Book Title: Anuyogdwar Sutra Part 02
Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/040004/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANaM namo siddhANaM namo AyariyANuM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNe eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 2 (Full Edition) HH yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NOGDWAR SHRER HREE AND SUTRAM zrI anuyogadvA2 sUtrama dvitIya bhAga Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CONOMICICIC AOAOAAO K QOOQQA QOQOOK jainAcArya - jainadharma divAkara - pUjyazrI - ghAsIlAlajI - mahArAjaviracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI - gurjara - bhASA'nuvAdasahitam // zrI - anuyogadvAra sUtram // ( dvitIyo bhAgaH ) niyojaka : saMskRta - prAkRtajJa - jainAgamaniSNAta- priyavyAkhyAni paNDitamuni zrI kanhaiyAlAlajI - mahArAjaH khAkhIjAliyA nivAsI amIcaMdabhAI gIradhara bhAI bATavIyA pradatta - dravyasAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi- zrI zAntilAla - maGgaladAsa bhAI - mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA - AvRttiH prakAzakaH prati 1200 vIra- saMvat 2494 vikrama saMvat 2024 mUlyam - rU0 25-0-0 IsavIsan 1968 R Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI ma. sA. 3. sthAnavAsI jainazAstroddhAra samiti, 3. gareDiyA DUvA roDa, rAnaDeMTa, ( saurASTra ). lAlabhAI bhA anthAlaya Wan 13865 ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tatra kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tava isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // dalapatabhAI saMskRti vidyAmaMdira Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra ), W. Ry, India. prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvata 2494 vikrama savat 2024 isavIsana 1968 bhUyaH 3. 25=00 : mudra4 : maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, dhImAMdA roDa, abhahAvAha Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-2 anuyogadvArasUtra bhA02 kI viSayAnukramaNikA anukramAGka viSaya pRSThAGka 1 bIbhatsa rasa ke lakSaNa kA nirUpaNa 2 hAsya rasa ke lakSaNa kA nirUpaNa 3 karuNa rasa ke lakSaNa kA nirUpaNa 4 prazAnta rasa ke lakSaNa kA nirUpaNa 8-11 5 daza prakAra ke nAma kA nirUpaNa 12-21. 6 pratipakSa dharma vAle ke nAma kA nirUpaNa 21-32 7 saMyogake svarUpa kA nirUpaNa 33-40 8 pramANake svarUpa kA nirUpaNa 40-41 9 sthApanA pramANa ke svarUpa kA nirUpaNa 42-53 10 dravyamamANa ke svarUpa kA nirUpaNa 53-54 11 bhAvapamANa ke svarUpa kA nirUpaNa 55-65 12 taddhita ke nAma kA nirUpaNa 66-77 13 upakrama ke pramANanAma ke tIsarA bheda kA nirUpaNa 78-79 14 dravyamamANa kA nirUpaNa 81-95 15 unmAna ke pramANa kA nirUpaNa 96-98 16 avamAna ke aura gaNima ke pramANa kA nirUpaNa 17 pratimAnapramANa kA nirUpaNa 106-110 18 kSetramamANa kA nirUpaNa 111-121 19 AtmAGgulamamANa ke prayojana kA nirUpaNa 121-132 20 utsedhAlapamANa kA nirUpaNa 21 nairayikoM ke zarIra kI avagAhanA kA nirUpaNa -154-165 22 pRthvIkAya Adi ke zarIra kI avagAhanA kA nirUpaNa 166-174 23 paMcendriyatiyagyonikoM ke zarIra ke avagAhanA kA nirUpaNa 174-201 24 bANamaMtara Adi ke zarIra kI avagAhanA kA nirUpaNa 202-211 25 pramANAGgula kA nirUpaNa 211-227 26 kAlapramANa kA nirUpaNa 228-230 27 samaya kA nirUpaNa . 231-247 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ slm sh lsm 28 samaya AvalikA Adi kA nirUpaNa 247-254 29 palyopama Adi kAla ke aupamika pramANa Adi kA nirUpaNa 254-273 30 addhApalyopama kAla kA nirUpaNa 273-282 31 nAyikoM ke AyaparimANa kA nirUpaNa 282-289 22 asurakumAra Adi ke Ayu aura sthiti kA nirUpaNa 290-352 33 kSetrapalyopama kA nirUpaNa 352-365 34 dravya kI saMkhyA kA nirUpaNa 366-374 35 audArika Adi zarIroM kA nirUpaNa 374-382 36 audArika Adi zarIroM kI saMkhyA kA nirUpaNa 382-393 37 ogha se vaikriya Adi zarIroM kI saMkhyA kA nirUpaNa 394-408 38 nAraka Adi ke audArika Adi zarIroM kA nirUpaNa 408-423 39 pRthvIkAya Adi ke audArika Adi zarIra Adi kA nirUpaNa 424-437 40 dvIndriya Adi ke audArika Adi zarIra kA nirUpaNa 437-450 41 manuSyoM ke audArika Adi zarIra vagairaha kA nirUpaNa 450-466 42 vyantara Adi ke audArika Adi zarIrAdi kA nirUpaNa 466-480 43 bhAvapramANa kA nirUpaNa 480-482 44 guNapramANa kA nirUpaNa 482-487 45 jIvaguNapramANa kA nirUpaNa 488-493 46 anumAnapramANa kA nirUpaNa 493-514 47 dRSTasAdharmyavadanumAnaSamANa kA nirUpaNa 514-527 48 upamAnapramANa kA nirUpaNa 527-538 49 Agama pramANa kA nirUpaNa 538-546 50 darzanaguNapamANa kA nirUpaNa 546-552 51 cAritraguNa pramANa kA nirUpaNa 552-562 52 prasthaka ke dRSTAnna se naya ke pramANa kA nirUpaNa 562-575 53 vasati ke dRSTAnta se naya ke pramANa kA nirUpaNa 575-588 54 pradeza ke dRSTAnta se naya ke pramANa kA nirUpaNa 588-610 55 saMkhyAmamANa kA nirUpaNa 610-626 56 auSamya saMkhyA kA nirUpaNa 626-635 57 parimANa saMkhyA kA nirUpaNa 635-642 58 gaNanA saMkhyA kA nirUpaNa 642-647 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 jaghanya saMkhyeyaka kA nirUpaNa 60 nava prakAra ke saMkhyeyaka kA nirUpaNa 61 ATha prakAra ke anantaka kA nirUpaNa 62 bhAvasaMkhyA pramANa kA nirUpaNa 63 vaktavyatA dvAra kA nirUpaNa 64 arthAdhikAra dvAra kA nirUpaNa 65 samavatAra dvAra kA nirUpaNa 66 kSetrasamavatAra Adi kA nirUpaNa 67 nikSepadvAra kA nirUpaNa 68 akSINa kA nirUpaNa 69 AyanikSepa kA nirUpaNa 70 kSapaNA kA nirUpaNa 71 nAma niSpanna kA nirUpaNa 72 sUbAlApaka niSpana kA nirUpaNa 73 anugama nAma anuyogadvAra kA nirUpaNa 74 sUtrasparzaka niyuktyanugama kA nirUpaNa 75 naya ke svarUpa kA nirUpaNa 76 zAstra mazasti // smaapt|| 648-662 662-675 676-684 685-687 687-702 703-704 704-713 714-731. 731-740 741-749 749-714 754-757 758-770 770-773 774-859 859-871 871-910 911-912 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpathI dIpa jale yAne bATavIyA kuTuMbanI jIvanajharamara koi paNa kuTu'ba ke saMpradAyamAM nihALatAM turata ja svAbhAvika rIte ApaNI draSTi kuTuMba ke saMpradAyanA vaDA tarapha doDI jAya che te vyaktinuM cAritra, jJAna vigere AkhA kuTu'bapi taruvaranA mULarUpa hAya che A khATaviyA kuTu banI ATalI dharma parAyaNu vRtti jotAM turata ja te kuTuMbanA vaDAnA vyaktitvane jAvA ApaNuM mana utsuka banI jAya che. te kuTu*banA vaDA che, zrI giradharabhAI teonuM tathA temanAM kuTubIjanAnA jIvana viSe kAMika jANIe. khAkhijALIyA nAmanuM nAnakaDuM gAma te saurASTramAM AvelI eka suMdara mAja nadIne kinAre Avelu che tyAM khATaviyA kuTuMba dhArmika pravRttimAM khuma ja AgaLa paDatu che. te kuTu'khamAM savaMta 1940 mAM zrI giradharabhAInA janma thayA. teo zrI zaizavakALathI ja dharmanA ra'ge raMgAyelA hatA A gAmanA lokA temanA satanane ane dharmaparAyaNa jIvanane joi ane jANI zakayA hatA. bhautika ane AdhyAtmika ane prakAranA jJAne temanA jIvanamAM sudara samanvaya sAA hatA, teo zrI sAdhanasa'panna haiAvA chatAM peAtAnuM zeSa jIvana ghaNu sAdAIthI ane dhArmika kAryamAM vyatIta karI rahyA che. zrAvakanA mAre vratanA pAlanathI temanA AtmAnI ujjavala pragati thaI rahI che. teozrI kahe che ke, 'duniyAnI vyathAo kAM krama che? IcchAnA vadhArA zA mATe mana hAya! na jANe vahAre che, e sApanA bhArA zA mATe teo Araba samAra'bhathI ghaNA ja DaratA rahyA che, ane Aje paNa rahe che. chatAM paNa e teA svAbhAvika che ke sAMsArika jIvana jIvatA haiAvAthI amuka DhASA tA thAya ane te DhaSAnA nivAraNArthe te mane samaya pratikramaNu kare che. ane 85 varSanI vRddhavaye paNa AyaMbila ane upavAsa jevI tapazcaryA karIne karmAne khALavA tapanI bhaThThI pragaTAve che. vaLI anna-vastra tathA dizAonI maryAdA khAMdhIne temanA vyaktitvane vadhAre ucca ane Adaza banAvI rahela che. A rIte temanAmAM tapa ane yAganA niSi akhUTa ane abhUta che hAlamAM zrI giradharabhAI temanA putrA ane pautrA sAthe maheALA kuTuMkhamAM temanuM jInnana vyatIta karI rahyA che. temanuM AvuM uccatama jIvana egaleAramAM ghaNA ja leAkeAnA uddhAra mATe preraNAdAyI banyuM che. temanA suputra zrI amIcaMdabha!I paNa pitAnI mAphka zrAvaka dharmathI raMgAyelA che. teozrI kharekhara jANe che ke, dhama sivAya ApaNI sAthe kaI AvavAnuM nathI AthI temanu AcaraNa paNa e prakAranuM che. teozrI peAtAnA vizALa dhadhAmAMthI sArA samaya kADhIne ghaNuAja utsAhapUrvaka dhArmika kArgo karI rahela che. temanA dharma patnI a. sau. vrajavara bahena ghaNAja dharmiSTha temaja zAMta ane saraLa svabhAvI che. te paNa pAtAnu... jIvana sAdAIthI vyatIta karI rahyA che. zrI amIcaMdabhAIne traNa putranA ane eka putrIratna prApta thayela Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che, A cAre satAnAmAM mAtapitA ane dAdAnA dhArmika sarakAra paDelA che. amIcadabhAInA jyeSTha putra zrI vanecaMdabhAinA janma savata 1984 nA AsA suda 3 ne budhavAra 31-10-1928 mAM thayA. dvitIya putra zrI caMdrakAntabhAInA janma saMvata 1922 nA kAka suda 11 ne budhavAra tA. 6-11-1935mAM thayA. suputrI IndumatIbenanA janma saMvat 1994nA AseA vada 2ne maMgaLa vAra tA. 10-10-1938mAM thaye. kaniSTha putra cI. ramezacaMdranA janma savata 1997nA caitra vadI 1 ne zanivAra tA. 12-4-41mAM thayA. A cAre bhAI-henanA janmathI mAkhijALIyA nAmanA nAnaDA gAmane pavitra manAvyuM. Ama A cAre bhAi-henanA janma mAkhiALIyAmAM thayeA hatA. jayeSTha putra zrI vanecaMdabhAI eka meTA sAhasika vepArI hovA uparAMta dhArmika vRttivALA che. vyavasAya the teoe pAtAnI janmabhUmi khAkhijALIyAthI eMgaleAra sthaLAMtara karyu` hatu` ke, jyAM teo hAla maheALA kuTuMba sAthe nivAsa karI rahyA che. tyAM teoe prathama nAnA pAyA para zrI mahAvIra Tekasa TAcala sTArsanA nAme vyayasAya zarU karelA je Aje eka vRkSanI jema vikasyA che. teAe pAtAnA ane bhAIone pazu meM gyAra mAlAnyA caMdrakAntabhAIne potAnA dhaMdhAmAM sahabhAgI banAvyA ane sauthI nAnAbhAI ramezabhAIe tyAM AvI vadhu abhyAsa karyA ramezabhAIe mikenikala e'jiniyaranI DiplAmAnI DIgrI meLavI che. hAlamAM traNe bhAi sAthe rahIne pAtAnA vyavasAyane pragatine pace DhArI rahyA che. A kuTuMba e`AAranA jainasamAjanA utkarSa mATe ghaNA rasa laI rahyu` che. khATaviyA kuTuMba jaina dharmonI ucca bhAvanAthI khUba ja ra'gAyeluM che. tenA udAharaNa rUpa zrI amIcaMdabhAinI suputrI cI. IndumatI vhena che. dAdA temaja mAta-pitAnA dharmanA saMskArA kumArI IndumatijhhenamAM saMcaryA hatA. kahevata che ne evA saga teveA raga' AcAra vicAranI asara AjIkhAjInA vAtAvaraNa para paDyA vinA rahetI nathI teja rIte dAdA ane mAta pitAnA tyAgI ane dharma parAyaNa jIvananI asara temanI nAjuka ane puSpa samI putrI para paDI temanA nAjuka ane nirdoSa hRdaya para tyAganAraMga caDhatA gayA. temanA mAta-pitA zAntInI paLomAM temane samajAvatA hatA ane kahetA ke beTA ! tAre A kIcaDa samA saMsAramAM paDI deDakA ke pazu banavAnuM nathI tAre te khIlIne kamaLa banavAnuM che ane tArI jIvana suvAsa jagatane ApavAnI che tyArathI ja eTale 16 varSanI kumaLI vayathI temanA jIvanamAM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra karavAnuM khIja rApAyeluM teo ghare rahI dhArmika sAcana temaja saMtasamAgamamAM peAtAne samaya vyatIta karatA hatA. Indumhene vizvanI vizALa aTavInA prakhara sta'bha, pratApI parama prabhAvarka sUtra siddhAMtanA jANukAra, zAsanadIpaka, adhyAtma preraNAnAM amIpAna ApatAra, jJAnanA kuvArAmAM bhagavAne snAna karAvanAra, pU. jaina divAkara ghAsIlAlajI mahArAja sAheba pAse sArA pramANumAM dhArmika abhyAsa karyAM kAdava Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAMthI jema kamaLa pAke tema saMsArarUpI kAdavamAM saMte pAke che. A rIte pU. AcArya divAkara ghAsIlAlajI mahArAja sAhebanuM jIvana paNa kamaLa samAna che. pU. AcArya divAkara ghATIlAlajI mahArAja sAhebanI bATaviyA kuTuMba para ghaNuM ja amIdaSTi che. temanA upadeza ane preraNAthI AkhuM kuTuMba dharmanA raMge raMgAyeluM che. tenA udAharaNarUpa Indubahena hAlanA indirAbAI mahAsatIjI IMdubahena traNa bhAIonI ekanI eka vahAlI bahena hatI. jyAre teoe bhAgavatI dIkSA aMgIkAra karavAno vicAra pradarzita karyo tyAre bhAIo ane bhAbhIoe samajAvavA athAga prayatna karyo paNa jenuM hRdaya vairAgyanA raMge raMgAyeluM hoya tene kaMI asara thAya kharI? bhAIo ane bhAbhIoe kahyuM "saMsAramAM rahe te sArUM saMyama mAge che te kAMTALo mArga che. te mArge vicaravuM kaThIna che. saMsAranA sukhe choDavA sahelA nathI, bAvIza pari he sahevA kaThIna che. tamArI puSpa samI nAjuka vaya che ane Atmonnatine mAga khUba ja kaThIna che. ane ghaNuM sAdhanA mAMge che. teoe pUchayuM ke, A kAMTAnI dhAre cAlI zakaze ? mAta-pitAnI mamatA cheDI zakaze? Idubahene pratyuttara Ape maLe che kaSTa lIdhA viNa, jagatamAM unnati kone ? vihaMga pAMkha vIMje che, prathama nija uDDayana mATe Ama kahI temaNe jaNAvyuM ke mArI saMpUrNa taiyArI cheA aMtaranA uMDANune vairAgya hate vaLI temaNe kahyuM ke, jene mana saMsAra eka anarthanI khANa che, ane te anarthanI khANamAMthI jene ugaravuM che, chUTavuM che tene koNa rokanAra che? kSaNika sukhane cheDI nitya ane AdhyAtmika sukha prApta karavAnI mArI IcchA che. A jiMdagIne zuM bharoso che? mAruM mana vairAgyanA raMge raMgAyeluM che temAMthI huM pIchehaTha karavAnI nathI. pU AcAryazrInI preraNAthI prerAIne zrI AThameTI dariyApurI saMpradAyanA paMDitaratna zAMta svabhAvI sarala hRdayI, vyAkhyAnavAcaspati jIvananI bhUmimAM jJAnadarzana ane cAritranA cagya bIja vAvanAra saphaLa kRSaka ! viduSI pU tArAbAI mahAsatIjI tathA jJAna dhyAnanA premI, ciMtanazIla, prabhAvazALI, kartavyaniSThA zAMta svabhAvI pU hIrAbAI mahAsatIjI pAse saMvata 2022 nA vaizAkha suda 11 ne rIvAre tA 1-5-66 nA roja mahAmulI bhAgavatI dIkSA aMgikAra karIne mAtA-pitAnA nAmane dIpAvI bATaviyA kuTuMbane dhanya karela che jema vaibhava sAme tyAga, samRddhi sAme samarpaNa, tema A kuTuMba tyAgI vyaktinI jaina samAjane bheTa ApI. A rIte dAdAnA dhArmika saMskAro pautrI para paDyA ane AkhA kuTuMbane jeNe dIpAvyuM Ama AkhuM kaTuMba eka vyaktinA saMskArathI dharmanA raMge raMgAI gayuM te ApaNe joI zakyA ane "dIpathI dIpa jale' zIrSaka sArthaka banyuM che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shrii vItarAgAya nmH|| zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAla bativiracitayA anuyogacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam zrI anuyogadvArasUtram (hitIyo bhAgaH) atha SaSThaM bIbhatsarasaM salakSaNaM nirUpayati mUlam-asuikuNimadudaMsaNasaMjogabbhAsagaMdhanipphaNNoniveya'vihiMsAlakkhaNo raso hoi biibhccho||1|| bIbhaccho raso jahA-asuimalabhariyanijjharasabhAva duggaMdhi sbkaalNpi| dhaNNA u sarIrakaliM bahumalakalasaM vimuMcaMti ||2||suu0.175||. chAyA-azuci kunnpdudrshnsNyogaabhyaasgndhnisspnnH| nirvedAvihiMsA lakSaNaH raso bhavati biibhtsH||1||biibhtso raso yathA-azucimalabhRtanijhara svabhAva durgandhiM sarvakAlamapi / dhanyAstu zarIrakaliM bahumalakaluSaM vimunycnti||2||0175|| dIkA-'asuI' ityAdi azucikRNapadurdarzanasaMyogAbhyAsagandhaniSpannaH, tatra-azuci bhUtrapurImAdikam , kuNapAzavaH, aparamapi yad durdarzana-galallAlAdikarAlaM zarIrAdi, eteSA __atha sUtrakAra chaThe vIbhatsarasara kA lakSaNa nirdeza purassa kathana karate haiM-"asui kuNima" ityAdi / .. .. zabdArtha-(asuhakuNimaduIsaNasaMjoganbhAsagaMdhaniSphaNNo, nivve ya'vihiMsA lakSaNo raso hoha vIbhaccho)-yaha vIbhatsa rasa mUtra, purISa Adi azucipadArthoM ke, kuNapa-zava ke, tathA bahatI huI lAra Adi se ghRNita-zarIra Adi ko pAra 2 dekhane rUpa abhyAsa se tathA unakI gaMdha have sUtrakAra chaThThA bIbhatsarasanA lakSaNanuM kathana kare che - " asui kuNima" tyA Aval-(asuikuNimaduIsaNasaMjogabhAnagaMdhaniSphaNNo,nivveya'vihiMsAlakakhaNo raso hoi bIbhaccho) mA bhAmarasa 25 bhUtra, purISa boI ma padArtho, kuNapa-zava, temaja vahetI lALa vagerethI paMNita zarIra vagere vAraMvAra jovAthI temaja temanI dudhathI utpanna thAya che. A rasanuM lakSaNuM kha01 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " anuyogadvArasUtre saMyogAbhyAsAda-murmuhusvadarzanarUpAt saMyogAt, tathA tadgatagandhAcca niSpannaH= saMjAta', tathA - nirvedAvihiMsAlakSaNaH - nirvedaH - udvegaH, avihiMsA-zarIrAderasAratvaM nirdhArya hiMsAdipApebhyo vinivarttanam, etadubhayaM lakSaNaM cihna yasya sa tathAbhUtobIbhatso raso bhavati / udAharaNamAha- vIbhatso raso yathA - azucimalabhRta nirjharamazucimalaiH bhRtAH=pUrNA nirjharAH - zrotrAdi vivararUpA yasmin sa tathA tam, tathA sarvakAlamapi = sarvasminnapi kAle svabhAvadurgandhi-svabhAvena=prakRtyA durgandhayuktam, tathA - bahumalakaluSaM vividhaprakArakairmalinaM zarIraka lim-zarIrameva kali:- kalahaH sarvakalahamUlatvAt, zarIrakalistaM dhanyAstu- zarIramUcrchAparityAgena muktigamanakAle - se utpanna hotA hai| tathA isake lakSaNa nirveda-avihiMsA haiN| udvega kA nAma 'nirveda' hai| tathA zarIra Adi kI asAratA jAnakara hiMsAdika pApa se dUra honA isakA nAma 'avihiMsA' hai / ye donoM isa bIbhatsarasake cihna haiN| yaha bIbhatsarasa jisa prakAra se jAnA jAtA hai, sUtrakAra usa prakAra kI (vIbhaccho raso) ina pardoM dvArA prakaTa karane kI sUcanA karate hue kahate haiM ki (jahA) jaise- (asuimalabhariyanijjhara-sabhAvaduggaMdhi savvakAlaMpi, ghaNNA u sarIrakaliM bahumalakalusa vimuMcati) apavitramaloM se bhare hue zrotrAdiindriyoM ke vikArarUpa jharane jisameM haiM, samasta kAla meM bhI jo svabhAvataH durgandhayukta hai, aura vividha prakAra ke maloM se jo malina banA huA hai, aise zarIrarUpa kalikalaha ko sarvakalaha kA mUla hone ke kAraNa usa viSayaka mUcrchA. kreH parityAga se tathA mukti gamana samaya meM sarvathA usake tyAga se niveda ane avihisA che. udveganu nAma " nivedya che tathA zarIra vagerenI nissAmatA jANIne hiMsA vagere pApAthI dUra rahevu' te aviddhi'sA che te ane A bIbhatsarasanA cihno che. A bIbhatsarasa jenA vaDe jANavAmAM bhAve ke sUtrabhara tene (bIbhaccho raso) mA yahI vaDe spaSTa khAnuM sUyana 42tAM he che ! ( jahA ) prema (asuima labha riyanijjharakhabhAvaduggaMdhisavva kAlapa, ghaNNA u kharIrakaliM bahumalakalasaM vimuMcati) apavitra bhayothI priparita zretra vagera indriyAnA vikAra rUpa jhAe jemAM che, temaja je sadA sava phAlamAM svabhAvataH kuMga "dhavALu che ane jAtajAtanA maleAthI je malina thayela che evA zarIra rUpa kalikalaha-ne sa kalaheAnu` mUla hAvA badala te viSayaka mUrchAna' parityAgathI temaja muktigamana vakhate tenA savathA tyAga karIne Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 176 salakSaNahAsyarasaMnirUpaNam 3 sarvathA tyAgena dhanyatA mAptA eva kecit prANino muJcanti parityajanti / zarIrA sAratAM samyagupalabdhasya vairAgyavataH kasyacidiyamuktiH // 10 175 // atha saptamaM hAsyarasaM salakSaNamAha mUlam-rUvavayavesabhAsAvivarIyaviDaMbaNA smuppnnnno| hAso maNappahAso pagAsaliMgo raso hoi // 1 // hAso raso jahApAsuttamasImaMDiapaDibuddhaM devaraM ployNti| hI jaha thaNabhara kaMpaNapaNamiyamajjhA hasai sAmA ||2||suu0176|| chAyA-rUpavayoveSabhASA vipriitviddmbnaasmutpnnH| manaH mahAsa prakAzaliGgo raso bhavati // 1 // hAsyo raso yathA-prasuptamaSImaNDitamatibuddha devare pralokamAnA hI yathA stanabharakampanapaNatamadhyA hasati shyaamaa||2||20176|| TIkA-'khvavaya' ityAdi'rUpavayoveSabhASAviparItaviDambanAsamutpanna:-rUpasya-AkRteH, vayasA avasthAyAH, veSasya-vastraparidhAnaparipATayAH bhASAyAzca yA viparitaviDambanA dhanya bane hue kitaneka bhAgyazAlI jana hI chor3ate haiN| zarIra kI asAratA ko bhalI bhAMti jJAta karacukane vAle kisI vairAgI kI yaha pUrvokta ukti hai / / sU0 175 // aba sUtrakAra sAtavAM rasa jo hAsya rasa hai, usakA nidezapUrvaka kathana karate haiM-"rUvavadha vesa" ityaadi| zabdArtha-(rUvavayavesabhAsAvivarIyaviDaMSaNAsamuppaNNo) .. hAsyarasa rUpa, vaya, veSa aura bhASA kI viparIta viDaMbanA se hotA hai| puruSa dvArA strI kA rUpa dhAraNa karanA strI dvArA puruSa keTalIka bhAgyazAlI vyaktio pitAnI jAtane dhanya banAve che. zarIranI asAMkaDa sArI rIte jANanArA keI vairAgyayukata sajajananI A ukti che. sUpa have sUtrakAra sAtamA hAsyarasanuM kathana kare che- "rUvavayavesa" tyAla hAtha-(rUvavayavesabhAsAvivarIyaviDaM SaNAsamuppaNNo) mA hAsya rUpa, vaya, veSa ane bhASAnI viparIta viDaMbanAthI utpanna thAya che vaDe strInuM rUpa dhAraNa karavuM, o vaDe purUSanuM rUpa dhAraNa karavuM e kapanI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra svavaiparItyena nirvartanA ttskaashaadutpnnH| rUpasya viparItaviDambanA-puruSasya strIrUpadhAraNam , striyA vA puruSarUpadhAraNam / vayaso viparItaviDambanA taruNasya vRddhajanavad, vRddhasya taruNajanavaceSTAkaraNam / veSasya viparItaviDambanA svavargIyaM svadezIyaM vA veSaM parityajya paravargIyasya paradezIyasya vA vepasya dhAraNam , yathA rAjaputrAde vaiNigveSadhAraNam, gurjarAdInAM maalviiyaadivessdhaarnnm| bhASAyA viparIvaviDambanA svadezIyo bhASAM parityajya paradezIyabhASayA bhaassnnm| etadarzanazravaNAdisaMjAta ityarthaH, tathA-manaH praharSaH manaH maharSajanakaH prakAzaliGga:-prakAza:= bhrUnetravatrAdInAM vikAso liGga-cihna, prakAzAnimasphuTAni udarapakampanAhahArUpa dhAraNa karanA yaha rUpa kI viparIta viDaMbanA hai| taruNa jana dvArA vRddha puruSa kI taraha aura vRddha puruSoM dvArA taruNa vyaktiyoM kI taraha ceSTAe~ karanA yaha vaya kI viparIta viDaMbanA hai| apane varga ke yA deza ke veSa ko chor3a kara paravarga ke yA paradeza ke veSa ko apanAnA jaiserAjaputra AdikoM kA vaNigveSa dharanA, gujarAtiyoM kA mAlavIya veSadhAranA yaha veSa viparIta viDaMbanA hai / apane deza kI bhASA kA parityAga kara paradezI bhASA se bhASaNa karanA-gholanA , yaha bhASA viparIta viDaMbanA hai / inarUpAdikoM kI viparIta viDaMbanA dekhane se tathA sunane se isa hAsya rasa kI utpatti hotI hai| yaha (pagosaliMgoM) 5 netra aura vaktramukha , Adi kA vikAza honA isakA cihna hai / athavA peTakA prakampana honA, ahahAsa Adi honA ye saba isake cihna haiM / aisA viparIta viDaMbanA che. taraNa vyakti vaDe vRddha vyaktinI jema ane vRddha vyakti vaDe taraNa vyaktinI jema ceSTAo karavI A vayanI viparIta viDaM. banA che pitAnA varganA athavA potAnA dezanA veSane tyajIne paravarganA athavA paradezanA veSane dhAraNa karavuM, jema ke rAjaputra vageree vaNika dhAraNa kara, gujarAtIone mAlavIyaveSa dhAraNa kare A veSa viparIta viDaMbanA che. pitAnA dezanI bhASAne cheDIne paradezI bhASAmAM bolavuM A bhASA viparIta viDaMbanA che. A rUpa vagerenI viparIta viDaMbanA jevAthI tabhara sAthI ma hAsyarasanI patti thAya che. bha. (maNappahAso) bhAnaH ghaDa Ta -bhanana ta 42nA2 che. (pagAsa liMgo) anatra bhane vatra-sukha vagerenuM vikasita thavuM AnuM cihna che. athavA te peTa javuM, bhaTTalAsa vagaire 25 mA madhAsanA zihI che. savA 2 "hAso rasro hoi" Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 176 salakSaNahAsyarasaMnirUpaNam 6 sAdIni liGgAni-cihnAni vA yasya sa tathAbhUto hAsyo raso bhavati / udAhara* NamAha-hAsyo raso yathA-prasuptamapImaNDitapatibuddham-pUrva pramuptaH pazcAd maSImaNDitaH kajjalAlaGkRtastataH pratibuddhastaM tathAbhUtaM devaraM pralokamAnA-pazyantI stana. kampanapraNatamadhyA-stanayoH bhareNa atizayena kampanena praNatam avanataM madhyaMmadhyazarIraM yasyAH sA tathA-stanayoratikampanenAvanatamadhyabhAgA zyAmA yuvatI strI hI-'hI' iti zabdoccAraNapUrvakaM yathA hasati tathA pshy| rAtrau palyA sahakazayyAyAM prasuptastanmaSImaNDitamukhaH prAtaH prabuddhaH / tathAvidhaM taM dRSTvA tadbhrAtRpatnI sAtizayaM hasati / tathA hasantIM tAM kazcit kamapi darzayan kathayati / yadvA-bhrAtapatnyeva devarasya mukhaM kajjalenAlaGkRtavatI / bhrAtapatnIkRtahAsyaprayoga. yaha (hAso-raso hoi) hAsya rasa hotA hai aba sUtrakAra yaha hAsya rasa jisa prakAra se jAnA jAtA hai usa prakAra ko prakaTa karate haiN| (jahA) jaise-(pAsuttamasImaMDiapaDibuddhaM devaraM paloyaMti, hI jaha thaNa. bharakaMpiyapaNamiya majjhA hasaha sAmA) rAtri meM apanI patnI ke sAtha eka zayyA meM soye hue devara ke mukha Upara patnI ke kajjala kI lagI huI rekhA ko dekhakara koI usakI yuvatI bhrAtRpatnI-bhAbhI ki-jisakA madhyabhAga stana yugala ke atizaya bhAraM se jhuka raho thA, hI hI karake hNsii| isa gAthA kA avataraNa isa prakAra se jAnanA cAhiye-koI eka vyakti apanI dharmapatnI ke sAtha eka hI zayyA para rAtri ke samaya meM so gayA / strI ke AkhoM kI kajjala rekhA usake mukhapara laga gii| prAtaH jaba vaha uThA-to usakI yuvatI bhAbhI ne use dekhA to, vaha khUSa hNsii| athavA bhrAtRpatnI ne hI devara-ke mukha para kAjala kI rekhA lagA diihAsyarasa hoya che. have sUtrakAra A hAsyarasa je rIte jANavAmAM Ave che. ta 150 42di 3 che. (jahA) 2bha-(pAsuttamastrImaMDi apaDibuddhadevara pailo... thati, hI jaha thaNabharakaMpiyapaNamiyamajhA hasai sAmA) rAtrimA potAnI patnI. sAthe eka zayyA para sUtelA diyaranA mo para patnInA kAjalanI thayelI lITIne joIne tenI kaI yuvatI brAtRpanI-bhAbhI-ke jene madhyabhAga stana yugalanA atizaya bhArathI laDI rahyo hato-hI-hI karIne hasI A gAthAnuM avataraNa A pramANe jANavuM joIe koI mANasa rAtre potAnI dharmapatnI sAthe zayyA para suI gayo patnInA AMkhanA kAjaLanI rekhA tenA moM para thaI gaI savAre jyAre te jAge tyAre tenI yuvatI bhAbhI tene joIne khUba hasavA lAgI athavA bhAbhIe ja diyaranA ajANatA kAjaLanI rekha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra majAnan utthitaH sa svAvazyakakArya prclitH| tatastadbhAtRpatnI sAtizayaM hasitavatI / tathA hasantI tAM kazcit kamapi darzayan kathayati / idamavataraNamasyA bodhyam / mohavijRmbhitametat , karmabandhahetutvAvarjanIyam ||muu0 176 / / ... athASTamaM karuNarasaM salakSaNamAha muulm-piyvippogvNdhvhvaahivinnivaaysmuppnnnno| soi avilaviya pamhaNaruNNaliMgo raso karuNo // 1 // karuNo raso jahA-pajjhAyakilAmi ayaM bAhAgayapappu acchiyaM bhuso| tassa viyoge puttiya! dubbalayaM te muhaM jAyaM ||2||suu0177|| . chAyA-piya vipryogvndhvdhvyaadhivinipaatsNbhrmotpnnH| zocitavilapitapramlAnaruditaliGgo rasaH karuNaH // 1 // karuNo raso yathA-pradhyAtaklAntakaM vASpagata praplutAkSikaM vhushH| tasya viyoge putrike ! durbalakaM te mukhaM jAtam ||2.suu0177|| .. TIkA- piyavipaoga' ityAdi 'priyavipayogabandhavadhavyAdhivinipAtasaMbhramotpanna:-piyasya premAspadasya patiputrAdeH viprayogA-virahA, bandhAbandhanam , vadhA=tADanam , vyAdhiH-rogaH, vinipAtaHmaraNam , saMbhramaH paracakrAdibhayam, tebhyaH samutpannA-saMjAtaH / tathAjo use jJAta nahIM huii| jaba uThakara Avazyaka kArya se bAhara jAne lagAto bhrAtRpatnI ko isa sthiti para khUba ha~sI aaii| yaha hAsyarasa moha kI lIlA hai ataH karma yandha kA hetu hone se varjanIya hai // sU0 176 // __aba sUtrakAra AThavAM jo karuNarasa hai use lakSaNa nirdeza pUrvaka kahate haiM-'piyavippaogabaMdha" ityAdi ... zabdArtha-(piyavippaogabaMdhavahavAhiviNivAyasaMbhamuppaNNo) premAspada pati putrAdi ke viyoga se bandha-bandhana se, badha-tADana se, dhyAdhi-roga se , vinipAsa-maraNa se aura saMgrAma-paracakra Adi ke banAvI dIdhI jyAre te jAgIne Avazyaka kArya mATe bahAra javA lAgyA tyAre bhAbhI tenI te sthiti para khUba hasavA lAgI A hAsyarasa mehanI lIlA che. ethI kamabandha hatuM tevA badala vajanIya che. sU017dA have sUtrakAra AThamA karUNa rasanuM salakSaNa kathana kare che- "piyavippaogabaMdha" tyAhi hAtha-(piyavippaogabaMdhavavAhiviNivAyasaMbhamuppaNNo) bhAra54 sAta putra vagerenA kyAthI, -nayA, 15-tAunathI, vyAdhi-gayI, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . 0 - . anuyogacandrikA TIkA sUtra 177 salakSaNakaruNarasanirUpaNam . 7 zocitavilapitAmlAnaruditaliGgaH-zocitaM zokaH, vilapitam-vilApaH, aMglA. nam-mukhazuSkatA, ruditam rodanam-etAni liGgAni-cihAni yasya sa tathA bhUtaH karuNo raso bhavati / udAharaNamAha-karuNo raso yathA he putrike ! . tasvaH niSkaruNasya patyuviyoge-virahe te-taba mukhaM pradhyAtalAntam-madhyAtam-priyatamaH viSayiNI cintA, tena klAnta-zuSkam , bahuzaH abhIkSNaM vASpAgatapaplutAtikam vASANAm azrUNAm Agatena Agamanena praplute-vyApte akSiNI yasmista tathAbhUtam, punA-durbalakaM kRzaM ca jAtam / priyaviyogazucA zuSyadvadanAM kAMcita kasyAzcid vRddhAyA iyamuktiH ||suu0177|| bhaya se, karuNaH rasa utpana hotA hai| tathA (moiavilaviyapamhaNarugNaliMgo raso karuNo) zoka, vilApa' mukhazurukanA, rodana ye isake liGga haiN| aisA yaha karuNa rasa hotA hai| (karuNa raso jahA) yaha karuNa rasa isa prakAra jAnA jAtA hai| jaise-(pajjhAgha kilAmi ayaM bAhAgaryaH pappu acachiyaM bahuso / tassa viyoge puttiya ! dubbalayaM te muMhaM jAya) puttiya he putrike! usa niSkaruNa pati ke viyoga meM terA mukha. "pajjhAya kilomiayaM"-pradhyAta klAntaka-priyatama viSayaka cintA-se klAnta-- zuSka, aura " bahuso" bAra bAra "thAhAgayapa acchiyaM": azruoM ke Agamana se jisameM dono AMkheM bharI rahatI haiM aisA aura "dubalaya kRza ho gayA hai / yaha kisI vRddhA kI priya viyoga ke zo se zubhayo, banA kisI nAyikA ke prati ukti hai| // sU0177 // vinipAta-maraNathI ane saMbhrama paracaka vagerenA bhayathI, A karUNa rasa G5-- thAya che. tebhara (soiavilaviyapamhaNaruNNaliMgo rakho karaNoM -4, visApa, bhumazutA, rohana mA sa mA 2sana thilo cha (karuNa raso jahA) mA 35 2 mA prabhArI vAmAM Ave che bha-(pajjhAma kilAmi ayaM vAhAgayapappu acchiyaM bahuso / tassa viyoge puttiya ! dubalayaH te muhaM jAya) puttiya | putrita ni031 / patinA viyogamA tAI bhAM (pajjhAya kilAmiayaM)-adhyAta dAnta-priyatama.viSaya bitAthI aidzu, mana masa" pArapAra "bAhAgayapappu acchiya" mAnA AgamanathI ane AMkhe azrayukata rahe che evuM ane dumbalaya . kRza thaI gayuM. che. A keI vRddhAnI priyaviyeganA zokamAM glAna vadatAM theMcelI kaI nAyikAmati ukita che. sU017NA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAraste atha navamaM prazAntarasaM salakSaNamAha mUlam-nidosamaNasamAhaNasaMbhavo jo pasaMta bhAveNaM / avigAralakkhaNo so raso pasaMtotti nnaaybo||1|| pasaMto raso jahA-sambhAvanibigAraM uvsNtpsNtsomditttthiiyN| hI jahamuNiNo sohai muhakamalaM pIvarasirIyaM // 2 // ee nava kabarasA bciisdosvihismuppnnnnaa| gAhAhiM muNiyanvA, havaMti suddhA vA mIsA vA // 3 // se taM nvnaame|suu0178|| chAyA-nirdoSamanaHsamAdhAnasaMbhavaH yaH prazAntabhAvaH khlu| avikAralakSaNaH sa rasA prazAnta iti jJAtavyaH // 1 // prazAntaraso yathA-sadbhAvanirvikAram upazAntasaumyadRSTikam / hI yathA muneH zobhate mukhakamalaM pIvarazrIkam // 2 // ete nava kAvyarasA, dvaatriNshddossvidhismutpnnaaH| gAthA bhitivyAH, bhavanti zudA vA mizrA vA ||shaa tadetat navanAma ||muu0 178 // TIkA-'nidosa' ityAdi nirdoSamanaH samAdhAnasaMbhavaH-nidoSa-hiMsAdidoSarahitaM yanmanastasya yatsa. mAdhAnam-viSayAdyautsukyavinivRttyA aikAyyaM, tasmAtsaMbhava: utpattiryasya sa tathAbhaMta:-nirmalamanaekAmyAt samutpanna ityarthaH / tathA-avikAralakSaNa: avikAra: vikArarAhitya, sa lakSaNaM-cihna yasya sa tathA-nirvikAratAsvarUpo yA prazAnta bhAvaH sakhalu prazAnta iti raso jnyaatvyH| udAharaNamAha-prazAnto raso yathA-svabhAva- aba sUtrakAra naughe prazAnta rasa kA lakSaNa nirdezapUrvaka kathana karate haiM-"nihosamaNasamAhaNa" ityAdi / : zabdArtha-(nihosamaNasamAhaNasaMbhavo) hiMsAdika doSoM se rahita bane huve mana kI ekAgratA se hai utpatti jisakI tathA (avigAralaMkkhaNo) vikAra rahitapanA yahI hai lakSaNa jisakA arthAt nirvi have sUtrakAra navamA prazAntarasanuM lakSaNa kathana kare che- 'nihosamaNasamAhaNa" tyA: zA-(nihosamaNasamAhaNasaMbhavo) hiMsA mere dvASAthI 2khita thayera bhananI tathA nI patti thye| cha tabhA (avigAra lakSaNo) vira rAhitya jenuM lakSaNa che arthAta je nirvikAra svarUpa che. e to) je Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 177 salakSaNakaruNarasanirUpaNam nirvikAram - svabhAvena=prakRtyA nirvikAra = vibhUSAbhrUkSepAdivikArarahitam, na tu mAyAsthAnato nirvikAram, tathA-upazAntaprazAntasomadRSTikam - upazAntA - rUpAlo kanAdyautsukyatyAgAt, prazAntA krodhAdidoSaparihArAt, ata eva = somA = bhadrA dRSTiryatra tattathAbhUtam, ataeva pIvarazrIkam - pIvarA = sAndrA zrI : - zobhA yasya tattathAvidhaM muneH mukhakamalaM 'hI' ityAzcarye, yathA zobhate, tathA pazya / evaMvidhaM prazAntaM muniM darzayan kazcit kaMcit pUrvoktAM gAthAM kathayatItyavataraNikA vodhyA / : samprati navakAvyarasAnupasaMharttumAha- 'ee nava' ityAdi / dvAtriMzadoSavidhisamukAratAsvarUpa, aisA (jo) jo (pasaMtabhAveNaM ) prazAnta bhAva (so) vaha ( pasaMtoti raso NAyacco) prazAnta aisA rakha jAnanA cAhiye / yaha prazAMta rasa jisa prakAra se jAnA jAtA hai, sUtrakAra ( pasaMtI raso jahA) ina padoM dvArA use kahate haiM " jaise - (sambhAvanivizagAraM ) mAyAcArI se nahIM kintu svabhAva se hI nirvikAra - vibhUSA, bhrUkSepa Adi vikAra se rahita ( ubasaMta pasaMtasomadiTThIyaM ) rUpAdika viSayoM ke avalokana kI utsukatAke parityAga se upazAMta banI huI evaM krodhAdika doSoM ke parihAra se prazAnta huI aisI bhadradRSTi se yukta (muNiNo muhakamalaM) muni kA mukha kamala ( hI ) kaise Azcarya kI bAta hai jo (pIvara siriyaM) paripuSTa zobhA vAlA hokara (sohara) zobhita ho rahA hai / yaha ukti prazAnta muni ko dikhalAne vAle kisI eka manuSya kI hai, jo isa gAthA dvArA prakaTa kI gaI hai / yahI isa gothA kI avataraNikA hai / (ee nava kavvarasA battIsa (pasaMtabhAveNaM) prazAntabhAva (kho) te ( pasaMtotti rakho NAyavvo) 'prazAnta ? rasa jANave joIe A prazAMta rasa je rIte jANavAmAM Ave che, sUtrakAra ( pasaMto rakho jahA ) yA pahA vaDe spaSTa 42 bha - (sabbhAva nivvigAra) bhAyAyarazuthI nahIM pazu svAlAvi rIte nirvikAra- vibhUSA, akSepa vagere virodhI raDita, ( uvasaMtapasaMta somaviTThIya) rUpa. vagere viSayeAnA darzananI utsukatAnA parityAgathI upazAMta banelI temaja krodha vagere DhAnA parihArathI prazAnta thayelI evI bhadra dRSTithI yukta ( muNiNo muhakamalaM) bhuninu, bhukha bhramaNa (hI) Azcarya sAthai Devu paDe che hai. (pIvara sarI) paripuSTa zolAsayanna thardhane (sohai ) suzolitaM thardha ra che prazAnta munine uddezIne kAI eka mANase A jAtanA vicAro vyakata karelAM che. je A gAthA vaDe prakaTa karavAmAM AvyA che. eja A gAthAnI avatarshi4 che. (ee nava kavvarasA battIkhadosaviddisamuppaNNA gAhAhi muNiyavvA ) aM0 2 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra pannA:-'aliyamuvadhAyajaNayaM niratyayabhavatyayaM chalaM duhilaM' ityAdayo'traiva vakSyamANA ye dvAtriMzatsaMkhyakAH mUtradoSAsteSAM yo vidhi vidhAnaM viracanaM tataH samutpannA ete vIrAdayo nava kAvyarasAH gAthAmiH anntroktaamirjaatvyaaH| dvAtriMzatsUtradoSairyathA'mISA prAdurbhAvastathA kiMciducyate / tatra-alIkatAlakSaNo yaH sUtradoSastenAnyatamo raso niSpadyate / yathA-"teSAM kaTitaTabhraSTaigajAnAM madabindubhiH / prAvarcata nadI ghorA hstyshvryvaahinii||1||" iti / idamalaukatA rUpasUtradoSaduSTam / atra cAdbhuto rsH| tato'nenAlIkatAlakSaNena sUtradoSeNa adbhuto raso nisspnnH| tathA-upaghAtalakSaNena sUtradoSeNAnyatamo raso niSpadyate / yathA"sa eva prANiti pANI, pItena kupitena c| vittaivipakSaraktaizca, prINitA yena dosavihisamuppaNNA gAhAhi muNiyanvA ) aba sUtrakAra isa pATha dvArA yaha kaha rahe haiM ki-ina anantarokta gAthAoM dvArA kahe gaye ye nau kAvya rasa "aliyamuvadhAyajaNayaM niratthayabhavatthayaM chalaM duhilaM" ina 32 battIsa doSoM kI viracanA se utpanna hote haiM / 32 sUtra doSoM se jaise ina nau kAvya rasoM kI utpatti hotI hai usa viSaya meM thor3A sA kahA jAtA hai-alIkatA rUpa jo sUtra doSa hai , usase ina rasoM meM se kisI eka rasa kI niSpatti isa prakAra se hotI hai / jaise-teSAM kaTitaTabhraSTaiH gajAnAM mdbindubhiH| prAvartata nadI ghorA hatyazvaratha. vAhinI una hAthiyoM ke kaTataTa se nikalI huI madavinnuoM se eka ghora nadI yaha nikalI -jisameM hAthI ghor3A ratha aura senA baha gii| isa kathana meM alIkatA doSa duSTatA hai / yahI adbhuta rasa hai / ataH isa alIkatArUpa sUtradoSa se adbhuta rasa utpanna huA hai / tathA-"sa have sUtrakAra A pATha vaDe A pramANe kahe che ke A anantakata gAthAo 13 4 mA nAya 2se. " aliyamuvaghAyajaNaya niratyayabhavatthayaM chalaM duhila" 0 mIsa hovAnI vizyanAthI 4-1 thAya che. matrI hoSAthI je pramANe nava kAvyarasanI utpatti thAya che te viSe ahIM sAmAnya rUpamAM spaSTatA karavAmAM Ave che alakatA rUpa je sUtra deSa che, tethI A nava sAmAthI : 2sanI niyatti mAzate thAya che. 2bha-" teSAM kaTi. taTabhraSTaiH gajAnAM mdbindubhiH| prAvartata nadIghorA hastyazvarathavAhinI // " te hAthIonA kaTitaTathI nivRta thayela madabinduethI eka moTI nadI vahevA lAgI-jemAM hAthI, ghoDA, ratha ane senA (badhA) vahI gayAM A kathanamAM alakatA rUpa doSa duSTatA che, mATe A alakatArUpa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 177 salakSaNakaruNarasa nirUpaNam maargnnaaH||1||" iti / idamupaghAtarUpasUtradoSaduSTam / vIrarasazcAtra itthamupaghAtarUpeNa zutradoSeNa vIrarasaH samutpannaH / itthamanyatrApi yathAsaMbhavaM mUtradoSaniSpanno raso bodhyaH / idaM tu 'ee nava kabarasA' iti gAthA manusRtyoktam / tapazcaraNaviSayasya vIrarasasya prazAntAdirasAnAM ca alIkAdi sUtradoSAnantareNApi saMmavAditi / punaH kathaMbhUtA amI ? ityAha-ete rasA hi zuddhA vA mizrA vA bhavanti / kacit kAvye zuddha eka eva raso bhavati, kacittu dvayAdirasasaMyogo vA bhavatIti eva prANiti prANI, prItena kupitena ca vittarvipakSaraktazca prINitA yena mArgaNA" vahI prANI jIvita hai| ki-jisane prasanna hone para apane dravya se aura kupita hone para apane zatru oM ke khUna se mArgaNoM ko. yAcakoM ko- aura cANoM ko santuSTa kara diyA hai / arthAt prasanna hone para dravya vitaraNa se yAcakajanoM ko aura kupita hone para zatruoM ke zoNita se apane zaroM ko tuSTa kara diyA hai / yaha kathana upaghAtarUpa sUtra doSa se duSTa hai| yahAM vIra rasa hai| isa taraha upaghAtarUpa sUtra doSa se vIrarasa niSpanna hotA hai| isI prakAra se dUsarI jagaha bhI yathAsaMbhava sUtra doSa se niSpanna hue rasa jAnanA cAhie / yaha jo kahA hai vaha " ee nava kanvarasA" isa gAthA ko anusaraNa karake kahA gayA hai / tapazcaraNa viSayaka jo vIrarasa hotA hai, usakI tathA aura jo prazAMta Adi rasa hai unakI niSpatti alIkAdi sUtra doSoM ke binA bhI hotI hai / (suddhA vA missA vA havaMti) ye rasa zuddha bhI hote haiM sUtroSayI sAsutarasa utpanna ye cha. tamana "sa eva prANiti prANI, prIvena kupitena c| vittavipakSaraktaizca prINitA yena maargnnaa|" ter prANu ja jIvita che ke je prasanna thAya che tyAre potAnA dravyathI ane kupita thAya che tyAre potAnA zatruonA lehIthI anukrame mAgaNene-vAcakane ane bANene paritata karI de che. eTale ke prasanna thAya che tyAre dravya vitaraNathI yAcakajanene ane kupita thAya che tyAre zatruonA zeNitathI potAnA khAne tata karI de che A kathana upaghAta rU5 sUtradoSathI duSTa che. ahIM vIrarasa che A pramANe upaghAta rUpa sUtra deSathI vIrarasa niSpanna thAya che. A pramANe anyatra paNa yathAsaMbhava satradaSathI niSpanna thayela rasa my nama // 2 4vAmAM mAnya cha ta ee nava kavvarasA" / gAthAne anusarIne kahevAmAM AvyuM che. tapazcaraNa viSayaka je vIrarasa hoya che tenI temaja prazAMta vagere rasa che temanI niSpatti alIkAdi sUtra che. 12 55 thAya che. (suddhA vA missA vA havaMti) me 2se zuddha pAya the. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre bhAvaH / itthaM vIrazRGgArAdiminavabhirnAmabhiratra vivakSitasya sarvasyApi rasasyA'pyabhidhAnAnnavanAmetyucyate / saMprati prakRtamupasaMharannAha-tadeta naanaameti||2.178|| atha dazanAma nirUpayatimUlam-se kiM taM dasanAme ? dasanAme--dalavihe paNNate, taM jahAgoNNe nogoNNe AyANapaeNaM pADavakkhapaeNaM pahANayAe aNAisiddhateNaM nAmeNaM avayaveNaM saMjogeNaM pamANeNaM se kiM taM goNNe? goNNe-khamaItti khamaNo, tava iti tavaNo, jala itti jalaNo, pavaitti pavaNo, se taM gonnnne|se kiM taM nogoNNe? nogopaNe akuMto sakuMto amuggo samuggo amuddo samudo alAlaM palAlaM akuliyA sakuliyA no palaM asaitti palAso amAivAhae mAivAhae abIyavAvae bIyavAvae no iMdagovae iNdgove| se taM nogonnnne| se kiM taM AyANapaeNaM? AyANapaeNaM AvaMtI cAuraMgijja asaMkhayaM ahAtathijaM addaijaM jaNNaiyaM purisaijaM usukArijaM elaija bIriyaM dhammo maggo samosaraNaM jmiiyN| se taM AyANapaeNaM ||suu0179|| aura mizra bhI hote haiM / kisI kAvya meM zuddha eka hI rasa hotA hai aura kisI kAvya meM do Adi rasoM kA saMyoga hotA hai| isa prakAra dhIra, zaGgAra Adi nau nAmoM se yahAM vivakSita saba bhI rasa kA kathana ho jAtA hai / isase nava nAma aisA kahA jAtA hai| (setaM navanAme) isa prakAra yaha nava nAma hai| / / suu0178|| ane mizra paNa hoya che. kaI paNa kAvyamAM zuddha rasa ekaja hoya che ane kaI kAvyamAM be Adi rasane saMga hoya che. A pramANe vIra zRMgAra vagere nava nAmathI ahI: vivakSita badhA rasenuM kathana I jAya che. yI navanAma' mA vAmAM Ave che (se taM navanAme) mA pramANe A navanAma che. sU0178 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 179 dazanAmanirUpaNam .. . . 13 __chAyA-atha kiM tat dazanAma ? dazanAma dazavidha prAptam , tadyathA-gauNam, na gauNam AdAnapadena pratipakSapadena pradhAnatayA anAdikasiddhAntena nAmnA avayavena saMyogena pramANena / atha kiM tat gauNam gauNam-kSamate iti kSamaNaH, tapatIti tapanA, jvalatIti jvalana, pavate iti pavanaH / tadetad gauNam / atha kiM tat no gauNam ? no gauNam-akuntaH zakuntaH amudgaH sayudH amudrA samudraH alAlaM palAlaM akulikA sakulikA no palaM anAti iti palAzaH, amA suvAhakA mAlavAhakaH, abIjavApakaH bIjavApakaH, no indragopakA indrgopkaa| tadetat no gauNam / atha kiM tat AdAnapadena ? AdAnapadena-AvantI caturaGgIya asaMskRtaM yAthAtathyam ArdrakIyaM yajJIyam , puruSIyam , iSukArIyam, eDakIyam , vIrya dharmaH mArgaH samavasaraNaM yamatItam / tadetat AdAnapadena // 0179 // TokA-'se ki taM' ityAdi atha kiM taddazanAma ? iti praznaH / uttarayati-dazanAma-dazavidha nAma dazanAma, taddhi dazavidhaM prajJaptam / dazavidhatvamevAha-tadyathA-'gauNaM na gauNam' ityAramya pramANenetyantena / tatra dazavidhe nAmni prathamasya nAmnaH marUpaNAya ziSyaH pRcchatiatha kiM tad gauNam ? iti| uttarayati-gauNam-guNainiSpanna-yathArthamityartha: aba sUtrakAra dazanAma kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM dasanAme ?" ityAdi / zabdArtha-(se kiM taM dasanAme ) he bhadanta ! vaha dazanAma kyA hai? uttara-(dasanAme-dasavihe paNNatte) daza vidharUpa nAma daza prakAra kA kahA hai| (taM jahA) usake ve daza prakAra ye haiM (goNNe nogoNNa) goNa nAma nogauNa nAma (AyANa paeNaM) AdAna pada niSpakSa nAma (paDivakkhapaeNaM) pratipakSa padaniSpanna nAma (pahANayAe) pradhAnatApada niSpanna nAma, (aNAisidateNaM nAmeNaM) anAdi siddhAMta niSpanna nAma, (avayaveNaM) avayavayaM se niSpanna nAma (saMjogeNa) saMyoga se have sUtrakAra dazanAmanuM nirUpaNa kare che"se kiM taM dasanAme" tyA:zahAtha-(se kiMtaM dasanAme) mahanta ! ma zanAma zucha? uttara-(dasanAme-dasavihe paNNatte) 4zavidha upanAma zavidha upAya che. (taMjahA) na za 2 mA prabhArI cha. (goNNe nogoNNe) gInAma nAgoyunAbha (AyANapaeNaM) mAhAna5. ni05-na nAma (paDivakkhapaeNa) prati. pakSa 56 ni0panna nAma (pahANayAe) pradhAnatA para nirUpanna. nAma (aNAi. siddhateNaM nAmeNaM) manA siddhAnta ni-na nAma, (avayaveNaM) mayaqyI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra taddhi anekaprakAram , yathA-kSamate iti kSamaNaH, kSamAguNaniSpannatvAdasya gauNatvaM bodhyam / evaM tapatIti tapanA, galatIti calanaH, pavate punAtIti vA pavana:, ityete tAnajvalanapayanarUpaguNairniSpannAH, ata evaiteSAM gauNatvaM vijJeyam / etadupasaMharannAha-tadetad gauNamiti / atha kiM tad nogauNam ? iti praznaH / ucarayatiniSpanna nAma (pamANeNaM ) aura pramANa se niSpanna nAma / (se kiM taM goNNe) ina dazavidha nAmoM meM se prathama jo gauNa nAma hai, usakI prarUpaNA nimitta ziSya pUchatA hai ki- 'he bhadanta ! guNoM se niSpannayathArtha-gauNa nAma kyA hai ? uttara-(goNNe) vaha gauNa nAma isa prakAra se hai-(khamaItti khamaNo, tabaitti tavaNo jalaitti jalaNo pavatti pavaNo) "kSamate iti kSamaNaH "kSamaNa aisA nAma kSamA guNa se niSpanna huA hai-arthAt jisameM kSamAguNa hotA hai vaha usa guNa se samanvita hone ke kAraNa "kSamaNa" isa nAma vAlA kahA jAtA hai| ataH yaha nAma guNa niSpanna hone se gauNa-yathArtha nAma hai| "tapatIti tapanaH" jo tapatA hai usakA nAma tapana-sUrya hai| "tAna" yaha nAma tapana guNa ko lekara niSpanna huA hai-ataH tapana guNa niSpanna yaha nAma gauNa hai| "jvalatIti. jvalanaH" jvalana yaha nAma jo jalatA hai-dIpita hotA hai-isa guNa ko lekara huA hai / isI prakAra se "pavate iti pavanaH" yahAM para bhI "niSpa-nanAma, (saMjogeNaM) sayogathI ninna nAma (pamANeNa) bhane pramAthI "ni nAma (se kiM taM goNNe) mA zavidha nAmAmAthI prathama 2 go. nAma che, tenI prarUpaNu mATe ziSya prazna kare che ke he bhadanta! guNethI na-na-yathA--gaunAma zu cha ? (goNNe). uttara- goSNa nAma mA prabhArI cha (khamaItti khamaNo tavai ti tavaNo ala itti jalaNo pavaitti pavaNo) " kSamate iti kSamaNaH " kSamA me nAma kSamAM guNathI niSpanna thayela che-eTale ke jemAM kSamA guNa hoya che te kSamA guNathI samanvita levA badala "kSamaNu" A nAmathI saMbaMdhita karavAmAM mAva cha. bhAnAma guNa niyanna vAthI go-yayA-nAma 2. "tapatIti sapanaH" 2 ta cha tenu nAma sUrya che. " tapana" mA nAma tapana guthane laIne niSpanna thayela che. mATe tapana guNa niSpane A nAma gauNu nAma cha. "valatIti jvalanaH" rana mA nAma 2 prati DAya hai-dIpita yate hai. mA pramANe " pavate iti pavanaH " sahI 5y Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. anuyogacandrikA TIkA sUtra 179 dazanAmanirUpaNam nogauNam-yannAma guNAnanapekSyaiva pravarttate, tad nogauNam-ayathArthamityarthaH / tadyathA-akuMte sakuMte iti / kuntAkhyazasvarahito'pi 'sakuMta' ityucyate / idamudAharaNaM prAkRtazailyA vijnyeym| saMskRte pakSivAcakasya zakuntazabdasya tAlavyazakAra vatvAt ' amudgaH samudgaH, amudraH samudra iti| mudgAkhyadhAnyarahito'pi peTikAjAnanA caahiye| isa prakAra tapana, jvalana, pavana rUpa guNoM se niSpanna hone ke kAraNa ye saba nAma gauNa niSpana nAma jAnanA caahiye| (se taM goNNe) isa prakAra yaha gauNa nAma kA svarUpa kathana hai| (se kina taM no goNNe ?) he bhadanta ! nogauNa nAma kyA hai ? ... uttara-(nogoNe) nogauNa-jo nAma guNoM kI apekSA ki vinA hI niSpanna hotA hai arthAt ayathArtha hotA hai-vaha isa prakAra se :(akuMno sakuMto amuggo, samuggo, amuddo, samuddo, alolaM., palAlaM, akuliyA sakuliyA, no palaM asa itti palAso, amAivAhae mAivAhae, abIyavAvae vIyavAvara no iMdagovae iMdagovae)"sakunta" yaha nAma ayathArtha nAma hai| kyoM ki kunta nAmaka zastra se jI yukta hotA hai vahI sakunta honA caahiye| yaha "sakunta" zabda prAkRta zailI se likhA gayA hai| saMskRta meM "sakunta" kI jagaha "shkunt| aisA zabda hai / isakA artha pakSI hotA hai| pakSI kunta bhAle vAlA nahI hotA hai-phira bhI use jo " zakunta" kahA jAtA hai, so yaha usakA nAma " nogauNa" aguNa niSpanna nAma hai|" amugaH samuha jANavuM joIe A rIte tapana, javalana, pavana rUpa guNethI nipUna levA mama sa nAmAne gaurA nAma samApana (se taM goNNe) sA bhaMbhAgI nAmarnu 135 4thana cha (se kiM taM noM goNNe !) latA nI gauNunAma zuM che? uttara-no goNNe) jI-2 nAma zuzanI bhakSA 12 panna thAya che , bhayathAtha DAya cha- mA prabhArI cha. (akuMto sarkule amuggo, samuggI, amuddo samuddo, aMlAlaM, palAlaM, akuliyA, sakuliyA, no palaM asa itti palAso, amAivAhapa mAivAhae, abIyavAvara bIyavAvae no iMda govae iMdagovae) "sakunta" mA nAma ayathAtha che bho anta nAma zakhathI2 mA yuta DAya che ta santa vana mA " sakunta " Ad bhAta zailIthI awanwi mAnyo cha. satibhA "sakunta nAtyAna. "zakunta " prayoga thAya cha, mAnA artha pakSI thAya che pakSI punta yuta eTale ke bhAlAvA hetuM nathI chatAM e te "zakunta" kahevAya che te tenuM nAma "nogauNa" azupa niyanna nAma cha. "amudgaH" " samudgaH" samuha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre vizeSaH samudra inyucyate / mudrayA agulIya kena rahito'pi payonidhiH samudra ityujyate / 'alAlaM palAlaM akuliyA sakuliyA' iti / lAlArahitamapi palAlaM' pracuralAlAyuktamucyate / palAlaM-dhAnparahitastRNavizeSaH / kulikA-bhittiH, tadrahitA'pi pakSiNI sakuliketyucyate / etadvayanudAharaNam-prAkRtazailyA bodhyam / tathA-yA palaM-mAMsaM no anAti so'pi palAza ityucyate / palAzo vRkSavizeSaH / apAtavAhako'pi-mAtaramavadannapi mAtRvAhaka ityucyte| abInavApaka:-bIjA. samudga nAma. kaToradAna peTikA vizeSa kA hai| vaise to jo dhudga-mUMga nAmaka dhAnya se yukta ho, use samudra kahanA cAhiye-parantu mudganAmaka. dhAnya se rahita hone para bhI jo samudga aisA nAma hai , yaha nogauNa nAma hai| samudra yaha nAma mudrAaMgUThI-se jo yukta ho, vaha samudra hai, parantu-sAgara kA yaha nAma mudrA se yukta na hone para bhI jo niSpana huA hai / vaha nogauNa nAma hai / pracura lAra yukta jo ho usakA nAma palAla hai| parantu palAla-piMdhAra dhAnya rahita ghAsa vizeSa-pracura lAra yukta hone ke abhAva meM bhI jo isa nAma se kahA jAtA hai vaha usakA nAma nogauNa nAma hai| kulika-bhitti-se jo yukta ho usakA nAma sakulika hai / parantu sakulika kA aisA nAma jo-pakSiNI kA hai, baha nogauNa nAma hai| palAza eka vRkSa hotA hai / yaha usakA nAma nogauNa nAma hai| kyoMki pala-mAMsa ko jo khAtA hai' vaha palAza hai| aisA zAbdika artha isameM ghaTita nahIM hotA hai / mAtRvAhaka aisA nAma mAtA nAma karadAna-patrikA vizeSanuM che. Ama te je muddagamaga nAme dhAnyathI cuta hoya che teja samudga kahevAya che paNa mudga nAmaka dhAnyathI rahita hovA chatAM je A samudga evuM nAma che, e negaNa nAma che samudra A nAma mudrA-vIMTIthI je yukata hoya te samudra che-parantu mudrA-vIMTIthI cukata na hovA chatAM e sAgaranuM A nAma nipanna thayela che te negauNa nAma che pracura lALathI je yukta hoya tenuM nAma palaTala che. paNa palAlapiMthAra dhAnya rahita ghAsa vizeSa-pacura lALathI rahita hovA chatAM ene A nAmathI saMbaMdhita karavAmAM Ave che, tethI tenuM palAla nAma nagaNa nAma che. kulika-bhitti-thI je yukata hoya tenuM nAma sakalika che. paNa sakulikA evuM nAma je pakSiNInuM che te gauNa nAma che. palAza eka vRkSa hAya che tenuM palAza nAma gauNa nAma che. kemake pala-mAMsane je khAya che te palAza che evA palAza zabdane artha AmAMthI ghaTita thato nathI mAtavAhaka Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 179 dazanAmanirUpaNam navapannapi bIjavApaka ityucyate / no indragopakA indrasya gA apAlayannapi indra-- gopa ityucyate / mAtRvAhakAdayastrayaH zabdAH kSudakITavAcakAH / sakuMtAdayaH zabdA aguNaniSpannAH, ata evaite nogaunnnaamaantrgtaaH| prakRtamupasaMharannAha-tadetad nogauNamiti / tRtIyaM bhedaM jijJAsamAnaH ziSyaH pRcchati-atha kiM tat bhAdAnapadena ? iti| AdAnapadena-AdIyate adhyayanasyArambhe yaducAyate tadAdAnam prathamoccAritaM, tacca tatpadaM cetyAdAnapadaM, tena yannAma niSpadyate tat kim ? ityrthH| uttarayati-AdAnapadena yannAmaniSpadyate tadevaM vijJeyam / tathAhi-AvantI ko kaMdhe para vahana nahIM karane para bhI jo kahA jAtA hai, vaha bhI no gauNa nAma hai / bIjoM ko nahIM bone para bhI jo bIja vApaka aisA nAma haiM , vaha nogauNa nAma hai / indragopa nAma kA eka kITa vizeSa hotA hai| yaha indra kI gAyoM kI pAlanA nahIM karatA hai, phira bhI indragopa aisA isakA nAma jo par3A hai vaha no gauNa nAma-ayathArtha nAma hai| mAtRvAhaka, bIjavApaka ye do nAma bhI kSudra kITavizeSa ke haiN| ye sakunta Adi zabda aguNa niSpanna haiM / isaliye inakA antarbhAva nogauNa nAma meM kiyA gayA hai| (se taM nogoNNe) isa prakAra yaha nogauNa nAma hai / (se kiM taM AyANapaeNaM) he bhadanta! AdAnapada se jo nAma niSpanna hotA hai-vaha kyA hai ? uttara-(AyANapaeNaM-AvaMtI cAuraMgijaM asaMkhayaM ahAtasthijja addaijjaM jaNNahajje purisahajjaM usukArijjaM elahajjaM vIriyaM dhammo maggosamo maraNaM jamaIyaM) adhyayana ke Arambha meM jo pada uccArita evuM nAma mAtAne khabhA para vahana na karavA chatAM e je kahevAya che te paNa ne gANa nAma che bIjane na vAvavA chatAM e bIjApaka evuM nAma che. te nagaNuM nAma che Idropa nAme eka kITa vizeSa che. te IndranI gAyonuM pAlana karato nathI chatAM e Indragopa kahevAya che, te tenuM A nAma ne gauNu nAma-ayathArtha nAma che mAtavAhaka, bIjApaka A be nAme paNa kSudra kITa vizeSatA che. A sakuna vagere zabda aguNa niSpanna che ethI senA santAva namo nAmamA 52vAmA mAnya cha, (se taM no goNe) mA prabhA mA nA bhI nAma cha, (se kiM taM AyANapaeNaM) 8 mata! AdAnapadathI je nAma niSpanna thAya che te zuM che?' uttara-(AyANapaeNa AvaMtI cAumijjaM asaMkhaya ahAtathijja ahaijja jaNNaijjaM purisaijjaM umukArija elaijja vIriyaM dhammo maggo samosaraNaM jamaIya) madhyayananAM mAra sabhA 2 56 yAta thAya cha, ta 'mAhAna54' cha a03 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18: anuyogadvArasUtre - iti, AcArAGgasya paJcamAdhyayanaprArambhe 'AnaMtI keyAvaMtI' ityAlApako varttate, ata idamadhyayanam -' AvaMtI' ityucyate / 'cAuraMgiJja' iti, uttarAdhyayanastha tRtIyAdhyayanaprArambhe- ' cattAri paramaMgANi dulahANIha jaMtuNo' ityuktam, tatrasthaM padadvayamAdAyedamadhyayanaM 'cAuraMgijjaM' ityucyate / 'asaMkhayaM' iti, uttarAdhyayanasya caturthAdhyayanamArambhe 'asaMkhayaM jIviyaM mA pamAyaNa' izpasti, tatstham 'asaMkhayaM' ityucyate / 'ahAtatthijjaM' iti sUtrakRtAGgasya trayodazA'dhyayanamArambhe - ' jaha suttaM tada attho' iti vartate, vatsthaM 'jaha taha' iti padadvayamupAdAyedamadhyanam'ahAtasthijjaM' ityucyane / 'adahajjaM' iti sUtrakRtAGgasya dvitIyazrutaskandhasya 9 " hotA hai, vaha 'AdAna pada' hai / isa pada se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha AdAna niSpanna nAma hai| yaha isa prakAra se hai-AvantI-AcArAGga ke pAMcaveM adhyayana ke prArambha meM " AvatI keyAvatI" aisA AlApaka hai / isaliye AvantI pada ko lekara isa adhyayana kA nAma " AvaMtI" aisA huA hai| uttarAdhyayana ke tRtIya adhyayana ke prArambha meM " cattAri paramaMgANi dullahANIha jaMtuNo ) aisA kahA hai, so vahAM ke padadvaya ko lekara isa adhyayana kA nAma " cAuraMgijjaM " aisA huA hai / uttarAdhyayana ke caturtha adhyayana ke prArambha meM " asaMkhayaM jIvIyaM mA pamAyae " aisA kahA hai, so " asaMkhayaM " isa pada ko lekara adhyayaMna kA nAma "asaMkhyaM " aisA ho gayA hai / sUtrakRtAGga ke 13 veM adhyayana ke prArambha " meM jahasuttaM taha attho' aisA kahA hai, so vahAM ke jaha taha " ina do padoM ko lekara " "jaha taha" aisA usa adhyayana ma padathI je nAma niSpanna thAya che. te ADhA! niSpanna nAma kahevAya che, te A pramANe che-Ava'tI-AcArAMganA pAMcamA adhyAyanA prArabhamAM " AvatI ke yAvatI" AlApaka che mATe AvatI padathI laIne A adhyayananuM nAma 'Ava'tI' evuM rAkhavAmAM AvyuM che. uttarAdhyynnaa bhInna adhyAyanA AraMlamAM "cattAri paramaMgANi dullahANI hajaMtuNo Ama kahevAmAM Avyu che te tyAMnA padmayanA AdhAre A adhyayananuM nAma " cAuraMgijjaM " zaNavAsAM bhAvyu che uttarAdhyayananA aturtha adhyayananA AralabhAM "asaMkhayaM jIvIyaM mA pamAyae " grAma ahevAmAM manyuM che to " asaMkhayaM " AA pahane sIdhe adhyayananu nAma " asaMkhayaM " yevu thardha gayuM che. sUtrakRtAMganA teramAM adhyayananA prAraMbhamAM jahasuttaM taha attho " Ama vAmAM Ayu che, to tyAMnA " jahataha " mA me hone sIdhe " jahataha " 66 " 66 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 179 dazanAmanirUpaNam paSThAdhyayanapArambhe-'purAkaDa abaime suNeha' ityAdi gAthA'sti, tatstham 'aha' iti padamAdAya idamadhyayanam 'adaijja' ityucyte| uktazca- addapurA ahasuo; nAmeNa addago ya aNagAro ! tano samuhiyamiNaM, ajjhayaNaM ahijjti"||1|| 'jaNNaijja' iti, uttarAdhyayanasya paJcaviMzavitamAdhyayanamArambhe-'mAhaNakulasaMbhUo, AsI vippo mhaajso| jAyAI jammajaNNammi, jayaghositti nAmao' iti gAthA'sti, tatsthaM 'jaNNa' iti padamAdAyedamadhyayana 'jaNNIya' ityucyate / 'usu. yArijja' iti, uttarAdhyayanasya caturdazAdhyayanamArambhe-'devA bhavittA Napure bhavammi keIcuyA ega nimANavAsI / pure purANe usuyAranAme, khAe samiddhe muralogaramme iti gAthA'sti, tatstham-'usuzAra'-padamAdAyAsyAdhyayanasya nAma 'usuyArija bodhyam / 'elaijja' iti, uttarAdhyayanasya saptamAdhyayanamArambhe-'jahAesaM. samudikA nAma ho gayA hai| sUtrakRtAGga ke dvitIya zrutaskaMdha ke chaThe adhyayana ke prArambha meM 'purAkaDaM adaimaM suNeha' aisI gAthA hai, so vahAM ke aga pada ko lekara isa adhyayana kA nAma " addajja" aisA ho gayA hai| uttarAdhyayana ke 25 veM adhyayana ke prArambha meM "mAhaNakulasaMbhUo AsI vippo mahAjato jAyAI jammajaNNammi jayaghosotti nAmao" aisI gAthA hai| usa gAthAstha japaNa" isa pada ko lekara yaha adhyayana "jaNNIya" isa nAma se kahA gayA hai| uttarAdhyayana ke caudahaveM adhyayana ke prArambha meM "devA bhavittANa pure bhavammi, keIcuyA ega vimANa bAsI / pure purANe usuyAranAme khAe samiddhe suralogaramme" aisI gAthA hai| usake / usudhAra ' isa pada ko lekara isa adhyayana kA noma "usudhArijja" huA hai| uttarAdhyayana ke saptama adhyaya ke evuM te adhyayananuM nAma rAkhavAmAM AvyuM che, sUtrakRtArzanA dvitIe zruta dhanA 74 madhyayananA prAraMbha "purAkaDaM" adaimaM suNeha" mevI gAthA cha to tyAMnA apane dhana adhyayananu nAma " adaijja" ye thaI AyuM che. uttarAdhyayananA 25 mA adhyayananA prAra'samA "mAhaNakulasaMbhUo AkhI vippo mahAjaso jAyAI janajaNNammi jayaghosro ti nAmao" mevI gAthA cha. mA mAthAmA mAvasa "jaNNa" pahane 2 mA adhyayana "jaNNIya" manAmadhI samAdhAya che. uttarAdhyayananA 14 ma...adhyayananA prArasabhA "devA bhavittANa pure bhavammi, keI cuyA ega vimaannvaavii|pure purANe usuyAranAme khAemamihe suralogaramme" mevI gAthA che. tanA 'suyAra' 54thI mA adhyayananu nAma 'usuyArija' cha.. uttarAdhyayananA. sAtamA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 anuyogadvArasUtra ssa, koi posejja elaya' / ityAdi gAthA'sti / atrastham-'elayaM' padamAdAye. damadhyayanam 'elaijjaM' ityucyate / 'bIriyaM' iti / 'duhA veyaM suyakkhAyaM vIriyaMti ityAdi gAthA sUtrakRtAGgasyASTamAdhyayanamArambhe'sti, atratyaM-'pIriyaM' iti padamAdAya idamadhyayanaM 'vIriyajjhayaNaM' ityucyate / 'dhammo' iti| sUtrakRtAGgasya navamAdhyayanArambhe-'kayare dhamme akkhAe mAhaNeNa maImayA // " ityAdi gAthA'sti, atratyaM 'dhammo' iti padamAdAya asya adhyayanasya 'dhammajjhayaNaM' iti saMjJA kRtA 'maggo' iti sUtrakRtAGgasya ekAdazAdhyayanastAve-'kayare magge akkhAe mAhaNeNaM maImayA'-ityAdi gAthA vartate, atratyaM 'magga zabda tupAdAya-asyAdhyayanasya 'maggajjhayaNaM' iti nAma kRtam / tathA'sthaiva dvAdazAdhyayanamastAve 'cattAri prArambha meM "jahA esaM samuhissa koha posejja elayaM" ityAdi gAthA hai| isa gAthAstha " elayaM " pada ko lekara isa adhyayana kA nAma "elaijja" aisA huA hai| "duhAveyaM suyakkhAyaM vIriyaMti pavu. ucaha" ityAdi gAthA sUtrakRtAGga ke aSTama adhyaya ke prAraMbha meM hai| so usake " vIriya" isa pada ko lekara yaha adhyayana vIriyajjha. yaNaM" isa nAma se kahA gayA hai| sUtrakRtAGga ke nauveM adhyayana ke prArambha meM " kayare dhamme akkhAe mAhaNe ga maI mayA " ityAdi gAthA hai| usake "dhamma" isa pada ko lekara isa adhyayana kA "dhammajjhayaNaM" aisA nAma huA hai| sUtrakRtAGga ke 11 veM adhyayana ke prastAva meM "kayare magge akkhAe mAhaNeNaM maImayA" ityAdi gAthA hai| so vahAM ke " magga" isa zabda ko lekara isa adhyayana kA nAma "maggajjha adhyayananA prAramamA "jahA esaM samuhissa koi posejja elaya" vagaire zAyA cha, mA AyAmAM mAvela 'elaya' pahanA mAghAre mA adhyayananu nAma "elainja" se che. "duhAveyaM suyakkhAyaM vIrayati pavuccai" vagere AyA sUtainal maTama adhyayananA prAramamA cha. te tanA "vIriya" mA pahanA AdhAre mA adhyayana "vIriyajjhayaNa" mA nAmayI upAya che. sUtain navamA madhyayananA pAra sama "kayare dhamme akkhAe mAhaNeNa maI mayA " vagere gAya che. tenA " ma" mA pahane chana mA adhyayanatuM "dhammajjhayaNaM " menu nAma rAmapAmA mA0yu cha. sUtratAMnA 11 mA adhyayananA prastAvamA "kayare bhagge akkhAe mAhaNeNaM maImayA" vagare patha che. tamAMnA "maga." hame bane mA adhyayana nAma Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 179 dazanAmanirUpaNam samosaraNANi mANi' ityAdi gAthA'sti, tatratyaM 'samosaraNANi' iti padamAdAyAsyAdhyayanasya 'samosaraNajjhayaNaM' iti-nAmakRtam / asyaiva sUtrasya 'AyANiya jjhayaNa' nAmakaM paJcadazamadhyayanaM 'jamaIya' ityapyucyate / tatra hetustu adhyayanAra* mbhe yA 'jamaIyaM paDuppanna ' ityAdi gAthAsthaM 'jamaIya' iti padaM bodhyam / saMpati prakRtamupasaMharannAha-tadetat AdAnapadeneti // 50 179 // mUlam-se kiM taM paDibakkhapaeNa?, paDivakkhapaeNaM navesu gAmAgaraNayarakheDakabbaDamaDaMbadohamuhapaTTaNAsamasaMvAhasannivesesu saMnivistamANesu alivA sivA aggI sIyalo visaM mahuraM kallAlagharesu aMbilaM sAuyaM je rattae se alattae je lAueM se alAue je suMbhae se kusuMbhae AlavaMte vivalI abhAsae / se taM pddivkkhpennN| se kiM taM pAhaNNayAe ? pAhaNNayAeasogavaNe sattavapaNavaNe caMpagavaNe cUavaNe nAgavaNe punnAgavaNe ucchavaNe dakkhavaNe sAlivaNe, se taM paahnnnnyaae| se kiM taM yaNaM " aisA kiyA gayA hai| tathA isI ke dvAdaza adhyayana ke prArambha meM " cattAri samosaraNANi prANi" ityadi gAthA hai| to vahAM ke " samosaraNANimANi" isa pada ko lekara isa adhyayana kA nAma " samosaraNajjhayaNaM" aisA ho gayA hai| isI satra kA " AyANiyajzayaNaM" nAma kA 15 vA adhyayana " jamaiyaM" isa nAma se bhI kahA jAtA hai| so isakA kAraNa yaha hai ki adhyayana prArambha meM "jamaIyaM paDuppannaM" ityAdi gAthA meM "jamaIthaM" yaha pada hai! (se taM AyANapaeNaM) isa prakAra yaha AdAna pada se niSpanna nAma hai| suutr.179|| "maggajjhayaNaM " rAmapAmA mAnya chatamana me sUcanA mAramA adhyayananA prAramamA "cattAri samosaraNANi mANi" vagere // // che, to tamana "samosaraNANi mANi" mA pahanA sAdhAre / adhyayananu: nAma " samosaraNajjhayaNaM" merAbhavAmA mayucha. mA sUtranA-"AyANiyajjhayaNa" nAma: 15bhu adhyayana "jamaiyaM " nAmayI 55 upAya che. tanuM 12. meM cha, mA adhyayananA prAramamA "jamaIya paDupannaM" vagere gAthAmA mAvata "jamajhyaM" mA 56 cha (se taM AyANa paeNaM) mA pramANe 20 mAhAna padathI niSpana nAma che. sU017 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre aNAisiddhateNaM? aNAisiddhateNaM-dhammasthikAe adhammatthi. kAe AgAsasthikAe jIvasthikAe puggalatthikAe addhAsamae, se taM annaaiysiddhtennN| se kiM taM nAmeNaM ? nAmeNaM viupiyAmahaspta nAmeNaM unnAmijai / se taM NAmeNaM / se kiM taM abayaveNaM ? avayaveNaM-siMgI sihI visANI, dADhI pakkhI khurI nahI baalii| dupayacauppayabahupayA, naMgulI kesarI kauhI / pariyarabaMdheNa bhaDaM, jANijjA mahiliyaM nivasaNeNaM // 1 // sittheNaM doNavAyaM kaviM ca ikAe gaahaae||se taM avayaveNaM ||suu0180|| __chAyA-atha kiM tat pratipakSapadena ? pratipakSapadena naveSu grAmAgaranagara. kheTakavaTamaDambadroNamukhapattanAzramasaMbAdhasanivezeSu sannivezyamAneSu, azivA zivA, agniH zItalA, vipaM madhuraM, kalyapAlagRheSu amlaM svAdukaM, yo raktaH saH araktA, yadlAvu tad alAvu, yaH sumbhakaH sa kusumbhakaH, AlApan viparItabhASakaH, tadetat pratipakSapadena / atha kiM tat pradhAnatayA ?? pradhAnatayAazokavanaM saptaparNavanaM campakavanaM AmravaNaM nAgavanaM punnAgavanaM ikSuvaNaM, drAkSAvaNaM zAlivanam / tadetat prdhaantyaa| atha kiM tat anAdisiddhAntena ? anAdisiddhAntena-dharmAstikAyaH adharmAsvikAya: AkAzAstikAyaH jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH addhaasmyH| tadetat anaadisiddhaanten| atha kiM tat nAmnA ? nAmnA-pitRpitAmahasya nAmnA unnAmyate / tadetat nAmnA / atha kiM tata avayavena 1,2 avayavena-zRGgI, zikhI, viSANI, daMSTrI, pakSI khurI nakhI baalii| dvipadacatuSpadabahupadAH lAgalI kesarI kkudii| parikaravandhena maTaM jAnIyAt mahilA nivasanena / sikthena droNapAkaM kaviMca ekayA gaathyaa| tadetat avyven||suu.180|| "se kiM taM paDiva kkhapaeNaM ?" ityAdi / zabdArtha-(se ki taM paDivakkhapaeNaM) he bhadanta ! pratipakSapada se niSpanna huA nAma kyA hai ? "se kiM taM paDibakkhapaNaM ?" tyAhi zahAtha-(se kiM taM paDivakkhapaeNaM) 3 mahanta ! pratipakSa 54thI nipanna thayela nAma zuM che? Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 180 pratipakSanAmanirUpaNam TIkA-se ki taM' ityAdi atha kiM pratipakSapadena ? iti ziSya prshnH| uttarayati-pratipakSapadena -viva. kSitavastudharmasya viparIto dharmaH pratipakSasvadvAcakaM yatpadaM tena yatrAma niSpayate tadevaM vijJeyam-naveSu-nabIneSu grAmAkaranagarakheTakarbaTamaDambadroNamukhapaTTaNAzramasabAdhaptanivezeSu-tatra-grAma:-vRtiveSTitaH, Akara:-suvarNaratnAdhutpattisthAnam , naga. ram-aSTAdazakaravarjitam , kheTaM-dhUlipAkAraparikSiptam , kaTa-kunagaram , maDamba sArddhakozadvayAntarghAmAntararahitam , droNamukha jalasthalapathopeto jananivAsaH, uttara-(paDivakhapaeNa) vivakSita vastu ke dharma kA jo viparIta dharma hai, vaha pratipakSa zabda kA vAcyArtha hai| isa pratipakSa kA vAcaka jo pada hai, usa pada se jo nAma niSpanna hotA hai vaha pratipakSapada niSpanna nAma hai| vaha isa prakAra se hai-(navestu gAmAgaraNayarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaNAsamasaMbAhasannivesesu) navIna, vRtti veSTitasthAna rUpa grAma, Akara, nagara, kheTa, karbaTa, maDamba, droNamukha, pattana, Azrama, saMbAha, aura sanniveza inake basAye jAne para maMgala ke nimitta (asivA livA) azivA kI jagaha 'zivA' ailA zabda kahate haiN| jahAM cAroM ora kAMToM Adi kI bAr3a lagI rahatI hai, use 'grAma' kahate haiM / suvarNa ratna Adi kI jo utpatti kA sthAna hotA hai, vaha 'Akara' kahalAtA hai| 18 prakAra ke kara se jo mukta hotA hai. vaha 'nagara' kahalAtA hai / jisa kI cAroM ora dhUli kA koTa hotA hai, vaha 'kheTa' kahalAtA hai| kutsita jo nagara hotA hai, vaha 'kaTa' kaha uttara-(paDivakkha pa eNa) vivakSita paratuna bhane viparIta cha, te pratipakSa zabdane vAcyArtha che. A pratipakSanuM vAcaka je pada che, te padathI 2 nAma niSpanna thAya che, (navesu gAmAgaraNayarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasannivesesu) navIna vRtti areta sthAna 35 Ama, 12, nagara, bheTa, 4, ma, bhusa pattana, Azrama, sAmane sannivezane sAvAmAM Ave che tyAre bha nimitta (asivA sivA) 'zi.. vAnA sthAne "zivA" evo zabda uccArita karavAmAM Ave che. jyAM mera kAMTAo vagerenI vADa karavAmAM Ave che tene grAma kahe che suvarNa, ratna vagere jyAM utpanna thAya che. te sthAna "Akara' kahevAya che aDhAra jAtanA Tekasa (kara) thI je mukata hoya che te "nagara' kahevAya che. jenA mera: bhArInaTa DAya che 'Ta' pAya che. 2 nagara sitAya .cheta. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anuyogadvArasUtre pattanaM = samastavastuprAptisthAnam, tad dvividhaM bhavati - jalapattanaM sthalapattanaM ceti, naubhiryatra gamyate tajjalapattanaM, yatra ca zakaTAdibhirgamyate tatsthalapattanam, yadvAzakaTAdibhirno bhirvA yad gamyaM tat pattanaM, yat kevalaM naubhiretra gamyaM tat paTTanam / uktaMca--'vacanaM zakaTairgamyaM, ghoTake nauMbhireva ca / naubhireva tu yad gamyaM, paTTanaM tat pracakSate // iti / nigamaH prabhUtataravaNigjana nivAsaH, AzramaH = tApasairAtrAsitaH pazcAdaparo'pi lokastatrAgatya vasati, saMvAhaH = kRSIvalairdhAnyarakSArtha nirmitaM durga bhUmisthAnam, lAtA hai / DhAI koza taka jisake Asa pAsa meM koI gAMva nahIM hotA hai, vaha 'maDamba ' kahalAtA hai / jisameM jAne ke liye jalamArga aura sthala mArga, ye donoM hI mArga hote haiM, aise jananivAsa kA nAma 'droNamukha' hai / samasta vastuoM kI prApti kA jo sthAna hotA hai, vaha 'pattana' kahalAtA hai / yaha do prakAra kA hotA hai-eka jalapattana aura dUsarAsthalapattana | naukAoM se hokara manuSya jahAM para jAte haiM, vaha 'jala pattana' aura zakaTa - gAr3I Adi se jahAM para jAne kA mArga hotA hai, vaha 'sthalapattana ' hai / athavA zakaTa Adi yA naukA Adi se jisameM jAne kA rAstA hotA hai, vaha 'pattana' hai aura jisameM kevala naukAoM se jAne kA mArga hotA hai, vaha 'pahana ' hai / yahI bAta 'ukta' ca' karake " pattanaM zakaTairgamyaM " ityAdi iloka dvArA kahI gaI hai| jisameM vaNik janoM kI saMkhyA sabase adhika hotI hai vaha 'nigama' kahalAtA hai / tApasa jana pahale jisa sthAna ko basAte haiM, usa sthAna kA nAma 'kaTa' kahevAya che. jenI AsapAsa aDhIgAu sudhI keAi gAma na hoya te' maDaMkha' kahevAya che. jemAM javA mATe jalamArga ane sthaLamArga e ane mAga hoya che evA leAkeAnA nivAsasthAnanuM nAma ' droNumukha che, jyAM badhI vastuo maLI zakatI hAya te 'yattana' hevAya che. yA pattana me prakAranuM che-eka jalapattana ane bIjuM sthaLapattana jyAM mANusA naukAethI jAya che te ja pattana ane zakaTa-gADI-vagerethI jyAM javAya che te sthaLapattana' che athavA zaTa vagere athavA naukA vagerethI jemAM javAne rastA hAya te * pattana che ane jemAM phakta naukAethI javAtuM hoya te 'thaTTana' che. sona vAta " uktaMca rIne " pattanaM zakaTairgabhyaM " vagere zlo varlDa kahevAmAM AvI che. jemAM varNikAne nivAsa hAya te nigama kahevAya che. tApaseA pahelAM je sthAnane vasAve che te sthAnane kahe che. pAchaLathI tyAM bhale khIjA mALuse AvIne rahevA lAge dhAnyanI 6 Azrama , Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. 5 anuyogacandrikA TIkA sUtra 180 pratipakSanAmanirUpaNam parvatazikharasthivajananivAsaH, samAgataprabhUtapathikajananivAso vA, sabhivezA= samAgatasArthavAhAdinivAsasthAnam , etegaM dvandvaH, teSu tathokteSu sabhivezyamAneSu saMnivAsayatsu satsu maGgalArtham azivA zivA ityucyate ziveti zRgAlI / tayAko'pi kadAcit kAraNavazAt 'agniH zItalaH, viSaM madhuram' iti bravIti / tathA-kalyapAlagRheSu 'amlaM svAdukam' ityucyate / amlazabde samuccArite surA vinazyati, ato'svazabde samuccArayitavye 'svAdu' zabdaH smuccaaryte| itthaM 'Azrama' hai| pIche se cAhe vahAM para aura bhI dUsare manuSyajana Akara bhale hI rahane laga gaye hoN| ghAnya kI rakSA ke nimitta kisAnoM dvArA jo durgamasthAna nirmita kiyA jAtA hai, vaha 'saMvAha' kahalAtA hai| yaha sthAna parvata kI coTI para banAyA jAtA hai| athavA jisameM saba tarapha se Akara pathikajana vizrAma pAte hoM vaha sthAna 'saMvAha' kahA jAtA hai| jisa sthAna ko idhara udhara se Aye hue sArthavAha Adi janoM ne apane nivAsa ke liye banAyA hotA hai usakA nAma "sanniveza" hai| zivA' nAma zRgAlI kA hai aura azivA-yaha zabda amaMgalarUpa hai, parantu maMgalArthaka ziva zabda vAlI hone se loga maMgalanimitta azivA kI jagaha zivA isa zabda kA prayoga karate haiN| (aggo sIyalo) tathA-kAraNavazAt koI koI agni pada ke sthAna meM zItala zabda kA visaM mahuraM) viSa ke sthAna meM madhura zabda kA prayoga bhI kara detA hai| tathA-(kahAlagharesu aMbila sAuyaM) kalAloM ke ghara meM " amlaM syAdukam" amla zabda kI jagaha svAdu zabdoM ko rakSA mATe kheDuta vaDe je durgama bhUmisthAna banAvavAmAM Ave che te saMvAha" kahevAya che. A sthAna parvatanA zikhara para banAvavAmAM Ave che. athavA-jemAM badhethI pathike AvIne vizrAma meLave che te sthAna saMvAha" kahevAya che. sArthavAha vagere AvIne je sthAnane pitAne rahevA bhATe sAva cha ta sanniveza' cha. zivA' ziyAganu nAma . bha. azivA" A zabda amaMgaLa rUpa che. paNa maMgalArthaka ziva zabdavALI hovAthI loko maMgala nimitta azivAnA sthAne "zivA' A zabdane prayAsa 42 cha. (agnI sIyalo) bhara rakzAtrA AGO pahanA sthAna zItala zahanA (visaM mahuraM) viSanA sthAne madhura shhne| prayoga 4re che. tabhA (kallAlagharesu aMbilaM sAuyaM) dAnA dharomA "amlaM / svAdukam" mAsa zahanA sthAna svAza honA 02162 43 cha. bho| .. a0 4 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anuyogadvArasUtre zivAdIni vizeSaviSayANi nAmAni prshitaani| sampraviziSTAni yAni nAmAni tAnyAha-yo raktakaH so'laktaka ityucyate / yo raktavoM bhavati sa eva alaktakA araktavarNa ityucyate / ralayorabhedAt-araktakA'lakta keti zandadvayaM bodhyam / tathAyad lAbulAti=Adatte prakSiptaM jalAdi vastu iti lAbu-pAtram , tadeva alAbutumbakam ityucyte| tathA-yaH sumbhaka =zubhravarNakArI, sa eva kusumbhaka ityucyte| ALapan atyarthamasamaJjasaM bhASamANo viparItabhApakaH-bhASakAd viparIta viruddha abhASaka ityucyte| loke hi yo bahvasaMvaddhaM pralapati taM janAH kathayanti-abhApaka prayoga meM lAte haiM / kyoM ki ve loga aisA mAnate haiM ki amla zabda kA uccAraNa karane para madirA naSTa ho jAtI hai / isa prakAra ye zivAdika nAma vizeSa artha ko viSaya karane vAle nAma haiM / aba sUtrakAra jo sAmAnya nAma haiM, unheM kahate haiM-(je rattae se alattae je lAue se alAue je suMbhae se kutuMmae, AlAvaMte vivalIyabhA. sae) jo rakta hotA hai, vaha 'alattaka' aisA kahA jAtA hai arthAt jo raktavarNa hotA hai vahI alaktaka-araktavarNa aisA kahA jAtA hai "ralayorabhedAt" isa paribhASA ke anusAra 'bhara ktaka' aura 'alaktaka' ye donoM samAna zabda haiM / tathA-jo lAbu-prakSipta jalAdi vastu ko apane meM ThaharAtA hai, vaha pAtra lAghu kahalAtA hai| vahI 'alAbu' kahA jAtA hai| tathA-jo sumbhaka-zubhavarNakArI-hotA hai, vahI 'kusumbhaka' aisA kahA jAtA hai| jo bahuna asamaMjasa bolatA haivaha bhASaka se viparIta bolane se abhASaka kahA jAtA hai| loka meM teo ema mAne che ke amla zabdanA kathanathI madirA naSTa thaI jAya che. A pramANe A zivAdika nAme vizeSa arthane spaSTa karanArA nAme che. have suutr||22 sAmAnya nAbhA cha bhanu thana 42 -(je rattae se alattae je lAue se alAue je suMbhae se kusubhae, AlAvaMte vivalIyabhAsae)2 24ta hoya che, te alakUtaka kahevAya che. eTale ke je raktavarNa hoya che teja ala dUta mArata upAya che. "ralayorabhedAt" paribhASA bhurAma "arakUtaka" ane "alataka' A banne zabda sarakhA che. temaja je lAbuprakSipta jalAdi vastune pitAnA vaDe sthira kare che. te pAtra "lAbu" kahevAya cha, te 'mahAbhu' upAya che. tamA suma-zubha -31ya cha, tara kusuMbhaka" A pramANe kahevAya che. je bahuja asamaMjasa bole che te bhASakathI viparIta bolavAthI abhASaka kahevAya che. lekamAM je vyakti bahuja Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 aMnuyogacandrikA TIkA sUtra 180 pratipakSanAmanirUpaNam evAyaM vijnyeyo'taarvcnbaaditi| enAni nAmAni matipakSapadena bodhyAni / nanu nogauNAdasya ko bhedaH? iti cedAha-nogauNaM hi kuntAdipattinimittAbhAvaM. mAtramAdAya pravartate, idaM tu pratipakSadharmavAcakatvamAdAyetyanayobhaMda iti nAsti doSaH / idamupasaMharabAha-tadetat pratipakSapadeneti / atha kiM tat pradhAnatayA? pradhAnasya bhAvaH pradhAnatA tayA yannAma niSpadyate tat kiM-kiM vidham ? iti praznaH / uttarayati-pradhAnatayA-'azokavanam' ityArabhya 'zAlivanam' ityantaM jo vyakti bahuta hI adhika asaMbaddha bolatA hai, loga use 'abhASaka' kahate haiM, kyoMki isa ke vacana sAravihIna hote haiN| ye nAma pratipakSa pada se jAnanA caahiye| zaMkA-no gauNa pada se isa meM kyA antara hai ? uttara--nogauNa jo pada hai, vaha kuntAdi kI pravRtti ke nimitta ke abhAva mAtra ko lekara pravRtta hotA hai| parantu yaha pratipakSa ke dharma kA vAcaka jo zabda hai usako lekara pravRtta hotA hai| isa prakAra se ina donoM meM bheda hai| (se taM paDivakkhapaeNaM) isa prakAra yaha pratipakSapada se niSpanna huA nAma hai| (se kiM taM pAhaNNayAe) he bhadanta ! pradhAnatA se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha kisa prakAra hotA hai ? uttara-(pAhaNNayAe) pradhAnatA se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha isa prakAra kA hotA hai-(asogavaNe sattapaNgavaNe caMpagavaNe cubhavaNe nAgavaNe punnAgavaNe ucchuvaNe dakkhavaNe sAlivaNe-se taM pAhaNNayAe) asaMbaddha bole che, jo ke tene "abhASaka' kahe che. kemake enA vacana artha vihIna hoya che, e nAme pratipakSa parathI jANavAM joIe. zaMkA-ne gauNa pada karatAM AmAM zuM taphAvata che. uttara-ne gauNa je pada che, te kuntAdi-pravRtti-nimittanA abhAva. mAtrane laIne pravRtta thAya che. paNa A pratipakSanA dharmane vAcaka je zabag cha tara pravRtta DAya che. // prabhAra tasA bhannemA 124 che. (setaM paDivakkhapaeNa) mA prabhArI pratipakSapAthI nina thaye nAma cha. (se ki taM pAhaNNayAe) 8 mahanta ! pradhAnatAthI 2 nAma (na05nna thAya cha te kevA prakAra hoya che? uttara-(pAhaNNayAe) pradhAnatAthA 2 nAma nipanna yAya cha, ta / prAya cha-(asogavaNe khattapaNNavaNe caMpagavaNe cuavaNe nAgavaNe punnAgavaNe ucchuvaNe. dakkhavaNe sAlivaNe se taM pAhaNNayAe). Aqna, sapanA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anuyogadvArasUtre bodhyam / azokavanAdau vRkSAntarANAM sattve'pi azokAdInAM vAhulyena prAdhAnyAdazokavanAdi vyavahAro bhavati / nanu gauNAdasya ko bhedaH ? iti cedAha-kSamAdi. guNena kSamaNAdizabdavAcyArthaH sAmastyena vyApyate, azokavanAdau tu azokAdInAM sAmastyena vyApti nAsti, vRkSAntarANAmapi tatra sadbhAvAt , ato gauNAdasya bhedo vodhyaH / sampati prakRtamupasaMhartumAha-tadetat pradhAnatayeti / atha kiM tat azokavana, saptaparNavana, campakavana, Amravana, nAgavana, punnAgavana, ikSuvana, drAkSAvana, zAlivana / isa prakAra yaha pradhAnatA niSpanna nAma hai| tAzaye kahane kA yaha hai ki-'azokavana Adi vanoM meM anya vRkSoM kA bhI sadbhAva rahatA hai, phira bhI jo vaha azoka bana kahalAtA hai, so isa kA kAraNa yaha hai ki vahAM azoka kI pracuratA pAI jAtI hai, isaliye azokavRkSoM kI pracuratA lekara usa vana ko azokavana isa nAma se abhihita kiyA jAtA hai / saptaparNa Adi nAmoM meM bhI yahI kAraNa jAnanA caahiye| zaMkA-gauNa nAma se isa pradhAnatA niSpanna nAma meM kyA antara hai ? uttara-kSamAdiguNa se jo kSamaNa Adi zabdoM kA vAcyArtha hotA hai, vaha sampUrNarUpa se vyApta hotA hai, parantu azokavana Adi nAmoM meM aisA nahIM hotA hai| kyoMki vahAM to usa nAma ke vAcyArtha kI hI kevala pracuratA rahatI hai| isa pracuratA ke sadbhAva meM vahAM anya vRkSoM kA abhAva nahIM hai| ve bhI vahAM para haiM / isa prakAra azoka vanAdi meM yavana, mApana, nApana, punnAgavana, 4kSuna, drAkSavana, zAlivana, mA pramANe A pradhAnatA niSpanna nAma che. tAtparya A pramANe che ke "azekavana" vagere vanamAM bIjA vRkSane paNa saddabhAva rahe che, chatAM te azekavana kahevAya che, te AnI pAchaLa e kAraNa che ke tyAM azoka vRkSa adhika pramANamAM hoya che. azoka vRnA prAcuryane lIdhe ja te vanane azokavana A nAmathI abhihita karavAmAM Ave che. saptaparNa vagere nAmamAM paNa A pramANe ja jANavuM. zaMkA-gauNa nAmathI A pradhAnatA niSpanna nAmamAM zuM taphAvata che? uttara-kSamA vagere guNethI je kSamaNa vagere zabdone vAcyArtha che, te saMpUrNa rUpe vyApta hoya che. paNa azokavana vagere nAmamAM AvuM thatuM nathI kemake tyAM te nAmanA vAcyArthInI ja ma tra pracuratA rahe che. A pracuratAnA sadubhAvamAM tyAM bIjA vRkSane abhAva nathI te bIjA vRkSo paNa tyAM che je A pramANe azokavana vageremAM azoka vagerenI sAmatyena vyAti Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 180 pratipakSanArmAnarUpaNam anAdisiddhAntena ? amanam-antaH-agnam ama-gatau' ityasmAda-lyuT vAcyavAcakarUpatayA paricchedaH, anAdisiddhazcAsau antazceti karmadhArayastena, arthAtanAdikAlAdArabhyedaM vAcakam idaM vAcyamityevaM siddhaH pratiSThito yo'ntaH pari cchedo-nirNayastena yannAma niSpazyate tat kiMki vidham ? iti ziSyamaznaH / uttarayati-anAdisiddhAntena yannAma niSpadyate tadevaM vijJeyam / tathAhi-dharmAstikAyAdyAramyAdAsamayaparyantAni SaD nAmAni anAdisiddhAntaniSpannAni bodhyA: ni / dharmAstikAyAdayaH prAgvyAkhyAtAH / gauNanAmno'sya bheda evaM vijJeyaH / azoka AdikoM ko sAmastdhena vyApti nahIM hai| isa prakAra guNa niSpanna nAma se isa pradhAnatA niSpanna nAma meM bahuta antara hai| isa prakAra se yaha pradhAnatA se niSpanna nAma hai / (se kiM taM aNAisiddhateNaM) he bhadanta ! anAdisiddhAnta se niSpanna nAma kisa prakAra kA hotA hai ? uttara-(aNAdisiddhateNaM) anAdimiddhAnta se niSpanna nAma isa prakAra kA hotA hai-zabdavAcaka hai aura usakA artha vAcya hai, isa prakAra kA jo vAcya vAcakalpa se jJAna hotA hai, vaha 'anta' hai| yaha anta anAdikAla se siddha hai-arthAt anAdi kAla se lekara yaha vocaka hai aura yaha vAcya hai-isa rUpa se siddha pratiSThita hai-isa anAdi siddha anta-nirNaya-se jo nAma niSpanna-utpanna hotA hai vaha anAdisiddhAnta niSpanna nAma hai-vaha isa prakAra se jAnanA cAhiye(dhammasthikAe, adhammasthikAe, AgAlasthikAe, jIvasthikAe, puggalasthikAe, addhAsamae) dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikArya; nathI A rIte guNa niSpanna nAmathI A pradhAnatA niSpanna nAmamAM bahuja ma.tara che. mAma mA pradhAnatAyI niSpanna nAma cha. (se ki ta aNAisiddhateNaM) he bhadaMta! anAdi siddhAntathI niSpanna nAma kevA prakAranuM hoya che? uttara-(aNAdividdhataNa) sana siddhAntathI ni0panna nAma mA prakAranuM hoya che-zabdavAcaka che ane tene artha vAcya che, A pramANe je vAcyavAcaka rUpanuM jJAna thAya che te "aMta' che. A "aMta" anAdikAlathI siddha che. eTale ke anAdi kAlathI ja A vAcaka che ane A vAcya che. A rUpathI siddha pratiSThita che. A anAdi siddha aMtanirNayathI je nAma niSpanna-utpana thAya che te anAdi siddhAnta niSpana nAma che-te A pramANe yadunna, (dhammasthikAe, adhammasthikAe, AgAsasthikAe, jIvatthikAe, puggalatthikAe, addhAsamae) paratAya, mastiya, masti . Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 anuyogadvArasUtre gauNanAmnaH pradIpAdikasyAbhidheyaM dIpakalikAdikaM svarUpaM tyajatyapi, dharmAstikAyAdayastu kadAcidapi svarUpa na parityajantIti idaM pRthaguktam / upasaMharannAhatadetat anAdisiddhAnteneti / atha kiM tata nAmnA nAma-pitRpitAmahAdInAmabhidheyaM tena yannAma saMpadyate tat kim ? iti praznaH / utarayati-nAmnA niSpadhamAnaM nAmaivaM vijJeyam, tathAhi-yo janaH pitRpitAmahasya-pinu vA pitAmahasya vA, yadvA-pituH pitAmahaH-pitRpitAmahaH prapitAmahastasya nAmnA=yajJadattadevadatta jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya / ina dharmAdikoM kI vyAkhyA pahile kara dI gaI hai| gauNanAma se isa anAdi siddhAnta nAma meM antara hai isa prakAra se jAnanA cAhiye ki-'jo gauNa niSpanna nAma kA abhidheya hotA hai, vaha apane svarUpakA parityAga bhI kara detA haijese dIpakalikA yaha pradIpanAma kA abhidheya hai-so yaha apane rUpa kA parityAga bhI kara detI hai| / parantu jo anAdi siddhAnta niSpanna nAma hogA vaha apane svarUpa kA kabhI bhI parityAga nahIM kregaa| isIliye sUtrakAra ne isakA pRthaka nirdeza kiyA hai / (se taM aNAhasiddhateNaM) isa prakAra se yaha anAdi siddhAnta se niSpanna nAma hai| (se ki taM nAmeNaM ?) he bhadanta ! jo nAma-nAma se niSpanna hotA hai, vaha kisa prakAra kA hotA hai ? . uttara-(nAmeNaM piupiyAmahassa nAmeNaM unnAmija) nAma se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha isa prakAra kA hotA hai-jaise pitA yA pitAmaha athavA pitA ke pitAmaha kA jo nAma hotA hai vaha kAya, jIvAstikAya, padmalAstikAya, addhAsamaya A dharmAdikanI vyAkhyA pahelAM karavAmAM AvI che. gauNu nAmathI A anAdisiddhAnta nAmamAM je aMtara che te A pramANe jANavuM-"je gauNu nipUna nAmane abhidheya hAya che, te pitAnA svarUpane parityAga paNa kare che jema ke dIpamAlikA A pradIpa nAmane abhidheya che eTale A pitAnA savarUpane parityAga paNa kare che. paraMtu je anAdi siddhAnta niSpanna nAma haze te pitAnA svarUpane tyAga kadApi karaze nahIM ethI ja sUtrakAre Ane prathaka nirdeza karyo che. (se taM aNAisiddhaMveNaM) mA prabhAva mA manAhi siddhAntathI ni05-- nAma cha. (se kitaM nAmeNaM) satAra nAma nAmathI nipanna DAya che, te A prakAranuM hoya che. jema ke pitA ke pitAmahanuM athavA pitA ke pitAmahanuM je nAma hoya che te nAmathI banela nAma gaNAya che. matalaba e che. te pitA pitAmaha vagere jAte eka prakAranA nAme che. vyavahAra mATe ja Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 180 pratipakSanAma nirUpaNam brahmadattAdyanyatarAbhidhAnena unnAmyate zabdayate tad nAmnA niSpanaM nAma bodhyam / etadupasaMharati tadetat nAmneti / atha kiM tat atrayavena aMbayatro'trayatrina ekadezastena yad nAma niSpadyate tat kiM kiM vidham ? iti praznaH / uttarayati - avayavena niSpannaM nAmaivaM bodhyam / tathA hizRGgI-zRGgarUpeNAvayavena zRGgIti nAma bhavati / evaM 'zikho viSANI ' ityArabhya 'kezarIkakudI' ityantAni nAmAni ' zikhA viSANa' ityAdyavayavaniSpannAni bodhyAni / tathA - parikarabandhena = viziSTaracanA yuktavasana nivasanena bhaTa= nAma se banA huA nAma mAnA jAtA hai-tAtparya isakA yaha hai ki 'pitA pitAmaha' Adi svayaM eka prakAra ke nAma haiM- vyavahAra calAne ke liye jo inakA phira yajJadanta, devadatta, brahmadatta aisA nAma rakha liyA jAtA vaha nAma niSpanna nAma hai / ( se taM nANaM ) isa prakAra yaha nAma se niSpanna nAma hai / ( se kiM taM avayaveNaM ) he bhadanta ! avayava niSpanna nAma kaisA hotA hai ? 4 uttara- (avayaveNaM-siMgI sihI, bisANI, dADhI, pakkhI, khurI nahI vAlI) avayava niSpanna nAma aisA hotA hai-zRGgI, zikhI, viSANI daMSTrI pakSI, khurI, nakhI, vAlI (dupaya cauppaya, bahupayA, naMgulI, kesarI, kauhI ) dvipada, catuSpada, bahupada, lAGgalI, kezarI, kakudI tAtparya isakA yaha hai ki avadhava avayavI kA, ekadeza kahalAtA hai - isa eka deza rUpa avayava se jo nAma par3a jAtA hai, vaha avadhava niSpanna nAma hai / zRGgarUpa avayava ke saMbandha se zrRMgI zikhA ke saMbandha se zikhI, kahA jAtA hai / isI prakAra se viSANI, daMSTrI Adi nAma bhI jAnanA emanuM yajJadatta, devadatta, brahmadatta, jevAM nAmeA rAkhavAmAM Ave che. e nAmA niSyanna nAmo che. ( se ta nAmeNaM) Ama A nAmathI niSpanna nAma che. (se kiM ta avayaveNaM) he lahanta ! avayava niSpanna nAma Thevu hoya. che? uttara- (avayaveNaM ciMgI, siddI, visANI. dADhI, pakkhI, khurI nahIM vAlI) avayava niSyanna nAma mevu hoya che, zRMgI, zimI, viSAlI, dRSTrI,, pakSI jurI, najI, vAsI (dupayacauppaya, bahupayA, naMgulI, kesarI, kauhI) dvipaha catuSpa, bahupada, lAMgalI, kezarI, kakuTTI tAtpa e che ke avayava-avayavI nA ekadeza kahevAya che. A ekadeza rUpa avayavathI je nAma astitvamAM Ave che te avayava niSpanna nAma che. zRMga rUpa avayavanA saMbaMdhathI zRgI zikhAnA saMbadhathI zikhI nAmeA astitvamAM AvyAM che. A pramANe ja viSANI, dRSTrI, vagere nAbhI viSe pazu lAguvu leha me tebhaga (pariyara 31 : Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anuyogadvArasUtre yodhaM jAnIyAt, tathA - ninamanena = mahilocitavastraparidhAnena mahilikAM= mahilAM jAnIyAt / tathA-sikthena = ekakaNena droNapArka = droNaparimitAnAmannAnAM pArka jAnIyAt / ca punaH ekayA gAthayA = masAdAdiguNaviziSTayA ekayA gAthayA kavi jAnIyAt / ayaM bhAvaH - bhaTa mahilApAkakavi zabdaprayogaH parikaravandhanAdipratyakSeNa kriyate, ato'vayavaprAdhAnyenaiSAM pravRttatvAdete zabdA api avayavaniSpannanAmatvenoktA iti / asya nAmno'vayavaprAdhAnyamAzritya pravRttatvAd gauNanAmno bhedaH / gauNanAma tu sAmAnyatayA pravarttate, ato gauNanAmA'bhedatvenAsya nirarthakatvazaGkA na kAryeti // mu0 180 // ; cAhiye / tathA - ( pariyara baMdheNabhaDaM, jANijjA mahiliyaM nivasaNeNaM, sistheNaM doNavArya, ka ica ikkAe gAhAe ) viziSTa racanAyukta vastroM ke pahirane se yaha bhaTa 'yodhA' hai aisA jAna liyA jAtA hai aura mahilocita vastra ke paridhAna se yaha strI hai aisA jAna liyA jAtA hai tathA eka kaNa dAne ke paka jAne se droNa parimita anna kA pakanA jAna liyA jAtA hai, aura prasAda Adi guNa viziSTa eka hI gAthA ke dekhane se yaha kavi hai' aisA jAna liyA jAtA hai / isaliye bhaTa, mahilA pAka, kavi zabdoM kA prayoga jo hotA hai, vaha parikara bandhana Adi ko pratyakSa meM dekha kara hotA hai, isaliye ye zabda avayava kI pradhAnatA se niSpanna hone ke kAraNa 'avathaya niSpanna' nAma rUpa se kahe gaye, jAnanA cAhiye / yaha avazya niSpanna nAma avayava kI pradhAnatA ko lekara pravRta hotA hai, isaliye gauNa nAma se isakI baMgheNaM bharDa jANijjA mahiliyai nivasaNeNaM, khittheNaM doNavAyaM kavi ca ikkAe gAhAe) viziSTa racanA yukta vastra dhArarAzu zvAthI bhA bhaTa eTale ke ceAddho che, evu' jaNuAI Ave che. ane srIo jevA vastro paridhAna karavAthI strI che evuM jaNAI Ave che. temaja eka anAjanA kaNa jAya te droNu caDImAM jeTalu anAja hoya te badhuM ja caDI gayu che evu jaNuAi Ave che. ane prAsAda vagere guNu viziSTa eka gAthAnA parIkSaNathI A kive che'evu' bhAgArtha khAve che. methI 4la, bhaDiyA, pA4, uvi nevA zahAnA prayoga pracalita thaI jAya che. te parikara khadhana vagerene pratyakSamAM joine thAya che. ethI ja A zabdo avayavanI pradhAnatAthI niSpanna hAvA khadala * avayava niSpanna ' nAmathI niSpanna thayela jANavAM joIe. A avayava niSpanna nAma avayavanI pradhAnatAne lIdhe pravRtta thAya che. ethI gauNu nAmathI te bhinna che. < Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sutra 181 saMyogasvarUpanirUpaNam mUlam - se kiM taM saMjogeNaM ? saMjoge cauvvihe paNNatte, taM jahA - davtrasaMjoge khettasaMjoge kAlasaMjoge bhAvasaMjoge / se kiM taM davvasaMjoge ? davvasaMjoge tivihe paNNatte, taM jahA - sacitte acitte mIsae / se kiM taM sacitte ? sacite gohiM gomie, mahisIhiM mahisie, UraNIhiM-UraNie, uDIhiM uttttiivaale| se taM sacitte / se kiM taM acitte ? acitte - chatteNaM chattI, daMDena daMDI, paDeNa paDI, ghaDega ghaDI, kaDeNa kaDI, se taM acitte / se kiM taM mIsae ? mIsae - haleNaM hAlie, sagaDeNaM sAgaDie raheNaM rahie, nAvAe nAvie, se taM mIsae / se taM davvasaMjogeM se kiM taM khittasaMjoge ? khittasaMjoge - bhArahe eravara hemavara eraNNava harivAsae rammagavAsae devakurue uttarakurue puSva - videha avaratridehae | ahavA mAgahae mAlavae soraTThae marahaTTae kuMkaNae / setaM khettasaMjoge / se kiM taM kAlasaMjoge ?, kAlasaMjoge - susama susamAe, susamAe, susamadUsamAe dUlamasusamAe, dUsamAe dUsamadU samAe / ahavA pAvasae vAsArattae, saradae hemaMta vasaMtae gimhe| se taM kAlasaMjoge / se kiM taM bhinnatA hai / tAtparya yaha hai ki-'gauNa nAma guNa kI pradhAnatA kI lekara sAmAnyarUpa se pravRta hotA hai / aura yaha nAma avayava rUpa vizeSa ko lekara pravRta hotA hai / ataH gauNa nAma ke sAtha isake abheda kI AzaMkA karanA nirarthaka hai | sU0 180 // tAtpa A pramANe che ke gauNa nAma guNunI pradhAnatAne laIne sAmAnya rUpamAM pravRtta thAya che ane A nAma avayavarUpa vizeSane laine pravRtta hoya. che. ethI gauNu nAmanI sAthe enA abheThanI AzaMkA nira ka gaNAya. su0180 a0 5 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre bhAvasajoge? bhAvasaMjoge-duvihe paNNate, taM jahA-pasatthe ya apasatthe y| se kiM taM pasatthe yasatthe-nANeNaM nANI daMsaNeNaM daMsaNI, caritteNaM critii| setaM pasatthe / le ki taM apasatthe ? apasatthe-koheNaM kohI, mANeNaM mANI, mAyAe mAyI, loheNaM lohii| se taM apstthe|se taM bhaavsNjoge| se taM saMjogeNaM ||suu0 181 // chAyA-atha kiM tat saMyogena ? saMyogaH caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-dravyasaMyogaH, kSetrasaMyogaH, kAlasaMyogaH, bhAvasaMyogaH / atha ko'sau dravyasaMyogaH 1 dravyasaMyogaH trividhaH prajJaptaH, tadyathA-sacitaH acitto mishrH| atha ko'sI sacitaH? sacitta: "se kitaM saMjogeNaM" ityAdi / zabdArtha-(se kiM taM saMjogeNaM) he bhadanta ! jo nAma saMyoga se niSpanna hotA hai vaha kaisA hai ? uttara-(saMjoge caubihe patte ) saMyoga cAra prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) vaha isa prakAra se hai-(davvasaMjoge khettasaMjoge, kAlasaMjoge, bhAvasaMjoge) dravya saMyoga, kSetra saMyoga, kAlasaMyoga aura bhAva saMyoga / (se ki taM davva saMjoge?) he bhadanta ! dravyasaMyoga se jo nAma niSpanna hotA hai vaha kaisA hotA hai ? (dabdha saMjoge tivihe paNNatte) uttara-dravya saMyoga tIna prakAra kA hotA hai isaliye inake saMyoga utpanna nAma bhI tIna prakAra ke hote haiM / (taM jahA) jaise(sacitte acitte mIsae) sacisa saMyoga, acitta saMyoga, mizra - "se ki ta saMjogeNaM " tyA zahAtha-(se ki taM saMjogeNa) mata! nAma sayogI niyana hoya che te kevuM che? uttara-(saMjoge cauvihe paNNata) yA yA2 rana dupAmA mAvyA. che. (ta'jahA) mA pramANe cha. divvasaMjoge khettasaMjoge, kAlasaMjoge, bhAvasaMjoge) dravyasayA kSetrasayA, sasa yoga, ana sAsa yosa. (se ki ta davvasaMjoge ?) 8 mata! yasa yogayI nA ni05-- thAya cha / DAya cha ? (davvasaMjoge tivihe paNNatta). uttara-dravya saMga traNa prakAra hoya che. ethI emanA sAga utpanna nAbhI patra prAna DAya che. (taMjahA) 2 (sacitta acitte Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 181 saMyogasvarUpanirUpaNam gobhi gomAn , mahiSIbhirma hiSikaH, UraNAmiH UraNikA, uSTrIbhiH ussttriipaal| sa eSa scittH| atha ko'sau acittaH ? acitta:-chatreNa chatrI, daNDena daNDI, paTena paTI, ghaTena ghaTI, kaTena kttii| sa esso'cittH| atha ko'sau mizraH mizraHsaMyoga-sacittasaMyogaja nAma isa prakAra se hai (gohiM gomae) gAyoM ke saMyoga se jaise gomAn-(mahipsIhi mahisie) bhaiMso ke saMyoga se mahiSImAn (UraNIhi UraNie) meSiyoM ke saMyoga se meSImAna uTTIhiM uTTIvAle) UMTaniyoM ke saMyoga se uSTrapAla / tAtparya yaha hai-kigvAlA aisA jo nAma hotA hai, vaha gAyoM ke pAlane Adi se niSpanna hotA hai| gAye sacitta padArtha haiM, ataH gvAlA aisA nAma sacitta dravya saMyogaja hai| isI prakAra se mahiSImAn Adi nAmoM ko bhI jAnanA caahiye| (seM kiM taM acitta) he bhadaMta ! acitta dravya saMyogaja nAma kaisA hotA hai ? uttara-(acitta) acitta dravyasaMyogaja nAma isa prakAra hotA haichatteNaM chattI, daMDeNaM daMDo, paDeNa paDI ghaDeNa ghaDI kaDeNa kaDI (se saM acitte) chatra ke saMyoga se chatrI, daNDa ke saMyoga se daNDI, paTa ke saMyoga se paTI ghaTa ke saMyoga se ghaTI, kaTa ke saMyoga se kaTI, ye sabai acitta dravya saMyogaja nAma haiN| isa nAma kI niSpatti meM acitta dravya kA saMyoga sApekSa hotA hai-chatra, daNDa, paTa, ghaTa, kaTa, ye saba acitta mIsae) sathittayo1, bhayittasayA, bhizrayAsa, sacittasayA nAma mA pramANe che. (gohiM gomie) gAyAnA ayogathA bha , gomAna (mahiH sIhi mahisie) sasAnA sayogathA mahiSImAn (UraNIhi araNie) bhvaan| sayathA bheSImAn (uTTIhi uTTIvAle) 21nA sayogathA GTrI tAtya A pramANe che ke govALa evuM je nAma hoya che te gAyanA rakSaNa vagerethI nizmana hoya che. gAya sacitta padArtha che ethI zevALa evuM nAma sacitta dravya sAga ja che. A pramANe mahiSImAna vagere nA viSe paNa jANuM devuna (se ki ta acitta) 3 | mathitta dra0ya sayoga nAma kevuM hoya che? uttara-(acitta) mathitta dravya sayo nAma mA prabhArI DAya che. (chatteNaM, chattI, daMDeNaM daMDo, paDeNa paDI, ghaDeNa dhaDI, kaDeNa, kaDI settaM acitte) chatranA saMyegathI chatrI, daMDanA saMgathI daMDI, paTanA saMyogathI paTI, ghaTanA saMgathI ghaTI, kaTanA saMyogathI kaTI, A badhAM acitta dravya saMga ja nAme che. A nAmanI niSpannatAmAM acitta dravyano sAga apekSita gaNAya che, chatra, daMDa, paTa, ghara, kaTa A sarve acitta dravya che. chatra jenI pAse Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anuyogadvArasUtre halena hAlikaH, zakaTena zAkaTikaH, rathena rathikaH, nAvA nAvikaH / sa eSa mizraH / sa eSa dravyasaMyogaH / atha ko'sau kSetrasaMyogaH ?, kSetrasaMyogaH- bhArataH eravataH, haimavataH airaNyavataH, harivarSaH, ramyakavarSa : devakurujaH uttarakurunaH pUrvavaidehakaH, apara " dravya haiN| chatra jisake pAsa hai, vaha 'chatrI ' / daNDa jisake pAsa hai, vaha ' daNDI' paTa jisake pAsa hai, vaha 'paTI' ityAdi nAmavAlA kahalAtA hai / (se kiM taM mIsae ? mIsae - haleNa hAlie sAgaDegaM sAgaDie, raheNaM sahie nAvAe nAvie, se ttaM mIsae se naM davya saMjoge) he bhadanta ! mizra dravya saMyogaja nAma kaisA hotA hai ? uttara - mizra dravya saMyogaja nAma aisA hotA hai-jaise- hala ke saMyoga se hAlika, zakaTa ke saMyoga se zAkaTika, ratha ke saMyoga se radhika nAva ke saMyoga se nAvika ye saba nAma sacitta acitta ubhaya dravya saMyogaja haiN| isa mizra dravya saMyogaja nAma meM sacitta dravya saMyoga nAma hAlika, zAkaTika Adi meM hala Adi padArtha acinta aura balIvarda - baila Adi padArtha sacitta haiM / isa prakAra ke aura bhI jitane nAma hoM ve saba dravya saMyogaja nAma jAnanA caahiye| (se kiM taM vitta saMjoge) he bhadanta ! kSetra saMyoga-kSetra saMyoga se niSpanna nAma kaisA hotA hai ? uttara- (khittasaMjoge) kSetrasaMyogaja nAma aisA hotA hai- (bhArahe che te chatrI, dauMDe jenI pAse che te daDI, paTa jenI pAse che te paTI, vagere nAbhathI saMbodhita thAya che. (se kiM taM mIsae ? mIsae - ileNa hAlie sAgaDerNa nAgaDie, raheNaM rahie nAvAe, nAvie, settaM mIsae settaM davba saMjoge) he laha'ta ! mizra dravya sacAga ja nAma kevuM hoya che ? uttara-mizra dravya sacaiAga ja nAma evuM hAya che jema ke haLanA saAgathI hAlika, zakaTanA sacaiAgathI zArkaTika, rathanA saMcAgathI rathika, nAvanA sacAgathI nAvika, A sarve nAmeA sacitta acitta ane ubhaya dravya sacaiAga ja che. A mizra dravya sacAga ja nAmamAM sacitta dravya saMcAga nAma hAlika, zATika vageremAM hala vagere padArtha acitta ane khalI (baLada) vagere padAtha sacitta che. A jAtanA bIjA paNa jeTalAM nAme che te sarve dravya sAga nAmA che ema sama bevu. (se kiM taM khittasaMjoge) De lahanta ! kSetra sayeAga-kSetra sacaiAgathI niSpanna nAma kevuM hAya che ? uttara- (khittasaMjoge) kSetra sayoga na nAma mevu hoya che. (bhArahe Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 181 saMyogasvarUpanirUpaNam vaidehakaH / athavA-mAgadhakaH, mAlavakaH, saurASTrakaH, mahArASTrIyaH, kauGkaNakaH / sa eSa kSetrasaMyogaH / atha ko'sau kAlasaMyogaH1 kAlasaMyoga-suSamasuSamAjaH, suSamAjA, suSamadussamAjaH, dussamasuSamAjA dussamAja: dussmsussmaajH| athavAeravae, hemavae, eraNNavae, harivAsae, rammagavAsae, devakurue, uttarakurue, puSvavidehae, avaravidehae) yaha bhAratIya hai, yaha airavata kSetrIya hai, yaha haimavata kSetrIya hai, yaha airaNyavata kSetra kA hai, yaha harivarSa kSetra kA hai, yaha ramyakavarSa kA hai, yaha devakuru kA hai, yaha uttara. kuru kA hai, yaha pUrva videha kA hai yaha aparavideha kA hai / athavA(mAgahae, mAlavae, soraTThae, marahaTTae, kuMkaNae, se taM khettasaMjoge) yaha mAgadhaka hai, yaha mAlavaka hai, yaha saurASTraka hai, yaha mahArASTrIya hai, yaha kauGkaNaka hai, isa prakAra saMgha pUrvokta jitane bhI kSetra ke saMyoga janya nAma haiM, ve saba kSetra saMyogaja nAma haiN| (se kiM taM kAlasaMjoge) bhadanta ! kAla ke saMyoga se jo nAma utpanna hotA hai, vaha kaisA hotA hai uttara-(kAla saMjoge) kAla ke saMyoga se jo nAma niSpanna hotA hai vaha aisA hotA hai-(susamasusamAe, susamAe, susamadUsamAe, dusamasusamAe, dUsamAe, dUsamadUsamAe) yaha suSama suSamA kAla meM janmA huA hone se suSamasuSamAja hai, yaha suSamAdussamAkAla meM janmA hone se suSama dussamAja hai| isI prakAra se yaha dussama suSamoja hai| eravae hemavae, eraNNavae, harivAsae, rammagavAsae, devakurue, uttarakurue, puSavidehae, avaravidehae) mA bhAratIya che, mA bhairavata kSetramA cha, mA bharata. kSetranA che, A airaNyavata kSetrIya che, A harivarSa kSetrIya che, A ramyaka varSAya che, A devakuru kSetrIya che A uttara karu che, A pUrvavidehane DA a52 vilana cha athavA (mAgahae, mAlavae, soraTue, marahaTThapa, kaNae, se ta khattasaMjoge) mA bhAga cha, sA bhAsa cha mA saurASTra cha, A mahArASTrIya che, A koMkaNuka che A pramANe pUrvokta jeTalAM sagajanya janA cha a sa kSetra sayoga nAmI cha. (se ki ta kAlasaMjoge) bhadanta ! kAlanA saMcAgathI je nAma utpanna thAya che, te kevuM hoya che? uttara-(kAla saMjoge) banA sayogathA re nAma nipanna yAya, te za314 che. (susamasusamAe, susamAe, susamadUsamAe, dUsamasukhamAe, dUsamAra, samasamAe) mA suSama suSamA Hi or-mela pAthI sabhA che. yA saSama sabhAmAM janmela hovAthI suSamaduslamA ja che. A pramANe A dasama suSamA ja che. A heTsamAja che A dusamA dursasA ja che. athavA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra pAvRSikaH varSArAtrikaH zAradaH hemantakaH vAsantakaH gRSmakaH / sa epa kaalsNyogH| atha ko'sau mAvasaMyogaH ? bhAvasaMyogo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-prazastazca apa. zastazca / atha ko'sau prazastaH? prazasta:-jJAnena jJAnI, darzanena darzanI, cAritraNa caaritrii| sa epa prshstH| atha ko'sau aprazastaH? krodhena krodhI, mAnena mAnI, yaha dussamAja hai / yaha dusptama dussamAja hai / athavA-(pAvasae vAsArattae, saradae, hemaMtae, vamaMnae, gimhae) yaha prAvRSika hai, varSA rAtrika hai, zArada hai, hemantaka hai, vAsantaka hai, grISmaka hai / (se taM kAlasaMjoge) isa prakAra ye saba nAma kAla ke saMyoga ko lekara niSpanna hone ke kAraNa kAla saMyogaja haiN| (se kitaM bhAvasaMjoge?) he bhadanta ! bhAva ke saMyoga ko lekara jo nAma utpanna hotA hai vaha kaisA hotA hai ? uttara-(bhAvasaMjoge-duvihe paNNate) bhAva saMjoga ko lekara jo nAma niSpanna hotA hai, vaha isa prakAra se hotA hai-yaha bhAva saMyoga do prakAra kA prajJapta huA hai-(taMjahA) jaise-(pasatthe ya apanatthe ya) eka prazasta bhAva saMyoga aura dUsarA aprazasta bhAva sNyog| (se kita pasatthe) he bhadanta / prazasta bhAva kauna haiM ? uttara-(nANeNaM nANI, daMsaNeNa, dasaNI, caritteNaM, carittI) jJAna, darzana, caritra ye prazasta bhAva haiM, inake saMyoga ko lekara jJAna se jJAnI, darzana se darzanI aura cAritra se cAritrI aisA jo nAma (pAvasae vA sArattae, saradae, hemaMtae, vasaMtae, gimhae) mA prAvRSa: cha, SA rAtri, zA24 chemanta cha, vAsanta cha mA zrImache, (kheta kAla saMjoge) A pramANe A sarva nAme kALanA saMgathI niSpanna levA badala kAla sayoga cha. (se ki ta bhAvasaMjoge 1) mahata! mAnA sayAna laIne je nAma thAya che te kevuM hoya che. ___ uttara-(bhAva saMjoge-duvihe paNNatte) mA sayoganA mApAre re nAma niSpanna thAya che, te A pramANe hoya che A bhAva saMga be prakAranA prajJA pya che. (tajahA) 2 (pasatthe ya apasattheya) meM prazasta mAtra ayoga mana bhI maprazasta mAra sayoga (se ki ta pasatthe) 3 mahanta ! prazasta bhAve kayA che? uttara-(nANeNaM nANI daMsaNeNaM, dasaNI, caritteNaM carittI) jJAna, zana, cAritra A prazasta bhAve che. A bhAvanA saMgathI jJAnathI jJAnI, dezanathI. darzanI, ane cArithI cAritrI evAM je nAme niSpana thAya che, te Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 anuyogacandrikA TIkA sUtra 182 saMyogasvarUpanirUpaNam mAyayA mAyI, lomena lobhii| sa esso'pshstH| sa eSa bhaavsNyogH| tadetat saMyogena |mu0181|| TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kiM tat saMyogena ? saMyogena yannAma niSpadyate tat kim ? iti ziSya praznaH / uttarayati-saMyogo hi dravyasaMyoga-kSetrasaMyogakAlasaMyogabhAvasaMyogabhedena cturvidhH| tatra-dravyasaMyogaH sacittAcittamizrabhedena trividhaH prajJaptaH / tatra sacittadravyasaMyogena-gomAn mahiSImAn ityAdi nAma niSpadyate / acittadravyasaMyogenachatrI daNDItyAdi / mizradravyasaMyogena-hAlikA zAkaTika ityaadi| atra halAdInAmacetanatvaM balIva dInAM sacetanatvamitimizratA bodhyA, evaMvidhAni nAmAni dravyasaMyogajAni vijJeyAni / kSetrasaMyogena bharatairaNyavatAdIni mAgadhamAlavakAdIni vA nAmAni nisspdhnte| kAlasaMyogena-suSamasuSamAjAdIni prAvRSikAdIni vA niSpanna hotA hai, vaha prazasta bhAva saMyogaja nAma hai / (se kiM taM apasatthe) he bhadanta ! aprazasta bhAva kauna hai ? uttara-(apasatthe) aprazasta bhAva isa prakAra hai / (koheNaM kohI, mANeNaM mANI, mAyAe mAyI, loheNaM lohI, se taM apasasthe) krodha, mAna, mAyA, aura lobha ye aprazasta bhAva haiN| inake saMbaMdha ko lekara yaha krodhI hai, yaha mAnI hai, yaha mAyAvI hai, yaha lobhI hai| tAtparya yaha hai ki krodha ke saMbandha se krodhI mAna ke saMbandha se mAnI Adi nAma niSpanna hote haiM / ye saba jJAna Adi aura krodha Adi AtmA ke hI prazasta aura aprazasta bhAva haiN| (se taM bhAvasaMjoge) isa prakAra yaha bhAva saMyogaja nAma hai| (se taM saMjogeNaM) isa prakAra prazasta mA sayo nAma cha. (se ki ta apasatthe) mahata! aprazasta bhAve kayA kayA che? uttara-(apasatthe) aprazasta lAvA pramANe che. (koheNaM kohI mANeNaM mANI, mAyAe mAyI, loheNaM lohI, se ta apasatthe) aSa, mAna, mAyA bhane lAbha A badhA aprazasta bhAve che. A bhAvanA saMbaMdhathI A kopI che, A mAnI che, A mAyAvI che A lebhI che evAM nAme niSpanna thAya che. tAtparya A che ke krodhanA saMbaMdhathI krodhI, mAnanA saMbaMdhathI mAnI vagere nAme niSpanna thAya che. A badhA jJAna vagere ane krodha vagere AtmAnA prazasta mA prazasta sAva cha. (se ta bhAvasaMjoge) mA prabhArI mA mA1 sayoga nAma cha. (se taM saMjogeNa) mA prabhArI saMyoga Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre niSpadyante / bhAvasaMyogaH- bhAtraH =paryAyastasya saMyogaH prazastA prazasta bhedena dvividhaH / tatra prazastasaMyogena jJAnItyAdi nAma niSpadyate / aprazastasaMyogena tu krodhIpAnItyAdi / itthaM caturvidhAni saMyogajAni nAmAni bodhyAni / idamapi saMyogamadhAnatayA pravRttatvAd gauNAd bhidyate / etadupasaMharannAha - tadetat saMyogeneti // 0181 // mUlam - se kiM taM pamANeNaM ? pamANe cauvihe paNNatte, taM jahA - nAmappamANe ThavaNappamANe davvapyamANe bhAvapyamANe / se kiM taM nAmappamANe 1, 2 jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA, jIvANa vA, tadubhayasta vA, tadubhayANa vA pamANetti nAmaM kajjai / se taM NAmapyamANe ||suu0 182 // chAyA - atha kiM tat pramANena ? pramANaM caturvidhaM prajJasam, tadyathA - nAmamamANaM sthApanApramANaM dravyamANaM bhAvapramANam / atha kiM tat nAmapramANaM ? nAma pamANaM jo saMyogaja nAma cAra prakAra kA kahA gayA hai vaha isa prakAra se hotA hai aisA jAnanA cAhiye isa saMyogaja nAma meM saMyoga ke pradhAnatA kI vivakSA hai ataH saMyoga kI pradhAnatA se yaha pravRta hotA hai, isaliye gauNa nAma se isameM bhinnatA jAnanI cAhiye // sU0 181 // " se kiM taM pamANeNaM " ityAdi / zabdArtha - ( se kiM taM pamANeNaM ? ) he bhadanta ! pramANa se jo nAma niSpanna hotA hai vaha kaisA yA kitane prakAra kA hotA hai ? uttara- ( pamANe cavdhihe paNNatte ) pramANa cAra prakAra kA prajJapta huA hai / ataH pramANa niSpanna nAma bhI cAra prakAra kA hotA hai / (taMjA) vaha catuSprakAratA isa prakAra se hai / ( nAmappamANe, nAma cAra prakArathI vibhakta karela che te A pramANe ja che. tema samajavuM A saMcAga ja nAmamAM saceAganA prAdhAnyanI vikSA che. ethI sayaganI pradhAnatAthI ja A pravrutta hAya che, ethI gauNu nAmathI AmAM bhinnatA samajavI joie AsU01815 " se ki ta pamANeNaM " ityAhi 40 zabdArtha - (se ki ta pamANe?) he laDhata ! prabhANuthI ne nAma niSyanna thAya che te kevAM ane keTalAM prakAranA hoya che? uttara- (pamANe cavvidde paNNatte) prabhAzu yAra prahAranA prajJapta thayela che. gothI pramANu niHbanna nAma payAra prahAra hoya che. (taMjahA) te thAre Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtraH-282. saMyogasvarUpanirUpaNam yasya khalu jIvasya vA ajIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA tadubhayasya vA tadubhayeSAM vA pramANamiti nAma kriyate / tadetat nAmapramANam ||muu0 182 // " TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kiM tat pramANena-pramIyate-paricchidyate-nizcIyate vastu aneneti pramANaM tena yannAma niSpadyate tat ki-kiM vidham ? iti ziSya prshnaa| uttarayati. pramANaM hi nAma sthApanAdravyabhAvabhedena caturvidham / tatra nAmamamANaM jijJAsitumanAH ziSyaH pRcchati-atha kiM tat nAma pramANam ? iti| nAmaiva vastuparicchedahetutvAda pramANaM nAmapramANaM, tena hetubhUtena kiM nAma bhavatIti prshnaabhipraayH| .ThavaNappamANe, vyApamANe, bhAvappamANe) nAma pramANa, 'sthApanA pramANa, dravya pramANa, bhAva pramANa / (se kiM taM nAmappamANe) he bhadanta ! nAma pramANa kyA hai ? uttara-(jassa Na jIvassa vA, ajIvassa vA, jIvANa vA, ajIvANa vA, tadubhayassa vA, tabhayANa vA pamANetti nAma kajjai se taM NAmappamANe) jisa kisI jIva kA, athavA ajIva kA, athavA jIvoM kA, athavA ajIvoM kA, athavA jIva a.jIva donoM kA athavA jIvoM ajIvoM donoM kA pramANa aisA jo nAma kiyA jAtA hai, vaha nAma pramANa hai| jisake dvArA vastu kA nizcaya kiyA jAtA hai, baha pramANa hai.