne pajjuNNacariu kA uddhAra bamhaDavADapaTTana meM hI kiyA hogA kyoMki pUrva meM likhA jA cukA hai ki usa samaya amRtacandra bamhaNavADapaTTana meM raha rahe the| ___Adya-prazasti meM siddha kavi dvArA ullikhita mAhavacandu, ballAla, bhullaNa jaise vyaktiyoM ke ullekha siMha kavi ne sambhavata: punarukti doSa se bacane kI dRSTi se hI nahIM kiye haiN| vastuta: ve sabhI prasaMga-prApta siddha hote haiN| __ ata: ina tathyoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki pradyumnacarita kA racanAkAla 12vIM sadI kA tIsarA caraNa thaa| usakA uddhArakAla anumAnata: 12vIM sadI kA antima caraNa athavA terahavIM sadI kA prArambhika caraNa rahA hogaa| uddhAra-sthala bhI anya sakSama pramANoM ke milane taka bamhaNavAipaTTana hI samajhanA caahie| 11. apabhraMza-sAhitya kI pravRttiyA~ mahAkavi siddha kA abhyudaya usa kAla meM huA. jaba apabhraMza-sAhitya ke kSetra meM paryApta lekhana-kArya ho cukA thaa| kAvya ke vividha rUpoM kA bhI vikAsa ho cukA thA evaM paravartI apabhraMza-kavi unase anuprANita ho rahe the| mahAkavi siddha ke samaya meM jina kAvya-rUpoM evaM zailiyoM kA vikAsa ho cukA thA, unakA vargIkaraNa nimnaprakAra kiyA jA sakatA hai / 3 420 15:29:37 / 2. hI01:46 1. balo. 15:29:22 / 4. vahI0. 15529:46 / 5. de0 ra0Fu0pa vAlI 1974, pR. 12} /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] mahAkara siMha cirakara panjuNNacariu (1) prabandha kAvya prabandha-kAvyoM kI zreNI meM purANa. carita, kAya evaM kathA-sAhitya Ate haiN| viSaya kI dRSTi se ina kAvye ko do zreNI meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| paurANika kAcya evaM romANTika kaavy| mahAkavi svayambhU, abhimAna-meru puSpadanta evaM dharkaTavaMza. mahAkavi dhanapAla ko isa sAhitya kI ratnatrayI mAnA jA sakatA hai| inhoMne apabhraMza-sAhitya meM jina kathAnaka-rUr3hiyoM evaM abhiprAyoM ko gumpti kiyA, ve paravartI apabhraMzA-sAhitya ke lie AdhAra bana ge| paravartI sAhityakAroM se usameM koI vizeSa ullekhanIya parivartana nahIM kiyaa| ___ apabhraMzA-sAhitya meM bhI saMskRta-prAkRta kI parampara ke anukUla kisI tIrthaMkara athavA paurANika yA dhArmika mahApuruSa ke yaritra kA varNana paurArita zailI meM pAmpasanumodita hI kiyA gayA hai| kavi apanI kavitva evaM kalpanA-zakti ke mAdhyama se kathA meM mAtra itana hI parivartana kara detA hai ki samasta caritra kAvyAtmaka rUpa grahaNa kara rasa se paripUrNa ho jAtA hai| isI zreNI ke apabhraMza-kAvyoM meM svayambhUkata paumariu evaM riThaNemicariu, puSpadanta kRta mahApurANa, NAyakumAra evaM jasaharacarija, vara kavi kRta jambUsAmicariu, dhavalakavi kRta harivaMzapurANa padmakIrti kRta pAsaNahacariu Adi racanAe~ pramukha haiN| ina sabhI paurANika kAvyoM ko dekhane se ninna sAmAnya-pravRttiyA~ parilakSita hotI haiM(1) tIrthakaroM, zalAkApuruSoM yA anya kisI mahApuruSoM ke jIvana-caritoM ko apanI kalpanA aura bhAvukatA se unameM thor3A bahuta parivartana kara unheM kAvya kA svarUpa pradAna kiyA gayA hai| saMskRta-prAkRta kAvyoM se preraNA grahaNa kara ke bhI kadiyoM ne apanI hI racanA-zailI ko apanAyA hai| (2) carita-nAyakoM ke vibhinna janmoM kI kaMdhA ke una narmasparzI aMzoM ko hI grahaNa kiyA gayA hai. jinakA mAnava-jIvana le ghaniSTha sambandha hai| (3) bhavAntara-varNana ke mAdhyama se karma-vinAka ke siddhAnta kA pratipAdana sarvatra kiyA gayA hai| isakA mukhya uddezya darzana ke mUla-karma-siddhAnta kA upadeza denA hI hai| kyoMki ye sabhI kAya vairAgya mUlaka haiM aura jinakI antima pariNati zAnta-rasa meM hotI hai| (4) loka-vizvAsoM evaM kathAoM kA pratipAdana ukta kAvyoM kI apanI vizeSatA hai| (5) kAvyoM ke Arambha karane kI zailI prAya: eka sI hai| kRti ke Arambha meM maMgalAcaraNa, tIrthaMkara bandanA, sajjana-durjana smaraNa, AtmagarhA, mahAvIra prabhu ke samavazaraNa kA rAjagRha meM Agamana evaM rAjA zreNika dvArA prazna tathA gautama gaNadhara kA uttara denA, tathA Adi evaM anta meM prazastiyoM ke mAdhyana se kavi dvArA Atma-paricaya, guru-paramparA, nagara, deza evaM samakAlIna rAjAoM, nagara seThoM, pUrvavartI-sAhitya evaM sAhityakAroM ke varNana paramparA-prApta hI haiN| (6) ukta sabhI kAvya-grantha paurANika haiM, phira bhI dhArmikatA ke sAtha-sAtha unameM zRgAra evaM vIra-bhAvoM kI vyaMjanA bhI mukharita hai| avasara pAte hI kavi candra, sUrya, nadI, parvata Adi prAkRtika varNanoM ke sAtha hI jala-phrIr3A, suratakrIr3A ke manoraMjana, varNanoM ke madhumaya citra. yuddha kI vibhISikA Adi ke varNanoM ke lie bhI kavi avasara khoja letA hai| isa prakAra mahAkavi siddha ko paurANika prabandha-kAvya kI eka vismRta evaM prAMjala-paramparA upalabdha huI hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [21 (2) AdhyAtmika-kAvya ___ apabhraMza bhASA meM likhita AdhyAtmika-kAvya ke sarvaprathama kavi joindu mAne jAte haiM, jinhoMne apane parabhaNAyAsu saha joyasAta' (paramAtnaprakAza evaM yogsAra) meM adhyAtma kA sundara nirUpaNa kiyA hai| isIprakAra muni rAmasiMha ne pAhur3a-dohA meM isI koTi ke kAvya kI rabanA kI hai| donoM kaviyoM ne AtmA-paramAtmA, samyaktva-mithyAtva tathA samarasatA Adi kA mArmika vivecana kiyA hai| kucha vidvAn isa kAvya ko rahasyavAda kI saMjJA se abhihita karate haiN| paravartI zodhoM ke anusAra ina kAvyoM ke AdhyAtmika pakSa para AcArya kundakunda ke pravacanasAra evaM samayasAra kA pUrNa prabhAva parilakSita hotA hai| mahAkavi siddha ko yaha paramparA vyavasthita rUpa meM upalabdha huI hai| (3) romANTika kAvya romANTika kAvyoM meM dharma evaM itihAsa kA adbhuta samanvaya hai| ina kAvyoM meM dhArmika puruSoM yA kAmadeva ke avatAroM ke jIvana-caritroM ke varNana haiM evaM kucha vratoM evaM mantroM kA mAhAtmya batalAne ke lie aneka AkhyAna likhe gaye haiN| isa koTi ke kAvyoM meM NAyakumAracariu. bhaviSyadatta kahA. sudaMsaNacariu evaM karakaNDucariu (kanakAmara, 11vIM sadI) prabhRti haiN| isa prakAra ko vidhA ke kASyoM kI vizeSatAe~ nimna prakAra haiM(1) apabhraMza ke romANTika kAvya loka-kathAoM para AdhArita hai| (2) uktta kAvyoM kI eka pramukha vizeSatA hai, pAtroM ke manovaijJAnika caritra-citraNa kii| (3) kathAvastu meM romAMca lAne ke lie samudra-yAtrA, jahAja kA ulaTanA, ujAr3a dama, yuddha Adi ke atiraMjita varNana isa prakAra ke kAvyoM meM pramukha haiN| (4) suta kAvyoM meM kalaha kI ur3Ana ka pracura aneka pAyA jAtA hai| jaba samudratala se lekara svarga loka taka ___kalpanAoM kI kulAce mAratA huA dauDa lagAtA rahatA hai| (5) romANTika-kAvya eka prakAra se premAkhyAnaka kAcya haiN| isameM yuddha aura prema ko vizeSa mahattva diyA gayA hai| hindI-sAhitya kA premAkhyAna-kAvya apabhraMzaH sAhitya kI isa vidhA kA vizeSa rUpa se AbhArI hai| (6) paurANika kAvyoM ke samAna hI inameM prAsaMgika avAntara- kathAoM evaM bhavAntara varNanoM kA bAhulya hai| (7) ukta kAvyoM meM kathAnaka-rUr3hiyoM kA prayoga atyadhika mAtrA meM huA hai, jinameM se nimna rUr3hiyA~ atyanta prasiddha haiM(ka) prathama darzana, guguNa-zravaNa yA citra-darzana dvArA prema kA prAdurbhAva / yathA--bhavisayattakahA, sudaMsaNacariu aadi| (kha) ujAr3a nagara kA milanA. vahA~ kisI kumArI kA darzana evaM vivAha tathA aTUTa sampatti evaM vaibhava kI prApti 1 bhavisayattakahA isakA accha' udAharaNa hai| (ga) muni shraap| yathA - bhavisayattakahA, karakaNDucariu / (gha) dohd-kaamnaa| yathA - krkNdducriu|| (Ga) pUrvajanma kI smRti ke AdhAra para shtrutaa| yathA - NAyakumAracariu, jasaharacariu, karakaMDucariu aadi| (ca) caritrahInA ptnii| yathA - jasaharacariu, karakaMDucariu. sudaMsamacariu, bhavisayatakahA Adi / (cha) rUpa-parivartana / yathA - karakaMDucariu, bhaksiyattakahA aadi| ukta kathAnaka rUr3hiya. mahAkavi siddha ko paramparA se hI prApta huI, jina kA upayoga unhoMne apane prabandha kAvya meM pracuratA ke sAtha kiyA hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] mahApha 4 siMha virau pajjugNacarita (4) bauddha-dohA, gAna. evaM caryApada ___ apabhraMza sAhitya kI cauthI vidhA bauddha-voha evaM caryApada hai| siddha kaviyoM ne pratIkAtmaka bhASA meM brahmAnanda, yoga evaM sAdhana-tatva kA sarasa nirUpaNa kiyA hai| brAhmaNa dharma ke kriyA-kANDoM, yajJoM evaM anya pAkhaNDapUrNa paramparAoM ke prati ina kaviyoM kA bar3A hI vyaMgyAtmaka ugra rUpa rahA hai| sAmAjika kurItiyoM evaM bAhyAimbaroM kA pUrNa virodha ina kaviyoM kA vizeSa lakSya rahA hai| kintu inakI yaha pravRtti AdhyAtmika kama aura dhvaMsAtmaka adhika rahI hai| capadoM aura AdhyAtmika-jaina-kAcyoM meM eka ullekhanIya antara yaha hai ki jaina-kAvya samatva-yogI evaM zuddha AdhyAtmika haiM. uba ki caryApada prAya: dhvaMsAtmaka / mahAkavi siddha ne isa pravRtti kA sUkSmAvalokana kara paramparAnumodita tathyoM ke anusAra use mor3a diyA hai| (5) zaurya-vIrya evaM praNaya sambandhI muktaka kAvya apabhraMza-sAhitya meM yaha kAvya-pravRtti atyanta prAcIna nAnI gayI hai| zodhaka vidvAnoM ne isa vidhA ko 'muktaka-kAvya' se abhihita kiyA hai| isa vidhA kA prAthamika svarUpa hameM kAlidAsa ke vikramorvazIya-nATaka meM dikhAI par3atA hai jisameM virahI pururavA ke hRdaya ke mArmika udgAra vyakta hue haiN| vikSipta pururavA jaba mecha ko barasate hue dekhatA hai to dayArdra hokara kaha uThatA hai mai jANia mialoaNi Nisiaru koi harei / jAva Nu Nava taDisAmali dhArAharu brisei||| arthAt rAjA nava-tar3ita se yukta zyAmala megha ko barasate hue dekhakara kahatA hai--maiMne samajhA ki koI rAkSasa mRganayanI urvazI ko haraNa kara liye jA rahA hai| isI prakAra unmatta rAjA bAdala se prArthanA karatA hai ki... jalahara saMhara ehu kopa miADhattao / avirala dhArA-sAra disaa-muh-ktto| e mai~ puhavi bhamaMte jai pijhaM pekkhihimi / tacche jaM ju karIhasi taM tu sahIhimi / / hai jaladhara ! apanA krodha roka, yadi mujhe pRthvI para ghUmate-ghUmate priyatamA mila gayI to jo-jo karoge saba sahana kruuNgaa| kavi ne muktaka-gAna zailI meM pururavA kI vedanA evaM mArmikatA kA saphala evaM hRdaya-grAhya citraNa kiyA hai| kAlidAsa kI isa praNaya-gAna-paddhati ke pazcAt muktaka gItoM kI yaha kar3I hameM AdhArya hemacandra ke vyAkaraNa-dohoM meM dekhane ko milatI hai| yadi vikramorvazIya-nATaka meM viraha kI tIvratA, mArmikatA aura vedanA kI kasaka hai, to hemacandra ke dohoM meM vIratA kA teja, vizuddha prema evaM yuvaka-yuvatiyoM ke hAsa-ullAsa kA sajIva citrnn| inameM zRMgAra aura vIra kA adbhuta samanvaya milatA hai| isake sAtha hI unake padoM meM anyokti, nIti. subhASita Adi ke varNana bhI milate haiN| inameM sundara sAhityika sarasatA ke sAtha-sAtha laukika jIvana evaM grAmya jIvana ke bhI darzana hote haiN| yathA - vIratA bhallA huA ja mAriA bahiNi mhArA kaMt / lajjeja tu vayaMsi ahu jai bhaggA ghara eMtu / ' arthAt - bahina acchA huA jo merA pati raNabhUmi meM hI mArA gyaa| yadi vaha parAjita hokara lauTatA to 1. vikramozIya 48 / 2 prAH jyA0. :43911
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazamanA mujhe apanI sakhioM ke sAmane lajjita honA pdd'taa| zrRMgAra-rasa kA eka udAharaNa bhI draSTavya hai... jiva jiva baMkima loaNahaM NirusAmali sikkhei| tiva tiva vammahu niaya-saru khara-patthari tikkhei|| 12. apabhaMza kAvyoM kI hindI kAvyoM ko dena __vadyapi apabhraMza kAvya-paramparAoM evaM kAvya-rUr3hiyoM ke mUla srota saMskRta evaM prAkRta kAvya mAne gae haiM, phira bhI usakI kucha paramparAe~ evaM kAvya-rUr3hiyA~ aisI bhI haiM, jo apabhraMza-kAvyoM meM svatantra evaM maulika rUpa se vikasita huI aura ve hindI-kAvyoM ko virAsata ke rUpa meM upalabdha huii| inameM se kucha pramukha paramparAe~ evaM kAvya-rUr3hiyoM nimna prakAra haiM:(I) kaDavaka zailI:- apabhraMza ke prAcIna sAhitya ko dekhane se yaha spaSTa ho cukA hai ki apabhraMza kA mUla chanda "dohA' thaa| kar3avaka-paddhati kaH AvirbhAva usameM kaba aura kaise huA, isa sambandha meM kucha kahanA kaThina hai| mahAkavi svayambhU ne apane riTThaNemicariu kI Adyaprazasti meM likhA hai ki chaDDaNiya duvai dhuvAehiM jaDiya caumuheNa samappiya pddhddiyaa| --riTThaH / / 27 / arthAt caumuha kavi ne dubaI (dvipadI) aura dhuvakoM se jur3A huA paddhaDiyA chanda samarpita kiyaa| svayambhU ke isa kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki caumuha ne dhuvaka evaM dubaI ke mela se paddhar3iyA-chanda ko vikasita kiyA thaa| apabhraMza ke prabandha-kAvyoM meM vyavahRta kaDavaka-chanda isI paddhaDiyA-chanda kA vikasita rUpa kahA jA sakatA hai| sAhityadarpaNakAra ne "sarga: kaDavakAbhidha:" (6/325) kaha kara kaDavaka ko sarga kA sUcaka mAnA hai| kintu yaha yuktiyukta pratIta nahIM hotA, kyoMki kar3avaka kA AkAra itanA choTA hotA hai ki vaha sarga. AzvAsa athavA adhyAya kA kArya nahIM kara sktaa| vicAra karane para pratIta hotA hai ki usakA vikAsa lokagItoM ke dharAtala para huA hogaa| jaba apabhraMza meM prabandha-paddhati kA AvirbhAva huA aura dohA-chanda isake lie alpakAya siddha hone lagA, taba apabhraMza-kaviyoM ne mAtrika-chanda-paramparA para prabandha kAvya ke vahana kara sakane yogya paddhaDiyA-chanda kA vikAsa kiyaa| 16, 20, 24, 28, 32 evaM 48 addhAliyoM ke anantara dhattA-chanda dekara kar3avAsa likhane kI paramparA AvirbhUta huii| kaDavaka ko anivAryata: ghattA ke sAtha rakhe jAne kA niyama hai| usameM paMktiyoM kI saMkhyA nizcita nhiiN| puSpadanta ne 9 se 13 aliyoM ke bAda ghatte kA prayoga kiyA hai to svayambhU ne 8 arDsaliyoM ke pazcAt ghatte kaa| Age calakara yahI laDavaka paddhati hindI-kAvyoM meM caupAI-dohe ke rUpa meM vikasita huii| rAmacaritamAnasa meM 8 goliyoM arthAt caupAI ke bAda dohe ke prayoga milate haiM, jabaki jAyasI ne apane padmAvata meM 7 ardhAliyoM arthAt caupAI ke bAda dohA-chanda rakhA hai| (2) apabhraMza kI dUhA-paddhati kA hindI-sAhitya meM dohA paddhati ke rUpa meM vikAsa:- AcArya hajArIprasAda dvivedI ne prAcIna apabhraMza sAhitya ko "dUha' vidhA" kahA hai| unake anusAra vastutaH jisa prakAra prAkRta kA gAthA-chanda evaM saMskRta kA AryA-chanda prasiddha thA, usI prakAra apabhraMza kA dUhA-chanda bhI prasiddha thaa| dohA chanda apabhraMza ke pratIka ke rUpa meM mAnA jAtA thaa| apabhraMza ke prAcIna kAvya paramappayAsu, joyasArU. sAyadhamma dohA. I. 3HcyA..843441 2.de:10NISTITUT0500-50 3. vhiiN:0591|| 4. daihisA0 kA andika DaoN bI, paTanA. 1952. 21
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] mahAkada siMha siu pajaNNacariu evaM pAhuDadoDA Adi dUhA chanda meM hI likhe gye| yaha dUhA hI hindI meM dohA ke nAma se prasiddha huaa| isameM 13 evaM 1 / mAtrAe~ athavA 14 evaM 12 mAtrAe~ hotI haiN| sambhavataH apabhraMza ke ukta kAvyoM se hI dohoM kI paramparA kabIra, jAyasI, tulasI, rahIga evaM bihArI ko prApta huii| __hindI ke toraThA, baravai evaM kuNDaliyA ke pUrvArddha kA vikAsa bhI apabhraMza ke patte evaM dUhA se hI huaa| usI prakAra aSTapadI, chappatha, pAdAkulaka, ejjhaTika.. harigItA, tArakA. madanAvatAra Adi chanda bhI hindI ko apabhraMza kI hI dena hai| (3) sandhi-paddhati: -apabhraMza-kAvyoM meM sarga evaM AzvAsa ke sthAna para sandhi kA prayoga milatA hai| sandhi kA artha hai jodd'| apabhraMza-kAvyoM meM kisI kathAnaka ke eka prakaraNa-vizeSa kI samApti ko sandhi kahA gayA hai| isameM prathamAMza kI samApti evaM agrimaaN| kA prArambha ina donoM ke pUrvApara-sambandha kI abhivyakti rahatI hai| isIlie sambhavata: isakA nAma sandhi pdd'aa| hindI-kAvyoM meM sandhi kI paramparA apabhraMza se hI aaii| isa prakAra ke kAvyoM meM brhmgulaalcrit| (chatrapati viracita) Adi kAvya pramukha hai Age cala kara sandhi kA yaha rUpa pRthvIrAja rAso meM 'samaya'. padmAvata meM khaNDu' evaM rAmacandrikA meM prakAza ke rUpa meM vikasita huaa| (4) hindI ke rAsA-sAhitya kI preraNA kA pramukha srota:-hindI-sAhitya ke Adhunika-kAna ko chor3akara vIragAthAkAla athavA AdikAla, bhakttikAla evaM rItikAla apabhraMza-sAhitya se pUrNata. prabhAvita hai| vIragAthAkAlIna rAsA-sAhitya ke lie apabhraMza ke upadezarasAyanarasa (vi0saM01132). bharatabAhubalIrAsa (vi0saM01241), ambUsamirAsa (vi0saM01266), revaMtagirirAsa (disaM01288) gayasukumAlarAsa (vi0saM01300) evaM samarArAsa (vi0saM01371) Adi preraNA-sUtra mAne gaye haiN| hindI ke rAsA-sAhitya meM bhASA kA gaThana bhI tAtkAlika sthAnIya kucha anivArya pravRttiyoM ko chor3akara, apabhraMza-vyAkaraNa ke AdhAra para huA hai| naratinAlha kRta 'vIsaladevarAso' ke viSaya meM DaoN0 rAmakumAra varmA kA yaha dhana dhyAtavya hai-"vIsaladevarAso kA vyAkaraNa apabhraMza ke niyamoM kA pAlana kara rahA hai, kAraka, kriyAoM aura saMjJAoM ke rUpa apabhraMza-bhASA ke hI haiN| ataeva bhASA kI dRSTi se isa rAso ko apabhraMza-bhASA se sadya: vikasita hindI kA grantha karane meM kisI prakAra kI bhI Apatti nahIM honI caahie|" (5) apabhraMza ke samAna hindI meM bhI "kAvya" ke sthAna para carita zabda kA prayoga:- "kAvya" ke lie "carita" zabda kA prayoga hindI meM prAyaH apabhraMza se AyA hai| yathA-..-.apabhraMza ke pAsaNAhacariu, pajjuNNacariu, NAyakumAracariu, jasaharacariu, mahAvIracariu ke bala para hindI ke rAmacaritamAnasa, sudAmAcarita, sujAnacarita, vIrasiMhadevacarita aadi| (6) apabhraMza kI prema-kathAoM kA hindI-sAhitya meM premAkhyAnaka-kAvyoM ke rUpa meM vikAsaH-apabhraMza meM 'mayapArehAkahA', rayaNaseharanibakahA, sandezarAsaka tathA bhavisayatakavva, NAyakumAracariu, jasaharacariu jaise aneka aise kAvya haiM, jinameM ApAtataH premakathAnaka athavA prasaMgAnukUla prema-kathAoM kI carcAe~ AtI haiN| inakA spaSTa vikAsa hindI-kAvyoM meM huA aura jinakA nAmakaraNa hindI-sAhitya ke itihAsakAroM ne premAkhyAnaka kAvyoM ke rUpa meM kiyaa| isa prakAra ke kAvyoM meM se candApana (dAUda), padmAvata (jAyasI), citrarekhA (jAyasI), madhumAlatI 1.DOFO saMsthA di. 1961 I0) se praja git| 2. de sa kA 20 DaoN. rAmanAra varmA, priy:| 1948 I0 pR. 208 /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA S (caturbhuja) Adi isake sundara udAharaNa hai| (7) apabhraMza-gItikAvyoM kA hindI-gItikAvyoM para prabhAva:- apabhraMza-sAhitya apanI gItiyoM ke lie prasiddha hai| ye gItiyA~ kaDavaka ke rUpa meM dRSTigocara hotI hai| geyatA evaM bhAvoM kI tIvratA hI nItiyoM kA pradhAna labhaga hai| ina apabhraMza gItiyoM se prabhAvita hokara AcArya govarddhana ne bhI unakI prazaMsA muktakaNTha se kI hai| jayadeva kI saMskRta-gItiyoM meM yadyapi ukta donoM tattva vartamAna haiM, kintu aneka samIkSakoM ne unheM bhI apabhraMza kI chAyA mAnA hai| apabhraMza kI ina gItiyoM kI paramparA sUra ke padoM. vidyApati ke gItoM evaM tulasI kI gItAvalI meM mukharita (8) apabhraMza ke antyAnuprAsa kI dhArA kA hindI-sAhitya meM pravAha:-antyAnuprAsa kI yaha pravRtti apabhraMzA kI apanI nijI-paddhati rahI hai. jo jAyasI evaM tulasI Adi ke sAhitya meM spaSTa parilakSita hotI haiN| saMskRta evaM prAkata-sAhitya meM ukta pravatti nahIM pAyI jaatii| (9) gItoM meM nAma-saMyojana kI paddhati:--hindI-kAvyoM ke anta meM athavA pratyeka gIta evaM padoM ke anta meM praNetA-kavi ke nAma ke jor3e jAne kI paddhati prAya: apabhraMza kaviyoM se hI AyI hai| apabhraMza kAvyoM meM 'bhAsai siriharu-sukumAla cariu' (vi0saM0 1208, aprakAzita) bhaNaisiddha pajjuNNacariu (vi0saM0 13vIM sadI aprakAzita dhaNavAla payaMpai bahubatideucariu (vi0saM0 15vIM sadI. aprakAzita), jaise kathana milate haiN| 'bhaNai vidyApati soraTha gAvahi' 'sUradAsa prabhu tumare milana ko', eka naina kavi muhammada gunI', 'tulasI tihAre vidyamAna juvarAja Aju, jaise nAma-vAkyoM kA apane-apane gItoM evaM padoM meM prayoga kiyaa| (10) anuraNanAtmaka zabdoM ke prayoga-bahula:apabhraMza- toDai taDatti taNu baMdhaNaI moDai katti haDDa. dhnnii| phADai caDatti cammai~ calaI ghuTTai ghaDatti sodhiya jliN|| --(jasaracariu 2.37. 3-4) jhirimiri jhirimiri jhirimiri e mehA brisNti| -(siridhUlibhahaphAgu) hindI.. hahakata kUdata nacai kamaMdhaM, kaDakkata vajjata kuTuMta saMdhaM / lahakkaMta lUTata tUTata bhUmaM / jhukate dhukaMte dou vathya jhUmaM / / daDakkata dIsaMta pIsaMta daMtaM / -(pRthvIrAkSaso. patha saM0 2110) (11) apabhraMza-zabdAvalI kA hindI-kAvyoM meM prAya: yathAvat prayogaapabhraMza - yathA-- muMDiya-muMDiya muMDiyA sira muMDiu cittu Na muNddiyaa| cittaha~ muMDaNa jiM kiyau saMsArahaM khaMDaNu tiM kiyu|| -(pAhuidohA padya 135) hindI - kesoM kahA bigAriyA jo mUDau sau baar| mana ko kyoM na guMDiye jAmeM viSai vikAra / / - (kaMjIra gra0 padya 12, pR0 221) apabhraMza-- kAi~ kilesahiM kAu ayANie ki ghiu hoi virolie (bhavisayattakahA 2/7) pANie / 1. de0 argAsaptagatI, padma 215: 2 0 -40sAla khelanI, vi0saM0 21113.23 189 (DaoN. hrivNdd)| 3. kabIra enthaH nAva:saM para 79 (aumii)| 4. de didhApaTi paavnii| 5. sUra ne sau kUTaH padya 25.40 1:3(pArANasI: vi0saM0 202381 . damAvata, stutisAda, padya 21. pR: 20 cigAMva misa 2018 ? karitAdalo. laMkAmADa. padya 24,1085 ilAhAbAda, nisa: 2013) :
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] mAphai siMha ghiraija pajnuNNacarita hindI -- kA mA joga kathana ke kthe| nika sai ghiu na binA dadhi mthe|| - (padmAvata pregaratANDa 6. pR0119) apabhraMza- vAha vichoDavi jAhi tuhu~ haU~ teva' ko dosu|| hiaya-TThiA jai nIsarahi jANau~ muMja sarosu / / - higaprAkRta vyAkaraNa) hindI - vAha khopAe jAta ho nibAra sohi / hiradai te jaba jAhuge sabala jAnUMgo tohi / / --(sUra. 10/307) (12) varNana prasaMgoM kA prabhAvaH- varNana-prasaMgoM meM bhI hindI kavi apabhraMza kaviyoM ke AbhArI haiN| mahAkavi svayambhU evaM kavi tulasIdAsa kI tulanA karate hue mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana ne likhA hai--"svayambhU ne apane ko cAhe bhale hI bhArI kukavi kahA ho, para tulasI kI taraha unakA yaha kahanA kevala namratA pradarzana mAtra hai| jisa taraha tulasI hindI ke sarvazreSTha mahAkavi hai, vahIM bAta apabhraMza ke kSetra meM mahAkavi svayambhU kI hai| svayambhU kI kRti ne unheM preraNA dI, ise mAnane meM koI harja nahIM hai, aisI kRtiyoM ke abhyAsa kA hI pariNAma hai kahIM-kahIM doto kI kRtiyoM meM ApAtata: samAnatA / / yathA --Atmanivedana prasaMga meN| svayambhU- buhayaNa sayaMbhu paI viSNavai, mahu sarisa3 aNNa NAhi kukai / vAyaraNu kayAi Na jANiyau, Nau vitti-satta vkkhaanniyu| NA NisuNita paMca mahAya kabbu, Nau bharahu Na lakSaNu chaMdu sabbu / Nau bujhiu piMgala-pacchAru, Nau bhAmaha-daMDiya laMkAru / hau~ kivi Na jANami mukkha maNe, Niya buddhi payAsiya to vi jnne| jaM sayaleMvi tihubaNe vitthariu AraMbhiu puNu rAhava-carikha / tulasI kavi na hoU nahiM vacana prabInA, sakala kalA saba vidyA hiinaa| Akhara aratha alaMkRti nAnA, chanda prabandha aneka vidhaanaa| bhAva bheda rasa bheda apArA, kavitta doSa-guna vividha prakArA / kavitta bibeka eka nahiM more, satyakahau~ likhi kAgada kore|' isI prakAra svayambhU rAmAyaNa kA prathama kANDa tathA tulasI-rAmAyaNa kA bAlakANDa, svayambhU-rAmAyaNa kA 78vAM parva evaM tulasI-rAmAyaNa kA uttarakANDa, svayambhU-rAmAyaNa ke 46-47veM parva evaM tulasI-rAmAyaNa kA sundara kANDa, svayambhU-rAmAyaNa kA parva 69vAM evaM tulasI-rAmAyaNa kA laMkAkANDa Adi meM bhI aneka prakAra kI samAnatAe~ haiN| (13) hindI kI rItikAlIna sAhitya zailiyoM para prabhAva:- hindI rItikAlIna sAhitya-zailiyoM para apabhraMza ke sudaMsaNacariu, NAyakumAracariu, sandezarAsana, thUlibhaddakahA Adi kI zrRMgara-bhAvanA, nakhazikha-varNana, SaDaRtu-varNana, viraha-pIr3A evaM bAraha-mAsA jaise varNanoM kA prabhAva to hai hI, sAtha hI unameM apabhraMza-rAsAkAvya ke chandoM yathAkavitta, dohA, savaiyA, chandoM ke pracura prayoga milate haiN| yadyapi zRMgAra-bhAvanA. nakha-zikha-varNana, Rtu-varNana Adi saMskRta-prAkRta sAhitya meM bhI caramakoTi ke upalabdha haiM, phira bhI hindI ke ukta varNanoM para apabhraMza-kAvyoM kA 1. rAhula niindhAvalI. 0 :12-1:5 (pIpulsa pAhAisa, naI dillI. [970 / 2. vahIo. h [12-1151 3. vaha 112-115 |
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 127 adhika prabhAva dRSTigocara hotA hai| (14) apabhraMza-gadya kA hindI-gadya para prabhAva:- hindI ke 13vIM sadI taka ke sAhitya meM tumaya padyAtmaka gaI kI racanAe~ gilatI haiM, jina para apabhraMza kA pUrNa prabhAva hai| kyoMki apabhraMza-kAvyoM meM padyAtmaka racanAoM meM yatra-tatra gadya ke prayogoM kI pravRtti upalabdha hotI hai| vidyApati kI kAhANI kIrtilatA se avahaTTa - gadya kA eka aMza prastuta hai| "tAnhi karo putra yuvarAjanhi mAMjha pavitra. agaNeya guNagrAma pratijJA pada, pUraNaika parazurAma, maryAdA maMgalAvAsa, kavitA kAlidAsa / " tathA"vistarita varSAkAla jo paMthI taNaukAla, nAThau dukAla / jiNiI varSAkAli madhura gAjai, durbhikSa taNA bhaya bhAjai, jANe subhikSa bhUpati AvaMtA jaya DhakkA bAjai / ' -di. mANikyacandrasUri kRta pRthivIcandracaritra, virA 1478) aura... rAtrikai vitheM / supinai desse| suprabhAta rAjA ke punya pratApateM / bhadrabAhu muni saMghASTaka lahita aae| AhAra nimitta / candragupti supane phala pU0 haiN| -(raidhUkRta puNNAsava kahA (17vIM sadI aprakAzita) isI prakAra hindI ke saMta kaviyoM meM jAta-pA~ta ke virodha kI bhAvanA. rahasyavAdI, sudhAravAdI evaM dhArmika krAnti kI bhAva-dhArA bhI apabhraMza sa hai: aayauN| isa dizA meM apabhraMza kI joisAru, paramapyayAsu. pAhuDadohA, sAvayadhamma dohA Adi racanAe~ vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| (15) hindI mahAkAvyoM ke zilpa evaM sthApatya ke nimnalikhita mUla-srota apabhraMza mahAkAvyoM meM upalabdha haiM: (a) ArAdhyaguNastavana, (A) pUrvavartI sAhityakAra evaM unakI kRtiyoM kA smaraNa evaM AbhAra-pradarzana (i) sajjana-prazaMsA evaM durjana-nindA, (I) preraka guru paricaya, (u) AzrayadAtA-paricaya-prazaMsA, (U) kavi-paricaya, (e) Atma-laghutA-pradarzana, (ai) praznottarI-zailI meM kathA-mAhAtmya evaM kathArambha, (o) deza, nagara, rAjA, mantrI-varNana, (au) kathA meM romANTika-tatvoM kA prAdhAnya, (aM) atimAnadIya evaM atiprAkRtika ghaTanAoM kA samAveza, (a:) kathA-tatvoM para dhArmika AvaraNa, (ka) prAya: anyApadezika-jhaulI kA prayoga. 1. hindI sAhitya kI pravRtiau~ : DaoN jakizAna khaNDelavAla (AgarA 1969). Ya R07 2. rassA kA A0pa0, pR0 5801
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] maSThAkaDa siMha viraiDa parajuSNacaritra soddezyatA, (ga) pAtra cayana, saMvAda evaM kautUhala tatva kI yojanA, (gha) tuka ke prati Agraha, Adi / apabhraMza ke aise mahAkAvyoM meM paumacariu ( svayambhU), mahApurANa (puSpadanta), bhavisayattakahA ( dhanapAla ). harivaMzapurANa (dhavala ), pajjuNNacariu ( siMhakavi), jambUsvAmI carita (vIra), balahapurANa (pa) Adi pramukha haiN| ina granthoM ne hindI ke pRthvIrAja rAso AlhAkhaNDa, padmAvata, rAmacaritamAnasa prabhRti para ukta viSaya meM apanA amiTa prabhAva chor3A hai| (16) kathAnaka rUr3hiyoM: - hindI sAhitya ke mahArathI vidvAn paM0 hajArIprasAda dvivedI ne AdikAlIna hindI sAhitya kI kathAdaka-rUDhiyoM para paryApta prakAza DAlA hai| unake anusAra aitihAsika carita kA lekhaka sambhAvanAoM para adhika bala detA hai / sambhAvanAoM para bala dene kA pariNAma yaha huA hai ki hamAre deza ke sAhitya meM kathAnaka ko gati evaM ghumAva dene ke lie kucha aise abhiprAya bahuta dIrghakAla se vyavahRta hote Aye haiM, jo bahuta thor3I dUra taka yathArtha hote haiM aura phira Age cala kara kathAnaka - rUr3hi meM badala gaye haiN| isa viSaya meM aitihAsika aura nijandharI kathAoM meM vizeSa bheda nahIM kiyA gyaa| isa prakAra sambhAvanA pakSa para jora dene ke kAraNa hI kucha kathAnaka - rUDhiyA~ pracalita huii| inameM se adhikAMza kathAnaka rUr3hiyA~ apabhraMza-sAhitya se jyoM kI tyoM hindI meM aayiiN| unameM se kucha isa prakAra haiM 1. rAnI dvArA svapna darzana aura pati rAjA dvArA unake phala kA kathana tathA putra ratna kI prApti / 2. 3. nAyikA kA apaharaNa / 4. nAyaka kA samudra - yAtrA varNana evaM samudra yAtrA ke prasaMga meM usake aneka romAMcakArI saMgharSoM kA varNana | nArada-prasaMga | pUrva bhava ke karma phalAnusAra putra apaharaNaH / 5. 6. nAyaka kI vIratAoM kA atizayoktipUrNa varNana | 7. muni kA zApa athavA varadAna - varNana | 4. vidyA- siddhi / 9. vijana - vana meM sundariyoM se sAkSAtkAra | 10. nAyaka kI udAratA / 11. rUpa parivartana athavA bahurupiyApana / 12. AkAzavANI evaM bhaviSyavANI 13. SaDaRtu evaM bArahamAsA ke varNana ke mAdhyama se viraha vedanA citraNa / 14. zrRMgAra, prema aura romAMca kA vikAsa karane ke lie bahu-vivAha kI yojanA / 15. jalayAna ke DUbane para prANa-rakSA ke lie lakar3I ke Tukar3e kI prApti evaM samudra ko pAra karanA / Adi 1. hisA kA Adi pR0 33 (TanA 1955) |
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [29 isa prakAra kI kathAnaka-rUr3hiyA~ anaMza ka 5umariu, mahApurANa, NAyakumAracariu, karakaNDucariu, jasaharacariu, jamsAmicariu. bhavisayatakahA evaM paNNacariu meM pracura mAtrA meM upalabdha hotI haiN| yahA~ para yaha dhyAtavya hai ki madhyakAlIna hindI-jaina-sAhitya meM kucha aisI kathAnaka-rUr3hiyA~ bhI haiM. jo usakI apanI nijI sampatti hai aura jo madhyakAlIna jainetara-hindI-sAhitya meM nahIM miltii| yathA (1) zreNika ke prazna para gautama ke uttara ke mAdhyama se kathA kA Arambha / (2) kisI upavana meM jJAnI muni kA Agamana aura unake prabhAva se vanaspati Adi kA akAla meM hI viziSTa rUpa se phalanA-phUlanA tathA Rtu kA parivartita rUpa meM dikhAI denaa| (3) munirAja dvArA bhavAntara kathana / (4) upadeza prasaMgoM meM syAdvAda, anekAnta, pAdravya, zrAvakAcAra, muni-AcAra, sapta-tatva Adi kA niruupnn| (5) vidyAdhara, atura athavA cAraNa-muniyoM kA darzana isa prakAra apabhraMza-kAvya paramparAoM evaM kathAnaka- rUr3hiyoM kA madhyakAlIna hindI sAhitya kI paramparAoM evaM kathA-rUr3hiyoM ke sAtha tulanAtmaka adhyayana karate hue DaoN. pro0 jagannAtha rAya zarmA kA yaha kathana atyanta mahatvapUrNa siddha hotA hai.-"hindI kA kauna kavi hai, jo pratyakSa yA apratyakSa rUpa meM apabhraMza ke jaina prabandha-kAvyoM se prabhAvita na huA ho? canda se lekara harizcandra taka to usake RNa-bhAra se dabe haiM hI, Ajakala kI naI-naI kAvya-paddhatiyoM ke udbhAvaka bhI vicAra kara dekhane para usakI paridhi ke bAhara na mileNge|| 13. phajjuNNacariu : (1) srota, paramparA evaM vikAsa:--bhAratIya purANa-sAhitya ko do paramparAoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai--vaidika-purANa evaM shrmnn-puraann| vaidika paramparAnusAra purANa ve kahalAte haiM, jinameM sRSTi kI racanA, pralaya evaM puna:sRSTi, mAnava-aMza, manuoM ke vividha-yuga tathA rAjavazoM ke caritoM kI carcA kI jAtI hai| zramaNa-paramparA meM jaina evaM bauddha-paramparAyeM AtI haiN| bauddha-paramparA kA purANa-sAhitya sImita hai aura usameM jAtaka-sAhitya ko rakhA jAtA hai, jisa meM mahAbhArata sambandhI kathA-sAhitya anupalabdha hai| __jaina-purANoM ke anusAra sRSTi jar3a evaM cetanamaya tathA anAdi-ananta hai aura usakA vikAsa athavA parivartana kAla-cakra ke Aroha-avaroha ke anusAra calatA hai| ata: sarga evaM pratisarga ke sthAna para unameM vizva kA anAdi-ananta svarUpa tathA utsarpiNI evaM avasarpiNI rUpa parivartana, viparivartana athavA loka-vyavasthA kI carcA rahatI hai| mAnava-vaMzoM, kulakaroM arthAt manuoM evaM rAjadaMzAnucaritoM ke varNana jaina-purANoM meM bhI apanI mAnyAtAnusAra ullikhita haiN| purANa-viSaya se sambandha rakhane vAle prAkRta, saMskRta, apabhraMza, tamila, kannar3a, hindI Adi ke aneka jaina grantha upalabdha haiM, jinameM se abhI taka kucha taH prakAza meM A cuke haiM aura kucha prAcya-zAstra-bhANDAroM meM veSThanoM meM hI surakSita haiN| prastuta pajjuNNacariu bhI adyAvadhi aprakAzita hI thA, jisakA sarvaprathama sampAdana, anuvAda evaM samIkSAtmaka adhyayana yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| 1. deH apabhraMza vargaga: (paTanA. 1955). 10 53
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30] mahAkar3a siha virAu paJjuNNacarita yahA~ yaha tathya dhyAtavya hai ki prAkRta evaM apabhraMza kaviyoM ne paurANika AkhyAnoM ko carita kahA hai| isakA kAraNa sambhavata: yahI thA ki ve jIvana-vRtta ko sAmAnya-carita hI mAnate rhe| ata: saMskRta evaM prAkRta kA adhikAMza purANa-sAhitya caritanAmAnta hI milatA hai| __ jaina bhAnyatAnusAra pradyumna 169 purANa puruSoM meM se eka mAne gae haiN| inakI gaNanA 24 kAmadevoM meM kI gayI hai| ye 9veM nArAyaNa-zrIkRSNa ke putra tathA caramazarIrI (usI janma se mokSa jAne vAle) mAne gaye hai| inakA caritra vividha divya-camatkAroM evaM vizeSatAoM se paripUrNa hai| mAnava kA utthAna evaM patana kina-kina paristhitiyoM meM tathA pUrva-janma ke saMskAroM ke kAraNa kisa-kisa prakAra hotA hai, usakA citraNa pradyumnacarita meM AkarSaka DhaMga se kiyA gayA hai| prastuta pajjuNNacariu kI kathA kA mUlasota saMghadAsagaNi (5vIM sadI ke AsapAsa) kRta vasudevahiMDI, AcArya jinasena prathama (vi0saM0 840) kRta harivaMzapurANa, guNabhadra (898 I0) kRta uttarapurANa, mahAkavi puSpadanta (959 I0) kRta apabhraMza mahApura?Na evaM kavi mahAsena (974 I0) kRta saMskRta pradyumnacarita haiM / mahAkavi siddha ne vasudevahiMDI ke pADhepa-prakaraNa evaM jinasena (prathama) kRta harivaMzapurANa (ke 42-48 sarga) se kathAsUtra grahaNa kara tathA ukta uttarapurANa (ke 72veM sarga), mahApurANa (ke 91-92 vIM sandhi) evaM pradyumnacarita se kucha ghaTanAkramoM kA saMkalana para pradyumna ke jIvana-vRttAnta ko eka navIna maulika rUpa pradAna kara aura apabhraMza meM sarvaprathama svatantra maulika racanA kA praNayana kara paravartI vividha kaviyoM ke lie eka nayA aloka pradAna kiyA hai| kAlakramAnusAra pradyumnacarita-kathA kA vikAsa (jJAta evaM upalabdha kRtiyA~) / jaina kaviyoM ne AdhArabhUta granthoM se sandarbha-sAmagrI grahaNa kara vividha kAloM meM vividha bhASAoM evaM zailiyoM __ meM aneka svatantra granthoM kI racanA kI hai| unakI eka jhAMkI yahA~ prastuta kI jA rahI hai-- kAlakramAnusAra pradyumnacarita-kathA-vikAsa (jJAta evaM upalabdha kRtiyA~) racanA lekhaka bhASA 1. pradyumnacaritra mahAsenAcArya saMskRta 10vIM zatI 2. pajjuNNacariu mahAkavi siMha apabhraMza 13vIM zatI 3. pradyumnacarita sadhAra hindI saM0 !4]| vi0 4. pradyumnacaritra sakalakIrti saMskRta 15vIM zatI 5. pradyumnacarita raidhU apabhraMza 15vIM zatI 6. pradyumnacaritra somakIrti saMskRta saM0 153] vi0 7. pradyumnacaritra kamalakezara hindI saM0 1626 vi0 8. pradyumnarAso brahmarAya malla hindI saM0 1628 vi0 9. pradyumnacaritra ravisAgara saMskRta saM0 1645 vi0 ___10. zAmba pradyumnarAsa samayasundara rAjasthAnI saM0 1659 vi0 ___11. pradyumnacaritra zubhacandra saMskRta 17vIM zatI 12. pradyumnacaritra ratanacandra saM0 1671 vi0 kAla saMskRta
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [31 13. pradyumnacaritra mallibhUSaNa saMskRta 17vIM zatI 14. pradyumnacaritra vAdicandra saMskRta 17vIM zatI 15, zAmbapradyumna rAsa jJAnasAgara hindI 17vIM zatI 16. zAmbapradyumna caupaI jinacandra sUri hindI 17vIM zatI 17. pradyumnacaritra bhogakIrti saMskRta 17vIM zatI 18. pradyumnacaritra pine svara suna satta 19. pradyumnacaritra 'yazodhara saMskRta 20. pradyumna lIlA varNana zivacanda gaNi saMskRta 21. pradyumnacaritra saMskRta 22. pradyumnacaritra bhASA khuzAlacandra hindI gadya 23. pradyumnacaritra devendra kIrti hindI saM 1722 vi0 24. pradyumnarAsa mAyArAma hindI saM0 1818 vi0 25. pradyumnacaritra ratnacandra gaNi saMskRta saM0 1834 vi0 26. zAmba pradyumna rAsa harSita vijaya hindI saM0 1842 vi0 27. pradyumnaprakAza zivacanda hindI saM0 1879 vi0 28. pradyumnacaritra bakhtAvara siMha hindI gadya saM0 1914 vi0 29. pradyumnacaritra bhannAlAla hindI gadya saM0 1916 vi0 30. pradyumnacaritra bhASA saM0 [94] vi0 31. pradyumnacaritra 32, pradyumnacaritra hindI 33. pradyumnacaritra TIkA hindI gadya 34. pradyumnacaritra vRtti devasUri saMskRta 35. pradyumnacaritra hindI saM0 194 / vi0 (2) viSayavastu (kathA-saMkSepa):- siddha kavi kRta prastuta pakSuNNacariu kI saMkSipta kathAvastu usakI sandhiyoM evaM kar3avakoM ke kamAnusAra yahA~ prastuta kI jA rahI hai pampA evaM devaNa kA putra mahAkavi siddha sarvaprathama apane ArAdhyadeva evaM vAgdevI sarasvatI kA smaraNa kara apane guru maladhArIdeva amRtacandra kI preraNA se pajjuNNacariu (pradyumnacarita) ke praNayana kI pratijJA karatA hai aura pUrvAgata-paramparA kA dhyAna rakhatA huA vaha apanI racanA kI mUla kathAvastu isa prakAra prastuta karatA hai - (kar3avaka saMkhyA 1-5) magadhadezAntargata rAjagRha ke vipulAcala parvata para Aye hue bIra-prabhu ke samavazaraNa meM Akara rAjA seNiya (zreNika) ne gautama gaNadhara se kumAra pradyumna ke carita ko jAnane kI icchA prakaTa kI, jisake uttara meM gautama gaNadhara ne batalAyA ki jambUdvIpa ke bharatakSetra meM sthita soraThTha (saurASTra) deza kI dArAmaI nagarI (dvArAmatI
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32] mahAkA siMha virahara majaNNacariDa - vartamAna dvArikA) meM devakI-putra rAjA madhumadhana (kRSNa) rAjya karate the| vaha nagarI sukha-samRddhi se paripUrNa thI (6-12) / rAjA kRSNa apane agraja balabhadra ke sAtha nyAyapUrvaka rAjya-saMcAlana karate hue sukha-pUrvaka jIvana-yApana karate the (13) / eka bAra AkAzamArga se jAte hue gArada rAjA kA ka. pradhAna mantrANu) dete usakI zobhA se prabhAvita hokara ve tatkAla vahA~ phuNce| unheM dekhate hI zrIkRSNa ne siMhAsana chor3akara unake caraNa-sparza kara unheM praNAma kiyA (14) / Asana grahaNa kara lene ke anantara una donoM meM paraspara vArtAlApa huaa| tatpazcAt nArada rAjamahala meM bhramaNa karate samaya usa sthala para jA pahu~ce. jahA~ satyabhAmA darpaNa meM apanA mukha-darzana kara rahI thii| apane darpaNa meM nArada jI kI chAyA dekhakara vaha bhayAkrAnta ho gayI aura vicAra karane lagI ki "hamAre saundarya-zrRMgAra ke samaya yaha kaupIna-dhArI kahA~ se A gaga? isI har3abar3I meM vaha unakA sammAna bhI nahIM kara sakI (15-16) pahalI sandhi / nArada ne ise apanI avajJA samajha kara satyabhAmA se badalA lene kI pratijJA kI aura tatkAla hI ve usase bhI adhika sundarI kisI anya rAjakumArI kI khoja meM AkAza-mArga se cle| calate-calate ve nAgara-vANI (NAyara-gira) meM bolane vAle puruSoM tathA anya jIva-jantuoM ko dekhate hue (1-2) eka vidyAdhara zreNI ko pAra kara vijayArddha-parvata ke saundarya kA nirIkSaNa karate hue kuNDinapura jA pahu~ce (3-5) / nAradAgamana kI sUcanA milate hI kuNDinapura-nareza rAjaH bhISma ne apanI yuvatI putrI rAjakumArI rUpiNI ke sAtha unakA bhavya ravAgata kiyaH / svAgata ke pratyuttara meM pramudita nArada jI ne rUpiNI ko zIghra hI mahArAja kRSNa kI paTTarAnI banane kA AzIrvAda (6-7) diyaa| rUpiNI ke lie nArada kA AzIrvacana sunate hI rUpiNI kI phuA (surasundarI) ne nArada ko batalAyA ki rUpiNI kA vivAha to cedinareza rAjA zizupAla ke sAtha sunizcita ho cukA hai aura vaha ittI pakhavAre meM sampanna ho jaayegaa| kintu nArada jI yaha sunakara bhI apane pUrvokta AzIrvAda ko hI duharAte rahe aura ve rUpiNI kA eka citra lekara puna: kRSNa evaM balabhadra ke sammukha jA phuNce| unheM vaha citra dikhAkara kRSNa se rUpiNI kI bar3I prazaMsA kI (8-12) / rUpiNI ke saundarya para mugdha hokara balabhadra ke sAtha zrIkRSNa nAradajI ke parAmarzAnusAra kuNDinapura jA phuNce| kintu vahA~ kI sthiti hI dUsarI thii| cedi-nareza zizupAla apane vivAha hetu vahA~ pahale se hI A cukA thaa| ata: zrIkRSNa ne avasara pAkara rUpiNI kA apaharaNa kara liyaa| phalasvarUpa bhISaNa yuddha meM zizupAla kA jadha karake rUpiNI ke sAtha ve sakuzala dvArakA lauTa Aye (13-20 dUsarI sndhi)| dArAmaI nagarI meM nAgarikoM ne usa yugala-jor3I kA hArdika svAgata kara jaya-jayakAra kiyA aura donoM sukhapUrvaka samaya vyatIta karane lge| satyabhAmA ke mana meM navAgata rUpiNI ke prati jahA~ eka aura IrSyA evaM vidveSa thA, vahIM dUsarI ora use dekhane kI abhilASA thii| ata: usane zrIkRSNa se anurodha kiyA ki vaha rUpiNI ke darzana use avazya karA deN| kRSNa ne samIpavartI eka upavana meM usake darzana karAne kI vyavasthA kI (1-7) / unhoMne rUpiNI ko usake zArIrika saundarya ke anukUla zveta-paridhAna se alaMkRta kara use upavana kI eka zveta-zilA para baiThA diyaa| satyabhAmA jaba upavana meM pahu~cI, taba bhramavaza vaha use vanadevI samajha baiThI aura usake sammukha prArthanA karane lagI ki he devI, tU zrIkRSNa kA dhyAna rUpiNI se haTA kara merI ora lgaa| zrIkRSNa usa zilA ke pAparva meM hI chipe hue the| satyabhAmA kI isa prArthanA para unheM haMsI A gyii| satyabhAmA ko jaba
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [ 33 vAstavikatA kA patA calA, taba usane kI guhI tAH sA kI (E kRSNa evaM rUpiNI kA jIvana jaba atyanta sukhapUrvaka vyatIta ho rahA thA, tabhI eka dina duryodhana ne avasara pAkara apane dUta dvArA kRSNa ke pAsa yaha sandeza bhejA ki-"yadi tumhAre putra aura merI putrI hogI athavA merA putra aura tumhArI putrI hogI. to hama loga paraspara meM unakA vivAha kara prasannatA kA anubhava kreNge| kRSNa ne sakArAtmaka uttara dekara dUta ko vidA kiyA (9) / samaya vyatIta hotA gayA aura kucha varSoM ke bAda hI satyabhAmA aura rUpiNI donoM ne eka hI rAtri meM cAra-cAra svapna dekhe / mahArAja kRSNa ne una svapnoM kA suphala jaba una logoM ke lie kaha sunAyA to ve atyanta pramudita ho utthiiN| una svapnoM ke phalAnusAra hI donoM rAniyoM ne upayukta samaya para eka-eka putra-ratna ko janma diyaa| jyotiSiyoM ne rUpiNI ke putra kA nAma panjuNNa (pradyumna) evaM satyabhAmA ke putra kA nAma bhAnu rakhA / kintu chaThe dina hI ghora durbhAgya kA vAtAvaraNa chA gyaa| pUrvajanma kA bairI dhUmaketu nAmaka dAnava pradyumna kA apaharaNa kara use takSakagiri para le bhAgA (10-14, tIsarI sndhi)| usa dAnava ne bar3I hI krUratApUrvaka zizu pradyumna ko takSakagiri kI eka zilA ke nIce dabA diyaa| saMyoga se usI samaya meghakUTa kA vidyAdhara rAjA kAlasaMvara apanI priyatamA kanakamAlA ke sAtha vimAna meM manoraMjana karatA haA jaba takSakagiri ke Upara se ur3a rahA thA, tabhI ula piza ke prabhAva se sahasA hI usakA vimAna ruka gyaa| yaha dekhakara yamasaMvara (kAlasaMvara) ko bar3A Azcarya huA aura kAraNa kA patA lagAne ke lie jaba vaha vimAna se utarA, tabhI usane zilA ke nIce dabe hue usa sundara zizu ko dekhaa| usane bar3e hI sneha ke sAtha kAmadeva ke samAna sundara usa bAlaka ko uThAyA. usakA cumbana kiyA aura "kAmadeva" ke nAma se abhihita kara use apanI rAnI kanakamAlA ko pradAna kara diyA (4/1-3) / kAlasaMvara usa zizu pradyumna ko apane nivAsa sthala ghaNakUDapura (meghakUTapura) le AyA aura snehapUrvaka usakA pAlana-poSaNa karane lgaa| idhara rAnI rUpiNI jaba prAta:kAla sokara uThI aura zaiyA para apane zizu ko na dekhA taba vaha udAsa ho gyii| usane apanI lajjikA nAmakI dAsI se bhI pUchatAcha kI (4:4) / bahuta khoja-bIna karane para bhI jaba pradyumna kA patA nahIM calA taba rAjamahala meM rudama maca gyaa| balabhadra, kRSNa evaM unake pitA vasudeva bhI pradyumna kI khoja meM nikala pdd'e| rUpiNI kA karuNa-kandana sunakara mahArAja zrI kRSNa bhI zoka-santapta ho utthe| donoM kI vivekahIna sthiti dekhakara balabhadra ne unheM saMsAra ko nazvaratA kA smaraNa dilAte hue dvAdazAnuprekSAoM kA upadeza diyA (4/5-6) / ___ jaba ve upadeza de rahe the, usI samaya saMyoga se nArada jI vahA~ A pahu~ce unheM dekhakara rUpiNI aura bhI phUTa-phUTa kara rone lagI (477) / isa prasaMga meM kadi ne sAsa-bahU tathA nanada-bhaujAI kI jaga-prasiddha ISyA, vidveSa evaM kalaha kA bar3A hI sajIva evaM svAbhAvika citraga kiyA hai| sAsa aura nanada apane parivAra meM navAgata mahilA ke prati kaisI tIkhI vyaMgyoktiyoM kA prayoga karatI haiM, kavi ne unakA bar3A hI sundara citraNa kiyA hai (418) / rUpiNI ko zoka-vihala dekhakara nArada jI bar3e duHkhI hue| ve svayaM pradyumna kI khoja ke lie nikale aura ghUmate-ghUmate videha-kSetra sthita sImaMdhara svAmI ke samavazaraNa meM jA pahu~ce (4/9-11) / videha kSetra kA rAjA padma usa samaya samavazaraNa meM virAjamAna thaa| usane nArada ke atisUkSma rUpa ko dekhakara sImaMdhara svAmI se usake viSaya meM puuchaa| uttara svarUpa sImaMdhara svAmI ne pradyumna ke janma-kAla se lekara
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34] mahAkada siMha viraiu paJjuNNanariu apaharaNa taka tathA kAlasaMvara dvArA zilA ke nIce se nikAla kara, meghakUTa sthita apane nivAsa sthala meM pAlana-poSaNa kiye jAne taka kA vRttAnta kaha sunAyA (4/12-13) / itanA hI nahIM sImaMdhara svAmI ne zizu pradyumna ke pUrva-bhava ke nimnalikhita bhavAMtara (4114 se 7/1-9 taka) bhI kaha sunAe - yathA (1) zRgAlI rUpa meM janma, (2) somazarmA brAhmaNa ke putra agnibhUti ke rUpa meM, (3) saudharma-svarga meM tridaza deva, (4) ayodhyA ke nagara seTha kA pUrNabhadra nAmaka putra, (5) sahasrAra svarga meM deva. (6) kauzalapurI ke suvarNanAma rAjA kA madhu nAmaka putra, (7) acyuta svarga meM deva evaM (8) panjuSaNa (vrtmaan)| kavi ne ina bhavAntaroM ke mAdhyama se punarjanma evaM karma-siddhAnta kA sundara vivecana kiyA hai| sImadhAra stAmI ke dvArA kumAra pAla ke bhatAntara sunakara nArada pradyumna ko dekhane kI icchA se meghakUTapura jA pahu~ce tathA use sakuzala dekha kara unhoMne dvArakA jAkara zrIkRSNa evaM rUpiNI ko tatsambandhI sampUrNa vRttAnta kaha sunAyA (7110-1]) / idhara, pradyumna jaiba pA~ca varSa kA ho gayA, taba use vividha vidyAoM kI zikSA dI gayI aura tIna varSoM ke bhItara-bhItara vaha samasta vidyAoM meM niSNAta ho gyaa| rAjA kAlasaMbara ne upayukta samaya pAkara jaba pradyumna ko yuvarAja pada sauMpA, taba usake 500 putra apane pitA tathA sautele yuvarAja para atyanta ruSTa ho gye| ve sabhI milakara mArane ke uddezya se pradyumna ko vividha sthaloM para le gye| kavi ne usa prasaMga ke liye eka kathAnaka prastuta kiyA hai jisake anusAra pradyumna ke sabhI bhAI pradyumna ko vijayAddha parvata para le gaye tathA vahA~ use eka bhayAnaka sarpa se bhir3A diyaa| usakA usa bhayaMkara sarpa ke sAtha yuddha huA (7/12-17) (dhauthI se sAtavIM sndhi)| ___ kintu jaba vaha sarpa pradyumna ke pauruSpa se AtaMkita ho gayA, taba usane pakSa kA rUpa dhAraNa kara usako alakApurI ke rAjA kanakarAjA, usakI rAnI anilA devI tathA usake hiraNya evaM tAra nAmaka do putroM kA varNana karate hue batalAyA- "rAjA kanakarAja apane putra hiraNya ko rAjya dekara tapasvI bana gyaa| hiraNya bhI zIghra hI apane bhAI tAra ko rAjya dekara mantra-sAdhanA hetu vana meM calA gyaa| 36 varSoM meM jaba use aneka vidyAoM kI siddhi prApta ho gayI, taba vaha puna: alakApurI meM rAjya karane lagA (8/1-3) / kintu rAjA hiraNya ko puna: jaba vairAgya ho gayA taba una vidyAoM ne svayaM hI usase pUchA ki aba ve kahA~ raheMgI? usake uttara meM usane kahA ki.--"Age se kRSNa-putra pradyumna una vidyAoM kA svAmI hogaa|" he pradyumna, tabhI se maiM ina vidyAoM kI rakSA kara rahA huuN| aba Apa inheM saMbhAlie (4) / isa prakAra pradyumna ko yakSarAja se vidyAoM kI upalabdhi ho gii| tadanantara kAlasaMvara ke sabhI putra pradyumna ko kAlaguphA, nAgaguphA, vanasarasI, vAsukuNDa, meNAkAra parvata, vizAla nagarI, kapitthaka-kAnana, vAmI, zalyakagiri, varAhazaila, payovana, arjuna, bhImamahAvana evaM anta meM jayantagiri para le gaye (5-16), vahA~ pradyumna rati nAmakI eka advitIya kanyA ko dekhakara usa para mugdha ho gyaa| tatpazcAt vaha rAjA kAlasaMvara ke pAsa pahu~cA (17-19, AThavIM sndhi)| vidhi kA vidhAna kaisA vicitra hai? kanakamAlA ne jisa pradyumna kA prArambha meM vAtsalyabhAva se surakSAkara pAlana-poSaNa kiyA, Age calakara usI kanakamAlA kI ceSTAoM evaM bhAvanAoM meM usake prati kAma-vAsanA jAga utthii| isa kAraNa pradyumna ke mana meM bar3I hI glAni utpanna ho gyii| vaha rAjamahala se tatkAla bAhara nikala kara jina-mandira gayA aura vahA~ baiThe hue bhaTTAraka udadhicandra ke darzana kara unase kaMdhanamAlA (aparanAma kanakamAlA) ke bhavAntara puuche|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [35 bhavAntara ke isa prasaMga meM kavi ne pichale bhavAntaroM kI hI punarAvRtti kI hai (4/15 se 9/1.9 taka) (10) / ina bhavAntaroM ke sAtha hI unhoMne rUpiNI ke bhavAntara bhI batalAe (11-13) / tatpazcAt pradyumna punaH rAjamahala meM vApisa anyA aura usane cATukAritApUrNa vacanoM ke sAtha kanakamAlA se tIna vidyAe~ prApta kI aura vahA~ se apane mahala meM calA gayA (14-15) / idhara kanakamAlA ne pradyumna kI ora se kAmAbhilASA pUrNa na kie jAne ke kAraNa ruSTa hokara apane hI zarIra ko kSata-vikSata kara DAlA aura pradyumna para lAMchana lagAkara rAjA se usakI zikAyata kii| usakI bAtoM para vizvAsa kara rAjA ne bhI apane putroM ko usa pradyumna ko mAra DAlane kA Adeza diyaa| itanA hI nahIM, rAjA kAlasaMvara ne svayaM bhI yuddhasthala meM sAmanA karate hue pradyumna ko lalakArA (16-18) / phalasvarUpa, kAlasaMvara aura pradyumna donoM meM ghamAsAna yuddha hone lgaa| usI samaya saMyogavaza nArada jI vahA~ A phuNce| unhoMne unheM samajhA-bujhAkara yuddha samApta karavAyA aura kAlasaMvara ko pradyumna kA yathArtha paricaya dekara use (pradyumna ko) apane sAtha dArAmaI le jAne hetu taiyAra karane lge| (19-24 navIM sndhi)| ____dArAmaI ke lie prasthAna karane ke pUrva nArada ne eka vimAna kI saMracanA kI, kintu baha vimAna pradyumna ko pasanda nahIM aayaa| ata: usane svayaM eka vegagAmI vizeSa vimAna kI racanA kI aura usI para donoM savAra hokara AkAza-mArga se cale / mArga meM ve nAnA nadI, nada, vana, upadana, sarovara evaM prAkRtika saundarya-sthaliyoM ko dekhate hue eka sthala para phuNce| vahA~ kururAja kI susajjita caturaMgiNI senA ko dekhakara (1-7) nArada ne pradyumna ko batalAyA ki 'duryodhana kI jisa putrI (udadhi kumArI) kA vivAha tumhAre sAtha hone vAlA thA, kintu tumhArA apaharaNa ho jAne ke kAraNa vaha tumhAre sAtha sampanna nahIM ho pAyA thA, aba vahI vivAha satyabhAmA ke putra rAjakumAra bhAnu se sampanna hone jA rahA hai| isa prasaMga se tumhArI mAtA rUpiNI ko nizcaya hI bar3I Thesa lgegii|' yaha sunakara pradyumna ne apanI mAtA ko prasanna karane kI bhAvanA se svayaM eka bhIla kA rUpa dhAraNa kiyA aura vIbhatsa rUpa banA kara saMgrAhaka ghoSita kiyA aura avasara pAkara vaha udadhikumArI kA apaharaNa kara use apane vimAna meM le aayaa| nArada ne rotI huI udadhikumArI ko samajhA bujhAkara tathA pradyumna ke vAstavika rUpa ko dikhalA kara use usakA pati btlaayaa| pradyumna apanA rUpa parivartila kara akele hI dArAmaI nagarI meM AyA aura bhAnukumAra ko apamAnita karane kI dRSTi se use aise thor3e para baiThA diyA. jisane use jamIna para paTaka diyaa| isa kAraNa bhAnu kI jaga ha~sAI huI (8-17) / idhara apane ko sarvocca dikhAne kI dRSTi se pradyumna svayaM usa ghor3e para savAra hokara adRzya ho gayA (18-21 dasavIM sndhi)| __pradyumna bahuvidyAdhArI to ho hI cukA thA, ata: usane apanI vidyAoM kA camatkAra dikhAnA prArambha kiyaa| kahIM usane mAyAvI ghor3e taiyAra kara usase satyabhAmA kA upavana caravA diyA, to kahIM mAyAvI bandara banAkara kisI kA upavana naSTa-bhraSTa karA diyA aura kahIM panihArinoM ke bIca meM pahu~ca kara vRddha-brAhmaNa ke rUpa meM unheM aneka kautuka dikhAnA prArambha kara diyaa| eka bAra usane bApI meM snAna karanA cAhA, kintu jaba vahA~ upasthita yuvatiyoM ne use vaisA karane se rokA, tabhI usane apane vicAbala se vApI kA samasta jala apane kamaNDala meM bhara liyaa| usake isa kRtya se kodhita hokara muvatiyoM ne jaba usa para muSThi-prahAra kiyA to usane una sabako virUma banA diyaa| bApI-jala se pUrNa apanA kamaNDala lekara jaba vaha rAjamArga se jA rahA thA, tabhI vaha usake hAtha se chUTa kara gira pdd'aa| phalata: bAjAra meM jala kI bAr3ha A gayI aura sarvatra hAhAkAra maca gyaa| isI prakAra sugandhita puSpoM ko sugandhahIna banAkara, svarNa-dInAroM ko lohe meM badala kara, rAjamahala meM apane dvArA nirmita
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] mahAkada siMha viraiu pajjuNNacarita mAyAvI meSa se apane hI pitAmaha ko parAjita karAkara, rAjabhavana meM upasthita dvijoM ko paraspara meM lar3Akara. satyabhAmA ke yahA~ saikar3oM puruSoM ke liye taiyAra karAe gaye bhojana ko le hI sAmAra aura use vahIM dama na kara usane sabhI ko aura vizeSa rUpeNa satyabhAmA ko Azcaryacakita kara diyA (1-22) / isa prakAra satyabhAmA ko apane lautuka dikhAkara vaha pradyumna punaH kSullaka kA veSa banAkara apanI mAtA rUpiNI ke rAjamahala meM jA pahu~cA: (23-24, gyArahavIM sndhi)| rUpiNI kI zAlInatA, saumyatA, sundaratA evaM bhadratA se vaha itanA adhika prabhAvita huA ki mana hI mana unake mAtR-svarUpa ko namana kara usane unase uttama padArthoM kI yAcanA kii| rUpiNI ne mahArAja kRSNa ke liye rakhe hue vizeSa modaka usa kSullaka ko diye / sAdhAraNa vyaktiyoM ke lie duSpAcya una modakoM ko usane dekhate hI dekhate khA-pacA ddaalaa| pradyumna ko dekhate hI rUpiNI ko nArada dvArA kathita sImandhara svAmI ke vRttAnta kA smaraNa A gyaa| rUpiNI socane lagI ki ho na ho yahI merA putra pradyumna hai| kintu pradyumna ke isa kSullaka ke kurUpa veza ko dekhakara vaha apane mana meM socane lagI ki aise putra ko lekara maiM kRSNa evaM satyabhAmA ko apanA mukha kaise dikhAU~gI? ata: rUpiNI ne kSullaka-vezadhArI usa navAgantuka se usakA kula aura gotra pUchA, kSullaka ne uttara meM kahA ki-"sAdhu kA koI kula-gotra nahIM hotaa|" yaha sunakara rUpiNI atyanta dukhI ho gii| taba kSullaka ne dayArdra hokara usake dukha kA kAraNa puuchaa| taba usane use pUrva-vRttAnta batalAte hue kahA ki...."satyabhAmA aura mere bIca yaha zarta lagI thI ki jisakA putra pahile pariNaya karegA, vaha dUsarI ke kezoM kA muNDana karA kara, una kezoM ko apane pairoM se rodeNgii| aba vahI samaya A gaza hai| satyabhAmA ke putra bhAnu kA vivAha ho rahA hai| isalie aba vaha mere sAtha vahI vyavahAra kregii| isI kAraNa meM zokAkula hU~ (1-9) / kSullaka ne jaba rUpiNI kI vyathA ko sunA, taba usane dADhasa baMdhAte hue usase kahA ki -"mAtA, du:khI mata bano, maiM hI tumhArA putra pradyumna huuN|" use samajhA-bujhA kara usane apanI vidyA se zIghra hI mAyAmayI rUpiNI kA nirmANa kara use siMhAsana para baiThA diyaa| thor3I hI dera meM aneka striyoM ke sAtha rUpiNI kA muNDana kara usake keza lene hetu nApita AyA, kintu pradyumna ne usa samaya bhI apanI vidyA kA aisA jAla phailAyA ki nAI ne mAyAmayI rUpiNI ke bhI keza na kATa kara svayaM apanI nAka Adi kATa DAlI aura sAtha meM AI huI sabhI mahilAe~ bhI usake vidyAbala se virUpa hokara satyabhAmA ke pAsa vApisa pahu~cI / satyabhAmA yaha saba dekhakara rUpiNI para atyadhika kupita huI, aura usane una sabhI ko rAjya sabhA meM balabhadra ke sammukha bhejA / balabhadra bhI ye saba virUpAkRtiyA~ dekhakara krodha se jala uThe (10-13) / ___ apanI mA~ rUpiNI ko du:khI dekhakara pradyumna ne apanA yathArya rUpa dhAraNa kiyA, jise dekhakara vaha atyanta harSita ho utthii| usane apanI vidyA ke bala se tathA mA~ ke sukha-santoSa ke liye apane janma se lekara / varSa taka kI Ayu ke sabhI rUpoM ko dhAraNa kara use dikhAyA tathA unhIM ke anurUpa bAla-krIr3Ae~ bhI dikhalAyIM (14-16) / idhara, krodhita balabhadra ne jaba apane sevakoM ko rUpiNI ke yahA~ bhejA, tabhI pradyumna apane vidyAbala se eka kRzakAya dvija kA rUpa dhAraNa kara satyabhAmA ke yahA~ jA pahu~cA aura phira vahA~ se nikala kara rUpiNI ke daravAje meM leTa gyaa| vahA~ para bhI usake citra-vicitra kautuka dekhakara balabhadra bar3e khuza hue| pradyumna ne rUpiNI se balabhadra kA paricaya prApta kiyA evaM unheM siMha se lar3ane vAlA jAnakara pradyumna ne svayaM siMha kA rUpa dhAraNa kiyA aura balabhadra se bhir3a kara unheM burI taraha parAjita kara diyA (17-21) /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [37 rUpiNI ne pradyumna kI lAlAoM se prasanna hokara usase nArada kA samAcAra pUchA taba pradyumna ne use batalAyA ki-"nArada tumhArI putra-vadhu (udadhikumArI) ke sAtha AkAza meM sthita hai|" yaha kahakara jaba vaha apanI mAtA ke sAtha vahA~ jAne kI taiyArI kara rahA thA, tabhI usane kRSNa kI sabhA meM jAkara ghoSaNA kI. - ki maiM bhISma-sutA rUpiNI kA haraNa kara le jA rahA huuN| yadi tuma logoM meM zakti ho to chIna lo| "kRSNa evaM balabhadra Adi ne pradyumna kI isa cunautI ko svIkAra kiyaa| phalasvarUpa donoM pakSoM meM ghamAsAna yuddha huA (22-28 bArahavIM sndhi)| donoM pakSoM ke yoddhAoM ne divyAstroM mohanAstroM AgneyAstroM varupaNAstroM pavanAstroM evaM sa kA khalakara prayoga kiyaa| pradyamna ne bhI vidyA ke bala se kaSNa kI samasta senA ko naSTa kara diyaa| nArada isa ghamAsAna saMgrAma ko dekhakara AkAza se utara kara Aye aura unhoMne pitA-putra donoM ko sambodhita kara donoM kA paraspara meM paricaya kraayaa| pitA-putra gale se mile aura ve sabhI bar3I hI prasannatApUrvaka apane nagara meM vApisa lautte| nagaravAsiyoM ne pradyumna kA hArdika svAgata kiyA aura mahArAja kRSNa ne use yuvarAja-pada pradAna kiyA (1-17 terahavIM sndhi)| pradyumna ke vivAhotsava para rAjA kRSNa ke darabAra meM rAjA-kAlasaMvara, kanakamAlA evaM manojavega vidyAdhara aaye| avasara pAkara rAnI rUpiNI ne kanakamAlA kI bar3I prazaMsA kii| rAjA kAlasaMvara ne bhI pradyumna kI vidyA ke lAbha kA varNana kiyA aura usakA zIghra hI vivAha kara dene kI icchA prakaTa kii| zubha-muhUrta meM usakA vivAha rati nAmakI eka zreSTha vidyAdhara kanyA ke sAtha kara diyA gyaa| pradyumna evaM rati ke vivAha ke pazcAt rAnI rUpiNI evaM satyabhAmA kA sammilana huA, donoM meM ugra vArtAlApa evaM vasudeva, balabhadra dvArA zAnti sthApita kie jAne ke bAda pradyumna ke vivAha ke lie anya aneka rAjAoM ko nimantraNa-patra preSita kiye gye| samayAnusAra usake vivAha ke avasara para maNDapa kI suruci-sampanna sajAvaTa kI gyii| yuvatiyA~ nATya-rasoM ke bhAvoM se yukta gIta gAne lgiiN| mantrita dezoM ke rAjA usameM sammilita hue aura usI samAroha ke bIca 500 kanyAoM ke sAtha pradyumna kA vivAha sampanna huaa| saptasvaroM kA uccAraNa kiyA gayA evaM vividha prakAra ke nega hue (1-7) / ___pradyumna ke vivAhoM se satyabhAmA pUrvavat IrSyAlu banI hI rahI aura pratikriyA svarUpa usane bhAnukumAra kA vivAha apane vidyAdhara bhAI ravikAMta kI putrI svayaMprabhA ke sAdha racA diyA (8) / vivAhoparAnta pradyumna jaba sukhapUrvaka kAlayApana kara rahA thA, tabhI pUrva janma kA usakA bhAI kaiTabha eka dina svargaloga se darzanArtha sImandhara svAmI ke pAsa AyA vahA~ Akara usane unakI abhyarthanA kI aura unase dharmopadezA sunaa| sImandhara svAmI ne kaiTabha ke pUrva janma kA ullekha karate hue batAyA ki "tumhAre pUrva janma kA bhAI 'madhu' dArAmaI ke rAjA zrIkRSNa ke putra ke rUpa meM janmA hai| yaha sunate hI vaha deva rAjA zrIkRSNa ke pAsa gayA (9-10) / usa (kaiTabha ke jIva-deva) ne rAjA kRSNa ko eka sundara hAra dekara kahA ki "yaha hAra jisa rAnI ko diyA jAegA, usI kI kukSi se alage janma meM, maiM apanA janma dhAraNa kruuNgaa|" yaha sunakara zrIkRSNa ne vaha hAra satyabhAmA ko dene ke uddezya se use udyAna meM bulaayaa| pradyumna ko jaba yaha vidita huA taba usane eka camatkArI aMgUThI pahanA kara jAmbavatI kA satyabhAmA jaisA rUpa banAkara use kRSNa ke pAsa bheja diyA (11-12) | usake pazcAt hI vaha deva svarga se caya kara jAmbavatI ke garbha meM A gyaa| jAmbavatI ne avasara pAkara vaha aMgUThI
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] malAkara siMha virai pajupaNacari pradyumna ko vApisa kara dii| udhara zrIkRSNa kA Adeza pAte hI satyabhAmA unake pAsa pahu~cI aura kucha dina unake sAtha raha kara vApisa lauTa AyI ( 13-14 ) / yogya samaya para donoM rAniyoM (jAmbavatI evaM satyabhAmA ) ko putroM kI prApti huI / jAmbavatI ke putra kA nAma zambukumAra evaM satyabhAmA ke putra kA subhAnu rakhA gyaa| bar3e hone para donoM putroM ne dhUta - vidhi Arambha kii| zambukumAra ne usI prasaMga meM subhAnu se eka koTi svarNa mudrAe~ jIta liiN| apane putra kI parAjaya dekhakara satyabhAmA ne dyUta - vidhi meM eka murgA bhejakara do karor3a svarNa mudrAoM kI bAjI lgaayii| kintu zambukumAra ne pradyumna kI sahAyatA se use bhI jIta liyaa| tatpazcAt satyabhAmA ne sugandhita phala bhejaa| use bhI jIta liyA gayA, sAtha hI cAra karor3a svarNa mudrAe~ bhI isa prakAra zambukumAra ne ATha, solaha battIsa, cauMsaTha evaM 128 karor3a svarNa mudrAe~ jIta lIM / anta meM satyabhAmA ne 256 karor3a svarNa mudrAoM kI zarta lagA kara eka mAyAmayI senA bheja kara zambukumAra ko yaha kahalavAyA ki vaha ise bhI jIta kara dikhAye / pradyumna ke vidyAbala kI sahAyatA se zambukumAra ne use bhI jIta liyA aura jItA huA sAra dhana tatkAla hI usane mAcakoM ko bA~Ta diyA (15-18) | satyabhAmA ne dukhI hokara taDitavega nAmaka vidyAdhara - sevaka ko apane bhAI candrodara ke pAsa bhejA / candrodara kI patnI kA nAma zazilekhA tathA putrI kA nAma anundharI thaa| subhAnu se prabhAvita hokara candrodara ne apanI putrI anundharI kA vivAha usake sAtha kara diyaa| svara rUpe ne bhI apane putra pradyumna evaM bhatIje zambukumAra ke vivAha ke lie apane bhAI rUpakumAra ( kuNDinapura kA rAjA) ke pAsa sandeza bhejaa| kintu usakA bhAI isa taraha krodhita ho uThA jaise " mIna rAzi kA zanIcara" raudra ho uThatA hai ( 19-21) / taba pradyumna aura zambukumAra svayaM hI kuNDinapura gaye aura vahA~ cANDAla evaM Doma kA veza banAkara unhoMne rUpakumAra se kanyA kI mA~ga kI, jisase vahA~ ke sabhI loga unase cir3ha gae aura unheM mArane daudd'e| kintu pradyumna ne apane vidyA - bala se vahA~ ke samasta nara-nAriyoM ko cANDAla - cANDAlI banA diyA aura vahA~ kI samasta putriyoM kA apaharaNa kara unheM dArAmaI le AyA, kintu sAtha meM hI apane mAmA rUpakumAra ko bhI bandI banAkara lAnA nahIM bhUlA (caudahavIM sandhi ) / pradyumna rUpakumAra ko vaise hI bA~dha lAyA jaise rAvaNa - putra indrajIta ne pavanaputra (hanumAna) ko bA~dhA thA / kintu kRSNa aura balarAma ne rUpakumAra ko Adara-sammAna dekara chor3a diyA (1} / rUpakumAra apanI bahana rUpiNI ke caraNa kamaloM kA sparza kara apanI nagarI ko vApasa lauTa gayA aura pradyumna apanI rAniyoM ke sAtha vibhinna krIr3Ae~ evaM manovinoda karatA huA apanA samaya sukha-pUrvaka vyatIta karane lagA / eka bAra caitramAsa ke samAna mukha vAlA vaha pradyumna phAguna mAsa ke nandIzvara parva para kailAzagiri para jinavaroM kI vandanA-pUjA karane hetu gyaa| vahA~ usane caubIsoM jinezvaroM kI stuti kara 108 kalazoM se prabhu kA abhiSeka kiyA evaM akSata, dIpa lekara pUjA kI (2-8) / tatpazcAt zrIkRSNa nemi prabhu ke darzanoM ko gye| ve nemiprabhu jinhoMne mahAbhArata ke yuddha meM agraNI rahane vAle jarAsandha ko mAra kara ardhacakrI pada prApta karane vAle zrIkRSNa ko apane hAtha kI choTI aMgulI se bhI taula diyA thA tathA pAMcajanya-zaMkha ko unhoMne saralatApUrvaka turanta hI bajA diyA thA aura jaba unhIM nemiprabhu ne vairAgya dhAraNa kiyA, taba unake sAtha 1000 rAjAoM ne bhI dIkSA grahaNa kI aura varadatta rAjA ke yahA~ jinhoMne sarvaprathama pAraNA kI thI, sabhI prakAra ke tapoM ko karate hue jaba unheM kevalajJAna kI prApti huI, taba devatAoM ne eka kalApUrNa
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [39 vistRta samavazaraNa kI racanA kii| unhIM nemiprabhu ke samavazaraNa meM trikhaNDa dhipati kRSNa samasta parivAra tathA sainya evaM dasa-dasAra rAjAoM ke sAtha darzanArtha Aye evaM unakA dharmopadeza sunakara dvArikA vApasa lauTa Aye ( 10-12 ) / mitrabhu samavazaraNa sahita vihAra karate hue upadeza karane lge| jaba punaH nemiprabhu dvArakA Aye taba zrIkRSNa punaH unake samavazaraNa meM pahu~ce / una kevalajJAnI prabhu ne dharma, jIva, evaM saMsAra kI nazvaratA Adi para amRtamaya upadeza diye, sAtha hI haladhara ( balabhadra ), hari (kRSNa) ke pUrvabhavoM ke varNana bhI kiye aura bhaviSyavANI kI ki madirApAna se sArA deza vinAza ko prApta hogA dvIpAyana muni ke kopa se samasta dArAmaI jalakara naSTa ho jAegI evaM jaradakumAra ke hAthoM se kRSNa kI mRtyu hogii| yaha sunakara pradyumna ko vairAgya ho gayA aura usane dIkSA dhAraNa karane kI zrIkRSNa evaM rUpiNI se AjJA bhA~gI, jisake kAraNa rUpiNI vilApa karane lagI evaM murArI (zrI kRSNa) tathA rAma ( balabhadra ) zokAkUla ho gaye ( 13-20) / kintu indra ne apanI madhura vANI meM rUpiNI ko sAntvanA dii| tatpazcAt pradyumna ne dIkSA dhAraNa kii| usake sAtha hI zambhu, bhAnu, subhAnu, aniruddha Adi ne bhI dIkSA grahaNa kii| inake dukha se vihvala hokara rUpiNI evaM satyabhAmA ke sAtha rAjamahala kI aneka mahArAniyoM ne bhI AryikA ke vrata grahaNa kiye ( 21-22 ) / pradyumna ne ghora tapazcaraNa kiyaa| guNasthAna kA ArohaNa kara karma-prakRtiyoM ko naSTa kara kevalajJAna prApta kiyA, tatpazcAt aghAtiyA karmoM ko naSTa kara nirvANa lAbha kiyA ( 23-27, pandrahavIM sandhi ) | (3) pajjuNNacariu evaM anya pradyumnacaritoM meM vivecita pradyumna - carita ke sAmya vaiSamya kA saMkSipta tulanAtmaka mAnacitra yaha pUrva meM carcA kI jA cukI hai ki pradyumna mahAbhArata kA eka pramukha pAtra hai| vaidika evaM jaina paramparA ke kaviyoM ne usake carita ko apane-apane dRSTikoNoM se vikasita kiyA hai| kula paramparA evaM kucha pramukha ghaTanAoM kI dRSTi se yadyapi donoM ke kathAnaka prAya: eka samAna haiM, phira bhI ghaTanAkramoM meM kahIM-kahIM paryApta antara A gayA hai| unake ghaTanAkramoM kA tulanAtmaka citra isI grantha ke antima pRSThoM para pariziSTa ke rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai| (4) pajjuNNacariu : kAvyazAstrIya adhyayana (1) mahAkAvyatva mahAkavi daNDI ne mahAkAvya ke tatvoM kA nirdeza karate hue usameM nimna lakSaNoM ko Avazyaka mAnA hai.(I) sarga bandhatA, ( 2 ) AzIrvacana (3) maMgalAcaraNa, ( 4 ) sajjana saMkIrtana evaM durjana- nindA, ( 5 ) nAyaka ke samagra jIvana kA nirUpaNa ( 6 ) udAtta - guNoM se yukta aitihAsika evaM paurANika nAyaka kA citraNa ( 7 ) zrRMgAra, vIra tathA zAnta ina tIna rasoM meM se kisI eka kA aMgIrasa rUpa meM tathA anya rasoM kA sahAyaka ke rUpa meM nirUpaNa, (8) eka sarga meM eka hI prakAra ke chanda kA honA, kintu anta meM chanda-parivartana tathA antima chanda meM hI AgAmI kathA vastu kI sUcanA (9) kathAvastu kI utkarSatA evaM ghaTanA-vaividhya hetu prAsaMgika kathAoM kA niyojana (10) sAgara, saritA, nagara- yAtrA, sandhyA, sUryodaya, SaDRRtu Adi ke varNana, ( 11 ) mahAkAvya meM vividhatA aura yathArthatA, ina donoM ke hI santulita rUpa, ( 12 ) mahAkAvya meM vividhatA aura yathArtha / ( 13 ) mahaduddezyatA, ( 14 ) caturvarga prApti kAmanA tathA ( 15 ) saMgharSa, sAdhanA, caritra vikAsa Adi kA rahanA anivArya hotA hai| mahAkAvya kA nirmANa
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40] mahAkadAra panjugNapAreu yuga-pravartanakArI paristhitiyoM ke bIca meM sampanna kiyA jAtA hai / / mahAkAvya ke ina lakSaNoM ke Aloka meM prastuta "pajjuNNacariu" mahAkAvya kI kasauTI para kharA utaratA hai| isameM mahAkAvya ke uparyukta prAya: sabhI lakSaNa vartamAna haiN| cU~ki apabhraMza meM sarga ke sthAna para sandhi kA prayoga hotA hai, ata: vaha sargabaddha na hokara sandhi-baddha hai tathA usakI kathAvastu 15 sandhiyoM meM vistRta hai| kathAvastu purANa-prasiddha hai| isameM zRMgAra, vIra aura karuNa rasa aMga rUpa meM aura zAntarasa aMgI ke rUpa meM prastuta hai / vastu vyApAroM meM nagara, samudra, parvata, nadI, sUryodaya, sUryAsta, candrodaya, upavana, sainika-prayANa, yuddha, vijaya, svayaMvara, dUta-preSaNa Adi ke sundara citraNa hai| kathAvastu kI dIrghatA ke sAtha-sAtha usameM mahA-kAvyocita bhAvoM kI bahulatA evaM gambhIratA bhI pAI jAtI hai| isakA nAyaka 169 purANa puruSoM meM se eka hai| vaha atizaya puNyavAn evaM aneka kalAoM kA svAmI hai| jaina paramparA ke anusAra vaha 21veM kAmadeva ke rUpa meM prasiddha hai| isa mahAkAvya meM pratinAyaka kA abhAva hai| yadyapi pradyumna kA saMgharSa kAlasaMbara evaM kRSNa ke sAtha hotA hai, kintu ve khalanAyaka nahIM haiN| kyoMki khalanAyaka kA kArya sarvatra nAyaka ko parezAna karanA hotA hai aura isa kAraNa pAThakoM ke hRdaya meM usake prati koI sahAnubhUti nahIM rhtii| prastuta kAvya meM aisA koI pAtra nahIM hai, jisase pradyumna kA sadaiva virodha rahA ho| ata: isa kAvya-grantha meM pratinAyaka kA abhAva hai| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki prastuta kAvya meM mahAkAvya ke itivRtta, vastuvyApAra-varNana, saMvAda, bhAvAbhivyaMjanA Adi sabhI avayava apane santulita rUpa meM vidya (2) vastu-vyApAra-varNana kavi ne pa0ca0 meM prasaMga prApta dvIpa, deza, nagara, nadI, parvata, samudra, upavana, aTavI evaM gaDRtu Adi ke varNana bar3I hI AlaMkArika zailI meM kiye haiN| udAharaNArtha kucha varNana yahA~ prastuta kie jA rahe haiM (ka) deza varNana:-saurarASTra deza prAcIna-sAhitya evaM saMskRti kA prANa rahA hai| vaidika, bauddha evaM jaina-sAhitya meM usake zrI-saundarya kA varNana pracura mAtrA meM upalabdha hai| kavi siMha ne bhI usake antarbAhya-saundarya evaM zrI-samRddhi kA vizada varNana kiyA hai| usake anusAra saurASTra-deza prAkRtika-zobhA aura zrI-samRddhi se paripUrNa hai| pathika-jana apane sAtha isa pradeza meM bhojana-sAmagrI lekara nahIM clte| rAjamArgoM ke donoM pAryoM para sthita phaloM kI lambI paMktiyA~ svayameva unake lie yatheSTa pAtheya pradAna karatI haiN| drAkSArasa se yukta maMDapa-sthAna jagaha-jagaha para pathikoM kI tRSA ko zAnta karate haiM di0 1/6/11-12) / vahA~ kI nAriyaoN dUdha evaM zakkara se yukta bhojana pathikoM ko karAtI rahatI haiM (de0 1/7/11-12) / (kha) nagara varNana:-kavi ne dArAmaI (dvArAvatI athavA vartamAna dvArikA 1/9, 1/10), kuNDinapura (2/1/10), puNDarIkiNI (4/10/9, 14/9/10), kozala (5105), ayodhyA (5/11/5) Adi nagaroM kI samRddhi kA varNana kiyA hai, jisameM dArAmai nagara kA varNana vistAra se upalabdha hotA hai| kavi ne usameM nagara kI bAhyAntara-racanA ke sAtha-sAtha vahA~ ke nAgarikoM ke sukhada-jIvana kA AkarSaka varNana kiyA hai, sAtha hI, vahA~ ke logoM ke dhArmika evaM vANijya sambandhI kAryo kA bhI manohArI varNana prastuta kiyA hai (1/9/2, 1/104) / paJca0 ke anusAra dArAmai nagara meM atyanta sundara saudhatala the, jina para laharAtI dhvajAe~ svarga ko sparza karatI thiiN| prAkAra ke cAroM ora cAra gopura the| sthAna-sthAna para kalpavRkSoM ke samAna sundara aura sarasa phala lage the| usake pratyeka 1. kAvyAdarza 21
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [41 paTTana kI dukAnoM meM vividha bahumUlya ratna zobhAdhamAna rahate the (1/10/1-6) / samudra aharniza usa nagarI kI sevA kara apane ko dhanya mAnatA thA, aura parastriyoM arthAt nadiyoM ko vaha usI prakAra bhUla gayA thA, jisa prakAra dazamukha rAvaNa apanI priyatamAoM ko bhUla gayA thA (1/10/10) / (ga) upavana - kavi siMha ne prastuta grantha meM aneka upavanoM kA sajIva citraNa kiyA hai| usake anusAra ve sabhI upavana prAkRtika-zobhA aura samRddhi se paripUrNa the| nIla varNa vAle una upavanoM meM sthAna-sthAna para sarovara bane hue the jinameM kamaloM ke samUha suzobhita hote rahate the aura jahA~ sugandhita zItala-samIra bahatI rahatI thii| una kamaloM kA aligaNa cumbana karate rahate the aura ve apanI suramyatA se pathika janoM kA mana mohate rahate the (1/7/1-4)! ve upavana latAgRhoM se veSTita the (373) / vasantAgamana evaM rAjAoM ke udyAna-krIDArtha- gamana ke prasaMgoM meM kavi dvArA kiyA gayA udyAna-varNana, vahA~ para avatIrNa vasantazrI aura usakA manamohaka vAtAvaraNa pAThakoM ke hRdaya meM nizcita hI madanollAsa ko jAgRta karatA sA pratIta hotA hai| (3/4,6/17, 15/4) (gha) samudra varNana - kavi ne dArAmai-nagarI ke zreSTha saundarya kA varNana karate samaya samudra-varNana ko eka rUpaka ke rUpa meM prastuta kiyA hai (1/11) tadanusAra payonidhi dvArAvatI ke sabhI pApoM ko apane meM samAhita karane ke kAraNa hI khArA ho gayA hai| yadyapi vaha payonidhi apane sabhI ratna evaM mauktika-pravAla usa nagarI ko arpita kara detA hai, to bhI vaha (nagarI) usakA koI Adara nahIM krtii| isa kAraNa vaha apanI cacala-laharoM rUpI bA~hoM ko Upara uThA-uThA kara rAta-dina bAvalA hokara pukAratA rahatA hai aura uchala-uchala kara rotA rahatA hai, ki jo-jo mere sAra-ratna the, una sabhI ko lekara bhI yaha dvArAvatI cupa hokara baiTha gayI hai| yaha sthiti dekhakara jala ke samasta jIva-samUha Akulita ho utthe| aisA pratIta ho rahA thA mAnoM maccha, magara, karkaTa jaise jantu samudra ko chor3akara AkAzamArga meM cale gaye hoM aura rAziyoM ke bahAne ve tArAgaNoM se mila gaye hoN| yahA~ kavi ne magara, maccha evaM karkaTa ke rUpa meM mIna, makara evaM karka rAziyoM kI kalpanA kI hai| isa prakAra pa0ca0 kA samudra varNana atyanta AlaMkArika evaM kavi kI kalpanA-zakti kA uttama udAharaNa hai| (Da) SaDRtu-varNana --- kavi ne prasaMgavaza chaha-RtuoM ke varNana kie haiM kintu vasanta ke varNana meM kavi kA kAvya-kauzAla anupama hai| kavi ne rUpaka ke mAdhyama se vasanta kA adbhuta varNana prastuta kiyA hai| usake (kavi siMha ke lie siMhAkRti meM hI RturAja vasanta ke darzana ho rahe haiN| usake varNanAnusAra vasanta-Rtu kA Agamana ho gayA hai| caturdika prakRti praphullita hai, puSpoM ke gucchahAra evaM latA-vitAnoM ke vandanavAra sarvatra a~gar3AiyA~ bhara rahe haiN| udhara vanoM meM vanarAja siMha bhI zIta se chuTakArA pAkara, vasanta kA unmukta-bhAva se svAgata karane kI taiyArI meM hai| kavi ne donoM kA samanvaya jisa zailI meM kiyA hai. vaha sarvathA maulika, navIna evaM anupama hai| kavi kahatA hai ki usa vasanta-RturAja rUpI siMha kA mukha phAlguna ke dina ke anta ke samAna bhAsvara evaM dIpta thaa| jadA-kusuma hI jisake lAla-lAla netra the, belA, mallikA Adi puSpa hI jisake darzana the, atimukta (tila-puSpa) kusuma hI jisakI nAsikA aura ativRtta kusuma hI jisake jagata meM zreSTha zruti-karNa the| ruNa-jhuNa karane vAle bhramaroM kI guMjAra hI usakA svara thA, manohara kunda-puSpa hI usake tIkSaNa nakha the| isa prakAra bahu maMjarI se capala, abhinna kara vAlA vaha vasanta rUpI hari (siMha) dvArAvatI meM prakaTa huA jisake bhaya se zizira-Rtu rUpI kari (hAdI) svata: hI naSTa ho gyaa| (314/3-7) pa050 meM madhumaya vasanta ke Agamana para mahAkavi siMha ne phAlguna-mAsa ko RturAja vasanta kA dUta mAnA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] mahAphA siMha virahAu pajjuNNacariu hai tathA vaha usake dvArA zItakAla kI itanI tIvra bhartsanA karAtA hai ki use kedAra kI ora balAt palAyana karanA par3atA hai| usake pITha pherate hI jo priyatama paradeza gaye hue the, unheM apanI priyatamAoM kA smaraNa ho uThatA hai aura ve lauTa-lauTa kara ghara vApisa Ane lagate haiN| (6/16) ___isa prasaMga meM kavi siMha para mahAkavi kAlidAsa ke meghadUta kA prabhAva lakSita hotA hai tathA kavi siMha ke isa varNana kA prabhAva sambhavata: kavi jAyasI ke padmAvata para par3A hai| jAyasI ne bhI zaradkAla kA varNana karate samaya 'batalAyA hai ki pUsa ke mahIne meM itanA jAr3A par3ane lagA ki sUrya bhI laMkA meM jAkara Aga tApane lgaa| siMha evaM jAyasI ke varNana meM antara kevala itanA hI hai ki kavi siMha kA zIta kedAra parvata para calA jAtA hai| jAyasI kA sUrya siMhala meM pravAsI hokara Aga tApane lagatA hai kintu donoM kI kalpanA kA mUla utsa samAna hI hai| ___ eka prasaMga meM to kavi kI bhAvukatA dekhate hI banatI hai, jahA~ usane eka viziSTa-pUjA ke samaya puSpArpaNa karate samaya kalpanA kI hai ki yaha puSpArpaNa nahIM, kintu usake bahAne viziSTa pUjA ke avasara para prakRti dvArA samagra vasanta-Rtu kA hI samarpaNa hai| (15/8/4) pa0ca0 meM vasanta Agamana ke anya upAdAnoM kI sUcanAe~ bhI yathAsthAna upasthita kI gayI haiN| yathA - AmoM meM baura laganA (6/17/1), vanaspati kA phUlanA (616117), proNitapatikAoM pani jAti mAnI lanoM kI madonmatAvasthA (6/17) Adi-Adi / grISma - grISma Rtu kA ullekha kavi ne sIdhe na karake pradyumna kI krIr3AoM evaM tapasyA ke mAdhyama ho kiyA hai| pradyumna ko grISma Rtu meM candana-samUha tathA anya zItala padArthoM ke lepana, nAriyala, drAkSAsava, zarkarA, kelA, gAr3he dahI yA karpUra nirmita sugandhita pAnakoM ke sevana tathA latAgRha meM nivAsa karate hue citrita kiyA gayA hai (15/3/11-13) / tapasyA-varNana-prasaMga meM bhI kavi ne grISma Rtu kA jo varNana prastuta kiyA vaha zramaNa-tapa kA eka bimba upasthita karatA hai| munigaNa grISma-kAla meM digambara rUpa se giri-zikhara para samabhAva se prakhara-sUrya kI kiraNoM ko sahate the, jisake kAraNa unakA zarIra kRza evaM jala-mala se lipta ho gayA thA (7/6/J-2, 15/23/18) / varSAkAla -- paca0 meM agnibhUti-vAyubhUti kI antarkathA ke prasaMga meM varSA-Rtu kA yathArtha citraNa kiyA gayA hai| (4/16) isa prasaMga meM varSA Rtu ke Agamana para bAdaloM kA laTaka jAnA, meghoM kI garjanA, bijalI kI kauMdha, ghanaghora-varSA tathA usameM pRthivI evaM AkAza kA ekameka ho jAnA tathA bAr3ha kA A jAnA aura lagAtAra sAta-dinoM kI vRSTi se pazu-pakSiyoM kI vikalatA kA hRdaya-sparzI varNana pAyA jAtA hai (4/16/12-18) / muniyoM ke tapa-varNana prasaMgoM meM bhI varSA-Rtu kA varNana huA hai (15/23/19) / isI prakAra kavi ne hima, zizira (3/4, 9/9 15/4/9) evaM zarada (15/4/8) ke bhI sundara varNana kie haiN| uSaHkAla-sUryodaya ...- sUryodaya kA varNana harSollAsa kA pratIka mAnA gayA hai| kavi ne usakA varNana karate hue kahA hai ki - tama rUpI raja kA prabhaMjaka, janaraMjaka, aruNAbha-sUrya jaba niSadhAcala ke zikhara para udita huA, taba vaha aisA pratIta hotA thA, mAnoM kaMkeli kA lAla-putra hI ho, athavA diggajoM para lAla-chatra hI tanA ho athavA mAnoM pIna-payodhara nAriyoM kA mukha-maNDana karane vAle kuMkuma kA piNDa hI ho (6/22/6-8) / kavi kA yaha varNana uddIpana ke rUpa meM prastuta huA hai| 1. padmAvata, 350/ / /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 143 sUryAsta - sUryAsta-varNana bhI kavi ne utprekSAoM evaM kalpanAoM ke mAdhyama se kiyA hai| isa prasaMga meM usane sUrya ko sandhyA ke rakta se lipaTA huA piNDa batAyA hai aura kahA hai ki apane isI doSa ko miTAne ke lie baha sUrya apane pArIra-prakSAlana hetu samudra kI ora calA gayA hai aura usane apane ko samudra meM DubA diyA hai (6/19/7-8) / rAtri-candrodaya - rAtri evaM candrodaya kA varNana kavi ne kAma se vihvala kAmIjanoM kI udIpta ceSTAoM ko citrita karane ke prasaMga meM prastuta kiyA hai| kavi ne sUrya ke samAna hI candramA kI aneka utprekSAe~ kI haiN| use sUrya ko galA dene vAlA, durjanoM ko pIDA dene vAlA tathA zRMgAramaya khajAne kA kumbha-kalaza (6/20:2-3) kahA hai| kavi ko vaha aisA pratIta hotA hai, mAnoM zivajI ke sira kA ratna hI ho, yA kAmadeva ke pA~ca vANoM kA teja dhAra dene vAlA zAna (patthara) hI ho (6/20) / yaha varNana atizayokti pUrNa zailI tathA mAnavIya-bhAvanAoM ke uddIpana kAraka ke rUpa meM citrita huA hai| rAtri ke prArambha hote hI kavi ne dUtiyoM ke gamanAgamana (6/21/7) mAninI nAriyoM ke mAnabhaMga (6/20111) evaM priya-viyoga meM cakabI kA du:khI hokara kurara-kurara dhvani karane Adi ke hRdaya-sparzI rUpa citrita kie haiN| anyatra eka sthala para kavi ne kalpanA kI hai ki candramA kI cA~danI se aisA pratIta hotA hai, mAnoM sAre jagata ne kSIrodadhi meM snAna hI kara liyA ho| vAyasa bhI haMsa kI bhAMti dikhAI de rahe haiM aura sarovaroM meM kumudaniyA~ khilakara harSonmatta hokara jhUma rahI haiM (6/21) / ukta varNanoM ke atirikta pa0 ca0 meM puruSa kI vIratA, sundaratA evaM usake dhArmika-AcaraNa para bhI kavi ne vizeSa jora diyA hai, kyoMki eka ora jahA~ bala-vIrya puruSArtha evaM parAkrama se deza kI surakSA evaM svastha-samAja kA nirmANa hotA hai vahIM dUsarI ora dhArmika-AcaraNa se pArasparika vizvAsa kA prAbalya evaM anuzAsana kI pravRtti bhI bar3hatI hai| __aise varNanoM meM nimna prasaMga dRSTavya haiN| yathAzrIkRSNa kI vIratA kA varNana... 'cANaura vimahaNu devai pAMdaNu saMkha-cakka-sAraMgadharu / raNe kaMsa-khayaMkaru asura-bhayaMkara vasuha tikhaMDahiM gahiyakaru / / 1/12/9-10 sainya-prayANa-varNana valiyaseNNa payabharu payabharu asahatie Akapiu bhae tasiya dharattie / phaNi salivaliya Taliya giri ThAyaho Niyavi payANaho mahumaharAyaho / / 6/13/9-10 dhArmika AcaraNa.... rAeNa rAu mau mANu cattu samabhAvae mapiNau sattumittu / tiNu kaMcaNu puNu maNe tulla diThThi Navi rUsai ahaNa kayAvi hitttth|| 5/4-5 saundarya-varNana paDipaTTaNetta gaThThiya vicittu sasi-sUra kaMta kara-Niyara-dittu / kaMcaNa-maNa siMhAsaNa suNeha gaM meru-sihari Nava-kaNNa meha / / 11475-6 bhuvaNattaya jaNassa sumaNohara savilAseM Na skku| dANAlIDha-karuva-rayaNaM sujjoiu sahai gNgu|| 15:4/1-2
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 441 mahAka siMha virAu pajjuNNacariu vIrocita guNoM ke sAtha-sAtha kavi ne mAnava ke doSoM kI bhI carcA kI hai| kavi kI dRSTi meM madya-pAna (15! 19/5), dyUta-krIr3A (14/15/10) evaM kAmAsakti (8/18/8) jIvana ke mahAn zatru haiN| unheM samAja evaM rASTra kA ghuna mAnA gayA hai| (3) rasa bhAratIya kAvya-zAstriyoM ne rasa ko kAvya kI AtmA svIkAra kara usake mahatva kA vizad vizleSaNa kiyA hai| unake anusAra mAtra zabdADambara hI kAvya nahIM, balki usameM hRdaya-sparzI bhAvoM kA honA bhI nitAnta Avazyaka hai| ataH zabda aura artha yadi kAvya rUpI zarIra kI saMracanA karate hai, to rasa usameM prANoM kI pratiSThA karate haiN| vINA ke tAroM ko cher3ane se jaise jhaMkRti utpanna hotI hai, usI prakAra hRdaya-sthita bhAvanAe~ bhI kAvya kA sambala pAkara usameM rasa kA saMcAra karatI haiM, isalie rasa ko brahmAnanda-sahodara' kahA gayA hai| mahAkAvya yuga-jIvana kI samagra cetanA ko apane meM AtmasAt kiye hotA hai| ataeva mahAkAvya meM vividha ghaTanAoM evaM paristhitiyoM ke anurUpa rasoM kI saMyojanA svata: hotI hI calatI hai| pratyeka mahAkAvya meM eka rasa aMgI hotA hai tathA zeSa rasoM kI sthiti usake sahayogI ke rUpa meM hotI hai| prastuta kAvya kA prArambha zRMgAra-rasa se huA hai aura amRta payasvinI surasaritA kI pravAhamayI dhArA ke samAna vibhinna rasodrakinI ghaTanAoM evaM kathA-mor3oM ko pAra karatA huA vaha zAnta-rasa ke nirmala-ratnAkara meM paryavasAna ko prApta hotA hai| siMha kavi ne zrRMgAra ke sAtha-sAtha vIra, raudra, bhayAnaka adbhuta, kaNa, vAtsalya evaM zAnta rasoM kI bhI prasaMgAnukUla udbhAvanAe~ kI haiM, jina para yahA~ saMkSipta prakAza DAlA jA rahA hai: zrRMgAra-rasa:--- zRMgAra-rasa kA sthAyI bhAva rati hai aura yaha saMskAra rUpa se samasta vizva meM vyApta hai| kavi ne isa rati-bhAva ko rasAvasthA taka pahu~cA kara usameM bar3I hI kuzalatApUrvaka AsvAdana-yogyatA utpanna kI hai| panca0 meM zrRMgAra rasa ke donoM pakSoM kA nirvAha bar3I hI kuzalatA pUrvaka huA hai| yathA--- __ saMyoga-zRMgAra- prastuta grantha meM saMyoga-zRMgAra kA citraNa kRSNa-rukmiNI kI keli-krIr3AoM ke rUpa meM AyA hai| zrIkRSNa rukmiNI ke bhavana meM zrRMgArika krIr3Ae~ karate hue jaba dIrghakAla vyatIta karane lagate haiM, to satyabhAmA ko bar3I IrSyA hone lagatI hai| eka dina zrIkRSNa sugandhita padArthoM se yukta pAna ke carvita aMza ko cAdara ke kone meM bA~dha kara satyA ke bhavana meM Ate haiM aura nIMda kA bahAnA banAkara vahIM leTa jAte haiN| taba satyA vicAra karatI hai ki yaha sugandhita dravya zrIkRSNa ne rukmiNI ke lie aMcala meM bA~dha rakhA hogaa| ata: IrSyAvaza use kholakara vaha usase aMgalepa taiyAra kara tathA apane zarIra meM use pota kara apanA tana suvAsita kara letI hai| satyA ke isa bholepana para zrIkRSNa ko ha~sI A jAtI hai jise dekhakara vaha ruSTa ho jAtI hai (3/6/1-5) / ___ yahA~ para rukmiNI Alambana aura kRSNa Azraya haiN| rukmiNI ke sAtha bhoge hue bhogoM ko zrIkRSNA satyabhAmA ke yahA~ zrRMgArocita sApatnika-IrSyA ke rUpa meM vyakta karate haiN| ataH rati sthAyI-bhAva kI abhivyakti hotI hai| isI prakAra kavi ne dAmpatya-rati ke aneka aise anamola-citra bhI prastuta kie haiM ki unameM kevala citrakAra kI tUlikA se raMga bhara denA hI zeSa raha jAtA hai| rAjA madhu aura kanakaprabhA kI rati-viSayaka krIr3A ke varNana meM saMyoga-zRMgAra kA mAdhurya svata: savita hone lagatA hai (6/22) / zrIkRSNa kA rukmiNI ke sAtha dvArakA-praveza ke samaya kavi ne nAriyoM kI vihvalatA kA apUrva citra upasthita
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [45 kiyA hai| usake anusAra yuvatiyA~ kRSNa ko AyA huaA dekhakara AtmavismRta ho gyiiN| kisI ne tAmbUla ke sthAna para AmaloM ko mukha meM DAla liyA, kisIne ghise hue candana ko netroM meM A~ja liyA aura aMjana ko mukha para lepa liyaa| kisI ne rote hue zizu ko paira Upara evaM sira nIcA kara goda meM le liyA aura unake pairoM ko stana-pAna karane lagI (3/2) / isI prakAra pradyumna ke dvArakA-praveza ke samaya nAriyA~ kAma se vihvala ho uThatI haiN| unakA kAma jvara bar3ha jAtA hai (13/17/1-2) / yahA~ darzana-janya-pUrvarAga nAmaka zRMgAra-rasa hai| __ isanta Rtu kA Agamana hotA hai, nAgarikoM ke joDe udyAna-kIr3A ke nimitta nikala par3ate haiM. tatpazcAt jalakrIDA (3/4/7-12, 15/4/8, 15/5/1), Adi karane lagate haiN| ina varNanoM meM saMyoga-bhaMgAra kI nidarzanA kI gayI hai| vipralambha zRMgAra:- saMyoga-zrRMgAra ke sAtha hI kavi ne vipralambha-zRMgAra kI bhI udbhAvanA kI hai| jisa samaya rAjA madhu vadapura ke rAjA kanakaratha (hemaratha) kI rAnI ko chalapUrvaka apane rAjamahala meM roka letA hai, taba usake viyoga meM kanakaratha pAgala hokara galiyoM meM bhaTakane lagatA hai| priyA ke viyoga meM usakI vipannAvasthA kA varNana kavi ne bar3I mArmika-zailI meM kiyA hai| vaha kahatA hai-- khaNe ruvai hasai khaNe geu karai khaNe paDhai khaNe ciMtetu marai / khaNe Naccai khaNe ubhAi dhAi khaNe aNNa kavalu ujbhunbhu khaai| khaNe luTTai khaNe Niya vesu muvai khaNe pAya pasArivi puNu vi ruvai / (71116-12} isI prakAra rAjA madhu kanakaprabhA kI pracura Asakti evaM usakI prApti na hone ke kAraNa virahAgni se saMtapta ho uThatA hai| zItalatA pradAna karane vAlI sabhI vastue~ santApa ko vRddhiMgata hI karatI haiM (6/17:9-10) / isa sandarbha meM rAjA hemaratha (kanakaratha) kI patnI Alambana hai| uddIpana vasanta Rtu hai| anubhAva haiM madhu kI zArIrika ceSTAe~ aura saMcArI haiM - harSa, cintA, autsukya Adi / vIra:- vIra-rasa ke citraNa meM kavi siMha kA mana atyadhika ramA hai| kyoMki usakA yuga hI aisA thA ki deza meM cAroM ora yuddhoM kA vAtAvaraNa vyApta thaa| kabhI to hindu rAjA paraspara meM rAjya-vistAra kI lipsA se Apasa meM hI bhir3a jAte the aura kabhI videzI AkramaNoM ke kAraNa unheM raNa-jauhara dikhalAnA par3atA thaa| ata: tatkAlIna sAhitya meM puddha-prasaMgoM ko pramukhatA pradAna kI gyii| pRthvIrAja rAso, bIsaladeva rAso, khumAna rAso, paramAla rAso jaise granthoM kA praNayana huaa| panjuNNacariu yadyapi eka paurANika-mahAkAvya hai, kintu kavi ne paurANika pAtroM ke mAdhyama se bhI tatkAlIna yuddha kI jhAMkiyoM usameM prastuta kI haiM aura ina prasaMgoM meM vIra-rasa kI sundara udbhAvanA kI hai| __ 'pajjuNNacariu ke kRSNa evaM zizupAla yuddha (2/16-20), rAjA madhu evaM bhIma kA tumula yuddha (6/14-15), kAlasaMvara aura pradyumna-yuddha (9/17-22) pradyumna tathA kRSNa kA prabala yuddha (12-13 sandhiyA~) tathA pradyumna evaM rUpakumAra-yuddha (14-23) ke varNana citropama rUpa upasthita karate haiN| yuddha-prasaMgoM ke kucha udAharaNa yahA~ upasthita kie jA rahe haiM:senA kI vizAlatA.... caDAviu cAupi sakka saehi pihaMtu NahaMgaNu vajja maehi / jalaMpi-thalapi NahaMgaNu taMpi so maggu-amaggu Na pUriu jNpi|| ---(13/8/14-15)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46] malAkara siMha viraha paJjUSaNarita sainikoM kI garvoktiyA~ yuddha ke sAtha-sAtha kRSNa aura zizupAla, madhu aura bhIma evaM kRSNa tathA pradyumna kI yuddha ke bIca paraspara garvoktiyA~ vIra-rasa se ota-prota haiM - buccai jAhi-jAhi mA paisahi jamamuha kuhara duddhre| tue~ simapAla kAla saddhosi kiM jAhi ahiNNa kNdhre|| -208/2) aha saMkahi to daDahi gahatare mahu paDikhalai ko bharaha aNtr| -(6/14/3) upahAsa- jA jAiba jIvahi a~jisuhu iya uvahasiyau asahaMtu duhu|| -4139111) yuddha varNana meM vIra-rasa ke sthAyI-bhAva utsAha, Alambana, uddIpana, anubhAva evaM saMcArI bhAvoM kA sundara nirUpaNa huA hai| vastroM kI khanakhanAhaTa evaM hAthI-ghor3oM ke ciMghAr3ane tathA hinahinAne kA bhI kavi ne sajIva citraNa prastuta kiyA hai| raudra-rasa:- svAya-viruddha, aniSTa athadA apamAna kI sthiti meM utpanna krodha ke kAraNa raudra-rasa kI vyaMjanA hotI hai| satyabhAmA ke Adara evaM sammAna na karane para jaba nArada kRSNa ke lie dUsarI kanyA kI khoja meM nikalate haiM taba krodhita hokara ve isa prakAra kahate haiM vayaM Naccimo jo avajjaMta tuuro| Na NaccAmi kiM vajjie soa tuuro| -2010) dhUmaketu daitya apane pUrvajanma ke bairI madhurAjA ko pradyumna ke rUpa meM prApta kara krodha meM Aga babUlA ho jAtA hai| yathA- viyAriUNa kiMtu Nahami sArami viciMtaNasiMdu vairu saarmi| kiM ghimi uvahimoM vaaddve| payaMDamaccha suMsumAra phADave / / -(4/1/12-13) yahA~ pradyumna Alambana aura dhumaketu Azraya hai| pradyumna kA zaizava rUpa meM dikhalAI par3anA usakA uddIpana vibhAva hai| patnI ke apaharaNa kA smaraNa anubhAva hai| AmarSa, ugratA Adi saMcArI bhAva haiN| __ isI rasa ke anya prasaMgoM meM satyabhAmA evaM rukmiNI (14/2/2-5), madhu rAjA (6/16, 6/19) evaM kuNDinapura nareza rUpakumAra (14/21/11-12) Adi ke raudra-rUpa bhI draSTavya haiN| eka anya prasaMga meM kavi ne raudra-rasa kI tulanA samudra se kI hai (6/13:12, /14/4) / isa kalpanA meM kavi kI maulika sUjha-bUjha kA patA calatA hai| bhayAnaka-rasa:- bhayakArI dRzyoM ke darzana, zravaga evaM smaraNa se athavA pratIti se utpanna bhaya bhayAnaka-rasa kI vyaMjanA karAtA hai athavA vIra aura raudra-rasoM ke poSaka-tatvoM se bhayAnaka-rasa kI utpatti hotI hai| paca0 meM raNasthalI ke varNana-prasaMgoM meM bhayAnaka-rasa ke aneka prasaMga Aye haiN| yathA 2117,2/18, 6/13/9 tathA 13/5171 kintu unameM bhI baha prasaMga pramukha hai, jisameM pradyumna apanI vidyA ke dvArA siMha kA bhayAnaka rUpa dhAraNa kara baladeva ke sAtha yuddha karatA hai. jise dekhakara vahA~ upasthita samagra jana-samudAya bhayabhIta ho uThatA hai tathA baladeva bhI hatAza hokara vahIM mUrchita ho jAte haiM (12/20/8-10, 12/21/1-8) / ina sandarbho meM vibhAvAdi se puSTa bhaya sthAyI bhAva kI bhayAnaka-rasa meM vyaMjanA huI hai| vIbhatsa-rasa:- rudhira, asthi, mAMsa, majjA, mala-mUtra jaisI ghRNya-vastuoM ke darzana, zravaNa athavA smaraNa se utpanna ghaNA se bIbhatsa-rasa kI vyaMjanA hotI hai| yauvanonmattA mahilAoM ke pIna-payodhara, supuSTa jaMghAeM evaM garvonmatta hAva-bhAva, zRMgAra-rasa ke uddIpaka ho sakate haiM, kintu vairAgyAvasthA meM ve hI aMga evaM hAva-bhAva ghRNita pratIta hokara vIbhatsa-rasa kI pratIti karAne lagate haiN| ina dRzyoM se saMsAra kI anityatA kA bhAna hotA hai aura
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 147 mAnava-mana virakti kI ora agrasara hotA hai| ata: ise zAnta rasa kA sahAyaka-aMga hI mAnA gayA hai| pa0ca0 meM yuddha prasaMgoM meM vIbhatsa-rasa ke aneka udAharaNa upalabdha haiN| yathA- 2/18/9-12, 6/14/9-10 tathA 13/3-14 / ina varNana-prasaMgoM meM sthAyI bhAva jugupsA hai| ghRNita vastu Alambana / durgandha, kurUpatA Adi uddIpana / A~kheM banda karanaH, mukha mor3anA Adi anubhAva evaM Avega, vyAdhi, glAni, apasmAra Adi saMcArI bhAva haiN| ___adbhuta rasa:--- ma0ca0 meM adbhuta rasa ke udAharaNa bha. payopta mAtrA meM prApta hote haiN| usakI 10vIM sandhi se lekara 12vIM sandhi ke 24 kar3avakoM taka ke kathA-prasaMga meM adbhuta-rasa ke hI darzana hote haiN| pradyumna eka kRzakAya vipra ke rUpa meM satyabhAmA ke bhavana meM gayA aura samasta khAdyAnna kA bhakSaNa kara gayA, to bhI vaha atRpta rahA (11/21-22) / isa kRzakAya vipra ko itanA anna khAte dekhakara kisa vyakti ko Azcarya nahIM hogA? isI prakAra rukmiNI ke samakSa kI gayI bAla-krIr3Ae~ aura dvArakA meM raudra, kurUpa vibhinna rUpoM ko dhAraNa kara aneka adbhuta kautukapUrNa rUpa utpanna krnaa| ye sabhI prasaMga adbhuta-rasa kI mohaka abhivyaMjanA karate haiN| ina vismayotpAdaka ghaTanAoM ke dvArA kavi ne kAvya kI rocakatA ko vigaNita banA diyA vAtsalya-rasa:- vAtsalya-rasa ke sambandha meM prAcIna AcAryoM meM paryApta matabheda hai| udbhaTa (8-9vIM I0) tathA rudraTa (5vIM sadI I.) ne vAtsalya ko eka svatantra rasa ke rUpa meM ghoSita nahIM kiyA, kintu bhojarAja (11I0 pUrvArddha) tathA sAhitya-darpaNakAra vizvanAtha (14vIM sadI) ne vAtsalya ko eka svatantra rasa ghoSita kiyA hai| pa0ca0 ke vAtsalya varNanoM ke adhyayana se spaSTa pratIta hotA hai ki kavi siMha ne isa rasa kI saMyojanA svatantra rasa ke rUpa meM kI hai| kavi ne bAlaka kI sUkSmAtisUkSma bhAvanAoM kA citraNa anupama kuzalatA ke sAtha kiyA hai| usane pAlane se lekara kizorAvasthA taka kI bAlakapana kI prAya: sabhI dazAoM ke atyanta svAbhAvika, manovaijJAnika tathA sarasa citra prastuta kiye haiN| (3/13,473/8-12, 7/10-12, 12/15) / isa prasaMga kA eka udAharaNa yahA~ prastuta kiyA jA NiyalIlai~ raMgeviNa thakkai IsIsu-vihasebi muhu~ vaMkai / saMvatthareNa khalaMtu pavollai uTThai paDai sukaMpai callai / jaNaNihi kari avalaMvivi dhAvai / / -(12/15/7-9) ukta prasaMgoM meM sthAyI bhAva sneha hai, Alambana haiM maataa-pitaa| uddIpana hai inake prati guNAnurAga, anubhAva romAMca hai tathA saMcArI bhAva hai hrss| ukta prasaMga meM vAtsalya rasa kI bar3I hI mArmika abhivyakti huI hai| karuNa-rasa:- aniSTa saMyoga ke kAraNa hRdayotpanna viSAda kA bhAva karuNa-rasa kI vyaMjanA karAtA hai| viSAdAnubhUti vaise to viyoga-zRMgAra meM bhI hotI hai, kintu vahA~ viSAda ke sAtha-sAtha bhaviSya meM prApta hone vAle sammilana-sukha kI AzA bhI vidyamAna rahatI hai| ata: vahA~ viSAda-saMcArI bhAva ke rUpa meM hI vidyamAna rahatA hai| kintu karuNA meM aniSTa-saMyoggajanya hI vizAda kI anubhUti hotI hai aura bhaviSya meM usa vastu yA vyakti ke sammilana kI AzA nahIM rhtii| ata: usa sthiti meM viSAdajanya zoka sthAyI bhAva rahatA hai na ki sNcaarii| pa0ca0 meM karuNa-rasa kI yojanA aneka sthaloM para huI hai| kintu kAruNya kI tIvra dhArA rukmiNI ke rudana meM usa samaya pravAhita huI hai, jaba usa ke prANa pyAre suputra - pradyumna kA apaharaNa janma lene ke chaThaveM dina hI ho jAtA hai| vaha karuNa-andana karatI huI kahatI hai
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48] mahAkada siMha virahau pajjuNNacariu hA putta - putta tuhu keNa Niyau hA vaccha-vaccha kuvalaya dalaccha hA bAla-vAla aliNIlavAla hA kaMThu - kaMTha ujjaya suNAsa mokkala kala koMtala toDaNeNa vihuNiya ta sira saMcAlaNeNa phuTai sayasakkara majjhu hiyau / pai~ pechami kahi~ hau~ se tuccha / karayala jiya rattuppala suNAla / hA savaNa viNijjiya mayaNa-pAsa komala-karayala-ure tADaNeNa / pANiyala dharaNi apphAlaNeNa / / 4/5/9-14 karuNa rasa kA citraNa kavi siMha kI apanI vizeSatA hai| unake kAvya ke hRdaya kA tAra mAnoM karuNa kI tantra se hI nirmita hai / hRdayAkAza meM aba vedanA ke megha ghanIbhUta hokara A~suoM ke rUpa meM barasa par3ate haiM, kI taba hRdayAkAza svaccha aura nirmala ho jAtA hai| prastuta kAvya meM yahI sthiti rukmiNI kI hai| usake hRdaya tIvra vedanA ne A~suoM ke dvAra kA niyantraNa tor3a diyA hai| pradyumna ke dIkSA prasaMga meM bhI mAtA rukmiNI evaM pitA kRSNa ke vilApa meM karuNa rasa kI saritA pravAhita huI hai (15/20/8-20) / isa kAruNya rasa kI dhArA prArambha meM to vegavatI varSAkAlIna dhArA ke samAna uddAma gati se pravAhita huI hai, kintu phira dhIre-dhIre manda par3a jAtI hai aura anta meM usameM nirveda aura tyAga kI zaratkAlIna zAnti tathA puNya kI prasannatA chA jAtI hai / yathA-. saccahAma rUviNi siya sevihiM suhai~ samau aTTha- mahaevihiM / gahiya va rAyamai NaveviNu bhiSNu sarIru jIu maNNeviNu / / - ( 15/21/15-16) isa sandarbha meM sthAyI bhAva zoka hai, Alambana mAtA-pitA, uddIpana viyoga tathA rodana Adi saMcArI bhAva haiN| zAnta - rasaH - saMsAra kI anityatA kA anubhava athavA tatva - jijJAsA evaM tatvajJAna se utpanna nirveda zAntarasa kI vyaMjanA karAtA hai / pa0ca0 meM aMgIrasa ke rUpa meM zAntarasa kI udbhAvanA huI hai| ukta kAvya grantha ke etadviSayaka nimna prasaMga mahatvapUrNa .. agnibhUti - marubhUti (5 / 11 ), sulocanA (6/6), pUrNabhadra - maNibhadra (6/7), rAjA madhu-kaiTabha (7/4), rAjA kanaka (8/1), rAjA hiraNya ( 8/3), rAjA varadatta ( 15 / 12 ) evaM pradyumna, zambu, bhAnu, aniruddha tathA ATha mahArAniyA~ (15 / 21) / uparyukta prasaMgopAtta pAtra saMsAra kI anazvaratA evaM bhautika sukhoM kI kSaNikatA dekhakara vairAgya se bhara uThate haiM aura unakA hRdaya vairAgya- mUlaka zAntarasa se AplAvita ho jAtA hai / yaha nirveda tatvajJAna mUlaka hotA hai / ina prasaMgoM meM sthAyI bhAva nirveda, saMsAra kI asAratA kA bodha, Alambana, vibhAva, upadeza, adhyAtma, pravacana Adi uddiipn| saMsAra ke tyAga kI tatparatA, paMcaparAvartana Adi anubhAva evaM mati, dhRti tathA smRti saMcArI bhAva haiN| zAnta rasa kI sthita meM viSaya-sukha kA abhAva hone se Atma-sukha kI samRddhi hotI hai| (4) alaMkAra - yojanA bhAvoM kI utkarSatA kA citraNa tathA vastuniSTha rUpa guNa evaM kriyA kI tIvrAnubhUti karAne meM sahAyaka hone vAle upAdAnoM ko alaMkAra kI saMjJA pradAna kI gayI hai| alaMkAra yojanA se cU~ki kAvya meM saundarya kA samAveza
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [49 hotA hai, ata: bhAmaha ne unheM kAvya-zobhA kA AdhAyaka-tatva batAyA hai|' daNDI ne ise kAkSya ke zobhAvarddhakadharma ke rUpa meM mAnA hai| yathA-kAvya zobhA karAna dharmAlaMkArAna prcksste| ____ alaMkAra kevala vANI kI sajAvaTa ke lie hI nahIM, apitu bhAvoM kI abhivyakti ke liye bhI vizeSa dvAra mAne gaye haiN| bhASA kI puSTi tathA rAga kI paripUrNatA ke lie ve Avazyaka upAdAna ke rUpa meM mAnya haiN| ina alaMkAroM ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai--zabdAlaMkAra evaM arthaalNkaar| pa0ca0 meM zabdAlaMkAra evaM arthAlaMkAra donoM ke hI pracura mAtrA meM prayoga milate haiN| zabdAlaMkAroM meM anuprAsa, yamaka evaM zleSAlaMkAra pramukha hai| apabhraMza-kAvya kI yaha pramukha vizeSatA hai ki usameM binA kisI AyAsa ke svata: hI anuprAsoM kA Ayojana hotA calatA hai| usameM vAkyoM meM vargoM kI AvRtti eka se adhika bAra hotI hai / yathA--- jahiM saravare-saravare kaMdoTTaI parimala valahai~ ai suvistttt|| (17/]) yahA~ saravara-saravara evaM anya padoM meM anuprAsAlaMkAra hai| isI prakAra keyUra-hAra kuMDala dharaheM kaNa-kaNa kaNaMta kaMkaNa-karAha~ (1, 13, 4) evaM 8/12/1, 8/15/12 Adi meM anuprAsa kI sundara yojanA kI gayI hai| yamaka:- jahA~ eka yA eka se adhika zabda eka se adhika bAra prayukta hoM evaM unakA artha bhI pratyeka bAra bhinna ho, vahA~ yamaka alaMkAra hotA hai| yathA-- jAu tata cAru kaNayappaha kaNayarahaho rANI kaNayappaha / yahA~ 'kaNamappaha' zabda ke do artha haiM, prathama kA artha hai-'svarNa kI prabhA ke samAna aura dUsare kaNayappaha' pada kA artha hai 'rAjA kanakaratha kI rAnI kanakaprabhA / ' isI prakAra bAla-tAla (4/5'11. siMgara pieMgai 11/17/3), paDula- paDDula (6/17/4) vasundharA, vasundhara! (6/3/3) meM bhI yamaka alaMkAra dRSTavya hai| zleSa:- vAkya meM kisI zabda ke eka bAra prayukta hone para bhI usake artha eka se adhika hoM, to vahA~ phleSAlaMkAra hotA hai| isa alaMkAra ke dvArA kAvya meM vizeSa camatkAra utpanna kiyA jAtA hai| yathA-.. jahiM supihula-ramaNiu~ maMthara-gamaNiu~ kaya-bhuaMga shsNginniuN| sacchaMvara-dhAriu jaNa-maNa-hAriu paNNattiya va trNginniuN|| -1/8/9-10 yahA~ para kavi ne eleSa meM nadI-varNana karate hue kahA hai ki svaccha-vastra dhAraNa karane vAlI, sundara evaM supuSTa ramaNa phalaka vAlI, manthara gati gAminI tathA bhujaMgI ke samAna veNI vAlI paNya-striyoM ke samAna hI vahA~ kI nadiyA~ bhI svaccha jalavAlI atyanta vistRta taToM vAlI mantharagati se pravAhita hone vAlI evaM bhujaMgI ke samAna sahasra dhArAoM se yukta thiiN| yahA~ sacchaMvara, pihala evaM bhuaMga meM ileSAlaMkAra hai| ___isI prakAra bhojjua vicittu vijahiphAru (3/9/6) pada meM vijaNahiphAru meM zleSa hai| yaha do arthoM meM prayukta huA hai, eka to vyaMjana varNoM (ka, kha, ga) ke lie aura dUsarA vividha pakavAnoM ke lie| isI prakAra irI (3/13/8), addhavarisu (15/3/4) meM bhI zleSAlaMkAra draSTavya hai| punarukti:- jahA~ kAvya kI saundarya-vRddhi ke lie eka zabda eka hI artha meM punarukta kiyA jAtA hai, vahA~ punarukti-alaMkAra hotA hai| yathA 1. rUpakAdiralaMkArastadhAnabahudharitaH / na kAntamapi nighUSaM TibhAti nidAnanam / / kAlaM0 11131 2.kAvya darza, 2|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50] mahAphA siMha virau pajuSaNacarita hale pekkhu-pekkhu khajjati sAsa / .-(1/8/5) jahiM saravare-saravare kNdottttiiN| -1/711) yahA~ eka hI artha meM pekkhu-pekkhu evaM saravare-saravare kI AvRtti se bhAva-saundarya kI abhivRddhi huI hai| ata: yahA~ punarukti alaMkAra hai| vIpsA:- krodha, zoka Ade manovago ko prabhAvita karane ke lie jahA~ zabdoM kI punarAvRtti hotI hai, vahA~ yaha alaMkAra hotA hai| yathA hA vaccha-vaccha kuvalaya dalaccha pai~ pechami kahi hau~ seya tucch| ___ hA bAla-bAla ali NIlabAla karayala jiya rattuppala suNAla / / -4/5/10-11 ukta padya meM putra zoka kI abhivyaMjanA ke lie vaccha, bAla aura 'hA' varNa kI AvRtti vIpsA kI yojanA karatI hai| isane zokodgAra ko mUrtarUpa pradAna kiyA hai| upamA:-. arthAlaMkAroM meM upamAlaMkAra ko atyanta mahatvapUrNa sthAna diyA gayA hai| sAdRzyamUlaka alaMkAroM kA to ise sarvasva mAnA gayA hai| isa alaMkAra meM kisI varNya-vastu kI usake kisI guNa, kriyA yA svabhAva-vizeSa Adi kI samAnatA ke kAraNa kisI aprastuta vastu se tulanA kI jAtI hai| pa0ca0 meM isa alaMkAra kA aneka sthaloM para sundara saMyojana huA hai| yathA--- ekkahi vayaNullau Niruvamau aNekkahi~ chaNa sasahara smu| ekkahimuha~ sarala puNu NavaNu aNekkaho ukkoiya mayaNu / ekkahi vara kaMcha kaMbu haNai~ aNekkahe rUu ji jagu jinn| 3/11/2-5 sihigala ali tamAla sama kuMtala / [2/1/3, isameM rukmiNI aura satyabhAmA ke rUpa-sauMdarya kI tulanA kavi ne aneka upamAnoM se kI hai| isI prakAra ravi kI rAnI, candramA kI rohiNI tathA indra kI paulomI dvArA rAjA ariMjaya ke sAtha rAnI priyavadanA ke zobhita hone kA citraNa kiyA gayA hai.... rehai paulomI iva sakkaho ravihi rapaNa rohiNiva ssNkho| -51118 upameyopamA:-- jahA~ pada meM upameya kI pradhAnatA evaM upamAna kI hInatA pradarzita kI jAya vahA~ upameyopamA alaMkAra hotA hai| kavi ne rukmiNI ke zreSTha saundarya kA varNana karane ke lie isI alaMkAra kA prayoga kiyA hai| yathA-- sasi sakalaMku kamalu khaNe viyasai aNuvamu vayaNa paMkayaM / -2/10/1 arthAta zazi to karlaka sahita hai tathA kamala kSaNa meM vikasita hotA hai aura naSTa ho jAtA hai| kintu isakA mukha-kamala donoM kI upamA rahita anupama hai arthAt mukha kalaMka rahita aura sadA vikasita rahatA hai| hInopamA:--- kavi siMha meM upamA ke citraNa meM hInopamA alaMkAra kA udAharaNa bhI prastuta kiyA hai| yathA paNamiya calaNa-kamala rUvae kaha / vaNa deviyaimi vaNadevaya jh| -14/1/10 kanakamAlA rUpiNI ke caraNa kamaloM meM kisa prakAra praNAma karatI hai? isI prakAra, jisa prakAra ki vanadevatA, vanadevI ke caraNoM meM praNAma karatA hai| vanadeva ke dvArA banadevI ko praNAma karane ke kAraNa yahA~ hInomamaH-alaMkAra hai| ___ rUpaka:- jatva upameya meM upamAna kA niSedha rahita Aropa kiyA jAya to rUpakAlaMkAra hotA hai| samudra meM nAyaka kA Aropa kara kavi kahatA hai ki vaha apanI caMcala-taraMga rUpI vizAla bhujAoM se dvArakA ke nitamba-taTa ko dUra karatA huA dvArakA rUpI parastrI ke saMga ke bhaya se dUra haTa jAtA hai| yathA----
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 151 pasariya kallolahi~, bhuyahiM visAlAheM NiyaMSu vipphAlai / khaNe saMkivi phiTTai puNuvi papai mUDhau appau khaali|| -1/10/11-12 siMha meM vasanta Rtu kA Aropa karake bhI kavi ne rUpakAlaMkAra kI sundara saMyojanA kI hai| yathA phAgudiNaMtabhAsuravayaNu jAsavaNa kusum-lohir-rynnu| beistamalli-phullira-dasaNu sAhAra luliya Nava-dala rasaNu / ayavatta kusuma suijja apavaru ruNu-ruNira bhamara gujAri sru| kAlakuda patUNa tikha-jahara vaha maMjAra caluggieNakaru / / -3/4/3-5 isI prakAra eka anya prasaMga meM bhI phAguna mAsa ko dUta banA kara (6/16/12-13, 3/4/3-6) evaM pUjA ke prasaMga meM pUjA kI sAmagriyoM meM vasanta kA Aropa (15/8/1-6) kara bhAvoM kI tIvra vyaMjanA kI gayI hai| utprekSA:- jahA~ upameya meM upamAna kI sambhAvanA yA kalpanA kI jAe vahA~ utprekSAlaMkAra hotA hai| nArada ko hari evaM balabhadra ke bIca khar3A dekhakara kavi kalpanA karatA hai-.. harI-valahaddai~ majjhe muNiMdu NaM kaNNattulaM bhare saMThiu caMdu / -1/15/2 hari aura balabhadra ke bIca muni nArada aise suzobhita ho rahe the, mAnoM suvarNa-tulA ke madhya candra hI sthita ho| sUryodaya-sUryAsta evaM candrodaya ke varNana-prasaMga meM bhI kavi ne sundara utprekSAoM kI udbhAvanA kI hai| yathA kaMkellaha~ pattuva aruNa hattuba disi gaNihe, NaM tahi muha-maMDau kuMkuma piMDiu ghnn-thnnhe| avaraNahai~ NivaDataI sUre saMjhA-ratta litta jahiM sUrai~, taNu pakkhAlaNattha tahi calliu NaM appau jalarAsihi bolliu|| -6/19-22 isI prakAra sakmiNI aura rati ke saundarya varNana evaM pradyumna tathA kRSNa kI vIratA ke prasaMgoM meM bhI kavi ne aneka sundara utprekSAoM kI yojanA kI hai| bhrAntimAn:--- jahA~ rUpa, raMga, karma Adi kI samAnatA ke kAraNa eka vastu se anya kisI vastu kI camatkAra-pUrNa bhrAnti ho jAe taba vahA~ bhrAntimAna alaMkAra hotA hai| yathA-- rAnI satyabhAmA udyAna meM zveta-vastradhAriNI rUpiNI ko vanadevI samajha kara usakI stuti evaM ArAdhanA karatI hai| isa prasaMga meM kavi ne bhrAntimAn alaMkAra kI sundara yojanA kI hai| dekhie- kime sAvidevI suujjANasevI taho pAya pommA, NuyA tIe rmbhaa| sireNAviUNaM paryapeya NUNaM / / .-3/8/3-12 sandeha:- rUpa. raMga Adi kA sAdRzya hone ke kAraNa upameya meM upamAna kA saMzaya hone se sandehAlaMkAra hotA hai| nArAyaNa--kRSNarukmiNI ke apratima-saundarya ko dekhakara sandeha meM par3a jAte haiM aura socale haiM ki yaha gAyatrI hai yA lakSmI athavA sarasvatI? kahIM yaha buddhi, siddhi, gaurI, zAnti, kIrti yA zakti to nahIM hai? yathA-. kiM surakumAri ki lacchi kiNNu gaMdhAri gori / ki buddhi-siddhi-kitti-satti-sAvittI-sarAsai-saMti-satti / / -211 atizayoktiH- jahA~ para kisI vastu kA varNana bar3hA car3hA kara kiyA jAya, vahA~ atizayokti alaMkAra hotA hai| kavi ne pradyumna ke solaha lAbha evaM yuddha kA varNana atizayoktipUrNa kriyA hai:
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52] mahAkaI siMha viraLa pajjuNNadharija jo saMvaraho vAha kaTThivi Thiya bhiDivi raNagaMNe teNa viNijjiya / pajjuNNakumAraho raNe duvvAraho saMkha-kude hara-hAse kasu / viyaraMta muNeviNu maNe vihaseviNu rAya' NiyaNaMdaNaho jasu / / -7114 isI prakAra 8vIM sandhi ke prathama 16 kaDavakoM ke varNana-prasaMgoM meM bhI kavi ne isa alaMkAra kA khulakara prayoga kiyA hai| vapAdokti:.. svAbhAvika TArNana-prasaMgoM meM isI alaMkAra kA prayoga hotA hai| kavi ne rukmiNI evaM satyabhAmA kI garbha-dazA kA citraNa ukta alaMkAra ke mAdhyama se kiyA hai| yathAgabbhehi suMdarIhimi jAyAimi saalsNgaa| zaMdaNa jaseNa viyasai IsIsivi jAi dhvlaaiN| aituga-pINa-pIvara-yaNAha kasaNaiM muhAi~ dujjaNa thaNAhaM / -3/12-13 isI prakAra pradyumna kI bAla ceSTAoM kA svAbhAvika varNana kiyA gayA hai| yathA thiu diNamekka mettuM viraya vi taNu pA uvayAcalatthu 'maya laMchaNu / puNu mAsaddha-mAsa kaya saMkhai~ bhIsama-suya pahiTThamaNa pekkhiN| saMvaccharahaM suaddha pamANiuM Nimmiu vau kalahoya samANauM / Niya lIlai~ raMgeviNu thakkai IsIsu-vihasevi muhu~ vNki| --12/15 nidarzanA:- jahA~ upameya kA udAharaNa aneka upamAnoM se diyA jAya, vahA~ nidarzanA alaMkAra hotA hai| bAlaka pradyumna kI abhivRddhi meM isa alaMkAra kI yojanA kI gayI hai| yathA so bAlu pajjuNNa ghare kAlasaMvaraho vaDDhai va sasi kalaha kalu jema aMbara ho / uttuMga-ghaNa-kaDhiNa-pIDa thaNAlANa hatthe-hatthevi saMvarei vAlANa / / -7/12 parisaMkhyA:- jaba kisI vastu kA anya sthaloM se niSedha karake kevala eka sthAna para hI kathana kiyA jAe to parisaMkhyA-alaMkAra hotA hai| kavi ne dvArAvatI kA varNana karate samaya isa alaMkAra kI yojanA kI hai| yathAjahiM kavva baMdhu viggahu sarIru dhammANurattu jaNa paavbhiiru| thaTTattaNu malaNu vi maNaharAha~ vara taruNihiM pINa paoharAhU~ / haya hiMsuNa rAya NihelaNesu khalu vigaya Nehu tila pIlaNesu / majjhaNNayAle guNagaNahu rAha parayAra-gamaNa jahi mnnivraah|| -119 vibhAvanA: - binA kAraNa ke jahA~ kArya kI utpatti kA nirdeza kiyA jAe vahA~ vibhAvanA-alaMkAra AtA hai| pa0ca0 meM munirAja ke Agamana ke avasara para yogya RtuoM ke na rahane para bhI unake prabhAva se samasta vanaspatiyoM meM Rtu yogya phala phUla A jAne ke kAraNa usameM ukta alaMkAra kI yojanA kI gayI hai| yathA- tA vaNavAlai~ kusumaphala uDurihiM je upajjahiM vimala / saMjAyau jiNavara AgamaNu phala kusumAulu saMpaNNu vnnu|| -5/13. 15:14 arthAntaranyAsa:- kisI mAdharmya athavA vaidharmya kA pradarzana karane ke lie jaba sAmAnya kA vizeSa se athavA vizeSa kA sAmAnya se samarthana kiyA jAe taba vahA~ arthAntaranyAsa alaMkAra hotA hai / kavi ne samudra ke varNana-prasaMga meM isakA sundara nirUpaNa kiyA hai-- yathA--
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAi~ ghusiNeM aMjiya yAi~ kahu~ vihiMbhu cAliuDale prastAvanA so bhulla para paratiyahiM keva rAhava-ghariNihiM dahavayaNu jema / - 1 / 10/10 sAgara dina-rAta dvArikA nagarI kI sevA meM lIna rahakara nadiyoM ko usI prakAra bhUla gayA thA, jisa prakAra dazamukha (rAvaNa) rAghava-gRhiNI sItA ke kAraNa apanI gRhaNiyoM ko bhUla gayA thA / yahA~ sAmAnya kA vizeSa se samarthana kiyA gayA hai / asaMgati:- kAraNa eka jagaha ho aura kArya dUsarI jagaha, to vahA~ asaMgati alaMkAra hotA hai| kavi ne kRSNa kA avalokana karate samaya dvArakA kI nAriyoM ko asta-vyasta rUpa meM citrita kara asaMgati alaMkAra kI sundara yojanA kI hai| yathA-- [53 aMjaNeNa pIyala puNu vayaNai~ / siru vivarIu karivi pathaura urayale / -3/2 vyatireka:- jahA~ upamAna kI apekSA upameya ke guNAdhikya varNana dvArA kathana meM utkarSa utpanna kiyA jAe, vahA~ vyatirekAlaMkara hotA hai| mahAkavi siMha pa0ca0 meM rukmiNI evaM satyabhAmA ke garbhAvasthA varNana prasaMga me isa alaMkAra kA prayoga karate hue kahA hai ki eka kA kaNTha zaMkha ko jItane vAlA thA to eka kA rUpa jagata ko jItane vAlA thA / yathA-- ekkahe varakaMThu kaMbu haNai~ aNekkahe rUu ji jagu jiNahaiM / - 3/11/4 sahokti:jaba saha artha bodhaka (saMga, sAtha, saha tathA inake anya paryAya vAcaka) zabdoM ke bala para eka hI kriyA-pada do arthoM kA bodha karAtA hai taba sahokti alaMkAra hotA hai| satyabhAmA rukmiNI se sauliyADAha rakhatI hai, kintu kRSNa ke upahAsa karane para vaha rUpiNI ke sAtha apanI choTI bahina kA sambandha sthApita karake kRSNa ko hI dhikkArane lagatI hai| yathA-- rUviNi vi majju sA sasa kaNiTTha uggAlu su tahe tuha kAI chiTTha / ja lAvi to mahu Natthi dosu sa sahoyarAi~ sahu~ kavaNu rosu / / - 3/6/8-9 (5) bimba-yojanA bimba-yojanA meM kisI vastu kA sarvAMgINa varNana na kara mAtra usa vastu ke bhAva citra ko isa rUpa meM upasthita kiyA jAtA hai ki vaha (citra) pAThakoM ke hRdaya - paTala para apanA amiTa prabhAva chor3atA calatA hai| yaha paribhASA dete hue DaoN0 nagendra ke ye vicAra smaraNIya haiM --- kAvya- bimba zabdArtha ke mAdhyama se kalpanA dvArA nirmita eka aisI mAnasa - chavi hai, jisake mUla meM bhAva kI preraNA rahatI hai| !. kAvya-vimba, pR05 (nechanala pabliziga hAla dillI, 198657) / isa prakAra kI bimba - yojanA pa0ca0 meM aneka sthaloM para upalabdha hai| unameM se kucha udAharaNa yahA~ prastuta kie jA rahe haiM-- 1. pa0ca0 meM rAjA madhu kA nakha-zikha varNana na karake kavi ne usakI tejasvitA aura vIratA ke varNana dvArA eka bhAvAtmaka - bimba upasthita kiyA hai| - (6/14-15} 2. rukmiNI evaM rati kA nakha-zikha varNana, viSayagata hote hue bhI pAThaka para apanA amiTa prabhAva chor3atA hai - (2/10, 8/16, 12/1 dekheM) 1 3. garbhavatI mAtA kI dina-pratidina parivartita huI dazA kA yathArtha - bimba | - (dikheM 3/11-12 )
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54] mahAkaha siMha virAu pajjuNNa reDa 4. kalAdhara candra kI kalA ke samAna, evaM dvitIyA ke candra ke samAna pradyumna kA dinoM-dina bar3hane ___ kA bimbAtmaka vrnnn| -(dai0 7/12, 7/13) 5, pradyumna ke yuvAvasthA ko prApta kara lene para usake rUpa, guNa kA yazogAna rAjabhavana, pura, paTTana sabhI jagaha jaya-jaya dhvani ke sAtha gAyA bhI jAne lgaa| nagara kI koI bhitti aisI nahIM thI, jahA~ usakA anupama citra na lagA ho| zaMkha ke samAna, kunda puSpa ke samAna evaM hAsa ke samAna usake dhavala-yaza se sArA bhuvana dhavalita ho utthaa| yaha bAlaka kI yazovRddhi kA bimbAtmaka varNana hai| -/07/14/7-11) 6. pradyumna ko dekhakara pura-nAriyoM kI kAmavihabala avasthA sambandhI bimb| -13/17 7. pradyumna-kRSNa yuddha ke samaya hAthiyoM kI ciMghAr3a, thor3oM kI hinahinAhaTa, astroM kI TakarAhaTa, kolAhala evaM rudana Adi ke bimba / ---112/24.28. 13/1-16) (6) chanda-yojanA apabhraMza ke pramukha chanda 'dUhA' tathA usakI kaDavaka-paddhati para pUrva meM prakAza DAlA jA cukA hai| isameM sandeha nahIM ki apabhraMza-sAhitya chanda-vidhAna kI dRSTi se atyanta samRddha hai| yaha samRddhi Akasmika nahIM, isake vikAsa ke pIche eka dIrghakAlIna kAvya-paramparA rahI hai| pro0 eca0DI0 belakara kI gambhIra gaveSaNAoM ke niSkarSa ke anusAra mahAkavi svayambhU ke pUrva 6 kunda zAstrI ho cuke the, jinameM se arjuna evaM gozAla kI sUcanA to ratnazekhara (12vIM sadI) ne tathA caumuha evaM goinda kI sUcanA mahAkavi svayambhU ne dI hai| anya do kI kevala sUcanA mAtra hI hai, unake nAma ajJAta haiN| mahAkavi svayambhU ne unameM caumuha evaM goinda kI racanAoM ke kucha uddharaNa apane 'svayambhU-chandas' nAmaka grantha meM uddhRta kiye haiN| tribhuvana-svayambhU ne eka uddharaNa ke dvArA yaha bhI sUcanA dI hai ki caumuha ne yuvaka evaM paddhaDiyA-mizrita chanda pradAna kiyaa| kucha bhI ho, ukta zodhoM se yaha nizcita hotA hai ki svayambhU ke pUrva apabhraMza chanda paryApta vikasita ho cuke the| durbhAgya se svayambhU-pUrva kA tadviSayaka sAhitya anupalabdha rahane se unake viSaya meM adhika likhanA sambhava nhiiN| yaha avazya kahA jA sakatA hai ki svayambhU ne sambhavataH usa sAhitya ko dekhA thA aura ve usase prerita-prabhAvita avazya hue hoMge tathA yugIna-paristhitiyoM tathA viSayAgata prasaMgoM ke anukUla paramparA-prApta chandoM meM unhoMne kucha saMzodhana-parivartanaparivardhana bhI avazya kiye hoNge| svayambhU, puSpadanta, dhavala, vIra, dhanapAla, nayanandi prabhRti kaviyoM ne apabhraMza-chandoM kA lagabhaga eka nizcita rUpa sthita kara diyA thA aura isa prakAra pajjuNNacariukAra ko chandoM kI eka vizAla evaM samRddha-paramparA prApta huii| pajjapaNacariu eka paurANika mahAkAvya hai| usameM pradyumna ke apaharaNa, saMgharSa evaM rAjya-prApti ke bAda usake sAdhaka-jIvana kA citraNa milatA hai| ina prasaMgoM meM kavi ko vividha chandoM ke prayoga kA avasara nahIM mila pAyA hai athavA yaha bhI kahA jA sakatA hai ki use aneka prakAra ke chanda-prayogoM kI AvazyakatA hI nahIM pdd'ii| pUrvokta varNana-prasaMgoM me kavi ne jisa prakAra kI chanda yojanA kI hai, vaha paddhaDI, alillaha pAdAkulaka Adi chandoM ke Age-pIche ghattA, vastu-chanda, gaNathA aura dvipadI, dhruvaka Adi jor3akara unase kaDavaka chanda ko saMyojita kara unameM apane varNya-viSaya ko niyojita kiyA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 155 paca0 meM kavi ne jina chandoM ke prayoga kie haiM, unakA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai... chanda-nAma lakSaNa pajjuNNacariu ke udAharaNa paddhaDiyA pAdAkulaka dvipadI cArupada candralekhA catudI AraNAla (SaTpadI) alillA sutAra SaTpadI mAtrika - mAtrA 16, anta jagaNa 1/9 mAtrika - 16 mAtrA, sarva laghu, athavA anta guru athavA anta la, ga 1/12 mAtrika -28 mAtrA, anta la, ma 2/1-20; 9/13-24.15/2-28 mAtrika - mAtrA 10 anta la 5/15,7/15 mAtrika - mAtrA 8, anta ga, la athavA la, ga 8/8,1115 mAtrika - vibhinna mAtrAoM vAlA chanda 13 sandhi 12 mAtrAe~, athavA 13/5 23 mAtrAe~, athavA 13/6 16 mAtrAe~, athavA 13/7 22 mAtrAe~ 13/17 mAtrika - mAtrA 29 (12+8+9) 10/16 mAtrika - mAtrA 16, anta. la, la 10/11 mAtrika - 38 mAtrAe~, anta meM la, ga prArambha meM -nagaNa' 10/6 mAtrika -.. mAtrA 28 (10+8+10) 10/19 padAnta 'sgnn'| mAtrika - mAtrA 8 antalaghu 11/5 mAtrika - mAtrA 23, anta meM laghu apavAda rUpa meM 15/1 mAtrika ..--- mAtrA 12, 18, 12, 15 antya-prazasti mAtrika - mAtrA 16, anta la, ga 13/6/5, 13, 14 mAtrika - mAtrA 8, anta la, ga 1/2,5/14 varNika - varNa 7, ra, ja, ga 3/14 varNika - varNa 12, ja, ta, ja, ra 8/17 avahaTTaya varNika - varNa 12, ya, ya, ya, ya 2/1, 3/8 varNika .. varSa 11, ra, ja, ra, la, ga 8/9/3-4 varNika - varNa 19, ma, sa, ja, sa, ta, ta, ga 1,9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 ke anta meM viSama mAtrika chanda - mAtrA !4, 16, 14, 13 9/1-12 14, 10, 14, 12 anta ragaNa viSama mAtrika chanda - mAtrA, 15+277264/1 se 4/17 + dohA madhubhAra duvaI gAthA (parapathyA) troTanaka karamikarabhujA uSNikA vaMzastha bhujaMgaprayAta niHzreNI zArdUlavikrIDita skandhaka (khaMDiyA) vastu-chanda
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56] mahAkaThi viraha pajjuSNacariu (7) bhASA dRzya jagata ke prati saMvedanazIlatA, adRzya ke prati mAnasika udvega, saMskAra janya svAbhAvika vRtti, sahaja anubhUti, bhAvAnugAminI bhASA evaM zailI hI kisI prabandha-kAvya ke pramukha AdhAra hote haiN| isIlie kAvya-praNetAoM ne bhASA ko kAvya evaM vicAroM kA zArIra evaM anubhati ko AtmA mAnA hai| dUsare zabdoM meM yaha bhI kaha sakate haiM ki bhASA-zailI hI kavi evaM usake kAvya kI kasauTI hai| isa dRSTi se 10ca0 kI bhASA evaM zailI kA adhyayana atyAvazyaka hai| saMkSepa meM use yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai: prastuta mUlaracanA meM tIna prakAra kI bhASAoM ke prayoga kie gae haiM-- ( 1 ) apabhraMza (2) prAkRta, evaM (3) saMskRta / saMskRtabhASA yadyapi pa0ca0 kI pramukha bhASA nahIM hai| vaha kevala racanA prazaMsA, kavi - prazaMsA, AzrayadAtA - prazaMsA athavA prazasti-padyoM ke rUpa meM hI prayukta hai, phira bhI ve prazasti-padya do dRSTiyoM se mahatvapUrNa mAne jA sakate haiM:(1) zabda prayogoM kI dRSTi se evaM (2) kavi ke apabhraMzetara bhASA - jJAna kI dRSTi se / - prayukta saMskRta-padya, prAkRta evaM apabhraMza se pUrNatayA prabhAvita haiM / kavi ke bhASA - jJAna ko dekhate hue yaha jJAta hotA hai ki yadi vaha cAhatA to ina padyoM meM saMskRta bhASA ke niyamita zabda prayoga kara sakatA thA, kintu kavi cU~ki prAkRta evaM apabhraMza bhASA kA bhI paNDita thA, ataH usane ina padyoM meM prAkRta evaM apabhraMza bhASA ke mile-jule prayoga tathA apabhraMza-padyoM ke bIca-bIca meM bhI saMskRta padyoM kI saMracanA kI / usake kurvvan (kurvan ke lie, de0 sandhi - 1 anta meM ). sarvva (sarva ke lie - sandhi 9 anta meM ) maTaMba (maDamba ke lie sandhi 10 ke anta meM ) evaM saMkurvvatIdaM (saMkurvatIdaM ke lie, sandhi 10 ke anta meM), dharma-karmma ( dharma-karma ke lie), paMDita (paNDita ke lie) evaM gurjara ( gurjara ke lie, sandhi 12 ke anta meM), tarka (tarka ke lie sandhi 13 ke anta meM). garda (garva ke lie sandhi 14 anta meM), jaise zabda prayoga dRSTavya haiM, jinameM prAkRta-vyAkaraNa ke niyamAnusAra vijAtIya-vyaMjana ke lopa ke kAraNa sambaddha vyaMjana ke dvitva kA rUpa to dikhAI par3atA hai, kintu jisa (durbala) vyaMjana ke sthAna para dvitva kiyA gayA, vaha svayaM lupta na hokara yathAvat surakSita raha gayA hai| unhIM mile-jule rUpoM ke prayoga kavi ne kie haiN| TavargIya 'Ta' dhvani ke sthAna meM prAya: 'Da' varNa ho jAtA hai, phira bhI yahA~ 'Ta' dhvani yathAvat rUpa meM milatI hai| samasta saMskRta-padya zArdUlavikrIDita chanda meM likhe gae haiN| inameM thadyapi kahIM-kahIM mAtrAoM kA bhaMga dikhalAI paDatA hai, kintu vaha doSa nizcaya hI pratilipikAra kI ajJatA athavA pramAdavaza huA hai| ina saMskRta zlokoM kI kula saMkhyA 8 hai jo sandhi saMkhyA 1, 9, 10, 11, 12, 13 evaM 14, 15 ke anta meM aMkita kie gae haiN| prAkRta pa0ca0 meM upalabdha padyoM meM prAkRta bhASA ke prayoga bhI draSTavya haiN| yadyapi ina padyoM kI prAkRta tathA apabhraMza ke ukAra - bahula ke bheda ko chor3akara anya bheda khoja pAnA prAmaH kaThina hI hai| kavi ne apabhraMza padyoM ke bIca kucha to apane jJAna pradarzana ke lie aura kahIM-kahIM zailiyoM evaM chandoM ke vaividhya-pradarzana hetu hI prAkRta ukta-suprasiddha padya--'gAhA' kA prayoga kiyA hai| paJca0 meM sandhi tIna kA pratyeka kar3avaka gAhA- chanda se prArambha bheM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [57 huA hai (isa sandhi meM kar3avakoM kI kula saMkhyA 14 hai)| isI prakAra 11vIM sandhi kA pratyeka kar3avaka gAhA-chanda se prArambha huA hai (kavakoM kI kula saMkhyA 23 ) / yadyapi ye prAkRta padya AnuSaMgika haiM, phira bhI sone kI aMgUThI meM jar3e hue naga ke samAna ve kAvya-saundarya ko bar3hAne meM sakSama haiN| paca kI mUla bhASA apabhraMza hai| usakA saMkSipta adhyayana yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai: pajjuNNacariu meM a, A, i, I, u, U, e, o, anusvAra evaM anunAsika svaroM ke prayoga milate haiM tathA vyaMjanoM meM k, kh, gu, gh c ch j jh T Th D Dh N t th d dh n, p, ph b bh m, y, r, l, v. s ke prayoga milate haiN| svara varNa vikAra (1) saMskRta kI RR dhvani ke sthAna para pajjuNNacaritra' meM a i u e evaM ri ke prayoga milate haiN| yathAkaya < kRt (3/9/14), kiNha kRSNa ( 10/10/3 ) TiDu nRtya ( 3 / 1 /11), niNa-ghRNA (5/1/20), puhavi pRthivI (8/16/11), gehu gRha (5/9/6), riddhijaNa RddhiMjaNa 3/7/4 1 12) ai ke sthAna para eara evaM ikena yathA - veyAla vaitAla ( 1/16/ 10), neriu
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 581 mahAkar3a miDa virahau pajjuNNacarita (4/14/13) tathA apavAda ke rUpa meM mANathaMbha mAnastambha (8/3/7) dikkhaPage #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [59 thiya (bhojapurI - ethI) 'isa' ke artha meM (11/9/10) karattiya (bhojapurI - karaMtiyA) karane ke artha meM (10/13/3) caDila car3hane ke artha meM (2/13/3) bolane ke artha meM (9/1/18) chAija chAne ke artha meM (13/15:13) (21) vartamAna kRdanta ke rUpa banAne ke lie 'mANa pratyaya / yathA-- vijjamANa (13/16/7), gijjamANa (13/16/7) aadi| (22) parasargoM meM se e0ca0 meM kavi ne nimna parasargoM ke prayega kie haiN| yathA-- kerau (1114:7), taNau (5/16/5), kira (11/22/8) / (23) pUrvakAlika kriyA yA sambandha-sUcaka kRdanta ke lie ivi, evi, eppiNu aura etriNu pratyayoM ke prayoga / yathA V mil + ivi = milivi (317111) / / ava + loka - avalA + eve = avaloevi (1312111) pra + Nava + paNava + eppiNu = paNaneppiNu (15/1/2) V kR J -- kar + eviNa = kareviNa (2!4/12) VdhR = dhar + eviNu = dhareviNu (2/4/12) V ni-suNa + eviNu = NisuNeviNu (14/22/11) pra + viz = pais + eviNu = paiseMviNu (14/21/4) (24) isIprakAra kavi ne pa0ca0 meM nimnalikhita saMkhyAvAcI zabdoM ke prayoga kie haiM-- paDhama--prathama (6/1/7), viSiNa--do (10/2/4) tiNi tIna (4/2/7), cau--cAra (15/10/3), cayAri--cAra (10/20/8), paMca-pAMca (14/5/11 addhavarisa-AdhA varSa arthAta chaha mAha (15/3/4) satta-sapta, aTaTha ATha (7/10/4) Nava nau. daha-dasa (5/15/7) eyAraha-- ekAdaza--gyAraha (15712/4), dodaha....dvAdaza--bAraha (5/15/7), mAsaddha--mAsArdha --- pandraha (dina) (12/15/5), sola-solaha (10/20/9), duala 2x8 = solaha (7/10/4), bAbIsa-bAIsa (5/15/7), battIsa (10/20/9), aDasaya--aDasaTha (15/12/5), sayatiNNisaTha --. 360 (4/217), causiu-400 (15112/3), paMcasaya--500 (14/5/11), paNNArahasaya--1500 (15/12/5), eyArahasahasa-11,000 (15/12/4), koDi--koTi-karor3a (15/12/4)1 (25) dhvanyAtmaka zabdoM meM gar3ayaDa (13/11/4), taDayaDa (13/11/4), gumagumaMta (8/11/9), ghaNaghareNarAu (8/12/1), raNaraNata (1116/10), cikkata (118/14), ghaggharoli (13/12/13), hilihili (10/16/12), TalaTala (13/13/I), kalayalu (12/27/1), tharaharai (10/4/6), lulAI (10/4/10), kasamasaMta (13/16/11), saTisaTi (14/6/3), vilivili (14/6/3), thumuthumiya (14/6/4) jaise zabda pramukha haiN| ye zabda prasaMgAnukUla haiM tathA artha ke spaSTIkaraNa meM vizeSa rUpa se sahAyaka siddha hue haiN| (26) apabhraMza vyAkaraNa sambandhI ukta vizeSatAoM ke atirikta pajjuNNacariu meM aise zabda bhI prayukta hue
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 601 mahAkA miha ghiraiu paJjuNNacarita haiM jA bhASA-vaijJAnika dRSTi se atyanA mahatvapUrNa haiM tathA jinake sAtha Adhunika bhAratIya-bhASAoM kA sambandha saralatA se jor3A jA sakatA hai| yathA- cojja Azcarya (10/8/1), dharA pakar3A (9/17/4), tuTaiTUTanA (1312/6), cappa-caupanA (13:12:15), jhaMpa jhA~panA (13/12/16), phuTTa phUTanA (13/12/15), rellija-ThelamaThela (bundelI 13/1117) khaMciu-strIMcA (13/10/2), kovi-koI (12/15/8), pallaTa-palaTanA (12/20/6), uchaliu uchalA (13/1/2), thaDDha=thakkA (jamA huA) (15/312), sAvaNa zrAvaNa mAsa (14/1573), liya-liyA (14/16/3), valei valaiyA (14/18/15), pakkhara-palAna (14/24/5), avasu avazya (bundelI-avasa, 15/21/5) khuData-khuracanA (15/11/5), cukka-cUkanA (15/19/6), jhaadd-jhaadd'n| (15/26/18), Ayau AyA (14/4/10), gArau-garva (14/3/II), haramma harama (phArasI, 14/20/7) palite palItA (6/19/2), haskArA-halakArA (bundelI, halakAranA) (14/3/17), duvAra-dvAra (bundelI, bacelI, 7/375) mairI-mAtA (vraja, 8/19/4) aNNamaNu anamanA (bundelI, 11/11/5) DhUMDhuranA=ghisaTanA (9/8/8), vilakha-vyAkula (13/81), thANa--sthAna (bundelI, 15/23/15), mAi=mAM (bhojapurI, 12/1/l), DiMbhu bAlaka (rAjasthAnI, 3/2/11), Dora-Dora (bundelI, 11/14/10), tuppa=ghI (bhojapurI-tUpa, hariyANavI tuppa, 11/13/12), parasiu parosA (11/2114) dAla-dAla (11/21/5), tuhAra-tumhArA (bhojapurI, 11/12/21) chailla chailA (10/214), Dolliya-Dola gayA (10,2/31) bhitti-dIvAra (bundelI. bhIta, 10/9/5). muDivi=mur3akara (10/2/3), moTu-moTA (10/9/6), poTu peTa {10/9/6), dhutta-kuzala (10/8/7), bhadu bhaddA (9/1/15), haubhi=maiM hUM (10/102), challA=muMdarI (10/2/11), jeiu jitanA (10/2/4), kheDDa-kIr3A (9/2/8), divahu=divasa (14/9/1), bau Ayu (10/20/5), jhopar3a-jhopar3A (9/9/3), piyArI pyArI (9/5/13), kuhanI-kuhanI (8/7/10), thaNNa stana (9/21/2), musubhUriya=masala denA (9/19/12), ghiNa-ghRNA (5/1/20), kAyara kAtara (5/6/9), khIla kAMTI (bundelI. 5/7/6), usIso takiyA (bundelI, 3/12/11), paggaha-pagahA (bundelI, 11/6/3), rukkha vRkSa (bundelI, 13/9/18), rasoirasoI (13/5/7), thaTTa bhIDa (bundelI, 13/3/6), kAI=kisI (rAjasthAnI, 3/2/10-11), kasabaTTa kasakura (bundelI, 3/9/5), payajja-pratijJA (avadhI, paija, 3/9/14), culu cuttu (13/6/10), pAhuNa-dAmAda (bhojapurI, 14/1/5), bhaiNi vahina (14/21/7), pAva paira (11/12/13), laTThi lAThI (11/12/13)| (8) zailI kisI bhI kavi athavA sAhityakAra ke vyaktitva kI jhA~kI usakI kRtiyoM kI racanA-aulI meM dekhI jA sakatI hai| pratyeka sAhityakAra kI kRtiyoM meM anya sAhityakAroM kI kRtiyoM kI apekSA apanA eka vaiziSTya avazya rahatA hai| isI vaiziSTya nirdhAraNa kA hI dUsarA nAma zailI hai| saMskRta-sAhitya meM jisa prakAra rasamaya abhivyaMjanA ke lie mahAkavi kAlidAsa, artha-gaurava ke lie bhAravi. mAdhurya, prasAda, oja, rUpa triguNa-samanvaya ke lie mAgha lalita-pada ke lie harSa evaM vikaTa liSTa-bandhana ke lie bANa prasiddha haiM, usI prakAra apabhraMza meM hI mRdu lalita-bandhana ke lie caumuha, vikaTa bandhana ke lie svayambhU evaM zliSTa-bandhana ke lie abhimAna meru puSpadanta prasiddha haiN| mahAkavi siMha ke lie pUrvokta apabhraMza-sAhitya kI eka vistRta pRSThabhUmi evaM paramparA upalabdha huI hai| ata: usakI zailI meM pUrvokta samasta paramparAoM ke sammizraNa ke sAtha-sAtha paurANika, lalita, prabandhAtmaka-zailI kA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [61 prayoga vizeSa rUpa se dRSTigata hotA hai| usake pajjuNNacariu ko dekhakara aisA pratIta hotA hai, ki vaha eka sAtha prabandha-kAvya kA praNetA, dArzanika, saiddhAntika, AcArAtmaka aura AdhyAtmika gItiyoM kA udgAtA tathA bhava-bhava meM bhaTakane vAle viSayAsakta mAnava ko vividha dharmopadezoM ke mAdhyama se unakA sambodhaka bhI hai| paJca0 meM upalabdha kAdhya-haulI ko nimna rUpoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| 1. prabandhAtmaka-kar3avaka-paddhati / 2. prabandha-nirmukta-kaDavaka-paddhati, evaM 3. gaadhaa-pddhti| (1) prabandhAtmaka-kaDavaka-paddhati mahAkavi siMha ne paurANika-itivRta ko grahaNa kara mahAkAvya kI zailI meM kaDavakoM dvArA sandarbhAzoM kA vibhAjana kara prastuta kAvya kA nirmANa kiyA hai| isameM kavi ne kaDavakoM kA gaThana kaI prakAra se kiyA hai| usane kahIM-kahIM dvipadI aura ghattA ke mela se, to kahIM paddhar3iyA aura patte ke mela se, kahIM mAthA athavA vastu-chanda ke mela se, kahIM vaMzastha aura ghattA ke mela se, kahIM bhujaMgaprayAta aura ghattA ke mela se kaDavakoM kA rUpa nirmita kiyA hai| kavi kA yaha kar3avaka-nirmANa viSayAnukUla hI sampanna huA hai| kavi jaba hAva-bhAva athavA vividha vilAsa-krIr3AoM kA varNana karatA hai, to vahA~ paddhaDiyA aura ghatte se nirmita kaDavaka kA prayoga karatA hai (yathA3/6-9,6/20, 6/23) / mahAkavi siMha kI kar3avaka zailI kI dUsarI vizeSatA hai ki usane oja, mAdhurya aura prasAda guNa kA prayoga viSayAnusAra kiyA hai| vaha viSayAnusAra hI komala, madhura aura ojapUrNa zabdoM kA cayana karatA calatA hai| jisa samaya pa080 ke pAtroM ko vairAgya hone lagatA hai, usa samaya kI zabdAvalI kavi ne isa DhaMga se prastuta kI hai ki jisase vairAgya kA bimba ubhara kara sAmane A jAtA hai| jaba kavi kisI sAdhaka muni ke keza-lauMca kA varNana karatA hai, taba usa prasaMga meM prayukta zabdAvalI bhI tuMcana karatI jaisI pratIta hotI hai| aise prasaMgoM meM AI huI zabdAvaliyoM ko dekhie jaMpai vaccha-vaccha kuDilAlaya, kiha ummUlaya sahasA Alaya / suvahi haMsa tUlemu sakomale, kahaNisi vAsarugami silyaaule|| -15/20/10-11 aNhANu ajibhaNu Nihaya karaNu siralou daMtamala paMka dhrnnu| -915/8 ummUliu sakuDilu kesapAsu NaM ghAI caukmahiM vala paNAsu / / bhUsaNa sa kosa mahi pavara dhuyA chttoh-cmr-rh-bhtt-gyaa| pariharivi saNehu sahoyarahaM avaheri karevi sevAyarahaM / / -1510011-13 kopAnala-prasaMga meM jo raNa bhau-thau kaDaNau sahai so ki jIvahu~ jageNau lhi| harimaNe kodANalu pajjaliu dikkari kari ahimuhu ji cvliu|| -13/9/9-12 1. vizeSa ke lie de0 ra sAnA pariH /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 621 mahAmaha siMha virahau pajjuNNacarita garjana ke prasaMga meM gajjai gar3ayaDa-raurava NadaI taDayaData taDivi sarisa sddii| paMcavaNNu uttaMgu susohaNu valaya vi sakkacAu maNamohaNu / / -13/11/4-5 jaba kavi jana-sAmAnya kI dRSTi se koI vizeSa samasyA ko prastuta karanA cAhatA hai. usa samaya vaha tathyoM ke spaSTIkaraNa ke lie praznottarI-aulI kA prayoga karatA hai| ise dekhakara aisA pratIta hotA hai ki usa para priyadarzI samrATa azoka ke stambha lekhoM (saMkhyA 3, 4) meM prayukta praznottarI-zailI kA prabhAva par3A hai| udAharaNArtha paramesaru kavaNu yaha kahiM taNau mahu karijju achi| -4/12/1 kahai jiNesaru rAyasuNi jo tihuvaNe supsiddh| . . 4/12/3 tA mayaNeNa payAsiyaM jaM jaNaNI viNNAsiyaM / -9:4/2 taM Nisugevi sUraNara khayaravaMdu sugi mayapa payaMpai muNi variMdu / -914/7 itha vaMdivi jiNuvaMdiu gaNaharu AsINauM Niyakohi siriharu / tA bhAsai gaNaharu gahira-jhuNi AyaNNahi~ govddhnndhaarnn| -15/11/10-16 yuddha-varNana ke prasaMga meM kavi ne vAtAvaraNa meM AMtaka evaM bhArIpana upasthita karane ke lie catuSpadI evaM boTanaka se nirmita kaDavaka-chanda ke sAtha dhvanyAtmaka-padoM ke prayoga kiye haiN| raudra evaM vIbhatsa varNanoM ke prasaMga meM kavi ne 'Ta' vargIya dhvaniyoM ke sAtha-sAtha dhvanyAtmaka evaM karkaza zabdAvalI kA vizeSa prayoga kiyA hai| yathA bhagagarahehiM maggu saMcArivi vaDDhiu ruhira mahaNau phaaruvi| kilikilaMta veyAla pacciya joiNi gaNa vasa kaddama cacciya / palayA-luddhivi siva pukkArai huva rasoi NaM jamu htkaari| ---13/5/7-9 (2) prabandha nirmukta kar3avaka-paddhati prastuta zailI kI kucha nimna vizeSatAe~ pramukha haiM:-- 1. mUla-prabandha ke na rahane para bhI udAharaNa meM hI prabandhAtmakatA kI parikalpanA / 2. prasAda aura ojaguNa pUrNa padAvalI kA niyojana / 3. kathA ke na rahane para bhI paddhaDiyA-chandoM dvArA tathyoM kI abhivyNjnaa| mahAkavi siMha kI isa zailI kI yadyapi koI svatantra racanA nahIM hai, kintu kavi ne prastuta racanA ke anta meM eka aise kaDavaka ko prastuta kiyA hai, jo mUla kathA-bhAga se kisI bhI prakAra se sambandhita nahIM hai, kintu usakA gaThana, prabandhAtmaka zailI kA hai| yaha kaDavaka kavi-paricaya, AzrayadAtA-paricaya evaM guru-paricaya ko prastuta karatA hai| yathA- kai sIhu sahi ganbhaMtarammi saMbhaviu kamalu jiha surasarammi / jaNa-vacchalu sajjaNa jaNiya harisu suimaMtu tiviha vairAya srisu|| uppaNNu sahoyaru tAsu avaru nAmeNa suhaMkara guNahaM pavaru / sAhAraNu lahuvau tAsu jAu ghammANu rattu ai diTTha kaau|| -15/29/9-12 aadi-aadi|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [63 haiM (3) gAthA-paddhati pajjuNNacariu meM tIsarI kAvya-zailI gAthA-paddhati kI upalabdha hotI hai| prayukta gAthAoM kI yaha vizeSatA hai ki inhoMne muktaka-kAvya kI paramparA ko chor3a kara prabandha-kAvya kI paramparA meM praveza kiyA hai| ye gAthAe~ kaDavaka ke prArambha meM viSaya kI utthAnikA ke rUpa meM AyI haiN| inakI eka vizeSatA yaha bhI hai ki ye aise prakaraNoM meM aMkita kI gayI haiM, jahA~ zRMgAra-vilAsa evaM kautuka ke prasaMga Ae haiN| udAharaNArtha kucha gAthAe~ nimna-prakAra eu rUviNiyahi kajje vaddhacelaM calammi bhnnnnttii| muNivi sudhaM davvaM saccAe vileviyaMaMga / / ch|| -3/6/1.2 bahulodha bhujamAgo zavavAhu sariso purammi / mahumahaNo aNu-diNu aNurattamaNo achai raha lAlaso jmmi|| -34/1-2 haya-gaya-karahA NatthaM khANe pauraMpi NimmiyaM jNpi|| dipaNataM taho duriyaM saccAeseNa sayala miccehi~ / / -11/22/1-2 jaM kiMpi bhaca vatyU vivarIyaM taM kuNei taM sayalaM / / bhamaiva eva kIlAe vippo Nayarassa majjhammi / / ch|| - 04/1-2 pajjuNNacariu meM kathAnaka-rUr3hiyA~ pUrvavartI anya prabandha-kAvyoM kI bhA~ti hI pajjuNNacariu meM bhI kathAnaka rUr3hiyoM kA nirvAha huA hai| jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai ki kathAnaka-rUr3hiyA~ pradhAnata: loka-vizvAsoM evaM sambhAvanAoM kI upaja hotI haiN| inase kathA-pravAha meM to gatizIlatA AtI hI hai, sAtha hI kathA meM sarasatA evaM rocakatA bhI utpanna hotI hai| mahAkavi siMha mUlata: kavi haiM, kathAkAra nahIM, ata: usake pajjuNNacariu meM kathAnaka-rUr3hiyoM ke prayoga pracura mAtrA meM to nahIM milate, phira bhI jo kathAnaka-rUr3hiyA~ usameM upalabdha haiM. ve nimna prakAra hai1. svapna-darzana evaM unakA phala-kathana -3/10 2. bhaviSyavANI -11015 3. nArada kI sakriyatA -1/15-16, 2/1-10 4. yogya vara-prApti hetu svayaMvara -6/3:9, 6/4 5. nakha-zikha varNana -8/16, 1211 6. premI athavA premikA dvArA citra-darzana evaM unameM parasparika AkarSaNa -2/11 7. priya-prApti hetu yuvatI-kanyA kA tapazcaraNa -8/16 8. nirjana-vana meM premI-premikA-milana -10/6 9. zakuna-apazakuna -12/4/2-4. 12/27/8-9, 13/7/3-5 10. nAyaka dvArA vidyA-prApti - 8vIM sndhi| 11. nAyaka dvArA prasaMgAnukUla veza-parivartana ...10-11 sandhiyAM 12. bhAgyavAda -4/8/1, 14/04) 13. punarjanma-nirUpaNa -5-914-6, 9:8 14. divya-vimAna dvArA nabha-yAtrA -103
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] mahAkA siMha viraiu pagnuNNa pariu 15. Rtu varNana -15/3/5-7, 15/4/3-9, 15/5/1-3 16, dhArmika-upadezoM ke prasaMga, 6, 14, 15 sandhiyA~ 17. avasara-vizeSa para devAgamana evaM paMcAzcarya _sin 18. rAjyasabhA meM devoM kA Agamana -14/lin 19. samavazaraNa meM tIrthaMkara-darzana kara rAjA ko vairAgya --15/12 20. sAdhaka-muni para upasarga -5/5/7-8 21. megha-ghaTA ko dekha kara vairAgya -6/8/10 (9) caritra-citraNa pajjuNNacariu meM aneka pAtroM kA citraNa huA hai, kintu caritra-citraNa kI dRSTi se unameM se kucha hI pAtra pramukha haiN| yathA-puruSa pAtroM meM se pradyumna, nArada, kRSNa, balabhadra evaM kAlasaMvara tathA nArI-pAtroM meM se rUpiNI, satyabhAmA evaM knkprbhaa| bAkI ke pAtra usa rAhagIra ke samAna haiM, jo mArga meM kucha dUrI taka anya pramukha rAhagIroM kA kisI kAraNa-vizeSa se kucha sAtha de kara viramita ho jAtA hai| aise mAtra kathA-pravAha kI dRSTi se bhale hI apanA mahatva rakhate haiM, kintu unakA caritra sAmAnya hI hai| isa zreNI ke pAtroM meM vasudeva, rAjA bhISma, rUpakumAra, bhAnu, subhAnu, zambu, jAmbavatI Adi ke nAma lie jA sakate haiN| pramukha pAtroM ke caritra nimna prakAra haiMpradyumna pradyumna pajjuNNacariu kA dhIrodAtta nAyaka hai| zramaNa-paramparA ke anusAra caubIsa kAmadevoM meM use 21vAM kAmadeva mAnA gayA hai| usameM paramparAnumodita nAyaka ke sabhI guNa vidyamAna hai| vaha atyanta sundara aura sAhasI guNoM se vibhUSita hai| apanI vIratA ke kAraNa vaha aneka vidyAoM aura bahumUlya sAmagriyoM ko prApta karatA hai| usake jIvana meM lagAtAra pratikUla paristhitiyA~ AtI rahatI haiM, kintu vaha unase raMcamAtra bhI vicalita nahIM hotA, pratyuta bar3e hI sAhasa ke sAtha vaha unakA sAmanA kara unameM saphalatA prApta karatA hai| vijayArddha-parvata ke gopura meM vaha eka sarpa se bhir3a jAtA hai aura usakI pU~cha pakar3a kara use pRthivI para paTaka detA hai| kAlaguphA evaM nAga-guphA ke rAkSasa evaM nAgadeva ko bhI parAjita kara detA hai| kapitthavana meM vaha kari rUpa dhArI bhayaMkara sura se yuddha kara use bhI nirmada kara DAlatA hai| yuddha ke prasaMgoM meM usakI kSamAzIlatA evaM vIratA kA digdarzana kavi ne bar3I sundara bhASA-paulI dvArA kiyA hai| pradyumna ke hRdaya meM apane mAtA-pitA ke prati aparimita zraddhA-bhakti hai| vaha (apane mAtA-pitA se) kahatA hai ki- "jisake lie tuma jaisI mAtA aura rAjA kAlasaMbara jaise pitA mile hoM, unake Age mujha jaise putra ke lie isa rAjya meM usase adhika acchA suphala aura kyA mila sakatA hai? usakA hRdaya gaMgA kI nirmala dhArA ke samAna atyanta pavitra hai| usake mana evaM mastiSka meM kisI bhI prakAra kA chala-chadma tathA svArthAndhatA nhiiN| vaha atyanta saundaryazAlI hai| usake apratima-saundarya para mohita ho kara yuvatiyA~ kiMkartavyavimUr3ha ho jAtI haiN| pradyumna atyanta saMyamI hai, jaba usakI dharma-mAtA--kaMcanamAlA use vyabhicAra ke lie prerita karatI hai, taba vaha usake isa prastAva ko nirmamatApUrvaka TukarA detA hai| itane para bhI dharma-mAtA kA kahIM apamAna na ho jAye, isa bhaya se vaha svayaM hI isakA ullekha kahIM bhI, kisI bhI rUpa meM nahIM krtaa| usa tathya ko vaha pUrNatayA chipA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvamA 165 kara hI rakhatA hai| dharma-pitA--kAlasaMvara ke sAtha yuddha karate samaya bhI vaha isa viSaya meM mauna hI rahatA hai aura mithyA Aropa ko sahana karake bhI vaha rAjA kAlasaMvara ke sAtha bhayaMkara yuddha karatA hai| pradyumna "kautukI-svabhAva" vAlA hai| apanI kautuka lIlAoM ke dvArA vaha sabhI logoM ko Azcarya-cakita kara detA hai| isI svabhAva ke kAraNa vaha apane pitA kRSNa se bhI yuddha karatA hai| mAtA --rukmiNI ke prati usake mana meM agAdha zraddhA evaM bhaktibhAva hai| usake prati aTUTa zraddhA hone ke kAraNa hI vaha satyabhAmA ko vividha ulajhanoM meM DAlatA rahatA hai| mAtA kI vyathA evaM AkAMkSA ko jAna kara vaha usake samakSa apane aneka yathArtha bAla rUpoM ko prastuta kara use Anandita karatA hai| anta meM bhagavAna neminAtha ke samavazaraNa meM unake dvArA dvArakA-dahana' kI bhaviSyavANI sanakara vaha / ho jAtA hai aura dIkSita ho kara kaThina tapazcaraNa karatA hai| anta meM nirvANa prApta karatA hai| panjuNNacariu meM pradyumna ke aparanAma bhI milate haiM, jo isa prakAra haiM--manmatha (13/6/13), sara (13/7/2), mAru (13/7/11), kAma (13/10/16), ahihANu - kandarpa (13/13/10), maNauvabhava (13/13/13), rairamaNa (14/24/2), aMgubbhava (15/8/2), kAmapAla (15/22/7) / zrIkRSNa __ jaina-paurANika mAnyatAoM ke anusAra zrIkRSNa 9veM nArAyaNa tathA 63 zalAkA mahApuruSoM meM eka yugapuruSa ke rUpa meM prasiddha haiN| pa0ca0 meM unakA caritra atyanta ujjvala rUpa meM varNita hai| unakI yadyapi atyanta saundaryazAlinI 16 hajAra yuvatI rAniyA~ thIM, phira bhI ve rUpiNI ke chAyA-citra ko dekha kara usa para AkarSita ho jAte haiM aura kuNDinapura se usakA apaharaNa kara lete haiN| ve rasika hone ke sAtha hI sAtha atyanta vIra bhI haiN| unhoMne rUpiNI ke apaharaNa ke samaya balarAma ke sAtha akele hI aneka vIroM ko dharAzAyI kara zizupAta kA vadha kara DAlA thA aura rUpiNI ko lekara dvArikA vApisa A gaye the| ve prajA-vatsala the| unake rAjya meM cAroM aura sukha-zAnti vyApta thii| parivAra ke prati unake mana meM bar3I mamatA thii| unakA putra-vAtsalya Adarza thaa| pradyumna kA jaba apaharaNa ho jAtA hai, taba ve atyanta vicalita ho uThate haiM aura atyanta karuNa-vilApa karane lagate haiN| unakA yaha vilApa hI pradyumna ke prati unake asIma sneha kA paricAyaka hai| dvArakA-dahana kI bhaviSyavANI, putroM ke vairAgya evaM rAniyoM ke dIkSita ho jAne para bhI ve apane rAjakAja meM lipta rahate haiM, yaha unakA apane dAyitvoM ke prati sarvazreSTha udAharaNa hai| isa prakAra kA citraNa kara kavi ne zrIkRSNa kI jana-hitaiSitA tathA sarvodayI-pravRtti ko adhika mukharita kiyA hai| pa0ca0 meM kavi ne kRSNa ke aparanAmoM ke bhI ullekha kiye haiM jo isa prakAra haiM-- addhacanda (13/4/14), govinda (12/28/1!), hari (13/5/12), kiNhu (13/5/15), mahumahaNa (13/6:1), kesava (13/7/5), sirIhara (13/7/7), mAhava ((13/7/12), paMkayaNAbha (1313/15), sAragaMdhara (13/14/15), cakkapANi (15:21/4), lacchIhara (15/9/10), mANasa (13/8/3), kaMsAri (13/12/19) evaM cakkanAbha (15/22/8)| balabhadra balabhadra kA caritra eka vIra-parAkramI mahApuruSa tathA kRSNa ke eka parama vizvasta nisvArtha sahayomI ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| ve kRSNA ke bar3e bhAI haiM aura usI rUpa meM ve unheM anuja ke rUpa meM atyanta sneha bhI
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66] mahAka siMha virahau pajjuSNacariu karate haiN| rUpiNI-apaharaNa ke samaya ve hI kRSNa ke sacce sahayogI siddha hote haiN| pradyumna apaharaNa ke samaya kRSNa jaba zokasAgara meM DUbe rahate haiM, taba balarAma hI unakA kandhA jhakajhora kara unheM samajhAte- bujhAte evaM dhairya 'bandhAte haiN| kRSNa-pradyumna yuddha meM balarAma hI kRSNa kI pUrI sahAyatA karate haiM / balabhadra ko siMha ke sAtha yuddha karane meM bar3A Ananda AtA thA / prAya: hI usakA Ayojana kiyA karate the| pradyumna ko jaba isa tathya kI jAnakArI milatI hai, taba vaha vidyAbala se svayaM siMha kA rUpa dhAraNa kara unheM yuddha karane ko lalakAratA hai| donoM meM bhISaNa saMgharSa hotA hai aura anta meM balarAma ko burI taraha parAjita honA par3atA hai| kavi siMha ne balabhadra ke aneka paryAyavAcI nAmoM kA ullekha kiyA hai / yathA - sIrAyudha (13/4/9), sIri (13/5/12), haladhara (13/14/14 ), balahadda ( 13/15/15) evaM rAma (15/1/8) | nArada (apara nAma betAla, 1/16/10) prastuta prabandha-kAvya meM nArada eka manoraMjaka pAtra hai| paurANika kathAoM ke vikAsa meM jahA~ kathAvarodha hone lagatA hai athavA kathAnaka ko jahA~ nayA mor3a denA hotA hai, vahIM isa pAtra kA AvirbhAva hotA hai| kathA meM rocakatA, sarasatA evaM jijJAsA utpanna karane vAle pAtroM meM nArada kA vizeSa sthAna hai| usake hRdaya meM krodha aura sneha do viparIta bhAvoM kA udaya eka sAtha hI hotA rahatA hai, jo sAmAnya pAtroM ke lie sambhava nahIM / satyabhAmA jahA~ use zatru samajhatI hai, vahIM rUpiNI use apanA bhAI mAna kara usake sAtha bhrAtRtva kA sneha bhAva rakhatI hai| prathama sandhi ke antima kar3avaka meM nArada kA AvirbhAva ho jAtA hai / aura 13vIM sandhi ke anta taka vaha kisI na kisI rUpa meM kathA ko pravAha dete rahate haiN| aneka ghaTanAoM meM nArada ne sakriyatA dikhalAI hai| rUpiNI kA kRSNa dvArA apaharaNa, pradyumna ke apaharaNa ke pazcAt usakI khoja, kAlasaMbara evaM pradyumna ke yuddha meM samajhautA, zrIkRSNa aura pradyumna-yuddha ke bIca kRSNa ko pradyumna kA paricaya karAne vAle pAtra nArada hI haiN| nArada abhizApa ke pratIka mAne gaye haiM, kintu prasanna hone para unake varadAna bhI bhAgya nirNAyaka siddha hote haiN| pradyumna ke bhAgya - nirmANa meM nArada kA pramukha hAtha rhaa| phira bhI pradyumna kabhI-kabhI paristhiti- vizeSa meM apanI haThadharmI se nArada ko Apatti meM DAla detA hai| nabhoyAna ko AkAza meM hI roka kara tathA usameM nArada ko dIrghAvadhi taka banda kara pradyumna dvArikA meM kautuka karane calA jAtA hai / isa para nArada ko pradyumna para kodhita hone kA acchA avasara milA thA, phira bhI ve pradyumna ke prati kSamAzIla rahate haiM tathA use putravat sneha dete rahate haiM / kAlasaMvara pajjuNNacariu meM kAlasaMbaravidyAdhara rAjA ke rUpa meM varNita huA hai| isakA caritra udAtta hai| vaha vIra evaM parAkramI hone ke sAtha-sAtha dayAlu bhI hai / khadirATavI meM navajAta zizu ke rUpa lAvaNya ko dekhakara vaha dravita ho jAtA hai aura usake Upara par3I huI vizAla zilA ko haTA kara tathA usa zizu ko uThAkara apane gale se lagA letA hai aura use apanI patnI kaMcanamAlA ko sauMpa detA hai| kaMcanamAlA ke anurodha para hI vaha (kAlasaMvara) zizu ke kula, gotra, jAne binA hI, tathA apane 500 putroM ke hote hue bhI use hI yuvarAja pada pradAna kara detA / vaha apanA karttavya samajha kara usakA ucita lAlana-pAlana kara use sabhI zikSAoM meM niSNAta bhI banA detA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 167 hai| anta meM paristhiti pratikUla hone evaM kaMcanamAlA dvArA putra para vyabhicAra kA sIdhA abhiyoga lagAe jAne para patnI-bhakta kAlasaMvara bar3I vIratA ke sAtha pradyumna se yuddha bhI ThAna letA hai| ghora yuddha ke bAda nArada dvArA donoM meM samajhautA karA diyA jAtA hai| isa prakAra kAlasaMvara vIra hone ke sAtha-sAtha yadyapi dayAlu hai, kintu usake caritra meM yaha eka bar3I pAra bhI dRSTigocara hesa. hai ki vaha mI vicAra kiye binA tathA vAstavika manovaijJAnika tathya ko jAne binA hI apanI patnI kA eka pakSIya svArthapUrNa evaM AkozapUrNa kathana suna kara apane snehI dharmaputra ke prati bhI yuddha kI ghoSaNA kara detA hai| kavi meM kAlasaMvara ke kucha aparanAmoM ke bhI ullekha kie haiM, jo nimnaprakAra haiM- jamasaMvara (9/12/3) evaM anasitasaMbara (9/5/13, 9/6/11) / rUpiNI pajjuNNacariu ke nArI-pAtroM meM rUpiNI kA caritra atyanta dhavala, sAtvika evaM prabhAvaka hai| nisarga-saundarya use pUrvajanma ke sukRtoM ke phala-svarUpa varadAna meM milA thaa| RjutA, viveka, sahiSNutA evaM nipachalatA usake svAbhAvika guNa haiN| vaha zrIkRSNa ke citra ko dekha kara AkarSita ho jAtI haiM aura unake sAtha dvArikA jAne ke lie bhI tatpara ho jAtI hai| usake mana meM sapatniyoM ke prati kisI bhI prakAra kI IrSyA evaM vidveSa nahIM, yadyapi usakA yaha guNa nArI-svabhAva ke atyanta viparIta hai| putra pradyumna ke apaharaNa para vaha atyanta duHkhI ho uThatI hai aura usakA karuNa-vilApa gaganabhedI ho uThatA hai| usa duHkha ke kAraNa vaha apanA viveka kho baiThatI hai, yahA~ taka ki usake mana meM Atma-hatyA karane kA jaghanya-bhAva bhI jAgRta ho jAtA hai, kintu bAda meM nArada ke samajhAne para vaha dhairya dhAraNa kara letI hai aura 16 varSoM taka lagAtAra putra kI pratIkSA karatI rahatI hai| vaha bar3e hI dhairya ke sAtha apanI sAsa-nanada kI kaTUktiyoM ko bhI sahana kara letI hai tathA apanI sauta satyabhAmA ke AkSepoM kA bhI koI uttara nahIM detii| nArI ke kSamA, dayA, mamatA, dhairya, santoSa Adi sabhI naisargika guNa usameM vidyamAna haiN| usake carama-santoSa kA paricaya usa samaya milatA hai, jaba pradyumna ke pUrva janma kA bhAI kaiTabha (15/11-12) usI ke sage bhAI ke rUpa meM janma lenA cAhatA hai, taba pradyumna apanI mAtA se isa bAta kA ullekha karatA hai| usa samaya rUpiNI kahatI hai ki - tuma akele hI mere lie anekoM ke samAna ho, mujhe dUsare putra kI AvazyakatA nahIM, hA~, yadi kRSNa kI dUsarI upekSitA evaM duHkhI rAnI jAmbavatI se baha putra ke rUpa meM utpanna ho, to mujhe vizeSa prasannatA kA anubhava hogaa| ___ vaha atyanta mamatAmayI nArI hai| putra ko prANoM se bhI adhika pyAra karatI hai| jaba pradyumna ko virakti ho jAtI hai aura vaha dIkSA lene ke pUrva mAtA se AzIrvAda grahaNa karane AtA hai, usa samaya rUpiNI kI manodazA kA kavi ne atyanta mArmika citraNa kiyA hai| pradyumna ke caritra ke kramika utthAna ke sAtha-sAtha mAtA ke caritra meM bhI uttarottara utkarSa AtA gayA hai aura vaha bhI usake sAtha dIkSA lekara AryikA bana jAtI hai| satyabhAmA ___ satyabhAmA suketu vidyAdhara kI putrI evaM zrIkRSNa kI paTarAnI hai| IrSyA vidveSa, kalaha, ahaMkAritA, svArthabhAvanA jaise durguNa usake svabhAva ke pramukha aMga haiN| nArI ke ina durguNoM kA citraNa kavi ne satyabhAmA ke