| isa pramANa se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha cAra prakAra kA hotA hai / vastu ke pariccheda kA hetu nAma hotA hai, isaliye nAma ko hI yahAM pramANa kahA hai| kisI jIva Adi padArtha kA pramANa aisA jo nAma rakhaliyA jAtA hai, vaha 'nAma pramANa' hai| yaha pramANa yAra 2 mA prabhAva che. (nAmappamANe, ThavaNappamANe, pappamANe bhAvappa mANe) nAmapramANa, sthApanAprabhANa, dravyamAna sAbhAra. (se ki ta nAma ppamANe) ! nAmapramANa zu.cha. .. .. uttara-(jassa NaM jIvastra SA, ajIvasya thA, jIvANa vA, ajIvANa' kA; tabhayassa vA, tadubhayANa pA pamANetti nAma kajjai se ta NAmappamANe) meM te jIvanuM, athavA ajIvanuM, athavA jInuM athavA ajInuM, - athavA jIva ajIva banenuM athavA jI ajI.. banenuM pramANa evuM je nAma rAkhavAmAM Ave che te nAma pramANa che. jenA vaDe vastune nizcaya karavAmAM bhAva cha, ta prabhAra' cha. // amAthI 2.nAma niSpanna 'thAya. te cAra prakAranAM hoya che. vastunA paricachedane hetu nAma hoya che, ethI nAmane ja ahIM pramANa kahevAmAM AvyuM che, game te jIva vagerenuM pramANa evuM je nAma rAkhavAmAM Ave che te "nAma pramANu" che. A pramANu sthA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 manuyogadvArasUNe evaM sarvatrApi bhAvanA kAryA / uttarayati-nAmapramANaM hi-yasya jIvasya ajIvasya vetyAdInAM pramANamiti saMjJA kriyate tad bodhyam / idaM hi na sthApanAdravyabhAvahetukam , api tu nAmamAtraviracanameva, ata idaM nAmapramANamityucyate / etadupasaMharannAi-tadevat nAmapramANamiti sU0 182 // mUlam-se kiM taM ThavaNappamANe?, ThavaNappamANe sattavihe paNNate, taM jahA-Nakkhattadevayakule pAsaMDagaNe ya jIviyAheDaM / AbhippAiyaNAme ThavaNAnAmaM tu sttvih||1|| se ki taM NakkhataNAme?, NakkhattaNAme-kittiAhiM jAe-kittie kittiAdipaNe, kittiAdhamme, kittiAsamme, kittiAdeve, kittiAdAse, kittiAseNe, kittiaarkkhie| rohiNIhiM jAe-rohiNie, sehiNidinne, rohiNidhamme, rohiNisamme, rohiNideve rohiNidAse, rohiNiseNe, rohiNirakkhie y| evaM savvanakkhattesu nAmA bhaanniyvaa| etthaM saMgahaNigAhAo-kittiyarohiNimigasira,-ahA~ ya puNavasu ya purase y| tatto yaH asilesI, mahI sthApanA dravya aura bhAva hetuka nahIM hotA hai| kintu nAmahetuka hotA hai, isaliye vaha nAma pramANa aisA kahA jAtA hai| nAmapramANa meM kevala pramANa kI jIvAdika padArthoM meM saMjJA mAtra hI kI jAtI hai| isaliye yaha nAma pramANa kahA gayA hai| tAtparya kahane kA yaha hai-ki-'kisI bhI jIva ajIva Adi padArtha meM "yaha pramANa hai" aisA jo nAma nikSepa kiyA jAtA hai, vaha nAma pramANa hai||suu0182|| yunA dravya ane bhAva hataka gaNAtuM nathI paNa nAma hetuka hoya che. ethI te nAma pramANu ema kahevAya che. nAma pramANamAM phakta pramANanI jIva vagere padArthomAM saMjJA mAtra ja rAkhavAmAM Ave che. ethI A nAma pramANu kahevAya che tAtparya e che ke game te jIva ajIva vagere padArthomAM A pramANa che evuM je nAma nikSepa karavAmAM Ave che, te nAma pramANa che. sU018 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anuyogacandrikA TIkA sUtra 183 sthApanApramANanirUpaNam 43 udo pharaguNIo ya // 1 // hettho cittI sotI, visAhI tahaya hoI aNurAho | jeTThI mUlI puvvAsaDhA taha uttarI caiva // 2 // abhiI savarNa dhaniTThA, sattabhisadA do ya hoMti bhayo / revaI assiNi bharaNI, esA nakkhattaparivADI // 3 // se taM nakkhattanAme / se kiM taM devayANAme ?, devayANAme-aggidevayAhi jAeaggie, aggidiNNe, aggisamme, aggidhamme, aMggideve, aggidAse, aggiseNe, aggirkkhie| evaM savvanakkhattadevayA nAmA bhANiyathavA / etthaMpi saMgahaNigAhAo - aMggi payAvaI some, rudda aditI vihasaI sappe / pirti bharga ajama saMviyA~ taTThIM vAU~ iMdareMgI // 1 // mitto Ido niraI, AU~ visso ya babhaviSyoM / vasuM varuNa arye viveddhI se Ase jaime caiva // 2 // se taM devayA NAme / se kiM taM kulanAme ? kulanAme - ugge bhoge rAyapaNe khattie ikkhAge pAe koravveM / se ta kulanA meM se ki taM pAkhaMDanAme ?, pAkhaMDanAme-- samaNe ya paMDuraMge, bhikkhU kAvAlie~ ya taavse| parivAyage se taM pAsaMDanAmeM se kiM taM gaNanA meM hai, gaNanAme male malladine maladhamme malasamme mahadeve maledA shiyobo se mallarakkhi / setaM gaNanAme / se kiM taM jIviyanA ? jIviyanA me -- avakarae ukkuruDae ujjhiaeM kajjavae supara / setaM jIviyanA me / se kiM taM abhippaiye NAme / abhippAIyanAme- aMbae niMbae baMkulae palAsae lie pillUe karIrae / setaM AbhipAiyanAme / se taM ThavaNappamANe ||suu0 183 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ..... .. . .. anuyogadvArasUtra 'chAyA-atha kiM tat sthApanApramANam ? sthApanAmamANaM-saptavidhaM prajJapta, tadyathA-nakSatradevavAkulaM pApaNDagaNaM ca jIvitahetu / abhiprAyikanAma sthApanAnAma tu saptavidham / aMtha kiM tat nakSatranAma ?, nakSatranAma-kRttikAsu jAtaH kArtikA, kRttikAdattaH kRttikAdharmaH kRtikAzarmA kRttikAdevaH kRttikAdAsa., kRttikAsenA, kRttikaarkssitH| rohiNISu jAtaH-rauhiNeyaH, rohiNIdattaH rohiNIdharmaH, rohiNIzarmA, rohiNIdevaH, rohiNIdAsaH, rohiNIsenA, rohiNIrakSitazca / evaM sarva nakSatreSu nAmAni bhaNitavyAni / atra saMgrahaNIgAthA:-kRttikA1 rohiNIra mRgazirAH3 Azvi4 punarvasUca5 puSyaM c6| tatazca azleSA7 maghATa dve phalgunyau c9-10||1|| hastaH11 citrA12 svAti:13 vizAkhA14 tathA ca bhavati anurAdhA15 / jyeSThA16 mUlA17 pUrvASADhA18 tathA uttarA19 caiva // 2 // abhijit 20 zravaNA21 dhaniSThA22 zatabhipag 23 dve ca bhavataH bhAdrapade 24-25 / revatI26 azvinI27 bharaNI28 eSA nksstrpripaattiH||3|| tadevata nakSatranAma / atha kiM tat devatA nAma ? devatAnAma-agnidevatAsu jAtaH AgnikaH, agnidattaH, agnizarmA, agnidharmaH, agnidevaH, agnidAsaH, agnisenaH agnirkssitH| evaM sarvanakSatradevatA nAmAni bhaNitavyAni / anApi saMgrahaNI gAthA:-agniH1 prajApatiH2 somo3 rudraH4. aditiH5 bRhaspatiH6 srpH7| pitaro8 bho'ryamA9-10 savitA11 tvaSTA12 vAyuzca 13 indraagniH14||1|| mitra15 indro16 ni ti:17 ambha:18 vizvazva19 brahmA20 vissnnuH21| vasuvaruNaH22-23 ajo24 vivadi.25 pUSA26 azvo27 ymshcaiv28||1|| tadetat devatAnAma / atha ki tat kulanAma?, kulanAma-ugrA, bhogaH, rAMjanyaH, kSatriyaH, aikSvAkA, jJAtaH, kauravyaH / tadevat kulanAma / atha kiM tat pApaNDanAma ?2 zramaNazca pANDurAGgo bhikSuH kApAlikazca taapsH| privraajkH| tadetat paapnnddnaam| atha kiM tad gaNanAma? gaNanAma-mallA, malladattaH, malladharmaH, malLazarmA, malladevaH, malladAsaH, mallasenA, mllrkssitH| tadetad gaNanAma / atha kiM tat jIvitanAma ?, jIvitanAma-ava. karakara, utkuruTakA, ujjhitakA, kacacarakaH, shuurpkH| tadetat jIvitanAma / atha kiM tat abhimAyikanAma ? amimAyikanAma,-ambakA, nimbakA, bakulakA, palAzaMkaH, snehakaH, pIlukaH, karIrakaH, tadetat abhipraayiknaam| tadetat sthApanAMpramANam // sU0 183 // TIkA-'se kiM taM ThavaNappamANe' ityAdi atha kiM tat sthApanApramANam ? sthApanAmamANena yada nAma niSpadyate tat ki-vividham ? iti shissyprshnH| uttarayati-sthApanAnAma hi nakSatranAmadevanAma Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 183 sthApanApramANanirUpaNam kulanAma pASaNDanAmagaNanAma joktihetunAmAbhimAyikanAmabhedena saptavidhaM prajJaptam / ayaM bhAvaH-nakSatradevatA-kulagaNAdInyAzritya yakasyacinnAmasthApana kriyate, sA iha sthApanA gRhyate, saiva pramANaM tena hetubhUtena saptavidhaM nAma niSpadhate iti / tatra : aba sUtrakAra sthApanA pramANa se jo nAma niSpanna hotA hai usake viSaka meM kahate haiM-" se ki taM ThavaNappamANe" ityAdi- . .. . zabdArtha-(se kiM taM ThavaNappamANe 1) he bhadanta ! sthApanA pramANa se jo nAma niSpanna hotA hai vaha kitane prakAra kA hotA hai ? (ThavaNapamANe sattavihe paNNatte) sthApanA pramANa se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha sAta prakAra kA kahA gayA hai (taMz2ahA) jaiseM (nakSatta devayakule pAsaDagaNe ya jiiviyaaheddN| AbhippAiyaNAme ThavaNA nAma tu sattaH viha) nakSatra nAma devanAma, kulanAma, pASaNDanAmA.. gaNAnAma, jIvitahetunAma, abhiprAyikanAma : tAtparya yaha hai-nakSatra devatA, kula, gaNa, Adi kA Azraya : karake ... jo kisI ke nAma kA.sthApana kiyA jAtA hai| vaha yahAM sthApanA se gRhIta huA hai| yaha sthApanA hI pramANa hai| isa hetubhUta sthApanA pramANa se sAta prakAra kA nAma niSpanna hotA hai| ina sasavidha nAmoM ke bIca meM nakSatroM ko Azrita karake jo nAma sthApita kiyA jAtA hai-use aba satrakAra kahate haiM have sUtrakAra sthApanA pramANuthI jenAsa niSpanna thAya che te viSe kahe che" se ki ta ThapaNApamANe" yAki-...... ..... :- ... hAtha-(se ki ta ThavaNappamANe) 3. na ya nA mAthI nAma nipata thAya cha tanA 382: DAya.... . uttara-(ThavaNappamANe sattavihe. paNNutte) sthApanAmAthI 2 nAma nina thAya cha, te 1 vAna DAbho mAyA che. (tajA) rebha (nakkhattaM devayakucha " pAsaMgaNe ya jiiviyaahe| AbhippAIyaNAme . ThavaNAnAma tu sattaviha) nakSatranAma, devanAmasanAma, pAnAma, nAma, vatanAma, abhiprAyikanAma tAtparya e che ke nakSatra devatA, kula, ThANa vagerenA AdhAre je nAmanI sthApanA karavAmAM Ave che. te ahI sthApanA zabdathI grahIta thayela che. A sthApanA ja pramANa che. A hetubhUta sthApanA pramANuthI sAta prakAranA nAme niSpanna thAya che. A. sasavidha nAmeAmAM nakSatronA AdhAre je nAmanI sthApanA karavAmAM Ave che, sUtrakAra have te viSe kahe che, Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogahArasUtra saptavidhanAmamadhye nakSatrANyAzritya yannAma sthApyate taddarzayati-kRttikAmu jAta:kAttikaH kRttikAbhirdatta:-kRsikAdatta ityAdi / evaM rohiNyAdhavaziSTanakSatreSvapi samUhyAni / sakalanakSatrANi saMgrahItuM tistra saMgrahaNI gAthAH prAha-'kittiyarohiNI' prazna-(se ki taM Nakkhatta NAme 1) he bhadanta ! vaha nakSatra nAma kyA hai arthAt nakSatroM ko Azrita karake jo kisI kA nAma sthApita kiyA jAtA hai' vaha kaisA hotA hai ? uttara-(NakhasaNAme ) vaha nakSatra nAma isa prakAra se sthApita hotA hai-(kittimAhiM jAe, kiMttie; kittimAdiNNe, kittiyAdhammeM, kittiyAsamme, kittiyAdeve, kittiAdAse, kisiAseNe, kitti rakkhie) kArtika, kRttikAdatta, kRttikAdharma; kRttikAzarmA, kRttikA deva, kRttikAdAsa, kRttikAsena; kRttikArakSita isa prakAra ye nAma kattikA nakSatra meM janma hone ke kAraNa hote haiN| (rohiNIhi jAerohiNie rohiNIdinne rohiNidhamme, rohiNisamme, rohiNideve, rohi jidAse, rohiNiseNe, rohiNirakvie) rohiNeya, rohiNIdatta, rohiNI dharma, rohiNIzarmA, rohiNIdeve, rohiNIdAsa, rohiNisena, rohiNI rakSita / isa prakAra ye nAma rohiNI nakSatra meM janma lene ke kAraNa hote hai| (evaM sadhanakkhattetu nAmA bhANiyanvA) isI prakAra se aura bhI avaziSTa nakSatroM ko Azrita karake nAma unameM janma hone ke kAraNa praza-se ki ta khattaNAme ) ta ! nakSatra nAma cha? eTale ke nakSatranA AdhAre je nAma rAkhavAmAM Ave che, te kevuM hoya che? uttara-(NakkhasaNAme) nakSatA meM prabhAva sthApita 42vAmA bhAva . (kitti mAhi jAe, kittie, kitiAdiNe kiMttiyAdhamme kittiAsammeM, deve, kiti AdAse, kittiAseNe kitiaurakkhie) ti, ta. ttiya, kRti , itiva, itihAsa ittiAsena, glastzcita A jAtanAM nAma kRtikA ne janmelAonA rAkhavAmAM Ave che. rohiNohiM jAe-rohiNIe, rohiNIdinne, rohiNIdhammai, rohiNIsamme, rohiNideveM, raNIzase, rohiNIseNe, rohiNI rakhiI) zaiDiya. hita, zaliyA' kavihIzarmA, rohiNIdeva, rahiNIdAsa, rohiNane, rAhirikSita, ATalA bhI mAnakSatramA sAmAnA rAmapAbhI bhA . (evaM samvanakkhattesu yA mANiyavvA) pramai allon or dil nakSatra 52thI 22 vasa pADavAmAM Ave che te viSe jANI levuM joIe. badhA nakSatronA nAma Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1 anuyogacandrikA TIkA sUtra 183 sthApanApramANanirUpaNam ityAdi / AsAmarthaH suspaSTaH / nanu nakSatrakramastu azvinImaraNItyAdikrameNa dRzyate, tat kathamatra kRttikAdikrameNa paThitam ? iti vedAha-yadAbhijinnakSatreNa sahASTama vizati nakSatrANi pazyante tadA kRttikArohiNItyAdikrama eva dRzyate, atastaM jAna lenA cAhiye / samasta nakSatroM ke nAma saMgrahaNI kI ina tIna gAthAoM dvArA isa prakAra se kahe gaye haiM-(kittIyarohiNi migasiraM hA ya puNavastu ya pusse gha) 1 kRttikA, 2rohiNI, 3 mRgazirA, 4AdrI, punarvasu 6 puSya (taso ya asilesA mahA udo phagguNIbho ya)7 ableSA maghA 9 pUrvAphAlgunI 10 uttarA phAlgunI (hattho cittAsAtI visAhA taha ya hoi aNurAhA) 11 hasta 12 citrA 13 svAti 14 vizAkhA15 anurAdhA (jeTThA mUlA puvvAsADhA taha uttarA ceva) 16 jyeSThA 17 bhUlA, 18 pUrvASADhA, 19 utarASADhA, (abhiI savaNa dhaNihA, sattabhi. sayA do ya hoti bhavayA) 20 abhijit 21 zravaNa 22 dhaniSThA 23 zatabhiSag 24 uttarAbhAdrapadA 25 pUrvAbhAdrapadA, (revahaassiNi . bharaNI esA nakkhattaparivAr3I) 26 revatI 27 azvinI 28 bharaNI yaha nakSatroM ko paripATI hai| - zaMkA-azvinI, bharaNI ityAdikrama se nakSatroM kA krama dekhA jAtA ha-phira saMgrahaNIkArane kRttikAdi ke krama se aimA kama kyoM rakhA hai? uttara-jisa samaya abhijit nakSatra ke sAtha 28 nakSatra paDhe jAte saMgrahaNanI A traNa gAthAo vaDe A pramANe mA ma mAyA che. (1 kittiya rohiNI migasiMra ahAya poyata 22, 3bhRgA, 4 bhAdrI, 5 puSa to silasA mahA udo phAguNIo yU) 7 zleSA, 8 bhayA, zinA . tta gunI, (hattho cittA mAtI visAhA taha ya hoi aNurAhA) 12 mitrA, 13 svAti, 14 vizAI, 15 manurAdhA (jedA malA posADhA taha uttarA ceva) 16 gayA, 17 bhUta, 18 pUASADhA, 16 uttama amiI savaNadhaNivA, sattabhisayA, do ya hoti bharavayA) 20 mAlinita zravaNa, 22 paniA , 23 tAla, 24 uttarAsAdra 5, 25 qAlApa va asmiNi, bherapI esA nakkhattapatipAhI) 26 revatI, 27 azvinI, 2 mA nakSatrAnI 5RpATI cha. zaMkA-avinI, bhaNuM vagere kamathI nAnI parigaNanA thAya che. te pachI saMgrahaNakAre kRtikA6i umaNI nakSatronI parigaNutA kema svIkArI che? uttara-je vakhate abhijita nakSatranI sAthe 28 nazAnI gaNunA kara Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anuyogadvArasUtra nakSatrakramamAzriyA pATho bodhyA, ato nAsti doSa iti / enAni kRttikAdI. nyaSTAviMzatinakSatrANi agnyAdhaSTAviMzatidevatAbhiradhiSThitAni, ataH kazcit kRttikAdhanyatamanakSatrajAtasya tannakSatrAdhiSThAturagnyAyanyatamasya nAmAzritya nAmasthApanaM karoti, tadarzayitumAha-'atha kiM tada devatAnAma' ityAdi / tatra devatA. nAma-agnidevatAsu jAta AgnikaH, agnidatta ityAdi bodhyam / evaM rohiNyAdi haiM usa samaya kRttikA rohiNI ityAdi kama hI dekhA jAtA hai| isa liye isa prakAra ke nakSatra krama ko Azrita karake pATha vinyAsa meM koI doSa nahIM hai| (sesaM nakSatsanAme:) isa prakAra yaha nakSatra nAma hai ye kattikA Adi 28 nakSatra agni Adi 28 devatAoM se adhiSThita hai| isaliye yadi koI ina kRtti kA Adi kisI eka nakSatra meM utpanna hotA hai to usakA nAmasthApana usa nakSatra ke adhiSThAyaka agni Adi kisI eka devatA ke nAma ko lekara kiyA jAtA hai-isI bAta ko sutrakAra yo dikhalAte haiM-(se ki taM devayANAme) he bhadanta / vaha devatA nAma kyA hai-arthAt devatAoM ko Azrita karake jo nAmasthApita kiyA jAtA hai, vaha kaisA hotA hai ? ' . uttara-(devayANAme) vaha devatAnAma isa prakAra se hai-(aggi deva. pA.jAe, aggie) kyoM ki, vaha agnidevatA meM utpanna huA hai liye the.Agnika (aggidiNNe) agnidatta (bhaggisamme) agnizarmA agnidhamme) agnidharma (aggideve) agnideva (aggirakkhie) agni"vAmAM Ave che, te vakhate kRtikA rahiNI vagere krama ja jovAmAM Ave che, zathI A jAtanA nakSatrakramane AdhArabhUta mAnIne pAThavinyAsa karavAmAM Ave aiggle na yAya (se taM navakhattanAme) ni pramANe yA nakSatrAnA ThA che. A kRtikA vagere 28 nakSatra agni vagere 28 devatAothI adhibata che. ethI je koI A kRtikA vagere kaI eka nakSatramAM utpanna thAya che tenuM nAma te nakSatranA adhiSThAyaka agni vagere kaI eka devatAnA nAma zrI rAkhavAmAM Ave che. eja vAtane satrakAra A pramANe spaSTa kahe che. taM devayANAme) Bird! Agai nAma za1 bhettvtaanA AdhAre je nAme sthApita karavAmAM Ave che te kevAM hoya che? " ta2-(vayANAme). Ti nAmamA pramANe cha. (aggi devayAhiM jAeM, ne kemake agni devatAmAM utpanna thayela che. tethI te Agnika haNe) hatta, (aggisamme) nizA, (agidhamme) niyama, jinadeva, (agidhAse) SEEN (aggiseNe) manisena, (aggiA (agideve) AGAN Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 183 sthApanApramANanirUpaNam tattannakSatrasyAdhiSThAtA prajApatyAdiH sa sa devo bodhyaH / tattannAmnA'pi nAma: sthApanaM kriyate / tattu mAjApatikA prajApatidatta ityAdirUpeNa svayamabhyUhyam / patra devatAnAmAni saMgrahItuM sUtrakAro dve-saMgrahaNI gAthe mAha-'aggipayAvai ! ityAdi / anayovyAkhyA spaSTA / itthaM devatAnAma bodhyam / etadeva darzayatika 'tadetad devatAnAma' ityupasaMhAravAkyeneti / atha kulanAma darzayati-yo hi yasmin kule jAtastatkulanAmnA tasya nAmasthApanaM cet kriyate tadA kulanAmarUpa rkssit| (evaM savvanakkhatta devayA nAma bhANiyavyA) isI prakAra se aura bhI avaziSTa devatAoM ko Azrita karake unake nAma unameM janma hone ke kAraNa sthApita karalenA cAhiye / jaise-rohiNI nakSatra kA adhiSThAtA prajApati devanA hai| so jo isa nakSatra meM utpanna hotA hai usakA nAmasthApana usa nakSatra ke adhiSThAtA devatA ke nAma: ko lekara diyA jAtA hai-yathA-pAjApatika, prajApati datta ityAdi yahAM devatAnAmoM ko saMgraha karane ke liye sUtrakAra ne ye do .saMgrahaNIkI gAthAe~ kahIM haiM-(aggipayAvaI some, rudo aditI vihassaI sappe) agni, prajApati, soma, rudra, aditi, bRhaspati, sa (pitibhagaajjama, saviyA, taTThA vAUtha iMdaragI) pitA, bhaga aryamA, savitA, svaSTA, vAyu, indrAgni, (mitto baMdo niraI AU visso yama viNhayA) mitra inchaniti, ambha, vizva, brahmA, viSNu, (vasuvaruNaaya vivaddhI, pUse mAsa jame theva) vasu, varuNa, aja, vivaddhi, pUSA, azva ym| (se taM deva. rakkhie) anikSita, (evaM samvanakkhattadevayA nAma bhANiyavyA). prabhAva bIjA paNuM sarva devatAonA AdhAre temanA nAme temanAmAM janma prApta karavA badala sthApita karI levAM jema ke rohiNI nakSatrane adhiSThAtA prajApati deva che. to A nakSatramAM je utpanna thayo hoya che, tenuM nAma te nakSatranA adhiSThAtA devatAnA nAmanA AdhAre rAkhavAmAM Ave che. jema ke prAjApatika, prajApatidatta vagere ahIM devatAonA nAmonA saMgraha mATe sUtrakAre be sahAnI gAthAsAsI che. (aggipayAvaI someM, ruho aditI vihassaI sanke) bhanina, pati, sAma, mu, mahata, pati, sA (pitti bhagaaMjama, saviyA, tadA pAUya iMdaggI) pial, sa mayamA, savitA, el, vAyu, -NAGA (mitto iMdo niraI AU visso ya baMbha vivhayA) bhitra, .., nita, 44, vizva, brahmA, viY (vasu varuNa, aya viSaddhI pUse Ase jame ceva) 14, 13, bhA, viddhi, YSA, 111, yama (se taM devayANAme) a07 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 anuyogadvArasUtre sthApanA nAma bhavati / yathA-ugro bhoga ityAdi / ugravaMzodbhaztvena ugra iti nAma sthApyate, bhogavaMzodbhavatvena bhoga iti / evaM rAjanyAdiSvapi vodhyam / atha pASa. NDanAma yathA bhavati tathA''ha-pApaNDanAma hi yena yatpASaNDamAzritaM tasya tannAbhanA sthApyate / yathA zramaNaH pANDurAGgo bhikSuH kApAlikastApasaH parivrAjaka yANAme ) isa prakAra ke 28 devatAoM ke nAma haiM / (se kiM taM kulanAmeM) he bhadanta ! kula nAma kyA hai ? uttara-jo.jisa kula meM utpanna hotA hai usa kula ke nAma se yadi usakA nAma sthApana hotA hai, to vaha kula nAmarUpa sthApana hotA hai / (kula nAme ) kula nAma isa prakAra haiM-( ugge. bhoge, rAyaNNe, khattie, ikkhAge, NAe' korabve-setaM kulanAme) ugrakula, bhogakula, rAjanya kula, kSatriyakula, aizcAkakula, jJAtakula kauravyakula / ugra vaMza meM janma lene se ugra aisA nAma sthApita kiyA jAtA hai| bhogavaMza meM "utpanna hone se bhog| isI prakAra rAjanya Adi meM bhI jAnanA caahiye| isa prakAra ye kula ke nAma haiM / (se ki taM pAsaMDanAme) he bhadanta ! pASaNDa nAma kyA hai ? ... uttara-(pAsaMDanAme) jisane jisa pASaNDa ko Azrita kiyA usase jo usakA nAma sthApita kiyA jAtA hai vaha pASaNDa nAma hai / vaha isa prakAra se hai-jaise-(samaNe ya paMDuraMge bhikkhU kAvAlie ye mA prabhAva mA 28 tAsAnA nAma cha. (se ki ta' kulanAme) 3 ta ranAbha cha ?:: . : uttara-je vyakti je kulamAM utpanna thAya che, te kulanA nAmathI je tenuM nAmarAmapAmA mAtaga nAma 35 sthApanA nAma vAya che. (kulanAme) ka nAmApramANe che. (ugge, bhoge, rAyaNNe, khattie, ikkhAge, NAeM, korave, seta kulanAme) Uga, ana, sanyAsa, kSatriyasa, mevaa:lajJAnakulakarakula, ugravazamAM janma prApta karavAthI utha evuM nAma 'sthApita rAmabhAva cha. zazamA panta thapAthI sonAma rAmaarl cha.. mA prabhAvI rAya, pajera bhATe 5 angla kA mAra sonI nAmA cha: (se ki ta pAsaMTanAme 3 Sea! pI nAma zu . . ... ... ttara-(posaMDa nAme) -2 : pAuna sAzraya sIdhA DAya tathA nAtaveM 'bAjha rAkhavAmAM AvyuM te nAma pADyuM nAma che, te A pramANe che. jema ke Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 183 sthApanApramANanirUpaNam iti / tatra-zramaNA:-nirgranthazAkyatApasagairikA''jIvAH pnycvidhaaH| nigranthAdIni: paJca pApaNDAnyAzritya zramaNa iti nAma sthaapyte| pANDurAGgA-bhasmoddhUlita zarIraH zaivaH paapnnddivishessH| bhikssurbuddhdrshnaashritH| kApAlikA citAbhasmo dhUlitazarIraH pApaNDibhedaH / tApasa:-satapasko vanavAsI paapnnddivishessH| parika jAnakA-parivrajati gRhAd gacchavIti parivrAjaka:-pApaNDi vishessH| etAnha zramaNAdIn pApaNDAnAzritya yannAma sthApyate tatpApaNDasthApanAnAme bodhyam / atha gaNanAma nirdizati-gaNa-AyudhajIvinAM saMgha:, tannAmnA yatkasyacivAma taavse| pArivAyage-se taM pAsaMDanAme) zramaNa, pANDarAGga, bhi kApAlikatApasa, parivrAjaka / inameM jo zramaNa hai-ve nirgandha, zAkya tApasa gairika aura AjIvaka ye pAMca prakAra ke haiN| ina nigraMnyAdika pAMca pASaNDoM ko Azrita karake zramaNa aisA nAma sthApina hotA hai| bhasma se jinakA zarIra lipta hotA hai, aise zaiva pANDurAga kahalAte haiN| vuddha darzana ko mAnane vAle bhikSu kahalAte haiN| citA kI bhasma ko jo apane zarIra para lipta karate haiM, ve pASaNDavizeSa 'kApAlika haiM jo tapa karate haiM aura vana meM rahate haiM, ve pASaNDa vizeSa tApasa', kahalAte haiN| jo ghara se cale jAte haiM-arthAt ghara chor3a dete hai-ve pASaNDi vizeSa parivrAjaka kahalAte haiN| ina zramaNAdika pASaNDoM ko Azrita kara jo nAma sthApana kiyA jAtA hai, vaha pASaNDa sthApanAma hai| isa prakAra yaha pASaNDa nAma hai| (se kiM taM gaNa nAme ?.) he adamyA vaha gaNa nAma kyA hai ? (gaNanAme) AyudhajIviyoM kA jo saMgha (samaNe ya paMDuraMge bhikkhukAbAlie ya taavse| pArivAyage-se-sa-mAsaMDanAme) zramaNa, pAMDasa, mi, rules, tA5sa, Ram mA a cha teo nirALa, zAkya, tApasa, garika ane AjIvaka Ama pAMcaprakAranA che. A nirathAdika pAMca pASAne Azrita karIne zramuNa evuM nAma zApita thAya che. bhasmathI jenuM zarIra lisa heya che. evA zava pAMDuroga kahevA che. buddha dazanane mAnanArA bhikSu kahevAya che. citA bhasmane potAnA zarIra para lagADanArA te "kApAlika" kahevAya che. jeo tapa kare che ane temAM 27 cha, a pAla viSa '5' upAya cha gharathI , tA rahe che, eTale ke gharano tyAga kare che pAvaMDa vizeSa pariznA De. kahevAya cheka A zramaNAdika pASane Azrita karIne je nAmanI sthApanA karavAmAM Ave cha, te 55 25 // 5 // nAma che. yA pramANe HDse ki Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre sthApyate tad gaNanAma bodhyam / yathA-mallo malladatto malladharma ityAdi / yasyA apatyaM jAtamAtrameva mriyate sA svApatyajivita hetoyarikamapi nAma karoti tajjI. vitanAma, yathA-abakaraka utkuruTaka ityAdi / tathA-yannAma guNanirapekSa svAbhimAyavazena lokarUDhayA vyavasthApyate tat AbhimAyikanAma / yathA-ambako nimvaka hotA hai, vaha yahAM gaNa zabda kA artha hai / usa nAma se jo kisI kA nAma sthApita kiyA jAtA hai vaha gaNa nAma hai / jaise (malle, malladinne, malladhamme, mallasamme, malladeve malladAse, mallaseNe, mallarakkhie) malla, malladatta, malladharma, mallazarmA, malladeva, malladAsa, mallasena, mallarakSita / (se taM gaNanAme) isa prakAra yaha gaNa nAma hai| (se kiM taM jIviyanAme) he bhadanta ! jIvita nAma kyA hai ? (jIviyanAme) jisa strI kA apatya-(saMtAna) utpanna hote hI mara jotA hai, vaha usake jIvita nimitta usakA cAhe jo nAma rakha letI hai, vaha 'jIvita nAma' hai| vaha isa prakAra se hai-(avakarae, ukkuraDae, ujjhie, kajjAvae, suppae) avakaraka, utkurUTaka, ujjhitaka, kacavaraka, zapaika / (se taM jIviyanAme) isa prakAra se yaha jIvita nAma / (se kiM taM AbhippAiyanAme) he bhadanta ! AbhiprAyika nAma kyA hai ? : uttara-(AbhippAiyanAme) guNa kI apekSA kiye vinA jo nAma apane abhiprAya ke vaza se lokarUDhI ko lekara rakha liyA jAtA hai vaha gaNanAme) B RE ! a nAma zu ch| (gaNanAme) mAyudha vimAnA 2 saMdha hoya che, te ahIM gaNu zabdathI saMbaMdhita samajavuM joIe A nAmathI game tenuM nAma rAkhavAmAM Ave che, te gaNanAma che. jema ke (malle, malladinne, malladhamme, malasamme, maladeve, maladAse, malaseNe mallarakkhie) Hea, mahatta, bhalsayama, masazarmA, maheva, mahAsa, bhAsana, 2kSata. (se ki ta jIviyanAme) 3 RE! lavita nAma zu (r). (jIviya nAme) 2 zrIna satAnapanna thadir bhara pAme cha, te tenA jIvita nimitte tenuM game te nAma rAkhI le che. te "jIvitanAma" che. a mA pramANe cha. (avakarae, ukkuruDae, ujjhi bhae, kajjAvae, sudhae) ma1424, GEves, Gleads, 42124, zU54 (se ki ta jIviyanAme) mA prabhArI ma lavitanAma cha. (se ki ta AbhippAiya nAme) ta ! AbhiprAyika nAma zuM che? . uttara-(AbhippAiya nAme) gunA AdhAre nahi 5 vAzati bhuza je nAma pitAnA abhiprAya mujaba rAkhavAmAM Ave che, te AbhiprAyika Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 184 dravyapramANanirUpaNam ityaadi| idaM sarva sthApanAnAma bodhym| etadupasaMharannAha-tadetatsthApanA pramANamiti ||puu0183|| mUlam-se kiM taM davappamANe? vvappamANe-chavihe paNNatte, taM jahA-dhammatthikAe jaavaddhaasme|setNdvppmaanne||suu.184|| chAyA-atha kiM tad dravyapramANam ? dravyapramANaM SaDvidhaM prajJaptam , tadyathAdharmAstikAyo yAvat addhaasmyH| tadetat dravyapramANam ||muu0184|| TIkA-'se kiM taM' ityAdi..... atha kiM tad dravyapramANaM dravyamamANaM hi dharmAstikAyAdharmAstikAyAdi yAvadadAsamayAntaM Savidhamityuttaram / dharmAstikAyAdharmAstikAyAdIni paviSayANi nAmAni dravyapamANena niSpannAni, ato dharmAstikAyAdIni dravyANi vihAya abhiprAyika nAma kahalAtA hai| jaise (aMpae, niMbae, bakulae, palAsae, siNae, pilUe, karIrae) aMdhaka, niyaka, bakulaka, palAzaka, snehaka, pIluka, kriirk| (se taM abhippAiyanAme) isa prakAra yaha abhimAyika nAma hai (se taM ThavaNappamANe) yaha sthApanA pramANa hai|suu0 183 // "se ki taM davyApamANe" ityaadi| * uttara-(se ki taM davyappamANe) hebhadanta ! vaha dravya pramANa kyA hai| arthAt dravyapramANa se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha kitane prakAra kA hai ? uttara-(vyApamANe chabihe paNNatte) dravyapramANa chaha prakAra kA prajJApta huA hai-(taM jahA) vaha isa prakAra se hai-(dhammatthikAe.. jAva addhAsamae-se taM dadhvappamANe) dharmAstikAya yAvat addhAsamaya-yaha nAma upAya cha. 2.-aMbae, nibae, bakulae, palAsae, siNae, pilue karIrae) 448, nix, iges, vers, sne, pA, za24, (seta AbhippAiMya nAme) prAre mA mAliprAyi nAma che. (se ki ta ThavaNappamANe) mA sthApanA prabhAra che. |.suu018|| "se ki taM davvappamANe pratyAhi zahAtha:-(se ki ta davvappamANe) BRa! bhA dra0yamA cha? eTale ke dravyapramANathI je nAma niSpanna thAya che te keTalA prakAranAM che ? uttara-(davbappamANe chavvihe paNNatte) dra0yaprabhA cha rana prazasa thata che. (jahA) mA pramANe cha. (dhammasthikApa jAva bhddhaasme-khe| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anuyogadvArasUtra 9 na kadAcidanyatra tiSThantIti taddhetukAnImAni nAmAnIti bhAvaH / nanu etAni anAdisiddhAntatvenaivoktAni kathaM punariha dravyapramANatvenoktAni ? iti cedAha - matratveSAmanAdisiddhAntaniSpannatvam tathApyeSAM dravyapramANatve bAdhA'bhAvaH, ananvadharmAtmake vastuni tattaddharmApekSa pADane kavyapadezatAyA nirdoSatvAt / evamanyatrApi yathAsaMbhavaM vaktavyam / prakRtamupasaMdarati-tadetat dravyapramANam iti // sU0 184 // mUlam - se kiM taM bhAvappamANe ?, bhAvapyamANe- cautri paNNatte, taM jahA -- sAmAsie tadbhiyae dhAue niruttie / se ki dravyapramANa hai / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura addhAsamaya ye jo chaha nAma haiM, ve dravyapramANa niSpanna nAma haiM / kyoM ki ye nAma dharmAstikAya Adi dravyoM ke sivAya aura kisI meM lAgU nahI hote haiM / zaMkA- ye to anAdi siddhAnta niSpanna nAma se pahale kahe jA cuke haiM / phira yahAM inheM dravya pramANa niSpanna nAma se kyoM kahA gayA hai ? uttara- ThIka hai, inameM anAdi siddhAnta niSpanna nAmatA bhale rahe phira bhI inameM dravyapramANa niSpanna nAmatA meM koI bAdhA nahIM hai| kyoM ki, 1, vastu anaMta dharmAtmaka hai / usameM tattaddharma kI apekSA se aneka nAmoM dvArA vyapadiSTa hone meM koI virodha nahIM AtA hai / isI prakAra se dUsari jagaha bhI yathAsaMbhava jAnanA cAhiye // sU. 184 // dubvappamANe) dharmAstidvAya yAvat addhA samaya A dravyaprabhA che dhrmaastikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, ane addhAsamaya e 6 nAmA che, te drazyapamANu niSpanna nAmeA che kemake e nAma dharmAstikAya vagere drabyA sivAya khIjA keAI mATe vaparatA nathI. zaMkAmA tA anAdi siddhAnta niSpanna nAmathI pahelAM kahevAmAM AvyAM ja che, pachI ahI dravyapramANu niSpanna nAmathI phrI zA mATe kahevAmAM AvyAM che ? uttara-kharAkhara che, A badhAmAM anAddhisiddhAnta niSpanna nAmatA bhale rahe paNa chatAMe e sarvamAM dravyapramANu niSpanna nAmatAmAM koI pazu jAtanA vAMdhA dekhAteA nathI. kemake vastu, anata dharmAMtmaka che. temAM tattaddha manI apekSAthI aneka nAmeA vaDe vyapardiSTa thavAmAM koi paNa jAtanA virodha dekhAtA nathI A pramANe bIje paNa jANI levu' joie. sU.184 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 185 bhAvapramANanirUpaNam taM sAmAsie 12 satta samAsA bhavaMti, taM jahA-daMdai ya bahavIhI, kammadhAraya diggu y|tpuris avvaIbhAve, eksele ysttm||1|| se kiM taM daMde ?, daMde-daMtAya oTA ya daMto, thaNA ya uyaraM ya thaNoyara, vatthaM ya pattaM ya vatthapattaM, AsA ya mahisA ya AsamahisaM, ahI ya naulo ya ahinaulaM, se taM daMde smaase| se ki taM bahuvvIhI samAse? bahuvvIhIsamAse-phullA imaMmi girimi kuDayakayaMbo so imo girI phullkuddykyNbo| se taM bahubbAhI smaase| se kiM taM kammAdhArae?, kammAdhAraNaM dhavalo vasahI dhavalavasaho, kiNho miyo kiNhamiyo, seto paDo setapaDo, ratto paDo rattapaDo, seM taM kmmdhaare| se kiM taM digusamAse? digusamAse-tiNi kaDugANi tikaDugaM, tiNNi maharANi timahuraM, tiNi guNANi tiguNaM, tiNi purANi tipuraM, tiSiNa sarANi tisaraM, tiNi pukkharANi tipukkharaM, tiNi biMduANi tibiMduaM, tiNNi pahANi tipaha, paMca naIo paMcaNaya, satta gayA -sattagayaM, navaturaMgA navaturaMgaM, dasagAmA dasagAma, dasa purANi "dasapura, se taM digu smaase|se ki taM tappurise?, tappurise-tithe kAgo titthakAgo, vaNe hatthI vaNahatthI, vaNe varAho vaNavarAho, vaNe mAhiso vaNamahisauM, vaNe maUroM vnnmuuro| sete tatpuri / se kiM taM anbaibhAve ?, abaibhAve gAmassa pacchA-aNumAma evaM aNuNaiya aNupharisa, annucriy| se te avaIbhAve samAse meM ki taM egasese ?, egasese jahA ego ghuriso tahA bahave purimA, . .. ... Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre jahA bahave purisA tahA ego puriso, jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA, jahA bahave karisAvaNA tahA ego kArasAvaNo, jahA ego sAlI tahA bahave sAlI, jahA bahave sAlI tahA ego saalii| se taM egasese smaase| se taM samAsie |suu0 185 // chAyA-atha kiM tat bhAvapramANam ?, bhAvapramANaM-caturvidhaM prajJaptaM, tadyathAsAmAsikaM taddhita dhAtukajaM niruktinam / atha kiM tat sAmAsikaM ?2 saptasamAsA: bhavanti, tadyathA-dvandvazca bahuvrIhiH karmadhArayo dviguzca / tatpuruSaH avyayIbhAvaH ekazeSazca sptmH||1|| atha ko'sau dvandvaH-dantAzca oSTau ca dantoSTham, stanoM ca udaraM ca stanodaram, vastraM ca pAtraM ca vastrapAtram , azvAzca mahiSAzca azvamahipam , ahizca nakulazca ahinakulam / sa eSa dvandvaH samAsaH / atha ko'sau bahuvrIhiH samAsa: ? bahuvrIhiH samAsaH-phullA asmin girau kuTajakadambA so'yaM giriHkullkuttjkdmbH| sa eSa bhuvriihismaasH| atha ko'sau karmadhArayaH? karmadhArayaHghavalo vRSabho dhavalaSamA, kRSNo mRgaH kRSNamRgaH, zvetaH paTaH zvetapaTaH, raktaH paTo rktpttH| sa eSa krmdhaaryH| atha ko'sau dvigusamAsa: 1 dvigusamAsa:zrINi kaTukAni trikaTukam , trINi madhurANi trimadhuram , trayo guNAH-triguNam, trINi purANi tripuram, trayaH svarAtrisvaram , zrINi puSkarANi tripuSkaram , trINi bindukAni tribindukam , trayaH panthAna:-tripatham , paJca nadhaH pazcanadam , sapta gajAH saptagajamna va turaGgA:-navaturaGgam , daza grAmA:-dazagrAmam , dazapurANidazapuram / sa eSa dvigusmaasH| atha ko'sau tatpuruSaH? tatpuruSa:-tIrtha kAka:tIrthakAkA, bane istI-vanahastI, vane varAha:-vanavarAhA, vane mahiSA-vanamahiSaH, vane myuur:-vnmyuurH| sa eSa ttpurussH| atha ko'sau apayImAvaH1 avyayImAvaH-grAmasya pazcA anugrAmama, evam anumadikam , anusparzam , anucaritam / sa eSo'vyayIbhAva smaasH| atha ko'sau ekazeSaH-ekazeSo yathA ekA puruSastathA bahavaH puruSAH, yathA bahavaH puruSAstathA ekaH puruSaH, yathA ekaH kArSApaNastathA bahavaH kArSApaNAH, yathA-bahavaH kArSApaNAstathaikaH-kArSApaNA, yayA ekA zAlistathA bahavaH zAlayaH, yathA bahavaH zAlayastathaikaH shaaliH| sa eSa ekazeSa: samAsaH / tadetat sAmAsikam // 185 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ... . ... . anuyogacandrikA TIkA sUtra 185 bhAvapramANanirUpaNam TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kiM tad bhAvapramANambhAvaH-yuktArthatvAdiko guNaH, sa eva vastu. paricchedakatvAd pramANaM tat kiM-kiMvidham ? iti prshnH| uttarayaMti-bhAvapramANa sAmAsika taddhitajadhAtujaniruktijabhedAccaturviSaM prajJaptam / tatra sAmAsika huncha baddhatIhi karmadhArayadvigutatpuruSAvyayIbhAvaikazeSeti saptavidham / tatra pratyeka sodAhara mAha-'se kiM taM daMde ?' ityAdi / ziSyaH pRcchati-atha ko'sau dvandvaH dvandvI "se kiM taM bhAvappamANe ?" ityAdi / zabdArtha-(se kiM taM bhAvapamANe). he bhadanta ! bhAva pramANa kyA hai?" Ava eva pramANaM" bhAvapramANaM" isa vyutpatti ke anusAra bhAvarUpa jo pramANa hai, vaha bhAvapramANa hai / yaha bhAca pramANa kitane prakAra kA hotA hai ? uttara-(bhAvappamANe-caubihe paNNate) bhAvapramANa cAra prakAra kA hotA hai-(taM jahA) jaise (sAmAsie, taddhiyae, dhAue niruttie) sAmAsika, taddhitaja, dhAtuja, niruktija / (se ki taM sAmAsie?) hai bhadanta ! sAmAsika bhAvapramANa kyA hai ? .. uttara-(sattasamAsA bhavati) samAsa sAta hote haiM-(taM jahA) ve isa prakAra se haiM (daMdeya bahuvvIhI, kammadhAraya digguya / tappurima, acaIbhAve, ekkaseseya sattame) indra, bahuvrIhi, karmadhAraya, dvigu, tatpu. ruSa, avyayIbhAva, sAtavAM ekazeSa (se ki taM dade) he bhadanta banda samAsa kyA hai? / "se ki ta bhAvappamANe tyA6- . zahAtha-(se ki ta' bhAvappamANe) Bad I INHIY zu ! 'bhAva eva pramANe bhAvapramANaM' mA vyutpatti bhusA 35 prabhAra che, te bhAva pramANa che A bhAva pramANu keTalA prakArano hoya che? - uttara-(bhAvappamANe-caThavihe paNNatte) niq prabhASa yAra te sAya cha. (jahA) 2 (sAmAsie taddhiyae dhAue niruttie) sAmAmi, dvita, dhAtu, nita (kheM kiM taM sAmAsie?): DATABRI. prabhAva? uttara-(satta samAsA bhavaMti) samAsa sAta DAya 2. (taMjahA) an abhA che. (vaideya bahuvvIhI, kammadhAraya diggu ya tapurisa, avvaIbhAve eka khese ya sattame) Tra, manIsi dhAraya, zitaY35, avyayAmA, bhane zeSa. (se kiM taM vaMde) 3 ta ! bhAsa bheTale ? a08 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre hi-dantAzca oSThau ceti dantoSTham , stanau ca udaraM ceti stanodaram / ubhayatrApi maannynggtvaadekvhaadH| vastraM ca pAtraM ceti vastrapAtram | "jAtirapANinA"-mityekavadAvaH / azvAzca mahipAzceti azvamahipam, ahizca nakulaMceti-ahinakulam / "yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH" ityekvdbhaavH| evamanyAnyapyudAharaNAni svayamabhyUhyAni / tathA-phullA: puSpitAH asmin girau kuTajakadamnAH so'yaM uttara-(daMde daMtA ya oTThA ya daMtoTuM, dhaNAya ure ya, thaNodaraM vatthaM ya pattaM ya vatthapattaM, AsAya mahisAya AsamAhisaM, ahI ya nAlA ya ahinaulaM-settaM daMde samAse) bancha samAsa isa prakAra se hai-dantAzca auSThau ca iti dantoSTham - stanau ca udaraM ca iti stanodaram 'yahAM donoM jagaha prANI kA aMga hone ke kAraNa "prANyaGgatvAt " isa sUtra se ekavadbhAva huA hai / "vastraM ca pAtraM ca iti vastrapAtram yahAM para jAtiramANinAm" isa sUtra se ekavadbhAva huA hai|"ashvaashc mahiSAzca iti azvamahiSama ahizca nakulaM ca iti ahinakulam // yahAM para "yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH" isa niyamAnusAra ekavadbhAva huA hai| isI prakAra ke aura bhI udAharaNa kalpita kara lenA cAhiye / isa prakAra yaha bandha samAsa hai / (se kiM taM yAbdhIhI samAse) he bhadanta ! bahubrIhiM samosa kyA hai ? .. uttara-(bahuvvIhIsamAse ) bahuvrIhi samAsa isa prakAra se hai(phullA imami girimi kuDayakayaMyA so imo girI phullakulayakayaMSo) uttara-(dade detA ya oDhAya daMtoTuMthaNAya sadaraM ya thaNodaraM vatthaM ya pattaM ya vatthapatta, AsA ya mahisAya AsamahisaM ahI ya nauThA ya ahinahulaM, se taM 'daMde samAse) & samAsa mA prabhArI cha. "dantAzca auSThau ca iti dantoSTham , stanau ca udaraM ca iti stanodaram." ar3I sa-2 sabhAsomA prANImAna bhane pAthI 'prANyaGgatvAt / mAsUtrathI vimA ye che. "ca pAtraM 'ca iti vanapAtram' hI 'jAtiramANinAm ' yA sUtrathAmA / cha. "avAzca mahiSAzca iti azvamahiSam, ahizya nakulaM ca iti ahinakulam' ahI 'yeSAM ca virodhaH zAzvatikaH' niyama bhurANa mepalA ye che. A pramANe bIjAM udAharaNa mATe paNa jANI levuM joIe A pramANe A bhAsa cha. (se kiM taM bahubvIhI samAse) 3 RE ! Halle samAsa zu? tara-(bahu0vIhI samAse) mA sabhAsa mA pramANe 2. (phullA imaMmi girimi kuDaya kayaMvA so imo girI phullakuDayakayaMtro) mA 51 ta 52 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 185 bhAvapramANanirUpaNam giriH phullakuTajakadambaH / atra bhuvriihismaasH| ayaM hi anyapadArthapradhAnoM bodhyH| tathA-dhabalo vRSabho-dhavalavRSabhA, kRSNo mRgaH kRSNamRga ityAdiH kameM dhArayo bodhyH| samAnAdhikaraNastatpuruSa eva krmdhaaryH| tathA-trINi kaTukAni. samAhRtAni trikaTukam , trINi madhurANi samAhRtAni trimadhuram , ityAdiH dvipuH isa parvata para kuTaja aura kadaMSa puSpita haiM, isaliye yaha giri phuTalA kuTaja kadaMba" hai| "phullakuTajakadamba" yaha pada bahuvrIhi samAsa hai| bahatIhi samAsa me jo pada Ate haiM:-unakA artha nahIM liyA jAtA, kintu una padoM vAlA jo hotA hai, aisA. anya pada liyA jAtA hai| kyoM ki yaha samAsa anya pada pradhAna hotA hai / ( se taM bahudhIhI samAse.) isa prakAra yaha bahuvrIhi samAsa hai| (se ki taM kammadhArapa) he bhadanta ! karmadhAraya samAsa kyA hai ? uttara-(kammadhArae dhavalo vasahI dhavalavasaho, kiNho miyo kiNhamiyo, seto paDo setapar3o, rattoM paDo rattapaDo, se taM kammadhAraye) karmadhAraya samAsa isa prakAra se hai-dhavalo vRSabha:-dhavalavRSabha, kRSNo mRgaH -kRSNamRgaH, zvetaH paTa:-zvetapaTaH, raktaH paTa:-raktapaTa: / samAna adhikaraNa vAlA tatpuruSa samAsa hI karmadhAraya samAsa kahalAtA hai| (se ki taM digu.samAse) he bhadanta / vigu samAsa kyA hai ? dvigu samAsaH isa prakAra se hai-(tiNi kaDuNANi tikaDugaM, tiNi mahurANi timahuraM kuTaja ane kadaMba puSpita che, ethI A giri kula kuTaja kadaMba che. "kula phaTajakadaMba? A pada batrIhi samAsa che. bahuvIhi samAsAmAM je pada Ave che, teno artha abhipreta gaNAtuM nathI paNa te pAvALo ja hoya che ko anya 54 aDa 42vAmA bhAva cha. ma mA sabhAsa anya para pradhAna DAya . (seta bahuvvIhI samAse) mA prabhArI sAmagrI sabhAsa cha. (se kiMta kammadhArae) 3 matabhadhAraya samAsa cha ? - uttara- kammadhArae dhavalo vasaho dhavalavastraho, kiNho miyo kiNhamiyo, kheto paDo setapaDo, ratto paDo rattapaDo, se taM kammadhArae) bhadhAraya samAsa AprabhA che. 'dhavalo ghRSabhaH dhavala vRSabhaH, kRSNo mRgaH kRSNamRgaH: zvetaH paTaH zvetapaTaH, raktaH paTaH raktapaTa:'. samAnAdhirA . tay35 samAsa bhadhAra 4Aya che. (se ki ta digu samAse) 3 !zu samAsa gaTa a uttara-(digusamAse) vizusamAsa mA prabhArI DAya che. (tiSNi kaDuNANiM tikaDage, timi mahurANi, vimara, viNi mumANi, vi guNaM, tiNi purANi Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre bAdhyaH / saMkhyApUrvaH karmadhArayo dvigurityucyate / tIrthe kaakaa-tiirthkaakH| atra nindAthai 'dhvAGkSaNa kSepe' iti saptamI tatpuruSaH / yo hi tIrthe kAka iva grAhyA AyavivekazUnyo vasati sa evmbhidhiiyte| tIrthakAkAdayastatpuruSodAharaNAni / tiNi guNANi tiguMNaM, tiNi purANi tipuraM, tiNi sarANi tisaraM, tiNi pukkharANi tipukkharaM tiNi viMduANi tibiMduaM, tiNi pahANi tipahaM, paMcanaIyo paMcaNayaM satta gayA satta gayaM, nava turaMgA nava turaMga, dasa gAmA dasagAmaM dasa purANi dasapuraM-se taM diguM samAse) trINi kaTukAni-trikaTukam, trINi madhurANi-trimadhuraM, yo guNA-triguNam, trINi purANi-tripuram, trayaH svarAH trisvaram, zANi puSkarANi tripuSkaram trINi bindukAni-tricindakam , trayaH panthAna: tripatham , pazca nadyA-paMcanadam , sapta gajA:-saptagajam , nava turaGgA navaturaGgam , daza grAmA:-dazagrAmam , dazapurANi-dazapuram / isa prakAra yaha dvigu samAsa hai| (se kiM taM tatpurise) he bhagavan ! tatpuruSa samAsa kyA haiM. 1 (tapurise) tatpuruSa isa prakAra se hai-(titthe kAgo titthakAgo, vaNe hasthI vaNahasthI, vaNe varAho vaNavarAho, vaNe mahiso vaNapahiso, vaNe maUro vaNamaUro, se taM tappurisaM) tIrthe kAkA-tIrthakAkaH, vane hastIvanahastI, vane varAha:-banavarAhaH, vane mahiSA-vanamahiSaH, vane myuurH-vnmyuurH| yaha tatpuruSa samAsa hai| yahAM para nindA artha meM dhvAkSeNa kSepe" isase saptamI tatpuruSa samAsa huA hai / jo vyakti tipuraM, tiNNi sarANi, tisaraM, tiNNi pukharANi tipukkharaM, tiNNi biMdu: ANi tibiMdu, tiNi pahANi tipaha, paMca naIo, paMcaNayaM satta gayA satta gaya, navaturagA, navaturagaM, dasagAmA, dasagAma, dasapurANi, dasapura, se sadigu semAse) trINi, kaTukAni-trikaTum trINi madhurANi trikamadhuraM, trayoguNA, triguNam , zrINi purANiM tripuram trayaH sarAH trisvaram, trINi puSkarANi tripuSkaram, trINi. bindukAni-tribindukam, trayaH panthAna:-tripatham, paJca nadyaH-paMcanadama, saptagajA:khaptagaz2am, navaturaGgA:-navaturaMgam, dazanAmA:-dazagrAmam. dazapurANi-dazapuram bhI bhANa mA dvigu samAsanA.GES! 2. (se ki ta tappurise). Na! Y35. sabhAsa zu ? (tappurise) tA535 mA pramANa . . (titthe kAgovitthakAgo, vaNe hatthI vaNahatthI, vaNe varAho vaNavarAho, vaNe mahino vaNamahiso, dhaNe maUro , vaNamaro, se ta tappurisaM) tIthe kAkA, tIrthakAkaH, vane mahiSaH dhanamahiSaH bane mayUraH vanamayUraH) mA 535 sabhAsana GI&22 / che. aDI' - arthamA cArakSeNa kSepe' mA sUtrathA satabhI taY31 samAsa thathata Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 . anuyogacandrikA TIkA sUtra 185 bhAvapramANanirUpaNam taspuruSe hi uttarapadArthamAdhAnyaM bodhyam / tathA-anugrAmam-grAmasya pacAditi vigrahaH / 'avyayaM vibhaktiH' ityAdinA'vyayIbhAvasamAsaH / evam 'anunadikam' ityAdyapi bodhyam / avyayIbhAve hi pUrvapadArthakSya prAdhAnyaM bodhyam / tathA-sarUpayodvayoH padayoH sarUpANAM -bahUnAM vA padAnAM samAse "sarUpANAmekazeSaekavibhaktoM ityanenaikamavaziSyAnyapadalope sati avaziSyamANaM padaM dvitvasya bahuttrasya ca vAcaka bhavati / tasya dvivacanAntatA bahuvacanAntatA vA bhavati / yathA-puruSazca puruSazca tIrtha para kauve kI taraha grAhya agrAhya ke viveka se zunya hokara rahatA hai, vahaM isa prakAra se kahA jAtA hai| ye tIrtha koka Adi udAharaNa tatpuruSa samAsa ke haiM / tatpuruSa samAsa meM uttara padArtha kI pradhAnatA rahatI hai| (seM kiM taM anbaI bhAve) he bhadanta ! avyayI bhAva samAsa kyA hai ? ... uttara-(avvaI bhAve) avyayIbhAva samAsa isa prakAra se hotA hai-(gAmassa pacchA aNugAmaM, evaM aNuNaiyaM, aNupharisaM, aNu cariyaM) grAmasya pazcAt-anugrAmam , isI prakAra se anunAdikam , anu. sparzam , anucaritam meM jAnanA caahiye| (se taM avvaI bhAve samAse) isa prakAra yaha avyayIbhAva samAsa hai| (seM kitaM egasese ?) hai bhadanta ! ekazeSa samAsa kyA hai ? . uttara-(egasese) eka zeSa samAsa isa prakAra se hai-(jahA eggo puriso tahA bahave purisA jahA yahave purisA tahA eggo muriso, jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA, jahA bahave karisAvaNA, che. je vyakti tIrthakSetramAM kAgaDAnI jema prANa-agrAhanA vivekathI rahita thaIne rahe che, tene A pramANe kahevAmAM Ave che. A tIrthanA vagara udAharaNa tapurUSanA che. tapurUSa samAsamAM uttara padArthanI pradhAnatA rahe che. (se ki ta avvaI bhAve) 3 ta ! anyathA mA samAsa vAyA ... uttara-(avbaI bhAve) avyayIbhAva samAsa 20 prabhArI -(gAmassa pacchA aNugAmaM evaM aNuNaiyaM aNupharisa, aNucariyaM) prAmasya pazcAt anumAmama, prabhArI bhIon GisrQ / mevI rIta che-anunadikam, anusparzam, anucaritam, (khe ta avvaI bhAve samAse) mA prabhArI mA adhyayI nAva samAsa cha. (se kiM ta egasese 1) mahanta ! zeSa sabhAsa hone vAya? ... uttara-(egasese) 24zeSa saMbhAsA prabhAva che. (jahA ego purisoM tahA bahave purisA jahA bahuve purimA tahA ego puriso, jahA ego karimAvaNoM tahA vaha kArisAvaNA, jahA bahave kArIsAvaNA, tahA, ego karisAvaNo. * " Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 anuyogadvArasUtre puruSoM, puruSazca puruSazca puruSazca-puruSA iti| atraikazeSo bodhyH| virUpANAmapi samAnArthIlAmekazeSo bhavati / yathA-vakradaNDazva kuTiladaNDazceti-vakradaNDau kuTila. daNDoveti / itthamekazepo vodhyH| atra sUtrAnusAreNocyate / yathA-ekavyakti vivakSAyAmekaH puruSaH, tathA bahuvyaktivivakSAyAM bahavaH puruSA iti bhavati / atreka tahA eggo karisAvaNo, jahA ego sAlI tahA baha sAlI jahA yahave sAlI tahA eggo sAlI-se taM egasese samAse-se taM samAsie) jaise ekaH puruSaH aisA hotA hai, usI prakAra se 'yahavaH puruSAH' aisA bhI hotA hai / tAtparya kahane kA yaha hai samAna rUpavAle do padoM kA athavAsamAna rUpa vAle bahuta padoM kA samAsa hone para sarUpANAmekazeSaekavibhakto" isa satra ke anusAra eka hI zeSa rahatA hai, aura anya padA kA lopa ho jAtA hai| jo vaha ekazeSa pada rahatA hai, vaha di. vacana meM bitva kA aura bahavacana meM bahutva kA vAcaka hotA hai| aura isI se usameM dvivacanAntatA athavA bahuvacanontatA hotI hai| jase-puruSazca puruSazca puruSI, puruSazca, puruSazca, puruSazca puruSAH / yahA~ para ekazeSa samAsa jAnanA cAhiye / samAnArthaka virUpapadoM meM bhI ekazeSa samAsa hotA hai| jaise vakradaNDazca kuTiladaNDazceti vakradaNDau athavA kuTiladaNDau / isa prakAra yahAM para ekazeSa samAsa jAnanA cAhiye / jaya eka vyakti kI vivakSA hotI hai, taba 'ekA puruSaH' aisA jahA ego sAlI vahA bahave sAlI jahA bahave sAlI tahA eggo sAlI se ta egasese samAse-se ta samAtie) rebha 'ekaH puruSaH' yAya che tamA 'bahavaH puruSAH ma 55 5.ya che. tAtyaya 1 prabhArI cha / samAna 35 2 5 / atha samAna 35vA yA pahAnA saMbhAsayA " sarUpANAmakaroSa ekavibhaktau" sa sUtra bhugama ya zaSa 29 cha bha2 sInata padAne lepa thaI jAya che. je te ekazeSa pada rahe che, te dvivacanamAM dhitva ane bahuvacanamAM bahuMtvane vAcaka hoya che. ane ethI ja emAM dvivacanAdal athavA mahuyanAntatA DAya che. 2bha / puruSazca puruSazca puruSau, puruSadha, puruSazca, puruSazca, puruSAH mahI zeSa samAsa ye che. samAnA K35 pahAbhA 5 Sa samAsa thAya cha, rebha "vakradaNDazca kuTiladaNDazceti vakradaNDau athavA kuTiladaNDau" mA prabhArI mahI' zeSa samAsa nave yAre meM vyatinI vivakSA DAya cha, tyAre 'ekaH puruSaH / e samAsa thAya che. ane jyAre ghaNuM vyaktionI vivekSA hoya che, Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 185 bhAvapramANanirUpaNam puruSapadamavaziSyAnyAni puruSapadAni lupyante, bahutvavivakSayA bahuvacanaM bhavati tathA-yathA puruSA iti bahuvyaktivivakSAyAM bhavati, tathaiva jAtivivakSAyAmekA puruSa bhavati / atra pakSe'pyekaM puruSapadamabaziSyAnyAni puruSapadAni lupyante / paramatrajAtevivakSaNAtasyAzcai matvAdekavacanam / evaM yathA eka kASIpaNastathA bahavaH kArSa paNAH, yayA bahavaH kArSApaNAstathA ekaH kArSApaNa ityAdyapi bodhyam / itthaM sAmA sikaM bhAva pramANamuktam / etadeva darzayitumAha-tadetat sAmAsikamitiAsa.185 prayoga hotA hai aura jaba bahuta vyakti kI vivakSA hotI hai tA 'bahavaH puruSAH' aisA prayoga hotA hai| isa bahuvacana kI vivakSA meM eka puruSa pada avaziSTa rahatA hai aura bAkI ke puruSa pada lupta ho jAta haiN| tathA-jisa prakAra se "puruSaH" aisA prayoga bahuta vyaktiyoM ke vivakSA meM hotA hai usI prakAra se jAti kI vivakSA meM "ekaH puruSaH aisA prayoga hotA hai / isa pakSa meM bhI eka puruSa pada avaMziSTa rahata hai aura anya puruSa pada lupta ho jAte haiN| parantu yahAM jAti kI vivakSa hone se jAti ko eka hone se eka vacana hotA hai| isI prakAra "eka kArSApaNaH tathA bahavaH kArSApaNAH" ityAdi padoM meM bhI jAnana cAhiye / isa prakAra yaha ekazeSa samAsa hai / isa prakAra sAmAsira bhAva pramANa kyA hai yaha khaa|..: bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne bhAvapramANa sAmAmika-taddhi taja dhAtuja aura niruktija ina cAra bhedoM meM vibhakta kiyA hai| ina tyAre bahavaH puruSAH' mA tana prayoga yAya cha, mAipayananI viva. kSAmAM eka purUSa pada avaziSTa rahe che. ane bIjA purUSa po lupta thai jaya cha: tamana 2 pramANe 'puruSAH' mA tana prayoga thI yatimAnI vipakSamA thAya che. yA pramANe jatinI vivakSAmA 'ekaH puruSaH' / prayoga thAya che. A pakSamAM paNa eka purUSa pada avaziSTa rahe che. ane anya purUSa pade lupta thaI jAya che. paNa ahIM jAtinI virakSA hevAthI sana ti 4 pAyA 4 payana yAya che. yA pramANe ekaH kArSApaNaH' tathA 'bahavaH kArSApaNAH' vagere. pahImA. 5y any me mA prabhArI / ekazeSa samAsa che. evI rIte sAmAsika bhAva pramANu zuM che. te vize spaSTatA karavAmAM AvI che. : pAya-1 sUtramA sUtrAre sAmAna sAmAsi taddhitA, dhAtuja ane nirUkUtaja A cAra prakAromAM vibhakata karyuM che. AmAM paraspara Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anuyogadvArasUtre paraspara saMbandha rakhane vAle do yA do se adhika padoM ke bIca kI vibhakti kA lopa karake mile hue padoM kA nAma samAsa yA samastapada hai| isake mukhya bheda cAra haiM / dvandva tatpuruSa, bahuvIhi aura avyayI bhAva / karmadhAraya aura dvigu tatpuruSa ke hI do bheda haiN| tathA samAsa kA eka meda aura hai, jisakA nAma ekazeSa hai / dvandva samAsa meM do yA do se adhika padoM kA mela hotA hai / isame sabhI pada pradhAna hote haiM / inakA saMbandha ca= bhare, se hotA hai| indra samApta meM donoM pada prathamAvibhakti ekavacanAnta hoM to samAsa ke anta meM dvivacana hogA, nahIM to bahuvacana | yaha samAsa samAhAra dvandva aura itaretara dvanda ke bheda se do prakAra kA hotA hai / samAhAra dvandva samAsa meM pratyeka pada kI pradhAnatA nahIM hotI hai pratyuta sAmUhika artha kA bodha hotA hai| isameM sadA 'napuMsaka liMga tathA kisI eka vibhakti kA ekavacana hI rahatA hai / jisameM antima pada pradhAna hotA hai aura prathama pada prathamA vibhakti se bhinna kisI dUsarI vibhakti meM hotA hai tathA dUsarA pada prathamAnta hotA hai / usa samAsa kA nAma tatpuruSa hai / isake prathama pada meM dvitIyA se lekara saptamI paryanta 6 vibhaktiyoM ke rahane ke kAraNa isake 6 bheda sabaMdhita e ke bethI vadhAre paTTAnI vaccenI vibhaktinA lepa karIne je padA bhegA thAya che tene samAsa kahevAya che. ane te padane samastapada kahevAya che. khAnA mukhya beho yAra che. dvandva, tatpu3Sa, mahuvrIDi, ane avyayIbhAva krama dhAraya ane dvigu A tapurUSanA ja e bhedo che. temaja A samAsane eka bheda ' ekazeSa'pazu che. dvaMdva samAsamAM be athavA bethI vadhAre padonA samAsa thAya che. AmAM baMdhA paDho pradhAna hAya che. A paTTAnA saMbaMdha ca 'bheTa' ne 'zrI thAya che. dvaMdva samAsamAM ane pada prathamA vibhakti ekavacanAnta hAya to samAsanA anta dvivacana thaze nahitara bahuvacana thaze krU samAsa samAhAra dvaMdva temaja Itaretara dvandvanA rUpamAM e prakAranA hAya che. samAhAra dva samAsamAM dareke dareka padyanI pradhAnatA hatI nathI paraMtu sAmUhika athanA bAdha hoya che. AmAM sadA napu saMkali'ga temaja kAI paNa eka vizaktinu ekavacana ja rahe che. jemAM aMtima pa pradhAna hoya che ane prathama pada prathamA vibhaktithI bhinna vibhaktimAM hoya che. temaja mIMjI paMda prathamAnta hoya che, te tatpurUSa che. AnA prathama padamAM dvitIyAthI mAMDIne saptamI ktie rahe che. tethI enA bhedde thAya che. karmadhArayamAM : .: game te khIjI samAsanu nAma sudhI 6 vibhuMupamAna, upameya 95 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 185 bhASapramANanirUpaNam hote haiN| karmadhAraya meM upamAna upameya tathA vizeSaNa vizeSya kA samAla hotA hai| yadi vizeSaNa prathama ho to vizeSaNa pUrvapada karmadhAraya, upamAna prathA ho to upamAnapUrvapada dharmadhAraya, upamAna bAMda meM ho to upamAnottara pada karmadhAraya kahalAtA hai / yathA 'kRSNaH mRga:kRSNamRgaH' yaha vizeSaNapUrvapada karmadhAraya hai| 'ghana iva zyAmaH ghanazyAma yaha upamAna pUrvapada hai / 'puruSaH siMha iva puruSasiMhaH' yaha upamAnottara karmadhAraya hai| jisa samAsa meM prathaya pada saMkhyAvAcaka ho aura samAhAra kA bodha ho to, vaha samAsa chigu kahalAtA hai / yaha napuMsakaliMga tathA prathamA vibhakti kA eka vacana hI AtA hai / jaise 'trikaTukam' Adi jisameM anya pada kI pradhAnatA hotI hai, vaha bahuvrIhi samAsa hai| isake vigraha meM idam yA yat zabda kI prathamA vibhakti ko chor3akara koI na koI vibhakti lagI huI hotI hai| jaise phAla kuTuja kadamba / saMghapati Adi jisameM pUrvapada pradhAna ho, vaha avyayIbhAva samAsa hai isameM pUrvapada avyaya aura dUsarA nAma hotA hai / inake aMta meM sadA napuMsakaliGga prathamA ekavacana rahatA hai / anugrAmam anunadikam upanadi ityAdi / eka zeSa samAsa kA svarUpa sugama hai|suu0185 temaja vizeSaNa vizeSane samAsa thAya che. je vizeSaNa prathama heya te vizeSaNa pUrvapada karmadhAraya, upamAna prathama hoya te upamAna pUrvapada kema dhAraya, upamAna pachI hoya te upamAnettara 54 karmadhAraya kahevAya che. jema -kRSNaH mRgaH, kRSNamRgaH, ma vizeSa 51deg56 madhAraya che. panaiva zyAma ghanazyAmaH, bhApamAna pUrva 54 cha. puruSaH siMha iva puruSasiMhaH sA apamA nettara karmadhAraya che. je samAsamAM prathama pada saMkhyAvAcaka thAya ane samAhArano bAdha thAya che, te samAsa dvigu kahevAya che. AmAM napuMsakaliMga tabhanna prathamA tinA kyananI apekSA 27 cha. 24-'trikaTakam' vagere jemAM anya padanI pradhAnatA hoya che, te bahuvrIhi samAsa che. AnA vimA 'idam ' athavA 'yat' zanI prathamA vimati sipAya sameta. bhIla vilalsta sabana DAya che. 24-'phulla kuTujakadamba, saMghapati' vagaire jemAM pUrvapada pradhAna hoya te avyayIbhAva samAsa che. AmAM pUrvapada avyaya ane bIjuM nAma hoya che. AnA aMtamAM sadA napuMsaka liMga ane prathama savayana 23 cha. 'anugrAmam, anunadikam, upanadi, kore. zeSa samAsa saraLa ja che. te viSe ahIM kaMI kahevuM cagya nathI. pasU018pA a0 9 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre mUlam-se ki taM taddhitae ?, taddhitae aTThAvehe paNNatte, ta jahA-kamme sippasiloe, saMjogasamIvao ya sNjuuho| issaraya avaceNa ya taddhitaNAmaMtu aTTavihaM ||1||se kiM taM kammamAme ? kammaNAme-taNNahArie, kaTuhArie, pattahArie, dosie, sottie, kappAsie, bhaMDaveAlie kolAlie / se taM kmmnaame| se kiM taM sippanAme?, sippanAme-tuNNie saMtuvAie paTTakArie uvaTTie baruDie maMjakArie kaTukArie chattakArie vajjhakArie potthakArie cittakArie daMtakArie leppakArie selakArie koTimakArie / se taM sippnaame| se kiM taM siloyanAme ? siloyanAme-samaNe mAhaNe savvAtihI / se taM siloynaame| se kiM taM saMjoganAme ? saMjoganAme-raNNo sasurae raNo jAmAue raNo sAle raNo bhAue raNo bhginniivii| se taM sNjognaame| le ki taM samIvanAme ?, samIvanAme-girisamIve Nayara-geraM giriNayaraM vidisAsamIveNayaraM-vedisaM, vennAe samIve jayaraM-vennaM vennAyaDaM tagarAe samIve jayaraM-tAgaraM tgraayddN| se taM smiivnaame| se kiM taM saMjUhanAme?, saMjUhanAmetaraMgavaikAre, malayavaikAre, attANusaTikAre biNdukaare| se taM sNjuuhnaame| se kiM taM IsariyanAme-rAyae Isarae talavarae mADaMbie koDaMbie inbhe seTie satthavAhae seNAvaie ! se taM iisriynaame| se kiM taM avaccanAme ? abaccanAme arihaMtamAyA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 186 taddhitanAmanirUpaNam cakkaTTimAyA baladevamAyA, vAsudevamAyA, rAyamAyA muNimAyA vAyagamAyA se taM avaccanAme, se taM tddhite| se ki taM dhAue ?, dhAue- bhUsattAe parassabhAsA, edhavuDDIe, phaddhasaMgharise, gAhapaihAlicchAsu gaMthe ya, bAha loynne| se taM dhaaue| se kiM taM niruttie?, niruttie-mahIe see-mahiso, bhamai ya rovaiya bhamaro, muhaM muhaM lasaisi musalaM, kavissavilaMbae tthetti ya karei kavitthaM; citti kareha khallaM ca hoicikkhallaM, uDkanno ulUgo, mehasta mAlA mehlaa| se taM niruttae / se taM bhAvappa. maanne| se taM pmaannnaame| se taM dsnaameN| se taM naame| nAmeti payaM sammattaM ||suu0 186 // ___ chAyA-atha kiM tat taddhitajam ?, taddhitajam-aSTavidha prajJaptaM, tadyathAkarma? zilpaM2 zlokaH3 saMyogasamIpatazca4-5 saMyUthaH6 / aizvaryam 7 apatyaMda khalu ca tadita nAma tu aSTavidham // 1 // atha kiM tat karmanAma ? karmanAma tArNamA. rikA, kASThabhArikA, pAtrabhArikaH, dauSyikaH, saunikA, kArpAsikA, bhANDavaicArikA, kaulAlikaH / tadetat karmanAma / atha kiM tat zilpanAma?, zilpanAmataunnikA, tAntuvAyikaH, pATTakArikA, auttika, vAruNTikA, mauJjakArika, kASThakArikaH, chAtrakArikaH, bAhyakArikA, paustakArikA, caitrakArikA, dAntakArikA, laipyakArikaH, zailakArikA, koTimakArikA, tadetat zilpanAma / artha kiM tat zlokanAma?, zlokanAma-zramaNaH brAhmaNaH sarvAtithI / tadevat shloknaam| atha kiM tat saMyoganAma ? saMyoganAma-rAjJaH zvazuraH, rAjJo jAmAtRkA, rAmazAlA, rAjJo bhrAhakA, rAjJo bhaginIpatiH, tadetat saMyoganAma / atha kiM tat samIpanAma?, samIpanAma-girisamIpaM nagaraM gaira-girinagaraM, vidizAsamIpaM nagaraM dizam , vennAyAH samIpe nagaraM vainnaM-vennAtaTaM, tagarAyA samIpe nagaraM-tAgaraMtagarAvaTam / tadetata samIpanAma / atha ki tat saMyuthanAma-saMyUthanAma-taraGgavatIkAraH, malaya. vatIkAraH, AtmAnuSaSTikAraH, vindukaarH| tadetat saMyUthanAma / atha kiM tat aizvayanAma?2 aizvaryanAma-rAjakaH, IzvarakA, talavarakaH, mADambikA, kauTumbikA, ibhyaH, zreSThikA, sArthavAhakA, senApatikaH / tadetat aizvaryanAma / atha kiM tada apatyanAma ? apatyanAma-anmAtA, cakravartimAtA, baladevamAtA, vAsudevamAvA, rAjamAvA, munimAtA, vAcakamAtA / tadetat taddhivajam / atha kiM tat dhAtujas Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre zAhajam-bhU sattAyAM prsmaibhaassaa| edha vRddhau, sparddha saMgharSe, gApratiSThAlipsayopaca, vAdha loDane, tadetat dhAtunam / atha kiM tat niruktinam ?, niruktijam-mayAM zete mahiSaH, bhramati ca rauti ca bhramaraH, muhu muhurlasatIti musalaM, kariva lamvate stheti ca karoti kapitthaM, ciditi karoti khallaMca bhavati khallam , avakarNaH ulUkaH mekhasya mAlA mekhalA, tadetat niruktijm| etat mAvapramANam / tadetat prmaannnaam| tadetad dazanAma / tadetat nAma / nAmeti padaM samAptama // 20186 // TIkA-'se ki taM' ityaadi| atha kiM tat vaddhitajam ?-taddhitena yannAma niSpadyate tat kIdRzam ? iti shissymnH| uttarayati-taddhita nAma-karmazilpa shlokaadibhedessttvidhm / tatrakamanAma-tArNabhArikaH, kASThamArikA, pAtrabhArikA, daujyika ityAdi / karmazabde "se kiM taM taddhitae" ityAdi / zabdArtha-(se ki taM taddhitae) he bhadaMta ! taddhita se jo nAma niSpanna hotA hai vaha kaisA hotA hai ? uttara-(taddhitae aTThavihe paNNatte) taddhita se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha karma zilpa, zloka Adi ke bheda se ATha prakAra kA hotA hai| (ta jahA) ve ATha prakAra ye haiM-(kamme, sippe, siloe saMjogasamIvaA ya sNjho| issariya avacceNa ya taddhitaNAma tu aDhavihaM // 1 // ) kama, zilpa, zloka, saMyoga, samIpa saMyUtha, aizvarya apatya / isa prakAra sa ye taddhita nAma ke ATha prakAra haiM / (se kiM taM kampraNAme 1) he bhadanta ! vaha karma nAma kyA hai ? uttara-(taNNahArie kahahArie pattahArie dosie sottie, "se ki ta taddhitae" ityAhi hAtha-(khe kiM ta' taddhitae) 3 RE ! taddhitathI 2 nAma AAR thAya cha, a vA DAya che ? : - 6ttara-(taddhitae avihe paNNatte) taddhitathA 2 nAma nipana thAya che. *ta bha', zi65, Rals pajerenA sadhI mA pradhAnAM thAya cha. (ta'jahA) 2 -(kamme sippe, siloe saMjoga samIvamo ya sNjuuho| istariya, avacce jaya taddhitaNAma tu avihaM" zA) bha, zi5, als, sayA, sabhA5, saMyutha, ezvarya, apatya A pramANe A tadvitanAmenA ATha prakAra che. (se kiM taM kammaNAme) 3 mahanta ! bhanAbha meTa ? - uttara-(taNNahArie, kaDhahArie pattahArie ghosie sotie, kapAsipa, Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 186 taddhitanAmanirUpaNam neha paNyaM vivakSitam / vigrahastu tRNabhAraH paNyamasyeti bodhyH| evaM kASThabhArikAdAbapi vigraho bodhyaH / tadasya paNyam' (pA. 4 / 4 / 51) iti sUtreNa Thaka matyaye siddhiH / tathA-zilpArthe vaddhitapratyayena yannAma niSpayate tat zilpanAma / udA. haraNamAha-tunnie' ityAdi / tunna zilpamasyeti taunnikaH / vayana-putrANAM kappAsie, bhaMDaveAlie, kolAlie) tANa Arika, kASThabhArika, pAtrabhArika, dauSyika, sautrika, kAAsika, bhANDavaicArika, kaulAlika ye saba (kammaNAme) karma nAma haiM / karma zabda yahAM paNya "becane yogya padArtha) isa artha meM AyA hai| "tRNabhAraH SaNyaM astha" tArNabhArika" itakA aisA viyaha hai / isI prakAra kA vigraha "kASThabhAraH paNyamasya kASThabhArikA" pAtradhAraH paNyamasya pAtrabhArikaH" ityAdi nAmarUpa zabdoM ko bhI jAnanA caahiye| " tadasya paNyaM" isa sUtra se ina saba meM Thaka pratyaya huA hai / Thak ko ikU hokara taba ye tArNabhArika Adi nAmarUpa zabda niSpana hue haiN| (se kiM taM sippanAme ?) he bhdnt| zilpa nAma kyA hai ? arthAt zilpArtha meM taddhina pratyaya ke karane se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha kaisA hotA hai ? uttara-(sippanAme) zilpArtha meM tadvita pratyayaThaka ke karane para jo nAma niSpanna hotA hai vaha zilpa nAma hai aura vaha isa prakAra se hai-(tuNNie, taMtuvAie, paTTakArie, uvvahie, vaha~Die, muMjakArie, bhaMDaveAlie, kolAlie) aanRs, Re, aris, sautrita - A. MisvaiyAris, tailes . sa (kammANAme) bhanAmA . bhave mahA 51ya meTale haiM yA hA pahA " tRNabhAraH paNya asya, tArNamArikaH " mA 14 va pramANe ya. mA pramANe "kaassttNbhaarN| paNyam asya kASTabhArikaH pAtrabhAraH paNyam asya pAtrabhArikaH" vagaire nAma 35 zaNTAmA 5gang2. 'tadasya paNya " mA sUtrathA sAdhA hAmI 'Thaka' pratyaya yo cha. 'Thak' 2 'i' pratyaya saaye| cha tathA bhI 'tArNabhArika' vagaire zaha ni05na yA cha. (se ki ta sippanAme) bhAdaMta ! zilpa nAma eTale zuM? arthAt zivapArthamAM taddhita pratyaya lagAvAthI je nAma niSpanna thAya che, te kevuM thAya che? uttara-(sippanAme) zipAthamA taddhita pratyaya 'Tha' 42pAthI nAma niSpanna thAya cha, zi5ma cha bhane pramANe cha. (tuNNie, taMtuvA ie paTukArie undhadie, varuMDie, muMjakArie, kaDhakArie, chattakArie, vajhakArie, Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Go anuyogadvArasUtre prasAraNaM vAyaH, tantUnAM vAyaH- tantuvAyaH, sa zilpamasyeti tAntuvAyikaH / karaNaM kAraH - paTTasya kAraH - paTTakAraH, sa zilpamasyeti - pATTakArikaH / unRttam - udvarttanaMpiSTAdinA zarIramala dUrIkaraNaM, tat zilpamasyeti - autikaH / varuNTaH zilpamasyeti vAruNTikaH / varuNTaH zilpavizeSo bodhyaH / evaM mauJjakArika ityAdayaH mayogA bodhyAH / 'zilpam ' ( pA. 4/4/55) iti sUtreNa Thak pratyaye siddhiH / kaTukArie, chattakArie, vajjhakArie, potthakArie, cittakArie, daMtakArie, lepyakArie, selakArie, kohimakArie) saunika, tAntuvAyika, pAikArika, audavRttika, vAruNTika, mauJjakArika, kASThakArika, chAtrakArika, vAhyakArika, postakakArika caitthakArika, dAntakArika, laipyakArika, zailakArika, kauhimakArika / yahAM sarvatra " zilpam " isa sUtra se Thak pratyaya huA hai| tunna jisakA zilpa hai, vaha taunika darjI hai| sUtroM kA pasAranA isakA nAma 'vAya' hai| taMtuoM kA vAya jisakA zilpa hai vaha tAntuvAyika- julAhA hai / karaNa kAraH- karanA isakA noma kAra hai - paTTa (vastra) kA karanA yaha jisakA zilpa hai vaha pATTakArikajulAhA - yA bar3haI hai / piSTha-pIThI-Adi se zarIra ke mala ko dUra karanA yaha jisakA zilpa hai vaha audavRttika- nApita hai| varuNTa jisakA zilpa hai vaha vAruNTika hai| varuNTa yaha eka zilpa vizeSa kA nAma hai / isI prakAra mauJjakArika Adi prayogoM ko bhI jAnanA cAhiye / ( se taM sinAme ) isa prakAra yaha zilpa nAma hai / (se kiM taM silopanAme) * potthakArie, cittakArie, daMtakArie, leppakArie, selakArie, koTTima kA rie) taunniGa, tAntuvAyiSTha, pATTariGa, bhovRtti, vAliGa, bhauMDA2i4, 44. bhari, chAtramariGa, mAhAri4, paustari4, caityAri4, hAMtArika, laipya dvAriDa, zailaariGa, oTTibhahAriDa, sahI sarvatra 'zilpam' mA sUtra vaDe Thak ' atyaya thayesa che, tunna hetuM zilpa che te taunni bheTate } kuche, sUtrAne sAvavu khetuM nAma 'vAya' che. taMtuyonu vAya hetu ziSya che. te tAntuSAyi4-vayu42-4 'karaNaM kAraH' 42vu' tenu' nAma 'ra' che. paTTa taiyAra 42 hetu zilpa che, te pATTAri4-2-che. piSTa- pIDI - vagerethI zarIranA malane dUra karaveA A jenuM zilpa che te auvruttika-hajAma che. varUNu jenu zilpa che te vArUNika che. varUNu e zilpa vizeSanu nAma che. A pramANe bhauMkDAriGa vagere prayoga viSe palAegI sevu leho. (se taM sippa - nAme) yA prabhA bhA zipanAma che, (se kiM ta khiloyanAme) he aha'ta ! Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 186 taddhitanAmanirUpaNam tathA-zlokArthe-yazorUpe'rthe taddhitamatyaye sati yadrUpaM niSpadyate tat zlokanAma / zramaNo brAhmaNaH srvaatithii| zramaNabrAhmaNau prazasvatvena sarveSAM varNAnAmatithI vijJeyau / tatra zramyate iti zramaNaM tapazcaryAdirUpaM, prazastaM zramaNamasyAstIti shrmnnH| prazastaM brahmAsyAstIti brahmaNaH sa eva braahmnnH| ubhayatrApi prazaMsAthai matuH bartho'cU pratyayo'rzaAditvAd bebhyH| saMyogArthe-saMbandhArthe taddhitamatyaye sati yannAma niSpayate tat sNyognaam| yathA-rAjJo'yaM zvazuro-rAjakIyaH shvshurH| rAjJo'yaM jAmAtA-rAjakIyo jAmAtA, ityAdi / 'rAjJAkaca' (pA.4.21140) he bhadanta ! zloka nAma kyA hai ? arthAt zloka-yaza-rUpa artha meM taddhita pratyaya hone para jo nAma niSpanna hotA hai-arthAt jo rUpa banatA haivaha kaisA hotA hai ? . uttara-(samaNe mAraNe savvAtihI) zramaNa, brAhmaNa, aisA rUpa hotA hai- yahAM para prazastArtha meM matvarthIya "ac" pratyaya" arza Adibhyo'" se huA hai| isIliye ye sarvavargoM ke atithi mAne jAte haiM / tapazcaryAdirUpa zrama jisake pAsa hai vaha " zramaNa" evaM prazasta brahma jisakA hai vaha "brahmaNa" hai| yaha brAhmaNa hI brahmaNa hai| (se taM siloya nAme) isa prakAra yaha zloka nAma hai| (se ki taM saMjoga nAme) he bhadanta ! saMyoga nAma kyA hai ? arthAt saMbandhArtha meM taddhita pratyaya hone para jo nAma niSpama hotA hai vaha kaisA hotA hai ? uttara-(saMjoga nAme) vaha saMyoga nAma isa prakAra kA hotA hai(raNNo sasurae, raNNo jAmAue, raNNo sAle, raNo bhAue, raNNo bhagiNIvaI-(se taM saMjoganAme) rAjJaH ayaM-rAjakIyaH zvazura:-rAjA zleka nAma che eTale ke zleka-yaza-rUpa arthamAM taddhita pratyaya hovAthI je nAma niSpanna thAya che eTale ke je rUpa bane che, te kevuM hoya che? uttara-(samaNe mAhaNe savvAtihI) zrama prAma) me 35 thAya che. mahI prazastAbhA matvIya 'ac' pratyaya 'arza Adibhyo'' sUtrathA thaye che ethI ja e sarva varNonA atithi mAnavAmAM Ave che. tapazcaryAdi rU5 zrama jenI pAse che te "zramaNa temaja prazasta brahma jemane che te "brahmaNa cha. ma prANa prAya che. (se ki ta siloyanAme) mA prabhArI yA als nAma cha. (se ki ta saMjoganAme) , sata ! saMyA nAma zaTale zuM? eTale ke saMbadhArtha mAM taddhita pratyaya hovAthI je nAma niSpanna thAya che te kevuM hoya che? . uttara-(saMjoga nAme) 1 sayo nAma prabhArI cha. (raNNo sasarae,' raNo jAmAue, raNNo sAle, raNo bhAue, raNNo bhagiNIvaI-se ta' saMjoganAme) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre iti satreNa chapratyaye siddhiH| mRla-raNNA sasurAe. raNo nAmAue' ityAdi yA-samIvAthai adUramavAthai 'adUrabhavazva' ityaNa taddhitapratyayena yannAma niSpadyate-tat samApanAma / yathA-gireH samIpe nagaraM-gaira-giri taTama, vidizAyAH samIpe nagaraM vAdaza nagaram, vennAyAH samIpe nagaraM - vennAtaTaM, tagarAyAH samIpe nagara tAgara-tagarAvaTamiti / giri nagarama. vennAtaTam , tagarAtaTamiti lokmsiddhiH| kA sasara rAjakIya jAmAtA-rAjA kA jamAI ityAdi / ina prayogoM meM rAjaH kaca' isa sUtra se rAjan zabda meM cha pratyaya hokara cha ko I pratyaya hA hai| mUla meM "raNA sasurAe, raNNo jAmAue" hatyA di vigrahamAtra dikhalAyA hai ! (sata saMjoganAme) isa prakAra yaha saMyoga nAma hai| (se ki taM samIvanAme ?) he bhadanta ! samIpa nA kyA hai ? arthAta samIpa artha meM taddhita pratyaya saMbandhI aNa ke hone para jo nAma banatA hai vaha kaisA hotA hai ? (sabhova nAme) vaha sIna nAma aisA hotA hai-jaise (giri samIve NayaraM geraM-giriNayara, vidimA samIce jayaraM-vedisaM, vennAe samAve gharaM-bennAyaDaM, tagarAe samIve mayaraM tAgaraM tagarAghaDaM-se taM samarmAvanAme) giri ke samIpa kA nAgaira, giri nagara,vidizA ke samIpa kA nagara vaidiza, vennA ke samIpa kA nagara cainna vennAtaTa, tagarA ke samIpa kA nagara tAgara-sagarAtaTagirinagara, vennAtaTa, tagarAvaTa aisI loka meM prasiddhi hai| isa prakAra rAjJaH ayaM rAjakIyaH-zvasuraH-zana sasare, rAIya mAtA- samAsa kore mA prayogAbhA 'rAjJaH kaca' mA sUtra 3 - Hi' pratyaya thaIna 'cha' 'Iya' ye cha. bhUgamA 'raNo sasurAe, raNNo jAmAue / pore 34ta vi spaSTa 42vAmA mA0ya che. (se / saMjoganAme) mA prabhArI mA yo nAma cha. (se ki ta samIvanAme) mahata! sabhI5 nAma zuM che? eTale ke samIpa arthamAM taddhita pratyaya saMbaMdhI "sa" pratyaya thaMvAthA 2 nAma nipana thAya cha, ta ya che. (samIbanAme) te samIpa nAbha mA prabhArI DAya cha 25 (girI samIve jayaraM gaira-giriNayara', vidizA samIve jayara-vedisaM, vennAe samIve Nayara vennaM vennAuya tagarAe sUmIve Nayara tAMgara' tagarAyaDaM-se ta' samIvanAme) rinI pAsenu nagara-2, girinagara vidizAnI pAsenuM nagara vidiza, vennAnI pAsenuM nagara jainna vinAtaTa, tagarAnI pAsenuM nagara tAgara, tagarataTa, girinagara vennAtaTa tagasNt vAma prasiddhi cha. ma prabhAvI mA sabhI5 nAmA che. (se ki Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 186 taddhitanAmanirUpaNam tathA-saMyUtho-grantharacanA, sa sUcyate yena taddhitapatyayena sa saMyUthArthataddhitapratyayo'pi bodhyaH / yena yannAma-niSpadyate tat saMyUthataddhitanAma / tathA-taraGgavatI-taraGgavatImadhikRtya kRtA'khyAyikA taraGgavatI / atra 'adhikRtya kRte grnthe| iti zaiSikapratyaye 'lubAkhyAyikAyA~ bahulam' iti lup / evaM-malayavatI, AtmAnuSaSTiH, binduka ityAdiSvapi bodhyam / mUle-taraGgavatIkAro malayavatIkAra yaha samIpa nAma hai| (se kiM taM saMjUhanAme) he bhadanta ! vaha saMjaya nAma kyA hai ? (saMjUha nAme-taraMgavaIkAre, malayavahakAre, attANu saMhi. kAre, biMdukAre-se taM saMjUha nAme) yaha grantharacanA kA nAma saMyUtha hai / yaha grantha racanorUpa saMyUtha jisa taddhita pratyaya ke dvArA sUcita kiyA jAtA hai vaha saMyUthArtha pratyaya bhI saMyUtha hai / isase jo nAma niSpana hotA hai vaha saMyUtha nAma hai / jaise taraMgavatI ko lekara jo kathA-kahAnI-likhI gaI ho usa grantha ko taraGgavatI khnaa| isI prakAra se malayavatI AtmAnuSaSTi, binduka ityAdi granthoM ke nAmoM meM bhI jAnanA caahiye| ina "taraGgavatI" Adi nAmoM meM "adhikatye granthe " isa zaiSika prakaraNagata sUtra se "adhikRtya kRto granthaH" iMsaM arthe meM aNAdi aura ghAdi pratyaya hote haiM aura unakA "luvAkhyAthikAnAM bhlm| isase lopa ho jAtA hai| mUla meM taraGgavatIkAra malayaH vatIkAra" aisA jo nirdeza kiyA gayA hai usakA tAtparya "taravatI grantha kA karanA malayavatI grantha kA karanA" aisA hai| isI prakAra se ta' saMjahanAmeM) ta! a yUtha nAma zuche ? saMjUhanAmeM taraMgavaDakAre malayavaikAre, aANusaMdrikAre, bidukAra, se ta' saMjUhanAme) aMtha racanA nAma saMyutha che. A graMtha racanA' rUpe saMyutha je taddhita pratyaya vaDe sacine karavAmAM Ave che te saMsUthArtha taddhita pratyaya paNa saMyUtha che. enAthI nAma nipanna thAya che te saMyUtha nAma che. jema ke teragavatIne laIne je kAM vAta-lakhavAmAM AvI che, te graMthane taraMgavatI kahe che. A pramANe mahAya vatI, AtmAnaSaSTi, biMduka vagere graMthonA nAmo viSe paNa jANavuM joIe mA taravatI ko nAmamA 'adhikRtya granthe / zaibi 2 jane sNthaa| adhikRtya kRtoM granthaH ' ma saMbha Rya bhara pA pratyayo thAya cha bhane tamanA 'luvAkhyAyikAnAM bahulam ' a saMtrathI 5 ya ya cha mULamAM taragavatIkAra, malayavatIkAra Ama je nirdeza karavAmAM AvyuM che. tenuM tAtparya " taraMgavatI granthanI racanA karavI, malayavatI zrenthanI 2canA a0 10 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 anuyogadvArasUtre ityAdiSu taraGgavatyAH karaNaM malayavatyAH karaNam ityAdi rUpeNa vyAkhyA kAya / tathA nirdezastu grantharacanArUpArthamAtropalakSako bodhya iti / tathA - aizvaryadyotakaiH zabdestaddhitapratyaye sati yadrUpaM niSpadyate tadaizvaryanAma / yathA - rAjaiva rAjakaH / Izvara eva IzvarakaH / talabara eva talavarakaH / eSu sArthikaH kaH / mADambikaH kauTumbikaH ibhyaH ete tu taddhitAntA eva / zreSThikaH sArthavAhakaH senApatikaH, eteSvapi svArthikaH kaH / tathA-apatyArthe taddhitapratyaye sati yannAma niSyate tadapatyanAma | arhanmAtA cakravartimAtA baladevamAtetyAdibhiH zabdairarhadAdInAM AtmAnuSaSTikAra Adi ko bhI jAnanA cAhiye / isa prakAra yaha saMyUdha nAma hai / (se kiM taM IsariyanAme ) he bhadanta ! aizvarya nAma kyA hai ? (IsariyanAme) uttara- aizvarya nAma isa prakAra se hai-arthAt aizvaryadyotaka zabdoM se taddhita pratyaya karane para jo rUpa niSpanna hotA hai vaha aizvarya nAma hai - jaise (rAe Isarae, talavarae, mArDabie, koDabie, inbhe, seTThie, satthavAhae, seNAvaie) rAjaka, Izvaraka, talavaraka, mADaMbika, kauTumbika ibhya, zreSThika, sArthavAhaka, senaaptik| inameM mADambika, kauTumbika, ibhya ye aizvarya nAma to taddhita pratyayAnta haiN| tathA rAjA, Izvara, talavara zreSThI, sArthavAha, senApati ye aizvarya nAma svArtha meM kap pratyaya hone se niSpanna hue haiM ( se taM IsariyanAme ) isa prakAra yaha aizvarya nAma hai / ( se kiM taM avaccanAme ? ) he bhadanta ! apatyanAma kyA hai ? ( avaccanAme ) karavI. ' evuM thAya che. A pramANe AtmAnuSaSThikAra vagere viSe paNa jANI bevu lehaye yA amANe yA saMyUtha nAma che. (se ki ta Isariya nAme) De mahaMta ! maizvarya nAma zu che ? (Isariya nAme) uttara azvaya nAma A pramANe che. arthAt azvaya dyotaka zabdothI taSThita pratyaya karavAmAM Ave ane je rUpa niSpanna thAya che, te anvaya nAma che prema hai (rAyae, Isarae, talavarae, mADabie, koDuMtrie, ibbhe, seTThie, satthavAhae, seNAvaie) 2044, 4zvara, talavara, bhAGa jiu, aDumiGa, yi, zreSThiGa, sArtha vArDa4, senApati, sabhAM bhAujiGa, proTumiDa, ilya, yA madhA bhaizvarya nAbhI to taddhita pratyayAnta che, tebhana rAma, Izvara, taAvara, zreSThI, sArthavAha, senApati mA adhAM maizvarya nAbheo svArthamAM ' kap' pratyaya thavAthI niSyanna thayelA che. ( se ta IsariyanAme) A pramANe A aizvaya nAmeA che. (se ki ta avaccanAme 1) he lahanta ! apatyanAma bheTale zu? (avacanAme ) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 186 taddhitanAmanirUpaNaM mAtRnAmAnyupalakSitAni / tato'patyArthe taddhitapratyayena yannAma niSpadyate, tadapatyanAma / yathA - marudevyA apatyaM mArudeveya RSabho'rhan / trizalAyA apatyaM traizaleyo mahAvIro'In / sumaGgalAyA apatyaM saumaGgaleyo bhrtshckrvrtii| rohiNyAH apatyaM rauhiNeyo caladevaH / devakyA apatyaM daivakeyaH kRSNo vAsudevaH / veLanAyAH apatyaM cailaneyaH kUNiko rAjA / dhAriNyA apatyaM dhAriNeyaH- meghakumAro muniH / rudraH somAyA apatyaM raudrasomeyaH- AryarakSito vAcaka iti / etAni aSTavidhAni taddhitajAni nAmAni bodhyAni / amumevArthe sUcayitumAha- tadetattaddhitajamiti / uttara - apatya nAma isa prakAra se hai - ( arihaMta mAyA cakavaTTimAyA, baladevamAyA, vAsudeva mAyA, rAya mAyA, muNimAyA vAyaga mAyA, se taM avaccanAme ) apatya artha meM taddhita pratyaya karane para jo nAma niSpanna hotA hai vaha apatya nAma hai, jaise marudeva kA putra mAru deveya - RSabhanAthaprabhu, trizalA kA putra naizaleya- bhagavAna mahAvIra; sumaMgalA kA apatya-saunaMga leya- cakravartI bharata, rohiNI kA apatyarauhiNeya - baladeva, devakI kA putra daivakeya- kRSNa vAsudeva, celanA kA putra calaneya - kUNika rAjA, dhAriNI kA putra dhAriNeya - meghakumAra munirudra somA kA putra raudra saumeya- AryarakSitabAMcaka isa prakAra ye. apatya artha meM hue taddhita pratyaya se janya nAma haiM / ( se taM taddhita ) ye uparyukta ATha prakAra ke nAma taddhita pratyaya se niSpanna hone ke kAraNa tadvitaja nAma kahalAte haiM / aba sUtrakAra dhAtuja nAmoM kA kathana karate haiM - (se kiM taM dhAue) he bhadanta / dhAtuja (dhAtuoM se utpane hone vAlA ) nAma kyA hai ? (ghAue). uttara- apatyanAbha bhI pramANe che. (arihaMta mAyA cakkavaTTimAyA, baladevamAyA, vAsudevamAyAM, rAyamAyA, muNimAyA, vAyagamAyA, se ta avaca nAme) bhayatyanAbha arthabhAM taddhita pratyaya lagADavAthI je nAma: niSpanna thAya che. te apatya nAma che. jema ke marUdevInA putra, mAtaeNveca RSalanAtha, alu. trizasAno putra traizaseya, lagavAna mahAvIra, subhglAnuM apa soma zaya, cakravartI bharata, zahiNItu apatya-rohiya khala *Nika rAjA. dhAraNinA putra dhAriNeya-meghakumAra muni, seAmanA putra raudra somaiya--Aya rakSita, A pramANe A apatya arthamAM thayela taddhita pratyayathI niSpanna nAmI che. (se taM taddhitara) mA upayukta ATha aAranA nAbhI taddhita pratyayathI niSpanna thayelA haiAvA badala taddhitaja kahevAya che. have sUtrakAra dhAtuna nAbhAnu" uthana 42 che. (se kiM ta dhAue) se laha'ta ! dhAtuna - dhAtuthI : utpanna thatheMsa nAma yA jyA che ? (ghAupa) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra atha dhAtujanAmAni nirUpayati-dhAtuH kriyApadaM, tena yannAma niSpadyate taddhAtujam / yathA-bhUsattAyAM, prsmaipdbhaassetyaadi| bhUrayaM parasmaipadI dhAtuH / tena niSpannaM naam| yathA-bhavatIti bhava: sNsaarH| vRddhayarthavAcakatvena edha iti dhAtustena niSpanna nAma / ythaa-edhtiti-edhmaanH| evaM 'sparddha saMgharSe' ityAdAvapi vibhAvyam / atha niruktijAni nAmAnyAha-nirvacanaM niruuktiH| kriyAkArakabhedaparyAyaiH zabdA. zaMkathanamityarthaH / tayA yannAma niSpadyate tanniruktijam / yathA-majhA zete mhipH| . . uttara-dhAtuja nAma isa prakAra se hai-(bhUsattAe, parassa bhAsA phaddhasaMgharise, gAha paihAlicchAsu gaMthe ya, bAhaloyaNe-se taM dhAue ) bhU dhAtu sattA artha meM hai| yaha parasmaipadI dhAtu hai| isase jo nAma niSpanna hotA hai-jaise bhava-saMsAra-vaha dhAtuja nAma hai / isI prakAra eth dhAtu vRddhi artha meM hai| yaha AtmanepadI hai| isase " edhamAna" banatA hai| isI prakAra se " sparddhasaMgharSa" ityAdi dhAtuoM meM bhI jAnanA cAhiye / arthAt-spardhA, vAdhA ye saba dhAtuja nAma haiN| (se kiM taM nirutsae) he bhadanta ! niruttija nAma kyA hai ? uttara-(niruttie, mahIe see-mahiso, bhamaiya rovaiya-bhamaro, muhaM muhuM lasaitti-musalaM, kavissa vivalaMbaesthetti ya karei kavitthaM, citti karei, khallaM ca hoha cikkhillaM, uDakano ulUgo, mehasta mAlA maihalA-settaM niruttie) niruktija nAma isa prakAra se hai-mahiSa, bhramara, musala, kapittha, cikkhalla, ulUka, mekhalA / kriyAkAraka, bheda evaM uttara-dhAtura nAma mA prabhArI che. (bhUsattAe, parassa bhAsA phaddha saMgharise, gAha paidvAlicchAsu gaMthe ya, bAhaloyaNe-se ta dhAue) bhUdhAtu sattA artha mAM che. A paramapadI dhAtu che. enAthI je nAma niSpanna thAya che, jemake bhava-saMsArate dhAtuja nAma che. A pramANe edha dhAtu vRddhi arthamAM che. A AtmapadI che. enAthI "epamAna' zabda niSpanna thAya che. A pramANe "spaddha saMgharSa vagere dhAtuonA vize paNa jANavuM joIe. eTale hai spardhA-mAthA sA mathA dhAtu nAmA cha. (se kiM tanihattae) Na! - uttara-(niruttie, mahIe see, mahiso, bhamaiya rovaiya bhamaro, muhUM muhUM lasaiti, musalaM kavissa vivalaMbaetthetti ya karei kavitthaM, citti karei, khallaM ca hoi cikkhillaM uDDakanno ulUgo, mehassa mAlA, mehalA-se taM niruttie) niti nAma sA pramANe cha. mahiSa, amara, bhusasa, pitya, cikakhala, uluka, mekhalA, kriyAkAraka, bheda ane paryAyavAcI zabdo vaDe nirUktija nAma eTale zuM? Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 186 taddhitanAmanirUpaNam bhramati ca rauti ca bhrmrH| evamAdIni anyAnyapi niruktinAni nAmAni pRSodarAditvAt sAdhUni bodhyaani| evaM sAmAsika-taddhitana-dhAtujaniruktijarUpa bhAvapramANAnuktam / amumevArtha sUcayitumAha-tadetad bhAvapramANamiti / itthaM catu vidha pramANaghupasaMhRtami cayitumAha-tadetatpamANanAmeti / itthaM gauNAdi daza nAma prarUpitamiti darzayitumAha-tadetad dazanAmeti / ekAdi dazanAma nirUpaNena sakalaM nAma nirUpitamityAha-tadevat nAmeti / itthamupakramasya nAmeti saMjJaka dvitIyo bhedaH samuddiSTa iti sUcayitumAha-nAmeti padaM samAptamiti ||muu0 186 / / paryAyavAcI zabdoM dvArA zabdArtha kA kathana karanA, isakA nAma nirukti hai| isa nirukti se jo nAma niSpanna hotA hai, vaha niruktija nAma haijaise mahiSAdi / "mahyAM zete iti mahiSA, bhraman san zetIti bhramarara muhaH muhuH lasatIti musalaM" ityAdi rUpa se ina mahiSa Adi nAmoM kI nirukti hai / ye saba nAma pRSodarAdigaNa meM paThita haiN| isaliye vahAM se inakI siddhi huI hai / isa prakAra yaha niruktija nAma hai / isa niru tija nAma meM isI prakAra ke aura bhI dUsare nAma samajha lenA caahie| isa prakAra sAmAsika, taddhitaja, dhAtuja aura niruktija rUpa bhAvapramANa kA kathana kiyaa| isI artha ko sUcita karane ke liye sUtrakAra ne (seta bhAvappamANe) aisA kahA hai| (se taM pamANanAme) isa sUtra pATha se matrakAra yaha prakaTa kara rahe haiM ki yahA~ taka hamane isa pUrvokta prakAra se 177 sUtra se lekara yaha pramANa nAma kA kathana kiyA hai| (se ta dasa nAme) yaha sUtrapATha isa bAta kI sUcanA detA hai ki-'eka nAma se lekara daza nAma taka kA yaha kathana isa prakAra se samApta huA hai| zabdArthanuM kathana karavuM. te "nirUkti' kahevAya che. A nirati vaDe je nAma panna yAya cha, tani3Thita nAma che. bha. mahipa vagaire 'mayAM zete iti mahiSaH, bhraman san rotIti bhramaraH, muhuH, muhuH, lasatIti musalaM, vagaire rUpamAM A mahiSa nagere nAmAnI nirUti samajavI. A badhA nAme cherAdi gaNumAM paThita che. ethI tyAMthI ja emanI siddhi thayelI che. A che A niratija nAme che. A nirUktija nAmamAM A jAtanA bIjA paNa nAme samajI levAM. A rIte sAmAsika taddhitaja, dhAtu ane nirUkti rUpa bhAva pramANunuM kathana pUrNa thayuM. A arthane sUcita karavA mATe satrakAre se taM bhAvappamANe) mA ghucha. (se ta' pamANanAme) mA sUtrapAthI satra kAra A pramANe spaSTa kare che ke ahIM sudhI ame A pUrvokta kapamAM 177 sUtrI mAM 40 prabhASya nAma: 4thana yu cha. (khe ta dasanAme) - Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anuyogadvArasUtra atha-upakramasya pramANeti nAmakaM tRtIya bhedaM nirUpayati mUlam-se kiM taM pamANe ? pamANe-baubihe paNNatte, taM jahAdavvappamANe khettapramANe kAlappamANe bhaavppmaanne||suu0187|| chAyA-atha kiM tat pramANam ?, pramANaM caturvidhaM prajJaptam , tadyathA-dravyapramANaM kSetrapramANaM kAlapramANaM bhAvapramANam // 0 187 // (se taM nAme) yaha sUtrapATha " nAma saMbandhI samasta vaktavya samApta kara cukA hai| "itta yAta kI puSTi karatA hai / nAmesi payaM sammattaM) isa prakAra upakrama kA dvitIya bheda jo nAma hai vaha samuddiSTa ho cukA ||suu0186|| aba sUtrakAra upakrama ke tRtIya bheda pramANa kA nirUpaNa karate haiM, "se kiM taM pamANe"-ityAdi zabdArtha-ziSya prazna-(se kiM taM pamANe) he bhadanta ! upakrama kA tRtIya bheda jo pramANa hai, usakA svarUpa kyA hai ? uttara-(pamANe cauvihe paNNatte) upakrama kA tRtIya bheda jo pramANa hai, usakA svarUpa isa prakAra se hai-vaha pramANa cAra prakAra kA prajJapta huA hai (taM jahA) vai cAra prakAra isa taraha se hai-(vvappamANe, khettappamANe, kAlappamANe, bhAvappamANe) dravyapramANa, kSetrapramANa, kAla A sUtrapATha A vAtane sUcita kare che ke eka nAmathI laIne dazanAma sudhArnumA thana mAmA, samAsa tha che. (setanAme) yA sUtrapA "nAma saMbaMdhI saMpUrNa kathana puruM thayuM che" e vAtane spaSTa kare che. (nAmetti payaM sammattaM) mA pramANe bhne| mAnale 2 nAma cha, te samudiSTa thaI gayela che. sU0 186 have sUtrakAra upakramanA tRtIya bheda pramANunuM nirUpaNa kare che " se ki ta pamANe" tyAha zA-ziva prala (se kiM ta pamANe) BRE I mana tRtIya bheDha je pramANa che, tenuM svarUpa kevuM che? uttara-(pamANe caubdhihe paNNatte) 65 bhanI 2 tRtIya : prabhASya cha, tenuM svarUpa A pramANe che. te pramANa cAra prakAranA svarUpamAM prajJapta thayela cha. (taMjahA) te yA2 2 mA prabhAva cha. (davvapamANe, khettappamANe, kAlappamANe, bhAvappamANe) dra05prabhA, kSatraprabhAtha, pramA, mAmA, dhAnya Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 187 pramANanAmakatRtIyamedanirUpaNam TIkA -' se kiM taM' ityAdi atha kiM tat pramANam ? iti ziSyapraznaH / uttarayati -pramANaM - pramIyate = paricchidyate dhAnyAdyaneneti pramANam, - asRtiprasRtyAdikam, yadvA-' idamI hasvarUpam-idamIdRksvarUpaM ca bhavati' ityevaM pratiniyatasvarUpatayA yat pratyekaM mamIyate = paricchidyate tatpramANam / athavA - dhAnyadravyAdereva pramitiH- paricchedaH - svarUpAvagamaH / atrapakSe'sRtiprasRtyAdInAM pramitihetutvAt pramANatvaM bodhyam / etacca prameyasya dravyAdezvaturvidhatvAt caturvidham / catubiMdhatvamevAha - dravyapramANaM kSetrapramANaM kAlamamANaM bhAvapramANam // sU0 187 // pramANa, bhAva pramANa / ( dhAnya Adi padArtha jisake dvArA nApe jAte haiM, vaha pramANa hai / yaha pramANa zabda kI vyutpatti labhya artha hai / aise pramANa asRti prasRti Adika haiM / athavA - isa vastu kA svarUpa yaha hai, isa prakAra pratiniyata svarUpa se jo pratyeka vastu kA parijJAna hotA hai, vaha pramANa hai / athavA dhAnya Adi jo dravya hai, unake hI svarUpa kA avagama vaha pramANa hai / yahAM dhAnyAdika dravyoM kI pramiti ko pramANa mAnA gayA hai aura amRti prasRti AdikoM ko pramiti ke hetubhUta hone se pramANa mAnA gayA hai| tAtparya isakA yaha hai kiM-' pramiti yaha pramANa kA phala hai- jaba phalarUpa pramiti ko pramANa kahA jAtA hai jaba usa pramiti ke sodhaka bhUta jo amRti prasRti Adika hai, ve mukhya rUpa se pramANa nahIM par3ate haiM kintu pramiti ke janaka hone ke kAraNa unheM pramANa mAnA jAtA hai / yaha pramANa prameyabhUta dravyAdikoM kI caturvidhatA ke kAraNa cAra prakAra kA kahA gayA hai / sU0 187 // ! vigere padArthAMnuM mApa jenA vaDe jANuvAmAM Ave che, te pramANu che. A pramANu zabdanA vyutpattilakSya atha che. evA pramANu asRti, prakRti vagera' che. athavA A vastunuM svarUpa evuM che A rIte pratiniyata svarUpathI je dareke dareka vastunu rijJAna thAya che, te pramANu che athavA dhAnya vagere je dravyeA che, temanA svarUpanA avagama te pramANa kahevAya ahI' dhAnya vagere drazaiAnI pramitine ja pramANu mAnavAmAM Avyu' che ane askRti, pravruti vagerene pramitinA hetubhUta hAvA badala pramANu mAnavAmAM AvyAM che. tAtpa A pramANe che ke ' pramiti A pramANunu phaLa che, jyAre mULa rUpa pramitine pramANa kahevAmAM Ave che tyAre te pramitinA sAdhabhUta je asRti prasRti vagere che, te mukhya rUpamAM pramANu kahevAtA nathI paraMtu pramitijanaka hAvA badala tene pramANa mAnavAmAM AvyA che. A pramANe prameyabhUta dravyAkrikAnI catuvidhatAne lIdhe pramANu cAra prakAranuM kahevAmAM AvyuM che. sU.1875 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre mUlam - se kiM taM davvapyamANe ?, dantrappamANe - duvihe paNNatte, taM jahA - paesaniphavaNe ya vibhAganiphaNe ya / se kiM taM paesaniphanne ? paesaniSkaNNe - paramANupoggale dupae lie jAva dasapaesie saMkhijapae sie asaMkhijapae. sie anaMtapaesie / se taM paesaniSphaNNe / se kiM taM vibhAganiSphaNNe ?, vibhAganiSkaNNe--paMcavihe paNNatte, taM jahAmANe ummANe omANe gaNime paDimANe / se kiM taM mANe ? mANe- duvihe paNNatte, taM jahA dhannamANappamANe ya rasamANapyamANe ya se kiM taM dhannamANappamANe ? dhannamANappamANe --do asaIo pasaI, do pasaIo setiyA, cattAri seIAo kulao, cattAri kulayo pattho, cattAri patthayA ADhagaM, cattAri ADhagAI doNo, saTThi ADhayAiM jahannae kuMbhe, asIha ADhayAI majjhimae kuMbhe, ADhayasayaM ukkosae kuMbhe, aTTha ya ADhayasaie vAhe / eeNaM ghaNNamANappamANeNaM kiM paoyaNaM ?, eenaM ghaNNamANappamANeNaM muttolImukhai dura aliMdaocArasaMsiyANaM ghaNNArNa dhaNNamANappamANanivvittilakkhaNaM bhavai, se taM dhaNNamANappamANe / se kiM taM rasamANapamANe ? rasamANappamANe dhaNNamANappamANAo caubhAgavivaDDie abhiMtarasihAjutte rasamANappamANe vihijjai, taM jahA - causaTTiyA4 caupalapamANA battI - siyA8 solasiyA 16 aTUbhAiA 32 caubhAiyA 64 addhamANI 128 mANI 256 do causaTTiyAo battIsiyA, do battIsiyAo solasiyA, do solasiyAo aTTabhAiyA, do aTThabhAiyAo 80 . Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 188 dravyapramANanirUpaNam caubhAiyA, do caubhAiyAo addhamANI, do addhamANIo maannii| eeNaM rasamANapyamANeNaM kiM paoyaNaM 12 eeNaM rasamANappamANeNaM vArakaghaDakakarakakalasiyagAgariyAdiiyakaroDiyakuMDiasaMsiyANaM rasANaM rasamANapyamANanivvittilakkhaNaM bhavai / se taM rasamANappamANe se taM mANe ||suu0 188 // chAyA - -atha kiM tat dravyapramANam ? dravyapramANam - dvividhaM prajJaptaM, tadyathApradeza niSpannaM ca vibhAganiSpannaM ca / atha kiM tat pradeza niSpannam 1, pradeza niSpannaM-paramANupulo dvideziko yAtrat dazapradezikaH, saMkhyAtamadezikaH, asaMkhyAtapradezikaH, anantamadezikaH / tadetat pradezaniSpannam / atha kiM tat vibhAganiSya vanam ?, vibhAganiSpannaM paMcavidhaM prajJaptaM, tadyathA - mAnam unnAm avamAnam gatimaM pratimAnam / atha kiM tat mAnaM 1, mAnaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - dhAnyamAnapramANaM ca rasamAnapramANaM ca / atha kiM tad dhAnyamAnapramANam ?, dhAnyamAnapramANam-de asRtI prasRtiH, dve prasRtI sevikA, catasraH setikAH kuDavaH, catvAraH kur3avAH musthaH, catvAraH prasthAH ADhakaH, catvAra ADhakAH droNaH, SaSTiH ADhakAH jagha tyakaH kumbhaH, azItiH ADhakAH madhyamakaH kumbhaH, ADhakazatam utkRSTaH kumbhaH, aSTa ca ADhakazatAni vAhaH / etena dhAnyamAnamamANena kiM prayojanam ?, etena dhAnyamAnapramANena muktolImukhe durAlindApacArasaMzritAnAM dhAnyAnAM dhAnyamAnapramA " nirvRttilakSaNaM bhavati, tadetat dhAnyamAnapramANam / atha kiM tat rasamAnapramANam ?, rasamAnapramANam - dhAnyamAnapramANataH caturvibhAgahRddhayA abhyantara zikhAyuktaH rasamAnapramANaM vidhIyate, tadyathA catuH SaSTikA 4 dvAtriMzikA8 Sor3azikA 16 aSTabhAgikA 32 caturbhAgikA 64 ardhamAnI 128 mAnI 256 dve catuHSaSTike dvAtrizikA, dve dvAtriMzike SoDazikA, dve SoDazike aSTabhAgikA, dve aSTabhAgike caturbhAgikA, dvai caturbhAgi ardhamAnI, dve ardhamAnI ke mAnI / etena rasamAnapramANena kiM prayojanam ?, etena rasamAnapramANena vArakaghaTakakara kalazikA gargarieaninDakAkuNDikAsaMzritAnAM rasAnAM rasamAnapramANa nirvRttilakSaNaM bhavati / tadetat rasamAnapramANam, tadetat mAnam // mU0 188 // TIkA -' se kiM taM vyapyamANe' ityAdi 81 tatra dravyapramANaM dravyaviSayaM pramANaM pradezaniSpannavibhAganiSpanneti dvividham / vana- pradezaniSpannaM- pradezAH = ekadvizyAghraNavaH, tairniSpanna- siddhaM yaca dvijJeyam / yathA a0 11 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre ekapadezaniSpamA paramANuH, dvipradezaniSpanno dvimadezikA, tripradezaniSpannatripadezikaH / evaM catuSpade zakAdi yAvat anantapradezikAnto vodhyaH / yo yo yAvatA yAvatA pradezena niSpadyate sa sa tattatmadeziko vodhya iti bhAvaH / nanvidaM paramANu " se kiM taM davappamANe" ityaadi| zabdArtha-(se ki taM davappamANe) ziSya pUchatA hai ki-he bhadanta ! dravya pramANa kyA hai ? - uttara-(davippamANe duvihe paNatte) dravyaviSayaka vaha dravya pramANa do prakAra kA kahA gayA hai-(taM jahA) ve do prakAra ye haiM-(paesaniphaNNe ya vibhAganipphaNNe ya) eka pradeza niSpanna aura dUsarA vibhAga niSpanna / (se kiM taM paesaniSphaNNe) he bhadanta ! pradeza niSpana dravya pramANakyA hai ? uttara-(paesaniSphaNNe) pradezaniSpannadravyapramANa-isa prakAra se hai-(paramANupoggale do paesie jAva dasapaesie' sakhijjapaesie asaMkhijjapaesie, aNaMtapaesie-se taM paesanipphaNNe) jo dravya pramANa eka do tIna Adi pradezoM se niSpanna-siddha hotA hai, vaha pradeza niSpanna dravya pramANa mAnA gayA hai-isa pradeza niSpanna dravya pramANa meM eka pradeza niSpanna paramANu, do pradezoM se niSpanna huA dvipade. zika dravya tIna pradezoM se niSpanna huA tripradezika dravya isI prakAra "se ki ta davappamANe" tyAha zahAtha-(se kiM tadavvappamANe) ziSya 2 cha ta !dra0ya. pramANa zuM che? uttara-(davvappamANe duvihe paNNatte) dra0ya viSaya te dravyamA 2 aaj apAmA mAyu cha. (ta'jahA) te me / mA prabhArI cha. (paesa nipphaNNe ya vibhAganiSphaNe ya) meM pradeza ni0panna mare bhI HiIL nipAna (se ki ta paesanipphaNNe) ! pradeza ni0panna dravyaprabhA cha? uttara-(paesaniSphaNNe) pradeza ni0panna dravya pramANa mA prabhArI che. (paramANupoggale do parakhie jAva dasa paesie, saMkhijjapaesie asakhijjapaesie, aNaMtapaesie-se taM paesanipphaNNe) 2 0yaprabhA me, me, tara mere pradezathI niSpanna-siddha-thAya che, te pradeza niSpanna dravyapramANu kahevAya che. A pradeza niSpanna dravya pramANamAM eka pradeza nipanna paramANu, be pradezAthI niSpanna thayela dvidezika dravya, traNa pradezathI nipanna thayela triprade Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 188 dravyapramANanirUpaNam prabhRtyanantamadezikaskandhaparyantaM davyatvAt prameyameva, na tu pramANaM, kathaM tarhi eSA pramANatvamuktamiti cedAha-prameyasyApi dravyAde rUDhivazAt pramANatvaM vijJeyam / cAra pradezoM se niSpanna huA catuSpradezika dravya yAvat ananta pradezoM se niSpanna huA anaMta pradezika dravya A jAtA hai / arthAt eka pradezavAle paramANu se lekara anaMta pradeza vAle skadha taka ke jitane bhI dravya hai, ve isa pradeza niSpanna dravya pramANa se gRhIta ho jAte haiN| - zaMkA-paramANu se lekara ananta pradezoM vAlA jitanA bhI dravya hai, vaha saba prameya hI-pramANa kA viSaya -hai-svayaM pramANa nahIM hai-ata: phira kyoM inheM pramANarUpa kahA hai ? zaMkAkAra kA abhiprAya yaha hai ki 'pudgala kA paramANu jo ki ekamadezavAlA hotA hai tathA do pudgalaparasa mANuoM ke, tIna punala paramANuoM ke yAvat anaMta pudgala paramANuoM ke saMyoga se niSpanna hue jitane bhI skaMdha dravya haiM, ve saba pramANa ke dvArA grAhya hone ke kAraNa prameya hI haiM-phira Apa.pradeza niSpanoM ko pramANa kI koTi meM kyoM rakha rahe ho ? - uttara-prameyabhUta bhI dravyAdikoM ko jo yahAM pramANabhUta kahAM jA rahA hai, vaha rUDhi ke vaza meM hI kahA gayA jAnanA caahie| kyoM 'zika dravya A pramANe cAra pradezathI niSpanna thayela catuSpadezika dravya yAvat anaMta pradezathI niSpanna thayela anata pradezika dravyane samAveza thaI jAya che. eTale ke eka pradezavALA paramANathI mAMDIne anaMta pradeza vALA kadha sudhInA jeTalA dravyuM che, te badhA A pradeza niSpanna dravyapramANuthI prala 2. jaya che. zakA-paramANathI laIne anaMta pradezAvALA jeTalAM dravya che te sarva prameye ja-pramANuno viSaya che ja-pate pramANu nathI, to pachI emane pramANu svarUpa zA mATe kahevAmAM AvyAM che? zaMkArane abhiprAya A pramANe che ke paMdalanuM paramANu je ke eka pradeza yukta hoya che temaja be pula paramANuonA, traNa pula paramANuonA yAvatu anaMta pula paramANuonA sAgathI niSpanna thayela jeTalAM skaMdha dravya che, teo sarve pramANu vaDe grAhI havA badala prameya ja che te pachI tame pradeza niSpannanene pramANunI kaTimAM zA mATe sthAna Ape che ? uttaraprameyabhUta dravyAdikene ahI je pramANabhUta kahevAmAM AvyAM che, te rUTine lIdhe ja kahevAmAM AvyAM che. kemake lekamAM A jAtane Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaM anuyogadvArasUtre yaha vAhi dRzyate'pi droNapramANaparimite vrIhau droNo vrIhiriti vyavahAraH / atreda bodhyam - ekadvitryAdipadeza niSpannatvalakSaNena svasvarUpeNaiva pramIyamANatvAt paramANvAdidravyANAmapi 'pramIyate yattatpramANam' iti karmasAdhana pramANazabdavAcyatA ki loka meM aisA vyavahAra dekhA jAtA hai ki-' jo dhAnyAdika dravya droNa pramANa se parimita hotA hai' use svayaM " droNo vrIhiH" yaha vrIhi droNa hai aisA svayaM pramANarUpa se kaha diyA jAtA hai| tAtparya kahane kA hai ki-' paramANu Adi dravya eka do tIna Adi pradezoM se niSpanna hote haiM; isaliye ina pradezoM se niSpanna honA hI inakA sva svarUpa hai / isI svarUpa se ye jAne jAte haiM-ataH " pramIyate yattatpramANam " jo jAnA jAve vaha pramANa hai-isa prakAra kA karma sAdhanarUpa jo pramANa zabda hai tadvAcyatA ina paramANu Adi dravyoM meM susaMgata ho jAtI hai / tAtparya isa kathana kA yaha hai ki- 'jaba paramANu Adi dravyoM ko pramANa koTi meM rakhA jAtA hai taba vahAM para karaNasAdhanarUpa pramANa zabda meM vAcyatA nahIM AtI hai kyoM ki 'jo jAnA jAve vaha pramANa hai' aisA karma sAdhanarUpa pramANa zabda hai-so ye paramANu Adi pudgala dravya apane 2 eka do tIna Adi paramANuoM dvArA niSpanna hone rUpa nija svarUpa se hI jAne jAte haiM / ataH " jAnA jAnA " yaha jo pramANa zabda kI vyutpatti labhya artha hai vaha ina meM ghaTita ho jAtI hai isaliye ye svayaM pramANa bhUta bana jAte haiM / aura jaba " pramIyate'nena iti pramANaM " vyavahAra jevAmAM Ave che ke je mAnyAdika dravya droNu pramANuthI parimita Deya che, tene 'droNo- trIhiH' mA vIDi droA che mevu prabhASa 35bhI kahevAmAM Ave che. tAtparya A pramANe che ke paramANu vagere dravya eka, e, traNa vagere pradezathI niSpanna haiAya che. ethI ja A pradezeAthI niSpanna thavu ja emanuM sva svarUpa che. A svarUpathIja e jANavAmAM Ave che ethI " pramIyate yat tatpramANam * je jANavAmAM Ave te pramANu che. A prakAranA krama sAdhana rUpa je pramANa zakhsa che. tadvArayatA A paramANu vagere drubyAmAM susaMgata thaI jAya che. tAtpaya A che ke jyAre paramANu vagere drabyAne pramANu koTimAM mUkavAmAM Ave che tyAre tyAM kAraNu sAdhana rUpa pramANu zabdAtmyatA AvatI nathI paraMtu kama sAdhana rUpa pramANu zabdavAcyatA Ave che. kemake je jANavAmAM Ave te pramANu che, evA kamasAdhana rUpa pramANa zabda che. te A paramANu vagere pudgala dravya pAtapAtAnA eka, be, traNa vagere paramANuo vaDe niSpanna heAvAthI peAtAnA svarUpathI ja jANavAmAM Ave che. ethI ' jANavAmAM Ave' e jo pramANu zabdanA vyutpattilakSya atha che, te AmAM ghaTita thaI jAya che ethI ja Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 188 dravyapramANanirUpaNam .. 15 saMgataiva / 'pramIyate'neneti pramANam' iti karaNasAdhanapakSe tu-ekadvivyAdipadeM. zaniSpannasvalakSaNaM svarUpameva mukhyatayA pramANamucyate, dravyaM tu tatsvarUpayogAdupacArataH prmaannmityucyte| pramitiH pramANam' iti bhAvasAdhanapakSe tu-pamiteH pramANaprameyomayAdhInatvAdupacArAttayorapi prmaannshbdvyvhaarH| itthaM karmasAdhanapakSe paramAvAdi dravyaM mukhyatayA pramANam / karaNabhArasAdhanapakSayostu tatropacArAda pramANa zabda kI vyutpatti isa prakAra se karaNa sAdhana meM rakhI jAtI hai-taba ye paramANu Adi dravya svayaM pramANabhUta nahIM par3ate haiM kintu "jisake dvArA jAnA jAve vaha pramANa hai " isa vyutpatti ke anusAra unakA jo eka do tIna Adi paramANuoM se niSpanna honA nija svarUpa hai vahI mukhyatayA pramANarUpa hai-kyoM ki ve usake dvArA hI jAne jAte haiM / tathA isa svarUpa ke sAtha saMbaMdhita hone ke kAraNa paramANu Adi jo dravya haiM, ve upacAra se pramANabhUta kahe jAte haiN| tathA-"pramitiH pramANa" jaba pramANa zabda kI aisI vyutpatti bhAva sAdhana meM kI jAtI hai-taba pramiti hI pramANa zabda vAcya ThaharatI hai| aura pramANa evaM prameya ye donoM pramiti ko pramANa evaM prameya ina donoM ke AdhIna hone ke kAraNa upacAra se hI pramANa zabda ke vAcya Thaharate haiM / isa prakAra karmasAdhana pakSa meM paramANu Adi dravya mukhya rUpa se pramANa hai aura karaNa evaM bhAva sAdhana pakSa meM ve upacAra se pramANa haiM / paramANu tethe pote pramANabhUta. 25 naya. bhane lyAre pramIyate anena iti pramAH Nam' pramANa zanI vyutpatti bhArI 425 sAdhanamA bhUpAmA Ave che. tyAre A paramANu vagere dravya jAte pramANabhUta hotA nathI paraMtu jenA vaDe jANavAmAM Ave te pramANa che. A vyutpatti mujaba temanuM je eka be traNa vagere paramANuothI niSpanna thavuM te nija svarUpa che teja mukhyataMyA pramANa rUpa manAya che. kemake te temanA vaDe je jANavAmAM Ave che. temaja A varUpanI sAthe saMbaMdha hovAthI paramANu vagere je dravya che te upacArathI pramANabhUta upAya che. tathA pramitiH pramANaM yAre pramANa zannA sevA vyutpatti bhAva sAdhanamAM karavAmAM AvI che, tyAre pramiti ja pramANe zabdavAcya che evuM siddha thAya che. ane pramANa ane prameya teo mane pramitane pramANa ane prameya e bannene AdhIna hovA badala upacArathI che pramANu zabdanA vA rUpamAM siddha thAya che. A pramANu karma sAdhana pakSamAM paramANu vagere dravya mukhya rUpamAM pramANa che ane karaNa ane bhava sAdhana pakSamAM te upacArathI ja pramANu rUpa gaNAya paramANu vagere dravyuMmAM je A Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre pramANatvamiti / paramANvAdikaM hi yathottaramanyAnyasaMkhyopetaiH svagataireva pradezainipadyamAnatgat pradezaniSpannamityucyate / atha vibhAganiSpannaM dravyapramANarUpa dvitIyaM bhedamAha-'atha kiM tada vibhAganiSpannam ? iti / uttarayati-vibhAganiSpannamvividho viziSTo vA bhAgo-bhaGgo vikalpaH prakAra iti yAvat vibhAgastena niSpannam, svagatapradezAn vihAyApareNa vibhAgena yanniSpadyate tada vibhaagnisspnnmityrthH| dhAnyamAnAdeH svagatapadezAzrayeNa na svarUpaM nirUpyate, kintu-do asaIo pasaI' Adika dravyoM meM jo isa prakAra kI pradeza niSpannatA kahI gayI hai vaha yathottara anyAnya saMkhyopeta svagata pradezoM se hI jAnanI cAhiye paragata pradezoM se nahIM kyoM ki ina meM svagata pradezoM dvArA hI yaha pradeza niSpannatA kahI gaI hai / aba sUtrakAra dravya pramANa kA dvitIya bheda jo vibhAga niSpananA hai usakA kathana karate haiM-se kiMtaM vibhAga niSphanne ?) he bhadanta ! vaha vibhAga niSpannatA kyA hai ? * uttara-vividha athavA viziSTa jo bhAga-bhaGga-vikalpa-prakAra hai, vaha vibhAga hai / isa vibhAga se jisa dravya pramANa kI niSpatti hotI hai, vaha vibhAga niSpanna dravya pramANa hai / isa dravyapramANa kI niSpatti vibhAga se hotI hai, so isakA yaha tAtparya hai ki-'dhAnya Adi rUpa dravya ke mAna Adi ke svarUpa kA nirUpaNa svagata pradezoM ke Azraya se nahIM kiyA jAtA hai kintu, kisI dUsare hI prakAra se kiyA jAtA hai / isa prakAra dhAnyAdika dravyoM kA mAna vibhAga niSpanna sadha jAtA jAtanI pradeza niSpannatA kahevAmAM AvI che. te yathettara anyAnya saMkhyApata svagata pradezothI ja jANavI joIe paragata pradezathI jANavI joIe nahi kemake A sarvemAM svAgata pradeza vaDe ja A pradeza niSpannatA kahevAmAM AvI che. have sUtrakAra dravyapramANano bIjo bheda je vibhAga niSpatAnA nAmathI thita cha ni 3 . (se ki ta vibhAganipphanne?) lata! te vibha ga niSpannatA zuM che? uttara-vividha athavA viziSTa je bhAga-bhaMga-vikala5 prakAra che, te vibhAga che A vibhAgathI je dravya pramANanI niSpatti thAya che, te vibhAga niSpanna dravyapramANa che. A dravyapramANanI niSpatti vibhAgathI thAya che. tAtparya e che ke dhAnya vagere rUpa dravyanA mAna vagerenA svarUpanuM nirUpaNa svagata pradezanA AzrayathI karavAmAM AvatuM nathI paraMtu keI bIjA ja prakAthI karavAmAM Ave che. A pramANe dhAnyAdika dravyane mAna vibhAga Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 188 dravyapramANanirUpaNam ityAdi - rUpo yo viziSTaH prakArastena niSpannamiti bhAvaH / tacca mAnonmAnAvamAnagaNimapratimAnabhedaiH paJcavidham / tatra sAnaM dvividhaM majJaptam, tadyathA - dhAnyamAnapramANaM ca rasamAnapramANaM ca / tatra dhAnyamAnapramANam - mAnameva pramANaM - mAnapramANam, dhAnyaviSayaM mAnapramANaM - dhAnyamAnapramANam / tacca - "dve asRtI prasRti 'rityAdi hai / ye dhAnyAdika dravya ' 1 sera hai yA do sera hai ' / isa prakAra se jo inake vajana Adi rUpa svarUpa kA nirUpaNa karane meM AtA hai vaha dhAnyAdika dravyagata pradezoM ke sahAre se nahIM hotA hai kintu 1 sera 2 sera rUpa jo viziSTa prakAra rUpa vibhAga hai, tatsAdhya hotA hai, arthAt usase niSpanna hotA hai isaliye : svagata pradezoM ko chor3a kara apara vibhAga se isakI niSpatti kahI gaI hai| isI bAta ko sUtrakAra ne " do asaIo pasaI" ityAdi rUpa se vyakta kiyA hai / (vibhAga niSphaNNe paMcavihe paNa te taM jahA-mANe, ummANe, omANe, gaNime, paDimANeM ) yaha vibhAga niSpanna dravyapramANa mAna, unmAna, avamAna, gaNima pratimAna ke bheda se pAMca prakAra kA kahA gayA hai / (se kiM taM mANe ) he bhadanta ! vaha mAna kyA hai ? , uttara - (mANe duvihe paNNatte) vaha mAna do prakAra kA hotA hai ( taM jahA ) ve prakAra ye haiM- ( dhannamANappamANe ya rasamANapyamANe ya) eka dhAnyamAna pramANa aura dUsarA rasa mAna pramANa / dhAnya viSayaka mAnarUpa jo pramANa hai vaha dhAnyamAna pramANa hai / ( se kiM taM dhannamAniSyanna thardha laya hai, yA dhAnyAhi dravyo ' zera che! mazera che.' A pramANe je emanA vajana vagere svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che, te dhAnyAdika dravyagata pradezeAnA AdhAre nahi paraMtu 1 zera, 2 zera rUpa je viziSTa prakAra rUpa vibhAga che tenA AdhAre hAya che, eTale ke enAthI ja niSpanna heAya che eTalA mATe ja svagata pradezAne bAda karIne apara tribhAgyii konI niSpatti vAmAM bhAvI che. yena vAtane sUtraThAre ' do asaI o pasaI' vagere 35bhAM vyakta urI che. (vibhAganiSphaNNe- paMcavihe paNNatteta'jahA-mANe, ummANe, omANe, gaNime, paDimANe) A vibhAga niSyanna dravyaM pramANanA mAna, unmAna, avamAna, gaNima, pratimAna bhedathI pAMca prakAra cha. (se ki ta mANe) he mahAMta te bhAna zu che ? uttara- (mANe duvihe paNNatte) te mAnanA ye prahAra (ta jahA ) te prakAza bhA prahAro che (dhannamANappamANe ya rasamANaSyamANe ya) dhAnya bhAna: pramANu ane rasa bhAna prabhASa (se kiM ta dhannamANapamANe 1 dhannamANappamANe . Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArastre rUpaM bodhyam / ayaM bhAvA-adhomukhabaddhahastakalarUpA, tatparimitaM dhAnyamapyamRtirityucyate / tathA-dve amRtI ekA pamRtiH nAvAkAratayA vyavasthApitamAJjalikaragappamANe ? dhannamANappamANe do asaIo pasaI, do pasaIo setiyA, cattAri sehayAo kulo, cattAri kulayA pattho cattAri patthayA, ADhagaM, cattAri ADhagAI doNo, sahi ADhayAI jahannae, kuMbhe, asIha, mADhayAI majjhimae kuMbhe, AdayasayaM ukkosae kuMbhe aTThayaM ADhayasahae vAhe) graha dhAnyamAna pramANa do asRti, pramRti Adi rUpa hai / amRti graha dhAnyAdika rUpa kA eka mApa vizeSa hai| dhAnyAdika dravyoM ke jitane bhI mApa haiM una saba kI utpatti isI asRti rUpa mApa se huI hai| jaise ikAI se duhAI AdikoM kii| "aznute-vyAmoti sakaladhAnyamAnAni svaprabhavatvena yA sA amRtiH" isa vyutpatti kA yahI artha hai| hAtha kI hathelI ko adhomukha vyavasthApita karane para jitanA bhI dhAnya samA jAve usakA nAma eka amRti hai| vaise to adhomukha vyavasthApita hathelI kA nAma hI amRti hai / isa amRti meM jitanA bhI dhAnyAdika dravya samAyA huA hotA hai usako bhI amRti kaha diyA jAtA hai| isa liye isa amRti parimita jitanA bhI dhAnyAdika dravya hai vaha yahA~ amRti zabda kA vAcyArtha jAnanA caahiye| do amRtiyoM kI eka prasUti hotI hai / isa prakRti kA AkAra nAva ke AkAra jaisA hotA hai| arthAt do asaIo pasaI, do pasaIo setiyA, catvAri seiyAo kulao, cattAri kulayA, pattho, cattAri patthayA ADhagaM, cattAri ADhagAI, doNo santi ADhayAI jahannae, kuMbhe, asIi aDhayAI mAjjhamae kuMbhe, ADhayasayaM ukkosae kuMbhe aTraya ADhaya saie vAhe) mA dhAnya bhAna pramANa meM asati, prasata vagaire 35 che. ati A dhAnyAdika dravyonAM jeTalAM mApo che te sarvenI utpatti A asati 35 bhA5thI ye cha. 2 , methI me pore 'anatevyApnoti sakaladhAnyamAnAni sva prabhavatvena yA sA asRtiH' sA vyutpa. ttine eja artha che. amukha hAthamAM jeTaluM dhAnya samAviSTa thaI jAya tenuM nAma amRti che. Ama te adhamukha vyavasthApita hathelInuM nAma ja amRti che. A askRtimAM jeTaluM dhAnya vagere dva samAviSTa thaI jAya, tene paNa ati kahevAmAM Ave che. eTalA mATe A amRti parimita jeTalAM dhAnyAdika dravyo che, te ahIM amRti zabdathI vAgye thayela jANavA jaIe e asationI eka prasUti thAya che. A prasutine AkAra hoDInA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA rIkA sUtra 188 dravyapramANanirUpaNam tlruupaa| ve prasRtI ekA setikA, setiketi. mAgadhaH pramANavizeSaH / catasraH setikAH ekaH kuDavaH, catvAraH kuDavA ekaH prasthaH, catvAraH prasthA eka ADhaka:, catvAra ADhakA eko droNaH, SaSTirADhakA jaghanyakA kumbhaH, azItirADhakA madhyamakumbhaH, ADhakazatam-zatasaMkhyakA ADhakA eka utkRSTaH kumbhaH, tathA-aSTa ca ADhaka zatikA:-aSTazatasaMkhyakA ADhakA eko vAha iti| asatyAdivAhAntA dhAnyamAnapramANA magadhadezamasiddhA bodhyA, mAgadhadhAnyamAnAnAmevAtra vivakSita. tvAt / etena dhAnyamAnapramANena yatprayojanaM tatpRcchApUrvakamAha-etena-uparinirdisIdhI donoM hAthoM kI paraspara jur3I huI nAva ke AkAra meM phailI hatheliyAM ekapramRti hai| do pramRtiyoM se eka setikA banatI hai| setikA yaha magadha deza kA eka vizeSa pramANa hai| cAra setikAoM kA eka kuDava hotA. hai / cAra kuDavoM kA eka prastha hotA hai| cAra prasthoM kA eka ADhaka hotA hai / cAra ADhakoM kA eka droNa hotA hai / sAta ADhakoM kA eka jaghanya kuMbha hotA hai / assI ADhakoM kA eka madhyama kuMbha hotA hai| 100 ADhakoM kA 1 utkRSTa kuMbha hotA hai| ATha sau ADhakoM kA eka vAha hoto hai| asRti se lekara vAha taka ke ye jitane bhI dhAnyamAna pramANa hai, ye saca magadha deza meM prasiddha haiN| unhIM kI yahAM viSakSA hai, ataH ve hI yahAM liye gaye haiN| _ (eeNaM dhaNNamAgappamANeNaM kiM paoyaNaM)ziSya pUchatA hai ki he bhadanta ! isa dhAnyamAna pramANa se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? AkAra je hoya che. eTale ke bane sIdhA hAthanI hathelIo bebAnA AkAre hoDInA jevI phelAI gayelI hoya to te eka prasUti kahevAya che. eTale ke bane hAthane chatA joDavAthI je khAbAnI AkRti thAya che temAM jeTaluM dravya samAviSTa thAya te eka prasUti parimita kahevAya. be pravRtionI eka setikA thAya che setikA A magadha dezanuM eka vizeSa pramANa che cAra setikAonuM eka kaDava kahevAya che. cAra kuDava barAbara eka prastha hoya che. cAra prastha barAbara eka AtaMka hoya che. cAra ADhane eka droNa. hAya che sAta ADhakone eka jaghanya kubha hoya che. eMzI ADhakene eka madhyama kuMbha hAya che 100 ADhakene eka utkRSTa kuMbha hoya che. AThaso ADhaka barAbara eka vAha hoya che. atithI mAMDIne vAha sudhInA. A jeTalAM dhAnya mAna pramANe che. te save magadha dezamAM prasiddha che. temanI ja ahIM vivakSA samajavI. a0 12 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre pTena dhAnyamAnapramANena kiM prayojanam ? etena dhAnyamAnapramANena muktolyAdiSu nikSitAnAM dhAnyAnAM yA mAnapramANaniti: iyattAlakSaNasya mAnapramANasya nitti:-niSpattistasyAlakSaNaM-parijJAnaM bhavati / tatra-yuktolI-adha upari ca saGkIrNA madhye svIpadvizAlA koSThikA 'koThI' iti lokamasiddhA bodhyaa| mukhaM zakaTo. pari sthApyamAno dhaanyaadhaarvishessH| iduram-kezazaNakAdinirmito dhAnyAdhAravizeSaH 'gaNatI' iti bhASA prsiddhH| alindam-dhAnyAdhAra vizeSaH, apacAri uttara-(eeNaM dhaNNamANappamANeNaM muttolI, mukha, idura, aliMda ocAra saMsiyANaM ghaNNANaM dhaNNamANappamANanibittilakkhaNaM bhavahasetaM dhaNNamANappamANe) isa dhAnyamAna pramANa se-dhAnya ke mANarUpa pramANa se-muktolI, mukha idura, aliMda tathA apacAri inameM rakhe hue ghAnya ke pramANa kA parijJAna hotA hai / mukkolI nAma koThI kA hai| yaha nIce aura Upara meM kucha sakarI hotI hai-tathA bIca meM nIce Upara kI apekSA vistRta rahA karatI hai / grAmoM meM aisI koThiyAM miTTI kI banI huI hotI haiN| inameM dhAnya bharI jAtA hai| mukha nAma phaTakA haijisameM anAja bhara kara loga beMcane ke liye le jAte haiM / yaha khUta yA sana kA banA huA hotA hai| gAr3I meM yaha rakhA jAtA hai idura nAma khAsa kA hai / yaha bAloM kI athavA sUta yA sUtalI kI banI huI hotI hai| loga ise apanI pITha para rakha kara isameM anAja bhara kara lAte haiN| (eeNaM dhaNNamANappamANeNaM kiM pakSoyaNaM) ziSya prazna parecha ! A dhAnyamAna pramANathI kayuM prayojana siddha thAya che? uttara-eeNaM dhaNNamANappamANeNaM muttolI, mukha idura aliMda ocAra saMsiyArNa dhaNNANaM ghaNNamANAppamANaninvittilakkhaNaM bhavai-se ta dhaNNamANa ppamANe) mA dhAnyamAna amAthI-dhAnyana bhA5 35 prabhArathI-bhutI , mukha, Idura, aliMda, temaja apacArimAM mukela dhAnyanA pramANunuM parijJAna thAya che. mukatolI eTale ke keThI A nIce ane uparanA bhAgamAM thoDI sAMkaDI hoya che. temaja vacce nIce ane uparanI apekSAe pahoLI hoya che. gAmamAM evI keDIo mATInI thAya che. AmAM dhAnya bharavAmAM Ave che mukha e phaTTanuM nAma che jemAM anAja bharIne leke vecavA mATe laI jAya che. A sUtara athavA zaNu vaDe nirmita thayela hoya che. A gADImAM mUkavAmAM Ave che. Idura nAma guNanuM che te vALanI athavA sUtara athavA sUtaLInI banelI hoya che. anAja bharelI guNane leke pITha para mUkIne Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 188 dravyapramANa nirUpaNam dIrghataraM dhAnyakoSThakam / eSu saMzritAnAM = nikSiptAnAM dhAnyAnAm -' etAvadatra dhAnyamasti' iti prakAreNa mAnapramANaparijJAnaM bhavatItyarthaH / etadupasaMharannAhatadetad dhAnyamAnapramANamiti / atha kiM tad rasamAnamamANam ? iti ziSyapraznaH / uttarayati - rasamAnapramANam - rasaH - ikSurasAdistadviSayaM mAnameva pramANaM - rasamAnapramANaM, tad yathA vidhIyate taducyate / tadevaM vijJeyam - dhAnyamAnapramANAt sevikAdezva turbhAgavivarddhitaM = caturbhAgAdhikam AbhyantarazikhAyuktaM rasamamANaM kahIM kahIM ise guNatI bhI kahate haiM / alinda yaha bhI dhAnya rakhane kA eka AdhAra vizeSa hai / apacAri nAma baMDA kA hai / yaha bahuta bar3e koTha jaisA hotA hai / mAnapramANa se ina saba meM bhare hue anAja ke pramANa kA parijJAna hotA hai ki isameM itanA anAja bharA huA hai aura isameM itanA / isa prakAra yaha dhAnyamAna pramANa hai / ( se kiM taM rasamANapyamANe ? ) he bhadanta ! vaha rasamAna pramANa kyA hai ? ( rasamANappamANe- paNNamANapamANAo ca bhAgavivar3ie, abhitara sihAjutte rasamANappamANe vihijjaha ) uttara -- dravarUpa padArtha hI jisakA viSaya hai aisA vaha rasamAna pramANa setikAdirUpa dhAnyamAna pramANa se caturbhAgAdhika hotA hai aura abhyantara zikhA se yukta hotA hai / dhAnya dravya Thosa dravdha hai, vaha drava rUpa padArtha nahIM hai isaliye usakI zikhA hotI hai rasa dravya Thosa dravya nahIM hotA hai vaha dravarUpa hotA hai isaliye bAhira meM usakI zikhA laI jAya che Ane kAi koI pradezamAM jItI paNa kahe che, ali mA paNa eka dhAnya mUkavAnA AdhAra vizeSa che. apacAri nAma khaDAnu che. A bahuja moTA kAThA jevA hoya che. mAna pramANuthI A samAM bharatAM anAjanA pramANunuM parijJAna thAya che, kayA pAtramAM keTaluM anAja bhareluM che. tenu parijJAna A pUrvokta mAna pramANuthI ja thAya che A pramANe AM dhAnya bhAna prabhANu che. (se kiM ta rakhamANappamANe) De laDhata ! rasa mani prabhANu ne uDevAya 1 ( rasamANatvamANe- ghaNNamANatvamANAo caubhAgaviSaMTie~, abhisarasihAjutte rasa mANa pamANe vihijjai). uttara--drava rUpa padArtha ja jenA viSaya che. evu te rasamAna pramANe setikAdi rUpa dhAnya pramANathI caturthAMgAdhika hoya che. temaja abhyantara zikhAyukta hoya che dhAnya dravya nakkara dravya che, te dravapadAtha nathI ethI tenI zikhA hoya che rasa dravya nakkara hAtu nathI, drava rUpa hoya che. ethI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre vidhiiyte-kriyte| dhAnyasyAdravarUpatvAt zikhA bhavati, rasasya tu dravarUpatvAt . bahiH zikhAyA asaMbhavAdantaH zikhA bhavati / dhAnyamAnAcaturbhAgavRddhilakSaNayA abhyantarazikhayA yuktatvAdidaM rasamAnapramANabhyantarazikhAyuktamityucyate / rasamAnapramANaM yathA kriyate tathocyate-tadyathA-catuHSaSTiketyAdi / ayaM bhAvaH-paTpaJcAzadadhikadvizatapalapramANaM mAniketyAkhyaM vakSyamANaM rasamAnaM bhvti| tasyA mAnikAyAzcatuSpaSTitamabhAganiSpanA-arthAt catuSpalapramANA nahIM hotI hai-bhItara meM hotI hai-ataH yaha rasamAna pramANa dhAnyamAna se catubhAMgavRddhirUpa Abhyantara zikhA se yukta kahA gayA hai / (taM jahA) rasa kA mAnarUpa pramANa jisa prakAra se kiyA jAtA hai usa prakAra ko artha sUtrakAra kahate haiM-(causaTiyA 4 caupalapamANA battIsiyA 8 solasiyA 16 aTThamAiyA 32 caumAiyA 64 addhamANI 128 mANI 256.) 256 pala kA eka mAnI nAma kA rasapramANa hotA hai| isa mAnI kA 64.vAM bhAga pramANa arthAt 4 palamamANa catuSpaSTikA nAma kA rasa pramANa hotA hai / mAnI kA 32 vAM bhAga arthAt 8 palapramANa dvAtriMzakA nAma kA rasa pramANa hotA hai| mAnI kA 16 vA bhAga arthAta 13 pala pramANa SoDazikA nAma kA rasa pramANa hotA hai| mAnI ke AThaveM bhAgapramANa arthAt 32 pala pramANa aSTabhAgikA nAma kA rasa pramANa hotA hai| mAnI ke caturbhAgapramANa arthAt 64 pala pramANa catubhAMgikA nAmaka rasa pramANa hotA hai| mAnI ke Adhe bhAgapramANa arthAt bahAra tenI zikhA hotI nathI aMdara hoya che. eTalA mATe ja A rasamAna pramANu dhAnyamAnathI caturbhAga vRddhirUpa AtyaMtara zikhAthI yukta kahevAya che (jahA) 2sanu mAna 35 pramANa 2 zata 42vAmA mA che te sayamA sAra 4 che-ciusadviyA 4 caupalapamANA battIsiyA 8 solasiyA 16, aTumAiA 32, caumAiyA 64 addhamANI 128 mANI 256) 256 5 eka mAnI nAmaka rasa, pramANa hoya che. A mAnIne 64 me bhAga pramANu eTale ke 4 pala pramANa catuSaSTika nAmaka rasapramANa hoya che. mAnIne karama bhAga eTale ke 8 palapramANu hatrizikA nAmaka rasapramANu hoya che. mAnIne 16 me bhAga eTale ke 16 palapramANu DazikA nAmaka rasa pramANuM hoya che. mAnIne 8 mo bhAga pramANa eTale ke 32 pala pramANa aSTa bhAgikA nAmaka rasa pramANa hoya che. mAnIne caturbhAga pramANu eTale ke 64 pala pramANu caturbhAgikA nAmaka rasapramANuM hoya che. mAnIne ardhA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 188 dravyapramANanirUpaNam catuHSaSTikA / evaM mAnikAyA:-dvAtriMzattamabhAgavartitvAdaSTapalapramANA dvAtriMzikA, SoDazabhAgavattitvAta-SoDazapalapramANA SoDazikA, aSTamabhAgavatitvAt dvAtriMzatpalapamANA aSTabhAgikA, caturbhAgavartitvAt catuSpaSTipalamAnA caturbhAgikA, ardha bhAgavattinI aSTAviMzatyadhikazatapalamAnA cArdhamAnikA bodhyaa| tathA-paTpazcAzadadhikazatadvayamAnapramANA mAnikA bodhyaa| amumevArthamAha-dve catuSpaSTi ke dvAtriMzikA, dve dvAtriMzake SoDazikA-ityAdinA 'dve arddhamAnyau mAnI' ityantena pdsmhen| etena rasamAnapramANena kiM prayojanam ? iti praznasyottaramAha-etena rasamAnapramANena vArakapaTakakarakAdisthAnAM rasAnAM mAnapramANa128 pala pramANa ardhamAnikA nAma kA rasa pramANa hotA hai| 256 pala pramANa mAnI nAma kA rasapramANa hotA hai / isa prakAra rasamAna ko kaha kara aba sUtrakAra isI artha ko isa prakAra se kahate haiM-(do causadviyAo battIsIyA, do battIsiyAo solasiyA, do solasiyAo aTThabhAiyA, do abhAhayAo ca ubhAiyA, do caubhAiyAo addhamANI, do addhamANIo mANI) do catuSSaSTikA kI 1 chAtriMzikA hotI hai| do dvAtriMzikAoM kI 1 SoDazikA hotI hai| doSoDazikAoM kI 1 aSTabhAgikA hotI hai| do aSTabhAgikAoM kI 1 caturbhAgikA hotI hai| do caturbhAgikAoM kI 1 arddhamAnI hotI hai / do arddhamAniyoM kI 1mAnI hotI hai| (eeNaM rasamANappamANeNaM vArakaghaDakakaraka kAlasiya gAgariyadiiyakaroDiya kuMDia saMsiyANaM rasANaM rasamoNapamANa nivittilakkhaNaM bhavai-se taM rasamANappamANe-le taM mANe) isa rasamAna bhAga pramANa eTale ke 128 palapamANu ardhamAnikA nAmaka rasapramANa hoya che 252 palapramANu mAnI nAmaka rasapramANu hoya che. A pramANe 2samAna hIna sUtrA2 me arthana mArIta 58 re cha-(do causadi. yAo battIsiyA, do battIsiyAo solasiyA, do solasiyAI, adubhAiyA, yo adabhAiyAo caubhAiyA do caubhAiyAo addhamANI, do addhamANIo mANI) catuSTikAnI 1 kAtrizikA thAya che. be dvAtrizikAonI 1 beDazikA thAya che. e pozikAonI 1 aSTabhAgikA thAya che be aSTabhAgikAonI 1 catubhaMga thAya che. be caturbhAgikAonI 1 addhamAna thAya che be ardhamAnaamaanii 1 bhAnA thAya che. (eeNaM rasamANappamANeNa vArakaghaDakakarakakalasiyagAgariyadiiyakaroDiyakuMDiasaMsiyANaM rasANaM rasamANappamANanivi. cilakkhaNaM bhavai-se ta rasamANe-se tamANe) bhA 2samAna pramAthI yA . Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre nivRttilakSaNaM bhavati / tatra - vArakaH = laghughaTaH, ghaTaH prasiddhaH, karako ghaTavizeSaH, kalazikA = laghukalazaH, ghaTakalazayorAkArakRto bhedo vodhyaH, gargarI = ' gagarI ' iti bhAvAprasiddhA, haviH = varmamayo 'masaka' iti prasiddhaH, karoDikA = ativizAlamukhA kuNDikA, kuNDikA = 'kuMDI' iti prasiddhA, eteSu pAtravizeSeSu sthitAnAM rasAnAm 'etAvAnatra raso'sti' iti rUpeNa mAnapramANaparijJAnaM bhavatItyarthaH / etadupasaMharannAha - tadetadrasamAnapramANamiti / itthaM mAnapramANasya bhedadvayanirUpaNena mAnapramANaM nirUpitamiti sucayitumAha - ' tadetad mAnam' iti // 188 // pramANa se kisa prayojana kI siddhi hotI hai to isakA uttara yaha hai ki isa rasamAna pramANa se vAraka, ghaTaka, karaka Adi meM rakhe hue rasoM ke vajana kA ki itanA rasa inameM bharA huA hai jJAna hotA hai| choTe ghar3e kA nAma vAraka hai / sAmAnya kalaza kA nAma ghaTa hai / ghaTa vizeSa kA nAma karaka hai| choTI kalaziyAkA nAma kalazikA hai ghaTa aura kalaza meM AkArakRta bheda hotA hai / gargarI - gagarI - yaha prasiddha vartana hai / iti nAma maka hai / jisakA mukha bahuta bar3A hotA hai aise vartana kA nAma karoDikA hai / kuNDI kuNDikA ye paryAyavAcI zabda haiM / isa prakAra se yaha rasamAna pramANa hai / mAnapramANa kA isake do bhedoM ke isa nirUpaNa se nirUpaNa ho cukA yaha bAta sUtrakAra ne " se taM mANe " isa sutrapATha dvArA vyakta kI hai| bhAvArtha- sUtrakAra ne isa sUtra dvArA upakrama kA tRtIya bheda jo pramANa hai usake caturbhedoM meM se dravya pramANa kA kathana kiyA hai| isameM prArjananI siddhi thAya che. tA AnA uttaramAM mama kahI zakAya ke A rasamAna pramANathI vAraka, ghaTaka, karaka vageremAM mUkelAM rasAnA vajananA amuka pramANu pUratA rasa AmAM che A jAtanuM jJAna thAya che. nAnA degaDA vAraka kahevAya che sAmAnya kalazane ghaTTa kahe che. ghaTa vizeSanuM nAma karaka che. nAnA kaLazanuM nAma kalazikA che ghaTa ane kalazanA AkAramAM bhinnatA hoya che. gaga rI-gAMgara A pratiSThe vAsaNa che. kruti mazakanuM nAma chejenu mukha bahuja paheALu' hAya che. evA vAsaNunuM nAma kareADikA che, kuMDI, kuMDikA paryAyavAcI zabdo che A pramANe A rasamAna pramANa che mAna pramANanA ane bheDhAnu nirUpaNa karavAmAM AvyuM che sUtrapATha vaDe vyakta karI che. A vAta sUtrare ' se ta' mANe ' mA bhAvArtha sUtrakAre A sUtra vaDe upakramanA tRtIya bheda pramANa che tenA tuDhAmAMthI draSyapramANu viSe STatA karI che. AmAM temaNe A pramANe 94 " Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 188 dravyapramANanirUpaNam unhoM ne yaha kahA hai ki dravya ko viSaya karane vAle pramANa kA nAma dravya pramANa hai / isa dravya pramANa meM dravyoM ke eka pradezI pudgala paramANu AdikoM ke tathA dhAnyodika dravyoM ke pramANa ko kahanevAle antaraMga bahiraMga sAdhanoM kA vicAra prakaTa kiyA hai| antaraMga sAdhanoM meM dravya ke pradeza aura bahiraMga sAdhanoM meM ina pradezoM se atirikta dhAnyAdikoM ke bhApa ke sAdhana gRhIta kiye gaye haiN| pudgala dravya kA yaha avibhAjya aMza paramANu hai-isa viSaya ko kahane vAlA usakA eka pradeza se niSpanna honA hai| kyoMki pudgala kA paramANu eka pradeza vAlA hI hotA hai yaha dvipradezI skaMdha hai, yaha tripradezI skaMdha hai yAvat yaha anaMta pradezI skaMdha hai isa bAta ko kahane vAlA unakA do pradezoM se, tIna pradezoM se yAvat anaMta pradezoM se niSpanna honA hai / kyoM ki dvipradezI skaMdha do pudgala paramANuoM ke saMyoga se, tripradezI skaMdha tIna pudgala paramANuoM ke saMyoga se yAvat anaMta pradezI skaMdha anaMta pudgala paramANuoM ke saMyoga se niSpanna hotA hai / isa prakAra pradeza, evaM pradezoM se niSpanna dravya-pudgala paramANu aura dvipradezI Adi skaMdhoM kA jAnanA yaha dravyapramANa hai yaha pradezoM se niSpanna huA hai ataH yaha dravyapramANa pradezaniSpanna kahA gayA hai| tathA vibhAganiSpanna dravyapramANa isa pradezaniSpanapramANa kahyuM che ke dravyanA viSayI pramANunuM nAma dravya pramANa che. A dravya pramANamAM dravyonA eka pradezI pula paramANu vagerenA temaja dhAnya vagerenA dranA pramANane kahenArA aMtaraMga bahiraMga sAdhane viSe vicAra karyo che, aMtaraMga sAdhanamAM dravyanA pradeza ane bahiraMga sAdhanamAM A pradezo sivAya dhAnyAdikenA mApanA sAdhane saMgRhIta karavAmAM Avela che. pula dravyane A avibhAjya aMza paramANu che. A viSayane kahenAra tenuM eka pradezathI niSpanna thavuM che. kemake pulane paramANu eka pradeza yukta ja hoya che. A kripradezI kaMpa che, A tripradezI kapa che yAvat A anaMta pradezI skaMdha che. A vAtane kahenAra temanuM be pradezathI traNa pradezathI thAvat sana'. prazAthI ninna cha... ma-vihazI : 245 me..yuddhava 52mAyAna. saMyogayI yAvat sanata ... prazA sa na padla paramANuonA saMyogathI niSpanna thAya che. ' A pramANe pradeza ane pradezothI niSpanna dravya, pula paramANu ane dvipadezI vagere kaMdhanuM jJAna dravya pramANa che A pradezothI niSpanna thayela che ethI A dravya pramANu pradeza ni5tta kahevAya che. temaja vibhAga niSpanna dravya pramANa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre atha unmAnapragaNaM nirUpayati mUlam-se kiM taM ummANe? ummANe-jaNaM ummiNijai, taM jahA-addhakariso kariso, addhapalaM palaM, addhatulA tulA, addhabhAro bhAro, do addhakarisA kariso, do karisA addhapalaM, do addhapalAI palaM, paMca palasaiyA tulA, dasa tulAo, addhabhAro, vIsaM tulAo bhaaro| eeNaM umbhANappamANeNaM kiM paoyaNaM?, eeNaM umbhANappamANeNaM pattAgaratagaracoyayakuMkumakhaMDagulamacchaMDiAiNaM davANaM umbhANapamANanivittilakkhaNaM bhavai / se taM ummANapamANe ||suu0189|| chAyA-atha kiM tat unmAnam ?, unmAnaM-yat khalu unmIyate, tadyathAkarSaH karSaH, ardhapalam palam , ardhatulA, tulA, ardhamAro bhaarH| dvau ardhakarSoM karSaH, dvau kA~ ardhapalaM, dve ardhapale palaM, paJcapalazatikA tulA, dazatulAH ardhabhAra, viMzavistulA bhAraH / etena unmAnapramANena kiM prayojanam ?, etena unmAnase jadA hai| isameM dravyoM kA pramANa jAnanA bahiraMga sAdhana rUpa jo amati prasUti Adi haiM unase hotA hai / vibhAga niSpanna dravyapramANa mAna unmAna Adi ke bheda se 5 prakAra kA kahA gayA hai| mAna pramANa "dhAnyamAnapramANa aura rasamAnapramANa ke bheda se do prakAra kA hai| Thosa padArthoM ko kahane vAle amRti prasUti Adi saba dhAnyamAna pramANa meM parigaNita kiye gaye haiM aura drava padArthoM ko kahane vAle do catuSSaTikA Adi rasamAna pramANa meM |sU0 188 // A pradeza nipajJa pramANa karatAM bhinna che. AmAM dravyonuM pramANa jJAna ahiraga sAdhana rUpa ati prasuti vagerethI ja thAya che. vibhAga niSpanna dravya pramANu mAna unmAna vagerenA bhedathI paMcavidha kahevAya che. mAnapramANa, : zamAna pramANa ane samAna pramANanA bhedathI be prakAranuM kahevAya che. - padAthe viSe kahenArA asUti prasuti vagere sarva dhAnya mAnapramANamAM giNita karavAmAM Avela che ane dravya padArthone kahenArA be catuSaSTikA A rasamAna pramANamAM parikSita karavAmAM Avela che. sU0188 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 189 unmAnapramANanirUpaNam ................ samANena patrAgurutagaracoyakakuGkumakhaNDaguDamatsyaNDikAdInAM dravyANAm unmAna pramANanittilakSaNaM bhavati / tadetat unmAnapramANam ||suu0.189|| - TIkA-se ki ta' ityAdi... atha kiM vada unmAnam ? unmAnam yata unmIyate tad bodhyam / tulAyA dhRtvA yat unmIyate-UrdhvamutthApya tolyate tat unmAnamiti bhAvaH / ida kama sAdhanapakSamadhikRtyoktam / asyonmAnapramANasya bhedAnAha-tadyathA-arddhakarSaH kara ityAdi / tatra-ardhakarSaH-sarvalaghumAnavizeSaH / eteSAM niSpattiyathA bhavati tathAha'do addhakarisA kariso' ityAdinA 'vIsaM tulAo bhAro' ityanta padasamheta). : aba sUtrakAra unmAna pramANa kA svarUpa nirUpaNa karate haiM .. - "se ki taM ummANe" ityaadi| ..... . .. / zabdArtha ( se kiM taM ummANe.) ziSya pUchatA hai ki he bhadanta ! bahU janmAna rUpa.pramANa kyA hai ? (japaNaM ummiNijjaI ummApo) ... uttara-tulA-tarAjU meM rakhakara jo vastu tolI jAtI hai vaha janmAna rUpapramANa hai|-".yt.. unmIyate tat unmAnam " yaha unmAna kI vyutpatti karmasAdhana pakSa ko lekara kI gaI jAnanA caahiye| isaliye isa pakSa ke anusAra tejapatra Adi saba unmAna pramANa meM mRhIta hote haiN| (taMjahA) isa unmAna- pramANa ke bheda isa prakAra haiM-(addhakArako ardhakarSa yaha saba se choTA pramANa hai / (kassio ) karSa, (addhapalaM) a. pala, (palaM) pala, (addhatulA, tulA) ardhatulA, tulA, (addhabhAro bhArI arddhabhAra, bhAra ina pUrvokta pramANoM kI niSpatti isa makAra se hotI ve sUtrA2mAna prabhAtA 135nu ni3pAya re cha. "se ki ummANe tyAha- paI zAya-(se ki ta ummANe) ziSya zare dra mAna 35 pramANa zucha 1 (jaNNa ummiNijjaI ummANe.) * uttara-vAjavAmAM mUkIne je vastu khavAmAM Ave che te unmAna rUpa prabhA che. 'yat unmIyate tatU "unmonam' mo 6bhAnanI vyutpatti meM sAdhanaM pakSanA AdhAre karavAmAM AvI che. ethI ja A mujaba tejapatra vagere sarva mAna prabhAthI sahI thAya che. (taMjahA). G-mAne prabhAvanA praa| mA pramANe -(addha kariso) 4, mA so 42ai laghu abhA . (kariso) 35, (advapalaM) Arya, (palaM) 5a, (adbhutulA tulA) AATEIGal, (saddhabhAro bhAro) -AIR, AIR RA! pUrva pramAnA nizpattimA abhAva a0 13 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre unmAnamamANasya prayojana jijJAsAyAmAha - etena unmAnapramANena dravyANAm unmAnapramANaparijJAnaM bhavati / keSAM dravyANAM bhavati ? ityAha- patrAgurutagaracoyakakuGkumakhaNDaguDamatsyaNDikAdInAmiti / tatra - patram - tejasAdipatram, aguruH== 'agara' iti bhASAprasiddhaH, tagaraH- tagareti nAmnA prasiddhasya vRkSasya kASTham, poSaka:gandhadravyavizeSaH, kuGkumaH prasiddhaH, khaNDam = ' khA~Da ' iti bhASA prasiddham, prasiddhaH, matsyaNDikA = 'misarI' iti bhASA prasiddhA / patrAdimatsyaNDikAntAdidravyANAmetena unmAnapramANena pramANaparijJAnaM bhavatIti bhAvaH / prakRtamupasaMhartumAha-tadevadunmAnamamANamiti / sU0 189 || hai- (do addhakarisA, kariso) do ardhakarSo kA 1 karSa hotA hai| (do karisA addhapalaM) do karSo kA 1 arddhapala hotA hai| (do addhapalAI palaM) do ardhapaloM kA 1 pala hotA hai| (paMcapalasaiyA tulA) pAMca sau paloM kI eka tulA hotI hai| (dasa tulAo addhamAro) dasa tulAoM kA 1 ardhabhAra hotA hai| (eeNaM ummANapamANeNaM kiM paoyaNa) he bhadaMta ! isa unmAna pramANa se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? uttara- (eeNaM ummANapamA jeNaM) isa unmAna pramANa se (pattAgaratagaranyoyayakuMkumakhaMDagulamacchaMDiAhUNaM dabvANaM ) tejapatra Adi patra agara, tagara, gaMdhadravya vizeSa codhaka kuMkuma, khAMr3a, gur3a, matsyaNDi ..kA-misarI, ityAdi dravyoM ke (ummANapamANa nivvittila0) iyattArUpa mAna pramANa kI niSpati kA parijJAna hotA hai| (se taM ummANapamA) isa prakAra pramANa hai| pannAdi dravyoM ke pramANa kA -parijJAna isa unmAnapramANa se hotA hai / / / suu0189|| BAya che. (do addha kariyA kariso) meM adharSo bharAbhara 1 45 thAya che. (vo karikSA addhapalaM) me harSAnA bhaddha pakSa thAya che. (do addhapaLAI palaM) me adha. 1 pakSa thAya che. (paMcapalakhaiyA tulA) pAMyaseo bonI the! tujhA thA che (dasa tulAo addhabhAro) rAtusAmanA 1 madha bhAra thAya che. (vIsaM tulAo bhAro) vIza sAmonI 1 bhAra thAya che (eeNaM sammANapamANeNaM patrayaNaM) ke laData ! yA unmAna prabhAthI dhyA prayojananI siddhi thAya che? 2- (paNaM ummANapamANeNaM) mA unmAna abhASyathI ( pattAgara tagara coya kuMkumakhaM gula macchaMDiAi da tejapatra vagere patra, vizeSa, nyAya, kuMbha, bhAMDa, goja, matsya DiThA-bhisarI, agara, (ummAnaM pamANanivvisila0) dhyanttA 35 mAna prabhANunI niSpattitaM parijJAnAya seta jammANapamANe) prabhAva mA unmAna prabhAlu vagaira, zauMdha, -dravya vagere dravyAnA chepatrAdi dubyAnA pramANanuM parijJAna A unmAna pramANathI thAya che. pras1895 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 190 avamAnagaNimapramANaMca nirUpaNam athAvamAnamamANaM gaNimamamANaM cAha* mUlam-se kiM taM omANe ?, omANe-jANaM omiNijai, taM jahA-hattheNa vA daMDeNa vA aNukkeNa vA jugeNa vA nAliyAe vA. akkheNavAmusaleNavAAdaMDadhaNujuganAliyAya akkhamusalaMcacaGa hatthA dasanAliyaMca rajju, viyANa omaannsnnnnaae||1||vtthumi hatthamejaM, khitte daMDaM dhaNuM ca ptthNmi| khAyaM ca nAliyAe viyANa omaannsnnnnaae||2|| eeNaM avamANapamANeNaM kiM paoyaNaM? eeNaM avamANapamANeNaM khAyaciyaraiyakara kaciyakaDapaDabhitti." parikkhevasaMsiyANaM davANaM avamANapamANanivvattilakkhaNaM bhavai |setN avmaanne| seki taM gaNime? gaNime:jaNNaMgaNijjA, : taM jahA-ego, dasa, sayaM, sahasta, dasa sahassAI sayasahasse, dasasayasahassAI koddii| eeNaM gaNimappamANeNaM kiM paoyaNaM, . eeNaM gaNippamANeNaM bhittagabhittibhattaveyaNaAyavvayasaMsiyANaM dvaannNgnniyppmaannnivittilkkhnnNbhvi| setaM gnnimaasuu.19|| chAyA-atha kiM tat avamAnam 1 avamAna-yat khalu avamIyate, tadyathAhastena vA daNDena vA dhanuSkeNa vA. yugena vA nAlikayA vA akSeNa vA musalena vaa| daNDadhanuyuganAlikAca akSamusalaM ca caturhastam / dazanAlikAM ca rajju vijAnIhi avmaansNjnyaayaam| vAstau hastaM meyaM kSetre daNDaM dhanuza pathi / khAtaM ca nAlikayAM vijAnIhi avamAnasaMjJAyAm / etena avamAnapramANena kiM prayojanam ?, etena avamAnapramANena khAtacitaracitakakacitakaTapaTabhittiparikSepasaMzritAnAM dravyANAM avamAnapramANanitilakSaNaM bhvti| tadetat avamAnam / atha kiM tat gaNimam / gaNimaM yat khalu gaNyate, tathathA-eko, daza, zataM, sahasraM, dazasahasrANi zatasahataham , dazazatasahasrANi kottiH| etena gaNimayamANena kiM prayojanam / etena. gaNi. mamamANena bhUtakabhRtibhaktavetanAyavyayasaMzritAnAM dravyANAM gaNimamamANaniti lakSaNaM bhavati / tadetad gaNimam // 50 190 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...: anuyogadvArasUtre kokA-'se kiM taM' ityAdi- atha kiM tat avamAnam ? avamIyate-paricchiyate yattadavamAnam vAtAdika vastu, yadvA avamIyate-paricchidyate-nirNIyate khAtAdimAnamaneneti-avamAna svadaNDAdikam / iti karmakaraNobhayasAdhanapakSetrAvamAnazabdaH kiM sAdhana iti shissyprshnH| avamAnazabdasya ubhayasAdhanatvamaGgIkRtya prathama karmasAdhanatAvalambane: nocarayati-avamAna-yatkhallu avamIyate paricchidyate tat khAtAdikaM bodhyam / se ki taM omANe 1" ityaadi| . .. zabdArtha-(se ki ta omANe ?) he bhadanta ! vaha avamAna kyA hai ? uttara--(jaNaM omijjaha omANe) jo nApA jAtA hai vaha ava: mAna hai| (taMz2ahA-hatyeNa vA daMDeza.vA) nApA jAtA hai hAtha se, athavA daNDa se (dhaNukkeNa vA) athavA dhanuSa se (jugeNa vA) athavA yuga se aMdhavA 'nAliMkA se, athavA akSa se athavA musala se| yahAM para avamAna zanda karma aura karaNa ina donoM sAdhanoM meM vyavahata huA hai| "avamIyate yat tat avamAnam " jo pramANita kiyA jAve-nApA jAMveM vaha avamAna hai| isa karmasAdhana saMyandhI vyutpatti ke anusAra avamAna zabda kA vAcyArtha khAtAdika-kUpAdika-vastue~ par3atI haiN| aura jaba "avamIyate anenaM iti avamAnam" aisI avamAna zabda kI ghyutpatti karaNa sAdhana pakSa meM kI jAtI hai-taba hasta daNDAdika ava: mAna zabda ke vAcyArtha par3ate haiM ! jaya karmasAdhana pakSa meM avamAna zabda " se kiM ta' omANe?" tyAha* : zahAtha-(se, ki omANe 1) BRE!. apamAna zucha 1. ...tara--(jaNNaM omijjai omANe)2 bhAvAmA bhAva cha ta samAna cha. (jahA-hatyeNa vA daMDeNa vA) lAtha athavA 43 mApAmA bhAva. che. ghaNakkeNa vA) mA dhanuSayI (jugeNa vA) ayA yugathI athapA nalithI,.. thavA akSathI athavA sAMbelAthI mApavAmAM Ave che. ahIM avamAna zabda 2 mA manne sapanAmA vyapAhata ye che. 'avamIyate yat talavamAnam ne pramANita 42vAmA bhAva bhAvAmAM Ave-te apamAna cha, nayI yutpatti bhuma apamAna 154 vAphyAtha-pACOMNAHai: ane nyAre 'avamIyate anena iti avamAnam "i jItanI dhamAna zabdanI vyutpattikaraNa-sAdhanA pakSamAM karavAmAM Ave che tyAra sta, daDa vagere avamAna zabdanA vAcyArtha hoya che. jyAre karma sAdhana. 31 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 190 avamAnagaNimapramANa ca nirUpaNam ... .. TALE anAvamAnazabdakarmasAdhano bodhyaH / idaM phenAvamIyate ? ityAha-tadyathA-hastena.vA.. daNDena vA dhanu keNa vA yugena vA nAlikayA vA akSeNa vA musalena vA avmiiyte| taMtra-hastA caturvizatyazulAtmakaH / daNDadhanuyuganAlikA'zamusaleSu daNDAdika : pratyeka caturhastapramANam / tathA dazanAlikApramANA rjjurbodhyaa| karaNa sAdhanapakSe hstaadyo'pyvmaanshbdvaacyaaH| etadeva sUcayitumAha- daMDadhaNuH ityAdi / daNDaH dhanuyuganAlikAzcaturhastamamitAH, akSaMmusalam-akSaM musalaM ca pratyeka caturhaste... pramANam / tathA-dazanAliMkAM ca rajju dazanAlikAmamitA rajju ca avamAnasaMjJayAM vijAnIhi / hastAdirajjvantAH zabdAH avamAnArthakA bodhyA iti. gAthA'mi:. rakhA jAtA hai taba yaha prazna upasthita hotA hai ki ye kisase pramANita kiye nApe jAte haiM to isakA uttara. sUtrakAra ne yoM diyA hai ki gre daNDAdika se nApe jAte haiN| caubIsa aMgula kA eka hAtha hotA hai| deDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa aura musala ye saca pratyeka cAra.2 hAtha ke hote haiN| yahI yAta-(daMDadhaNuH juga 'nAliyA ya akkhamusalaMca caMu hatthaM) isa gAthA dvArA kahI gaI hai / tathA-(dasa nAliyaM ca rajju viyANaomANasaNNAe) dasa nAlikA kI arthAt 40 hAtha kI eka rajju hotI haiN| isa prakAra avamAna saMjJA meM yaha pramANa kahA gayA hai| karaNa sAdhanapakSa meM avamAna zabda ke vAcyArtha hastAdika par3ate haiN| isI bAta kI sUcanA ke liye daMDa ghaNu ityAdi gAthA kahI gaI hai| hastAdi, se lekara rajju. taka ke ye zabda avamAna ke artha ko kahanevAle haiM aisA pakSamAM avamAna zabda mUkavAmAM Ave che tyAre e prazna upasthita thAya : che ke teo kenA vaDe pramApita karavAmAM Ave che? te AnA -uttaramAM - sakAre A pramANe kahyuM che ke A save daMDAdikathI mApavAmAM Ave che . vaza AMgaLane eka hAtha kahevAya che daMDa, dhanuSa, yuga, nAliko; akSa ane ? bhuzala mAmAthI hare hare pyAre yAra thAna DAya cha yAta. (daMDadhaNa: . jo nAliyA yaM aba musalaM ca cauhatya) mAthA 43.yAmA mApI cha / ' tamA (dasa nAliyaM ca rajju viyANaM omANa saNNAe) zAlinI'maTale ke , hAthanI eka rajaju hoya che A pramANe avamAna saMjJAmAM A pramANuM kahevAmAM AvyuM che. karaNa sAdhane pakSamAM avamAne zaMkhanA vAgyAthe hastedika hoya che. e ja vAtane sUcita karavA mATe daMDa" dhaNu vagere gAMya kahevAmAM AvI che. hastAdithI mAMDIne raju sudhInA zakha avamAna ane spaSTa karanArA che. A pramANe A gAthAne aDhiprAya che daMDArika dareke Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102. anuyogadvArakho. pAyaH / daNDAdayo yadi catuIstamamANAstahiM ekatamopAdAnena siddha kathaM punardaNDAdInAM SaNNAmupAdAnaM kRtam ? iti mA kazcid vimatipadyateti daNDAdInAM viSayamedAnAha-'vasthummi' ityAdinA / vAstaugRhabhUmau meyaM-mAnaM istaM vijAnIhi / male-'hatya' iti laisadvitIyAntam / hastenaiva vAstumIyate iti bhAvaH tathA-kSetre dhAnyavapanayogyabhUmiviSaye meyaM daNDaM vijAnIhi / loke hi daNDenaiva kSetramAnaM bhavati / kSetramApakaM vaMzakhaNDe lokA 'daNDe' ti saMjhayA abhiddhti| pathi-mArgaviSaye meyaM dhanu: dhanurabhidhAnaM vaMzadaNDaM vijAnIhi / mAgaMganyUtAdipramANaparicchedo patasaMkemevAvamAnavizeSeNa bhavati na tu daNDAdinA / loke tathaiva rUDhe satvAt / isa gAthA kA abhiprAya hai / " daNDAdika pratyeka kA pramANa jaba cAra hAtha kAhai to phira daNDAdika chahoM kA pATha kyoM sUtrakAra ne kiyA hai| sIkoI AzaMkA na kareM isake liye sUtrakAra ina sabakA viSaya meda, karate haiM-ve kahate haiM ki (vasthummi hatthamejnaM, khise, daMDa, ghaf ca mi, khAyaM ca nAliyAe, viyANa, bhomANa saNNAe) ki vAstu gaha mi-meM mAna hasta hotA hai arthAt-gRha kA pramANa hAtha se jAnA jAtA ghara itane hAtha kA hai yaha ghara itane hAtha kA-isa prakAra se gRha nApa AMkA jAtA hai| "hastha" yaha pada lupta dvitIyAnta hai| kSetra kheta meM daNDa pramANa mAnA jAtA hai-arthAt kheta kA pramoNa daNDa se. kA jAtA hai / kSetramApaka eka vAMsa kA khaMDa hotA hai| jise loka isa nAma se kahate hai| mArga ke nApane meM dhanuSa pramANabhUta gayA hai-arthAt mArga ke gavyUtAdi pramANa kA pariccheda dhanuSa naka aSamAna pramANa vizeSa se hotA hai| daNDakAdi se nhiiN| kyoMki -- - | gamANa jyAre cAra hAthe jeTaluM che te pachI daMDAdika ne pATha sUtrakAra kaTa karyo che? A jAtanI koI zaMkA na kare sUtrakAra A sarvanA Paras se 42i cha-vatyammi ityamejaM khitte, daMDa, dhaNuM ca sakhAyaM ca nAliyAe viyANa somANasaMNNAe) vAstu-bhi- bhAna aba cha, meTa pramANa 1 3 MyqAmAM Ave che. mA RTalA hAtha lAMbu-hALuM che A pramANe dhara hAtha vaDe mapAya che. "g A pada hitIyAta che. kSatramAM-khetaramAM pramANa mAnavAmAM Ave che eTale ke ka vaDe mApavAmAM Ave che. kSetramApaka eka vAMsane khaMDa hoya che jene . mAnA mApamAM dhanuSya pramANabhUta manAya che eTale ke ja gaNyA gamANanI parike dhanuSyanAmaka avamAna pramANu vizeSathI. ghara eTalA hA hama dvitIyAna khetara daMDa vaDe mAra 49 . bhAna Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 190 avamAnagaNimapramANaM ca nirUpaNam tathA - nAlikayA=caturhastapramANayA nAlikAkhyayaSTathA khAtaM kUpAdi mIyate / evaM yugAkSamusalairapi pradezavizeSe tacadviSaye etAni meyatvenopAdIyante / etAni hastadaNDAdIni atramAnasaMjJayA vijayAnIhIti dvitIyagAthA'rthaH / etasyAbamAnapramANasya prayojanamabhidhAtumAha-etena hastAdinA avamAnapramANena khAtacitaracitakrakacitakaTapaTamittiparikSe pasaMzritAnAm - rAtra - khAtaM = kUpAdi, citam = loka meM isI prakAra se rUr3hi pracalita hai / kUpAdi kA pramANa cAra hAtha pramANa vAlI nalikA se isa nAmakI lakar3I se mApA jAtA hai / isI prakAra se pradeza vizeSa meM yuga, hasta, musalaha na se bhI tat tat viSaya mApe jAte haiN| ye saba hasta daNDAdika abamAna saMjJaka jAnanA cAhiye / aisA dvitIya gAthA kA artha hai / aba sUtrakAra isa avamAna pramANa kA kyA prayojana hai ? isabAta ko zaMkA purassara prakaTa karate haiM zaMkA- (eeNaM athamANapamANeNaM kiM paoyaNaM) he bhadanta / isa avamAna pramANa se kauna sA prayojana siddha hotA hai ? uttara--(eeNaM avamANapamANaiNaM khApa, ciyaraiya, karaMkazciya, kaDa, paDa, bhitti parikkhevasaMsiyANaM davvANaM : avamANapamANanivyittilakkhaNaM bhavai) isa hastAdirUpa avamAna pramANa se khAta, cita, racita, krakacita, kaTa, paTa, bhitti, parikSepa athavA nagara kI parikhA inameM saMzrita dravyoM ke avamAna pramANa kA parijJAna hotA hai| : ja thAya che. IMDAdikathI nahIM kemake leAkamAM A pramANe ja rUDhi pracalita che. kRpAtika pramANu cAra hAtha jeTalI nAlikAthI jANavAmAM Ave che A pramANe pradeza vizeSamAM yuga, hasta, muzala A badhA vaDe pazu emanAthI sabadhita viSaye mApavAmAM Ave che A sarve hatA DAki avamAna saMjJaka jAUvAM joIe evA dvitIya gAthAnA atha che. * have sUtrakAra A avamAna pramANunA prayeAjana viSe prazna kare che. 24-(eeNaM avamANapamANeNaM kiM paoyaNaM) he mahata ! bho bhavabhAna pramANuthI kayu* prayAjana siddha thAya che ? uttara- (paparNaM avamANapamANeNaM khAya ciyaraddaya, karakaciya, kaDa, 'pada, bhitti parikkheva saMkhiyANaM davvANaM avamANapamANa nivvitilakkhaNaM bhavai) yA istAhi 35 avamAna abhAbuthI bhAta, thita, racita, athita, uTa, ghaTa, litti, parikSepa athavA nagaranI pazmiA A traSAmAM sarakSita kubyAnA avamAna prabhAnuM parijJAna hoya che, pAhine bhAta mAhi-ghara Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 . ........ .. . anuyogadvArasUtre iSTakAdi-rAziH, racitaM mAsAdapIThAdika, kakacitaM karapatravidAritaM kASThAdika, kaTapaTau prasiddhau miti: kuDacam parikSepaH paridhiH bhityAdeH, nagaraparikhAdirtA, esaMzritAnAM dravyANAM khAtAdInAmityarthaH, abhede'pi bhedakalpanayA khAtAdisaMzritAnAM dravyANAmityuktam, avamAnapramANanitilakSaNaM avamAnapramANatvapari jJAnaM bhvtiH| evaMduSasaMharalAi tdevvmaanmiti|. ... .. . ....... atha kiM tad gaNimam ?-gaNyate saMkhyAyate yattadU. gnnimm| rUpyakAdi, gaNyate saMkhyAyate casvaneneti : gaNimam ekadvayAdikam , iti kasakaraNobhayukUpAdika khAtaM kahalAte haiM / iSTakAdi-ITa AdikoM se banA ye hue mAdapIThAdikra. cita kahalAte haiN| karota se vidArita:kAThAdikka kacita kahalAte haiN| kaTaH nAmaH: caTAI kA aura. paTa: nAma kA. hai| bhIta-kA: nAsA... bhitti hai| bhIta: : kI parikA nAma parikSepa hai| athavA . nagara kI jo khAI hotI hai usakA parikSepa hai| inameM saMzrita khAtAdirUpa dravyoM ke pramANa kI parihotA hai| abhed me bhI bheda kI kalpanA se khAtAdi saMzritA ri aisA pATha sUtrakAra meM kahA hai| arthAt ye khAtAdika dravya nAlikA pramANa haiM, ye gRha itane hAtha-pramANa haiM, yaha kheta itane pramANa hai ityAdi rUpa se khAtAdikoM ke avamAna pramANa kA jAna hotA hai / (setU avamANe) isa prakAra yaha avamAna pramANa ki maNimeM) he bhadanta / vaha gaNima pramANa kyA hai ? (japaNa gaNimeM)::: : : - uttara jo ginA jAve vaha gaNita hai| aisA vaha gaNima rUpayaka Adi jAnanA cAhiye / athavA-jisake dvAsa vastu ginI jAve vaha thInimita- bhAsA kona yitAmA Ave che...12vata 4 kaca kASThAdika kekacita kahevAya che ane paTanAma vastranuM che bhIMtanuM - dviti che. bhIMtanI paridhinuM nAma : parikSepa che athavA nagaranI je bA hoya che tenuM nAma parikSepa che amAM saMzrita khAtAdi rUpa dravyonA parijJAna DAya che. asemA pahanAnAthI " khAtAdi saMzrivyANAm ." Aandal 18 sUtrA23.4AmA cha meTa sahaka dravya ATalI nAlikA jeTaluM che, A ghara ekalA hAtha pramANa che, A A ATalA pramANa che, vagere rUpathI khAtAkinA avasANuM pramANunuM - Aya cha. (se taM avamANe) na bhAye l avamAna pramANa hai. gaNime) vibhapra.zu. 1 (japaNaM gaNijjai gaNimeM) . S .. pari pramAda Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ me. anuyogacandrikA TIkA sUtra 190 avamAnagaNimapramANaM ca nirUpaNam 105, sAdhananiSpannayormadhye gaNimazabdaH kiM sAdhano'tra vivakSitaH 1 iti ziSyamanaH / karmasAdhanamevAtra vivakSitamiti abhidhAtumAha-gaNimaM hi yat khalu gaNyate tada bodhyam / kenedaM gaNyate ityAha-tadyathA-eko daza zatamityAdi saMkhyayA etasya gaNimamamANasya prayojanAbhidhitsayA mAha-etena gaNimapramANena bhRtaka bhRti, gaNima hai| isa pakSa meM eka do tIna saMkhyA gaNima jAnanI caahiye| kyoMki vastu inake dvArA ginI jAtI hai| "saMkhyAyate yat tat gaNimaM" yaha gaNima zabda kI vyutpatti jaba karmasAdhana meM kI jAtI hai-taba rUpayA Adi gaNima zabda ke vAcyArtha par3ate haiM kyoM ki vehI gine jAte haiN| aura jaba gaNima zabda kI vyutpatti karaNa sAdhana meM kI jAtI hai tatha ye rUpayA Adi jisake dvArA gine jAte haiM aisI baha 1, 2, 3, Adi kI ginatI gaNima zabda kA vAcyArtha par3atI hai| parantu yaha sUtrakAra ne gaNima zabda ko karma sAdhana meM hI gRhIta kiyA hai| ataH yaha prazna ho sakatA hai-ki ye rUpayA Adi gaNima kisase gine jAte haiM isake liye sUtrakAra kahate haiN| (ego, dasa, sayaM sahassa dasa saMhassAiM dasasayasahassAI kor3I) eka, daza, sau, hajAra, dasa hajIra eka lAkha, dasa lAkha, eka karor3a ityAdi gaNanA se gine jAte haiN| , . uttara-2 vAmAM Avacha gami cha. galima 3piyA mAya che athavA jenA vaDe vastu gaNavAmAM Ave te gaNima che A pakSamAM eka be, traNa vagere saMkhyA gaNima che evuM samajavuM joIe kemake emanA vA ra vAma mAve che. 'saMkhyAyate yat tat gaNimam' mA galibha zanI vyutpatti jyAre karma sAdhanamAM karavAmAM Ave che, tyAre rUpiyo vagere gaNima zabdanA vAgyAthe kahevAya che kemake temanI ja gaNanA thAya che. ane jyAre gama zabdanI vyutpatti karaNa sAdhanA karavAmAM Ave che tyAre A rUpiyA vagere jenA vaDe gaNAya che, evI te eka, be, traNa vagere saMkhyA gaNima : zadanA vAgyAthamAM Ave che. paraMtu ahIM sUtrakAre gaNima zabdane kama sAdhanamAM ja gRhIta karela che ethI A prazna upasthita thaI zake che ke A rUpiyA vagere gaNima kenA vaDe gaNavAmAM Ave che tenA mATe sUtrakAra kahe cha. (ego, dasa, sayaM, sahassaM isa sahassAI, saya sayasahassAI kor3I) , daza, se, hajAra, dazahajAra, ekalAkha, dazalAkha, eka karoDa vagere gaNunA 1 apAmA bhAva cha. (eeNaM gaNimappamANeNaM kiM poyaNe) A gazubha abhAnu prayojana zu. menA bhATe 2.2 3 che / (eeNaM gaNimApamA. a0 14 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-1 } or bire KI PTP anuyogadvArasUtre bhaktavaitanAyavyayasaMzritAMnA bhUtakaH karmakaraH bhRtiH pradAtyAdInA vRttiH, bhaktaM bhojanam, vetanakaM = tantuvAyacyutavatropalakSe'rthapradAnam, aiteSu ya Ayovyayazca, tasaMzritAnAm stabaddhAnAM dravyANAM rUpyakAdi dravyANAM gaNitapramANa nivRci lakSaNam -gaNitasya= gaNanAyA yA pramANanivRttiH pramANaniSpattistasyA lakSaNa = parijJAnaM bhavati / samprazyetadupasaMharannAha - taMdevadra, gaNimamiti / sU0 190 // 2. aya- pratimAnapramANaM nirUpayati P 24 mUlam - se. kiM taM paDimANe ? paDimANe japaNaM paDimiNi jAi, taM, jahA- guMjA kAgaNI niSphAo kammamAsao maMDalao suvaNNo / paMca guMjAo kammamAsao, cattAri kAgaNIo, kasma, mAMsao, tipiNa, niSphAvA kamsamasao evaM cauMko "kamsa" mAsao, bArasa kammaimAsayA maMDalao evaM aDavAlIsa kAga:pIo maMDalao, solasammamAlayA' suvaNNI, evaM caMsa ... P. 7 + Whiti insi G5 i (eeNaM gaNimappamANeNaM kiM paoSaNaM) isa gaNima pramANa kA kyA prayojana hai ? isake liye sUtrakAra kahate haiM ki (eeNaM gaNimapamANeNaM miMga bhittimattaveyaNaAyavyayasaMsiyANaM davvANaM gaNimadhyamANanivvittikkhaNaM bhavai, se taM gaNime) isa gaNima pramANa se bhRtakakarmakara, bhRti-pAti AdikoM kI vRtti, bhakta bhojana, vetana- julAhoM dvArA cune gaye vastroM ke upalakSa meM majUrI denA inameM jo Ayavyaya hotA hai usa Ayavyaya se saMbaMdhita rupayA Adi dravyoM ke gaNanA ke pramANa kI nivRtti kA ye itane haiM isa prakAra ke pramANa kI niSpatti kA - parijJAna hotA hai| isa prakAra yaha gaNima rUpa pramANa hai / sU0 190 // ". Jing Guan k : - '' . -~ - - jaiNaM bhittagabhitti bhattaveyaNa Ayavyaya saMkhiyANaM devvANaM gaNimappamANanivvitilakkharNa bhavai, se taM gANi meM) mAM gazima abhANuthI nRta4-4242 - bhRti-yahAti vagerenA, vRtti,"lakSta-lekina, vetana-vaira vagere bar3e taiyAra puresA vastronA "asakSama bhanurI ApavI, mAnAthI ne Aya-vyaya hoya che, te Aya-vyayazrI sabaMdhita rUpiyA vagere dravyAnA pramANunuM parijJAna thAya che.A pramANe A gami rUpa pramANa che, prasU.190 .. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CIT.i ': anuyogacaMndrikA TIkA sUtra 191 pratimAnapramANaM nirUpaNam kAgaNIo suvnnnno| eeNaM paDimANappamANeNaM kiM paoyaNa ?, eeNaM paDimANapamANeNaM suveNNarajatamaNimottiyasaMkhasilappavAlAINa: vvANaM paDimANappamANAnivicilakkhaNaM bhavada / se taM prddimaanne|se taM vibhaagniphnnnne|se taM dvyaapmaannsuu.121|| chAyA- atha kiM tat pratimAnam 1 pratimAna-yat khalu pratimIyate, tadyathAguJjAkAkiNIniSpAvaH karmamAsaH maNDalakaH suvrnnH| paJca guJjAH karmamAsakA catasraH kAkiNyA karmasAsakA, tyo niSpAvA:-karmamAsakA evaM catuSkA karmamAsikA, dvAdazakarmamAsakA maNDalakA, evam aSTacatvAriMzat kAkiNya maNDalakApoDazakarmamAsakAra, suvarNakI, evaM catuSpaSTiH kaukiNyA suvarNaH / etena patimAnamamANena kiM prayojanam 1, etena patimAnapramANena suvarNarajatamaNimautikazaMkhezilApravALAdInAM dravyANAM pratimAnapramANanittilakSaNa bhavatitadeva prtimaanm| tadetadU vibhAganiSpannam / tadetad drvyprmaannm|mu0-191|| A. , ... TIkA-se kita' ityAdi- ... ... ... ... ...Prg Fr: atha kiM tat pratimAnam'? atimIyate'neneti pratimAnam-meyasya suvarNAdeH pratirUpaM sadRzaM mAnaM gujAdimityarthaH / pratimIyate yattat pratimAnaM suvrnnaadi| "aba sUtrakAra pratimAnapramANa kA nirUpUrNa karate haiM.. th... " se kitaM paDimANe" ityaadi| . ... .: zabdArtha-(se ki taM paDimANe) he bhadaMta ! vaha pratimAna kyA hai? (jaNAM paDimiNijaha paDimANa) : . . . . . . . uttara-jisase mApa kiyA jAve yaha mAna hai meya-suvarNAdi dravya ke sadRza mAna-mApa kA nAma pratimAna hai / vaha pratimAna guMjAdirUpa hai| tAtparya isakA yaha hai ki saMvarNAdi dravyu kA jisake dvArA mApa- sUtrA2 pratimAna bhAnu ni recha.. --. "se ki taM paDimANe" tyA ........mirz.. ... zahAtha-(se kitapachimANe) 3.AdI pratibhAna 1 (jaNNa' paDimiMNijaI-paDimANaM) Fie t ips Fin: uttara-jenA vize mAyalAbhAM ave te mAna che meyasuvANuM vagere dravya sadazamInaM-bApanuM nAma pratimAne che. te pratika jarirUpa che tAtparya e che ke suvarNadikULyuM jenAthI mA-vacchama karavAmAM ve che. te pratimAna DIR Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre kam / umayasAdhanayoH kataradabhipretamiti prsstturbhipraayH| atra pratimAnazabdaH karmasAdhano'bhipreta iti vaktamuttarayati-pratimAnaM yat khalu pratimIyate iti / kenedaM pratimIyate ? ityAha-tayathA-gucA kAkiNItyAdi / tatra-gunA='karajanI' caNauThI, ghoMgacI' ityAdi nAmnA prsiddhaa| sapAdaguJjA-ekA kAkiNI / satribhAgakAkiNyA tribhAgena gunAdvayena niSpannaH-eko nisspaakH| trayo niSpAvA ekA vijana-kiyA jAve yaha pratimAna hai / isa karaNa sAdhana meM vyutpatti pratimAna zabda se yahAM guMjAdi mApaka padArya pratimAna rUpa kahA hai kyoM ki suvarNa Adi dravyoM kA vajana guMjAdi se hI taula kara jAnA jAtA hai| tathA-"pratimIyate yattata pratimAnama"jisakA vajana kiyA jAve vaha pratimAna hai| isa karmasAdhanarUpa vyutpatti ke AdhAra para suvarNa Adi dravya pratimAnarUpa par3ate haiM / karmasAdhana meM pratimAna zabda kI vyutpatti rakhane para suvarNa Adi dravya svayaM pratimAna kahA jAtA hai phira bhI vahAM yaha svataH jijJAsA hotI hai ki ye suvarNa Adi dravya kisase mApita kie jAte haiM-taba isakA uttara yaha hai ki ye-(guMjA kAMgaNI, nipphAo, kammamAsAo, maMDalao, suvaNNo) guMjA-rattI, kAkiNI, niSpAva, karmamASaka, maMDalaka, suvarNa inase mApita kiye jAte haiM / rattI, ghoMgacI, caNoThI ye guMjA ke nAma haiM / savA rattI kI eka kAkiNI hotI hai / tribhAgayukta guMjAbaya se arthAt paune do guMjA se eka niSpAtha niSpanna hotA hai| tIna niSpAva se 1 karmamAsaka banatA 'che A karaNa sAdhanamAM vyutpatti kahI che. pratimAna zabdathI ahI guMjAra mApaka padArtha pratimAna rUpa gaNAya che. kemake suvarNAdi dravyonuM vajana guMjAra borathI nabhIra vAmAM Ave che. tayA-'pratimIyate yat tat pratimAnam ' renu na42vAmA bhAva pratimAna che. mAdhana 35 * chuMtpattinA AdhAre suvarNAdika dravya pratimAna rUpa kahevAya kamasAdhanamAM pratimAna zabdanI vyutpatti karIe te suvarNAdi dravya jAte pratimAna gaNAya chatAMe tyAM svataH jijJAsA hoya che ke A suvarNAdi dravya kenA vaDe jakhabobhaa bhAva cha kyAre bhAna nasabhA prabhArI cha , mA (guMjA kAgaNI, nipphAo, kammamAsAo, maMDalao suvaNNo) bhu-rattI, al, nAka, karmamASaka, maMDalaka, suvarNa A sarvathI khavAmAM Ave che. rattI, ghagacI, che caNAThI A badhA zuM jAnA nAmo che. savA rattInI eka kAkiNuM thAya che vibhAga yukta zuMja kayathI eTale ke poNAbe gajAthI eka nipAta nipaH thAya che. traNa nipAvathI 1 karmamAsaka ane 12 karmamAsakathI 1 maDaLa Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 191 pratimAnapramANanirUpaNam pharmamAsakaH / dvAdazakarmamASakA eko maNDalakaH, SoDazakarmamASaka: ekaH suvrnnH| amumevAthai sUtrakAro'pi kiMcit sUcayati-'paMca guMjAo' ityaadinaa| vyAkhyA spaSTA / etasya pratimAnapramANasya prayojanamabhidhitsurAha-etena pratimAnapramANena suvarNarajatamaNimauktikazaMkhazilApavAlAdInAm-suvarNa-hema, rajataM rUpyam, maNayAcandrakAntAdayA, mauktikAni-muktA, zalo ratnavizeSA, zilA-rAjapaTTako hai| 12 karmamAsakoM kA 1 maMDala hotA hai / 16 karmamASakoM kA eka suvarNa hotA hai| isI bAta ko sUtrakAra ne (paMcaguMjAo kamma mAsao, cattAri kAgaNIo kammamAsao, tiNNi, niSphAvA kammamAsao evaM ghauko kamma mAsao, bArasa kammamAsayA maMDalao, evaM aDayolIsa kAgaNIo maMDalao, solasakammamAsayA suvaNNo, evaM causahi kAgaNIo suvaNNo) isa sUtrapATha dvArA spaSTa kiyA hai| isameM ve kaha rahe haiM ki pAMca guMjA se 1 karmamASaka niSpanna hotA hai / athavA cAra kAkiNI se 1 karmamASaka niSpanna hotA hai| yA tIna niSpAvoM se 1 karmamASaka banatA hai| isI prakAra cAra kAkiNiyoM se cauthA karma mASaka niSpana hotA hai / 12 karmamASakoM kA 1 maMDala hotA hai| isI prakAra se 48 kAkiNiyoM se 1 maMDalaka hotA hai / 16 karmamASakoM kA 1 suvarNa hotA hai| 'athavA-cauMsaTha kAkiNiyoM kA 1 suvarNa hotA hai / (eeNaM paDimANapa. mANeNaM ki paoyaNaM 1) he bhadanta ! isa pratimAna pramANa se kisa prayojana kI siddhi hotI haiM ? bane che. 16 karmamASakanuM eka suvarNa hoya che. eja vAtane sarakAre (paMca guMjAo kammamAsao, bacAri kAgaNIo kammamAsao, viNi, niphAvA kammamAsamo evaM pakko kammamAsao, pArasa kammamAsayA maMDalao, pUrva . cAlIsa kAgaNIo maMDalao, sroLasakammamAsayA suvaNNo, evaM causAda kAgaH jIo suvaNNo) mA sUtrA8 43 254 thucha yAMya zu bha bhApa niSpanna thAya che athavA cAra kAkaNathI 1 karmamASaka niSpanna thAya che athavA traNa niSpAvothI 1 karmamASaka niSpanna thAya che A pramANe cAra kAkaNIothI caturtha karmamASaka niSpanna thAya che 12 kamamASakanuM 1 maMDaLa thAya che A pramANe 48 kAkaNIe barAbara 1 maMDalaka hoya che. 16 karmamASaka baza. bara 1 suvarNa hoya che athavA 64 kAMkaNa barAbara 1 suvarNa hoya che. (eeNaM paDimANapamANeNaM kiM poyaNaM / ) BRTI mA pratimAna prabhAvI kayA prayajananI siddhi thAya che? ___. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 anuyogadvArasUtre gandhapaTTakaca, pravAlo vidrumaH, etadAdInAM dravyANAM pratimAnapramANanirvRttilakSaNaM = pratimAnapramANAmya yA, ni ciniSpati tasyAlakSaNa-parijJAna bhavati / etadupasaMhasnAha-tadetat pratimAna pitti / itthaM mAnAdi, pratimAnAntAH pazcApi vibhAbhaniSpanabhedA nirUpitA iti sUcayitumAu-detat :vivAganiSpanna miti itthaM pradeza nimpanna vibhAganiSpanayonirUpaNenA dravyapramANa nilapitamitiH sUcayitumAhatadetad dravyapramANamiti // 0191 // - .::rix ' ... !::: 7 - sattA eeNaM paDimANappamANeNa survaNarajatamaNimottiyasaMkha silapavAlAINa davANa paDimANappamAninvitilakkhaNa bhavaI isa pratimAna pramANa se suvarNa, rajata, maNi, mauktika, zaMkha, zilA, pravAla, yAvidravyoM ke pratimAna pramANa kI niSpatti kA jJAna hotA hai / maNi zabda se yahAM canakAnta sUryakAnta Adi maNiyA~ gRhIta huI haiN| mauktika se muktA, zaMkha se ratna vizeSarUpa zaMkha, zilA se rAjapaka aura paTaka evaM pravAla se viduma bhUgA ye liye gaye haiN| sa te paDimAMNe-se vibhAganiSphapaNe-se taM vyApamANe isa prakAra yaha pratimAna pramANa svarUpa hai.| mAnAdi pramANa se lekara pratimAna pramANa taka ke pAMcoM madoM kA jo ki vibhAga niSpanna dravyapramANa ke bheda haiM nirUpaNa ho kA isa prakAra pradeza nirUpana aura vibhAganiSpanna bhedoM ke nirUpaNa na yA jAnanA cAhie / 0111 // uttara-(eeNa paDimANapamANeNaM suvarpaNarajatamaNimociyasakhasilapavAlAvANaM paDimANappamANaninvitilakkhaNaM bhavai) mA pratimAna prabhAthI bhaya, bhautiza pAsavagare yAMnI pratibhA prabhA. ava triInuM sIna dhAryuM che. ahiM "zabdathI ahIM cakata; sUryakAMta nAhIta thartha mAyA bhutA; zamayI isa vizeSa vija pa ane garvapaTTI ane pravAlathI viEma gRhIta thayela che. paDimANe-se taM, vibhAganippaNNe-se / devappamANe) bha prabhAva mA pramANa varUpa che tenI mANathI amIne pratimAnuM pramANa musipI do ke jemAM vibhAga nidarya pramANunA le che tenuM sukI gayuM che. A pramANe pradeza nipaja ane vibhAga niSpanna adiva tiece 8 Pic - - rInA divya pramANu* nirUpita thaIkAla che - - Sirri ..venri .. malA 33 se lekara pratimAna prama :40Rs. int aura vibhAMganiSpanna gayA jAnanA.cAhie Nehs hama sakSama Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE STE ttharayaNa 576 -Aya 10 r a . . ussahara pamANara .... FORT anuyogacandrikA TIkA sUna 22 kSetrapramANanirUpaNam .... aru ~~ mA nirUpayati-- "RY RE | P R -- ter : aya kSatrapramANa. NE" FF :: bhUla se kiM taM khettappamANe ?; khettapatramANe duvihe prANataM jahAM-paesaniphaNNe ya vibhAganippaNNe yA saikita paresaniSphaNNe ; paesanipphaNNe egapaesogADhe duSpaesogADhetipra-- esogADhe jAva saMkhijapaesogADhe asaMkhijapaesogADe, seto pNsnipphnnnne| se kiM taM vibhAgaNiphaNNa?; vibhAganimphaNNeaMgalAhathiyaNIkucchIdhaNagADaya ca bauddhavIM joyaseMTI pathara logamaloga'vi thAntahevAsA se ki ta aMgule aMgule jahA AyaMgule usseMhaMgule pmaannguleN| se kiM taM pigule 1, AyaMgule-jeNaM jayA maNussA bhavati tesiM NaM tayA appaNo aMguleNaM duvAlasaM aMgulAI "muMha, navamuhAI purise pamANajutte bhavai, doNNie purita mANajutte bhavai, addhabhAraM tullamANe purise ummINajutte bhavaI, mANummANapamANejuttA lakkhaNavaMjaNaguNehiM uvaveyAna uttamakulappasUyA, uttamapurisA munneyvaa||1|| hoti puNa ahiyapurisA, ahasayaM aMgulANa, siTivaddhA / chapAuna ahamapurisA, cauttaraM majjhimillA // 1 // hINA vA ahiyA vAraje khalu sarasattasAraparihINAAte. uttama purisANaM, avassa-pasattaNa muti||3|| eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI. pAo, do pAyA vihatthI do vihalthIo ramaNI, do rayaNIo kucchI; do kucchIo daMDaM, dhaNu, jur3oM, nAliyo, akkhe, musale,dodhaNusahassAiMgAuyaM, cttaarigaauyaaiNjoynn|suu.192|| 10 . . . . . . . . . . .. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogadvArasUtre chAyA-atha kiM tat kSetramANam ?, kSetrapramANaM-dvividhaM prAptaM, tadyathApradezaniSpannaM ca vibhAganiSpannaM ca / atha kiM tat pradezaniSpannam 1, pradezaniSpamam-ekapradezAvagADhaM dvimadezAvagAda tripradezAvagADhaM saMkhyeyapradezAvagADham asaMkhyeyamadezAvagADham / tadetat prdeshnisspnnm| atha kiM tada vibhAganiSpannam ?, vibhAganiSpannam-aGgulaM vitastiH raniH kukSiH dhanuH ganyUtaM ca bodhyam / yojanaM zreNI pravaraM koko'loko'pi ca tathaiva / atha kiM tat aGgulam , agulaM trividha prAptam , tadyathA-AtmAGgulam , utsedhAGgulam, pramANAgulaM c| atha ki tata AtmAGgulam ?, AtmAGgulam-ye khalu yadA manuSyA bhavanti teSAM khalu namA prAtmanaH agulena dvAdaza agulAni mukhaM, navamukhAni puruSaH pramANayukto bhavati, drauNikA puruSo mAnayukto bhavati, arghabhAraM tulayan puruSa unmAnayukto bhavati, mAnonmAnapramANayuktA lakSaNavyaJjanaguNairupapetAH / uttamakulamasUtA ucamapuruSA jnyaatvyaaH| bhavanti punaradhikapuruSA aSTazatam aGgulAnAm udvidaa| ghaNNavatim adhampuruSAH caturuttaraM madhyamAstu // hInA vA adhikA vA ye svara saarprihiinaaH| tam uttamapuruSANAm avazyAH preSyatvamupayanti / etena lamamANena paDalAni pAdaH, dvau pAdau vitastiA, dvau vitaritaH rasniA, nau ratnI kutiH, dvaukukSI-daNDaH dhanuH, yugaM, nAlikA, asaM, musalaM, dve dhanu: mahagavyUtaM, catvAri gavyUtAni yojanam // 0 192 // TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kiM tat kSetrapramANam ? iti ziSya prshnH| uttarayati-pradezaniSpanna jAganiSpannobhayabhedena kSetramamANaM dvividhaM prAptam / tatra-pradezaniSpannam kitaM khettapamANe" ityaadi| bdArtha-(se ki taM khettappamANe) he bhadanta ! vaha kSetrarUpa pramANa kyA hai ? prakAra tara-(khettappamANe-duvihe paNNatte) vaha kSetrarUpa pramANa do kA prajJapta huA hai| (taM jahA) ve do prakAra ye haiM-(paesanipphaNNe nipphaNNe ya) eka pradeza niSpanna, dUsarA vibhAga niSpA / 3 sUtrakAra kSetrapramANunuM nirUpaNa kare che- "se ki te khettapamANe" tyA DAya-(se kiM ta khettapamANe) BRa! I kSetramA ! tara-(khettappamANe-duvihe paNNate) ta tra 35 prabhA 2 mAranu ra 2 cha. (tajahA) mA prabhArI cha (paesaniphapaNeya vibhAga prata Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 192 kSetrapramANanirUpaNam ekapradezAvagADhAyasaMkhyeyapradezAvagADhAntaM bodhyam / pradezAstvatra kSetrasya nirvibhAgA bhAgA vivakSitAH, tainiSpanna pradezaniSpannam / tat ekapradezAvagADhAdikam / ekAdibhiH kSetrapradezaniSpannatvAd asya ekAdinadezAvagADhatvaM bodhyam / ekapradeM. zAMvagAhitvAdinA svasvarUpeNaiva pratIyamAnatvAdeSAM pramANatvaM vijJeyam / vibhAga (se kiM taM paesaniphaNNe ) he bhadanta ! vaha pradeza niSpanna kSetrapramANa kyA hai? uttara-(paesaniSphaNNe) vaha pradeza niSpagna kSetra pramANa isa prakAra se hai-(egapaesogADhe duppaesogADhe, tippaesogADhe, jAva saMkhi japaesogADhe asaMkhijjapaesogADhe) eka pradezAvagADha, do pradezAvagADha, tIna pradezAvagADha yAvat saMkhyAtapradezAvagADha asaMkhyAtapradezAvagADha jo kSetrarUpapramANa hai, vaha pradezaniSpanna kSetra pramANa hai / kSetra ke nirvibhAga jo bhAga haiM ve yahAM pradezarUpa se vivakSita hue haiN| ina pradezoM se niSpanna hone kA nAma "pradeza niSpanna " hai| pradeza niSpanna kSetra pramANa vaha eka pradezAvagADhAdirUpa hai / kyoM ki vaha eka pradezAdiavagADha kSetra eka Adi kSetra pradezoM se niSpanna huA hai / isaliye isameM ekAdi pradezAvagADhatA jAnanI cAhie / ye kSetra pradeza ekAdi kSetra pradezoM meM avagAhI hone rUpa apane nija svarUpa se hI pratIti meM Ate haiM isaliye inameM pramANatA jAnanI cAhiye / tAtparya isakA isa prakAra niphaNNeya) se prazanna dvitIya GiGION ni0panna (se ki ta paesa. nipphaNNe) ! pradeza ni05-nakSetraprabhA paTale zu.? uttara-(paesa nipphaNNe) pradeza niSpanna kSetramA mA prabhArI (egapaekhogADhe duppaesogADhe, tippaesogADhe, jAva saMkhijjapaesogADhe asaMkhigjapae. sogADhe) 4 pradeza, me prA6, a azA yAvata saMkhyAtapradezAvagADha, asaMkhyAta pradezAvagADha je kSetrarUpa pramANuM che, te pradeza niSpanna kSetrapramANa che. kSetranA nirvibhAga je bhAga che te ahIM pradezarUpamAM vivakSita thayela che. A pradezothI niSpanna thavAnuM nAma pradeza niSpana che pradezani5nakSetrapramANa eka pradezAvagADhAdi rUpa che. kemake te eka pradezAdi avagADha rUpa kSetra eka Adi kSetra pradezothI niSpanna thayela che eTalA mATe AmAM ekAdi pradezAvagADhatA jANavI joIe A kSetra pradeza ekAdi kSetrapradezomAM avagAhI havA badala potAnA varUpathI ja pratItimAM Ave che ethI ja AmAM pramANutA a0 15 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre niSpanna svagatAn pradezAn vihAya aparo vividho viziSTo vA bhAgo vibhaagH|' maGgoM vikalpaH prakAra iti samAnArthakAH / tena niSpannam , taddhi-aGgulavitastyAmaiM hai ki kSetra eka, do, tIna, Adi saMkhyAta asaMkhyAtarUpa apane nirvibhAga bhAga rUpa pradezoM se-niSpanna hai| ina-pradezoM se niSpanna honA hI isakA nija svarUpa hai / isI. svasvarUpa se hI yaha jAnA jAtA hai ataH "pramIyate yat tat pramANam" jo jAnA jAve vaha pramANa hai / isa prakAra kA karma sAdhana rUpa jo pramANa zabda hai tabAcyatA kSetra meM Ane se vaha pramANarUpa par3a jAtA hai| parantu jaba pramIyate'nena yattat pramANam" isa prakAra pramANa zabda kI vyutpatti karaNa sAdhana meM rukhI jAtI hai, taba kSetra svayaM pramANa rUpa nahIM par3atA hai kintu eka. pradezAdi avaMgADharUpa jo isakA svarUpa hai vaha pramANabhUta par3atA haikyoM ki ye eka do tIna Adi apane apane nirvibhAga bhAgoM se niSpanna hai| aura usI se yaha jAnA jAtA hai| aura usa svarUpake sAtha isakA saMbandha hai-ataH yaha bhI upacAra se pramANabhUta ho jAtA hai| 'settaM parisaNiphaNNe' yaha huA pradeza niSpanna / vibhAga niSpanna kisako kahate hai ? vibhAga niSpanna svagata pradezoM ko choDakara dUsarA jo vividha. hIthavA viziSTa bhAga hai usakA nAma vibhAga hai / bhaGga, vikalpa prakAra jANavI joIe tAtparya A pramANe che ke kSetra eka, be, traNa vagere saMkhyAta asaMkhyAta rUpa pitAne nirvibhAgarUpa pradezathI niSpanna che. A pradezathI nipanna thavuM ja enuM nija svarUpa che A sva svarUpathI ja e jANavAmAM mA . "mIyate yat tat pramANam" meM mAM bhAva ta prabhAcha A jAtanA kama sAdhana rUpa je pramANa zabda che, taduvAcyatA kSetramAM Avabaadhiit prabhAeM mAnavAmA bhAva che. paraMtu yAre pramIyate 'nena yat tat pramANam' bhI prabhAva prabhAra zanI vyutpatti 425 sAdhanamA 42vAmI A tyAre kSetre pote pramANu rUpa che evuM siddha thatuM nathI paraMtu eka zAdi avagADha rUpa je enuM svarUpa che te pramANabhUta siddha thAya che kemake che ke, be traNuM vagere potapotAnA nirvibhAgathI niSpanna thayela che ane senAMthI ja e jANavAmAM Ave che ane te svarUpanI sAthe ja ene saMbaMdha methI mApaM yAthI pramANabhUta tha naya che. (se ta' paesaNipphaNNe) e sadhI prardeza niSpane vibhAganA saMbaMdhamAM carcA thaI have vibhAga unane kene kahevAya? vibhAga niSpanna svagata pradeza sivAya bIje je vividha athavA viziSTa bhAga che tenuM nAma vibhAga che bhaMga, vikalpa, prakAre Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 192 kSetrapramANanirUpaNam dirUpaM bodhyam / tatra- azalam-AtmAGgulautsedhAGgulapramANAGguleti trividham / tatra-AtmAmAlam-Atmana:-svasya aGgulam / atrAtmazabdena tattakAlasamutpano bharatasagarAdivivakSitaH, tattatsambandhi anggulm-aatmaagulmityrthH| ye samAnArthaka zabda haiM / isa vibhAga se niSpanna honA usakA nAma vibhAganiSpannatA hai| yaha vibhAganiSpannatA aGgula vitasti (vaita) Adi rUpa jAnanA cAhiye / kyoM ki isa prakAra se kSetra jAnA jAtA hai| pradeza niSpannatA meM kSetra apane hI pradezoM dvArA jAnA jAtA hai-taSa ki vibhAga niSpannatA meM vividha aMgula vitasti Adi rUpa prakAratA se jAnA jAtA hai| yaha kathana pramANa zabda kI karaNAsAdhanarUpa vyutpatti kI apekSA jAnanA caahiye| (se kitaM aMgule) he bhadrata / vaha aMzula kyA hai| uttara-(aMgule titrihe paNNatte) vaha aMgula tIna prakAra. kA hotA hai-(taMjahA) usake ve prakAra ye haiM-(AyaMgule, parasehaMgule pramAAMguche) AsmAMgula utsedhAMgula aura pramANAMgula (se kiM taM AyaMgule) he bhadanta! vaha AtmAGgula kyA hai ? uttara-(AyaMgule) vaha AtmAGgula isa prakAra se hai-(jeNaM jayA maNussA bhavaMti, tesiNaM tayA appaNo aMguleza duvAlala aMgulAI, navamuhAI purise, pamANajute bhavaha) AtmAMgula meM AtmA kA artha A badhA samAnArthaka zabda che A vibhAgathI niSpana thavuM te vibhAga niSpannatA che A vibhAga niSpannatA aMgulIvitati (vaMta) vagere rUpamAM jANavI jaIe, kemake A rIte ja kSetra jANavAmAM Ave che. pradeza niSNAtAmAM tra pradeza vaDe ja jANavAmAM Ave che tyAre vibhAga nipUjanatAmAM vividha aMgula, vitasti vagere rUpa prakAratA vaDe te jANavAmAM Ave che. A kathana pramANa zabdanI karaNa sAdhana rUpa vyutpattinI apekSAe jANavuM joIe (se ki ta aMgule) 8 mata ! bhaYA uttara-(aMgule tivihe paNNatte) sanA / (vajaha mA pramANe cha (AyaMgule, ussehaMgule pamANagule) AmAMzu, Gayija mana prabhAiye (se ki ta AyaMgule) 3 ! bhAmAzusa cha / uttara-(AyaMgule) a mAmAMYa yA pramANe. (je.NaM jayA mamukhyA bhavati, te siNaM tayA apaNo aMguleNa duvAlala aMgulAI, muhaM, navamuhAI pUrikha, pamANajutte bhavai) AtmAsamA mAtmA zahanA bhaya tpaataa| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d anuyogadvArasUtre I tadevaM vijJeyam- ye khalu bharatasagarAdayaH = pramANayuktA manuSyA yadA yasmin kAle "bhavanti = utpadyante tadA tasmin kAle yatteSAmaGgulaM tadiha AtmA'GgulaM viva'' kSitam / tenAgulena dvAdaza aGgulAni ekaM mukhaM bhavati, navamukhapramANaH puruSaH pramANayukto bhavati / ayaM bhAvaH - yasmin kAle yaH puruSa utpadyate, tasya tatkAlAnusAreNa yatpramANamaGgulaM bhavati, vairdvAdazabhiraGgulairekaM mukhaM bhavati, tathA navasukhapramANazca puruSaH pramANayukta ityucyate / atrAzmazabdena tattatkAlikaH puruSo -vivakSitaH / puruSANAM kAlabhedenAnavasthitapramANatvAdidamaniyatapramANaM draSTavyam / apanA hai / apanA jo aMgula hai vaha AtmAMgula hai / yahAM Atma zabda se usa 2 kAla meM utpanna hue bharata, sagara Adi cakravarti vivakSita hue haiN| isaliye usa 2 kAla meM utpanna hue bharata sagara Adi vyaktiyoM kA jo aMgula hai, vaha AtmAMgula hai-aisA AtmAMgula kA vAcyArtha jAnanA caahiye| niSkarSArtha isakA yahI hai ki apane 2 kAlavartI manuSyoM kA aMgula hI AtmAMgula hai / yaha isa prakAra se jAnanA cAhiye- isa AtmAgula se 12 aMguloM kA eka mukha hotA hai, nau mukha pramANavAlA eka puruSa hotA hai| aisA puruSa hI pramANayukta kahA jAtA hai / tAtparya isakA yaha hai ki jisa kAla meM jo puruSa utpanna hotA hai usakA usa kAla ke anusAra jitane pramANa kA 1 aMgula hotA hai aise 12 aMguloM kA eka mukha hotA hai 9 mukhoM kA jitanA pramANa hotA hai arthAt 108 aMgula hote haiM- itane aMgula pramANa kI U~cAivAlA eka puruSa hotA hai / isa prakAra isa AtmAMgula kA pramANa aniyata hotA hai / kyoM ki * je aMgula che, te AtmAMzula che. ahIM AtmA zabdathI tat tat kALamAM -utpanna thayela bharata sagara vagere vivakSita thayela che. eTalA mATe tat tat kALamAM utpanna thayela bharata sagara vagere vyakitaonA je aMgula che, te AtmAMzula che. evA AtmAMgulanA vAgyAtha jANuvA tApaya A pramANe che ke pAtapAtAnA DhAlavatI mANusAnA aMzula ja AtmAMzula che. A AtmAzulanA 12 azulAnuM eka sukha thAya che, ane nava mukha pramANavALe eka puruSa hAya che eve! purUSa ja pramANu cuta kahevAya che tApa A pramANe che ke je kALamAM je purUSa utpanna thAya che, tenA te kALa mujaba teTalA pramA'zunA 1 aMzula hAya che evA 12 aMgulanI kharAbara 1 sukha hoya che.nava mukhanA pramANa mujaba-eTale ke 108 a'gula pramANu jeTalI ucAIvALA eka purUSa hAya che A pramANe A Atmagulanu pramANu aniyata hoya che Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sutra 192 kSetrapramANanirUpaNam itthaM ca pratikAlikaH puruSaH svIyAGgulenASTottarazatapramANAlo yadi bhavati tadA sa pramANayukta ucyate iti / drauNikaH puruSastu mAnayukto bhavati / ayaM bhAvaHdroNI-mahatI jalakuNDikA, tasyAM jalaparipUrNAyAM praviSTa kasmiMzcid puruSe tato droNyA droNapramANaparimitaM jalaM bahirgacchettadA sa puruSo mAnayukta izyucyate / yadvAdroNapamANajalanyUnAyAM tasyAM droNyAM kazcita puruSaH praviSTaH / maviSTe tasmin sA droNI pUrNajalA jAtA, tadA sa puruSo mAnayukta ityucyate, iti / tathA-adabhAraM jisa kAla meM jo manuSya utpanna hotA hai usa kAla ke manuSya kA aMgula hI AtmAMgula kahA gayA hai ataH aise manuSya kA aMgula kAla * bheda se puruSoM ko avasthita pramANavAlA hone ke kAraNa aniyata pramA. *NavAlA kahA gayA hai| isa prakAra haraeka kAla kA manuSya apane 2 .. aMgula se 108 aMgula pramANa yadi hotA hai-taba vaha pramANa yukta . kahalAtA hai| (doSiNae purise pamANajutte bhavaha) drauNika puruSa pramANa yukta hotA hai / isakA bhAva isa prakAra haiM-bar3I bhArI jalakuNDikA'. hauja kA nAma droNI hai| usameM paripUrNa jalabhara dene para puruSa jaba usameM praveza karatA hai to usase usake pravezita hone para droNa pramANa jala yadi bAhara nikala AtA hai to aisA puruSa mAnayukta mAnA jAtA hai| athavA droNa pramANa jala se nyUna usa droNI meM yadi koI. puruSa niviSTa ho jAve aura vaha droNI droNapramANa jala se bhara jAve arthAta droNa pramANa jala usameM Upara. uTha ove to bhI vaha puruSa mAnayukta kemake je kALamAM je mANasa utpanna thAya che, te kALanA mANasane aMgrala ja AtmAMzula kahevAya che ethI evA mANasane aMgula kAla bhedathI para nA avasthita pramANu yukta hovAthI aniyata pramANuvALa kahevAmAM AvyA che A pramANe dareke dareka kALane mANasa pota-potAnA azulathI je 108 aMgulapramANu jeTale UMce hoya che, te te pramANasara uvAya che. (doNNie purise pamANajutte bhavai) proNi pu35 pramANa cakata hoya che ane bhAva A pramANe spaSTa karI zakAya ke-baha - eNTI jalakuDInuM nAma koNa che. temAM paripUrNa jaLa bharavAmAM Ave ane tyAra bAda purUSa temAM praveze ane purUSanA jala pravezathI je droNa pramANa jala bahAra nIkaLI Ave te evA purUSa mAnayukata mAnavAmAM Ave che. athavA droNa pramANu jalathI nyUna-te droNamAM je kaI purUSa praviSTa thaI jAya ane te droNa droNapramANa jala jeTalI paripUrNa thaI jAya eTale ke hoNu pramANa jala temAM upara AvI jAya te paNa te purUSa mAnayukta mAnapaamaa bhAva cha. (addhabhAraM tulamANe purise ummANajutte bhavaI) mAra Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogaddhArasUtre tulayana puruSaH unmAnayukto bhavati / ayaM bhAvaH-tulAyAmAropito yaH puruSaH sArapudgalaracitatvAt addhabhAraM tulayati sa unmAnayukta ityucyate, iti / tatrottamapuruSAH uparyuktaiH-pramANamAnonmAnastathA'nyaizca guNairyuktA eva bhavantIti darzayitu mAha-'mANummANapamANa' ityaadi| ayaM bhAva:-ye puruSA mAnonmAnapramANayuktAHuparinirdiSTAnonmAnapramANaH sahitAH, tathA-lakSaNavyaJjanaguNaiH-lakSaNAnizaGkhasvastikAdIni, vyaJjanAni-mapItilakAdIni, guNA: audAryAdayastairupapetA yuktAH, tathA-uttamakulaprasUtAH uttamakulAni-ugrAdikulAni teSu pramUtAH samutpannAca santi, te uttamapuruSAH cakravadiyo vijJeyA iti / eSAnucavapramANaM ..mAnA jAtA hai| (addhabhAraM tullamANe purise ummANamutte bhavaI) arddha bhAra pramANa tulA huA vyakti-puruSa-unmAnayukta hotA hai-isakA tAtparya yaha hai ki tarAjU para Aropita huA purUSa sAra pugaloM se nirmita hone ke kAraNa arddhabhAra pramANa tulatA hai-arthAta usakA vajana arddhabhAra pramANa baiThatA hai to vaha puruSa unmAnayukta mAnA jAtA hai / jo uttara puruSa hote haiM ve ina uparyukta mAna unmAnapramANa .. vAle hote haiM tathA anya guNoM se yukta hI hote haiM / isI bAta ko aba sUtrakAra pradarzita karate haiM-(mANummANapamANajuttA lakhagavaMjaNa. guNehi ubaveyA) jo puruSa mAna unmAnapramANa saMpanna hote haiM, tathA zaMkha svastika Adi lakSaNoM se maSA, tilaka-tila-Adi vyaMjanoM se, evaM audArya Adi guNoM se yukta hote haiM (uttamakulappasuga jasamapurisA muNezavyA) ugrAdi uttamaloM meM utpanna hote haiM ve cakra vartI AdirUpa utsama "puruSa jAnanA caahiye| (hoti puNa ahIya purisA pramANu tulita vyakti-purUSa-unmAna yukata hoya che tAtparya A pramANe che ke trAjavA para A pita thayela purUSa sAra pale vaDe nirmita hovA badala adhabhAra pramANu thAya che. eTale ke tenuM vajana AryabhAra pramANa sudhI hoya te te purUSa unmAna yukata mAnavAmAM Ave che je uttama pura kAya che te uparyukata mAna-unmAna pramANu yukta hoya che temaja bIjA -zuzathI yutAya cha me pAta 258 43 cha. (mANummANapamANajuttA 'lakkhaNavaMjaNaguNehiM ubaveyA) 2 539 bhAna EmAna prabhA sapana hoya che, temaja zaMkha, svastika vagere lakSaNethI, maSA, tilaka, tala pore vyanAthI mana mohAya vagaire zAthI pAna DAya che. (uttamakulappa suyA uttamapurisA muNeyatvA) GALLEGHA mA ma 43 cha, te Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anuyogacandrikA TIkA sUtra 192 kSetrapramA NanirUpaNam 11.9 5 nirdizati- 'hotipuMNa' ityAdinA punaradhikapuruSA:- uttama puruSAH aGgulAnAma aSTazatam - udviddhAH = ucchritA bhavanti / uttamapuruSA aSTottarazatAGgulocchrAyA bhavantIti bhAvaH / tathA - adhamapuruSAH SaNNavatyaGgulocchritA bhavanti, madhyamapuru. SAstu caturaGgulAdhikazatA gulocchrAyA bhavanti / aSTottarazatAGgulebhyo hInA vA adhikA vA svarasavasArahInAH - svaraH - saMkalajanopAdeyoM dhIragambhIro dhvaniH, sattvaM= dainyavinirmuktomAnaso'vaSTambhaH, sAraH =zubhapudgalopacayajaH zArIrikaH zakti vizeSastaiH parihInAH ye puruSAste avazyA: = asvatantrAH santo'zubhakarmavazata uttama puruSANAm = upacitapuNyAnAM preSyatva bhRtyatvamupayAnti = pApnuvanti / svarAdi-asayaM aMgulANa uvviddhA / chaNNauD ahamapurisA, ca uttaraM majjhamillAu) ye uttama puruSa 108 aMgula ke U~ce hote haiM - arthAt inakA zarIra 108 aMgula pramANa U~cA hotA hai / jo adhama hote haiM ve 96 aMgula U~ce hote haiM / aura jo madhyama puruSa hote haiM ve 104 aMgula U~ce hote haiM / (hINA vA ahiyA vA je khalu sarasattasAraparihINA / . uttamapurisArNa avassa peMsantaNamurveti ) ye hIna puruSa athavA adhikamadhyama puruSa - jo ki 108 aMgula zarIra kI U~cAI se vihIna hote haiM ve sakala janopAdeya evaM dhIra gambhIra dhvani se hIna dInatA vihIna mAnasika sthiti se hona aura zubha pugaloM ke upacayajanya zArIrikazaktivizeSa se hIna rahA karate haiM / tathA asvataMtra hote. huve ye azubha karmodaya ke prabhAva se upacita puNya vAle uttama puruSoM, ko sevA cAkarI kiyA karate haiN| svarAdi lakSaNoM se rahita hone para hI aSTuvartI vagere 35bhAM uttama pu3Sa! hoya che. (hoMti puNa ahiya purisA asayaM aMgulANa uThibaddhA, chaNNauMDa ahama purisA, ca uttaraM majjhamillAu) bhA uttama purUSo 108 a zula jeTalA UMcA hoya che je adhama purUSa hoya che maiM 96 gula UMcA hoya che ane je madhyama purUSa hAya che te 104 aguta AyA hoya che. (hoNA vA ahiyA vA je khalu sarasattasAraparihINA uttamapurisANaM avassapeMkhattaNamurveti) mA adhA hIna pu3SA athavA madhyama purUSA ke jeo 108 aMzula karatAM UMcAImAM nAnA hoya che adhA jana pAdeya ane dhIra gaMbhIra dhvani--rahita dainyavihIna, mAnasikasthiti hIna ane zubha puaAnA upacaya janya zArIrika zakita vizeSathI rahita hAya temaja asvataMtra rahIne teo azubhakarmAMyanA prabhAvathI ucita puNyazAlI uttama purUSAnI sevAcAkarI karatA rahe che svagati lakSaNAthI rahita hAvA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120. anuyogadvArasUtre lakSaNarahitAzcedyathokta pramANAta hInA vA adhikA bhavanti, tadaiva te preSyatAmupa. yAnti / svarAdiguNayuktAstu yathoktamamANAt adhikA hInA vA 'pyuttamakoTAveva gaNyante / zrUyate hi bharatacakravartinaH svaagulairviNshtydhikocchraayH| bhagavato mahAvIrasya svAGgulaizcaturasItyagulocchAyo'pi keSAMcinmate / ato viziSTAH svarAdaya eva pradhAnaphaladAyino bhavanti / yata uktamapi "asthiSvarthAH sukhaM mAse, baci bhogAH striyo'kSiSu / gatau yAnaM svare cAjJA, sarva sattve pratiSThitam" ||iti|| etena aGgulapramANena SaDaGgulAniSaDaGgulavistIrNaH pAdaH pAdasya madhyatalapradezo bhavati / pAdaikadezatvAt pAda ityucyate / tathA-dvau pAdau=saMyuktaM pAdadvayaM ye hIna, madhyama pramANavAle puruSa uttama puruSoM kI sevA cAkarI kiyA karate haiN| yadi ye hIna aura adhika hoM bhI parantu yadi svarAdi guNa se saMpanna haiM to ye uttama koTi meM hI gine jAte haiN| zAstroM meM aisA sunA jAtA hai ki bharata cakravartI apane aMguloM se 130 aMgula UMce. the| aura bhagavAna mahAvIra prabhu 84 aMgula U~ce the| yaha mAnyatA kisI 2 kI hai / isa liye viziSTa svarAdika hI pradhAna phaladAyI hote haiN| kahA bhI hai-asthivarthAH ityAdi / isa zloka kA artha sugama hai| (eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAo) isa aMgula pramANa se 6 aMgula vistIrNa pAda kA madhyatala pradeza hotA hai / pAda kA eka deza hotA hai isaliye use yahAM pAda zabda se kaha diyA hai| (do pAyA vihatthI do vihatthIo rayaNI do rayaNIo kucchI do kucchIo daMDa, badala paNa A hIna, madhyama pramANuvALA purUSe uttama purUSonI sevA-cAkarI karatA rahe che je A hIna temaja adhika hoya paraMtu je svarAdi guNethI saMpanna hoya to e badhA uttamakeTimAM ja pazigaNita thAya che. zAstromAM evuM kahevAmAM aAvyuM che ke bharata cakravatI pitAnA aMgulAthI 120 aMgula jeTalA UMcA hatA, ane bhagavAna mahAvIra prabhu 84 aMgula UMcA hatA A mAnyatA keTalAkanI che eTalA mATe viziSTa svarAdika ja pradhAna rUpamAM phaLa ApanA2 DAya . paNa cha. 'asthivarthAH tyAla mA sonA artha sugama che. (eeNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAo) mA bhaya prabhAthI huM aMgula vistIrNa pAdanuM madhya pradeza hoya che pAdare eka deza hoya cha bheTamA bhATe tane mahI pAI zapathI apAmA sAnyA cha. (do pAyA vihatyI do vihatthIo rayaNI do rayaNIo kucchI, do kucchIo daMDa, dhaNu, juge, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 193 AtmAGgulapramANaprayojananirUpaNam 121 vitasti bhavati / evaM krameNa sUtroktaprakAreNa yojanaparyantaM bodhyam // sU0 192 // kSetrayamANaM mUlam - eeNaM AyaMgulappamANeNaM kiM paoyaNaM ? eeNaM AyaMgulappamANeNaM je gaM jayA maNussA havaMti tesi NaM tayA NaM AyaMguleNaM agaDatalAgadahanaI vAvI pukkhariNIdIhiya guMjAliyAo sarA sarapaMtiyAo sarasarapaMtiyAo bilapaMtiyAo ArAmujANakANaNavaNatraNasaMDavaNarAIo deulasabhApavAdhUma khAiaparihAo pAgAraahAlayacariyadAragopurapAsAyagharasaraNalayaNa AvaNasiMghADagatigaca ukkaca caraca ummuhamahApahapahasagaDarahajANa juggagillithilisitriya saMdabhANiyAo lohIlohakaDAhakaDillaya bhaMDamattovagaraNamAINi aja kAliyAI ca joyaNAI mavinaMti / se samAptao tivihe paNNatte, taM jahAghaNu, juge, nAliyA, abakhe, mumale, do dhaNusahassAI gAuyaM cattAri gAuyA joSaNaM ) pAdaya kI eka vitasti hotI hai| do vitasti kI eka rani hotI hai / do rahina kI eka kukSI hotI hai| do kucchI kA eka daNDa hotA hai / eka dhanuSa hotA hai eka yuga hotA hai eka nAlikA hotI hai, eka akSa hotA hai aura eka musala hotA hai / ye 6 pramANa vizeSa do kukSI ke hote haiM / do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta hotA hai / cAra gavyUnoM kA eka yojana hotA hai / arthAt 4 koza kA eka yojana hotA hai / 0 192 // nAliyA, akkhe, musale, do dhaNusahamlAI gAuyaM cattAri gAuyAiM joyaNaM) pAha hrayanI eka visti haiAya che e vitastinI eka ratni hAya che e tninI eka kukSI hAya che e kukSIne eka daMDa hoya che. eka dhanuSa hAya che eka yuga hAya che, eka nAlikA hAya che eka akSa hAya che eka musala hAya che A 6 pramANu vizeSa e kukSInA hAya che e hajAra dhanuSanA eka gabUta (kaiAsa) hAya che cAra gabUta kharAbara eka ceAjana heAya che eTale ke cAra gAu barAbara eka ceAjana hAya che. sU.1925 a0.16 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 anuyogadvArasUtre sUIaMgule payaraMgule, ghnnNgule| aMgulAyayA egapaesiyA seDhI sUIaMgule, sUI sUIguNiyA patharaMgule, payaraM sUie guNitaM ghnnNgule| eesi NaM bhaMte! sUIaMgulapayaraMgulaghagaMgulANaM kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA? samvatthove sUIaMgule, payaraMgule, asaMkhejaguNe, ghaNaMgule asNkhijgunne| se taM aayNgule||suu0 193 // ..... chAyA-etena AtmAgulapramANena kiM prayojanam ? etenAtmAgulamamANena ye khalu yadA manuSyA bhavanti teSAM khalu udA khalu AtmAGgulena asTataDAgahadanadIvApIpuSkariNIdIpikAgutAlikAH sarAMsi sara:patayaH 'eeNaM AyaMgulappamANeNaM ityAdi / ' zabdArtha-(eeNaM AyaMgulappamANeNaM) he bhadanta ! isa AtmA gulapramANa se (kiM paoyaNaM) kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? uttara-- (eeNaM AyaMgulappamANeNaM) isa AtmAMgula pramANa se isa prayojana kI siddhi hotI hai ki (jeNaM jayA maNustA havaMti) jisa kAla meM jo manuSya hote haiM ( tesiM tayANaM AyaMguleNaM) unakA usa samaya kA jitanA aMgula hotA hai usa aMgula se (agaDatalAgadahanaIvAvIpukkha. riNI dIhiya guMjAliyAo sarA sarapaMtiyAo) avaTa taDAga-tAlAba hada, nadI, vApI caukora-cAvar3I-purukariNI kamalayukta jalAzaya athavA gola mu~havAlI yAyar3I, dIpikA bahuta laMbI caur3I bAvar3I, guMjAlikA "eeNaM AyaMgulappamANeNaM " tyA zahAtha-(eeNaM AyaMgulappamANeNaM) 3 RE! bhAgAbhAMguSya pramAthA (kiM paoyaNaM) yA prayezananI siddha thAya cha ? uttara-(epaNa AyaMgulapamANeNaM) mA mAmAsa pramAthI ma tana prayogasiddhi yAya cha hai (je je jayA maNuskhA havaMti) 2 i 2 135 bhanme cha. (tesiM tayANaM AyaguleNa) tamanA ta samayanA 28 mA5 pramANanA in DAya cha, ta ma sAthI (agaDatalAga dahanaIvAvIpukkhariNIdIhiyaguMjAliyAo sarA sarapaMtiyAo) paTa 1taLAva, hada-nadI, vApI -cAra khUNAvALI va.va puSkariNI-kamaLa yukata nAnI talAvaDI athavA dIki ghaNuM lAMbI pahelI vAva, zuM jAlikA vakrAkAravAva, sara Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 193 AtmAzgulapramANaprayojananirUpaNam 123 saraH saraH paGkayo vilapaGktayaH ArAmodyAnakAnanavanadana 1NDavanarAjayaH 'devakuLasabhApravAstU pakhAtikAparikhAH prAkArAhALaka carikAdvAragopuramAsAdagRhazaraNalayanA paNazRGgATaka trikacatuSkacatvara caturmukhamahApathapathizakaTarathayAnayugyagilli thillizibikAsyandamAnikAH laustoohakaTAhaka Tillaka bhnndd| matropakaraNAdikAni athakAlikAni ca yojanAni mAdhyante / tat samAsataH trividhaM prajJatam, vakrAkAra vAlI bAvar3I, sara-apane Apa banA huA jalAzaya vizeSa, saraHpaMkti ( sarasarapaMtiyAo) saraHsarapaMkti (bilapaMtiyAo ) bilapaMkti, ( ArAmujjANakANaNavaNavaNasaMDavaNarAIo deula sabhA pavA thUbhakhAiaparihAo ) ArAma, udyAna kAnana, vana vanaSaMDa, vanarAji, devakula, sabhA, prapA stUpa, khAtikA parikhA. (pAgAra ahAlaya carithadAra gopura pAsA yaMgharasaraNalapaNa ApaNa siMghADagatigaca ukkacaccaraca ummuhamahApahapahasagaDa raha jANajuggagillithilTisividha sadamANiyAo) prAkAra, aTTAlikA, carikA, dvAra, gopura, prAsAda, gRha, zaraNa, layana, ApaNa, zRMgATaka, trika, catuharU, cazvara-caturmukha, mahApathapatha, zakaTa, ratha, yAna, yugya, gilli, thilli, zitrikA, syandamAnikA ( lohilohaDA haka Dillaya bhaMDamatto vagaraNamAINi ajja kAliyAhUM ca joyaNAI mavijjati) lohI, lohakaTAha, kaTillaka, bhANDa amantra, upakaraNa apane 2 samaya meM utpanna huI vastue~ aura yojana ina sabakA mApa kiyA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki Atmagula kA ina pUrvokta bhArAma, potAnI meLe ja khanela jalAzaya eTale ke mATu' sarovara, sara:pati ( saravara paMtiyAo ) saraH saraH paMDita (tripaMtiyAo ) milapaMDita, ( ArAmujjANakANaNavaNavaNa saMDavaNarAIo deulasabhApavAthuma khAi aparihAo) udyAna, uAnana, vana, vanaSa3, vanarAni, hevahula, salA, prathA, stUpa, bhAtA, pariyA, (pAgAra aTTAlaya variyadAra gopura pAsAyadharasaraNa layaNa AtraNa siMghADagatigacakkaSaccaraca ummuhamaddApahapa saga Dara cha joNajuggagillithilisi viyadamAniyAo ) AhAra, aTTAlina, ari, dvAra, gopura, AsAha, gRDa, zarayu, sayana, Apazu, zrRMgATaka, trim, yatuSGa, thatvara, yaturbhuja, mahApatha, patha, rAiTa, ratha, thAna, yugya, giTisa, thiTisa, zimiThA, sthaMdvabhAniza, (lohilohaka DAika DillayamaMDa mattovagaraNamA INi. azjakAliyAI ca joyaNAI mavijjati) boDI, boDasTAI, ITisaDa, lAMDa, abhatra, upakaraNa, peAtAnA samakAlIna yugamAM utpanna thayela vastuo temaja ceAjana Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anuyogadvArasUtra tadyathA-scaraGgulaM, pravarAGgulaM, ghanAGgulam / aGgulIyatA ekapradezikA zreNI sUcyagulaM, bhUcI bhUciguNitA pratarAjulaM, prataraM mUcyA guNitaM ghanAGgulam / eteSAM khalu bhadanta ! mUcyAlapatarAlaghavAGgalAnAM katamAni kamebhyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA? sarvalokaM mucya gulaM, patarAGgulam asaMkhyeyaguNam , ghanAzalam asaMkhyeyaguNam / tadetat AtmAGgulam // 193 // TIkA-'eeNaM' ityAdi etasya AtmA lasya prayojanaviSaye pRSTaH prAha-etenAtmAGgulena akTAdIni mAdhyante / etadeva spaSTapatipattaye savisvaramAha-ye khalu yadA bharatacakravAdayo manuSmA bhavanti, teSAM sadA yahAtmAGgalaM-svakIyAGgulaM bhAti, tenAlalena-avaTA kUmaH, taDAga: vanito jalAzayavizeSaH, hRdaH masiddhaH, nadIprasiddhA, cApyacaturasrA jalAzayavizeSAH, puSkariNyottulA: sakamalA vA jalAzayAH, dIpikAH dIrghAkArA vApyaH, guJjAlikAHvakrA vAgyA, eSAM dvandvaH, tathAavaTaMAdikoM ko mAra karanA hI prayojana hai / avaTa nAma kUpa kA hai| bhASA meM ise kuMbhA kahate haiN| taDAga nAma usa tAlAba kA hai jo manuSya dvArA khoda kara banAyA jAtA hai| bhASA meM hRda kA nAma draha hai| yaha nadI Adi jalAzayoM meM yA parvata ke Upara eka bahuta adhika gahare khar3e ke AkAra meM hotA hai / isameM athAha pAnI bharA rahatA hai / gaMgA Adi prasiddha jalAzaya nadI kahalAtI hai| vApI usa jalAzaya kA nAma hai jo caukora hotA hai aura jisameM cAroM tarapha se nIce utarane ke liye sIr3hiyAM lagI rahatI haiN| puSkariNI vaha kahalAtI hai jisameM kamala khile rahate haiM athavA jo gola hotI hai| dIvikA vaha kahalAtI hai jo AkAra meM bahala lambI cauDI hotI hai| jisa vApI kA AkAra vakra hotA hai vaha guMjAlikA kahI jAtI hai / jo jalAzaya svAya banA huA A badhAnuM mApa karavAmAM Ave che tAtparya A pramANe che ke AtmAgulanuM prayajana uparyukta avaTAdikenuM mApa karavuM ja che. avaTa-kUpanuM nAma che bhASAmAM ene "kRo kahe che taDAga-te taLAvanuM nAma che jene mANasa khedIne taiyAra kare che. bhASAmAM huda kahane kahe che A nadI vagere jalAzamAM athavA parvata para eka khUba ja uMDA AkAranA khADAnA rUpamAM hoya che. AmAM puSkaLa pANI rahe che gaMgA vagere prasiddha jalAza nadI kahevAya che. vApI te jalAzayanuM nAma che je cAra khUNAvALI hoya che ane jemAM caumera aMdara utaravA mATe pagathIyAo hoya che puSkariNI te kahevAya jemAM kamaLe, prakalita rahe che athavA je goLAkAra hoya che. dIthiMkA te kahevAya ke je AkA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 193 AtmAigulapramANaprayojananirUpaNam 165 sarAMsi-svayaM saMjAto jalAzayaH sara ityucyate, sarapaktikA:paGktibhiH zreNibhivyavasthitAni sarAMsi, saraH saraH paGktayaHyAsu saraH paktiSu ekasmAsaraso'smin sarasi tato'nyasmina sarasi jalaM kayATAdi saMcAreNa gacchati, evaMvidhAH saraH paGktayaH sarAsaraHpataya ucyante / vilapaGktayaH-vilAnIva bilAni saGkIrNa mukhakUpAsteSAM patayaH / tathA-ArAmodyAnakAnanavanavanaSaNDavanarAjayaH-tatra-ArAmaH-Aramanti-krIDanti strIpuruSAdayo yatra saH, udhAnam=puSpaphadisamRddhAnekakSasaGkulamutsavAdI bahujanaparibhogyaM rAjJaH sarvasAdhAraNaM banam, kAnanaM-sAmAnyavRkSajAtiyuktaM nagarasamIpavattiM yat tat , yadvA-strINAmA puruSANAmeva vA parimogyaM kAnanam , athavA hotA hai kisI ke dvArA banAyA nahIM jAtA vaha sara kahalAtA hai / zreNirUpa meM vyavasthita jalAzayo kA nAma saraH paMkti hai / jina sara paMktiyoM meM eka tAlAba se anya tAlAba meM usale bhI anya tAlAba meM nAliyoM dvArA jala jAtA rahatA hai isa prakAra kI jo saraH paMktiyAM hotI haiM ve ve sarAsarapaMktiyAM kahalAtI haiM / jinna kUpoM ke sukha biloM ke samAna saMkIrNa hote haiM ve cila kahalAte haiM inakI jo paMktiyA~ hotI haiM ve bila paMktiyAM kahalAtI haiM / jisameM strI puruSa AnaMda se krIDA karate hoM, vaha ArAma hai / puSpaphala Adika se samRddha aise aneka vRkSoM se yukta jo sthAna ho, utsava Adi ke samaya meM jahA~ para bahuta sI janatA jAkara utsava manAtI ho aise sthAna kA nAma jo ki rAjo ke dvArA Ama janatA ke upabhoga ke nimitta dhanavAyA jAtA hai udyAna hai / jisameM aneka vRkSoM kA jhuMDa kA jhuMDa lagA ho, aise sthAna kA nAma jo nagara ramAM khUbaja lAMbI-ane pahelI hoya che je vAva AkAramAM vaka hoya che, te zuM jAlikA kahevAya che. je jalAzaya pitAnI meLe ja taiyAra thaI gayela hoya te sara kahevAya che zreNirUpamAM vyavasthita jalAza saraH paMkitanA nAmathI oLakhAya che. je sara paMkitaomAM eka taLAvamAMthI bIjA taLAvamAM te pachInA anya taLAvamAM paNa nAlikAo vaDe pANI vahetuM rahe che te saraH sara paMkitao kahevAya che je kUvAonA mukha daronI jema saMkIrNa hAya che te bila paMkitao kahevAya che. jemAM strI puruSo AnaMdapUrvaka kIDA kare che, te ArAma che puSaphaLathI sabhara evAM aneka vRkSethI yukata je sthAna hoya che, ane utsavAdinA samayamAM jyAM nAgariko ekatra thaIne utsava ujave che evA sthAnanuM nAma udyAna che. rAjA leke AvA udyAne nagarajanonA Amoda-pramoda mATe taiyAra karAvaDAve che jemAM ghaNuM vRkSa hoya, evA naga Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - anuyogadvArasUtre yasmAt parataH parvato vA'TavI vA bhavati tat sarvavanApekSayA paryantavarti kAnanamucyate, zIrNazakSakalitaM vA kaannm| vanam ekajAtIyakSamamAkIrNam , nanakhaNDam =aneka jAtIyottamakSasakIrNam , vanarAji-ekajAtIyAnekajAtIyavRkSa zreNiH, eza dvandvaH / tathA-devakulamabhAprapAkhAtijhAparivAH-tatra-devakulam yakSA yatanam , sabhA santo bhajantyetAmiti sabhA pustakavAcanabhUpirvahunanasamAgamasthAnaM cA, khAtikA adhaupari ca samakhAtarUpA, parikhA-adhaH saGkIrNA upari vistIrNA khAtarUpA, eSAM dvndvH| prAkArAhAlakacarikAdvAragopuramAsAdagRhazaraNalayanAke samIpavartI pradeza meM hotA hai kAnana kahalAtA hai / athavA-jisameM kevala striyAM yA kevala manuSya hI jAveM vaha kAnana hai| athavA-jisake bAda yA to aTavI ho yA parvata ho vaha sarvavana kI apekSA se kAnana kahalAtA hai-athavA zIrNa (jUne purAne) vRkSoM se jo yukta ho vaha kAnana hai / jisameM eka hI jAti ke hI vRkSa ho vaha vana kahalAtA hai / aneka jAti ke uttama vRkSoM se jo yukta hotA hai vaha vanakhaMDa kahalAtA hai| athavA jisameM eka jAti ke athavA aneka jAti ke vRkSoM kI zreNi ho vaha vanakhaNDa kahalAtA hai| yakSa ke Ayatana kA nAma devakula hai| pustakoM ke vAcane kA jo sthAna hotA hai athavA jila sthAna para aneka puruSoM kA samAgama hotA hai aise sthAna kA nAma sabhA hai| jo nIce aura Upara meM eka sI khudI huI hotI hai vaha khAtikA hai| nIce saMkIrNa 2nA nikaTavartI pradezanuM nAma kA na che. athavA te jemAM phakata strio ke purUSa ja praviSTa thAya te kAnana che athavA jenA pachI kAMte aTavI hoya ke parvata heya te sarva vananI apekSAe kAnana kahevAya che athavA zIrNa (junA) vRkSAthI je yukata hoya che te kAnana che. jemAM ekaja jAtanAM vRkSa hoya che te vana kahevAya che ghaNI jAtanA uttama vRAthI je yukata hoya che, te vanakhaMDa kahevAya che. athavA jemAM eka jAtinA ke ghaNuM jAtinA vRkSonI zreNao hoya te vanakhaMDa kahevAya che yakSanA AyatananuM nAma devakula che. pustako vAMcavAnuM je sthAna hoya che athavA je sthAne ghaNu purUSa ekatra thAya che evA sthAnanuM nAma sabhA che je nIce ane upara eka sarakhI khAdelI hoya te khAvika che nIce sAMkaDI ane upara pahoLI hoya che te parikhA kahevAya che ane khAI paNa kahe che keTanuM nAma prakAra che. prAkA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 153 AtmAGgulapramANaprayojananirUpaNam 127 paNazRGgATakatrikacatuSkacAvaracatarmukha mahApapayizakaTasthapAnayugyagillithillizivi. kAsyandamAnikAH-tatra-prAkAra:=pasiddhaH, aTTAlakApAkAropari AzrayavizeSaH 'aTArI' iti prasiddhaH, carikA-hANAM prAkArasya cAntare aSTahastavistAro hastyAdisaMcAramArgaH, gopurampuradvAram , mAsAdA-bhUpAnAM mAnam, utseghabahulo vA mAsAdaH, gRham sAmAnyajananivAsasthAnam , zaraNam-tRNanirmitaM gRham , layanam-utkIrNaparvatagRham , giriguhA vA, kATikAyAvAsasthAnaM vA, ApaNA: haTTAH, zRGgATakam-nAnAhagRhAdhyAsitatrikoNo bhUbhAgavizeSaH, trayaH panthAno yatra saMmilitA bhavanti tadapi zRGgATakamityucyate, trikaM tu tripathasaGga aura Upara meM vistIrNa jo hotI hai vaha parikhA kahalAtI hai / ise khAI kahate haiN| koTa kA nAma prAkAra hai / prAkAra ke Upara jo AzrayavizeSa hotA hai-jise bhASA meM aTArI kahA jAtA hai vaha aTTAlaka hai| gharoM aura prAkAra ke bIca meM jo AThahAtha kA vistAra vAlA mArga hotA hai ki jisase hAthI Adi Ate jAte rahate haiM usa mArga kA nAma carikA hai| pura ke daravAje kA nAma gopura hai / rAjAoM ke bhavana kA nAma prAsAda hai athavA jisakA utsedha bahuta hotA hai vaha prAsAda hai| sAmAnya janoM ke nivAsasthAna :kA nAma gRha hai| jo nivAsa ghAsa phUsa kA banA liyA jAtA hai vaha zaraNa kahalAtA hai / parvata ko khoda kara jo nivAsa sthAna banA liyA jAtA hai vaha layana hai / athavA parvana kI guphA kA nAma layaMna hai| athavA kAryATika AdikoM ke rahane kA jo sthAna hotA hai vaha layana hai / hATa kA nAma ApaNa hai / jisa mArga meM aneka haha-dakAnoM kI paMkti tathA ghara hoM aise trikoNa mArga kA nAma zRMgATaka hai| zRMgATaka nAma siMghAr3e kA hai| siMghAr3e ke AkAra kA jo mArga ranI upara je Azraya vizeSa hoya che, jene bhASAmAM aTArI kahe che te aTTAlaka che ghara ane prakAranI vacce je ATha hAthanA vistAravALe mAga hoya che jenA para thaIne hAthI vagere AvajA kare che-te mArganuM nAma carikA che puranA dvAranuM nAma gepura che rAjAonA bhavananuM nAma prAsAda che athavA jenI UMcAI bahu hoya che te prAsAda che sAmAnyajanenA nivAsasthAnanuM nAma graha che je nivAsasthAna ghAsa vagerenuM hoya te zaraNa kahevAya che tene keTarIne je nivAsasthAna banAvavAmAM Ave che te layana che. athavA parvatanI guphAnuM nAma layana che athavA kAryATika vagere mATe je rahe. vAnuM sthAna hoya che te layana che hATanuM nAma A paNa che je mArgamAM ghaNI dukAne che zreNi (haTa zreNi) hoya temaja ghare heya evA trikoNa mAganuM nAma aMgATaka che. gATaka riDAnuM nAma che zigaDAnA AkArano je Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anuyogadvArasUtre mamAtram , catuSpra bhUtagRhAzrayazcatuSkoNo bhUbhAgazcatuSpathasamAgamo bA, catvaraM= catuSpayasamAgama eva SaTpathasamAgamo bA, caturmukham yasmAcatasRSvApi dikSa mArgA nissaranti, mahArathaH rAjamArgaH panthAH sAmAnya mArgaH, zakaTAntrI, ratho dvividho yAnarathA saMpAmarathazca / taba saMgrAmasthasyopari mAkArasadRzI kaTipramANAphalakayayI vedikA kriyate / yAnarathe tvevaM na kriyate / yAnamagavyAdikam , yugyam gauDadezamasido dvihastapramANazcaturasravedikopazobhitaH zikSikAvizeSaH, hotA hai vaha mArga zRMgATaka kahalAtA hai / athavA jisa rAste meM tIna rAste mile hote haiM vaha bhI zRMgATaka kahA jAtA hai| trika mArga vaha hai ki jisameM kevala tIna hI mArga mile hoN| catuSka mArga vaha hai ki jisameM aneka ghara hoM aura jo caukoNa ho / athavA jisameM cAra rAste Akara mile hoN| catvara una mArga kA nAma hai ki jisameM kevala cAra hI yA chaha rAstoM kA mela ho / catuka patha una mArga kA nAma hai ki jahAM se cAroM dizAoM kI ora rAste jAte hoM / rAjamArga kA nAma mahApatha hai / sAmAnya mArga kA nAma panthA hai / gAr3I kA nAma zakaTa hai| yAnaratha aura saMgrAmaratha ke bheda se ratha ke do prakAra haiM-inameM jisake Upara prAkAra jaisI kaTipramANa paTiyoM kI vedikA banAI jAtI hai vaha saMgrAmaratha hai / aura jisa para aisI vedikA nahIM banI hotI hai vaha yAnaratha hai| sAdhAraNa gAr3I Adi kA nAma cAna hai| gauDa deza meM prasiddha tathA dvista pramANa vAlI evaM caukora vedikA se upazobhita mArga hoya che te mArga aMgATaka kahevAya che athavA je rastAmAM traNa mArgo ekatra thayelA hoya te paNa agATaka kahevAya che trika mArga te che ke jemAM phakata traNa ja mArga ekatra thatA heya catuka mA te kahevAya ke jemAM ghaNAM ghare hoya ane je e cA2 khUNAvALA hoya athavA jemAM cAra rastAo AvIne ekatra thayA hoya, te mAga calvara kahevAya ke jemAM phakta cAra ja athavA cha rastAmAM ekatra thayelA hoya catuSkapatha te mAge che ke jyAMthI cAre bAjue mArge jatA hoya rAjamArganuM nAma mahApatha che. sAmAnya mArganuM nAma panyA che gADInuM nAma zaTaka che yAnaratha ane saMgrAmaratha Ama rathanA be prakAra che AmAMthI jenI upara prAkAra jevI kaTipramANa paTTikAonI vedikA taiyAra karavAmAM Ave che te saMgrAmaratha che ane jenI upara evI vedikA hotI nathI te vAnaratha che sAdhAraNa gADI vagere yAna kahevAya che. gauDa dezamAM-prasiddha temaja dvihasta pramANayukata ane cauTeravedikAthI upa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 193 kSetrapramANapramANanirUpaNam gilli!='haudA' iti prasiddhA, thilliA=yAnavizeSaH, lATadeze sa / 'aDDapallANam' ityucyate, zivikA-'pAlakhI' iti lokamasiddhA, syandamAnikA-puruSapramANAyAmo jampAnavizeSaH / eSAM dvndvH| ___ tathA-lauhIlohakaTAhakaTillakabhANDAmatropakaraNAdIni-tatra-lauhI-lohanimito laghukaTAhaH-'lohiyA' iti kacit deze prasiddhaH, kohakaTAhA lohanirmitI madhyamaH kaTAhaH, kaTillakA-lohanirmito bRhaskaTAhaH, bhANDam-mRnmayAdi bhAjanam, amatram kAMsyabhAjanavizeSaH, upakaraNam kaTapiTazUpAMdhanekavidham tathA-adyakAlikAni svasvakAla prAdurbhUtAni vastUni yojanAni ca mApyanteMaisI jo eka vizeSa prakAra kI pAlakhI hotI hai usakA nAma yugya hai| haudA kA nAma gilli hai / yAna vizeSa-vizeSa prakAra kI savArI kA nAma pilli hai| lATadeza meM isakA nAma aDapallANa hai| sAmAnya pAlakhI kA nAma ziSikA hai| jisakI laMbAI puruSa pramANa ho, aise jampAnavizeSa kA nAma syandamAnikA hai| lohe kI choTI sI kar3AI hotI hai usakA nAma lauhI hai / kisI kisI deza meM ise "lohiyA" kahate haiM / lohe kI jo lohiyA se kucha bar3I madhyama pramANa vAlI kar3AI banAI jAtI hai vaha lohakaTAha hai / tathA jo bahuta bar3I kaDAI banAI jAtI hai vaha kaTillaka hai| maTTI Adi ke bane hue bartanoM kA kA nAma bhANDa hai| kAMse ke bane hue vartanoM kA nAma amatra hai| kaTa caTAI piTaka-piTArI sUpA Adi aneka prakAra kI gAhasthiyaka.kAma meM Ane vAlI cIjoM kA nAma upakaraNa hai| ye saba padArtha cAhe kisI bhI kAla ke, kyoM na ho ye AsmAMgula se mApita kiye jAte haiN| (se samAsao. zobhita evI je eka vizeSa prakAranI pAlakhI hoya che tenuM nAma yugya che. hodAnuM nAma gili che eka vizeSa prakAranI savArInuM nAma thili che lATa dezamAM Ane aDupalANu kahe che sAmAnya pAlakhInuM nAma zibikA che je purUSa pramANa jeTaluM lAMbu hoya evuM je yAna vizeSa hoya te svandamAlika kahevAya che. lekhaMDanI nAnI kaDAInuM nAma lauthI che koI kaI dezamAM Ane "lohiyA" kahe che lokhaDanI je lohiyAthI saheja moTI, madhyama pramANuvALI kaDAI, haiya tene lehaMkaTAha kahevAmAM Ave che temaja je bahu ja moTI kaDAI hoya te kaTilaka kahevAya che mATI vagerenA vAsaNe bhAMDa kahevAya che. kAMsAnA vAsaNe amatra kahevAya che kaTa-sAdaDI-piTaka-piTArI, sUpaDuM vagere ghaNI jAtanI gArDasthika kAmamAM vaparAtI cIjonu nAma upakaraNa che. A sarva pArthI sameta janAbhana DAya te mAmAsayI bhAya che. (se saMmA a0 17 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anuyogadvArasUtre mApaviSayIkriyante / avaTAdInAM mApakaraNameva AtmAgulasya prayojanaM bodhym| AtmAGgulasya bhedaM pradarzayitumAha-tat-AtmAGgulaM samAsataH saMkSepataH sUcyagulapatarAGgulaghanAguleti trividhaM prajJaptam / tatra-dairyeNa agulAyatA bAhatyatastvekamAdezikI nabhaHpadezazreNiH sUcyaGgulamityucyate / etacca sadbhAvato'. saMkhyeyapradezamapi asatkalpanayA sUcyAkAravyavasthApitanabhaHpradezatrayaniSpanna draSTavyam / tadyathA-000iti / tathA-mUcyaiva guNitA sUcI prtraanggulmityucyte| idamapi vastuto'saMkhyeyapradezAtmakam / asadAvatastveSevAnantaradarzitA tripradezAtmikA sUcistayaiva guNyate / itthaM ca pratyeka pradezatrayaniSpannamUcItrayAtmakaM navativihe paNNatte) yaha AtmAMgula saMkSepa se tIna prakAra kA kahA gayA hai(suI aMgule, payaraMgule, ghaNaMgule) sUcyaMgula, pratarAGgula, aura ghanAGgula (aMgulAyayA egapae liyA seMDhI suI aMgule) dIrghatA kI apekSA se eka aMgula laMbI, tathA bAhalya kI apekSA eka pradeza pramANa (caur3I) moTI nabhaH pradeza zreNI kA nAma sUcyaGgula hai| yaha sUcyaGgula sadbhAva se asaMkhyAta pradeza vAlA hai-arthAt sUcyagula parimita sthAna meM siddhAnta kI dRSTi se asaMkhya pradeza haiM phira bhI isa sUcyagula ko samajhane ke liye kalpanA karake yaha kahA jAtA hai ki- mAna lo sUcI ke AkAra meM vyavasthApita AkAza ke tIna pradeza hI sUcyaGgula haiM ina tIna pradezoM ko 000 isa taraha se sUcI ke AkAra meM rkho| pratara nAma varga kA hai-arthAt khUcyaMgula ko sUcyaMgula ke sAtha guNA karane para pratarAMgula banatA hai| jaise 2 kA varga 4 hotA hai| yaha pratarAMgula bhI asaMsao vivihe) 4mAmAsa samai aey RthI Giast 42pAmA bhAvyA che. (sUI aMgule, payaraMgule, dhaNaMgale) sUzya zukha, prataiya mana dhanAMmukha. (aMgulapayA egapaesiyA seDhI sUIaMgule) hAtAnI apekSA : aMzula lAMbI temaja bAhatyanI apekSAe eka pradeza pramANu (pahoLI) moTI nabhapradeza zreNInuM nAma sUcaMgula che A sUTyagulanA sadUbhAvathI asaM khyAta pradeza yukta che eTale ke sUTyagula parimita sthAnamAM siddhAntanI daSTie asaMkhyAta pradeza che chatAMe A sUTyagulane samajavA mATe A jAtanI kalpanA karavAmAM AvI che ke mAne ke sUcyAkAramAM vyavasthipita AkAzanA trazu pradeza ja sUTyagula che A traNa pradezane000A pramANe sUcanA AkAra mujaba gADha pratara vargane kahe che eTale ke sUTyagulane sUcce Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 193 kSetrapramANapramANanirUpaNam 2 pradezasaMkhyakaM pratarAGgulaM niSpadyate / tadyathA - : : : iti / prataraca sUcyA guNito "dairdhya viSkambhapiNDataH samasaMkhyaM ghanADgulaM bhavati / ghanasya dairghyaviSkambhapiNDeSu samatvaM bhavati / pratarasya tu dairdhya viSkambhayoreva samatvaM, na piNDe, piNDasya ekapradezamAtratvAt / vastuta idaM ghanADgulamapi asaMkhyeyama dezamAnam / asatprarUpaNayA khyAta pradezAtmaka hotA hai / asatkalpanA me sUcyAkAra vyavasthApita 3 pradezoM ko 3 pradezoM se guNA karane para 9 pradeza Ate haiM / ye nava pradeza hI pratarAMgularUpa meM jAnanA cAhiye / isakI sthApanA 000 isa prakAra se hai / ghana meM lambAI, caur3AI aura : : : moTAI lI jAtI hai / isa pratara ko jaba sUci se guNA kiyA jAtA hai vaha dairghya-lambAI viSkaMbha-caur3AI aura piNDa - moTAI kI apekSA samasaMkhyA vAlA ghanADgula bana jAtA hai / ghana meM dairghya, viSkaMbha, aura piNDa inameM samAnatA hotI hai / pratara meM dairdhya aura viSkaMbha meM samAnatA hotI hai / piNDa meM nahIM, kyoM ki piNDa ekapradeza mAtra hotA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki yahAM para sUcyaMgula meM laMbAI to kahI gaI haiM ki vaha eka aMgula pramANa laMbA hotA hai / tathA moTAI eka pradeza pramANa hone se vahI caur3AI jAnanI cAhiye | kyoMki ekapradeza kI moTAI aura caur3AI barAbara hI hotI hai / pratarAGgula meM dIrghatA aura viSkaMbha meM samAnatA AtI hai / ghanAgula meM tInoM meM / yaha ghanAGgula bhI asaMkhyAta pradezAtmaka lanI sAthe guNAkAra karavAthI pratarAMzula ane che jema 2 nA varga 4 thAya ... A aMtarAMzula paNu asakhyAta pradezAtmaka hoya asahkalpanAthI sUyAkAra vyavasthApita traNa pradezAne traNa pradezAthI guNita karavAmAM Ave te huM pradeza thAya che A nava pradezA ja pratarAMgularUpa jANavA joIe . emanI sthApanA. A pramANe che ghanamAM lakhAi paheALAI ane meTAI levAmAM Ave che A pratarane jyAre sUci vaDe guNita karavAmAM Ave te te daithyulabAi, vibha-pahALAI ane piMDe-mATAinI apekSA samasa`khyAta yukta banAMgula thaI jAya che. ghanamAM daiva, niSkala, ane piMDa e traNenI samAnatA hoya che prataramAM TrUthya ane vizvasamAM ja samAnatA hoya che tApaya A pramANe che ke ahI' sUcyAMgulamAM lakhAI tA kahevAmAM AvI ja che ke te eka gula pramANu dIrgha hoya che temaja meTAI eka pradeza pramANu hevAthI teja paheALAI che ema jANI levu' joIe kemake eka pradezanI mATAI ane paheALAi barAbara ja hoya che pratarAMgulamAM dIrghatA ane viSNu'bhamAM Ave che A ghanAMgulamAM traNemAM samAnatA hAya che. A ghanAMzula paNu asakhyAta samAnatA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000 000000000 000000000 132 anuyogadvArasUtre tu saptaviMzatipadezAtmakaM bodhyam / pradezAnAM saptaviMzatiH saMkhyAtu navapradezAtmake matareM tripradezAtmikayA sUcyA guNite samupalabhyate / eSAM sthApanA pUrvokta navapradezAtmakamatarasyAdha uparica nava nava pradezAn dattvA kartavyA-tadyathAitthaM cedaM ghanAGgulaM daiya'viSkambhapiNDaistulyaM ::: bhvti| atheSAmalpabahutvAdi nirdeSTumAha'eesiNaM bhaMte' ityAdi / arthastu spaSTa ev| etadupasaMharabAha-tadetadAtmAzulamiti ||suu0 193 // hotA hai-| ise yoM samajhanA cAhiye ki nau pradezAtmaka pratara meM tIna kA guNA karane para 27 jo Ate haiM ve hI ghanAGgula ke dRSTAnta rUpa hai| 343-1 yaha pratarAGgula hai| isa pratarAGgula meM tripradezAtmaka sUcI kA guNA karane para ye 27 Ate haiN| inakA koSTaka pUrvokta nava pradezA. smaka pratara ke nIce Upara nau nau pradezoM ko dekara karanI cAhietadyathA-:: isa prakAra yaha ghanAGgula daiya, viSkaMbha aura piNDa ::: ina saba se tulya hotA hai| (suI suIguNiyA payaragule :: payaraM suie guNitaM ghaNaMgule) isa mUtrapATha dvArA yahI kahA gayA hai ki sUcI ko sUcI se guNA karane para pratarAgula hotA hai aura pratara ko sUcI se guNA karane para ghanAGgula hotA hai / jaba yaha bAta hai to yaha svataH prazna upasthita hotA hai ki (eesiNaM bhaMte / suI aMgulapayaraMgulaghaNaMgulANaM kacare kaparehitoM appA va bahayA vA tulalA pA. visesAhiyA vA?) he bhadanta ! mUcyaGgula, pratarAGgula aura pradezAtmaka hoya che ane A pramANe samajavuM joIe ke 9 pradezAtmaka prataramAM traNane guNAkAra karavAthI je 27 Ave che teja dhanagulanA daSTAMta rUpa 3*3=9 A pratarAMgula che. A pratarAMgulamAM tripradezAtmaka sUcIne guNAkAra karavAthI ra7 Ave che tenuM koSTaka navapradezAtmaka prataranI jemaja nIce upara nava nava pradezane ApIne taiyAra karavuM joIe kemake A pramANe A ghanAMgula deltha, viThaMbha ane piDa A sapathI tujhyA DAya che. (sUI sUIguNiyA payaraMgule payaraM sUIe guNitaM ghaNaMguLe) A sUtrapATha vaDe A pramANe ja kahevAmAM AvyuM ke sUcIne sUcathiI guNa kAra karavAmAM Ave te pratarAMgula thAya che ane pratarane sUcIthI guNAkAra karavAmAM Ave te ghanAMgula thAya che. ahIM have e prazna upasthita thAya che hai (eesiNaM bhaMte ! sUI-aMgula payaraMgulaghaNagulANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA. vA tulA vA visesAhiyA vA!) RTI sUzyAMta, tara Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 194 utsedhAGgulapramANanirUpaNam atha utsedhAGgulapamANaM nirUpayatimUlam-se kiM taM ussehaMgule? ussehaMgule-aNegavihe paNNate, taM jahA-paramANU tasareNU, rahareNU aggayaM ca vAlassalikUkhAjUyA vya javo, aTuguNavaDiyA kmso||1||se kiM taM paramANU?, paramANUduvihe paNNatte, taM jahA-suhume yavavahArie ya, tatthaNaMje se suhune se tthppe| tattha NaM je se vavahArie se NaM aNaMtANatANaM suhama poggalANaM samudayasamiIsamAgameNaM vavahArie paramANupogale nipphjaai| se NaM bhaMte! asidhAraM vA khuradhAraM vA ogAhejA? haMtA ogAhejA / seNaM tattha chijeja vA bhijejja vA? no iNaTe samaTe, no khalu tattha satthaM kmi| se gaM bhaMte! agaNikAyasya majha majjheNaM vIivaejA? haMtAM viivaejjA / se NaM bhaMte ! taya DahejjA? no iNaTe, samaDhe, no khallu tattha satthaM kmi| seNe bhaMte! pukkharasaMvadRgassa mahAmehasta majjhaM majjheNaM vIivaejjA, ghanAGgula inameM se kauna kauna se alpa haiM ? kauna kinase pahata hai? kauna kinase tulya haiM ? tathA kauna kinase vizeSAdhika haiM ? ... uttara-(savayove suIaMgule, payaragule, asaMkhejjaguNe,-varNagule, asaMkhijjaguNe-se taM AyaMgule) inameM sabase kama sUcyaMgula hai| sUcyaMgula se asaMkhyAta guNA pratarAMgula hai| aura pratarAMgula se asaM. khyAta gunA ghanAGgula hai isa prakAra yaha AtmAGgula hai // sU0 193.. // - ane ghanAMgula AmAM kaNa kenAthI ala5 che? koNa kenAthI vadhAre che ke kenI barAbara che? temaja keNa kenAthI vizeSAdhika che? uttara-(samvatthove sUI aMgule, payaraMgule, asaMkhejjaguNe, ghaNaMgule, asaM. khijjaMguNe, setaM. AyaMgule) mAmA sauthI ma5 sUYa. cha. sUya saMdhI - asaMkhyAta guNe patarAMgula che ane pratAMjlathI asaMkhyAta guNe ghanazula che. A pramANe A AtmAgula che. sU0193 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anuyogadvArasUtra haMtA viiivejjaa|sennN tattha udaulle liyA? no iNaDhe samaDhe,No khalu tattha satthaM kmi| se NaM bhaMte ! gaMgAe mahANaIe paDisoyaM havvamAgacchejjA?, haMtA hnmaagcchejjaa| se NaM tattha viNiH ghAyamAvajjejjA?, no iNahe samaThe, No khalu tattha satthaM kmi| se meM bhaMte! udagAvattaM vA udagabiMduM vA ogAhejjA? haMtA ogaahejjaa| se gaM tattha kucchejjA vA? pariyAvajejjA vA?, No iNaDhe samaTe, no khalu tattha satthaM kmi|| sattheNaM sutikkheNa vi, chittuM bhettuM ca jo kira na sko| taM paramANuM siddhA, vayaMti AhaM pmaannaann||1||suu0194|| chAyA-atha kiM tat ussedhAjulam ? utsedhAnulam-anekavidhaM pakSaptam , tadyathA-paramANuH trasareNuH rathareNuH agrajaM ca vAlasya / likSA kA ca yavaH aSTaguNavarSitA krmshH| atha ko'sau paramANu ?, paramANuH-dvividhaH prajJaptaH, tadyathAsUkSmazca vyAvahArikazca / tatra khalu yaH sa sUkSmaH sa sthaapyH| tatra khalu yaH sa vyAvahArikaH sa khalu anantAnantAnAM sUkSmapudgalAnAM samudayasamitisamAgamena vyAvahArikaH paramANupudgalo niSpadyate / sa khalu bhadanta ! asidhArAM vA kSuradhArAM vA avagAhate.?, hanta avagAhate / sa khala tatra chidyeta vA miyeta vA ?, no aya. marthaH samarthaH, no khalu tatra zastraM kAmati / sa khalu bhadanta ! agnikAyasya madhyamadhyena vyativrajet ? hanta ! vyativrajet / sa khalu bhadanta ! tatra dota! no aya. marthaH samarthaH / no khalu tatra zastraM kaamti| sa khalu bhadanta ! puSkalasaMvartakasya mahAmeghasya madhyamadhyena vpativrajet / hanta vyativrajet / sa khalu tatra udakAdraH syAt 1 no ayamarthaH samarthaH / no khalu tatra zastraM kraamti| sa khalu bhadanta ! gaGgAyA mahAnayAH pratisroto havyamAgacchet ? hanta ! havyamAgacchet / sa khalu tatra vinighAtamApadheta? nAyamathesamarthaH no khalu tatra zastra krAmati / sa khallu bhadanta ! udAkAvaH vA udakavindu vA avagAheta? inta ! avagAheta / sa khalu tatra kuthyed vA paryApadyata vA ? no ayamatheH samarthaH / no khalu tatra zastra krAmati / zastreNa sutIkSaNenApi chettuM bhettuM ca.yaH kila na zakyaH / taM paramANu siddhA padanti, Adi pramANa nAm ||suu0 194 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 194 utsedhAigulapramANanirUpaNam TIkA -' se kiM taM ' ityAdi - atha kiM tat utsedhAGgulam ? iti ziSyamaznaH / uttarayati - utsedhA Ggulam - utsedhaH = 'aNaMtANaM suhRmaparamANupoggalANaM' ityAdi krameNa ucchrAyaNaM - varddhanaM tasmAjjAtamaGgulam / yadvA- utsedho= nArakAdizarIrANAmuccaistvaM tatstrarUpanirU paNArthamaGgulam / etaca paramANutrasareNAdirUpakAraNasyAnekavidhatvAt anekavidhaM bodhyam / tatrAnekavidha kAraNapradarzanAya prAha- tadyathA - paramANuH trasareNuH rathareNuH aba sUtrakAra utsedhAGgula kA kathana karate haiM" se kiM taM usse haMgule ? " ityAdi / zabdArtha - ( se kiM taM usse haMgule ) he bhadanta ! vaha utsedhAGgulaM kyA hai ? 