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAruda siMha vira paNNacariu mAdhyama se kiyA hai| vaha eka atyanta sundarI navayuvatI hai| usake aMga-aMga se navayauvana evaM saundarya prasphuTita hotA rahatA hai| vaha darpaNa ke sammukha baiThakara svayaM hI apane saundarya para AkarSita hai ( 1 / 16 ) / vaha usameM itanI DUba jAtI hai ki usake bagala meM kauna khar3A hai aura kyA dhAraNA banA rahA hai, isakA bhI use bhAna nahIM / chuI-muI jaise svabhAva vAle mahAn sAdhaka nArada rUpa garvitA isa nArI ke apane prati upekSita bhAva ko dekhakara ruSTa hI nahIM hue apitu use isakA phala cakhAne kI pratijJA kara tathA isakI zikSA dene hetu usake liye eka sauta kI khoja meM nikala par3ate haiM (2/1-2) | satyabhAmA ke mana meM sapatnI ke prati IrSyA sadaiva panapatI rahatI hai, jisake phalasvarUpa vaha unako nIcA dikhAne kA prayAsa karatI rahatI hai| rUpiNI ko vaha hamezA parAsta karane ke upakrama meM saMlagna rahatI hai| isI dUSita bhAvanA ke kAraNa vaha rUpiNI ke sAtha pratijJA karatI hai ki jisake putra kA vivAha pahale hogA, vaha dUsarI ke kezoM kA karttana karAegI aura usakA putra unhIM keza-kalApoM ko rauMda kara vivAha ke liye prasthAna karegA (3/9/15) | kintu pradyumna ke kAraNa usakI isa abhilASA para tuSArApAta ho jAtA hai / vaha apane samakSa kRSNa ko bhI kucha nahIM samajhatI aura unheM dhRSTa, pizuna, khala evaM gvAlA (3/6/6-7) jaise zabdoM se sambodhita karatI hai / kintu satyabhAmA kI yaha vivekahInatA nirantara nahIM banI rhtiiN| pradyumna, bhAnu Adi kI virakti ke turanta bAda usake caritra meM sahasA parivartana ho jAtA hai| vaha apane pichale duSkRtyoM evaM dUSita bhAvanAoM ko samajhane lagatI hai aura prAyazcita svarUpa dIkSita hokara ghora tapazcaraNa karatI hai| kanakamAlA pajjuNNacariu meM kanakamAlA kA caritra pradyumna kI dharma-mAtA ke rUpa meM citrita huA hai / pUrvArddha meM vaha pradyumna ko prApta karane ke pazcAt apane hRdaya ke samasta sneha aura mamatA ke sAtha usakA lAlana-pAlana karatI hai, kintu uttarArddha meM jAkara vaha pUrva janma ke prabhAva Akara pradyumna ke saundarya para bhugdha ho kara use AkarSita karane ke liye aneka azlIla ceSTAe~ karane lagatI haiM / kintu jaba pradyumna vahA~ se bhAga jAtA hai, taba vaha apane pati -- rAjA kAlasaMbara se usakI jhUThI zikAyateM karake unheM yuddha ke liye prerita karatI hai, aura anta meM pradyumna kI hI vijaya hotI hai| isa prakAra kavi ne kanakamAlA ke caritra meM do prakAra ke bhAvoM kA citraNa kiyA hai| eka ora vaha mamatAmayI nArI hai, to dUsarI aura kuTila vyabhicAriNI / 681 (10) sUktiyA~, kahAvateM evaM muhAvare sUktiyA~, kahAvateM evaM muhAvare aise aitihAsika saMkSipta suvAkya hote haiM jinake pIche vivekazIla mAnava ke vicAroM kI yugoM-yugoM se sucintita dIrgha- paramparAe~ evaM anubhUtiyA~ athavA itihAsa meM ghaTita ghaTanAoM ke saMkSipta saMketa rahate haiN| inameM itihAsa, saMskRti, samAja, dharma, darzana evaM loka-jIvana se sambandhita aneka mahatvapUrNa tathya bhI pracchanna rahate haiN| jo saMketavAkya ke rUpa meM prayukta hote haiM aura jisake prayoga se alpakAla meM bhI kavi athavA vaktA apanI vistRta bhAvanAoM ko sahaja hI meM vyakta kara sakatA hai| kAvyoM meM ye sUktiyA~ ghaTanA-prasaMgoM meM usI prakAra suzobhita hotI haiM, jisa prakAra kisI uddAma yauvanA sundarI navayuvatI ke bhavya lalATa para sindUrI bindu | pajjuNNacariu meM apane vicAroM ke samarthana, gUr3ha rahasyoM ke udghATana evaM varNana - saundarya meM abhivRddhi kI dRSTi se kavi siMha ne prasaMgAnukUla nimna sUktiyoM ke prayoga kiye haiM--
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [69 soyai~ suhaDattaNu pAsijja ..... zoka se subhaTapane kA nAza hotA hai| -4/6/7 ko-ko Na gayau mahe bhavaNa bhittaru - isa mahAn bhavana ke bhItara kauna-kauna nahIM ___gayA? (arthAt mRtyu hI aTala satya hai) -4/9/1 sura-karissa ko vasaNa moDae - surakarI ke dA~ta ko kauna mor3a sakatA hai? -13/6/8 Dajjhau dhamma vihUNau~ jo Naru -- jo manuSya dharma vihIna hai, vaha dagdha hai| -1515/4 viNu NANe gau sivagai lahei - binA jJAna ke ziva-gati prApta nahIM ho sktii| -15/19/16 Aukkhai~ jayammi ko rakkhai - Ayu ke kSaya hone para jagat meM kauna kise surakSita rakha sakatA hai? -14/10/12 jaM samadidiTha devi NihAlai taho dalihu sayalu pakkhAlai - jisa prakAra samyAdRSTi deva sabhI ko samadRSTi se dekhatA hai, usI prakAra daridratA bhI sabhI ko samAna rUpa se prakSAlita karatI hai| -11/16/9 bhuvaNayalu tassa kiM dullahu jassa sapuNNa sahayaro - jisakA puNya sahAyaka hai, usake lie bhuvanatala meM kyA durlabha hai| -15/3/2 tasu ravi kiraNa hau tema sayala gau / - jisa prakAra tama ravi-kiraNoM se hata ho jAtA hai, usI prakAra saba kucha naSTa ho jAtA hai| -15/14/16 jAi sarIru-vaMbha muni lakkhaNu Nau vaSNu vi| - brahmacarya hI muni kI jAti, zarIra evaM lakSaNa hai| varNa (jAti) muni kA lakSaNa nhiiN| -11/97 jo saMtahaM daMtahaM kuNai~ hAsu gharu ghariNi Na saMpaya hoi tAsu / --- jo santa evaM dAnta janoM kI ha~sI ur3AtA hai, usake pAsa ghara, gRhiNI evaM sampadA nahIM rhtii| -9/9/8 supuNNu sahejjau saMcarai tasu khalayaNu kukhau kiM karai ... jo sukRtyoM ko saheja kara calatA hai, usase khala jana kruddha ho kara bhI usakA kyA kara leMge? -9/14/11 puNNakkhai hoi parammuhau gharu ghariNi sayaNu sayaNijjau - puNya ke kSINa ho jAne para gRha-parivAra, gRhiNI, svajana evaM sampatti Adi sabhI parAGmukha ho -15/161 para ahipa je rosAruNa ayaann| - jo dUsaroM ke ahita meM roSa se lAla rahate haiM, ve annAnI haiN| -15/17/15 khIraho jalu jema havei jutu dehu ji AhAru ji bho nnirutu| - dUdha aura jala jisa prakAra mizrita rahatA hai, jAte haiN|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70] mahAkada siMha viraiu pajjuNNacariu usI prakAra deha aura jIva bhI milA huA hai / -15/17/13 binA avasara Agamana kaisA? -2/10/11 - zUra vahI hai, jo raNa meM bhir3atA hai aura mara jAtA hai| kahi hoeviNu AgamaNa sUre vi marai jo raNe bhiDai / je maliNa huMti te huvavahe sunbha huti / aho dai vAhiyo giri vi diti ciMtiyau phalu / kiM bahu ai asAve subuddhie jeNa jagattau kaliu / to kiM sihi vijjhai u salilaI / salilu vi kema sosijja pavaI / kavaNu jalahi culueNa sosae / huvavaho va iMdhaNeNa tosae / ko paDu jamadaMDu khaMDae / gudI daMsama | (5) siMha tathA anya kavi AdAna-pradAna : pajjuSNacariu kA pUrvavarttI - sAhitya ke sandarbhoM meM adhyayana karane se vidita hotA hai ki mahAkavi siMha eka adhyayanazIla sAhityakAra the| svagrantha lekhana ke pUrva unake sammukha sambhavataH azvaghoSa, kAlidAsa, bhAravi, mAgha, mahAsena Adi kI kucha kRtiyA~ thIM, jinakA avalokana kavi ne kiyA thaa| unakA prabhAva pa0ca0 meM spaSTa rUpeNa parilakSita hotA hai| yahA~ para unakA eka saMkSipta tulanAtmaka rUpa prastuta kiyA jA rahA hai-- -10/19/9 - jo malina hote haiM, ve agni meM zubhra ho jAte --- I -8/7/6 - bhAgyazAlI puruSa ko parvata bhI cintita phala dete haiN| -8/7/12 - ati asaMgata kahane se kyA ? -11/9/4 - buddhimAna vahI hai, jisane tInoM lokoM ko samajha liyA hai| - kyA agni pAnI se nahIM bujhAI jAtI ? -11/12/11 -15/16/8 ww * pavana se pAnI kA zoSaNa kaise ho jAtA hai? -15/16/8 - - samudra ko bullu se kauna sukhA sakatA hai? -13/6/10 - IMdhana se agni ko kauna santuSTa kara sakatA hai? -13/6/10 . pracaNDa yamadaNDa ko koI khaNDita kara sakatA hai? -13/6/11 - sUrya ko dIpaka dikhAnA / -14/14/2 (1) azvaghoSa evaM mahAkavi siMha azvaghoSa (prathama sadI) ne apane suprasiddha saundarananda - mahAkAvya meM rAjA nanda ke dIkSita ho jAne para apanI patnI - sundarI kI smRti A jAne para unake vilApa kA mArmika citraNa kiyA hai| vaha kSaNa-kSaNa para usakA smaraNa kara phUTa-phUTa kara rone lagatA hai / yathA
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [71 sa tantra bhAryAraNisaMbhavena vitarkadhUmena tamaH ziskhena / kAmAgninAntardRdi dahyamAno vihAya dhairyaM vilalApa tattat / / -~-saundara0 7/12 mahAkavi siMha isa prasaMga se atyanta prabhAvita haiN| unhoMne usase preraNA grahaNa kara rAjA kanakaratha kI patnI ke apahRta ho jAne para usake vilApa kA atyanta sundara varNana kiyA hai| usameM bhASA, bhAva evaM zailI meM pUrNa anukaraNa prApta hotA hai| tulanA ke lie dekhie -pajjuNNacarita, 7/10 isI prakAra saundamanda meM tarNita zuddhodana-patra vRhna ke baigANa evaM paca0 ke pradyumna tathA anya pAtroM ke vairAgya ke varNana-prasaMgoM meM bhI bar3I samAnatA dRSTigocara hotI hai| buddha ke vairAgya kA citra azvaghoSa ne isa . . khIMcA hai-- tapase tata: kapilavastuM hayagajarathaughasaMkulam / / zrImadabhayamanuraSatajanaM sa vihAya nizciMtamanA vanaM yyau|| -saundara // pradyumna ke vairAgya kA varNana bhI isI prakAra kiyA gayA hai| tulanA ke lie dekhie -pajju gacariu, 15/20-21 1 (2) kAlidAsa evaM siMha __pajjuNNacariu meM mahAkavi kAlidAsa kRta raghuvaMza, kumArasambhava evaM meghadUta ke prabhAva bhI vibhinna prasaMgoM meM parilakSita hote haiM / kAvya-varNana meM varNya-viSaya kI garimA evaM apanI buddhi kI alpajJatA ke viSaya meM donoM kaviyoM ne samAna rUpa se carcA kI hai| yathA-- kva sUryaprabhavo vaMza: kva caalpvissyaamttiH|| . raghuvaMza, 1/2 tulanA ke lie dekhie pajjuNNacariu, 1/3/6, antya praza0 14vA~ pd| isIprakAra anya varNana-prasaMgoM meM jo samAnatA dRSTigocara hotI hai, vaha nimnalikhita hai. kumArasambhava ke himAlaya-varNana evaM . pajjuNNacariu ke kauzaladeza evaM kuNDinapura-varNana meM samAnatA draSTavya asyuttarasyAM dizi devatAtmA himAlayo nAma nagAdhirAjaH / pUrvAparo tonidhI vagAya sthitta: prathivyA iva mAnadaNDaH / / -kumAra0 // tulanA ke lie dekhie pajjuNNacariu 2/11/1,5/10/5 kAlidAsa ne jahA~ megha ko dUta banA kara yakSa kI priyA ke pAsa sandeza bhejA hai, vahA~ mahAkavi siMha ne vasanta ke Agamana para phAlguna-mAsa ko dUta banA kara bhejA, jisane zItakAla ko DA~Ta kara bhagA diyaa| phAlguna ko dekhakara premIjana bhI rati se avaza hokara apanI priyAoM ke pAsa lauTane lge| saMtaptAnAM tvamasi zaraNaM tatpayodapriyAyAH saMdeza meM hara dhanapati krodhavizleSitasya / gantavyA te vasatiralakA nAma yakSezvarANAM, bAhyodyAnasthita hara ziraecandrikAdhautahA / / - (meghadUta-pUrvamegha, 117) tulanA ke lie dekhie phajjuNNacariu 6/16/12-16 / (3) bhAravi evaM siMha pajjuNNacariu para bhAravi ke kirAtArjunIyama ke kucha aMzoM kA prabhAva par3A hai| kirAtArjunIyama meM arjuna aura zaMkara kA aneka bAra yuddha hotA hai| anta meM donoM kA milana ho jAtA hai| pajjuNNacariu meM bhI pajaNNa aura zrIkRSNa kA yuddha isI prakAra kA hotA hai aura nArada dvArA paricaya karAne para donoM kA milana ho jAtA hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72] mahAkai siMha virau pajjuNNacarita tat sadA iva hirade manai ramAepeyuSi bhImabhajAyudhe / dhanurapAsya sabANadhi zaMkaraH pratijaghAna ghanairiva muSTibhiH / / -kirAta 18/1 tulanA ke lie dekhie pajjuNNacariu 13/13/1-151 rAjA duryodhana ke varNana kA vidarbha-kuNDinapura ke rAjA bhISma ke varNana para prabhAva-. kRtAriSaDvargajayena mAnavIyamagamyarUpA padavIM prpitsunaa| vibhajya navataMdivamastatandriNA vitanyate tena nayena pauruSam / / ----kirAtaH 119 tulanA ke lie dekhie -pajjuNNacariu 26 / sUryAsta varNana-prasaMga sUrya ko astAcala kI ora jAte hue dekha kara cakravAka-mithuna azokasantapta ho uThate haiN| sUryAsta varNana-yojanA meM donoM kaviyoM kI kalpanAe~ prAya: samAna haiN| yayA- gamyatAmupagate nayanAnAM lohitAyati sahasamArIcau / AsasAda virahyaya dharitrI cakravAka hRdayAnyabhitApa: / / -kirAta0 94 tulanA ke lie dekhie pajjuNNacariu 6/19/4-10, 6/12/3-6 (4) mAgha evaM siMha mahAkavi mAgha ke zizupAla vadha kA bhI pajjuNNacariu para adhika prabhAva hai| isakA mUla kAraNa yaha hai ki donoM hI racanAzoM meM zizupAla eka sAmAnya nAyaka ke rUpa meM varNita hai tathA unakI kathAvastuoM ke anusAra zrIkRSNa dvArA usakA vadha huA hai| ata: yaha svAbhAvika bhI lagatA hai ki kavi siMha ne isa racanA se paryApta preraNA grahaNa kI hogii| donoM kA eka sAtha adhyayana karane se unameM nimna samAnatAe~ parilakSita hotI haiM--- 1. zrIkRSNa-sabhA meM nArada kA Agamana-zizupAlavadham, prathamasargArambha meM evaM pajjuNNacariu 1/14/13-14 | 2. zizupAlavadham ke zrIkRSNa ne cedirAja rAjA zizupAla kA vadha kiyA aura panjuNNacariu (2/20/1-2) ke zrIkRSNa ne bhI rAjA zizupAla kA vadha kiyaa| 3. zizupAlavadham (20165) ke anusAra zizupAla ne agnibANa chor3A to pajjuNNacariu (13/10:8) ke anusAra zrIkRSNa ne agneyAstra chodd'aa| 4. zizupAlavadham (20/65) ke anusAra zrIkRSNa ne meghabANa chor3A to panjuNNacariu (13/11/l) ke anusAra pradyumna ne vAruNAstra chodd'aa| anya varNana-prasaMgoM meM bhI samAnatA hai| mahAkavi mAgha ne zizupAla vadha meM batAyA hai ki dharmarAja yudhiSThira ke yajJa ke sabhaya zrIkRSNa usameM AdarapUrvaka upasthita hue aura unhoMne yajJa ke samaya svayaM pUjA kI, ise dekhakara zizupAla atyanta krodhita ho utthaa| (da0 zizu0 15vAM srg)| mahAkavi siMha ne mAgha kI isa kalpanA se prabhAvita hokara tathaH mAgha kI kalpanA meM kucha mor3a dete hue batalAyA he ki sAtyaki nAmaka digambara mahAmuni kI sAdhanA, kaThora tapazcaryA evaM samavRtti kI kIrti sarvatra vyApta ho gayI aura jaba loga unakI stuti karane lage, taba agnihotrI somazarmA Aga babUlA ho uThA aura vaha una mahAmuni ke prati viSa-vamana karane laga (paca0 4/15/6-7, 5/4/7-8) /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAnA [73 6. mahAkavi mAgha ne sUryodaya ke prasaMga meM batalAyA hai ki sUryodaya ke kAraNa kisI ko zoka aura kisI ko pramoda kA anubhava ho rahA hai (de0 zizu0 15vAM srg)| kavi siMha ne apane ya0ca0 meM usa kalpanA meM kucha parivartana kara batalAyA hai ki-"nizAnAtha candrodaya ke kAraNa kisI kA vikAsa evaM kisI kA vinAza ho rahA hai (pa0ca0, 6/20-21) / (5) mahAsena evaM siMha kathAvastu, kathAnaka-gaThana evaM zailI kI dRSTi se kavi siMha, kavi mahAsena kRta pradyumnacarita se atyanta prabhAvita haiN| kahIM-kahIM to aisA pratIta hotA hai ki jaise mahAsena ke kucha saMskRta zlokoM kA kavi siMha ne apabhraMzIkaraNa hI kara liyA ho| unake kucha aMzoM kA tulanAtmaka mAnacitra nimna prakAra hai pajjuNNacarita 15 sandhiyA~ 1/8/9-10, 1/10/ll 1/8-11 211 3/5-6 pradyumna-carita (mahAsena) viSaya-vistAra 14 sarga - kula kathAvastu vistAra 1/23 samudra varNana 1/10-13 saurASTra varNana 2/51-52 rukmiNI athavA rUpiNI ke citra ko dekha kara zrIkRSNa kI pratikriyA 3/41-48 rukmiNI athavA rUpiNI ke pAna kA ugAla zrIkRSNa apane cAdara ke eka chora meM bA~dha kara rakhate haiN| satyabhAmA use rahasyapUrNa vastu samajha kara, cupacApa curAkara tathA usakA cUrNa banA kara apane zarIra meM lepa kara letI hai| ise dekhakara zrIkRSNa usa para ha~sa par3ate haiN| 918 nArada dvArA nabhoyAna saMracanA donoM granthoM kI bhASA-sAmya ke kucha udAharaNa - bhISmajA mama kanIyasI svasA, gUjitAyadi mayA saparyayA / kiM tvayA paramatoSa kAriNA, nivideka hasitaM nirrthkm| --pradyumna) 3/73 govAlaya tuha ke taDiya buddhi uvahAsu karatahaM kavaNa suddhi| rUviNi vi majjhu sA sasa kaNiTTha uggAlusu bahe tuha kAi~ dhitttth| ..................sasahoyarAi~ sahu~ kavaNu rosu / --pa0ca0 3/6/7.9 vacanaM tadatIva pezalaM, madanottaM vinizamya nAradaH / ayi vatsa jarAdhikasya me nipuNatvaM kuta ityavocat / / 10/2/6-9
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74] mahAkaza siMha viraiDa pamjuNNarita kuzalastaruNosi satvaraM kuruNe kiM na vimAnamuttamam / jananI taba duHkhitA paraM kimu kAlaM gamaya svanarthakam / / - pradyumna0, 9/8-9 hau~ suva thera kajja asamatthau kiM kAraNe uvahasaNi nniruttu| tuhu juvANu suviyarDsa viyakkhaNu rayahi vimANu mANu NavilekkhahiM / / kiM kiM khemu karaMtu Na thakkai kiM kijjai NA turiu skki| kiM tuhu avamANu Nau lakkhahi~ kiM Niya jaNaNihi~ kajju uvekkhahi / / ...pa0ca0, 10/2/6-9 uktveti tAM prAha munirmanoja, krIr3A ciraM no kriyatetra vatsa / nijena rUpeNa manohareNa, vilocanesyAH saphalI kurussv|| - pradyumna0 9/80 bhaNiu maNoDbhau mA bhesAvahi sudaMri Niyaya rUja darisAvahi / tA appau payaDiu savvaMgu vi kiM vaNijjad avasu annNgu|| -pa00 10/14/3-4 jisa prakAra pUrvavartI sAhitya kA pa0ca0 para prabhAva dRSTigocara hotA hai, usI prakAra pa0ca0 kA prabhAva paravartI-sAhitya para bhI par3A hai| kathAvastu, kathAnaka gaThana, varNanazailI Adi ke prabhAva se jAyasI kRta padmAvata evaM kavi sadhAru kRta pradyumnacarita kA nAma isa prasaMga meM pramukha rUpa se liyA jA sakatA hai| (6) jAyasI evaM siMha mahAkavi jAyasI hindI ke Adya premAkhyAnaka-kAvya-praNetA kaviyoM meM agragaNya hai| pUrva meM kahA hI jA cukA hai ki apabhraMza-kaviyoM ne unakI racanAoM para apanA paryApta prabhAva chor3A hai| udAharaNArtha yahA~ padmAvata ke do prasaMgoM kI tulanA prastuta kI jA rahI hai.... 1. panjuNNacariu meM jahA~ phAlguna mAsa ko rasikoM ke lie dUta ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai (6/16/12), vahIM para padmAvata meM kucha parivartana kara use kAga, bhaMvarA evaM vihaMgama (pakSI) ko dUta banAyA gayA hai| (padya saM0 349 evaM 363) / 2. panjuNNacariu meM zItaRtu kI samApti para sUrya ke kedAra (himAlaya parvata) para bhAga jAne kI kalpanA kI gayI hai (6/16/12) / padmAvata meM bhI grISmaRtu ke Agamana para sUrya ko himAlaya meM bhAgate hue tathA zItaRtu meM dakSiNa-dizA (laMkA) kI ora bhAgate hue citrita kiyA gayA hai| (padma 350-54) / (7) kavi sadhAru evaM siMha jisa prakAra mahAkavi siMha ne mahAsena (10vIM sadI) kRta pradyumnacarita se bhASA, bhAva evaM zailI se adhikAMza preraNA evaM prabhAva grahIta kiyA usI prakAra kavi sadhAru (15-16vIM sadI) ne bhI pajjuNNacariu se apanI racanA meM, pUrNa prabhAva grahaNa kiyA hai| kathAnaka evaM varNana-prasaMgoM kI dRSTi se donoM prAya: eka hI haiM / antara kevala itanA hI hai ki pajjuNNacariu meM pratyeka varNana vistRta rUpa meM kiyA gayA hai aura sadhAru kRta pradyumnacarita meM saMkSipta rUpa meN| kahIM-kahIM to sadhAru ne panjuNNacariu ke padyoM kA mAnoM anuvAda hI kara liyA hai| yathA--
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA __ [75 tava satabhAmA cavai niruta jAke pahilai jAmai pUta / so hArai jAhi pAchai hoi tihi sihu muMDi vikAhai soi / / -pradyumna0 112 tathA tulanA ke lie dekhie pajjuNNacariu, 3/9/15-16 / kanaka dhovato janeU dharai dvAdasa TIkau candana krai| cyAri veda AcUka paDhaMta paTarANI ghara jAyopUta / / -pradyumna0 374 tathA tulanA ke lie dekhie pajjuNNacariu 11/16:21 sira kaMpaMta vaMmaNa jaba kahai bola tihAro sAcau ahau / -pradyumna0 378/1 tathA tulanA ke lie dekhie pajjuNNacariu 11/16/7 / isI prakAra sadhAru ke 385 padya se 394 padya evaM 403 se 404 padya, pajjuNNacariu ke 11/21-23 evaM 12! 1-3 se pUrI taraha milate haiN| (6) bhaugolika sandarbha mahAkavi siMha dharma, darzana, AcAra, adhyAtma ke sAtha-sAtha prakRti ke bhI kavi haiN| unhoMne jahA~ AdhyAtmika jaggata kA sAkSAtkAra kiyA. vahIM prakRti arthAt bhautika-jagata kA bhii| prastuta-prasaMga meM bhautika jagata kA artha hai-- bhuugol| kisI bhI deza athavA rASTra kI saMskRti evaM sabhyatA kA nirmANa usake bhautika athavara bhaugolika AdhAroM para hotA hai| sAmAjika rIti-rivAja, Arthika-saMgaThana, rahana-sahana, khAna-pAna evaM vicAradhArA Adi tattadezIya, bhaugolika- sthiti se atyanta prabhAvita rahate haiN| ata: kavikAlIna sAmAjika evaM sAMskRtika adhyayana ke prasaMga meM 'pajjuNNacariu' meM varNita bhaugolika-sthiti kA adhyayana karanA Avazyaka hai| yadyapi yaha grantha zuddha bhUgola se sambandha nahIM rakhatA, kintu kavi ne prasaMgavaza jahA~-tahA~ usake sandarbha prastuta kiye haiM, unake AdhAra para hI yahA~ usakA adhyayana prastuta kiyA jA rahA hai| upalabdha bhaugolika-sAmagrI ko vartamAna bhaugolika siddhAntoM ke AdhAra para nimna do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai 1. prAkRtika bhUgola, evaM 2. rAjanaitika bhUgola a. prAkRtika bhUgola prAkRtika bhUgola ke antargata ve vastue~ AtI haiM, jinakI saMracanA svata: siddha athavA prakRti se hotI hai| inake nirmANa meM manuSyagata-pratibhA evaM puruSArtha kI AvazyakatA nahIM hotii| pajjuNNacariu meM mahAkavi siMha dvArA varNita prAkRtika bhaugolika sAmagrI nimna prakAra upalabdha hai-- (1) dIpa evaM kSetra, (2) parvata, (3) nadiyA~, (4) araNya evaM vRkSa, (5) anAja evaM tilahana (6) pazu-pakSI evaM jIva-jantu / dvIpa-jambUdvIpa (1/6/6, 4/2/1) ___ pajnuNNacariu meM prAkRtika bhUgola kI adhikAMza sAmagrI paurANika hai| kavi ne tiloma-paNNatti ke AdhAra para isakA varNana kiyA hai| jaina purANoM ke anusAra madhyaloka meM asaMkhyAta dvIpa, samudroM ke bIca eka lAkha yojana ke vyAsa vAlA valayAkAra jambUdvIpa hai| isake caturdika lavaNasamudra tathA bIcoM-bIca sumeru-parvata hai| 1. jIvarAja granthamAlA se bhAga meM prakAzita (solApura, 1981,1956) / 2. tileypnngtti| 3. de0 tatvArtharAjanatika 371
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76] mahAkA siMha birahuDa pajjuNNacarita kavi siMha ne batalAyA hai ki jambU nAmaka vRkSoM kI adhikatA ke kAraNa hI usa dvIpa kA nAma jambUdvIpa pdd'aa|| isa jambUdvIpa ke parta gataM pazcima-diprA meM lambAzamAna donoM ora purva evaM pazcima samudra kA sparza karate hue himavana, mahAhimavana, niSadha, nIla, rukmi aura zikharI nAmaka chaha kulAcala haiN| ina kulAcaloM ke nimitta se usake sAta kSetra bana jAte haiM, jinake nAma kramaza: bharata, hari, videha, ramyak hairaNyavat aura airAvata haiN| kSetra bharatakSetra (1/6/8, 2/11,7, 4/2/1) pajjuNNacariu meM bharatakSetra ke bhUgola ke viSaya meM koI carcA nahIM kI gayI, kintu prAcIna-sAhitya meM usake viSaya meM vividha carcAe~ AyI haiN| jinasena kRta Adi purANa ke anusAra himavanta ke dakSiNa aura pUrvI-pazcimI samudroM ke bIca vAlA bhAga bharatakSetra kahalAtA hai| isameM kozala, avantI, puNDra, azmaka, kuru, kAzI, kaliMga, aMga, baMga, suma, samudraka, kAzmIra, usInara, Anarta, pAMcAla, vatsa, mAlava, dazArNa, kaccha, magadha, vidarbha, kurujAMgala, karahATa, mahArASTra, saurASTra, AbhIra, koMkaNa, vanavAsa, Andha, karnATaka, cola, kerala, dAsa, abhisAra, sauvIra, zUrasena, aparAntaka, videha, sindhu, gAndhAra, yavana, cedi, patttava, kAmboja, AraTTa, bAlhIka, turuSka, zaka aura keMkaya dezoM kI racanA mAnI gayI hai| ___ AcArya umAsvAmi ke anusAra isa bharatakSetra kA vistAra 526 6/19 yojana hai| parvata sAmAjika-jIvana ke vikAsa meM parvatoM kA mahatvapUrNa yogadAna rahatA hai| jalavAyu-saMyamana, Rtu parivartana evaM vividha khanija-tatvoM tathA jar3I-bUTiyoM ke utpAdana se ve deza kI Arthika samRddhi ko bhI santulita rakhate haiN| 'pajjuNNacariu' meM do prakAra ke parvatoM ke ullekha milate haiM- (1) paurANika, evaM (2) vAstavika athavA samakAlIna / sumeru parvata (aparanAma maMdiragiri, 1/6/7, 4/9/10) paurANika-parvatoM meM sumeru parvata evaM veyaDDha parvata (vaitADhya) pramukha haiN| vaidika evaM jaina-sAhitya meM inakA vistRta varNana AyA hai| jaina-purANoM ke anusAra sumeru-parvata jambUdvIpa ke madhya bhAga meM sthita hai| jisakI u~cAI eka lAkha cAlIsa yojana hai| isameM se eka hajAra yojana bhAga pRthivI ke bhItara hai, cAlIsa yojana ke anta meM eka-eka coTI aura zeSa 99 hajAra yojana kA samatala se cUlikA taka pramANa mAnA gayA hai| Adi bhAga meM pRthivI para sumeru parvata kA vyAsa dasa hajAra yojana hai, tathA Upara kI ora vaha kramaza: ghaTatA gayA hai, kintu jisa hisAba se vaha Upara kI ora ghaTA hai usI krama meM pRthibI meM usakA vyAsa bar3hatA jAtA hai| mArkaNDeya purANa se vidita hotA hai ki isa parvata ke pazcima meM niSAdha, uttara meM zrRMgavana evaM dakSiNa meM kailAza sthita hai| yaha badrikAzrama ke karIba hai evaM sambhavata: eriyana kA merAsa-parvata hai|' vaitADhya jaina sAhitya meM veyaDDha (2/3/6, 2:119,7/8/8) athavA vaitADhya (athavA vijayArddha) kA vistRta varNana milatA 1. de0 pa00 jaMbUtaru, 16/6I 2. tatvArdhasUtra, 311013. Apu0 16:152-1561 4 deva 20si0 3:24, pR0 22|| 5. vahIM0 3.9, pR0 2131 6. de0 mA0pa0 baMgavAsI saMbha, pR0 2401 7.bI0sI0 lAhA : hisTorikala jyogrAphI oNpha reMsimeMTa iMDiyA, pR0 1311
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [77 hai| kavi siMha ne svayaM isakI avasthiti ke viSaya meM koI carcA nahIM kii| kintu AcArya jinasena (8vIM sadI), AcArya hemacandra (13vIM sadI) evaM anya kaviyoM ne isakI avasthiti ke sambandha meM carcA kI hai| AcArya jinasena kRta AdipurANa meM vijayAr3a kI do zreNiyoM kI carcA AyI hai| uttara zreNI evaM dakSiNa shrennii| uttara zreNI ke rAjA nami tathA dakSiNa-zreNI ke rAjA vinami kI carcA kI gayI hai|' pa0ca0 meM use 50 yojana caur3A aura 25 yojana U~cA batalAyA gayA hai| AcArya hemacandra kRta triSaSThizalAkApuruSa carita ke ullekhAnusAra vaitADhya parvata apanI 400 mIla kI lambAI ke donoM choroM se vizAla gaMgA evaM yamunA kA sparza karatA hai| yahA~ ke rAjA nabhi evaM vinami ne apanI uttara evaM dakSiNa zreNiyoM meM pacAsa-pacAsa vizAla nagara basAye the| kavi siMha ne isakA apara nAma siloccaya (zilocca) bhI kahA hai| himagiri (13/16/5) himagiri kI pahacAna himavat athavA himAlaya se kI jA sakatI hai| kavi ne himagiri kI coTI kA varNana kiyA hai| isase bhI yahIM pratIta hotA hai ki himAlaya kI sarvocca coTI gaurIzaMkara hai| jaina-paramparA ke anusAra yaha jambadvIe kA prathama parvata hai, jisa para gyAraha kaTa haiN| isakA vistAra 105212/19 yojana hai| isakI UMcAI 100 yojana aura gaharAI 25 yojana mAnI gayI hai| aTThAvaya (aSTApada) arthAt kailAsa (kailAza 21414) mahAkavi siMha ke aTThAvara parvata kA ullekha kiyA hai, sAtha hI anya prasaMga meM kailAsa kI bhI carcA kI hai| prAcya bhAratIya-sAhitya meM kailAza parvata kA vizada varNana kiyA gayA hai| mahAkavi jinasena ne kailAza parvata ke saundarya kA varNana karate hue use prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA nirvANa sthala mAnA hai| AcArya hemacandra evaM anya jaina-kaviyoM ne isakA dUsarA nAma aSTApada bhI mAnA hai| mahAbhArata ke anusAra kailAza parvata kI u~cAI 6 yojana hai| vahA~ sabhI prakAra ke devatA amyA karate haiN| usake samIpa hI vizAlA (badarikAzrama) hai| mahAbhArata ke eka anya prasaMga ke anusAra rAjA sagara ne apanI do patniyoM ke sAtha kailAza parvata para tapasyA kI thii| ujjilagiri (1/1/13) evaM revagiri (14/13/3, 15/10/9) ujjilagiri, revayagiri Urjapanta athavA giranAra parvata ke hI aparanAma haiN| jaina-mAnyatA ke anusAra 22veM tIrthakara zrI neminAtha kI yaha nirvANa bhUmi hai| mahAbhArata meM bhI ise eka siddhidAyaka parvata ke rUpa meM smRta kiyA gayA hai| pArjITara ne isakI pahacAna kAThiyAvAr3a ke pazcima-bhAga meM varadA kI pahAr3I se kI hai|" keyAra (kedAra, 6/16/14) kavi ne isakI avasthiti ke viSaya meM koI saMketa nahIM kiyA hai, kintu rUpakAlaMkAra ke mAdhyama se vaha kahatA hai ki "zItakAla ghabarA kara kedAra para calA gayA" isase pratIta hotA hai ki kavi kA yaha kedAra himAlaya-parvata kI eka coTI se hI sambandha rakhatA hai| mahAbhArata meM kurukSetra ke antargata kedAra nAmaka eka tIrtha kI carcA AI hai, jahA~ para snAna karane se puNyAnubandha hotA hai||, kintu mahAbhArata kA yaha kedAra ukta kedAra se bhinna hai| 1. apuo 4781, 18/149 2 40D 14/5:101 3. de. anekAnta, 33:2:161 4.4hii| 5.:ca: 7:15:41 6 deva Mayo 13:12-201 7. sihe vya: 3:275 / 4. de8 sabhA parva 46121 9.30 vanaga. K8:2] | 10. jya:- dvikzA au OHOAI0. pR0 / / 11. danaparna. 882
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78] mahAkada siTa virAu pajjuNNacarita gobaddhaNagiri (govarddhanagiri, 9/12/3} __ kavi ne bhagavAn zrIkRSNa kI zakti evaM parAkrama kA varNana karate hue unheM govarddhanadhArI kahA hai tathA usake samIpa bahane vAlI yamunA kA bhI ullekha kiyA hai| isase yaha spaSTa vidita hotA hai ki mathurA-vRndAvana ke samIpavartI vartamAna govarddhana-parvata se hI kavi kA tAtparya hai| mahAbhArata ke anusAra jaba indra apanI pUjA na pAne ke kAraNa vrajavAsiyoM ko miTA dene ke lie braja meM ghora-varSA karane lagA, una dinoM bhagavAn kRSNa ne bacapana meM hI samasta prANiyoM kI rakSA ke lie eka saptAha taka govardhana parvata ko eka hAtha para uThA rakhA thaa| takkhayagiri (3/14/9, 4/13/8) pa0ca0 ko chor3a kara anya prAcIna jaina sAhitya meM isa parvata kA nAmollekha nahIM miltaa| takSazilA kA ullekha avazya milatA hai| pajjuNNacariukAra ne takSazilA ke zilApada ko parvata sUcaka mAna kara ise takkhayagiri athavA samakAri kahA hai| ___ mahAbhArata ke anusAra takSazilA vaha sthala hai, jahA~ janamejaya ne sarpasatra kA anuSThAna evaM mahAbhArata kI kathA sunI thI / AcArya hemacandra ke anusAra takSazilA 'gAndhAra kI rAjadhAnI thii| vaha uttarApadha-rAjamArga kA pramukha vyApArika nagara thaa| sindhu aura vipAzA ke madhyavartI nagaroM meM sarvazreSTha evaM samRddha nagara mAnA jAtA thaa|' bauddha-sAhitya ke anusAra yaha vidyA kA pradhAna kendra thaa| malaya (4/13/2) pa0ca0 meM isakI avasthiti ke viSaya meM carcA nahIM kI gayI hai, kintu mahAbhArata ke anusAra yaha dakSiNa bhArata kA eka parvata hai| mahAbhArata ke anya prasaMga meM ise bhAratavarSa ke sAta kula-parvatoM meM pradhAna batalAyA gayA hai| kAvya-mImAMsA meM ise pANDaya-deza kA parvata kahA gayA hai, ise adrirAja bhI kahA gayA hai| kavi rAjazekhara ne isa parvata kA varNana vizada rUpa se kiyA hai evaM usakI cAra vizeSatAoM kA ullekha kiyA hai| vahA~ utpanna hone vAlI vanaspatiyoM kA varNana kara ise candanagiri bhI kahA hai|' varAhaselu (vArAha zaila 8/11/7) ___ mahAkavi siMha ne pa0ca0 meM pradyumna kI vIratA kA varNana karate hue isa parvata kI carcA kI hai, lekina isakI avasthiti ke viSaya meM ve mauna haiN| mahAbhArata meM isa parvata kI carcA kI gayI hai evaM use magadha kI rAjadhAnI girivraja ke samIpa eka parvata kahA gayA hai| mahAkavi jinasena ne bhI varAha-parvata kA varNana kiyA hai| usameM 'varAha' ko 'vaibhAra' ke nAma se varNita kiyA hai evaM usakI avasthiti magadha kI rAjadhAnI rAjagRha kI pahAr3iyoM meM batalAI hai| harivaMzapurANa meM vaibhAra ko rAjagRha kI dakSiNa-dizA meM mAnA hai| yaha parvata trikoNAkAra hai| viulagiri (vipulAcala, 1/6/3) ___ pa0ca0 meM kavi ne viulagiri kA ullekha bha0 mahAvIra ke prasaMga meM kiyA hai aura batalAyA hai ki bha0 mahAvIra kA samavazaraNa vipulAcala para AyA thA aura rAjagRha nagarI kA rAjA zreNika vahA~ jAkara unakI vandanA kiyA karatA thaa| AdipurANa meM bhI isakA ullekha isI prasaMga meM huA hai| rAjagRha kI pA~coM pahAr3iyoM meM yaha prathama hai| 1. udyoga parva, 130/46 tathA sabhAparva 419 2. Adiparva, 3:201 3.0 sihe. vyA 6264 / 4.de. sabhA parva, 10:321 5.deza bhISma parva. 1| 6. kA0mI- 4112,41151 7. vahI0 96/718. sabhA parva 21/2 / 9. 360. 29:461
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [79 isa para bha0 mahAvIra kA prathama dharmopadeza' zrAvaNA-kRSNa-pratipadA ko prArambha huA thaa|| mahAbhArata ke sabhA-parva meM bhI vipula zabda kA ullekha huA hai| vahA~ use magadha kI rAjadhAnI ke samIpa kA eka parvata kahA gayA hai| ukta parvatoM ke atirikta kavi ne sallayagiri (8:10/11) tathA sarAva (8/11/7) nAmaka parvatoM ke ullekha bhI kiye haiN| inakI avasthiti ajJAta hai| kavi ne vidyAdharoM ke bhramaNa-prasaMga meM inakA ullekha kiyA hai| nadiyA~ amarasari (gaMgA, 3/13/8,5/17,8 gaMgAsari, 15/5/12) jaina-sAhitya meM gaMgA nadI aparanAma amarasari, gaMgAsari ko usI prakAra mahatvapUrNa evaM pavitra mAnA gayA hai, jisa prakAra vaidika sAhitya meM 1 isakA vizeSa paricaya tilloyapaNyatti, trilokasAra, tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi, tatvArtharAjavArtika Adi meM pracura mAtrA meM milatA hai| kAlindI (2/10/6), jamuddhI (9/12/4) kAlindI kA vartamAna nAma jamunA hI adhika prasiddha rahA hai| pradyumna ke pitA kRSNa ne apanA bacapana evaM yuvAvasthA isI kI taraMgoM se khelate hue vyatIta kI thii| bhAratIya sAhitya meM isa nadI kA vistRta varNana kiyA gayA hai| mahAbhArata ke anusAra kAlinda-parvata se nikalane ke kAraNa hI isakA nAma kAlindI pdd'aa| mahAtIri (2/11/9) mahAkavi siMha ne isa nadI kA ullekha vaitADhya parvata ke samIpavartI kuNDinapura nagara ke samIpa kiyA hai| mahAbhArata meM kuNDina nAmaka eka prasiddha nagara kA nAma AtA hai, jise ki vidarbha deza kI rAjadhAnI kahA gayA hai| bahuta sambhava hai ki kuNDinapura mahAbhArata kAlIna kuNDinapura hI ho tathA usake samIpa bahanevAlI mahAtIri nadI vartamAnakAlIna vainagaMgA athavA penagaMgA ho| sItAnadI (4/10/7) sItAnadI eka paurANika nadI ke rUpa meM vikhyAta hai, kintu kavi ne ise dakSiNApatha kI puSkalAvatI nagarI ke samIpa mAnA hai| isase pratIta hotA hai ki yaha vartamAna mahAnadI kA tatkAlIna aparanAma rahA hogaa| araNya evaM vRkSa ___ mahAkavi siMha ne prasaMgavaza vanoM kI bhI cardhAe~ kI haiN| ina vanoM meM kucha to paramparA prApta evaM paurANika vana haiM, jaise--nandanavana (1/8/7) / kucha vana aise haiM jo vidyAdhara-bhUmiyoM se sambandha rakhane vAle haiM, jaisepaMkajavana (7/6/10), payovana (8/12/9), arjunavana (8/14/11), vipulavana (8/14/16), bhIma mahAvana (8/15/8), mAkanda vana (11/3/14) / ___ kucha vana aise haiM, jinakA varNana yadyapi vidyAdhara-bhUmiyoM prasaMga meM kiyA gayA hai, kintu ve manuSya-bhUmiyoM meM bhI upalabdha haiM, jaise--khaDarAvaDa vana (4/2/12. 4/13/8) tathA kapicha kAnana (8/9/9)1 khaDarAvar3a vaha vana hai, jahA~ khadira arthAt khaira (katthe) ke vRkSa hote haiN| katthA bhAratIya khAdya-masAloM meM apanA pramukha sthAna rakhatA hai tathA 1. Apu. 111961 2. sabhA parva, 212. .Adi parva,60:21 4.Te. mahAbhArata kI nAbhAnukramaNikA. 10701
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80] mahAru siMha viraiu pajjuNNacariu vividha prakAra kI auSadhiyoM ke lie bhI prayukta hotA hai| isIprakAra kavi ne jisa 'kapitthavana' kA ullekha kiyA hai, vaha vartamAna meM kaiMthA (kaitha) ke rUpa meM prasiddha hai| yaha bhojana ko susvAdu banAne meM avalehya kA kAma to detA hI hai. sAtha hI nA nAra kI antarjADya bImAriyoM meM auSadhi ke rUpa meM prayukta hotA hai| kavi ne ina vanoM ke prasaMga meM vividha vanaspatiyoM ke bhI ullekha kiye haiN| ina vanaspatiyoM ko hama do bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM: (1) vRkSa, (2) anAja evaM tilahana / 1. vRkSa (ka) puSpa vRkSa / (kha) phala vRkss| (ga) ubhaya vRkSa / (gha) zobhA vRkSa, tathA (Ga) anya vRkSa evaM paudhe / (ka) puSpa-vRkSa banaspati-zAstra meM puSpa vRkSoM kI 160 jAtiyA~ mAnI gayI haiM, jisameM kamala aura kumudanI ko vizeSa mahattva diyA gayA hai| mahAkavi siMha ne pa0ca0 meM aneka puSpa-vRkSoM kI carcA kI hai| unhoMne kamala kA varNana pratIka rUpa meM bhI prastuta kiyA hai evaM kamala kI vividha jAtiyoM ke ullekha bhI kiye hai jaise--kamala (misiNa 6/21/5), kubalaya (1/13/3), NIluppala (12/13), nIlakamala (kaMdoTTa, 1/7/1), paMka (3/4/8), raktotpala (!3/11/1), saroruha (1/9/1), aadi| kamala ke atirikta aneka puSpa-vRkSoM ke nAma bhI pa0ca0 meM upalabdha hote haiM, jo nimnaprakAra haiM -AmramaMjarI (3/4/6. 6/17/1), kacanAra (10/6/8), kanaira (kaNiyAri, 10/6/8) ketakI (keyai, 15/3:18), kunda (6/17/7, 11/13/9), kharadasu (1/9/1), ghumacI (guMjAhala, 10/987), campA (caMpaya 3/7/5. 10/6/12), japA (jAsavana 3/4/3), tAmarasa (1/13/6), dhArA (15/3/18), daunApuSpa (drauNa puSpI, davaNa 6/17/8), paTula (gulAba, 6:17/4), parimala (1/7/1), pArijAta (10/1219), palAza (kesu, 6/16/13, 10/6/9), macakunda (3/1/12, 10/6/12), mAlatI (malliya, 2/11/9) mallikA (mAlai 2:11/9), moMgarA (moggarapa, 10/6/12), vakula (vaula 3/7/5, 11/1/4), belA (beilla 11/13:9) / (kha) phalavRkSa pa00 meM vividha prakAra ke phalavRkSoM ke ullekha Ae haiM jinheM upayogitA kI dRSTi se tatkAlIna-samAja kI sampatti kahA jA sakatA hai| nAmollikhita phaloM kI yaha vizeSatA hai ki ve eka ora jahA~ logoM ke bhojana meM pauSTika tatva pradAna karate haiM, vahIM ce vividha auSadhiyoM ke nirmANa meM bhI upayoga meM lAye jAte the| mahAkavi siMha ne nimna phala-vRkSoM ke ullekha kiye haiM--Ama (aMba, 3/8/5, 8/8/7, 87812), amar3A (AmADiyA, 10/6/9), AMvalA (AulaM 10/6/9), imalI (ciMdhiNI, 10/6/5), ilAyacI (ela, 10/6/4), kaTahala (phaNisa, 3/7/4), kadamba (3/1/5, 3/7/5, 15/3/18), karauMdA (karavaMda, 3/7/5), kalamI Ama (sAhAra 6/7/1), kisamisa (dakkha. 3/1/5), kelA (kalikeli, 3/1/5), khajUra (khajUriyA 10/6/6), jambhIri nIMbU (jaMvIri. 10/66), jAmuna (jaMbu. 3/7/5), jAyaphala (jAi 10/6/11), nAriyala (NAliyara 10/6/6), nAraMgI (NArIne, 10:6/6), pIpala (pippalI 10/6/4), punnAga (puNNAya, 11/13/9), baheDA (varI, 106/9), bAdAbha (mayAdami, 10/6/7), lavaMga (3/1/15, 3/7/5), vAyaviraMga (piyaMgu 3/1/5, 5/12/6, 6:1773), vijauriya (vijuriyA nIbU, 10/6/6) evaM sirikhaMDU (10/677) | (ga) ubhayavRkSa pa0ca0 meM kucha aise bhI vRkSa evaM latAoM ke nAma upalabdha haiM, jinameM phala evaM pUla donoM hI upalabdha rahate
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 | haiN| inameM nimnalikhita nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya haiM - kadalI (kalikeli 9/2/9) karauMdA ( karavaMda 3/7/5), fafafar (10/6/5) | (gha) zobhAvRkSa zobhA vRkSa una vRkSoM ko kahA jAtA hai, jinheM upavanoM, udyAnoM evaM rAjaprAMgaNoM kI saundarya vRddhi hetu lagAyA jAtA hai| kavi siMha ne pa0ca0 meM aise aneka zobhA - vRkSoM kA ullekha kiyA hai, jo nimnaprakAra haiM-arjuna (ajjaNa 10/6/4), azoka (asoya 3/7/8, kaMkeli 3/7/4), RddhiMjaNa (3/7/5), karavIri (10/6/3), kaMthAri (10/6/3), caMdana (3/1/5), nyagrodha ( jaggoha 9 / 9 / 10), nAgavallI (NAyaveli 11 / 2 / 11 ), tamAla (5/12/5), tAma (10/6/9), tAla (5/12/5), tAlI (5/12/5), tilaka ( tilaya, 11/1/4 ) devadAru ( 3/7/5), dhammaNa (10/6/3), dhava (10/6/3), dhAI (10/6/3), phoMphalI (10/6/11), mAlA (10/6/ 9), mAlUra (5/12/5), ghamala (9/12/4), sagga (10/6/4), sajja (10/6/4), zIzama (sIsamI, 10 / 6/11 ) / prastAvanA (Ga) anya vRkSa evaM paudhe kavi ne uparyukta vRkSoM ke sAtha-sAtha anya vRkSoM evaM choTe paudhoM kA bhI ullekha kiyA hai| jaise --- bA~sa (baMsa. 10/5/6 ), dubhadala ( 13/15/12), dova (3/3/1 ) | kalpavRkSa kI carcA bhI kavi ne bahutAyata kI hai-- kalpavRkSa (1/10/6, 11/1/4) kavi siMha ne anya vRkSoM ke sAtha hI kalpavRkSoM kA bhI ullekha kiyA hai| ye vRkSa paurANika haiM aura purANoM anusAra ve sabhI prakAra kI AvazyakatAoM kI pUrti kiyA karate the ( 1/10/6, suraviDa 11/1/4 ) | 2. anAja evaM tilahana kavi ne grAma, nagara evaM deza-varNana prasaMga meM dhana-dhAnyAdi samRddhi kI gaNanA ke lie una sthAnoM meM utpanna hone vAle anAja evaM tilahanoM kA bhI varNana kiyA hai| usase tatkAlIna khAdyAnnoM kI utpatti para acchA prakAza par3atA hai / pa0ca0 meM utpAdita vastue~ nimna prakAra hai- akSata (aklau 6 / 11 / 7 ), tila ( ayavattu 3/4/5, 14/16/14), ikSu (uccha 1 /7/7), kalamazAli (dhAna, 1/7/4), khAMDa (khaMDa, 11/2/9), dAli (11/21/5) Adi / pazu, pakSI evaM jIva-jantu 'kavi vanaspati-jagata ke sAtha-sAtha pazu-pakSI jagata se bhI suparicita thaa| jar3a evaM cetana jagata kA usane kitanI gambhIratA ke sAtha nirIkSaNa kara apanI mAnasika vRtti ke sAtha unase tAdAtmya sthApita kiyA thA, usakA paricaya pa0ca0 ke ina nAmollekhoM se sahaja hI upalabdha ho jAtA hai| unake vargIkRta nAma nimna prakAra haiMpazu, (jaMgalI) karikuMbha (gajasira, 2/2/5), kiraDe ( suara, 3/14/18 ), kesarI ( siMha 2 / 17 / 11 ), kuraMga (mRga 2/2/8, 2/ 2/9), gaMDaya (gaiMDA, 2/2/2), taracha ( bhAlU, 4/1/2 ), paMcANaNa ( siMha, 6 / 13 / 1 ) mayahi (hiraNa, 2 /2 / 10), miiya (hiraNI 2 / 2 / 10 ) mRgAri ( siMha, 8/9/3), rIcha (riMcha, 8/13/3), bAgha (vandha, 4/ 1 / 2 ) vANara (sAhAmaya, 4/1/3, 8/9/3 ) sindhura ( gaja, 6 / 21/8 ) siMha (sIho, 2/2/5, 2/2/7 ), zarabha (saraya, 2/2 / 2 ), zArdUla (sahUla, 4/1/1, 4/13/8 ), zRgAla ( siyAla, 4/16/20), zRgAlI ( zivA, 2/18 / 12 ) /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkada siMha visaH panjuSNacariu pazu (pAlatU) U~Ta (karaha, 2/14/9), karahayA (10/7/8), paggahaya (11/6/3), kuttI (kukkuri, 6/5/3), saramA (5/16/15), sANihu (5/17/3, 9/10/12), khaccara (besarA, 10/7/10), gaja (gaya 179/4), gadhI (khari 9/10/12), ghor3A (haya, 1/9/4), turaMga (2/14/10), bandara (makkaDu, 11/4/3), laMgUla (62/10), baila (vasahai, 10/11/6), meSa (meDhA, 10/16/7), jaNhu (10/15/5), mRga (maya 1/8/8, 1/9/I) / pakSI kAga (vAyasu, 6/21/3). kIra (totA, I/8/1), kurara (eka pakSI 4/1/8). koyala (kalayaMThi, 3/1/10, 1/8/7), parahuva (6/4/7), piI (4/1/10), kauMca (koMca, 11/3/10), garur3a (2/10/6), giddha (2/18/11, 12/2719), cakravAka (kAraMDa, 11/3/10), khaMgai (2/20/1), cakavI (cakki, 6/21/4). sArasa (illa. 11/3/10), zuka (1/7/6, 3/1/11), (kaNa, 11/3/10), zikhaNDI (siMhami. 3/1/11), haMsa (haMsu 7/11/!!), murgA (taMvacUla, 14/16/4) / jIva-jantu ___ ahi (sarpa, 2/17/3), bhuyaMga (1/8/9,711719), pavaNa asaNassa (8/4/6), paNNau (9/1318), ajagara (ahiSNa, 2/18/2), karkaTa (kakkau, 1/11/7), kachavA (kumma, 8/16/4), kAliya (2/10/6), bhramara (chappaya, 8/11/9), magara (1/11/7,8/16/4), saMsumAra (4/1/13), maccha (timi, 3/4/10) pADhINu (mIna 1/11/7), jhasa, (mIna, 7/12:2) / rAjanaitika bhUgola jisa prakAra prakRti se sambandha rakhane vAlI bhautika sAmagrI prAkRtika bhUgola kA viSaya hai aura usameM nadI, parvata, vanaspati evaM pazu-pakSiyoM kI carcA kI jAtI hai, usI prakAra rAjanaitika-bhUgola meM rASTra, deza, nagara tathA usakI prazAsanika evaM sImA-sambandhI sAmagriyoM kI carcA pramukha rUpa se prastuta kI jAtI hai| isa dRSTi se pa0ca0 meM rAjanaitika-bhaugolika sAmagrI pracura mAtrA meM upalabdha hai| yadyapi kavi ne ullikhita dezoM evaM nagaroM kI avasthiti ke viSaya meM koI carcA nahIM kI hai, phira bhI unake ullekhoM se kavi kI madhyakAlIna bhaugolika jAnakArI kA acchA paricaya milatA hai| ata: unakA saMkSipta paricaya varNAnukrama se yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai..ahaMgayAla (14/5/6) pa0ca0 meM isa deza kI avasthiti ke viSaya meM koI saMketa nhiiN| vartamAna bhAratIya bhUgola- zAstra ke anusAra bhI isa deza kA patA nahIM cltaa| mahAbhArata meM abhaya nAmaka eka prAcIna janapada kA ullekha milatA hai, jisa para bhIma ne vijaya prApta kI thI, ho sakatA hai ki kavi kA saMketa isI janapada kI ora ho| ardhamAgadhI Agama-sAhitya meM bhI isa deza ke nAmakA ullekha nahIM miltaa| AbhIra (14/5/5) AbhIra kI avasthiti ke viSaya meM vividha prakAra ke ullekha milate haiN| mahAbhArata ke anusAra sindhu evaM sarasvatI ke taTa para sthita eka AbhIra gaNatantra thaa| usa para nakula ne vijaya prApta kI thii| vikrama kI tIsarI 1. sabhA parva. 3091
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [83 zatI meM AbhIroM kA zAsana mahArASTra evaM koMkar3a pradeza para bhI thA / 2 gupta samrAT samudragupta meM AbhIroM ko apane vaza meM kiyA thaa| usakA adhyayana karane se vidita hotA hai ki AbhIra - janapada jhAMsI evaM vidizA ke madhya sthita thara kacchaya ( kacchadeza, 14/5/6 ) mahAbhArata kAla meM vaha bhAratIya janapada ke rUpa meM prasiddha thA / 1 vAyupurANa meM ise antanarmadA yA uttara narmadA - khaNDa meM sthita batalAyA gayA hai| maharSi pANini ne vahA~ ke nivAsiyoM ko kAcchaka kahA hai / " AdipurANa ke anusAra bharata cakravartI apanI digvijaya ke prasaMga meM dakSiNa bhAratIya abhiyAna meM samudrI kinAre. para calate-calate kaccha deza meM pahu~ce the|" kaNNA ( karnATaka, 6 / 3 / 12 ) prastAvanA vartamAna karnATaka pradeza hI pa0ca0 meM ullikhita 'kaNNADa' hai| mahAbhArata meM ise eka dakSiNa bhAratIya janapada kahA gayA hai|' Adhunika bhUgola ke anusAra isameM maisUra evaM kurga ke bhUmibhAga sammilita haiN| isakI rAjadhAnI zrIraMgapattana thI / rAjazekhara ne bhI isI rUpa meM isakA ullekha karpUramaMjarI" meM kiyA hai| I karahATa ( 6/3/12), pa0ca0 meM isakI avasthiti kI koI carcA nahIM hai, kintu mahAbhArata ke anusAra yaha eka dakSiNa bhAratIya deza thA | jisa para sahadeva ne apane dUtoM ke dvArA vijaya prApta kI thii| AdipurANa ke anusAra isakI avasthiti mahArASTra meM vidita hotI hai| vartamAna satArA jile ke karaDa yA karADa nAmaka sthAna se isakI pahacAna kI jA sakatI hai| kaliMga (14/5/3) mahAbhArata ke anusAra 'kaliMga' dakSiNa bhArata kA eka prAcIna deza thA / 12 maharSi pANini ne bhI isakA ullekha kiyA hai| bauddhAgamoM meM bhI isake vividha samRddha pakSoM kI carcA AtI hai ! 14 isase yaha spaSTa hai ki kaliMga deza bhArata ke prAcInatama dezoM meM rahA hai| kaliMga nareza khAravela ke hAthIgumphA zilAlekha " se vidita hotA hai ki prAcIna rASTrIya " Adi jina - pratibhA" kI vApisI ke lie usane magadha se bhayAnaka yuddha kiyA thaa| prAcIna jaina - sAhitya meM kaliMga kA pracura mAtrA meM varNana milatA hai| usake anusAra tosali isa deza kA eka prasiddha nagara thA, jo DaoNkTara DI0sI0 sarakAra ke anusAra vartamAna dhaulI kA hI vaha apara nAma hai| AcArya jinasena ne isa pradeza kA vizeSa varNana kiyA hai| tadanusAra RSabhadeva ke eka putra kaliMga ke nAma para hI usa deza kA kaliMga nAma pdd'aa| kasamIra (kAzmIra, 14/5/3 ) mahAbhArata ke anusAra yaha eka bhAratIya janapada thaa| usake anusAra digvijaya ke samaya ise arjuna ne 1. samaparka 22/9-101 2 nyU hisTrI ani iMDiyana mala 6. aSTAdhyAyI. 4:213.3-1.34 1 7. puDhaM 16:153:29:79 12. Adi dharva 2149; bhISma garma, 9:46: 9:09 15. de0 khAravela zilAlekha, paMkti 12 7-121 16. de0 A0 16/154 khaNDa 5 0 51 3 nahI0 pR0 8911 4. bhISma parva 9:56 1 5. vA030 4563 8. bhISma parva 2:59 9. ka0maM0 115 1 10 sabhA evaM 31/701 11. 3770 13. aSTAdhyAyI, 41:1701 14. de0 busakAlIna bhAratIya bhUgola, pR0 494-4951 107152 29:82 tathA deva uDIta' meM jaina evaM dharma (le0 pra0 rAjArasa jaina)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184] mahAkara siMta virahAu phanjuSNacarija jItA thaa|| tantra-zAstra meM isakI avasthiti ke viSaya meM likhA gayA hai: zAradAmaThamArabhya kuMkumAdri taTAntakaH / tAvatkazmIradeza: syAt paMcAzadyojanAtmakaH / / yogavAziSTha meM kAzmIra ko himAlaya kI kukSi meM sthita atyanta prasiddha aura prAcIna deza kahA gayA hai, jisakA 'adhiSThAna' nAmaka nagara pradyumna-zikhara para sthita thaa| kavi vilhaNa ne apane karNasundarI' nAmaka grantha meM use yazAradA-devA kahA hai ! MzakAla meM bhI use svarga ke samAna suramya-pradeza mAnA jAtA thaa| mugala samrAToM ne vahA~ 'vibhinna prakAra ke kIr3A-sthala banAkara use paryApta mahatva diyA thaa| kIri (14/5/3) mahAkavi siMha ne isakI sthiti ke viSaya meM koI carcA nahIM kI hai| bRhatsaMhitA meM isakI avasthiti gAndhAra, sauvIra, sindhu aura zailAna (parvatIya) ke sAtha batalAI gayI hai| usake karbha-vibhAga meM IzAna-dizA meM sthita kAzmIra, abhisAra darada, taMgaNa evaM kulUta prabhRti dezoM ke sAtha isakI gaNanA kI gaI hai| isase pratIta hotA hai ki yaha kAMgar3A-ghATI ke baijanAtha aura usake AsapAsa kahIM sthita honA caahie| kurujAMgala (11/8/9) mahAbhArata kAla meM yaha eka suvikhyAta bhAratIya janapada ke rUpa meM prasiddha thaa| isakI rAjadhAnI hastinApura thii| AdipurANa meM isakI avasthitti thAnezvara, hisAra athavA sarasvatI evaM yamunA-gaMgA ke bIca ke pradeza meM batalAI gayI hai| tIrthaMkara RSabhadeva ne apanI tapasyA kA eka varSa pUrNa hone para isa janapada meM vihAra kiyA thaa| rAjazekhara ne bhI hastinApura janapada kA ullekha kiyA hai|' kerala (6/3/12, 14/5/8) mahAbhArata ke anusAra yaha eka dakSiNa-bhAratIya janapada thaa|10 karNa ne digvijaya ke samaya yahA~ ke rAjA ko jIta kara use duryodhana kA karada banAyA thaa| vartamAna bhUgola ke anusAra dakSiNa kA malAbAra prAnta, jisameM malAbAra, kocIna evaM trAvanakora ke jile bhI sammilita haiM, kerala kahA jAtA hai| AdipurANa meM isakA sundara varNana kiyA gayA hai / 12 kosala (5/11/5) mahAbhArata meM yaha eka prasiddha janapada ke rUpa meM varNita hai, jo uttara evaM dakSiNa kozala meM vibhakta thA / / / viSNudharmottarapurANa ke anusAra vahA~ ke nivAsI sundara tathA puruSArthI hote the 114 vartamAna meM isakI pahacAna avadha pradeza sthita goMDA, baharAica, bArAbaMkI, phaijAbAda aura lakhanaU ke pradeza se kI jAtI hai| jaina sAhitya meM kozala-deza kA bar3A mahatva hai| RSabhadeva kA janma isI deza kI ayodhyA nagarI meM huA thaa| ata: unheM kauzalika bhI kahA jAtA hai| bRhatkalpabhASya se vidita hotA hai ki isakA prAcIna nAma vinItA thaa| 1. sabhA parva 27:17. bhISma 4.9753467; 2. kAmI pariziSTa 2. pR. 2831 1. popavAziSTha, 3:31/10: 3:32/11-121 4.de0 prazasti zloka 4. pR0 56: 5. bRhatsaMhitA, 4231 6. vahIM kucha vibhAga 14:291 7. Adi parva, 94/49: 4. Aopura 16:153 / 9. kaam017| 10. bhISma parva: 9/581 11. vana vaM. 254/15-161 12. Aogo 18154129/7913.bhISma parva: 9/40-411 14. viSNudharmotara purANa, 1:2141
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [85 koMkaNa (14/5/5) mahAbhArata ke anusAra yaha eka prAcIna dakSiNa bhAratIya janapada thaa| skandapurANa ke anusAra koMkaNa evaM laghu koMkaNa kramaza: 36,000 tathA 1422 grAmoM ke deza the| raghuvaMza meM isakA aparanAma aparAntaka kahA gayA hai| jinasena ke anusAra isakI avasthiti kAThiyAvAr3a tathA aparAntaka-pradeza ke AsapAsa mAnI gayI hai|' vartamAnakAlIna bhUgola ke anusAra yaha pazcimI ghATa (sahayAdri) evaM araba sAgara ke bIca kA pradeza hai| gauDa (gaur3a, 6/3/12, 14/5/5) zaktisaMgamatantra' nAmaka grantha meM 'gaur3a' deza kA vistAra baMga se bhuvanezvara taka batAyA gayA hai| yathA baMgadezaM samArabhya bhuvanezAMtaga: zivaH / gauDadeza: samAkhyAtA sarvavidyAvizAradaH / / skandapurANa meM bhI yahI sImA batalAI gayI hai| ata: pa0 ca0 meM jisa gauDa deza kA ullekha AyA hai, usakI sImA rekhA vartamAna-kAlIna Asanasola se baMgAla taka mAnI jA sakatI hai aura isa AdhAra para Adhunika pazcimI baMgAla ke pazcimI bhAga ko gauDa deza mAnA jA sakatA hai| gajjatI , 1415.55 kavi siMha ne Adhunika gajanI deza ko gajjaNa kahA hai| gajanI kA zuddha rUpa vastuta: gajjaNa adhavA gAjamA hI honA caahie| pRthivIcandracaritra (vi0saM0 1478) meM bhI use gAjaNa kahA gayA hai| malika muhammada jAyasI ne 'padmAvata' meM do sthAnoM para use 'gAjanA' zabda se smRta kiyA hai, yathA-.. hema seta au gaura gAjanA jagata bAta phiri aaii| -padmAvata, 35/5 hema seta au gaura gAjanA baMga tilaMga saba let| --- padmAvata, 42:10 skandapurANa meM ise gAjanaka kahA gayA hai| yaha gajanI athavA gajjaNa yA gAjanaka vartamAna aphagAnistAna deza meM sthita hai| prAcya bhAratIya-sAhitya meM ise gajagRha, gajadeza athavA mAtaMga-viSaya bhI kahA gayA hai| gurjara (gujarAta, 14/5/6) pratIta hotA hai ki prAcInakAla meM gurjara athavA gujarAta kI sImAe~ utanI adhika vistRta nahIM thI, jitanI ki Ajakala / Aja kA gujarAta, prAcyakAlIna saurASTra, lATa, kaccha evaM dakSiNI mAravAr3a-pradeza milAkara banA hai| jaina-sAhitya meM gujarAta kA vizeSa mahatva hai| ardha-mAgadhI Amama-sAhitya kI antima vAcanA yahA~ ke 'balabhI' nAmaka sthAna meM huI thii| jaina-sAhitya meM gujarAta ko jaina-saMskRti kA pradhAna gar3ha mAnA gayA hai| gaMga (14/5/3) ___ mahAbhArata meM isa janapada kA ullekha nahIM hai| kintu Adhunika itihAsakAroM ke anusAra kadambavaMzI narezoM ne ise apane sAmrAjya kA kendra banAyA thaa| unake anusAra vartamAna maisUra pradeza meM sthita gaMgavAr3I aura usake AsapAsa kA pradeza hI gaMga-janapada thA, jisake pazcima meM kadambarAja aura pUrva meM pallava-narezoM kA rAjya thaa|' 1. bhISma parva, 9/601 2. ska, pu-12:39.14.3| 3. ratu:584. a0pu0 16:156 1 5. zakti santaH 3:7:38| 1. de0 padmAvata vivi (jhaoNsI), prathama saMH 21 7. ska0pura 33:15 | . de0 prA0mA bhaigo0 svaH 102-103 | 9.de.ke nIlakATha gArajI kRta "iii oNpha hariyA" tare,58 145-1471
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahADa saMta virai pajjuSNacariu 86] cINa ( cIna, 6/3/ 12 ) mahAbhArata meM ise eka prAcIna deza mAnA gayA hai| vahA~ kA rAjA yudhiSThira ko bheMTa dene ke lie AyA thA / prAcIna bhAratIya jaina, bauddha evaM vaidika sAhitya meM cIna kA ullekha pracura mAtrA meM huA hai| donoM dezoM meM vyApArika sAmagriyoM ke AyAta-niryAta ke aneka vRttAnta milate haiN| rezamI vastroM kI jo bhI carcAe~ milatI haiM, usameM adhikAMza cIna ke rezama se sambandha rakhane vAlI thiiN| yadyapi pa0ca0 meM usakI avasthiti para prakAza nahIM DAlA gayA hai| kintu vaha bhArata ke uttara-pUrva sImAnuvartI pradeza thA, isameM sandeha nahIM hai| coDa (6/4/1) mahAbhArata meM ise dakSiNa bhArata kA eka janapada mAnA gayA hai| usake anusAra vahA~ ke parAkramI rAjAgaNa dhRSTadyumna dvArA nirmita krauMca vyUha kI dAhinI pAMkha kA AsarA lekara khar3e the| 2 azoka ke dUsare zilAlekha meM isakA ullekha aneka rASTroM ke sAtha AyA hai| kahIM kahIM isakA aparanAma dravir3a deza bhI mAnA gayA hai| Takka ( 6/4/1, 14/5/3) uttarAyaNasutta kI sukhabodhA - TIkA meM isa zabda kA prayoga huA hai| usa meM Takka athavA Dhakka jAti kA brAhmaNa mUladeva ke sAtha veNNAtaTa kI ora sAtha-sAtha calatA hai| usake prasaMga ke anusAra vaha Takka athavA Dhakka deza kA nivAsI thaa| mahAkavi rAjazekhara ne bhI isakA ullekha kiyA hai| kaniMghama ke gambhIra adhyayana ke niSkarSoM ke anusAra yaha sindha se lekara vyAsa nadI taka vistRta samasta pradeza kA nAma thA, jo Ajakala paMjAba ke nAma se prasiddha hai| unhoMne isakI sImA rekhA uttarIma parvatoM kI talahaTI se lekara dakSiNa meM mulatAna taka nirdhArita kI hai| " gADa (15/5/3) mahAbhArata meM 'nATakeya' nAma ke eka deza kI carcA kI gayI hai| kintu isakI avasthiti kA ThIka patA nahIM cltaa| pratIta hotA hai ki yaha 'Ana' kA hI saMkSipta rUpa hai| kavi ne chandobhaMga-doSa se bacane ke lie sambhavata: pUrvavartI 'A' kA lopa kara diyA hai| vAyupurANa ke anusAra Anartta deza uttara narmadA-khaNDa meM sthita batalAyA gayA hai|" rAjazekhara ne bhI ise pazcima bhArata kA eka deza kahA hai| skanda purANa ke anusAra ise Anarsa nAmaka eka rAjA ne basAyA thA / Anarttapura, kuzasthalI yA dvArakA isakI rAjadhAnI thii| vartamAna meM isakI pahacAna kAThiyAvAr3a se bhI kI jAtI hai| pa0 ca0 meM isakI avasthiti ke viSaya meM koI sUcanA nahIM hai / tiura (14/5/7) mahAbhArata ke eka ullekha ke anusAra yaha eka prAcIna janapada thaa| kavi ne isakA ullekha dakSiNa sthita tilaMga- deza ke sAtha kiyA hai| isase vidita hotA hai ki yaha dakSiNa bhArata meM kahIM sthita honA caahie| mahAbhArata ke anusAra hI yahA~ ke nareza ko sahadeva ne apanI digvijaya ke prasaMga meM vijita kiyA thaa| vaise pUrva bhArata meM bhI 'tripurA' evaM madhyapradeza kI jabalapura kamiznarI meM 'tripurI' (Adhunika 'tIvara ' ) nAmaka sthala hai| kintu varNana 1. sabhA parva 51.23 1 2. bhISna garva 9/60, 50-511 3. de0 ena0ela0 he jyola pR0 98 4. deaizimeMTa pR0 1251 5. sabhA parva 381 291 6. 0pu0 45:131 / 7 kA0mI0 pariziSTa 2. pR0 280 8 ska0 pu0 1:3:182 9 sabhA evaM 31:601
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [87 prasaMga se aisA pratIta nahIM hotA ki kavi ne unameM se kisI kA ullekha yahA~ kiyA hai| tilaMga (14/5/7) ____ mahAbhArata meM isakA ullekha nahIM miltaa| skAyapurA meM ina aparanAma azilAMgalA deza bhI milatA hai| yaha pradeza godAvarI evaM kRSNA nadiyoM ke bIca meM sthita hai| tailaMga athavA tilaMga-deza kA prAcIna rUpa trikaliMga hai| diviDa (6/3/12) ___ vartamAna bhUgola ke anusAra madrAsa athavA tamilanADu se lekara zrIraMgapaTTama aura kumArI antarIpa taka vistRta bhU-bhAga ko dravir3a-deza mAnA gayA hai| vaise dakSiNApatha ke janapadoM meM isakA ullekha nahIM miltaa| kintu mahAkavi rAjazekhara ne kAvya-mImAMsA meM isakA ullekha dakSiNI-pradezoM meM kiyA hai| jaina-zilAlekhoM evaM prAkRta-sAhitya meM ise dramila-deza kahA gayA hai| rAjazekhara ne bhI isI zabda kA prayoga kiyA hai| paMDI (pANDya, 6/4/1) mahAbhArata ke anusAra pANDya-deza ke rAjA bar3e parAkramI the| vahA~ ke rAjA pANDya ne apane divya-dhanuSa kI TaMkAra karate hue vaiDUrya-maNi kI jAlI se AcchAdita candrakiraNa ke samAna zveta ghor3oM dvArA AcArya droNa para AkramaNa kiyA thaa| isa ullekha se yaha spaSTa hai ki yaha dakSiNa bhArata kA eka prAcIna janapada thaa| Adhunika bhUgola ke anusAra yaha madurA evaM tinaivali ke pradezavAlA deza thaa| karpUramaMjarI ke anusAra yahA~ kI navayuvatI striyoM kA saundarya evaM malayaja (zItala) vAyu prasiddha thii|' pa0ca0 meM isI 'pANDya' ko paMDI ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| puSkalAvatI deza (4/10/6, 14/9/10) ___ ardhamAgadhI Agama-sAhitya ke anusAra puSkalAvatI gAndhAra-deza kI pazcimI rAjadhAnI thii| kucha vidvAn isakI pahacAna vartamAna pezAvara (pAkistAna) se karate haiN| mahAkavi siMha ke anusAra 'puSkalAvatI' pUrva-videha meM sthita thii| unake anusAra yaha nagara prakRti kA apUrva krIr3A-sthala thaa| mahAbhArata meM isakA ullekha dekhane meM nahIM aayaa| baMga (6/3/12, 14/5/3) ___ mahAbhArata meM baMga deza kA ullekha dekhane meM nahIM aayaa| vAyupurANa evaM matsyapurANa ke anusAra vaha pUrva dizA meM sthita eka vistRta pradeza thaa| garur3a purANA tathA bRhtsNhitaa|| ke anusAra pUrva-dakSiNa meM sthita pradeza kA nAma baMga thaa| bhAgavatapurANa tathA matsyapurANa ke anusAra rAjA bali ke baMga nAmaka putra ke nAma para usase sambandhita pradeza kA nAma baMga pdd'aa| bauddhAgamoM ke suprasiddha 16 janapadoM meM isake nAma kA ullekha milatA hai| kAvya-mImAMsA ke anusAra baMga kI adhiSThAtrI devI kAlikA thii| vartamAnakAlIna kalakattA kA nAma isI devI ke nAma para par3A aura bAda meM usake AsapAsa kA pradeza baMgAla ke nAma se prasiddha ho gayA, jisameM DhAkA, caTagAMva Adi bhI sammilita the| 1. kumA0 saM0 13:721 2. . jyogrAphI+io. 45 204 / 3. vahI0. pR0 54 / 4. kA0mI0, 34/61 5. vahIMA. 1913 / 6. droNa parva0 33/23:72-73 1 7. ka0ma0 1115 / 4. bApu0. 45/122; 9.0pu0114441 10. ga .5512| 10.bR0saM0 14/8| 12. mA.mu. 9122151 13. ma00 48/251 14. aMtara nikAe, 0bhA0, 40 19746/0) nAlanTA s| 15. kA0mI0, 14/121 16. sarakAra jyogrAphI0, pR0 27 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkai siMha virAu pajjuNNacarita pa0 ca0 meM isa deza kA nAma eka svayaMvara-prasaMga meM AyA hai| magadha (4/14/9,14/5/3) mahAbhArata ke anusAra yaha eka prAcIna deza hai jisakI rAjadhAnI girivraja (Adhunika rAjagRha) thii|' isakI carcA vaidika, bauddha evaM jaina sabhI sAhitya meM pracura mAtrA meM AyI hai| bhagavAna mahAvIra kA sarvaprathama upadeza magadha kI rAjadhAnI girivraja ke vipulAcala para huA thaa| vaicArika-krAnti kA mUla-sthala hone ke kAraNa isakI jaina sAhitya meM prazaMsA evaM vaidika-sAhitya meM nindA kI gayI hai| ___ mahAkavi jinasena ne isakA vistRta varNana kiyA hai| pa0 ca0 meM isakI samRddhi kA varNana karate hue yahA~ ke nareza zreNika kA sundara varNana kiyA gayA hai| mAlava (mAlavA, 6/4/1, 14/5/4) ___ mahAbhArata ke anusAra pazcima bhArata kA eka prasiddha janapada thA, jisa para nakula ne vijaya prApta kI thii| jaina-sAhitya meM mAlavA kA pracura mAtrA meM varNana milatA hai| zaktisaMgamatantra meM avantI se pUrva aura godAvarI ke uttara meM isa janapada kI avasthiti mAnI gayI hai| kAvyamImAMsA meM mAlavA ke kaI vibhAgoM kA ullekha kiyA gayA hai| harSa ke yuga meM mAlavA eka suprasiddha deza thaa| dazakumAracarita meM mAlava deza aura mAlava rAja kA vizeSa rUpa se ullekha huA hai| isake anusAra ujjayinI mAlavA kI rAjadhAnI thii| skandapurANa ke anusAra mala kI bAhulyatA ke kAraNa hI isa bhUkhaMDa ko mAlavA kahA gayA hai--'malasya bahu sambhUtyA mAlaveti prkiirtitaa|' yavana (10/18/4) ___ mahAkavi siMha ne yavana deza kI sthiti ke viSaya meM koI carcA nahIM kI kintu jinasena ke anusAra Adi tIrthaMkara RSabhadeva ne yavana-deza kI sthApanA kI thii| mahAbhArata ke anusAra nandinI ne yoni-deza se yavanoM ko janma diyA thaa| usake anya sandarbho ke anusAra kamboja-rAjya sudakSiNa yavanoM ke sAtha eka akSauhiNI senA ke lie duryodhana ke pAsa AyA thaa||| mahArathI karNa ne apane digvijaya-kAla meM pazcima meM yavanoM ko jItA thaa| usake eka anya prasaMga ke anusAra hI yavana eka bhAratIya janapada hai| vahA~ ke nivAsI pUrva meM kSatriya the| parantu bAda meM brAhmaNoM se dveSa rakhane ke kAraNa ve zUdratva ko prApta ho gaye the / / kucha vidvAn mulatAna ke samIpa sthita sindha evaM usake AsapAsa vAle pradeza ko bhI yavana-deza kahate haiN| lADa (6/3/12, 14/5/4) ___lADa deza pazcimI bhArata kA eka prasiddha janapada mAnA gayA hai| kumAragupta ke dazapura (mandasaura, madhyapradeza) zilAlekha meM batAyA gayA hai ki yahA~ ke julAhoM kA raMgAI-binAI kA kAma vizva-vikhyAta thaa|13 ___ vartamAna bhUgola ke anusAra yaha dakSiNI gujarAta kA nAma thA, jo Aja bhI apane vastra-udyoga ke lie prasiddha hai| isameM vartamAna sUrata, bhar3auMca, bar3audA, ahamadAbAda evaM kheDA jile ke bhUbhAga sammilita haiN| rAjazekhara ne "prAkate lATadezyA:" kaha kara yahA~ ke prAkata-bhASA bolane vAloM kI prazaMsA kI hai|14 1. sabhA parda. 21/2:31 2. AThayo. 161531 3. sabhA parva 3271 4. zakti saMta: 3/1/21 | 5. kAlapI 9.31 6.00 225,2271 7. daNku caH,05, 6.9.14, 4. skaTa pu. 51101121 9.Ayapu0. 16.1551 10. Adi parva 174/36-371 11 udyata evaM. 1921-221 12. anuzAsana parva 15/181 13. nAsaura zilAleta. maloka 41 14.kAmI, 109:5. 110/22,51:51
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [89 varADa (14/5/4) - varADa nAma ke deza kA ullekha prAcIna-sAhitya meM nahIM ho sakA hai kintu yadi ise virATa deza mAna liyA jAe to isakI pahacAna matsya deza ke sAtha kI jA sakatI hai| mahAbhArata ke anusAra ajJAta banavAsa meM bhaTakate hue pANDava matsya dezA meM Aye the| manasya' deza vartamAna rAjasthAna ke bharatapura evaM alavara jiloM meM sImita thaa| sAyaMbhari (zAkambharI, 6/913) ___ mahAbhArata ke anusAra yaha eka divI sambandhI tIrtha thaa| Adhunika bhUgola ke anusAra vartamAna kAlIna sAmbhara (rAjasthAna) hI zAkambharI kA hai| yaha cauhAnoM kA prasiddha rAjya thaa| sindhu (14/5/7) mahAbhArata ke anusAra yaha eka prAcIna janapada thA, jisakA rAjA jayadratha draupadI ke svayaMvara meM AyA thaa| zaktisaMgamatantra ke anusAra isa janapada kA vistAra laMkA se makkA paryanta batalAyA gayA hai| isake anusAra yaha pradeza uttarI evaM dakSiNI do bhAgoM meM vibhakta thaa| uttarI bhAga DerA ismAilasvAM (Adhunika pAkistAna) kI ora thaa| uttarI sindhu ko zuktasindhu aura dakSiNI ko pAna-sindhu kahA gayA hai| aneka prAcIna granthoM meM sindhu ko sauvIra ke sAtha ullikhita kiyA gayA hai| isase vidita hotA hai ki donoM dezoM kI sImAe~ paraspara meM jur3I huI thiiN| skandapurANa ke anusAra yahA~ ke ghoDe itane prasiddha the ki ve sindhu-deza ke paryAyavAcI bana gaye the| isIlie amarakozakAra ne ghor3e ke paryAyavAcI nAmoM meM sindhu athavA saindhava ko bhI rakhA hai| soraThTha (saurASTra 4/12/5, 14/5/6): pa0 ca0 meM saurASTra deza kA vistRta varNana AyA hai| vahA~ ke nadiyoM, parvatoM, samudra, kRSi, bhavana evaM vahA~ ke nivAsiyoM kI samRddhi, sundaratA evaM suruciyoM kA sundara varNana kiyA hai| jaina-sAhitya meM surASTra ko jaina-saMskRti kA pradhAna gar3ha to mAnA hI gayA hai, sAtha hI use bar3A bhArI vyApArika kendra bhI mAnA gayA hai| dUra-dUra ke vyApArI vahA~ vyApArika sAmagriyoM kA AdAna-pradAna karane ke lie Ate-jAte bane rahate the| jainiyoM ke 22veM tIrthakara neminAtha ko atrasthita giranAra parvata se hI mukti prApta huI thii| I0pUrva0 317 ke lagabhaga candragupta maurya ne yahA~ kucha parvatIya nadiyoM ko bA~dhakara sudarzana-jhIla kA nirmANa karAyA thaa| mahAbhArata ke anusAra dakSiNa dizA ke tIrthoM ke varNana prasaMga meM ukta deza ke antargata camasobhdeda, prabhAsa kSetra, piMDAraka evaM Urjayanta athavA raivataka parvata Adi puNyasthaloM kA varNana AyA hai| hUNa (6/3/12) ___ mahAbhArata ke anusAra 'hUNa' eka deza thA, jahA~ kA rAjA yudhiSThira ke rAjasUya yajJa meM bheMTa lekara AyA thaa| harSacarita ke anusAra yaha uttarApatha kA eka deza thaa| zaktisaMgamatantra ke anusAra yaha deza kAmagiri ke dakSiNa aura marudeza ke uttara meM sthita thaa| yahA~ ke loga zUra-vIra adhika hote the, jaisA ki kahA gayA hai 1, Adi parva, 155:21 2. vana parva,84/13-171 3.Adi paI, 185/21! 6. vana parva, 8/19-2 / / 7. sarakara yogrAphI0 e027. noTa 21 4. zAkti saMtaM. 3/7/57 / 5. ska00 2/2/49:30, 2/8/5/267
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90] mahAkada siMha virAu pajjuNyAcAra kAmagiredakSabhAge mrudeshaattthottre| hUNa deza: samAkhyAta: zUrAstatra vasanti hi|| inake atirikta pa0 car3ha meM caMga (14:5/6), kaNha (14/5/6) evaM boDa (14/5/4) dezoM kA bhI ullekha AyA hai| kintu inakI avasthiti ke viSaya meM prAcIna-sAhitya meM koI bhI sandarbha nahIM mila ske| ho sakatA hai ki kRSNA nadI ke pArzvavartI pradeza ko kaNha-deza mAnA jAtA rahA ho| nagara pura evaM nagara (4/5/14) mahAkavi jinasena ne pura evaM nagara donoM ko paryAyavAcI batAyA hai| pa0 ca0 meM bhI kavi ne nagaroM ke sAtha-sAtha prAyaH chanda racanA ko dhyAna meM rakhate hue pura evaM nagara donoM vizeSoM ko samAnArthaka prayukta kiyA hai| yathA - dAramaipuri (10/14/9), dArAmaINayari (1/9/7) aadi| prAcIna-sAhitya kA adhyayana karane se vidita hotA hai ki ina puroM evaM nagaroM meM prAsAda, nikuMja, sundara jala-vyavasthA, vistRta-mArga, mala-pravAhinI nalikAe~, parikhA, gopura, zikSAsthala, audyogika-bhavana, cikitsAlaya, catuSpatha Adi vidhivat nirmita rahate the| ayodhyA evaM sAketa nagarI (5/11/5, 9/4/9) ayodhyA kA apara nAma sAketa nagarI bhI hai| jaina-sAhitya meM ukta ayodhyA ke lie donoM nAma pracalita haiN| Adya-tIrthakara RSabhadeva ke garbha evaM janma, dUsare tIrthaMkara - ajitanAtha, cauthe tIrthakara ... abhinandananAtha, pA~caveM tIrthaMkara - sumatinAtha tathA caudahaveM tIrthaMkara - anantanAtha ke prathama cAra kalyANaka isI bhUmi para hue the| mahAbhArata ke anusAra ikSvAkuvaMzI rAjAoM kI yaha rAjadhAnI thI aura munivara vaziSTha, rAjA kalmaSapAda ke sAtha yahA~ padhAre the| aitihAsika-kAla meM bhI ayodhyA nagarI paryApta prasiddha rahI hai| zuMga-vaMzI nareza puSyamitra kA eka mahatvapUrNa zilAlekha isI nagarI kI khudAI meM milA hai| gupta-samrATa candragupta ke zAsanakAla meM ayodhyApurI vidyA kA pramukha kendra thii| vartamAna-kAla meM ise bhagavAn rAma kI janma-bhUmi ke rUpa meM pUjA jAtA hai, kintu rAma janma-sthala para bAbarI masjida' banI huI hai 14 muslima-sampradAya meM bhI ise khurda-makkA aura siddhoM kI sarAya ke rUpa meM pUjA jAtA hai| ___ alakApurI (8/1/2, 8/2/7, 8/3/1) kavi siMha ne alakApurI kA vistRta varNana kiyA hai| unhoMne isake sAtha-sAtha vahA~ ke yakSa kA bhI varNana kiyA hai| mahAbhArata meM ise kubera kI nagarI aura puSkariNI kahA gayA hai| mahAkavi kAlidAsa ne apane meghadUta meM isa nagarI ke samRddhi-vaibhava kA vistAra-pUrvaka varNana karate hue ise himAlaya kI goda meM basI huI batalAyA hai| unhoMne alakApurI ko suvarNabAlukAmayI bhUmi kahA hai, jabaki paM0 sUryanArAyaNa vyAsa ne ise vartamAna jodhapura se 70 mIla dakSiNa meM sthita batalAyA hai| AdipurANa meM isakI avasthiti vijayArdha kI 1.kti 5 taka, 44 / 2. ayo 191511 3. Adi parva, 17638-36 / 4. uttara pradeza kI aitihAsika vibhUti. 20601 5. bhAdi jaina tI0. bhA0 ]. pRkSa 1601 6. Adi parSa, B5/9:sadhA parda 10:41 7. meghadUta, pUrvamedha, uttarameha 2,3,4,13,1418. vizva kAlidAra : eka adhavana 'jAnamaNDala prakAdhAna, indaura) pR077
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [91 uttara zreNI meM kahI gayI hai / ' kanakhala (5/17/9) mahAbhArata ke anusAra kaNakhala eka pavitra tIrtha sthala hai| yahA~ snAna karake tIna rAtoM taka upavAsa karane vAlA vyakti azvamedha yajJa kA phala prApta karatA hai / kavi siMha ne kaNakhala ke varNana prasaMga meM vahA~ pravAhamAna gaMgA jala kI pavitratA kI sUcanA dI hai| isase spaSTa hai ki vartamAna kanakhala kI ora kavi kA saMketa hai / kurukhetta (5/17/9) mahAbhArata ke anusAra sarasvatI evaM dRSadvatI nAmaka nadI kA vItha apanI tapasyA se isa kSetra ko pavitra banAyA thaa|' kuMDinapura (2/11/10, 9/11/9 ) mahAbhArata ke anusara yaha vidarbha deza kI rAjadhAnI thaa|' arddhamAgadhI Agama - sAhitya meM bhI vidarbha deza ke pramukha nagara ke rUpa meM isakI carcA AtI hai| isa kuNDinapura kI pahacAna vidarbhapradeza ke kauNDavIrya se kI gayI hai / pa0ca0 meM bhI isakI avasthiti kozala ke dakSiNa pradeza meM kI gayI hai, jo ki mahAbhArata ke ukta ullekha se mela khAtI hai| dvArakA (vAramaI, dArAmaI, 1/9/7, 1/12/2, 1/14/ 1 ) paca0 meM isakA varNana vistArapUrvaka huA hai| unake anusAra isakI avasthiti saurASTra deza meM mAnI gayI hai| mahAbhArata ke anusAra ise raivataka - parvata se suzobhita ramaNIya kuzasthalI batAyA gayA hai, jahA~ para jarAsandha se baira ho jAne para samasta yAdava zrIkRSNa kI AjJApUrvaka yahA~ Akara basa gaye the| jaina sAhitya, vizeSa rUpa se uttarAdhyayana sUtra kI sukhabodhA TIkA tathA jaina- harivaMza evaM vividha pANDavapurANoM meM isakI vistRta carcAe~ AyI haiN| vartamAnakAla meM yaha gujarAta- pradeza ke pazcimI - samudrI kinAre para avasthita hai / puNDarIkaNI (4/10/9, 14/9/10) pa0ca0 meM isakI avasthiti pUrva- pradeza ke puSkalAvatI deza ke antargata batalAyI gayI hai| arddhamAgadhI Agama-sAhitya ke anusAra zatruMjaya kA hI aparanAma puNDarIka hai| jaina mAnyatAnusAra yahA~ pANDava evaM aneka RSiyoM ne mukti-lAbha kiyA thaa| AcArya jinasena ne ise videha kI eka nagarI mAnA hai / ' bhaNavADa ( 1/4 / 8) skandapurANa ko anusAra brAhmaNavADa eka prAcIna deza thA, jisameM sAr3he tIna lAkha grAma sammilita the | 10 kucha loga vartamAna pAkistAna ke vahamanAbAda se isakI pahacAna karate haiM / kintu yaha upayukta nahIM pratIta hotA / brAhmaNavADa vastutaH vartamAna kAlIna 'bAdavANa 2 (gujarAta) hai| yahIM ke eka jaina mandira meM baiThakara mahAkavi 1. A0pu0 41104 1 2. dana patra 84:30, 90:22 / 3. vahIM 83:45 204:205 4 Adi parva, 94/501 6. he0 jyogrAphIkala, pR0 1 bhArata kA bhaugolika svarUpa 7 sabhA parva 14:50-55 B bhAvaprA jai0sI0 pR0 51) 7. a0 pu0 46 19 0 801 12. jai00, pR0 117 | 5. vana evaM 60, 73, 77: udyoga evaM 158 10. ska0pu0 1/ 2:39:161 11. prAcIna
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92] pani viramagArara jinasena (prathama) ne apane saMskRta harivaMzapurANa kI racanA kI thii| mahAkavi hariSeNa ne apane kathA-koSa kI racanA bhI yahIM baiThakara kI thii| isa prakAra bamhaNavADa nizcita rUpa se 7vIM sadI se jaina vidyA kA kendra rahA thA, jo Age kaI zatAbdiyoM taka jaina lekhakoM ke lie preraNA kendra banA rhaa| prastuta pa0ca0 kI racanA bhI vahIM ke eka jaina-vihAra meM kI gyii| meghakUDapura (7/9/1) yaha koI paurANika nagara pratIta hotA hai, jo kisI vidyAdhara-kSetra meM sthita dhaa| kavi siMha ke anusAra isI nagarI ke rAjA kAlasaMvara evaM rAnI kanakamAlA ne pradyumna kA 16 varSoM taka pAlana-poSaNa kiyA thaa| ratnasaMcayapura (8/20/3) mahAkavi jinasena ne isa nagara kA ullekha kiyA hai| unake anusAra videha kSetra ke maMgalAvatI deza meM yaha nagara sthita thaa| isakI pahacAna abhI taka nahIM ho skii| rathanUpura-cakravAla (2/317) yaha vidyAdharoM kA eka nagara-rAjya thaa| jaina-bhUgola ke anusAra yaha vijayArddha-parvata kI dakSiNa zreNI kA 22vAM nagara hai| vartamAna khojoM ke anusAra dakSiNI bihAra ke cAibAsA ke AsapAsa isakI avasthiti mAnI jA sakatI hai| mahAbhArata meM isakA ullekha nahIM milatA hai| vaDapura (6/18/2) 'vaDaura' nAmaka nagara prAcIna sAhitya meM upalabdha nahIM hotaa| kavi siMha ke ullekha ke anusAra ise ayodhyA ke samIpa hI kahIM honA caahie| hamArA anumAna hai ki vartamAna baTezvara hI (jo ki AgarA jile meM yamunA nadI ke kinAre sthita hai) pa0ca0 kA vaDaura honA caahie| baTezvara jaina evaM hindU donoM saMskRtiyoM kA pradhAna kendra rahA hai| sAligrAma (4/14/9,5/17/7) isa nagara kI carcA anyatra dekhane meM nahIM aatii| mahAkavi siMha ne ise magadha-janapada meM avasthita batalAyA hai| pratIta hotA hai ki yaha vartamAna rAjagIra athavA bihArazarIpha (bihAra) ke AsapAsa koI sthala rahA hogaa| kavi ke varNana ke anusAra yaha sthAna vahI pratIta hotA hai, jo indrabhUti- gautama kA Azrama-rathala thaa| isakI pahacAna vartamAna silAba' (bihAra) se kI jA sakatI hai| siMhapura (7/8/9) pa0ca0 meM sIhaura kI sthiti vijayAddha kI dakSiNa zreNI meM batalAI gayI hai| jinasena ne Adi purANa meM videha kSetra ke gandhalA deza kI amarapuri ke samAna hI isa nagara ko batAyA hai| jaina-sAhitya meM siMhapura kI pahacAna vartamAna sAranAtha (vArANasI) se kI jAtI hai| grAma (1/7/3,4/14/9) mahAkavi siMha ne deza evaM nagaroM ke sAtha-sAtha grAmoM tathA unake aneka rUpoM kI bhI carcA kI hai| kavi siMha 1. jaisA030, pR0 116-1171 2. vhii0| 3. AThapura. 7:14 / 4. vahI0 55203/
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [93 ne grAma zabda kI koI paribhASA nahIM dI hai| kintu unhoMne grAma-varNana ke prasaMga meM kRSakoM evaM unake dvArA kI gayI khetI, jalAzaya. suramya-udyAna evaM gAya-bhaiMsoM kI carcA ko hai| isase vidita hotA hai ki grAma kRSi-pradhAna sthala kahalAte the| jinasena ke anusAra eka sAmAnya grAma meM 100 ghara hote the| tathA 500 ghara vAlA grAma yA bar3agA~va kahalAtA thaa| grAmoM meM kRSakoM ke sAtha-sAtha kumhAra, camAra, luhAra, bar3haI, mAlI Adi logoM kA nivAsa adhika hotA thA, jo kacce miTTI ke bane gharoM athavA ghAsa-phUsa ke jhoMpar3oM meM rahate the| mahAkavi siMha ne kucha grAmINa ikAiyoM kI bhI carcA kI hai, jinameM maDaMba, kheDa, dari, kavvaDa evaM pattana ke nAma pramukha haiM, jinakA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai maDaMba (1/15/6) AdipurANa tathA varAMgavarita meM isakI paribhASA karate hue batAyA gayA hai ki maDaMba 500 grAmoM ke bIca meM eka vyApArika kendra hotA thaa| pa0cA meM isakI koI paribhASA nahIM dI gayI hai| kheDa (1/15/6) jinasena ne parvata evaM nadI ke madhyavartI-sthala ko kheDa kahA hai, jaba ki samarAMgaNa-sUtradhAra nAmaka grantha ke anusAra grAma evaM nagara ke madhyavartI sthala ko kheDa kahA gayA hai| yaha sthala nagara se choTA evaM grAma se bar3A hotA thaa| Aja kI bhASA meM ise kasbA kaha sakate haiN| yahA~ ke nivAsiyoM meM zUdroM evaM karmakAroM kI saMkhyA adhika hotI hai|' dari guphA, 1/15/6) parvatIya nadiyoM ke kinAre evaM pahAr3oM ke bhItara prAkRtika darAroM vAle choTe-bar3e sthala 'dari' kahe jAte haiN| kabbaDa (parvatIya pradeza, 4/9/14) AcArya jinasena ne ise kharvaTa kI saMjJA pradAna kI hai| isake anusAra vaha parvatoM se ghirA huA pradeza mAnA gayA hai| kauTilya ne kharvaTa ko durga ke samAna mAnA hai, jo 200 grAmoM kI rakSA ke lie niviSTa kiyA jAtA thaa| pa0ca0 meM isakI koI paribhASA prApta nahIM hotii| pattana (1/4/8) prAcIna kAla meM pattana' usa nagara ko kahA jAtA thA, jo samudrI kinAroM para basA huA ho aura jahA~ nirantara jalayAnoM kA AvAgamana hotA rahatA ho / kavi siMha ne isI artha meM pattana zabda kA prayoga kiyA hai| samarAMgaNasUtra ke anusAra rAjAoM ke uSNakAlIna evaM zItakAlIna upasthAna ko paTTana kahA gayA hai| AdipurANa, bRhadkathAkoza Adi granthoM ke anusAra pattana eka prakAra kA vANijya bandaragAha hai, jo kisI samudra yA nadI ke taTa para sthita hotA hai aura jahA~ mukhya rUpa se vyApArI varga hI nivAsa karatA hai| Adhunika yuga meM bhI samudrI taTa para base hue nagara bar3e bhArI vyApArika kendra haiM, jinheM bandaragAha kahA jAtA hai, evaM jina ke nAmoM ke sAtha paTTama athavA paTTana zabda jur3A huA hai| jaise--vijagApaTTama, machalIpaTTama, raMgapattana evaM vizAkhApattana Adi / 1. A.pu.. 16/164.16512. vahIM 16164-1671 . nahI 16/172| 4. parAMgacarita. 34:12-441 5. Ay.. 16/1721 6. bhAratIya vAstuzAstra (lakhanaU), pR0 1141 7. vahI, pR0 115 | K. TOTo 16/1717 9. kauTisya arthazAstra. 17131 10. samarAMgaNasUtra. 16172| |. mAnasAra0 navama adhyAyaH
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 941 mahAkara miha yisapanA carita (7) sAmAjika citraNa ___vyakti ke jIvana meM sAmAjikatA kA atyanta mahatva hai| samAja ke binA vyakti kI vaiyaktika sthiti sambhava nhiiN| samAja meM rahakara hI vaha unnati ke patha para agrasara hotA huA apane jIvana ko pariSkRta evaM susaMskRta banAtA hai aura zAzvata-sukha kI AnandAnubhUti kA anubhava kara sakatA hai| isa siddhAnta ko dhyAna meM rakhate hue mahAkavi siMha ne pazca0 meM sAmAjika sthiti para acchA prakAza DAlA hai| pUrvagata bhAratIya sAmAjika paramparA ke anusAra kavi-kAlIna bhArata bhI vibhinna vargoM evaM jAtiyoM meM vibhakta thaa| kavi ne paramparA-prApta 'cAra varNoM / / ke ullekha kiye haiM, jinameM ki brAhmaNa, kSatriya, vaizya evaM zUdra parigaNita haiN| (a) varNa-vyavasthA (1) brAhmaNa vaidika-yuga se hI sabhI vargoM meM brAhmaNoM ko zreSTha batalAyA jAtA rahA hai| mahAkavi siMha ke samaya meM bhI unakI yaha zreSThatA akhaNDa-rUpa meM banI huI thii| kavi ne brAhmaNoM ko vedoM kA jJAtA, caturvedoM kA ghoSa karate hue yajJa karane vAlA evaM sandhyA-tarpaNa karane vAlA kahA hai| vivAha Adi zubha-kAryoM ke pUrva brAhmaNoM ko bhojana karAyA jAtA thaa| bhale hI brAhmaNoM kI zreSThatA banI rahI ho. kintu kavi ne kucha aise saMketa bhI kiye haiM, jinase pratIta hotA hai ki unakI jIvana-dhArA meM kucha parivartana hone lagA thaa| kavi ne eka sthala para unheM 'kRSi-kArya' karanevAlA" bhI kahA hai aura batalAyA hai ki vaha kisI kA dAna nahIM letaH thaa| kavi ne spaSTarUpeNa batalAyA hai ki brAhmaNa bhI kRSaka kA kArya kara sakatA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki 12-13vIM sadI meM brAhmaNa-varga vidyAdhyayana ke sAtha hI sAtha apanI AjIvikA ke lie khetI bhI karane lage the| prastuta grantha meM kavi ne brAhmaNoM ko unake kAryoM ke anusAra vibhinna prasaMgoM meM vividha nAmoM se sambodhita kiyA hai| yathA--dvija', baMbhaNa', aggahAruNa evaM vipr|| / yazastilakacampU meM bhI brAhmaNoM ke isI prakAra ke aneka nAma milate hai| (2) kSatriya panca0 meM aneka rAjAoM ke ullekha milate haiN| kintu 'kSatriya' zabda ke sambandha meM vizeSa ullekha nahIM milte| na hI unakI sAmAjika-sthiti para hI prakAza DAlA gayA hai| haoN, kuNDinapura ke rAjA bhISma ko apane 'kSAtra-dharma ko pAlane vAlA kSatriya rAjA' kahA hai| unake isa kathana se pratIta hotA hai ki kSatriya jAti prazAsana evaM surakSA Adi kA kArya kuzalatApUrvaka karatI thii| alaberunI (11vIM sadI kA pUrvArddha) ne bhI likhA hai ki kSatriya-jAti logoM para zAsana evaM unakI sarakSA karatI thii| (3) vaizya bhAratIya-varNa-vyavasthA meM vaizyoM kA tIsarA sthAna thaa| yadi brAhma1 dhArmika kAryoM evaM kSatriya rAjanaitika kAryoM ke dvArA sAmAjika-vyavasthA banAye rakhate the. to vaizya apanI kuzAgra buddhi tathA kRSi evaM vANijya ke 1. 1042. 04/101 2. vahIM 4/14/14 / 3. vahI 611|4. bar3I, 5:131015. ako21.640 4161 / vahI.. 4:16/9: 4. vahI0, 4/15/21 9. vahI0, 414121 10. vahI 4514/12 / | uhii| 120/111 12. zasi janaralapta, pa-58,105, 10, 1261 13. pa0 20. 231213 14. alarenIz2a iMDiyA, pR. 1361
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [95 dvArA deza ke pAlana-poSaNa evaM samAda-bali meM mahatvapUrNa yogadAna dete the| isalie bAharaNa evaM kSatriyoM ke sAtha-sAtha samAja meM inakA bhI sammAnita sthAna thaa| cakra meM inheM vagika gaNiyAre' ke nAma se sambodhita kiyA gayA hai| rAjakumAra pradyumna ke dvArAvatI praveza ke samaya kavi ne bAjAra-hATa. evaM vahAM bikane vAlI vividha vastuoM ke nAmoM ke sAna vaNioM ke ullekha kiye haiN| isase spaSTa hotA hai ki usa samaya vyApAra-vaNikoM ke hAthoM meM hI yaa| eka anya prasaMga se vidita hotA hai ki vaNirajana eka sthAna se dUsare sthAnoM meM jAkara AyAta-niryAta kara vyApAra kiyA karate the, jisake lie rAste meM unase cuMgI (Taiksa) bhI vasUla kI jAtI thii| isase tatkAlIna cuMgI-prathA para bhI prakAza par3atA hai| ____ mahAkavi siMha ne 'vaNika' zabda ke sAtha hI 'zreSThi zabda kA prayoga bhI kiyA hai evaM unheM dhana tathA svarNa se samRddha batalAyA gayA hai| isase jJAta hotA hai ki zreSThi aura vaNika meM samRddhi tathA vyApAra kI dRSTi se antara thaa| 'zreSThi' samAja meM sabase adhika samRddha samajhe jAte the| NAyAdhammakahAo evaM samarAiccakahA meM aise aneka zreSThiyoM ke varNana Aye hai jo samAja evaM rASTra meM sarvazreSTha samRddha vyakti hote the tathA jo eka hI sthAna para rahakara vyApAra bhI karate the| unheM rAja-darabAra meM sammAnita sthAna prApta hotA thA | bhavisayatacariyaM ke nAyaka bhaviSyadatta ke pitA baNik dhanadatta ko gajapura-nareza bhUpAla ne zreNThi kI upAdhi pradAna kI thii| isase vidita hotA hai ki 'zreSThi' eka rASTrIya upAdhi thI, jo ucca-zreNI ke samRddha-vapikoM ko rAjA dvArA pradatta kI jAtI thii| kumAragupta (prathama) ke dAmodarapura tAmra-patra meM bhI isakA ullekha hai|" vaidika yuga meM zUdra ko nimna koTi kA varga mAnA jAtA rahA hai eva unheM vedAdi dhArmika granthoM ko sunane yogya bhI nahIM mAnA gayA hai| yadyapi pa010 meM spaSTarUpeNa 'zUdra' zabda kA ullekha nahIM milatA, kintu usake antargata Ane vAlI kucha jAtiyoM ke ullekha unake kAryoM ke AdhAra para kiye gaye haiN| isa prakAra kI jAtiyoM meM cANDAlA naapit|| mAlI vAmIkara (svarNakAra) evaM DomA4 Agda ke nAmollekha prApta haiN| bhale hI vaidika dharma meM zUdroM ko vedAdi dhArmika granthoM ke adhyayana ke ayogya mAnA gayA ho. kintu jaina dharma meM bhAnava mAnakara unheM dhArmika-granthoM ke adhyayana ke ayogya nahIM maanaa| ve jaina dharma ke vrata-niyamoM kA pAlana kara paraloka meM apanI gati kA sudhAra karane ke lie svatantra the| prAcIna jaina-sAhitya meM isa prakAra ke aneka udAharaNa upalabdha haiN| pa010 meM bhI cANDAla evaM eka aisI dhIvarI kanyA kA udAharaNa prastuta kiyA gayA hai, jisane zUdra-kula meM janma lekara bhI paristhitiyoM vaza zraddhA-bhaktipUrvaka jainAcAra kA pAlana kiyA aura sadgati ko prApta kiyaa| tAtparya yaha ki zUdra-kula meM janma lene vAloM ke lie bhI jainAcAra pAlana karane kI chUTa thii| una para kabhI kisI bhI prakAra kA bandhana yA niSedhAjJA lAgU na thii| (a) cANDAla vaidika pa0ca0 meM cANDAla. Doma evaM mAtaMga zUdra-varga meM paryAyavAcI mAne gaye haiN| paravartita-vaza meM pradyumna ko 1. 4) 10. 10106 .pahI III: / vahIH |:12:21 . naI 2016 / 5 . Ti2144 || TIRTI5:19 / 7. sgaracanA 3. pR. IN4: Syn 34HIVtarAmA nAMgya | ||| 5. ddi| 15, 1151 10. 4 0.556.151 dA. vahI, 12:12i5 - 12 nakSIka, 11113131 |vhiiN63141 14410. 14:24/10 15. 127.9:11810.111
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96] mahAkada siMha virAu panjuSaNacarita kavi ne eka sthAna para cANDAla dUsare para mAtaMga evaM Doma' kahA hai| 'samarAiccakahA' meM bhI ina tInoM ko paryAyavAcI mAnA gayA hai| usake anusAra isa varga ke logoM ke kArya nimnatara zreNI ke hote the| phAhiyAna (5vIM sadI) evaM itsiMga' (7vIM sadI) ke anusAra ye upekSita evaM aspRzya-varga meM Ate the| uttarAdhyayanasUtra kI sukhabodhA-TIkA (dasavIM sadI) ke anusAra campAnareza-dadhivAhana ke putra karakaNDu kA pAlana-poSaNa eka cANDAla ne hI kiyA thA, bAda meM mAtaMgaputra ke rUpa meM prasiddha vaha karakaNDu dantipura ke rAjA ke rUpa meM nirvAcita huA, to sAmanta varga ke virodha karane para bhI bar3I kaThinAI pUrvaka use rAjA svIkRta kiyA gyaa| isase vidita hotA hai ki dasavIM zatAbdI meM bhI mAtaMgoM kI samAja meM acchI sthiti nahIM thii| mahAkavi siMha ne bhI ukta jAtiyoM ko samAja ke upekSita varga meM hI rakhA hai| yadyapi Doma evaM cANDAla gIta evaM nRtya meM kuzAla hote the| isalie mahAkavi kalhaNa ne unheM saMgIta evaM nRtyakalA meM kuzala kahA hai| videza se vApisa lauTate samaya rAjA zrIpAla ko rAjA dharapAla kI dRSTi meM girAne hetu dhavala seTha ne mAtaMgoM ko hI phusalAkara zrIpAla ko apanA sambandhI ghoSita karane kA abhinaya karAyA thaa| (A) nApita prAcIna kAla meM nApita kA mukhya kArya mAliza evaM snAna karAnA thaa| usakI vyutpatti 'snapita' se mAnI gayI hai, kintu paravartI-kAloM meM use keza-karttaka ke rUpa meM hI liyA jAne lgaa| kavi siMha ne nApita ko keza-kartaka ke rUpa meM hI smRta kiyA hai| (i) mAlI AdipurANa ke anusAra mAlI athavA bhAlAkAra kA pradhAna kArya puSpa-cayana puSpagrathana evaM rAjaparivAra ke liye puSpArpaNa tathA vATikAoM kI rakhavAlI karanA thA 1/2 kavi siMha ne bhI isI artha meM ukta jAti kA ullekha kiyA hai| ukta jAtiyoM ke atirikta kavi ne kucha vanya-jAtiyoM--vanecara, puliMdA, zabara" evaM bhIla' ke bhI ullekha kiye hai| (I) vanecara "vane carati iti vanecaraH" arthAt vana meM rahakara jIvana vyatIta karane vAlI jAtiyA~ banecara kahalAtI thiiN| mahAkavi somadeva ne isI artha meM isakA prayoga kiyA hai| kirAtArjunIyam meM 'vanecara' hI mahArAja yudhiSThira ko duryodhana ke kArya-kalApoM kI sUcanA detA hai| isase vidita hotA hai ki vanecaroM ko gupta sandezavAhaka banane kI zikSA bhI pradAna kI jAtI thii| mahAkavi siMha ne bhIla, zabara evaM puliMda ko vanecara kA paryAyavAcI mAnA hai aura unheM dhanurdhArI evaM vyApAriyoM se vanya-mArga kA kara-vasUla karanevAlA kahA hai|| paca0 meM inake atirikta parvatoM para nivAsa karane vAlI vidyAdhara", yakSa, nAga, kinnara Adi jAtiyoM 1. mAyA 5/16/151 2. vahI0. 11/4/21 3. vahI0, 14/23/101 4. samaH ka.4, pR0 348 / 5. pahIla. pR. 3491 6. TrevellA oNpha phAhiyAna, pRTa 431 7. itsiMga-takAkusU, pR01391 8. kahANapa tiga - karakaDariyaM evaM kAra criu| 9. rAvataraMgiNI 5/354, 6/1821 11. rai sAhitya ka. AlocanAtmaka parizIlana, 502571 / / pa0ca0 12:41:51 12. aka pu. prathama khaMDa. pR0 2621 13. pa40 11131 / 14. yahI0. 10:1337-8 . 15. vAsIya tovII 16. vahI0, 10:8:137 17. tahIla. | 18. yastilaka0 0 601 19. kirAtArjunIyam, / / / 20, 4010 10111101 21. vaha:0, sUskugAhaka 10:1041 22. vaha 272101 23. vahI0. 7:171131 24. vahI0. 2:11151 25. vahI0. 22:1121
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ke bhI ullekha upalabdha haiN| ye loga vidyAoM kI sAdhanA karate hue apanA jIvana vyatIta karate the / ( A ) saMskAra (97 bhAratIya pArivArika jIvana meM saMskAroM kA vizeSa mahatva hotA hai| parivAra kI vividha pravRttiyA~ inhIM saMskAroM dvArA vikasita evaM saMcAlita hotI haiN| vaidika paramparA meM ina saMskAroM kI saMkhyA solaha mAnI gayI hai| jaina - paramparA meM prArambha meM to ina saMskAroM kA koI vizeSa mahattva nahIM thA, kintu Age calakara saMbhavata: vaidika saMskAroM se prabhAvita hokara hI jaina kaviyoM ne bhI unameM se kucha saMskAroM kA varNana apane nAyaka ke varNana-prasaMgoM meM upasthita kiye haiM / mahAkavi siMha ne pradyumna ke janma-prasaMga meM nimna saMskAroM kI carcA kI hai- 1. garbha', 2. puMsavana 2, 3. sImantonayana, 4. chaTThI ( nAmakaraNa ) 1, 5. zikSArambha 6 vivAha 7, vAnaprastha evaM 8. sanyAsa * / ukta saMskAroM meM se dohalA evaM chaTThI ke saMskAra prAkRta evaM apabhraMza jaina sAhitya meM pracura rUpa se upalabdha hote haiN| AcArya devendragaNi ( 1141 I0) ne campAnareza dadhivAhana ke prasaMga meM likhA hai ki unakI rAnI padmAvatI ko dohalA hotA hai aura usI kI preraNA svarUpa vaha zreSTha zubhra hAthI para puruSa kI veSabhUSA dhAraNa kara vana vihAra ke lie nikalatI hai|" apabhraMza meM aise udAharaNoM kI kamI nahIM hai / AcArya devendragaNi me apane eka anya prAkRta khaNDakAvya "agaDadattacariyaM" meM bhujaMgama cora kI bahana vIramati ke dvArA Thagane prayatna samaya agaDadatta se kahalavAyA hai - "jo jaggai parachaTThi so kiM niya chaddhiM suyaI?" QUIC arthAt---jo dUsare kI chuTTI kI rAtri meM bhI svayaM jAgatA rahatA hai, vaha kyA apanI hI chaTThI ke dina sotA rahegA? prAcIna paramparA ke anusAra yaha chaTThI athavA nAmakaraNa 11veM dina athavA 101veM dina athavA dUsare varSa meM kie jAne kA vidhAna hai || dasavIM sadI ke samAja chaTThI ke viSaya meM jo tatkAlIna mAnyatA pracalita thI, kavi siMha ne use hI vyakta kiyA hai| kavi ke ullekha se vidita hotA hai ki nAmakaraNa saMskaraNa kI vividha dIrgha vidhiyA~ ghaTAkara chaThe dina kara dI gayIM thIM aura vaha chaThe dina hone ke kAraNa hI usa saMskAra kA nAma chaTThI par3a gayA thA / bihAra prAnta meM vartamAna kAla meM janma ke chaThe dina hI rAtri jAgaraNa kara bacce kA nAmakaraNa kiyA jAtA hai| usakA mUla kAraNa, yaha mAnyatA hai ki janma kAla meM zizu ko buddhi kA varadAna nahIM milatA, vaha to use chaThe dina kI rAtri meM hI prApta hotA hai| ataH usa samaya jo jAgegA, vahI buddhi pAyegA aura jo soyagA so vaha khoyegA / | 1000 3/11 | | 5/15/8, 7:51 8. va 12. 0ca0 7:13 1 1 (1) zikSA-saMskAra pa0ca0 meM zikSA - saMskAra kA ullekha milatA hai / 12 bAlaka ke pA~ca varSa ke ho jAne para use zikSA prApti hetu eka pravINa paNDita kI niyukti kI jAtI thI 117 pustakI zikSA ke sAtha-sAtha bAlakoM ko azva - vidyA, rAja-vidyA, jyotiSa vidyA tathA kRSi vidyA kA jJAna bhI karAyA jAtA thA / pa0ca0 meM kumArapradyumna ko ye sabhI zikSAe~ pradAna kI gayI thIM 114 2. vaha 3/14:41 3. vahI 3:1275 1 4. 4, 3:13/11| 5. vahI 27:3:2-3 6. bI0 14:4-71 7 vahIM, 15:21/13 / 9. karakaMDacarira prArambhika bhaga 10. agadambariyaM gAthA saM0 148 11. bhAratIya saMskRti pR0 94 901 13. vahI 713:5 14. vahI 9/13:7-91
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAyaDa siMha virAu pajugNacarita (2) vivAha samAja-zAstra ke anusAra strI-puruSa kA pArasparika milana naisargika evaM prAkRtika hai| isa sthiti ko jaba se mAnya ThaharAyA gayA, tabhI se use 'vivAha' kI saMjJA pradAna kI gyii| manusmRti meM 8 prakAra ke vivAhoM kI carcA kI gayI hai| aura unheM hI pArivArika jIvana kI AdhAra-zilA batAyA gayA hai| raoNbarTa eca0 tAi ke anusAra vivAha una spaSTata: svIkRta saMgaThanoM ko prakaTa karatA hai, jo indriya-sambandhI santoSa ke uparAnta bhI sthira rahatara hai| vastuta: vahIM pArivArika-jIvana kI AdhArazilA hai|' jinasenAcArya ne vivAha ko eka dhArmika-kRtya mAnA hai| unakA kathana hai ki mAnava-jIvana kI paripUrNatA usake vivAha evaM santAnotpatti ke dvArA hI ho sakatI hai| a. vivAha-prakAra pa0ca0 meM dharma, artha evaM kAma ina tIna puruSArthoM ko dRSTi meM rakhate hue kavi ne vivAha ko Avazyaka batalAyA hai| prastuta grantha meM kavi ne tIna prakAra ke vivAhoM ke ullekha kiye haiM (ka) svayaMvara-vivAha (kha) kanyApaharaNa vivAha, evaM (ga) dharmavidhipUrvaka pANigrahaNa (ka) svayaMvara-vivAha yaha paramparA yadyapi rAmAyaNa evaM mahAbhAratakAlIna thI, kintu paravartI yugoM meM bhI chiTapuTa rUpa se calatI rhii| pa0ca0 ke ullekha se vidita hotA hai ki kavi ke samaya meM bhI kucha rAjagharAnoM meM svayaMvara-prathA kA pracalana thaa| jaba kanyA yuvAvasthA ko prApta ho jAtI thI, taba pitA dUra-dUra ke rAjAoM ko Amantrita kara eka nizcita samaya para svayaMvara kA Ayojana karatA thaa| usa samaya kanyA hAtha meM varamAlA lie hue svayaMvara-maNDapa meM praveza karatI evaM apanI icchAnusAra yogya vara ke gale meM use DAla detI thI aura zubha-lagna meM vivAha-saMskAra sampanna kiyA jAtA thaa| isI prakAra kI svayaMvara-prathA ke ullekha jAtaka-kathAoM, jainAgama-sAhitya tathA samarAiccakahA' evaM yazastilakacampU meM bhI milate haiN| (kha) kanyApaharaNa-vivAha isa prakAra kA vivAha dhArmika vidhipUrvaka yA vara-kanyA ke parivAroM ke pArasparika samajhaute ke mAdhyama se nahIM hotA, apitu vara-kanpA kI svecchA se hI hotA hai| isameM avasara pAkara vara kanyA ke saMketa athavA apanI suvidhAnusAra apaharaNa kara vivAha kara letA hai| prAcIna-sAhitya meM isa prakAra ke aneka udAharaNa milate haiN| pa0ca0 meM kanyA-haraNa karake usase vivAha karane ke bhI ullekha milate haiM / kavi siMha ne kRSNa rukmiNI ke vivAha kA varNana isI prathA ke antargata kiyA hai|| (ga) parivAra dvArA vivAha varAnveSaNa kI prathA kA ullekha bhI pa0ca0 meM milatA hai| yogya vara kA patA calate hI tathA vaivahika-sambandha kI vAta nizcita ho jAne para vadhU-pakSa ke loga vaibhava-sampannatA ke sAtha apanI kanyA ko lekara vara-pakSa ke 1. manusmRti. 3:20-211 2. merija uinoTsa hosa inevIgekalI seMgAMDa mUniyanas vica sisTara bibAMDa meTisajekzana eNDa isa kaima TU aMDaralAi phaimilii| - merija ina esAiklopIDiyA oNpha sopAla sAinsesa, bAla 10,301461 3. Adhao. 3563-644. T0 : 613191 5. vahIda6:3:11-12| 6. vhI. 6:481 7. jAtaka 5/1261 8. nayAdhammakahA, 116122-1251 9. samaka-4, pRTa 3391 10. svAstilakaTa, 79 / 11. pacao. 2:15:8 |
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [99 mahA~ pahu~cale the tathA bar3I dhUmadhAma ke sAtha vara pakSa ke yahA~ hI vivAha sampanna hotA thA / pradyumna aura duryodhana kI putrI udadhikumArI evaM anya kanyAoM ke vivAha isI prakAra ke sampanna hue dikhAye gaye haiN| pa0ca0 meM pradyumna aura bhAnu kA vivAha apanI mamerI bahina ke sAtha bhI sampanna hone kI carcA AI haiN| isa prasaMga ko dekha kara yaha vidita hotA hai ki kavi ke samaya meM mamere- phuphere bhAI-bahina ke vaivAhika sambandha huA karate the 7vIM, 8vIM, 9vIM evaM 10vIM sadI meM likhita saMskRta - prAkRta evaM apabhraMza - sAhitya meM bhI isI prakAra ke aneka udAharaNa milate haiM / pa0ca0 meM bahu-vivAha (polIgemI ) prathA ke bhI pracura pramANa milate haiN| prApta ullekhoM ke anusAra nimna rAjAoM ke bahu vivAha hue the pradyumna kA vivAha 500 kanyAoM ke sAtha huA thA / isI prakAra kRSNa' aura rAjA kAlasaMvara kI 360-360 rAniyA~ thiiN| kavi kA yaha varNana navIna nahIM hai / pUrvavattI - sAhitya meM bhI bahu-vivAha ke aneka pramANa milate haiN| varAMgacarita meM bhI bahu-vivAha ke aneka ullekha milate haiM / ' rAjakumAriyA~ kabhI-kabhI apane manonukUla pati ko prApta karane ke lie tapasyA bhI karatI thiiN| vidyAdhara marududvega kI putrI 'rati' ne rAjakumAra prana kI prApti ke lie kI bhI pratIta hotA hai ki isa prasaMga meM kavi ko mahAkavi kAlidAsakRta 'kumArasambhava' mahAkAvya se preraNA milI hogii| jisake paMcama sarga meM ziva ko pati rUpa meM prApta karane ke lie pArvatI ne kaThora tapasyA kI thii| jisa prakAra pArvatI kI tapasyA saphala huI, usI prakAra pa0ca0 meM rati kI tapasyA bhI saphala batalAI gayI hai | prastAvanA A. vaivAhika rIti-rivAja mahAkavi siMha ne pa0ca0 meM vivAha vidhi kA sarvAMgINa varNana kiyA hai| usake anusAra vivAha kA zubha lagna nirdhAraNa, AmantraNa, maNDapAcchAdana, brAhmaNa - bhoja, maMgalavAdana, maMgalagAna mahilAoM ke gIta evaM nRtya, varavadhU kA abhiSeka evaM alaMkaraNa, pArasparika mukhAvalokana, antarvastra parivartana, pANigrahaNa saMskAra, dAna-daheja Adi vividha rIti-rivAz2oM kA sundara varNana kiyA gayA hai| yahA~ saMkSepa meM una para prakAza DAlA jA rahA hai... (ka) zubha lagna nirdhAraNa vivAha - kriyA sampanna karAne ke lie sarvaprathama jyotiSiyoM dvArA zubha lagna dikhalAyA jAtA thA / pradyumna ke vivAha ke lie jyotiSI ne zubhayoga meM azubha nirodhaka-nakSatra meM lagna batalAyA hai|" harSacarita meM bhI vivAha ke lie zubha muhurtta nirdhArita karane kA ullekha haiM / 10 (kha) AmantraNa meM lagna ke nicita ho jAne para sabhI sambandhiyoM evaM iSTa mitroM ko nimantraNa-patra preSita kiye jAte the / pa0ca0 pradyumna ke vivAha ke upalakSya meM deza-videza ke rAjAoM ko Amantrita karane ke ullekha milate haiN| isa avasara para zrI kRSNa ne ahaMgamAla, caMga, kaNDa, Desara, kaccha, saurASTra, gajjaNa evaM vidyAdhara- zreNI ke rAjAoM ko Amantrita kiyA thA / " (ga) maNDapa mahAkavi siMha ne 50ca0 meM maNDapa kI sajAvaTa kA varNana bar3e vistAra ke sAtha kiyA hai| maNDapa kA nirmANa 1. pa 0 14/5/121 2. vahI 15/1101 3. vahI 20:40. INT. 9. nahIM 14:2:101 14/891 4. Pota 14/5/111 5. uhI0 12/13/5 1 6. vahIM, 4:277 7 vaca, 108 10. harSacarita 4 pR 1451 11.00 14:5:3-101
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1001 mahAphA siMha virAja paJjuNNacarita bahumUlya upakaraNoM dvArA kiyA gyaa| svarNa-jaTita Thosa-stambhoM se maNDapa banavAyA gyaa| pUrva bhAga kI dIvAroM ko sUryakAnta-maziyoM, pazcima kI dIvAroM ko candrakAnta-maNiyoM se sajAyA gyaa| marakata-maNiyoM se jaTita kalaza rakhe gye| cAroM praveza-dvAra kadalI-stambhoM se sunirmita kiye gaye, jina para suruci sampanna divya toraNa laTakAye gaye tathA caturdika chatra, camara, dhvajA, darpaNa evaM raMga-biraMge divya-vastroM se unhe AcchAAdeta kiyA gyaa| (gha) brAhmaNa-bhoja vivAha ke pUrva brAhmaNoM ko bhoja dene kA varNana bhI paca0 meM Aya hai| isase pratIta hotA hai ki usa samaya zubha-kAryoM se pUrva brAhmaNa-bhoja diyA jAtA thaa| (Ga) brAhmaNoM dvArA maMgalagAna vaivAhika-kAryoM meM brAhmaNoM kA mahatvapUrNa yogadAna rahatA thaa| ve bibAha-sambandhI dhArmika kriyAe~, maMgaloccAra Adi ke uttaradAyitva kA nirvAha karate the| (ca) kAminI-nAriyoM kA gIta evaM nRtya vivAha ko jIvana kA sarvazreSTha sukhada-kAla mAnA gayA hai| rasavantI yuvatI-mahilAe~ AhlAdita hokara vivAha-kAla meM vividha zRMgArika gIta evaM nRtya prastuta kara apane mana kI bhAvanAoM ko vyakta kara vAtAvaraNa ko madhumaya banA detI haiN| pa0ca0 meM isa prakAra ke gItoM evaM nRtya ke aneka prasaMga prApta hote haiN| pa0ca0 ke anusAra ina avasaroM para mRdaMga, kasAla, vaMsAla, tAla, Dakka Adi aneka vAdya bajAye jAte the|' (cha) vara-vadhu kA abhiSeka zubha muhurta meM vara-vadhu kA svarNa-kalazoM se abhiSeka kiyA jAtA thaa| tatpazcAt vara-vadhu kA alaMkaraNa? evaM lAna Ane para donoM yogya Asana grahaNa karate the| (ja) paraspara-vadanAvalokana paca0 meM vivAha ke samaya paraspara vadanAvalokana kA varNana bhI AyA hai|' sambhavataH yaha kriyA isalie Avazyaka thI ki vara-vadhU eka dUsare ko ThIka se samajha leM tathA Azvasta ho jAyeM ki unakA vivAha unake svarNima bhaviSya ke liye Avazyaka hai| yadi koI bhrama ho to usake nivAraNa kA bhI yahI samaya hai aura yadi adhika sandeha ho to abhI sambandha-viccheda bhI kiyA jA sakatA hai, kyoMki vivAha sampanna ho jAne ke bAda viccheda sambhava nahIM thaa| baudhAyana-dharma-satra meM bhI isa kriyA kA ullekha milatA hai|10 (jha) uttarIya (cAdara) vastra kA pArasparika parivartana vivAha-maNDapa meM paraspara meM uttarIya-vastra ko badalane kA ullekha bhI pa0ca meM milatA hai / / isase pratIta hotA hai ki sambhavata: usa samaya sile-silAye vastroM kA prayoga bahuta kama kiyA jAtA hogaa| usa yuga meM utarIya evaM adhovastra (dhotI) kA adhika pracalana thaa| vaivAhika-prasaMgoM meM vara-vadhU ke isa parivartana kA uddezya pArasparika sneha-sambandhoM kA saMsthApana tathA vizvAsa kA prakAzana hI rahA hogaa| vartamAna yuga meM bhI yaha niyama pracalita hai| 1. paJca0 414/1-101 2. vahIo. 117:11:21 / 3. ci. 14611 4. yahI0. 144:13, 14/6/51 5. dahI0 14:63 / 6. vahI, 14369 / 7. vahI, 6:8. vahIda, 14:6:12 / 9. vhii| 10. dharmazAstra kA itilAra bhAga / pR. 304! 11. gapaH , 14:61: /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [101 (Ta) pANigrahaNa-saMskAra pANigrahaNa saMskAra ke samaya vara-vadhU ko eka vizeSa vedikA para baiThAyA jAtA thA aura mantroccAra ke sAtha yaha kriyA sampanna kI jAtI thI aura vara-vadhU ke lie sapta-svaroM kA uccAraNa kiyA jAtA thaa| paca0 meM isa saMskAra kA isI prakAra ullekha huA hai| panca0 meM pradyumna ke pANigrahaNa ke samaya baladeva. kRSNa kA nAma lekara manohara gIta gAye gaye aura isa prakAra vividha gapa lagA divasa tA ulate rhe| (Tha) dAna-denA pa0ca0 meM vivAha ke pazcAt brAhmaNoM ko dAna dene kA varNana AyA hai dAna meM gAya. bhavana, svarNa, grAma. nagara, hAthI, ghor3A, ratha Adi kA ullekha huA hai / isake sAtha hI dIna-dukhI yAcakoM tathA vaitAlikoM ko bhI svarNa dAna diyA jAtA thaa| AdipurANa meM bhI vivAha ke avasara para dAna dene kI kriyA kA ullekha hai| isase pratIta hotA hai ki vivAha ke avasara para dAna kI prathA atyanta prAcIna hai jo kavi siMha ke samaya taka jyoM kI tyoM vidyamAna thii| usa samaya brAhmaNa ko itanA pUjya mAnA jAtA thA ki loga use dAna denA apanA parama kartavya samajhate the| (Da) daheja daheja-prathA prAcIna-bhAratIya vaivAhika paddhati rahI hai| kavi siMha ne pa0ca0 meM sampanna vivAha prasaMgoM meM usakI paryApta carcA kI hai| isa prathA para vicAra karane se vidita hotA hai ki samRddhi evaM Atma-vaibhava pradarzana hI isakA mukhya uddezya thA / jaTAsiMhandi kRta 'varAMgacarita' meM bhI isa prathA kA ullekha huA hai| AdipurANa meM isa daheja ko anvayinika kahA gayA hai| pa0ca0 meM pradyumna-vivAha ke avasara para ratnoM sahita koSa, senA, senApati Adi bahumUlya sAmagriyoM ko kuNDinapura ke rAjA rUpakumAra ne daheja ke rUpa meM vara-vadhu ko bheMTa kI thii|' (i) nArI __ prAcIna bhAratIya-sAhitya rUpI bhitti para nArI-jIvana ke anekoM citra utkIrNa kiye gaye haiM, jinheM dekhakara nArI kI mahAnatA kA spaSTa bodha hotA hai| vaidika yuga se nArI puruNa kI sahacarI ke rUpa meM mAnI gayI hai aura vaha sAmAjika utthAna meM apanA bahumukhI yogadAna detI rahI hai| Rgveda kI RcAoM ke nirmANa meM nAriyoM ne mahattvapUrNa yogadAna kiyA hai| phira bhI DaoNkTara pI0vI0 kANe ke anusAra uttarakAla kI nArI kI sthiti vaidikayugIna nArI kI sthiti se acchI thI / / / pa0ca0 meM kavi ne nArI ke vividha rUpoM para acchA prakAza DAlA hai| tatkAlIna nArI kI sAmAjika, dhArmika evaM sAMskRtika sthiti prAya: santoSajanaka thii| yadyapi eka ora use bahu-vivAha prathA ke kAraNa hInonmukhI banane ke adhika avasara pradAna kiye jA rahe the, tathApi dUsarI ora vaha mAtra bhogyA bhI nahIM samajhI jAtI thii| use Atma-vikAsa ke paryApta avasara prApta the| pa0ca0 meM nArI ke vibhinna rUpoM yathA- kanyA, patnI, mAtA, dAsI, vezyA tathA sAdhvI rUpoM ke bhI darzana hote haiN| (1) kanyA pAca0 meM kanyA' Adara kI pAtrA rahI hai| mahAkavi siMha ke yuga meM kanyA ko lakSmI kA rUpa mAnA jAtA 1. vahIda, 1477:51 2. vaha 14/7/013. uhI0, 14/7/101 4. vahI0. 11/16:11-121 5. vahI0. 14777-8 / 6. Aogo. 7268-701 1. vAvara 19/21-23: 8. AHpuH 8/36. 9. pAca 15718-101 10. Rgveda, 3:809|| 11. dharmazAstra kA itihAsa bhAga 1, 70 3241 12.00 ris, 15:131
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] mahAkA siSTha virAu pajjuNNacarita yaa|| mAtA-pitA kanyA kA pAlana-poSaNa bar3e hI suvyavasthita DhaMga se karate the| unake lie dhAya niyukta rahatI thii| mAtA-pitA ke pUrNa anuzAsana meM rahakara vaha apanA yatheccha vikAsa kara sakatI thii| rAjakanyAe~ yuvAvasthA ko prApta hone para svecchA se apane bhAvI-pati kA varaNa kara sakatI thii| yadyapi tatkAlIna samAja ke logoM meM kanyA ke prati sneha-bhAvanA thI, phira bhI yuvAvasthA ko prApta, saundarya-yukta kanyA ke apaharaNa kA ullekha bhI prastuta grantha meM huA hai| kRSNa ne rukmiNI kA apaharaNa kara usase vivAha kiyA thaa| kintu isa prakAra kI bhAvanA prAyaH rAjagharAnoM taka hI sImita dikhalAyI par3atI hai| (2) patnI pa0ca0 meM patnI ko gRhiNI, ghariNI, mahAdevI', priyA", priyatamA' Adi zabdoM se sambodhita kiyA gayA hai| kavi ne dAmpatya prema evaM unakI vibhinna kriyAoM kA varNana kiyA hai|10 kartavya-zIla patnI gRhasthI kA kendra-bindu hotI thI, kyoMki usIkI sahAyatA se samasta parivAra dharma, artha evaM kAma kA sampAdana kara pAte the| pati-patnI hRdaya se eka-dUsare ko prema karate the| use ghUmane-phirane kI pUrNa svatantratA thii| isase pratIta hotA hai ki parivAra meM patnI kI pratiSThA thii| vsNgcrit| evaM AdipurANa meM bhI usakI pratiSThA evaM svatantratA ke varNana milate haiN| pa030 meM patnI ke rUpa meM nAriyoM ko pati ke sAtha-sAtha sAsa-sasura tathA gurujanoM ke Adara karane kI salAha dI gayI hai| (3) mAtA bhAratIya-saMskRti meM nArI ke mAtA-rUpa ko bar3I zraddhA evaM Adara kI dRSTi se dekhA jAtA rahA hai| nArI-jIvana kA carama lakSya mAtRtva kI prApti hI hai| pa0ca0 meM nArI ke jananI-rUpa kA mArmika-citraNa milatA hai, use aneka zabdoM se abhihita kiyA gayA hai--mAulA. ammiA, bhAi, mAyari / manusmRti meM mAtA ko pitA se bhI sahasra gunA adhika pUjanIya mAnA gayA hai|18 AdipurANa meM mAtA kI vandanA karate hue use tInoM lokoM kI kalyANakAriNI kahA gayA hai| suprasiddha jaina grantha upamitibhavaprapaMca kathA' meM kahA gayA hai ki parivAra meM mAtA kA sthAna pitA se ucca thaa| paca0 meM jaba rAkSasa dhUmaketu pradyumna kA haraNa kara le jAtA hai, usa samaya rukmiNI kA rudana pASaNa-hRdaya ko bhI pighalA dene vAlA siddha hotA hai| vaha dahAr3a mArakara rotI hai aura cetanAzUnya ho jAtI hai, mUrchA TUTate hI vaha mAthA-dhunatI huI vilApa karatI hai aura kahatI hai ki merA hRdaya zata-zata khaNDa hokara phaTa rahA hai| kabhI vaha hRdaya ko apane hAthoM se pITatI hai, to kabhI gira par3atI hai, aura kahatI hai "hAya deva, maiM aba putra ke binA jIvita nahIM raha sakatI, maiM to aba jalatI huI citA meM praveza kruuNgii| mere hRdaya ko zokajAla meM DubAkara, hA suta, he bAla, tU kahA~ calA gayA?"2| pradyumna kI mAtA kA yaha karuNa-rudana hameM vAlmIki rAmAyaNa ke kauzalyA-rudana kA smaraNa karAtA hai| jaba rAma vanavAsa ke lie cale jAte haiM. taba unakI mAtA kauzalyA isI prakAra kA gaganabhedI rudana karatI hai| (4) dAsI pa0ca0 meM nArI ke dAsI rUpa kA bhI ullekha huA hai| nArI kA yaha rUpa nirdhanatA kA pratIka hai| 10. vahIH 64/9 / 2. vhii| 3. vAha. 641 4. vahI, 2151 5. vahI, 63.31 1. vahIM 417121 7. bahI11/6/151 8. dahI0 4:13/111 9. balI: 5/1181 10. vahIya. 33,341 11. RDED. 1950-93, 12. Arapu: 476 13. paca0 47| 14. par3I. /18 | 15. vahI.. 8/1RI 16. vaThI, 9:2:8| 17. vahIM0. 9/3/7| 1. manusmRti. 21451 14. Aye. 131301 20 upamiti bhava prapaca kathA, ya |53| 21 satraH, 4/581 22. vAlmIki ra.mAm kA rAma-vana gamana prakaraNa drssttvy| 23.40ca: 4:415 /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [103 nirdhanatA ke kAraNa ve dhanikoM ke yahA~ unakI sevA-zuzruSA kara apanI evaM parivAra kI AjIvikA calAtI thIM / pa0ca0 meM dAsI ke do rUpoM kA varNana milatA hai-- dAsI evaM dhAtrI rUpa / dAsI samasta parivAroM meM vyaktigata paricaryA ke sAtha-sAtha ghara-gRhasthI ke kAryoM ko niSThA bhAva se karatI thIM / pa0ca0 meM rukmiNI kI dAsI (lajjikA) isI rUpa meM varNita hai / / prastAvanA dhAtrI kI niyukti baccoM ke pAlana-poSaNa ke lie kI jAtI thii| ve baccoM kI dekharekha. pAlana-poSaNa, kapar3e pahananA, khela-khilAnA Adi kArya karatI thiiN| inakA stara dAsiyoM se U~cA hotA thA / samrATa azoka ke caturtha stambha lekha meM bhI baccoM ke lAlana-pAlana hetu dhAyoM kI niyukti kI carcA AtI hai| ina dhAyoM kA sthAna vizvasanIyatA evaM meM mAlA ke bama hI hota. yA (5) vezyA pa0ca0 meM vezyA ke lie 'paNTattiya' (paNya - triyA) zabda kA ullekha huA hai|' kavi siMha ne rUpAjIvA vezyA kI tulanA nadI se kI hai| usake kathanAnusAra nadI aura vezyAe~ vistRta aura ramaNIya hotI haiN| donoM hI manthara gati vAlI haiM vezyAe~ jahA~ svaccha vastra dhAraNa karane vAlI haiM, vahIM nadiyA~ bhI svaccha jala dhAraNa karatI haiN| donoM hI manuSyoM ke mana ko harane vAlI haiM, bezyAe~ to bhujaMga (guNDoM ) ke sAtha rahatI haiM aura nadiyA~ bhujaMga-sarpoM ke sAtha saMga karane vAlI haiM / eka anya prasaMga meM unhoMne vezyAoM ko hAva-bhAva rasa meM nipuNa kahA hai|" isase pratIta hotA hai ki usa kAla meM vezyAvRtti kA pracalana thA tathA durbhAgya ke mAre avivAhita janoM, vidhuroM athavA rasika janoM kA manoraMjana kara ve samAja meM samatA vRtti utpanna karane meM sakriya yogadAna kiyA karatI thiiN| bANa, daNDI Adi AcAryoM ne bhI vezyAoM ke vividha ullekha kiye haiM / (6) AryikA mahAkavi siMha ke kAla meM nArI kA AryikA (sAdhvI ) rUpa atyadhika pratiSThita evaM pUjanIya mAnA jAtA thA / * jaina-sampradAya ke anusAra jo mahilAe~ sAMsArika sukha bhogoM se virakta hokara dIkSA dhAraNa karatI haiM, ve AryikA athavA sAdhvI kahalAtI haiN| samAja meM nArI ke svastha vikAsa evaM adhyAtma ke kSetra meM unakI pragati meM ArmikAoM kA racanAtmaka yogadAna rahA hai| bhagavAna mahAvIra ne jisa caturvidha saMgha kI sthApanA kI thI, unameM AryikA athavA sAdhvI kA dvitIya mahatvapUrNa sthAna thA / ArmikAoM ke tyAgapUrNa AcAra-vicAra evaM kaThora tapazcaryA ke viSaya meM mahAkavi siMha ne aneka sthaloM para ullekha kie haiN| aise prasaMgoM meM rAjakumAra pradyumna kI dIkSA mahotsava ke utsava para dIkSA dhAraNa karane vAlI parivAra evaM rAjya kI pradhAna mahilAe~ pramukha hai| 10 rAjakanyAoM dvArA dIkSA grahaNa karane kA bhI ullekha upalabdha hai| itanA hI nahIM, nimna jAti kI kanyAoM ke dIkSA evaM tapazcaryA ke varNana bhI ukta grantha meM draSTavya hai / 12 pa0ca0 meM zramaNa dharma kA pAlana karane vAlI striyoM ke saMgha kA bhI ullekha hai aura vaha usa saMgha kI pradhAna gaNinI kahalAtI thI / 3 AcArya haribhadra ( 8vIM sadI) ne bhI apanI samarAiccakahA meM sAdhvI saMgha kI pradhAna ko gaNinI kI saMjJA pradAna kI hai| 1. paca 4/4:15 1 2. vahIM 6/4:9, 8:19:4, 9717271 3. priyadarzI azeka kA caturtha stambha lekh| 4. carita 2, 751 8 dazakumAracarita 2. pR0 16-681 9 0 9:57 13. vahI / 12 6. 48, /10/13 12. vahI0, 9:51:21 7. 14. san0ka0 2, pR0 14 tathA 7, pR0 6131 1/8/10 1/10:31 5. pIe 1809-101 10. vahIM0 15:21:151 11. darda 65/61
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104] mahAka siMha viraiu panjaNNacarita (8) rAjanaitika-sandarbha pa0ca0 cU~ki rAjatantrIya-praNAlI meM poSita eka nAyaka se sambandhita mahAkAvya hai, ataH usameM prasaMgavaza kucha rAjanaitika sAmagrI bhI upalabdha hotI hai| yaha saca hai ki zAnta-rasa pradhAna eka paurANika-mahAkAvya hone ke kAraNa usameM rAjanIti ke pUrNa tathyoM kA samAveza nahIM ho pAyA hai aura kathA-nAyaka pradyumna janmakAla se hI apahRta hokara yuvA-jIvana ke bahula-kAla taka saMgharSoM se jUjhatA huA idhara-udhara bhaTakatA rhaa| isa kAraNa isa graMtha meM usake saMgharSo evaM yuddhoM kI carcA hI adhika huI hai, phira bhI prasaMga-prApta-avasaroM para pacca0 meM jina rAjanaitika tathyoM ke ullekha prApta hote haiM, ve nimna prakAra haiM(ka) zAsaka-bheda (1) rAjA prabhusattA meM hInAdhikatA ke kAraNa rAjAroM kI paribhASA meM bheda kiyA gayA hai| isIlie macala meM rAjAauM ke lie cakravartI (4/10/14), arddha-cakravartI (10 16:5), mANDalika (6:11/1), narAdhipa (14/535), naranAtha (14/5:1}), narapati (13/5/14), narendra (13/5:14) jaise vizeSaNa ke prayoga kiye gaye haiN| ___ AdipurANa ke anusAra cakravartI vaha rAjA kahalAtA thA jo chaha khaMDoM kA adhipati hotA thA aura battIsa hajAra rAjA jisake adhIna hote the| kavi siMha ne bhI cakravartI kI yahI paribhASA dI hai tathA podanapura nareza ko cakravartI evaM mahArAja zrIkRSNa ko arddhacakravartI (10/16/5), ke nAma se abhihita kiyA hai| arddha-cakravartI ko unhoMne tIna khaNDoM kA adhipati batalAyA hai| narAdhipa, narapati, naranAtha, narendra evaM rAjA, ye zabda paryAyavAcI hai| kavi ke dvArA varNita rAjAoM ke nimna kAryoM para prakAza par3atA hai (1) zatru rAjAoM ko parAjita karake bhI ve unheM kSamA pradAna kara dete the| (2) icchAnusAra para-nAriyoM kA apaharaNa kara lete the evaM (3) vijetA rAjA apane adhIna rAtAoM ko vijayotsava ke samaya bulAtA thaa| (2) mANDalika AdipurANa ke anusAra mANDalika vaha rAjA kahalAtA thA, jisake adhIna cAra sau rAjA rahate the| kintu Age calakara saMbhavata: yaha paramparA parivartita ho gayI aura bhANDalika vaha kahalAne lagA, jo kisI samrATa yA adhipati ke adhIna rahakara eka maNDala athavA eka choTe se prAnta ke zAsaka ke rUpa meM kAma kiyA karatA thaa| kavi siMha ne mANDalika ko bhRtya kahA hai, isakA tAtparya yahI hai ki vaha kisI samrATa dvArA niyukta, usake rAjya ke pradeza-vizeSa ke eka zAsaka ke rUpa meM yathA-nirdezAnusAra kArya kiyA karatA thA tathA jisakA sunizcita zartoM ke anusAra use bhugatAna milatA thaa| mahAkavi siMha ne apanI Adya-prazasti meM bhullaNaH' ko bamhaNavADapaTTana kA bhRtya (1/4/10) kahA hai, jo ballAla nareza kA mANDalika thaa| paca0 meM vaTapura ke rAjA kamakaratha ko bhI kavi ne mANDalika (6/11/1) kahA hai| (3) sAmanta kavi ne pa0ca meM sAmanta (6/10/4.6/14.5.6/18/1) zabda kA bhI ullekha kiyA hai, jo zAsakoM kI eka 1. 1966 2. gapa, 4/INLAI nahIM11210. 4. vahI: 6:16: 3 5. vahIM 616101 6.5DI0613111
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [105 bahuta choTI ikAI thii| kavi siMha ne sAmantoM kA jisa DhaMga se varNana kiyA hai. usase nimna tathyoM para prakAza paDatA hai-. 1. sAmantagaNa apane adhipati rAjA ke AjJApAlaka hote the| 2. ve apane rAjAoM ke itane parAdhIna rahate the ki mA~ge jAne para apanI rAniyoM bhI unheM samarpita karane ko bAdhya ho jAte the| tathA 3. manonukUla kArya karane para adhipati rAjA vizeSa avasaroM para vastrAbhUSaNa pradAna kara sammAnita karate the| (kha) rAjya ke pramukha aMga (1) mantrI--mAnasollAsa meM rAjya ke 7 aMgoM meM se amAtya athavA mantrI ko pramukha sthAna diyA gayA hai| mahAkavi vibudha zrIdhara (12vIM sadI) ne amAtya ko svargApavarga ke niyamoM ko jAnane vAlA, spaSTavaktA, nayanIti kA jJAtA. vAgmI, mahAmati", sadguNoM kI khAni', dharmAtmA' sabhI kAryoM meM dakSa, sakSama evaM dhiir| kahA hai| kavi siMha ne bhI amAtya ke inhIM guNoM ko prakAzita kiyA hai|| pazca0 meM ullikhita aise amAtyoM athavA mantriyoM meM sumati mAbhaka mantrI (6/16/7) 'kA nAma ullekhanIya hai| (2) senApati--kavi siMha ne yuddha prasaMgoM meM senApati (6/9/7, 15/2/1) kA nAmollekha kiyA hai| kyoMki usameM usakA hI vizeSa mahatva hotA hai| jaya athavA vijaya usI kI kuzalatA, caturAI, dUradarzitA evaM manovaijJAnikatA para nirbhara karatI hai| ata: rAjA kisI anubhavI yoddhA ko hI senApati niyukta karatA thA aura sambhavata: use amAtya kI zreNI kA sammAna diyA jAtA thaa| yuddha ghoSaNA ke pUrva rAjA mantriyoM ke sAtha-sAtha senApati se salAha lekara hI suddha-ghoSaNA karatA thaa| kavi ne senApatiyoM ke nAmoM ke ullekha nahIM kie, kintu yuddha prasaMgoM meM usane senApatiyoM ko paryApta mahattva diyA hai| 12 (3) talavara rAjya meM zAnti evaM zAsana-vyavasthA banAe rakhane ke lie talabara (vartamAna kotavAla) ke pada ko mahattvapUrNa batAyA gayA hai| vaha rAjA kA vizvAsapAtra hotA thaa| pa0ca0 ke ullekhoM se dhvanita hotA hai ki usakI salAha ke anusAra hI rAjA kisI ko daNDita karane athavA puraskRta karane kA apanA antima nirNaya karatA thaa| pa0ca0 ke eka prasaMga ke anusAra paradArA-gamana karane vAle eka vyakti ko pakar3akara jaba talavara use rAjA ke sammukha prastuta karatA hai, taba rAjA use zUlI para laTakA dene kA sIdhA Adeza de detA hai| (4) datta-zAsana-vyavasthA ke lie rAjA vividha prakAra ke datoM kI niyakti karatA thaa| ye data atyanta vizvasta, karttavya-niSTha evaM kuzala hote the| prAcIna sAhitya meM varNita dUtoM kI vizeSatAoM kA samAhAra karanA cAheM to unheM nimna prakAra vibhakta kiyA jA sakatA hai| 1.vyaktigata guNa-manoharatA (saujanya), sundaratA (AkarSaka vyaktitva), Atithya bhAvanA, nibhAkatA, vAkpaTutA, zAlInatA, tIvra smaraNa zakti evaM prabhAvazAlI vaktRtva shkti| 2. sandhivArtA se sambaddha guNa-kuzala sUjha-bUjha, zAnti, dhairya vRtti evaM pratyutpannamatitva / 3.suvijJatA--vividha bhASAoM kA jJAna aura parigrAhaka rASTra kI prathAoM evaM paramparAoM se paricaya Adi / | mAnsaralAsA. anukrama 201 2. uDDANacarita, 3076: 3. F JT!4 . 4. hI 18:51 5. vaha:03.9121 6. vahI . 7. vhii| 34131 8. ahI0. 312/1 / / 5. vahI8. 3:12001 10. vahI.. 3:12/11 / 11. T0caH, 12/13. 12. ahIra. 6971 13. dahI0. 7:3:21 14. pahIla, 7:3/61 15. deza rAjanaya ke siddhAnta * DaoN gadhI jI rAma paTa nA 1978). Ya50-81 |
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106] mahAbha siMha viraija pajjuNNacarita 4. apanI sarakAra ke prati manovRtti-niSThA. kauTilya-arthazAstra meM tIna prakAra ke dUta batAye gaye haiM ..- (I) nisRSTArtha, (2) parimitArtha evaM (3) shaasnhr|| kavi siMha ne inameM se zAsanahara nAmaka dUta kA ullekha kiyA hai| isa koTi ke dUta AvazyakatA par3ane para zatrudeza ke pramukha rAjapuruSoM se yenakena-prakAreNa sambandha jor3akara unakI antaraMga bAtoM kI jAnakArI prApta karane ke prayatna kiyA karate the. sAtha hI ve rAjA ke gupta-sandezoM ko bhI yatra-tatra preSita kiyA karate the| pAca) meM ullikhita dUta rAjA madhu kA sandeza lekara usake zatru zAkambharI nareza bhIma ke pAsa isa uddezya se pahuMcatA hai ki niraparAdha sainikoM kI hatyA ke pUrva hI yadi donoM pakSoM meM zAnti-samajhautA ho sake to uttama hai| isa prasaMga meM dekhie, usakA varNana kisa prakAra meM Tekhie usakA varNana kisa prakAra kiyA gayA hai| kavi kahatA hai"vaha data rAjA bhIma ke pAsa isa prakAra pahu~cA--mAnauM raudra-samudra meM se makara hI uchala par3A ho (6/13/11-12) / " vivAha kA nimantraNa bhI dUta ke dvArA hI bhejA jAtA thaa| use kavi ne 'hakkArA' (vartamAna halkArA, 14/3/17) kahA hai| isI prakAra duryodhana ne kRSNA ke pAsa jisa vyakti ke dvArA apanA lekha bhejA. use kavi ne 'lekhadhArI' (3:9:11) ke nAma se abhihita kiyA hai| vizeSaNa kucha bhI ho. vastuta: ve sabhI zAsanahara dUta kI koTi ke hI dUta haiN| (ga) yuddha kavi kA sainya-prakAra evaM yuddha-vidyA sambandhI jJAna kavi siMha ne pa0ca0 meM yuddha varNana ke prasaMgoM meM vividha prakAra kI zabdAvaliyoM ke prayoga kie haiM, jinase pratIta hotA hai ki vaha yuddha-vidyA kA acchA jJAtA thaa| usakI zabdAvaliyoM me se acchoha (3/2/5), kaTaka (2/14/6), saNNAha (2/15/12), kaNNiya (2/17/9), saDaMgu (13/14/8), skandhAvAra (6/12/8), caturaMgiNI senA (6/14/1) evaM camu (12/28/11) ke zabda-prayoga pramukha haiN| inase kRSNa evaM zizupAla yuddha (2/17-20), rAjA madhu evaM bhIma-yuddha (6/14-15), pradyumna evaM kAlasaMvara yuddha (9/17-23), pradyumna evaM kRSNa (12/25-28, 13/1-13) ke yuddha varNanoM se bhI hamAre uparyukta anumAna kA samarthana hotA hai| zastrAstra anAdikAla se hI mAnava apane astitva kI surakSA ke lie vividha prakAra ke saMgharSoM ko karatA AyA hai| sambhavataH isIlie nRtattva-zAstra kI eka paribhASA ke anusAra hathiyAroM ke vidhivat prayoga karane vAle ko mAnava kahA gayA hai| sindhu-ghATI meM jaba khudAI kI gayI to usameM vividha prakAra ke AbhUSaNa, Alekha, muhareM evaM bhavana sambandhI sAmagrI ke sAtha-sAtha vividha prakAra ke hathiyAroM kI bhI upalabdhi huI hai| isase hathiyAroM ke astitva para acchA prakAza par3atA hai| vaidika kAla meM dhanurvidyA ko atyadhika mahattva diyA gayA hai, isIlie use dhanurveda kI saMjJA pradAna kI gyii| usI samaya se lohe ke prayoga ke udAharaNa bhI milate haiN| vahA~ dhanuSa ko kodaMDa, sAraMga, iSu, kArmuka jaise nAmoM se sambodhita kiyA gayA hai| itanA hI nahIM, usake "iSukRta" evaM "izukAra" jaise zAbda-prayogoM se patA calatA hai ki usa samaya dhanuSa-bANoM ke nirmANa karane sambandhI udyoga- dhanye bhI paryApta 1. kauDita arthazalA 11151, pR. 591
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA [107 mAtrA meM pracalita ho gaye the| yUnAna ke suprasiddha itihAsakAra "heroDoTasa" ne likhA hai ki I0 pUrva 5vIM sadI meM phArasa kI senA meM bhAratIyoM kA bhI eka dala sammilita thA, jo dhanuSa-bANa calAne meM atyanta kuzAla mAnA jAtA thA / / kauTilya ne bANoM ke sAtha anya aneka hathiyAroM ke bhI ullekha kiye haiN| mahAbhArata, jo ki yuddha-vidyA kA eka mahAn aitihAsika grantha-ratla hai, usameM bhindipAla, zakti, topara, nAlikA jaise aneka hathiyAroM ke ullekha milate haiN| zastrAstroM kI yaha paramparA paravartI kAloM meM uttarottara vikasita hotI rhii| kavi siMha ne sambhavata: pUrva-sAhityAvalokana to kiyA hI, sAtha hI use samakAlIna pracalita yuddha-sAmagrI kI bhI jAnakArI thI, kyoMki pAcaka meM kavi ne prAcyakAlIna yuddha-sAmagrI ke sAtha-sAtha samakAlIna aneka zastrAstroM ke ullekha kiye haiM / vividha bANoM, siddhiyoM evaM vidyAoM ke prakAra bhI usameM ullikhita haiN| inakI vargIkRta sUcI yahA~ prastuta kI jA rahI haicubhane vAle hathiyAra- su! (2013), kunta 6:107), mAlA (6107), bhAlA (2/1719) / kATane vAle hathiyAra-- khaDga (4/17/7, 6:10/7, 8/5/8), rathAGgacakra (2/1916), cakra (1/12/9) cUra-cUra kara DAlane vAle athavA bhayAnaka mAra karane vAle hathiyAra-- zaila (2/17/12), sabala (2/17!10), zUla (2/17/10), mudgara (2/16/4), ghana (6/10/8) / dUra se pheMke jAne vAle astra-- mohanAstra (13/12/2), divyAstra (13/12/8), AgneyAstra (13/13/1), dAruNAstra (13/14/I), giridu-astra (9/20/9), tamaprasArAstra (9/20/11), nAgapAza (2/20/7), halapraharaNAstra (2/7/12), praharaNAstra (13:12/1) / vividha prakAra ke bANa -- paMcANaNu-bANa (2/15/9), dhoraNibANa (2/18/7), kaNiyabANa (2/20/6), divyadhanuSa (9/20:8), zuklabANaH (9/20/8), ikSukovaMDa (11/377), bhusuMDhi (9/13/2) / daivI siddhiyA~ vidyAe~- prajJapti-vidyA (10/17/3), gRhakAriNI-vidyA (8/5/14), sainyakAriNI-vidyA (8/5/14), jayasArI-vidyA (8/14/6), indrajAla-didyA (8/14/7), AlocanI vidyA (9/17/4) | zaktiyoM-- tIna buddhiyA~ evaM tIna zaktiyA~ (6/8) / kavi ne inake nAmoM ke ullekha nahIM kiye haiN| (9) AjIvikA ke sAdhana (1) kRSi evaM anya utpAdana __ anukUla prAkRtika paristhitiyoM ke kAraNa kRSi-karma bhArata ke utpAdana evaM dhanArjana kA pramukha sAdhana rahA hai| vaidika kAla se madhyakAla taka prAya: yahI sthiti dekhane ko milatI hai / paca0 ke adhyayana se usakA pUrNa samarthana hotA hai| usameM kRSi ke utpAdanoM se vividha prakAra kI dhAna, dAleM, tilahana, Ikha evaM vibhinna phaloM kI carcA kI gayI hai| dhAna kI koTiyoM meM kavi ne vizeSa prakAra se kamalazAli dhAna (1/7/4) kA ullekha kiyA hai| kintu Azcarya kA viSaya yaha hai ki usane gehU~ evaM cane jaise pradhAna-khAdya padArthoM ke upaja kI carcA nahIM kii| vizleSaNa karane para isa tathya se hamAre usa anumAna kA samarthana avazya hotA hai ki kavi dakSiNa bhArata kA kahIM kA nivAsI | bhArata ke pracIna zastrAstra aura puddha kAla rASTrIya zaikSika asandhAna Telnev pariSada :914). TI prazi, 1051
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] mahAkA siMha birAu panjuNNacarita rahA hogA, jisakA ki pradhAna bhojana cavala, dAla evaM cAvala se bane anya padArtha rahe hoNge| isa viSaya meM yaha dhyAtavya hai ki kavi ne pAMca meM bhojya-padArthoM meM moyaya (imalI kA rasa, 11/21/19) evaM nAriyala (15:3712) ke ullekha kiye haiM, jo ki dakSiNa-bhArata meM Aja bhI sahabhojI padArthoM meM pramukha haiN| kavi ne vividha koTi ke phaloM ke nAmollekha kiyA hai, jinakI sanda :- ko -prakAza jaaygii| inako dekhane se aisA vidita hotA hai ki ina utpAdita phaloM kA sthAnIya-jana to upayoga karate hI hoMge sambhavata: unakA niryAta bhI kiyA jAtA rahA hogaa| pa0cA meM kelA (3/714), ucchu (11717), evaM ikSurasa (177), kI bhI carcA kI gayI hai| isase banI huI zarkarA kA bhI ullekha kiyA gayA hai, jisase vividha prakAra ke susvAdu modaka (12/317), pAnaka (zarabata 15/3/12), Adi taiyAra kiye jAte the| ye vastue~ usa samaya ke logoM kI AjIvikA ke pradhAna sAdhana the| (2) vANijya Aya ke sAdhanoM meM dUsarA sthAna vANijya kA AtA hai| kavi ne pa0ca0 meM nagara varNana ke prasaMga meM samRddha bAjAroM (1/10/5), evaM hAdoM (11/11/12) kI carcA kI hai| inase yaha spaSTa hotA hai ki kavi-kAla meM vANijya kI sthiti santoSajanaka thii| kavi ne batAyA hai ki dvArAvatI ke bAjAra vastroM (11:12/2), bartanoM (11/12/2), lauha-bhAMDoM (11/12/2), svarNa-bhAMDoM (11:12/1), kumbha-bhAMDoM (11514, 11/12:1) evaM vilInoM (maNi-nirmita-khilaNau, 7/12/10) se bhare rahate the| eka sthala para kavi ne baNiyArA (10/10/3. 10/10/6) zabda kA prayoga kiyA hai, jisakA artha banajArA hotA hai| ye loga AyAtaka evaM niryAtaka-vyApArI ke rUpa meM kArya kiyA karate the (10/10/6) / pa0ca0 meM haya, gaja, evaM vasaha (baila) ke bAjAroM kI bhI carcA kI gayI hai (11:12/2)1 pratIta hotA hai ki pazuoM ke ye bAjAra gA~voM athavA nagaroM ke bAhara bhare jAte hoNge| (3) laghu udyoga dhandhe AjIvikA ke tIsare sAdhana haiM laghu udyoga dhandhe / kavi ne yadyapi unakA spaSTa ullekha nahIM kiyA, phira bhI kavi ke prAsaMgika-ullekhoM se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki nimna udyoga-dhandhe usa samaya pracalita rahe hoMge (ka) vastrospAdanodyoga- jisameM puruSoM evaM mahilAoM ke pratipaTa Ta evaM neta (-rezamI 1/10/5) vastroM kA utpAdana hotA hai| (kha) bartanodyoga- jisameM svarNakalaza (8/21/2), maNikalaza (3/3/3), svarNathAla (11/21/2) jaise kImatI bartanoM tathA anya dhAtuoM ke bartanoM kA nirmANa kiyA jAtA thaa| (ga) AbhUSaNodyoga-- pa080 meM vibhinna prakAra ke svarNAbhUSaNoM ke nAma milate haiM. jo usa samaya ke svarNakAra nirmita kiyA karate the| isa prakAra ke AbhUSaNoM meM keyUra (1/13/4, 1:14:2), hAra (1/13/4, 1/14:2, 3/13/ 10), kuNDala (1/13/4), kaMkaNa (kaMgana-1113:4), Neura (napura 1/1335), mauDa (mukuTa-1:14/2,53813, 14/ 15/7). mottiyadAma (muktAmAlA-5/13/8), rayaNAvalI (ratnAvalI-6:4), jhumukka (jhumakI-10:216), a~gulIu (mudrikA-11/2/9) kaDisutta (kttisuutr-14/15/7)| (gha) vastra-silAI udyoga-- jisameM tambU (2/14:8) evaM ullovayA (-caMdovA-10:2:8), kI vizeSa rUpa se
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 1109 silAI kI jAtI thii| inake atirikta anya dainika jIvana ke upayoga meM Ane vAle vastroM kI bhI silAI kI jAtI thii| (3) zAka, tauha evaM ala-ni:-... sirAmeM lAdya-sAmagrI tathA ratha (2/13/8), zivikA (2/14/3), kRSi ke aujAra, sA~kala (1114/6), lohe ke bartana (11/21/1), kacau (kavaca 12/25:8), vakkhara (2/14/10) hala evaM yuddha sambandhI aneka Avazyaka Ayudha-vastuoM kA nirmANa hotA thaa| (ca) carmodyoga- mRgacarma (11/7/9) ke sAtha-sAtha anya dharma-vastue~ taiyAra kI jAtI thiiN| (cha) pazupAlana- samAja ke kucha loga gAya, bhaiMsa (117. 15/6/1) evaM anya jAnavaroM ko pAlate-posate the tathA unake vyApAra se evaM unake ghI, dUdha evaM dahI se apanI AjIvikA calAte the| (ja) bhavana-nirmANa sambandhI sAmagrI kA nirmANa-- isake antargata bhavana-nirmANa sambandhI vividha sAmagriyoM kA nirmANa hotA thaa| usameM IMTa, raMga evaM cUnA (hapaMkaya 15/3/14) Adi pramukha haiN| kavi siMha ne cUne ko chor3akara anya sAmagriyoM kA ullekha nahIM kiyA hai, kintu usane vividha bhavanoM eva mandiroM ke unlekha avazya kiye haiN| cU~ki ve IMToM dvArA hI nirmita hote the, ataH IMToM kA nirmANa tathA sAja-sajjA ke lie citra-vicitra raMgoM kA nirmANa avazya hotA rahA hogaa| (jha) prasAdhana-lepa-sAmagrI udyoga- kavi siMha ne prasaMga vaza prasAdhana-sAmagriyoM kA bhI ullekha kiyA hai. inameM dhaNasAru (karpUra, 2/11/10, 4/537), caMdaNu (3/1/13), ghusiNa (candana, 3/13/7), gosIraha (4/5/7), kuMkuma (6/171 9), mayaNAhi (kastUrI, 4/10/6, 1/14/3), jAiphala (3/5/11), vaMdaI (sindUra, 3/1/13), aMjana (3/2:10), dappaNa (darpaNa. 1/16/7) sone-cAMdI ke stavaka mizrita candana ke lepa (15/3/3) pramukha haiN| (4) khanija padArtha rASTra ke Arthika vikAsa meM khanija-sampadA bahuta upayogI mAnI gayI hai| isIlie mAnasollAsa meM use rAjya kA eka pradhAna aMga mAnA gayA hai| pa0ca0 meM kavi ne aneka prakAra ke khanija-tattvoM kI sUcanA dI hai, jinameM se kucha isa prakAra haiM- sonA (-kaNaya-1/10/5), vividha prakAra ke ratna (4/10/5), pavimaNi (hIrA-2/16 11). maragayamaNi (-marakatamaNi-2/10/8), lauha (11/2/1) evaM taMba (tAmra-9/20/13)1 inase jana-jIvana meM upayoga Ane vAlI aneka upayogI vastuoM kA nirmANa hotA thaa| isa kAraNa ye bhI logoM kI AjIvikA ke mukhya sAdhana the| (5) kraya-vikraya ke mAdhyama prAcIna kAla meM kraya-vikraya vastuoM ke pArasparika vinimaya ke mAdhyama se kiyA jAtA thA, jise aMgrejI meM bArTara-sisTama kahA gayA hai| kavi ne pa00 meM isa mAdhyama kI koI sUcanA nahIM dii| usake anusAra vastuoM ke kraya-vikraya kA mAdhyama doNAra (11:13/13) evaM sikke (10:18/9) the| (6) rAjya-kara pa0ca0 meM sukka (10/10/4) evaM kara (4/14/11) ke ullekha bhI milate haiN| isase vidita hotA hai ki rAjAgaNa apane rAjya kI zAsana-vyavasthA calAne ke lie logoM se vividha prakAra ke kAryoM evaM vyApAroM para kara (Taiksa) vasUla kiyA karate the| kavi ne inake prakAra athavA daroM kI carcA nahIM kii| 1. mAnasollAtta anubara 201
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110] mahAka miha viraija pajjaNyAcAra (10) sAMskRtika sAmagrI (ka) manoraMjana-saMgIta, utsava, krIr3Ae~ evaM goSThiyA~ jIvana-vikAsa ke lie manoraMjana utanA hI Avazyaka hai, jitanA jIvita rahane ke lie anna-jala / manoraMjana se jIvana kI nIrasatA ko dUra kiyA jAtA hai tathA navIna sphUrti, preraNA, utsAha evaM nayA jIvana prApta kiyA jAtA hai| mahAkavi siMha ne pa0ca0 meM pAtroM evaM pAThakoM kI nIrasatA ko dUra karane ke lie hI mAnoM kucha manoraMjana sAmagrI prastuta kI hai, jisakA vargIkaraNa nimna prakAra kiyA jA sakatA hai| (1) saMgIta -..- gIta, nRtya, nATaka evaM vAdya kavi ke kalAtmaka vinodoM meM janmotsava evaM vivAhotsavoM ke avasaroM para vividha maMgalagIta (1/14/6, 3/13/1], 9/6/8, 13/15:10 14/5/6), saTTaka-nRtya (15/3/10), mayUra-nRtya (05/3/15), tANDava-nRtya (14/20/10), tathA vividha vAdya-vAdanoM ke ullekha pradhAna hai| usane vibhinna prasaMgoM meM ina vAdyoM ke ullekha kie haiN| jaisepaDaha (1/11/10), paDupaDaha (2/16/J), tUra (2/1/2), aDUra (2/1/2), turi (2/15/9), bherI (2/16/1), Dukka (11/23/10), Dhakka (6/10/1), karaDa (11/23/9), kAhala (11/5/11), kaMbu (13/16/10), kaMsAla (11/23/9), tAla (13/16:11), muaMga (mRdaMga- 11/23/9) vaNitAla (11/23/9), vINA (11/23/9), evaM Dakka (13/16/12) | ukta vAdyoM ke prakAra evaM saMkhyA dekhakara usa samaya ke saMgIta ke upakaraNoM kI samRddhi kA anumAna sahaja rUpa meM lagAyA jA sakatA hai| (2) krIr3Ae~, utsava evaM goSThiyA~ ___ krIr3AoM meM jalakrIr3A (6/17/9), vimAna-krIr3A (1535/10), azvArohaNa (14/18/11), evaM nATya-krIr3A (15/3/10), kukkuTa -krIr3A (14/16/4-6), sAripAsa dvArA dyUta-krIDA (14/15/10), sainya-pradarzana-krIr3A (14/15/10), evaM hiMdolA krIr3A (-jhUlA 15/3/5) utsavoM meM- chaTThI (3/13/1]), vasantotsava (6/16/12-17, 6/17), svayaMvarotsava (6/17), yuvarAja-padotsava (7/15/4, 13/17/15), nandIzvara-vratotsava (15/5/9), pANigrahaNotsava (14/2-7), tathA goSThiyoM meM prAkRta kAvya goSTI (15/3/16-17) ke nAma pramukha haiN| (kha) bhojana-pAna ___ bhojana-pAna ke dvArA zarIra kI puSTi ke sAtha-sAtha mana evaM mastiSka kA saMvardhana bhI hotA hai| bhojana para hI hamAre vicAra evaM kriyA-kalApa nirbhara rahate haiN| bhojana ke guNa- avaguNa ke anurUpa hI vicAroM kA bhI nirmANa hotA hai| AhAra kI zuddhatA se mana zAnta evaM zuddha rahatA hai| bhAratIya saMskRti meM bhojana-pAna kA mahatva vaidika-kAla se hI calA A rahA hai| taittarIya-upaniSada meM to use sauSadhi kahA gayA hai| pa0cala meM bhI bhojana-sAmagriyoM kA ullekha huA hai| usameM kahA gayA hai ki zAstrokta vidhi ke anusAra pavitra bhojana karanA caahie| usameM upalabdha bhojana-sAmagrI kA vargIkaraNa cAra prakAra se kiyA jA sakatA hai| (1) azana, (2) svAdya, (3) pAna evaM (4) avleh| (1) azana ke antargata vaha khAdya-sAmagrI AtI hai, jo jIvita rahane ke lie Avazyaka hai| isameM gehU~, canA, cAvala Adi se nirmita bhojana AtA hai| isa prakAra kI khAdya-sAmagrI meM kevala kUlu (bhAta 1/21:4), dAla 1. tatsaragdha upaniSad 2:21
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA (11/21/5), mAMDa (11/21/9) ke hI ullekha milate haiN| (2) svAdya-padArthoM meM -- tAmbUla (1/14/4, 3/2/9), lavaMga (3/1/5), modaka (12/3/7), khAjA (11/21/9), zrIkhaNDa (11/21/9), khIra ( 11/21/ 9), kaMkeli (3/1/5), Amra (3/7/5), drAkSA (3/1/5), sUvAru ( 11/21/6), gAliera ( 15/3/12), AulaM ( AmalA 10/6/9 ) tila (14/16/14), phaNisa ( panasa, 3/7/4), nAraMgI (10/6/6) evaM dahI (15/3/13) aura [116 (3) peya padArthoM meM pAnaka ( nAriyala + drAkSA, 15/3/12), (zarkarA + kelA 15/3/12 ) ( dahI + karpUra 15/ 3 / 13 ) evaM (zarkarA + dugdha 15/4/6 ) dUdha (1/7/9-11), guDarasa (11/21/ 9), ikSurasa (1/7/7) evaM madirA (11/ 19/11) tathA -- (4) avaleha meM-- moya (imalI kI caTanI, 11/21/ 9 ) rasAyana ( 15/14 / 10 ) evaM harar3a (10/6 / 9), pradhAna padArtha haiN| - (ga) jaina darzana, siddhAnta, AcAra, yoga, adhyAtma evaM vrata 1 pa0ca0 eka paurANika mahAkAvya hai / usameM kathA nAyaka ke jIvana carita kA vizleSaNa hI kavi kA pramukha uddezya hai, phira bhI usane jainadarzana, siddhAnta, AcAra, adhyAtma evaM punarjanma kI carcA ke bhI kucha prasaMga upasthita kiye haiN| inyameM muni sAtyaki aura vipra-putra agnibhUta evaM marubhUti ke bIca dvAdazAnuprekSAoM ke sAtha-sAtha pA~ca aNuvratoM tIna guNavratoM evaM cAra zikSAvratoM kI upadeza - carcA (4 / 15-17, 5/1-8), muni ariMjaya dvArA dharmAdharma-carcA (5 / 13-14). muni trigupti ( 6/6 / 1 ) evaM muni zubha dvArA dIkSA varNana (6/8/9 ), muni vimalavAhana (7/4) tathA muni udadhidatta dvArA pradyumna aura rUpiNI ke bhavAntara varNana ( 9/4-15) evaM tIrthaMkara neminAtha dvArA tatvacarcA (15/11-20) Adi pramukha haiN| - ina prasaMgoM meM kavi kI jaina dArzanika zabdAvaliyoM meM saptabhaMgI (4/11/11), padArtha ( 15/11/12 ) | saiddhAntika zabdAvaliyoM meM samyagdarzanAdi ratnatraya (5/14/4), jIvAdi navapadArtha ( 15 / 11 / 12 ), SaT lezyA (14/9/15), bandha evaM mokSa (14/9/14), mArgaNA (15/11/9 ), kevalajJAna (15/13/ 2), parameSThi (4/11/5), asaMjJI (5/12/6), dravya (15/17/10), tatva ( 15/18/3), AcArAtmaka zabdAvaliyoM meM nirgrantha (5/9/3), dazalakSaNa dharma (5 / 15 / 5), parISaha (7/6/2 ), samavRtti (7/5/4), paMcamahAvrata ( 7/5/6), dvAdazAnuprekSA (7/4/ 2), sallekhanA (5/7/1 ), aSTamUlaguNa (5/10/3), kSullaka (11/23/4), svAdhyAya ( 7/5/8), guptitraya (7/5/7) / yoga evaM adhyAtma sambandhI zabdAvaliyoM meM - yoga- nivRtti (14/2/7), zukladhyAna ( 15/11/7), pratimAyoga ( 15 / 10/15 ), dhyAna (7/5/8), nAsAgradRSTi (8/16/9) tathA vratoM meM nandIzvara vrata (8/16/9 ) evaM kavalacandrAyaNa vratoM ( 9/11/5) ke ullekha pramukha haiN| -- jainetara darzana evaM AcAra tathA granthoM ke ullekha jainetara dArzanika evaM dhArmika sampradAyoM meM kavi ne mImAMsA (4/15/7), sAMkhya (15/16/10), evaM kaulika (15/16/6) sampradAyoM ke ullekha kiye haiN| jainetara AdhAra meM pazuvadha (6/1/10, 15/5/6), sandhyA-caraNa ( 5 / 16 / 10 ) kuza-prayoga (5/16/10), yajJa (6/1/2) paMcAgnitama ( 7/8/3), caturveda ghoSa ( 6/1/1 ) aura vedoM meM sAmaveda (4/14/14, 4/16/8) tathA chanda (5/12/3) evaM nighaNTu ( 11/17/8) jaise jainetara zAstroM ke nAmollekha kiye haiN|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112] maTAkara siMha viraija panjuNNacarita anya dArzanika bAdoM meM niyativAda (11/16/10. 15/20/11) ke bhI ullekha milate haiN| yahA~ para yaha dhyAtavya hai ki kavi ne ukta sabhI prasaMgoM meM kevala ukta zabdAvaliyoM ke prayoga hI kiye haiN| unake vizleSaNa prastuta nahIM kiye| unake vizleSaNa kA kavi ko vastuta: itanA avasara bhI nahIM thA kyoMki usase grantha kA vistAra atyadhika ho jAne kI sambhAvanA thii| ataH usane ina prasaMgoM ko prastuta kara rUr3higata paramparA kA nirvAha hI kiyA hai| (gha) bhavAntara athavA punarjanma-varNana jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai ki jaina-carita-kAvyoM meM bhavAntara varNana prAya: anivArya rUpa se prastuta kie jAne kI paramparA hai| isakA mUla kAraNa hai-- jaina-darzana kA AtmA para aTUTa vizvAsa / vaha AtmA ko ajara-amara mAnatA hai| sAtha hI vaha yaha bhI mAnatA hai ki saMsAra-cakra meM vaha AtmA aNTa vidha-karmoM se Abaddha hokara naraka, tithaMca Adi catutiyoM meM janma-maraNa rUpa vividha prakAra ke bhava-bhavAntaroM meM kaSToM ko bhogatA rahatA hai| jainetara-darzanoM meM inhIM bhavAntaroM ko punarjanma kI saMjJA se abhihita kiyA gayA hai| pa00 meM isa prakAra ke bhavAntara prasaMgoM meM pradyumna (4/14-17, 511-16, 6/1-23, 7/1-9) rUpiNI (9/7.. -11) kanakaratha (7-8) evaM kanakamAlA (7/8/6-10, 7.9/1-3) ke bhavAntara--prasaMga ullekhanIya haiN| (Ga) andha-vizvAsa aura lokAcAra ___mAnava-jIvana meM andha-vizvAsoM evaM lokAcAra kA vizeSa mahatva hai| kisI kArya-vizeSa kA Arambha athavA iSTajanoM ke svAgata athavA vidAI ke samaya unake prati loka-vizvAsoM ke AdhAra para zraddhA-samanvita-bhAvanA se kucha vizeSa prakAra ke kArya yA rIti-rivAja hI ukta lokAcAroM evaM andha-vizvAsoM kI zreNI meM Ate haiN| kavi meM vividha-prasaMgoM meM unake ullekha kiye haiM jo nimna prakAra haiM zakuna-sUcaka- andha-vizvAsoM meM kavi ne zubha svapna darzana (3/10/3-6), puruSoM ke dAhine netra evaM bAha kA pharakanA (13/7/6), striyoM ke bAe~ aMgoM kA sphuraNa (bAmachi phuresai, 7/10/8) evaM asamaya meM vanaspati ke praphullita (7/10/7) ho jAne ko ullikhita kiyA hai| tathA apazakuna sUcaka - andhavizvAsoM meM kauvA (12/27/ 8) evaM zivA (12/27/8) kA bolanA, kabandha-nRtya (12:27/8), evaM giddha paMkti kA narapatiyoM ke chatroM para baiThane (12/27/9) ke ullekha kiye haiN| lokAcAroM meM kavi ne dUrvA (3/3/1), dahI (3/3/1), akSata (313:1), muktAphala-cauka (3/3/3), maNikalaza kA jala se bharakara rakhane (3/3/3) kA ullekha kiyA hai| upasaMhAra 1. paJjuNNacariu apabhraMza-bhASA meM likhita pradyumna ke carita se sambandha rakhane valA Adya carita kAvya hai| apabhraMza ke adyAvadhi upalabdha carita-kAvyoM meM yahI eka aisA kAvya-ratna hai, jisane paravartI kAloM meM likheM gae saMskRta, apabhraMza evaM hindI ke pradyumna caritoM para sarvAdhika prabhAva DAlA hai| 2. pajjuNNacariukAra ne paurANika-mahAkAvyoM evaM anya pUrvavartI sAhitya se upAdAnoM kA grahaNa kara prastuta paurANika prabandha meM bhI saundarya-bodha kI pratiSThA kI hai, kyoki vaha manuSya kI eka zAzvatika prakRti hai aura
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1113 kAvya, manuSya ke isI saundarya-bodhAtmaka pravRtti kA pratiphalana hai| mahAkavi ne tyAga ke sAtha jIvana ke bhoga evaM saundarya kA samanvaya karane hetu prastuta AkhyAna meM kAvyatva kA sundara samanvaya kiyA hai| rasa, alaMkAra evaM chanda tathA anya kAvya-sAmagrI kA yathAsthAna saMyojana kara usane usameM apane kAvya-kauzala kA sundara paricaya diyA hai| 3. kavi ne prastuta mahAkAvya meM yadyapi nAyaka evaM anya pAtroM kA citraNa eka paurANika vAtAvaraNa meM kiyA hai, phira bhI unake jIvana ke vaibhava-vilAsa kI vividha raMgareliyA~ yuga-prabhAva se carcita haiN| 4, pajjuNNacariu vizvakoza kI koTi kA mahAkAvya kahA jA sakatA hai| isameM kAvya, darzana, dharma, AcAra, lalita-kalAoM, saMskRti, bhUgola evaM mAnava mUlyoM kA pUrI taraha samavAya kiyA gayA hai| kavi ne yadyapi dharma evaM darzana kA vistRta vizleSaNa nahIM kiyA hai, kintu mAnava-jIvana ke vyaktitva-vizleSaNa meM unakA bar3I hI satarkatA ke sAtha upayoga kiyA hai| bhautikavAda evaM adhyAtmabAda kA saMgharSa bhI isameM citrita hai| meghakUTapura nareza kAlasaMvara, jahA~ bhautikatA kA pratIka hai, vahIM kumAra pradyumna AdhyAtmikatA kaa| kaSAya evaM vAsanAe~ vyakti ke jIvana kA kisa prakAra saMcAlana karatI haiM aura kisa prakAra vyakti unake raMga meM raMga kara apane AcaraNa ko rAkSasoM kI koTi meM le AtA hai, isake pramukha udAharaNa haiM. - rAjA madhu evaM rAnI knkmaalaa| kavi kI anubhUti kA yaha niSkarSa hai ki bhoga-sAmagrI vyakti ko sukhI nahIM banA sakatI aura na vaha use jIvana meM maMgala-prabhAta ke darzana hI karA sakatI hai| yahI kAraNa hai ki kavi ke adhikAMza pAtra jIvana ke prArambhika Ananda bhogoM ke tatkAla pazcAt hI vairAgyonmukha dikhAyI dene lagate haiN| 5. lalita-kalAoM kI dRSTi se pa0ca0 atyanta mahattvapUrNa kAvya hai| kavi ne vibhinna prasaMgoM meM saMgIta, vAdya. nRtya, citra, guDDi uddharaNa, raMgolI Adi kI carcAe~ kI haiN| inake sAtha-sAtha kavi ne prekSaNa-gRha kI bhI carcA kI hai| zvetavastrAnanA evaM puSpAvaguMThitA rUpiNI kA citraNa vastuta: tatkAlIna mUrtikalA ko prakAzita karatA hai| kavi-kAla meM citra, mUrti, saMgIta evaM nRtya-kalA kA kyA rUpa rahA hogA, isakA anumAna kadi ke ina varNanoM se lagAyA jA sakatA hai| 6. sAmAjika sandarbho kI dRSTi se bhI pa0ca0 apanA vizeSa mahatva rakhatA hai| kavi kI dRSTi se sabhyatA evaM saMskRti donoM bhinna-bhinna haiN| saMskRti jahA~ AtmA kA saMskAra karatI hai, vahIM sabhyatA samRddha DhaMga se jIvita rahanA sikhAtI hai| kavi ne AtmA ko susaMskRta karane vAle tyAga, saMyama aura tapazcaryA ko yathAsthAna AvazyakatAnusAra vivecita kiyA hai| isI prakAra sabhyatA kA bhI usane yathAsthAna vivecana kiyA hai| sahRdaya pAThaka donoM kI sImA-rekhA ko spaSTa rUpa se A~ka sakate haiN| 7. pajjuNNacariukAra yadyapi eka mahAkavi hai aura vaha mahAkAvyocita kalpanAoM ke AkAza meM vidharaNa kiyA karatA hai| usane eka ora jahA~ kliSTa zabdAvalI (de0 14:20/4-13), samasyanta (de0 14:21/2-4) evaM gUDhArthaka padoM (de0 10/20/9, 10/21/9) kI racanAe~ kIM, vahIM dUsarI ora usane sAmAnya jana-jIvana se bhI apanA samparka nahIM todd'aa| yahI kAraNa hai ki usane tatkAlIna pracalita jhumukka (103/6), challA (muMdarI, 10/2/11) jhoMpar3a (jhoMpaDI, 15/20/8) rasoI (13/5/7), raMgolI (13/15/7), UsAMsi (takiyA, 3/12/11) coSa (Azcarya 14/13/16), pahucca (pahu~ca, 112215), mairI (mAtA, 8194), rAvala (rAjakula, 7/14/9) phAguNa (phAlguna, 15/5/3) jaise loka pracalita zabdoM ke bhI prayoga kira haiN|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkara siMha viraiu paJjuNNacariu 8. pajjuNNacariukAra kI yaha vizeSatA hai ki usane prastuta kathAnaka ke nirmANa meM jaina evaM jainetara donoM hI sampradAya ke sAhitya kA AvazyakatAnusAra upayoga kiyA hai| jaina-sAhitya meM usane vasudevahiNDI (saMghadAsagaNi), harivaMzapurANa (jinasena prathama), uttarapurANa (guNabhadra), apabhraMza-mahApurANa (puSpadanta), pradyumnacarita (mahAsena), tattvArtharAjavArtika (akalaMka), sarvArthasiddhi (pUjyapAda), samantabhadra bhAratI (samantabhadra). paramAtmaprakAza aura yogasAra (joindu) Adi granthoM kA upayoga kiyA hai, usI prakAra usane maharSi vyAsakRta mahAbhArata, saundarananda (azvaghoSa), raghuvaMza, kumArasambhava, RtusaMhAra evaM meghadUta (kAlidAsa), zizupAlavadha (mAgha), kirAtArjunIyam (bhAravi) ke sAtha-sAtha manusmRti tathA sAMkhya, vedAnta, mImAMsA, yoga evaM kaulika-sampradAya sambandhI kucha granthoM se bhI vaicArika preraNAe~ saMgrahIta kI haiN| pa0 ca0 meM prayuktta agastya RSi dvArA samudra zoSaNa (11/11/7), pazuvadha (6/1/2), agnihotra (4/14/12), vedamantroccAra (6/1/1), ukta granthoM se hI gRhIta hai| isI prakAra sabbasAi (-arjuna, 13/14/15), viuyaru (vRkodara-bhIma-13/14/35), jamala (nakula-sahadeva, 13/14/15/) kumbhoyaru (doNa 13/14/15) Adi zabdAvalI bhI ukta sAhitya se hI gRhIta hai| kavi ne unameM prayukta saMskRta nAmoM kA apabhraMzIkaraNa kara liyA hai| ekAdha sthAna para kavi ne para-maMjarI se bhI preraNA lI hai| usakI prathama javanikA ke padya saM013 kI prathama paMkti pa0 ca0 kI 15/4/14 ke pada se mela khAtI hai| 9. pa0 ca0 meM tatkAlIna sAmAjika bhraSTAcAroM kA bhI kavi ne digdarzana karAne kA prayatna kiyA hai| usake anusAra rizvatakhorI (11/2/9), AtmahatyA (4/8/6), putrApaharaNa (4/5), kanmApaharaNa (2:15) tathA pati ke jIvita rahate hue bhI patnI kA apane anya premI ke sAtha jIvana-nirvAha (6/22) jaise samAja virodhI kArya bhI hote rahate the| 10. kavi kA pUrvakAla bhAratIya rAjanIti kA azAntikAla thaa| caturdika yuddha evaM AkramaNoM kI bauchAreM hotI rahatI thIM evaM sainya-saMgaThanoM meM hI rAjAoM kI adhikAMza zakti lagI rahatI thii| isakI jhalaka pa0 ca0 ke vividha yuddha-prasaMgoM meM milatI hai| kavi ne azvoM ke viSaya meM (yathA- 1/10, 10/17-21, 14/18) vizeSa prakAza DAlA hai| use dekhakara aisA pratIta hotA hai ki yuddha meM azvoM kA pramukha sthAna thaa| yuddha meM prayukta AyudhAstroM se madhyakAlIna puddha-sAmagrI para acchA prakAza par3atA hai| 11. nabhoyAna kI carcA yadyapi prAcIna-sAhitya meM bhI milatI hai| maharSi vAlmIki ke bAda mahAkavi kAlidAsa ne "abhijJAna-zAkuntala" meM usakA sundara citra khIMcA hai kintu kavi siMha kA citraNa usase bhI viziSTa pratIta hotA hai| kavi ne vimAna kI saMracanA, usake guNa-doSoM kA vivaraNa, AkAza-mArga meM vihAra, AvazyakatA par3ane para use AkAza-mArga meM hI roke rakhane, AvazyakatA par3ane para mahilAoM dvArA usake saMcAlita karane Adi kA sajIva citraNa prastuta kiyA hai| yahI nahIM, tIvragati se saMcAlita vimAna ko ekAeka roka dene para kisa prakAra kA jhaTakA lagatA hai, isakA bhI sundara varNana kiyA hai| 12. mahAkavi ne deza, nagara, janapada, grAma Adi ke varNana-prasaMgoM meM aneka aise bhaugolika nAmoM ke ullekha kiye haiM, jinameM madhyakAlIna bhAratIya bhaugolika paristhiti kA paricaya milatA hai| isa varNana ko dekhakara yaha spaSTa jJAta hotA hai ki mahAkavi bhautika jagata kA bhI acchA jJAtA thaa| yahI kAraNa hai ki usane prAkRtika bhUgola meM dvIpa, parvata. araNya, vanaspatiyA~, pazu-pakSI evaM jIva-jantuoM tathA rAjanaitika bhUgola meM aneka
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 115 dezoM, nagaroM, grAmoM ke sAtha-sAtha maDamba, kheDa, pattana jaisI bhaugolika ikAiyoM kA bhI varNana kiyA hai| isake sAtha-sAtha kavi ne Arthika jIvana para bhI prakAza DAlA hai, jisakA vizleSaNa hamane 'AjIvikA ke sAdhana prakaraNa meM kiyA hai / kavi ke isa varNana se bArahavIM, terahavIM sadI ke bhautika athavA prAkRtika bhArata kI jhoMkI milatI hai I 13. pa0 ca0 kI Adya evaM antya prazastiyoM meM tatkAlIna nareza ballAla, maladhArI guru amiyacanda, zAkambharI-nareza arNorAja evaM bhRtya bhullaNa ullekha milate haiM, yadyapi Adhunika bhAratIya itihAsa meM ye atyalpa carcita athavA sarvathA upekSita vyakti haiM, kintu kavi ke ullekhoM se inakI mahattA prakaTa hotI hai| vastutaH ye vyakti itihAsa kI TUTI huI kar3iyA~ jor3a sakate haiN| inakA vizeSa adhyayana kiyA jAnA cAhie / 14. kavi mArmika prasaMgoM ke niyojana meM atyanta paTu hai| yuddha kSetra meM jaba donoM ora kI senAe~ Amane-sAmane upasaMhAra bhujaMgI talavAreM nikAla kara khar3I haiM, taba parAkramI evaM vivekazIla rAjA ahaMkArI pratipakSa ke pAsa apanA zAntidUta bhejakara kisa prakAra vyartha ke khUna-kharAbe ko zamana karane kA prayAsa karatA hai, isakA kavi ne rAjA madhu evaM zAkambharI nareza nIma ke mAdhyama se sundara ra diyA hai| isI prakAra pradyumna jaba solaha varSoM ke cira- vichoha ke bAda apanI mAtA ke sammukha prastuta ho kara use apanA yathArtha paricaya detA hai, taba Ananda vibhora hokara cira viyoginI mAtA rUpiNI ( rukmiNI) apane zabdoM se hRdaya ke pramoda ko vyakta nahIM kara pAtI, vaha kevala chalachalAte harSAzruoM se use apane gale se lagA letI hai| prasaMga kI mArmikatA usa samaya aura bhI adhika bar3ha jAtI hai, jaba snehamayI mA~ kI manokAmanA jAnakara vaha AjJAkArI putra janmakAla se lekara zaizavakAlIna samasta bAla krIr3Ae~ apanI vidyA ke prabhAva se yathAkramAnusAra svAbhAvika rUpa se pradarzita karatA hai / 15. vyAvahArika kSetra meM bhI kavi ne apanI kuzala pratibhA kA paricaya diyA hai| usakA kSetra kisI ghere Abaddha nahIM rhaa| cAhe cikitsA kA kSetra ho, yA jyotiSa kA, cAhe vANijya vidyA kA kSetra ho yA tAmbUla banAne evaM sugandhita padArthoM ke nirmANa karane kI prakriyA kA (3/5/11, 14/16/14), kavi ne usakA saphala varNana kiyA hai| auSadhi ke kSetra meM pauSTika auSadhiyoM ke nuskhe (15/3/3), jyotiSa vidyA ke kSetra meM grahoM, rAziyoM evaM nakSatroM kI carcA (14/21/11, 15/2/3), evaM mApa-taula ke kSetra meM usane addhamAsa ( AdhA mAzA - 10/20/9), addhavarisa (AdhA tolA 10/21/ 9) ke prAsaMgika ullekha kie hai| 16. pa0 ca0 eka paurANika mahAkAvya hai| ataH isameM paurANika tatvoM kA prAcurya hai| svarga-naraka varNana, sRSTi - vidyA Adi ke ullekha isameM samAhita haiN| yadyapi paramparA kI dRSTi se ina ullekhoM meM kavi kI koI maulikatA nahIM, na hI kavi kA koI cintana hI, phira bhI kavi ne una tathyoM kA prAsaMgika rUpa prastuta kara paramparA kA nirvAha kiyA hai| 17. ukta vizeSatAoM ke atirikta 10ca0 meM kvacit kadAcit visaMgatiyoM bhI dRSTigocara hotI haiM, jinameM se kucha nimna prakAra haiM (1) kavi ne kahIM-kahIM prasaMgoM yA vyaktiyoM ke ullekha kie binA hI vaktavya yA ghaTanAoM kA varNana prArambha kara diyA hai| isase yaha patA nahIM cala pAtA ki kisane kisase kahA hai| yathA-- (ka) 14/2/6-7 - yaha vaktavya rAjA kAlasaMvara kA hai, jo ki kRSNa ke lie kahA gayA hai, kintu kavi
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116] mahAkA siMha birAu pajjapaNacarita ne isakA spaSTa ullekha nahIM kiyaa| (kha) 14/3/8- yaha kathana satyabhAmA kA hai athavA rUpiNI kA? yaha spaSTa nahIM hotaa| isI prakAra-- (ga) 13/7/7 - yaha spaSTa nahIM ki kauna kisako kaha rahA hai? vastutaH yahA~ para "kRSNa dvArA kahA gayA hai| aisA spaSTa likhA jAnA cAhie thaa| (2) kurubhUmi kA yuddha yahA~ prasaMgocita nahIM pratIta hotA (13/9/8) / (3) kabhI-kabhI aisA pratIta hotA hai ki kavi kathAnaka-prasaMga ko sarasa DhaMga se vistRta rUpa meM prastuta kara sakatA thA, kintu usane kSipragati se usa viSaya ko Age bar3hAyA hai| kavi ne kathA-nAyaka ..- pradyumna kI yuvAvasthA kA varNana mAtra eka-do kaDabala meM hI samApta kara diyA (712/7-10; 7/13/1-9) jabaki kavi usake vividha antarbAhya saundarya tathA usake guNoM kA varNana vistRta rUpa meM kara sakatA thaa| inake atirikta pUrvokta tathyoM ke prakAza meM koI bhI sahRdaya vidvAn mahAkavi siMha ke prastuta pajjuNNacariu kA mUlyAMkana bhalI bhA~ti kara sakatA hai| vastuta: saMkSepa meM kahA jAya to prastuta 'mahAkAvya meM carita, AkhyAna, kAya, siddhAnamA varNana AcAra goNa ANatma sAMskRtika evaM sAmAjika tathya evaM bhUgola ke vividha rUpa prastuta kiye gaye haiN| bhASA evaM sAhitya kI dRSTi se bhI kavi siMha eka mahAkavi ke rUpa meM aura unakA prastuta kAvya apanI guNavattA ke AdhAra para mahAkAvya kI koTi meM kharA utaratA hai isameM sandeha nhiiN| bnm
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1117 viSayAnukrama (mUla evaM hindI anuvAda) [ sandhi evaM kaDavakoM ke anukrama se) pahalI sandhi kaDavaka saM0 mUla/hindI anuvAda pR0saM0 1. (1) Urjayantagiri se siddhi ko prApta nemi-jinezvara kI stuti 2. (2) kavi ko zvetavasanA sarasvatI ne svapna darzana diyA 3. (3) sarasvatI kavi ko svapna meM kAvya-racanA kI preraNA detI hai 4. (4) kavi apane guru amRtacandra evaM samakAlIna rAjA ballAla tathA maNDalapati bhullaNa kA paricaya detA hai 5. (5) guru-stuti tathA durjana. sajjana varNana 6. (6) kavi apanA saMkSipta paricaya dekara pradyumna-carita kAvyArambha ke prasaMga meM rAjagRha evaM anya bhAratIya bhUgola kA varNana karatA hai 7. (7) soraTa (saurASTra) deza kA varNana 8. ) soraTa (sauzAda de kI vizeSatA 9. (7) soraTha deza kI suramyatA aura dvArAvatI nagarI kA varNana 10. (10) dvArAvatI nagarI kA varNana 11. (11) samudra kA varNana 12. (12) dvArAvatI (dvArikA) ke rAjA madhumathana- kRSNa kA varNana 13. (13) rAjA janArdana - kRSNa kA varNana 14. (14) nArada kA kRSNa kI sabhA meM Agamana 15. (15) kRSNa, baladeva evaM nArada kA vArtAlApa 16. (16) nArada ke sahasA Agamana para rUpagarvitA satyabhAmA lajjita ho jAtI hai dUsarI sandhi 1. (17) rUpagarvitA satyabhAmA ke prati bhArada kA krodha 2. (18) AkAza mArga se jAte hue nArada, pRthivI-maNDala ke prANiyoM kI krIr3Ae~ dekhate hue vidyAdhara zreNI meM pahu~ca kara vahA~ ke nivAsiyoM kI nAgarI-vANI sunate haiM 3. (19) vidyAdhara zreNI kA varNana 4. (20) satyabhAmA se bhI adhika sundarI kanyA kI khoja meM nArada kI vidyAdhara nagariyoM kI vegagAmI yAtrAe~ 5. (21) vidyAdhara-pradeza kI parikramA kara nArada kuNDinapura meM pahu~catA hai 6. (22) kuNDinapura ke rAjA bhISma ne nArada ko apane nagara meM praveza karate hue dekhA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1181 mahAkA siMha ghira pazuNNacariu 7. (23) rAjA bhISma nArada kA svAgata kara use antaHpura le jAtA hai jahA~ rAjakumArI rUpiNI ke saundarya se prabhAvita hokara vaha use madhumathana kI priyatamA banane kA AzIrvAda detA hai B. (24) nArada rUpiNI ko hari-kRSNa kA paricaya detA hai 9. (25) nArada usa rUpiNI kI praticchavi taiyAra karAtA hai| rUpiNI kA nakha-zikha varNana 10. (26) nArada ne rUpiNI kA citrapaTa dvArAvatI ke rAjA padmanAbha nArAyaNa (kRSNa) ko samarpita kara diyA 11, (27) rUpiNI ke saundarya se kAma-pIr3ita hokara nArAyaNa kRSNa nArada se usakA paricaya pUchate haiM 12. (28) cediSati ke sAtha rUpiNI ke vivAha kI taiyArI kI nArada dvArA nArAyaNa ko sUcanA 13. (29) janArdana sadala-bala kuNDinapura pahuMcate haiN| nArada rUpiNI kI phUphI ko cupacApa saMketa kara detA hai 14. (30) phUphI (surasundarI) ke Adeza se rUpiNI nagara ke bAharI udyAna meM kAmadeva kI __ pUjA hetu AtI hai 15. (31) janArdana rUpiNI ko uThAkara ratha meM baiThA lete haiM aura pA~cajanya zaMkha phUMka dete haiN| yuddha kI taiyArI 16. (32) yuddha kI taiyArI : rUpiNI janArdana kI parIkSA letI hai 17. (33) zizupAla evaM rUpakumAra (rUpiNI kA bhAI) hari-baladeva se bhir3a jAte haiM 18. (34) zizupAla evaM hari-haladhara kA bANa yuddha .19. (35) tumula-yuddha : madhumathana zizupAla para rathAMga cakra chor3atA hai 20. (36) zizupAla-vadha evaM hari kA rUpiNI ke sAtha dvArAvatI vApisa lauTanA tIsarI sahita 1. (37) saurASTra ke mArgavartI eka latAgRha meM viSNu ne rUpiNI se agni kI sAkSI pUrvaka pANigrahaNa kara liyA 2. (38) hari-nArAyaNa kA dvArAmatI meM prvesh| nagara kI viDvala yuvatiyoM kA varNana 3. (39) hari evaM rUpiNI kA dvArAmatI ke nAgarika janoM dvArA abhinandana 4. (40) vasanta Rtu kA Agamana (41) satyabhAmA kI virahAvasthA sunakara hari usake AvAsa para pahu~cate haiM (42) rUpiNI ke ugAla kA lepa kara lene se hari satyabhAmA kI ha~sI ur3Ate haiM 7. (43) satyabhAmA upavana meM rUpiNI se milane jAtI hai 8. (44) zubhra vezadhAriNI rUpiNI ko bhrama se vanadevI mAnakara satyabhAmA usase manautI mA~gatI hai 46 9. (45) rUpiNI satyabhAmA kI pratijJA svIkAra karatI hai ki una donoM meM se jise sarvaprathama 47 putra utpanna hogA. vaha dUsarI kA sira muMDavA degI
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama 10. (46) rUpiNI evaM satyabhAmA ke dvArA eka samAna cAra-cAra svapnoM kA darzana evaM unakA phala varNana 11. (47) rUpiNI evaM satyabhAmA ke garbha-kAla kA varNana 12. (48) saMyoga se rUpiNI evaM satyabhAmA donoM ko hI putra ratna kI prApti hotI hai kintu viSNu ko rUpiNI ke putra prApti kI sUcanA sarvaprathama milatA hai 13. (49) putra-janma evaM nAma-saMskArotsava / 14. (50) rUpiNI-putra pradyumna kA dhUmaketu nAmaka dAnava dvArA apaharaNa caudhatI sahita 55 1. (51) dhUmaketu dAnava ne usa zizu pradyumna ko takSakagiri kI eka vizAla zilA ke nIce cA~pa diyA 2. (52) rAjA kAlasaMvara kA nabhoyAna takSakagiri ke Upara aTaka jAtA hai 3. (53) paTTarAnI kaMcanamAlA putravihIna thI, ata: rAjA kAlasaMvara use putra ke rUpa meM usa bAlaka ko de detA hai tathA usI dina use rAjyAdhikArI bhI ghoSita kara detA hai 4. (54) kAlasaMvara ke yahA~ zizu (pradyumna) kA ucita lAlana-pAlana hone lagA aura idhara usakI mAtA rUpiNI usakI khoja karane lagI 5. (55) putra ke apaharaNa para mAtA rUpiNI kA vilApa 6. (56) rUpiNI evaM hari kI zokAvasthA kA vrnnn| sabhI rAjA putra kI khoja meM nikala par3ate hai 7. (57) nArada kA aagmn| rUpiNI usase pUchatI hai ki hamAre putra kA apaharaNa kisase . karA diyA hai? 8. (58) sAsa evaM nanada kI jhir3akiyA~ sunakara rUpiNI kA duHkha dugunA ho gayA 9. (59) nArada AkAza-mArga se pradyumna kI khoja meM nikalate hai 10. (60) nArada pUrva-videha jAte samaya mArga meM puSkalAvatI deza kI puNDarIkaNI nagarI ko dekhate haiM 11. (61) pUrva videha kSetra sthita sImaMdhara svAmI ke samavazaraNa meM pahu~ca kara nArada unakI stuti karate haiM 12. (62) nArada kA sUkSma zarIra apanI hathelI para rakhakara cakrezvara-padma jinavara se pUchatA hai ki yaha prANI kahA~ se A gayA hai? 13. (63) jinavara ne batAyA ki zizu pradyumna kA, pUrvajanma ke bairI dhUmaketu dAnava ne apaharaNa kara use takSakagiri kI zilA ke nIce cA~pa diyA hai| 14. (64) pradyumna kA pUrva-janma (1) magadha sthita zAligrAma nivAsI somazarma bhaTTa kA paricaya 15. (65) pradyumna kA pUrva-janma kathana (2) munirAja sAtyaki evaM dvijavaroM kA vivAda
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 1201 kati ::. jun| carcA : 16. (66) (pradyumna ke pUrvabhava ke antargata) agnibhUti vAyubhUti ke pUrva janma zAligrAma ke pravara dvija kA varNana 17. (67) (pradyumna pUrva janma kathana prasaMga meM-) pravara vipra ne zRgAla-baccoM ke zavoM ko apane daravAje para laTakA diyA 75 pAMcavI sahita 79 79 80 1. (68) (pradyumna ke pUrva janma ke prasaMga meM-) pravara vina marakara apanI putra. vadhu kI kokha se janma letA hai 2. (69) (pradyumna ke janmAntara kathana ke prasaMga meM-) mUka vipra putra (pravara vipra ke jova) ko dharmopadeza 3. (70) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) agnibhUti vAyubhUti dvAdaza-vrata grahaNa kara apane pitA somazarmA ko kahate haiM ki zramaNa muni ko vivAda meM jItanA kaThina hai 4. (71) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) donoM vipra-putra muni saMgha kI hatyA ke lie prasthAna karate haiM 5. (72) (pradyumna ke pUrvajanma-kathana ke prasaMga meM-) gupta yakSadeva bhani-hatyA ke lie prayatnazIla agnibhUti-vAyubhUti ko kIlita kara detA hai 6. (73) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM..) kIlita vipra-putroM kA varNana 7. (74) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) munirAja ke Agraha se yakSarAja vipra-putroM ko kSamA kara detA hai 8. (75) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) munirAja ke samIpa dvijaputroM ne vratabhAra grahaNa kiyA 9. (16) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) somazarmA kI ratnaprabhA meM utpatti 10. (77) (pradyumna ke pUrva-janma kathana ke prasaMga meM-) donoM saudharma deva (donoM vipra-putra ke jIva) ayodhyA kI seThAnI dhAraNI ke putra rUpa meM utpanna hue 11. (78) (pradyumna ke pUrva janma-kathana ke prasaMga meM-) ayodhyApurI meM munIzvara mahendrasUri kA Agamana 12. (79) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA ariMjaya munirAja mahendrasUri ke darzanArtha nandanavana meM jAtA hai 13. (80) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM.) rAjA ariMjaya evaM unake prajAjanoM ko munirAja mahendrasUri kA dharmopadeza 14. (81) upadeza zravaNa kara rAjA kA dIkSA grahaNa 15. (82) seTha-seThAnI tathA unake donoM putroM (maNibhadra evaM pUrNabhadra) ne bhI vrata grahaNa kiye 16. (83) maNibhadra evaM pUrNabhadra ke janmAntaroM kA navAgata muni dvArA varNana
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama [121 chaThI sandhi 1. (84) (pradyumna ke pUrva janma--kathana ke prasaMga meM-) zAligrAma nivAsI somazarmA evaM agnilA 93 ke pUrvabhavoM kA varNana 2. (85) munirAja dvArA cANDAla evaM zvAnI kA pUrvabhava kathana evaM unakI saMnyAsa vidhi 3. (86) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) zvAnI zubha-maraNa kara ayodhyApurI ke rAjA / gajaratha ke yahA~ janma letI hai| usake svayaMvara kA varNana 4. (37) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjakumArI kA svayaMvara, jisameM nandIzvara deva bhI upasthita hotA hai (88) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) nandIzvara deva dvArA rAjakumArI mAlA ko pratibodhana evaM svayaMvara ke pUrva hI usakA dIkSA grahaNa 6. (89) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjakumArI mAlA ko munirAja trigupti dvArA dIkSA pradatta 7. (90) trigupti munirAja dvArA maNibhadra-pUrNabhadra kA pUrva-janma-kathana 8. (91) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA kanakanAtha ne apane donoM putroM (madhu-kaiTabha) ko rAjya sauMpakara munirAja zubha se dIkSA grahaNa kara lI . 9. (92) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) zAkambharI nareza rAjA bhIma evaM rAjA madhu 100 ke yuddha kI taiyAriyoM 10. (93) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu kA caturaMgiNI senA ke sAtha arirAja bhIma ke sAtha yuddha hetu vaDapura pahu~canA 11. (94) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) vaDapura nareza kanakaratha rAjA madhu kA svAgata 102 karatA hai| usakI rAnI kanakaprabhA para rAjA madhu Asakta ho jAtA hai 12. (95) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) madhu rAjA apanI kAmAvasthA kA rahasya apane 103 mantrI sumati ko kaha detA hai| 13. (96) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu arirAja bhIma ke pAsa apanA dUta 103 bhejatA hai 14. (97) (pradyumna ke pUrva janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu evaM arirAja kA bhISaNa yuddha 104 15. (91) (pradyumna ke pUrva janma kathana ke prasaMga meM-) yuvarAja kaiTabha evaM arirAja bhIma kA yuddha 105 16. (99) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) arirAja bhIma ko parAjita kara rAjA madhu 106 vApisa ghara lauTA | vasanta Rtu kA Agamana 17. (100)(pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM.) RturAja vasanta kA vrnnn| viraha-vyAkula 108 rAjA madhu kevala kanakaprabhA ke cintana meM rata thA 18. (101) (pradyumna ke pUrva-janma..kathana ke prasaMga meM--) rAjA madhu ke Adeza se kanakaratha apanI 109 yuvatI sundarI rAnI kanakaprabhA ko usI ke yahA~ chor3a detA hai
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] mahAkaI siMha niraiu pajjuNNacariu 109 110 111 19. (102) (pradyumna ke pUrva-janma. kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu rAnI kanakaprabhA ke pAsa dUtI bhejatA hai| sandhyA evaM rAtri varNana 20. (103) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) candrodaya varNana 21. (104) (pradyumna ke pUrva..janma-kathana ke prasaMga meM ) candrodaya varNana, dUtiyA~ rAnI kanakaprabhA ko samajhAkara rAjA madhu ke sammukha le AtI haiM 22. (105) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu evaM rAnI kanakaprabhA kI kAma... keliyoM kA varNana 23. (106) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu rAnI kanakaprabhA ko paTTarAnI kA pada pradAna karatA hai| udhara kanakaratha isa samAcAra ko sunakara vikSipta ho jAtA hai 112 113 118 umarAja sAtavIM sahita 1. (107) (pradyumna ke pUrvajanma-kathana ke prasaMga meM-) vikSiptAvasthA meM rAjA kanakaratha ayodhyA 115 pahu~ca jAtA hai, jise dekhakara kaMcanaprabhA kI dhAya rone lagatI hai 2 (108) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) apane priyatama kanakaratha kI duHsthiti rAnI 118 kanakaprabhA rAjA madhu ko sunAtI hai 3. (109) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM..) parastrI-sevana ke aparAdhI ko zUlI kI 117 sajA (sunAye jAne) se rAnI kanakaprabhA rAjA madhu para krodhita ho uThatI hai 4. (110) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu ko vairAgya, usane munirAja vimalavAhana se dIkSA mA~gI 5. (111) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu evaM rAnI kanakaprabhA kA dIkSA- 119 grahaNa evaM kaThina tapazcaryA 6. (112) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM.) ghora tapasyA kara munirAja madhu acyuta deva 120 hue| rAjA kaiTabha ne eka sarovara meM kamala puSpa dekhA 7. (113) (pradyumna ke pUrva-janma.kathana ke prasaMga meM-) rAjA kaiTabha kI muni-dIkSA evaM acyuta 120 svargagamana B. (114) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA kanakaratha marakara tApasa evaM usake 121 bAda asura kumAra deva tathA rAnI kaMcanaprabhA marakara vidyAdhara putrI huI 9. (115) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu ke jIva kA kRSNa-patnI rUpiNI 122 ke putra rUpa meM janma evaM chaThaveM dina asura dvArA usakA apaharaNa 10. (116) videha kSetra meM pradyumna kA pUrva vRttAnta evaM vartamAna upasthiti jAnakara nArada meghakUTapura 123 pahu~catA hai 11. (117) nArada ne rUpiNI ko batAyA ki pradyumna meghakUTapura ke vidyAdhara rAjA kAlasaMvara ke 124 yahA~ surakSita hai
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama [123 125 126 127 12. (118) nArada ne pradyumna kI kuzalatA kI sUcanA rUpiNI ko dekara use santuSTa kara diyaa| pradyumna kA zaizava-varNana 13. (119) kumAra pradyumna kI zikSAe~ 14. (120) kumAra kAla meM pradyumna kA parAkrama evaM yaza 15. (121) pradyumna ko yuvarAja ke rUpa meM dekhakara sautoM ko bar3I IrSyA huI 16. (122) kAlasaMvara ke 500 rAjakumAra putroM ke sAtha kumAra pradyumna vijayAI parvata para krIr3A / hetu pahu~catA hai 17. (123) pradyumna kA saviNaNArI rAkSa se zuddha 18. (124) yakSarAja evaM kumAra pradyumna kA vArtAlApa 128 129 135 AThavIM sandhi 1. (125) kumAra pradyumna dvArA vidyA-lAbha kA upAya pUche jAne para yakSarAja dvArA pUrva-kathA varNana 132 2. (126) 36 varSoM meM samasta vidyAe~ prApta kara kanakaputra hiraNya madAndha ho gayA 133 3. (127) rAjA hiraNya kI dIkSA evaM usake lie siddha vidyAoM ke Azraya kI cintA 134 4, (128) vijayAr3a ke durgama jinabhavana meM praveza karane para pavanAzana yakSa dvArA kumAra pradyumna ke 134 lie amUlya vidyAe~ evaM maNizekhara kI bheMTa 5. (129) kAlamukhI guphA meM nizAcara dvArA kumAra ko chatra, camara, vasunandaka- khaDga tathA nAgaguphA ke nAgadeva ne do vidyAe~ evaM vibhinna vastue~ bheMTa svarUpa pradAna kI 6. (130) kumAra pradyumna kI sura-vApikA ke rakSapAla se muThabher3a 137 * 7. (131) kumAra pradyumna ko deva- vApikA ke rakSapAla dvArA makaradhvaja, agnideva dvArA dUSyavastra / 137 evaM parvatadeva dvArA kuNDala-yugala kI bheMTa 8. (132) kumAra pradyumna ko vizAla parvata ke Amradeva ke pAsa le jAyA jAtA hai 138 9. (133) kumAra pradyumna ko vAnara vezadhArI deva dvArA zekhara evaM puSpamAlA kI bheMTa 139 10. (134) kumAra pradyumna ko gajadeva ne gaja evaM maNidhara sarpa ne use asi, napaka, suratna, kavaca. 140 ___ kAmAMguSThikA evaM churI bheMTa svarUpa pradAna kI 11. (135) kumAra pradyumna ko mahAsura ne aMgada, kaMkaNa-yugala, suvastra, hAra evaM mukuTa bheMTa 142 svarUpa diye 12. (136) kumAra pradyumna ko varAhadeva dvArA puSpacApa evaM vijaya-zaMkha pradAna 13. (137) payovana kA varNana, vasanta nAmaka vidyAdhara manojava vidyAdhara ko bA~dha letA hai kintu / 144 kumAra pradyumna use bandhana mukta kara detA hai 14, (138) kumAra pradyumna ko vidyAdhara manojava ne jayasArI evaM indrajAla vidyAe~ evaM vidyAdhara vasanta ne apanI putrI nandanI kA usake sAtha vivAha kara diyA 15. (139) kumAra pradyumna ko arjunavana ke yakSa dvArA paMcavANa yukta puSpa-dhanuSa. bhImAsura dvArA 145 . puSpa-zaiyA evaM puSpa-chatra kI bheMTa 143 145
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] pahAkaha siha virai pahuNNa carita 16. (140) kumAra pradyumna vipulavana meM eka lAvaNyamatI taruNI ko dekhatA hai 147 17. (141) taruNI kA nakha-zikha varNana evaM usa para pradyumna AkarSita hokara usake sAtha vivAha 148 karane kI pratijJA karatA hai 18. (142) (dharmamAtA) kaMcanaprabhA kI (dharmaputra) pradyumna ke prati prabala kAma-bhAvanA 150 19. (143) kAmavihvala hokara kaMcanamAlA kumAra pradyumna ko dUtI dvArA apane nivAsa para bulAtI hai 151 bAtamI sandhi 154 156 1. (144) rAnI kanakamAlA (kaMcanaprabhA) kI kaamaavsthaaeN| kumAra pradyumna kiMkartavyavimUDha ho 152 jAtA hai 2. (145) kAma-vihvala hokara rAnI kaMcanamAlA kumAra pradyumna se praNaya-nivedana karatI hai 153 3. (146) kumAra pradyumna rAnI kaMcanaprabhA kI bhartsanA kara udadhicandra munirAja se usakA pUrvabhava pUchatA hai 4. (147) munirAja dvArA rAnI kaMcanaprabhA kA pUrvabhava-kathana 5. (148) kaMcanaprabhA kA pUrva-bhava / vaha vaDapura ke mANDalika rAjA kanakaratha kI patnI thI 157 6. (149) munirAja dvArA kaMcanamAlA ko pradyumna-prApti kA vRttAnta kathana tathA rUpiNI ke bhavAntara 158 7. (150) (rUpiNI ke bhayAntara-) magadhadeza ke soma-dvija kI lakSmI nAmakI rUpagarvitA putrI thI 159 8. (151) (rUpiNI ke bhavAntara-) vaha rUpagarvitA putrI (lakSmI) kuSTa rogiNI hokara mrii| vibhinna 160 yoniyoM meM janma lekara punaH pUtagandhA nAmakI dhIvarI kanyA ke rUpa meM janmI 9. (152) pitA dvArA niSkAsita pUtigandhA nadI kinAre rahane lgii| vahA~ eka munirAja padhAre 161 10. (153) dhIvara kanyA ko aNuvrata pradAna kara munirAja kosalapurI kI ora cle| vaha dhIvara 162 kanyA bhI unake pIche-pIche cala dI 11. (154) vrata-tapa ke phalasvarUpa vaha dhIvarI kanyA, svarga-devI tathA vahA~ se cayakara rAjA bhISma 164 kI rAjakumArI rUpiNI ke rUpa meM janmI 12. (155) rAjakumArI rUpiNI se vivAha karane hetu zizupAla evaM hari-kRSNa kuMDinapura pahuMcate haiM 165 13. (156) zizupAla kA vadha kara hari-kRSNa rUpiNI ko hara kara le aaye| usase pradyumna kA 166 janma huA, jisakA chaThe dina apaharaNa kara gakSa ne use khadirATavI meM zilA ke nIce cA~pa diyA aura vahA~ se kAlasaMvara use uThA kara apane ghara le AyA 14. (157) vajadaMSTra Adi 500 sautele bhAI IrSyAvaza pradyumna kI hatyA karanA cAhate haiM kintu unheM 167 asaphalatA hI milatI hai 15. (158) kumAra pradyumna ko rAnI kaMcanamAlA dvArA tIna vidyAoM kI prApti 168 16. (159) triyA caritra kA udAharaNa, rAjA kAlasaMvara pradyumna kA vadha karane ke lie tatpara ho 169 jAtA hai 17. (160) AlocanI-vidyA kA camatkArI prabhASa. kumAra pradyumna kA vadha nahIM kiyA jA sakA 170
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama [ 125 18. (161) kAlasaMvara evaM pradyumna kA yuddha 171 19. (162) pradyumna kI sainyakAriNI vidyA kA camatkAra rAjA kAlasaMvara evaM pradyumna meM tumula yuddha 172 20. (163) AlokinI-vidyA kA camatkAra-kAlasaMvara evaM pradyumna meM bhayAnaka yuddha 173 21. (164) kAlasaMvara, pradyumna se parAjita hokara apanI rAnI kanakaprabhA se vidyAe~ mA~gane jAtA 174 hai aura nahIM milane para nirAza ho jAtA hai 22. (165) prajJapti vidyA kA camatkAra-kAlasaMvara evaM pradyumna meM tumula yuddha 23. (166) kAlasaMvara evaM pradyumna kA tumula yuddha, maharSi nArada Akara yuddha banda karA dete haiM 176 24. (167) nArada ke sAtha kumAra pradyumna dvArAvatI ke lie prasthAna karatA hai 175 177 dasavIM sandhi 179 180 181 182 183 184 185 186 1. (168) (dvArAvatI calane ke lie maharSi nArada ne tatkAla timA kA nirmANa kiyA 2. (169) nArada dvArA nirmita vimAna pradyumna ke paira rakhate hI sikur3a jAtA hai| ataH nArada ke Adeza se pradyumna dUsarA vimAna taiyAra karatA hai 3. (170) pradyumna apane nava-nirmita susajjita nabhoyAna meM baiThakara meghaphUTapura se dvArAvatI kI ora prasthAna karatA hai 4. (171) vimAna kI vegagati se nArada tharaharAne lagatA hai. ataH pradyumna manda gati se Age bar3hAtA hai 5. (172) kumAra pradyumna ne nabha-bhArga meM jAte hue raupyAcala ko dekhA 6. (173) aTavI kA vihaMgama varNana 7. (174) mArga meM kumAra pradyumna ne eka susajjita sainya samudAya dekhA 8. (175) kurunAtha-duryodhana kI senA. mAtA rUpiNI ke parAmava kA kAraNa banegI. yaha jAnakara pradyumna AkAza meM hI vimAna rokakara zabara ke rUpa meM dharatI para utaratA hai 9. (176) vikarAla zabara vezadhArI pradyumna kurusenA ko roka letA hai / 10. (177) zabara vezadhArI pradyumna kurusenA se zulka ke rUpa meM rAjakumArI udadhikumArI ko mA~gatA hai 11. (178) zabara ne kurusenA ke chakke chur3A diye 12. (179) zabara dvArA udadhikumArI kA apaharaNa 13. (180) udadhikumArI zIlabhaMga ke bhaya se 'maharSi nArada se apanI surakSA kI mA~ga karatI huii| ugra tapa kI pratijJA karatI hai 14. (181) nArada ke Adeza se pradyumna usa udadhikumArI ko apanA yathArtha rUpa dikhA detA hai| vaha prasanna mana se usake sAtha dvArAmatI pahu~catI hai 15. (182) pradyumna maharSi nArada evaM udadhikumArI ke sAtha vArAmatI pahu~catA hai 16. (183) nArada evaM udadhikumArI yukta vimAna ko nabha meM hI sthira kara vaha pradyumna akelA hI utara kara dvArAvatI ghUmane nikalatA hai 187 188 189 190 192 194 195
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126) mahAkara siMha viraiu pazupAcarita 17. (184) prajJapti vidyA kA camatkAra-kumAra vRddha azvapAla ke rUpa meM apane sautale bhAI 196 bhAnukarNa ke sammukha pahu~catA hai 18. (185) ahaMkArI bhAnukarNa vRddha azvapAla (pradyumna) kA turaMga lekara usa para savAra ho jAtA hai 197 19. (186) bhAnukarNa ko vaha turaMga paTaka detA hai taba vaha lajjita hokara svayaM use usa para savAra 198 hone kI cunautI detA hai 20. (187) azvapAla jarjara deha hone ke kAraNa sevakoM ke sAtha bhAnu se ghor3e para baiThA dene kA 199 Agraha karatA hai, kintu usa daivI-zarIra ko ve uThA nahIM sake 21. (188) azvapAla bhAnukarNa ko latayA kara ghor3e para baiThakara AkAza meM ur3a jAtA hai hA 200 gyArahavIM sahita ___ 1. (189) prajJapti-vidyA kA camatkAra-pradyumna mAyAmaya do ghor3oM ke sAtha satyabhAmA ke upavana ke 202 samIpa pahu~catA hai 2. (190) rizvata meM a~gUTI lekara vanapAla ne pradhumna ke ghor3oM ko satyabhAmA kA upavana carA diyA 203 3 (191) kumAra pradyumna satyabhAmA kA upavana naSTa kara, dUsaroM ke lie varjita usake mAkandI vana 204 meM pahu~catA hai 4. (192) mAtaMga (pradyumna) ke mAyAmaya vAnara ne mAkanda-vana meM tor3a-phor3a macA dI 205 5. (193) mAkanda-vana ko naSTakara pradyumna Age bar3hatA hai aura maMgala taruNiyoM ke jhuNDa ko dekhatA hai 8. (194) maMgala taruNiyoM kI bhIr3a titara-bitara kara vaha pradyumna satyabhAmA kI vApI para pahu~cA 207 (195) andha-badhira brAhmaNa ke veza meM pradyumna vApikA ke pAsa ekatrita taruNiyoM se vArtAlApa 209 karatA hai (196) vaha dvija (pradyumna) taruNiyoM ko bhillarAja dvArA udadhikumArI ke apaharaNa kI sUcanA 210 detA hai 9. (197) udadhikumArI ko pariNItA-patnI ghoSita kara dvija vezadhArI pradyumna balapUrvaka vApI meM 211 praveza kara jAtA hai 10. (198) vaha (dvija) taruNiyoM ko virUpa banAkara jala-mArga se Age bar3hane lagatA hai 11. (199) satyabhAmA kI taruNiyoM ko kurUpa tathA surUpa banAtA huA vApI kA jala zoSita kara 213 vaha pradyumna lIlApUrvaka dvArAvatI ke bAjAra-mArga meM jA pahu~catA hai 12. (200) taruNiyoM ke pIchA karane para dvija (pradyumna) kA kamaNDala girakara phUTa jAtA hai aura 214 usake jala se samudra kA dRzya upasthita ho jAtA hai| Age calakara vaha mAliyoM ke yahA~ pahu~catA hai 13. (201) mAliyoM dvArA puSpa na diye jAne para vaha puSpoM kI sugandhi kA apaharaNa kara bAjAra 215 kI sabhI vyApArika sAmagriyoM ke rUpa ko badala detA hai
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama [127 216 217 218 219 220 14. (202) mAyAmaya meSa liye pradyumna ko dekhakara vasudeva use rAjabhavana meM bulavAte hai 15. (203) mAyAvI meSa se vasudeva ko mUJchita karA kara pradyumna Age bar3ha jAtA hai 16. (204) vaha pradyumna kapilAMga vaTuka-dvija ke veza meM satyabhAmA ke yahA~ pahu~ca kara usase bhojana mA~gatA hai 17. (205) satyabhAmA evaM kapilAMga vaTuka kA vArtAlApa, kapilAMga prazaMsA karatA hai 18. (206) kapilAMga vaTuka-dvija ke uccAsana para baiTha jAne se anya brAhmaNa Rddha ho uThate haiM 19. (207) kapilAMga vaTuka-dvija dvArA yathArtha brAhmaNa kI paribhASA 20, (208) kapilAMga vaTuka-dvija ke kathana se anya sabhI brAhmaNa Apasa meM kalaha karane lage, satyabhAmA kapilAMga kI prazaMsA karatI hai 21. (209) kapilAMga vaTuka eka varSa meM khAne yogya sAmagrI nimiSa mAtra meM hI khAkara sabako Azcaryacakita kara detA hai 22. (210) bhojya padArthoM se tRpta na hokara kapilAMga-dvija satyabhAmA kI bhartsanA kara vahIM para vamana kara detA hai 23. (211) mAyAvI vaTuka kSINa evaM vikRta-kAya kSullaka veSa banAkara rukmiNI ke nivAsa-sthala para pahu~catA hai 223 224 225 bArahavIM sandhi 228 229 230 231 1. (212) rUpiNI-saundarya varNana 2. (213) vratadhArI kSullaka rUpiNI se uSNa peya padArtha kI yAcanA karatA hai 3. (214) kRSNa ke lie surakSita duSpAcya vividha-modakoM ko kSullaka khA jAtA hai; phira bhI usakI bhUkha zAnta nahIM hotI 4. (215) kSullaka ke Ate hI prAkRtika Azcarya hone se rUpiNI ko apane putra viSayaka ___munirAja kI bhaviSyavANI kA smaraNa A jAtA hai 5. (216) rUpiNI socatI hai ki kyA yaha kSullaka hI usakA putra hai jo apanA veza badala kara - usakI parIkSA le rahA hai? 6. (217) rUpiNI kSullaka kA paricaya pUchatI hai 7. (218) rUpiNI kSullaka ko apanA paricaya detI hai 8. (219) (rUpiNI apanA paricaya detI hai-) eka dina kRSNa ne rUpiNI ko vanadevI kI taraha baiThAkara satyabhAmA ko usake darzana karane kI preraNA dI 9. (220) rUpiNI kSullaka se kahatI hai ki bhAnukarNa ke vivAha ke samaya merA sira-muNDana hone vAlA hai 10. (221) zokAtura rUpiNI ko Azvasta kara kSullaka usakI mAyAmayI pratimUrti banavAtA hai 233 234 235 235
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] mahAkada siMha virAu pajjuSNacariu 11. (222) satyabhAmA kA nApita rAnI rUpiNI ke keza kartana ke sthAna para apanI tathA sAtha meM 237 AyI huI samasta mahilAoM kI nAka, aMguliyoM evaM keza kATa letA hai 12. (223) satyabhAmA virUpAkRti vAle apane sabhI parijanoM ko kRSNa ke sammukha bhejakara rUpiNI 238 1 kI zikAyata karatI hai 13. (224) rUpiNI ko pratibhAsita hotA hai ki kSullaka ke veza meM usakA putra usake sammukha 239, upasthita ho gayA hai 14. (225) kSullaka apanI ciraviyoginI bhAtA rUpiNI ke duHkha se vyathita hokara apanA yathArtha 240 rUpa prakaTa kara detA hai aura use mA~ kahakara sASTAMga praNAma karatA hai 15. (226) mAtA rUpiNI kI icchApUrti hetu vaha apane vidyA-bala se zizu rUpa dhAraNa kara vividha 241 bAlya lIlAoM se usakA manoraMjana karatA hai 18. (227) haladhara kruddha hokara kSullaka ke virodha meM apane khaMcara-sevaka bhejatA hai 17. (228) kSullaka apanI vidyA ke bala se kSINakAya dvija kA rUpa dhAraNa kara rUpiNI ke daravAje 243 para gira par3atA hai 18. (229) haladhara kSINakAya vipra (pradyumna) para krodhita ho uThatA hai 19. (230) haladhara usa dvija ke paira pakar3akara khIMca le jAtA hai. kintu nagara ke bAhara pahu~cakara 245 vaha Azcaryacakita ho jAtA hai, kyoMki usake hAthoM meM dvija ke kevala paira mAtra hI the, zarIra ke anya aMga nahIM 20. (231) pradyumna paMcAnana siMha kA rUpa dhAraNa kara haladhara ko punaH vismita kara detA hai 246 21. (232) paMcAnana haladhara ko parAsta kara rAjamahala meM pheMka detA hai 22. (233) rUpiNI ke pUchane para pradyumna ne batAyA ki nArada evaM putravadhu Upara nabhoyAna meM ruke 248 242 244 247 249 (234) pradyumna ke parAkrama se rUpiNI atyanta prabhAvita hokara pramudita mana se AzIrvAda detI hai (235) mAyAmayI rUpiNI ko hathelI para rakhakara pradyumna, kRSNa evaM unake darabAriyoM ko cunautI detA hai, ki yadi ve parAkramI hoM to usa apahRta mahilA ko usase vApisa leM 25. (236) raNabhUmi ke liye prayANa kI taiyArI 26. (237) raNabhUmi ke liye prayANa kI taiyArI, havA meM mahAdhvaja aMgaDAIyA~ lene lagA 27. (238) raNa-prayANa ke samaya hone vAle apazakunoM se hari kRSNa kA citta vihvala ho uThA 28. (239) apane nabhoyAna meM, vidyA ke prabhAva se pradyumna rUpiNI ko chor3akara govinda-kRSNa se / dugunI senA evaM sAdhana nirmita kara yuddha-bhUmi meM kRSNa senA se jA bhir3atA hai 250 251 252 253
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama | 129 terahavIM sandhita 255 DNA 261 1. (240) raNa varNana-samarabhUmi meM donoM zatru senAoM ke bIca kI antarbhUmi kI dukhada avasthA / kA kavi dvArA mArmika-citraNa 2. (241) pratipakSI senAoM kA tumula-yuddha / kabandhoM kA parAkrama 256 3. (242) tumula-yuddha ........ ..... 257 4 (243) tumula-yuddha kRSNa apane bhaToM ko sAvadhAna kara svayaM apanA raNa-kauzala dikhalAte haiN| 258 5. (244) kRSNa kI caturaMga senA naSTa hone lagI (245) tumula-yuddha-parAjita bala. hari mahAgaja chor3akara mahAratha para savAra hote hai 7. (246) samara bhUmi meM dAe~ aMgoM ke pharakane ro kRSNa ko kisI maMgala-prApti kI bhAvanA jAgRta hotI hai 8. (247) pradyumna, kRSNa ko parAjita kara use Atma-samarpaNa kI salAha detA hai. kintu usakI 263 asvIkRti para vaha (pradyumna) apanA dhanuSa khIMca letA hai 9. (248) pradyumna, kRSNa ke dhanuSa ko chinna-bhinna kara unheM lalakAratA hai| kRSNa bhI punaH pradyumna 265 para AkramaNa karate haiM 10. (249) kRSNa ne AgneyAstra chor3A taba pradyumna ne bhI usake viruddha taiyArI kI 266 11. (250) pradyumna ne vAruNAstra chor3A, usake viruddha kRSNa ne apanA pavanAstra choDA 267 12. (251) mAdhava ne sahamrAkSa bANa chor3A, usake uttara meM pradyumna ne gohanAstra evaM divyAstra 269 _chodde| unake bhI viphala hone para kRSNa ne carma- ratna dhAraNa kara kRpANa se yuddha kiyA 13. (252) kRSNa kA krodhAvega dekhakara nArada cintita ho uThate haiM aura namoyAna se utara kara 270 pitA-putra kA paricaya karAte haiM 14. (253) pitA-putra milaap| pradyumna apanI divya-vidyA se kRSNa ke mRta bandhu bAndhavoM ko jIvita kara kRtArtha kara detA hai 15. (254) kRSNa ke Adeza se pradyumna ke svAgata ke lie sArA nagara sajAyA gyaa| kRSNa, rUpiNI, udadhikumArI Adi sabhI milakara bar3e prasanna hote haiM 16. (255) pradyumna evaM rUpiNI sahita kRSNa gAje-bAje ke sAtha nagara meM praveza karate haiM 17. (256) nAgarika janoM dvArA kRSNa. rUpiNI evaM pradyumna kI prazaMsA tathA pradyumna kA yuvarAja paTTAbhiSeka 275 caudahavIM sandhi 1. (257) pradyumna kA yaza sunakara kanakamAlA apane pati ke sAtha use dekhane phuNcii| kRSNa evaM 278 rUpiNI ne unakA bar3A sammAna kiyA 2. (258) pradyumna kA vidyAdhara ..putrI rati ke sAtha vivAha 27g 3. (259) vasudeva, madhumathana evaM baladeva Adi kI madhyasthatA se rUpiNI evaM satyabhAmA kA baira- 280 bhAva dUra ho jAtA hai
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130] mahAkada siMha virahAu pajjuNNanariDa 281 282 283 284 285 286 287 289 290 291 292 4. (260) pradyumna ke vivAha hetu viziSTa maNDapa kA nirmANa kiyA gayA 5. (261) pradyumna ka: 50 kanyAoM ke sAsa lika kArya ArAma / isa avasara para lagabhaga 31 dezoM ke nareza upasthita hue 6. (262) pradyumna kA vaivAhika-kArya prArambha (vivAha-vidhi) (263) pradyumna ke vaivAhika kAryakrama 8. (264) satyabhAmA pradyumna-vivAha se parAbhava anubhava kara apane putra bhAnu kA vivAha ratnacUla kI vidyAdhara-putrI svayaMprabhA se kara detI hai 9. (265) pradyumna bhogaizvarya kA jIvana vyatIta karane lagatA hai| surezvara kaiTabha puNDarIkaNI nagarI meM virAjamAna sImandhara svAmI ke samavazaraNa meM pahuMca kara pravacana sunatA hai 10. (266) sImandhara svAmI dvArA madhu evaM kaiTabha ke pUrvabhava vRttAnta kathana 11, (267) acyuta deva eka maNimaya hAra kRSNa ko bheMTa karatA hai 12. (268) jAmbavatI ko kAmarUpa a~gUThI dekara pradyumna use satyabhAmA ke rUpa ke samAna banA detA hai 13. (269) kRSNa Urjayantagiri para mudrikA ke prabhAva se satyabhAmA dikhAI dene vAlI jAmbavatI ko deva-pradatta hAra pahinA dete haiM 14. (270) prapaMca kA rahasya khulane para nArAyaNa-kRSNa Azcaryacakita ho uThate haiN| satyabhAmA ke sAtha vaha apane ghara vApisa lauTa Ate haiM 15. (271) jAmbavatI kA putra zambukumAra, satyabhAmA ke putra subhAnakumAra ko dyUta-vidhi meM burI taraha parAjita kara detA hai 16. (272) murge kI lar3AI meM parAjita kara zambu, subhAnu ke sugandhita dravya ko bhI apane viziSTa sugandhita dravya se naSTa kara detA hai 17. (273) zambukumAra divya-vastroM kI pratiyogitA meM bhI subhAnu ko parAjita kara detA hai 18. (274) ghur3asavArI evaM sainya-pradarzana meM bhI zambu, subhAnu ko parAjita kara detA hai 19, (275) putra subhAnu kI parAjaya se nirAza hokara satyabhAmA usakA manobala bar3hAne ke lie dUsarA upAya khojatI hai 20. (276) anundharI evaM subhAnu kA pANisaMskAra 21. (27) rAjA rUpakumAra apanI bahina rUpiNI dvArA preSita vivAha-prastAva ko ThukarA detA hai 22. (278) mAtA-rUpiNI ke apamAna se krodhita hokara pradyumna evaM zambu Doma kA rUpa dhAraNa kara kuNDinapura jAte haiM aura rAjA rUpakumAra se unakI putriyoM ke sAtha apane vivAha kA prastAva rakhate haiM 23. (279) asahya apamAna ke kAraNa Dobha vezI pradyumna apanI vidyA ke camatkAra se kuNDinapura ko ujAr3a detA hai 24. (280) vidagdha rAjA rUpakumAra evaM usakI donoM putriyoM kA pradyumna evaM zambu dvArA apaharaNa 293 296 297 298 299 300 302 303 304
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama J131 pandrahavIM sahita 306 307 308 309 310 312 314 316 317 318 319 1. (281) kRSNa se kSamA yAcanA kara rUpakumAra apanI donoM putriyoM kA vivAha pradyumna evaM zambU ke sAtha kara detA hai 2. (282) rAjA rUpakumAra prasannacitta hokara vApisa lauTa jAtA hai| pradyumna apane vimAna se sadala-bala krIr3A hetu nikalatA hai 3. (283) kAmadeva pradyumna kI vasanta evaM grISma-kAlIna krIr3Ae~, vasanta evaM grISma Rtu varNana 4. (284) pradyumna kI zarada evaM hemanta Rtu kAlIna vividha krIr3Ae~ 5. (285) phAlguna mAsa ke aThAI-parva ke Ate hI pradyumna meM dharma-pravRtti jAgRta hotI hai aura ___ vaha kailAza parvata ke jinagRhoM kI vandanA hetu vahA~ pahu~catA hai 6. (286) pradyumna kailAza parvata para caturviMzati jinendroM kI stuti karatA hai 7. (287) kailAza parvata para sthita caubIsI mandira meM pradyumna dvArA daza dikpAloM kA smaraNa evaM / jinendra kA abhiSeka tathA pUjana 8. (288) sugandhi, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa, phala evaM zAli dravyoM dvArA pUjA 9. (289) nemikumAra ko saMsAra se vairAgya ho jAtA hai 10. (290) caturvidha jJAnadhArI nemiprabhu dvArAvatI ke rAjA varadatta ke yahA~ jAkara AhAra grahaNa karate haiM 11. (291) nemiprabhu ko kaivalya prApti evaM dhanada dvArA samavazaraNa kI racanA 12. (292) kRSNa nemiprabhu ke samavazaraNa meM jAkara unakA dharma-pravacana sunate haiM 13. (293) nemiprabhu kA saMgha sahita vihaar| unake Age-Age dharma-cakra calatA thA 14. (294) vanapAla dvArA sUcanA pAte hI kRSNa sadala-bala raivatagiri para nemiprabhu ke darzanArtha cala par3e 15. (295) kRSNa dvArA stuti| nemiprabhu kA pravacana-jIva-svarUpa 16. (296) bauddha, sAMkhya evaM mImAMsakoM ke jIva-svarUpa kA khaNDana 17. (297) jIva-svarUpa evaM prakAra-varNana 18. (298) tattva-varNana evaM pUrvabhavAvali varNana 19. (299) dvArikA-vinAza sambandhI bhaviSyavANI tathA pradyumna kA vairAgya 20. (300) pradyumna nemiprabhu se dIkSA le letA hai 21. (301) zambu, aniruddha, bhAnu, subhAnu ke sAtha-sAtha satyabhAmA evaM rUpiNI Adi bhI apanI bahuoM ke sAtha dIkSita ho jAtI hai 22. (302) dIkSA ke bAda apane saMgha sahita vaha pradyumna dvArAvatI phuNc| 23. (303) pradyumna ko jJAnatraya kI prApti 24. (304) ghora tapazcaraNa kara pradyumna ne karma prakRtiyoM ko naSTa kara diyA 25. (305) pradyumna ko kevalajJAna prApta ho gyaa| indra ne bhAva vibhora hokara unakI stuti kii| 320 321 323 324 325 327 328 330 331 334 335 337 339
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132] manAka siMha viu patruSNacarita 340 342 343 345 26. (306) kaivalya--prApti ke bAda pradyumna kI avasthA 27. (507) pradyumna siddhagati ko prApta ho gayA 28. (308) pradyumna ke sAtha bhAnu, zambu evaM aniruddha ko mokSa-prApti antya-prazasti a. prati evaM pratilipikAra prazasti zabdAnukramaNikA :- HAR sandarbha grantha sUcI pariziSTa 350 E 373
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkai siMha viraiu pajjuNNacariu paDhamo saMdhI : :: : khama-dama-jama-Nilayaho tihuaNa-tilayaho viyliy-kmmknkho| thui karami saMsattie' aiNiru bhattie hrikul-gynn-ssNkho|| cha / / paNaveppiNu NemijiNesaraho bhnvynn-kml-sr-nnesrho| bhavatarA-ummUlaNa-vAraNaho kusumasara-pasara viegavAraNaho / kammaTTha-vivakkha pahajaNaho maya-ghaNa pavahaMta gahajaho / bhuvaNattaya payaDiya sAsaNaho chatbheya jIva aasaasnnho| NiravekkhiNimoha-NiraMjaNaho siva-siri-puradhi-maNaraMjaNaho / para-samaya bhaNiya Naya-sapa mahaho kama-kamala-jupala ya-maya-mahaha / mahisesi padasiya supmahaho maragaya-maNi-gaNa-kara-suppahaho / mANAvamANa-sama-bhAvaNaho aNavaraya NamaMsiNa bhAvagaho / bhayavaMtaho saMtaho pAbaNaho sAsaya-suha-saMpaya-pAvaNaho / pradyumnacarita pahalI sandhi (1) Urjayanta-giri se siddhi ko prApta nemi-jinezvara kI stuti uttama kSamA. dama (saMyama) evaM yama-niyama ke nilaya svarUpa, tribhuvana ke lie tilaka ke samAna, karma-kalaMka se rahita tathA hari-kula-gagana ke lie zazAMka ke samAna zrI nemi-jinezvara kI atyanta bhakti evaM yathAzakti stuti karatA hU~|| ch|| ___bhavyajana rUpI kamala-sara ke lie sUrya svarUpa, bhavasaru (saMsAra rUpI vRkSa) ke unmUlana ke lie vAraNa (gaja) ke samAna. kusuma-pAra (kAmadeva) ke prasAra ko rokane meM samartha, (mokSa-mArga ke vipakSI jJAtAvaraNAdika aSTakarmoM ke nAzaka, aSTamada rUpI meghoM ko ur3A dene ke lie prabhaMjana ke samAna, bhuvanatraya meM apane zAsana ko prakaTa, karane vAle, SaTkAyika jIvoM ko AzvAsana (rakSaNa) dene vAle tathA nirapekSa, nirmoha evaM niraMjana, zivazrI rUpI purandhrI (kulavadhU) kA manoraMjana karane vAle tathA jo para-samaya (anya aikAntika matoM meM kathita zatAdhika kunaNe) kA manthana karane vAle haiM, jinake caraNa-kamala-yugala zatamakha (indra) dvArA namaskRta haiM, jo mahIpatiyoM ke sumArga-darzaka, marakata-maNisamUha kI prabhA ke samAna prabhA vAle, mAnApamAna meM sama-vicAra vAle tathA bhavanavAsI devoM dvArA anavarata praNamya haiM, jo santa, pAvana tathA zAzvata sukha-samRddhi ko prApta hai aura (1) 1. su| ..a 'ne'|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkA siMha virakhau paNNacarita [1.1.2 dhanA-- bhuvAttaya-sAraho Niljaya-mAraho avaheriya dhara-daMdaho / unjilagiri-siddhaho NANa-samijhaho daya-vellihi kl-kdho|| / / / (2) ure duriya riNa bhavabhaya-haraNaM tiloyg| Nijjiya krnnN| 10 puNu sahamaI klhNs-gii| varavaNa-pamA maNi dharivi 'myaa| pama-pANi-muhA tosiya vibuhaa| sagagi NiyA bahu saMgiNiyA 1 puvAharaNA suvisuddh-mnnaa| supavara-vamaNI Naya-guNa-NAyaNI 1 kaiyaNa-jaNaNI taMdu vi hnnnnii| mehA-jaNaNI suha-saya krnnii| ghara-pura-padare gAme pyre| jo bhuvanatraya meM nArabhUta, kAmadeva ko nirjita karane vAle. Atmadvanda ko apahata karane vAle haiM tathA jo jJAna-samRddha, dayA-bela ke kalakanda svarUpa haiM, una Urjayantagiri se siddhi ko prApta bhagavAn nemi-jinezvara ko maiM (kavi) praNAma karatA huuN|| } || ghattA- kavi ko zvetavasanA sarasvatI ne svapna meM darzana diyA jinakA durita rUpI RNa cuka gayA hai, jo trailokyapati haiM, jo bhavabhaya kA haraNa karane vAle haiM, jinhoMne paMcendriyoM para vijaya prApta kara lI hai, tathA jo zubha-phala kI bhUmi meM utpanna hue haiM, una arahantoM kI maiM vandanA karatA huuN| na. kalahaMsa gAmini (nizcayanaya se jAnI AtmA meM jisakI gati hai tathA vyavahAranaya se kalahaMsa para jisakI gati hai vaha) zreSsa varNa evaM padoM vAlI (nizcayanaya ne uttama varNana karane vAle pada haiM jisameM tathA vyavahAranaya se uttama nirdoSa (vyAkaraNAvaddha) varNa evaM pada jisameM haiM) usa sarasvatI ko bhI mana meM dhAraNa karatA hU~, jisake vibudhoM ko mampuSTa karane vAle pada hI hAtha evaM mukha haiM jo jIva ko svarga (mokSa) meM le jAne vAlI hai. jo aneka vidha pratiSThA prApta hai. caudaha vidha pUrva sAhitya hI jisakA AbharaNa hai. jo vizuddha mana vAlI hai aura zreSTha zrutoM kA varNana karane vAlI hai tathA apane naya-guga rUpI netroM meM sabhI ko Anandita karane vAlI hai| jo kavijanoM kI mAtA hai, jo tandrA kA hanana karane vAlI hai. jo medhA (buddhi) kI jananI hai, saikar3oM sukhoM ko utpanna karane vAlI hai. uttama ghara, pura, /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.71 mahAkaha siMha yiAdA gajjaNNacaritra Niva-viusa sahe suh-aannvhe| sarasai susarA mahu hou varA ima vajjaraI chuDu siddhkii| haya-cora bhae Nisi bhari vi ke| paharaddhi Thie ciMtaMtu hie| pattA- jA suttau acchaI tA sahi pecchaI NAri ekka maNi hAraNiyA / siyavaccha Niyacchiya kaMjayahacchiya akkha-sutta suyA' dhaarinniyaa|| 2 / / sA cavei siva'Nati takkhaNe kAI siddha ciMtayahi nniymnne| tasuNevi kai siddha jaMpae majjha mAi Niru hiyau kNpe| kavva-buddhi ciMtaMtu lajjio takka-chaMda-lakvaNa vivjjio| Navi samAsu Na vihatti-kArau saMdhi-sutta gaMthahaM asaaru| kabbu ko vi Na kayAvi diu mahu NihaMDu keNavi Na sitttth| 'teNa vahiNi ciMtaMtu acchami khujaho visAla halu yacchami / aMdhu hovi NavaNaTTha picchiro geya suNaNi bahiro vi icchiro| . grAma evaM nagara meM, nRpa evaM vidvAnoM kI sabhA meM zubha AjJA ko dhAraNa karane vAle kaviyoM meM sarasa evaM suravaroM kA saMcAra karane vAlI he devi sarasvatI, mujhe varadAna do| isa prakAra prArthanA kara saMyamazIla vaha siddha kavi rAtri ke ardha prahara ke vyatIta ho jAne para coroM ke bhae se Ahata hokara cintita hRdaya jaba baiThA thA tabhI use nIMda A gayI aura- ghattA- jaba vaha so rahA thA, tabhI usane zvetavastra dhAraNa kiye hue, hAthoM meM kamala tathA akSasUtramAlA dhAraNa kiye hue eka manohAriNI nArI ko (svapna meM) dekhaa|| 2 / / sarasvatI kavi ko svapna meM kAvya-racanA kI preraNA detI hai tatkSaNa hI vaha sarasvatI svapna meM usa kavi se bolI- he siddha, apanemana meM kyA cintana kara rahA hai?' yaha sunakara kavi ne uttara diyA--'he mAtA, merA hRdaya nirantara kA~patA rahatA hai| kAvya-racanA ke viSaya meM vicAra karate hue merI buddhi lajjita hotI hai kyoMki meM tarka (nAr3I), chaMda (piMgala), lakSaNa (vyAkaraNa), se vivarjita (rahita) huuN| mujhe na samAsa kA jJAna hai, na vibhaktikAraka hI jAnatA huuN| sandhi-sUtroM sambandhI granthoM (vyAkaraNa) meM, maiM (sarvathA) asAra (mUrkha) huuN| maiMne kabhI bhI koI kAvya dekhA taka nhiiN| maiMne nighaNTu yA koSa bhI kisI se nahIM siikhaa| isI kAraNa he bahina, maiM cintana karatA huA baiThA huuN| maiM kSudra hokara bhI vizAla phala (tor3anA) (2) 3. a 're| 4.a "g"| 5. a. ' / (3) [ a 'bi / 2. a "ii| 3. ba mu"| 4. a. 'mNttu| 5. ba. te"|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkar3a siMha virahAu pajuNNacarita [1.3.8 taM suNevi jA jaya mahAsaI NisuNi siddha jaMpai sraaii| ghattA- Alasu saMkellahi hiyau ma mellahi majjhu vayaNu iu dichu dhrhi| hau~ muNivarabeseM kahami viseseM kabbU kiMpi taM tahu' karahi / / 3 / / tA maladhAri deu bhuNi-puMgamu mAhavacaMdu Asi supasiddha tAsu sIsu" taba-teya divAyaru taka-lahari jhaMkoliya paramau jAsu' bhuvaNi dUraMtaru vaMkivi amayacaMdu NAmeNa bhaDAra sari-sara-NaMdaNavaNa-saMchapaNau vaMbhaNavADava NAmeM paTTaNu __NaM paccakkhu dhANu' ucca samu-damu / jo khama-dama-jama-Niyama-samiddhau / vaya-tava-Niyama-sIla 'rayaNAyara / vara vAyaraNa paura pasariya' 42"u| Thiu pachaNNu mayaNu aasNkivi| so4) viharaMtu pattu vuha sArau / maDha-vihAra jiNa-bhavaNa ravaNNau / arinnrnnaah-sennnn-dl-bttttnnu| cAhatA huuN| aMdhA hokara bhI navIna-navIna padArtha dekhane kI icchA rakhatA huuN| bahirA hokara bhI geyagIta sunane ke lie icchAzIla huuN| yaha sunakara (usake hRdaya kI bhAvanA jAnakara) mahAsatI sarasvatI ne "jA tU vijayI bane" isa prakAra AzIrvAda dekara kahA- "he siddha kavi, tU sunadhattA- Alasa ko sakela, use hRdaya meM praveza mata karane de| mere ina vacanoM ko dRSTi meM ghara, maiM munivara ke veza meM vizeSa rUpa se koI kAvya khuuNgii| tU usa kAvya kI (arthAt usa kAvya ke AdhAra para hI apane kAvya kI) racanA kara / / 3 / / kavi apane guru amRtacandra evaM samakAlIna rAjA ballAla tathA maNDalapati bhullaNa kA paricaya detA hai ve suprasiddha munipuMgava, maladhArI mAdhavacandradeva dhanya haiM, jo pratyakSa hI uttama zama-dama, kSamA, indriya-jaya Adi guNoM se samRddha haiM unake ziSya jaga prasiddha amRtacandra nAmake bhaTTAraka hue, jo apane tapa ke teja se divAkara (sUrya) ke samAna vrata, tapa-niyama evaM zIla ke ratnAkara (samudra), apanI tarka-laharI ke dvArA paramatoM ko jhakajhora dene vAle tathA jo nirdoSa vyAkaraNa meM pAnI kI taraha phaile hue (pratiSThita) pada vAle the (arthAt tarka, nyAya aura vyAkaraNa ke uttama evaM suprasiddha jJAtA the) tathA jinakI AzaMkA (bhaya) se mAnoM madana bhI pracchanna ho gayA thaa| budhoM meM sArabhUta munipuMgava ve amRtacandra bhaTTAraka vihAra karate hue baMbhaNabADa nAmake usa paTTana meM padhAre, jo nadI, sarovara evaM nandanavana se vyApta tathA maTha, vihAra aura jina bhavanoM se suzobhita thaa| usa paTTana kA zAsaka arNorAja jaise parAkramI rAjA ke sainyadala ko naSTa karane vAlA, zatru manuSyoM ke kSaya ke lie kAla (yama) (326. a. e| 7. 3 tu 147 1ja mu| 2.3.4 | 3. a. "i| 4. va dUraMtu tr| 5. aha / (4) (1) amRtacandra / (2) piM. (3) amRtacandrazya / (4) abhuutcndr| (51 prApta / (6) mamaNabADe jaTTane / (7) para ttnn|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.5.7] mattAkara siMha virAu papuSNacariDa 15 10 jA bhujaI Ara-para khayakAlahI raNadhoriyahu suaho vllaalho| jAsu bhiccu dujaNa-maNa sallaNu khattiu guhila-uttu jahiM bhullaNu / tahi~ saMpattu muNIsaru jAvahi~ bhavvalou ANaMdiu tAvahiM / / ghattA- NiyaguNa apasaMsivi muNihi NamaMsivi jo loehiM aduguNchiyu| Naya-viNaya samiddhe puNu kaya siddhe jo jaivara Aicchiyau / / 4 / / aho-aho paramesara vuha-pahANa suviNaMtara jo mai kalla' dichu tumhAgamaNe jANiyau ajju NANAviha koUhalahi~ bhariu tA siddha bhaNai mahu garuva saMka tahiM puNu amhArisa kavaNa mitta kuDilatthi kuDilaMgai gamaNalIla tava-Niyama-sIla-saMjama-NihANa / so hau~ maNi-maNNami aivisachu / tA' muNiNA a~piu ai maNojju / tuhu turiu karahiM pjjunnnncrit| dumjaNahaM Na chuTTahiM ravi-mayaMka / Na muNahi~ ji kayAi kvitt-vtt| parachidda-NihAlaNa isaNasIla / ke samAna ballAla nAmakA rAjA thA, jo raNadhorI kA putra thaa| durjanoM ke mana ko kA~Te ke samAna cubhane vAlA kSatriyavaMzI guhilota gotrIya bhullaNa jisakA bhRtya (mANDalika, sAmanta athavA gavarnara) thaa| usa paTTana meM jaba amRtacandra maladhArI munIzvara pahuMce, taba vahA~ ke bhavya loga bar3e hI Anandita hue| ghattA- apane guNoM kI prazaMsA nahIM karane vAle una loka pUjita munirAja ko naya-vinaya guNoM se samRddha usa siddha kavi ne namaskAra kara usa pati kI isa prakAra stuti kii|| 4 / / () guru-stuti tathA durjana-sajjana varNana he paramezvara, he budhapradhAna, tapa-niyama-zIla evaM saMyama ke he nidhAna, Apa dhanya haiM, dhanya haiM, jinheM maiMne svapna ke madhya kala dekhA thA unheM apane mana meM maiM ati-viziSTa mAnatA huuN| Apake Agamana se maiMne Aja usa (svapna ke rahasya) ko samajha liyA hai|" yaha sunakara una munirAja ne madhura-vANI meM kahA--"tuma turanta hI nAnA prakAra ke kautuhaloM (kautukoM) se bhare hue pradyumnacarita kA praNayana kro|" yaha sunakara siddha kavi ne kahA-."mujhe (ukta grandha praNayana meM) bar3I bhArI zaMkA (utpanna ho rahI) hai| jaba durjanoM se ravi aura candra bhI nahIM chUTe taba unake sammukha hamArI kauna mAtrA (zakti)?" jo (durjana) patkiMcit bhI kavitva kI vArtA nahIM jAnate, jo kuTila netra vAle, kula ko vIMga lagAne vAle, gamana karane meM (AcaraNa meM) nIla (bhraSTa) tathA dUsaroM ke doSoM ko dekhane vAle hote haiN| DasanA (kATa lenA) (4) 6. aba / (4) (8) hallAlalo bhiccu mullnnu| (5) 1. a. 'lli| 2. a "ge| 3. a. so| 4. a. kulddiN| 5. a. pii|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkada siMha diiu pajjapaNacarita [1.5.8 dubbayaNa-mArala-pUriya-sadappa dujjIha-duTha-dujjaNa-visappa / je vapaNe caummuha kiNha citti dasaNeNa rudda avayariya bhtti| dhatA- dujjaNa-guNa-jhaMpiru-dosa-papiru suyaNu sahAveM sddmi| pacchaNNa majhacchaha~ karabhi pasacchaha guNadosahu~ jahu~ piuNamai / / 5 / / 10 puNu paMpAiya" devaNa NaMdaNu bhaviyaNa jaNa-maNa-NayaNA NaMdaNu / vuhayaNa-jaNa paya-pakraya chappau bhaNai siddha paNaviya prmppu| viulagirihiM 'jaha-hayabhava-kaMdaho samavasaraNa siri vIrajiNiMdaho / Nara-vara khayarAmara samavAe~ gaNaharu puchiu seNiya raaeN| mayaraddhayaho viNijjaya-mAraho kahahi cariu pajjuNNa kumaarho| acchi dIu dIvaMtara-rANau~ jaMbUtaru ahiNANa phaannuN| tAsu majjhi giri meru visAlau NaM Naravai hari kari pripaaluu| jinakA svabhAva hai aura jo durvacana rUpI viSa se bhare hue darpa yukta duSTa jihvA vAle, nirmama aura durjana rUpI sarpa ke samAna hote haiM, jo durjana vacanoM meM caturmukha (muMhaphaTa) kaluSita hRdaya vAle, dekhane meM raudra aura jo kevala Upara-Upara se bhakti karane vAle hote haiMghattA- ve durjana guNoM ko to jhA~pate haiM aura doSoM ko prakaTa karate haiM, jaba ki sujana svabhAva se svaccha mati vAle hote haiN| phira bhI guNa-doSoM meM yathA nipuNamati maiM pracchanna-madhyastha hokara prazastakAvya kA hI praNayana kruuNgaa||5|| kavi apanA saMkSipta paricaya dekara pradyumna-carita-kAvyArambha ke prasaMga meM rAjagRha evaM anya bhAratIya bhUgola kA varNana karatA hai pampA mAtA aura devaNa kA putra, bhavya janoM ke mana aura netroM ko Ananda dene vAlA, tathA budha janoM ke caraNa kamaloM kA bhramara yaha siddha kavi paramAtmA ko praNAma kara pradyumnacarita kA varNana (prArambha) karatA hai vipulagiri para (rAjagRha sthita vipulAcala para) jahA~ ki bhava ke kaMda (mUla mohanIya karma) ko nAza karane vAle zrI vIra jinendra kA samavazaraNa lagA thA tathA jisameM manuSya, vidyAdhara aura devoM kA samudAya (ekatrita) thaa| vahA~ para rAjA zreNika ne gaNadhara se pUchA (aura nivedana kiyA) ... ki ve kAma ke vijetA makaradhvaja (kAmadeva pada ke dhArI) - pradyumnakumAra kA caritra kheN| (taba gautama-gaNadhara ne uttara meM kahA) jambU-vRkSa ke abhijJAna (cihna) se pradhAna tathA anya dvIpoM meM zreSTha rAjA ke samAna jambUdvIpa nAmaka eka dvIpa hai, jisake madhya meM vizAla sumeru parvata sthita hai| vaha aisA pratIta hotA hai mAnoM siMha aura hAthI kA paripAlaka koI rAjA hI ho| vaha sumeru parvata vistAra meM pracura hai| usake dakSiNa (5) 6. a. 41 (6) 1. ji| (6) (1)mlaadevii|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.7.6] mahAkada siMha virahAu pajjuNNacarita [7 aibitthareNa pauru taho dAhiNi bharahakhettu kayauvahiya yaahinni| ulIja) gabhAi~-jamma kallANa jiNa-NikkhavaNa-NANa-NivvANa / aNimisa NAhaho AsaNu vevirudha) cauNikAya givvANahiM seviru / ghattA-- jaNa-dhaNa-kaNa riddhau jagisupasiddhau tahiM sorachu NAma visu| dakkhArasa pANahi~ maMDavadhANahi~ jahi 4) pahiyaha~ chijjai tisau / / 6 / / jahiM saravari-saravari kaMdoTTaI parimala va lahaMda ad suvisaTa Tai~ / ali cuMviyai~ sarala-dala-pAyaNaI NaM kAmavuhiM vilAsiNi vynn| kaiseviyai~ suNIlArAma valasi eNaho sAricchare gAma / kaNa-bharaya-NamiyAi~ aisaghaNai~ jahi~ sakamalaI kamatasAli vaNa. supa-paihuNa NihAI) susiNiddha jahi~ tiNAi~ bahu bhaMga samiddhai~ / paMDuraNa paMDurAI4) sukaittai~ gohaNAi~ NaM Nahi nnkkhttiN|' meM samudra se pradakSiNA kiyA huA (ghirA huA) bharata nAmakA kSetra hai| jahA~ jinendra ke garbha, janma, niSkramaNa, jJAna evaM nirvANa-kalyANaka sampanna kiye jAte haiN| jahA~ (tIrthakara ke janma se) animiSA.....deva ke nAya indra ke Asana kampita hote haiM aura jo cAroM nikAya ke gIrvANoM (devoM) se (jo bharatakSetra) sevita hai| ghattA-- jana, dhana aura kaNa (anna) se Rddha, jagata meM suprasiddha vahA~ soraTha nAmakA eka deza hai| drAkSA (aMgUra) rasa pIne ke maNDapasthAnoM se jahA~ pathikoM kI tRSA kA kSaya kiyA jAtA hai / / 6 / / soraTha (saurASTra) deza kA varNana jahA~ sarovara-sarovara meM kamala kanda (samUha suzobhita) haiM, jinase ni:sRta parimala sarvatra pravahamAna rahatI hai| jina kamaloM kA ali (gaNa) cumbana karate rahate haiM, jinake patra rUpI netra sarala haiM, ve (kamala) aise pratIta hote hai mAnoM kAmadeva kI rati-vilAsinI ke vadana (mukha) hI hoN| usa deza meM rAma kI senA ke samAna kapiyoM (vAnaroM) dvArA sevita sunIla (harita) varNa kI vATikAe~ haiM, jinakA kavigaNa bhI sevana kiyA karate haiN| jisa deza meM baladeva kI senA ke samAna grAma haiM (arthAt jina grAmoM meM vIra parAkramI puruSa nivAsa karate haiN)| jisa deza meM kamala puSpoM ke sAtha-sAtha dhAnya kaNoM ke bhAra se jhuke hue kalama nAmakI zAli (dhAna) ke paudhoM ke atyanta saghana vana (kheta) haiN| jisa deza meM sugge ke paMkhoM ke samAna atyanta snigdha harI-harI ghAsa ke kheta haiM, jina ke bAra-bAra tor3e (khoTe) jAne para bhI samRddhi kama nahIM hotii| jisa deza meM godhana (gAe~) pANDura-pANDura varNa kI haiM aura usI prakAra pratibhAsita hotI haiM jisa prakAra AkAza meM nakSatra / jisa deza meM patroM se alaMkRta tathA (6) 2. yadi 16) 12) privNseviru| (3) karAyamAnu / (47 deza : 17m I. ase / 2. . haiN| 3. m| 4. ae| (24nIlabaga : nIlavidyA rAma sevyakta / (21 supakSa sazaH / (3) zubhani / (4) pradhAnAni /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] 10 5 mahAkaDa siMha thiraija pajjuNNacariu ucchudAi~ pattAlaMkarithaI liI 'pari rasa - bharithai~ / jahiM sAmaliyau maMthara gamaNiu~ haTTiu mahisiddha vi su-ramaNiu~ / (5) jahi~ godiu goratu pariUseM maMthahiM rui Navaya'Na NigghAseM / jahi~ jala pAeNa' miseM tisa rahiyaha pavapAliNi kullAtriya pahiyahiM / dhattA -- pama sakkara - bhArahiM vivihAyArahiM thAmi zrami 10 bhujijjai~ / jahiM tahiM taho desahI ai suvisettaho ko " koNa 2 bhuvaNi raMjijjai / / 7 / / (8) gayaNayalaho NivaDara kIrapaMti jaha pobharA maragayai' bhiliya kkAratihiM gahavai su Ahi ghaNa-yahiM su-pihula- NiyaMviNIe hali pekkhu pekkhu khajjati sAsa illavita paDikyaNu diti jahi~ sahai~ sAla- kaNisai~ curNati / hA rAvaliNaM Naha siriha ghuliya / vellahala-sarala-komala-huyAhi / jahiM jaMpiu khetta-kurDuviNIe / karatAla" rahiNo duhiM hayAsa / taM suNivi pahiya jahiM pau Na diti / (7) 5. '4' / 6. a. dh| 7483 saH / 5. aTAme 10. same 11. OM ku| 12 a (8) a heN| 2. a ' / 3. a bhU' / rasapUrita ikSu ke vana ( kheta ) haiM / ve aise pratIta hote haiM mAnoM pracura Ananda rasa se bhare hue rAjakula hI haiN| jisa deza meM suramaNIka zyAmala varNavAlI mandagamana karatI rahita haiN| aisI pratIta hotI haiM mAnoM ramaNIya hathinI hI hoM / jisa deza meM godiyA~ ( gvAline) pratyUSa kAla meM nipuNa madhura vacanoM ke nirghoSoM ke sAtha (arthAt madhura gIta gAtI huI ) gorasa (dahI) ko mathatIM haiN| jisa deza meM jala prapA (pyAU ) ke bahAne se vizeSa svaroM ke sAtha paya- pAlinI pathikoM ko apane nikaTa bulAtI haiM ) / ghattA - jisa deza meM ThAma ThAma meM nAnA prakAra ke jala, dUdha, zakkara ke bhAroM se pathikoM ko bhojana karAye jAte haiN| bhuvana meM aisA kauna hogA jo suvizeSa rUpa se usa deza se rAga nahIM karegA ? / / 71 (8) soraTha (saurASTra ) deza kI vizeSatA jisa deza meM AkAza mArga se khetoM para kIra paMkti ur3akara AtI hai, jo zasya kanizoM (bAloM) ko cunatI huI suzobhita hotI hai| vaha isa prakAra hotI hai mAnoM padmarAgamaNi kI hArAvali nabhazikhara se ghula-mila rahI ho / jahA~ gRhapati (kisAna) latA ke samAna sarala evaM sukomala bhujAoM vAlI putriyoM ko pukArA karate haiM, jahA~ kRSakagaNa pInastanI evaM pRthula nitambavAlI kSetra kI kuTumbinI ( mAlakina ) se kahate rahate hai - hale, he he, dekho-dekho, zasya (dhAnya) khAye jA rahe haiM / arI hatAza karatAla - ( hAtha kI dhvani) rahita, tU dukhI nahIM hai ? ( arthAt dhAnya ke naSTa hone kA tujhe jarA bhI duHkha nahIM hai ? ) taba kaNa tor3ane vAlI nAriyA~ unheM jo prativacana ( pratyuttara) detI haiM, use suna kara pathika jana jahA~ kheta meM pada nahIM dete (arthAt ve nAriyoM kIra paMkti ko [1.7.7 (7) (7) manA (8) para ra
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.9.5 mahAkaDa sita virau pajjuSNArau jahiM NaMdaNa-traNa-phala bhara NamaMti koila-kAla vaha-vaha-vaha bhnnNti| pavahati jaccha Nijyara-alAi~ mavajUhahiM jahiM seviy-thlaai| pattA- jahiM supihula ramaNiu~ maMthara gamaNiu~ kaya bhuaMga sahasaMgiNiu~ / ___ sacchaMbara dhAriu jaNa-maNa-hAriu paNNattiya 4 taraMgiNiu~ / / 8 / / 10 mayasaMga) kariNi ja hiM pe'yakaMdu) kharadaMDu saroruha sasi-sara bNdu'| jahiM kaTava-baMdhu vigahu sarIra dhammANuratu jaNu pAvabhIra / thadRttaNu malaNu vi maNaharAha~ vastaraNihi ghaNa-thaNa' hraah| hayahiMsaNu rAyaNiM helaNesu khatu vigama" Nehu tila-pIlaNesu / majhaNNayAli guNa-gaNaharAha~ parayAra-gamaNu jahiM muNivarAha~ / sAvadhAnI pUrvaka bhagA detI haiM aura gRhapati ko unheM bhagAne ke lie daur3anA nahIM pdd'taa)| jisa deza meM nandanavana ke vRkSa phaloM ke bhAra se jhuke rahate haiM aura jahA~ vRkSoM para kokila-kula vAha-vAha-vAha (arthAt kuhU kuhU) karatI rahatI haiN| jisa deza meM jharanoM ke jala nirantara bahate rahate haiM aura jahA~ ke sthala mRgayUthoM se sevita haiN| pattA- jisa deza kI nadiyA~ paNyastrI ke samAna haiN| nadiyA~ aura vezyAe~ vistRta evaM ramaNIya haiN| donoM hI manthara gamana karane vAlI haiN| vezyAe~ to bhuga guNDoM ke sAtha saMgama karane vAlI haiN| nadiyA~ bhI saryoM ke sAtha saMga karane vAlI haiN| vezyAe~ svaccha vastra dhAraNa karane vAlI haiN| nadiyA~ bhI svaccha jala ko dhAraNa karatI haiN| isa prakAra donoM hI manuSyoM ke mana ko harane vAlI haiN|| 8 / / (9) soraTha deza kI suramyatA aura dvArAvatI magarI kA varNana jahA~ madonmatta hAthI-hathiniyoM ke sAtha premalIlAe~ kiyA karate haiN| jahA~ candrakhaNDa ke samAna sarovaroM meM kamala samUha uge hue haiN| jahA~ kAvya bandha meM to vigraha (TeDhA) zarIra (kAra) hotA hai| kintu vahA~ koI bhI vyakti vakArIra vAlA (athavA mAyAcArI) nahIM hotaa| vahA~ ke jana dharmAnurAgI to haiM kintu viSayAnurAgI nhiiN| usa deza ke loga pApa se to Darate haiM, kintu duSToM se nhiiN| usa deza meM pIna-payodhara vAlI manohara uttama takSaNiyoM ke stanoM meM to kaThoratA tathA malinapanA (mAsika dharma) thA kintu anya vyaktiyoM meM kaThoratA evaM kaluSatA nahIM thii| rAjA kI ghur3asAla meM ghor3oM kA hIMsanA to thA kintu anya vyaktiyoM meM hiMsA kA bhAva nahIM thaa| tilIpana-yantroM (kolhU) meM sneha tila) rahita khalapanA to thA, anyatra sneha (prama) rahita khatapanA (duSTapanA) nahIM thaa| jahA~ madhyAhna kAla meM rAha (mArga) to guNI gaNoM se dUra rahate the (arthAt dopahara meM mArga meM koI nahIM calatA thA, zUnya par3e rahate the) kintu anya koI vyakti guNigaNoM se dUra nahIM rahatA yaa| jisa deza meM munivaroM kA to paradAra gamana (arthAt AhAra ke lie dUsaroM ke gRhadvAra meM gamana) hotA thA kintu anya koI jana paradAragamana karane vAlA nahIM thaa| jahA~ priya kA viraha kevala vidhavAoM meM hI thA anyatra kahIM priyaviraha-iSTa (9) 1. a. ve| 2. "i| 3. a. hu| 4. 4. jigau / (4) 121vIga: : (B) pAnIyaM rasapara / (9) (1) maMda hagaH gje| (2) veda nipaTeM / (3) mAnIna durlana te rahita / tuniraveyaH /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10]] mahAkada siMha viraija panjuNNacarija [1.96 piya virahu vijahi kaDupau' kasA kaDilu vijnavaihiM kuMtala-kalAu / nahi tesa-Nayari MP-kA-saNika bArapaTa gAga tihuvaNi pasiddha / aimaNahara bhaNavi kiyAyarehiM para aMciya jAraya NAyarehiM / pattA- pura NayaraheM sAripa harihiM piyAriya vAraha-joyaNa bitthriyaa| 10 kaMcaNa-AharaNahiM bhUsiya-rayaNahiM NaM amarAuri avayariyA / / 9 / / (10) jahiM thAmi-thAmi gaMdaNavaNAI sAhAra-paura surataru ghnnaa.|| kiM-sauhyalaI" aisuMdarAra NaM-NaM gibvANaha 27 mNdiraa||| jahiM hAva-bhAva-rasa kocchagau paNayaMgaNANaM acchraau| jahiM thAmi -thAmi-hili-hilihi turaya virayaMti) matta gajaMta duraya / jahiM AvaNi-AvaNi ramai ghaNauM paDipaTTaNetta bahu rathaNa-kaNau / kappUra 'pavara mayaNAhi vahala' cauhaya kappaMdheiva sushl| pAsAya-sihara maru-haya-dhaehiM NaM chivai saggu ubbhiya bhuehiM / viyoga nahIM thaa| yadi kamI thI to kevala kaSAyoM meM hI anyatra kahIM bhI kamI nahIM thii| jahA~ kuntala-kalApoM meM (kezoM meM ) to kuTilatA thI kintu anyatra koI vyakti meM kuTilatA nahIM thii| aise usa saurASTra deza meM dhanakaNa (dhAnya) se samRddha evaM tribhuvana meM prasiddha dvArAvatI (dvArikA) nAmakI eka nagarI thI jo AdarapUrvaka atyanta manohara kahI gayI hai tathA jo zreSTha nAgarikoM se yukta hai| ghattA- vaha dvArAvatI samasta pura-nagaroM meM zreSTha evaM sArabhUta tathA hari (kRSNa) kI pyArI thii| vistAra meM vaha bAraha yojana tathA suvarNAbharaNoM evaM ratnoM se bhUSita thii| aisA pratIta hotA thA mAnoM svargapurI ho nIce utara AyI ho||| 1 / / (10) dvArAvatI nagarI kA varNana jisa dvArAdatI nagarI meM thAma-thAma (sthAna-sthAna) para nandanavana haiM, jinameM AhAra se pracura kalpavRkSa ke samAna saghana vRkSa hai| jahA~ atisundara saudha-tala (gRha) nirmita the| ve aise pratIta hote ye mAnoM devoM ke mandira (vimAna) hI haiN| jahA~ kI paNyAMganAe~ hAva-bhAva rasa meM atyanta kuzala thiiN| ve aisI pratIta hotI thIM mAnoM devAMganAe~ athavA apsarAe~ hI hoN| jahA~ sthAna-sthAna para ghoDe hinahinAte rahate haiN| jahA~ matta dirada gaja sthAna-sthAna para garjanA kiyA karate haiN| jahA~ ApaNa-ApaNa (hATa-bajAra) meM pratipaTa nAmaka vastra, rezamI vastra, vividha prakAra ke ratna, sonA Adi evaM karpUra mRganAbhi (kastUrI) bahula mAtrA meM (bhare par3e rahate haiN| pratyeka caurAhe para kalpavRkSoM ke samAna phala vAle vRkSa lage haiN| jahA~ prAsAdoM ke zikharoM kI vAyu se Ahata dhvajAe~ aisI pratIta hotI haiM mAnoM vaha dvArAvatI una dhvajAoM rUpI apane hAthoM se svarga kA sparza hI kara rahI hoN| uttuMga prAkAroM (5) 5. a *v| 6 a "da / 7.8 " | 4. a. yaM' : 11011. a ' nahIM hai / 2. a. 'mi / 3 a 'mi| 4. a. "3 / 5. 6.ba m| / (10) [ nA 2) dennyaanaa| (3) vesgaramUha / (4) kuvti| {5) catuSpa-natuSNadhe hasthAne / (6) phalatenaH /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.10.81 mahAkada siMha viraha pajjaNNacariu pAyArattuMga cau-gourehi jAsa lahiya gayaNami' surehiM / sA Nayari-NiyaviNi cittedharai tiNau ahiratti diNuseva karai / 10 so bhullau para-paratiyahi kama gahaba ghariNihiM dahavayaNu jem| ghattA-- pasari kallolahiM bhuyahiM vitAlahiM NaM Niya' viSphAlai / khaNi saMki viphiTTai puNu vi payaTTai mUDhau appau kholai" / / 10 / / (11) paNihi rayaNaThu saloNu jaivi ahalittu majjhu taha' taNau tahabi / gayadaMtu-saMkha-mottiya-pavAla Dhoyattu Na thakkai saphala kAla / ghaNu diMtu vi Navi iMchiyau jAmba' . puNu uahi vi lakkhI huvau taamb| cala lahari samuTThiya vAhu daMDu pukkAra karai ai Niru pyNddu| bahu rayaNai sArai jAi~-jAi~ vAravai levi thiya taaii-taaii| ghaDahaDa-sadda hai 'erisa ccavaMtu gaya 'Na" laggu so siMdhu-kaMtu / evaM caturdika nirmita gopuroM vAlI vaha nagarI aisI pratIta hotI thI, mAnoM AkAza-mArga se jAte hue devoM dvArA prazaMsita ho rahI ho| vaha nagarI rUpI nitambinI apane citta meM samudra ko dhAraNa karatI hai, isI kAraNa se samudra bhI usakI rAta-dina sevA kiyA karatA hai| vaha samudra para-striyoM dvArA kaise bhulA diyA gayA thA? ThIka isI prakAra, jisa prakAra dazavadana rAvaNa, rAghava-gRhaNI--sItA ke kAraNa apanI gRhaNiyoM ko bhUla gayA thaa| ghattA- vaha samudra apanI phailatI huI kallola rUpI vizAla-bhujAoM se mAnoM usa dvArAvatI rUpI apanI preyasI ke nitamba (kaTibhAga) kA sparza karatA hai, phira kSaNa bhara meM zaMkA kara haTa jAtA hai| punarapi pravartatA hai aura isa prakAra vaha mUr3ha apanI ha~sI karAtA hai|| 1011 samudra kA varNana vaha samudra yadyapi khArA hai to bhI ratnoM se vyApta hai| vaha dvArAvatI nagarI ke samasta pApoM (gandagI) ko apane udara meM letA rahatA hai| isIse khArepana ko prApta ho gayA hai| vaha nagarI sabhI kAloM meM gaja-danta, zaMkha, mauktika evaM pravAloM ko Dhote hue bhI nahIM thktii| isa prakAra dhana dete hue bhI jaba nagarI ne samudra kI icchA nahIM kI taba punaH samudra bhI bilakhI (duHkhI) ho gyaa| caMcala laharoMrUpI uThAyI huI bAhuoM ke dambha se (chala se) rAta dina pagalA huA vaha samudra pukAra karatA rahatA hai, jo bhI mere sArabhUta ratla the una unako lekara yaha dvArAvatI (rUpI preyasI) baiTha gayI hai| ghaDahaDa-ghaDahaDa zabdoM se pratIti satya vacana vAlA vaha samudra rUpI kAnta, gagana kA sparza karatA rahatA hai (arthAt AkAza taka uchala-uchala kara rotA rahatA hai)| taba jala ke jIva cakra (AkAza) / [10)7.3 gaanne| 8. a. 4. 'v| 9. 3 "y| 10. a. II. ba khaa| (11) | a 'bhA 2.4 'mu| 3 da "bhu| 4.a bhheN| 5. 1. a 'su.| 7.a.vi. / (11) (1) tasyAH dvAravatyAH / (2) ndii|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] mahAkada siMha viraiu pajjuNNacarita [1.12.8 Auliu tAma jala-jaMttu cakku pADhINu) mayaru4) -kakka) ekku| pAriharivi uvahi Naha vIDhi caliya rAsihi misaiNa ugapAho miliy| ghattA--- sAyaru jahi bhullau Nahayali tullau kAi~ Nayari tahi vnnnniy| paDu-paDaha sahAsahiM maMgala-ghosahiM kaNNa baDiu NAyaNiya. / / 11 / / (12) vArabai ki vaNNaNa' tarai ko vi jA pechivi maNi vibhiu Na kovi| uvavaNi sahati jahiM koilAI tahi sarisu Namaru puru koilAI / jahi jaNu raMjai paMjara surahika) ghara sahai *cavaMtahiM sisu suehi / rAyAlaya mattA vAraNehiM suvicittA' mattA vaarnnehi| toraNahiM rayaNa-maNi-gaNa-vicita soha-yalahiM jahiM vara-viviha-citta / maDha-bhaDhiya padara jahiM jiNa-vihAra vacchayalaNa maNuyaha jahiM vihAra / vasaeva taNau jage puNa) bhAya valahaddadeva sa kaNi? bhAya / cauvAhu daMDu jaNa-jaNiya-rAu mahumahaNu NAmu tahi acchirAu / meM Akulita ho utthe| mIna, magara, karkaTa vahA~ (AkAza meM) ikaTThe kaise rahate? (yahA~ para kavi kI mIna, makara, karka, rAziyoM kI kalpanA hai)| (katri ke vicAra se) ye mIna, magara, karkaTa nAmake jantu (tabhI se) samudra ko chor3a kara nabhovIthI (AkAza mArga) meM cale gaye aura rAziyoM ke bahAne uDu (tArA) gaNa se mila gaye haiN| pattA- sAgara bhI jahA~ bhUla gayA (jisa nagarI ko dekhakara apane ko bhUla gayA) aura nabhastala meM jAkara tula gayA (uchala gayA) usa nagarI kI zobhA kA varNana kauna kara sakatA hai| hajAroM paTahoM tathA maMgala ghoSoM se karNa patita hone para bhI use (pUrI taraha) sunAyA nahIM jA sktaa|| 11 || (12) ___ dvArAvatI (dvArikA) ke rAjA madhumathana -- kRSNa kA varNana dvArAvatI kA varNana karane meM kauna samartha hogA? use dekhakara kauna apane mana meM Azcaryacakita nahIM hogA? jahA~ koyaleM upavana meM zabda kiyA karatI haiM ki isa nagarI ke sadRza bar3A nagara pRthvI meM aura kauna hai? jahA~ ke loga pijar3e ke zukoM se raMjita kiye jAte haiN| jahA~ ke ghara bolate hue zizu-putroM se suzobhita rahate haiN| jahA~ ke rAjaprAsAda sundara chajjoM tathA suvicitra madonmatta hAthiyoM se suzobhita haiN| jo nagarI vicitra ratna evaM maNiyoM se yukta toraNoM evaM citra-vicitra vividha zreSTha bhavanoM se alaMkRta hai| jahA~ maTha evaM maDhiyoM se pradara jinavihAra (mandira) bane hue haiN| jahA~ vatsoM (baccoM) ke caraNa vAle manuSyoM ke vihAra (bhavana) haiM (arthAt ghara-ghara meM bacce haiN)| ___ puNya bhAgya vAle vasudeva kA putra balabhadradeva kA kaniSTha bhAI evaM tyAga rUpI bAhu ke chala se manuSyoM meM rAga utpanna karane vAlA maghumathana (madhusUdana kRSNa) nAmakA rAjA rAjya karatA hai| (11) (12) 1. a. hu| .ba. saM13.3 loN| 4.4.4 5. a. rahi / 6. a. du| (II) (3) monaH / (4) makara. / (5) krkrH| (12) (1) vRthivyAM / (2) dvaarvty| () suka | (4) puraiH| (5) puNu gobhase /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.12.9] mahAkaha siMha viraija pajjuNNacarita [13 chattA- cANaura vimaddaNu devai NaMdaNu saMkha- cakka-sAraMgadhara / raNe kaMsa-khayaMkaru asura bhayaMkara vasuha ti-khaMDahiM gahiyakaru / / 12 / / 10 jo dANava-mANava dalai dappu Nava-Nava-jovaNa sumaNoharIhiM chaNa iMda-biMva-sama vayaNiyAhiM keyUra-hAra-kuMDala-dharAha~ payarakkholikkhala NeurAha~ taha majjhe sarasa tAmarasa muhiya sai~ saca sulakkhaNa sussahAva" dADima kusumAhara suddha sAma sA aggamahisi taho suMdarAsu ko vaSiNavi sakkai riddhi tAhiM jiNi gahiya asura-Nara-khayara kppu| cakkala-ghaNa pINayau' hriihiN| kuvalaya-dala-dIhara nnynniyaahiN| kaNa-kaNa kaNaMta kaMkaNa kraahN| solaha sahasai~ aNteuraahN| jA vijjAharaho sukeya' duhiy| NAmeNa pasiddhI scchaav| aiviyaDu' ramaNa Niru majjhakhAma / iMdANiva sagge purNdraasu|| suraNAhu Na pujjai avasu jaahN| ghatA- devakI kA putra vaha madhumathana (kRSNa) cANUramalla kA vimardana karane vAlA, zaMkha, cakra evaM zAraMga nAmaka dhanuSa kA dhArI raNa meM kaMsa kA kSaya karane vAlA, asuroM ke lie bhayakAraka tathA bhUmi ke tIna khaNDoM se kara grahaNa karane vAlA hai (arthAt vaha tIna khaNDa kA adhirNata nArAyaNa hai)|| 12 / / (13) rAjA janArdana - kRSNa kA varNana jo dAnavoM aura mAnavoM ke darpa kA dalana karatA hai| jisane asura, nara evaM khecaroM kI kalpanA ko grahaNa kiyA hai (athavA jisane asuroM, naroM evaM khacaroM ke kalpa kA nigraha kiyA hai)| jisa janArdana kRSNa ko prasanna rakhane vAlI atyanta manoharA navayauvanavAlI sumanoharI, cakrAkAra pInastanoM vAlI, pUrNacandra bimba ke samAna mukhavAlI kuvalaya (kamala) patra ke samAna dIrghanetroM vAlI, keyUra tathA motI ke hAra, kuNDala dhAraNa karane vAlI kaNa-kaNa kI dhvani karane vAle kaMkaNa yukta hAthoM vAlI, padoM meM khala-khala karane vAle nUpura dhAraNa karane vAlI, solaha sahasra taruNI rAniyA~ thiiN| jo unake anta:pura meM (raNavAsa meM) nivAsa karatI thiiN| una sabhI meM sarasa kamalamukhI tathA vidyAdhara suketu kI suprasiddha eka putrI satyabhAmA thI, jo sulakSaNA evaM uttama svabhAva vAlI thI tathA jo dADima ke samAna AbhAvAlI, nava-kusuma ke samAna adharoM vAlI zuddha zyAmA, atyanta vikaTa nitamba vAlI thii| jisakA kaTi bhAga atyanta kRza thaa| vahI satyabhAmA usa sundara hAre kI (kRSNa kI) agramahindhI (paTTarAnI) huii| vaha aisI pratIta hotI thI jaise svarga meM purandara (indra) kI indraannii| usakI Rddhi kA varNana kauna kara sakatA hai? suranAtha indra bhI usa (varNana) meM samartha nahIM ho sktaa| ( I I . 2. ardd| .a.u| 4. a "ddhi| 5. a. 'ha. (13) (1) kaal| 12) | hAva / (3) sty--11|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] mahAkana siMha virahau pajjaNNacariDa [1.13.11 pattA- tahi rajju karataho mahipAlaMtaho jaNa-maNa nnypnnaannNdnnho| jalahada-saNehalo sya AvarAhaho ko ubamiyaRs jaNaNaho / / 13 / / (14) jAyava-kula-Nahayala NesareNa dArAmaipuri-paremasareNa / maMDaliya miliya sAmaMta sAru keuur-haar-mnni-mudd-phaaru| kAmiNi-kara-cAlira-cAru-camaru mayaNAhi gadhi viyarata bhamaru / kappUra pavara taMvola vahalu phaMphAvaya saravara saMta muhlu| paDipaTTa Netta gaThThiya vicittu sasi-sUra kaMta kara-Niyara dittu| saMgIya-viviha-suviNoya kiNNu cakkesa~ jahi atthANu dinnnnu| kaMcaNa-maI-siMhAsaNa suNeha NaM meru-sihari Na kasaNa meha / vatahadda-jaNaddaNa bhuva"Ni baliya jaha iMda-phaNiMda vi vevi miliy| tahi avasare kalaha-piyAraeNa gayaNaMgaNe jate nnaarenn| atthANu NihAliu hari hiM jAva' sahasattiya Dhukkau tahi ji taam| 10 pattA- vahA~ dvArAvatI nagarI meM rAjya karate hue pRthvI kA pAlana karanevAle prajAjanoM ke mana, netroM ko Anandita karanevAle, balabhadra ke sneha ko prApta karanevAle tathA aparAdhiyoM kA hanana karanevAle una janArdana kI (kRSNa kI) upamA kisase dUM? || 13 / / nArada kA kRSNa kI sabhA meM Agamana - jo kRSNa yAdava kula rUpa AkAmA kA sUrya, tathA dvArAktI purI kA paramezvara thaa| jo zreSTha sAmantoM evaM pradatta mANDalikoM dvArA pradatta keyUra, hAra tathA maNi jaTita daidIpyamAna mukuTa dhAraNa kiye thaa| jisake Upara kAminiyoM ke karoM se sundara camara durAe jA rahe the, mRganAbhi (kastUrI) kI gandha ke kAraNa jisa para bhramara vicaraNa kara rahe the| karpUra pradhAna tAmbUla kA sevana karane se jo phaMphA rUpa svara se (pIka-.) barasAte hue mukhavAlA thA (arthAt pIka thUkatA rahatA thaa)| pratipaTTa evaM netta rizamI) sUta se citra-vicitra rUpa se gaThita (arthAt bine hue) sundara vastra dhAraNa kiye thA, jo candra evaM sUrya kI manohara kiraNa-samUha ke samAna dIptivAlA thaa| aisA vaha cakreza kRSNa saMgIta aura vividha suvinoda (kheloM) se kIrNa (vyApta) AsthAna meM kaMcaNa maNi khacita siMhAsana para aisA suzobhita ho rahA thA jaise meru zikhara para nava kRSNa megha hI A gayA ho| bhuvana meM atizaya balI janArdana aura balabhadra donoM (usa samaya) aise lagate the mAnoM indra evaM phaNIndra donoM hI vahA~ Akara mila gaye hoN| usI avasara para kalahakriyA meM rata, gaganAMgaNa meM jAte hue mArada ne jaba hari ke usa AsthAna ko dekhA, taba unhoMne sahasA hI Akara usa AsthAna meM praveza kiyaa| | 4. X" (14) 1. a. 'u'| 2. ba. Na / 3. a. 5.a. hlihe| 6. X meN| (13) (4) balabhadra snaatsy| (5) nnaaraabaass| 114) (ka) rana / (2) ksturii| 139 pravetayA menau /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.15.10] mahAkara mita virarAja panupapArita [15 chattA- sIhAsaNu chaMDivi paya-avalaMDivi tA dohimi suh-bhaaynnhiN| khullaya-vaya dhArau Nivabhai~ sArau paNamiu bala garAyaNehiM / / 14 / / (15) ta'do tahiM tiNi vi suThu pahiTTa jhaDatti harI-valavIDhe vitttth| harIbalahaddaha majjhe muNiMdu [[2) kaNNattula bhare saMThiu caMdu / pasaMsiu gArau takkhaNe tehi vihapphai NAvai sagge surehiN| payaMpiu amhaha~ jammu kayasthu samAgaya japahu tumhaha~ itthu| kahataho ajju pahiu' tAya muNIvi su sacca payAsai vaay| girI-dari-kheDa-maiMba bhamaMtu akittima-kittima-tittha nnmNtu| jiNeMda thuNatu sa-kamma dhuNaMtu jayammi kalIkala-kIla kunnNtu| NahAu NihAlivi satatta-suvaNNa purI vara-vAvi-talAyara vssnn| pattA- sura-Nara-maNahArau avara tuhArau "ihu atthANu visiu|| harisahu balarudeM 'ari-vala ma jahi tuhu taM mai dilau~ / / 15 / / 10 ghattA- taba donoM sukha bhAjana bhAI...balabhadra aura nArAyaNa ne siMhAsana chor3akara kSullaka vratadhArI evaM niyama meM sArazreSTha nArada ke caraNoM meM vandanA kara praNAma kiyaa|| 14 / / (15) kRSNa, baladeva evaM nArada kA vArtAlApa ve tInoM hI mila kara bar3e prasanna hue| hari (kRSNa) evaM bala (balabhadra) ne unheM (nArada ko) zIghra hI siMhAsana para baitthaayaa| ve munIndra isa prakAra suzobhita ho rahe the mAnoM karNatulA (suvarNatulA) ke madhya candramA hI sthita ho / ina donoM ne tatkSaNa nArada kI usI prakAra prazaMsA kI jisa prakAra svarga meM devoM dvArA vRhaspati kI saMstuti kI jAtI hai| unhoMne kahA--"he tAta Aja hamArA janma kRtArtha huA, Apa kaise prasanna ho gaye, jo yahA~ pdhaare| apane Agamana kA kAraNa btlaaiye|" yaha suna kara munirAja nArada ne yathArtha rUpa meM kahA-"maiM parvatoM, darI guphAoM), kheDoM, maTamba (parvata ke tala sthAna) meM bhramaNa kara akRtrima, kRtrima tIrthoM ko namana karatA rahA tathA jinendra kI stuti karate hue maiM apane karmoM ko dhunatA rhaa| isa prakAra jagata meM kalikAla kI madhura kIr3A karate hue jaba maiMne AkAza se tapta svarNa ke samAna sundara nagarI (dvArAvatI), zreSTha vApikAe~ evaM sundara tAlAba dekhe aurapattA--.. tumhArA yaha devoM evaM manuSyoM ke mana ko harane vAlA viziSTa AsthAna dekhA sAtha hI meM ari kI senA kA mardana karane vAle balabhadra sahita tuma (hari) ko maiMne dekhA (isalie maiM yahA~ calA AyA huuN)|| 15 / / (15) (OsiNhaabhnne| (2) iti vitake / 3) madhe dr| 1151. A. "u| 2. a.r| 3.ja p| 4. a. pdu| 5. chu| 6. / 1-8. a meM nahIM hai| 9. OM " " /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] mahAmada siMha virau majjagaNAcariu [1.16.1 (16) tA hariNA jaMpiu ai bhaNojju huu amhaha vAsaru sahalu ajju / tahiM avasare uccAiya kareNa AsIsa diNNa puNu muNivareNaH / sakalattu-saputtu-savaMdhu tAma / tuhUM NaM divachi sasi-sUra jAma / 'itthaMtare muNi saMcaliu tetyu jA saccahAva hari ghariNi jetthu / NiyarAuli sIhAsaNe NiviTTha siMgAra liMti NAraeNa dich| sajjaMti alaya virayati tilau kerkara-hAra-maNi-Niyara Nilau / dapaNe karayale muhU Niyai~ jAma risi pArau tahi avayariu taam| so pechivi kiya avaheri taae| sohgg-ruv-my-gbiraae| yattA- siMgAraho avasare ajju suvAsare kahiM Aeu kovINa juu / beyAlu vasaMtihiM majhu karatihi eu' AhANu pasiddha huu / / 16 / / isa pajjuSaNakahAe payaDiya dhammastha-kAma-mokkhAe kai siddha virajhyAe paDhamo saMdhI parisamattA / / saMdhIH / / 1 1 / ch|| 10 (16) nArada ke sahasA Agamana para rUpagarvitA satyabhAmA lajjita ho jAtI hai nArada kA kathana suna kara hari ne ati manojJa zabdoM meM kahA-"Aja kA hamArA dina saphala huaa|" yaha sunakara munivara nArada ne usI samaya hAtha uThA kara unheM AzIrvAda dete hue kahA-"kalatra, putra, bandhu sahita tuma jaba taka candra evaM sUrya haiM taba taka vRddhi ko prApta hote rho|" isI bIca munirAja vahA~ se usa ora cala par3e jahA~ hari kI gRhiNI satyabhAva-satyabhAmA nivAsa karatI thii| satyabhAmA apane rAjabhavana ke siMhAsana para baiThakara zRMgAra kara rahI thii| kezoM ko sajA kara tilaka lagA rahI thI, keyUra tathA maNisamUha kA nilaya samAna hAra pahinakara jaba vaha hAtha meM darpaNa lekara apanA mukha dekha rahI thI tabhI RSi nArada vahA~ utre| saubhAgya rUpa mada se garvavAlI vaha satyabhAmA una nArada ko dekha lajjita ho gaI (aura vicAra karane lagI ki)-.. ghattA- zrRMgAra ke avasara para Aja zubha dina meM yaha kaupInadhArI, kahA~ se A gayA? "mere Ananda karane meM betAla basa gyaa|" yaha AhAna (ahAnA kathAnaka) caritArtha ho gayA hai|" / / 16 / / isa prakAra dharma-artha-kAma evaM mokSa puruSArtha ko prakaTa karane vAlI kavi siddha dvArA viracita pradyumna-kathA meM prathama sandhi samApta huii|| sandhi: 1 / / ch|| (16) 1. A. Rs12. " / 3. 4 hu| (16) (1) tatsa stybhaamaayaa|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkada siMha birau panjuNNacarita (puphiyA) yatkAvya) caturAnanAdya nirataM satpadma dAtanvataH svairaM bhrAmyati bhUmibhAgamakhilaM kun calakSaM kSaNAt / tenedaM prakRtaM caritramasamaM siddhena nAmnA para4) pradyumnasya sutasya karNa sukhada: zrI pUrvadeva dviSaH / / puSpikA- sarvajJAdi ke mukha se nirgata samIcIna pada hI jisa kAvya rUpI zarIra kI zobhA hai aura jo pracura kAla taka samasta bhUmi-bhAga meM svacchanda rUpa se satpadya ke rUpa meM bhramaNa karatA AyA hai usake AdhAra para pradyumna caritra ke zIghra hI praNayana meM maiM eka bhI kSaNa lajjA kA anubhava nahIM karatA huuN| ___ siddha nAma ke usa kavi ne yaha karNa sukhada anupama zrIpUrvaka devadviS (madhusUdana zrIkRSNa) ke putra pradyumna ke caritra ko prakRta - prakaTa kiyA hai|| ch|| puSpikA- 1.3 anyataH / 2. a.x puSpikA yatkAvyaM kRtaM (2) garvazamukhAragita / 13 sAdhIna pada ru pAnAma sobhA gAtra 34 kAyyagya / (4) kaanigaa|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] mahAkaDa miha virahaja ejjuNNacarita [2.1.1 bIu saMdhI (1) du:..- e ji paNijAta ki saMbhAgiTa Na vi siya sevie| vaisahu Na vi bhaNiu~ so NArau hari mhevie|| ch|| duvaI-- Thiya avaheri kari jA rANiya tA koveNa kpiu| __ihi 'uvayAsa kiMpi darisAvami muNi NiyamaNe pyNpiu|| cha / / tavo NiggaU citte khoha vahato vilakkhI huu taM visAyaM shto| vayaM Naccimahe jo avajjata tUro Na NaccAmi kiM vajjiA se. adduuro| imaM saMbha rato gao so turaMto sihIjAla piMgA-jaDAlo phurNto| Nahe gacchamANo daNate paiTako puNo ciMtA "syala siMge vilo| alaM kattha jAmo ahaM ki gAmo kiu~ majhu tIeNa pAyaM pnnaamo| harAvami kiM kassa pAsammi duThaH / siyArUva sohAga gabveNa puTThA / para erisaM majjhu kAu Na juttaM imaM vAsudevassa iTTha kalattaM / / Na kIrami tasse va citte atoso Na bacceu majhaM avaoN vi roso| 10 dUsarI sandhi rUpagarvitA satyabhAmA ke prati nArada kA krodha vipadI- sakhiyoM se sevita hari kI mahAdevI satyabhAmA ne usa nArada ko praNAma bhI nahIM kiyA. na sambhASaNa hI kiyA aura "baiThie" isa prakAra bhI nahIM kahA / / ch|| dvipadI- vaha satyabhAmA jaba nArada kI avahelanA karake bhI baiThI hI rahI taba kopa se kampita usa muni ne apane mana meM kahA "aba ise kucha upacAra dikhA hI hU~" || ch|| taba muni nArada apane citta meM kheda dhAraNa karatA huA, vilakhatA huA tathA usa viSAda ko sahana karatA huA, vahA~ se nikala gyaa| jaba hama binA tUra ke bace hI nAcane vAle haiM, taba kyA tUra ke bajane para maiM nahIM nAcU~gA? aisA mana meM smaraNa karatA huA vaha turanta gyaa| agni kI jvAlA samAna pIlI jaTAoM ko phailAtA huA, vaha AkAza meM jAte-jAte vana ke madhya meM jA ghusaa| punaH parvata ke zRMga (zikhara) para baiThakara vaha vicArane lagA--"basa, aba maiM kahA~ jAU~, aba maiM kyA karUM? kaise maiM isa strI se apane caraNoM meM praNAma karAU~? kyA maiM kisI ke pAsa meM isa daSTA kA apaharaNa karA deM? kyoMki sA sItA ke samAna yaha bhI rUpa-saubhAgya ke ga ho rahI hai| parantu aisA karanaH mere lie ucita nahIM hai| (kyoMki yaha vAsudeva kI iSTa kalatra hai| usa bAsudeva ke citta meM maiM asantoSa utpanna nahIM karUMgA tathA maiM apane roSa ko bhI niSphala (avandhya) nahIM kruuNgaa| saMsAra (1) (ni.phala: (1) a / 2.a. ! 3. ba khe| 4.a. vsNto| 65 "16a sl|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.8] mahAkara siMha virahAu pajjuSNacarika 119 jae rAya-sAmaMta kasseva dhUvA sa-bhUgoyarI-kheyarI sAra-bhUvA / payacchAmi kaNheNa aNNo viyappo pabhaMjAmi buddhIe haM tAhi" dappo / ghattA- ahimANe bhariu NiyamaNu saMThavai Na kevhiN| taho gayaho caliu so NArau takkhaNe khevai / / 17 / / 15 duvaI he garchatu saMtu so pechai hari suha mukkaNI saNaM / vaNu-giri-tuMga 'duggaya-gaya-gaMDaya dussaha-saraya bhIsaNaM / / ch|| katthavi kiDi-pullihiM saMgAmo pechivi maNe maNNai~ ahiraamo| katthaI phar3a-phukAra sadappo ADhatto NavaleNaM sppo| katthavi lola-lalAviya-jIho / kari-kuMbhe saMghaDiu siiho| cAheNaM viraiya ThANeNaM tikkheNekke NaM vaannennN| kiri-DIhimi-sIhassa vi jIu vaMdhepi Nu paMcattahiM nniiu| katthavi Navi maNNahiM bhayabhaMgo bhiDiu sarosu kurNgi"-kurNgo| meM yadi kisI rAjA, sAmanta yA vidyAdhara kI sArabhUta bhUmigocarI athavA khecarI putrI ho to use hI kyoM na kRSNa ko dilA dUM? isake atirikta aura koI vikalpa nahIM kruuNgaa| isI prakAra satyabhAmA ke Upara kRSNA kI premabuddhi ko bhaMga kara isake darpa ko bhaMga karatA huuN| dhattA- abhimAna se bharA huA vaha nArada kisI bhI prakAra apane mana meM zAnta nahIM huaa| vaha tatkSaNa AkAza mArga se cala diyA / / 17 / / AkAza mArga se jAte hue nArada, pRthvI-maNDala ke prANiyoM kI krIr3Ae~ dekhate hue vidyAdhara-zreNI meM pahu~cakara vahA~ ke nivAsiyoM kI nAgarI-vANI sunate haiM - dvipadI- AkAza meM jAte hue usa nArada ne rahasyapUrvaka chor3e hue zrIkRSNa ke usa AsthAna tathA durgama vana, unnata pahAr3a aura dussaha evaM bhayAnaka vana gaja, geMDA tathA zarabha (aSTApada) dekhe| usa vana meM kahIM kiTi (zUkara) aura pulli (bhIloM) kA saMgrAma dekha kara usa muni ne apane mana meM Ananda mAnA, kahIM phaNa sahita phukAra karane vAle dIle sarpa ko navele se jUjhate dekhaa| kahIM lola (caMcala) lapalapAtI jihvA vAle siMha ko gaja ke kumbha (mastaka) para ghAta karate dekhaa| kahIM usa vana meM sthAna banA kara baiThe hue vyAdha ke dvArA eka tIkSNa bANa se siMha kA vadha kara paMcatva (mRtyu) ko prApta karAte dekhaa| kahIM para bhaya nahIM mAnate hue eka saroSa kuraMga (mRga) kuraMgI ke pIche daur3a rahA thA aura IrSyA ke kAraNa kruddha lubdhA mugdhA hariNI ko mUrchita hote hue dekhA, kahIM mRgoM se mRgoM kI kalaha ko dekhA aura isa prakAra usa vana ko dekhatA huA vaha (1) (2) jaahii||31 akAme pada pUraNaM / (2) (1) sUkara. / (21 hastina. sAsiMhaH / (3) mRgANA / (2) | su| ... bhii| 3. a. du| 4. a vi.|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkara siMha virahAu majjapaNacarita [2.2.9 hariNie muddhAe luddhA muccha pavaNNA amarisa kuddhA / mapahi) - miiya kalaha pichato bijjAhara-seDhI sNptto| ghattA- jahi puravara-pavara-vara-gAma-Nayara uhAmira / gAmAra paNa vi sarasa jaMpati sayala NAyara-gira / / 18 / / duvaI... jahi ucha-vaNa sAlikeyArahi papasaMcAru bhjjie| paDhamAyAsa gamaNu mAhi vitahi gamaNAgamaNa kijje|| ch|| jahiM gAma NiraMtare jiNaharAi~ gaNAha iva sAvaya-maNa hraaii| muNi-gaNa seviya paM uvadaNAi~ paDibhoyA iva phnnignnaa| jahiM Nayarai~ sura-pura saNNihAi~ kaMcaNamaya rayaNa-viNammiyAi~ / miri veyaDDhaho dAhiNi pae si vijjAhara jaNe Nivasiya asesi| tahiM suMga-sire surahare disA gara guNe rahANeure-cakkavAle / jahi vijjAharuvai saNakumAru rUveNa viNijjiu 'jeNi maaru| 5 nArada vidyAdharoM kI usa zreNI meM jA pahu~cA / ghattA- jahA~ zreSTha pura, uttama grAma, parvatIya nagara tathA grAmAraNya haiM aura jahA~ ke sabhI nivAsI nAgara-vANI meM sarasa bolate haiN|| 18 / / (3) vidyAdhara-zreNI kA varNana dvipadI- jahA~ ikSu ke vana tathA zAlidhAna ke kheta haiN| jinase pada-saMcAra (pairoM se calane kA mArga) TUTa jaataa| hai| padoM se AkAza-gamana hotA hai| mahI meM bhI gamana hotA hai| isa taraha vidyAoM ke Azraya se gamanAgamana kiyA jAtA hai|| ch|| ___jahA~ pAsa-pAsa meM base hue grAma tathA pratyeka grAma meM pAsa-pAsa meM nirmita aneka jina-bhavana haiM, jo zrAvakoM ke mana kA haraNa karane vAle saMgha ke samAna pratIta hote haiN| vahA~ munijanoM dvArA sevita upavana hai| ve (muni) aise pratIta hote haiM mAnoM patita bhoga (bhoga=phaNa jinake gira gaye haiM arthAt kSAMta) phaNigaNa (sarpa) hI hoN| jahA~ ke nagara surapura (svarga-amarAvatI) ke samAna haiM, jo kaMcanamaya ratnoM se vinirmita haiM, aise usa vaitADhya (vijayArgha parvata) ke dakSiNa pradeza (zreNI) meM sampUrNa vidyAdhara-jana nivAsa karate haiN| vahA~ tuMga zikhara para vizAla suraghara (vimAna) samAna rathanUpura-cakravAla nagara meM vaha muni nArada gayA, jahA~ vidyAdharoM kA rAjA sanatkumAra nivAsa karatA thA, jisane apane rUpa se khoTe mAra (kAma) ko bhI jIta liyA thaa| jala, sthala evaM AkAza meM ghUmatA huA kalahapriya, kalaharata vaha nArada rAjakula meM jA phuNcaa| (2) 5. a. roTiyA (3) 1. ave| 2. a. 'Ni' nahIM hai| (2) (4) mRgANAM / (5) nAradaH / (3) (3) vidyaa| (2) betaaiye|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.9] mahAkA siMha vira pajjuNNacarita [21 jale-thale-pahe kalaha-piyAraeNa taho rAule gaMpiNu NAraepa | sakalattu sapariyaNu sujji dicha sayalaha~ viNavaMtaha~ Navi vaiTcha / pattA- analoevi NIharika nahiM hoevi vivAha paau| pahe tahiM kAhi vi Niyai Na saaru|| 19 / / duvaI-- vijjAhara ha viviha pura Nayariu jaivi bhamaMtu acchae / tahi sAricchavaNNa lAvaNNaI aNNa Na koSi pecchae / / ch|| dAhiNi-seDhiho vi NIsariyau uttaraseThi paI u turiyau / giriveyA tiyai muNi maNaharu aTThAvayaho siharuNaM gaNaharu / jahiM akiyau jaNa NayaNA-NaMdira sahasakUDu NAmeM jinnmNdiru| vijjAhara-sura-Nara kaya mahi maha~ aThuttaru sau jinnvr-pddimhN| kAuvi jattha sukaMcaNa ghar3iyau kAuvi rayaNaviNimmiya paDimau / vaMdivi puNivi tiloyaho sArau puNu Niggau uttara-disi nnaaru| tahiM pura-Nayara Nirataru kamiyAM maNa-pavaNu va NIsesu vi bhmiyuN| ___ kalatra sahita parijanasahita virAjamAna rAjA ne usa nArada ko dekhaa| sabhI ne vinayapUrvaka jhukakara unheM praNAma kiyA aura baitthaayaa| ghattA- vahA~ hokara (ghUmakara) sabako dekha-parakha kara nArada tthhraa| parantu rAjakula meM kisI bhI kumArI kA sAra rUpa nahIM dekhaa|| 19|| 141 satyabhAmA se bhI adhika sundarI kanyA kI khoja meM nArada kI vidyAghara-nagariyoM kI vegagAmI yAtrAe~ dvipadI-- vidyAdharoM ke vividha pura evaM nagariyoM ko yadyapi nArada ne bhramaNa kara dekhA tathApi vahA~ satyabhAmA ke samAna rUpa lAvaNyavAlI anya kisI kanyA ko nahIM dekhA / / ch|| ___ taba vaha nArada usa dakSiNa zreNI se nikala par3A aura turanta hI uttara zreNI meM praviSTa huaa| vahA~ usane vaitAdayagiri kI muniyoM ke bhI mana kA haraNa karane vAlI striyoM ko dekhaa| phira vahA~ se vaha gaNadhara samAna manohara aSTApada (kailAza) zikhara para phuNcaa| vahA~ janoM ke nayanoM ko AnandadAyaka usa akRtrima sahasrakUTa jinamandira meM gayA, jahA~ vidyAdharoM, suroM evaM naroM dvArA mahimA (prabhAvanA--pUjA) prApta 108 jinavara mUrtiyA~ virAjamAna haiN| unameM se kucha to nirmala svarNa ghaTita thIM aura kucha rtn-vinirmit| tInoM lokoM meM sArabhUta una pratimAoM kI vandanA kara vaha nArada uttara dizA kI ora claa| vahA~ ke samasta puroM evaM nagaroM meM mana evaM pavana kI gati se bhramaNa kiyaa| hari-kRSNa ke yogya priyA kI sarvatra khoja kI kintu vahA~ kA to rAjakula (3) (3) sgkumaarsy| (40 (1) tasyAH stybhaamaayaa| (4) 1.a. vi| 2.a. y| 3. a. pi|| 4. a. pyttttd| 5.aNi /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkara siMha virahAu panjuNNacariu [2.4.10 rAulu sopaNArau juNa diTThau haripiya kAraNe sayalu gvitthtth| sA Na-dhIya garavai maMDaliyaho jA saccahe sveNa va liyho| pattA- veyaThaho girivaraho uttaradAhiNaseDhi nnihaaliy| tahe sukeya-suyahe sulaliya bhuyahe sarisaggala kavi Na vAliya / / 20 / / duvaI-- vijjAharaha~ visaya pariyacevi bhUgoyaraha~ desho|| puNu saMcaliu atti kaliyArau ujjhAuri pesho|| ch|| sA kosalu puri pura-Nayaraha~ dhuri| payasevi NArau kalaha piyaaru| gau jiNa-maMdire nnynnaa-nnNdire| risahu~ bhaDArau tihuyaNa sArau / bhattie vaMdevi appara jiNdivi| puNu gau rAuli bheri rvaauli| tahiM Niva suMdara rAu purNdru| diThThi Dhoiu puNu avloiu| sarasi saNeuri taho aNteuri| kumari Na diThiya kAvi visiditthy| hI zUnya milaa| koI rAjA bhI vahA~ nahIM dikhaa| mANDalika narapati kI kanyA satyabhAmA ke samAna nirdoSa rUpavatI taruNI kanyA ke samAna koI rAjakumArI use vahA~ nahIM dikhAyI dii| dhattA-- taba usa (nArada) ne vaitADhya giri kI uttara dAhinI zreNI kI ora dRSTipAta kiyA, kintu vahA~ bhI usa sulalita bhujAoM vAlI suketu-sutA satyabhAmA ke samAna anya bAlikA dikhAyI nahIM dii|| 20 || vidyAdhara-pradeza kI parikramA kara nArada kuNDinapura meM pahu~catA hai dvipadI- vaha kalahapriya nArada vidyAdharoM ke deza kI parikramA (samApta) kara bhU-gocariyoM ke deza meM pahuMcA aura calatA-calatA ayodhyApurI ke pradeza meM aayaa|| cha / / ___ vahA~ pura evaM nagaroM kI dhurI ke samAna kozalapurI meM praveza kara vaha netroM ko AnandadAyaka tribhuvana ke sArabhUta RSabhadeva ke jina-mandira meM gyaa| vahA~ bhaktipUrvaka vandanA kara usane AtmanindA kI, puna: bherI nAda se yukta rAjamandira meM gyaa| vahA~ ke rAjA kA nAma purandara thA, jo bar3A sundara thA! nArada ne vahA~ sarvatra dRSTipAta kiyaa| usake antaHpura ko bhI dekhA kintu koI bhI sarasa, snehAtura evaM viziSTa kumArI kanyA use nahIM dikhAI dii| yaha (4) 6. ba. kA /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.6.7] mahAkA siMha birahaja phajuNNacarita 15 kipi Na bollija lIlai~ clliu| dAhiNa-maMDalu dhariya kmNddlu| pichiya suhatthara chattiya mtthu| Nayara-NiraMtare bhuvnnubhNtre| teNa bhmNt| mayaNa kyNt| ghattA-- koila kalapalu rammu savaNa suhAvaNu jahiM avaru / jo uvavaNehiM gahiru dIsaI kuMDiNapura pvru|| 21 / / (6) duvaI jahiM veyabhaNAma sari-sAriya amara-taraMgiNI sbhaa| ___ giri-maha sujar3a kaDaNu parisesevi kaya sAyara samAgamA 1 / ch|| daha-phArahe-sArahe tIriNihe taru-saMkaDe tahe taDe tiirinnihe| pAya-vaTTaNu-paTTaNu so vasai jasurAyaho dhAyaho riu tsi| aNa kaliyaho caliyaho NIsamaho ahihANaho jANaho bhiismho| maMDaliyaha~ miliyahaM ghaNa-ghaNau sohAulu rAulu taho tnnuN| so rANai mANau ko bhaNai~ phuDu sattie katie ko jinn| saba dekhakara bhI nArada vahA~ kucha bolA nahIM, lIlApUrvaka vahA~ se kamaNDala lekara dakSiNa maNDala kI ora cala diyaa| usake hAtha meM picchI thI aura mAthe para chatra / madana ke lie kRtAnta ke samAna vaha nArada saMsAra ke nagara-nagara meM bhaTakatA rhaa| ghattA- isI krama meM vaha usa kuNDinapura meM jA pahuMcA, jo kAnoM ko suhAvane laganevAlA koyaloM ke kala-kala ravoM se ramya evaM saghana upavanoM se suzobhita dekhA jAtA hai|| 21 / / kuNDinapura ke rAjA bhISma ne nArada ko apane nagara meM __praveza karate hue dekhA dvipadI-- usa kuNDinapura meM vedarbhA vidagarbhA) nAma kI nadI bahatI hai, jo amarataraMgiNI (devagaMgA) ke samAna hai tathA jo mahAn parvatoM ko bhI ukhAr3atI huI tathA vizAla pradeza kA siMcana karatI huI samudra meM jA giratI hai|| ch|| vistRta sarovaroM ke lie sArabhUta tathA saghana vRkSoM se yukta usa vedarbhA nadI ke taTa para nyAya kA vartana karane vAlA vaha kuNDinapura nAmaka pa Tana basA huA hai, jahA~ ke rAjA ke parAkrama se zatrugaNa trasta bane rahate haiN| usa rAjA kA nAma bhISma hai| bhayAnaka zatru samUha bhI jisake pIche-pIche calate haiM, jisase mANDalika loga bAra-bAra milate rahate haiM aura isa prakAra jisakA rAjakula sadA suzobhita banA rahatA hai| usa rAjA ke sammAna kA varNana kauna kara sakatA hai? nizcaya hI usakI zakti evaM kAnti ko kauna jIta sakatA hai? AkAzamAmI indra, candra evaM
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkA siMha viraha paJjuNNacariu [2.6.4 he iMdu vi caMdu vi bhatti Navi su payAvai NAvai bhuvaNe ravi / jagu daMDai caMDai vata-valiu kalikAlu visAlu vi jiNi ruliGa / jasu paNaiNi sirimai pANa-piyA tahe ruppa puttu-ruppiNi duhiyaa| ghattA- kaMcaNa-maNigaNa sAre Niu hari vIDhe vai / gayaNaho muNi NArae so ta uravare vidau / / 2 / / duvaI puNu uvayare vi jhatti atthANe tahiM NArau pitttth| rUvakumAra tau peccheviNu Niru NiyamaNe pahiu / / ch|| eNa NamaMsiu Naya-sireNa saMbhAsiu sumahuru vr-girenn| karamaulivi bhIsamu bhaNai tAya diNu dhaNNu anju ja tumha pAya / malu galai NihAliu huMti jAma AsIsa muNIsaru deha taam| tuha maMDalaggi jayalacchi basau paracakku asesu viTThare tasau / sakalatta saputtaho riddhi-viddhi maNa-iMchiya tuha saMpaDaGa riddhi| eu bhaNevi khaNakheM gayau tetyu aMteure sasaNa rAdhaihiM jetyu| sUrya bhI jisase bhrAnti meM par3a jAte haiN| prajApati jisake sAmane jhukA rahatA hai, jo jaga ke caMcala logoM ko pracaNDa rUpa se daNDita karatA hai, jo vizAla kalikAla se ThagA nahIM jaataa| usa rAjA bhISma kI zrImatI nAmakI rAnI thI, jo use prANoM se bhI pyArI thI, usakA ruppa nAmaka putra evaM ruppiNI nAmakI putrI thii| pattA- jaba vaha rAjA bhISma svarNa evaM maNi samUha se jaTita siMhAsana para virAjamAna thA tabhI usane AkAzamArga se kuNDinapura meM praveza karate hue usa nArada ko dekhaa|| 22 / / rAjA bhISma nArada kA svAgata kara use anta:pura le jAtA hai jahA~ rAjakumArI rUpiNI ke saundarya se prabhAvita hokara vaha use madhumathana kI priyatamA banane kA AzIrvAda detA hai dvipadI- panaH (AkAzamArga se) utara kara vaha nArada usa AsthAna rAjakula meM praviSTa haa| rUpakamAra use dekhakara apane mana meM bar3A prasanna huaa|| ch|| rAjA bhISma ne sira jhukA kara use namaskAra kiyA aura hAtha jor3akara madhura vANI meM isa prakAra bolA'Aja kA divasa dhanya hai jo Apako yahA~ pAyA, kyoMki Apake darzana kara hamAre pApa-karma galita ho gaye haiN| yaha suna kara munIzvara (nArada) ne AzIrvAda dete hue kahA--'tumhAre maNDala (bhAmaNDala) ke Age jayalakSmI kA nivAsa banA rhe| samasta zatru dUra se hI tumase trasta bane rheN| apanI rAniyoM evaM putra-putriyoM sahita tuma manovAMchita samasta RddhiyoM-siddhiyoM ko prApta karate rho| yaha kahakara vaha Adhe kSaNa meM hI vahA~ jA pahuMcA jahA~ antaHpura meM rAjA kI bahina thii| usa guNa gariSThA kA nAma surasundarI thaa| rAjA putrI ko variSThA rUpiNI ke
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.8.6] mahAkaha siMha viraDa pajjuNNacarita [25 sura-suMdari NAmai~ guNa-gari tahiu bolihiM ruppiNI vaichu / sasima iMNi etaho kiu paNAmu rUviNie NamaMsiu klh-dhaamu| sA pechevi maNe hariseNa bhinnnnu| ziva-duhiyahe AsIvAu viSNu / tuhu hohi putti guNa-gaNa maNoja ya kiMhi mahumahaNaho taNiyasajja / taM NisuNi vicchaviNi muNihi vayaNu puNu hasivi Niyai phuphuya he vynnu| pattA- hau~ sisupAlaho diNNa dasamai~ vAsare pariNayaNu / hua sAmaggi asesa avaru cayai kiM gunnirynnu|| 23 || dudhaI-- tAtahi tAsu' vahiNi paDijaMpai Asi tiNA Ne bhaasiyN| rUviNi cakkavaiTThi pariNesai taM ehi payAsiyaM / / ch|| risi NArau jaMpai tumha kahami maNe vasai mahAraIM taM Narahami / kahiM parimANuu~ kahiM kaNayaselu kahi vakkalu kahiM devaMgu velu| kahiM paMcANaNu kahiM vaNa-kuraMgu kahiM aruhaNAhu kahiM kira aNaMgu / jo kaMsu-kesu-cANUradamaNu jaM kahiM so hari tahiM sisupAla kvnnu| jAne se bolate the| candravadanI usa rUpeNI / usa kalahadhAma nArada ko praNAma kara namaskAra kiyaa| usa nRpa-suttA ko namaskAra karatI dekhakara vaha nArada mana meM bar3A harSita huA aura AzIrvAda diyA--"guNa-gaNoM meM manojJa he putrI, tuma madhumathana-kRSNa kI bhAryA bmogii| usa chavinI (rUpavatI) rUpiNI ne muni ke usa vacana ko sunakara puna: ha~sakara phUphU (phuvA) ke mukha kI ora dekhaa| ghattA-- taba usa phUpha ne (nArada se) kahA-"maiMne to rUpiNI ko zizupAla ke liye de dI hai| dasaveM dina vivAha hogaa| vivAha kI samasta sAmagrI taiyAra ho gayI hai| he guNiratna ! aura kyA kaheM?" || 23 / / (8) nArada rUpiNI ko hari-kRSNa kA paricaya detA hai dvipadI-- bahina surasundarI kA kathana sunakara rAjA bhISma ne kahA---"mati, zruti evaM avadhi rUpa tIna jJAnoM ke dhArI (munIzvara--) nArada ne (jo) kahA hai (vaha anyathA kaise ho sakatA hai)| (aba) rUpiNI kA vivAha cakravartI (kRSNa) ke sAtha hogA, yaha spaSTa hai|" ___RSivara nArada ne kahA--"maiM tumheM kaha rahA hU~ ki mahAkAmI narAdhama usa zizupAla ke mana meM tuma kaise sthAna pA sakatI ho? (tumhIM soco ki---) kahA~ to tuccha paramANu (ke samAna zizupAla) aura kahA~ kanakAcala (sumeru ke samAna vaha madhumathana kRSNa)? kahA~ to (tuccha) chAla aura kahA~ devaMgalatA? kahA~ to paMcAnana aura kahA~ vanakuraMga? kahA~ to aruhanAtha aura kahA~ anaMga kAmadeva? kaMsa. kezA evaM cANUra kA damana karane vAle harikRSNa ke sAmane zizupAla kyA hai (arthAt usakI zakti hI kyA hai)? vaha hari-kRSNa atulya zakti vAle balabhadra 18) I. ba. 'y| 2. : ni| 3. a ce| 4. OM. 'ka nahIM hai|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! 26] 10 mahAkada siMha virahau pajjuNNacariu balahaddu sahori atula thAmu jasu haMsu jAsu tihuvaNa mAi cabhuva jasu raNe paravala NisuMbhu mahu' mahaNo ko paDillu atthi ghattA-- so saMpahi" vala valiu 12 vasuha tikhaMDahiM gahimakara / jaga ko to sama sarisu sisupAla jeNa kiu dukkaru / / 24 / / (9) dubaI-- surasuMdarihi vayaNu puNajoevi rUviNi maNe visaraNa' yA / tA NAraeNa bhaNiya thiru suMdari tuhu para bhuvaNe dhaNiyA / / cha / / ari-asura - khayara-rapariSetiya tu jANo / kamaliNihi harisu jima jaNai mittu te' tAha duhumi suNi miliu' cittu tahiM avasare jaga jaM sArabhUu lehAviu pahi+ rUviNihi rUu / sasiphala he li'hAviu jeNa jAmu / vaeva suvaha vikkhAya bhAi / diDha kaDhaNa vAhu jaga bhuvaNa staMbhu | pesai vivakkhu jasu Nayara paMthi / 10 [2.8.7 5 kA sahodara bhAI hai / vaha kRSNa aisA pratIta hotA hai, mAnoM balabhadra rUpI zazi phalaka para kRSNa rUpI rAtri kA hI lekhana kara diyA gayA ho| jisa (kRSNa) kA dhavala yaza tInoM lokoM meM nahIM samAtA, jo sarvatra vikhyAta hai, vasudeva kA putra hai, jisakI dRr3ha evaM kaThina bhujAe~ raNabhUmi meM zatruoM kA saMhAra karatI rahatI haiM aura jo jaga rUpI bhavana ke liye khambhe ke samAna haiN| apane zatru ko yama ke nagara ke mArga meM bhejane vAle usa madhumathana ke sAmane dUsarA kauna parAkramI ho sakatA hai? ghatA usa hari - kRSNa ne isa samaya apane parAkrama se pRthivI ke tInoM khaNDoM ko apane adhikAra meM le liyA hai / ata: isa saMsAra meM usake samAna aura kauna ho sakatA hai aura vaha zizupAla, jisane aneka duSkarma kiye haiM, usakI usa kRSNa se kyA samatA ? / / 24 / / (8) 5. ba. ji| 6. a. "a' 7. dhaM vA / 8 a nnaaii| 9. ya ho| 10. a. meM / 11. a. i| 12 aliMga / (9) 1. "nmi / 2. ma. tib| 3. a va 4. a. hi.. ba dd'e| (9) nArada usa rUpiNI kI praticchavi taiyAra karAtA hai| rUpiNI kA nakha-zikha varNana dvipadI - surasundarI ke mukha ko dekhakara rUpiNI punaH mana meM vismita huii| taba nArada ne sthira hokara kahA - he sundari tU isa naraloka meM dhanya hai / / cha / / -- -- ari asura, khacara aura naroM kA mardana karane vAle janArdana se tU paraNI (vivAhI) jaaygii| jisa prakAra mitra (sUrya) ke darzana kara kamalinI harSita ho uThatI hai (usI prakAra vaha rUpiNI bhI praphullita ho uThI ) / duHkhI usa rUpiNI kA citta hari - kRSNa se jA milA / usI avasara para jagat meM sArabhUta usa rUpiNI ke rUpa kI praticchavi kA lekhana karAyA gyaa| usameM usake
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.10.2] 10 mahAkara siMha viraiDa pajjuSNacariu tupavara caraNa- - "kaMti gUDha - gui~ tahi vAliyA heM paya-juyala' khoNi' ra NeurehiM uru svaMbhaI'' raiharaha~ bhAi~ ai viyada ramaNi majjhammi tucchi uttuMgahi pINa - paUharehiM mA kahimi kuNesaho maNia tosu ghattA -- sarala muNAla bhuvAhe () jasu avalA su hattayahi alaMkAriu galakaMdalu tahe maNi dilie uDDu - gaNa titi / kayalI - kaMdala sobhAliyAhe / pomAiDa jaMdhAjuyalu tehiM / maNi- - rasaNA toraNu bhariu NAi~ / gaya-savaNaha~(2) NaM ubala(3) miyacchi / ila balau Na sujjhai kiMpi tehiM (4) / jai bhajjai to amhaha Na dosu 1 Na pujjai / chajjai / / 25 / / (10) dubai sakSi sakalaMku ka' malu kheNa viyasai aNubama vayaNa paMkayaM / addhamiyaMka bhAlu bhaju valu vi sasahAvaha suvaMkayaM / / cha / / nUpura sahita caraNoM kI kAnti aisI likhI gayI ki rakta kamala usI prakAra tiraskRta ho gaye jisa prakAra nabhomaNi sUrya kI dIpti se uDugaNa ( tArAgaNa ) tiraskRta ho jAte haiN| phira usa bAlikA ke gUr3ha gulpha (gAu~) likhI gyiiN| punaH usa zobhAvAlI ke kadalI kaMda (stambha) samAna uru likhe gaye / pada yugala meM dhvani karate hue nUpuroM se usake jaMghA yugala padmavat dikhAI de rahe the| usake ura yugala rati gRha ke do stambhoM ke samAna zobhita ho rahe the| ve aise pratIta hote the mAnoM maNi kI razanA (kaTisUtra ) rUpI toraNa se bhare hue (saje hue) hoN| usake vikaTa ramaNa phalakoM ke madhya atyanta tuccha kaTi thii| usa mRgAkSI ke kAnoM taka vistRta netra aise pratIta hote the mAnoM kamala-puSpa hI hoN| usa kanyA ke pIna - payodhara itane unnata the ki unake kAraNa pRthivI kA valaya ( zarIra- maNDala) kucha bhI nahIM sUjhatA (dikhAI par3atA ) thA / una (pIna - payodharoM) ko dekhakara yadi kisI ke mana meM asantoSa ho jAye to mujha (kavi ) ko lezamAtra bhI ulAhanA mata denA aura una (kucoM) ke bhAra se yadi kaTi bhagna ho jAye to bhI usakA doSa mujha (kavi) ko mata denA / . (9) 5-6 a. "cala 7. varaM / 4. a. "li" / (10) 1. a. 'ka' nahIM hai| 2. a julu 3. a. sakava / [27 yattA --- jisa abalA kanyA kI bhujAoM kI samatA sarala mRNAla bhI kara pAne meM samartha nahIM the| usa rUpiNI kA galakaMdala tIna rekhAoM se alaMkRta evaM suzobhita ho rahA thA / / 25 (10) nArada ne rUpiNI kA citrapaTa dvArAvatI ke rAjA padmanAbha nArAyaNa (kRSNa) ko samarpita kara diyA dvipadI zazi to kalaMka sahita hai, kamala to kSaNa meM vikasita hotA hai aura miTa jAtA hai, isalie isakA mukhakamala donoM kI upamA se rahita anupama hai arthAt usa rUpiNI kA mukha kamala kalaMka rahita aura sadA vikasita rahatA hai| usakA bhAla ardhamRgAMka ke samAna thaa| usakI donoM bhauheM svabhAva se hI atyanta vakra thIM / / cha / / (9) (1) iyai / (2) karNayoH / (3) upalaMbhaTTa lAhaNo | (4) payodhare / (5) rukminyA /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] mahAkA siMha viraiu paJjuNNacarita [2.10.3 aliula tamAla Nihu ai saphAru varahiNa kalAu NaM cihara-bhAru ! savvaMgahi-savva-sulakkhaNAhe paDilevi rUu muNi caliu taahe| jo saccahAva koheNa-tattu Nimi siddhai~ puri vArama i~ pttu| kAlidihi dahe kAliyaho damazu goviyaNa-piyArau gaNDa-damaNu / jarasiMdhu-kaMsa-caMdakka rAhu dila kayaNAsaNe pumnnaahu| balahadda sahiu so sahai kema maragaya-maNi muttiu miliu jem| NArau pechivi dohimi paNaghiu paya agdhu ghivavi / saMtoseNa siMhAsaNe daichu kara-maulivi puNu saMcavai vidchu| chattA- kahi hoe-viNu AgamaNu eu paramesara kahahi mhu| muNiNA taM NisuNevi paDu vi pachiu tAsu lahu / / 26 / / (11) duvaI- rUviNi rUu Nievi pArAyaNu mayaNa sarehi salliu / __bhUgoyari ki khepari-kiNNAri ki gaMdhavi volliu / / ch|| pAyAla kaNNa kiM surakumAri ki lacchi kiNNu gaMdhAri gori| usake cikurabhAra (keza) ali-kula ke samAna atyanta kAle evaM tamAla ke samakSa atyanta vistRta the| ve aise pratIta hote the mAnoM mora ke pucchakalApa hI hoN| isa prakAra usa sulakSaNA ke samasta aMgoM ke rUpa-paTa ko lekara vaha muni cala diyA jo satyabhAmA ke prati krodha se tapta thA - vaha nArada muni nimiSa mAtra meM hI dvArAvatIpurI meM pahu~cA aura (vahA~ rAjakula meM pahu~ca kara) kAlindI (yamunA) ke draha meM kAliyAnAga kA damana karane vAle. gopIjanoM ke pyAre, garur3a kA damana karane vAle, parAsandha aura kaMsa ke candra aura sUrya ke lie rAhu ke samAna zatru padmanAbha nArAyaNa (kRSNa) ko kanakAsana para dekhaa| balabhadra sahita vaha padmanAbha kisa prakAra suzobhita thA? ThIka usI prakAra jisa prakAra marakata-maNi motiyoM se mila kara suzobhita hotA hai| nArada ko dekhakara siMhAsana chor3akara donoM ne caraNoM meM argha de kara praNAma kiyA, santoSa se siMhAsana para baiThAyA aura donoM hAtha mukulita kara viSNu ne kahA .. pattA- he paramezvara, isa prakAra (binA avasarake) kahA~ se Agamana huA? mujhase khie| munirAja ne unake vacana suna kara unheM zIghra hI usa kanyA kA vaha citra-paTa samarpita kara diyaa|| 261 / rUpiNI ke saundarya se kAma-pIr3ita hokara nArAyaNa kRSNa nArada se usakA paricaya pUchate haiM dvipadI-- rUpiNI ke rUpa ko dekhakara nArAyaNa - kRSNa madanabANoM se zalya-yukta ho gayA aura apane mana hii| mana meM bar3abar3Ame lagA ki kyA yaha kanyA bhUmi-gocarI hai athavA khecarI kinnarI hai, athavA gandharva knyaa|| ch|| "kyA yaha pAtAla (nAga) kanyA hai athavA surakumArI, yaha lakSmI hai athavA gAMdhArI yA gaurI? kyA yaha buddhi (10) (1)nAra (10) 4. ba. 'vi| 5. a. sreN| .. a. 411. a. 5 / 8. ahi / (11) 1. a. /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.12.5] 5 10 5 mahAkama siMha viraDau pajjuNNacariu kiM buddhi-siddhi kiM kitti-satti paNNama-kule kiM suraloya-metti (1) muNi(3) paNa NisuNa majjhu vaNu ucchavaNa- sAli ghaNa-dhaNira cheti uttaradisiM dANi jaNiya harisu veyabbha (4) mahA-tIriNihe tIre ta kuMDiNapuru NAmeNa Nayaru chattA-- cAuddisu maha - maha jahi aNudiNu suvisesai~ / 1 gAvitti - sarAsai saMti satti / ehu uvaladdhau bhaNu muNi kahaMti (2) jahiM diThu ehu mai NAri - rayaNu / vara vi'sau ekku iha bharahacheti I aNaya variSu / mAlai malliya surahiya samIre / mayaNAhi bahalu dhNasAru pavaru / Nimmiu NaM bhraNaeNa amarAhiva AesaI / / 27 / / (12) dubaI -- tahiM kusumasaru deu puravAhire NaMdaNavaNe moharo / jeNa' aNU haMtu muavi jagu NaDiyau harivaMbhu vi puraMdarI / / tahiM bhIsamu NAmeNa pahANau~ tAsu paTTa mahavi mahAsai ruvakumAru NAmu tahi gaMdaNu (11) 2. a. hu~ / 3. a. le| 4. pa. sa (12) 1. ma. '' nahIM hai| 2. OM // | / / khati khatta- dhammu jage jANiu~ / sirirUveNa va pAmeM sirimai / (2) sajjaNa-jaNa-maNa paNyaNANaMdaNu / yA siddhi athavA kIrti yA zakti ? kyA gAyatrI hai yA sarasvatI ? zAnti hai athaka satI, yaha pannagakula kI hai athavA suraloka kanyA ? he muni, aisI kanyA Apane kahA~ se prApta kI hai?" yaha suna kara muni nArada ne kahA-* (he nArAyaNa ) maiMne isa nArI ratna ko jahA~ dekhA hai, usake viSaya meM merA kathana suno| isI bharatakSetra meM ikSuvana tathA zAli ke dhane - ghane kSetroM ke madhya eka uttama deza basA huA hai, jisakI uttara dizA kI dAhinI ora harSotpAdaka, atimanohara dhana-dhAnya-kanaka varSAvAlA, vedarbhA nAma kI mahAnadI ke tIra para mAlatI- mallikA se sugandhita vAyu vAlA kuNDinapura nAmakA nagara hai, jo mRganAbhi bahula evaM karpUra pradhAna kahA jAtA hai / ghattA -- jo pratidina apanI vizeSatAoM ke kAraNa cAroM ora zreSThatA kA prasAra karatA rahatA hai| aisA pratIta hotA hai mAnoM devendra ke Adeza se dhanada ne hI usakA nirmANa kiyA | | 27 || [29 (12) cedipati ke sAtha rUpiNI ke vivAha kI taiyArI kI nArada dvArA nArAyaNa ko sUcanA dvipadI- "vahA~ nagara ke bAhara manohara nandanavana meM kusumazara (kAmadeva ) nAmaka deva haiM, jisane jagata meM arahanta ko chor3akara hari, brahmA evaM purandara ko bhI nacAyA hai / / cha / / vahA~ kSAtra dharma ko pAlane vAlA, saMsAra meM pradhAna rUpa se prasiddha bhISma nAmakA rAjA rAjya karatA hai| usakI paTTamahAdevI mahAsatI lakSmI evaM saundarya meM pathArthaM zrImatI nAmakI pradhAna mahArAnI hai| sajjana janoM ke mana evaM netroM ko Ananda dene vAlA rUpakumAra nAmakA usakA putra tathA usase choTI sarva sulakSaNA, suvicakSaNA rUpiNI (11) (1) maitrI (2) kutrA (3) nAradaH / (4) vaidarbha (12) ) lakSmI (2) zrImatI
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 10 5 mahAkara siMha vija pajjuNacariu taho (3) kaNiDa eha savvaM sulakkhaNa divase vivAha havesa tiurAhiu (") naM tiura (*) - puraMdaru ) taho sisupAla NAmu raNe duru / rUviNi pANiggaNe sa sAiNu / maMgala-tUra lakkha NigghosahiM / rUviNi nAma dhIya suvimakkha / ceivaihi hatthe (*) laggesai / bhaDa parimiu haya-gaya-rahavAhaNu tarhi saMpattu paTTiya tosahi pattA- puravare ratthA soheM ghare-ghare guDi uddharaNu kiu / ghare-ghare maMgala-sadda ghare-ghare kalasa duvAre Thiu / / 2811 (13) dubaI-- ghare-ghare toraNai~suvisAlai~ ghare-ghare tUra vajjae / sisupAlaho pavese kuMDiNapure NaM Navamehu gajjae / / cha / / taM NisuNevi jalaNu va ghiya sitta sisupAlaho NAmeNa palittau / uThiu siMhAsanahI jaNaddaNu REET atthANu visajjiu bharma-dharma-raha mamagai~ calliya jo raNa bhare bhai thaDa- 'kayamaddaNu / kuMDiNapuraho payANau sajjiu " / maMDaliya vi sAmaMta vi vAliya (2) 1 (12) 3. a pa ba e nAmakI eka putrI hai| Aja se cauthe dina usakA vivAha hogA / cedipati ke sAtha usakA lagna hogaa| vaha cedipati tripurAdhipa hai athavA mAnoM vaha tripura purandara hI hai| raNa meM vaha durdhara hai| usakA nAma zizupAla hai| aparimita bhaTa, haya, gaja, ratha, vAhana jaise sAdhanoM ke sAtha vaha rUpiNI ke sAtha pANigrahaNa karane hetu vahA~ jA pahu~cA hai| vaha maMgala tUroM ke lAkhoM nirghoSoM ke sAtha santuSTa hokara vahA~ raha rahA hai| ghattA usa uttama nagara kI galiyoM galiyoM meM zobhA kI gayI hai tathA ghara ghara meM gur3iyoM ke uddharaNa (citraNa) kiye gaye haiN| ghara-ghara meM maMgala zabda -- gIta ho rahe haiM tathA ghara-ghara ke daravAjoM para maMgala kalaza sthApita kiye gaye haiM / / 28 / / (13) 1. a. 'Da' 2 a u / 3. a. 54. ana [2.12.6 (13) janArdana sadala-bala kuNDinapura pahu~cate haiN| nArada rUpiNI kI phUphI ko cupacApa saMketa kara detA hai dvipadI -- ghara-ghara meM suvizAla toraNa banAye gaye haiN| ghara-ghara meM bAje baja rahe haiN| rAjA zizupAla ke kuNDinapura meM praveza karane para ve bAje navIna meghoM ke samAna garaja rahe haiM / / cha / / nArada kA kathana sunakara tathA zizupAla kA nAma sunate hI vaha janArdana ghI sIMcI huI agni ke samAna pradIpta ho utthaa| raNa ke madhya meM bhaToM ke thaDa (samUha) kA mardana karane vAlA vaha janArdana siMhAsana se uThA / balabhadra ne bhI apanA AsthAna chor3a diyA aura donoM ne kuNDinapura kI ora prayANa kI taiyArI kii| ve ghUmate hue rahasyamaya gati se cle| sAtha meM mANDalika aura sAmanta bhI bulA liye| rathoM meM mana tathA pavana se bhI adhika (12) (3) rUpakugArasya / (4) zizugAlasya (5) tripurAdhipa / (6) IzvaraH / (7) indra / (13) (1) dasa / (2) vyAghuTitAH /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.14.7] maSThAkA siMha virAu pajjuNNacarita [3] rahe maNa-pavaNa-veya-haya-juttiya jo kusa-kusala sIla NaM sottiya / vahu paharaNa 'paripUriya saMdaNu tahi valahaddu caDiu sa jaNaddaNu / aridamaNu vi sArahi AruDhau viviha mahAhave) jo NibbUDhau / vAhiu rahurahaseNa Na mAiya kuMDiNapuraho giyaDa sNpaaiy| ghattA-- tahiM thAivi NAreNa surasaMdare rAule gaMpiNu / hari-valahadu pahutta phUiya dAviya saNNa krevinnu| 1 29 1 | (14) duvaI-.. bhIsama sasae tAma sA rUviNi buccai jAhiM tettahi / pujjaNa-miseNa kAma suramaMdiru bahirujjANu jettahiM / / ch|| tahi avasaresiMgAru kareviNu rUviNi siviyAnANe ceddvinnu| rAyakumArihiM seviya suMdari accharaviMdahi NAi purNdri| vAhire kuMDiNapura ho viNiggaya NaM gaNiyAri) gayaho sammuha gaya / Niyai kaDau bibhAlake kerala miA, arahini jaNerau / puravAhire AvAsu padiNNau~ guhara maMDavirahiM sNcchnnnnuN| vega vAle ghor3e jute hue the| ve ghor3e kuza meM kuzala the| ve aise pratIta ho rahe the mAnoM kuza car3hAne meM kuzala svabhAva vAle zrotriya-brAhmaNa hI hoN| sAtha meM aneka prakAra ke praharaNoM (AyudhoM) se bhare hue syandana (ratha) bhI the| aise ratha para janArdana sahita balabhadra car3he / nAnA prakAra ke yuddhoM meM kuzala aridamana nAmakA sArathI bhI cddh'aa| ratha ko calAtA huA vaha itanA harSita thA ki vaha usameM samA nahIM rahA thaa| isa prakAra vaha kuNDinapura ke nikaTa jA phuNcaa| ghattA- hari balabhadra prabhRti ko vahIM Thahara kara nArada surasundarI ke rAjakula meM gayA aura rUpiNI kI phUphI surasundarI ko saMketa kara diyaa| surasundarI ne bhI kapiNI ko saMketa karA diyaa|| 29 / / (14) phUphI (surasundarI) ke Adeza se rUpiNI nagara ke bAharI udyAna meM kAmadeva kI pUjA hetu AtI hai dvipadI-- taba rAjA bhISma kI bahina surasundarI ne usa rUpiNI se kahA--"tuma nagara ke bAhirI udyAna meM pUjA ke bahAne kAmadeva ke mandira meM jaao|" usI samaya usa rUpiNI ne zRMgAra kiyaa| rAjakumAriyoM se sevita zivikA-yAna meM car3hakara vaha kuNDinapura se usIprakAra bAhara nikalI jaise mAnoM zatru gaja ke sammukha hadhinI jA rahI ho| vahA~ (mArga meM) vaha devoM ko bhI vismita karane vAle zizupAla ke kaTaka ko dekhatI hai| kaTaka ko nagara ke bAhara AvAsa diyA gayA thA, jo sughar3a maNDapoM se saMchanna thaa| (13) 5-6. a jaisaassth| 7. 3. garisUriyava. priy| (14)1.a ppi / 2. a. 'u| 3. a. "vi| (13963) sNgraame| (4) samartha 145) syA: phUphI / (14) (1) hattinI : (2) jandrakaMTakaM /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32] maSThAkA siMha birahaja pajjaNNacarita [2.14.8 dUsahi ravi-gama-chihi dUsiyaNa mAhabahu bhUsaMNahiM vibhuusiy| katthavi matta-mahAgaya-gajiya katyavi DauDiu karaha pjjiy| katthavi cakla-turaMga- maharavara katdhavi suharDa Nisiya asivakkhara / iya mecchaMti kAma-sura bhavaNaho gayavara tiya pacchima laya bhvnnho| tahi taho amaraho pujja kareMviNu" puNu Niggaya maNe viThu 'dhareviNu ghattA-- tA sahasatti Niehi hari-valahadda ssNdnn| paravala-dalaNa pamaMDa sakkava pddiskkNdnn|| 30 / / (15) duvaI-- rahiu'yarevi) jhatti mahumahaNeM aMcale dhariya takkhaNeM / rUviNi bhaNiya teNa hai- suMdari hau~ so hari sulkkhnne|| ch|| tuha kabjeM girivaNa yedi Nu iha Ayau vAramai muevinnu| kari pasAu caDu-caDu lahu saMdaNu ema payaMpai jAma jnnddnnu| tA vAliya aha samuha~ NihAlai caraNaMgui~ dhara pomhaali| 5 dUSya tambuoM se sUrya kI kiraNeM taka ruka jAtI thiiN| ve aise pratIta ho rahe the mAnoM mahIpa ke bhUSaNoM se vibhUSita (tambU) hoN| ___kaTaka meM kahIM matta gaja garaja rahe the, kahIM U~Ta balabalA rahe the| kahIM mahAkhuravAle capala turaMga hinahinA rahe the| kahIM nizita (tIkSya) asi vAle subhaTa bakhtara (kavaca dhAraNa kiye the| yaha dekhatI huI vaha uttama strI rUpiNI bhavana ke pazcima bhAga se kAmadeva ke bhavana meM praviSTa huii| vahA~ usane kAmadeva kI pUjA kI phira mana meM viSNu ko dhAraNa karatI huI vahA~ se nikala pdd'ii|| pattA- tabhI usa kanyA ne sahasA hI paravala (senA) dalane meM pracaNDa zaka kI taraha pratIndra-pratinArAyaNa hari aura balabhadra ko ratha meM dekhA / / 30 / / (15) janArdana rUpiNI ko uThAkara ratha meM baiThA lete haiM aura pA~cajanya zaMkha phUMka dete haiN| yuddha kI taiyArI dvipadI-- sahasA hI ratha se utara kara madhumadhana ne tatkSaNa usa rUpiNI kA aMcala pakar3a liyA aura bole---- "he sulakSaNe, he sundari, he rUpiNi, maiM vahI hari hU~" || ch|| __ "kevala tumhAre lie hI maiM dvArAvatI ko chor3a kara parvatoM evaM vanoM ko lA~ghatA huA yahA~ AyA huuN| aba kRpA kro| zIghra hI ratha meM cddh'o|" jaba janArdana ne isa prakAra khaa| taba vaha bAlikA nIce kI ora dekhane lagI aura caraNa ke aMgUThe se dharA (bhUmi) polane lagI tathA sazaMkita hokara apane bA~ke netroM se dekhane lgii| vaha (14)4.3 "gi| 5. bs| 6. a "miH| 7. a : (15)1. a 'pre| 2. a. "g'| 3. a. "mi'| 4.3 mi (14) 13) kiraNa / (4) tIkSNa / (15) () /24|| (2) villunA | 13sparzayati /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.16.5] mahAkA siMha viraiu pajjuSaNacariu 133 NayaNa-sasaMka vaMka kari jobai taNu jhaMkai saMku saiva Dhoyai / ai savIDa para pAsu Na chaMDai hari-hali lajjai ki adruNddi| iya ciMtivi NiyamaNe gaMjolliya avaraMDevi piya rahavare ghalliya / pUrivi paMcANaNu tahiM turiyana NaM jayasiri leviNa NI sriyaa| tA ucchaliu garuja kolAhalu saNNajjhai sisupAla mahAbalu / ghatA .. hili-hilaMtu haya ghaTTaraNe pakkhAriya gaya vi gudd'iy| kaya saNNAha payaMDa rAu rUvi johivi caDiya / / 31 / / (16) duvaI-- tA paDu-paDaha Dhakta bherI-rava-pUriya dimmuNhtraa| kaDubi' haDabi Na jAi bhama saMkaDe miliya aNeya NaravarA / / ch|| sisupAle bhIsama NaMdaNehi saMcallahiM hari-kari saMdaNehiM / bahu chatta-camarAmaru dhaya-dhayehi raNa-khaMbha-kota moggara-saehi / kutayahiM NiviDa-sikkiri-ghaNehiM raviyara-chAiya NaM NAhi ghaNehiM / 5 saMkucita zarIra ho rahI thii| vaha apane zarIra ko kIlita hue ke samAna Dho rahI thii| iha atyanta lajA rahI thii| parantu (hari ke) pAsa ko nahIM chor3a rahI thii| hari aura hali usakA sparza karane meM lajA rahe the. ki usakA sparza kaise kareM? aisA apane mana meM vicAra kara hari ne gaMjolI huI rUpiNI ko pakar3akara apane zreSTha ratha meM ghAla liyA (paTaka liyA) aura vahA~ turanta hI hari ne pA~cajanya zaMkha pUra diyA (bajA diyaa)| aisA pratIta hotA thA mAnoM vaha jayazrI ko lekara hI nikala par3A ho| usase vahA~ bar3A bhArI kolAhala huA, use sunakara zizupAla kI mahAsenA taiyAra hone lgii| ghatA- lauha kavaca dhAraNa kara pracaNDa rAjarUpa yoddhA hinahinAte hue ghor3oM tathA apane zarIra ko pakhArate hue hAthiyoM para savAra hokara raNabhUmi meM ekatrita hone lge|| 31 / / (16) yuddha kI taiyArI : rUpiNI janArdana kI parIkSA letI hai dvipadI.... tabhI paTu-paTaha Dhakka evaM bherI ke zabdoM se diga-digantara bhara utthe| vikaTa kaTaka meM bhI (yuddha kA) bhrama na rhaa| saMkaTa meM aneka nara-zreSTha A mile|| ch|| aneka chatroM tathA camaroM se yukta rAjA zizupAla evaM rAjA bhISma ke rAjakumAra pavana se prerita saikar3oM dhvajAoM vAle ghor3e, hAthI evaM rathoM dvArA cle| unake raNakhambha, koMta, mudgara atyanta bhayAnaka kunta tathA ghanI sikar3iyoM se sUrya kI kiraNeM bhI DhaMga gyiiN| aisA pratIta hotA thA mAnoM AkAza ko ghane meghoM ne hI ba~ka liyA ho| jaba saMgrAma kA pravara tUra bajA tabhI rUpiNI zrasta ho uhI aura bolI--"mere kAraNa hI yaha ayukta kArya / 7.4. 'h| (15) 5. a.3| 6. a da (16) 1. saM nahIM hai| (15) (4) pacajanu saMkhchu / (16) (1) kaTaku / (2) rukmkumaar| (3) ni.raNA /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34] 10 mahAkada siMha viraha parAvari saMgAma - tUra jahiM pavara rasiya pabhAI mahu kAraNe kiu ajjattu taM NisuNivi bhaNiu jaNaddaNeNa suNi suMdari mahu paDimallu Natthi ahavA paccau dakkhavami muddhi pavi-maNivi saaMgucchalau levi avarUvi paDipara puNu vivAla ghattA----. ekkahu-ekku Na milai jo (4) khala iva ai visamaThiya / te ekke vANeNa jai-pai do (17) khaMDI taM NisuNivi kuviyara vAsueu satta vi pADiya ekkeM sareNa deva tahiM avasare rUvAe vi tasiya / tumha kira e jaNavalu bahutu / eva daNa | sahu sarehiM raNa karahi hatthu / suNi suMdari Niya 'kulavaMsa - suddhi / saMcariu piyakaramalehi Nevi / dubaI-- tA taha hohi deva NArAyaNu eha saMdehu tuTTAe / ahavaNa kuNahi tAla-pariyaTTaNu " to mahu 'saMti bhaTTae~ / / cha / / jai khuDahi khurappai sattatAra | kiya / / 32 / / (16) 2. a. aura a. meM 'hiM' nahIM hai| (17) 1. 2. aM. vNde| 3. a. ha / ahimuha(2) cappivi kiu tAla cheu / tiuraho (3) pAyAravi NaM hareNa (4) kiyA gayA hai| AkAza meM kyA tumhArA janabala bahuta hai?" usakA kathana sunakara devakI vasudeva ke nandana janArdana ne kahA- "he sundari suno, mere samAna pratimalla (dUsarA malla) nahIM hai| maiM bANoM se nahIM hAtha se raNa karatA hU~, athavA he mugdhe, maiM pratyakSa hI dikhA detA huuN| apane kulavaMza kI zuddhi svarUpa he sundari, suno tabhI janArdana ne apanI a~gUThI meM jar3e hue vajraratna ko nikAla kara apane hI karatala se cUra-cUra kara ddaalaa| yaha dekhakara bhI vaha bAlA rUpiNI punaH bolI - "Apa aise sAta tAla vRkSoM ko khurapA se kATo / " ghattA........ "jo eka se eka nahIM milA huA hai aura jo khala - - duSToM kI taraha viSama (Ubar3a-khAbar3a ) rUpa se sthita haiN| unake kyA tuma apane eka hI bANa se do-do Tukar3e kara sakate ho ? " / / 32 / / [2.16.6 (17) zizupAla evaM rUpakumAra (rUpiNI kA bhAI ) hari-baladeva se bhir3a jAte haiM dvipadI -- tabhI merA sandeha TUTegA aura maiM tumheM nArAyaNa - kRSNa samajha~gI aura yadi tAlavRkSa ko nahIM kAToge to mere mana kI zAnti bhraSTa ho jAegI / / cha / / rUpiNI kA kathana sunakara vAsudeva kupita ho uThA aura bolA- "tAla vRkSoM kA chedana to kyA maiM to sarpa ke mukha ko cA~pa kara usake viSa kA bhI chedana kara sakatA huuN|" yaha kahakara usane una sAtoM tAla vRkSoM ko eka hI bANa se pAr3a diyaa| aisA pratIta hotA thA mAnoM mahAdeva ne tripura ke prAkAra ko hI paTaka diyA ho / (16) (4) jehakSA | (17) (1) parivartanaM / (2) sarvamucvaM (3) tripuradaityasya jathA / (4) IzvareNa /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.182] 5 10 mahAkara siMha viraiDa pajjuSNacariu taM pecchivi rUviNi bhaNai ema tApalaya- samuTu vasuha pamukku avarU vi rUu vi rUviNihi bhAi paharaNa- dujjau () NaM gayaNu ghAi sisupAla viruvakumAra sUra bAdala-bhallakA gaya- surada asi-sUla sa-savvala kevibhiDiya pherati kuMta kevi selha hattha chattA-- puNu dhaNu-guNa- TaMkAru kiu (18) 1. a 'di' / mahu tAu' - bhAi rakkhiyahi deva / sisupAlu sasANu jhati Dhukku / ucchaliu palaya samuhu gAi / " cAliu balu puhamihi kahiNa mAi / NaM bhiDiya viDappahu (6) caMda-sUra / llati subhaDa' kaNNaho sadappa | jaha maya-samUha kesarihi carDiya / haliNA hala - paharahiM kiya Nirattha / paravala-ghaNa-pavaNeNa / hakka so samuhaM tu sisupAlu vi aridamaNe (4) / / 33 11 (18) dubaI-- buccai jAhi-jAhi mA paha sahi jama - muha - kuhara - dukhare / tuhuM sisupAla kAla-khaddhosi kiM (1) jAhi ahi SNa-kaMdhare / / cha / / (17) 4. ama 5. a. 'bhu' / 6. a. meM yaha paMkti nahIM hai| 7. va. vama 8. 4. "ga" vAsudeva ke isa kArya ko dekhakara rUpiNI bolI - "he deva, mere tAta aura bhAI kI rakSA karanA / tabhI samudra evaM vasudhA para pralaya maca gyaa| rAjA zizupAla apane sAdhanoM sahita vahA~ A DhukA aura idhara usa rUpiNI kA bhAI prahAroM meM durjaya rUpakumAra bhI pralaya kAlIna samudra ke samAna vahA~ A uchlaa| aisA lagatA thA mAnoM gagana kA ghAta hone vAlA ho| vaha (rUpakumAra ) apane itane adhika sainya samUha ke sAtha calA ki vaha pRthivI para kahIM samA nahIM pA rahA thaa| zizupAla evaM zUravIra rUpakumAra nArAyaNa se aise bhir3e ki pratIta hotA thA mAnoM sUrya evaM candra rAhu se jA bhir3e hoN| yoddhAgaNa vAvalla, bhalla, kaNika, khurappa Adi ko darpa sahita kRSNa kI tarapha chor3ane lge| koI subhaTa to asi lekara bhir3A koI zUla lekara bhir3A aura koI savvala lekara usI prakAra A bhir3e jisa prakAra mRgasamUhoM para kezarI jA car3hatA hai| koI subhaTa to kunta pheratA thA aura koI hAtha meM lekara zaila pheratA thA / kintu halI -- baladeva ne tatkAla hI apane hala praharaNa se una sabako nirarthaka kara diyA / ghattI punaH parabala - senA rUpI meghoM ke lie pavana ke samAna halI ne dhanuSa kI DorI kA TaMkAra kiyA / aridamana nAmaka kRSNa ke sArathi ne unheM zizupAla ke sammukha hakAyA ( lA khar3A kiyA) / / 3311 (35 (18) zizupAla evaM hari haladhara kA bANa - yuddha dvipadI - aridamana ne kahA- "jA jA re zizupAla, durdhara yamamukha ke chidra meM praveza mata kr| he zizupAla tU kyA kAla kA khAyA huA hai ? jo ahIna ( nAgina ) ke kaMdhara meM jA rahA |" / / cha / / (17) (5) Avadda durjaya / (6) rAhuho / ( 7 ) zizupAlaH | ( 8 ) kRSNa sArathinA / (18) (1) kibahunA |
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] # niN bi ephbitti [2.18.3 taM NisuNevi sisupAlu palittau sattacci va ghiya-ghaDeNa pasittau / harihe vANa paMcAsa pamellai te NArAyaNu dasahiM ppelli| sisupAlai~ sara sara pamukkara soyA NArAyaNa-pAsu Na hukkdd'| vIsahi sarahiM kiyau saya sakkara) vajju NihAyai~ NaM girikkkru| puNu sisupAla mubai sara dhoraNi viNitri atul-pyNdd-mhaarnne| iyahari sisupAlaho raNu vaTTai / bhaDa-dhar3a valaho bhiDivi aavtttti| suNa turaMgu suNa kari suNa rahavaru / suNa dhau-chattu ciMdhu suNa Naravaru / joNA sIrihiM sara paharahiM bhiNNA kAsu vi sira kara-suvalu vi chinnnnuN| kAsu vi aMtAvali Niya giddhahiM sira karoDi puNu aMjaNa siddhahiM / taNu sivAhi jIviu sura-gaNiyau jasu puNu viSNu bhaDeNa Niya-dhaNiya" / ghattA- ima cAu kareviNu aMtayAle gau kovi bhaDu / kAsu vi siru paDiu asi bhAmiru raNa NaDai ghddu|| 34 / / aridamana kA kathana suna kara zizupAla usAprakAra krodha se prajjvalita ho uThA jisa prakAra ghI ke ghar3e se sIMcI huI saptArci kI jvAlA prajjvalita ho jAtI hai| zizupAla ne hari ke Upara pacAsa bANa chodd'e| nArAyaNa ne usake una bANoM ko kevala dazA bANoM se hI pela diyA (nirarthaka kara diyaa)| puna: zizupAla ne sau bANa chodd'e| kintu ve nArAyaNa ke pAsa taka bhI na pahu~ca ske| nArAyaNa ne apane bIsa bANoM se una bANoM ko usI prakAra khaNDa-khaNDa (zata-khaNDa) kara DAlA, jaise bajra ke ghAtoM se parvata khaNDa-khaNDa meM bikhara jAtA hai| puna: zizupAla ne dhoriNI nAmaka bANa chodd'aa| donoM kA atula pracaNDa mahAraNa ho rahA thaa| isa prakAra donoM hari evaM zizupAla ke raNa meM bhaDa samUha balabhadra se bhir3ate the aura lauTa jAte the| usa yuddha meM turaMga zUnya ho gaye, gaja zUnya ho gaye aura rathavara bhI zUnya ho gye| (arthAt) ghor3A, hAthI evaM ratha sabhI naSTa ho gye| dhvajA, chatra, cihna bhI zUnya ho gye| aneka narazreSTha bhI zUnya ho gye| aisA koI nahIM bacA jo sIrI (balabhadra) ke zara prahAroM se chinna-bhinna nahIM huA ho| kisI kA zira aura karayugala chinna ho gayA to kisI kI aMtAvali (aMtar3iyAM) gRddha pakSI le bhaage| karor3oM sira aMjana siddha le bhaage| zivA (zRgAlI) ne kisI ke zarIra ko jIvita svarga pahu~cA diyA (khA liyA), to kisI subhaTa ne apanI dhanyA ko yaza pradAna kiyaa| ghattA- isI prakAra koI bhaTa aMtakAla meM zarIra tyAgara kara calA gyaa| to kisI sirakaTe bhar3a kA dhar3a talavAra ghumAtA huA raNabhUmi meM nAcane lagaH / / 34 / / (18) 2. a. 'gNA' ba | (A) (2) agni (3) (6) devgnyaaN| -sahA 147 megA 15 rAtaSar3a / tAginaH /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.19.17] mahAkara siha virahana panumaNacarita 137 guNu ceIvaI) duvaI. hari-sisupAla bhiDiya jahi vipiNa vi Nahe pecchati suravarA / ekkaho ekku Navai uha'dRi bihimi vahati bakkharA / / ch|| to sisupAlAe~ .. a miTa karA hari paccAriu aipiru vaariu"| are govAlaya vaNNai~ kaaly| eha somAliya bhIsama-vAliya leviNu calliu muha saru slliu| marahi Nistara vl-sNjutH| to hari jaMpiu rosai~ kpiu| rUviNi vesaI ajju vises.| miccu paDhukkiya bihiNA mukkiy| sADiya vAhaheM sau-avarAhaha / jaM maI khamiyAu rose dmiyaau| gayavaru codaI saMkiGa rahavare hau sellai hri| pattA ... mahumahaNeNa rahaMgu ghuDuraMtu taho mokkaa| kAlacakku kaMThaveM NaM sisugAlaho hukkAu / / 35 / / (19) tumula yuddha : madhumathana zizupAla para rathAMga-cakra chor3atA hai dvipadI- jaba hari zizupAla donoM hI bhiDa rahe the, taba AkAza meM suravara dekha rahe the| eka se eka lar3a rahe the| koI nahIM pIche haTate the| donoM hI bakhtara (lauha-kavaca) dhAraNa kiye hue the|| ch|| ____ bhayaMkara bhUkuTi vAle zizupAla ne hari ko atyanta karkaza vacanoM dvaar| phaTakArA aura bolA--"are gopAlaka, varNa se kAle, rAjA bhISma kI isa sukumAra bAlikA ko lekara cala diyA aura mujhe bApA cubho diyA / bala saMyukta aba tU mara / " taba roSa se kA~pate hue hari ne kahA -..." rUpiNI ke veza meM vidhi dvArA vizeSa rUpa se chor3I huI terI nizcaya hI Aja mRtyu A cukI hai| yAda rakha ki maiM vahI kRSNa hU~ jisane draupadI kI sADI khIMcane vAle aparAdhI 100 kauravoM ko bhI kSamA kara apanA vodha dAba liyA thaa|" punacedipati zizupAla ne gajavara ko prerita kiyaa| rathavara meM saMsthita hari ne bhI ghor3oM ko prerita kiyaa| pattA--- madhumathana ne rathAMga-cakra ko dhumAkara zizupAla ke Upara chodd'aa| vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM kAla-cakra hI usake kaNThAna para par3A ho / / 35 / / - - - - -- - (19) / aA -- ? a - 1 lo| (14) ||: pavane / soyA zirApana / prti|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] mahAkA siMha viraiDa pajjuNNacariu [2201 (20) vaI hau so teNa) kaThe vakkhara maNi-maya-kuMDala-mauDa-maMDiyaM / __ raNa saravari vi sevi sukkhaMgai3) sira-kamalaM pi khaMDiyaM / / ch|| rUvakumAraho balahaddai~-balu pANa-sesa kiu kovi vihlNghlu| kovi dasa-disahiM paNaTThaGa jAma hiM rUveNa hali vi pisakkeNa tAma hiN| ha) vachayaleNa taho taNu bhiMdiu valahaddeNAvi taho "dhaNu chidiu / kaNNiya-vANe haNevi thaNaMtare jA bhaNei kira vivs-purvre| tA rUviNi hiya-vayaNu pariyANiu so phaNi-pAsai baMdhivi ANiuM / puNu bhaiNIe bhAi mellAviu kuMDiNapure Niya-Nilayaho paaviu| bahu saMjuu cauraMga-samiddhau rahu kheDavi hari caliu pasiddhau / ghattA- hari valahaTu di vevi harisai aMge Na maaiy| rUviNi jaya-supasiddha-puri-vAramai parAiya / / 36 / / iya pajjuNNa kahAe payaDiya dhammattha-kAma-mokkhAe kai-siddha-virajhyAeM vIu saMdhI prismtto|| saMghI: 21 / ch|| 10 (200 zizupAla-vadha evaM hari kA rUpiNI ke sAtha dvArAvatI vApisa lauTanA dvipadI- sarovara meM utpanna kamalanAla ke tantuoM ko khAne vAlA cakravAka pakSI jisa prakAra kamala ko khaMDita karatA hai usI prakAra usa hari ke cakra ne raNa rUpI sarovara meM zizupAla ke kaNTha meM lagakara bakhtara aura maNimaya kuNDala tathA mukuTa se maNDita zira kamala ko khaNDita kara diyaa|| ch||| balabhadra ne nizcaya se rUpakumAra kA prANa zeSa kara diyA arthAta prANa bacA diye| taba koI to viphala hokara bhAga gayA aura anya aneka dazoM-dizAoM meM bhAga gye| rUpakumAra ne bhI halI ko chor3a diyaa| hayagrIvahara hari ne zizupAla kA zarIra bheda diyaa| balabhadra ne bhI usakA dhanuSa cheda diyA aura vakSasthala meM apane kanika bANa ko mArakara usa zizupAla se kahA--"aba yamapura meM vAsa kr|" __ idhara usa rUpiNI ke hRdaya evaM mukha se usakI antaraMga bhAvanA ko jAnakara usa zizupAla ko nAgapAza meM bA~dha kara usake sammukha le aaye| punaH bhaginI se bhAI kA milApa karAyA gayA aura kuNDinapura meM use apane ghara pahuMcA diyA gyaa| vadhu sahita caturaMga senA se samRddha vaha prasiddha hari bhI ratha ko khader3a kara cala diyaa| ghattA- hari aura balabhadra donoM ke hI aMgoM meM harSa nahIM smaayaa| donoM hI rUpiNI sahita jagat meM suprasiddha dvAramatIpurI ko lauTe / / 36 / / isa prakAra dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI, kavi siddha viracita pradyumna kathA meM zizupAla vadha evaM rUpiNI-kanyApaharaNa nAmakI dUsarI sandhi samApta huii|| sandhi: 2 / / cha / / (20) 14. p| 2. a. ""13. 'va4, a. t| (20) (1) sisupAla: / (2) cakreNa / (3) cakreNasi ckrtaake| 5.a0 sisupAsa-dahaNaM niNi-kannAharaNaM NAma / (4) rupkumaareg| (5) mArapitvA / (6) vadhu saMjuktaH / (7) jagati /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.1.11] mahAkA siMha virAu pajjuNNacariu [39 tIu saMdhI gAhA- tipiNa vi calliyai~ gaMjolliyA~ hari-balu rUviNi laho tthaayho| desahu pa'hasIya muhahiM soraThaho Niru bikkhaayho|| ch|| rahammi) turaMgama kheDiya jAma maNeNaM) pahaMjaNa) - veeNa taam| NiyaMtai gAmArAma - purAI girI NayaraM pi iMtaI taaii| jahi kalakeli-lavaMga-piyaMga scNdnn-dkkh-kyNb-vihNg| sahArasa kohala-saddavamAlu sarovara tAla-tamAla-visAtu / layAharu tattha maNoharu dichu raI-rasa-lolu saheNa Na vidchu| payaMpiu rUviNi teNa mayacchi mahu-muhu ajju muhutta payacchi / tahiM pihuyAsaNu sakkhi karevi vivarmaheya hatthai~ hatthu dhrevi| kiyau kalayaMThivi maMgalacAru jhuNei alIulu geu susaar| sihaMDi paNacciya Nihu rasAlu par3hati sukIravi kv'6)-*vmaatu| 10 tIsarI sandhi (1) saurASTra ke mArgavartI eka latAgRha meM viSNu ne rUpiNI se agni kI sAkSI pUrvaka pANigrahaNa kara liyA gAdhA-- tInoM hari, baladeva aura rUpiNI ratha meM baiTha kara gaMjolate (haMsI maz2Aka karate hue cala diye aura mArga __ meM Thaharate hue ve ati-vikhyAta soraTha deza kI ora cle|| ch|| jaba ratha meM jute hue ghor3oM ko khedA, to ve mana evaM pavana ke vega se cle| ve tInoM hI grAma, ArAma (udyAna) puroM, parvatoM aura nagaroM kA prekSaNa karate hue Age bar3ha rahe the| ____ jahA~ sundara keli (kelA), kaMkeli (azoka), lauMga, priyaMgu, candana sahita drAkSA. kadamba, viDaMga, sahArasa (sahakAra Ama) ke vRkSa dekheM, jina para koyaleM madhura zabda kara rahI thiiN| vizAla sarovara tathA vizAla tAla evaM tamAla vRkSa bhI dekhe| vahA~ unhoMne eka vizAla latAghara bhI dekhA (jise dekhakara) rati rasa meM lola vaha viSNu rati ko nahIM sahana kara skaa| ata: usane rUpiNI se kahA--"he mRgAkSi, Aja (aba) mere mukha kI muhurta bhara pratIkSA to kara / ' usI samaya vahA~ agni ko sAkSI kara hAtha para hAtha rakhakara vivAha kara liyA--pANigrahaNa kara liyaa| kalayaNThI kokiloM ne maMgalAcAra kiye, alikula bhramara susAra gItoM kI dhvani karane lge| zikhaNDI--mayUra rasAla nRtya karane lage aura zukI--kIra bhI kAvyamAlA par3hane lge| (1) 1.ba smmuld| 2. a "hA3. a "p| 4.ba.x| (I) (1) rthvissye| (2) manobegena / (3) vAyuvegena / (4) mama mukha / 15) aggi| (6) kolaahlu|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 patAkA siMha viNDA paJjuNNarcArata 13.1.12 ghattA . laya-maMDave gadhare ANaMdasare illa-jAi-gacakuMdana / balahachu ci baraho to bahubaraho sa hatthaI caMdaNu baMdaI / / 37 / / gAhA kappUrAyara-bhayaraMda-vAsie tattha tammelaya-bhavaNe / rayalIlA bhuMjittA saMcalliu puNu vi mhubhhnne|| ch|| puri-dhAramaihiM jAma parAiya tA savaDaMmuha sayala vi Aiya / Nara-Naravai gAyara-jaNu miliyana pura-pariyaNu vi saharisai~ caliyau / racchAcchoha bhamADiya paTaNe ari-NaraNAha seNNadanu vada ttnne| tUra-NiNAraI kiMpi Na summaI gArihiM ucchyAhaM jahiM gmm.''| NiNi sisuSNalu raNaMgaNe vahiyau so NArAyaNu rUviNi shiyu| paramocchAhaI Nayare padasai aNNa aNNaho jubaihiM sIsai / kAvi NAri taMbolahu bhulliya jimmAya 'lahu Amalaya muhulliy| kA vi dhusiNe aMjiya-NapaNa' aMjaNeNa pIyala puNu vynn| kAi~ vi DiMbhu caDAviu kar3iyale sira vicarIu karivi pyurmle| rovaMtaho thaNa calaNahi lAvaI japai pekyu-pekSu hari Avai / ghattA... AnandakArI belA, jAti (juhI) evaM macakunda puSpoM se suzobhita balabhadra ne una zreSTha vadhu-vara ko apane hAtha se candana evaM vandana pradAna kiyA / / 37|| hari - nArAyaNa kA dvArAmatI meM praveza / nagara kI vihvala yuvatiyoM kA varNana gAthA- karpUra-agara kI makaranda se vAsita usa latA bhavana meM rati-krIr3A bhoga kara vaha madhubhadhana puna. vahA~ se cala diyaa|| ch||| jaba dvArAvatI purI meM lauTA to sabhI loga usake sammukha A rahe the| manuSya, rAjA aura nAgarajana tathA nArI ke anya parijana bhI harSa sahita milane cle| paTTana meM zatru rAjAoM kI senA kA mardana karane vAlI surakSita akSauhiNI senA ko ghumAyA gyaa| tUroM ke ninAdoM se kucha bhI sugAI nahIM par3atA thaa| nAriyA~ bhI bar3e utsAha ke sAtha vahA~ gamana kara rahI thiiN| jisane raNAMgaNa meM zizupAla kA vadha kiyA thA. rUpiNI sahita usa nArAyaNa ne paramotsAha se nagara meM praveza kiyaa| yuvatiyA~ eka dUsare ko (saMketa se) use dikhAne lgiiN| koI nArI tAmbUla bhUlakara bahuta AmaloM ko mukha meM DAla kara nikalI, kisI nArI ne dhusa (pise hue cikane caMdana) ko nayanoM meM A~ja liyaa| puna: aMjana se apane mukha ko pota liyaa| koI yuvatI apane zizu ke paira Upara evaM sira nIce ki? huA hI use apane kaTi 'mAga meM car3hAkara bhAga khar3I huI aura usa rote hue bAlaka ke caraNoM ko stana so lagAne lagI aura dUsarI nAriyoM se bolane lagI ki dekho dekho hari A rahA hai| 121 | cana 12911 myate 12 mAna praviH yAnelapanna
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkA siMha viSau pajjuNNadhArau tA. iya vibhiya maNaho jubaI jaNahI pezaMtahi loyahiM dicha / balarUviNi sarizu bar3hiyA risa pulisa lAi28 (3) gAhaga..- dahi-dovAla-caMdaNa NANAviha kusuma-phalna samiddhehi / piM labdhata saMcAro uddhAvatehiM gAyara-jaNehiM / / ch|| paripUriu mutlAhala-cakka jala-bhariu puri| maNi-kalas mukphu| vara-par3a-pacchAiya kaNayavIDhe bhIsama-suyAI sahu rayaNa-lIDhe / ubaviTA-viTTu jaNu sapatu mahaDa NaM jiNavaru khati-samANaH sahai / bahu maMgala dhavalubhAsiNI kAve gaccati suvaasinniiuN| katthavi vavahiM paDu-pa'Daha pavara katthAna vipoya diraiyahi avara / taM pechevi maNe NAyaraho harisu mahamahupA vi puNu ghaNa kaNayavarisu / tosipai~ viniha dutthiya-jaNAI jaMdiyaNa vi khujlava nnaam"gaaiN| valahadda prayatthai puNu vi dANu rUviNi vi raNiNa hari NAi~ maannu| - pattA-. isa prakAra logoM ne vihvala mana se dekhatI huI una muvatijanoM ko dekhA / isa prakAra bar3he hue harSa vAle usa hari ne balabhadra evaM rUpiNI ke sAtha puri dvArAmati meM praveza kiyA / / 38 / / hari evaM rUpiNI kA dvArAmatI ke nAgarika janoM dvArA abhinandana gAthA- dadhi, dUrvA, akSata, candana tathA nAnA prakAra ke puSpaphaloM se samRddha "vRddhi ko prApta ho" isa prakAra badhAI dene ke lie Aye hue nAgara janoM kI bhIr3a ke kAraNa hari ko saMcAra--mArga nahIM mila rahA thA / 1 ch|| kisI ne muktAphalo se cauka pUrA te kisI ne Age jalapUrNa maNi kA kalaza rstraa| uttama paTa se pracchAdita kanakamaya ratnoM se lIr3ha (khacita) pITha para bhISma sutA--rUpiNI ke sAtha baiThA huA viSNu lokoM dvArA pUjA gyaa| vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM kSamA samAna jinavara hI suzobhita ho rahe hoN| kahIM to dhavala rUpa camakatI huI suvAsiniyoM aneka vidha maMgalagAna karatI huI nAca rahI thI aura kahIM-kahIM mahApravara paTu-paTaha baja rahe the aura kahIM-kahIM vinoda racane vane vinoda kara rahe the| uma hari ko dekha kara nAgara janoM ke mana meM bar3A harSa huaa| punaH madhumathana ne bhI ghanI kanakavarSA kI (svarNa dAna diyaa)| vividha duHkhIjanoM, bandIjanoM evaM kSudrajanoM ko bhI manovAMchita rUpa se santuSTa kiyaa| puna. balabhadra ne bhI dAna diyaa| rUpiNI ne hari kI taraha hI anya rAniyoM kA bhI mAna kiyaa| / (2) ! / 13) / / .4 maha / 1. ' | 2011 1112 de|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] 5 10 mahAkara siMha viraija pajjuNNacariu ghattA... vevi susuMdarai~ Niru bahu-varahU~ dAmoyaru-rUviNa rANi / aNamisa-loiTThiya sakkA (3) piya kiM saya (4) vAramaiMhi ANiya / / 39 / / gAthA---- gAhA-- bahu 'bhoya-bhuMjamANo (4) Nava-vahu mahumahaNo aNudiNu aNuratta-maNo phAguNa digaMta bhAsura-vamaNu veilla-malli-phullira-dasaNu agravattu ( ) - kusuma suijjaa pavaru kali-kuMda-pasUNa tikkhAharu tA tahiM saMpattu vasaMtu-hari ityaMtare paripAlima - payaho viraheNa saccahAmA marai asuhatthI tallo velli kema sariso puram | acchai rai-lAlaso jammi / / cha / / 'jAsavaNa - kusuma - lohiya' - raNu / sAhAra ra- luliya Nava- dala - rasaNu / ruNuruNira bhamara - guMjAri saru / vahu maMjari cavaluggiNNa- karu / tho bhaeNa maNaTThau sisira (3) kari / rUviNi- muha~ - paMkaya-chappayaho / hUva pemma paravvasa kiM karai / thiya tuccha toe timiyaNaho (1) jaima / pattA- dAmodara aura rUpiNI rAnI donoM hI vara-vadhu bar3e sundara laga rahe the / ve kaise pratIta ho rahe the ? mAnoM animiSa (svarga - deva) loka meM sthita zakra evaM usakI priyA zacI hI dvArAmatI purI meM le Aye gaye hoM / / 39 1 (4) [3.3.11 vasanta Rtu kA Agamana vaha madhumathana ( apanI ) navavadhu ke sAtha vividha bhogoM ko bhogatA huA bhI pratidina usameM anurakta mana se rati- lAlasA ke sAtha vahIM rahane lagA / / cha / / ( 4 ) 1. ba. lo| 2. va. phaggu / 3. ba. ra / usI samaya vasanta Rtu rUpI hari siMha kA Agamana ho gyaa| usakA badana - mukha phAlguna ke antima dinoM ke samAna bhAsvara thaa| japA kusuma - samUha hI jisake lohita varNa vAle netra the / belA tathA mallikA puSpa hI mAnoM usake darzana (dA~ta ) the| nava daloM se yukta caMcala zAkhAe~ hI usakI jihvA thI / atimukta tathA ativRtta kusuma hI mAnoM jaga meM zreSTha usake zruti-- karNa the| ruNa ruNa karate hue bhramaroM kI guMjAra hI mAnoM usake svara 1 manohara kunda puSpa hI mAnoM usake tIkSNa nakha the| aneka capala maMjariyA~ hI mAnoM usake hAtha the| isa prakAra jaba vaha (vasanta rUpI hari siMha ) dvArAvatI meM praviSTa huA taba usake bhaya se zizira Rtu rUpI hAthI cupacApa khisaka kara bhAga gyaa| isI bIca prajApAlaka tathA rUpiNI ke mukha rUpI kamala ke SaTpada . hari ke viraha se satyabhAmA marane lgii| prema kI vazIbhUta huI vaha (bhalA) kara hI kyA sakatI thI? atyanta dukhI hokara vaha kisa prakAra tar3aphatI thI? ThIka usI prakAra jisa prakAra atyanta jala meM machalI / (3) (3) indreNa / (4) shcii| (4) (1) krnndiiyi|| (2) manojJa (3) sItakAla hastI (4) matsyajugala
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.5.101 mahAkaha siMha piraiu pajjuNNayarita pattA- tahiM tettaDai~ khaNe Niu caMdujjaNe so hari balaevai~ bhaNiyau / tahiM sukeya suyahe sulaliya-bhuyahe mayaNa-sarahi taNu vnnnniyu|| 40 / / 15) gAhA- aNuNahi jAevi piya jAba Na bihaDebi jAi paMcattaM / 'pAvahu aNurattamaNo je tumaMteNa sA suse| / ch|| taM NisuNedi so rUviNihi kaMtu gharu caliu saccahAvahe turaMtu / jaM va e varu tavolu kharbu jaggAlu sucelaMcale nnibddh| gau leviNu jahi Thiya saccahAva vahu-viraha-jalapa-saMjaNiya tAva / piu pecchivi khaNe japai Na jAva teNa saMbhAsivi avagRha) taam| raihari paise vi piyayama-piyAi~ guNa-dosa cavavi sejjahiM ThiyA / puNu hasivi ramevi dhuttANa-dhuttu hari kUDu-kavaDu NihAi suttu| gholaMtu sukuMkuma lola cheu amuNaMtiyAi~ taho taNau bheu / / gaMThihi NivaDau tA tIe dichu maNe ciMtiu kira jaggai Na vitthu| 10 pattA- jaba vaha nRpacandra hari udyAna meM thA tabhI usase baladeva ne kahA "suketu kI lalita bhujA vAlI sutA satyabhAmA kA zarIra madanavANoM se vraNita (ghAyala) ho gayA hai|| 40 / / 6) satyabhAmA kI virahAvasthA sunakara hari usake AvAsa para pahuMcate haiM gAthA- (baladeva ne hari se kahA ki ) -"jaba taka vaha satyabhAmA viraha pIr3A se jala kara paMcatva (mRtyu) ko prApta na ho jAya taba taka tuma jAkara priyA kA anunaya kro| anurakta mana hokara usakA pAlana karo, jisase tumhAre saMyoga se vaha Azvasta hove|" / / ch|| yaha sunakara rUpiNI kA vaha kAnta turanta satyabhAmA ke ghara claa| rUpiNI ne jo uttama tAmbUla khAyA thA usakA ugAla apane vastra ke aMcala (chora) meM bA~dha kara vaha vahA~ pahu~cA jahA~ virahAgni dvArA utpanna tApa se santapta satyabhAmA sthita thii| priya ko dekhakara bhI kSaNabhara taka jaba vaha nahIM bolI taba hari ne hI sambhASaNa kara usakA AliMgana kara liyaa| priyatama aura priyA donoM ratighara meM praveza kara tathA zaiyA para sthita hokara (pArasparika) guNa doSa kahane lge| puna: ha~sakara tathA ramaNakara dhUrtoM meM dhUrta vaha hari kUTa-kapaTa-nidrA pUrvaka so gyaa| ghole hue kuMkuma sahita vaha lola cheda (ugAla) thA usakA bheda na jAnatI huI usa satyabhAmA ne taba gAMTha se girate hue usa ugAla ko dekhA laba mana meM vaha cintA karane lagI ki kahIM viSNu jAga na jAyeM / (4) 5. dhaMdra vissnnu| (61) miSTa vacanaiH sNbodhy| (2) aNcle| (3) shraaliNgitaa| (5) 1.a. nava'! 2. a. 'ai13. 'paa| A. a. re|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44] mahAkai siMha viraiu pauDaNNacariu 13.5.11 ghattA- Nisa Niru parimala-dahalu aliula-muhalu kappUra-jAiphala-mIsiu / vaccha dulahu bhaNevi eu maNe muNevi uggAla supaTTA pIsiGa / / 41 / / (6) gAhA-- eu rUviNissa' kajje vaddhacelaMcalammi mnnnnttii| muNivi suyaMdha davva saccAe bileviyaM aMgaM / / ch|| tA uThThi hari kaha-kaha-hasaMtu Niyakara apphAlivi tAla ditu / hale vayaNa-NayaNa jiya sasi kuMragi paNiu jo paI leviu suaMgi / jAihala-ela-kappUra-dhaNau~ uggAlu suyahu rUviNihi tnnuN| tA kodi payaMpai saccahAva re duTTha pisuNa-khala-khuddha-pAva / govAlaya tuha ketaDiya buddhi uvahAsu karataha~ kavaNa-suddhi / rUviNi vi majjhu sA sasi kaNi jagAlu su vahe tuha kAi~ ghicha / jai lAviu to mahu patthi dosu sasa ho ya rAi~ sahu~ kavaNu rosu / mahumahaNu payaMpai miTuna jagaNi vidhi ki didara gai yApaNi / 10 chattA... karpUra evaM jAyaphala se mizrita vaha ugAla bahuta sugandhita evaM alikula ko mukharita karane vAlA thaa| vatsa ke lie (yaha) durlabha hai aisA kahakara aura aisA hI mana meM mAnakara usane usa ugAla ko paTTe (paTiye) para pIsA / / 41 / / (61 rUpiNI ke ugAla kA lepa kara lene se hari satyabhAmA kI ha~sI ur3Ate haiN| gAthA- "rUpiNI ke nimitta hI ise vastra ke aMcala se bA~dhA gayA hai|" aisA mana meM kahatI huI tathA use ati sugandhita dravya jAnakara satyabhAmA ne usakA apane zarIra meM vilepana kara liyA / / ch|| isa para hari kahakahA kara ha~sate hue utthe| vaha apane hAthoM ko phailA-phailA kara tAlI bajAne lage aura bole-- "he hale, he pyArI, terA vadana candra ke samAna tathA nayana kuraMgI ke samAna haiN| (paI) tUne jo (yaha vilepana apane) suaMga meM lagAyA hai| vaha to rUpiNI kA jAtiphala, elA. kapUra Adi ghanI cIja vAlA ugarala hai|" taba kopa kara satyabhAmA bolI--"re duSTa, re pizuna, re khala, re kSudra, re pApI - re gopAlaka, terI kitanI (kapaTa) buddhi hai? upahAsa karane meM terI kauna sI vizeSa buddhimattA hai? (antataH) vaha rUpiNI bhI to merI choTI bahina hI hai| he dhITha, tU usakA ugAla lAyA hI kyoM? yadi lAyA hI hai (aura maiMne usakA lepa bhI kara liyA) to isameM merA doSa nahIM hai| he rAjana, apanI bahina se roSa kaisA?" (maha sunakara) madhumathana ne kahA "he pRthula ramaNi, kyA tumane haMsagAminI rUpiNI ko dekhA hai?" (5) 5. a. 'pisa' nahIM hai| (6) 1. a. 'yahi / 2.. " / 3. a. ja..