135 uttara- ( use haMgule ) vaha utsedhAGgula (aNegavihe paNNatte ) aneka prakAra kA prajJapta huA hai / " aNaMtANaM suhamaparamANuroggalANaM" ityAdi vakSyamANa krama se bar3hanA isakA nAma utsedha hai / isase jo aMgula utpanna hotA hai usakA nAma utsedhAMgula hai / athavA nAraka Adi ke zarIroM kI jo uccatA hai usa uccatA ke svarUpa ko nirUpaNa karane. ke liye jo aMgula kAma meM AtA hai, vaha utsedhAgula hai / yaha utsedhADUla paramANu zrasareNu AdirUpa kAraNoM kI vividhatA se aneka prakAra kA kahA gayA hai- isI viSaya ko sUtrakAra ' taM jahA ' 'isa pATha dvArA pradarzita karate haiM- (paramANu, tasareNu, rahareNu aggayaM ca vAlassa, likkhA, jyA ya jatro aTThaguNavaDiyA kamaso) paramANu, trasareNu rth-have sUtrakAra utsedhAMzula viSe kahe che. " se ki taM ussehaMgule " ityAhi zabdArtha-(se ki N taM ussehaMguLe) he mahata / te utsedhAMzuddha zuddha che 1 uttara- (ussehaMguLe) te utsedhAMzula (aNegavihe paNNatte) mane prAznA ajJapta thayesa che. " anaMtANaM suhumaparamANupoggalANaM " ityAhi ubhathI alirSita thavu te utsedha che AnAthI je aMzula utpanna thAya che; te utseAMzula kahevAya che athavA nAraka vagerenA zarIrAnI je uccatA che te uccatAnA svarUpane nirUpita karavA mATe je a`gula kAmamAM Ave che, te utseAMgula che. A utsedhAMzula paramANu trasare Adi rUpa kAraNeAnI vividhatAthI aneka prakAranA kahevAmAM AvyA che eja viSayane sUtrakAra (saMjJA) A pATha vaDe aharzita 42 che (paramANU, tasareNU, rahareNU, aggayaM ca vAlasya, likkhA, jUyAyajavo, aTTaguNavaDhiyA kamaso) paramANu, trasarechu, ratharelu mAsAgratikSA, Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre vAlAgram likSA yUkA yava iti / eneSu pUrvapUrvApekSayA uttarocaramaSTaguNAdhikaM bodhyam / atha paramANuMvarUpanirUpaNAya pAha-atha ko'sau paramANuH ? iti / uttasyati-paramANuH sUkSmavyAvahAriketi dvividhaH / tatra-sUkSmA prakRtAnupayogisvAtaM sthApya avyaakhyeyH| tathA yo vyAvahArikA paramANuH sa kila kiddhiH sUkSmapudgalainiSpanno bhavati ? ityAha-tatrasUkSma vyAvahArikamadhye yo'sau vyAvahArikaH paramANupudgalA, saM khalu vyAvahArikaH paramANupudgalaH anantAnantAnAM sUkSmapudgalAnAM samudayasamitisamAgamena-samudayA:-samudAyA:-dvayAdisamudAyA. tmakAni vRndAni teSAM yA samitayo-bahUni mIlanAni tAsAM samAgamaH saMyoga:ekrIbhavanaM cA tena niSpadyate-niSpano bhavati / ayaM bhAva:-"kAraNameva tadantyaM, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasa varNagandho, dvisparzaH kAryaliGgazca // " reNu bAlAgra, likSA, yUkaM, yava meM kramazaH uttarottara aThagune jAnanA caahiyeN| (se ki taM paramANU) he bhadanta ! paramANu kyA hai ? uttara-(paramANU duvihe paNNatte) paramANu do prakAra kA kahA hai| (taM jahA) jaise (suTumeya vavahArie ya) eka sUkSma paramANu dUsarA vyavahArika paramANu (tatthaNaM) inameM (je se muMha se Thappe) jo sUkSma paramANU hai vaha prakRta meM anupayogI hone se avyAkhpeya hai| (tasthaNaM jeM se vavahArie, se NaM aNaMtANatANaM suhamapuggalANaM samudayasamiha samAgameNaM vavahorie paramANupogAle niSphajjai) tathA vaha jo vyAvahArika paramANu hai, vaha anaMtAnaMta sUkSma paramANu bhoM kI samudaya samiti ke samAgama se-aneka chayAdi paramANuoM ke ekIbhavana rUpa saMyo. gAtmaka milana se utpanna hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki jo pugala yU, 31 mA mayAM manu uttarottara ma18. na anju DU (se ki taM. paramANU) 3 ta! 52mAra zu'cha ? ta2-(paramANU. duvihe paNNatte) 52mArA meM..nA apAmA mAyA cha; (jahA) 2 (suhume yavavahArie ya) me sUkSma 52mA bhane bhI vyAvaRs 52mA (tatthaNaM) sAmA (je se sabase se Thappa).2 sUkSma paramAra za pratimA anupaye vAyA savyAyeya che. (tatthaNaM je se vavahArie se gaM arthatArNa suhumapuragalANaM samudayasamiisamAgameNaM vavahArie paramANu pogale niphajjai) tabhanna vyAvahAri paramANu cha, te anatAnAta sUkSma paraMmANuonI samudAya samitinA samAgamathI aneka prayA paramANuonA ekI bhavana rUpa saMyogAtmaka milanathI utpanna thAya che. kahevAnuM tAtparya A Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 194 utsedhAGgulapramANanirUpaNam ityAdilakSaNa nirvibhAgameva paramANumicchati nizcayanayaH / yastu etairanekairjAyate sa sAMzatvAt skandha evocyate / vyavahAranayamate hi sukSmA nekaparamANu niSpanno yaH zastracchedAgnidAhAdiviSayo na bhavati, so'yApi tathAvidhasthUlatAyA amatipacyA paramANuriti vyavahiyate / itthaM ca nizcayanayamatena skandho'pi vyavahAranayamatena vyAvahArikaH paramANurukta iti / ayaM zastracchedAditriSayo na bhavatIti darzayituM - dravyakAraNarUpa hai kAryarUpa nahIM hai vaha anya dravya kahalAtA hai / aisA dravya sUkSma paramANu hotA hai| yaha nitya hotA hai / aura isameM koI eka rasa, eka gaMdha eka varNa, aura do sparza rahate haiM / aise paramANu dravya kA jJAna indriyoM se to ho nahIM sakatA Agama yA anumAna se hotA hai / paramANu kA anumAna kAryaliGga se mAnA gayA hai| jo jo paudra lika kArya dRSTigocara hote haiM, ve saba sakAraNaka haiM / isI prakAra se jo adRzya aMtima kArya hogA usakA bhI kAraNa honA cAhiye vahI kAraNa paramANu dravya hai / usakA kAraNa aura koI dravya nahIM hone se use anya kAraNa kahA hai| paramANu dravya kA koI vibhAga nahIM ho sakatA hai aura na hai aisI mAnyatA nizzrayanaya kI hai / aura ? jo ina aneka paramANuoM ke ekIbhAvarUpa saMyoga se utpanna hotA hai vaha sAMza hone se skaMdha hI kahA jAtA hai / kintu ? vyavahAranaya ke mata meM sUkSma aneka paramANuoM se niSpanna huA hai, vaha zastra se chida nahIM sakatA 137 pramANe che ke je pudgala dravya kAraNa rUpa che ane kAya rUpa nathI, te antya dravya kahevAya che. evu' dravya sUkSma paramANu hAya che. eka nitya hAya che ane AmAM kaI paNa eka gadha, eka vaNu eka rasa, ane e spaza rahe che evA paramANu dravyanuM jJAna indriyA vaDe te thai zake ja nahI, phakta Agama athavA teA anumAna varDa ja jJAna thAya che. paramANunuM anumAna kAliMgathI mAnavAmAM AvyuM che, je je paudgalika kAryoM jovAmAM Ave che, te save sakAraka che A pramANe je adRzya aMtima kAya thaze tenuM paNa kAraNa hAvuM ja joIe te kAraNa ja paramANu dravya che. tenuM kAraNu anya kAI paNa dravya nathI eTale te anya kAraNa kahevAya che paramANu dravyanA vibhAga thaI zakatA nathI vibhAga thaI zakaze nahi ane vibhAga thayela paNa nathI evI nizcaya nayanI mAnyatA che paNa je A aneka paramANuonA ekIbhAva rUpa saMcAgathI utpanna thAya che te sAMza heAvAthI dha ja kahevAmAM Ave che paNa vyavahAra nayanA matamAM sUkSma aneka paramANuethI niSpanna thayela che, te zastrathI mApI zakAya tema nathI, agni vagerethI khALI zakAya tema nathI-nAza karI 6 a0 18 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 anuyogadvArasUtre praznottarapUrvakamAha-'se gaM' ityaadinaa| sa paramANupudgalaH khalu bhadanta ! asidhArAM vA avagAhena-AkrAmet ? uttarapati-hanta ! avagAheta / 'hanta' iti komalA. mantraNe / punaH pRcchati-he bhadanta ! sa paramANuyudgalaH khalu tatra-asidhArAyAM kSuradhArANaM vA-chiyeta vA-chinno bhaved dvidhA kriyateti yAvat , bhidheta anekadhA vidAryata, mucyAdinA vastrAdivad vA sacchidraH kriyeta ? uttaramAi-nAyamarthaH samartha:-evaM na bhavatIti bhAvaH / atra yuktimAha-na khalu tatra zastraM krAmatIti / hai, agni Adi se jala nahIM sakatA hai, naSTa nahIM kiyA jA sakatA hai aisA vaha vyavahArika paramANu jaba taka sthUlatA ko prApta nahIM ho jAtA hai taba taka vyahAranaya ke mantavya anusAra paramANurU se vyava. hita hotA hai / nizcayanaya ke matAnusAra to yaha skaMdha hI mAnA gayA hai| isa prakAra nizcayanaya ke matAnusAra skaMdha bhI vyavahAranaya kI mAnyatA ke anusAra vyavahArikaparamANu kahA gayA hai / yaha zastracchedAdi kA viSayabhUta nahIM hotA hai, isa bAta ko dikhalone ke liye aba sUtrakAra praznottara pUveMka kahate haiM-(se NaM bhaMte / asidhAraM vA khuradhAra vA ogAhejjA ? hatA ogAhejjA) he bhadanta ! vaha vyavahArika pugalapramANa kyA talavAra kI dhAra ko yA chure kI dhAra ko avagAhita kara sakatA hai ? arthAta usa para AkramaNa kara sakanA hai usara-hAM kara sakatA hai| (se NaM tatya chijjeja vA bhijjejja vA? No iNaDhe samaTe-jo khalu tattha satthaM kamaha) to kyA vaha usase zakAya tema nathI e te vyAvahArika paramANu jaNAM sudhI sthUlatA prApta karI zakatuM nathI, tyAM sudhI vyavahAranayanA mantavya mujaba paramANu rUpathI vyavahata thAya che. nizcayanayanA mata mujaba te Ane kaMdha ja mAnavAmAM Ave che. A pramANe nizcayanayanA mata mujaba sakaMdha ja mAnela che. A rIte nizcayanayanA mata pramANe kaMi paNa vyavahAranayanI mAnyatA mujaba vyAvahArika paramANu kahevAmAM Ave che A zaacachedAdine viSayabhUta thatuM nathI A vAtane spaSTa karavA mATe have sUtrakAra praznottarapUrvaka kahe che. (se gaM bhaMte ! asidhAraM vA kharadhAraM vA ogAhejjA ? haMtA ogAhejjA) & RE ! te vyAvahArika pula zuM taravAranI dhArane ke puranI dhArane avagAhita karI zake che? eTale ke tenI upara AkramaNa karI zake che. uttara-6, 40 za . (seNaM tattha chijjeja vA bhijjejja vA 1 no RNaTe samaDha no khalu tattha satthaM kama to tanAthI china yaza Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 194 utsedhAGgulapramANaM nirUpaNam ayaM bhAtraH - anantaiH paramANubhirniSpannAH kASThAdayaH zastradyante / ayaM vyAvahA rikaH paramANupulo'nantabhedabhinnasyAnantakasya tAvatyamANenaitra paramANvananta kena . niSpadyate, yAvatpramANaH paramANupudgalaH sUkSmatvAt zastracchedabhedAdikaM na labhate chinna ho sakatA hai-do Tukar3oM ke rUpa meM kiyA jA sakatA hai ? aneka prakAra se vidArita ho sakatA hai athavA-sUcI Adi se vastrAdika kI taraha sacchidra kiyA jA sakatA hai ? uttara - nahIM - aisA artha yahAM samarthita nahIM hai- arthAt aisA nahIM ho sakatA hai| kyoMki usa para zastra kA prabhAva nahIM par3atA hai - zatra usa para apanA AkramaNa kA kAma nahIM kara sakatA hai| tAtparya isakA yaha hai ki anaMta paramANuoM se niSpanna hue jo kASThAdika haiM, ve to zastroM se chinna bhinna kara diye jAte haiM kyoM ki isakA pariNamana sthUla rUpa meM ho jAtA hai - parantu vyAvahArika paramANu hai vaha yadyapi ananta pula paramANuoM se niSpanna hotA hai phira bhI vaha sUkSmarUpa se hI pariNamita banA rahatA hai ataH sthUlAkAra rUpa meM pariNata na hone ke kAraNa usakA zastrAdi dvArA chedana bhedana nahIM ho sakatA ! ananta paramANuoM se niSpanna hone para bhI jo usameM sthUlAkAratA nahIM AtI usakA kAraNa yaha hai ki anaMta ke bhI ananta bheda hote haiM / isIliye ananta pudgala paramANuoM se niSpanna hone para bhI vaha vyAvahArika paramANu mAnA jAtA che. e kakaDAonA rUpamAM vibhAjita thai zake che ? ghaNA rUpamAM vidArita thaI zake che athavA sUcI vagerethI vastrAdikanI jema sacchidra karI zakAya che ? uttara-nahi, ahIM AvA atha samarthita nathI eTale ke Ama thaI zake nahI kemake te vyAvahArika pudgala para zasranI koi paNa jAtanI asara thaI zakatI nathI zasra tenA upara AkramaNu karI zakatuM nathI tApa` A pramANe che ke ana ta paramANuethI niSpanna thayela je kAi vagere che te te zothI chinna-bhinna thaI zake che, kemake sthUla rUpamAM temanuM paSNuimana thaI jAya che paNa je vyAvahArika paramANu che te jo ke ana`ta pudgala paramANuothI niSpanna hAya che chatAMe te sUkSmarUpathI ja paNimita thaIne rahe che. ethI sthUlAkAra rUpamAM padyuita nahAvA badala tenu' zaAdi vaDe chena, bhedana thaI zakatuM nathI anaMta paramANuethI niSpanna thayela hovA chatAMe je temAM sthUlAkAratA AvatI nathI tenuM kAraNu e che ke anaMtanA paNa anata bhedo hAya che. -ethI anA pudgala paramANuethI niSpanna hAvA chatAMe te vyAva Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... . . . anuyogadvArasUtre izata / punaH pRcchati-sa khala bhadanta ! agnikAyasya-agneH madhyamadhyena-madhyabhAgena vyatitrajeta gaccheta ? uttasyani-hanta ! vyativrajet / punaH pRcchati-sa khalu bhadanta ! tatra do ta ? uttarayati-nAyamarthaH samarthaH / yato na khalu tatra zastraM krAmati / zastramihAgnizastraM bodhyam / punaH pRcchati-sa khalu paramANu bhadanta ! hai aura vaha isI kAraNa sthUlatA ko prApta nahIM hotA hai| sUkSmAkAra vAlA hI banA rahatA hai| tathA kitaneka aise bhI hote haiM jo ananta paramANuoM se mipanna hokara vyAvahArika paramANu nahIM kahalAte haiM-ve sthUlAkAra meM pariNata ho jAte haiN| unakA hI zastrAdikoM dvArA chedana bhedana hotA hai| vyAvahArika paramANu kA nahIM (seNaM bhaMte! agaNikAyaassa:majjhaM majjheNaM vIhavaejjA ? haMtA vihavaejjA, se NaM bhaMte ! tattha DahejjA ? no iNaDe sama no khalu tandha satyaM kamai) he bhadanta ! vaha vyAvahArika paramANu kyA agni ke madhya bhAga se hokara nikala jAtA hai ? uttara-hAM nikala jAtA hai| to he bhadanta ! jaba vaha agni ke madhya bhAga se hokara nikalatA hai taba vaha usase jala jAtA hai kyA ? : .. uttara-aisA artha samarthita nahIM huA hai-arthAt vaha agni ke madhya bhAga se nikalane para bhI usase vaha jalatA nahIM hai| kyoMki usa para agnirUpa zastra apanA kAma nahIM kara sakatA hai| (se NaM bhaMte ! pukkhara. hArika paramANu mAnavAmAM Ave che ane te eTalA mATe ja sthUlatA prApta karatA nathI te sUphama AkAra yukata ja banI rahe che. temaja keTalAka evA - paNa hoya che ke jeo anaMta paramANuothI niSpanna thaIne vyAvahArika : paramANu kahevAmAM AvatA nathI teo skUlAkAramAM pariNuta thaI jAya che. temanuM ja zastra vagerethI chedana-bhedana thAya che. vyAvahArika paramANunuM chedana: bahana yatu nayI. (se gaM bhaMte ! agaNikAyarata majjhaM majheNaM vIivaejjA 1 hatA viivaejjA, se NaM bhaMte ! tAtha DahejA ? no igaTe samaTe. no khalu tattha satvaM . kamai) 3 mahata! te vyApAri4 52mA zu' ASMI bhayamAmA Ina paNa pasAra thaI jAya che ? * * uttara-hA, pasAra thaI jAya che te he bhadata ! jayAre te agninA madhyabhAgamAM thaIne pasAra thaI jAya che tyAre te temAM zuM baLI jAya che? * uttara-A artha samarthita nathI eTale ke te agninA madhyabhAgamAM thaIne pasAra thAva che chatAM te tenAthI maLatuM nathI kemake agni rUpI ... A 652 masa2 yatI nathI (se gaM bhaMte ! pukkharasaMvagassa mahAme Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 194 utsedhAGgulapramANanirUpaNam 141 puSkarasaMvarttasya mahAmeghasya madhyamadhye na vyativrajet ? inva ! vyativrajet / sa khalu bhadanta ! tatra-puSkarasaMvarttake mahAmeghe udakAdraH - jala klinnaH syAt ? Aha-nAyamarthaH samarthaH / no khalu tatra zastram - akAyata krAmati / atredaM bodhyam - asyAM utsarpiNyAM ekaviMzatisahasravarSAtmake duHsamaduHsamA lakSaNe prathamArake'tikrAnte dvitIyArakaprArambhe sakalajanAbhyudayAya krameNa paJca meghaH prAdurbhavanti / tatra prathamaH puSkarasaMvarttakaH, dvitIyaH kSIrodaH, tRtIyo ghRtodaH, caturthaH amRtodaH, paJcamo rasodaH / eSu prathamaH puSkarasaMvarttakaH - bhUmigataM sarvamazubhAnubhAvaM rUkSatAvApAdikaM saMvaTTagassa mahAmehassa majjha majjJeNaM vIhavaejjA ? haMtA vIivaejz2A, se NaM tattha udaulle siyA ? no iNaDe samaTThe, No khalu tattha satthaM kamai ) he bhadanta | vaha vyAvahArika pudgala paramANu kyA puSkara saMvarttaka nAmaka mahAmegha ke bIcoMbIca hokara nikala jAtA hai ? hAM nikala jAtA hai / to phira vaha vahAM pAnI se gIlA ho jAtA hogA ? nahIM - vaha pAnI se gIlA nahIM hotA hai / kyoMki usa para ackAyarUpa zastra kA prabhAva nahIM par3atA hai | yahAM para aisA jAnanA cAhie -: - jaba utsarpiNI kAla ko 21 hajAra varSa kA duHsama duHsama nAma kA pahilA Araka samApta ho jAtA hai taba dvitIya Araka ke lagate hI sakala janoM ke abhyudaya ke nimitta krama se pAMca megha prakaTa hote haiM-ijameM prathama megha kA nAma puSkara saMvartaka hai, dUsare kA nAma kSIroda, tIsare kA nAma dhRtoda, cauthe kA nAma amRtoda aura pAMcaveM kA nAma rasoda hai / puSkarasaMvartaka nAma kA jo megha hai vaha bhUmigata samasta rUkSatA AtApa AdirUpa azubha hara majjha majjheNaM vIivapajjA ? haMtA vIitraejjA, se NaM tattha khatthaM udaullesiyA ? no iNaTThe sama No khalu tattha satyaM kramai ) 3 lata / te vyaavddaarika pudgala paramANu thru puSkara savattaka nAmaka mahAmeghanA madhyamAM thaI ne pasAra thaI jAya che ? hA, te pasAra thaI jAya che. te pachI zuM te tenA pANImAM bhInA thaI jatA haze ? nahi, te pANImAM bhInA thatA nathI kemake tenI upara akAyarUpa zastranI asara thatI nathI mahIM A jANavuM Avazyaka che ke jyAre utsarpiNI kAlanA 21 hajAra varSanA duHsama duHsamA nAmanA pahaleA smAraka samApta thaI jAya che tyAre khIjA ArakanA prAraMbha thatAM ja badhA mANusenA abhyudaya mATe anukrame pAMca megha prakaTa thAya che AmAM prathama megha puSkara savaka che, khInne megha sIrAi, trIjo megha teAda, ceAthe medha amRtAda ane pAMcamA megha raseAda che. puSkara sattaka nAme je megha che Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre prazamayya puSkalama-dhAnyAdyabhyadayaM svakIyenodakena saMvartayati-sampAdayatItipuSkalasaMvartakaH / yadvA-puSkalaM madhuramapi sarvamazubhAnubhAvaM bhUmirUkSatA tApAdikaM prazastodakena sNvrtyti-naashytiiti-pussklsNvrtkH| atra ra-layArekyam / evam-kSIrodAdiviSaye'pi bhAvanA kAryeti / punaH pRcchati-sa khalu bhadanta ! gaGgAyA mahAnayAH pratisrotaH sroto'bhimukhaM havyaMzIgham Agacchet / pUrvAbhimukhe gaGgApavAhe pazcimAbhimukhaH san sa pravAhamadhyena gantuM zakruyAt ? iti bhaavH| prabhAva ko prazamita karake dhAnyAdi ke abhyudaya ko apane jala se sampAdita karatA haiM / isalie isakA nAma puSkarasaMvataka aisA sArthaka hai| athavA-puSkala-pracura-bhI samasta bhUmigata rUkSatA saMtApa Adi azu. bhAnubhAva ko apane prazasta udaka se naSTa kara detA hai isaliye bhI vaha puSkarasaMvataka kahalAtA hai| yahAM "ralayoH Dalayoramit" isa niyama ke anusAra "la" ke sthAna meM "ra" paThita huA hai| isI prakAra kA vicAra kSIroda Adi ke viSaya meM bhI kara lenA caahie| (se NaM bhNte| gaMgAe mahAnaie paDisoyaM handhamAgacchenjA) punaH prazna-he bhadanta / vaha vyAvahArika pudala paramANu kyA gaMgA mahAnadI ke pravAhAbhimukha hokara jaldI A sakatA hai ? arthAt gaMgA nadI kA pUrvAbhimukha pravAha hai so kyA vaha vyAvahArika paramANu pazcimAbhimukha hokara pravAha ke bIca se jAne ke liye samartha ho sakatA hai ? te bhUmigata samasta rUkSatA AtApa vagere rUpa azubha prabhAvane zamita karIne - dhAnya vagerenA abhadayane pitAnA pANIthI saMpAdita kare che ethI AnuM je pukala saMvattaka e pramANenuM nAmakaraNa karavAmAM AvyuM che te sArthaka ja che athavA puSkala-pracura-rUpamAM je samasta bhUmigata rUkSatA, saMtApa vagere azubhAnubhAvane potAnA prazasta ukathI naSTa karI nAkhe che, ethI paNa te 036 sapatta upAya che. sahA "ralayoH Dalayoramit" mA niyama bhu la" nA sthAne "ra" pati thayela che. A pramANe ja kSIrada vagerenA samayamA 5y ame a naye. (se gaM bhaMte ! gaMgAe mahAnaIe paDisoya haThayamAgacchenjA) N prazna 42vAmA mAcha mata! te vyAvahArika pudagala paramANu zuM gaMgA mahAnadInA pravAhAbhimukha thaIne zIvra gati karI zake che? eTale ke gaMgAnI pUrvAbhimukha thaIne vahI rahI hoya te zuM te vyAvahArika paramANu pazcimAbhimukha thaIne pravAhanI madhyamAM thaIne pasAra thavA samartha che? Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 194 utsedhAgulapramANanirUpaNam uttarayati-hanta / havyamAgacchet / punaH pRcchati-sa khalu bhadanta ! tatra-manisrotasi vinighAtam pratiskhalanam Aphdheta-mApnuyAt ? Aha-nAyamarthaH smrthH| na khalu tatra zastraM krAmati / punaH pRcchati-sa khalu bhadanta ! udakAvarta vA udakavinda vA avagAheta avagAhya tiSThet ? hanta ! agAheta / ki sa tatra kuthyet=pUtibhAvamApnuyAna ? vA athavA paryApadhe jalarUpatayA pariNamet ? Aha-nAyamarthaH smrthH| na khalu tatra zastraM kaamti| anantaroktamevArtha saMkSepato gAthayA mAha uttara-(haMtA havva mAgacchejjA) hAM pravAha ke bIca se zIghra jA sakatA hai / (se NaM tattha viNighAyamAvajjejjA ?) to kyA vaha ulTepratikUla-pravAha meM-arthAt pravAha meM pratikUla calane para-pratiskhalanA ko prApta karatA hogA ? (No NaTe sama4) nahIM-yahAM para aisA artha samarthita nahIM huA hai| kyoMki usake Upara pratiskhalanA-rukAvaTa-rUpa zastra apanA prabhAva nahIM jamA sakatA hai / ( se NaM bhaMte ! udagAvattaM vA udagahiMdu vA ogAhejjA ? haMtA ogAhejjA-se gaM tastha kucchejjA vA ? pariyAvajjejjA vA? jo iNaTe samaDhe, No khalu tattha satthaM kAha) he bhadanta ! vaha vyAvahArika paramANupudgala kyA. udakAvata-jalabhrama meM athavA udaka bindu meM avagAhita hokara Thahara sakatA hai ? hAM Thahara sakatA hai| to kyA vaha vahAM pUtibhAva-saDAna, ko prApta ho jAtA hai athavA jalarUpa se pariNama jAtA hai| nahIM yaha artha samarthita nahIM huA hai-tAtparya yaha hai jalabhrama meM yA udaka vindu meM vyAvahArika uttara-(iMtA havamAgacchejjA) i pravAhanI madhyamA yate prati avArDa ta26 zI tithI 5sA2 tha za che. (se NaM tattha viNighAyamAvajjA ?) to zuM te pratikUla pravAha tarapha gati karavAthI pratikhalanA prApta karate haze ? (No iNaTre samaDhe) nahI, mI maav| artha ghaTita yatA nayI bha nI 652 pratimana 35 zakhanI asa2 thatI nathI (se NaM bhaMte ! udagAvattaM vA udabiMdu vA ogAhejjA 1 iMtA ogAhejA-se NaM tattha kucchejjA vA ? pariyAvajjejjA vA? No iNa sama, No khalu tattha satthaM kamai) RE ! te vyAvahArika paramANu putala zuM ukAva-jalabramamAM-athavA te udakabiMdumAM avagAhita thaIne sthira thaI zake che? hA, sthira thaI zake che. te zuM te pratibhAva (saDA)ne prApta kare che. athavA jalarUpamAM pariNanita thaI jAya che? nahIM, A artha ahIM ghaTita thato nathI tAtparya A pramANe che ke jala. bhramamAM ke udakabiMdumAM vyAvahArika paramANunI sthiratA thaI jAya che chatAM e Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anuyogadvArasUtre sutIkSNenApi zastreNa yaH n-kila chettuM bhettuM ca na zakyaH / siddhA: - jJAnasiddhAH kevalinaH pramANAnAmAdi pramANakoTa sarvato'gre'vasthitaM taM paramANuM vadanti / yaH ki nizApa chedaM bhedaM nAnApnoti / sa sarvamamANAgravartI siddhaiH paramANurityucyate iti bhAvaH / atra siddhapadena jJAnasiddhAH kevanTino gRhyante na tu siddhiM gatAH / teSAM bhASaNa kartRtvAbhAvAt // 0 194 // paramANu ke Thahara jAne para bhI vaha vahAM na pUtibhAva ko prApta hotA hai aura na jalarUpa se hI pariNamita hotA hai, kyoM ki ina zastroM kA usa para yatkiJcit bhI prabhAva nahIM par3a sakatA hai / inakA prabhAva to sthUlAkAra rUpa meM pariNata hue skaMdha padArthoM para hI par3atA hai / vyAvahArika paramANu para nahIM kyoMki vaha sUkSmAkArarUpa se pariNata hotA hai / ( satyeNaM sutikheNa vi chintuM bhettuM ca jo kira na sako / taM paramANu siddhA vayaMti AI pamANANaM ) aba sUtrakAra isI anantarokta artha ko saMkSepa se isa gAthA dvArA spaSTa karate hue kaha rahe haiM ki kevalajJAniyoM ne aisA kahA hai ki paramANu sutIkSNa bhI zastra se chedA bhedA nahIM jA sakatA hai / tathA yaha paramANu prabhAga koTi meM saba pramANoM kA agravartI haiarthAt trasareNu Adi jo pramANa kahe gaye haiM unakI utpatti isI se hotI hai / isa gAthA meM siddhapada se siddhigati ko prApta hue siddha parameSThI gRhIta nahIM hue haiM kyoMki usa avasthA meM bhASaNa karane kA saMbandha unameM nahIM hai / ataH siddha pada se yahAM kevalajJAnI AtmA hI gRhIta huI hai| te tyAM saDI pazu jatA nathI ane te jala rUpamAM paNa parizumita thanA nathI kemake A zastronI tenI upara gheADI paNa asara thatI nathI enI asara te vyAvahArika sthUlAkAra rUpamAM pariNata thayela dha padmA para ja paDe che. paramANu para tenI kAi paNa jAtanI asara thatI nathI kemake te sUkSmAkAra 3 mAM parizu tharma yache (satyeNaM sutiskheNa vi chittuM bhettuM ca jo kira na srakko, taM paramANu siddhA vayaMti AI pamANAnaM) huve sUtrAra rokta ane sakSeSamAM A gAthA vaDe spaSTa karatAM kahe che ke-kevalajJAtiee kahyuM che ke paramANunu sutIkSNa zao vaDe chedana ke bhedana karI zakatuM nathI temaja zmA paramANuM pramANa kATimAM sarva pramANeAnI agravartI che. eTale ke trasare vagere je pramANA kahevAmAM AvyA che temanI utpatti enAthI ja thAya che. A gAthAmAM siddha padmathI siddhi gatine prApta thayela siddha parameSThI gRhIta thayela nathI kemake te avasthAmAM temanI bhASaNa karavAnI vAta besatI nathI eTale siddha padathI ahI' kevalajJAnI AtmA ja gRhIta thayela che, ananta adha Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 195 utsedhAGgulapramANanirUpaNam 3 mUlam - anaMtANaM vavahAriya paramANupoggalANaM samudayasa miDsamAgameNaM lA egA usanhasahiyAi vA saNhasahiyAi vA uDDUreNUi vA tasareNUi vA rahareNUi vA / aTU usaNha sahiyAo sAegA sahasahiyA / aTTha saNhasahiyAo sA egA uDDUreNU, aTTha uDDareNUo sA egA tasareNU / aTTha tasareNUo sA egArahareNU / aTTha rahareNUo devakuru uttarakurUNaM maNuANaM se ege vAlagge / aTTha devakuru uttarakurUNaM maNuyANaM vAlaggA harivAsarammagavAsANaM maNuyANaM se ege vAlagge / aTTha harivAsarammagavAsANaM maNussANaM vAlaggA hemavayaheraNNavayANaM maNustANaM se ege vAlagge / aTTha hematrayaheraNNavayANaM maNussANaM vAlaggA puvvavidehaavaravidehANaM maNussANaM se ege vAlagge / aTupuvvavideha . bhAvArtha- nAraka tiryaJca, manuSya aura devagati ke jIvoM ke zarIra kI avagAhanA jisa aMgula se mApI jAtI hai vaha utsedhAGgula hai / isa utsedhAGgula kI niSpatti anaMta sUkSma pugaloM ke samudaya samiti samAgama se hotI hai / paramANu trasareNu Adi ke bheda se yaha aneka prakAra kA hotA hai| sUkSma aura vyAvahArika paramANu ke bheda se paramANu pudgala do prakAra kA hai| inakA svarUpa TIkA meM spaSTa kara diyA gayA hai / vyAvahArika paramANu kA kisI bhI prakAra se kisI bhI zastra Adi dvArA chedana bhedana Adi nahIM hotA hai / sU0 194 // bhAvAtha--nAraka, tiya iMca, manuSya ane devagatinA javAnA zarIranI avagAhanA je a'gulathI mApavAmAM Ave che, te utseSAMgula che A utse pAMzulanI niSpatti anaMta sUkSma pudgalenA samudayasamiti samAgamathI thAya che. paramANu, trasareNu vagerenA bhedathI A aneka prakAranA hoya che. sUkSma. temaja vyAvahArika paramANunA bhedathI paramANu pudgala e prakAranA hAya che. AnA svarUpa viSe TIkAmAM spaSTatA karavAmAM AvI che, vyAvahArika paramANunuM dvaioI pazu bhatanA zastra vagere bar3e cher3ana- lehana vagere tu nathI / suu0164||... a0 19 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likkhA, aTTha 146 anuyogadvArasUtre javaravidehANaM maNassANaM vAlaggA arahaeskyANa magussANaM se ga vAlagge, aTra bharaheravayANaM maNussANaM vAlaggA sA egA khA, aTra likkhAo sA egA jUyA, aTTa jUyAo se ege majhe, aTU javamajjhA se ege aNgule| eeNaM aMgulANaM mANaNaM cha aMgulAI pAdo, bArasa aMgulAI vihatthI, cauvIsaM agalAI rayaNI, aDayAlIsaM aMgulAI kucchI, channavaiaMgulAI sa ege daDei vA dhaNUDa vA jugei vA nAliyAi vA akkhei vA, musalei vaa| eeNaM dhaNuppamANeNaM do ghaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAI joynnN| eeNaM ussehaMguleNaM kiM paoyaNaM?, eeNaM ussehaMguleNaM NeraiyatirikkhajoNiyamaNussa devANaM sarIrAgAhaNA maavijii|suu0195|| chAyA-anantAnAM zavahArikaparamANupudgalAnAM samudayasamitisamAgamena sA ekA uccha lakSaNalakSiAkA iti vA zlakSNazlakSiNakA iti vA urdhvareNaH, iti cA trasareNuH iti vA sthareNuH iti vA / aSTa ucch lakSaNazlazikAH sA ekA zlakSNalakSiNakA, aSTa lakSaNalakSiNakAH sA ekA reNuH, a UdhareNavaH sA ekA trsrennuH| aSTa trasareNavaH sA ekA rathareNuH, aSTa rathareNa vaH devakurUttarakurUNAM manujAnAM sa eko vAlAgraH, aSTa devakurUttarakurUNAM manujAnAM vAlAgrA harivarSaramyakavarSANAM manajAnAM sa eko vAlAgraH, aSTa harivarSaramyakavarSANAM manuSyANAM vAlAgrAH haimaratahairaNyavatAnAM sa eko manuSyANAM vAla graH, aSTa haimavata hairaNyAtAnA manuSyANAM bAlAyAH pUrva videhAparavidehANAM manuSyANAM sa eko vAlAgrA, aSTapUrva videhAparavidehAnAM manuSyANAM vAlAmA bharate. ravatAnA manuSyANAM sa eko vAlAgrA, aSTa bharatairavatAnAM manuSyANAM vAlAgrAH, sA ekA likSA, aSTalikSAH sA ekA yUkA, aSTa yU: tadekaM yavamadhyam , aSTa yavamadhyAni tadekama laM, etena aGgalAnAM pramANena SaDaGagulAni pAdaH, dvAdaza aGgulAni vitastiH, caturvizatira lAni rahitaH, aSTa catvAriMzad agulAni kukSiH, paNNavatiH agulAni sa eko daNDa iti vA dhanuriti vA yuga iti vA nAlikA iti vA akSa iti vA musalamiti vA / etena.dhanuHpramANena dve dhanuH sahasra Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 195 utsedhAGgulapramANanirUpaNam 24 gavyUtaM, catvAri mayUtAni yojanam / etena utsedha zulena ki prayojanam / etena utsedhAGgulena nairapika tiryagyonika manuSyadevAnAM shriiraavgaahnaamaapyte|muu.195|| TIkA- anantavyAvahArikaparamANupudgalasaMmilanena yatsampadyate tadAha'agaMtANaM' ityaadinaa| anantAnAM vyAvahArikaparamANupudgalAnAM samudayasamiti samAgamena yanniSpadyate sA ekA ucchlakSNazlakSiNakA iti vocyate, uta-prAbalyena zlakSNazlakSNikA-ucchlakSNazlakSiNakA, lakSNazlakSNikAdyuttarapramANApekSayA laghutame. tyarthaH / zlakSNazlakSiNakA iti vocyate / evam UrvareNurityAdirathareNuparyanteSvapi bodhyam / samprati-ucchalakSaNalakSiNakAdikAneva vibhAgazo bravIti-yA aSTa ucchlakSNalakSNikAHsA ekA lkssnnlkssinnkaa| tathA-yA aSTalakSNazlakSiNakAH sA ekA uurdhvrennuH| evaM pUrvasmAt pUrvasmAduttarottaram aSTaguNitaM boddhavyaM yAvadaGgulam / "aNaMtANaM vavahAriya ityaadi|" zabdArtha-(aNaMtANaM vavahAriyaparamANupoggalANaM samudayasamiisamAgameNaM sA egA usahasahiyAi vA sahasahiyAi vA uddareNU. ivA tasareNUi vA rahareNU hayA) anaMtAnaMta vyAvahArika paramANubhI ke samudaya samiti ke samAgama se jo utpanna hotA hai vaha eka uslakSNa akSiNakA hai| yaha zlakSaNalakSiNakA Adi jo uttaravartI pramANa hai una sabakI apekSA laghutama hai| isase-ullakSNazlakSiNakA se-eka zlakSNazlakSiNakA utpanna hotI hai / isase eka urvareNu, isase eka trasareNu, prasareNu se eka rathareNu utpanna hotA hai| (aTThauseNhasaMhi. yAo sA egA mahasamiyA ahamaNasahiyAo sA egA uDvareNU) ATha ucchralakSaNalakSikAoM se eka lakSNa lakSiNakA utpanna hotI "aNaMjANaM vavahAriya" tyA zahAtha-(aNatANaM vavahAriyaparamANupoggalANaM samudayasamiiMsamAgameNe mA egA usahasaMNyiA sahasaNhiyAi vA uDareNUi vA tasaMreNUi vA rahareNUI la) anaMtAnaMta vyAvahArika paramANuonA samudAya samitinA samAgamathI kare utpanna thAya che, te eka u 1) lakSikA che. A zya laNikA vagere je uttaravata pramANa che, te sarvanI apekSA laghutama che. enAthI eTale ke ulakSaNa kSaNikAthI eka laNazyakiNukA utpanna thAya che. enAthI eke urvaraNa, ethI eka traNa, trasarethI eka rathareNu utpanna thAya che. (aTTa usaNhasahiyAo yA egA sahasaNThyiA aTTha sahasaNDiyAo sA haMgA utareNU) mA 2065 sAdAmethI me sakSipanna ..yApa - Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148. anuyogadvArasUtre hai / ATha zlakSNazlakSiNakAoM se eka urdhvareNu utpanna hotA hai / (aTTa. ureNuo sA egA tasareNu) ATha urdhvareNuoM se eka trasareNu hotA hai| (aTThatasareNuo sA egA rahareNU, aTTha rahareNu bho devakuruuttara kurUNa maNuANaM se ege bAlagge) ATha trasareNuoM se eka rathareNu hotA hai| ATha rathareNubhoM se devakuru aura uttarakurU ke manuSyoM kA vaha eka bAlAgra honA hai| ( aTTadevakuru-uttarakurUNaM maNupANaM bAlaggA harivAsarammagavAsANaM maNupANaM se ege vAlagge) devakuru uttarakuru ke manuSyoM ke ATha bAlAnoM se harivarSa aura ramyakavarSa ke manuSyoM kA vaha eka vAlAgra hotA hai / (aTTa harivAsarampragavAsANaM maNussANaM vAlaggA) harivarSa aura ramyakavarSa ke manuSyoM ke ATha ghAlAyoM se (hemavayaherapaNa vayANa maNustANaM se ege vAlagge) haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manumanuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / (aTTa hemavayaheraNayayANaM maNussANaM bAlaggApuvvavideha avaravidedANaM maNussANaM se ege vAlagge) haimavata aura hairaNyavata ke manuSyoM ke ATha bAlAnoM kA pUrva videha aura apara videha ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| (aTTha punvavidehaavaravidehANaM maNustANaM vAlaggA bharaha eravayANaM maNustANaM se ege vAlagge) cha. bhA4 2065diyAthI me Seva thAya che. (aTTha uDDareguo sA egA tasareNu) mA rezumAthA me sa thAya che. (aTU vakhareNUo sA egA rahareNU. adaraha reNUo devakuru uttarakurUNaM maNuANaM se ege bAlagge) mA sarezumAthI me 2tharezu thAya che. mA 2tharezumAthI va bhane uttanA bhAsena me bhAlA thAya che. (aTTa devakuru uttarakurUNaM maNuyANaM bAlamA harivAsarammagavAsANaM maNu pANaM se ege vAlagge) 112 uttarakurunA mANasenA ATha vAlAgrothI harivarSa ane ramyaka varSanA mANasonuM' me pAya che. (adva harivAsarammagavAkhANaM maNussANaM vAlagA) varSa mana 2bhyarSana mAsAnA mA pAsApothI (hemavayaheraNNavayANaM maNussANaM se ege vAlagge) pata sana 295vata kSetrana bhAsAnA meM pAyA thAya che. (aTu hemavayaheraNNavayANaM maNussANaM bAlaggA puSavideha avaravide. hANaM se ege vAlagge) bharata bhane 29yavatana mAsAna mA pAsAyIdhA pUvi bhane a52vinA mANasAnu me pAsA thAya che. (aTTha putravidehaavarabidehANaM maNussANaM vAlaggA bharahaeravayANaM maNussANaM se ege vAlagge) pU va avinA mANasAnA mA pAsAyAnu' sarata bhane Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 195 utsedhAGgulapramANanirUpaNam 149 pUrvavideha aparavideha ke manuSyoM ke ATha bAlAnoM kA bharata aura airavana kSetra ke manuSyoM kA eka cAlAna hotA hai| (aTThabharaheravayANaM maNutsANaM vAlaggA sA egA likkhA) bharata aura aura airakta kSetra ke manuSyoM ke ATha ghAlAyoM kI eka likSA hotI hai / (alikkhAo sA ego jUSA) ATha likSAoM kI eka yUkA hotI hai / ( aha jUyAo se ege javamajhe) ATha yUkAoM kA eka yavamadhya hotA hai / ( ajayamajjhAse ege aMgule) ATha yavamadhyoM kA eka aMgula hotA hai| isa prakAra ATha ucchralaNalakSiNakA kI eka zlakSNa lakSiNakA ATha lakSNazlakSiAkA kA eka urdhvareNu, ATha urdhvareNu kA eka trasareNu isa prakAra se ye saya pUrva pUrva kI apekSA uttagettara aMgula paryanta ATha 2 guNita hote haiM / (eeNaM aMgulANaM pamAgeNa cha aMgulAI pAdo) aMguloM ke isa pramANa se chaha aMguloM kA eka pAda hotA hai / (bArasa aMgulAI vihatthI) 12 aMguloM kI eka vitasti hotI hai / (cAuthIsaM aMgulAI rayaNI) 24 aMguloM kI eka ratni hotI hai| (aDayAlIsabhaMgulAI kucchI) 48 aMguloM kI eka kukSi hotI hai / (chacavaha aMgulAI se ege daMDehavA) 96 ve aMguloM kA eka daNDa hotA hai / (dhaNUhavA jugeivA nAliyAi vA akkhei vA musalehavA) eka dhanuSa hotA hai, eka yuga, eka nAlikA eka bhairavata nA mANusenu me sAtha thAya che. (aTTa bharaheravayANaM maNussANaM vAlaggA sA egA likkhA) marata bhane bhairavata kSetranA mANusenA mA mAyAzrInI 24 sikSA thAya che. (adu likkhAo sA egA jUyA) mA8 lakSAsAnI se 25 () thAya che (aTu jU go se ege javamajje) mA yAmAthI / yamadhya thAya che. (adu javamajhA se ege aMgule) 418 yavamadhyana se aMgula thAya che. A pramANe ATha ulaphayularNikAnI eka klasaNa laNikA, ATha phiNakAnI eka udarvareNu, ATha urvareNunI eka trasaraNa A pramANe A sarve pUrva pUranI apekSA uttarottara aMgula sudhI ATha bhArata saya cha (eeNaM aMgula,NaM pamANeNaM cha aMgulAI pAdo) bhagulAnA mA pramANathA 1 mahAnA me pAha yAya che. (bArasa gulAI vihatthI) bhAra aDAnI se miti tha.ya che. (caunIsaM aMgulAI rayaNI) 24 aYsonI meM rali thAya che. (aDayAlIsaM aMgulAI kucchI) 48 asonI akSi thAya che. (channavai agulAI se ege daMDeivA) 86 YonA thAya che. (dhaNUivA jugeivA nAliyAi vA akkhei vA musalei vA) 4 dhanuSa thAya che, eka yuga, eka nAlikA, eka akSa athavA eka musala thAya Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anuyogadvArasUtra tathA-'etena aGgulapramANena paDalAni ekaH pAdaH' ityAdi, 'catvAri gavyUtAni yojanam ' ityanta sulabham / etasya utsedhAigulazya kiM prayojanam ? ityAha-etena utsedhAgulena nairayikatiryagyonikamanuSyANAM zarIrAvagAhanAmApyate iti / atredaM yodhyam nanu ucchlakSNalakSiNakAdipu pUrvasmAt pUrvasmAt uttarottaramaSTaguNitamuktam , tathA ca anantavyAvahArikaparamANupudgalaikIbhavanenA. pyete niSpadhante ityayuktam iti virodho jAyate ? iti-cedAha-ete hi ananta paramANuniSpamatvaM na vyabhicarantIti prathamaM nirvizeSeNoktAH, pazcAtu viziSya moktAH, iti na ko'pi dossH| tathA ca-svataH gharato vA UdhistiyeMkcalanadharmA rennuH-avrennuH| trasyati-paurastyAdivAyuprerito gacchati yo reNuH satra sareNuH / rathagamanorakhAto reNuH-rathareNuH / vAlAgralikSAdayaH pratItAH devakurUnara kuMrvAdivAsimanuSyANAM kezasthUlatAkameNa tattat kssetrshubhaanubhaavhaanirbhaavniiyaa| ucchlakSNazlakSiNakAlakSAlakSNikA UrdhvareNuriti padatraya 'paramANu tasareNu' ityAdi gAthAyAmanuktamapyupalakSitavyamiti |mu0 195 // akSa, athavA eka musala hotA hai / (eeNaM dhaNuppamANeNaM do ghaNusahassAI gAuyaM, cattArigAuyAiM joyaNaM) isa dhanuSapramANa se do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta-kroza-hotA hai / cAra gavyUtoM kA 1 yojana hotA hai / (eeNaM ussehaMguleNaM ti paoyaNaM) zaMkA-isa utse/gula se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? uttara-(eeNaM uslehaMguleNaM NeraDyatirikkhajoNiyamaNussadevANaM sarIrogAhaNA mAvijjai ) isa utsedhAMgula se nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva inake zarIra kI avagAhanA mApI jAtI hai| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne utsedhAMgula kI niSpatti kaise hotI hai ? yaha bAta prakaTa kI hai tathA isakA prayojana kyA hai ?cha (eeNaM dhaNupamANeNaM do dhaNusaharamAI gAuyaM cattAri gAuyAiM joyaNaM) mA dhanuSa pramANuthI be hajAra dhanuSane eka gabhUta (kesa) thAya che. cAra gcyuutn| (2 asana) me 21 thAya che. (pAraNaM ussehaMguleNaM kiM paoyaNa) zaMkA-A utsadhAMgulathI kayA prajananI siddhi thAya che? uttara-(eraNaM ussehaMguleNaM NeraiyatirikkhajoNiyamaNussadevANaM sarIro. gAhaNA mAvijjai) mA seghaiyathA nA24, tiya ya, manuSya bhara deva zamanA zarIranI avagAhanA mApavAmAM Ave che. bhAvArtha--A sUtra vaDe sUtrakAre utsAMgulanI niSpatti kevI rIte thAya che? A vAta spaSTa karI che, temaja tenuM prayojana zuM che? te viSe carcA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 195 utsedhAgulapramANa nirUpaNam yaha bAta kahI gaI hai| yahAM para aisI AzaMkA nahIM karanI cAhie ki sUtrakAra ne pahile to aisA kahA hai ki-ucchalakSaNalakSiNakA AdikoM meM pUrva pUrva kI apekSA Age Age ke lakSaNa lakSiNaNakA AdikoM meM aThagunAranA hai| phira bAda meM aisA kahA hai ki ye anaMta vyAvahArika paramANuoM ke ekIbhavanarUpa-saMyoga se bhI niSpana hote haiM-ataH ina donoM prakAra ke kathanoM meM paraspara meM virodha AtA hai kyoMki pUrvakathanAnusAra se uttarottara meM pahile pahile kI apekSA aSTaguNatA aura dvitIya kathana prakAra se anaMta paramANu niSpanatArUpa samAnatA jAhira hotI hai| kyoMki ina sabameM anaMta paramANuoM se niSpanna honApanA jo samAna . dharma hai. yaha vyabhicarita nahIM hotA hai / isa prakAra prathama kathana prakAra sAmAnya rUpa se hai / aura dvitIya prakAra vizeSa rUpa se hai aisA jAnanA cAhiye tAtparya kahane kA yaha hai ki ina sabameM " anaMta paramANuoM se utpanna honA" yaha samAna dharma hai-parantu yaha samAna dharma sabameM hone para bhI pUrva pUrva kI apekSA uttarottara meM aSTa guNAdhikatA rUpa vaiziSTaya hai| apane Apa yA para ke nimitta se jo Urca, adhaH evaM tiryak pracalana dharmavAlI reNu hai yaha UrdhvareNu hai / reNu nAma dhUlIkA hai| yaha svataH karavAmAM AvI che. ahIM A jAtanI AzaMkA thavI ja na joIe ke sUtra kAre pahelAM te ema kahyuM che ke uchUlakiA vagere je che te pUrvapUrvanI apekSAe tyAra pachInA-ralakSaNahiNakA vagere karatAM ATha gaNA. vadhAre che. tyAra pachI A pramANe kahyuM che ke A anaMta vyAvahArika paramANuonA ekIbhavana rUpa sa yogathI paNa niSpanna thAya che. ethI A banne jAtanA kathanamAM paraspara virodha jevuM dekhAya che kemake pUrvakathana prakArathI uttarottaramAM pUrva pUrvanI apekSAe aNaguNatA ane dvitIya kathana prakArathI anaMta paramANu niSpannatA rUpa samAnatA spaSTa thAya che. kemake A sarvemAM anaMta paramANuothI niSpannatA rUpa je samAnadharma che, te vyabhicarita thatA nathI A pramANe prathama kathana pra.ra sAmAnya rUpathI ja che. ane dvitIya prakAra vizeSa rUpathI che, ema jANavuM joIe tAtparya A pramANe che ke, A sarvamAM "anaMta paramANuothI utpanna thavuM " A samAna dharma che. paNa A samAna dharma savamAM che chatAMe pUrva pUrvanI apekSAe tyAra pachInA sarvamAM aSTaguNadhikatA rUpa viziSTatA che. potAnI meLe ja athavA bIjAthI prerita thaIne je urva, adhaH ane tiya pracalana dharma yukta reNu che, te ukezu . che. raNu dhUlinuM nAma che A potAnI meLe athavA te pavana vagerethI prerita Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anuyogadvArasUtre yA para-havA-Adi kA saMbandha pAkara Upara kI ora bhI ur3atI hai. nIce kI ora bhI ur3atI hai, tathA tirache rUpa meM bhI ur3atI hai| isI kA nAma UrdhvareNu hai| ghara ke bhItara chidra meM hokara par3atI huI daNDAkAra mUrya ke prakAza meM isa prakAra se yaha spaSTa pratIta hotI hai| havA Adi ke nimitta se jo dhUlikaNa idhara udhara ur3A karate haiM ve trasareNu kahalAte haiN| ratha ke calane para jo dhUlo cakra ke jora se ukhar3akara pIche pIche ur3anI hai vaha rathareNu hai / bAlAna, likSA Adi zabdoM kA vAcyArtha prasiddha hai| devakuru, uttara kuru, harivarSa, ramyaka Adi kSetra meM nivAsa karane vAle manuSyoM ke kezoM kI sthUlatA ke krama se usa usa kSetra saMbandhI zubha anubhAva kI hInatA jAnanI cAhiye / tAsarya kahane kA yaha hai ki kAlacakra kA parivartana bharatakSetra aura airavata kSetra meM hI hotA hai| zeSa kSetroM meM nhiiN| zeSa pAMca kSetroM meM nivAsa karane vAle prANiyoM ke upabhoga Ayu zarIra kA parimANa, puNyaprabhAva Adi saba apane 2 kSetra ke anusAra sadA eka se rahate haiM kintu jaisA bharata aura airavata kSetra meM inakA parivartana honA rahatA hai vaisA parivartana inakA vahAM nahIM hotaa| ise isa prakAra samajhanA cAhiye-haimavata kSetra ke prANiyoM kI sthiti eka palya pramANa hotI hai| yahAM nirantara utsarpiNI ke cauthe kAla yA avasarpiNI thaIne uparanI tarapha paNa uDe che, nIcenI tarapha paNa uDe che. temaja trAMsI paNa uDe che enuM ja nAma urvareNa che. gharanI aMdara kANAmAMthI daMDAkA2 sUryanA prakAzamAM te spaSTa rUpe dekhAya che pavana vagerethI prerita thaIne je dhUlikaNa Amatema uDatA rahe che, te trasareNu kahevAya che ratha cAlavAthI je dhUli cakrane lIdhe ukhaDIne rathanI pAchaLa pAchaLa uDe che, te rathayuM che bAlAjha, likSA Adi zabdanA vAgyAthe prasiddha ja che. devakura, uttarakurU, harivarSa, 2myaka vagere kSetramAM rahetA mANasonA vALanI raNUlatAnA kamathI tata tat kSetra saMbaMdhI zubha anubhAvanI hInatA jANavI joIe tAtparya A pramANe che ke kAlacakranuM parivartana bharata kSetra ane airavata kSetramAM ja thAya che. bAkInA kSetramAM nahi bAkInA pAMca kSetramAM rahetA prANIonA upaga, Ayu zarIranuM parimANa, puNya, prabhAva vagere sarva pitapotAnA kSetra mujaba sadA eka sarakhA ja rahe che. paNa jevuM bhArata ane aravata kSetramAM emanAmAM parivartana thatuM rahe che, tevuM parivartana temanAmAM tyAM thatuM nathI ane A pramANe samajavuM joIe haimavata kSetranA prANIonI sthiti eka palya pramANa jeTalI hoya che ahIM niraMtara utsarpiNInA cethA kAla Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 195 utsedhAgulapramANanirUpaNam 153 ke tIsare kAla jaisA anubhAva pravartatA hai / manuSyoM ke zarIra kI U~cAI do hajAra dhanuSa hotI hai / harivarSa kSetra ke prANiyoM kI apekSA yahAM ke prANiyoM kA puNya prabhAva kama hIna hotA hai / harivarSa kSetra ke prANiyoM kI sthiti do palpa pramANa hotI hai / yahAM nirantara utsarpiNI ke pAMcaveM yA avasarpiNI ke dUsare kAla jaisA anubhAva pravartanA hai / manuSyoM ke zarIra kI U~cAI cAra hajAra dhanuSa hotI hai / inakA puNyaprabhAva Adi haimavata kSetra ke manuSyoM kI apekSA viziSTa hotA hai parantu devakuru ke manuSyoM kI apekSA vaha hIna hotA hai| devakuru ke manuSyoM kI sthiti tIna patyapramANa hotI hai / yahA~ nirantara utsarpiNI ke chaThe kAla yA avasarpiNI ke pahale kAla jaisA anubhAva pravartatA hai / manuSyoM ke zarIra kI U~cAI chaha hajAra dhanuSa hotI hai| inakA puNya prabhAva uparyukta donoM kSetroM kI apekSA viziSTatama hotA hai / yahI krama uttara dizA ke uttara kuru, ramghaka aura hairaNyavata ina tInoM kSetroM meM samajhanA cAhiye / uttara kuru meM deva kuru ke samAna, rampaka meM harivarSa ke samAna aura hairaNyavata meM haimavata ke samAna puNyaprabhAva Adi haiM / kintu videhoM kI sthiti ina bhogabhUmi ke kSetroM kI apekSA bilkula judI haiM / yahA~ ke avasarpiNInA trIjA kAla jevA anubhava pravrute che. mAsAnA zarIranI UMcAI e hajAra dhanuSa jeTalI hoya che hariva kSetranA prANIonI apekSA ahInA prANIone puNyaprabhAva alpa (hIna) hai,ya che. haviSa kSetranA prANIonI sthiti e pathya pramANu jeTalI hAya che ahI nira tara utsarpiNInA pAMcamAM athavA avasarpiNInA khIjA kAla jevA anubhava pravarte che. mANusenA zarI nI U~cAI cAra henDara dhanuSa jeTalI hAya che emanA puNyaprabhAva vagere. haimavata kSetranA manuScAnI apekSAe viziSTa hAya che. paNa devakurUnA manuSyeAnI apekSAe te hIna hAya che deva kurUnA manuSyanI sthiti traNa palya pramANu hAya che ahI nitara utsa piNInA chaThThA kAla ke avasarpiNInA pahelA kAla jevA anubhAva pravarte che. mANuseAnA zarIranI UMcAI cha hajAra dhanuSa jeTalI hoya che emane puNyaprabhAva upayukta banne kSetrAnI apekSA viziSTatama hoya che eja kramikatA uttara dizAnA uttarakurU, ramya ane hairaNyavata A traNe kSetremAM samajavI joIe uttarakurUmAM devakunI jema, ramyakamAM harivanI jema ane haraNyavatamAM haimavatanI jema puNyaprabhAva vagere che. paraMtu vidyAhonI sthiti A bhAgabhUminA kSetrenI apekSA sAva judI che. ahIM utsarpiNInA trIjA kAla ke avasipa`NInA ceAthA kAla jevA anubhAva sadA vidyamAna rahe che. 020 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anuyogadvArasUtre mUlam -NeraiyANaM bhaMte! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA? goyamA ! duvihA paNattA, taM jahA-bhavadhAragijjA ya uttaradeu. vviyA ya / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sANaM jahaNaNeNaM aMgulasta asaMkhejahabhAgaM, ukoseNaM paMca dhnnupsyaaii| tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahaNaNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhaNusahassaM / rayaNappahAe puDhavIe neraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA! duvihA paNNattA, taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveubiyA ya, tastha of jA sA bhavadhAraNijjA sAjahanneNaM aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM ukkoseNaM satta dhaNUI tiNi rayaNIo chacca aMgulAI, tattha NaM jA uttaraveuvviyA sA jahaNNeNaM aMgulasta saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM utsarpiNI ke tIsare kAla yA ayasariNI ke cauthe kAla jaisA anu. bhAva sadA vidyamAna rahatA hai / yahAM 1 koTi pUrva kI sthiti hotI hai| yahAM kA puNyaprabhAva pUrvokta bhogabhUmi ke kSetroM kI apekSA kama hotA hai / aura isakI apekSA bharata aura airakta kSetra ke manuSyoM kA kama hotA hai| "paramANU tasareNU" ityAdi gAthA meM yadyapi ucchalakSaNa zlakSiNakA, nAzlakSiNakA aura UrdhvareNu ye tIna pada nahIM kahe gae haiM-taubhI ye yahAM upalakSaNa se gRhIta kiye gaye haiM, aisA jAnanA cAhiye / / mR0 115 // ahIM eka kaTi pUrvanI sthiti hoya che ahI ne puNyaprabhAva pUrvokta gabhUminA kSetranI apekSA kama hoya che ane AnI apekSAe bharata ane 12vata kSetranA manuSyAnA 195 prama: 585 :ya che. "paramANU tasareNU" vagera gAthAmAM jo ke uThThalabhaNalakSiNakA, la kSiNakA ane urvareNu A traga pada kahevAmAM AvyAM nathI chatAM e ahIM upalakSaNathI gRhIta thayei cha, ma ya na // sU0 185 / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 196 nairayikANAM zarIrAvagAhanAni. 155 paNNarasadhaNU donni rayaNIo baarsaNgulaaii| sakarappahApuDhavIe meraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?, gothamA! duvihA paNNattA, taM jahA-bhavadhAraMNijjA ya uttaraviubiyA y| tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukAseNaM paNNarasa dhaNUI duNNi rayaNIo bArasa aMgulAI, tattha NaM jA uttaraveubdhiyA sA jahaNaNeNaM aMgulasta saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM ekatIsaM dhaNUiM ekarayaNI y| vAluyappahApuDhavIe gairaiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA, goyanA! duvihA paNNattA, taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuThibayA ya tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNaNeNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukoseNaM ekatIlaM dhaNUI ikarayaNI ya, tattha NaM jA sA uttaraveuviyA sA jahaNaNeNaM aMgulasta saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM bAsaTi dhaNUI do rayaNIo y| evaM savAsiM puDhavINaM pucchA bhANiyavvA / paMkappahAe puDhavIe bhavadhAraNijjA jahaNNeNaM aMgussa aptakhejaibhAgaM ukkoseNaM vAsaSTi dhaNUiMdorayaNIo ya, uttarave ubbiyA jahaNeNaM aMgulasta saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paNavIsaM dhnnulyaaii| dhUmappaha e bharadhAraNijjA jahaNeNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukkoleNaM paNavIsaM dhaNusayAI, uttaraveu. viyA aMgulaspta saMkhejjaibhAgaM ukkoleNaM aDDAijjAiM dhnnusyaaii| tamAe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulasta asaMkhejja Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre bhAgaM ukkoseNaM aDrAijAiMdhaNusayAI, uttaraveudhviyA jahaNNeNaM aMgulasta saMkhejjaibhAgaM ukoseNaM paMca dhnnusyaaii| tamatamAe puDhavIe neraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?, goyamA! duvihA paNNattA, taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveDabiyA y| tattha NaM jA sA bhavaNadhAraNijjA sA jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhaNumayAI, tattha NaM jA uttaraveuThicayA sA jahaNNeNaM aMgulasta saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhnnushstN| asurakumArANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA? goyamA! duvihA paNNatA, taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveuviyA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgalasta asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM satta rayaNIo, jA uttarabeubiyA sA jahaNaNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukoseNaM joynnsyshssaaii| evaM asurakumAragameNaM jAva thaNiyakumArANaM bhANiyavvaM ||suu0196|| ___ chAyA-narayikANAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! dvividhA prajJaptA, tadyathA-bhavadhAraNIyA ca uttarakriyA ca / tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA khala jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa pazca dhanu:zatAni, tatra khalu yA sA uttasvaikriyA sA jaghanyena aGgulasya saMkhyeyamArga utkarSeNa dhanussahasraM / ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikANAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ?, gautama ! dvividhA prajJaptA, tadyathA-bhavadhAraNIyA ca uttaravaikriyA ca, tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aGgulasya asaMkhya bhAgaM utkarSeNa sapta dhapi trayo ratnayaH SaDaGgulAni, tatra khalu yA sA uttaravaikriyA sA jaghanyena aAlasya saMkhyeyabhAgam utkarSeNa paJcadazadhaSi dvau ratnI dvAdaza. aphalAni / zarkarama mAthivyAM nairathikANAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA .. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 196 nairayikANAM zarIrAvagAhanAni. 157 prajJazA ? gautama ! dvividhA prAptA, tathA bhavadhAraNIyA ca uttaravaikriyA ca, tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyena agulasya asaMkhyeyabhAgama utkarSaNa prazcadazadhapi dvau ratnI dvAdaza amulAni, tatra khalu yA sA uttaravaikriyA sA jaghanyena ajhulasya saMkhyeyabhAgam utkarpaNa ekatriMzad dhanUMSi eko ranizca / vAlukAmabhApRthivyAM nairayikANAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA, gautama! dvividhA prajJaptA, tadyathA-bhavadhAraNIyA ca uttarakriyA ca, tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyabhAgaM utkarSeNa ekatrizada dhanaSi eko ratnizva, tatra khalu yA sA uttarakriyA sA jaghanyena amulasya saMkhyeyabhAgam utkarSeNa dviSaSTi dhaSi dvau ratnI c| evaM sarvAsAM pRthivInAM pRcchA bhaNitavyA, paGkamabhAyAM pRSivyAM bhavadhAraNINa jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyabhAga utkarSeNa dviSaSTi dhenUMSi dvau ratnI ca, uttaravaikriyA jaghanyena agulasya saMkhyabhAgam utkarSeNa paJcaviMzatiH dhanuHzatAni / dhUmapabhAyAM bhavadhAraNIyA agulasya saMkhyeyabhAgam utkarSeNa paJcaviMzatiH dhanuHzatoni, uttarakriyA jagha. nyena aGgulasya saMkhpeyabhAgam utkarSega ardhatRtIyAni dhanaH zatAni, tamasi bhavadhAraNIyA jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa addhatRtIyAni dhanuHzavAni, uttaravaikriyA jaghanyena agulasya saMkhyeyabhAga utkarSeNa pazca dhanuHzatAni, tamastamAyo pRthivyAM nairayikANAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ?, gautama ! dvividhA prAptA, tadyathA-bhAdhAraNIyA ca uttaravaikriyA ca, tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aGga Thasya asaMkhyeyabhAgam utkarSaNa pazca dhanu:zatAni, tatra khalu yA sA uttaravaikriyA sA jaghanyena aGgulasya saMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanuHsahasram / apurakumArANaM bhadanta | kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA, gautama | dvividhA prajJaptA, bhavadhAraNIyA ca uttarakriyA ca, tatra khalu yA sA bhava. dhArIyA sA jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyamAgam utkarSaNa sapta raznayaH, yA uttarakriyA sA jaghanyena aGgalasya saMkhyeyabhAga utkarSeNa yojnshtshsraanni| evam asurakumAragamena yAvat stanitakumArANAM bhaNitavyam ||puu0 196 // TIkA-'NeraiyANaM' ityAdi'etenotsedhAGgulena nairayikatiryagyonikamanuSyadevAnAM zarIrAvagAhanA. "NeraiyANaM bhaMte" ityaadi| zabdArtha-utsedhAgula se nAraka tiryazca, manuSya aura devoM ke zarIra kI avagAhanA mApI jAtI hai| aisA jo pahile 189 sUtra "NeraiyANa bhaMte !" yAl: zabdArtha-ubhedhAMgulathI nAraka, tiryaMca, manuSya ane devonA zarIranI avagAhanA mApavAmAM Ave che. A pramANe je pahelAM sUtra 189 kyAM che. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anuyogadvArasUtre mAdhyate' ityuktam / tatra teSAM zarIrAvagAhanA kriyantI bhavati ? iti jijJAsitukAmaH pRcchati - 'raiyANaM aMte' ityAdi / he bhadanta | nairavikANAM-nArakajIvAnAM zarIrAvagAhanA - avagAhante = avatiSThante jIvA asyAmiti avagAhanA=nArakAdi tanusamatragADhaM kSetraM nArakAditannureva nA, zarIrasyAvagAhanA zarIrameva vA avagAhanA sA kiyanmahatI = kiyatmamANA pajJatA = marUpitA bhavatA'nyaizva tIryakRdbhiriti gautamasvAminaH praznaH / uttarayati bhagavAn he gautama! nairayikANAM zarIrAvagAhanA bhavadhAraNIyA uttarabaiMkiyeti dvividhA pajJaptA / tatra bhave =nArakAdiparyAyabhavanalakSaNe AyuH - samApti yAvat yA satataM dhiyate sA bhavadhAraNIyA zarIrAvagADhanA - meM kahA hai-usa viSaya meM gautama pUchate haiM ki ( NeraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ) he bhadanta / nAraka jIvoM ke zarIra kI Apa ne tathA anya tIrthakaroM ne avagAhanA kitanI kahI hai ? uttara- ( goyamA ! duvihA paNNattA ) he gautama! nAraka jIvoM ke zarIra kI avagAhanA do prakAra kI kahI gaI hai / jisameM jIva rahe, usako nAma 'avagAhanA ' hai / nAraka Adi ke zarIra meM avaSTabdha jo AkAzarUpa kSetra hai vaha athavA nAraka Adi jI kA jo zarIra hai vaha avagAhanA hai, aisA isa avagAhanA zabda kA niSkarSArtha hai / yaha do prakAra kI kahI gaI hai- eka avadhAraNIya, aura dUsarI uttara vaikriya / jo avagAhanA narakAdi paryAya rUpa bhava meM apanI 2 Ayu kI samApti paryanta dhAraNa kI jAtI hai vaha bhavadhAraNIya avagAhanA hai / tathA jo svAbhAvika zArIrika avagAhanA ke bAda kisI kArya ke vaza se vAmAM bhavyu che, te saMbaMdhAM gautama svAmI prazna pure che ! ( raiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) he lahAMta | nAra jIyAnA zarIranI ApazrIe temaja bIjA tIrthaMkarAe avagAhanA keTalI kahI che ? uttara- (goyamA ! duvidhA paNNattA) he gautama ! nAra bhavAnA zarIranI avagAhanA be prakAranI kahevAmAM AvI che. jemAM jIva rahe che, tenuM nAma agAhanA che naraka vagerenA zarIrathI avaSTabdha je AkAza rUpa kSetra che, te athavA nAraka vagere jIvAnu je zarIra che te avagAhanA che, evA A avaga huMnA zabdanA niSkarSo che. A e prakAranI kahevAmAM AvI che eka bhavadhAraNIya ane bIjI uttaravaikriya je avagAhanA narakAdi paya rUpa bhavamAM pAtapAtAnA AyunI samApti sudhI dhAraNa karavAma Ave che, te lavadhAraNIya avagAhanA che temaja je svAbhAvika zArIrika avagADunA pachI koI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 196 nairayikANAM zarIrAvagAhanAni. 159 sahajazarIragaThAtragAha netyarthaH / yA tu uttaraM = bhanottarakAlaM kAryavAt kriyate sAM uttarakriyA zarIrAvagAhanApramANe pRSTe zarIrAvagAhanAyA bhedakathanaM zarIrAvagAhanApramANapratipatyartha bodhyam / bhedakathanamantarA ca zarIrAvagAhanApramANakathanamaavagAhanA kI jAtI hai vaha uttaravekriya avagAhanA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki nara nAraka Adi gati meM prApta jo zarIra hai, vaha bhavadhAraNIya avagAhanA hai / aura isa prApta avagAhanA rUpa zarIra se jo aura zarIra kI vikurvaNA hotI hai vaha uttara vaikriya avagAhanA hai / jaise deva Adi apane zarIra se kAraNavaza aura 2 zarIra banA liyA karate haiM / zaMkA- zarIra kI avagAhanA kA prazna hI prakRta meM pUchA gayA hai, phira yahAM usake aprakRta bhedoM kA kathana kyoM kiyA gayA ? uttara - zaMkA- ThIka nahIM hai kyoMki isa prakAra kA kathana jo sUtrakAra ne kiyA hai usakA kAraNa zarIra kI avagAhanA ke pramANa ko spaSTa karane kA hai / kyoMki bheda kathana kiye binA zarIra kI avagAhanA ke pramANa kA kathana ho nahIM sakatA hai / isI bAta ko sUtrakAra spaSTa karate haiM- (tattha NaM jA sA bhavadhAraNijA sA NaM jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, unako seNaM paMca dhaNusavAI) inameM jo avadhAraNIya avagAhanA hai vaha jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa paNa nimittathI avagAhanA karavAmAM Ave che, te uttaravaiSkriya avagAhanA che. tAtparya A pramANe che ke nara, nAraka, vagere kRtimAM prApta je zarIra che te bhavadhAraNIya avagAhanA che ane A prApta avagAhanA rUpa zarIrathI je bIjA zarIranI vidhruva NuA thAya che, te uttaravaiSkriya agAhanA che. jema deva vagere peAtAnA zarIrathI kArajIvaze anya zarIrA dhAraNa karI le che. zakA--zarIranI avagAhanA viSe je prazna karavAmAM AvyA che te prakRta rUpamAM ja pUchavAmAM AvyA che. teA pachI ahIM tenA aprakRta bhedonuM kathana kema karavAmAM AvyuM che ? uttara-A zaMkA Dhucita nathI kemake A jAtanuM kathana je sUtrakAra karyu che, tenuM kAraNa zarIranI avAhananA pramANane spaSTa karavu e che, kemake bheda kathana karyAM vinA zarIranI avagAhanAnA pramANunuM kathana thaI zake ja nahi ye vAtane sUtra spaSTa re che- (tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA NaM jaNeNaM aMgulArA asaMkhejjaibhAgaM, ukyoMseNaM paMcadhaNusayAI) memAM ne avadhAraNIya bhvgrAhanA che, te janyathI 'gulanA asakhyAtamAM bhAga pramANu che ane Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anuyogadvAra aura utkRSTa se, pAMca sau dhanuSapramANa hai / tathA uttaravaikriya jo ava gAhanA hai vaha jaghanya se aMgula ke saMkhyAnaveM bhAga hai aura utkRSTa se eka hajAra dhanuSa pramANa hai / yaha sAmAnya kathanarUpa avagAhanA kA pramANa narakagati kI apekSA se kiyA gayA hai / aba isI viSaya ko sUtrakAra vizeSarUpa se bhinna 2 pRthiviyoM meM bhavacAraNIya aura uttaravaikriya rUpa avagAhanA kA pramANa kitanA hai ? isa viSaya ko praznottApUrvaka kahate haiM - ( rayaNappahAra puDhavIe neraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ) prazna - he bhadaMta | prathama ratnaprabhA pRthivI meM nArakoM kI kitanI zarIrAvagAhanA kahI hai ? uttara- (godhamA ! duvihA paNNattA-taM jahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveuntriyA ya ) vahAM nArakoM kI zarIrAvagAhanA bhavadhAraNIya aura uttarabaikiya ke bheda se do prakAra kI kahI gaI hai / (tastha NaM jA sA bhavadhAraNijjA lA jahanneNaM aMgulamsa asaMkhijjabhAgaM ukko seNaM sattadhaNUiM niNi rayaNIo chacca aMgulAI ) inameM jo bhavacAraNIya avagAhanA hai vaha jaghanya kI apekSA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, aura utkRSTa kI apekSA sAta dhanuSa tIna rahina evaM 6 aMgula pramANa utkRSTathI pAMcaseA dhanuSa pramANa che. temaja uttaravaikriya je avagAhanA chete jadhanyathI agulanA sakhyAtamAM bhAga che ane utkRSTathI eka hajAra dhanuSa prANa che A sAmAnya kathana rUpa avagAhanAnuM pramANa narakagsa nI apekSAe karavAmAM AvyuM che. have eja viSayane sUtrakAra vizeSa rUpamAM vibhinna-pRthivIemAM bhavadhAraNIya ane uttaravaikriya rUpa avagAhanA pramANa keTalu' che, te praznottarapUrvaka uDe che. (rayaNaHpahAra puDhaHe neraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAddaNA paNNattA) prazna--he bhadata! prathama ratnaprabhA pRthivImAM nArakAnI keTalI zarIrAva gADhunA kahevAmAM AvI che? uttara- (goyamA ! duvihA paNNattA- taMjahA - bhavadhAraNijjA ya uttaraveravviyA T) tyAM nArakAnI zarIrAvagAhanA bhavadhAraNIya ane uttaravaikriyanA rUpamAM e prabhAranI uDevAmAM bhAvI che. (tatthaNaM jA sA bhavadhAraNijjA mA jahanneNaM aMgularasa asaM khijjaibhAgaM ukkoseNaM sattaghaNUI tiNi rayaNIo chanca aMgulAI) AmAM je bhavadhAraNIya avagAhanA che te jaghanyanI apekSA agulanA asakhyAtamA bhAga pramANu che ane utkRSTanI apekSA sAta dhanuSa, traNa ratni ane 6 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 196 nairayikANAM zarIrAvagAhanAnirUpaNam ...161... hai| (tattha NaM jA uttarave ubviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa makhejjahabhAgaM ukkoseNaM paNNarasadhaNU donni rayaNIbho bArasa aMgulAI) tathA jo uttara vaikriyarUpa avagAhanA hai vaha jaghanya kI apekSA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, aura utkRSTa kI apekSA pandraha dhanuSa, do rasni, 12 aMgula pramANa hai / (sakarappahA puDhavIe NeraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) he bhadanta ! zarkarA pRthivI meM nArakoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hotI hai ? uttara-(gozamA ! duvihA paNNattA) he gautama ! yaha zarIrAvagAhanI vahAM do prakAra kI kahI gaI hai (taM jahA) yaha isa prakAra se haiM-(bhava. dhAraNijjA ya uttaraveubdhiyA ya) eka bhavadhAraNIya dUsarI uttaravikriyA / (tastha NaM jA ssA avadhAraNijjA, sA jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejahabhAgaM, ukoseNaM paNNarasadhaNUI duNNi rayaNIo, bArasa~ aMgulAI ) inameM jo bhavadhAraNIya avagAhanA hai vaha jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM Aga pramANa hai aura utkRSTa se 15 dhanuSa do ratni evaM 12 aMgula pramANa hai / (tattha NaM jA sA uttaraveuvviyA sA jahaNNaNaM aMgulasta saMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM ekatIsaM dhaNUiM ekarayaNIya) uttara azukha prAya che. (tattha NaM jA uttaraveubdhiyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjaI. bhAgaM ukkoseNaM paNNarasadhaNU doNi rayaNIo bArasa aMgulAI) tebha re ttraikriya rUpa avagAhanA che te jaghanyanI apekSA aMgulanA saMkhyAmAM bhAga pramANe che ane utkRSTanI apekSA paMdara dhanuSa, be patni, 12 aMgula pramANa cha. (sakkarappahA puDhavIe NeraDyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogahaNA paNNattA) he bhadaMta! zarkarA pRthivImAM nArakonI zarIravagAhanA keTalI che? - uttara-(goyamA! duvihA paNNattA) 8 gItama! zarIrAvagAnA tyA se prArana vAma mAvI che. (taMjahA) mA prabhAva cha. (bhavadhAraNijjA ye uttaraveubviyA ya) me avadhAraNIya bhane bhI uttaravalaya (tattha NaM jA sA.. bhavadhAraNijjA, sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM paNNarasaghaNUI. duNNi rayaNIo, bArasa aMgulAI) mAmA 2 qdhAraya mAnA che, . jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI, 15. dhanuSa me 2li ana 12 Y pramANa cha. (tattha gaM jA sA uttaraveviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjahabhAgaM ukkoseNa ekatIsaM dhaNUI ekkarayaNI ya) a0 21 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anuyogadvArasUtre sambhavyapi vijJeyam / atra oghato vizeSatazca dvividhazarIrAtragAhanAyA jaghanyo'tkRSTapramANamuktaM tat suvijJeyatayA na vyAkhyAyate / vizeSazcAtredaM bodhyam - utkR zavagAhanA sarvAstrapi pRthivISu svakIyasvakIyacaramaprastaTeSu bhavati / bhavadhAraNIyAyAvotkRSTAyAH sakAzAduttaravai kriyA sarvatra dviguNA bodhyA / itthaM nairayikANAM vaikriya avagAhanA jo hai, vaha jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se 31 dhanuSa tathA 1 ratni pramANa hai / (vAluyappahA puDhavIe jeraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA 1 ) he bhadanta ! tIsarI pRthivI vAlukAprabhA meM nArakiyoM ke zarIra kI avagAnA kitanI hai ? uttara- (goyamA ! duvihA paNNattA) gautama ! do prakAra kI hai| (taM jahA ) ve prakAra ye haiM- ( bhavadhAriNijjA ya uttara ve ubviyA ya ) eka avadhAraNIya aura dUsarI uttaravikriyA / (tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM ekatIsaM dhaNUiM ikkarayaNIya) bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga. pramANa, aura utkRSTa se 31 dhanuSa aura 1 ranipramANa hai / (tattha NaM jAsA uttaraveucviyA sA jahaNaNeNaM aMgulasta saMkhejjaibhAgaM ukko seNaM bAsaTThi dhaNUiM do rayaNIbho ya) uttaravekriya avagAhanA jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa, aura utkRSTa se 62 dhanuSa do rahina pramANa hai / ( evaM savvAsiM puDhavINaM pucchA bhANiyantrA) isI prakAra se uttaravaikriya jeya avagAhanA jaghanyathI aMgulanA sakhyAtamA bhAga pramANu ane utkuSTathI 31 dhanuSa tema 1 ratna prabhANu che. ( bAluyappahA puDhavIe NeraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA 1) he lahAMta ! trI vAlukA prabhAmAM nArakIonA zarIranI avagAhanA keTalI che ? pRthivI uttara- (goyamA ! duvihA paNNattA) gautama me amaranI che. (taMjA) te prahArImA prabhAva the. ( bhatradhAra NijjA ya uttaraveubviyA ya) 4 avadhAraNIya mane bhI uttarakhaiDiyA (tattha NaM jA khA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaM khejjaibhAgaM, ukkoseNaM ekkatIsaM dhaNUiM ikkarayaNI ya) lavadhArIya avjaahatA jadhanyathI a'gulanA asakhyAtamAM bhAga pramANu utkRSTa 31 dhanuSa ane 1 ni pramANa che (tattha NaM jA khA uttaraveuvviyA khA jahaNeNaM aMgularakha saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM bAsaTThi dhaNUIM do rayaNIo ya ) uttara vaiDiya avagAhanA jaghanyathI azulanA sakhyAtamAM bhAga pramANu ane utkRSTathI 62 dhanuSa me zana prabhASa che. (evaM savvAsiM puDhavINaM pucchA bhANiyavvA ) . Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 196 nairayikANAM zarIrAvagAhanAnirUpaNam 163 zarIrAvagAhanA pramAgamuktvA'surAdInAM zarIrAvagAhanAmamANamAha-'asurakumArANaM bhaMte ! ityArabhya 'thaNiyakumArANaM bhANiyavaM' ityantena sndrbhnn| vyAkhyA nigdsiddhaa| suu0196|| samasta pRthiviyoM ke viSaya meM prazna kA udbhAvana kara lenA cAhie-(paMka: ppahAe puDhavIe bhavadhAraNijjA jahaNmeNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM; ukkoseNaM bAsahi dhaNUI do rayaNIo ya) paMkaprabhA meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa se bAsaTha dhanuSa pramANa do rahina haiN| (uttaraveunciyA jahaNjeNaM aMgulassa. saMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM paNavIsaM dhaNusayAI) uttaravaikriya avagAhanA jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se 125 dhanuSa pramANa hai / (dhUmappahAe bhavadhAraNijjA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhe. jjaibhAga, ukkose paNavIsa dhaNusayAI) dhUmaprabhA meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se 125 dhanuSa pramANa hai / (uttaraveuviyA aMgulassa saMkhejjA bhAga ukoseNaM aDDAhajjAI dhaNusayAI) uttara vaikriya avagAhanA jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se DhAI sau 250 dhanuSa pramANa hai / (tamAe bhavadhAraNijjA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM, ukkoseNaM aDDAhajjAI dhaNusayAI) tamAprabhA nAma kI chaThI A pramANe samasta pRthivIeAnA saMbaMdhamAM praznonI udubhAvanA karI levI. AS (kappahAe puDhavIe bhavadhAriNijjA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAga, ukkeseNaM bosadvidhaNUI do rayaNIo ya) 54mAmA adhAraNIya mAnA jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa utkRSTathI 62 dhanuSa pramANu mana me 2li che. (uttaraveundhiyA jahaNNeNaM aMgulastra saMkhejjaibhAgaM ukkose paNavIsa dhaNusayAI) uttaravaiThiya apanA dhanyathI ma zulanA sabhyAtamA In prabhAra bhane GthI 125 dhanuSa pramANa che. (dhUmappahAe bhavadhAra. jijajA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAga, uka koseNaM paNavIsaM dhaNusayAI) dhUma prabhAmAM bhavadhAraNeya avagAhanA jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga prabhA bhane GthI 125 dhanuSa pramANa cha. (uttaraveSiyA aMgulassa saMkhejjaibhAga unakoseNaM aDAijAI dhaNusayAI) uttaravaiThiya m|| jaghanyathI aMgulanA saMkhyAmAM bhAga pramANa ane utkRSTathI 250 dhanuSa pramANa cha. (tamAe bhavadhAraNijjA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM usko. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra pRthivI meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa, aura utkRSTa se aDhAI sau dhanuSapramANa hai / (uttaraveu. biyA jahaNaNaM aMgulassa saMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM paMcadhaNusayAI) uttaravaikriya avagAhanA jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa, aura utkRSTa se pAMcaso dhanuSa kI hai| (tamatamAe puDhavIe neraiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) tamastamA pRthivI meM nArakiyoM kI he bhadanta ! kitanI avagAhanA hai ? (goyamA! duvihA paNNattA) he gautama ! vahAM do prakAra kI avagAhanA kahI gaI hai| (taM jahA) jaise-(bhavadhAraNijjAya uttaraveuviyA ya) 1 bhavadhAraNIya avagAhanA aura dUsarI uttaravaikriya avagAhanA / (tasya NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM, koseNaM paMcadhanu sayAI) bhavadhAraNIya avagAhanA vahAM jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se pAMcasau dhanuSa pramANa hai / (tastha NaM jA uttaraveviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM dhaNusahassaM) tathA vahAM jo uttaravaikriya avagAhanA hai vaha jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se 1 hajAra dhanuSa seNaM anAijjAi dhaNusayAI) tamAmamA nAmanA. hI pRthivIwi AqdhAya avagAhanA jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa ane utkRSTathI 250 dhanuSa pramANa cha. (uttaraveuvviyA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAga ukkokheNaM paMca dhaNusayAI) uttaravaiThiya a na dhanyathI bhaYkhanA sabhyAtamA lAbha prabhAra bhane yI 500 dhanuSa 20ii cha (tamatamAe puDhavIe nerajhyANaM bho| ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) 3RE! tamastamA pRthivImA nArImAnI TI aAhanA cha 1 (goyamA ! duvihA paNNattA) 3 gItama! tyAM me prA2nI asAInA aAmA mAdI che. (taMjahA) bhaI (bhavadhAraNijjA ya uttaraveuniyA ya) se avadhAraNIya mAnA mane bhI uttaravaiThiya mAnA (tattha NaM jA nA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoleNaM paMca dhaNusayAiM) avadhAraNIya sAnA tyAM jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI 500 dhanuSa pramANa cha. (tattha NaM jA uttaraveubdhiyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjai bhAga ukkoseNaM dhaNusahassa) ta tyo 2 attaravaiThiya sAnA, te janyathI aMgulanA saMkhyAmAM bhAga pramANa che ane utkRSTathI 1 hajAra Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 196 nairayikANAM zarIrAvagAhanAnirUpaNam 165 pramANa hai| sUtrakAra ne jo sAmAnya rUpa se aura vizeSarUpa se donoM prakAra kI avagAhanA kA pramANa jaghanya aura utkRSTa kA kahA hai vaha sujJeya hone ke kAraNa TIkA meM vyAkhyAta nahIM kiyA hai| utkRSTa ava. gAhanA sAtoM pRthiviyoM meM apane 2 antima prastaroM meM hotI hai / bhavadhAraNIya avagAhanA kA jo utkRSTa pramANa hotA hai usase dUno pramANa sarvatra uttaravaikriya avagAhanA kA hotA hai-aisA jAnanA cAhie / isa prakAra nAraka jIvoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa kahakara aba sUtrakAra asuraAdikoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa kahate haiM-(asurakumArANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA') . prazna-he bhadanta ! asurakumAra devoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai? uttara-(goyamA!) he gautama ! (duvihA paNNattA) yahA~ zarIrAvagAhanA do prakAra kI prajJapta huI hai-(taM jahAM) ve prakAra ye haiM-(bhavadhAraNi. jjA ya uttarave umviyA ya) eka avadhAraNIya aura dUsarA uttrvaikriy| (tasthaNaM jA sA bhavadhAraNijA sA jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejjA bhAgaM ukkoseNaM satta rayaNIo) inameM jo bhavadhAraNIya avagAhanA hai vaha jaghanya se vahAM para aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai, aura dhanuSa pramANa che. sUtrakAre je sAmAnya rUpathI ane vizeSa rUpathI bane. prakAranI avagAhanAnuM pramANa jaghanya ane utkRSTanI apekSAe kahyuM che te saya hovAthI TIkAmAM carcavAmAM AvyuM nathI utkRSTa avagAhanA sAtesAta pRthivIomAM potapotAnA aMtima prastAmAM hoya che. bhavadhAraNIya avagAhanAnuM je utkRSTa pramANa hoya che tenA karatAM bamaNuM pramANu sarvatra uttarakiyaavagAhanAnuM hoya che ema jANavuM joIe A pramANe nAraka jIvanI" zarIrAvagAhanAnuM pramANu kahIne have sUtrakAra asurakumAra vagerenI zarIrA.. vagAhanAnuM pramANa kahe che. (asurakumArANaM bhaMche ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) prazna-he bhadaMta! asurakumAra devenI zarIravagAhanA keTalI kahI che? uttr-(goym| 1). gautama (duvihA paNNattA) mahI zarIrApAsanA me anI prajJA thaya che. (taMjahA) te re| mA pramANe che. (bhavadhAraNijjA ya ucaraveviyA ya). savadhAya bhane bhI taya tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga koseNaM satta rayaNIo) AmAM je bhavadhAraNIya avagAhanA che, te jaghanyathI tyAM aMgulanA asaMkhyA , Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre mUlam-puDhavikAiyANaM bhaMte! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ? goyamA ! jahanneNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM ukkoseNa vi asNkhejjibhaagN| evaM suhumANaM ohiyANaM apajjattagANaM ca bhaanniy| evaM jAva bAdaravAukAiyANaM pajjattagANaM bhANiyavvaM / vaNastaikAiyANaM bhaMte! ke mahAliyA sarIrovagAhaNA paNNatA? goyamA! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukoseNaM sAtiregaM joynnshssN| suhumavaNassaikAiyANaM ohiyANaM apajjattagANaM pajjantagANaM tiNhaMpi jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa bi aMgulasta asNkhenjibhaagN| utkRSTa se sAta ratni pramANa hai| (jA uttaraveciyA sA jahaNaNaM aMgulasta saMkhejjahabhAgaM, ukkoseNaM joyaNasayasahassAI) tathA jo vahAM para uttaravaikriyaavagAhanA hai vaha jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se 1 lAkha yojana pramANa hai (evaM asurakumAragameNaM jAva thaNiyakumArANaM bhANiyavvaM) yahAM para asurakumAroM kI donoM prakAra kI avagAhanA kA jitanA pramANa kahA gayA hai utanA hI pramANa nAgakumAra, vidyutkumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vAyukumAra aura stanitakumArAdi bhavanavAsinikAya ke devoM kI donoM prakAra kI avagAhanA jonanI cAhiye // sU0 196 // tabhA mAsa pramANa cha, bhane thI sAta ni pramANa cha (jA uttaragheuvviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjaibha.gaM, ukkoseNaMjoyaNa sayasahassAI)mA je tyAM uttarakriya avagAhanA che, te jaghanyathI aMgulanA saMkhyAmAM bhAga prabhA cha bhane kRSthI 1 5 yA pramANa cha (evaM asurakumAragameNaM Ava thagiyakumArANaM bhANiyaba) bhI asuzubhAranI ma.2 Pii mA. jeTaluM pramANa kahevAmAM AvyuM che, teTaluM ja pramANu nAgakumAra, vidyutakumAra, varNakumAra, agnikumAra, vAyukumAra ane stanatakumAra vagere bhavanavAsanikAyanA devenI banne prakAranI avagAhanAnuM jANavuM joIe. sU01965 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 197 pRthvIkAyikAdInAM zarIrAvagAhanAni. 167 bAdaravaNastaikAiyANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahastaM, apajjattagANaM jahaNNe] aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulasta asaMkhejaibhAgaM pajjattagANaM jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM / beiMdiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM baarsjoynnaaii| apajjattagANaM jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asNkhejjhbhaagN| pajjattagANaM jahanneNaM aMgulassaasaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM baarsjoynnaaii| teiMdiyANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukoseNaM tiNi gaauyaaii| apajjattagANaM jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukoseNa vi aMgulassa asNkhejjibhaagN| pajattagANaM jahaneNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM ukkosaNaM tiNNi gaauyaaiN| cauridiyANaM pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM cattAri gaauyaaii| apajjattagANaM jahanneNaM ukkoseNa vi aMgulassa asNkhejjibhaagN| pajjattagANaM jahanneNaM. aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkosaNaM cattAri gaauyaaii|suu0 197 // __chAyA-pRthivIkAyikAnAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyevabhAgaM utkarSaNApi aMgulasyAsaMkhyeyabhAgam evaM sUkSmANAm audhikAnAm aparyAptakAnAM ca bhaNitavyaM / evaM yAvad bAdaravAyukAyikAnAM paryApta kAnAM bhaNitavyam vanaspatikAyikAnAm bhadanta ! kiyanmahatau zarIrAvagAhanA prajJaptA? gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa sAtirekaM yojanasahasram / sUkSmavanaspatikAyikAnAm audhikAnAm aparyAptakAnAM paryAptakAnAM trayANAmapi jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyabhAgam bAdaravanaspatikAyikAnAM jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSaNa sAtireka yojanasahasram , aparyAptakAnAM jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSeNApi aMgulasya asaMkapeyabhAgam , paryApakAnAM jaghanyena aMgulasya asaMkhyeya. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogaTArasUtre bhAgam utkarSeNa sAtire yojanasahasram / dvIndriyANAM pRcchA, gautama ! jaghanyena ! aMgulasya asaMkhya bhAgam utkarSeNa dvAdazayojanAni, aparyAptakAnAM jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyamAgam utkarSaNApi aMgulasya asaMkhyeSabhAgam , paryAptakAnAM jaghanyena agulasyA'saMkhyeyabhAgam utkarSeNa dvAdaza yojanAni / trIndriyANAM pRcchA, gautama! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSega trINi gavyutAni aparyAptakAnAM jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSegApi aMgulasya, asakhyeyabhAgam, paryAptakAnAm jaghanyena aMgulasyA'saMkhpeyabhAga utkarSega trINi gvyutaani| caturIndriyANAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeya bhAgam , uskoNa catvAri gavyUtAni, aparyAptakAnAM jaghanyena utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , paryAptakAnAM jaghanyena aMguThasyA'khyeyabhAgaM utkarSeNa catvAri gavyUtAni // 50 197 / / TIkA--" neraiyA asurAI, puDhavAI bediyAdI taya ! paMceMdiyatiriyanarA, vNtrjoisiyvemaannii"| chAyA-nairayikA amurAdayaH pRthivyAdayo dvIndri. yAdayastathA ca / paJcendriyatiyaGkarA vyantarajyottiSkavaimAnikAH / iti samaya prasiddhaMcaturvizatidaNDakastha prathamadvitIyapadayoravagAhanAmAnaM nirUpitam / sampati pRthivyAdipade'vagAhanAmAha 'puMDhavIkAiyANaM bhaMte !' ityAdi / iha prathamam audhika " puDhavikAiyANaM bhaMte " ityAdi / zabdArtha-(puDhavikAiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA 1) he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahI gaI hai ? uttara-(jahanneNaM aMgulasya asaMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM) pRthivIkAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa prajJapta huI hai / aura utkRSTa se bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hI prajJApta huI hai / " neracyA asturAI, puDha. "puDhavikAiyANaM bhaMte !" tyA zahAtha-(puDhavikAiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) bhata ! pRthivIkAyika jInI zarIravagAhanA keTalI prajJasa thayelI che? uttara-(jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkosaNaM vi aMgulassa asaM. khejjaDa bhAga) pRthi illus lAnI zarIpAlanA dhanyathA anusanA asaMthAtamA bhAga pramANa prApta thayelI che. ane utkRSTathI paNa aMgulanA majyAtamA lAbha prabhAta prazasa thayeTI cha. " neraiyA asurAI, puDhavAI" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 197 pRthvIkAyikAdInAM zarIrAvagAhanAni. 169 pRthivIkAyikAnAbhavagAhanAmAnaM nirUpya te 1, tatasteSAmeva oghataH sUkSmANAmre, tataH sUkSmANAmapyaparyAptAnAm 3, tathA paryAptAnAm 4, tata audhikabAdarANAm 5, tata eSAmeva aparyAptavizeSitAnAM 6, tathA paryAptavizeSitAnAM cAragAhanAmAnaM nirUpyate / eSu saptasvapi sthAneSu pRthivIkAyikAnAmagulAsaMkhyeyabhAga. evAvavAI" isa siddhAntasamata gAthA dvArA jo 24 daNDaka-sthAna prarUpita kiye gaye haiM so unameM jo ye. nAraka evaM asurAdi do pada haiM, ina do padoM ke vAcyArtha nAraka aura asurakumAra Adi bhavanavAsinikAya ke devoM kI zarIrAgAhanA no 191 veM sUtra dvArA pratipAdita kI jA cukI hai| atha isa sUtra bArA sUtrakAra " puDhavAI " isa pada vAcyArtha ko zarIrAvagAhanA pratipAdita kara rahe haiM-isameM sarvaprathama unhoMne sAmAnyarUpa se pRthivIkAdhika jIvoM kA avagAhanAmAna pradarzita kiyA hai| isase sAmAnya rUpa se unhIM pRthivIkAyika saMbandhI sUkSma jIvoM kA, bAda meM pRthivIkAyika sUkSma aparyAtakoM ko pRthivIkAyika sUkSma paryAtakoM ko, sAmAnya rUpa se bAdara pRthivIkAdhika jIvoM kA bAdarapRthivIkAyika aparyAptaka jIvoM ko aura bAdara pRthivIkAyika paryAptakoM kA, avagAhanA mAna nirUpita ho jAtA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki ina sapta sthAnoM meM pRthivIkAthika jIvoM kA avagAhanA pramANa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hI jAnanA caahiye| A siddhAntasaMmata gAthA vaDe je 24 daMDaka-sthAna prarUpita karavAmAM AvyAM che temAM je nAraka ane asurAdi be pado che, A be padenA vAcyArtha nAraka ane asurakumAra vagere bhavanavAsinikAyanA devenI zarIrAvagAhanA 11mA sUtra vaDe pratipAti 42vAma mAvI cha. 7 mA sUtra 3 sUtradhAra " puDhavAI" mA 1 vAcyArthInI zarIravagAhanA pratipAdita karI rahyA che. AmAM sau prathama temaNe sAmAnya rUpathI pRthivIkAyika jIvenuM avagAhanAmAna pradarzita karyuM che. enAthI sAmAnya rUpathI te pRthivIkAyika saMbaMdhI sUkSma jIvenuM, tyAra pachI pRthivI kAyika sUkSama aparyAptakanuM, pRthivIkAyika sUma paryAptakenuM sAmAnya rUpathI bAdarapRthivIkAyika januM bAdara pRthivIkAyika aparyAptaka jIvanuM ane bAdara pRthivIkAyika paryAptakanuM avagAhanAmAna nirUpita thaI jAya che. kahevAnuM tAtparya A pramANe che ke A sapta sthAnamAM pRthivIkAyika jIvonuM avagAhanA pramANu aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANu ja jANavuM joIe. a022 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre sAinA / nanu yadi azalAsaMkhyeyabhAga evAvagAhanA tahiM eSAM jaghanyotkRSTatA'vicAro nirudhye teti cedAha-yadhapyeSAmAlAsaMkhyeyabhAga evAvagAhanA, tathApi asaMkhyeyakasya saMkhyeyabhedatvena tasyApi tAratamyasaMbhavAjaghanyotkRSTatAvicAro "meM virudhyate / evamaplejovAyuvanaspatisambandhiSu sAsu sthAneSvasaMkhyeyabhAgAvagAhanA bodhyaa|nvrm-audhikbaadrvnsptissu paryApteSu teSu jaghanyato'gulAsaMkhyeyabhAgarUpA, utkRSTatastu samudAdhutpanakamalanAlAdyAzritya sAtirekayojanasahakhamAnA'vagAhanA bodhyA / atrocyate-nanu yadyevaM bhedato'vagAhanA svIkriyate tahi zaMkA-yadi pRthivIkAyika jIvoM kA avagAhanAmAna aMgula ke asaMkhyAtave bhAgamAtra hI hai, to phira inakA jaghanya aura utkRSTarUpa se jo avagAhanA kA pramANa prakaTa kiyA gayA hai, vaha viruddha par3atA hai kyoMki jaghanya aura utkRSTa avagAhanA meM yahAM koI pharka to hai hI nhiiN| ... uttara-aisA nahIM hai, kyoM ki aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke bhI asaMkhyAta bheda hote haiM, isaliye aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM taratamatA kI vajaha se jaghanya utkRSTa kA vicAra vahAM viruddha nahIM 'par3atA hai| isI prakAra a teja, vAyu aura vanaspatikAyika jIvoM saMbandhI sAta sthAnoM meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa avagAhanA jaghanya uskRSTarUpa se jAnanI cAhiye / parantu sAmAnya vanaspatikAyika jIvoM maiM, tathA paryAptakavanaspatikAyika jIvoM meM jaghanya avagAhanA kA 'pramANa aMgula ke 'asaMkhyAtaveM bhAga hai, aura utkRSTa avagAhanA kA pramANa samudra Adi meM utpanna hue kamalanAla kI apekSA kucha adhika prakahajAra yojana kA hai| zakAje pRthivIkAyika ivenuM avagAhanAmAna aMgulanA asaMkhyAtemAM bhAga mAtra eTaluM ja che te pachI emanuM jaghanya ane utkRSTa rUpathI je avagAhamA-pramANu prakaTa karavAmAM AvyuM che, te virUddha rUpamAM lAge che. eka jaghanya ane utkRSTa avagAhanAmAM ahIM kaMI paNa jAtane taphAvata nathI. 'uttara-A barAbara nathI kemake aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganA paNa asakhyAta bhedo thAya che. eTalA mATe agatyanA asaMkhyAtamA bhAgamAM katAmyatAne svIdhe jaghanya utkaTane vicAra tyAM viruddha rUpe dekhAtA nathI. Sear prabhArI 5, teja, vAyu panapatithi va samAdhI sAta "sthAnamAM aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa avagAhanA jaghanya utkRSTaRzI jaNavI joIe paNa sAmAnya vanaspattikAyika jIvamAM temaja paryApaka vanaspatikAvika jIvanamAM jaghanya avagAhanAnuM pramANa aMgulanA asaMkhyAtamAM Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 197 pRthvIkAyikAdInAM zarIrAvagAhanAti.. . nArakAsurakumArAdiSvapi aparyAptabhedato'vagAhanA kasmAnoktA ? iti caidAhanArakAmurakumArAdayo hi sarve'pi labdhisampannatvAt paryAptA eva bhavanti natvapayA~tA, ato'paryAptatvalakSaNasya prakArAntarasya teSvasabhavAnabhedato'nagAhanA cintya teM, iti| atha dvIndriyAdipade'vagAhanAmAnaM prarUpayitumAha-'beiMdiyASa puravA ityAdi anaudhikadvIndriyANAmaparyAptAnA paryAptAnAM ceti sthAnatrayezvagAhamA zaMkA-yadi isa prakAra se avagAhanA pramANa meM bheda svIkAra kiNa jAtA hai to phira nAraka, asurakumAra Adi meM bhI aparyApta kI apekSA lekara avagAhanA prakaTa karanI cAhiye thI-parantu vahA~ isa rUpa se avagAhanA to kahI nahIM hai-so isakA kyA kAraNa hai? uttara-nAraka evaM asurakumAra Adi saba paryApta labdhisaMpanna hote ke kAraNa paryApta hI hote haiM aparyAptaka nhiiN| isaliye aparyAptasvarUpa prakArAntara ko lekara vahAM avagAhanAkA mAna prakaTa nahIM kiyA gayA hai| kyoMki isa prakArAntara kI vahAM saMbhAvanA hI nahIM hai| aba.. sUtrakAra dvIndriyAdi pada vAcya dvIndriyAdi jIvoM meM agAhanA ke mAna ko praznottara pUrvaka prakaTa karate haiM-(beIdiyANaM pucchA goyamA jahaneNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM ukkoleNaM pArasa joyaNAI.) prazna-he bhadanta / bIndriya jIvoM meM avagAhanA kAmAna kitanA hai|" bhAga pramANa che ane utkRSTa avagAhanAnuM pramANa samudra vageremAM, unma ye bharAvatI apekSA 4.44.1dhAre: .8MR. yAnaraH ch| zakA-je A pramANe avagAhanA pramANamAM bheda svIkAra karavAmAM Ave che to pachI nAra, asurakumAra vageremAM paNa aparyAptakanI apekSAthI alaga 7.58 42vI natI tI... tyAta 35bha: ma pAmA mApI nathI, to bhAnu zu. 125. cha:1 uttara-nAraka ane asurakumAra vagere sarva payasa ladhisaMpanna rahevAthI paryApta ja hoya che, aparyAsaka hatA nathI eTalA mATe paryAptaka rUpa prakArAtara laIne tyAM avagAhanAnuMmAna prakaTa karavAmAM AvyuM nathI kema ke A prakAra rAntaranI tyAM saMbhAvanA ja nathI. have sUtrakAra dvIndriyAdi padavAo kaoNmi yAhama apanAnAbhAna manottarapUra. ghaTa 43 cha. (beiMdiyANaM pucchA, goyamA, jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM bArasa joyaNAI) prazna-he bhadatA hIndriya mAM avagAhanAnuMmAna keTaluM che?" Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra vicAryate / eteSu vAdaratvameva saMbhavati na tu sUkSmatvam , ato nAtra sUkSmatvena cintA kriyate / dvAdazayojanaparimitA zarIrAvagAhanA svayambhUmaNAdi jAtAnAM zaGkhAnAM vodhyaa| evameva trIndriyeSu caturindriyeSu ca sthAnatraye'vagAhanA bodhyA / . uttara :- he gautama ! jayandha se aMgula ke asaMkhapAnaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se bAraha yojana pramANa hai / yaha sAmAnyarUpa se dIndrighajIvoM kI avagAhanA kA pramANa kahA gayA hai| (apajjattagANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM, ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkhejjA bhAga) aparyApsaka jo dvIndriya jIva hai unakI avagAhanA jaghanya se aura utkRSTa se bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| (pajjatta gANaM jahanneNaM aMgulassa asakhejjahabhAgaM, ukkoseNaM bArasajoSaNAI paryAptaka jo dIndriya jIva hai unakI avagAhanA jaghanya meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se 12 yojana pramANa hai / yaha 12 yojana pramANa avagAhanA svayaMbhUramaNa Adi meM utpanna hue zaMkho kI apekSA kahI gaI jAnanI caahiye| (teiMdiyANaM pucchA-goyamA / jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM tiNNi gAuyAiM) : prazna-he bhadanta / trIndriya jIvoM kI avagAhanA kA kyA pramANa hai? uttara:-he gautama! trIndriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa avagAhanA tIna koza kI . . uttara-he gautama! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI bAra ejana pramANe che. A sAmAnya rUpathI dvAMndriya jInI mAnAnu prabhAra 4AmA mA0yu cha. (apajjatagANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM, ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkhejai bhAga) mA or allndraya jIve che, temanI avagAhanA jaghanyathI ane utkRSTathI paNa aMgulanA asaMbhyaatmaa sAga pramAya che. (pajjattagANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNa bArasajoyaNAI) paryAta 2 dvIndriya cha temanI apanA jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che ane utkRSTathI 12 jana pramANa che. A bAra yojana pramANu avagAhanA svayaMbhUramaNa vageremAM utpanna thaye zanI apekSA 4Ama mAvI che. (te iMdiyANaM pucchAgoyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhenjabhAgaM, ukkoseNaM tiNNi gAuyAI) prazna-he bhadata ! trIndriya jIvonI avagAhanAnuM pramANa keTaluM che? uttara-he gautama ! trIndriya jInI jaghanya avagAhanA aMgulanA asa khyAtamAM bhAga pramANa che ane utkRSTa avagAhanA traNa gAu jeTalI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 197 pRthvIkAyikAdInAM zarIrAvagAhanAni. 173 hai| yaha trIndriya jIvoM kI avagAhanA kA pramANa sAmAnya rUpa se kahA gayA jAnanA caahiye| (apajjattANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaha bhAgaM ukoseNa vi aMgulassa asaMkhejjAbhArga) trIndriya jIvoM meM apayosaka trIndriya jIvoM kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| (pajjattagANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejai. bhAgaM ukkoseNaM tiNi gAuyAI) paryAptaka zrIndriya jIvoM kI avagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, aura uskRSTa se tIna kosa pramANa hai| zrIndriya jIvoM kI yaha 3tIna kosa kI jo utkRSTa avagAhanA kahI gaI hai vaha DhAI bIpa se bAhirI dvIpoM meM rahane vAle karNazRgAlI Adi trIndriya jIvoM kI apekSA kahI gaI jAnanI caahiye| (cauhaMdiyANaM pucchA) prazna-he bhadanta ! cauindriya jIvoM kI avagAhanA kA kyA pramANa hai ? uttaraH- (goymaa| jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAga ukoseNaM cattAri gAuyAiM) he gautama ! cauhandriya jIvoM kI jaghanya ava. gAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura uskRSTa avagAhanA cAra koza pramANa hai| (yaha avagAhanA kA kathana sAmAnyarUpa se kahA gayA jAnanA caahiye| (apajjattagANaM jahanneNaM ukkoseNa vi aMgulassa che. A trIndriya jIvonI avagAhanAnuM pramANa sAmAnya rUpathI kahevAmAM mA0yu cha (apajjattANaM jahanneNa bhaMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgu. lassa asaMkhejjaibhAga) bIndraya havAmA aparyApta zrIndriya yonI sgAhanA jaghanya ane utkRSTathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che. (pajjattagANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkokhaNaM tiNNi gAuyAI) pasaka trIndriya.. jInI avagAhanA jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa ane utkRSTathI traNa gAu pramANa che. trIndriya jInI A braNa gAunI je utkRSTa avagAhanA kahevAmAM AvI che te aDhI dvIpathI bahAranA dvIpamAM rahenArA karNazagAlI vagere triIndriya chanI apekSAe kahe pAmA pIche (cau iMdiyANaM pucchA) prazna-he bhadata! cauIndriya jIvenI avagAhanAnuM pramANa keTaluM che? uttara-(goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM uskoseNaM cattAri gAuyAI) gItama! yaundriya vAnI dhanya mAnA bhaYkhanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che. A avagAhanAnuM kathana sAmAnya rUpathI ja vAmAM mA0yu cha tabha samApuna (apajjattagANaM jahanmeNaM ukkoseNa Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra vizeSazcAyamatra-trIndriyANAM bahidvIpavartikarNa zRgAlyAdInAM zarIrAvagAhanA gacyUta-. trayaparivinA bodhyA / caturindriyANAM bahidvIpavartInAM bhramarAdInAM zarIrAvagAhanA ganyUtacatuSTayaparimitA bodhyA // sU0 197 // ___ mUlam-paMceMdiyatirikkha joNiyANaM bhaMte! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ? goyamA! jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhe. jjahabhAgaM, ukoseNaM joynnshssN| jalayarapaMcediyatirikkhana joNiyANaM pucchA, goyamA! evaM ceva! saMmucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNaNaM aMgulassa.. asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM joynnshssN| apajattagasaMmucchiasaMkhejjahabhAga, pajattagANaM jahanneNaM. aMgulassa asaMkhejahabhAgaM sakoseNaM cattAri gAuyAI) aparyApta caturindriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA kA pramANa aura utkRSTa avagAhanA kA pramoNa aMgula ko asaMkhyAtavAM bhAga hai| tathA paryAptaka.caturindriya jIvoM kI avagAhanA kA pramANa jaghanya se aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai aura utkRSTa se cAra kosa kA hai| yaha cAra kosa kA avagAhanA prasApA: DhAI bIpa seM bAhira ke bIyoM meM rahane vAle bhramara Adi jIvoM kI apekSA kahA gayA jAnanA caahiye| hIndriya, trIndriya aura caturindriyAjIvoM meM vAdana bheda hI hotA hai-sUkSma bheda nhiiN| isaliye yahAM sakSama bheda kI apekSA se koI bhI vicAra nahIM kiyA gayA hai| sUtra 197" vi..aMgularasa asaMkhejjaibhAga, pajjattagANaM jahamneNaM aMgulassa, . asaMkhejjaibhAga ukoseNaM cattAri gAuyAI) saparyAsa tundrayavAnI.ya: nA Any, ana Bre: sAinAnu prAya: khanA asabhyAtA, ALL zunuM che. temaja paryAptaka caturindriya chanI avagAhanAnuM pramANa jaghansathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganuM ane utkRSTathI cAra gAu jeTaluM che. A cAra gAu jeTaluM avagAhanA pramANa aDhI dvIpathI bahAranA dvIpamAM rahenArA bhramara vagere nI apekSA kahevAmAM AvyuM che tema jANavuM joIe zrIndriya, trIndriya ane caturindriya jIvamAM bAdara bheTa ja hoya che, sUkSama bheda hete nathI eTalA mATe ahI sUma bhedanI dRSTie keI paNa jAtane vicAra. 42vAma mAvyA nathI. ||suu0187|| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayogavandrikA TIkA sUtra198 paJcendriyatiryagyonikAnAMzarIrAvagAhanAni.75 majalayarapaMbiMdiyatirikkhajoNiyANe pucchA, jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asNkhenibhaage| pajattagasaMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM ukkoseNaM joynnshssN| gambhavakkaMtiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM ukkolaNaM joynnshssN| apanattagagabbhavatiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNa vi. aMgulassa asNkhejibhaagN| pajja gagabbhavakkaitiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM. pucchA, 'goyamA! jahaNaNe aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM joya. shss| cauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANe pucchA, gIyamA! jahaNjeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM cha gAuyAI / samucchimacauppayathaladharapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM (pucchA, goyamA! jahaNaNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM ukkome gAuyapahattaM / apajjattagasamucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM aMgulassa asaMbaijaDabhAgaM ukkosaiNa vi aMgulassa asNkhejjibhaage| pajjattagasaMmucchimaghauppayathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pugchA, goyamA! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejajhbhAgaM ukkoseNaM gaauuyphttN| gabhavatiyaupayathala parapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre pucchA, goyamA! jahanneNaM! aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM cha gaauyaaiN| appajattagagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulasta asaMkhejahabhAgaM / pajatagagambhavakkaMtiyaca uppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNeNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM ukkoseNa cha gaauyaaii| uraparisappathalayarapaMbiMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahannerNa aMgulasta asaMkhejahabhAgaM ukkoseNa joyaNasahassaM samucchimAuraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM aMgulasta asaMkhejahabhAgaM ukkoseNa joynnpuhttN| apajjattagasamucchimauraparisappathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asNkhejjibhaag| pajjattagasaMmucchimauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM joyaNapuhuttaM / gabbhavatiya uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa joynnshssN| apajjattagabhavakkaMtiyauraparilappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejibhAgaMukkoseNa viaMgulassa asNkhejjhbhaagN| pajattaga Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 .. - -- -- - anuyogacandrikATIkA sU198 paJcendriyatirthagyonikAdInAM zarIrAvagAhanAni.167.. gabbhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkosaNe joynnshssN| bhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANe pucchA, goyamA! jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukoseNaM gaauypuhuttN| saMmucchimabhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM, ukkoseNaM dhnnupuhutN| apajattagasaMmucchimabhuyaparisaspaH thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNa aMgulassa asaMkhejaiAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjaila bhaagN| pajjattagasaMmucchimabhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhenai. bhAgaM ukkoseNaM dhaNupuhuttaM / gabbhavakkaMtiya bhuyaparisappathalayaraH paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM gaauyphuttN| apajaH tagagabbhavatiyabhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM, pucchA, goyamA! jahanneNaM aMgulasta asaMkhejaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulasta asNkhejjibhaagN| pajja-:: gagabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANe pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM uko.. seNa gAuyapuhattaM / khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahannaNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNe dhaNupuhattaM / saMmucchimakhahayarANaM jahAbhuyaparisappasaMmucchimANaM tisu a0 23 . . . Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma : anuyogadvArasUtra vi gamesu tahA bhaanniydvN| gabbhavatiyakhahayarapaMciMdiyatirikvajoNiyANaM pucchA goyamA! jahaNNeNaM aMgulasta asaM. khejjahabhAgaM ukkoseNaM dhnnupuhuttN| apajjattagagabbhavakkaMtiya khahayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulasta asaMkhejja.. ibhAgaM / pajjattagagabbhavakkaMtiyakhayahayarapaMcoMdayatirikkhajogayANaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM. bakkoseNaM dhnnupuhutt| ettha saMgahaNigAhAo bhavaMti, saM jahA: joyaNasahassagAuyapuhuttaM, tatto ya joynnpuhuttN| doNhaM tuH dhaNupuhuttaM, saMmucchime hoi uccattaM // 1 // joyaNasahassaM chaggAMuyAI tatto ya joynnshssN| gAuyapuhuttaM bhuyage, pakkhIsu bhaveM dhnnupuhutt||2|| maNussANaM bhaMte! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ? goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukko-' seNaM tiNNi gaauyaaii| samucchimamaNussANaM pucchA, goyamA !' jahanneNaM aMgulassa asaMkhejibhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM gabbhavakkaMtiyamaNassANaM pracchA. goyamA! jahapaNerNa aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa tiNNi gaauyaaii| appajjattagagabbhavakkaitiyamaNussANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM. aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjai. bhaag|pjjttggbbhvkRtiymnnussaannN pucchA, goyamA!jahaNNeNaM agulassa asaMkhejjaibhAgaMukoseNaM tigiNa gaauyaaii||suu0198|| .. .. " ' e . . .. . Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A '. . - . . rArAvagAhanA majJaptA -- - NE anuyogacandrikA TIkA sU198 pazcendriyatiryagyonikAdInAM zarIsavagAhanAni chAyA-pazcendriyatiryagyonikAnAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA mAtA gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgama, utkarSe Na yojanapsahasram / jalacarepAna ndriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama! evamevaM / samUcchimajalaMcarapaJcendriyatiyAyAnikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyamAMgam utkarSeNa yojana sahasram / aparyAptakasaMJchi manalaMbarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchI, jaghanyana '. " paMceMdiyatirikkhajoNiyANa" ityaadi| ... .. - zabdArtha-(paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogA haNA paNNatto) he bhadanta paMcendriyatiryaMcoM kI zarIrAvagAhanA kitanI raMgoyanA!jahaNaNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM, koseNaM jAyaNasaMhassa) . uttara:- he gautama! paMcendriyatiryazcajIvoM kI zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, aura utkRSTaM se eka hajAra yojana pramANa hai| (jalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANa chA-goyamA! evaMceva) jalacara tiryazca jo paMcendriya jIva haiM. unakA zarIrAvagAhanA he gautama ! isI prakAra se hai (samucchimajalayaraparca diyaMtirikkhajoNiyANa pucchA goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkha jahabhAga: ukkoseNaM joyaNasahasse) samuchima paicendriya timA jIvoM kI zarIrAvagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAta bhAga pramANa hai aura utkRSTa se 1 hajAra yojana pramANa hai / (apajataH samucchimajalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA jahaNe "paMcediyatirikkhajoNiyANe " tyAna-... . . zahAtha-(paMcediyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! ke. mahAliyA parIrogANA nittA) he bhadaMta! paMcendriya tiya"nI zarIravagAhanA keTalI che ? gothamA ! jahaNNeNaM aMgulassaM asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassa)... : - uttara-he gautama! pandriya tiryaMca ivenI zarIravagAhanA javanyathI bagalane asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che ane utkRSTathI eka hajArathI asA. (jalayarapaMcediyati rakkhajoNiyANa pucchA goyamA / evaM ce! vacaratiya"ca je paMcendriya jIve che, temanI zarIravagAhana hegautuM mAthe che. (samucchimajalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA! paNaNaM aMgalassa ' asaMkhejjaibhAga, ukkosaNa. 'joyaNasahassa). bhUmi pacandriya tiya"ca jIvonI zarIrAvagAhanA he gautama! jaghanyathI egulanAM asaMkhyAtamAM bhAga pramANe che ane utkRSTathI eka hajAra ane pramANa che. (apajjasanasamucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNivANaM pucchA jahaNNeNaM aMgresa - - Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 .......... ... . .. .. anuyogadvArasUtra aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyabhAgam / paryAptakasaMmUcchimajalacarapazcandriyatiyagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgaM utkarSeNa yojanasahasram / garbhavyutkrAntika jalacarapaJcendriyaviyaaMgulassa asaMkhejjahabhAga, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhenjahabhAgaM saMsUchimajalacara jIvoM meM jo aparyApta saMmUrchima jalacara jIva haiM unakI zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| (pajjattagasamucchimajalayarapaMce diyatirikkhajoNipANaM pucchA-goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM joyaNasahassaM) . samUcchimajalacarajIvoM meM jo paryAptaka samUcima jalacara jIva haiM unakI zarIrAvagAhanA he gautama ! jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se eka hajAra yojana pramANa hai| isakA niSkarSArtha yaha hai ki tiryazca paMcendriya jIva jalacara, sthalaghara aura khecara ke bheda se 3 prakAra ke hote haiN| ina meM jo jalacara tiyazca paMcendriya jIva haiM-unake sAta avagAhanA sthAna haiM / inameM saba meM no utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI kahI hai, vaha svayaMbhUramaNa samudra ke matsyoM kI apekSA se kahI gaI jAnanI vAhiye / sthalacarapaMcendriyatiyazcoM ke catuSpada, ura:parisarpa aura bhujaparisarpa ke bheda se tIna bhedaM haiN| inameM jo catuSpada asaMkhejjaibhAga, ukkoseNa vi aMgulasma asaMkhejjaibhAga) bhUbha sayara jImAM je aparyApta saMmUriSThama jalacara jIvo che teonI zarIravagAhanA dhanya mane thI asatA asabhyAtamA bhAga bhAya che. (pajjattaga. saMmucchimajalayaragaciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA1 . jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejamArga ukoseNaM joyaNasahassaM) sa bhUmibha saya vebhAre paryA. ptaka saMmUrNima jalacara jIvo che teonI zarIravagAhanA he gautama ! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANe che ane utkRSTathI eka hajAra yojana pramANa che. Ane bhAvArtha A pramANe che ke tithaca pace. driya jIvo jalacara, sthalacara ane khecaranA bhedathI traNa prakAranA hoya che. AmAM je jalacara tiryaMca paMcendriya jIvo che temanA sAta avagAhanAnAM sthAne che. A badhAmAM je utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana jeTalI kahevAmAM AvI che, te svayaMbhUramaNa samudranA monI apekSAthI kahelI jANavI joIe, sthalacara paMcendriya tiyAnI catuSpada, uraH 5risarpa ane bhujaparisarSanA bhedathI traNa bhedo che. AmAM je catuSpada sthalacara tiryaMca Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sU198 paJcendriyatiryagyonikAdInAM zarIrAvagAhanAni:141 gyonikAnAM pRcchA gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanA sahasram / aparyAptakagarbhavyutkrAntikajalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, sthalacara tiryazca paMcendriya jIva haiM unake bhI avagAhanA ke sAta sthAna haiM / tathA sAdika jo ura parisarpa tiryazcapaMcendriyajIva haiM unake bhI sAta avagAhanA sthAna haiM / godhA, nakula Adi jo bhujaparisarpatiyazcapaMcendriyajIva haiN| unake bhI sota avagAhanA sthAna haiN| isa prakAra catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaJcoM ke avagAhanAsthAna: 21 hote haiN| khecara jo paMcendriyatiryaJcajIva haiM unake bhI avagAhanA sthAna 7 haiN|. tathA eka avagAhanAsthAna sAmAnyarUpa se paMcendriya tiryacoM kA hai| isa prakAra paMcendriya tiryazca jIvoM ke ye avaMgAhanasthAna 36 haiM / isI viSaya ko khutrakAra Age ke sUtrapATha se spaSTa karate haiM-(ganbhavatiya jalayarapaMcidiyatirikkha joNiyANaM : pucchA , goyamA ! jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga ukkoseNaM joyaNasa hassaM) garbhajanmavAle jo jalacaratiyazca paMcendriya jIva hai, unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai, aura utkRSTa se eka hajArayojana pramANa hai| yaha inakI ava. gAhanA sAmAnyarUpa se kahI gaI hai / ye garbhaja paMcendriya tiryazca paryApta paMcendriya jIve che, temanA paNa avagAhanAnA sAta sthAne che. temaja sapadi je ura parisarpa tiryaMca paMcendriya jIve che temanAM paNa sAta . avagAhanA sthAne che, gha, nakula vagere je bhujaparisarpa tiryaMca paze. ndriya jIve che, temanA paNa sAta avagAhanA sthAna che. A pramANe catuSpo sthalacara paMcendriya tiya cAnAM avagAhanA sthAne 21 hoya che. becara ke jeo paMcendriya tiya"ca jIve che temanA paNa avagAhanA sthAne sAta che temaja eka avagAhanA sthAna sAmAnya rUpathI paMcendriyatiyAnuM che. A pramANe pacendriya tiyaca jInA A avagAhanA sthAne 36 che viSayane sUtrakAra ve // sUtra 250Ta 3 cha-(gambhavatiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANe pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMgulasva asaMkhejjaimAge ukoseNaM joyaNasahassa) mA 2 saya tiya" pandraya / che temanI avagAhanA he gautama! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI eka hajAra yojana pramANa che. A emanI avagAhanA sAmAnya rU5mAM kahevAmAM AvI che. A gaja paMcendriya tiyaca Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anuyogadvArasUtre gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyamAgam utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyamAga paryAptakarmanyutkrAntikaM nacacarapaJcendriyatiryagyoni kAnAM pRcchA, gautama | jaghanyena aMgukasya asaMkhyeyabhAgaM utkarSeNa yojanasahasram / catuSpadasthala varapaJcendriya tiryagyonikAnAM pRcchA, gautama jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa pavyUtAni / saMmUcchimacatuSpadasthalacara paJcendriya tiryagyonikAna aura aparyApta donoM prakAra se hote haiM so ( apajjatta gagarbhavatrakaMtiya jalayara paMceM diyatirakkhajoNiyANa pucchA, godhamA ! jahaneNaM aMguM lassa asaMkhejjahabhAgaM ukkoleNa vi aMgulassa asaMkhejjai bhAga ) jo aparyApta kaNa bhajatiryazcapaMcendriyajIva haiM unakI avagAhanA he gautama! jaghanya aura utkRSTa rUpa se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAge hI hai| (pajjasambhavakka tithaM jalayara paMce' diyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goymaa| jahaNajeNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAga, ukkoseNaM joyaNasahassaM) tathA jo paryApta garbhaja paMcendriyatiryazvajIva hai unakI hai gautama ! jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa avagAhanA 1 hajAra yojana pramANa hai / (cauppayathalayarapaMcididyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNaNaM aMgularsa asaMkhejjaibhAgaM ukko seNaM cha gAuyAI ) jo catuSpada sthalacara tiryakSa paMcendriya jIva hai unakI avagAhanA he gautama / jaghanya kI apekSA a gula ke asaMkhyAtave bhAga pramANa haiM aura utkRSTa kI apekSA 6 gavyUti paryApta Ane paryAsa janne aDAnA hoya che, to ( apajjantta gaganbhaH vRkkaMtiyajalayarapaMce diyatirikkha joNiyANaM pucchA goyamA / jahRNeNaM aMgulasya asaMvejjaibhArga ukkoseNa vi aMgularasa asaMkhe jaibhAgaM ) ? aparyApta zula tiya ca pacendriyajIve che, temanI avagAhanA hai gautama ! jAnya ane utkRSTa rUpathI aMzulanA asakhyAtamA bhAga jeTalI ja che, (pajja ca gaganbhavakaM tiya jala yara paMcidiyatirikkha joNiyANaM pucchA, goyamA ! jaiNNezaM aMgulasta asaMkhejjaimArga, ukkoseNaM joyaNasahassaM ) tebhana ne paryApta garbha pacendriya tiya ca jIve che, temanI huM gautama ! jaghanya avagAhanA azulanA asa khyAtamAM bhAga pramANa che ane utkRSTa avagAhanA 1 hajAra cAjana pramANu che. (ca upAyathalayarapaMvidiyatirika joNiyANaM pucchA, goyamA ! jaiNNerNa aMguH rasa asaI bhAgaM ukoseNaM cha gAuyAI) saMtuSpa sthasayara tiryatha jIvA che temanI avagAhanA, huM gotama ! * jaghanyanI apekSA aMzulanA asakhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTanI apekSA "3 VA .... zabyUti Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -LR zUnuyogacandrikA TIkA sU198paJcendriyatiryagyonikAdInAM zarIrAvagAhanAni.163 pRcchA gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa: gvyutpRthktvm| aparyAptakasamUcchimacatuSpadasthaLacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama / jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi Alasya asaMkhyeyabhAgam / pramANa hai / yaha catuSpada sthalacara tiryazca paMcendriya jIvoM ko avagAhanA ko pramANa sAmAnya rUpa se kahA gayA hai / ye catuSpada sthalacara tiryaca paMcendriya jIva saMmUJchima janma vAle hote haiM aura ye paryApta aura apara yapti donoM prakAra ke hote haiM-so inameM jo (saMmucchimacaupayathalayarapavidiya tirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNaNaM aMgulassa. asaMkhejjaibhAga ukkoseNaM gAuyapuhuttaM) samUcchima janma vAle catuH, pada sthalacarapaMcendriyatiyazcajIva hai unakI avagAhanA kA pramANa he, gautama ! jaghanya se to aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai aura utkRSTa se gavyUtapRthaktva hai / pRthakatva yaha pAribhASika saMjJA hai / mukhyataH isakA artha do se lekara nau taka aisA liyA jAtA hai kahIM bahuta isa artha meM bhI pRthaktva zabda AtA hai (apajjattagasamucchimacaupayathalayarapaMceMdiya tirikkhajoNiyANa pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMgulasta. asaMkhejjaI, bhAga ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhenjahabhAga.) jo samUcchima janma ghole catuSpada sthalacarapaMcendriyatiryaMcaM jIva aparyAptaka haiM. unakI aba pramANa che. A catuSpada sthalacara tiryaMca pacendriya nI avagAhanAnuM pramANe sAmAnya rUpathI kahevAmAM AvyuM che. A catuSpada sthalacara tiya pazendriya jI nyUmi janmavALI hoya che ane e save paryApta bhane apAta bhane prA2nA DAya cha, ta bhanAbhA 2 (samucchimacAppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANe pucchA, goyamA ! jahANeNaM aMgulassa asaM. khejabhArga lakkoseNaM gAuyapudRtta) bhUmi yatu yasara paMcendriya tirtha che temanI avagAhananuM pramANa che gautama ja nyathI te alanA asaMkhyAtamA bhAganuM che ane utkRSTathI gati prathA tva che. A pAribhASika zreNI che. huM ane mane e sudhI e thAya che, keTalika jagyAe paNa e artha mAM paNa prathA gAva (apajjattAsamucchimacaupayathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejar3abhAga ukoNa vi aMgulassa asaMkhejjara bhAga) je saMpUchiejanmavALA catuda thalacara paMcendriyatiya jI aparyApta , .:. ... - ma janmavALA ha che che ane .. AREER . Nilla tagasamucchimacauppayAlaya tAra . gaNa agalassa asakhajjaibhArga Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogabArasUtre paryAptakasaMmUcchimacatuSpadarathalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama / jaghanyena aMgulasya asakhyeyabhAgam utkarSeNa SaT gavyUtapRthaktvam , garbhavyutkrA. ntikacatuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa ssddgvyuutaani| aparyAptakagarbhavyutkrAgAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai / (pajjattaga samucchimacaupayathalayarapaMcediyatirikkhajoNigaNaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM gAuyapurataM) tathA jo saMmUcchima janma vAle catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaMca jIva paryAtaka haiM unakI avagAhanA he gautama! jaghanya se to aMgula ke asaMkhyA saveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se-ganyUta pRthaktva hai |(gmbhvkkNti ya cauppayathalayarapaMceMdipattirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahagNaNaM aMgulassa asaMkhejjaimAMga ukkoseNaM cha gAuyAiM) jo paMce.. ndriya catuSpadasthalacarapaMcendriyajIva garbhajanmavAle hai unakI ava.. gAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se cha ganyUna pramANa hai / yaha garbhaja paMcendriya catuSpada sthalacaratiyazcajIvoM kI avagAhanA kA pramANa sAmAnya rUpa se pratipAdita kiyA gayA hai| paryApta aura aparyApta kI apekSA inakI avgaahche temanI avagAhanA hegautama! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa cha bhane yI 5 bhaYkhanA abhyAtamAlA pramANa cha. (pajjattagasaMmucchimacappayathaLayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANe pucchA, goymaa| jahanneNaM aMgulassa asaM. khejjaibhAgaM ukkoseNaM cha gAdhyapuhutta) mata 2 sa bhuumibhnmaann| yatu. pada sthalacarapaMcendriya tiya ca cha paryAptaka che temanI avagAhanA che gautama! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI gavyUta pRthata che. (gabbhavatiyacaupayathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! japaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM cha gAuyAI) payandriya catuSpada sthalacara paMcendriya jI garbha janmavALA che, temanI avagAhanA che gautama! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANe che ane utkRSTathI 6 gabhUta pramANa che A garbhaja paMcendriya catuSpada sthalacara tiyae javAnI avagAhanAnuM pramANu sAmAnya rUpathI pratipAdita karavAmAM AvyuM che. paryApta temaja aparyAptanI apekSAe emanI avagAhanAnuM pramANu A pramANe che. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sU198 paJcendriyatiryagyonikAdInAM zarIrAvagAhanAni.185 ntikacatuSpadasthalacarapazcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyabhAgam / paryAptagarbhavyukrAntikacatuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulamya asaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa SaDgavyUtAni / uraHparisarpasthalacarapaJcandriyatiyaMgyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aGgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSaNa yojanasahasram , saMmUcchimora parisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, nA kA pramANa isa prakAra se hai-(apajjattagagabhavatiyaca upayaH thalayarapaMcediya tirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMgu. lassa asaMkhenjahabhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjahabhAga) aparyAptaka garbhajanmavAle catuSpada sthalacara paMcendriya tiyeca yonivAle jIvoM kI avagAhanA, he gautama ! jaghanya aura utkRSTa rUpa se aMgula ke asaMkhyAtA bhAgapramANa hai| (pajjattagagambhavakkaMtiyaca upayathalayara paMceM diyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jAhaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM cha gAuyAI) tathA paryAptaka garbhajanma vAleM jo catuSpada sthalacara paMcendriya tiryaJca jIva haiM unakI avagAhanA hai gautama! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura uskRSTa se 6 gavyUta pramANa hai| (uraparisappathalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM puccho goyamA ! jahaNNaNaM aMgulassa asaMkheMjaibhAgaM ukkoseNaM joyaNasahassaM) jo ura parisarpa sthalacara, paMcendriyatiryazca jIva haiM unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga (apajjattagagabbhavatiyacauppayathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANe pucchA, goyamA / jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejahabhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejahabhAgaM). aparyAptaka garbha janmavALA catupada sthalacara paMcendriya tiryaMca yoni vALA jIvonI avagAhanA he gautama! jaghanya ane utkRSTa rUpathI aMzulanA asaM. jyAtabhA kA pramANa cha (pajataMgagambhavatiyacau~ppayathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANa pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejaiMbhAgaM sakoseNaM cha gAdhyAI) tabhanna paryApta sanmANa 2. tupara syasayara paMcendriya tiryaMca jIve che, temanI avagAhanA he gautama! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI 6 gAuM pramANa cha. (uraparisappathalacarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM.. pucchA-gIyamA ! jahaNNe. naM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM uskoseNaM joyaNasahassa) le 12:5risa sthalacara paMcendriya tiyajIve che temanI avagAhanA, he gautama! jaghanyathI . aMjIlanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI eka hAra ejana a0 24 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa yojanapRthatvam / aparyAptakasamUcchimoraHparisarpasthalacarapaJcendriyAtiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulamya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyabhAgam / paryAptakasaMcchi goramparisarpasthalavarapazcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanapRthaktvam / garbhavyutkrAntikora: pramANa hai aura utkRSTa se eka hajAra yojana pramANa hai / ( saMcchima uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNaNaM aMgulasta asaMkhejahabhAgaM ukkoseNaM joyaNapuhuttaM) jo uraHparisarpa sthalacarapaMcendriyatiryacajIva saMmUcchima janma vAle haiM unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura uskRSTa se yojana pRthaktva hai / (apajjattaga saMmUcchimauraparisapathalayarapaMceM diyatirikkha joNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM vi aMgulassa asaM. khejjahabhAgaM) saMmUchima janma vAle jo uraHparisapaM thalacara paMcendriya tiryaMcajIva aparyAptaka haiM unakI jaghanya avagAhanA aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| (pajjattagasamucchima uraparisappathalayarapaMceM diya tirikkha joNiyANaM pucchA-goyamA! jahapaNeNaM aMgulassa-asaMkhejjahabhAgaMukkoseNaM joyaNapuzusaM)saMmRcchimajanmavAle jo uraHparisarpa thalacarapaMcendriyatiyazca jIva paryAptaka pramANa cha. (samucchimauraparisappathalagharapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA -goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukoseNaM joyaNapuhutta) 2 12: parisa sthalacara paMcendriya tiryaMca cha saMmUcchima janmavALA che temanI avagAhanA he gautama! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che bhane getthA. yAta pRthaka cha. (apajjattagasaMmucchimauraparisappathalayarapa'cediyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNaM aMgulasa asaMkhejjaibhAgaM ukkeseNa vi agulamsa asaMkheSajaibhAga) bhUmi mA 2 8 parisarSa thalacara paMcendriya tiryaMca cho aparyAptaka che. temanI jaghanya ava. gAhanA ane utkRSTa avagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che. (pajjattAsamucchimauraparisappathalayarapaMcediyatirikkhajANiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjAbhArga koseNaM joyaNapuhuttaM) sabhU. 7ima janmavALA je ura:parisarSa sthalacara paMcendriya tiryaca jIva paryAptaka Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sU198 paJcendriyatiryagyonikAdInAM zarIrAvagAhanAni.147 parisarpasthalacarapaJcandripatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa yojanasahastram / aparyAptakagarbhavyunkrAntikoramparisarpaH sthalacara paJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama! jaghanyena aMgulasya asaMkhye: yabhAgam, utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyabhAgam / paryAptakagarbhavyutkrAntikora: parisarpasthalacarapaJcandriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyamAgaM utkarSeNa yojanasahasram / bhujaparisarpasthalacarapaJcandriyatiyaMgyonihaiM, unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se yojanapRthaktva hai| (gabhavakkaMtiya uraparisappathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA, * goyamA.1 jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejjaiMbhAga ukkoseNaM joyaNasaharasa) joM ura parisarpa thalacarapaMcendriyatiyaJcajIva garbhajanmavAle haiM unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke aMsaMkhyAMtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se 1 hajAra yojana pramANa hai / (apajjattagagambhavakka tiya uraparisappathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchaa-goymaa| jahaNaNaM aMgulassa asaMkhejjaiMbhAgaM ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkheM jaibhAga) garbhajanmavAle jo uraHparisarpa thalacara tiryaMca paMcendriya jIva aparyAptaka haiM, unakI avagAhanA he gautama ! ughanya se agula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura uskRSTa se bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhoga pramANa hai| (pajjattagaganbhavatiyauraparisappathalayarapaMceMdiyA che. temanI avagAhanA, he gautama ! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga prabhA cha bhane getthI yAna thapa cha, (ganbhavatiyauraparisappathala yarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA / jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjA bhAgaM ukkoseNaM joyaNasahassa) 2 02:5risa5 2 5ndraya taya"ya garbhajanmavALA che temanI avagAhanA he gautama ! jaghanyathI aMgulanA asaM. khyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI eka hajAra jana pramANa che. (apajjattagaganbhavatiya uraparisappathalayarapaMce diyatirikkhajoNiyANaM pucchA yaa| jahaNaNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM vi aMgalassa asaMkhejjaibhAgaM) bhavA 2:5risa syasayaratiya ya yandraya ja aparyAptaka che temanI avagAhanA che. gautama! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI paNa aMgulanA asaMkhyAtamAM se pramANa cha. (pajjasagagambhavakka tiya uraparisappathalaparapaMcediyatirikSa Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 .... . . anuyogadvArasUtre kAnAM. pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa gavyUtapRthasvam / saMcchimabhujaparisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyaunikAnAM pRcchA, gautama / jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam, utkarSeNa dhanuHpRthaktamam / aparyAptakasamUcchimatirikkha joNiyANaM pucchA-goyamA / jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhenjaha bhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassa) garbha janma vAle jo ura:parisa thalacara tithaMca paMcendriya jIva paryAptaka haiM unakI avagAhanA he gautama! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se 1.. hajAra yojana pramANa hai| (bhuyaparisappathalayarapaMceM diyatirikkha. joNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassaasaMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM gAuyapuhuttaM) thalacara paMcendriya tiryazca ke bheda se jo bhujapirasarpa hai unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramAga hai aura utkRSTa se gavyUta pRthaktva hai| (saMmucchimabhuyaparisaMppathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaimArga ukkoseNaM dhaNupuhuttaM) jo bhujaparisa thalacara jIva saMmUcchima janma vAle haiM, unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se dhanuSa pRthaktva haiN| (apajjattagasamucchimamuyaparisappathalagharapaMciMdiyatirijoNiyA pucchA-goyamA ! jahaNeNaM agulassa asaMkhejjaimAgaM ukkoseNaM joyaNasahassa) mA 2 02:parisa5 sthalaya2 tiya ya 5'yandriya vA paryAptaka che. temanI avagAhanA he gautama! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtmaa mAsa pramANa cha ma Seel 1 // 2 yena pramAya che. (bhuyaparisapathalayarapaMcediyatirikkhajANiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNe aMgulassa asaMkhejjaibhAga ukkokheNaM gAuyaputta) zyalayara pandriya tiyayana yA je bhuja parisaryuM che temanI avagAhanA he gautama! ja ghanyathI aMgulanA adhyAtamA bhArI prabhA cha bhane thI acyUta pRthapa cha (saMmucchimabhuyaparisappathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANa pucchA- goyamA / jahagaNeNa agulaSma asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhaNupuhuttaM) 2 suparisa sthalacara chava saMmUchima janmavALA che, temanI avagAhanA he gautama ! jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che ane utkRSTathI dhanuSa pRthakula 7. (apajjacagasaMmacchimabhuyaparisappathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMnuyogacandrikATIkA sU198 paJcendriyatiryagyoni kAdInAM zarIrAvagAhanAni. 189 parisarpa sthalacara paJcendri patiryagyonikAnAM pRcchA, gautama / jaghanyena aMgulastha asaMkhyeyabhAgam, utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyabhAgam / paryApta kasaM mUcchimabhujaparisarpa sthalacara paJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSaNa dhanuH pRthakcatram / garbhavyutkrAntikabhu naparisarpa sthala varapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama / jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa gavyUtapRthaktatram / aparyAptagarbhavyutkrAntikabhuja parisarpa sthalacarapaJcendriyatiryakkha joNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNaNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM ukko seNa vi aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM ) tathA jo saMmUcchima bhuja parisarpa thalacara jIva aparyAptaka haiM unakI avagAnA he gautama! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / ( pajjantaga samucchima bhuya parisappa -" thalayara paMcidiyatirikkhajoziSANaM pucchA, goyamA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhaNupuhuptaM ) aura jo saMmUcchima bhujaparisarpa thalacara paMceMdriya tiryaJca jIva paryAptaka haiM unakI avagAhanA he gautama! jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se dhanuSa pRthaktva hai / (ganbhavakkaMtiya bhuyaparisapathalayarapaMcidiyatirikkha joNiyANaM pucchA-goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjabhAgaM ukkoseNaM gAuyapuhuttaM) garbhajanmavAle jo bhujaparisarpa thalacara paMcendriya tiryazca jIva haiM unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya = jaNeNa goyamA jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgeM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ) temanaM ne sabhUmi lubhyarisarpa sthasaMyara vA aparyAsa che temanI avagAhanA huM gautama, jaghanyathI azulanA asakhyAtamA lAgu pramANa che ane utkRSTathI paNu a'gulanA atrakhyAtamA bhAga pramANa che, (pajjattagasaMmucchimabhuyaparisappatha layarapaMci' diyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA ! agulara asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa dhaNupuhuttaM ) mane samUcchima bhujaMpasipa sthalacara paMcendriya tiryaMca thavA paryAptaka che temanI avagAhanA huM gautama ! jadhanyathI teA abulanA asakhyAtamA bhAga pramANu che raMgane utsRSTathI dhanuSa pRthaitva hai. (ganbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMcidiyatiriktajoNiya. NaM pucchA goyamA ! jahanneNaM agulassa asaMkhejja bhAga ukkoseNaM gAuyapuhuttaM ) garbha kanbhavAjI ne munaparisarpa sthalayara the. ndriya tiya ca jIve che, temanI avagAhanA huM gautama ! jaghanyathI te aMgulanA C * Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 120 anuyogadvArasUtre gyonikAnAM pRcchA, gautama / jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi guLA asaMkhyeyabhAgam / paryApnakagarbhavyutkrAntikabhunaparisarpasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSaNa gavyUtapRthatyam / khecarapazcandriyatiryagyonikAnAM pRcchA gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanuHpRthaktvam / saMmUcchimakhevarANaM yathA se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se ganyUta pRthaktva hai| (apajjattagagambhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMciMdiyA tirikkha joNiyANaM pucchA-goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaha bhAgaM ukkosega vi aMgulasma asaMkhejjahabhAgaM) jo bhujaparisarpa thala. cara jIva garbhajanma vAle haiM aura aparyAptAvasthApana hai.unakI jaghanyAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai aura utkRSTa avaH gAhano bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / (pajjatsaga gambhavatiyabhuyaparisappayalayarapaMciMdiyatirikkha joNiyANaM pucchA -goymaa| jahaNNeNaM aMgulasta asaMkhejjahabhAga ukkoseNaM gAuya puhutta) jo bhujaparisarpa thalacara jIva garbha janma vAle haiM aura paryAptaka hai unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai-aura uskRSTa se ganyUtapRthaktva hai / (khahayarapaMciMdiyaM tirikkha joNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNe gaM aMgulassa asaMkhejaha bhAgaM ukkoseNaM dhaNupuSTuttaM) jo khecara tiryaMca paMcendriya jIva haiM, unakI sadhyAtabhA mA prabhA cha bhane yI 10yUta pR.1 cha. (apa jjattagagambhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-moyamA! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asa. khejjaibhAga) ne suparisa5 zyaya2 & Hq cha bhane a5. thAvasthApana che, temanI jaghanyAvagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANu hoya che. ane utkRSTa avagAhanA paNa aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga prabhAya ya che. (pajjattagagambhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA goymaa| jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM gAuyapuhuttaM) re durApAsa sthAya2 mA cha bhane paryA. saka che, temanI avagAhanA he gautama! jaghanyathI te aMgulanA asaMkhyA tamAsA prabhAya che. mana thA acyUta pRthapa cha. (khahayarapaMciM. diyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA! jahaNeNaM gulasma abakhejjahabhAge ukkoseNaM dhaNupuhuttaM) 252 tiya yaM pandriya vA cha, tabhanI a Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sU198 paJcendriyatiryagyonikAdInAM zarIrAvagAhanAni. 191 sarpasaMpUcchimAnAM triSvapi gameSu tathA maNitavyam / garbhanyutkrAntikakhecarANAM pRcchA, gautama | jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam, utkarSeNa dhanuH pRthaktvam aparyApta gavyutkrAntikakhecarANAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeavagAhanA he gautama / jaghanya se to aMgula asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se dhanuSapRthaktva hai / (saMmicchamakhahatharANaM jahA bhuya parisappa samucchimANaM tisu vi gamesu tahA bhANiyavvaM ) sAmAnya saMmUH cchima khecara paMcendriya tiryazca jIvoM kI avagAhanA, aparyApta saMmUcchima khecara paMcendriya tiryaJcajIvoM kI avagAhanA, paryApta saMmUcchima khecara tiryaJca jIvoM kI avagAhanA jaghanya aura utkRSTa rUpa se jisa prakAra saMmUchi janmavAle bhujaparisarpa paMcendriya tiryakSoM ke tIna padoM meM kahI gaI hai usI prakAra se samajhanA cAhiye / (ganbhavakkaMtiya khahayara paMcedipati rikkha joNiyANaM pucchA-gopamA ! jahaNjeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukko seNaM dhaNupuhuttaM ) garbhajanma vAle jo khecara paMcendriya tiryazca hai unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke. asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se dhanuSa pRthaktva hai| (apajjataM ganbhakkaMtiya khahayara paMce diyatirikkha joNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNaNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkheujaibhAgaM ) garbhajanma vAle jo khethara paMcendriya aparyApta tiryaJca unakI avagAhanA he gautama / jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hunA hai gautama! jaghanyathI tA maMgulanA asakhyAtamA bhAga pramANu gAne utpR'STathI dhanuSa pRthatva che. ( samumikhahayarANaM jahA bhuyaparisappa saMmucchimANaM tisu bi gamesu tahA bhANiyavvaM ) sAmAnya sabhUmi meyara paMcendriya tiya cajIvAnI avagAhanA janya ane utkRSTa rUpathI jema samUcchima janmavALA bhujaparisapa pacendriya tiya cAnA traNa padomAM kahevaamaaN AvI che, te pramAye 4 sama N sevI leha. (ganbhavakaMtiya khayara paMce 'diyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukoseNaM dhaNupuhuttaM) garbhaanbhavAjA ke meyara payendriya tiryagyA che tebhanI avagAhanA huM gautama! jaghanyathI a'gulanA asakhyAtamA bhAga pramANa che maneM utsRSTathI dhanuSa pRthava che. ( apajjatta ganbhavakaM siyakhahayara paMciMdiya tirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMgularasa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgularasa asaMkhejaibhArga) garbhavanbhavAjA ne meyara yayendriya bhASa Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 anuyogadvArasUtre yabhAgam utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyabhAgam / paryAptagarbhavyutkrAntikakhecarANAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dhanuHpRthaktvam / atra saMgrahaNayo gAthA bhavanti tadyathA - yojanasahasra gavyUtapRthakatvaM tatazca yojanapRthakUzvam / dvayostu dhanuHpRthakatvaM saMmUrkichame bhavati uccatvam // 1 // yojanasahasrasya SaDgatryUtAni tatazca yojanasahasram / gavyUtipRthapramANa hai aura utkRSTa se bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / (pajjanta gagagbhavatrakaM tiyakhaha para paMcedipatirikkha joNiyANaM pucchAgomA ! jahaNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM dhaNupuhuptaM ) garbhajanma vAle jo khecara paMcendriya paryApta tiryazca haiM unakI avagAhanA he gautama! jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se dhanuSa pRthaktva hai| isa prakAra paMcendriya tiryaJcoM ke 36 ava gohana sthAnoM kA vistArapUrvaka kathana karake aba sUtrakAra saMkSepa se unakA nirUpaNa karane ke liye ( ettha saMgaha nigAhAo bhavaMti ) ina padoM dvArA do saMgrahaNI gAthAoM ko uddhRta karane kI sUcanA dete haiM ( taM jahA ) ve do gAthAe~ isa prakAra se haiM- (joyaNasahassa gAuya, puhuptaM taptoya jogaNapuhRntaM | donhaM tu dhaNupuhuttaM samucchime ho uccataM // 1 // ) saMmuMcchima janma vAle jo jalacara paMcendriya niryazca haiM unakI utkRSTa zarIrAvagAhanA eka hajAra yojana pramANa hI hai, isase adhika nahIM hai / saMmU yAta tiyathA che, tebhanI avagAhanAM he gautama! jaghanyathI a'gulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANu che ane utkRSTathI paNuM A gulanA asa'eAtamAM bhAMga pramANu che. (pattaM gaganbhavati yakhahayara paMce 'diyatirikkhazoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM aMguThassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoserNa dhaNupuhRttaM) gljanmavALA je khecara pacendriya 'paryApta tiyA che, temanI avagADuMnA he gautama ! jaghanyathI teA a'gulanA aMsakhyAtamA bhAga pramANu che ane utkRSTathI dhanuSapRthakktva che. A pramANe pacendriya tiryaMcAnA 35 avagAhunA sthAnAnuM vistArapUrvaka kathana karIne have sUtrakAra sakSepamAM tenAM nirUpaNa bhATe ( ettha saMgraha nigAhAo bhavati ) mA yahI vaDe meM sAthahalI gAMthAMmAna udhdhRta 42vAnu' sUyaMna 4re che. (taM jahA) te meM gAthAo mA amAye hai:(joyaNasahara gAuyaputtaM tattoya joyaNaputtaM / dohaM tu dhaNupuhuttaM samucchime hoi uccataM ||1|| sa bhUmi anbhavAjA the sayara yathendriya tiryathA temanI utkRSTa zarIrAvagAhanA eka hajAra ceAjana pramANu jeTalI ja che, Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikATIkAsUtra198paJcendriyatiryagyonikAdInAM zarIrAvagAhanAni.993 chima jo paMcendriya catuSpadatiyazca haiM unakI uskRSTa avagAhanA kevala gavyUta pRthaktva hI hai / saMmUcchima jo uraH parisarpa paJcendriya tiryazca haiM unakI utkRSTa zarIrAvagAhanA sirphayojana pRthaktva hI hai| samUcchima jo bhujaparisarpa paJcendriya tiryazca haiM unakI utkRSTa zarIrAvagAhanA aura jo saMbhUcchima khecara paJcendriya tiryazca haiM unakI utkRSTa zarIrAvagahAnA kevala dhanuH pRthaktva hI hai| isa prakAra isa gAthA meM saMmUcchima janma thAle tiryaJcoM kI avagAhanA ke pramANa kA yaha saMgraha kiyA gayA hai| aba garbha janma vAle tiryazcoM kI avagAhanA ke pramANa ko saMgraha karake kahane vAlI (joyaNasahassachaggAuyAI tatto ya joyaNasahassaM / gAuyapuhuttaM bhuyage, pakkhIsu bhave dhaNuputRttaM // 1 // yaha gAthA.hai / isameM yaha prakaTa kiyA hai-ki jo garbhajanma vAle jalacara paJcendriya tiryazca hai unakI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana pramANa hI hai| garbhaja catuSpadoM kI chaha gavyUta hai / garbhaja uraH parisoM kI eka hajAra yojana kI hai / garbhaja bhujaparisapoM kI gavyUta pRthaktva hai| garbhaja pakSiyoM kI dhanuH pRthaktva hai / isa prakAra paMcendriya tiryaJcoM kI avagAhanA ko kahakara aya sUtrakAra manuSyoM kI avagAhanA kA kathana karate haiNAnAthI vadhAre nathI. saMmachima je paMcendriya catuSpada tiyA che temanI uSTa zarIravagAhanA phakta gabhUta pRthakRtva jeTalI ja che. saMmUchima je. 'ura parisarSa paMcendriya tiryaMce che, temanI utkRSTa zarIravagAhanA phata cajana pRtha0 jeTalI ja che, saMmUrichama je bhujaparisarSa pacendriya tiyA che. temanI utkRSTa zarIravagAhanA ane je saMmUchima khecara pacendriya tiryo che, temanI utkRSTa zarIravagAhanA phakta dhanu pRtha0 jeTalI ja che. A pramANe A gAthAmAM saMmUchima janmavALA tiryaMcAnI avagAhanAnA pramANane saMgraha karavAmAM Avyo che, have gajanmavALA tiyAnI avagAhanAnA pramANane saMgraha karIne kahenArI gAthA batAvavAmAM Ave che(joynnshsschggaauyaaii tatto ya joyaNa sahassaM / gAyaupuDhacaM bhuyage, pAkhI bhave ghaNupuhuttaM // 1 // mAmA mApAta 25 42vAma mAvI cha garbha janmavALA jalacara paMcendriya tiyA che temanI utkRSTa avagAhanA eka hajAra jana pramANa jeTalI ja che. garbhaja catuSpadanI 6 gabhUta che. garbhaja ura parisanI eka hajAra ejana jeTalI che. gaja bhuja pari sarponI gabhUta pRthakatva che. garbhaja pakSIonI dhanu pRthakutva che. A pramANe paMcendriya tiyAnI avagAhanAnuM spaSTIkaraNa karIne. have . sUtrakAra a0 25 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 anuyogadvArasUtre evaM bhujage pakSiSu bhaved dhanuH pRthaktvam || 2 || manuSyANAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA majJaptA ?, gautama / jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyamAgam utkarSeNa zrINi gavyutAni / saMmUcchimamanuSyANAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi aMgucasya asaMkhyeyabhAgam / garbhavyutkrAntikamanuSyANAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa trINi ( maNussANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? ) he bhadanta ! manuSyoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? uttara- (goyamA) he gautama ( jahaNjeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukko seNaM tiSNi gAuyAiM ) manuSyoM kI sAmAnyarUpa se zarIrAvagAhanA jaghanya to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se. tIna gavyUta-koza pramANa hai / (saMmucchima maNussANaM pucchA - goyamA / jahaNjeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM vi aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ) jo saMmUcchima manuSya hai unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai / ( ganbhavakkaMtiya maNussANaM pucchA goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukko seNaM tiNNi gAuyAI ) jo garbhaja manuSya haiM unakI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se tIna gavyUta bhanuSyAMnI avagAnA viSe he che - ( maNussrANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogA haNA paNNattA 1) he mahata ! manuSyAnI zarIrAvagAnA DeMTalI che ? uttara- (goyamA ! ) he gautama! (jahaNaNeNaM aMgularasa asaMkhenjaibhAgaM ukkoseNaM tiNNi gAuyAiM ) manuSyonI sAmAnya 35thI zarIrAvagAnA dhanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa jeTalI che ane utkRSTathI traNa gavyutajaau - prabhAtha che. (samucchimamaNuskhANaM pucchA - goyamA ! jahaNeNa aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjaibhAga) ne sabhUmi bhnujyA che temanI 'avagAhanA huM gautama! jadhanyathI 'gulanA asakhyAtamA bhAga pramANu che ane utkRSTathI paNu agulanA asakhyAtamA bhAga pramANu che. (ganbhavakkaMtiya maNussANaM pucchA goyamA ! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjai bhAgaM ukkoseNa tiNNi gAuyAI) ne garbhaM manuSyo che tebhanI bhavagAnA gautama! jaghanyathI azulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikATIkAstra198paJcendriyatiryagyonikAdInAM zarIrAvagAhanAni.196 gavyUtAni / aparyAptakagarbhavyutkrAntikamanuSyANAM pRcchA, gautama ! jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNApi aMgulasya asaMkhyeyabhAgam / paryAptakagarbhanyutkrAntikamanuSyANAM pRcchA, gautama jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarmeNa trINi gavyUtAni ||suu0 198 // TIkA-idaM pAyo nigadasiddhaM tathApi kiMcid vyAkhyAyate-:.-. atra saMdarbha prathamamaudhikapaJcendriyatiryagyonikAnAM zarIrAvagAhanA cintyte| sA cotkRSTA yojanasahasram , jaghanyA tu sarvatrAzulAsaMkhyeyabhAgarUpatvenAvizepAnoktA / 1 / ete ca paJcandriyatiyazco jalacarasthalacarakhecarabhedAt tridhA pramANa hai| (appajjatsagagambhavakkaMtiyamaNussANaM pucchA-goSamA! jahaNaNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM) garbhajanma vAle aparyAptaka manuSyoM kI avagAhanA he gautama ! jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai / (pajjattagagambhavakka tiya maNussANaM pucchA goyamA ! jahaNNaNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM ukkoleNaM tiNi gAuyAI) garbha janma vAle paryAptaka manuSyoM kI avagAhayA he gautama jaghanya kI apekSA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se tIna gavyUta pramANa hai| bhAvartha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne paMcendriya tiryaJcoM aura manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA kahI hai. / garbhajanma, saMmUchima janma aura upapAta janma isa prakAra janma tIna prakAra kA hotA hai| trA ganyata prabhAya che. (appajjattagaganbhavatiyamaNussANaM pucchA-goyamA ! jahaNNaNa aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM unkoseNaM vi aMgularasa asaMkhejjaibhAga) - garbha janmavALA aparyAptaka manuSyanI avagAhanA he gautama ! jaghanyathI aMgulanA asakhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI paNa aMgulanA asaMkhyAtmaa sAsa pramANa cha. (pajjattagagabbhavakkaMtiyamaNussANa pucchA goyamA! jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM tiNNi gAuyAI) gautama! jaghanyanI apekSA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTathI ra anyUta pramANa cha. . . bhAvArtha-A sUtra vaDe sUtrakAre paMcendriya tiya ane manuSyanI . jaghanya ane utkRSTa avagAhanA. nirUpita karela che. garbhajanma, saMmachima . janma ane uparAta janma A pramANe janma traNa prakAranA hoya che. A Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyaaju bhavanti / tatra jalacarapaJcendriyatirazcAM sapta avagAhanA sthAnAni / 8 / atra ca sarvatra yojanasahasramAnaM svayambhUramaNamatsyAnAM vijJeyam / sthalacarapaJcendriyatirazcacatuSpadoraH parisarpabhujaparisarpabhedAt trividhA bodhyaaH| teSu catuSpadasthalacarapaJca. ndriyatirivAmapi saptAvagAhanAsthAnAni 15 // tathA-viSadharAdhuraHparisarpapaJcendriyatirizvAM saptAvagAhanAsthAnAni22 / godhAnakulAdi bhunaparisarpapazcendriyatirizvAmapi sptaavgaahnaasthaanaani29|| itthaM catuSpadasthalacarapazcendriyatirazcAmavagAhanAinameM upapAtajanma deva aura nArakoM ke hotA hai tiryazcoM ke aura manuSyoM ke garbhajanma aura saMmRcchima janma hotA hai / paMcendriya tiryaJca, jalacara, sthalacara, aura khecara ke bheda se 3 prakAra ke hote haiM / ina pratyeka ke avagAhanA sthAna yahAM para sAta 2 prakAra ke isa prakAra se kahe gae hai(1) sAmAnya jalacaroM kI avagAhanA kA sthAna, (2) saMmUcchima janmavAle jalacaroM kI avagAhanA kA sthAna, (3) saMmUchima janmavAle 'aparyAptaka jalacaroM kI avagAhanA kA sthAna (4) saMmUcchima janma vAle paryAptaka jalacaroM kI avagAhanA kA sthAna, (5) sAmAnya garbha janmavAle jalacara tiryazcoM kI avagAhanA kA sthAna, (6) garbhajanmavAle / aparyAptaka jalacaroM kI avagAhanA kA sthAna, (7) garbhajanmavAle paryAptaka jalacaroM kI avagAhanA kA sthaan| isa prakAra jalacaroM ke kahe gaye iMna sAta sthAnoM meM sarvatra jaghanya avagAhanA aura aparyAptakoM kI utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai / sAmAnya jalacaroM kI sarvamAM upapAta janma deva ane nArakanAM hoya che. tiryaMcanA ane mANasenA garbhajanma ane saMmUrNima janma hoya che paMcendriya tiyaca jalacara sthalacara ane khecaranA bhedathI traNa prakAranA hoya che. AmAMthI dareke darekanuM avagAhanA sthAne ahIM sAta-sAta prakAranuM A pramANe kahevAmAM AvyuM cha. (1) sAmAnya kSayaronA mAnAnu sthAna. (2) bhUribha -bhvALA jalacanI avagAhanAnuM sthAna, (3) saMmUcchima janmavALA aparyA ka jalacarAnI avagAhanAnuM sthAna. (4) saMmUrNima janmavALA paryApaka jalacanI avagAhanAnuM sthAna. (5) sAmAnya garbhajanmavALA jalacara tiya. cinI avagAhanAnuM sthAna. (6) garbhajanmavALA aparyAptaka jalacaranI avagAhanAnuM sthAna. (7) garbhajanmavALA paryApaka jalacarAnI avagAhanAnuM sthAna A pramANe jalayAnA A sAta sthAnomAM sarvatra jaghanya avagAhanA ane aparyAsakenI utkRSTa avagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikATIkA sUtra 198paJcendriya tiryagyonikAdInAMzarIrAvagAhanAni. 197 sthAnAni ekatriMzatiH / khecarapaJcendriya tirazcAmapi saptAvagAhanAsthAnAni bodhyAni36 // itthaM paJcendriyatiravAM SaTUtriMzadavagAhanAsthAnAni bodhyAni / tadevaM vyAsenAvagAhanAsthAnAni nirUpya samAsena nirUpayituM saMgrahaNIgAthAdvayamAha - 'joyaNasahassa' ityAdi / saMmUcchimAnAM jaLacarapaJcendriyatirakSAmutkRSTA zarIrAvagAhanA yojana sahasramamANA, na tato'dhikA / saMmUcchimacatuSpadAnAM tu ganyUtapRthaktvam / saMpUchimoraH parisarpANAM yojanapRthakttramAtram / saMmUGimoraH parisarpANAM yojanapRthaktamAtram / saMmUcchimabhujaparisarpANAM saMmUrcchimakhecarANAM ca dhanuH pRthaktvamAtram / itthaM saMmUcchima viSaye saMkSepeNotkRSTAmavagAhanAmutvA garbhajaviSayAM tAmAha-garmajAnAM jalacarapaJcendriya tirathAmutkRSTA'vagAhanA yojanasahasramAtram / garbhajacatuSpaMavagAhanA sAmAnya paMcendriya tiryaJcoM jaisI hai| sAmAnya paMcendriya tiryazcoM ko avagAhanA utkRSTa se eka hajAra yojanapramANa hai aura jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai / saMmUrcchana janmavAle aura garbhajanmavAle paryApta jalacaroM kI avagAhanA utkRSTa se eka hajAra yojana pramANa hai / yaha avagAhanAmAna antima samudra jo svayaM bhUramaNa samudra hai usake matyoM kI apekSA se jAnanI cAhiye / sthalacara tiryaJcoM ke catuSpada uraH parisarpa, aura bhujaparisarpa ke bheda se 3 bheda / ina sabake bhI avagAhanA sthAna jude 2 sAta sAta haiM / ina sabakI jaghanya avagAhanA aura aparyAptakoM kI utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai / saMmUcchima janmavAle aura garbhajanmavAle paryApta catuSpadoM kI utkRSTa avagAhanA kA pramANa kramazaH gavyUta sAmAnya jalacarAnI avagAhanA sAmAnya 5cendriyatiya cAnI avagAhanAM je pramANe kahI che, te pramANe samajavI. sAmAnya pace'ndriyatiya cAnI avagAhanA utkRSTathI sAmAnya jalacarAnI avagAhanAM sAmAnya paMcendriya tiya cAnI avagAhanA eka hajAra cAjana pramANa che ane jadhanyathI aMzulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANe che. sa`sUkSmana janmavALA ane gabha janmavALA paryApta * jalacarAnI avagAhanA utkRSTa eka hajAra yeAjana pramANa avagAhanAmAna atima samudra ke je svayaMbhUramaNu samudra che, tenA matsyAnI apekSAe jANavI joIe sthalacara tiya cAnA catuSpada, ura:parisarpa ane bhujaparisanA bhedathI traNa bhedo che. AsavanA paNa avagAhanA sthAna jUdA jUdA sAta-sAta che. A sarvanI jaghanya avagAhanA ane aparyosakAnI utkRSTa avagAhanA aMgulanA asakhyAtamA bhAga pramAtha che, samUcchima janmavALA ane gajanmavALA paryApta catuSpadAnI utkRSTa avagAhanAnuM pramANu kramaza: gata pramANa pRthakSa ane gadyUta che. bhA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 anuyogadvAra dAnAM SaDgavyUtAni / garmajoraH parisarpANAM yojana sahasram / garbhajabhujaparisarpANAMgavyU tapRthak tram | garbhajapakSiNAM dhanuHpRthaktvamiti / itthaM paJcendriyatiryakpade'tragAhanAmuktvA sampati manuSyapade'vagAhanAmAha - ' maNussANaM' ityAdi / atra pazcAvagAhanAsthAnAni / tatradhikapade devakurvAdimanuSyANAmutkRSTAvagAhanA trINi gavyUtAni / vAtapitta zukrazoNitAdiSu saMpUcchima manuSyANAmutkRSTA'pi zarIrAvagAhanA gulA saMkhyeyabhAga eva / te hi etAvatyAmevAvagAhanAyAM vartamAnA mriyante / aparyAptakAnAM garbhavyutkrAntikramanuSyANAM zarIrAvagAhanA'pi utkRSTato'GgulAsaMkhyeyabhAga eva / paryAptakAnAM tu teSAmutkRSTAH zarIrAvagAhanA trINi gavyU'tAni / ityaM paJcasu sthAneSu manuSyANAmutkRSTA'vagAhanA bodhyA / jaghanyA'vagAhanA tu mUlAt svayamanusaMdheyA // iti / mU0 198 // pRthaktva aura 6 gavyUna hai / catuSpadoM kI 6 ganyUnapramANa jo avagAhanA - kahI gaI hai vaha devakuru Adi uttama bhoga bhUmigata garbhaja hAthiyoM kI apekSA se jAnanI cAhiye / saMmUcchena janma vAle aura garbhajanma vAle paryAta uraH parisarpoM kI utkRSTa avagAhanA kramazaH yojanapRthaktvaM, 'yojana sahasra kI hai / yahAM eka hajAra yojana kI avagAhanA bahidvipa'varti garbhaja sarpoM kI apekSA kahI gaI jAnanI caahiye| saMmUcrchana janma vAle aura garbhajanmavAle paryApta bhujaparisarpoM kI utkRSTa avagAhanA kramazaH dhanuSa pRthaktva aura gavyUta pRthaktva hai / khecara tiryazvoM meM jaghanya avagAhanA sarvatra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hai / saMmUrcchana paryApta khecaroM kI utkRSTa avagAhanA dhanuSa pRthaktva kI hai aura garbha catuSpadAnI 9 gabhUta pramANu je avagAhanA kahevAmAM AvI che, te vakurU * vagere uttama bhAga bhUmigata garbha ja hAthIonI apekSAe jANavI joIe. samUrcchana janmavALA ane gajanmavALA paryApta ura:parisarpInI utkRSTa avagAhanA kramazaH yAjana pRthaktva ane vaijana sahasra jeTalI che. ahI eka hajAra ceAjananI avagAhanA, ahiMdvI pavati garbhaja sarponI apekSAe kahevAmAM AvI che, tema samajavu joie samUrcchana janmavALA ane gabhajanmavALA paryApta bhuja parisarpanI utkRSTa avagAhanA kramazaH dhanuSa pRthakatva ane gadyUta pRthaktva che. khecara tiya cAmAM jaghanya avagAhanA satra aMzusnaa asaNyAtabhA bhAga pramANu che. samUcchana paryApta khecAnI utkRSTa avagAhanA dhanuSa prathanI che ane gajanmavALA paryApta khecarAnI utkRSTa Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikATI kAsUtra 198paJcendriyatiryagyonikAdInAMzarIrAvagAhanAni. 199 janmavAle paryApta khecaroM kI utkRSTa avagAhanA bhI dhanuSa pRthaktva hai / vizeSa khulAsA ke liye isa koSThaka ko dekhiyea.kra. nAmaH - sAmAnyapaMcendriya jaghanya avagAhanA aMgulake asaM. bhAga 1 jalacara 4 7 "" saMmUrcchana mo "" "7 garbhaja 99 23 aparyApta jalacara paryApta jalacara " aparyA. paryApta 19 thalacara catuSpad saMmUrcha aparyApta paryApta "" 37 "" "" " 97 17 garbhaja catuSpada $7 " 19 19 samUcchana aparyApta jalacara paryApta jalacara garbhaja jalacara jalacara aparyApta paryApta thalacara catuSpada samUna avagAhanA paNa dhanuSa pRthatva che. ahI' nIce mujaba koSTaka ApavAmAM Ave che. nAmaH-sAmAnya pacendriya a. 5. 1 27 "" " aparyApta paryApta "" garbha haraHparisarpa - 19 95 "" a 53 " "" 77 " "" "" 33 93 99 99 asaM. bhA. "7 "" A saMbaMdhamAM vizeSa jaghanya avagAhanA 'gulanA asakhyA tamA bhAga = = = = a. 21 " 99 27 99 33 ma. yasa. ::: " asa.. utkRSTa avagAhanA 1 hajAra yo. pramANa 39 aMgula ke asaM. bhAga 1 hajAra yojana 11 3 aM. a... 1 hajAra yo.. 6 gavyUta gavyUta pRthaktva aM. a. gavyUta pRthakva 6 gavyUta spaSTIkaraNa mATe lw utkRSTa avagAhanA 1 hajAra cAjanapramANu "" "" a. asa', AgaM 1 hajAra cAjana ga. sa. 1 hajAra Ajana 6 gamUta gabhUta pRtharva bhaH...... asa... gabhUta pRthaktva. gabhUta Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -200 anuyogadvArasUtre aM.. a. yojana pRthaktva 1 hajAra yo. yojana pRthaktva a. a. yojana pRthaktva 1 hajAra yojana ___ aM. a. 1 hajAra yojana gavyUta pRthaktva dhanuSapRthaktva a. a. 9|ra 20r wrporaru or irl 9-am-29 6 . , aparyAsaka 7 , paryApta uparisarpa aM. a. saMmU. uraHpari. " " aparyApta | " , paryApta garbhaja uraHparisarpa " " aparyApta , paryAta , bhuja parisarpa " " samU. bhuja. parisarpa 6. aparyA. 4 . ,, paryApta .. 5. garbhaja 6 , aparyApta. . . " ___". paryApta , aparyApta // " , 5ota . . .. ": " ura parisarSa .sa. sa. sabhUna 72: pari. . , , . " "mayAnta " , gaja urapati , aparyAsa " paryAta bhuja parisarSa " sa. samU. bhUja 5. maryA. . .. . gavyUta pR. aM. a. gavyUta pRthaktva ma. ma. thAjana pRthakRtva 1 hajAra ejana jana pRthakatva ma. sa. jana pRthakRtva 1 hajAra rojana sa. sa. 1 hajAra jana gabUta pRthakava dhanuSa pRthakatva ma. ma. dhanuSa . acyUta . bhA. bha. 0yUta . M >> bhasa'. gabha paryApta aparyAta ." , . . ". . " payApta / , masa... Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uorn morry * . anuyogacandrikA TIkA sUtra198pazcendriyatiryagyonikAnAM zarIrAvagAhanAni.201 khecara samU. " 3 , apa. " " aM. aM. 4 , paryA. 5 garbhaja 6 , apa. paryApta ye paJcendriyatiryazcoM kI 36 avagAhanA sthAna haiM manuSyoM ke avagAhanA sthAna 5 hote haiM / jisa kI avagAhanA isa prakAra se hai-.. manuSya aM. a. 3 ganyUna pra0 2 saMmU. aM..' a.. garbhaja 3 gavyata. garbhaja apa. aM. a. aM. a. .. paryA. aM. asaM. 3 tIna gavya, prathama sAmAnya pada meM devakuru Adi manuSyoM kI utkRSTa avagAha nA tIna vyUta kahI gaI hai| vAta, pitta, zukra zoNita Adi meM saM. khecara dhanu. . saMmU | ma. ma.. dhanu. . ma. ma. ma. ma. ma. ma. ma. ghanu pR. mA : paMcendriya tiyAnA 36 avagAhana sthAne che. manuSyanA avagAhana sthAne ja hoya che. jemanI avagAhanA A pramANe che. manuSya ma. ma. 3 satyUta pra. sabhU0 " " ". " ... ma. sa. " " 3 gabhUta ma5. mA. ma. , paryA0 . . . sasa:: prathama sAmAnya paThamAM devamurU vagere manuSyanI utkRSTa avagAhanA braha gabUta jeTalI kahevAmAM AvI che, vAta, pitta, zukra, zeNita vageremAM samAja a0 26 " 55. " paryA masa: pala - " ma5. " pAta ga ma. 3 gabhUta ma. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre mUlam - vANamaMtarANaM bhavadhAraNijA ya uttara veugviyA ya jahA asurakumArANaM tahA bhASiyavyA / jahA vANamaMtarANaM tahA jor3asiyANavi / sohamme kappe devANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhanA paNNattA ?, goyamA ! dubihA paNNattA, taM jahA - bhavadhArapijjA ya uttaraveubviyA ya, tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulahasa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM sattarayaNIo, tattha NaM jA sA uttaraveucviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM joyaNasaya sahassaM / evaM IsANakappe'vi bhANiyAM / jahA sohammaruppANaM devANaM pucchA tahA sesakaSpadevANaM pucchA bhANiyatvA jAva accuyakappo / sakumAre kapye devANaM bhaMte! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ?, goyamA ! dubihA paNNattA, taM jahA - bhavadhAraNijjA ya uttarakheDabiyA ya / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahantreNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukko - seNaM cha rayaNIo, uttaraveulviyA jahA sohamme / jahA saNaMkumAre tahA mAhiMde vi bhANiyavA / baMbhalaMta gesu bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMca rayaNIo, uttaraveddiyA jahA sohamme / mahAsukkasahassAresu bhavadhAraNijjA jahaneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM cattAricchima manuSyoM kI utkRSTa bhI zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hI hai| ve itanI avagAhanA meM rahate hue hI bharate haiM / / sU. 198 // 202 cchi ma manuSyeAnI utkRSTathI paNa zarIrAvagAhanA a'gulanA asaeAtamA bhAga pramANa che teo ATalI avagAhanAmAM rahevA chatAM e mRtyu pAme che. sU.1985 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 199 vAgamatarAdInAM zarIrAvagAhanAnirUpaNam203 rayaNIo, uttaraveviyA jahA sohmme| ANayapANaya AraNa accuesu causu vi bhavaMdhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaM. khejjaibhAgaM ukkoleNaM tiSiNa rayaNIo, uttaratreviyA jahA sohmme| gevejjagadevANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNI paNNatA?, goyamA! ege bhavadhAraNijje sarIraMge paNNatte, se jahaH neNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAgaM ukkosaNaM dunni rynniio| aNuttarovavAiyadevANaM bhaMne ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA?, goyamA! ege bhavadhAraNije sriirge| se jahanneNaM aMgulasla asaMkhejjahabhAgaM, unoseNaM egA rynnii| se samAsao tivihe paNNatte, taM jahA-sUI aMgule, payaraMgule ghgNgule| ega: gulAyayA egapaesiyA seDhI sUI aMgule sUI sUIe guNiyAM payaraMgule, padharaMsUIe guNiyaM ghnnNgule| eesiNaM sUIaMgulapayaraM. gulaghaNaMgulANaM kayare kayarohito appe vA, bahue vA tulle kA visesAhiyAvA?, samvatthove sUIaMgule, paraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgale asNkhejjgunne| se taM uslehaMgule ||suu0199|| .. - chAyA-vAnavyantarANAM bhavadhAraNIyA ca utaravaikriyA ca yathA asurakumArANAM tathA bhnnitvyaa| yathA vAnavyantarANAM tathA jyotiSkANAmapi / saudharma kalpe . 'cANamaMtarANaM bhavadhAraNijjA' ityaadi.|| sU 199 // . 'hAmArtha:-(vANamaMtarANaM bhaMvadhAraNijjA ya uttaraveThabdhiyAya jahA asarakumArANaM tahA bhANiyamvA) vAnanyaMtaroM kI bhavadhAraNI ya aura uttara vaikriyarUpa avagAhanA jisa prakAra asurakumAroM kI pahile kahI gaI hai usI prakAra se jAnanI cAhiye / (jahA bANamaMtarANaM tahA joDa 'vANamaMtarANaM bhavadhAraNijjA' / ityaadi| -vANamaMtarANaM bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya mahA asarakamA. rANaM tahA bhANiyadhA) pAnadhyAtarAnI sadhArIya bhane uttaravaiya35 saMva gAhanA je pramANe asurakumAranI pahelA kahevAmAM AvI che. te pramANe ja Ma (jahA vANamaMtarANaM tahA joisiyANa-vi) sI dhArIya Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anuyogadvArasUtre devAnAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA ? gautama ! dvividhA prajJaptA, tadyathA-bhavadhAraNIyA ca uttarakriyA ca, tatra khalu yA sA avadhAraNIyA sA jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa sapta ratnayaH, tatra khalu yA sA uttarabaiMkriyA sA jaghanyena aMgulasya saMkhyeyabhAgama, utkarSeNa yojanazatasahasram / evaM IzAnakarape'pi aNitavyam / yathA saudharmakalyAnAM devAnAM pRcchA tathA zeSakalpa. siyANa vi) jaisI bhavadhAraNIya aura uttaravaikriyarUpa avagAhanA vAnavyaMtaroM kI hai vaisI hI vaha avagAhanA jyotiSakadevoM kI bhI hai| (sohamme kappe devANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) he bhadanta ! saudharmakalpa meM devoM kI avagAhanA kitanI hotI hai| ___uttara-(goyamA ! duvihA paNNattA) he gautama ! saudharmakalpa meM devoM kI avagAhanA do prakArakI kahI gaI hai| (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(avadhAragijA ya uttara veuviyA ya) eka avadhAraNIya avagAhanA dUsarI uttaravaikriya avagAhanA / (tatya NaM jA sA bhavadhAraNinA sA jahaNNeNaM aMgulasla asaMkhejjaibhAgaM ukkose NaM satta rayaNIo) inameM jo bhavadhAraNIya avagAhanA hai-vaha, jaghanya se aMgula, ke asaM. khyAtaveM bhAgapramANa hai aura utkRSTa se 7 sAta rasmi pramANa hai| (tattha NaM jA sA unaraveubiyA'sA jahANeNaM aMgulassa saMkhejai bhAgaM, ukkoseNaM joyaNasayasahasta) uttaravaikriya avagAhanA jaghanya se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura uskRSTa se ekalAkha yojana pramANa hai / 'evaM IsANakappe vi mANiyanvaM) isI prakAra se IzAnakalpa meM bhI che ane uttarakriya rUpa avagAhanA vAnavaMtarAnI che tevI ja avagAhanA nyAti hevenI 56 che. (sohamme kappe devANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) RE ! ma 85mA devAnI sAnA 32 ya che. uttara-(goyamA ! duvihA paNNattA) gautama ! saudharma5i hevAnI * A nA meM prabhArI prazata thayesI che. (taMjahA) te 4aa / bhApramANe - (bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya) me dhA20Iya sAnA mana kI uttarAya asAla (tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhenjahabhAgaM ukkoseNaM saca rayaNIo) bhAbhA 2 sadhArIya bhavAnA che. te jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che, ane utkRSTathI sAta la pramANa cha. (tattha NaM jAsA uttaraveuvviyA sA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM uskoseNaM joyaNamayasahassa) uttaravaNaya bhagAunA nyathA aMgalanA saMkhyAta bhAga pramANu che ane utkaTathI eka lAkha jana pramANa . (evaM IsANakappe vi bhANiyabdha) mA prabhAra zAna5 mA 5 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 199 ghANamaMtarAdInAM zarIrAvagAhanA nirUpaNam205 devAnAM pRcchA bhaNitavyA yAvat acyuta kalpam / sanatkumAre kalpe devAnAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA? gautama ! dvividhA, ajJaptA, tadyathA-avadhAraNIyA ca uttarakriyA ca, tatra khalu yA sA bhavadhAraNIyA sA jaghanyena aMgulastha asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa SaDnatnayaH, uttarakriyA yathA saudharma bhvdhaarnniiyaa| jAnanA cAhiye / (jahA sohammakaNANaM devANaM pucchA-tahA sesa kApadevANaM pucchA bhANiyayA) saudharmakalpa ke devoM kI pRcchA kI jaisI zeSakalpoM ke devoM kI' pRcchA jAnanI caahiye| prazna:-yaha kahAM taka ? uttara-(jAva accugakappo) acyutakalpa taka (kSaNaM kumAre kappe devANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA?) he bhadanta ! lana. kumArakalpa meM devoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? * uttara :-(goyamA ! duvihA paNNatA) he gautama ! do prakAra kI vahAM zarIrAvagAhanA prajJapta huI hai| (taM jahA) ve do prakAra ye haiM(bhavadhAraNijjAya uttaraveuviyo ya) eka avadhAraNIya dUsarI uttaravaikiyA (tatya NaM jA sA avadhAraNinA sA jahanneNaM aMgulassa asaM. khejahabhAgaM ukkoseNaM cha rayaNIo) inameM jo yahAM bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA hai vaha jaghanya se to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAMga pramANa hai| aura utkRSTa se cha ratnipramANa hai / (uttaraveuviSaNa na se naye. (jahA sohammakappANaM devANaM pucchA ttahA sesakappa devANaM pucchA bhANiyavyA) saudhamapanA hevAnI chAnI ma zeSapAnA devenI pRcchA jANavI joIe. H-4yAM sudhA ? uttara-(jAva accuyakappo) azyuta85 sudhI (saNaMkumAre kappe devANe bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA 1) 3 mata! sanabhAra 485i devenI zarIravagAhanA keTalI che? uttara-goyamA ! duvihA paNNattA ?) gItamA me mAranI shrii||1||. nA tyA prazasa yesI cha. (taMjahA) te me maare| 20 prabhAra cha-(bhavadhAraNijjA ya uttaraveubiyA ya) me sAraNIya bhana . bhIla uttaravaiThiya (tattha NaM jA sA avadhAraNijjA sA jAnneNaM aMgulasva asaMkhejjahabhAgaM nakko. seNaM cha rayaNIo) sa. sabhA 2 gaDI sadhAraNIya zarIrAzA cha, ta ja ghanyathI te aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramANa che. ane utkRSTathI 6 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ya anuyogadvArasUtra yathA sanatkumAre tathA mAhendre'pi maNi vyA / brahmalAntAyorbhadhAraNIyA jagha nyana aMgulasya asaMkhyeyabhAgama utkarSeNa pazcaralayaH, uttarakriyA yathA saudharma / mahAzukra sahasrArayorbhavadhAraNIyA jayanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSaNa catasro ratnayA, uttarakriyA yathA saudharme / AnatapANatAraNAcyuteSu catuSyapi bhavajahA sohamme) uttara vikriyArUpazarIrAvagAhanA vahAM saudharmakalpa meM kahe anusAra eka lAkha yojana kI hai| (jahA saNaMkumAre tahA mAhiMde va bhANiyamvA) sanatkumAra ke jaisA mAhendrakalpa meM bhI cha ratnipramANa avagAhanAjAnanA caahiye| (yaMbhalaMtagesa avadhAraNijjA jahaneNaM aMgulasta asaMkhenjahabhAgaM ukkoseNaM paMca rayaNIo) brahma aura lAntaka ina do kalpoM meM bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se pAMca ratni pramANa hai| (uttaraveumciyA jahA sohamme) uttarakriyAlA zarIrAvagAhanA yahAM para saudharmakalpa ke jaisI hai / arthAt jaghanya se agula ke saMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa se eka lAkha yojana kA hai| (mahAsusahassAresu avadhAraNitA jahaNNaNaM aMgulasta asaMkhejaibhArga ukkoseNaM cattAri rayaNI mo) mahAzuka aura sahasrAra ina do kalpoM meM bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgula ke asaM. khyAtaveM bhAga pramAga aura utkRSTa se cAra ratnimANa hai / (uttara beubdhiyA jahA sohamme) tathA uttaravaikriyA rUpa zarIrAvagAhanA saudha. 2na pramANa 2. (uttaraubbiyA jahA sohamme) attaviyA 35 zarIrAvA. nA tyAM sauya 46 2 2 dAma yAtana sI che. (jahA sarNakumAre tahA mAhiMde vi bhANiyacA) sanamAnI rebha bhandra 65mA 59 6 2ni pramANa sAnA taka naye. (baMbhalaMtagesu bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgu. lassa asaMkhejjaibhAga ukkoraNaM paMcarayaNIo) prama bhane aids kalapimAM bhadhAraNa zarIravagAhanA jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa bhane TathA pAMya 2ni prAya che. (uttaraveubdhiyA jahA sohamma) uttarakriyA 35 zarIravagAhanA ahIM saudharmakalpanA jevI che eTale ke jaghanyathI aMgulanA saMkhyAmAM bhAga utkRSTathI eka lAkha jananI che. (mahAsukke sahassAresu bhavadhAraNijjA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAgaM ukoseNaM cattAri rayaNIo) bhAzu a2 sahasAra mA me 8pAmA avdhaa2NIya zarIravagAhanA jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAta bhAga pramANa ane PethA yAra 2li. pramANa che. (uttaraveviyA jahA sohamme) tamagara Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 199 vANamaMtarAdInAM zarIrAvagAhanAnirUpaNam207 dhAraNIyA jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam , utkarSeNa tisro ratnayaH, uttarakriyA yathA saudharme / aveyakadevAnAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAvagAhanA prajJaptA, gautama ! ekaM bhAdhAraNIyaM zarIrakaM prajJaptam , tat jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa dve rasnI / anuttaropapAtikadevAnAM bhadanta ! kiyanmahatI zarIrAmaMkalpa ke jaisA hai| arthAt lAkha yojanakI hai| (ANayapANaya AraNa accuesu vi bharadhAraNijA jahaNNegaM aMgulasta asaMkhejahabhAgaM ukkoleNaM tiNi rayaNIbho) Anata, prANana,AraNa aura acyuta in| kampoM meM bharadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya se aMgulake asaM. rUpAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa se tIna rasnipramANa hai| (uttaraveziyA jahA sohamme) uttaravaikrirUpa zarIrAvagohanA yahAM para jaisI saudharma svarga meM hai vaisI hai| arthAt lAkhayojana kI hai / (gevejjagadevANaM bhaMte ! ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA) he bhadanta / praiveyaka devoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? uttara :-(goyamA ! ege bhavAraNijje sarIrage paNNatte) he gautama! yahAM para eka avadhAraNIyazarIra hI prajJApta huA hai| (se jahaNjeNaM aMgulasla asaMkhejjahabhAgaM ukkoseNaM dunni rayaNIo) vaha jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura uskRSTa se do rahinapramANa hai| isIliye yahAM para uttarakriyArUpa shriiraauttarakriya rU5 zarIravagAhanA saudharmakalpanI jema che. eTale ke lAkha yorana TI cha. (ANayapANayaAraNaaccupasu vi bhavadhAraNijjA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM tiNNi rayaNIo) mAnata, prAta, mAra ane azruta A kapamAM bhavadhAraNIya zarIravagAhanA jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa ane utkRSTathI traNa patni (hAtha) pramANe che. (ucarave umviyA jahA sohamme) tta yA 35 tharIpAlanA mahI sIdhama sAvI . Ta hai ! sAsa na 2 . (gevejjagadevANa bhaMte / ke mahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA) 8 ta ! avaya hevAnI shriiraavagAhanA keTalI che ? attara-(goyamA! ege bhavadhAraNijje sarIra ge paNNatte) gautama! mahI se avadhAraNAya zarI25 prajJaH cha. (se jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjada bhAga ukoseNaM dunnirayaNIo) dhanyathA aYkhanA asabhyAtamA mAsa pramANu che ane utkRSTathI be rani pramANa che eTalA mATe ahIM uttara Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anuyogadvArasUtre vagAhanA prajJaptA ?, gautama ! ekaM bhavadhAraNIyaM zarIrakam, tat jaghanyena aMgulasya asaMkhyeyabhAgam utkarSeNa ekA rahanI | ut samAsataH trividhaM prajJatam, tadyathAmucyaGgulaM pratara GgulaM ghanAGgulam / ekAGgulAyatA ekapadezikA zreNI sUcya. Ggulam, jhucI cyA guNitA matarAGgulaM, prataraM zrucyA guNitaM dhanAGgulam | eteSAM sUcyaGgulamatarAGgulaghanA gulAnAM katarat katarebhyaH alpaM vA bahukaM vA tulyaM vA vizeSAdhikaM vA / sarvastokaM sUcyaGgulaM, pratarAGgulam asaMkhyeyaguNaM, ghanAGgulam asaMkhyeyagugam / tadetan utsedhA gulam || sU0 199 / / vagAhanA nahIM hai / (aNuttarovavAdayaM devANaM bhaMte ! ke mahAliyAsarIrogANA paNNattA) he bhadanta / anuttara vimAnoM meM kitanI zarIrAvagAhanA prajJapta huI hai ? uttara- ( goyamA ! ege bhavAraNijje jharIrage, se jahaneNaM aMgulassa. asaMkhejjaibhAgaM, unakoseNaM egA rayaNI) he gautama ! anuttaravimAnoM meM eka bhavadhAraNIya zarIra hotA hai / vaha jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa se eka ratnipramANa hai / uttara vaikriyArUpa zarIrAvagAhanA nahIM hai / (se samApta bho tivihe paNNatte) yaha utghAGgulasaMkSepa se tIna prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) usake ve prakAra ye - ( mUI aMgule pacaraMguLe ghaNaMgale) sUccaguLa pratarAGgula ghanA gula / (egaMgulAyayA egapaesiyA seDhI sUI aMgule saI sUIe guNiyA padharaMguLe, paraM saIe guNiyaM ghaNaMgale) eka aMgula laMbI, tathA eka pradeza kriyA 35 zarIrAvagAnA nathI. (aNuttarovavAiaM devANaM bhaMte ! ke mahAliyA kharIsevAhaNA paNNattA) he laDhata ! anuttara vibhAnAmA TavI zarIrAvagADanA prajJapta thayelI che ? uttara- (goyamA ! ege bhavadhAraNijje sarIrage, jahanneNaM aMgulaksa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM egA rayaNI) he gautama anuttaravibhAnAmAM zeDa avadhAra NIya zarIra hAya che, te jaghanyathI aMgulanA asakhyAtamA bhAga pramANa che ane utkRSTa eka rani pramANa che. uttaravaikriyArUpa zarIrAvagAhanA nathI, ( se samAsao tivihe paNNatte) mA utsedhagupta saMkSepazrI traSu prabhAranI uDevAmAM bhAvI che, (taMjahA) tenA tra prhaare| mA prabhAve che. (sUI aMgule, payaraMguLe ghaNaMguLe) sUbhyazuddha, pratazaMgusa, bhane zranAMgusa ( egaMgulAyayA egapaesiyA seDhI sUI aMgule sUI sUIe guNiyA payaraMgule, patharaM sUIe, guNiyaM ghaNaMguLe) ye Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 199 vANamaMtarAdInAM zarIrAvagAhanAnirUpaNam 209 TIkA-'vANamaMtarANaM' ityAdi vyAkhyA nigdsiddhaa| aveyakAnuttaropapAtikAnAM devAnAmuttaravaikriyAyA amAvAdekaM bhavadhAraNIyaM zarIraM bodhyamiti / tat aGgulamamANaM mUcyaGgulAdi bhedena trividhaM bodhyam / vyAkhyA pUrvavad vodhyaa| etadupasaMharannAha-tadevadusedhAgulamiti / / 50 199 // moTI jo nApradeza zreNI hai usakA nAma sUcyaGgula hai| sUcI ko sUcI se guNA karane para pratarAigula banatA hai| sUcI se guNitapatara ghanAgula kahalAtA hai| (eesiNaM suI aMgulapayaraMgulaghaNagulANaM kayare kayarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA ) he bhadaMta ! sUcyaGgula, pratarAMgula, ghanAGgula hana meM kauna kinase alpa hai? kauna kinase bahuta haiM ? kauna kinase tulya haiM ? tathA kauna kinase vizeSAdhika haiM ? uttara:-(savvathove sUI aMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNagule asaMkhejjaguNe) inameM sabase kama sUcyaGgula hai sUcyaMgula se asaM. khyAtaguNA ghanAMgula haiN| (se taM uslehaMgule) isa prakAra yaha utseghAMgula kA svarUpa hai| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakArane vAnavyatara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM kI avagAhanA kitanI hai ? yaha bAta kahI hai| vyantara, aMgula lAMbI temaja eka pradeza mATI je nabhA pradeza che che tenuM nAma sUryagula che. sUcIne sUcI vaDe guNita karavAmAM Ave te prataragula bane cha sUcothA guNita prata2 ghanaiya upAya che. (eesiNaM sUI aMgulapayaraMgulapaNa gulANaM kayare kayarahito appe vA bahue vA tulle vA vikhesAhie vA ): bhadaMta ! sUryaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula AmAMthI keNu kAnAthI alabhya che? ane keNu kenAthI mahata che? ke kenI barobara-tulya che? temaja keNu kenAthI vizeSAdhika che ? satta2-(savvathove sUI aMgule, payaraMgule asaMkhejjaMguNe, ghagaMgule asaMkhejjaguNe) AmAM sauthI kama sUTyagula che. sUryaMgulathI asaMkhyAtagaNo pratarAMgula che ane prataYathI asbhyaataaye| banAsa che. (se taM ussehaMgule) mA prabhArI bhI use ghAMgulanuM svarUpa che. | bhAvArtha-A sUtra vaDe sUtrakAre vAna vyatara, jyotiSka ane vaimAnika devonI avagAhanA keTalI che ? A vAta spaSTa karI che vyaMtara ane tiSka devenI avagAhanA asurakumAranI jema che, vaimAnika devenI paNa a0 27 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 anuyogabArasUtra evaM jyotiSka devoM kI avagAhanA asurakumAra ke kathana anusAra hai| vaimAnika devoM kI bhI aisI hI hai| parantu jo isameM-vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai-saudharma IzAna ina do kalpoM meM bhavadhAraNIya zarIza. vagAhanA utkRSTarUpa-se sAtahAtha pramANa hai / sanatkumAra aura mAhendra. ina do kalpoM meM chaha hAtha, brahmaloka evaM lAntaka meM pAMca hAtha, mahAzukra aura sahasrAra meM cAra hAtha' Anata, prANata, AraNa evaM acyuta meM tIna hAtha, graivedhakoM-meM do hAtha evaM anuttaravimAnoM meM eka hAya pramANa hai| yaha utdhAMgula sUcI, pratara aura ghana ke bheda se tIna prakAra kA hai| inakA svarUpa AtmAMgula ke prakaraNa meM spaSTa kara diyA gayA hai| bhavadhAraNIya avagAhanA sarvatra jaghanya se aMguru ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kahI gaI hai / ise vizeSa spaSTa karane ke liye yaha koSThaka dekhiye| kramAMka devanAma avagAhanA jaghanya utkRSTa u. vai. ja. u. 1 bhavanapati bha. dhAraNa a.a. 7 hAtha aMgu. 1 lAkha 2 vyantaradeva " 7 hAtha , asaM.yo 3 jyotiSkadeva , 7 hAtha , , , 4 saudharma-IzAna . 7hAtha " " " A pramANe ja che paraMtu je emAM vizeSatA che, te A pramANe che saudharma IzAna A be kapamAM bhavadhAraNIya zarIravagAhanA utkRSTa rUpathI sAta hAtha pramANa che. sanakumAra ane mahendra A be kapamAM 6 hAtha, brahmaloka ane lAMtakamAM 5 hAtha, mahAzuka ane sahastrAramAM 4 hAtha, Anata, prANuta, AraNu, ane acutamAM 3 hAtha, raiveyakamAM 2 hAtha, ane anuttara vimAnAmAM eka hAtha pramANa che. A usedha gula sUcI, prata2 ane ghananA bhedathI traNa prakAranI che emanuM svarUpa AtmAgulanA prakaraNamAM spaSTa karavAmAM AvyuM che bhavadhAraNIya avagAhanA sarvatra jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANu kahevAmAM AvI che vizeSa spaSTatA mATe ahIM A keSTaka ApavAmAM Ave che- mAMka devanAma avagAhanA jaghanya utkRSTa uttakriya ja. u. 1 bhavanapati bhavadhAraNIya aMgu lane 7 hAtha ., ma. sAma asa', bhAga " " yAna 2 bhRtadeva 3 tiSNadeva 4 saudharmaizAna ". Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 200 pramAMNAGgulanirUpaNam atha pramANAGgulaM nirUpayati mUlam - se kiM taM pamANaMgule ?, pamAnaMgule egamegassa raNNo cAuraMta cakka vahissa aTUsovaNNie kAgaNIrayaNe chattale duvAlasaMssie aTukaNie ahigaraNasaMThANasaMThie paNNace, tasla NaM egamegA koDI ussehaMgulavikkhaMbhA, taM samaNassa bhagavao mahAvIrassa arddhagulaM, taM sahastraguNaM pamANaMgulaM bhavai / eeNaM aMgulappamANeNaM cha aMgulAI pAdo, dubAlasaMgulAI vihasthI, do vitthao rayaNI, do rayaNIo kucchI, do kucchIo dhaNU, do dhaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAiM joyaNaM / eeNa mANaguleNaM kiM paoyaNaM? eeNaM pamANaMguleNaM puDhavINaM kaMDANaM pAyAlANaM bhavaNANaM bhavaNapatthaDANaM nirayANaM nirayAvalINaM 5 sanatkumAra - mAhedra 6 brahmaloka -lAntaka 7 mahAzukra- sahasrAra 8 Anata - trANata 9 AraNa- acyuta 10 9 graiveyaka 11 4 anusara 155 vAM sarvArthasiddha tha sanatkumAra bhADendra,, huM brahmavAkalAMtaka * mahAzukra sahastrAra - Anata prANata huM AraNu acyuta 10 9 zaivayaka 11 4 anuttara 12 99 29 17 :9 "" "" sarvArtha siddha " 11 d "" 19 " " " " "" "7 " " "" "" 17 " "" " "9 " 39 "9 6 hAtha 5 hAtha 4 hAtha " . 3 hAtha 11. 1 hAtha kaIka kama hAtha : 3 hAtha " 2 hAtha 1 hAtha da hAtha 5 hAtha 4. hAtha 3 hAtha 3 hAtha "" 2 hAtha . . nathI "" "" (11 kucha kama 1 hAtha ;; "" "" " 19 "" , "" '"' "" 39 39 " , " 99 7.9 99 " ,, u.vai. nahIM kare 19 "" // sU0 199 / / 99 zya " " "" 20 / / sU0 178 / / 27 "9 19 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre nirayapatthaDANaM kappANaM vimANANaM vimANapatthaDANaM TaMkANaM kUDANaM selANaM siharINaM pavbhArANaM vijayANaM vakkhArANaM vAsANaM vAsaharANaM vAsaharapavvayANaM velANaM veiyANaM dArANaM toraNANaM dIvANaM samuddANaM AyAmavikkhaMbhoccanto. vehaparikkhevA mAvi - jaMti / se samAsao tivihe paNNatte, taM jahA seDhI aMgule payaraMgule ghaNaMgule | asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo seDhI, seDhI seDhIe guNiyA payaraM, payaraM seDhIe guNiyaM logo, saMkhejaeNaM logo guNio saMkhejjA logA, asaMkhejjaerNa logo guNio asaMkhejjA logA, ateirNa logo guNio anaMtA logA / eesi NaM seDhiaMgulapayaraM gulaghaNaMgulANaM kathare kayarehiMto appe vA bahue vA tule vA visesAhie vA ?, savvatthove seDhi - aMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgule asaMkhejaguNe / se taM vibhAganiSkaNNe / se taM khettappamANe // sU0 200 // 313 chAyA-atha kiM tat pramANAGgulam ? pramANAGgulam - ekaikasya rAjJazcAtu rantacakravartinaH aSTa sauvarNikaM kAkaNIratnaM SaTtalaM dvAdazAstrikamaSTakarNikamadhikaraNasaMsthAnasaMsthitaM prajJaptam / tasya khalu ekaikA koTirutsedhAGgulaviSkambhA, tat zramaNasya bhagavato mahAvIrastha arddhAGgulam, tat sahasraguNaM pramANAGgulaM bhavati / etenAGgulamamANena paDaGgulAni pAdaH, dvAdazAGgulAni vitastiH dve vivastI ratniH dve ratnI kukSiH dvau kukSI dhanuH, dve dhanuH sahasre gavyUtam catvAri gavyUtAni yojanam / etena pramANAmuLena kiM prayojanam / etena pramANAGgulena pRthivInAM kANDAnAM pAtAlAnAM bhavanAnAM bhavanamastaTAnAM nirayANAM nirayAvalInAM nirayaprastaTAnAM kalpAnAM vimAnAnAM vimAnadastaTAnAM TaGkAnAM kUTAnAM zailAnAM zikhariNAM prAgmArANAM vijayAnAM vakSaskArANAM varSANAM varSadharANAM varSadharaparvatAnAM velAnAM vedikAnAM dvArANAM toraNAnAM dvIpAnAM samudrANAmAyAmaviSkambhocatvodvedhaparikSepA mApyante / tat samAptatastrividhaM prajJaptam / tadyathA-zreNyaGgulam matarA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 200 pramANAgulanirUpaNam gulam dhanAGgulam / asaMkhyeyA yojanakoTIkoTayaH zreNiH, zreNiH zreNyA gaNitA mataram , prataraM zreNyA guNitaM lokaH saMkhyeyena loko guNitaH saMkhyeyA lokA, asaMkhyeyena loko guNito'saMkhyeyA lokAH, anantena loko guNito'nantA lokAH / eteSAM khalu zreNyaGgulapatarAgulaghanAGgulAnAM katamat katamebhyaH alpa vA bahukaM vA tulyaM vA vizeSAdhikaM vA ? sarvastokaM muccaGgulam , pratarAju lamasaMkhpeyaguNam , ghanAGgulamasaMkhyeyaguNam / tadetad pramANAGgulam / tadetat vibhAganiSpannam / tadetat kSetramamANam // sU0 200 // TokA-'se ki taM' ityAdi- .. atha kiM tat pramANAGgulam ? iti ziSya praznaH / uttarayati-pramANAgulamevaM vijJeyam / yathA hi-ekaikasya cAturantacakravartinaH-catvAro'ntAzcaturantAH samudratrayahi pavatparyantA bhUbhAgAstAn cakreNa vartayati adhikaroti yaH saH, tasya avya sUtrakAra pramANAGgula kA kathana karate haiM'se kiM taM pamANaMgule ?' ityAdi / sUtra 200 // zabdArtha-(se kiM taM pamANaMgule) he bhadaMta! vaha pramANAMgula kyA hai? uttara-(pamANaMgule) vaha pramANAMgula isa prakAra se hai-(egamegassa) raNo cAuraMtacakassi asovaSiNae kAmaNIrayaNe cha tale. duvAlasaMssie, akaNNie, ahigaraNa saMThANasaMThie paNNatte) eka 2 cAturanta cakravartIrAjA kA aSThasuvarNasamANa eka kAkSiNI ratna hotA hai| dakSiNa, pUrva aura pazcima ina tIna dizAoM meM phaile hue lavaNasamudra taka kI aura himapatparvata paryaMta taka kI bhUmi ko-arthAta paripUrNa SaTkhaMDamaNDita bharatakSetra ko-jo apanecakra se vijita kara adhikRta karate haiN| aise rAjA cAturanta cakravartI kahalAte haiN| bharata. kSetra ke 5 mlecchakhaMDa aura 1 AyekhaMDa isa prakAra 6 khaMDa haiN| have sUtrakAra pramANAMgulanuM kathana kare che. "ve kiM taM pamANaMgule?" tyAhizahAtha-(se ki taM pamANaMgule) Dial pramANaiye zu cha ? uttara-(pamANagule) te prabhAyi mA pramANe cha-(egamegassa raNNo cAuraMtavakavaTTissa aTusovaNNie kAgaNorayaNe cha tale duvAlasaMssie, adakaNie, ahigaraNasaMThANasaMThie paNNatte) me se yAturanta yatI sAnu aSTa suvarNa pramANa eka kAkiNIratna hoya che. dakSiNa pUrva ane pazcima A traNe izAomAM vyApta lavaNasamudra sudhInI ane himava5rvata paryaMta bane eTale ke paripUrNa khaMDamaMDita bharatakSetrane-je pitAnA cakrathI vijita karI adhikRta kare che, evA rAjAo "cAturanta cakravatI kahevAya Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zya anuyogadvArasUtre rAjJaH kAkiNIratnam asauvarNikambavAri madhutRNaphalAni ekaH savaH poDazasarSapAH ekaM dhAnyamASaphalam dve dhAnyamASaphale ekA guJjA, paJcaguJjaH ekaH karmamASakaH, SoDazakarmamApakAH ekaH suvarNaH, aSTa suvarNAH pramANamasyetiaSTasauvarNikam bhaSTavarNapramANam, paTtalam catvAri catuSyapi dikSu dve UrdhvA dhazca ityevaM paTtalAni yatra tat dvAdazAstrikam - dvAdaza = dvAdazasaMkhyakA astrayaH= koTayo yatra tat - dvAdaza koTi yuktam, aSTakarNikam - aSTakarNikAH catasra upari catasro'dhastAdityevamaSTakarNikAH koNA yasya tat aSTakoNaviziSTam, tathAadhikaraNa saMsthAnasaMsthitam adhikaraNam = suvarNakAropakaraNaM, 'eraNa' iti bhASA prasiddhaM tatsaMsthAnena saMsthitam = tatsadRzAkAraM samacaturasramityarthaH, prajJaptaM = marUpitam / tasya kAkiNIratnasya ekaikA koTirutsedhAGgulaviSkampA= utsedha, gulapramANaina khaMDoM meM cakravartI kI AjJA calatI hai| isaliye ve isa SaTukhaMDa bharatakSetra ke ekacchatra adhipati huA karate haiM / ye 14 ratnoM ke svAmI hote haiM / unameM 1 eka kAkiNIratna hotA / isakA pramANa aSTa sonaiSA-bhara bhAravAlA hotA hai / eka suvarNa 16 karma mASakoM kA hotA hai / 1 karmamASaka pAMca guJjAoM kA hotA hai / do dhAnyamASaphala kI eka guMjA hotI hai / eka dhAnyamASaphala 13 zvetasarasoM ke vajana barAbara hotA hai / eka vetasarSapa cAra madhuratRNaphaloM kA hotA hai / tathA vaha kA kiNIratna 6 talavAlA hotA hai| cAroMdizAoM kI ora ke 4 tala aura Upara nIce kI ora ke do tala usa kAkiNIratna meM hote haiN| usakI dvAdaza koTi hotI haiM / ATha karNikAe~ (ATha konevAlI) hotI haiM isakA saMsthAna sunAra kI eraNa - che. lastakSetranA 5 mane 1 gAyamaMDa Ama 6. mAM huM maDAmAM cakravartInI AjJA mujaba zAsana cAle che. eTalA mATe teo A Sa khaDa bharatakSetranA eka chatra adhipati hAya che, e 14 ratnAnA svAmI hAya che temAM 1 eka kAkaNI ratnahAya che enuM pramANu aSTasuvarNa jeTaluM hoya che. eka sutra 16 ka mAke thAya che. 1 karmImASaka pAMca guntae nA thAya che e dhAnyamASa lanI eka gukhta thAya che, eka dhAnyamASa kula 16 zveta sarasavanA vajana kharAkhara thAya che eka zveta saEpa cAra madhura tuNu phaLanu hAya che temaja te kANI ratna 6 talatrALu' hAya che cAre dizAonI taraphanA 4 tala ane uparanIcenI taraphanA e tala, A pramANe A 6 tale te kArakaNI ratnAmAM thAya che tenI dvAdaza kADhI hoya che ATha karNikAo haiya che. enuM sasthAna seAnInI eraNu jevuM Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 200 pramANAgulanirUpaNam 215 viSkambhA bhavati / kAkiNI ratnasya dvAdazApyamraya ekaikotsedhAGgulapamANA bhavantIti bhAvaH / kAkiNIratnaM hi samacatusraM bhavati, ato'syAyAmo viSkambhazca pratyekamutsedhAzulapamANo bodhyaH / U kRtA satI yA koTirAyAmavatI bhavati saina tiryakRtA satI viSkambhavatI bhavati, ata AyAmaviSkambhayorekataranirNaye'pyaparo'pi nirNIta eveti sUtre viSkambha evopAttaH tena AyAmo'pi svata evaM bodhyaH / tadevaM kAkiNIratnamutsedhAGgulapramANamuktam / tadaikaikakoTigatamutse dhAzulaM zramaNasya bhagavato mahAvIrasya ardAGgulam / tat sahasraguNaM pramAke jaisA hotA hai / arthAt yaha samacaturasra hotA hai| (tassa Na egamegA koDI usse haMgulavikhaMbhA) isa kAkiNI ratna ko eka koTI utsedhAgula pramANa cauDI honI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki kAkiNI rasna kI jo 12 koTiyAM haiM, ve eka utseghoGgula pramANa hotI hai / kyoMki kAkiNIratna samacaturastra hotA hai, isaliye isakA AyAmalambAI, aura viSkaMbha-cauDAI, ye pratyeka utsedhAMgula pramANa hote haiM, aisA jAnanA caahiye| U~cI karane para jo koTi AyAmavatIlaMbI hotI hai, vahI tirachI karane para viSkaMbhavatI-caur3I-ho jAtI hai| isaliye AyAma aura viSkaMbha inameM se kisI eka kA nirNaya ho jAne para dUsarA bhI nirNita ho jAtA hai, isI khyAla se mUtra. kArane sUtra meM viSkama pada kA hI pATha rakhA hai| kyoMki isI se AyAma kA bodha ho jAtA hai isa prakAra kAkiNIrasna utsedhAMgula pramANa hotA hai, yaha bAta sUtrakArane yahAM kahI hai / (taM mamaNassaDAya saTA sA samayaturakha ya che. (tassa NaM egamegA koDI ussehaMgulavikkhaMbhA) Lilso RenanI 4 me Ta sedhAnasa prabhAra pahoLI hoya che tAtparya A pramANe che ke kAkiNI rananA je 12 pUNAo che te eka utsadhAMgula pramANa che. kemake kAkiNI ratna samacaturasa hoya che, eTalA mATe Ane AyAma (laMbAI) ane viSka (pahoLAI) dareka use. dhAMgula pramANa hoya che, Ama jANavuM joIe UMcI karavAthI je keTi mAyAmavatI.-ain) DAya cha, te ail 42||thii mitii-paannii-th| jAya che. eTalA mATe AyAma ane vikaeNbha AmAM game te ekanI jANa thaI jAya to tenA parathI bIjA vize paNa jJAna thaI jAya che eTalA mATe ja sUtrakAre sUtramAM mAtra viSkasa padanuM ja kathana karyuM che. kemake AnAthI ja AyAmanuM jJAna thaI jAya che. A pramANe kAkiNI ratna ulledhAMgula pramANa thAya cha, yA vAta sUtradhAre mahAhI .cha. (taM samaNassa bhagavao Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre NAGgulam bhavati-sahasra punsedhAGgulAni ekaM pramANAMgulamityarthaH / athavA-paramaprakarSarUpaM mAnaM prAptama gulaM pramANAgulama-nAvaH paraM bRhattaramAlamastIti bhaavH| yadvA-samasta lokavyavahArarAjyAdisthiteH prathamapraNetRtvena pramANabhUto'sminnavasarpiNIkAle bhagavAnAdidevo bharato bA, tasyAGgulaM pramANAGgulam / sahasramutsedhAgulAni ekaM prmaannaanggulmitye| vaktavye mule 'egamegassa raNo' ityAdi sandarbheNa yatpramANAGmulaM nirUpitaM tat kAkiNIratnaparijJAnena ziSyabuddhivizadA. bhavavityartha bodhyam / etenAGgulapamANena paDaGgulAni pAdo dvAdazAGgulAni bhagavo mahAvIrasta addha gulaM) isakI eka eka koTigata jo utse. dhAMgula hai, vaha zramaNa bhagavAna mahAvIra kA eka ardhAgula hai| (taM sahassaMguNapamANaMgulaM bhavaha) isa ardhAMgula se hajAraguNA eka pramANAMgula hotA hai| arthAt eka hajAra utsedhAMgula eka pramANAMgula ko banAte haiN| isiiliye|6| "paramaprakarSa hapaM mAna prAptam aMgulam pramANAMgulaM" aisI isakI vyutpatti kI gaI hai| yaha vaha aMgula hai ki jo paramaprakarSa rUpa mAna-parimANa ko prApta hai-isase baDA aura koI dUsarA aMgula nahIM hai| athavA-yuga kI Adi meM samasta lokavyavahAra kI evaM rAjyAdi kI sthiti ke praNetA hone se pramANabhUta bhagavAn AdinAtha yA bharata hue haiN| so inakA jo aMgula hai-vaha pramANAMgula hai / isa prakAra prayANa puruSa kA jo aMgula hai, vaha pramANAMgula hai| aisA bhI isakA vAcyArtha nikalatA hai| zaMkA :-isa kathana kA to niSkarSa yahI nikalatA hai ki 'eka hajAra utsedhAMguloM kA eka pramANAMgula hotA hai| jaise ki Upara mahAvIrassa addhaMgulaM) mAnI me se Tigata 2 Gghaiya cha, te zramaya samAna mahAvIrana me ardhA zuddha che. (taM sahassaguNapamANegulaM bhavai) mA ardhA gulathI eka hajAra ubhedhAMgula eka pramANagulane banAve che eTalA bhATa "paramaprArUpaM mAnaM prAptam aMgulam pramANAMgulam" mevI mA zabdanI vyutpatti che A te aMgula che ke je parama prakarSarUpa mAna-pari. mANu-prApta che enA karatAM bIje ke I aMgula nathI athavA yuganA prAraMbhamAM samastaka vyavahAranI ane rAjyAdinI sthitinA praNetA hovAthI pramANubhUta bhagavAna AdinAtha ke bharata thayela che te emane je aMgula che, te pramANAMgula che A pramANe pramANu puruSano je aMgula che, te pramANagula che. e paNa Ane vAcyArthI thaI zake che. zaMkA-A uparyukta sarva kathanane niSkarSa eja ke eka hajAra ulle dhAMgune eka pramANagula thAya che, te satrakAre A pramANe ja kahevuM Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 200 pramANAGgulanirUpaNam .. 317 vitastirityAdi yojanAntaM vodhyam / etasya pramANAGgulasya prayojanamabhidhAtumAha-etenAGgulapramANena pRthvInAM ratnapamAdInAM, kANDAnAM ratnakANDAnAm / pAtAlakalazAnAM, bhavanAnAM bhavanapatidevAvAsAnAM, bhavanamastaTAnAM narakAstadAH kahA hai| so sUtrakAra ko aisA hI kahanA cAhiye thA-phira mUla meM "egamegassa raNo' ityAdi pATha dvArA jo pramANAMgula kA varNana kiyA hai usakA kAraNa kyA hai ? uttara--ziSya kI buddhi 'kAkiNIrazna kaisA hotA hai| isa parijJAna se vizada ho jAve-ki kAkiNIratna aisA hotA haiabhiprAya se yaha varNana kiyA gayA hai / (eeNa aMgulappamANeNe , aMgulAI pAdo, duvAlasaMguloiM vihasthI do vihasthIo rayaNI, do raya. 'NIo kucchI do kucchIo dhaNU, do ghaNu sahasaslAI gAuyaM, cattAri'gAuyAI joyaNa) isa aMgulapramANa se cha aMgulaMkA eka pAda hotA hai| bAraha aMguloM kI eka vitasti hotI hai| do vitasti kI 1 eka rasni-hAtha-hotA hai| dorasni kI eka kukSi hotI hai| do kukSiyoM kA eka dhanuSa hotA hai| do hajAra dhanuSa kA eka gamyUta (kosa) hotA hai| cAra gavyUtoM kA eka yojana hotA hai| (eeNaM pamANa guleMNa ki pabhoyaNaM) isa pramANAMgula se kaunasA prayojana siddha hotA hai? RUAa pachI bhUkhamA " egamegAsa raNNo ityAdi" 54 1 2 prmaannaagulanuM varNana karavAmAM aAvyuM che, tenuM kAraNa zuM? . * * uttara-ziSyanI kAkiNI ratna kevuM hoya che e viSayanI jijJAsAnI paripti thaI jAya ane te ziSya "kAkiNI ratna kevuM hoya che. e saMbaMdhamAM pUrNajJAna meLavI zake te mATe A varNana karavAmAM AvyuM che. (eeNaM aMgulappamANeNaM cha aMgulAI pAdo, duvAusaMgulAI vihatthI do vihatthiyo rayaNI, do rayaNIyo kucchI; do kucchomo dhaNU , do ghaNusahassAI gAuyaM cattAri gAuyAI joyaNaM) Ya prabhAdhA 6 bhaYkhanA 4 pAya: cha 12 aMgulanI eka vitasti hoya che. be vitastionI 1 rana-hAthe hoya che. be rAtrinI eka kukSi hoya che be kukSionuM eka dhanuSa hoya che be hajAra dhanuSa barAbara eka gadhUta (gAu) hoya che, cAra gabyunuM eka thApana DAya che. (eeNa' pamANaMguleNaM kiM paoyaNa) mA prabhAgiyan zyA prajananI siddhi thAya che? a0 28 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre tare sthitAnAm nirayANAM narakAyApAnAm , nirayAvalInAm narakAvAsapaGktInAM, nirayamastaTAnAM-terekArasa nA satta paMca tinni ya taheva eko ya' chAyA-trayo dazaikAdaza nava sapta pazca trayastathaivaikazva-ityAdi proktAnAm , kalpAdi vimAnaprastaTAntAH prasiddhAH, teSAm , TaGkAnAm ekAdicchinaparvatAnAm , kUTAnAm ratnakUTAdInAm, zailAnAm-muNDaparvavAnAm , zikhariNAm-zikharavatAM parvatAnAma, mAgmArANAm IpannatAnAM zikhariNAm , vijayAdivarSadharaparvatAntAH pratItAH teSAm , velAnA jaladhivezAviSayabhUmInAM tathA-vedikAdisamudrAntAnAM ca AyAmaviSkambhocatvodvedhaparikSepA:-AyAmo-deyam viSkambhaH vistAraH, ucca. uttara-(eeNa pamANaguleNaM puDhavIkaMDANaM) isa pramANAMgula se ratnaprabhA Adi pRthiviyoM ke ratnakANDoM kA, (pAyAlANaM) pAtAlakalazoM kA (bhavaNANaM) bhavanapati devoM ke AvAsoM kA (bhavanapatthaDANa) narakoM ke prastaToMke antara meM sthita bhavana prastaToM kA (nirayANaM) narakAvAsoM kA (nirayAvalINa) narakAvAsoM kI paMktiyo kA (nirayapatthaDANaM.) narakoM ke 13, 11, 9. 7, 5, 3-1, ina prastaToM kA (kappANaM) saudharma Adi kalpoM kA (vimANANa) unake vimAnoM kA (vimANapatthaDANaM) vimAnoM ke prastaTo kA (kANa) chinnaTaMkoM kA, (kUDANaM) ratnakUTa AdikoM kA (selANaM) muNDaparvatoM kA (siharINa) zikharazAlI parvatoM kA (panbhArANa) kucha kucha namita parvatoM ko (vijayANaM) vijayoMkA (vakkhArANa) vakSaskAroM kA (vAsANaM) varSoM kA (vAsaharANa) varSadharoM ko (vAsaharapavyayANaM) varSadharaparvatoM kA (velANaM) samudrataTa kI bhUmiyoM kA (veDyANaM) vedikAoM kA (dArANa) .... Gu2-(eeNa pamANaguleNa puDhavI kaMDANa) mA pramANAtathA ratnamA vagere pRthvImAnA 2tnAMnA (pAyAlANa) pAna zAnA (bhavaNANa) apanapati veAnA bhAvAsonA (bhavanapatthaMDANa) nAnA prastarAnA tabhI sthita sana stana (nirayANa) nA2pAsanA (nirayAvalINa) na24pAsanI yatamAnA (narayapatthaDANa) narahanA 13, 11, 6, 7, 5, 3, 1 // prastaronA (kappANa) saudharma vagere yAnA (vimANANa) tamanA vimAnAnA vimANapatthaDANa) vimAnAnA prastarAnA (TaMkANa') chinnaTanA (kUDANa) 2naTa. vagairetA (selANa), bhu 5'tAnA (siharINa) zimarazI patAnA (panbhArANa) thaa| 23 namita tAnA (vijayANa) viyAnA (vakkhArANa:) pakSAnA (vAsANa) varSa52 patAnA (vAsaharANa) vaSadharonA (vAsaharapabdhayANaM) 152 5 tAnA (velANa') samudrataTanI bhUbhiyAnA (veiyANa) vAsAnA (dArANa) dArAnA (samudANa) samudrInA (AyAma Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 200 pramANAGgulanirUpaNam. ... ... . tvam uccatA, udvedhA bhUmimadhye'vagAhaH, parikSepaH paridhiH, eSAM dvandvaste mApya: nte-pramANaviSayI kriyante / pramANAGgulena pRthivyAdInAmAyAmAdi-pramANaparijJAnaM bhavatItyarthaH / tadetatpramANAGgulaM katividham ? iti sUcayitumAha-tata pramANA zulaM samAsatA saMkSepataH zreNyaGgulapatarAgulaghanAGguleti trividham / zreNyagulAdi vivarItumAha-'asaMkhejjAo' ityAdi / pUrvoktapamANAGgulena yadyojana tena yojanena asaMkhyeyA yojanakoTIkoTayaH saMvartitasamacaturastrIkRtalokasya ekA dvAroM kA (toraNANaM) toraNoM kA (dIvANa) dvIpoM kA (samudANa) saMmudroM kA (AyAmavikkhaM bhoccattovehaparikkhevA mAvija ti) AyAma, viSkaMbha, uccatva, udvedhabhUmi ke bIca avagAha, paridhi-parikSepa ye saba mApe jAte haiN| tAtparya yaha ki-'pramANAMgula se pUrvokta pRthivI AdikoM ke AyAma Adi kA pramANa jAnA jAtA hai| (se samAsao tivihe paNNatte) yaha pramANAMgula saMkSepa se tIna prakAra kA kahA gayA hai-(taM jahA) ve prakAra ye hai-(seDhI aMgule, payaraMgule, ghaNaMgule) zreNyaM gula, pratarAMgula aura ghanAMgula / (asaMkhejjAo joyaNakoDA. koDIo seDhI) pramANAMgula se niSpanna hue asaMkhyAta kor3A koDI yojano kI eka zreNi hotI hai / eka karoDa ko eka karoDa se guNA karane para jo saMkhyA AtI hai, usakA nAma koDA koDI hai| jo yojana pramANAMgula se niSpanna hotA hai vahI yojana yahA~ liyA gayA vikhaMbhoccattovvehaparikkhevA mAvijjati) mAyAma, viyapa, Gdha bhUmimadhyAvagaha-paridhi-parikSepa A sarve mApavAmAM Ave che tAtparya A pramANe che ke pramANugalathI pUrvokta pRthivI vagerenA AyAma vagerenuM pramANa nAmA bhAve che. (se samAsao tivihe paNNatte) yA pramANaiya sapathI 1 rana apAmA mAnya che. (taMjahA) a pra ma prabhArI ke (seDhI, aMgule, payaraMgule, ghaNaMgule) zreya 43, prazula bhane dhanAMzI (asaMkhenAo joyaNakoDAkor3Io seDhI) prabhAvithA nipanna thathe asa. khyAta koDAkoDI cejanAnI eka zreNI thAya che. eka karoDane eka karoDa vaDe guNita karavAthI je saMkhyA thAya che, tenuM nAma keDA-cheDI che je jana pramANagulathI niSpanna thAya che, teja jaina ahIM grahaNa karavAmAM Avela che. evA yojanA asaMkhyAta keDA-keDI saMvatita caturasmIta lenI eka zreNuM kahevAya che. * Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 anuyogadvArasUtra meNi:-zreNyaGgulaM bhavati / nanu lokaH kathaM saMvartya-saMpiNDaya caturastrIkriyate ? ityAha-lokastAvat svruuptshcturdshrjjuucchritH| tatra-adhastAddezonasaptarajjuvistaraH, tiyaMglokamadhye ekarajjuvistRtaH, brahmalokamadhye paJcarajjuvistaraH, upari tu lokAnte ekarajjuvistaraH, zeSasthAneSu tu niyato vistaro naasti| itthaM lokazcaturdazarajjUcchrito bodhyaH / rajjuSamANaM tu svayaMbhUramaNasamudrasya paurastya.. pAzcAtyavedikAntaM yAvat dAkSiNAtyottarIyavedikAntaM yAvat vA vijJeyam / ITa. hai / aise yojanoM kI asaMkhyAta koDA koDI saMvartita caturastrIkRta loga kI eka zreNi hotI hai| zaMkA-loka kopiNDibhUtakarake samacaturasrarUpa kaise kiyA jAtA hai? uttara-yaha loka svarUpataH 14 rAjU u~cA hai / vaha isa prakAra se hai-nIce kucha kama 7 rAjU kA isakA vistAra hai|tiyglok ke : bIca meM isakA vistAra 1 rAjU kA hai / brahmaloka ke bIca meM pAMca rAja kA isakA vistAra hai aura Upara loka ke anta meM eka rAja kA isakA vistAra haiN| ina sthAnoM se atirikta zeSa sthAnoM meM isakA vistAra aniyata haiM rAjU kA pramANa svayambhUramaNa samudra kI pUrva dizAsambandhI vedikAke anta se lagAkara pazcima dizA kI vedikA ke anta taka, athavA dakSiNa dizAkI vedikA ke anta se lagAkara uttaradizAkI vaidikA ke anta taka jAnanA caahie| isa prakAra kA yaha vaizAkha na arthAt nIce donoM pairoM ko phailAkara tathA u~ce donoM hAtho kI kohaniyoM ko phailAkara aura kaTipara donoM hastataLako lagAkara zakA-lekane piDIbhUta karIne samacaturastra kevI rIte karavAmAM Ave che? uttara-A leka svarUpataH 14 rAju eTale UMce che te A pramANe che nIce kaMIka alpa 7 rAjunA eTale ene vistAra che. tiryagU lekanI vacce A vistAra 1 rAju jeTaluM che. brahmalakanI vacce pAMca rAju raTalo Ane vistAra che ane upara lekanA aMtamAM eka rAju eTale ane vistAra che. A sthAne sivAya zeSa sthAnamAM Ano vistAra aniyata che. rAjunuM pramANu svayaMbhUraNa samudranI pUrvadizA saMbaMdhI vedikAnA atathI mAMDIne pazcima dizAnI vedikAnA aMta sudhI athavA dakSiNa dizAnI ahakanA aMtathI mADIne uttara dizAnI vedikAnA aMta sudhI jANavuM joIe A pramANe A vizAkhasthAna eTale ke nIce banne paga pahoLA karIne temaja karA ane hAthanI keNuone pahoLI karIne ane kaTibhAga para bane tAtAla lagAvIne ubhA rahelA puruSanI AkRtivALe loka buddhinI kalpanAthI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 200 pramANAigulanirUpaNam 221. zo'yaM loko buddhiparikalpanayA saMvarya ghanIkriyate / taditthaM vijJeyam-rajjupramANavistIrNAyAstrapanADikAyAdakSiNa digvartiadholokakhaNDamadhastanabhAgato dezona rajjuzyavistIrNa krameNa hIyamAnaM vistaram / tadeva upariSTAd ramasaMkhyeyamAgaviSkambhaM sAtirekasaptarajjUcchritamAdAya sanADikAyA evottarapAzveM vipaH rItaM. saMcAtyate-adhobhAgamupari kRtvA uparitanaM cAdhA kRtvA saMyojyate iti yAvat / itthaM saMyojane kute sati adholokasyAI dezonarajjucatuSTayavistIrNa sAtirekasaptarajjucchritaM bAhalyato'pyadhaH kacid dezonasaptarajjumAnam anyatra khaDe hue puruSa kI AkRtivAlA lokabuddhikI kalpanA se saMvartita karake ghanAkAra kiyA jAtA hai / vaha yoM jAnanA cAhiye-eka rAju pramANa vistIrNa prasanADI ke dakSiNa dizAvAle adholoka ke khaNDako, jo ki adhastana bhAgameM kucha kama tIna rAju vistRta hai. aura kramase . Upara kI ora hIyamAna vistAravAle haiM tathA jo Upara rAjuke asaM. khyAtaveM bhAga viSkambha aura kucha adhika sAta rAju u~cA hai, use hI (ghuddhise) uThAkara sanAr3I ke hI uttara pAvabhAgameM ulaTA karake saMghATita karate haiM, arthAt adhobhAga ko Upara karake aura UparI bhAgako nIce karake saMyukta karate hai| isa prakAra donoM bhAmoM ke saMyukta karane para adholokakA arthabhAgaM uttaradakSiNameM kucha kama cAra rAju vistIrNa, kucha adhika sAta rAju u~cA aura nIce se Upara pUrva pazcima meM pAhalyakI apekSA nIce kahIM para kucha kama sAta rAju pramANavAlA aura anyatra aniyata bAhalyavAlA vaha hotA hai| ythaasaMvartita karIne ghanAkAra karavAmAM Ave che. tene A pramANe jANavuM joIe ke-eka rAju pramANu vitI trasanADInA dakSiNa dizAvALA adhAkanA khaDage je ke apastana bhAgamAM theDI kaMma traNa rAju vistuta che ane kramaza: uparanI tarapha hIyamAna vistAravALe che, temaja je upara rAjunA asaMkhyAtamAM bhAga viSka ane kaMIka vadhAre sAta 2ju Uce che, tene ja (buddhithI upADIne vasanADInA ja uttara pazvibhAgamAM UlaTuM karIne saMghATita kare che, eTale ke adhobhAgane upara karIne ane uparanA bhAgane nIce karIne saMyukta kare che, A pramANe bane bhAgone saMyukta karavAthI alokano ardhabhAga uttara-dakSiNamAM kaMIka kama cAra rAju vistIrNa nIcethI upara kaMIka vadhAre sAta rAju UMco ane pUrva pazcimamAM bAhalyanI apekSAe nIce keIka sthAne kaMIka kama sAta rAju pramANayukta ane anyatra aniyata Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . - -- 222 anuyogadvArasUtra svaniyatabAhalyaM jAyate / idAnImadhalokAsavartanAmakAramAha-rajjuvistarAyAstra panADikAyA dakSigadimati brahmalokamadhyAdadhastanamuparitanaM ca khaNDadvayaM brahmalokapadhye pratyekaM dvirajjuvistIrNam uparya lokasamIpe avastu ratnaprabhAvullasamI. pe'Ggulasahastra mAgavirAraM dezonasAI rajjubayocchritaM buddhayA samAdAya tasyA eva prasanADikAyA uttarapA viparItaM saMghAtyate / evaM saMghAte kRte uparitanaM lokAI dvAbhyAmagulamahasrabhAgAbhyAmadhikaM rajjutrayaviSkambham / iha caturgA khaNDAnAM isakA AkAra yaMtrapRSTha ke naM. 1 se cAra meM dekha leve - aba uparitana lokAdhake. saMvartana prakAra ko kahate haiM-eka. rAju pramANa vistAravAlI sanADI ke dakSiNa digvartI brahmaloka ke trikoNa AkRtivAle madhyabhAga ko adhastana aura uparitana aise do khaNDa karake, unameM se pratyeka khaNDa, brahmaloka ke madhyameM do rAju vistIrNa hai aura Upara aloka ke samIpa, tathA nIce ratnaprabhA pRthvIke kSullaka prasara ke samIpa aMgula ke sahasra bhAga pramANa vistAravAlA hai aura kucha kama sADhe tIna rAju pramANa vistAravAlA hai, aura kucha kama sADhe tIna rAju pramANa u~cAIvAlI hai, use dhuddhise uThAkara usahI brasanAr3I ke uttarI pArzva meM viparIta karake sthApita kreN| isa prakAra se saMyuktakarane para uparitana lokA do aMgulasahastra bhAgoMse adhika tIna rAju viSkambhavAlA ho jAtA hai| . .. :IsakA AkAra yaMtrapRSTha ke naM.5 se 8 meM dekha leveM... " . - bAhalyayukta te hoya che, tene AkAra AMtrapejamAM ma. 1 thI 4 sudhImAM sabha9 . . have uparitana lekAdhanA saMvardhanA prakAro viSe kahe che-eka rAju pramANa vistAravALI trasanADInA dakSiNa digavatI brahmalekanA vikeNa A tivALA madhyabhAganA adhastana ane uparitana evA be khaMDa karIne temAMthI dareke dareka khaMDa brahmalekanA madhyamAM be rajU vistI che ane upara alekanA samIpa temaja nIce 2hana bhA pRthvInA. sulaka prataranI pAse aMgulanA sahastra bhAga pramANa vistAra yukta che. ane kaMIka kama sADA traNa rAja pramANu vistArayukta che ane kaMIka kama sADA tra rAju pramANu UMcAI yukta che, tene buddhithI upADIne teja trasanADInA uttarI pArzvamAM viparIta karIne sthApita kare A pramANe saMyukata karavAthI uparitana lekA be zukSa sanama thI. macitra "21 vi04yuta 25 laya che. tene AkAra yaMtrapejamAM naM. pa thI 8 mAM joI le. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra bhA. 2 kA yaMtra pRSTha 222 madhya bhAga asanADI amaradiyi bhAga 892t .. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 anuyogavandrikA TIkA sUtra 200 pramANAGgulanirUpaNam paryanteSu catvAro'GgulasahasrabhAgA bhavanti / kevalamekasyAM dizi-yau dvau khaNDau tAbhyAM dvAbhyAm eka evAgulasahasrabhAgaH sampadhatte ekadigvatitvAt / avasabhyAmapi dvAbhyAminthamevetyatastad dvayadhikatvamuktaM dezonasaptarajjUcchritam / bAhalyatastu brahmalokamadhye pazcarajjubAhalyamanyatra tvaniyata jAyate / idaM ca sarva samAdAya Adhastya saMvartitalokasyottarapAce saMghAtyate / evaM ca yojite AdharatyakhaNDasyocchye yaditarocchyAdadhikaM vat khaNDayitvA uparitanasaMghAtitakhaNDasya bAhalyai .:. isa sthalapara cAroM khaNDoM : ke samIpa meM cAra aMgulasahastrabhAsa hote haiN| kevala eka dizA meM jo do khaNDa haiM, una donoM se bhI eka aMgulasahasrabhAga sampAdita hotA hai| kyoMki ve donoM hI eka digvI haiM / anya jo do bhAga haiM / 'una se isa prakAra kA pramANa niSpanna hotA hai, ataH unheM do aMgulasahasra bhAga se adhika kahA hai| Urcaloka kucha kama sAta rAju UMcA hai / usakA pahilya brahmaloka ke madhya meM pAMca rAjupamANa hai aura anyatra arthAt Upara aura nIce aniyata hai arthAt kama se ghaTatA huA haiM / isa sarvako uThAkara adhastana saMvartita lokAMdha ke uttara pArzva meM saMyukta karanA cAhiye / isa prakAra saMyojita karane para adhastana u~cAI meM jo anya khaNDakI u~cAI se adhika bhAga hai, use khaNDita karake uparitana saMyojita khaNDa ke A sthala para cAre khaMDenI pAse cAra aMbula sahasa bhAga hoya che. phakata eka dizAmAM je be khaDe che, tenAthI paNa eka ja aMgula saha bhAga saMpAdita thAya che, kemake teo bane ja eka divartI che. bIjA re be bhAge che tenAthI paNa A jAtanuM pramANu niSpanna thAya che eTalA mATe tene be aMgula sahasa bhAga karatAM vadhAre kahela che Urvaka kaMIka kama 'sAta rAja eTale UMce che. bAhalya brahmalekanA madhyamAM pAMca rAja pramANa che, temaja anyatra eTale ke upara ane nIce aniyata che, eTale ke kramaza: alapa thayeluM che. A sarvane upADIne adhartana saMvartita lekAryanA uttara pAzavamAM saMyukata karavuM joIe, A pramANe saMyojita karavAthI apastana UMcAImAM je bIjA khaMDanI UMcAI karatAM adhika bhAga che, tene khaMDita karIne u5ritana sojita khaMDane bAhubamAM Urva Ayata rUpathI saMyukata Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anuyogadvArasUtre arvAyataM saMghAtyate / evaM ca sAtirekAH pazcarajavaH kacid vAhatyaM sidhyati / tathA adhastanakhaNDamadhyastAt yathAsaMbhavaM dezonasaptarajjubAhalyamuktam / evamatra uparitanakhaNDavAhalyAd dezonarajjuyAdhikyaM bodhyam / adhastanakhaNDAdhikabAha lyAda gRhItvA paritanakhaNDavAilye saMyojyate / evaM saMyojane kRte bAdalyataH sarvamapye nannamaH khaNDaM samavaturasrIkRta sampadyate / idaM ca kiyatyapi pradeze raujvasaMkhyeyabhAgAdhikapaDrajjumamANaM bhavati vyavahAratastu sarvamidaM sptrjjubaahlymucyte| bAhalya meM Urdhva ApatarUpa se saMyukta karanA cAhiye / isa prakAra kucha adhika pAMca rAjupamANa bAhalya kvacit siddha hotA hai| tathA adhastana khaNDa nIce yathAsambhava kucha kama sAta rAju bAhalapavAlA pahile kahA hai| isa prakAra yahAM para uparitana khaNDa ke bAhalya se kucha kama do rAju se adhika pramANa hotA hai / isa aghastana khaNDa adhika vAhalya se Adhe bhAgako grahaNa kara uparitana khaNDa ke bAhalya meM milAnA caahiye| isa prakAra saMyukta karane para bAhalya kI apekSA yaha sabhI AkAza khaNDa samacaturasra hotA hai / arthAt uparyukta prakAra se avaMloka aura adholoka ke khaNDoMko milAne para sAta rAju lambA, sAMta roju cauDA aura sAta rAju hI moTA aisA samacatuSkoNavAlA AkAra bana jAtA hai| huna lambAI coDAI aura moTAI kA paraspara guNA karane para (7474 343) tIna sau teMtAlIsa rAju ghanaphala loka kA nikala AtA hai| yaha bAhalya yadyapi kisI pradeza para rAju ke asaMkhyAtaveM bhAgase kara joIe A pramANe kaMIka vadhAre pAMca rAju pramANu bAhalya kavacita siddha thAya che. temaja adhastana khaMDanI nIce yathAsaMbhava kaMIka ala5 sAta rAja bAhalyayukta pahelAM kahevAmAM AvyuM che. A pramANe ahIM uparitane aDanA bAha@thI kaMIka kama be rAjuthI adhika pramANu ya che. A Adhastana khaMDa adhika bAhalyathI ardhA bhAgane grahaNa karIne uparitana khaMDanA bAhathamAM jeDa joIe A pramANe saMyukata karavAthI bAMhatyanI apekSA A saMpUrNa AkAzakhaMDa samacaturastra thaI jAya che eTale ke uparyukta prakArathI Urvalaka ane apelekanA khaMDone saMyukta karavAthI sAta rAja bI. sAta rAju pahoLI ane sAta rAju moTI evI samacatuSkAvALI Ati thaI jAya che. A laMbAI, pahoLAI temaja moTAne paraspara guNita auii sAnu (9xux2343) 343 2 2 ghanasa cha, a 25 24 naya che A bAhaya je ke kaI paNa pradeza para rAjunA asaMkhyAtamA bhAge Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 200 pramANAGgulapramANanirUpaNam 225 vyavahAranayo hi kiMcinyUnamapi pUrNatvenai vAdhyavasyati sthUladRSTitvAttasya / atastanmatenaivAtra sarvatra saptarajju bAhalyatA bodhyA / AyAmaviSkambhAbhyAM tu pratyekaM dezonasaptarajjupramANam / vyavahAranayena tu atrApi pratyekaM saptarajjupamANaM bodhyam / itthaM vyavahAranayenAyAmaviSkambhavAhalyaiH pratyekaM saptarajjupramANo ghano jAtaH / etaca sarva vaizAkhasthAnasthita puruSAkAraM sarvatra vRttasvarUpaM ca lokaM saMsthApya bhAvanIyam / siddhAnte ca yatra kutrApi avizeSitA zreNI gRhItA tatra sarvatra sA asya ghanIkRta adhika chaha rAjuzmANa hotA hai; tathApi vyavahAra se saba sAta rAjupramANa cAhatya kahA jAtA hai / vyavahAranaya kucha kama ko bhI pUrNa rUpa se hI mAnatA hai, kyoMki vaha sthUla dRSTi hai / isaliye usake mata kA Azraya lekara hI yahAM sarvatra sAta rAju kI bAhalyatA jAnanA cAhiye / AyAma (lambAI) aura viSkambha (cauDAI) kI apekSA to pratyeka khaNDa dezona (kucha kama) sAta rAjupramANa ho jAtA hai, so yahAM para bhI vyavahAra se pratyekako sAta rAjupramANa hI jAnanA cAhiye / isa prakAra vyavahAranayase (vaha samacaturastra loka) AyAma, viSkambha aura bAhalya kI apekSA pratyeka sAta rAjupramANa hai, ataH tInoM ko paraspara guNita karane para vaha ghanAkAra, rAju hotA hai / yaha saba vaizAkha (mUDA) (nAcatA huA bhUSA ke AkAra vAlA) sthAna para sthita aura sarvatra vRtta (gola) svarUpa puruSAkAra loka ko saMsthApita karake ghanaphala jAnamA cAhiye / siddhAnta meM jahAM kahIM bhI binA kisI vizeSatA ke sAmAnya karatAM vadhAre + rAju pramANu hAya che, te paNa vyavahArathI A sapUrNa sAta rAju pramANu khAhulya kahevAmAM Ave che, vyavahAranaya koIka alpa hAya tA paNa pUrNu ja mAne che kemake te sthUla dRSTi che. ethI tenA matanA AdhAre ja ahI sarvatra sAta rAjunI khAhulyatA jANavI joie AyAma (sabhA) bhane viSNula (pahANArdha) nI dRSTi se to hare4 au dezona N (dh alpa) sAta rAju prasrANu hAya che, te ahI paNu vyavahArathI darekane sAta rAju pramANu ja jANavu joie A pramANe vyavahAranayathI (te samacatusra leAka) AyAma, vikala ane khAhulyanI dRSTie dareka sAta rAju pramANa che, eTalA mATe traNeyane paraspara guNita karvAthI te ghanAkAra 343 rAju haiya che A sava vaizAkha sthAna para sthita ane satra vRtta (geLAkAra) svarUpa puruSAkAra leAkane saMsthApita karIne ghanaphaLa jAvu joIe siddhAntamAM jyAM kaMI paNu vagara kAi paNa jAtanI vizeSatAe sAmAnyathI zreNI grahaNa a0 29 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre lokasya sambandhinI saptarajjupramANA grAhyA / tathA pataro'pyetatpramANo bodhyaH / taditthaM saMbaninasamacaturastrIkRtalokasya pramANAGgulataH asaMkhyeyayojanakoTI. koTayaH saptAjyAyAmA ekA zreNiodhyA / zreNyA guNitA zreNiH prataraH / prataraH zreNyA guNito lokA-ghanaH lokasya ghanarUpatvAd lokazabdena ghano bodhyH| tathAsaMkhyeyena rAzinA asaMkhyeyena rAzinA anantena rAzinAca guNito lokaH saMkhyeyA lokA asaMkhyayA lokA anantA lokA'alokazceti bodhyam / se zreNI gRhaNa kI gaI, vahAM sarvatra vaha isa ghanAkAra lokakI sambamdhinI hone se sAta rAjupramANahI grahaNa karanA caahiye| tathA pratara bhI isI pramANa se jAnanA caahiye| vaha isa prakAra hai-upayukta prakAra se mavartita aura samacaturastrIkRta loka kI pramANAGgula se asaM. khyAta koDA koDI yojana pramANa sAta rAju lambI, eka pradeza moTI eka zreNI jAnanI caahiye| zreNI se guNita zreNI ko pratara kahate haiN| arthAt sAta rAjulambI, sAta rAju cauDI aura eka pradeza meoTI aisI zreNIyoMke samudAya ko pratara kahate haiN| isa pratara ko zreNI se guNita karane para ghanarUpa loka hotA hai, kyoMki loka ghanarUpa hai| sAmAnya lokazabda se vanarUA loka jAnanA cAhie / saMrupAta rAzi se guNita loka saMkhyAla loka kahalAte haiM, asaMrUpAta rAzi se guNita loka asaM. khjAta loka kahalAte haiM, ananta rAzi se guNita loka anaMta loka kahalAte haiM / ananta loka ke barAbara aloka hotA hai, aisA artha aloka kA jAnanA cAhie / karavAmAM AvI che tyAM sarvatra te A ghanAkAra lekasaMbaMdhinI hevAthI sAta rAju pramANa ja grahaNa karavI joIe temaja pratara viSe paNa A pramANuthI ja jANavuM joIe te A pramANe che-uparyuMkata prakArathI saMvartita ane sama. caturastrIkRta lekanI pramANAMgulathI asaMkhyAta keDA-keDI jana pramANu sAta rAja lAMbI, eka pradeza meTI ekazreNI jANavI joI e zreNIthI guNita zreNIne pratara kahevAmAM Ave che eTale ke sAta rAju lAMbI, sAta rAju palaLI ane eka pradeza moTI evI zreNIonA samudAyane pratara kahe che. A pratarane zreNI vaDe karavAthI ghanarUpa leka thAya che, kemake loka ghanarUpa che sAmAnya leka zabdathI ghanarUpa leka jANa joIe saMkhyAta rAzithI guNita leka saMkhyAtaka kahevAya che asaMkhyAta le rAzithI guNita leka asa. khyAta loka kahevAya che anaMta rAzithI guNita leka anaMta loka kahevAya che. anaMte leka je aleka hoya che e alakane artha jANavuM joIe. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 200 pramANAigulapramANanirUpaNam nanu aGkhalAdimirjIvAjIvAdivastuni mamIyante iti teSAM pramANasvamucitam , alokena tu na kiMcita pramIyate iti kathaM tasya pramANatvayuktamiti cedAhayadyapi bAhyaM vastyanena na pramIyate tathApi svagataM pramIyate eva / anyathA'loka viSayA buddhireva na prasajyeteti / eteSu zre03 gulAdiSu alpatvabahutvAdivicAra: sugamo mUlAdanusandheyaH / prakRtamupasaMha mAha-tadetatpamANAGgulamiti / ityam 'aMgulavihasthirayaNI' ityAdi gAthA vyAkhyAteti sUcayitumAha-tadetad vibhAganiSpAmiti / itthaM ca samaya kSetrapamANaM prarUpitamiti sUcayitumAha-tadevada kSetramamANamiti // mU0 200 // zaMkA--aMgula Adi pramANoM ke dvArA jIva, ajIva Adi vastue~ nApI (jAnI) jAtI hai, isaliye unakI pramANatA ucita hai| kintu aloka se to kucha bhI jAnA nahIM jaataa| isalie usake pramANatA kaise kahI? samAdhAna-yadyapi aloka ke dvArA bAMdha koI vastu nahIM jAnI jAtI hai, tathApi usake dvArA apanA (alokakA) svarUpa tojAnAhI jAtA hai / anya thA aloka-viSayaka buddhi hI utpanna nahIM ho skegii| ina zreNI, aMgulAdika meM alpabahutva Adi kA vicAra sugama hai, ataH use mUla grantha se hI jAnanA cAhie / aba prakRta upasaMhAra karane ke liye kahate haiM-vaha yaha pramANAMgula hai| isa prakAra 'aMgula vihasthirayaNI' ityAdi gAthA vyAkhyAta kI gaI hai, yaha sUcita karane ke lie kahate haiM-vaha yaha pramANa avibhAga niSpana hai| isa prakAra samasta zaMkA-AMgaLa vagere pramANe dvArA jIva ajIva vagere vastuo mApavAmAM Ave che, eTalA mATe temanI pramANutA ucita che paraMtu A lokathI te kaI paNa jaNAtuM nathI eTalA mATe pramANutA tenI kevI rIte kahevAmAM AvI che? samAdhAna-je ke A leka vaDe bAhya koI paNa vastu jANavAmAM AvatI nathI. te paNa tenA vaDe potAnA svarUpanuM te jJAna thaI ja jAya che anyathA aleka viSayaka buddhi ja utpanna thaI zakaze nahi. A TeNI, AMgaLa vigerenA alpa, bahatva vagere ne vicAra sugama che zathI tenA vize mUla grantha vaDe ja samajI levuM joIe have prakRta viSayane 5sAra 421 // mATe che ?- mA pramANAta che. yA pramANe "aMgula. vihatthirayaNI" tyA mAthA yAcyAta 321AmA bhAvI che, 20 sUcita 321 // mATe kahe che ke te A pramANu avibhAga nipajJa che A pramANe samasta kSetra - - - Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anuyogadvArasUtra atha kAlapramANaM nirUpayati mUlam-se kiM taM kAlappamANe?, kAlappamANe duvihe paNNatte, taM jahA-paesanipphaNNa ya vibhAganiSphaNNe ya / se kiM taM paesaniphaNNe ?, paesanipphapaNe egasamayaTiie dusamayaTiie tisamayaTriie, jAva dasasamayaTriie asaMkhijasamayaTiie se taM pesniphnnnne|se kiM taM vibhAganipphaNNe ? vibhAganiphaNNesamayAvalizamuhuttA, divasa ahorattapakSamAsA ya / saMvacchara jugapaliyA, sAgaraosapipariyaTTA ||1||suu0201|| chAyA-aya kiM tat kAlapamAgam ? kAlapamANaM dvividha prajJaptaM, tadyathApradezaniSpannaM ca vibhAganiSpannaM ca / atha kiMvat pradezaniSpannam ? pradezaniSpakSetra pramANa kI prarUpaNA kI gaI jAnanI cAhie, yaha sUcita karane ke liye kahate haiM-yaha saba kSetra pramANa hai sUtra // 20 // aba sUtrakAra kAlapramANa kA nirUpaNa karate haiM'se kitaM kAlapapamANe' ityaadi| zabdArtha-(se kiM taM kAlapramANe ?) he bhadaMta ! kAlapramANa kyA hai? uttara-(kAlapramANe duvihe paNatte) vaha kAlapramANa do prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) ve do prakAra usake ye haiM (paesaniphaNNe ya vibhAganiphaNNe ya) eka pradeza niSpanna kAla pramANa aura dUsarA vibhAga niSpanna kAlapramANa / (se ki taM paepsanipkaNNe) pradeza niSpannakAla. pramANa kA kyA svarUpa hai ? pramANanI prarUpaNa thayelI jANavI joIe A sUcita karavA mATe kahe chemaa se pUrNa kSetra pramANa cha. ||suu0200|| have sUtrakAra kAla pramANanuM nirUpaNa kare che- "se kiM taM kAlappamANe" ityaadi| hAtha-(se kiM taM kAlapramANe 1) mata! sapramANa zu. che ? uttara-(kAlappamANe duvihe paNNatte) ta sapramANa meM prAranu upAmA mAyu. (taMjahA) te me / mA prabhArI cha. (paesaniSphaNNe ya vibhAga. nikaNe ya) se pradeza ni0panna pramANa bhane pAra vimA ninAdapramANu (se kiM taM paesanipphaNNe ?) maheza niSpanna pramAnus135 cha? Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muyogacandrikA TIkA sUtra 209 kAlapramANaM nirUpaNam raNa an ekasamayasthitikaM dvisamayasthitikaM trisamayasthitika yAtrat dazasamayasthitikam asaMkhyeyasamagra sthitikaM tadetat pradezaniSpannam / atha kiM tat vibhAganiSyannam ? vibhAganiSpannaM-samayAvalikA muhUrtA divasA horAtrapakSamA sAtha / saMgatsarayugapalyAni sAgarAvasarpiSarivarttAH // sU020 1 // TIkA- ' se kiM taM ' ityAdi atha kiM tat kAlamamANam ? iti ziSyapraznaH / uttarayati-kAlayamANaM pradezaniSpanna vibhAga niSpanneti dvividhaM prajJaptam / tatra pradezaniSpannam - pradezAH = kAlasya nirvibhAgA bhAgAstairniSpannaM, taddhi ekasamayasthitikaM yAvadasaMkhyeyasamayasthiti uttara - (ega samapaTTiie dusamayaDihae tisamayaDie jAva dasasamapaTTie saMvijjasamayahie asaMkhijasamapaTTiie) eka samaya kI sthitivAlA, do samaya kI sthitivAlA yAvat daza samaya kI sthitivAlA saMkhyAta samayako sthitivAlA asaMkhyAta samaya kI sthitivAlA pudgalaparamANu athavA skandha (eesaniSphale) pradeza niSpanna kAla pramANa hai / (se taM paesa niSphaNNe) isa prakAra yaha pradeza niSyannakAlapramANa kA svarUpa hai / (se kiM taM vibhAganiSkaNNe ?) vaha vibhAga niSpannakAla pramANa kyA hai ? ( vibhAganiSphalage) vibhAga niSpannakAlapramANa isa prakAra se haiM - (samapAvaliyamuttA divasa ahorasapakvamAsA ya, saMvacchara jugapaliyA - sAgara osapipariyA ) samaya, AvalikA, muhUrtta, divasa, ahorAtra, pakSa, mAsa, saMvatsara, yuga, paltha sAgara, avasarpiNI, utsarpiNI aura pudgalaparAvartana kAla ke nirvibhAga jo bhAga hai uttara- (emaTThie dusamaya diie tisramayaTThiie jAna dasa samaya saMkhijja samayaTTiie asaM khijja samaya hara ) eka samayanI sthitivALA, e samayanI sthitivALA, traNa samayanI sthitivALA, yAvat daza samayanI sthiti vALA, sakhyAta samayanI sthitivALe, asakhyAta samayanI sthitivALA yuhUgala paramANu athavA 256 (paesa niSkaNNe) pradeza niSyanna praviprabhA che. ( se taM parasaniSkaNNe) yA pramAthe yA aheza niSpanna 4: sapramAdhunu sva35 4. (se kiM taM vibhAganiSkaNNe 1) te vibhAga niSpanna AsaprabhAzu zu che ? ( vibhAga niSkaNNe ) vilAja niSpanna asalaprabhANu yA pramANe he - ( samayAvaliyamuhuttA divasa ahoratta pakkhamAkhAya, saMvaccharajugapaTiyA sAgara osappi pariyahA).. samaya, vyAvasiA, bhuhUrta, dvivasa, ahorAtra, pakSa, bhAsa, saMvatsara, yuga, paDhya-sAgara, avasarpiNI bhane yuGgar3ha - parAvartana asanA ne nin Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anuyogadvArasUtra kAntaM bodhyam / tatra-ekasamayasthitikaH paramANuH skandho vA ekena kAlapadezena niSpanA, dvisamayasthitikastu dvAbhyAM kAlapadezAbhyAM niSpannA, evameva vyAdya. saMkhyeyasthitikAntAH paramAgavasyAkhyakAlamadezaniSpannA vodhyAH / itaH paraM tu pudgalAnAme kena rUpeNa sthivireva nAsti / pradezaniSpannadravyaprANavadavA'pi pramANatA bodhyaa| vimAganiSpannaM tu samapAlikAdikaM bodhyam / taccAne svaya meva vivariSyati sUtrakAraH // mU0 201 // vahI pradeza hai| isa pradezoM se niSpanna honA isakA nAma pradeza niSpanna hai / eka samaya kI sthitiSAlA paramANu athayA skandha ekakAla pradeza se, do samaya kI sthitivAlo paramANu athavA skandha kAla ke do pradeza niSpanna hotA hai / isI prakAra tIna samaya Adi se lekara asaMrUzata samaya kI sthitivAle jitane bhI pudgala paramANu athavA skandha haiM ve-saba kAla ke utane 2 hI pradezoM se arthAt tIna pradezoM se yAvat asaMkhyAta pradezoM se-niSpanna hote haiM aisA jAnanA caahiye| isase Age punaloM kI eka rUpa se sthiti hI nahIM hotI hai| isa pradezaniSpanna kAlapramANa meM bhI pradezaniSpanna dravyapramANa ke jaisI pramANatA jAnanI caahiye| samaya AvalikA Adi rUpa-jo kAla pramANa hai vaha vibhAga niSpanna pramANa hai / samaya Adi kA svarUpa sUtrakAra svayaM hI Age nirUpaNa kreNge| sU0 201 // bhAga je bhAgo che teja pradeza che. A pradezathI niSpanna thavuM te pradeza niSpanna che eka samayanI sthitivALe paramANu athavA skanya eka kAlapradezathI, be samayanI sthitivALe paramANu athavA anya kAlanA be pradezothI niSpanna thAya che. A pramANe traNa samaya vagerethI mAMDIne asakhyAta samayanI sthitivALA jeTalA paNa paramANu athavA sko che, te sarve kAlanA teTa-teTalA ja pradezathI eTale ke traNa pradezathI yAvat asaMkhyAta pradezathI niSpanna thAya che. Ama jANavuM joIe enAthI AgaLa pagalonI eka rUpamAM sthiti ja hotI nathI. A pradezaniSpanna kAla-pramANamAM paNa pradeza niSpanna dravya pamANunI jema pramANutA jANavI joIe samaya AvalikA Adi rUpa je kAla-pramANa che, te vibhAga niSpanna kAlapramANa che samaya vagerenuM svarUpa sUtrakAra jAte have pachI nirUpita karaze sa2015 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 anuyogacandrikA TIkA sUtra 202 samayasvarUpanirUpaNam sarveSAM kAlabhedAnAM samayAditvAt samayanirNayArthamAha_mUlam-le kiM taM samae ? samayassa NaM paravaNaM karissAmi, se jahA nAmae-tuNNAgadArae siyA taruNe balavaM juga juvANe appAtake dhiraggahatthe daDhapANipAyapAsapiTuMtarorupariNae talajamalajuyalaparighaNibhabAhU cambheTTagaduhaNamuTTiyasamAhayaniciyagattakAe urassabalasamaNNAgae laMghaNapavaNajavaNavAyAmasamatthe chee dakkhe pattaTTe kusale mehAvI niuNe niuNasippovagae egaM mahaiM paDasADiyaM vA, paTTasADiyaM vA gahAya sayarAhaM-hatthamettaM osArejjA / tattha coyae paNNavayaM evaM vayAsI-je NaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA sayarAhaM hatthamette osArie se samae bhavai ? no iNaTe lmtte| kamhA? jamhA saMkhejjANaM taMtUNaM samudayasamiisamAgameNaM egA paDasADiyA vA paTTasADiyA vA nipphajjai, uvarilaMmi taMtaMmi acchiNNe hihile taMtU na chijjai, aNNami kAle uvarille taMtu chijjai aNNami kAle hiTThille taMtU chijjai, tamhA se samae na bhvi| evaM vayaMtaM paNNavayaM coyae evaM vayAsI-je gaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA uvarille taMtU chipaNe se samae bhavai ? na bhavai, kamhA ?, jamhA saMkhejjANaM pamhANaM samudayasamiisamAgameNaM page taMtU niSphajjA, uvarille pamhe acchiNNe heDille pamhe na chijjai, aNNamikAle uparille pamhe chijjai aNNaMmi kAle hehile. pamhe chijjai, tamhA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 anuyogadvArasUtre se samae na bhi| evaM vayaMtaM paNNavayaM coyae evaM vayAsIje NaM kAleNaM teNaM tuNNAgadArapaNaM tassa taMtumta uvarilla pamhe chipaNe le samae bhavai ? na bhavai, kamhA?, jamhA aNaMtANaM saMghAyANaM samudayasamiisamAgameNaM ege pamhe niSphajaI, ubarille saMghAe avisaMghAie hehile saMghAe na visaMghAijjai aNNaMmi kAle uvarille saMghAe visaMghAijjai aNNaMmi kAle hiTile saMghAe visaMghAijjai, tamhA se samae na bhavaha / etto'vi yaNaM suhumatarAe samae paNNatte smnnaauso||suu0 202 // chAyA-atha ko'sau samayaH ? samayasya khalu marUpaNAM kariSyAmi, atha yathA nAmakaH tumnavAyadArakaH syAt tamaNo balavAn yugavAn yuvAna alpAta sthirA grahastaH dRDhapANipAdapAzvapRSThAntarorupariNataH valayamalayugalaparighanibhavAhuH carmaSTakadrughaNamuSTikasamAhatanicitagAtrakAya: aurasyabalasamanvAgataH laGghanaplavana. javanavyAyAmasamarthaH chekaH dakSaH prAptArthaH kuzalaH medhAvI nipuNaH nipuNazilpo. pagataH ekAM mahatI paTa zATikAM vA paTazATikAM gRhItvA jhaTiti hastamAtram apasArayet , tatra nodakaH prajJApakam evam avAdIt-yena kAlena tena tunnavAyadArakeNa tasyAH paTazATikAyA vA paTTATikAyA vA jhaTiti hastamAtramapasAritam / sa samayo bhavati ? no'yamarthaH samarthaH / kasmAt ? yasmAt saMkhyeyAno tantUnAM samu. dayaptamitisamAgamena ekA paTazATikA vA paTTATikA vA nimpadyate / uparitane tantau avicchinne adhastanaH tantuH na chidyate / anyasmin kAle uparitanastantu. zchidyate anyasmin kAle adhastanastantuzchidyate, tasmAt sa samayo na bhavati evaM vadantaM prajJApakaM nodaka evamavAdI-yasmin kAle tena tunnavAyadArakeNa tasthAH paTazATikAyA vA paTTazA TikAyA vA uparitanastantuzchinnaH sa samayo bhAti ? na bhavati, kasmAt ? yasmAt saMkhyAtAnAM pakSmANAM samudayasamitisamAgamena ekastantuniSpadhate uparitane pakSamaNi acchinne adhastanaM pakSya na chidyate, anyasmin kAle uparitanaM pakSma zite anyasmin kAle adhastanaM pakSma chidyate, tasmAt sa samayo na bhavati / evaM vadantaM majJApakaM nodaka evamavAdIta-yasmin kAle tena tubhavAyadArakeNa takSya tantoH uparitanaM pakSa chinnaM sa samayo bhavati ? na bhavati, Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sU 202 samayasvarUpanirUpaNam 233 , kasmAt ? yasmAt anantAnAM saMghAtAnAM samudayasamitisamAgamena ekaM pakSma niSpa-: dyate uparitane saMghAte adisaMghAtite aghastanaH saMghAto na visaMghAtyate, anyasminkAle uparitanaH saMghAtaH visaMghAtyate tasmAt samayo na bhavati / etasmAdapi ca khalu sUkSmataraH samayaH prajJaptaH zramaNAyuSman // sU0 202 // TIkA- 'se kiM taM ' ityAdi- --atha ko'sau samayaH 1 iti ziSyapraznaH / samayasyAtinukSmatvAt tasya vistRtA prarUpaNA'pekSitA / tAM trinA samayaparijJAnamazakyam | aMta Aha sUtrakAraH - samayasya prarUpaNAM kariSyAmi = samayaH saMkSepataH pUrvamukto'pi sUkSmatvAnna buddhigrAhyo bhavati, atastasya vistRta vyAkhyAM kariSyA samaya, AvalikA AdirUpa jo kAlake bheda haiM unameM sarva prathama samaya kA pATha AyA hai - ataHsUtrakAra isake nirNaya nimitta " se kiM taM samae ? " ityAdi sUtra kahate haiN| 'se kiM taM samae ? ' ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM samae) he bhadanta ! vaha samaya kyA hai ? uttara- (samadhassa NaM parUvaNaM karistAmi) samaya, kAla kA saba se adhika sUkSma aMza hai / isaliye jaba taka isakI vistRta prarUpaNA nahIM kI jAyegI taba taka isakA vAstavika svarUpa pratipAdita nahIM ho sakegA- isaliye usake vAstavika svarUpa kA yathAvat parijJAna ho sake isa nimitta sUtrakAra usakI vistRtavyAkhyA kareMge / yadyapi samaya kA saMkSipta svarUpa pahile kaha diyA gayA hai parantu phira bhI vaha samaya bahuta sUkSma hai, isaliye sAmAnyasvarUpa ke kathana se vaha buddhi grAhya nahIM ho sakatA hai| isIliye sUtrakAra isakI samaya AvalikA Adi rUpa je kalanA bhedo che temAM sarvaprathama samayanA pATha Avela che. eTalA mATe sUtrakAra enA niSNuya nimitta'se kiM taM samae' ityAhi sUtra he che. " se ki taM samae ?" tyAhi zabdArtha - (se ki taM samae) he lata! te samaya zuddha che ? uttara- (samayahasaNaM parUvaNaM kariSyAmi) samaya bhajano sau 4ratAM badhAre sUkSmAMza che. ethI jyAM sudhI A sabadhamAM vistRta prarUpaNA karavAmAM Ave nahIM, tyAM sudhI AnuM vAstavika svarUpa nirUSita thaze nahIM, tenA vAratavika svarUpanuM yathAvat pijJAna thAya te mATe sUtrakAra tenI vistRta vyAkhyA karaze ne ke samayanA sAjJikSa svarUpa viSe DelAMDevAmAM bhAbhyu che, chatAM e te samaya atIva sUkSma che, eTalA mATe sAmAnya raMgarUpa kathanathI a0 30 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 anuyogadvArasUtre mIni bhAvArtha / vistRtavyAkhyA kartumevAha-' se jahANAmae' ityAdi / sa yathAnAmakaH-yathA yatprakAraM nAma prasya sa tathAbhUta:-devadattAdinAmaka ityarthaH, kazcit sunnavAyadArakA lauvikaputraH taruNaH pravarddhamAnavayAH, nanu dArako'pi pavamAna vayA eva bhavati kiM punastaruNetyupAdAnenetyAha-tunnavAyadArakatvaM tu tasminnAmRtyukAlaM tiSThati, manyukAle vArdhake pravardhanapAnayayastvaM nAsti, astaruNeti padamupAtam / athavA-taruNa: abhinavArNaguNAyupacitaH / balavAn sAmarthyavAn yugavAn-yuga-suSamaduSpamAdikAlA, tat aduSTam-upadravarahitaM viziSTabalaheturyasya sa tathA, kAlopadraveNa sAmarthyahAnirbhavati, ana idaM vizeSaNam / yuzanaH-yuvA-yauvanasthaH-prAptavayaska epaH' ityevaM bhaNativyapadizati loko yamasau niruktizAt yuvAnaH yuvetybhidheyH| tAruNyasyaivotkarSabodhanArtha yuveti vizeSaNam / alpAtaGka: rogarahitaH / alpshbdo'trbhaavvaackH| sthirAgrahastA=sthira-paTapATane kampana rahitaH agrahamto yasya sa tathA dRDhapANipAdapApRSThAntarorupariNata:-pANI ca pAdau ca pAcauM ca pRSThAntare ca Uruceti-pANipAdapAzcapRSThAntaroru-dRr3ha-zaktaM pANipAdapArzvapRSThAntaroru pariNataM saMjAtaM yasya sa tathA sviyrtyutkRssttsNhnnvaanityrthH| tathA-talayamalayugala parighanibhavAhuH-talasya-tAlavRkSasya yad yamalaMvistRta vyAkhyA karane ke liye Age kA prakaraNa prAraMbha karate haiMve isa meM kahate haiM- (se jahAnAmae) ki-jaise yathA nAmaka-devadatta Adi nAmavAlA koI eka (tupa mAgadArae) darjI kA laDakA (siyA) ho (taruNe) aura vaha ina taruNAdi vizeSaNoM se viziSTa ho-arthAta pravardhamAnavadhavAlA ho (balavaM) sAmarthyazAlI-ho, (jugava) suSamadu5SamAdi kAla ho-arthAta tIsare cauthe Are meM janmA ho (juvANe) prAptavayaska ho, (appAtaM ke) niroga ho, (thiraggahatthe) kapaDA phADane meM sthira hAyavAlA ho (dahapANipAyapAsapiTTanarorupariNae) donoM hAtha paira pArzvabhAga pRSThAnta aura Uru jisake khUya vizAla ho (tlte buddhigrAhya thaI zake tema nathI ethI sUtrakAra enI vistRta vyAkhyA 4211 mATe mArnu prArama reTe-tesA mAmA cha-(se jahA nAmapa) 3 2ma yathA nAma vatta vagaire nAbhava. 4 (tuNNAgadArae) na putra (siyA) DAya (taruNe) ma ta mA tAhi vizeSaNethI viziSTa DAya, meTale pravadha bhAnavayavANA ya. (balavaM) sAmathyazAlI hoya (5) suSamaduSaSamAdi kALane hoya eTale ke trIjA cothA ArAmAM - DAya (juvANe) Ata ya4 DAya (appAta ke) nizaya ya (thiragahatthe) 57 vAma sthira tANa saya, (daDhapANipAyapAsapiTuMtarIhapariNa) 5-2 bAya 5 // pRSTAnta bhane 6 (ana) nA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sU 202 samayasvarUpanirUpaNam samazreNIkaM yuga= iyam, parigha = kapATAlA ca etannibhau etatsadRzau dIrghasaralapInatvAdinA bAhU yasya sa tathA / itthaM svAbhAvikaM sAmarthyamutradarzaye Agantu koSakAraNajaM sAmarthyamAha - carmeSTakA dughaNamuSTika samA6tanicitagAtra kAyaHcarmAtA iSTakA - varmeSTakA=praharaNavizeSaH, duSaNa: =mudraraH, muSTikaH- muSTibandhaH etaiH samAinanena==yAyAmakAle samAinanena nicitAni dRDhAni gAtrANi=aGgAni yasmin, etAdRzaH kAyaH zarIraM yasya sa tathA, carmeSTikAdiprahAreNa sazaktazarIra ityarthaH / tathA aurasyana usamanvA gataH - aurasyaM = sahajaM yad balaM tena samanvAgataH = yuktaH - AntarotsAhavIrya vAnityarthaH / uDyana plavanajavanavyAyAmasamarthaH tatralaGghanam = kUrdanam, plavanam =trAhubhyAM nadyAstaraNam, jayanaM dhAtranam etadrUpo vyAyAmastena samarthaH = sAmarthya sampannaH / tathA chekaH = prayogajJaH, dakSaH zIghrakArI, prAptArthaH=svakarmajJaH, kuzalaH = Alocya kAryakartA, medhAvI = sakucchratadRSTakarmajamalajupala parighaNibhavAhU) dIrghatA, saralatA aura pInatA kI dRSTi meM jisake donoM pAna samazreNivAle do tAlavRkSoM ke samAna aura kapATAlA ke jaise ho tathA (cammeduduhaNa muTThiyasa mAhapani ciyaMgatakAe) vyAyAma karate samaya carmeSTikA-praharaNavizeSa, dudhaNa-mudgara, muSTika - muSTibandha, inake pherane se jinake zArIrika avayava bahuta adhika dRDha ho gaye ho, (urassabalasamaNNAgae) svAbhAvikabala jisameM khUba bharA ho, 'laMghaNapavaNa javaNa vAyAma samatthe) kUdanA, tairanA, dauDanA isarUpa vyAyAma se jo sAmarthya saMpanna ho, (chee) jo cheka ho arthAta kapaDe phADane ki yukti ko jAnane vAlA ho, (dakkhe) dakSa ho (pattaTThe) apane kArya kA jJAtA ho, (kusale) vicAra ke kAma karanevAlA maDuna vizAla hoya, (talajamalajuyala narighaNibhabAhU) dIrghatA, sarasatA ane pInastranI dRSTie jenA khanne mAhue samazreNivALA e tAla vRkSa jevA bhyAne kupATAsA (ubhAu) nevA hoya temana ( cammedRgaduhaNamuTThiyasa mAdhyaniciya - gattakAe) vyAyAma* kuztI vasate yarbheSTa prahara vizeSa, dudhaSNu-muddagara, bhuSTiGa- suSTi-bandha, pheravavAthI jenA zArIrika avayavA bahuja sudRDha thaI garyA hAya ( urassa bala samaNNAgara) svAbhAvika maja bhesAM bahuta hAya, (laMghaNapavaNavaNavAyAmamatye) havu, taravu, choubuM vagere 35 vividha vyAyA mAthI me sAmarthya sapanna DhAya, (che) je cheka hAya, eTale ke kApaDa phADavAnI yuktine sArI rIte laghutI hoya (dakakhe) dRkSa hoya ( pattaTThe ) potAnA arthabhAM avI DAya (kusale) bhUtra vicArapUrva' bharanA hoya, (meAbI) medhAvI ya Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre parijJAnavAn , nipuNa:-upAyArambhakaH, tathA-nipuNazilpopagataH-nipuNaM-sUkSma yat zilpaM tena ubagataH samanvAgata:-mUkSmazilpavAnityarthaH / evaMvidhavizeSaNavi. ziSTamtunavAyadAraka ekAM mahatIM paTazATikAM kAsazATikAM vA paTTazATikAM= kRmijatantuzATikAM vA gRhItvA 'sayarA ' ti jhaTiti istamAtram hastapramANam apasArayeva-sphATayet / tatraevaM guruNokta nodakA-ziSyaH prajJApaka-gurumevam avAdItU-uktavAn-yena kAlena-yAvatA kAlena tena tumnavAyadArakeNa tasyAH paTazATikAyA vA paTTazATikAyA vA jhaTiti hastamAtramapasAritam , sa samayo bhavati kim ? gururAha-nAyamarthaH samarthaH / kasmAt ? yasmAt tantUnAM samudayasa. ho (mehAvI) medhAvI ho arthAt eka bAra dekhA sunA huA kArya kA jJAnavAlA ho, (niuNe) nipuNa ho-catura ho, (niuNasippovagae) sinekI kalA meM nipuNa ho| ina vizeSaNoM se yukta banA huA vaha darjI kA laDakA (ege mahApaDasADiyaM vA paTTasADiyaM vA) eka bahuta ghaDI bhArI stUta kI zATikA ko athavA rezamI zATikA ko (gahAya) lekara (sayarAhaM) paDI zIghratA se (isthametaM osArejA) eka hAtha pramANa phADa detA hai| (tattha coyae paNNavayaM evaM vayAsI) isa para prazna kAziSya gurU se ailA pUchatA hai ki (jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADipAe vA paTTasAr3iyAe vA sayarAhaM hasthamette osArie se samae bhavai ?) jitane kAla meM usa darjI ke laDakene usa sUta kI zATikA ko athavA rezama kI zATikA ko eka hAtha pramANa phADA hai to kyA he bhadanta ! vahI samaya hai ? eTale ke eka vakhata jela ane sAMbhaLela kAryanuM jJAna dharAvatA hoya, (niuNe) niSaya DAya, yatura ya, (niuNe sippAvagae) sIpa tAmA nipuNa DAya, yA viSayI samasta thaye talana putra (egge mahai paDasADiyaM vA paTTasADiyaM vA) me bhUmA mATI sAre sataranI zAmina mayA rezamI zani (gahAya) sana (sayarAha) hama zItAthA (isthamette osA. rejjA) ke sAtha pramANa hI nAme cha.. (tattha coyae paNNavayaM evaM vayAsI) mA viSa praztA ziSya gurune mA prabhArI prazna 4re cha hai (jeNaM kAleNaM veNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA sayarAhaM hatthamette osArie se samae bhavai ?) 29 a nAme sUtaranI zATikAne athavA rezamanI zATikAne eka hAtha pramANu phADI nAkhI che, te zuM bhAdata! teja samaya che? Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sU 202 samayasvarUpanirUpaNam mitisamAgamena-dvayAdisamudAyAtmakatantUnAM samyaksaMyogena ekA paTazATikA vo paTTazATikA vA niSpanA bhavati / tasyA uparitane tantAvacchinne adhastanastantuna chidyate / anyasmin kAle coparitanastantuzchidyate anyasmin kAle cAdhastanaH / tasmAt zATikAyA istamAtrasphoTanakAla: samayo na bhvti| evaM vadantaM prajJApakaMguruM nodakA zivyA pRcchati-yAvatA kAlena zATikAdvayamadhye nyatarasyAH zArTi uttara-(jo iNahe samaDhe) yaha artha samarthita nahIM hai-arthAt vaha samaya nahIM hai| (kamhA) kyoMki (jamhA saMkhejmANaM taMtUNaM) saMkhyAta taMtuoM ke (samudayasamiisamAgameNaM) samudAyarUpa samiti ke samyaka saMyoga se arthAt vyAdisamudAyAmaka taMtuoM ke viziSTa saMyoga se (emA paDaloDiyA vA padRsADiyA vA nippajjaha) eka sUtakI zATikA athavA rezama kI zATikA banatI hai| (udharillaMmi taMtumima acchiANe hiDille taMtu na chijjai ) so jaba taka usakA Upara kA taMtu nahIM phaTegA, taba taka nIce kA taMtu nahIM phaTa sakatA hai| (aNNami kAle uvarille taMtU chijjai aNNammi kAle hiDille taMtU chijjaha) isaliye yaha mAnanA cAhiye ki Upara ke taMtu ke chidane kA kAla dUsarA hai aura nIce ke taMtu ke phaTane kA kAla dusarA hai / (tamhA se samae na bhavai) isaliye zATikA kA 1 eka hAtha phaTane kA kAla samayarUpa nahIM hai (evaM vayaMtaM paNNavayaM cothae evaM kyAsI) isa prakAra kahanevAle guru se punaH prazna kartA ziSya pUchatA hai ki (jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA uvarille taMtu chipaNe se samae Sttara-(No iNadve samI) 0 ma samati nathI. meTale te abhaya -nathI (kamhA) maI (jamhA saMkhejjANaM taMtUNa) sabhyata tatumAna (samudayasamiha samAgameNaM) samuhAya 35 samitinA sabhya5 sayAgathI meTa yAli samuhAyAtma tusAnA viziSTa sAthI (ege paDasADiyA vA paTTa sADiyA vA niphAi) se sU12nI. tti| athavA rezamanI zAsa tayAra thAya cha. (varillaMmi taMtummi acchipaNe hiDille taMtu na chijjai) to nyAM sudhA tenI uparane taMtu (tAra) phATaze nahIM, tyAM lagI nIceno taMtu phATaze nahIM (aNNami kAle aville taMtU chijjai aNNami kAle hi Dhille taMtU chijjai) eTalA mATe A vAta mAnI levI joIe ke uparanA tane chedana kAla manya cha bhane nIyana tunA haina manya che. (tamhA se samae na bhavaI) eTalA mATe zATikAne eka hAtha vastra phADavAne kAla samaya rUpa nathI. (evaM vayaMte paNNavayaM coyae evaM vayAsI) mA prabhArI nArA 132 za Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 238 anuyogadvArasUtre kAyA uparitanastantustenatunAyena chinnA, sa kAlaH samayo bhavati ? gururAha-na bhavati / kammAna bhavati ? yasmAt saMkhyeyAnAM pakSamaNAM-jantumukSmAzyavAnAM samudayasamitisamAgamena-dvayAdisamudAyAtmakapakSamaNAM samyaksaMyogena ekastantu. niSpano bhavati / tatra tanau uparitane pakSamaNi acchinne adhastanaM pakSma chinnaM na bhavati / anyasmin kAle uparitanaM pakSma chinnaM bhavati, anyasmin kAle'dha. stanaM pakSma chinnaM bhavati, ubhaye chedakAle bhinnaH, ataH sa samayo na bhavati / bhavaha) jitane samaya meM usa dI ke dAraka ne usa pazATikA ke .. uparitana taMtu kA chedana kiyA hai to kyA he bhadanta ! vaha uparitana saMtu chedana kAla samaya hai ? uttara-(na bhavaha) vaha samaya nahIM hai / (karahA) kyoM nahIM hai ? (jamhA saMkhejjANaM pamhANaM samudayasamiisamAgameNaM ege taMtu niSphajajai) kyoMki saMkhyAta tantu sUkSmAcayoM-ru bhoM-ke samudAya rUpa samiti ke saMyoga se eka tantu nihapAna huA hai| (urille pamhe acchiNNe he Tille pamhe na chijjaha) so jamna taka Upara kA hAna chidA jAyagA-taba taka nIce kA ruAM-goma-nahIM chida sakatA haiN| isaliye yaha mAnanA cAhiye ki (bhagammi kAle ubarille pamhe chijjaha, aNNaMmi kAle heDille pamhe chijjai) bhinna samaya meM Upara kA roma chidA hai aura dUsare bhinna samaya meM nIce kA roma chidA hai / (lamhA se pra tA ziSya prazna pare cha hai-jeNa kAleNa teNa tugNAgadAraeNa tIse paDasADayA e vA paTTa sADiyA e uvarille taMtU chiNNe se samae bhavai) rekhA samayamAM te daInA dIkarAe te paTa zATikA athavA 5dra zATikAnA upari. tana taMtunuM chedana karyuM che te zuM che bhadaMta ! te uritana tata chedana kAa samaya che? uttara-(na bhavai) samaya nathI (kamhA) sAya ma nathI ? (jamhA saMkhejANa pamhANa' samudayasamiisamAgameNa ege taMtU niphajai) ma saMkhyAta taMtu sUramAvAnA samudAyarUpa samitinA saMgathI te eka tanatu nApanna yeta cha. (ubarille pamhe acchiNNe hedille pamhe na chijjai). to tyAM sudhI uparane reso chedAya nahIM tyAM lagI nIcene re chedAya ja nahIM mean bhoTa mA0 mA bhAvuna (aNNammi kAle uparille he chijjada, aNNami kAle heTrille pamhe chijjaha) minna samayamA 652n| soDAyA cha bhane jIta bhinna samayamA niiyn| 2 / haaye| cha. (samhA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sU 202 samayasvarUpanirUpaNam punaH ziSyo pRcchati-yAvatAkAlena tena tunnavAyadArakeNa uparitana prakSma chinnam , sa samayo bhAti ? gururAi-na bhavati / kasmAt ? yasmAt anantAnAM saMghAtAnA pakSamasUkSvAvayavAnAmekapariNAmarUpANAM samudayasamitisamAgamena samudAyasya / samyaksaMyogena ekaM pakSma niSpannaM bhavati / tatroparitane saMghAte avisaMghAtite apRthakkRte'vastanaH saMghAto na visaMghAtyate-pRthavikrayate / uparitanAdhastanasaMghAtasamae na bhavai) isaliye vaha samaya nahIM ho sakatA hai / (evaM vayaMtaM paNNavayaM coyae evaM vadhAsI) isa prakAra uttara denevAle guru jana se prazna kartA ziSya ne aisA pUchA ki (jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM narasa taMtussa uvarille pamhe chinne se samae bhavai) to kyA jitane samaya meM usa tunnAkadAraka ne usa taMtu ke uparitana roma ko chedA hai vaha samaya hai ? uttara--(na bhavA) vaha samaya nahIM hai, (kamhA) kyoM nahIM hai ? jamhA) kyoMki (aNaMtANaM saMghAyANaM samudayasamiisamAgameNaM ege niphajjai) anaMtasaMghAtoM kA-pakSma sUkSma avayavoM kA-jo samu. samiti kA ekapariNAmarUpa saMyoga hai-usase vaha eka pakSma niSpanna tA hai / so (uvarille saMghAe avisaMghAie heDille saMghAe na visama jaha) jaba taka Upara kA saMghAta pRthak nahIM hogA taba taka nIce saMghAta pRthakU nahIM ho sktaa| isa prakAra yaha mAnanA cAhiye ki samaya na bhavai) meTA mATe te samaya / nahI (evaM vayaMta navayaM coyae evaM yAsI) yA pramANe uttara mApanA2 43ne prazna uttI nya mA tatanA 5.4yA hai-(jeNaM kAleNa' teNa tuNNAgadArapaNa tassa nasa uvarille pamhe chinne se samaya bhavai 1) ta rekhA samayamA ta tanAkadArake te taMtunA uparitana rAmanuM chedana karyuM che te samaya che? uttara-(na bhavai) te abhaya nathI (kamhA) bha nathI? (jamhA) ubha (aNatANa saMdhAyANa samudayasaiisamAgameNa ege pamhe niSphajjai) manata sAtenA-pakSama sUkSma avayanA-je samudAya samitinA eka pariNAma rUpa ayosa cha, tanAthI ta me 56 pina yAya che. to (varille saMdhAe avisaMghAie he Telle saMghAe na visaMghAijjai) cyA sudhI 52ne| Ala , thayo nathI tyAM sudhI nIce saMghAta pRthaka thaI zake ja nahIM. A pramANe mA. bhAna hai (aNNami kAle uvarille saMghAe visaMghAijaha Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na 240 anuyogadvArasUtre yovisaMghAtanakAlo bhinnaH, ataH sa sapayo na bhavati / kastarhi samayaH ? ityAhahe zramaNAyuSman ! ito'pi ca khalu mUkSmataraH samayaH prajJaptaH saMghAvisaMghAtanakAlAdapi sUkSmataraH samayo bodhya ityarthaH / nanu payanantaiH paramANusaMghAtaiH pakSma nirvaya' te, te saMghAtAca krameNaiva chiyante, taakasya pakSamaNo vidAraNe'nantAH sama yA vyatiyanti, etaccAgamaviruddham , Agame hi-asaMkhyeyAsu utsarpiNyavanapiNISu asaMkhyeyasamayAnAmeva pratipAdanAt / uktaM ca(aNNamikAle urille saMghAe visaMghAhajjai aNNami kAle hiTille saMghAe visaMghAijjaI) Upara kA saMghAta anyakAla meM pRthaka huA hai aura nIce kA saMghAta anyakAla meM pRthak huA hai| (tamhA) isaliye (se samae na bhavai) vaha samaya nahIM hai / to phira samaya kyA hai? ___ uttara-(samaNAuse) he zramaNAyuSman ! (etto viyaNaM suhumatarAe samae paNNa) isase bhI samaya sUkSmatara kahA gayA hai| arthAt saMghAta ke visaMghAtana kAla se bhI samaya sUkSmatara hotA hai aisA jAnanA caahiye| zaMkA-yadi ananta paramANu saMghAtoM se eka pakSma niSpanna hotA hai aura ve saMghAta kramazaH hI chinna hote haiM to aisI mAnyatA meM aisI bAta mAnanA cAhiye ki eka pakSma ke vidAraNa meM ananta samaya laga jAte haiM- / parantu aisI bAta mAnanA Agama ke viruddha par3atI hai kyoM ki asaMkhyAta utsapiNiyoM avasarpiNiyoM meM asaMkhyAta samayahI hote haiM aisA Agama meM pratipAdana kiyA gayA hai| uktaMca "asa kheaNNabhi kAle hidille saMghAe visaMghAijjai) 652 sAta anyasamA praya yayeda cha sara niiyn| sAta anyAlamA 155 ye che. (tamhA) merA bhATe (se samae na bhavai) a samaya nayI pachI samaya zucha? uttara-(samaNA use) 7 shrmaayukbhn| (eco'vi yaNa suhumatarAe samae mo enA karatAM paNa samaya sUkSamatara kahevAmAM Avyo che-eTale ke saMghAtanA visaghAtana kAla karatAM paNa samaya sUkSamatara hoya che. Ama jANavuM joIe. zakA-je anaMta paramANu saMghAte vaDe eka pakSama niSpanna thAya che ... mAtA anukrame ja chinna thAya che te evI sthitimAM A vAta mAnavI ja joIe ke eka pakSanA vidAraNamAM anaMta samaya lAge che. paraMtu A vAta Agama virUddha che, kemake asaMkhyAta udasarpiNIo, avasarpiNIe.mAM asaMkhyAta samaye ja hoya che. evuM AgamamAM pratipAdana karavAmAM Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 202 samayasvarUpanirUpaNam 241 " asaMkhejjAsu NaM bhaMte ! ussappiNI atrasappiNIsu kevaiyA samayA paNNattA ? goyanA ! asaMkhejjA / anaMtAsu NaM bhaMte ! ussappiNI avasappiNI kevaiyA samayA paNNattA ? goyamA ! anaMtA / " kA chAyA- ." asaMkhyeyAsu khalu bhadanta ! utsarpiNyavasarpiNISu kiyantaH samayAH prajJatAH ? gautama 1 asaMkhyeyAH / anantAsu khalu bhadanta / utsarpiNyatrasarpiNISu kiyantaH samayAH prajJatAH 1 gautama ! anantAH / iti / atrAha - satyam, kintu pATanamavRtta puruSasya prayatno'cintyazaktisampanno bhavati, ataH pratisamaya manantAH saMghA tAzchidyante / itthaM caikasmin samaye ye'nantAH sayAtAzchinnA bhavanti, tairanantaiH jjAsu NaM bhaMte ityAdi' he bhadanta ! asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNiyoM meM kitane samaya kahe gaye haiM ? utara -- he gautama ! asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNiyoM meM asaMkhyAta aura anaMta utsarpiNI avasarpiNiyoM meM ananta samaya kahe gaye haiN| zaMkAkAra kI zaMkA kA abhiprAya aisA hai ki anaMtaparamANuoM ke saMghAtoM se jo eka pakSma niSpanna hotA hai-usa ke vidAraNa karane meM siddhAntakAroM ne asaMkhyAta samaya kA kAla hI kahA hai, parantu ApakI mAnyatAnusAra vahAM anaMta samaya sAbita hotA hai-taba- - siddhAnta ke sAtha yaha bAta kaise saMgata hogI ? uttara - pakSmapATana meM pravRtta hue puruSa kA prayatna acintyazaktibAlA hotA hai| isaliye pratisamaya anaMta saMghAtoM kA cheda hotA hai| isa prakAra eka samaya meM jo anaMta saMghAta chinna hote haiM una anaMta mAnyu che. bahutAMya- " asaMkhejjAsu Na bhaMte " ityAdi De lahAMta! asabhyAta utsarpiNI avasarpiNIomAM keTalA samayeA kahevAmAM AvyA che ? uttara-he gautama ! asrakhyAta utsarpiNI avasarpiNIomAM asakhyAta ane anaMta utsarpiNI avasarpi NIemAM ana'ta samA kahevAmAM AvyA che. zakAkAre je zakA karI che tenA abhiprAya A pramANe che ke anata paramAguAnA sadhAtAthI je eka pama niSpanna thAya che, tene vIbhuM karavAmAM siddhAntakArAe asakhyAta samayanA kAla ja kahelA che, paratu tamArI mAnyatA mujaba tyAM anaMta samaya siddha thayela che, tyAre siddhAntanI sAthe A vAta kevI rIte caiAgya kahevAya ? uttara-pama pATanamAM pravRtta thayela purUSanA prayatna acittva zaktivALA hAya che eTalA mATe pratisamaya anaMta sadhAtAnuM chedana thAya che A pramANe a0 31 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .242 anuyogadvArasUtre saMghAtarekaH sthUlataraH saMghAno vivakSyate / evaMvidhAH sthUlataHsaMghAtA ekasmin pakSamaNi asaMkhyayA etra bhavanti / teSAM cAsaMkhyeyAna saMbAtAnAM krameNa cchedane'. saMkhyeyaireva samayaH pakSma chicate, po nAsti kazcid virodhaH / evaM ca bhUtre vizegheNAnuktA api prakaraNAvazAt svayamdyAH , anyathA Agamasya volivirodhaH prasajyeta saMghAtoM se eka sthUlatara saMghAta vivakSita holA hai isa prakAra ke sthUlatara saMghAta eka eka pakSa meM asaMkhyAta hI hote haiM / isa asaMkhyAtasaMghAto ko krama 2 se chedana hone meM asaMkhyAta samaya hI lagate haiN| isaliye eka pakSaNa asaMkhyAta samaya meM chinna hotA hai isa kathana meM koI virodha nahIM AtA / sAhAya pahane kA yaha hai-ki alaMta paramANu saMghAtoM se eka pakSamA niSpanna hotA hai aura pakSama kA eka 2 saMghAta krama kramazaH chinna hotA hai, aisI sthiti meM eka pakSa ke chedana hone meM anaMta samaya laganA cAhiye / parantu siddhAntakAroM ne jo eka pakSma ke chedana hone meM anaMta samayA na kahakara asaMkhthAta samaya kahe haiM usakA kAraNa yaha hai Ika eka samaya meM jo anaMtaparamANu saMghAta chinna hotA hai vaha eka sthUlatara saMghAta mAnA jAtA hai| isa prakAra ke sthUlatara saMghAta pakSna asaMkhapAta hI hote haiM anaMta nahIM / isaliye ina asaMdhAta saMghAtoM ke chedana meM kramazaH asaMkhyAta samaya hI lagatA 4 / sb sndhaay' maal ly' taar strii grnth aal jummaa n munyj eka samayamAM je anaMta saMvAnuM chedana thAya che, te anaMta saMghAtethI eka skUlatara saMghAta eka eka palmamAM asaMkhyAta ja hoya che. A asaMkhyAta saMghatene kramazaH dita karavAmAM asaMkhyAta samaya ja lAge che. eTalA mATe eka pazna asaMkhyAta samayamAM chinna thAya che, A kathanamAM keI vidhi nathI tAtparya A pramANe che ke anaMtaparamANu saMghAtothI eka pakama niSpanna thAya che. ane palamane eka eka saMghAtakama kramazaH chinna thAya che, evI sthitimAM eka palamanA chedanamAM anaMta samaye lAgavA joIe paraMtu siddhAntakAroe je eka pakSamanA chedanamAM anaMta samaya na kahIne asaMkhyAta samaya kahela che, tenuM kAraNa A che ke eka samayamAM je anaMta paramANu saMghAta chinna thAya che te eka skUlatara saMghAta mAnavAmAM Ave che. A jAtanA sthUlatara saMghAta-5mamAM asaMkhyAta ja hoya che, anaMta nahIM eTalA mATe A asaMkhyAta saMghAnA chedanamAM kamazaH asaM. khyAta samaya ja lAge che. A pramANe asaMkhyAta samaya lAgavAnI A vAta Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra202 samayasvarUpanirUpaNam sUtraM tu sucAmAtra vijJeyam , tathA ca thotaM pakSama asaMkhyeyaireva sAyazcyite / chadmasthAnubhavAviSayaM samayasAdhakaM viziSTakriyArUpa kimapi darzayituM na zakyate, ataH etto viNaM suhumatarAe samae' iti sAmAnyenaizetavAn zutrakAraH / itthaM ca ekasmAduparitanapakSamacchedanakAlAdasaMkhyAtatamo'zaH samaya iti sthitam / ki ca sphATanapravRttapuruSaprayatno'cintyazaktisampanna ityuktaM tatsaMgatirevaM bodhyA yathAmeM yadyapi pradarzita nahIM kI hai to bhI prakaraNa vaza use yahAM samajha lenI cAhiye / nahIM to Agama kathita ukti ke sAtha usakA virodha prasakta hogaa| Ama meM eka pakSama asaMkhyAta samayoM meM chinna hai| aisI yAta kahI so yahAM jo use nahIM kahA hai isakA kAraNa yaha hai.. ki sUtra sUcAmAtra hotA hai 'pakSamasaMkhyAta sammayoM meM hI chinna hotA hai isa bAta ko siddha karane vAlA koI viziSTa kriyA rUpa dRSTAnta ki jo chavAsthajanoM ke jJAna kA viSayabhUta ho aura jisase samaya kIsiddhi ho jAve sUtrakAra dikhalAne meM asamartha haiM isIliye unhoMne sAmAnyarUpa se aisA hI kaha diyA hai ki "eto vi NaM suhamatarAe samae' samaya iha se bhI adhika sUkSmatara honA hai| ataH eka uparitana pakSama ke chedanakAla kA asaMkhyAtavA bhAgarUpa jo aMza hai vaha samaya hai. aisA jAnanA cAhiye / kiMca-'phADane meM pravRtta hue puruSa kA prayatna acintyazaktibAlA hotA hai' ailA jo kahA hai so usakI saMgati isa patrakAre sUtramAM je ke prakAzita karI nathI chatAM e prakaraNa vaza tene ahIM adhyAhAra karI levo joIe nahIMtara Agamakathita ukti-sAthe teno virodha prasata thaze AgamamAM "eka pakSama asaMkhyAta samayamAM chinna thAya che." evI vAta kahevAmAM AvI che. te ahIM te vAta kahevAmAM AvI nathI. chekAraNa e che ke sUtra sUcA mAtra heAya che. "pahama asaMkhyAta samayamAM chinna thAya che. A vAtane siddha karanAra keI viziSTa kriyArUpa daSTAnta 2 = chavAsthajanA jJAnane viSayabhUta hoya ane jenAthI samayanI siddhi thai jAya sUtrakAra batAvavAmAM asamartha che eTalA mATe ja temaNe sAmAnya pathI sa hI che , "etto vi NaM suhumatarAe samae" samaya yenA karatAM paNa vadhAre sUkSmatara hoya che. eTalA mATe eka uparitana pamanA dinakAlane asaMkhyAta me bhAga rUpa je aMza che te samaya che. Ama jANavuM joIe kica-"phADavAmAM pravRtta thayela purUSano prayatna acitya zakti sapanna Dhoya che." Ama kahevAmAM AvyuM che, te A vAtanI saMgati Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra bhanuyogadvArasUtre nagarAdipasthito'navaratapattimAn kazcit purupaH prayatna vizeSAt pratikSaNaM bahUn namaHpradezAn vilaLyAvireNaiveSTa dezaM prApnoti, tathaiva sphATanapravRtapuruSo'cintyazaktisampannamayatnena asaMkhyeyaireva samayaiH pakSma chinattIti / yadi punargantA puruSaH krameNakai vyomamadezaM vilavayet , tadA'saMkhyotsapiNyavasarpiNIbhiretheSTadeza gacchet , 'aMgulaseDhImitte ussappiNIu asaMkhejjA' chAyA-aMgulamAtrazreNau utsapiNyaH asaMkhyeyAH-ityAdivacanAt , ato'tIndriyeSvaryeSu yuktivAdibhine bhavitavyam , anyathA sarvajJavacanApAmANyaM prasajyeta / uktaM caprakAra se baiThAnI cAhiye ki-jaise koI puruSa kisI dUsare sthAna meM jAne ke liye apane sthAna se prasthita ho aura vaha yadi nirantara gamana rUpa prayatna meM pravRtti karatA rahatA hai to jisa prakAra vaha bahuta jaldI apane gantavyasthAna para pahu~ca jAtA hai usI prakAra sphATana kriyAmeM pravRtta puruSa bhI acintyazakti saMpanna apane prayatna se asaMkhyAta samaya meM hI eka pakSa kA chedana kara denA hai / aura yadi vahI gantA (jAne. vAlA) puruSa krama 2 se eka 2 AkAzapradeza ko ullaMghana karatA huA Age baDhatA rahatA hai to vaha apane gantavya sthAna para asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAla meM hI pahu~ca sakatA hai| kyoMki 'aMgula seDhImitte uslappiNIU asaMkhejjA' aisA Agama kA vacana hai / atI. ndriya padArthoM ko jAnane ke liye Agama aura yukti donoM kA sahArA lenA cAhiye aisA sarvajJa kA Adeza hai| kevala yukti ke sahAre hI unakA nirNaya nahIM karanA cAhiye / hAM jahAM taka yukti cale A pramANe besADavI joIe ke jema koI purUSa keI bIjA sthAne javA mATe pitAnA sthAnathI prasthita thayo hoya ane te je niraMtara gamana rUpa prayatnamAM pravRtti karatA rahe che te jema te zIdhra potAnA gantavya sthAna para pahoMcI jAya che, temaja saphATanakriyAmAM pravRtta purUSa paNa acinya zakti saMpanna pitAnA prayatanathI asaMkhyAta samayamAM ja eka palamanuM chedana karI nAkhe che ane je te janAra purUSa kramazaH eka eka AkAzapradezanuM ullaMghana karIne AgaLa vadhatuM rahe che te te potAnA gantavya sthaLa para asaMkhyAta utsaki asaNI in paDeya za cha. ubho " aMgula seDhImitte utsappiNIU asaMkhejA" me mArAmanu vayana matIndriya padArthAnA nAna mATe Agama ane yukti bane sahAyabhUta thAya che. evI sarvazanI AjJA che. phakta yukti vaDe ja te vize nirNaya gya kahevAya nahi paNa Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra202 samayasvarUpanirUpaNam " Agamazcopapattizca sampUrNa viddhilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye // 1 // AgamazcAptavacanamAptaM doSakSayAdviduH / vItarAgo'nRtaM vAkyaM, na brUgad hetvasaMbhavAt // 2 // upapattirbhavedyuktiyA~ sadbhAvamasAdhikA / sAnvayavyatirekAdikSaNA sUribhiH kRtA ||3||iti| atra Agama upapattizca dvayamapi nidarzitam ||muu0202|| vahAM taka yukti bhI calAnI cAhiye parantu jahAM yukti na cale vahAM Agama ko pramANa mAnakara unheM svIkAra karanA caahiye| yadi aisA nahIM kiyA jAve to sarvajJa ke vacanoM meM apramANatA kI prasakti hogii| aisA hI kahA hai 'Aganazcopapattizca' ityaadi| atIndriya padArtho ke sadbhAva kI pratipatti ke liye Agama aura upapatti-yukti-ye donoM hI lakSaNa rUpa jAnanI cAhiye / Apta puruSa ke vacana kA nAma Agama hai| doSoM ke sarvathA prakSaya ho jAne se hI manuSya Apta banatA hai| Apta kA dUsarA nAma vItarAga hai| vItarAga anRta bolane ke kAraNoM kI asaMbhavatA se kabhI bhI anna-jhUTha-vacana nahIM bolte| upapatti-nAma yukti kA hai| yaha anvaya vyatireka lakSaNa. vAlI hotI hai| aura apane sAdhyake sadbhAva kI AvedikA hotI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki yukti kA dUsarA nAma hetu hai / aura hetu ATaluM cokkasa dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke jyAM sudhI yukti cAlI zakti hoya tyAM sudhI yuktine praga karavo ja joIe jyAM yukti cAle nahi tyAM Agamane ja pramANabhUta svIkArIne cAlavuM joIe je A pramANe AcaravAmAM Ave nahi te sarvajJanA vacanemAM apramANutAnI prasiddhi thaze vAma mAthu cha -" Agamacopapattica " tyAhi bheTa atindriya padArthonA sadbhAvanI pratipatti mATe Agama ane upapati-yukti A banene lakSaNa rUpa jANavA joIe A purUSanA vacananuM nAma Agama che. doSo sarvathA vinaSTa thaI jAya tyAre ja manuSya Ama bane che ApanuM bIju nAma vItarAga che vItarAga amRta belAvAnA kAraNenI asaMbhavatAne lIdhe kaI paNa vakhate anuta-juThuM-vacana bolatA nathI. u55tti yukitanuM nAma che A avaya vyatireka lakSaNavALI hoya che ane pitAnA sAdhyanA saddabhAvanI Avedika hoya che. tAtparya A pramANe che ke yukitanuM bIju nAma hetu che, ane je hetu hoya che te potAnA sAdhyanA sAthe avinA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rada anuyogadvArasUtre na hotA hai ahuM ane sArA vinA ja hai = sadaNa rAjA A jJAna sArA saura swaSada dvArA nA chata che | kuvA re mArA aura hetu ja hovo jo vicAra hai aAvArtha-- g4 dvArA sUtro ne jana jaur ? rU jAta ko samajhAyA hai| ghaDI ghaMTA, pala Adi, ye saba kAla ke hI aMza hai vahu chu rimAna nA hai dRSei jo strAvaNa nara nArA jJAna hai ! za Na aA vaNA hai ji-jasarA ji zoriAna narI dhro vAta jaise-g4 jaja jANu nirjivA dotA hai, karI ghara sajA karI nirvirAja rA ra ja suvA sura dAraka jaya kisI bar3e bhArI vastra meM se apane hasta kI kuzalatA se Tw gba ja dura jJAtA hai, tA rASaror karAtA par banI hai ki isane ekahI samaya meM isa TukaDe ko vahAM se phAr3a liyA hai / parantu usa vastra meM se usa eka hAtha ke TukaDe ko phADane meM asaM. vAta sA sA sucA vastra asaMtu re gulAi te sanA hai saura - jaMtu je kare che parANe nA hai zAha zabA jJA taka Upara kA taMtu nahIM phaTegA-taba taka nIce kA taMtu nahIM phaTa sakatA bhAvI hoya che temAM sAdhya-sAdhanabhAva jJAna anvaya- 00 tireka vaDe gamya heya che ahIM sUtrakAre Agama ane hetu A bannenuM spaSTIkaraNa karyuM che. bhAvArtha-A sUtra vaDe sUtrakAre "samaya zuM che?" te vize spaSTatA karI che ghaDI, samaya kalAka, paLa vagere A badhAM kALanA ja aMza che. paNa emanuM vibhAjana thaI zake che, tethI emane samaya rUpa mAnI zakAya nahi samaya kharekhara kAla te aMza che ke jenuM vibhAjana thaI ja na zake jema pudagala paramANu nivibhAga hoya che, temaja samaya paNa nivibhAga hoya che. daIne koI kuzaLa catura juvAna ke I me TA tAkamAMthI pitAnA hastakauzalathI eka hAtha jeTalA vastrane kakaDo phADe che, tyAre sAdhAraNa loko ema samaje che ke e ekaja samayamAM e kakaDe temathI phADayo che paNa kharekhara te te vastramAMthI te eka hAtha kakaDAne phADavAmAM asaMkhyAta samaye lAgyA che vastra ghaNA taMtaenA samudAyathI taiyAra thayela che ane dareke dareka saMta aneka pamenA samudAyathI taiyAra che. thayela phADatI vakhate jayAM sudhI uparane tata phATaze nahi, tyAM sudhI nIcene taMtu phATaze ja nahi, ane jyAM sudhI eka taMtanA uparanuM pakSama phATaze nahi, tyAM sudhI te taMtunA bIjA pakSamAM Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 anuyogandrakA TIkA sUtra 203 AvalikAdinirUpaNam mUlam - asaMkhijjANaM samayANaM samudaya samitisamAgameNaM sA egA Avali attinbai, saMkhejjAo AvaliyAo UsAlo, saMkhijjAo AvaliyAo nIsAso, haDamba aNavagahai aura jaba taka eka taMtu kA Upara kA Sama nahIM phaTegA tabataka usa taMtu ke anya pakSma nahIM phaTa skeNge| isa prakAra vicAra karane para yaha bAta samajha meM A jAtI hai ki 'eka hAtha kapaDe ke phADane meM asaMkhyAta samaya vyatIta ho cukate haiN| aura eka taMtu ke chinna karane meM bhI asaMkhyAta samaya vyatIta ho jAte haiM / tathA eka taMtu kA eka pakSma vidArita hone meM bhI asaMkhyAta samaya vyatIta ho jAte haiM / taba isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki taMtu ke jo anaMta pakSmoM ke samudAya se niSpanna huA hai, usa eka pakSma ke vidArita hone meM jo asaMkhyAtasamaya kA kAla vdhatIta huA hai, usakA asaMkhyAta vAM bhAga 'samaya hai / samaya atIndriya padArtha haiN| isakI siddhi yahAM para sUtrakAra ne yukti aura Agama donoM pramANoM se kI hai / sUtrakAra ne jo tummAgadAraka ke vizeSaNa sUtra meM likhe haiM, unase use viziSTa zaktizAlI aura apane kArya meM vizeSa niSNAta prakaTa kiyA gayA hai / aisI vyakti apane kAma ko thoDe samaya meM hI sampAdita kara letA hai / yaha samajhanA hI ina vizeSaNoM ko sArthakatA hai || sUtra 202 // *ATaze nahi A pramaNe vicAra karavAthI A vAta spaSTa thaI jAya che ke eka hAtha kApaDane phADavAne asakhyAta samaya pasAra thaI gayA haiAya che. ane eka taMtune chinna karavAmAM paNa asakhyAta samacA pasAra thaI jAya che. temaja eka taMtunA eka pakSma-viThThINuM karavAmAM paNa asa'khyAta samA pasAra thaI jAya che. tyAre enAthI A niSkarSa nIkaLe che ke je taMtu ghaNAM pakSma samudAyathI niSpanna thayela che, te eka pamanA vidI thavAmAM je asaMkhyAta samaya kAla pasAra thayela che, tene asakhyAtamA bhAga samaya" che samaya atIndriya padArtha che ahI sUtrakAre yuti ane Agama ane vaDe A vize spaSTatA karI che sUtrakAre jetunnAgaDhArakanA vizeSA sUtramAM prayukata karyAM che, tenAthI te viziSTa zakitazAlI ane peAtAnA krama mAM vizeSa niSNAta tarIke citrita thayela che evI vyakti pAtAnuM kAma thADA samayamAM ja purU' karI le che sUtramAM prayukata thayela vizeSaNeAthI eja vAta siddha thAya che. AsU0282A " Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 anuyogadvArasUtre lassa, niruvakiTrassa jNtunno| ege UsAsanIsAse, esapANu tti vucci||1|| sattapANUNi se thove, satta thovANi se lve| lavANaM sattahattarIe, esa muhutte viyaahie||2|| tiNi sahassA satta ya sayAI tehulariM ca uusaasaa| esa muhutto bhaNio, lavehi annNtnaanniihiN||3|| eeNaM muhuttapamANeNaM tIsaM muhuttA ahorattaM paNgarasa ahorattA pakkhA, do pakkhA mAsA, do mAsA uU, tiNi uU, ayaNaM, do ayaNAI saMvacchare, paMca saMvaccharAI juge, vIsa jugAI vAsalayaM, dasa vAsasayAI vAsasahassaM, sayaM vAsasahassANaM vAsasayasahassaM, corAsII vAsasayasahassAI se ege puvaMge, caurAsIi puvvaMgasayasahassAiM se ege pube, caurAsII pubvasayasahassAiM se ege tuDiaMge, caurAsIiM tuDiaMgasayasahassAiM se ege tuDie, caurAsIiMtuDiyasayasahassAI se ege aDaDaMge, thorAsII aDaDaMgasayasahassAiM se ege aDaDe, evaM avavaMge avave, huhuaMge huhue, uppalaMge uppale, paumaMge paume, naliNaMge naliNe, acchaniuraMge acchaniure, auaMge aue, pauaMge paue, gauaMge "ue, cUliaMge cUliyA, sIsapaheliyaMge, caurAsIiM sIsapahaliyaMgasayasahassAI sA egA siispliyaa| eyAvayA ceva gaNie, eyAvayA gheva gaNiyassa vise| etto varaM ovamie pavattai ||suu0 203 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 203 samayAdisvarUpanirUpaNam .. .. .... 249 chAyA-asaMkhyeyAnAM samayAno samudayasamitisamAgamena sA ekA AvaM. likA iti ucyate, saMkhyeyAH AvalikAH ucchvAsaH, saMkhyeyA AvalikAH nizvAsaH, / hRSTasya anavaglAnasya nirupakliSTasya / ekaH ucchazAsanizvAsaH, eSa mANa ityucyate // 1 // saptaprANAH sa stokaH, sapta stokAH sa lakaH / lavAnoM saptasaptatiH, eSa muhUtoM vyAkhyAtaH // 2 // trINi sahasrANi sapta ca zatAni trisaptatizca ucchvAsaH / eSa muhUtau bhaNitA sarvaiH anantajJAnibhiH // 3 // etene. muhUrtapramANena triMzat muhUrtA ahorAtrA, paJcadaza ahorAtrAH pakSaH, dvau pakSau mAsa dvau mAsau RtuH, traya RnavaH ayanaM, dve apane saMvatsaraH, pazca saMvatsarA yugam / vizatiryugAni varSazataM, dazavarSazAni varSasahasraM zataM varSasahasrANi varSazatasahasraM. caturazItiH varSazatasahasrANi tadekaM pUGgi, caturazItiH pUrgazatasahasrANi tadekaM pUrva, caturazItiH pUrvazatasahasrANi tadekaM truTitAUM, caturazItiH truTitAGgazavasahamANi khalu tadekaM truTitam , caturazItiH truTitazatasahasrANi tadekam aDaDAnam / caturazItiH aDaDAGgazatasahasrANi tadekam aDaDam / evaM avavAGgam avavaM, huhukA huhukam , utpalAGgam utpalaM, padmAGgaM pamaM, nalinAGgaM nalinam , acchanikurAGgaM acchanikuram , ayutAGgaM ayutaM, prayunAGgaM prayutaM, nayutAGgaM nayutaM, cUlikAGgaM cUlikA zIrSapahelikAGga, caturazItiH zIrSaprahelikAGgazatasahasrANi sA ekA zIrSa prahelikA / etAvadeva gaNitam / etAvadeva gaNitasya viSayaH / ataH param ApamikA pravartate / sU0 203 // TIkA-' asaMkhijjANaM ' ityAdi ' asaMkhijjANaM samayANaM' ityAdi-nIsAso' ityantaH pAThaH sugama / samprati 'hassa' ityAdi gAthAnAmayaH procyate-hRSTasya-tuSTasya anavaglAnasya= 'asaMkhijjANaM samayANaM' ityAdi / zabdArtha-(asaM khijjANaM samayANaM samudayasamiisamAgameNaM sA egA Avaliatti vuccaha) asaMkhyAta samayoM ke samudayasamiti ke saMyoga se arthAt asaMkhyAtasamayoM ke samudAyarUpa saMyoga se eka " asaMkhijjANaM samayANaM " tyA6i zahAtha-(asaMkhijjANaM samayANaM samudayasamiisamAgameNa sAM egA Avaliatti vuccai) . yAta samayAMnA samuhaya samiti saMyogayI eTale ke asaMkhyAta samayanA samudAya rUpa sagathI eka AvalikA niSpanna thAya che. (saMkhejjAo AvaliyAo UsAso) bhyAd talasAnA ma pAsa thAya,. (saMkhijAo AvaMliyAo nIsAso) sacyAta mAli.. a0 32 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre aprAptavArdhakasya nirUpakliSTasya-pUrva samprati ca rogarahitasya jantoH manuSyasya ya eka ucchvAsaniHzvAsa: ucchvAsayukto niHzvAso bhavati, sa epa mANa ityupate / zokanarAdibhirasvAsthasya prANina uchAsaniHzvAsastvarita calati, ata: sa svAbhAviko na bhavati, atae rAtra hRSTAdi vizeSaNamupAttam / hRSTAdivizeSaNaviziSTasya prANinastu ucchvAsaniHzvAsaH svabhAvastho bhavatIti / yathA-ye sapta mAgAH sa ekaH stokA, sAtastokA eko lavA, tathA-sapta saptatyA labAnAM AvalikA niSpanna hotI hai |(sNkhejjaamo AvaliyAo UsAo) saMkhyAta AvalikAoM kA eka ucchvAsa hotA hai (saMkhijjAo Ava. liyAo nIsAso) saMkhyAta AvalikAoM kA eka nizvAsa hotA hai| (hasta aNavagallassa nirukissa jaMtuNo / ege UsAsanIsAle esa pANutti buccai) saMtuSTa tathA anavakalpa-vRddhatA rahita aise nirupakli. pUrva meM aura aba bhI vyAdhi se anabhibhUta hue manuSya Adi prANI kA ucchavAsa yukta jo eka ni:zvAsa hai usakA nAma prANa hai| zoka evaM jarA Adi se asvastha prANI kA ucchvAsa ni:zvAsa zIghra calA karatA hai, isaliye vaha svAbhAvika nahIM mAnA gayA hai| parantu jo aisA nahIM hai harSitacitta evaM svastha hotA hai-usakA ucchvAsa nizvAsa svAbhAvika hotA hai| isI bAta ko kahane ke liye sUtrakAra ne haSTAdivizeSaNoM kA pATha rakkhA hai / (satsa pANUNi se thove, satta thovANi se lave, lavANaM sattahattarIe esamuhutte viyAhie // 2 // ) sAta prANoM kA eka stoka hotA hai / sAta stokoM kA eka lava hotA hai|" 'lavoM kA mAnA meM nivAsa thAya che. (hadussa aNavagallasma nikkiTussa jaMtuNo / ege UsAsanIsAse, esa pANutti vucai) saMtuSTa bhara ana5-vRddhatA 2hita evA nirUpakilaSTa-pUrvamAM ane atyAre paNa vyAdhithI anabhibhUta thayela manuSya vagere prANIne uzvAsa yukata je eka nizvAsa che, te prANu kahevAya che. zoka temaja jarA vagerethI asvastha prANIne uchuvAsa niHzvAsa zIvra gatithI cAlatuM rahe che, tethI te svAbhAvika gaNAya nahi paraMtu je harSita-citta temaja svastha hoya che tene uzvAsa temaja nizvAsa svAbhAvika hoya che A vAtane spaSTa karavA mATe ja sUtrakAre huSTAdi vizeSaNane Gey : cha. (satta pANUNi se thove, satta thovANi se lave, lavANaM sattahattarIe esa muhatte viyAhie // 2 // ) sAta prAthanA se / thAya cha sAta 22 me 1 thAya cha, 77 bavAnu me bhuDUta thAya che. (tiNNi Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 203 samayAdisvarUpanirUpaNam 251 - saptasaptatisaMrUpakairlavaireko muhUrtI bhavati / sampati muhUrttaH kiyaducchravAsaniH zvAsAtnako bhAvi tadAha-' viSgi sahassA ' ityAdi - trINi sahasrANi sapta zatAni trisaptatizva ucchvAsaniHzvAsA eko muhUrtI bhaNitaH sarvairanantajJAnibhi stIrthakaragaNadharaiH / ayaM bhAvaH- ekasmin stoke sapta ucchravAsA niHzvAsA bhavanti / ! C eka muhUrtta hotA hai| (tiSNi sahassA sattaya sayAI tehantariM ca UsAsA / - esa muhuso bhaNio savvehiM anaMtanANIhiM) tIna hajAra sAta sau tihattara ucchvAsoM kA eka muhUrta hotA hai| aisA kevaliyoM kA kathana haiM / (eeNaM muhattapamAjerNa tIsa muhuttA ahorata, paNNarasa ahora tA pakkhA) isa muhUrtta pramANa se 30 muhUtoM kA eka dina rAta hotA hai / 15 ahorAtra kA eka pakSa hotA hai / (do pakkhamAso) dA pakSa kA eka mAsa hotA hai / (do mAsA uU ?) do mAsa kI eka Rtu hotI hai / (tiSNi uU ayanaM) tIna RtuoM kA eka ayana hotA hai / (doH agraNAI saMvaccha re) do apanoM kA saMvatsara hotA hai / (paMca savaccharAI juge) pAMca saMvatsaro kA eka yuga hotA hai| (vIsa jugAI vAsa saMyaM). bIsa yugoM kA eka sau varSa hotA hai| (dasavAsasayAI vAsasaharasaM 10 sau varSoM kA eka hajAra varSa hotA hai / ( sayaM vAsasaharasA jaM vAsasaya sahassAiM ) 100 hajAra varSoM kA eka lAkha varSa hotA hai / (corAsI vAsa sayasahassAiM se ege puNvaMge) caurAsI lAkha varSo kA eka pUrvAGga hotA hai / (corAsIiM pu0baMgasaya sahassAIM se ege pubve) 1 sahassA sattayayAI tehacariM ca UsAsA / esa muddatto bhaNio savvehiM anaMta nANIhiM) 3773 2chravAsI the bhuhUrta thAya che mevu' valiyonu thana: che. (eeNa muhuttapamANeNa tIsa muhuttA ahorataM, paNNarasa ahoratA pakkho ) A muhUta pramANathI 30 muhUtaeNAMnA eka divasa temaja rAtri thAya che 15 mAtrA me pakSa thAya che. (do pakkhA mAso) me pakSaneo bheTa bhAsa thAya che. (do mAsA uU) me bhAsanI Rtu thAya che. (tiNNi uU ayaNa) traNa Rtuonu eka ayana thAya che. (do ayaNAI saMvacchare ) me mayanAnA saMvatsara thAya che. (paMca saMtraccharAI juge) pAMtha savatsaraunA thoDa yuga thASa che. (vIsaM jugAI vAsayaM) 20 yugInA meDa seo varSa thAya che. (dasa vAsasa yAI bAsasa issaM) 10 seo varSonA meDa innara varSo thAya che. (corAkhI hUM bAsa saya saharasa iM se ege pugvaMge ) 84 sAtha varSAtuM me yUga thAya che... (corAsI puvvaM gAyasaharasAI se ege puvbaMge) 84 sAtha pUrvAganu bheDa pUrva Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 anuyogadvArasUtra eko lavazca saptastokAtmako bhavati / ata ekasmin lave ekonapaJcAzaducchvAsaniHzvAtA bhavanti / tathA-saptasaptatilavAnAmeko muhatoM bhavati / saptasaptatyA ekonapazcAzatA guNane trINi sahasrANi saptazatAni trisaptatizca ucchvAsaniHzvAsA labhyante / ata ekasmin muhUrte etAvasaMkhyakA ucchvAsaniHzvAsA bhAntIti mULe-'ussAha ' iti 'ussAsanIsAsa' param / 'eeNaM muhuttappamAcaurAsI lAkha pUrvAGga kA eka pUrva hotA hai / (caurAsII pubbasayasahassAiM se ege tuDige) caurAsI lAkha pUrva kA eka truTitAGga hotA hai| (caurAsIhaM tuDiaMgasayasahassAiM se ege tuDie) caurAsI lAkha truTi: tAGga kA eka truTita hotA hai| (caurAsIhiM tuDiasahaslAiM se ege) aDaDaMge) caurAsIlAkha truTita kA eka aDaDAGga hotaa| (corAsII ar3aDaMga sayasahassAiM se ege aDaDe) caurAsIlAkha aDaDA kA eka aDaDa hotA hai / 'evaM avavaMge abave, huaMge, hue, uppalaMge uppale, paumaMge, paMume, nAliNaMge, naliNe, acchaniuraMge acchaniure, aUge a ue, pauAMge paue, NauaMge, ue, cUliaMge, cUliyA, sIsapahelige caurAsIiM sIsapaheliyaMgasayasahassAI sA egA sIsapaheliA) isI prakAra se caurAsIlAkha aDaDa kA eka avavAGga caurAlI lAkha avavAGga kA eka avadha, caurAsI lAkha athava kA eka hutukAGgAcaurAsIlAkha huhukAna kA eka huhaka, caurAsIlAkha chuTaka kA eka utpalAGga, caurAsI lAkha utpalAGga kA eka utpala, caurAsIlAkha utpala kA eka padmAGga caurAsIlAkha panAGga kA eka padma, caurAsI lAkha thAya che. (caurAsIiM puvva sayasahassAI se ege tuDiaMge) 84 ||m pUjana se truTiain thAya che. (caurAkhIiM tuDiaMgasayasahassAiM se ege tuDie) 84 sAvaTitain 122 me truTita thAya che. (caurAsIhi tuDiasahassAI se ege aDaDaMge) 84 truTita Asin yAya che. (corasII aDaDaMga sayasahassAiM se ege aDaDe) 84 5ind : 2833 thAya che. (evaM avavaMge avave, huhuaMge, huhue, uppalaMge upale, paumaMge, paume, naliNaMge, naliNe, acchaniraMge, acchaniure, aUaMge bajae, pauaMge paue, NauaMge Naue, cUli aMge caliyA, sIsapahelibhaMge caurAsII sIsapaheliyaMgasayasahassAiM sA egA sIsapaheliA) mA mAye // 84 17nu se samAM, 84 am avavAMganuM eka avAva, 84 lAkha avavanuM eka huMkAMga, 84 lAkha hahukAMgane eka haka, 84 lAkha hukanuM eka utpalAMga, 84 lAkha utpalAMganuM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 203 saMmayAdisvarUpanirUpaNam 253 : NeNaM tIsaM muhuttA ahorataM ' ityAdi ' sA egA sIsabaheliyA ' ityantaH pAThaH kAlAnupUrvyA nirNItArthaH / etAvadeva = zIrSa mahelikAparyantameva gaNitam / zIrSamahelikAntAni ca caturnavatyadhikazatalakSaNAnye vAMGkasthAnAni dRzyante, ata etAvadeva gaNitaM nastritaH paramiti bhAvaH / etAvAneva = zIrSa pahelikAparyantaH pramitazazireva gaNitasya viSayaH = prameyam / ataH paro gaNitasya viSayo na bhavati / padma kA eka nalinAGga, caurAsI lAkha nalinAGga kA eka nalina, caurAsI lAkha nalina kA eka acchanikurAGga, caurAsIlAkha acchanikurAGga kA eka acchanikura, caurAsIlAkha aMcchanikura kA 1 eka ayutAGgaH caurAsI lAkha ayutAGga kA eka ayuna, caurAsIlAkha ayuta kA eka prayutAGga, caurAsIlAla payunAGgakA eka prayuta, caurAsIlAkha prayukta kA eka nayutAGga, caurAsI lAkha nayutAGga kA eka nayuna, caurAsI lAkha nayu kA eka cUlikAGga, caurAsI lAkha cUlikAGga kI eka cUlikA, caurAsI lAkha cUlikAkA eka zIrSaprahelikAGga, aura caurAsI lAkha zIrSaprahelikA kI eka zIrSa prahelikA hotI hai| aisA jAnanA cAhiye / (eyAvayA caiva gaNie, eyAvayAcetra gaNiyassa visae elovaraM obamie pavataha) isa prakAra zIrSa prahelikA paryanta hI gaNita hai, isa ke bAda nahIM / aura zIrSa prahelikA paryanta hI gaNita kA viSaya hai / isake bAda gaNita kA viSaya bhI nahIM hai| zIrSa prahelikA ke bAda patyopamAdirUpa upamAna pramANa pravartita hotA hai / : eka utpala, 84 lAkha upalanuM eka padmAMga; 84 lAkha padmAMgatu eka padma, 84 padmanuM eka nilAMga, 84 lAkha nalinAMganu eka nalina, 84 lAkha nalinanuM eka acchanikurAMga, 84 lAkha acchanikuMrAMganu eka accha nipura, 84 lAkha anikaratu eka ayutAMga, 84 lAkha mayutAMganA eka ayuta, 84 sAtha mayutanuM prayutAMga, 84 sAtha ayutAMganu me prayuta, 84 lAkha prayuktanuM eka nayutAMga, 84 lAkha nayutAMganuM eka nayuta, 84 lAkha nayutanu eka cUlikAMga, 84 lAkha cUlikAMganI eka cUlikA, 84 lAkha cUlikAnuM eka zISaprahelikAMga ane 84 lAkha` zISaprahelikAMganI eka zISa prahelikA thaya che. (eyAvayA caiva gaNie eyAvayA caiva gaNiyara visae ettovaraM omie pavattai) bhI pramANe zIrSa aDesiyA sudhI gaNita che, te pachI nahi ane zISa prahelikA sudhI ja gaNitanA viSaya che, enA pachI gaNitanA viSaya ja nathI. zI prahelikA pachI palyeApamAdi rUpa upamAna pramANa pravRtita thAya che. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anuyogadvArI tahiM ataH paraM kiM bhavati ? ityAha-ataH paramopamikaH pravartate / ataH paraM sarva. maupamikaM para zepamAdirUpaM bodhyamiti bhAvaH // 30 203 // sampratyaupamikameva nirUpayati mUlam-se kiM taM ovamie ? ovamie duvihe paNNatte, taM jahA-paliovame ya sAgarotrame y| se kiM taM paliovame ? paliovame-tivihe paNNatte, taM jahA-uddhArapaliovame addhA bhAvArtha-jisa prakAra vyavahAra gaNita meM ikAI se dahAI, dahAI se saikaDA Adi rAzi utpanna hotI hai-usI prakAra asaMkhyAta samaya kI eka Avali kA saMkhyAta AvalikA kA eka ucchAsanizvAsa jisakA dUsarA nAma prANa hai utpanna hotA hai / sAta prANoM kA eka stoka hotA hai isI prakAra se Age bhI uparyukta kramAnusAra jAnanA caahiye| isa ginatI meM aMkasthAna kitane hote haiM ? yaha isa prakAra hai-758263253073010241157973569975696 4.621896,68480808183276 yahIM taka ginatI kA viSaya hai| isake bAda ginatI kA viSaya nahIM hai / palyopama AdiupamAna pramANoM se phira Age kA viSaya spaSTa kiyA jAtA hai |suu0203|| bhAvArthajema vyavahAra gaNitamAM ekamathI dazaka, dazakathI saMkaDA vagere zazi hoya che, temaja asaMkhyAta samayanI eka AvalikA saMkhyAta, AvalikAne eka ucchavAsa, niHzvAsa, jemanuM bIju nAma prANa che te utpanna thAya che sAta prANene eka sTeka hoya che, A pramANe AgaLa paNa upa takramAnusAra jANuM levuM joIe A gaNatrImAM aMka sthAne keTalAM hoya che? e vAta nIce mUkelA AMkethI samajI levI. 75826325307601024 1157973569756964062189668488018326 gaNatrI ahI sadhI ja che ane ahIM sudhI ja gatrIne viSaya che. A pachI gaNatrIne viSaya nathI pApamAdi upamAna pramANethI pachInA viSayanuM spaSTIkaraNa 42vAmA bhAva cha, // 20203 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrakA TIkA sUtra204 palyopamAdInAM aupamikapramANanirUpaNam 255 pAlaAvama khettapaliovame y| se ki taM uddhArapaliovame? uddhArapAlIvame duvihe paMNNatte, taM jahA-suhame ya vAvahArie y| tattha NaM je se suhame se tthppe| tattha NaM je se vAvahArie se jahA nAmae-pallesiyA, joyaNaM AyAme vikkhaMbheNaM, joyaNaM urdU uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM / se NaM palle"egAhiya beyAhiya teyAhiya jAva sattarattarUDhANaM / saMsaTTe saMnidhie, bharie vAlaggakoDINa" ||1||te NaM vAlaggA no aggI DahejA novAUharejA, no kuhejAno palividdhaMsijA, No pUittAe hvvmaagcchejaa| tao NaM samae samae eMgamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve nihie bhavai,setaM vAvahArie uddhaarpliovme|"epsiN pallANaM koDAkoDI haveja dsgunniyaa| taM vAvahAriyassa uddhArasAgarovamassa egassa bhave parimANaM // 1 // " eehiM vAvahAriyauddhArapaliovamasAgarovamehi kiM paoyaNaM?, eehi vAvahAriyauddhArapaliovamasAgarovamehi Nasthi kiMcippaoyaNaM, kevalaM paNNavaNA pnnnnviji| se taM vAvahArie uddhaarpliovme| se kiM taM suhame uddhArapaliovame, suhume uddhArapaliovame-se jahA nAmae palle siyAjoyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM uvveheNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM / se NaM palle-"egAhiya beyAhiya teyAhiya jAva sttrtruuddhaannN| saMmaThe saMnicie bharie vaalggkoddiinnN||1|| tatthaNaM egamege vAlagge asaMkhijjAI khaMDAI Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 anuyogadvArasUtre kajai, te NaM vAlaggakhaMDA diTThIogAhaNAo asaMkhejjaibhAgamettA suhumassa paNaga jIvasta sarIrogAhaNAo asNkhejjgunnaa| te NaM vAlaggakhaMDA No aggI DahejjA, No vAU harejjA, No kuhajjA, No palividdhaMsijjA, No pUittAe hvvmaagcchejjaa| tao NaM samae samae egamegaM vAlaggakhaMDaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nille Nihie bhavai, se taM suhame uddhaarpliovme| "eemi pallANaM, koDAkoDI haveja dsgunniyaa| taM suhamassa uddhArasAgarovamassa egassa bhave primaannN||1||" eehi suhuma uddhArapaliovamasAgarovamehiM ki paoyaNaM?, eehiM suhuma uddhArapaliovamasAgarovamo dIvasamudANaM uddhAro ghepyai / kevaiyA NaM bhaMte ! dIvasamuddA uddhAreNaM paNNatA?, goyamA! jAvaiyANaM aDAijjANaM uddhArasAgarovamANaM uddhArasamayA evajhyANaM dIvasamuddA uddhAreNaM / se taM suhume uddhaarpliovme|suu0 204 // chAyA-atha kiM tat aupamikam ? auSamikaM dvividhaM prAptaM, tadyathApalyopamaM ca sAgaromaM ca / atha kiM tat palyopamam ? palpopamaM trividhaM prajJaptama, tadyathA-uddhArapalyopamam addhApalyopama kSetrapalpopamaM ca / atha kiM tat udArapalyopamam ? uddhArapalyopamaM-dvividhaM prajJaptam , tadyathA-sUkSmaM ca vyAvahArikaM c| tatra khalu yat tat sUkSma tat sthApyam / tatra khalu yat tad vyavahArikaM vara yathAnAmakaM palyaM syAt-yojanam AyAmaviSkambheNa, yojanam Urdhvam uccatvena, tastriguNaM savizeSa parikSepeNa tat khallu palpam aikAhika dvayAhika traiyAhika yAvat satazatrarUDhAnAM saMsRSTaM saMnicita bhRtaM vAlAyakoTInAM tAni khalu vAlAgrANi no. 'gnirdachet no vAyuharet , no kuthayeyuH no parividhvaMseran no pratitayA hatyamAga. ccheyuH / tataH khalu samaye samaye ekamekaMgram vAlA apahAya yAvatA kAlena tat Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra204 palyopamAdInAM yopamikapramANanirUpaNam 357 palyaM kSINaM nIrajaskaM nirlepaM niSThitaM bhavati, etad vyAvahArikam uddhArapalyopamam eteSAM, palyAnAM koTokoTirbhaved dshgunnitaa| tavyAvahArikasya uddhAra sAgaropamadhya ekasya bhavati parimANam // 1 // etaiH vyAvahArikoddhArapalyopasAgaropamaH kiM prayojanam ? etaiH vyavahArikoddhArapalyopamasAgaropamaiH nAsti kizcit prayojanam 1, kevalaM prajJApanA prjnyaapyte| esad pavahArikoddhArapalpopa. mam / atha kiM tat sUkSmoddhArapalyopamam ? sUkSmoddhArapalyopamam-tad yathAnAmaka palyaM syAt-yojanam AyAmaviSkambheNa, yojanam udvedhena tatriguNaM savizeSa parikSepeNa / tat khalla palyam aikAlika dvaiyAtika yAhika yAvat saptarAtraparaDhAnAM saMsRSTaM saMnicitaM bhRtaM vAlAgrakoTInAm // 1 // tatra khala ekamekaM bAlAgram asaMkhyeyAni khaNDAni kriyate / tAni khala vAlAgrakhaNDAni pRSTayavagAhanAtA asaMkhyeyabhAgamAtrANi sUkSmasya panakajIvastha zarIrAvagAhanAtaH asaMkhyeyaguNAni / tAni khalu vAlAprakhaNDAni no'gnidaheda , no vAyuharet , no kuthyeyuH, no paridhvaMserana , no pUtitayA havyamAgaccheyuH / tataH khalu samaye samaye ekamekaM vAlAgrakhaNDamavahAya yAcatA kAlena tat palyaM kSINaM nIrajaskaM nirlepa niSThitaM bhavati, tadetat sUkSmamuddhArapalyopamam / eteSAM palyAnAM koTIkoTayo bhavanti dshgunnitaaH| tata sukSmasya uddhArasAga ropamasya ekasya bhavati parimANam // 1 // etaiH sUkSmoddhArapalyopamasAgaropamaiH ki prayojanam ? etaH sUkSmoddhArapalyopamasAgaropamaiIpasamaMdrANAma uddhAro gRhyate / katipayA khalu bhadanta ! dvIpasamudrA uddhAreNa mAtA? gautama / yAvatAmadhetRtIyAnAm uddhArasAgaropamAnAm uddhArasamayAH, etAvantaH khalu dvIpasamudrA uddhAreNa prajJaptAH / tadetat sUkSmam uddhArapalyopamam / tadetad uddhArapalyopamam // sU0 204 // TIkA-'se kiM taM' ityAdi- . atha kiM tat aupamikam ? iti ziSyamanaH / uttarayati-aupamikam-upamayA= sAdRzyena nivRttam-aupamikam-upamAnaM vinA yatkAlapramANamatizayajJAnibhinnaira aba sUtrakAra isI palyopama AdirUpa aupamika pramANa ko spaSTa karate haiM--'se kiM taM ovamie ?' ityaadi| zabdArtha-se kitaM ovamie?) he bhadaMta ! vaha aupamika pramANa kyA hai ? have sUtrakAra eja papama vagere rUpa pamika pramANane spaSTa kare che"se ki taM ovamie " ityaadi| Auttha-(se ki taM ovamie) & RE ! zrIpabhi zuI uttara-je pramANa upamA vaDe-sAdastha vaDe-niSpanna thAya che, te aupamika pramANa che. je alpamativALA che teo mATe kAlapramANunuM jJAna - a0 33 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogabArasUtra vijJeyaM tadIpamikamucyate iti bhaavH| tadvividham--palyopamaM ca sAgaropamaM ca / tatra pasyopamaviSaye pRcchati-atha kiM tatpalyopamam ? iti uttarayati-palyopamamdhAnyapalyavat palyaMkSyamANasvarUpam , tena upamA yasmistat plyopmmityrthH| sat uddhAramalyopamAddhApalyopamakSetrapalyopameti trividham / satra-uddhArapalyopamam uttara--jo pramANa upamA se-sAdRzya se-niSpanna hotA hai, vaha aupamika pramANa hai / kAla kA pramANa, jinakA jJAna atizaya rahita hai, aise vyaktiyoM dvArA vinA upamAna ke avijJeya hotA hai-ataHkAla kA pramANa kahane ke liye upaprAnakA Azraya liyA jAtA hai / (ova. mie dabihe paNNate) yaha aupamika pramANa do prakAra kA kahA hai(taM jahA) usake ve prakAra ye haiM-(palibhovame ya sAgarovame ya) eka palyopama aura dUsarA sAgaropama .! (se ki taM palimovame) he bhadanta ! vaha palyopama kyA hai ? uttara-(paliovame) dhAnya ke palya kI taraha palya hotA hai| isa palya kI jise upamA dI jAtI hai vaha palyopama hai / yaha palyopama (tivihe paNNatte) tIna prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) ve 3 tIna prakAra ye haiM-(uddhArapali ovame, addhApaliovame, khettapalibhovame ya) uddhAra palpopama, addhApalyopama aura kSetra plyopm| (se ki ta uddhArapaliovame ?) he bhadanta ! uddhAra palyopama kyA hai ? vagara upamAne samajI zakAtuM nathI. ethI kAlapramANanA kathana mATe upamAnn mAzraya vAmAM Ave che. (ovamie duvihe paNNatte) mA mo5mi amAya me prAnu apAmA mA0yu che. (taMjahA) te ghre| mA prabhArI -. (paliovameya sAgarovame ya) me pakSya:55 mana bhI sAgarApama (se ki taM paliovame ?) D Na! te 5vyApama zu ? uttara-(paliovame) dhAnyanA 56yanI 2ma yakSya rAya che. yA pakSyanI ane upamA ApavAmAM Ave che, te popama che. A popama pramANa (tivihe paNNatte) 3 ||2nu upAya che. (taMjahA) te re mA prabhAra cha(uddhArapaliovame, addhA paliovame, khettapaliovame ya) dvA2 pakSyApama, addhA 5tyApama bhara 56 / 55 (se ki taM uddhArapaliovame?) 3RE ! dvAra 5zyA5bha zucha? Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra204 palyopamAdInAM aupamikapramANanirUpaNam 256 vakSyamANasvarUpavAlAgrANAM tatkhaNDAnAM vA tadvAreNa dvIpasamudrANAM vA pratisamayamuddharaNam-apoddharaNam-apaharaNam uddhArastadviviSayaM tatmadhAnaM vA palyopamamuddhArapalyopamam-tat sUkSmavyAvahAriketi dvividham / tatra yat sUkSmaM tat sthApam / vyAvahArikaprarUpaNAnantaramidaM prarUpayiSyate / nahisthUlajJAnaM vinA sUkSmajJAna bhavitumarhati, ato vyAvahArikoddhArapalyopamaM prathama prarUpayati-tatya NaM je se vAvahArie' ityAdi / tatra-uddhArapalyopamabhedadvayamadhye yattad vyAvahArikasuddhArapalyopamaM tad yathAnAmakaM palyaM-palyamiva-dhAnyAdipalyamiva yat tat palyaM-syAt yojanam-utsedhAGgulamAnena yojanaM-yojanamamANam AyAmaviSkambhAbhyAMdairghya uttara--(uddhArapalibhovame duvihe paNNatte) uddhAra palyopama do. prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA)-jaise (suhume ya vAvahArie ya) eka sakSama uddhArapalya aura dUsarA vyAvahArika uddhArapalya / (tastha NaM je se suhame se upe) inameM jo sUkSma uddhAra palya hai usake viSaya meM abhI yahAM kucha nahIM kahA jAtA hai| isake viSaya meM jo kucha kahanA hogA, vaha vyAvahArika uddhArapalya ke nirUpaNa karane ke bAda kahA jaavegaa| kyoMki sthUla ke jJAna hue vinA sUkSma kA jJAna nahIM ho sakatA hai| isaliye sUtrakAra (nattha NaM je se vAvahArie se jahA nAmae palle siyA) vyAvahArika palya kA kathana karate haiM-vaha vyAvahArika palpa isa prakAra hai-(joya gaM oyAmavikhaMbheNaM joyaNaM uDDU uccatteNaM, taM tigurNa savisesa parikkheveNaM) eka yojana laMbA, eka yojana caur3A aura eka hI yojana gaharA eka gAla kuA samajhanA cAhiye, isakI paridhi uttara-(uddhArapaliovame duvihe paNNatte) 62 5yo5 me 2j vAwi mA0yu cha. (taMjahA) 2bha (suhame ya vAvahArie ya) me sUkSma ddhAra pakSya bhara mA vyApAri: BR 565 (tattha NaM je se suhume se Thappe) sabhI ja sUkama uddhAra palya che, te vize ahIM kaMI paNa kahevAmAM AvatuM nathI A vize je kaMI kahevAnuM haze te vyAvahArika uddhArapatyane nirapita pachI kahevAmAM Avaze kemake skUlanA jJAna vagara sUmanuM jJAna thaI naDimethI 2 (tattha gaM je se vAvahArie se jahA nAmae pahale sithA) vyAvahArika palyanuM kathana kare che-te vyAvahArika palya A pramANe che. (joyaNa' AyAmavikrakhaMbheNa' joyaNa uddhaH uccatteNa taM tiguNa savisesaM pari. kkhavaNa) me yauna aiRI, 2 yona paaye| mana yoga- ram gANa My ya. senA pariSa garI Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra60 anuyogadvArasUtre vistArAbhyAm / vRttaccAt AyAmo viSkambhazca tasya ekaikayojanapramANaH / tathAUrdhvamuvatvenApi tadyo janapamANam / tathA savizeSaM = kiMcidadhikaM tastriguNam = pUrvApekSayA triguNam - kiMcidadhikaM yojanatrayaM parikSepeNa = paridhinA / sarvasyApi vRtta-paridheH kiMcinnyUnaSaDbhAgAdhikatriguNatvAdasyApi palyasya kiMcinnyUnapaDbhAgA-vikAni trINi yojanAni paridhirbhavatIti bhAtraH / tat khalu palyam aikAhnika dvayAhi traiyAhikInAM yAtrat utkarSatuH saptarAtraparUDhAnAM vALAgra koTInAm - zirasi kucha adhika tIna guNI kI hotI hai / gola hone se isakI lambAI aura cauDAI eka 2 yojana pramANa kahI gaI hai / yahAM yojana utse-. dhAMgula se jo niSpanna hotA hai vahI liyA gayA hai U~cAI kA tAtparya yahAM gaharAI se hai / eka yojana laMbI aura 1 yojana caur3I cIja kI paridhi kucha adhika 3 tIna yojana kI hogI / isIliye yahAM para kizcit adhika tiguNI paridhi kahI gaI hai / kiJcit adhika se tAtparya yahAM kiJcit nyUna SaSThabhAga se hai samasta vRtta paridhi kucha kama SaD bhAgAdhika tiguNI hotI hai / isIliye yahAM para isa palya kIdhAnyAdi palya ke samAna isa kueM kI paridhi kucha kama aise chaha bhAga se adhika tiguNI kahI gaI hai / totparya kahane kA yaha hai ki'palyarUpa kue kI jo vRtta paridhi hai vaha kucha adhika tIna yojana kI hotI hai / kucha adhikatA yahAM 1. eka yojana ke cha bhAgoM se jAnanI caahiye| so ye yojana ke cha bhAgapUre nahIM lenA cAhiye / traNagaNI hAya che. gALa hAvAthI AnI laMbAI ane paheALAI eka eka ceAjana jeTalI kahevAmAM AvI che ahI' ceAjana utsedhAMzula vaDe je niSpanna hAya che, teja grahaNa karavAmAM Ave che UMcAi eTale ahI. UMDANa jAgruvu' joIe eka ceAjana lAMkhI ane eka ceAjana paheALI vastunI paridhi ka'Ika vadhAre traNa ceAjana jeTalI thaze ethI ja ahI` ki`cit adhika tiguNI paridhi kahevAmAM AvI che. kiMcit adhika eTale ahIM kiMcit nyUna SaSTha bhAga grahaNa karavAmAM Ave che. samasta vRtta piridha cADI kama SaDU bhAgAdhika tiguNI thAya che ethI ja ahI A palpanI--dhAnyAdi pakSyanI jema A kUpanI piridha thADI kama SaSTha bhAga karatAM vadhAre tiguNI kahevAmAM AvI che tApa e che ke ' palyarUpa grUpanI je vRtta-pariziSa-che te kaMika vadhAre traNa ceAjana jeTalI hAya che. kaIka adhikatA ahI eka ceAjananA bhAgeAthI jANavI joIe te A ceAjananA 6 bhAgeA pUrA levA nahi joIe paNa Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra204 palyopamAdInAM aupamikaMpramANanirUpaNam 361 muNDi te ekAhena dvayana jyaheNa yAvat utkarSataH saptarAtreNa yAvatmamANA vAlAgra-: koTaya uttiSThanti tAvatmamANAbhirvAlAgrakoTimiH saMsRSTapabhAkarNa pUritam / samicitam acayavizeSAnibiDIkRtam , itthaM tad bhRtam paripUrNam / yadi tAni kucha kama lenA caahiye| isa prakAra 1 eka yojanA laMbA, eka yojana cauDA aura eka hI yojana gaharA aura kucha kama chaThA bhAga adhika 3tIna yojana kI paridhivAlA eka palya jaisA gola kuMA samajhanA cAhiye / (se NaM palle egAhiyabeyAhiyateyAhiya jAva sattarasarUDhANa saMsaTTe saMnidhie bharie pAlagga koDINa) phira isa kue ko bAlAyoM. se nIce se Upara taka pUrA khUSa ThasA Thasa bharanA caahiye| aisA bharanA cAhiye, ki jisase thor3I sI bhI jagaha khAlI na rahe / jina bAlApoM se yaha kuMA bharA jAve ve vAlAgra eka dina do dina tIna dina yAvat adhika se adhika sAta dina taka ke Uge hue ghAlAyoM ke gharAbara ho / arthAt muMDita karA dene para phira se Uge hue bAloM kA agrabhAga jitanA bar3A hotA hai, utane hI baDe ve bAla hoN| sUtrastha 'samuSTa zabda yaha bAta sUcita karatA hai ki-'vaha kuA AkarNa pUrita. ho arthAt labAlaba bharA huA ho| 'sannicita' zabda yaha kahatA hai ki-'vaha ku~A isa prakAra se bharA jAnanA cAhiye ki jahAM para thoDA ika kama levA joIe A pramANe eka jana lAMbI, eka yojana pahoLI ane eka ja jana UMDI temaja kaMIka kama SaSTha bhAga adhika traNa yojanA jeTalI paridhivALe eka palya jevo goLa kUve samaja joIe. te na pahale egAhiya beyAhiya teyAhiya jAva sattaratarUDhANa saMsaTTe saMnicie bharie bAlagakoDINa) mA vAna pachI mAthI nAyathA 64. sudhA sApa akha DAMsIne bhara joIe evI rIte bhAre joIe ke saheja paNa jagyA AlI rahe nahi je bAlAzrothI A kUpa bharavAmAM Ave, te bAlArA eka visa, traNa divasa thAvat vadhAremAM vadhAre sAta divasa sudhInA moTA thayelA bAlAonI barAbara hovA joIe eTale ke muMDita thayA pachI zeSa rahela bAlAzabhAga jeTaluM hoya che, teTalA ja moTA te vALo hovA as sUtrastha 'saMsRSTa' 2054 3 bhAvAta 5 thAya cha 15 AkaNuM saMpUrita have joIe eTale ke pUrepUro bharele he joIe " sannicita " Av6 mAma 37 cha 3-55 vI zata. 12 yA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anuyogadvArasUtre khaca vAlAgrANi agnirno dahet vAyu haret, anIva nicitatvAnna tatrAgnivAyuM krate ityarthaH / tathA-no kuthyeyuH =Ani vAlAprANi macayavizeSAdeva zuSirAmAcAra vAyorasaMbhavAcca nAsAratAM gaccheyuH, ataeva ca na paridhvaM seran = katipayaparinaGgIkRtya no vidhvaMsaM prApnurityarthaH, tat eva ca-no pUtitayA kadA cidapyAgaccheyuH na kadAcid daurgandhyaM prApnuyurityarthaH / tataH khalu = tAbhyo vALAgra koTibhyaH khalu samaye samaye = pavisamayam ekamekam vAlAgram apahAya= sA bhI sthAna khAlI na rahane pAve / (teNaM vAlaggA no aggI DahejjAno vAU harejjA, no kuhejjA, noM palividdhaMsijjA) tathA jo bAlAgra use kuMe meM bhare gaye haiM, ne agnidAha se surakSita raheM, tathA vAyu unheM uDAna sake isa rUpa se ve usameM dAba kara bhare jAnA cAhiye / . jaba ve vahAM dAba 2 kara bhare jAvege tabhI una para agni aura vAyu kA prabhAva nahIM par3a sakegA ' yahI bAta ina padoM se sUcita kI gaI hai| khUpa nibiDarUpa meM bhare jAne ke kAraNa jaba vahAM zeSa khAlI jagaha hIM nahIM rahegI-taya vAyu ke apraveza se ve akSAratA ko bhI prApta nahIM kara sakege aura isI kAraNa unameM kucha thoDe se bhI rUpa meM parizATana - saDanApanA nahIM ho sakegA / jaba kizcit bhI saDanApanA nahIM AyegA taba ve vidhvaMsako prApta nahIM hoMge aura (NopUhattIe ha0) na unameM durgandha hI aavegii| isa prakAra se hI kuMra meM una bAlAgroM ko bhara denA cAhiye / (taoNaM samae samae egamegaM 'bAlagaM > yasa sthAna rikta hemAya nahi (veNa vAlaggA no aggI DahejjA. no bAU harejjA, no kuhejjAno pali vidvesijjA) tebhana ne mAlAo te vAmAM lazvAmAM AvyA che, te agnithI maLI zakatA nathI temaja pavanathI paNa te uDAvI zakAtA nathI te pramANe ThAMsI-ThAMsIne khAlAo kUvAmAM bharavA joIe jyAre bAlagro ThAMsI-ThAMsIne bharavAmAM Avaze tyAre ja temanA para agni tathA vAyunA prabhAva paDaze nahi eja vAta A pado vaDe sUcita karavAmAM AvI che ekadama ThAMsIne bharavAthI jyAre tyAM saheja paNa khAlI jagyA raheze nahi tyAre pavananA apravezathI tee asAratAne paNa prApta karaze nahi ane ethI ja temAM thADA paNa kevAhA lAgaze nahI. jyAre teomA thADA paNa saDA utpanna thaze nahi tyAre te surakSita raheze eTale ke vizvasta thaze nahi khane (jo pUittAe.......i.) tetheobhAM durgaSa pazu utpanna thaze nahi mA pramAthe zvAmAM te jAsAtha lavA lehaye. (taoNa samae samae egamegaM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra204 palyopamAdInAM aupamikapramANanirUpaNam: 263 apahRtya yAvatAkAlena tat palyaM kSINam-vAlAprApasAraNAt tadrahitaM nissAritadhAnyakoSThAgAravat , tathA-nIrajaskam=rajastulyAnAM sUkSmavAlAgrANAmapanayanAd nIrajaskam-nissAritadhAnyarajaskakoSThAgAravat / tathA-nirlepam atyantasaMzleSAt palyamayatAM gatAni vAlAgrANi legatvena vivakSitAni, teSAmapasAraNAd nilepam-apanItamityAdigatadhAnyalepakoSThAgAravat / tathA-niSThitam-emistribhiH prakAraiviMzodhanAt tat palyaM niSThitaM-vizuddhaM ca bhavati / etAvat kAla svarUpaM bAdaramuddhArapalyApamaM bhavati / palyAntargatabAlApANAM saMkhyeyatvAt saMkhyeavahAya jIvaharaNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve, nihie, bhavaha, se taM vovahArie uddhArapaliovame) isake bAda eka eka samaya meM eka eka bAlAgra uttameM se nikAlanA cAhiye-isa prakAra karate 2 jitane kAla meM vaha palya kuvA-khAlI hotA hai, cAlAnoM kI thoDI sI bhI raja usameM lagI.nahIM rahatI hai, bAlAnoM kA thoDAsA bhI saMzleSa usameM nahIM rahatA hai, ataeva vaha bilakula una bAlAnoM se rahita ho jAne ke kAraNa pahile jaisA vizuddha kuMe ke rUpa meM ho jAtA hai-yahI kAlasvarUpa cAdara uddhArapalyopama hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki-kue~ meM bhare hue ve cAlAna jitane samaya meM usase nikAle jAte haiM-arthAt ina yAlAnoM ko nikAlane meM jitanA kAla samApta ho jAtA hai, yahI 'bodara, uddhArapalyopama kA svarUpa hai| vaha bAdara uddhArapalyopama pulyAntargata bAlAnoM ko saMkhyeya hone ke bALagAM avahAya jAvaipaNa kAleNa se palle khINe nIrae nilleve, nidie bhavai, khe taM vAvahArie uddhArapaliovame) tyAra pachI me se samayamA eka eka bAlArA temAMthI bahAra kADhavo joIe. Ama karatAM karatAM jeTalA kAlamAM te 5lya-ku-khAlI thaI jAya che, bAlAghonI theDI paNa raja temAM zaSa rahetI nathI, bAlAzone thoDA paNa saMleSa temAM raheto nathI tethI te AlocothI ekadama rahita thaI javAthI pahelAM je vizuddha phU thaI jAya che. eja kAlasvarUpa bAda uddhArapapama che. tAtparya A pramANe che ke kavAmAM bharelA bAlAvyo jeTalA vakhatamAM te kUvAmAMthI bahAra kADhavAmAM AvyA che. eTale ke A bAlAone bahAra kADhavAmAM jeTale vakhata pasAra thayela che, teja "bAdara uddhAra palyopamanuM svarUpa che. A bAdara uddhAra popama, payAntargata bAlAjho saMpanthaya hovAthI sarakhyAta samaya pramANu hoya che Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anuyogadvArasUtre yaH samayaistadapahArasaMbhavAt saMkhyeyasamayamAnamidaM bodhyam / tadetad vyavahArapalyopamaM vijJeyam / ityaM vyavahArapalyopamaM prarUpya vyavahArasAgaropamaM prarUpayatieteSAM patyAnA koTIkoTirdazaguNitA yadi bhavet tadA tadekasya vyAvahArikasya udArasAgaropamasya parimANaM bhavati / mahattvasAmyAt sAgareNopamIyamAnatvAdidaM sAgaropamamucyate / etAvahArikapalyopamasAgaropamaiH kiM prayojanam etaiHko'rthaH sAdhyate ? iti ziSyamanaH / uttarayati-evainAsti kiMcita prayojanam / kiM tarhi kAraNa saMkhyAta samaya kA hotA hai| kyoMki usameM se jo ve bAlAgra nikAle jAte haiM, ve saMkhyAta samaya meM hI nikAle jAte haiN| isa prakAra vyavahAra palyApama kA kathana kara aba sUtrakAra vyavahAra sAgaropama kI prarUpaNA karate haiM-(eehi pallANaM koDAkoDI havejjA dasa guNiyA, taM vAvahariyassa uddhArasAgaroyamassae gastabhave parimANaM) ina palpoM kI koTikoTI daza guNita jaya ho jAtI hai, tatha eka vyAva. hArika uddhAramAgaropama kA pramANa hotA hai| arthAt daza koTikoTI vyavahAra palyoM kA eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama hotA hai| mahatva kI samAnatA lekara sAgara ke sAtha isakI tulanA kI gaI hai isaliye ise sAgaropama kahA gayA hai| (eehiM vAvahAriya uddhArapaliokhamasAgaroyamehiM ki poyaNaM?) zaMkA--hana vyAvahArika uddhArapalyopama aura vyAvahArika sAgaropama se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? kemake temAMthI je bAlAcho bahAra kADhavAmAM AvyA che, te saMkhyAta samayamAM ja bahAra kADhavAmAM AvyA che A pramANe vyavahAra papama vize 4thana za2 va vyavasA2 sA5manI pr35| 2 . (eesi pallANa kodAkor3I haveja saguNiyA, taM vAvahariyassa uddhArasAgarovamassa egassa bhave parimANa) mA pasyopabhAnI - zazita byAre 5 jaya che tyAre eka vyAvahArika uddhAra sAgaropamanuM pramANu kahevAya che eTale ke daza keTakeTi vyavahAra pAne eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama thAya che mahatvanI samAnatAnA AdhAre sAgaranI sAthe tulanA karavAmAM AvI che. ethI ja mA sAgaza5ma 43vAmA mAya che. (eehi vAvakSAriya uddhArapaliovamasAgarovamehi ki poyaNaM ) zakA-A vyAvahArika uddhA2papama ane vyAvahArika sAgaropamathI dayA projananI siddhi thAya che? - Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 204 palyopamAdInAM aupamikapramANanirUpaNam - 265 nirarthakAnyetAni ? ityAha- kevalametaiH prajJApanA majJApyate - prarUpaNAmAtraM kriyate ityarthaH / natu nirarthakasya prarUpaNA vyarthA akiMcitkaratvAditi cedAha - bAdare prarUpite sUkSmaM sukhAvabodhaM bhavati, ataH sUkSmopayogitvAt - bAdaraparUpaNA naikAnvato nirarthikA / nanu tarhi nAsti kiMcit prayojanamiti yaduktaM tat kathaM saMgacchate ? iti cedAha - etAvataH prayojanasyAtpatvenA vivakSaNAtathoktam ato " i uttara-- 'eehiM vAvahAriya udvArapalionamasAgarovamehiM Nasthi kiMcippaoyaNaM kevalaM paNNavaNA paNNavijjai) ina vyAvahArika uddhArapalpopama aura vyAvahArika uddhAra sAgaropama se koI bhI ? prayojana siddha nahIM hotA hai kevala ye donoM prarUpaNA mAtra ke liye haiM / zaMkA--jaba inase koI bhI prayojana siddha nahIM hotA hai, to nirarthaka hone se inakI prarUpaNA karanA hI vyartha hai ? uttara--aisA nahIM hai kyoMki jaba bAdara palyopamAdi kI prarUpaNA ho jAtI hai arthAt samajhalI jAtI hai, to usase sUkSmapatyopamAdi kI prarUpaNA sukhAvabodha- saralatA se samajhane meM AjAnevAlI ho jAtI hai / isaliye sUkSma kI prarUpaNA meM upayogI hone ke kAraNa bAdara kI prarUpaNA sarvathA nirarthaka nahIM mAnI jA sakatI / zaMkA--to phira 'Natthi kiMcippaoyaNaM'' yaha jo pATha kahA gayA hai so isa pATha kI saMgati kaise baiThAlI jAvegI ? uttara -- sUkSma kI prarUpaNA meM yaha usakA upayogIpanA rUpa prayo uttara--(eehi vAvaddArie uddhArapaliyovamakhAgazevamehi patthi ki 'cippaoyaNaM kevalaM paNNavaNA paNNa vijjaha) yA vyAvahArika uddhAra pahayopabha bhane nyAvahArika uddhAra sAgarApamathI eka pazu prayeAjana siddha thatuM. nathI A mane phakta prarUpaNA mATe ja che. zakA--jyAre enAthI kAi pazu prayeAjananI siddhi thatI nathI, nirarthaka hAvAthI enI prarUpaNA ja vyartha che? tyAre uttara-kharekhara Ama nathI kemake jayAre khAdara paDyeApamAhinI prarUpaNA thaI jAya che, tyAre tenAthI sUkSma patyeApAnI prarUpaNA saralatAthI samajamAM AvI jAya che. ethI ja sUkSmanI prakRpaNAmAM upayAgI thaI paDe che, eTalA mATe khAdaranI prarUpaNA sAva niraka gaNAya nahi. za-to pachI " yatthi ki cippaoyamaM" mA pA ahevAmAM bhaaye| che, teA AA pAThanI saMgati kevI rIte madha besatI pharI zakAya ? a0 34 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 anuyogadvArasUtre nAsti kazcid doSaH / evaM bAdarAdvApalyopamAdAvapi bodhyam / etadupasaMhanAdatadetad vyAvahArikamuddhArapalyopamamiti / atha - sUkSmam uddhArapalyopamaM prarUpaNAya pRcchati-aya kiM tad sUkSmam uddhArapalyopamam ? iti / uttarayati - ' suhumaM uddhAraMpaliyotramaM ityAdinA / tatra - mUkSmamuddhArapalyopamamityArabhya bhRtaM vAlAgra koTInAm ' ityantasya pAThasyArthaH pUrvavad bodhyaH / tatra=vAlAgrakoTiSu khalu ekaikaM vAlAgram asaMkhyeyAni khaNDAni kriyate / pUrvaM vAlAgrANi sahajAnyeva jana eka alpa prayojana hai / ataH sUtrakArane isa alpaprayojana kI vahA~ vivakSA nahIM kI hai, isa apekSA use prarUpaNA mAtra batalA diyA hai / isI prakAra se bAdara addhApalpopatra Adi meM bhI jAnanA cAhiye / ( se taM vAvahArie uddhArapalio me) isa prakAra yaha vyAvahArika uddhArapatyopamaM kA svarUpa hai / (se kiM taM suhame uddhArapalio me ?) he bhadanta ! vaha sakSma uddhArapatyopaya kyA hai ? 6. C uttara--(suhume uddhArapaliovame) vaha sUkSma uddhArapalyopama isa prakAra se haiM (se jahA nAmae palle siyA jIvaNaM AyAmavivakhaMbheNaM joyaNa taM tiguNaM savisesaM parivakheveNaM) jaise koI eka palya ho aura vaha laMbAI meM cauDAI meM evaM gaharAI meM eka yojana pramANa ho / isakI paridhi kucha adhika tIna yojana kI ho| (se gaM palle egohiya. bevAhiyateyAhiya jAva sattaraptarUDhANaM saMsaTTe saMnicie bharie bAlagaMga uttara--sUkSmanI prarUpalAmAM A upayegI che, te A upaceAgitA rUpa pratyeAjana eka rIte alpa prayajana ja che. ethI sUtrakAre A alpa prAjananI tyAM vikSA karI nathI A dRSTie ja tene prarUpaNA mAtra kahI dIdhI che e pramANe aMdara addhA palyApama vagerenA sabaMdhamAM paNa samajI levuM lethe. ( se taM bAvahArie uddhArapaliovame) meM prabhASe yA vyAvahAri uddhAra payeoSabhanu sva35 che (se kiM taM sudu me uddhArapaliona me 1) De la ta ! te sUkSma uddhAra palyApama zuM che? uttara- (suDume uddhArapachi ovame ) te sUkSma uddhAra pathApa yA prabhA 9. - ( se jahAnAmae palle siyA joyaNa AyAma vikkhaMbheNa joyaNa uvveheNaM viguNaM savisesaM parikkhe ve NaM) nema DoI se pahaya hoya bhane te sAdhamAM, paheALAimAM temaja UMDAImAM eka ceAjana pramANu hAya, enI paridhi kaIka vadhAre trAMzu yojana neTavI hoya. (se NaM palle egAhiya beyAhiya teyAhiya jAna khattaratarUdANa saMsaTTe saMnicie bharie bAlaggAkoDINa) mA pahayane the Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra204 palyopamAdInAM auSamikapramANanirUpaNam 267 gRhItAni, atra tu ekai vAlAgramasaMkhyeyakhaNDIkRtaM gRhyate iti bhAvaH / evaM satyekaikakhaNDasya yanmAnaM bhavati tanispayitumAha-vAni khalu vAlAgrakhaNDAni dRSTayAgAhanAtaH asaMkhyeyabhAgamAtrANi / dRSTiH cakSudvArotpannadarzanarUpA, sA'va. gAhate-paricchedadvAreNa pravartate yatra vastuni tadeva vastu dRSTayavagAhanA procyate / sA ceha vAlAyakhaNDarUmA tadapekSayA'saMkhyeyabhAgavatti pratyekaM vAlAgrakhaNDaM bodhya. koDINa) isa palya ko eka dina do dina tIna dina yAvat sAta dina taka ke cAlAnoM se khUba ThasAThasa-labAlaba bhara denA cAhiye / (tattha NaM egamege bAlagge asaMkhijA khaMDAI kajjai) ina meM jo eka 2bAlAna hai, usako kevalI kI buddhi kI kalpanAse asaMkhyAtarakhaMDa karanA caahiye| (te NaM vAlaggakhaMDA dihI mogAhaNAo asaMkhejjahabhAgamettA sukumassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAbho asaMkhejjaguNA) ye pratyeka bAlAnakhaMDa dRSyavagAhanA kI apekSo se asaMkhyAtaveM bhAga mAtra haiN| cakSudvArA utpanna jo darzana rUpa . dRSTi hai, vaha dRSTi jisa vastu meM pariccheda karane ke liye pravRtta hotI hai, vahI vastu dRTyavagAhanA rUpa se yahAM kahI gaI hai / arthAt jo vastu cakSurdarzana kA viSaya hotI hai vahI vastu dRSyavagAhanA hai / isa prakAra ye pratyeka bAlAkhaMDa usake asaM. rupeya bhAgavartI haiM / aisA artha jAnanA cAhiye / tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa pudgaladrampa ko vizuddha cakSudarzanavAlA chadmastha prANI dekhatI hai, usa dRSTyavagAhanA rUpa vastu ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra ve pratyeka divasa, be divasa, traNa divasa yAt sAta divasa sudhInA bAlAzrothI khUba sI-sI kI mAM bhAva (tatthaM Na egamegeM bAlagge asaMkhijjAI khaMDAI kajjai) sabhA 2 me- cha, tanA mInA muddhinI panai 48 asabhyAta-masAta bha31 421 // 24se. (teNaM vAlaggakhaMDA didI ogAhaNAoM asaMkhejjaibhAgamettA sudumasva paNagajIvastra sarIrogAhaNArI asaMkhejjaguNA) mA 123 424 mAdA ma cyAinAnI apekSAye asaMkhyAtamAM bhAga mAtra che. cakSu vaDe utpanna je darzana rUpa dRSTi che, te draSTi je vastumAM paricheda karavAmAM pravRtta hoya che, te ja vastu devagAhanA rUpathI ahI kahevAmAM AvI che eTale ke je vastu cakSadarzanane viSaya hoya che teja vastu daNyavagAhanA che A pramANe A dareke dareka bAlA--khaMDa tenA asaMkhyaya bhAgavatI che. A artha jANavuM joIe tAtparya e pramANe che ke pudgala dravyane vizuddha cakSudazanavALuM jue che, te daNyavagAhanA rU5 vastunA asaMkhyAtamA bhAga mAtra te darekeka khalI Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anuyogabArasUtre mityarthaH / yat pudgaladravyaM vizuddhacakSurdarzanayuktazchamasthaH pazyati tadasaMkhyeyabhAgavatti ekaikaM vAlAgrakhaNDaM bhavatIti bhAvaH / itthaM dravyato mAnaM nirUpya kSetratastanmAna. mAha-tAni vAlAgrakhaNDAni sUkSmasya panakajIvasya zarIrAvagAhanAMto'saMkhyeyaguNAni / arya bhAvaH-sUkSmapanakajIvazarIraM yAvat kSetramavagAhate tatkSetrApekSayA'saMkhyeyaguNaM kSetraM pratyekaM vAlAgrakhaNDamavagAhate iti / pratyekaM cAlAprakhaNDaM bAdarapRthivIkAyikaparyAptazarIratulyaM bodhyam / tAnimAlAgrakhaNDAni no agnidahet / ' khaMDIkRtathAlAna haiM / aisA artha 'te NaM vAlaggakhaMDA viDIogAhaNAo asaMkhejjaimAgamettA' isa pATha kA jAnanA caahiye| vyAvahArika palya meM jo bAlAna liye gaye haiM, ve svAbhAvika liye gaye haiM-arthAt vahAM cAlAnoM ke khaMDa nahIM kiye gaye haiM / yahAM sUkSma palya meM vyAvahArika palya meM bhare gaye eka 2 bAlAgoM ke asaMkhyAta 2 khaMDa kiye gaye haiN| isa prakAra dravya kI apekSA eka 2 vAlAgrakhaMDa ke mAna kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra kSetra kI apekSA usakA mAna nirUpita karane ke liye kahate haiM ki-ve pratyeka yAlAgrakhaMDa sUkSma panaka jIva ke zarIra kI jitanI avagAhanA hotI hai, usase asaMkhyAtaguNa haiM / tAtparya isakA yaha hai ki-sUkSamapanaka jIva kA zarIra jitane kSetra ko rokatA hai, usa kSetra kI apekSA ve pratyeka bAlAgrakhaMDa asaMkhyAtaguNita kSetra ko rokate haiM / isa prakAra ye pratyeka bAlAgrakhaMDa paryApta bAdara pRthivIkAyikake zarIra barAbara haiM aisA jAnanA caahiye| (te NaM bAlaggakhaMDANo ta cha / on artha 'veNaM bAlagagakhaMDA didvIogAhaNAo asaM. khejjaimAgamettA" 1 8 gaNavA no vyAvahAri patyAre mAtAzrI grahaNa karavAmAM AvyA che, te svAbhAvika grahaNa karavAmAM AvyA che. eTale ke tyAM bAlAzronA khaMDa karavAmAM AvyA nathI ahIM sUkSama palyamAM vyAvahArika patyamAM saMpUrita dareke-dareka bAlAzonA asaMkhyAta khaDe karavAmAM AvyAM che. A rIte dravyanI apekSA dareke dareka bAlAgrakhaMDanA mAnanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra kSetranI apekSAe tenuM mAna nirUpita karavA mATe kahe che ke te dareka bAlAgra khaMDa sUma panaka (nIlakula) jIvanA zarIranI jeTalI avagAhanA hoya che, tenAthI asaMkhyAta gaNA che tAtparya e che ke "sUkSamapanaka jIvanuM zarIra jeTalA kSetrane vyApta kare che, te kSetranI apekSA te dareke dareka bAlA khaMDa asaMkhyAta gaNu kSetrane ghere che. A pramANe A darekedareka bAlA2 khaMDa paryApta bAdara pRthivIkAyika zarIranI barAbara che, Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandriko TIkA sUtra204 palyopamAdInAM aupamikapramANanirUpaNam 269 ityArabhya 'niSThitaM bhavati, tadetaduddhArapalyopamam' ityantaH pAThaH sugamaH / atredaM vodhyam-eSAM vAlAprakhaNDAnAmasaMkhyeyatvAt pratisamayamekaikavAlAgrakhaNDApahAre saMkhyeyA varSake Tayo vyatiyanti, ataH saMkhyeyApakoTimAnamidamiti / eteSAM palyAnAM koTIkoTidazaguNitA ekaM sukSmamuddhArasAgaropamamucyate / eteSAM sUkSmodvArapalyopamasAgaropamAnAM prayojanaM kim ? iti pRSTaH Aha etaiH sUkSmodAra. palyopamasAgaropamaiH dvIpasamudrANAmuddhAro gRhyate / atra pRcchati-kiyantaH khalu madanta / dvIpasamudrA uddhAreNa prAptAH ? uttarayati-gautama ! yAvatAmarghatRtIyAnAm uddhArasAgaropamAnAmuddhArasamayA bhavanti, etAvantaH khalu dvIpasamudrA udvAreNa mntaaH| prakRtamupasaMharavi-tadetat sUkSmamuddhArapalpopamamiti / ityamuddhArapalpopamamupasaMhRtaaggI DahejjA, No bAU harejA, No kuhejjA, No palividdha sijjA, No pUittAra haSamAgacchejjA) ina padoM kA artha vyAvahArika palya ke artha meM likha diyA hai / (taoNaM samae samae egameNaM bAlaggakhaMDa avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve Nihie bhavaha se taM suhame uddhArapalibhovame) una bAlAgrakhaMDoM meM se pratyeka cAlAnakhaMDa ko samaya samaya para nikAlanA caahiye| isa prakAra ve pAlAgrakhaMDa jitane samaya meM usa palya se saMpUrNa nikala jAte haiM, utane kAla kA eka sUkSma uddhArapalyopama hotA hai / 'khINe nIrae ityAdi sUtrastha zabdoM kA artha pahile likha diyA gayA hai so yahAM para bhI vaisA hI ina padoM kA artha jAnanA cAhiye / (se taM suhame uddhArapaliovame) isa prakAra yaha sUkSma uddhArapalyopamakA svarUpa hai| yahAM para yaha jAnanA mAma yu naye. (veNa' bAlaggakhaMDA No aggI bahejjA, No vAU harejA, No kuhejjA, No palividdhaMsijjA, No pUittAe handha mAgacchejjA) mA pahanA artha vyAvahArika 50thanA arthamAM spaSTa karavAmAM Ave che. (raNone samae samae egamegaM bAlaggakhaMDa avahAya jAvaieNa phAleNaM se palle khINe nIrae nilleve NiTThie bhavai se taM suhume uddhArapaliovame) te pAsA mI. mAMthI darekedareka bAlArA khaMDane samaya samaya para bahAra kADhavuM joIe A pramANe te bAlAgra khaMDe jeTalA vakhatamAM te pathathI pUrepUrA bahAra nIkaLI jAya che teTalA kAlane eka sUdhama uddhAra popama thAya che "khANe nIra" vagaire sUtrasya zahonA apaDesai e58 42vAmA mAnyo hai. mI 5 ta prabhAra bha y na . (se taM suhume uddhAra palibhovame) mA zata mA sUkSma GddhAra pakSyApabhanu 2535 che. sahI se Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre miti sUcayitumAha-nadetaduddhArapalyopamamiti / / mUle-'tegaM vAlagnA' iti prathamA. nvatvena dvitIyAntatvena ca tantreNa nirdiSTam sUtre puMstvamASatvAt / / 50 204 // / cAhiye ki ye jo bAlAgrakhaMDa haiM ve asaMkhyota haiN| pratisamaya eka eka bAlAya khaMDa ke nikAlane para saMkhyAta varSa koTikoTi samApta ho jAtI hai / isaliye isakA mAna saMkhyAta varSa ko TikA hai / (eesiM pallANaM koDAkoDIhavejjaisaguNiyA suhamata uddhArasAgarojamassa egassa mave parimANaM) ina palyoMkI 10 guNita jo koTikoTi hai, vaha eka sUkSma uddhArasAgaropama kA parimANa hotI hai| (eehi suhamauddhAra. paliovamasAgarovamehiM ki paoyaNaM) he bhadanta ! ina sUkSma uddhAra palyopama evaM sUkSma uddhAra sAgaropama se kyA prayojana siddha hotA hai ? uttara-(eehiM suhama uddhAra palibhovamasAgarovamehiM dIvasamudANaM. uddhAro gheppai) ina mUkSma uddhArapalpopama evaM sUkSatra uddhAra sAgaropama se dvIpa samudroM kA uddhAra pramANa grahaNa kiyA jAtA hai| (kevayANaM bhaMte! dIvatamuddA uddhAreNaM para gattA) yahAM ziSya pUchatA hai-he bhadanta ! uddhArapalyopama evaM uddhArasAgaropama kitane dvIpasamudroM ko batAte haiM ? uttara-(goyamA ! jAvayANaM ar3A ijANaM uddhArasAgarovamANaM uddhArasamayA evalyANaM dIvasamuddA uddhAreNaM-se taM suhume uddhaarplijANavuM Avazyaka che ke A je bAlAgra khaMDa che, te asaMkhyAta che prati. samaya eka-eka bAlArA khaMDane bahAra kADhavAthI saMkhyAta varSa keTi kaTa samApta thaI jAya che. ethI AnuM nAma saMkhya ta varSa koTinuM che. (eepillANakoDAkoDI haveja dasa guNI yA taM suhamassa uddhArasAgarovamassa egarasa bhave parimANa) mA 56ye|5bhnii 10 guNita -chi ta / sUkSama dvAra sagarIpabhAnu parimAya uya che. (eehi muhumapaliovamasAgarovame hi ki paoyaNaM) u ta! mA sUkSma dvArapakSyA55 sane sUkSma ddhAra sAgarepamathI karyuM prayajana siddha thAya che? uttara-(eehiM suhuMma uddhArapali poSamasAgarova mehi dobasa muddANaM uddhAro gheppa3) mA sUkSma 258ya:5ma bhane sUkSma uddhAra saagre|5mthaa dvIpa samudrInI gAtrI bhATa uddhAra prabhASya & 42vAmA bhAva cha (kevaiyA NaM bhaMte ! dIvasa muddA uddhAreNaM paNNattA) mI ziSya re 8-3 bhadata ! uddhAra palyopama ane uddhAra sAgarepama keTalA dvIpa samUhone batAve che? . .. attara-(goyamA ! jAvaiyANaM aDAijmANa uddhArasAgaroSamANa uddhArasamayA .esaiyANa dIvasamuddA. uddhAreNa-se taM suhume uddhArapaliovame) gItamA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra204 palyopamAdInAM aupamikapramANanirUpaNam 271 oSame) he gautama! jitane aDhAI uddhAra sAgaropamoM ke uddhAra samayabAlAnoM ko nikAlane ke samaya hai, itane hI eka dUsare se dUna 2 vistAravAle dvIpa aura samudra haiM / aisA saMddhAra paldhopana se niSpanna uddhAra sAgaropama se jAnA jAtA hai / isa prakAra yaha sUkSma uddhAra palyopana kA svarUpa hai| mAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne aupamika pramANa kA vivecana kiyA hai-isameM unhoMne yaha kahA hai ki-'yaha aupamika pramANa mUlataH do prakAra kA hai-eka palyopamarUpa aura dUsarA sAgaropamarUpa / palya se sAgara niSpanna hotA hai dhAnyAdika bharane kA jo ve ke jaisA gola sthAna hotA hai usakA nAma palpa hai| isa palya kI upamA se jisakA astitva prakaTa kiyA jAtA hai, usakA nAma patyopama hai| palyopama, uddhAra parapopama, addhApalyopama aura kSetrapalyopama ke bheda se tIna prakAra kA hai / sUkSma uddhAra palyopama evaM vyAvahArika uddhAra patyopama ke bheda se uddhArapalyoSama ke do bheda haiN| eka yojana lambA gaharA aura caur3A gola kUcA hoM vaha sAta dina. taka ke uge hue bAloM ke Tukar3oM se kUTa 2 kara pUrA layAlaba bhara diyA jAya / isa kUve ko vyavahAra uddhAra palpa kahate haiM / punaH ina bAloM ko eka 2 jeTalA aDhI uddhAra sAgaropamanA uddhAra samaya-gAlAonA nIkaLavAnA samaye che, eTalA ja eka bIjAthI bamaNA bamaNA vistAravALA dvIpa ane samudro che. evuM uddhAra pAmathI niSpanna uddhAra sAgaropamathI jaNAI Ave che. A pramANe A sUkSma uddhAra palyopamanuM svarUpa che. bhAvArtha-A sUtra vaDe sUtrakAre opamika pramANa vize vivecana karyuM che. temAM teoe kahyuM che ke A aupamika pramANunA vastutaH be prakAre che eka palapama rUpa ane bIjuM sAgarepama rUpa palpathI sAgara niSpanna thAya che. dhAnya vagere karavAnuM je kUvA jevuM goLa sthAna hoya che, tenuM nAma palya-kula- che. A patyanI upamAthI jenuM astitva prakaTa karavAmAM 1.3 cha, tenu nAma 'palyA5ma' che. tyAma,' dvAra pakSyopabha, maddhA popama ane kSetrapApamanA bhedathI traNa prakAranuM che. sUkSma uddhA259pama ane vyAvahArika uddhAra pahepamanA bhedathI uddhAra palyopamanA be bhede che. eka yojana lAMbo, UMDo ane paheLe goLAkAra ka hoya tene sAta divaMsanA UgelAvALathI khUba ThaMsIThAMsIne pUrepUre bharavAmAM Ave, te te kUvAne vyavahAra Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 272 bhanuyogadvArasUtre samaya meM nikAlA jAve / isa krama se sampUrNa bAloM ke khaMDoM ko nikAlane meM jitanA samaya lage utane samaya ko eka vyAvahArika uddhAra palyopama kahate haiM / isa vyAvahArika uddhAra palyopama se eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama banatA hai| eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama meM 10 koTI koTi vyAvahArika uddhAra palyopama hote haiN| ina vyAvahArika uddhAra .palyoM se evaM vyAvahArika uddhArasAgaropamoM se karmoM kI sthiti dvIpa sabhu Adi kucha bhI nahIM kahe jAte haiM / kevala ye donoM prarUpaNAmAtra haiM / inakI prarUpaNA se sUkSma uddhAra palpoM kI aura sUkSma uddhAra sAgaroM kI prarUpaNA sukhAvodha ho jAtI hai / eka vyavahAra uddhAra palpa meM jitane pAlakhaMDa bhare hue haiM, una eka 2 bAlakhaMDa ke kevalI ghuddhi kI kalpanA se asaMkhyAta 2 Tukar3e kro| phira ina eka 2 Tukar3oM ko eka 2 samaya meM vahAM se nikAlo isa krama se saMpUrNa bAla khaMDoM ke una Tukar3oM . ko nikAlane meM jitanA samaya vyatIta ho vaha eka sUkSma uddhAra palyopama hai / vyAvahArika uddhAra palyopama kI apekSA yaha asaMkhyAta guNA hotA hai / daza koTI koTi sUkSma uddhAra palyoM kA eka sUkSma uddhAra sAgaropama hotA hai| ina sUkSma uddhAra palyopamoM evaM sUkSma - uddhAra palya kahevAmAM Ave che. tyAra pachI te vALane eka-eka samayamAM temAMthI bahAra kADhavAmAM Ave A kramathI te kUvAmAMthI badhA vALo jeTalA samacamAM bahAra kADhavAmAM Ave teTalA samayane eka vyAvahArika uddhAra pAmathI : eka vyAvahArika uddhArasAgaropamAM 10 kerikeTi vyAvahArika uddhAra sAgaropama * bane che. A vyAvahArika uddhAra palapamethI ane vyAvahArika uddhAra sAgarepamethI karmonI sthiti dvIpa samudra vara kaMI paNa kahevAmAM AvatA nathI phakta teo bane prarUpaNu mAtra che. emanI prarUpaNAthI sUkSama uddhAra palyopamanI ane sUkSama uddhAra sAgaronI prarUpaNA sukhAvadha thaI jAya che eka vyavahAra uddhAra palpamAM jeTalA bAlakhaMDe zvarelA che, te dareke dareka bAlakhaMDanA kevalInI buddhinI kaha5nA vaDe asakhyAta asaMkhyAta kakaDA kare pachI te dareke dareka kakaDAne eka eka samathamAM temAMthI bahAra kADhe A phamathI badhA ramakhaMDenA te sarva kakaDAone bahAra kADhavAmAM jeTalo samaya pasAra thAya che te eka sakSama uddhAra popama che vyAvahArika uddhAra palyopamanI apekSAe A asaM. khyAta gaNe hoya che. dazakedI kATI sUkSama uddhAra palyonuM eka sUkSama uddhAra sAgaropama thAya che A sUma uddhAra palyopamo ane sUkSma uddhAra Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 205 addhApalyopamasvarUpanirUpaNam .....273 atha adApalyopamaM nirUpayati .... . .... .. mUlam-se ki taM addhApaliovame ?, addhApaliovameduvihe paNNatte, taM jahA-suhuma yaM vAvahArie y| tattha paNa je se suhume se tthppe| tattha NaM je se vAvahArie se jahA nAmae palle siyA-joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM uDU uccattaNa taM tiguNaM savisesaM prikkhevennN| se gaM palle pagAhiya beyAhiyaH teyAhiya jAva bharie vaalggkodd'iinnN| te NaM vAlaggA No aragI DahejjA, jAva. No palividdhaMsijjA, no pUchatAe hatvamAgaH cchejjaa| taoNaM vAsasae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nillave nihie bhavai, se taM vAvahArie addhaapliovme| eesiM pallANaM koDAkoDI bhavijja dsgunniyaa| taM vAvahAriyassa addhAsAgarovamassa egassa bhave primaann||1|| eehi vAvahAriehiM addhApaliovamasAgarovamehi uddhAra sAgaroM se dvIpa samudroM kA pramANa jAnA jAtA hai| aDhAI uddhAra sAMgaroM athavA paccIsa koTIkoTi uddhAra palyoM ke jitane roma khaNDa hote haiM, utane hI dvIpasamuda hai / yaha bAta sUkSma uddhAra sAgaroM se athaSA uddhArapalyoM se jAnI jAtI hai| sUtra meM jo 'te NaM vAlaggA aisA pATha AyA hai use prathamAnta aura dvitIyAntarUpa se sUtrakAra ne apanI icchAnusAra rakkhA hai // sU0 204 // sAgarAthI dvIpa samudronuM pramANa jANavAmAM Ave che. aDhI sukSama uddhAra sAgara athavA 25 keTI keTi uddhAra paze eTale . ramakhaMDa hoya che, teTalA ja dvIpa samudra che. A vAta sUkSma uddhAra sAgarothI athavA uddhAra pakSyA 13 Rs Ave che. sUtramA 2... teNaM vAlaggA' A. Mit..18, che, tene prathama ane dvitIyAnta rUpamAM sUtrakAre pitAnI IcchA mujaba ja rAkhe che. su020 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 anuyogadvArasUtra kiM payoyaNaM?, eehiM vavahAriehiM adbhApaliovamasAgarovamehi nasthi kiMcippaoyaNaM, kevalaM paNNavaNNA pnnnnvini| se taM cAvahArie addhApaliokme / se kiM taM suhame addhApaliovame ?, suhame addhApaliovame-se jahANAmae palle siyA-joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM uDDUM uccatteNaM taM tiguNaM savisesaM prikkhevennN| se NaM palle egAhiya beyAhiya teyAhiya jAva bharie vAlaggakoDIgaM / tatthaNaM egamege vAlagge asaMkhejjAI khaMDAI kajjai / te NaM vAlaggakhaMDA diTThI ogAhaNAo asaMkhejjaibhAgamettA, suhumasta paNagajIvasta sarIrogAhaNAo asaMkhejjaguNA, te NaM vAlaggakhaMDA-no aggI DahejjA, jAva jo palividdhaMsijjA, No pUittAe hvvmaagcchejjaa| tao gaM vAsasae vAsasae egamegaM vAlaggakhaMDaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve NiTie bhavai, se taM suhame addhaapliovme| eesi pallANaM. koDAkoDI bhavejja dsgunniyaa| taM suhumasta addhAsAgarovamasta egasta bhave primaann||1|| epahiM suhumahiM addhApaliovamasAgarAvamehiM kiM paoyaNaM ? eehi suhamahi addhApaliovamasAgarovamehiM neziyatirikkhajoNiyamaNussadevANaM AuyaM maavijji||suu0 205 // chAyA--atha kiM tat addhApalyopamam ? adApalyopama-dvividham mA, tapathA-sUkSmaM ca vyAvahArikaM ca / tatra khalu yat tat sUkSmaM tat sthApyam / tatra khalu yatu tad vyAvahArikaM tad yathAnAmakaM palyaM syAtu-yojanam AyAmaviSkambheNa, Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrakA TIkA sUtra 205 addhApatthopamasvarUpanirUpaNam yojanam, Urdhvamucvatvena tatriguNaM savizeSa parikSepeNa / tat khalu parayam aikA hika - dvaiyahnika- yAvad bhRtaM vAlAgra koTInAm / tAni khalu vAlAgrANi aba sUtrakAra addhApalyopama kA svarUpa prakaTa karate haiM'se kiM taM addhApaliovame ' ityAdi / sUtra // 205 // zabdArtha - (se kiM taM addhApalibhovame ? ) he bhadaMta / palpopama pramANa kA jo dvitIya bheda advApalyopama haiM - usakA kyA svarUpa hai ? uttara- (addhA pali bhovame) addhAvalyopama kA strarUpa isa prakAra se hai - vaha addhApalyopama (duvihe paNNatte) do prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) usake ve prakAra ye haiM - (hame ya vAvahArie gha) eka sUkSma addhApalyopama aura dUsarA vyAvahArika advApatthopama (tastha NaM je se hame se Thappe ) inameM jo sUkSma addhA patyopama hai, vaha bAda meM prarUpina kiyA jAvegA / (tattha NaM je se bAvahArie se jahAnAmie palle siyA) - pahile jo vyAvahArika addhApalyopama hai, hama usakA varNana karate haiM / suno, jaise koI eka palpa ho (joyaNaM AgAmavikkhaMbhe NaM, joyaNaM khaDuM uccateNaM triguNaM savisesaM parikkheveNaM) yaha laMbAI meM eka yojana kA ho aura cauMDAI meM bhI eka yojana kI ho tathA isakI gaharAI jo ho vaha bhI eka yojana kI hoM / tathA isakI jo vRtta-pariSi have sUtrakAra addhApalyApamanuM kathana kare che. " se kiM taM addhApalioSame " tyAhi zabdArtha--{se kiM taM addhApalio me 1) he laDhata ! payeoSabha prabhA NunA je dvitIya bheda addhApalyeApama che tenu' svarUpa kevu'. che ? uttara- (addhAvalio me ) bhaddhApatyeopamanu svarUpa yA pramANe he te, zraddhAsyopama (duvihe paNNatte) me prArA uDevAmAM Aye che. (taMjA) te prA prabhA :- (sume ya vAvahArie ya) me sUkSma addhAyathAyasa yAne dvitIya vyAvahArika zraddhApayeoyabha (tattha NaM je se sahame se Thappe ) AmAM je sUkSma addhApalyeApama che, tenuM nirUpaNu pachI karavAmAM Avaze, (tattha NaM je se vAvahArie se jahA nAmie palle siyA) prathama ne vyAvahAri addhApayeApama che, have tenu' varNana karIe chIe sAMbhaLeA, jema koI eka pakSya hAya. (joyaNaM AyAmadhikkhaMbheNa, joyaNa' uDDa uccatteNa taM tiguNa savisesaM parikkheveNa) yA saMmAM the! yona prabhASa bhane DejAbha pazu eka cAjana pramANa jeTale hoya, temaja tenI UMDAI paNa eka caiAjana jeTalI hAya tathA tenI vRtta-paridhi paNa kaMika vadhAre traNa cIjana Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra no 'gnidehet , no vAyuharet , no kuthyeyuH, no parividhvaMserana , no pUtitayA havyamAgaccheyuH / tataH khalu varSazate varSazate ekamekaM vAlAgram apahAya yAvatA khalu kAlena tat palyaM kSINaM nIrajaska nirlepaM niSThitaM bhavati, etad vyAvahArikam ho vaha bhI kucha adhika tIna yojanakI ho arthAt eka yojana ke chaha TukaDe karo unameM kucha kama chaTe TukaDe adhika tIna yojana kI isa palya kI paridhi jAnanI cAhiye / (se NaM palle egAhiya beyAhiyatayAhiya jAva bharie bAlaggakoDINaM) . aba isa palpa ko eka dina do dina, tIna dina yAvat sAta dina taka ke Uge hae bAloM kI agrakoTi se bharo (te NaM bAlaggA No aggI DahejA jAvaNo palividdhaMsijjA, no pUhattAe hatyamAgacchejjA) una bAlAgrakoTiyoM ko isa prakArase davA dayAkara bharanA cAhiye ki jisase unheM na agnijalA sake aura na vAyu Adi hI unheM ur3A ske| jaisA pAThaM vyAvahArika uddhAra palpopama ke artha karate samaya lagAyA hai vaisA hI pATha yahAM para lenA cAhiye / (taoNaM vAsasae vAsasae eMgamegaM bAlaggaM avahAya jAvahaeNaM kAleNaM se pallekhINe nIrae nilleve nihie bhavaha, se taM vAvahArie addhApalibhovame) aba isake bAda sau sau varSa vyatIta jaba ho jAveM, taba una bAlAnoM meM se eka 2 bAla jeTalI hoya eTale ke eka janane 6 kakaDA kare te te kakaDAomAMthI chaThThA kakaDA karatAM adhika traNa jana jeTalI te patyanI vRtta-paridhi jANavI. (seNaM palle egAhiya beyAhiya teyAhiya jAva bharie bAlaggakor3INa) A patyane eka divasa, be divasa, traNa divasa yAvat sAta hasanA moTA yeDA mAyanI arithI pUrita 1. (te NaM vAlaggA No agI DahejjA, jAva No palividdhaMsijjA, no pUittAe havvamAgacchejA) ta bAlAruM keriene e rIte ThAMsI ThAMsIne te patyamAM pUrita karavAmAM Ave ke jethI temane agni bALI zake nahi ane vAyu vagere paNa temane uDADI zake nahi atre je pATha vyAvahArika uddhAra palyopamane artha spaSTa karatAM saMsAmA Ayo cha, savA 8 6 5y aus naye. (tao gaM vAsamrae bAsasae egamegaM vAlaggaM avahAya jApaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nillebe niTThie bhavai, seta vAvahArie. addhA paliovame) 8 lyAre se se varSa pasAra thaI jAya, tyAre te bAlAvyomAMthI eka eka bAlArAne temAMthI bahAra kADhavuM joIe A kama mujaba jyAre sarvabAlAco temAMthI Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anuyogacandrikA TIkA sUtra 205 addhApalyopamasvarUpanirUpaNam 67 adApalyopamam / eteSAM palyAnAM koTIkoTirbhaved dazaguNitA / tad vyAvahArikasya addhAsAgaropamasya ekasya bhavani parimANam // 1 // etaiH vyAvahArikaiH addhAlyoSamasAgaropamai ki prayojanam ? etaiH vyAvahArikaiH addhApalyopamasAgavahA~ se nikAlanA cAhiye / isa krama se karate 2 jaba ve samasta bAla usa palpa meM se nikala cuke aura isake nikAlane meM jitanA kAla lage, vaha eka vyAvahArika advApalyopama hai| vyAvahArika uddhAra palyo. pama meM aura isa vyAvahArika addhApalyopama meM yaha antara hai ki vahAM eka 2 vAlagra eka eka samaya meM nikAlA jAtA hai, taba yahAM para eka eka bAlAgra sau sau varSa meM nikAlA jAtA hai| 'khINe nIrae' ityAdi padoM kA artha vyAvahArika uddhAra palya ke prakaraNa meM spaSTa kiyA jA cukA hai-ataH ina padoM kA vaisA hI artha yahAM para bhI lagA lenA caahiye| (eehi pallANaM kIDAkor3I bhavija dasa guNiyA / taM vavahAriyassa addhAsAgarovamasla egasta ave parimANaM) ina vyAvahArika addhAralyoM kI 10 koTIkoTikA-arthAt 10 koTIkoTi vyAvahArika aApalyoM kA eka ...vyAvahArika zraddhAsAgaropama hotA hai| (eehiM vAvahAriehiM addhApalio. vamasAgarovamehiM ki poyaNaM) prazna-ina vyAvahArika aApalpopamoM evaM vyAvahArika addhA sAgaropamoM se kyA prayojana siddha hotA hai? bahAra nIkaLI cUkyAM hoya, tyAre temane bahAra kADhavAmAM jeTale kALa pasAra thAya te eka vyAvahArika addhA pApama che. vyAvahArika uddhAra 595mamAM ane A vyAvahArika addhApamamAM e taphAvata che ke tyAM eka eka khAlA eka eka samayamAM bahAra kADhavAmAM Ave che, tyAre ahIM eka se mAra se sau varSa pazyamAthI mAra pAsa bhAve . 