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.1.10] mahAkada siMha virAu pajjuNNacariu [45 ghattA- tA saccai~ bhaNiu mai~ kahi" muNiu~ rUviNihe rUba dikkhaalhi| tA hari cavai pie pura-kamala-sie Niya uvavaNahiM NihAlahi / / 42 / / gAhA- iya jaMpiUNa sahasA rUviNi-Nilayassa gayaja mhmhnne| ___ sA bhaNiya teNa suMdari subhayara kuNahi siNgaar"|| cha / / taM tahi kAUNa sayatthai saMcAliya rUviNi sirivattheM (4) / jahiM kala-keli-maNisa-puSphali ghaNa aMba-kayaMva-jaMbu-riddhijana / / tilaya-lavaMga-vaula-karavaMdahiM caMpaya-devadAru mckuNdhiN| kulu-kulaMta koila kala-saMdahi jahiM ali miliya kusuma-mayaraMdahi / tahiM uvavaNe asoya-taruvara-tale bhIsama-suya vrphlih-silaayle| bhaNai vidachu khaNu tuhu iha acchahi aNamisa-diThThie vAvi Niyacchahi / puNu appuNu gau saccahiM maMdira bhaNiya jAhi NiyavaNu maNa-suMdaru / hau~ rUviNi hakkArivi Avami Niya Nava-vahu puNu tuha drisaavmi| ghattA.. taba satyabhAmA bolI "maiM kyA jaanuuN| Apa mujhe usakA rUpa dikhAie / " taba hari ne kahA "he zreSTha kamala ke samAna hRdaya vAlI priye, apane upavana meM dekhnaa|" / / 42 / / satyabhAmA upavana meM rUpiNI se milane jAtI hai gAthA- aisA kahakara vaha madhumathana sahasA hI rUpiNI ke nilaya ko gaye aura unhoMne usa rUpiNI se kahA he - sundari, tuma zubhratara zRMgAra karo (arthAt zubhra veza-bhUSA dhAraNa kara taiyAra raho) / / ch|| zrIvatsa viSNu zubhra zRMgAra karAke rUpiNI ko vahA~ le gaye, jahA~ kaMkeli (azoka) kala (madhura) keli (kelA) phaNisa (panasa) Adi phala aura puSpavAle ghane vRkSa tathA Ama, kadamba, jambU, RddhAMjana. tilaka, lavaMga, vakula. karavaMda (karauMdA), campaka, devadAru, macakundoM ke vRkSa the| jahA~ kulakulAtI koyaloM ke madhura zabda ho rahe the, jahA~ ali kusumoM kI makarandoM se mila rahe the (arthAt maMDarA rahe the)| usa upavana meM azoka vRkSa ke tale uttama sphaTika kI zilAtala para hari ne bhISma-sutA - rUpiNI se kahA - kucha kSaNa tuma yahA~ baiTho aura animitra dRSTi se (palakarahita TakaTakI lagAkara) hI dekho| punaH vaha svayaM satyabhAmA ke bhavana meM gayA aura bolA--"apane mana ko sundara lagane vAle vana meM jAo vahA~ maiM apanI nava-vadhu rUpiNI ko bulAkara lAtA hU~ aura use dikhAtA huuN|" 169 (2) gtH| (10 (1) gRhasa (2) detavastraM 07 siNgaarN| (4) vishun|| (7) | a. 'dacha / 2. a. ' 3.4 du' 4-5.3 duI ijyAe /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkara miha viraita pArapAcariu [3.7.11 ghattA... hari takkhaNe calevi rUviNihiM milivi paNNu hoi Thiu jAmahi / kaya-siMgAravara taMbolakara sA sacca samAgaya tAmahiM / / 43 || (8) gAhA tA vibhiya mahaevi rUvA'e vihi-rU' dluunn| dhavalaMsu dhavala-kuMDala gosIruhara) dhvl-tnnu-aNgii|| cha / / imaM ciMtamANA sa sccaahihaannaa| Niyacchavi 4) rUba NiraM saarbhuuv| kimesA vi devI su ujjANa sevii| maha bhatti "bhAraM muNeUNa saarN| padaMsei appaM kuNatI viyappaM / sa kaNha ssa jAyA sacelA ni bhaayaa| gayA tattha devI pamottUNa vaavii| jahiM rUva-rANI su-sohgg-khaanniiN| taho pAya-pommA NuyA tIe rmbhaa| sire NAviUNaM payaM peyaNUNaM / dhattA- hari tatkSaNa vahA~ se calakara tathA rUpiNI se milakara vahIM upavana meM chipa gyaa| (aura idhara) vaha satyabhAmA uttama-zRMgAra kara tAmbUla hAtha meM lie hue upavana meM aayii|| 43 / / (8) zubhra vezadhAriNI rUpiNI ko bhrama se vanadevI mAnakara satyabhAmA usase manautI mA~gatI hai gAthA-- usa upavana meM satyabhAmA mahAdevI ke rUma se bhI adhika viziSTa rUpa ko dekha kara vismita huii| vaha socane lagI ki "isake aMzu (vastra) dhavala haiM, kuNDala dhavala haiM, gosIruha dhavala hai aura yaha kRzAMgI bhI dhavala hai|" || ch|| ___vaha satya nAmakI bhAmA usake pUrNa sArabhUta rUpa ko dekhakara vicArane lagI--.."kyA yaha udyAnna sevI devI hai? mere lie yaha bhakti ke yogya sArabhUta hai, aisA vicAra kara vaha vikalpa karatI hai tathA apane ko usa devI ke sammukha pradarzita karatI hai| kRSNA kI vaha jAyA (patnI) satyabhAmA vastra sahita bAvar3I meM snAna kara dApI ko chor3akara vahA~ gayI jahA~ uttama saubhAgya kI khAna svarUpA devI rUpiNI baiThI thii| usa satyabhAmA ne usake ramya pAda-padmoM ko namaskAra kiyaa| usake caraNoM meM sira ko jhukA kara prArthanA karane lagI hai devi. hari merA bhakta ho jAya, vaha mujhameM anurakta / 44) avalokyeta / (a) I- 5.41 EM svAtau / 3. a. "cii| 4. a. "yaa| sA / 7. asurs| (8) (1) aMzuka tastra: / (2) shriikhNdd| (0) (5) sattelsnalaMkRtvA :
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.9.6] mahAphada siMha viraija pajjaSNacariu [47 harI majjhu bhatto sayA hou rtto| taho aNNa NArI Na rucceu saarii| tau hAsa jutto vasUeva - putto vaNe tamma khippA padaMsei apya 1 pattA- sa paDhamavi dhaNiya tiNi tahi bhaNiya viyasiga- paMkaya-hirahe 1. jaM calaNahi paDiya tuhUM ki khuDiya rUviNihi vi bhIsama-duhiyahe / / 44 / / gAhA ... tA cavai saccahAmA hovi vilakvivi cittu dhiirtii| maiNiya sasa gauraviyA tA bhaI tujhu re kIsa / / ch|| iya viviha viNoyahi tahiM ramaMtu NaMdaNavaNi jala-kIlA kuNatu / gaya dipaha~ Na jANai kaNhu jAma 'dujjohaNa-rAe~ lehu tAma / pesiu so vaNNa-vicitta sAsa kasavauvva vahu-reha-phAsa / vaggAhiTa AsavAra bhojjuva vicittu vijaNa" sa phAru / rahe. use anya samasta zreSTha nAriyA~ na rukeN| tabhI vasudeva kA putra hari ha~satA huA tatkAla hI vahA~ AyA aura apane ko use pradarzita kara diyaa| aura- ghattA usa (viSNu) ne apanI vikasita paMkajamukhI prathama dhanyA-patnI satyabhAmA se kahA- bhISmasutA - rUpiNI ke caraNoM meM par3akara tUne kaisA khoTA kAma kara diyA?" || 44 / / rUpiNI satyabhAmA kI pratijJA svIkAra karatI hai ki una donoM meM se jise sarvaprathama putra utpanna hogA, vaha dUsarI kA sira muDavA degI gAthA-- hari kA kathana suna kara mana meM bilakhatI huI tathA vicitra rUpa se (UparI) dhIraja dhAraNa karatI huI vaha satyabhAmA bolI---"maiMne apanI bahina ko gaurava diyA / so bhalA hI kiyA hai| kintu, re kRSNa tujhe isase kyA? / / ch|| isa prakAra vividha vinodoM se vaha vahA~ ramaNa karatA huA nandana-vana meM jala kIDAe~ kiyA karatA thaa| kaSNa ne jaba vyatIta hote hue dinoM ko nahIM jAnA tabhI duryodhana rAjA ne eka lekha bhejaa| vaha lekha suvarNa ke vargoM se vicitra evaM vizAla thaa| jo aneka rekhAoM se vistRta kaSabaTTa (kasauTI) ke samAna thaa| vargo se adhiSThita vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM azvabala hI ho arthAta jisa prakAra ghoDoM kI senA kaI vargoM se yakta hotI hai usI prakAra vaha lekha bhI kavarga Adi vargoM se yukta thaa)| jisa prakAra bhoja vyaMjanoM (zAka Adi) se vicitra hotA hai usI prakAra vaha lekha bhI vicitra vyaMjanAkSaroM se bhUSita vicitra vizAla thA, jisa prakAra kusumAla mahAyuddha se (8) 8. a. g| 1997 1-2. a. havigapura' (8) [6) shiishen| (?) tena vissnnunaa| 19911) a. ? tapaya sApi vAgaM pakSe savA 1121 anavijana c| /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 481 mahAkaha siMha birahaja pavaNyAcariu [3.9.7 kusumAlu va jitta mahAhaveNa choDivi vAiu so maahvenn| tumhaha~ sura jai saMbhavai koi amhaha~ vi kahava varaduhiya hoi / sA pariNeviya hari tava sueNa vellahala pavara diihr-bhuenn| aha amhaha~ suu tumhaha~ vi duhiya pariNe sai Nava-kaMdoTa -muhiya' / paziyalliDa kaDe jAga gaya lehAe Niya-purau tAma / etyaMtare jaMpai saccahAva muhi-mahurahe aiNiru dutttthbhaav| NisuNahiM hari suNi balahaddadeva Na ra-khayara-rakkhae" viya paaysev| hau~ damiya jAi "kaya-kavaDa-vijja evahi rUvae sahu iha pyjj| hoesai jAhi pahilla puttu jaM karai kahami iyarahiM Nirutu / siru muMDevi tahi pariNahami jaMtu vara kesa-kalAvahiM paya ThavaMtu / bhIsama-suyAi~ tA caviu vayaNu Ayaho vayaNaho parimANu kvnnu| ghattA- bhaNai sukeya-suya villahala-bhuya balahaddadeva AyaNNaho / bahu Na kuNaMtiyahe bhajjaMtiyahe paDau'' tumhi "eu mnnho|| 45 / / jItA gayA thA, usI prakAra bar3e utsAha se jItA gayA vaha lekha thaa| usa lekha ko chor3a kara mAdhava ne (isa prakAra) bA~cA - yadi tumhAre koI putra janme aura hamArI putrI janme, to he hari, tumhArA sundara latA ke samAna zreSTha dIrghabhujA vAlA putra hamArI putrI ko prnnegaa| athavA, yadi hamArA putra janme aura tumhArI putrI to hamArA putra tumhArI navakamala mukhI putrI ko prnnegaa|" taba zrIkRSNa ne duryodhana rAjA ke isa kathana ko svIkAra kara liyA aura lekhadhArI puruSa lekha lekara nijapura ko calA gyaa| isI bIca meM satyabhAmA bolI--"narazreSThoM evaM pakSoM dvArA sevita caraNa-kamala he hari, mukha meM madhura kintu hRdaya meM atyanta duSTa bhAva vAle he hari, tuma suno| he balabhadradeva tuma bhI suno--"kapaTa-vidyA dvArA maiM damI (chalI) gayI huuN| ata: aba rUpiNI ke sAtha merI yaha pratijJA hai ki-"jisako bhI pahilA putra utpanna hogA, vaha jaise bhI hogA, dUsarI kA zira-muNDana karA degI aura vaha putra vivAha ke liye jAte samaya usa kezakalApa para paira rakhatA huA hI jaaygaa|" bhISma-putrI ne taba (yaha suna kara) kahA-"isa pratijJA vacana kA pramANa (sAkSI) kauna hogA?" ghattA- taba suketasutA ne kahA--"bilvaphala bhujA vAle he balabhadra deva, tumhI sAkSI ho| koI bahU isa pratijJA ko bhaMga na kregii| yadi karegI to tuma hI bIca meM pdd'naa| aisA maano|| 45 / / 1) jayA / (4) vidAhaNimita gan / (5) slAsIbhUtaH / (9) 4. a. vr| 5.4 'e| 6-7. kokaNa muhiy| 8. a. " / 9-10. a. prvrykve'||. a. "ha di; 12. ap|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.10.15] mahAkada siMha virahAu majjuNNacarita [49 (10) mAhA- puNu rUviNihi bhaNiu jeTho kinjau amhANaM / tuDihi NivvANahaNaM paDahuttaNaM" pi mannahu dohiM pi va lohu uttaabho|| ch|| gAhA- kaNhevi kuru-rido hari sapasaNNAvi bevi Niya bhvnne| tA diThTha Nisi virame rUvaNie visiTivya siviNaM / / ch|| mayamatta-gayaM miliyAli sayaM / viluliya-jIha punnrvi-siihN| kala-kamala saraM pecchaIM pvrN| kaNa vi ghaNaM vrsaali-vnnN| rUviNie jima saccAi timaM / dohimi harihe ari taruha vihe| phuDu vajjariu harisaho bhriu| maNe tuTachu chuDu hari kahai phuddu| haya-duriya khalu siviNayaho phalu / pINatthaNIhi dohimi jaNIhi / hosaMti suyA diddh-kdinn-bhuyaa| (10) rUpiNI evaM satyabhAmA ke dvArA eka samAna cAra-cAra svapnoM kA darzana evaM unakA phala-varNana gAthA- satyabhAmA kI pratijJA ko sunane ke pazcAt rUpiNI ne usase kahA-ThIka hai aisA hI krnaa| hamArI sAmarthya rahate marate dama taka pratijJA TUTegI nahIM aura aisA mAnoM ki yaha pratijJA loka meM donoM ke lie uttama hogii|| ch|| gAthA-- kRSNa aura kurunarendra duryodhana donoM bhI harSa se prasanna hue, apane-apane bhavanoM meM raha rahe the| tabhI rAtri ke anta meM rUpiNI rAnI ne cAra viziSTa svapna dekhe / / ch|| (prathama svapna meM) saikar3oM alikula jisa para mila rahe haiM (jhUma rahe haiM) aise madamattagaja ko dekhA / puna: (dvitIya svapna meM) caMcala jihAvAle siMha ko dekhaa| (tRtIya svapna meM) pravara manohara kamala vAle sarovara ko dekhA tathA (caturtha svapna meM) jisa meM bahuta kaziza (vAle) laTaka rahI haiM, aise uttama zAlivana ko dekhaa| jaise rUpiNI ne (ukta cAra) svapna dekhe, vaise hI satyabhAmA meM bhI dekhe| harSa se bharI huI donoM hI rAniyoM ne zatrurUpI vRkSa ko harane vAle hari ko jAkara ve svapna khe| mana meM atyanta santuSTa hata-durita hari ne svapnoM kA phala tatkAla hI pInastanI una donoM rAniyoM se spaSTa rUpeNa kahA.--(isa prakAra) "tuma donoM ke hI dRr3ha kaThina bhujAvAle putra utpanna hoMge (10) 1. 4. 12. ba. 's| 3.ba hi"| (10) (1) lAgaNaM
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50] mahAkada siMha bisAu pajjuNNacariu [3.10.16 te carama taNu siddhihi gmnnu| pAvaMti puNu taha tuTTha mnnu| ettA- je sura saMbhatriya saggaho caviya te bevi saccarUviNihimi / uva raha~ avayariya amara vi turiya te suya di tAheM duhu~ jANihimi / / 46 / / (11) gAhA- teNaM sukeya bhIsama-suyANa kubalapa-muNAla- laliyAI / gabbhahiM suMdarIhimi jAyAimi saalsNgaa|| ch|| ekkahi vayaNullau NiruvAu~ aNekkahi chaNa-sasa'hara-samau~ / ekkahi muhu~ saralu puNu" NayaNu aNekkahi ukkoiya mynnu| ekkahi varakaMDu kambu haNai aNekkahi rUu ji jagu jiNai / ekphahi vellahalu baahu-juvlu| aNNahe mAlai-mAlA pavalu / ekkI mi, yama-mohIma apaNai~ NaM kaNaya-kalasa ghariyA / ekkahi tuccheyaru NAhi-gahara aNNahe romAvali thaMbhu kir| kiu vihiNA) ekkahe goriyahe aNekkahe muNi-maNa coriyo / jo tharama zarIrI siddhi (mukti) ko gamana karane vAle hoNge| yaha sunakara ve rAniyA~ mana meM santuSTa huiiN| ghattA- donoM deva, jo svarga meM utpanna hue the, ve donoM hI vahA~ se calakara tatkAla hI satyabhAmA aura rUpipaNI ke garbha meM avatarita hokara una donoM ke putra ke rUpa meM janma leNge|| 46 / / (11) rUpiNI evaM satyabhAmA ke garbha-kAla kA varNana gAthA- usa garbha se suketa-sutA -- satyabhAmA aura bhISma-sutA - rUpiNI ke kuvalaya ke mRNAla samAna lalita-aMga sAlasa (Alasya sahita) ho ge|| ch|| eka rAnI kA vadana nirupama ho gayA, anya dUsarI rAnI kA vadana zazadhara-candra samAna ho gyaa| eka ke mukha meM saralapUrNa netra the, to dUsarI ke netra utkorita madana vAle ho gye| eka rAnI kA uttama kaNTha thA, jo kambu (zaMkha) ko hanatA thA--jItatA thA, to dUsarI kA rUpa jagat ko jItane vAlA thaa| eka rAnI ke bAhu yugala velaphala-latA ke samAna suzobhita the, to dUsarI rAnI ke mAlA prabala bAhu-yugalamAlA ke samAna suzobhita the| eka rAnI ke atyanta saghana payodhara ghe to dUsarI rAnI ke stana aise dikhAI dete the mAnoM bhare hue suvarNa-kalaza hI ho| eka ratnI kA nAbhi gahvara (rata-gaDhA) tucchetara vizAla thA to anya dUsarI rAnI kI nAbhi romAvali ke liye mAnoM nizcala stambha hI thii| vidhi ne eka rAnI kA rUpa gaura-varNa banAyA thA jaba ki anya dUsarI rAnI kA rUpa muniyoM ke mana ko curAne vAlA nirmita kiyA thaa| "merA vaha rAnI rUpI eka rUpa-stambha TUTa jAyagA 110) .. / "IATE: 2 (10) 127 prathama bAta / (II) ( saralapUrNaneka / (2) vidhinA /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.12.6] mahAkada siMha viraiu pajjaNNacariu 151 bhajjai va majjhu taM thaMbhu ki u ki teNa vayaM 'suTihi dhriu| ekkahi masiNUraya maNaharaNa sulaliya-jaMghau komala-caraNa ekkahiM suditta-gaha bhaMti-Nabi aNNahiM tala-calaNa ratta-chavi / pattA- duNivi rANiyau~ suviyANiyau~) varagabbhahiM Niru sccyu| ko-vaNNahu tarai NiyamaNe dharai kevali-titthayaraho mAyau / / 47 / / (12) gAhA- gaDabheNa NAriyANaM rUviNi saccANa 'kamala-vaya nnaaii| gaMdA taNa nimasA sImiti' jAi dhavalA. / / ch|| aituMga pI-pIvara-ghaNAha kasaNai~ muhAI dujjaNa thnnaahN| saMjayAi~ NivaDaNa bhaeNa jAma kiya gabbha-suddhi dohapi taam| phala-kusuma-vilevaNa cAru sabba dohalaya' vivih-aayaar-puv| suha-diNe sumuhutteM surikkha-joi jAmiNi-virAme jaNa-bhutti bhoe / yahI soca kara) kyA vidhi ne dUsarA (rAnI rUpI) rUya-stambha bhalI-bhA~ti nirmita kiyA hai? eka rAnI kA manohara masUNa (cikkaNa) uru thA to dUsarI kA sulalita uru| una donoM ke caraNa atyanta komala the| eka g2anI ke nakha sudIpta the| isameM koI bhrAnti nhiiN| anya dUsarI rAnI ke caraNa-tA rakta chavi vAle the| ghattA-. (va) donoM hI rAniyA~ (bar3I) suvicakSaNa thiiN| uttama garbha ke kAraNa ve sundara kAntivAlI ho gyiiN| unakA varNana karane meM kauna tara (pAra pA) sakatA hai? tIrthakara kI mAtA ko apane mana meM dhAraNa; karane vAlI meM donoM rAniyA~ aisI pratIta hotI thIM, mAnoM tIrthaMkara kI mAtA hI hoM / / 471 / saMyoga se rUpiNI evaM satyabhAmA donoM ko hI putra-ratna kI prApti hotI hai kintu viSNu ko rUpiNI ke putra-prApti kI sUcanA sarvaprathama milatI hai gAthA- garbha ke bhAra se rUpiNI evaM satyabhAmA donoM nAriyoM ke kamala samAna mukha ISat-ISat dhavala (pANDara) ho gye| mAnoM ve apane (garbhasya) nandanoM ke (bhAvI) yaza se hI vikasita ho gayI hoM / / cha / / ___ jisa prakAra durjana-janoM ke mukha kRSNa varNa ke (phIke chAyArahita) ho jAte haiM usI prakAra ati-tuMga pIna pIcara (kaThora) evaM ghane stanoM ke mukha bhI kRSNa-varNa ke ho gye| ve durjanoM ke samAna stana apane patana ke bhaya se jaba kRSNa ho gaye taba donoM kI garbha-sRSTi-zuddhi-saMskAra kiyA gyaa| zreSTha phala evaM puSpoM kA vAra paddhati se sarvAMga vilepana kara vividha AcAra-pUrvaka dohale pUrNa kiye gye| zubha divasa, zubha muhUrta tathA zubha nakSatra ke yoga meM yAminI ke virAma-kAla meM. janamukti kAla meM satyabhAmA (II) vimA : (1211|| stova stoka! (12)1-2. a. vayaga kmlaaii| 3. a nnNdph| 4... di|5.aii|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52] mahAkada siMha dirADa pajjapaNAreja 13.12.7 sA saccahAva rUviNivi devi pasaviyau sulakkhaNa putta vevi / ANaMdu pavaTiu sajjaNAha~ masi kuMpala mujhe dujjagA / baddhAvagra pesiya 'duhimi tetyu Niya rAule Thiu mahumahaNu jitthu| jaggai Na viThu sovaMtu dichu AvaNe so rUviNi Naru vichu| usIsi saccahAvahi vasichu jaya-maMgala-ra kara-maUle kayaMjali Naya-sireNa vaddhAviu tA rUviNi prenn| ghattA- bhIsama-suyAhe suu ai-sarala-bhuu pahu jema sivaevihi jinnvru| rUviNi rANiyahe guru jANiyahe uppaNNu teNa jaNa-maNa-haraNu / / 48 / / (13) gAhA- puNu sacyahAva puriso vaddhAvai deva paDhama sa mahaevI / pasubA'vi saccahAvA jAu suu rUviNihi pacchA / / ch|| tau hari samuTThiu harissamANa1) harI karaviUNa hatthu diNNa daannu| sammANiyA devi te visiTTha rAiNA sucela-kaNaya turiya divya dAyiNA / evaM rUpiNI donoM hI deviyoM ne sulakSaNa sampanna do putroM ko jnaa| isase sajjanoM ko Ananda huA kintu durjanoM ke mukha kAle ho gaye mAnoM unake mukha para masI kI kU~cI phera dI gaI ho| jahA~ rAjakula meM madhumadhana sthita thA, vahA~ una donoM rAniyoM ne vardhApana bhejaa| viSNu jage hue nahIM ye ata: unheM sotA huA dekha kara rUpiNI ke nara oNgana meM (pairoM kI tarapha) baiTha gye| satyabhAmA ke manuSya viSNu ke sIsa kI tarapha baiTha gye| "jayamaMgala" zabda sunakara (jaba) viSNu pratibuddha (jAmRta) hue taba hAtha mastaka para lagAkara aMjali banAkara tathA mastaka navA kara rUpiNI ke manuSyoM ne unheM badhAI dI, aura kahAghattA- "he prabhu, jisa prakAra zivAdevI ke jinavara neminAtha putra hue usI prakAra ApakI gambhIra rUpa se jAnI huI bhISma-sutA rUpiNI rAnI ke atisarala bhujAvAlA aura janoM ke mana ko harane vAlA putra utpanna huA hai|| 48 / / (13) putra-janma evaM nAma-saMskArotsava gAthA-- tatpazcAt satyabhAmA ke puruSoM ne vardhApana diyA "he deva, ApakI prathama mahAdevI satyabhAmA ne prathama ___putra-prasava kiyA hai aura rUpiNI ne pIche putra-prasava kiyA hai|| ch|| taba hari (indra) ke samAna vaha hari (viSNu) utthaa| usane (una donoM saMdezavAhakoM ke lie) U~cA hAthakara dAna diyaa| usa rAjA ne una donoM ziSTa puruSoM kA sammAna kiyA tathA turanta hI divya vastra evaM kanakAbhUSaNa pradAna kie| usane paTana meM uttama mahotsava karAyA, jisameM zatru rAjAoM ke samUha bhI aaye| (12) 7. av| 113) 1. a. 'aa| (13) (1) harSa saMpRktaH /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.145] mahAkada miha vira paJjuSNacarita [53 karAviyaM mahocchavaM varaM sa-paTTaNe arii-priNd-viNd-thtttt-lottnne| dhara-gharaM pi maMgalAi~-tUra vajjae ayAle takkhaNe NavaM ghaNuvva gjje| kahiM pi cAru ghusiNa-chauDa dijjae kahiM caukka-sAru mottiehi kijjae / supassa dasaNeNa rUviNI pahiThyiA hari-hareNa amarasariva ditthtthiyaa| gau puNovi kaNDu saccahAvahe ghare samANu-dANu kAriUNa saMhiu bre| NaDati hAra-Dora bhUsiyAu kAmiNI ihappayAraeNa jAma pNc-jaaminnii|) ghattA..- chaThi jAyaraNu jA mahumahaNu dohimi rAulahiM kraavi| rUveM-sacca suyahaM sulali bhuahaM rAsihi ahihANu dharAvai / / 49 / / (14) gAhA - rUviNi-suassa raiyaM ahihANaM gaNaNaehiM pjjuunnnno| saccAhiM bhANu aNNo bhaNiu 'bahu-gaMdhattha-jANehiM / / ch|| 'bhAma rUviNi ghare gIya-maMgale vre| vAru mattavAparaNe baddha mttvaarnne| guMTha puSpha-dAmae bhiMga saMga kaame| 5 ghara-ghara maMgalAcAra hone lge| usI samaya akAla meM hI navamegha kI garjanA ke samAna tUra-vAdya bajane lge| kahIM to sundara ghusRNa (candana) kA chir3akAva kiyA jA rahA thA, to kahIM motiyoM se sArabhUta cauka maoNDA jA rahA thaa| supadma--hari dvArA kiye gaye putra darzana se rUpiNI usI prakAra harSita huI jisa prakAra harihara dvArA dekhI gayI amrsrit--gNgaa| puna: (rUpiNI ke yahAM se lauTakara vaha) kRSNa satyabhAmA ke ghara gayA (aura vahA~ bhI) sammAna-dAna karAkara vaha vahA~ saMsthita huaa| vahA~ hAra-DorA (kaTibandha) se bhUSita kAminiyA~ nAca rahI thIM aura isI prakAra jaba pA~ca rAta-dina vyatIta ho gayeghattA- usake bAda madhumathana ne rAjakula meM donoM kA chaTThI jAgaraNa (kA utsava) karAyA tathA (usI dina) gaNakoM dvArA sulalita bhujA vAle rUpiNI aura satyabhAmA ke putroM ke nAma dharAye / / 49 / / rUpiNI-putra pradyumna kA dhUmaketu nAmaka dAnava dvArA apaharaNa gAthA- granthoM ke artha jAnane vAle gaNakoM ke dvArA rUpiNI ke putra kA nAma pradyumna tathA satyabhAmA ke putra kA nAma bhAnu racA (ravA) gayA / / ch|| satyabhAmA aura rUpiNI ke gharoM meM uttama maMgala gIta ho rahe the| chajje sundara rUpa se sajAye gye| madonmatta gaja ba~dhe hue the| guMthI huI puSpa-mAlAe~ bhRgoM ke saMga se sundara laga rahI thiiN| jaba AdhI rAta vyatIta huI aura (13) 2. 5 "y| (14) I. | 24x7 . azA / (13) (2) Izvarega viSNunA / (3) pNcdinaanigtaa| (14) (I) jAlAgavAkSe : (2) istina. /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54) mahAkada siMha virAu pajhuNNacarita [3.146 addha rattae "gae loyaeNa sutte| tANa hamme jaMtae duddhame mhNte| bhagga deva-mANave dhUmakeya daanne| aMtarikkha jANaya thaMbhiyaM vimANayaM / tAma vibhao maNe ciMtavei tkkhnne| keNa voma jANayaM thaMbhiyaM vimaannyN| taM NahammeM vAliya maMdiraM nnihaaliy| gevamANa vAlao sadda so visaalo| so harevi ANio puvva-veri jaannio| maMdirAu kaDhio vAlu levi bddddhioN| kili-kilaMtu Niggio voma-maMDalaM go| taccha so Na mArio NaM vihI nnidaario| pattA- khairADavi jahiM so Niyae rUviNihiM suu tahiM NANA lakkhaNa riddhu| ___kira Di-khaya-kaMdarAu pariphuriyamau jahiM takkhaugiri supasiddhau / / 50 / / iya pajjuNNa kahAe payaDiya-dhammattha-kAma-mokkhAe kaisiddha viraiyAe ghUmaketu-dAnava pajjuNNakumArAvaharaNaM NAma tIu-saMdhI prismtto|| saMdhI: 3 / / ch|| 15 loga so cuke the, taba AkAza meM jAtA huA durdama mahAn anya devoM aura manuSyoM ko bhagna (pIr3A) karane vAlA, dhUmaketu nAmake dAnava kA yAna--vimAna aMtarikSa meM ruka gyaa| taba vaha mana meM vismita huA tatkSaNa cintA karane lgaa| yaha vyoma yAna--vimAna kisane stambhita kiyA hai? taba usane AkAza meM apane vimAna meM se eka mandira (rAjabhavana) dekhA tathA usameM rote-gAte zabda karate hue eka vizAla zizu ko dekhaa| use pUrva-janma kA bairI jAnakara usane usakA apaharaNa kara liyaa| usane mandira (mahala) se usa bAlaka ko nikAlA aura use lekara Age bddh'aa| kilakilAtA huA vaha vahA~ se nikalA aura vyoma maNDala meM calA gyaa| vahA~ usane use mArA nahIM, mAnoM vidhi (bhAgya) ne hI (use aisA karane se roka diyA ho| ghattA- vaha yakSarAja dAnava nAnA lakSaNoM se samRddha rUpiNI ke putra ko usa khadirA-aTavI meM le gayA, jahA~ kandoM ko khAne vAle saikar3oM zUkara caMcala mRgoM ko bhaya utpanna karate rahate haiN| vahIM para takSaka nAmakA eka suprasiddha parvata hai|| 5011 isa prakAra dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI siddha kavi dvArA viracita pradyumna kathA meM dhUmaketudAnava dvArA pradyumna ke apaharaNa sambandhI tRtIya sandhi samApta huii| sandhi: 3 / / ch|| (14) 4. a. h| 5. a. 'kka / 6. a kiNddi| 7-8. a.| (14 (3) vA / 14 'mAnaM / 157 !eth |
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.1.101 mahAkA siMha virahau pajjuNNacarita 155 cautthI saMdhI jaMhiM NiraMtara sIha-saddUla maya-gaMDaya bahuya gaya, vagdha ghora kiDi saya taracchahiM bukkAriya / / ch|| vatthu-chaMda- sAhA-mayahi rujaMta rattaccha ricchahiM / ghora rIddha bhattu va pavara jahiM / jasu tasai bhaeNa Nivi siddheNa tahiM vaNa gahaNe vAlu parANiu teNa" / / uvahihi2) aNuharamANu 'majjhu 'paesu visaalu| jo hari-kari pariyariu girivaru NaM mahipAlau / / ch|| Nahagga-lagga-magga-tuMga-siMgave su puSpha-reNu ratta-matta "piMgave / kahiM pi baccha-pavaNa-pahaya kapiu kahiM pi kIra-kurara-sadda jaMpiu / kahiM pi paDiya puppha-payara aMciu kahiM pi' sAha uddh-vaah-nncciu| 10 dhArthI sandhi dhUmaketu-dAnava ne usa zizu pradyumna ko sakSakagiri kI eka vizAla zilA ke nIce caupa diyA jisa takSaka giri meM siMha, zArdUla, mRga, gaMDapha (geMDAhAthI) aneka prakAra ke gaja, vyAghra evaM sapheda A~khoM vAle saikar3oM bhayAnaka zUkara nirantara garajate rahate haiN|| ch|| vastuchanda- jahA~ para raMjAyamAna zAkhAmRga (vAnara) lAla netra vAle bhayAnaka vizAla bhAlU pracura mAtrA meM haiM, jinake dekhane mAtra se trAsa hotA hai| mahAkavi siddha kahate haiM usI parvata ke gahana vana meM vaha siddha dAnava usa bAlaka ko le aayaa| vaha girivara aisA pratIta hotA thA, mAnoM koI rAjA hI ho| kyoMki rAjA ghor3oM evaM hAthiyoM ke parikara sahita hotA hai, yaha parvata bhI siMhoM evaM hAthiyoM se parivRta thA, athavA vaha parvata udadhi samAna mana ko harane vAlA thaa| samudra jisa prakAra manohara hotA hai, yaha parvata bhI usI prakAra manohara thaa| samudra meM jisa prakAra vizAla bApU pradeza rahate haiM usI prakAra isa parvata para bhI vizAla gahana vana-pradeza thaa|| ch|| usa parvata kA uttuMga bhaMga nabha ke agra ko maga pIta varNa kA se rakta varNa kA hokara matavAlA ho rahA thaa| kahIM to usake vRkSa pavana se prahata hokara kA~pa rahe the, kahIM kIra (zuka) evaM kurara pakSI madhura vANI bola rahe the| kahIM vaha parvata gire hue puSpa prakaroM se pUjita thaa| kahIM vaha parvata suzAkhAoM rUpI urdhva bAhuoM se nAcatA thaa| kahIM koyala sukumAra zabdoM meM madhura saMgIta kara rahI thI to (i) I. OM sahe bhIna / 2. OM mu| 3.3 / + : supaM / 5. a ne| 6. a. vi.7be| (3) hA dhuumketunaa| 12) gamudraH /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56] 15 mahA siMha viraha juNNacariu kahiM piI susadda - mahUra gAyae girIsu lakkhau citteNa diTThau vipAriUNa kiMtu Nahami mArami kiM ajju" ghivami udahi majme vADave paraM marei ajju Natthi jIviyaM dharAyale silA-visAla cappiyaM kiM miccu e Na 4 kevalI sulakkhaNe (1) 8. ali 12. a. (2) 1. a. hi / pattA- tA tarhi pisi parigaliya savvaMgAruNa vasthu-chaMda- kAyau / NaM vAlaho Avaie sUru puvva - disa Ayau / / 51 / / (2) vastu-chanda -- lae kahiM suvaMsu susira-vaNa vAyae / vAlu tattha so maiu / viciMtae NisiMdu' vairu'" sArami / payaMDa - maccha-susubhAra 2 phAive / kaha haNemi taM bhaNemi ema svIviyaM / suaM bhaNevi vAlayaM viryAppiyaM / gae NisAyaramme tattha takkhaNe / / jaMbudIvaha~ bharahe' supasiddha veyaTTu dAhiNi disahi mehakuDDu NAmeNa puravaru / jaNa dhaNNa-kaNa-bhara paura gaMdaNa-vaNa sarisu saravaru / / kahIM uttama bA~sa-susira- rAga kA AlApa kara rahe the| aise usa takSaka parvata ko manoyogapUrvaka usa dAnava ne dekhA aura vaha usa bAlaka ko lekara vahA~ praviSTa huaa| vaha bairI rAkSasa isa prakAra vicAra karane lagA - "kyA maiM tujhe AkAza meM pheMka kara mAra DAlU~ aura apanA baira bhunA lU~? kyA tujhe Aja maiM baDavAnala vAle tathA pracaNDa maccha, suMsumAra (magara) se yukta vizAla bhayAnaka samudra meM pheMka dU~? jisase tU Aja hI mara jAe jIvita na raha sake ? maiM ise kaise mArU~? isa pheMke hue ko maiM kisase kahU~ ki use aise mArA hai?" isa prakAra vikalpa kara dAnava ne usa bAlaka ko lekara dharAtala meM vizAla zilA ke nIce cA~pa diyaa| yaha sulakSaNoM vAlA bAlaka bhAvI kevalI hai| ise mRtyu se kyA (bhaya) yaha vicAra kara vaha nizAcara vahA~ se tatkSaNa calA gayA? pattA taba vahA~ rAtri galita ho ( bIta) gyii| sarvAMga (AkAza) aruNAbha ho gyaa| mAnoM bAlaka kI Apatti se hI sUrya pUrva dizA meM A gayA ho ( arthAt prabhAta ho gayA ) / / 51 || [4.1.11 (2) rAjA kAlasaMvara kA nabhoyAna takSakagiri ke Upara aTaka jAtA hai - jambUdvIpa ke bharatakSetra meM suprasiddha vaitADhya (vijayArdha) nAmakA parvata hai, jisakI dakSiNa dizA meM meghakUTa nAmakA eka bar3A nagara hai| jo pracura jana-dhana evaM kaNa se samRddha hai tathA vahA~ nandanavana ke samAna vana haiM aura jo vizAla sarovaroM se mukta hai-- jahA~ kaMcanamaya zreSTha bhavana bane hue haiN| 9-10. a. vi sigdhu yeru| 11. a. makku / 13 va 14. a. 'ma
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.2.15] 5 10 15 mahAkara siMha virai pajjuzNacariu kaMcaNa-maya-dharapavara jahiM dIhara NayaNa-visAla / rAu kAlasaMvaru vi tahiM rANiya kaMcaNamAla / / cha / / avarahiM rakholira urihiM jiya ali-tamAla-alayAvalihi viNNANa - kalA-guNa-jANiyaha~ paMca- saya kumAra Nara vaihe ekkahi diNe so meiNi valau piya kaMcanamAlA pariyariu calliu jhaDati NaM maNa-pavaNu jahiM khairADyahe () silAhi tale (3) 2 ba a / - pIttuMga paUharihiM / NaM mamaraddhaya vANAvalihiM / saya- tiNi- sa to rANiyaha~ / suhuttaNaM he suravaihe / viyaraMtu saMtu dAhiNa - malau / vijjAharu haM jANai~ turiMu / saMpattau taM girivara-gahaNu / parisaMThiu bAlau dharaNiyale / dhattA -- khaliu vimANu jjhatti taha vijjAhara-rAyaho / puMchiya kaMcaNamAla pie kiM kAraNa ho ( 2 ) / / 52 / / vahA~ kA rAjA kAlasaMvara ( nAmakA ) hai, jisake netra dIrgha evaM vizAla haiM aura jisakI rAnI kA nAma kaMcanamAlA / / ch|| isake atirikta bhI usa rAjA kI anya 360 rAniyAM aura thIM, jo khula khula karate nUpuravAlI evaM ghane ghane pIna uttuMga payodhara vAlI thiiN| jinakI alakAvalI ali athavA tamAla ke samAna kRSNa varNa kI thii| ve aise pratIta hote the, mAnoM makaradhvaja (kAmadeva ) kI vANAvali hI ho / ve sabhI rAniyA~ vijJAna evaM kalAguNa kI jAnane vAlI thiiN| usa rAjA ke 500 putra the| usa rAjA kA pRthivI para usI prakAra kA prabhutva thA, jisa prakAra surapati kA AkAza (svarga) meM | [57 kisI eka dina vaha rAjA medinI valaya meM vicaratA huA priyA kaMcanamAlA sahita vidyAdhara nabhoyAna (vimAna ) se zIghra hI dakSiNamalaya kI tarapha calA / mana aura pavana ke vega ke samAna calakara vaha jhaTa se usI gahana girivara meM jA pahu~cA, jahA~ usa khadirATavI meM dharaNItala para zilA ke tale vaha bAlaka (pradyumna ) ca~pA par3A thA / usa vidyAdhara rAjA kA vimAna vahA~ jhaTa se skhalita ho gayA ( ruka gayA ) / taba kaMcanamAlA ne apane priya pati se pUchA ki isa vimAna ke yahA~ rukane kA kyA kAraNa hai?" / / 52 / / ghatA (2) (1) ayyA (2) vimAnaNalya
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] mahAkA siMha viraiu paJjuzNacarita [4.3.1 vatthu-chaMda- tAma kaMcaNamAla tahiM cadai avaloyahi dharaNiyalu sattu-mittu aha kovi nnaanniu| Naha-jANu callai jiNa' kAraNu taMpi jANiuM / / tahi avasare paravai sa piu Niyai ahamahu jaav| dalu-chiNNaha~ taruvaraha~ jima sila parikaMpai tAva / / ch|| taM accariu Nievi garesara mehakUDu puravara prmesru| gau uyarevi vimANaho tettahiM tharaharaMti sila acchaI jettahi / sAhelai uccAiya rAya koDisilA iva dhrh-jaay| tA tahiM bahu-lakkhaNa-rayaNAyaru diTchu vAlu NaM bAla divAyaru / NaM vaNasiri viyasiya rattuppalu NaM kaMkallihiM zava-kisalaya-dalu / puNu uccAeki gayaNa-visAlo hAviu deviha kaMcaNamAlaho / tAI paDicchidi bhaNiu Naresara piya sasarIra NisuNi vammIsara / jaM hau~ asuva) bhaNevi taM juttara diSNu puttu kiM tuhumi aputtau / paTTarAnI kaMcanamAlA putra-vihIna thI, ata: rAjA kAlasaMvara use putra ke rUpa meM usa bAlaka ko de detA hai tathA usI dina use rAjyAdhikArI bhI ghoSita kara detA hai vastu chanda- taba rAjA ne usa kaMcanamAlA se kahA--"he kaMcanamAle, dekho dharaNItala para (avazya hI) koI pAtru. mitra athavA jJAnI puruSa hai jisa kAraNa se nabhoyAna nahIM cala rahA hai| usake kAraNoM ko jaano|" usI samaya priyatamA ke sAtha usa narapati ne nIcA mukha karake vRkSoM ke daloM ko phailA kara jaba dekhA to vahA~ eka zilA kA~pa rahI thii|| ch||| meghakUTapura kA vaha paramezvara narepavara (-kAlasaMvara), use dekhakara Azcaryacakita huaa| vaha vimAna se utara kara vahA~ gayA, jahA~ zilA tharaharA rahI thii| kAlasaMvara ne usa zilA ko sahaja hI usI prakAra uThA liyA, jisa prakAra (rAjA) dazaratha ke putra (lakSmaNa) ne koTi zilA ko sahaja meM hI uThA liyA thaa| vahA~ usane aneka sulakSaNoM ke ratnAkara rUpa tathA bAla-divAkara (sUrya) ke samAna tejasvI bAlaka ko dekhA use vaha bAlaka aisA pratIta ho rahA thA mAnoM vanazrI kA vikasita lAlakamala hI ho athavA mAnoM kaMkeli (azoka) kA navIna kisalaya (koMpala) patra ho| usa bAlaka ko uThAkara vaha nayana-vizAlA kaMcanamAlA devI ke pAsa le gayA aura use dekara usane kahA--"he priye suno, yaha sazarIra kAmadeva hai| yaha putra tumheM maiMne kyoM diyA? kyoMki tuma putra-vihIna ho ata: aba ise tuma apanA hI putra maano| maiMne ise jo 'putra' kaha diyA hai, vaha ThIka hI hai| kintu ghara meM isa (3) 1-2.3 iF kA bhrp| 3. a 'a| (3) lenakAraNe / (2) parNachedasilAuMdIkSata / (3) ahNpunrhitaa|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4,4,81 mahAkaha siMha viraha gajjuNNacariu 159 15 atula-parakkama-vikkamasAraha~ ghare acchahi sy-pNc-kumaarhN| taha~ aggai eu kAi~ karesai~ rajju-dhuraMdharu kima kira hosi| ghattA - tA pabhaNai~ garaNAhu kaMti ma jAhe visaayho| tahu~ ji paTaTa-madAvi diNNU rajz2a maI aayho|| 53 / / vatthu-chaMda- taM Naresaho vayaNu NisuNevi saMtosu parivaTiyau laiu vAlu uchaMge devie| gaha-jANu saMcAliyau Niya-NAhaho clnn-sevie|| mehakaDu takkhaNe gayai~ jaM maDha-maDhiu rvnnnnu| sari-sarabara vara suraharaha~ ghaNa taruvara sachaNNu / / ch|| guDiu 'gharaNihi~ racchA sohahiM tUra-NiNAya bhuvanasaMkhohahiM / piu-piyaya maNi ruhiTTha pahilai~ jaya-jaya saddai~ Nayare pitthhai| jaNu jaMpai Niya pai-paya-sevie gUDha-gabbhu hu~tau mhevie| samaya atula parAkrama vAle tathA sArabhUta vikrama vAle jo 500 rAjakumAra haiM unake Age yaha kyA kara pAyegA? rAjya kI dhurA ko yaha kaise dhAraNa kara pAyegA?" chattA- yaha sunakara rAjA ne kahA- "he kAnte, viSAda ko prApta mata ho| tU to paTTamahAdevI hai ata: terI sAkSI se maiMne Aja se hI ise rAjya pradAna kara diyA hai|" / / 5311 kAlasavara ke yahA~ zizu (pradyumna) kA ucita lAlana-pAlana hone lagA aura idhara usakI mAtA rUpiNI usakI khoja karane lagI vastu-chanda- rAjA kI pratijJA sunakara rAnI kA santoSa bddh'aa| apane pati kI caraNa sevikA usa devI rAnI ne bAlaka ko apanI utsaMga (goda) meM le liyA aura nabhovAna ko saMcAlita kiyaa| jo maTha evaM mar3hiyoM se ramya hai| jahA~ uttama-uttama nadiyA~ evaM sarovara haiM, jahA~ uttama suraghara (deva vimAna) ke samAna ghara bane hue haiM jo vividha taruvaroM se saMchanna haiM (arthAt jahA~ aneka upavana haiN)| usa meghakUTa-pura meM usakA yAna tatkAla hI pahu~ca gyaa|| ch||| gharoM ke daravAjoM evaM mArgoM meM citrAkRtiyA~ banAkara unheM suzobhita kiyA gyaa| tUra- ninAdoM se bhuvanoM ko saMkSubdha kara diyA gyaa| apane mana meM atyanta hRSTa-prahRSTa hue priyA aura priyatama jaya-jaya zabdoM ke bIca nagara meM praviSTa hue| vahA~ manuSya (paraspara meM) kaha rahe the ki "apane pati kI caraNa-sevikA mahAdevI ko gUDha-garbha thA (4)11) raajaaraashii|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ maptAkada siMha virau majjaNNacarita [4.49 15 go vagA pugu umpAu~ anu muttu rikkhu diNu dhaNNau~ / ghare-ghare toraNu maMgalu ghosiu Naccai NArIpaNu priusiu| NettapaTTa paDi kaMcaNa cAya vaMdi-viMda paripUriya raay| kiya AyAru saccu taho vAlaho ali-jiya-kuDila-kesa somAlaho / iva tahiM vIyA-iMduva vaDDhai dive-dive rUva-riddhi aavddddhii| ghatA-..- ettahiM rUviNie palleke dichu Na baalu| puchiu laMjiyau kahiM mahu sisu NapaNa-visAlau / / 54 / / (5) vatthu-chaMda- hali lavaMgie-eli-kaMkeli-kala kuvalaya-dala-NayaNi caMdavayaNi caMdiNi sulkkhnni| / mahu vAlu kahiM pAsu bhaNa bhANumai tuhaM kahi viyakkhaNi / / tAma NiyaMti NiyaviNiu~ maMdiru sayalu gaviThu / puNu rUviNihiM payAsiyau mAi kahipi Na ditthu|| ch|| taM NisuNevi rUviNi puNu ruyaMti mahi-maMDale Niva miya tharaharaMti / ata: usake vana meM jAte hI putra utpanna ho gyaa| Aja kA muhUrta, nakSatra evaM dina dhanya hai| "ghara-ghara meM toraNa bA~dhe gye| maMgalaghoSa kiye gye| gaNikAe~ evaM anya nArIjana nAca rahI thiiN| rAjA ne netrapaTTa aura kaMcanabhUSaNoM kA dAna dekara bandI-vRndoM kI manokAmanAeM pUrNa kii| ali ko jItane vAle, kAle kuTila keza vAle usa sukumAra bAlaka kA AdarapUrvaka yogya pAlana-poSaNa kiyA jAne lgaa| vaha bAlaka dvitIyA ke candramA kI taraha bar3hane lagA aura pratidina usake (rUpiNI ke putra pradyumna ) rUpa kI Rddhi bar3hane lgii| ghattA aura idhara, rUpiNI ne (jaba) palaMga para (apane) bAlaka (pradyumna) ko nahIM dekhA taba usane apanI lajjikA (dAsI) se pUchA ki merA nayana vizAla zizu kahA~ hai?|| 54 / / (5) putra ke apaharaNa para mAtA rUpiNI kA vilApa vastu-chanda-he lavaMgike, he ele. he kaMkeli, he kale, he kamalanetre, hai candrabadanI, he candane, he sulakSaNe, bolo, merA bAlaka kisake pAsa hai? he bhAnubhati, he vicakSaNe, bolo, merA baccA kahA~ hai? yaha sunakara una nitambiniyoM ne samasta rAjabhavana khoja mArA aura Akara rUpiNI se nivedana kiyA ki he mAtA, use hama logoM ne kahIM bhI nahIM dekhaa|| ch|| usako sunakara rUpiNI punaH rone lagI aura tharaharAtI kaoNpatI huI vaha mahImaNDala para gira pdd'ii| vaha pradyumna 14 (2) aakrssti| 15) (1) mnojny|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.6.2] 10 15 mahAkada siMha viraddaDa pajjuNNacariu mucchAviya sA pajjuNNa-mAya gosIraha- dhaNasAraho jalehiM uThAviya hA-hA sua bhAMti hA vaccha-vaccha kuvalaya-dalaccha hA vAla-vAla ali-NIla-bAla hA- kaMTu-kaMThaujjaya suNAsa mokkala-kala- kotala toDaNeNa vihuNiya-taNu sira-saMcAlaNeNa rUviNieM svatie) ku-ku-Na ruNNu pattA- taM NisuNevi mahumahaNu raNe paravale vihalaMghala ruvAe vi jAya / siMciya susugaMdhahiM sIyalehiM / vilavaMti kati ruvaMti saMti / padmaM pechami kahi~hauM seya tuccha (2) karayala-jiya rattuppala-suNAla (3) / hA savaNa viNijjiya mayaNa-pAsa komala-karayala ure tADaNeNa / pANiyala- dharaNi aSphalaNeNa / bAramaihe NaM saMkhaulu"" bhiNNu / kaya- bhaddahiM / piu vasueveNa sahiu dasa-dasAra balahaddahiM / / 55 / / (6) vatthu - chaMda- ima mileviNu sarala tahiM samae gAyara para parivariya saMpatta rUviNihi rAule / 161 kI mAtA rUpiNI vihvala hokara jaba mUrcchita ho gaI, taba sugandhita zItala gozIrSa ( candana) aura karpUra ke jaloM se use sIMcA gyaa| mUrcchA TUTane para use uThAkara baiThAyA gyaa| vaha "hA putra - hA putra" kahatI huI, vilApa karatI huI, mAthA pITatI huI, rotI huI kaha rahI thI ki hA putra, hA putra, tumheM kauna le gayA ? merA hRdaya zatakhaNDa hokara phUTa rahA hai / hA kuvalaya dalAkSa vatsa, hA vatsa / zreya tuccha ( puNyahIna ) meM tujhe kahA~ dekhe~, kahA~ dekhUM ? hA alinIla bAla (keza) bAla, hA bAla / karatala se rakta kamala ko jItane vAle sunAla (vizAla paira vAle) bAla / hA kambu (zaMkha) samAna kaNTha vAle he bAla, unnata nAsikA vAle he bAla / hA zravaNa se madanapAza ko vinirjita karane vAle he bAla / hA ! isa prakAra vaha rUpiNI rAnI kabhI khule bikhare sundara kezoM ko tor3atI thI / kabhI komala karatala se ura ko (chAtI ko ) tAr3atI thI-- pITatI thii| kabhI sira ghumA ghumA kara zarIra ko dhunatI thI, kabhI pANitala se pRthivI ko pITatI thii| hUM, hUM, hUM, hUM, zabdoM se rUpiNI jaba ro rahI thI taba dvArAvatI meM aisA koI nahIM thA, jo na royA ho| mAnoM zaMkhakula hI phUTa par3A ho ( ro rahA ho ) / ghattA raNa meM gharabala kA mardana karane vAle madhumathana aura balabhadra usa putra ke apaharaNa kA vRttAnta jAna kara tathA rUpiNI kA vilApa sunakara pitA vasudeva sahita dazoM dizAoM meM khojane nikala par3e / / 55 / / rUpiNI evaM hari kI zokAvasthA kA varNana / sabhI rAjA putra kI khoja meM nikala par3ate haiM vastu-chanda -- isa dukhada ghar3I meM samasta nAgara jana saparivAra milakara rAnI rUpiNI ke dhvajAoM se alaMkRta, kanaka-kalazoM se manohara evaM ramA se bharapUra rAjakula meM phuNce| vahA~ unhoMne usa bhISma kI sutA (5) (2) punirahitA / (3) vizAla | (4) hUM hUM hUM iti rudaMti / ( 5 ) samUha
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62, mahAkada siMha virAu patruSNacariu [4.6.3 5 dhaya-mAlAlakariu kaNaya-kalasa-pesala ramAule / / lA pechevi bhIsama-sua kala-palAu karaMti / vAha pavAhahiM sayala mahi sari-saravarai~ bhrti|| ch|| ("ta chevi hari viluliya-gattau suvaho vioya-soya saMtattau / puNu-puNu saMbohiu balahadeM Ayama-vayaNahiM sumahure-saheM aho mahumahaNa sou Nau kijjaI soyai~ suhaDattaNu nnaasijjii| soyai~ khayaho jAi mAhattamu tumhArisu puNu iha purisottamu / sou karaMtu kiNNa kira lajjai saMsAraho gai muNahi Na' ajj| addhava-asaraNa-jaga guru-sikkhau kahiu tAsu vArahe aNuvekkhau / ima saMvohiu mahumuha rANau~ putt-vioy-soy-viddaannuN| puNu saccahiM rUviNi saMvohiya bahu didrutahiM to vi Na bo hiya / puNaravi Naravai milevi asesA gaya rUviNi-NaMdaNaho gvesaa| ghattA--- sari-suragiri pavare ArAma-gAma suvisiTThau / ghara-puravara sayala joyaMtahiM vAlu Na diu / / 56 / / 15 -~-rUpiNI ko karuNa-pralApa karate hue tathA apane azruoM ke dhArA-pravAhoM se pRthivI ko tathA samasta nadiyoM evaM sarovaroM ko bharate hue dekhaa|| ch|| rUpiNI kI zokAvasthA ko dekhakara vaha hari bhI vilulita-gAtra ho gayA aura zoka-santapta ho gayA taba balabhadra ne Agama ke vacanoM dvArA sumadhura zabdoM se use bAra-bAra sambodhita kiyA aura kahA--"aho madhumathana, zoka mata kiijie| zoka se subhaTapanA kA nAza ho jAtA hai, zoka se mAhAtmya (bar3appana) kA kSaya ho jAtA hai| phira isa saMsAra meM padi tumhAre jaisA puruSottama isa prakAra zoka kare to kyA lajjA kA viSaya nahIM hai? kyA saMsAra kI gati ko Aja taka bhI nahIM samajhA? jagadguru jinendra ne adhruva, azaraNa jaisI bAraha anuprekSAe~ evaM unakI zikSAe~ batalAI haiN| isa prakAra balabhadra ne putra-viyoga ke zoka se vidAvita rAjA madhumathana ko sambodhita kiyaa| puna: satyabhAmA ne bhI aneka dRSTAntoM se rUpiNI ko sambodhita kiyA to bhI vaha cupa nahIM huii| punarapi sabhI rAjA mile aura rUpiNI ke nandana ko khojane gye| ghattA- nadiyoM para, pravara suragiri para, viziSTa ArAma meM, grAma meM, sakala puravaroM ke ghara gye| vahA~ dekhate hue bhI bAlaka ko nahIM dekhA / / 56 1 1 (6) 1.a. vi| 2. a. nn| 1. ba. mo| (6) (1) tAM rukminii| (2) na adyaadi|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.7.55) mahAkA miha yiraija gajuNNacariu [63 vatthu-chaMda- Aya sayala vi milevi sAmaMta bhUgoyara mahi bhamevi NaravarehiM puNu vAsuevaho / paNapiNu vajjarahiM kaya tikhaMDa mahirAya sevho| aho paramesara sayala-ila joiya di Na vAlu / ki devai~ kiM dANavai~ Niyau suNayaNa visAlu / / ch|| esvaMtare puNu rUviNi-ruvai / NIsAsa-dIhe siriharu 'ghuai / vasueu vi vihuNai Niyaya-siru valahadu payaMpai hou thiru| tahiM avasare jo kovINa-dharu chattiya komaMDala 'misidha karu / jiNi paMcavihu Nijjiyau karaNu jo Navaviha vaMbhacera dhrnnu| Naha-gAmiu tava-siri rAiyAu sau NArau tahi ji praaiyu| savvehimi ummaNa-dummaNehi muNi paviu NANAviha jnnehiN| rUviNi taho calaNovari paDiya rovaI sadukkha soyai nnddiy| aho-aho paramesara divavANi' hua pechu tAya maho putta-hANi / kahiM gacchami ko aNusarami ajju viNu puttai~ mahu Na suhAi rajju / hA sua-sua kahiM tuhu gayau vAla maho hiyai-chuheviNa soya-jAla / (7) nArada kA Agamana / rUpiNI usase pUchatI hai ki hamAre putra kA apaharaNa kisase karA diyA hai? vantu-chanda--samasta sAmanta evaM bhUmigocarI naravara sampUrNa pRthivI kA bhramaNa kara Aye aura sabhI mila kara trikhaNDa pRthivI ke rAjAoM dvArA sevita vAsudeva ko praNAma kara bole "he paramezvara, hamane sampUrNa pRthivI khoja DAlI kintu usa bAlaka ko kahIM nahIM dekhaa| usa nayana vizAla bAlaka ko kyA koI deva le gayA hai, athavA koI dAnava (yaha samajha meM nahIM AtA), / / cha / / vaha rUpiNI puna: rone lgii| dIrgha nizvAsoM se vaha apanA sira dhunane lagI / vAsudeva bhI apanA sira dhunane lge| (yaha dekhakara) balabhadra samajhAte the ki "dhIraja dharo--dhIraja dharo" usI samaya jo kaupInadhArI hai, kSatrI haiM. kamaNDala se yukta hAtha vAle haiM, jinhoMne pA~ca prakAra kI indriyoM ko jIta liyA hai, jo nava prakAra ke brahmacarya ke dhArI haiM, nabhogAmI haiM aura jo tapazrI se suzobhita haiM, aise nArada vahA~ A phuNce| sabhI anamane durmane janoM ne munirAja ko nAnA prakAra se praNAma kiyaa| duHkha se vyAkula zokAkula rUpiNI unake caraNoM meM girakara rone lagI aura bolI-"aho paramezvara, divya vANI yukta he tAt dekho, mere putra kI hAni ho gayI hai| aba maiM kahA~ jAU~, kyA kAma karU~, kyA anusa? Aja binA putra ke mujhe rAja nahIM suhAtA / mere hRdaya ko zoka- jAla meM DubAkara hA suta-hA suta, he bAla, tU kahA~ calA gayA?" {D I. ba a. mu'| 2. a.na . pA
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 04 mahAkA siMha viraiu pajaNNadharita [4.7.16 dhattA- hA tAya-tAya pai~ Asi mahu pariNayaNu karAviu / __ jai cakkavaihe diNNa kahi' suu keNa hraaviu|| 57 / / vatthu-chaMda -- to suhaddaI avaru devaie paDijaMpiu rUviNi Ni suNi puNNahINa tuhu~ ajju jaanniy| parapugNahi agaliya saccahAva jA paDhama raanniy|| so ji muhuttu vivA'ru so vi jaNiya surnnNdnnpecch| tuha kerau daiveM hariu saccavi puNu annhcch|| ch|| devai-suhadda duvvayaNu devi Niya Nilau gayai~ dUsaNu tthvevi|| tA rUviNi supa-saMtAva-tatta pamaNai hau~ puNNa-pahAva-catta / paisarami jalaMta. jalaNe ajju ghara-dAvAreNa Na kiMpi kanju / tavacaraNu ghoru kiM carami tAya jaM sAsu NaNaMdaha~ Nisua vAya / avaru vi garuvau saM tAu majjhu muNi NisuNi payatteM kaha vi tujjhu / pattA -- "hA tAta, hA tAt / Apane hI to merA pariNayana (vivAha) karAyA hai| yadi cakravartI ko putra diyA hai to phira usakA apaharaNa kisase karA diyA hai, (sApha-sApha kho|")|| 57 / / sAsa evaM nanada kI jhir3akiyA~ sunakara rUpiNI kA dukha dugunA ho gayA vastu-chanda- taba subhadrA (nanada) aura devakI (sAsa) ne kahA "he rUpiNI suno, tU puNya-hInA hai, aisA hamane Aja jAnA, jaba ki prathama rAnI satyabhAmA puNya se agalita hai.-hIna nahIM hai|" - "jaba usa (tumhAre putra-janma) ke muhUrta para vicAra kiyA to yaha pAyA ki vaha suranandana-pakSa meM janmA hai| isIlie tumhArA putra to daiva (durbhAgya) se apahRta ho gayA jaba ki satyabhAbhA kA putra anAhata (anapahRta yA apIr3ita) hai|| ch|| devakI aura subhadrA donoM hI durvacana dekara (lAMchana lagAkara) apane-apane ghara giiN| taba suta-santApa se santapta rUpiNI bolI--"maiM puNya-prabhAva se tyakta huuN| aba Aja meM jalatI huI agni meM praveza karU~gI, aba mujhe ghara ke vyApAroM se kyA prayojana? he tAta, kyA aba maiM ghora tapazcaraNa karU~, jisase sAsa, nanada kI bAteM na sunanI pdd'eN| (unake tAne sunakara to) mujhe aura bhI ghora santApa ho rahA hai| he munirAja, sAvadhAnI pUrvaka sunie, maiM (kevala) Apase (hI) nivedana kara rahI hU~ ki sapatnI (sauta) ne kucha truTi kI (ToTakA avazya kiyA) hai, ailA mujhe bhAsa rahA hai / "hA-hA, daiva ne mere putra kA apaharaNa kara mere sAtha krUra ha~sI (vyaMgya) kI hai|" phira usI 17) (1) kthy| (801-2. a meM nahIM hai| 3. a na / 4. a. dukchu /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.9.9] pahAkaDa siMha virahau pajjuNNacarita [65 kaya tur3i ji savattie samau~ bhAsa haya daivai iha maho putta hAsa tahiM avasare puNu mahamahaNu cavai kahiM amhaha~ ehA vaccha havai / sabvattha gabesiu vaccha ajju para keNavi Niyau Na ladbhu khojju / pattA- muNi bhANu NiuNu muNevi so sisu maraI ki jiivi| kaha 'saMjovaNa milai~ ki Nivasai iha diiv.|| 581 / 15 vatthu-chaMda--- tAma NArau bhaNaha mahumahaNa phuDu rUvAe vi sUNi ko-koNa gayau mahe bhavaNa bhittru| uggavaNu atthavaNu tima sasi-sUrahU~ jima nnirNtr|| titthaMkara-cakkavai kahiM hari-hara-rAvaNa-rAma / je pAyau phaNi-Nara-suraha~ tijaga' viNiggaya NAma || ch|| etthaMtare tA rUviNi cavada evahiM maho hosaI kavaNa gai / viNu puttai~ kima saMThavami maNu suhu Natthi sarIraho tAya khnnu| muNi pabhaNa. ma kari visAe sue mAlai-mAlA vellhl-bhue| sajjaNa-maNa-NAyaNANaMdaNaho hau~ jAmi gavesai~ NaMdaNaho / avasara para madhumathana ne kahA--"hamArI aisI avasthA kaise huI? hamArA yaha vatsa kahA~ hogaa| he Arya, vatsa ko sarvatra khojA kintu khoja karate samaya na to use kisI ne kahIM dekhA aura na paayaa|" ghattA- jJAna nipuNa tathA bhAnu ke samAna hai munirAja, Ama (apane jJAna se) jAnakara batAie ki vaha zizu mara gayA hai yA jIvita hai| kisa saMyoga se vaha milegA? kyA vaha isI dvIpa meM raha rahA hai|| 58 / / (9) nArada AkAza-mArga se pradyumna kI khoja meM nikalate haiM vastu-chanda--taba nArada ne kahA--"he madhumathana, he rUpiNI, spaSTa suno| isa mahAn / bhuvana (loka) ke bhItara kauna-kauna nahIM gyaa| udgamana aura astamana sabhI kA vaisA hI huA jaise candra evaM sUrya kA udaya evaM asta nirantara hotA rahatA hai| tIrthaMkara aura cakravartI kahA~ tathA hari-hara, rAvaNa evaM rAma kahA~? jo sAkSAt hI phaNI, nara evaM sura the, trijaga meM unakA bhI nAma kahIM nikalA hai (arthAt ve isa saMsAra meM raha sakeMge)?" isI bIca meM vaha rUpiNI (nArada kA kathana sunakara) bolI-"aba merI kauna gati hogii| binA putra ke maiM apane mana ko kaise DhADhasa bNdhaauuN| he tAt mere zarIra ko kSaNa bhara bhI sukha nahIM mila rahA hai|" taba munirAja ne kahA- "he mAlatI kI mAlA ke samAna sundara sukumAra bhujAvAlI he sute, viSAda mata kro| sajjana janoM ke mana ko Ananda dene vAle tere usa putra kI gaveSaNA ke liye maiM jAtA huuN| "suta ke zoka se billAtI vihvala rUpiNI (8) 5. 5 h'| 6. a baalu| (9) 1. ap| 2-3. 3. laggami kuhet|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAka siMha biragata pamjuSNacarita [4.9.10 *siru ila lAivi kiya vaMdaNahiM suya-soya viuyaMtahi ji the| so ema bhaNeviNu NIhariu Naha-maggai maMdira giri turiu / gau tahi-jahi~ thiyaI akittima. jiNa-bhavaNai~ Niru tijguttm.| bhava-bhaya saMciya dukkiya-harai~ vaMdivi dhuNevi ceI hr| tahi ciMta. puNu muNi maNeNa ema uvalaMbhu lahami taho taNau~ kema / pura-gAma-kheDa-kavvaDa-abale | gosAi anANiyate / sirivijaya rAya sivaNa-vahuoM jo acchai NemikumAru suo| ghattA- so jiNu vAvIsamau~ carama-sarIru nniruttu| aNNu Na dIsai kovi tihiM NANihiM saMjuttau / / 59 / / (10) vatthu-chaMda- para Na ajjavi tAsu NikkhavaNu Na vi kevalaNANa kira chaddamatthu kima kahai pucchiu| risi NArau tA ema maNe ciMtavaMtu khaNu ekku acchiu / / puNu uppaNu viveki tasu puSva-videhahiM jaami| samavasaraNa titthayaru jahi siri sImaMdharu saami|| ch|| ne apanA sira pRthivI para lagAkara muni kI vandanA kii| he tuma jiyo, nArada muni aisA kahakara rAjabhavana se nikale aura AkAza-mArga se zIghra hI usa mandaragiri (sumeru parvata) para gaye, jahA~ tInoM lokoM meM atyanta zreSTha akRtrima jinabhavana sthita haiN| bhava-bhava ke saMcita saikar3oM duSkRtoM ko harane vAle caityagRhoM kI vandanA stuti kara ve vahA~ mana meM aisA vicAra karane lage ki-"rUpiNI ke tanaya kI upalabdhi kaise karU~? puroM, grAmoM, kher3oM. karvaToM (parvatIya pradezoM), acala parvatoM tathA samasta pRthivI tala meM jJAnI, zrI (samudra) vijaya rAjA aura zivarNa bahu (zivAdevI) kA putra jo nemikumAra hai"ghattA--- jo bAIsavA~ caramazarIrI jinendra kahA gayA hai| (usake sAmane) tIna jJAnoM se yukta anya koI nahIM diikhtaa| / / 59 / / (10) nArada pUrva-videha jAte samaya mArga meM puSkalAvatI deza kI puNDarIkiNI nagarI ko dekhate haiM vastu-chanda-- "parantu Aja bhI unakA niSkramaNa kalyANaka aura kevalajJAna kalyANaka nahIM huA hai| ve nizcaya hI abhI chadmasthAvasthA meM haiN| pUchane para kyA kaheMge? isa prakAra RSi nArada apane mana meM vicAratA huA eka kSaNa tthhraa| puna: use viveka utpanna huA ki jo pUrva videha hai, vahA~ samavazaraNa meM sthita zrI sImandhara-svAmI (virAjamAna) haiN-|| cha / / (9) 45. a. yaha pUrI paMkti nahIM hai|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.10.18] mahAkA siMha virAu pajjuSNacariu 167 10 eu ciMtevi vomabhAI caliu NaM sUru-tUlu pavaNaho miliu| NaMdaNa-vaNa-ghaNa-kIlara visau tA Niyai pokkhalAvai visu| dAhiNayaDe siiy-mhaannihe| kari mayakta-vaccha kiilnn-rihe| jahiM amaravimANaho uyarevi tivihe Navi tipayAhiNa krevi| tahiM bhavva viviha siya-sauhayari paisarai puMDarikiNi-Nayari / puvANa-koDi jaNu jiyai jahiM aMtare miccu vi kAsu vi Na kahi~ / dhaNu saiyaM-paMca ucheha taNU jahiM poma-teya-siya lesa mnnuu| titthaMkara-halahara-cakkahara uppajjahiM jahiM supasiddha gara / pomANaNu-pomAlaMkariu paya-poma divAyaruvva phuriu| tahiM vasuha chakhaMDahiM gahiyakA cakkesara-paumu NAmu pvru| jasu rayaNa-cauddaha Nava-NihANa nnesppaaiy-piNgl-phaann| ghattA- piya jiu jA saza murNgh| lakkhaha~-caurAsiya vi tuMga matta-mAyaMgaha~ / / 60 / / --aisA vicAra kara vaha AkAzamArga se vahA~ ke lie claa| aisA pratIta hotA thA mAnoM AkavRkSa kI tUla (ruI) hI pavana se mila kara vyoma bhAga meM calI gaI ho| jahA~ aneka nandanavana vividha krIDAoM ke viSaya haiN| vaha nArada sarvaprathama sItA mahAnadI ke dakSiNa taTa para sthita usa puSkalAvatI deza ko dekhatA hai, jo hAthI, siMha, mRga jaise pazuoM kI krIr3A-rati kA sthAna hai, jahA~ devagaNa apane vimAnoM se uttara kara mana-vacana-kAya se jisakI tIna pradakSiNAe~ karate haiN| nArada muni ne usa deza kI bhavya evaM vividha zubhra vargoM ke saudha vAlI puNDarIkaNI meM praveza kiyaa| jahA~ ke jana eka pUrva koTi taka jIte haiM (arthAt unakI eka pUrva koTi kI Ayu hai)| jahA~ bIca meM kisI kI bhI mRtyu (akAla mRtyu) nahIM hotii| zarIra kA utsedha (U~cAI) 500 dhanuSa kA hai, jahA~ padmalezyA, tejo (pIta) evaM sita (zukla) lezyA vAle manuSya hI hote haiM aura jahA~ suprasiddha manuSya, tIrthaMkara haladhara, cakradhara utpanna hote rahate haiN| vahA~ chakhaNDa vasudhA se kara grahaNa karane vAlA kamala-mukha, padmA lakSmI se alaMkRta, kamala ke samAna caraNa vAlA sphurita (camakate hue) divAkara sUrya ke samAna padma nAma kA pravara cakrezvara huA, jise 14 ratna, aura piMgala pradhAna naisadika nau nidhiyA~ prApta thiiN| dhattA- jisake nau ke dUne arthAt 18 kor3i ghor3oM kI saMkhyA thii| jisake 84 lAkha tuMga matta mAtaMga hAthiyoM kI saMkhyA thii|| 60 / / (10) (1) AkAse / (2) atuul| (3) saudh-mNdir|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 681 mahAkA siMha viraiu paNupaNacarita [4.11.1 vatthu-chaMda-.-. jakkha-viMtaradeva bhukNayale jasu seva aNu-diNu karahiM thuNahiM vaMdeivaMdahi NiraMtaru / jaNu taNau~ jasu pasariyau sagge-matte-pAyAla bhitaru / / samavasaraNu so' jiNavaraho hi saThiu grmaahu| puchai dhammAhamma-phalu surakari-kara-samavAhu / / ch|| parameTiGa sahiu taM samavasaraNa paisarami sa-dukkiya kmm-hrnnu| paNavebi ti bhAMmari devi jiNaho thui karai vivjjiy-duriy-rinnho| jaya mayaNa-hupAsaNa-palaya-meha daha-ahradosa parimukka-deha jaya aNaha-araha-arahaMta-daMta jaya mokkha-mahAsiri-devi kaMta / jaya phaNi-Nara-sura kaya pAya seva jaya parama niraMjaNa dev-dev| hariyAsaNa-bhAmaMDala-asoya jaya-duMduhi-sara vibhiya tiloya / jaya kusuma-pasa ra siya Nahaho amara jaya-jayahiM Dhaliya causaThThi cmr| (11) pUrva-videha kSetra sthita sImaMdhara svAmI ke samavazaraNa meM pahu~ca kara nArada unakI stuti karate haiM vastu-chanda-- bhuvanatala meM yakSa evaM vyantara deva jisakI pratidina sevA kiyA karate haiM aura bandI vRnda jisakI nirantara stuti kiyA karate haiM aura jisakA (cakravartI) yaza svarga, martya aura pAtAla loka ke bhItara phailA huA thaa| aisA vaha airAvata hAthI kI sUDa ke samAna bAhuvAlA naranAtha rAjA padma vahA~ baiThA huA thA, jahA~ jinavara kA samavazaraNa thaa| vaha una jinavara se dharma-adharma ke phala ko pUcha rahA thaa|| ch|| "aba maiM apane duSkRta karmoM ko naSTa karane ke liye parameSThI kA uccAraNa kara usa samavazaraNa meM praveza karatA huuN| isa prakAra vicAra kara vaha nArada durita RNa (karmoM) se rahita jinendra ko praNAma kara tIna bhrAmarI (pradakSiNA) dekara stuti karane lagA--"madana rUpI hutAzana ko zAnta karane ke lie pralayakAlIna megha ke samAna ApakI jaya ho| aThAraha doSoM se rahita zarIra vAle ApakI jaya ho| he anagha, anantAnubandhI Adi kaSAyoM kA hanana karane vAle (tathA mohanIya karma se rahita), he araha (-rahasya antarAyakarma rahita) he dAnta-(indriya vijayI) arahanta ApakI jaya ho, mukti rUpI mahAlakSmI devI ke kAnta ApakI jaya ho| jinake caraNoM kI sevA phaNI, nara aura sura kiyA karate haiM, aise ApakI jaya ho| parama niraMjana devoM ke deva, ApakI jaya ho, aSTa prAtihArya meM siMhAsana, bhAmaNDala-chatra evaM azoka (tara) jinake haiM, aise ApakI jaya ho| dundubhi svara se triloka ko vismita kara diyA hai, aise ApakI jaya ho| devoM dvArA AkAza se jina para puSpa-vRSTi kI jAtI hai, jina para cauMsaTha camara Dhole jAte haiM, aise ApakI jaya ho| saptabhaMgI rUpa divyadhvani ke dvArA bahuvidha prameyoM ko prakaTa (1) I. a. ge: 2. ba. kH| 3. a.he suu| 4.4. se| 5. a. ameya /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ ----------- 4.12.8] mahAphai siMha viu pajnuNNacarita [69 15 jaya sattabhaMgi bahuviha pameya) paI bhAsiya samayANeya bheya / / ghattA- jaya paramaNiraMjaNa-paramapahu mokkha-mahApaya-gAmiya / jaya-jaya kekANANa-ghara siri-piimNdhr-saamiy|| 61 / / (12) vatthu-chaMda- tA cakkesaru Nihevi taho rUu aisuhumu karayale karevi maNe vibhiu 'puNu aru hu puNchi| paramesaru kavaNu yahu kahiM taNau mahu karijju acchi|| kaiha jiNesaru rAya suNi jo tihuvaNe supsiddh| bharahakhettu NAmeNa jaya" dhaNa-kaNa-rayaNa smiddh|| ch|| tahiM atthi soraTchu NAmeNa varavisau(2) jahiM taruNa Nipphalu vi saravara Na nnivvis| puri NAma vAramai tikkhaMDa mahipAlu valahaTTu sakaNiThu duThThAri-gaNa-kAlu / tahiM asthi mahumahaNu NAmeNa vara rAu riu-sela siharammi sodAmiNI ghaau| karane vAle ApakI jaya ho| Apane samaya-matoM ke aneka bheda bhAkhe haiN| aise ApakI jaya ho| ghattA- parama niraMjana mokSamahApathagAmI paramaprabhu ApakI jaya ho| kevalajJAnadhArI zrI sImandhara svAmI ApakI jaya ho|| 61 / / (12) nArada kA sUkSma-zarIra apanI hathelI para rakhakara cakrezvara-padma jinavara se pUchatA hai ki yaha prANI kahA~ se A gayA hai? vastu-chanda-taba cakrezvara--padma usa nArada kA atisUkSma rUpa dekhakara tathA use apane karatala meM rakhakara mana meM vismita huA aura usane prabhu ke caraNoM meM namaskAra kara pUchA "he paramezvara, yaha jo mere kara (hAtha) meM sthita hai, yaha kauna hai aura kahA~ kA (jIva) hai?" jaba jinezvara bole "he rAjan suno| tribhuvana meM jo bharatakSetra nAma se suprasiddha hai, jo ki dhana-kaNa evaM ratnoM se samRddha hai|| ch|| usI bharatakSetra meM soraTha nAmakA eka samRddha deza hai, jahA~ ke vRkSa kabhI niSphala nahIM hote aura vizAla sarovara kabhI bhI jalarahita nahIM hote| vahA~ dvArAvatI nAmakI eka purI hai| vahA~ tIna khaNDa kA mahIpAla (rAjA) balabhadra duSTa zatru-gaNoM ke lie kAla ke samAna apane choTe bhAI (kRSNa) ke sAtha nivAsa karatA hai| vahA~ madhumathana (kRSNa) nAmakA lokapriya rAjA hai, jo zatru-rUpI parvata-zikhara ke lie saudAminI ke ghAta ke samAna hai| usa bharatakSetra meM hokara yaha (sUkSma prANI) yahA~ AyA hai|" (yaha sunakara) naranAtha padma ne punaH pUchA-"kyA yaha yukta ghaTita hotA hai ki bharatakSetra ke aise laghu manuSya kA Agamana yahA~ ho?" taba deva ne puna: uttara (11) {I) pramANIbhUta / (12) (1) jaati| (2) des| (3) jalarahitaH / (12) 1.ba su| 2. ca. 'ka' | 3. ba. ' /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkA siMha virahAu pajjuSaNacarita [4.12.9 tahi bharahe hoevi ehu itthu saMpattau puNu bhaNai NaraNAhu iu ghaDai kima juttu| bharahassa taNayassa(4) maNuyassa AgamaNutA kahai puNu deu NisuNehi ema' vnnu| NAmeNa gArotti ehu vNbh-vydhaari| divva-taNu suddha maNu mahi bhavaNu nnhcaari| Niu bhaNa. puNu keNa kajjeNa ehu Au jiNu kaha. ("tahiM addhacakkI bi jo raau| mahumahaNu taho pariNi rUviNihi jo jAu teNatthu kajjeNa puchaNahu ehu aau|| so Niyahu keNAvi hariUNa jA suddhi NisuNevi iha amha pAsamme sA buddhi / / dhattA- te cakkesaru cavai kahahu keNa so hriyu|| kahiM achau taNau~ mahu NiyamaNe accriyu|| 62 / / (13) vatthu-chaMda... tAma tihuaNa-sAmi dajjarai / cakkesara poma suNi jasu tasei suru-asuru-mANau~ / kikkiMdha-malayaha~ vasai dhUmakeu pAmeNa daannuN|| teNa rUviNi-suu harivi Niu so pajjuNNu kumAru / puTava-vairu saMbharevi maNe kira viraiya taho maaru|| cha / / diyA--ki "isa vacana ko suno, - isa brahmavratadhArI, divyazarIrI, zuddhamana, mahIbhramaNakArI, nabhacArI prANI kA nAma nArada hai|" puna; rAjA ne pUchA- kisa kAraNa se (vaha) yahA~ AyA hai? taba jinendra ne uttara diyA ki vahA~ bharatakSetra meM jo ardhacakrI rAjA madhumathana (kRSNa) hai, usakI gRhiNI rUpiNI ke zizu ke viSaya meM pUchane ke lie hI vaha yahA~ AyA hai| usa zizu ko koI haraNa kara le bhAgA hai? usa rUpiNI kA vilApa sunakara yaha buddhimAna hamAre pAsa (usI ke viSaya meM) pUchane ke lie AyA hai|" ghattA- taba cakrezvara ne kahA--"usa zizu kA apaharaNa kisane kiyA hai? kahA~ hai vaha? mujhe apane mana meM Azcarya hai?"|| 62 / / (13) jinavara ne batAyA ki zizu-pradyumna kA, pUrvajanma ke bairI dhUmaketu dAnava ne apaharaNa kara use takSakagiri kI zilA ke nIne cA~pa diyA hai vastu-chanda--taba tribhuvana svAmI ne use batAyA- "he cakrezvara padma suno, sura asura evaM mAnavoM ko trAsa dene vAlA, dhUmaketu nAmakA eka dAnava kiSkindha-malaya meM nivAsa karatA hai--vaha (dAnava) pUrva baira kA smaraNa kara aura apane mana meM usake mArane kA vicAra kara (rAnI) rUpiNI ke usa zizu pradyumnakumAra kA apaharaNa kara le gayA hai|| ch|| (12) 4. a. 'y| 5. a. mnnu| 6. a cakkesa / , (10 (4) mUkSmalaghu manuSpa / (5) bhrtkssetre| (6) putra /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.14.3] mahAphArasaM viu pAtumacarita 171 10 chuDu jAyai~ diNe paMcamai gae chaTihiM puNu addharayaNi sme| so asuru dhoru katthavi caliu Nahe jaMtaho bomajANu khliu| cira riu bhaNevi maNe jANiu~ teNe vAlu hare viNu aanniyuN|| takkhayagiri-tale sahUla ghaNe tahiM sila cappivi khiraaddvnne| gau katthaI muau bhaNevi asuru tA mehakUDu NAmeNa puru| tahiM rAu kAlasaMvaru vasai paracakku asesu vi jasu tsi| so caDivi vimANehiM kahi~mi turiu piya kaMcaNamAlA priyriu| vijjAharavai saMcalaui jahiM ___ tAsu vi vimANu puNu khaliu tahiM / pattA- khayarADavihe paesi calai vimANu Na jAmahi / pech| sila-vevaMti2) vijjAharavai tAmahi / / 63 / / (14) vatthu-chaMda- sA uccAiya teNa rAeNa taM pecchivi vAlu tahiM puNu Dhoiu knnymaalhe| tahiM Nasthi NaMdaNu bhaNivi tAra-tarala-loyaNa visaalhe| 15 jaba usa kumAra ke janma ke pAMca dina bIta gae taba chaThe dina ardharAtri ke samaya vaha ghora asura kahIM calakara AkAza-mArga meM jA rahA thA tabhI usakA jAtA huA vaha vyoma yAna aTaka gyaa| yaha cirakAla kA (koI) ripu hai, yaha kaha kara usane mana meM use pahacAna liyaa| vahI dAnava usa bAlaka ko harakara le AyA hai| jahA~ bahuta zArdUla rahate haiM, aise takSakagiri ke tala bhAga ke khadirATavI-vana meM eka zilA ke nIce use cA~pa diyA aura bAlaka mara gayA hai, 'aisA vicAra kara vaha dAnava kahIM calA gyaa| tatpazcAt meghakUTapura nAmake pura meM kAlasaMvara nAmaka rAjA rahatA hai, jisase ki samasta zatrugaNa Darate rahate haiM, vahI (kAlasaMvara) rAjA apanI priyA kaMcanamAlA ke sAtha vimAna meM car3hakara zIghratApUrvaka kahIM ke lie niklaa| vaha vidyAdhara pati taba calA jA rahA thA tabhI vahA~ jA pahu~cA (jahA~ vaha pradyumna zizu capA par3A thA rAjA kA vaha vimAna vahIM aTaka gyaa)| vahA~ khadirATavI ke pradeza meM jaba vaha vimAna nahIM calA, taba vidyAdhara pati ne zilA ko kA~patI huI dekhA / / 63 / / pradyumna kA pUrva-janma (1) magadha sthita zAligrAma nivAsI somazarma bhaTTa kA paricaya vastu-chanda- "rAjA kAlasaMvara ne vaha zilA U~cI kI (uThAI) aura usa zizu ko dekhakara use (rAnI ko) putra utpanna nahIM huA", yaha kahakara vaha usako vizAla caMcala netra vAlI kanakamAlA ke pAsa uThA lAyA (13) (1) khdiraattvii| (2) kapati /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkada siMha viraiu pajjuSaNacarita [4.14.4 mehakUDe-puravare Niyau savva sulakkhaNa puNNu / gaya kAlasaMvarahI ghare tahiM vaDDhai pnyjunnnnu|| ch|| puNu bhaNai pomu-cakkavai deva phaNi-gaNa-sura-Nara kaya pAya seva / jaM vAlaho suraho virohu asi taM kAraNu maho sAmiya payAsi / tA NANAviha accariu bhariu niNu vitthArai pjjunnnncriu| Thiu samavasaraNe tailou suNai~ . Niva karayalatthu muNi siru vi dhuNa / magahA-maMDale jaNa-dhaNa-pagAmu) jANiyai pasiddhau saaligaamu| 'ucchuvaNa sAli-sari-sara ravaNNu papphulliya-phaliyArAma chnnnnu| bhoyAlau jaivi Na to vi sappu kara-rahiu"vi tahava Na so viDappu / vaMbhaNahaM-kulAgau AgahAra dikvaM giho tti sauttiyahe sAru / tahiM somasammu NAmeNa bhaTTu aggilapiya jiya ghaNa-thaNa-bharaTTu / taho aggibhUi - marubhUi taNaya diya-veya satva-viNNANa gaNaya / pattA- tA causaMgheNa vi sahiu tihiM NANehi sNjuttu| __taho gAmaho AsaNNu muNi-puMgamu sNpttu|| 64 / / tathA medhakUTapura le gayA / isa prakAra sabhI sulakSaNoM se paripUrNa vaha bAlaka (pradyumna) rAjA kAlasaMvara ke ghara meM bar3ha rahA hai|"|| ch|| punaH padmacakravartI ne pUchA--"phaNigaNoM, suroM evaM manuSyoM dvArA sevita caraNa he deva, bAlaka evaM deva kA jo virodha huA thA, he svAmin, usakA kAraNa bhI mujhe prakAzita kiijie|" taba jinendra deva ne nAnA prakAra ke AzcaryoM se bhare hue pradyumna caritra ko vistArapUrvaka prakaTa kiyaa| taba samavazaraNa meM sthita sabhI logoM ne sunaa| nRpa ke karatala para sthita muni nArada ne bhI (apanA) sira dhuna liyaa| (jinendra kathita pradyumna kathA nimna prakAra ___"magadha-maNDala meM jana-jana se prasiddha zAligrAma (nAmaka) grAma hai, jahA~ sundara-sundara Ukha ke vana, zAli ke kheta tathA nadI evaM sarovara haiN| jo grAma phUle-phale bagIcoM se vyApta haiN| yadyapi vaha grAma bhogoM kA Alaya hai to bhI vaha sarpa nahIM hai| kyoMki sarpa ke bhoga (phaloM) kA sthAna hotA hai)| yadyapi vaha grAma kara rahita hai (TaiksahIna hai) tathApi vaha viDappa (rAhu) nahIM hai| brAhmaNoM kA kulAgata agnihotra pradhAna hai| zrotriya brAhmaNoM kA sArabhUta dIkSAgRha hai| vahA~ somazarmA nAmakA eka bhaTTa rahatA thaa| usakI ghana-stanoM ke bhAra vAtI agnilA nAmakI priyatamA thii| usake do putra the-- agnibhUti aura vAyubhUti / ve donoM dvija veda, zAstra evaM jyotiSa ke vijJAnI the|" pattA- usI samaya usa grAma ke nikaTa caturvidha saMgha sahita, tIna jJAnadhArI muni-puMgava padhAre / " / / 64 / / (14) visthaatH| (2) rAhuHkaraha arahitaH /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ F.15.13] 5 10 mahArudra siMha viraiu pajjuNNacariu (15) vatthu - chaMda - NaMdivaddhau NAma bhavaharaNu AnaMdiya bhavvaNu mili Nievi jo jage akuchiu / kohalu" kAi~ pahu jaNu jujAi~ kahiM diyahaM (2) puchiu | tA keNavi tahi vajjariu jiNa tava muNi saMpatta / paya- paMkaya bhatta / / cha / / sihibhUi - vAibhUi vi suputta / gai jaNa vihANaho jehi haNiya / 'NIsAra hoi iha maho' vayaNu suNevi / sui-gANeM dUre cavaMta suNiya / puNu addhaMtare tau~ gapi miliu (") / tA tehiM tAsu uvahasiya- vAya kiM Na muhiM so bahuguNa samiddhu / kiM puchahiM aNNANihiM mahaMta | te dIsahi je dugge thiya taha to somasamma (4) diya- vareNa vutta e - sattha apamANA bhaNiya mImaMsa takkavAeNa jiNevi saccaI " muNiNA tAveM la muNiya tarhi avaso sammuhau~ caliu pucchiya diyavara kattha honi Aya ehu sAligAma - bhuvAho pasiddhu taho hoti NihAlavi NIhara [73 (15) pradyumna kA pUrva - janma - kathana (2) munirAja sAtyaki evaM dvijavaroM kA vivAda vastu - chanda -- una munirAja kA nAma nandivardhana thA / bhava (saMsAra ke duHkhoM) ke harane vAle tathA saMsAra meM akutsita (anindita ) the| Anandita bhavyajanoM ko milA huA dekhakara una dvijoM ne pUchA ki mArga meM kyA kautUhala hai ? yaha jana kahA~ jA rahe haiM? taba vahA~ kisI ne unheM batAyA ki "yahA~ jina-tapasvI-muni A pahu~ce haiN| ve durga meM sthita haiM / unake caraNakamaloM ke bhakta jAte hue dikhAyI de rahe hai / / cha / / taba somazarmA dvijavarmA ne zikhi (agni) bhUti, vAyubhUti nAmaka apane donoM putroM se kahA- "ye muni vedazAstra ko apramANa kahate haiN| jina vidhAna se jinhoMne sabhI kA svaNDana kiyA hai| tarkavAda se mImAMsakoM ko jItA hai| merA vacana suno| ye niHsAra (bekAra ) hote hai (arthAt inake pAsa jAnA vyartha hai ) / " jina tapasyA se tapta sAtyaki muni (jo saba veda ke jJAtA the) ne apane zruta jJAna dvArA dUra se bolate hue una viproM ko sunA / taba avaza hokara ve ( sAtyaki muni) unake sanmukha cle| AdhI dUrI para hI unakA AmanA-sAmanA ho gyaa| taba usa muni ne dvijavaroM se pUchA - " Apa kahA~ se Aye ho|" taba unhoMne (viproM ne) una para hAsya-bANa chor3e aura kahA ki"kyA tuma aneka guNoM se samRddha evaM jagat meM prasiddha zAligrAma ko nahIM jAnate ? vahA~ se nikalate Ate dekhakara bhI anya kyA pUchate ho? yaha pUchanA bar3appana nahIM hai / " (15) |, a. je | 2-3, 1 nIsArahu maDu ina 4 a mu' (15) (1) kohala | (Z) vipreNa / (3) digaMbarA / (4) sopasarmaNa: (5) satyagi gomuninA / (6) sthA / ( 7 ) tayoH vipraputrayo / (8) bhUtvA /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkA siMha visau pajjaNNacarija 14.15.14 ghattA .. tA muNiNA vi pauttu eu Na mai~ kira puchiya / aNNa bhavaMtare vevi bhaNu tumhaI kahiM achiya / / 65 / / (16) vatthu-chaMda ... aggibhUi vi cavai bho savaNa-jai muNahiM tA tujhumi bhaNu aNNa jamme ko kAi~ hu~tau / aNa kahie Na chuTiTyai tuma jAhiM jA kahimi jaMta 3 / muNi pabhaNa. dUraMtariu tA acchau vi abhavyu / / jamamaMtaru tumhaha~ taNau~ pagaDami paccaya punbu / / ch|| tAma takhaNe Nirutta aggibhUhaNA pauttu / jo' sa-paccayaM kahei ko Na taM jaI" mhei| to jai bhaNei kAmi Asi itthu saaligaami| suttakaMtu suddha-sAmu viSya kovi pavaru nnaamu| Neya lei diNNu-dANu) vabhaNo vi jo kisANu ekka vAsare juevi chette sirihalaM levi| vAhaNatye jAi jAma vomi-mehu-chuTTu taam| gajjae su ghaDahaDaMtu giMbha DAmaraM jgNtu| ghattA- taba munirAja ne kahA--"yaha maiMne nahIM pUchA hai| anya bhavAntara meM tuma donoM kahA~ the, so kho|" / / 65 / / (16) (pradyumna ke pUrvabhava ke antargata) agnibhUti vAyubhUti ke pUrva-janma zAligrAma ke pravara dvija kA varNana vastu-chanda-munirAja kA kathana sunakara agnibhUti ne bhI kahA..."he zramaNa yadi jAnate ho to tuma hI kaho ki anya janma meM kauna kahA~ thA? jahA~ kahIM bhI jAte hue (abhI) mata jaao| aba binA kahe chUToge nhiiN|" taba munirAja ne dUra se hI kahA--"bhavya, acchA ruko| maiM tumhAre janmAntaroM ko pratyaya pUrvaka prakaTa karatA hU~ / / ch||| taba agnibhUti ne vinamratApUrvaka tatkAla kahA-"jo yativara sapratyaya kahegA--unheM kauna dvija nahIM pUjegA?" taba yati ne kahA--"pahale isI zAligrAma meM kaNTha meM sUtra (janeUdhArI zuddha sAmavedI pravara nAmakA koI vipra rahatA thaa| vaha diyA huA bhI kisI kA dAna nahIM letA thaa| vaha brAhmaNa hokara bhI kisAna thaa| eka dina vaha pravara sira para hala lekara kheta meM aayaa| jotane ke lie jaba vaha jA rahA thA ki tabhI AkAza meM megha chUTe (bAdala car3ha aaye)| ve megha haDabaDAte hue garajane lage aura garmI ko bhaya utpanna karane lge| khUba (16) I. 4. so| 2-3 a. bhuIta / (16) (I) sunIzvaraM / (2) ajaacii|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.17.5] mahAkA siMha virauu phanjuNNacariu [75 vijju daMDa viSphuraMtu vAsaratta) turNtu| pattau Nievi teNa taMpi) mukka ucchuveNa jotta-gAie samANu chaMDiu kare vi taannu| jAsa maMdiraM pi 'ettu vuTThideu sata rtu| zakka paMziyANa maga Ava" - uha gaNiya~ lgg| oarA) aNeya bhAga mucchiyA muA vihNg| lamme teri-samme kAle tamma-chittae siyaale| do siyAlu tAha~ mAya sA phiraMti saMti aay| ghattA- sattamae divaho ravi acchavaNe chuDu jalaharu uvasaMtau / tApavara chette NADaya-siri suhalu vi siyAlahiM pttu|| 66 / / (17) vatthu-chaMda- sA si'mAliya-chuheNa AsaNNa-sAeNa rajjU asai tAma tetthu bAlahiM siyAlahiM / dohiM pi tehimi asiu tivva-tibba Niru chuh-kraathiN|| uvare laggu NADaya' ravarau cammu su te vivnnnn| dovi siyAlavi aggilahiM puNu uvarai aivnnnn|| ch|| bijalI camakane lgii| tatkAla varSA hone lgii| use dekhakara Anandita hokara usane hala ko chor3a diyaa| vaha pravara nAr3I sahita jota bhI vahIM chor3a kara apanI rakSA hetu ghara A pahu~cA / sAta rAta taka (lagAtAra) vRSTi hotI rhii| pathika janoM ke mArga avaruddha ho gye| Apa (jala) Uha (ogha-pravAha) AkAza meM laga gyaa| aneka bhavana bhagna ho gye| pakSI mUrchita ho-ho kara marane lge| usa kSetra meM zRgAla rahate the| tabhI usa samaya unameM se do zRgAla aura unakI mAtA phirate hue vahA~ aaye|" pattA- sAtaveM dina sUryAsta kAla meM jaladhara (megha) upazAnta hue| tabhI usa pravara ke kSetra meM una donoM zRgAloM ne nADA rassI (carmarassI) vAlA vaha hala pA liyA / / 66 / / (171 (pradyumna ke pUrva-janma kathana prasaMga meM-) pravara vipra ne zRgAla-baccoM ke zavoM ko apane daravAje para laTakA diyA vastu-chanda-zRgAlinI tathA usake donoM baccoM dvArA tIvra bhUkha ke kAraNa acche svAda vAlI vaha rassI khA DAlI gyii| nADa-rassI kA karkaza carma unake udara meM jA lagA (arthAt gar3ane lagA) usase ve mara gaye aura donoM hI ve sundara (zRgAlI suta) agnilA ke udara meM puna: aktare || ch|| (16) 4. ba. / 5. ba. bhaa| (16) (3) varSAkAle / (4) halaM / (5) harSitacitteNa / 46) rkssaa| (7) jalAdhA jala pravAha. | (8) gRhuvre| (17) (1) bhnit.| (2) nADya dharma / (17) 1. ami /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 761 mahAkada siMha pirahau pajjuNNacariu [4.17.15 satta-divaha darisevi jalu thakkara tAma pavasa) Niya chattahe ddhukkl| halu-NADau vi NihAlai~ jAmahiM vAla-siyAla vevi mua tAmahi / / pechevi NADau khaDu "muNevigu / puNu asi-duhiya karammeM kare viNu to gomAya bevi pariphAlivi gADaya-khaMDai~ ubare nnihaalivi| appANaho vAraha Dima jANiya tAhami chava Niya-Nilayaho ANiya / puNu payaDai appaNNau pavADau pechaho peTaho kaDDhiu NAlau / chavamai~ laya siyAlai~ mArevi sira-caraNodaMgaI paviyArevi / NayaNa-vayaNa Nijjiya sasi hariNi he somasammA diyavara-vara ghariNi / ghattA- te tumhai~ upANNa aggibhUi-marubhUi sub| ___ Ayama-veya-purANa bigNi bi jage supasiddha huaa|| 67 / / iya pajju 16 / payaDila-mata-kAnagosA, kA ziva riiyAe 'aggibhUi-marubhUi uppatti vaNNaNo NAma cautthI saMdhI prismtto|| saMdhI: 4 / / ch|| sAta dinoM kI varSA ke pazcAt (jaba) jala ruka gayA, taba (vaha) pravara vipra apane kSetra meM AyA / jaba (usane) nAr3a vAlA hala dekhA tabhI vahA~ mare hue una donoM bAla-zRgAloM ko bhI dekhA / unako dekhakara tathA unheM nADA khAyA huA jAnakara pravara vipra ne asiduhitA (churI) ko kara meM lekara usase una donoM gomAyu (zRgAloM) ko phAr3akara unake peTa meM nAr3A ke khaNDa dekhe| ___vaha pravara vipra apane dvAra para laTakAne yogya jAnakara una zRgAla baccoM ke zavoM ko uThA kara apane ghara le aayaa| phira apane pravAda ko prakaTa kiyA aura unake peTa se nAla nikAla kara (sabako) dikhaaii| una mare hue bhRgAloM ke sira, caraNa Adi upAMgoM ko vidAra kara unake zavoM ko laTakA diyaa| apane netroM evaM vadana-mukha se hariNI evaM candramA ko jItane vAlI somazarmA dvijavara kI ghariNI (patnI) se---- ghattA- utpanna tuma donoM (usI zRgAlI ke pUrva-putroM ke jIva ho) vahI agnibhUti, vAyubhUti putra ho, jo jagata meM Agama, veda evaM purANa meM suprasiddha ho / / 67 / / isa prakAra dharma-artha-kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI kavi siddha dvArA viracitta pradyumna-kathA meM / agnibhUti-marubhUti kI utpatti sambandhI cauthI sandhi samApta huii|| sandhi: 4 / / ch|| (17) (3) pravaronAmavipna / (4) tau hau galI / (59 umaMga vidaarmilaa| (1792.3 's| 3. a skhe'| 4. a. bh3minnu| 5.a. krejie| 6. a. "v| 7-8.3x |
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.1.16]] maDAkada siMha virahau pajjuNNacarita 177 paMcamI saMdhI puNaravi bhaNai muNi sihibhUi suNi pariNai saMsArahoM keriy| payaDami pavara-kaha raMjiya su-saha jA jaNe' accariu jnneriy|| cha / / iha gAma Thiu so pvr-diu| varisaddha muo suNha' havi suo| kammeNa huu puNNe supng| saputtaI jaNiu~ so vali bhnniuN| achai pabare hri-vipp-ghre| maNi lajjiyau sr-vjjiyu| cavaI Na vayaNu suhi my-nnynnu| mUo) vi bhaNai erisu munni| taha vAliyaha~ siyaaliyaaN| chava tahiM Nilae Na vigaya vile| ajju vi rahiyA jA teNa ghiyaa| taM muNi-vayaNu so vippghnnu| NisuNevi turiu vibhaya bhriu| muNi jANiyau tahiM aanniyu| 10 pA~cavI sandhi (pradyumna ke pUrva-janma ke prasaMga meM-) pravara vipra marakara apanI putra-vadhu kI kokha se janma letA hai punaH una sAtyaki munirAja ne kahA--"he zistribhUti, suno aba maiM saMsAra kI pariNati sambandhI susabhA raMjita karane vAlI tathA logoM ko Azcarya utpanna karane vAlI pravara kathA ko prakaTa karatA huuN|| ch|| isI grAma meM pravara nAmakA vara dvija varSa ke arddha bhAga meM marA aura puNya karma se apanI putravadhu se utpanna huaa| apane hI putra se utpanna (pitA kA jIva) vaha bali nAma se pukArA gyaa| vaha pravara (vipra isa samaya) hari-vipra ke ghara meM hai| vaha mana meM lajjita svara varjita (gUMgA) kucha bhI bolatA nahIM / sukhI tathA mRganayana vAlA vaha mUka hokara bhI bolatA hai, aisA jAna par3atA hai| una zRgAla bAlakoM ke zava usake ghara meM haiM, ve vilaya ko prApta nahIM hue haiN| jo usane pakar3e the ve Aja bhI rakSita haiN| muni-vacanoM ko sunakara ve viprajana vismaya se bhara gye| muni dvArA batAyA gayA sthira moTI bhujA vAlA hari vipra kA vaha putra vahA~ le AyA gayA aura jIrNa gomAyu 1) I. 4. / 2-1. a. prati meM itanA aMga nahIM hai|| 4. tuaa| (10 (1) vadhu udare putro laat.| 2)svakIya: punn| 3) yUkaH iva /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkA siMha vikhau paNNacarita [5.1.17 hari vippa suu thira thora bhuu| avaru biNi vA gomaay-chvaa| dakkhAliya sunnihaaly|| ghiNa kaya maNau hari diya tnnu| ghattA..... so jaiNA bhaNiu putte jaNiu jaM teNa kAi~ tuha lajjahiM / bho-bho pavara-diya sAvitti piya kiM puvA viyANivi bhajjahi / / 68 / / (2) saMsAre bhamaMtau jIu ehu bhave-bhave uppAiya aNNa dehu / iya jANivi citte ma kari viyappu vappo vi putta putto vi vppu| jAyA vi mAya mAyA vi jAya bhAyara iiriya ariyaNa vi bhaay| re mUha ma mUDha'ttaNu payAsi jaMpahi Na kAi~ jaM huuu Asi / taM NisuNevi so bhuNiNAha vayazu paDijaMpai vAhulbhariya nnynnu| bho-bho paramesara divva-vANi / tuha sarisu Na dIsai ko vi NANi / hau~-pavarujja Asi siyAlayAha~ iha sA dRruva maI saMgahiya taahuuN"| ghatA- mUattaNu mua vi puNu-puNu rUvavi muNi-caraNa-jubale so lggu| pabhaNai sAmi maho vau devi lahu saMsAra-dukstra hau~ bhgg|| 69 / / (zRgAla) ke zava bhI vahA~ dikhAye gye| sabake dvArA dekhe gye| hari dvija kA vaha putra apane mana meM ghRNA karatA huA mauna banA rhaa| ghattA- taba yati ne usase kahA- "tU apane putra se janmA hai kintu isase tU lajjita kyoM ho rahA hai? sAvitrI (mAtA) ke pyAre bho bho pravara dvija, pUrva-janma ko jAnakara bhI bhAga rahe ho|| 68 / / (pradyumna ke janmAntara kathana ke prasaMga meM-) mUka vipra putra (pravara vipra ke jIva) ko dharmopadeza "saMsAra meM bhramatA huA maha jIva bhava-bhava meM anya-anya deha pAtA hai| aisA jAnakara citta meM vikalpa mata karo bApa bhI putra ho jAtA hai aura putra bhI bApa ho jAtA hai| strI bhI mAtA hotI hai aura mAtA bhI strI ho jAtI hai| bhAI bairI ho jAtA hai aura arijana bhI bhAI ho jAtA hai| "re muDha, aba mukapane ko prakAzita mata kr| bolatA kyoM nahIM? jo thA vahI bn|" maninAtha ke vacana sunakara netroM meM azru bhara kara vaha bolA--"bho-bho paramezvara, he divya-vANi, Apake samAna koI jAnI dikhaaii| nahIM detaa| maiM hI pravara thaa| maiMne hI una donoM gAloM ke zava ko saMgRhIta kiyA thaa| dhattA- mUkapanA chor3akara vaha dvijaputra bAra-bAra rotA huA muni ke caraNoM meM gira par3A aura bolA, "he svAmin mujhe saMsAra ke duHkhoM ko bhaMga karane vAle vrata zIghra dIjie / / 69 / / (1) (4) kiM pUrva vijanepi mAse yasmin pratAve iti ukta prathA zAla maaritii| (2) I. 'y| (2) yA toN|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.4.1) maDAkA siMha virau pajjuNNacarita [79 muNiNA-vihiNA taho diNNa vayaM __NavayAra-juyaM payauiya samayaM / avarehimi) teNa sama amalaM NaviUNa muNIsara 'paya-juataM / / paDibajjiyA) sAkya cAra varSa4) / sayalaMpi jaNaM Niya gehu gayaM / sihibhUi) vi marabhUi vi juvataM maNe ciMtai pi viNANa-balaM jiNaUNa Nihippai jeNa ala) pariyANiya) sacca-viyAra-kalaM |(8) savaNaM cai-maMjaNa-pUya-kama) aMbaraM Nahu dIsai jeNa samaM / / iya citevi te vi' palaMba-bhuvA gaya viNNivi soma-diyassa suvA / payati sa vibhiya lAya suNi Nahu vAyaNa te jiNiyaMti munni| ghattA- samaya-kamala-bhasalu NANai~ kusalu so savaNu ekku kima lipyai / veya-sattha-valeNa takkaho-chaleNa bhaNu tAya kayAvi Na dhippai / / 70 / / 10 etyaMtare saccaI paramai~ dulaMghe muNi miliu jAma jAivi susNghe| (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) agnibhUti vAyubhUti dvAdaza-vrata grahaNakara apane pitA somazarmA ko kahate haiM ki zramaNa muni ko vivAda meM jItanA kaThina hai munirAja ne vidhipUrvaka use vrata diye| NamokAra mantra ke sAya Agamika siddhAntoM ko prakaTa kiyaa| una munIzvaroM ke padayugala ko namaskAra kara usa vipra putra ne anya vinoM ke sAtha nirdoSa zrAvaka ke 12 vrata svIkAra kithe aura sabhI jana apane ghara gaye / ___zikhibhUti-marubhUti yugala ne una muni ke jJAna bala kA apane mana meM (isa prakAra) cintavana kiyA--"jisa jJAna-bala se unhoMne satya-vicAra kI kalA ko jAnakara tathA atyartha ko jItakara usakA sarvasva tyAga kara diyaa| aise una tyakta snAna evaM pUjya caraNa zramaNa munirAja ke samAna anya koI dikhAyI nahIM detaa|' aisA vicAra kara dIrghabAhu ve donoM putra apane ghara lauTe aura vismaya pUrvaka apane pitA se bole- "he tAt suno, vivAda se ve munirAja nahIM jIte jA sakate haiN| chattA- zAstra rUpI kamala kA bhramara tathA jJAna-kuzala vaha zramaNa (sAtyaki munirAja) akelA bhI kaise parAjita kiyA jAye? veda-zAstra ke bala se athavA tarka ke chala se kaho to bhI he tAt use kabhI bhI nahIM jItA jA sktaa|" / / 70 / / (4) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) donoM vipra-putra munisaMgha kI hatyA ke lie prasthAna karate haiM isI bIca paramatiyoM ke lie durlaghya (ajeya) ve sAtyaki muni jAkara muni saMgha se mile tathA AcArya nandivardhana (3) 1.9 ahi| 2. a saar| 3. 3maan| .. 'lana . 5. ati meM 'vi' nahIM hai| (3) (1) agaraiNDa / [2) viprega sh| 13) aMgIkRtaM / (4) munigA (aMgIkRtaM / / (5 niti| 16) atparya / (7) jnN| vicAra (4) pdkmns|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80] mahAkA siMha viraija pazuNNacarita [5.4.2 paNavevi divaddhaNaho pAya pabhaNiu guru maho NisuNehi vaay| ahimANiu-maI viSpayaNu jaM ji pacchittu ki pi maho dahi taM ji| guru pabhaNa' taM NisuNevi kajja pai~ mArAvihu ehu saMghu ajju / to vari tuhu~ phuDu eti'u karei jahiM te jiya tahiM vivasaggu dehi / tANaMtare so saccai muNiMdu jAivi tahi Thiu NaM giri vriNdu| ettahi someNa sa sua bhaNiya mANuva-vesaI maI pasua jaNiya / jai sasthaI te tumhaha~ Na jiNahu to Nisi asi-paharahiM kiNNa haNahu / ghattA-- tahiM te 'bhaDaI khaNe tahiM vihimi maNe piu-vayaNu NirAriu bhAviya / ___ Nisi asi-duhiyapara karavAla-kara muNisaMghaho haNaNa praaiy|| 71 / / (5) tAma muNIsaru haya vmmiis| paMthi amUDhiDa jhaannaaruutt| so tahiM diu jNpiukkiaau| bho ki pavarahiM ghAehiM adrhi| / jeNeM parihA kiu sA ubbhau tthiu| 10 ke caraNoM meM praNAma kara bole-"he guro, mere vacana ko sunie-."maiMne jo Aja viprajana ko apamAnita kiyA hai, usakA mujhe kucha bhI prAyazcita diijiye|" usa kArya ko sunakara guru ne kahA-"tumane Aja isa saMgha ko maravA diyaa| to bhI aba tumheM spaSTa rUpa se aisA karanA caahie| tumane jahA~ unako parAjita kiyA hai vahIM para vyutsarga (kAya se mamatva chor3a kara) tapa kro|" __tadanantara vaha sAtyaki munIndra usI sthala para girIndra ke samAna khar3e ho gaye aura idhara soma ne apane usa putra se kahA-"manuSya ke veza meM maiMne tuma jaise pazuoM (ajJAniyoM) ko janma diyA hai| yadi zAstra ke bala se tuma use nahIM jIta sakate to rAtri meM asi-prahAra kara use kyoM nahIM mAra dete?" pattA- taba ve donoM bhaTTa putra kSaNa bhara meM hI pitA ke vacanoM ko ni:zaMka rUpa se vicAra kara hAthoM meM churI evaM talavAra dhAraNa kara rAtri meM usa muni-saMgha ko mArane ke lie prasthAna karate haiN|| 71 / / (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) gupta yakSadeva muni-hatyA ke lie prayatnazIla agnibhUti-vAyubhUti ko kIlita kara detA hai taba kAmadeva ko naSTa karane vAle amUr3ha (mUr3hatA rahita -- ajJAna rahita) dhyAnArUr3ha una utkRSTa munirAja ko (una vipra putroM ne) mArga meM dekhA aura (paraspara meM) kahA-"are kyA dera lagAte ho? isI ko mAro, koI bhI yahA~ nahIM dekha rahA hai (aba) kyA dekhate ho, mArakara bhAga clo|" (4) 1. a. "risu| 2. a. u'| 3. a. ta* | 4. ba. bh.| (4) (1) nijagRhe (5) (1) mArge dRssttaa|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.6.3] 10 15 aggai-acchai kAI niyaccha to tahiM asivara kaDDhiya jAmahiM tA(?) tarhi kuddhau je uvasaMta ha~ mArahu~ Aiya ekhaMDevi-vale para jaNu jANai~ NayarosArima ( mahA siMha vizva pajjuNNacariu khama dama daMtaha~ / biNNi vi bhAiya mi bhuvAvali / kira vakkhANai~ | rikSiNA mAriya | ghattA -- dui dovAsakiya (4) bhuNi-haNaNa kiya-karavAla bhamADevi jAmahiM / kuhiM sa duTTha maNa te bevi jaNa kIliya jakkhesai~ tAmahiM / / 72 / / (6) bhavva- kumua 'paDivohaNa caMde kaya kiM gahaNu parIsaha - dhIraho jai paMcattu pattu hau~ Ayaha~ ko viNa pecchai / mArivi gacchchu / sara bhara | gujjhau tAmahiM / bhai~ viruddha' / (5) 1. a 'ma' 2. a. TaM 3-4 a prati meM nahIM hai| (6) 1 a. vaNa / marge sallehaga-duvi muSi mahu Nivitti AhAra - sarIraho / somasamma diva- suva asi-ghAyaha~ / [81 jaba una donoM ne sva-para ko, bhayaMkara talavAra ko kADhA (nikAlA) tabhI vahA~ guhyaka (gupta yakSa ) deva una para kruddha huA aura unake viruddha ( apane mana meM isa prakAra ) bolane lagA - "ye munirAja upazAnta haiM, zama-dama vAle haiN| inako mArane ke lie ye donoM bhAI Aye haiM / yadi maiM inako apane bala se khaNDita kara bhUmi para paTaka duuN| to dUsare jana yahIM jAneMge aura nizcaya se kaheMge ki nagara se nikAla kara ina munivara ne hI ina donoM ko mAra diyA hai|" pattA - aura idhara ve donoM dvija-putra muni ke donoM pArzva meM khar3e hokara muni ko mArane ke liye jaba talavAra ghumAne lage aura duSTamana hokara jaba unakI hatyA karane ke lie tatpara hue ki usI samaya yakSeza ne una donoM janoM ko kIlita kara diyA / / 72 / / (6) (pradyumna ke pUrva janma - kathana ke prasaMga meM) kIlita vipra-putroM kA varNana bhavya kumudoM ko pratibodhita karane ke lie candramA ke samAna tathA parISaha sahane meM dhIra una munIndra ne apane mana meM donoM prakAra kI sallekhanA ko dhAraNa kiyA ki "merA AhAra evaM zarIra kA tyAga hai| yadi somazarmA ke ina dvijaputroM ke asighAta se Age paMcatva ( maraNa) ko prApta hoU~, athavA mRtyu ko prApta nahIM hoU~ to sUrya ($) (2) nayo: dvaya / 13 ) nagarAbhirasAi (4) dvau pArzvathitau
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82] 5 10 mahAkama siMha viraha pajjuSNacariu (6) 2.3 FRI (7) a / ahavA jai Na miccu kira pAvami jA majjhai muNi iu ciMtaMta ema tAha Nisi sayala vihANiya thaTTa thakka pIDiya -maha-kaTThai~ to piyaraha~ puNu siTThau kavaNeM etyaMtare dhAiya piu-mAghari pattA- kaya-karavAla-kara vara rUvadhara muNi dovAsa huu aggilahi sua (7) sUrugAme to jhANu khamAvami / appa - appasarUna niyaMtau / tA paccUsahiM lohiM jANiya / ali suvarNe Nimmiya kaTThai~ / sihi - marubhUi vi kIliya savaNeM / pAMdaNa maraNa-bhayai~ huva kAyari / NaM sevaya tihuvaNa caMdaho / Namivi NamivaAi jiNeMdaho / / 73 11 pechivi NaMdaNa aNimisa-loyaNa muNi-kama- motola bhahiM bevi muNi ettiu kijjau tuhu~ kira saMtu jIva-dayavaMta tAya- mAya parivaTThiya soyaNa / vikatai~ / daNa- bhikkha amha pahu dijjau / rakkhahiM baDUva 'dovi uvasaMtau / [5.6.4 ke udgama hote hI dhyAna khulane para maiM una donoM ko kSamA karA dU~gA / " munirAja jaba isa prakAra kA cintana kara rahe the aura apane se apane svarUpa ko dekha rahe the| tabhI, kIlita hue una donoM kI samasta rAtri bIta gayI, prAtaH kAla meM jaba logoM ne yaha jAnA ki agnilA ke donoM putroM (agnibhUti evaM vAyubhUti) ne munirAja ko mahAn kaSTa diyA hai, taba sabhI loga bar3e pIr3ita hokara vahA~ ikaTThe hue| usI samaya kisI ne putroM ke mAtA-pitA ko batAyA ki bhramaNa muni ne zikhibhUti evaM marubhUti ko kIlita kara diyA hai, taba ve daur3e aura apane putroM ke maraNa ke bhaya se kAtara hone lage / ghattA-- hAthoM meM talavAra dhAraNa kiye hue agnilA ke ve donoM sundara putra aise pratIta ho rahe the, mAnoM tribhuvana ke lie candramA ke samAna una munirAja ke donoM aura do sevaka (khar3e) hoM aura unheM namaskAra kara Adi jinendra ko namaskAra kara rahe the / / 73 11 'yakSarAja vipra-putroM ko (7) (pradyumna ke pUrva - janma - kathana ke prasaMga meM- } munirAja ke Agraha kSamA kara detA hai| animiSa locana (TimakAra rahita netra vAle ) nandanoM ko dekhakara tAta-mAta donoM zoka se bhara gye| agnilA aura somazarmA donoM hI kAntA evaM kAnta (patnI - pati) munirAja ke caraNa kamaloM para loTa gaye aura donoM hI kahane lage ki - "he munirAja itanA kiijiye| he prabhu nandana kI bhikSA hameM diijiye| tuma nizcaya hI santa ho, jIva dayA karane vAle ho tathA upazAnta ho, hamAre donoM baTukoM kI rakSA kIjiye taba munIndra ne dhyAna meM kSamA
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.8.1] mahAkada siMha viraiu paJjuNNacariu [83 10 jhANu khamAvivi tAma muNideM bhaNiu jakkhu haya-bhava-bhaya-kadeM / bho-bho muTaTha bharA raNe maTaNa ukkhillahi biNNivi diya-NaMdaNa tAma jakkhu Nara-rUu dhare viNu muNiNAho kama-kamala nnvevinnu| pabhaNaI sAhu-sAhu saMjamadhara tuhu~ Niya-saMgu jAhi skhama-dayapara / Ayaha~ mai~ Niggahu ji karevvau bhAi-jua vi jama-paMthai nnebbu| puNu khama-dama-dayavaMtu payaMpai mA diya bahahi majjhamaNa kNpii| e sAmaNNa Na huMti muNaivvau Ayaha vara bau Niyamu "kuNevvau / e Nicchau dUrosAriya tama hoesahiM sAgarapavagga khm| tA jakkha te mukka turaMta vara kaMkaNa-maNi-mauDa phurNt| pattA- puNu muNi kama-juvale haya-pAda male pariluDhira paghosahiM dia-sua| amhaM hoMtu bahu tumhai~ Na' pahu Na gharaMta to jakkha khaggai~ 'mua / / 74 || 15 amhadaM pAviThTha-dappiTTha-Nikkiha tuha haNaNe saMpatta Nisi samaya Niru duch| kara diyaa| phira pUrA dhyAna hone para bhava-bhaya ke mUla ke nAza karane vAle munIndra ne pakSa se kahA--"duSTa jIvoM ko raNa meM mardana karane vAle he yakSadeva, donoM hI dvija nandanoM ko utkIlita kro|" (arthAt chor3a do) taba yakSa ne manuSya kA rUpa dhAraNa kara munirAja ke caraNa kamaloM ko namaskAra kiyA aura bolA--"he saMyamadhArI sacce sAdhu, he kSamA, dayA meM tatpara sAdhu Apa apane munisaMgha meM jAiye, kintu mujhe AjJA dIjiye ki maiM inakA nigraha karU~ aura bhAI yugala ko yama ke pantha ko le jAU~ / " punaH kSamA, dama evaM dayAvAn muni ne kahA- "merA mana kA~patA hai| ina dvijoM kA vadha mata kro| ye dvija sAmAnya nahIM haiM--aisA jaano| ye Age cala kara uttama vrata-niyama (dhAraNa) kreNge| ye donoM nizcaya se tama (mithyAtva) rUpI ajJAna ko dUra haTA kara svarga-apavarga jAne meM samartha hoNge| taba uttama kaMkaNa, maNimayamukuTa se sphurAyamAna usa yakSa ne una donoM ko turanta chor3a diyaa| pattA- puna: dvija suta jaya praghoSoM ke sAtha pApamala ko dUra karane vAle munirAja ke krama yugala meM lauTane lage, aura bole- "he prabho, hamArA vadha hone se tumhIM ne bacAyA hai| nahIM to, yakSa khaDga se mAre binA nahIM chodd'taa|| 74 || pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) munirAja ke samIpa dvijaputroM ne vratabhAra dhAraNa kiyA / hama pApiSTha haiM, darpiSTha haiM, nikRSTa haiN| tumhAre hanana ke lie atyanta duSTa hama loga rAtri samaya meM yahA~ Aye the| he svAmina, Apake mAhAtmya kI upamA hama kisase deN| jinheM roSa nahIM hai, (pratyeka paristhiti meM jo sadA) 2.ba. dhamNui / 3. a krevdd'| 4. ja. ni nhu / 5. 4. su / (7) (1) duSTabhUtaH / (2) vadhaH /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 841 5 10 mahAkai siMha viraiDa ejjuNNacariu umiyiN(|) kahu sAmi tuha taNau~ mAhappu tuha gANe- tiya loDa gopaya- samAyAru pachittU lahu (2) dehu pachu kiMpi amhANa tA muNiya AsaNa- bhavva tiM niyamaNeNa te diNNa Ayarevi maNa vayaNa - kAega pimarehiM puNu bhaNiya jo layau vayabhAru sihibhUi~- marubhUi~ te suNevi puNu cavahiM jiNa- bhaNiya muNi-diNNa' vaya- niyama ju | karai tA tAyai~ pariseliya gaMdaNa tehiM tArA-mAya parisi [5.8.2 jasu su Navitosu gavi mANu Navi dappu / / fridhu rui gaMtha - satyattha gau pAru / dhattA - puNu piu pariyaNeNa bahuviha-jaNeNa maNNAviya to vi Na bhaNAhiM / veya-kahiya sathala (4) je kiMpi phala te Nicchau sahi avagaNNahiM / / 75 / / (9) () ra vi jema karahu paya-bhakti tumhANa / aNuvaya vi guNavama vi sikkhA suvaNeNa / yi gehu saMpatta sahu~ tAya-mAeNa / so kuNavi mAhaNau diya- kula samAyAru iya vayaNa kahiMmAi bhuvaNayala saMbhavahi / aNavaraya so gare tiri- esu saMcarai / je sajjaNa-bhaNa gAyaNA- gaMdaNa | muNi bhAsiya paravaya Avajjiya / santuSTa haiM, mAna nahIM hai aura darpa nahIM hai, jinake jJAna tInoM loka gopada samAna AkAra vAle haiN| yadyapi Apa nirgrantha haiM / to bhI Agama granthoM (zAstroM) meM ruci vAle haiM arthAt Apa zAstroM ke samasta arthoM meM pAragAmI hai| he prabho, hameM zIghra hI kucha prAyazcita dIjie, jisase Apake caraNoM kI bhakti kara sakeM / taba munirAja ne apane mana meM unheM Asanna bhavya jAnakara aNuvrata, guNavrata aura zikSAvratoM ko suvacanoM dvArA samajhA kara pradAna kiyaa| ve bhI AdarapUrvaka mana, vacana, kAya se unheM svIkAra kara mAtA-pitA ke sAtha apane ghara pahu~ce / (4) a ta 2. a. 'u| mAtA-pitA ne punaH kahA--"jo vratabhAra grahaNa kiyA hai unakA pAlana karate hue bhI dvijakula ke vihita - AcAra ko mata chodd'o|" isa bAta ko sunakara agnibhUti-vAyubhUti ne puna: kahA - "bhuvanatala meM yaha kahIM bhI sambhava nahIM hai arthAt Apake kathana kI pUrti sambhava nahIM / jinendra kathita tathA munirAja dvArA pradatta vrata niyamoM kA jo pAlana nahIM karatA vaha nirantara hI tiryaMcagati meM saMcaraNa karatA rahatA hai| " ghattA - punaH mAtA-pitA, parijanoM evaM anya aneka logoM ne unheM manAyA - samajhAyA, to bhI ve nahIM maane| veda kathita tathA usake jo kucha bhI phala haiM una sabhI kA una dvija-putroM ne avagaNana kiyA / / 75 / / (9) ( pradyumna ke pUrva - janma - kathana ke prasaMga meM ) somazarmA kI ratnaprabhA meM utpatti taba mAtA-pitA ne sajjana janoM ke mana evaM netroM ko Ananda dene vAle una donoM nandanoM ko chor3a diyA / una putroM ne bhI tAta-mAta ko chor3a kara muni-bhASita uttama vratoM ko aMgIkAra kiyA / (8) (1) ugamA kalyadIna (2) prAyazcit / (3) RNamAtreNa (4) sanastAni /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.10.4] mahAkA siMha viraha pajjuSNacariu [85 5 aTTha-paMca-ti-cayAri su samaya) / aNudiNu vAraha paripAlaNa ry| cauviha-saMghaha~ dANu karataha~ daMsaNa-NANu cariu ciNtNthN| kiriyA pulvai~ aruhu-Navatahe kAlu jAi jA uttmsNthN| tAma vi somasammu jo taha~ piu jaNNa bihANai~ pasuNi haNivi diu / so kAlahiM jatehiM vivaNNAu~ sa piu vi rayaNappahe uppnnnnuN| so aNuha bai taMji jaM jo kara aha suhu taha~ jIvaMtaha~ dukkaru / pattA- jIva dayA varaha~ diDha vaya dharaha~ taha aggibhuui-mrubhuuihe| sAligAma Thiyaha~ dohimi diyaha~ bhuMjataha~ viviha-vihUihiM / / 76 / / aha 10 gaya divasahi te biNNivi bhAyara dasaNa-NANa caritte kayAyara / parama paMca-NavayAra sareppiNu _ muNi paMDiya-maraNeNa-bhareppiNu / aNimmalu vi puNu ApatikAni mohamme ko igali vi bahuviha 'sura-sokkhai~ bhujeppiNu amara varaMgaNa saya rNjepminnu| ___ samyaktva sahita ATha mUla guNa tathA pAMca aNuvrata, tIna guNavrata evaM cAra zikSAvrata rUpa bAraha vrata Agama ke anusAra hI anudina pAlana karane meM rata rahane lge| caturvidha saMgha ko dAna karate hue, samyagdarzana, jJAna evaM cAritra rUpa ratnatraya kA cintana karate hue tathA kriyA (vidhi) pUrvaka arahanta ko namaskAra karate hue una uttama santoM kA kAla vyatIta hone lgaa| una putroM kA pitA somazarmA dvija bhI yajJa vidyAna se pazuoM ko mAratA thaa| vaha bhI apanA AyuSya kAla vyatIta karatA huA marA aura ratnaprabhA nAmaka prathama naraka meM utpanna huaa| apane pUrva-jIvana-kAla meM usane jina-jina duSkarmoM ko karate hue bhautika sukha bhoge the, unake phaloM kA bhoga usane vahA~ (naraka bhUmi meM) jAkara kiyaa| yattA- jIva dayA meM tatpara dRr3ha vratadhArI, zAligrAma meM sthita una agnibhUti evaM vAyubhUti nAmaka donoM dvijoM kA, vividha vibhUtiyoM ko bhogate hue samaya vyatIta hone lgaa|| 76 / / (10) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) donoM saudharma deva (donoM vipra-putra ke jIva) ayodhyA kI seThAnI dhAraNI ke putra rUpa meM utpanna hue ve donoM bhAI samyAdarzana, jJAna evaM cAritra kA Adara karate the| isI prakAra dinoM ke bIta jAne para jaba maraNa-kAla AyA to unheM paramapaMca NamokAra mantra kA smaraNa kara muni pada dhAraNa kara liyaa| puna: paNDita maraNa se mare aura ati nirmala puNya upArjana karane ke kAraNa ve donoM saudharma svarga meM utpanna hue aura vahA~ aneka prakAra ke uttama sukha bhogate hue tathA saikar3oM amara varAMganAoM ke sAtha manoraMjana karate hue samaya vyatIta karane lge| (9) |.ba. di| (10) 1. bv| (9) 8) mUlaguNA aguvrata, guNa, zikSA / (2) samyak sahita / (10) (1) upjiiNptyaa|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86] mahAkaha siMha ghirAu pajjuSNacarita [5.10.5 kosala disaeM aujjhahiM puravari jiNa-kallANa dipa suravari / tahiM NaraNAhu-raNaMgaNe dujjA NijjiyAri NAmeNa ariNju| taho piyayama piyavayaNa maNohari piyavayaNAhihANa supyohri| rehai paulomiya iva sakkaho ravihi raNNi rohiNiva ssNkho| avaru vi tahiM dhaNa-kaNaya samiddhau seThi samudattu supsiddh| tahI paNaiNi saI paI -vaya-yArinI pI- hara gAme dhaarinnii| ghattA- te biNNivi amara-kari-kara-sukara bahuviha-lakkhaNa-dhAriNi yhe| uvahidatta piyahi tahi varatiyahe huve kameNa putta dhaarinniyhe|| 77 / / te biNNivi lakkhaNa-guNa-bhariyANaM iMda-paDiMda vi avyriyaa| maNNibhaI-puNNabhaddAhihANa te biNNivi syl-klaa-nnihaann| dohimi NANAviha sattha-guNiya bahulakkhaNa-chaMda-NihaTa 'munniy| pariNAviya tAipeM bevi jAma tahiM avasare tahiM pura patta taam| NaMdaNavaNe dhaNe tAlI-tamAle hiMtAla-tAla-mAlUra- maale| ___ kozala deza meM jina-kalyANakoM meM suravara (indra) ko Anandita karane vAlI ayodhyA nAmakI eka zreSTha purI hai| vahA~ raNAMgaNa meM durjaya zatruoM ko jItane vAlA ariMjaya nAmakA rAjA (rAjya karatA) hai| usakI priyavadanA nAmakI sundara payodhara vAlI priyatamA thI, jo apanI priyavANI se sabhI ke mana ko hara letI thii| vaha rAnI zakta kI paulomI (indrANI) athavA ravi kI rAnI athavA candramA kI rohiNI ke samAna suzobhita thI, aura bhI usI nagara meM dhana-kanaka se samRddha eka suprasiddha samudradatta nAmakA seTha (rahatA) thaa| usakI pativrata dhAriNI pIna payodharA dhAriNI nAmakI praNayinI thii| dhattA- ve donoM hI hAthI kI saiMDa ke samAna bhujAoM vAle saudharmadeva (vipra-putra ke jIva) udadhidatta (samudradatta) kI uttama guNoM vAlI priyatamA dhAriNI kI kokha se aneka lakSaNadhArI putroM ke rUpa meM kramaza: utpanna hue|| 77 / / (11) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) ayodhyApurI meM munIzvara mahendrasUri kA Agamana ve donoM hI putra sundara lakSaNoM aura guNoM se bhare-pUre aise pratIta hote the mAnoM indra tathA pratIndra hI avatare hoN| unake nAma kramaza: maNibhadra aura pUrNabhadra the| ve donoM hI sabhI kalAoM ke nidhAna the| donoM ne hI nAnA prakAra ke zAstroM ko gunA (arthAt abhyAsa kiyaa)| aneka prakAra ke lakSaNa (vyAkaraNa), chanda evaM nighaMTu kA manana kiyaa| (jaba ve par3ha cuke taba) pitA ne una donoM kA vivAha kara diyaa| taba usI samaya usa nagara meM tAlI, tamAla, hiMtAla, tAla, mAlUra ityAdi vRkSoM aura lavali, lavaMga evaM pracura priyaMgu vRkSoM se suzobhita nandana vana (109 (2) gatizA vrtdhaarkaa| (10) 2. 4. 'hi| (1) 1. a. su| 2. a. saa|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.12.71 mahAkada siMha viraija pajjuNNacariu [87 jahiM lavali-lavaMga piyaMga" bhUri muNivaru NAmeNa mahiMdasUri / malu aMga bhAsu tavi bimala cittu tiNu kaMcaNu jasu samu sattu-mittu / so gAma-Nayari-kaTavar3a-bhamaMtu causaMgha-sahiu viharatu saMtu / pattA-.. tahiM uvavidchu vaNe tA tahi ji khaNe vaNavAla' 'puNu kiha din| tava-dhArya AgamaNu phala-kusuma-ghaNu jANe vihu bu-visitttthu|| 78 / / (12) tavo vaNavAlu pahuttu sudhau jahiM pure rAvale saMchiu gu| Navevi payaMpiu teNa gariMda aho jaNa saMta kiirv-cNd| ayAle vaNAsai~ phulliya ajju mulukkai dAhiNu vAu maNojju / phalAvali bhUri kahi~pi Na mAi jalaMpi NiyAhiM uppahe dhaai| tahiM pi" vayaSNu suhaggai gAmi sAmAyau-kovi ariMjaya sAmi / muNIsaru cAru silAhi NisaNNu bhatoha-NiodaNa asaNA psnnnnu| vammi NihAliu jammai~ deva samIriu taM tuha sabdu alev| meM mahendrasUri nAmaka munirAja padhAre / yadyapi ve malina zarIra the to bhI tapa se bhAsvara the| unakA citta nirmala thaa| jinakI tRNa-kaMcana tathA zatru-mitra meM sama-daSTi thii| ve munirAja grAma, nagara, karbaTa Adi meM bhramaNa karate hue caturvidha saMgha sahita vahA~ (ayodhyApurI ke nandana-vana meM) aaye| ghattA. .. be (jaise hI) usa upavana meM baiThe usI samaya vanapAla ne dekhA ki usa upavana meM (akAla meM hI) ghane phala-phUla laga gaye haiN| taba usane (vanapAla) una tapa-dhAraka munirAja ke Agamana ko hI isakA viziSTa kAraNa jaanaa|| 78 / / (12) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA ariMjaya munirAja mahendrasUri ke darzanArtha nandanavana meM jAtA hai ___ saba danapAla bahuta prahRSTa (harSita) huaa| nagara ke rAjakula meM jahA~ rAjA sthita the vaha vahA~ gyaa| unheM namaskAra kara vaha bolA-he logo, santoM rUpI kamaloM ke lie candramA ke samAna he rAjan (nandanavana meM) Aja akAla meM bhI samasta vanaspati svayaM phala-phUla uThI hai| dakSiNa kI manojJa vAyu mulaka rahI hai (manda-manda baha rahI thii)| phalAvali kI pracuratA vana meM kahIM bhI nahIM samA rahI hai| jala bhI nipAnoM (jalAzayoM) se Upara utpatha meM daur3a rahA hai| he svAmI ariMjaya, usI vana meM zubhagati se gamana karane vAle vratI tathA priya vacana bolane vAle koI svAmI Aye haiN| ve munIzvara sundara zilA para baiThe haiN| ve saMsAra samUha (zarIra aura bhoga) se nirviNNa (udAsa) haiN| asaMjJa (AhAra, bhaya, maithuna, parigraha evaM saMjJArahita) tathA prasannacitta haiN| he deva, jo maiMne vana meM pratyakSa dekhA hai, so saba Apako alepa (binA lAga-lapeTa ke) kaha diyA hai| usa vanapAla ke motI ke samAna (11) 3. ba. s"| 4. a. v'| (I) (1) pradu1i1 (2) saMsAra virakta AsanasaH / (12) (1) bne| (2) uttavataH /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 881 mahAphA siMha virahAu paJjuNNacariu [5.12.8 suNeviNu matako motiya gu pariNaya kvnn...potiydaamu| dhattA-- tahi avasare NiveNa kaya jaNa siveNa cAliya duh-duriy-nnivaarnne| purayaNa kaya saNa bherI-raveNa muNi-vaMdaNa bhattie kAraNe / / cha / / ghattA'- ANaMdaho bhariyau muNi saMbhariyau Naravai Nayaraho saMdaliu / Niya kaMta saittau vala-saMjuttau bhaviya viMdu jahiM milyu|| 79 / / (13) gajjaMta gayaM hiMsaMta ho| miliyAli sayaM su dhuvvaMta dhyN| khellata bhaI sAmaMta thddN| gholira cabharaM siggiri pvrN| ghurahuriya rahaM tAsiya krh| vajjiya tUraM dimmuha pUraM / katthavi guThaM kri-bhy-tdd'eN| ima Nayara jaNaM muNi bhatti mnnN| maNNavi sahiyaM Naravai 'mahiyaM spaSTAkSara vAle kathana sunakara rAjA ne usako kaMkaNa evaM motI lagI huI mAlA pradAna kii| ghattA-- usI avasara para janakalyANakArI, rAjA ne purajanoM ke nimitta bherI-nAda karA diyA tathA duHkha rUpI pApa kA nivAraNa karane vAle munirAja kI vandanA karane ke lie cala pdd'aa|| ch|| pattA- Ananda se bharakara, muni (mahendrasUri) kA smaraNa kara vaha rAjA apanI patnI ke sAtha surakSA adhikAriyoM sahita nagara se calA tathA vahA~ jA milA jahA~ bhavyajana (pratIkSArata) the|| 79 / / (13) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA ariMjaya evaM unake prajAjanoM ko munirAja mahendrasUri kA dharmopadeza ___ koI garajate gaja para jA rahe the to koI hIMsate (hinahinAte) hue ghor3oM para car3he the| jahA~ saikar3oM bhramara .ikaTThe mila gaye the, aise sugandhita dravya lagAye manuSya the| koI dhvajA uThAye hue the, koI bhaTa khela rahe the, to kahIM sAmaMtoM (malloM) ke jhuMDa ikaTThe the| koI camara calA rahe the| koI U~ToM ko tA~sate hue zrIgiri pravara samAna ratha ko Age calA rahe the| koI tUra bajA kara dizAoM ko pUra rahe the| kahIM guTTa ke guTTa hAthI ke bhaya se prasta the| isa prakAra munirAja kI bhakti ke mana vAle nAgarika jana vahA~ cale jahA~ narapati se pUjita tathA svahita ko jAnane vAle yatinAtha the / sabane una munirAja ke darzana kiye| rAjA Anandita huaa| sabhI ke darzana kara lene (12) I. a. yaha ghatA anupalabdha hai| (13) 1. a. 'ma', (13) (1) svhitNnrtnnN|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.14.7] mahAkada siMha viraiu parajuNNacarita [89 10 15 saMcaliu tahiM jaiNAhu jhiN| so vaMdiyau Ni diyu| muNi-NANavaho taho 'pacchi vho| utsagidina AsIsa vrN| deviNu samma payaDiya dhmm| ghattA- kevi saMsAra-thiru Nadi asthi Niru dhaNu-kaNu pariyaNu pariyANahi / tamu ravi-kiraNa-hau tema sayatu gau eu muNevi kuNahiM jaM jANahiM / / 80 / / (14) muNiNAhu payaMpai divya-vAya maNuva-taNu devaha~ dulahu raay| maNuyattaNeNa saggApavAgu maNuyatteM ku kummai~ kugai-maggu / uttamu maNuyattaNu lahevi jeNa) tau-Niyamu Na kiu hAriyaja teNa / Nara-jammeM dhammu jiNau viDhattu / te Naraya-mahaNNava dukkha pattu / dhammu vi daha-bheu jiNiMda kahiu mANusa-jammeM Na jeNa gahiu / bhava-jalaNihi NiTThai2) tAsu ahi30) iya dhammAhammu jiNiMda khiu| taM NisuNevi teNa NaresareNa ujjhAuri-puri prmesrenn| ke pazcAt jJAnadhArI munirAja ne hAtha U~cA kara AzIrvAda diyA aura samyak prakAra dharma ko prakaTa karate hue kahAghattA- "yaha dhana, kana, parijana, jitanA tuma saba jAnate ho vaha koI bhI saMsAra meM sthira nahIM hai| jaise tama ravi kiraNoM se hata ho jAtA hai, usI prakAra saba kucha naSTa ho jAtA hai, aisA samajho aura jo ThIka jAno so kro|| 80 / / (14) upadeza zravaNa kara rAjA kA dIkSA-grahaNa muninAtha puna: divya vacanoM se bole--"he rAjan yaha manuSya tana (paryAya) devoM ko bhI durlabha hai| manuSya paryAya se svarga aura apavarga milatA hai| manuSya paryAya meM kukarma karane se kumati kA mArga bhI milatA hai, aisA uttama manuSya janma pAkara bhI jisane tapa, niyama nahIM kiyA, usane manuSya janma ko (vyartha meM hI) harA diyA (kho diyA), jinhoMne manuSya bhava meM dharma kA AcaraNa nahIM kiyA, ve naraka mahArNava ke duHkha ko prApta hote haiN| jinendra ne dharma ke dasa bheda kahe haiN| so aise dazalakSaNa dharma ko manuSya janma pAkara jisane nahIM kiyA usa jIva kA saMsAra samudra abhI Age bahuta adhika bar3A hai| jinendra deva ne isI prakAra kA dharma-adharma kA svarUpa kahA hai|" / usa upadeza ko sunakara usa ayodhyApurI ke paramezvara narezvara ne muninAtha ke pAsa tapazcaraNa liyA (dIkSA (13) 2.va. | 3. . paachi.| (14) I. va jege| 2. a. so| (13) (2) nijaatmnN| (14) (1) purupeNa / (2) na samantiM bhavati / (3) taspa adhikataH /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90] 10 5 10 tava caraNu laiu muNiNa pAsi taDayau tor3iya diDha kramma- pAsi / pattA---- samau ariMjaeNa raNeM dujjaeNa tau paDivaNNau sAmaMtahiM / avarehimi maMti mahatahiM / / 81 / 1 priya doyavi suaha~ suMdara (15) puNu uvahidatte ( vaMdevi muNiNAhu Ayariya (2) jiNa - dikkha taha (3) ceva dhAriNie~ saMgahiu taba bhAru davi taha dakkha (4) (14) 3, rA. / muNi-calaNa pujjevi Niya- liu saMpatta so saMghu viharaMtu gau kahimi kira jAma mahAkadra siMha viraha pajjuNNacariu muNi avaru saMpattu u milivi savvehiM grahaNa kI) aura karmoM ke dRr3ha pAza ko tar3atar3a tor3a diyA / ghattA jiNa calaNa-bhatteNa / jo mayaNa maya vAhu | jA kammaM kama-sikkha / saMsAru tAriNie~ / jiNa samaya jo sAru / maNi-puNNabhaddakkha / do- daha vi vaya levi / maya-mANa-bhaya-catta / bhavvayaNa huditu / gaya kavi diNatAma / tahiM saMga mala- cattu / aivivi bhavvehiM / [5.14.8 raNa meM durjaya ariMjaya rAjA ke sAtha sAmantoM ne bhI tapa grahaNa kiyA / sundara bhujA vAle putroM ko samajhAkara, sira para bhAra rakhakara aura bhI aneka mahAn mantriyoM ne tapa grahaNa kiyA / / 81 / / (15) seTha-seThAnI tathA unake donoM putroM (maNibhadra evaM pUrNabhadra ) ne bhI vrata grahaNa kiye jinacaraNoM ke bhakta seTha udadhidatta ne bhI kAma rUpI mRga ke lie vyAdha ke samAna una muninAtha kI vandanA kara usa jina-dIkSA evaM zikSA ko dhAraNa kiyA, jo karmoM kA nAza karatI hai| usI prakAra dhAriNI (seThAnI) ne bhI saMsAra se tArane vAle jinatapa kA bhAra - saMgraha kiyA, jo jina samaya meM sArabhUta mAnA gayA hai tathA dakSa (kuzala) maNibhadra, pUrNabhadra nAmaka usake donoM nandanoM ne bhI mada, mAna evaM bhaya se rahita hokara muni caraNoM kI pUjA kara bAraha prakAra ke vrata le liye aura phira apane ghara lauTa Aye / vaha saMgha bhI vihAra karatA huA tathA bhavyajanoM ko sukha detA huA kahIM anyatra calA gyaa| kucha dina jAne ke bAda parigraha mala rahita anya dUsare muni vahA~ pdhaare| sabhI vividha bhavyoM ne mila kara tathA mada se vimukha una maNibhadra Adi ko lekara anya manuSyoM ne bhI (15) (1) samudradattena / (2) AmcaritaH / (3) dhArigItA (4) pravINaH /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.16.9] mahAkai siMha virATa pamuSNacariu [9] maNibhadda pamuhehi aNNa maya vimuhehiM / ghattA- sama) suNatayahiM NayavaMtarahiM mnnibhdd-punnnnbhddkvhiN| saramA dhAriya karu caMDAlu Naru ducceThiu dichu "sulakkhahi / / 82 / / (16) sarima. 1) Dalaho ga ma saslira saho) tahiM takkhaNeNa / jai pucchiu bhaNu kAraNu muNiMda __ bhavvayaNa-kumua-chaNa-Nisi-su cNd| sahu~ 'sANieM rAhu caNDAlu Au taM amhahaM Niru kaMTaiu kaau| etthaMtare bhAmai muNi-pahANu bhaviyaNa kaMdoTTa-viAse bhANu / pacchima-bhave tae~ taNau~ Nehu maNibhadda diyANahi sayalu ehu| eha bharahakhete magahAhihANe ucchuvaNa-sAli-dhaNa-kaNa nnihaanne| tahiM sAligAmu NAmeNa gAmu ArAma-sAma-sari-sara-pagAmu / maDha-maDhiya paura surahara vicittu jaM desu maMga-salilua pavittu / paurANiya bahu pADhaya samiddha kurukhettu va jo kaNakhale pasiddha / namaskAra kiyaa| ghattA- Agama upadeza sunane vAle naya ke jJAtA, sulakSaNa yukta maNibhadra, pUrNabhadra ne saramA (kuttI) hAtha meM lie hue cANDAla nara ko duSceSTA karate hue dekhA / / 82 / / (16) maNibhadra evaM pUrNabhadra ke janmAntaroM kA navAgata muni dvArA varNana taba sarimA (kuttI) aura cANDAla ke darzana se tatkAla hI una donoM (maNibhadra evaM pUrNabhadra) kA mana AkarSita ho gyaa| unhoMne yati se pUchA--"bhavya rUpa kumudoM ko prasanna karane ke lie pUrNamAsI kI rAtri ke candra samAna he munIndra, isakA kAraNa smjhaaie| isa kuttI ke sAtha yaha cANDAla AyA hai, inako dekhakara hamArI kAya kaNTakita ho rahI hai (romAMcita ho rahI hai yaha kyoN?)| yaha suna kara bhavyajana rUpI kamaloM ke vikAsa ke lie bhAnu ke samAna una muni-pradhAna ne uttara meM kahA--"mata bhava meM tumhArA inake sAtha sneha thaa| he maNibhadra, vaha saba tuma isa prakAra jaano|" ___isI bharatakSetra meM magadha nAmakA deza hai, jo ikSuvana, zAli evaM dhana-dhAnya kA nidhAna hai| vahA~ zAligrAma nAmakA eka grAma hai, jo grAma, ArAmoM se zyAma (harA-bharA) hai| nadI sarovaroM se prakAma (pUrNa) hai| maDha-maDhiyoM se pracura hai, vaha aisA pratIta hotA hai mAnoM vicitra suraghara hI ho| jo deza gaMgAjala se pavitra hai, aneka paurANika-pAThaka janoM se samRddha hai, jo kurukSetra athavA kanakhala ke samAna hI prasiddha hai| (15) (5) aagm| (6) suSTu apalokana / (15) (1) rviinii| (2) tapo. hRyo / (3) pakAme / (4) cirantana pAThaka str| (ii) I. na maa|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92] mahAkAha siMha virAu pajjuNNacarita [5.16.10 10 ghattA- NAsaggu vi dharahiM kaya kusa karahiM saMjhA-vaMdaNu jahiM kijjiN| siddha rasoi ghare majjhaNNa bhare divi-divi jahiM privaaijj.|| 83 / / iya pajjuNNa kahAe payaDiya dhammastha-kAma-moklAe kaI siddha viraiyAe pajjuNNasaMbhu bhavAMtara vaNNaNaM maNibhadda puNNabhadda uppattI' paMcamI saMdhI prismtto|| saMdhI: 5 / / ch|| ghattA- jahA~ para nAsAgra pakar3akara kuza hAtha meM lekara (nirantara) sandhyA vaMdana kiyA jAtA hai tathA madhyAhna kAla meM rasoI ghara meM hI banI rasoI jahA~ dina-dina meM parosI aura khAI jAtI hai|| 83 / / isa prakAra dharma, artha, kAma aura mokSa ko prakaTa karanevAlI siddha kavi dvArA viracita pradyumna kathA meM pradyumna evaM zambu ke bhavAntara varNana tathA maNibhadra-pUrNabhadra kI utpatti sambandhI paMcama-sandhi samApta huii|| sandhi : 5 / / ch|| (16) 2-3. ba. prati meM yaha caraNa nahIM hai|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.1.121 mahAkA siMha vira paNNacarita 198 ghuvaka- jahi aNu-diNu cauveya-ghosu Nirataru kijji| jaNNa-vihANa-miseNa vipmahi pasu, homijji|| ch|| tahiM Asi viyANiya jaNNa-kamma NAmeNa vasaI diu somsmmu| taho vaMbhaNi aggilAhihANa suva bevi tAhi gunn-gnn-nnihaann| hua aggibhUi-marubhUi NAma veyaagm-stth-puraann-dhaam| te biNNivi jiNavara-dhamma suNevi aNuvaya-guNavaya diDhamaNeNa kuNevi / sikkhAvaya pAlivi cAru magge sallehaNa maraNaI paDhama sgge| saMjAya amara sura Namiya caraNa sahajAya kar3aya-maNi-mauDa dhrnn| piu somasammu aggila vi jaNaNi'' daya-dUsaNe muNi guNa-gaNaNi haNaNi / biNNi vi pasu jaNNa-miseNavahevi rayaNappaha-Narae dudoha shevi| puNu kamma vasai~ caMDAlu jAu so somasammu eha tumha taau| jA jaNaNi Asi maNibhadda suvahiM sA duriya pahAvaI jAya suNahi / chaThI sandhi (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) zAligrAma nivAsI somazarmA evaM agnilA ke pUrva-bhavoM kA varNana dhuvaka-. jahA~ usa zAligrAma meM pratidina cAroM vedoM kA nirantara ghoSa kiyA jAtA hai tathA jahA~ yajJavidhAna ke bahAne vinoM dvArA pazu home jAte haiN|| ch|| ___ vahA~ pahale yajJoM kA jJAtA somazarmA nAmakA dvija nivAsa karatA thaa| unakI agnilA nAmakI brAhmaNI patnI thii| usake guNa-gaNa nidhAna do putra the| unakA nAma agnibhUti vAyubhUti ke nAma se prasiddha huaa| ve bhI vedAgama zAstra-purANoM ke dhAma (jJAtA the| una donoM ne jinavara kA dharma sunakara aNuvrata, guNavrata kA dRr3ha mana se pAlana kiyaa| zikSAvratoM kA bhI sundara rUpa se pAlana kiyaa| anta meM sallekhanA maraNa se donoM prathama svarga meM pradhAna deva hue| jinake caraNoM meM anya deva namaskAra kiyA karate the, jo sahaja hI utpanna kaTaka, maNimaya mukuToM ke dhArI the| pitA somazarmA aura agnilA mAtA ne guNagaNa se yukta munigaNoM ko dUSaNa diyA (hanana karAyA), donoM ne yajJa ke bahAne pazuvadha kiyA, usa kAraNa se ratnaprabha nAmaka prathama naraka meM du:kha samUha shaa| phira vaha karma vaza cANDAla huA hai| tuma maNibhadra sutoM kI jo mAtA thI vahI pApa ke prabhAva se yaha zunI huI hai|" ( jAnarayo / patramA utpanna /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94] mahAkA siha yirana pajuNNacariu [6.1.13 pattA- Ayaha) sua Asi bhihiM saggaho Aiya / 'dhAriNiya he uppaNNa viNNivi tumhaha~ bhaaiy|| 84 / / eu kAraNu saMbaMdhaho lakkhiu taM NisuNeviNa sumariya jammai~ caMDAleNa bhaNiu~ paramesara emahiM so uvaesu kahijjai taM NisuNevi mupiNDAhai~ vuttau sANivi jA kira iha vaMbhaNi tuha etyaMtare caNDAlu suvuddhie~ parama paMca-NavayAra sareppiNu huba gaMdIsara NAmaI suravaru (ilayala kala sira mugi caraNaggai~ bhavva bhavaMtara tumhaha~ akkhiu| ciMtivi 'mukkiya-dukkiya kammai~ / tuha paya saraNau~ haya-vammIsara / saMsAriNiya jeNa tisa chijjai / tIsa divasa tua Au nniruttu| sA maNNahi sattame vAsare mua| aNukya-guNavaya gharevi visuddhie~ / sallehaNa maraNeNa mreppinnu| kar3aya-mauDa-maNimaya kuMDala dharu / cala laMgUla lalAvi rmggiiN| 10 ghattA -.. "tuma donoM pahale isI ke putra the| abhI svarga se Aye ho aura dhAriNo se utpannA tuma donoM bhAi ulI ke putra ho|" / / 84 / / munirAja dvArA cANDAla evaM zvAmI kA pUrvabhava kathana evaM unakI saMnyAsa vidhi "yahI tumhAre sambandha (leha) kA kAraNa lakSita hotA hai| he bhavya, bhavAntara bhI tumheM batAyA gyaa|" yaha sunakara tathA pUrva janma ko smaraNa kara vaha cANDAla vicArane lagA ki aba duSkRta karmoM se mukti pAU~ / yaha nizcaya kara usa (cANDAla) ne munirAja se kahA--"he paramezvara, hai hatakAmadeva, mujhe aba Apake caraNoM kI hI zaraNa hai| aba vaha upadeza kahie jisase saMsAra sambandhI trAsa chUTa jaaye|" cANDAla kA nivedana suna kara muninAtha ne kahA-"aba terI Ayu tIsa dina kI hI zeSa hai| yaha zvAnI bhI, jo ki, tumhArI brAhmaNI (pUrva bhava kI patnI) thI, vaha sAtaveM dina mRtyu ko prApta ho jAyagI, aisA mAna lo|" munirAja kI bhaviSyavANI kA usa para aisA prabhAva par3A ki use (cANDAla ko) usI samaya subuddhi utpanna huI aura usane vizuddhi pUrvaka aNuvrata-guNavrata dhAraNa kara liye paMca NamokAra mantra kA smaraNa kara sallekhanA maraNa se maraNa kara vaha cANDAla nandIzvara nAma kaTaka, mukuTa, maNimaya, kuNDaloM kA dhArI deda huaa| vaha kuttI bhI muni ke caraNoM ke Age apane sira ko pRthivItala para lagA kara caMcala laoNgUla (pU~cha) ke sAtha baiTha gyii| 110 1. ah'| (2) 1.azu"12.5 lii| (1) 13) ratgoH yoH| (2) smbndhii| 12 vIjatlA /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.3.101 mahAkata miha birahaja pajjapaNAra 195 ghattA- jANAheNa mudhoni sahi sANihi saNNAsa -vihi / para ji NavayAra hoiya bhava-sippIra-sihi / / 85 / / mA samAvadA mareca *.jhAra pAraNAhahaM samare dugccrheN| gayara rAu parijaya paMdaNu jo rapAbhare parabala kaya mahat / taho re hiNi NAmeNa vasuMdharA mIlAmala-guNa sAma vasuMdhari / tahe tucchovare sA) TIRU:) cAraH rUba caamiigr-vipnnii| divi-divi sasahara-kaMtidha jai taga lAgaNNaNa riTela AyaDr3hada / chuTTa-chuDu bAla bhava parivajjiya NAI agaMgaI bhanlini sjjiy| ukkukkuriya sihi pApa va vari jAya juvApAI kkAmuvakopari / jaha-jaha poddhattaNu-taNa pAvaI jijdA majyA ramaNa pihulAyA / sA pecdati ciMtiu maNe tApa 263 sayaMbaka gAraha raayii| kosalapuri pariyariya sasaMcahi disu bhumara paratara macA RETRE pattA- yatinAtha ne apane mana meM (usa zvAnI kI pravRtti) samajha kara urI samaya saMnyAsa-vidhi kara dI aura bhava-ina ke liye agni samAna vaNagokAra bhI use dhAraNa kraayaa|| 85 / / 10 (pradyumna ke pUrva-janma-kathana prasaMga meM-) zvAnI zubha-maraNa kara ayodhyApurI ke rAjA gajaratha ke yahA~ janma letI hai| usake svayaMvara kA varNana vaha (zvAnI) zubha bhAvoM se mara kara yuddha meM prAtru rAjAoM ke lie durgama ayodhyApurI meM jnmii| bhaNe yApura: ke rAjA kA nAma gajaratha thA jo ki ariMjaya kA putra thaa| vaha raNa meM parabala (zatrusenA) kA mana karane vA thaa| usakI vasundharA nAma kI hiNI thI, jo nirdoga pIla-guNa rUpI zaraya ke lie basundharA thii| kA usake udara se vaha kuttI (kA jIva) kanyA rUpa meM jnmii| usa kanyA kA rUpa atyanta sundara aura Na dhAmIpharasuvarNa ke samAna thaa| candrakalA ke samAna vaha kanyA dina pratidina bar3hane lgii| usake zarIra kI lAvalya- Rddhi bhI vRddhiMgata hone lgii| dhIre-dhIre vaha bAlabhAva ko chor3akara taruNabhAva ko prApta hone lgii| vaha narsa lagatI thI mAnI anara ne use bhale prakAra sajA diyA ho| use dekhakara aisA pratIta hota. 'thA mAnoM vaha uttuMga capAna zikhi-vAlA hI hai| athavA yuvakoM ke lie kAmAMsphara hI ho / jaise-jaise use praur3hAne kA zarIra prApta huA, usake ragaNa-mallakoM kI pRthulatA ne kaTibhAga ko kSINa banA diyaa| apanI kanyA kI usa tatvAvasthA ko dekhakara usakA pitA rAjA gajaratha bar3A cintita huaaa| usane eka svayaMvara rc| (usa avasara para) kopAla kI usa purI ayodhyA ko cAroM aura sundara sAmagriyoM evaM gaMcoM se lagAtAra ghara (kara, sundara banA diyaa| 11) ||| - ICTIVE || 11- 4 I 151 - HIo mana /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96] 5 10 mahAkadra siMha viraija pajjuNNacariu ghattA -- hUNa cINa- karahADalAi - baMga keralavai / ghattA- gauDa-divir3a-kaNNADa gayaraha--sua pariNayaNa mai / / 86 / / (4) (1) maMcahi rAyakumAra asesavi kaya siMgAra sAra suparimi tahi maNi- puSNabhaTTa guNa poDhavi etthaMtare sA kaNNa suloyaNa maNi - kuMDala - maMDiya gaMDasthala kaNa-kaNaMta uNNaya kaMkaNa kare maNiyArehi(2) ArUDhiya suMdari / uNaM saggaho avayarima puraMdari / kusumamAla karayale uccalliya purau paritiya dhAi vihAva 13) mAlava Takka-cor3a paMDIsavi / amara-vimAhiM NAi~ ahiThiya dekhaNa miseNa maMca ArUdevi / Niggaya NAvara Asi suloyaNa / 'rayaNAvali gholir vacchatthala / 'NavajovaNa parahuta komalasari rAyakumAri bhuvaNataya suMdari rohiNi NAi~ sayaMbare calliya / kumAra rAyakumara darisAvai / etyaMtare so deu NaMdIsaru saMpattau / jage - ujjou karaMtu NaM ravi kiraNa phuraMtau / / 87 / / dhattA- hUNa, cIna, karahATa, lATa, baMga, keralapati, gauDa, draviDa, karNATa se ( rAjA - gaNa ) gajaratha rAjA kI putrI se pariNayana kAmanA lekara vahA~ Aye 11 86 / / (4) (pradyumna ke pUrva janma - kathana ke prasaMga meM-) rAjakumArI kA svayaMvara, jisameM nandIzvara deva bhI upasthita hotA hai| [63.11 maMca para mAlava Takka, cola evaM pANDya Adi ke rAjAgaNa baitthe| sAra-zrRMgAra kara supratiSThita tathA amara vimAna meM adhiSThita devI ke samAna vaha vahA~ AyI / punaH vahA~ guNoM se praur3ha maNibhadra, pUrNabhadra bhI use dekhane ke bahAne maMca para ArUr3ha hue| isI bIca sulocanA tathA sundara maNiyoM ke kuNDaloM se maNDita kapoloM vAlI vaha salonI rAjakumArI ( mAlA) vahA~ se niklii| usake vakSasthala para ratnAvalI (hAra ) jhUla rahI thI tathA hAthoM meM kaNa-kaNa karane vAle bahumUlya kaMkaNa the| navayauvanA tathA komala ke samAna svara vAlI vaha sundarI maNiyoM se bhUSita hathinI para ArUr3ha hokara clii| vaha aisI pratIta hotI thI mAnoM svarga se indrANI hI avatarita huI ho| vaha rAjakumArI tInoM lokoM meM (atizaya ) sundarI thI / hAthoM meM kusumamAlA uThAye hue rohiNI ke samAna baha svayaMbara meM clii| rAjakumArI kI dhAya Age thI, jo use rAjakumAroM ko dikhA rahI thI ( arthAt paricaya de rahI thI ) / isI bIca saMsAra meM udyota karatA huA apanI kiraNoM se sphurAyamAna sUrya ke samAna vaha nandIzvara deva bhI vahA~ A phuNcaa|| 87 1 ghattA (4) 1-2 a prati meM yaha caraNa nahIM hai 34. a. prati meM yaha caraNa nahIM hai| (4) (1) sulocanA (2) hastinI / (3) vicArayati /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.6.2) mahAkA siha dirahau pajjuNNacarita [97 (5) teNa bollAviya sA sumaNohari nATakala-ghaNa una pamoDAri hale vIsariya kAI hiya varabhave pAu karevi NivaDiya jaM raurave / puNu kukkuri caMDAla bhavaMtare jai beNNivi saMThiyai~ NiraMtare / / taM tuha citte kAi~ Na camakkai bhoyAsattahe maNu Na vimukkai / lahidi ajju dullahu maNuva'ttaNu kari appahiu muhi prinnttnnu| taM NisuNevi sumariya jammaMtare muccha paNNiya kariNihe uppare / dhAiu ubboliyai~ susaMciya ghaNasAraho jaleNa ahisiNciy| ummucchAviya jAma kisoyari 'etyaMtare puNu gaya jiNavara ghre| pattA- puchivi jaNaNu jaNeri tAi sukaMcaNa vnnnne|| mAlae jiNapaya mahevi muNi maggiAu tau kaNNae / / 88 / / to tAhi tigutti muNIsareNa tau diNNu tAma nnijjiy-srenn| eu bhaNiu pasaMga vaseNa ajju mahu 'suNu pajjuNNa-kahA. kanju / (5) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) nandIzvara deva dvArA rAjakumArI mAlA ko pratibodhana evaM svayaMvara ke pUrva hI usakA dIkSA-grahaNa usa nandIzvara deva ne, cakrAkAra ghane uttuMga payodharoM vAlI usa kanyA ko apane pAsa bulavAyA aura bolA"hale, pUrvabhava ko kyA tU bhUla gayI? jaba pApa karake raurava naraka meM jA par3I thii| puna: cANDAla bhava ke madhya kukkurI huI thii| jahA~ hama aura tuma donoM sthita the| usa samaya tere citta meM yaha vikalpa kyoM nahIM uThA ki bhogAsakti saMsAra kA kAraNa hai? aba durlabha kintu pariNamanazIla manuSya-paryAya pAkara Atmahita karo aura mro|" vaha (devavANI) sunakara usa kanyA ko janma-janmAntaroM kA smaraNa ho AyA aura vaha hathinI ke Upara hI mUrchita ho gyii| dhAya ne svarNa pAtra meM saMcita karpUra-jala se usakA siMcana kiyaa| jaba usa kizorI kI mUrchA dUra huI tabhI--- pattA- svarNa varNa vAlI vaha kanyA mAlA apane mAtA-pitA se pUcha kara jina-bhavana calI gayI tathA jinacaraNoM kI pUjA kara usa (kanyA) ne munirAja se dIkSA maaNgii|| 88 hai | (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjakumArI mAlA ko munirAja trigupti dvArA dIkSA pradatta taba usa jina-bhavana meM kAma-zara-vijetA munIzvara trigupti ne use jinadIkSA dI, tathA prasaMga vaza kahA ki he Arye, pradyumna kathA ke prasaMga meM maNibhadra, pUrNabhadra kI viziSTa kathA ko kautuhala ke sAtha manoyogapUrvaka suno (5) I. a. a.| (6) 1. a. ba. /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98] mahAkA siMha virahau pajjaNNacarita [6.6.3 maNibhadda-puNNabhaddaI visichu taM koUhalu sahi suNiu~ dich| diDhavaya puNu sAvai dhamme jAya tikkAla NamaMsahi aruha pAya / causaMghe pa caubbihu dANu dita UhavaNaccaNu jiNa aNu-diNu kuNaMta / ghaupavvesu posaha-vaMbhacera | parigaha-pamANa disi-vidisi-mera / bhogopabhApa - parisaMkha karevi / kAlaMtare aNNAseNa bhrevi| gaya paDhama-sagge puNaravi kumAra saha jAya mauha-koUra-dhAra / ghattA- huva biNNivi giTavANa iMda-paDiMda samANa tahiM / aiNimmala taNu-kati dhAu-vivajjiu dehu jahiM / / 89 / / salara-tara-kamA nAra-calaMga maMdAra-mAla-bhUsiya-sarIra mANasa-saravare kIlA karaMta maMdara-kaMdarahiM ramaMta saMta NaMdIsara dIvAI dhuNaMta ema kAlu tAha~ tahiM jAi jAma devaMga-vattha-pallava-lalaMta / sammAiTThivi saMsAra 'tiir| Thiya divva-vimAhiM saMcaraMta / jiNaviMva-akittima-saya mNt| pUriya do-udahi pamANu taam|| "dRr3hatApUrvaka zrAkka-vratoM kA pAlana karate hue tathA arahanta ke caraNakamaloM ko trikAla namaskAra karate hue, caturvidha saMgha ko cAra prakAra ke dAna dete hue, pratidina jinendra kA nhavana-arcana karate hue. cAroM parvo ke proSadha, brahmacarya, parigraha pramANa, dizA-vidizA kI maryAdA bhogopabhogoM kA parisaMkhyAna karake tathA kAlAntara meM saMnyAsa maraNa karake ve kumAra eka sAtha mukuTa-keyUra ko dhAraNa karane vAle prathama svarga vAle saudharma svarga meM utpanna hue| pattA- vahA~ ve donoM indra-pratIndra ke samAna atyanta nirmala kAntivAle tathA dhAtu-vivarjita zarIra vAle deva hue|| 89 || vigupti munirAja dvArA maNibhadra-pUrNabhadra kA pUrva-janma-kathana zreSTha apsarAe~ apane hAthoM se camara hurAtI huI AyI aura unhoMne pallavoM ke samAna laharAte hue devadUSya una (donoM saudharma devoM) ko pradAna kiye| mandAra-puSpa kI mAlAoM se bhUSita sAMsArika zarIra vAle ve deva mAnasa-sarovara meM kIr3Ae~ karate hue, divya-vimAnoM meM baiTha kara saMcaraNa karate hue, mandarAcala kI kandarAoM meM ramaNa karate hue, saikar3oM akRtrima jina-bimboM ko namaskAra karate hue nandIzvara dvIpAdi kI stuti-vandana karate hue, vahA~ jaba pUre do sAgara pramANa kAla vyatIta ho gayA taba ve vahA~ se cyuta hue aura kozalapurI ke rAjA zrI (7) I. a. "|| 2. a. unho'|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.8.10] mahAkai siMha biraiu pajjuNNacariu 199 te taho "cuya puNu kosala-puramme sirikaNaha NAha rAyaho ghrmme| lAyaNNa-maNohara-dhAriNiheM uppaNNa gabe te dhAriNiheM / / ghattA- viyasiya kamalANaNahe jaNiya gariMdaho dhiiyhe| vaM pAMDevADae jAma lavaNakusa jima sIyahe / / 90 / / 10 18) te savva-sulakkhaNa cAru-gatta utttt-knny-chvi-kml-vt| vaDdati mAuhare bevi kema siya-pakkhiu iha sasi-kalahiM jem| mahu-NAmu guNaMgahi jeThu bhaNiu~ kaiDihu vi kaNiThThaho puNu vi gunniuN|| ema rajju karaMtaho NivavarAsu saMvatthara vAraha' gaya vi taasu| tA vekkahiM diNe NaM giri payaMDu vihaDaMtu NihAlivi meh-khNddu| taho rAyaho pAvevi taM Nimittu rajjovari khaNeNa virattu cittu| kiu rajja dhuraM dharu mahukumAra juvarAu kaiDihuDa suhaDa saaru| cAmIyara NAhu sirI muevi suha muNihe pAse jiNa-dikkha levi / vAvIsa-parIsaha sahaNasIlu saMThiu pAliya tava-lacdicha lInu / 10 mahurAu aujjhahe rajju karai cattAri-vaNNa suh-maagedhri| kanakanAtha ke ghara meM unakI lAvaNya-pUrNa manohara-dhAriNI, rAnI dhAriNI ke garbha se utpanna hue| ghattA- vikasita kamalAnana ke samAna rAjA kanakanAtha kI rAnI dhAriNI se ve donoM putra usI prakAra utpanna hue jisa prakAra sItA ke lavaNa evaM aMkuza / / 90 / / (8) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA kanakanAtha ne apane donoM putroM - (madhu-kaiTabha) ko rAjya sauMpakara munirAja zubha se dIkSA grahaNa kara lI samasta sulakSaNoM se yukta, sundara-gAtra, tapAye hue svarNa kI chavi vAle, kamala ke samAna mukha vAle, ve donoM kumAra mAtRgRha meM kisa prakAra vRddhiMgata hone lage? usI prakAra, jisa prakAra zukta pakSa meM candramA kI kalAe~ bar3hane lagatI haiN| apane guNoM ke kAraNa jeThA putra madhu kahA gayA tathA kaniSTha ko kaiTabha nAma vAlA kahA gyaa| isa prakAra rAjya karate hue usa rAjA ne jaba saMvatsara vyatIta kiye tabhI eka dina usane parvata ke samAna pracaNDa meghakhaNDa ko vighaTita dekhaa| usI nimitta ko pAkara rAjA ko tatkSaNa hI rAjya-lakSmI se vairAgya ho uThA aura rAjya kI dhurA parAkramI kumAra madhu ko dekara kaiTabha ko yuvarAja pada pradAna kiyaa| kanakanAtha ne apanI rAjyazrI ko chor3akara "zubha" nAma ke munirAja ke pAsa jAkara jina-dIkSA le lI aura bAIsa parISahoM meM sahaja rUpa se hI sahanazIla hokara taparUpI lakSmI ko pAlatA huA sthira ho gyaa| madhu rAjA ayodhyA meM rAjya karane lagA aura cAroM vargoM ke logoM ko zubha mArga meM lagAne lgaa| (7) 3. ya. nu| (8) 1. a chudu| 2. ba "g| (R) (I) karitaH
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100] nAkA sira mila pAganIH [6.8.11 ghattA- tipiNa vi vuddhiu tAsa sasiu~ tiNNa phurati kem| paripAliya kuvalayaho Asi kaNayaNAhaho vi jem|| 91 / / mahurAyaho riu ko khalairAu kalikumaru jAsu kaiDihu shaau| taho rajju kuNaMtaha~ bhuvaNe tAma avaru vi gaya vAraha-varisa jAma / etyaMtare raNabhare 'arihi bhIma sAyaMbhari-vai Niu NAma bhImu / tiNi kaMda lu cAliu kaya-chaleNa mahurAyai~ sahu~ duggaho blenn| arirAya dhammakku viraha dhariu taM NisuNevi mahu saNabhu turiu / hakkAriya maMDalavai sa NAma sAmaMta samare je bhiDaNa kaam| seNAbai ariseNa ho kayaMta taMtAhiva paripAliya sutNt| sAhaNiya su suhaDa aNaMta joha' saMjoiya dhaya-cala cAmaroha / ghattA- pallANiya turiya mayamatta mahAgaya sjjiy| raha jottiya pavara jaya pUra tUra khaNa bjjiy|| 92 / / 10 pattA- pRthivI kA pAlana karate hue usa madhu rAjA kI tIna buddhiyA~ evaM tIna zaktiyA~ kisa prakAra sphurAyamAna huI? ThIka usI prakAra, jisa prakAra ki rAjA kanakanAtha ko sphurAyamAna huI thiiN|| 91 / / (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) zAkambharI nareza rAjA bhIma evaM rAjA madhu ke yuddha kI taiyAriyoM jisa madhu rAjA kA kalikumAra evaM yuvarAja kaiTabha sahAyaka the, usakA zatru kauna ho sakatA thA? kauna-sA aisA rAjA thA jo use skhalita karatA? bhuvana meM use rAjya karate hue bAraha varSa vyatIta ho gye| usI samaya raNa meM zatruoM ke lie bhayaMkara zAkambharI nagarI kA svAmI bhIma nAmakA rAjA thaa| usane chalapUrvaka durga ke bala se madhurAjA ke sAtha lar3AI claayii| ___"arirAja raudra rUpa dhAraNa kara A dhamakA hai yaha sunakara madhurAjA turanta yuddha kI taiyArI karane lgaa| usane samara meM bhir3ane ke icchuka sAmantoM evaM maNDalapati ko apane nAma para bulaayaa| sAtha hI adhipa-rAjA madhu ke rAjya kA suyukti pUrvaka pAlana karane vAle tathA arisenA ke lie kRtAnta ke samAna senApati ko bulAkara Adeza diyA ki--"dhvajA aura caMcala cAmara samUhoM se yukta subhaToM ke ananta-samUha ko taiyAra kro|" ghattA-- taba ghor3oM para palAna bA~dhe jAne lge| madonmatta hAthI sajAye jAne lage aura tatkAla hI jayaghoSa se loka ko pUra dene vale tUra baja utthe|| 92 / / (9) 1. a. bhdd| 2. ba. 'ka' | 3. baho ' / 4.4 gh'|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.10.10] machAkA siMha virahana panjuNNacariu [101 (10) kahimi taM cakku haya Dhakka-bherI sara . kahimi pahu-par3aha daDiNaMda vajjiya khrN| kAhAne kalAta-la-dumu-duniya kolAhala kahimi khara-karar3a taDataDiya guru kAhalaM / kahimi haya ghaTTa uTThaMta jaNa 'saMkkaDaM kahimi kholaMta bhaDa dhaMta Niru tkkdd'| kahimi maMDaliya vaha miliya cala-cAmaraM kahimi sAmaMta-dhImaMta para DAmaraM / kahimi dugghoTTa-saMghaTTa loTira' hayaM kahimi ravaNa khaMbha pharahariya maru dhaya ghayaM / kahimi ghaNa. chatta siggirihi chAiya NahaM kahimi raya-pavara pasarata haya rvi-phN| kahimi asi-kRta jhalakata cala savvalaM kahimi kaDitalla vA vallamujjalaM / visama ghaNa thaTTa phoTaMtu kaya 'samathala caliu samaya reNa mahurAya rAyaho valaM / dhattA..... ema cauraMgu samiddha NisivAsaru agnnNtu|| vaDaurapura NAmeNa jaMtu-jaMtu sNpttu|| 93 / / (10) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana-prasaMga meM-) rAjA madhu kA caturaMgiNI senA ke sAtha arirAja bhIma ke sAtha yuddha hetu baDapura pahuMcanA kahIM para to cakrAkara Dhakka vAdya aura kahIM bherI ke svara ho rahe the| kahIM para daDiNa-daDiNa kA karkaza svara karane vAle paTu-paTaha bAje baja rahe the| kahIM para Tivila nAmaka bAjoM kA kala-kala, vila-vila, duma-duma kA kolAhala ho rahA thA, to kahIM para bar3e-bar3e kAhala nAmaka vAdya karkaza kara-kara, tar3a-tar3a zabda kara rahe the aura kahIM para ghor3oM ke thaTTa se urate hue logoM kI bhIr3a thI, to (usa zivira meM) kahIM para atyanta utkaTa bhaTa khela (abhyAsa) kara rahe the, to kahIM para zatruoM ke lie bhayaMkara buddhi vAle sAmanta gaNa the| kahIM para durjeya ghor3oM kA jhuNDa loTa rahA thA, to kahIM para ramya khambhoM para vAyu se kA~patI huI dhvajAe~ phaharA rahI thiiN| kahIM para ghane chatroM ke agra zikharoM se AkAza DhakA jA rahA thA, to kahIM para phailate hue rajaprasara se sUrya kI prabhA hata (naSTa) ho rahI thii| kahIM para asi, kunta evaM caMcala savvala jhalaka rahe the| kahIM ujjvala ballama kaTitala ko caMcala banA rahA thaa| kahIM viSama ghama bhUmi ko phor3akara use samasthala kara rahe the| isa prakAra madhu rAjA kA sainyabala sama-bhAra se (santulita--eka sAtha mila kara) claa|| ghattA- isa prakAra samRddha caturaMgasenA calate-calate rAtri divasa na ginatI huI vaDapura nAmake pura (ke pAsa) meM jA phuNcii|| 93 || (10) 1. a. saMkulaM / 2. a "2 1 3. a mchl| 4. a. "bh'| (10(1) smaanbhuumi|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] 5 10 mahAkara siMha virai paNacariu tahi maMDaliu kaNayarahu NAmai~ sA mahuseho samuhu parAya guDi uddharaNa karAvivi puravare kiya paDivattivi taho paramatthai~ Naravai kaNayAsaNe vaisAriu jA utta" cA kaNayapyaha dahi janau sAdii (11) tAra- tarala saralujjala loyaNi ghattA - sA pechevi mahurAu ciMtai (11) 1-2 a prati meM yaha paMkti nahIM hai| 3. U "vara": jo mAyaMga tulai bhua thAmai~ / sireNa NamaMtaho diNNau sAiu / puNu taiM kosalavai NiuNiya- ghare / pie sihuM viccha sahatthai~ / NaM piya- virahu sai~ ji hakkAriu / 'kaNaraho rANI kaNamappaha / allava hiyai~ pahiTThiya / taraNi juvANaha?) kAmukkoyaNi / rAyattaI / kiM hi ehI u mANiyai bali haya-gaya-raha - chatta / / 94 / / (11) ( pradyumna ke pUrva janma - kathana prasaMga meM- ) vaDapura nareza kanakaratha rAjA maghu kA svAgata karatA hai| usakI rAnI kanakaprabhA para rAjA madhu Asakta ho jAtA hai vahA~ kanakaratha nAmakA mANDalika, jo ki mAtaMga ( gaja) ke samAna bhujA stambhavAlA thA, vaha madhu kI senA ke sammukha AyA aura usane sira jhukA kara ( namaskAra kara ) svAgata kiyaa| phira apane vaDapura meM guDi uddharaNa (sajAvaTa) kraayaa| punaH usa kozalapati madhu ko apane ghara le gyaa| vahA~ usane paramArthavaza usakI isa prakAra pratipatri ( Adara-satkAra) kI mAnoM apanI priyA ke sAtha usa ( kanakaratha) ke vichoha kI sUcanA hI ho| kanakaratha ne rAjA madhu ko kanakAsana para kyA baiThAyA, mAnoM usane svayaM hI apanI priyA ke vichoha ko hI bulA liyA / usa kanakaratha kI agni meM tapAe hue svarNa kI prabhA ke samAna kanakaprabhA nAmakI rAnI thii| rAjA madhu ne jaba caMcala, sarala evaM ujjvala netra vAlI tathA yuvaka janoM ke mana meM kAmAMkura utpanna kara dene vAlI usa taruNI ( kanakaprabhA ) ko dahI evaM akSata se apanI AratI utArate hue dekhA taba vaha madhu rAjA ke hRdaya meM kAma rUpI bhAle ke samAna praveza kara gayI / ghattA- usa rAnI (kanakaprabhA ) ko dekhakara madhurAjA isa prakAra cintana karane lagA - se kyA ? balI, ghor3e, hAthI, ratha evaM chatroM se bhI lAbha kyA ? yadi maiMne kiyA ?" / / 94 / / [6.11.1 (11) (1) dAghotIrNa (2) mahurANI 1 - " mere rAjApane ise prApta nahIM
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.13.1] mahAkada miha ghiraiu paJjuSNacariu [103 (12) tahi daMsaNe so mapaNa-parabdasu viraha rANai~ saMThiu NAvai pasu / 63 appa pallivi saMyovAra aMzu-deNu bhaNe ciMtaMtu kisopri| geu Na suNai aNNa Nau ruccai maMti sumai NAmai tA buccai / deva-deva kiM tuha~ vivaNammaNu Na vi AharaNu aMge Na vilevnnu| para-NaraNAhai~ cappiya sImahu raNabhare ki AsaMkiu bhiimhu| bAhira AvAsiya parivAraho ciMtivi mukka kAi~ khNdhaarho| taM NisuNevi mahurAu payaMpai mayaNa bhandi tila-tilu mai kappai / asuhasthI kalimala Nau haTai tallovelli sarIraho vddddhii| ghattA... iya kaMcaNarahaho ramaNi NihAlaya jAmahi / eha mellavi maho tAya aNNu Na ruccai tAmahiM / / 95 / / (13) kiM paMcANaNa tasai gayaMdaho hau kiM saMkami bhIma griNdho| 10 (12) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM- madhu rAjA apanI kAmAvasthA kA rahasya - apane mantrI sumati ko kaha detA hai vaha rAjA madhu rAnI kanakaprabhA ko dekhate hI madana se paravaza ho gyaa| usa ke viraha se vaha aisA viDvala ho gayA jaise pazu / vaha (pagalA hokara) bichaune para par3a gayA aura mana meM nirantara usI kRzodarI kA cintana karane lgaa| na to vaha geya gIta hI sunatA thA, aura na use anna hI rucatA thaa| taba sumati nAmaka mantrI bolA--"he deva. he deva, Apa anamane kyoM ho? na to Apa AbharaNa dhAraNa karate ho aura na aMga meM vilepana hI karate ho| kyA zatrurAjA bhIma ne rAjya kI sImA cA~pa lI hai? athavA raNa meM Apa usa bhIma se AzaMkita hokara bhayabhIta ho rahe ho? parivAra ko bAhara ThaharA kara kyA Apane skandhAvAra (senA) kI cintA chor3a dI hai? mantrI kA kadhana sunakara rAjA madhu bolA...."(bhayabhIta nahIM hU~ kintu)" he bhavya, madana ke kAraNa merA tila-tila kA~pa rahA hai usake kAraNa mere zarIra meM tar3aphar3I ho rahI hai| azubhArthI kali-maloM se nahIM htttaa|" ghattA- jaba se maiMne kaMcanaratha kI ramaNI ko dekhA hai taba se he tAta, isa ramaNI ko chor3a kara mujhe anya koI nahIM ructaa| 1 9511 (13) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu arirAja bhIma ke pAsa apanA dUta bhejatA hai "...kyA paMcAnana siMha gajendroM se DaratA hai? maiM bhIma narendra se kyoM Dara? jisake lie kaiTabha kI sAhAyya kahI (12) 1. OM "nnu| 2. va 'ho'| 3.3 "rvi|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104] mahAka siMha virai panjuNNacarita [6.13.2 jasu kaiDihu sahAu saccariyau sai~ kesari avara vi pkkhiyu| para ki karami uvAu ko pecchAmi kimu pAvami eha kahiM kira gcchmi| taM NisuNevi Amaccai vumana eritu kAju maMdira mukAda: ahavai tuha aNurAu Na bhajami vijaya-jatta kAUNa phuNjmi| ehu mahuvayaNu kuNahi~ Niru caMgau avasu karAvami hau~ ji samaggau / taM sumaihiM maMtihiM vayaNullau 'bhaggau kaNayapariMdaho bhllu| puNu vaDauraho rAu NIsariyau bhIma gariMdaho uppari turiyu| valiya seNNa payamaru asahatie Akapiu bhae tasiya dharittie / 10 phaNi-salavaliya caliya giri ThAyaho Niyavi payANaho mhumhraayho| pattA- pesiu bhImaho dUu teNi jAevi pvolliyu| u kari mayara rauddu NaM samuddu ucchalliu / / 96 / / (14) pasariu cAuraMga kallolau bhImu-bhIma ehu tuhu~ jaga bollau / rAyadhasakku pattu kosalabai samare bhiDai jai to paharaNu lai / gayI hai, vaha mujhe svayaM vipakSI (rUpI hAthI) ke lie dUsarA siMha smjho| parantu maiM kyA kareM, kauna upAya devU? usa rAnI kanakaprabhA ko maiM kaise pAU~? aura use prApta kiye binA maiM kaise jAU~?" yaha sunakara amAtya bolA"he santa Apa aisA kArya (abhI) kyoM sUcita karate haiM? athavA, maiM Apake anurAga ko bhaMga nahIM karanA cAhatA huuN| kintu vijaya yAtrA karake usakA upAya joduuNgaa| yaha merA vacana bhalIbhA~ti pramANita kiijie| usake bAda Age maiM usakI (kanakaprabhA kI) upalabdhi avazya karavA duuNgaa|" vaha usa sumati mantrI ke vacana sunakara kanaka-narendra kI bhalAI hI bhUla gyaa| puna: vaDapura se rAjA nikalA aura tatkAla hI bhIma narendra para jA cddh'aa| balavattI senA ke pada bhAra ko sahana na karatI huI pRthivI usake bhaya se kA~pane lgii| madhu rAjA ke mahAn prayANa ko dekhakara giri bhI apane sthAna se Tala gayA tathA phaNI bhI salavalA gyaa| ghattA- sarvaprathama) rAjA madhu ne apanA dUta arirAja--bhIma ke pAsa bhejaa| vaha dUta bhIma ke sammukha isa prakAra pahu~cA, mAnoM raudra samudra meM se makara hI Upara uchala par3A ho|| 96 / / (14) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu evaM arirAja kA bhISaNa yuddha dUta ne jA kara arirAja bhIma se kahA-- caturaMgiNI senA rUpI samudra kI kalloleM cAroM tarapha pasara gayI haiM, he bhIma, aba tuma jAgo aura he bhIma, bolo (aba tuma kyA cAhate ho? he rAyadhazaka, kozalapati rAjA madhu yahA~ pahu~ca gaye haiN| yadi tuma unase samara meM bhir3ate ho to praharaNa (Ayudha) hAtha meM lo| athavA, yadi zaMkA (13) 1. a. ru| 2. a. uhkaar| (13) ["kadhakathayati
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.15.5] 5 10 mahAkaDa siMha viraija pajjuNNacaraja aha saMkahi to dahi gaDhaMtare taM NidiNu bhI palittau raha-bhaDa - turaya-thaTTa dugdho hiM sapaNajjha vi duggaho uvariyau vAvedi bhiu sAnu mahurA vihimi valaha~ ema samaru pavaliu kovi kuMtahiM NimbhiNNu mahAbhaDa kaiNavi kavi samuha(2) chaillaI ( 3 ) pattA- 'aNNevi khIliya ila-valaya sahu eka di Tala viNa paDiyau / gaujIu NAi~ kittimu dhaDa vi saMbhiDau raNe bhiDiyau / / 97 / / (15) to dappubhaDu jahiM mahurAu~ tarhi so laggaja "to saMmuhu ga mahu bhImo raNu mahu paDikhalai ko bharahantare / NaM huvAsu ghiughaDa-sayasitau / sAmaMtahiM ari dala 'mara TTahiM / rAyadha- sakku viradu jeM dhariyau / jo saMgrAma bheya bahu jANau~ / kAsuvi kara sira- kamalu pavaTThiu" / kAsu vi asa hatthau Naccai dhaDu | uttu visattasu rau hau sellai~ / bhImai~' gama-gamuLe / Nivaha pahANau~ / laksvaya svaggau / I macchara ghaNa ghaNu / (14) 1.ba. 2. 3. a. viM / (15) 1. a. bhesa 2. a. "ghaDu" / 3-4 a. prati meM yaha caraNa nahIM hai| [105 5 karate ho to gar3he ke bIca daba jAo ( chipa jAo ) / isa bharata kSetra meM aisA kauna hai jo rAjA madhu ko parAjita kara sake / " dUta kA kathana sunakara rAjA bhIma krodha se jala uThA, mAnoM agni para saikar3oM ghar3e ghI hI sIMca diyA gayA ho| rathoM, bhaToM evaM turaMga samUhoM ke durghoSoM tathA ari-dalana meM samartha sAmantoM se sannaddha rAyadhazakra virudadhArI vaha rAjA bhIma apane durga se nikala kara AyA aura rAjA madhu se jA bhidd'aa| donoM hI baloM kA aisA samara hone lagA ki usameM kisI kA hAtha chida gayA to kisI kA sira-kamala hI chinna ho gyaa| koI mahAbhaTa kuntoM se bhinna ho gayA, to kisI ke hAtha meM asi lie dhar3a hI nAcane lgaa| kisI ke dvArA koI sammukha hI cheda diyA jAtA hai to kisI rAjA kA ghor3A hata (ghAyala) ho gayA hai phira bhI vaha use calAye jA rahA hai / anya dUsare bhI ila valaya ( bhUmaNDala) meM kIlita ho gaye kintu eka bhI rAjA DhIlA nahIM par3A, mAnoM, jIvarahita kRtrima dhar3a hI mila kara raNa meM bhir3a rahe hoM / / 97 / / ghattA-- (15) (pradyumna ke pUrva janma kathana ke prasaMga meM - ) yuvarAja kaiTabha evaM arirAja bhIma kA yuddha eka tarapha to darpa se udbhaTa gajagAmI bhIma thA to dUsarI ora nRpoM meM pradhAna madhu rAjA thaa| vahA~ vaha madhu khaDga uThA kara lar3ane lagA / vaha bhIma ke sammukha gyaa| rAjA madhu evaM arirAja bhIma meM jaba atyanta mAtsarya bhAva se ghanaghora bhayaMkara raNa cala rahA thA usI samaya lambI dhvajA phaharAtA huA, pada se gaja ko prerita karatA (14) (1) praviSTa / (2) sanmukha (3) chedita /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106] mahAphar3a siMha viraija pajjapaNacarita [6.15.6 jAna payaTi avasaru btttti| tA laMvidha-dhau paya coiya gu| suNevi mahArau jhatti smgaau| 'samari akAyara mahuhi shoyru| kaDihu kaya chinu yadi mugavata teNi arira vAriu raNe pccaariu| balu Urai tuhu~ jova i muhu-muhu| tA bhaDa bhImaI Niya kari) bhiimiN| coiu lettahiM kayaDihu jettahiM / 15 bevi mahAbhar3a sUDiya gy-dhdd| bhiDiya samacchara toliya acchr| kaiDihu karivaru kiu so jajjara saMThiu Nidhcalu huu viulNghlu| ghattA- to tahi kaiDiheNa lahavijjakaraNa saMhaviu / Niya kare ''kaMdhi Thiu umphiDivi bhImu raNe bddhng|| 98 / / (16) avara kevi bhaDa khAgAliMga dhIriya kevi-kevi Nihaya raNaMgaNe / huA, mahAzabdoM ko sunatA huA kaiTabha zIghra hI vahA~ A gyaa| vaha kaiTabha samara meM akAyara (vIra), madhu kA sahodara bhrAtA, apane bhujabala ko prakaTa karatA huA vahA~ aayaa| usane arirAja bhIma ko rokA, raNa meM phaTakArA aura kahA--"terA bala naSTa ho gayA hai isalie bAra-bAra merA mu~ha dekhatA hai" taba yoddhA bhIma ne apane bhIma nAmaka bhayAnaka hAthI ko kaiTabha kI ora calane ko prerita kiyaa| donoM hI mahAbhaTa gajoM kI ghaTAoM ko kATate hue matsara bhAva sahita tathA apsarAoM ko santuSTa karate hue bhir3a gye| ____ kaiTama kA jo uttama gaja thA, use bhI bhIma ne jarjara kara diyA tathA vaha ghabarA kara nizcala ho gyaa| dhattA- kaiTabha ne laghuvidya nAmake hAthI ko lA khar3A kiyaa| bhIma bhI apane hAthI ke kandhe para uchala kara jA baiThA aura raNa meM bar3hA / / 94 / / 20 (16) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) arirAja bhIma ko parAjita kara rAjA madhu bApisa ghara lauttaa| vasanta-Rtu kA Agamana / aura anya koI bhaT khaDga ke AliMgana meM kAma Aye to koI (bhaTa ) koI raNAMgaNa meM dhara kara mAre gaye / mii| (15) 5. 3 6 -'. a. 9. a khetu| 10. dhahi nahu~ | K.4 snndaa||1. aj| (15) 1|| paake||
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.16.15] maTAkaha siMta viraiu pajjuNNacarita [107 bhIma vi kaiDiheNa mahurAyo / mahurAyaiM giyaNayaraho Agiu~ teNa] vi tahe pure NayaNapaNaMdire Niva ve pavesiya pi.ya-Niya ThAma ho / NaTTa saltu jema hiyai~ cahuTTai rAvau vi seu taNu kaMpai sA ANami iha keNa uvAya. tAya-tAya mA mai umpekvahi) tA maMtihi uvAu ciMtijjai Niya-Niya aMteuraha~ savANA tAma vasaMtu-rAu saMpattau teNA Nicchiu jAma siyAlau hiu karevi tA pattahiM ma avaru vi jo avamANi paravaru dakkhAliu jayalacchi sahAyahaH / mokkallivi rAva ra smmaanniuN| laiya dikkha jAevi jiNa-maMdire / sA kaNayappaha puNu mhuraayho| tallovelli sarIraho vtttti| tahe avasare puNu sumai payaMpai / taM NiNivi jaMpiu mhuraay| tema kari jema jIviu maho rakkhahi / NAyakaha) ANau~ pesijjai / ANAvaLi pAsesa vi raannaa| phagguNi Niya dUvau pesNtaa| kesu kaliyo miseNa muhu kaalu| so jAevi keyAra pddhkku| avasu sa rai bhau bharai mellivi vaha 10 15 phaiTabha ne jayalakSmI kI sahAya bAle madhurAjA ke lie bhIma ko dikhAyA (arthAt jIvita baMdhA diyaa)| madhurAjA bhIma ko apane nagara le aayaa| baMdhana chor3akara usa (bhImarAja) kA samucita sammAna kiyaa| usa bhIma ne bhI namanAnandadAyaka pura meM jinamandira meM jaHkara dIkSA le lii| anya rAjAgaNa bhI apane-apane sthAnoM para cale gaaye| (rAjA bhIma ke vaza meM ho jAne ke kAraNa--) nASTa zalya usa madhu rAjA ke hRdaya meM kanakaprabhA vAlI baha zalya punaH cubhane lgii| usake lie usake zarIra meM puna. tar3aphar3I hone lgii| usake anurAga ke kAraNa rAjA ko pasInA Ane lagA, zarIra kA~pane lagA, usa avasara para sumati mantrI punaH bolA--"usa kanakaprabhA rAnI ko kisa upAya se lAU~?" yaha sunakara rAjA madhu bolA--"he tAta, he tAta merI upekSA mata kro| aisA upAya karo, jisase mere jIvana kI rakSA ho|" taba mantrI sumati ne hitakArI upAya socA ki (kyoM na) nAyaka rAjAoM ko (dUta dvArA) AjJA preSita kI jAya aura apane-apane anta:pura sahita saba rAjAoM ko yahA~ bulAyA jAye?" usI samaya RturAja vasanta A phuNcaa| usane apanA phAlgunamAsa nAmakA nija dUta bhejaa| usa dUta ne siyAlA (zItakAla) ko ddaaNttaa| taba vaha siyAlA keza (palAza) kI kalI ke miSa se kAlA maha karake sthita ho gyaa| taba patroM ne use chor3a diyA (patajhar3a hone lgaa)| ata: vaha zItakAla jAkara kedAra meM (himAlaya meM) duka gayA, aura bhI jo apamAnita naravara ghara (pAnI) ko chor3a kara cale gaye the| ve bhI rati se avaza (vivaza) ho kara bhaya (vadhu) ko smaraNa karane lage (jo pAna kedAra cale gaye the ve ghara ko Ane lge| (16) 1. a 'ule| 2. a "g"| (16) () me / zAnaNaru (3)dana / / 4) 'phAgugalena / 15) agamAnaM na / 16 nigraa|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] mahAkaDa siMha virahAu pajjaNNarita 16.16.16 ghattA- pattu vasaMtu turaMtu dirahIyaNa sNtaavnn| vaNasai kusuma miseNa NaM "Niya siyaa| drisaavnnu|| 99 / / (17) kattha. viviha jIva saadhaarho|) rehai vaNi maMjari saahaarho)| katthavi ratta-patta kakelihi) vaNe paisai Nijjhara kellihiM / katthavi uNNai~ patta-vi'yaMgai mArai viraho vi viNu vi piyNgi| kalyavi Niru kusumiya vara-paDula sari-kolaMti viviha vara-paDula / katthaI Niya vi riddhi moggayeraho4) sairiNi saNNa karai bhoggyrho| katthavi vaNe vilasai koilasaru aruha muavi bhaMjai koilsru| katthavi paDhama kaliya veillai darasiya vaNa-lachihi veillai / katthavi kuMdu hasiu davaNau~ piya-virahiyaha jIva vi davaNNau~ / pattA- kuMkuma-jala- sicaNauM khaMDukkhaliya Na bhAvai / aNimisa-loyaNu rAu kaMcaNapaha maNe bhaavi|| 100 / / 10 ghattA- virahI janoM ko santApa dene vAlA vasanta turanta A gyaa| mAnoM vanaspatiyoM ke puSpoM ke miSa se vaha apanI zobhA dikhalAne lgaa|| 49 / / (17) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-} RturAja vasanta kA varNana | viraha-vyAkula rAjA madhu kevala kanakaprabhA ke cintana meM rata thA kahIM para vanoM meM vividha jIvoM ke lie AdhArabhUta AmoM kI maMjariyA~ suzobhita hone lgiiN| kahIM kaMkeli vRkSoM meM lAla-patra A gaye, to kahIM vana meM nirjharoM ke kinAre sundara keloM ne praveza kiyaa| kahIM upavanoM meM priyaMgu vRkSoM ke patte unnata ho rahe the, to viraha bhI priyA ke aMga ke binA bhartAra ko mArane lgaa| kahIM para vara paTala (gulAba) kusumita ho rahe the, to kahIM para sarovara meM vividha vara paTala (lAla kamala) krIr3A kara rahe the| kahIM mogarA (muktarAga) puSpoM kI vRddhi dekhakara svairiNI strI (ekAnta meM) bhogIbaroM ko saMjJA karatI thii| kahIM vana meM kokila kA svara zomatA thA to kahIM kokila svara vAlI strI aura ko chor3akara bhAga rahI thii| ___kahIM vanalakSmI ne sundara velA kI prathama kalI dikhAyI, to kahIM zubhra kunda puSpa, aura kahIM priyA ke virahIjanoM ke jIva (mana) ko pighalAne vAlA droNa puSpa harSita huaa| dhattA- usa madhu rAjA ko kuMkuma (kezara) jala kA chir3akAva athavA khaMDotkalita pAnaka bhI nahIM bhAtA thaa| animiSa locana (TakaTakI lagAye) rAjA ke mana meM kevala kanakaprabhA hI bhAtI thii|| 100 / / (16) 3-4. a. prati meM nahIM hai| (17) I. a. pi| (16)47) sobhH| (17) {1) aadhaariibhuutnn| (2) Amrasma / (3) azokasya / (ka) muktaaraagsy| (5) vaNalakSmI darzitA / (6) jlkiilaa|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ .19.1] mahAkaDa siha viraiu pajjuNNacarija [109 (18) tA sAmaMta-'cakku saMpattau Niya-Niya aMteura sNjttu| kaNAha" sahiyau kaMdhaNarahu kosalapuri paiTu vaDaura phu| sayalaha vara AharaNa suvattha' DhoiyAi~ rAeNa pstthii|| kaMcaNarahaho hatyi saMjoivi vara AharaNa-turaMgama ddhoevi| sayala visajliya puNu saMkhevaI kaNayarahu vi tosivi mahuedai~ / bhaNiu jAu tumhaNa Niya-Nayaraho NaMdaNa-vaNa ghaNa kiilir-khyrho| kaNayappahahe jogya siMgAhIda kakaNa-kaDisana gaNihAra di sidAhiM jAma-tAma iha accha pugu supasAhaNu bhUsiya gcchu| pattA- mahurAho vayaNeNa Aesu maNeNa munneppinnu| gAu vaDauravai jAma rANiya tahiM ji dhveppinnu|| 101 / / (19) Niya parivAra sahiya kaMcaNapaha acchaT jAma 'jacca kaMcaNapahA / 10 (18) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu ke Adeza se kanakaratha apanI yuvatI sundarI rAnI kanakaprabhA ko usIke yahA~ chor3a detA hai rAjAjJA sanate hI samasta sAmanta cakra apane-apane anta:para sahita vahA~ A phuNce| vaTapara kA prabhu kaMcanaratha bhI kaMcanaprabhA ke sAtha kosalapurI aayaa| rAjA madhu dvArA una Agata sabhI sAmantoM ko uttama AbharaNa evaM sundara vastra (siropAva) pradAna karAye gye| kaMcanaratha ko to saMjo kara hAthI tathA uttama AbharaNa sahita, turaMga pradAna kiye para anya sabhI ko yatkiMcit kucha-kucha dekara vidA kiyA gyaa| rAjA madhudeva ne kanakaratha ko vizeSa rUpa se santuSTa kara kahA- "tuma vidyAdharoM kI ghanI krIr3AoM ke yogya nandanavana se yukta apane nagara ko vApisa lauTa jaao| kanakaprabhA ke yogya zrRMgAra ke lie kaMkaNa, kaTisUtra, maNihAra (yahA~ banabAye jA rahe haiM ve) jaba taka nahIM bana jAte, taba taka vaha kanakaprabhA yahIM banI rhe| puna. unake bana cukane para unhIM se prasAdhita, AbhUSita hokara hI vaha yahA~ se jaave|" pattA-- rAjA madhu kA kathana sunakara tathA usake Adeza ko apane mana meM samajha kara vaDapurapati vaha kanaka ratha rAnI kanakaprabhA ko vahIM chor3akara vApisa lauTa gayA 1 / 101 / / (19) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu rAnI kanakaprabhA ke pAsa dUtI bhejatA hai| sandhyA evaM rAtri-varNana jAtya kaMcana ke samAna prabhAvAlI vaha rAnI kanakaprabhA jaba apane parivAra ke sAtha vahA~ rahI tabhI rAjA (18) 1. a. "vn| (19) 1. OM tatyA (18) (1) ca? honA tvH| (1941 vrnnnbhaa|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110]] mahAkA siMha viraiu paSuNNacarita [6.19.2 10 tA mahuNA mayaNaggi pliteN| gosIru dhaNasAra pasi leN| aivaDhieNa garuya aNurAyaI duiya tAhi visajjiya raay| tA saMkoyavi) Niyaya payaMgaI4) atya-sihari Asariya pyNgi| NivaI aNaya)- rosae~ NaM rattau aha pacchima-diha vesahi rttu| aha rato vi viviha paharA hau) ___ koNa atyavai viviha praahu8)| avaraNhai~ NivaDaMta sUi~ saMjjhA ratta-litta jahiM sUra. / taNu pakkhAlaNattha tahiM 'calliu NaM appara jalarAsihi volliu| dhalA. hi asthANu pharevi sidha sa3. aru jAmahi / Dhukkiya uDu dasaNaThTha Nisivi NisAyari taamhiN|| 102 / / (20) nipphAriya Naha-pAyAla-vaNi pajjaliya paIvAratta NayaNi / ali-kasaNa-kAya piNNacha magga ravi bhaDau gilibi NaM gayaNi lgg| etyaMtare tama'. dujjaNa NisuMbhu NaM siMgAra maya pihANa-kuMbhu / madhu kI gozIra (candana) aura ghanasAra (karpUra) se sIMcI huI vaha madanAgni aura bhI adhika bhabhaka utthii| atyanta bar3he hue anurAga ke kAraNa rAjA madhu ne apanI eka dUtI ko kanakaprabhA ke pAsa bhejA / usa samaya apanI kiraNoM ko saMkucita kara pataMga (sUrya) astAcala ke zikhara para Azraya le rahA thA, mAnoM madhurAjA ke anyAya para roNa ke kAraNa raktavarNa hokara vaha (sUrya) pazcima dizA meM jAkara chupa gayA ho| vividha prahAroM se Ahata premI bhI aneka prakAra se tiraskRta hokara kyA chipa nahIM jAtA? sandhyA kI lAlimA se lipta sUrya usI prakAra (samudra meM) gira gayA jisa prakAra samara-bhUmi meM lar3atA huA zUra-vIra aparAhna meM khUna se lathapatha hokara gira jAtA hai| isIlie mAnoM usa sUrya ne calakara apane zarIra ke prakSAlana-hetu apane ko samudra meM DubA diyA hai| dhattA- vahA~ sthAna pAkara dazazata kara sUrya jaba ThaharA huA thA tabhI rAtri meM nizAcara (candra) uDudarzana ke liye A DhukA (A phuNcaa)|| 102 / / (20) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) candrodaya varNana AkAza se pAtAla taka vadana (mukha) phailAe hue prajjvalita pradIpa ke samAna rakta kiraNa rUpI netroM vAle bhramara ke samAna kRSNa varNa vAle tathA naSTa (bhUle hue) mArga usa sUrya rUpI bhaTa ko nigala kara mAnoM candramA AkAza meM laga gayA (arthAt rAtri A gyii)| isI bIca andhakAra rUpI durjana kA damana karane vAlA zRMgAramaya nidhAna (khajAne) ke kumbha kalaza ke samAna (1992. a. li / 3. am| 4. a. yo| (19) (2) tatyA- 1 (3) saMcomvA / (4) kiraNA / (5) sUryeNa / (6) bhUpasya anyAya roSeNa / (7) va. praharaihataH / (8) prahAraghAte: kanayaH / {9) saMbhAra na likana sUryeNa / (20) 1. ba. "s|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.21.3] maDAkA siMta visara pajjupaNacariu 5 daMtacha. ruisara khagge bhAi Naha sAyari pheNa va thakku NAi~ / kAmuya kala-kIlA bhAmiNIhi dappaNu vasu sAmA-kAmiNIhiM / NaM Ayavattu rai-sAmiyahora) sira-rayaNu va govi-saamiyho"| rai-pallaMku va kiM phaliho mau Naha-hariNA NaM kare saMkha kau / dikkaNNahiM NAvai ka duvau paMcesu NisANA4) *sANa duvu| kiM amau mahevi gaNiya yavekku sisu rAhuhi pauDiya kanja mukk| 10 ghattA- NaM kaharavu kosAu kavi ali richoli asi| mANaMsiNi) hiyayatthu NihaNa mANa vivakkhu ssi|| 103 / / (21) sasi joNhAlaMkiya bhuvaNayale avilAsa-suhAsa kAsa dhavale / Nimmalu bhaNevi mai~ jANiyau~ jagu NaM khIrovahi phaanniyu| suNiiya vi Na vAyasu-haMsu pahiM dIsai sabbu vi siyavaNNu jahiM / tathA dA~toM kI chavi ko rucikara banAne vAlA candramA AkAza ke agrabhAga meM isa prakAra suzobhita hone lagA, mAnoM AkAza rUpI samudra meM phena puMja hI ikaTThA ho gayA ho athavA vaha (candra) kAmuka janoM kI manohara krIr3A karane vAlI bhAminiyoM aura suzyAmA (taruNI) kAminI janoM kA darpaNa hI ho, athavA. mAnoM rati ke svAmI kAmuka janoM kA Atapatra (chatra) hI ho athavA mAnoM gopati-svAmI--zivajI ke sira kA ratna hI ho athavA kyA vaha sphaTika-maNi dvArA nirmita rati kA palaMga thA? vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM AkAza rUpI viSNu ne apane hAtha meM zaMkha dhAraNa kara liyA ho| vaha candra dikkanyAoM kI geMda ke samAna pratIta hotA thA, athavA mAnoM paMceSu (kAmadeva ke pAMcoM vANoM) kI dhAra teja karane ke lie zAna (patthara) hI ho / athavA vaha kpA amRta-maMthana karake nikalA navanIta kA eka thava (piNDa) hai? yA rAhu ko pIr3ita karane ke liye chor3A huA koI zizu? ghattA-- mAninI nAriyoM ke hRdaya meM sthita mAna ko khaNDita karane vAlA vaha candra aisA pratIta ho rahA thA, mAnoM kumudoM ke nikale hue koza para koI zramara paMkti hI virAjamAna ho|| 103 / / (21) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) candrodaya-varNana, dUtiyA~ rAnI kanakaprabhA ko samajhA kara rAjA madhu ke sammukha le AtI haiN| usa samaya candra-jyotsnA se alaMkRta bhuvanatala aisA (zubhra) pratIta ho rahA thA mAnoM vaha zeSa nAga ke sahAsya athavA dhavala kAMsya se vyApta ho / loka usa bhuvanatala ko nirmala kahate haiM, kintu maiM to yaha jAnatA hU~ ki jaga ne mAnoM kSIrodadhi meM snAna hI kara liyA hai| loka AkAza meM kAka ko dekhakara bhI kahate the ki yaha kAka nahIM, haMsa hai| isa prakAra jahA~ rAtri meM (cAMdanI se) sabhI vastue~ dhavala dikhAI detI haiM. jahA~ sarovara ke tIra para cakavI (20) 2. a gaa"| 3. a "ddu| 4. a. "m| (20) (1) kAmuka: moja / (2) kAmukalya / (3) Izvarasya / (4) pakSaNamarSaNa pramANaH / (5) mAnayatInA / (6) nattubhanavaNaM / (7) makoTamati / (8) mAganyamatuM caMdraH / (21) (J) se|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112] mahAkA siMha virahau pamuNNacarita [6.21.4 sari cakki NihAlai jahiM sa piu gau kahimiNi NisAgamekkhu savi Thiu / caMcU"uDi bhisiNa daleNa dalu 'uccarUllaDa sari 'Dohar3a salila / dallaha viuu asahati) tahiM kuralai~ bi tadukkhu rahaMgi jahiM / tA papaDiya viviha vihUiyahiM kaNayappaha rANiya duuiyhiN| savaummuhaM ANiya Naravaraho gaNiyAri vaNaM siMdhura vrho| ghattA- mahurAe~ samuhati sA vi NihAliya tkkhnnenn| raNe sattihi bhiNNeNa NAi~ visallA lkkhnnenn|| 104 / / (22) sAmAhivaimAsaNe Niya adbhAsaNe sai~ThaviyA diggaya-gaya-gAmiNI Niya gosAmiNi pritthviyaa| puNu Niru bAvaraMgau huvau saMcagau te sahu mANiu surayaho suhu hara virahaho duhu tehiM lhu"| darasiya bhU bhAvaNu' Niru koddhAvaNu rai-ramaNu khaliksara japaNu ahara samapmaNu avi smnnu| bahu hAva-bhAva dharu Nira vibhama bharu kaya karaNu sakliAsi NilaNu aNakamasikkhaNuSa maNaharaNu / ema sayaNe ramaMtaha~ kIla karaMtaha uDu NapaNe kaMdhaNapaha devihiM sahu sigra sevihi gaya ramaNi / rAtri meM apane priya pati ko baiThA huA dekhakara bhI nizA ke Agamana para (bhramavaza) "merA cakravAka kahA~ calA gayA?" yaha kaha kara cillAtI huI coMca uThA-uThA kara vaha sarovara ke jala meM visinI (kamalinI) ke dala se dala ko mAra kara uchAlatI rahatI hai aura isa prakAra vaha cakavI vallabha ke viyoga ko nahIM sahatI huI du:kha sahita jahA~ rAtri meM kura-kura dhvani karatI rahatI hai| __isa prakAra kI rAtri vividha-vibhUtiyoM ko prakaTa karane vAlI dUtiyoM ke dvArA vaha rAnI kanakaprabhA rAjA madhu ke sanmukha lAdhI gamI 1 vaha aisI pratIta ho rahI thI mAnoM vana meM gaja zreSTha ke sammukha hastinI le AmI gayI ho| ghattA- rAjA madhu ne sanmukha lAyI gayI usa kanakaprabhA ko tatkSaNa hI usI prakAra dekhA jisa prakAra raNa meM zakti se bhede hae lakSmaNa ne vizAlA ko|| 104 11 (22) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana-prasaMga meM-) rAjA madhu evaM rAnI kanakaprabhA kI kAma-keliyoM kA varNana diggaja-gAminI vaha zyAmA---rAnI kanakaprabhA rAjya siMhAsana ke, rAnI ke lie pratiSThApita ardhAsana para svayaM Akara baiTha gyii| rAjA madhu ke sAtha naI-naI raMgareliyA~ huI aura vaha usake sAtha zaiyAgata ho gyii| usane surata-sukha dekara rAjA madhu ke viraha duHkha ko zIghra hI dUra kara diyaa| rAnI ne apanI kuddha bhrakuTiyoM se kAmavega kI bhAvanA prakaTa kara rati-ramaNa bhAga ko dikhA-dikhAkara tathA lar3akhar3AtI vANI se premAlApa svata: hI adharasamarpaNa, cumbana, AliMgana Adi aneka prakAra ke hAva-bhAva svAminI, vibhrama-vilAsoM se bharI ceSTAoM vAlI usa vilAsinI ne binA kisI dvArA sikhAye gaye manohara vilAsoM se use rata rkhaa| isa prakAra zaiyA para sakhiyoM dvArA sevita mRganayanI usa rAnI kanakaprabhA ke sAtha ramA karate tathA kAma-krIr3Ae~ karate hue rAtri vyatIta ho gyii| 12101.a. so| 12102) gha cunaH dona kUbAghala upalayate tadhA jala. gobhate / 131 sudhampa masta baat| 14) krdrsh| (22) (1) mhunaa| (2) canaNa. / (3) nimana. / (4) svapne pAjAtaH /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.23.6] mahAkA siMDa virAu pajjuNNacarita [113 rAvali mahurAyaho lacchi sahAyaho tammi khaNe jaya maMgala vajjiya paDaha susajjiya baMdi ghnne| tama Ni yara pahaMjaNu jaNa-maNa raMjaNu aruNachavi tA pavara mahIhare udayagirihita) sire uiu rvi| kaMkellahiM pattuva aruNaruttuva disi gaNihe NaM tahi muha-maMDau kuMkuma-piMDiu ghaNa ghaNahe / ghattA...- puhavIsaru jaM kuNaiM tapi ajjuttu-vijuttau / ki rAuliya kahAe NAyara-jaNeNa puttu|| 105 / / (23) parayArAsattai~ patthiveNa sA apagamahisi pariThaviya tenn| bhiccayaNu ji kaMcaNaraheNa) mukku gau so jAevi vaDauraho Dhukku / tiNi vaiyaru kahiu asesu jAma mucchAviu so kaNayarahu tAma / ahisiMciu salilai sIyaleNa paDivAiu cala'-camarANileNa / uhAvivi bolliu pariyaNeNa tuhu Au samappivi sahi kareNa / rAmahi bhavi sUrahi sAmi sAla parahattha jAya sA bhuyavisAla / prabhAta hote hI apanI sahAya vAle utta rAjA na kI zAMghra hI prA khula gyaa| jayamaMgala dhvani hone lgii| paTu-paTaha bajane lage aura bandIjana susajjita ho gye| tabhI tama rUpI raja ke lie prabhaMjana (vAyu), janoM kA manoraMjana tathA aruNachavi (lAla kAnti) yukta ravi mahIdhara pravara udayagiri ke zikhara udita huaa| vaha aisA pratIta hotA thA, mAnoM kaMkeli kA rakta-patra hI ho| athavA mAnoM diggajoM para lAla chatra hI tana gayA ho, athavA mAnoM ghanastanI nAriyoM ke mukha kA maNDala karanevAlA kaMkama-piNDa hI ho| ghattA- pRthivIzvara jo kucha bhI karatA hai vaha anucita hone para bhI ucita ke samAna hI mAnA jAtA hai| rAjakula kI kathA-vArtA ko nAgarajana se kahane meM kyA lAbha? / / 105 / / (23) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana-prasaMga meM-) rAjA madhu rAnI kanakaprabhA ko paTTarAnI kA pada pradAna karatA hai| udhara rAjA kanakaratha isa samAcAra ko sunakara vikSipta ho jAtA hai paradArAsakta usa pArthiva madhu ne rAnI kanakaprabhA ko agramahiSI pada para sthApita kiyaa| usa rAnI kI surakSA ke lie rAjA kanakaratha ne jinabhRtya-janoM ko chor3A thA, ve aba baDapura vApisa lauTa gye| jaise hI una bhRtyoM ne rAjA madhu kI karatUtoM kA samasta vRttAnta kahA vaise hI vaha rAjA kanakaratha mUrchita ho gyaa| unhoMne zItala salila se rAjA kA abhisiMcana kiyA, caMcala camaroM kI vAyu se usakI pratipatti--upacAra kiyA parijanoM ne use uThAkara kahA-..."tuma svayaM apanI rAnI ko usake lie samarpita kara Aye ho|" he svAmin, he sAla zreSTha, he bhujavizAla, aba to baha rAnI parahastagata ho gyii| vaha loka meM zUravIra rAjA (22) 1. ba. nnicy| (23) 1.a. (22) 15) udnncle| (23) il: virasamUha / [2) tatradharitaM /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114] mahAkada siMha virahau pajjuNNacariu 1623.7 raMkholira kaMkaNa NeureNa dihi karahi iyara aNteurenn| iya bayaNu cavai jo maMti kovi asi-daMDa pahArahiM haNai~ sovi / ghattA.... kaMcaNapaha viraheNa jovvaNa va samiddhau / tura bAulA yA zeH kaNavarahu psiddhu|| 106 1 / iya pajjuNNa-kahAe payaDiya dhmmcch-kaam-mokkhaae| kaisiddha viraiyAeM chaThI saMdhI: parisamatto / / saMghI: 6 / / ch||| 10 dvArA adhikRta kara lI gayI hai| ata: aba khana-khana bajane vAle kaMkaNa evaM nUpura vAlI anya anta:pura kI rAniyoM se dhRti dhAraNa kraa|" isa prakAra ke vacana jaba kisI mantrI ne kahe, taba vaha rAjA asi ke aura daNDa ke prahAroM se use mArane lgaa| ghattA- yauvana aura rUpa se samRddha prasiddha vaha rAjA kanakaratha rAnI kaMcanaprabhA ke viraha ke kAraNa usI samaya se bAvalA (pAgala) ho gayA / / 106 1 / isa prakAra dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI siddha kavi dvArA viracita pradyumna kathA meM madhu-kaiTabha ke kathAntara tathA kanakaprabhA ke apaharaNa sambandhI chaThI sandhi samApta huii| / / sandhi: 6 / / ch|| (23)2. ahi| 3. a. 'l| 4. ara15. a. madhu kaniha kahaMtara kaNyappAvaharaNaM nnaam|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.1.10] mahAkA siMha virAja pa pArita [115 sattamI saMdhI (1) susahAyahI " saha marAvahI kaMcaNapahahi smaannho| bhuMjataho kIla kuNaMtaho rai-rasa annuhrmaannho|| ch|| ujjhAuri pavara Naresaraho ari-tama-bhara NiThTha vnnesrho| taho rajju kuNaMtaho paravaiho lacchI-paumiNi maannssrho|" uttuMga matta siMdhura-gaiho kaMcaNamAlahe taho nnrvrho| chahariu' payaDaNa kuccharaha~ gayahimi kayavaya sNvcchrhN| so vaDauravai piya viraharattu kaMcaNapaha pavara gaheNa bhutu| khaNe rubai-hasai khaNe geu karai khaNe paDhai khaNe citaMtu mri|| khaNe Naccai khaNe umbhAi-dhAi khaNe aNNa kavalu uvabbhunbhu khaai| khaNe luTAi khaNe Niya vesu muvai khaNe pAya-pasArivi puNu vi ruvai / 5 sAtavIM sandhi (pradyumna ke pUrva-janma-kathana prasaMga meM-} vikSiptAvasthA meM rAjA kanakaratha ayodhyA pahu~ca jAtA hai, jise dekhakara kaMcanaprabhA kI dhAya rone lagatI hai jisake aneka sahAyaka haiM aisA vaha rAjA madhu kaMcanaprabhA ke sAtha bhoga bhogatA huA kIr3Ae~ karatA huA rati rasa kA anusaraNa kara rahA thA / / ch|| zatru-rUpI andhakAra ko naSTa karane ke lie sUrya ke samAna tathA ayodhyApurI ke pravara narezvara ke rUpa meM rAjya karate hue usa rAjA madhu ke mAnasa rUpI mAnasarovara meM rAjyarUpI lakSmI evaM kanakaprabhA rUpI padminI donoM kA hI nivAsa thaa| uttuMga matta sindhura ke samAna gati vAlI rAnI kaMcanamAlA (kaMcanaprabhA) aura rAjA madhu ke chaha RtuoM ke anukUla utsavoM ko manAte-manAte sahaja hI aneka varSa bIta gaye aura idhara baDapura kA adhipati priyA ke viraha se unmatta vaha kanakaratha kaMcanaprabhA rUpI pravara graha se grasta hone ke kAraNa kSaNa meM rotA thA to kSaNa bhara bAda ha~satA thA aura kSaNa bhara meM gAne lagatA thaa| kisI kSaNa vaha (kucha) par3hatA thA to kisI kSaNa vaha cintana karatA huA mRta ke samAna ho jAtA thaa| kSaNa bhara meM vaha nAcane lagatA thA to kSaNa bhara meM khar3A hokara daur3ane lagatA thaa| kSaNa bhara meM anna kA grAsa khaDe-khaDe khA letA thA. to kSaNa bhara meM loTane lagatA thA, kSaNa bhara meM apanA vesa chor3a detA thA, to kSaNa bhara meM paira pasAra kara vaha bAra-bAra rone lagatA thaa| isa (1) 1. a. gri| 2. vya. 'tu| (1) (1) rasya prathura sahAya) | (2) mAnasarovarasya /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116] mahAkaha siMha virahAu pajuNNacariu [7.1.11 / ema gAma-Nayara-kabbaDu bhamaMtu so kaMcaNapaha rANiyahe kaMtu / vihi saMjoga kosala paiTu dhAie sauhalaya ThiyAe~ dichu / Ulakvibi bAhubbha''riya NayaNu soM puMcha so kaMcaNapaha suvayaNu / he mAi-mAi tuhu ruvahi kAi bhaNu hiya ullai dukkhAi~ jaai| etyaMtare dhAi bhaNiu putti saMsAri visama puDu daiva jutti| ghattA- kaya kammaha ekkaha~ jammaha~ jamma sahAsu vi sIsai / bhava') pariNai dukkhaho gai 'sae paccakkhu bi diisi|| 107 / / (2) kaMcaNarahu jo tuha Asi kaMtu so diTTha mai~ racchhe bhmNtu| gale ghalliu jakvaM tharaya-khaMDu cira pharusa sIsu NibvAya tuNddu| mala-maliNa dasaNu jaya-kaya virAu virahaggi dachu dhUsariya kaau| tA pinbhaMchiyA) kaMcaNapahAe ke jaMgahi aMsuhAvaNau~ paae| so dhIra-vIra kusuma-sara (ya) tulla taho dhaDa iva kiM erisau bolt| prakAra grAma, nagara, kharvaToM meM ghUmatA huA "bho kaMcanaprabhA", bho kaMcanaprabhA cillAtA huA rAnI kaMcanaprabhA kA pati vaha kanakaratha vidhi (bhAgya) ke saMyoga se usI kozalapurI meM praviSTa huaa| use saudhatala para sthita eka dhAya ne dekhaa| use dekhakara usa dhAya ke netroM meM A~sU bhara aaye| rAnI kaMcanaprabhA ne usase pUchA--- "he mAtA, he mAtA, tU kyoM rotI hai| tere hRdaya meM bhare hue jo duHkha haiM unheM kaha / " yaha sunakara dhAya ne kahA-"he putri, saMsAra meM daiva kI yukti sacamuca hI bar3I viSama hai|" / ghattA- "eka janma kA kiyA huA karma hajAroM bhavoM taka bhoganA par3atA hai| bhava kI pariNati hI duHkhoM kI gati hai, so yahA~ pratyakSa hI dikhAyI de rahI hai|| 107 / / (2) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-) apane priyatama kanakaratha kI duHsthiti rAnI kanakaprabhA rAjA madhu ko sunAtI hai ".....kaMcanaratha jo tumhArA pahalA pati thA, use maiMne galI meM ghUmate hue dekhA hai| jo apane gale meM katharI kA Tukar3A laTakAye hue hai, sira ke bAla cirakAla se rUkhe ho rahe haiM tathA mukha kAntihIna ho rahA hai| usake dA~ta mala se malina haiM tathA jo asvAbhAvika bolI bola rahA hai| dhUli-dhUsarita vaha virahAgni se jala rahA hai| yaha sunakara kaMcanaprabhA ne usa dhAya ko DA~Tate hue kahA--"he mAI, aise asuhAvane zabda kyoM bola rahI hai? merA pahalA pati to dhIra-bIra evaM kAmadeva ke tulya hai / usako dhITha kI taraha isa prakAra ke bola kyoM bola rahI ho?" (1) 3. a. sunni| (10(3) pravAha / (4) karmayukte / (5) saMmAra prinnti| (2)() nirabhraSTa /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.3.7] mahAkaha siMha viraiu pajjuNNacarita tA dhAie maMcovari ThiyA..... dakkhAliu puNaravi so bi tAheM / diTThA jANiu~ kaMcaNapahAe buccai ehu ji so maai-maai| hA piya piya mahu virahANaleNa evaDDo vatthahiM gayau teNa / hau~ pAviNi NivaDe sami tamAle jaM vaMciu piu 'Nava pnny-kaale| ghattA- mahurANau~ Na uNNayamANau~ tahi avasare saMpattau / kaMcaNapaha Niya-piyayama kaha japai tahi bhaDa juttu|| 108 / / 10 Arattiu loNuttaNau~.... payaDavi paDibatti sa vAraNau~ / jA Thiya kaMcaNapaha devi khaNu talavaraho bhiccu tAvekka svnnu| AveppiNu Naravai viNNavai paNaveppiNu teNi buccai nnivi| Naru ekku deva baMdhivi dhariu parayAra karaNu teM Ayariu / acchai duvAre bhaNu kiM kami kiNNi haNami ki ajjubi dhrmi| NaraNAhu payaMpai mA dharau utbhunbhu tikkha-sUlihiM bharahu / 'rANiyae pattuccai kari ma kohu parayAraha sAmitha kovi gehu| taba maMca ke Upara baiThI huI dhApa ne usa rAjA (kanakaratha) ko rAnI ke liye punaH dikhlaayaa| kaMcanaprabhA ne jaise hI use dekhA to pahacAna liyA aura bolI-"he bhAI, he mAI, yaha to vahI hai| hA priya, hA priya, mere virahAnala se tU aisI durdazA ko prApta ho gayA hai| maiM pApinI to aise tamAla (bhayAnaka andhere) meM A par3I huuN| he priyatama, maiM to nava-praNaya-kAla meM hI Thaga lI gayI huuN| chattA- (saMyoga se) usI samaya unnata mAna vAlA vaha rAjA madhu apane bhaToM sahita vahA~ A phuNcaa| taba kaMcanaprabhA ne use apane priyatama kI (vyathA-) kathA kaha sunaayii|| 108 / / (pradyumna ke pUrva-janma-kathana-prasaMga meM-) parastrI-sevana ke aparAdhI ko zUlI kI sajA (sunAye jAne) se rAnI kanakaprabhA rAjA madhu para krodhita ho uThatI hai loNa samAna madhura rAjA madhu ke prati Asakti prakaTa kara vaha anurAginI rAnI kaMcanaprabhA- devI jaba bAhirI chajje para khar3I thI, usI samaya talavara (kotavAla) kA eka bhRtya (vahA~) AyA aura narapati (madhu) ko praNAma kara usase vinayapUrvaka bolA- "he deva, maiMne Aja eka manuSya ko bA~dha kara pakar3A hai| usane paradArakaraNa (parastrI gamana) kiyA thaa| vaha dvAra para sthita hai, kahie kyA use mAra dUM athavA abhI pakar3e hI rahU~?" taba naranAtha ne kahA--"pakar3e hI mata raho, use (tatkAla) Upara kI ora khar3I huI tIlI zUlI para car3hA do|" (yaha sunakara) rAnI ne pati rAjA madhu se kahA- krodha mata kIjie. kyoMki isa ghara meM bhI to paradArA-sevI koI svAmI (upasthita) hai?" Age vaha rAmA (kaMcanaprabhA) rAjA se puna: bolI ki paradAragamana yadi (bhayaMkara) doSa hai, (aura (2) 1. a. my| (3) | a. rANiya evatuccar3a na karahu kohu /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118] mahAkA siMha ghirAu patrugNacariu [7.3.8 tA rAu payaMpai rAmaNeNa ___ duhu pattu bhuvaNa saMtAvaNeNa / piya bhaNai~ dosu parayAra jaivi bhaNu kiNha deva tumhaha Na tivi| ghatA- kaMcaNapaha vayaNahiM pauliya NayaNahi thi u Naravai tuhikkau / adbhuda jagu bhAvivi maNi paribhAvivi NaM bhava-pAsahiM mukkau / / 109 / / 10 (4) ema appau jiMdai jAma rAu jiNa bhaNiyAM jAu "supAvaNAu tA bhavva pavara kairava sucaMdu majjhaNhayAle riyA Nimittu so Niyavia' ciMtiya siveNa uTThivi vaMdiu savvAyareNa suNi paramesara muNi-gaNa pahANa tavayaraNa ajju maho dehi sAmi visayAhitAsa viraiya) biraau| ciMtai Niru vAraha-bhAvaNAu / NAmeNa vimalavAhaNu munniNdu| jA bhaviyAyaNa paMkaruhU mittu / NiyamaNi paribhAvivi patthiveNa / puNu bhaNiu Niru saviNaya gireNa / tava-Niyama-sIla-saMjama nnihaann| bho mokkha mahApura mAga gaami| usake liye talavara dvArA pakar3A huA) vaha vyakti bhuvana meM santApa dene vAlA duHkha bhoge (arthAt zUlI prApta kare) to phira he priya, Apa hI kahie, ki vahI duHkha Apa kyoM na bhoge?" pattA- kaMcanaprabhA ke vacanoM ko sunakara vaha rAjA (madhu) netra nimIlita kiye hue cupacApa rahA aura jagata kI adhruva-(anitya) bhAvanA ko mana meM uttAra kara usa ne aparAdhI ko mukta kara diyaa| mAnoM vaha svayaM hI bhava-pAza se mukta ho gayA ho|| 109 / / (pradyumna ke pUrva-janma-kathana-prasaMga meM-) rAjA madhu ko vairAgya, usane munirAja vimalavAhana se dIkSA mAMgI vaha rAjA madhu jaba Atma-nindA kara rahA thA, tabhI viSayAbhilASA se virata hokara usane vairAgya dhAraNa kara liyA jinokta jo pavitra adhruvAdi bAraha bhAvanAe~ haiM unakA vaha cintana karane lgaa| usI samaya bhavya kamaliniyoM ke lie candramA ke samAna tathA bhavikajana rUpI kamaloM ke lie sUrya ke samAna vimalavAhana nAmake munIndra madhyAhanakAla meM caryA nimitta pdhaare| Atma-kalyANa kA cintana karane vAle usa catura pArthiva ne apane mana meM bhAvanA bhAkara (vahA~ se) uThakara sabhI prakAra ke AdarapUrvaka unakI bandanA kI aura savinayavANI meM nivedana kiyA-"tapa, niyama, zIla evaM saMyama ke nidhAna, munigaNa meM pradhAna he paramezvara, sunie.---mokSarUpI mahApura ke mArga meM gamana karane vAle he svAmin, mujhe Aja hI tapazcaraNa (dIkSA) diijie|" (3) 2. a. hi| (4) 1. a. ma / (4) (1) tyajabhililAvairAgata. 1 (2) jamA /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.5.10] mahAkA siMha virAra phaNupaNacarita [119 10 ghattA- Naya-viNaya visiTThau bhAi kaNiThThau kapaDihu rajji tthveppinnu| ujjhAuri rANau~ bhuvaNi pahANau~ samabhAvaNa bhAveppiNu / / 110 / / (5) saMsAra-jalahi uttaraNa kUle jai puMga'masu taho paay-muule| tavayaeNu laiu mahurANaeNa dhammastha-kAma su viyaannenn| jima mahurAyai~ kaMcaNapahAu vau paDivaNNau~ kNcnnphaaiN| rAeNa rAu mau-mANu cattu samabhAvae maNNiu~ sttu-mittu| tiNu kaMcaNu puNu maNi tullu dichu / Navi rUsai-aha Na kayAvi hi tthu| Niru. paMcamahavvaya-bhAra dharaNu NijjiNiu jeNa paMcavihu karaNu / samidIu-paMca pAlaI ataMdu guttittaya mAhaha phuDu sukNdu| jasu bhau Na-mANu-maccharu Na harisu sajjhAyajjhANu Niya maNaho harisu / ghattA- tarumUle ghaNAgame visaI duddame jaladhArA Niru taDi vaDaNu / puNaravi sisiraho bhare aiNiNaru duddhare Nimihi caraNahe hima paTTaNu / / ! 11 || 10 ghattA- bhuvana meM pradhAna ayodhyApurI kA naya-vinaya (nyAyanIti) meM viziSTa vaha madhu rAjA apane kaniSTha bhAI kaiTabha ko rAjya meM sthApita kara samabhAva kI bhAvanA bhAne lgaa|| 110|| (pradyumna ke pUrva-janma-kathana-prasaMga meM-) rAjA madhu evaM rAnI kanakaprabhA kA dIkSA grahaNa evaM kaThina tapazcaryA ___saMsAra samudra se pAra utarane ke lie taTa samAna una yati puMgava ke caraNamUla dharma, artha evaM kAma ke suvijJAtA usa rAjA ne tapazcaraNa le liyaa| jaise hI rAjA madhu ne tapa grahaNa kiyA, vaise hI kaMcana ke samAna prabhAvAlI usa kaMcanaprabhA ne bhI vrata svIkAra kara liye| rAga, mada, mAna Adi sabhI kA usa rAjA ne tyAga kara diyA tathA zatru evaM mitra ko samabhAva se maanaa| punaH unhoMne apane mana meM tRNa evaM kAMcana ko eka samAna dekhaa| na kabhI vaha rUThatA thA aura na prasanna hotA thaa| usa rAjA ne bhalI-bhA~ti paMca-mahAvratoM ko dhAraNa kara liyA aura pA~coM hI indriyoM ko jIta liyaa| atandra (pramAda rahita) paMca samitiyoM kA pAlana kiyA, mokSa kI mUla tIna guptiyA~ paaliiN| jisake na to bhaya thA aura na mAna hI, na to unake matsara thA aura na harSa hii| ve mana lagAkara harSa pUrvaka svAdhyAya evaM dhyAna karate rahate the| ghattA- duIma dhanoM ke Agamana para (varSA Rtu meM) taru ke mUla meM bijalI camakatI taDa-taDa par3atI jaladhArA ko sahate the (arthAt ve varSA yoga karate the) punarapi zizira ke bhAra yukta zItakAla kI ati durdhara rAtri meM ve catuSpatha meM himapatana ko sahate the (arthAtu zIti yoga karate the)|| 111 / / (5) 1. a 'yaa| 2. a. "di| 3. a.va /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120] 5 10 mahArudra siMha viraija panjuNNacariu (6) giMbhamAle khara kiraNAbhAvaNu pakkhovAsa - mAsa unavAsahiM taNu khAmi jalla- bhalla villittau aMtayAle saNNAsa mareSpiNu parama paMca- NavamAra sarepmiNu accuva - 'kappe huvau so suravaru yi tathu-teja hAmi uDu pahu ema to sura "sokkha bhujaMtaho visahai mahu giri-si'ri 'tamama / ema vAvIsa parIsaho sAmahiM / hija dhammavisesu Nistau / cauviha ArAhaNa bhAveSpiNu / muNi- paMDiya maraNeNa marepiNu / sahaja su kaDya-mauDa - kuMDaladharu | mohi pavarAmara accharasahu accuva sammeM Navara acchaMtaho / dhattA - ettahiM kosalapure kaMcaNamaya ghare rajju karai kayasihu vi jahiM / "so ekkahiM vAsare gayau mahAsare paMkayavaNe kamalekka tahiM / / 112 / / (7) diu rAya ravi udaya kAle mahulihu paiDu jo ") tahiM viyAle / [7.6.1 (pradyumna ke pUrva - janma - kathana prasaMga meM - ) dhora tapasyA kara munirAja madhu acyuta deva rAjA kaiTabha ne eka sarovara meM kamala puSpa dekhA hue / vaha madhu (muni) grISmakAla meM giri zikhara para sama- mana se tIkhI sUrya kiraNoM kA AtApana sahatA thA ( AtApana yoga ) / pakSa ke upavAsa evaM mAsa ke upavAsa karatA thA / isI prakAra samabhAvoM se bAIsa paraha sahatA thaa| usakA zarIra kRza tathA jalla (sveda) evaM mala se lipta ho gyaa| usakI camar3I aura haDDI zeSa raha gayI / vaha tapasvI muni antakAla meM saMnyAsa maraNa karake cAra prakAra kI ArAdhanA bhAkara paramapaMca - NamokAra ko smaraNa kara paNDita - maraNa se marA / phalasvarUpa vaha acyuta kalpa meM sahaja sukaTaka, mukuTa evaM kuNDala dhArI suravara huaa| apane zarIra ke teja se usane uDDu prabhA (tArA kAnti) ko bhI tiraSkRta kara diyaa| isa prakAra prabara apsarAoM ke sAtha mohita vaha deva acyuta svarga meM sukha bhogatA huA Ananda pUrvaka rahane lagA / ghattA -- idhara, kaMcanamaya gharoM vAle kosalapura meM jahA~ vaha kaiTabha rAjya kara rahA thA, vahA~ eka dina vaha (kaiTabha) mahAsarovara para gayA, jahA~ usane paMkajavana meM eka kamala puSpa dekhA / / / 12 / / (7) (pradyumna ke pUrva janma - kathana ke prasaMga meM - ) rAjA kaiTabha kI muni dIkSA evaM acyuta svarga - rAmana sUryodaya (prabhAta) kAla meM rAjA kaiTabha ne dekhA ki usa kamala puSpa ke bIca meM eka madhuliha (bhramara ) praviSTa ho gayA hai aura sandhyA-kAla meM kamala ke saMkucita hone para vaha vahIM sthita rahakara mara gayA hai| usa mRta bhramara (7) (3) kamale / (6) 1. ba. sihare / 2. a. enammarNa va pryym| 3. a ka / 4. asage / 5. a. ya 6. ba. "bho /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.8.4] malAkAra siMha virahau pajjRSNacarita [121 saMkuiya kamale so e2' vivaNNu taM pecchivi mahivaI maNi Ni viSNu / ghANiMdiya lui~ chappaeNa Niya-bharaNu Na yANiu~ jima aNeNa / tima avara vi visayAsata ema Ninchau maraMti ali muau jem| iya ciMtini jhatti gairasareNa NihaNiya dujaya vammIsareNa / Dhoevi rajju Niya NaMdagAsu appuNu gao taho mahamuNihiM paasu| aNusariya teNa jiNaNAha dikkha "muNiNAhaho kerI parama-sikkha / kiya savva saMga-paricAyaeNa tavayaraNu ghoru ADhattu tenn| ghattA--- tema kiyau kaNileM jama ciru jeTa tau-saMjamu-cArittu bau / sA kaiDihu rANau~ bhuvaNe pahANau~ AusaMti accavaho gu|| 113 || 10 (8) tava-Niyama pahAvai~ aruha-magge jo kaMcaNarahu vaDaura pahANu so bhave-bhamaMtu tAvasa taveNa uppAivi asurakumAru jammU te bipiNa biTThiya solahame sgge| kaMcaNapaha viraha vimukka ThANu / paMcaggi-visama visahevi tenn| jIvaho aiduddharu rAva-kammu / ko dekhakara mahIpati kaiTabha kA mana vairAgya se bhara uThA (aura vicArane lagA ki) jisa prakAra ghrANendriya ke lobhI isa bhramara ne apanA maraNa nahIM jAnA, usI prakAra anya aneka viSayAsakta prANI bhI usI bhramara ke samAna mara jAte haiN| yaha cintanakara usa narezvara kaiTabha ne durjaya kAmadeva ko naSTa kara tathA apane nandana ko rAjya dekara vaha svayaM mahAmunIndra ke pAsa calA gyaa| vahA~ usane muninAtha se parama zikSAe~ sunakara jina-dIkSA kA Azvaya le liyaa| usane sarvaparigraha kA tyAga kara ghora tapazcaraNa prArambha kara diyaa| ghattA- usa kaniSTha kaiTabha ne usI prakAra tapa, saMyama evaM cAritra vrata kA pAlana kiyA, jisa prakAra ki pUrva meM usake bar3e bhAI madhu ne kiyA thaa| bhuvana meM pradhAna vaha kaiTabha muni kI Ayu ke anta meM acyuta nAmake solahaveM svarga meM gyaa|| 113 / / (8) (pradyumna ke pUrva-janma-kathana ke prasaMga meM-} rAjA kanakaratha marakara tApasa evaM usake bAda asura kumAra deva tathA rAnI kaMcanaprabhA marakara vidyAdhara-putrI huI arahanta mArga meM tapa-niyama ke prabhAva se ve donoM (madhu evaM kaiTabha) hI sohalaveM svarga meM sthita hue| vaTapura kA pradhAna jo rAjA kaMcanaratha thA, usane rAnI kaMcanaprabhA ke viraha ke kAraNa sthAna chor3a diyA (arthAt sadgati prApta nahIM kara skaa)| saMsAra meM aneka gatiyoM meM bhaTakakara vaha eka tApasa huaa| usane viSama paMcAgni tapa tapA jisake prabhAva se usane asura kumAra kA janma paayaa| isa jIva kA rAga karma (moha karma) atyanta durdhara hai| vaha dRr3ha bAhudaNDa vAlA ati pracaNDa dhUmadhvaja nAmakA (TO!. a.. 4. gig| 2. 4 Asa / 3. 4. 'su / (7)(tsthitvaamRtH| (4) (1) he dvrti|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] 5 10 5 mahAkara siMha virakara pajjuSNacariu so(2) maha bhuvaNe diDu vAhudaMDu jA kaMcaNapaha ciru tAsu ghariNi tau karivi sAvi kAlaMtarehiM vepaTho dAhiNa - dihi vibhAi ghattA-- sIhaura ravaNNae dhaNa-kaNa puNNae sUrammaha vijjAharaho / rANiyahe suNettahne sasahara- vattae duhiya jAya surakari karaho / / 114 / / (9) putra dhUmaddhau NA aiphyaMDu | yahi parajjiya bAlahariNi / uppaNiya bhamivi bhamaMtarehiM / vijjAhara-seDhie NiruvamAe / sA tAra-tarala loyaNa visAla vijjAhara para paramesareNa NAmeNa kAlasaMvara NiveNa gaMdaNa-vaNa-caNa kIlaMti khayari tA mahu saMThiu jo aruha-magge so accuva - kappo caevi Au jo kaDi so jaMvara AhiM ahihANAe~ jA jagi kaNayamAla / pariNiya ghaNakUDa'-NaresareNa / Niya pariyaNa saya Nicchiya (2) siveNa / jA majjhahiM tahiM ghaNakUDa Nari / saMjaya suru solahami sage / mahumaheNa gabdhi ruviNirhi jAu (3) / hosai pacchai harihi di piyAhe / asura ( tApasa kA jIva ) bhuvana meM bhaTaka rahA hai| usa rAjA kanakaratha kI apane netroM se bAla hariNI ko bhI parAjita kara dene vAlI gRhiNI kaMcanaprabhA ne bhI tapasyA kI aura kAlAntara meM marI, punaH aneka bhavoM meM bhramaNakara vijayArdha kI dakSiNa dizA meM prabhAvAlI nirupama vidyAdhara zreNI meM utpanna huii| pattA dhana-dhAnya se pUrNa evaM ramya siMhapura ke airAvata hAthI kI sU~Da ke samAna bhujAoM vAle sUraprabha vidyAdhara kI sundara netravAlI tathA kamalamukhI rAnI kI vaha putrI huI / / 114 / / [7.8.5 ( pradyumna ke pUrva - janma - kathana ke prasaMga meM-) rAjA madhu ke jIva kA kRSNa patnI rUpiNI ke putra rUpa meM janma evaM chaThaveM dina asura dvArA usakA apaharaNa unnata, caMcala evaM vizAla netroM vAlI vaha (vidyAdhara ) kanyA jaga meM kanakamAlA ke nAma se prasiddha huI aura vidyAdharoM ke svAmI dhanakUTa ke paramezvara - narezvara se usakA vivAha kara diyA gyaa| usa ghanakUTa narezvara kA nAma kAlasaMvara thaa| jo apane saikar3oM parijanoM ko nizcita rUpa se ziva (kalyANa, sukha) dene vAlA thA / meghakUTa nagara ke ghane nandana vana meM jaba vaha vidyAdhara, vidyAdhariyoM ke sAtha krIr3Ae~ kara rahA thA usI bIca meM arahanta-mArga meM sthita jo pUrvavarttI tapasvI rAjA madhu thA aura jo (paNDita maraNa kara ) solahaveM svarga meM deva huA thA, vaha acyuta svarga se camakara AyA aura madhumathana (pati se) rUpiNI ke garbha se utpanna huaa| kaiTabha (kA jo jIva muni hokara solahaveM svarga meM deva huA thA vaha ) bhI vahA~ se cama kara hari kI priyA jAmbavatI ke garbha se bAda meM ke rUpa meM utpanna hogA | (8) (2) asura (9) {1) maijnykuutthpuur| (2) bAMchita saukhyena (3) utpana /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.10.91 mahAkA miha yiraina pajjuSaNaparita [123 10 ruviNihe vAlu pajjhuNNu NAmu paccakSu vi jo avayariu kAmu / sA chalihiM rayagihiM dANaveNa Naha-jANa khalaNa jANiyau~ teNa / ghattA- dhUmaddhaya NAma. atuliya) thAma, bhavi kaMcaNapaha kNte| Ni vAlu hareppiNu karaha karemiNu pacchima vairu saraMtai~ / / 115 / / (10) pajjuNNaho asuraho ja lakkhiu ehu kAraNu vi virohaho akkhiu| puNu cakkesaru bhaNai jiNesaru divva-vANi payahi paramesaru / taho ThAyaho vi kumAru calesai jaNaNihi kai vAsaraho milesi| kahai jiNesaru laddhakkarisaI volINahami duaThThaha vrisi| divvalAhu solaha saMjuttau vahu vinnnnaann-vijjaa-blvNtu| paMgu vi kuMda-maMda bahiraMdhala sayala sucakkavaMta Niru paMjala / sukka vi taru phala-kusuma samiddha! hosahiM taho AgamaNi snniddhiN| vA saMsau vAmacchi phuresai ie ciNhahiM rUviNi gharu esai / sA pajjuNNu kumAru mahAbhaDu ko paDikhalai samare js-lNpddu| usa rUpiNI ke bAlaka kA nAma pradyumna thA, pratyakSa meM aisA pratIta hotA thA, mAnoM kAmadeva hI avatarA ho| usake janma kI chaThI rAtri meM eka dAnava kA nabhoyAna usake Upara aTaka gyaa| pattA- atulita balavAle dhUmadhvaja nAma ke usa asura ne pUrvabhava kI kAntA kaMcanaprabhA ke sambandha se pUrva-baira kA smaraNa kiyA aura usa bAlaka ko apane hAthoM se harakara le gayA / / 115 / / (10) videha kSetra meM pradyumna kA pUrva-vRttAnta evaM vartamAna upasthiti jAnakara nArada meghakUTapura pahuMcatA hai (sImandhara svAmI cakrezvara-padma se kahate haiM ki--) "isa prakAra maiMne pradyumna aura asura ke virodha kA jo kAraNa dekhA, vahIM kahA hai|" yaha sunakara usa cakrezvara ne jinezvara se punaH pUchA--"he paramezvara, divya vANI se yaha bhI prakaTa kIjie ki vaha kumAra (pradyumna) usa sthAna se kaba calegA aura apanI mAtA se kitane varSoM ke bAda mila pAyagA?" taba jinezvara ne kahA-..."vaha kumAra solaha divya-lAbhoM se yukta tathA vividha vijJAna evaM vidyAoM se balavAna hokara 16 varSoM meM utkarSa ko prApta kara lauttegaa| usake Agamana se laMgar3e (paira ke), lUle (hAtha ke), maMda (manda buddhi) bahire evaM andhe Adi sabhI prANI sundara gati vAle tathA sarala, prAMjala aura bhalI-bhA~ti dekhane, sunane vAle ho jaayeNge| sUkhe vRkSa bhI phala puSpoM se samRddha aura snigdha ho jaayeNge| jaba vaha bAlaka viSNu aura rUpiNI ke ghara AyegA taba ni sandeha hI rUpiNI kI bAyIM A~kha phdd'kegii| vaha pradyumna kumAra to mahAbhaTa hai| yajJa kA lampaTI kauna vyakti use samara meM harA sakatA hai?" (1) (4) pracuravalena / (5) nIta. / (10) . a. jhN| 2. ja. vi.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkai siMha virahau paJjuNNacarita 17.10.10 zya NisuNevi Niva hatthuttariyaja jiNu paNavavi NArau NIsa riyu| ghattA- mehakUDei pura pattau harisu vahatau tahiM pajjuNNu vi diu / dIhara NayaNa visAlahe kaMcaNamAlahe vara ucchagai nnivitttthu|| 11611 avaloevi AsIvAu devi gau puri bAramaihi~ takkhaNeNa rUvi rAjale so muNi paichu rUvAevie paya-gaya sirAe~ puMchiu pAya-pakkhAlaNu karevi muNi bhaNai~ mAi puhavihi ravaNNa jiNi jANiyau so suMdara kumAra tuha taNa vAlu mai~ diThu ajju pAsAya-kalasa Naha lagge cUDe NIhariyau sai~ diu karevi / suchAha saittai~ nniymnnenn| diNNAsaNe paNavaMtaha~ vaiTchu / puNu paNaviu so gamgira giraaeN| agghaMjuli kama-kamalaha~ ghivavi / pai~ mellivi abara pa NAri dhaNNa / avayariyau jo iha bhuvaNa mAru / jo hosai ari-giridalaNu-vajju / veyaDDhaho dAhiNe mehkuudde| yaha sunakara rAjA cakrezvara ke hAtha se utarA huA vaha nArada jinendra sImandhara svAmI ko praNAma kara vahA~ se niklaa| pattA-- harSita hokara vaha nArada meghakUTapura jA pahu~cA aura vahA~ usane dIrgha evaM vizAla netra dAlI kaMcanamAlA kI goda meM baiThe hue usa pradyumna ko dekhA / / / / 6 / / (11) nArada ne rUpiNI ko batAyA ki pradyumna meghakUTapura ke vidyAdhara rAjA kAlasaMvara ke yahA~ surakSita hai| nArada usa pradyumna ko dekhakara, AzIrvAda dekara use svayaM dRSTa karake (arthAt svayaM hI sArI paristhitiyA~ samajhakara) vahA~ se niklaa| apane mana meM saikar3oM uchAhoM ke sAtha vaha nArada tatkSaNa dvArAvatI purI phuNcaa| vaha muni rUpiNI ke rAjamahala meM praviSTa huA aura praNAma karake diye gaye Asana para baitthaa| rUpiNI ne caraNoM meM sira jhukAkara puna: use praNAma kiyaa| caraNa pakhArakara tathA caraNa-kamaloM meM ajili pradAna kara gadgad vANI se pradyumna sambandhI samAcAra pUchane para muni ne kahA--- "he mAI, tU pRthivI meM ramya hai| tujhe chor3akara anya koI nArI dhanya nahIM ho sktii| jinendra ne batAyA hai ki vaha kumAra bar3A sundara hai| vaha aisA pratIta hotA hai mAnoM isa saMsAra meM kAmadeva kA hI avatAra huA ho| he Arye, tere bAlaka ko maiMne dekhA hai| vaha zatru rUpI pahAr3oM kA dalana karane ke lie vajra ke samAna hogaa| vaha vijayAdha kI dakSiNa dizA ke meghakUTa nAmaka nagara meM hai| jahA~ ke prAsAdoM ke kalazoM ke cUr3e (zikhara) AkAza ko chUte haiN| (10) 3. ba /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.12.81 10 5 dhattA masiMha viraha pajjuNNacariu ghatA - tahi paTTaNa aridala vaTTaNe rAya kAlasaMvarahI ghare / so puttu tuhArau jayaNa piyArau daMsuva sohai kamalasare / / / 17 / / (12) muNi bhaNai suNi rUvi' AyaNi mahAvayaNu jasu "gaNau 'jhasa Nivahu titthara va vijjalANa saMjuttu saMbhavai valahadda-mahumahaNaM payaMpi suNikapaNA avare vi je cinha jiNa bhaNimaMja uvaesa savANa Niya maNaho saMtosu, saMjaNevi so vAlu pajjuNNu ghare kAlasaMvarahI uttaMga- dhaNa kaThiNa- pIu kSaNAlANa | 125 tuha taNau~ bhuvaNam avayariMu 'NAra - rathaNu / carama-taNu siva gamaNu bhaNiUNa maNati / solahami varisamme AUNa tuha milai / salahaMti muNi- kyaNu sira kamalu ghuNiUNa / 'te kahiye gAreNa viNihiM suvisesa | puNu kahani saMcaliu muNi jhati duhu haNevi / baDhaiva sasikalaha-kalu jema aMvaraho / hattheva - hatthovi saMcara vAlANa / aridala ko naSTa karane vAle usa (meghakUTapura) paTTana meM rAjA kAlasaMvara ke ghara meM netroM ko priya lagane vAlA darzanIya evaM sarovara meM khile hue kamala ke samAna tumhArA putra surakSita hai|| 11711 (12) 1. ae 2. anu 3. a tR / 4. a ta 5 a. 7. (12) nArada ne pradyumna kI kI kuzalatA sUcanA rUpiNI ko dekara use santuSTa kara diyaa| pradyumna kA zaizava - varNana muni ne kahA- "he rUpiNI, suna, mere vacana dhyAna pUrvaka sutra tumhArA putra bhuvana ke madhya nara - ratna ke rUpa meM avatarA hai| jise gaNaka-jana jhaNanRpa ( mInarAja - kAmadeva ) kahate haiM tathA jo "tIrthaMkara varNa vAlA hai", 'caramazarIrI hai', 'zivagAmI hai aisA kaha kara mAnate haiN| vaha vividha vidyAoM se yukta hogA aura solahaveM varSa meM Akara tumase milegA / " balabhadra aura madhumathana ne jaba yaha sunA to vaha apanA sira caraNa-kamaloM meM jhukA kara una muni vacano kI zlAghA karane lage, aura bhI jo cihna, jinendra ne upadeza meM kahe the, unheM nArada ne rUpiNI se vizeSa rUpa se kahA / varNana karane yogya nAradamuni usa rUpiNI ke mana meM santoSa utpanna kara tathA usake duHkhoM ko naSTa kara tatkAla hI vahA~ se anyatra hI calA gyaa| vaha bAlaka pradyumna kAlasaMbara (rAjA) ke ghara meM isa prakAra bar3hane lagA, jisa prakAra AkAza meM kalAdhara candra kI kalA / vaha bAlaka uttuMga kaThora evaM supuSTa stanoM vAlI yuvatiyoM ke hAtha meM khelatA huA saMcaraNa karatA thA /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126] mahAkA siha virAu pajjuNNacarita [7.12.9 ghattA- kaMcaNamAlahe ghare raiu viviha parikaMcaNamau teha paalnnuN| kaMcaNa-kaDisuttaho rayaNa vivittaho vAlaho maNimau khelaNau~ / / 118 / / (13) dive-dive uDu-NAhuva vaDDhetaho rAyai~ pADhaNatthe taho vAlaho / vijjAhara daramattha-biyANA pajjuNNahA kAraNe ANato tAha~ purau so guNai Niruttara sikkhai uriu gaMdha avagAhai hoi asesa guNai abhAsada hari-kari ArohaNa visiTThai~ jujjhai~ jAi malla raNa juttai~ chuDu-chuDu paMca-varisa sNpttho| sarala-kamala-dala-yaNa visAlaho / mehakUDe puhara-Naha-pahANA / je yaha buddhivaMta uvsNtaa| lihai-paDhai jaM 'satthi uttu| 'chaMdu NihaMTu takka jaM saahii| NIsesa vi viNNANa viyAsaI / 'joisa-gaha-gaNiyAimi 'sitttthii| katari-karaNa "baMdha saMjuttai~ / dhattA- rAnI kaMcanamAlA ke ghara meM usa bAlaka ke lie vividha maNi kaMcanamaya pAlanA racA gayA / ratnoM se vicitra kacanamaya kaTisUtra dhAraNa kiye hue usa bAlaka ke khilaune bhI maNimaya the|| 118 / / (13) kumAra pradyumna kI zikSAe~ dina pratidina uDunAtha candra kI taraha zanaiH zanai: bar3hatA huA vaha bAlaka pA~caveM varSa ko prApta huaa| taba sarala svabhAvI, kamaladala ke samAna vizAla nayanoM vAle usa bAlaka pradyumna ko par3hAne ke nimitta rAjA kAlasaMvara dvArA meghakUTapura ke zAstrArtha-vijJAnI tathA pRthivI evaM AkAzaH-vidyA (arthAt bhUgola, khagola evaM gaNita) meM pradhAna vidyAdhara-paNDitoM ko bulAyA gayA jisase ki vaha buddhimAna upazAnta prakRti kA bana jaaye| una paNDitoM ke sAmane vaha ThIka-ThIka guNane lagA (arthAt guNanavAlA gaNita banAne lagA), jo zAstroM meM kahA gayA hai, vahI likhane, par3hane tathA sIkhane lgaa| chandazAstra, nighaNTu evaM tarkazAstra jo bhI use par3hAye jAte the una sabhI granthoM kA vaha hRdaya meM avagAhana karane lgaa| use samasta guNoM kA abhyAsa ho gayA tathA samasta vijJAna kA vikAsa ho gyaa| hari (ghor3oM) para car3hanA tathA hAthI para car3hanA bhI sIkha liyaa| nakSatrAdi-graha-gaNita bhI sIkha liyaa| bandha--chanda-bandha, (kavitA banAnA) tathA kartA-karaNa Adi vyAkaraNa (athavA kartana-karaNa sambandhI kRSi-vidyA) mallayuddha tathA raNa-yukti vidyA bhI sIkha lii| (1371. sacchabhataru / 2-3. a laMdu gir3a kone gamohana / 4. ahm| 5. a. di.| 6-7.3 juttA :
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.14.9] 10 5 mahAkaDa siMha virahau pajjuNNacariu pattA - eyami asesai~ ai suvisesai~ avarai pavara ji lakkhiyai~ / puhatihi para-mArahU~ teSa kumAra tAIM asesai~ sikkhiyA~ / / 119 / / (14) aTTama - Navama varisa saMpattae hau~ yi kukaitaNu maNe maNNami jovvaNa- siri chuDu-chuDu ji mayaTUTThai hari kari bhaDa' parighari NiraMtaru jo saMvaraho vAhakaTThivi Thiya avara duTThe khala- khuddha NivAriya dive-dive guDi uddharaNa sahAsahiM gijjaijjahiM Naviyai paDhijjaha soNa gharu - puruvi para so Na rAvalu vAla - bhAvai~ sesi giyattae / mayaraddhayaho rUu kiM vaNNami / vAtu samari bhare bhiDahu payaTThai / viyarai vijjAhara bhuvaNaMtaru / bhiDivi raNagaNe teNa viNijjiya / kevi dhariya kevi samare viyAriya puri paisai vaMdiNa NizghosahiM / juvi Na bhitti cittaha Na lihijjai / kheDu - bhaMDabu so Na velAulu / [127 dhattA- isI prakAra pRthivI para manuSyoM ke liye sArabhUta aura bhI jo anya aneka ati viziSTa evaM zreSTha vidyAe~ kahI gayI haiM una sabako bhI usa kumAra pradyumna ne sIkha liyaa| 119 / / (14) kumAra kAla meM pradyumna kA parAkrama evaM yaza AThaveM evaM nauveM varSa kI Ayu hone para niyama se bAlabhAva ke zeSa ho jAne para kavi kahatA hai ki "maiM mana meM apane kukavipane ko mAnatA hU~ ( arthAt maiM kavitA meM apane ko asamartha mAnatA hU~), ataH makaradhvaja ke rUpa kA maiM kyA varNana karU? yauvanazrI dhIre-dhIre mAnoM bhujA meM padArpaNa karane lgii| unakA bAlapanA smarabhAra meM bhir3akara haTane lagA / hari kari aura bhadrajanoM ke parivAra sahita vidyAdhara pradyumna nirantara anya - anya bhuvanoM meM vicarane lgaa| jo (kAla) saMvara ko bhI bAdhaka jahA~ kahIM bhI sthita thA, pradyumna ne raNAMgaNa meM bhir3akara use jIta liyaa| (14) 1 6 / 2. ba. ha / aura bhI, jo duSTa zatru the unake bhI kSobha kA nivAraNa kiyaa| kinhIM ko pakar3A aura kinhIM ko samara maiM vidAra diyaa| isa prakAra vaha pradyumna dina prati dina guDi uddharaNoM (utsava vizeSa ) tathA sahasroM bandIjanoM ke nirghoSoM ke sAtha nagarI meM praveza karatA thA / usa pradyumna kA guNagAna sabhI ke dvArA kiyA jAtA thaa| vaha sarvatra pUjA jAtA thA, vaha sabhI ke dvArA namaskRta thA, sabhI usake caraNoM meM par3ate the tathA stuti abhinandana rUpa usakA nAma (sarvatra) par3hA jAtA thaa| usa nagarI meM koI bhI aisI bhitti (bhIta) nahIM thii| aisA ghara, pura, paura, rAjakula, kheDa, maDamba, velAkula (utsava - gRha) bhI nahIM thA, jahA~ usa pradyumna kA citra na likhA gayA ho /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ malAkara miha birAu papugNacarija [7.14.10 10 10 pattA- pajjuNNakumAraho raNe dubbAraho saMkha-kuMda harahAsa kasu / viyaraMtu muNediNu maNe vi hasevizu rAma NiyaNaMdaNaho jasu / / 120 / / (15) ima ciMtiUNa maNe mNtiuunn| kayA savvasaMtI paMpuchevi mNtii| su vAre muhutte sulagge phutte| hayArI mahaTTo juvArAya- ptttto| sire tassa baddho sa puNe nnivddho| sumittANa toso amittANa roso| kayAhaTa-sohA pure mNglohaa| pavajjati tUrA kakohAsa puuraa| padaTTeNa eyA vihUI anneyaa| savattIhiM buttA asesA s-puttaa| aNeNaM savANaM NaM kasseva maannN| bhavANaMpi1) majjhe bhaDANaM asjjhe| raNe Nasthi vIro samattho sudhiiro| kahaM tAsu AU Na keNAvi jaauu"| juvArAu4) eso kiu sabva seso| pattA- vicaraNa karate hue usa rAjA kAlasaMvara ne muskurA kara apane mana meM yaha mAna liyA ki "raNa meM durnivAra apane nandana pradyumna kumAra ke zaMkha evaM kundahAra ke samAna dhavala yaza kise prApta hai?" || 120 / / (15) pradyumna ko yuvarAja ke rUpa meM dekhakara sautoM ko bar3I IrSyA huI aisA vicAra kara mana meM mantra kara (nirNaya kara) mantrI se vizeSa rUpa se pUchakara usa (kAlasaMvara) ne sarvatra zAnti vArtA kI, phira zubha dina, zubha muhUrta evaM zubha lagna Adi meM hatAri kA sUcaka mahatvapUrNa yuvarAja paTTa puNya vAle usa pradyumna ke sira meM bA~dha diyaa| isa kArya se sumitroM ko santoSa huA aura amitroM ko ross| hATa-bAjAra kI zobhA kI gyii| pura meM maMgala samUha hue| bAje bajane lage, jinase dizAe~ bhara utthiiN| isa prakAra pradyumna kI aneka vibhUtiyoM ko dekhakara sapatmI--sautoM ne apane sabhI putroM se kahA- "isake samAna anya kisI dUsare kA sammAna nahIM hai|' bhaToM ke lie bhI asAdhya tuma sabhI ke sammukha anya koI bhI sudhIra bhaTa samartha vIra nahIM Tika sktaa| vaha kahA~ se AyA hai? hama sabameM se kisI se bhI vaha utpanna nahIM hai| vaha to pratipAlita putra hai| phira bhI use sabase vizeSa yuvarAja-pada de diyA gayA hai| 15 (15) 1.ar| 2. a. vi| (15) (1) pumAdInAM madhye / (2) kaNNAgataH kenApi na jAyate / (3) asmAdInAMrANI madhye kenApi na jAtaH / (4) pratipAlitapuraH /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.16.9] mahAkA siMha viraha paJjuNyarita [129 ghattA- kiM tuhi jAyahi aNavikkhAyahiM Ayaho lIha Na pAvahu / evahiM jima jijjai ehu haNijjai taM kAyau pribhaavho|| 121 / / (16) jaNaNihi vayaNu suNevi ciMteviNu pavi-dasaNaho pamuhahiM ciNtevinnu| bhaNiu kumAra anju Niya-lIlai~ giriveyarDsa jAhi vaNa-kIla / tA pajjuNNa samuNNaya mANau~ bhAya sayahi-paMcahimi samANau~ / akuDila-maNu kuDilahiM saMjuttau tAma siloccaya) - sihare phuttu| Na pAu) mAha-maDalaM dukau amarAha vidhva-vimANu pmukku| savva suvaNNa-raiu jagi suMdaru / NaM girivaraho uvare giri-maMdiru / jaM sura-Naravara-phaNi-gaNa maNaharu varamaNi kalasa-vihUsiu jiNaharu / jaM ti-duvAru ti-goura-jutau / jahiM jiNavaru dhavalau chttttu| jo bhava-saya-raya mANa-vivajjiu gAya-suriMda-NariMdahiM pujiu / ghattA- tuma saba vikhyAta nahIM ho ske| ata: tumhAre janma lene se kyA lAbha? Age bhI tuma lakSmI nahIM paaoge| isalie aba jaise bhI isako jItA jA sake, ise mArA jA sake, aise kisI bhI upAya kA vicAra kro|| 121 / / (16) kAlasaMvara ke 500 rAjakumAra-putroM ke sAtha kumAra pradyumna vijayArddha-parvata para krIr3A hetu pahuMcatA hai pavidazana (vajradanta) pramukha sabhI vidyAdhara rAjaputra jananI ke vacana sunakara mana meM cintita hokara upAya socane lge| (eka dina avasara pAkara) sabhI kumAroM ne kumAra pradyumna se kahA..."Aja apanI lIlAoM pUrvaka hama loga vana-krIr3A ke liye vijayArddha parvata para jaayeNge|" (yaha sunakara) samunnata mAna evaM akuTila mana vAlA vaha pradyumna apane kuTila mana vAle 500 bhAiyoM ke sAtha vijayArddha parvata ke ucca zikhara para phuNcaa| vaha parvata-zikhara aisA pratIta hotA thA mAnoM vaha svarga se mahimaNDala para laTakA diyA gayA ho athavA devoM dvArA sarvAMga svarNaracita jaga meM sundara koI divya-vimAna hI chor3A gayA ho| athavA mAnoM, usa parvata zreSTha ke Upara mandarAcala hI lA diyA gayA ho| jahA~ suroM, naravaroM evaM phaNigaNoM dvArA sevita maNi-kalazoM dvArA vibhUSita, tIna-tIna, do-do daravAjoM tathA tIna gopuroM se yukta manohara jinamandira thA jisameM dhavala tIna chatradhArI jinavara (virAjamAna) the, jo ki saikar3oM bhavarUpI raja evaM mAna se rahita aura jo nAgendra, surendra evaM narendroM dvArA pUjita the| (16) 1. a vA diu| (16) (1) vajjadaMta / (2) vijayAI zikharaspa caityAlyaM / (3)mbat /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130] 10 5 10 mahaka siMha viraha pajjuNNacaritra dhattA- ahamiMda-pasaMsiddha ti jaga NamaMsiu so tehimi dIhara - bhuyahi / dUraho ahidiu savvahi vaMdiu eya kAlasaMvara suyahiM / / 122 / / (17) tA pavidaMsaNa bhaNiya sabhAyara iha vemaDDha - sihara ehu jiNaharu so vijjAharavai saMjjai vrr vihivase' paiseviNu puNu to taNisuNevi teNa kumAreM lahu dhAyavi sahasatti phiDepiNu (2) tA aliula-tamAla - kasaNaMgai guMjAruNa-dAruNa-calaNayAi~ Nivbhacchiu kumAru surasappai~ bevi sarosa bhiDiya tarhi ayasara pheravi amphAla kira jAmahiM je pajjurAho hiNa- kayAyara / jo paisai dukkiya kalamalaharu para Na paiTa kovi iha ajjai / tumhai khaNu vi Nihu vaise viNu / rUviNi gabbhu bhaveNa kumAreM / Thiu goure - pAyAre caDeNpiNu / guru- phukkAra- pamukkau vaMgai | rosa - phuraMta phAra-phaNa-vayaNai~ / ahi duvvayahiM puNu kaMdappai~ / cha varevitA Rtu sirovari / jakkheNa maNe paribhAviu tAmahiM / dhattA - ahamindroM dvArA prazaMsita tathA tInoM lokoM dvArA namaskRta una jinendra deva ke lie rAjA kAlasaMvara ke dIrgha- bhujA vAle una sabhI putroM ne dUra se hI abhinandana evaM vandana kiyA / / 122 / / F7.16.10 (17) pradyumna kA sarpavezadhArI yakSa se yuddha taba pavidazana ( vajradaMSTa) ne pradyumna ke nidhana meM Adara (icchA) karane vAle apane sabhI bhAiyoM se kahA"isa vijayArdha zikhara para duSkRtoM tathA kalimaloM ko harane vAle isa jinagRha meM bhI jo praveza karegA vaha vidyAdhara- pati ho jAyegA / yadyapi isameM Aja taka koI praviSTa nahIM huA hai, phira bhI tumhAre dvArA sevita maiM apane bhAgya kI parIkSA karane kI dRSTi se usameM praveza karatA huuN| taba taka kucha kSaNoM ke lie tuma saba baittho|" vajradaMSTra ye vacana sunakara rUpiNI ke garbha se utpanna vaha kumAra pradyumna zIghra daur3A aura sahasA hI ( apanI zakti se ) prAkAra para car3hakara use phor3akara gopura meM sthita ho gayA / (17) 1-2 a nitichAmi / tabhI vahA~ alikula athavA bhayAnaka andhakAra ke samAna atyanta kAle zarIra vAle, apane upAMgoM se DarAvanI phuphakAra chor3ate hue, guMjA ke samAna lAla-lAla bhayaMkara caMcala netra vAle, roSa se sphurAyamAna phUle phaNa aura badana vAle sarpa rUpa deva ne usa kandarpa kumAra ( pradyumna ) kI adhama duSTa vacanoM dvArA bhartsanA kii| ruSTa hokara donoM bhir3a gye| avasara pAkara usI samaya kumAra ne sarpa kI pUcha pakar3a kara use ghumAkara jaba parvata zikhara para pheMkA tabhI usa sarpavezadhArI pakSa ne apane mana meM socA --- (17) (1) vacanaM / (2) vidyAdhara karaNe |
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.18.14] 5 10 mahAkara siMha viraSa pajjuSNacariu ghattA - ehu so garu Ayau jo vikkhAyau Asi risiMdahiM siTThau~ / ahi-rUu eppiNu paya paNaveSpiNu jaMpai jakkhu visiTThau~ / / 123 / / (18) tAma kumAreM so paripuchiu puNu so jaMpai NisuNahiM sAmiya ajaya mahAraNe rakkhami vijjau iha jiNa maMdire goure acchami NAmi tityaMtare khayara-piyArau ituhu~ Au bho bho diDha-bhuya vikkama sAreM / kahi tuhu~ acchiu / jakkhu papaI / bho siva gaamiy| tu kAraNe / Niru Niravijjau / NaNaNaMdire | kahimi Na gacchami / gahU~ nnirNtre| puSNahiM periu / jaga - vikkhAyaja / [131 nArAyaNa-suma / ghattA - puNu jaMpiu mayaNai~ vihasiya- vayaNai~ bahuvihu maMta- samiddhau / ehu kkhu payAsahiM (1) phuDu viSNAsahiM kahi maho vijjau siddhau / / 124 / / iya pajjuNNakahAe payaDiya dhammatya-kAma-mokkhAe kaIsiddha viraiyAe pajjuNNa-' vijjAlAha vaNNaNo NAma' sattamI saMdhI parisammatto / / saMdhI: 7 / / cha / / ghattA-- "yahI vaha nara AyA hai, jo prasiddha hai aura (jisake viSaya meM) RSIndra ne kahA thaa| " aisA (vicAra kara ) apane sarparUpa ko chor3a kara usake caraNoM meM praNAma kara vaha yakSa vizeSa vANI meM bolA / / 123 / / (18) yakSarAja evaM kumAra pradyumna kA vArttAlApa usI samaya vikramasAra vAle usa kumAra--pradyumna se usa ( yakSarAja ) ne pUchA - "tuma kahA~ rahate ho?" isakA usa kumAra ne uttara de diyaa| punaH vaha yakSa bolA- "he svAmin zivagAmin sunie| he mahAraNa meM ajaya, maiM Apake hI kAraNa niravadya vidyAoM kI nirantara rakSA karatA A rahA huuN| nayanAnandadAyaka jinamandira ke gopura meM maiM rahatA hU~, kahIM bhI nahIM jAtA huuN| zrI naminAtha tIrthaMkara kA nirantara antara calate rahane para he dRDhabhuja, he nArAyaNa suta, vidyAdharoM ke priya jagadvikhyAta tuma hamAre puNya kI preraNA lekara (Aja) yahA~ Aye ho / mattA - ( yakSarAja kI vANI sunakara ) vividha mantroM se samRddha usa -- madanarAja pradyumna ne vikasita mukha se kahA-- "he yakSarAja, yaha prakAzita karo, yaha spaSTa batAo ki mujhe vidyAe~ kaise siddha hoMgI?" / / 124 1 isa prakAra dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI siddha kavi dvArA viracita pradyumna kathA meM pradyumna dvArA vidyA - lAbha varNana karane vAlI sAtavIM sandhi samApta huii| saMdhiH 7 / / cha / / (18) 1-2. a.x / (18) (1) kathaya /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1321 mahAkaha siMha virahau pajjuNNacariu [8.1.1 aTThamI saMdhI 36 mA ho / nakkhu vi puNu annuraayiN| alayAuri varaNayari Na Nimmiya surraay|| ch|| tahiM Asi kaNayaNAhu vi garidu aNilAevihe rohiNihiM caMdu / suba bevi tAma uppaNNasAra NAmeNa pasiddha hirnnnn-taar| vara rajju karai tahi Nivai jAma pihiyAsau muNi saMpattu taam| taho pAyamUle NisuNevi dhamma tau laya NivaNa Ni vevi "kammu / sura karai rajju paccakkhu Nayare tAvekka divasi suhlyuvre| Niya kaMta sahiu varasuha NisaNNu tA Nahu pechai Naha jANa) chaNNu / dhaya-'dhuvvamANu kiMkiNi-raNaMtu NaM jiNahuvi devAgamaNu hotu| maNi-mauDa-kar3aya-kuMDaladharovi eha sajjaI gacchai khayaru kovi / pattA- tahiM avasara kaNaeNa vijjAbalu slhijji| jahiM Na phuraI) taM loe rajjai~ ki kira kijjai / / 125 / / 10 AThavIM sandhi kumAra pradhumna dvArA vidyA-lAbha kA upAya pUche jAne para yakSarAja dvArA pUrva-kathA varNana taba yakSa ne bhI anurAgapUrvaka kumAra se kahA--"alakApurI nAmakI eka nagarI hai| vaha itanI zreSTha (sundara) hai mAnoM use surarAja--indra ne hI banAyA thaa| / / ch|| ___pahale vahA~ kanakanAtha nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| usakI candramA ke lie rohiNI ke samAna anilA nAmakI devI rAnI thii| unake sArabhUta do putra utpanna hue| jo hiraNya aura tAra nAma se suprasiddha hue| jaba vaha rAjA uttama rIti se vahA~ rAjya kara rahA thA tabhI vahA~ munirAja pihitAzrava aaye| unake caraNamUla meM dharmopadeza sunakara usa rAjA ne unake caraNoM meM namaskAra kara tapa grahaNa kara liyaa| jaba putra usa nagarI meM pratyakSa rUpa se rAjya kara rahA thaa| taba eka dina jaba vaha apanI kAntA ke sAtha atyanta sukha-santoSapUrvaka apane bhavana kI aTTAlikA ke Upara baiThA thA tabhI usane nabhoyAna se channa (ba~ke) AkAza ko dekhaa| usa para dhvajA ur3a rahI thI, kikiNiyA~ zabda kara rahI thiiN| vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM jinendra ke sAmane devAgamana ho rahA ho athavA maNi-mukuTa-kaTaka evaM kuNDaloM kA dhArI koI vidyAdhara hI sajakara jA rahA ho| pattA- usa avasara para usa hiraNyarAjA ne vidyAbala kI prazaMsA karate hue kahA--"yadi yaha vidyAbala mujhe prakaTa nahIM huA to phira loka meM rAjya kaise kiyA jAye arthAt rAjya karane kA sukha hI kyA?" || 125 / / (1) I. a nnihnnevi| 2. ch| 3. ba. bhu.| 4. a. j.| (1) (1) vibhANa / (2) sAmagrI yuktaH / (3) vidyAbalaM /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.2.11] 5 10 mahAka siMha virai pajuNNacariu iu citivi kajju viyappiyau appU' gau sAvai saMgaNe tahiM jA evi maMtu teNa javi maya-mANa moha bhaya vajjiyaho aNu-diNu vaNa jhAle ahiTThiyaho ema vijjau nagasiddhaya puNu alayAra saMpatu kiha tA tArai~ tAsu(2) mahAhiyaho sattaM virajju paDiyija pattA- vijjAvala gavviu (2) lahu bhAyaho rajju samappiyau / jiNa - sAsaNeNa NaM vaNa gahaNe / bhuttoyaNu sau vIrai ghaviu / macchara- mayaNahi Na parajjiyaho / cammali-bisesa pariTTimaho / tAI zicipa / mahi sAhivi bharahu 'NareMda jiha | paNavapiNu jeTho bhAiyaho / teNa vi sanbhAvai~ icchiu / rai-paMkaya phulladhuu / kaNaya maya avayarimau kaNau vi avaru su aMdhau / / 126 / / (2) 36 varSoM meM samasta vidyAe~ prApta kara kanakaputra - hiraNya madAndha ho gayA (2) 1. va. aSNu nn| 2. a dhAyavi / 3. ba. jidi / 4. ba. gAraviu / aisA cintavana kara usane (hiraNya ne) kArya kA vikalpa kiyA ( mantra sAdhane kA vicAra kiyA), aura apane laghu bhAI tAra ko rAjya samarpita kara diyaa| vaha svayaM hI jinazAsana ke anusAra zrAvaka vrata dhAraNa kara gahana-vana meM calA gyaa| vahA~ vana meM jAkara usa vIra hiraNya ne sAhasapUrvaka mantra japA | svayaM kAMjI kA bhAta banA khA kara kAlakSepaNa kiyaa| vaha mada, mAna, moha evaM bhaya se rahita aura matsara evaM madana se parAjita nahIM huaa| vana meM pratidina dhyAna meM adhiSThita usa hiraNya ke carma tathA asthi mAtra zeSa raha gaye / isa prakAra jagat meM jitanI suprasiddha vidyAe~ thIM ve saba use 36 varSa meM siddha huiiN| phira vaha hiraNya alakApurI meM kisa prakAra pahu~cA jisa prakAra ki bharata narendra (cakrI ) mahI sAdhakara ( ayodhyApurI meM ) pahu~ce the ( athavA mahI sAdhaka bharata jisa prakAra jinendra ke pAsa pahu~cA thA ) / taba choTA bhAI tAra mahAhRdaya vAle usa bar3e bhAI ko praNAma kara usase milA aura usase usa (hiraNya) ko rAjyapada para punaH pratiSThita kara diyaa| bar3e ne bhI choTe ko yuvarAja pada para pratiSThita kiyA, jise usane sadbhAva pUrvaka svIkAra kiyA / dhattA- vidyAbala se garvita, ratirUpI kamala puSpa meM andhe hue bhramara ke samAna usa kanaka ( hiraNya) meM madana kA avatAra ho gayA aura svarNAdi samRddhi bar3hane ke kAraNa vaha hiraNya aura bhI madAndha ho gayA / / 126 / / 1133 (2) (1) jinazAsanena zrAvakAnAM saMgraho bhavati (2) lghukaataa|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134] mahAkA siMha viraija pajjuNNacarita [8.3.! taho alayAuri suha-achaMtaho iTTha kAmabhoya, bhuNjNtho| ekkahiM diNi vajjiya saMdhAya aMdaru phuTaTara tara-NipAyai / takkhaNe kaNaya Niyau Niyacchiya AloyaNiya-vijja Aucchiya / tAe~ paryapiu Nami-jiNaNAhaho NANuppaNNau~ kevlvaahho| tahiM sura-caNikAya saMpAiya duMduhi rasiya amarakara-vAiya / taM NisuNevi kaMcaNu ANaMdiu jAevi samavasaraNe jiNu vaMdiu ! mANathaMbha pechevi gayamANau~ huvau jhatti paramattha viyANau~ / NisuNevi tacca teNa tau laiyau jAu vimukka-saMgu pvviyu| dhattA- tA vijjahimi pauttu bhaNu amhahaM pahu kiNkrhu"| tuhuM bhava-rajje vaichu kahi emahiM kahu uvayarahu / / 127 / / 10 tAma kaNaeNa jiNaNAhu ApucchiU kavaNu pahu deva Ayahami aNukucchau / rAjA hiraNya kI dIkSA evaM usake lie siddha vidyAoM ke Azraya kI cintA iSTa kAma-bhogAdi bhogatA huA vaha hiraNya alakApurI meM sukha-santoSa pUrvaka raha rahA thaa| eka dina sAmUhika bAje bajane lage aura tUroM ke ninAda se ambara (AkAza) phUTane lgaa| usI samaya kanaka (hiraNya) ne nikaTa se hI uThane vAlI AlocanI nAmakI vidyA ko dekhaa| usa vidyA ne use batAyA ki nami jina nAtha ko kevala svabhAvadhArI kevalajJAna utpanna huA hai, ata: vahA~ cAroM nikAya ke deva A rahe haiN| devoM ke hAthoM dvArA bajAye hue dundubhi bAje baja rahe haiN| unako sunakara kaMcana (hiraNya) Anandita huaa| phira usane samavazaraNa meM jAkara jinendra kI vandanA kii| mAnastambha ke darzana se usakA mAna calA gyaa| jhaTa se vaha paramArtha kA jJAtA ho gyaa| usa kaMcana ne tarka sunakara tapa grahaNa kiyA aura parigraha chor3a kara pravajita ho gyaa| ghattA- taba (rAjA hiraNya ko pravrajita dekhakara usase) una vidyAoM ne kahA--"he prabhu, aba kahie ki hama ApakI dAsiyA~ kyA kareM? Apa to bhava-rAjya ke Upara baiTha gaye (arthAt mokSa mArga kI sAdhanA karane lage) aba kahiye ki yahA~ hamArA uddhAra kaise hogA?" || 127 / / vijayArddha ke durgama jinabhavana meM praveza karane para pavanAzana yakSa dvArA kumAra pradyumna ke lie amUlya vidyAe~ evaM maNizekhara kI bheMTa taba kanaka (hiraNya) ne jinanAtha se pUchA--"he deva, Age kauna sA samartha puNya-puruSa ina vidyAoM kA prabhu (3) Iba 'kk| (3) (1) mama ki karmaH 14 (1) punnnnvNt.|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.5.2] mahAkAla siMha virahana pajjuNNacarita [135 kahai savvaggu harivaMse tityaMkaro NemiNAhotti jo sv-sukkhNkro| tassa titthamme vAramai hariNaMdaNo NAma pajjuNNu mayaNotti arimddnno| so vi veyar3ha jiNa-bhavaNe Avesae viviha-vilANa-eyANa pahu hose| tAu savvAu tahi samaI jA DhukkiyA majjhu jakkhassa pAsamme primukkiy| jiNai~ mai~ samare so ceva mahumaha-suo 'pavaNa asaNassa rUveNa iha acchio| gayau cirakAlu siyavaMtu tau pecchio ema muNiu siuhu deva Niru dddh-bhuo| "lehi vijjAu avare ja maNiseharo tahaya juha taNauha~ ceva vara kiNkro| mauDu-vijjAu gahiUNa jA Niggao diha khayarehiM saMmuhutuM NaM diggu| dhattA-- tA citta camakkiya 'rAyasuya puNu kumAru Niu tettahiM / jahiM vasai NisAyaru kAlasamu kAla-guhANaNu jettahiM / / 128 / / (5) tAhimi dUre hAevi pavuttara iha paisaI jo raviNa gitt| so maNe iMchima saMpaya pAvai taM NisuNevi mayaNu Na cirAvai / 10 hogA?" taba bhagavAn ne kahA--"sarvazreSTha harivaMza meM sabhI ke lie sukhakArI tIrthaMkara neminAtha utpanna hoNge| unake tIrtha meM dvArAvatIpurI meM hari kA, zatruoM kA mardana karane vAlA pradyumna nAmakA kAmadeva putra utpanna hogA jo vijayAdha ke jina-bhavana meM jAkara praveza karegA aura vahI ina vividha vidyAoM kA prabhu hogaa|" usI samaya se ye sabhI vidyAe~ yahA~ A ghusI aura mujha yakSa ke pAsa meM raha rahI haiN|" madhumathana kA putra mujhe samara meM jItegA, isI AzA se tabhI se maiM pavanAzana yakSa sarpa ke rUpa meM yahA~ sthita huuN| zobhA sampanna ApakI rAha dekhate hue mujhe cirakAla bIta gyaa| aisA smjhie| dRr3ha bhujA vAle kalyANakArI he deva, Apa yahA~ A pahu~ce haiN| ata: aba ina vidyAoM ko le lIjie aura jo maNizekhara hai use bhI le liijie| usa yakSa ke kathanAnusAra hI pradyumna ne una sabhI ko svIkAra kara liyaa| maNi-mukuTa evaM vidyAoM ko grahaNa karake jaba vaha nikalA aura una vidyAdhara kumAroM ke sammukha pahu~cA, taba aisA pratIta ho rahA thA mAnoM diggaja hI A gayA ho| ghattA- use dekhakara una rAjakumAroM kA citta camatkRta ho utthaa| punaH ve vidyAdhara kumAra pradyumna ko usa kAlaguphA ke mukha para le gaye jahA~ yamarAja ke samAna duSTa nizAcara rahatA thaa|| 128 / / (5) kAlamukhI guphA meM nizAcara dvArA kumAra ko chatra, camara, vasunandaka-khaDga tathA nAga-guphA ke nAgadeva ne ___do vidyAe~ evaM vibhinna vastue~ bheMTa svarUpa pradAna kI dUra khar3e hokara usase taba kahA-"jo isa guphA meM vega pUrvaka (daur3akara) praveza karegA vaha manavAMchita sampadA ko prApta kregaa|" yaha sunakara madana ne dera nahIM kii| vaha zIghra hI una saba bhAiyoM ko bIca meM hI chor3a kara (4) 1-2. a. prati meM ye do caraNa nahIM haiN| 3.4 a. prati meM ye dharaNa nahIM hai| 5.4. g| (47 (2vidyA / (3) kAlaguphA sukhNytt|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136] matAkada siMha virahAu pajjaNNacarita [8.5.3 rau garuya dhayaru muavi tANatare paisai pisiyara nnilymbhNtre| tA Nisiyaru koveNa palittau NaM huva bahu ghiya ghaDahiM psittu| guMjAraNa-loyaNu uddhAyau marahi maNuya kahi-kahiM re praayu| bhiDai Na jAma-tAma tarhi jittau muhi-pahArahiM mahihi Nihittau / Ayachattu-cAmara-juvalullau hoyau teNakumAraho bhallau / avaru vi maMDalaggu vasuNaMdau diNNu vipakkha-pakkha khaya kdu| jAuhANu seva vi maNNAvavi puNu tahiM duha~ pAsu parAvavi / saMThiu tAma tehiM Niu tettahiM tahi veyaDDha NAya-guha jettahiM / dUrAu vi jo jaMpai pavira'u khalu iha paisai taho maNi ciMtiu phalu / tA sahasatti kumAra paiTThau phaNi-NijjiNe vi laddha suha siTThau / NAyatalapmu-sejja sasi-viTThara pAyaThavaNu avaru vINAvaru / se NNakAri-gihakAraNi vijau apaNu kiM jAya pajjuNNuha vijjau / ghattA-- iya lAha samattiu Niyavi tahiM puNu duhiM asahaMtahiM / Niu vaNa-sarasihi sura-rakkhiyahiM saMvararAmaho puttahiM / / 129 / / 15 vegapUrvaka gayA aura nizAcara ke nilaya (guhA) ke bhItara praveza kara gyaa| taba nizAcara kopa se pradIpta ho uThA. mAnoM prajjvalita agni ghar3oM bhara ghI se sIMca dI gayI ho| guMjA ke samAna lAla netra vAlA vaha nizAcara daur3A aura bolA--"he manuSya mara, tU kyoM aura kahA~ se A gayA?" jaba taka vaha bhir3a bhI na pAyA thA ki taba taka pradyumna ne muSTi prahArauM se use jIta liyA tathA use pRthivI para paTaka diyaa| usa nizAcara ne kumAra pradyumna ko sundara chatra evaM caMcala camara-yugala lAkara pradAna kiye| inake atirikta bhI vipakSa ke pakSa kA kSaya karane vAlA vasunandaka nAma kA maNDalAna (khaDga) bhI pradAna kiyaa| isa prakAra usa yAtudhAna se sevA-pUjA karAkara vaha kumAra pradyumna punaH unhIM duSTa vidyAdhara-putroM ke pAsa lauTa AyA / puna: ve sabhI usa pradyumna ko vahA~ le gaye, jahA~ vijayA meM nAgaguphA thii| unameM jo duSTa vajradaMSTra thA, usane dUra se hI kahA--"jo isa guphA meM praveza karegA, usako manovAMchita phala milegaa|" taba zIghra hI vaha kumAra guphA meM ghusa gyaa| vahA~ ke phaNI sarpa ko jIta kara zubha phala prApta kiyaa| usa nAgarAja ne use nAgatalpa zaiyA, zazi-viSTara (siMhAsana), pAdasthApanI pAdukA aura uttama bINA pradAna kI, sAtha hI sainyakAriNI aura gRhakAriNI vidyAe~ bhI pradAna kii| ina vidyAoM ke Age anya vidyAoM ko kyA kahA jAye? pattA- jaba ina lAbhoM sahita Ate hue usa kumAra ko dekhA taba una duSToM ko vaha sahana nahIM huaa| punaH rAjA kAlasaMvara ke ve putra usa kumAra ko devoM se surakSita vana-sarasI (bAvar3I) para le gye| 1 129 / / (5) 1. va. rikhlu| 2. 3 'si| 150 (1) kiM dvitIyosti agitu nAsti dvitIyaH / (2) niitivaapikaasurrmitaa|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.7.1] mahAkA siMha virahAu paJjaNNacariu 137 (6) paNiu iha paisari jo majjai taho puNu maNe iMchiu sNpjji| tA pajjuNNu paiTTha turaMtau Niya-viggaha-kara-Niyara phuraMta / aDDohivi jalu-paMkaya toDai kara-kamalahiM kamaliNi acchodd.| dhAiya rakkhavAla tANatare hakkiDa tehiM kumAru khaNaMtare / paNiu~ puSaNa-kAlu kahiM Ayau kiNNa muNahiM ehu jaga vikkhaayu| sura-vAvihi paisevi kiM pahAyau kiu apavittu salilu devakkara aMtayAlu tuha ajju pddhukkj| iya gisuNevi mayaNu abhiTTau NaM kaThIrau karihiM payaTTau / ghattA-- carima dehu raNe ajjau aNNu vi vijjAvala-valiyau / ko taho jage paDimallu jiNi tihuvaNu parikaliyau / / 130 / / 10 tAva teNa tahiM jiya mahAraNe mayara-ciMdhu) taho diNNu takkhaNe / kumAra pradyumna kI sura-vApikA ke rakSapAla se muThabher3a una vidyAdharoM putroM ne kumAra pradyumna se kahA--"jo isa bAvar3I meM praveza kara snAna karegA use manovAMchita sampatti milegii| taba apane tejasvI zarIra kI kiraNoM se sphurAyamAna zarIra vAlA vaha pradyumna tatkAla hI usameM praviSTa ho gyaa| usane usake jala ko Alor3ita kara diyA, usake kamaloM ko tor3ane lagA aura apane hastakamaloM dvArA kamaliniyoM ko maror3a ddaalaa| isI bIca meM usa sarasI (bAvar3I) kA rakSapAla bahA~ daur3A AyA aura usane usa kumAra ko halakArA aura kahA--"kyA terA kAla (arthAt AyuSya) pUrA ho gayA hai? tU yahA~ kyoM AyA? kyA tU yaha nahIM jAnatA ki yaha bAvar3I jamavikhyAta deva-hAvar3I hai| usameM tUne kyoM nahAyA? tUne isa devakRta jala ko apavitra kara diyA hai ata: Aja (nizcaya) hI terA antakAla A gayA hai| yaha sunakara vaha madana usa rakSakadeva se bhir3a gyaa| mAnoM siMha hI hAthI se bhir3a gayA ho| .. ghattA--- vaha caramadeha kumAra (pradyumna) raNa meM ajeya thA hI, sAtha hI vidyAbala se bhI balI thaa| jisane tribhuvana ko samajha liyA thA phira bhalA jaga meM usakA pratimalla aura kauna ho sakatA thA? || 130 / / kumAra pradyumna ko deva-bApikA ke rakSapAla dvArA makaradhvaja, agnideva dvArA duSyavastra evaM parvatadeva dvArA kuNDala-yugala kI bheMTa kumAra pradyumna ne usa rakSapAla ko mahAraNa meM jIta liyaa| taba rakSapAla ne bhI use tatkAla hI makaracihna (6) (1) kirnnaa| (2) paripUrNa kaaljaataa| ((I) kaamsy|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1381 5 10 mahAkara siMha viraha pajjuSNacariu taMpi levi caliu mazulbhau puNa huvAsa kuMDAMpe dAviye bhaNiu mayaNa iha jo paIsae jhaMpa karivi tA tarhi paiTThau diNNa tAma vara-vattha- dUsahe levi tevi saMcaliu jAmahiM di bhaNiu ihu biva jo Naro taM suNevi mayaNo - mahAvalo huu jhaDatti- jhaDa devi jAmahiM pattA- tA tUsivi amarehiM diSNu tehiM maNuaho daivAhiyaho (2) girivi diti (8) Niyavi khalahiM mahumaha-taNubbhau / etthu marai jaliUNa bhAviya~ / sA vi ajau tihuvaNa ho sAsIsae / tAma aggi- suravaru tuTThau / maliNa subbha je hu~ti huvavahe / mesayAru- giri juvalu tAmahiM / visai adasu so hoi suravaro / tahiM paTTu Nivvahiya kulattha lo / hraya-sareNa kuhaNiyahiM tAmahiM / kuMDala - juvalu / ciMtiyau phalu / / 131 / / [8.7.2 puNu kaya tameNa (" teNa ji kameNa / ( dhvajA ) pradAna kii| use lekara Ate hue madhumathana ke putra usa manobhava (kAmadeva ) ko jaba ina duSToM ne dekhA to punaH use jalatA huA agnikuNDa dikhalAyA aura kahA ki "jo isameM jala kara maratA hai usakA bhaviSya ujjvala hotA hai| punaH unhoMne madana se kahA ki "jo isameM praveza karatA hai, vaha tribhuvana ke sabhI samartha yoddhAoM meM ajaya hotA hai !" yaha sunakara vaha kumAra jhA~pa dekara usa kuNDa meM praviSTa ho gayA / taba agnideva bhI usase santuSTa huA / agnideva ne use zreSTha dRSpa vastra pradAna kiye| ThIka hI kahA hai ki jo malina hote haiM ve agni meM zubhra ho jAte haiN| vaha kumAra jaba una vastroM ko lekara calA tabhI usane meNAkAra parvata - yugala dekhA / ina vidyAdhara putroM ne usa kumAra se kahA ---- hA --- jo manuSya ina donoM ke bIca meM praveza karatA hai vaha uttama adRzya deva hotA hai| usako sunakara mahAbala vAlA vaha madanakumAra pradyumna jaba vahA~ kulAcaloM ke bIca meM nirvighna rUpa se praviSTa huA, taba deva jhar3a-jhar3a karatA huA usase lar3ane lgaa| usa samaya kumAra ne mAro mAro svara karate hue kuhaniyoM se usa deva ko mArA / ghattA-- taba deva ne prasanna hokara usa kumAra ko kuNDala - yugala pradAna kiye| kahA bhI gayA hai ki---" bhAgyazAlI puruSa ko parvata bhI cintita phala dete haiM / " / / 131 / / (8) kumAra pradyumna ko vizAla parvata ke Amradeva ke pAsa le jAyA jAtA hai duSTatA karane vAlA vaha vajradanta punaH usa kumAra pradyumna ko pakSiyoM ke kalarava vAle vizAla parvata para sArabhUta (7) . a. cha / (7) (2) subhakarma adhikraspa (8) (1) papenTa |
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.9.2] mahAkA siMha vira majuraNacarita [139 tahiM giri-visAle khaya-rava bmaale| taru sAra-bhUu jahiM amybhuuu| tahiM piu-kumAru kira hou mAru / kai-rUu amaru viraeu smruu| daMbholi'2- raeNa smbhaavhenn| jaMpiGa sahAsu iha aMvayAsu / phalu ekku khAi taho jagu ji bhaai| taM suNevi vAlu diddh-bhuy-visaalu| tahiM caDiu tariu maNi-rayaNa phuriu| to kaI) vareNa hakkiyau tenn| mAyaMdu eu surahami abheu| kahu taNau~ putu kahi tuhu~ phuttu| jA jAhi bhajju mA bharahi ajju / ghattA- tA jaMpiu vAleNa maru sAhAmaya kavaNu tuhuN| maho mAiMda ThiyAsu vahi pirAriu jeNa maha" / / 132 / / 15 tA valI samuThThihA mahAkalIe) dhaaio| sAmaro parAio vAlao mahAvalo visaalo| eka Amra vRkSa ke pAsa le gyaa| "yahA~ kapi vezadhArI deva se samara meM vaha avazya mAra khA jaayegaa|" isa prakAra vicAra kara sadabhAva rahita usa vajra-daSTa ne ha~sa kara pradyamna se kahA-"jo bhI isa Ama kA eka bhI phala khAyagA. vaha jagata meM sabako acchA lgegaa|" / __ usa vacana ko sunakara bhuja vizAla, maNiratnoM se sphurAyamAna vaha bAlaka turanta hI usa vRkSa para caDha gyaa| taba kapivezadhArI usa deva ne usa kumAra ko lalakArA aura bolA--"sugandhi meM ameya yaha devoM kA mAkanda (Ama) vRkSa hai| tuma kisake putra ho? tuma yahA~ kaise pahu~ce? jA bhAga yahA~ se, Aja apane prANa mata gavA~ / " pattA- taba vaha bAlaka bolA--"he zAkhAmRga deva, tuma kauna ho? jo mAkanda (AmavRkSa) para sthita hokara mujhe ni:zaMka hokara apanA teja dikhA rahe ho|| 132 / / kumAra pradyumna ko vAnara vezadhArI deva dvArA zekhara evaM puSpamAlA kI bheMTa taba balI vAnara-deva uThA aura mahAzAkhA lekara daudd'aa| vaha bAlaka pradyumna bhI vizAla mahAbala vAlA evaM durdhara mRgAri (siMha) ke samAna kandhoM vAlA thaa| vaha bhI samara meM daur3A aura isa prakAra vAnara evaM nara kI bhiDanta (8) (2) vaudona . (3) deven| (4) tejaH / (1) (1) kaMdalagRhaH /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140] mahAkai siMha viraha pajjuNNacarita [8.93 duddharoM mueNa ari kaMdharo(2) vANaro bhiDatao vi vA pro| NAmiu papuMcha levi bhAmio jhADae dharAhi jAma tAie kpio| suroha bevi jaMpio kuddhao tuma arhapi siddho| seharo payatthio susuMdaro sAmayaM suaMdha samappiyaM pupphadAmaya) abbhu sureha-pAuA juI digNaya sureNaMta payaNNayaM / Niggau kaviThTha-kANa NaM gao tuMgo girivva kjjlNgo| duddharo tahipi dichu siMdhuro ghattA- ghaDa-haDa-rava gajjaMtu daMtu-musala giri-daarnnu|| so Niya bhuvaha valeNa kumara, sAhiu vaarnnu|| 133 / / 10 jo so gaya-rUvo suravara hUja tAsu vasi guNa-payaDaNa-kaNauva" NisaeM laggu ksi| saMgahiya) pasAhaNu huu vara-vAhaNu kAmakarI jahiM kahi tahiM vaNiyau aighaNa thaNiya ruuvprii| taho agge pariTThiu vaMdhi ahidiu saMvarahi kara-sira-raya-savaNaha~ paya muha NayaNaha~ raya krhi| tahiM caDiu kumAro jo sai' mAro avayariyaDa kAmiNi-jaNa-mohaNu guNa-gaNa-bhUsaNu ai cliyu| meM nara ne vAnara-deva kI pUMcha pakar3akara use ghumA DAlA aura dharA para lA pttkaa| jaba usane usa kapi-deva ko tAr3ita kiyA, to vaha kA~pane lagA tathA kodhita hokara bolA--"tumane mujhe bhI vaza meM kara liyA hai|" phira prasanna hokara usa deva ne use eka sundara zekhara bheMTa meM diyA aura amRta rUpa sugandhita puSpalatA samarpita kii| isake sAtha hI adbhuta surekhA vAlI pAdukA tathA madhura zabda vAlI eka vINA dii| ina sabako lekara kumAra vahA~ se niklaa| phira vaha durdhara kapittha kAnana meM gyaa| vahA~ usane giri samAna U~ce aura kajjala ke samAna kAle durddhara sindhura (gaja) ko dekhaa| pattA- ghaDahaDa zabdoM se garajate hue dantarUpI musaloM se giri ko vidAraNa karate hue usa vAraNa (gaja) ko bhI usa kumAra ne apane bhujabala se vaza meM kara liyA / / 133 / / (10) kumAra pradyumna ko gajadeva ne gaja evaM maNidhara sarpa ne use asi, napaka, suratna, kavaca, kAmAMguSThikA evaM churI bheMTa svarUpa pradAna kI svarNa ke guNoM ke prakaTa karane ke viSaya meM nizita lagI kasauTI ke samAna hI gaja ke veza meM jo vaha deva thA, vaha kumAra ke vaza meM ho gyaa| vaha kAma-karI (kAmuka-hAthI) atyanta saghana stanoM vAlI pariyoM ke samAna sundara hathiniyoM dvArA jahA~-tahA~ vraNita (ghAyala) ho gayA thaa| hathiniyoM ke saiMDa, sira, dA~ta, kAna, paira, mukha evaM (10) !. a mhi| 2. a. saaro| (9) 12} siMhavara kaMdharaH / (3) saparimalaM / (10) (I) suvarNa ks-ttii| (2) vAMdista / (1) patra kutpatra / (4) apsara sobhi yatra tatratvai o bANita: kAyakavI gajaH /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.10.14] mahAkA siMha viraiu paJjaSNacarita [14] 5 10 Niu jahiM so vAmiu mayaNaho dAviu pavidasaNA' puNu jaMpiu ehae pekkhu Nikeyau suNi mayaNA / raha-caDai jo paravaru so saMpaya dharu hoi khaNe taM NisuNevi mayaNo pahasiya vayaNo ajau rnne| dhAevi saMghaDiyau sahasA caDiyau tahimi khaNe taM calai Na tADiu mahihi NivADiu teM phnninnaa| Dhoiya asi Nayau vi surayaNa kavau vi siri maNeNa . . . . . . . . kAmaMgucchaliyavi Niru ujjaliya vi viSphuriyA avaru vi lahalahiya vi NaM jama jIha-vivara churiyaa| iya sapala payacchivi viyaNu Niyacchivi samuha ahI bhaNu mahu AsasaNu hau tuha pesaNu kuNami nnhii| puNu sallayagirivaru kIliya suravaru gayau tahiM somallayagiri varu kIliya suravaruThiyau jahi / tA tahiM NaM diggau mayaNu viNiggau gayau kahiM 'panjuNNu gayavaru ripu mahAsuru ksai jahi / ghattA- vajjadasaNu tA tahi cavai iha girivaraho ju matthaya 'jo cddii| mahArau jo karai ta hosiya vahuviha saMpaDai / / 134 / / netroM se prema karane vAle usa kAma-karI ke vraNita aMgoM ko saMvAra kara, bA~dhakara tathA usa (kAma-karI) ko susajjita kara (pradyumna ne) use uttama vAhana banAyA aura usa para vaha kumAra pradyumna, jo ki svayaM hI kAmadeva ke rUpa meM avatarita thA tathA jo kAminiyoM ke mana ko mohita karane vAlA aura guNa- gaNoM se bhUSita thA, car3hA aura vegapUrvaka calA (tathA apane vidyAdhara-bhAiyoM ke pAsa phuNcaa)| pavidazana (vajradaMSTra) usa kumAra ko vahA~ le gayA, jahA~ vAmI thI usane vaha vAmI madana (pradyumna) ko dikhAI aura phira bolA--"he madana, suno isa niketana ko dekho| isa vAmI para jo naravara car3hatA hai, vaha kSaNa bhara meM sampattidhArI ho jAtA hai| usa vacana ko sunakara raNa meM ajeya vaha madana prahasita vadana huaa| vaha saMghaTita (taiyAra) hokara usI kSaNa daur3akara sahaja hI meM usa para car3ha gyaa| usa vAmI meM sarpa rUpa deva thaa| usane usakA apane pairoM se tADana kiyA aura use pRthivI para paTaka diyaa| taba usa zrI maNidhara sarpa deva ne asi, napaka (myAna), suratna evaM kavaca bheMTa meM diye| ujjvala sphurAyamAna kAma kI aMgUThI aura lahalahAtI, mAnoM yama kI jIbha ho, aisI churI bhI lAkara pradAna kii| isa prakAra saba dekara, vijana sthAna dekhakara vaha ahideva sammukha AyA aura bolA- "mujhe AzvAsana (AzISa) do, maiM ApakA dAsa hU~, maiM sevA kruuNgaa|" punaH gajadeva kA ripu vaha pradyumna devoM ke nivAsa sthala sundara usa zalpakagiri para gayA jo devoM se krIDita thA tathA jahA~ eka mahAsura rahatA thaa| diggaja ke samAna vaha madana (apane bhAiyoM ke sAtha) vahA~ pahu~cA ! cattA-... vahA~ pahu~cate hI vaha vajradanta bolA--"isa girivara ke mastaka para car3hakara jo mahAzabda karegA vaha aneka zubha-sampattiyoM kA svAmI hogaa|" / / 134 / / (10) 3. a. pvirvnnaa| 4. a. mjmaaraa| 5-6. a. prati meM nahIM hai| 7-8. a.ti meM nahIM hai| paba prati meM nahI hai| 10. ba. caDivi /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142] mahAphaI siMha viraiu pajjuNNacarita [8.11.1 (11) imaM suNevi so tahiM caDiNNiU caDevi tetthu vAhu phoDu dinnnnu| puNo' mahArao karevi uThioM Nahammi tA paDIrayo smudio| suNevi taM mahAsuro padhAio jahiM kumAru jhattiM taM praaio| bhiDevi vAhu jujjhi tetyu khittao jhaDatti rUviNI-sueNa jittao / bhayAvi teNa" tassa2) diNNa aMgaya) jurva puNo vi kaMkaNANa caMgayaM / suvattha-hAru sAra-sAru-saMharo kio surehi bhiro mhaayrii| sarAva-(selayaM muevi Avio puNo varAha selu tassa daario| imassa pavvayasa' oha sammuhANiyatyu bho kumAra dIsae guhaa| jahiM gumagumaMta-matta-chappayA tahiM visera tassa 'cAru-saMpayA / dhattA- takkhaNeNa paya mayaNu tahiM jahiM barAha ruuve| amaru / ADhattu teNa rUviNi suNNa samuha~ teNa vi sahu~ samaru / / 135 / / kumAra pradyumna ko mahAsura ne aMgada, kaMkaNa-yugala, suvastra, hAra evaM mukuTa bheMTa svarUpa diye yaha sunakara vaha kumAra usa giri para car3ha gyaa| vahA~ car3hakara usane brAhu ke sphoTa kiye (apanI bhujAoM ko tthokaa)| punaH mahAzabda karake vahA~ se uTha khaDA huaa| AkAza meM usa mahAzabda kI bar3I pratidhvani utthii| usa zabda ko sunakara vahA~ kA rakSaka mahAsura usa ora daur3A, jahA~ kumAra thA, vaha vahA~ zIghra hI AyA / bAhuoM se yuddha meM bhir3akara usa rUpiNi putra kumAra ne usa mahAsura-deva ko vahA~ se pheMka diyA aura jhaTa se usako jIta liyaa| bhayAnvita usa deva ne kumAra ko aMgada (gadA) aura sundara kaMkaNa yugala bheMTa meM diyA, sAtha hI sundara vastra, hAra aura saba meM sArabhUta zekhara bhI diyaa| isa prakAra usa deva ne usakA mahAn Adara kiyaa| ___ vaha kumAra jaba zalyakagiri (zarAva parvata) ko chor3akara A gayA taba una kumAroM ne punaH usa pradyumna ko varAha zaila (zUkarAkAra parvata) dikhAyA aura kahA--"he kumAra, isa parvata ke sammukha dekho, usake samIpa jahA~ bhaure gunagunA rahe haiM, usa guphA ko dekho usameM jo praveza karatA hai, usako sundara sampadA milatI hai| pattaH-- tatkSaNa vaha madana vahA~ calA, jahA~ varAha vezadhArI deva rahatA thaa| usane rUpiNI suta usa kumAra ko ghera liyA, taba kumAra ne bhI usake sAtha yuddha kiyaa| / / 135 / / (11) 1-2. OM prati meM 'rao koTi bAla saMThija' . a bs| (II) (1) asurNg| (2) pradimanaspa / (3) garne / 44) saamsaarii| (5) sraavprvtaat| (6) sUpharAkAra / (7) samaMtAta pratyakSIbhUtaH /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.12.11] mahAkada siMha virata pANNacarita [143 (12) hara-gala ali-kajjala kasaNa-kAu / paMcANaNu i2 ghaNaghoNa raau| duvisaha zisiya dADhA-karAlu vAyara-khara khaMdhudbhusiya vAlu / 'saMkaMtu Dhukku hariNadaNAsu phaNi-asura-jaksa raNe maddaNAsu / kira saMgari bhiDai Na bhiDai jAma mayaNeNa vi calaNa-haNevi taam| achoDahu kira ADhattu silahiM paccakkhu jaknu taho jAu ilahiM / tiNi tUsivi appiu puSpha-cAu puNu vijaya-saMkhu tihu vnn-nninnaau| avarUvi paDivaNNau~ kiNkrttu| puNaravi kumAru taho pAsu pattu / khala-khui-pisuNa je duTTha-sIla jANaMtavi rUviNi-suyaho liil| Na muNaMti to vi sa-sahAu ciTTha tA kahiu pyovnnu|" suNi knnitttth| yattA... uhu dIsai dUrastha tahi paisevi jo khaNu rahai / amarAhivahu samANu so saMpaya avicalu lhi|| 136 / / 10 (12) kumAra pradyumna ko varAha-deva dvArA puSpacApa evaM vijaya zaMkha pradAna usa varAha-deva kA zarIra mahAdeva ke kaNTha evaM bhramara tathA kAjala ke samAna atyanta kAlA thaa| vaha siMha ke samAna ghanaghora garjanA karane vAlA thaa| dussaha, tIkSNa dAr3havAlA thA, bAdara (bhoTe). khara (tIkhe rukhe) skandha taka ghuse bAla vAlA thaa| phaNI, asura evaM yakSoM kA raNa meM mardana karane vAle usa harinandana se zaMkA karatA huA vaha varAha, usa kumAra ke pAsa AyA / puna: jaba vaha "yuddha meM isase bhihU~ yA nahIM "aisA soca rahA thA, tabhI madana ne use lAta mArI aura jaba zilA para lA paTakA tabhI vaha (rUpa badalakara) pakSa (ke rUpa meM) bhUmi para pratyakSa huaa| usa yakSa ne santoSa kara use puSpacApa arpaNa kiyaa| puna: tribhuvana meM ninAda dhvani karane vAlA vijayazaMkha dekara usakA kiMkarapanA bhI svIkAra kiyaa| ___ vaha kumAra vahA~ se lauTakara punaH vajradanta ke pAsa A gyaa| ve sabhI puna to khala, kSudra evaM duSTa the| rUpiNI-suta kI lIlA ko jAnate hue bhI ve apane dhRSTa svabhAvavaza nahIM mAne aura unhoMne eka payobana kI bAta usase kahI ki---"he kaniSTha (laghu kumAra) suno--. pattA-- "dUrI para vaha jo dikhAyI detA hai, usameM praveza kara jo kSaNa bhara taka vahA~ tthhregaa| vaha amarAdhipa indra ke samAna hI avicala sampatti prApta karatA hai|" / / 136 / / (12) |. aruMja: ba. ruMka / (123 (1) payovana nAmedaM / (2) he pradhumna /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkA siMha birAu pajjuNNacariu [8.13.1 (13) jahiM mayAri bhIsaNA muhovamukka nniisnnaa| girida bhitti dAraNA bhamaMta mtt-daarnnaa| sa-riMcha-citta-AulaM aNeya-kola-saMkulaM / pabukkaraMta-vANaraM vicitta koilaa-srN| taruvarehi jaM dhaNaM kumAra) taM pathovaNaM / payaTTu atti jAmahiM NihAlaei taamhie| maNojavAhi"hANao khago khgpphaanno| chaleNa keNa laddhau . taru samANu vddhu| Nievi so kumAriNA sutikta-satya dhaarinnaa| jhADatti vaMdha chiNNao so dhAiu pinnnno| khago-vasaMtu jANio padaMdhiUNa aannio| ghattA--- puNu jaMpiu maNabeu maho emahi daya kijau / jaNNa Namiu4) sahasatti taM 'pahu sayalu khamijau / / 137 / / (13) payovana kA varNana, vasanta nAmaka vidyAdhara manojava vidyAdhara ko bA~dha letA hai kintu kumAra pradyumna use bandhana mukta kara detA hai usa payovana meM bhISaNa mRgAri the, jo mukha se garjanA chor3a rahe the| vahA~ vana meM girIndra rUpI bhitti ko vidArane vAle ghUmate hue matta gaja the, citta ko Akula karane vAle rIchoM tathA aneka koloM (varAhoM) se saMkula (vyApta) thA, jo vukarate hue vAnaroM tathA kokiloM ke svaroM se vicitra thA, jo ghane vRkSa-samUha se DhaMkA thA, usa payobana meM kumAra pradyumna ne vegapUrvaka jaba praveza kiyA, tabhI vaha dekhatA hai ki khagoM meM pradhAna manojava nAmake khaga ko chala se koI pakar3a lAyA hai aura use vRkSa se bA~dha diyA hai| sutIkSNa zastradhArI kumAra ne jaba usa khaga ko dekhA, taba jhaTa se usake bandhana kATa diye / vaha khaga bhI bar3e vega se daur3akara bhAga gyaa| vasanta nAmake khaga ne jaba jAnA ki manojava bhAga gayA hai, taba vaha usake pIche bhAgA phira manojava usako bA~dha kara le aayaa| ghattA- isa para manovega (manojava) ne kahA--"mujha para aba dayA kIjie, jo maiMne sahasA namaskAra nahIM kiyA, he prabho, una sabhI (bhUloM) ko kSamA kiijie|" / / 137 / / (13) I. a. m.| (13) pradyumaraH / (2) tAvatkAla / manovega naam| (4) na namaskArahUtaM /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.15.1] mahAkA siMha viraija panjuNNacarita [145 uvayArihiM ja Na kiu mahAyaru taM hau~ paNaya mahAbhaya-kAyaru | ehu vasaMtu NAma vijjAharu mai~ chaleNa baMdhivi calliu gharu / tumhai~ maho bhua vaMdha pamukkau hau~ puNu Ayaho puTThihi~ ddhukku| emahi maimi dhariu khalu jANiu baMdhivi tumhaha~ pAsu praanniu| eNa) kajjeNa huvau vaDa taru hau~ puNu deva tuhArau kiNkr| eu bhaNevi diNNau be vijjau japasAriyau Niru vi Niravajjiu / avaru vi iMdajAlu jaNamohaNu suravara-para-kheyara sNkhohnnu| puNu mayaNai~ vasaMtu mellAviu / dohiMmi taha khaMtavvu kraaviu| Nava-jovaNa jaM Na NayaNANaMdaNi diNNa vasaMteNa vi Niya nnNdnni| ghattA- sA pariNevi kumAru chuDuvi viNiggau jAmahi / ajjuNa-vaNu Niva-suvahi 'puNu saMbhAviu tAmahiM / / 138 / / (15) tahiM ajjuNa-vaNe saMpattau khnne| ___10 (14) kumAra pradyumna ko vidyAdhara manojava ne jayasArI evaM indrajAla vidyAe~ evaM vidyAdhara vasanta ne apanI putrI nandanI kA usake sAtha vivAha kara diyA ."mahAbhaya se kAyara maiM upakArI kA mahAdara nahIM kara pAyA. aba maiM use praNata hotA hai| yaha vasanta nAmakA vidyAdhara hai jo chala se mujhe bA~dhakara ghara calA gayA thaa| he mahAbhuja Apane mujhe bandhana se chur3AyA hai puna: maiM usake pIche gayA aura aba maiMne bhI use duSTa jAnakara pakar3a liyA hai aura bA~dha kara Apake pAsa lAyA huuN| isa kArya meM bahuta antara (vilamba) ho gyaa| he deva, aba maiM ApakA kiMkara ho gayA huuN|" aisA kahakara usa manojava ne use do vidyAe~ diiN| eka to nirdoSa jayasArI vidyA aura dUsarI jana-mana-mohinI, sura, nara evaM khecaroM ko kSubdha karane vAlI indrajAla vidyaa| puna: madana ne vamanta ko chur3AyA aura donoM meM kSamAbhAva krvaayaa| vasanta (vidyAdhara) ne bhI navayauvanA, jagat ke netroM ko Anandita karanevAlI apanI nandinI nAmakI putrI kumAra pradyumna ko sauMpa dii| pattA- kumAra ne usa kanyA ko paraNa liyA aura vaha jaba vahA~ se zIghra hI calA taba puna: una saba rAjaputroM ne use arjuna vana batAyA / / 138 / / (15) kumAra pradyumna ko arjunavana ke yakSa dvArA paMcabANa yukta puSpa-dhanuSa, bhImAsura dvArA puSpa-zaiyA evaM puSa-chatra kI bheMTa taba vaha kumAra kSaNa bhara meM, usa arjuna-ina meM pahu~cA to usake vana-rakSaka yakSa ne use hlkaaraa| una donoM (14) I. va. huN| 2. a tho| (140 (3) aMtarapaMuitaH namaskAre / (2) ni:pApaH /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1461 5 10 15 to vaNa- rakkhai hu tarhi saMgaru jakkhu vi jittau teNa kumAraho diNNu puSka-dha sahaM kusuma-sarahiM taM gehivi khaNe jahiM bhAbhAsuru to (2) viraya visamu pAva hu Ayava-vAraNu jaM ciMtaI khalu taMpi sumaMgala hoi agaho mahAkara siMha viraha pajjuSNacariu hakkiu jakkhahU~ / Ni 'sAhiya karU | mahiyale khittau / tihuvaNa saarho| jii ju tihuvaNu / (1) jayaM parahiM / bhIma mahAvaNe | bhIma mahAsuru / payaDivi vikkamu / kusuma- saNa suSThu / kusuma-ghaNAghaNu / kiMpi amNglu| maNaiMchiu phalu / haya-bhaya-bhaMgaho (3) ghattA - puNu viula- vaNaho saMcAliyau mayaNu tehiM kheyara - suyahiM / I iha paisataho saMpaya pavara japiu uccAiya bhuhi / / 139 / / (15) L. atr| 2. aba sataho / meM saMgara yuddha huA / sadhe hue hAthoM vAle kumAra ne yakSa ko jIta liyA aura (uThA kara ) pRthivI para pheMka diyA taba usa yakSa ne tribhuvana meM sAra usa kumAra ko jagat meM jaya kA prasAra karane vAle paMcabANoM ke sAtha puSpadhanuSa diyA jo tribhuvana ko jItane vAlA thaa| usa dhanuSa ko grahaNa kara vaha kumAra bhIma nAmaka mahAvana meM phuNcaa| jahA~ prabhA se bhAsvara bhIma nAmakA mahAsura rahatA thaa| usa bhImAsura ko harAkara ( pradyumna ne) apane parAkrama ko prakaTa kiyaa| usa yakSa se bhI zIghra hI kumAra ne sukha dene vAlI puSpa zaiyA prApta kii| garmI varSA ko rokane vAlA puSpa - chatra prApta kiyA ( pradAna karate samaya usa yakSa ne kahA - bhaya-bhaMga se rahita yaha anaMgakumAra ) usa ghanAghana kusuma - chatra se mana meM jo socegA vahI manavAMchita phala pAyegA, yadi amaMgala hogA to vaha sumaMgala meM hI badala jAyegA / 18.15.2 dhattA - punaH ve khecara putra usa kumAra ko vipulavana kI ora le gaye aura unhoMne apane hAtha Upara uThAkara kahA - " jo isa vana meM praveza karegA, vaha pravara sampatti prApta karegA / " / / 139 / / (15) (1) jgtrve| (2) bhImasya (3) bhayabheda /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.16.1] mahAkA siMha visau pajjuNNacarita [147 LA (16) taM NisuNeviNu tahi mi paidiu jahiM jiyatu girivaru psiddhu| jo phaNi-gaNa-khaparAmara bhaNahara pAliya savaNa-saMghu NaM gaNaharu / Nava-pallava-ghaNa-dumahiM samidbhau kappaMghiu va kusuma-phala riddh| taho" tale kumma-mayara-jhasa saMgiNi pavahai vimala trNg-trNginni| la taruvara tale sasi-kiraNujjala phlih-silaayle| tahiM uvaviThTha-dir3ha ekkaliya taruNi taruNa-jaNa-maNasara-bhalliya / lacchiva pomAsaNe supariTThiya akkhamAla kara-kamalA hitttthiy| vara aMguli-maNigaNu DhAlaMtiya phuriyAruNa vibhAi nnh-pNtiy| dhavalujjala vara-vattha Niyacchiya kaya NAsagga-dichi suvistttthiy| sA pecchavi bhayaNu vibhau maNe bhaNiu vasaMta-khayaru teM tkvnne| ghattA-- lAyaNu-vaNu jovvaNu vi ehu) puhavihi aNNu Na NArihi / u dIsai ihu sari sagga lau jaNa-maNa-NayaNa piyArihi / / 140 / / 10 (16) kumAra pradyumna vipulavana meM eka lAvaNyamatI taruNI ko dekhatA hai vidyAdhara bhAiyoM kA kathana sunakara kumAra ne usa vana meM praveza kiyA. jahA~ kA jayantagiri suprasiddha hai| vaha parvata phaNigaNa, svacara evaM amaroM kA usI prakAra pAlana karatA hai jisa prakAra gaNadhara zramaNa-saMgha kA pAlana karatA hai| vaha vipulavana nava-pallavoM vAle saghana vRkSoM se samRddha evaM puSpa, phaloM se samRddha dhA, aisA pratIta hotA thA, mAnoM vaha vana kalpavRkSoM se hI yukta ho| usa parvata ke tale kUrma (kachuvA), magara evaM jhaSa (matsya) se yukta vimala taraMga vAlI taraMgiNI nadI bahatI hai| usI ke taTa para tamAla-vRkSa ke nIce zazi kiraNa ke samAna ujjvala eka sphaTika zilA tala para akelI baiThI, taruNa janoM ke mana meM bANa bhedane vAlI lakSmI ke samAna padmAsana para sthita, apane kara-kamaloM meM akSamAla dhAraNa kiye hue, uttama aMgulI se maNigaNa ko DhAlatI huI (arthAt maNimAlA japatI huI), sphurAyamAna, aruNAbha nakha-paMkti se vibhUSita dhavala, ujjvala, zreSTha vastroM se veSTita vizeSa prakAra se nAsAgra dRSTi kiye hue eka taruNI ko dekhaa| use dekhakara vaha madanakumAra apane mana meM vismita huA aura vasanta-vidyAdhara se tatkAla bolAghattA- yauvana evaM lAvaNya samUha meM isa taruNI ke samAna pRthivI para anya nArI nahIM hai| logoM ke netra evaM mana ko priya lagane vAlI isa taruNI ke samAna svarga meM bhI koI dikhAyI nahIM detaa||| 140 / / (16) 1. ma. ru| 2. a. | 3-4.3 | (11)(O) garvata / (2) kalpavRkSavat 143) parvatasya / (4) eA /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1481 mahAkada siMha viraiu paNNacariu [8.17.12 avahaTTaya (17) sulakkhaNA suMdari paMkayANaNA kuraMga-DiMbhAdi sasukkha bhAyaNA / gha.6 mA mala sArikA NiyaMva-bhAreNa suhAI nnaamiyaa| Tasatti bhajjati 'suNevi bhAiNA suNAhi desammi kayaM vihaainnaa| siNaddha-romAvali thaMbha-saMcayaM Nivaddha NaM gujjha pavasi sNcyN| tamAla-lIlAli suNiddha-kesiNI Navatta-vAlA suNavalla-vAsiNI / Navalla-jhANammi vaNe pariThiyA Navaju-vANeNa sareNa ditthtthiyaa| mayaMdhalIlAlasa ibbha-gAmiNI kiM accharA raMbha suriMda bhaaminnii| maNubbhavo kiM bhava-caknu) bhIavo suvisthi rUveM Navaiccha aaio| imIsu vAsassa saMmANa kAraNe careya-caMdAyaNayaM nnhNgnne| kimapi vaDhei kimapi jhijjae sakAlimA teNa sasi smjje| pahulla-rAIva samANu vattau papucchiMU teNa khgo-vsNtu| ThiyA vaNaMte lalaNAa kaMdarI aNovvamA pecchaya NaMti suNdrii| 10 (17) taruNI kA nakha-zikha varNana evaM usa para pradyumna AkarSita hokara usake sAtha vivAha karane kI pratijJA karatA hai avahaTTaya - sulakSaNA, paMkajAnanA, mRgazizu ke sAtha sukhapUrvaka rahane vAlI dhana ke samAna kaThora evaM supuSTa stanavAlI, kSINa kaTi vAlI, nitamba-bhAra se namra hone ke kAraNa sundara lagane vAlI, (kaTi bhAga ke) Tasa-Tasa kara TUTatI huI, sunakara bhrAtA, vidhAtA ne sundaranAbhi pradeza kI racanAkara usameM Age snigdha romAvali jaTita (do paira rUpI) stambha-saMcaya kiyA, mAnoM guhya-pradeza kA usase nibandhana hI kara diyA ho / tamAla vRkSa kI lIlA (zobhA) evaM bhramara ke samAna kAle keza vAlI, naI navelI sundara navIna vastra dhAriNI, nizcala dhyAna meM mAna hokara vaha (taruNI) vana meM baiThI thii| use navayauvana vAle kAmadeva- pradyumna ne dekhA aura mana meM vicAra karane lagA ki "madonmatta hAthI ke samAna lIlApUrvaka calane vAlI vaha koI apsarA hai, yA rambhA adhavA surendra kI bhAminI? vaha manuSya se utpanna hai athavA mahAdeva ke netra se? athavA zacI hI isa navelI ke rUpa meM yahA~ A gayI hai? isa sugandhinI (padminI varNa kI zreSTha) taruNI ke sammAna ke liye hI mAnoM candramA nabharUpI A~gana kI parikramA kiyA karatA hai| vaha (candramA) kabhI to (usa taruNI ko dekhakara harSa athavA viSAda ke kAraNa) bar3hatA hai aura kabhI kSINa ho jAtA hai| (usake lAvaNya se viSAda yukta hokara) mAnoM candramA ne usIse kAlimA arjita kara lI hai|" usa taruNI kA mukha pRthula rAjIva ke samAna thaa| use dekhakara usa pradyumna ne vidyAdhara vasanta se pUchA-"vana ke antima bhAga meM sthita anupama yaha lalanA kauna hai? jo dekhane meM svarga sundarI jaisI lagatI hai?" (yaha sunakara-) 117) I. a. "nu| (7 (1) zobhata / (2) vizNA / (3) iishttrnetraa| 4) sngnkrnne|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.17.13] mahAkA siha virAu pajjuNNacariu [149 15 kahai vasaMtu NisuNi pahu vammaha sura-Nara-visahara va raNa dummahaM / maragaya-maNi-samUha siharaDhaho iha dAhiNa-seDhihi veyddddhho| sari-sarabara-uvavaNe vibhiya suru asthi rayaNasaMcau NAme puru| tahiM vijjAharavai mAruvajau vAukya devihe kayA suhasau iha puNu tAhe duhiya NAmai rai diyasiya kamalANaNa paaddlgi| vaNe paisivi NaNayi acchai vara mayaraddhau kovi smicchii| puNu pajjuNNu vi bhaNiu vasaMtaI tahiM pihulavaNe vasaMtaI6) sNtii| iha raha tuhUM ji deva mayaraddhau AyaI" tava-jhANaho phatu laddhau / pANiggahaNu kuNahi ma cirAvahi Niya-sAmaggi puradhihi daavhiN| pariNesami bhaNevi gau tettahiM | rAu kAlasaMvaru thiu jattahiM / tA takkhaNe maMDau tiNi raiyau vijjAmau divvaMvaru chiyu| ghattA- rAyaiM sireNa NamaMtu pecchivi NayaNANaMdaNu / vaisAriu ucchaMgi siAre cuveivi Niya nnNdnnu|| 141 | 1 25 vasanta ne kahA--"sura, nara evaM viSadharoM ke raNa meM durmatha, kAma-prabho sunie--"marakata maNi samUha kI zikharoM se ADhya isa vijapAdya kI dakSiNa zreNI meM nadI sarovara evaM upavanoM se devoM ko vismita karane vAlA ratnasaMcayapura nAmakA eka pura hai| ___ vahA~ vidyAdharoM kA pati mAruvajaya (marudvega) nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| usakI saikar3oM prakAra ke sukha dene vAlI de kA nAma vAyavegA thaa| usa rAnI kI vikasita kamala ke samAna mukha vAlI tathA pATala gativAlI ratinAma kI putrI thii| vahI isa pRthulavana meM praveza kara tathA yahA~ rahatI huI vaha kisI makaradhvaja nAmaka vara kI prApti kI kAmanA meM dhyAna meM avasthita hai| puna: vasanta ne pradyumna se kahA-."he deva yahI vaha rati hai aura Apa haiM vahI makaradhvaja / Apa A gaye haiM, usane Apake rUpa meM apane dhyAna kA phala pA liyA hai| ata: aba isake sAtha pANigrahaNa kIjie, dera mata lgaaie| apanI (isa kanyA rUpI) sAmagrI ko purandhiyoM dvArA dilavAtA huuN|" "maiM vivaahuuNgaa|" isa prakAra pratijJA kara vaha kumAra vahA~ gayA jahA~ kAlasaMvara rAjA sthita thaa| usI samaya usa vidyAdhara vasanta ne maNDapa kI racanA kI tathA use vidyAmaya divyAmbaroM se AcchAdita kara diyaa| pattA- rAjA ne sira jhukAye hue nayanAnandakArI apane usa nandana pradyumna ko dekhakara usakA mAthA cUma kara use goda meM baiThA liyA / / 141 || (17) (5) sukhasata / 16) tiSTa namana | (7) anayA /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150] 5 10 mahAkada siMha viraiDa pajjuSNacari kavi pasaMsaNa muhuM jovaMtaI jAhi bhayaNa Niya jaNaNihiM rAule tA saMcaliu tahimi piya-vayaNaiM so vi NihAlivi NamaNa visAlaI ciMtija iha rajjaI kiM kijjai Nava- juvANu vahu lakkhaNa bhariyau varavijjau sAhivi saMpAyau ehu ramatahaM Navi kAima chalu eu ciMtaMtahiM bhaNiu kumArai~ Niya AvAsa jAmi jai bollahiM (18) (18) asama / 2. a sbhvkhnn| puNu pamaNiuM kaMcaNa 'paha kataI / kaNaya- kalasa sauhalayara mAula / jAyavi-jaNaNi NamaMsiya bhayaNaI / diNNAsIsaI kNcnnmaale| jahi Na kumhAru ehu mANijjai / avaru vi mayakkhiu avayariyau / sarasu aNaMgu salakkhala kAyau / ramami lemi hau - hau saMsAraho phalu / purisottama taNayai~ para sArai~ / de asu amma mokallahiM () / pattA- tA jaMpiu lajja paravvasae ghara jAevi lahu Avahi / vi phiTTai uvvAhu lahu suMdara tahiM ma cirAvahi / / 142 / / [8.18.12 (18) ( dharmamAtA ) kaMcanaprabhA kI (dharmaputra) pradyumna prati prabala kAma bhAvanA rAjA kAlasaMvara ne nandana - pradyumna ke svarNa kI prabhA ke samAna kAnti bAle mukha kI ora dekhate hue prazaMsA kara punaH kahA- " he madana, rAjakula ( anta: pura ) meM ramAoM se vyApta kanaka kalaza vAle sodhatala meM apanI mAtA ke pAsa cale jAo / " pitA ke vacana sunakara vaha usa bhavana meM calA aura vahA~ jAkara usane jananI ko namaskAra kiyaa| kaMcanamAlA ne nayanavizAla usa madana ko dekhakara AzISa to dI kintu vaha mana meM vicAra karane lagI ki-"isa rAjya kA kyA kiyA jAyegA, yadi yaha kumAra ( mujhe ) svIkAra na kare ? yaha kumAra abhI navayuvaka hai, aneka lakSaNoM se bharA-pUrA hai aura bhI, ki isameM makaravega ( kAma kA vega ) uttara AyA hai, vividha vidyAe~ sAdha kara AyA hai, yaha sarasa anaMga zlakSaNa (cikkaNa ) kAya vAlA hai, ataH isase ramate hue maiM koI bhI chala nahIM kruuNgii| maiM isase ramU~gI aura saMsAra kA phala luuNgii|" apane mana meM isa prakAra ke vicAra karane vAlI usa rAnI se puruSottama ke tanaya narendra usa kumAra ne pUchA - "yadi Apa boleM to maiM apane AvAsa ko calA jAU~ / he mAtA, AdezA dekara mujhe chor3a diijie|" ghattA-- taba lajjA se paravaza hokara vaha (rAnI) bolI - "he sundara, ghara jAkara bhI zIghra cale AnA / vahA~ dera mata lagAnA / merA zIghra hI udvAha (bhoga) karo, aba vaha (merA rAga ) chUTegA nahIM / " / / 142 / / (18)] []) he kumAra tatra vidyAbala samRddha asmAdRzaiH manuSyai kiM AdezadAtu yaM bhavati apitu namasaceSTatvakitajAnAsi /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.19.1] mahAkA miha viraha pamjuNNacarita 1151 (19) gau Niya Nilau kusumasaru jAmahiM tallobelli chuTTi tahe tAmahi / darakArahu ki prAi paeziva 5. nAda taho gahi gvesiy| lahu ANahiM maNasiu ma cirAvahi so kusumasaru turiu mahu dAvihu / tA jAivi dhAie~ bolijjai tuha mairihe kiMpi Na muNijjai / asuhatthI kalamalau payaTTai tallovelli sarIraho vtttti| tuhumi aNeya pameya viyaravaNu caTTha NihAlahi tahiM jAivi khnnu| maNasiu-maNe ciMtai kiM kAraNu jaNaNihiM taNau~ sindhu hkkaarnnu| eu ciMtivi puNu tahimi pahuttau ammi dehi Aesu pvuttu| ghattA- jaMpai kaMcaNamAla jovnn-ruuv-smiddhho| gaNNu koi amhArisahiM tuhu vijJAvala siddhaho / / 143 / / iya pajjuNNa kahAe payaDiya dhammatya-kAma-mokkhAe kai siddha viraiyAe 'kumAra bahu vijjAlAbha mAtAbhilASa vannaNa NAma' aTThamI saMdhI prismtto|| saMdhI: 8 / / ch|| 10 (19) kAmavihvala hokara kaMcanamAlA kumAra pradyumna ko dUtI dvArA apane nivAsa para bulAsI hai jaba vaha kusumazara madana apane nilaya ko calA gayA taba usa rAnI (ke mana) meM bar3I tar3aphar3I chuuttii| dera karane vAle usa madana ke pAsa usane apanI dhAya bhejii| use mAtA rAnI ne Adeza diyA ki--"tU usa manasija--madana ko zIghra hI le A, dera matakara, usa kusumazara ko turanta hI mere sAmane lA de|" taba jAkara usa dhAya ne (usa madana se) kahA-"tumhArI mAtA ko kucha bhI acchA nahIM lgtaa| vaha atyanta vyAkula hokara kalamalA rahI hai| usake zarIra meM bar3I tar3aphana ho rahI hai| tuma aneka prameyoM meM (viSayoM meM) vicakSaNa ho| ata: caTa se kSaNa bhara meM pahu~ca kara use dekha lo| "yaha sunakara vaha manasija apane mana meM vicArane lagA"kyA kAraNa hai, mAtA kA zIghra hI bulavAne kA?" aisA cintana kara vaha puna: mAtA ke pAsa pahuMcA aura bolA-"he mAtA mujhe Adeza diijie|" ghattA- kaMcanamAlA yauvana evaM rUpa se samRddha viza aura bala se siddha usa kumAra se bolI-"tumhAre mana meM hama jaisI mahilAoM kI kyA ginatI?" || 143 / / isa prakAra dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI siddha kavi dvArA viracita pradyumna kathA meM kumAra dvArA bahu-vidyA-lAbha evaM mAtA kI viSayAbhilASA sambandhI varNana karane vAlI AThavIM sandhi samApta huii|| sandhi : 8 / / ch|| (19) 1.2. a.4| (19) (1) prmaann|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152] mahAkada siMha birahau pajjaNNacarita 19.1.1 NavamI saMdhI puNu hari-gaMdaNeNa, 'arimaddaNeNa vajjariu mAi aNajuttau / jaM pai~ 'jaMpiyau 'maho kaMpiyau teNa vayaNe hiyau nnirutu|| ch|| khaMDayaM hau~ tuva ammi pesaNo rAyasAsaNo kahahi kahami bhuullo| jaivi paryapi jaNiyau karami bhaNiyau tujjhu bhicca tullo|| ch|| taM NisuNivi cala-loyaNa visAla viseviNu pabhaNai kaNayamAla / bho- bho suMdara pukkhara-dalakkha bho mayarakeya dkkhaann-dpht| maho maNahaM piyArau kuNahi kajju jema to bhuMjAvami sayalu rajju / taM AyaNNivi pajjuNNu cavai ciru-jIvau pahu savara Nivai / tuhu~ jaNaNi bhuSaNe so jaNaNu jAsu kiM rajje mahu phalu ahiu tAsu / iu jaMpivi puNu uThiu turaMtu gau saNihelaNu maNi-gaNa phuraMtu / 10 navamI sandhi (1) rAnI kanakamAlA (kaMcanaprabhA) kI kaamaavsthaaeN| kumAra pradyumna kiMkartavyavimUr3ha ho jAtA hai puna: arimardana harinandana ne kahA--"he mAtA, Apane jo kahA, vaha anupayukta hai| Apake ina vacanoM se merA hRdaya atyanta kA~pa rahA hai|| ch|| skandhaka-- he ambe, maiM to ApakA preSaNa (dAsa) huuN| rAjazAsana (AjJA) kahie (use paaluuNgaa)| maiM Apako bhUla kaise sakatA huuN|" yadyapi Apane mujhe janma diyA hai| to bhI maiM Apake vacanoM kA pAlana bhRtya ke samAna karatA huuN|| ch|| usako sunakara vizAla evaM caMcala locanavAlI vaha rAnI kanakamAlA ha~sakara bolI- "he sundara, he kamaladalAkSa, he dakSoM ke dakSa, he makaraketu, mere mana ko priya lagane vAlA kArya kro| jisase ki maiM tumheM samasta rAjya ko bhoga karA skuuN|" yaha sunakara pradyumna bolA--"prabhu kAlasaMvara nRpati cirakAla taka jie~, isa loka meM jisakI tuma jaisI mAtA aura kAlasaMvara jaisA pitA hai, usake rAjya meM mujhe aura adhika phala kyA ho sakatA hai?" isa prakAra kahakara aura usa rAnI kI avahelanA kara maNigaNoM se sphurAyamAna vaha kumAra turanta uThA aura apane nivAsa sthAna para calA gyaa| (1) 12. a.x| 3. ak| 4.5. a.x |
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.2.4] mahAkA siMha virAu paDaNyAcArau 1153 15 tA tahi virahANalu tavai aMgi huva-atti sarIraho avara bhNgi| NiyamaNe ciMtatihe kusumavANu muha susai-khasai ekkakka paannu| taNu DAhu-kaMpu-NissAsa-suvai~ passeja pavaru pariyaNaho kuviN| malayANilu-sIyalu kamala-sayaNu jalasiMcaNu-cAmara-cAru pvnnu| dhaNasAra-hAru-caMdaNa jaladdu Na suhAi mayacchihe ki pi bhddu| isIsi suhumu puNu sAvi bhaNai | pajjuNNu saroraho ceTTha muNai / pattA- puNu dhAiya turiu vibhiya bhariu jAevi pajjuNNaho bolliu| tuha jaNihi~ taNau~ ai chaNa-chaNiu~ suNi kumAra taNu ddoltiu|| 144 / / (2) khaMDayaM taM NisuNevi suMdaro jo vihuramma akNdro| jaM khayarAmara maNaharaM puNu Ayau mAyAharaM / / ch|| tahiM Aevi jAma uvaviu vijjAharai~ kusumasaru ditttth| hAva-bhAva-vinbhama darisaMtie vollAviu vivare raeM bhNtie| taba usa rAnI ke aMgoM meM virahAnala tapane lagA aura zIghra hI usake zarIra kA bhaMga hone lagA (arthAt zarIra TUTane lgaa)| vaha virahiNI apane mana meM usa kusumabANa-pradyumna kA cintana karane lgii| usakA mukha sUkhane lagA, prANoM kA eka-eka kSaNa khisakane lagA, zarIra jalane lagA, kampana hone lagA, dIrgha zvAse calane lagIM, pasInA cUne lagA aura parijanoM se kruddha rahane lgii| usa mRgAkSI ko zItala malayAnila, kamalazaiyA, jalasiMcana, cAmaroM kI cAru-pavana, ghanasAra (kapUra), hAra aura jala se Ardra candana jaisI bhadra vastue~ bhI nahIM suhaayiiN| vaha manda-manda sUkSma bola bolane lgii| apane zarIra kI ceSTAoM se vaha pradyumna ko hI mAnatI rhii| ghattA-- rAnI kanakamAlA (kaMcanaprabhA) kI vaha ghAya vismaya se bharakara turanta hI pradyumna ke pAsa jAkara bolI-"he kumAra, suno, tumhArI jananI kA zarIra atyanta chanachanA kara Dola rahA hai| / / 144 | 4 (2) kAma vihvala hokara rAnI kaMcanamAlA kumAra pradyumna se praNaya-nivedana karatI hai skandhaka... usa dhAya kI bAta ko sunakara du:khiyoM ke duHkha ko dUra karane vAlA vaha sundara pradyumna svacaroM evaM amaroM ke mana ko harane vAlA mAtA ke ghara aayaa|| ch|| vaha kusumazara pradyumna Akara jaba vahA~ baiThA vidyAdharI mAtA ne use ghUra kara dekhaa| vaha use hAva-bhAva vibhrama darasAne lgii| lar3akhar3AtI evaM bhrAnti utpanna karane vAlI bolI bolane lgii| usa rAnI ne apane pIna utuMga
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154] mahAkA siMha virasAu pajaguNNacarita [9.2.5 payaDivi pINAttuMga-payohara pacchAiya Na kiMpi UruyaMvara / NAhi-paesu vi tahaya vatittau darisaha romAvali sNjuttu| jaha-jaha sA parihAsa pamellai taha-taha pajjuNNaho maNu ddolli| pabhaNiu kiM kiu taNu vihalaMghalu mAi-mAi saMvari celNclu| tA kayalI-kaMdala somAlai~ mayaNu pavoccai kNcnnmaaliN| hau~ Na mAi tuhu avaraIM jaNiyau mai viNa puttu bhaNevi maNi gnniyu| rAya kAlasaMvara sahu lIlae~ hau~ gaya Asi jAma vnn-kiileN| khayara-mahADavi takkhaya-girivare tahiM tuhu~ laDu vaNammi siloyare / pattA- pecchavi vAlu tahiM ghaNa-viDavi) jahiM. uyarevi vimANaho raay| puNu maho appiyau, maNa kappiya taM kahami tujjhu annuraay|| 145 / / khaMDayaM jaiyaha ehu sayANau hosai vAlu juvANau / taiyaha maemi ramivvau eka cirakAlu gamivvau / / ch|| payodhara prakaTa kara diye| uru pravaroM ko jarA bhI nahIM deNkaa| isI prakAra romAvali yukta trivali vAlA nAbhi pradeza bhI khola diyaa| jaise-jaise vaha rAnI ha~sa-ha~sa kara zvAsa chor3atI thI vaise hI vaise pradyumna kA mana bhI Dola jaataa| yaha dekhakara kumAra bolA ki "he mAtA, tUne apane zarIra ko itanA vikala kyoM kara diyA? he mAI, he mAI, apane aMgoM ko vastrAMcala se DhaMka / " taba kadalI dala ke samAna sukumAra sundara vaha kaMcanamAlA madana se bolI ki "maiM tumhArI mAtA nahIM huuN| tumheM to dUsarI mAtA ne janma diyA hai| tuma apane mana meM aisA guno ki maiM binA putra kI hI huuN|" (phira vaha madana ko pUrva vRttAnta sunAte hue bolI) -"eka bAra jaba maiM rAjA kAlasaMvara ke sAtha lIlApUrvaka vana kI krIr3A ke lie gayI thI taba vahA~ khadiramahATavI meM takSakagiri para vana meM zilA ke udara meM tumheM pAyA thaa|" pattA- jahA~ dhane-dhane vRkSa the, vahA~ tuma jaise bAlaka ko dekhakara rAjA kAlasaMvara vimAna se utare aura tumheM lAkara mere liye arpita kiyaa| taba maiMne usI samaya apane mana meM tumase anurAga karane kI kalpanA kI thI, vahI tumheM kaha rahI huuN|" || 1451 / kumAra pradhumna rAnI kaMcanaprabhA kI bhartsanA kara udadhicandra munirAja se usakA pUrva-bhava pUchatA hai skandhaka- "jaba yaha bAlaka sayAnA hogA aura javAna hogA, taba maiM isake sAtha ramUMgI aura isa prakAra cirakAla vyatIta karU~gI / / ch|| (29 (1) vRkSa / (2) vikalpitaM / 3 .a. ki|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.3.15] mahAkA siha virahAu majmuNNacarita [155 tAma kumAraho hiyavau kapiu paNiu mAi-mAi kiM piu| ki gaha-gahiya ammi ki bhulliya cavahi ajuttu kiNNa maNi salliya / uttamakula ki eu bhaNu vuccai jaM jivilA" iha taNai Na vicci| mAyai~ sahu parayAra-ramaMtaha~ kiM kuladhammu hoi bhaNu sNthN| kAyamAla puNu bhaNai kayAyari saMvara jaNaNu paNa hau~ tuha mAyari / kima saMgattaNu paisahu baTTai citti mahArai ehu ji pytttti| puNu mayaNa' pavuttuha jANau~ tuhu ji jaNaNi piu saMvaru raannuN| para jaMpivi bhiMdidi piggara . puNa niNarmadire jhatti smaagu| mayaNe Nijjiya mayaNu NamaMsila thui daMDayahi aruhu~ supsNsiu| puNu jaMpiu kusumasaru viyArau ubahicaMdu NAmeNa bhddaaru| jo maya-mANapa-moha-bhaya cattau muNiya tiNANu tiguttihiN-guttu|| ghattA-- vaya-saMjama-dharaNu, Nijjiya-karaNu paramesaru pAva-khayaMkara | ___ jo aduguMchiyau so puMchiya' kusumasaraI satta) suhakaru / / 146 / / 10 - ___ taba kumAra kA hRdaya kA~pa uThA aura bolA- "he mAI, he mAI, yaha kyA kaha diyA? he mA~, kyA tuma graha (bhUta) se grasita ho gayI ho athavA kyA tuma mujhe bhUla gamI ho?" aisA ayukta kahate hue kyA mana meM cubhana nahIM hotI? uttama kula vAle kyA aise vacana apane mukha se kahate haiM? isa prakAra se bolane vAloM kI jihvA TUTa kyoM nahIM jAtI? "mAtA tathA paradArA ke sAtha ramaNa karane vAle manuSyoM kA kyA kula-dharma surakSita raha sakatA hai?" yaha sunakara kanakamAlA puna: Adara karatI huI bolI- na to kAlasaMvara tumhArA pitA hai aura na maiM tumhArI maataa| tumhAre sAtha merA kyA sambandha hai? (arthAt putrapane kA koI sambandha nhiiN)| isIlie mere citta meM yaha mahArati pravartta rahI hai|" yaha suna kara puna: madana ne kahA-"kintu maiM to yahI jAnatA hU~ ki tuma merI mAtA ho aura kAlasaMvara rAjA mere pitaa|" aisA kahakara aura mAtA kI bhartsanA kara vaha pradyumna vahA~ se nikala gayA aura tatkAla hI jinamandira meM phuNcaa| usa madana ne madana ko jItane vAle jinendradeva ko namaskAra kiyaa| stuti aura daNDakoM se arhanta kI prazaMsA kara bandanA kii| __punaH usa kusumazara (pradyumna) ne kAma ke vidAraka mada, mAna, moha aura bhaya se tyakta, tIna jJAnadhArI tathA trigupti se gupta udadhicandra nAmake jo bhaTTAraka the, ghattA- jo vrata, saMyama ke dhArI haiM, indriyoM ke vijetA hai. pApoM ke kSaya karane vAle paramezvara haiM, jo Anandita haiM, saba jIvoM ke sukha ko karane vAle haiM, una udadhicandra nAmake bhaTTAraka se kusumazara pradyumna ne puuchaa|| 146 / / (393) jivaanaaN| (2) lgaaii| (3) pRSTaH / (4) jiivaanaa|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156] mahAkA siha virahau pajjuNyAcarita 1941 TAL khaMDaya ga chuI bhavvayaNu samuThio tA mayaNeNa payAsiyaM kusumasaru payaMpai muNi-pahANa maho unari jaNaNi ahilAsu kuNai~ maM taNaya miseNa jaMpai anuttu kiM kAraNu eu payaDahi gupitu taM NisuNevi sura-Nara-khayara vaMdu iha acchi bharahe-magahAhihANe sAkepaNayari tuhu Asi rAu kahahu NAmeM Navi guNaNihANu jA rajju karahu akhaliya payAva tA vaDauru pahu Nira atula thAmu jai eyaMti pritttthio| jaM jagaNI viNNAsiyaM / / ch|| bho nniym-siil-sNjm-nnihaann| kula-laMchuNa ayasu Na citteM muNai~ / pabhaNai hau~ jaNaNi Na tuhu ji puttu| bhAyA pAstA diNiMdu / suNi mayaNa payaMpai munni-briNdu| vara visae) viviha visayaha(4) pahANe / mahu NAma avaru tuva aNuu bhaau| jubarAu su tuhu~ puNu mUla ThANu / avadhIra vIra aridalaNa bhAva / maMDaliu kovi kaNayarahu NAmu / munirAja dvArA rAnI kaMcanaprabhA kA pUrvabhava-kathana / skandhaka- jaba sabhI bhavyajana uThakara cale gaye aura yati ekAnta meM baiThe the tabhI usa madana ne yaha saba prakAzita kiyA jo mAtA ne vijJApita kiyA thaa|| ch|| kusumAra--pradyumna ne kahA--"he muni pradhAna, he niyama. zIla evaM saMyama ke nidhAna, mere Upara jananI bhogAbhilASA (prakaTa) karatI hai| vaha apane citta meM kula-lAMchana tathA ayaza ko nahIM smjhtii| mujhase putra ke bahAne vaha ayukta bolatI hai aura kahatI hai ki "na maiM terI mAtA hU~ aura na tuma mere putra / " Apa bhavyajana rUpI puSkaroM (kamaloM) ke liye dinendra samAna he munIndra, usakA kyA kAraNa hai, use prakAzita kIjie use sunakara sura, nara evaM khacaroM se vandya munivarendra bole-"he madana suno| ___isa bharatakSetra meM vividha dezoM meM pradhAna mamaya nAmakA eka uttama deza hai| usameM eka sAketa nagarI hai| tuma apane pUrvabhava meM vahA~ ke rAjA the| tumhaar| nAma madhu thA aura tumhArA choTA bhAI kaiTabha nAma se prasiddha thA, jo guNoM kA nidhAna thaa| tumhAre caraNamUla sthAna meM vaha yuvarAja thaa| zatru vIroM kA tiraskAra evaM unake dalana meM jaba tuma askhalita pratApa yukta rAjya kara rahe the| tabhI atula baladhArI kanakaratha nAmakA mANDalika vaDapura kA svAmI huaa|" (4) (1) AropitaM / (2) kml| 5) des| (4) dettate / (5) mdhunaam|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.5.JI mahAkada siMha birAu pajjuNNacarita 1157 ghattA- taho Nava kaNyappaha iha kaNayappaha NAmeNa Asi piya mnnhr| sA pai~ harivi Niya tuha pAsi Thiya aiviyaDa-ramaNa-ghaNa-thaNahara / / 147 / / (5) khaMDayaM kaMcaNaraha kula uttiyA sA cira bhave paI bhuttiyaa| teNa ahilAsahi kAraNaM taM bhaya lajja NivAraNaM / ! cha / / tahiM kAle Nimitu tahevi kovi Niya bhAyaho Dhoevi rajju sovi| puNu ghoru vIru tavacaraNu carevi Aukkhai~ saNNAseNa mrevi| aNu" parivADae solahameM sagge kaiDihu vi tuhu~ ji jiNa bhaNiya maage| huva puNNa-pahAveM guNa-NihANa uppaNNa bevi suravara phaann| AyaI tavacaraNu kiyau asajjhu Na) kari karayArai vaTu gejjhu / aNhANu-ajiMbhaNu-NikA karaNu li:-lorA mata paM.- gharagu / Niviyaru-pakkha-mAsopavAsu kAUNa aMte aNasaNa dhyaa| 10 gaya sage sokSu bhujevi Niyatta kAlai~ vijjAhara seDhi ptt| khayara dariM aNuhuMjiya siveNa pariNiya vi kAlasaMbara nnivenn| dhattA- "usakI navIna kanakaprabhA vAlI kanakaprabhA nAma kI manohara priyA thii| tumane ativikaTa ramaNa evaM saghana payodhara vAlI usa ramaNI kA apaharaNa kara use apane pAsa rakhA thaa|" / / 147 / / kaMcanaprabhA kA pUrva-bhava / vaha vaDapura ke mANDalika rAjA kanakaratha kI patnI thI skandhaka- kaMcanaratha rAjA kI jo kulavadhu thI use pUrva-zrava meM tumane bhogA thaa| ata: usa kI viSayAbhilASA tathA bhaya evaM lajjA ke nivAraNa (arthAt tumhAre prati dhRSTa evaM nirlajja hone) kA yahI kAraNa hai|| ch|| usa kAla meM koI nimitta pAkara tumane apane choTe bhAI kaiTabha ko rAjya de diyA aura svayaM dhIra-vIra tapazcaraNa kara Ayu-kSaya ke samaya saMnyAsa se maraNa kiyA aura solahaveM svarga meM janma paayaa| kaiTabha bhI tumhAre samAna hI jina kathita mArga meM calakara apane puNya prabhAva se usI solahaveM svarga meM guNanidhAna deva huaa| isa prakAra ve donoM hI suravaroM meM pradhAna deva hue| pUrva-bhava kI usa mahilA kanakamAlA ne bhI asAdhya tapazcaraNa kiyaa| mAnoM hAthI kI saiMDa samAna kara vAle devoM kI vATa (mArga) hI grahaNa kara lI ho| vaha rAnI (AryikA bana kara ghora tapa kara rahI thI) asnAna, upavAsa, kSitizayana, paMcendriya jaya, sira-loMca, adantadhAvana, asarasa bhojana, pakSa evaM mAsopavAsa tapa karake anta meM anazana dhAraNa karake maraNa kara svarga meM gyii| vahA~ ke sukha bhogakara vahA~ kA Ayu-kAla pUrAkara vaha vidyAdhara zreNI meM utpanna huii| yaha kaMcanamAlA kalyANapuNya bhogane vAle rAjA kAlasaMvara ke sAtha vivAhI gyii| (5) (1) pdypi| (2) knkmaalyaa| (3) tp|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158] mahAkA siMha viradAu pajjaNNacariu 19.5.12 ghattA- kaya paya-Neuraho aMteuraho sayalu vi eha jagasAriya / aNasiyA) saMvaraho vijjAharaho maNavallaha NayaNa-piyAraya / / 148 / / khaMDaya kaMcaNa saguNahihANiya saba sulakSaNa raanniy| rAu aNasiyasaMvaro jasa vitthariya dhurNdhro|| cha / / viNNivi gayaNe jANe "saMcaliyai~ ekka divahe vaNa-kIlai~ cliyiiN| ghaNa-thaNa-paNayaNaitha saMjuttai~ giri-takkhau NAmaI sNpttii| tahiM khayarAivi NAma-pasiddhI jiNavasai va sAvaya-kula-ri dii| tahiM vaNe tuhumi silAyale diTTha kaMcaNamAlai~ rAyahe sih| tA Niya-NaMdaNu bhaNevi viyappiu uccAivi tahe ramaNihe appiu| pura, gire ati AdeM sami-mAyaNa-maMgala sdeN| ema viddhie Ayaha~ maMdire sajjaNa-jaNa-maNa nnynnaannNdire| ehu Na jaNaNu Na tuha iha mAyari banjadasaNu pamuhai gau bhAyari / taM NisuNeviNu mayaNu payaMpai Ayaha~ vayaNahiM mahu maNu kaMpad / ghattA- isa prakAra padoM meM nupUra dhAraNa karane vAlI. antaHpura meM pradhAna, sampUrNa jagat meM zreSTha, mana-vallabhA, nayanoM ko pyArI vaha kAlasaMvara nAmaka vidyAdhara rAjA kI rAnI huii|| 148 / / (6) munirAja dvArA kaMcanamAlA ko pradyumna-prApti kA vRttAnta kathana tathA rUpiNI ke bhavAntara skandhaka-- vistRta yaza evaM dhurandhara vaha rAjA kAlasaMvara evaM sadguNoM kI nidhAna tathA sulakSaNA vaha rAnI kaMcanamAlA..- || ch|| donoM hI kisI eka dina gaganayAna se calakara vanakrIr3A ke liye gye| kaMcanamAlA ghanastana vAlI praNayinI ke sAtha vaha rAjA takSaka nAmake giri para phuNcaa| vahA~ nAma prasiddha khadirATadI hai| zrAvaka-kuloM ke lie jina-vasati ke samAna hI vaha zvApadoM (vana ke jIda) kI Rddhi-sthalI thii| usa vana kI zilAtala meM tumheM (pradyumna ko) dekhaa| kaMcanamAlA se rAjA ne batAyA / tabhI rAjA ne "nija nandana" kahakara vikalpa kiyA aura tumheM uThAkara apanI ramaNI kaMcanamAlA ko arpita kiyaa| puna: AnandapUrvaka gIta, vAdina aura maMgala chAbdoM ke sAtha use apane nagara meM le aaye| isake Age se tU usa mAtA ke sajjana janoM ke mana aura nayanoM ko AnandadAyaka, bhavana meM bar3hane lgaa| na yaha tumhArA pitA hai aura na yaha tumhArI maataa| vajradazana pramukha tumhAre bhAI bhI nahIM haiN| unakA kathana sunakara madana bolA ki-"Apake vacanoM se mer| mana kA~pane lagA hai| bhacyoM ko bhava-samudra 15) (4) kaalsNvrly| (6) (1) vimAna | (2) siNjnyaautpre| 16) I. agi / 2.3 gu|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.7.9] mahAkada siMha virahAu pajjuNNacariu [159 kavaNa jaNi kira kahahi bhaDArA bho-bho bhavya bhavaMhi tArA / tA muNi bhaNai NisuNi tuhu~ vammahaNiya mAyarihiM taNiya cirabhava kaha / yattA- uvavarNa-ghaNa-visae(4) seviya visae sara-saravara (vi nnirNtre|| jahi magahAvisae jIvaNa-visae pacchipaNa koi bhuvnnNtre|| 149 / / 15 khaMDyaM tahiM bhUvAlu garesaro taha mahaebi viyakkhaNA so garavai-suravai sama sarisu taho puravare vaha ghare leA hiu taho vaMbhaNi thaMma NirUvaraI taNu amalA-kamalA NAmavarA siMgAraI sAraMga' gaviNiyA sukumAliya vAliya ema ghare 'maNa-raMjaNu dihi gharevi pure" Niya paya-paMkaya sro| ahihANeNa sulakkhaNA / / ch|| vAya' haiM so yaha~ la krisu| suvidhepa-le sovimala jaNi dullaheM-vallahaiM piya hosai / lAyaNNai~ vaNNaI lacchi praa| dhaNNa-dhaNNa suvaNNai sahavi tthiyaa| jA 'acchai-pecchai saaryre| mauraMdu vi caMduvi kr-vikre| se tArane vAle he bhaTTAraka, kahie ki merI mAtA kauna hai?" taba munirAja ne kahA--"he madana, apanI mAtA ke bhavAntara sunopattA- aneka ghane-ghane upavanoM, dezoM tathA nadI-sarovaroM se nirantara sevita magadha nAmakA deza hai| saMsAra meM jisakI (jIvantatA--) samRddhi kI tulanA meM anya koI deza nhiiN|| 149 / / (rUpiNI ke bhavAntara-) magadhadeza ke soma-dvija kI lakSmI nAmakI rUpa garvitA putrI thI skandhaka- usa magadhadeza meM prajA rUpI paMkaja ke lie sarya samAna bhUpAla narezvara rAjya karatA thA. jisakI sulakSiNI mahAdevI kA nAma vicakSaNA thaa| ch|| surapati ke samAna usa narapati ne pakSiyoM meM haMsoM ke samAna hI utkarSa prApta kiyA thaa| usI nagara ke eka ghara meM vivekI veda vidyA-sampanna soma nAmakA koI dvija nivAsa karatA thaa| isakI logoM ke lie durlabha, apane priyatama ke liye sadA priya lagane vAlI kadalI-stambha ke samAna ura vAlI kamalA nAmakI brAhmaNI thI, usakI nirdoSa zarIra vAlI lakSmI nAmakI eka sukumAra bAlikA thI jo rUpa-lAvaNya meM mAnoM dUsarI lakSmI hI thii| apane zRMgAra-raMga meM vaha atyanta garvavatI thI, dhana-dhAnya evaM suvarNa usake sAtha sadA bane rahate the| isa prakAra jaba vaha sukamAra bAlikA (lakSmI) apane sArabhUta ghara meM raha rahI thI, tabhI eka samaya makaranda rUpI kiraNa-samUha ko vikIrNa karane vAlI vaha candramukhI apanI manaraMjana dRSTi se nagara ko dekha rahI thI, tabhI vahA~ pavitra kSamA-zIla (600) upavanavirAjyAne / 14) pacendriya div|srovr-paaniiy 146) vivisthe| (7) 1. a. gaaeN| 2. 3 bheN| 3. Ex | 4. a.| 5-6. a. (1) vivekega vedena / (2) ghaMbhaNa viSaye kArani /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1601 mahAkada siMha biraja pajjuNNacarita [9.7.10 10 pechati vi khaMtivi vagujA bhavatu vi saMtuvittu nahiM / ghattA.... ai mala-maliNa taNu suvisuddha maNu tava-tAva-kilAmiya gattau / mAsovAsa paru haya-kusumasaru pAraNa-Nimittu dayajuttau / / 150 / / khaMDyaM jA diya" majjevi dappaNaM rUu NihAlai appaNaM / tA dhara-vAra-parAiu muNi - daridu NijjhAiu / / cha / / kira alaya-tilaya saMjavai khaNe muNi pecchevi kamalA-kuviya maNe / ciMtad iha kaya vilAsa dilau kahiM Ayau hale asava'Na-Nilau / ciMya kaTThovamu mala-maliNa-taNu jo NiyavimAi maho tasiu mnnu| iu citaMtihiM muNi gayau jAma taNu sayalu tAhi ucchaliu taam| NIsesu vi phoDaha~ bhariu kema AyaNNu Na dukkai NAhu jem| puNu jhasiya camma gaggiriya vAya aMguliya saliya DhuMduriya pAya / mukha vAle santa ko dekhakara vaha bhayabhIta ho gyii| ghattA--- atyanta malina tana, suvizuddha mana, tapa-tApa se klinna gAtra, mAsopavAsa karane meM tatpara, kusumasaroM ko naSTa karane vAle, dayA-nidhAna, munirAja pAraNA ke nimitta usa nagara meM pdhaare|| 150 / / (8) (rUpiNI ke bhavAntara-) vaha rUpagarvitA putrI (lakSmI) kuSTa rogiNI hokara marI, vibhinna yoniyoM meM janma lekara punaH pUtagandhA nAmakI dhIvarI kanyA ke rUpa meM janmI skandhaka--. jaba vaha dvija-putrI lakSmI snAna kara darpaNa meM apanA rUpa nihAra rahI thI tabhI ghara ke daravAje para (usane) una munivarendra ko dekhaa|| ch|| alaka-tilaka (bhaure ke samAna atyanta kAle) una saMyata muni ko dekhakara vaha kamalA (lakSmI) apane mana meM atyanta kupita huI / vaha apane mana meM socane lagI ki--"kahA~ to yaha merA vilAsa-vilA (vilAsa-bhavana) aura kahA~ yaha nindyakAlimA kA nilaya / yahA~ yaha kaise A gayA? isakA tana citA kI lakar3iyoM ke samAna mala se malina hai, jise dekhakara merA mana trasta ho uThA hai|" isa prakAra jaba vaha cintAmAna thI aura munirAja vahA~ se cale gaye tabhI usake sAre zarIra meM chAle nikala aaye| usake samasta phoDoM (chAloM) meM kRmi para gye| jisase usake pAsa koI phaTakatA hI na thaa| usakI camar3I jhulasa gayI, vANI lar3akhar3Ane lagI, a~guliyA~ sar3a gayIM, (calate samaya) paira DhuMDhurane (ghisaTane) lage, oMTha DasaDasAne lage (kA~pakara eka dUsare se bhir3ane lage), kAna gala gaye, sira (8) 1. a '31 2. a. saNA (8) (1) daMtatirnala | (2) citaa|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.9.6] 10 15 khaMDayaM-- 5 maDAkara siMha virakaDa pajjuNNacariu uThau DasaDiya parigaliya kaNNa sattame diNa sihi sAhivi vivaNNa svari puNu vibhuMDi (1) kukkuriya jAya sA sANivi gAmapale vaNeNa dhIvara - ubare hUma ra gharaNihiM puNu (8) 3. a a / pattA- tahiM vayi jilae dhammaho vilae kira jAma tAma jaNu bollai / gAmi vasaMtai Na gehai aNeNa bhaNu ko Na dugaMdhai Dollai / / 151 / / (9) siri tuDiya - kesa kuTTheNa chaSNa . I muNi uvahasaNe NiNNaTTha kAya | pasaviya puNu muya ujjhivi khaNeNa / ai di pUya-gaMdhiNivi dhUva / tA dhIvareNa vi ciMtiyaM Niya-hiyaeNa viyadhmiyaM / iya duhiyAe samANayaM lahami Na kattha vi ThANayaM / / cha / / tA amara taraMgiNa tar3i-visAle tahiM sAkira Nivasa pUigaMthi dukka paNa kovi suhi sayaNu pAsi jo saMtaha daMtaha~ kuNai~ hAsu tahe kAraNe kiujjho paDau mAle (" / ahavaha dukkhu kaya kamma buddhi / jaM muNihiM kiyau vippau vi Asi / ru ghariNiNa saMpaya hoi tAsu / ke bAla jhar3a gaye aura zarIra kuSTa roga se bhara gyaa| sAtaveM dina vaha vivarNa hokara agni meM jala gayI aura mara gayI, usane gadhI zUkarI evaM kutiyA kA janma dhAraNa kiyaa| isI prakAra muni kA upahAsa karane ke kAraNa naSTakA vahI kutiyA punaH marakara eka nagarapAla ke yahA~ puna: kutiyA huI aura vahA~ vaha jalakara marI aura tatkAla hI eka dhIvarI kI kokha se atinindya pUtagandhA nAmakI putrI ke rUpa meM janmI / dhattA-- usa dhIvarI ke ghara meM vaha mUtagandhA bar3hane lagI, kintu dharma ke naSTa hone para dhAma rUpa usa nagara meM jahA~-tahA~ loga bolane lage ki "na to gA~va meM rahane vAloM aura na kisI anya ke ghara meM se ( yaha durgandha) AtI hai, phira bolo, ki isa bhayAnaka durgandha se kauna nahIM Dola rahA hai ? / / 151 / / [161 (9) pitA dvArA niSkAsita pUtigandhA nadI kinAre rahane lgii| vahA~ eka munirAja padhAre skandhaka-- usa dhIvara ne bhI apane hRdaya meM vicAra kiyA ki isa putrI ke rahate hue mujhe kahIM bhI rahane ko sthAna nahIM milegA / / cha / / isI kAraNa (niSkAsita kara diye jAne para ) usane amara-taraMgiNI nadI ke sundara vizAla taTa para eka jhopar3A banA diyaa| vaha pUtigandhA vahIM para rahane lagI aura pUrvakRta karmoM ke duHkhada phala kA anubhava karane lgii| jisane munirAja kA itanA tiraskAra kiyA thA, usake pAsa aba parivAra athavA sambandhI koI bhI vyakti dU~katA taka na thaa| jo santa evaM dAnta janoM kI ha~sI ur3AtA hai, usake pAsa ghara, gRhiNI evaM sampadA nahIM rahatI / nara (8) (3) 1 (9) (1) vanama |
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1621 mahAphai siMha virAu pajugNacariu [9.9.7 Naru-NAri ju muNiheM duguMDa karai so bhava sAyari buDDhuntu mri| etyaMtare tahiM taraNihiM tIre aggahaNa viNiggame him-smiire| muNi ekku Au meiNi bhamaMtu tava-jhANa joe kaya Niya bha mNtu| diNa-maNi atyamiya Na pa3 vi dei tahiM Niyamu karevi sajjhAu lei| Naggohu ekku taDe vipaDe dichu atyaMta sUre taho tali NiviTachu / ghattA ... saMThiu jhANa paru NaM miri vara Nisi bharu sisiru pddtu| gaNai Na sIla dharu NiTTha) viyasaru ahivi chiu dehi cddtu|| 152 / / (10) khaMDayaM tA dhIvarie jaisaro pecchedi haya vmmiisroN| tarudalaNiyarA vecciyaM muNi kamalaM aMciyaM / / ch|| jaha-jaha rayaNi samaggala vaTTai taha-taha sisira-Nivahu supytttti| puNu dhIvari tiNa tarudala lebiNu jaI sarIru jhaMpai aannevinnu| athavA nArI jaMA bhI muniyoM se ghRNA karatA hai, vaha saMsAra samudra meM DUbakara maratA hai| isI bIca usa nadI ke kinAre agahana mahInA ke nikala jAne tathA ThaNDI vAyu ke calane para tapa, dhyAna aura yoga meM niyama rakhane vAle eka munirAja pRthivI para bhramaNa karate-karate vahA~ aaye| sUrya ke asta hone para ve eka paira bhI Age nahIM dete the| sandhyA samaya ve vahIM para niyama lekara dhyAna meM lIna ho jAte the| una munirAja ne vikaTa taTa para eka nyagrodha (vaTa') vRkSa dekhA tathA sUrya ke asta hone para ve usake tale baiTha gaye aura. ghattA-- dhyAnamagna hokara ve vahA~ isa prakAra nizcala ho gaye mAnoM koI girivara hI ho| rAtri bhara zizira par3atI rhii| (barpha giratI rahI) usase pIr3ita deha para barpha car3hate hue bhI, kAmabANa ke nAzaka, pazIlavratadhArI una munirAja ne use (usa pIr3A ko) kucha bhI nahIM ginA (smjhaa)|| 152 / / (10) dhIvara kanyA ko aNuvrata pradAna kara munirAja kosalapurI kI ora cle| vaha dhIvara kanyA bhI unake pIche-pIche cala dI skandhaka-- taba dhIvarI ne kAmavinAzaka yatIzvara ko dekhakara vRkSoM ke patra-samUha ko cunakara munirAja ke caraNakamaloM kI pUjA kI / / cha / / jaise-jaise rAtri samagratA ko prApta hone lagI, vaise hI vaise zIta kA samUha bhI bar3hane lgaa| puna: vaha dhIvarI tRNa evaM vRkSoM ke patte lA-lAkara yati ke zarIra ko jhA~pane lgii| 19) 1. OM 'v| (9) (2) svadhyAya / (3) jinmH| (109 11) smuuhmhaallaa|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.10.20] mahAphaza siMha viravaDa pajjuNNacarita [163 10 ema-vihANa vihAvari jAmahi muNiNA maNiya jAti tahe tArahiM ! vollAviya kamalA--kamalANaNe kusatu putti tahu diya supbhaaynne| kahiM somaha~ vallahiM tuhu Aviya kamma-phalaNa keNa duhu pAviya / tA dhImara-suya citta-camakkai~ Niya-kara-kamala pihivi muhu thakkai / puva-bhavaMtara sumarivi mucchiya sA jaiNAii puNu vi papucchiya / sumariya ki pai~ Niya-jammaMtara kahai muNidaho puttv-bhvNtr| pabhaNai hau~ pAviTTha ayANiya uttama kula pAvivi duhu mANiya / jaM Nidiu dayavaMtu mahArisi taM khari-kiDivi-saNi huva kivvsi| emahi dhImara-taNaya dugaMdhiNi jAyadeva duha-garada-NivaMdhiNi / pahu kiM kuNami kahahi kiM gacchami jahiM suha lesu khaNaMtara) pecchmi| tA paMcANubbaya muNipAhai tiNNA-guNavvaya khaMti snnaahi| suhi sayaNaho kAsu vi Nau ruccami kucchiya joNihi~ kema pvuccmi| tA paMcANuvvaya muNi NAhai tiNNa-guNavaya khaMti saNAhai cau-sikkhAvayAi~ tahe diNNai~ tAI eDicchiyAi~ supsnnnn| 20 pattA- puNu kosalapuraho yaraha dhuraho caliu muNIsaru jaamhiN| sA dhImaraho sua sukumAla bhua aNumagga lagga' gaya tAmahi / / 153 / / isa vidhAna se jaba rAtri bIta gayI, tabhI munirAja ne use jAnA aura kamalA nAma lekara use bulAyA aura kahA--"he kamalAnane dizAoM ko apanI prabhA se prabhAvita karane vAlI he putri, terI kuzala to hai?" he soma dvija kI vallarI tU yahA~ kahA~ se calI aayii| avazya hI kisI karma ke phala se tU isa duHkha ko prApta huI hai| taba usa dhIvara putrI kA citta camaka utthaa| apane kara kamaloM se mu~ha DhaMka kara baiTha gyii| vaha pUrva-bhavAntaroM kA smaraNa kara mUJchita ho gyii| usake sAvadhAna hote hI yatinAtha ne usase pUchA-"kyA tUne apane janmAntaroM kA smaraNa kiyA hai?" taba usane munirAja se apanA pUrva bhavAntara kaha sunAyA aura bolI ki--"maiM pAyiSTha ajJAnI huuN| uttama kula ko pAkara bhI duHkha mAnatI rhii| maiMne dayAvanta mahARSiyoM kI nindA kI jisase kharI (gadhI), kiMTi (zUkarI) aura sar3I zvAnI (kuttI) huii| he deva, aba maiM maraka-duHkha bA~dhane vAlI durgandhinI pUtigandhA nAmakI dhIvara-kanyA huuN| __ he prabho, aba maiM kyA karU~? kahie kahA~ jAU~? jahA~ ki maiM eka kSaNa ke lie lezamAtra bhI sukha ko dekha skuuN| meM apane kisI bhI svajana ko nahIM ructii| isa kutsita yoni se kaise chuTakArA pAU~?" yaha sunakara una kSamAzIla muninAtha ne use pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvata diye| usane bhI prasanna cittapUrvaka unheM svIkAra kiyaa| ghattA- puna: jaba una munirAja ne nagaroM meM pradhAna (dhura) kozalapura kI ora vihAra kiyaa| taba sukumAra bhujAvAlI vaha dhIvara-putrI bhI unake pIche-pIche clii|| 153 / / (10) Lax. (10) (2viprbhvaaNtre| (3) naraka sdhinii| 14 teSamA / (5) syAmi :
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164) khaMDaya 5 10 mahAkara siMha virai pajjuNNacariu (11) tahi gaNaNI supasiddhiyA tava guNa- Niyama samiddhiyA / muNiNA suddha viyampiyA sA kaMtiyahe samappiyA / / cha / / tahi~ vaya- Niyama sIla pAlaMtihi palla-vihANa pamuha(2) uvavAsahiM Ayahi laiya kavala - caMdAyaNa aMtayAle cauviha ArAhaNa giri - guha AsaMgheM vi saNNAseM accuva sagge suriMdo bhAmiNi ghattA chaTThaTThama-daha khamaNa kuNatihiM / yi taNu sosivi vahu-viha AyahiM / kaya aNeya-baya suhaya supAvaNa" / ArAhevi causaMghaho sohaNa ! mua sA dukkiya kamma-viNAseM / hoyavi suraha pahANa mahAINi / kuMDiNapure pavare bhIsamahI ghare saggaho caevi upariNaya / rUviNi NAma vare vararUva ghare sai raMbhaNAi~ avayaNNima / / 154 / / [9.1.1 (11) vrata-tapa ke phalasvarUpa vaha dhIvarI kanyA svarga devI tathA vahA~ se cayakara rAjA bhISma kI rAjakumArI rUpiNI rUpa meM janmI skandhaka -- vahA~ kosalapura meM tapa, guNa-niyama se samRddha, suprasiddha eka gaNinI (AryikA ) thii| munirAja ne zuddha vikalpa kara usa pUtigandhA ko use sauMpa diyA / / cha / / vahA~ ( vaha unake sAtha ) vrata, niyama evaM zIla pAlane lgii| chaThe, AThaveM evaM dasaveM upavAsa karane lagI (chaThA upavAsa do dina ke antara se hotA hai, use velA kahate haiN| AThavA~ upavAsa tIna dina ke antara se hotA hai use telA kahate / dasavA~ upavAsa 4 dina ke antara se hotA use caulA kahate haiN| eka dina kI do-do velA ginI jAtI haiM ) palya vidhAna pramukha bar3e-bar3e upavAsa vrata -tapa karane lagI aura bahuvidha AcAroM aura AsanoM se apane zarIra ko sukhAne lagI / Age usane kavalacandrAyaNa vrata liyA aura bhI aneka pAvana sukhada vrata kiye| Ayu ke antakAla meM caturvidha saMgha kI zobhA svarUpa caturvidha ArAdhanAoM kI ArAdhanA kara usa dhIvarI ne giri guphA kA Azraya lekara saMnyAsa pUrvaka maraNa kiyaa| usase usake samasta karmoM kA vinAza ho gyaa| vaha acyuta svarga meM deviyoM meM pradhAna nAyikA tathA surendra kI bhAminI huii| dhattA - phira vaha usa svarga se cayakara kuMDinapura nAmake nagara meM bhISma rAjA ke yahA~ utpanna huI / usakA nAma rUpiNI thaa| vaha rUpa lAvaNya kI dhAma thii| mAnoM zacI athavA rambhA hI avatarI ho / / 154 / / (11) (1) upavAsa (2) pracurai: / (3) pavitra /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.12.13] khaMDayaM- 10 5 10 mahAkai siMha viraiDa pajjuNNacariu (12) 1-2. ba. x 1 (12) samiddhau | ceIvai supasiddhau vala - cauraMga sisupAlakkhu mahAiu kira pariNahu vi samAiu / / cha / / tikkhaMDAvaNi paripAlaNeNa jamuddhI - jala asaha sumaMthaNeNa jamalajjuNa-taruvara moDaNeNa pUNa-jama karaNuppAyaNeNa vasu sudeva daNa sIrAuha-paya-paMkaya raeNa NArayaha~ suvayaNa NaMtareNa gau-valeNa samau tarhi Dhukka tA hariya teNa raI - lAlaseNa (2) govaddhaNa- giri-vara-dhAraNeNa / 'kAliya-visahara rui NatthaNeNa / AriTTha kaMTha pari toDaNeNa / cANUra-kaMsa viNivAyareNa / sihigala - tamAla-ali saNiheNa / jAyavakula koDihiM parimiena / ki gamaNu harihi NimisaMtareNa / thiya rUviNi jahi maNasiya bhavaNe / aya-pavaleM (3) mayaNa paravvaseNa / ghattA -- tA dhAiya sAhaNu hayagaya vAhaNu samau teNa sisupAlai~ / (4) taM sIrA uheNa divvAuheNa joiu NaM khayakAlai~ / / 155 / / (12) rAjakumArI rUpiNI se vivAha karane hetu zizupAla evaM hari-kRSNa kuMDinapura pahu~cate haiN| skandhaka suprasiddha cedipati mahAn rAjA zizupAla apanI caturaMga-bala se samRddha hokara rUpiNI ko vivAhane ke liye AyA / / cha / / pRthvI ke tInoM khaMDoM kA pAlana karane vAle, uttuMga govarddhana parvata ko dhAraNa karane vAle yamunA nadI ke athAha jala kA bhalI-bhA~ti manthana karane vAle kAliyA nAga ko burI taraha nAtha dene vAle, yamala- arjuna taruvara ko mor3a dene vAle AriSTa (rAkSasa) ke kaNTha ko tor3ane vAle pUtanA - yama ko ukhAr3a dene vAle, cANUramalla aura kaMsa kA nipAla karane vAle vasudeva aura devakI ke putra zikhigala ( mayUra ke gale ), tamAla vRkSa evaM ali ke samAna kRSNa varNa vAle sIrAyudha ( hala zastravAle) baladeva ke caraNa kamaloM meM rati karane vAle karor3oM yAdava kuloM vAle tathA ratirasa ke lAlacI usa hari ne nArada ke vacana sunate hI nimiSa mAtra meM gamana kiyaa| prabala madana ke vazIbhUta hokara hari baladeva ke sAtha tatkAla hI (kuMDinapura ke ) usa kAma bhavana meM jA pahu~cA jahA~ rAjakumArI rUpiNI kAmadeva kI pUjA ke nimitta upasthita huI thI / pattA- hama gaja, vAhana Adi sAdhanoM ke sAtha zizupAla jaba usa hari ke sAtha lar3ane ko daur3A taba divya Ayudha vAle sIrAyudha ne usakI ora kSayakAla ke samAna dekhA hai| 155 / / [165 (12) (1) billunaa| (2) lNgtten| (3) vasvatenakAmena / (4) mahisI /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] mahAkaha miga virAu pajjaNNacarita [9.13.1 (13) duvaI.... karimaya-kaddamapi suppata mahAjhya rahabarohayaM / / asi-sabbala-bhusaMDhi-dhaNu karayala Niru dhAvata johayaM / / ch|| taM pekkhivi hari arisi caDiu sarahasu sisupAlaho raNe bhiDiu / sira-kamalu khuDiu taho teNa kahA sare haMsai Nava-kaMdoTU jahA / gau suMdari leviNu Niya bhavaNu ThiA siMhAsaNe parituThTha mnnu| uppaNNau~ tuhuM rUviNihe kema ghuvvAsai~ bhAsuru aruNu jem| Niru suhaDa sahAsahi rakkhiyau tA asurai~ Niya maNe lkkhiyu| chaThi~ diNe jamma vaisa sarevi Niu garuDa. aNNau~ jaha hrivi| khayarADai~ gajjiya gaya gahire mellevi tahiM sila diNNiya upare / tA rAu kAlasavaru khayaru Niya-piyamuha-iMdIvaru-bhamaru / kIlaNahU~ Nimittai~ jAi jAma tuhu giri tale Nihiyau dichu tAma | zizupAla kA vadha kara hari-kRSNa rUpiNI ko hara kara le aaye| usase pradyumna kA janma huA, jisakA chaThe dina apaharaNa kara yakSa ne use khadirATavI meM zilA ke nIce cA~pa diyA aura vahA~ se kAlasaMvara use uThA kara apane ghara le AyA dvipadI-- vahA~ (zizupAla ke) hAthiyoM ke madajala se kIcar3a maca rahI thI. bhayAnaka azva pRthivI ko khoda rahe the (arthAt khura paTaka rahe the) uttama rathavaroM kA samUha ekatrita thaa| asi. savvala, bhusuMDi, dhanuSa Adi karatala meM liye hue yoddhAgaNa daur3a rahe the|| cha / / use dekhakara hari ko krodha cddh'aa| vaha harSita hokara zizupAla se raNa meM jA bhir3A aura usane usakA sira-kamala kisa prakAra kATa DAlA? ThIka usI prakAra jisa prakAra ki sarojara meM haMsa navIna kamala ko tor3a pheMkatA hai| phira hari usa sundarI (rUpiNI) ko lekara nija bhavana ko calA gayA, parituSTa mana se siMhAsana para baitthaa| vahIM usa rUpiNI se tU kisa prakAra utpanna huA usI prakAra jisa prakAra pUrva dizA meM aruNa bhAskara utpanna hotA hai| ThIka sahasroM subhaToM dvArA tuma bhalIbhA~ti surakSita the, to bhI asura ne apane mana meM (usake janma ko) jAna liyaa| vaha asura janma se chaThe dina baira ko smaraNa kara tumako usI prakAra harakara le gayA jisa prakAra garur3a pannaga ko harakara le jAtA hai| vaha yakSarAja garjanA karatA huA gaharI khadirAvaTI meM gayA aura vahA~ tumako rakhakara Upara se zilA de dii| tabhI apanI priyatamA ke mukha-kamala ke lie bhramara ke samAna vidyAdhara rAjA kAlasaMvara krIr3A ke nimitta vahA~ AyA aura giri ke zilAtala meM rakhA huA tumheM dekhaa|
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.14.11] mahAkA siMha virAu pajjagaNacarita [167 ghattA- sahasatti vimANaho uyarivi javalu) NariMdai pelliu / pomAyavi suisa ai-pavalu valu puNu karahiM uccalliu / / 156 / / duvaI vollAviya sa teNa Niya paNaiNi lai paripAli tuhu~ suu| vaDDhatau payaMDu parihosai surakari kddhinn-diddh-bhuvo|| ch|| puNu Niu te Niya puradare pavare maMgala-ghosiu khayarAya ghre| Nayaraho susoha ai bahuya kiyA NaM saga sirI avayarevi thiyA / pacchuNNu galbhu Niru vajjariu mahAevihe NaMdaNu avyriu| tuhu eyaha~ maMdire buddhirAu sura-Nara-kiNNarahU~ jaNaMtu bhu| juva-bhAveM' ghaDahi jA vigayamalu pekkhivi payavammahu atul-vlu| tuba bhAiya thiya ahagIr3ha bhayA pavidaMtaho pamuha vi pNcsyaa| rajjAhilAsu NiyamaNi dharevi tuva vaha-uvAya bahuviha karevi / jahi-jahiM Niu tuhu~ supayaMDa-bAhu tahi-tahiM Niggau bahu lahevi lAhu / supuNNu sahejjau saMcaraI tasu khalayaNu kuddhau kiM krii| ghattA-- sahasA hI vimAna se utarakara usa rAjA ne usa zilA ko pelA (ThalA, haTAyA) aura kamala ke samAna sundara usa zizu ko ati prabala bala vAle rAjA (kAlasaMvara) ne hAthoM se Upara kI ora uThA liyA / / 156 / / (14) vajadaMSTra Adi 500 sautele bhAI IrSyAvaza pradyumna kI hatyA karanA cAhate haiM, kintu unheM asaphalatA hI milatI hai dvipadI taba usa rAjA (kAlasaMvara) ne apanI praNayinI ko bulAyA aura kahA ki--"le, tU isa suta kA pratipAlana kr| bar3hatA huA yaha pracaNDa airAvata kI saiMDa ke samAna kaThina dRr3ha bhujAvAlA homaa|"| ch|| punaH vaha rAjA kAlasaMvara usa putra ko apane uttama nagara meM le gyaa| vidyAdharoM ke ghara meM maMgalaghoSa hone lage nagara kI vividha prakAra se zobhA kI gyii| aisA lagatA thA mAnoM svarga kI zrI-zobhA hI utara kara vahA~ sthita ho gayI ho| "mahAdevI ko pracchanna garbha (gUDha garbha) thA, usIse putra utpanna huA hai|" isa prakAra (sarvatra) ghoSaNA kI gyii| sura, nara evaM kinnaroM ko bhaya utpanna karate hue buddhimAna tuma isa rAjA ke mahala meM gye| vigatamala (nirdoSa) jaba tuma yuvA-bhAva meM car3he, taba atula bala vAle tumhAre madana rUpa ko dekha kara vajradanta Adi pramukha pA~ca sau bhAI tumhAre bhaya se atyanta bhayabhIta ho gye| una bhAiyoM ne apane mana meM rAjya kI abhilASA dhAraNa kara nAnA prakAra se tumhAre vadha ke upAya kiye| tumhAre bhAI (tumhAre vadha ke nimitta) jahA~-jahA~ tumheM le gaye, vahA~-vahA~ pracapar3a bAhu vAle tuma vividha divya-lAbha lekara hI nikale / ThIka hI kahA hai uttama puNya sahita jo saMcaraNa karatA hai, kruddha khala-jana bhI usakA kyA kara sakate haiM? (13) (1) gyaag| (14) 41) jukaNabhAdena / (2) prcNdd|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168] matAkA siha viraiu paJjuSNacariu [9.14.12 chattA--. raivara bhAsai sahu muNivarai~ pahummahiu huvau mahu / jemaNihi Niya jaNaNaho milami kahahi kipi uvaesu lahu / / 15711 (15) duvaI-- to jaiNA payaMpiyaM mAra-maNapiyaM suNa sutaNaya taam| vijau-tipiNa tuva kare samara dhuravare caDahi suhama jaam|| ch|| tA vacchahi gacchahi Niyaya ghare ___jaNaNihi ducariu ma citti dhre| tuha eya mAya gau ehu jaNaNu taM NisuNivi pulae bhiSaNa tnnu| kAmai akAma jai gaviu kaha paramappau sura-NAheNa jh| kira Niya maMdiri saMpattu jAma hakkArau jaNaNihi 'taNau tAma | paNavivi paNijjai mayarakeu saMcallahi suMdara kari ma kheu| AyaNNivi sahasA gau aNaMgu jahiM khayarihi maNe vilasiu annNgu| vollAviu kiNNAesu karahi lai vara vijjau bho tiSiNa dhrraahe| tahe avasara jaMpai kusumasaru eu acchami hau~ tuha ANNayayaru / ghattA- rativara pradyumna munivara se bolA--"he prabhu Apa mujha para bar3e prasanna haiN| aba kucha aisA upadeza kahie ki jisase maiM zIghra hI apane mAtA-pitA se jA miluuN| / / 157 11 (15) kumAra pradyumna ko rAnI kaMcanamAlA dvArA tIna vidyAoM kI prApti dvipadI---- taba yati ne mAra (kAmadeva pradyumna) ke mana ko priya lagane vAlA upadeza kahA--"he sundara putra, tuma use suno| jisase samara meM dhurandhara tumhAre hAtha meM tInoM subhaga vidyAe~ cddh'e|" || ch|| "ata: he vatsa apane ghara jaao| jananI (kaMcanamAlA) ke duzcaritra ko citta meM mata dhro| kyoMki yaha tumhArI (yathArtha) mAtA nahIM hai aura yaha pitA bhI tumhArA (yathArtha) nahIM hai|" munirAja kA yaha kathana sunakara kumAra pulakita zarIra vAlA ho gyaa| phira usa kAmadeva kumAra ne kAmarahita yati ko kisa prakAra namaskAra kiyA? ThIka usI prakAra jisa prakAra ki suranAtha paramAtmA ko namaskAra karatA hai| ___ vahA~ se calakara kumAra jaba apane bhavana meM pahu~cA taba mAtA ne eka sevikA ke dvArA usako turanta bulvaayaa| usa (sevikA) ne makaraketu ko praNAma kara kahA--"he sundara clo| aba vilamba mata kro|" . ___ yaha sunakara vaha anaMga pradyumnakumAra sahasA vahA~ gayA, jahA~ khacarI vidyAdharI kaMcanamAlA ke mana meM anaMga (kAma) vilAsa kara rahA thaa| kaMcanamAlA ne use apane pAsa bulAkara kahA--"merA Adeza pUrA kyoM nahIM karate? ye tInoM uttama vidyAe~ lo aura inheM dhAraNa kro|" kusumazara kumAra ne usI samaya kahA-..."ApakA AjJAkArI maiM yahIM huuN|" (15) | a pttu|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.16.10] mahAkA siMha virAu pajjuNNacarita [169 pattA- AyariNavi taM khaga rANiyai~ rairamaNu paharasaM daanniyii| jo saMvararAyaho maNa piyau taM vijau tiSNi smppiyu|| 158 / / (16) duvaI-- to priyttu|' puNu vi mayaraddhau mAie' ki rUsajjasi / jai pesaNa samANu' mahu jANahi tA suu bhaNivi dinjsi|| ch|| jANivi dhuttai~ chammiya piya maNe avara pavaMcu raiu te takkhaNe / mayaNa-vaseNa tiNu vi Nau gaNiyau kararUrehiM Niya taNu vnniyu| sihiNa-juklu sukaDhiNu paviyAridi rosavimIsu cittu saahaarivi| kabaDu karivi piya achai jAmahiM jamasaMvaru saMpattau tAmahi / cavai rAu hale ki viddANiya NiyamaraNaho sA kahai kahANiya / eu kammu vi raiuttu pavurAI kula-kalaMku dugNaya sNjuttii| taM AyaNNivi kovai~ kapiuM vAra-bAra Niva evi prypiu| pahaNami bhaNivi jAma NIsariyau pavidaMtai~ taNayaI tA dhriyu| pattA- ratiramaNa pradyumna ke vacana sunakara khaga rAnI kaMcanamAlA ne harSita hokara usa (pradyumna) ke lie rAjA kAlasaMbara ke mana ko priya lagane vAlI tInoM vidyAe~ samarpita kara dI / / 158 / / (16) triyA-caritra kA udAharaNa, rAjA kAlasaMvara pradyumna kA vadha karane ke lie tatpara ho jAtA hai dvipadI- taba makaradhvaja ne mAtA se puna: kahA "he mAI Apa mujhase ruSTa kyoM haiM? yadi Apa mujhe sevaka ke samAna mAnatI haiM, taba ve vidyAe~ mujhe apanA putra kahakara pradAna kiijie|" taba usa dhUrta rAnI ne apane mana meM chadma jAnakara tatkSaNa anya prapaMca race / madana ke daza se usa (rAnI) ne kucha bhI nahIM samajhA (ginA) aura nakhoM se apane zarIra ko vraNa yukta kara liyaa| kaThina stanayugaloM ko vidIrNa kara liyA, roSa vimizrita citta ko dhAraNa kara liyA aura kapaTa karake jaba vaha priyA rAnI baiThI thI, tabhI rAjA yamasaMvara vahA~ A pahu~cA, aura bolA--"he hale, apane ko isa prakAra vidIrNa kyoM kara liyA hai?" taba usane apane pati se vaha samasta kahAnI kahIM ki "isa kAmuka ko jo ratiputra kahA gayA hai, vaha durnaya se yukta hai| vaha kula ke lie kalaMka hai| rAnI ke mukha se usakI kahAnI sunakara rAjA krodha se kA~pane lagA aura bAra-bAra isa prakAra bolA--"maiM isakA vadha kie DAlatA huuN|" isa prakAra kahakara vaha sajA nikalA tabhI vajradanta ne usa (vRddha rAjA) ko pakar3a liyA (aura bolA-.) (15) 2-3. a.4| (16) 1. A pa't 2.4. pratdhu / (15) (1) kaagvaannen| (16) (1) maadhuttit.|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1701 mahApha siMha ciraDau pannuNNa reu [9.16.11 ghattA- amhaha~ paMcasaya subaha dIhara-bhaaha~ de AesU tAya ki kijjaa| japai khayaravai NirA kutriya mai haNahu kumAha jema / muNicai / / 159 / / (17) duvaI-- AyaNNivi kumAraya gayaNa-mAraya dhAiyA turNt| jahiM bhI sama suvAsuo dIjhaparabhuo sathata tahiM pahuMta / / ch|| dhammahu jalu kIla karaMtu die NaM sura-kari-vara saravare paiTchu / jAivi chaleNa kira dharahiM jAma 'aloyaNi vijA cavai taam| suNi devare lie ducha-bhAva tuha bhAyara NiyamaNe kuddha pAna / tA cavai mayaNu mahurUu dharohe tuhu~ alahi mai pachaNNu karahi / taM NisuNivi vijjai~ kiyau tema khayarAhila suvaNa muNati jem| mara-maru bhaNaMta se uccaDiyA paM hari he gayaMda smaaddiyaa| jA ukkhaya gaharaNa sayala thiyA visja' aucca tA lIla kiyaa| "paribediya NAya-vAsa cavala: baMdhevi sare Nimmiya te sylaa| dhattA "(Apake) dIrghabhujA vAle hama 500 putra haiN| kyA karanA hai to hameM AjJA dIlira? taba atyanta kupitamati usa khacarapatti (kAlasaMvara) ne kahA- . kumAra pradyumna kA isa taraha vadha karo ki use pUrva-jAnakArI na mila ske|| 159 / / (17) AlocanI-vidyA kA camatkArI prabhAva, kumAra pradyumna kA vadha nahIM kiyA jA sakA dvipadI- ve vajradanta Adi sabhI putra pitA kA Adeza sunakara usa madana-pradyumna kA vadha karane ke lie dauDe aura turanta hI vahA~ pahu~ce jahA~ dIrgha bhujAoM vAlA rAjA bhISma-putrI kA vaha putra (pradyumna) sthita thaa|| ch|| vahA~ unhoMne usa madata ko jala-krIDA karate hue dekhA / vaha aisA pratIta ho rahA thA. mAnoM airAvata hAthI hI sarovara meM praviSTa huA ho| unhoMne jAkara jaba use chalapUrvaka dharA (pakar3A) taba alocanI vidyA ne usa (pradyumna ) se kahA- "suna, deva - rAjA kAlasaMvara evaM usakI triya-kaMcanaprabhA ke mana meM duSTa bhAva (jAga gayA) hai, tumhAre (sautele) bhAiyoM ne apane mana meM kruddha pApa dhAraNa kara liyA hai|" taba madana usa (AlocanI vidyA) se bolA--"tuma merA rUpa dhAraNa karo tathA mujhe pracchanna rakhakara upasthita raho / " yaha Adeza sunakara usa vidyA ne aisA kiyA ki jise khacarAdhipa suta samajha bhI na ske| 'mare-mare' kahate hue ve uchala kUda karane lge| ve aise pratIta hone lage jaise hari-- kRSNa ne gajendroM ko uThA-uThA kara paTaka diyA ho / prahAra karane meM asakta hokara jaba ve ukhar3a gaye taba usa vidyA meM eka apUrva lIlA kI (pradarzana kiyaa)| usa cagala (vidyA) ne una sabhI ko nAga-pAza se ber3ha diyA aura unheM sarovara meM DubA diyaH / kintu unameM se eka kumAra jisa kisI prakAra vahA~ se (17) 15 m| . mA'. 3. A. nasopari * 4.4risaziyA
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.18.101 mahAka siMha virahAu phajuNNacarita 1171 tA ekku kumaru kaha-kahaba ikku NivisaThi rAyaho pAse hukku / yattA- jaMpai so khaliyakvahiM kaMpai puNu saahaari| ajaudeva so kumaru raNe paiMmi" vahaMtu kavaNu kira vaari|| 160 / / (18) duvaI-- je abhiTTa sayalaMtuva taNuruha te sahasatti ruddhyaa| bhIsaNa NAya-'vAsa divvatthai~ takkhaNe samare vddhyaa|| ch|| tA kaviu khagemarU rANa gaMDa to gacchai~ pAla mi djjdNddu| raNatUru digNu kalayalu karevi saMcaliu sayalu seNNu vi milevi / katthaI mayagala-maya NijjharaMta NaM jaMgama 'girivara pajjharaMta / kalthai~ calaMta calavala-turaMga Na cavala mahoahi vara trNg| katthaI rahavara cikkati visama kalahoya viNimmiya meru susama / Naha jAyahi Naha chAiu sayalu iya saMcalliu khagarAya-valu / jale-thale-pahi-disihi Na mAiyau hari-taNayaha uvare pdhaaiyu| 10 pekkhivi riu sAhaNu aipavalu Nimmiu mAyAmau teNa vl| khisaka gayA aura nimiSArdha meM hI rAjA kAlasaMbara ke pAsa jA hu~kA (jA phuNcaa)| pattA- usa vidyA kI karatUta se hArA huA vaha kaoNpane lagA aura lar3akhar3AtI vANI meM bolA-... "he deva, raNa meM vaha kumAra (pradyumna) ajeya hai| usakA vadha karate samaya nizcaya hI koI (hameM) rokatA hai|"| 1 160 / / (18) kAlasaMvara evaM pradyumna kA yuddha dvipadI-- he deva, jaba tumhAre sabhI putra usa kumAra pradyumna se jA bhir3e, tabhI sahasA hI unheM roka diyA gayA tathA samara-kAla meM tatkAla hI nAga-pAza jaise bhISaNA divyAstra se bA~dha diyA gyaa|| ch|| yaha sunakara raNa-pracaNDa khagezvara (kAlasaMvara) kupita ho uThA aura cillA uThA--. " (aba jAkara usa pradyumna ke) mAthe para maiM vajradaNDa paTakatA huuN|" (yaha kaha kara) usane raNatura bajavAyA aura kalakala kara claa| usakI samasta senA bhI milakara clii| kahIM to hAthiyoM kA mada baha rahA thA. mAnoM bIhar3a parvatoM se nirjhara hI pravAhita ho rahA ho| kahIM caMcala, prabala turaMga cala rahe the, mAnoM mahodadhi kI cacaMla taraMgeM hI cala rahI hoM / kahIM uttama ratha, cika-cika kI viSama ciMghAr3a kara rahe the| hAthiyoM ke samUha mAnoM sAmAnAntara meru parvata hI banA rahe the| nabha-yAnoM se samasta nabho-maNDala AcchAdita thaa| isa prakAra khagarAja kI vaha senA clii| jala-thala evaM nabha tathA dizAoM vidizAoM meM vaha samA nahIM pA rahI thii| vaha haritanaya--pradyumna ke Upara burI taraha jhpttii| ati-prabala ripu-sAdhanoM ko dekhakara usa pradyumna ne bhI mAyAmayI senA nirmita kii| gajoM se gaja zreSTha, ratha zreSThoM (17) (|bhrpm| (171 5. a Nipamaha. (18) | a / 2. ' / 3. a. mhi|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19.18.11 172] mahAkA siMha viraghau pajjapaNandariu gAyabara garAI rahavaraha- vara-garehiM haya-hayahi taha iya uhayaseNa raNa uhe bhiDiyA paharati suhaDu macchara cdd'iyaa| ghatA.. iya jAu mahA83 duTvisahu jo tiyasida-viMda bhayakArau / haNahiM gariMda mahAuhavi haritAviya suravahu saya vArau / / 161 / / (19) duvaI-- kovi paharaMti suhaDa dappubhaDa phara-karavAla hatthayA / kevi paryaDa johavara johahiM Ahave kaya NiratthayA / / ch|| keNavi kaho rahu eMtu NivAriu / keNavi kahu karibaru viNivAriu / keNavi kaho haya-varu hau vANahiM AsIvisa-disaharahiM samANa hiN| keNavi kAsu chattu-dhau-dhaNuharu keNavi kaho saNNAhu saseharu / iya saMgAmu paropparu baTTai suhaDaha~ citteM jayAsaNa phitti| tA khayareM sahu seNNu paDhukkau jalahi-jaluva majjAya vimukkau / pattiu taNe valeNa savAhaNu bhAgu parammuhu~ maNasiya saahnnu| 5 se ratha, naroM se narazreSTha usI prakAra apanoM se azva / isa prakAra bahA~ raNa meM donoM senAe~ jA bhidd'iiN| mAtsarya se raMge hue subhaTa eka-dUsare para prahAra karane lge| ghattA- isa prakAra vahA~ aisA viSama sainya saMhAra huA ki jo devagaNoM ko bhI bhayakAraka ho gyaa| narendra (pradyumna) ne mahAn AyudhoM se mAra kI, jisane suravadhuoM ko saikar3oM bAra harSita kiyA / / 161 / / (19) pradyumna kI sainyakAriNI vidyA kA camatkAra rAjA kAlasaMvara evaM pradyumna meM tumula-yuddha dvipadI- koI darpoddhata subhaTa hAthoM meM sphurAyamAna karavAla se prahAra karatA thA to koI pracaNDa yoddhA anya zreSTha yoddhA ke AkramaNa ko nirarthaka kara rahA thaa|| ch|| koI kisI ke Ate hue ratha ko roka rahA thA, to koI kisI ke karivara ko roka rahA thaa| koI kisI ke zreSTha ghor3e ko AzIjiSa sarpa-viSa ke samAna bhayaMkara bANoM se ghAyala kara rahA thA, to koI kisI dhanurdhArI ke chatra evaM dhvajA kA apaharaNa kara rahA thA aura kisI ke mukuTa ko hI ur3A de rahA thaa| isa prakAra jaba paraspara meM yuddha ho rahA thA aura subhaToM ke citta meM jaba vijaya kI AzA na rahI taba vidyAdhara kAlasaMvara apanI senA ke sAtha sabhI maryAdAe~ chor3akara usI prakAra Age bar3hA jisa prakAra tUphAna ke samaya samudra apanI maryAdA chor3akara Age bar3ha jAtA hai| jaba usane vAhana sahita apane bala ko pela diyA taba manasija (pradyumna) ke sAdhana ne usake usa bala ko bhaMga kara parAjita kara diyaa| komala vidhura (kumAra) ke prahAra ke bhaya se trasta rAjA makaradhvaja kumAra (19). maa| 2.4.hi|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.20.81 mahAkada miha virAja pajjuNNacariu [173 10 komala vihura pahura bhaya-taTTha mayaraddhayaho saraNi supaiTThau / taM raI-vallaheNa sAhAriu bhajjamANu kaha-kahava NivAriu / puNu riu sAhaNe caliu samaccharu mINa pariiiThau NAi saNiccharu / ghattA- dugghoTTa thaTa raNe viddakyi haya-hayavara rahabara musubhUriya / tiyasahimi samatthaI vammaheNa Nara-Narida sayala vi saMcUriya / / 162 / / (20) duvaI.-- puNaravi bhiDiu samare mayaraddhau pavalu payaMDu duddhro| toDai suhaDa-sirai~ sararUha iva jaha Niru mtt-siNdhuro|| ch|| tako harissa gaMdaNeNa divv-atth-sNdnnenn| NiyamaNammi kuddhaeNa jayasirI suluddhenn| pesiyAsa vija teNa NimmiyaM valaMpi(2) jenn| teNa taM 'susAhaNaMpi cUriyaM svaahnnNpi| pakkhiUNa) taNNiveNa(4) samare su aho nnikkivenn| divvu dhaNahu kare-karevi 'mukkadANa huNkrevi| kI zaraNa meM Akara praviSTa huaa| yaha dekhakara rativallabha (pradyumna) ne kahA--"bhagor3e ko kyoM aura kaise mArUM? kintu mAtsaryavAlA vaha ripu. "sAdhana sahita punaH yuddha ke lie usIprakAra cala par3A mAnoM mIna rAzi para zanaizcara hI car3hAI karane A rahA ho| ghattA- usane durdamanIya gajoM ke thaTTa (.-.samUha) ko raNa meM vidIrNa kara ddaalaa| uttama ghoDoM ko mAra ddaalaa| yaha dekhakara usa manmatha ne bhI usa (vidyAdhara) ke samasta sAdhana tathA nara-narendroM ko cUra-cUra kara diyaa|| 162 / / (20) avalokinI-vidyA kA camatkAra--kAlasaMvara evaM pradyumna meM bhayAnaka yuddha dvipadI- puna: samara meM prabala-pracaNDa evaM durdhara vaha kAlasaMvara makaradhvaja se A bhir3A aura vaha usake subhaToM ke siroM ko usI prakAra tor3ane lagA, jisa prakAra ki matta-sindhura (gaja) sarovara meM kamaloM ko|| ch|| taba apane mana meM kruddha jayazrI ke lobhI, divyAstra evaM spandana vAle usa hari-nandana..-pradyumna ne apanI avalokinI vidyA bhejii| jisane (apane prabhAva se) eka senA nirmita kara dii| usa (kumAra) ne apane vAhana se usake sabhI sAdhanoM ko cUra-cUra kara diyaa| rAjA kAlasaMvara ne use (apane usa sAdhana ko naSTa) dekhakara punaH samara meM atyanta nirdaya hokara, hAtha meM divya-dhanuSa dhAraNa kara hu~kAra ke sAtha zukla bANa chodd'aa| rativara kumAra ne use DA~Takara, garjakara amogha bANa chodd'aa| kAlasaMvara ne use bhI vyartha kara diyA aura apanI ora se (19) 3. a mukta : 4.3 ci'| 5.3 mprgnn| (20) |..Rs / 2. a "mi| . va. 'su| (20) (1) sukIya avalokinI vidya 121 vidhAvalaM nimApitaga vidyA pobhitA / 3) sAha / (4) jaatsNvrenn| (5) bhArahina /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174) 10 5 mahAkar3a siMha virahau pazupArija raivareNa tajjiUNa vaMciyA khageNa tevi turiu tA maNunbhaveNa pattA - saMvareNa visajjiu tama- pasaru dumaNi muavi tAsi / aggeu pameliu speyareNa taMvAruNaI viNAsiu / / 163 / / (21) duvaI jaM-jaM khayararAu ArUtivi Auchu divyu mellae / taM taM maNu suDDu cUDAmaNi addhavahaMpi pellae / / cha / / Nievi kumAru payaMDu' raNagaNe keNovAyae~ ehu raNe jijjai puNu pallaTTu pAsi Niya ghariNihe bollAviyA mahaeva khageiMdeM vijjau tiSNi dehi avimappai~ tA dhuttie paccutaru dijjai diNNau thaNNu sisuttaNe jaiyahu avaru mukta gajjiUNa / pesi giriMdu levi / hau girI rAuNa | (20) 4. cha ge| (21) .a. ka' / tA jamasaMvaru ciMtas niyamaNe / vaivasapura-paMthei lAijjai / kariva jema samIu sa kariNihe / raNarasiyai~ kula - kuvalaya caMdeM / jujjhami jema samau kaMdappai~ / emahi sAmiya bhRNu kiM kijjai / maimi samappiyAi tahiM taiyaho / [9.20.9 girIndra ko pheNkaa| taba manmatha -- pradyumna ne bhI turanta hI apane divyAstra se usa girIza ko naSTa kara diyA / taba rAjA kAlasaMbara ne aisA tama-prasAra kiyA ki sUrya bhI use naSTa na kara paayaa| usa khecara rAjA ne tAmrAruNa sUrya ko vinaSTa kara usa tama bhAra ko Age bddh'aayaa| 163 / / ghattA (21) kAlasaMvara, pradyumna se parAjita hokara apanI rAnI kanakaprabhA se vidyAe~ mA~gane jAtA hai aura nahIM milane para nirAza ho jAtA hai| dvipadI --- khacara-rAjA ne rUsakara jina-jina divyAyudhoM ko chor3A, subhaTa cUDAmaNi madana ne una sabhI ko Adhe mArga meM hI pela diyA ( roka diyA ) / / cha / / raNAMgaNa meM kumAra kI pracaNDatA ko dekhakara vaha rAjA yamasaMvara apane mana meM vicArane lagA ki "kisa upAya se yaha raNa meM jItA jAyegA? ise vaivasvatapura ( yamapura ) ke mArga meM kaise lagAyA jAye ?" vaha (rAjA) apanI dhariNI rAnI ke pAsa usI prakAra palaTA- -- lauTA, jisa prakAra karIvara apanI kariNI ke samIpa jAtA hai| raNa meM rasika kulakumudoM ke lie candra ke samAna usa khagendra ne mahAdevI ko bulAkara kahA-- "binA vikalpa kiye ( vicAra kiye binA) tInoM vidyAe~ mujhe de do, jisase kandarpa kumAra ke sAtha lar3a skuuN|" taba usa dhUrtA ne pratyuttara diyA - "he svAmin, kahie ki aba maiM kyA karU~? jaba kumAra ne zizukAla meM merA stana apane mukha meM diyA thA tabhI mere dvArA use tInoM vidyAe~ samarpita kara dI gayIM thIM / " rAnI ke umra vacana se rAjA zaMkita huaa| vaha usI prakAra
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.22.8] mahAkara siMha virahau pajjuNNacarita 1175 10 teM tayaNeM AsaMkiu rANa kamalavaNuva hima hau viddANau jANivi duccaritu vihuNivi siha kaMpaMtau maNa sAhArivi Niru / ghatA. puNNakkhai hoi parammuhau gharu ghariNi sapaNu" saya nnijj| suhaDaho suhaDattaNu hou chuDu kAi~ karati varAyau vijjaau|| 164 / / (22) duvaI- sesudhdariya-seNNa-saMjuttau lahu saNNahi viNiggau / NaM gayavara saehi parivAriu jahU gajjaMtu diggu|| cha / / etthi|) vi kAlu NaM kavalu levi thiu sAla Navovari dihi devi / khayarAyaviMda-balu tAma Dhukku NaM jalaNihi-jalu majjAya 'mukku / haya-gaya-rahavara-bhaDa vipphuraMtu abhiDau hari-taNayaho turNtu| paharaMtu joha diDha-maggaNehi vidhaNasIle jahU dujjnnehi| kusumAuheNa viddaviu kema suragiriNA sAyari salilu jem| Ahaya hara-gaya raNa uha samatta cUriya raha Naravara vara "samatta / udAsa ho gayA, jisa prakAra kamala-vana hima se vidIrNa ho jAtA hai| rAjA ne apanA sira dhuna liyaa| kA~pate mana se vaha bolAyattA- "puNya kA kSaya hone para ghara, ghariNI, samasta svajana putra Adi sabhI parAMgamukha ho jAte haiM aura subhaTa kA subhaTapana bhI samApta ho jAtA hai| aisI sthiti meM becArI vidyAe~ bhI kyA kareMgI?" / / 164 / / (22) prajapti vidyA kA camatkAra - kAlarsavara evaM pradyumna meM tumula yuddha dvipadI- zeSa bacI huI senA ke sAtha vaha rAjA kAlasaMvara dizAoM meM garajana karatA huA AkAzamArga se isa prakAra calA mAnoM gajazreSTha apane saikar3oM hAthiyoM ke sAtha prasthAna kara rahA ho|| ch|| isI bIca meM jaise kAla apanA kavala le rahA ho, usI prakAra kAlasaMvara rAjA bhI naye sAdhana rUpI kabala para dRSTi dekara sthita huaa| vidyAdhara rAjavRndoM kA bala (sainya) isa prakAra samara bhUmi kI ora bar3hA jisa prakAra tUphAna ke samaya jala apanI maryAdA chor3a detA hai| turanta hI haya, gaja, rathavara evaM bhaTa phar3akate hue hariputra kumAra se jA bhidd'e| jisa prakAra durjana jana cubhane vAle vacanoM se prahAra karate haiM usI prakAra ve yoddhAgaNa bhI dRr3ha vANoM se prahAra karane lge| taba kusumAyudha (pradyumna ) ke dvArA ve sabhI kisa prakAra vidrAvita kara diye gaye? usI prakAra jisa prakAra ki suragiri dvArA sAgara-salila / raNarUpI samudra meM ghor3e Ahata ho gye| gaja samApta ho gye| ratha cUra-cUra ho gaye aura nara vara bhI samApta ho gye| zeSa senA ne eka kSaNa bhI sthiratA nahIM rkhii| "mujhe zaraNa (21041) stputr| (22) 41) avasthA / (2) raNasAne / (22) 1. a.| 2-3. a. vicittu|
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1761 mahAkada siMha virAu pajjapaNacarita [9.22.9 valu thAhu baMdhai ekku khaNu bhAgau bihaDapaphaDa saraNu maNu / paNNatti pahAvai sayalu jiu tA khagavai kari kodaMDu kiu| taM chipiNau samare viruddhaeNa hau sArahi-rahu myrddhenn| asivaru pharu vehA viddhaeNa laiyau khage*Na snnddhenn| ghattA- kira bhiDAra kugaraho paNa duvArar3o kA gim kuhaar| NaM giri" huvavahaho ahi ahiMihaho harihi kariMdu mayaMdhau / / !65 | 1 duvaI- viNNivi cammarayaNa asivara kara viNNivi 'mahaMta joiyA / vipiNavi daddha koha jA paharahi jaha raNe rAma-rAmadA / / ch|| tahiM avasare jo jagi kaliyArau chattiya-vaMsiya kmNddldhaaru| jo amaraha~ sAvaNe samatthau kavila jar3A-jUDaha~ kiya mtyu| jo rUvaNihiM maNoraha~-gArau so saMpatu mahArisi nnaaru| aMtare thAya vi teNa NivAriya jujjhamANa NaM kari UsAriya / puNu rairamaNu bhaNiu ma cirAvahi mA Niya kule kalaMku suva lAvahi / do", "mujhe dhAraNa do" kahakara, vighaTakara bhAga gyii| pradyumna ne apanI prajJapti vidyA ke prabhAva se jaba sabako jIta liyA, taba khagapati rAjA ne apane hAtha meM dhanuSa-dhAraNa kiyA / viruddha hue makaradhvaja me samara meM usake usa dhanuSa ko bhI kATa diyA, sAtha hI sArathi sahita ratha bhI naSTa kara diyaa| taba vedhane meM kuzala usa khagapati ne sAvadhAna hokara vizAla asivara dhAraNa kiyaa| pattA- rAjA kAlasaMvara apane mana meM kuddha huA aura raNa meM durnivAra usa kumAra se usI prakAra jA bhir3A jisa prakAra parvata agni se, sarpa garur3a se aura madonmatta hAthI siMha se bhir3akara naSTa ho jAtA hai|| 165 / / kAlasavara evaM pradyumna kA tumula yuddha, maharSi nArada Akara yuddha banda karA dete haiM dvipadI- phira donoM hI ve mahAn yoddhA ( rAjA kAlasaMvara aura pradyumna kumAra) carmaratna se, sphurAyamAna asivara se lar3ane lge| krodha ke Avega meM Akara jaba ve donoM eka dUsare para prahAra karate the, taba aise pratIta hote the mAnoM rAma-rAvaNa kA hI yuddha ho rahA ho|| ch|| usI samaya jo jagata meM kali-kalaha karAne vAlA, kSatriyavaMzI, kamaNDaludhArI devoM ko bhI zApa dene meM samartha, mastaka meM kapila varNa ke jaTAjUTa rakhAye, jo rUpiNI ke manorathoM ko zreSThatA pradAna karame vAlA maharSi nArada thA, vaha vahA~ A phuNcaa| yuddha ke madhya praveza karake usane una lar3ate huoM ko isa prakAra rokA, mAnoM lar3ate hue hAthiyoM ko hI haTAyA ho| puna: ratiramaNa kAmadeva se (nArada ne) kahA--"vilamba mata kro| he suta, apane kula (229 (3) UrtA / (4) gruddsp| (22) 4. a. nne| (23) 1.2. ba khayara jaya mnnaa|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.24.7] 10 5 mAkaDa siMha viraha pajjuNNacariu uttama purisaha~ eu Na jujjai taM NisuNevi maNabhaveNa turaMtai~ pavitAe~ pramuha daDhayara-bhuva saha- seNNu sayalu jIvAviu dhattA - puNu kahai mahArisi khayaraho NisuNi rAya tuhu gujjhu Na rakkhami / jeM kajjeM hau Aviyau so vittaMtu samalu phuDu akkhami / / 166 / / Niya jaNaNo kiM aviNau kijjai / paNaviu ziya japeru vihasaMtai~ / mellavi piuhe samappiya vara suva / jo mAyAmaya paharahiM tAtriu / (24) duvaI -- iha vAramai NAma puri pAyaDa surapuri sama pasiddhiyA / jA rayaNAyareNa parivediya dhaNa-kaNa jaNa samiddhiyA / / cha / / tahiM NariMdu vasuvaNaMdaNI jo arAi-bhaDa - Nivaha pAsapo sacca rUtriNI piyau maMdire taha~ pajJa huva suvaha kAraNe vihimi taNaya uppaNNa sArayA bhANukaNNa NAmeNa sacca a paDu daviMda maddaNo / kaNhuNAma dara cakka sAsago / saMvasaMti NayaNArhi NaMdire | niyama-cihura kiya vihibhisAraNe // vahuva bhaMgalucchAha gArayA / eu rUviNihi putu vacca / [177 meM kalaMka mata lagAo / uttama puruSoM ko yaha ucita nhiiN| kyA apane pitA kI avinaya karanA cAhie?" nArada kA kathana sunakara kAmadeva ne ha~sate hue turanta hI apane janaka ko praNAma kiyaa| dRDhatara bhujAvAle vajradantAdi pramukha uttama putroM ko bandhana se chor3akara pitA ko sauMpa diye| sainya sahita una saba vIroM ko jIvita kara diyA, jo mAyAmayI prahAroM se saMtApita the / ghatA - punaH maharSi ne khecara se kahA- "he rAjana, suno maiM tumase kucha bhI gupta na rkhuuNgaa| jisa kArya ke lie maiM yahA~ AyA hU~ vaha samasta vRttAnta spaSTa kahatA hU~ / " / / 166 1 (24) nArada ke sAtha kumAra pradyumna dvArAvatI ke lie prasthAna karatA hai dvipadI -- "yahA~ (bharata kSetra meM ) dvArAvatI nAmakI purI hai, jo atyanta prasiddha evaM sAkSAt surapurI ke samAna hai, jo samudra dvArA veSTita aura dhana-dhAnya tathA uttama janoM se samRddha hai / / cha / / vahA~ kA narendra vasudeva nandana hai, jo atipracaNDa evaM dAnavendroM kA mardana karane vAlA hai, jo arAti (prAtru) ke bhaTa - samUha ko naSTa karane vAlA tathA uttama cakra se zAsana karane vAlA hai| usakA nAma kRSNa hai| vaha apanI satyabhAmA evaM rUpiNI nAma kI priyatamAoM ke sAtha netroM ko AnandakArI bhavanoM meM nivAsa karatA hai / vahA~ putra janma ke kAraNa (paraspara meM ) pratijJA huI ki apane kezoM para abhisAraNa (gamana) kI vidhi kI jAye / donoM rAniyoM ke sundara putra utpanna hue| aneka maMgala utsava manAye gye| bhAnukarNa nAma se satyabhAmA kA putra kahA gayA aura yaha kumAra rUpiNI kA putra kahA gayA hai| yaha putra jaba saikar3oM subhaToM se surakSita thA, taba
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178] mahAkada siMha viraija pajuNNacarita [9.24.8 suhaDu sayahiM thiu jAma rakkhiu dhUmakeya asureNa lkkhiu| khaparAyaDavI harivi-mukkau 'tA mayara tuhaM titthu ddhukkr| 10 tahiM Nievi pai~ ehu cAliu Niya gharamme ANevi pAliu / iya muNevi kusumasara dhArau dinva-dehu pulaiu kumaaru| dhattA- gaya te Niya Nayaraho saviya khayaraho hari AsaNNa vaiTTha kh| paurayaNaM NiyaMtahaM sireNa gamataha NaM giri-siharaha~ sIhu jaha / / 167 / / iya pajjuNNa kahAe payaDiya dhammattha-kAma-mokkhAe buha ralhaNa suva kai sIha viraiyAe NAraya-pajjuNNa metaavy| vaNNaNaM NAma Navamo saMdhI prismtto|| saMdhI: 9 / / ch|| puphiyA sArAsAra-vicAra cAru dhiSaNaM'''suddhImatAmagraNI, jAta: satkavi ratta sarva nidA2) vaiduSpA sampAdanAH yenedaM carita pragalbha manasAM zAnta: pramoda prada, pradyumnasya kRtaM kRti " kRtavatAM jIyAtsasiMho kSitauH / / 9 / / cha / / dhUmaketu asura ne use pahacAna liyA aura harakara khadirATavI meM chor3a diyaa| he makara, taba tU vahA~ pahu~cA aura vahA~ use dekhA, taba use lekara calA aura apane ghara meM lAkara paalaa-posaa|" yaha jAnakara divya dehadhArI vaha kusumazara..-kumAra pulakita ho utthaa| pattA- isa prakAra vidyAdharoM dvArA sevita (nArada, kAlasaMvara evaM pradyumna) apane nagara meghakUTapura nagara ke liye cale / vahA~ paurajanoM ne unakI sevA kI aura sira jhukA kara namaskAra kiyaa| vahA~ siMhAsana para baiThA huA vaha kaisA pratIta huA? vaisA hI jaisA giri zikhara para baiThA huA siNh|| 167 / / isa prakAra dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI budha ralhaNa ke putra siMha kavi dvArA viracita pradyumna kathA meM nArada-pradyumna milAga varNana nAmakI navamI sandhi samApta huii|| sandhi: 9 / / ch|| puSpikAjo sArAsAra ke vicAra meM sundara buddhi vAlA hai, jo zuddha-buddhimAnoM meM agraNI hai, jo satkavikula meM utpanna huA hai, jo satkaviyoM kA Adara karatA hai, jo vividha vidvAnoM kI vidvattA kA sampAdaka hai aura jisane pragalbhoM ke mana ko zAntiprada evaM pramodakArI pradyumna ke carita sambandhI isa viziSTa kRti kI racanA kI hai, vaha kavi-siMha pRthivI-maNDala para jayavanta rhe| (24) 1-2. a. taamraay| 3-4. a.x | pugdhikA-. [. a. s| 2. amaa'| puNikA (1) buddhi| 12) vidubhitAbhAva vai duSita utpAdaka | (3) puNyatantaH ra puNyavaMta /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.1.13] 5 10 dhruvaka AraNAla.. (1) 1. a. - mahAka siMha viras pajjuNNacariu dahamI saMdhI (1) vaMdhava sayaNa pariyaNaha~ thiMu pariyariu maNubbhau jAmahiM / pekkhivi tava jama- Niyama - vihi cavai mahArisi NArau tAmahiM / / cha / / -- bho bho bho kumArayA bhuvaNe sArayA suNa sudiNNa cittA / tuma jAgI puDa kara vijaya jattA " / / cha / / mAgabaMda Niya jaNaNihiM duhu asahaMtaeNa viNaviu NamaMsivi Ni muNirAya paNavevi kaNayappaha mAyasai~ tumhaha hau~ lAliu - tAliyau (2) didi aNuvamANiya i thui karevi gaggara- gireNa khama karivi khamAvi saNa vaggu pucchivi sahadhara dummiya-maNeNa muNi pabhaNiutA maNasieNa ema mamaNeNa vi tAma turaMtaeNa / Aesu dehi lahu jAmitAya / puNu cadaI khamahu avarAha sayai~ / ai- dukkha- dukkha paripAliyau / para appu samalu mai jANiyau / puNu - puNu paNapiveNuNNaya sireNa / pariyaNu asesu jo raNe ahaMgu / saMbhAsivi puNu gavaNammaNepaNa(3) 1 viyarahi vimANu lahu jAmi jema / dasavIM sandhi (1) (dvArAvatI calane ke lie) maharSi nArada ne tatkAla vimAna kA nirmANa kiyA dhruvaka vaha manmatha pradyumna jahA~ baiThA thA vahA~ bandhu bAndhavoM, svajanoM evaM parijanoM ne Akara use ghera liyaa| usake tapa, yama, niyama Adi vidhiyA~ dekha kara maharSi nArada ne kahA / cha / / AraNAla - "bho bho kumAra, bhuvana meM sAra rUpa citta dekara suno| tumhArI mAtA rUpiNI kA muNDana aura mAnakhaNDana hone vAlA hai, isalie tuma vijaya yAtrA karo / / cha / / 179 apanI mAtA ke duHkha ko na sahate hue, pradyumna kAmadeva ne bhI turanta hI munirAja ko namaskAra kara vinatI kI ki "he tAta, mahArAja, Adeza dIjie ki maiM vahA~ zIghra hI jaauuN|" kanakaprabhA mAtA ko svayaM praNAma kara punaH bolA- "mere samasta aparAdha kSamA kara diijie| tumane merA lAlana-pAlana tAr3ana kiyA hai| ati duHkhoM se mujhe pAlA hai| dina-dina sukha rUpa anupama mujhe mAnA aura mujhe parAye evaM apane kA samasta jJAna karAyA hai|" isa prakAra gadgad vANI se stuti kara punaH punaH anunaya pUrvaka mAthA jhukAkara praNAma kara, svajana varga ko kSamA kara, tathA kSamA karAkara aura jo raNavAsa meM abhaMga sampUrNa parijana the, unako aura mitroM ko duHkhI mana se pUchakara gamana ke mana vAle usa manasija- * pradyumna ne punaH sambhASaNa kara munirAja (nArada) se bolA- "calie, vimAna banAie, jisase maiM zIghra hI jA sakU~ / " (1) (1) raam-kuch| (2) kumArgat tArita / (3) gamanacittena /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180]] mahAkada siMha virana pajjuNNacariDa [10.1.14 ghattA- sahasatti viNimmiu NAraeNa kiMkiNI kusumadAma ummAliu / diThu nicittu maNi-gaNa-jaDiu rai vallheNa vi jhatti nnihaaliu|| 168 / / 15 AraNAla-- pekvivi taM vimANa'yaM pura-samANayaM karivi maNe pavaMcaM / NiyacalaNaMpi pelliya teNa DolliyaM muDivi huu kusaMca / / ch|| jaMpai kusumAuhu kaho sIsai eu viNANu Na aNNaho diisi| kahi-kahi tAya-tAya kahiM sikkhiu pai~ je hau chaillu | Nirikkhiu / tA par3ivayaNu dei risi 'NArau jo sura-para-kiNNarahaM piyaaru| hau~ suva theru kajja asamatthara kiMkAraNe ubaha sahi Niruttau / tuhu juvA suvidhA vivaad| miA bhAgu Na vile kvahiM / kiM-ki kheDDu karaMtu Na thakkai / ki kijai turiu Na skki| kiM tuhu atramANu' Nau lakkhahi kiM Niya jaNaNihi~ kajju uvekvahi / taM NisuNivi diggayavara gamaNai~ kiu vimANu aNavamu tA mynnii| 10 ghattA..... taba nArada ne kikiNiyoM evaM puSpamAlAoM se suzobhita, dekhane meM vicitra maNigaNoM se jaTita vimAna nirmita kara diyaa| rativallabha-pradyumna ne use zIghra hI nihArA--dekhA / / 168 / / nArada dvArA nirmita vimAna pradyumna ke paira rakhate hI sikur3a jAtA hai| ata: nArada ke Adeza se pradyumna dUsarA vimAna taiyAra karatA hai AraNAla-- nagara ke samAna usa sundara vimAna ko dekhakara mana meM prapaMca kara apane paira usameM rakhe, usase vimAna Dola gayA (hila gayA) aura mur3akara sikur3a gyaa|| ch|| taba kusumAyudha pradyumna (nArada se) bolA--"Apane kahA~ se sIkhA hai?" aisA vijJAna anya kisI ko to nahIM dikhAyI detA / he tAta, he tAta, kaho--kaho, Apane kahA~ se ise sIkhA hai? maiMne to Apa jaisA chailA ..- kuzala anya kisI ko dekhA hI nahIM 1" taba deva, nara evaM kinnaroM ke pyAre una RSirAja ne pratyuttara meM kahA-"he putra, maiM to aba buDDhaya ko gayA hU~, kArya karane meM asamartha hU~. phira kisa kAraNa se tuma merA upahAsa karate ho? tuma abhI yuvA ho, sucatura ho, vicakSaNa ho, tuma svayaM zubha lakSaNa vAle vimAna kI saMracanA kyoM nahIM karate? taraha-taraha kI krIr3Ae~ karate hue nahIM thakate taba kyA tuma ise turanta hI nahIM banA sakate ho?" kyA tuma apane apamAna ko nahIM dekhate? apanI mAtA ke kArya kI upekSA kyoM kara rahe ho?" usako sunakara diggajavara madana ne apane gamana ke lie eka anupama vimAna kI racanA kI / (2) (1) vidAdha vicakSaNa | (2) ayANapasi / (2) I. ba. laaN| 2. raapu| 3.7 m| 4. a kissnnu| 5. a. suhlkkhnnu| 6. a nr| 7. a maannu| 8-9.3 ikka mgii|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.3.J1] mahAphai siMha viraiu pajjaNNacAreu [181 pattA- maNimaya sudhaMbha kuMbhiyahe sahu~ ucchalliyaha~ alaMkariu / Nammaru gharaMtaha~ suravaraha~ sura-vimANu mahi avyriyu|| 169 / / (3) AraNAla- jaM tailoya sArayaM hiyaya hArayaM dumaNi-paha-NirohaM / ai divvaM vicittayaM Niru pavittayaM vihiya cAru sohN|| ch|| raNajhaNaMta kiMkiNi va maloulaM paMcavaNNahi~ dhayavar3a smaalaaulN| kaNaya-kalasehiM dippaMta-diccakkayaM gayaNa-gamaNammi " kahimiNau-thakkae~ / caMda-katehiM jaM Nirahi katillayaM pavara mANikka-dittIhi suvicittayaM / rahamihAgaNa sanehiM pAridina divva-vatthAi~ ullovayAlaMkiyaM / ghUmamA NAhi kAlAyara rUkyiM varaduvAraMpi rayaNehiM uddIviyaM / pArijAyAi~-taru-kusuma-sohAliya malli-veilla-mAlAhi ummAliyeM / ruNu-ruNuTTata gaMdhAsae-bhiMgayaM meru-siharassa sarisaMpi uccaMgayaM / 10 ghattA- iya viviha payAraI Nimmavivi ubari valagga turiya jaga suNdr| NaM Niya kajjai~ avayarivi puNuccaliyai~ paDiMda-puraMdara / / 170 / / dhattA- maNimaya sundara stambhoM tathA gaja motiyoM kI lar3iyoM evaM challoM se alaMkRta vimAna pRthivI para utraa| vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM maryAdA dhAraNa karane vAle suravaroM kA deva-vimAna hI bhUmi meM avatarita ho|| 169 / / (3) pradyumna apane nava-nirmita susajjita nabhoyAna meM baiThakara meghakUTapura se dvArAvatI kI ora prasthAna karatA hai AraNAla--- jo vimAnaM tIna loka meM sArabhUta hai, hRdaya ke hAra ke samAna dhumaNi (sUrya) ke mArga ko rokane vAlA ___ hai, ati divya hai, vicitra hai, pUrNa evaM pavitra hai aura jo sundara zobhA sampanna hai-- ruNa-jhuNa karatI kiMkiNiyoM tathA mAlAoM se vyApta paMcavarNoM vAle dhvajapaToM se suzobhita suvarNa kalazoM se dikcakra ko daidIpyamAna karane vAlA, gagana-gamana meM kabhI nahIM thakane vAlA, candrakAntAmaNiyoM se adhika kAntivAle, pravara mANikyoM kI dIpti se bhI atyanta dIptimAna, divyamotiyoM ke jhumakoM se zobhAyamAna, haMsa evaM totoM Adi ke citroM se suvicitrita, yakSa-mithunoM ke rUpoM se pariSkRta divya-vastra Adi caMdovoM se alaMkRta, dhUmra karate hue kAlAgara se dIpta, ratnoM se uddIpta uttama dvAravAlA, pArijAta Adi vRkSoM ke puSpoM se zobhA sampanna mallikA, vela kI mAlAoM se suzobhita, ruNa-ruNa karate hue sugandha ke lAlacI baeNgoM se yukta, meru zikhara ke samAna uuNcaa| pattA- isa prakAra vividha prakAroM se gaganacumbI, jaga sundara vimAna kA turanta hI nirmANa kiyA aura usa para baiThakara vaha calA / vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM pratIndra purandara apane kArya se vimAna se vahA~ utarA ho aura puna: usameM baiThakara cala par3A ho|| 170 / / (2) 1. a. mynnaahi| (3) (1) jatU vimaanN|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1821 mA siMha ciraiu pajjRSNacariu [10.4.1 AraNAlaM rAsi-ravi-paha samANayaMtA vimANAyaM sahai gayaNe laggaM / / Na kuvala'i bhamaMti" mA kittimA paniTA / ' jaha-jaha saMkamai NahaMgaNeNa taha-taha risi saMkai Niya-maNeNa / ai vibhiu jA ciMtaMtu thiu dUraMtare tAma vimANu nniu| rairamaNa Niyau vimANu jAma NAraya-risi rosai~ cavai taam| bhA taNaya majjhu tharaharai dehU kiM dUri parihiu acalu ehu / kiM mai jaMpiu Nau maNa dharehi ki Niya-mAyahiM duhu Nau srehi| taM AyapiNavi daDa muNi mahihi paDatu va kahava cakku / jaha-jaha vimANu gayaNayale caDai taha-taha NArau tharaharai paDai / kari chattiya kaDi kovINu ghulai siri kavila jaDAjUDohu luli| risi jaMpai ubhau kari vimANu parisakkami gaja suva pai~ smaannu| tuha piyaraha~ hau~ Niru paramapujju tuhaM karahi kheDu kAhe kavaNu kajju / vimAna kI vegagati se nArada tharaharAne lagatA hai, ata: pradyumna manda-gati se Age bar3hatA hai AraNAla- zazi-ravi kI prabhA vAlA, gagana meM gayA huA, vaha vimAna aisA suzobhita ho rahA thA mAnoM pRthivI-maNDala meM bhramaNa karatI huI madana kI kIrti ne samasta lokoM ko apane vaza meM kara liyA ho|| ch|| jaise-jaise vaha vimAna AkAza rUpI A~gana se khisakatA jA rahA thA, vaise-vaise nArada RSi ko apane mana meM zaMkA hone lgii| jaba ve RSi atyanta cintita evaM vismita hokara baiThe the, tabhI unheM vaha vimAna kucha aura dUrI para le aayaa| isa prakAra ratiramaNa jaba vimAna ko le jA rahA thA, tabhI aodhapUrvaka nArada RSi bole"he putra, merI deha kA~pa rahI hai| kyA vaha vimAna kucha dUrI para jAkara ruka to nahIM jAyagA?" mere vacanoM ko dhyAna meM kyoM nahIM rakhate? kyA apanI mAtA ke du:khoM kA smaraNa nahIM kara rahe ho?" RSi kA kathana sunakara pradyumna ne usa vimAna kI gati ko aura bhI teja kara diyA, jisase ve munirAja vimAna-tala para cakkara khAkara girane-girane ko ho gye| jaise-jaise vimAna AkAza meM Upara kI ora car3hatA thA, vaise-vaise nArada tharaharAte girate par3ate se baiThe the| havA meM unake hAtha kI chatrI evaM kari kI kaupIna phar3aphar3A rahI thii| zira kA kapila jaTA-jUTa vilulita ho rahA thaa| isa sthiti meM RSirAja nArada bole--"vimAna khar3A kro| maiM tumhAre samAna zaktizAlI nahIM hU~ putra / (itanI teja gati vAle vimAna meM aba maiM nahIM baiTha sakatA, kumAra, tuma jAnate ho na ki) maiM tumhAre mAtA-pitA ke lie bhI parama pUjya hU~, phira bhI tuma kisa prayojana se mere sAtha aisA khilavAr3a kara rahe ho?" (4) I. a buleva
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.5.91 mahAkada siMha virAu pazuSNacariu [183 ghattA. maNe muNivi vilakkhau deva-risi kiu vimANu thiru rUviNi taNaya / saMcallai gayaNaMgaNeNa saMbhAsivi bahArai pnny|| 171 / / (5) AraNAlaM.. duTThArAi maddaNo kaNha-NaMdaNo) gamai (maNe pahilo / : .5ya mahIire, suMga seharo sama'i teNa dilo / / ch|| paloiA mahIharo) - mahIhareNa bhamaMtayA kareNu jaha dida krenn| sAvaya-kulAulo vi sAdayeNa ravi-maNIhiM tAvio parassa taavenn| vihaMgaehiM seviu ahaMgaeNa raya-paya ssa bhUsiu aNaMgaeNa / divva-vasa saMbhavovi) divba-baMsa saMbhaveNa varaM bhaeNa juttau maNubbhaveNa / mayAri-viMda vaMtau0) vi mayara viMdha juttaee viyasiyAraviMda araviMda srisnnettenn| sasI-maNIhi sohiu sasI surviva vattaeNa Nahagga-lagga seharo NahaMgaNe sarattae / sura-puraMdhi maNaharo puraMdhiehiM maNahareNa viDavi kusumAlaMkiu kusumamagANA kareNa / ghattA- devaRSi kI vikalAvasthA ko mana meM samajhakara usa rUpiNI-tanaya-pradyumna ne apanA vimAna sthira kiyA aura sneha bar3hAne vAlA sambhASaNa kara vaha nabha-mArga se Age bddh'aa|| 171 / / (5) kumAra pradyumna ne nabha-mArga meM jAte hue raupyAcala ko dekhA AraNAla-- duSTa ArAtiyoM kA mardana karane vAle kRSNa kA vaha nandana-pradyumna mana meM prasanna hotA huA calA jA rahA thA, usane zIghra hI uttuMga zikhara vAlA zreSTha raupyAcala samyak prakAra se dekhaa|| ch|| mahIdhara (rAjA) ne mahIdhara (parvata) ko usI prakAra dekhA, jisa prakAra bhramaNa karatA huA hastinI-samUha gajarAja dvArA dekhA jAtA hai| zrAvaka (grahastha madana) dvArA zvApadoM (siMha, bhAlU, vyAghra Adi) se vyAkula, para (zatru) ko santApa dene vAle madana dvArA sUryakAnti maNiyoM se tApita vaha parvata dekhA gyaa| abhaMga (alaMdhyamadana) dvArA vihaMgamoM se sevita vaha parvata dekhA gyaa| anaMga (kAma) dvArA rajata se bhUSita vaha rajatAcala (vijayArdha - vaitADhya) parvata dekhA gyaa| divya vaMza meM utpanna madana ke dvArA divya (adbhuta) bA~soM kI utpatti vAlA vaha parvata dekhA gyaa| manudbhava (-kAma) ke dvArA rambhA (kadalI vRkSa) sahita vaha parvata dekhA gyaa| mRgavedha (siMhAsana) se yukta madana ne siMha samUha vAlA vaha parvata dekhaa| aravinda (kamala) sadRza netra vAle madana ne vikasita aravinda (yukta sarovara) vAlA vaha parvata dekhA / candrabimba samAna mukha vAle madana ne candrakAnta maNiyoM se zobhita vaha parvata dekhaa| nabha rUpI A~gana meM jAte hue madana ke dvArA nabha ke agra-bhAga meM lage zekharavAlA (unnata zikhara yukta) vaha parvata dekhaa| usa madanagRha - pradyumna ne sura-purandhiyoM ke mana ko haraNa karane vAle tathA purandhiyoM se yukta usa parvata ko dekhaa| kusuma cApadhArI usa pradyumna ke dvArA viTapa-puSpoM se alaMkRta vaha parvata dekhA gayA / (5) I. a tAma: 2. a.5| 3. a dhu| 4. va x / (5) (1) pradyumnena / (2) gacchati / (3) vetaaddi| {4) agena / (5) utpAdikA / (6) sNpur|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184] mahAkada siMha nirau panjuNNacariu [10.5.10 10 ghattA- paMcAsa vi jAyaNa viulu paMcavIsa ucchehi Na ykkdd'| tihi-tihiM khaMDahi bheiNihi~ sImaMdaru NaM vihiNA mukku|| 172 || AraNAla- avaloevi paccau puNu sagavaDa sarai gayaH nAma / ahaMdIho visAlao kuruha "Alao gahaNu dichu tAma || cha / / kahimi 'bakkhu makaraMdani kathAri-karavIra-dhAi-dhava-dhammaNaM / kahimi suvisAlayA sagga sajjajjaNA ela-kaMkolayA-pippalI-uvavaNaM / / kahimi paumakkha-mAlA-kalaMbapmi-karavaMdiyA-jUhabara-viciNI-thANayaM / kahimi NAraMgi-NAliyara-khajUriyA jaMbu-jaMbIri vijauriyA ubavaNaM / / kahimi sirikhaMDU-siri tArDa va la-sirima' yA dADi mI dakkhayArAmayaM / kahimi vara karuNi-kaNiyAri-kaNavIriyA-kavaNArehiM ahirAmayaM / / kahimi pippala-palAsu-varI-hararaI tAma' mAlehi AmADiyA-AulaM / kahimi Naggoha-pAroha-jhuMvaMta suvisAlayA lagga-khayarAvamAlAulaM / / 10 dhattA- vaha vijayArddha parvata pacAsa yojana vipala (caur3A) aura paccIsa yojana utsedha (U~cAI) ke sAtha khar3A thaa| medinI ke una-una khaNDoM kI sImA ko dhAraNa karane vAle mAnoM brahmA ne hI vaha parvata rakha chor3A ho|| 172 / / (6) aTavI kA vihaMgama varNana AraNAla-- puna: garvasahita vaha madana usa parvata ko pratyakSa dekhakara jaba AkAza meM calane lagA taba usane atidIrgha vizAla vRkSoM kA sthAna-gahana vana dekhaa|| ch|| usa vana meM kahIM para to usane kathAri, karavIra, dhAI. dhAva evaM dhAmana jaise uttama vRkSa dekhe| kahIM para suvizAla sarga, sajja, arjuna. elA, kaMkola evaM pippalI vRkSa vAle upavana dekheN| kahIM para padma, akSa, mAlA, kadamba, karavaMdiyA ke jhuNDa tathA bar3e-bar3e ciMciNI (imalI) ke sthAna dekhe to kahIM para nAraMgI, nAriyala, khajUriyA, jambU, jaMbIra (nIbU vRkSa) evaM vijauriyA ke upavana dekhe| kahIM para zrIkhaNDoM evaM tAr3a kI zrI dekhii| usameM bhI vividha zobhA vAle anAra evaM drAkSA (aMgUra) ke bagIce dekhe| kahIM para zreSTha karuNi (karaunI), kanera evaM kacanAroM vAlA sundara vana dekhaa| kahIM para pIpala, palAza, baheDA, harra, tAmbUla, A~valA eva Amar3A (amarA) se bharA vana dekhaa| kahIM para praroha jhUmate hue suvizAla nyagrodha (vaTa) vRkSa dekhe jo baiThe hue pakSiyoM ke zabdoM se Akula (vyApta) the| {6) I. a. kaah| 2. a. saa| 3-4. a "tara viDava kaDapi" ba "vara kurama krgi| 5. pa. m| 6. pa. hl"| 7. a sa'.. / 9 31 10.ba me"|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.7.6] mahAka siMha virau pajjaNNacariu [185 kahimi suradAru-ghaNa-sIsamI-pippalI-phoMphalI-Ai-jUhIhi sevattiyA rAiyaM / kahimi Niru NiviDa-moggaraya macakuMda-kuMdehi-capaya-layA chAiyaM / / kahimi vara kari-karA-"mukka sikkAkkhaNa"-sitta karaDayala-maya-galiya kaddamaM / kahimi sIhassa aNu" magga lagga bhamaMtaM vaNe majjha2) sarahaM pi aiduddamaM / / / / sutAra NAma chNdo|| ch|| pattA- iya evaMvihu taruvara-vahalu pekkhai vaNu vaNayara ghiru| pahajANai~ harisuu cikkamai~ dappubhar3a-bhaDa thaDa gahiru / / 173 / / 15 AraNAlaM ... tAbaggai susAhaNaM viviha vAhaNaM NiviDayaM turaMtaM / divyAharaNa-laMkiya Niru asaMkiyaM diTTyaM saraMtaM / / ch|| kAhA viTe kAra-varA calaMta I girivraa| kahiMpi dicha hayavarA arAi) Nivaha-hayavarAya kahi pi diTTha rahavarA vlggsuur-rhvraa| kahiMpi diha johayA parassa joha mohyaa| kahIM para saghana devadAru, sIsama, pippala, poMphalI, jAtiphala, jUhI evaM sevantI se suzobhita vana the to kahIM para atyanta saghana moMgarA, macakunda, kunda evaM campakalatA se AcchAdita vana thaa| kahIM para vana kA madhya bhAga vizAla uttama hAthiyoM kI sUMDoM dvArA mukta sItkAra (zIkara) kaNoM se sIMce tathA karaTataloM (gaNDasthala) se gire hue mada-jaloM se kIcar3a yukta ho rahA thaa| kahIM para siMha ke pIche mArga meM ghUmate hue zarabhoM (aSTApadoM) se yukta vaha vana bhayAnaka laga rahA thaa| pattA.... isa prakAra darpodbhaTa bhaTa samUha ko bhI AtaMkita kara dene vAle harisuta usa pradyumna ne vividha taruvaroM tathA vanecaroM se yukta usa gahana vana ko nabha-mArga se jAte hue (mArga meM) dekhaa|| 173 / / mArga meM kumAra prayumna ne eka susajjita sainya-samudAya dekhA AraNAla-- taba Age calakara usane turanta hI sundara saje hue vividha aneka vAhanoM se yukta, divyAbharaNoM se alaMkRta, pUrNa nirbhaya jAte hue sainya ko dekhaa|| ch|| kahIM para bar3e-bar3e hAthI dekhe, mAnoM vizAla parvata hI cala rahe hoN| kahIM para uttama ghor3e dekhe, jo zatru samUha ko mArane vAle the| jinameM zUravIra car3he hue haiM, aise (aneka) rathavaroM ko dekhaa| kahIM para subhaTa yoddhA dekheM jo zatruoM ko mUrcchita karane vAle the| kahIM para zivikA (pAlakI) evaM yAniyA~ (DoliyA~) dekhIM, jo surendra ke yAnoM (6) 11-12. a. mukphArakaNa / (7) |.bk| 2-3.3 "cnt| 4-5.| (6) (1) pisa smaamaarge| (2) kA madhya / (7) {1) zatru / (2) hapApazIla :
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186] mahAkaI siMha viraiu pajjuNNacariu 110.7.7 kahiMpi siviya-jANiyA suriMda-jANa maanniyaa| kahi~pi viTTha karahayA aroha kisinn-krhyaa| kahiMpi AyavattayA Niruddha dumaNi) - vttyaa| kahi~pi diTTha NaravarA paNAsiyAri1) NaravarA kahiMpi diThTha vesarA kiuddha kNdh-kesraa| kahiM rasaMta-tUrayaM Nievi bhuvaNa puuryN| dhattA- iya kuruNAhaho-seNu dhayadaMDavala ubhevi karu / tUra-raveNa jaMped bho-bho' kumAra aaraasr|| 174 / / AraNAlaM... avaloevi sAhaNaM kiya pasAhaNaM kusamasaru scitto| puNu bhuvarNAmma sArau jaga-piyArau suramuNi putto|| ch|| bho-bho tAya gujjhu mA rakkhahi ehu kaho tapau seNNu maho akkhhi| hari-suu paripuMchai saya vArau vAra-bAra avagaNNai paaru| maNasiu-puMchamANu Nau thakkai risi Niya) - vayaNu) NivA riu vaMkai / ke samAna thiiN| kahIM para U~Ta dekhe jo prarohoM ko apane kRSNa karoM se (grIvA) se naSTa kara rahe the| kahIM para chatra the, jo dhumaNi (sUrya) ke teja ko roka rahe the| kahIM para naravaroM ko dekhA jo zatru naravaroM ko naSTa karane vAle the| kahIM khaccara dekhe jo prazasta skandhoM ke kezara (bAla) vAle the| kahIM bAje baja rahe the, jo bhavana ko pUra rahe the| pradyumna ne use calate hue dekhaa| ghattA- isa prakAra kurunAtha kI senA capala dhvaja daNDoM ko hAtha meM khar3A kara tUra-bAje ke zabdoM se mAnoM pukAra-pukAra kara kaha rahI thI ki "bho kumAra samIpa aao|" / / 174 / / kurunAtha duryodhana kI senA mAtA rUpiNI ke parAbhava kA kAraNa banegI, yaha jAnakara pradyumna AkAza meM hI vimAna rokakara zAbara ke rUpa meM dharatI para utaratA hai AraNAla-- susajjita sAdhanoM ko dekhakara sundara cittavAlA bhuvana meM sArarUpa, jagata ko pyArA vaha kusumazara - pradyumna sura muni - nArada se botA / / ch|| "he he tAta, gupta mata rakhie, yaha kisakI senA hai mujhase khie| harisuta pradyumna ne saikar3oM bAra pUchA kintu nArada ne bAra-bAra usakI avahelanA kii| manasija-kAma, pUchate-pUchate jaba nahIM thakA (rukA) taba RSi ne apane vacana se usa bA~ke (catura-vakra) ko rokA aura batAyA "he putra, kyA pralApa kara rahe ho? maiM nahIM jaantaa| (7) 6. 3.| (7) (3) sUryaprabhA / (4) zumAnAsihApaiH (5) Agcha / (8) (1) naraDa. / (2) nilanusa / (8) 1.4. bhaa| 2. a. raa|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.9.51 mahAkai siMha viraiu pAjupaNacariu [187 puNu bhAsai suMva kAi~ palAvai hau~ Na muNami ki mitthA gAva' / tA suhaDahaM dhuttAhaNa dhutta i kiu vimANu thiru ruviNi putt| callAviu cikkamai~ NaNArai~ khilliu jalaharu NaM aNgaar| muNi jaMpai suNi virahiu sAmaI) asthi rAu dujjohaNu NAmai / taho puNu dhUva uvahi uppaNNI sA puNu Asi taNaya tuha dinnnnii| emahi saccahi suu pariNesai tuha jaNaNihiM bahu parihau desai / (4) ghattA- iya NisuNevi maNobbhaveNa gayaNaMgaNe vimANu thNbhevinnu| appuNu mahihi samoyariui bhIsaNu savaraho rUu dhrevinnu|| 175 / / AraNAlaM- kare kovaMDu kaMDayaM kiya payaMDayaM jayasiri NivAsaM / rUvaM ai bhayANaNaM NaM jamANaNaM gahevi bhaDa-viNAsa / / ch|| taNu Nava-jalahara chavi sAricchau jhaMpaDa kavila-kesa duppecchau / pomarAya-maNi sapiNaha NayAu~ chibbara-NAsa daMtara vayaNau~ / vellIvalaya-vihUsiya varasiru ziri bhittihiM samANu sohai uru| kyA maiM mithyA guNagAna karU~? taba subhaToM ke dhUrta evaM subhaToM ko mArane meM bhI dhUrta (--kuzala) usa rUpiNI putra ne apanA vimAna sthira kiyA (rokaa)| punaH pratyutpannamati vAle pradyumna ne (sahasA hI) usa vimAna ko puna: tIvra gati se calA diyaa| yaha dekhakara nArada krodhita ho uThe, mAnoM aMgAre hI megha ke rUpa meM barasane lage ho| muni bole-.-"upazAnta kaSAya bAloM ke svAmI he pradyumna, tuma suno-- "duryodhana nAmakA eka rAjA hai| usakI udadhikumArI nAmakI putrI utpanna huii| he putra, pUrva meM vaha tumheM dI jAne vAlI thii| aba use satyabhAmA kA putra paraNegA, jo tumhArI mAtA ke lie bahuta paribhava degA (arthAt parAjaya evaM tiraskAra kA kAraNa bnegaa)| ghattA- yaha sunakara vaha kAmadeva gagana rUpI A~gana meM apanA vimAna khar3Akara bhISaNa zabara (bhIla) kA rUpa dhara kara cupacApa pRthivI para utraa|| 175 / / vikarAla zabara veza-dhArI pradyumna kuru senA ko roka letA hai AraNAla.-- bhaToM kA vinAza karane vAle tathA vijayalakSmI ke nivAsa usa pradyumna ne pracaNDa dhanuSa bANa ko hAtha ___ meM lekara yamarAja ke samAna hI apanA bhayAnaka rUpa evaM mukha dhAraNa kiyaa|| ch|| usa (bhIta) ke zarIra kI chavi kAle navIna megha ke samAna thii| jhabare kapila keza the, jo duSprekSya (na dekhe jAyeM aise) the| padmarAgamaNi samAna lAla-lAla netra the, chivarI.--cipaTI nAka tathA mukha meM nikale hue bar3e-bar3e dA~ta the| latA-valaya se vibhUSita sira thA, parvata kI bhIta ke samAna vizAla hRdaya suzobhita thA, hAtha kaThora the, (4) 1. ba "s| 189 (3) upagmasya / (4) dAsyate / (9) (1) diipti| (2) hRdy|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188] mahAkai siMha diraDa pajjuSNarija [10.96 10 kaThiNa pANi-dhUtuddha" kaMdharu poTu paya moTu vi duddhara / guMjAhala-mAlahiM kiu bhUsaNu vivihA vkkl-vtth-nniyNsnnu| kareM tihakaMDa' dhaNuruhu saMjoyavi ghiu seNNagaI unbhau hoyvi| tA Naravara kumara' vihasaMtahi bhaNiu puliMduvahAsu karatahi / bho-suMdara ki ahimuhu Dhukkahi kiM kisjada aggai~ tuhu thakkahi / pattA- paDikyaNu payaMpai bhaDayaNaho sabhara asaMkiu nniymnne|| hauM vaTTa bahovami jaNavayaho ratti-divasu thiu eha vaNe / / 176 / / (10) AraNAlaM- puNu vi puliMda jaMpiNaM kiMpi kaMpae Niyai dhaula citto| haumi suThANa vAlau aDai-pAlau suNahu maNi nnirtto|| ch|| kiNho AeteM hau~ ihi acchami vaNi vaNiyArau pahiu' pi yacchami / aNu-diNu ehu maragu parivAhami rAyAeseM sukkuggAhami / muhi eNa viNau gamaNu karijjai jaM ahilasami kiMpi taM dijjai / tA cavaMti bhaDa paharaNa-dhArA amhai u vaNe uvvnniyaaraa| nthUla unnata kandhe the. peTa bar3A aura paira moTe the, durddhara thaa| guMjAphala kI mAlA kA AbhUSaNa dhAraNa kiye thA aura vividha valkaloM ke vastra kabhara meM bA~dhe thaa| vaha apane hAtha meM dhanuSabANa sa~jokara senA ke Age uThakara khar3A ho gyaa| taba muskarAte hue usa naravara duryodhana ke kumAroM ne puliMda (zabara) kA upahAsa kiyA aura kahA"bho sundara, kyoM sanmukha DhUMkate ho? Age tuma khar3e ho gaye ho aba tumhArA) kyA kiyA jAye?" ghattA... apane mana meM samara se AzaMkita usa zabara (pradyumna) ne bhaTa janoM se pratyutara meM kahA--"maiM rAta-dina isa vana meM rahatA hU~ aura logoM ke lie mArga dikhAtA huuN|| 176 / / zAbara veza-dhArI pradyumna kurusenA se zulka ke rUpa meM rAjakumArI udadhikumArI ko mA~gatA hai AraNAla- capalacitta usa pulinda (pradyumna) te (roSa ke kAraNa) kucha kA~pate hue dekhA aura kahA--sAvadhAna hokara suno, maiM isa sthAna ke aTavI-pAlaka kA bAlaka huuN|| ch||| ".- kRSNa ke Adeza se maiM yahA~ rahatA hU~ aura vana meM vanacArI pathikoM kA nirIkSaNa karatA huuN| pratidina maiM isa mArga ko sambhAlatA hU~ aura rAjA ke Adeza se zulka ugAhatA huuN| maiM jo kucha cAhatA hU~ vaha mujhe de dIjiye, phira mujhe namaskAra karake hI Age gamana kriye|" taba zastradhArI ve bhaTa bole-"hama loga isa vana meM vanabAre-. .vyApArI ke rUpa meM nahIM Aye haiN| phira bhI he vanacara-pati, Apane jo harinAma prakaTa kiyA hai, vaha (2) (3) utktt| (9) 1.9 vikramaH 2. a. giva / 3. ba. "c| (1) I. ba muH| 2. . hi /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.11.51 mahAr3a siMha viraiu pajjuNNacariu 1189 10 para kiM jaM hari NAmu payAsiu taM vaNayara-pai uttamu bhaasiu| maggi-maNi jaMtuba maNi saccai paravariMda viMdaSTi hA' ! lai mAyaMga- mattavara-hayavara lehi pahANa tuMga diDha rhvr| lai hiraNNu-maNi-rayaNu asesu vi bhUsaNu-kosu-desu suvisesu vi| tA vaNa-vAhai uttara bhAsiu suhaDaha~ vayaNu suTTha uvhaasiu| eyahiM bahu ehimi kiM kijjai jaM maNaharu taM ekku ji dijji| ghatA--- tA vihasivi ekke zaravareNa puNaravi ema pvucci| __ehu maggai suMdara rAya suva avaru Na cittahi hcci|| 177 / / (11) AraNAla- AyaNNivi puliMdau gahira-saddau cavai gAha juttaM / maNoharaNAha puttiyA guNa NiuttiyA dehu-lehu NiruttaM / / cha / / emahi Nau puNu vaccahuM labbhai Naravara vikkamaMta pariraMbhai / tA cavaMti bhaDa-bhiuDi bhayaMkara Usaru duTTha rAsa dukkiNkr| jA dharaNIdhara taNayaho diNNI sA kaha pai~ maNeNa pddivnnnnii| uttama kahA hai| tumhAre mana meM jo-jo ruce use mA~go, maaNgo| puna: una naravarendroM (bhaTagaNoM) ne kahA"madonmatta hAthI le lo, bar3e-bar3e ghor3e le lo| pradhAna ucca dRr3ha rathavara le lo, samasta sonA, cA~dI evaM maNiratna lo| bhUSaNa, koSa, evaM suvizeSa deza le lo|" taba usa vanavAhaka (vyAdha) ne uttara diyA tathA una subhaToM kA bhalI-bhA~ti upahAsa kiyA aura bolA-"ina bahutoM ko lekara maiM kyA karU~gA? mujhe to jo manohara hai, vaha akelI eka vastu hI de diijie|" dhattA-.- taba unameM se kisI eka naravara ne ha~sakara puna: yaha kahA-"yaha sundara rAjasupta isa kanyA (udadhikumArI) ko mA~ga rahA hai| isake citta meM anya koI bhI bastu nahIM ruca rahI hai|" / / 177 / / (II) zabara ne kurusenA ke chakke chur3A diye AraNAla- taba puliMda ne naravara ke zabda sunakara haTha sahita gambhIra zabdoM meM kahA-"naranAtha kI guNa-nidhAna manohara putrI mujhe zIghra pradAna kro|| ch|| mere itanA kahane para bhI yadi maiM usa (kanyA) ko prApta nahIM karatA, taba he naravara, maiM puna: tumhAre vikramI bhaToM ko rokatA huuN|" taba una bhaToM meM bhayaMkara bhrakaTiyA~ tAnakara kahA-"re mUr3ha, he duSTa, he gadhe, he duSTa sevaka, haTa / jo rAjakumArI dharaNIdhara tanaya ko de dI gayI hai, use mA~gane kI tUne apane mana meM kAmanA hI kaise kI?" hr| 5. OM g / (10) 3. a. pr| 4. a (II) I. a. ci|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190] 10 15 mA pella hau~ hariNaMdaNu jaMpa baNayaru ArUseviNu calliya jAmahi~ bho-mai ekku mahu saeNi ji vasahiM iha duddhara ema cavevi dhaNu aggara deviNu jaha-jaha valu ahimuhu parisakkai etahiM samaraNa katthai~ mAima taho sAriccha miliya samaragaNe tAmaNNu NiyamaNi paritau mahAkara siMha viraDa pajjuNacAra chattA - kodi gayai kovi taha haya-varai~ kovi rahai~- saMcUriu / AraNAlaM kuravalAya he taNauM dharami karu / samaru - vilakkhu cavaI tahiM tAmahiM / maNNA aNNA bollahu / je saMgAma mahAbhara duddhara / I Niya bhAsai kikkAru kareviNu / taha-taha dhaNu vatu Na thakkai / kari tikaDu-dha sarisa parAiya / pekkha NArau Thiu rAyaNaMgaNe / appaMpari hubau caudisi NaTThau / kavi vahai~ kovi karahaeNa esa suhaDu gaNu hiyai-visUriu / / 178 / / (11) 2. 13: (12) 1. ma. da AraNAla-- usa samaya kurusenA ke dhairya ke sAtha hAthoM meM (12) iya ehammi kAlae Niru bhayAlae Ahave samatthA / pasi - paharati vIra yA pavara dhIrayA gahi dhaNuha~ hatthA / / cha / / taba vanacara bolA---"maiM hari kA putra huuN| maiM kurupati kI putrI ke hAtha ko pkhuuNgaa|" rUsakara jaba ve bhaTa cale, taba samara meM vicakSaNa zabara unase bolA -- "bho, mujhe akelA kahakara mata dabAo ! mere nyAya ko anyAya mata kaho / mere sAtha sau dustara vIra yahA~ rahate haiM, jo saMgrAma ke mahAbhAra meM dudvara haiN|" aisA kahakara apane dhanuSa ko Age dekara tathA usa para TanakAra mArakara bolA- "jaise-jaise senA Age khisakatI hai; vaise-vaise dhanuSa bANoM ko Age bar3hAne (chor3ane) meM bhI vaha nahIM thakatA / isI bIca meM vahA~ itanA ghamAsAna samara chiDa gayA ki vahA~ vaha samAyA nahIM / dhanuSAkAra hokara hAthoM meM dhanuSa dhAraNa kara TUTa pdd'e| jaba samAna zakti vAle samara bhUmi meM jA mile tabhI gaganAMgana meM sthita nArada ne dekha liyaa| vaha senA apane mana meM Dara gayI aura apane parAyoM para girate par3ate hue ve cAroM dizAoM meM raphUcakkara ho gaye / ghattA-- koI gajoM se cUrA gayA, koI hayavaroM se cUrA gayA aura koI rathoM se cUrA gyaa| koI bailoM se cUrA gayA, koI U~ToM se cUrA gyaa| isa prakAra ve zatru subhaTa - gaNa hRdaya meM bisUrane lage / / 178 / / (10.11.6 (12) zabara dvArA udadhikumArI kA apaharaNa sabhI bhaTa bhayAkula evaM Ahata ho cuke the| phira bhI una vIroM ne pracura dhanuSa lekara pratyuttara meM punaH prahAra kiyA / / cha / /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.13.21 mahAkA siMha virAja pajjuNNacarita [191 10 ki kalayatu puliMda bhar3a viMdai jagu bahiriu ghaNuhara guNa NaT / je bhiDamANa suhaDu te bhaMjiya haya-gaya-raha-sAhaNa bahu gNjiy| bhaya bhaMgAlayammi tahi avasara ka 15: / ra ..maNe vesaare| tA mahi-maMDalammi rAyaho suba paDiya pavara bhAlai mAlA bhuva / pekveviNu savaraNa ahaMgaI piya avaharevi turiu nnh-mggii| hA-hA tAya-tAya jaMpatiya vaNayara rUva bhayaI kNptiy|| hA lakkhaNa agyaNNi sahoyara dUsAsaNa suNi riu jama gour| hA-maddeya sukuNNa viuvvala hA-ravi-suva kalasaha sauvvala / mai mellivi kima gamaNu karesahu kiM rAyaho Niyamuhu darisesahu / ghattA- jai chalu-kulu-valu paurisu vi vasai citte sahu~ khttii| to sayala zahAhina milivi lahu mai~ rakkhehu payatta' / / 179 / / (13) AraNAlaM- ai kaluNu ruvaMtiyA rAya-puttiyA khaNu vi maNe Na thakkA / puNu-puNu mucchi jatiyA NIsAsaMtiyA ""muNihe purau mukkaa|| ch|| pulinda-bhaTa vRndoM ne kolAhala kiyA, jisase jagat badhira ho gyaa| dhanurdharoM kI guNa (DorI-jyA) nAcane lgii| jo subhaTa bhir3a rahe the, unheM pulindoM ne bhA~ja diyA tathA unake haya, gaja, ratha jaise sAdhanoM ko gA~ja diyA (Dhera banA diyaa)| bhaya se bhaMga sthAna meM usI samaya khaccaroM ke kala-kala zabda se ve sabhI bhaTa mana meM Dara gye| tabhI mahImaNDala meM usa rAjaputrI ke pravara bhAla se mAlA bhUmi para gira pdd'ii| zabara ne use abhaMga dekhakara svayaM usakA apaharaNa kiyA aura turanta hI AkAza-mArga se calA gyaa| vaha rAjaputrI usa vanacara bhIla ke rUpa se kA~pa rahI thI aura "hA tAta. hA tAta, hA lakSmaNa, he sahodara bhAI, zatruoM ke lie yama ke dvAra ke samAna duHzAsana. hA mAdreya, hA vipula bala sukarNa, hA raviputra kala-kala zabdoM se batadhArI suno-suno|" isa prakAra kaha kara cillA rahI thI tathA kaha rahI thI ki-"mujhe chor3akara kahA~ gamana kara rahe ho? rAjA ko apanA kaise mukha dikhaaoge|" pattA- "yadi kSatriyapane ke sAtha-sAtha citta meM chala, bala, kulInatA evaM pauruSa hai, to he samasta vidyAdhara nRpa Apa sabhI milakara prayatnapUrvaka zIghra hI merI rakSA kreN|" / / 179 / / (13) udadhikumArI zIla-bhaMga ke bhaya se maharSi nArada se apanI surakSA kI mauMga karatI huI umra tapa kI pratijJA karatI hai AraNAla-- ati karuNa svara se rotI huI vaha rAjaputrI eka kSaNa ko bhI mana meM nahIM rukii| punaH mUrchita ho gayI aura nizvAsa letI huI muni ke sammukha par3a gyii|| ch|| (13) | nrhsy|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1921 5 10 mahAkaDa siMha viraiz2a pajuNNacariu vaMbheyaho kama-kamala NamaMttiya hA hA tAya-tAya sura sArA Asi-kAle jar3a eka uppaNI to paNa muNiu keNai avahariya teNa nimittai~ calliya jAmahi para vAyaru gayaNayale Na sakkai jai suravaru to kiM duddharasiu iu daiccu mare~ niyamaNa jANiu~ NigviNu sIlu majju bhaMjesai pattA -- pai~ sakkhi kareviNu devarisi maNu pheDami kalaMka-paMka kulaho uggaMta jaMpara vahuu palAu karatiya | kiM dukkina mai~ kiyau bhaDArA / hau~ viNi-taNayaho paDivaNNI ! puNu saccahe suu pacchai~ cariyau / vaNyareNa hari Niya tAmahi / tumhAri sugau yiDa thakka | vaya - kAlAgurU aNusariyau / vara - vaseNa harivi tuhu ANiu~ / ai duccariu vi jaNu jaMpesai / jiNavaraho uvari saMjoyami / appana viNiveyami (2) / / 180 / / (14) AraNAlaM - tA japera jaivaroM hiya ravaro suNi sue NirutaM / ehu so tuj vallaho bhuvaNe dullaho mari vaeNajjataM / / cha / / [10.13.3 brahmacArI (nArada) ke caraNakamala ko namaskAra kara vividha pralApa karatI huI bolI..." hA tAta, hA tAta, he devoM meM sAra, he bhaTTAraka RSi maiMne kyA duSkRta kiyA hai| atIta kAla meM jaba maiM utpanna huI thI taba mujhe rUpiNI ke putra ko dene ke liye kahA gayA thA / kintu aba maiM nahIM jAnatI ki kisake dvArA apahRta kI gayI hU~ / aba satyabhAmA kA putra bhI pIche raha gayA hai| usI nimitta se jaba maiM (bArAta meM ) calI taba mujhe koI banacara harakara yahA~ le AyA hai| para vanacara AkAza meM (calane meM ) samartha nahIM hai| tumhArI putrI hU~, tumhAre nikaTa meM baiThI hU~ (merI prArthanA) suno - "yadi vaha suravara haiM to kSayakAla ke anurUpa durdharSa rUpa kyoM dhAraNa kiyA?" kintu yaha daitya hai, aisA meM apane mana meM jAnatI huuN| baira ke vaMza se harakara vaha mujhe tumhAre pAsa le AyA hai| vaha nirdaya hai. merA zIla bhaMga karegA aura taba maiM atiduzcaritrA hU~ aisA loga kaheMge / ataH - pattA - he deva RNe, Apako sAkSI kara maiM apane mana ko jinavara ke Upara jor3atI hU~, kula ke kalaMka - paMka ko pheDatI hU~ aura apane ko ugra tapa meM lagAtI hU~ / / 180 / / (14) nArada ke Adeza se pradyumna usa udadhikumArI ko apanA yathArtha rUpa dikhA detA hai| vaha prasanna mana se usake sAtha dvArAmatI pahu~catI hai| AraNAla--- taba kAma-vikAra ko naSTa karane vAle yativara bole- "he putri, ThIka-ThIka sun| yahI vaha terA pati hai, jo bhuvana meM durlabha hai| mere vacana para vizvAsa kara tuma use pahicAna lo / " / cha / / (139 (2) nityami /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.14.15] mahADa siMha viraita pajjaNNArita [193 bhaNiu mobbhau mA bhesAvahi suMdari Niyaya-rUu darisAvahi / tA appaDa payaDiyau savvaMgu vi ki vaNijjai avasu aNaMgu vi| solaha-AharaNAlaMkariyA NaM sasi giya-kalAhiM lNkriyu| gaM suru NaM suravaru NaM kiNNaru NaM uviMdu) 162) NaM Nava-diNayara | NaM sohAga Nivahu rUvaho pihi aklothaM tiyAhe tahe huva dihi / iya auvva bhAveNa NiyaMtai pariyaTTai~ gayaNayale turNti| tA puri dir3ha-dicca dArAmai 'jahiM jayavara diNNI-dArAmai / jA para-Naravara gaNa-dArAmai jahiM vasaMti para Niya dArAmaI / jahiM Niya-purisovari dArAmaI jahiM cau-pAsahiM phala dArAmai / jahiM jai-varaNijjiya dArAmai jahiM jiNahara iva cau daaraami| rehai jA uddAmArAmai (dArAvai?) (tilloyaha majjha apuvva daaraami)| ghattA-- tahiM cau pAsahiM saMThiyau ujjalu jalaNihi saha iva kehu| __NaM puravarihe puraMdhiyahe NivasaNa-vattha NirAriu jehau / / 181 / / 15 punaH madana se kahA- "he madana, isa sundarI kanyA ko DarAo mata, 'ise apanA yathArtha rUpa dikhA do|" taba usa kumAra ne apane sarvAMga kA aisA sundara rUpa prakaTa kiyA ki usa avaza (svatantra) anaMga (pradyumna) kA kyA varNana kiyA jAya? apane rUpa ko Sor3aza AbharaNoM se alaMkRta kara liyA, mAnoM candramA ne apanI samasta kalAoM se hI use alaMkRta kara diyA ho| vaha aisA pratIta ho rahA thA, mAnoM deva ho, athavA indra ho, athavA kinnara ho athavA viSNu ho athavA zreSTha nava-sUrya ho athavA mAnoM saubhAgya kA samUha ho athavA mAnoM rUpa kI nidhi ho, aise rUpa ko dekhatI huI usa rAjaputrI ko dhairya huaa| isa prakAra apUrva bhAvoM se dekhatI huI vaha gaganatala meM (usake sAtha) turanta cala dii| tabhI unhoMne divya dvArAmatI nAmakI nagarI dekhI, jo jagata ke lie pradhAna praveza dvAra ke samAna hai tathA jo purI zatru-manuSya vargoM ke dvAra ko rokane vAlI hai. (arthAt zatru-gaNa ko nAza karane vAlI hai) jahA~ manuSya nijadArA se santuSTa rahate haiM, jahA~ nija puruSoM ke Upara hI dArAoM kI mati hai (arthAt striyA~ pativratA hai), jo nagarI cAroM ora phala-vRkSa vAlI hai| jahA~ yatiyoM dvArA striyoM ke prati apanI lAlasA ko nirjita kiyA jAtA hai| jo caturmukhI jina-bhavana ke samAna hI caturmukhI cAra dvAra vAlI hai| jo purI utkRSTa bagIcoM se suzobhita haiN| aisI tIna loka meM pradhAna apUrva dvArAvatI purI hai| pattA- vahA~ cAroM ora ujjvala, samudra ke phena kI taraha eka parakoTa sthita hai| mAnoM nizcaya hI purI rUpI purandhrI ke pahinane kA vastra hI ho|| 181 / / (14) 12. prati meM yaha caraNa nahIM hai| (14) (1) viSNu / (2) prghaatu|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1941 mahAkA siMha viraiu panjuSNacarita (10.15.1 (15) AraNAlaM- puNu vaNarAi pekkhae maNe viyakkhAe maNasiu vi kem| ___NaM puri bahu rameNiyA hariya-baNNiyA vara kaMculiya jema / / ch|| Niru paMca-vaNNa maNi viSphuraMtu aNu-diNu payaMga-sasi phhrNtu| bahuvihna vihaMgakularava rasaMta Niya garima' suragiri uvhsNtu| pekkhai harisuu pAyAraunna NaM puri mahilahi kddimehlvdh| dhavala-hara sudhya-mAlA vihAi puri-bahu paMguraNA vatthu nnaaii| goura-cayAri rehati kaha NaM tahe vayaNai~ viyasiyai~ jh| sacchaMbha-sarisa-sara sahahiM kema NaM puri-puraMdhi loyaNai~ jem| majjhatthu NariMdaho gehu vihAi puri-bahu siri-saharu baddha gaaiN| iya pekkhamANu saru' vibhiyau NahajANu NahaMgaNe thNmiyu| AyareNa-paMpuchii devarisi iha kavaNa Napari dhnn-knn-drisi| (15) pradyumna maharSi nArada evaM udadhikumArI ke sAtha dvArAmatI pahuMcatA hai AraNAla-- punaH dvArAmatI kI banarAji ko dekhakara vaha manasija-pradyumna mana meM vikalpa karatA hai, ki "vaha vanarAji kaisI hai?" taba kavi kahatA hai ki "vaha aisI pratIta hotI thI mAnoM purI rUpI sundara vadhU kI harita varNa kI uttama colI hI ho / / / ch|| usa purI meM pA~coM varNa kI camakatI huI maNiyA~ haiM, jo apanI prabhA se pratidina sUrya evaM candra kI prabhA ko haratI rahatI haiN| vahA~ vanarAji meM vividha prakAra ke pakSIgaNa kalarada kara rahe haiM, bhAnoM, vaha purI apanI garimA se sumeru kA upahAsa hI kara rahI ho| usa harisuta (pradyumna) ne vahA~ apUrva prAkAra dekhaa| use aisA pratIta huA mAnoM usa purI rUmI mahilA kI vaha kaTi-mekhalA hI ho| usa purI ke dhavala gRha sundara dhvajAoM se suzobhita the, mAnoM ve purI rUpI mahilA ke prAvaraNa--pahanane ke vastra hI hoN| vahA~ usa purI meM cAra gopura dvAra kisa prakAra suzobhita the? jaise mAnoM usa purI ke cAra vikasita mukha hI hoN| svaccha jala se bharI huI nadI evaM sarovara kisa prakAra suzobhita the, jaise mAnoM usa purI rUpI vanitA ke locana hI hoN| usa purI ke madhya sthita rAjA kA bhavana aisA suzobhita thA, jaise mAnoM purI rUpI vadhU ke sira para zekhara hI ba~dhA ho| isa prakAra zobhA ko dekhatA huA vaha makaradhvaja (pradyumna ) bar3A vismita huA aura usane AkAza meM hI usa nabhoyAna ko stambhita kara diyA aura AdarapUrvaka devaRSi se pUchA ki..."dhana-kaNa se pUrNa yaha kauna sI nagarI dikhAI de rahI hai?" 115) 1.4 sire|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.16.101 matAkaha siMta virAja panjuNNacarita [195 dhattA- AhAsai muNi 'mayaraddhayaho NisuNi suhaDa-bhaDa-thaDa-kaya-maddaNa | pai~ jahiM jAevvau vaccha Nirueha sA eyari caunbhuvaNANaMdaNa / / 182 / / (16) AraNAlaM- taM NisuNevi aNaMgeNaM bhuvaNacaMgeNaM puNu vi ema vuttaM / jaM-jaM jAsu maMdiraM suramaNaMdiraM kahahi taha NisttaM / / ch|| akkhei devarisi mayaNassa tA ema ANi bho taNaya hau~ kahami jaM jem| ratrayarAhivo viNhu gehe tujjha piyarassa vara cakka-gaya-saMkha-sAraMga dhArasma / kamalAsaNA-vasai vacchatthale 'jassa Niru addha-caskesa sAsaNeNa juttss| sIhaddhayaM-maMdiraM dIsae jaM ji sIrAuhAyassa-AvAsayaM taMji / mesaddhayaM-rahae jassa maMdiraho taM tuva piyAmahaho ai-divva suNdrho| vijjAharAlaMkiyaM keuyaM jaccha jANijjae saccahAmAharaM tcch| kalasaddhayaM gehayaM japae sammi rehatayaM Niyaya-mAyAhe suNi tmmi| tA sareNa NahajANu thaMbhevi Nahe dhariu appuNNu bi sahasati mahibIDhe avyriu| 10 ghattA makaradhvaja ke vacana suna kara muni nArada bole--"zatruoM ke bhaTa-samUha kA mardana karane vAle he subhaTa-vatsa, suno| jahA~ tumheM pahuMcanA thA, cAroM bhuvanoM ko Anandita karane vAlI yahI vaha (dvArAmatI) nagarI hai|"1| 182 || (16) nArada evaM udadhikumArI yukta vimAna ko nabha meM hI sthira kara vaha pradyumna akelA hI utara kara dvArAvatI __ghUmane nikalatA hai AraNAla... usako sunakara bhuvana meM sundara svastha usa anaMga (pradyumna) ne isa prakAra nivedana kiyA-"devoM ke mana ko Anandita karane vAle jo-jo jisa-jisake bhavana yahA~ bane hue haiM, unakA zIghra hI mujhe paricaya diijie|" | 1 ch|| taba devarSi nArada ne usa madana se isa prakAra kahA...- "he putra, meM jaisA kahatA hU~, use suno, ye bhavana tumhAre uttama cakra, gadA, zaMkha evaM dhanuSadhArI pitA khagAdhipa viSNu ke haiM, jo ki ardha cakra ke zAsana se yukta haiM tathA jisake vakSasthala para lakSmI kA nivAsa hai| jo yaha siMha dhvajA vAlA bhavana dikhAI de rahA hai, vaha sIrAyudha baladeva kA AvAsa hai| meSa kI dhvajA jahA~ jisa mandira para camaka rahI hai, ati divya sundara vaha AvAsa tumhAre pitAmaha kA hai| vidyAdharoM se alaMkRta dhvajA jahA~ hai vaha satyabhAmA kA ghara jAnA jAtA hai aura suno, kalaza kI dhvajA vAlA jo camakatA huA bhavana hai use apanI mAtA kA ghara jaano|" taba usa smara (pradyumna) ne apanA nabhayAna rokakara AkAza meM hI khar3A kara diyA aura sahasA hI vaha svayaM akelA mahIpITha para utraa| jaba vaha nIce purI (16) I. ba. "s| 2.
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196] 5 erisappae purihi ahi muhau kira jAma chatterhiccha evaM dasa tAma / dhattA- hili-hili-hili hiMsaMta haya caMcala-maNa-pavaNAgama) I pekkhar3a apaMgu ai-paura vara je saMgAma mahAkhama | 1 183 | 1 (17) caupAsehiM sArayA) AsavArayA niyai Niru suteyA phara- karavAla- hatthayA je samasthayA kiMkarA aNeyA / / cha / / AraNAlaM khi pecchevi saccahe suu raivareNa bhaNu kavaNu ehu kahiM saMcaliu tA cavai vijja AyapiNa deva kiNNu muNahi ehu pahu bhANukaNNu AyaNNivi vayaNu Ni' ruddhaeNa kima eyaho duTho mANu malami havAla ( ) - u sahasatti lekhi - kaMpaMtu - sIsu sajalotta-NayaNu 10 ke sammukha pahu~cA, taba usane chatroM se Dha~kA AkAza dekhA / ghasA paNNattiya puchiya AyareNa / kiM kajjai~ haya - sAhaNu miliu / para Naravara viMdahiM vihiya seva / Niya-jaNaNi-sadattihne taNau 2 " seNNu | ciMtiu sacite mayaraddhaeNa / kumaraho ji majjhe su payAu khalami / vijjAmau-u-("baggahiM dharevi / savvaMga-siDhilu-- daMturiya- vayaNu / (16) 3. bhuTa su (17) / a. vi [ 10.16.11 vahA~ usa anaMga ne saMgrAma meM atyanta samartha mana evaM pavana ke samAna tIvra vegagati vAle aneka ghor3oM ko dekhA jo hili -hili-hili kara hIMsa rahe the| 1834 1 (17) prajJapti-vidyA kA camatkAra -- * kumAra pradyumna vRddha azvapAla ke rUpa meM apane sautele bhAI bhAnukarNa ke sammukha pahu~catA hai AraNAla-- (Age calakara usane vahA~ ) sArabhUta, atyanta tIvra begagAmI asavAra ( ghur3asavAra) ko, jo ki cAroM ora sphurAyamAna talavAroM ko hAthoM meM liye samartha aMgarakSaka sevakoM dvArA ghirA huA thA, dekhA / / cha / / rativara pradyumna ne usa (ukta) satyabhAmA ke putra ko dekhakara AdarapUrvaka apanI prajJapti - vidyA se tIna prazna pUche - " kaho yaha kauna hai? kahA~ calA hai? aura kisa kArya se ise yaha ghur3asavArI milI hai?" taba vidyA bolI" zatru rAjAoM dvArA sevita he deva, Apa sunie / he prabhu, yaha bhAnukarNa hai, kyA Apa ise nahIM jAnate? ApakI mAtA ke sauta kA yaha sUnu (putra) hai|" ruke hue makaradhvaja ne yaha sunakara apane citta meM vicAra kiyA-- "kyA isa duSTa kA mAna mardana kara DAlU~? athavA sabhI ke bIca (sAmane) isa kumAra ke pratApa ko naSTa kara DAlU~? isa prakAra vicAra kara usane zIghra hI vRddha azvapAla kA rUpa banAkara vidyAmaya ghor3e kI bAga (lagAma) pakar3a kara kA~pate hue mAthe se A~suoM se gIle netroM dvArA sarvAga zithila tana evaM dantura mukha vaha (pradyumna ) apane turaMga (16)(ti / (17) (1) sArabhUta (2) (3) azrU (4) ghoTaku /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.18.91 5 puNu purau pariTThiu sAhaNAsu raMgata turaMgama vAhaNAsu / ghatA -- paichevi vijjAhara suvai~ dIhara-bhuvai~ hau hayavaraha~ pahANau~ / bhaNu pavaNu va veyai~ harimaNa teyai~ tuMgama meru samANau~ / / 184 / / (18) Auchiu kumAreNa vara-vAreNaM Niyavi giruva cojjaM / kiM vikkiNahiM hayavaro NayaNa - dihiyaro kahasu thera kajjaM / / cha / / sAsa 'muaMtu viThu dIhu / jANijjai loyahaM Niravasesu / A vaha desu akkamevi / Niru niddaM-tisAe - chuhAe, khINu / 57 achami hau~ Aiyau taM ji / jaM maggahi taM tuha davi Nu demi / maha turiu diNAraho koDi dehi / AraNAlaM. mahAkai siMha viraija ejjuSNacariu AhAsai theru khalaMta-jIhu (1) bho- kumara NisuNi iha jamaNa desu tahiM huMta turiu turaMgu leki ai dIhara-paMtha sameNa rINu hu~ harisu rUmavara le ji tA cavai bhANu bhaNu kiM karemi pabhaNiu taM hari-maMdirahu(2) Nehi para baiThakara reMgatA huA usa ( sautele bhAI) ke sammukha AyA / ghattA --. dIrgha- bhujA vAle vidyAdhara - putra ( pradyumna ) ke mana, pavana evaM hari ke mana se bhI teja gati vAle tathA sumeru ke samAna uttuMga zreSTha azvoM meM pradhAna usa azva ko dekha kara vaha bhAnukarNa hataprabha raha gyaa| 184 / / (17) 2 ba bhu" / (18) 1. ya. su / 2. a / 3. apratthu / [197 (18) ahaMkArI bhAnukarNa vRddha azvapAla (pradyumna) kA turaMga lekara usa para savAra ho jAtA hai| AraNAla. taba usa zreSTha asavAra ( ghur3asavAra ) bhAnukarNa ne atyanta AzcaryakArI netroM ko AnandadAyaka usa azvavara ko dekhakara usa vRddha ( pradyumna ) azvapAla se pUchA - "he sthavira kyA isa turaMga ko becoge? isa turaMga kArya (guNa) btaao|" / / cha / / taba lar3akhar3AtI jIbha se usa sthavira - vRddha ( pradyumna ) ne dIrgha niHzvAsa chor3ate hue uttara diyA-- "bho kumAra, suno| jo sampUrNa lokoM dvArA jAnA huA hai, aisA isa saMsAra meM eka yavana deza hai| vahIM se isa turaMga ko lekara aneka dezoM ko lA~ghatA huA turanta hI yahA~ AyA hU~ / ati dIrghapatha ke zrama se yaha khinna tathA nidrA, tRSA evaM kSudhA se atyanta kSINa hai / Apa hari putra ho, Apa yaha ghor3A le lo| yahI maiM kahatA huuN| isalie maiM yahA~ AyA huuN|" yaha sunakara usa bhAnu ne pUchA - " kaho, maiM kyA karU~? jo mAMgo so utanA dravya meM de detA hU~ / " taba usa vRddha azvapAla ne uttara diyA -- "tuma ise hari mandira (kRSNa bhavana) kI azvazAlA meM lekara rakha lo tathA ( usakI kImata ke rUpa meM) mujhe eka karor3a dInAreM de do / " taba usa bhAnu ne ghumA phirA kara usase kahA- "ghor3e (kI (18) (1) sINa / (2) azvasAlAyAM /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198] mahAkaDa niha virAja panjaNNacarija [10.18.10 10 tA teNa payaMpiu balivi ema ettiu hiraNNu hau lahaI kema / puNu pabhaNada hayavai suNi kumAra mAmi ga kiMpi hau~ bhuvaNasAra / Arahevi turaMgama vAhi majmu jANami hau~ asavArattu tujjhu / ghattA . iya vayaNu suNavi saccAhi suu jhatti turaMgahI uvari vilaggau / tAvaNa mellami thera suNi jAvaNa saMdhi-asaMdhihiM bhggu|| 185 / / (19) AraNAlaM- diDha-'rajjueNa vAlae vAga-cAlae kumara kira sitto"| puNu vahiyAle vAhae thiru susAhAe muNai~ turau jitto|| ch|| hayavara imi tAma turaMtaeNa sm-crnn-phaal-melltenn| paribhamevi bhamevi mahivITe cittu dukkammai~ Na jIu viNihittu / khala-vayaNahiM NaM sajjaNaho citu taha bhANu jIu saMdeha pattu / kaMcuiNA uvahasiyau kumAru tuva sarisu Natthi ku vi aasvaaru| jA-jAhi Niyaya-maMdiraho vaccha haivarU vAhi vaya-niruva dnch| kImata) ke badale meM itanA hira1 --sinko nayoM nau ?" puna: 6yAsa delA--"he kumAra suno| yaha ghor3A bhuvana meM zreSTha mAnA jAtA hai| ata: maiM to isakI kImata kucha bhI nahIM mA~ga rahA huuN| apanI azvazAlA se nirdoSa mere turaMgama para savArI karo, tabhI maiM tumheM (pakkA) asavAra smduuNgaa|" ghattA- vRddha azvapAla kA kathana sunakara satyabhAmA kA vaha putra bhAnukarNa jhapaTTe ke sAtha usa turaMgama para caDha gayA aura bolA--"buDDhe suna le merI bAta, maiM isa ghor3e ko taba taka nahIM choDUMgA, jaba taka ki isake aMga-pratyaMgoM ke jor3a-jor3a bhAna na ho jAya~ / / 185 / / (19) bhAnukarNa ko vaha turaMga paTaka detA hai taba vaha lajjita hokara svayaM use usa para savAra hone kI cunautI detA hai AraNAla-... vaha kumAra bhAnukarNa Azcaryacakita hokara sAvadhAnI se dRr3ha rajju se use ghumAkara use lagAma lagAkara calAtA hai aura phira use azvazAlA meM le jAtA hai| vahA~ usa savArI ko sAdhakara sthira (zAnta) kara detA hai aura (isI se) samajhane lagatA hai ki usane usa turaMga ko jIta (vaza meM kara) liyA hai|| ch|| jaba vaha kumAra usa para savAra hokara calA taba vaha turaMgama turanta hI apane pairoM ko tIvratApUrvaka eka sAtha pheMkatA huA daur3A aura pRthivI para ghumA-ghumA kara use dharatI para de paTakA mAnoM koI jIva duSkarmo se mArA gayA ho| khala ke vacanoM se sajjana kA citta jisa prakAra ho jAtA hai, usI prakAra bhAnu kA jIva bhI sandeha ko prApta huaa| (yaha dekhakara) usa kaMcukI (hayapati) ne kumAra bhAnukarNa kI ha~sI ur3AI aura kahA ki--"tumhAre samAna koI bhI asavAra nahIM hai| he vatsa, jAo-jAo, aba apane ghara jAo, Ayu pUrNa kara tathA dakSatA prApta (18) (3) pttir| (19) 1. ba rjjenn| hAttacitraM / // jitoganAti /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.20.7] mahAkara siMha virarAja pajjuNNacariDa [199 __10 hariNaMdaNu mAvi cavda phAru iya jaM ghamANu pauDevutta) maaru| ki kara Niraccha uvahasahiM mai~ iu acdu Na muNiyauM kahimi p|i haya-vAhana haya hu~tau paDai sUroM di marai jo raNe bhiddi| ghattA- parisu vi kiMpi jai vasai maNe thera turiu to aavhi| taI turiu vilaggahi atti tuhu~ Niyaya guNu vi darisAvahi / / 186 / / (20) AraNAlaM- taM NisuNevi urAu ajutta niyaM shumaaraa| ___ harikula-kamala-diNayarA-pavara-suhayarA NisuraNa bhuvaNe saaraa|| cha / / mahi muavi gamai gayaNayale jaivi) Niru duimu turiu damemi taivi / sayameu dharahu jaNa viNNi jaI sahasatti caDAvahi caDami tii| iya rahami majjhu tharaharai vau haya-vihiNA kiM hau~ theruku| AyapiNAvi taM asivara karehi hari-taNuruhAsu vihi kiNkrehi| uThaviu Na ui theru kema giddaivaha ladbhu NihANa jem| karake hI hayavara para savArI krnaa|" usa vRddha ne use hari kA nandana mAnakara bahuta samajhAyA aura tabhI samajhAte hue usa vRddha (madana-pradyumna) se vaha bolA--"kyoM kara mujha para vyartha ha~sate ho| merI yaha sthiti akSuNNa hai, aisA Apane kaise jAna liyA? hayavAhaka bhI ghor3A se gira par3atA hai aura jo raNa meM bhir3atA hai, vaha zUra bhI mara jAtA hai| ata:ghattA- "he buDDhe yadi tere mana meM kucha bhI pauruSa samAyA huA ho to turanta aa| ghor3A lekara zIghra car3ha aura apane guNa (caturAI) ko dikhA / / 186 / / (20) azvapAla jarjara deha hone ke kAraNa sevakoM ke sAtha bhAnu se ghor3e para baiThA dene kA Agraha karatA hai, kintu usa devI-zarIra ko ve uThA nahIM sake / AraNAla- yaha sunakara vaha buDDhA (pradyumna) bolA .-"kumAra ne ayukta nahIM khaa| pravara sukhakara, bhuvana meM sAra, harikularUpI kamaloM ke lie sUrya suno|| ch|| yadyapi maiM usa turaMga kA damana karatA hU~ to bhI vaha atyanta durdamanIya hai| mahI chor3akara vaha AkAza meM calA jAtA hai| svayaM hI isako pkdd'o| yadi do janoM ke sAtha Apa mujhe sahasA hI isa para car3hA do to maiM car3ha jaauuN| yaha maiM huuN| merI kAya adhika Ayu ke kAraNa tharaharA rahI hai| daivamAre ne mujhe buDDhA kyoM kara diyA? usake vacana sunakara hariputra ke, hAthoM meM talavAra dhAraNa kiye hue sevakoM ne use tatkAla uThAyA, kintu vaha buDDhA kisI bhI prakAra nahIM uTha sakA, mAnoM nidhAna pAkara vaha so gayA ho| taba aura bhI cAra anya sevaka (10) (3) prcur| (4) kAmaprati / (20) (1) di AkAzaM gachati / (2) damito bhvti|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200] mahAkai siSTha viraija panjuNNacariu [10.20.8 to dhAivi avara cayAri miliya vihalaMghala taNu te viilahiM ghuliya / puNu a-sola-battIsa tema bhajjahiM kaM vIraho karaDi jema / 10 battIsaho Nau uThiu ahaMgu citavai mANu siri-mauDa bhNgu| ghattA- etaDai titti Nau maNisiyaho mANabhaMgu tahiM kiyau jhiN| __suragiri samu Niccalu hovi thiu sai~ kumAra uThavahi 'maI / / 187 / / (21) AraNAlaM- tA kaMcui paunayaM ho NiruttayaM bhuva suva huva raayaa| suNi saccahe taNu 'ruyA sirihara-suyA bhuvaNe kumara rAyA / / ch|| Niya-dIhara-dida-pIvara-karehi vahu Nara-bhara-bhAra-dhurA-dharehiM / uddharevi turaya Arovi ma vAhami turaMgu raMjemi piN| iya AyaSiNavi so kumara jAma uTThavai pahau calaNeNa tAma / siri-seharu maNimau dala malevi viyaDuNNaya ure Niya pau tthvevi| lahu caDivi pavAhai mayarakeu pulaNaMga-calaNa sama-visama eu| mila kara daur3e kintu ve bhI vyAkula zarIra vAle viphala ho gye| punaH ATha, solaha evaM battIsa sevaka mile| ve bhI vaise vyAkula ho bhAgane lge| kisa prakAra jaise vIra (siMha) se Darakara hAthI bhAgatA hai| vaha bUr3hA battIsoM sevakoM se nahIM utthaa| vaha abhaMga hI rhaa| taba usa kumAra bhAnu ke sira kA mukuTa bhaMga huA, vaha mana meM cintita ho utthaa| pattA- isa prakAra kumAra bhAnu kA itanA mAna bhaMga kara dene para bhI jaba usa manasija-pradyumna ke mana meM santoSa nahIM huA, taba punaH vaha suragiri ke samAna nizcala hokara sthita ho gayA aura apane meM kahA "aba kumAra svayaM hI mujhe uThA kara dekheM / / 187 / / (21) azvapAla bhAnukarNa ko latayA kara ghor3e para baiThakara AkAza meM ur3a jAtA hai AraNAla- taba kaMcukI (azvapAla) ne usa bhAnu se kahA ki "tuma niruttara kyoM ho? tuma to pRthivI ke rAjA banane vAle ho, he satyabhAmA ke putra, he harisuta, he bhuvana ke rAjakumAra, suno- / / ch|| dIrgha dRr3ha evaM sthUla tathA aneka manuSyoM ke bhAra kI dhurA ke dhAraka apane ina hAthoM se uThAkara mujhe zIghra isa turaMga para car3hA do, jisase maiM turaMga kI savArI karU~ aura tumheM raMjAyamAna kruuN| yaha sunakara jaba vaha kumAra use uThAne lagA tathA vRddha ne use lAta mArI aura sira ke maNimaya mukuTa ko dalamala (cUra-cUra) kara DAlA | punaH usake vikaTa unnata vakSasthala para apanA paira rakhakara atyanta viSama vaha makaraketu (vRddha) pulakita aMga eva sama caraNa ho kara zIghra hI turaMga para car3hakara use daur3Ane lagA aura vaha kumAra bhI "sundara-sundara" kahakara (20) 1. a "j| (21) 1. ba bhu: 2.4 mu| 3. a /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.21.14] mahAkA siMha virau pajjapaNacariu [201 avaroM paro vi jahi kumAra so sAhu-sAhu tuhu~ AsavAra / 'tuhu haiNa sarisu gau gayaNe kema NaM Asi cakki-siripAlu jema / etahiM vi suhaDa kaMpaMta deha kharapagaI liA maah| vibhiya Niya maNe Nau kiM muNaMti puNNAhiu hari-NaMdaNu bhaNaMti / Niya Nayari bhANu gau NaTTha chAu maulevi tuMDu viyaliu pyaau| ghattA-- gau Niya pavaMcu uvasaMharevi raharamaNu vi NiviseNa kaha / _ 'bhaMjevi maraTu diggayavaraho viSphuraMtu NaM sIhu jaha / / 188 / / iya pajjuNNa-kahAe payaDiya dhammattha-kAma-mokkhAe buha-ralhaNa-suva-kai-sIha virayAe bhANukaNNa' mANabhaMgo NAma dahamI saMdhI prismtto|| saMdhI: 10 / / ch|| puphiyA viNho' stoka caritra sRSTi' vasataH kIrtiH kaveH sAmpratma / zrI siMhasya bhuvastale subhagaM tAba bhUmyate 'hannizam / / grAmArAma-maTaba-pattana vanakSmA) bhRtkSamAsa: sarit / ni:zeSaM samameva zuvalamasakRt saMkutIdaM jagat / / ch|| cillAtA huA bolA--"sAdhu-sAdhu, tumhIM (yathArtha) asavAra ho|" tuma ghor3e ke sAtha AkAza meM kisa prakAra pahu~ce? ThIka usI prakAra, jisa prakAra bhUtakAla meM cakravartI zrIpAla gayA thA aura idhara, subhaToM sahita usa bhAnu kI deha aise kA~pa rahI thI, jaise mAnoM tIkSNA pavana se megha hI kA~pa rahe hoN| apane mana meM vismita vaha harinandana-- bhAnu kucha bhI soca nahIM pAyA (kiMkartavyavimUDha ho gayA) apane mana meM bar3abar3AtA huA nisteja, mlAna mukha evaM vigalita pratApa apanI nagarI meM gyaa| ghattA- apane prapaMca ko sameTa kara yaha ratiramaNa (pradyumna) bhI usa viniveza (usa sthAna) se claa| kisa prakAra, usI prakAra jisa prakAra ki sphurAyamAna siMha mAnoM diggajavaroM kI bhIr3a ko bhaMga kara calA jAtA hai|| 188 / / __isa prakAra pradyumna kathA meM dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karanevAlI budha-ralhaNa ke putra kavi siMha dvArA viracita bhAnu ke mAnabhaMga nAmakI dasamI sandhi parisamApta huii|| sandhi: 10 / / ch|| puSpikA -- kavi-prazaMsA viSNu ke putra pradyumna ke caritra kI sRSTi meM rahane vAle siMha kavi kI kIrti aba pRthivI tala meM sundara rUpa se rAta-dina bhramaNa karatI hai| grAma, ArAma, maTaMba, pattana, vana, parvata, sarovara, nadI, nirjhara Adi sabako zukla karatI huI bAra-bAra samAna rUpa se isa jagata ko sapheda karatI hai|| ch|| (21) 4-5. a. vAhaNe / 6.. maaH| 7. a.x| puSpikA-- 1. a. suukti| puSpikA--(0 putra zyumnacaritrasRSTivasata / (2) piviimaaye| (3) parvata / (4) smn| 15) puna punaH
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202] mahAkai siMha vikhau pajjuNNacarita (ILLI eyAdahamI saMdhI dhuvaka-- malevi mANu ravikaNNaho saru hari-purihi paIsarai / bhIsama-suyAhe NaM sokha-pihi duhu aNaMtu saccahi karai / / ch|| gAhA.- thovaMtarammi pahi jaMtAeTa kalayaMThi-kalarava ravaNNaM / picchei vaNaM vara viDavi paura pattehiM saMchapaNa" / / ch|| amarAhiva uvavaNa sarisu vaNu avaloyavi vibhiu rairamaNu suraviDavi mAnavI rava jaya bajala- i-chaannu| caMpaya-kayaMva-sAhAlalaMtu Nava-kisalaya pavaNAhaya-calaMtu / viyasiya kaMjaya-raya mahamahaMtu gaMdhaddha bhamiya mahu gumugumaMtu / sura-Nara-visahara-kiNNaraha~ pujja puMchipa kumAra paNNatti vijj| vaNu ehu pavaru kahi taNau bhaNu AyaNNivi sA taho kahai puNu / kheyara-suvAhi sukumAlipAhe vaNu ehu saccaNAmAliyAhe / NisuNeviNu tA mayaraddhaeNa hari bevi karevi nnivisiddhrnn| 10 gyArahavIM sandhi prajJapti-vidyA kA camatkAra..pradyumna mAyAmaya do ghor3oM ke sAtha satyabhAmA ke upavana ke samIpa pahu~catA hai dhruvaka- harinandana-bhAnukarNa kA mAnamardana kara usa smara (kAmadeva-pradyumna) ne hari puri ( dvArAmatI) meM praveza kyA kiyA mAnoM vaha bhISmasutA--rUpiNI ke lie sukhanidhi evaM satyabhAmA ke lie ananta dukha pradAna karane ke lie hI vahA~ pahu~cA ho|| ch|| gAthA-- mArga meM thor3I dUrI calakara kokiloM ke madhura zabdoM se ramya pracura patroM se AcchAdita saghana vRkSoM vAlA uttama vana dekhaa|| ch|| indra ke upavana ( nandana vana) ke samAna usa vana ko dekhakara vaha ratiramaNa (--pradyumna) vismita huA, jo (vana) kalpavRkSa--pArijAta, ramya nAgavallI, aneka tilaka, vakula evaM nyagrodha vRkSoM se AcchAdita, pavanAhata hone ke kAraNa calAyamAna, nava kisalayoM vAlI campaka evaM kadamba vRkSoM kI capala zAkhAoM se suzobhita, vikasita kamaloM kI parAga kI gandha se mahakate hue puSpa sugandhi ke lobhI bhramaroM se guMjAyamAna thaa| sura, nara evaM viSadhara (nAgendra) kinnaroM dvArA pUjya usa kumAra ne apanI prajJapti vidyA se pUchA--"graha vana pravara kisakA hai? kho"| yaha sunakara vaha vidyA puna: bolI-..." yaha vana satyabhAmA nAmakI sukumArI khecara putrI kA hai|" yaha sunakara usa makaradhvaja ne Adhe nimiSa meM hI do ghor3e taiyAra kiye aura (1) (1) AcchAditaM / [2) kalpavRkSa /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.2.10] mahApha miha cirAija pajjapaNacaurasa 1203 ghazA.--- gauvANaho samIu vimaNamahaNu sahasA kavaDu krevinnu| mAyAmaya hamavara pavara diDha-rajju vahi dhareviNu / / 189 / / (2) gAhA--. isijhaNa bhuvaNa-vijai jaMpai vaga'gala NisuNi maho vayaNaM / evaM ciya be vi hayA lihaMtu tiNaM dp-pesmgi|| ch|| taM NisuNevi vaNavaNA akkhiu bho aNNANa pahiyaNA lakkhiu / eu uvavaNu hari-piyahi-piyArau bhuvaNabhaMtarammi Niru saaru| jAsu vareNa payaTTahiM suravara tahiM japahi tuhaM cArami hayavara / mA ki cahi mAunbhau acchahi Niyaya turaMga levi lahu gacchati / visama-sareNa buttu AyAmaha bhaNami ki jara tumhaha~ ma / cikkamaMta aNu-diNu pahi rINA susiya-deha paya-khANa bihiinnaa| aMgulIu aNu vasu iya bhAsivi diNNu sareNa sayala saMtosivei / hari jai pattu phullu-phalu bhakkhira mA kuppahu amhovari akkhiu / pabhahiM vaNavAlaya kiM akkhahi NAyaveli ki kara haya bhakkhahi / 10 pattA- mAyAmaya una ghor3oM ko dRr3ha rajju se bA~dhakara unheM pakar3e hue vaha manmatha pradyumna sahasA hI chala-kapaTa karake usa vana ke samIpa gayA / / [89 / / (2) rizvata meM aMgUThI lekara vanapAla ne pradyumna ke ghor3oM ko satyabhAmA kA upavana carA diyA gAthA- ha~sakara bhuvana kA jayI vaha kAma bolA--"he vanapAla. mere bacana suno| ye donoM hI ghor3e isa vana pradeza meM tRNa kA svAda lenA cAhate haiN|" / / ch|| yaha sunakara vanapati ne kahA- he pathika, tuma ajJAnI pratIta hote ho| (kyA tuma nahIM jAnate ho ki.-) saMsAra meM sArabhUta yaha upavana usa haripriyA--satyabhAmA kA priya vana hai. jisakI AjJA meM (nirantara) devagaNa rahA karate haiM?" (yaha sunakara madana ne puna: nivedana kiyA ki-) "jahA~ tuma kaho vahIM maiM apane ghor3oM ko carA luuN|" yaha kahakara jaba madana ruka gayA tabhI vaha vanapAla bolA-- nahIM, kyA kaha rahA hai? apane ghoDe le aura zIghra hI yahA~ se calatA bana / ' taba viSamazara--paMcabANa kAma ne kahA- "suno, yadi tubha mAnoM to maiM kucha kahatA hU~"ghor3e mArga meM calate-calate rAta-dina rIne-jhIne ho gaye haiM (udAsa jaio ho gaye haiM), inakI deha sUkha gayI hai, aura khAna-pAna se rahita haiM ata: anya (dhor3oM) ke vaza hokara hI yaha aMgUThI (datA huuN)|" aisA kahakara usa smara ne una sabako santaSTa kara vaha aMgaThI (capake se) use de dii| ghor3oM ne jaba patte phala evaM phala khA DAle. taba vanapAla se madana (pradyumna) ne kahA--odha kyoM karate ho "kyA kaha rahe ho? nAgavalli ghor3e kyoM khAyeMge?" jaba sabhI
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] mahAkada siMha virahAu paNNacarija TIL.2.|| gaya sayala vaNayarehi kira jAmahi vaNaho uccabhaMgi kiya tAmahi / ghattA-. jaha-jaha supathaMDa NaM jama-daMDa paisaraMti havevi hiru / taha-taha maru-hayahiM kaMpai vaNu bhaya veviru / / 190 / / gAhA- sarasaM pi acchavaMtaM supaya samAsaM subhaasvNtmmi| vihayaM turaehi vaNaM pisuNehiva sukai-kaya-kalvaM / / cha / / sIyala susaccha sosiya baraMbha pokkhara" ("sara thiya NaM chidda kuMbha / Niru vahala kusuma-raya mahamahaMta cUriya taruvara-vellI hrNt| uThiya nihaMga gayaNayale lamga vaNayara rasaMta caudisihi bhagga / suddhau avaNIyalu Thiyau tahiM vaNaciNhu Na muNiyAM keNa khiN| gau taM parasu pariharidhi ra kusumarAha kasu-kodaMDa : bhuvaNattaya mANiNi-maNaharaNu / vara vijjujjalu' NaM jldhrnnu"| Niya lIlae pahi paccaMtaeNa mayaNeNa visuddha sittnnenn| 10 kaNa-illa)-koca-kAraMDa1) haru phala bhara paNaviya bahu bheya taru / vanacara cale gaye tabhI usa vana ko unhoMne naSTa kara diyaa| pattA-... jaise-jaise yamadaNDa ke samAna vaha pradyumna usa vana meM nirbhIka hokara ghUmatA rahA taise-taise una divyamayI ghor3oM se bana bhayabhIta hokara kA~patA rhaa|| 190 / / kumAra pradyumna satyabhAmA kA upavana naSTa kara, dUsaroM ke lie varjita usake mAkandI bana meM pahu~catA hai gAthA- dugdha ke samAna zubhra evaM svaccha jala se paripUrNa sundara sarobara vAlA vaha vana una turaMgoM dvArA usI prakAra naSTa kara diyA gayA, jisa prakAra durjanoM dvArA sukavikRta (sundara-) kAvya / / cha / / una divya ghor3oM ne zItala svaccha evaM zreSTha jala vAlI puSkariNI-sarovara ko sukhA diyaa| vaha aisA pratIta hotA thA, mAnoM chidra vAlA ghaTa hI vahA~ sthita ho| kusuma-raja se mahakate hue uttama-uttama vRkSoM evaM vallI-vitAnoM ko unhoMne naSTa kara diyA, pakSI ur3a-ur3a kara AkAza meM cale gaye, vanacara (zvApada) gaNa cillAte hue cAroM dizAoM meM bhAga khar3e hue| usa vana kI bhUmi aisI sApha-vanaspati zUnya ho gaI ki vahA~ vana kA koI cihna bhI thA, aisA koI nahIM jAna sakatA thaa| ____ vaha kusumazara--kAmadeva (pradyumna) ikSu kA kodaNDa (dhanuSa) hAtha meM dhAraNa kiye hue usa sarovara ko chor3akara utsAhaparvaka apanI lIlAoM se mArga meM sabhI ko prabhAvita karatA huA usa pradeza meM jA pahuMcA jahA~ bhuvanatrika meM mAnaniyoM ke mana kA haraNa karane vAle vidyuta vidyA se ujjvala meghoM ke samAna tathA zuka, sArasa, krauMca evaM (3) 1. a. vaai| 2. am| (3) (1) punariNI / (2) sarovara / (3) hariNadaya / (4) a. vidyAvidyut / (5) negha / (6) a. sotsAhena: ( Nuka ! (8) sArasa / (9) Amravana / 1103 bkvaak|
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.4.8] mahAkaLa siMha virahau pasnupaNacariu [205 pattAlavo vi NaM Niva pavaru __NaM pulai3 mahi-mahilAhi taNu avaloyavi taru saahaa-rvggu| ghattA- pucchai savijja saha sA kahai bho suMdara NaraNAha sunnu| kiNNahaho piyAe ANaMdAru paurasardu mAyaMda- vnnu|| 191 / / gAhA- NAUNa maNasi"gaNaM maNaharadehaM pi mue turienn| sahamati bikAU - gapaMga kara ca / / ch|| maNasiu mAyaMga-rUka karevi mAyAmara makkaDu kare dharevi / ujjANaho ahimuhu~ gayau kemma kai-jIvaho jamaNaM dUra jema / jaM paI vaNavai maho 'taliya dehu / sAhAmau chuha-veviru vi ehu| jage Nidiu-NigghiNu taNu karevi saMkala-Nivaddha kaha kare dharevi / joyahi vANaru suNivaddha galo dijjau eyaha: saahaar-phlo| vaNarakkhai tA kuvieNa vutu mA" Niyahi pAva vaccahi Niruttu / kAraNDa (cakravAka) ke lie ghara ke samAna tathA phaloM ke bhAra se jhuke hue aneka prakAra ke vRkSa the, (zrIsamRddhi meM vaha itanA samRddha thA ki mAnoM) pAtAla loka kA nRpa zreSTha hI ho| vahA~ vRkSoM kI ramaNIka zAkhA--prazAkhAe~ dekhakara aisA lagatA thA mAnoM ve pRthivI rUpI mahilA ke tana ke pulaka.- romAMca hI hoN| pattA-. usa ramara (pradyumna) ne apanI (prajJapti--) vidyA se usa vana kA nAma pUchA to usane uttara meM kahA.--- "he sundara, he naranAtha, suno, kRSNa kI priyatamA (satyabhAmA) kA yaha pracura rasavAle Ama-phaloM kA AnandakArI mAkandI vana hai| / / 191 / / mAtaMga (pradyumna) ke mAyAmaya vAnara ne mAkanda vana meM tor3a-phor3a macA dI gAthA--- manasija ne (use satyabhAnA kA mAkanda-vana) samajhakara apanI manohara deha ko turanta chor3akara zIghra hI mAyAse mAtaMga (caNDAla) kA rUpa dhAraNa kara liyA ! / / ch|| vaha manasija mAtaMga kA rUpa dhAraNa kara eka mAyAmaya vAnara hAtha meM pakar3akara usa udyAna ke sammukha gyaa| kaise! jaise vinAza zIla jIva ke lie mAnoM vaha yamadUta hI ho| jagat meM nindita ghRNita zarIra banAkara tathA saoNkala se ba~dhe hue usa vAnara ko hAtha meM pakar3akara vaha mAtaMga (vanapati se) bolA--"he dhanapati, merI deha thakI huI hai| sAtha hI yaha bandara bhI kSudhA se kaoNpa rahA hai| isa ba~dhe gale vAle (bhUkhe) vAtara kI ora dekho aura ise khAne ke lie phala de do|" vanarakSaka ke jhir3akane aura rokane para puna: usa mAtaMga (pradyumna) ne kupita hokara usa (4) 1. a 'y| zirUpanIvasya / (4) (1) a kaagen| (2) a caaddaalruup| (3) (4) a. prti| (5) a. avalokya /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206] mahAkada siMha viraiu pajaNNacarita 111.4.9 hari ekku vi pari iha kIla-karai abarU vi NiyaMtu amariMdu bharai / mAyaMgeNa vi puNu bhAsiyau vaNavada mai~ tujjhu pyaasiyu| pahiyaha vi majjhu hari-kiMkara, rUseviNu bhaNu kiM avhr| vaNavAla suNiThura hoti sai~ / aha maggiu jaI u dieNu phuuN| pekkhesahu jaM karihai pavaMgu mellivi gau avarettahiM annNgu|| ghattA- toDaMtu phalai~ bhajaMtu taru valimuhu jAma pitthtthl| pavaNaMgau NaM dahatvayaNa-vaNe tahe vaNarakkhe diTThau / / 1921 / (5) gAhA --- haNu-haNu bhaNaMta kiMkara samagga ghaNu-pAsu-suparasu htthaa| raMbhevi vaNaM Niru caudisehiM ("pamayANu bhagge lgaa|| ch|| kira ghivai pAsu ki-aNgnnaasu| NivisaI) karei puNu bukkarei kuviUNa calai vazu sayalu dli| vanarakSaka se kahA--"pApI, dekhatA nahIM aura aise kuvacana bolatA hai?" eka bhI vAgara yadi yahA~ kIr3A karatA hai, aura use dekhakara yadi aneka amarendra--vAnara bhI yahA~ bhara jAte haiM (to bAda meM mujhe kucha mata khnaa)|" usa mAtaMga ne puna: kahA--"he vanapati (aba) maiMne tumheM (saba) prakaTa kara diyA hai| hari-kiMkaroM (bandaroM) ne bhI mujha pathika se rUsa kara kahA hai ki-- bolo, hameM kyoM tiraskRta kara bhagAyA jA rahA hai? vanapAla to svayaM niSThura hote haiM, ata: mA~gane para padi (phala) nahIM dete haiM to dekhoge ki vAnara kyA (lIlA) karegA?" yaha kahakara tathA vAnara ko usa bagIce meM chor3akara vaha anaMga anyatra kahIM calA gyaa| ghattA- balimukha--vAnara jaba bagIce meM ghusA to vaha phala tor3ane lagA aura vRkSa mor3ane lgaa| vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM pavanAMgaja (hanumAna) dazavadana (rAvaNa) ke vana meM hI pahu~ca gayA ho| usI rUpa meM vanarakSakoM ne usa vAnara ko dekhA / / 192 / / (5) mAkandavana ko naSTakara pradyumna Age bar3hatA hai aura maMgala taruNiyoM ke jhuNDa ko dekhatA hai gAthA- "mAro-mAro" kahate hue sabhI sevaka dhanuSa bANa, pAza evaM parazu hAthoM meM lekara vana ko cAroM dizAoM se bhalIbhA~ti dherakara bandaroM ke bhagAne meM laga gye| / / ch|| kintu vAnara ke zarIra nAza ke liye pAza kaise DAlA jAtA? nimiSya mAtra meM to vaha phala khA jAtA thA aura bukaratA (gurrAtA) rahatA thaa| kupita hokara daur3a jAtA thaa| usane samasta bana ko rauMda ddaalaa| (isa prakAra) pUre (141) a. vanarA. (2) nimiSamAtrA hicchatikari /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.6.3] mahAkada siMha virabAu pajjuNNacariu 1207 10 bhajiu asesu thiu bhuupesu| etahi vi kAmu vahu sokkh-dhaamu| kira jAi jAma rahu didA taam| kalahoya 'ghaDiu rayaNehiM jddij| vajjata-tA bhunataH - puuru| kAhala-sareNa bherii-rvenn| vajjata-saMkha peksaha asNkh| jhuNi mNglehi| kare pUri-aMbha maMgala sukNbh| Niya-vijja sarisu jaNa-jaNiya hrisu| jaMpai kimatthu hau taruNi satthu / puNu teNa kahiu Nau kiMpi rhiu| pattA - jalajatta-Nimittai~ juvaiyaNu miliu asesu vi sAmiya / ___bhANuhi vivAha-vihi kAraNai~ suNi diggaya vara gAmiya / / 193 / / avalAyaNehi(3) 15 gAhA- tA AyapaNevi imaM sahasA vivarIya sohayA sAraM / viraeviraha mAyAmayaMpi uDUya dhayavaDA phaarN|| ch|| dovari" karaho taho dhuri karevi 'paggahaya sudiDha Niya-kare dharevi / vana ko naSTa kara diyA; kevala bhUmi-pradeza mAtra baca paayaa| tadanantara, aneka sukhoM kA sthAna vaha kAmadeva jaba Age gayA, taba vaha ekAnta meM dekhatA hai ki kaladhauta ke bane hue ratnajaTita ghaTa sthApita haiN| tUra baja rahe haiN| kAhala ke svara evaM bherI kI dhvani se loka pUra rahA hai, zaMkha baja rahe haiN| punaH dekhatA hai ki hAthoM meM jalapUrNa maMgala kalaza liye hue asaMkhya nArI jana maMgalagItoM se dhvani kara rahI haiN| logoM meM harSa utpanna karane vAlI apanI sarasa-vidyA se pUchA- "taruNiyoM kA yaha samUha yahA~ kisa prayojana se upasthita hai?" taba usa prajJapti-vidyA ne uttara meM kahA-"kucha bhI (kisI se) chipA nahIM hai|" ghattA- diggajagati vAle he svAmina, sunie bhAnukumAra kI vivAha-vidhi ke kAraNa ye sabhI yuvatiyA~ jala-yAtrA ke nimitta yahA~ mila rahI haiN|| 193 / / maMgala taruNiyoM kI bhIr3a titara-bitara kara vaha pradyumna satyabhAmA kI vApI para pahuMcA gAthA-- (bhAnukumAra ke vivAha kI taiyArI sambandhI vRttAnta) sunakara usa pradyumna ne sahasA hI usake viparIta Age sArabhUta zobhA karake mAyAmayI vizAla ur3ane vAlI dhvajA-paTa bnaaii|| ch|| (5) I. . dhrit| (6) 1. rviiy| 2. a v.| (5) (3) a strIjana:: 169 dvaudishau|
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208] mahAkA siMha viraija pajjuNNacariu [II.6.4 vAhiu ahimuhu~ turieNa puNu Nicitte camakkiu yuvaiyaNu / vihar3apaphaDa pahi uppar3a gayau kaMpai vivatthu bhaya-jara layau / lahu turaya-paNa raheNa sahu gau sArahi mahiyale pattu duhu| maMgala-sukuMbha-bhaMjiya dhavalA toDiya ulloyy-dhy-cvlaa| kevi cUriya tahe NAsaMtu kevi / kevi hasahiM paropparu tAla devi| koUhalu kevi NiyaMti jAma mAyAmaya daMrUmasehiM taam| caudisahi bhamiya muhu ruNuruNaMta khajjata vigaya Niya taNu dhuNaMta / iya pecchiUNa phaurayaNu cavai vivarIyai~ kIlaI kovi kara i| ki guru kiM kiNNaru kiM suriMdu ki jakkhu-mahora u ravi NisiMdu / vibhiya cavaMti kiM purisu ehu / hari Nayari pavesivi divya-dehu / dhattA- tahiM ramevi pavaMcu susaMharivi purihiM majjhe paisarai kir| kiNhaho-mahaevihi maNahariNi pecchai kIlA-vAvi vara / / 194 / / 10 15 do U~ToM ke Upara usakI dhurI rakhakara usakA pagahA (lambA rassA) apane hAtha meM pakar3akara unheM tatkAla hI una yuvatijanoM ke samakSa hA~ka diyaa| yaha dekhakara muvatinana sapane mana meM camaka (Azcaryacakita ho) uThIM / bhaya evaM bur3hApe se grasta vastra-vihIna vaha kA~pane lgaa| vistRta spaSTa patha hone para bhI vaha anaMga utpatha (unmArga) se claa| ratha meM jute hue ghor3e zIghra hI bhAga khar3e hue| sArathI dharatI para girakara du:kha ko prApta ho gayA (arthAt ghAyala ho gyaa)| maMgala-kalaza bhagna kara diye gye| pharapharAtI hui capala dhvajA tor3a dI gyii| koI-koI cUra kara diye gaye, koI-koI naSTa kara diye gaye, aura koI-koI paraspara meM tAla de-dekara ha~sane lge| koI-koI jaba kautUhala dekhane lage taba usa pradyumna ne mAyAmaya dezamazaka utpanna kara diye jo cAroM ora bAra-bAra ruNajhuNa-ruNajhuNa karate hue ghUmane lage tathA unake dvArA Daise gaye ve loga apane zarIroM ko khujalAte hue bhAga khar3e hue| yaha saba dekhakara paurajana batiyAne lage-"yaha viparIta krIr3A kauna kara rahA hai? kyA yaha guru (bRhaspati) hai? kyA yaha kinnara hai? kyA yaha surendra hai? kyA yaha yakSa hai? kyA yaha mahoraga hai athavA kyA yaha uttama sUrya athavA candra hai? vismaya se koI vyakti pUchane lage ki kyA yaha koI divya dehadhArI puruSa hai, jisane hari-nagarI meM praveza kiyA hai?" pattA- "vahA~ ramakara puna: apanA prapaMca (mAyAjAla) sameTakara vaha pradyumna purI ke madhya meM ghusaa| vahA~ usane kRSNa kI mahAdevI kI manohAriNI uttama krIr3A-vApI dekhii|| 194 / / 16) 3. a. 1m| 4. ba pri|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.7.12] mahAkA siMha virAu pajjuSNacariu [209 gAhA- viyasaMta-NaliNa-vayaNA-lakkhaNavaMtA sukuMtalA baalaa| supayoharA puraMdhi va Niyaya saro NAma vara vaavii|| ch|| tA puMchiya kumarai Niyaya-vijja kaho taNiya vAvi iha jaNa-mojja / jAyava paMDava-kuru Namiya pAya / kiNNa muNahiM bhANuhi taNiya mAya / 'mA karaI etyu jala-kIla raMgu AyaliNNidi pulaiu aNaMgu / parivattiu mAyai~ Niyaya-rUu / giNhevi turiu diyavarima ruuu| tharahari ke laMpatu sI pAravaH parigara sire subbha-kesu / chattiya-kuMDiya kare jaDi karevi uremuttarIu tiyasa rUvi gharevi / 'miyavAsu dambha mayaraddharaNa kovINu NiyaMve Nivahu tenn| ghosaMtu veya-saddattha-vayaNu sui-rahiya savaNu Niru Ni miya Naya / pattA- gau 'vAvihiM diyavaru susiya kalevaru AhAsai avalAhiM shuN| usarahu su taNayaho chaNasasi kyaNaho saMti karevai dehu mahu / / 195 / / 10 andha-vadhira brAhmaNa ke veza meM pradyumna vApikA ke pAsa ekatrita taruNiyoM se vArtAlApa karatA hai gAthA- vikasita kamala hI jisake mukha haiM, pakSI hI jisake sundara keza haiM evaM sundara paya hI jisake payodhara __ haiM, aisI sulakSiNI purandhrI ke samAna vaha krIr3A-vApI ke nAma se prasiddha dhii|| ch|| taba kumAra ne apanI vidyA se pUchA-"kaho, jana-manojJa yaha vApI kisakI hai?" taba vidyA ne uttara meM kahA--"pANDavoM evaM kuruoM se namaskRta caraNa vAle he yAdava, kyA tuma nahIM jAnate ki yaha vApI bhAnukumAra kI mAtA (satyabhAmA) kI hai? tuma yahA~ jalakrIr3A kI raMgarelI mata kro|" yaha sunakara pradyumna--anaMga pulakita ho utthaa| mAyA se usane apanA rUpa palaTa liyA aura turanta hI dvijavara kA rUpa dhAraNa kara liyaa| usakI deha tharaharAtI thI, mastaka kA~patA thA, bur3hApe ke kAraNa sira ke keza paka kara sapheda ho gaye the| usa nipaTa catura makaradhvaja ne apane hAtha meM chatrI tathA jar3I kuNDI (kamaNDalu) lekara hRdaya para uttarIya rakha kara deva jaisA rUpa dhAraNa kiyA tathA nitamba para mRgacarma darbha kI kaupIna dhAraNa kara lI aura veda ke zabdArthoM ko apane mukha se ghoSita karatA huA vaha badhira tathA andhA bana gyaa| ghattA- vaha sUkhe zarIra vAlA dvijavara usa vApI ke pAsa jAkara bolane lagA suputravatI kamalamukhI taruNIjanoM Age bar3ho aura merI deha ko zAnta kro|| 195 / / (7) 12. a. se karai pcch| 3. a. c| 4-5. a. paridasaga gliy| 6. a. "si| 7-8. a. naTha vpnnu| 9.a. daahivi|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210] mahAkA siMha birAu pajjuNNacarita [11.8.1 (8) gAhA- puNu paiMsAmi pure vare velA laMpi hou mA majjha ! AhAra-kajja-atthe abbhacchami supuriso kovi / / ch|| taM NisuNevi jaMpai juvaiyaNu jA-Ahi bhaTTa mA kipi bhaNu / aNNANa Na yANahiM mUDha-maNu avarettahiM sati karehiM punnu| ehU mahumahaNaho maNahara-ghariNI tahe taNuruhu teya. jiya trnnii| kIlei etthu Nau avaru Naru pAvai NiyaMtu so jama-Nayaru / jalayara sasaMka saMcarahiM jahiM pahANeccha samicchahiM kema tahiM / paDivayaNu payaMpiu diyavareNa lahU kahami kiMpi kiM vitthrenn| kurujaMgala-pahu-dujjohaNeNa Niya-taNaya saviNayai~ diNNa teNa / bharahanu NarAhiva gaMdaNAsu bahu cAeNa vi pUriya payAsu / sANaMda sasANu ei jAma bhillehiM daNaMtare hariya taam| daMtiya Niya-sAmihe) teNa vuttu iu kamma suTachu amhahaM Na juttu / (8) vaha dvija (pradyumna) taruNiyoM ko bhillarAja dvArA udadhikumArI ke apaharaNa kI sUcanA detA hai gAthA- "mujhe AhAra karane ke lie usa uttama nagara meM praveza karatA hai| kahIM merA samaya na cUka jAya / merI icchA hai ki koI sajjana puruSa mujhe snAna karA de|" / / ch|| usako sunakara yuvatiyA~ bolI-."he bhaTTa jAo-jAo yahA~ para kucha bhI mata bolo| he ajJAnI mUDha mana, tuma kucha bhI nahIM jAnate, anyatra jAkara zAnti se snAna kro| yaha vApI madhumathana (kRSNa) kI manohara gRhiNI kI hai| usakA sUrya ko bhI jItane vAlA eka tejasvI putra hai| vahI yahA~ krIr3A karatA hai| anya koI manuSya nahIM? yadi koI yahA~ AtA bhI hai to use mArakara yama-nagara ko bheja diyA jAtA hai? jahA~ jalacara bhI zaMkA sahita krIr3Ae~ karate haiM, taba tuma kaise yahA~ snAna kI icchA karate ho?" taba usa dvijavara ne pratyuttara meM kahA maiM thor3e meM kahatA hU~, vistAra se kyA prayojana?" - "kurujAMgala deza ke prabhu duryodhana ne atyanta vinayapUrvaka apanI suputrI bharatakSetra ke ardhacakrI rAjA ke nandana ko dI hai| anya dAnoM se bhI unakI AzAoM ko pUrA kiyA hai| jaba vaha Ananda sahita sAdhana sAmagrI ke sAtha A rahA thA, tabhI vana ke bIca bhIloM ne use lUTa liyA / puna: unhoMne usa kanyA ko apane svAmI bhillarAja ke pAsa le jAkara dikhAyA, kintu usane kahA ki yaha kArya acchA nahIM huaa| yaha hamAre liye yogya kArya nahIM hai|" (8) [.. ptnr'| (8) (1) OM Agacchati / (2) asA nvrii| (3) a. bhilptinaa|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.9.10] mahAkara siMha virAu pajjapaNacarija [2]! ghattA- iya savara paropparu cavahiM kira tAma tahiM ji hau~ pttu| dIhara-paheNa cikkaMtu Niru kaMtahINu saMpattau / / 196 / / gAhA--- tA pechivi mahu rUvaM bhillA japaMti parama bhaavenn| ApaNNiM diya desA kaNNArayaNaM pi giNha lahu eyaM / / ch|| savarAhiu jaMpai paya laggau mA avagaNi NAha tuha joggau / lai-lai ki vaha ai asagAve diNNI teNa majjhu guru'-bhaaveN| tAhi samANu jubai Nau dIsaha Niya-rUvaI sura-tiyau visesai / majhu sarisu vara Nau mahi-maMDale Niya rUvai~ Nijjiya aahNddle| taho vayaNeNa bhatti saMjuttai~ kuruvaha-suva kare dhariya turNt.| hariNaMdaNu maI muNahu pamellahu mA rakkhehu salilu lahu mellahu / taM NisuNevi jubaIyaNa videM hasiu savisbhamu kaha-kaha sdeN| kahiM tuhu~ kahi~ kuruvai taNurui thiya Nicchau vayaNu jaM ji savarahiM hiya | 10 ghattA- "isa prakAra zabara (bhIla) paraspara meM kaha rahe the tabhI maiM vahA~ pahu~ca gayA aura dIrghapatha se daur3atA-bhAgatA huA thakakara mlAna hokara yahA~ A pAyA huuN|| 196 / / udadhikumArI ko pariNItA-patnI ghoSita kara dvija vezadhArI pradyumna balapUrvaka bApI meM praveza kara jAtA hai gAthA- taba mere rUpa ko dekhakara ve bhIla parama bhAvanA pUrvaka mujha se bole-~"he dvija vezadhAraNa karane vAle, suno, isa kanyA ratna ko tuma zIghra hI grahaNa kro|" / / ch|| vaha bhIlarAjA mere caraNoM meM lagakara bolA-..."asvIkAra mata kro| he nAtha, yaha tumhAre yogya hai| isa kanyAratna kI bahuta adhika prazaMsA karane se kyA? ise le lo|" yaha kahakara usa bhIla ne mujhe gurubhAva se vaha (kanyA ratna) pradAna kiyA hai| usa kanyA ke samAna anya koI yuvatI nahIM dikhAyI detii| apane rUpa meM vaha deviyoM se bhI vizeSatA rakhatI hai aura mahImaNDala meM mere samAna bhI aura koI vara nhiiN| apane rUpa se maiMne AkhaNDala (indra) ko bhI jIta liyA hai| usa (bhIlarAja) ke nivedana karane para maiMne bhakti sahita kurupati kI putrI kA turanta hI hAtha pakar3a liyA (arthAt hama donoM kA vahIM pANigrahaNa ho gyaa)| (ata: aba) mujhe harinandana mAnoM aura chodd'o| (mujhase) jala kI rakSA mata karo, jaldI hI (mArga) chor3a do (arthAt mujhe roko mt| jala-mArga se turanta jAne do)|" yaha sunakara ve yuvatiyA~ vibhramoM sahita kaha-kahe lagA kara ha~sane lagI aura kahane lagI"kahA~ tU aura kahA~ kurupati kI kanyA? kyA terA yaha kathana nizcaya (satya) ho sakatA hai ki zabaroM ke dvArA yaha kanyA apahRta kara lI gaI?" kintu, (9) 14. guruubhaaveN|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] 5 10 viraha pajjuSNacariu yattA -- uvahasauNivAriu thakku Natri vijJa kamaMDalu gahiya karu / vAvihe varaMbha paripUriyahe ati paiThau diyavaru / / 1971 / / (10) gAhA-- bakkala-ghaNa pINa poharIhi diggama-gaya-gavva gamaNIhiM / avaloya visuddha viruddhiyAhi diyavaraho saya Na ramaNIhiM / / ch|| aNui~ to pasarevi tAma puNu muTTi -pahArahiM hahiM jAma / tAmayaNe pyAyau pavaMcu viraiyau tAha~ virUva saMcu kAhimi ekkekkau cakkhu hariu kAhimi kayaraiu sIsudhariu / kAhimi urarUhaha~ Na ThAu~ diThu kAhima pAsAuchu uThu-piTchu / kAhima bollatihi vayaNu svaliu kAhimi vara piTThi suvaMsu daliu / lavaNahiM Nau AyaNaMti kevi kAhima kiu gIvA saMgu levi / isa pekkhatihi Niya- Niyaya dehu yi citte ai garuva khohu / jaMpati paroppasa NaTTa - chAya amhaiMmi kuddha diyavaraho pAya / pattA- upahasita evaM nivArita vaha dvijavara rukA nhiiN| vidyA dvArA nirmita kamaNDalu apane hAtha meM lekara usameM jala bharane ke lie vaha jhaTapaTa hI usa vApI meM praviSTa ho gyaa| 197 gAthA (11.9.11 (10) yaha (dvija) taruNiyoM ko kurUpa banAkara jala mArga se Age bar3hane lagatA hai cakkala ( cikane gola) ghana ghIna payodharI tathA diggaja gaja ke samAna garva se gamana karane vAlI una samasta ramaNiyoM ne dvijavara ko (niyama ke ) bilakula viruddha jAtA huA dekhakara / / cha / / usakA anusaraNa karatI huIM ve ( ramaNiyoM bhI usa vApI meM ) praveza kara gayIM aura muSTi-prahAroM se use mArane lgiiN| taba madana ne eka prapaMca rcaa| usane unake uttama rUpa ko virUpa banA diyaa| kisI kI eka-eka cakSu hara lii| kisI kI A~kha mAthe para raca dii| kisI ke kucoM kA sthAna hI dikhAyI nahIM detA thA, to kisI kI nAsA bahuta adhika uThI huI thI, to kinhIM kA oTha - pITha kI ora calA gayA thaa| kinhIM kI bolate-bolate vANI lar3akhar3A jAtI thI, kisI kI uttama pITha kA suvaMza (merudaNDa ) dalita ho gayA thaa| koI-koI apane kAnoM se suna nahIM pAtI thI aura kinhI ke kAna gardana ke sAtha bana gye| apanI-apanI deha ko isa prakAra se dekhatI huI una ramaNiyoM ke citta meM mahAn kSobha utpanna huA (mana meM halacala maca gayI ) / naSTa chavi vAlI ve striyA~ paraspara meM kahane lagIM ki "hameM kucha dvijavara ke caraNoM meM laganA caahie| " (10) 1 a 2. a 31
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.11.11] mahAkada siMha ghirai pappaNNacarita [213 5 pattA- hale-hale AyaNNahu maho payaNu guru bhAvaI siru dharevi dhrttihe| jA avare taho jAi Nadi tAva khamAvahu saviNaya juttihe / / 198 / / (11) gAhA- sabalAye gaya dahA sahA jaNa kuvlyaabiide| japati deva diyabara 'suya kohaM ku Na su samacittaM / / ch|| tuha kovi mahaMtu Na hohi Naru Na biyANahi kiNNaru kiM amaru / avarAhu ma Niya-maNe saMbharahi suMdara-sarU u sayalaha~ krhi| kaMpaI suvisaMThalu aNNa maNu avaloyavi mANiNi mnn-dmnnu| sahasattu "samaggu tou bharivi NIhariu kamaMDulu kare dharevi / NaM uhi ayattheM Asi jiha sosiya maNamahaNai~ vAvi tih| puNu rahivi viruu-surUu kiu tiyasiMdu-NariMdu vi jeNa jiu| thovaMtare diyavaru jAi jAma tiyaviMdu vilakkhar3a cavai taam| amhahami samANu karevi chalu gau duhu hareviNu Nihilu jalu / kuviUNa Na kacchai mAiyau uha uha subha gatiu dhaaiyu| "sastri, he sakhi, mere vacana suno| gurubhAva se dharatI para zira rakhakara jaba taka jala-sthAna se vaha dvija calA na jAya taba taka vinaya yuktiparvaka (hama loga apane aparAdha usase) kSamA karA leN|| 198 / / pattA (11) satyabhAmA kI taruNiyoM ko kurUpa tathA surUpa banAtA huA bApI kA jala zoSita kara vaha pradyumna lIlApUrvaka dvArAvatI ke bAjAra-mArga meM jA pahu~catA hai| gAthA-- samasta ramaNiyA~ sahasA hI apanI-apanI deha jhukAkara pRthivI para leTa gayIM aura gir3agir3Ane lagI ki he deva, he dvijavara suta, samacitta banie, krodha mata kiijie| / / ch|| "tumhAre samAna mahAn koI bhI puruSa nahIM hai| kinnaroM athavA devoM meM bhI Apase mahAn koI hogA, aisA hama nahIM jaantiiN| apane mana meM hamAre aparAdhoM kA smaraNa mata karo aura hama sabhI kA (pUrvavat hI) sundara svarUpa banA do| hamArA mana visaMsthula (ghabar3AyA huA) evaM anamanA hokara kA~pa rahA hai|" mana ko damana karane vAle usa madana ne una samasta mAniniyoM ko dekha kara sahasA hI (apane kamaNDalu meM vApI kA) samagra jala bharakara kamaNDalu ko hAtha meM lekara nikala gyaa| pUrvakAla meM jisa prakAra agastya RSi ne samudra ko sukhA diyA thA, usI prakAra usa manmatha ne bhI usa vApI ko sukhA diyaa| puna: tatkAla hI una virUpa taruNiyoM ko aisA sundara svarUpa banA diyA ki jisane tridazendra, narendra ko bhI jIta liyaa| jaba thor3e antara se vaha dvijavara jA rahA thA, tabhI ve taruNiyA~ bilakhatI huI bolIM---"hamAre sAtha chala karake tathA sampUrNa jala harakara vaha duSTa calA gyaa|" kupitta hokara ve nArI kahIM nahIM samAyIM (ThaharI) aura are vaha, are vaha, isaprakAra saMketa karatI huI daur3ane lgii| (11) 1. a. 'tu| 2. ja suttA - 3-4. a. tou aguNu ritri| 5. ba. bh|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2141 masAkada siMha virabau pajjuNNacariu [11.11.12 pattA- etahi rai-ramaNu vivaNiya-vaho kheDDu karaMtu pddhukku| paura-jaNaha~ bhaNe accariu uppAyaMtu gurukkala / / 199 / / (12) gAhA.... vivihA vaNammi kaya-vikkaNAya maNi-ramaNa-bhaMDa-lohammi / saMjAya' daviNa pauraM hama-gaya-vasahAi~ savva vatthehiM / / cha / / saicchai~ gacchai jAma kumAra payaMDu sududdharu tihuaNi saaru| tirahiM turaMtihiM tAba samaggu khaNaMtare rohiu savvahaM mgu| ghareviNa dosthira duTaTha-durAsa kahiMtu samAgau pAva-hayAsa / piraMbha karepmiNu vAvi sagabba kahiM jalu leppiNu cAliu pAva / so giTaThura vayaNahiM dautthiu jAma dharattihiM paDau kamaMDalu tAma / dohAiu dhAiu NIru mahaMtu hiraNNa-pavAlaya Uha vhNtu| bhayAue lou suvibhiya cittu payaMpai hUvau kiMpi juvNtu| mahANava Niya-majjAyahiM 'mukka asesa bi ekkavi hoyaha Dhukka / 10 ghattA... aura idhara baha ratiramaNa paurajanoM ke mana meM mahAn Azcarya prakaTa karatA huA tathA vividha krIr3AoM ko karatA huA (dvArAvatI ke) vipaNi (bAjAra-hATa) ke mArga meM ghusa gyaa|| 199 / / (12) taruNiyoM ke pIchA karane para dvija (pradyumna) kA kamaNDala girakara phUTa jAtA hai aura usake jala se samudra kA dRzya upasthita ho jAtA hai / Age calakara vaha mAliyoM ke yahA~ pahu~catA hai| gAthA-- (usa nagara ke) vividha prakAra ke hATa-bAjAroM meM kraya-vikraya yogya maNi, ratna, svarNa, lauha Adi aneka prakAra kI vyApArika sAmagriyoM kI dukAneM thIM aura ghor3e, hAthI, baila evaM vastra Adi sabhI prakAra kI vastuoM se nAgarika jana pracura dhanArjana kara rahe the|| ch|| jaba pracaNDa sudurdhara evaM tribhuvana meM sAra vaha kumAra svecchApUrvaka jA rahA thA, tabhI sabhI taruNiyoM ne turanta hI vahA~ pahu~ca kara kSaNa bhara meM usakA mArga roka liyA (ghirAva kara diyaa)| aura bolIM- "donoM (chatrI-kuNDI) vastue~ dhAraNa kara he duSTa, he durAzaya, he pApI, he hatAza. tU yahA~ kahA~ se A gayA? samagra vApI ko jalarahita kara he pApI, usakA jala lekara kahA~ cala diyA?" jaba vaha (pradyumna) una taruNiyoM ke niSThura vacanoM se duzcitta ho gayA, tabhI dharatI meM usakA kamaNDalu gira par3A aura usake do Tukar3e ho gye| usakA jala bar3e bhArI pravAha rUpa meM hiraNya-pravAla samUha ko pravAhita karatA huA bahane lgaa| vismita citta hokara loga bhaya se vyAkula ho uThe aura kahane lage ki--"yaha kyA ho gayA?" kyA mahArNava ne apanI maryAdA choDa dI hai? aura simaTa kara kyA yahIM A gayA hai?" yaha saba dekhakara tathA subuddhi se jisane tInoM lokoM ko jAna liyA hai, vaha (dvija--pradyumna) (12) 12. a Aya dtthinn| .. a. "cu /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.13.81 mahAkA sita birAja pajjhuNNacarita 1215 pieviNu ema su tetvaho caliu subuddhie~ neNa jagattau kaliu / paDhaMtu mahAgama-vega-purANa gau-diu mAliyaassa ghraann| jarAima kaMpai NivaDai jahi kareNuccAiya pAmivi pichi| puNNouru dukkhaha~ unbhau thAi khalaMtu pahammi sasaMtu vi jaai| 15 ghattA-... maMdAra-kuMda-kujalaga sAla-mAlai rahAra paDU avaloivi aliulu caudisahiM dhAvatau vihaDepphaDu / / 2001 / (13) gAhA -- AhAsei so imaM mAlAyAreNa saMjuvo vipyo / vijAharassa taNayA pacchAmo bhoynntthenn|| ch|| iya kamjaI ettha samAgamaNu kiu mai~ NisuNahi avaru vi vayaNu / de dehi suaMdha-kusuma-vivihA Niru sarasu bhojju hau~ lahami jhaa| tA jaMpai mAliu vippakkhaNi aggai~ parisakki ma kiMpi bhnni| saccahi suvAsu pariNayaNa-vihIM hari-halaharAha~ saMjaNiya dihii| Arakkhiya iya kajjeNa jai maggahi dala-'pattu Na lahahi ti| tA huvau vilakkhau aDai suu kovAuru maNe kaMpaMtu ghiu| vahA~ se cala diyaa| mahAn Agama, veda, purANa par3hatA huA vaha dvija mAliyoM ke ghara gyaa| bur3hAI deha kA~patI thii| lakar3I gira par3atI thii| usa lakar3I ko hAtha se uThAtA thA / jhukI huI kamara se bar3I kaThinAI pUrvaka khar3A hotA tathA baiThatA thaa| mArga meM skhalita huA, zvAsa letA huA jAtA thaa| ghattA- cAroM dizAoM se mandAra, kunda, kuvalaya (kamala), vakula, mAlatI puruSoM kI mAlAoM para girate par3ate bhramara-kula ko dekhakara ratirasa lampaTa vaha (dvija--pradyumna) vahIM rama gayA / / 200 / / (13) mAliyoM dvArA puma na diye jAne para vaha puSpoM kI sugandhi kA apaharaNa kara bAjAra kI sabhI vyApArika ___sAmagriyoM ke rUpa ko badala detA hai gAthA-. mAlAkAra ke samIpa jAkara vaha vipra (pradyumna) usase bolA--"vidyAdhara putrI--satyabhAmA se maiM bhojana ke lie prArthanA kruuNgaa|" / / ch|| ___ "isI kAraNa maiMne yahA~ samAgamana kiyA hai, aura bhI merA vacana suno| mujhe vividha sugandhi de do. jisase maiM atyanta sarasa-bhojana prApta kara skuuN|" tatkSaNa hI mAlI ne uttara diyA- Age khisako (jAo), yahA~ mata kucha bolo| hari-haladharoM ko dhairya-Ananda dene vAlI satyabhAmA ke putra kI vivAha-vidhi hai, isI kAraNa he yati. ye sabhI puSpa ArakSita haiM, mA~gane para tuma eka dala-patra mAtra bhI prApta nahIM kara paaoge|" taba vaha aTavI suta (pradyumna) vilakhA (vyAkula ho gyaa)| kopa se Atura hokara mana meM kA~patA huA khar3A rhaa| punnAga, nAgara, divya (13) 1. a. mi'.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216] mahAkada siMha birAu pajjaNNacariDa [11.13.9 puNNAya-gAya-deilla-divya macakuMda-kuMda je-je bhuvaNe bhava / eya vi avarei vi takkhaNeNa akkamaya viNimmiya turiu teSA / pallada, paDIvala aAvA bara viviha dhaNNa-dhaNa-dAvaNheM / pattA- gaMdhaha~ gaMdhattaNu avaharai karai tuppu sama tellho| dINAra 'sulohai~ sama' sarisu ai-pavaMcu jaga mllho|| 201 / / gAhA.... jaM kiMpi bhavva vattha vidarIyaM taM kuNei taM sNylN| 'bhamai va kIlAe vippo Nayarassa majmammi / / ch|| Niyaha tAma vasuevaho rAulu jahiM varaviviha sugIya va mAulu / kari-karaDayala galiya maya-dhArahi kiu kaddamu hapa-muha-jalaphArahi / vAri rasaI" jayavaDahu susArau AhAsai ucchuDaNu dhaaru| kahahi vijji eu kassa suhAvaNu rAyaduvAru sudchu mnn-raavnnu| kahahi tAsu sA pahu AyapaNahiM Niyaya piyAmaha kerau mnnnnhiN| mesa-jujjhu ekku ji paribhAvai eyaho lIha bhuvaNe ko paavi| velA, macakunda kunda Adi loka meM jo-jo bhI bhavya puSpa the una sabhI ko tathA anya dUsare puSpoM ko bhI tatkSaNa hI usane eka sAtha sugandharahita kara diyaa| bAjAra kI vividha zreSTha dhana-dhAnya vastuoM ke rUpa ko palaTa diyaa| yattA- usane sugandhita padArthoM kI sugandha hara lii| dhI ko tela ke samAna kara diyA (svarNa-) dInAroM ko lohe ke samAna kara diyaa| isa prakAra jagaha meM malla usa (pradyumna) kA atyadhika prapaMca vahA~ hone lgaa|| 201 / / (14) mAyAmaya meSa lie pradyumna ko dekhakara vasudeva use rAjabhavana meM bulavAte haiM gAthA- jo koI bhI bhavya vastu thI, usa sabako vaha viparIta kara detA thA, aura isI prakAra vaha vipra nagara ke madhya krIr3A pUrvaka bhramaNa kara rahA thaa|| ch|| tabhI usane vasudeva kA rAjakula dekhA jo vividha sarasa sugItoM se bharapUra thaa| (nagara meM) kahIM to hAthiyoM ke gaNDasthala se galita mada jala kI dhArA se aura kahIM para ghor3oM ke mukha kI jala kI vizAla dhArA (phena) se kIcar3a macI huI thii| sAmarthya kI dyotaka (phaharAtI huI) vijaya-patAkAe~ jala-pravAha kI taraha zabda kara rahI thiiN| ikSu-daNDa-dhArI usa vipra ne apanI prajJapti-vidyA se pUchA ki "he vidye, kaho, ki yaha suhAvanA, sundara evaM mana ko ramAne vAlA rAjadvAra kisakA hai?" taba vaha vidyA bolI--"he prabho, suno, yaha rAjadvAra apane pitAmaha kA maano| unheM kevala meSa yuddha hI acchA lagatA hai| inakI barAbarI jagata meM kauna kara sakatA hai? taba makaradhvaja (13) 2-5. a. uvl| (14)1-2.a. bhamaI vddy| 1.a. 'dh"| (14) (1)4 zabdaM kroti|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.15.7] 10 mahAkai siMha viraiz2a pajjuNNacariu hara karevaNu gati Nivaddhu didu Doru dhareviNu / thi hoevi puNuravi saMcAlai / asthAttha pahuNA joiu / maraddhaeNa ciMte "mesa ekku tahiM teNa kareSpiNu' tasiya cittu daha - dihahiM hilai sIha-duvAraho sammuhu~ so iu chattA- "volAviu citte pahie ko tuhuM kiM kiu AgamaNu / kuNa taNau~ mesu ai-duddharisu kiM bahuNA Niya kajju bhaNu / / 202 / / (15) gAthA gAhA --- eyaMciya ayavAlo jaMpai bho deva ayahiM bahu ehiM / Na kalijjai e savalaM taM Ayau tumha gehammi / / cha / / tu mesaha~ parikkha Niru jAgarhi tA jaMpara pahu kiMpi ma bolli maho jaNDuhi samANu Na pahuccai tA tiNi sagala sakkhi kaya rANA 'iva-vaseNa jahu akomale lai eyaho parisu pariyArNAhiM / re ayavAla turiu avi mellAhi / ai paDu bhuvi pANahi mujjai / atthANa chekkka pahANA 3 gastrajjhaDeNa vi NivaDai mahiyale / ne ( punaH vidyA kA ) cintavana kiyA aura durdhara vidyA ke prabhAva se eka ( mAyAmaya) bheA banA liyaa| phira gale meM ba~dhI huI usa meSa kI DorI ko dRr3hatApUrvaka pakar3A aura citta meM Darate hue dazoM dizAoM meM dekhane lgaa| sthira hokara puna: meSa ko calAne lgaa| isa prakAra vaha siMhadvAra ke sammukha jA pahu~cA tabhI AsthAna ( rAja darabAra ) meM sthita prabhu ( vahIM se) use dekhA / [217 pattA -... vasudeva ne citta meM harSita hokara usa meSa vAle ko bulavAyA aura pUchA- "tuma kauna ho ? Ane kA kyA kAraNa hai? ati dudha yaha meSa kahA~ kA hai? bahuta kahane se kyA? apane (Ane kA ) prayojana kho| " / / 202 / / (15) mAyAvI meSa se vasudeva ko mUrcchita karA kara pradyumna Age bar3ha jAtA hai vasudeva ke pUchane para meNapAla bolA- "he deva, mena to bahuta haiM, kintu isakI sabalatA ke Age dUsare kucha bhI nahIM haiN| ataH ise lekara Apake ghara AyA hU~ / / cha / / "tuma meSa kI parIkSA ThIka jAnate ho ataH ise lo aura isake pauruSa ko jaano|" taba prabhu ne kahA - "bola kucha bhI bhata, re ajapAla, zIghra hI ise chor3a / prabhutva (sAmarthya) meM merI jaMghA ke samAna yahA~ kisI kI jaMghA meM sAmarthya nahIM hai / vaha ati pracaNDa hai aura loka meM (dUsaroM ko) prANoM se chur3A detI hai| punaH usa pradhAna rANA (vasudeva) ne tIna sAkSI ( niyukta ) kiye aura unheM eka-eka AsthAna meM niyukta kara diyaa| (usa azvapAla ne vasudeva se kahA- "daiva vaza ApakI jaMghA ati komala hai ataH mahAn AghAta se (yadi Apa ) mahItala meM gira (14) 4-5 a. * 161-7. a. :- sNce| 10 a A (15) L.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218] 10 5 mAkada siMha viraiu pajjuNNacariu to maho dosu Natthiyai bolliu bho garida niya-purau niyacchahi dhAiu' mAyA - mesu turaMtau NiTThura-ghAya aiiM Naravai ghAiu NivaDai kira mahiyale pahu mucchiu gAhA. pattA - avaloevi ema piyAmahu muccha paravvasa aNNa maNu / gayarayaMtuLe avihratyaho melliu / sira-pahAru piya sattie icchahi / atyAgo maNe khohu karaMtara / savvaMgahami kaMpu upmAiu / jAma - tAma Naravairhi paDicchiu / sANaMdu su tetyaho NI sariu gau aNettarhi rai - ramaNu / / 203 11 (16) gahiUNa vaTuva vesaM kakliMgaM tahaya dIharacchillaM / gahira-giraeM paDhaMto saccaharaM vaccae turiyaM / / cha / / diu jaMpa jAyavakula - sAmiNi NisuNi devi diggaya-gaya- gArmiNi / yi seyaMsa(2) - viDavi phala bhAiNi (3) uhapa-vaMsa suvisuddha mahAINi / satya- mahovahi pAre parAiu bhoyaNatthe hauM tuva ghare Aiu 2 (4) [11.15.8 par3eM, to mujhe koI doSa mata diijiegaa|" isa prakAra kahakara usane turanta hI apane hAtha se usa meSa ko chor3a diyaa| punaH usa (meNapAla ) ne kahA- "he rAjan, Apa sAmane dekhie aura usake sira ke prahAra se apanI zakti kA vicAra kiijie|" vaha mAyA - metra turanta daudd'aa| usane AsthAna meM baiThe rAjA ( vasudeva) ke mana meM bar3A kSobha utpanna kara diyA / niSThura ghAta se usa (meSa) ne narapati ko ghAyala kara diyA aura usake sarvAMga kampana utpanna kara diyaa| jaba vaha (basudeva ) bhUmi para gira par3A aura mUrcchita ho gayA taba rAjAoM ne usakI mUrcchA dUra kI 1 dhattA-- isa prakAra pitAmaha ko mUrcchita, paravaza evaM vivarNa mukha dekhakara vaha ratirasa pradyumna Anandita hokara vahA~ se anyatra cala diyA / / 203 / / (15) 2. a 'raparaMtu / 3 a Aja 4 paaeN| 5. ba. "ha" / (16) 1-2 a ittha bhAi / (16) gAthA vaha pradyumna kapilAMga vaTuka - dvija ke veza meM satyabhAmA ke yahA~ pahu~ca kara usase bhojana mA~gatA hai dIrgha netra vAlA vaha pradyumna kapilAMga baTuka dvija kA veza dhAraNa kara gambhIra vANI se ( kucha-kucha) par3hatA huA turanta hI satyabhAmA ke ghara pahu~cA / / cha / / vaha baTuka dvija bolA -- " yAdava kula kI svAminI, diggaja gajagAminI, apane zreyAMsa (puNya) rUpI vRkSa ke phaloM ko bhogane vAlI, ubhaya vaMza kI suvizuddha mahAsvAminI, hai devi, sunie, zAstrarUpI mahAsamudra meM pAraMgata maiM Apake yahA~ bhojana ke lie AyA huuN| anyatra meM pAlI nahIM lagAtA (krama ko nahIM bA~dhatA ) kintu Aja maiM dhanya hU~, jo (16) (1) va dIrghanetraM (2) a pugvakasma / (3) va zubhaMkarI / (4) a. Anta /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.17.4] mahAkada siMha girakara pajjuNNArata [219 avarettahimi pAli gAu lAvami tuva hattheNa anju dhaNi paami| iya aidINu kyaNu NisuNivi Niru jaNu garahaMtu cavai vihuNivi siru / re diyavara suhakamma-vivajjir3a bhoyaNu maggaMtau kiMNa ljjiu| jaM samadiThina devi pihAlai taho dAlihu sayalu pkkhaalh| pai~ samANu supasaNai~ volliu pari kiM Niya haya dai aI peltiu| tuhAma-raha kaMcana-prayAga maggahi gAma-Nayara varasayaNai~ / kaNNA-dANai~ gohaNa-bhavaNa. puNNa samAi~ hoti Niru vynniN| pattA-. paccattaru vaDua samullavai haya-gaya levi Na amhaha jujjii| __Niya taNayaho maMgala kajje phuDu dehi bhojja kiM avara kijjiN|| 204 / / (17) gAhA- suNiUNa vippa vayaNaM sahasA sANaMda kiNha mahaevI / 'mahANasammimaggammi gayA jaccha thiyA vibiha-bhakkhA' / / ch|| ai viNaeNa sarisa AhAsai tuba samANu diu kovi Na dIsai / sarasu sumahuru suaMdhu sumihau bhuMjahi bhoyaNu jaM tuha iTThau / tumhAre hAtha se bhojana paauuNgaa|" isa prakAra ke atidIna vacana sunakara lokoM kI nindA karatI huI apane sira ko ghunakara bolI-"re zubhakarma se vivarjita dvijavara (kevala) bhojana (mAtra) mA~gate hue kyA tujhe lajjA nahIM lagatI?" (yaha sunakara usane uttara diyA) - he devi, jo samadRSTi se dekhatA hai, usakA samasta dAridraya pakhara (dhula) jAtA hai| Apake samAna suprasanna (vacana) koI nahIM bolatA, para kyA kahU~, maiM bhAgya kA mArA huA hI yahA~ AyA huuN|" (taba devI ne kahA) "tuma hAthI, ghor3A, ratha, ratna, kaMcana, grAma, nagara evaM uttama zaiyA Adi maaNgo| kanyAdAna mA~go, godhana mA~go, bhavana maaNgo| Apake mukha se vacana nikalate hI ve pUre kiye jaayeNge|" ghattA- taba vaTuka ne pratyuttara meM kahA-"haya, gaja lenA hameM yukta nhiiN| Apa apane putra ke maMgalakArya meM hameM kevala bhojana de diijie| anya kAryoM se hameM kyA prayojana?" / / 204 / / satyabhAmA evaM kapilAMga vaTuka kA vArtAlApa, kapilAMga prazaMsA karatA hai gAthA- sahasA hI vipra ke vacana sunakara Ananda se bharI huI kRSNa kI mahAdevI (satyabhAmA usa) mahAnasa (bhojanazAlA) meM gayI, jahA~ vividha bhakSya rakhe the| / / ch|| (puna: vaha satyabhAmA usa kapilAMga vaTuka dvija se) ativinaya pUrvaka sarasa zabdoM meM bolI, "tumhAre samAna anya koI dvija nahIM diikhtaa| (aba ina pakavAnoM meM se) tumheM jo iSTa ho vahI sarasa, sumadhura, sugandhita evaM sumiSTa bhojana kro| pahale maiM tumheM jimAU~gI aura bAda meM apane anya ghaniSTha parijanoM ko| (yaha sunakara vaha) (161 (5) lok| 16) ba hAtakammeNakapelita. / (16) 3. ba. a. c| (17) 12. a. bhaga sambha / 3. a a hai|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2201 mahAkA siMha viraija pazupaNanariu [11.17.5 pahilArau tujhu ji Nau aNaho puNu pariyaNaho demi vahu ghaNaho / diyavaru cavai devi AyaNNAha e sayala vi kusIla avagaNahi / ahama-ayANa-apatta-alakSaNa pAsaMDiya Dibhiya pala-bhakSaNa / saMjhA-caraNa veya-guNa-vajjiya appau vippa bhaNaMti Na lajjiya / haumi purANa-sattha bahu jANau~ veya-sahiu aiuNNaya mANau~ / Nillohu vi Ni-kohu-dayavaMtau | vijjAyatu guNehiM mhNtu| jage pavittu ki 'thayarai kijjai sayalaha~ aggA sAsaNu maho dijjai / ghattA- maI ekkai~ jimieNa jimiya hoti sayala vi ki annhaiN|| Nihiladdhavi patassa dijjai 'Nacca vi sau Naya maNaha~ / / 205 1 / (18) gAhA. - avahAriUNa vippassa sAmiyaM diNNa salila Aesa / caraNANa dhovaNattha sahasatti samuTThiyA devii|| ch|| sayalahaM diyavarahi pahilArau uThThiu vaDura saduTTha nnivraau| Niyaya calaNa lahu dhoAevi gau puNu paDhamAsamma vaisivi thiu / avaloevi vilaksa 'baiTThAhara basevi paropyaru jaMpahi diyvr| dvijavara bolA--"devi suno, ina sabhI ko kuzIla smjho| ye adhama haiM, ajJAnI, apAtra haiM, lakSaNahIna haiM, pANaMDI haiM, kapaTI haiN| mA~sa-bhakSI haiN| sandhyAcaraNa, tarpaNa Adi veda ke guNoM se rahita haiM, phira bhI apane ko vipna kahate nahIM lajAte aura maiM, purANa-zAstra bahuta jAnatA hU~, vaidika saMhitAoM ke jJAna meM ati unnata mAnA jAtA huuN| tIna lokoM meM bhI mujha jaisA kodha rahita evaM dayAvAna aura vidyAvanta guNoM se mahAn anya koI nahIM hai| maiM (hI) jagat meM pavitra hU~, anyoM meM kyoM rati kI jAya?. gayala (pramAda) ko hate (naSTa) kara apanA bhojana mujhe diijie| dhattA- mujha eka ko jimAne mAtra se hI anya saba jimAyeM jaise ho jAte haiM, taba anyoM (ko jimAne) se kyA lAbha? nidhi prApta karake svayaM apane mana meM samajha-bUjhakara supAtroM ko dIjie (bhojana-dAna diijie)|| 205 || (18) kapilAMga baTuka-dvija ke uccAsana para baiTha jAne se anya brAhmaNa kruddha ho uThate haiM gAthA- vipra kA kathana sunakara usa devI satyabhAmA ne apane bhRtyoM ko jala lAne kA Adeza diyA aura usake caraNoM kA svayaM prakSAlana karane hetu utthii|| ch|| samasta dvijavaroM meM prathama evaM durnivAra tathA madhura vANI meM svAgata-prApta vaha vaTuka dvija zIghra hI satyabhAmA se apane paira dhulavA kara gayA aura prathama Asana para baiThakara sthita ho gyaa| isako dekhakara anya saba dvijavara bilakha kara nIce baiTha gaye aura paraspara meM bolane lage-"apane gotra, jAti, kula evaM zAkhA ko samajhe binA hI : 7-8. a gau visaunnta / (17) 4. aj| 5. a. avreN| 6. a. (18) I. a. 'd|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ IL.19.51 mahAkada maha nirahana pajatugNA 1221 amuNiya gola bAi-kula 5 amagArANe: voha / suddha mukha kukalahu vi ki kijjai avara sahi pi gami lae silaai| ko vi muva viNivir3a kara jAmahi mAyA-bahuu smudi| taamh| tahi upaviTAu uri mahaMta diyavarAya maNe rosu vaha haiN| mahumaha-mahAevIhi samANau~ cahi devi lahuvAri ayANau~ / kulasIle vattu kaliyArau buhayaNAha~ gara aviNaya-gAraja / catta'-.. mAyArata pahu eha NihaNasahu Nira du: mnnu| aha Na dosu phuDu anthi Ni6 mA japaNau kareu jaNau / / 206 | } (19) gA- AyariNaUNa vippANa bhAsiyaM picchikaruNa saf | vipuriya ahara-juvalaM aMpai baDu kiM palAvaNaM / / 7 / / bho bho-bho amuNaMta ma tUsahu rUsahu vayaNa' gajjhu cari 3 mA dUsachu / saghala khaDaMga veya jo dhArau AyamI-maMtattha-viyArau / bhaNu Naya-pramANa-guNa juJjada sahiteM sukavi maha~ jujji| agra-Asana para baiThA huA yaha kauna hai? (pratIta hotA hai ki yaha) koI mUrkha evaM daridra kulavAlA hai| (aba) vayA kiyA jAya? (yaha kahakara) anya kucha to zIghra hI vahA~ se cale gaye aura koI-koI jaba cupa lagA kara vahIM (adhara meM) baiTha gaye tabhI vaha mAyAcI vaTuka dhama se uThA aura mana meM rosa dhAraNa karane vAle una bar3e-bar3e dvijavaroM ke Upara jA baitthaa| taba unhoMne kRSNa kI utta mahAdevI ke sammukha jA kara kahA "he devi. isa ajJAnI ko (yahA~ se) zaidha hI haTAo kyoMki yaha kula vaM zIla se kalahakArI hai tathA budhajanoM kI nirantara avinya karane vAlA gaNDI hai| yatA .."sAtha hI vaha mAyAviyoM meM pranukha tathA nidhana evaM puSTagana hai| nizcita sara se (hama loge netA diyA hai ata:) loga hameM do| na deN|| 206 / / (19) kapilAMga baTuka-dvija dvArA yathArtha brAhmaNa kI paribhASA pAyA phar3akate hue oSTha-yugala vAle usa vaka ne una viproM kA kathana sunakara tathA rAbakI ora dekhakara kahA-"bahuta pralApa se kyA?" || || ___ "bho-go-bho dvijavaro, binA samajhe-bUjhe roSa-toSa mata karo, aura apane vacanoM se mere caritra ko dUzaNa mata do| maiM sakala SaDaMga (vaidyaka, jyotiSTha, chanda, vyAkaraNa, phalA. saMgIta aura veda) kA dhAraka tathA Agamokta mantra chavi lA karane vAlA brAhmaNa huuN| naya-tramANa-JNoM se yukta hU~ aura sAhityakAra meM mahAn kavi kI yogyatA vAlA huuN| tuma logoM meM jo aneka granthoM kA jAnakAra ho, vahI bole ki usase merI kyA samAnatA hai? zarIra
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222] bhAvAi siMha vira pajjuNNacarita 111.19.6 jo tumhahami majhe vahu jANau / so vollau ki maimi smaannu| jAi sarIru jIu gau gammu vi vaMbhaNu' tti lakkhaNu Nau vaNNu vi / veyaho-Agama ko saddhArau jAsu sojji tailoiho saaru| aya-haya-gaya-Na 'gAi~-go-sattha i~ pahaNiya jaNe jetthu prmtth| saMti bhaNevi asaMti rahajjai / jaNaNi-vahiNi-suya jecchu ramijjai / vAruNi-mahu-maMgalu bhakvijjai jagaho viruddha jaM ji taM kijjaha / pattA-. iya aNumaggai saMvarahiM deya-pamANu kema psnnijji|| je paMceMdiya rasa- rasiya te Niru viSpa Na ajju bhaNijjai / / 207 / / (20) gAhA... iya vayaNeNa su jaMpieNa sayalANa diyavariMdANaM / kovAzaleNa pajjaliya mANasaM takkhaNeNa savvANaM / / ch|| kolAhalu karata uddhAima rosAruNa Nau kattha: mAiya | paMceni vinA zA . appa-zasta marasa kiya kaameN| sayala vi Niya-Niya maNe amuzaMtA ekkameka abhiDiya turNtaa| to naSTa ho jAtA hai, guNa naSTa nahIM hotaa| vastuta: guNa hI brAhmaNa athavA muni kA lakSaNa hai na ki vrnn| koI vedoM kI Agama rUpa meM zraddhA karatA hai aura use hI vaha tInoM lokoM meM sArabhUta mAnatA hai| aja, haya, gaja, naga, go, zAstra aura anya pracalita zAstroM meM hI jisakI paramArtha mati rahatI hai| sat kaha kara jo asat meM rama jAtA hai, jo mAtA, bahina evaM putrI se ramaNa karatA rahatA hai, jahA~ madirA, madhu, mA~sa khAyA jAtA hai aura jo-jo (mAnyatAe~) jagata vyavahAra ke viruddha hai, vahI-vahI kiyA jAtA hai| ghattA- isa prakAra jinake dvArA pratikSaNa aisA (dUSita) AcaraNa kiyA jAtA hai, unake dvArA vedoM kA pramANa kaise prakaTa kiyA jA sakatA hai? jo paMcendriyoM ke rasa meM rasika haiM, ve yathArtha vipra nahIM hai|| 207 / / (20) kapilAMga vaTuka-dvija ke kathana se anya sabhI brAhmaNa Apasa meM kalaha karane lage, satyabhAmA kapilAMga kI prazaMsA karatI hai gAthA-- isa prakAra kapilAMga baTuka dvArA kahe hue vacanoM se sabhI dvija-varendroM kA mAnasaM tatkSaNa hI kopAnala se prajjvalita ho utthaa|| ch||| kolAhala karate hue ve daudd'e| roSa se lAla-lAla hokara ve apane meM hI nahIM smaaye| apanI vidyA kA stambhana rUpa prapaMca karake usa (kapilAMga baTuka rUpI) kAmadeva ne apanA svarUpa yathAvat sarasa banA liyaa| idhara, sabhI dvijavara apane-apane mana meM viveka se kAma na lekara eka-dUsare se turanta A bhidd'e| eka-dUsare ke koza-kalApa (19) 1. ma. vNbhni| 2. a. bhllaar|| 3-4. a rAimAsa the| 5 |
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.21.6 mahAkada siMha viraddau paNNacariu [223 kesa-kalAu gharivi acchoDahiM calaNa-calaNa karaI-karu moddhiN| gAsA-basa-savaNa dhari toDahi | sira-sireNa apphAle vi phoDahiM / pahaNahiM NiThura muTThi pahArahiM viyalahi dehi rtt-jldhaarhi| eva khalaMta-luData-par3atavi rovaMtA cvNt-nnaasNtvi| NIsasaMti taNu vA dukkhAuna zira samagma- dunina / diyaa| ghattA- iya peMkkhivi vippaha~ bilasiyau ha~sevi sacca aahaasii| guNavaMtu mahaMtu saMtu vaDua tujjhu samANu Na diiti|| 208 / / (21) gAhA-... diNNAsaNe vaiTTho mahurAlAveNa bhattivaMteNa / vara rayaNehimi khaiyaM kaNayamayaM doiyaM dhAlaM / / ch|| kara-pakkhAlaNu pevitri turaMtai~ diNNaI sAlagAi~ rsvNt| dhavalu suaMdhu sukomalu saralau parasiu kUlu amalu ai virlu| dAlivi Nava-dINAra samANivi saJja sugaMdhu tuppu lahu aannivi| sUvAraci vi saveu su samappar3a AhArei vaDuu Nau tippi| pakar3akara khIMcane lge| eka-dUsare ko lAteM mArane lage aura eka-dUsare ke hAtha maror3ane lge| nAsAvaMza ko pakar3akara tor3ane lage, kAna pakar3akara aiMThane lge| sira ko sira se mArakara phor3ane lge| paraspara meM niSThura muSTi-prahAroM se mArane lge| deha se rakta rUpa jaladhArA girane lgii| isa prakAra koI ripaTe, koI lur3hake, koI gira par3e, koI rote, koI bar3a-bar3a bolate koI lipa-chipa kara bhAgane lge| zarIra ke vraNoM ke duHkha se pIr3ita hokara zvAsa chor3ane lge| sabhI dvijavara bhagna-hRdaya evaM udAsa mana vAle ho gye| dhattA- isa prakAra vinoM kI ceSTA dekhakara devI satyabhAmA ha~sa kara bolI--"he baTuka, tuma jaisA guNavAn mahAn santa vipra anya koI nahIM dikhAyI detaa|" / / 208 / / (21) kapilAMga vaTuka eka varSa meM khAne yogya sAmagrI nimiSa mAtra meM hI khAkara __ sabako Azcaryacakita kara detA hai gAthA- isa prakAra madhurAlApa karake bhaktipUrvaka diye hue Asana para vaha kapilAMga baTuka baiTha gyaa| puna: vaha satyabhAmA uttama ratnoM se khacita-jar3ita kanakamaya thAla usa (vaTuka) ke sammukha le aayii|| cha / / turanta hI hAthoM kA prakSAlana karA ke usane namakIna rasoI prosii| dhavala, sugandhita, sukomala, sarala, amala aura ativirala (phailA huA) kUlu (bhAta) parosara / tatkAla hI tAje sugandhitta ghI se chauMkI huI nava-dInAroM ke samAna mIThI dAla lAkara tathA zAka-tarakArI Adi vegapUrvaka dene lgii| isa prakAra vaha satyabhAmA AhAra karA rahI thI to bhI vaha baTuka tRpta nahIM ho rahA thA. yaha dekha kara logoM ke mana vismaya se bhara utthe| usI samaya
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2248 mahAkar3a siMha virala pajuSNacarita [13.217 10 Niyahi loNiya citte cakkiyya heM avasare aahrnnaalNkiy| dhAveviNu vi devi puNaravi tahiM gaya avaloyaNammi vaDuvau jahiM / maMDava-moyaya-dahi-khIrehimi sakkara-gula'-khajjaya khaMDehimi / saMvacchareNa jaMji uyariyA tamNivirAMtareNa sNhriyu| ghatA- to vi Na dihi uppaNNa ANi- ANi iya bhaasi| NaM bhukkhiyA gayaMdu taha bhakkhaMtu vi diisi|| 209 / / (22) gAhA- hayagaya-karahANatthaM khANe pauraM pi NimmiyaM jNpi| diNNaM taM taho 'turiyaM saccAeseNa sapala bhiccehiM / / ch|| jaha-jaha sayalu aNNu hoijjana taha-taha taho kavatu vi Naja pujjAi / vibhiu-jagu avaloibi taho muhu jaMpai kahiM hosai emaho suhu / NiyamaMdiraho gapi Na pahuccai / uha~tau jIviraNa pmucci| koUhala-rasaiNa raMjiya-maNu pINa-pauharIhiM NAviya tnnu| avaloiya sayalu vi aMteuru tahiM avasare AhAsai diyvru| AbharaNoM se alaMkRta devI (satyabhAmA rasoI ghara se) daur3akara puna: vahA~ AyI jahA~ se iTuka dikhAyI de rahA thaa| usane mA~Da, moca (imalI kA pAnI), dahI, khIra, zarkarA se yukta khAnA, zrIkhaNDa Adi jitanI khAdya-sAmagrI thI vaha saba parosa dii| isa prakAra eka varSa meM jo AhAra-sAmagrI jor3I thI aura jo eka varSa meM khAyI jA sakatI thI, vaha saba nimiSa mAtra meM hI khA gyaa| ghattA- to bhI usa (vaTuka) ko dhairya-tRpti nahIM huii| "lAo-lAo" isa prakAra cillA rahA thaa| (usa samaya) vaha aisA dikhAyI de rahA thA, mAnoM bhUkhA hAthI hI khA rahA ho|| 209 / / (22) bhojya padArthoM se tRpta na hokara kapilAMga-dvija satyabhAmA kI bhartsanA kara vahIM para vamana kara detA hai gAthA.. ghor3A hAthI evaM U~ToM ke khAne ke liye jo pracura sAmagrI kA nirmANa kiyA gayA thA, vaha saba satyabhAmA ke Adeza se sabhI bhRtyoM ne usa vaTuka ke lie turanta hI parosa diyA / / cha / 1 jaise-jaise sevaka samasta annoM ko hokara lAte the, vaise-vaise ve use eka grAsa ke lie bhI nahIM pUjate the| usakA mukha dekhakara samasta loka Azcarya karane lo aura kahane lage, "isako kaise sukha hogA (tRpti hogI)? yaha dvijavara jAkara bhI apane ghara taka na pahu~ca pAyagA uThate hI kahIM isake prANa na chUTa jAya?" ___ kautUhala rasa se raMjita mana vAle usa dina kA zarIra pInastanI dAsiyoM dvArA uThAyA gyaa| samasta anta:pura ko dekhakara vaha dvijavara avasara pAkara bolA- "(he devi), tujhe kauna sA doSa denA ucita hogaa| tujhe daridranI 121) I. agaa| (22) 1.4. 'du|
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.23.6] yatAkA siMha viraiu paJSuNNacarita [225 dAliddiNi ki kiviNi bhnnijjiN| bhANu kumAru taNau~ harivallahu piyaru vi vijjAharu jage dullahu / 10 sAmiNi avalAyaNaho asesaho tujjhu lohu suNa sayalahu esho| 'suhae Na diNNu bhojju dihi gArau dhiddhigacchu eu cittu tuhaaru| hau~ Na tittu kiM eNAhAraIM paDau vajju khale sIse tuhaar| pattA- parivAriu Niya aNNu pAvi paDicchahiM turiu tuhuN| iya japeviNu teNa kiyau damaNu vaDueNa lahu / / 210 / / (23) gAhA- piccheviNu vittataM mANusa majjhe vi paMgaNaM tahaya / Niyacitte suvi tasiyA devI diyaviMda sayala loyAdi / / ch|| lacchIhara piyAhe aMgulbhau ema jaNassa karaMtu viyaMbhau / 'gau ki 'suraNiya sAri gehalo dullaya-rUu karivi Niya dehho| khINa-sarIru dugaMdhu virUvau vIhatthu vi kiMkAlu sarUvau / vaMkaMguliyau daMtura vayaNau~ kara-caraNoha dIha kis-nnynnuN| kahA jAya yA kaMjUsinI? jagat meM durlabha terA bhAnukumAra jaisA putra, harivallabha jaisA pati aura vidyAdhara jaisA pitA hai, tU samasta abalAjanoM kI svAminI kahI jAtI hai, phira bhI terA yaha samasta lobha dekhaa-sunaa| tUne bhUkhe ko bhojana nahIM diyA, usake dhairya aura gaurava ko mahatva nahIM diyaa| tumhAre aise kSudra citta ko dhikkAra ho, dhikkAra ho| jaba meM tRpta hI nahIM huA, taba tumhAre isa AhAra karAne se kyA lAbha? - he duSTe, tere isa zIrSa para vajra par3a jAya to uttama / ghattA- "he pApinI, anya apane parivAra ke janoM ke sAtha usake phala-bhoga kI turanta pratIkSA kr|" aisA kahakara usa baTuka ne zIghra hI vahIM para damana kara diyA / / 210 / / (23) mAyAvI ghaTuka kSINa evaM vikRta-kAya kSullaka veSa banAkara rukmiNI ke nivAsa-sthala para pahu~catA hai| gAthA- manuSyoM ke madhya meM tathA prAMgaNa meM usa prakAra kI ghaTanA ko dekhakara satyabhAmA devI apane citta meM bar3I dukhI huii| sAtha hI dvijavRnda tathA samasta loka trasta ho utthe|| ch|| lakSmIdhara (kRSNa) kI priyA ke aMga se utpanna vaha madana (mAyAvI vaTuka) isa prakAra janoM ke mana meM vismaya karatA huA apane zarIra kA kSullaka rUpa banAkara apanI mAtA ke ghara ke sammukha gyaa| usakA zarIra kSINa-durbala, durgandhita, virUpa, vIbhatsa (bhayAvanA), kaMkAla svarUpa Ter3hI a~guliyoM vAlA, ukhar3e hue dA~toM bAlA, lambe-lambe hAtha-paira vAlA, choTI-choTI A~khoM vAlA, TUTI huI mA~sa rahita pITha vAlA thaa| pada-pada para usake u| (22) 2. 4 de| 3. ba. 'chu| 5. ra (23) 1. a. 'm| 2. a. "mu|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226] mahAkA siMha viraija pajjuNNarita [11.23.7 bhaggu supuTiTha vaMsu jimmasa pae-pae jIviyassa guru saMsau / jahiM rUviNi vi pattu tammaMdiru sura-kiNNara-Nara nnynnrnnNdiru| bheri-muaMga karaDa-kaMsAlahiM vINA-vaMsAlAvaNi tAlahiM / ukkahu Dukkaha rau NisuNijjai kaNNo vaDiu kiMpi Na suNijjai / kAlAusa kacchUriya parimalu caMdaNa-rasa ruNuruMTiu aliulu / pattA- saccahe muhu maileviNa baMbhayAri saMcarai kaha / NaM bhaMjevi maraTu sIhu vi dikkaraNIhi jaha / / 211 / / iya pajjuNNakahAe papar3iya dhammattha-kAma-mokkhAe buha ralhaNa suba kaisIha virajhyAe saccahAmAdevI-mANa-bhaMgo NAma eyAdahamI saMdhI prismtto|| saMdhI: 11 / / ch|| puphiyA 'jeNedaM saMsAra sahajaM NicchidaM jANiUNaM, rajjeNaM sahasayaNaviMda siMha avamANiUNaM / gahiUNaM Ni gaMthacariyaM sAdhidaM siddhi-ThANaM / taM devaM deveMda NamidaM deu kai-sIha NapaNaM / / 1 / / jIvita rahane meM saMzaya ho jAtA thaa| ___ jahA~ rukmiNI rahatI thI, usI sura, kinnara evaM manuSyoM ke liye nayanAbhirAma bhavana meM vaha kSullaka jA pahu~cA / bherI, mRdaMga, karaTa, kaMsAla, vINA, bA~surI, AlApanI, tAla, DhakkA, DukkA, Adi vAditroM ke zabda kiye jA rahe the| unake kAnoM meM par3ane ke kAraNa aura kucha bhI sunAI nahIM detA thaa| kAlAgara, kacUra Adi sugandhita candana rasa se bhramaragaNa ruNa-jhuNa dhvani kara rahe the| ghattA- satyabhAmA ke mukha ko malina kara brahmacArI kSullaka ne saMcaraNa kiyaa| kaise? vaise hI jaise diggajoM kI bhIr3a ko bhagAkara siMha saMcAra karatA hai|| 211 / / ___isa prakAra ralhaNa-suta kavi siMha dvArA viracita dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI pradyumna-kathA meM satyabhAmA-mahAdevI ke mAnabhaMga nAmakI gyArahavIM sandhi samApta huii|| sandhi: / / / / ch|| puSpikA-- kavi siMha dvArA ArAdhya-smaraNa __ jisane siMha vRtti vAle isa saMsAra ko bhI sahaja rUpa meM hI antima jAnakara tathA jisane apane sAthI svajana rUpI siMhoM kA bhI apamAna kara nirgrantha caritra grahaNa kara liyA aura usakA sAdhana kara siddhi-mukti sthAna kA abhyAsa kiyA, usa siMha kavi ko devendroM se namita vaha siMhadeva.--mahAvIra jJAna-dAna pradAna kreN| 1 1 / / (23) 3-4. a 'puTiGa su' nahIM hai| 5. a adIpau / puSpikA. I. shiv| 2. amigNdh|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkara siMha viraija pamjuNNacariu [227 puphiyA yA sAzveta vibhUSaNAMga rucirA zvetAMzUkaiH zobhitA, yA padmAsana-saMsthitA zubhratamA jAna pramoda prdaa| yA vRndArukavRndavanditapadA vidvajjanAnAM priyA / sA me kAvya-kathA-pathAzritakto dANI prasannA bhavet / / 2 / / puSpikA- kavi dvArA sarasvatI vaMdana jo sarasvatI zvetAbhUSaNa vAlI hai, jo mahAn zveta vastroM se suzobhita hai, jo padmAsana se virAjamAna hai. zubhattamA hai, zubhayAna vAlI hai, jo samasta janoM ko harSa dene vAlI hai, jo yAcaka vRndoM se vandita caraNa vAlI hai, jo vidvajjanoM kI pyArI hai, vaha sarasvatI kAvyakathA rUpI Azraya karane vAle mujha kavi siMha kI vANI para prasanna hove / /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2281 mahAkara siMha viraiu pajjapaNacarita [12.1.1 bArahamI saMdhI dhuvaka-- varavivihAharaNAtaMkiyai~ diTu vilAsiNi sattheM / jai misai NAi~ rUviNihe ghare siya paisai paramattheM / / ch|| NIluppala-dala-deha-samujjala sihigala-ali-tamAla sama kuMtala / chaNa-sasi-sama-muha muNi-maNa-mohaNa ur3agaNa-paha-dasaNoha susohaNa / taM vahara-vivIhala-saNNiha sahahiM savaNa sara hiMdolaya jh| gala-kaMdale rehattau keha rehai gaM avalAna " jehu| pINuNNaya-vakkhoja aNovama kuMkuma-litta-kaNaya-kalasovama / dIsahi NaM NavamAlai mAlau vAhau vellaha lau 'kusumaalu| tivalI-balau tAhe kiM sIsai mayaNaraisa-maggu tahiM biisi| gaMbhIra NAhihe ko pAvai rai-ramaNai AvAsiu nnaavh| khAmoyari kaDi-pihula ravaNNiya amaravilAsiNi NaM adayaNNiya / jaNu vAhaM ai-kari-kara kArai raMbhA-yaMbha-calaNa sama sAraha / 10 bArahavIM sandhi rUpiNI-saundarya-varNana dhruvaka- usa vaTuka ne vividha zreSTha AbhUSaNoM se alaMkRta tathA anya vilAsiniyoM ke sAtha rUpiNI ko dekhA aura sullaka yati--ke mAyAvI veza meM usane paramArtha se usa (rUpiNI) ke bhavana meM praveza kiyaa| 1 ch|| ___ usa rUpiNI kI deha nIla-kamala ke samAna ujjvala thI, kuntala mayUrakaNTha, bhramara athavA tamAlavRkSa ke samAna kAle dhe| usakA mukha muniyoM ke bhI mana ko mohane vAle pUrNacandra ke samAna thaa| usakI dantAvalI tArAgaNoM kI prabhA ke samAna suzobhita thii| usake adhara bimbAphala ke samAna raktavarNa ke the| kAna aise zobhate the jaise sarovara meM hiMDolA hI par3A ho / grIvA meM rekhAtraya suzobhita ho rahI thI, mAnoM zaMkha kA mukha hI zobha rahA ho| kumakuma se lipta kanakakalaza ke samAna usake stana atyaMta pIna, unnata evaM anupama the| usakA vakSasthala navIna motiyoM kI mAlA se suzobhita thaa| aisA pratIta hotA thA mAnoM unheM (una motiyoM ko) kAmalatA se hI lAyA gayA ho| tridali maNDala usake peTa meM zobhatA thaa| kyA batAveM vaha aisA suzobhita ho rahA thA mAnoM madana dvArA viracita mArga kI dikhA rahA ho? usakI nAbhi gambhIra thI. usake pAra ko kauna pA sakatA thA? vaha aisI pratIta hotI thI mAnoM vaha kAmadeva kA AvAsa sthAna hI ho| usakA udara evaM kaTi-bhAga atyanta kRza the tathA nitamba bhAga atyanta pRthula / vaha aisI lagatI thI mAnoM svarga se amara vilAsinI devI hI avatarI ho| usake bAhu-yugala airAvata hAthI kI sUMDa ke samAna the| kele ke thambha ke samAna usakI sundara sArabhUta jaMghAe~ thiiN| usakI gulphe (111. a sukumshlu| (I) (1) sNkhvt|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.2.91 mahAkai siMha cirAu pajjuNNacarita 1229 guMphaha~ garavai mattAyAraha paha-dappaNNaha~ Dhitti Niru dhaarhN| kApArA magalina vANa liga pajjuNNe Niya bhAyari ditthyi| ghattA . avaloevi suTchu pahiu citteM NavaMtu piisri| jo pujjaNIu jasu sovi taho avasu paNAmu Na ko kri|| 212 / / 15 sura-kiNNara-Nara NayaNA-NaMdire aggAsaNe avalAhimi parimiya vaMbhayAri avaloevi ahimuhu icchAkAru karivi guru-bhAva Auchiu aNNeNNu payaMpiu mahurAlAvaNu kiu saMbhAsaNu upaviu khullaya-vaya-dhArau AhAsai NisuNihi khAmoyari tumhaha~ dhamma-pasiddhi suNaMtau himahara-hAsa sarisa jinnmNdire| rehai NaM sAsaNa-devai thiy| jiNadhammapANaMdai uchivi lahu / rayaNattayaho-suddhi sbbhaav| tumhaha~ kusalu vihimi iya jNpiu| rayaNa vizimmiu~ diNNu vraasnnu| saccahe NAi~ amNgl-gaaru| titthasaya vaMdAviya maayri| Aviu bahu-viha desa bhmNtu| rAjA ko unmatta banA dene vAlI thiiN| usake nakha darpaNa ke samAna atyanta nirmala dhArA vAle the| aisI apanI mAtA--rUpiNI ko usa kSullaka vezadhArI pradyumna ne kanakamaya uttama Asana para baiThI dekhaa| ghattA- usa mAtA (rUpiNI) kA bhalI-bhA~ti darzana kara vaha (pradyumna) atyanta prasanna huaa| usane apane mana meM use vinayapUrvaka namaskAra kara usake caraNoM kA (bhAvAbhibhUta hokara) smaraNa kiyaa| yathArthata: hI jisakA yaza zobhA-sampanna (niSkalaMka) hai, aura jo pUjanIya hai, avaza hokara use kauna praNAma nahIM karatA? || 212 / / (2) vratadhArI kSullaka rUpiNI se uSNa peya-padArtha kI yAcanA karatA hai| deva, kinnara evaM naroM ke nayanoM ko Anandita karane vAle tathA himAlaya-nivAsI--mahAdeva ke hAsa ke samAna dhavala jinamandira meM agra Asana para abalAoM se ghirI huI vaha rUpiNI isa prakAra suzobhita ho rahI thI mAnoM zAsana devI hI sthita ho| sammukha Aye hue kSullaka brahmacArI ko dekhakara vaha rUpiNI jinadharma ke anurAga se zIghra hI utthii| gurubhAva se usane unheM "icchAkAra" kiyA, sadbhAvanApUrvaka ratnatraya kI zuddhi puuchii| paraspara meM vArtAlApa kiyA aura bolI-"tumhArI kuzala cAhatI huuN|" punaH usane madhura vacanoM se sambhASaNa kiyA aura ratnoM se banA uttama Asana diyaa| satyabhAmA dvArA hone vAle amaMgala ko dUra karane vAlA vratadhArI vaha kSullaka usa para baiTha gayA aura bolA- "he kRzodarI mAta:, suno, meM saikar3oM tIrthoM kI bandanA karatA huA tumhArI dharma kI prasiddhi sunakara aneka dezoM meM ghUmatA huA yahA~ AyA huuN|
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230] mahAkA siMha viraija paJjuNNacarita [12.2.10 10 ghattA- dIhara-paha rINau~ devi suNi chuhai kilAmiu dehu mahu / bahudavva vimIsiya 'peyavara uNha suaMdha sudehi lhu|| 213 / / jema hoi vau majjhu saittau / thaMbhiu sareNa 'visajjA thAvaI yi laMjiyaha~ satthu Aesiu saI peraMti devi suvi 'saMtula cavaha mayaNu puNu-puNu sayavArau dehi bhojju kira kAi~ cirAvahi iya NisuNivi bhIsama-suba kaMpiya kiNhaho kAraNeNa je rakkhiya ekku ji dujjaru jo Niru kiNhaho aiAra seviNa huMkArai ema bhaNevi huvavaha vi nnihttu| lacchIhara-diyAi~ guru-bhaav|| karahu rasoi turiu iya bhaasiu| jalai-jalaNu sijhaMti Na taMdula / jAva Na baccai jIu mhaaru| kiM kajjeNa Na veu kraavhi| moyaya vara aNeya taho appiya / khullaeNa te bahuviha bhkkhiy| khaMDu vi so pariNavai Na aNNaho / chuhai Na majjhu dehu saahaari| pattA- he devi, suno| maiM tambI yAtrA ke kAraNa atyanta thaka gayA huuN| bhUkha ke kAraNa merA zarIra kilamilA gayA hai| ata: (sarvaprathama) aneka dravyoM se mizrita uttama, uSNa evaM sugandhita koI peya-padArtha mujhe zIghra hI pradAna kro-|| 213 / / kRSNa ke lie surakSita duSyAcya vividha-modakoM ko kSullaka khA jAtA hai, phira bhI usakI bhUkha zAnta nahIM hotI ___ "jo mahauSadhi ke samAna citta ko prasanna karane vAlA ho|" isa prakAra kahakara usane apanI tRSAgni ko prakaTa kiyaa| jaba usa kAmadeva--kSullaka ne apanA kathana samApta kiyaa| lakSmIdhara kI priyA ne gurubhAva se use usa viziSTa zaiyA para baiThane ko kahA tathA apanI dAsiyoM ko tatkAla hI Adeza diyA ki turanta hI rasoI taiyAra kro|" isa prakAra Adeza dekara bhI vaha devI rUpiNI svayaM bhI vyAkula hokara unheM preraNA dene lgii| agni to jalane lagI, kintu tandula sIjha hI nahIM rahe the| idhara vaha madana sau-sau bAra cillA-cillAkara kahane lagA ki "bhUkha ke kAraNa prANa nikale jA rahe haiM, ata: zIghra hI bhojana do, derI kyoM ho rahI hai? kyA kAraNa hai ki zIghratA pUrvaka kAma nahIM ho rahA hai?" yaha sunakara bhISma putrI vaha rUpiNI kA~pa utthii| ata: usane kRSNa ke lie surakSita aneka prakAra ke aise modaka khAne ke liye diye jinameM se eka modaka bhI kRSga ke lie pacA pAnA duSkara thaa| anya dUsare ko to usakA eka kaNa bhI pacA pAnA asambhava thaa| kSullaka ne una sabhI modakoM kA bhI bhakSaNa kara DAlA aura puna: atyanta krodhita hokara hu~kAratA huA bolA--"maiM bhUkhA hU~, mujhe svAdiSTa AhAra kyoM nahIM detI ho? (2) 1. 'sii| (3) 1. sa. svisbaa| (3} (1) AkulavyAlA
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.4.10] mahAkA siMha virahAu pajjuNNacariu [231 dhattA- itha dhamma-parikkha karaMtu thiu jAma kumaru nniy-maayhe| bhAsiya sImaMdhara-jiNavarai~ tAma ja bhIsama-jAyahe / / 214 / / te sirihara samAga saMjAyA NaM deviha vajhAvara jaayaa| pUya-sattha jaMpatu Niyacchai kusumi-phaliu asoya-taru pecchi| sukka vAvi jala-bhariya suhAvaNa sihi-koilaha~ sadda 'vaNa rAvaNa / Nava-vasaMta siya sarisu surehai ubavaNu savaNu savisbhamu sohaha / iya Nievi jAyavakula-sAmiNi ciMtai sisu. pahu lAi gAmiNi / maho suya Agame je muNi akkhiya ciNha sayala mai-Niya-maNe lakkhiya / saMjAyA saMtosuppAyaNa........... je mahaMta barasokkhaha~ bhaaynn| NiyaNaMdaNu pechimi para katthaI kiM khullau Na hoi prmtthii| dhattA- khaNe-khaNe pulaijjai majjhu taNu khIrasavaMti pyohr| dahadimmuhAi~ Niru Nimmalai~ maNe vati maNohara / / 215 / / 10 ghattA- isa prakAra dharma kI parIkSA karatA huA jaba kumAra apanI mAtA ke pAsa baiThA thA, tabhI bhISma putrI ke mana meM sImandhara jinavara kI bAta pratibhANita huii|| 214 / / kSullaka ke Ate hI prAkRtika Azcarya hone se rUpiNI ko apane putra viSayaka munirAja kI bhaviSyavANI kA smaraNa A jAtA hai zrIdhara (sImandhara) svAmI ne jo kucha bhaviSyavANI kI thI vaha sabhI pUrNa ho rahI hai| kSullaka kA Agamana mAnoM usa devI rUpiNI ke lie vardhApana hI thaa| pavitra zAstra sambandhI vArtA karane kI vaha icchA kara hI rahI thI ki usI samaya usane kusumita azoka vRkSa dekhaa| sUkhI vApI jala se bharakara suhAvanI dekhI gyii| mayUra evaM koyaloM ke zabdoM ke mAdhyama se bana ko gAte hue sunaa| nava-vasanta zrI-zobhA ke sadRza suzobhita hone lgaa| vana evaM upavana vibhrama sahita zobhane lge| ina (AzcaryoM) ko dekhakara yAdavakula kI svAminI, gajagAminI rUpiNI apane putra ke viSaya meM cintana karane lagI ki "mere putra ke Ane ke jo-jo cihna munirAja ne kahe the, maiMne apane mana meM ve samasta cihna dekha liye haiN| 've cihna santoSa utpanna karane vAle (siddha) hue haiM, jo mahAn sustra ke bhAjana haiN| kintu, phira bhI, maiM apane putra ko (yahA~) kahIM bhI nahIM dekha rahI huuN| kyA kahIM yaha kSullaka hI to paramArtha se merA putra nahIM hai?" ghattA- "kSaNa-kSaNa meM merA zArIra romAMcita ho jAtA hai, stanoM se dUdha cUne lagatA hai, dazoM-dizAoM ke mukha atyanta nirmala evaM mujhe apane mana meM ve manorama laga rahe haiN| / / 215 / / {4) I. a *m| 2. ba ra /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232] mahAphA siMha virahAu phajuNNacarita [12.5.1 5 (5) aMgubbhau eu majjhu je havau vihivaseNa vIhatthu vi ruuvu| to iri halahara maNu kaha raMnarama saccahe muha pechati Na ljjmi| jo mahusUaNeNa saMjAyau so saMbhavai bhuvaNe vikkhaayu| rUvabaMtu-bala-buddhi samiddha paDu' paMDiu sukitti gunnriddhu| kittiu kira viyappu maNi kijji| puNNa samANu rUu paavijji| khetta guNeNa jaMtu jui maNaharu bhoya-bhUmi Nau eNau hari kharu / havai titthu kiDi karihu Na karivaru loyahe kahiu majjhu raNe duddhara / mehakUDU NAmeM tahiM puravaru rANau jamasaMvaru vijjAharu / kaNayamAla NAmeNa vi taho piya raMbha-tilottama rUvad NaM siya / tAha bhavaNe vaDDhiu NiTThiya duhu vijjAhivai~ sAmi chaNasasi suhu / pAviya solaha-labbha suhAbaNa dhImahi-mibhaMta je daavnn| ghattA-- raivi virUvau Niyaya taNu citta suddhi majjhu ji supriikvnnu| avaloevi ki so ji muhu~ buddhimaMtu suchaillu viyrkhnnu|| 216 / / (5) rUpiNI socatI hai ki kyA yaha kSullaka hI usakA putra hai jo apanA veza badala kara usakI parIkSA le rahA hai? __"yadi yaha merA patra hai to bhAgyavaza isakA aisA vIbhatsa rUpa kaise ho gayA aura isI kAraNa hari, haladhara ke mana ko maiM kaise prasanna kara pAU~gI? satyabhAmA ke mukha ko dekhakara meM lajAU~gI nahIM? jo madhusUdana se utpanna huA hai, usakI bhuvana meM prasiddhi nizcita hai| vaha rUpavAna honA caahie| bala-buddhi se samRddha honA cAhie, catura paNDita honA cAhie aura sukIrti evaM guNoM se paripUrNa honA cAhie kitane hI vikalpa apane mana meM kIjie kintu rUpa to puNya ke samAna hI milatA hai|" ___"kSetra ke guNa se bhoga-bhUmi meM yaha jIva zarIra kI kAnti se manohara hotA hai| vahA~ raNa meM durdhara kahe jAne vAle mRga, siMha evaM gadhe nahIM hote| vahA~ kiTi (zUkara), kari nahIM hote, karidara bhI nahIM hote|" loka ke madhya meM meghakUTa mAmakA uttama pura kahA gayA hai| vahA~ yamasaMdara (kAlasaMbara) nAmakA vidyAdhara rAjA rAjya karatA hai| kanakamAlA nAmakI usakI priyA hai| mAnoM vaha rUpa meM rambhA, tilottamA se bhI bar3hakara hai| pUrNacandra ke samAna mukha vAlA tathA du:khoM kA nAza karane vAlA merA vaha putra usa vidyAdhipoM ke svAmI (kAlasaMvara) ke ghara meM bar3hA hai| vahA~ usane dhImAnoM dvArA nirdhAnta rUpa se diye jAne yogya 16 suhAvane lAbha (upalabdhiyA~) prApta kiye| ghattA--. apanA zarIra virUpa banAkara merI cittazuddhi kA bhalIbhA~ti parIkSaNa kara buddhimAna, sucatura, vidvAn rUpa kyA yahI vaha merA putra hai, jo merA mukha dekha rahA hai|" / / 216 / / 10 (1) paTuta ! (2) jIva / (3) harimAdi anya prakAra bhvti|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.7.2] 5 10 mahAphai siTa virazu pajjuSNacariu itha ciMtivi ciru jaMpai rANima suNi khullaya acireNa payAsahi kahahi kaba kulu jethuppaNNau~ isa NisuNevi jaMpara vaha dhArau sAhu-yatha- sIla guNa sahiyaha~ tAha~go - kulu keNa Na puchiu je saMlagga magga jiNasAsaNe tehi huti kula-gotta vivajjiya jai aNNANai pucchiu eu mai~ khamivvau asesu Nimmalamai (6) ghattA -- jai kira gotu vihINu tA rUseviNu kiM karahi / ai i uttama vaMsu tA tUseviNu kiM karahi / / 217 / / (7) puta - vijaya soya vidyANiya | jai mahu maNu visuTTu AhAsahi / jaNaNi jaNu tuM kiM tau ki pAu~ / vayaNu Na bhAsahi aviSaya gArau / gutittaya-guttaha~ suha mahiyaha~ / pai~ kaha ehu vayaNu maNe iMchiu / miTThura aThakamma NiNNAsaNe / iya jaMpaMti devi kiNa lajjiya / (6) 1. a. ba. hi / 2. a ki" / dukkhAuraI ahava to taM phuuN| tA visepi so vi papaI / [233 (6) rUpiNI Thullaka kA paricaya pUchatI hai isa prakAra putra-viyoga ke zoka se vyAkula vaha rAnI rUpiNI cirakAla taka vicAra karatI huI bolI - "he kSullaka, suno| yadi mere mana ko bhI acchA kahate ho to zIghra hI prakaTa karo aura kaho ki kahA~ se Aye ho, kauna sA tumhArA kula hai, jahA~ tuma utpanna hue ho| tumhAre mAtA-pitA kauna haiM aura tumane kyA tapa kiyA hai?" aisA sunakara vaha vratadhArI (kSullaka) bolA - " avinaya evaM ahaMkAra bhare vacana mata bolo| jo sAdhu- vrata meM sthita haiM, jo zIla- guNa sahita haiM, guptitraya se gupta evaM Atma-sukha se mahAn haiM, unakA gotra kula kisI se nahIM pUchA jaataa| ( Akhira ) Apane ye vacana apane mana meM cAhe kaise? jo jinazAsana meM lage haiM, usI meM magna haiM tathA aSTakarmoM ke naSTa karane meM kaThora haiN| ve kula aura gotra se rahita hote haiM / he devi, isa prakAra pUchatI huI tuma lajAtI kyoM nahIM?" pattA- "yadi maiM gotra - vihIna hU~ to rUsakara (merA) kyA ( anartha ) karogI athavA yadi uttama vaMza kA bhI hoOM to bhI tuma santuSTa hokara kyA karogI / " / / 217 / / (7) rUpiNI zullaka ko apanA paricaya detI haiM kSullaka kA kathana sunakara vaha rUpiNI bolI- "yadi ajJAnatA se dukhAtura ho maiMne Apase isa prakAra pUcha bhI liyA hai to Apa mujhe kSamAkara diijie| Apa to pUrNa rUpa se nirmala-mati vAle haiN| taba vaha bhikSu kSullaka ha~sakara
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234] 5 10 kahahi mAi kiM dukkhaho kAraNa etyaMtare sukeya- suya sarahasa puvva paijja sarevi turaMtie so eMtau avaloyaiu sabdaha devahi aMsu pavAhu pamelliu Niyavi cavai jai sumahura vayaNai~ kahai caunbhu piya suNi jaibara guru purau u kiMpi rahijjai samvalAma NAmeM viha ghattA mahAkada siMha viraija pajjuNyacaritra kuMDalu bhIsamu dhAma pahu riddhiya sakka samANau / to taNiya dhIyahau~ suMdaraho jo jagi uSNaya mANau / / 218 / / (8) (1) pariNIya sacca vaNa-bhaMtare Nava sajjaNAha~ jaM hi yaya viyAraNu / sA caMdANaNa jaga pasariyasa / mokkalliu pariyaNa vihasaMtie / avalAyaNahami viyaliya gavvaha~ / bhaggu-chAha 'muTTha maNu Dolliu / ke kAraNa NeNa jalolliya nayaNai~ / sIla sahiya ai duddhara vayadhara / Nivveiya duhu sayalu dalijjai / madhu pisa paDhama kisoyari / kaNhu vikIlA - vAvi tar3aMtare / bolA - " hai mAtA, tumhAre duHkha kA kyA kAraNa hai? hRdaya meM vicAra kara sajjanoM ko kahanA caahie| " isI bIca candramA ke samAna mukha vAlI tathA jagat meM yazasvinI suketusutA (satyabhAmA ) ko usI samaya apanI pUrva - pratijJA kA smaraNa karAyA gayA aura ha~satI huI use parijanoM ke sAtha (rUpiNI ke yahA~ ) bhejA gyaa| usa (satyabhAmA ) ahaMkAriNI ko abalAjanoM ke sAtha AtI huI dekhakara rUpiNI devI ne azru-pravAha ko chor3A, usakA utsAha bhaMga ho gayA, vaha kiMkarttavya - vimUr3ha ho gyii| usakA mana Dola uThA / usakI sthiti dekhakara vaha pati ( kSullaka) sumadhura vacanoM se bolA- "kyA kAraNa hai, jisase netra jala se Ardra ho rahe haiM? yaha sunakara caturbhuja - priyA bolI - "he suzIla, atidurdhara vratadhArI, he yativara, suno-guru ke sAmane kucha bhI chipA nahIM rahanA cAhie / nirveda ( vairAgyasahita ) hokara (mana kI sabhI vyatha kahakara usa ) dukha ko dUra kara denA caahie| ataH sunie ( sammukha A rahI ) yaha suketu-sutA --- satyabhAmA nAmakI vidyAdharI mere pati kI prathama kRzodarI patnI ( arthAt merI sauta ) hai / " aura kuNDalapura rAjya karatA hai| maiM usI sundara ( bhISma rAjA) kI rUpiNI nAmakI putrI hU~ / " 1 / 218 / / ghalA meM jagata meM zreSTha, unnata pratiSThita evaM riddhi meM indra ke samAna bhISma nAmakA rAjA (7) 1. ba pi / 2. ba. 'paM / 3. a. 'zu | I [ 12.7.3 (8) (rUpiNI apanA paricaya detI hai) eka dina kRSNa ne rUpiNI ko vanadevI kI taraha baiThAkara satyabhAmA ko usake darzana karane kI preraNA dI -- "kRSNa ne bhI vana ke bhItara krIr3A-vAmI ke taTa ke samIpa nava-pariNItA rUpiNI aura satyabhAmA ke sAtha -- krIDA - hetu gamana kiyaa| jahA~ mujhe vanadevI ke samAna sthApita kara svayaM ve (kRSNa) saghana, latA - maNDapa meM luka (8) (1) saMbhASaNa /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.9.4] mahAkA siMha viraija paJjuNNacarita [235 maI vaNadevayabdha parimaMDabi) appuNulhikku vahala laya-maMDavi / tA bhamaMti mahaevi parAiya vivihAharaNa-vattha pviraaiy| pekhivitAeM vuttu haya devaya mahopaccakkha hUba vara saMpaya / Navivi-paryapiu maho paramesari karahi 'jhatti so aNurattau hari / pAraMbhiya vahu gatta pavittihiM karahi virattu Navalla savattihiM / hari hasaMtu tA kaha-kaha saddaI vollaI kiM-kiM tAla vimaddai~ / saccae~ bolliu kuviyae~ tAmahi ehu pavaMcu karahi tuhu~ jAmahi / ghattA- iha kiM vollami ghiTTa 'kavaDu-kUDa dudhiyddddhmii| govahu kAhe kira buddhi jaM uvahasahi sayAi~ saI / / 219 / / 10 viNNivi iTTha bhoya bhujaMtahi / jA vatthahi Niya pahu raMjaMtahiM / ekkahiM diNe sagaca vara kyaNaha~ kiya payajja pechaMtaha~ bhayaNaha~ / jAsu puttu paDhamu ji pariNesai so calaNai~ tahe cihura mlesi| to saMjAya vihimi suva maNahara Niyakula gaha-maMDaNa sasi-diNayara / (chipa) gye| usI samaya vividha AbharaNoM evaM vastroM se virAjita vaha mahAdevI satyabhAmA ghUmatI-ghAmatI huI vahA~ AyI aura (vanadevI ke rUpa meM virAjita) mujhe dekhakara bolI--"he sampatti zAlinI devI, pratyakSa hokara mere liye darzana do| punaH namaskAra kara bolI. he paramezvarI mujha para zIghra hI kRpA kro| jisase hari-kRSNA mujha para anurakta ho jAveM, prArambha meM to ve ati pavitra gAtra vAlI mujha se prema karate the kintu aba navelI sauta (rUpiNI) ne mujhase unheM virakta kara diyA hai|" (satyabhAmA kI yaha manautI sunakara pAsa meM hI chipe hue) kRSNa burI taraha kaha-kahe lagA kara tathA kabhI-kabhI tAla pITate hue "kyA-kahA". kyA-kahA, kaha kara bola utthe| tabhI satyabhAmA kupita hokara bolI, "tuma aisA bhI prapaMca karate ho?" ghattA- "he dhRSTa, he kapaTa kUTa. he durvidagdhamate, maiM yahA~ kyA bolU~? terI buddhi gopa ke samAna hai, jo sadA hI satpuruSoM kA upahAsa karatI rahatI hai|" || 219 / / rUpiNI kSullaka se kahatI hai ki bhAnukarNa ke vivAha ke samaya merA sira-muNDana hone vAlA hai donoM hI rAniyA~ iSTa bhoga-bhogatI huI apanI jitanI bhI avasyAe~ ho sakatI haiM unase prabhu ko Anandita kara rahI thiiN| eka dina madanakRSNa ko dekhate-dekhate una donoM ne ahaMkAra bharI vANI meM pratijJA kI ki "jisakA putra pahile pariNaya karegA vaha apane caraNoM se dUsarI ke kezoM ko malegI (rauNdegii)|" (isa pratijJA ke kucha samaya bAda) una donoM rAniyoM ke manohara eka-eka putra utpanna huaa| donoM hI putra apane kula rUpI AkAza ta) I. a. nirhi| 2-3. a. sAtaveM ghale ke hI lI ga (R) (2) sthAyityA / (3) saMyutaM / [4) stybhaamyaa| (5) kopatratayA / yaha de diye hai| {6) stpurssnngaa| (9) (1) yaspaH
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236] 5 10 5 mAkaDa siMha viraija pajjuNNacariu bhANu- kaNNu vaDDhaiNiya-maMdire majjhu tara kevi avahariya evahi saccaMgau pariNesai uahimAla NAmeM vikkhAiya maho siru bhaddu Natthi suvisesu di ghattA -- isa ahibhANau majjhu jiu jAi saucha hovi kira jAmahiM / saMvohima jaM NAraeNa pu'ttAsAe~ sukviIya tAmahiM / / 220 1 (19) taho AgamaNe ciNha je bhAsiya te saMjAya sayala jaga dullaha ajju siso vAsaru dihi gArau bhaMti Na hoi jiNesara vayaNaha~ iya jaMpivi soyAura bayaNai~ puNNAhie jaNa rAyaNANaMdire | Na viyANau khalavihiM kahi dhariyau / dujo jiya suya taho desai / sANu rAya sA etthu parAima | ettha paloyahi- loDa asesu ji / (9) 1. ja ga 2. a zuraliya sImaMdhara - jiNeNa uvaesiya NisuNi bhikkha hayaNa jaNa - vellaha / jeNa milesai puttu mahArau / haddiva surNiya maNe - NayaNahU~ / sajalollii~ thiya maulevi gayaNai~ / | 12.9.5 ke maNDana ke lie candra-sUrya ke samAna the| guNya kA pratApI bhAnukarNa (satyabhAmA kA putra to ) logoM ke netroM ko Anandita karane vAle apane rAjamahala meM bar3hane lgaa| kintu mere (rUpiNI ke ) putra ko kisI ne apahRta kara liyA / na jAne, khala-vidhi ne use kaise dhara pakar3A ?" aba satyabhAmA kA putra - bhAnukarNa prnnegaa| duryodhana use apanI putrI degA, jo udadhimAlA ke nAma se vikhyAta hai| vaha anurAga sahita yahA~ pahu~cane hI vAlI hai| vizeSa rUpa se aba mere sira kA kalyANa nahIM hai| arthAt aba mere sira kA muNDana hogA aura sabhI loga use dekheMge / # isa prakAra usa sauta (satyabhAmA ) ke abhimAna se (grasita ) merA jIvana vyatIta ho rahA thaa| usI samaya nArada ne Akara mujhe sambodhita kiyA aura tabhI se maiM putra milana kI AzA se surakSita bacI huI hU~ (aura kisI bhI kSaNa apane putra ke Agamana kI pratIkSA meM baiThI huI hU~) / " 11 220 / / ghattA (10) zokAtura rUpiNI ko Azvasta kara kSullaka usakI mAyAmayI pratimUrti banavAtA hai| - "sImandhara jina ne apane upadeza meM usa putra ke Agamana sambandhI jo-jo cihna batalAye the, ve sabhI cihna pUre ho gaye haiM / jaga - durlabha tathA budhajanoM ke ballabha he bhikSu, suno - Aja putra milana kA dina hai, jisake anusAra dhRtivAlA guru (mahAn) evaM bIryavAn putra milegaa| jinezvara ke vacanoM meM bhrAnti (sandeha) nahIM hai, aura tabhI se nIMda mere mana evaM netroM ke adhIna ho gayI hai, arthAt maiM tabhI se so nahIM pAyI huuN|" isaprakAra zokAtura vacana kahakara vaha apane sajala netroM ko mukulita kara cupa ho gyii| use dekhakara vaha bhikSu ati sumadhura vacanoM
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.11.6] mahAkada siMha virAu panjuNNacariu 1237 cavadda bhikkhu ai sumahura-vayaNai~ mA rovahi sumAi luhi nnynn.| lehi salilu pakkhAlahi siri"muhu kiM tujjhu ji hau~ homi Na taNurahu / 'iya sAhAravi vijA-thAmai~ mAyArUviNi Nimmiya kaam.| divvAsaNe uvavesiya tosai thiu NiyaDiu sai~ kuMcai vesai / 10 ghatA- tAma parAyau sayalu jaNu NavaNa karaMtu saMtu aahaasi| sAmiNi sarahi paijja tuhu mAyArUviNi tAha~ payAsai / / 221 1 / (11) aliula sarisa helu alathAuli / saMtaha~ vayaNu calei Na mahiyali / iya NisuNevi citta 'sANaMdaI jaMpai NAviu sumahura saddaI / majjhu dosu ekkuvi Nau sAmiNi NisuNahi kiNha garasera bhAmiNi / alayAvali Niya kara saMjoivi maNimau- thAlu turiu tahiM Dhoivi / cheyai kesaMguli thiya tepAi~ NAsA-vaMsu luNiu~ aNNANa / avalAyaNu asesu lahu bhahiu saccahi NAhU~ maDapharu mddi| se bolA--"he mAtA, roo mata, apane A~sU poMcha DAlo, jala lekara apanA mukha dho lo, kyA meM hI tumhArA putra nahIM huuN|" ___isa prakAra kahakara usa bhikSu ne apanI vidyA ko bulAkara icchAnusAra rUpiNI kI eka mAyAmarI pratimUrti banavAI, santoSapUrvaka use divyAsana para baiThAyA aura svayaM kaMcukI ke veza meM usake nikaTa baiTha gyaa| ghattA--- usI samaya (satyabhAmA ke) sabhI loga rUpiNI ke yahA~ pahuMce aura namaskAra kara bole- "he svAminI, Apa apanI pratijJA kA smaraNa kiijie|" taba usa mAyAmayI rUpiNI ne unheM kahA" / / 221 / / (D satyabhAmA kA nApita rAnI rUpiNI ke keza-kartana ke sthAna para apanI tathA sAtha meM AyI huI samasta mahilAoM kI nAka, aMguliyoM evaM keza kATa letA hai --"mere alikula samAna kAle keza le lo| mahItala meM sajjanoM ke vacanoM kA koI mUlya nhiiN| yaha sunakara citta meM Anandita hokara nApita sumadhura zabdoM meM bolA--"kRSNa narezvara kI bhAminI, he tvAminI, suno, isameM merA eka bhI doSa nhiiN|" (yaha kahakara usane usa rUpiNI kI) alakAvali ( kezakalAya) ko apane hAtha se sa~jokara turanta hI usake nIce eka maNimaya thAla vahA~ rakha diyaa| puna: jaba vaha nApita kezoM ko chedane (kATane) ke lie tatpara huA tabhI usane ajJAnatAvaza svayaM apane keza, a~gulI evaM nAka hI kATa DAlI (itanA hI nahIM satyabhAmA kI ora se AyA huA) sampUrNa abalAjana bhI tatkAla hI nApita ke samAna bhadde zarIra vAlI ho gyii| aisA pratIta hotA thA. mAnoM isa rUpa meM satyabhAmA kA mAna hI mardita kara diyA gayA ho| sabhI kSullaka ke prapaMca (10) 1) zrImukham / (2) sunri| (1) 1.3 'a|
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238] mahAkA siMha virahAu pajuNNacarita [12.11.7 10 pariyattiya sathala tA parimaNa amuNaMtau pavaMcu vibhiya mnnu| jaMpai aNNoNNu ji ki sIsai~ bhIsama-suya payAu kaho diis| sumahura-vayaNa surUva vi ehiya Nimmacchara rUviNi tiya jehiya / dIsai bhuvaNe Na eva cavaMtihiM saccaharasu gayaha~ vihasaMtihiM / pattA- AhAsahi suNi devi saccavaNi rUviNi sama / jage ehau mAhappu dIsai u ehI khm|| 222 1 | (12) lehi alaya acireNa samappiya tAva sacca koveNa pa'kapiya / viguttau keNavi juvaIyaNu kesaMguliya savaNa-ghANi vi bhnnu| re NAviya tujjhu ji ki chya"hau / tA sayalahami paruppa"ru joiu / Niya siru sakaraggai parimaTThau4) lajjAuru avalAyaNu nntttth| NAviu vi Niya taNu pacchAyavi cavai vilakkhau NiyaDau Aya vi / suNi sAmiNi saMtosai~ Ayau eu vittaMtu Na amhaha~ nnaayu| ko jAne binA hI Azcaryacakita mana hokara satyabhAmA ke sabhI parijana (rUpI ke bhavana se) vApisa lauTane lge| ve loga paraspara meM kahane lage ki bhISma-sutA (--rUpiNI) ke zIza kA kaisA pratApa dikhAyI detA hai? vaha rUpiNI jisa prakAra sumadhura-vANI bolatI hai, isa saMsAra meM jaisI sundara hai tathA jaisI nirmalsarA hai, vaisI pRthivI-maNDala para anya mahilA dikhAyI nahIM detii|" isa prakAra kahakara ha~sate hue ve satyabhAmA ke bhavana meM jA phuNce| ghattA- aura usase bole...."he devi, satyavAdinI usa rUpiNI ke samAna jagat meM anya dUsarI koI samartha mahiSI dikhAI nahIM detii|" / / 222 / / .. (12) satyabhAmA virUpAkRti vAle apane sabhI parijanoM ko kRSNa ke sammukha bhejakara rUpiNI kI zikAyata karatI hai puna: bole..."ye keza lo|" yaha kahakara unheM zIghra hI use samarpita kara diyaa| taba satyabhAmA krodha se kA~patI huI bolI- "kaho ki yuvatijanoM ko kisane virUpa kara diyA hai? unake keza a~guliyA~, kAna evaM nAka kisane kATe haiM? aura re nApita, tujhe kisane cheda diyA? yaha sunakara sabhI ne paraspara meM eka-dUsare ko dekhA tathA sabhI ne apane-apane sira ko apanI a~guliyoM se chuaa| (aura sabhI ko apanI sahI dazA kA jJAna hote hI) lajjA se duHkhI hokara abalAjana vahA~ se adRzya ho gyiiN| nApita bhI apane zarIra ko DhA~ka kara bilakhatA huA satyabhAmA ke nikaTa Akara bolA--"he svAminI, suno| hama loga to (apanI virUpa sthiti ko jAne binA hI) yahA~ santoSapUrvaka Aye haiN| yaha vRttAnta (isa dazA ko) hamane rUpiNI-bhavana meM nahIM jAnA thaa|" satyabhAmA ke mana (12) 1.4.412. a.yaa| (12) (1) naasikaa| (2) leditaa| (3) paraspara / (4) parimata /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.13.7] 10 5 puNu sacca maccharu uppaNNau jetthu sakkhi halahara - vasueu vi pesiya Niya mahalla atthANaho ghatA mahAkara siMha viraiu pajjuSNacariu te jaMpahiM paNave vi paya cANUrarAriNi suNi sabbhAvai~ | Niru viviccha kiya saccahimi jara Niya alaya Na dei garesara kAI biDa diu ki Alasahi taM NisuNevi sIrAuha jaMpiu iya ehau vittaMtu vilakkhija jiMva tiyasiMdu sayalu saMtAviu jima saccae~ AhAsiddha kaNhaho giya aMgubdhau pekkhivi tuTThiya tAsu varAya' bhaNu koNau / dasa-dasAra vahu jAyava lou vi / viviha NariMdahiM raiya pamANaho / (12) 3 3 evjjhai| 4. a yaMta / (13) 1. a. bhiMDija : u mAi~ rUviNi tuha gAvai~ / / 223 1 (13) to laMjiyaha~ satyu paramesara 1 puru-vaya ki aliu payAsahi / maru hau pattuva kovai~ kaMpiu / kevi bhIsama-taNayahi akkhira / vivihAvatthu pattu jaha NAviu / hali maccharaho caDiu aimaNNaho / asama ANaMdeNa pahiTThiya / meM punaH matsara ( IrSyA bhAva) utpanna ho gyaa| ataH mana meM krodha se bharakara usane usa varAka (dIna) nApita ko, virUpa kI gayI abalAjanoM ke sAtha vahA~ bhejA, jahA~ sAkSI rUpa haladhara evaM vAsudeva baiThe the| sAtha hI daza dazAra rAjA tathA aneka yAdava loga upasthita the| aise aneka rAjAoM dvArA racita apane prAmANika mahAn AsthAna ( rAjasabhA) meM bhejA / ghattA-- una samasta abalAjanoM ne kRSNa ke caraNoM meM praNAma kara kahA - "he cANUrAri kRSNa, sadbhAva pUrvaka sunie / rUpiNI ne hameM sacamuca hI vIbhatsa banA diyA hai| vaha ApakI AjJA nahIM mAnatI / " / / 223 / / [239 (13) rUpiNI ko pratibhAsita hotA hai ki kSullaka ke veza meM usakA putra usake sammukha upasthita ho gayA hai (puna: satyabhAmA ne unheM apane sandeza meM kahalAyA ki ) - "he narezvara yadi vaha rUpiNI apane keza na detI to na detI kintu he paramezvara ina dAsiyoM ( abalAjanoM) ke sAtha aisA bhaNDana ( bhaddApana ) kyoM kiyA? aba Apa hI kahie - ki kyA mere pUrva vacana jhUThe the?" unakI bAtoM ko sunakara vAyu-prerita patte ke samAna kA~patA huA sIrAyudha ( baladeva - haladhara ) apane meM kucha-kucha bar3abar3Ane lgaa| isa prakAra yaha vRttAnta dekhakara kisI ne bhISma-putrI - rUpiNI ko jAkara (cupake se vaha saba kucha ) kaha diyA ki kisa prakAra rUpiNI ne satyabhAmA kI samasta abalAjanoM ko santApa diyA thA. kisa prakAra nApita vividha duHsthiti ko prApta huA thA tathA kisa prakAra satyabhAmA ne zrIkRSNa ko yaha saba sunAyA thA aura taba haladhara ko kisa prakAra matsara sahita atikrodha car3ha gayA thaa| aura idhara rUpiNI nija putra ko dekhakara santuSTa huI vaha atyadhika Ananda se harSita ho utthii| jo kaMcanamAlA (13) (1) kaMlpe /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2401 mahAkai siMha virahau parjuNNacarita [12.13.8 vadiUu jo kaMcaNamAlahe ghare je sisutte Nijjiya Nihilavi ari| solaha-labbha jeNa Niru pAviya vijjAhara-pahu seva karAviya / ghattA- so ehu ju suaNANaMdayaru kira pAreNa samau AverAi / ai puNNAhiu bhuvaNayale jo maho dehaho pulau jAgesaha / / 224 / / 10 (14) kahi-kahiM aNNu hohi Nau tuhaM 'suva surakari-kara parihaggala sama bhuva / kheDaho kima avasaru eu jujjai~ parihau Niya-jaNaNihi keDijjai~ / iya NisaNevi kayaMja htthii| caviu tujjhu sura hau~ paramattha / mehakUDe puravare NivasaMtara Aviu jaiNA samau turaMtau / mAyAmau surUu chaMDeviNu sahaja rUu taNu cayaDu krevinnu| chaNa-diNa-sasi samANa vara vayaNa kiu paNAmu Niya-jaNaNihe mayaNai~ / ilahe sauttamaMgu Arovivi jaNaNie priya suva rUu paloivi / siru cuvivi avaDiu suhayaru bhaNu Niya suu kaho hoi Na dihiyaru / puNu saMvaraho ghariNi paposiya dhaNNa sattuba si sukIla ploitt| ke ghara meM vRddhi ko prApta huA thA, jisa putra ne apane teja se samasta zatruoM ko jIta liyA hai, jisane vidhivat 16 prakAra ke lAbha prApta kiye haiM, tathA vidyAdhara prabhu jisakI nirantara sevA karate rahate haiN| pattA-. aura jise nArada ke sAtha AnA thA, so sujanoM ke netroM ko Anandita yahI vaha merA putra pratIta hotA hai| bhuvanatala meM yahI vaha puNyAtmA hai, jo merI deha ko pulakita kara rahA hai| / / 224 / / (14) kSullaka apanI cira-viyoginI mAtA rUpiNI ke duHkha se vyathita hokara apanA yathArtha rUpa prakaTa kara detA __ hai aura use mA~ kahakara sASTAMga praNAma karatA hai airAvata kI saiMDa ke samAna athavA paridha (argala) ke samAna, bhujA vAle he suta, tuma (mere putra ke sivAya) anya nahIM ho skte| kyA kheTa (mAyA-jAla) ke lie yahI eka upayukta avasara hai? taba apanI mAtA kA paribhava-tiraskAra dUra kro|" yaha sunakara kamala ke samAna hAthoM vAle usa kSullaka ne kahA--"maiM paramArtha se ApakA hI putra huuN| meghakUTapura meM nivAsa karatA huA maiM yati nArada ke sAtha turanta hI AyA huuN|" (yaha kahakara usane apane ) mAyAmayI rUpa ko chor3akara svAbhAvika rUpavAlA zarIra prakaTa kiyA aura pUrNa sUrya evaM candra ke samAna usa madana ne uttama vacanoM se apanI mAtA ko praNAma kiyaa| puna: bhUmi meM (mAtA ke caraNoM meM) apane uttamAMga ko Teka diyaa| taba mAtA ne apane putra kA rUpa dekhaa| usakA sira-cUmakara sparza AliMgana kiyA / kahie ki zubhakArI apanA putra kisako dhRtikara (AnandadAyaka) nahIM hotA (sahaja sneha sikta mAtA ke mukha se nikala gayA ki) - "maiM dhanya hU~, jisane rAjA kAlasaMvara kI patnI dvArA poSita tathA zatru ko vaza meM karane vAle apane putra ko uttama krIr3A karate hue dekhaa|" (14) 1. am| 2. gomaa| 3. a. A
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.15.10]] mahAkaI miha virarAja pANNAreu [24] 10 ghattA-- maimi ubare NavamAsa dhariu putta guru dukkhai~ / bAlattu vi Nau dichu NayaNaha~ huvaI Na sokkhiN|| 225 / / (15) Niya mAyarihiM vayaNu NisuNeviNu suNi sumAi jaiNiya maNe iMcchihi eu vittaMtu vi kiM tuva dullahu thiu diNamekka mettu virayavi taNu puNu mAsaddhamAsa kaya saMkhai~ saMvaccharaheM su addha pamANiu~ NiyalIlaI raMgeviNa thakkaI saMvacchareNa khalaMtu pavollai jaNapihi-kari avalaMvivi dhAvai taha-taha khaNe maNe romaMcijjai paDijepai maNasiu vihsevinnu| dakkhAlami sisu-kIla Niyacchahi / AhAsevi ema jaga vlthu| NaM ugrAyalatya maya-laMcha / bhIsama suya pahiThTha-maNa pekkhai~ / NimmiU va kalaho samANiu~ / IsIsu vihasevi muhu~ vNki| uThi paDai sukaMpai clli| jaha-jaha mayaNu sisutaNu dAvai / rUviNi NaM amiyai~ siMcijjai / ghattA... (puna: vaha bolI) ---"maiMne to tujhe bar3e duHkhoM ke sAtha nava mAsa taka apane udara meM rkhaa| phira bhI he putra, maiMne terA bAlapanA nahIM dekhA aura mere netroM ko sukha nahIM ho paayaa|" / / 225 / / (15) mAtA rUpiNI kI icchApUrti hetu vaha apane vidyA-bala se zizurUpa dhAraNa kara vividha bAlya-lIlAoM se usakA manoraMjana karatA hai apanI mAlA ke vacana sunakara manasija--pradyumna ha~sa kara bolA--"he mAtA, suno| yadi Apake mana meM icchA hai to maiM ApakI icchAnusAra hI zizu-krIr3Ae~ dikhA dU~gA / kyA ye saba Apake lie durlabha haiM? isa prakAra kahakara jaga-durlabha vaha pradyumna mAtra eka dina kA (tatkAla kA) zarIra banAkara tthhraa| usa samaya vaha aisA pratIta ho rahA thA mAnoM candramA hI udayAcala se udita ho gayA ho| puna: usane 15 dina kA, phira 1 mAsa kA, isa prakAra saMkhyAta rUpa banAye aura bhISmasulA - rUpiNI unheM dekha-dekha kara mana meM harNita hotI rhii| phira usane chaha mahInA kA, phira 12 mahIne pramANa vAlA kaladhauta (suvarNa) ke samAna rUpa bnaayaa| apanI bAlya-lIlAoM se reMgate-reMgate raMjAyamAna karate-karate vaha thakatA nahIM thaa| ISat-ISat ha~satA huA vaha apanA mukha bA~kA (Ter3hA) kara letA thaa| varSa bhara kA hokara totalI bolI bolane lagA aura (bAra-bAra) uThatA. par3atA thA, kaoNpatA thA, calatA thaa| kabhI mAtA kA hAtha pakar3a kara daur3atA thA aura isa prakAra jaisA-jaisA zizupanA hotA hai vaisA-vaisA hI usa madana ne bhI kara dikhaayaa| jaise-jaise vaha krIr3Ae~-... karatA thA vaise-vaise hI kSaNa-kSaNa meM vaha rUpiNI bhI apane meM aisI romAMcita hotI rahatI thI, mAnoM amRta se sIMcI jA rahI ho|
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242] mahAkaDa siMha virAja panjuNNacarita [12.15.11 ghattA- dhAvici racchajAi valai dhUli-dhUsara tnnu| kaMpevi ja me vi thAi ulhAvai mAyahe maNu / / 2261! (16) AhAsai AhAru samappahi ditu Na lei cavai puNu apmahi / mammaNa-vayaNa aNeya payAsaha sumahura savaNa suhAvaNa bhAsai / iyavibhiu payaiMtu aucvu vi huu juvANu maNaharu guNa' bhavu vi / vaDDhai bIya mayaMkuva jehau vivihAharaNa-vihUsiya dehu| jo aNaMgu mahiyale jANijjai taho uvamANu karaNu kira dijjai / ai accariu suvaho paikkheviNu guru ANaMdeM avruddevinnu| uvavesiu ANe mayaraddhA tAsu saraha bhuvaNatau viddhu| suha-duha saMbhAsaNu vi paropyaru dida?"u suvau juNNu huttau ciru| gi deyaMtai~ iya vacchahiM tA kiMkara- gaNu eMtu nniycchhiN| 10 dhattA- mukka viruddhai~ halahareNa ukkhayara vagga samAga nnievinnu| Niya jaNaNie samANu rairamaNu vi jaMpai vihsevinnu|| 227 / / ghattA... (kabhI-kabhI vaha) rathyA (galI) meM bhAga jAtA thA aura vahA~ se dhUli-dhUsarita zarIra hokara lauTatA thaa| kA~patA huA paira jamA-jamA kara khar3A rahatA thA aura apanI mAtA ke mana ko ullasita karatA rahatA thaa|| 226 / / (16) __ haladhara kruddha hokara kSullaka ke virodha meM apane khecara-sevaka bhejatA hai (vaha zizu kabhI--) bolatA thA --"khAne ko de| kintu jaba vaha detI taba letA nahIM thA aura puna: mA~gatA thaa| aneka vidha madhura zravaNa-sukhada evaM mArmika vacana bolatA thaa| isa prakAra apUrva vismayakArI rUpa prakaTa karatA huA vaha guNavAna bhavya manohara yUvaka ho gyaa| vividha prakAra ke AbhUSaNoM se vibhUSita deha vAlA vaha yuvaka (pradyumna) usI prakAra vRddhiMgata hone lagA, jisa prakAra dvitIyA kA cndrmaa| jo yuvaka mahItala meM anaMga ke nAma se jAnA jAtA thA, aba usakI upamA aura (usase bhI zreSTha) kisa vastu se dI jAya? -putra ke aise Azcaryajanaka kAryoM ko dekhakara vaha AnandAtireka se bhara utthii| jisakI zobhA se bhuvanatraya biMdhA huA thA aise usa makaradhvaja - putra ko gale se lagAkara usane use Asana para baiThAyA tathA jo kucha cirakAla se dekhA, sunA evaM anubhava kiyA thA una sukhoM-dukhoM kA paraspara meM sambhASaNa karane lge| isa prakAra vatsa se vArtAlApa kara jaba vaha nizcinta ho rahI thI tabhI usane (haladhara ke) kiMkaragaNoM ko Ate hue dekhaa| ghattA- haladhara ne usa rUpiNI ke virodha meM samagra khacara varga ke sevakoM ko chodd'aa| unako dekhakara apanI mAtA ke sAtha vaha ratiramaNa (pradyumna) ha~sa kara bolaa| / / 227 / / (15) 1. a. ktth| 2. a lge| (16) 1. 8 gu| (16) 411 dRSTaM zrutaM anubhuut| (2) paraspara madhyAnI pUrva vRtAnta /
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.18.1] mahAkA siMha virahAu pajjuNNacarita 1243 (17) mAi-mAi mA ki jaMpahi tuhu~ khaNu ekkuvi pavaMbu pecchihi mhu| jhya bhAsevi savijja Aesiya jA saMvaraho sepaNeciru pesiy| teNa vi diyaho rUu lahu leviNu bhuva juvalu vi kisa calaNa kareppiNu / thUloyaru siru cihura vihINau~ kaMpatu vi savvaMgaha~ khiinnuN| dukkhaha~ avaNIyale pau ditau ubaraha pabbhAreNa smNtu| saccaharammi hotu pIsariyau vevaMtu vi khalaMtu kiM turiyaH / rUviNi dhavalaharammi duvvArai paDiu daDatti Na taNu sAhArai / thaMbhediNu vi dhariu kiMkaragaNu ekku paNaThu teNa NiviseM puNu / kahai deva diu duvbala-kAyau vAre paDiucchai suThu vraayu| ghattA- so paisAru pA dei sAmiya bhaNu kiM kijjai / jo tumhaha~ maNe juttu so Aesu pahu dijvai / / 228 / / (18) bhiccu vayaNu suNi kuviu halaharo deha ditti jiya saraya jlhro| 10 (17) kSullaka apanI vidyA ke bala se kSINakAya dvija kA rUpa dhAraNakara rUpiNI ke daravAje para gira par3atA hai ____"mA~-mA~ tU kucha mata bol| kSaNa bhara meM merA prapaMca to dekha / " yaha kahakara usane apanI usa vidyA ko Adeza diyA, jo ki cirakAla pUrva kAlasaMbara kI senA ko (parAjita karane hetu) bhejI thii| usane bhI zIghra hI dvija kA rUpa dhAraNa kara liyaa| usane apanI bhujAyugala evaM caraNoM ko atyanta kRza banAyA, peTa ko moTA banA liyA, sira ko keza rahita banAyA, isa prakAra samasta aMgoM se kSINa hone ke kAraNa vaha dvija kA~pa rahA thaa| vaha bar3e hI duHkha ke sAtha pRthivI para paira rakha pAtA thaa| udara ke bhAra se vaha sabhI prakAra se du:khI thaa| vaha (kSINa kAya dvija) kA~patA huA, lar3akhar3AtA huA, turanta hI satyabhAmA ke ghara se nikalA aura rUpiNI ke dhavala gRha ke dvAra para apane zarIra ko na saMbhAla pAne ke kAraNa dhamma se gira pdd'aa| kiMkaragaNoM ne thA~bha karake usa dvija ko pakar3A punaH eka kiMkara nimiNa mAtra meM vahA~ se bhAgakara gayA aura kahane lagA-- "durbala kAya vAlA dIna-hIna becArA koI dvija dvAra para girA par3A hai|" ghattA- "vaha (kiMkaroM ko) praveza nahIM karane detA hai| ata: he svAmin, kahie kyA kiyA jAya? he prabhu, Apake mana meM jo yukti ho usI ke anusAra hameM Adeza diilie| / / 228 / / (18) haladhara kSINakAya vipra (pradyumna) para krodhita ho uThatA hai apanI deha kI kAnti se zarada Rtu ke megha ko jIta lene vAlA haladhara bhRtya ke bacana sunakara atyanta (17) |. a. khnnch| (17) (I) -: mrten|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244] 5 10 mahAkai siMha ciraija jatupAcariu gAu sadeu abaloiu diu vaha maggu visunahiM turaMtau bhAi tAva mAyAbhau diu sacca suvahe pariNayaNa kAraNaM yi suNa hau~ etthu 'sutau vippa - vayaNu suNi koha juttau parisaM pi jimiyaM pa duhaparaM ghatA ... "laulimattu guNa atthi jAi sahAvai~ dimvrheN| kiM thiu / bhahi vighpa tuhu~ ek mahukijju chai iha mahaMta / ajju bhojyu mitha icchae kiu / jimiu tattha NANaNa payAraNaM / jAhi tAya vali mai~ pauttau / cava rAmu tA NIsasaMtau / hoI kassa kahi vipNa suhayaraM / jaha-taha Nau dIsei aNNa giddha (2) iharaha Naraha~ / / 229 / / (19) iya vitAe kajju kiM amha NisugaMtu vi maho varuNu Na mahiM mahomi kajju chai kiM iha maMdireM (4) / attara / hi maggu uhi diyavara lahu / re pAvi kAi~ avagAhiM / gacchami kema dhiTTha tujjhovare / krodhita ho utthaa| vaha zIghra hI calA aura usa dvija ko dekhA aura bolA -- "he vipra tU akelA kyoM par3A hai? merI bAta suna aura turanta hI mArga chor3a / yahA~ merA bahuta bar3A kArya hai / " [12.18.2 taba mAyAmayI vaha dvija bolA - " Aja maiMne satyabhAmA ke putra (bhAnukarNa) ke pariNayaNa ke kAraNa usake yahA~ apanI icchAnusAra nAnA prakAra kA bhojana jImaH hai aura isI kAraNa aba he tAta, apane sukha - vizrAma ke liye vahA~ se calakara AyA hU~ aura so rahA hU~ / vipra ke mai vacana sunakara vaha rAma - haladhara krodhita ho uThA aura nizvAsa choDatA huA bolA - " aisA jimAyA huA bhI ( yadi kisI ko ) du:khakara hotA hai, to haiM vina kaho ki sukhakara (bhojana) kauna sA hotA haiM?" (ghuna: garajakara bolA --) ghattA - mAtra lolupatA hI to dvijavaroM kA svAbhAvika guNa hotA hai| unameM jisa prakAra kI gRddhi hotI hai, vaisI anya manuSyoM meM dikhAmI nahIM detI / " / / 229 / / (19) halacara usa dvija ke paira pakar3akara khIMca le jAtA hai, kintu nagara ke bAhara pahu~cakara vaha Azcaryacakita ho jAtA hai kyoMki usake hAthoM meM dvija ke kevala paira mAtra hI the, zarIra ke anya aMga nahIM -- " kintu isa bhava - bhojana kI cintA se hameM kyA prayojana ? he dvijavara jaldI uTho aura mArga do / " ( -- are yaha kyA -- ) sunatA huA bhI merA Adeza nahIM mAnatA? re pApiSTha, tiraskAra kyoM kara rahA hai? isa bhavana meM merA eka bar3A mahatvapUrNa kArya hai, kintu he dhRSTa, tere Upara se maiM kaise jAU~?" taba vaha dvija jaga- -niSThura usa (18) (1+lelita (2) hampaTa-pu (19) (1) bhojana ciMtA /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.20.4]] mahAkada siza virAu pajjaNNadharija [245 ___ 10 tA diu canai rAma jaga piTThuru tuha sapiNaha ke keNa vi gaya ciru| jANaMtu vi govvau Niya-riddhieM dekkArahi diu gahiu kubuddhieN| muhieNa vi ArUsahi kiM tuhu~ atthi samatdhu kiMpi dekheM(2) mahu / suNivi ema sIrAuhu kuddhau NaM dikkarie3) Nayaho4) viruddhau / kabiu calaNe dharevi samatthai~ jAi pAu sarisau hala sa'tthaI / Niu puravAhirammi Nivisiddhai~ valivi paloiu puNu rosaddha' / ghattA-- avaloivi taNu ThAi~ Niyavi calaNu Niya karayale / mukku daDapti karevi vibhiu ai NiyamaNe hali / / 230 / / (20) jANevi ko vi ehu mAyArau ettahiM cavai uchu-dhaNu dhArau / kahahi mAi bhuvaNayale varaMgau kavaNu ehu airos-vsNgu| saMtoseNa rUva) taho akkhai Niya valeNa jaira) kiMpi Na lekkhai / paMcANaNa siMha samaru samicchai avara kiMpi aNudiNu Nau vNchi| rAma (baladeva) se bolA-"cirakAla se hI tere samAna anya kauna-kauna isa saMsAra se nahIM cale gye| yaha jAnate hue bhI tuma apanI Rddhi para garva karate ho aura eka dvija ko apanI kubuddhi se "lalakArA" dekara sambodhita karate ho? tuma mujha para isa prakAra ruSTa kyoM ho rahe ho? kyA tumane merI koI sAmarthya dekhI hai? dvija kA yaha kathana sunakara halAyudha (aura bhI) kuddha huA mAnoM dikkarI (hAthI) hI mRga ke viruddha ho gayA ho| usane (usa dvija ke) caraNoM ko pakar3akara pUrNa zakti ke sAtha kaaddhaa-khiiNcaa| taba usa dvija ke kevala paira hI haladhara ke hAthoM se khiMcate hue cale jAte haiN| jaba vaha (haladhara) nagara ke bAhara jAkara ghUmakara roSapUrvaka usakI ora dekhatA hai to ghattA- usa (dvija) ke zarIra ko vahIM (rUpiNI ke dvAra para) sthira dekhakara puna: apane hAtha meM (usake kevala) caraNa dekhakara, taba haladhara apane mana meM atyanta vismita huA aura dhar3Ama se unheM vahIM paTaka diyaa| kyoNki-|| 23011 (20) pradyumna paMcAnana - siMha kA rUpa dhAraNakara haladhara ko puna: vismita kara detA hai haladhara ne jAna liyA ki "yaha to koI mAyAcArI prANI hai|" aura idhara, ikSu-dhanuSadhArI vaha madana bolane lgaa| usane apanI mAtA se pUchA ki he mAta:, bhuvanatala meM uttama zarIra vAlA, atiroSa vaMzagata yaha kauna hai, jo apane bala ke kAraNa jagat meM kisI ko kucha bhI nahIM samajhatA?" (putra kA kathana sunakara-) rUpiNI ne santoSapUrvaka use baladeva kA svarUpa batAte hue kahA--"yaha haladhara paMcAnana--siMha se pratidina yuddha kI kAmanA kiyA karatA hai; anya kucha nahIM caahtaa| (19) 1. a. hai:2. ba.Ni / (19) (2) dattaM sbhdh| 13) trissye| (4) 5 vadhaka: siMha:: (20) (1) barabhadrasya svarUpaM / (27 jgtrye|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2461 mahAkA gidhA paJjuSaNa garisa 12.205 mahumahaNaho eu jechu sahoyaru tuba pittiyau vi mA maNNAhaM puru / jaNaNi-vayaNu suNi romaMciu saru pallaTiTau khaNeNa Niya va varu / thiu paMcANaNu hovi valuddharu diyAya jaNiyau 'bhau ai duddharu / vAla-mayaMka vaMka dAhAla kavila-kesa kaMdharu jddilaalu| loyaNa sihi-phuliMga iva dAruNu dIha-jIha Niru nnh-ruhiraarunnu| siru.valaiya sapuMcha rujatau caDula calaNu daha dihihi' nniyNtu| ghattA- 'hali avaloiya tattha paMcANaNu dAruNa NayaNu / kamu viraeviNu dhakku bhAsuru viSphAriya zyaNu / / 231 || (21) Nievi mapAri payaMDu khaNeNa kleNa viciMtiya-citta) rnnenn| turaMtu paDhukku ahImuha tassa TalaMti girIvara ruMjai jss| varIya suhatyu karAmu vi levi asivva suvAsaha jAma milevi| halIpahaNei mahIyale caMDu viruddha mayAri'"vi tAma payaMDu / madhumathana kRSNa kA yaha jyeSTha sahodara bandhu hai| tumhArA bhI yaha pitRvya (cAcA) lagatA hai| ise para (dUsarA) mata smjho| jaba mAtA ke ye vacana sune to vaha smara (pradyumna) romAMcita ho utthaa| usane kSaNa bhara meM hI apanA uttama rUpa palaTa liyA aura vidyA-bala se vahna mahAn siMha banakara sthira ho gyaa| ati durdhara vaha diggajoM ko bhI bhaya utpanna karane lgaa| vaha paMcAnana bAlacandra ke samAna vakra dAr3hoM vAlA thA, usake keza kapila tathA kandhara, jaTila jaTAoM se yukta thaa| usake locana agni ke sphuliMga ke samAna dAruNa the| jihvA dIrgha tathA nakha rudhira ke samAna atyanta lAla the| sira ko ghumA-ghumA kara vizAla pUMcha vAlA vaha siMha capala-caraNoM se dazoM dizAoM kI ora dekhatA huA jA rahA thaa| ghattA- haladhara ne dAruNanetra vAle, bhAsvara evaM vizAlakAya paMcAnana siMha ko dekhA ki vaha calate-calate ruka gayA hai|| 231 / / (21) paMcAnana haladhara ko parAsta kara rAjamahala meM pheMka detA hai baladeva ne usI kSaNa pracaNDa siMha ko dekha apane mana meM usake raNa kA vicAra kiyaa| jisakI rUMja (garjanA) se pahAr3a bhI TalaTalA jAte haiM, aisA vaha (baladeva) turanta hI usa paMcAnana--siMha ke sanmukha jA phuNcaa| uttama zreSTha vastra ko kamara meM lapeTa kara mahItala meM pracaNDa vaha haladhara asi kI taraha churikA ko jaba usa siMha para chor3atA hai aura prahAra karatA hai taba vaha mRgAri bhI usake viruddha pracaNDa rUpa se bigar3a jAtA hai| donoM hI calate (20) 1. a. "mru'| 2-3. ahhh| 4. a. "haalaloiya' / (21)(1) sabaseNa ptthe| (2) varIuttarAsaNeNa / (3) riphaa| (4) siMhaapi /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.22.6] mahAkada siMha virahAu phajuSaNapariu [247 calati valaMti khalaMti vi bevi pavaccahiM gacchahiM dhAya muedi / viruddha bhiti daDaMti paDaMti sasaMti rasaMti puNo vi bhiDaMti / raedi mahAhau ema raudu kiu valaevaho mANa vima? haNevi talapphai pADiu tattha varAsaNe saMThiu mahumahu jtth| pattA... atthANaMtare thakku) valu sukilAmiya) gttr| Niya mAyarihe sabhIu rairamaNu vi sNpttu"|| 232 / / iya sIrihe kila mANa-vimaNU avaloevi devi AhAsai NisuNi taNaya maho maNa sAhArau kahai mayaNu mai sarisu parAiu tuva sugNahaMe samANu gayaNaMgaNe | bhIsama-suva puNaravi AhAsai dala-vikkoNa sarisa Niya NaMdaNu / majhu sahoyaru kAi~ Na dIsai / so bhaNu kahiM achai risi nnaaru| kheyarapura hotauM iha aayu| maimi dhariu mA mujjha"hi NiyamaNe / tuva vivAhu kahi huu iya bhAsai / haiM, haTate haiM, skhalita hote haiN| dhAr3a mArakara pukArate haiM, pIche jAte haiN| eka-dUsare ke viruddha kruddha hokara bhir3ate hai, DA~Tate haiM, par3a jAte haiM, dIrgha zvAsa lete haiM, garjanA karate haiM aura phira bhir3a jAte haiN| isa prakAra paMcAnana ne raudra mahAyuddha kiyA aura baladeva kA mAna-mardana kara ddaalaa| paMcAnana ne usa tar3aphate hue baladeva ko vahA~ pheMka diyA jahA~ madhumathana--kRSNa varAsana para virAjamAna the| ghattA- udhara, AsthAna (rAjabhavana) meM pahu~ce hue baladeva kA zArIra kilabilA rahA thA aura idhara, (paMcAnana vezadhArI--) vaha ratiramaNa-pradyumna apanI mAtA ke pAsa pahu~cA / / 232 / / (22) rUpiNI ke pUchane para pradyumna ne batAyA ki nArada evaM putra-vadhU Upara nabhoyAna meM ruke hue haiM isa prakAra sIrapANi baladeva ke mAna-mardana kiye jAne para apane putra-pradyumna ko baladeva ke samAna parAkramI dekhakara mAtA--devI rUpiNI bolI- "merA sahodara bhAI nArada kyoM nahIM dikhAI de rahA hai?" he putra, suno, merA mana samhAlo aura batAo ki RSi nArada kahA~ hai? taba madana ne kahA--"mere sAtha hI RSi nArada yahA~ padhAre haiN| ve vidyAdharapara hote hae yahA~ Aye haiN| tamhArI snaSA (baha) ke sAtha gaganAMgaNa meM hI unheM roka diyA hai| tuma apane mana ko mUrcchita mata kro| yaha sunakara bhISmaputrI punaH bolI...."bola, terA vivAha kahA~, kaba huA hai?" taba smara bolA--"he paramezvari suno, duryodhana kI putrI udadhikumArI ke sAtha, jisakA vivAha bhAnukarNa (21) (5) saptaH . (6) khedasinnagAna / (1) saMprAptaH / (219 (1) nijmAnase mAmUjhillA / (22) I. ar|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248] mahAkada siMha virahau pajjuNNacarija [12.22.7 tA jaMpai saru suNi paramesari jA laggihai pa kira bhANuhi-kari / dujjohaNa-suya eMti vaNaMtare haNevi seNNu aihariya khaNaMtare / ghattA- tA rUviNieN pavuttu aI saucchu" majjhu ni maNu / dAvahi turiu aNaMga kahiM sasuNha kahiM bhAi mnnu|| 233 / / 10 (23) tA paDivayaNu payapiu mayaNai~ ki lavieNa bhAi iya vynn.| duddhara-sara-ghoraNi saMghahiM jA Na bhiDiu haya-gaya-raha-thaTa TahiM / Niya-valeNa bhar3a viMdu vi jagaDami puNu pachai appANau~ ppddmi| gaM to kiM japaMtu pavuccami piu-piyaraha~ 'sayalaheM viNa paruccami / cavai rUvi kI guDa junDU para isApaDa- datta kovi Na ebjai / vasuevaho hari-valaha~ dasAraha~ paMDava-bhoya. raNe annivaarhN| AhAsiu muNi maNahami sallaI2 ko paharai samANa jaga mllii| mA salahahi ai duddhamu bhar3ayaNu majjhu maNaho NAvaI mhilaaynnu| NemikumAru ekku milleviNu eMtu samaggai~ para cllevinnu| (satyabhAmA putra) ke sAtha nizcaya hI aba kabhI bhI nahIM ho skegaa| kyoMki vivAhArtha vaha udadhikumArI jaba vana meM lAyI jA rahI thI, usI samaya maiMne duryodhana kI senA ko mArakara usa kanyA kA apaharaNa kara liyA thaa| ghatta- taba rUpiNI ne kahA - "merA mana atyanta utsAhita ho gayA hai| ata: he anaMga, aba tuma turanta hI mujhe dikhAo ki kahA~ hai vaha merI putravadhU evaM kahA~ hai merA vaha bhAI (nArada)?" || 233 / / (23) pradyumna ke parAkrama se rUpiNI atyanta prabhAvita hokara pramudita mana se AzIrvAda detI hai taba madana ne pratyuttara meM kahA--"he mAta:, isa prakAra ke kathana se kyA prayojana? bhale hI mere pAsa haya, gaja, rathoM kA samUha nahIM, phira bhI yaha durdhara-smara (pradyumna) akelA hI ghanaghora raNa meM TakarAtA huA jA bhir3atA hai| apane bala se (pahale) bhaTa vRndoM ko ujAr3a DAlU~ taba pIche apane ko prakaTa kruuN| nahIM to, pitA, pitAmaha evaM svajanoM Adi se maiM kyA kaha kara paricaya dekara bolU~gA? taba rUpiNI bolI--"basa beTA, jo tujhe ruce vahIM kara (maiM Age nahIM bolUMgI), parantu (itanA kaha detI hU~ ki) yAdava bala (senA) kisI ke dvArA nahIM pUjA jAyagA (arthAt vaha tere barAbara nahIM hogA) cAhe ve raNa meM anivAra vasudeva hoM, hari hoM, baladeva hoM, dazAra rAjA hoM, pANDava hoM yA bhojaka raajaa| yaha sunakara muniyoM ke mana meM bhI zalya utpanna kara dene vAle usa pradyumna ne kahA--"jagata meM parAkramI mujha para kauna prahAra kara sakatA hai? atyanta durdama samajhe jAne vAle bhaToM kI bhI mere sAmane prazaMsA mata kro| merI dRSTi meM to ve sabhI mAnoM mahilA janoM ke samAna hI haiN| ekamAtra nemikumAra ko chor3akara anya sabhI Akara mujhe pITha dikhAkara calate banate haiN| (22) (2) AgacchatA / (3) hai| (23) 1-2. a. saahimi| 123) (I smmigii| (2) kaamen|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.24.10] manakA siMha viraiu paJjuNNacarita [249 10 ghattA-- Avahi mami samANu kari pasAu paramesari / jahiM sa-suNha tuva bhAi dAvami turiu ghtre|| 234 / / (24) ema bhaNevi kara-kamali dhareviNu Niggau saha Niya bhavaNu mueviNu / gau supaMDu caMDu tetyu vi lahu jahiM asthANe pariTThira mahumahu / AhAsai suNi kiNha-halAuha jAyava-bhoyaya) papaMDa suvaho saha / avara vi je duddhara balavaMtavi maMDalIya vara-bhaDa saamNtvi| paccAriya asesa AyaNNahu~ jai chalu kulu valu NiyamaNe maNNahu~ / tA kiM Na sabala turiu kudi laggaho Niya-Niya paharaNa leviNu vggho| mai~ avahariya Niyahu bhIsama-suya ai-susIla vellahala-sarala bhuva / ceIvai(2) varAu NihaNeviNu chale Navevi thiya ghare aavevinnu| salvaha~ raNe bhoyaNa dhaNi deviNu puNu pachai~ parisakkami levinnu| hau~ khageMdu etthaho Nau callami jA Na sayala tumhai~ raNe pellmi| JU ghattA--- he paramezvari, kRpAkara mere sAtha vahA~ Aiye, jahA~ ApakI putra-vadhU ke sAtha ApakA bhAI sthita hai| AkAza ke madhya maiM turanta hI unheM dikhAtA huuN| / / 234 / / (24) mAyAmayI rUpiNI ko hathelI para rakhakara pradyumna, kRSNa evaM unake darabAriyoM ko cunautI detA hai, ki yadi ve parAkramI hoM to usa apahRta mahilA ko usase vApisa leM aisA kahakara vaha smara (pradyumna) usa (mAyAmayI kRtrima) rUpiNI ko apane kara-kamaloM para dharakara apane bhavana se nikalA aura zIghra hI vahA~ gayA jahA~ rAjasabhA meM madhumadhana ke sAtha pracaNDa pANDava baiThe the| unheM dekhakara vaha smara bolA--"suno, he kRSNa, he halAyudha, he yAdavagaNa, pracaNDa putroM ke sAtha upasthita he bhojaka gaNa, aura bhI jo durdhara balavAna mANDalika uttama bhaTa sAmanta yahA~ baiThe hoM, maiM una sabhI ko pukAra-pukAra kara kahatA hU~ ki yadi Apa loga apane mana meM mere chala adhadA kula kA bala mAnate hoM to kyoM nahIM Apa sabhI loga turanta hI apane-apane praharaNAstroM ko lekara mere pIche laga jAte haiM? kyoMki maiMne ati suzIla, sukumAra evaM sarala bhujAoM bAlI bhISma-putrI rUpiNI kA svayaM apaharaNa kara liyA hai / jaba rUpiNI ke yahA~ usakA maMgetara cedipati nareza sthita thA, taba Apane chala se usa (rUpiNI) ke ghara jAkara usa becAre (cedipati) kA chalapUrvaka vadha kara diyA thaa| usa samaya raNa meM sabako bhojana-dhana dekara tatpazcAt bar3I kaThinAI se Apa usakA apaharaNa kara bhAga pAye the| kintu, maiM to khagendra huuN| maiM yahA~ se taba taka nahIM TalU~gA, jaba taka ki maiM tuma sabako raNa meM nahIM pela ddaaluuNgaa| (24TAA) bhojsdi| (2) zizupAla / (1) ati /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250] mahAkada siMha virAiDa pajjuNNacarija [12.24.11 pattA- iya AyapiNavi sayala vADavaggi jiha pajjaliya / __NaM juvaM te pakkhuhiyavi sabvattha vi sayalavi clim|| 235 / / (25) halaharu kovANale pajjatiyau palaya-payaMga samuva sNclliyu| tA gaMDassa' jIya saMjuttau uThi suThu pacchu gjjNtu| bhImu bhayaMkaru lauDi bihatthau dhammu-subaho Niya NAviya matthau / sahaeu vi asiphara saMjuttara ulu vi kotu kalaMtu turaMtau / avasara samAga suhaDa supayaMDavi NigNaya NaM pamatta veyNddvi| ko vi Niyai Niya bhuva-bhIsAvaNa je riu Naravara-maNa bhesaavnn| kuvi Ayarisai Niya dhaNu-hara guNu rehai NaM seMdAuhu nnv-ghnnu| kovira para savasa kucau Na gipahai / pulaiya-vau pahiriu raNe mnnnn| kodi Aruhiu atti kari-kaMdhare Niya-maNu ditu mahAhave duddhre| kegA yi taNu tA lava muphphu Dabiu maNi ciNtevinnu| ehu puNu aMgarakkhu lohiThuvi / maI pahu kajje diNNu vau sadbhuvi / 10 pattA- yaha sunakara (rAjyasabhA meM sthita) sabhI kI krodhAgni usI prakAra bhar3aka uThI, jisa prakAra ki vAivAgni / athavA mAnoM (grISmakAlIna) madhyAhna kA sUrya kSubdha ho uThA ho aura (usase prabhAvita hokara) samasta (cala-acala) padArtha caMcala ho uThe hoN| / / 235 / / (25) raNabhUmi ke liye prayANa kI taiyArI haladhara kopAnala se prajjvalita ho uThA aura pralayakAlIna sUrya ke samAna vahA~ se uThakara cala pdd'aa| usake pIche garjanA karatA huA gANDIva-dhanuSa kI jyA sahita arjuna taiyAra hokara uThA, lakuTi (gadA) hAtha meM lekara bhayaMkara bhIma ne dharmarAja yudhiSThira ko mAthA nvaayaa| sahadeva bhI sphurAyamAna asi lekara aura kala-kala karate hue konta ko lekara nakula bhI turanta hI vahA~ se niklaa| usa samaya sabhI pracaNDa bhaTa isa prakAra nikala par3e mAnoM pramatta hasti-samUha hI nikala par3A ho| kisI ne apanI bhISaNa DarAvanI bhujAoM kI ora dekhA jo ki parAkramI zatrujanoM ke mana ko bhI DarA dene vAlI thiiN| koI dhanurdhara apane dhanuSa kI DorI ko khIMca rahA thaa| vaha aisA suzobhita ho rahA thA mAnoM indra-dhanuSa vAlA navIna megha hI ho| koI bhI (narazreSTha) apane vaza meM na thaa| yadyapi kisI ne kavaca dhAraNa nahIM kiyA thA, phira bhI pulakita vadana hone ke kAraNa ve apane ko kavaca dhAraNa kiyA huA jaisA mAna rahe the| koI durdhara mahAyuddha meM apane mana ko lagAye hue tatkAla hI hAthI ke kandhe para savAra huA aura kisI ne apane zarIra para trANa (DhAla) lekara mana meM yaha vicAra kara pratIpa (ulTA) chor3A ki-.."lauha kA banA huA yaha aMgarakSaka mere prabhu ke prayojana ko bhalIbhAMti pUrNa kregaa|' (24) (4) pobhita / (25) 1. a.ba. sp|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.26.113 5 10 ghatA mahAkara siMha virahau pajjuNNacariu dhattA- ie ekkeNa pahANa paridhAvahi bhai samera kira / to tahiM keva cavaMti mA vaccahu bho thAhu kira / / 236 / / (26) kovi ajau bhaDuyau samaraMgaNe iyaru harai kiM kiNhaho bhAmiNi tA raNabheri turiGa apphAliya airosaddha 'vIra pari sakkiya adbhakkiya sakajja melleviNu dhIra-payaMr3a-camaMDa raNa-bhara dhara kevi kumAra kucha saMcaliya kehimi kavau bhaDahiM Niyaure kiu haNu-haNu-haNu Naravara jayaMtivi parimANahu~ mA mujjhaho niyamaNe / rUviNi- sisu pahala gai - gAmiNi / suha~ bhavitti saMcAliya / je saMgAma - sAehiM AsaMkiya / gayarAyaNamima vacceviNu / sella - bhusaMDhi khagga-paharaNa kir| parabhAreNa vasuMdhara Dolliya / ahiNava-raNa-raseNa kuddivi gau / Nigaya puraha~ pauli pellativi / dhattA-- savvara tUra saya diNNa sajjiya rahavara gaya turayA / miliya riMda asesa pavazuddhaya mahAdhayA / / 237 / / (26) 1. a. dhii| 2-3 a duddhara / [251 isa prakAra nizcayapUrvaka eka-eka karake jaba pradhAna bhaTa samara kI ora daur3ane lage, tabhI vahA~ koI-koI kahane lage " mata jAo he bhAI, ruka jAo ? / / 236 / / (26) raNabhUmi ke liye prayANa kI taiyArI, havA meM mahAdhvaja a~gar3AiyA~ lene lagA koI ajaya bhaTa samarAMgaNa meM (pratipakSa se ) bolA- " ( apane kI pahilI bhAminI gajagAminI rUpiNI kA apaharaNa rUpiNI - zizu hai?" tabhI turanta hI raNabherI baja utthii| usane mAnoM subhaToM kI bhAvanAoM ko hI saMcAlita ( caMcala ) kara diyA / aneka vIra zaktizAlI tathA jo saMgrAma ke svAda zaMkA rahita the ve atyanta roSa se bharakara apane-apane nijI kAryoM ko adhUrA hI chor3akara (ulaTe bhar3akAne vAloM se ) raNAMgaNa meM bacakara cala diye| raNa meM durddhara pratApI, dhIra, pracaNDa koI kumAra sela, bhusuNDi khaDga, praharaNa, dhAraNa kara krodhapUrvaka cale, jinake pada bhAra se pRthivI Dola uThI / kinhIM bhaToM ne nija vakSa para kavaca dhAraNa kiyA aura ve abhinava raNa ke rasa se kUdate uchalate cale / ve naravara "hano, hano, hano" cillAte hue tathA pratolI (dvAra) ko pelate hue nagara ke bAhara nikale / ghattA-- saikar3oM prakAra ke sabhI bAje baja uThe, zreSTha, ratha, hAthI, ghor3e sajAye gye| sabhI narendra paraspara meM mile aura pavana meM mahAdhvaja a~gar3AiyA~ lene lagA / / 237 | / ko) phicaan| apane mana meM mohita mata ho / kRSNa (pradyumna ) ko chor3akara anya koI kaise kara sakatA
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252) mahAkA siSTha virarAja pajjuSNa reu [12,27.1 (27) maya-jaleNa rellAviu mahiyalu uvari valagga joha kaya kalayalu / madhuvaMta pavaNai~ pelliya eNa saMghalliya gaya ghar3a jujjhaNa mnn| hari khura khoNi khaNaMta padhAiya hilihilaMta bhuvaNayale Na mAiya / paMca-vaNNa vara-dhayahiM pasAhiyA) divya-mahAraha rahiyahi vAhiya / tA rauddu raNavara pajiu NaM ayaskuI jalaNihiM gajniu / vijjAhara savimANu suNahayale 'calliu cAuraMgu-balu mhissle| tA dunimitta samuThiya aMtare NaM cavaMti mAlaggahu raNabhare / rasai-riThTha siva phikkArai Niru NaDai kavaMdhu vi vikkholai karu / kuhiNNi cheu payaDai phaNa jaMtaha~ giddha-paMti thiya paravai chattaha~ / pattA.- iya aNimitta mahaMta hari viruddha abgnnnnii| ai vehAviya cittu bhaNu jayammi ko maNNA / / 238 / / 0 (27) ___ raNa-prayANa ke samaya hone vAle apazakunoM se hari-kRSNa kA citta vihvala ho uThA hAthiyoM ne madajala se pRthvItala meM relA (pravAha) kara diyA / yoddhAgaNa kala-kala karake Upara uchalane lge| jujhane kI mana vAlI, hAthiyoM kI ghaTA isa prakAra calI mAnoM pralayakArI jhaMjhAvAta ke dvArA pele gaye kAle megha hI hoN| khuroM se pRthvI ko khodate hue tathA hilahilAte hue ghor3e isa prakAra cale ki ve bhuvanatala meM samA nahIM rahe the| rathavAhakoM dvArA uttama paMcaraMgI dhvajAoM se maNDita divya mahAratha taiyAra kiyA gayA / raudra raNatUra bajA, mAnoM akasmAt hI samudra garaja uThA ho| vidyAdharagaNa AkAzamArga se apanI caturaMga senA sahita mahItala kI ora cala pdd'e| usa AkAza evaM mahItala ke madhya vaha vidyAdhara-samUha aisA suzobhita ho rahA yA mAnoM dyumaNi-sUrya hI ho aura jo mAnoM unheM kaha rahA ho ki raNa ke jhamele meM kyA par3a rahe ho? kauve kA~va-kA~va zabda kara rahe the. zivA (zRgAlI) lagAtAra phikkAra rahI thI aura kabandha (dhar3a) hAtha phailA-phailA kara nAca rahe the| jAte hue kuhanI ke chedoM se draNa prakaTa hone lage aura narapatiyoM ke chatroM para gRddha paMkti baiThane lgii| ghattA- isa prakAra hari--kRSNa ke viruddha aneka animitta-apazakuna mAne gye| jinase citta atyanta vihvala ho utthe| kahie. ki saMsAra meM kauna kisako kyA samajhatA hai / / 238 || 127) 1-2. a. gaM jumta / (270) mtthiy| (2) ravAhe: - 3) sthaa|
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.28.13] mahAkada siMha virahau papaNacarita [253 (28) ettahiM kusum-rse| turaMta rAyaNagaNe jAgavi bihsNtii| bhuNipya puraiM-mukkalahu mAyari paNavai 'sA saviNaya Niya bhAyari / suNhaI ahivAyaNu sAsuhe ki tAma mayaNu raNa mahi maMDevi thiu| kaNhaho-valu Nievi saNau gajolli maNeNa myrddhu| hariseNa dosammu Nigmiu sAhaNu vijja-pahAvai~ hy-y-vaahnnu| te ji ciNha siMgAra ji tevara paDiNariMda iva Narakhara kiMkara / bhaDa-bhaDahimi samANa Niru Nimmiya samara sajja hoevi sayala thiya / kevi dhAvaMti vIra jaya lAlasa puNu valaMti pahu ANa parabvasa / / Niya-Niya maMdira vari jubaIyaNu avalomaMtu cavai dummiya maNu / hA-hA-hA payaMDa jaga suMdara marihIsaMti akAraNa nnrvr| iya NisuNaMta vapaNu tiya-viMdaho paridhAiya camu raNe goviNdho| ghattA.... piTie paropA ledi teNa samare rehati kH| vipphuraMta ruMjata vA varamaDa sIha aha / / 239 / / (28) apane nabhoyAna meM, vidyA ke prabhAva se pradyumna rUpiNI ko chor3akara govinda--kRSNa se dugunI senA evaM sAdhana nirmita kara yuddha-bhUmi meM kRSNa-senA se jA bhir3atA hai isI bIca kusumazara (pradyumna) ne turanta hI gaganAMgaNa meM jAkara ha~sate hue apanI mAtA (rUpiNI) ko muni (nArada) ke caraNoM ke sAmane chor3a diyaa| usane bhI apane bhAI ko vinaya sahita praNAma kiyaa| bahU ne sAsa kA abhivAdana kiyaa| tatpazcAt madana (lauTakara) raNabhUmi ko mA~Da kara sthira ho gyaa| kRSNa kI senA ko sannaddha dekhakara usa makaradhvaja kA mana gUMja utthaa| vidyA ke prabhAva se usa pradyumna ne kRSNa kI senA se dviguNita senA evaM haya, gaya, vAhana Adi sAdhana taiyAra kara liye| itanA hI nahIM usane kRSNa kI senA ke samAna vaise hI cihna, zRMgAra-sajAvaTa, naravaroM ke samAna pratinarendra, kiMkara bhI kara liye| bhaToM ke samAna bhaTa banA liye jo susajjita hokara samara meM khar3e ho gye| (unameM se koI-koI vIra jaya kI lAlasA se daur3ane lge| kintu prabhu kI AjJA ke paravaza hokara unheM lauTanA pdd'aa| apane-apane mahaloM para yuvatijana unheM dekhatI huI duHkhI mana hokara kahane lagI...-"hA-hA-hA, pracaNDa evaM jagata meM sundara (aneka) naravara akAraNa hI isa (yuddha) meM mreNge|" mahilAjanoM ke isa prakAra ke vacana sunakara bhI govinda--kRSNa kI senA yuddhakSetra kI ora jhpttii| ghattA--. raNabhUmi meM paraspara meM bhir3I huI donoM senAe~ kisa prakAra suzobhita ho rahI thIM? usI prakAra jisa prakAra ki sphurAyamAna evaM garajatA huA tathA (gjoM ko--) vidAratA huA bhaTa -siMha suzobhita hotaH hai| / / 239 || (28) | ym|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254] mahAkA siMha virAu phajuNNacarita iya pajjuSaNa-kahAe papaDiya dhammattha-kAma-mokkhAe buha ralhaNa suve kai sIha viraiyAe panjuNNa-vasueva-saMgAma-vaNNaNo NAma bArahamI saMdhI prismtto| / / saMdhI: 12 / / ch|| puphiyA jAta: zrI jinadharmakarmanirata: zAstrArtha sarvapriyo, bhASAbhiH pravaNazcaturbhirabhavat zrIsiMhanAmA kaviH / putro ralhaNa paNDitazca matimAn zrI gujarAgomiha, dRSTinicaritrabhUSitatanuvaMze vizAle banau / / ch|| ___ isa prakAra dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI budharalhaNa ke putra kavi siMha dvArA viracita (prastuta) pradyumna-kathA meM "pradyumna-vAsudeva kA saMgrAma varNana" nAmakI bArahavIM sandhi samApta huii| / sandhiH 12 / / ch|| puSpikA-- kavi-paricaya zrI jinadharma-karma nirata, zAstrArtha meM sarvapriya caturvidhabhASApravaNa, samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyagcAritra se vibhUSita zarIra vAlA tathA gurjara pradeza kI vizAla bhUmi ke gurjaravaMza meM utpanna siMha nAmaka (suprasiddha) kavi huA jo paNDita ralhaNa kA matimAn putra thaa| 1 ch||
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.1.11] 5 10 mahA siMha virazya pajjuNNacariu dekhI saMdhI (1) dhrubakaM - kihaho kusumasaro balahaeN raNaADhattu ghoru supayaMDaha~ / haya-khuraha~ raha~ gatha para payaha~ ucchaliu ("" rehai thiu aMtareviha seNNaheM usAra mA raNu maho raNa - DiMDima- raveNa (3) AhAsai maho vayaNeNa cavahi kaDa-maddaNu tujjhu ji kiM avasaru eu samaraho iya jaMpaMtu virau raNe pelliu suhaDaha~ ahiNava-vaNa ruhireNa vi cappiu eu mahArau cakkai~ vArai kahimi kovi majjhatthau (1) 1. a. ya. na0 raNa-varNana bhaMDaha~ / / cha / / maNNaha~ / (2) jayaluddha aiuNNarya muvahu ko paharaNai michaMDaho / 'rayaho (4) aghANu kaNDu') isa bhAsai / avaruddhehiM jhatti Niya-NaMdaNu / sura - visahara ra darasiya Damaraho / kari kavola maya salliI relliu / haya-muha-galiya paura pheNeNa vi avaru vi jo riu raNa uhe thakkahU~ / so pAvas isa vivihAvatthau / terahavIM sandhi (1) samarabhUmi meM donoM zatru senAoM ke bIca kI antarbhUmi kI dukhada avasthA kA kavi dvArA mArmika citraNa [ 25s dhruvaka-- kRSNa kI senA aura kusumasara -- pradyumna kI senA ne ghora pracaNDa raNa Arambha kiyaa| ghor3e khuradharoM ( ghor3oM) se gaja gajoM se, narapravara narapravaroM se aura padAti padAtiyoM kara lar3ane lage / / cha / / brahmANDa taka uchala uchala jayalubdha ati unnata manavAle donoM sainyoM ke bIca meM sthita antara suzobhita ho rahA thaa| vaha (antara hI ) mAnoM kRSNa se kaha rahA thA ki krodha kA tyAga karo, praharaNAstroM ko chor3o, lar3ane marane-mArane meM koI sAra nahIM / athavA raNa meM DiNDima rava ke mAdhyama se hI mAnoM vaha kaha rahA thA ki he kRSNa, tuma apanI vijaya meM ajAna hI ho ( arthAt tuma vijetA nahIM bana paaoge)| athavA vaha apane mahAn (ucca) svara (vacana) se kaha rahA thA ki he kaMsa - mardana, tuma yuddha kA tyAgakara zIghra hI apane ( pratipakSa rUpI) nandana kA AliMgana karo / devendroM, nAgendroM evaM narendroM ko bhayaMkara rUpa dikhAne vAle he kRSNa, kyA yahI avasara tumhAre liye yuddha karane kA hai ? isa prakAra kahate hue tathA raNa se virata rahate hue bhI usa ( antara ) ko raNa meM pela diyA gyaa| hAthiyoM ke kapola mada jala se bhIga gye| subhaToM ke abhinava vraNa, rudhiroM se bhara gaye, ghor3oM ke mukha se galita pracura phena se bhUmi bhara gayI / mahArayoM ke cakroM tathA aura bhI jo ripu raNabhUmi meM khar3e the, unase yaha pRthivI ca~pa gayI / jo koI kabhI madhyastha banakara kisI ko rokatA hai, vaha isI prakAra kI vividha avasthAoM ko prApta karatA I (1) (1) dhUlIrau (2) doparvanAma (3) madhyena / (4) rajaH jagatrayagya kathayati / ( 5 ) eSa kRSNa-jajana /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256) mahAka' siMha viraiu pajjuSaNacarita [13.1.12 dhattA- miliyai~ viNNidi sAhaNai~ kiya kalayalai~ pavaDhiya kohiN| bAhiya Niya-Niya vAhaNaI daTThoThTha paDivala sNkhohii|| 240 / / cauppadI- iya paharaMta raNaMtare NaravaI kuddhamaNA Niyahi NahaMgaNe raNa-rasa vihasiya amrgnnaa"| paDhama bhiDammi bhiDaMtahiM Ahave duvisahi saghara dharAdhara samudA vi kaMpiyasapalarmAheM / / ch|| kahiM johehiM - joha NAsayahiM dalavaTTiya phaNida-sama kAyahiM / kahimi raheNa-rahu vi musumUriu sa-hau sa-sarahi sa-dhau di cUriu / kahi dhANukku ruddha dhANukkai~ phArukku vi kahi riu phaarukkiN| AsavAru ghara paDiya savArai~ mayagalu-mayagaleNa annivaar| khaliu koMta karu-kota sahAyai~ pahaNiu kovi keNa gy-dhaay| kesai~ levi kovi acchoDiu keNavi kaho sira-kamalu vi toDiu / pattA donoM ke sAdhana (senAe~) mile. donoM pakSoM ke bhaTa kala-kala karane lage. unakA paraspara meM krodha bddh'aa| donoM pakSoM ne apane-apane vAhana taiyAra kiye tathA pratipakSoM ne kSubdha hokara apane oThoM ko kATa liyaa|| 240 / / pratipakSI senAoM kA tumula-yuddha / kabandhoM kA parAkrama catuSpadI--isa prakAra rAjAgaNa kruddhamana hokara raNa meM prahAra kara rahe the| AkAza meM raNa-rasa se ha~sate hue deva-gaNa unheM dekha rahe the| prathama bhir3anta meM bhir3ate hI durviSAstroM se ve Ahata ho rahe the aura isa prakAra bhavana, parvata, samudra sahita samasta pRthivI kampita ho rahI thii|| ch||| kahIM phaNIndra samAna kAya vAle tathA atyanta tIkSNa vANoM dvArA yoddhAgaNa yoddhAoM ke dala ko rauMda rahe the, kahIM ratha ne ratha ko cUra kara diyaa| kahIM ghur3asavAroM ne ghuDasavAroM ko ghor3e evaM dhvajA sahita cUra-cUra kara ddaalaa| kahIM dhAnuSkoM ne dhAnuSkoM ko roka diyaa| kahIM padAti phArukoM (tIkSNa pharasA calAne vAloM) ne zatru-phArukoM ko roka diyaa| asavAra asavAroM para TUTa pdd'e| hAthI anivAra hAdhiyoM se jA bhidd'e| hAthoM meM kunta rakhane vAle kunta ke AzritoM para chUTa pdd'e| koI kisI ke gaja ke AghAta ke dvaar| hanA gyaa| kisI ne kisI ke keza pakar3akara use pachAr3a diyaa| kisI ne kisI kA sara-kamala tor3a diyA, koI vajramuSTi ke prahAroM se Dhuka gyaa| koI sArabhUta asidhenu (churI) lekara ldd'e| kisI ne kisI subhaTa ko Upara jhulA diyA aura lAta mArakara use AkAza meM ghumA diyaa| koI bhaTa draNoM kI vedanA se pIr3ita hokara rone lge| kaTe hue sira isa prakAra gira rahe (2) (1) ko dhvasAn / (2) devsmuuh| 13) samudrAsakala pRthitiikrssit|| (4) sadhoTaka. (5asavAra gajugata muu|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.3.8] mahAkA siMha viraija pajjuNNacaritra 1257 kevi Dhukku parimuTTiA pahArahiM asidheNu vahi kevi Niru sArahiM keNavi kovi suhaDu AyAmiu calaNa haNevi NahaMgaNe bhaamiuN| vAvaraMti kevi vaNa-veyaNaura paDiyaha~ sire kusuma imi ghibahiM sura / ghattA. kAsuvi siru mahiyale paDiu avagaNiNavi dhaDu sNcliu| maho bhuvadaMDa sahAi~ ki eNa vi jo riu miliu / / 241 / / 15 cauppadI-- keNavi sattivi sjji| 6.27. riu .., keNavi dasaNuppADiya maya mattaho gyho| keNavi sasaru-sarAsaNu kAsu vihaMjiya) keNavi piyarahu leviNu paDirahu bhNjiyu|| cha / / vehaMDavi dhayadaMDa vihaMDiya muDiya chatta-camarahiM mahi mNddiy| gaya-ghaya ghuliya Dhuliya mahi Nivar3iya bhaDa-thaDa bhiDiya daDiya Niru dvdiy| kaDabaDa kheNa paloTTiya rahabara tA siu 'saMkussu sesu kapiya dhr| rasiya sutasiya khasiya kAyara-gara bhabhiya-damiya haya-thaTTa sukhrkhur"| the mAnoM devagaNa AkAza se puSpa-varSA kara rahe hoN| pattA - kisI kA sira (kaTa kara) mahItala meM par3a gayA to bhI usakI avagaNanA kara usa kA dhar3a (yaha socakara) Age calatA rahA ki "merI sahAyaka merI mahAn bhujAe~ hI haiM (sira nahIM), ata: Age jo bhI ripu mujhe milegA, usI kA vadha inake dvArA kruuNgaa|" / / 241 / / tumula-yuddha catuSpadI--kisI ne ripu ko jItane ke lie zakti susajjita kii| kisI ne madonmatta gaja ke dazana (dA~ta) ukhAr3a liye| kisI ne bANa sahita dhanuSa le liyA, kisI ne kisI ko bhagna kara diyaa| kisI ne apanA ratha lekara pratiratha ko tor3a diyA / / ch|| dhvaja khaNr3oM ko khaNDa-khaNDa kara naSTa kara diyA gyaa| TUTe hue chatroM evaM camaroM se mahI maNDita ho gyii| gajoM kI ghaTA ghUmane lagI, luDhaka kara pRthivI para girane lgii| bhaToM ke samUha DaTa kara bhir3ane lage aura par3ane lge| kaTa-kaTa zabda karane vAle astra dvArA rathavara ulaTa die ge| usase ziva evaM zeSanAga sazaMkita ho utthe| pRthivI kA~pa utthii| rasika jana trasta ho utthe| kAyara jana khisayA gye| tIkSNa khura vAle ghor3oM ke samUhoM ko ghumA-ghumA kara damita kara DAlA gyaa| jina naravaroM ke sira, paira evaM hAtha naSTa ho gaye, unake kabandha nAcane lage aura ghUma phira kara paraspara meM TakarAne lge| una pracaNDoM ke zarIra ke kavaca TUTa-TUTa kara (bhUmi para) par3ane lge| aura (binA kavaca ke) mila-milakara eka dUsare ke zarIra ke khaNDa-khaNDa karake cUra karane lge| (29 I.ja ca. 'gaa| (3) th) janamuSTi / (7) vedanA Atura / (4) sireNa - siha / 139 1. a ssNk| 13) 11) desahItatam / 12) oNImAm / viTanA / (4) tii|
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2581 mahAkada siMta trirAja pANNavariu [13.3.9 paDiya kavaMdha khur3iya sira payakara caliya-valiya aNNoNNu vi Naravara / tuDiya-paDiya taNu-tANa payaMDaha~ miliya khaliya taNu-khaMDa vihNddhN| khutta-gutta rasa vasamai kaddame relliya ruhira jalaha~ raNe-duddame / vaNiya dhuNiya NihaNiya asi-ghAyahiM daliya-maliya viryAlaya ve bhAyahiM / ghattA- haya-hiMsai~ mayagala gajjiyai~ suhUDaha~ kalayana sddii| NaM rasiu bayata muksie, vaisarisa sUra3 63 / / 2-2 / / 5 cauppadI- iya appapari thiya raNe kiNhaho kiMkarai, sella-bhalla vA vallaha~ AUriu srhN| bhaggu-laggu ummaggaheM maNasiya seNNu kaha amaraha, mahiu mahaMtaja sAyara salilu-jaha / / ch|| NavaNisiya NiviDa vANAsaNe riu pabbayaha~ NAI vjjaasnne| paripesati joha jaga duddhara uThyi maMdhavaMta kAyara-Nara / mukka-hakka-lallakka bhayaMkara NihaNiya vaNiya caumbhuva kiMkara / usa durdama raNa meM kaTe hue gupta rasa-vasA-meda rUmI kardama Adi rUdhira rUpI jala meM baha rahe the| asi ke ghAtoM se donoM hI daloM ke yoddhA ghAyala ho rahe the, dhune jA rahe the, mAre jA rahe the, dale jA rahe the, male jA rahe the evaM vikala kiye jA rahe the| ghattA- ghor3e hIMsate the, madonmatta hAthI garajate the, subhaToM ke kala-kala zabda ho rahe the| mAnoM rasalolupI bhUkhe kRtAnta (yamarAja) ne visadRza (prANa-levA) tUra-ninAda hI kara diyA ho|| 242 || tumula-yuddha / kRSNa apane bhaToM ko sAvadhAna kara svayaM apanA raNa-kauzala dikhalAte haiM catuSpadI--isa prakAra kRSNa ke kiMkaroM ne raNa meM apane ko sthira karake use sela, bhAlA, ballama evaM bANoM se ApUrita kara diyaa| isa kAraNa manasija-pradyumna kI senA unmArga meM bhAgane lgii| bhAgate samaya vaha kaisI laga rahI thI? usI prakAra jisa prakAra kI amaroM se pUjita mahAn sAgara kA jala bahakara unmArga kI ora jAne lagatA hai|| ch|| taba kRSNa kiMkaroM ne zatru senA ko navIna tIkSNa saghana bANoM ke Asana para paTaka diyaa| aisA pratIta hotA thA mAnoM parvatoM para vajrAsana hI gira par3A ho| jagata meM durddhara (kRSNa) ke yoddhAgaNa dhakkama-dhukkI kara rahe the| jisa kAraNa zastradhArI kAyara-manuSya (gira-girakara) uTha rahe the| caturbhuja (kRSNa) ke bhayaMkara kiMkara haoNka chor3ate zatru-sainya ko lalakArate the, mArate the aura (unheM dUra) haTA dete the| mArakara hI khisakate the| saikar3oM ko jarjara (392ba " / (3) (5) trurita
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.5.3] mahAkada siMha virahAu pajjapaNacarita 1259 10 haNevi pasakkahiM kiya saya jajjara cakkehimi kappiya ur-sir-kr| juNNa tiNaho samANu taNu maNNivi paharahiM Niya jIvau avaNNivi / paccAraMti kaNha ki serau haNu-haNu pauri sudeksahiM terau / sIrAuha uvaDiya bhaDa goMdale kiM vAvarahi Na vaDDhie kNdle| bhIma-bhayaMkara gaya darisAvahi pahaNahiM paccha turaMtau Adahi / suNi sahaeva vIrarasa-raMjiya payaDahiM asipharu je riu gjiy| Naula NihAlahi koMtama karayale avara vi je Naravai kiNhaho vle| te ekkekkamekka duvboliya asarisa sattha-pahArahiM pelliy| ghattA. adada pahale hiM hilA utta ki mIsahiM / ___Nahe bhamaMta NivaData caMdaviMda iva dIsahi / / 243 / / 15 cauppadI- keNavi kobi NivAriGa khaMcahi Niyayakara mA NiThura sa pahAraie~ haNahi ehu Naru / kapaMtu vi avaloyahi paharaNa vajjiyau, kAparu-maNe viNu maNe varabhaDu vjjiyu|| ch|| kara dete the| cakrAkAra astroM dvArA hRdaya, sira aura hAtha kATa ddaale| apane zarIra ko jIrNa tRNa ke samAna samajhakara tathA prANoM kI avagaNanA karake ve (zatru-sainya) para prahAra karate the| kRSNa apane sevakoM ko cillA-cillA kara kaha rahe the...ki zithila kyoM ho rahe ho, mAro, maaro| Age ke zatruoM ko bhalIbhA~ti dekho| "he sIrAyudha, tuma bhaToM ke yUtha meM utro| yadi kandala meM vRddhi na ho to vyAkula hone se kyA lAbha? he bhIma, bhayaMkara gadA dikhaao| prahAra bAda meM karanA, abhI yahA~ tatkAla Ao vIra rasaraMjita he sahadeva, suno, jo ripu ko gA~ja dene vAlA hai, usa asiphara (churI) se (zatru-sainya para) prahAra kro| he nakula, apane hAtha ke kunta kI ora dekho| (isI prakAra) kRSNa kI senA meM aura bhI jo-jo narapati haiM ve bhI taiyAra rheN| isI prakAra duSTa bolI vAle milakara eka dUsare ko kaThora vacana bolane lage ki asadRza zastroM ke prahAroM se pila pdd'o| ghattA..- ardhacandra (kRSNa) ke prahAroM se chatroM kI kyA kaheM (asaMkhya) zIrSa bhI kaTa-kaTa kara girane lge| ve aise dikhAyI dete the, mAnoM AkAza meM ghUmate hue candra-vRnda hI gira rahe hoM / / 243 / / (5) ___ kRSNa kI caturaMga senA naSTa hone lagI catuSpadI--kisI (bhaTa) ke dvArA koI dUsarA (bhaTa) dUra haTAyA gayA aura usake dvArA use kahA gayA ki "usa becAre kI ora se apanA hAthI khIMca, itanA niSThura mata bana, apane prahAra se usa narabhaTa ko mata mAra, dekha vaha astrarahita hone se kA~pa rahA hai / " puna: apane mana meM use kAyara mAnakara usane (anya) vara bhaToM ko bhI ddaaNttaa|| ch||
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260] mahAkAi siMha virahau pajamuNNacarita [13.5.5 5 iya kovaggi' jaliya NaraNAhaha~ raiu mahAhana vAhiya vAhaha~ / mAgu Na laddha par3iya gaya-gattaha~ kaNiyAra kuMbhayalaha~ kara-daMtaha~ / bhAga-rahehiM mAggu saMcAru vi vaDhi hira-mahaNNau phAru vi / kilikilaMta veyAla paNacciya joiNi-gaNa vasa-kaddama cacciya / palayA ladbhuvi siva pukkArai huva rasoi NaM jamu hkkaari|| dusara-sara dhoraNihiM samAya kahidi mayaMga mahuva kappiya haya / curiu-cAuraMgu-valu kaNhaho bhuvaNekalla malla jy-tnnhho| mohiya-mohaNeNa divvattha! muNiu pavaMcu Na Navai sastha / Niva NivaDiya bhImajjuNa mahi-maMDale hA-hA rau uThThi zaha-maMDale / paDiya jamala) NaM jama goyari kiya viliu sIri paNayi hari siy"| suDahaho uvari suhaDu hayavari hau rahaho ivari rahu gayaho mhaagu| Naravai bari NariMda sara-salliya thiya jIviya bimukka Nau calliya / pattA- kiMkara sayaNa sahoraha~ piAhayaha~ rehar3a kiNha kh| NaM asahAu bhamaMtu ekkallau bhave jIu jh|| 244 / / isa prakAra kodhAgni meM jala kara naranAtha-- rAjAoM ne apane-apane ghor3oM ko susajjita kara mahAsaMgrAma prArambha kiyaa| raNabhUmi meM Aye hue gajoM ke zarIroM se mArga avaruddha thaa| zatruoM ne unakI sUMDa evaM dA~ta tor3a ddaale| TUTe rathoM se mArga saMcAra bhI bhagna ho gyaa| rudhira kA vizAla samudra bar3ha gyaa| kilakilAte hue betAla nAcane lge| yoginI-gaNa vasA rUpI kardama se carcita hokara nAcane lge| mA~sa kI lolupI zRgAlI pukAra rahI thii| mAnoM yamarAja ko bulA-bulAkara kaha rahI ho ki rasoI taiyAra ho gayI hai| Ao aao| "kahIM to durddhara bANoM kI nokoM se mAre hue hAthI par3e the aura kahIM kaTe hue ghor3e par3e the| jaya kI tRSNA vAlA jo kRSNa bhuvana meM akelA malta samajhA jAtA thaa| usI kRSNa kA caturaMga dala-bala cUra diyA gyaa| pradyumna ke mohana nAmake divya astra ne sabako mohita kara diyaa| kRSNa ke narapatiyoM ne pradyumna ke isa zastra ke prapaMca ko samajhA hI nhiiN| mahImaNDala meM jaba bhIma, arjuna rAjA bhI gira par3e, taba nabhamaNDala meM hAhAkAra maca utthaa| nakula-sahadeva jugala malla bhI par3a gaye, mAnoM ve yama ke gocara hI ho gaye hoN| sIrI (baladeva) bhI jA giraa| mAnoM hari..-kRSNa kI zobhA hI naSTa ho / / subhaTa ke Upara subhaTa, ghor3oM ke Upara ghor3e, ratha ke Upara ratha evaM gaja ke Upara mahAgaja car3ha gye| narapati evaM narendra bANoM se viMdha gaye aura prANa chor3akara vahIM nizcala ho gye| pattA- kiMkara, svajana evaM sahodaroM ke naSTa ho jAne para kRSNa kaisA suzobhita ho rahA thA? usI prakAra jisa prakAra ki asahAya yaha jIva bhava meM akelA ghUmatA-bhaTakatA rahatA hai|| 244 || 19 | "g| 2.ba pi| (5) (:) A1 (2) dalita / (3) OM nkul-sdevau| (4) a bali blNdn| jaagobhaa|
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.6.13] 5 10 mahAkaGa siMha viraiu pajjuNNacariu (6) abaloyai caupAsahi mahu-mahu jahiM ji jahiM, para karaMka ukkuraDaI pechai tahiM ji tahiM / ai-parihau asahaMtu kariMdaho uyari vi, jhatti valaggu mahArahi dhaNuharu kare kareviM / / cha / paMDavAi jaM Nihiya vara bhar3A tAsu su mahuhu parAu phaNa kaDappu phaNivaihiM tADae palaya-pavaNu pavahaMtu vAlae kavaNu jalahiM culueNa sosae ko paDu jamadaMDu khaMDae iya bhaNevi dhaNu jhatti sajjiu pUrimaM pi jala-thala suNahayalaM sara-saehiM sachaNNu maNamaho cauSpadI-- ( 6 ) 1. a. " | pievi gahira ai - ruhira raNe chaDA / kahimi pAva vaccahiM aghAiu / sura- karissa ko dasaNa moDae / Niya valeNa mahivIdu ttaale| huvavahoba iMdhaNeNa tosae / bhae samANu raNu kavaNu maMDae / guNa- raveNa NaM uvahi gajjiu / kaMbu sareNa kiya amara kalamalaM / sAuho saseNNo visaharaho / [261 (6) tumulayuddha - parAjita bala, hari mahAgaja- chor3akara mahAratha para savAra hote haiM catuSpadI - madhumathana (kRSNa) cAroM pArzvoM se jahA~-jahA~ bhI dekhatA thA vahA~ vahA~ nara karaMkoM ko utkaTa rUpa se rote hue hI dekhatA thaa| apane atyadhika paribhava ko sahana na kara vaha hAthI se utarA aura dhanuSa-bANa hAtha meM lekara jhaTa se jhapaTa kara ratha para jA car3hA cha / / raNa-kSetra meM pANDavAdi jo mahAbhaTa mare (jaise ) par3e the, unako bhI atyanta gahare rudhira se lathapatha dekhakara roSa sahita daur3a kara madhumathana vahA~ jA phuNcaa| vaha pApa vacanoM se nahIM aghA rahA thA / ( arthAt adhika pApavacana bolate hue vaha tRpta nahIM ho rahA thA ) | ( vaha garaja - garaja kara kaha rahA thA ki ) mujha phaNapati ke kar3akar3Ate pha ko koI tor3a sakatA hai? airAvata hAthI dA~toM ko koI mor3a sakatA hai? (usa kRSNa ke vega meM Ane ke kAraNa aisA pratIta ho rahA thA, mAnoM usa raNabhUmi ko) pravahamAna pralayakAlIna (pracaNDa) vAyu jalA DAlanA cAhatI ho / usa (kRSNa) ne apane bala se pRthivI tala ko TalaTalA diyA / samudra ko cullU se kauna sukhA sakatA hai? IMdhana se agni ko kauna santuSTa kara sakatA hai? pracaNDa yamadaNDa ko kauna khaNDita kara sakatA hai? raNabhUmi ko mere samAna kauna mA~Da (raca) sakatA hai? aisA kaha kara ( usa kRSNa ne ) dhanuSa ko tatkAla hI sajjita kiyaa| usakI ke zabda se aisA pratIta huA mAnoM samudra hI garaja uThA ho / usa dhvani ne jala, thala evaM AkAza ko bhara diyaa| (yaha dekhakara) amaroM meM zaMkha ke svara se kolAhala kiyA aura saikar3oM bANoM se pradyumna ke sainya ko Dha~ka
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262] mahAkaha miha virarAja paNNacariu |13.6.14 15 Nievi tAu sakasAu duddhare bhuvaNa Damaru virayaMtu raNa bhre| ghattA-- tA mellevi mahAkAra vata Nijjiya hari lahu ArUDu mahArahi / ____ aMvare sura-ramaNihi jiya Naha dumaNihi~ cavai va kiM hosai shi|| 245 / / (7) cauppadI- puNu paNijjai sareNa sa sArahi / AyAvasi hari sarahu sa sArahi / / kAyaraho vi ma rahavaru vAhahi / thiru vikkamahi teNa haya-sArahi / / ch|| jaha sareNa rahu ahi muhu kijjai taha kesava-sarIru pulijji| phaMdai dAhiNu NayaNu savAhu vi NaM kahaMti tuba gaMdaNu rahu vi| tA sirihareNa vi suu paNijjai bhoya Nau tujjhu gujjhu rakkhijjai / haNiya suhaDa NihaNiya bhaDa-raha-gaya kavaliya-daliya sapaNa sahayara sp| samara sajju thiu ariu dummahu iya maMgalu ki jaMpai mahu mahu / diyaa| yaha dekha kara usa manmatha (pradyumna) ne bhI viSaghna AyudhoM se sasainya usa kRSNa senA ko DhaMka diyaa| usa durdhara raNa-bhAra ko krodha-kaSAya pUrvaka dekhakara usa kRSNa ne bhuvana ko kampita kara dene vAlA Damaru (raNabherI) bjaayaa| ghattA-- nirjita bala (senA) vAlA hari (kRSNa) mahAgaja chor3akara tatkAla hI mahAratha para savAra huaa| (apane saundarya-teja se) nabha-sUrya ko bhI jIta lene vAlI sura-ramaNiyA~ AkAza meM kahane lagI ki "aba kyA hogA, aba kyA hogA?" / / 245 / / samara-bhUmi meM dAe~ aMgoM ke pharakane se kRSNa ko kisI maMgala-prApti kI bhAvanA jAgRta hotI hai catuSpadI-punaH smara (pradyumna) ne apane sArathI se kahA-"suzikSita ghor3e jute hue apane sArabhUta ratha ko claao|" kAyara hokara ratha mata haaNknaa| (yaha sunakara) usa sArathI ne bhI dhairyapUrvaka evaM avasarAnukUla usa haya-ratha ko haaNkaa.| / / ch|| jaise hI smara ne ratha ko kRSNa ke sammukha kiyA, vaise hI kezava kA zarIra pulakita ho utthaa| dAhinA netra phar3akane lgaa| sAtha meM dAhinI bhujA bhI phar3akane lgii| mAnoM ve kaha rahe hoM ki yahI to (sammukha AyA huA) tumhArA nandana hai| taba usa zrIdhara (kRSNa) ne bhI usa putra (pradyumna ) se kahA he jana, tuma apane ko gupta hI rakhe rahe, isa kAraNa apane subhaTa mAre game, bhaTa mAre gaye, ratha evaM gaja naSTa ho gye| saikar3oM hajAroM svajana kavalita evaM dalita kara diye gaye / bhayAnaka zatruoM ke liye bhI durdamanIya samara kI racanA kii| ye maMgala bAra-bAra kyA sUcanA de rahe haiM? merA dAyA~ netra evaM bhujA pharaka rahI hai eva deha bhI bAra-bAra pulakita ho rahI hai| yaha
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.8.5] mahAkai siMha viraha pamjuNNacarita [263 10 jaM phaMdai maho NayaNu savAhu vi vAra-vAra pulaijjai dehu vi / tA mAruvika paDivayaNu payaMpai tujjha payAveM ko Nau kNpi| riu NihaNesahiM jitta mahAhava rUviNi tujjha milesai mAhavi / iya aNNoNNu sumhuraalaavhiN| AhAsaMti vevi 'suhbhaavhiN| tA tailokka damaNu sumahaMtau to NA bhuva didu vaddha turNtu| thiu sava Dammuhu raNa-mahi-maMDavi cavai kaNhu maccharu bhaNe ThaMDavi / ghattA- hiyaya kalattaho pANapiya Niya sayaNa bhar3a-haya-gaya-rahabara / to Nau tuvavari kohu maho havai Na kiM jANami para / / 246 / / ____15 181 cauppadI.- 'lahu samappi maho piyayama maNari / NehaMdhuvi AhAsai iya hri|| je mua te muva kiM karaNijjai / jAhi ma tuva valu rnnuhe|' jhijjai / / 5 suNevi hasaMtu payaMpaI mAru valuddharu-duddhara jo jayasAru / sunakara mAra (madana) ne bhI pratyuttara meM kahA-"Apake pratApa se kauna nahIM kA~patA? mahAyuddha ko jItakara (jaise hI) Apa zatru ko maareNge| vaise hI he mAdhava, Apako rUpiNI mila jaaygii|" isa prakAra zubha-bhAvanA pUrvaka ve donoM hI paraspara meM madhurAlApa karane lge| tabhI, trailokya-damana karane vAlA tathA dRDha bhujabandha vAlA vaha mahAn kRSNa turanta hI sabhI ke sammukha raNa meM Asana maoNDakara sthita ho gayA aura (pradyumna) se bolA - apane mana ke matsara ko chodd'o| ghattA...- prANoM se bhI priya merI kalatra kA apaharaNa kara diyA. apane svajana. bhaTa. haya. gaja evaM rathavaroM ko bhI naSTa kara diyA, to bhI tumhAre Upara mujhe krodha nahIM huA, kyoMki maiM tumheM koI dUsarA nahIM mAna rahA huuN|" / / 246 / / (8) pradyumna kRSNa ko parAjita kara use Atma-samarpaNa kI salAha detA hai, kintu usakI asvIkRti para vaha (pradyumna) apanA dhanuSa khIMca letA hai catuSpadI--punaH snehAndha usa kRSNa ne (pradyumna se) kahA--"aba tuma merI manoharI priyatamA (rUpiNI) mujhe zIghra hI sauMpa do| jo (kiMkara) mara gaye so mara gaye (aba unake lie) kyA kiyA jAya? (acchA, aba) jAo tumhArI senA ko raNabhUmi meM jUjhane kI AvazyakatA nhiiN|" / / ch|| kRSNa kA yaha kathana sunakara durdhara baladhArI evaM jo jagata meM sArabhUta hai vaha mAra (pradyumna) ha~satA huA (7) I. ba. muN| (8) 1. ba ta": 2. ( I) bhujA / (2) a pradyumna / (a) (1) rnnsmuuhe| /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264] mahAka siMha virauDa pajjuNNacariu [13.8.6 10 kahiMpi Na dIsai endhu saNehu cavaMtaha~ hAsau lopaha~ ehu| vihaMjiya bhaMjiya divva-hayoha NihoDiya moDiya-rahavara joha / disivvala diNNa parida karida jamANaNu patta sahoyaraviMda / mahA-bhaDa vIra raNammi samatta maNohara iTTa suhita kltt| paraM juda baMdhuho erisa lIla kahehi vivakkhuhu kehiya kIla / Na sakkahi-thakkahi chaMDahi cAu'1) ma dollahi-mellahi ehu palAu / caehi mahAhau dUsahu ajju tumaMpi sabhaja chaleNa Na kajju / tau riu vayaNa vilakkhiu vittu harivvahu AsaNu jema plitu| caDAvivi-cAu pisakka saehiM pihaMtu NahaMgaNu vajja maahiN| jalaMpi thalaMpi NahaMgaNu taMpi so maggu-amaggu Na pUriu aMpi / ghattA-., tA mayaNeNa NieviNu NaM sAvaNa-ghaNu harisarehi brisNtu| AyaDDhevi dhaNuharu parihaggala karu thiu ahimuhu~ vi turNtu|| 247 / / 15 bolA--"yahA~ (isa samarabhUmi meM) to mujhe sneha kahIM bhI dikhAyI nahIM de rahA hai|" isa prakAra kahakara usa (pradyumna) ne logoM ko hNsaayaa| puna: usane kahA----"jisane divya haya-samUha vibhakta kara bhagna kara diye, divya ratha-samUha nihor3a (tor3a) DAleM, yoddhAgaNoM ko maror3a DAlA, narendroM ko (ajJAta) dizAoM meM Thela diyaa| karIndra bhI naSTa kara diye, sahodara vRnda, yama ke mukha ko prApta karA diye / mahAbhaTa vIra raNa meM samApta ho gye| manohara evaM iSTa kalatra janoM ke hRdaya bhagna kara diye| kintu (eka dUsare ke lie anajAna) ina bandhuoM kI aisI lIlA hai, taba kaho ki yAtruoM kI kaisI kIr3A hotI hogI? yadi tumameM sAmarthya nahIM ho to Thaharo, jAo cApa chor3a do, (bar3ha-car3hakara) bolo mata, yaha pratApa bakavAsa bhI chor3a do| isa dUSita mahAsaMgrAma ko bhI Aja hI chor3a do aura tuma bhI bhAryA sahita ho jaao| arthAt tuma mere sAmane Atma-samarpaNa kara do to maiM tumhArI bhAryA ko tumheM sauMpa duuNgaa| isameM chala prapaMca kA kAma nahIM hai| ripu (pradyumna) ke vacana sunakara hari vyAkula-citta ho gayA jisa taraha agni bhabhakatI hai, usI taraha hari apane Asana para hI bhar3aka uThA, usane cApa ko car3hAkara ibramaya saikaDoM zaroM ke dvArA nabha rUpI aMgaNa ko DhaMka diyaa| jala, sthala evaM nabhAMgaNa kA aisA koI bhI mArga-amArga nahIM bacA, jisako una zaroM ne na pUra diyA ho| ghattA- tabhI madana (pradyumna) ne dekhA ki hari kRSNa zrAvaNa-mAsa kI ghana-varSA ke samAna hI bANa-varSA kara rahA hai| tabhI airAvata hAthI kI sUMDa ke samAna bAhu vAlA vaha madana turanta hI apanA dhanuSa khIMcakara usake sammukha ho gyaa| / / 247 / / (8) 3-4. a. . | 5. a. 5', 4 si / 6. da' su| (4) (2) smaa2|| 43} ghnup|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.9.14] mahAkada siMha virahAu pajmuNNacarita 1265 5 cappadI- addhaiMda lahu levi pmukku| caMcalu-viju-daMDu iva ddhukku|| chiNNu-sarAsaNu kaNhaho kari thiu| NaM Niddai vahaM dhaNu daiva hau / / rosaMdhae~ vibhiya mANaseNa dhaNuharuvi gahiu jA avaru tenn| tA chiNNau rUviNi taNuruheNa puNu hasiGa vichapaNa-sasi sama muheNa / bhaNu-bhaNu pai~ eu viNANuvaru kahiM sikkhiu ko kira tujjha guru / nahu~ eha jAyavahimi paMDavahU~ kuruhimi kiya riu sara mNdddhuuN| Niru attha-sattha saMgari NiuNu jage viraiya kitihi taNau gunnu| Niya dhaNuha vi rakkhahu Na uttarahI asa bhuTu citto mA vaavrhii| jo raNa bhar3a-thaDa-kaDa gau sahai so ki jIdahu~ jage Nau lhi| tuva kaMju Na bhajja sahoyaraha~ kiM karahi garidaha sahayaraha~ / / jA jAivi jIvahi bhuji suhu iya uvahasiyau asahaMtu duhu| harimaNe kovANalu pajjaliu dikkari-kari ahimuha ji cavaliu / pradyumna kRSNa ke dhanuSa ko chinna-bhinna kara unheM lalakAratA hai / kRSNa bhI puna: pradyumna para AkramaNa karate haiM catuSpadI--ardhacandra (dhanuSa) zIghra hI lekara, krodhita vaha cacaMla (madana) vidyudaNDa kI taraha ghusA aura kRSNa ke hAtha meM sthita dhanuSa ko chinna kara sthita ho gayA, mAnoM nirdaya durdaiva ne hI use naSTa kara diyA ho|| ch|| roSAndha usa kRSNa ne vismita mana hokara dUsarA dhanuSa-bANa le liyaa| taba pUrNamAsI ke candramA ke samAna usa rUpiNI putra ne ha~sakara use bhI kATa DAlA aura bolA--'he vijJAna pravara (kRSNa), tuma yaha to kaho ki yaha dhanuSa calAnA tumane kahA~ sIkhA hai? kauna tumhArA guru hai. tuma yAdavoM ke evaM pANDavoM ke svAmI ho, tumane kurubhUmi meM ripu ko zara-maNDapoM se AcchAdita kiyA thaa| tuma zAstrArtha evaM saMgrAma (donoM) meM hI nipuNa ho / tumane apane kIrtimAna guNoM se jagata ko prakAzita kiyA hai| kintu aba apane dhanuSa kI rakSA kro| tumhAre uttara kI AvazyakatA nhiiN| isa prakAra bhadra citta hokara cupacApa mata baittho| jo bhaTa samUha raNa meM suzobhita nahIM hotA vaha isa saMsAra meM jIvita raha kara kyA karegA? tumheM apanI bhAryA, sahodara, sevakoM, narendroM evaM sahacaroM ke jIvita rahane se kyA prayojana? aba tU akelA hI jA aura jIvita rahakara sukhoM kA bhogkr|" isa prakAra kahakara usa pradyumna ne kRSNa kA upahAsa kiyaa| kRSNa pradyumna ke usa upahAsa kA duHkha sahana na kara ske| vaha apane mana meM kopAnala se prajjvalita ho uThA aura dikkarI kI sUMDa ke samAna tathA ahimukha ke samAna capala bhujAoM vAlA (9) ) prvrt|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266] mahAkA siMha viraija panjuNNacariu [13.9.15 &15 AyAmiu maNamahu mahumaheNa bhiuDacchi karAlaha~ jama NiheNa" / Nava Nisiya suNicchiDaha~ sarasaehiM hau~ vamma-paesahu dujjaehiM / avareddhau avare Ayabattu rahu sahau saMsArahi mahi samattu / pariyaNu pahi rAu ruva Niya gattu vevaMtu valaMtu vi jIva cutu / ghattA- veDhiu cau pAsahiM vANa sahAsahiM raivaru rehai samare kh| visaharaha~ asesaha~ savva paesaha~ NaM kAlAyaru rakkhu jh|| 248 / / 20 cauppadI--- tA avarahi rahe cddevinnu| Niyava kiNha samau payaDeviNu / / pechivi hariNA Niya rahu khNciu| mAyA-vihaNaM ko jaba vNciu|| ch|| tA muNiUNa pavaMcu vi knnhii| raNa rasieNa su jayavahu tnnhii| 'sui viiyaru-rahu divva-mahArahi caDevi turaMtai~ vuttu sasArahi / rahabaru vAhi-vAhi lahu tettahiM mAyArau-ripu dIsai jehiM / vaha kRSNa usake sammukha cala diyaa| usa madhumathana--kRSNa ne yamarAja ke samAna bhRkuTi tAnakara, vikarAla A~khoM se usa manmatha--pradyumna (kI zakti) ko taulA aura nadIna tIkSNa saikar3oM durjaya bANa pradyumna kI ora mAre / kisI ke dhvaja, kisI ke chatra aura kisI ke sAthI sahita ratha pRthivI meM samA gye| mArga meM parijanoM evaM rAjAoM ke rUpa badala gaye aura kA~pate, lar3akhar3Ate hue unhoMne prANa chor3a diye| cattA- samara meM cAroM ora se (kRSNa ke dvArA chor3e gaye) sahasroM bANoM dvArA veSTita vaha rativara--pradyumna kisa prakAra suzobhita ho rahA thA? usI prakAra, jisa prakAra ki samasta pradezoM meM vyApta viSadharoM vAlA kAlAgaru-vRkSa suzobhita hotA hai|| 248 / / (10) kRSNa ne AgneyAstra chor3A taba pradyumna ne bhI usake viruddha taiyArI kI catuSpadI-~~-taba usa pradyumna ne apane rUpa ko kRSNa ke samAna prakaTa kiyA aura zIghra hI vaha dUsare ratha para cddh'aa| mAyA-vidhAna dvArA kisI ke dvArA ThagA jA rahA hU~, yaha dekhakara kRSNa ne bhI apanA ratha khiiNcaa|| ch|| taba jaya rUpI vadhU ke pyAse raNarasika divya mahArathI kRSNa ne prapaMca jAnakara apanA pUrva rUpa chor3A aura turanta hI dUsare ratha para car3hakara apane sArathI se bolA--"rathavara ko vega pUrvaka vahA~ hA~ko-hA~ko jahA~ mAyAripu dikhAyI de rahA hai|" aisA kahakara usane dhanuSa para DorI car3hAI aura zaMkha dhvani kii| vaha (zaMkha dhvani) aisI pratIta huI mAnoM samudra hI garaja uThA ho| bhaTa-vRndoM ne kolAhala kiyaa| AkAza ko phor3akara jhukA dene vAlA tUra-ninAda (9 (2) sadRzena / (3) kampanana / (103 (1) gaisa / {2) eSaH mRtaH / (10) 1. a" / (2) a. n'|
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.11.4] 10 15 mahAkara siMha viraha pajjuSNacariu ema bhaviNu dhaNu guNa sajjiu kiu kalayalu vara bhaDayaNa viMdeM sumarija huva va hatthu tA Dhukkau huMkAreNa pattu taM sAha puNu pajjaliu jala guru jAlahiM ha - dhUmeNa amara saMdANiya(3) phuTTa taDatti vaMsa dhama-chattaha~ kAhami jalai garidA~ Ni vasaNu sihiNA saMtAviu sayalu-viyalu kaMg - raveNa uvahi NaM gajjiu / phuTTaNa maNu hu tuur-ninndeN| paMkayaNAheM levi pamukkau / veDheviNu hama-gaya-raha-vAhaNu / uDdira NiviDa phuliMgo mAlahiM / gaya kAma raNau keNavi jANiya / laggu jalaNu haya-ra-gaya-gattaha~ / tuTTavi paDai kAhaM vara- bhUSaNu / niyaMvi tAma mayaNu vi kayaraNa chalu / ghasA -- dappabhaDu thiu vihasphphaDu bhramai seNu ubveMviru / payi sumahAya dhanu rAhAyai~ kAmai~ sAhAriu thiru / / 249 / / (11) uppadI- vAruNatthu () puNu mukku payattai~ / ratuppala-dala dIharaNettai~ / / mahusU aho ( 2 ) seNNavari calliu / malaya- samuddu NAi~ ucchalliu / / cha / / [267 kiyA gyaa| taba kRSNa meM AgneyAstra kA smaraNa kiyaa| usake prApta hote hI (hAtha meM) lekara chodd'aa| vaha AgneyAstra hu~kAra bharatA huA pradyumna ke sAdhanoM ke pAsa pahu~cA aura usake haya, gaja, ratha- vAhanoM ko ghera liyA / punaH usakI bar3I-bar3I jvAlAoM se agni prajjvalita ho utthii| usase nivir3a phuliMgoM kI mAlAe~ utthiiN| AkAza dhUma se bhara gyaa| devagaNa santapta ho utthe| raNa meM kitane loga gatakAya ho gaye ( mAre gaye ) yaha kauna jAnatA hai? dhvajA - chatroM ke bA~sa tar3a se TUTane-phUTane lge| hathoM, manuSyoM evaM gajoM ke zarIra jalane lge| kRSNa ora se yuddha karane vAle rAjAoM ke vastra jalane lage / kRSNa ke zreSTha AbhUSaNa TUTakara girane lge| isa prakAra jaba bhayAnaka agni se santapta hokara sabhI jana vikala ho uThe, taba use dekhakara madana ne bhI raNa-paddhati meM chala se kArya kiyA / dhattA--- darbha se udbhaTa vikaTa evaM dUsaroM ko udvigna karane vAlI (pradyumna kI) senA vahA~ bhramaNa karane lagI / bar3he hue suprabhAva vAlA tathA dhanuSa kI sahAyatA se vaha kAmadeva (pradyumna) bhI vahA~ sambhala kara sthi ho gyaa| 249 / / (11) pradyumna ne vAruNAstra chor3A, usake viruddha kRSNa ne apanA pavanAstra chor3A catuSpadI---- taba lAlakamala-patra ke samAna dIrgha netra vAle usa madana ne prayatnapUrvaka vAruNa (jala) astra chor3A, jo madhusUdana kI senA kI ora calA / vAruNAstra kA vaha jala pralayakAlIna samudra ke samAna uchAleM bharane lgaa| ch| (10) 3. ablu| (10) (3) piidditH| (11) (1) meghavAnaM / (2) nArAyaNasya /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268] mahAruda siMha viraIu pajjuNNacariu 113.11.5 10 so hoedi mahAghaNa saNNiA bhuvaNoyaru pUraMtu Nihilu Nahu / gajjaI gaDagar3a-raurava Nadda taDayaData taDivi sarisa sddii| paMcavaNNu ugu susohaNu valaya vi sakka-cAu' mnnmohnnu| musalAdhAraha~-dhAraha~ varisai NaM huvavahaho pANa aayrisi| dimmuha-maliNa paryaDa tamoha vi relliu haravalu vaDDi kohuvi| mahihiM cahuTa cakka thiya rahavara / buDDu jaloheM Naravara hyvr| 'khutta kalahi bhaDa matta mahAgapa jA kesaveNa mukka vAyatyu vi vAruNatyu kiu teNa nnircchuvi| NaM jubaMta pavaho hai pelliu sabalu saciNNu sasAhaNu Dolliu / uddAviya dhaya chattAyAsaho pattaNiva hoiva camu4) rai tosho| Nahe NivaData vimANa NieviNu bhIsama-sua-sueNa ciMteviNu / ghattA- Amelliu girivaru bhIsaNa duddharu pacaNu te NAu saarij| cUraMtu vi pakkhuvi raNauhe dakkhu vi Nau pavaNeNa NivAriu / / 250 / 1 mahAdhana ke tulya vaha vAraNAstra bhuvana ke madhya ko pUratA huA sampUrNa AkAza meM bhara gyaa| vaha dAruNAstra garajane lgaa| gar3agar3Akara sairava nAda karane lagA, bijalI ke samAna tar3atar3A kara zabda bharane lgaa| AkAza meM paMcavarNI uttuMga atyanta sundara evaM manamohaka golAkAra indradhanuSa bana gyaa| usI samaya mUsalAdhAra varSA hone lgii| aisA pratIta ho rahA thA mAnoM vaha vAruNAstra agni ke prANoM ko hI khIMca rahA ho| dizAoM ke mukha samUha ko malina karatA huA pracaNDa andhakAra samUha relamaThela kara rahA thA, jisa kAraNa hari ke sainya kA krodha aura bhI bar3hane lgaa| mahI meM rathoM ke cakra cahuDa kara (pha~sakara) jala ke pravAha meM naravara aura hayavara DUbane lge| bhaTa kSubdha ho uThe, matta mahAgaja ciMghAr3ane lge| taba kezava ne (apanA) pavanAstra chor3A jisane vAruNAstra ko nirarthaka kara diyaa| vaha aisA pratIta ho rahA thA mAnoM vaha pavanAstra yugAntakAlIna A~dhI dvArA pelA gayA ho| usa pavanAstra se pradyumna kI senA apane vajA Adi cihanoM evaM anya sAdhanoM sahita Dola utthii| usa rativara_pradyamna kI senA. dhvajA-chatra patra-samaha ke samAna AkAza meM ur3ane ke kAraNa trasta ho utthii| punaH AkAza se girate hue vimAnoM ko dekhakara bhISama-sutA rUpiNI kA vaha putra-pradyumna cintita ho utthaa| pattA- bhISaNa durddhara usa pacanAstra ke chor3e jAne para zreSTha parvata ukhar3a gye| raNabhUmi meM una parvatoM ko pratyakSa hI cUra-cUra hote hue dekhakara bhI koI usa (pavanAstra) ko roka na skaa|| 250 / / (11) i. a. cu| 2. a. so| 3-4. a* | (11) (3) samUha 1 (4) magarAvaNa harSa utpAdaka (5) sayAga mAgeM /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.12.14] mahAkada siMha biraDA pazupaNacariu 1269 (12) cauppadI- tA sahasakkhaho paharaNu melliu / ___ mAhaveNa pirivaru pariailliu / / ma pIDA tarepa smnthii| ariyaNu mohiu mohaNa atthaI / / ch|| iya ekkeNa ekku Nau jijjai ekkeM ekphuNe satthe bhijji| ekke-ekkaho balu Na kalijjai ekke-ekkahI mANu 'mlijji| ekke-ekku Na raNeja haTAi pahareM-pahareM avaNImalu phutttti| pahareM-pahara Na mammu viyaTTaI pahare-pahare vaMbhuDu vi tutttti| pahareM-pahare vibhiu amarahU~ maNe pahareM-pahareM saMsiu vihi riu-jnne| jaM divatthu sirIharu pesai taM lIlae~ rairamaNu bisesi| tA kaMsAri citteM ciMtAdiu keNattheNa eha Nau pAviu / ai accariu vi kiNNau lakkhiu / Niya kulu divva saraha~ jaM raksiu / gaya akiyastha sattha jANeviSNu ai-kuvieNa kivANu levinnu| dhArAdharu-sajalu vi NaM jalaharU asaNi samujjalu dinu jaya siriharu / (12) mAdhava ne sahasrAkSa bANa chor3A, usake uttara meM pradyumna ne mohanAstra evaM divyAstra chodd'e| unake bhI viphala hone para kRSNa ne carma-ratna dhAraNa kara kRpANa se yuddha kiyA catuSpadI--punaH mAdhava ne apanA sahasrAkSa nAmaka praharaNAstra chor3A jisase parvata pila pdd'e| taba usa smara-pradyumna ne apanA zaktizAlI mohanAstra pheMkA jisase arijana mohita ho gthe| isa prakAra eka se eka nahIM jIta pAte the| eka ke zastra se dUsare kA istra bhagna ho jAtA thaa| eka se dUsare kA bala nahIM jAnA jA rahA thaa| eka ke dvAra, dUsare kA mAna-mardana kiyA jA rahA thaa| eka ke dvArA dUsarA raNa se nahIM haTAyA jA pA rahA thaa| una astroM ke kAraNa kSaNa-kSaNa meM abandItala phUTa rahA thaa| prahAroM se meM bhavana dhvasta ho rahe the| brahmANDa bhI TaTatA sA pratIta ho rahA thaa| prahara-prahara meM devoM kA mana vismaya se bhara uThatA thaa| prahara-prahara meM ripujana bhI usa yuddha vidhi kI prazaMsA kara rahe the| jo-jo divyAstra zrIdhara kRSNa ne bheje, ratiramaNa--pradyumna unako lIlA pUrvaka nirarthaka kara detA thaa| taba kaMsArI (kRSNa) ne apane citta meM cintA kI ki aba kisa astra se ise pAyA jAya? yaha dekhakara kRSNa ko bar3A Azcarya huA ki jisa divya-bANa se apane kula kI rakSA kI jAtI thI vaha bhI vyartha siddha ho gyaa| phira ati kupita hokara kRSNa ne kRpANa hAtha meM liyaa| vaha aisI pratIta ho rahI thI mAnoM dharAdhara sajala megha hI ho, athavA zrIdhara--kRSNa kI dRr3ha rUpa se jaya kA samujvala pratIka hI ho| kiMkiNI tathA saikar3oM camaroM se suzobhita gharaghara zabdoM se bharA huA (12)!.a. 'g| 2-3. a. * |
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2701 15 mahAkara siMha ciras pajjuSNacariu gharagharoli dhava gheviru subhallau / jigi jiraMtu diNamaNi sohaMtau / dukka turaMta raNauhe kupivi / cAha die jhaMpa khaNai~ / iya bhArai~ NAmiya mahi Niru khAmiya hariNAvehAviddhahU~ / / 2511 / kiMkiNi camara sayaha~ sohillau addhaiMda samarui rehaMtau erisu cammarayaNu ure cappivi pattA- milleviMguraharu (13) cappadI- tharaharaMtu pAyAlu vi kaMpiu / giri TalaTaliya amarajaNu jaMpiu / / hA hA hA bhAMta gau raivae / puNu rUviNi paTThi dhAviva riu rahaure pau mellivi tA Nievi NAraeNa Nahacchai~ suMdarayaru vimANu he chaMDivi jaMpai cAru cAru jasu laddhau to hari rosANalu uvasaMtau (12) 4, 3" | (13) 1. a. 'hu'| 2. ba ki / duharu / cha / / haNai~ jAma asivaru uccalivi / sura- kiNNara para sAva samacchai~ / lahu uyarivi kaNhu avaruMDivi / yinaMdaNu bhArahu~ pArakhau / muNiNA vayaNa salila saMsi ttau / [13.12.15 ati uttama, bhadra ardhacandra ke samAna kAnti te zobhAyamAn sUrya samAna jagamagAtA huA sundara carmaratna apane hRdaya meM cipakAkara kRSNa krodhita hokara turanta hI raNabhUmi meM A hukA / ghattA--- dhvajA evaM cAmara sahita rathavara ko chor3akara Adhe kSaNa meM hI jhA~pa ( uchAla) dekara tathA apane pada - bhAra se kSamAzIla pRthivI ko usa hari ne kRpANa ke vedha se bIMdhanA prArambha kiyA / / 251 / / (13) kRSNa kA krodhAvega dekhakara nArada cintita ho uThate haiM aura nabhoyAna se utara kara pitA-putra kA paricaya karAte haiN| catuSpadI - ( krodhita kRSNa ke kRpANa se - ) pAtAla bhI tharatharAtA huA kA~pane lgaa| parvata TalaTalAne ( hilane ) lage / devagaNa bar3abar3Ane lge| taba ho ho ho karatA huA rativara calA aura isase rUpiNI ke bhAra dukha se bhara uThI / / cha / vaha kRSNa jhapaTa kara jaba ripu- pradyumna ke ratha para paira rakha kara use mArane ke lie apanA kRpANa uchAlatA hai tabhI nabha sthita nArada ne ( yaha saba ) dekhakara devoM, kinnaroM manuSyoM evaM nAgendroM ke samakSa hI apanA sundaratara vimAna AkAza meM hI chor3akara, tatkAla hI usase utarakara kRSNa ko AliMgana meM bhara liyA aura bole -- " bahuta acchA, bahuta acchA, jo apane hI putra ko mArane kA prayAsa kara yaza prApta karane jA rahe ho / " muni nArada ke ina vacana rUpI jala se saMsikta hokara hari-kRSNa kI roNAgni jaba zAnta ho gaI taba nArada ne usakA
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.14.41 10 15 jANa suvaDdiu jo saMvara-ghare solaha bhavva- labbha" jeM pAviya bhuva Damaru (1) ahihANu (2) vi valiyau tumi maraNa kiM raNu maMDavi dhiu so asesa Naravararhi NamaMsiu duvvilasiu parisesi maNobhuva mahAkada siMha viraija pajjuNNacarija yattA.... iya AyaNivi muNi-vayaNu aNadiu paMkayaNAhu ruNe / capadI zieti sabaMdhu seNa maraNu eNu vi parvADdiu sou bhaNe / / 252 / / -- vijjau tiNi balaggau jasu kare / khagavas - suva pathaMDa raNe NAviya / paMcadasama saMvacchare miliyau / chaMDahi rahu sAuhu penahiM piu / jasu payAu tailoe~ "pasaMsiu / paNavaha calaNa-kamala suha saMbhava / (14) viyasiya vayaNai~ kuvalaya NayaNai~ / Niyasira puhaihiM lAyavi mayAi~ / / calaNa juvalu kAhaho paNaviu kaha / kusa bhaNaNaM rAmu Asi jaha / / cha / / ( pradyumna ) paricaya dete hue puna: kahA- he kRSNa yaha jAno ki viyoga ko prApta yaha tumhArA vaha rUpiNI putra pradyumna hai, jo apaharaNa ke bAda yaha kAlasaMvara nAmake vidyAdhara ke ghara meM bar3hA hai, jisake hAtha meM tIna (divya ) vidyAe~ upasthita rahatI haiN| jisane saulaha bhavya lAbha prApta kiye haiM, jisane pracaNDa raNa meM khagapatiyoM ke putroM ko bhI jhuka diyA hai, jisane loka meM balazAlI bhayaMkara kandarpa jaisA nAma bhI pAyA hai, aura jo pandrahaveM varSa meM Aja tumheM mila rahA hai|" (phira nArada muni ne pradyumna kI aura mur3akara usase kahA - ) he madana, tuma bhI raNa mA~r3akara kyoM khar3e ho ? Ayudha sahita ratha ko chor3o, (sammukha Aye apane ) pitA ko dekho, jinheM sampUrNa naravara namaskAra kiyA karate haiM, jinakA pratApa trailokya dvArA prazaMsita hai, he manodbhava ( madana ) aba isa durvilasita ko chor3akara aura kamalamukha sambhava- kRSNa ke caraNoM meM praNAma kro| " ghattA (13) 3. a. lacha / 4. a. laaheN| 5. maM | 27t isa prakAra ke muni bacanoM ko sunakara paMkajanAbha--kRSNa tatkAla to Ananda se bhara Anandita ho uThe, kintu bandhu bAndhavoM sahita apanI senA kA maraNa dekhakara unake mana meM punaH zoka bar3hane lagA / / 252 / / (14) pitA-putra milApa / pradyumna apanI divya vidyA se kRSNa ke mRta bandhu bAndhavoM ko jIvita kara kRtArtha kara detA hai catuSpadI --- kuvalaya netra vAle usa madana ne vikasita mukha hokara apanA sira pRthivI para lagA kara kRSNa ke caraNa-yugala meM praNAma kiyaa| kisa prakAra praNAma kiyA, usI prakAra jisa prakAra atIta kAla meM kuza bhaTa ne rAma ko praNAma kiyA thA / / cha / / (13) (1) karu (2) kaMdrAma
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272] 5 10 15 mahArudra siMha viraina pajjuSNacariu sutra sarIru ai viNi vAsu vi avaloyati dikkari vara karU siri cuMvivi uccAiu ha rUvae~ dihi uppAiya NayaNaha~ tA NAraeNa ttu meM cirAvahiM hariM jaMpa saDaMgu valu mAriu kiM sohami hama-gaya-raha hIvi tA muNivareNa caunbhuva vayaNai~ javasaMhari parvacahoNaMdaNa kusuma - sareNa jaihi AeseM mohiya je mohaNeNa varatya hayagaya rahavara uvari salaggavi sAra 'savvasAi seviuya ummucchiya haya-gayavara' vAhaNa yadu triNaM sUra sahAsu vi / avirala elAhiM pulahau siriharu | bAra-bAra avaruMDivi mohai~ / kalAveNa sokkhu kiu svaha~ / yi NaMda pura vari paisArahi / sasahoyara vaivasapura paisiu / puri paisani gara jema sudIrNA / vihappiNu piu sahu bhayaNai~ / samara-sUra jaya payaNAnaMdaja / ANaMdeNaM pavaDhiya toseM / ujjIviya vijjA sAmatthai~ / halahara samuha gariMda sabhaggavi / jamala (+) - dasAra kuMbha kuMbhoyaru | aNo viNiyaMta vibhiyamaNa / (14) 1. a. drayeN| 2. a raha [13.14.5 apratima-saundarya ke nivAsa sthala, sahasroM sUryoM ke samAna tejasvI tathA diggja kI sU~Da samAna bhujAoM vAle apane usa pradyumna ko dekhakara zrIdhara kRSNa avirala pulakoM se pulakita ho utthe| usakA sira ghUmakara use sneha se bhara uThA liyA, mohita hokara bAra-bAra use gale se lgaayaa| usakA rUpa dekhakara apane netroM meM dhairya utpanna kiyA aura usake sAtha kiye gaye vArtAlApa se kAnoM ko sukhI kiyaa| usI samaya nArada ne (kRSNa se ) kahA"aba mata dera kro| apane nandana ko nagarI meM praveza kraao|" Taba hari ne kahA- " ( isa pradyumna ne ) hamArI DaMga - senA ko mAra DAlA hai| bhAI sahita svajanoM ko vaivasvatapurI ( yamapurI) ko bheja diyA hai, ataH haya, rAja evaM rathoM se hIna rahakara maiM kyA zobhA pAU~gA? jisa prakAra dIna-hIna manuSya nagara meM praveza karatA hai, usI prakAra maiM bhI apane nagara meM praveza kruuNgaa|" caturbhuja kRSNa ke vacanoM ko sunakara madana ke sAtha ha~sate hue munivara ne kahA--- " hai samarazUra, he jayavIra, he nayanAnandana, he nandana - pradyumna, aba tuma isa prapaMca kA upasaMhAra (samApta) karo 1" nArada-yati ke Adeza se vaha kusuma - zara ( pradyumna ) Ananda se bharakara santuSTa huA tathA usane apane mohanAstra se jo ( kRSNa ke bhara ) mohita hue the, una sabhI ko apanI vidyA kI sAmarthya se jIvita kara diyA / haya, gaja evaM rathabaroM ke Upara lagakara haladhara pramukha sabhI rAjA tathA sAraNa (yudhiSThira). savyasAcI (arjuna), vRkodara (bhIma), yamala ( nakula, sahadeva ), dazAra rAja kumbha ( droNa ), kumbhodara rAjA, mUrcchArahita ho gaye aura haya, gajavara evaM vAhanoM (rathoM ) ke sAtha paraspara meM eka-dUsare ko dekhakara Azcarya cakita mana vAle ho gaye / (14) (1) dudhena (2) yudhisira / (3) bhIma (4) nakula sahadeva / (5) dog|
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.15.12] mahAkada miha viraDau pajjuNNacarita [273 pattA-- giya suva AgamaNe giru tuha maNe ANaMdiu sAraMgadharu / paripuNNa moraha valeNa sahu~ dUrajjhiya Nira duh-psru|| 253 / / (15) cauppadI-- tA gayaNapaNe suravara vidai~ / sAhu vAu kiu gava ghaNa gaddai~ / puNNAhiu vitumi puhiisr| jasu ehau taNuruhu vi sirihara / / ch|| ANaMdANaNeNa bihUsaMta. bollivi talavara rUviNi ktii| kAraviya purisoha turaMta sammajjAviu maggu pptt| siMciu caMdaNaraseNa pavittaI vikkhattai~ Thara rayaNa vicitt| paDipaTTehiM mAla viraviNu ghare-ghare guDi uddharaNu krevinnu| kuMkumeNa ghare-dhare chaDaullau motiya raMgAvaliu subhllu| toraNa pAriyAya pallava maya ghare-ghare puNNa-kalasa paMgaNi ky| dahi-dovalaya thAlu bhareviNu ghare-ghare juvaiyaNu thiu levinnu| ghare-ghare mahuru kara vAijjai ghare-ghare kaNha puttu gAijjai / / 10 pattA- apane putra ke Agamana se santuSTa mana vAlA vaha zAraMgadhara (kRSNa) atyanta Anandita huA aura senA ke sAtha mahAn du:kha ko dUra pheMkakara pUrNa manoratha vAlA ho gyaa|| 253 1 / (15) kRSNA ke Adeza se pradyumna ke svAgata ke lie sArA nagara sajAyA gyaa| kRSNa, rUpiNI, pradyumna, udadhikumArI Adi sabhI milakara bar3e prasanna hote haiN| catuSpadI--taba gaganAMgaNa meM suravarendroM ne nadIna dhanoM ke nAdoM dvArA sAdhuvAda kiyA aura kahA--"he pRthivIzvara zrIdhara, tuma alizAya puNya vAle ho, jisakA isa prakAra kA yazasvI putra hai|| ch|| Anandita mukha se ha~sate hue rUpiNI ke kAnta (pati kRSNa) ne apane talavara (kotavAla) se kaha kara turanta hI nagarI ko prayatnapUrvaka suzobhita karavAyA, mArgoM ko sApha karavAyA, pavitra candana-sA siMcita kraayaa| citra-vicitra zreSTha ratnoM ko pUra diyA gyaa| prati paTToM se kapar3oM kI) mAlAe~ banavAkara ghara-ghara meM guDikA uddharaNa karAyA gyaa| pratyeka ghara kuMkuma se chir3akavA diyA gyaa| motiyoM kI bhadra raMgAvalI purAI gyii| pallavamaya toraNa laTakavAye gye| ghara-ghara ke prAMgaNa meM pUrNa kalaza rakhAye gye| ghara-ghara meM dadhi, dUrvA evaM akSatoM se bharAye gaye thAla lekara yuvatijana khar3I kI gyiiN| ghara-ghara meM madhura tUra bajavAye gye| ghara-ghara meM kRSNa ke putra ke gIta gavAye gye| trailokya meM mahAn vATikAoM se paripUrNa vividha paridhiyoM se vibhUSita jo kRSNa kA eka rAjamula thA,
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 | mahAkaI sita bigi panjuNNacarita [13.15.13 jo tahaloya mahaMtu ramAulu viviha parihi bhUsiu hari raaulu| dumadala mAlehimi ummAliu raMbhA-dhaMbha sayaha sohAliu / TAi~-ThAi~ dibbara chAiu ThAi~-ThAi~ jaNu kahiMmi Na mAyau / DAi~-ThAi~ vesahimi visesa Nava rasu-gaTTa-gaDaMti sNtos.| chattA- ettahiM sa suNha bhIsamaho suba hari-valahadda-dasAra ssehN| dambhaha~ melAbai jaM ji suhu taM tailoe Na dIsai aNNahaM / / 254 / / (16) upapadI--. calliu cAurAM-balu shrisu| haya-gaya-ghaDahaM Nirohiu dasadisu / / lihiu NahaMgaNu chatta dhauyahiM / divva mahAraha vAhiya joyahiM / / ch|| sIrAuDu mahumahu ekka rahe rUviNi sasuNha aNNekka rhe| taNu teya. raMjiya disi-Nivaha rehai kari-kaMdhare uvahi mahU / zaM paMcAeNu himagiri sihare siri saMThiu siviyA jaannvre| vaha bhI vRkSoM ke pattoM evaM mAlAoM se alaMkRta kele ke saikar3oM khambhoM se suzobhita thaa| pratyeka sthAna divya-vastroM se AcchAdita thaa| pratyeka sthAna para itane jana ikaTThe ho gaye ki ve kahIM samA nahIM pA rahe the| sthAna-sthAna para vezoM se viziSTa (banI-ThanI) nAriyA~ santuSTa mana se navoM rasa kA nRtya nAca rahI thiiN| pattA-... itane meM hI bahU sahita bhISma-sutA--rUpiNI, hari, balabhadra evaM senA sahita dazAra rAjA kA mana (pradyumna) se milApa ho gyaa| usase (una sabhI ko) jaisA sukha huA, vaha trailokya meM anya kisI ko huA ho, aisA dikhAI nahIM detaa|| 254 / / (16) pradyumna evaM rUpiNI sahita kRSNa gAje-bAje ke sAtha nagara meM praveza karate haiM catuSpadI-harSa sahita caturaMga senA cala pdd'ii| haya, gaja ke samUhoM ne dazoM dizAe~ roka lI aura yoddhAoM dvArA hA~ke gaye divya mahArathoM ke chatroM evaM dhvajAoM se AkAzarUpI A~gana DhaMka gyaa|| ch|| eka ratha meM haladhara aura zrIkRSNa baiThe tathA anya dUsare ratha meM bahU sahita rUpiNI baitthii| apane zarIra ke teja se dazoM dizA samUha ko prakAzita karane vAlA udadhimAlA (duryodhana-putrI) kA prabhu baha kAmadeva (pradyumna) hAthI ke kandhe para baiThakara suzobhita huaa| vaha aisA pratIta ho rahA thA, mAnoM himAlaya ke zikhara para siMha hI baiThA ho| zobhA-sampanna zivikA (pAlakI) meM pANDava evaM dazAroM ke pramukha rAjA baiThe aura sukha utpanna karate hue cle| (16) || shaah|
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.17.4] 10 15 mahAkai siMha viraija pajjuNNacaritra paMDavaha dasArahaM pamuha Niva gAyaNaha~ saMgIyaha~ gijjamANa vaiyAliya gaNahiM par3hataehiM maMgala- tUrahiM raha- saddale hiM gajjiu karasha~ kaiyaDa ravehiM raNajhaNajhaNaMta jhuNi tAlaehiM bhamaMta meri ima-imiya Dakka vINA vaMsa AlAvaNIhiM cauppadI saM calliya Niru upmaSNa siva / kAmiNi kara camarahiM vijjamA / khujjaya vAmanahiM NaDataehiM vajrjjatahiM paDahahiM maddalehiM / hU-hU hUvatu kaMDu va sarehiM / rasa kasamata kaMsAlaehiM / khukhudekkhu rattu kari sajjiyahu Dukka bahu bhema-gIya - rasa dAvaNIhiM / dhattA -- iya paiti sa puravare rayaNaMciya ghare varivalaggu (2) juvaIyaNu / vollaMtahiM halesahi mAaggae rahi vammahu kima pecchami bhaNu / / 2551 / (17) kAhima kumaru niyaMtahiM vaDhi kAma jaru / keNavi kAvi bhaNijjai jettahi majjhu karu / / avaloyahi he halesahi jANaggaiM sarahi / sA sakkiya thiya niya jA eyaho maNu harai / / cha / / [275 gAne vAle sundara gIta gAte hue, kAminIjana hAthoM se camara durAtI huIM, vaitAlikagaNa stuti pATha par3hate hue, kubjaka vAmana nAcate hue tathA rahasa- badhAvA (harSa - badhAiyA~) dene vAle dala, maMgala, tUra, paDaha tathA mardala bAje bajAte hue cala rahe the| karaTa ( U~Ta ) kaTa-kaTa zabdoM dvArA garaja rahe the / kamba (zaMkha) dhU-dhU dhRtu svara kara rahe the / tAloM se raNa-kSaNa-kSaNanta dhvani ho rahI thI, kaMsAla (vAdya ) rasa-kasa masanta kI dhvani kara rahe the| bherI bhama-bhama tathA Dakka DamaDama zabda kara rahe the| saje sajAye hAthiyoM para khurabuda ke khura (paira) ke samAna bAje huDuka rahe the| vividha bheda vAle gItoM tathA rasodreka karane vAlI uttama bA~sa kI banAyI gayI vINAoM ke AlApa ho rahe the| dharatA isa prakAra jaba ve sabhI loga apane nagara meM praveza kara rahe the, taba unheM dekhane ke liye ) yuvattijana apane-apane ratnajaTita gharoM ke Upara car3ha gayIM aura paraspara meM bolane lagIM ki "he hale, he sakhi, Age mata raha meM madana ko kaise dekha pAU~gI?" / / 255 / / (17) nAgarika janoM dvArA kRSNa, rUpiNI evaM pradyumna kI prazaMsA tathA pradyumna kA yuvarAja paTTAbhiSeka catuSpadI -- kumAra ko dekhate hI kisI kAminI ko kAma jvara bar3ha gyaa| kisI kAminI ne dUsarI kAminI se kahA ki--"he sakhi, jahA~ tuma ho vahIM se dekho, mere Age mata srko|" yaha kahakara vaha yuvatI sisakatI ( dIrgha zvAsa letI ) huI jisa ora se vaha manohara pradyumna A rahA thA, usI ora jA baiThI / / cha / / (16) (2) attaalikaa|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276] mahApaDa siMha viTara pajjRNNacarita [13.17.5 isa paura jaNu paropyaru bhAsai~ bhuvie baDdu pahA u Na diisi| kira uppaNNu hariu tA asureM pubbavai ramaNe vaDiya sreN| leviNu takkhaya giritale gihiyau / tahi khagavai kahi Niya piya shiyu| 'vA kIlaeM gae vAlu vilakkhiH / viNNu sakatahe suMdara akkhiu| dharaNa suvaNga-mAla saMkara kA ahi... hI maMdire ra gamA puNNAhiu vi chaillu valuddhara virabhave ciNNu su tau ki duddharu / taho mAhappaeNa saM jAyau dobhaDa dhaDa vihu Niya kaayu| jo paccakkhu hobi ghaNu dhArau bhuvaNattaya tu pavaDhiya gaaru| ai-sakirastha ajju bhIsana-suva paumaNa Na mAlai mAlA bhuva / kiM vaNNani hari ueNaya maNNau jasu ehara NaMdana uppnnnnu| thuvvaMtuvi jaNa jya ghola! Niya maMdire paila sNtos|| ahisiMcivi AharaNahi~ aMciu saraNohu vi sabhiccu romNciu| patta.- juvarAya paTTu sire vaddha taho rehai rUviNi taNau kh| kaNyAsaNe AlINu kaNAdagirihi paM sIhu jaha / / 256 / / isI prakAra paurajana bhI paraspara meM kaha rahe the ki bhubana meM aisA pratApa yAlA anya koI dikhArI nahIM detaa| isake utpanna hote hI mana meM pUrva-baira ke bar3hate hue prasAra ke kAraNa asura ne isakA apaharaNa kara liyA thA aura use lekara takSakagiri ke nIce rakha diyA thaa| tabhI kahIM se eka khagapati vanakrIr3A ke liye apanI priyA sahita vahA~ AyA, aura usane usa bAlaka ko dekhA tathA usa sundara bAlaka ko (uThAkara) apanI kAntA ko de diyaa| kAlasaMvara rAjA kI vaha rAnI svarNamAlA (kacanamAlA) dhanya hai, jisake bhavana meM rahakara yaha manmatha bar3A huA thaa| vaha manmatha mahAn gujyabAlA catura evaM bala se utkRSTa hai| pUrvabhava meM isane durdhara tapa kiyA hogA. usIke mAhAtmya se atyanta rUpavAna tathA darmedbhaTa -samUha ko dhuna dene vAlA hua| usIke prabhAva se vaha pratyakSa hI dhanuSadhArI bhI huA. jitakA gaurava tIna lokoM meM bar3ha gayA hai| bhISmaputrI kamalamukhI rUpiNI bhI Aja atyanta kRtArtha hai, jo kRSNa ke lie mAlatI kI mAlA ke smana bana gayI hai| aura (kavi kahatA hai ki....) hari-kRSNa ke unnata mAna kA kyA varNana karUM? jisakA pradyumna jaisA (sundara) putra utpanna huA hai| isa prakAra legoM dvArA saMstuta jayadoSa pUrvaka vaha kRSNa pradyumna ke sAtha santoSa pUrvaka apane bhavana meM praviSTa huaa| svajanoM evaM sevakoM ko romAMcita karane vAle AbhUSaNoM se aMcita kara usakA abhiSoka kiyA gayA tathA-... chatrapa..... usake sira para yuvarAja caTTa bA~dhA gyaa| taba suvarNasana para baiThA huA rU.paNI kA vaha putra kirA prakAra suzobhita huA? usI prakAra jisa prakAra suvarNagiri (sumeru) para baiThA huA siMha suzobhita hotA hai|| 256 / / (13) | ba " | 2-3. a. kIla(heM bikarate maiksija / 4. /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkada siMha vira pAjaNNacarija [277 iya pakSuNNa kahAe payar3iya dhammattha-kAma mokkhAe buha ralhaNa suva kaisIha viraiyAe / pajjuNNa-vAsueu-balahadda melAbau NAma terasamI saMdhI prismtto|| saMdhI: 13 / / ch|| pRpphiyA chaMdo'laMkRti lakSaNaM na paThitaM naanaadittaagmo| jAtaM haMta na karNa-gocara-caraM sAhitya-nAmAthi c|| siMhaH satkAviragraNI: sambhavatprApya prasAdaM pr| vAgdevyA: sukavitva jAtatha jamA mAnyo manasvi priyaH / / ___ isa prakAra dharma, artha, kAma aura mokSa ko prakaTa karane vAlI budha ralhaNa ke putra kavi siMha dvArA viracita pradyumna-kathA meM pradyumna, vAsudeva evaM balabhadra ke milana kA varNana karane vAlI terahavIM sandhi samApta huii|| sandhi: 13 / / ch|| puSpikA - kavi-paricaya na to maiMne chanda, alaMkAra sambandhI lakSaNa grantha hI par3he haiM aura na tarka evaM Agama grantha hI sune haiN| mujhe atyanta duHkha hai ki sAhitya nAmakI bhI koI vastu hai, yaha bhI mujhe karNagocara nahIM huA; kintu vAgdevI ke zreSTha prasAda (varadAna) ko prApta karake hI yaha kavi-siMha kaviyoM meM agraNI bana sakA hai tathA sukaviyoM meM manasvI priya evaM sabhI ke madhya sammAna ko prApta huaa|
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2781 5 10 vi caudahamI saMdhI (1) dhruvakaM-- kusumasara kiti AyaDiyau () Ayau sabhajja suva raI sahiu te sa-taNa (2) sa-vaMdha sa-sahoyara isvariya yi maMdire kanhai~ diNNAsaNa- NivasaNa-bhUlaNa saya haya-gaya- kosu - desu taho Dhogau tuhu-mahu parama baMdhu tuhu~ sahayaru suva NattaNe tuhu thiu ekkalau kaNayamAla-bhIsama pahu jAyahiM paNamiya calaNa-kamala rUvAe (4) kaha tAma papai mahumaha paNaiNi kaNayamAla saMvareNa samANau~ / mAravaveu NAmu khagaraNiu / / cha / / sa- bala sa - vaah| sayalujjoyara / suvaNa-vayaNa- daMsaNa Ni tahA~ / pAhuNa yaha pAvitti sayala vikiya / vAra - vAra saMvara pomAiu / suva - vijaya duha mahaNasu suhayaru / pai~ muvi ko tihuvaNe bhallau / miliya sa suva daMsaNe suchAyahi~ / vaNa deviyami vaNadevaya jh| majjhu ji tuhumi bhAi ciMtAmaNi / [14.1.1 caudahavIM sandhi (1) pradyumna kA yaza sunakara kanakamAlA apane pati ke sAtha use dekhane pahu~cI / kRSNa evaM rUpiNI ne unakA bar3A sammAna kiyA dhruvaka- kusumazara kI kIrti se AkarSita hokara kanakamAlA bhI kAlasaMvara ke sAtha A gayI / marudvega nAmaka khagarAja bhI apanI patnI evaM rati nAma kI putrI ke sAtha vahA~ A gayA / / cha / / sundara gAtra vAle apane putra - pradyumna ke darzanoM ke lie atyanta utsuka usa kRSNa ne bhI putroM, bAndhavoM, sahodaroM, senA, vAhanoM tathA samasta udyotaka sevakoM sahita una sabako apane bhavana meM praveza karAyA tathA unheM svayaM hI Asana evaM saikar3oM prakAra ke vastrAbhUSaNa pradAna kiye| ( Agata - ) sabhI logoM ne pAhuna jaisI pravRtti kI ( arthAt bheMTa ke lie Ate samaya aneka prakAra ke upahAra sAtha meM lAye ) rAjA kAlasaMvara ( vidyAdhara ) bhI ghor3A, hAthI, koSa (upahAra svarUpa) lekara AyA aura pradAna kara bAra-bAra pramudita huA / (yaha saba dekhakara kRSNa ne bhAvAbhiveza meM bharakara usa kAlasaMvara se kahA --- ) "tuma hI mere parama bandhu ho, tumhIM mere sahacara ho, putra-viyoga ke mahAn dukha kA anubhava karane vAle tuma hI mere zubhakArI ho / putra ke nartana meM (bAla- lIlA) meM akele tuma hI ( usake rakSaka ) the| tumheM chor3akara tribhuvana meM aura kauna itanA bhalA ho sakatA hai? kanakamAlA putra-darzana ke utsAha se yukta bhISma-putrI - rUpiNI se milI aura usane rUpiNI ke caraNa kamaloM meM praNAma kiyaa| kisa prakAra ? jisa prakAra ki vanadeva, vanadevI ke caraNa kamaloM meM praNAma karatA hai| yaha dekhakara madhumathana kI praNayinI (1) (3) akrtit| (2) putra puNyAsaha (3) manyA | (4) nigA /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.2.4] mahAkada siMha ghiraiva panupAcarita 1279 15 hau~ Niddaiva vi suba-sisu kIlaI dichu Na raMgamANu nniy-liilii| tuhu~ puNNAhi saMvara vallahi paripAliu pai~ amarahU~ dullhi| tuhu mahu AsAvellihi vaI thiya tuhu maho dAliddi NiyahiM saisiya / bihu raNa) vea pAri pivaDataheM tuhu~ ji taraMDau huu vuddddNtiheN| ghattA- iya sulaliya mahu rakkhaha~ kheyara mihuNu thuNevi gaya gAvai~ / rUviNi-vasuevaho suSNa pINiyAi~ Niru saviNaya bhaav|| 257 / / (2) tA saMvareNa kajja gai joiya ciru vittaMtu vatta suNi veiy"| 'jahiM-jahiM tuba NaMdaNu tahiM haya-gaya jahi-jahiM tuba NaMdaNu mahiM raha-dhaya / jahiM tuva NaMdaNu tahaM maNi rayaNai~ jahiMtuva NaMdaNu tahiM vr-synn| jahiM tuva NaMdaNu tahi mahi-riddhI jayalacchi ji lacchi vasai~ siddhii| rUpiNI ne kahA--"mujhe to tuma cintAmaNi-ratna jaisI bhAsatI ho, maiM to bhAgyahInA evaM nirdayA hU~, jo apane putra kI zizu-krIr3Ae~ dekhane se vaMcita rhii| maiM usakI apanI lIlAoM se use reMgate hue bhI nahIM dekha skii| maiM use apanI lIlAoM meM raMgA huA bhI nahIM dekha skii| he saMvaravallabhe, tuma atizaya puNyazAlinI ho, jo tumane devoM ke liye bhI durlabha isa pradyumna ko pAlA / tuma ni:sandeha hI merI AzA rUpI latA ke lie bAr3I ke samAna hoM, tuma hI mujha daridinI ke liye lakSmI ke samAna ho| apAra duHkha rUpI samudra meM par3I huI mujhe DUbate se bacAne ke liye tuma hI naukA siddha huI ho| ghattA--- isa prakAra (kRSNa evaM rUpiNI dvArA) sulalita madhura akSaroM se saMstuta hokara khecara-mithuna apane-apane gA~va ko jAne ke lie taiyAra hue| rUpiNI vAsudeva ke putra ne bhI atyanta bhAvanApUrvaka usa mithuna ko praNAma kiyaa|| 257||| pradyumna kA vidyAdhara-putrI rati ke sAtha bivAha tabhI kAlasaMvara ne kArya kI gati dekhakara pradyumna sambandhI cirakAlIna vRttAnta vArtA (kRSNa Adi upasthita sabhI ke liye) isa prakAra nivedita kI--"jahA~-jahA~ tumhArA mandana gayA vahA~-vahA~ ghor3e, hAthI pAye / jahA~-jahA~ tumhAra nandana gayA, vahA~-vahA~ pRthivI para dhvajA sahita ratha upasthita rhe| jahA~-jahA~ tumhArA nandana gayA, vahA~-vahA~ usane maNi-ratna paaye| jahA~-jahA~ tumhArA nandana gayA, vahA~-vahA~ usane uttama zayyA, Asana prApta kiye| pRthivI para jahA~-jahA~ tumhArA nandana gayA, vahA~-vahA~ usane Rddhi paayii| jahA~ tumhArA nandana hai, vahA~ nissandeha hI jayalakSmI evaM siddhi nivAsa karatI hai| isakI bAra-bAra kitanI stuti kI jAye? jo kucha ise sambhava (1) (3) vaassttri| 16) smudre| Cril) kthitaa| (2) jayati lkssmii| (2) 1-2. a. x /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280] 5 10 5 mahAkara siMha viraiDa pajjuSNacariu puNu thaNijjai eyaho eva payaMpivi ra taho daMsiya mayaraddhayaha eha kula uttI kijja pANiggaNumi eyaho mahumataM vaya samicchiu lagguggani vAsare Niru sohaNe jaM saMbhavai Na suravara loyaho / deva - deva paravaraha~ NamaMsiya / hou saiva suravaihi NivatI / gijjiya caMdakkavi taNu teyaho / sahasrA joisiMdu Aucchiu / rikkhe suhAvaNe asuha NirohaNe / battA - viraiu vivAhu rai-maNamahaho mahumaheNa saMvareNaH su tosai~ / siddhatthaya dahIdUvaMkurahiM juvaIyaNu maMgala pigghosai~ / / 258 / / (3) tAma gavva-pavvayamArUDhai~ jaMpiu saccahAma AyaNNahiM ciTThi pisuNi sa-kesa rakkhi lahu jaivi dharei susaruva sueu vi aha paisarahi saraNu yiNAhaho vijjAharavai bhuvaNe susArau va mAge macchara pivUDhai~ / maima Na tuhu~ tiNasama kahiM mahiM / jIvaMti Na chuTTahi evahiM mahu / dasadasAra saMjuu balaeu vi / ava suvo bhAnuhi diDhi - vAhaho / jai hale rakkhai jaNNu tuhArau / I [14.2.5 hai vaha uttama deva lokoM ko bhI nhiiN|" isa prakAra kahakara kAlasaMvara ne devendroM evaM narendroM dvArA namaskRta usa kRSNa ke lie vidyAdhara putrI rati ko dikhAyA aura kahA ki- "yaha rati nAmaka kanyA makaradhvaja ke yogya kulIna kanyA hai| usake lie sadaiva hI sukha kI kAraNa banegI / candra evaM sUrya ke teja ko bhI nirjita kara lene vAle makaradha vaja kA isa kanyA ke sAtha pANigrahaNa kIjie 1 madhumathana ne kAlasaMvara kA prastAva svIkAra kara liyA aura tatkAla hrI jyotiSIndra se muhUrta puuchaa| usane lagnodaya kA agalA dina atyanta zubhra suhAvanA tathA azubha nirodhaka nakSatra vAlA batalAyA / ghatA madhumathana evaM kAlasaMvara ne zubha- siddhi-sUcaka dahI, dUba evaM aMkuroM ke dvArA tathA yuvatijanoM ke maMgala ghoSa pUrvaka santuSTa mana se usa manmatha kA rati ke sAtha vivAha karA diyA / / 258 / / (3) vasudeva, madhumathana evaM baladeva Adi kI madhyasyatA se rUpiNI evaM satyabhAmA kA baira bhAva dUra ho jAtA hai 1 pradyumna kA rati ke sAtha pANigrahaNa hote hI rUpiNI garva rUpI parvata para savAra ho gyii| taba apane mana meM rUpiNI ke prati matsara meM DUbI huI satyabhAmA ne kahA- "suno rUpiNI, mere samAna tuma kyA ho? maiM tumheM tRNa ke barAbara bhI nahIM mAnatI he dhRSTe, he pizune, tUne apane kezoM kI surakSA itanI jaldI hI kara lI ? mere jIte jI ve isa prakAra chUTa nahIM pAyeMge ? yadyapi baladeva evaM dasa hajAra rAjAoM ke sAtha tumhArA sundara putra tumhArI rakSA karane vAlA hai, to bhI yA to tumheM apane nAtha kRSNa kI zaraNa meM jAnA par3egA athavA dRr3ha bhujA vAle mere putra bhAnu ko mAnanA par3egA / bhuvana meM sArabhUta vidyAdhara- pati tumhArA pitA bhI yadi tumhArI rakSA karanA cAhe to bhI he sakhi, ( vaha asamartha hI rahegA kyoMki ) maiM tumhAre khalkaTa kA bhadrapanA dikhAU~gI hI tathA apane pairoM
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.4.3] mahAkA siMha vihAra pAjaNNacariu 1281 tai khali bhaddAvaNu daMsesami Niya-calaNaha~ tuha cihura malesami / ducchiya ima vayaNahiM kira jAmahiM AhAsai sukeya-suya tAmahi / kAi~ vahiNi kira maI paccArahi duttayaNeNa kahahiM ki khaarhi| kahiM tuhUM kahiM tuva suu kahi Ayau bhaNu maradu suhiyae tuva jaayu| NAraeNa ehu Naru mAyArau melliu tuhu vahahi kiM gaaru| ema cavaMti sacca vasuevahi~ vAriya mahumaheNa blevhiN| dhari kara kamale sacca bhIsama suba sIlAyara svnny-gunn-juv| sumahura-vayaNa suDchu saMjoevi viNivi mahayara NarahiM pamoyavi / kArAviu khaMtabbu payattai~ mahaeviu thiyAu smcitt| ghattA- tAma asesaI NaravaraI vijjAharavai purai~ turNt.|| pesiya hakkArA Niyaya Nara mayaNa-vivAha kajje sirikt|| 259 / / 15 raNammiu maMDau viviha payArahiM kaNaya-ghar3iya ghaNa khaMbha susArahiM / maragaya-maNi kuMbhiyahimi papaDau pomarAya ucchAlaya nnividdu| jaraDa payaMga-payAu vahatiya puba bhittivara ravi-maNi mayakiya / se tumhAre sira ke kezoM ko rauMdUMgI hii|" isa prakAra durvacana bolakara jaba vaha satyabhAmA du:kha se sthita huI, tabhI rUpiNI suketa-sutA se bolI-"kyA hai bahina? durvacanoM se mujhe kyoM phaTakAra rahI ho? tIkhe vacana kyoM kaha rahI ho?" taba vaha satyabhAmA bolI--"tU hI kaha ki terA jAyA putra kahA~ se AyA? arI marI kalamuhI bola, terA putra kahA~ se A gayA? nArada ne yaha mAyArata nara (tere pAsa) chor3a diyA hai, jisase tuma itanA garva dhAraNa kara rahI ho|" jaba vaha satyabhAmA isa prakAra bakajhaka kara rahI thI tabhI vasudeva, madhumathana evaM baladeva ne use nivArA (rokA) taba satyabhAmA ne bhI zIlAcAra tathA binaya guNasampanna usa bhISma putrI rUpiNI ke hastakamala thAmakara, sumadhura bacanoM ko bhalI prakAra sa~jokara usase vinaya kii| isase mahattara naroM ne pramudita hokara prayatnapUrvaka unheM paraspara meM kSamA kraayaa| mahAdevI satyabhAmA bhI samacitta hokara sthita ho gyii| ghattA- taba sampUrNa nara pradhAnoM evaM vidyAdhara-patiyoM ke nagaroM ko turanta hI zrIkAnta (kRSNa) ne madana ke vivAha kI sUcanA hetu apane vizvasta halakAre (sandezavAhaka) bheje|| 259 / / (4) pradyumna ke vivAha-hetu viziSTa maNDapa kA nirmANa kiyA gayA vividha prakAra ke suvarNa-ghaTitta sArabhUta Thosa khAbhoM se maNDapa kA nirmANa karAyA gayA, jisameM marakata-maNi ke kalazoM evaM padmarAga maNiyoM se atyanta bhare hue bAloM ko sthApita kiyA gyaa| jaraTha (pralayakAlIna) sUrya ke samAna pratApa ko dhAraNa karane vAle usa maNDapa ke pUrva-bhAga kI dIvara sUryakAnta-maNiyoM dvArA nirmita kI gyii| (4) (1) suurykaantmnni|
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282] 5 10 mahA siMha viras pajjuNNacariu avarAsA (2) sasi - maNihimi Nimmiya gIla mahANIlaha~ rui riddhau cauduvAra amiyAsA jharaNa kalI - daMDa para sohAvaNu motiya- 'jhaMdukkarhi rehaMtau chatta-kalasa-dhaya-dappaNa camarahiM divvANavarehiM pachAiu ai suvisAlu mahaMtu mahAkaru pattA- jahiM sarahiM bhAva Nava NaTTa-rasu gaya Dijjai suha- bhAmiNihiM / gamasari sara bheyahiM gIuvaru gijjai amara vilAsiNihiM / / 260 / / NaM iMda so hasai tarhi thiya / uttara- dAhiNa bhittiu siddhau / jahiM vara divva vi laMbiya toraNa / Niru vicitta vittaha~ maNa gavaNu / maNi-maUha dilie mohatau / kusuma - rasasie~ maMDhiu bhamarahiM / tahiM sura-para-veyara - jaNu Ayau / taM sai kavaNu abahuvi Naru / (5) erise sureMdra gehayArae jahirAi~ paMDavA sakauravA kaliMga - vaMga- gaMga-gADa - koriyA mipi riMda soharU sA mahA bhaDoha bhaMDaNaM NirauravA / tu'rukka Dhakka-magaha-kassamIriyA / [14.4.4 pazcima bhAga kI dIvAra candrakAnta maNiyoM dvArA nirmita karAI gyii| vaha aisA pratIta ho rahA thA mAnoM pUrNacandra hI vahA~ sthita ho kara ha~sa rahA ho| uttara evaM dakSiNa dizA kI bhIteM suruci nIla evaM mahAnIla nAmaka maNiyoM dvArA siddha kI gyiiN| usa maNDapa ke cAroM daravAjoM para amRta jharane vAle divya toraNa laTaka rahe the| kadalI-daNDoM se vaha maNDapa-bhavana, citra-vicitra rUpa se atyanta suzobhita ho rahA thaa| vaha aisA pratIta ho rahA thA mAnoM kAmadeva kA upavana hI ho| vaha maNDapa motiyoM ke jhumakoM (gucchoM) se suzobhita, maNi-kiraNoM kI dIpti se mohaka chatra, kalaza, dhvaja, darpaNa, camara bhramarAvali yukta puSpa-mAlAoM evaM divya vastroM se AcchAdita thA / usameM sura, nara tathA khecara jana Ane lge| vaha maNDapa atyanta vizAla, unnata evaM zobhA sampanna thA. usakI saMracanA kyA kisI buddhi-hIna vyakti ke liye sambhava thI ? ghattA- jahA~ (jisa maNDapa meM ) maMgalamukhI bhAmaniyoM dvArA nava-nATya- rasoM ke bhAvayukta svaroM se gammateM kI jA rahI thIM aura kahIM amara vilAsiniyoM dvArA ga, ma, sa, re, sa Adi svara bheda vAle zreSTha gIta gAye jA rahe the / / 260 / / (4) 1. ba. mApu / 2. ba. mA' / 3. a. gi / (5) 1. ya. kU / (5) pradyumna kA 500 kanyAoM ke sAtha vivAha kArya Arambha / isa avasara para lagabhaga 31 dezoM ke nareza upasthita hue isa prakAra atIva sundara indra - vimAna kI AkRti vAle usa maNDapa meM narendra-jana baiThe / yudhiSThira Adi pANDava, bhayAnaka kauravoM sahita mahAbhaToM kI bhIr3a meM baitthe| unameM se kaliMga, baMga, gaMga, NATa (karNATaka), kIra, turuSka, Takka, magadha, kAzmIra, nirdoSa Rddhi vAlA mAlavA, suprasiddha varATa (vidarbha), voTa evaM lADa, AbhIra, (4) (2) pazcimadigA /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.6.4] 5 10 tarhipi amala- bhAlavI sariddhiyA ahIra- gaur3a-gajjaNA rAhilA ahaMgayAla - caMga- kaNha DesarA tilaMga - tiura- siMdhuA valuddharA sasaMbhare - sakeralA samiddhayA jojAhu 'vAsa bhattivaMta sA ur3A sadakkhiNe saseNi sayala veyarA mahAkara siMha viraiDa pajjuNNacariu ghattA - iyae NaraNAhaha~ sulaliya vAdaha~ kaNhaha~ paMcasayahU~ raheM / maMgalu vi puraMdhihiM ghosiyau pulaiyau sIri sirahirai~ sahu vajrjjata bheri paDupaDaha varA mu yumiya muyaMga valAsa sayA varADa - voDa - lADamA pasiddhayA / phuraMta-hAra koMkaNA mahAhivA / sakacchayAsa soraTha gujjaresarA / velAulA mahAhavammi duddharA / mahesare samubbhimA saciMdhayA / kaNNaujja uttarAhivA hayAduhA" / samAgayA kyA vivAha AyarA / raI (2) kuru suva sarisaha vaDDhiya harisaha~ kaNaya-mauDa-kaMkaNa karaha~ / / 261 / / (6) (5) 2 a" / 3. a A / (6) 1. adhu / 2. a bu' / jAyava - valu maNe saMtosiyau | rUviNi pariusiya hiya-duhu / kaMsAla-tAla- sari vili susarA / vajrjjatihu - DakkaMguli pahayA / gauDa evaM gajanA (gajanI) ke narAdhipa, sphurAyamAna hAradhArI koMkaNa ke mahAdhipa, ahaMgayala, caMga, kaNha, Desara, kaccha, Asa, soraTha evaM gurjara ke Izvara - svAmI durdhara evaM mahAsaMgrAma ke lie vyAkula tilaMga, tripura evaM sindhuka tathA samRddha sAMbhara evaM kerala ke mahezvara apanI-apanI dhvajAoM ke sAtha upasthita hue| kRSNa ke putra-viyoga se atyanta duHkhI evaM kRSNa-bhakta kannauja ke uttaravarttI jojAkabhatti (jaijAkabhukti) nareza Ayudha lekara Aye / pradyumna ke vivAha ke prati Adara - bhAvanA rakhakara dakSiNa- zreNI ke samasta vidyAdhara rAjA bhI upasthita ho gye| [283 ghattA -- isa prakAra svarNamukuTa evaM kaMgana dhArI usa naranAtha pradyumna kA pravardhita harSollAsapUrvaka vidyAdhara putrI ratikumArI evaM kuru (duryodhana) putrI udadhikumArI jaisI sulalita bhujAoM vAlI 500 zreSTha kanyAoM ke sAtha vaivAhika kArya prArambha huA / / 261 / / (6) pradyumna kA vaivAhika - kArya prArambha (vivAha - vidhi ) purandhiyoM ke dvArA maMgala gAna ghoSita kiye gaye / yAdavoM kI senA ( isase ) mana meM atyanta santuSTa huii| zrIdhara (kRSNa) ke sAtha sIrI (baladeva) bhI pulakita ho utthe| rUpiNI kA duHkha bhAga khar3A huaa| bherI bajane lagI / zreSTha paTu-paTaha bajane lge| saTi-saTi, vili-vili ke madhura svaroM ke sAtha kaMsAla, tAla evaM Dhivila bajane lage / dhuma-dhumi dhuma dhumaya svara sAtha mRdaMgama tathA aMguli ke prahata hokara saikar3oM lAsoM ke sAtha Dakka bAje bajane (S) (1) sphoTita du.khA / (2) ratinAma vidyAdhara putrI (25 udadhimgalA dAsA 500 kanyA vivAhitA /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284] mahAkaI siMha viSTaja pajjuNNacariu [14.6.514.84 5 NaccaMti maNoharu kAmiNihiM gayavAla-marAlai~ gaaminnihiN| ubbhiya pavaNAhaya viviha dhayA 'ghUliya ageya my-mtt-gyaa| maMDiya saveya rahavara-turayA supasAiya bhicca sa saamriyaa| gayaNagaNu chattaha~ chAiyau siggiri uccavaNu iva rAipau / ahisiMceviNu iya vahu kara. supasAjhyAi~ rai-rasa dhriN| lAguggame AsapAI kiyai~ Niya paya piha muha dasaNa dhiyai~ / pheDiu paDu pANiggahaNu kiu sANaMdAgaNu sayaNohu thiu| ghattA.- AgAra sAgi li letyu jiya catueTeM joga humhnn| paripuNNa maNoraha sattha huva kusumasaraho pariNayaNa. / / 262 / / 10 paumiNihimi 'jaha pachai sarA) / tArAhimi chaNa-sasi-divu jahA NIhariyara vara mAihiM ghrho| paMcamu sae subahu saMjuyaja vara-vellihiM NaM veDhiyau tru| dikkariNihiM gau pariyariu thaa| ai viviha mahAsohA hrho| cariyahiM gaMpi vaisivi thiyu| lge| eja-gAminI athavA haMsagAminI mangehara kAmimiyoM ke dvaar| nAca kiye jA rahe the| pavana se Ahata hokara vividha dhvajAe~ phaharA rahI thiiN| aneka madamatta gaja bhUSita kiye gye| tIvragati vAle ghor3e evaM rathavara sajAye gye| prasanna citta hokara bhRtyagaNa apane svAmI ke kAryoM meM lIna hokara kAryarata the| gaganAMgana chatroM se AcchAdita thaa| jo meruparvata ke upavana ke samAna suzobhita ho rahA thaa| isa prakAra suprasAdita tathA rati-rasa-dhArI una donoM vara-vadhU kA abhiSka kiyA gyaa| lagnodaya para donoM ko sAtha-sAtha kara diyA gyaa| priyA apane pati ke mukha-darzana hetu sammukha khar3I kara dI gyii| antarpaTa pherA gayA, pANigrahaNa kiyA gayA aura svajana samUha prasanna mukha ho utthe| ghattA- usa kusumazara - pradyumna ke vivAha ke avasara para vivAha-rasa meM magna jo-jo loga vahA~ aye, ve sabhI vasudeva ke cara - madhumathana ke dvArA paripUrNa manoratha vAle hue|| 262 / / pradyumna ke vaivAhika kAryakrama jisa prakAra sarovara kamalaniyoM se DhaMkA huA rahatA hai, vRkSa jisa prakAra uttama latAoM se veSTita rahatA hai, pUrNamAsI kA candrabimba jisa prakAra tArAgaNoM se ghirA huA rahatA hai aura jisa prakAra zreSTha hathinI ko gaja ghere rahatA hai, usI prakAra vaha vara - pradyumna vividha prakAra kI mahAzobhAoM vAle mAtA ke ghara se apanI pA~ca sau bahuoM ke sAtha bAhara nikalA aura caurI (vivAha-vedI) para jAkara sthita ho gyaa| usI samaya vahA~ prekSaNa (6) 3. 4. bhuu| (01-2. a. jita pihethiyaja ss| (7) :) ra (2) satramAt /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114.6.5 14.8.4] 5 10 mahApa siMha viraha pajjuNNacariu pAraMbhiu tahiM pechaNau varu gAijjai - geu manoharau kANINa dINa dAliddiyaha~ dAlidda-chuhANala-tavima-taNu pINiya vaha tosiu paurajaNu iya esu payArahiM vihipa tAma payaDiya varasu NaDu satta saru | hari - sara-sIrihi NAmAharau / maggaNa gaNa veyAliya sayaha~ / uhAviu kaNaya - jaleNa puNu / sammANiu Nihulu 'suvraNa jaNu / AsaMdhiya divasa cayAri jaam| pattA -- tailoya piyAmahu NANaharu kAma-moha-bhaya- vajjiu / (7) 3. a. mukhnn| so siva- sari saha iva haMsu jaha so jiNa bhattie~ pujjiu / / 263 / / (8) iya saMjAe vivAhe resara gayaNiya Ni Nayaraho ANaMdai~ dukkhu- dukkhu vi saMvarapura rANa sapiu naseNNu savAhaNu jAmahiM Aucchivi hari-vala paramesara / kumuda pAi~ viyasAviya caMdai~ / samasAyavi salahevi aiNANau~ / mokkaliu u khagavai tAmahiM / (dRzya-nATaka) prArambha ho gyaa| nava rasoM kA saMcAra karane vAle nATaka evaM saptasvara vAlA saMgIta sunAI par3ane lgaa| hari, smara ( pradyumna) sIra (baladeva) ke nAma le lekara ke manohara ta gAye jAne lge| daridratA rUpI kSudhA kI bhUkha kI agni santapta zarIra vAle kAnIna (kumArI kanyAoM se utpanna putra), dIna, daridrI, mA~gane vAle bhikhAriyoM ke samUha tathA saikar3oM vaitAlikoM ko svarNa-rUpI jala se snAna karAyA gyaa| paura-janoM ko khilA-pilA kara khUba santuSTa kiyA, samasta svajanoM ko sammAnita kiyaa| isa prakAra lagAtAra cAra dinoM taka vaivAhika vidhiyA~ bhalI-bhA~ti hotI rahIM / ghattA -- trailokya ke pitAmaha ( ke samAna), samyagjJAnadhArI, kAma, krodha evaM ahaMkAra se rahita zivazrI-.mokSalakSmI kI sabhA ke lie haMsa ke samAna jinendra (neminAtha) kI bhaktipUrvaka pUjA kii| 263 14 (8) satyabhAmA pradyumna - vivAha se parAbhava anubhava kara apane putra bhAnu kA vivAha ratnacUla kI vidyAdhara- putrI svayaMprabhA 'kara detI hai (285 isa prakAra vivAha ke sampanna ho jAne para isI narezvara, paramezvara kRSNa evaM baladeva se AjJA lekara candramA dvArA vikasitakumuddoM ke samAna Anandita hokara apane-apane nagara ko cala diye| meghakUTapura ke atijJAnI rAjA kAlasaMvara pradyumna kA vivAha dekha-dekhakara atyanta prasanna hue tathA prazaMsA karane lage aura jaba vaha khagapati apanI priyatamA, senA aura yAna - vAhanoM ke sAtha usa nagara ko chor3akara calA gayA, taba usa kusumazara - pradyumna ke (7) (3) nAgarIlokaH /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahAmida zirAu pajjuNNacariu [14.8.5 kusumasaraho pariNayaNu Nieppigu saccahiM duha-jalaNai~ tappai taNu / parihau asahatie~ sumahatau vijjaveu NAmeNa turNtu| pesiu rayaNasaMcapure maNahare go so rapaNacUla khagavai ghre| sammANiu sANaMdu payaMpai NisuNi devapahu piya'' iya jaMpai / ravikataheM jA dhUva saryapaha dijau maho taNayaho muNi-maNa maha / mayara 'vayaNa-paMti AyaNiya lahu Niya suya teM bhANuhe diNNiya / kiu pANiggahu tuTTha pahilTha sammANiya asesa synntttth.| ghattA- tA tihuaNa khohaNu jaNa-maNa-mohaNu suha-jaNaMtu giyasayagahu~ / bhahumaha piya pariNihiM paha jiya taraNihiM tittiditu vihiNnnynn||| 264 || 10 aNudiyaha vi mANatau su'husaru kittilayA chAiya bhukpoyaru sevijjaMtu saMtu buha-viMdahiM juvai vayaNa kaMjaya-rasa-mahuparu / pAliya dahaviha-dhamma mahAtaru / salahamANu vaMdAraya) vidhi| pariNaya saMskAra se satyabhAmA duHkhAgni meM tapakara kSINa hone lgii| apane mahAn parAbhava ko sahana na kara pAne ke kAraNa usa satyabhAmA ne turanta hI vidyudvega nAmaka vidyAdhara ko manohara ratnasaMcayapura bhejaa| vaha ratnacUla nAmake khagapati ke yahA~ phuNcaa| sammAna prApta usa vidyudvega ne ratnaghUla se harSapUrvaka kahA --"he deva, he prabhu, kRSNapriyA-satyabhAmA ne kahA hai ki-"ravikAntA (ratnacUla kI patnI) kI svayaMprabhA nAmakI jo putrI hai, use mahAmuni ke samAna mana vAle mere putra (bhAnukarNa) ko de diilie|" usa mahattara kI vacana-paMkti sunakara usa ratnacUla khagapati ne tatkAla hI usa satyabhAmA ke putra bhAnukarNa ko apanI putrI svayaMprabhA de dii| tuSTa, prahRSTa hokara usane pANigrahaNa karAyA aura sabhI Aye hue svajanoM ko sammAnita kiyaa| ghattA- taba tribhuvana ko bhI bhubdha karane vAle, jana-mana ko mohita karane vAle tathA svajanoM meM sukha utpanna karate hue kRSNa evaM apanI prabhA se sUrya kiraNoM ko jItane vAlI rAniyoM ke netroM ko una donoM varavadhU rUpa karNa evaM svayaMprabhA ne santoSa pradAna kiyaa|| 264 || (9) pradyumna bhogaizvarya kA jIvana vyatIta karane lagatA hai| surezvara kaiTabha puNDarIkiNI nagarI meM virAjamAna sImandhara svAmI ke samavazaraNa meM pahu~ca kara pravacana sunatA hai vaha smara (pradyumna) yuvatiyoM ke mukha rUpI kamala-rasa kA madhukara banakara pratidina sukha bhogane lgaa| dazavidha dharma rUpI mahAvRkSa kA pAlana karane vAle usa pradyumna kI kIrti samasta saMsAra meM chA gyii| budha-vRndoM dvArA sevita, vRndAraka vRndoM dvArA prazaMsita vaha madana vividha krIDA-vinodoM ko karate samaya bIte hue kAla ko nahIM jAna pAyA 18) 1.a. gh"| (8) sp| (1) (1) pradyumna / (2) devatAde:
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.10.2] mahAkara siMha birAja panjuSNarita 1287 10 viviha-viNoya-kIla virayaMtara mayaNu Na muNai~ kAlu iya. jNtu| tA tetthu ji aNokku kahAgau~ saMjAyau vahu sokkha nnihaannuN| akkava kaiDihu NAma suresaru sUra saehi seviu paramesaru / lavaNoyahi pamuhehi ramaMtau siri sayaMbhu jalaNihi payalata'u / giri-guha-dA-ubavaNa viyaratau akiya-jiNesara-biMba NamaMtau / dIvasa-pura vara Nayara NiyaMtau puvvavideha paDhama sNpttu| visai pukkhalAvai supasiddhI Nayari puMDariMkiNi jnn-riddhii| tahi sImaMdhara sAmi jiNesaru samavasaraNa sahiyau ti jagesaru / diu pANa-piMDu amariMdai~ saMthuu saviNaya sumhur-sdd|| udaviTThau Niya koThai~ gaMpiNu / suNiu kahaMtu alou-lou vi jiNu / ghattA- baMdha-mokkha-dabvAi~ gai suhuma payattha thUla nnisiN| Nava-paya Naya' dhammAhamma kaha NANa-bheya saMhANa sles.|| 265 / / (10) vivihAharaNa-kiraNa-vipphuriyau cavada suriMdu vinny-jl-bhriyu| gaya bhava majjhu payAsahi sAbhiya jaga Ne'sara uttm-gi-gaabhiy| usI samaya vahA~ vividha sukhoM kI khAna svarUpa aneka ghaTanAe~ (kahANau~) ghttii| saikar3oM devoM dvArA sevita, paramezvara padadhArI tathA sUrya ke samAna (tejasvI) kaiTabha nAmakA surezvara lavaNa Adi pramukha samudroM meM ramaNa karatA huA zrI svayambhUramaNa samudra paryanta parvatoM, guphAoM evaM vanoM evaM upavanoM meM vivaraNa karatA huA akRtrima jinezvaroM ke bimboM ko namaskAra karatA huA, dvIpoM, uttamapuroM evaM nagaroM ko dekhatA huA pUrva videha ke prathama bhAga meM aayaa| vahA~ puSkalAvatI nAmake prasiddha deza meM janoM se samRddha puNDarIkiNI nAmakI nagarI thii| vahA~ tInoM lokoM ke Izvara sImandhara svAmI jinezvara samavasaraNa meM virAjamAna the| usa amarendra ne una jJAnapiNDa prabhu ke darzana kiye aura vinayapUrvaka sumadhura zabdoM se stuti kii| phira vaha amarendra kaiTabha jAkara apane koThe meM baiTha gayA aura una jinendra se aloka-loka kA kathana (upadeza) sunane lgaa| ghattA- bandha, mokSa, dravya, gatiyA~, sUkSma evaM sthUla padArthoM kA nirdeSA, nava padArtha, nava naya, dharma-adharma kI kathAe~, jJAna ke bheda, saMsthAna evaM lezyAe~ (Adi viSayaka pravacana) sune / / 265 / / (10) sImandhara svAmI dvArA madhu evaM kaiTabha ke pUrvabhava vRttAnta kathana vividha AbharaNoM kI kiraNoM se sphurAyamAna tathA vinayajala se bhare hue usa surendra ne kahA--"he svAmin, uttama gati meM le jAne vAle he jagatasUrya, mere pUrvabhavoM ko prakAzita kiijie|' taba kandarga rUpI sarpa ke darpa ko 199(3) svymbhuurnp| (4) nairamAdi-nabana, (9) I. 3. 'jjt| (10) 1. ba jpe|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] mahAkada siMha virAu pajjuNNacariu 114.10.3 tA kaMdappa-sappa dappAharu kahai jiNesaru NisuNai~ survh| tumhai~ vevi huta cika gomaya) asarisa salila NivAya vasai saya / puNu saMjAya vaivi diyavara suva AMgabhUi-marubhUi viNaya juv| muva tahiM sAvaya-vaya pAleviNu 'huva sohammi-tiyasa jAevi puNu' / khayakAla. abharatu muvAviya ujjhAiri maNuva taNu pAviya / puNNabha6 maNibhadda vaNIvara diDha cAritta dayAluva vayadhara / gatha jIvie paradehu pamellivi thiya sahasArekka huva pellivi| tahiM dikSiNa vi haya daiveM cAliya iMdavitti iMdavayaho ddhaaliy| Niya mAhapyu avara kiM lekkhA Aukhai~ jayammi ko rakkhai~ / kosalapure suvaNNaNAhaho pare dhAriNi uvare Nai~ sayadalu sre| uppaNNA mahu kayaDihu paNAmai~ duddharariu raNe rai asmaanni| dhattA-- uggaya karAla karavAla kara mahi samagga saahevinnu| pasaI asajjhu kiu tavayaraNu sallehaNa maNaNeNa mareppiNu / / 266 / / 15 harane vAle jinezvara ne kahA--"he suravara, suno--- tuma donoM (arthAt kaiTabha evaM madhu) pUrva bhava meM zRgAla zizu the aura sadA asadaza jala vAle jharane ke pAsa rahA karate the| panaH ve donoM (zvagAla-ziza) eka / vinaya-guNa sampanna agnibhUti evaM vAyubhUti nAmake putra hue| vahA~ ve zrAvakavratoM kA pAlana karate hue mare aura punaH saudharma svarga meM deva hue| Ayu pUrI hone para amara-pada chor3A ora ayodhyApurI meM manuSya zarIra pAkara dRr3ha cAritradhArI, dayAlu evaM vratadhArI pUrNabhadra, maNibhadra nAmake do vaNigvara hue| Ayu pUrI hone para nara deha chor3I aura ve donoM sahasrAra-svarga meM janma lekara sthita hue| vahA~ se bhI bhAgya ke mAre indradRtti vAle indra-pada ko chor3akara ve donoM cle| apane mAhAtmya kA dUsarA kauna lekhA karegA? Ayu ke kSaya hone para jagat meM koI kisI kI rakSA kara sakatA hai? ___kozalapura meM suvarNanAbha nAmake rAjA ke ghara meM dhAriNI mAtA ke udara se madhu-kaiTabha nAma se utpanna hue| ve aise pratIta hote the mAnoM sarovara meM sahasradala kamala hI utpanna hue haiN| ve raNa meM durdhara ripu ke lie ratipatti ke samAna the| pattA- umra karAla talavAra ko hAtha meM lekara samagra mahI ko vaza meM kara tatpazcAt tumane asAdhya tapazcaraNa kiyA aura sallekhanA maraNa-vidhi se maraNa kr-|| 266 / / 11012. a. 501 3-4. a. huai sAgi tirasa jAe vigu| (10) 0 shRgaalii|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.11.12] mAkaDa siMha virAu pannuNNacarita [289 (11) accuva saggobari sajAyA suravariMda diTcha varakAyA / aNuhu~jeviNu amayAsA siri jaMbUdIve bhrhkhettNtri| asthi visau soraTchu radaNNau~ saravara-sari-vaNa uvavaNaruNNau~ / tahiM vAramai-NAma puri pAyaDa paDiya rayaNa NAi~ sA gyghdd'| visai kasa.. ki rUvaNiyahi piunnaru / tAha~ maNoharu suu vikkhAyau saggaho tuva bhAyaru tahiM Ayau / muNivi vayaNu jaga guruhi NamaMtau amaru payohara-vaheNa turNtu| gau acireNa jetthu sasahoyaru sarivi satta-bhavaNeha mhaabhru| diNayara-koDi-kiraNa ina pahayaru maNimau dAru karebi kare suru / so lahu mahumaha thaNe paiTTha Nihila paresara loyaha~ diu / ghattA- jaMpai phuriyAru pahu lai NariMda hau~ pa. sNtosmi| Niya piyavatthucchale jAhi tuhu~ ghallesahi tahe taNuruhu hosami / / 267 / / 10 (11) ___ acyuta deva eka maNimaya hAra kRSNa ko bheMTa karatA hai ve donoM acyuta svarga meM utpanna hue, jahA~ una suravarendroM ko uttama kAya vAlA dekhA gyaa| amRtAzana deva kI zrI ko bhogatA rhaa| jambUdvIpa sthita bharatakSetra meM saurASTra nAmakA eka sundara deza hai| jo sarovara, nadI, vana evaM upavanoM se AcchAdita hai| vahA~ dvArAvatI nAmakI suprasiddha purI hai, jahA~ (nirantara) ratna prakaTa hote rahate haiN| vaha aisI pratIta hotI hai mAnoM vaha svAgata-ghaTa hI ho| vahA~ ardhacakrezvara prabhu rahate haiM, jinakA nAma kRSNa hai aura jo rUpiNI ke pativara haiN| unakA prasiddha putra atyanta manohara hai| unhIM ke yahA~ svarga ke mArga se tumhArA bhAI bhI AyA hai|" trijagata ke vacanoM ko samajhakara tathA unheM namaskAra kara vaha deva meghamArga se turanta hI claa| vaha tatkAla hI vahA~ pahu~cA jahA~ usakA sahodara bhAI thaa| vaha mahAn sneha se bhara uThA tathA usake sAta pUrvabhavoM kA smaraNakara vaha deva karor3oM sUryoM kI kiraNoM samAna prabhA karane vAlA maNimaya hAra hAthoM meM lekara zIghra hI kRSNa ke rAjabhavana meM praviSTa huA jise vahA~ upasthita samasta rAjA logoM ne dekhaa| ghattA- phar3akate hue adharoM vAle usa prabhu-deva ne kahA--"he narendra, maiM Apako santuSTa karatA huuN| apanI priyavastu ke chala se vaha tuma jise doge, maiM usI kA putra houuNgaa|" || 267 / /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2901 mahAkara siMha virahAu pajjuNNacarita [14.12.1 (12) mA viyappu ghari rAma NiyamaNe avaya remi iha dahameM vAra diNe / iya kahedi gau suru sa-vAsahe hAra 'sshr-jonnh-bhaashe| tA visajji atthANu rAiNA hAra cojja aNurAya gaainnaa| kaivayassa sevayaha~ saha khaNe / cakkapANi 'vitaMtu NiyamaNe / paLama bihe api viDoyo pacchuNiya ghara tAma raibaro / cabai Niyaya jaNaNihiM NamaMtau puvva baMdhu maho vihi-vihittu| tujjhu uvare avayarai taha ahaM kami mAi pAu muhiM dhImahaM / tA catrei bhIsamaho pahu suvA galiNa vellahala pavara vara bhuvaH / Naru kahiM ta cakkavai mANau amaru kahimi suravai samANau / jiNabarobba saru samu kijjajjae taNau~ avaru kiM tujjhu pujje| hou majjhu jaMvavai piyasahI viNayavaMta guNa-gaNa mhaannihii| huva: ehi suu tuhu~ pasAeNaM NisuNiUNa jaMpiu samAiNaM / (12) jAmbavatI ko kAmarUpa a~gUThI dekara pradyumna use satyabhAmA ke rUpa ke samAna banA detA hai (vaha deva puna: bolA--) "he rAya, apane mana meM vikalpa dhAraNa mata kro| maiM dasaveM dina yahA~ janma luuNgaa|" yaha kahakara candramA kI cA~danI ke samAna pratibhAsita hone vAle hAra kA dhAraka vaha deva apane nivAsa sthAna meM calA gyaa| anurAga-gati vAle usa rAjA (kRSNa) ne hAra se Azcarya-calita hokara apanI sabhA visarjita kara dI aura tatkAla hI apane katipaya sevakoM ke sAtha usa cakrapANi ne apane mana meM vicAra kiyA ki-"kyoM na maiM isa hAra ko apanI prathama patnI (satyabhAmA) ko bheMTa svarUpa de dU~ aura bAda meM apane ghara calU~?" ___isI bIca meM rativara--pradyumna ne Akara apanI mAtA ko namaskAra kiyA aura bolA--"vidhi ke vidhAna se merA pUrvajanma kA eka bandhu (bhAI) hai, jo tumhAre udara se janma lenA cAhatA hai| usake lie he mAtA, maiM aisA upAya kara dU~gA ki usa garbha kI sthiti ko koI bhI buddhimAna nahIM samajha pAve / " taba kamala-latA ke samAna uttama dIrgha bhujAoM vAlI bhISma prabhu kI putrI--rUpiNI ne kahA- "tuma jaisA nara-putra kahA~ hogA, jise cakravartI bhI mAnatA ho| amara aura devendra bhI kyA tumhArI barAbarI kara sakate haiM? jo smara kAmadeva (pradyumna ) jinavaroM ko bhI sAvadhAna kiye rahatA hai, aisA tU akelA hI mere lie paryApta hai, mujhe aba anya putra kI AvazyakatA nhiiN| hA~, merI eka priya sakhI jAmbavatI hai, jo vinayazIlA evaM guNa samUha kI mahAnidhi hai| yadi tuma usase prasanna ho, to yaha deva-putra usI se utpanna ho (to acchaa)|" rUpiNI kA kathana sunakara rativara (pradyumna) ne kahA-- "aisA hI hogaa| (129 1. ja hrnn:'| 2. a. dhi| 3. ba. 'ge| 4. ba. 'ge| 5. mmaayaa|
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.13.9] ghattA -. mahAkada siMha viraha pajjuNNa yariu chattA -- vara kAmarUva aMgucchAlaya tA diNNIrUreNa sikkhAviya / gimadehaho teNa turaMtiyae saccahi rUva riddhi maNe bhAviya / / 268 / / (13) karevi sukai subahe samuNiya taNu hAevi suha salileNa ca tyai~ saMcalliya revamagirivara ba tarala-tamAla-tAla taru dAviNi iya NiyaMti gama tahiM jahiM hari thiu tA diTThI suMdari savanmuha amuteNa vi te pavaMcai~ vitta sa ramaNamAla galakaMdale digNa baila sAtha rahUM mahaMga taha siMgAra 'viNhu pariyaNa jaNu / tIya bhAMta juvaIyaNa satthai~ / kusumarasovaLe surahi sAlivi vaNe / caMdaNa taru' - - cuvarasa kari haya vaNi / ma piyae samu saMkeu vi kiu / suha. jala sare sararuha viyassiya muha / piyadasaNe aDDhiya romaMcai~ / NaM tisu-sasi Nievi uDgaNa (2) cale T puNu kIlevi aNurattai~ yiNe / (13) . a. ci' / 2. a lla' / 3. atha / phira usa smara - pradyumna me uttama kAmarUpa a~gUThI kA challA usa jAmbavatI ko dekara use sikhA-par3hA diyA / usa jAmbavatI ne bhI apane zarIra se turanta hI satyabhAmA ke rUpa kI Rddhi kA apane mana meM vicAra kiyA / / 268 / / (13) kRSNa Urjayantagiri para mudrikA ke prabhAva se satyabhAmA dikhAI dene vAlI jAmbavatI ko deva- pradatta hAra pahinA dete haiM ( jAmbavatI ne usa a~gUThI ke prabhAva se) suketa -putrI satyabhAmA ke samAna zarIra banAkara viSNu ke parivAra janoM ke yogya zRMgAra - cihna dhAraNa kara liyaa| punaH cauthe dina zubha jala se snAna kiyaa| isa kAraNa yuvatijanoM ne use svaccha ghoSita kara diyA / vaha jAmbavatI kusuma rasoM se surabhita, zAlavRkSoM se suzobhita, sarala devadAru, tamAla evaM tAla vRkSoM se yukta tathA candana vRkSa se cUte hue rasoM se Ahata hAthiyoM se vyApta raivatagiri ( giranAra ) parvata kI ora cala pdd'ii| vaha khoja - bIna karatI huI vahA~ pahu~cI, jahA~ hari - kRSNa virAjamAna the usa ( jAmbavatI) ne unheM apanI prathama priyA (satyabhAmA) ke samAna hI saMketa kiyaa| tabhI hari ne apane sammukha vikasita mukha vAlI usa sundarI ko dekhA mAnoM zubhra jala se bhare hue sarovara meM vikasita kamala hI ho| kRSNa ne ( jAmbavatI ke ) prapaMca ko nahIM smjhaa| usa priyA ko dekhate hI unakA mana romAMcita ho utthaa| unhoMne apanI ratnamAlA usa (prapaMcanI jAmbavatI) ke gale meM DAla dii| vaha aisI pratIta ho rahI thI mAnoM bAlacandra ke nikaTa caMcala uDugaNa hI ekatrita ho gaye hoM athavA mAnoM samudra ne AkAzarUpI A~gana ko apanI laharoM se hI taraMgita kara diyA ho / punaH apane mana meM anurakta hokara una donoM ne krIr3AeN kI 1 [291 - (13) (1) grin| (2) AkAze (3) samudreNa /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2921 10 15 mahAkaDa siMSTha viraija panjuNNacariu tA accuva ca dahanbhatare avirala pulayai~ 'phulliya dehai~ pheDivi aMgulI (4) karasAhaho darisAviu sarUja Niya - NAhaho akskhiu 'NisuNi deva suhasAra ho yattA--- jaMvavai Niyavi kara pihivi muhu~ maNevi bhiu nArAyaNa / eu kahiMmi pavaMcu Na diTTha maI tihuvaNa cojjuppAyaNu / / 269 / / (14) sura-asuraha~ kiNNaragaNa dIsai pie jaMta "ho mAhappu pasaMsami kira Nava NaliNa dIhadalaNettahe thiu avayarevi NAi~ samadalu sare / rai virAmi jiya rai taNu sohaI / ziru Nimmala jaha-maNi ruirAhaho / riu eNayaha~ raNaMgaNe vAhaho / vilasiu ehu dukkhu dhaNudhAraho / asarisu sara pavaMcu kiM tIsai / guhau~ dIvaM daMsami (2) | bhayaNuppAiya parihava tettahiM / (13) 4. a. puchie| 5. mi / usI samaya acyuta svarga se cayakara vaha (kaiTabha kA jIva) deva usa jAmbavatI ke garbha meM avatarita huA / 'vaha aisA pratIta hotA thA mAnoM sarovara meM sahasradala -- kamala hI avatarita huA ho / praphullita deha vAlI usa jAmbavatI kA zarIra avirala pulakoM se bhara gyaa| rati viramita hone para usakI deha kAmadeva kI patnI rati ke samAna suzobhita hone lgii| usa jAmbavatI ne atyanta nirmala prabhAvAlI tathA maNiyoM se jaTila usa sundara aMgUThI ko a~gulI se nikAla kara raNAMgaNa meM zatrurUpI mRgoM ke lie vyAdha ( baheliyA ) ke samAna apane nAtha kRSNa ko apanA vAstavika rUpa dikhA diyA aura kahA * sukha ke sArabhUta he dhanurdhArI, suno- "lo tuma aba isa dukha ko bhogate rho|" - 114.13.10 - ghattA-- jAmbavatI ko nikaTa meM dekhakara nArAyaNa ne vismita hokara hAthoM se apanA mu~ha Dha~ka liyA - kRSNa aura kahA--* - "tribhuvana meM coja (Azcarya ) utpanna karane vAlA aisA prapaMca maiMne kahIM bhI nahIM 'dekhA " / / 269 / / - (14) - prapaMca kA rahasya khulane para nArAyaNa * kRSNa Azcaryacakita ho uThate haiN| satyabhAmA ke sAtha vaha apane ghara vApisa lauTa Ate haiM usa kAmadeva - pradyumna ke asAdhAraNa prapaMca ke viSaya meM kyA kahA jAya ? (sAmAnya vyakti kI to bAta kyA vaha sura, asura evaM kinnaroM ko bhI dikhAyI nahIM detA / he priye, yadi maiM navIna nalina ke dIrgha dala ke samAna netra vAle usa pradyumna ke mAhAtmya kI prazAMsA karU~ to usI prakAra hogA, jaise maiM sUrya ko dIpaka dikhAU~ / usa madana kAmadeva ke dvArA kiyA gayA parAbhava bhI vaisA hI AzcaryakAraka hai / satyabhAmA ko vaha mAlA bheMTa (13) (4) mudrikA | (14) (1) pradhumnasya / (2) sUryasya dIpena udyota /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.15.3] mahAkada siMha virahAu rajjuSpAcAreDa [293 ___0 saccahiM demi lAma sA TAliya suhaM Niya da"iveM mahu iha meliy| jAhi sabhavaNaho puNNa-maNorahe aNuhuMjahiM suhu ai aNubamu she| gayasAtA' vilulaMta mahAdhaya raha-rasa-vasa mukkA khagavaI"-suya / saMpattiya samIu hyrisstthho| NaM surasari pavAhu sasiiTa"Thaho / thiyaI vevi kisalaya sayaNAyale kusumarasa dhavaliya ali nnhyle| cittaI vihimi paropparu Netta. miliyai~ Niru sarAI kaya citta / tA sauhammaho maNigaNa phuriyau saccahe gabbhavAli avyriyu| melleviNu vimANu sasi pahayaru sasiseharu NAmeM so survru| ghattA- gau sarahasu sAraMgadharU NiyamaMdiraho sa-piu8) saMtosa. / vijjijjamANu cala-cAmarahiM vaMdIyaNa thuNaMta jaya ghos||| 270 / / (15) tA sohagga-gabba gibbUDhau viNNighi maann-'kridaaruuddhu| vihi uppaNNa taNaya sumaNohara ekkahiM viNe aNeya lkkhnndhr| saMvu-subhANu nAma Nimmala maNa jaga-jIviya NAvaI sAvaNa-ghaNa / karanI thI use to usa pradyumna ne TAla diyA aura bhAgya se tumheM yahA~ mere pAsa bheja diyaa| he sakhi, aba pUrNa manoratha hokara apane nivAsa para jAo aura atyanta anupama sukhoM kA anubhava kro|" yaha sunakara vaha jAmbavatI apanI mahAdhvajA phaharAtI huI apane bhavana ko calI gyii| idhara, khagapati suketa kI putrI vaha satyabhAmA ratirasa ke vazIbhUta hokara nArAyaNa ke pAsa phuNcii| vaha aisI pratIta ho rahI thI mAnoM gaMgAnadI kA pravAha hI samudra ke pAsa pahuMca gayA ho| ve donoM AkAza meM sthita bhramaroM se yukta kutumarasa se dhavalita pauyAtala para sthitta ho gye| paraspara meM donoM ke netra mile| phira hRdaya se hRdaya mila kara eka dUsare kI zvAseM milane lgiiN| tabhI maNigaNoM se sphurAyamAna zazizekhara nAmakA vaha saudharma deva zaziprabhA vAle vimAna se cayakara satyabhAmA ke garbha meM avatarita huaa| ghattA- durAe jAte hue caMcala camaroM se sammAnita tathA jayaghoSa karate hue bandIjanoM se yukta vaha zAraMgadhara - kRSNa harSita hokara santuSTa priyatamA - satyabhAmA ke sAtha ratha meM baiThakara apane bhavana meM jA phuNcaa|| 270 / / (15) jAmbavatI kA putra zambukumAra satyabhAmA ke putra subhAnakumAra ko dyUta-vidhi meM burI taraha parAjita kara detA hai taba saubhAgya ke garva se paripUrNa satyabhAmA evaM jAmbavatI donoM hI mAna rUpI hAthI para ArUr3ha ho gyii| eka dina una donoM ne aneka lakSaNadhArI sundara putra utpanna kiye / nirmala mana vAle una donoM putroM ke nAma zambu evaM subhAnu rakhe gye| ve aise pratIta hote the mAnoM jagat ko prANa dene vAle sAvana ke medha hI hoM, athavA mAnoM yAdava kula rUpI AkAza ke sUrya-candra hI hoM, athavA mAnoM (1400) bhAva vyoma 14 cNdgtii| 15 stybhaamaa| 6nArAmAsa / zimudrasya / dhyAsa | (15) I. a naIdA /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294] mahAmada siMha ghira pajjuNNacarita [14.15.4 paM jAyavakula Naha-sasi-diNayara paI paccakla ve vi mayaNaho sara / NaM Niya jaNazihiM AsA-taruvara NaM kesava kittihe viNNi vi kr| melleviNu sisu-bau suha-sAyara huva-juvANa viNNANa klaayr"| mauDa kuMDala varahiM bihUsiya kaDisuttaya kaMkaNahi~mi bhuusiy| vipiNavi juva iMyaNa maNamohaNa vivi paDibhaDa bhai-NirohaNa / rahavara-haya-gaiMda vAhativi viNNivi saha hiMDati pddtivi| tA ekkahiM ANaMdiya piyaraha~ pAraMbhiyau jUu-vihi kumarahU~ / sa dhaNa choha NivaDaNa duha-tattau saMvu koDi sovaNNaha~ jittu| pariyattiu su dummiya maNu maulA vevi vayaNu kuMcevi taNu / dhattA- gau saMdukumAru pahiTThamaNu Niya jaNaNiheM aavaasho| sahayara sarahiM parivAriyau chaNauDUvaI paha bhAsaho 11 2714 / (16) evahiM vilakkha gaya saccahAma asthANe viNhu-dala purai tAma | ve donoM pratyakSata: madana ke bANa hI hoM athavA mAnoM apanI-apanI mAtA ke AzA rUpI vRkSa hI hoN| athavA mAnoM ve donoM hI kezava kI kIrti rUpI do hAtha hI hoN| sukha ke sAgara ve donoM hI apanA zaizava vyatIta kara vijJAna evaM kalAoM ke dhArI yuvaka ho gye| mukuTa evaM kuNDaloM se vibhUSita tathA kaTisUtra aura kaMkaNoM se suzobhita ve donoM hI yuvatijanoM ke mana ko mohane vAle aura zatrubhaToM ke bhaMDa (kalaha) ko rokane vAle the| ve rathavara ko jotate ghor3oM para savArI karate aura gajendroM para ArUr3ha hote the| isa prakAra ve donoM sAtha hI sAdha ghUmate-bhaTakate the| tabhI eka dina mAtA-pitA ko Anandita karane vAle una donoM kumAroM ne dyUta-vidhi Arambha kara dii| apane dhana ke vichoha (jue meM parAjaya ke kAraNa subhAnu kumAra) duHkha se santapta ho utthaa| zAmbukumAra ne usase eka koTi suvarNa-mudrAe~ jIta lii| isa kAraNa subhAnu kA mana bhItara hI bhItara ghuTane lgaa| apanA mAthA nIcAkara tathA zarIra ko saMkucita kara rahane lgaa| ghattA- tArA-nakSatroM ke bIca meM suzobhita pUrNamAsI ke candramA ke samAna vaha AmbukumAra apane saikar3oM sahacaroM ke sAtha prahRSTamana hokara apanI mAtA ke AvAsa para gayA / / 271 / / (16) murge kI lar3AI meM parAjita kara zambu, subhAnu ke sugandhita dravya ko bhI apane viziSTa ___sugandhitta dravya se naSTa kara detA hai subhAnu kumAra kI parAjaya ke kAraNa satyabhAmA bilakhatI huI AsthAna (rAjyasabhA) meM baiThe hue viSNu evaM baladeva ke sammukha gayI aura (jAmbavatI ke mAyAvI suputra kI) gardA karatI huI bolI--"jAmbavatI ke mAyAvI (15) (1) cNdr|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.16.15] mahAkara siMha virahAu paJjuSA_reDa 1295 garahati cavaI mAyAvieNa kaya kabaDai jaMvavAhi tuenn| jueNa vi hArAviu subhASNu liya kAya-koDi Nimmahi cimANu / evaDhaM tumhaha~ Nasvara NiyaMtu suva taMvacUta' gaNara ramaMtu / bhajjai bhiDaMtu rattacchu jassa kaNayaho -koDiu so jitassa / desai jaMpivi melliya vihaMga te calira khalira uddira ahNg| kayauddha kaMTha kesara raudda jujhaMti mukka ada-gahira-Nada / cala pakkha ghAma dhumbhaMta tacha mAha-caMcU paharahiM aNi nnch| Niya pakkhi-pekti saccaMgaeNa bhajjaMtu vi rosa vasaMga enn| vasu vagga teu docchiyau saMyu ki ettieNa bhaNe vahahiM gancha / mellahu iha diNNini viviha dava mayahi pamuha je bhuvaNi bhavva / jijjA gaMdheNa vi gaMdhu jaivi2) koDiu-suvaNNa catAri taivi / appai haya maNNiu vihimi jhatti mathagANu eNa kaya buddhi-stti| dhattA- tila Dahevi para kiu "cuNNu lahu parimala bahala suvNdhhN"| parisesiu Niya gaMdheSa piera gaMdhu asesahA gaMdhaha~ / / 272 / / 15 putra-zambu ne mere suputra --subhAnu ke sAtha chala-kaNTa kara use jue meM harA diyA hai aura usa nirbhama evaM ahaMkArI ne usa (subhAnu) se eka karor3a svarNa (-mudrAe~) le liyA hai| ata: aba, he naravara, tumhArI dekharekha meM (zambu evaM subhAnu meM se) jisakA rakta-varNa kI A~khoM vAlA tAmracUr3a (murgA) murgI ke sAtha premapUrvaka ramaNa karatA huA evaM bhiDanta karatA huA parAjita ho jAyagA vaha vijetA ko do koTi sonA degaa|" aisA kaha kara unhoMne apane-apane svastha pakSI chodd'e| ve lar3asar3Ate hue uchalate hue kaNTha U~cA uThAye hue kepAra. -apAloM ko raudra banAye hue atyanta gambhIra nAda karate hue jUjhane lge| caMcala paMkhoM se ghAtakara dhUmate hue nakhoM evaM coMca ke prahAroM se eka-dUsare ko ghAyala kara bhAga khar3e hote the| (isI bIca meM) satyabhAmA ke putra ne apane pakSI ko bhAgatA huA dekhakara vasudeva ke Age hI ruSTa hokara pAmbu ko doSI ThaharAte hue kahA-"mAtra itanI vijaya se hI tuma apane mana meM ahaMkArI bana gaye ho? bhuvana meM bhavya madana--kAmadeva Adi pramukhoM ke sammukha aba yahA~ hama donoM hI vividha (bahumUlya) dravya ko dA~va para lagAyeM aura jisakA sugandhita dravya dUsare ke sugandhita dravya ko jIta legA vahI (vijetA) cAra koTi svarNa ko prApta kregaa|" ise bhI usane apane mana meM mAna liyA aura isa prasaMga meM bhI madana - kAmadeva ke anuja zambu ne jhaTa se apanI buddhi kI zakti se vicAra kara liyA aura usanedhattA.- tatkAla hI tiloM ko jalAkara pracura mAtrA meM cUrNa banAyA aura use itanA sugandhita banA diyA ki usane apanI gandha se subhAnu ke sugandhita dravya kI samasta sugandhi ko naSTa kara diyaa|| 272 || (16) 1.4 12.ba " / (II) (1) ku yumena / (2) udicet / 13 / bai nETnA / (45 tila cUrNena /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 5 10 mahA siMha viraha pajjuNNacariu (17) (17) 1. arnn'| 2. a. yaaN| 3. 'bhi / sa saccahAma tAma ko juttiyA varaM varappuhAe (2) jassa aMbara suvaNNa aTTha-koTi tu e padasiyA pasaMsa bijja dhAmiNaM phuraMtayA suvattha viviha suddhayA viNijjiyaM dhaNaMpi tattha teNa jaM pamANa mAya divva-kaNaya- koDihiM u jaNa kitti - velli kaMdau sAvikako guNa vAyavaMta ilAi lou hoi taha Niruttau / thiu subhANu maliya mANu asi ya ANaNo bhaNei saccahA mahou kautukaM puNeH / vicittayaM gahevi pasAhaNaM karehu turiu be vi turiya vAhaNaM / jigei jassa assu jo Na harai jaNamaNaM soDhei tassa suppayAsu ekka kor3i vara dhaNaM / la (5) (14.17.1 1 ) cavei hou' " 'eNayavahiNittiyA / vihippae vi teNa tassa kavvuraM / samayaH jie| susaMvRNA siNiddha ditti kAmiNaM / subhANu vatthaes aNe NisiddhiyA / gahevi dINa loyaviMda baMdiNANa jaM / payA ( ) asesa pUriyA kyA dihiM / samAsa adhivasta kaMdau / (17) zambukumAra divya vastroM kI pratiyogitA meM bhI subhAnu ko parAjita kara detA hai| taba nirantara kopa se yukta rahane vAlI usa satyabhAmA ne kahA - " aba yaha vidhi apanAyI jAya ki - " jisa zreSTha (vyakti) kI uttama prabhA se usakA vastra ( ambara) karbura nAmaka ratna kI prabhA ko jIta legA use ATha karor3a svarNa mudrAe~ samarpita kI jaayeNgii|" yaha kahakara usane jagata ko jItane vAle divya vastra usa ( zambu) ko dikhAye / taba usa kAmadeva pradyumna ne bhI apanI prazaMsanIya vidyA kA camatkAra kara dikhaayaa| usane zambu ko atyanta snehapUrvaka daidIpyamAna kAmya (abhilaSita) sundara evaM vividha prakAra ke sundara vastra pradAna kiye| zambu ke una sphurAyamAna vastroM ne subhAnu ke vastroM kI ruciratA ko kSaNa bhara meM samApta kara diyaa| isa prakAra usa zambu ne ATha karor3a svarNa mudrA vAle usa divya dhana ko bhI jIta liyA aura use lekara dhairyazAlI ne dIna-hIna evaM bandIgaNoM ko dAna kara diyA, jisase samasta prajAjanoM kI icchAe~ pUrNa ho gayIM / kIrtti rUpI bela ke kanda ke samAna vaha zambu apanI mAtA tathA andhakavRSTiyoM kI AzAoM kA puMja thaa| usakI jagata meM stuti kI gayI / vaha vikramazAlI aSTaguNoM se yukta tathA nirantara dAnavIra thaa| usake kAraNa pRthivI ke loga dhanya ho uThe / dhavalAmana usa subhAnu kA mukha apanI parAjaya ke kAraNa malina ho gyaa| yaha dekhakara satyabhAmA bolI - "merA eka aura kautuka ho / " vicitra zarIra vAle do ghor3oM ko turanta taiyAra kro| jisakA ghor3A jana-mana kA haraNa nahIM kara pAyegA / ( vaha eka koTi mudrA hAra jAegA) aura jisakA ghor3A jItegA, vaha usase eka koTivara dhana prApta karegA / (17) (1) pUta (2) prabhayA (3) prajJA (4) mAtAsa vRkSasya (5) azva /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.18.101 patAkA siMha vira53 pajjaNNacarita [297 ghalA.- varavatthahAra siMgAradhara kuNddl-muddaalNkriy| turayA valaga rehaMti kaha NaM sura saggaho avyriy|| 273 / / (18) pulaNa-khalaNa-ullalavAlaNaM bhamaNa-damaNa-diDha vAgu 'cAlaNaM / vagga-lagga-magge payaTTaNaM unbha-khubma-khura-khoNi ghaTaNaM / ema saMtuNA vAha-vAhaNaM kiu subhANuNA taha Na sAhaNaM / tAma NAyarIyaNu payaMpae sara-sahoyarassamu Na ko je| rUba-padara seNaMpi ahiyaro samu havei ki bhANu bhaathro| Niya viha rANiya suvaho hari-piyA hima-hayAhe pomi-Nihi Niha thiyaa| cavai sacca sakasAya erisaM re hayAsa tuva kattha paurisaM / / mayaNa raiva viNNANa keNa taNau majmu Na tujjhu haann| ahava kiMtu mitthA palAvaNaM karahu vevi Niya seNNa dAvaNaM / hoi hINu camu jassa so taho deha puvva dhaNai Na iyrho| ghattA- uttama vastra evaM hAra kA zrRMgAra kara, kuNDaloM evaM mukuToM se alaMkRta hokara ve donoM ghor3oM para car3he hue kisa prakAra suzobhita ho rahe the? usI prakAra, mAnoM deva hI svarga se utara Aye hoM / / 273 || (18) ghur3asavArI evaM sainya pradarzana meM bhI zambu, subhAnu ko parAjita kara detA hai pulaNa (pulaka-pulaka kara calAnA), khalaNa (lar3akhar3A kara calAnA), uttavaNa (kucha ucaka-ucaka kara calAnA), calaNa (kucha vega gati se calAnA), bhamaNa (kucha ghUma-ghUmakara catAnA), damaNa (ruka-ruka kara calAnga). jora se lagAma khIMca kara calAnA, lagAma khIMcakara mArga meM le AnA, lagAma khIMca kara (ghor3e ko) uchAla denA, lagAma khIMca kara ghor3e ko kudA denA. bhUmi para khura ragar3akara calAnA Adi kriyAoM ke sAtha zambu kumAra ne ghor3e kI savArI kii| kintu subhAnu ghor3e kI savArI zAmbu ke samAna nahIM sAdha skaa| yaha dekhakara nArIsamUha kahane lagA ki "saMsAra meM smara--pradyumna ke bhAI-zambu ke samAna koI bhI nahIM hai| vaha kAmadeva kI pravara senA se bhI adhikatara hI hai, bhAnu kA bhAI--subhAnu usake samAna kaise ho sakatA hai? haripriyA (satyabhAmA) apane putra ko parAjita dekhakara himAhata kamalinI ke samAna zithila par3a gyii| taba satyabhAmA ne kaSAya-sahita puna: aisA kahA - "re hatAza, isameM terA puruSArtha kahA~? (arthAt tujhe apanA puruSArtha dikhAne kA avasara kahA~ milA?) yaha to madana dvArA racita vijJAna ke dvArA hI ho rahA hai| isase merI yA terI hAra nahIM mAnI jA sktii| athavA, isa mithyA pralApa se kyA lAbha? aba tuma donoM apanI-apanI senAoM kA pradarzana kro| jisakI senA hIna hogI vaha vizAla senA vAle ko apUrva dhana demA, itara ko nhiiN|" satyabhAmA ke isa kathana ko una donoM ne apane (18)]. va. baa|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298] mahAkA siMha virahaja pahuNNacarita 114.18.11 maNNiya maMtehiM takkhaNe NigAyaM balaM saharisaM mnne| turaya-duraya-raha-suhaDa asarisaM chatta-camara-dhaya-kraya Naha kisaM / saMvu seNu vaDhisu savikkama tA subhANu Nimmaha vi ujjamaM / gau muevi chalu Niya NihelaNaM ditta-citta sohA NihelaNaM / ghattA- ahi Nidivi AliMgiu hari valei jaM cavai suu / ucchaMge Nivesiu saharisahiM vahu viNNANa-kalA-juu / / 274 || 15 (19) hAra zAlagaDa parivAra buheza NaM taruta jhalukkiu huva baheNa / kamalu va hima-hau pariyaliya' chAu thiu taha vivaNammaNu kasaNa kaau| Nau pahANu-vilevaNu ekku bhou Na hasai Na rama'i Na karai viNou / taM Niyavi sukesuyAe~ caviu suu suTTha mANa-kuMjareNa khaviu / parihava huvAsu ulhAi jema Niya taNayaho maNe taM karami tem| mana meM tatkAla hI svIkAra kara liyA aura saharSa apanI-apanI senA nikaalii| asAdhAraNa turaMgoM (ghor3e), dviradoM (hAthiyoM), rathoM, subhaToM, chatroM, camaroM evaM dhvajAoM se nabha ko bhI kRza kara diyA gyaa| isa prakAra zambu kI senA vikrama pUrvaka bar3hatI rhii| taba subhAnu ne bhI apane udyama kA manthana kiyA aura apanI avamAnanA dekhakara tathA apanI parAjaya kA anubhava kara chala-kapaTa tyAgakara bhAga khar3A huaa| ghattA- yaha dekhakara hari kRSNa ne apane usa putra - pAmbu kA abhinandana kiyA, AliMgana kara balaiyA~ lI aura cumbana kiyA, phira vividha vijJAna evaM kalAoM se yukta use harSapUrvaka apanI goda meM baiThA liyaa|| 27411 (19) putra subhAnu kI parAjaya se nirAza hokara satyabhAmA usakA manobala bar3hAne ke lie dUsarA upAya khojatI hai ___ isa prakAra mutra ke paribhava ke duHkha se vaha satyabhAmA usI prakAra jhulasa gayI jisa prakAra agni se vRkss| usake zarIra kI kAnti himAhata kamala ke samAna ho gyii| vaha vivarNa-mana (udAsa-cita) evaM kRzakAya ho gyii| na to vaha snAna hI karatI thI aura na vilepana aura na koI bhoga hI bhogatI thI; vaha na ha~satI thI, na bolatI thI aura na vinoda hI karatI thii| usa apane (udAsa) putra ko dekhakara vaha suketa-sutA (satyabhAmA) apane mana meM bolI-"merA putra (subhAnu) zambu ke mAna rUpI kuMjara se naSTa ho rahA hai| jisa prakAra (havA se) agni bar3hatI hai usI prakAra paribhava se mere putra kA santApa bhI bar3hatA jA rahA hai| ataH apane putra ke manobala ko bar3hAne ke liye meM koI upAya kruuN|" isa prakAra vicAra kara usane eka mahAn patra likhakara tar3itvega nAmaka vidyAdhara ko (18) 11. AkAza (19) (1obhA rrit| (19) !. a. 'me': / 2. att'|
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.20.4] 10 ates siMha viraha pajjuSNacaritra le hatyu vimokkali mahaMtu pattau rahaNeura-cakkavAlu caMdoru khagavai tAsu dhariNi 'sasilehA NAmeM Niru surUva' maMDaliya-mauDa saMghaDiya pAu atthANe NamaMtu viso pa pattA- appiyau lehu viNayAyareNa levi teNa lahu vAyau / taDiveu NAma gau hu turaMtu / jahiM pahu agai ra niyara kAlu / Asatta kariMdo NAi~ kariNi / NAmeNAddhari tAsu dhUtra / uvaviu khagavai rAyarAu / abbhAgau payaDa taha~ vaichu / pariyANivi bheu pahiTThaeNa sacca dUu pomAiu / / 275 / / (20) bho maho maNe giksara ehu kajju jasu jIu vi diMtu Na karami saMka ipivi dUu visajjiUNa puNu diSNu payAgau jhatti teNa Apasu sasahi saMpattu ajju taho kajjo dhIya rahammi ekka / maNimaya- AharaNahiM pujjiUNa / sapieNa saduhiyA~ sahariseNa / (19) 3. a. turaMtu / 4-5. a samilena sa parilija caratu nirasana / 1299 bhejA / vaha vidyAdhara bhI turanta hI AkAza mArga se calA aura vaha rathanUpura cakravAla meM phuNcaa| vahA~ candrodara nAmaka khagapati rAjya karatA thA jo apane parAkrama ke kAraNa zatru-manuSyoM ke lie kAla ke samAna thaa| usakI gRhiNI kA nAma zazilekhA thA, jo atyanta sundara thii| vaha usameM usI prakAra Asakta rahatA thA, jisa prakAra hAthI apanI hathinI meN| una donoM ke anundharI nAmakI eka putrI utpanna huii| mANDalika rAjAoM ke mukuToM se saMghaTita caraNa vAle rAjarAjA khagapati jahA~ baiThe the, usa AsthAna ( rAjasabhA) meM jAkara usa tar3itvega ne namaskAra karate hue praveza kiyA tathA vaha abhyAgata prakaTa rUpa meM vahA~ baiTha gayA / ghattA usa (sandezavAha taDitvega) ne vinaya evaM ko arpita kara diyaa| usane bhI usa patra AdarapUrvaka satyabhAmA kA vaha lekha patra usa khagapati candrodara 'tatkAla hI pddh'aa| prahRSTamana usa khagapati ne patra ke rahasya ko samajha liyaa| isa kAraNa satyabhAmA kA vaha dUta bhI pramudita ho utthaa| 275 / / (20) anundharI evaM subhAnu kA pANisaskAra - ( vaha khagapati candrodara bolA ) - "he dUtarAja taDitvega, yaha kArya mere mana meM baiTha gayA hai| aba Aja mujhe apanI bahina kA Adeza bhI prApta ho gayA hai, jisake liye ki prANa dene meM bhI mujhe zaMkA nhiiN| usI ke nimitta mere ghara meM yaha kanyA surakSita hai|" yaha kahakara harSita hokara usane usa dUta ko maNimaya AbharaNoM se sammAnita evaM visarjita kara tatkAla hI prayANa bherI bajA dI / sAmanta, mantrI bhaTTa, zreSTha ratha, hatha, yAna, vimAna evaM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300] mazaphAi siMha vidhA paJjuNNarija [14.20.5 14 ___10 sAmaMta-maMti bhaDarahavarehi hai jANa-vimANa, kuMjarehiM / pariyariu jaMtu di yahehiM pattu dhaya-dattahiM chAiu daha-diyatu / paisAriu caMdoyaru purammi bahu ucchaveNa Niya sirehrmmi| hari-valaha Neharasa-Nibbharehi supasaMsivi sammANiyau tehiM / viraiya subhANuhe maNa-maNojju khagavai-suva sahu~ pariNayaNa kajju / maNi-gaNa vipphuriyai~ maMDaveNa NaccaMta lhaasrs-tNddvenn| vajjiya tUrahiM giya-maMgalehi dhaya-dappaNa siya camarahiM calehiM / iya vivihAhara-puraMdhiyAha~ payaDiya kiu pANiAgahaNu taahuuN| tosevi sayaNa pINiya varAya pujjiya khagaNAhai~ sahu sahAya / pattA- thiya gavvuvUDha sukeyasuva pulaiu bau vellahala kr| gau caMdoyaru Niya puravaraho paNaveppiNu hri-hlhr|| 276 / / 15 (21) etathaMtare rairamaNaho jaNaNie sapesiu gau so kuMDiNapure Niya dUbau diggaya gai-gamaNie / paMcavaNza maNigaNa sa khaMciya ghare / kuMjaroM se ghirA huA dvijavaroM, apanI priyatamA evaM putrI -- anundharI ke sAtha claa| usakI dhvajAoM evaM chatroM se dazoM-dizAe~ AcchAdita ho gyiiN| "jaba candrodara satyabhAmA ke nagara meM AyA taba svayaM nArAyaNa ne aneka utsavoM ke sAtha usakA nagara praveza karAyA aura hari-balabhadra ke sneha-rasa meM page hue usa candrodara kI prazaMsA kara nArAyaNa Adi ne saparivAra candrodara ko sammAnita kiyaa| khagapati-putrI-anundharI ke sAtha pariNaya-kArya hetu subhAnu ke mana ko manojJa banAkara vaha satyabhAmA maNigaNoM se sphurAyamAna tANDava nRtya evaM rAsa-lIlAoM se yukta maNDapa meM gayI aura baje hue tUroM, maMgala-gAnoM, phaharAtI huI dhvajAoM, darpaNoM, zubhra caMcala cAmaroM ke bIca tathA vividha AkRtiyA~ dhAraNa karane vAlI purandhiyoM ke sammukha una donoM vara-vadhU kA pANigrahaNa-saMskAra karA diyA gyaa| svajanoM ko santuSTa kara sahAyakoM sahita khaganAtha kA sammAna kiyA gyaa| pattA- vivAhoparAnta suketa-sutA (satyabhAmA) garva se phUla utthii| belA (latA ke) samAna usakA zarIra pulakita ho gyaa| candrodara bhI hari-haladhara ko praNAma kara apane nagara ko vApisa lauTa aayaa| / / 276 / / (21) rAjA rUpakumAra apanI bahina rUpiNI dvArA preSita vivAha-prastAva ko ThukarA detA hai isI bIca diggaja-gati gAmitI ratiramaNa kI mAtA rUpiNI ne apane dUta ko kuNDinapura bhejaa| vaha dUta vizAla evaM unnata sundara koTa vAle. durgama, pracura bhavanoM se yukta, nAgarika-janoM se bhare hue hAToM evaM mArgoM vAle kuNDinapura meM phuNcaa| vahA~ paMcavarNa ke maNi-samUha se khacita ghara (rAja-bhavana ) ke anindra daravAje meM praveza (28) |.ba. hiN| 2. " / 1209 (1) veSTita /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 14.21.121 malAkara siMha viraddau pajnuNNacariu [301 sAlA suruvaM gaura hari duggame ha-magge NApara-jaNa sNgme| paiseSNui ghiu vAri aNidaho paDihArai~ dakvaviu priNdho| abaloi3 saha-maMDace rANau bhIsama taya rUu nnaamaannu| parimiu Naravaraha~ piyaraha duhaharA pazavai uDu-gaNehiM chaNa-sasaharu / paNavataNa teNa AhAsiu deva-deva tuva bhaiNie~ pesiu| kari mahAgha-maI jAyakloyaho darisiya sayaNattaNu vahu bhoyho| mAhariyAheM dehe uppaNNau vaiyaMbhI vicitta ve kaNNau / dehi padama mayaNaho maho taNayaho saMvuhi tahaba duijja saviyaNaho / taM NisuNeviNu hasiu samaccharu thiu rauddaNaM mINa saNicchara / jaMghaI ai viruddha rosAraNu / bho rUvaNihi NAmu mA cavi punnu| vaMdhava piyara sayaNa abamANiNi jA ahilasiyA pimho thiya mANiNi / phavaNu kaNhu halaharu ko bhaNNaI bhayaNu sa saMbu kavaNu pahu maNNai~ / vIra caMDAla subaha~ giya duhiyau demi Na tAha~ jAhi mai~ khiyu| dhattA .iya virasa vayaNa behAviyau dUu piyattu pattu Niya purvru| viNNaviu te taM rUviNihiM jaI bhAyaraha~ vuttu' Nehabbharu / / 277 / / 15 kiyaa| vahA~ use narendra ke pratihArI ne dekhakara sabhA-maNDapa meM bhijavA diyA, jahA~ usa dUta ne bhISma rAjA ke putra "rUpakumAra" isa nAma se prasiddha rAjA ke darzana kiye| dukhahArI vaha rAjA apane AsapAsa aneka rAjAoM se usI prakAra ghirA huA baiThA thA, mAnoM uDugaNoM se pUrNamAsI kA candramA hI ghirA baiThA ho| use praNAmakara usa dUta ne kahA--"he devAdhideva, mujhe ApakI bahina ne yahA~ bhejA hai aura kahalavAyA hai ki. . "mahArgha mati, vividha bhogaizyaM vAle yAdaba logoM ke prati apanI dhaniSThatA dikhAiye / ApakI deha se mAdhavI evaM vaidarbhI nAmakI do vicitra (sundara) kanyAe~ utpanna huI haiN| unameM se prathama putrI mere madana - pradyumna ko tathA dUsarI putrI mere vinayazIla zambu ko de diijie|" dUta kA vacana sunakara rUpakumAra matsara bhAtra se ha~sA aura phira usI prakAra raudra rUpa dhAraNa kara liyA. jisa prakAra mIna rAzi kA zanIcara raudra rUpa dhAraNa kiye rahatA hai| puna: krodha se tamatamAkara vaha atyanta viruddha svara meM bolA--"he dUta, usa ahaMkAriNI rUpiNI kA nAma mata lo, jisane apane bandhubAndhavoM evaM svajanoM ko apamAnita kara svayaM apane hI abhilaSita premI kA hAtha pkdd'aa| kauna hai vaha kRSNa, aura haladhara kise kahA jAtA hai? ye madana evaM zambu bhI kauna mAne gaye haiM? hamArI donoM putriyoM ke liye cANDAla acche mAne jA sakate haiM kintu jahA~ tumane mujhe dene ko kahA hai vahA~ nahIM duuNgaa|" pattA- isa prakAra rUpakumAra ke virasa vacana sunakara vaha dUta apane nagara pApisa lauTa AyA aura usane rUpiNI ko vaha samasta vRttAnta kaha sunAyA jo use usake snehI bhAI ne kahA thaa|| 277 / / 121) I. a. mukk| CIL(Ji kott| 12) shilpi||
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302] mAra tiruviNa namunAcarita [14.22.1 (22) jaM ji sahoyareNa avamANiya taM hari-bhajja sucha viddANiya / tA bhayaraddhaeNa AhAsiu ko valuvaMtu ammimaho paasiu| NiyamaNeNa dhari visAu pamellahi de Aesu ammi mokkllhi| iya jaMpivi kama-kamala NaveviNu Niggau saMvu-samau vihsevinnu| gala-gajjata vevi saMcalliya palaya samudda NAi~ ucchlliy| puNu thovaMtarammi jAeviNu vihi mAyaMga-rUu lahu levinnu| kuMDiNapuravare te paiseviNu diTchu viyadhbhu rAu pnndepminnu| te japaMti deva AyaNNahiM sai~ ullaviu vayaNu jaI bhaNNahiM erisu cavai lou hari-paTaNe duTThArAi-leNNa-dala bttnne| Niya duhiyau bhIsama Niva taNuruhu savaehimi desai sararUha muhu / NisuNediNu amhai~ hari-gAyaNa vivijJa gIpa-rasa dojuppAyaNa / sukula surUva sadhaNu saviyakSaNa Aviya tuva puravare gorkssnn| dehi sakaNNa sa jubalu pariNesaha maNihAruva vacchapale ghulesahu / / (22) mAtA -- rUpiNI ke apamAna se krodhita hokara pradyumna evaM zambu Doma kA rUpa dhAraNa kara kuNDinapura jAte haiM aura rAjA rUpakumAra se unakI putriyoM ke sAtha apane vivAha kA prastAva rakhate haiM / cUMki sahodara ne hI apamAnita kiyA thA, ata: vaha hari-bhAryA (rUpiNI) atyanta duHkhI evaM nirAza ho gayI taba makaradhvaja - pradyumna ne usase pUchA-"mere sAmane he mAta, kauna adhika balavAna hai? apane mana meM viSAda mata dhAraNa karo, use chodd'o| he mA~, mujhe ..- hameM Adeza dekara use chodd'o| "maha kahakara tathA usake caraNa kamaloM meM namaskAra kara, ha~sakara zambu ke sAtha nikala gyaa| ve donoM hI gala-garjanA karate (gAla gajAte) hue cle| ve aise pratIta hote the mAnoM pralaya samudra hI uchAleM bhara rahA ho| thor3e hI samaya meM jAkara una donoM meM zIghra hI mAtaMga (Doma) kA rUpa dhAraNa kara liyaa| ve kuNDinapura meM praviSTa hue aura usa vidagdha rAjA rUpakumAra ko dekhaa| use praNAmakara una donoM ne kahA-Apane jo vacana kahe the, unheM mAnie, duSTa zatruoM ke sainya-dala kA mandhana kara dene vAle hari-kRSNa ke paTana - * dvArAvatI meM loga aisA kaha rahe haiM ki "bhISma rAjA kA putra - rAjA rUpakumAra apanI kamalamuskhI donoM putriyA~ cANDAla-putroM ko degA / " isa kathana ko sunakara hI hama Apake nagara meM Aye haiN| hama loga hari kA gAna karate haiM, gItoM meM Azcaryajanaka rIti se vividha rasoM ko utpanna karate haiN| hama loga acche kulavAle haiM, acche rUpavAle haiM, dhanI haiM, vicakSaNa haiM, gorakSaNa karanevAle haiM arthAt gvAlA haiN| ataH apanI donoM kanyAoM kA hama donoM ke sAtha pariNaya kara do aura maNihAra ke samAna hI hamAre vakSasthaloM para lagakara hamase ghula-mila jaao|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.23.11] mahAkA siSTha virahAu pajjRSNacariu [303 ghattA-. ApaNNevi viyambha vADa'vaggi iva pjjliu| haNu-haNu-haNu pabhaNaMtu vijjujjatu asikare kaliu / / 278 / / 15 (23) cavaMta mahata) mamukkaleva NivAriu rAya ma erisu kajju harI-valahadda-payAva samudde Na thakku viruddha vidhabbhu bhaNeNa haNeu rauDu vi DiMDimu tAma pabaMdhahu rAsaharoheviNo) iya NimaNeviNa saMvu palittu bhaNei hayAsa ahamuhu thAhi ahaM tuva gottaho pattu kayaMtu sareNa savijja payAvai desu so maggu-amAgu Na AvaNu tattha tumape sari 'yaha~ pAviu deva / karehi pavaDDhai viggahu ajju / va vuDDahi seNNa samANu rau / sa bhicca asesa pabolliya teNa / bhavADahu paTaNa pAsahiM jaam| jiyaMtavi sUlihiM bevi mrhu| . huvAsaNu gAi~ ghieMga vasittu / valeNa samANu Na etthaho jAhi / Na cukkai ekku ji majjhu jiyatu / Nirubhiu DoMvaha-savvu pesu| surAlau maMdiru savayaNa jattha / ghattA.- una donoM kA prastAva sunakara vidagdha rAjA - rUpakumAra vADavAnala kI taraha prajjvalita ho gayA aura hano, hano, hano kahate hue usane bijalI ke samAna ujjvala talavAra hAtha meM le lii|| 278 / / (23) asahya apamAna ke kAraNa Doma vezI pradyumna apanI vidyA ke camatkAra se kuNDinapura ko ujAr3a detA hai (viSama paristhiti dekhakara) mada rahita mahAmantrIgaNa kahane lage ki, "he deva, (isa rAjya ko) Apane apane caritra-puruSArtha se prApta kiyA hai| ata: he rAjana, ise sulajhAie / he Arya aisA kArya mata kIjie, jisase vigraha bddh'e| hari evaM balabhadra kA pratApa raudra samudra ke samAna hai, apanI senA ke sAtha usameM mata dduubie| vaha vidagdha rAjA rUpakumAra apane mana se unakA virodha karane se nahIM rukA aura apane samasta bhRtya - sevakoM ko Adeza de diyA ki - bhayAnaka rUpa se DiDima nAda kara do aura samasta paTTana meM evaM usake pArzva bhAgoM meM ghumA do| ina avinItoM ko bA~dhakara gadhe para baiThA do aura jIte jI zUlI para car3hA do jisase ve mara jAyeM / " vidagdha rAjA rUpakumAra kA yaha kathana sunakara embukumAra prajjvalita ho utthaa| aisA pratIta hotA thA mAnoM agni hI ghRta pA kara pradIpta ho uThI ho| vaha bolA_"he hatAza, adhomuha hokara rh| isa saMsAra meM baladeva ke samAna koI bhI balI nahIM hai| tere gotra ke kRtAnta ke rUpa meM maiM yahA~ pahu~ca gayA huuN| mere jIte jI aba eka bhI zatru nahIM bcegaa|" usa smara--kAmadeva ne bhI apanI vidyA ko Adeza diyA, jisane ina donoM DomoM kI surakSA ke lie samasta pradeza ghera liyaa| vahA~ mArga amArga meM badala gaye, bAjAra naSTa ho gaye, devAlaya evaM bhavana bhI na rhe| (221 1. a. (23) 1.4 gi| (23) (1) matriNaH / (2) nijacara neprapra / (3) cahAnirakha /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304] mahAkA siMha viraha pajjuNNacarita 114.23.12 ghatA- daMDAlI hUyau sayalapuru aiviMbhiyau lou jUrai mnne|| kolAhalu gahira samucchaliu bhiDiu viyanbhu vi mAyaMgaho raNe / / 279 / / sahu~ seNNa-sAhivi turaMtau kira ucchAliu rUu samaraMgaNe bhukka savijja pabaceM dhAiya jAlAvali-jalaMta gaya-kattaha~ kaya iMgAla-puMja raha-varasaya Nara-pariMda taNhaI UNalliya paya) paNaThTha vihaDapphaDa kaMpai dhUmA ula samANa parirakkhai ai AriThu bhaNevi vihuNevi saru / raNe viyabbhu savarahiM Niruddhara jhuraMtaha~ pariyaNa sUsayaNaha~ duddhara-sara-dhoraNi pesNtu| tA rairamaga ciMtiu NiyamaNe / havavahA lesaI kAhami NamATya / phuTTa-taDatti vaMsa dhaya- kRttheN| pakkhara pajjalaMta loTiTya sy| jIya vimukka thakka u caltiya / pukkArai kahiM gachahu jNpi| piNya-Niya daviNaho kAraNe kkhii| hosai kiMpi cavahiM hayaNa Niru / ure cappevi coru iva vshu| mANa-vimukkhaha~ mauliya vynnhuuN| 10 ghattA- nagara ke samasta jana cANDAla ho gye| loga atyanta Azcarya meM par3a gaye aura mana meM jhUrane lge| vahA~ bar3A bhArI kolAhala uThA tathA vidAdha rUpa rAjA bhI raNa meM una mAtaMgoM se bhir3a gayA / / 279 / / (24) vidagdha rAjA rUpakumAra evaM usakI donoM putriyoM kA pradyumna evaM zambu dvArA apaharaNa vidagdha rAjA rUpakumAra apanI senA ke sAtha taiyAra ho gayA aura turanta hI durdhara bANoM kI paMktiyA~ chor3ane lgaa| isa prakAra usane samarAMgaNa ko Upara uchAla diyaa| yaha dekhakara ratiramaNa apane mana meM cintita ho utthaa| usane apanI vidyAzakti chor3I aura prapaMcapUrvaka daudd'aa| usane aisA agniveSa dhAraNa kiyA ki vaha kahIM bhI samAyA nhiiN| gajoM ke pAtra jvAlAvali se jalane lge| dhvajAoM evaM chatroM ke bA~sa tar3atar3A kara phUTane lge| aMgAroM ke samUha banakara rathoM para barasane lge| ghor3o ke palAna-vastra jalane lage aura ghor3e loTane lge| nara evaM narendra pyAsa se tar3aphane lge| ve prANa chor3a kara nizceSTa nizcala ho gye| prajA har3abar3A kara, kA~patI huI naSTa hone lagI aura pukArane lagI ki- "kaho kahA~ jAya~? dhue~ se vyAkula hokara bhI apane-apane dravya kI surakSA kI AkAMkSA se apanI surakSA kA prayatna karane lge| kintu smara-- pradyumna ge ati ariSTa kahakara sabhI ko vidhunita kara ddaalaa| taba budhajana kahane lage ki aba kyA hogA? una cANDAla rUpa sakhAoM ne raNa meM usa vidagdha rAjA ko ghera liyA tathA usakI chAtI ko caupa kara use cora kI taraha bA~dha liyaa| taba usake parijana jhUrane lge| svajana mAna se vimukta ho gaye tathA unake mukha banda ho gye| phira donoM putriyoM ko harakara tatkSaNa hI ve donoM 124) 1.4 cu| (24) (1) agnivareNa / (2) prjaa| caarddl-rupslaa|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14.24.14] mahAkara siMha cirazna paSNacariu duhiehi 4 mi sada haredikhaNaMtare vimphuriya va uddhasiya taNusaru NayarihiM paisarai kaha hiviNu gayajUha Niya maMdire NaM sIhu jaha 280 ghattA- pattu veNa unbhuva puravare" / iya pajjuSNa kahAe payaDiya dhammattha-kAma-mokkhAe buharalhaNa suba kaisIha viraiyAe rUve kaNNAharaNaM NAma caudahamI saMdhI parisamatto / / saMdhI 14 / / cha / / puphiyA yatkAvyaM sAhAyya samavApya nAtra sukaverpradyumnakAvyasya yaH, kartAbhUdbhavabhedanaika caturaH zrI siMha nAmAzamI / sAmyaM tasya kavitva garvva rahitaH sahitaH ko nAma jAtau vanau / zrImajjainamate praNIta supathe sArthaH pravRttirkSamaH / dhruvakaM / / vegapUrvaka caturbhuja ke nagara dvArAvatI meM A pahu~ce ! ghattA - sphurAgramAna mukha tathA ojasvI zarIravAlA vaha smara [305 - pradyumna usa dvArAvatI nagarI meM kisa prakAra praviSTa huA? usI prakAra jisa prakAra gajayUthoM ko mArakara siMha apane nivAsa sthAna para lauTatA hai| / / 280 / / isa prakAra dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI budha ralhaNa ke putra kavi siMha dvArA viracita pradyumna kathA meM "rAjA rUpa aura usakI kanyA ke apaharaNa" nAmakI caudahavIM sandhi samApta huI / / sandhiH 14 / / cha / / puSpikA-- kavi paricaya kAvya - zAstra kI sahAyatA pAkara sukavi kahalAne vAlA bhI kavi jisa pradyumna kathA ko na likha pAyA, usI pradyumna - kathA kA karttA saMsAra ke jJAna meM catura siMha nAmaka eka zamI kavi huaa| isa pRthivI para usa garvIle kavi siMha ke samAna suprasiddha anya kauna sA aisA kavi huA, jo zrImajjainamata dvArA nirdiSTa supatha meM sArthaka rUpa se pravRtti karane meM sakSama ho ? / / dhruvaka / / (24) (4) mutrANyA sar3a rUpagatA vRddhoM bharanI gRhe yatra-tatra Agata (5) dvArAvatI ngre|
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306J mahAkada sita niraiu pajjuNNacarita [15.1.1 paNNarahamI saMdhI dubaI jaha raavnn-tnn"e| patraNaMgau vaMdheviNu / taha viyabbhu" mayaNeNa daMsiu hari paNaveppiNu / / ch|| tA sirihareNa sahatthaI mellivi uvavesiu AsaNe uccllivi| puNu sumahura-vapaNahiM sammANiu mA sumaNe jaM avmaanniu| taM Niya sasa-suvAsu khama kijjai AhAsai viyanbhu pahu pujjaha / Niyaya sahoyari mai~ NibhaMchiya Avaru ri tujjhu kera Nau iMchiya / phatu saMpattu maiMmi duvvayaNaho etthu Na dosu deva kiM mayaNaho / viNau cavaMtu pasaMsiu rAma sajja sabhuvaNa viNiggiya meN| diNNa sarapaNa-kosa-gya-rahavara haya-bhUsaNa-suvattha bahu puravara / duddama suhaDa-Nivaha raNe davaNaho lahu viraiu vivAhu rirmnnho| vaiyaMbhI sahu suTahu susohaNu saMvuhe taha4) kiu asuh-nnirohnnu| pANiggahaNu vi samau vicittie~ Nijjiya chaNa-sasi Niya-muha dittieN| pandrahavIM sandhi kRSNa se kSamA-yAcanA kara rUpakumAra apanI donoM putriyoM kA vivAha pradyumna evaM zambu ke sAtha kara detA hai dvipadI-- jisa prakAra rAvaNa-putra indrajIta ne pavanAMgaja hanumAna ko bA~dhA thA, usI prakAra madana-pradyumna vidagdha rAjA ko bA~dhakara le AyA aura hari ko praNAmakara unheM dikhaayaa|| cha / / taba zrIdhara ne svayaM apane hAthoM se usake bandhana chor3akara tathA use lekara ucca Asana para baitthaayaa| puna: sumadhura vacanoM se usakA sammAna kiyA aura kahA ki -.."sumana-putra pradyumna ne jo apamAna kiyA hai, usase usa para krodha mata karanA, vaha ApakI bahina kA hI putra hai ata: use kSamA kiijiegaa|" taba vidagdha rUpa rAjA una prabhu--kRSNa se bolA--"he prabhu merI AzA pUrNa kiijie| maiMne apanI sahodarI bahina kI bhartsanA kI hai aura Apake kisI sambandhI ko bhI maiMne nahIM caahaa| aba maiMne apane unhIM durvacanoM kA phala pA liyA hai| he deva, isameM madana kA koI doSa nhiiN| rAma ---- kRSNa dvArA prazaMsita vaha rUpAmAra vinayapUrvaka apane mana hI mana meM kahane lagA ki--(apanI isa udAratA ke kAraNa hI) yaha kRSNa bhuvana kI zobhA svarUpa evaM inakA nAma vizva meM vikhyAta ho gayA hai|" usa (rUpakumAra) ne ratna, koSa, gaja, uttamaratha, ghor3e, AbhUSaNa, sundara vastra, aneka samRddha nagara raNa meM durdama subhaTa-samUha evaM suvarNAdi daheja meM dekara zIghra hI ratiramaNa - pradyumna ke sAtha (apanI prathama kanyA kA) vivAha kara diyaa| viSama evaM vicitra paristhitiyoM meM bhI azubha nirodhaka suzobhana nakSatra meM apanI atyanta sundarI tathA apanI mukha-kAnti se pUrNamAsI ke candramA ko bhI nirjita kara dene vAlI vaidarbhI nAmakI dUsarI kanyA (1) indrnit.||2) rAjA rUpakumara / (31 mamapUcaMtAm (4) vivaahe|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.2.9] mahAkA siMha virala pajjRNNacarita 1307 15 ai ucchavai sayaNa pariosaI par3aha-sadda-maMgala gigghosa. / prattA-- rUveNa vivAhANaMtara Niya vahiNihiM kama-kamala nnvevinnu| jaM aviNau kina mAi mae taM khamehi jaMpiu vihaseviNa / / 281 / / (21 dubaI maMti mahaMta suhaDa seNAvai sarayaNa-kosa-sapa smN| ___ mahu rajjaM samappi mayaNassa ahaM sevemi tuva km"|| ch|| tA jaMpiu bhIsama Niva duhiyai~ sattAvIsa joyaNa muhiyai~ / mathaNu-saMvu je tuva ANAyara NaMda-vaDDhaNiya puravare bhaayr| sIrAuhai~ rUu mokkalliu gau saseNNu Nava-Neha-rasolliu / Niya-maMdire sANaMdu paiThThala ura pramANe harikIr3he nnivitttthaa| ettahe juvaIyaNa-maNa-sallaho ko vaNNa3 vilAsu jgmllho| kAmiNi kara-cAliya siya-camarahiM thunvaMtau~ Nara-kheyara-amarahiM / gijjaMtau NAraya tuMbu rahami kIlAvasu viyaratau purhimi| kA pANigrahaNa aneka utsadoM (nega-dastUroM) ke madhya svajanoM ke maMgala-ghoSa tathA paTaha - vAdyoM kI chaniyoM sahita zamba ke sAtha bhalIbhA~ti kara diyaa| ghattA--- vivAhoparAnta usa rUpakumAra nAmaka vidagdha rAjA ne apanI bahina ke caraNa-kamaloM meM namaskAra kara ha~sate hue kahA - he mAI, maiMne jo tumhArI avinaya kI hai. use kSamA kro|" / / 281 / / rAjA rUpakumAra prasannacitta hokara vApisa lauTa jAtA hai| pradyumna apane vimAna se sadala-bala krIDA hetu nikalatA hai dvipadI- "mantrI, mahAn subhaTa, senApati, saikar3oM ratna yukta koSa ke sAtha-sAtha apanA rAjya madana ko sauMpa ___ kara maiM tumhAre caraNakamaloM kI sevA kruuNgaa|" / / ch|| taba 27 nakSatroM ke svAmI - candramA ke samAna mukhavAlI bhISma rAjA kI putrI --- rUpiNI usase bolI-- "nagara meM Anandavardhaka madana aura zambu ye donoM hI bhAI tumhAre AjJAkArI haiN|" sIrI (balabhadra) Adi ne usa rUpakumAra ko vidAI dii| navIna sneha ke rasa meM sarAbora vaha rUpakumAra bhI senA sahita vahA~ se calA aura apane bhavana meM sAnanda praveza kara ura pramANa siMhAsana para baiTha gayA aura idhara yuvatijanoM ke mana meM sAlane vAle usa jagada ke malla --pradyumna ke vilAsoM kA varNana kauna kara sakatA hai? kAminiyoM ke hAthoM dvArA cAlita zubhra-camaroM se yukta, manuSyoM, khecaroM evaM devendroM dvArA stuta tathA nArada kI tumburu (vINA) dvArA gIyamAna vaha pradyumna krIDAvaza nagara meM bhramaNa karatA huA sarovaroM, nadiyoM, banoM, upavanoM, grAmoM, manohara sImAoM vAlI ubhaya (2) (1) : (2) ; .
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 10 5 mahAkai siMha virai juNNacariu uhamaseDhi sumaNohara sImahi / asesa Niyacchai givvANu vi savimAhiM gacchai / saravara - sarivaNa- udavaNa gamahiM visavahe (3) dIva ( 4 ) chattA-- AlAva Niure saMjoimai~ sabarihiM " kaMdara-vAsiNihiM / salahijjai jasu hariNaMdaNaho paccatihi suvilAsiNihiM / / 282 / / (3) duvaI jaM jaM niya mammi paviyappara taM taM lahai raivarau / bhaNu bhuvaNayale tassa kiM dullahu jassa sa puNNu sahayaro / / cha / / caMdaNeNa thoveNa ( ) levaNaM vivi kusuma-rama diSNu diyamaNaM / ers - palaMbu kaMThayale hArau / ! 'paMcamosasAlA viyaMtau / addhavarisa (2) motiyaha~ sArau dolAvANa lIlaI rapaMta kisalayoha(3) ahiNava niyaMta tivihi(4) pa kaliThi kalavarI(S) jakkhayaM siyaM dhoya aMvaraM juvai sihi Naure pellayaMta / mahu ( ) samAgame tAsu suhayaro / caMda kiraNa kamalAyaraM varaM / [15.2.10 ( vidyAdhara ) zreNiyoM, samudroM, samasta sundara dvIpoM evaM svarga kI apane hI vimAna se yAtrA karatA hai| ghattA - kandarAoM meM nivAsa karane vAlI bhillaniyA~ usake AlApa apane hRdayoM meM saMjone lagIM tathA nAcatI huI suvilAsaniyA~ harinandana pradyumna ke yaza kI prazaMsA karane lagIM / / 282 (3) 1-2. a. 13. a. se| 4. a. 'calaNa (3) kAmadeva pradyumna kI vasanta evaM grISma kAlIna krIr3Ae~, vasanta evaM grISma Rtu varNana dvipadI -- "vaha rativara pradyumna - apane mana meM jisa-jisa vastu kI kAmanA karatA hai, vaha use svataH prApta ho jAtI hai| kaho, ki jisakA mitra (svayaM) puNya ho, bhuvanatala meM use kyA durlabha rahatA hai ? " / / cha / / vaha sone cA~dI ke stavaka - mizrita candana kA lepa karatA thA / pratidina vividha kusuma-raja kA sevana karatA thA aura sUryakAntamaNi pradatta ardhatolA pramANa muktAsAra ( motiyoM kI bhasma ) kA sevana karatA thaa| paryApta lambA kaNThahAra dhAraNa karatA thA / hindole meM lIlApUrvaka ramaNa karatA thA, usI samaya kokiloM meM paMcamasvara kA saMcAra karatA huA, abhinava kisalaya samUha ko dikhAtA huA, yuvatijanoM meM kAmAgni jagAtA huA, bAmAMga, dakSiNAMga evaM pRSThAMga rUpa trividha pavana kA saMcAra karatA huA, kokilAoM ke kaNTha ko madhura banAtA huA usa kAmadeva -- pradyumna ko sukha dene vAlA madhukAla - vasanta Rtu kA samaya A gyaa| AkAza, yakSa dvArA dhoe gaye zubhra vastra ke samAna ho gayA, kamala-samUha candrakiraNoM ke samAna suzobhita hone lagA, sarovara svaccha evaM zItala jala se sundara dikhAyI dene lage, mallikApuSpa sarasa lagane lage, unakI sugandhi kastUrI kI parimala se mizrita ho uThI / kAmarasa meM (2) (3) samudra (4) nInAni / (5) bhillaNIbhiH / ( 3 ) (1) samUha nastavakena / (2) unase muktAphalai = arddha tolA pratha muntati / (3) kanralapatra | (4) trAmAMga : dakSigAMgavRSTI mada saMtA snigdha sugaMdhana (5) kokilA / (6) basata /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.4.2] mahAkada siMha yiraina pajjuNNacariu [309 ___10 10 saccha sIya Niru sarasa malli"yaM eNa-NA hi parimala-sabhalliyaM / ramaNa dakkha ramaNI samallidhaM raima saTTa-NIya rasullayaM / gamai~ vAsaraM vara layAhare dolamANa camarANa smaahre| NAliera dakkha rasAyaNaM . skkraay-kelaann-paannyN"| dhaDr3ha-dahiya kappUre vANiyaM giMbhayammi te Neya mANayaM / chUha10) - paMkaya tuMga maMdira akkhajU viraiya rai ciraM / rasiya jalaya Naccatta varahiNaM mehar3avarANaM suparihaNaM / keli-kIla sImaMtiNI saha gayaNa vaDiya dhAvaMtavi savaha / laliya-gIya kavvaMti pAiya13) iTha-goThi jaNavaya viNoiyaM / ghasA- dhArA kayaMva keyai pavara mAlai sa kusumryaaliN| vijjujjalu suradhaNu maMDiyae suhu erisu vrisaaliN|| 283 / / duvaI- bhuvaNattaya jaNassa sumaNohara savilAseNa skku''| dANAlIDha karuva rayaNaM sujjoiu sahai e gu|| ch|| ullasita ramaNa-dakSa vaha pradyumna ramaNiyoM ke sAtha milakara saTaka evaM nRtya rAsa racAne lgaa| grISma kAla meM dolAyamAna cAmaroM se mukta vimAna sadRza uttama latAgRhoM meM dina vyatIta karane lgaa| nAriyala evaM drAkSA ke rasAyana, zarkarA evaM kelA ke pAnaka, karpUra mizcitta gAr3he jame hue dahI kA pAnI (lassI) khUba chaka kara pItA thaa| cUnA pute hue unnata bhavana meM dIrghakAla taka vaha rativara akSa-juA (caupar3a) khelatA rahatA thaa| phavvAroM kI rimajhima-rimajhima varSA meM medhADambara ke samAna dikhAyI dene vAle mayUroM ke nRtya dekhatA thA / sImantiniyoM ke sAtha keli-krIr3Ae~ karatA thA, AkAza-mArga meM daur3ate hue (visavaha--) megha dekhatA thA, lalita-gIta prAkRta-kAvya evaM janapada kA vinoda karane vAlI iSTa-goSThiyA~ kiyA karatA thaa| ghattA- (isI bIca meM) jaladhArA ke sAtha kadamba, ketakI, mAtatI, Adi pravara puSpa-raja- samUha se yukta tathA sphurAyamAna vidyutta evaM indradhanuSa se maNDita sukhada varSAkAla A gayA / / 283 / / pradyumna kI zarada evaM hemanta Rtu kAlIna vividha-krIr3Ae~ dvipadI- bhuvana-traya ke lie atyanta manohara, vilAsoM meM indra ke samAna tathA ratnoM se vibhUSita vaha anaMga madajala se yukta hAdhI ke samAna suzobhita ho rahA thaa|| ch|| mahAnIla maNi ke samAna nIla patha vAle AkAza meM manorama ujjvala zubhra dizA meM kampAyamAna caMcala pattoM vAlI latAoM evaM vRkSoM se yukta eka snigdha bhUmi pradeza ko dekhatA hai| zambu kA vaha uttama jyeSTha bhAI pradyumna (3) (?) AzIpuSpa / (8) kastUrI : (9) bhanaka : (100) cUnai / || sAripAme . 412) megha: / (13) prAkRtaM / 140 (1) indrvt|
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310] mahAkada siMha virAu pajjuNNacariu 115.43 10 15 mahAmaNi NIla-pahammi Nahammi maNorama-ujjala-Asa-'muhammi / Niei siNiddha paesaIlAhe layAtaru-patta calaMta claahe| pagajjiya saMbhu taNU tama-mehiM thiveri citta pavittie gehi| payaM pivi sakkara paura visIsu susAyaI4) sIDa) - saraMtu raIsu / sucaMpaya-pauma-aMtaya-vaula vimuddiyA ruNiya bhamara-ula / suhasarayammi ramei samANu lahei suicchai tAha pmaannu| himeNa vimaddiya sayala vaNAi~ paloyaha sAli visA le vnnaaiN| sedattiya-kuMda-kumua-macakuMda NIloppala-baMdhua"-viyasiya sNd| 'sirovaDi Nesai vaNNa vicita rasei rasAyaNa suTaThu pbitt| ahaNisu ayara Dahijjai dincha himAgame sevai erisu savvu / NivaMdhai veNima-daMDa siramme vasei siramme NiraMdha gharambhe / Na chollai daMta Na sellai kaMta varuMcai maMcai sejja mahaMta / samoDhai rattau kaMvalu cAru vilevaNu kuMkuma sIyavu haaru| sulabhAu motu| susaMdhu malidiu mANai~ saMbuhe bNdhu| pattA...- jai hou ta hou aNaMga samu Naru sayaNAsA puurnnu| _Niddaiu galijjau gabhe thiu jaNaNi sihiNa ulluurnnu"|| 284 / / use parimArjita kara citta kI pravRtti ke anusAra ghara banAkara usameM rahane lagatA hai| vaha ratIza (pradyumna) mizrita dugdha pAnakara usakA AsvAdana letA thaa| sItA-sarovara ke kinAre ramaNa karatA thaa| ruNa-jhuNa-ruNa-jhuNa karate hue bhramarakuloM se vyApta vikasita sundara campaka, padma tamAla evaM bakula-puSpoM se suzobhita zarada-kAla meM ramaNiyoM ko sAtha meM lekara icchAnusAra bhoga-bhogatA thA, samasta vana hima se vimardita thaa| vaha vizAla, zAla vRkSoM vAle vanoM ko dekhatA thaa| sevantI, kunda, kumuda, macakunda, nIlakamala, bandhUka (japAkusuma) jAti ke vizAla vikasita vicitra puSpoM ko dekhatA thA / bhalI-bhA~ti taiyAra kiye gaye pavitra rasAyanoM kA svAda letA thaa| aharniza divya-aguru jalAyA jAtA thaa| hemantu Rtu ke Agamana para yaha saba sevana kiyA jAtA thaa| sira meM veNI-daNDa (maphalara) bA~dhatA thA, bhavana-zikhara ko nirandhra (chidra rahita) kara usameM basatA thaa| na (jyAdA dera taka) dA~ta ragar3atA thA, na apanI kAnti ko sajAtA thaa| mahArya zaiyA ke maMca meM adhika ruci rakhatA thaa| zambu kA vaha bhAI pradyumna bhalI-bhA~ti lAla sundara kambala or3hatA thA, vilepana karatA thA, zItala kuMkuma lagAtA thA aura hAra dhAraNa karatA thaa| sundara uSNa evaM sugandhita bhojana, ghI ko icchAnusAra grahaNa karatA thaa| ghatA- yadi manuSya honA ho to svajanoM kI AzA pUrI karane vAle anaMga-pradyumna ke samAna bananA caahie| mAtA ke garbha meM Akara nirdayatA pUrvaka usake garbha ko galAne vAle tathA usake stanoM ko zithila karake (pradyumna ke viparIta kAma kara) mAtA ko sajAne vAlA manuSya nahIM bananA caahie|| 284 / / (4) 1.va. su| 2-3.a. piveda pagi susakara mIsu / 4. a. XI 5. a. gpovti| 6. a. bhu| (4) (2) pRthivya' / 43) putrapaTa le| (4) asvAkSyati / (5) sItAsarovara / (6) vikazita pusspe| (7) upA- kusuma / 18) chidrarahita / 19) mAtA stnaushithliikrnn|
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.5,12] mahAkai siMha viSa panjuNNacariu [311 duvaI-- citta-payaMgu NAi~ teyaDduvi chaNa-sasi mNddlaannnno| bhopAsattu gavai Nisi vAsaru ari-ure-vNs-daarnno|| ch|| iya jA vachai puri vammIsaru / saMpattau phagguNa gNdiisru| tA citai pasaNu-maNu raivaru ijjhau dhamma vihaNau~ jo Naru / paNa muNai~ ki pi hiyAhiu gAvai khajjai ravaNavi paDullau pAvai / dijjaI jamaho viha~ je viNu vali phiTTai Nau kayAbi puNu bhava sali / karami kiMpi hau~ dhammaho kAraNu siva-suhayara duggaihe nnivaarnnu| bharahavi NimmiyAi~ tijagesaha~ kailAsodari jiNa caudIsaha~ / aTThAhiyau viyaMbhivi bhAva NhavaNa taNa dIvaya thui raav| calliu haya-gaya-raha-jaMpANahiM chatta-mahAdhaya divv-vimaannhiN| himahara-hAsa sarisa camaroha vijijjaMtu mayaNu bahu sohii| gau saMhi samANu tahi Narahari diTu taraMga-bhaMga gNgaasri| (5) phAlguna mAsa ke aThAI-parva ke Ate hI pradyumna meM dharma-pravRtti jAgRta hotI hai aura vaha kailAza parvata ke jinagRhoM kI bandanA hetu vahA~ pahu~catA hai dvipadI- citra (caitramAsa) ke sUrya ke samAna tejasvI, pUrNamAsI ke candramaNDala ke samAna bhadra mukha vAlA, arisamUha ke vaMza ke hRdaya ko vidIrNa karane vAlA vaha pradyumna bhogAsakta rahatA huA apane dina-rAta vyatIta kara rahA thaa|| ch|| isa prakAra vilAsa-krIr3Ae~ kara jaba vaha kAmadeva-pradyumna apanI nagarI meM vApisa lauTA tabhI phAlguna-mAsa kA nandIzvara parva Akara upasthita ho gyaa| taba vaha rativara prasannacitta hokara vicAra karane lagA-"jo manuSya dharma-vihIna hai, usakA jIvana vyartha hai| vaha kucha bhI nahIM samajhatA, kevala apane svArtha kI bAteM hI gAtA rahatA hai, jo ramaNa-bhogoM meM Asakta rahatA hai, vaha (niHsandeha) hI saMsAra-paTala prApta karatA hai| ___ jo binA bali ke hI yama ko apanI bali dete rahate haiM, unakA bhava-zalya (kabhI) nahIM ktttaa| ata: aba maiM kucha dharma-kArya karU~, jo durgIti kA nivAraNa kara sukhakArI zivagati pradAna karA ske| ata: bharata (cakravartI) dvArA nirmApita kailAzaparvata ke Upara trijagadIzvara jinendroM kI caubIsI meM jAkara isa aThAI parva meM vizeSa zraddhA-bhAvanA pUrvaka una (jinendroM) kA abhiSeka kara stuti pUrvaka dIpaka jalAnA caahie| "yaha vicArakara haya, gaja, ratha, pAlakI ke sAtha chatra, mahAdhvajA evaM anya zobhAoM se yukta divya-vimAna meM baiThakara vaha pradyumna himagRha ke hAsollAsa ke samAna cAmara-samUhoM kI durAnoM se yukta hokara zambu evaM anya pradhAna puruSoM ke sAtha claa| vahA~ (mArga meM) usane taraMga-bhaMgiyoM se yukta gaMgA nadI dekhii| vahA~ Ananda se bharakara girivara (himAlaya) ko (5) () cittsuun|
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312] 15 5 mAkana siMha virau paNNacariu avaloiu sANaMda girivaru sAvaehiM seviu NaM muNivaru viviharayaNa raiyai~ jiNa gehai~ chevi savimANaho turiyau (6) 1. a. x NaM mahi-mahilAe ubhiu piyakaru mokkhu va siddha sahiu NaM duhaharu / ghaMTA-dhaya-toraNa kaya sohai~ / jaya-jaya-jaya bhagaMtu Uyariyau / ghattA -- bhuvaNattaya NAhaha~ kevalavAhaha~ bhavvaMdusha dinesaraha~ / kampaTTha-viNAsaha~ tacca payAsa thui ADhatta jiNesaraha~ / / 285 / / paNave suriMda- 'riMda vaM ajiyaM jiya aMgaya moha Dara saMbhava bhavoha kaya Niru viramaM ahiNaMdaNa maMdiu tuva cariya sumayaM sumaya 2 supayAsiriyaM (6) duvaI --- asi-masi - kisi supamuha pasu - pAlaNu pai~ paramesa IriyaM / chei chuha veviru bhuvaNa jaNaMpi-dhIramaM / / cha / / kappahumahaM risahapi risIsara saMgha yuvaM jaM iha paraloyaho sokkhavaraM / saMbhava devaM vaMde paramaM / jaM harihara - vaMbhaha Nau dhariyaM / vaMdesu pahuM samae surayaM / dekhaa| vaha aisA pratIta ho rahA thA, mAnoM mahI rUpI mahilA ko sahArA dene ke lie hI vaha apanA hAtha phailAye hue khar3A ho / zvApadoM se sevita vaha (giravara ) aisA pratIta hotA thA, mAnoM vaha mokSa - siddhi se yukta dukhahArI munizreSTha hI ho| vividha ratnoM se racita, ghaNTA, dhvajA, toraNoM se suzobhita jinagRhoM ko dekhakara vaha jaya jaya jaya karatA huA apane vimAna se utara par3A / pattA- usane (usa caubIsI meM jAkara ) bhuvanatraya ke nAtha, kevalajJAna ke vAhaka, bhavya -kamaloM ke lie dinezvara (sUrya), aSTakarmoM ke vinAzaka, tattva prakAzaka una jinezvaroM kI stuti karanA prArambha kii|| 285 / / [15.5.13 (6) pradyumna kailAza parvata para caturviMzati jinendroM kI stuti karatA hai| dvipadI--- "he parameza, kalpavRkSoM ke naSTa ho jAne tathA kSudhA se kampita bhuvana ke logoM ko dhairya dhAraNa karAkara unheM asi masi, kRSi, pramukha pazupAlana Adi kI preraNA Apane hI kI hai| / cha / / RSIzvaroM gaNadharoM ke saMgha dvArA stuta RSabhadeva ko surendra evaM narendra jhukakara praNAma karate haiM 1 jo isa loka evaM paraloka ke lie sukhakArI haiM, aise ajitanAtha, kAmadeva evaM moha ke Dara ko jItane vAle haiN| janma-maraNa se yukta bhavoM kA sarvathA vinAza karane vAle paramazreSTha sambhavanAtha kI vandanA karatA hU~ / he abhinandana, tumhArA caritra sandita hotA rahe, jise hari hara evaM brahmA bhI dhAraNa nahIM kara ske| Agama meM smRta zreSTha prabhu tathA sumati ke prakAzaka sumatinAtha kI vandanA karatA hU~ / padma se AliMgita padmaprabha bhagavAna haiM, jinhoMne bhuvana ko apanI (6) (1) gagavaradevaiH (2) nati /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.6.21] mahAkA siMha viraha pajjuNNacaritra 1313 10 paumaNaha paumAliMgiyayaM vaMdei supAsaM pAsahara cadappahadevaM vimala taNu aNaha" aruhaM sakusuma dasa sIyalaNAhaM vara sIla dharaM seyaM saMseya kiraNa phuriyaM aNNANa tamoha-mahaNa sujja zimalaM vimaleM diya suha haraNaM paNavei aNaMta aNaMtavalaM dhamma sudhamma raha-dhura-dhavalaM saMli Navei jaya saMtiyara kuMthu- kuMthu pamuhaM sadayaM vaMdei araMtihucaNa piyaraM malliM matayANila gaMdha sama jaM bhuvaNaM Niya mudde kiyagyaM / suddhaM siddhatyaM mukkhr"| jaM ami vama Nimmaviya annu| kiu jeNa caugagaI gamaNasaNaM / paNavei paMcakallANa kreN| vaMdei jiNiMdaM haya duriyaM / vAsa) paabhiyN-vaasvpujj| tijagottama jaM tiloya saraNaM / je NihayaM para samayaM savalaM / musumUriya aTTakambha Niyala | cakkaharaM kAmaM tilthayaraM / sumaNaNi kalAya bahe adayaM / kamajuvaleNa viyaM sura giyaraM / 'uklitaM jeNa pamAya dumN| 15 20 jina mudrA se aMkita kiyA hai| karma-pAza ke harane vAle zuddha, siddhArtha (kRtakRtya) evaM muvitta ke gRha ke samAna supArzvanAtha kI vandanA karatA hU~ 1 nirmala zarIra vAle candraprabha deva kI vandanA karatA hU~, jinhoMne aNu-aNu ko bhI amRtopama banA diyaa| sundara puSpa ke samAna dA~toM vAle anagha, araha (nidoSa) una puSpadanta kI vandanA karatA hU~, jinhoMne catuti-gamana kA nAza kiyA hai| paMcakalyANaka-dhArI evaM uttamazIla ke dhArI zItalanAtha ko praNAma karatA huuN| zreya kiraNoM se sphurAyamAna tathA pApa ko naSTa karane vAle zreyAMsa jinendra kI vandanA karatA huuN| ajJAna rUpI tama-samUha kA nAza karane ke lie sUrya ke samAna tathA indra dvArA namita vAsupUjya ko namana karatA huuN| nirmala indriyadu:kha ke harane vAle, tInoM lokoM meM uttama tathA tInoM lokoM ke lie zaraNabhUta vimalanAtha ko praNAma karatA hU~, jinhoMne sabala rUpa se paramatoM kA rakhaNDana kiyA hai| aise annantanAtha svAmI ko maiM praNAma karatA hU~, jo uttama dharma rUpI ratha kI dhurA ke baila haiM aura jinhoMne ATha karmoM kI ber3I ko naSTa kiyA hai aise dharmanAtha kI vandanA karatA huuN| jagata meM zAnti ke kartA zAntinAtha ko namaskAra karatA hU~, jo cakradhArI cakravartI haiM. kAmadeva tathA tIrthaMkara haiN| jo kunthu pramukha jIvoM para dayA yukta evaM sundara mana vAle hone para bhI kASAyoM ke vadha meM dayArahita haiM, una kundhunAtha ko praNAma karatA huuN| una zrI arahanAtha ko vaMdatA hU~ jo tribhuvana ke pisA haiM tathA jinake caraNakamaloM meM deva-samUha bhI namaskAra karate haiN| malayAnila kI gandha ke samAna gandha vAle mallinAtha ko praNAma karatA hU~, jinhoMne pramAda rUpI vRkSa ko ukhAr3a diyA hai| subratoM ke bhAra ko dhAraNa karane vAle munisuvrata ko praNAma karatA 16(ngNpaamsaarkH| (vA karIvahina / 15 agaayaa| nigAle / (h) niyama (HUnitin |
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314) mahAphai siMDa virau pajjuNNacarita 115.6.22 muNisubvaya-suvvaya bhAra dharaM NavaNIradu saNNiha gahira girN| NamiNAhaM Nabai NirAvara"NaM je NihayaM Niya nnaannaavrnnN| vaMde Nemi jiya mahumahaNaM kiu jeNa parIsaha saya haraNaM / pAsaM pasariya bhuvaNayale jasaM kiya siddha varaMgaNa appvsN| vaMdei subaDDhamANa paramaM sivapurasAmI dhIraM cara meN| dhattA- iya Navivi jiNesara duriyahara pAraMbhiu pahavaNuchiu / jagu vahiriu haya iMduhi raveNa vaDDhiu sura bisaharahaM bhau / / 286 / / dubaI-- vajjA'uhu huvAsu jamu Neriu varaNu vi pavaNu nnihivii| ___ saMbhu phaNIsu soma AvAhiya jiNa kama-kamala kaI rii|| ch|| jaNNa bhAya dIbAbali leviNu kusumakkhaya jaleNa piinnevinnu| puNu maNe phaliha viNimbhiya savvahaM pADihera sahiyaha jiNabivaha / hU~ jinakI dANI navIna megha ke samAna gambhIra hai| jo AvaraNa rahita haiM, jinhoMne apane jJAnAvaraNa karma ko naSTa kiyA hai, una naminAtha ko maiM praNAma karatA huuN| kAma ko jItane vAle neminAtha ko praNAma karatA hU~, jinhoMne saikar3oM parINahoM ko sahana kiyA hai| jinakA bhuvanatala meM yaza phailA hai aura siddhi rUpI varAMganA ko apane vaza meM kiyA hai, aise pArzvanAtha ko praNAma karatA huuN| zivapura ke svAmI, dhIra vIra zreSTha evaM antima tIrthakara suvardhamAna mahAvIra kI vandanA karatA huuN| ghattA- (isa prakAra usa pradyumna ne) duritaharoM jignezvaroM ko namaskAra kara unakA nhavana, utsava prArambha kiyaa| jagata ko vadhira karane vAle bajAye gye| dundubhi ke zabdoM se devoM evaM mAgendroM ko bhI bhaya bar3hane lgaa|| 28611 kailAza-parvata para sthita caubIsI mandira meM pradyumna dvArA dazadikpAloM kA smaraNa evaM jinendra kA abhiSeka tathA pUjana dvipadI--- puna: usa pradyumna ne vajrAyudha (indra), hutAza (agni), yama, naiRtya, varuNa, pavana (vAyavya), nidhipati (kubera), zambhu (IzAna), phaNIza (nAgendraadhaH), soma (u) isa prakAra daza-dizAdhipatiyoM (dikpAloM) kA AvAhana kara jina-bhagavAna ke caraNa-kamaloM meM rati kii|| cha / / pradyumna dIpAvali lekara puSpa, akSata evaM jala se pUjAkara punaH mana meM sphaTika ke bane samasta prAtihAryoM sahita jina-bimboM ko nAlikera pramukha utkRSTa dravyoM se mAkanda (Amra) drAkSA Adi ke rasoM se bhavya atyanta (6) 2. a. "R": ta) {9) AnaragarahitaM / ( 0) indr| (2) agniA (3) khera !
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.7.16] mahAkara siMha viraija paUnuSaNacarita [315 NAliera pamuhahiM varadavahi~ mAyaMdiphlukA - dakkharasa bhvvhiN| ai suvaMdhu Nimmalu maNu raMjaNu kaNaya chavi vahaMtu haya aNjnnu| dhiu puNNaMdhivAha palhacchita NaM dukkamma samUhu glcchiu| hAsa-sasaMka kati katillai~ muNivara mai sameNa haya slliN| pahAviya jiNavarida vara duddha cau daha gAmai~ NAi nniruddhii| ghittaddadudahiu NimmahiyA / payaDi Nivahu tivihu vi NaM mhiyu| levi suaMdhu salilu pakkhAlini NaM bhava-dumaho mUlu ukkhAlevi / aTThottaru-sau kalasahiM siMciya NaM kasAya micchatta vi vNciy| kiu gaMdhovbau dhuva kali paMkahaM Niha-Niya bhava-bhava voha klNkh| kamahasa kamala mukka kusumaMjali NaM sallattaya diNNa jlNjli''| ghattA- bhiMgAru laeviNu rairamaNu jalarehattau bhuva iva kehau / uppatti jarA maraNattayaho viraiu seubaMdhu NaM jehu|| 287 / / 15 sugandhita nirmala tathA manoraMjaka kanaka-kAnti ko dhAraNa karate hue aMjana (pApa) rahita hokara bhava-bAdhAoM ko naSTa karane vAlA pUrNArya car3hAyA, mAnoM duSkama-samUha ko hI galita kara diyA ho| candra ke hAsa kI kAnti se suzobhita munibaroM kI sumati ke samAna zalya rahita hokara usa pradyumna ne jina-varendra kA uttama dugdha se nhavana karAyA mAnoM cAroM gatiyoM ko dahA dene (naSTa karane) ke viruddha kArya kiyA ho ghRta, dugdha, dahI se abhiSeka kiyaa| mAnoM trividha (moha, rAga, dveSa) prakRti-samUha ko hI mathita kara diyA ho| phira sugandhita jala lekara prakSAlana kiyaa| mAnoM saMsAra rUpI vRkSa ke mUla ko ukhAr3a diyA ho| phira 108 kalazoM se siMcana (abhiSeka) kiyA, mAnoM apane ko kaSAya-mithyAtva se hI bacA liyA ho, phira usane kali-kAla ke paMka (pApoM) ko dhone vAlA gandhodaka banAkara lagAyA, jo bhava-bhaya rUpI vyAdhi evaM jJAna ke phalaMka ko naSTa karane vAlA hai| puna: unake caraNa-kamaloM meM usane puSpAMjali chor3I mAnoM zalyatraya ko jalAMjali hI de dI ho| ghattA .. ratiramaNa ne zrRMgAra (maMgala-kalaza) lekara tribhuvana kI pratIka jala kI tIna rekhAe~ chodd'iiN| ve kaisI laga rahI thI? vaisI hI, mAnoM utpatti, jarA evaM maraNa ko naSTa karane ke lie setubandha hI hoN|| 287 / / (1) (4) atra / (5) puNyapAda-: (6)+ttindhii| 17) slyaajlNjli|
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316] mahAkaha siMha viraija pajjuNNavarita [15.8.1 duvaI-- sura-visahara-svagesa-kiNNara-Nara-gaMdhavvehiM saMthuvA / pujjaraei aDai aMgubbhau jA tailoya abbhumA / / cha / / ai gaMdhaDDhaNAi~ kura"bhUmiva / akkhayavaMta sahai sivagai iva / masiriva3) pAvai kusumAula diyabhatti vaNaM Agau rAula / dIvA liva) jaMbudIbovama dhUvAyara baragaMdhabbaho sm| supahu seva NAvai phala daMsira sisu kIlava sohai sAliba kara / iya ucchavai mahA jaya ghosai Nacciya sura-Nara vara pariosai / vAsara-aThTha tahiM ji NivaseviNu bhattie~ jinabiMvai~ accevinnu| micchAmalu asesu tuMceviNu suhayaru seya viDavi siMviNa / Agau Niyapuri dhammANadiu sAvaya-Niyarahi ahinnNdiu| ghattA-- thiu maMdire saru aNudiyaho siriNayaNuppala peraMti Na thakkai / riddhie jaMbhAri pari jiNai taho mAhappu ko vaNNahu sakkai / / 288 / / 10 (8) sugandhi, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa, phala evaM zAli dravyoM dvArA pUjA dvipadI-- suroM, nAgendroM, vidyAdharoM, kinnaroM, narendroM evaM gandharvo dvArA stuta, pradyumna ne trailokya ke lie adbhuta jinendra kI pUjA rcaayii|| ch|| kurubhUmi kI sugandhi ke samAna sugandhita dravya, zivagati ke samAna suzobhita akSata dravya, vasantazrI ke samAna puSma-samUha tathA bhaktipUrvaka naivedya ko lekara usa rAjakumAra ne jinendra ke Age cddh'aayaa| jambU-dvIpa ke samAna dIpAvali lekara, gandharva devoM ke sadRza uttama dhUpa lekara evaM uttama phala lekara prabhu kI sevA meM sira jhukaayaa| punaH hAthoM meM zAli (akSata mizrita argha) zizu-kIr3A ke samAna suzobhita hone lgaa| isa prakAra sura evaM naravaroM se ghire hue usa pradyumna ne nRtya kara mahAn jaya ghoSa pUrvaka utsava manAyA aura vahA~ ATha dinoM taka jinendra kI sevA kara, bhaktipUrvaka jina-bimboM kI arcanA kara, samasta mithyAtva rUpI mala ko dhokara, sukhakArI zreyasa rUpI vRkSa kA siMcana kara dharma kArya se Anandita hokara apane nagara ko lauTa aayaa| taba vahA~ ke zrAvaka samUha ne usakA abhinandana kiyaa| ghattA- smara apane mahala meM ThaharA / pratidina apane netra rUpI kamaloM se zrI-saundarya ko preraNA detA huA dhaktA nahIM thaa| apanI RddhiyoM se jRmbhAri (kubera) ko bhI jItatA thaa| usa (pradyumna) ke mAhAtmya kA varNana kauna kara sakatA hai? || 288 / / (8) 1. adiivaali| 18) (1) pradyunna / (2) bhA~ga midA kauvabhUmivA iv| (3) vasaMta / (4) ahArapuktApalenaiveda agara sahita ca 145) anekdiivritH|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.9.12] 5 10 (9) dubaI-- tA avahatthiUNa sayaNohu sahI - vahu sokkha kAraNaM / saMcalliu tavastra pahu Nemi kayaM saviyAri vAraNaM / / cha / / maThAkara siMha viraha pajjuNNacariu kuru-paMDava mahAbhArahe hue sura- kiNNara- 'khagavUhahi (2) rakkhie duddhare magahAhae dohAvie (3) phiu visisayaNe () sagraNu sumahaMtai~ paMcayaNNu avalAsura DAvi karasAhae (5) tolevi lacchIharu puNu vayara - vaha karuNae~ kaMpiu iMdi - suhu asesu jA vaMcitri ghA (9) am"| 2. agara hiNisa seNNaSNoSNu raNujjae / bhiDi bhaMDaNe bhaDaNivaha alakkhie / addha cakkipai hariNA pAvie / pAsA - sAsa vaseNa turaMtai~ / caraNaMgui~ cAu caDAviu / NaM mahi bhAyai~ kaliu mahIharu / pANiggahu karama paryApiu / thiu Nivveiu rahabara khaMcivi / tAvAgaya tarhi amara (73 jhuNi kusumaMjali kara - juvale ghiveSpiNu / bho deva-deva jaM ciMtavahi taM karehi jaMpati NaveviNu / / 289 / / [317 nemakumAra ko saMsAra se vairAgya ho jAtA hai dvipadI - taba mahI- pRthivI rUpI bahuta ke lie sukha kA kAraNa vaha pradyumna svajanoM kI avahelanA kara tapasyA ke svAmI evaM vikAroM ke nivAraka nemiprabhu ke samIpa tapasyA hetu claa| cha / / kauravoM evaM pANDavoM kA mahAbhArata ( mahAsaMgrAma) huA, raNa meM udyata paraspara kI senAoM ko naSTa kiyA gyaa| sura, kinnara tathA vidyAdhara samUha dvArA rakSita tathA ( vipakSiyoM ke ) bhaTa - samUha ko dekhe binA hI drohI durdhara magadhAdhipa - jarAsandha yuddha meM kRSNa se bhir3a gyaa| kRSNa ne use mArakara ardhacakrI pada prApta kara liyA, kintu svajanoM ke lie mahAn usI kRSNa ko nAgazaiyA para zayana karanA pdd'aa| zrI nemiprabhu ne nAsA kI zvAsa se turanta hI pAMcajanya zaMkha bajA diyA jisase asura bhI ghabar3A uThe / punaH apane paira ke a~gUThe se ( gAMDIva ) dhanuSa ko car3hA diyaa| isI prakAra hAtha kI kaniSThAMgulI se lakSmIdhara ko taula ddaalaa| usa samaya aisA pratIta hotA thA mAnoM pRthivI ke eka bhAga se parvata hI jur3a gayA ho| aise ( mahAn balazAlI) nemiprabhu bhI vanacara - pazuoM ke vadha ke kAraNa karuNA se bharakara kA~pa utthe| "maiM pANigrahaNa nahIM kruuNgaa|" isa prakAra pratijJAkara jo samasta indriya-sukha chor3akara tathA rathavarAdi vaibhava kA tyAgakara vairAgya meM sthita ho gaye / ghattA-- tabhI vahA~ (laukAntika-- ) deva A gaye aura ve kara-yugala meM kusumAMjali lekara tathA namaskAra kara kahane lage - he deva, he deva, Apa jo vicAra kara rahe haiM, use kIjie / " / / 289 / / ( 9 ) (1) mahAbhAratasaMgrAme (2) samUha (.3) jarAsiMdehtetei / (4) nAgazaiyAyAM / (5) kaniSThAMgulyA / (6) jdha ( 7 ) lokAMtika
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318] 5 10 mahAkara siMha viraija pajjuNNacariu (10) dubaI-- abbhuddhari tilou paramesara kalimala - paMka- khuttau / gaya ho bhaNevi loyaMtiya jiNu jiNaguNahiM juttau / / cha / / sai~ surukA mati gANi bahu avagaNNiya dUrehiM rAyamai maNe dhariya Na jeNa sarAyamaha virahAura melliya rAyamai saMjAyau suravara AgamaNu jayakAre vi jANai~ jalayavahe (1) revamagirivare bhaMjati hari asarIra Navevi sahasaMvavaNe ummUliu sakuDalu kaisa-pAsu bhUsaNa sakosa mahi pavara dhayA pariharivi saNehu sahoya raha~ ahaM cAgamaNa duhu | 'saMgahiya payattaI rAyamai 1 bhAvima bhAveNa sarAyamaI / hu huhe tavovari rAyamai / aMtima vilAsu to karavi puNu / Niu amarahiM paribhamaMta bharahe / Thaviyau jiNu siddha-silAhi vari / sama bhAvai~ bhAviti tijagu maNe / NaM ghAi - caukkaha~ vala-paNAsu / chattoha - camara raha matta gayA / avaheri karevi sevAyaraha~ / (10) 1-2, a x 1 3. 3. / 4. a. guM / 5. a. li / (10) caturvidha jJAnadhArI nemiprabhu dvArAvatI ke rAjA varadatta ke yahA~ jAkara AhAra grahaNa karate haiM dvipadI --- kalimala rUpI paMka ko khodakara pheMka dene vAle tathA jinendra guNoM se yukta paramezvara jinendra nemiprabhu kA udghArakara tathA samajhAkara vaha laukAntika deva vApisa svarga ko lauTa gayA / / cha / / [ 15.10.1 tuma svayaM buddha ho, mati, zruta evaM avadhi rUpa tIna jJAnoM ke dhArI ho, caturgati ke duHkha ko sahana nahIM karane vAle ho, zramaNa-dharma ke prati to prayatna pUrvaka rAga-mati saMgrahIta kI, kintu jisane mana meM rAjImatI ke prati sarAgamati dhAraNa nahIM kI aura jisane mokSa- lakSmI ke prati rAgamati ko dhAraNa kiyA, jisane virahAtura rAjamati ko bhI chor3a diyaa| prabhu ke lie rAjImatI se bhI bar3hakara tapolakSmI ho gyii| vahA~ svarga se devoM kA Agamana huA aura antata: unakA tapakalyANaka kiyA gayA / jaya-jayakAra karate hue una devoM ne yAnoM se jalapatha (AkAza-mArga) meM hokara bharatakSetra meM ghumAte hue, karmazatru kA bhaMjana karane vAle una nemiprabhu ko raivatagiri (giranAra parvata) kI siddhazilA para sthApita kiyA / trijagadIza una nemiprabhu ne sahasrAmravana sthita siddhazilA para se siddhoM ko namaskAra kara apane meM sama bhAvanA pUrvaka dvAdazAnuprekSAoM kA cintana kiyaa| unhoMne sundara ghu~gharAle keza - pAza ko ukhAr3a pheMkA ( kezaluMca kiyA ) / mAnoM cAra ghAtiyA karmoM ke bala ko hI naSTa kara DAlA ho / AbhUSaNoM sahita koSa, rAjya, pravaradhvajA, chatrasamUha, camara, ratha, madonmatta gajoM kA parityAga kara nirantara sevA meM saMlagna sneha sahacaroM ko upekSita kara bhava-bhramaNa se bhayabhIta hokara 1000 ( dasa sau) rAjAoM ke sAtha (10) (1) AkAai |
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.11.8] 15 5 bhava- bhamaNa bhayaho bhAvai~ layaha~ chaThovavAsa - vihi uccarivi thi paDimA joe~ aruhu jAma ghattA. ... mahAkapU siMha virai pajjuNNacariu dikkhakiyAi~ dasa - saya Nivaha~ / Nu DiMbhu kumaggaho saMcariti / uppaNNau NANu cautthu tAma / ahiM diNe giTThA Niyiu dArAmaihe paIsarevi / varadatta gariMdaho taNaI ghari gau uji ta bhoyaNu karivi / / 290 1 (11) duvaI -- etahiM rayaNavidiTTha kusumaMjali gaMdhoeNa saMjuvA / diNNa chappaNNa gamiya chammatthai~ lesA sesa ahama mellaM i~ taba kivANa sara sIsu khuDaMtai~ veNu'" mahI' haru tale AsINau~ vajjakAsa karevi turaMtai~ uSmAiyau NA eNu Niru kevalu piu sAhu sAhu ima duMduhi paMcacchariya vara huvA / / cha / / (11) 1.31 2. H. TI sahavi parIsaha kaya mauNatthai~ / kamma mahAgirivaru pellaMtai~ / terahama guNa ThANi caDatai~ | appA- apNa-bheya saMlINau~ / pUriu sukka - jhANu arahaMtai~ / NayANeya sarisa sayalAmalu / unhoMne dIkSA dhAraNa kara lii| ThopavAsa kI vidhi kA uccAraNa kara kumArga se haTakara jaba ve yogya pratimAyoga se sthira hue, taba unheM cauthA mana:paryayajJAna utpanna huA / ghattA-- [319 anya dina niSThA se niSThita una nemiprabhu dvArAmatI ( dvArikApurI) meM praveza kiyaa| varadatta rAjA ke bhavana meM pahu~ce aura vahIM AhAra grahaNa kiyA / / 290 / / (11) prabhu ko kaivalya prApti evaM dhanada dvArA samavasaraNa kI racanA dvipadI-- itane meM hI ratnavRSTi, puSpavRSTi, gandhodakavRSTi sahita sAdhu-sAdhu zabdoccAra evaM dundubhi vAdyavAdana rUpa uttama paMcAzcarya hue| / cha / / chadmasthAvasthA meM chappana dina gamAye / maunapUrvaka sthita hokara samasta parISaheM sahIM / samasta adhama lezyAe~ evaM ahaMkAra ko chor3A | karmarUpI mahAparvatoM ko pelA ( nAza kiyaa)| kAma-moha ke zira ko taparUpI kRpANa se phor3akara terahaveM guNasthAna meM cddh'e| bA~savRkSa ke tale baiThe hue AtmA ko Atmabheda meM lIna kiyA / punaH turanta hI paryakAsana kara una arahanta ne zukladhyAna ko pUrNa kiyaa| tabhI unheM kevalajJAna utpanna ho gayA, jisase pRthivIloka ke samasta sUkSma sthUla padArthoM ko nirmala rUpa se jaanaa| usI se jIva kI 14 gati Adi mArgaNAoM (11) (1) 48431
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320] 10 15 5 mahAkara siMha viraka pajjuSNacariu avaloiu jiu gaiyaNa (2) mAgaNa kAlaya' jiya ajaya sarUdai~ desa - sarUva-kAla-aMtarimai~ tA sura bhuvaNaha~ NaM ghaNa-gajjiya ArUDhau airAvai suravai~ ghattA - dhaNaeNa vi khaNeM veubviyau samavasaraNu aho kaha / uppaNNa bhuvajjoya re mAI Aiji jaha || 31 (12) dubaI-- vallIvaNa- asoya parihA dhaya goura NaTTa sAlayaM / vara pAyAra-thaMma jiNamaMdira pokkhara viyasi (1) sAlayaM / / cha / / aMjaNa- tamAla ali sarisaruI sitragai NivAsi ai jAsu ruI (2) avaloiu ahihu purisa hari jaya jaya bhAtu 'thuNei hari / iNiya kara - sAhahiM tuliu hari parihariya puhavi gaya rahasa hari / ahama uvari majjhima mahi mahijaNa | pajjattApajjattaya bhUmai~ / supayatthaI - atthaI viSphuriyai~ / ghaMTA - saMkha-paha saya vajjiya calliu NisivaI phaNivai diNavai~ / kA avalokana kiyaa| adhama, urdhva evaM madhya loka ke prANiyoM ko jaanaa| kAlatraya ko jAnA, paryApta aparyApta rUpa jIvoM-ajIvoM ke aneka svarUpoM ko jaanaa| deza kA svarUpa jAnA, antarita kAla ko jaanaa| supadArthoM ko jAnA, unake artha ko visphurita kiyaa| tabhI sura bhavanoM se meghanAda huA mAnoM maigha hI garajA ho / ghaMTA, zaMkha, paTaha binA bajAye svayaM hI bajane lge| surapati airAvata gaja para ArUr3ha hokara claa| nizipati (candra), phaNipati ( nAgendra) evaM dinapati (sUrya) bhI claa| pattA- apanI vikriyA Rddhi se dhanapati ne kSaNa bhara meM hI una arahanta kA samavasaraNa raca diyaa| kaise? jisa prakAra bhuvana ko udyotita karane vAle kevalajJAna ke utpanna hote hI Adi jineza ke liye kiyA gayA thaa| / / 291 / / (11) 3 a ca / (12) 1. a. tu [15.11.9 (12) kRSNa nemiprabhu ke samavazaraNa meM jAkara unakA dharma-pravacana sunate haiM dvipadI-- vallIsamUha, azokavRkSa, parikhA, dhvaja, gopura, nATyazAlA, sundara prAkAra, mAna-stambha, jinamandira, puSkara aura zAlAe~ / 1 ch|| tathA bhramara sadRza kAnti vAle aMjana evaM tamAla vRkSa vikasita kiye gye| zivagati meM rahane kI jinakI ruci hai, aise pradhAna puruSa nemiprabhu ke samavasaraNa ko AyA huA jAnakara indra ne jaya jaya bola kara stuti kI aura apanI - kara zAkhA ( aMguli ) se hari ko bhI taula lene vAle nemiprabhu ko namaskAra kara vaha indra harSita hokara tathA apanA Asana chor3akara pRthivI para gyaa| usa samaya vanoM meM vicaraNa karate hue ve siMha bhI niyamataH sthira ho (11) (2) guNa / (12) (1) zobhAyamAna | 123 ruci /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.13.21 mahAkA siMha vizva panjuNNavariu [321 10 thiu Niyame vi vaNe viyaraMta hari Niya payaha~ NavAviya viviha hri| gaMdau tuva sAsaNu vUDha hari bhAmaMDaleNa NijiNiya hri| chatattaeNa uvahasiya hari maho hou samAhi tiloya hri| tAvAyau tikkhaMDAhibai bhAyara NANeNa phimi| seNNeNa pakva-vipakkha mahai sahu~ dasahi-dasArahi mnnmhii,"| vaMdivi jaNu Nidivi Niyacariu AsINau~ koTThai~ guNa bhariu / varadatta ciMtiya Niyaya-maNe pahu pucchedi tau saMgahiu khnne| eyAraha gaNaraMteNa sahu~ huba Nasiya vAhittaya duhu~ / ghatA- NisuNevi dhammu devaihe suU sahu~ pariyaNa' samAgau nniypure| uddhaya dhayamAlAlaMkiyae rajju karaMtu thakku maNahara ghare / / 292 | 1 (13) duvaI-- ettahiM paramajoi paramesaru parauvayAra kArau / viyarai mahi asesa sahu~ saMghai~ kevalaNANa dhArau / / ch|| gae, jinhoMne vividha prakAra se dUsare siMhoM ko apane caraNoM meM jhukAyA thaa| (indra ne stuti karate hue kahA) he nemiprabhu, Apa apane bhAmaNDala se hari--sUrya kI prabhA ko bhI jIta lene vAle ho| hari--kRSNa ko jItane vAle hai nemi prabhu, tumhArA zAsana nandita rhe| Apake chatra-traya se hari--sUrya bhI tiraskRta ho jAtA hai| he trailokya hari, mujhe samAdhi kI prApti ho|" tabhI bhAI kI kaivalya-prApti se harSita buddhi trikhaNDAdhipati tathA apanI senA dvArA vipakSa--zatru ke bhI pakSa ko mathita kara dene vAlA vaha kRSNa daza-dazAra rAjAoM evaM pradyumna ke sAtha vahA~ AyA tathA jinendra kI bandanA karake aura apane bhUtakAla kI nindA kara, guNoM se yukta vaha (kRSNa) apane koThe meM baiTha gyaa| varadatta rAjA ne apane mana meM vicArakara tathA nemiprabhu se pUchakara tatkAla hI unase tapa grahaNa kara liyA aura varadatta rAjA ke sAtha anya gyAraha gaNanAyakoM ne bhI tapa grahaNa kiyA aura isa prakAra unake vyAdhitraya (janma, jarA, maraNa) ke duHkha naSTa ho gye| ghattA- devakI ke suta (kRSNa) dharma sunakara apane parijanoM ke sAtha apane nagara meM aayaa| vaha manahara ur3atI huI dhvajamAlA se alaMkRta apane ghara (dvArikA) meM raha kara rAjya karane lgaa|| 292 / / (13) nemiprabhu kA saMgha sahita vihAra | unake Age-Age dharma-cakra calatA thA dvipadI-.. isI bIca meM paramayogI, paramezvara, paropakArI, kevalajJAnadhArI, ve nemiprabhu apane saMgha sahita samasta pRthivI-maNDala para vicaraNa karane lge|| ch|| (12) (3) pradyumna . 14 varadanasaha / (5) janmajarAdi /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322] malAkara siha viraghau pajjuNNacarita [15.13.3 sAhuhu~ kiriyA jamavai rayAi~ puSvaMgavi aTThai~ causayAi~ / bhikkhAsaNAhU~ Nava sikluyAha eyAraha sahasai~ bhikkhuyAha / ahiya aDasaya saMjamadharAha~ paNNAraha-saya avhiisraahuuN| kevalihiM kaliya bhuvaNattayAha~ ekAhiya dasa saya saMkha taahN| tettiya veuvaNa riddhivaMta paDivAiya vAyAhara mhNt| saya aThTha suvAihi diDha kyAi~ maNa-pajjaya NANiya Nava syaaii| 'cAlIsa-sahAsa' saMjahiM vara ekku lakkhu maMdira jiihiN| guNavaMtehiM jIva dayAvaIhiM lakkhAi~ tiNi taha~ sAvaIhiM / saMkhAi~ tiriya sura saMkha rahiya achati jati savvaNhu shiy| agai~ supaTTaI dhamma-cakku jahiM jAi Na tahiM kahiM moha-cakku / jahiM jAi tahiM ji jaNa jaNiya sokkhu jahiM jAi tahiM ji baTTai suhikkhu / ghattA- jahiM kahi tahiM jiNavara aisayai~ jamma vaira rosaarunn| hI hi.1.3|6.. tiriya saha ramaMti pasamiya mrnn.|| 293 || 10 sAdhu kI kriyA karane vAlI jAmbavatI Adi ArpikAoM ke sAtha-sAtha 400 pUrvAMgavijJAnI the| navazikSita bhikSuoM sahita kulasaMyamadhArI muniyoM kI saMkhyA 800 adhika 11000 (arthAt / / 800) thii| 1500 avadhijJAnadhArI sAdhu the| bhuvanatraya meM prasiddha kevalajJAnI eka adhika dasa sau arthAt 1100 the aura utane hI (arthAt 1100) vikriyA addhidhArI bhI the| prativAdI se vAda karane vAle dar3ha evaM mahAna vAdI sAdha 800 the| manaH paryayajJAnI 900 the| 40000 AryikAe~ thiiN| (pratidina) mandira meM jAkara deva-darzana karane vAle eka lAkha guNavAna evaM dayAvAna zrAvaka the| zrAvikAe~ tIna lAkha thiiN| saMkhyAta tiryaMca the| deva saMkhyA rahita (asaMkhyAta) the| jo sarvajJa ke vihAra ke samaya sAtha-sAtha rukateM evaM calate rahate the| Age-Age mArga nagaroM meM dharmacakra calatA thaa| ve jahA~-jahA~ bhI jAte vahA~ kahIM bhI moha-cakra unheM prabhAvita nahIM karatA thaa| ve jahA~ bhI jAte vahA~ sabhI ke mana meM sukha utpanna hotA thaa| ve jahA~ bhI jAte vahA~ subhikSa ho jAtA thaa| dhattA- ve jinendra jahA~ kahIM bhI jAte, unake atizaya se janma-janma ke bairI, krodha se eka dUsare ko lAla-lAla A~khoM se dekhane vAle siMha evaM hAthI, sarpa evaM nevalA Adi tiryaca bhI prazAntabhana se eka sAtha ramaNa (kiloleM) karane lge| 293 / / (13) (1) zrAvaka /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.14.13] mahAkA siMha viraisa pajjuNNacarija [323 duvaI-... saMbohevi bhavva-puriyaIM haMsuva' haya tamohayaM / raya par3ata dharai Niya-dhamma kareNa luNei mohai / / ch|| jaMbhArivi sai~ dAsattu karai jahiM pau mellai tahiM kamalu dhri| NivaDai NahAu kusumeha Niru taha~ surahi-salilu Nau thAi thiru / Nimmala mahigharai kaNoha bharu ugghosai duMduhi~ dhamma sru| sIyalu aNukUlu vahaI sisiru dIsai caurANaNu tijaga-guru / toDiya diDha-kamma mahA Niyalu 'iya hiMDeviNu mahiyalu sylu| Agau puNu revayagirivaraho siMgaraga Niruddhaya himkrho"| NikkhavaNa vaNaMtare bhuvaNahiu suravaraha~ NamaMtaha~ jAma thiu| tA vaNavAla vara kusumaphala uDu riuhi je upajjahiM vimala / helai gahevi paramesaraho NeviNu dasiya ckkesrho| paNavaMtu payaMpai accariu pahu jeNa kumAra vau dhriu| saMjAyau jiNavara AgamaNu phala kusumAulu saMpaNNu vnnu| (14) vanapAla dvArA sUcanA pAte hI kRSNa sadala-bala raivatagiri para nemiprabhu ke darzanArtha cala par3e dvipadI- saMsAra meM ajJAnarUpI andhakAra ko naSTa karane ke lie jJAnarUpI sUrya ke samAna ve nemiprabhu bhavya-puNDarIkoM ko sambodhita kara unake moha kA luMcana karate the tathA apane dharmarUpI hAtha se naraka meM girate huoM kI rakSA karate the|| ch|| (unake vihAra ke samaya) jRmbhAri-indra svayaM dAsa (sevaka) kA kArya karatA thaa| ve prabhu jahA~-jahA~ caraNa rakhate the, vahA~-vahA~ vaha kamaloM kI racanA kara detA thaa| AkAza se nirantara puSpavRSTi giratI rahatI thii| sugandhita jala (gandhodaka) barasatA rahatA thA, vaha sthira nahIM hotA thA, pRthivI nirmala rahatI thI tathA vaha dhAnya kI bAloM ko dhAraNa karatI thii| dundubhi bAje dharma-svara kA udghoSa karate the| zItala anukUla zizira vAyu bahatI thii| trijagadguru nemiprabhu ke cAra mukha dikhAI dete the| unhoMne karmarUpI vizAla bhavana ko tor3a DAlA thaa| isa prakAra samasta pRthivItala para bhramaNa (bihAra) kara ve usa raivatagiri para Aye jisake zikharAyoM se candra kiraNeM bhI ruka jAtI thiiN| bhuvana ke hitakArI tathA suravaroM dvArA stuta ve nemiprabhu jaba niSkramaNa kara vana ke madhya meM virAje the tabhI vanapAla ne SaDRtuoM ke utpanna nirmala uttama puSpa-phala lekara vilAsa-krIr3A pUrvaka paramezvara-cakrezvara-kRSNa ko dikhAye aura unheM bheMTa dete hue praNAma kara bolA--"he prabhu, Azcarya hai, jinase kumAra pradyumna ne vrata dhAraNa kiye the, unhIM jinavara kA Agamana huA hai| phala-puSpoM se samasta vana bhara gayA (14) 1-2. b.x| (14) (1) sUryazca / (2) cndrkirnn|
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324]] mahAkAi siMta virahAu pajnuNNacarita [15.14.34 tA mellini AsaNu harivalaha~ yasta palaTTivi aivalaha~ / bhAvaI vevi jiNu dharavi maNe puri dhamma bheri saMdiNNa khaNe / pattA- bhayara hAulu mahumahaNu sahu~ caleNa pasariya aannNd| Niya putta-kalatai~ guruyaNaha~ caliu samAsu jaya-jaya sddiN|| 294 / / duvaI.- patto samavasaraNe lacchIharu Niya sire kaya kyNjlii| paya paNavaMtu thuNai paramesara NAsiya jamma duha slii||| ch|| bho tuhu~ vIra kusumasara tAsaNu deva-devi visayAri viNAsaNu / pai~ mellivi bhuvaNattaya sAmiu avara kavaNu uttm-gi-gaamiuN| pai~ bAlai~ avAla-ma) bhAviya dullaha-gANa-mahANihi pAviya / pai~ rUbai~ sakalusai~ saittaI kayaIM ahiMsA-dhamma nniutii| tumhaha~ pada-raya sama jai jujjahi~ ma. jeha kusIla kahiM pujahi~ / dullaha Nau la he tumhArisa dIsahiM ai UNei amhArisa / hai|" taba atyanta balI hari evaM balabhadra ne apane-apane AsanoM ko chor3akara sAta pada Age jA kara bhAvapUrvaka jinendra ko mana meM dhAraNakara namaskAra kiyA aura usI kSaNa nagara meM dharma bherI bjvaaii| ghattA.. bhAI (nemiprabhu) ke prati sneha se bharakara vaha madhumathana--kRSNa Anandita mana se baladeva, apane putroM, kalatroM evaM guru janoM ke sAtha jaya-jaya zabdoM kA uccAraNa karatA huA claa|| 294 / / (15) kRSNa dvArA stuti / nemiprabhu kA pravacana...jIva-svarUpa dvipadI--- vaha lakSmIdhara (kRSNa) samavazaraNa meM phuNcaa| apanA sira jhukAkara donoM hAtha jor3a kara paramezvara nemiprabhu ke caraNoM meM praNAma kiyA aura isa prakAra stuti kI.-..."janma-maraNa rUpa saMsAra ke duHkha samUha ko Apane naSTa kara diyA hai" / / ch|| ___ "......he prabhu, Apa kAma-bANa ko naSTa karane meM parAkramI haiN| he deva, Apa viSaya-zatru ke nAza karane vAle haiN| Apane tribhuvana ke svAmIpane ko chor3a diyaa| Apake sammukha uttamagati kA gAmI aura kauna ho sakatA hai? Apane bAlapana meM bhI abAla (vRddha) mati kI bhAvanA kI thii| isI prakAra Apane durlabha jJAna rUpa mahAnidhi prApta kii| Apa ke rUpa ko dekhane mAtra se hI samasta kaluSa--pApa svata: zAnta ho jAte haiN| Apa ahiMsA dharma kA nirUpaNa karate haiN| ApakI varaNa raja kI pUjA patigaNa bhI karate haiN| jinakI mati--buddhi kuzIla yukta hai, unakI pUjA kaise kI jAya? hamAre jaise to aneka dikhAyI par3ate haiM kintu hai deva, Apa durlabha haiN| Apa jaise (mahApuruSa) upalabdha nahIM hote| he jagadguru, saba jIvoM ko Apase jaisA sukha milA hai, duHtabhAra ke nivArane vAlA bahI sukha (15) {I) / (2) raajaataati| ( spukt|
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.16.41 mahAkaI siMha viraiu pajjuNNacariu [325 10 15 jaM tuha suha saMjAyau jaga guru taM maho hou NivAriya duha bharu / iya baMdivi jiNu vaMdiu gaNaharu AsINau Niya-koTThai~ siriharu / jaMpai saMdhAhiva AhAsahi jIva sahAu vi saruu payAsahi / kiM jar3a kiM khaNe aNNupyajjai~ ki ganbhAi-maraNe sNpjjiN| ki kattA leveNa Na lippai / dehe vasaMtu Na dehaI chippai / kiM ekku ji viyarai bhuvaNoyare erisa bheya payaM pijjahiM pre| dhattA- tA bhAsada gaNahara gahira-jhuNi AyaNNahi~ govaddhaNa dhaarnn|| jai jaDu jiu saiva i~ kahiu tA kiM karai parattaho kAraNa / / 295 / / (16) duvaI- aha jala vubbuuvva uppajaI viNasaI' avaru khnne-khnne| ____ jagu bhaMtillu kema pariyANiuM vuddhahaM bhaMti NaumaNe / / ch|| jai uppajjai viNasai Nau thira tA kiM muNai~ NihANu Nihiu ciru| paMkaI paMkulu hiu kiM phiTTai bhaMtie~ bhaMti jaNaho Nau tutttti| mujhe bhI mile|" isa prakAra usa zrIdhara ne jinendra kI vandanA kI, phira gaNadharoM kI vandanA kI, aura phira manuSyoM ke koThe meM jA baiThA aura bolA--he "saMghAdhipa gaNadhara kahie aura prakAzita kIjie ki. ..."jIva kA svabhAva aura svarUpa kyA hai? kyA yaha jIva jar3a hai, kyA vaha kSaNa-kSaNa meM utpanna hotA calatA hai? athavA kyA vaha garbhakAla se lekara maraNa-paryanta (nirantara) banA rahatA hai? kyA jIva karttA hai? kyA vaha karma-lepa se lipta nahIM hotA? kyA vaha deha meM rahatA huA bhI deha se chuA huA nahIM rahatA? kyA vaha eka hI hai? kyA vaha bhuvana meM akelA hI vicaraNa karatA hai? isI bheda ko sUkSma rIti se smjhaaie| ghattA- taba gaNadhara ne gambhIra dhvani pUrvaka kahA--"he govardhanadhArI, suno| yadi jIva jar3a ho aura svayaM hI apane viSaya meM kahe to usake dUsare kAraNa kyA kareMge? / / 295 / / (16) bauddha, sAMkhya evaM mImAMsakoM ke jIva-svarUpa kA khaNDana dvipadI- yadi yaha kaho ki jIva jala ke bulabule kI taraha kSaNa-kSaNa meM upajatA hai aura vinaSTa hotA hai to yaha jagata hI bhrAnti yukta ho jAyagA, ise kauna jAnegA? isa vicAradhArA ke poSaka bauddha nissandeha hI bhrAnti utpanna karate haiN| yaha vicAradhArA mana meM jamatI nahIM / / ch|| yadi (vaha jIva) utpanna ho, naSTa ho tathA sthira na ho taba vaha cira-kAla taka surakSita rakhe hue nidhAna (dhana) ko kaise smaraNa rakhatA hai? paMka ko phAr3akara paMkaja kaise nikalatA hai? manuSyoM kI bhrAnti isase nahIM TUTatI / (15) 1. 3 sineN| (15)44) grbhmRtyuprynt| (16) (1) buddhi icchAdi guNa te sati iishvrvaadiise| (2) vyApitaM / 13) kiimen|
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326] mahAphaI siMha virahau pajjuNNacarita [15.165 5 . 10 kiM rattaMvara jAho vihiSNau~ kaulaI' bhUva sarUvai~ kaliyau tahi teM bhUva puNavi ke ANiya to ki sihi vijjhai u salilai~ suNNu-gayaNu mahijaDa kiM callai Nahavai saMkhaha~ vayaNu Niyattau~ tA kiMpiya daMsaNe pulaijai vaha NivasaMtu vaeNa Na chippai vaiyaNA gahiyau AsaMkai sai aNu habai karevi Niruttau ai asaccu dehI ekku ji kiu bhaNu ki kIrai vaNNa viyAraha guru-sIsu Na koi pahu sevAyaru jANasu magahAhiva valadUsaNa iya uttara jaM loyaha~ diNNau~ / bhojai yahu Niya bhAveM miliyau / jai ubaraMtarammi Niru jANiya / salilu vi kema' sosijja prvnnii| ehiya jIva siddhi kiM volli| ke sANa) maNNei ajuttu| puNarabi tAsu viyaUyai jhijji| kahasu kAi~ ari pekkhivi kupyai / rakkhahu muku bhaNeviNu kNkhi| avaru vi jaM bhImasae vuttau / loyAlou sayalu pUrivi thiu| sUra-Nara-NAraya-tiriya payArai / NANA bhei jiNai bhAsiu pru| NisuNi avaru mahivalaya vihuusnn| kyA raktAmbara ne jagat ko banAyA hai? isakA jo uttara logoM ko diyA jAtA hai, vaha bhI bhrAntiyukta hai| sAMkhya sampradAyavAdiyoM ne paMcamahAbhUta ko jIva kA svarUpa batAyA hai| ata: he sAMkhyajanoM, yadi yaha bhUta apane hI svarUpa meM mila jAtA hai taba phira vaha punaH zarIra meM kaise lAyA jAtA hai? aura vaha udara... garbha ke bhItara AyA hai yaha kaise jAnA jAtA hai? kyA agni pAnI se nahIM bujhAyI jAtI? pavana se pAnI kA zoSaNa kaise ho jAtA hai? zUnya gagana meM jar3a pRthivI kaise calatI hai| ina prakriyAoM se hI jIva kI siddhi hotI hai| adhika kyA boleM? ata: jIva sambandhI sAMkhyoM kA kathana bhI nirarthaka hai| kauna aisA hai jo sAMkhyoM ke kathana ko nirarthaka evaM ayukta nahIM mAnegA / priya--iSTa darzana se kyoM pulakita ho jAtA hai? usI prakAra iSTajama ke viyoga se duHkhI kyoM ho jAtA hai? badana (tana) meM rahate hue bhI vaha (jIva) vadana se sparzita nahIM rhtaa| kaho ki zatru ko dekhakara usa para krodha kyoM karatA hai? vedanA se grasta hokara AzaMkA kyoM karane lagatA hai aura bacAo-bacAo. marA-marA cillA kara surakSita rahane kI AkAMkSA kyoM karatA hai? isa prakAra yaha jIva svayaM hI ina bAtoM kA nirantara anubhava karatA hai (ki jIva hI apane karmoM kA kartA evaM bhoktA hai)| aura bhI ki, mImAMsaka sampradAya vAle jo ye kahate haiM ki AtmA evaM zArIra eka hI hai aura vaha samasta lokAloka meM vyApta hai, yaha bhI asatya hI hai| kaho ki yaha jIva kyA karatA hai, usakA kyA varNa hai, isa para vicAra karo? deva, nara, nAraka evaM tiryaMca ye jIva ke cAra varNa yA gatiyA~ haiN| na to koI kisI kA ziSya hai aura na guru aura na koI prabhu yA sevaka hii| isa prakAra jinendra ne jIvoM ke nAnA-bheda batalAye haiN| magadhAdhipa (jarAsandha) ke sainya-bala ko dUSita karane vAle he kRSNa, unheM jAno aura he mahivalaya ke vibhUSaNa, unheM suno| (16) 1. a. kinn| 2. a. anileN| 3. a. bholAnA (16) (4) kutrasthAnAt / (5) bhoktAkonimA
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.17.11] mahAkA siMTha viraLa panjuNNacariu 1327 dhattA . . jai Niccu ji tai Nikkiri u u saMbhavad aNiccaho siva suhu / pjjaae| aNicdhu thiu dabvai~ Niccu rAya jANahiM tuhu / / 296 / / 20 dubaI-- NiccANiccu ema AhiMDai caugai gahaNa nnissmo| khaya bhaya tasiGa susiu puNu NivaDai jmhrennaahibkkmo|| ch|| caurAsI lakkhaha~ joNi-vAsu viyarataho vaDDhai kammapAsu / ila-jala-sivhi-simira vaNa'vakAe cavadasa su bhUva gaamNtraae| lakkhijjai jiu maggaNa guNeNa causaNNA-cauviha-dasaNeNa / caugai-kasAya cauviha-vihANe bhabveNa duviha-saMjama phaanne| paMcediehi sammatta-tivihi NANaTThai~-lesA bhee~ chvihi| joeNa tiviha bheeNa-sahiya AhAra chaha-bheeNa khiy| cara-acara-sayala-bhAsaMti NANi poggalaudumANai~ kiNha jANi / avaru vi ageya-aviNAsa-davva thiya pUrivi loyAlou savva / jaha Nai pavAhu mINaho havei) rubhai Na jaMta thiu Na vnnei| ghattA- padi vaha jIva-AtmA nitya ho taba vaha niSkriya ho jaaygii| yadi use anitya mAnoM taba ziva-- . mokSa-sukha kI prApti sambhava nahIM hogii| hA~, he rAjana, vaha paryAya se anitya hai evaM dravya se nitya aisA jaano|| 296 / / (17) jIva-svarUpa evaM prakAra-varNana dvipadI- isaprakAra dravya evaM paryAya kI dRSTi se nitya evaM anitya yaha jIva cAroM gatiyoM meM nirantara bhaTakatA rahatA hai aura apane nAza ke bhaya se duHkhI hotA hai, sUkhatA rahatA hai aura puna: yamarAja ke paMjoM meM par3a jAtA hai| / / ch|| 84 lAkha yoniyoM meM nivAsa karate hue tathA unameM vicarate hue isa jIva kA karmapAza bar3ha jAtA hai| pRthivI, jala, agni, vAyu, vanaspati jIvoM ke 14 jIvasamAsa hote haiN| yaha jIva 14 mArgaNAoM, 14 guNasthAnoM. 4 saMjJAoM, cAra darzana, cAra matiyoM, 4 prakAra kI kaSAyoM se jAne jAte haiN| pradhAna bhavya jIva do prakAra ke saMyama se jAne jAte haiN| sAtha hI ve 5 indriyoM, 3 prakAra ke samyaktvoM, 8 prakAra ke jJAnoM, 6 prakAra kI lezyAoM, tIna prakAra ke yogoM sahita prakAra ke kahe gaye AhAroM dvArA dekhe jAne jAte haiN| jJAnI-jIva ke jJAna meM samasta cara-acara dravya bhAsate haiN| he kRSNa, pudgala do bheda vAlA jAno, aura bhI aneka avinAzI dravya haiN| unase samasta lokAloka pUrA bharA huA hai| jisa prakAra nadI kA jala-pravAha mIna ke calane meM sahAyaka hotA hai, jAte hue ko rokatA nahIM, Thahare hue ko calAtA nahIM, jo gamana karane meM sahAyaka hotA hai vaha dharma dravya kahalAtA hai| isI prakAra (jIvoM (16) (6) trigrhit| (17) 1. a. bagaDipau~: 2.. ve| (17) (1) gatiSu / (2) prvaadkttaaN|
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328] mahAkada siMha virahau pajjuNNarita 115.17.12 gamaNaho sahAu taho hoi dhamma avayAsaho NA ThANaho ahammu / khIraho jalu jema havei juttu deha ji AhAru ji bhI nniruttu| uppajjai viNasai pariNavei kiu kammu kovi kAlai~ shei| para-ahiya je rosAruNa ayANa pAvaMti bahuba maannaavmaann| ruccaMti Na sayaNaha~ pariyaNAha~ saMtAu | phiTTai kebha taaheN| AraMbhahiM taM vihaDai khaNNa mohihiM sai jUrahiM maNeNa / sijjahiM khaNe-khaNe Niddaiva ema suhu Nau lahati jammeNa kema / pattA- iya jANeviNu vappa kijjai jIva dayAlu mnnu| suhiyae puNNu aNaMtu tuhra AvAgamaNu puNu / / 297 / / 20 ___(18) dubaI-- jiNa : mAge saMdIpau~ vA para ugaI aNuvama uda'ri ubari amarAvai baDDhai sokta sataI / / ch|| gaNaNAhai taccu asesu kahiu bhuvaNoyaratyu Na kiMpi rahiu / evaM pudgaloM ko) Thaharane meM adharma dravya, sthAna dAna dene meM AkAza dravya sahAyatA detA hai| dUdha meM pAnI jisa prakAra mizrita rahatA hai, usI prakAra he kRSNA, deha evaM jIva bhI milA huA hai aisA kahA gayA hai| apane karmoM ke anusAra hI yaha jIva utpanna hotA hai, vinaSTa hotA hai aura parivartita hotA hai| apane kiye hue karmo ke phala ko kitane hI samaya taka sahatA rahatA hai| jo para-jIvoM kA ahita karate hai, jo dUsare ke ahita meM krodha se lAla bane rahate haiM, ve AjJAnI aneka prakAra ke mAna-apamAna ko pAte rahate haiM, aise ajJAnI loga svajanoM evaM parijanoM ke lie rucikara nahIM lgte| unakA santApa kisI bhI prakAra se samApta nahIM hotaa| aise loga jo bhI Arambha karate haiM vaha kSaNa bhara meM vighaTita ho jAtA hai| dUsaroM ke dvArA mohita kiye jAte haiM, ata: mana meM jhUrate rahate haiN| aise bhAgyahIna, nirdayI loga kSaNa-kSaNa meM sIjate (duHkhI hote) rahate haiN| ve kisI bhI janma meM sukha nahIM pAte / ghattA- aisA jAna kara he vaya, jIvoM ke prati apanA mana dayAlu kro| kyoMki aise zubhabhAvoM se ananta puNya hotA hai aura AvAgamana chUTa jAtA hai|| 297 / / (18) tatva-varNana evaM pUrvabhavAvali varNana dvipadI- jo jina-mata meM magna haiM, usameM lage hue hai, ve parama unnati pAte haiM, tathA madhya-loka ke Upara, udAra aura saikar3oM prakAra ke sukhoM vAle svarga ko prApta karate haiN| / / ch|| gaNanAtha ne una kRSNa ke lie bhuvana meM sthita samasta tatvoM kA kathana kiyaa| zeSa kucha bhI na rahA / jisa (1763) aAzaya / (4) samunnata / (5) karma / (18) 1. a. '' /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.18.161 mahAphaDa siMha virAu phanjuNNacariu [329 jaha bajjhai sijjhai jIva davyu saMbhavai pAu jiha puNNu savvu / jaM suhumu thUlu NANaha~ ziuttu maNusottara giri valaiya vicitu| para dIvaDhAiya meru paMdha paNNAraha-kambha mahIhiM sNc| giri tIsa sa saravara kamala tIsa tettiyau bhoya-bhUmiu~ mahIsa / tAja ji chaNNavaha kumei gIu sattari sumahAjala-vAhiNIu / khettaMtara kheyara-mANavAha / Niddesiya saMkha karevi taahN| Iriya sasamudda vi dIva tAma cheillu sayaMbhU-ramaNu jaam| NAraya-sura khayau cheu Au suhu-duhu aNaMtu bhAvANubhAu / puNu bhAsiya bhava sayalahaM sabheya hari-hali dasAra pamuhaha~ aNeya | tA paNavevi guru-paya paMkayA sathalaha~ gahiyAi~ annubbyaaiiN| vimalai~ guNavaya-sikkhAvayAha~ bhogopabhogamANa kyaahN| ___ghattA..... vihasivi saviNaya vayaNai valeNa) payaMpiu parama muNi / saMsAra mahAvisi" vasahareNa bisayakaha sihi samaNi sunni|| 298 / / 15 prakAra sabhI jIva dravya ba~dhate karmoM se ba~dhate aura siddha hote hai, jisa prakAra puNya aura pApa ko prApta hote haiN| jJAniyoM ne jo sthUla evaM sUkSma jIvoM kA kathana kiyA hai, jo ki vicitra mAnuSottara parvata valaya meM rahate haiN| he narendra, aDhAI dvIpa, paMcameru, pandraha karma-bhUmi aura tIsa parvata, kamala sahita sarovara tIsa evaM he mahIza, utanI hI bhogabhUmiyA~ haiN| usI prakAra 96 kubhogabhUmiyA~, 70 mahAjalavAlI nadiyA~, kSetrAntara ke khecara manuSyoM kI bhI nirdiSTa saMkhyA jaano| aise dvIpa, samudra asaMkhyAta jAnanA caahiye| anta meM svayambhUramaNa samudra hai| nArakI aura devoM kI Ayu kA cheda nahIM hai (Ayu kA anta AtA hai)| ananta duHkha-sukha bhAvoM ke anusAra hote haiN| puna: una nemiprabhu ne hari, haladhara tathA dasAra Adi aneka pramukha rAjAoM ke sabhI janma-janmAntaroM ke bhavoM ko kaha sunaayaa| tatpazcAt guruvara (nemiprabhu) ke caraNa-kamaloM meM praNAma kara unhoMne aNuvrata, nirmala guNavrata tathA zikSAvrata dhAraNa kara liye tathA usI samaya se bhogopabhogoM kI sImAe~ nidhicata kara lii| ghattA- balabhadra ne bhI ha~sakara vinamra vANI meM paramamuni (nemiprabhu) se prazna kiye| taba gaNadhara ne uttara meM kahA--"he zramaNa suno| yaha saMsAra mahAghane jaMgala ke samAna hai, jisameM paMcendriya rUpI mahAsarpa nivAsa karate haiM, aura jahA~ viSaya-vAsanA rUpI kASTha kI jvAlA jalatI rahatI hai|| 298 / / (IN) (1) pranA / (2) balabhadrena / (3) spp|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330] mahAkada siMha yiraija pajuNNacarita [15.19.1 (19) duvaI purivAramai pavara-sura-vallaha hI riddhi knnhho| NaM desai aviggha AhAsahi jayasiri samare tnnhho|| cha / / bho tikkhaMDA hiva sAmi sAla bhAsai jiNu NisuNahi kAmapAla / daha-aTThakoDi kula jAyabAha~ sukumAlaha~ NaM nnv-pllvaahN| maha "rAe~ pAvesahi viNAsu dIvAyaNaMgi shyrii-vinnaasu| uvvarisahu~ tumhaha~ vebi rAya cukkai NamahArI divva-bAya / avaru vi hariNiya asidheNu vAi~ khau hosai Au pamANu jaaiN| hattheNa jarayakumaraho taNeNa ehau jagu mA mujjhahi maNeNa / dIsaMti Na thira diNayara mayaMka sura-phaNivai maNe maraNa sNk| kulayara-jiNavara-cakkesarAha~ hari-paDihari-halahi-khosarAha~ / uppaNNa je gaya iha aivalAha~ ko sakkai saMkha karevi taahN| tA jANivi cala saMsAra gai vairAe paiTThiya mynnbhi| paviyappai suha-duha dora-khaddha AsA vasa kAlai~ keNa khaddha / kiM rajjai~ suhayaviuu jatthu pAvijjai sou mahaMtu tetthu| in (19) ___ dvArikA-vinAza sambandhI bhaviSyavANI tathA pradyumna kA vairAgya dvipadI- devoM ke lie atyanta priya kRSNa kI uttamapurI dvArikA Rddhi-siddhi se samRddha thii| mAnoM kaha rahI ho ki tRSNA ke sAtha kiye gaye yuddha meM jayazrI nirvighna rUpa se milegii|| ch|| he mahAn trikhaMDAdhipate, he svAmina, he kAmapAla suno| jinendra kahate haiM ki, nava-patroM ke samAna sukumAra yAdavoM ke 18 karor3a kula madirA-pAna se vinAza ko prApta hoNge| (muni...) dvIpAyana dvArA nagarI kA vinAza hogaa| he rAjana, tuma saba meM se tuma do hI bcoge| hamArI yaha dinya-vANI (bhaviSyavANI) nahIM cuukegii| aura bhI suno ki hari ke apane asi, dhenu Adi bhI naSTa ho jaayeNge| hari kA Ayu pramANa bhI jaradakumAra ke hAtha se kSaya ko prApta hogaa| ata: isa jagata meM mohita mana mata bano / yahA~ sUrya-candra bhI sthira nahIM dIkhate haiN| surapati evaM phaNipati bhI apane mana meM maraNa kI zaMkA karate rahate haiN| kulakara, jinavara, cakrezvara, hari, pratihari, balabhadra, khagezvara Adi jitane bhI mahAbalI utpanna hue, unakI ginatI kauna kara sakatA hai? ve bhI isa saMsAra meM nahIM rhe|" saMsAra kI gati ko cacala--asthira samajhakara madana-pradyumna kI mati vairAgya se bhara utthii| (aura vicAra karane lagA ki-) -"sukha-duHkha kI rassI se ba~dhA huA yaha prANI AzAvaza aneka (saMkalpa--) vikalpa karatA rahatA hai, kintu kAla ke dvArA kauna nahIM khA DAlA gayA? jahA~ subhagoM kA viyoga hai, vahA~ kyA rAga kareM? kyoMki vahA~ to mahAn zoka prApta hotA hai| zoka se Artta-dhyAna utpanna hotA hai, usase manuSya kA nirmala jJAna haTa (19) 1. a. "gh| (19) (1) nch| (2) pradhumnasmanta /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.20.91 mahAkai siMha viraiu pajjuNNacariu [331 15 soeNa payaTTai aTTajhANu uhaTTai maNuvaho vimlnnaannu| viNu NANe Nau sivagai lahei saMsAra mahaNNave duhu sahei / ghattA-- iya ciMtivi Nicchau karevi maNe paNavevi paMkaya praNAhu khnne| valaevae~ sahuM bhIsama-suyai~ jaMpai jAmi tavovaNe / / 299 / / (20) duvaI- kijjau maho pasAu Amellahu emahiM salla saMgaha~ / saMghArami asesa kammArisu mANami sivaure suhN|| ch|| dullahu bhuvaNe jaM ji taM laddhau tumha~ payaha~ pasAe~ siddh| saMsAriu suhu vilasiu suMdara jaM pAvai saharu Na purNdru| tAya-tAya abhacchiu kijjai devA esa dANu lahu dijji| kiya avarAha aNeya ayAraNe tohaM pasaNNa bhAva-bhAva ho maNe / samahu sayalu mai~ khami tiloyaho gahiyau Niyamu parigahu bhoyho| tA Niya-taNaya duhai~ aharINA khaNe rUviNi sasileha va jhiinnaa| NaMdaNa-NehAulau savacchalu vAha pavAhai~ dhuvai urtthlu| jAtA hai| binA jJAna ke zivagati nahIM milatI aura saMsAra-samudra meM duHkha pAtA rahatA hai| pattA- aisA vicArakara kSaNa bhara meM hI apane mana meM nizcayakara tathA padmanAbha ko praNAma kara baladeva sahita rUpiNI se usa pradyumna ne kahA ki-"maiM to tapovana ko jAtA huuN|" / / 299 / / (20) pradyumna nemiprabhu se dIkSA le letA hai dvipadI- pradyumna ne nemiprabhu se kahA--"mujha para kRpA kIjie aura isa prakAra mere zalya ko dUra kiijie| aba maiM samasta karmazatruoM kA saMhAra karU~gA tathA zivapura ke sukhoM ko mAnU~gA (bhogUMgA)1" || ch|| ____"bhuvana meM jo kucha bhI durlabha hai, ve saba maiMne prApta kiye haiM aura Apake caraNoM kI kRpA se ve sabhI siddha hue haiN| aise-aise sundara sAMsArika sukhoM ko bhoga liyA hai jo apsarAoM vAle indroM ko bhI upalabdha nahIM hai| he tAta, he tAta, mere icchita ko kIjie, he deva, zIghra hI Adeza-dAna diijie| ajJAna ke kAraNa yadyapi maiMne aneka aparAdha kiye haiM, to bhI prazAnta bhAva se (vairAgya kA) vicArakara maiM mana meM prasanna huuN| sabhI prANI mujhe kSamA kreN| maiMne bhI trailokya ke prANiyoM ko kSamA kara diyA hai| aura (aba) parigraha-bhoga kA niyama grahaNa kara liyA hai| apane putra ke duHkha se atyanta khinna huI rUpiNI kSaNa bhara meM hI candrakalA ke samAna atyanta kSINa ho gyii| putra ke sneha se Akula, vAtsalya-bhAva se yukta, vaha (rUpiNI) vASpa (azru) pravAha se ura-sthala ko dhone lgii| (199(3) nArAyaNasya bndreinn|
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332] 10 15 20 dvipadI mahAkada siMha viraija pajjuNNacariMu jaMpai vaccha-vaccha kuDilAlaya suvaha haMsa tulemu sakomale tuva ruccahiM suvaccha varabhUsaNa ghiu mAlapANa valu ciMtavau sajalo lliya - NayaNai~ gariMgara - gila cava puNu vi puNu paubha kayaggahu hama-gama-raha- sakosa kaNa dAiNi karahi rajju vAravai pariTTiu jUra he NIsasaMti jAyava- vahu ghattA -- itha soya mahArasu pasariu aMge Na mAjhu maNassiya sathaNaha~ / ki ummUlaya sahisA Alaya / kaha Nisi vAlaru gami siyalAyale / kahavi sahIsi parIsaha bhIrUNa / vivarIyau ji daiu saMpattau / suva vijaya bhaI vasu kaMpau Niru / tuha ANAyaru sayalu pariggahu / lai paraNali sayala rameINi / hauM achami aMtara saMThiu / rehahiM NaM sasi birahiu Nisihu / miM'Dara varaM tAha~ jhatti vaNiggau payalavi Nayaha~ / / 300 / / (21) maNu rAmu ( 1 ) - murAri (2? pariyaNaM? / bhIma - suna jaMpi vajjahiya iNaM / / ch|| dubaI-- avaloevi ema trima sukkalayA (4) vaha (rokara ) cillAne lagI ki he vatsa, kuTila keza he vatsa, tU sahasA hI apane alaka kaise ukhAr3egA ? yahA~ to tU haMsa ke samAna zubhra evaM sukomala gaddoM para sotA hai, aba tU zilAoM para apane dina-rAta kaise vyatIta karegA ? he suvatsa, tujhe to uttama - uttama AbhUSaNa rucate haiM, taba bhISaNa parISaha kaise sahegA? mlAna mukha baladeva cintita ho uThe aura socane lage ki aba bhAgya viparIta ho gayA hai| unake netra jala se caMcala ho uThe, kaNTha ru~dha gayA / putra-viyoga se vAsudeva (kRSNa) bhI kA~pane lge| ve punaH punaH bolane lage- "tuma sukRtI janoM meM agraNI ho, samasta parivAra tumhaar| AjJAkArI hai| ata: ghor3A, hAthI, ratha, koNa sahita annakaNa dene vAlI samasta pRthivI kA pAlana kro| dvArikApurI meM raha kara rAjya kro| maiM antaHpura meM sthita rahU~gA / yAdava vadhue~ (pradyumna kI rAniyA~ ) jhUrane lagIM, dIrgha nizvAseM lene lgiiN| ve usI prakAra niSprabha gayIM, jisa prakAra candravihIna rAtriyA~ / ghattaH-- isa prakAra zauka rUpI mahArasa aisA phailA ki vaha manasija ke svajanoM ke aMgoM meM nahIM samAyA / balavAna bhaTa - zreSThoM kA bhI tatkAla damana karane vAle kRSNA- baladeva ke netroM se azru- pravAhita hone lagA / 300 / / (20) 1-2. a. paMcaraMtagharaMta / 3. a. ni / [15.20.10 (21) zambu, aniruddha, bhAnu, subhAnu ke sAtha-sAtha satyabhAmA evaM rUpiNI Adi bhI apanI bahuoM ke sAtha dIkSita ho jAtI haiM isa prakAra vivarNa ( udAsa citta) balabhadra, murArI (kRSNa) tathA parijanoM evaM sUkhI huI latA ke samAna bhISama - putrI - rUpiNI ko dekhakara vajra - hRdaya - indra ne kahA / / ch|| (21) (1) bhadre (2) rAmAviSNu (3) parivApha (4) ra mana (5) pudhena indre
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.21.18] mahAphai siMha ghirAu paJjaNNacarita [333 bho-bho cakkapANi lahu mellahiM dha] te je takyaraNa maMDiya ehu kevali aMtima vausArau emahi Nau vAriu thakkai~ pai~ saMbohedi sayala hariNAsaha sahasakveNa" payaMpiDa ehI bhaNu saMbhavai kAsu ehau suu kavaNu ema kula-lacchi caeviNu ettaha~ kaya jIvaya kAruNNau sahaM saMbue-aNiruddha kumAra. hari suva aNugAmiya sasivayaNaha~ Niya-Niya aMgubhavaha~ saNeheM saccahAma-rUdiNi siya sevihiM gahiyau vau rAyamai NaveviNu karami aliu jiNa vayaNa saraMtau vihuNaMtau Niya-bhuva-juva taNu-siru Au-jAhu parivayaNu ma vollahiM / iyara kasAya-pisAyahiM khNddiy| avasu havesai tava-dhura dhaaru|| pi-puttakkamu suu bhAsiu m.| ruviNi maMDae moyAviya duhu| aNNa Na tiya dIsaha pai~ jehiiN| dikkari-kara-pariha'ggala-sama bhuu / sAhai NiyamaNu cavalu ghrevinnu| bhayaNai~ muNi-carittu paDivaNNau / bhANu-subhANu paha hy-maariiN| dikkhiya sattasayai~ Niva tnnyhN| parisesiya piya gharaNi Na moheN| suNhaheM samaU aTTha-mahaevihiM / bhiNNu sarIru jIu maNNeviSu / dIvAyaNu pabbaiu turNtu| jarayakumAraha~ kiu desaMtaru / 15 bhI cakrapANi, (isa pradyumna ko--) zIghra (hI) chodd'o| (yahA~) Ao-jAo kintu (pradyumna ko rokane sambandhI) vacana mata bolo| ve dhanya haiM, jo tapazcaraNa se maNDita haiN| anya jo tapa rahita haiM ve kaSAya-pizAca se khaNDita haiM / tapa dhurA kA dhAraka tathA vratasAra yaha pradyumna antima kevalI avazya hogaa| aba Apa isako roka nahIM skte| maiM ThIka hI kahatA hU~ ki aba pitA-putra ke krama ko chodd'o| hari ke sAtha sabhI ko sambodhita kara rUpiNI kA duHkha miTAkara indra ne isa prakAra kahA-"Apa jaisI mahilA anya nahIM dikhAyI detii| bolo--"aisA putra kisakA ho sakatA hai? jisakI diggaja kI sUMDa ke samAna bhujAe~ hoN| (isa saMsAra meM) kauna aisA hai jo kula-lakSmI ko tyAga kara apane caMcala mana ko rokakara sAdhanA karegA? isI samaya usa pradyumna ne jIvoM para karuNA-bhAva dhAraNa kara zambukumAra, aniruddhakumAra, bhAnukumAra evaM apanI prabhA se kAmadeva ko tiraskRta karane vAle subhAnukumAra Adi tathA hariputra usa pradyumna ke anugAmI evaM candramA ke samAna mukha vAle anya 700 nRpa-putroM ke sAtha usane dIkSA le lI aura muni-carita svIkAra kara liyaa| apanI lakSmI sevI bahuoM ke sAtha satyabhAmA evaM rUmiNI Adi ATha mahAdeviyoM ne bhI rAjImatI ko namaskAra kara tathA AtmA evaM zarIra ko bhinna mAnakara vrata grahaNa kara liye / dvIpAyana ne bhI jina-vacanoM kA smaraNa kara ki "maiM jina vacanoM ko mithyA siddha kruuNgaa|" turanta dIkSita ho gyaa| apane bhujAyugala, zarIra aura sira ko dhunate hue jayakumAra ne bhI dezAntara ko prayANa kiyaa| (21) | a. 'hi"| (21) (6) pitaaputraam| 1) indraMga / 14) kathaya /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334] mahAkada siMha diiu pajjaNNacarita [15.21.19 ghattA-- tAma viNAsa bhaeNa kaMsArahi" paNaveppiNu / gaya je jahiM jIvaMti sapaNa kuDavai~ levinnu|| 301 / / (22) duvaI- dikkhAvaccha Niyavi Niya taNayaha~ celNcl-vivjjiyaa| mahaevIhiM seya-vatthA vi thaNa vaTTehi sajjiyA / / cha / / salliu dukkhai~ sAraMgapANi siDhiliya taNu muha Niggai Na vANi / kira pAvesai paMcattu sariu mucchAe caubhuva jIu dhriu| vijjiu camarahiM siMciu jaleNa kaha kahava saitta kiu baleNa / vaMdivi jiNu 'maNaharu duriya hAri pajjuNNu pamuha jai Niyama dhAri / NIhariyau leviNu puhuI pAlu vAramaha-parAiu kaampaalu| dhaya-chatta-camara siggiri saNAhu periya raha-haya-gaya cakkaNAhu / solaha-sahasAha~ mahANivAha paNamaMtaha~ pahu viraiya sivaah| uttara- yoga kI maNimaya su jacca klhoylii"| sahasatta. rayaNaha~ suhu aNeu aNuhavaI pihimi siri vAsueu / 10 pattA- taba vinAza ke bhaya se kaMsAri (kRSNa) una nemiprabhu ko praNAmakara apane svajanoM evaM kuTumbI janoM ko lekara vahA~ cale gaye jahA~ jIvita raha skeN|| 301 / / (22) dIkSA ke bAda apane saMdha sahita vaha pradyumna dvArAvatI pahu~cA dvipadI- dIkSAvasthA meM apane vastra-vidarjita putroM ko dekhakara ve (satya-bhAmA Adi) mahAdeviyA~ bhI zveta vastra se sajjita hokara vahIM (pradyumna ke pAsa) rahane lgiiN| / / ch|| zAraMgapANi (kRSNa) ko duHkha sAla gyaa| unakA zarIra zithila ho gyaa| unake mukha se vANI hI nahIM nikalatI thii| (usa pradyumna kA smaraNa kara) aba (kRSNa) nizcaya hI maraNa pAveMge, aisA pratIta hotA thaa| jaba caturbhuja mUrchita ho gaye, taba baladeva ne camara DulA kara jala ke chITeM dekara jisa kisI prakAra bar3I kaThinAI se unheM saceta kiyaa| pApoM kA haraNa karane vAle manohara yati-niyamadhAriyoM meM pramukha nemiprabhu ko praNAma kara vaha pRthivIpAla-- kAmapAla--pradyumna vahA~ se nikalA aura saMgha ko lekara dvArAmatI phuNcaa| usa samaya vahA~ dhvajA, chatra, camara tathA siMhAsana sahita ratha, ghor3e, hAthI lekara tathA solaha hajAra praNAma karane vAle mahAnRpatiyoM kA prabhu aura sabhI prajAjanoM ko sukha dene vAlA vaha cakranAbha maNi khacita uttama jAti ke svarNa se nirmita daidIpyamAna siMhAsana para baiThA thaa| sapta ratnoM se yukta vaha zrI vAsudeva pRthivI maNDala para aneka sukhoM kA anubhava kara rahA thaa| (21) (9) naaraaynnsp| (22) (9) sacetaH / (2) saukhyaM / (3) jtisvrnn| (22) 1. a.11 2. a. pvr| 3. viniha /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'hAvisau pajjuNNacarita [335 gaNavaddha suraha rakkhijjamANu ko pAvai taho rjjaahihaannu| pattA- ettahiM te paMca valla muNi sattasaehiM jaihiM shvisrisu| vArahavihu-tau duddharu carahiM karahiM deu taha kamma kisu / / 302 / / (23) duvaI- varisaddhaddha mAsa pakkhesu va chaThThaTThama NiUyaNaM / Nava-koDihiM visuddha mala-vajjiu virasu' asaMti bhoyaNaM / / ch|| lAhAlAha suhesu-duhesu vi kacca-kaNaya jIviya-maraNesu vi| sama maNa-vaghaNa'-kAe~ saMjaya cavahiM dhammu ahamau gai~ jiya bhaya / pihiyAsa"va-jogattaya-gArava samiya kasAya su mAraho mArana / chaha aNAyataNa saMga-vivajjiya maya mUDhattaya sahu~ Na smjjiy| saMkAiya aTha-dosa Na pAvaNa dasaNu vimalu kareviNu bhAva | NiNNAsiya saNNA sallattaya 'muNiya samidivi givi AsAhaya / paMcAyAra gAmi mahimA maha mukka pamAya iMdiya visayaM saha / gaNabaddha devoM dvArA rakSita usa vAsudeva kI samRddhi ko kauna pA sakatA hai? pattA- ve pAMcoM navIna muni 700 asAdhAraNa muniyoM ke sAtha durddhara bAraha prakAra ke tapa karane lage aura ve devopama yati-gaNa bhI karmoM ko kRza karane lage / / 302 / / (23) pradyumna ko jJAnatraya kI prApti dvipadI-- varSa, ardha-varSa, mAsa, ardha-mAsa tathA paryoM meM chaThA (SaSTha), aSTama tapa dhAraNakara navakoTi se vizuddha, __ nirdoSa, nIrasa bhojana (AhAra) lete the|| ch|| lAbha athavA alAbha meM, sukha athavA duHkha meM, kAca athavA kaMcana kI prApti meM aura jIvana athavA maraNa ke samaya vaha nirbhIka pradyamna mana. vacana tathA kAya se samabhAva pUrvaka yA to dharma kA upadeza karate the athavA mauna pUrvaka rahate the| yogatraya tathA trividha gArava (Rddhi rasa sAta) se hone vAle Azrava kA nirodha karate the, kaSAyoM kA upazama tathA kAmabANa ko naSTa karane vAle the| chaha anAyatanoM tathA parigraha se rahita the| 8 mada aura 3 mUr3hatAoM kA sAtha nahIM karate the| unameM zaMkAdi ATha doSa nahIM pAye jAte the| darzana ko nirmala kara bhAvanA bhAte the| cAra saMjJAoM tathA tIna jhAlyoM ko naSTa kara tathA AzA-tRSNA se rahita hokara apanI samiti kA manana karate the| mahimAyukta pA~ca AdhAra pAlate the, 15 prakAra ke pramodoM tathA paMcendriya viSayoM se mukta the| sAta bhayoM (22) 44) asadRza / (231okasAyAzravarahita / (23) 1. a. stsu| 2.8 su|
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336] mahAkaha siMha viraija panjuNNacarita [15.23.10 vajjiya ghara puravara AvAsaha viraiya giri-masANa-gi rivAsaha~ / piTThANiThThiya sIla sahAyau sevahiM paMcavIsa ghaya maaiu| daMsiya soya" - mahAtaru bhaMgaha~ jalla-malAvalitta svvNghN| dIhara"tara maMsuhu Naha kesaha~ uvara) payoharaddha nniddeshN| kaDayAMta vaddha ikarAlaha Niya ruvaeM bhesiya kaMkAla hai| birahuya jIvaha~ abhaya padANai~ Nivasahi goduha) kaya go thaanniiN| maya pauma" cAvahiM gaya sohiM vajjAsaNa11) piMDIkaya piMDahiM / laMviya-kara AttAvaNa-joya. meNaM Na dharati bhutta ciru bhoya. / giMbhayAle giri-sira-raviyakkhara12) visahahiM acata'" vaeNa diaMvara / varisAlesu vivi tale saMThiyA sAsayapuraho suTachu ukkaMThiyA / gaDayaDaMta jalayara jala-dhArahiM kaTThovama kaya taNu avicArahiM / vijju-daMDu camakku na leksahi sisire caupahe thiya cau pakkhahi / dehi paDAvaMtahiM hima-paDalahiM pheDiya mehamapAr3A-Na mAlahiM / 20 se rahita pA~ca mahAvratoM kI 25 bhAvanAe~ bhAte rahate the| gharoM tathA nagaroM ke uttama AvAsoM ko chor3akara parvata, zmazAna evaM parvatoM kI guphA-kaMdarAoM Adi meM vAsa karate the| niSTAniSTa meM sadAzIla guNa ke sahAyaka the| mahAvratoM kI 25 dharma bhAvanAoM kA sevana karate the| samyagdarzana dvArA zoka rUpI mahAvRkSa kA bhaMga karate the| unakA sarvAMga zarIra jalla (pasInA) mala (dhUla, miTTI) se avalipta rahatA thA, dAr3hI, mUMcha, nakha evaM keza dIrghatara ho gaye the| udara aura chAtI kA AdhA bhAga saMkucita ho gayA thaa| zarIra kI baMdhI huI haDDiyA~ (zIta ke kAraNa) kaTakaTAtI rahatI thIM aura isa prakAra ve apane bhayAnaka rUpa se kaMkAloM ko bhI irAte rahate the| samasta jIvoM ko abhaya pradAna karate the, go-dohana ke Asana se gosthAna meM baiThate the (nivAsa karate the)| hAthI sUMDa ke samAna bhujAoM tathA piNDIkRta zarIra se ve mRtakAsana, padmAsana, dhanuSAsana evaM vajrAsana lagAkara dhyAna karate the| hAtha-lambe kara AtApana yoga se atIta kAlIna bhogoM kA smaraNa chor3akara mana se mana ko vaza meM karate the (mana meM cirakAla se bhoge hae bhogoM kA dhyAna nahIM karate the)| ___ grISma-kAla meM digambara rUpa se acala rahate hue ve yati-gaNa parvata-zikhara para sUrya kI prakhara kiraNoM ko sahate rahate the| varSAkAla meM zAzvatapurI--mokSanagarI ke lie utkaNThita ve yati-gaNa viTapa (vRkSa) tala meM saMsthita hote the| gar3agar3Ate hue meghoM kI jaladhArA kA vicAra kiye binA hI apane zarIra ko kASTha ke samAna banAye rahate the| bijalI daNDa kI camaka ko bhI kucha nahIM ginate the| zizira-kAla ke cAroM pakhavAroM meM ve (khulI) caumuhAnI para baiThate the| vaha apanI deha para hima-paTala giravAte rahate the aura isa prakAra ve apane moha rUpI mahAn ghane-paTala ko naSTa karate the| ve zraddhAvAna anuprekSAoM kA cintana karate the| ve ratnatraya se suzobhita aise pratIta hote the (23) 3. a. maasnn| 4. a. vAdhIsaha / (23) (2) eka- eka praspa padha-bhAvanA paMca mhaatsp| 13) kakSyaH / (4) kUTano aavRddhitaa| (5) hRdy| 16) saaii| (7) goasan / (8) pddysn| () padamAsanA (10) dhanuSAsnA (010 bajrAsana (12) sUryakiraNA-1113) shriirenn|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.24.10] mahAkada siMha virAu pajjapaNacarita [337 25 aNuvikkhau ciMtati kayAyara rayaNAlaya rehihiM NaM sAyara / tiya-guttihimi sutta sumahurajhuNi thiya uvasamapae ema mahAmuNi / ghattA-- akkhINa mahANasa siddhiyara savvaMgaha savvosahi / NANattaya maMDiu mayaNu muNi tava jama-niyamAladdhahi / / 303 / / (24) dubaI-- cauvihu dhamma-jhANu jhAevi aNaMtANata vNdhnnaa| toDevi kohu-loha-mANu vi haya mAyA-pAsa miyamaNaM / / ch|| sammatteNa tahada micchateM sammA-micchateNa bhutteN| epahaM payaDihiM sattahiM jAmahiM kayau visohaNu sahasA tAmahi / caDiu aucca karaNi saMjama dhara caudaha-puvvahaM vAraMgahaM hru| uvasama pahu AsaMghivi duhaharu / khavaya-seNi ArUDhau jaivaru / thiu alamaMtarammi vAvArae laggau sukka-jhANi philaare| pihiyaMkka vivipakka ahihANa nAraya-sura-tiriyAu pmaann| khavivi tittha aNiyaThThi parAiDa tahiM chattIsa-kamma valu ghaaiu| kara vibhAya Nava taM guNathANu vi pahilAe solaha payaDiya pavANu vi / 10 mAnoM ratnAkara samudra hI hoN| tIna guptiyoM se yukta the| sumadhura dhvani se sUtra-pATha karate the| isa prakAra ve mahAmuni upadeza pada meM sthita the| ghattA- akSINa mahAnasa tathA sarvoSadhiyoM se sarvAMga ko siddha karane vAle evaM tapa-yama-niyamoM ko prApta ve madana-mahAmuni jJAnatraya se maNDita ho gye|| 303 / / (24) ghora tapazcaraNakara pradyumna ne karma-prakRtiyoM ko naSTa kara diyA dvipadI- caturvidha dharmadhyAnoM kA dhyAnakara anantAnanta bandhanoM ko tor3akara krodha, lobha evaM mAna ko naSTa kara mAyApAza kA niyamana kara diyaa|| ch|| mithyAtva, samyaktva-mithyAtva evaM samyaktva prakRtiyoM kA jaba udaya huA tabhI sahasA hI unakA viyodhana bhI kara diyaa| usI samaya caudaha pUrvo evaM 12 aMgoM kA dhArI vaha pradyumna apUrvakaraNa guNasthAna meM cddh'aa| punaH vaha duHkhahArI yativara prabhu upazama zreNI meM car3hakara kSapaka zreNI meM ArUr3ha huaa| Abhyantara-kAla meM vaha bArahaveM guNasthAna meM rukA tathA prathama pRthaktvavitarka nAmaka zukla dhyAna meM laga gyaa| vaha naraka, deva evaM tiryaMcagati ko khapA kara vahA~ se anivRttikaraNa guNasthAna meM jA pahu~cA aura vahA~ usane balavAna 36 karmaprakRtiyoM kA ghAta kiyaa| punaH prakRtiyoM kA vibhAga kara nauveM guNasthAna meM jAkara 16 karma prakRtiyoM ko naSTa kiyaa| puna: nidrA, nidrA-nidrA,
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338] mahAkada siMha virAja pakSuNNacarita 115.24.11 niddA-niddA-nidda payala-papalAiya dhANa giddhi saMju asNcheiy| Naraya-tiriya gaive puvihiM khaDa eiMdiya ve iMdiya saha ku| Atau ujjou vi thAvaru thina sAhAraNu suhu meNa samau jiu / bhAi duijjae suaumANau~ paccakkhANu apccklaannuN| kohu-lohu mANu vi mAyA niru khaviu nauM sayaveu taie Niru / thI-vaiu vi cautyi saMghArevi puNu paMcame maNu jhANe pervi| hAsa-rai arai bhau mou vi jugupsA uDu payaDihiM cheu vi| kiu chaTThae puMveu NiraMsau sattame subhAesu asNsu| mukka kohu saMjalaNu muNideM aTUTamesu baMdAraya vNdeN| NijjAsiyau mAmu anira sosiu navame vi bhaayaasru| iyAe kamma-payaDi viNivAyavi suhuma-saMparAya taNu pAvivi / suhumu lohu cUriva kiu dhuNNuvi NiviseM joIsaru pajjaNNu vi| uvasamapae AvAsu kareviNu hari saMgAimi dUri cevinnu| uvasameNa uvasami kasAyau kayaya haleNa jaluva jiha jaayu| bhavA-bhAva asesa hareviNu kira acchai khINa mahisare vinnu| tAma jhANu saMbhaviu duijjau ekatta viyakku vi niravajau / yattA--- khavaya taha thANaddhi NiMda payala saMthaTTiya / caudaha payaDiu jhatti vIe bhAe AvaTiya / / 304 / / pracalA, pracalA-pracalA, stayAnagRddhi, saMjvalana kaSAya, asaMvedanIya, ekendriya, dvIndriya gati ke sAtha naraka, tiryaMca, gatiyA~ pUrva meM hI kSayakara, Atapa, udyota, sthAvara ke sAtha sAdhAraNa evaM sUkSma ko sthira kara dUsare bhAga meM bhaTakakara pratyakhyAna evaM apratyAkhyAna krodha, lobha, mAna evaM mAyA kaSAyoM kA kSayakara tIsare meM sAtAvedanIya tathA cauthe meM strIveda kA saMhAra kara pAMcaveM meM mana meM dhyAna kI preraNA se hAsya, rati-arati, bhaya, zoka, jugupsA nAmakI prakRtiyoM ko chedakara, chaThaveM meM puveda kA nirasana kara sAtaveM bhAga meM aprazasta prakRti ko naSTakara bhavyoM dvArA vandanIya usa munIndra ne saMjvalana krodha ko naSTa kiyA, AThaveM meM atyanta niSThura mAna-kaSAya kA nirasana kara nauveM meM mAyAzara ko zuSka bnaayaa| ina karma-prakRtiyoM ko vinaSTa karake sUkSma sAmparAya nAmaka guNasthAna ko prApta kiyaa| vahA~ yogIzvara pradyumna ne nimiSamAtra meM sUkSma lobha kaSAya ko cUra-cUra kara diyaa| upazAntapada meM nivAsa kara indriya-vAsanAoM ko dUra se hI chor3akara upazAnta mana se gande jala meM kataka-phala ke samAna hI kaSAya kA upazamana kiyaa| azeSa bhavAvali ko dUrakara vaha mahIzvara pradyumna kSINa-kAya ho gyaa| tabhI use dUsarA nirdoSa ekatva-vitarka nAmaka zukla dhyAna utpanna ho gyaa| ghattA- styAnagRddhi kA kSayakara nidrA evaM pracalA ko rokakara usane dUsare bhAga meM 14 prakRtiyoM ko naSTa kara ddaalaa|| 304 / /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.25.13] 5 10 mahAka siMha viraija pajjuNyAcariu (25) duvaI NANAvaraNa paMca ca daMsaNavaraNANatarAyayA / paMca vi aMtaramya jhANANale vihuNiya bhaSpha jAyayA / 1 cha / / daha chattIsa ekka taha solavi thiu appA sattave saMlINau thakka uvaDDhi ma guNa Naha - kesaha kamma ghiDevi jhati khaNeM kiha puNNa pAva bhUmiu parisesivi amaNu aNidiu muNi saMpaNiu~ tA ghAiya sura kahiMmi Na mAjhya ghaNae~ guru-bhattie veuvviu kamalAsaNu maNigaNa viSphuriyau camara jamalu NIhAruho saNihu huau pahuttaNu kiM akkhijjai eya tisaThi payar3i ummUlavi / dhAu vihu dehutthu vi jhINau / puvva sahAe~ NAsa pasaha~ / vAlu va hamau valaha~ bhittihi jiha / turiu sajoi ThANeM AvAsivi / kevala - NANu vimalu uphaNau~ / jaya jaya jaya pabhaNati parAiya / joyaNa mANu sahA maMDau kiu / eka chattu sasi samu uddhariyau / muMDa kevalI evaMvihu | jaDamaiNA mai kiha lakkhijjai / [339 (25) pradyumna ko kevalajJAna prApta ho gayA / indra ne bhAva-vibhora hokara unakI stuti kI dvipadI ---- jJAnAvaraNa kI 5 (pAMca), darzanAvaraNa kI 4 (cAra), antarAya kI 5 (pAMca), inheM tathA antarAya ko dhyAnAgni meM vidhunita kara ( yaha jIva ) zuddhAnta bana jAtA hai / / / cha / / 10 (dasa), 36 (chattIsa ) 1 (eka) tathA 16 ( solaha ) - ina 63 (treSaTha ) prakRtiyoM kA unmUlana kara apane ko AtmA meM sallIna na kara deha ke dhAtu samUha ko kRza kara diyA / urdhvagAmI guNoM meM sthira rahe, nakha evaM keza kI vRddhi ruka gayI, pUrva bhedoM ke Azrita rahakara karmapradezoM ko naSTa kiyaa| karma - samUha kSaNa-kSaNa meM kisa prakAra jhar3ate raheM? usI prakAra jisa prakAra bAlu kI bhitti jala-pravAha meM bahatI rahatI hai| vaha pradyumna puNya-pApa kI bhUmi ko sukhA kara turanta hI sayoga kevalI guNasthAna meM calA gyaa| punaH use manArahita anindya ( ayogakevalI) guNasthAna meM vimala kevalajJAna utpanna ho gyaa| tabhI jaya-jayakAra karate hue devagaNa vahA~ daur3e Aye / (unakI itanI ) adhika saMkhyA thI ( ki) ve vahA~ kahIM bhI samAye nhiiN| ve guru bhakti se bhara utthe| unhoMne eka yojana- pramANa sabhA - maNDapa ( samavazaraNa ) kI racanA kii| maNi-samUha se sphurAyamAna kamalAsana banAyA, usa para candramA ke samAna eka chatra banAyA, usake samIpa hI kevala prabhu ke mastaka ke Age nIhArikA ke samAna caMvara yugala duraaye| usake prabhutva ko kaise kahA jAye ? mujha jar3amati ke dvArA use kaise likhA jAye ?
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340] matAkA siMha virahAu pajbuNNacariu [15.25.14 15 caubhAsahimi dhuha virayaMtau paya pnnvNtu| tuhu kammAri hatthi kaMThIruja deva deu tava bhara dharu dhiiru| tuhu~ ji kAmu pai~ kAmu Nisubhiu mANu visayagni paDaMtu nnirNbhiu| salla samuvi sallattau moDiu siva-Nayarihe kavADu pai~ pheDiu / ghattA-- tuhu~ gANa-divAyaru dhuNevi tamu ujjoiu bhussnnttu| vivisAviya bhavva-kamala-Nivahu dhamma-mahAraha-juttau / / 305 / / (26) duvaI-- sura-asurehi khayara-Nara NiyarahiM paNamiya bhatti bhAreNaM / NANuppatti pujja kaya NANihiM ai bahuviha payAriNaM / / ch|| saha-pharisa vahutta vAyArau gaMdha-vaNNa bhesahi sviyaar| pavaNattaya valaehimi dhariyau davva-jIva puggalahimi bhariyaU / pavimaleNa sayalAmala NANa' tihuvaNu ekku khaMdhu phuDu jANa / piMDatthu vi payatyu Nauttau vi gheu na tAsu vikipi attauvi / suhuma kiriu NAmeNa NiraMjaNu taiyau sukka vi jhAyai punnu| caturnikAya devoM ne unakI stuti kii| surezvara ne prabhu ke caraNoM meM praNAma kara stuti prArambha kI--"he deva, Apa karmarUpI hAthI ke lie kaMThIrava haiN| Apa hameM tapa kA bhAra dhAraNa karane kA dhairya pradAna kreN| he deva, yadyapi Apa kAmadeva haiM to bhI Apane kAma-vAsanA kA damana kiyA hai aura apane viSayAgni meM par3e hue mana ko usase dara kiyA hai| zalya ke samAna hone para bhI tInoM zalyoM ko toDa-maroDa DAlA hai aura isa prakAra Apane ziva-nagarI ke kapAToM ko khola liyA hai| pattA- Apa jJAna divAkara haiM, ajJAnarUpI andhakAra ko dhunakara Apane bhuvanatraya ko udyotita kiyA hai| dharmarUpI mahAratha se yukta Apane he prabhu, bhavya kamaloM ko vikasita kiyA hai|| 305 / / (26) kaivalya-prApti ke bAda pradyumna kI avasthA dvipadI- suroM, asuroM, vidyAdharoM evaM manuSyoM ne atyanta bhakti-bhAvapUrvaka pradyumna ke kevalajJAna-kalyANaka kI pUjA kI aura vividha prakAra se usa jJAnI pradyumna ke prati Adara vyakta kiyaa|| ch|| yaha saMsAra zabda, sparza, vividha vAtArata gandha vividha bheda vAle varSoM se yukta tathA trividha pavanoM ke valayoM para AdhArita hai| usameM dravyajIva evaM pudgala bhare hue haiN| atyanta vimala ... kevalajJAna ke dvArA (kevalI) samasta saMsAra ke padArthoM ko yathAvat jAnatA hai| yaha tribhuvana ke eka-eka skandha ko spaSTa rUpa se jAnatA hai| piNDasya evaM padastha jo dhyAna kahe gaye haiM. unake dvArA bhI padArthoM ke jAnane meM kisI prakAra kA sandeha nahIM rahatA punaH niraMjana sUkSma kriyA nAmaka tIsare zukladhyAna kA dhyAna kiyaa| usa jJAnI ne viSama karmoM ko bhI sama karake
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.26.22] mahAkada siMha viraDa pajuNNacarita [341 visama kamma sama karivi payattai~ NANiu NANa-sarUvai~ ciNt| iya bolINu kAlu kira jAvahiM Au pamANu muNivi muNi tAmahi / revayasiharihe sihari caDeppiNu vajjaMkAsaNu lahu vNdhevinnu| dehaho dehiu daMDAyAreM NIsAriu isiNAhaya maareN| ekke samae~ sucha turaMtau caudaha-rajju pamANu mahaMtau / niru-nimmalayaru sahaiva kehau bhuvaNattaya AhAruva jehu| vIya samai~ ve bhAyaha~ bhiNNau~ jaga-maMdira kavADu NaM diNNau~ / taiyai~ samayai~ payaru kareviNu thiu cautthe sayalu vi pUreviNu / hoi savvaMgaueNA vatthe ekku samau apyA prmttheN| para samaehiM saba gau akkhiu erisu aNNANehi Na lakkhira / jhADevi kamma-asesa-paesaha jANai kavaNa satti joiishN| do paMcasu uDu mAsiya je thiya Au pamANai te tiNNi vi kiya / nAma gottu veyANiu duhAyaru teM mahiyau kaya bhava mala saayru| ghattA- jaga puraNu pariharivi vala vi payaru kiu aiguNu / karevi kavADAyAru daMDAyAreM thiu puNu / / 306 / / 20 prayatnapUrvaka jJAna-svarUpa kA cintana kiyaa| isa prakAra kAla vyatIta kara tathA usI samaya apanI Ayu kA pramANa jAnakara vaha muni raivataka parvata ke zikhara para car3ha gayA tathA zIghra hI paryakAsana bA~dhakara kAma vinAzaka usa RSinAtha pradyumna ne deha ko daNDAkAra banAkara kAma-bAdhA ko bhI nikAla bAhara kiyaa| eka hI samaya meM (usake Atma pradeza) turanta hI caudaha rAjU pramANa phaila gye| usa samaya vaha nirmalatara pradyumna kisa prakAra suzobhita huA? usI prakAra jisa prakAra bhuvana-traya kA rUpa (mAnacitra) suzobhita hotA hai| dUsare samaya meM usake Atma-pradeza do bhAgoM meM vibhakta ho gaye / taba vaha aisA pratIta hone lagA mAnoM jagarUpI mandira meM kapATa hI de diye gaye hoN| tIsare samaya meM unheM pravara banAkara tathA caudhe samaya meM unheM pUrNa kara sthira ho gyaa| isa avasthA meM tathA AtmA ke paramArtha kA vicAra kA vaha eka samaya meM hI sarvAMgapUrNa ho gyaa| para-samaya meM use sarvagata kahA gayA hai, kintu yaha ajJAnI janoM dvArA nahIM dekhA jA sktaa| usane samasta karma-pradezoM ko jhAr3a DAlA (sacamuca hI), yogIzvaroM kI isa prakAra kI zakti ko kauna jAna sakatA hai? dasamAsa taka jo bhI sthira hokara tapa karatA hai vaha Ayu ke pramANa ko tRNa ke samAna tuccha kara sakatA hai| duHkhadAyI evaM bhava-mala rUmI samudra ke samAna nAma, gotra evaM vedanIya karma kA usane madhana kara ddaalaa| pattA- jaga ko pUre rUpa meM chor3akara usane apane Atmabala ko kaI gunA bar3hAyA aura daNDa- kapATAvasthA ko prApta ho kara sthira ho gyaa|| 306 / /
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342] mahAkA siMha viraiDa pajuNNadharija [15.27.11 (27) dubaI-- caGa samarahiM ema saMvarevi su appA-appa bhAveNaM / hoi vi deha mittu dehatare rahiyau niya sahAveNaM / / ch|| gau kevali ajoi ThANaMtari laggu cautthai jhANe suhakari / chiNNa kiu NAmeM saMbhaviyau paMcAsI payaDIu vi khviyu| taha ThANesu paDhama bhAyaMtare vihuNiya kamma khaNe vAhattari / devagaI vi deva pubbIsaha paMca sarIra NAma NAsiya taha / urAliyara viliriyAhArasa teja kammu sayalahaM shaaru| eyaha dehaha~ baMdhaNa NAma. paMca vi toDiyAi muNi kaam| tAha vayaha~ saMghAya vidhAiya paMca vi chaha saMThA suchejhya / tiNNi vi aMgovaMga paNAsiya chaha saMhaNANa khaNakheM NAsiya / paMca-vaNNa rasa-paMca aNiThThiya surahi durahi dogaMdha pariTThiya / saMghaTiTya aThThaha~ phAsaha~ sahu mona mahApuravara laddhai~ lhu| agurama lahu uvaghAu vi pelliu paraghAuvi ussAsu pmelliu| avihAya-vivihAya gai moDivi athiratu vi dhiratti sahu pheDivi / suhu-duha dussarammi sumarAiu patteu vi dubhagattu vibheinnu| ajasa-aNNAdijjau musUmUriya NimiNa apajvarUvi sNcuuriy| (27) pradyumna siddhagati ko prApta ho gayA dvipadI-- isa prakAra (vaha pradyumna) cAroM samayoM meM saMvara kara apanI hI AtmA meM Atma-bhAva se lIna rahA aura svabhAvata: hI deha ko AtmA se bhinna samajha kara deha meM rahatA rhaa| / / ch|| vaha kevali - pradyumna ayogi guNasthAna meM pahu~cA aura sukhakArI caturtha zukla dhyAna (vyuparata kriyAnivRtti) meM jA lgaa| vahA~ nAmakarma kI sambhAvanA ko chinna kiyA tathA (usa karma kI) 85 prakRtiyoM ko khapA diyA / punaH usI guNasthAna ke prathama bhAga meM kSaNa mAtra meM hI 72 karma prakRtiyoM ko naSTa kiyaa| devAnupUrvI ke sAtha devagati tathA zarIra nAma-karma kI 5 prakRtiyoM - audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa evaM kArmANa zarIra ko AdhAroM sahita tathA ina zarIroM ke 5 bandhanoM (yathA audArika bandhana Adi) ko una kAmadeva munirAja--pradyumna ne tor3a ddaalaa| una zarIroM ke 5 prakAra ke saMghAta ke sAtha 8 prakAra ke (karkaza. mRdu Adi) sparza ko naSTa kara zIghra hI mokSa rUpI mahAnagara kI ora unmukha huaa| / ____ aguru laghu evaM upaghAta ko bhI paila hAlA, paraghAta tathA ucchvAsa nAma karma se bhI apanA piNDa chur3A ddaalaa| prazasta evaM aprazasta, vihAyogatiyoM ko mor3akara asthira evaM sthira nAma-karma ko naSTa kara sukha (zubha), dukha (azubha), dusvara, susvara, pratyeka zarIra, durbhaga zarIra, subhaga zarIra, ayazakIrti evaM anAdeya- nAmakarma ko naSTa kara paryApti evaM aparyApti nAmakarma ko cUra-cUra kara diyaa| nIca-gotra tathA asAtAvedanIya kI 9 prakRtiyA~ haiN|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.28.4] mahAkada siMha biraija phajuNNacarita [343 Nicca-gottu veyANiu asAu vi dosattari payaDiu eyAu vi| ducarima samae ajoe~ ghAvi puNaravi bhAi duijjai tthaaivi| tahiM teraha kamma hue bhAuvi sAyA-veyaNIu maNu Auvi / maNuya gaivi maNuya puvI viya acireM paMciMdara jAevi jiy| tasa suhagAdeja vi pajjattau vAyara-jasa kittI vnniyttu| titthayaratta NAma guru gottuti carama samaya kAleNa nnihittuvi| degalANa ThANa, vidAyara tapAdiha vi paMcAsI aayu| iya ar3ayAla sayaha~ kammohaha~ khau karevi jaga jaNa sNdohhN| Naha-kesa mau sarIru caeviNu pANa vimuccA gaie~ gmevinnu| Thiu adeha paMtiu avagAhevi dIvaha dIu miliu NaM jAyavi / ghattA- NiviseM siddha sarUu aThTha mahAguNa ktu| saMjAyaja pajjuNNu sAsaya-pau saMpattau / / 307 / / (28) duvaI- bhANu jaIsu saMvu aniruddha vi Niggevi kammapAsaho / ___ gaya tahiM jahiM Na valivi Avijjai aNubama suha nnivaasho|| ch|| NihAlasu paravasu kovi Natthi suhu-duhu Na ikku AraMbhu atthi| dhAumau dehu jahiM Nau havei pIDati Na vAhiu jamu Na nnei| antima samaya meM ayoga ko ghAtakara puna: Atapa evaM udyoga nAmakarma prakRti ko naSTa kiyaa| vahA~ 13 karma prakRtiyoM kA hananakara sAtA vedanIya meM manaHsthiti rahatI hai| ___ manuSya gati evaM manuSyagatyAnupUrvI meM tatkAla paMcendriya viSayoM ko jItakara prasa, subhaga, Adeya, paryAptaka, bAdara evaM yaza:kIrti se chuTakArA paayaa| tIrthaMkaratva, nAmakarma evaM mahAn gotra-karma ko anta samaya meM naSTa kara terahaveM guNasthAna meM suzobhita huaa| isa prakAra 63 evaM 85 karma-prakRtiyA~ arthAt saMsAra ko tapta karane vAlI 148 karmaprakRti-samUha kA kSaya kiyaa| zarIra ke nakha, keza, dAr3hI-mUMcha tyAgakara prANoM kA uccagati se gamanakara tathA avagAhana kara vaha adeha (siddhoM) kI paMkti meM jA baitthaa| aisA pratIta huA mAnoM dIpaka se dIpaka jA milA ho| ghattA- nimiSa mAtra meM aSTa mahAguNadhArI vaha pradyumna siddha svarUpI hokara zAzvata pada ko prApta ho gyaa|| 307 / / pradyumna ke sAtha bhAnu, zambu evaM aniruddha ko mokSa-prApti dvipadI- bhAnu, yatIzvara, zambu evaM aniruddha bhI karmapAza se mukta ho gaye aura vahA~ pahu~ce jahA~ se anupama sukha ke nivAsa sthala se koI lauTakara nahIM aataa|| cha / / usa bhAnu, zambu evaM aniruddha meM se koI bhI nidrA evaM Alasya ke vaza meM na thaa| jahA~ sukha-duHkha bhI na thA aura na eka bhI aarmbh| dhAtumaya deha jahA~ nahIM hotI, jahA~ kisI bhI prakAra kI bAdhA nahIM hotI, jahA~ yamarAja bhI kisI ko uThA kara) nahIM le jAtA. jahA~ aniSTakArI kSudhA aura tRSNA bhI nahIM lgtii| jahA~
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344] mahAkadra siMha virAja pajjuNNacariu [15.28.5 laggai gaucchuha taNhavi aNi jahiM piyara sahoyara Nau mnnich| aNudiNu ubhyAiya visama mayaNu jahiM kahimi Na dIsai juvaI vynnu| jahi ciMta Na kAvi Na kovi sattu ANaMdu Na jahiM kui kAsu mittu| pasarai Na sou jahiM appasatyu / chai ikka saruveM jIu tetyu| gaya e cattAri vi jahiM avigdhu mahu diMtu NANi tahiM gamaNu sigdhu / kammakkhau jiNa kama-kamala bhtti| vihaDau ma dhamma dahaviha pvitti| saNyAsa-maraNu saMbhavau tAma sAsaya-puravare paisarami jAma / pAliya jiNavara vaya-Niyama sayala sayasatta mahAmuNe sola-vimala / samabhAvi bhAvivi bhUya vAgu NiyamaNe dharivi paraloya maagu| kAlAvahi pAvivi abhayabhavva caviha ArAhaNa sarevi savva / __ pariharivi sarIru subhANu sahu savvattha-siddhi thiya kevi lahu / ghattA- sauhamma pamuha sura-maMdiraha~ gaya sayala vi rehati kih| Niya kamma mahA kari vara haNedi ai saharisa NaM sIha jiha / / 308 / / 15 moha-mamatA (jagAne) vAle priya sahodara bhI nahIM hote| jahA~ pratidina mana meM viSama kAma-vAsanA utpanna karane vAlI yuvatiyoM ke mukha bhI kahIM dikhAyI nahIM pdd'te| jahA~ na to koI cintA hai na koI zatru / jahA~ na to koI bhautika Ananda hai aura na koI kisI kA mitra / jahA~ aprazasta zoka kA prasAra nahIM hai, vahA~ jIva eka hI svarUpa meM rahatA hai| ina cAroM (pradyumna, bhAnu, zambu evaM aniruna) ne zIghra hI usa gati meM gamana kiyaa| jahA~ jJAnI jana avighna rUpa se atyanta ghotita hote rahate haiN| (granthakAra kahatA hai ki...-) jinendra ke caraNa kamaloM kI bhakti se hamAre karmoM kA bhI kSaya hove, hamAre dazadharmoM kI pravRtti kA vighaTana na hove| daza-dharma bhAvanA pUrvaka saMnyAsamaraNa prApta hove aura usImeM maiM bhI zAzvata nagarI-mokSa nagarI meM praveza kruuN| ___jinavara dvArA pratipAdita samasta vrata niyamoM kA pAlanakara nirmala zIlavrata dhAraNa karane vAle 700 mahAmuni samasta prANiyoM ke prati samatA kI bhAvanA bhAkara apane mana meM paraloka-mArga ko dhAraNa kara kAlAvadhi prApta kara samasta nirahaMkArI evaM bhavya, ve caturvidha ArAdhanAoM kA smaraNakara zarIra chor3akara nirvANa-sukha ko prApta hue| subhAnu ke sAtha koI-koI tatkAla hI sarvArthasiddhi meM jAkara sthira ho gye| ghattA- aura anya kucha saudharma pramukha devAlayoM ko prApta hue| ve sabhI kisa prakAra suzobhita hue? usI prakAra, jisa prakAra ki apane karmarUpI mahAgaja ko mArakara atyanta harSita mukta jIva rUpI siMha suzobhita hotA hai|| 308 / /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkaha siMha virahau pajjuNNacariu [345 iya pajjuNNa-kahAe payaDiya-dhammattha-kAma-mokkhAe buha ralhaNa-sua kai sIha-viraiyAe paNa-saMvu-bhANu-aNiruddha NivvANa-gabhaNaM NAma paNNArahamI saMdhI prismtto|| saMdhIH / / 15 / / ch|| antya prazasti 'a' prati kRttaM kalmaSavRkSasyAzA aMza aMsu dhiimtaa| siMhena siMhabhUtena pApa-sAmala bhaMjanaM / / 1 / / kAmasya kAmaM kamanIyavRttervRttaM kRtaM kIrtimatAM kavInAM / bhavyena siMhena kavitvabhAjaM lAbhAya tasyAtra sacaiva kIrte: / / 2 / / sabbabhU savvadassI bhavavaNadahaNo savya mArassa mAro, savvANaM bhajjayANaM samayamaNayaho savvaloyANa saamii| sabbesuM vatthurUvaM papaDaNa-kusalI savvaNANAvalAI, savvehiM bhUayANaM karuNaciraghaNo savvayAlaM jeso|| 3 / / jaM devaM deva devaM aisaya-sahidaM aMgadArAtihataM, suddha siddhIharatthaM kalimalarahiMdaM tAva bhAvANumukkaM / NANAyAraM aNaMta vasu-guNa-guNiNaM aMsahINaM suNiccaM isa prakAra budha ralhaNa ke suta kavi siMha dvArA viracita dharma, artha, kAma evaM mokSa ko prakaTa karane vAlI pradyumna, zambu, bhAnu evaM aniruddha ke nirvANa gamana se sambandha rakhane vAlI pandrahavIM sandhi samApta huii|| sandhi : 15 / / ch|| antya-prazasti 'a0' prati sUrya ke samAna tejasvI evaM bRhaspati ke samAna prakhara pratibhAvAn tathA siMha vRtti vAle (mahAkavi-) siMha ne (pradyumna-carita) kI racanA kara kalmaSa rUpI vRkSa kA kartana kara pApa kI zyAmatA kA bhaMjana kiyA hai|| 1 / / kAvya-praNayana kI kSamatA-zakti vAle bhavya kavi siMha ne rucira-kAvya zailI meM usa pradyumna ke sundara carita kI racanA, kIrtilabdha kaviyoM ke hitArtha, usa (carita) kI kIrti ke prasAra hetu, kI hai|| 2 / / pRthvI ke samasta prANiyoM kA hitakArI, bhava-vana kA dAhaka, sabhI prakAra kI viSaya-vAsanAoM ko naSTa karane vAlA, samasta bhavya-janoM ke mana ko zAstroM meM lagAne vAlA, samasta logoM kA svAmI, sabhI prANiyoM meM vastu-svarUpa ko prakaTa kara sakane meM kuzala, apane jJAna se sabhI kA avalokana karane vAlA samasta prANiyoM para sabhI kAloM meM sadaiva atyanta karuNA karane vAlA vaha pradyumna jagata meM jayavanta rhe|| 3 / / jo deva devatva pradAna karatA hai, jo atizayoM se yukta hai. jo aMgadvAra (dvAdazAMga-vANI) kA svAmI hai, aSTakarmoM kA hantA hai, zuddhAtma hai, siddhiyoM kA gRha hai, kalikAla ke mala se rahita hai, saMsAra ke bhava rUpI tApa se mukta hai, jJAna kI mUrti hai, anantavIrya vAlA hai, aSTaguNoM se mukta hai, nitya hai, aisA vaha (pradyumna) deva hamAre lie saMsAra
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3461 mahAkar3a siMha ciraiu pajjuSNavarita [a.pra. 12 amhANaM taM aNiMdaM pavimala-suhada deu saMsAra-pAraM / / 4 / / jAdaM mohANubaMdha sAruha-Nilaye kiM tavatthaM aNatthaM, saMtaM saMdehayAraM vivuha-viramaNaM khijjade dIyamANaM / vAesIe pavittaM vijayadu bhuaNe kavva vittaM pavittaM. dijjataM jaM aNaMtaM birayadi suiraM gANa lAhaM vadaMtaM / / 5 / / ghattA- jaM iha hrINAhiu kAiMmi sAhiu amuNiya sattha prNpriN| taM khamau bhaDArI tihuaNasArI vAIsari saddAyarahaM / / 6 / / duvaI jA Niru sattahaMga jiNa-vayaNa-viNiggaya duh-vinnaasnnii| hou pasaNNa majjhu sA suhayari iyara Na kumai naasnnii|| ch|| paravAiya vAyAharu achaMmu sua-kevali jo paccakkha dhammu / so layara mahAmuNi agiyacaMdu jau bhanna-Nitaha~ kaharavaha~ caMdu / maladhAri deva paya-pomi bhasalu jaMgama sarasai savvattha kusalu / taha payarau-niru uvamahi pamANu Niu-kula-Naha ujjoy-bhaannu| se pAra utArane vAlA anindya evaM nirmala sukha pradAna kre|| 4 / / ___moha se anubandhita hokara bhI yadi koI arihantadeva ke mandira meM tapa (kAvya-sAdhanA) ke nimitta jAtA hai, to usameM anartha hI kyA hai? kAvya-racanA karane vAle ke prati sandeha meM paDakara vidvAn-kavi kI jo koI upekSA karatA hai, usase merA (kavi siMha kA) mana khinna ho jAtA hai| vANI se pavitra yaha pavitra vRttakAvya (--pajjaNNa-cariu) jisakA ki kathana, cirakAla taka ananta-sUkha kA kAraNa banakara jJAna-lAbha pradAna karatA hai, bhuvana meM vijayazIla banA rhe|| 5 / / pattA- zAstra-paramparA kA vicAra kiye binA hI maiMne prastuta kAvya meM yadi kucha hInAdhika tadhya prastuta kara diye hoM, to sabhI ke dvArA Adara-prApta he bhaTTArike, tribhuvana meM sArabhUta, he vAgezvarI devI, una sabhI truTiyoM ke lie tuma mujhe kSamA kara denaa|| 6 / / dvipadI- jo nizcaya hI jinendra-mukha se vinirgata hai, saptabhaMga svarUpA tathA dukha vinAzanI hai, aisI vaha sukhakArI sarasvatI devI mujha para prasanna rhe| usake sammukha anya koI kumati kA nAza karane vAlI (devI) ho hI nahIM sktii|| ch|| paravAdiyoM ke bAdoM kA haraNa karane vAle, chadma rahita, zruta-kevalI kI paramparA ko prApta tathA dharma kI pratyakSa-mUrti rUpa ve mahAmuni amiyacaMdu (amRtacandra) jayavanta raheM, jo bhavya samUha rUpI kamaloM ke liye candramA ke samAna, sarasvatI ke ananya bhakta tathA samasta zAstroM evaM unake arthoM meM kuzala, maladhArIdeva-mAdhavacandra ke caraNa-kamaloM ke lie bhramara ke samAna the.-. unhIM amiyacaMda (amRtacandra) ke caraNoM meM nirantara rata rahane vAle, apane kula rUpI AkAza ko udyotita karane vAle prakhara sUrya ke samAna anupama, svAbhimAnI tathA jo vANI-vilAsa meM zreSTha evaM pAraMgata thA, jo
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ apra.7.21] mAhAkA siMha virAu pajjuNNacarita [347 jo uhaya pavara vANI-vilAsu evaMviha biusaho ratAsu / 10 taho paNaiNi jiNamai suddhasIla sammattavaMta NaM dhammasIla / kai sIhu tahi gabhaMtarammi saMbhaviu kamalu jiha sursrmmi| jaNa-vacchalu sajjaNau Niya-harisa sai saMtu tiviha-vairAya sarisu / uppaNNu sahoyaru tAsu avaru | NAmeNa suhaMkaru guNahaM pvru| sAhAraNu lahuvau tAsu jAu dhammANurattu ai diTTa kaau| taho aNuvau mahaeu vi susAra saviNou viNaMku susmrdhaar| jA vacchahiM cattArivi subhAya parauvayAriya jaNa-jaNiyarAya / ekkahi diNe guruNA bhaNiu vaccha NisuNahi chappaya kairAya daccha / bho vAla-sarAsai guNa-samIha kiM aviNyoe~ diNa gamahi siih| cauviha-purisattharasoha-bhariu NivvAhahiM ihu pajjuNNa-cariu / kaisiddhaho virayaMtahI viNAsu saMpaNNau kammavaseNa tAsu / mahu vayaNu karahi kiM tua guNeNa saMteNa hua chAyA smenn| ghattA- kiM teNa pahUaI bahu dhaNaI jaM vihaliyaha~ Na upayarai / kavyeNa teNa kiM kaiNaho ja Na chaillaha maNuharai / / 7 / / 20 bhalIbhA~ti vidvAnoM kI sevA meM rata thA - (esA budha ralhaNa nAmaka vidvAn puruSa huA?) usakI priyatamA kA nAma jinabhati thA, jo zuddhazIlA, samyaktva-sampannA evaM dharmazIlA thii| jisa prakAra surasari--gaMgA se kamala kA janma hotA hai, usI prakAra jinamati kI kokha se hI kavi siMha kA janma huA, jo jana-vatsala, sajjanoM ke mana meM harSa utpanna karane vAlA tathA zruti-zAstroM meM varNita trividha-vairAgya ke samAna thaa| usa kavi siMha kA dUsarA sahodara bhAI bhI utpanna huA, jo zubhaMkara, isa nAma se prasiddha tathA jo pravara guNoM se yukta thaa| usake lahure (choTe) bhAI kA nAma sAdhAraNa thA, jo dharma meM anurakta tathA zarIra se bhArI dikhAI detA thaa| usase choTA bhAI mahAdeva thA, jo sArthaka nAma vAlA, tathA vinodI, vinayazIla tathA samara ko bhalIbhA~ti dhAraNa karane vAlA (arthAt yoddhA) thaa| paropakArI evaM logoM ke mana ko Anandita karane vAle ve cAroM sundara bhAI jaba vahA~ samaya vyatIta kara rahe the tabhI eka dina garu amiyacanda ne kahA "he vatsa he sAhitya-bhramara he dakSa kavirAja sno| he bAla-sArasvata, he guNagrAhaka kavi siMha, kAvya-racanA-vinoda kiye binA hI kyoM apane dina ga~vA rahe ho? caturvidha puruSArtha rUpI rasoM se pUrita kavi siddha dvArA viracita, kintu karmavaza vinaSTa hue isa pradyumna-carita kA nirvAha kara use sampanna kara do| mere kathana se tuma isa kArya ko kro| tumhArI guNa rUpI chAyA evaM parizrama se kyA yaha kArya pUrNa nahIM hogA?" pattA- "usa prabhutA se kyA lAbha aura dhana kI adhikatA se kyA lAbha, yadi dukhiyoM evaM sAdhana-bihInoM kA upakAra nahIM kiyA jAya? usa kAvya se bhI kyA lAbha, aura una kavi-janoM se bhI kyA lAbha, yadi unake dvArA kAvya-rasikoM ke mana kA hara na kiyA jAya?" || 7 / /
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348] maSThAkA siMha viraGgAu pajnuNNacariu [a.pra.8/1 guru Nara puNo pauttaM paviyappaM dharasi putta mA citte / guNiNo guNaM laheviNu jai lou dUsaNaM pavai / / 8 / / ko vArai savisesaM khuddho khuddhattaNami siv-vbho|| sudhaNo chuDumabhattho asukhaM vo Niya sahAvaM ca / / 9 / / saMbhavai bahu vigghamaNu ANaM seya-maggi lggaannN|| mA hohi kajju siDhilA virayahi kavvaM turaMto vi / / 10 / / suha-asuhaM Na vithappahi cittaM dhIrevi te jae dhaNNA / parakajje parakajja vihaDataM jehi~ uddhariyaM / / 11 || amiyamaiMda gurUNaM AesaM lahivi atti iya kavvaM / NiyamaiNA NimmaviyaM NaMdau sasi diNamaNI jAma / / 12 | ko lekkhai~ samma dujjIha dujjaNaM pi asuhagaraM / suparNa suddha sahAvaM karamaulaM rayavi patdhAmi / / 13 || jaM kiMpi hINa-ahiyaM viusA sohaMtu taM pi iya kvvo| dhichattaNeNa raiyaM khamaMtu savvehi maha gurunno|| 14 / / "he putra, gurujanoM evaM mahApuruSoM ne bAra-bAra yaha kahakara preraNA dI hai ki citta meM kisI bhI prakAra kA vikalpa dhAraNa mata kro| yadi loga dUSaNa bhI deM, to bhI guNIjanoM se guNoM ko hI grahaNa kro|" / 1 8 / / "baune ziva evaM brahmA ke vizeSa baune rUpa ko kauna roka sakatA hai? dhaniyoM ko chor3akara daridroM kI abhyarthanA ke svabhAva ko kyA kahA jAya?" / / 9 / / "zreyo mArga meM lage hue manuSyoM ke liye aneka vighnoM ke Ane kI sambhAvanA hai!| ata: (he kavivara, mere dvArA batalAe hue) kArya meM zithila mata honaa| aba turanta hI nirdiSTa-kAvya kI racanA kro|" / / 10|| "saMsAra meM ve dhIra-bIra dhanya haiM, jo apane citta meM (kAryArambha ke samaya kisI bhI prakAra ke) zubha-azubha kA vikalpa nahIM rakhate tathA jinake dvArA paropakAra ke nimitta dUsaroM ke bigar3ate hue kAryoM kA uddhAra kiyA jAtA guru abhiyacaMda kA Adeza prApta karake tatkAla hI maiMne isa kAvya kA apanI buddhi-pUrvaka nirmANa kiyaa| yaha (kAvya) candra-sUrya ke astitva-kAla taka nandita hotA rhe|| 12 / / ___azubhakArI, dvijihva evaM chalI-kapaTI durjanoM kA lekhA-jokhA kauna kare? zuddha svabhAva vAle sajjanoM ko hAtha jor3a kara pajjuNNa-cariu kI racanA karatA huuN|| 13 / / guru ke Adeza se mujha dhRSTa dvArA racita isa kAvya meM jo kucha bhI hInAdhika (likhA gayA) ho, vidvAn loga unameM zodhana kara leM tathA (una truTiyoM ke lie) sabhI jana mujhe kSamA pradAna kreN|| 14 / /
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAphA siMha viraiu pajjaNNaparita [349 pratilipikAra prazasti pradyumnacaritaM samAptamiti / saMvat 1553varSe bhAdrapadamAse zukla-pakSe pUrNamAsyAM tithau budhavAsare zatibhiSA nakSatra variyAnana triyoge| zrImUlasaMghe balAtkAra-gaNe, sarasvatIgacche, kuMdakuMdAcAryAnvaye, bhaTTAraka zrI padmanaMdideva: tatpaTTe bhaTTAraka zrIzubhacandradevastatpaTTe bhaTTAraka zrIjinacaMdradeva: AcArya zrIkIrtideva: tatziSya brahmacAri lAkhA deva gurubhakta / gotra cora maMGaga samAI rAjA tasya bhAryA lodI tasya putra sAhamahalu tasya bhAryA pUrI tasya putra sAha nAthU hampharAja suya tAlhaNa zreSThi putra tasya bhAryA aNabhU sAstra paravacana - vrata dasalAkSaNako brahmacAri lAkhAhe karmakSayanimitta ghaTAyau / / rattaMdinau zubhaM bhavatu / / shrii|| zrIkRSNadAsa likhitaM zriyArthe / / pratilipikAra prazasti ___ saMvat 1553 varSa ke bhAdrapada mAsa ke zuklapakSa kI pUrNamAsI tithi, budhavAra, zatabhiSA nakSatra, dariyAnata triyoga kAla meM prastuta pradyumnacarita (kI pratilipi kA kArya) samApta huaa| zrI mUlasaMgha balAtkAragaNa, sarasvatI gaccha kundakundAcArya kI paramparA meM bhaTTAraka zrI padmanandideva hue, unake paTTa meM bhaTTAraka zrIjinacandradeva evaM AcArya zrIkIrtideva hue| unake ziSya evaM deva, guru ke bhakta brahmacArI lAkhA hue| una lAkhA kA gotra cauramaNDana thaa| unake kAla meM savAI rAjA (savaIrAja) kA rAjya thaa| unakI patnI kA nAma phodI thA, jisakA putra zAha mahalU thaa| mahalU kI bhAryA kA nAma pUrI thaa| usake putroM ke nAma thezAha nAthU evaM hampharAja / ina donoM meM se zreSTha-putra zAha nAthU kA putra tAlhaNa huA, jisakI bhAryA kA nAma aNabhU thaa| usa aNabhU ne dazalakSaNavrata meM zAstra-pravacana hetu tathA apane karmoM ko kSaya karane hetu brahmacArI lAkhA se isa grantha kI pratilipi kraaii| rAtri-dina zubha ho| shrii| usI pratilipi ke AdhAra para sabhI ke kalyANArtha zrIkRSNadAsa ne isa grantha kI (puna:) pratilipi kii| 000
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350] viziSTa zabdoM kI zabdAnukramaNikA ( akArAdi krama se ) dhyAtavya kramAMkoM ke sandarbhoM meM prathama aMka sandhi sUcaka, dUsarA aMka usake kar3avaka chanda kA sUcaka tathA tIsarA aMka usa kar3avaka kI paMkti saMkhyA kA sUcaka hai| aiAru aluMga aniThura airINA aujkSahiM agada aMgulIja aMguvbhava aMcala aMjaNa aMjiya aMtAvali aMtibhuvilAsu aMtejara adhivaMsa aMja aMvaru aMsu akkhar3a akkhau akrilajja akstrINa aMjana 15/12/2 A~janA 3/2/10 aMtar3iyA~ 2/18/11 ( tapa kalyANaka ) 15/10/7 anta:pura 1/13/5 andhikavRSTi vaMza 14 / 17/8 Amra 3/7:5 ambara (AkAza) 8/3/2 vastra 3/8/2 akiyajiNesara- akRtrimajinezvara 14/9/9 akSata cAvala 3/3/1 akSata 6/11/7 kahanA 15/25/13 akSINa 15/23/25 akSa- juA arthAt caupar3a 15/3/13 agahana mAsa 9/9/8 akkhUca aggahaNa aggahAru agnibhUi aggila agdhu acala accuva - - atyanta krodhita 12/3/10 atyanta uttaMga 3/12/3 atiniSThura 15/24/20 atyanta dukhI 15/09/8 ayodhyA nagarI 5/11/5 - gayA nAmakA astra 8/11/5 mudrikA 11/2/9 pradyumna 15/8:2 A~cala 2/15/1 mahAkara siMha virau pajjupaNapari agnihotrI, agni meM homa dene vAle 4/14/12 agnibhUti nAmaka vyakti 4/14/14 arigalA nAmakI strI 4:14/13 artha 2/10/9 parvata 4/9/14 acyuta svarga 7/7/10 accuvakappa acceva acchai " cchora achami ajiMmaNa ajiya ajjaNa ajjuNavaNa aTTha aTTha aTTha aThThAhiya aDaI aDasaya aDUro anaMta aNahaMta aNiyali aNiruddha aNilAevi aNuddhari aNuvamu aNubvaya aNuhu~ - - - - - - - svarga 9:11/8 - acyuta arcanA 15/8/8 hai 4/12/2 akSoha, senA 3:2:5 kahanA 10/18/7 upavAsa 9/1518 ajitanAtha tIrthaMkara 15:6/6 aNNamaNA addhakkiya addhacaMda aksa addhamiyaMka ardhacandra 4/5/11 addhavari arjuna nAmakA pANDava 13/5/11 arjunavana 8/14/11 Au 12/10/9 ATha mUlagup 5/10/3 ATha 9/11/13 aThAI parva, aSTAnhikA parva 15/5/9 calA 15/8/2 aDasaTha 15/12/5 eka vAdya 2/1/2 anantanAtha tIrthakara 15/6/16 arahaMta parameSThi 2/12/2 anivRttikaraNa guNapradhAna 15/24/9 aniruddha nAmakA putra 15/21/12 aNilAdevI gAmakI mahilA 8/13 anuddhari nAmaka strI 14/9/9 anupama 9/2/10 aNuvrata 6/1/6 anubhava 14/11/2 anamanA 11/11/5 ardhakRta adhUrA 12/26/5 kRSNaH | 3/3/4 ardha cakreza arthAt kRSNa 3/3/4 adhAvarga, AdhA telA 15:3/4
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAgyAnukramaNikA [351 ahaMga ahara addhavaha - ardhapa 9/21/2 addhava - adhuva bhAvanA 7/3/11 anasitasaMbara kAlasaMvara rAjA 9/5/13 apaccakkhANa * apratyAkhyAna 15/24/14 appuNa - apane 121472 abhuddhari utAra karake 15/10/1 amayacaMdu . amRtacandra muni 1/4/6 amarAuri - amarapuri. svarga 1/9/10 amalA - nirdoSa 98736 amAcca - amAtya 6:134 amiuvama - amRtopama 15/6/10 abhiyamuNiMda - amRta munIndra 11:416 ammi - maoN 8/18/10 ammiyAsa ___ - mAtA kI AzA 14/178 ayakkui - akasmAt 12/2715 ayattha - agasta muni / 11117 ariMjaya - arijaya nAmaka rAjA 5/1116 aridamaNu aridamana nAmakA sArathI 2:13/9 arirAja arNorAja 6/9:5 - nirdoSa 9/3/11 aruha nidoSa 156 aruhamAge - arahanta mArga 7/8/1 alayAure - alakApurI nagarI 812 avareta anyatra 11/6/6 avasu avazya 15/21/5 avahatyi avahelanA 15/8 abbhuya - adbhuta 15/8/2 asaMveiya - asaMndanIya 15/24/11 asagAva - asaMgata 11/9/4 asaNNu - asaMna 5/13/6 asadAra savArI karanevAlA 10/18/12 talavAra 2:14/10 asikuMta talavAra aura kanta nAmakA astra 6/10/7 asihiya . hurI 4/1717 asivara - zreSTha talavAra 13/13/3 asura - daitya. rAkSasa 1/12:10 asoya - azoka dula 3/7/8 abhaMDa 14/5/6 ahamida ahamindra deva 7/16/10 - adhara; hoMTha 7/1/2 ahi sarpa 211723 ahiNadina - abhinandana 7/6/11 ahiNadiu - abhinandana tIrthaMkara 15/6:16 ahiNNa ajagara 2/18/2 ahimuha - sarpamukha 10/11/11 ahiya ahita 15/17/15 ahivai garur3a 9/22/14 ahisiMca abhiSiMca 14/6/7 ahihANu __- kandarbha, pradyumna 13/13:10 Au - Ayu 7/7:10 Aucchiya . Apucchiu. pUga 12/2/5 Atau - Atapa, dhUpa 15/24/13 Amalaya Amalaka vRkSa 3/29 AyaI aryikA 9/5/7 Ayau Aye 14/4/10 Ayamaveya . Agama veda 4/17/14 Ayavatta chAtA; chatra 10/7/9 Ayahami bhaviSya meM 8/4/1 AriSTha - rAkSasa 9/12/5 AloyaNi - AlocanI vidyA 8:33 Asariya - Azraya 7/7/7 AsasaNu - AzvAsana 8/1010 AsikAla - bhUtakAla 10/13/5 AsIvAu - AzIrvAda 2/7/11 AsIsa AzISa, AzIrvAda 217/5 Ayau, aAyA 11/14/12 iMgAla aMgAra 14/24/5 - indra 1/14/8 iMdrajAla - indrajAta 8/14/7 iMdabiMba - candrabimba 1/13/3 iMdANI - indrANI 1/139 ikSu ka. dhanuSa 11/3/7 atra. yahA~ 1/23/5 ila pRthivI 239:11 aruha asi ivalako
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3521 mahAkaha siMha viraiu pamjuNNacarita illa IsA ilayata pRthviItala 6/2/10 ilA jamIna 12/14/6 - sArasa pakSI 11/3/10 - isa 3/13/10 IriyaM preraNA 15/16/1 ISyA 1/14/4 IsIsi - ISat, thor3A 3/12/2 uggAla - ugAla 315/4 ugagAhami ugAhanA 10/10/4 ucca U~cA 10/3/9 uccAla uchAlanA 13/13/3 ucchAla uchAlanA 14/24/2 ucha - ikSu 1/7/7 uchaMge godI 8/20/13 uchalija uchAlA 13/1/2 uchuDaNu - ikSudaNDa 11/4/2 ujjANa - udyAna !1/4/4 ujilo - giranAra parvata 11/13 ujjoyara - udyotaka (mArgadarzaka) 14/1/3 ujya - ayodhyA 2/5/1 ujjha - vyartha 15/5/4 ujjhAuri ayodhyApurI 5/14/7 uDaya ur3anA 11/6/2 tArA 1/11/8 - tArA-kAnti 7/617 uDDhira uThI 13/10/10 uNDAviya - snApita 14/7/8 uttarIu cAdara 11/7/8 udadhidatta - samudradatta rAjA 8/13/12 udayagiri udayagiri 6/2217 uddharaNa citraNa, udAharaNa 2/12/11 uppaha - utpatha 5/12/4 ummAla - alaMkRta 13/15/12 uyariyau uttara par3A 15/5/8 - jaMghA 9/215 ullUraNa zidhila 15/4/18 ulloya - phaharAnA !1/6/7 ullovayA - candovA 10/2/8 uvari - urdhva 15/11/9 uvasama - upazAnta 15/24/3 uvahi . udadhikamArI 10/8/10 uvAhicaMda - udadhicandra bhaTTAraka 9/3/12 uvahidatta udadhidatta rAjA 5/16/1 uvAsa - upanasa 762 ubvAhu - udvAha bhoga 8/21/12 usaraha - Age baDho 11712 usIso - takiyA 3/12/11 uhaTTa haTanA 13/12/5 uhAmira ucca parvata 2/2:11 uhu-uha __ - are baha, are vha 1111/II UNalla - tahaphanA 14/24/6 Usara - paratI jamIna 10/11/4 Ate hue 919/3 ekallau - akelA 1315/9 ekku - eka 11/4/9 eNa - mRga 14/13/13 eNaNAhi - mRga kI nAbhi. kastUrI 15/3/9 itanA, isa prakAra 10/20/11 eyaho isake liye 11/4/7 eyAraha gyAraha 15/12/13 eyArahasahasa gyAraha sahasra 15/12/4 oarA bhavana 4/16/18 ilAyacI 10/6/4 kai kapi, bandara |1/4/6 kai kavi 13/2 kaiDihu kaiTabha nAmaka rAjakumAra 615:11 kailAsa kaulAza parvata 15/5/8 kaMkaNa - kaMgana, hAtha kA AbhUSaNa 1/13/4 kaMkaNANa - kaMkaNayugala 8:11/5 kaMkeli - azoka vRkSa 6/17/2 kaMcaNa - sonA, svarNa 11/6:11 kaMcaNamAlA - kaMcanamAlA nAmakI rAnI 14/1/11 kaMcaNAra - kacanAra vRkSa 1016:8 kaMcara - kaMcUkI, azvapAla 10/19/6 uDu uDupahu ela
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ zamdAnukramaNikA [353 kaMbu kara kaMculI - colI 10:15/2 kaMThIrau - koyala 15/25/15 kaMr3ayaM bANa 10/9/11 kaMthAri - kandhAri dRkSa 10/6/3 kaMdaba - kAmba nAmaka vRkSa 15:3/18 kaMdala - yuddha samUha 13/4/9 kaMdora kamaladala 117/! kaMdhara guphA 2/18/2 - zaMkha 13/6/12 kaMsa kRSNa kara mAmA 1/12/1 kaMsAri kRSNa 13/12/9 kaMsAla eka vAdya 14/6/3 kakohAsa - dizAoM ko bhara denA 7158 kakkaDa - karkaTa, keMkar3A 1/in kacau - kavaca 12/25/8 kaccha kaccha deza 14/5/6 kacchUriya - kacUra nAmaka sugandhita dravya 11/23/11 kajja kAjala 8/9/10 kaTaka, senA 2/14/6 kaDyA - kar3akar3a kI svani 15/13/14 kaTisUtra, karanI 14/15/7 kaDhiu nikAlA 12/19/8 kaNa - zuka, totA 111310 kaNa kanaka, svarNa 1/9/10 kaNa kaNa - kana-kama kI jhaMkAra 6/3/6 kaNakhala - kanakhala deza 5/16/9 kaNayaNAhu - kanakanAtha rAjA 8/1/3 kaNayappata - kanakaprabha rAjA 6/11/6 kaNayarahu - kanakaratha rAjA 6/11// kaNayarisu - kanakavarSA, svarNadAna 3/3/8 kaNavIri - kanavIra puSpa 10/6/8 kaNiyavANa - kanikadhANa 2/20/6 kaSNa - karNa, kAma 1/11/10 kapaNADa - karnATaka deza 6/3/12 kaNNatula - svarNatulA 1/15:2 kaNNiya - kaNiki bANa 2/1719 kaNha - kaNha deza 14/5/6 katarikaraNa - kRSi karanA, kATanA 7/13/9 kappaMghiva - kalpavRkSa 1/10/6 kappi kalpa 1/9/6 kappUra karpUra 1/10/6 kabaMdha sira kaTA dhar3a 12/27/9 - krama, caraNa 15/7:2 kamaMDala kamaNDala 9/23/3 kamala - kamala kA puSpa 9/10/6 kamatasara - kamalasarovara 3/10/5 kammAri - karma rUpI zatru 15/25/15 * kai 15/7/2 kayaya * kRtaka 15/24/24 - Taiksa 4/14/11 karati - karatI 10/13/3 karavaMda - karauMdA phala 3.75 karavIra - karavIra nAmakA vRkSa 106/3 karAyA U~Ta 10/7/8 karahATa karNATaka 6/3/12 karikaraDayala - hAthI kA gaNDasthala 11/14/4 karikuMbha - hAthI kA mastiSka 2/2/5 karuNi - karaunI vRkSa 10/6/8 kalakeli - azoka vRkSa 3/7/4 kalati - karanA 6/10/2 kalamasAli - kalamasAli nAmaka dhAna 17/4 kalayaMThi ___ - kalakaThi; koyala 3/1/10 kalayalu - kala-kala dhvani 12/27/1 kalasa - kalaza; ghar3A 10/16/6 kalaha - jhagar3A 1/14/9 katahoya - kaladhauta; svarNa 11/5/19 kalikumaru - kalikumAra 6/9/1 kalimala - kaliyuga ke pApa 6/12/8 kaluNa - karuNa 10/13/1 kallola - taraMga 6/14/1 kavaNu __ - kauna 10/17/14 kavalacaMdAyaNa- kavalacaMdrAyaNadrata 4/1115 kaviTTha - kapiSTha; kapittha; kaiMthA vRkSa 8/9/9 kambaha . parvatIya pradeza 4/19/14 kaDisuta
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354] mahAkai siMha virarura panjuNNacarita kuMda kuMbhoyaru kuri kuTha kuraMgI kabburaM cinita 14/172 kasamasaMta - kasamasAnA 13/16/11 kasabaTTa kasauTI 3:9/5 kasi kasanA 8/10/1 kasmIra kAzmIra deza 14/5/3 kaha-kaha - kaha-kahA lagAnA 3/6/3 kahANiya . kahAnI. kathAnaka 9/16:7 kANaNa . vana 8.919 kAmIna . kumArI kanyA se utAnna 14/0/7 kApiTThakAnana- kapittha kAnana 8/98 kAmaMgunchilaya- kAma kI aMgUThI 8/10/9 kAmakarI - kAmuka hAthI 8/10/2 kAmapAla . pradyumna 15/22/7 kAmu . kAmadeva 15/25/16 kAraMDa pakSI 1113/10 kAla kAlA 6/16/14 kAlaguhA - kAlaguphA 8/4/11 kAlattaya trikAla 15/11/10 kAlasaMvaru kAlasaMvara nAmakA rAjA 4/2/3 kAlAuru kAlAgarU, kAlA agaru 11/23:1] kAliMdi - jamunA nadI 2/10/6 kAliya - nAga 2/10/6 kAviTTha - kapittha, kaithA 8/979 - kyoM 10/19/9 kikkAra - kilakAra 10/11/10 kidi - zUkara 2/2/3 kiDi - kiTi, zUkarI 9/10/12 kiNha - kRSNa 13/14/10 kiraDi zUkara 3/14/8 kivANa kRpANa 13/12/10 kiviNa - kRpaNa, kaMjUsa 11/22/8 kisalaya - navIna patte 14/14/8 - kisAna 4/16/9 kisi - kRSi 15/5/3 kIra - kIra nAmakA deza 14/5/3 - totA 1/8/1 kIla - kIr3A 1114/9 kuMkuma - kuMkuma, kezara 63719 kuMca - sikor3anA 14/15/12 kuMjara hAthI 14/20/5 kuDala - kAna kA AbhUSaNa 8:7/11 kuMDiNapura - kuNDinapura nagara 9/1119 kuMDiya - kuNDI. kamaNDala 11/7/8 kuMtaya - kunta nAmaka astra 2/16/5 kuMtala - keza 196 - kunda puSpa 617:8 - ghar3A 13/14/15 - droNa 13/14/15 muniyA 9811 - kuSTha roga 9/8/9 kuddivi - kUdanA; uchalanA 12/26/8 kUrma, kavA 8/16/4 kuraMga hiraNa 2/2/8 hiraNI 2/2/8 kurara pakSiyoM kI AvAja 4/1/8 pakSiyoM kI AvAja 4/18 kurukheta kurukSetra 5/16/9 kurujAMgala - kurujaphala deza 11/8/9 kuruvai - kurupati. (duryodhana) 10/11/6 kuvalaya - kamala 4/510 kuvalayadala - kamala dala ||13:3 kusaMcaM - saMkoca, sikur3anA 10:212 kusumaghaNAghaNu- dhanAghana puSaNa chatra 8:15/12 kusumasayaNa - puSpazaiyA 8/15/11 kusumasaru - puSpabANa 11/3/7 kuhiNi kahinI 8:7/10 - bhAta | 1/21/4 kekara - keyUra nAnaka AbhUSaNa 1113/4 kema - kRmi 9/8/7 keyAra - kedAra, himAlaya 6/16/14 keyArahi - kyArI, kheta 1113/4 - parasarga 11:147 kerala . pherata deza 14/5:8 keralavaDa - keralapati 6/3/12 ki kulU kisANu kerau kIra
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ kesapAsU su koDala koMca kota koTTha koTi kodaMDa kolAhala kolika kovi starmar kosala kosalavara khairAuntraNa svairAyau khaMgai khaMDa khaMDukvali khaMciu gharayakhaMDu khaMbha khajjaya khaNi khama khacara khara kharadaMDu khari khala khalaMta khali khalikvara khAna vIra khIla khukhuda / / - A - - - - - - - - kezalauca 15/10/11 palAza vRkSa 6/16/13 koyala 1/8/17 krauMca pakSI 11/3/10 konta nAmakA astra 2/16/4 koThA 15/12/17 karor3a 9/12/8 dhanuSa 9/22/10 kolAhala 6/10/2 kaulika sampradAya 15/16/6 koI 12/25/8 kaupInayuta arthAt nArada muni 1/16/9 koNaladeza 6/11/3 lapati 13 khadirATavana adirATavI 4/13/8 khadirATavI 4/2/12 cakravAka pakSI 2/20/2 zrIkhaNDa nAmakI miThAI 11/21/9 zarkarAmizrita pAnaka yA jalakrIr3A 6/17/9 sInA 13/10/2 katharI kA Tukar3A 7/2/2 stambha astra 2/16/4 khAjA (khAdya padArtha) 11/21/9 sana 1/10/12 kSamA 5/7/10 sebara 1/13/1 prakhara 10/21/10 tIkSNa daNDa 1/9/1 gayA nAmakA jAnavara 9/10/12 duSTa 21316 zabdAnukramaNikA dutalAnA 10/18/3 khalvATa 14/3/7 stalita akSara 9/17/12 sAnA 11/21/1 sIra 11/21/9 koTI 5/7/6 surakhuda 13/16/14 khuData khuDahi khurappa khullayarUu leDa kheha kheda khelaNaja kholai gauDa gaMgasalila gaMgAsari gaMjiya Baker gaMjolliya gaThi gaMDaya gaMdhoeNa gagariya majjaNa gaDayaDa gaNaNa gaNarau gaNahara gaNiya gaya gaya gayaNayala gayadeta gayarahu gayarUva gayala maruDa gala gaha gaha gAi - - - - - - - - - - - - - - * - - khuracanA, phor3anA 15/11/5 kATanA 2/16/12 khurapA 2/16/12 kSullakarUpa 11/23/4 krIr3A 9/2/8 kheTa 1/15/6 vilamba 9/15/7 silaunA 7/12/10 haMsI 1/10/12 gaur3a deza 14/5/5 gaMgAjala 5/17/8 gaMgAnadI 15/5/12 gA~ja denA, berakara denA 13/4/11 gU~janA, prasanna honA 12/28/4 ha~sanA 3/1/1 gA~Tha 3/5/10 gaiMDA nAmaka jAnavara 4/1/1 gandhodaka 15/11/1 lar3akhar3AnA 9/8/8 gajanIdeza 14/5/5 dhvanyAtmaka zabda 5/3/20 gaNaka jyotiSI 3/14/1 jyotiSI 7/12/2 gaNadhara 8/16/2 gaNita 2/13/8 gadA 10/16/4 hAthI 11/16/11 gaganatala 1/8/10 hAthI ke dAMta 1/11/2 gajaratha nAmaka raja: 6/3/2 gaja ke rUpa meM 8/10/1 pramAda 11/17/11 garuDa pakSI 2/10/6 galA 11/4/7 graha 7/13/8 mahAkara 14/7/9 gIta gAnA 13/15/10 | 355
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356] mahAphai siMha virAu paJjuNNacariu ghaNa giMbha giddha giriMdu dhuliya ghusiNa guTTha gAma - grAma [1/16/11 gAraja - sarva 14/3/11 gAva - gA~va 14/1/16 - grISma 15/3/13 - eka pakSI 12/27/9 girIndra nAmaka astra 9/20/9 girijuvala - eka sAtha do parvata 8/717 girimaMdiru . maMdarAcala parvata 7/16/6 girivisAla - vizAla parvata 8/8/2 giruva .. atyanta gauravazAlI 10/181 gihakAraNi - ekavidyA kA nAma 8/5/14 gIya - gIta 14/22/11 guMjAhala - guMjAphala 10/9/7 gujjara - gurjara, gujarAta dezA 14/516 - samUha (bundelI) 5/13/7 guDiuddhaharaNa - guDikA uddharaNa 13/15/6 - gur3a 11/21/9 guNaThANa - guNasthAna 15/11/5 gutti - gupti 775/7 gumagumaMta ___ - gumagumAnA 8/11/9 - sughar3a 2/14/7 - eka kSatriyarAjA 1/4/10 goura - gopura 1/10/8 goMdala - samUha 13/4/9 gotta gotra 14/23/19 godiu * gvAlina 1719 gomaya - zRgAla 14/10/4 gorasa - dahI, dUdha 1/719 gorakSaNa - gorakSaNa (gvAlA) 14/22/12 gobaddhaNagiri- govarddhana parvata 9/12:3 goviMda - govinda (kRSNa) 12/28/II goviyaNa - gopIjana 2/10/6 gosIruha __ - candana 4/5/7 gohaNa - godhana, gAya rUpIdhana 1]/16:12 ghaMTA - ghanTA 15/11/13 ghAghara - ghara-ghara kI AvAja 13112/13 ghaggharoli - ghara-ghara zabdoM se 13/12/15 ghaDahaDa - dhvanyAtmaka zabda 8/9/11 - ghanA 8:12/! ghaNakUTa - meghakUTa nagara 7791 ghaNaghoNa - banaghora 8/12/1 ghaNasAra - karpUra 2/11/10 ghiu dhI6/14/4 ghiNa . ghRNA 5:1/20 citta - ghRta 15/7/10 dhumAnA 2/19/16 ghurudhuriya age bahAnA 5/13/5 ghula-milakara 10/20/8 candana 3/13/7 caita caitramAsa 15/5/1 caukka cauka 3/3/3 cauppadI . catuSpadI chanda 13/6; 1317 caubhava - caturbhuja, kRSNa 13/14/10 cari __.. vedI 14/714 , vikAra detI 5,719 cauveya - caturveda 6/1/1 caMga - caMgadeza 15:5/6 .... coMca 6/21/5 caMDAla .... caNDAla jAti kA vyakti 5/16/15 ... pracaNDa 12/24/2 caMdakAMta - candrakAnta maNi 10/2/5 caMdaNa - candana 3/1/13 caMdaNarasa - candana kA rasa 11/23/11 caMdujaNa - candra nAmaka udyAna 3/4:11 caMdoyaru candrodara vidyAdhara 14/19/8 caMpaya campA vRkSa 3/7/5 cakka cakraH 10/16/14 cakkaNAha cakranAbha arthAt kRSNa 15/22/8 cakkavAla . cakravAla nagara 2:3/7 cakki - cakravAka astra 6/2114 cakkivada - cakravartI 4/9/3 caIta caDhanA 15/11/5 caDAvi - car3hAnA 15:9/7 caDevi - car3hakara 15/26/10 guhila
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ gabdAnukramaNikA [357 chaNa chatta va va va 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 hai ciMdhu cappiu - cA~panA, dabAnA 13/1/10 camakka - camakanA 15/23/2] camara - ca~vara 15/3/11 - senA 14/18/10 cammarayaNu - carmaratna 13/12/5 cayAri cAra dina 10/20/8 caraNa caraNa 15/9/7 calaNa caraNa 12/19/8 - calanA 14/24/6 cabaliu - cala diyA 13/9/12 cabahi kahanA 11/26 cahuTTa - dhaMsa jAnA 13/11/8 cAu - cApa, dhanuSa 15/9/7 cAuraMga - caturaMga senA 13/5/9 cANUra - cANUra nAmaka yoddhA 9/12/6 cAmIkara - svarNa 6/3/4 cArami - carA lU~, 11/2/5 viNha 2/18/9 cikkata - cIlkAra 11/8/14 cikkama - pratyutpannamatitva 10/8/8 cikkamaMta __ - calate-calate 11/2/8 cihura - cikura, keza 14/3/7 - cIna deza 6/3/12 - cUkanA 15/19/6 - dUra-cUra 13/5/9 ceivara - cedipati arthAt zizupAla rAjA 2/127 cojja - cauja, (bundelI) Azcarya 14/12/3 - cor3a deza 6/3/12 corAsI - caurAsI 4/10/16 - acchi , atthi, hai 12:6/3 chailla - chailA, catura 10/2:4 chaMda - chanda 5/12/3 chaMdolakati . chandolaMkRti 13/17/22 c - chaThA 9/11/3 chaTThi - janma ke chaThaveM dina hone vAlA utsava 3/13/11 chaTTovavAsa - chaThavA~ upavAsa 15/10/15 char3a - sIMcanA 3/13/7 chaulla chir3akanA 13/15/7 - lathapatha 13/6/5 - pUrNamAsI kA candramA 14/15/14 chaNaiMda pUrNamAsI kA candra 14/4/4 chattiya - kSatriya 11/7/8 - chatra 8/5/7 chappaNNa - chappana 15:11/1 chappaya - chappaya chanda 3/4/8 chammaccha - chadmastha tapa 15/11/3 challA aMgUThI 10/2/11 - zava 4/17/9 chahariu - SaDR tu 7/1/6 chAiu - AcchAdita 13/15/13 chivarI - cipaTI 10/9/4 chuTThi - chUTI 8/19/11 chur3a-chuDa - dhIre-dhIre 6/3/6 churiyA - churikA-churI 8/10/9 chUhapaMkaya - cUnA 15/3/14 chollaidanta - dA~ta ragar3anA 15/4/14 jaMtu - jantu, kIr3A 6/10/10 jaMpANa - pAlakI 15/5:10 jaMbhAri ra 15/8/12 jaMbhArI - indra 14/14/3 jaMbaI - jAmbavatI (kRSNa kI eka rAnI) 7/9/7 jAmuna vRkSa 3/7/4 jakkha yakSa 11/6/12 jaDADa - jaTAjUTa 982314 jaDi jar3I 11/7/8 jaNadaNa - janArdana (kRSNa) 1/14/8 - jA~ca 11/15/5 jama yama 11/4/4 jamamuha - mamamukha 2/18/1 - pANDava putra nakula-sahadeva 13/14/15 - yama 15/7/1 jamukhI - jamunA nadI 9/12/4 jambUdIu - jambUdvIpa 1/6/6 jayasAri . jayasArI nAmakI vidyA 8/14/6 cINa cukka coDa jaNhu jamala jamu
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358] mahAkaI siMha viraiu paJjuNNacariu jA Dukka jaraTha pralayakAlIna garmI 14:43 jarasiMdhu jarAsandha rAjA 2/10/7 jaladhArA varSAyoga 7/5:9 jalae - pyAU 1/710 jalayavaha - jalapatha 15/10/7 jalareha - jalarekha, jaladhArA 15/7/15 jalahara - jaladhara, bAdala 4/16/21 jahiThirAi - yudhiSThira rAjA 14/15/2 - utpanna 14/579 jAiphala - jAyaphala 3/5/11 jAuhANa - yAtudhAna yakSa 8/5/9 jAma - jaba taka jAyaraNu - jAgaraNa 3/13/11 jAyavakula - yAdavakula 1/14/11 jigajigata - caka-caka camakanA 13/12/14 jiNamaMdira . jinamandira 9/3/10 jiNasAsaNa . jinazAsana 12/6/7 jiNai jinendra 15/8/12 jiyaMtugiri - jayantaparvata 8/16/1 jIbha 10/18/3 juNNa - jIrNa 13/4/7 juvarAyapaTTa - yuvarAja paTTa 13/17/15 juvANu - javAna 10/2/7 jUuvihi - dhUtavidhi 14/15:10 - juhI puSpa 10/6/11 jeija jitanA 10/2/7 joyaNa yojana 11919 maMpa - jhA~panA 13/12/16 saMpara - jhabare 10:93 maData dhvanyAtmaka zabda 15/25/6 jhasiya jhulasanA 9/8/8 jhADa - jhAr3anA 15/26/18 - dhyAna 7i5/8 mINa - jhINa jhInA 15/20/8 jhuNi dhvani 15/9/11 jhumakA 10/2/6 - jhulasanA 14/91 jhuvaMta - jhUmate hue 10/6/10 jhopar3a - jhopar3I 9:9:3 TaMkAru TaMkAra 2/1713 TalaMti TalaralAnA 12/21/2 dalaTala - TalaTalAnA 13/13/1 dasatti - TUTatI huI 8/17/3 DauDiu - balabalAnA 2/14/9 Dakka TakkA nAmakA vAdya 1123/10 Dakka aMguli grahata vAca 14/64 DamaDama - Dama-Dama kI dhvani 13/16/12 imara - bhaya 12/20/7 DasaDiya - kA~pa kara eka dUsare se bhir3a jAnA 9/8/9 DAvita - Dara gaye 15/9/7 DiDiya kapaTI 117/7 - bAlaka 3/2/11 - ikkA nAmakA vadya 11/23/10 usara depara 21 11150 DorI 15/19/13 Dolla DolanA 13/11/11 Dhakka Dhakka nAmakA vAdya 6/10/1 Dhayaka Dhakka nAmakA deza 14/5/3 dAliya chor3akara 14/10/10 ghisaTanA 9818 TukA, ghusA 13/12/15 Dhoiya - DhonA 11/21/12 NaM - mAnoM 12/23/4 NaMdaNavaNa - nandanavana 1/8/7 paMdivakhaNa - mandivardhana guru 5:52 paMdivaTThi - nando-vRddho, vardhApana 1/16:13 gaMdIsara - nandIzvara deva 6:29 NaMdIsaha - nandIzvara vata 1515/3 NaggoTha - nyagrodha, vaTavRkSa 9/9/1] Nacca - nRtya 2/1/2 gaccaMti - nRtya karatI huI 14/6/5 Na - nRtya 13/15/14 Na? - naSTa honA; raphUcakkara 10/11/14 yaha - naTa 14/725 dukka jUhI jhANu mumukka
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ NaNaMda Nami Nayau Nayara Nava NavajuvANa NavarNaya Navapaya NavamAsa Navamehu NavayAra Navarasa Navala Navalla haMgaNa NahacAri gadyamagga maNi - NAyaguha NAyatalappu pAyara gira NArau NArae NArAyaNa NAviu NAsaggadiTThi Nikeya gijAra piTThANiTTha NiNAu Nimmahi Niyala Niyatu NiyANa - - - gADa karNATaka deza 14/5/3 gADayasiri carmararasI 4/16/22 NApita - - M nanada 4/8/8 naminAtha tIrthaMkara 15/6/23 - namaka, nyAna 8/10/8 nagara 1/9/10 navIna 11/21/5 navayukta 8/21/7 navanaya 14/9/15 navapadArtha 14/9/15 navamAsa 12/14/10 navIna megha 2/13/2 NamokAra maMtra 5/3/1 navarasa 14/7/5 navala 2/2/4 navelI, naI vadhU 12/8/6 nabhAMgana 10/4/3 nabhacArI 4/12/10 AkAzamArga 10/12/7 AkAzamaNi 14/13/12 lAI 12/11/2 nAga guphA 8/5/10 mAgazaiyA 8/5/13 nAgaravANI 2/2/12 nArada RSi 4/7/9 nArada RSi 1/14/9 nArAyaNa (kRSNa) 1/14/12 nApita (nAI) 12/12/5 nAsAgradRSTi 8/16/9 niketa, bhavana 8/10/6 nirjhara 1/8/8 niSTa-aniSTa 15/23/11 ninAda 8/12/6 nirmama 14/16/3 sAMkala beDI 15/6/17 nilama, bhavana 15/14/7 nidhAna (jalAzaya) 5/12/4 vAbdAnukramaNikA NiraMbha ziraccha vittI NivAhiu zivAya Nivveda NisAyara hiMDu gihivara nIlamaNi NIharaMta Nekara tapaTa Nemi Neriu saNa pesara saMdha nehAula havaNu taMDava taMba taMbabhUla taMbola takkavAe tasaugiri takyagiri tar3ata tahataDa tar3ayaDa taNau tapa tamapasara tamAla taraMDa taracha talampha - - - - - - - - - sa nidhi 4:10/15 - - - - - - - - jalarahita 11/12/6 nirarthaka 10/19/9 nivRtti 14/2/7 paTaka diyA 8/10/7 - nipAta jharanA 14/10/4 nirveda vairAgya 15/9/10 nizAcara 6/19/10 nighaNTu 1/3/5 nidhipati (kubera ) 15/17/1 nIlamaNi 14/4/5 nikalanA 4/15/13 nUpura 1/13/5 rezamIvastra 4/4/10 neminAtha (tIrthakara ) 15/6/24 naiRtya dizA 15/7/1 sUrya 14/10/2 snehAndha 13/8/2 sneha se bharakara 15/14/16 snAna 15/6/27 tANDava nRtya 14/20/10 tAmra, tAmbA 9/20/13 murgA 14/16/4 pAna 1/14/4 tarkavAda 4/15/7 takSakagiri 3/14/9 takSakaparvata 4/13/8 tar3atar3Akara 14/24/4 tar3atar3a karanA 6/10/2 sar3ata karanA 5/14/8 kA 5/16/5 tapasyA 15/16:6 andhakAra kA prasAra 19/20/11 tamAla vRkSa 2/10/3 nAva naukA 14/1/15 bharatU 4/1/2 tar3apa 12/21/8 [359
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3601 mahAkar3a siMha viu paDuNNa reu thaDDa dar3a tila talavara . kotavAla 7/3/2 tallovelli tar3aphar3I 6/12/8 tAma - tAmbUla 10/6/9 tAmarasa ___ - mala kA phUla 1/13/6 tAra - tAra nAmakA vyakti 8/1/4 tAla - tAlAba 371/6 tAla - saMgIta kI tAla 13/16/13 tAla - tAlI 3/6/3 tiura tripura 2/17/4 tikhaMDa tInakhaNDa 1/12/10 ticchaMkara - tIrthaMkara 4/9/3 ticchyara - tIrthakara 3/11/13 tiNu - usane 9:20/13 titti . tapti (santoSa) 10/20/11 timi - machalI 3/4/10 tiriya tithaMca 15/13/11 tilaMga - tailaMga deza 14/15/7 - tila nAmaka khAdya padArtha 14:16/14 tilaya - tilaka vRkSa 3/7/5 Tivala nAmakA gadya 6/10/2 tuMdu nArada kI vINA 15/2/9 tuTTa - TUTanA 15/6/4 tuDi - truTi, ToTakA 4/8:10 - dI 11/21/5 tumbaru - vINA 15/219 turaMga - ghor3A 2/14/10 turiu - tvarita 13/16/11 turukka turuSka deza 14/5/3 - tumhArA 11/22/1 - eka vaa| 2:1/2 gaddA 15/20/11 teya - pIta nAmaka lezyA 4/10/11 - teraha 15/11/5 - tela 11/13/12 . tor3anA 11/20/7 toraNa - toraNa 1/12/5 .. toSTha - to bhI 15/20/6 thakka - ekatrita 5:6/7 thakka - nizceSTa 14/246 thaTTa - samUha 13/3/6 - dhakkA, jamA huA: 15:3/12 thaNNa - ratana 9/21/9 thArayakhaMDu - katharoM kA Tukar3A 7/2/2 tharahara - tharatharanA 10/4/6 - sthAna (bundelIpazabda) 1551315 thuI - stuti 9/3/11 thUla - sthUla 14/9:14 theru - vRddha 10/2/6 thova stavaka, sone cA~dI ke tabaka 15/313 bhAgya 14/14/4 daMDaya daNDaka (ekaprakAra kA unda) 9/3/11 - dA~ta 9/5/8 . daMbholiraeNa - vajradaMta 8/8/6 dasaNu - darzana 51104 dasamasa . macchara 11/6/8 dasuva . darzanIya 7/11/11 dakkha - drAkSA 15/3/12 daDaNa - dhvanyAtmaka zabda 6/10/2 daDatu - teja karanA 10/4/8 dojata __- darpa se uddhata 9/19/1 dappaNa - darpaNa 1/16/n . darSa 1/13/1 darakAra . derI karanA 971 - guphA 1/15/6 davaNa .. daunA pupa 6/17/8 dasaNu ... dA~ta 7/2/3 dasasaya hajAra 15/10/14 dazAra rAjA 13/15/17 daha dazalakSaNa 5/15/5 dahakhamaNa - dasavA~ upaTAsa 9/11/3 daharaha dazaratha 4/3/7 dahavayaNa . rAvaNa 1/10/10 dahi - dahI 6/11/7 dahiu - dahI 15/7/10 tivali tuppa dari tuhAra teraha tor3a
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ gabdAnukramaNikA [361 SEEEEEEEEE devaNa dova divatthu dahI - dahI 11/21/9 dADhA dAr3ha 8/12/2 dADima - anAra ||13/8 dANava - dAnava, rAkSasa |/13/1 dAmoyara - dAmodara (kRSNa) 3/3/11 dArAmai - dvArikA nagarI 1/14/1 dAli - dAla 11/21/5 dAhiNamalau - dakSiNamalaya 4/2/9 dikvaM dIkSA 15/10/14 dijjau dIjiye |1/4/7 diNNa dina 15/111 diya - dvija 9/81 diya - dizA 9/10/6 diyamaNa - dyumaNi (sUryakAnta maNi) 15:3/3 divyAstra 13/12/10 divahu - divasa 14/9/1 diviDa - dravir3a deza 6/3/12 divyaMvara - divyavastra 13/15/13 .. divya 9/21/1 divyadhaNu - divyadhanuSa 9/20/8 divvavANi - divyavANI 4/7/12 diccavimANa - divya-vimAna 7/16/5 divvAuha divya-Ayudha 9/12/12 hRdi, Ananda 10/18/2 dINAra - dInAra [1/13/13 dIvaya dIpaka 15/5/9 dIvAyaNu - dvIpAyana muni 15/21/17 aTTha - solaha 7/10/4 dudahi - dundubhi 15/11/l duggaMdhA - durgandhA nAmakI strI 9/10/13 dugdhoTTa - durdamanIya 9:19/12 dujjohaNa - duryodhana 3/914 duTha - duSTa 3/66 duddhara . bhayaMkara 8/9/3 dumadala drumadala. vRkSasamUha 13/15/12 dumadumiya - dhvanyAtmaka zabda 6/10/2 duvaI - duvaI nAmakA chanda 15/11 divya duvAra dvAra 773/5 - dUtI 6/21/17 dUbaMkura - dUdha ke aMkura 14/2/12 dUsAsaNu - du:zAsana nAmakA kaurava 10/12/9 dUsAhiM - dRSya (vastra), tambU 2/14/8 devai - devakI (kRSNa kI mAtA) 1/12/9 - kavi siddha ke pitA kA nAma 111219 devadAra - devadAru vRkSa 3/7/5 dolAyANa hindolA 15/315 dUrvA 3/3/1 dhaDa - ghRSTa, DhITha 7/215 dhaNaeNa - kubera 2/11/12 dhaNu dhanuSa 2/17/13 dhamakku dhamaka 6/9/5 dharma - dharmanAtha tIrthakara 15/6/17 dhamma - dhAma nAmakA nagara 9/8/14 dhammacakka - dharmacakra 15/13/12 dhammaNa - dhAmana vRkSa 10/6/3 dhammasuva yudhiSThira 12/25/3 gharatti - dharatI 6/13/9 ___ - dhava nAmaka vRkSa 10/6/3 ghavala baila; ujjva la 15/6/10 dhAi dhAya 6/4/9 dhAra dhAraNa 10/16/4 dhArA dhArA puSpa 15/3/18 dhArAhara - meghadhArA 13/12/12 dhAriNI - dhAriNI nAmakI seThAnI 5/11/10 ghiu - dhRta, car3hAyA 151717 dhImaMta - buddhimAna 6/10/4 dhIvari dhIvarI kanyA 910/1 - kuzala 10/8/7 - dhurta 9/21/8 - dhone vAlA 15/7/13 dhUmakeu - dhUmaketu rAkSasa 14/3/2 ghUmaddhata - ghUmadhvaja asura 77815 - Apa 10/2/4 paumaNpaha - padmaprabha tIrthakara 1516/8 dihi dhutta ghuttA dhruva
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362] mahAphA siMha virapau pajjuSNacarita paMca paya paumiNi - padminI vRkSa 7/1/4 paunu * padma nAmakA cakravartIrAjA 4/10/14 paMkajamuhi . paMkajamukhI 3/8/17 paMkayaNAhU - paMkajanAtha arthAt zrIkRSNa 13:13/14 paMkayavaNa - paMkajavana, kamalavana 7/6/17 - pA~ca 5/10/3 paMcagni - paMcAgni tapa 7/8/3 paMcamahanvaya - pA~ca mahAvrata 7:5/6 paMcasayaI - pA~casau 14/5/11 paMcavaNNamaNi- pA~ca varNa kI maNi 10/15/13 paMcANaNu - siMha 6/13/1 paMDavaha - pANDava 13/16/16 paMDI - paNDI nAmaka deza 6/4/1 paMpAiya - kavi siddha kI mAtA kA nAma 1/6/ pakkhara - palAna 14/24/5 pavakhovavAsa - 15 dina kA upavAsa 7:6/2 pAgaha - pagahA. jAnavaroM ko bA~dhane vAlI rassI 11/6/3 paccAra ___ - phaTakAra 14/3/9 paccAri - pukAranA 12/24/5 paccAhi . pratyUSa, prabhAtakAla 5/716 pajjuNNa - pradyumna. (zrIkRSNa kA putra) 3/14/1 paTTa vastra 1/14/4 paTTana paTTana 14/23/5 par3hakka DhU~kanA 12/21/2 pahara gira par3A 11/12/7 paDaDa paTaha vAdya 1/11/10 pahi - prati 13/15/6 paDimA - pratimA moga 15/10/14 paDivAi - pratipatti, jagacAra 6/23/4 paDisakkaMdaNa - pratIndraH pratinArAyaNa 2/14/14 - vastra 14/6/11 paDula pATala, gulAba, kamala 6:17/4 paDalla saMsAra-paTala 15/5/5 paNaya - praNaya, prema 7/2/9 paNNa - pannaga, sarpa 9/13/8 paNNatti - prajJapti 9/22/10 paNNatiya - vezyA , 1/8/10 paNNattiya - pranapti 10/17/3 paNNayakula - nAgavaMza 2/11/15 paNNAraha - pandraha 15/13/5 pattaMga - sUrya 6/19/4 pattahi - pattA 6/16/14 pattahi patajhar3a 6/16/14 paya dudha 1711 paira 9/5/12 payakhANa khAna-pAna 11/28 payonidhi kSIrasAgara 1/ 1M payovaNu - payobana 8/12/9 payohara - payodhara, stana 5107 paramaccha - paramArtha 8/3/7 parameTiTha - parameSThi 4:11/5 parayArakaraNa - parastrIgamana 7/3/4 parahudha - koyala 6/4/7 pariusiu - parvadasita, bhAga khar3A huA 14/6/2 parimaMDivi - sthApita kara 12/8/2 parimala - sugandha 11/23/11 parisesi - chor3anA 13/12/13 parihava - parAbhava 14/19/] parIsaha . parISaha 5/7/2 paruccami .- paricaya 12/23/4 palamakkhaNa - mAMsabhakSaNa 11/17/7 palayasamudda - pralayasamudra 14:2215 palAza vRkSa 10/6/9 pallaMka palaMga 4/4/13 pallaTTa palaTanA 12/20/6 palhatya - naSTa karanA 157717 pakSaNaasaNa - sarpa 8:4/6 pavaNaMgara hanumAna 11/4:15 pavaNu vAyavya dizA 15/7/1 pavara zreSTha 7/14/9 pavAla - prabAla, mUMgA 11/12/8 pavidasana vajradanta nAmaka vyakti 7/171 pavimaNi - hIrA 2/16/11 pavimala - utkRSTa nirmala 15:2615 palAsu
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA 1363 puraMda puraMdhI puliMda pullihi pella pella pasaNNa prazAnta 15/206 - pazu 6/1/10 pasupAlaNa pazupAlana 15/6/1 passeu - pasInA 9113 pahara kSaNa 13/12/5 paharaNa praharaNa 2/13/8 pahala - pahalI 12/26/2 pahiya - pathika / /7/10 - pahu~canA / 1/22/5 pAe mmAU 1/7/10 pADhINu eka jalacara jIva |/11/7 pADala - haMsa 8/17/5 pANiggahaNa - pagigrahaNa, vivAha 8/20/9 pAyaThThavaNu . pAdasthApanI pAdukA) 8/5/13 pAyAla pAtAla 4/112 pAyAlakaNNa - pAtAlakarNa 2/11/3 pArijAya - pArijAta puSma 10/2/9 pAlaNau - pAlanA; palanA 7/12/9 pAsaM pArzvanAtha tIrthakara 15/0/25 pAhuNa mehamAna 14/15 koyala 4/1/10 piMgalapahANa - piMgalapradhAna 4:10.5 pippalI - pIpalI dRkSa 10/6/4 piyaMga - priyaMgu vRkSa 3/1/5 piyaraha - pitAmaha 12/23/4 piyavayaNa - priyavacana 5117 piyavayaNA - pribhavadanA rAnI 5/11/7 piyArI - pyArI 9/5/13 pisuNa - pizuna; dhUrta 3/6/6 pihiyAsava - pihitAzraTa muni 8/15 pINa - puSTa 15/7/3 puMDarikiNI - gaNDarIkaNI nagarI 4/10:9 pukkAra - pukAranA 14/24/7 vRkkhalAvada - puSkalAvatI deza 14/9/10 puNNaMdhi - pUrNA, 15.717 puNNakalasa - puNyakalaza 13/15/8 puNNabhadda - puNyabhadra nAmakA vyakti 571212 puNNAya - punnAga puSpa 11/13:9 puNphacAu - puSpadhanuSa 8/12/6 pupphadAma puSphamAlA 8/9/7 puSphaNu puSpadhanuSa 8/15/6 purandara; indra | 13/9 purandhI 8/20/9 purA - pura 31/4 - nagarI /15/8 - bhIla 10:939 ___ - bhIla 2/2/3 - 15/12 puccavideha - pUrva videha 14:9:9 pekkha - prekSa, dekhamA |18/5 ThelamaThela, pelatA 1311111 pelanA 15/3/6 pesaNa dAsa 9/213 pAma - padma lezyA 4/10/11 polomI - indrANI 5/10/8 phagguNa phAguna mAsa 6:16/12 phaNiMda - phaNendra 1/14/8 phaNimAsa - nAgapAza 2:20/7 phaNisa ___ - panisa vRkSa 3/4/7 phaNIsa - nAgendra 15/7/1 phAguNa . phAguna mAsa 151513 phAla pheMkanA 10:9/3 phiTTa naSTa honA 15/56 phUTanA 13/10/7 phuresai - pharaphanA 7/10/8 phUiya buA 2/13/12 buA 2/7/13 pheDiu - pheranA 14/6/1] phor3a chAlA. phor3A 9/8/7 phoMphalI - poMphalI vakSa 10/6/11 baMdha - bandha nAmakA tatva 14/9/14 baMbhaNavADa . bamhaNabADa nagara 1/418 balahadda - balabhadra 1/12/7 buddhi - buddhi nAmakI TebI 2/11/14 piI
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364] mahAkA siMha birAu pajjuNNacarita bhaMDa bhANu bhaiNi bahina 14/21/7 maut - vadhu 6/16/15 - yuddha 15/9/4 bhaTTu * bhaDa, yoddhA 4/14/13 bhaNDa bhANDa, bartana 111121 - bhadra 9/1/5 bharaha - bharata cakravartI 10/17/G malla bhAlA 2/17/10 bhavaNa bhavana 11/16/12 - satyabhAmA kA putra 4/8/13 bhANukaNNu - bhAnukarNa nAmakA putra 10/17/6 bhAta - bhAta (khAdya padArtha) 11:21/4 bhAmarI - pradakSiNA 4/11/6 bhiMgAra - bhuMgAra (mRttikA pAtra) 15/7/15 bhiMtaha - AbhyaMtara 4/11/2 bhiNNakArI . eka vidyA 8:5/14 bhitti - dIvAla 10/9/5 . bhIma nAmakA rAjA 6/9/3 - bhISma nAmakA rAjA 9/11/9 bhuyaMga - bhujaMga, sarpa 1/8/9 bhuva - bhujA 8/9/11 bhuvaNa - saMsAra 1/14/8 bhUgoyarI - bhUgodharI 2/11/2 bhUdhAlu - rAjA 9/711 bherI nAmakA vAdya 21161 bhoyaI bhojaka rAjA 12/23/6 mAtA 8/19/4 mauDa mukuTa 1/14/2 maMgala maMgala graha ||/6/7 maMgalasadda - maMgala zabda 2/12/12 macAna, khaTiyA 7/2/6 maMcovara maMca ke Upara 7/2/6 maMjari - Amra maMjarI 6/17/1 maMDau maNDapa 14:417 maMDava mA~DamA 12/28/3 maMDava - mA~r3a, cAvala kA mA~Da 1112119 maMdarabari . bhavana ke Upara 12/28/9 bhIma bhIsama maMdiragiri - sumeru parvata 4/9/10 maMdira - mandarAcala 7/16/6 makkaDu - bandara 11/4/3 magaha 'magadha deza 14/5/3 magahAmaMDala - magadha maMDala 4/14/9 maggaNa -- bANa 9/22/6,15/11/9 maggaNa maMganA, bhikhArI 14/7/7 macakuda - macakunda puSpa 10/6/12 macchara matsara 6/15/5 majjhaNNa madhyAnha 1/9/5 majjhima majjhiya 15/1119 majjAva - maryAdA 11/12/10 maDaMba - maramba 1/15/6 maNapajjayaNANi- mana parmayajJAnI 15/13/8 maNi .. ratna 10/3/5 maNibhadda - maNibhadra nAmakA vyakti 5/12/2 maNimaya - maNiyukta 7/12:10 maNirayaNa - maNiratna 10/10/10 maNojava - manojaba vidyAdhara 8/13/12 maNojavAhi - manojava vidyAdhara 8/13/7 maNohari - bhanohara 5/10/7 - madhye 4/112 mate - mRtyuloka 4/11/2 - mada 1/9/1 maya - mRga 2/2:10 mayajUha - mRgayUtha 1/8:8 mayaNAhi - mRganAbhi, kastUrI 1/1056 mayarakeu - makaradhvaja (pradyumna) 9/15/7 mayaru makara I/117 mayAri mRgAri, siMha 8/13/1 mayAriviMda - siMhAsana 10/3/7 maragayamaNi - marakatamaNi 2/10/8 marubhUi 4/14/14 mali - malanA 13/12/4 malesa - rIdanA 14:3/7 malli - mallinAtha tIrthaMkara 15/6/21 malliya mallikA puSpa 2/119 matte maya bherI mairI maMca
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ masi mahavi mANada mahANava mahANIla mahAtIra mahAbhAraha mahAraja maTIhara mahu mahumahaNa maDumahaNu mahurAu mAi bhAija mAule mANasaMbha mANasa mANusara mAyaMga mAyaMdavaNa mAyaMdR mAyari mAyAmaya mAlai mAlava mAli mAsUra mAsauvavAsa mAsaddha mAha mAhava mAhavacaMdu mAhiMdari miDaya miccu miyaMka - - - - - - - - - - - - - - - - - sthAhI 15/6/1 mahAvedhI 11/6/15 mahAnadI 4/10/7 mahArNava, mahAsamudra 11/12/10 mahAnIla 14/4/5 mahAnadI 2/11/9 mahAbhArata 15/9/3 mahAzabda 8/10/14 mahIdhara rAjA 10/5/3 madhu, zahada 11/19/11 madhumathana (kRSNa) 13/6/1 madhumardana (kRSNa) 1/12/8 madhu rAjA 6/8/10 bhAtA 9/2/8 samAnA 13/15/13 mAtA 8/18/2 mAnastambha 8/3/7 mAnasa kRSNa 13/9/5 mAnasarovara 7/1/4 cANDAla 11/4/2 Amravana 11/3/4 Amra 8/8/92 mAtA 9/3/7 mAyA se yukta 11/1/12 mAlatI puSpa 2/11/9 mAlava deza 6/4/1 mAlI eka jAti 11/12/12 mAlUra nAmaka vRkSa 5/12/5 mAsopavAsI 7/6/2 AdhA mAsa; 15 dina 12/15/5 mAsa, mahinA 10/11/1 mAdhava (kRSNa) 13/7/12 mAdhavacandra 1/4/2 mahendrasUri 5/12/6 mRga 2/2/10 mRtyu 2/19/11 candramA 4/5/11 kaNikA mivavAsu mIdhA muchAviu muTThipahAra munisubya mokkha mograya moTTa moDa motiyadAma mova moyaya mohakku mohaNa yavanaM yAsa yuvai rai raha razramaNa rahabara raiesa rauda raei raMgAvalI raMgolI raMbhAraMbha rakkhavAla raNau ratuppala ramAulu rayaNa - rayaNacUla rayaNampaha - - musAhala musumUriya mardita naSTa 15/6/17 T mesa - - - - - - - - 4 - - - - - - - - - = mRgacarma 1177/9 mIna, machalI, mIna rAzi 1/11/7 - mUrcchita 6/23/3 muSTha 11/10/3 munisota tIrthakara 15/6/22 muktAphala, motI 3/3/3 meThA 10/16/7 mokSa 14/9/14 moMgarA puSpa 10/6/12 moTA 10/9/6 mor3anA 15/25/17 motiyoM kI mAlA 5/12/8 a del 11/21/9 modaka, laDDU 12/3/7 mohacakra 15/13/12 mohana astra 13/12/2 mleccha jAti 10/18/4 Asa deza 14/5/6 yuvatI 11/6/4 rati nAmakI putrI 8/20/5 rati 7/1/2 ratiramaNa 14/24/12 rativara 10/17/3 ratirasa 7/1/2 raudra 7/3/6 racAI 15/8/2 cauka pUranara 13/15/2 cauka 13/15/7 kele kA stambha 3/15/12 rakSApAla 8/6/4 raNa-samUha 13/8/2 raktautpala, lAlakamala 4/5/11 udyAnoM se vyApta vamIcA 13/15/11 rAtri 1/10/5 ratnala vidyAdhara 14/8/7 ratnaprabhA naraka 5/10/7 1365
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366] mahAkAda siMha virAja paJjuNNacarita - rupaktamAra lavaMga rayaNavidiTha - ratnatRzTi 15/11/I rayaNAvAla - ratnAvali, ratnoM kI paMkti 6/4/5 rayaNasaMciya - ratnasaMcayapura 14/8.7 ravikata - ravikAntA strI 14/8/9 ravimaNi - sUryamaNi 14/4/3 ravisuba * karNaH pANDava putra karNa 10/12/10 rasakasamasaMta - rasakasamasaMta kI dhvani 13/16/11 rasoi - bhojana 13/5/7 rahaMgu - rAMgacakra 3/1916 rahaNeura : rathanUpura nagara 2/3/7 rahasadda - rahasabadhAvA, harSa badhAiyoM 13/16/11 - ekAnta 11/5/8 rAu rAjA 6/14/10 rAma balarAma, baladeva 15/1/8 rAma ArAma, bagIcA 3/1/4 rAmaI __ - rAmasenAvata 17/3 rAmavaNA - rAvaNa 9/23/2 rAya - rAjA 6/10/8 rAyadhasakku - rAyadhazaka; virudadhArI rAjA bhIma 6/14/2 rAyamai - rAjamatI, neminAya kI bhAvI patnI 15/10/6 rAvala - rAjakula 7/149 rAsa gadhA 10/114 rAsi rAzi, jyotiSa kI bAraha rAziyoM |/11/4 * mArga 1/9/5 - rAhu graha 2:10/7 - Rtu 15/14/10 richa - rIcha; bhAlU 8/13/3 riTTha - ariSTa, kauA 12/27:8 riNariNata .. riNa-riNa kI dhvani 13:16:11 rikhaMjaNa * RddhAMjana vRkSa 3/7/4 riddhivaMta ___ - RddhivaMta 15/13/7 risaha - RSabha 15/6/3 risIsara - RSIzvara, gautama gaNadhara 15/6:3 - thakA 10:18/6 - garjanA 12/21/2 rukkha - vRkSa 13/9/18 ruNaruNata - ruNa-ruNa kI dhvani 11/6/10 ruppiNI - rukmiNI 2/79 eppiNi - rukmiNI 2/711 ruviNi rUpiNI. rukmiNI 2/12/6 rupakumAra rUpakumAra 2/20/3 rellA . bhI, prabAha 12/27// revayagiri revataparvata 15/10/9 - rodhita 11/12/4 laevi .. lekara 13/22:11 legUla - pU~cha 6/2/10 lakkha lAla 4/10/17 lakSaNa . lakSmaNa; udadhikumArI kA bhAI 6/21/10 lakkhi - jAnanA 15/17/5 lacchohara 5/9/10 lacchi lakSmI 2/113 layAharu - latAgRha 3/1/7 lallAviya - lapalapAtI 2/215 - lauMga 3/1/5 lavakusa - lava-kuza 6/7/10 lavaNa - namaka 11/21/9 lavaNodahi - lavaNodadhi, lavaNalAgara 14/9/7 lavali lavali vRkSa 5/11/6 lADa deza 6/3/12 lAbbayA lAha deza 14/5/4 lAjiya lajjikA nAmakI dAsI 12:273 lAyaNu lAvaNya 8/16:11 lAsa Ananda, rasa 14/6/4 lAha lAbha 8/5/15 lihu - likhanA 7/7/1 - vilulita 10/4/10 - lepa, ubaTana 15:3/3 lesA lezyA 15/11/4 lekha 31914 lekha-patra 14/19/6 loTTa loTanA 14/24/5 lola caMcala 2/2/5 lohA / 1113/13 vaiNi - badana 15/16/12 lADa lulai leha lehatya rINa ruja loha
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNikA [367 vaivasapura varuNu vaMbha . yamapura 13/14/8 - vaya, umra 10:20:5 vauNu - bamaNu: bamana 11/22/14 baula - bakula phUla 3/7/5 baMka - TeDhe, sundara 2/15/6 vaMga - baMga deza 14/5/3 vaMdaI * sindUra 3/1/13 - brahma 2/1714 vaMbha brahmacArI 10/13/3 bhaNakula - brAhmaNakula 1/14/12 vaMbhaNevi brAhmaNa 4/16/9 baMbhayAri brahmacArI 12/2/3 vaMbhu brahma 2/12/2 vaMsa - bA~sa kA vRkSa 10/5/6 vaMsAla - bA~surI 11/23/9 baksara - bakhtara, kavaca 2/14/10 camga - varga, kavarga, ca varga Adi 3/9/6 vajjakAsana - paryakAsana 15/26/10 vajjAuha - vajAyudha arthAta indra 15/7/1 vaTTa - mArga 10/9/12 baTTaka vaTuka 11/16/1 ghaDAra vaDapura nagara 6/18/2 vaDi - vADI 14/1/14 baDDaya - vaTuka 11/22/14 baDDamANa - vardhamAna tIrthakara 15/6/26 yaNarakkhaha - vanarakSaka 11/4/8 baNabakAe - vanaspatikAyika 15/17/4 vasaI - vanaspati 6/16/17 vaNiyArau - banajArA 10/10/3 vattIsa - battIsa 10/20/9 pahAvaya vardhApana 3/12/9 yaya zarIra 15/27/9 vara - uttama, zreSTha 1/15/8 varadatta - varadatta rAjA 15/10/7 baravacchadUsaha - zreSTha dUSya vastra 8/7/6 varahiNa - mayUra 15:3/15 varAr3a . barATa. deza, vidarbha deza 14/5/6 varAhasela - varAhagiri 8/11/7 varisAla - varSAkAla 15/3114 varI - baheDA vRkSa 10/619 varuNa 15/7/1 bali bali 15/5/6 vallabha vallabha nAmakA astra 6/10/7 bastAla ballAla rAjA |4/9 vasaMta valanta Rtu 3/47 basaha - baila 10/11/16 basu - kRSNa 15/20/14 vasueva - vasudeva, kRSNa ke pitA 111217 vasuNaMdau vasunandaka khaDga 8/5/8 vasuMdhari vasundharA rAnI 6/3/3 vahau - badha 9/14/9 vahiyAle apajazAlA 10/19/2 bAula - vyAkula 6/23:10 vAulau - vAvalA; pAgala 6/23/10 bAuveya yuvegA devi 8/20/4 vADavagiNa - vADavAgni 12/24/11 vADi vAr3I 14/1/14 vANara - bandara 8/9/3 vANi - pAnI 15/3/12 vApI - vApikA 11/7/1 vAmechi - bAyA~ aMga 7/10/8 vAya - bAteM 9/6/8 vAyasa - kAga, kauma 6/21/3 vAraNa - chajjA 3/14/4 vAraNa . hAthI 3:14/4 vAramaI . dvArAvatI, dvArikA 1/97 vAraThabhASaNa - bAraha bhAvanA 7/4/2 vAruNi zarAba 11/19/11 vAvalla eka astra 2/17/9 vAvI vApI |1/6/15 cAbIsa bAIsa 7/6/2 vAsava vAsumujja tIrthakara 15/6:14 vAha - vyAdhi, roga 15/717 vAhaka 15/5/7 -
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 . 368] mahAkada siha birahau pajjuNNacariu veNIdaMDu veyAlu voma vitruppa saMku vAhiu hA~kA 11/6/4 ghAhI azvazAlA 10/18/12 vAheNa . byAdha 2/2/6 viuyaru - vRkodara arthAt bhIma 13/14/5 viulAgAra - vipulAcala pardata 1/6/3 viulavaNa . vipulavana 8/14/16 biMjaNa - vyaJjana; pakavAna 3/9/6 bigguttA - nakaTA 12/12/2 vijayasaMkha - vijayazaMkha nAmakA zaMkha 8/12/8 vijjau - vidyAe~ 8/5/13 vijauriyA - bijuriyA nIbU 10/6/6 vijjaveu - vidyutavega vidyAdhara 14/8/6 bijjAmau - vidyAmaya 8/17/10 viThTha - viSNu 2:10/10 - rAhu graha 4/14/11 viNANa ___ - vijJAna 10/2/3 viNNANa - vijJAna 4/14/14 viNNi - do 10/20/4 vipaNiya - vyApAra vANijya 11/11/12 vimala .. vimalanAtha tIrthakara 15/6/15 vimalavAhaNa - vimalavAhana muni 7/4/3 vimANa - vimAna 10/5/1 viyaMgai - priyaMgu vRkSa 6/1713 viyavakhaNA - vicakSaNA rAnI 97/1 viyavAsiya - vikasita 15/25/18 vila eka vAdya 6/10/2 vilakkha - vyAkula 13/8/11 vivaNiya bAjAra 11/11/12 vyutsarga 5/5/5 visallA lakSmaNa kI mA~ 6/21:10 visavaha - jala ke bAhaka arthAt megha 15/8/5 visavahapura - meghakUTapura nagara 14/8/3 bihappar3a - vRhaspati graha 1/15/3 vihaDapphaDa - haDabar3Akara 14/2417 vihura - vidhura 9/191 - eka ThAdya 85/13 dIyAiMdu - dvitIyA kA candra 4/4/12 cukkara - gurrAnA / 1:5/4 veilla - belA puSpa 3/1/12 maphalara yA kAna DhaMkane vAlA vastra 15:4/13 yeya - veda 4/14/14 veyaDha caitADhaya parvata 2:3/6 veyasatya veda-zAstra 4/14/12 veyAliya - baitAlika 13/168 - baitAla nArada 1/16/10 belAula - utsavagRha 7149 vellahalla - sundara latA 3/9/9 vesarA khaccara, gadhA 10/710 voDa - boDa deza 14:5/5 - vyoma, AkAza 3/14/11 bomamaMDala - AkAza-maMDala 3/14/16 volla - nolanA 91/18 - koTI: kIla 2:15/6 saMkha - zaMkha 11/5/12 saMgIya - saMgIta 1/14/6 saMghAra - saMhAra 15/2072 saMcahi - maMca 6/3/10 saMjaI - AryikA 15113.9 saMjAyau - . utpanna huA 13/17/11 saMjoi - ekatrita 6/9/8 saMjhAcaraNa / sandhyAcaraNa, sandhyAvandana / / /17/8 - zAnti 2:1114 - zAntinAtha tIrthakara 15/6/8 saMdANu - ratha 2:13/8 saMbhara sAmbhara deza 14/5/8 saMbhu IzAna diyA 15/7/2 saMvara samhAlA 9/2/8 kAlasaMvara rAjA 13/1737 saMyukumAra - zambukamAra 14/15/13 saMhAra - saMhAra, nAza 15/20/2 sakalaMka - kalaMka sahita 2/10/1 sakka - zakra. indra 2/14/14 sakkara - pAkara cInI 17/11 samma - sarga vRkSa 10/6/4 saMti saMti vivasamma saMvara vINA
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ gamdAnukramaNikA [369 saDagu samage .. svarga 4/11/2 saccariya - saccaritra 14/23/1 saccaimuNi - sAtyaki muni 4/15/8 saccAhara - satyabhAmA 11/16/2 saccahAma satyabhAmA 3/4/9 saccahAca satyabhAmA 1/13/6 sajja - sajja nAmaka vRkSa 10/6/4 sajjhAya - svAdhyAya 7/5/8 saTTa saTTaka, nATaka kA eka bheda 15/3/10 . SaDaMga bala, 13/14/8 saNakumAra - sanatkumAra 2/3/8 saNicara zanizcara graha 14/21/11 sapaNAha - sannAha, kavaca 2/15/12 saNNiAha - samAna 10/914 sattaratu sAta rAteM 4/16/16 sattAvIso sattAisa 15/2/3 satti zakti 2/11/4 sattha - zAstra 4/14/4 sadla - zArdUla, siMha 4/1/1 saptasvara - sapA svara. divAha ke samaya vara-vadhU dvArA sAta pratijJA 14/7/5 sappa - sarpa 2/2/4 sabda - zabda 9/17/2 samoDhai - acchI taraha or3hanA 15/4/15 samadiThThi - samadRSTi 11/16/9 samabhAva - samatA bhAva 7/5/4 samavasaraNa - samavazaraNa 15/11/15 samichau - svIkAra kiyA 14/2/9 samidI samiti 7/5/7 samudadatta - samudradatta rAjA 5/11/9 samma '- sampaka 5/14/14 saya - zacI, indrANI 3/3/12 sayapaha - svayaMprabhA putrI 14/8/9 sayaMvara - svayaMvara 6/4/8 sayatiNNisaTha - tIna sau sATha 4/2/7 saramA - kutiyA 5/15/15 saraya - zarabha 2/2/2 sarala sarala 11/21/14 saravajjiyau - gUMgA 5/1/8 sarasi - bAvar3I 8/5/16 sarAva sarAva parvata, zalyakagiri 8/11/7 sarAsaha sarasvatI 2/11/4 sari - saTi-saTi dhvani 14/6/3 sari - sadRza, samAna 11/5/15 saru - zAbda 11/3/7 saroruha - kamala kA phUla 1/9/1 sarovara sarovara 3/1/6 salavaliya - salabalAnA 6/13/10 salahaMti palAghA, prazaMsA 7/12/4 sali zalma 15/5/6 saliya sar3anA 9/8/8 maloNu - khArA //1/1 sallayagAre - zallakagiri 8/10/11 sallehaNa , sallekhanA 5/7/1 savaNa - zravaNa 5/3/6 savara - bhIla 11/8/13 savANa . samAna 7/15/11 savAra asavAra 13/2/6 savIDa - lajjA sahita 2/15/17 saveDa . vega pUrvaka 11/21/6 savvala __- sabbala nAmaka astra 2/17/10 sabvasAi - savyasAcI arthAt arjuna 13/14/15 sasaMka - zazAMka, candramA 15/7/8 sasaMti - dIrgha sA~sa 12/21/6 sasahara zazadhara arthAt candramA samAna 3/11/3 sasaharakati - candramA kI kAnti kA haraNa karanevAlI 6/3/5 sasipaha - zaziprabhA 14/1411 sasilehA - zazilekhA putrI 14/19/9 sasiviTThara - zaziviSTara arthAta siMhAsana 8/5/13 sasisehara - zazizekhara nAmaka deva 14/14:11 sahaeu - sahadeva, pANDava-putra 12/25/4 sahasakkha - sahasrAkSa nAmakA bANa 13/12/1 sahasA tatkAla 14/2/9 sahArasa Ama 3/1/6
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370] mahAphA siMha virakhAu pajjuNNacariu sAligAmu sAMkha - sAMkhya mata 15:16/10 sAkeyaNayari - sAketanagarI 9/4/9 sADiyabahi - sAr3I khIMcane vAle 2/19:12 sANi pravAni, kuttI 9/10/12 sAma sAmaveda 4/16/8 sAmaMta sAmanta 6/10/4 sAyaMbhari zAkambharI deza 6/9/3 sAya - sAgara 1/11/9 sAraMga - sAraMga nAmakA dhanuSa 9/12/9 sAraMgadharU - kRSNa 13/14/15 sAraMgapANi - kRSNa 15/22/3 sAraNa yudhiSThira 13/14/15 sArahi - sArathI 2/13/9 sAla - zAla nAmaka vRkSa 1/7/4 sAlaNa - namakIna 11/21/3 - zAligrAma 4/14/19 sAlivaNa zAlivana 3/10/6 sAvaNa - zrAvaNa mAsa 13/8/14 - sAsa 4/8/8 mAhaNa - sAdhana 6/9/8 sAhAmau - zAkhAmRga, bandara |1/4/5 sAhAralu Ama 3/4/4 sAhu-sAhu sAdhu-sAdhu 15/11/1 siMgAra * zrRMgAra 1/16/5 siMdhu - sindhu deza 14/5/7 siMdhuravara - zreSTha hAthI 6/21/8 siMhami - zikhaNDI pakSI 3/1/11 siMhAsaNa __ - siMhAsana 1/14/7 sikkAra -- sItkAra, zIkara 10/6/13 sigiri - sumeru parvata 14/6/8 siNiddha - snigdha 15/4/4 siddhi - siddhi 2/11/4 simira - samara, vAyu 15/17/4 siyAla - siyAra 4/16/20 siyAlA - zItakAla 6/16/13 sirathuvivi - siracUmanA 8/20/13 siripAlu . zrIpAla rAjA 10/21/9 sAsu sirimA - zrImatI rAnI 2:12/3 siraloja - sira kA loca 915/8 siri - zrI, zobhA 10/6/7 sirikhaMDa - zrIkhaNDa, candana 10/6/7 - zrImaya, zobhAmaya 10/6/7 sirivijaya - samudravijaya rAjA 4/9/15 sirisayaMbhu - zrIsvayambhUramaNa samudra 14/9/7 sirIhara - zrIdhara, kRSNa 15/1/2 siloccaya - vijayArddha parvata 7/16/4 sivaNabahu - zivadevI, neminAtha kI mAtA 4/9/15 sivapura - zivapura 15/6/26 sibaevi - zivadevI mAtA 3/12/13 siviyA . zivikA, pAlakI 2114/3 sisuttaNa - zizutva 9/21/9 sisupAla - zizupAla rAjA 2/7/14 sisusasi bAlacandra 14/13/8 sihi zikhi, agni 15/17/4 sIusaraMtu sarovara 15/4/6 sImaMdhara . sImandhara svAmI 4/10/4 sIya sItA nadI 4/10/7 sItA 6/7/10 sIrAvaha balabhadra 9/12/3 sIrAyudha balabhadra 13/419 sIri balabhadra 13/4/9 sIlAyara zIlAcAra 14/3/13 sIsama zIzama vRkSa 10/6/11 - siMha, zera 2/2/7 sIhaura siMhapura, vidyAdhara nagarI 7/8/9 sIhadvAra . siMha daravAjA |1/14/12 sIhaddhaya . siMha kI dhvajA 10/16/6 sIhAsaNa - siMhAsana 1/16/5 sugandha 15/7/11 suuNha uSNatA sahita 15/4/16 suMdari - sundarI 14/13/6 susumAra - magara 4/1/13 - totA 1/7/6 sukaNNa - sukarNa nAmaka vyakti 10/12/10 sIya sIha suaMgha prazna
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdAnukramaNikA [371 sUla sUli sUvA sehara sukI - zukI 3/I/II sukeya .. suketa nAmaka vidyAdhara 1113/6 sukeyasutA . suketa sutA arthAt satyabhAmA 14/19:4 sukkajaggAhami- zulka vasUla karanA 10/10/4 sukkajhANa - zukladhyAna 15/11/7 sukkavANa - zuklabaraNa 9/20/8 - sUrya 15/6/14 suThANa - sundara sthAna 10/10/2 suNi - kutiyA 6/2 suNetta sundara netra 7/8:10 suNhae - stUSA, vadhu 5/114 sutAraNAma - sutAra nAmakA chanda 10/6/15 - sApha, sarapaTa 1113:6 supaMDu sundara pANDava 12/24:2 supasaNa suprasanna 11/16/10 sunbhayara zubhratara 3/7/2 sumaI - sumati nAmakA maMtrI 6/12/3 samiTula - madhura 11.17 sumeru - sumeru parvata 1/6/7 - airAvata hAthI 4/11/14 surakumAri - surakumAri 2/11/3 suradhaNu - indradhanuSa 15/3/19 surayaNakavaca - suratna kavaca 8/10/18 suraviDa - kalpavRkSa 11/1/4 surasuMdari - surasundarI 2019 suraloya - suraloka, svarga 2:11/5 suradAra devadAra vRkSa 10/6/11 surekhA nAmakI pAdukA 8/9/10 sundara, cauDA 14/2073 sulopaNa - sulocanA nAmakI strI 6/4/4 suSacchahAru - sundara vastra hAra 8/11/6 suvaNNamAla - svarNamAlA vidyAdharI 13/7/7 suSaNNaNAha - svarNanAbha 14/10/12 suviNoya - vinoda sahita 1/14/6 susAiya - susvAda, AsvAda 15/4/6 susAra - sAra sahita 3/1/10 suhakamma - zubha karma 11/16/8 suhadaM subhadrA, kRSNa kI bahina 4/8/1 suhuma sUkSma 14/9/14 sUhAgama . sUrya kA udgama 5/6/4 sUrappaha .. sUraprabha vidyAdhara 7/8/9 - eka astra 2/17/10 zUlI, phA~sI 14/23/6 - zAka, tarakArI 11/21/6 seNiya - zreNika rAjA 1/6/4 seyaM zreyAMsa tIrthakara 15/6/13 sella - zaila 2/17/12 sevatti - sevantI puSpa 10:6/11 - zekhara nAmakI vidyA 8/9/6 sodAmaNI bijalI, dAminI 4/12/7 soma - urdhvadizA 1517/12 somasamma somazarmA vipra 4/14/13 soraTTha saurASTra deza 3/1/2 sohamma saudharma svarga 51113 saupAla 1/12/5 - haya, ghor3A 14/20/5 haumi - maiM hU~ 10/10/2 haMsarayammi - zaradakAla 15/4/8 hakkArA halakAra, sandezavAhaka 14/3/17 - haTanA 15/9/15 haNu - mAro 11/5/1 - ghor3A 1/9/4 hayavAla __ - azvapAla 10/1719 hayAri hatAri 7/15/4 - mahAdeva 2/1714 - harrA nAmakA phala 10/6/9 hari - viSNu 2/12/2 - kRSNa) 15/2117 ghor3A 11/2/10 hariNI hariNI 2/2/9 harimaMdira - azvazAlA 10/8/9 harivaMsa harivaMza 8/4/2 harI - hari, viSNu 11/15/2 hala - pAla 15/24/24 surakari haTTa sureha suruMda hari
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372] mahAkA siMha virarAja panjuNNacarita ile haladhara - balarAma, baladeva 13/14/14 halapahara - hala-praharaNa 2/17/12 - sakhI 13/16/17 hAriNI dhAriNI rAnI 5/15/4 hima - hima Rtu 15/4/9 himagiri himAlaya 13/16/5 __- himapaTala 7/5/10 hiraNNa - hiraNma nAmakA putra 8/1/4 hiraNNa - svarNa 10/10/2 hilihili - ghor3oM kA hIMsanA 10/16/12 - huA 10/2/2 huta - hue 10/19/10 huhukka - eka vAdya 13/16/12 huyAsaNu - hutAzana, agni 3/1/5 - hue 10/21/1 - agni 15/7/I - hUNa deza 6/3/12 - dhU-dhU kI AvAja 13/16/10 himapaDaNu huvAsa
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ [373 sandarbha-grantha evaM zodha-patra-patrikAe~ agaDadattacariyaM - sammA0 DaoN0 rAjArAma jaina, prAkRta-sAhitya pariSada, ArA, 1975 I0 / 2. apabhraMza-darpaNa .- pro0 jagannAtha rAya zarmA, paTanA, 1955 I0 / 3. apabhraMza bhASA aura sAhitya -- DaoN. devendrakumAra jaina, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, 1965 I0 / 4. apabhraMza sAhitya - DaoN0 harivaMza koSTha, bhAratIya sAhitya mandira, phavvArA, dillI, vi0saM0 2013 / 5. amarakoza - amarasiMha, sampA0 guruprasAda zAstrI, banArasa, 1960 I0 / 6. aSTAdhyAyI - zrIzacandra rAya, prakA0 motIlAla banArasIdAsa, vArANasI, !962 I0 / 7. AlhA-khaNDa - paM0 nArAyaNaprasAda mizna, zrI vizvezvara presa, banArasa (tithi alikhit)| 8, AdipurANa meM pratipAdita bhArata : - DaoN0 nemicandra zAstrI, zrI gaNezavarNI di0 jaina granthamAlA, vArANasI, 1968 I0 ! 9. AryAsaptazatI ---- govrddhnaacaary| 10. aMguttaranikAya (prathama bhAga) - nAlandA sNskrnn| 11. utkIrNa lekhamAlA - saMpA0 jhA bandhu, caukhambhA0, vArANasI, 1962 I0 / 12. uttara pradeza kI aitihAsika vibhUti - DaoN0 kRSNadatta vAjapeyI, zikSA vibhAga, uttarapradeza, lakhanaU 1957 ii0| 13. uttarapurANa - guNabhadrakRta, saMpA0 paM0 pannAlAla sAhityAcArya, bhAratIya jJAnapITha, dillI, 1968 ii0| 14. upadezarasAyanarAsa --. jinadatta sUri (vi0saM0 1132, aprkaashit)| 15. upamitibhavaprapaMcakathA -- siddharSikRta, saMpA0 pI0 pITarsana, kalakattA, 1899 I0 / 16. Rgveda saMhitA - vaidika saMzodhana maNDala, pUnA 1936-1944 I0 / 17. karpUramaMjarI - rAjazekharakRta, saMpA0 manamohana ghoSa, kalakattA vi0vi0, 1948 I0 / 18. kabIra granthAvalI - nAgarI pracAriNI sabhA, vArANasI, 1962 ii0| 19. karakaNDacariu - saMpA0 DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI 1964 I0 / 20. kavitAvalI .... TIkAkAra-lAlA bhagavAnadIna aura vizvanAtha prasAda mizra, ilAhAbAda, vi0saM0 2013 | 21. kahANayatigaM - saMpA0 ghATage evaM raNadive, satArA (mhaaraassttr)| 22, kAvya-bimba - DaoN0 nagendra, nezanala pabliziMga hAusa, dillI, 1967 I0 / 23. kAvya-mImAMsA -- rAjazekharakRta, saMpA0 paM0 kedAranAtha zarmA 'sArasvata, bihAra rASTrabhASA pariSada, paTanA, 1954 I0 / 24. kAvyAdarza .- mahAkavi daNDI, banArasa, vi0saM0 19881
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374] sandarbha-tha sUcI 25. kAvyAlaMkAra --.. bhAmaha, vi0vi0 presa, kAzI, vi0saM0 1985 / 26. kirAtArjunIyam - bhAravi kRta, nirNayasAgara presa, bambaI, 1954 I0 / 27. kIrtilatA ... vidyApatI, vyAkhyAkAra - DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla, sAhitya sadana, ciragAMva, jhAMsI 1962 I0 / 28. kumArasambhava ..-. nirNayasAgara presa, bambaI, 1927 I0 / 29. kUrmapurANa - saMpA0--nIlamaNi mukhopAdhyAya, kalakattA, 1890 I0 / 30. kauTilya arthazAstra - saMpA0--Ara0 rAma zAstrI, maisUra, 1909 I0 / 31. kauSItiki-brAhmaNa - maMpA: zrI bI0 liMDanara, 1887 I0 ! 32. khAravela zilAlekha - saMpA0 kAzIprasAda jAyasavAla, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, 1928 ii0| 33. gayasukumAlarAsa .... delhaNAkRta, saMpA0 DaoN0 harIza, maMgala prakAzana, jayapura, 1961 I0 / 34. garuDapurANa - aMgrejI anu0 ema0ena0 datta, kalakattA, 1908 I0 / 35. gItakAra vidyApati - rAma vaziSTha, vinoda pustaka mandira, AgarA, 1954 I0 36. gIta-govinda - jydev| 37. candAyana - dAUda, saMpA0 DaoN0 paramezvarIlAla gupta, hindI grantha ratnAkara kAryAlaya, bmbii| 38. citrarekhA - jAyasI, saMpA0--zivasahAya pAThaka, hindI pracAraka pustakAlaya, vArANasI, 1959 ii0| 39. caulukya kumArapAla lakSmIzaMkara vyAsa, bhAratIya jJAnapITha vArANasI, dvitIya saM0, 1962 ii0| 40. jambUsAmi cariu .-. saMpA0 - DaoN0 vimalaprakAza jaina, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, ___1967 I0 / 41. jambUsvAmIrAsa - saMpA0--DaoN0 harIza, maMgala prakAzana, jayapura, 1961 I0 / 42. jasaharacariu - saMpA0pI0ela0 vaidya evaM DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha vArANasI, 1972 ii0| 43, jaina zilAlekha saMgraha (tRtIya bhAga) :- saMgrahakartA-paM0 vijayamUrti zAstrAcArya, mANikacandra di0 jaina granthamAlA samiti, bambaI, vi0saM0 2013 / 44. jaina sAhitya kA bRhad itihAsa (bhAga-6) :- DaoN0 gulAbacandra caudharI, pArzvanAtha vidyAzrama, zodha saMsthAna, vArANasI 1973 ii0| 45. jaina sAhitya aura itihAsa - nAthUrAma premI, hindI grantha ratnAkara li0, bambaI, 1956 I0 / 46. joyasAru - saMpA0-DaoN0 e0ena0 upAdhye, rAmacandra zAstramAlA, san 1965 I0 | 47. NAyakumAra cariu - puSpadanta, saMpA.....DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, san 1972 I0 /
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ matAkA siMha viraiu pajjuNNa reu 1375 48. tattvArthasUtra .- umAsvAmi, saMpA0-50 phUlacandra siddhAnta-zAstrI, gaNeza varNI di0 jaina granthamAlA, vArANasI, vIra ni0 saM0 24761 49. tANDya brAhmaNa - caukhambhA saM0 sIrIja, vaaraannsii| 50. tiloyapaNNatti -.. saMpA0--DaoN0 e0ena0 upAdhye eNDa DaoN0 hIrAlAla jaina, jIvarAja jaina granthamAlA, solApura, 1943 ii0| 51. taittarIya upaniSad .--- gItA presa, gorakhapura, vi0 saM0 1994 / 52. dazakumAracarita - caukhambhA0, vArANasI, 1948 ii0| 53. dillI ke tomara - harihara nivAsa dvivedI, vidyA mandira prakAzana. gvAliyara san 1973 ii0| 54. dvayAzrayakAvya -- saMpA0 DaoN0 pI0ela0 vaidya panA 1936 ii0| 55. dharmazAstra kA itihAsa, bhAga 1, 2, 3 : - pI0vI0 kANe, hindI samiti, sUcanA vibhAga, lkhnuu| 56, nATyazAstra - bharatamuni, bar3audA, 2926 I0 / 57. nAyAdhammakahAo - modana samini, bambaI. 191 58. paumacariyaM (svayambhU) -. saMpAo-DaoN0 harivallabha bhAyANI, siMghI jaina zAstra zikSApITha, bhAratIya vidyA bhavana, bambaI, 1953 I0 / 59. padmAvata -- saMpA. vAsudevazaraNa agravAla, sAhitya sadana, ciragAMva, jhAMsI, vi0saM0 2012 / 60. paramapmayAsu saMpA0-DaoN0 ena0 upAdhye, rAmacandra zAstramAlA, 1965 ii0| 61. pAsaNAhacariu (paumakitti) .- saMpA0pI0ke0 modI, prAkRta grantha pariSada, vArANasI, vi0saM0 20211 62. pAhur3adohA - muni rAmasiMha, saMpA0-DaoN0 hIrAlAla jaina, kAraMjA, 1933 63. puNNAsavakahA - raidhU 15vIM sadI (aprkaashit)| 64. pRthvIcandracaritra - mANikyacandra sUri, vi0saM0 1478 / 65. pRthvIrAjarAso --. 'candabaradAyI, saMpA0--zyAmasundara dAsa, banArasa, 1904 1 66. prabandhacintAmaNi - merutuMgAcArya, anu0 jinavijaya muni, siMghI jaina granthamAlA| bambaI, vi0saM0 2013 / 67. prazastisaMgraha (bhAga-2) ... . saMpA0-paM0 paramAnanda jaina zAstrI, vIra sevA mandira sosAiTI. dillI, 1963 ii0| 68, prAkRtabhASA - prabodha paNDita, banArasa, 1954 I0 | 69. prAcIna bhArata - rAdhAkumuda mukharjI, rAjakamala prakAzana, dillI, 1963 I0 / 70. prAcIna bhArata kA bhaugolika svarUpa-- 'DaoN0 avadhabihArI lAla avasthI, kailAza prakAzana, lakhanaU 1964ii| 71. prAcIna bhArata kA rAjanaitika aura - ratibhAnu siMha nAhara, kitAbamahala ilAhAbAda, 1956 I0 / sAMskRtika itihAsa
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376] sandarbha-go sUcI 72. balahaddapurANa 73. bAlmIki rAmAyaNa 74. bAhubalideva cariu 75. bIsaladeva rAso 76. buddhakAlIna bhAratIya bhUgola - raidhU, 15vIM sadI (aprkaashit)| - gItA presa, gorakhapura, 1944 I0 / dhanapAla, 15vIM sadI (aprkaashit)| saMpA0--satyajIvana varmA, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, vi0saM0 19821 - upAdhyAya bharata siMha, hindI sAhitya sammelana, prayAga, zaka saMvat 1883 | - chatrapati, saMpA0--banavArIlAla syAdvAdI. jaina sAhitya prakAzana saMsthA, dillI 1961 ii0|| - vI0pI0 joharApurakara, jIvarAja jaina granthamAlA, solApura 1958 ii| -- zAlibhadrasUri, saMpA0--DaoN0 harIza, maMgala prakAzana, jayapura 1961 ii0| - saMpA0--DaoN. devendrakumAra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha dillI. 1970 I / - mahezvarasUri kRta ArA, 1970 I0 / sampA0--DaoN0 rAjArAma 77. brahmagulAla carita 78. bhaTTAraka sampradAya 79. bharatabAhubalirAsa 80. bhavisayattakahA 81. bhavisathattacariyam 82. bhAgavatapurANa (dvitIya khaNDa) : - gItA presa, gorakhapura, vi0saM0 20331 83. bhArata ke prAcIna jaina tIrtha : - DaoN. jagadIzacandra jaina, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna bArANasI, 1952 I0 / 84. bhArata ke prAcIna zAstrAstra - rASTrIya zaikSika anusandhAna aura prazikSaNa pariSada, naI dillI, aura yuddha kalA 1964 ii0| 85. bhAratIya AryabhASA aura hindI : - DaoN0 sunItikumAra caTarjI, prathama saM0, dillI, 1954 I0 / 86. bhAratIya itihAsa eka dRSTi : - DaoN0 jyotiprasAda jaina, bhAratIya jJAnapITa vArANasI, 1961 I0 / 87. bhAratIya vAstuzAstra - DI0ena0 zuklA, lkhnuu| 88. bhAratIya saMskRti - zivadatta jJAnI, rAjakamala prakAzana, dillI, 1944 I0 / 89. bhAratIya saMskRti kA utthAna : DaoN0 rAmajI upAdhyAya, rAmanArAyaNa lAla benI mAdhava, ilAhAbAda, vikramAbda, 2018 / 90. matsyapurANa .... kalakattA, 1954 ii0| 91. madhumAlatI - caturbhujadAsa, saMpAo--phatahasiMha, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna ___ jodhapura, 1967 I0 / 92. mandasaura zilAlekha - (abhilekhamAlAntargata) saMpA0--jhA bandhu, caukhambhAva, vArANasI, 1962 ii0| 93. manusmRti - caukhambA prakAzana, vArANasI, 1965 I0 / 94. mayaNarehAkahA - ela0DI0 iMsTITyUTa oNpha iMDolAjI, ahamadAbAda /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAka siMha virAu pajjuNNacariu [377 95. mahApurANa - puSpadanta kRta, mANika candra di0 jaina granthamAlA, bambaI, 1941 I0 | 96. mahAbhArata kI nAmAnukramaNikA : -- gItA presa, gorakhapura, vi0saM0 2016 / / 97. mahAbhASya - maharSi pataMjali, saMpA0--abhyaMkara zAstrI, pUnA, 1892 I0 / 98. mahAvIracariyaM - nemacandrasUri, saMpAo..-.muni catura vijaya, prakA0..-AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, vi0saM0 1973 I0 / 99, mAnasAra - pI0ke0 AcAryA, AksaphorDa yUnivarsiTI presa / 100. mArkaNDeyapurANa - baMgavAsI eDIzana, kalakattA 1904 I0 / 101. meghadUta - kAlidAsa, gopAla nArAyaNa kaM0 bambaI, 1949 I0 / 102, yazastilakacampU - somadeva, saMpA--paM0 sundaralAla zAstrI, mahAvIra jaina grandhamAlA, kAzI, 1960 ii0| 103. yogavAziSTha - gItA presa, gorkhpur| 104. raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka : - DaoN0 rAjArAma jaina, prAkRta jaina zodha saMsthAna, parizIlana vaizAlI, (zikSA-vibhAga, bihAra sarakAra) 1974 I0 / 105. raghuvaMza - kAlidAsa, caukhambhA prakAzana, vArANasI, 1961 I0 / 106. rayaNaseharanivakahA - jinaharSasUri, saMpAo--haragovindadAsa, pra0 jaina vividha zAstramAlA, banArasa, 1918 ii0| 107. rAjataraMgiNI - kalhaNa, anu0-Ara0esa0 paNDita, ilAhAbAda, 1935 I0 / 108. rAjanaya ke siddhAnta - gAMdhIjI rAya, bhAratI bhavana, paTanA, 1978 I0 / 109. rAmacandrikA . kavi kezavadAsa, saMpA0-pItAmbaradatta baDthyavAla, nAgarI pracAriNI sabhA, kAzI, vi0saM0 20071 110. rAmacaritamAnasa ... tulasIdAsa, rAmanArAyaNa lAla, prayAga, 1925 I0 | 111. rAmAyaNa - bAlmIki, kalyANa presa, bambaI, 1935 I0 / 112. rAhula nibandhAvalI - rAhula sAMkRtyAyana, pIpulsa pabliziMga hAusa, naI dillI san 1970ii| 113. riThThaNemicari - mahAkavi svayambhU (aprkaashit)| 114. revaMtagiri rAsa -- vijayasena sUri, vi0saM0 1288 (aprkaashit)| 115. vRhatsaMhitA - vArANasI, 1959 I0 / !16. varAMgacarita -- . jaTAsiMha nandI, saMpA0-DaoN0 e0ena0 upAdhye, mANikacandra digambara jaina sIrIz2a, bambaI, 1938 ii0|| 117. vasantavilAsa - bAlacandra sUri, bar3audA, 1917 / 118. vasudevahiNDI - saMghadAsagaNi, jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, 1930 I0 1 119. vAjasane yisaMhitA - saMpA0--eka bevara, landana. 1852 I0 / 120. vAyupurANa .... AnandAzrama saMskRta sIrIja, pUnA, 1904 I0 / 121. vidyApati padAvalI - saMpA0--nagendranAtha gupta. iM0pre0 ilAhAbAda /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378] 122, vizvakavi kAlidAsa eka adhyayana 123. vikramorvazIyam 124. viSNupurANa 125, vIrasiMhadevacarita 126. vaidika sAhitya aura saMskRti : 127. zakti saMgama tantra 28. zizupAlavadha 129. skandapurANa 130. svayambhUchandas 131, samarAiccakahA 132. samarAMgaNasUtradhAra 133. samarArAsa 134. sammaijiNacariu ( raidhUkRta ) 135. sarasvatI kaNThAbharaNa : 136. sarvArthasiddhi 137. sAhitya darpaNa 138. siddhahema vyAkaraNa 139. siridhUbhiddaphAgu 140. sukumAla carija 141. sujAnacarita 142. sudAmAcarita 143. sudaMsaNacariu 144. sUra ke sau kUTa 145, saundarananda 146. sandezarAsaka 147. harivaMzapurANa 148. harivaMzapurANa -- -- -- - -- sandarbha-za sUcI jJAnamaNDala prakAzana vaaraannsii| kAlidAsa saMskRta sIrIz2a bambaI tRtIya saM0, 1901 I0 / gItA presa, gorakhapura, vi0saM0 2009 | orachA sTeTa TIkamagar3ha vAcaspati gairolA, saMvartika / prakAzana ilAhAbAda 1969 I0 / gAyakavAr3a oriyeMTala sIrIz2a, bar3audA, 1941 I0 / mAgha, saMpA0--- jIvArAma zarmA, murAdAbAda, 1910 I0 / AnandAzrama mudraNAlaya, pUnhA 1924 I0 / saMpA0 eca0DI0 velaNakara, jodhapura 1962 I0 / haribhadra saMpA0--- ema0sI0 modI, ahamadAbAda, 1935 I0 / bhoja, bar3audA, 1925 I0 / ambadeva vi0saM0 1371 (aprakAzita ) | saMpA0---DaoN0 rAjArAma jaina, jIvarAja granthamAlA, solaapur| bhojadeva, aM0 baruA, kalakatA. 1883 I0 / pUjyapAda, saMpA0 - paM0 ji0pA0 phaDakule. sakhArAma nemacandra granthamAlA, solApura, 1939 I0 / zrI vizvanAtha, saMpA0 - durgAprasAda dvivedI, nirNayasAgara presa, bambaI, 1915 I / hemacandrAcArya, saMpA0 - DaoN0 pI0ela0 vaidya, bhaNDArakara ori0 risarca iMsTITyUTa pUnA, 1936 I0 / jinapadmasUri vi0saM0 1257 ( aprakAzita ) | zrIdharakRta (apabhraMza, aprakAzita ) vi0saM0 1208 sUdanakRta | muni nayanandI, saMpA0 DaoN0 hIrAlAla jaina, prAkRta zodha saMsthAna, vaizAlI. 1970 I0 / cunnIlAla zeSa hindI pracAraka pustakAlaya, vArANasI, vi0saM0 2023 / azvaghoSa, saMpA0 sUryanArAyaNa caudharI, prakAzaka saMskRta bhavana, kaThautiyA, pUrNiyA, vi0saM0 2016 | abdula rahamAna, saMpA0 muni jinavijaya, DaoN0 bhAyANI, si0 jaina zA0 zikSApITha, bhAratIya vidyA bhavana, bambaI, 1945 I0 / jinasena, saMpA0--paM0 pannAlAla sAhityAcArya, bhAratIya jJAnapITha vArANasI 1962 I0 / dhavalakRta (aprakAzita)
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkada miha birAu pagjuNNacariu 1379 149. harSacarita . caukhambhA prakAzana, vArANasI. 19641 150, harSacarita: eka sAMskRtika adhyayana - DaoN0 vAsudevazaraNa agravAla, bihAra rASTra bhASkSA pariSada, paTanA. vi0saM0 20101 151, hindI gAthA saptazatI .. TIkAkAra DaoN. jagannAtha pAThaka, caulambhaH, vArANasI san 1969 ii| 152. hindI sAhitya ka AdikAla .... DaoN0 hajArIprasAda dvivedI, bihAra rASTra bhASA pariSada, paTanA 1952 ii| 153. hindI sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa DaoN0 rAmakumAra varmA, hindI pariSada. prayAga, 1948 I0 / 154. hindI sAhitya kA bRhat itihAsasa (prasa)-kAzI nAgarI pracAriNI sabhA vArANasI, vi0 saM0 2014 / 155, hemaprAkRta vyAkaraNa . hemacandrAcArya, saMpA0--DaoN0 pI0ela0 vaidya, pUnA, 1936 I0 / 156. hindI sAhitya kI pravRttiyA~ : - DaoN. jayakizana khaNDelavAla, vinoda pustaka bhaNDAra. AgarA, 1969 ii| 157. Alberuni-India Tarikh-i-Hind, - Ir. by E.C. Sachau Trubners, (English) Orienlal Serics, London 1910. 158. Edicts of Ashoka : - G.Shrinivasa Murti, Adyar Lib., 1950. 159. Geography of Ancient India: . N.L. Day, London, 1927. 160. History of Indian Literature: - M, Winternitz, Abinedabad, 1946. ii. introducinort of: 'oripatai.ve : . - 1.D.Gune, Poona, 1950. Philology 162. Mysore Inscriptions: - (Govt. of Mysore) 163. Marriage in Encyclopacdia of - Rober H.Lowie. Social Scicnec, Vol.X: 164. New History of Indian People :- Bhartiya Vidya Bhawan, Bombay 165. On the Literature of the Svetambaras of Gujarat. 166. Political History of -- Dr.GulabChandraChaudhary.Sohanlal Jaindharma Northern India : Pracharak Samiti, Amritsar, 1954. 167. Principles of EcononiicGeography: Brown, London, 1946. 168. The Travels of Fa-hian: - Legge, J.R., Oxford, 1886. patra-patrikAe~ anekAnta vIra sevA mandira, dillI jaina siddhAnta bhAskara evaM Jaina Antiquary ArA rASTrabhASA patrikA paTanA Apigraphica India, Vol. 1 Govt. of India Journal of Bihar Research Society Patria nbs