'khINe nIrae' pare pani ma vyAva:BAra 58yanA 542mA 25Ta 12vAmAM Avyo che. eTalA mATe A padene artha te pramANe ja ahI samajI a naye. (eesipallANa koDAkoDI bhavijja dasa guNiyA / ta vAvahAriyassa addhAsAgaroSamassa egapta bhave parimANa) mA vyAvahAri4 mApasyA5. monI 10 kerIkeTine eTale ke 10 keTIkeTi vyAvahArika addhApalane vyApAra maddhA sAgaro5. thAya cha: (eehi vAvahAriehi addhApaliovamazAgarovamehi ki poyaNa?). prazna-A vyAvahArika addhA popa ane vyAvahArika addhA sAgaripamethI kayA prajananI siddhi thAya che? 6ttara-(eehiM vAvahAriyahi azApalimovamasAgarovamehi nasthi ki . cippaoyaNa, kevala paNNavaNNA pa0gavijjai) 2vyAni mAyA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278. anuyogadvArasutra ropamaiH nAsti kizcitmayojanam , kevalaM prajJApanA prajJApyate / tadetad vyAvahA rikam addhApalyopamam / atha kiM tat sakSmam addhApalyopamam ? sUkSmam addhApalyo. pramam-ud yathAnAmakaM palyaM syAt yojanam mAyAmaviSkambhega, yojanam Umukhvasvena, tatriguNaM savizeSa parikSepeNa / tat khallu palyaM ekAhnika dvaiyahika traiya." uttara-(eehiM vApahAriehiM addhApali mobamasAgaroSamehiM nasthi kicipa proyaNaM, kevalaM pagavA gApaNNavinai) ina vyAvahArika addhApalyopamoM se aura vyAvahArika addhAsAgaropamoM se koI prayojana siddha nahIM hotA hai kevala ye prarUpaNA mAtra ke liye hai-arthAt inakI prarUpaNA se sUkSma addhApalyopoM kI aura sUkSma addhAsAgaropamoM kI-prarUpaNA sukhAvabodharUpa ho jAtI hai / (se taM vAvahArie addhApali bhoyame) isa prakAra yaha vyAvahArika zraddhApalyopama kA svarUpa hai / (se ki taM suSTume addhApali provame?) he bhAnta ! svakSamabhaddhApalyopama kA kyA svarUpa hai ? uttara-(suhameaddhApalibhoSame) sUkSma aApalyopama kA svarUpa isa prakAra se hai-(se jahANAmae palle siyA)-jaise koI eka palpa ho (joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM joyaNaM uDUM uccattaNa) vaha eka yojana kA laMbA ho aura eka yojana kI cauDAI vAlA ho / gaharAI meM bhI vaha eka yojana kA ho / taM tiguNaM savisesaM parikkhereNa) aura isakI vRttaparidhi kucha kama 6 hA bhAga adhika 3 tIna yoz2ana kI ho| (seNaM pAthI ane vyAvahArika addhAsAgarepamothI koI paNa jAtanA prajananI siddhi thatI nathI teo phakata prarUpaNA mATe ja che. eTale ke emanI prarU pazuAthI sUrNa addhApalapamenI ane sUkSama addhAsAgaropamenI prarUpaNa sumArA531 7 53 che. (se tavAvahArie addhApaliovame) mA prabhA vyAvahAri maaye|5bhnu 2135 che. (se ki ta suhume addhApaliovame) he bhata! sUpha, addhApopamanuM svarUpa kevuM che? uttara-(suhume addhApaliovame, sU65 sAkSyopabhanu 135 mA prabhArI che-(se jahA gAmae palle siyA) rebha hai tame piyAra 434 me pakSya 53. cha. (jopaNaM AyAma vakkhabheNaM joyaNaM uDDaH uccateNe) 1 me yAna jeTale lAMbe hoya ane eka jana jeTale paLa hoya UDApaNAmAM 5 te me ye DAya ( viguNaM savisesaM parikkheveNaM) bhane tenI vRtta-paridhi cheDI alA chaThThA bhAga karatAM adhika traNa jana jeTalI Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 205 addhApalyopamasvarUpanirUpaNam 279 hika yAvad bhRtaM vArAnakoTInAm / tatra khallu ekamekaM vAlAgram asaMkhyeyAni khaNDAni kriyate, tAni khalu vAlAgrakhaNDAni dRSTayanagAhanA: asaMkhyeyabhAgamAtrANi sUkSmasya panakajIvasya zarIrAvagAhanAtaH asekhyeyaguNAni / tAni khalu vAlAgrakhaNDAni no'gnidaheta, no paridhvaMserana , no pUtitayA hvpmaagccheyuH| tataH khalu varSazate varSazate ekamekaM vAlAgrakhaNDam apahAya yAvatA khalu kAlena tat palle egAhiya becAhiya teyohiyA jAva bharie bAlaggakoDINa) yaha palpa pahile kahe prakAra se adhika se adhika sAta dina taka ke Uge hue bAlAnoM se bharanA caahiye| (tattha NaM egamege bAlagge asaMkhejA khaMDAI kajjA ) aba ye jo bAlApa bhare hue hai, inameM se eka eka bAlAgra ke asaMkhyAta 2 khaMDa karanA caahiye| (teNaM vAlaggakhaMDA divIogAhaNAo asaMkhejjahabhAgamettA) ye cAlAna khaMDa dRSTi ke viSayabhUta bane hue padArtha ko apekSA asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai aura (suhumasta paNagajIvasta sarIrogAhaNAo asaMkhejjaguNA) sUkSmapanaka jIva ke zarIrAvagAhanA kI apekSA asaMkhyAta guNe hai| (te NaM vAlaggakhaMDA.no aggI DahejjA jAca No palividdhasijjA No pUhattAe hevamAgacchenA)ye cAlAgrakhaMDa usa palyameM isa rUpa se ThasAke bharanA cAhiye ki-jisase agnidAha Adi kA bhaya unameM na rahe / (tamoNaM vAsasae vAsasaMe egamegaM vAlaggakhaMDaM avahAya jAvaieNaMDAya. (se NaM palle egAhiya vegrAhiya teyAhiya jAva bharie bALagakoDINa) A palya pahelAnI jema ja sAta divasa sudhInA ugelA bhothI sara ne me. (tasthaNaM egamege vAlagge asaMkhenjAI khaMDAI kajjai) va 2 mAthI maravAmAM mAvA che, samAthI me se mAsAnA masAta masabhyAta bha3. 4211 na. (teNaM vAlagakhaMDA didIogAhaNAo asaMkhenjai bhAgamettA) mA mAsA maSTa viSayI bhUta thye| yahAtha nA apekSA asatai nAma mAtra cha ana (muhamassa paNagajIyassa sarIrogAhaNAbho asaMkhejjaguNA) sUkSbhapana nI zarIrAsAnI apekSAthI masa-yAtamA che. (teNaM vAlagAkhaMDA no aggI DahejanA jAva No palivi<Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anuyogadvArasUtra. palyaM kSINaM nIrajaska nilepa niSThitaM bhavati, tadevat sUkSmam addhApalyopamam / eteSAM palyAnAM koTIkoTirbhaved dazaguNitA / tat sukSyasya addhAsAgaropamasya ekara bhavena parimANam // 1 // etaiH mauH addhApalyopasAgaropamaiH ki prayoprayojanam ?, etai sUkSmaH adApalyopamasAgaropamaiH narayikatiryagyo nikamanuSyadevAnAm AyuSyaM mIyate / / sU0 205 // kAleNaM se palle vINe norae nilleve jiTie bhavaI, se taM suhume zraddhApaliovame) isake bAda una bAlAgra khaMDoM meM se eka eka bAlAna sau sau varSa meM nikAlanA caahiye| isa krama se karate 2 japa vaha palya una bolAgrakhaMDoM se sarvathA rahita jitane kAla meM hotA hai, utanA vaha kAla eka sUkSama bhadrApalpopama hai| (eesi pallANaM koDAkoDI bhaveja dasa guNiyAtaM sudumata addhAsAgarovamassa egassa. bhave parimANaM) daza koTIkoTI sUkSama addhAMpalyoM kA eka sUkSma addhAsAgaropama hotA hai| (eehiM suhumeha addhApali bhovamasAgarodhamehi kiM po. yaNa) prazna-he bhadanta ! ina mUkSma aApalyopamoM se evaM sUkSma addhAsAgaropamoM se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? uttara-(eehiM suhamehiM addhApaliovamasAgarovamehi nerakSyati rikkhajoNiyamaNussa devANaM AuyaM mAvijjaha) ina sUkSma aApalyo pamoM aura addhAsAgaropamoM se nAraka jIvoM kI, tiyaMJcagati ke prANiyoM kI, manuSya aura devoM kI Ayu ginI jAtI hai| bAlA khaDamAMthI se so varSe eka eka bAgrakhaMDa bahAra kADhavA joIe A kramathI bAlAgra khaDo kADhatAM kADhatAM te palya jyAre te khAlagra khaDethI jeTalA samayamAM saMpUrNa khAlI thAya teTalA samayane eka sUkSama addhA pkssy| 5ma / 3. cha. (eekiM pallANaM koDA-koDI bhaveja dasaguNiyA ta suhumassa addhA sAgarojamasta bhare parimANaM) 42 TI-choTI sUkSma maddhApakSyAMnA mera sakSama bhaddhA sAgarAma thAya che. (eehi sumehi baddhApaliovamasAgarovameM hiM ki poynnN)| prazna-he bhadaMta! A sukha addha pAmethI ane sUkSama addhA sAgarepathI kayA prayajananI siddhi thAya che? uttara-(epahi sumehi addhApali provamasAgarovamehi neraiyatirikta joNiyamaNusvadevANaM Au mAvijai) mA sU6 addhA pakSyApI mana saddhA sAgaropamethI nAraka jIvanI tiryaMcagatinA prANIonI, manuSya ane devAnA AyuSyanI gaNanA thAya che. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 205 addhApasyopamasvarUpanirUpaNam .. 281. TIkA-se ki taM' ityAdi addhA-kAlaH, sa ceha prastAvAd vakSyamANavAlAgrANAM tarakhaNDAnAM vA pratyeka varSazatalakSaNauddhArakAlo gRhyate, athavA-yo nArakAdhAyuH kAlaH prakRtapatyopamameyatvena vinakSyate sa evAtropAdIyate, tatastatmadhAnaM palyopamam addhApalyopamam / asya sUtrasya vyAkhyA uddhArapalyopamavad bhaavniiyaa| vizeSastvatrAyaM bodhyaH bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakArane addhApalyApamakA.svarUpa pragaTa kiyA hai| sAtha meM isa addhApalpopama se jisa 2 nAma ke sAgaropama niSpanna hote haiM, unako bhI kahA gayA hai| addhApalyopama ke vyAvahArika aApalyopama aura sUkSma addhApalyopama aise do bheda kahe haiM / inameM jo vyAvahArika addhApalyopama hai, vaha una kUve meM se eka eka bAlAgra ko sau-sau varSa meM nikAlane para banatA hai / arthAt usa palpa meM jitane bAlAgra bhare hue haiM, . una bAlAnoM se eka eka bAlAgra sau-sau varSa meM nikAlane para jitanA samaya una samasta cAlAnoM ke nikAlane meM samApta hotA hai, yahI vyAvahArika addhApalpopama hai| daza koTIkoTi vyAvahArika addhApalyApama kA eka vyAvahArika addhAsAgaropama banatA hai| palpa meM bhare hue bAlAroM ke asaMkhyAta khaMDa buddhi se kalpita karanA cAhiye aura eka 2 pAlAgra khasa ko sau-sau varSa meM nikAlanA cAhiyeisa prakAra karate 2 jaba samasta bAlA khaMr3a usa palya se pUrNa nikala cukate haiM arthAt ina bAlAma khaMDoM ko isa krama se nikAlane | bhAvArtha...A sUtra vaDe sUtrakAra ahApApamanuM savarUpa prakaTa karyuM che. sAthe sAthe A addhA595mathI je je nAmanA sAgaropama niSpanna thAya che. temanuM paNa spaSTIkaraNa karyuM che addhApalapamanA vyAvahArika addhApa9pama ane sUkSama addhApopama A be je kahevAmAM AvyA che. AmAMthI je vyAvahArika addhA5pama che, te pahathamAM bharelA bAlAromAMthI eka eka bali.ne so so varSamAM bahAra kADhavAthI te jeTalA samayamAM saMpUrNa khAlI thAya tene vyAvahArika paddhApalyopama kahevAmAM Ave che. daza kaTikeTi vyAvahArika addhApatyene eka pathamAM bharelA bAla gronA asaMkhyAta khaM? buddhithI kavipata karavA joIe ane dareke dareka bAlAca khaMDane so so varSanA aMtare bahAra kADhavA joIe A rIte jyAre samasta bAlA kheDe te palpamAMthI bahAra nIkaLI jAya eTale ke A bAlAgra khaMDone A Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 . ... ...... __anuyogadvArasUtra atra hi uddhArakAlaH zAvApiko gRhItaH, ato vyAvahArike'ddhAlyopame saMkhyeza varSakoTayo vijJeyAH, sUkSme'ddhApalyopame tu asaMkhyeyA varSakoTaya iti |muu0 205 // etaiH sUkSmairaddhApalyopamasAgaropamai rayikAdInAmAyuSyaM mIyate inyuktam / tatra nairayikAdInAmAyuSyaparijJAnAya pAha___ mUlam-neraiyANaMbhaMte ! kevaiyaMkAlaM ThiI paNNatA?,goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaiN| rayaNappabhApuDhavINeraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA?, 'goyamA! jahanneNaM dasa vAsasahassAI ukkoseNaM erga saagrovmN| apajattagarayaNappahA puDhavINeraiyANaM bhNte| kevaiyaM kAlaM ThiI paNatA?. goyamA!. jahanneNa vi aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajattagarayaNappahApuDhavIneraiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI . papaNattA ?, goyamA! jahanneNaM dasa. vAsasahassAI aMtomuhutU gAI ukoseNaM egaM sAgarovamaM aNtomuhttonnN| sakarappahApuDhavIneraiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI meM jitanA samaya lagatA hai vaha sUkSma aApalyopama hai| daza koTI. koTi sUkSma addhApalyoM kA eka sUkSma addhAsAgaropama hotA hai / sUkSma advApralyopama aura sUkSma addhAsAgaropama se caturgati ke jIvoM kI bhavasthiti, kAyasthiti, karmasthiti AdikA jJAna hotA hai / vyAvahArika addhApalyopama meM saMkhyAta karoDa varSa hote haiM aura sUkSma adApalyopama meM asaMkhyAta karoDa varSa hote haiM / / sUtra 205 // kramathI bahAra kADhavAmAM jeTale samaya pasAra thAya te sUkSama addhApapama che. daza keTI-kaTI sUkSama addhA pAne eka sUkSama addhA sAgaropama heya che. sulama addhApopama ane sUkSama addha sAgaropamathI caturgatinA jIvonI bhavasthiti, kAyasthiti, karmasthiti vagerenuM jJAna thAya che. vyAvahArika addhApopamamAM saMkhyAta karoDa varSo hoya che ane sUkSama addhA5pamamAM anyAta 42 // . DAya: ||suu0 205 / / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 206 nairayikAdInAM AyuparimANanirUpaNam 246 paNNatA? goyamA! jahanneNaM egaM sAgarovamaM, ukosaNaM tipiNa saagrovmaaiN| evaM sesapuDhavIsu vi pucchAbhANiyA / vAluyarapahApuDhavi neraiyANaM jahanneNaM tiNi sAgarovamAiM, ukkoseNaM satta saagrovmaaiN| paMkappahApuDhavI neraiyANaM jahanneNaM satta sAgarovamAiM, ukkoseNaM. dasa saagrovmaaiN| dhUmappahApuDhavI neraiyANaM jahanneNaM dasa sAgarovamAiM ukkoleNaM sattarasasAgaron vmaaiN| tamappahApuDhavIneraiyANaM jahanneNaM sattarassasAgarovamAI, ukkoseNaM bAvIsaM saagrovmaaiN| tamatamApuDhavIneraiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA?, goyamA! jahanneNaM bAvIsaM sAgaH rovamAiM ukoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ||suu0 206 // chAyA-nairayikANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthiti prajJaptA, gautamaH ! jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa trayastriMzat saagropmaanni| ratnamabhArathivI ___ atha sUtrakAra yahAM se cAroM gatiyoM ke jIvoM kI Ayu kA parimANa kahate haiM usameM ve prathama nAraka jIvoM kI Ayu kA parimANa kitanA hai yaha prakaTa karate haiM-neraiyANaM bhaMte ! ityaadi|| zabdArtha--(neraiyANaM bhaMte ! kevaDyaM kAlaM ThiI paNNatA?) he.bhadanta! nAraka jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ?. uttara--(goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tetIsaM sAgarovamAI) he gautama ! nAraka jIvoM kI sthiti jaghanya se have sUtrakAra cArecAra gativALA jInA AyuSyanuM parimANu pramANe kahe che. temAMthI sarvaprathama ahIM nAraka jInA AyuSyanuM parimANa ukhu cha ta Ta 32AmA bhAve -"nerajhyANaM bhave! tyA:-- Avat:-(neraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ?) Bed! nAraka nI sthiti keTalA kAlanI kahevAmAM AvI che ? : uttara-(goyamA ! jahanneNe basasasahassAI ukoseNaM tettIsaM sAgaroMba nA) he gautama ! nAraka nI sthiti jaghanyathI dasa hajAra varSanI ane Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 anuyogadvArasUtra nairayikANAM bhavanta ! kiyantaM kAlaM sthiti prajJaptA ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa ekaM sAgaropamam / aparyAptakaratnamabhApRthivI nairayikANAM bhadanta ! kiya kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyenApi antarmuhUrtam , utkarSeNApi antamuhartam / paryAptakaratnamabhApRthivI narayikANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajAtA? gautama! jaghanyena dazavarSa sahasrANi antarmuhUrtInAni utkarSeNa dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa se tetIsa sAgaropama kI kahI gaI hai / yaha sAmAnya kathana hai / aba sUtrakAra pratyeka pRthivI meM nAraka jIvoM kI sthiti kitanI hai yaha kahate haiM-(rayaNappabhA puDhavINerayANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA) he bhadanta ! ratnaprabhApRthivI ke nArakoM kI sthiti bhujyamAna Ayu-kitanI kahI gaI hai ? / - uttara-(goyamA! jahanneNaM dasavAptasahassAI ukkoseNaM egaM sAgarovama) he gautama ! jaghanya se dasa hajAra varSa kI aura 'utkRSTa se eka sAgaropama kii| (apajjattagarayaNappahA puDhavINeraDyANaM bhaMte keva. iyaM kAlaM ThiI paNNasA) ratnaprabhA pRthivI ke aparyApta nArakoM kI he bhadanta ! kitane kAla kI sthitI kahI gaI hai ? uttara-(jahaNNeNa vi aMtonuhutta ukkoseNa vi aMto muhatta) jaghanya se bhI antamuhUrta aura utkRSTa se bhI antamuharta hai| (pajja. sagarayaNappahA puDhavI nerayANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNattA) utkarSathI 33 sAgaropama jeTalI kahevAmAM AvI che. A sAmAnya kathana che. have sUtrakAra darekedareka pRthvImAM nAraka jIvonI sthiti keTalI che. A viSe 4. cha. (rayaNappabhA puDhavI raimANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNacA) le bhata ! ratnaprabhA pRthivInA nArakenI sthiti-bhUjyamAna Ayu-viSe zuM pAmA mAthucha? ....... uttara-(goyamA ! jahanneNaM - dasavAsasahassAiM ukkoseNaM egaM sAgarovama) he gautama ! jaghanyathI daza hajAra varSanI ane utkRSTathI eka sAgaropama jeTalI sA manI hI che. (apanattagarayaNappahA puDhavI raiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA) / 29HAL pRthivInA aparyAsa nArAnI RED! Real kAlanI sthiti kahevAmAM AvI che? uttara-(jahaNNeNa vi aMto muhattaM unkoseNa vi aMto muhutta) anyathA 55 antabhuta ana yI 55 antabhuta 4ii hai (pajjattagarayaNappahA puDhavI neraiyANa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA) BRE! 2(nAmA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 206 nairayikAdInAM AyuparimANanirUpaNam 285 ekaM sAgaropamam antarmuhAnam / zarkarApramApRthivI nairayikANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena ekaM sAgaropamam, utkarSeNa trINi sAgagepamANi / evaM zeSapRthivISvapi pRcchA maNitavyA / vAlukamabhApRthivI narayikANAM jaghanyena trINi sAgaropamANi, utkarSeNa sapta sAgaropamANi / paGkapramAhe bhadanta ! ratnapamA pRthivI meM paryAptAvasthApanna nArakoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai? .. uttara-(goyamA! jahanneNaM dasavAsasaMhassAI aMtomuhasUNAI ukkoleNaM egaM sAgarovamaM aMtomuttoNaM) he gautama jaghanyase antarmuhartakama dazahajAra varSa kI aura uskRSTa se aMtarmuhUrta kama eka sAgaropama kI kahI gaI hai| (sakAra pahApuDhavIneraiyANaM bhaMte ! keMvazyaM kAlaM ThiI paNNasA) he bhadanta / zarkarAprabhA nAmakI jo dUsarI pRSidhI hai, usameM rahane vAle nArakoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai? : uttara-(goMyamA ! jahanneNaM egaM sAgarocamaM ukkoseNaM tiNi sAgarovamAi) he gautama / dvitIyapRthivI ke nArakoM kI sthiti jaghanya to eka sAgaropama kI aura utkRSTa tIna sAgaropama kI kahI gaI hai| (evaM sesapuDhavIsuvi pucchA mANipavvAM) isI prakAra kA prazna avaziSTa.pRthi. viyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye-(vAluyappahApuDhathinerajhyANa jahaNeNaM tiNi sAgarovamA ukkoseNaM sattasAgarodhamAI) bAlukA pRthivImAM paryAptaka avasthAvALA nArakenI sthiti keTalI kahevAmAM AvI che ? - uttara-(goyamA ! jahannaNaM dasavAsasahassAI aMtomuhuttoNAI ukkoseNaM. egaM sAgarovama aMtomuttoNaM) 3 gautama! -5thI matabhuta rakSA alapa daza hajAra varSanI ane utkRSathI asaMkhyAta muhurta jeTalI alpa eka sAgarApamanI 4apAmA vA che. (sakkarappahA puDhavI neraiyANAM bhaMte / kevaiyaM kAlaM liI paNNattA) Dard ! rAma nAmanI ne bhI pRthivI cha temAM rahenArA nArakenI sthiti keTalI kahevAmAM AvI che? uttara-(goyamA ! jahanneNaM sAgagevamaM ukkoNaM tiNi sAgaroSamAI) he gautama! bIjI pRthivInA nArakenI sthiti jaghanyathI te eka sAgarepama reTI bhane GTa saagre|5m 28mI avAma mAvI cha. (evaM sesa puDhavIsu vi pucchA bhaanniyvv|) mA pramANe prala . apaziSTa pRthivImA tira 55 samanavAna. (pAluyapahA puDhavi neraiyANaM jahaNNeNaM tiNi sAga. rovamAI sAkosaNa satta sAgaroSamAI) pAdu nAma tRtIya pRthivInA nA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre pRthiyo nairayikANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthiti prajJatA ? gautama ! jaghanyena sapta sAgaropamANi, utkarSeNa dazasAgaropamANi / dhUmaprabhApRthivI narayikAnAM bhadanta 1 kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena dazasAgaropamAga, utkarSaNa saptadazasAgaropamANi / tamaH pramApRthivI nairayikANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama | jaghanyena saptadazasAgaropamANi, utkarSeNa dvAviMnAma kI tRtIya pRthivI ke nArakoM kI jaghanyasthiti tIna sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti sAtasAgaropama kI kahI gaI hai| (paMkappahApuDhavIne. rahayANaM jahaNNeNaM sattasAgarovamAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamAI) paMkaprabhA nAmakI caturtha pRthivI ke nArakoM kI jaghanya sthiti sAta sAgaropamakI aura utkRSTa sthiti dasa sAgaropama kI kahI gaI hai / (dhUmappahA puDhavI neraiyANaM jahanneNaM dasa sAgarovamAI, ukoseNaM sattarasasAgarovamAI) dhUmaprabhA nAmaka paMcama pRthivI ke nArakoM kI jaghanyasthiti daza sAgaropama kI aura uskRSTa sthiti 17 sataraha sAgaropanakI kahI gaI hai| (tamapahA puDhacI nerayANaM jahanneNaM sattarasasAgarovamAI ukoseNaM pAvIsa sAgarobamAiM) tamaHprabhA nAma kI chaThI pRthivI ke nArakoM kI jaghanya sthiti sattaraha sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti 22, sAgaropama kI kahI gaI hai / (tamatamA puDhadhI nerayANaM bhaMte : kevaiyaM kAlaM ThiI paNatA?) ___ prazna--tamastamA nAmako sAtauM pRthivI ke nArakoM kI sthiti he bhadanta ! kitanI kahI gaI hai ? kenI jaghanya sthiti traNa sAgarepama jeTalI ane utkRSTa sthiti sAta sAga215m kI aAmA mAtra che. (paMkappahA puDhavI neraiyANaM jahaNNeNaM satta. sAgarovamAI, u hoseNaM dasa sAgarovamAI) 54mA nAma turtha pRyivAnA nArakenI jaghanyasthiti sAta sAgarepama nI ane utkRSTa sthiti daza sAgare 5ma sImA bhAvI che. (dhUmappahA puDhayA neraiyANaM jahanneNaM dasa sAgarovamAiM, ukkoseNaM sattarasasAgarovamAI) dhUmalA nAma: 5yama paayvInA nArakanI jaghanya sthiti daza sAgare 5manI ane utkRSTa sthiti 17 sAga25ma dI 4Ama mAvI cha. (tamappahA puDhavI neraiyANaM jahAneNaM sattarasasAgarovamAI ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI) tamAmA nAma hI pRthivInA nArakonI jaghanya sthiti 17 sAgaropamanI ane utkRSTa sthiti 22. sAgarA5ma reTamA 4mA mAvA. (tamatamA puDhavI neraiyANaM bhaMte ! kevayaM kAlaM diI paNNattA') Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 206 nairayikAdInAM AyuparimANanirUpaNam -287 zatiH sAgaropamANi / tamastamApRthivI nairayikANAM bhadanta ! kiyantaM kAleM sthiti:masar ? gautama ! jaghanyena dvAviMzatiH sAgaropamANi, utkarSeNa ya. striMzat sAgaropamANi // sU0 206 / / TIkA-'neraiyANaM' ityAdi yadyayasya vyAkhyA spaSTA, tathApi kiMciducyate / tathAhi-sthIyate. nArakAdi bhavepanayeti sthitimAyuH karmAnubhavapariNatiH / yadyapi karmapudgalAnAM bandha kAlAdArabhya nirjaraNakAlaM yAvat sAmAnyena avasthitiH sthitirucyate tathApyAyuH karmapudgalAnubhava nameva jIvitaM sthititvena rUDham / atrApi dazavarSasahasrAdyAtmika ___uttara--(goyamA ! jahaNNeNaM bAvIsaM sAgarovamAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI) he gautama, jaghanya se 22 sAgaropama kI aura . utkRSTa se 33 sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai| bhAvArtha--jIva ko joM nAraka Adi bhavoM meM roka kara rakhatA hai| usakA nAma 'sthiti' hai / 'sthIyate nArakAdibhaveSu anayA iti sthitiH' yaha sthiti zabda kI vyutpatti hai / arthAt nAraka Adi paryAyoM meM jIca jisake kAraNa sthina ? rahatA hai, yaha sthiti zabda kA vyutpatsilabhya artha hai| yadyapi karma pudaloM kA bandhakAla se lekara nijeraNakAla taka AtmA meM sAmAnya rUpa se avasthAna rahanA, isakA nAma sthiti hai, phira bhI yahAM para sthiti zabda se Ayu karma ke niSekoM kA anubhavana karanA prazna-tamastama nAmaka sAtamI pRthivInA nArakonI sthiti he bhadaMta ! keTalI kahevAmAM AvI che? uttara-(goyamA / jahaNNeNaM bASIsaM sAgaroSamAI unakose tetIsaM sAgarovamAiM) gautama! -yathI 22 sAgaropabhanI mana GetthI 33 saasrepamanI sthiti kahevAmAM AvI che. bhAvArtha-jIvane je nAraka vagere bhave rekIne rAkhe che, tenuM nAma sthiti'cha. "sthI nArakAdi bhaveSu anayA iti sthitiH " sthiti zabdanI vyutpatti che eTale ke nAraka vagere paryAyamAM jIva jene lI sthita rahe che, A "sthiti' zabdane vyutpattine kharo artha che je ke kama puno bandhakAlathI mAMDIne nirjarANukAla sudhI AtmAmAM sAmAnya rUpathI avasthAna-rahevuM tenuM nAma sthiti che. chatAM e atre "sthiti' zabdane ANu karmanA niSekenuM anubhavana karavuM jogavuM A arthamAM grahaNa karavAmAM Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 . anuyogadvArasUtre sthiti prattirAdayatastadevAbhipretam / anyathA badanAyuSA mAgbhave yAvantaM kAlamava tiSThate jannusnena samadhikA dazavarSasahasrAdyAtmikAsthiviruktA syAt, na caivamucyate, tasmAnArakAdibhAprAptAnAM prathamasamayAdArasyAyuSo'nubhavakAla evArasthitiH / sA ca nArakANAmaughikapade jaghanyato dazavarSasahasrANi, utkarSataH trayastriMzat -bhoganA, yaha artha 'sthiti' zabda kA liyA gayA hai| jaba taka viva. kSita bhavakA Ayukarma bandha avasthA meM rahatA huA, udaya avasthA meM rahatA hai taba taka jIva usa paryAga meM rahatA hai| vivakSita paryAya meM Ayukarma ke sadbhAva meM rahanA isIkA nAma jIvita jiivn-hai| aura isa jIvana kA nAma hI yahAM sthiti mAnA gayA hai / sUtrakArane jo daza hajAra varSa Adi kI sthiti kahI hai, usakA tAtparya yaha hai ki-jISa itane samaya taka vivakSita nAraka avasthA meM rahatA hai| vivakSita sthAna meM pahuMcAnA, yaha to gati kA kAma hai aura usa sthAna meM amuka maryAdA taka rahanA, yaha Ayu kA kAma hai| eka baddha bhAyu aura dUsarI bhujyamAna Ayu isa prakAra se Ayu do prakAra kA hotA hai / so yahAM para nAraka jIvoM kI jo AyurUpa sthiti kahI gaI hai, vaha baddha Ayu kI apekSA nahIM kahI gaI hai, kintu bhujyamAna Ayu kI apekSA kahI gaI hai, yadi aisA na hotA tosUtrakAra ko aisA kahanA cAhiye thA ki-pratha. mAdika pRthiviyoM meM jaghanya Ayu daza hajAra varSa Adi se kucha AvyuM che jayAM sudhI vivakSita bhavanuM AyuSya karma bandha avasthAmAM rahIne udaya avasthAmAM rahe che, tyAM sudhI jIva te paryAyamAM rahe che vivakSita paryAyamAM AyukarmanA sadu bhAvamAM rahevuM-tenuM nAma-jIvita-jIvana-che. ane A jIvananuM nAma ja atre sthiti e rIte mAnavAmAM AvyuM che. sUtrakAre je daza hajAra varSa vagerenI sthiti kahI che tenuM prayojana A pramANe che ke jIva ATalA samaya lagI vivakSita nAraka avasthAmAM rahe che vivakSita sthAna sudhI pahoMcADavAnuM kAma te gatinuM che ane te sthAnamAM amuka maryAdA sudhI rahevuM, A AyunuM kAma che. eka baddha AyuM ane apara bujyamAna Ayu, A rIte Ayu be prakAranuM kahevAmAM AvyuM che. te atre e nArakajIvenI ja Ayu rUpa sthiti kahevAmAM AvI che te baddha AyunI apekSAe kahevAmAM AvI nathI paraMtu bhajyamAna AyunI apekSAe kahevAmAM AvI che, je Ama na hota to sUtrakArane A pramANe kahevuM joItuM hatuM ke * pramAdika pRthivIemAM janya Ayu daza hajAra varSa vagerethI paNa kaMIka Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadhandrikA TIkA sUtra 206 nairayikAdInAM AyuparimANanirUpaNam... 289 sAgaropamANi bodhyA / vizeSatastu ratnaprabhApRthivI nairayikANAmuskarSato jaghanyatathaH sthitimUlAnusAreNa bodhyaa| aparyAptakAlastu sarvatrAntarmuhUrtameva / aparyAptakAle caudhikasthite vizodhite sarvatra zeSAparyAptasthitirbodhyA / aparyAptAzca nArakA devI asaMkhyeyavarSAyuSkatiryaGmanuSyAzca karaNata eva bodhyA / labdhitastu paryAsA ec| zeSAH punarlandhyA paryAptA aparyAptAzca bhavanti / itthaM caturvizatidaNDakamanusRtyA nArakANAmAyuH sthitinirUpiteti // sU0 206 // adhika hai| kucha adhikatA isameM prArabhava meM baddhAyukI apekSA aajaaygii| parantu aisA to, sUtrakArane kA nahIM haiM ataH yaha kathana bhujyamAna Ayu kI apekSA hI jAnanA cAhiye / aura yahI sthiti zabda kA vAcyArtha haiM / yahI bAta 'tArakAdibhavaprAptAnAM prathama samayAdArabhyAyuSo'nubhavakAla evAvasthitiH' isa paMkti dvArA spaSTa kI gaI hai| arthAt nAraka Adi paryAya' meM prApta hue jIvoM kI Ayu ke prathama-samaya se lekara Ayukarma ke anta samaya taka kA jo anubhavanaH kAla hai, vahI sthiti hai, yaha sthiti nArakoM meM sAmAnya se daza hajAra gharSa kI jaghanya hai aura 33 sAgaropamakI utkRSTa hai vizeSa se-mUla sUtra meM ratnaprabhA Adi pRthiviyoM meM jo jaghanya aura utkRSTa sthiti spaSTa kI gaI vaha hai, aisA jAnanA caahiye| aparyApta avasthA ko kAla sarvatra antarmuhUrta hI hai| sAmAnya sthiti meM se aparyApta vadhAre che. AmAM kaMIka adhikatA prAsavamAM bAyunI apekSAe AvI jaze paMratu A rIte te sUtrakAre kahyuM nathI ethI A kathana bhuMjyamAna AcamA ApelAMthI ja jANavuM joIe ane eja sthiti zabdane vasyA che je ata 'nArakAdibhavaprAptAnAM prathamasamayAdArabhyAyuSo'nubhavakAlaevAvasthitiH" mA paMkti vaDe spaSTa karavAmAM AvI che. eTale ke nAraka vagere paryAyamAM prApta thayela nA AyuSyanA prathama samayathI mAMDIne AyukarmanA ati samaya sudhI je anubhavanakAla che, te ja sthiti che A sthiti mArAmAM sAmAnyathI daza hajAra varSanI jaMghanya che, ane 33 sAMgarepamanI utkaTa che virodha rUpamAM mUlasUtramAM ratnaprabhA vagere pRthinIomAM je javAya ane GEve" yati spaSTa 42vAmI mAvI cha, anche mAma Mea devuna aparyApta avasthAne kAla sarvatra antamuhUrta che. sAmAnya sthitimAMthI aparyApta kalane bAda kakSAthI je sthiti zeSa rahe che, te paryApta nI sthiti jANavI a037 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290. . . . . . . bhanuyogadvArasUtra athAsurakumArAdInAmAyuH sthiti nirUpayati- mUlam-asurakumArANaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoserNa sAiregaM saagrovmN| asurakumAradevINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM dasavAsaptahassAI ukkoseNaM addhapaMcamAiM paliovamAI / nAgakumArANaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM desUNAI duNNi pliovmaaiN| nAgakumArINaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahannaNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM desUrNa paliovamaM / evaM jahA NAgakumArANaM devANaM devINa ya tahA jAva thaNiyakumArANaM devANaM devINa ya bhANiyavvaM / puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM bAvIsaM vaasshssaaii| suhamapur3havIkAiyoNaM ohiyANaM apajattayANaM pajattayANa ya tiNhavi pucchA, goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi kAlako kama kara dene para jo sthita bacatI hai vaha paryAptakoM kI sthiti jAnanA caahiye| nAraka, deva aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle tiyaJca evaM manuSya, ye karaNa kI apekSA hI aparyAsa mAne gaye haiM-labdhi kI apekSA nahIM-labdhi kI apekSA to ye saca paryApta hI haiN| ina se atirikta jIva labdhi se paryApta aparyApta donoM prakAra ke hote haiN| isa prakAra cauvIsa daNDaka ke anusAra yaha nArakoM kI bhavaH sthitirUpa Ayu. sthiti nirUpita kI hai / sU0 206 // joIe nAraka deva ane asaMkhyAta varSanI AyuvALA tiryaMca ane manuSya A sarve karaNanI apekSAthI ja aparyApta mAnavAmAM AvyAM che. labdhinI apekSAe te A save paryApta ja che enA atirikata. cha hadhithI paryApta aparyApta ane prakAranA hoya che. A rIte 24 daMDaka muja A nArakonI bhavasthiti rUpa Asusthiti nirUpita karavAmAM AvI che. sU020 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 207 aGgurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 296 aNtomuhttN| bAdarapuDhavIkAiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bAvIsaM vaasshssaaii| apajattagabAdarapuDhavIkAiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM, ukko seNa vi aNtomuhttN| pajattagabAdarapuDhavIkAiyANaM - pucchA, goyamA! jahanneNaM aMtomuhurataM, ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI aNtomuhunuunnaaii| evaM sesakAiyANaMpi pucchAvayaNaM bhaanniyvN| AukAiyANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM sttvaasshstaaii| suhumaAukAiyANaM ohiyANaM pajattagANaM apajattagANaM tiha vi jahaNNeNa vi aMtomuhutaM ukkoseNavi aMtomuhuttaM / bAdara. AukAiyANaM jahA ohiyaannN| apajattagabAdara AukAiyANaM jahanneNa vi aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi aNtomuhuttN| pajattagabAdaraAukAiyANaM jahanneNa aMtomuhattaM, ukkoseNa satta vAsasahassAI aNtomuhutuunnaaii| teukAiyANaM jahaNNeNa aMtomuhattaM, ukkoseNa tiNi raaiNdiyaaii| suhumateukAiyANaM ohiyANaM apajattagANaM pajattagANaM tiNha vi jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aNtomuhuttN| bAdarateukAiyANaM jahaNNaNa aMtomuhu, ukkoseNaM tipiNa raaiNdiyaaiN| apajattagabAdarateukAiyANe jahaNNeNa vi aMtomuhattaM, ukkoleNa vi aNtomuhuttN| pajjattaga bAdarateukAiyANaM jahanneNa aMtomuhuttaM, ukkoseNa tiNi rAiMdiyAI aNtomuhuttuunnaaii| vAukAiyANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNa tiNi vaasshslaaii| suhumavAukAiyANaM ohi Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anuyogadvArasU khANaM apajjatagANaM pajjattagANa ya tinhavi jaha0pauNa'vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhutaM / bAdaravAukAiyANaM jahaneNaM aMtomuDutaM, ukkoseNa tipiga vaasshstaaii| apajjatarAbAdaravAukAiyANaM jahanneNa vi aMtomuhutaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajjanttagavA davAukAiyANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi vAsasahassAI aMtomuhuttaNAI | vaNassaikAiyANaM z2ahantreNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dasavAsasaharulAI / suhumavaNarasaikAiyANaM ohiyANaM apaz2attagANaM pajjantagANa ya tinha vi japaNeNa vi aMtomuhuttaM ukoseNa vi aMtomuhutaM / bAdaravaNassaikAiyANaM jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM dasa vAsasahassAiM / apajattagabAdaravaNassaikAiyANaM jahaNaNeNa tri aMtomuDutaM, ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajjattagabAdaravaNassaikAiyANaM jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM dasavAsa saharalAI aMtomuhuNAI | beiMdiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA?, gomA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bArasasaMvaccharANi / apajattagabe iMdiyANaM pucchA, goyamA ! jahaneNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajjattagabeiMdiyANaM jahaNeNaM aMto muhataM, ukkoseNaM bArasavaccharANi aMtomuhuttUNAI | teiMdi yANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM egUNapravaNAsaM rAIdiyAI | apajazagateiMdiyANaM pucchA, goyamA ! jaNeNa vi aMtomuhuttaM ubakoseNa vi aMtomuhutaM / pajjattarA teI Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuH sthitinirUpaNam 293 diyANaM pucchA, goyamA ! jahaNaNeNa aMtomuhuttaM ukkoseNa payUNapaNNAsaM rAiMdiyAI aMtomuhUtulAI / caGariMdiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahantreNa aMtomuhuttraM ukkoseNaM chammAsA | apajattagacauriMdiyANaM pucchA, goyamA ! japaNeNa vi aMtomuhutaM ukkoseNa vi aMtomuDutaM / pajjataga ca riMdiyANaM pucchA, goyasA ! jahaneNaM aMtomuhuttaM ukko se pAM chammAsA aMtomuhuttaNA / paMbiMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tipi palio mAI / jalayarapaMciMdiyatirikhajoNiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahapaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM pulakoDI | saMmucchimajalacara, paMciMdiyatirikkha joNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI | apajjattayasamucchimajalayar2apaMzvidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA jahaNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM pajjattayaH saMmucchimajalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhutaM ukkoseNaM puvakoDI aMtomuhucUnA | ganbhavatiyajalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM putrakoDI / apaja tagagabbhavakkaMtiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNeNa vi aMtomuhuzaM ukkoseNa vi aMtomuhutaM / * Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnuyogArasUtre pajatagaganbhavatiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMtomuDuttaM ukkoseNaM puvakoDI aNtomuhutnnaa| cauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhutaM, ukkoseNaM tiNi pliovmaaii| saMmucchimadhauppayathalayarapaMthiMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM caurAsII vaasshssaaii| apajjattayasaMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkha joNiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNa vi aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhutaM / pajjattayasamucchimacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM caurAsIiM vAsasahassAI aNtomuhuttnnaaii| gabbhavatiyacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi pliovmaaiN| apajattagagabbhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA! jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aNtomudduttN| pajjattagagambhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM tiNi paliovamAiM aNtomuttnnaaii| uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahanneNaM aMtomuhutvaM ukkoseNaM putvkoddii| saMmucchimauraparisappathalayara. paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! jahannaNaM aMto. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA ThIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuH sthitinirUpaNam 295 muhuttaM, ukkoseNaM tevannaM vAsasahassAiM / appajjattayasaMmucchimauraparisappathalayarapaMbiMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahantreNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajjattaya saMmucchimauraparisappathalayara paMcidiyatirikkha joNiyANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tevaNaM vAsasayasaMhassAI aMtomuhuttUNAI | gabbhavakkaMtiya uraparisappathalayara paMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhucaM ukkoseNaM pucakoDI | appajattagaganbhavakkaMtiya uraparisappathalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahantreNa vi aMtAmuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajattagagabbhavakaMtiya uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahantreNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM puDhakoDI aMtomuhuNA / bhuyaparisappathalayara paMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNaNerNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvtrakoDI / saMmucchima bhuyaparisappa - thaMlayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA ! jahannerNa aMtomuttaM ukkoseNaM vAyAlIsaM vAsasahassAI / apajantayasaMmucchimabhuyaparisappathalayarapaMcidiyatirikkhaMjoNiyANaM pucchA goyamA ! jahantreNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajattagasaMmucchimabhuyaparisappathalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhutaM, ukkoseNaM bAyAlIsaM vAsasahassAiM aMtomuhuruNAI / ganbhavatiya bhuyaparisappa Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xian anuyogadvAra thalayara paMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahapaNerNa aMtomuhuttaM, ukkAMseNaM puvvakoDI / apajattagagabbhavakkaMtiya bhuyaparisappathalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahantreNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajattagagabbhavakyaMtiya bhuyaparisappathalayara paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, mayamA ! jahannerNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM puvvakoDI aMtomuhu tRSNA / khahaya ra paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM paliovamasta asaMkhejaibhAgaM / saMmucchimakhahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jaha neNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM bAvantariM vAsa shstaaii| apajattaga saMmucchimakhahayara paMbiMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahantreNa vi aMtomuhutaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajattagasaMmucchimakha hayarapaMciMdiyatirikkha joNiyANaM pucchA, goMyamA ! jahaneNaM aMtomahutaM ukkoseNaM bAvantariM vAsasahassAI aMtomuhuNAI | gabbhavakkaMtiyakhahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhutaM, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM / apajattagaganbhavakkaMttiyakhahayarapaMciMdiya tirikakhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNeNa vi aMtomuhutaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajattagakhahayarapaMcidiyati rikkhajoNiyANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jaha neNaM aMtamuharU ukkoseNaM paliotramahaMsa asaMkhijjaibhAgaM Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 297 aNtomuhttnnN| ettha eesiNaM saMgahaNigAhAo bhavaMti, taM jahA-"saMmucchimapucakoDI, caurAsII bhave shssaaii| tevapaNA bAyAlA, bAvattarimeva pakkhINaM // 1 // gabhami puvakoDI, tiNi ya paliovamAI prmaauu| urabhuyagapuvakoDI, pali auvmaasNkhbhaagoy||2||" maNussANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM tiNi pliovmaaiN| saMmucchimamaNussANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM vi aMtomuhattaM ukkoseNa vi aNtomuhuttN| gambhavakaMtiyamaNussANaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNi pliovmaaii| apajattagagambhavakkaMtiyamaNussANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNa vi aMtomuhattaM ukkoseNa vi aNtomuttuttN| pajattagagambhavakkaMtiyamaNussANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA ! jahaNNaNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNi paliovamAiM aNtomuhttnnaaii| vANamaMtarANaM devANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM dasa vAsasahassAI ukkoseNaM pliovmN| vANamaMtarINaM devINaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA, goyamA! jahapaNeNaM dasa vAsasahassAI ukkoseNaM addhpliovmN| joDasiyANaM bhaMte! devANaM. kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahaNNeNaM sAtiregaM aTubhAgapaliovama, ukkoseNaM paliovamaM vaassyshstmbbhhiyN| joisiyadevINaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM a0 38 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra ThiI paNNatA? goyamA jahanneNaM aTThabhAgapaliovama, ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhhiyN| caMdavimANANaM aMte! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM AubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM paliovamaM vAsasayasahassamabhahithaM / caMdavimANANaM bhaMte! devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM caubhAgapaliovamaM ukoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehiM abbhhiyN| sUravimANANaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! jahanneNaM caubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM paliovamaM vAsasahassamabbhahiyaM / sUravimANANaM bhaMte ! devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM ghaubhAgapaliovamaM ukkoseNaM addhapaliovamaM paMcahiM vAsasaehiM abbhhiyN| gahavimANANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA jahanneNaM ghaubhAgapaliovama ukkoseNaM pliovmN| gahavimANANaM bhaMte ! devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM ghaubhAgapali ovama, ukkoseNaM addhpliovmN| gakkhattavimANANaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM caubhAgapaliovama ukkoseNaM addhapaliovamANakkhattavimANANaM bhaMte! devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM ghaubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM sAtiregaM cubhaagpliovm| tArAvimANANaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaM diI pANatA?' Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 299 goyamA! jahanneNaM sAiregaM aTubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM cau. bhaagpliovrm| tArAvimANANaM bhaMte! devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNasA? goyamA jahanneNaM ahabhAgapaliovama, ukkoseNaM sAiregaM attubhaagpliovmN| vemANiyANaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! jahanneNaM paliovarma, ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| vemANiyANaM bhate! devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM paliovarma, ukoseNaM paNapaNNaM pliovmaaii| sohammeNaM bhaMte! kappe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM paliovama, ukkoseNaM do saagriivmaaii| sohamme NaM bhate! kappe pariggahiyA devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! jahanneNaM paliovama, ukkoseNaM satta pliovmaaiN| sohammeNaM bhaMte! kappe aparigahiyA devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! jahanneNaM paliovamaM, ukkoseNaM paNNAsaM pliovmaaiN| IsANai NaM bhaMte! kappe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahanneNaM sAiregaM paliokmaM, ukkoseNaM sAiregAI do saagrovmaaii| IsANe NaM bhaMte! kappe pariggahiyA devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA! jahanneNaM sAiregaM paliovamaM ukkoseNaM nava pliovmaaiN| IsANe NaM bhaMte ! kappe apariggahiyA devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM sAiregaM pali.ovamaM, ukkoseNaM pnnpnnnnpliovmaaii| saMNakumAreNaM bhaMte! Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anuyogadvArasUtre kappe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahantreNaM do sAgarovamAI, ukko seNaM satta sAgarotramAI / mAhiMde NaM bhaMte! kappe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM sAiregAI do sAgarovamAI, ukkoseNaM sAiregAI satta sAgarovamAI / baMbhalAeNaM bhaMte! kappe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM satta sAgarovamAI, ukkoseNaM dasa sAgarovamAI | evaM kappe kappe kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! evaM bhANiyacvaM-laMtae jahanneNaM dasa sAgarovamAI, ukkoseNaM cauddasasAgarovamAI / mahAsukke jahanneNaM caudasasAgarovamAI, ukkoseNaM sattara sasAgarovamAiM / sahassAre jahanneNaM sattarasasAgarovamAI, ukkoseNaM aTThArasasAg2arovamAI / Ae jahanneNaM aTThArasasAgarovamAI, ukkoseNaM egUNavIsaM sAgaro mAI | pANae jahanneNaM egUNavIsaM sAgarovamAI ukkoseNaM bIsaM sAMgarovamAiM / AraNe jahanneNaM vIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM ekavIsaM sAgarovamAI / accue jahanneNaM ekavIsaM sAgarovamAiM ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI / heTTimahomigevijagavimANe NaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM tevIsaM sAgarovamAI / heTTimamajjhimagevejjagavimANesu NaM bhaMte / devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM tevIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM caDavIsaM sAgarovamAI / heTTimauvarimagevejavi - mANesu NaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam :301 jahanneNaM cauvIsaM sAgarovamAiM ukkoseNaM paMcavIsaM saagrovmaaii| majjhimaheTrimagevejagavimANesu NaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM diI paNNatA? goyamA! jahanneNaM paNavIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaMchabbIsaM saagrovmaaii| majjhimamajjhimagevejagavimANesuNe bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM chavvIsaM sAgarovamAI, ukkoleNaM sattAvIsaM sAgarovamAI / majjhimauvarimagevejagavimANesu NaM bhaMte devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ? goyamA ! jahanneNaM sattAvIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM aTThAvIsaM saagrovmaaii| uparimaheTrimagevejagavimANesuNabhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA jahanneNaM aTrAvasaM sAgarovamAI ukkoseNaM egUNatIsaM saagrovmaaii| uvariMmamajjhimagevejagavimANesugaMbhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA ! jahanneNaM egUNatIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM tIsaM saagrovmaaiN| uvarimauvarimagevejagavimANesu NaM bhNte| devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaM tIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM ekatIsaM saagrocmaaii| vijayavejayaMtajayaMtaaparAjiyavinANesugaM bhaMte! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! jahanneNaM ekkatIsaM sAgarovamAI, ukoseNaM tettIsaM saagrovmaaiN| sabaTTasiddha NaM bhaMte! mahAvimANe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA? goyamA! ajahaNNamaNukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaiN| se taM suhume addhaapliovmeN| se taM addhApaliovame ||suu0 207 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogaddhArasUtra chAyA-amurakumAraNAM bhadanta devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ? jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa sAtirekaM sAgaropamam ! amurakumAradevInAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa arddha pazcamAni palyopamAni / nAgakumArANAM bhadanta ! devAnAM kiyanta kAlaM sthitiH prajJasA ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa dezonAni aba sUtrakAra asurakumAra AdikoM kI Ayusthiti kahate haiM--.. 'asurakumArANaM bhaMte !' ityAdi / zabdArtha--(asurakumArANaM bhaMte / devANaM kevazyakAlaM ThiI paNNatA?) he bhadanta ! asurakumAra devoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? (goyamA jainneNaM dasavAlasahassAI ukkoleMNaM sAirega sAMgarobha uttara:-he gautama jaghanya se daza hajAra varSa kI aura utkRSTa se kucha adhika eka sAgaroMpama kI kahI gaI hai| (asurakumAradevINaM bhaMte kevayaM kAlaM ThiI paNNatA) he bhadanta ! asurakumAra kI deviyoM kI sthiti kitanI kahIM gaI hai ? (goyamA ! jahaNNaNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhA paMcamAI paliovamAI) uttara-he gautama ! jaghanya se daza hajAra varSa kI aura utkRSTa se 4 // sADhe cAra pelyopama kI kahI gaI hai| 'nAgakumArANaM bhaMte ! have sUtrakAra asurakumAra vagerenI Ayusthiti kahe che. - "asurakumArANaM bhaMte ! Urills zahAtha-(asurakumArANaM bhaMte ! devANa' kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA).. bhata! asurakumAra devenI sthiti keTalA kAla sudhInI kahevAmAM AvI che? (goyamA! jahanneNa' dasavAsasahassAI ukkoseNa sAirega sAgarovamaM.) uttara-he gautama jaghanyathI daza hajAra varSa jeTalI ane utkRSTathI Us adhi me sAgaropama reTamA vAma mAvI cha. (asuraphumAradevINa bhave / kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA) MEDIAsubhAnI havAmAna sthiti Beeii avAma mAvI cha ? (goMyamA ! jahaNNeNa dasavAsasahassAI uskoseNaM' paddhapaMcamAiM paliovamAiM.) uttara-he gautama!. jaghanyathI daza hajAra varSanI ane utkRSTathI jo pazye.55 2al swi vI che. (nAgakumArANa bhave ! devANa kevaiya Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 303 dvipalyopamAni / nAgakumArINAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ?, gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSeNa dezAnaM palyopamam / evaM yathA nAgakumArANAM devAnAM devInAM ca tathA yAvad svanitakumArANAM devAnAM devInAM ca bhaNitavyam / pRthivIkAyikAnAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA? devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA 1 ) he bhadanta ! nAgakumAra devoM kI kitanI sthiti kahI gaI hai ? uttara:- (goyamA ! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM desU NAI duNNi pali bhovamAiM) he gautama jaghanya se daza hajAra varSa kI aura utkRSTa se kucha kama do palyopama kii| (nAgakumArINaM bhaMte ! kevaDyaM kAlaM ThiI paNNattA) he bhadanta / nAgakumAra ko deviyoM kI kitanI sthiti kahI gaI hai? . uttarA-(goyamA ! jahanneNa dasavAsasahassAI ukkoseNaM dekhaNaM paliovarma) he gautama ! jaghanya se daza hajAra varSe kI aura utkRSTa se kucha kama eka palya kI kahI gaI hai (evaM jahA nAgakumAraNaM, devANaM devINa ya tahA jAva thaNiyakumArANaM devANa devINa ya bhANiyanva) jaisI. nAgakumAra devoM aura unakI deviyoM kI sthiti kahI hai usI prakAra se kAlaM ThiI paNNatto ?) B NE'! namAra hevAnI sthiti hI avAmA AvI che? uttara-(goyamA ! jahanneNa dasavAsasahassAI ukkoseNa vasUNAI dupiNa paliyovamAiM) gautama ! dhanyathI 6A M2 varSI mane thI / bha. palyAmarakSI 4AmA bhAvI che. (nAgakumArINa bhaMte ! kevaiyaM kAla liI paNNatA) ! nAgamArana vImAna sthitimA kahevAmAM AvI che? uttara-(goyamA / jahanneNa dasavAsasahassAI ukkoseNa vaisUNa paliovarma) he gautama! jaghanyathI daza hajAra varSanI ane utkRSTathI kaMIka kama eka palya Pii vAmAM mAvI cha. (evaM jahA nAgakumArANa devANa devINa ya tahA jAva thaNiyakumArANa devANaM devINa ya bhANiyavva) 2 pramANe nAgAra hevAnI bhana temanI devIonI sthiti kahevAmAM AvI che, te pramANe ja stanatakumAra adhInA devo bhanatamana devIyAnI sthiti navIna. (puDhavIkAha Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___anuyogabArasUtra gautama ? jaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNa dvAviMzati varSa sahasrANi / sUkSmapRthivI. kAyikAnAm audhikAnAm aparyAptAnAM paryAptAnAM ca trayANAmapi pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrvam utkarSeNApi antarmuhUrtam / bAdarapRthivIkAyikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhartam utkarSeNa dvAvizati varSa shsraanni| aparyAptakabAdarapRthivIkAyikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyenApi antamuhUtam utkarSeNApi antarmustanitakumAra taka ke devoM aura unakI deviyoM kI sthiti jAnanI cAhiye / (puDhavIkAiyANaM bhaMte! kevayaM kAlaM ThiI paNNatA) he bhadanta / pRthivIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? uttara-(goyamA / jahaNaNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM yAvIsaM vAsasahassAI) he gautama ! pRthivIkAyika jIvoM kI sthiti jaghanya se antarmuhUrta kI aura utkRSTa se 22 hajAra varSa kI kahI gaI hai| (suhamapuDhavIkAiyANaM ohiyANa apajjattayANaM pajjattayA Na ya tiNha vi pucchA-goyamA! jahanne NaM aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhutta) sAmAnya se sUkSma pRthivIkAyika jIvoM kI, aparyApsaka sUkSma pRthivIkAyika jIvoM kI evaM paryAtaka sUkSmapRthivIkAyika jIvoM kI sthiti jaghanya aura utkRSTa donoM prakAra kI aMtarmuharsa kI hai| (pAdarapulavIkAiyANaM pucchA-goyamA! jahannaNa aMtomuhutaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsaMsahassAI) jo bAdara pRthivIkAyika jIva hai-unakI sthiti, he gautama! jaghanya se to aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se 22, hajAra varSa kI hai| (apajjattagavAdarapudavikAiyANaM pucchA-goyamA! jahanneNa vi aMto yANa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM liI paNNatA) sRE ! viyi layAnA tyAta keTalA kAla sudhInI kahevAmAM AvI che ! uttara-(goyamA ! jahaNNeNa' aMtomuhuttaM ukkoseNa' bAvIsa vAsasahassAI) he gautama! pRthivIkAyika jIvanI sthiti jaghanyathI antarmuhanI ane GthI 22 SM2 12kSI avAma mAvI cha. (suhamapuDhavIkAiyANa mohiyANa apajjacayANa' pajjattayANa ya tiNDa vi.pucchA-goyamA ! jahanneNa' aMto muhutaM ukkoseNaM vi aMto muhattaM) sAmAnyathI sUkSma pRthivI4i vAnI aparyAptaka sumi puthivIkAyika jIvana ane paryAptaka sUma pRthivIkAyika 7vAnI yati dhanya bhara Ta ma prArathI atabhutanI che. (bAdarapuDhavIkAiyANa pucchA goyamA / jahanneNa aMtomuttaM ukkoseNa bAvIsaM vAsa sahassAI) 2 5.42 pRthivIyi lava cha, tabhanI sthiti gautama ! jaghanyathI te aMtarmuhUrtAnI che ane utkRSTathI 22 hajAra varSa jeTalI che. (apanjacagabAharapudavikAiyANa pucchaa-goymaa| jahanneNa vi aMto muhattaM Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 305 hUrta | paryAptakabAdarapRthivIkAyikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrttam utkarSeNa dvAviMzarti varSasahasrANi antarmuhUtanAni / evaM zeSakAyikAnAmapi pRcchAvacanaM bhaNitavyam / aSkAyikAnAM jaghanyena antarmuhUrttam, utkarSeNa saptavarSa saha 1 muhata ukkoleNa vi aMto muhutaM) aparyAptaka jo bAdara pRthivIkAdhika jIva hai unakI sthiti jaghanya se aura utkRSTa se donoM hI prakAra se aMta kI hai (pajjanta gabAdara puDhavIkAiyANaM pucchA-gothamA / jahaori koseNaM bAvIsa vAsasahassAI aMto muhaNAI) jo paryAtaka bAdara pRthivIkAyika jIva haiM, unakI sthiti ke viSaya ke prazna kA uttara- he gautama / isa prakAra se hai ki ina jIvoM kI sthiti jaghanya se aMtarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa se aMtarmuhUrta kama 22 hajAra varSa kI hai / ( evaM sesakAiyANaM vi pucchA vayaNaM bhANipavvaM ) isI prakAra se avaziSTakAyika jIvoM ke viSaya meM bhI prazna karanA cAhiye - tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa prakAra pRthivIkAyika jIvoM ke viSaya meM prazna kiyA gayA hai usI prakAra se he bhadanta ! apakAyika Adi jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai- 1 isa makAra kA prazna udbhAvita kara lenA - aura jo kucha Age aba kahA jA rahA hai, use uttara pakSa ke rUpa meM lagAte jAnA cAhiye - ( AukAiyANaM jahanneNaM aMtomuhutta udakose NaM sattavAsamahassAiM ) apakAyika jIvoM kI sthiti jaghanya se ukkoseNa vi aMtomuddattaM) paryAsa bAhara pRthivI ayi ve che tebhanI sthiti adhanyathI bhane utsRSTathI bhanne aAznI atarbhutanI che. (pajjataga bAdarapuDhavIkAiyANa pucchA - goyamA ! jahaNeNa aMtomuddattaM ukkoseNa bAvIsaM vAhassAiM aMtomuhuttaNAI ) ? paryAsa mAdara pRthivIkAcika jIve che, temanI sthitinA sabadhamAM je prazna karavAmAM mAnyA che tenA javAba A pramANe che, ke he gautama ! A jIvanI sthiti janyathI aMtarmuhUttanI che mane utsRSTathI aMtarbhuta bha 22 nara varSa bheTasI che. (evaM sevakAiyANa vi pucchAvayaNa bhANiyanvaM) mA prabhAve bhavaziSTamAthi banA samadhamAM prazna karavAmAM AnyA che, temaja ke zaRRta ! aAyika vagere jIvAnI sthiti keTalA kAlanI che? A jAtanA prazna udbhAvita karI levA ane je kaMi have pachI kahevAmAM Ave che tene uttaranA rUpamAM mAnI levuM le the. (AukAiyANaM janneNa aMtomuddattaM ukkoseNa sattavAkhakhaharasAI) asUkAyika jIvAnI javanyathI sthiti aMtarmuhUttanI che ane utkRSTathI 7 a0 39 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 anuyogadvArasUtre srANi / sukSmA kAyikAnAm audhikAnAM paryAptakAnAm apayatikAnAM trayANAmapi jaghanyenApi antarmuhUrttam| utkarSeNApi antarmuhUrttam, bAdarA kAyikAnAM yathA audhi - kAnAM / aparyAptakabAdazaSkAyikAnAM jaghanyenApi antarmuhUrttam, utkarSeNApi antarmuhUrttam / paryApta vAdarAkA vikAnAM jaghanyena antarmuhUrdhvam utkarSeNa saptavarSa aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se 7 sAta hajAra varSa kI hai| (sumakAiyANaM ohiyANaM pajjantagANaM tinha vi jahaNeNa vi aMto mutta ukkoleNa vi atomutta) apakAdhika jIva pRthivI : kAyika jIva kI taraha do prakAra ke hote haiM- eka sUkSma apkAthika aura dUsare bAdara apkAyika / ye donoM prakAra ke jIva paryApta aura aparyApta ke bheda se do do prakAra ke aura hote hai / isaliye sAmAnyarUpa se sUkSma apUkAyika jIrSo kI paryApta sUkSma apakAyika jIvoM kI evaM aparyApta sUkSma apakAdhika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa donoM prakAra kI sthiti aMta kI hai| (bAdara AukAiyANaM jahA ohiyANaM) tathA jo bAdara anukAyika jIva hai, unakI jaghanya aura utkRSTa sthiti sAmAnya akAyika jIvoM ke jaisI hai / (apajjanttagabAyara AukAiyANaM jahaNjeNa vi aMtomuhRttaM ukkoseNa vi aMtomuhataM) bAdara apUkAyika jIvoM meM jo aparyAptaka bAdara aprakAyika jIva haiM, hattara varSa bheTalI . ( suDuma AukAiyANa ohiyANa pajjattagANa apajjattagANaM tiNDa vi jahaNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMto mahutaM) aprakAyika jIva pRthivIkAyika jIvanI jema e prakAranA hAya che. eka sUkSma aprakAyika ane khIjA khAdara aprakAyika A banne prakAranA jIvA paryApta ane aparyAptakanA ledathI babbe prakAranA hAya che. ethI sAmAnya rUpathI sUkSma aprakAyika jIvAnI paryApta sUkSma adhUkAyika jIveAnI ane aparyApta sUkSma aprakAyika jIveAnI jaghanya ane utkRSTa banne prakAranI sthiti atabhutanI che. (bAdara AukAiyANa jahA bhohiyANaM) tebhana de mAra aprakAyika jIve che, temanI jaghanya ane utkRSTa sthiti sAmAnya aSThAyika bhavabhevI 4 . ( apajjataga bAdaraAukAiyANaM jahaNeNa vi aMtomuhutaM koseNa vi aMtomuhuttaM) mahara azrUhAyiSTha lavobhAM ne aparyApta mahara adhuukAyika jIve che, temanI sthiti jaghanyathI aMtarmuhU ttanI che ane utkRSTathI pazu antarbhutanI che. (pajjattagabAdara ADakAiyANa' jahaNeNa aMto muddattaM ukoseNa saca Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 307 sahasrANi antarmuhUtAnAni / tejaskAyikAnAM jaghanyena anta hurtam, utkarSaNa trINi rAbhindivAni bhUkSmatejaskAyikAnAm audhikAnAm aparyAptakAnAM paryApta kAnAM prayANAmapi jaghanyenApi antarmuhUrtama, utkarSeNApi antarmuhUrtam / bAdaratejaskAyikAnAM jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa trINi rAtrindivAni aparyAptakavAdaratejaskAyikAnAM jaghanyenApi antarmuhUrtam, utkarSaNApi antaunakI sthiti jaghanya se to aMtarmuharta kI hai aura utkRSTa se bhI antamuhUrta kI hai| 'pajjattagaSAdara AukAiyANaM jahaNaNaM aMtomuhutaM ukkoseNaM satsavAsasahassAI aMtomuttUNAha' bAda apUkAyikajIvoM meM jo paryAptaka yAdarakAyika jIva hai unakI sthiti jaghanya se to aMtarmuhUrta kI hai aura uskRSTa se eka antamuhUrta kama 7 sAta hajAra varSa kI hai / (teukAiyANaM jahaNaNaM aMto muhattaM ukkAseNaM tiNNi rAIdiyAI) tejaskAyika kI sthiti jaghanya se eka aMtarmuharta kI aura utkRSTa se tIna ahorAtra kI hai| (suhama. teukAiyANaM AhiyANaM apajjattagANaM pajjattagANaM tiNha vi jahaNNeNa vi aMtosukRtaM ukkoseNa vi aMtomuhatta) sAmAnyarUpa se sUkSma tejaskAyika jIvoM kI aparyAsaka. sUkSma tejaskAyika jIvoM kI aura paryA. taka sUkSma tejasa kAyika jIvoM kI sthiti jaghanya se bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se bhI antamuhUrta kI hai| (bAdara teukAiyANaM jahaNNaNa aMtomuhutta ukko seNaM tiNNi rAIdiyAI) jo tejaskAyika jIvA meM bAdara taijasakAyika jIva haiM.unakI jaghanya se to sthiti eka aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se tIna ahorAtra kI hai / (apajjatagayAdarateukAiyANaM jahaNNeNa vi aMgomuttaM ukkoseNa vi aMto. vAsasahassAiM aMtomuhuttUNAI) mA 2 a5yi paryApta mAha aY. kAyika jIve che, temanI sthiti jaghanyathI te aMtarmuhUrtanI ane utkRSTathI se anta ta ma sAta 2 varSI cha. (teukAiyANa' jahaNeNa aMtomuhattaM ukkoseNa tiNi rAiMdiyAI) tAyanI sthiti dhanyathA me mata itanI mana BrgethI traya bharAtra 2ii cha. (suhumateukAiyANa ohiyANa apajjattagANa' pajjattagANa tiNha vijahaNNe Na vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomahattaM) sAmAnya 35thA sUkSma tayi vAnI aparyApta sUkSma tejaskAlika jIvonI ane paryAptaka sUma tejaskAyika jIvanI sthiti jaghanyathI paNa atarmuhUnI che ane utkRSTathI paNa atarmahRrtAnI che. (bAdara teukAiyANaM jahaNNeNa aMtomuhuttaM ukkoseNaM' tiNNi rAiMdiyAI) ne tejaskAyika mAM bAdara taijaskayika jIve che, temanI jaghanyathI to sthiti eka aMtarmuhurtAnI che ane utkRSTathI traNa aherAtra jeTalI che. (apajjanagamAdara ukAiyANaM jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtImu. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 308 anuyogadvArasUtra muhUrtam / paryAptakavAdaratejaskAyikAnAM jaghanyenaM antamuhartam , utkarSeNa trINi rAtrindivAni antama hUttaunAni / vAyukAyinAM jaghanyena antamuhUrtam, utkarSaNa trINi varSasahasrANi / sUkSmavAyukAyikAnAm audhikAnAm aparyAptakAnAM paryAptakAnAM ca trayANAmapi jaghanyenApi antarmuhUrtam, utkaSeNApi anta. muMhatam / bAdasvAyukAyikAnAM jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa trINi varSamuhatta) jo taijasakAyika jIvoM meM aparyAptaka bAdara taijasakAyika jIva haiN| unakI jaghanya se bhIantarmuhUta kI hai aura utkRSTa se bhI antamuhUrta kI hai| (pajjattagavAdarateukAyajhyANaM jahaNeNaM aMto muhutta ukkoseNaM tiNi rAiMdiyAI aMtomuhattUNAI) taijasakAyika jIvoM meM jo paryAptaka cAdara taijasakAyika jIva hai unakI sthiti jaghanya se ekaaMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se to eka aMtarmuhUrta kama tIna ahorAtra kI hai| (bAukAiyANaM jahaNe. NaM aMmo muTuttaM ukoseNaM tiNi vAsahassAI) vAyukAdhika jIvoM kI sthiti jaghanya se to antarmuharta kI hai aura utkRSTa se tIna hajAra varSa kI hai| (suhamavAukAiyANaM ohiyANaM apajjattagANaM pajjattagANa ya tiNha vi jahaNNaNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNaM vi aMto muhattaM) sAmAnya se sUkSma vAyukAyika jIvoM kI aparyAptaka aura paryAtaka sUkSmavAyukAyika jIvoM kI sthiti jaghanya se aura utkRSTa se eka aMtarmuhUrta kI hai / (vAdaravAyukAiyANaM jahaNNeNa aMtomuttaM ukkoseNaM dutta) je tejaskAyika jIvamAM aparyAptaka bAdara teja kAyika jIve che. temanI sthiti jaghanyathI paNa antamuhurta jeTalI che. ane utkRSTathI paNa santabhuDUtanI che. (pajjattagabAdarateukAiyANa jahaNNeNa aMtomuhattaM ukko. kheNa tiNNi rAiMdiyAI aMtomuhuttaNAI) tAyi vAma 2 pati pAra tejaskAyika jIve che, temanI sthiti jaghanyathI te eka antamuhUrta kama traNa mAtra 28sI che. (vaukAiyANa jahANeNa aMtomuhuttaM ukkoseNa tiNNi vAsa. sahassAI) vAyuvi vAnI sthiti dhanyathI to santa itanI cha bhane BthI tra 12 varSa kI che. (suhumavAukAiyANa ohiyANa apajattagANa' pajjattagANa' ya tiNha vi jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhutta) sAmAnyathI sUkSma vAyuAyi lavAnI a54 bhane paryApta sUkSama vAyukAyika jIvanI sthiti jaghanyathI ane utkRSTathI eka aMtamuhUtta 2kSI cha. (bAdaravAukAiyANa jahaNNeNa aMtomuttaM ukkoseNa tiNNi vAsa Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyoga vandrikA TIkA sUtra 201 aMrakumArAdI nAmAyuHsthitinirUpaNam 309 sahasrANi / aparyAptakabAdaravAyukAyikAnAM jaghanyenApi antarmuhUrtam, utkarSe. NApi antamuhUrtam / paryAptakabAdaravAyukAyikAnAM jaghanyena antarmuhUrtam utkarSaNa trINi varSasahasrANi antarmuhUrvonAni / vanaspatikAyikAnAM jaghanyena antarmuhU tam, utkarSeNa dazavarSasahasrANi / sUkSmavanaspatikAyikAnAm audhikAnAm aparyAptakAnAM paryAptakAnAM ca trayANAmapi jaghanyenApi antarmuhUrtam, utkarSeNApi antarmuhUrtam / tiNi vAsasahassAI) cAdara vAyukAyika jIvoM kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUte kI hai aura utkRSTa se tIna hajAra varSa kI hai| (apajjattagavAdaravAukAiyANaM jahanneNa vi aMtomuttaM ukkoseNa vi aMtomuSTutaM) aparyAptaka bAdaravAyukAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti eka antarmuhUrta kI hai / (paja massaga vAdavAyukAiyANaM jahaNNarNa aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNi vAsasahassAI aMtomukhattUNAI) paryAtaka vAyukAyika jIvoM kI jaghanya se to sthiti eka antarmuhUrta kI hai aura uskRSTa se antaramuhUrta kama tIna hajAra varSa kI hai / (vaNassaikAiyANaM jahaNaNaM aMto muhattaM ukkoseNaM dasavAsasahassAI) vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se dasa hajAra varSa kI hai| (suhamavaNassaikAiyANaM ohiyANaM apajjattagANaM pajjattagANaya tiNha vi jahaNNe vi aMto muhuttaM ukkoM seNa vi aMto muhuttaM) sUkSma vanaspatikAyika jIvoM kI aparyAptaka vanaspatikAdhika jIvoM kI aura paryAptaka vanaspatikAyika sahassAI) mA 2 vAyuAyi vAnI sthita nyathA se anta itanA cha bhara 74thI 3 2 28ii cha (apajjattagabAdaravAukAiyANaM jahanneNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi bhaMtomuhutta) sAta mAha2vAyuAyi vAnI dhanya bhara gbe sthiti mantabhuta sI che. (pajjattagabAdaravAyukAiyANaM jahaNNeNaM aMtomuhuttaM uskokheNa' tiNi vAsasahassAI aMsomahatta. LA) paryApta vAyukAyika jIvanI jaghanyathI te eka aMtaha jeTalI sthiti che. ane utkRSTathI antarmuhUrtA kama traNa hajAra varSa jeTalI che. vasakAiyANaM jahaNNaNa aMtomuhuttaM ukkoseNa dasavAsasahassAI) vnsptikAyika jIvenI sthiti jaghanyathI eka antamuhUrta jeTalI che ane utkRSTathI 62 2 1 280ii che. (sahumavaNassaikAiyANa ohiyANa apajjattagANa' pajjattagaNa ya tiNha vi jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM ukoseNa vi aMtomuhuttaM ) sUkSma vanaspatikAyika jIvonI aparyAptaka vanaspatikAyika, jInI ane paryAptaka Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 310 anuyogadvArasUtre bAdaravanaspatikAyikAnAM jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa dazavarSa sahasrANi / aparyAptakabAdaravanaspatikAyikAnAM jaghanyenApi antarmuhUrvam , utkarSeNApi antrmuhuurtm| paryAptakabAdaravanaspatikAyikAnAM jaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNa dazavarSasahasrANi antarmuhUtAnAni / dvIndriyANAM bhadanta / kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa dvAdazasaMvatsarAn / aparyAptakadvIndriyANAM jIvoM kI sthiti jaghanya se aura utkRSTa se eka antarmuhUrta kI hai| (bAdaravaNastaikAiyANaM jahaNNeNaM aMgo muhattaM ukkoseNaM dasavAsa sahassAI) bAdaravanaspatikAyika jIvoM kI sthiti jaghanya se eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se dasa hajAra varSa kI hai| (apajjattaga bAdaravaNastaikAiyANaM jahaNNega vi aMtomuhUtaM ukkoseNa vi aMtomu. huttaM) aposaka pAdaravanaspatikAdhika jIvoM kI sthiti jaghanya se bhI eka aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se bhI eka antarmuhUrta kI hai| (pajjattagapAdaravaNasaikAiyANaM jahaNaNaM aMgomuttaM ukoseNaM dasavAsasahassAI aMtomuttUgAI) paryAtaka pAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya se sthiti to eka antaramuhUrta kI hai aura utkRSTa se antarmuhUrta kama daza hajAra varSa kI hai / (veha diyA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA) he bhadanta ! bIndriya jIvoM kI sthiti kitane kAla taka kI kahI gaI hai ? .. uttara-(goyamA ! jahaNaNaM aMto muhuttaM ukkoseNaM bArasa sNbcchvanaspatikAyika jIvanI sthiti jaghanyathI ane utkRSTathI eka achatta 2sI cha. (bAdaravaNassaikAiyANa jahaNNeNa' aMtomuhattaM ukkoseNa dasavAsasahassAI) mA 5tithi: vAnI sthiti dhanyathA me anta itanA cha bhane yI 10 M2 12vI . (apajjattagabAdaravaNassaikAiyANa jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM unakokheNa vi aMtomuhuttaM) a5 mA vanaspati4i jInI sthiti jaghanyathI paNa eka aMtamuhUrtanI che. ane utkRSTathI paNa eka matabhuta nA che. (pajjattagabAdaravaNaspaikAiyANa jahaNNeNa aMtomuhuttaM ukkoseNa savAmasahasvAiM aMtomuhUtUNAI) 5 62 bana35tithi: vAnI ru. nyanI apekSAe sthiti te eka aMtamuhUrtanI che ane utkRSTathI aMtamuhUrta hama 6m2 1 28kSI cha. (beiMdiyANa bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA) bhata! zrIndriya nI sthiti keTalA kAla sudhInI kahevAmAM AvI che? uttara-(goyamA ! jahaNNeNa' aMtomuhuttaM ukkoNa bArasasaMvancharANi) 3 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 311 pRcchA, gautama ! jaghanyenApi antarmuhUrtam , utkarSeNApi antarmuhUrtam , paryAptakadvIndriyANAM jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa dvAdazasaMvatsarAn antarmuhUtaunAn / zrIndriyANAM pRcchA gautama ! jaghanyena antarmuhUrttam , utkarSeNa ekonapaJcAzat rAtrindivAni / aparyAptaka trIndriyANAM pRcchA, gausama / jaghanyenApi antarmuhUrtam , utkarSeNApi antarmuhUrtam / paryAptakatrIndriyANAM pRcchA gautama! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa ekonapaJcAzat rAtrindivAni antaryuhttaunAni / caturindrayANAM bhadanta! rANi) he gautama ! jaghanya se to dvIndriya jIvo kI sthiti eka antamuhUrta kI hai aura uskRSTa se 12 varSa kI hai| (apajjattagaveiMdiyANaM pucchA-goyamA / jahaNNaNa vi aMtomuTuttaM ukkoseNa vi muhutaM) apaptika dohandriya jIvoM kI sthiti he gautama ! jaghanya se bhI antarmu. hUrta kI hai aura uskRSTa se bhI antarmuhUrta kI hai| (pajjattagabeiMdiyANa jahanneNaM aMtomuhasa ukkoseNa aMtomuhuttUNAI vArasa saMvaccha. rANi) paryAptaka do indriya jIvoM kI sthiti jaghanya se aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se antaramuhUrta kama 12 varSa kI hai| (te iMdiyANa pucchA goyamA ! jahanneNa aMtomuTuttaM ukkoseNaM egaNapaNNAsaM rAI diyAI) te indriya jIvoM kI sthiti he gautama ! jaghanya se aMtarmuhUrta kI hai aura uskaSTa se 49 ahorAtra kI hai| (apajjattamateiMdiyANaM pucchA-goyamA / jahaNjeNa vi aMto muhataM ukkoseNa viaMto muMhatta) aparyAptaka te indriya jIvoM kI sthiti jaghanya se bhI antarmuhUrta kI aura. utkRSTa se bhI antarmuhUrta kI hai| (pajjattagateiMdiyANaM gautama! jaghanyanI apekSAe to kIndriya jInI sthiti eka antasaMhanI cha bhana Geeii 12 va 24ii che. (apajjattAbeiMdiyANa' pucchaa-goymaa| jahaNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM) a5H4 mendriya jIvanI sthiti che gautama ! jaghanyanI apekSAe paNa antamuhUrta che ane unI apekSA 5 mantabhuitanI che. (pajjattagabeiMdiyANa jahanneNa aMtomahataM unakoseNa' aMtomuhattUNAI bArasasaMvaccharANi) yAsa mendriya nI sthiti jaghanyanI apekSAe aMtamuhUrta jeTalI che ane utkRSTathI satatabha 12 112sI . (teiMdiyANa pucchA goyamA ! jAnneNa' aMtomuhuttaM ukkoNa egUNapaNNAsaM rAiMdiyAI) tandriya vAnI sthiti gautama! jaghanyathI antarmuhurtanI che ane utkRSTanI apekSAe 49 aha. zatrahI . (apajjattaga teiMdiyANa' pucchA goyamA / jahaNeNa vi aMtomahattaM ukkoseNa vi aMtomuttaM) . a5ryA vandriya vAnI sthiti - nyanI apekSAe paNa antarmuhUrtanI che. ane utkRSTathI paNa aMtarmuhartanI Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 anuyogadvArasUtre kiyantaM kAlaM sthitiH prajJatA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa SaNmAsAn / aparyAptakacaturindrayANAM pRcchA, gautama | jaghanyenApi antarmuhUrtam , utkarSeNApi antarmuhUrttam / paryAptakacaturindrayaNAM pRcchA, gautama ! jaghanyena anta. muhUrtam , utkarSeNa SaNmAsAna , anvarSahaunAn / paJcendriyaviryajyonikAnAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prabhAtA ? gautama jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa trINi pucchA-goSamA jahaNjeNaM aMto muhutta ukkoseNa aMtomuhuttUNAI egUNa paNNAsaM rAiMdiyAI ) paryAptaka tendriya jIvoM kI sthiti jaghanya se to antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se antarmuhUrta kama 49 dina kI hai| (caridiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadanta ! cauindriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara-goyamA ! jahaNaNaM aMto muhattaM ukkoseNaM chammAkhA) he gautama ! jaghanya se to antamuharta kI kahI gaI-hai aura utkRSTa se chaha mahine kI gaI hai| (apajattagavauridiyANaM pucchA-goyamA jahaNNaNa vi aMtomukhataM ukkoseNa vi aMtomuttaM) aparyAptaka cauIndriya jIvoM kI sthiti jaghanya se bhI antarmuhUrta kI kahI gaI hai aura utkRSTa se bhI antamuhUrta kI kahI gaI hai / (pajjattagacAuridiyANaM pucchA-goyamA! jahaNNe Na aMgomuttaM ukoseNaM aMgomuhUttUNA chammAsA)paryAptaka cauindriya jIvoM kI sthiti jaghanya se to antarmuhata kI hai-aura uskRSTa se aMtamuhUrta che. (pajjacagateiMdriyANa pucchA-goyamA ! jahaNeNa' aMtomuhuttaM unakoseNa' aMtomuhuttUNAI egaNapaNNAsaM rAiMdiyAI) 5il ndriya vana sthiti jaghanyathI te antamuhanI che ane utkRSTanI apekSAe antamuhUrta kama 46 siTI cha. (cauridiyANa bhaM! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA) 1 . bhadata! ca Indriya jIvonI sthiti keTalA kAlanI kahevAmAM AvI che? uttara-(goyamA! jahaNNeNaM aMtomuttaM ukkeseNaM chammAsA) gautama.! jaghanyanI apekSAe to antarmuhartAnI kahevAmAM AvI che ane utkRSTanI apekSA cha bhAsanI avAma mAvI cha. (apajjattagacauridiyANaM pucchAgoyamA ! jahaNNeNa vi aMtomuttaM ukkeseNa vi aMto mudatta) aparyApta yondriya jIvonI sthiti jaghanyanI apekSAe paNa atarmuhUrta jeTalI kahevAmAM AvI che. ane utkRSTanI apekSAe paNa antarmahatta jeTalI kahevAmAM sAvI che. (pajjattAcauridiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuttaM ukkoseNaM aMtomuttUNA ummAsA) paryApta yaundriya vAnI sthiti sadhanyanI apekSAe te antarmuhU jeTalI che. ane utkRSTathI aMtamuhUrta kama cha Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 313 palyopamAni / jalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa pUrvakoTiH / saMmRcchimajalacarapaJcendriyatiyagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antahitam , utkarSaNa kama chaha mAsa kI hai| (paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA !) hai bhadanta ! paMcendriyatiryaJcoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai? uttara:-(goyamA-jahaNNeNaM aMtomuttaM ukkoseNaM tiNi paliovamAI) he gautama paMcendriya tiryazcoM kI sthiti jaghanya se to anta muharta kI kahI gaI hai utkRSTa se tIna palyopama kI kahI gaI hai / (jalayarapaMcediyatirikkhoNiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA 1) he bhadanta ! jo jalacara tiryazca paMcendriyajIva haiM unakI sthiti kitane kAla kI prajJapta huI hai ? uttara:--(goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puScakor3I) he gautama ! jalacara tiryaJcapaMcendriya jIvoM kI sthiti jaghanya se to antarmuhUrta kI prajJapta huI hai aura utkRSTa se eka pUrvakoTi kI arthAt eka karor3a pUrva kii| (saMmucchimajalayarapaMceM diyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA! jahaNNaNaM aMtomuhutta ukkoseNaM puzvakoDI) jo jala. bhAsarI cha. . (paMcediyatirikkhajoNiyoNaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM liI paNNatA?) he bhadata ! paMcendriya tiryaMconI sthiti keTalA kAla jeTalI kahevAmAM AvI che? uttara-(goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAI) he gautama! paMcendriya tiryaMconI sthiti jaghanyanI apekSAe te antahanI kahevAmAM AvI che. ane utkRSTathI traNa palyopama jeTalI kahevAmAM bhAvI cha. (jalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM. bhNte| kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ) hai mahata! 2 sayara taya // cha, tamanI sthiti keTalA kAlanI prajJapta thayelI che? uttara-(goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukeseNaM putvakoDI) gautama! jalacara tiryaMca paMcendriya onI sthiti jaghanyanI apekSAe te anta. muhUrtanI prajJapta thayelI che. ane utkRSTanI apekSAe paNa eka pUrva kenTinI seTa se 3 pUnA prajJa yahI che. (samucchimajalayarapaMcediyatirikkha. joNiyANaM pucch| goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM pudhakoDI) gItamA a040 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra pUrvakoTiH / aryAta kasaM pUchimajalacarapazcendriyatiyaMgyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyenApi antarmuhUrtam , utkarSeNApi antarmuhUrttam / paryApta saMcchimajalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA gautama ! jaghanyena antarmuhartam utkarSeNa pUrvakoTiH antarmuhU taanaa| garbhavyutkrAntikajalacarapazcandriyatiryayonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtara, ukarSaNa pUrvakoTiH / aparyAptakagarbhavyutkrAntikacara tiyeca paMcendriya jIva saMmUchimajanmavAle haiM unako sthiti jaghanya se anamuhUrta kI hai aura utkRSTa le 1 karoDa pUrva kI hai| (apajjasagasamucchimajala parapaMcediyatirikkha joNiyANaM gucchaa-goymaa| jahaNeja vi aMtotaM unakoseNa vi aMgomutta) saMmUcchimajanmavAle jalacara paMcendriya tiryazca jIvoM meM jo aparyAptaka samUcchimajanmavAle jalacara paMcendriyatiyazca jIva hai unakI sthiti jaghanya aura uskRSTa donoM prakAra se aMtarmuharsa kI hai| (pajjattayasamucchimajalayarapaMceMdiyatirikkha joNiyANe pucchA-goSamA! jahaNNeNaM aMtomuhatta ukkoseNaM aMtomuttamA puruSakoMDI) jo paryAptaka saMmUchima paMcendriya jalacara tiryaca hai, unakI sthiti jaghanya se to aMtarmuhataM kI hai aura utkRSTa se aMtarmuhUrta kama eka karo. pUrva kI hai| (gambhavakkaMtriyajalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goSamA! jahaNNaNaM aMtomuhata ukkoserNa punyakoDI) garbha janmavAle jo paMcendriya jaladharatizca hai, unakI sthiti he gautama jaghanya je jalacara pacendriya jI mUchima janmavALA che. temanI sthiti jaghanyanI apekSAe aMtarmuhUrtAnI che. ane utkRSTathI 1 karoDa pUrvanI che. (apajjatAsamucchimajalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANa pucchA-goyamA ! jahaNNeNaM vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM) sa bhUmi bhavANa oreA2 5'ya. ndriya tiya ca chamAM je aparyApaka saMmUcchima janmavALA jalacara paMcendriya tiryaMca jIve che, temanI sthiti jaghanya ane utkRSTa ane prakAre aMtabhNdduutnii cha. (pattayasamucchimajalayarapaMce riyatiriksajoNiyANaM pucchA goyamA! jahaNNeNaM aMtomuttaM ukkoseNaM aMtomuhatUNA puvvakoDI) 2 pati sa bhUmi cendriya jalacara tiryA che, temanI sthiti jaghanyanI apekSAe te aMtamuhUttanI che ane utkRSTathI aMtarmahatta nyUna eka koDa pUrva jeTalI che. (gabhavatiya jalayarapaMcaMdizyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA !-bahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNa pubdhakoDI) IMAHq2 payandriya 4sayara tiyo che, temanI sthiti he gautama ! jaghanyanI apekSAe te aMtarmu Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 315 jalacarapaJcandripratiyagbonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyenApi antarmuhUrcam , utkarSeNApi antarmuhUrtam / paryAkSakagarbhavyutkrAntika, jalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa pUrvakoTi, antaramahUnaunA / catuSpadasthala varapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa trINi palyopamAni / samUcchimacatuSpadasthalacarapaJcendriyase to aMtarmuharta kI hai aura utkRSTa se 1 eka karor3a pUrva kI hai| (apajjatagagamavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkheMjoNiyANaM pucchAgoyanA! jahaNNe gavi aMtomuhata ukkoNa vi aMtomukhatta) jo apaptika garbhajanmavAle jalacara tiryazcapaMcendriya jIva hai, unakI sthiti jaghanya se aura uskRSTa se donoM prakAra se bhI aMtarmuhUrta kI hai| (pajjattagaganbhavatiya jalayarapaMce dittirikkhajoNiyANaM pucchAgoyamA jahaNaNaM aMtomuttaM ukkoseNaM aMtonuhuttUNA pundhakoDI) jA. garbhajanmavAle paMcendriya jala ghara tirthazcaparyAptaka haiM, unako sthiti jaghanya se to aMtarmuhUrta kI hai, aura utkRSTa se aMta hUtanyUna eka karor3apUrva kI hai| (caupayadhalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM tiNi palio. vamAI) jo thalacara paMcendriyatiryazca catuSpada hai, unakI sthiti jaghanya se aMtarmuharta kI hai aura utkRSTa tIna palpopama kI hai| (mucchima. caupayathalacarapaMce diyatikkha joNiyANaM pucchA goyamA ! jahaNNeNaM itta 20ii cha bhane yI 1 42|puurv bhI che. (apajjattaga ganbha-. vatiyajala yarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM punchA-goyamA ! mahaNNeNa vi tomuttaM ukkoseNa vi atomuhata) 2 aparyApta Marwari sayara tiyaca pacendriya jIve che, temanI sthiti jaghanyanI apekSAe ane Getii apekSA 59 matabhuta sI che. (pajjattagagambhavakkaMtiya balayarapaMcediyattirikkhajoNiyANa pucchaa-goymaa| jahaNNeNaM atomuhutvaM sakkoseNaM aMtomuttUgA puvakoDI) 2 MH pandraya sayara tiya"ca aparyApta che, temanI sthiti jaghanyanI apekSAe te aMtara. nI che, ane utkRSTathI aMtamuhU nyUna eka karoDa pUrvI che. (caupayathala paraciniyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM atomuhattaM ukkoseNaM tiNi palibhovamAI) 2 thalaya2 5'yandriya tiya"5 yatu. paDe che, temanI sthiti jaghanyanI apekSA e aMtamuhUrtanI che ane utkRSTathI lyApama 2 . (samucchimaca upayathalayarapaMcediyatirikkhajoNi Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre tiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa caturazIti varSasahasrANi / aparyAptakasaMpUcchimavatuSpadasthalacarapaJcandriyatiyagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyenApi antarmuhUrtam , utkarSeNApi antarmuhUrttam / paryAptakasaMchima catuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA gautama ! jaghanyena antamuhUrtam ' utkarSaNa caturazItivarSasahasrANi antarmuhUtau nAni / garbhavyutkrAntikacatuSpadasthala varapaJcandriyatiryagyonikAnAM pRcchA gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , aMtomuhuta ukkoseNaM caurAsII vAsasahassAI) jo thalacaracatuSpada tiryazca paMcendriya jIva saMmUchimajanmavAle haiM unakI sthiti jaghanya se to aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se caurAsI hajAra varSa kI hai| (apajjattayasamucchi maca uppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA! jahaNNeNa vi aMtonuhutta ukkoseNa vi aMtomuhutta) jo thalacara catuSpada tiryazca paMcendriya jIva saMmUchimajanmavAle haiM-aura aparyAptaka haiM, unakI sthiti jaghanya se bhI aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se bhI antamuhUrta kI hai| (pajjattayasamucchimaca uppayathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM caurAsIha vAsasahassAI aMto muhutUNAI) saMmUcchima janmavAle jo catupada thalacara paMcendriya tiyazca jIva paryAptaka hai, unakI jaghanya sthiti to aMtamuhUta kI hai aura utkRSTa sthiti aMtarmuhUrta kama 84 caurAsI hajAra varSa kI hai| (gambhavatiyacaupayathalagharapaMcediyatirikkhajIyANaM pucchA goyamA / jahaNNeNaM atomuttaM ukkoseNaM caurAsII vAsasahassAha) je thalayara catuSpada tiryaMca paMcendriya jIva saMmUmi janmavALA che, temanI sthiti jaghanyanI apekSAe te aMtamuhUrta jeTalI che. ane GTanI apekSA 84 2 1 2 cha. (apajjattayasamucchimacauppaya thalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNaM vi atomuhattaM ukoseNaM vi atomuhatta) 2 saya2 yatu.54 tiya ya payandriya 75 bhuuci7ma janmavALA che ane aparyAptaka che, temanI sthiti jaghanyanI apekSAe paNa aMtamuhurta jeTalI che, ane utkRSTanI apekSAe paNa mantabhutI che. (pajjattayasaMmucchimacauppayathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM carAdhII vAsasaharasAI ato. muhattUNAI) bhUmi mA 2 yatu056 2052 5'yandriya tiya"ya paryAptaka jIve che, temanI jaghanya sthiti te aMtamuhartAnI che ane GetSTa sthiti matabhuvRtta nyUna 84 jara panI cha. (gambhavakkaMtiya Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 317 utkarSeNa trINi palyopamAni / aparyAptakagarbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapaJce. ndriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyenApi antarmuhUrtam , utkarSeNApi antarmuhUrtam / paryAptakagarbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapaJcendriyaniyaMgyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSega trINi palyopamAni antarmuhUrtInAni / uraHparisarpasthalacarapaJcendrigatiyAyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSaNa pUrvakoTiH / saMnchi mora parisarpasthalacaraNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNjeNaM aMtomuMhutta ukkoseNaM tiNi pali ovamAI) garbhajanmavAle jo catuSpada thalacara paMcendriya tiryazcajIva haiM, unakI jaghanya sthiti aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hai (apajjattagaganbhavatiya cauppayathayarapaMciMdiyatiri* kkhajoNiyoNaM puccho-goyamA ! jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhutta) garbhajanmavAle jo catuSpadyalacarapaMcendriyatiyazcajIva aparyAptaka haiM, unakI jaghanya sthiti bhI aMtarmuhUrta kI hai aura uskRSTa sthiti bhI aMtarmuhUrta kI hai| (pajjattagagambhavakkaMtithaca upayathalayara paMciMdiya tirikkha joNiyANe pucchA, goyamA.! jahaNNaNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMto muhuttUgAI tiNi paliovamAI) garbhajanmavAle jo catuSpada thalacarapaMcendriya tiryazca jIva paryAptaka haiM, unakI jaghanya sthiti to aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti aMtarmuhUrta kama tIna palyopama kI hai| (uraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANa pucchAcappayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNaM atomuhuttaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAi) mANA 2 yatu056 kSayara paMcendriya tiryaMca jIve che, temanI jaghanya sthiti aMtamuhUrta jeTalI che bhara saTa sthiti ay pakSyApama 2kSI cha. (apajjattagagambhavakkaM. tiyaca utpayathalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNaM vi aMtomahattaM ukkokheNa vi aMtomuhuttaM) . mANa2 yatu54 sayara paMcendriya tiryaMca cho aparyAptaka che, temanI jaghanya sthiti paNa aMtamhtnii cha bhane sthiti 55 mata itanI che. (pajjattAgabhaH vatiyaca upayathalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA / jahaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM atomuhuttalAI tiNi paliovamAi) sasa janmavALA je catuSpada thalacara paMcendriya tiryaMca cha paryApta che, temanI jaghanya sthiti te aMtarmuttanI che ane utkRSTa sthiti aMtarmuhUrtanyUna 3 5 / 5 28vI . che. (urasarisappathalayarapaMceM diyatirikkhajoNiyANa Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ___ anuyogadvArasUtra paJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrttam , utkarSaNa tripazcAzad varSa phnaagi| aparyApta kasaMmUchimora parisarpasthala varapaJcandriyatirya yonikAnAM pRcchA, gautama ! jaya yenApi antarmuhUrtam , utkarSeNApi antarmuhUrtam / paryAptakasamUcchinora parisarpasthala varapaJcandriyaviryagyonikAnAM pRcchA gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa tripazcAzad varSazatasahastra Ni antarmuhUttaunAni goyamA ! jahaNgeNa aMtomuhuta ukkoseNa pucakoDI) jo thalacara paMcendriyatiryauraparisarpa hai, unakI jaghanya sthiti to aMgamuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti eka karoDapUrva kI hai / (samucchimaurakhaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkha joNiyANa pucchA-goyamA ! jahanneNa vi aMtomuhuta ukkosega tevannaM vAsasahassAI) jo saMmUrchimajanmavAle urA. parisarpa thalacara paMcendriyatiryazca jIva hai, unakI jaghanya, se antarmuhUrta kI sthiti hai aura utkRSTa se 53 hajAra varSa kI hai| (apajjattaya saMpucchima uraparisappathala parapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA! jahaNNeNa aMgomuhutaM ukko leNa yi aMhomuhusa) aparyAptaka samUcchima jamnathAle u parisarpa thala vara paMcendriya tiryazca jIvoM kI sthiti jaghanya se bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kI hai| (pajjasayasamucchimauraparisapayalaparapaMciMdiyatirikkha. joNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNjeNaM aMtomuhata ukkoseNa tevaNNa pucchA-goyamA ! jahanneNaM atomuhursa unakoseNaM puvvakoDI) 2 saya 5ye. ndriya tiryaMca uraparisaryo che, temanI jaghanya sthiti te aMtarmuhanI che bhane 8 sthiti se 42 / 7 pUrvanI cha. (samucchimauraparisappathaLayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahanneNa vi atomuhuttaM ukoseNaM tevannaM vAsanahassAI) 2 sa bhUmi bhAra 82: parisa5 sayara pandriya tirtha ca cha che, temanI jaghanyathI antarmuhUrtanI sthiti che ane utkRSThathI 53 M2 1 rekSI cha. (apajjattayasamucchimauraparisappathala sarapaMciMdiyatirikkha joNiyANa pucchA goyamA / jahaNNeNa vi aMtomuttaM ukkoseNa vi atomutta) aryAta bhUbhi sanmANa 82:5risa yaya2 52ndriya tiya jIvonI sthiti jaghanyathI paNa antarmuhUrtanI che ane utka yI 55 mantabhuta rekSI cha. (pajjattayasaMmucchima uraparisappathala thara. paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNaM atomuhattaM ukkoseNaM Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuH sthitinirUpaNam 319 garbhavyutkrAntikoraH parisarpasthalacarapaJcendriya tiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUtam utkarSeNa pUrvakoTiH / aparyApta kagarbha nyutkrAntiko raH parisarpasthalacarapaJcendriya tiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyenApi antarmuhUrtam, utkarSeNApi antararmuhUrttam / paryAptagarbhavyutkrAntikoraH parisarpasthalacarapaJcendriyabAsasaharulAI aMtomuhutUNAI ) paryAtaka saMmUcchimajanma vAle uraH parisarpathalacara paMcendriya tiryaJcoM kI jaghanyasthiti to antamuhUrta kI hai aura utkRTa sthiti antarmuhUrta kama 53 hajAra varSa kI hai / (gagbhavatiya ra parisamadhalayara paMcidiyatirikkha. joNiyANaM pucchA-gopamA ! jahanneNaM aMtomuddattaM ukoseNaM punvakoDI) garbha janmavAle uraH parisarpa thalacara paMcendriya tiryaJcoM kI sthiti jaghanya se aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se eka karoDa pUrva kI hai| (apajasa gaganbhavakkaMtiya Darapari sappathala para paMcidiyatirikkhajoNidhANaM pucchA - goyamA ! jahaNNeNa vi aMtomuhusa ukkoseNa vi aMtomuhutta ) aparyAptaka garbhajanmavAle uraH parisarpa thalacara paMcendriya tiryaJcoM kA sthiti jaghanya se bhI aMtarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa se bhI antarmuhUrtta kI hai / ( apajjanta gaganbhavatiya uraparisappathalayara paMcidiyatirikkha joNiyANaM - pucchA-gotrA / jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aMtotRRNA pubakoDI) paryAtaka garbhaja uraH parisarpa thalacara 9 ThevaNNaM vAsahasvAI atomuhutUNAI) paryAsa saMbhUbhi bhanbhavAjA ER: parisapa` thalacara pacendriya tiya cAnI jaghanya sthiti te antamuhUttanI ke bhane utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna 43 itara varSAMnI he. (gabbhavakkaMtiya uraparikhappathalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyA jaM pucchA - goyamA ! jahannerNa atomuhuttaM ukkoseNa puvtrakoDI) garbha nanbhavAjA u2H parisarpa ythendriya tiya cAnI sthiti jaghanyathI antarmuhUttanI che ane utkRSTathI eka roDa pUrvanI che. ( apajjattagabbhavakkaMtiya uraparivappathalayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANa' pucchA - goyamA ! jahaNNeNa vi tomuddattaM ukkoseNa vi atomuddattaM) aparyAmaka gabha jamavALA ura:parisapa thalacara paoNMcendriya tiya cAnI sthiti jaghanyanI apekSAe paNa atarmuhUttanI che ane utkRSTathI paNu antarmuhUttanI che. (pajja sagagabhatra tiya uraparisappathalayarapIcaddiyatirikkhajoNiyANa pucchAgoyamA ! jaNa atomuhuttaM utkodveNaM ato muhuttUNA puvvaSkoDI) paryAsa gabha janmavALA ura: paripathalacara paMcendriya tiya cAnI sthiti jala, Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre tiryagyonikAnAM pRcchA gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa pUrvakoTirantamuMhonA bhunaparisapatthalacarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa puurvkottiH| saMmUcchimabhuja parisarpasthalacalapaJcendriyatiryajyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNApi dvicatvAriMzada. paMcendriya tiryoM kI sthiti jaghanya se to eka antarmuhurta kI hai aura utkRSTa se antarmuhUrta kama eka karoDa pUrva kI hai| (bhuyaparisappathalayara paMciMdiyatirikkha noNiyANaM pucchA-goyamA!. jahaNNeNaM aMtomuhatta uko seNaM putrakoDI) bhujaparisarpa thala cara paMcendriya tiryazca jIvoM kI sthiti jaghanya se antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se eka karoDa pUrva kI hai| (saMmucchimabhuzaparisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA! jahaNaNaM aMtomuhuta ukkoserNa bAyAlIsaM vAsasahassAI) saMcchima bhujaparisarpa thalacara paMcendriya tiryazca jIvoM kI sthiti he gautama ! jaghanya se to antarmuhUrta kI hai- aura utkRSTa se 42 hajAra varSa kI hai| (apajjattayasaMmuMcchimabhuSaparisappathalayarapaMciMdiya. tirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM, ukko. seNa vi aMtomuhataM) aparyAptaka saMmUchima bhujaparisarpa thalacara paMce. ndriyatiryaJcoM kI sthiti he gautama ! jaghanya se bhI antarmuhUrta kI hai nyanI apekSAe te eka antarmuhUrtanI che ane utkRSTathI antarmuhUrta nyUna / 4 / 7 pUnI che. (bhuyArisappathalayarapaMci diyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNeNa atomuhuttaM ukoseNaM puvvakoDI) surA prisarpa thalacara paMcendriya tiryaMca nI sthiti jaghanyanI apekSAe aMta. muMDUtanI cha bhane aSTathI : 47 dhanI cha. (samucchimabhuyaparisampathalayarapaMci diyatirikkhajoNiyANaM pucchaa-goymaa| jahaNNeNaM atomu. huttaM ukkoseNa bAyAlIsa vAsasahassAI) sa bhUchi.su parisa' thAyara paMcendriya tiya ca nI sthiti he gautama ! jaghanyathI te aMtamuhartAnI cha bhane SgethA 42 2 1 28sI cha. (apajjattayasaMmucchimabhuyapa. risappathalayarapaMci diyatirikkhajoNiyANa' pucchA-goyamA ! jahaNNeNa vi aMtomuttaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM). a5yata: sa bhUmi suparisa5 thalacara paMcendriya tiryacenI sthiti he gautama ! jaghanyanI apekSAe paNa Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 321 vrssshstraanni| aparyApta saMpUcchimasthala vara japarisarpapaJcendrigatiyagyonikAnAM pRcchA gautama / jaghanyenApi antarmuhUrtam, utkarSeNApi antarmuhUrttam / paryAptakasaMpUcchimasthalacarabhujaparisarpapazcendriyatiyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa vicasvAriMzad varSasahasrANi antarmuharmonAni / garbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthalacarapaJcendriyatigyonikAnAM pRcchA, gautama! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa puurvkottiH| aparyAptakagarbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthalacara. paJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyenApi antarmuhUrtam, utkarSeNApi aura utkRSTa se bhI annanuhUrta kI hai / (pajjattA saMbhUcchima bhuthaparisapNayatharapaMciMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA-goyamA ! jahaNNaNaM aMgomuhataM, ukkoseNaM aMgomuttuMgAI bAyAlIsaM vAlasahassAI) paryAptaka! saMmUchina bhujaparisarpala vara paMcendriyatiryaJcoM kI sthiti he gautama jaghanya se to aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa antarmuhUrta kama 42 hajAra varSa kI hai| (gambhavatiya bhuSaparisappathalayarapaMciMdiyatikkhajoNiyANaM pucchA goSamA ! jahanneNaM aMtomuhuntaM, unakoseNaM puccakor3I) garbhajabhujaparimapaMthalacara paMcendriyatiryazcoM kI sthiti he gautama ! jaghanya se to eka antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se eka karoDa pUrva kI hai| ( apjjtggncniynuyprisplcrpNciNdiytirikhkhjonniaMtarmuhUrta jeTalI che ane utkRSTanI apekSAe paNa aMtarmudatta 28kSI cha. (pajjanagasaMsUcchimabhuyArisappathalayarapaMci diyatirikkhajoNiyANaM pucchA gomaa| jahaNaNaM aMne muittaM ukphoseNa tomuhuttUNAI bAyAlIsa vAsalaha. ar) paryAptaka saMmUrNoimabhuja parizna5 thalacara paMcendriya tiyAnI sthiti che gautama ! jaghanyanI apekSAe te aMtarmuhUrtanI che ane utkavthii matabhuta nyUna 42 M2 vaSaTakSI cha. (gabbhavakkatiyabhuyaparisapathalayarapaMcidi'yatirikkhajoNiyANaM pucch| goyamA ! jahanneNaM ato. muhata, ukkoleNaM punakoDI) IN : parisa5 2022 5'yandriya tiya yAnI sthiti he gautama! jagha yanI apekSA che te eka atimuhUrta jeTalI che bhane 3 bharakSA me me 42|puu che. (apajjattagagambhavatiya a0 41 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre sUra 1 antarmuharttam / paryAptakagarbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthala varapaJcendriya tiryagyonikAnAM pUcchA, gautama / jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa pUrva koTiH antarmuhUrtInA / khecarapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA gautama / jaghanyetra antarmuhUrtam, utkarSeNa elyo - padmasya asaMkhyeyamAgam | saMpUcchima khecarapazca ndriyatiryagyonikAnAM pRcchA gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkarSeNa dvisapvati varSa sahasrANi / apaka saMmUrtima kheca paJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama / jaghanyenApi antarmuhUrta utkarSeNApi yANaM pucchA - goyamA ! jahanneNa vi aMtomuhutta ukkoseNa vi aMtamu) aparyApta garbhajabhujaparisarpathalacarapaMcendriyatiryaJcoM kI sthiti hai gautama ! janya se bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se bhI kI hai / (pajjatagaganbhavatiya parisappathalayara paMcidiyatirikkha joNiyANaM pucchA - goyamA ! jahanneNaM aMtomuta ukkaNaM tU putra kor3I) paryAtaka garbhaja bhujaparisarpathalacara paMcendriyatiyoM kI sthiti hai gautama | jaghanya se to aMtarmuharta kI hai aura utkRSTa se eka aMtarmuhasa kama karor3a pUrva kI hai / (khahayara paMcediyatirikkhajoNiyANaM pucchA-godhamA ! jahaNaNaM atomutta ukkoseNaM palibhoSamasta asaMkhejjaibhAgaM) khecara paMcendriya tiryazcoM kI sthiti he gautama ! jaghanya se aMtarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa se eka palyopama ke asaMkhya bhAga haiN| (saMcchikhahapara paMcidiyatirikkhajoNi bhuyaparimappatha layara paMciMdiyatirikakha joNiyANaM pucchA goyamA ! jahanneNa vi aMtomuDuttaM ukkoseNa vi aMtomuddattaM ) paryAsa garla luk parisarpa yspaMcendriyatiya "cAnI sthiti hai gautama! jaghanyanI apekSAe paNa aMtarmu hUtta jeTalI che ane utkRSTanI apekSAe pazu aMtarmuhUtta bheTasI che ( pajjatagaganbhatrakkaM tiyabhuya parippathaLayarapaMci' diyatirikta joNiyANaM pucchA goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkodveNaM aMtomuhuttUNA puvvAkoDI) paryAsaTha gama ja bhujaparisa` thalacara pacendriya tiya cAnI sthiti hai gautama ! jaghanyanI apekSAe tA aMtamuhUtta jeTalI che ane utkRSTanI apekSAe eka aMtarmuhUtta nyUna 4 reDi pUrvanI che. (khaiyara paMcedi yatiriktajoNiyANaM pucchA - goyamA-jahaNeNaM aMtomuDutaM ukkoseNaM paliovamarasa asaMkheibhAga) meyara pacendriya tiya`cenI sthiti ke gautama ! jaghanyanI apekSAe aMtarmuhUtta jeTalI che ane utkRSTathI eka pakSeApamanA asanyAtamAM bhAga neTsI che. (saM muSTimakhkha iyarapaMci diyatiriksa joNiyANaM Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuH sthiti nirUpaNam 323 antarmuhUrtam, paryAka saMmUrtimakhe varapaJcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNa dvisaptati varSa sahastrANi antarmuhUtanAni, garbhavyu - kAntikakhevarapacendriyatiryagyonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrta m utkarSeNa palyopamasya asaMkhyeya bhAgam / AryAtaka garbha vyutkrAntikakhe vara paJcendri yANaM pucchA goSamA ! jahaNjeNaM aMnomuhuttaM ukkoseNaM bAvantari vAsa sahassA) saMmUrkichama khecara paMcendriyatiryaJca jIvoM kI he gautama! sthiti jaghanya se aMtamuhUrta kI hai aura utkRSTa se 72 hajAra varSa kI hai| (apajasa gasaMmUcchikha iyara paMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA ! jahaNeNa vi aMtomuttaM ukkoseNa vi aMto muhusa) apardhAsaka saMmUcchima khecara paMcendriyatiryazca jIvoM kI sthiti he gautama ! jaghanya se bhI aMtarmuhUrtta kI hai aura utkRSTa se bhI antarmuhUrtta kI hai / ( pajjattaga samucchimakhaha para paMce dipatirikkha joNiyANaM pucchAgoyamA ! jahanneNaM atomuhRtta, ukkoseNaM aMtomuragAha bAvantariM vAsasaharasAI) paryAtaka saMmUcchima khecara paMcendriyatiryaJcoM kI sthiti he gautama ! jaghanya se antamuhUrtta kI aura utkRSTa se antarmuhUrtta kama 72 hajAra varSa kI hai / (gagbhavati yakha hayara paMce dithatirikkhajoNiyANaM pucchA - goyamA jahanneNaM atomuhataM ukkoseNaM paliocamassa asaMkhejjai bhAga) garbhaja khecara paMcendriyatiryazca jIvoM kI sthiti he pucchA goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM bAvattari vAsa saharasAIM) samUcchima khecara pacendriya tiya ca jIvAnI 3 gautama ! sthiti jaghanyanI apekSAe aMtasutta jeTalI che ane utkRSTanI apekSAye 72 Dalara varSAnI che (apajjattagasaMmucchima khayarapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA / jaddaNNeNa vi aMto muhuttaM ukkoseNa vi aMto muhurta ) aparyAptaka samUzcima khecara pacendriya tiya ca jIvanI sthiti haiM gautama ! jadhanyanI apekSAe paNa aMtarmuhUttanI che ane utkRSTanI apekSAe pazu aMtamuhUtta bheTasI che. (pajjattagasaMmUcchimakhayarapaMcediya tirikkha joNiyANaM pucchA - goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM aMtomuhuttaNAI bAvari vAkhasaharasAIM) paryApta sabhUmi pheyara payendriya tiryayAnI sthiti Da gautama! jadhanyanI apekSAe antamuhUttanI che ane utkRSTanI apekSAe aMtarmuhUtta nyUna 72 hajAra varSa bheTalI che. (gamavakkaM tiyakhahayarapaMceyitirikkha joNipANaM pucchA-coyamA / jahanneNaM aMto muddattaM ukkoseNaM pali* ovamassa asaMkhejjaibha ! gaM) garbha meyara pathendriya tiryaya bhavAnI sthiti . Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 anuyogahAro yatiyam yonikAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyenApi antarmuhama, utkarSeNApi antamuhUrtam / paryAptakavevarapazcendriyatiryagrayonikAnAM bhadanta ! kiyantaM kAla sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtama, utkarSe palpamasya asaMkhyeyabhAgam antarmuhAnam / atra eteSAM khalu saMgrahaNyau gAthe bharataH, tadyathA saMmUchimapUrvakoTizcaturazItirbhavet sahasrANi / tripazcAzad dvicatvAriMzad dvisaptatireva pakSiNAm // 1 // garbhe pUrvakoTistrINica palyopamAni prmaayuH| uro bhujagapUrvakoTiH palyopamAsaMkhyeyabhAgazca // 2 // gautama ! jaghanya se aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se eka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hai / (apajjattagagabhavakkaMtiyakhahayarapaMciMriya. tirikkha joNiyANaM pucchA gothamA ! jahaNNeNa vi aMtomuhutta ukko. seNa vi aMtomuhata) aparyAtaka garbhaja khecara paMcendriyatiyazcoM kI sthiti he gautama jaghanya se bhI antarmuharta kI hai aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kI hai (pajattagakhahayarapaMce diyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ) he bhadanta ! paryAptaka khecara paMcendriya tiryazcoMkI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? (noyamA ! jahanneNaM aMto. muhatta, ukkoseNaM palibhovamasta asaMkhijjahabhAgaM aMtomuhUttUNaM) he gautama! jaghanya se antarmuhUrtakI aura utkRSTa se eka antarmuhUrta kama eka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kahI gaI hai| yahAM para ye 'saMcchima. pucakoDi' ityAdi do saMgraha gAthAe~ hai unakA bhAva A cukA hai he gautama! jaghanyanI apekSAe aMtamuhurta jeTalI che ane utkRSTanI apekSA me pakSyA5manA asalyAmai In prabhAnI . (apajjattagagambhavatiyavahayarapaMciM diyatirikkhajoNiyANaM pucchA goyamA! jahaNNeNa vi aMtomuhurA ukosega vi aMtomuhattaM aryAta gama meyara paMcendriya tiryaMconI sthiti he gautama! jaghanyanI apekSAe paNa antarmuhUttanI che ane utkRSTanI apekSAe paNa aMtamuhUtta jeTalI che. (pajjattagakhahayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM bhNte| kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ?) he bhadaMta paryApaka khecara paMcendriya tiya cAnI sthiti keTalI kAlanI kahevAmAM mAkI cha 1 (goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutaM, unkoseNaM paliovamassa asaMkhijjaibhAgaM atomuhuttaNa) gItama! dhanyanI apekSA atabhuta nI maneSTanI apekSAe eka suhatta nyUna eka popamanA asaMkhyAtamA bhAga pramANu 4AmA bhAvI cha. gaDiyAM 'samucchima pugdhakoDI' tya sa aayaa| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asarakamArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 325 manuSyANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH pakSaptA : ? gautama ! jaghanyena antarmuhUtam, utkarSaNa trINi plyopmaani| saMmUchimamanuSyANAM pRcchA gautama ! jaghanyenApi antarmuhartama, utkarSeNApi anrmuhUtam / garbhavyutkrAntikamanuSyANAM pRcchA, gautama ! jaghanyena antargatam, utkarSaga trINi plyopmaani| apayopta gabhavyutkrAntikamanuSyANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? (maNussANaM bhaMte ! kevazya kAlaM liI paNNatA?) he bhadanta ! manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara-(goyamA ! jahanneNaM aMgohattaM ukkoseNaM tiNi palioca. mAI) he gautama | jaghanya se antarmahata kI aura utkRSTa se tIna patyopama kI hai| (samucchimamaNaskhANaM pucchA-goyamA ! jahaNNaNa vi aMtosukRta uskoleNaM vi aMtonahata) samucchima janmavAle manuSyoM kI sthiti he gautama! jaghanya bhI antamuhUrta kI hai aura uskRSTa se bhI antarmuhUrta kI hai| (gambhavatiyamaNussANaM pucchA-goyamA! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoleNaM tiNi paliovamAI) garbhajamanuSyoM kI sthiti he gautama! jaghanya se aMtarmuhUrta kI hai aura utkRSTa se tIna palpopama kI hai| (apajjatagagabhavatiyamaNussANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiIpaNNatA?) he adanta aparyAptakagarbhaja manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? hI cha t| sAra 57i mApI gayo che. (maNussANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ki paNNatA ) RT! bhAyasonI sthiti banI pAma bhAva uttara-(goyamA ! aMtomuttaMukoseNaM tiNNi paliovamAI) gItamA jaghanyathI antamuhUrtanI ane utkRSTathI traNa papama jeTalI che. te cchimamaNussANaM pucchA-goyamA / jahaNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi muhatta) sabhUmi bhaa|| bhAsAnI sthiti ke gautama nyA kSAe paNa aMtamuhUrtanI che ane utkRSTanI apekSAe paNa ane 2hI . che. (ganbhavakkaMtiyamaNutsANaM pucchA-goyamA ! jahanmeNa al / aMtomuhurU ukoseNa' tiNi paliocamAI) - bhAthasAnI sthiti jaghanyanI apekSAe aMtamuhUrtanI che ane utkRSTanI apekSAe trA 5manI che. (apajjattagagabhavatiyamaNussANa bhaMte ! kevaiyaM / paNNattA ) 3 R ! maryAta ra bhanu yAnI sthiti kahevAmAM AvI che? kevaiyaM kAlaM ThiI nI sthiti keTalA kAlanI Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra gautama ! jaghanyenApi antarmuhUrtam, utkarSeNApi antarmuhUrtam / paryAptakarmavyuskrAntikamanuSyANAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUtam, utkarSeNa trINi palpopamAni antarmuhUrtAnAni / vyantarANAM dezanAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gauvama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSeNa palpopamam uttara-(goyamA! jahaNNeNa vi aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMno. muhatta) he gautama ! jaghanyA se bhI antarmuhUrta kI kahI gaI hai aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kI kahI gaI hai| (pajjattagagambhavakkaM. tiyamaNussANa bhaMte ! kevayaM kAlaM ThiI pAtA ?) he bhadanta ! paryAptaka garbhajamanuSyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara-(goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuta ukkoseNaM tiNi paliovaprAiM aMtomuttugAI) he gautama / jaghanya se antarmuhUrtakI aura uskRSTa se antarmuhUrttanyUna tIna palyApama kI kahI gaI hai| (vANamaMtarANaM devANaM bhaMte ! kevayaM kAlaM ThiI paNNattA?) he bhadanta ! vAnavyantara devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai| (goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM paliovama) he gautama ! vAnavyantaradevoM kI sthiti jaghanya to daza hajAra varSa kI kahI gaI hai aura utkRSTa eka palyopama kI kahI gaI hai / (vANamaMtarINaM devINaM bhaMte ! kevayaM kAlaM ThiI paNNattA) he bhadanta ! vAnavyantaradevoM kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI prajJapta kI gaI hai ? (goyamA / uttara-(goyamA ! jahaNNeNa vi aMtomuttaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM) gautama! jaghanyanI apekSAe aMtamuhUnI kahevAmAM AvI che ane utkattn apekSA 5 mantabhuDUta 28 mAM AvI cha. (pajjasaMga gambhavatiyamaNussANaM bhaMte ! kevayaM kAlaM ThiI paNNattA ) 3 mata ! paryAptaka garbhaja manuSyanI sthiti keTalA kAlanI kahevAmAM AvI che? uttara-(goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkokheNaM tiNNi paliovamAI aMtomuhattaNAI) gautama! dhanyanI apekSA antabhuta nI bhane. chanI apekSAe antamuhUrNa nyUna traNa popama jeTalI kahevAmAM AvI cha. (vANamaMtarANaM devANaM bhaMte / kevaiyaM kAlaM ThiI paNNacA?)! pAna052 devAnI sthitimA sanA 4AmA bhAvI cha ? (goyamA / jahanneNaM dasavAsasahavAI ukoserNa paliovama) le saha! vAnavya tara devAnI sthiti jaghanyanI apekSA e dazahajAra varSa jeTalI kahevAmAM AvI cha bhane yI : pakSyA5manI avAma mAvI che. 'bANamatarINaM devIgaM bhete / kevazyaM kAlaM ThiI paNNatA' 3 052vAnI havAmAnI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 327 vyantarANAM devInAM bhadanta kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi utkarSeNa arddhapalyopamam / jyotiSkANAM devAnAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA? gautamajaghanyena sAtirekam aSTabhAgapalyopamam, utkarSeNa palyopama varSa zatasahasrAbhyadhikam |jyotisskdeviinaaN bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthiti prajJaptA? gautama ! jaghanyena aSTabhAgapalyopamam , utkarSeNa arddhapalyopamaM paJcAzatovarSasaharabhyadhikam / candravimAnAnAM bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH jahaNaNeNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapaliovama) he gautama / jaghanya se dazahajAra varSa kI aura utkRSTaM se Adhe palyopama kI prajJapta kI gaI hai| (joisiyANaM bhaMte ! devANaM kevayaM kAlaM ThiI paNNattA ) he bhadaMta ! jyotiSkadevoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? (goyamA ! jahaNaNeNaM sAtiregaM aTThabhAgapali bhovamaM, ukkoseNaM pali. ovamaM vAsasayasahassamanbhahiyaM) he gautama ! jaghanya sthiti to kucha adhika palyopama kA AThaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika palyopama pramANa hai / (joisiyadevINaM bhaMte / keva. iyaM kAlaM ThiI paNNattA) he bhadanta / jyotiSka deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? (goSamA! jahaNNeNaM aTThabhAgapalio vamaM; ukkoseNaM addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehi abbhahiyaM) he gautama ! jaghanya se palyopasa ke AThaveM bhAza pramANa aura uskRSTa se 50 hajAra varSa adhika AdhepalyapramANa kahI gaI hai| (caMdavimA. yati teen sanI prazasa thayeTI ? (goyamA ! jahaNNeNaM dakhavAsa. sahassAI ukkoseNaM addhapali provama) 3 gItama! anyathA zAra panA bha TathA ardhA pakSyA5manI prajJA pyekI che. (joisiyANaM bhaMte ! devANa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA 1)RRE!yoti devAnA sthitian sea apAmA sAnI cha ? (goyamA ! jahaNNeNaM sAtiregaM aTUbhAgapaliovama ukkoseNaM paliovama vAsasayasahassamabhahiya) gItama! jaghanya sthiti te kaMIka vadhAre palyopamanA AThamAM bhAga pramANu che ane Be sthiti me am a pipakSyA55 prAya che. (joisiya devINaM bhate ! kevaiya kAlaM ThiI paNNatA ?) DR ! yati havimAna sthiti dean start avAma mAvI cha 1 (goyamA ! jahaNNeNaM aTubhAgapaliopama', ukoseNaM addhapaliovama paNNAsAe vAsanahassehiM abbhahiya) hai gautama! jaghanyathI palyopamanA AThamAbhAga pramANa ane utkRSTathI 50 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anuyogadvArasUtre majJaptA ?, gautama ! jaghanyena caturbhAgapalyopamam, utkarSeNa elyopamaM varSa sahasA. bhyadhikam / candravimAnAnAM bhadanta ! devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena caturbhAgapalyopamam / utkarSeNa arddhapalyopamaM paJcAzatAda varSa sahasraramyadhikam / puravimAnAnAM bhadanta / devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena caturbhAgapalyopamam, utkarSeNa palyopamaM varSa sahasrA. NANaM bhaMte / devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ?) he bhadanta ! caMdravimAnoMke devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? (goyamA ! jaha. paNeNaM caubhAgapalioSAnaM ukkoseNaM palizrovamaM vAsasayasahassa. mamahitha) gautama! jaghanya se to palpa ke cauthe bhAgapramANa aura utkRSTa se eka lAkha varSa adhika palyApama pramANa kahI gaI hai| (caMdavimANANaM bhaMte dekhINaM kevayaM kAlaM ThiI pattA ) he adaMta! candravimAna deviyoM ko milane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? (goyamA ! jahannenaM ca ubhApali bhovamaM, uzoleNaM pali mokSa paNNAsAe vAsa sahassehi anadiya) he bhadanta ! candravimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya se to palya ke cothe bhAga pramANa kahI gaI hai aura utkRSTa se 50 hajAra varSa adhika aMdhe palmoma pramANa kahI hai| (ravimarmANANaM bhaMte devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pakSaNatA ?) he bhadanta sUrya vimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAlakI kI kahI gaI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM ravarSa aghi ardhA 565prabhAra vAma mAvI che. (caMdavimANANa bhaMte devANaM kevaiya kAlaM ThiI paNNattA ) & Ra ! yadravimAnAna vAnI vA sanI sthiti vAma mAvI. che! (goyamA ! jahaNeNaM. cabhAgapaliovama ukkoseNaM paliovama vAsasayasahassamabbhahiya) tama! jaghanyanI apekSAe to palpanA cothA bhAga pramANa , ane utkRSTathI eka lAkha varSa adhika palyopama pramANa kahevAmAM AvI che. (caMdavimANANaM bhaMte ! devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ?) BRE! - vimAnanA havAmAnI sanI sthiti 4AmA bhAvI cha / (goyamA / jahanneNaM caubhAgapaliovama paNNAsAe ukkoseNaM addhapaliovama' vAsasa ssehiM abbhahiya) Ra! yadravimAnAnI havAmAnI sthiti cayanI * apekSAe te patyanA cothA bhAga pramANa kahevAmAM AvI che ane ukathI 50 2 1 maghi ma pakSyApama mA apAmA bhAvI cha. (saravi. mANANaM bhaMte ! devANaM kevaiya kAlaM ThiI paNNattA) he mahasU vimAnAnA devAnI sthidiean sanI 4Ama mAvI ? (gogamA / jahaNNeNaM cata. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 339 bhyadhikam / muravimAnAnAM bhadanta ! devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena caturbhAgAlyopamam, utkarSeNa arddhapalyopamaM paJcabhiH varSazatairabhyadhikam / grahavimAnAnAM bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA! gautama ! jaghanyena caturbhAgapalyopamam, utkarSeNa, palyopamam / grahavimAnAnAM bhadanta ! devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena caturbhAgaH ca ubhAgapaliovama, ukkoleNaM paliovamaM vAsasahastamanahiyaM) he gautama ! sUryavimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya se to palya kA cauthe bhAga pramANa hai aura utkRSTa se eka hajAra varSa adhika palyo pama pramANa hai. / (ravimANANaM bhaMte ! devINaM kevayaM kAlaM ThiI paNNatA? goymaa| jahanneNaM ca ubhAgapaliovama ukkose NaM addhapaliovamaM paMcahi vAsasaehiM abhAhiya) he bhadaMta / sUrya vimAnoM kI deviyoM kI sthiti jaghanya se to palpa ke cauthe bhAga pramANa hai aura utkRSTa 500, pAca sau varSa adhika ardhapalpopama pramANa hai| (gahavimANANa bhaMte ! devANa kevayaM kAlaM ThiI paNNattA?) grahavimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? (goyanA ! jahanneNaM caubhAgapalio. varma ukkoseNaM pali bhoyama) he gautama! grahavimAnoM ke devoM kI sthiti jaghanya se palya ke caturtha bhAga pramANa aura utkRSTa se eka palyopama pramANa kahI gaI / (gaha vimANANaM bhaMte ! devINa kevaiyaM kAla bhAgapaliovama, sakoseNaM palibhovama vAsasahastramanbhahiya) gautama! sUryavimAnanA devanI sthiti jaghanyanI apekSAe te palyanA cothA bhAga pramANa che ane utkRSTathI eka hajAra varSa adhika palyopama pramANa che. (sUravimANANaM bhaMte ! vINa kevaiya' kAlaM ThiI paNNattA 1 goyamA ! jahanneNaM cau. bhArApaliovama ukkoseNa addhapaliovama paMcahi vAsasaehi amahiya). bhadaMta! sUryavimAnonI devionI sthiti jaghanyanI apekSAe te patyanA cothA bhAga pramANa ane utkRSTathI 500 varSa adhika ardha popama pramANe cha. (gaha bimANANaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA 1) 7 RE ! vimAnAna vAnI sthiti banI prazasa yehI (goyamA / jahanneNaM caubhAgapali bhovama, ukoseNaM paliovama) 3 gItama! vimaanenA devanI sthiti jaghanyanI apekSAe palyamanA . caturtha bhAga pramANu bhane yI 4 pakSyApaMma pramANa vAmAM mAvI cha. (gahavimANANaM bhave / devINaM kevaiya kAlaM ThiI paNattA) mata! pravimAnAnI hada a0 42 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anuyogadvArasUtre parapoSaNam, utkarSeNa arddhavalyopamam / nakSatravimAnAnAM bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptAH ? gautama jaghanyena caturbhAgapalyopamam, utkarSeNa arddhapalyopamam / nakSatravimAnAnAM bhadanta / devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena caturbhAgaparapopamam utkarSeNa sAtirekaM caturbhAgapalyopamam / tArAviThiI paNNattA) he bhadaMta ! grahavimAnoM kI deviyoM kI sthiti - AyukitanI kahI gaI hai ? (goyamA / jahaNNeNaM caubhAgapali ovamaM ukkoseNaM addhapaliodanaM ) he gautama ! grahavimAnoM kI deviyoM kI Ayu jaghanya se to ekapalya ke cauthe bhAga pramANa kahI gaI hai aura utkRSTa se ardha patya pramANa kahI gaI hai| (NakkhattavimANANaM bhaMte devANaM hari kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadanta ! nakSatra ke vimAnoM meM rahanevAle devoM kI Ayu kitanI kahI gaI hai ?) (goyamA ! jahaNaNeNa ca ubhAgapaliovamaM, ukkoseNaM apalibhavamaM) he gautama! nakSatra vimAnoM ke devoM kI Ayu jaghanya se to palya ke cauthe bhAga pramANa kahI gaI hai aura utkRSTa se Adhe palya kI kahI gaI hai / (naktrattavimANANaM bhaMte / devINaM hari kAlaM ThiI paNyantA ?) he bhadanta / nakSatravimAno kI deviyoM kI Ayu kitane kAla kI kahI gaI hai ? (goyamA ! jahaNaNeNaM caubhAgapaliovamaM ukkoseNaM sAtiregaM cabhAgapaliovamaM) he gautama! nakSatra vimAnoM kI deviyoM kI Ayu jaghanya se to palya ke cauthe bhAga pramANa AnI sthiti-Ayu haiTasI ajJapsa thayesI che ? (goyamA ! jahaNaNaM caubhAga paliovama ukkoseNa addhapaliovamaM ) De gaumata ! grahavimAnAnI vionuM Ayu jaghanyathI te eka padmanA cAthA bhAga pramANa kahevAmAM AvyuM che. ane utkRSTathI ardhapatyanA jeTalI kahI che, (kkhattavimAnANaM bhaMte! devANaM kevaiyAM kAlaM ThiI paNNattA 1) he mahata nakSatra vimAnAmAM rahenArA devAnu Ayu. keTalu' kahevAmAM AvyuM che ? (goyamA ! jahaNeNaM catrabhAgapalioma, ukkoseNaM addhapachiovama) se gautama ! nakSatra vimAnAnA devAnu Ayu jaghanyanI apekSAe te lyanA cAthA bhAga pramANa kahevAmAM Avyu che. ane utkRSTanI apekSAe aSa yatheoSamaprabhANu !DevAmAM yAnyu che. (natrakhattavimANANaM bhaMte ! devINaM kevaiya kAlaM ThiI paNNattA ?) De lahaMta ! nakSatra vibhAnAnI hevIyo mAyu DeMTalA DAvanuM uDevAmAM mAvyu che ? (gozramA ! jahaNeNa ca bhAgapaliovama ukkokheNa sAviregaM ca bhAgapalibhavama) De lahAMta 1 nakSatra vibhAnAnI vibhAnu AyuM jaghanyanI apekSAe teA palyanA cAthA bhAga pramANa jeTalu' kahevAmAM AvyuM che ane utkRSTathI kaIka vadhAre pa5nA caturtha bhAga pramANu kahevAmAM Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 335 mAnAnAM bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptAH ? gautama ! jaghanyena sAvirekam aSTabhAgapalyopamam , utkarSeNa caturbhAgapalyopamam / tArAvimAnAnAM bhadanta ! devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH pajJaptA ? gautama ! jaghanyena aSTabhAga palyopamam , utkarSeNa sAtirekam aSTabhAgapalpopamam / vaimAnikAnAM bhadanta ! kahI gaI hai aura utkRSTa se kucha adhika palya ke caturtha bhAga pramANa kahI gaI hai| (tArAvimANANAM bhaMte! devANe kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadaMta! tArAoM ke vimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? (goyamA ! jahaNNeNaM sAharegaM aTThabhAgapaliovamaM ukkoseNaM caubhAgapaliocama) he gautama ! tArAoM ke vimAnoM ke devoM kI Ayu jaghanya se to kucha adhika palya ke AThaveM bhAgapramANa kahI gaI hai aura utkRSTa se palya ke cauthe bhAgapramoNa kahI gaI hai| (tArA vimANANaM bhaMte ! devINaM kevayaM kAlaM ThiI paNNatA ?) tArAoM ke vimAnoM kI deviyoM kI he adanta ! kitanI Ayu kahI gaI hai ? (goyamA / jahaNaNaM aTThabhAgapali bhothamaM ukoseNaM sAireNaM aTThabhAgapaliocama) gautama ! tArAoM ke vimAno kI deviyoM kI oyu jaghanya se to palya ke AThaveM bhAgapramANa kahI gaI hai aura utkRSTa se kucha adhika palya ke AThaveM bhAgapramANa kahI gaI hai| (vemANiyANaM bhaMte ! devANaM kevayaM kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadanta ! vaimAnika devoM kI bhAvyu che. (tArAvimANANaM bhaMte ! devANaM kevaiya kAlaM ThiI paNNattA ?) . bhata tArAonA vimAnanA devanI sthiti keTalA kAlanI kahevAmAM AvI ch| (goymaa| jahaNNeNaM sAiregaM aTThabhAgapaliovama', ukkoseNa caubhAgapaliocama) 3 gautama! rAmAna vimAnAna vAnumAyu dhanyanA apekSAe to kaMIka vadhAre palyanA AThamA bhAga pramANu kahevAmAM AvyuM hai. 2 GthI 56yanA yAthA mA prabhAra 4AmA mA0yu cha. (tArA vimANANa bhaMte ! devI kevaiya kAlaM ThiI paNNattA!) tAzamAna vimAnAnI vimAnu hai ! Ayu aAmA mA0yuH cha ? (goyamA ! jahaNNeNa' adabhAgapaliovama ukkoseNa sAirega aTubhAgapaliovama) gautama! taaraaenA vimAnanI devionuM Ayu jaghanyanI apekSAe te palyanA AThamA bhAga pramANu kahevAmAM AvyuM che ane utkRSTathI kaMIka vadhAre palpanA AThamA mAsa pramANa apAmA mAthu che. (vemANiyANaM bhaMte ! devANaM kevazyaM kAlaM liI paNNatA) = Rs-a | vaimAnisa vA mA 44 upamA mAnya ch| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 anuyogadvArasUtre I devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH majJaptA ? gautama ! jaghanyena palyopamam, utkarSeNa trayastriMzat sAgaropamANi / vaimAnikAnAM bhadanta / devInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptAH ?, gautama ! jaghanyena palyopamam, utkarSeNa paJcapaJcAzat palyopamAni / saukha bhadanta ! kalpe devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ?, gautama ! jaghanyena palyopamam, utkarSeNa dve sAgaropame / saudharme khalu bhadanta ! kalpe kitanI Ayu kahI gaI hai ? (goyamA ! jahaNaNeNaM palibhovamaM ukkoseNaM tettIsa sAgarovamAha) he gautama! vaimAnika devoM kI Ayu jaghanya se to eka paltha kI kahI gaI hai aura utkRSTa se 33 sAgaropama kI kahI gaI hai / (veprANiyANaM bhaMte! devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadanta ! vaimAnika devoM kI deviyoM kI kitanI Ayu kahI gaI hai ? (goyanA ! jahaNjeNaM paliovamaM ukkoseNaM paNavaNaM palio mAi ) he gautama! vaimAnika devoM kI deviyoM kI Ayu jaghanya se eka patthopana kI kahI gaI hai aura utkRSTa se 55 palpoSama kI kahI gaI hai| (sohameNaM bhaMte ! kappe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadanta ! saudharma nAmaka kalpa meM devoM kI Ayu kitanI kahI gaI ? (govamA ! jahaNjeNaM paliodamaM ukkoseNaM do sAgazevamAha) he gautama ! saudharmakalpa meM devoM kI Ayu jaghanya to eka palyopama kI kahI gaI hai (goyamA ! jahaNeNa paliovama ukkoseNa vettIsaM sAgazevamAI ) he gautama ! vaimAnika dhruvenu' Ayu jaghanyanI apekSAe teA eka patra jeTalu' kahevAmAM Avyu che bhane utr2RSTadhI 33 sAgaropamanuM uDevAmAM AguM che. (vemANiyANa aMte ! devINa' kevaiyAM kAlaM ThiI paNNattA 1) De ahata ! vaimAni devAnI heviyAnu yuvAmAM mavyu che ? (goyamA ! jahaNeNa paliovama ukkoseNaM paNa paNNaM pachi provamAI) he gautama! vaimAnika hevAnI vibhAnu' Ayu jaghanyanI apekSAe palyApama jeTalu kahevAmAM AvyuM che ane utkRSTathI 55 paDhyeApabhanuM !DevAmAM manyu N che. (khohamme Na bhaMte ! kappe devANaM kevaiya N kAlaM ThiI paSNatA 1) De aha'ta ! saudharma nAma udaya hevAnu Ayu su vAmAM mAyu ? (goyamA ! jahaNaNeNa paThiprovama ukkoseNaM do sAgarotramAI) De gautama ! saudhama kalpamAM devenuM Ayu jaghanyanI apekSAe tA eka pahyA. pamanuM kahevAmAM Avyu che ane utkRSTathI e sAgarApabanuM kahevAmAM Avyu Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 333 parigRhItadevInAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA gautama ! jaghanyena palyopamam , utkarSeNa saptAlyopamAni / saudhameM khalu bhadanta ! kalpe aparigRhItadevInAM kiyantaM kAlaM sthitiH pajJaptA ? gautama 1 jaghanyena palpopamam , utkarSeNa paJcAzat palpopamAni / IzAne khalu bhadanta ! kalpe devAnA kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena sAtirekaM palyopamam , utkarSeNa sAtireke dve sAMga aura utkRSTa do sAgaropama kI hai (sohamme NaM bhaMte ! kappe pariggahiyA devINaM kevaiyaM kAlaM ThiIpaNNatA ?) saudhameM kalpa meM he bhadanta ! parigRhIta deviyoM kI Ayu kitanI kahI gaI hai ? (zodhamA ! jahaNNeNaM palibhovamaM ukkoleNaM sattapali bhoyamAI) he gautama ! saudharmakalpa meM parigRhIta deviyoM kI Ayu jaghanya se to eka palyApama kI aura utkRSTa se sAta palyoSama kI kahI gaI hai| (sohammeNaM bhaMte ! kappe apariggahiyA devINaM kevayaM kAlaM ThiI paNNatA ?) he bhadanta ! saudharma kalma meM aparigRhIta deviyoM kI Ayu kitanI kahI gaI hai ?) (goymaa| jahaNaNaM palibhoma, ukkoseNaM paNNAsapali bhovamAI) he gautama ! saudharmakalpa meM aparigRhIta deviyoM kI Ayu jaghanya se to 1palyo. pama kI kahI gaI hai aura utkRSTa se 50 palopama kI hai| (IsANeNaM bhaMte ! kappe devANaM kevAyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadanta ! IzAna kalpa me devoM kI kitanI Ayu kahI gaI hai ? (goyamA! jalapameNaM cha. (sohammeNa bhaMte / kappe pariggahiyA devINa kevaiyaM kA ThiI paNNatA ?) saudharma kaha5mAM he bhadaMtI parigrahIta devionuM AyuM keTaluM kahevAmAM mbhAvyu 1 (goyamA ! jaiNNeNa' paliovama ukkoseNaM satta paliokmAI) he gautama! sIdhama ka5mAM parigrahIta devionuM Ayu jaghanyanI apekSAe te eka popamanuM ane utkRSTathI sAta papama jeTaluM kahevAmAM AvyuM che. (sohammeNaM bhaMte ! kappe apariggahiyA devINaM kevaiyaM kAla ThiI paNNamA ) he bharatI saudharma kahapamAM aparigrahIta devIonuM Ayu keTaluM kahevAmAM mA0 ch| (goyamA ! jahaNNeNa paliovama, ukkoseNa' paNNAsa paliovamAI) he gItamAM saudharma kaha5mAM aparigrahIta devIonuM Ayu jaghanyanI apekSAe te 1 pApama jeTaluM kahevAmAM AvyuM che ane utkRSTathI 50 pakSyopabhanu ma mAvyu che. (IsANeNa bhave ! kappe devANa' kevaiya' kA ThiI paNNatA ?) 0 Rs.! zAna ... IS (mA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre ropame / IzAne khalu bhadanta ! kalpe parigRhItadevInAM kiyantaM kAlaM sthitiH majJaptA ?, gautama ! jaghanyena sAtireka palyopamam , utkarSeNa natra palpopamAni / IzAne khalu bhadanta ! kalpe aparigRhItadevInAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthiti: majJaptA ?, gautama jayanyena sAtirekaM palyopamam utkarSeNa paJcapaJcAzat palyopasAharegaM palibhovamaM, ukkoseNaM sAiregAI do sAgarovamAI) he gautama ! IzAna kalpa meM devoM kI Ayu jaghanya se to kucha adhika palpopama kI kahI gaI hai aura utkRSTa se kucha adhika do sAgaropama kI hai| (IsANe NaM bhaMte ! kappe pariggahiyA devINaM kevaiyaM kAlaM ThiI pagattA ?) he bhadanta ! IzAna kalA me parigRhIta deviyoM kI Ayu kitanI kahI gaI hai ? (goyamA ! jahaNaNaM sAharegaM paliovamaM, ukko. seNaM nava pali bhovamAI) he gautama ! IzAnakalpa meM parigRhIta deviyoM kI Ayu jaghanya se to kucha adhika eka palyopama kI aura utkRSTa se nau palyoSama kI kahI gaI hai| (IsANe Na bhaMte ! kappe apariggahiyANaM devINaM kevayaM kAlaM ThiI paNNattA ?) IzAna. kalpa meM he bhadanta ! aparigRhIna deviyoM kI Ayu kitanI kahI gaI hai ? (goyamA! jahaNjeNaM sAiregaM pali bhovama ukkoseNaM paNapaNapalibhovamAI) he gautama ! IzAna kalpa meM aparigRhIta deviyoM kI Ayu jaghanya se mA0yu cha ? (goyamA ! jahaNNega sAirega paliovama', ukkoseNa sAiregAI do sAgarovamAI) 3 gItama! zAna 465mA veAnu mAyu dhanyanI bhaya. kSAe te kaMIka vadhAre palyopama jeTaluM kahevAmAM AvyuM che ane utkRSTathI 4. padhAre meM sAgareza5ma 29 4AmA mA0yu che. (IsANeNa bhaMte ! kape parihiyA devoNa kevaiya' kAla liI paNNattA) BRIUAIna75vi pariDIta vArnu AyuTa aAmA mAvyu cha 1 (goyamA ! jahaH geNa sAiregaM palibhovama', ukkoseNa nava pali otramAI) 3 gautama zAna. kapamAM parihita devIonuM Ayu jaghanyanI apekSAe te kaMIka vadhAre eka palyopama jeTaluM ane utkRSTanI apekSAe nava popama jeTaluM pAmA mA0yu che. (IghANeNa bhaMte ! kappe apariggahiyANa devINa kevaiya kAla liI paNNatA) zAna5mais Ra! apariguDIta mAnu mAya 34 vi0 1 (goyamA ! jahaNgeNa sAiregaM paliovama / ukko. seNa paNapaNNapaliobamAI) OM gautama! zaE5i sapariNIta hai. eAnuM Ayu jaghanyanI apekSAe te kaMIka vadhAre eka pa5ma jeTaluM Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 335 mAni / sanatkumAre khalu bhadanta ! kalpe devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena dve sAgaropame, utkarSeNa saptasAgaropamANi / mAhendre khalu bhadanta ! kalpe devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena sAtireke dve sAgaropame, utkarSeNa sAtirekANi saptasAgaropamANi / brahmaloke khalu bhadanta ! kalpe devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama / jaghanyena saptato kucha adhika eka palyopama kI aura utkRsTa se 55 palyApama kI kahI gaI hai / (saNakumareNa bhaMte! kappe devANaM kevayaM kAlaM ThiI paNNatA?) he bhadanta ! sanatkumAra kalpa meM devoM kI Aya kinanI kahI gaI hai ? (goyamA / jahaNjeNaM do sAgarocamAiM ukko. seNaM sattasAgaromAI) he gautama ! sanatkumArakalpa meM devoM kI Ayu jaghanya se to do sAgaropama kI kahI gaI hai aura utkRSTa se sAta sAgaropama kI hai (mAhideNaM bhaMte ! kappe devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA?) he bhadaMta ! mAhendra kalpa meM devoM kI Ayu kitane kAla kI gaI hai ? (goyamA! jahaNNeNaM sAiregAIdo sAgarovamAI ukkoseNaM sAiregAI sattasAgarovamAiM) he gautama ! mAhendrakalpa meM devoM ko Ayu jaghanya se to kucha adhika do sAgaropama kI aura utkRSTa se kucha adhika sAta sAgaropama kI kahI gaI hai / (baMbhaloeNaM bhaMte ! kappe devANaM kelayaM kAlaM ThiI paNNatA ?). he bhadaMta ! brahmaloka nAma ke kalpa meM devoM kI MPSTanI apekSA 55 56yo5ma 29 apAmA mA . (saNaM kumAreNa bhaMte ! kappe devANa kevaiya kAla ThiI paNNattA 1). mahata sana. bhAra 465vi hevAnumAyu aAma mAthucha 1 (goyamA ! jahaNNeNa do sAgarovamAiM ukkoseNaM sattasAgarovamAI) 3 gotama! sanabhAra 48pamA renuM Ayu jaghanyanI apekSAe te be sAgaropama jeTaluM kahevAmAM AvyuM che ane utkRSTanI apekSAe 7 sAgarepama jeTaluM kahevAmAM AvyuM che. (mAhideNa' bhaMte ! kApe devANa kevaiya kAla ThiI paNNatA ?) B RE ! bhAundra 565i visAnu mAyu rakSA anupAmA mAyuMcha ? (goyamA ! jahaNNaNa sAiregAI do sAgarovamAI umkoseNa' sAiregAI saMtta sAgarovamAI) che gautama mahendrakalapamAM devionuM Ayu, jaghanyanI apekSAe te kaMIka vadhAre be sAgaropama jeTaluM ane utkRSTanI apekSAe kaMIka vadhAre 7 sAgarApama apAmA mA0yu che. (baMbhaloeNa bhaMte / kappe devANa kevaiya kAlaM ThiI paNNattA !) Bal Heras nAma 465mA hevArnu bhAyuddha Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre sAgaropamANi, utkarSeNa dazasAgaropamANi / evaM kalpe kalpe kiyantaM kAlaM sviviH prajJaptA ?, gautama ! evaM bhaNitavyaM-lAnta ke jaghanyena daza sAgaropamANi utkarSeNa caturdazamAgaropamANi / mahAzukre jaghanyena caturdaza sAgaropamANi, utkarSeNa saptadazasAgaropamANi / sahasrAre jaghanyena saptadazasAgaropamANi, kitanI Ayu kahI gaI hai 1 (goyamA ! jahaNNe NaM sattasAgarovamAI ukkokheNaM dasasAgarovamAI) he gautama ! brahmaloka meM devoM kI Ayu jaghanya se to sAta sAgaropama kI aura utkRSTa se daza sAgaropama kI kahI gaI hai| (evaM kappe 2 kevazyaM kAlaM ThiI paNNasA? goyamA! evaM mANiyanvaM) isI prakAra se pratyeka kalpa meM kitanI 2 Ayu kahI gaI hai aisA prazna kara lenA aura usakA he gautama ! uttara isa prakAra se jAnanA ki (laMgara jahanneNaM dasa sAgarovamAI ukkoseNaM cauddasasAgarovamAI) lAnta ka kalA meM jaghanya se duza sAgaropama kI hai aura uskRSTa se 14 sAgaropama kI hai / (mahAsukke jahanneNaM cauddasasAgarodhamAI ekko. seNaM sattarasasAgavamAI) mahAzukra meM jaghanya sthiti 14 sAgaropana kI hai aura utkRSTa sthiti 17 sAgaroSama kI hai / (sahassAre jahaNNeNaM satta ramasogarovamAI, ukkoseNaM aTTArasasAgaroSavAI) sahastrAkalpa meM jaghanya Ayu 17 sAgaropama kI hai jora uskRSTa Ayu 18 sAgazeSama kI hai| (ANae jahanneNaM aTThArasasAgaroSamAI, ukkoseNaM pazUNavIsaM sAga rovamAI) Anatakalpa meM jaghanya Ayu aThAraha 18 sAgaropama kI kahI hai aura utkRSTa Ayu 19 unnIsa sAgaropama kI hai / (pANae jahaNNeNaM sevAmA sAnyu cha.. (goyamA ! jahaNgeNaM sata sAgarovamAiM ukkoseNaM dasa sAgarobamAI) 8 gautama ! hama vAnu bhAyu dhanyanI apekSA sAta 7 sAgaropamanuM ane utkRSTanI apekSAe 10 sAgaropamanuM kahevAmAM AvyuM cha. (evaM kappera kevaiya kAla' ThiI paNNattA ! goyamA ! evaM bhANiyavvaM) mA pramANe ja dareka kalapamAM keTaluM Ayu prApta thayeluM che? A jAtane prazna karI le ane he gautama! tene javAba A pramANe jANuM levuM joIe ke (laMtara jahanneNaM vanakhAgarovamAI, ukkoseNaM cauddasasAgarovamAiM) ends ka9pamAM jaghanyanI apekSAe 10 sAgaropama jeTaluM ane utkRSTanI ape kSA 14 saagre|5m ra yu che. (mahA sukke jahanneNaM causakhAgaroSamAi' ukzoseNaM sattarasasAgarodhamAi) mAzubha dhanyasthiti 14 sAgareza5manI na Ta riyata 17 sAgareza5ma kI che. (sahassAre jahaNaNaM khattarasabAgaroyamAI, unakokhaNaM advArakhasAgarAvamAi) sAra Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam -2374 utkarSeNa aSTAdazasAgaropamANi / Anate jaghanyena aSTAdazasAgaropamANi utkarSeNa ekonaviMzatisAgaropamANi / mANate jaghanyena ekonaviMzatisAgaropamANi, utkarSeNaviMzati sAgaropamANi / AraNe jaghanyena viMzatisAgaropamANi, utkarSeNa ekavizatisAgaropamANi / acyute jaghanyena ekaviMzatisAgaropamANi, utkaNa dvAviMzati sAgaropamANi / adhastanAdhastanoveyakavimAneSu khalu bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ?, gautama ! jaghanyena dvAviMzati sAgaropamANi, utkarSeNa trayoviMzati sAgaropamANi / adhastanamadhyamaveyaka egUNavIsa sAgarovamAI ukkoseNaM bIsaM sAgarovamAI) prANatakalpa meM jaghanya Ayu 19 sAgaropama kI hai aura utkRSTa Ayu bIsa sAgarI pama kI hai| (AraNe jahaNNaNaM bIsaM sAgarovamA ukkoseNaM ekavIsaM sAgarovamAI) AraNakalpa meM jaghanya Ayu bIsa sAgaropama kI hai aura utkRSTa Ayu 21 sAgaropama kI hai| (accue jahanneNaM ekkavIsa sAgaropamAI ukkoseNaM bAvIsaM sAgarovabhAI) acyutakalpa meM jaghanya Ayuta 21 sAgaropama kI hai aura utkRSTa Ayu 22 sAgaropama kI hai| (hehimaheDimagevijjagavimANesuNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadanta ) adhastana adhastana graiveyaka vimAnoM meM devoM kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai| (goynaa| jahanneNaM bAbIsaM sAMga rovamAI ukkoseNaM tevIsaM sAgarovamAI) he gautama! jaghanya se 25 kalapamAM jaghanyanI apekSAe Ayu 17 sAgaropamanuM ane utkRSTa AvuM sAgarezama 299 che. (ANae jahanneNaM advArasasAgarovamAiM ukkoseNaM egUH NavIsaM sAgarovamAI) mAnata85i dhanya bhAyu 18 sAgarezama re Angre Ayu 18 sAgareza5ma 289 che. (pANae jahaNaNaM egUNavIsa sAgarovamAI ukkoseNaM vIsaM sAgarovamAI) prAta:65i dhanya mAyu.15 sAgarezapamanu cha bhane ma mAyu 20 sAgapabhanu cha (AraNe jahaNe] bIsaM sAgarovamAI ukkoseNaM ekavIsaM sAgarovamAI) mAraNa 85mA anya Ayu 20 sAgaropama jeTaluM ane utkRSTa Ayu 21 sAgaropama jeTaluM che. (accue jahanneNaM ekavIsaM sAgarovamAI unakoseNaM bAvIsaM sAgarovamAI) azruta kalapamAM jaghanya Ayu 21 sAgaropama jeTaluM ane utkRSTa AyuM - 22 saag|5 289 pAma mAthu che. (heDhimaheDimagevijagavimANesu NaM bhaMte / devANa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ?) ! astana stana raiveyaka vimAnamAM tenI keTalA kALanI sthiti kahevAmAM AvI che (goyamA ! jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI ukkoNaM tevIsaM sAMgarovamAI) gItamA jaghanyanI apekSAe 22 sAgaropama jeTalI ane utkRSTanI apekSAe 26 a043 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 anuyogadvArasUtre vimAneSu khalu bhainta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena prayoviMzati sAgaropamANi, utkarSeNa caturvizati sAgaropamANi / adhastanoparitanagraMveyakavimAneSu khala bhavanta ! devAnAM kiyanta kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena caturvizati sAgaropamANi utkarSeNa paJcaviMzati sAgaropamANi / madhyamAghastanoveyakavimAneSu khalu bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA? sAgaropama kI aura utkRSTa 21 sAgaropama kI kahI gaI hai / (hehimamajjhima geveja vimANeca bhaMte ! devANaM kevayaM kAlaM ThiI paNNattA) adhastanamadhyana praizeyaka vimAnoM meM haiM bhadanta / devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? (gothamA ! jahaNaNaM tevIsaM sAgarovamAI, ukko. seNaM cauvIsaM sogarodhamA) he gautama jaghanya sthiti to vahAM 23 sAgaropama kI kahI gaI hai aura utkRSTa sthiti 24 sAgaropama kI hai| (himauvamigevejjagavimANelu Na bhaMte ! devANaM kevayaM kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadaMta / adhastana uparitana praiveyaka vimAnoM meM devoM ki sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? (goyamA / jahaNNaNaM caucIsaM sAgarocamAI ukkoleNaM paMcavIsaM sAgarovamAI) he gautama ! vahAM para devA kI jaghanyasthiti 24 sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti 25 sAgaroSama kI kahI gaI hai| (prajijhamahimagavejjagavimA puNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA) he bhadanta ! madhyama adhastana aveyaka vimAnoM meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI AgarA5ma rahI cha. (heTrimamajhimagevejagavimANesuNaM bhaMte ! devANa' kevaiyaM kAlaM ThiI paNattA) apastana madhyama avaya vibhAnAmA ! hevAnI sthiti 1 m Ama mAvI cha ? (goyamA ! jahaNNeNa tevIsaM sAgarovamAI', ukkoseNa cavIsaM sAgarovamAI) 3 gautama! dhanya sthiti te tyAM 23 sAgaropama jeTalI ane utkRSTa sthiti 24 sAgaropama jeTalI 2. (heTThimauvarimagevejA vimANesuNaM bhaMte ! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA) he bharaMta! adhastana uparitana veyaka vimAnamAM devanI sthiti keTalA ajanI prazasa thayekI che! (goyamA ! jahaNeNa cavIsaM sAgarovamAI ukkokheNa paMcavIsaM sAgarovamAI) gautama yo hevAnI sthiti nyanI ace. kSAe 24:sAgaropama jeTalI ane utkRSTanI apekSAe 25 sAgarepama 2vI pAbhA bhAvI che. (majjhimahedvimagevejjagavimANesu Na mate ! devANa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNacA ) mahata bhadhyama sastana aveya: vibhAnAbhA devAnI sthitimA janA prajJA yaye cha 1 (goyamA ! jahaNNa Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 139 gautama ! jaghanyena pazcaviMzati sAgaropamANi, utkarSeNa SaiviMzati sAgaropamANi / madhyamamadhyamaveyakavimAneSu khallu bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA! * gautama ! jaghanyena pavizati sAgaropamANi utkarSeNa saptaviMzati sAgaropamANi / madhyamoparitanapraiveyakavimAneSu khalu bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthiti prajJaptA ? gautama ! jaghanyena saptaviMzati sAgaropamAni utkarSeNa aSTAviMzati sAgagaI hai ? ( goyamA ! jahaNNeNaM paNNavIsaM sAgarovamA ukkoseNa chanvIsa sAgarovalAI) he gautama ! vahAM para devoM kI sthiti jaghanya se * 25 sAgaropama kI aura uskRSTa se 26 sAgaropama kI kahI gaI hai| (majjhimamajjhimagevejjAvimANesu Na bhaMte ! devANa kevayaM kAlaM ThiI. paNNattA) madhyana madhyama aveyaka vimAnoM meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? (goyamA ! jahaNNaNa chancIsaM sAgarovamAI. ukkose NaM sattAvIsaM sAgarovapAI) hai gautama! vahA~ para devoM kI sthiti jaghanya se to 26 sAgaropama kI kahI gaI hai aura utkRSTa se 27 sAgaropamakI hai| (majjhimauvarinagevejjagavimANestuNaM bhaMte ! devANa - kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA) he bhadanta ! madhyamauparitana praiveyaka vimAnoM meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? (goymaa| jahaNNeNa sattAvIsaM sAgarodhamA ukkoleNaM aTThAvIsaM sAgarovamAi) he gautama! vahAM para jaghanyasthiti to 27 sAgaroSama kI kahI gaI hai aura utkRSTa sthiti 28 sAgaropama kI hai| (uvarimahe himagevejjagavi. paNNavIsaM sAgarobamAI, ukkoseNa chabbIsaM sAgarovamAI') 3 gItamA tyA devonI sthiti jaghanyanI apekSAe 25 sAgarepama jeTalI ane utkRSTanI apekSA 21 sAgaremanI che. (majjhiAmamajjhimagevejjagavimANesa Na bhte| devANa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA) madhyama madhyama aveya vimAnAmAvalI sthiti ear janI prazasa yayezI che 1 (goymaa| jahaNNeNaM chavvIsaM sAgaro vamAI unakoseNaM sattAvIsaM sAgarovamAI) 3 gItama! tyAMnI sthiti jaghanyanI apekSAe te 26 sAgaropama jeTalI kahevAmAM AvI che ane Getii apekSA 27 saagre|5m rakSI 4Ama mAvI cha. (majhima uvarimagevejjagavimANesu NaM bhave! devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA!). bhadaMta madhyama uparitana zaiveyaka vimAnamAM tenI sthiti keTalA kALanI prajJA pyebI cha ? (goyamA.! jahaNgeNa sata vIsaM sAgarovamAI ukkoseNaM aTTA. vIsaM sAgarovamAiM) gautama! tyA anya sthiti to 27 sAgarApabhanI mate Sesthiti 28 sAgarAmanI mA mAvI che. (uparimahe TimagevejjagavimANe Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ anuyogadvArasUtra zepamANi / uparitanAdhastanoveyakavimAneSu khalu bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ? jaghanyena aSTAviMzati sAgaropamANi, utkarSeNa ekonAzita sAgaropamAgi / uparitanamadhyamaveyakavimAneSu khalu bhadanta ! devAnAM kiMyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ?, gautama ! jaghanyena ekonatriMzat sAgaropamANi, utkarSeNa triMzat sAgaropamANi, uparitanoparitanauveyakavimAneSu khalu bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama | jayanyena triMzata sAgaropamANi, mANesaNaM bhaMte | devANa kevayaM kAlaM ThiI paNNatA ?) he bhadanta ! saparitana adhastana graiveyaka vimAnoM meM devoM kI sthiti kitanI kahI gaI (goyamA! jahaNjeNaM aTThAvIsaM sAgarovamAI ukkoseNaM egUNatIsaM sAgarovanAI) he gautama / vahAM para devoM kI jaghanyasthiti to 28 sAgaropama kI kahI gaI hai aura utkRSTa sthiti 29 sAgaropama ki hai| (uvarimAmajjhimagevejjagavimANesu NaM bhaMte! devANa kevayaM kAla vi paNNatA?) uparitanamadhyamaveyaka vimAnoM meM he bhadaMta ! devoM kI sthiti kitanI mAnI gaI hai ? (goyamA ! jahaNNeNa egUNatIsaM sAgaroSamAI, ukkoseNa tIsaM sAgarovamAI) he gautama / vahAM para devoM kI sthiti jaghanya to 29 sAgaropama kI mAnI gaI hai aura utkRSTa sthiti 30 sAgarApama kI hai| (uparima uvarimagevejjagavimANesu Na bhaMte / devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA) he bhadanta / uparitana mate devANa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ) 3 R 16ritana stana aveyara vimAnamA vAna sthiti kI prajJA thayekI che ? (goyamA / jahaNNeNa' adAbIsaM sAgarovanAI ukkoserNa egUgatIsaM sAgarovAmAI) 3 gautama! tyAMnA devonI jaghanya sthiti te 28 sAgaropama jeTalI kahevAmAM AvI che ane sthiti 28 sAgare5bhanI avAma mAvI che. (ucarimamajhimageveujagavimANesu NaM bhate ! devANa kevaiyaM kAla' ThiI paNNattA 1) paritana madhyama veyaka vimAnamAM che bhadata ! devenI sthiti keTalI prajJasa thayelI cha ? (goyamA ! jaiNNaNa egaNIsaM sAgarovamAI, ukkokheNa' tIsaM sAgaroMvamAi) gautama ! tyA devAnI yati dhanyanI apekSA to 26 saas2|5mnii bhane aSTa sthiti 30 sAgareza5manI cha. (uvaripauvarimageve. jjagavimANesu bhNte| devANa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) . Ra! uparitana uparitana veyaka vimAnamAM devanI sthiti keTalA kALanI prajJAta Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 341 utkarSeNa ekaviMzat sAgaropamANi / vijayavainayantajayantAparAjitavimAneSu khalu bhadanta ! devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prasaptA?, gautama ! jaghanyena ekatriMzat sAgaropamANi, utkarSeNa trayastriMzat saagropmaanni| sarvArthasiddhe khalu bhadanta ! mahA. vimAne devAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA? gautama! ajaghanyAnutkarSeNa prayastriMzat sAgaropamANi / tadetat sUkSmamaddhApalyopamam / tadetat advApalyopamam ||suu0207|| * uparitana avedhaka vimAnoM meM devoM kI sthiti kitane kAla kI mAnI gaI hai? ( goyamA! jahaNjeNaM tIsaM sAgarovamAI, ukkoseNa ekatIsaM sAgarovamAI) he gautama! vahA~ para devoM kI sthiti jaghanya to 30 sAgaropama kI aura utkRSTa 31 sAgaropama kI mAnI "gaI hai| vijayavejayaMtajayaMta aparAjiyavimANesuNa bhaMte ! devANa keMvaiyaM kAla ThiI paNNattA) he bhadanta ! vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aura aparAjita ina cAra-vimAnoM meM devoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai? (goyamA jahanneNa ekkatIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNa tettIsaM sAga. rovamAI) he gautama ! vahAM para jaghanya sthiti to 31 sAgaropama kI kahI gaI hai aura utkRSTa sthiti 33 sogaropamakI hai| savvaTThasiddheNa bhaMte ! mahAvimANe devANa kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) he bhadanta / sarvArtha siddha nAmakA jo mahAvimAna hai, usameM devoM kI sthiti kitane kAla kI mAnI gaI hai (goyamA! ajahaNNamaNukkoseNa tettIsaM sAgaroMvamAI) he gautama ! yahAM para devoM kI sthiti ajaghanya aura anutkRSTarUpa thI ? (goyamA ! jahaNeNa tIsa sAgarovamAI, ukkoseNa ekatAsaM sAMga rovamA) gautama ! tyo vAnI dhanyasthiti to 30 sAgaropabhanI bhane ge 31 sAgarAmanI aAmA bhAvI che. (vijayavejayaMtajayaMtaaparA. jiyavimANesu Na bhate! devANa kevaiyaM kAla ThiI paNNattA 1)mahata ! viya. vaijayaMta, jayaMta ane aparAjita A cAra vimAnamAM devanI sthitimI ta thayeA cha 1 (goyamA ! jahanneNa ekkatIsaM sAgarovamAI, ukkoseNa tettIsaM sAgarovamAI) 3 gautama! tyA dhanyasthiti to 31 sAgaropamanI madhyama 32 sAgaropama jeTalI ane utkRSTa sthiti 33 sAgashpbhReal vAma che. (savvaTThasiddheNa bhave / mahAvimANe devANa kevaiyaM kAla ThiI pagattA?) BRET I sAtha siddha nAma mahAvibhAna cha, wi vAnI sthiti 8 janI jasa thayehI cha 1 (goyamA ! ajahaeNamaNakoseNa vettIsaM sAgarobamAI) gItama! vAnI yati manya Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre 'asurakumArANaM ' ityAdi TIkA- asya sandarbhasyArthaH spaSTaH / atredaM bodhyat-pRthivyAdInAmaparyAptanAM 'jaghanye nokuSTena cAntamuhUrtameva sthitiH tataH paraM paryAptatvena pariNAmAt mrnnaadveti| antarAdiprabhRtirvaimAnikaparyantAnAmayoptAnAM jaghanyatautkRSTatazcAntarmuhUrtameva sthitiH tataH paramavazyaM paryAptatvena pariNamanAt / aveyakavimAneSu nava prastaTAH - kramavartino bhavanti / tatrAdhastanAstrayaH prastaTAH adhstnoveykshbdenocynte| . madhyamAstrayA prastaTA madhyamaveyakazabdenocyante / uparitanAstrayaH prastaTA uparitanaveyakazabdenocyante / tatra adhastanapraiveyake'dhastanaH prastaTo'dhasvanAdhastana. praiveykshbdenocyte| madhyamastu-adhastanamadhyamaveyakazabdena, uparitanazca-adha. stanoparitanagraiveyakazabdena, madhyamaveyake'dhastanaH mastaTo madhyamArdhastanauveyaka ..zabdenocyate / madhyamaH mastaTo. madhyamamadhyamagraiveya kazabdena, uparitanazca prastaTo madhyamoparitanapastaTazandena, uparitanagreveyake'dhastanaH prastaTa uparitanAdhastana..aveyaka sandenocyate, madhyamaH-uparitana madhyamaveyakazabdena, uparitanazva-uparitanoparitanauveyakazabdeneti ||suu0 207 // se kevala 33 sAgaropama kI hai| (se taM suhame addhApalibhovame) isa prakAra yaha sUkSma addhApalyopama kA svarUpa hai / (se taM addhApaliovame) isakA varNana samApta hote hI addhApalyopama kA svarUpa varNana samApta huaa| .. bhAvArtha--isa sUtra dvArA sUtrakArane ekendriya se lekara saMjJI asaMjJo paMcendriya tiryazca jIvoM kI manuSyoM kI, aura bhavanapati vyantara jyotiSka evaM vaimAnika devoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA varNana kiyA hai| ise spaSTarUpa meM samajhane ke liye isa nakze ko dekhiyeane anuSkRSTa rUpathI phakata 33 sAgarepama jeTalI kahevAmAM AvI che. te taM suheme addhApali ovame) mA pramANe mA sUkSma maddhApayopabhanu 2135 . * (se taM addhApali provame) bhAnu na samAsa Adi or addhApakSyA5manu 135 varNana samApta thayuM che. bhAvArtha-A sUtravaDe sUtrakAre ekendriyathI mADIne saMzI asaMsI 5thendriya tiryaMca jAnI, manuSyanI, ane bhavanapati vyaMtara, tika ane vaimAnikadevenI jaghanya ane utkRSTa sthitinuM varNana karyuM che. A saMbaMdhamAM vizeSa spaSTIkaraNa mATe nIceno nakaze juo - Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA. TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 63. nAma jaghanyasthiti utkRSTasthiti asurakumAroMkI 10 hajAra varSa kI kucha adhika 1 sAgaropamakA asurakumAradeviyoM kI 4 // palyopaNa kI nAgakumAroMkI kucha kama do palyopama kI nAgakumAradevIyoMkI kucha kama ekapalyopamakI (nAgakumAra se lekara , 2stanitakumAra taka ke kucha kama do palyopamakI (devoM aura devIyoM kI pRthivIkAyikoMkI eka antarmuhUrta, 22 hajAra varSa sUkSmapRthivIkAyikoMkI antarmuhUrta, , aparyApta bA. pR.kA. paryApta bA." , bAdara pRthivIkAyika 22 hajAra varSa aparyAptaka bA0 pR0. antarmuhUrta paryApta pA0 pR0 22 hajAra varSa ap kAyika aMtarmuhUrta kama22 hajAra varSa sUkSma apkAyika 7hajAra varSe nAma jaghanyasthiti utkRSTasthiti asurakumAre nI kaMIka vadhAre sAgarepamanI asurakumAra vizenI 4mA palyopamanI nAgabhArAnI - kaMIka nyUta be 55manI nAgakumAradevIonI ' kaMIka apa eka palyopamanI nAgakumArathI mAMDIne svanitakumAra sudhInA kaMIka alpa eka pApamanI , che ane devionI pRthivIkAyikenI eka antarmuhUrta 22 hajAra varSa sUma pRthivIkAyikanI antarmuhUrta , aparyApta pR. 4. , pati, bAdara pRthivIkAyika 22 hajAra varSa aparyApta mA. . attamuhurta 5ryAta mA.. ata kama 22 hajAra varSa aprakAyika 7 hajAra varSa sukSama akAyika mantabhuta . 10 hajAra varSanI " Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogadvAramA antarmuhUrta , antarmuhurta 7 sahasra varSa antarmuhUrta a0 mu0 kama 7 hajAra varSa 3 tIna ahorAtra antarmuhUrta ., aparyAptaka apkAyika , paryAptaka ap kA. bAdara ap kAyika , aparyAptaka apU kA0 "paryAptaka , tejaskAdhika sUkSmatejaskAyika ,, aparyAptaka taija0 ,, paryAptaka taija0 bAdara taijaskAyika aparyAptakavAdara teja. paryAptaka , " vAyukAyikasUkSma vAyukAyika 2 aparyApta vAyukAyika , paryApta vAyu kA0 , aparyAptaka apUkAi ,, paryAta a510 . bAdara apUkAyika >> aparyApta apUkA , paryAvara , tejasakAyika sUkSama tejaskAyika ,, aparyApta 10 ,, paryApta 10 bAdara tejaskAyaka aparyApta bAdara teja, 3 ahorAtra antarmuhUrta antarmuhUrta kama 3 ahorAtra 3 hajAra varSa antarmuhUrta antamuhurta 7 sahastra varSa antarmuhurta anta, kama 7 hajAra varSa 3 ahorAtra antarmuhUrta paHi " " 3 ahorAtra antamuhUrta ,,bha 3 mArA 3 hajAra varSa antarmuhUrta vAyukAyika sUkSama vAyukAyika >> aparyApta vAyukAya * paryApta vAyukA Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 35% . aar'u andhthi 3 tIna hajAra varSa aparyAptaka cAdara , antarmuhata paryAptaka ... ... antamuhUrta kama3 hajAra varSa vanaspati kA 10 hajAra varSa sUkSma vanaspati kA0 antarmuhurta / , aparyAptaka vana0, " paryAptaka bana0 kA0 bAdara vanaspatikAyika- " 10 hajAra varSa aparyAptaka bAiravanaspati kA0 antamuhUrta.. paryAptaka , ... a.mu.kama 1060 varSa bIndriyajIva 12 varSa aparyAptaka chIndriya antarmuhUrta paryAptaka ,. anta mu0 kama 12 varSa zrIndriya jIva 49dina aparyA0,.. antarmuhUrta . paryAptaka, bharmu kama49 dinarAta bAdara vAyukAyika 3 traNa hajAra varSa aparyApaka bAdara vAyunAyika mantabhuta. pads. " MR 15 vanaspatikAyika che 10 hajAra varSa. sUma vanaspatikAyika, mantata. , ayords pana. >> paryAptaka nakA bAdara vanaspatikAyika 10 hajAra varSa aparyAptaka bAdara vanakALa antarmuhUrta 5yosa " " ubha 10.9215 dvIndriya jIva 11 1 aparyAptaka hIndriya mantabhuta. paryApta . ". . " ma 12 1 trIndriya jIva - 48 14 a5/0 " antamuhUrta ekama 49 divasa rAtra a0 44 paryApta Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... caturindriya jIva aparyA. , 'paryAptaka , paMcendriya jIva (tiryaca) jalacara paMcendriya, saMmRcchimajalacara- aMtarmuhUrta aparyAptaka saMmmU0 jala0 paryAptaka garbhaja jalacaraaparyAptaka , , paryAptaka " " catuSpada sthalacarasamUcchima catuSpa0 stha aparyAsaka saMmU0 catu0 stha0 paryAptaka , , garbhajacatuSpadasthalacara : caturindriya jIva aparyA che paryAptakA pathandriya liya) jalacara paMcendriya, saMmUrNima jalacara aparyAptaka samU0 jala0 paryApta , , Home sayara aparyApta ,, , pAta , catuSpada sthalacaM saMbhUcchika catupada stha0 aparyApta saMmUcatu.stha. 5.4 , , gabha ja catuSa sthalacara . -: anuyogadvArasUtre 6 mAsa antarmuhUrta aMtarmuhUrta kama 6 mAsa 3palyopama 1 pUrva koTi 1 pUrva koTi antarmuhUrta a0 mu0 kama 1 pUrva koTi eka karoDa pUrva antarmuhUrta a0 mu. kama 1 pUrva koTi tIna palyApama 84 hajAra varSa antarmuhUrta * a0 mu0kama 94 hajAravarSa tIna palyopama 6 mAsa antarmuhUrta ___, 6 bhAsa 3 papama 1 pUvakeTa 1 pUrvakeTa antarmuhUrta , kama 1 pUrvakeTi 1 koDa pUrva antarmuhUrta " ma 15 mA traNa pApama 84 12. 15 antarmuhUrta >> kama 94 hajAra varSa traNa pApama .... Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 347 aparyApta. " ". antarmuhUrta paryAptaka a0 mu0 kama tIna pulyopama uraH parisarpasthalacara 1 pUrva koTi saMmUcchima ," 53 hajAra varSa aparyA0 .." antarmuhUrta paryAptaka. , , a0 mu..kama 53 : 3 varSa garbhajaura pari0 sthala. 1 pUrva koTi apayAptaka " .. antamuhAtta paryAptaka. , ... a0 mu0kama 1 pUrva koTi bhujaparisarpasthalacara :: 1 pUrva koTi - saMmUJchima " " . 42 hajAra varSa apAta.. "" antamuhUrta payAsaka...! amu kama 42 haH varSa garbhajabhujapari0 ...... ....pUrva koTi . . aparyAptaka, " antamuhUrta paryAptaka " , ",- H0 kama pUrva koTi khecara .." 1. palya ke a0bhA0 pra0 apA0 , ".. antarmuhUrta - panta , , .. kama traNa palyopama 2:5risa sthAyara... sUbhUribha, 4312 15 antarmuhUrta , paryAptaka >> kama 53 hajAra varSa garbhaja ura pari0 sthala. 1 pUrva ke i apAta " " mantakRta bhujaparisapathalacara 1 pUrva keTa . saMmaciThThama , 42 hajAra varSa aparyApta paryAta ". garbhaja bhujapari0 prayata " " M2. 10 / manta yAta... che kama pUrva ke Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cApama anuyogadvArasUtre saMmUcchima " 72 hajAra varSa apa: " " antarmuhUrsa paryA0 , " a0 muM0 kA 72 ha0 varSa garbhaja khecara pa. ke a0 bhA0pra0 aparyA., , antarmuhUrta paryAptaka, " .. a0 mu0 kama pa0 ke a0pra0 manuSya "" tIna palyopana . saMmUcchima manuSya antarmuhUrta antarmuhUrta garbhajamanuSya tIna palyopama apayAM , " ... antarmuhUrta paryA "" a0 mu0 kama tIna palyopama bhyantaradeva daza hajAra varSa eka palyopama , deviyA~ ardhapalyopama jyotiSka deva kucha adhika palya ke 1 lAkha varSa adhika AThaveM bhAga pramANa 1 palpopama 1 palyanA asaM. bhAga pramANa sabhUmichabha , 72 hajAra varSa a50 antarmuhUrta " kekama 72 hajAra varSa garbhaja khecara pa.nA asaM. bhAga pramANu bha5 0 . antarmuhUrta pAnta: " ,, kama palyopamanA asaM. bhAga pramANa bhanuSya " traNa palyopama saMmUrNima manuSya antarmuhUtta garbhaja manuSya traNa palyopama aparyA. " mantabhuta paryA. che kama traNa pApama vyaMtara deva daza hajAra varSa eka pApama haviyA adha popama tiSka deva kaIka vadhAre patyanA 8mAM bhAga pramANu 1 lAkha varSa adhika 1 palyopama * becara pA0 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 349 , vighAM - paNa che ane mAtra pai0 chuM tha0 303ojana candra vimAnagatadeva palpa ke cauthe bhA0pra0 1 lAkha varSa a0 1palyopama che ke jethayA che. : 1 10 laI jai ubha0 0 . sUrya vimAnagatadeva , , 10 ba0 a0 1: palyopama che ke vitha che .5 sau va0 a Adhe pa0 paNa che revata che , : ; joba - - prada che vivAM che - - mAdheparovara " . . nakSatra deva , . . baporana che che temAM cha ja . gurujI - pa0 haja yA mae. tArA , deva kucha adhika palyopamaa0pa0 kA cauthA bhA0, ( je mAre mArA pramANa tArA , deviyAM palyopama ke AThaveM kucha adhika palpopama bhAga pramANa ' ke AThaveM bhAga vaimAnika deva 1 palyopama 22 sapanA vaimAnika deviyAM 55 palpopama saudharmakalpagata deva do sAgaropama , devio palyanA 8mA bhAga pra. 50 hajAra varSa adhika ardhapapama candravimAnagata deva pApamanA 4thA bhAga ma. 1 lAkha varSa adhika 15. 50 hajAra varSa a. ardhapa. sUryavimAnagata deva 1hajAra varSa a. 15. - 5 se varSa adhika : : ardhapapama graha vimAnagata deva 1 palya pama * graha , devio ardhapopama * nakSatra deva ardhapApama kaMIka vadhAre pAyamanA 4thA bhAga pramANu tArA , deva kaMIka vadhAre palyopamanA palyopamanA 4thA bhAga 8mA bhAga pramANa pramANa tArA , devio pApamanA . kaMIka vadhAre 55manA 8mA bhAga pramANa 8mAM bhAga pramANu vaimAnika deva 1 pApama 33 sAgaropama vaimAnika devio 55 palyopama saudharmakalpagata deva be sAgaropama devio >> devio devio Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .350 anuyogadvArasUtra ,, kalpa meM parigRhIta deviyAM , . 7 palpopama , , aparigRhIta , 50 palyopama IzAnakalpagataHdeva kucha a.1 palpopama kucha a. do sAgaropama , ,meM pari. deviyAM, nau palyopama , , aparigRhIta.de. , , 55 patyopama sanatkumAra kalpagata deva do sAgaropama 7 sAgaropama mAhendra , kucha adhika kucha adhika do sAgaropama 7 sAgaropama 'brahmalokagatadeva 7 sAgaropama 10 sAgaropama lAntaka 1. sAgaropama 14 sAgaropama mahAzukra 14 sAgaropama 17 sahasrAra Anata prANata AraNa " 21 acyuta , parigRhIta devIo 7 palyopama bhISamapamA maragRhIta , 50 pApama IzAnakahapagata deva kaMIka vadhAre 1 pApama kaMIka vadhAre be sAgaropama pariDIta vimA " nava palyopama ,, aparihIta.. " papa papama sanakumAra kaTapagata deva be sAgaropama 7 sAgarepama bhADendra , kaMIka vadhAre be sAgaropama kaMIka vadhAre 7 sAgaropama prAsAta 7 sAgaropama 10 sAgaropama lAntaka 10 sAgaropama mahAzuka sahasAra mAnata 'prAta bAraNuM amRta Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 31 // anuyogacandrikA TIkA sUtra 207 asurakumArAdInAmAyuHsthitinirUpaNam 351 adhastana adhastana graiveyaka 22 sAgaropama: 23 sAgaropama: madhyama , 23 , uparitana , 24 , 25. " madhyama adhastana , , madhyama , 26 " ra uparitana , uparitana adhastana , "... madhyama , ,. uparitana .., vijaya, vaijayaMta, jayaMta aparAjita 31 sarvArthasiddha , 33 " " " isameM jaghanya aura utkRSTa sthiti meM antara nahIM hai| yahAM to 33. sAgaropama kI sthiti hai / aparyApta pRthivI AdikoM kI jaghanya aura uskRSTa sthiti antarmuharta kI hI hai / isake bAda yA to ve paryAptaka hojAte haiM yA maraNa kara jAte haiN| vyantaradevoM se lekara vaimAnika devoM apana adhastana veyaka 22. i . , madhyama , 2 . , , ratana.. , 24 26-. . 24 // 25 mayama adhatana i madathama 27. , paritana , 27 .. , 28 uritana adhistana madhyama, , paritana 3 . vijaya, vaizyAta, jayaMta, aparAjita 31 sAtha siddha 3 " AmAM jaghanya ane ukRSTasthitimAM taphAvata nathI ahI te 33 sAgaropama jeTalI sthiti che. aparyApta pRthivI vagerenI jaghanya ane utkRSTa sthiti antarmahattvanI che. enA pachI kAM to teo pataka thaI jAya che, 38 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ . anuyogadvArasUtre atha kSetrapalyopamaM nirUpayati mUlam - kiM taM khetapaliovame ? khettapaliokme-duvihe paNNatte taM jahA-suhame ya vAvahArie y| tattha NaM je se suhume se tthppe| tastha NaM jese vAvahArie se jahA nAmae palle siyAjoyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM, joyaNaM uThavaheNaM, taMtiguNaM savisesaM prikkhevennN| se palle egAhiya beyAhiya teyAhiya jAva bharie vaalukoddiinnN| te NaM bAlaggA No aggIDahejjA jAva taka kI bhI aparyApta kAvasthA kI sthiti jaghanya aura utkRSTa antarmuharta kI hI hai| isake bAda ve niyamataH paryApta ho jAte hai / aveyakavimAnoM meM navaprastaTa hai| nIce kI tIna prastaTa adhastana aveyaka, madhyamA ke prastaTa greveSaka aura Upara ke tIna prastaTa uparitana grevezaka zabda se kahe jAte haiN| ina meM jo aMdhastana graiveyaka meM nIce kA greveyakSa hai, vaha adhastana graiveyaka kahalAtA hai| bIca kA adhastana madhyama aura Upara kA avastana uparitana graiveyaka kahalAtA hai| isI prakAra se madhyama graiveyaka kA jo nIce kA graiMveyaka hai, vaha madhyama adhastana, bIca kA madhyama 2 aura Upara kA madhyama uparitana aveyaka jAnanA caahiye| Upara ke tIna veyakoM meM bhI isI krama se lagA lenA caahiye| isa prakAra graiveyaka vimAnoM meM ye nava prastaTa RsacI haiM ||suu0 207 // kAM te maraNa prApta kare che. vyaMtara devathI mAMDIne vaimAnika deve sudhInI paNa aparyAptakAvasthAnI sthiti jaghanya ane utkRSTa aMtamuhUrtA , jeTalI che. tyAra pachI teo niyamataH paryApta thaI jAya che. raiveyaka vimAnamAM nava prasta che. nIcenA traNa prastare adhastana zaiveyaka ane uparanA traNa prasta u5ritana zabda vaDe saMbaMdhita karavAmAM Ave che. AmAM je astana preveyakamAM nIcenuM veyaka che. te adhastana madhyama ane uparanuM adhatana uparitane veyaka kahevAmAM Ave che. A pramANe madhyama zreyakanI nIce che. praveyaka che te madhyama adhastana, madhyanuM madhyama ane uparanuM madhyama uparitana veyaka jANavuM joIe uparanAM traNa raiveyake viSe paNa A kramathI samajI levuM joIe A pramANe vaiveyaka vimAnamAM A nava prastara kramavartI che. sU02mA Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadhandrikA TIkA sUtra 208 kSetrapalyopamanirUpaNam 353 No pUittAe havvamAgacchejjA / je NaM tassa pallassa AgAsa paelA tehiM vAlaggohi apphunnA, tao NaM samae samae egamegaM AgAsapaesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve nihie bhavai, se taM vAvahArie khettapaliovame eesi pallANaM koDAkoDI bhaveja dsgunniyaa| taM vAvahAriyassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 1 // eeMhiM vAvahAriehiM khettapaliovamasAgarovamehiM ki paoyaNaM? eehiM vAvahAriehiM khettapaliovamehiM nasthi kiMcippaoyaNaM, kevalaM paNNavaNA pnnnnvijji| se te vAvahArie khettpliovme| se kiM taM suhame khettapaliovame? suhame khettapaliovame-se jahANAmae palle siyA-joyaNaM AyAmavikkhaMbheNaM jAva prikkhevennN| se NaM palle egAhiya beyAhiya teyAhiya jAva bharie vAlaggakoDINaM / tattha NaM egamege vAlagge asaMkhijjAI khaMDAI kji| te Na vAlaggakhaMDA didiogAhaNAo asaMkhejjahabhAgamettA, suhumassa paNagajIvasa sarIrogAhaNAo asNkhejjgunnaa| teNaM vAlaggakhaMDA No aggI DahejjA jAva No pUittAe hakSamAgacchejjA / je gaM tassa pallassa AgAsapaesA tehiM vAlaggakhaMDehiM AphuNNA vA aNAphuNNA vA, tao Ne samae samae egamegaM AgAsapaesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINa jAva niTie bhavai, se taM suhume khettpliovme| tattha of coyae paNNavarga evaM kyAlI-asthi Ne tassa pallassa AgAsapaesA jeNaM tehi a045 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogachArasUtre vAlaragakhaMDehi aNAphuNNA? haMtA asthi| jahA ko diluto? se jahANAmae koTue liyA kohaMDANaM bharie, tattha NaM mAuliMgA paMkkhittA, te vi maayaa| tattha NaM billA pakkhittA tevi maayaaN| tattha NaM AmalagA pakkhittA te vi maayaa| tattha NaM bayarA pakiNvattA te'vi maayaa| tastha NaM caNagA pakkhittA te'vi mAyA tattha of muggA pakkhitA te'vi maayaa| tattha gaM sarisavA pakisattA te'vi maayaa| tattha NaM gaMgAvAlayA pakkhittA sAki mAyA / evameva eraNaM dilunaneNaM asthi rNa tasla pallassa AgA~sapaesA, je NaM tehiM vAlaggakhaMDehi annaapuNnnnnaa| eesi pallANaM koDAkoDI bhavejja dsgunniyaa| taM suhumasta khettasAgarobamasaM egasla bhave parimANaM // 1 // eehiM suhumahiM khettasAgarobamohi kiM paoyaNa ? / eehiM suhamapaliovamasAgaroamehi didivAe davvA mavijJati ||suu0 208 // .. chAyA-atha kiM tat kSetrapalyopamam ? kSetrapalyopama-dvividha prakSatam, tapAmukSmaM ca vyAvahArikaM ca / tatra khala yat sUkSmaM tat sthApyam / atra khalu yat aba cUtrakAra kSetrapalyApama kA svarUpa spaSTa karate haiM-- - 'se kitaM khetapaliovame' ityAdi / zabdArtha-(se ki taM khetapalibhovame ?) he bhadanta ! kSetrapalyopama kA kyA svarUpa hai ? (khetapali ovame duvihe paNNatte) kSetra palyApama do prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) ve do prakAra ye haiM-(suddhame ya vAya have sUtrakAra kSetrapalapamanuM svarUpa spaSTa kare che- "se ki khettapali ovame"tyAha zahA-(se ki taM khecapaliovame 1) 8 mata Itra pasyopamana' 1135 cha 1 (khecapaliovame duvihe paNNate 1) kSetra yApamAna meM praza cha. (taMjaDA) a4aare| pramANe -(suhame ya vAvahArie ya) 1 sakSama Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacaMndrikA TIkA sUtra 208 kSetrapalyopanirUpaNam tad vyavahArikaM tad yathA nAma palyaM syAda yojanam AyAmaviSkambheNa, yojanam udvedhena tatriguNa savizeSa parikSepeNa / tat khallu palyam ekAhikabaiyahikatrayahika thAnad bhRtaM vAlAyakoTInAm / tAni khallu vAlAgrANi no agnidaheta, noM vAyuharet no kuthyeyuH, no paridhvaMseran , no pUtitayA havyamAgaccheyuH / ye khalu tasya palyasya AkAzapadezA tAlAH AspRSTAH, tataH khalu samaye samaye ekamehArie ya) 1 sUkSma kSetra palpopama aura dUsarA vyAvahArika kSetrapalyApama / (tattha gaMje se sahame se Thappe) inameM jo sUkSma hai, usakA kathana vyAvahArika ke bAda kiyA jAvegA-isaliye use abhI nahIM kahA jAtA hai| (tastha NaM je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA) inameM jo vyAvahArika hai, vaha isa prakAra se hai-kalpanA karo-koI eka palya hoM (joyaNaM AyAmavikhaMbheNaM joyarNa uvveheNaM) eka yojana laMbA eka yojana cauDA aura eka hI yojana gaharA vaha ho / (taM tiguNaM savisesa parikkheveNaM) isa kI vRtta-paridhi kucha adhika tiguNI ho / (se Na palle egAhiya beyAhiya teyAhiya jAva bharie bAlaggakoDINa) isa palya kI eka dina do dina tIna dina yAvat 7 sAta dina taka ke bAlAgrI se bharA huA ho| (te NaM bAlaggA No aggI DahejjA jAba NoM pUittAe handhamAgacchejjA) ye vAlA vahAM isa rUpa se bhare jAve ki-'jina para agni vAyu Adi kA kucha bhI prabhAva nahIM par3a sakeM aura na ye. saMDe gala sake / aba (je NaM tassa pallassa AgAsapaesA tehiM. bAlaggehi kSetra pasyo5ma ane bhI vyApAri pakSyA5ma (tattha NaM je se sahame se Thappa A sarvemAM je sUkSama che, tenuM kathana vyAvahArika pachI karavAmAM aMjaze tati Na je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA) mAmA re vyApArita mApramANe cha. mema viyara re| 35 se 56ya DAya. (joyaNaM oNyAmaH vikkhaMbhegaM joyaNa uvve heNa) 4 yA Rin, 2 yojana pahANA bhane sara yAra ' lAya. (taM tiguNa' savisesaM parikkheveNaM) tenI vRtta-paridhi padhAre mA DAya. (se NaM palle egAhiyabeyAhiya teyAhiya jAva bharie bAlaggakoDINa) mAyane me hisa, ye hasa hasa yAvat 7 si adhiin| bhAsAyIthI saMpUrita DAya. (te gaM bAlaggA No aggI DahejA jApa NoM pahattAe havva mAgacchejA) 0 mAtAzrI mAM se prabhArI saravAmAM Ava jemanI upara aMgni, vAyu vagerenI keI paNa jAtanI asara thaI zake nahiM na hI nahiM mana mAgaNI zanaDiM. 3 (je gaM tassa pavasva Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 .. anuyogabArasUtre kam AkAzapradezam apahAya yAvatA kAlena tat palyaM kSINaM nIrajaskaM nirlepa niSThitaM bhavati tad vyavahArika kSetrapalyopamam / eteSAM palyAnAM koTIkITimaveda dazaguNitA / tad vyavahArikasya kSetrasAgaropamasya ekasya bhavet pariNAmam // 1 // etaiH vyAvahArika kSetrapala yopamasAgaropamaiH kiM prayojanam ?, etaiH vyAvahArikara apphutrA, to NaM samae samae egamega AgAsapaesaM avahAya jAvAeNaM kAleNaM se palle khINe nIrae, nilleve, nihie, bhavai, se taM vAyahArie khettapalioSame) jo usa palya ke AkAzapradeza una bAlAnoM dvArA vyApta hai, vahAM se una bAlAgoM meM se eka 2 bAlAgra kI eka eka samaya meM bAhara nikaale| jitane-samaya-kAla meM-vaha palya una bAlAnoM se sarvathA rahita ho jAtA hai, vaha vyAvahArikakSetrapalyopama hai| 'kSINa, nIrajaska, nilepa Adi padoM kA artha pahile kahA hI jA cukA hai|so usI prakAra kA artha yahAM para ina padoM kA saMgata kara lenA caahiye| (eesi pallANaM koDAkoDI bhavejja dasaguNiyA, taM vAvahAriyassa khesasAgaroSamasta, egassa bhave parimANa) ina palyoM kI dazaguNita boTikoTI eka vyAvahArika kSetra sAgaropama kA parimANa hotA hai| arthAt 10 koTikoTI vyAvahArika kSetra palpopamoM kA eka vyAvahArika kSetra sAgaropama hotA hai| (eehiM) ina (vAvahAriehiM) vyAvahArika (khesapali bhovamasAgarovamehiM ki paoyaNa) kSetrapalyopamoM evaM mAgAsapaesA vehiM bAlaggehi apphunnA, tao samae samae egamegaM, . paesaM vihAya jAvaieNa' kAleNaM se palle khINe, nIrae, nilleve, nidie, bhavai, se taM vAvahArie khettapaliovame) ta pakSyanA 2 mA prahAzI te vAlAjho vaDe vyApta che, tyAMthI te vAlAomAMthI eka eka vAlAjhane eka samayamAM bahAra kADhe jeTalA samayamAM te palya te vAlAzrothI sarvathA rahita thaI jAya che, te kayAvahArika kSetrapApama che. kSINa, nIraja, nileSa vagere padane artha pahelAM kahevAmAM Avyo che. te ahI paNa te mA) artha sabhaDa va . (eesiM pallANaM kor3A-kor3I bhaveja isa guNiyA / taM vAvahAriyassa khettasAgarovamassa, egassa bhave parimANa) mA 55manI daza guNita koTi-koTi eka vyAvahArika kSetra sAgaropamanuM parimANu hoya che. eTale ke 10 koTi-keTI vyAvahArika kSetra 55ma 1912 me 0.818 sAgaropama DAya che. (eehi) mA (vAvahAripahi) 0yaIR: .. (khettapaliovamasAgarovamehi ki paoyaNa) kSetrakSyo . Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadhandrikA TIkA sUtra 208 kSetrapalyopamanirUpaNam kSetrapalyopamasAgaropamainAsti kizcitmayojanam, kevalaM prajJApanA prajJApyate / sadetad vyAvahArika kSetrapalyopamam / atha kiM tat sAmaM kSetrapalpopamam ! sUkSma kSetraparayopamaM tad yathA nAmakaM palyaM syAd yojanam AyAmaviSkambheNa, yAvat parikSepeNa / tat khaMca palyam aikAlikadvaiyahikatraiyahika yAvat bhUtaM vAlAprako sAgaropamoM se kauna sA prayojana siddha hotA hai ? (eehiM vAvahariehi khettapalioSamasAgarovamehiM nasthi kiMcippoyaNaM) ... uttara--ina vyAvahArika kSetra palyopamoM evaM vyAvahArika kSetra sAgaropamoM se koI prayojana siddha nahIM hotA hai| (kevalaM paNNavaNApaNNavijjai) sirpha inase. prarUpaNA hI hotI hai| (se taM vAvahArie khettapalioSame) isa prakAra yaha vyAvahArika kSetra pasyopama kA svarUpa hai| (se kiM taM suhame khettapaliovame ?) he bhadanta ! sUkSma kSetra palyo pama kA kyA svarUpa hai? . uttara--(suSTume khesapalibhovame) sUkSma kSetrapalyApama (se jahA nAmae) isa prakAra se hai-jaise (palle siyA) koI eka palya kushl-ho| (joyarNa AyAmavikkhaMbheNaM jAvaM parikkheveNaM) vaha eka yojana laMkhA, 1 yojana cauDA aura eka yojana gaharA hai| usakI vRtta-paridhi kucha adhika tiguNI ho| (se NaM palle egAhiya beyAhiya tiyAhiya jAva bharie bAlaggakoDINa) isa palla meM eka dina do dina tIna dina yAvat 5mA ma sAgare5mAthI yA prayora Cala thAya chai 1 (eehi vAtrahariehi khettapaliovamasAgarovamehi nathi kicippajoyaNa) uttara-A vyAvahArika kSetrapApa temaja vyAvahArika kSetra sAgaro5maathii 6 55 tana prayogananI siddhi yatI nathI. (kevalaM paNNavaNA paNNavijjai) memanAthI 54 5354 0 rAya che (se taM vAvahArie khettapaliovame) mA pramANe mA vyApAra kSetrapakSyApabhanu 2135 che. (se kita pAvahArie suhume khettapaliovame) MED! sUkSma kSetra pasyopamanus135 cha? uttara-(sahame khetapaliovame) sUkSma kSetra pasyopasa (se jahAnAmae) / prabhArI rebha / (palle siyA) 64 56ya-zukha-DAya. (joyarNa AyAmavikkhaMbheNaM jAva parikkheverNa) tase yAna ail, 1 yojana pahoLe ane eka jana UDe hoya tenI vRtta-paridhi kaMIka vadhAre traNa bhI DAya. (seNaM palle pagAhiyabeyAhiya viyAhiya jAva bharie. bAlaga. koDINaM) payAM me hisa, RG1sa, 11 yAvat sAta Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta anuyogadvArasUtre DInAm / tatra khalu ekamekaM vAlAgram asaMkhyeyAni khaNDAni kriyate / tAni khalu bAlAgrakhaNDAni dRSTayavagAhanAtaH asaMkhyeyabhAgamAtrANi, sUkSmasya panakajI - vasya zarIrAvagAhanAto'saMkhyeyaguNAni / tAni khalu vAlAgrakhaNDAni no agni dahet yAvat no pUrvitAM hanyamAgaccheyuH / ye khalu tasya palyasya AkAzapradezAstairvAlAgra khaNDe spRSTA vA anAspRSTA vA tataH khalu samaye samaye ekamekam AkApradezam apahAya yAvatA kAlena tat palyaM kSINaM yAvad niSThitaM bhavati, tadetat sAta dina taka ke Uge hue bAlAgroM se bhro| (tattha NaM egamege bAlagge asaMkhijjAI khaMDAI kajjaha) ina bhare hue bAlAoM se eka 2 bAlAgra ke kevalI kI buddhi se asaMkhyAta 2 khaMDa karo / ( te NaM bAlaggakhaMDA diTThi ogAhaNAo asaMkhejjai bhAgamettA, samasta paNagajIvassa sarIro ggAhaNAo asaMkhejjaiguNA) ye bAlAgra - khaMDadRSTipatha prApta vastu kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga mAtra aura sUkSma paNaka jIva kI zarIrA vagAhanA kI apekSA asaMkhyAta guNeM bar3e hote haiN| (te gaM bAlaggakhaMDA No aggI DahejjA jAva No pUhattAe ha. tramAgacchejjA) ye bAlAgra khaMDa usa palpa meM isa rIti se bharanA cAhiye ki - 'jisase una para agni havA Adi kA prabhAva kAma na kara sake aura na ve sar3a gala hI sakeM / (jeNaM tassa pallAsa AgAsapaesA tehiM vAlaggagakhaMDehi AphuNNA bA aNAkuNNA vA) una bhare hue vAlAgrakhaMr3oM se usa palpa ke AkAza pradeza cAhe vyApta hoM cAhe na bhI hoM (tao NaM samaya samae egamegaM hivasa sudhInA mAjhAthI bharavAmAM Ave (tattha NaM egamege bAlagge asaMkhijjAI raNaMzArUM jJa6) A sapUta bAlAzromAMthI eka eka khAlAthane DaeNvalInI buddhi baDe asabhyAMta asaMkhyAta au karavAmAM bhAve. (se NaM bAlaggakhaMDA diTThi ogAhaNAMo asaMkhejjaibhAgamettA, suhRmasTa paNagajIvassa sarIroggAhaNAoM asaM bAlAgra khaDA dRSTipatha prApta vastunI apekSA asakhejji guNA bhA khyAtamA bhAga mAtra ane sUkSma paNuka jIvanI zarIrAvagAhanAnI apekSA asakhyAtagayA hoya che. (TeNaM bAlagagakhaMDA No aggI DahemjA jAva pUittApa ivvamAgacchejjA) mA AsAma / te cayamAM mevI rIte lavA ho ! jethI temanI upara agni, pavana vagerenI asara thAya nahi te kahI zake nahi te bhogaNI zaDe nahi. (je NaM tassa pallassa AgAsaparasA tehi bAlA"khaDehi AphuNNA vA aNAkuNNA vAM) te baresA vAsArthama' abhAMthI te pasyanA mAThAzapradezI ase vyAsa hAya haiM na pazu Doya. (taoNa' samae samae egamega Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 anuyogacandrikA TokA sUtra 208 kSetrapalyopamanirUpaNam sUkSma kSetrapalyopamam / tatra khalu nodakaH prajJApakamevamavAdI-santi khalla tasya - palyasya AkAzapradezA ye khalu tairvAlAgrakhaNDairanAspRSTAH 1, in santi / yathA ko dRSTAnta ? sa yathAnAmakaH koSThaka: syAt kuSmANDaibhRtaH / tatra khalu mAtuliGgAni " prakSiptAni tAnyapi mitAni, tatra khalu vilvAni prakSiptAni tAnyapi mitAni / AgAsapaesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe jAba nihie .... bhavai se taM hame khettapaliovame) aba isake bAda eka eka samaya meM eka AkAza ke pradeza ko chor3akara-arthAt usa usa pradeza se una bAlAgra khaMDoM ko nikAlakara-jitane samaya meM una bAlAna khaMDoM se vaha paltha rikta (khAlI) ho jAtA hai utane samaya kA nAma eka sUkSma kSetra palpopama hai / (tattha NaM coyae paNNavarga evaM vayAsI) aba isa para koI zaMkA karane vAlA ziSya gurudeva se aisA pUchatA hai ki (asthi NaM tassa: pallasta AgAsapaesA jaM gaM tehiM bAlaggakhaMDehi aNAphuNNA) he gurudeva ! kyA usa palya ke AkAzapradeza aise bhI haiM, jo una bAlAgrakhaMDoM se avyApta-anAkAnta-ho ? (haMtA) hAM (atthi) haiM / (jahA ko diluto?) isa viSaya ko spaSTa karane vAlA dRSTAnta kauna sA hai-se jahANAmae) jaise koI eka (kohaMDANaM bharie kohae siyA) kUSmANDoM se bharA huA koThA ho (tattha NaM mAuliMgo pakkhittA, te vimAyA ! vahAM mAtuliMga-bijoroM ko DAlo to ve bhI vahAM samA jAte haiN| tattha AgAsapaesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe jAva niTrie bhavaha se taM. sahame khettapali zrIvame) have,tyAmA / samayamA mAyanA dezane tyajIne eTale ke te pradezamAMthI te bAlAkhane bahAra kADhInejeTalA samayamAM te vAlAthakhaDethI te palya rikata (khAlI) thaI jAya teTalA samaya nAma me sUkSma kSetrapakSyA5ma che. (tattha NaM coyae paNNavarga evaM kyAsI) mA ma za 42nA2 ziSya 43vana sA prabhArI pra pure cha / (asthiNaM tassa pallassa AgAsapaesA jaNaM vehi bAlaggakhar3e hi aNAphuNNA) B Y3he ! 56yanA azA vA 5 cha 2 a AthI ma0yAsa-mananta DAya ? (hatA) hA (atthi) che. (jahA koviTato?) mA viSaya 25 42 // 2 dRSTAnta sApramANe cha. (se jahA NAmae) me (kohaMDANaM bharie kodUpaM siyA) bhAthI pUrita 8. DAya (tastha NaM mAuliMgA pakkhittA, te vi mAyA) tyA bhAtulagI-minna. rAmA-2 nAbhA mA 5 mA samAviSTa tha ya che. (tattha Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na 360 anuyogadvArasUtre tatra khalu AmalakAni pakSiyAni tAnyapi mitAni / tatra khalu badarANi pakSiA zAni tAnyapi mitAni / tatra khalu caNakAH prakSiptAste'pi mitAH / tatra khalu mudrAH prakSiptAste'pi mitAH / tatra khalu sarvapAH prakSiptAste'pi mitAH / tatra khala gaGgAbAlukA pratimA sA'pi miThA / evameva etena dRSTAntena asti khalu tasya palyasya AkAzapadezA ye khalu taiH vAlAgrakhaNDairanAspRSTAH / eteSAM palyAnAM koTIkoTibhaved dazaguNitAH / tat mUkSmasya kSetrasAgaropamasya ekasya bhaveda paM cillA pakkhisA te vi mAyA) vahAM pilloM ko bhI koI DAle to ve vahAM samA jAte haiM / (tastha NaM AmalagA pakkhitA te vi mAyA) vahAM para AMvaloM ko bhI koI DAle to ve bhI vahAM samA jAte haiN| (tasya gaM SayarA pakkhitA te vi mAyA) vahAM beroM ko bhI koI DAle to ve bhI vahAM samA jAte haiM / (tatya gaM caganA pakkhittA te vi mAyA) vahAM para canoM ko bhI koI DAle to ve bhI vahAM samA jAte haiM / (tastha NaM muggA pakkhittA te vi mAyA) yahA~ para mUMga ko bhI koI DAle to vaha bhI samA jAtA hai / (tastha NaM sarisavA pakkhittA te vi mAyA) vahAM para sarasoM ko koI DAle to vaha bhI samA jAtA hai / (tastha NaM gaMgAvAluyA pakkhittA sAvi mAyA) vahAM gaMgA kI bAlu bhI koI DAle to vaha bhI vahAM samA jAtI hai| (evameva) isI prakAra (eeNaM divateNaM) isa dRSTAnta se (tassa pallassa) usa palpa ke (AgAsapaesA asthi) aise bhI A. kAza pradeza haiM (je NaM) jo (tehiM bAlaggakhaMDehiM) una bAlAgrakhaMDoM se (aNAphuNNA) anaaspRsstt-anaakaant-hai| (eesi pallANaM, dasaguNiyA billA pakvittA te vi mAyA) tyA nivAne 55 nAya tara yA samAviSTa laya. (tattha NaM AmalagA-pakkhicA ve vi mAyA) tyAM sAmAna sAsa tyAM samAviSaya. (tattha NaM bayarA pakkhicA te vi mAyA) tyA mAra nAbhI at a 4g samAviSTa thaya (tastha NaM paNagA pakkhittA devimAyA) yA nA 5 samA jaya cha (tattha NaM mamatA pakkhittA te vi mAyA) yA bhaga nAbhIya tata 55 samAviSTa ya. (tattha NaM sarikhavA pakkhicA te vi mAyA) tyAM sarasa nAbhIta 55 sabhA. vijaya. (tattha NaM gaMgAvAluA pakkhitA mA vi mAyA) tyAMnI reta nAmI ta samAviSTa 25 mya. (evameva) mA pramANe (paeNaM vidraNa) mAntayA (vassa pallasma) pakSyanA (AgAsapaesA asthi) 2 pay A dezI cha. (je) 2 (hi bAlagAkhaMDehi) te mAmA (aNAphuNNA) mana -mananta ya. (epani paralANaM pasagupiyA koDA koDI) Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. .. anuyogacandrikA TIkA sUtra 208 kSetrapalyopamanirUpaNam - 2 parimANam // 1 // etaiH . sakSmai kSetrapalyopamasAgaropamaiH kiM prayojanam / etaiH sUkSmapalyopamasAgaropamaiMH dRSTivAde dravyANi mIyante // suu0288|| / TIkA-'se kiM te' ityAdi.. asya sandarbhasya vyAkhyA addhApalyopamavadeva bodhyA / tathA'pi kiMcid vyAkhyAyate-kSetram-AkAza taMdudAramadhAnaM palyoSamaM kSetrapalyopamam / vyAvahArikakSetrapalyopame tasya palyasyAntargatA ye namaHpradezAstailAaurAMspRSTA:pAptA:-AkrAntAH santi / teSAM sUkSmatvAt matisamayamekaikApahAre asaMkhyeyA koDAkoDI) isa palpoM kI dazaguNita koTi koTI (egasta suhamassa khettasAgarokhamassa) eka mUkSmakSetra sAgazeSama kA (parimANaM bhave) parimANaH hotA hai| (eehiM. suTumehi khettapaliovamasAgarovamehi ki soyaNaM ?) he bhadanta ! ina sUkSma kSetra palyopama evaM sUkSmakSetra sAMgate. pama se kyA prayojana siddha hotA hai ? (eehiM suhamapaliovamasAgarovamehi diSTivAe. dravvA mavijjati) ina, sUkSmakSetra palyopamoM maiM evaM samikSetra sAgaropamoM se dRSTivAda meM dravyoM kI ginati kI jAtI hai| : bhAvArtha-isa sUtra dvArA sutrakAra ne kSetra palyopama kA kyA svasapa hai ?' yaha spaSTa kiyA hai| vaille to isa sUtra kI vyAkhyA andIalpopama jaisI hI hai| parantu ipta palyApama meM kSetra se AkAza liyA gayA hai| vyAvahArika kSetra pasyopama se usa palya ke antargata jo nabhAMpradeza haiM, ve una bAlAnoM se vyApta kahe gaye haiN| inake atyanta "bhA pakSyA 10 guNita aMTI (egassa suhumassa khettasAgarovamassa) ne sUkSma kSetra sAgarepabhanu pariNAma ya che. (eehi suhame hi khettapati . ovamasAgarovamehi ki poyaNe?) . ! 41 sUkSma kSetra pakSyAbha tima sUkSma kSetra sagaropamayA yA prayogamanI siddhiyAya cha 1 (eehi sahamapali.provamalAgarovamehi diTThivAe davA * mavijaMti) 40. sUkSma kSetra apamothI temaja sUkSama kSetra sAgaropamethI daSTivAdamAM dravyonI gaNanA 42pAmA mAvale.. mApAya- sUtra he saMtrA kSetrApamAna 2535 4,1' A vAta spaSTa karI che. Ama te A sUtranI khyA , addhApama jevI ja che. paNa A pApamamAM kSetruthI AkAza grahaNa karavAmAM AvyuM che. vyApAra kssetr58|5maa ta pakSyamA no cha, talthothI vyApta thayela che. kahevAmAM AvyA che. teo ayakta bhrama che tethI a0 46 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. bhanuyogadvArasUtra utsarpiNyavasapiNyo vyatiyanti / ato'saMkhyeyotsarpiNyavasarpiNImAnaM vyAvahArikakSetrapalyopamaM bodhyam / sukSmakSetrapalyopame tu sUkSmaivIlAmakhaNDaiH spRSTA aspRSTAca namApadezA gRhyante, atastad vyAvahArikAdasaMkhyeyaguNakAlamAnaM bodhym| nanu yadi spRSTA aspRSTAzca namammadezA atra gRhyante, tarhi vAlAgrakhaNDaiH kiM prayoja nam ? iti cedAha-prastutapalyopamena dRSTivAde dravyANi mIyante, teSu kAnicid .. dravyANi yathokta kAlAprakhaNDaspRSTaireva nabhaH pradezairmI yante, kAnicidaspRSTarityato sUkSma hone ke kAraNa pratiptamaya eka 2 bAlAgra ke nikAlane meM asaMkhyAta utsarpiNiyAM aviiNayAM samApta ho jAtI haiM / isaliye asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI svarUpa yaha vyAvahArika kSetra palyo. pama hotA hai| sUkSmakSetrapalyopama meM una bAlAgoM ke asaMkhyAta 2 khaMDa eka eka bAlAgra ke kiye jAte haiM / ina ghAlAgrakhaMDoM se usa palya ke namaHpradeza spRSTa bhI hote haiM aura aspRSTa bhI hote haiN| aisA kahA gayA hai| isakA kAla vyAvahArika kSetra palyopama se asaMkhyAta guNA hotA hai| yahAM para aisI AzaMkA ho sakatI hai ki-'isa kSetra palyopama meM yadi bAlAgrakhaMDoM se spRSTa aura aspRSTa donoM prakAra ke pradeza gRhIta kiye gae haiM to phira bAlAna khaNDoM se kyA tAtparya nikalA ? to isakA uttara isa prakAra se hai, ki-'prastuta palyopama se dRSTivAda aMga meM dravya gine jAte haiN| inameM kitaneka dravya yathokta bAlAya khaMDoM se spRSTa hue nabhA pradezoM se gine jAte haiM mApe jAte haiNpratisamaya eka eka vAlAjhane bahAra kADhavAmAM asaMkhyAta utsarpiNIo ane avasarpiNIo samApta thaI jAya che. eTalA mATe asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI svarUpa A vyAvahArika kSetrapalopama hoya che. sUma kSetrapApamamAM te vAlAonA asaMkhyAta khaDe eka eka vAlAjhanA karavAmAM Ave che. A vAlAzrakhaDethI te 5lyanA nabha: pradeze pRSTa paNa hoya che. ane apRSTa paNa hoya che. Ama kahevAmAM AvyuM che. Ane kALa cAvahArika kSetra palyopamathI asaMkhyAtagaNe hoya che. ahIM evI AzaMkA utpanna thaI zake ke A kSetra 595mamAM je vAlAzrakhathI spaSTa ane aspaSTa banne prakAranA pradezo grahaNa karavAmAM AvyA che ? te pachI vAlAkheDAthI kayA tAtparyanI siddhi thAya? te enA javAbamAM A pramANe kahI zakAya ke "prastuta palyopamathI daSTivAda aMgamAM dravyonI gaNanA thAya che. A sarvemAM keTalAka dra yathAta vAlAgrakhaMDathI pRSTa thayela nabhAzAthI gaNavAmAM Ave che-mApavAmAM Ave che-eTale ke temanuM pramANa nakkI Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 208 kSetrapalyopamanirUpaNam 263 dRSTivAdoktadravyamAnopayogitvAd bALAgrakhaNDa prarUpaNA saprayojanaina, na tu niSNayojaneti / tatra namaH pradezAnAM spRSTAspRSTatvamarUpaNe guruNA kRte sati samutpanna saMzayaH ziSya AcAryamevamavAdIt - he bhadanta / tasya parapasyAntargatA evaMvidhA AkAzapradezAH kiM saMbhavanti, ye khalu tairvAlAgrakhaNDaispRSTA bhaveyuH ? tatra paraye vAlAgrakhaNDAni niviDatayA vyavasthApitAni, atastatra chidrasyAsaMbhavAt bAlAgrakhaNDAspRSTAkAzama dezAnAmasambhAvyAt 'tatra paraye'spRSTA AkAzapradezAH santi' iti nocitamitimaSTurabhiprAyaH / gururAha - hanta ! astyetat ! nAtra tvayA sandi hAnena bhavitavyam / zRNu - ' sa yathA nAmahaH koSThakaH syAt kUSmADairbhRtaH ? arthAt unakA pramANa nizcita kiyA jAtA hai / aura kitaneka dravya jo yathokta bAlAgra khaMDo se spRSTa nahIM hue haiM, aise nabhaH pradezoM se gine jAte haiM / isaliye dRSTivAda meM kathita dravyoM ke mAna karane meM upayogI - hone se bAlA ke khaMDoM kI prANA niSprayojanIbhUta nahIM hai, kintu prayojanIbhUta hI hai / jaba gurudeva ne isa prakAra se spRSTa aspRSTa nabhaH pradezoM kI prarUpaNA kI to utpanna hue saMzaya vAle kisI ziSya meM gurudeva se usI samaya aisA pUchA ki - 'he bhadanta ! jaba vaha palya una bAlAgra khaNDoM se labAlaba bhara diyA jAtA hai, to aisI sthiti meM vahA~ chidra nahIM raha sakane ke kAraNa kyoM aise bhI nabhaHpradeza saMbhavita ho : sakate haiM jo una bAlAgra khaMDoM se aspRSTa bane raheM / taba ziSya kI isa zaMkA kI nivRtti karane ke liye gurudeva ne use isa dRSThAnta dvArA pratibodhita kiyA ki hAM, vahAM aise bhI pradeza saMbhAvita haiM, jo una karavAmAM Ave che. ane keTalAMka dUyaiA ke jeo thAkata khAlAgrakhaDAthI spRSTa thayA nathI, evA nabhaHpradezeAthI gaNavAmAM Ave che eTalA mATe dRSThi vAdamAM kathita drabyAnuM prarUpazu karavAmAM upayAgI hAvAthI vAlAthonA khaDAnI prarUpaNA niSprayeAjanIbhUta nathI, parantu pratyeAjanIbhUta ja che. jyAre gurUdeve A rIte pRSTa temaja aspRSTa nabha pradezeAnI prarUpaNA karI tyAre zakA utpanna thayelA kAI ziSya gurUdevane tatkAla A jAtanA prazna karyo ke huM badanta ! jyAre te palpa te vAlagra khaDethI pUrepUrA bharavAmAM Ave che, tA evI sthitimAM temAM chidronA abhAve zu' evA paNa nabhaHpradeza sabhavita thaI zake che ? ke jeo te vAlAca khaDathI aspRSTa rahe tyAre ziSyanI A zaMkAnI nivRtti mATe gurUdeva A dRSTAnta vaDe tene pratimASita karyo ke hA tyAM evA paNa pradezeAsa`bhavita che ke jeo te sUkSma vAlAza khaDA vaDe aspRSTa banelA che. jema ke kUSmAMDa pUti kAi eka kAThI hAya, vyavahAramAM Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ..... anuyogadvArasUtre ityAdi / ayaM bhAvaH-koSThake kUSmANDai te sati 'bhRtaH koSThakaH' iti sthULa dRSTibhiruSAdIyate, parantu kUSmANDAnAM bAdaratvAt teSAM paramparAntarAle chidrANAM saMmavAta yeSu punazchidreSu mAtuliGgAni-bIjapUrANi makSiptAni, tAnyapi mitAniAM tanadhASiH 'bhRto'yaM koSThakaH' iti. pratIyate / punarmAtaliGgacchidreSu bilvAni prakSiptAni tAnyapi mitAni / punaH krameNa AmalakAdi sarSapAntAH prakSipta te'pi mitAH / punastatra gaGgAvAlukA prakSiptA'pi mitA / etena dRSTAntena evaM bodhyam-yatsthUlaSTibhistatra palye zuSirAbhAvAdaspRSTanamaH pradezAH na saMbhAvyante, sakSama vAlAgrakhaMDoM dvArA aspRSTa bane hue haiM,-dekho kUSmANDoM se bharA hu~mA eka koThA ho, upavahAra meM taba aisA kahA jAtA hai ki yaha koThA kUSmANDoM se labAlaba bharA huA hai| parantu pAdararUpa meM hone ke kAraNa ina kUSmANDoM meM paraspara meM aMtarAla to hotA hI hai-phira bhI yaha koDA kUSmANDoM se bharA par3A hai, aisA loga kahate hI haiN| kulamoDoM se bhare hue usa koTe meM jaba mAliGga pakSipta kie. jAte hai to ve bhI usameM samA jAte haiN| kyoMki kUSmAMDoM ke rahe hue antarAla meM bhara jAte haiN| isI prakAra mAtuliGgoM ke antarAloM meM prakSipta bilvaphala, bilvaphaloM ke antarAla meM AMvale Adi sarSapAnta * taka ke padArtha aura sarasoM ke antarAla meM gaMgA kI vAlu ye saba samA jAte haiN| kyoMki ye saba padArtha vAdara haiM / bAdaroM meM antarAla honA svAbhAvika haiN| isa dRSTAnta se hama yaha jAna sakate haiM ki-'jaya kUSmAMDoM se koThA bharA huA hai, taba usameM mAtuliGga Adi padArtha nahIM samAnA cAhie? tyAre Ama kahevAmAM Ave che ke "A keDe kUlamAMthI keLuM) pUrepUro bharele che paraMtu bAdara rUpamAM hovAthI A kUSmAMDamAM "parasaparamAM aMtarAla te heya ja che. chatAMe A keDe kUSmAMDathI bhareluM che Ama leke kahe ja che. kUlamAMthI parita te kAThAmAM jyAre mAtaliMga (birA) prakSita karavAmAM Ave che tyAre teo paNa temAM samAviSTa thaI jAya che. kemake kUSmAMDanA aMtarAlama teo samAviSTa thaI jAya che. A pramANe mAtaliMgenA aMtarAlemAM prakSita bivaphA bilavaphaLanA antarAlamAM amaLAo vagere sarasava sudhInA, padArtho ane sarasavanA aMtarAlamAM gagAnI reta A sarve samAviSTa thaI. yA. bhA. pA. sa. pahA : mAha cha mAhamA mata jAya ta jalAbhAvika ja che. A daSTAntathI ame "e vAta jANI zakIe chIe ke jyAre mAMDAthI lAle karyo hoya che, tyAre temAM mAtuliMga vagere padAthe samAvA Sha Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 208 kSetrapalyopamanirUpaNaMm 366. tathApi bAlAyakhaNDAnAM bAdaratvAt, AkAzama dezAnAM tu sUkSmatvAt, santyevAspRSTA asaMkhyeyA namaH pradezAH / dRzyate ca niviGatayA dRzyamAne'pi stambhAdIkolakAnAM pravezaH / sa ca zuSiraM vinA notpadyate / evamihApi vAlAgrakhaNDeraspRSTA asaMkhyeyA AkAzapradezA bodhyA iti // su0 208 // H ? == parantu jo samA jAte haiM, usakA tAtparya yahI hai ki-'vahAM ke namaH pradeza aise haiM, jo una kUSmANDoM Adi se aspRSTa bane hue haiN| yadi unase spRSTa hote to, anya padArtha vahAM kaise samA sakate ? bhane ho sthUladRSTivAle puruSoM ke dhyAna meM vahAM aspaSTa nabhaH pradeza pratIta na ho kyoMki ve sUkSma hai / parantu ina prakSipta bhinna 2 padArthoM ke vahAM samAjAne se aspRSTa nabhaHpradeza siddha ho jAte haiN| isI prakAra sthUla dRSTivAle puruSa ko usa palya meM zuSirake abhAva se aspRSTa... namaH pradeza saMbhavita na ho to bhI bAlAgrakhaMDoM ke bAdara hone ke kArapA aura AkAza pradezoM ko sUkSma hone ke kAraNa vahAM asaMkhyAta pradeza aise bhI haiM, jo una yAdaravAlAgrakhaMDo dvArA aspRSTa bane hue haiN| hama : yaha bAta isa prakAra se bhI samajha sakate haiM ki jaba koI eka stambha meM kIla ThokatA hai to vaha usameM Thuka jAtI hai| aba vicArane kI bAta hai ki- 'yadi usa staMbha meM yadi zuSira na ho to vaha kIla usameM kaise Thuka sakatI ? yadyapi hameM pradezoM kI niviDatA se usameM zuSiraM pratIta nahIM ladha me nahi, paraMtu yA pArthe samAviSTa thAhA bhaya che tenu bhAIye the tyAMnA nabha pradeze evA che ke jeo te kUSmAMDa vagerethI aspRSTha thayelA jo te pradeze| temanAthI pRSTa hota te anya padArthoM temAM kevI rIte samAI zakata bhale sthUla dRSTivALA mANaseAnA dhyAnamAM tyAM aspRSTa na pradeza pratIta nahIM paNa hAya, kemake te sUkSma che. para Mtu A bhinnabhinna padArthonA tyAM samAyAthI aspRSTa nala pradeza siddha thaI jAya che. A pramANe sthUla deSTivALA purUSane te palyamAM zRSiranA abhAvamAM apRSTa nabhaHpradezA salavita na hoya teA pazu khAlAgrakhaMDA khAdara che te mATe ane + AkAzapradeze sukSma che tethI tyAM asakhyAta pradeze evA paNa che ke je simAharaNAlA aDe vaDe aspRSTa anesA hai. ameyA vAta yA ti puttu samajI zakIe chIe ke jyAre ame stalamAM khIlI ThokIe chIe tyAre te kAkAI jAya che. have vicAraNIya vAta A che ke je te staMbhamAM Sir na DhAya te teM khItI temAM kevI rIte pesI jAya che? vastuta: vAtuM evI che ke nikhiDatAne lIdhe temAM kRSinI pratIti thatI nathI paNa khIlI na Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara anuyogadvArasUtre etaiH sUkSmakSetrapalpopamasAgaropamairdRSTivAde dravyANi mIyante ityuktam / tatra katividhAni dravyANi sandhi iti pradarzayitumAha- 'kaha, vihANaM' ityAdi- ivihANaM bhaMte ! davvA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA - jIvadvvA ya ajIvadavvA ya / ajIvadavvANaM bhaMte! kaivihA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA-rUvI ajIvadavvAya arutrI ajIvadavA y| ajIvadavvA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA ? goyamA ! dasavihA paNNattA, taM jahA - dhammatthikAe dhammatthikAyassa desA dhammatthikAyasta paesA / adhammatthikAeM. adhammatthikAyassa desA adhammatthikAyassa paesA / AgAsatthikAe AgAsatthikAyassa desA AgAsatthikAyassa paesA, addhAsamae / rutrI ajIvatrANaM bhaMte! kaivihA paNNattA ? goyamA !: caucvihA paNNasA, taM jahA-khaMdhA khaMdhadesA khaMdhappaesA paramANupoggalA / te NaM bhaMte / kiM saMkhinA asaMkhijA anaMtA ? goyamA ! no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA / sekeNa bhaMte! evaM vuccai no saMkhejjA, no asaMkhejjA, anaMtA ? goyamA ! anaMtA paramANuroggalA anaMtA dupapaliyA khaMdhA jAva anaMtA anaMtapaesiyA khaMdhA, se eeNaNaM goyamA ! evaM buccai-no saMkhejjA no asaMkhejjA anaMtA / jIvadavvA NaM hotA, phira bhI kIla ke Tukane se hama isa bAta ko samajha sakate haiMusI prakAra yaha bhI mAnanA cAhiye ki - 'isa palya meM bhI asaMkhyAta nabhaHpradeza aise bhI haiM, jo una pAdara vAlAgrakhaMDo se aspRSTa haiM || sU0 208 || phAkavAthI jema ame A vAta samajI jaIe chIe tema A vAta pazu mAnI levI joie ke A palpamAM paNa asaMkhyAta nabhaH pradeze evA paNa che; ke jeo te mAdara bAlAsa khaDAthI aspRSTa che. sAsa0208mA : Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 209 dravyasvarUpanirUpaNam bhaMte ! ki saMkhijjA asaMkhijjA aNatA ? goyamA! no saMkhijA no asaMkhijjA annNtaa| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-noM saMkhijjA no asaMkhijjA arNatA ? goyamA! asaMkhejjA NeraiyA asaMkhejjA asurakumArA jAva asaMkhejjA thaNiyakumArA asaMkhijjA puDhavIkAiyA jAva asaMkhijjA vAukAiyA aNaMtA vaNNassaikAiyA, asaMkhejjA beiMdiyA jAva asaMkhijjA cauridiyA asaMkhijjA paMciMdiyatirikkhajoNiyA, asaMkhijjA maNussA asaMkhijjA vANamaMtarA asaMkhijjA joisiyAM asaMkhijjA vaimANiyA, aNaMtA siddhA, se eeNa'TeNaM goyamA! evaM buccai-no saMkhijjA no asaMkhijjA aNaMtA ||suu0 209 // ___ chAyA-katividhAni khalu bhadanta / dravyANi prajJaptAni ? gautama ! dvivi. dhAni prajJaptAni, tadyathA-jIvadravyANi ca ajIcadravyANi ca / ajIvadravyANi aba sUtrakAra isa bAta ko kahate haiM ki jo pahile aisA kahA gayA hai ki-'sUkSma kSetra palyApama evaM sUkSma kSetra sAgaropama se dRSTivAda meM dravyoM kI gaNanA kI jAtI hai so vahAM kitane prakAra ke dravya haiM isa bAta ko sUtrakAra kahate haiM "kAvihA NaM bhaMte danvA paNNattA" ityaadi| zabdArtha-(bhate) he bhadanta ! (davvA) dravya (kAvihANaM) kitane prakAra ke (paNNattA) kahe gaye haiM ? (goyamA) he gautama ! (duvihA paNNattA)tavya do prakAra ke prajJapta hue haiN| (taM jahA) ve usake prakAra se haiM-(jIva davyA ya) eka jIva dravya aura dUsarA (bhajIva vA ya) ajIva dravya / have sUtrakAra A vAtane spaSTa kare che ke, je pahelAM A pramANe kaheAvyuM che ke sUma kSe5layApama temaja sUkama kSetrasAgaropamathI daSTivAmAM dronI gaNanA karavAmAM Ave che, te tyAM keTalA prakAranAM dravya che. "kaivihA gaM bhaMte / davvA paNNattA" tyAhiAvr-(bhaMte !) mata! (davvA). dravye (kaivihANaM) rakSA nA (paNNattA) apAmA mAyA che' (goyamA!) . gautm| vihA paNNattA) dravya meM prAranA prazasa thye| che. (taMjahA) a prhaa| mA prabhAra. (jIvadavvA ya) : 1 dravya sa2 dvitIya (ajIva vadhAya) 0 05 (ajIvadavvANa) mala dravya (bhaMve1) d! Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. 368. anuyogadvArasUtre P khalu bhadanta ! katividhAni prajJaptAni ? gautama / dvividhAni jJavAni, tadyathArUpya - jIvadravyANi arUpyajIvadravyANi ca / arUpya jIvadravyANi khalu madanta / kavividhAni prajJaptAni ? gautama / dazavidhAni majJaptAni tadyathA-dharmAstiajit dharmAstikasya dezAH dharmAstikAyasya pradezAH, adharmAstikAyo'dharmAsvikAyasya dezA aMdharmAstikAyasya pradezAH, AkAzAstikAya AkAzAstikAyasya dezAH AkAzAstikAyasya pradezAH, addhAsamayaH / rUpyajIvadravyANi khalla (ajIva davvA NaM) ajIva dravdha (aMte) he madanta (kavihA) kitane prakAra kA (paNNattA) prajJasa huA hai / (goyamA) hai gautama ! (dubihA) do prakAra kA (paNNattA) prajJapta huA hai / (taM jahA) ve usake prakAra ye haiM(rUvI ajIba davvA ya, aruvI ajIbacvA tha) eka rUpI ajIvadravya aura dUsarA arUpI ajIva dravyaM / (arutrI ajIvadavvA NaM bhate kaI vihA paNNattA) arUpI ajIva dravya hai bhadaMta ! kitane prakAra kA kahA gayA ? (goyamA) he gautama / (dazavihA paNNattA) daza prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahAM ve daza prakAra ye haiM-- (dhammatthikAe, dhammatthi kAyassa -desA, dhammasthikAyasta parasA) dharmAstikAya 1- dharmAstikAya ke deza 2, dharmAstikAya ke pradeza 3, (adhammatthikAe, adhammatthikAyassa deso, 'adhammatthikApassa paesa) adharmAstikAya 4, adharmAstikAya ke deza 5, adharmAstikAya ke pradeza 6, ( AgAsatthikAe, AgAsatthi kAyasa desA, AgAsAtthikAyassa paesA) AkAzAstikAya 7. AkAzAstikAya ke deza 8, AkAzAstikAya ke pradeza 9, (addhAsamae) aura (kaDuvina) DeMTalA pr4|2nu (paNNattA) prajJapta thapraisa che (goyamA / ) 3 golabha (dubiddA) meM prAraDa (paNNattA) prajJapta zrayesa che (vez2ahA) te prAza yA samA " (hnavI ajIvadavvA ya, ahnavI ajIvadavvA ya) 24 3dhI anuva dravya zrIlu A3cI alava dravya (aruvI ajIvadavvA NaM bhaMte ! kaivihA paNNacA 3 ma dravya De laDhata 1 DeTA prabhAnu prajJapta thayesa che ! ( goyamA) haiM gItabha | (dakhabihA paNNattA) 6A) aThAranu' 'DevAmAM Avyu che. (taM jahA) tai: 6za prakAza yA pramANe the, (dhammatthikAra dhammatthikAra dikhA, dhammatthi 18- kAyastha paMekhA) dharmAstidvAya 1, dharmAstiThAyanA heza 2, prabhastiyanA pradeza 13, (adhammatthikAe, adhammasthikAyarasa dekhA adhammAtthikAyama parasA) bhastiThAya 4, adharmAstikAyanA heza pa, apabhrastiyaMnA pradeza 6, (zAkhA"svatthikAe AgAssratthikAyastha desA, AtAdhatthikAyastha pArakhA) zAstikAya 7) AmazAstiyanA deza 8, AThAzAMstiThAyanA addeza - E) (addhAsamae) ne 7 + Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 209 dravyasvarUpanirUpaNam bhadanta ! katividhAni bAptAni ? gautama! caturvidhAni prAptAni, tadyathA-skandhAra skandhadezAH skandhapradezAH prmaannussudglaaH| te khalu bhadanta ! ki saMkhyeyAra asaMkhyeyAH anantA ? gautama ! no saMkhyeyA no asaMkhyayA anntaaH| tat. kenArthena bhadanta ! evam ucyate-no saMkhyeyAno asaMkhyeyAH ananvA ? gautm| anantAH paramANupudgalA, anantAH dviSadezikA skandhA yAvat anantA anantamadezikAH skandhA tatenArthena gautama ! evam ucyate-no saMkhyeyAH no asaMaddhAsamaya 10, / (rUdI ajIvadavyA NaM bhaMte kAvihA paNNattA) rUpI ajIba dravya he bhadanta ! kitane prakAra kA prajJApta huA hai ? (goyamA) hai. gautama ! (ca unihA paNa masA) vaha cAra prakAra kA prajJapta huA hai| (taM jahA) ve usake prakAra ye haiM (khaMcA) skandha 1, (khaMghasA) skaMdhadeza 2 (khaMdhappaekhA) skaMdha pradeza 3, (paramANu poggalA) aura paramANu pudgala 4 / (te NaM bhaMte ! ki saMkhijjA, asaMkhijjA, aNaMtA? ) ye skaMdhAdika dravya he bhadanta ! saMkhyAta hai ? yA asaMkhyAta haiM ? yo anaMta hai ? (goyamA! no saMkhejjA no asaMkhejjA, arNatA) he gautama!ye skaMdhAdika dravya na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta hai kintu anaMta haiN| (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccada, no saMkhejjA, no asaMkhejjA, arNatA) he bhadantaM ! Apa yaha kisa artha ko lekara aisA kahate haiM ki 'skaMdhAra dika saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta nahIM haiM, kintu anaMta haiM ? (goymaa| arNatA paramANupoggalA, arNatA duppaesiyA, khaMdhA jAca aNaMtA aNaMsapaesiyA se eeNadveNaM goyamA! evaM bubaha no saMkhejjA, no asaM. mAsamaya 10, (rUvI ajIvadavANa bhaiye kaivihA paNNattA) 3thA bhalA dravya ke mahata! hAranu prazasta yaye cha 1 (goyamA !) gautama / (cavihA paNNattA) yA2 12nu prazasa ye che. (taM jahA) a paare| mA prabhAva che. (khadhA) 245 1, (khaMdha dekhA) 240 2, (khaMdhappaesA) 245 pradeza 3, (paramANugoggalA) mana 52bhAzu ya 4. (veNa bhaMte / ki sakhijjA, asaMkhijjA, aNatA ?) mA 24 : dravye 3RDI bhyAta (r)1 anyAta manAta 1 (goyamA ! no saMkhejjA no asaMkhejjA, aNa'tA) = gautama ! 16 F0ye| sabhyAta nathI, asabhyAta nathI 56 anata cha. (se keNaTreNa bhaMte ! evaM yuvai, no saMkhejjA, no pasaMkhejjA, zraNatA) RTI mA5zrI 45 // artha nA sAdhAre mA ch| 24 thA. hi yAta nathI, adhyAta nathI 52 mata cha ? (goyamA ! aNatAparamANupoggalA, aNatA duppaesiyA, khaMdhA jAva aNaMtA aNataSaesiyAse eeNa a0 47 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - anuyogadvArasUtra khyeyAH anantAH / jIvadravyANi khalu bhadanta ! ki saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni ? gautama ! no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni anantAni, vada kenArthena bhadanta ! evamucyate-no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni anantAni ? gautama ! apaMkhyeyA nairayikAH asaMkhyeyA anurakumAra yAvat asaMkhyeyA stanitakumArA: asaMkhyeyAH pRthivIkAyikA yAvat asaMkhyeyA vAyukAyikAH anantA banaspatikAyikAH asaMkhyeyAH dvIndriyA yA asaMkhyeyAH caturindriyAH, asaMkhyeyA: khejjA, aNaM) gautama ! 'anaMta paramANu pudgala haiM, anaMta prazidezika skaMdha haiM yAvat anaMta anaMta pradezavAle skaMdha haiM isaliye hama isI arya ko lekara aisA kahate haiM ki 'skaMdhAdika na saMkhyAta haiM, na asaM. khyAta haiM, kiMtu anaMta haiN| (jIvadavyA NaM bhaMte ! ki saMkhijjA asaMkhi. aMjA aNaMtA) he bhadanta ! jIva dravya saMkhyAta haiM ? yA asaMkhyAta haiM ? yA anaMta hai ? (goyamAno saMkhijA, no asaMkhijjA aNatA) he gautama ! jIvadravya na saMkhyAta haiM na asaMrUpAta hai kintu anaMta hai ? (se keNaDeNaM bhaMte ! evaM vuccaha-no-saMkhijjA, no asaMkhijjA, aNatA) he bhadanta ! Apa yaha kisa artha ko lekara aisA kahate haiM-ki jIvadravya na saMkhyAta hai na asaMkhyAta haiM kintu anaMta haiM ? (goyamA ! asaMkhejjA rahayA asaMkhejjA asurakumArA jAva asaMkhejjA thaNiyakumArA, asaMkhijjA paDhavIkAiyA jAva asaMkhijjA vAukAiyA aNaMtA vaNassaikAiyA) he deNaM goyamA! evaM vuzcai no saMkhejjA, no asaMkhejjA aNatA) gautama / "anaMta paramANu pudgale che, anaMta dvipadezika kahe che yAvata anaMta anaMta pradezavALA kahe che. A jAtanuM kathana AgamanuM che ethI ja ame A arthanA AdhAre ja Ama kahIe chIe ke sakadhAdika sarakhyAta nathI, yAta nathI, 5 manAta che. (jIpadavyA NaM bhave / kiM saMkhijjA asakhijjA aNaMtA) B ta padavya jyAta cha 1 asabhyAta , 1 (goyamA ! no saMkhijjA, no asaMkhijjA aNaMtA) he gItama! 75 anya yAtanathA sabhyAta nathI para'tu sana . (se kepaTreNaM bhaMte / evaM buccA no saMkhijA, no asakhijanA, aNatA)3 mata ! bhA5zrI yA anaa| AdhAre A pramANe kahe che ke jIvadravya saMkhyAta nathI, asaMkhyAta nathI mana cha ? (goyamA / asa khejyA geraiyA akhejjA asurakumArA jApa asaMkhentA thaNi yakumArA asaMkhijjA puDhavIkAiyA jAva asajinjA vAukAiyA aNatA vaNassaikAiyA) 3 gotama mama bhyAta nA , asabhyAta mara Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 209 dravyasvarUpanirUpaNam 375 paJcendriyatiryagyonikA, asaMkhyeyAH manuSyAH, asaMkhyeyA vyantarA, asaMkhyeyAra jyoviSkA, asaMkhyeyA vaimAnikAH, anantA siddhAH, tat etenArthena gautama ! evam ucyate-no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni anantAni // sU0 209 // TIkA-'kAvihA NaM bhate' ityAdi dravyANi hi jIvadravyAjIvadravyamena dvividhAni prajJaptAni / tavArapavaktanyatvAt pazcAnirdiSTAnyapi ajIvadravyANi vyAkhyAtumAha-'ajIvadavANa' gautama ! asaMkhyAta nAraka haiM, asaMkhyAta asurakumAra deva haiM yAvat asaMkhyAta stanitakumAra haiM / asaMkhyAta pRthivIkAyika hai, yAvata asaMkhyAta vAyukAyika haiM, anaMtavanaspatikAdhika haiN| (asaMkhejjA beI. diyA) asaMkhyAta do indriyavAle jIva haiM / (jAva asaMkhijjA cauridiyA, asaMkhijjA paMcidiyatirikkhajoNiyA) yAvat asaMkhyAta cAra indriyavAle jIva haiM, asaMkhyota pAMca indriyavAle tiryazca jIva haiN| (asaMkhijjA maNussA asaMkhijjA vANamaMtarA, asaMkhijjA joisiyA, asaMkhijjA vemANiyA) asaMkhyAta manuSya haiM, asaMkhyAta nyantaradeSa haiM, asaMkhyAta jotiSkadeva haiM, asaMkhyAta vaimAnika deva haiM, (aNatA siddhA) aura aNaMta siddha haiM / (se eeNadveNaM goyamA! evaM dhuccara no saMkhijjA no asaMkhijjA, aNaMtA) isaliye he gautama ! maiM isI artha ko lekara aisA kahatA hU~ ki jIvadravya na saMkhyAta hai, na asaM. khyAta hai kintu anaMta hai| kumAra de che, yAvat asaMkhyAta svanitakumAre che. asaMkhyAta prathivIkAyike che yAvat asaMkhyAta vAyukAyiko che, anaMtavanaspatikAyike che. (asaMkhejjA beiMdiyA) asabhyAta mendriyaavaa|| 7cha. (jAva asakhijA caDaridiyA akhijjA paMciMdiyatirikkhajoNiyA) yAvat asabhyAta yAra indriyavALA jIve che, asaMkhyAta pAMca IndriyavALA ti"ca jIve che, (anakhijjA maNussA asaMkhijjA vANamaMtarA, asakhijjA joisiyA asakhiyA vaimAniyA) sAta mnussy| cha, masabhyAta to cha, sasa'cyAta nyAti vA che, asa yAta vaimAni hevA. (aNaMtA siddhA) ma ata. sito cha (se paegaNaM goyamA ! evaM vuccai no saMkhijjA no anakhijjA aNaMtA) eTalA mATe he gautama ! huM eja arthanA AdhAre A pramANe kahuM chuM ke jIva be saMkhyAta nathI asaMkhyAta nathI paraMtu anaMta che. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 anuyogadvAra ityAdi / ajIvadravyANi - rUpyajIvadravAruNya jIvadravyabhedAt dvividhAni / tatraDearest dravyANi dharmAstikAya dharmAstikAyasya dezA dharmAstikAyasya pradezA ityAdIni dazavidhAni / tatra dharmAstikAyo yadyapi ekaeva, tathApi nayabhedAt sa trividho bhavati / saMgrahanayamanena dharmAstikAya eka eva bhavati / vyavahAranayamatena tasyaiva dharmAstikAyasya dvibhAgatri mAgAdiko buddhiparikalpito dezaH / yethA - sampUrNo dharmAstikAyI jIvAdigatyupaSTambhakaM dravyamucyate, evameva taddezAsta bhAvArtha -- sUtrakAra ne isa sUtra dvArA drayoM ke mUlataH kitane prakAra hai ? yaha aura una prakAroM ke bhI prakAra kauna 2 haiM, yaha saba prakaTa kiyA hai| arUpI ajIya dravya ke jo 10 prakAra kahe gaye haiM so yaha naya kI vivakSA ko lekara kahe gaye haiM / isakA vivecana isa prakAra .se hai - yadyapi dharmAstikAya mUlataH eka hI dravya hai phira bhI saMgrahanaya, upahAranaya aura Rju sUtramaya ina tInoM nayoM ke bheda se usameM bheda AjAtA hai / ina tIno jayoM kA abhiprAya judA-judA hai isaliye saMgrahanaya dharmAstikAya eka hI dravya hai aisA mAnatA hai / vyavahAranaya usa dravyake deza mAnatA hai / aura RjusUtra nava usake nirvibhAgarUpa pradeza mAnatA hai / vyavahAranaya kI aisI mAnyatA hai ki jisa prakAra sampUrNa dharmAstikAya jIva pudgala kI gati meM sahAyaka-nimitta - banatA hai, usI prakAra se usake do bhAga tIna bhoga Adi deza bhI jIva pudgala kI gati meM nimitta hote haiM / isaliye ve bhI pRthaka dravya haiM / Rju bhAvArtha sUtrakAre A sUtra vaDe dravyeAnA mUlataH keTalA prakAra che temaja te prakAranA pazu upa prakArA kayA kayA che? A badhu spaSTa karyuM. arUpI ajIdravyanA je 10 prakAza kahevAmAM AvyAM che te te nayanI vikSAnA mAdhAre kahevAmAM AvyA che. AnuM vivecana A pramANe che jo ke dharmAstikAya mUlataH ekaja drazya che chatAMe sagrahanaya, ane Rju sUtranaya A traNe nayenA bhedathI temAM le AvI Aya che. A traNe nayanA abhiprAya jude jude che. eTalA mATe sa Mgraha naya dharmAstikAya ekaja dra che. evuM mAne che. vyavahAranaya te drayanA deza mAne che. ane Rju sUtranaya tenA nivibhAga rUpa pradeza mAne che. vyavahAranayanI evI mAnyatA che ke je pramANe 'sa'pUrNa dharmAstikAya jIva pudgalanI gatimAM sahAyaka-nimitti-mane che. temaja tenA be bhAga traNa bhAga vagere deza paNa jIva pudgalanI gatimAM nimitta ane che. eTalA mATe teo paNa pRthadravya che. RjusUtranayanI evI mAnyatA kaivalInI buddhikalpita je pradezarUpa nivibhAga bhAgadharmAstikAyanA che Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 209 dravyasvarUpanirUpaNam dupaiSTambhakAni pRthageza dravyANi / RjumUtrAbhimAyeNa tu svakIyasvakIyasAmadhyana jIvAdigatyupaSTambhakAH dharmAstikAyasya pradezA=buddhiparikalpitA nirvibhAgA bhAgAzca pRthageva dravyANi / evam-adharmAstikAyasya AkAzAstikAyasya ca traya nayo bhedA bodhyaaH| addhAsamayastu eka eva / nizcayanayamatena vartamAnakAla samayasyaiva sattvAt atItAnAgavayostu vinaSTatvenAnutpanatvena cAsatvAt , ataevAbAdAsamaye puddhiparikalpitA dezapradezA noktAH, vartamAnakAlarUpasyaikasamayasya niraMzasvena tatra dezapadezAsaMbhavAt / itthaM dazavidhAnyarUpyajIvadravyANi malapiH tAni / tathA-rUpyajIvadravyANi skandhAdibhedAcaturvidhAni / tatra skandhAdayaH guruprabhRtyanantANukaparyantAH / skandhadezAH skandhasya dvibhAgatribhAgarUpAH / skandha, pradezAH-skandhasyAvayavabhUnA eva niraMzA bhAgAH / paramANupudgalA skandhatvamA mAtA kevalAH paramANaH / ete ca skandhAdayaH pratyekamanantA isi spaSTayatisUtranaya kI aisI mAnyatA hai ki kevalI kI buddhikalpita jo pradezarUpa nirvibhAga bhAga dhamIstikAya ke hai ve bhI apanI 2 sAmarthya se jIva pudgala kI gati meM nimitta hote haiM-isaliye ve bhI svataMtra dravya haiN| isI prakAra se adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke viSaya meM bhI aisA hI samajhanA cAhiye / addhAsamatha eka.hI hai| nizcayanaya ke mata vartamAna kAla rUpa samaya kA hI satya hai atIta anAgata kA nahIM kyoMki anAgata anutpanna haiM aura atIta vinaSTa ho cukA hai| isa liye yahAM para deza pradeza ye buddhi se parikalpita nahIM kiye gaye haiN| kyoki vartamAna kAlarUpa eka samaya meM niraMzatA hone ke kAraNa yahAM deza pradeza saMbhAvita nahIM hote haiN| skaMdha ke do bhAga, tIna bhAga Adi deza haiM / iyaNuka se lekara anaMtANuka paryanta saba skaMdha hI mAne se paNa potapotAnA sAmarthyathI jIva padugalanI gatimAM nimitta hoya che. eTalA mATe teo paNa vataMtra dravye che A rIte adharmAstikAya ane - AkAzAstikAyanA saMbaMdhamAM paNa evuM ja jANI levuM joIe. addhAsamaya. eka ja che. nizcayanayanA mata mujaba vartamAna kALarUpa samayanuM ja satva che atIta anAgatanuM nahi. kemake te anutpanna che ane atIta vinaSTa thaI thayela che. eTalA mATe ahIM deza, pradeza A buddhithI parikarpita karavAmAM AvyA nathI, kemake vartamAna kAlarUpa eka samayamAM niraMzatA hovAthI tyAM deza pradeza saMbhavita thatA nathI. dhanA be bhAga, traNa bhAga vagere deze che. dvayazuthI mAMDIne anaMtANuparyata save kaMdha ja mAnavAmAM AvyA che. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 anuyogadvArasUtra 'teNaM maMte !' ityadinA / tathA-'jIvadravyANyapyanantAni bodhyAni' iti spaSTa yati-'jIvadanANaM bhaMte ! kiM saMkhiunA asaMkhijjA aNaMtA' ityAdi se eena. TeNaM goyamA ! evaM buccA-no saMkhijAno asaMkhijjA arNatA' ityantena padasamo neti // sU0 209 // _ 'asaMkhemA NeraDyA asaMkhenA asurakumArA' ityAdi sAmAnyenoktam / teSAM vizeSatA pramANaM tu noktam / vatparijJAnaM tu audArikAdizarIravicAra eSa sidhyati / tathA-audArikAdizarIrasvarUpabodhazca ziSyANAM saMjAyate iti manasi kRtya prastute jIvAjIvadravyavicAre zarIrANAM tadubhayarUpatvAttAni vicArayitumupakamate sUtrakAra: mUlam -kaivihA gaM bhaMte! sarIrA paNNattA? goyamA! paMcasarIrA paNNatA taM jahA-orAlie veuvie AhArae teae kmme| raiyANaM bhaMte ! kai sarIrA paNNattA ? goyamA! tao sarIrA paNNattA, taM jahA-udhie teae kammae / asurakumArANaM bhaMte! kaha sarIrA paNNattA? goymaa| to sarIrA paNNattA, taM jahA-veuvie teae kammae / evaM tiNi tiNNi ee gheva sarIrA jAva thaNiyakumArANaM bhANiyavvA / puDhavIkAiyANaM bhaMte! kaha sarIrA paNNattA ? goyamA! tao sarIrA paNNattA, taM jahA. orAlie teyae kmme| evaM AuteuvaNaslaikAiyANavi jAte haiN| skaMdha ke avayavabhUna hI jo nirSibhAga bhAga hai-niraMza bhAga haive skaMdhapradeza hai / skaMdhadazA ko jo abhItaka prApta nahIM hue haiM aise jo svataMtra paramANu haiM, ve paramANu pudgala haiN| ye saba skaMdhAdika pratyeka anaMta haiM / jIvadravya bhI anaMta hai / sU0 209 // 'skaMdhanA AyabhUta je nivibhAga bhAga che, niraMzabhAgo che, te aMdha pradeza che. kaMdhadazAne je hajI prApta thayA nathI evA je svataMtra paramAzue che te paramANu pudgalo che. A rakadhAdika pratyeka anaMta che. jIva pya 51 mata cha. / / 90 205 // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 210 audArikAdizarIranirUpaNam ee ceva tiNi sarIrA bhANiyavvA / vAukAiyANaM bhaMte! kaha sarIrA paNNattA ? goyamA ! cattAri sarIrA paNNattA, taM jahAorAlie veDantrie teyae kammae / beiMdiyateiMdiyaca uriMdi - yANaM bhaMte kai sarIrA paNNattA, goyamA ! tao sarIrA paNNattA, taM jahA - orAlie teyae kammae / paMciMdiyatirikkha joNiyANaM jahA vAukAiyANaM / maNustANaM pucchA goyamA ! paMca sarIrA paNNattA, taM jahA - orAlie veDavvie AhArae teyae kammae / vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM jahA neraiyANaM // sU0 210 // chAyA - katividhAni khalu bhadanta | zarIrANi majJaptAni ? gautama ! paJcazarIrANi prajJaptAni tadyathA - audArikam 1 vaikriyam 2 AhAraka 3 taijasaM 4 asaMkhyAta nAraka haiM, asaMkhyAta asurakumAra haiM yaha bAta sAmAnyarUpa se kahI gaI hai vizeSarUpa se inakA pramANa to kahA nahIM hai / vizeSarUpa se inake pramANa vicAra to, audArika Adi zarIra ke vicAra hone para hI ho sakatA hai| tathA ziSyoM ko audArikAdika zarIra ke svarUpa kA boSa bhI ho jAve, isI abhiprAya se sUtrakAra atha audArika AdizarIroM kA vicAra karate haiM 'kai vihANaM bhaMte / sarIrA paNNattA' ityAdi / zabdArtha - (bhaMte!) he bhadanta ! (sIrA kai vihA) - zarIra kitane prakAra ke (paNNattA) kahe gaye haiM ? (goyamA) he gautama (saMrIrA) zarIra (paMca) asaMkhyAta nArakI che, asakhyAta asurakumAza che. A vAta sAmAnya rUpamAM kahevAmAM AvI che. vizeSa rUpamAM emanuM pramANa te kahevAmAM AvyuM nathI. vizeSarUpathI emanA pramANa viSe vicAra tA audArika vagere zarIranA vicArA pachI ja salave che. temaja ziSyAne audAzmi zarIranA svarUpana mApa paNa thaI jAya A abhiprAyathI ja sUtradhAra have maudArika vagere zarIra viSe vicAra ure che. "kaivihA NaM bhave ! sarIrA paNNattA" ityAdi / zabdArtha - (bhaMte ) he ahaMta 1 ( sarIrA kahavidhA) zarIreza DeTalA prAranA (paNNattA) uDevAmAM bhAvyAM ke ? (goyamA) he bhISabhA ! (kharIrA) zarIre (paMca) Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAraste kArmakam 5. / nairapikANAM bhadanta ! kati zarIrANi prAptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prajJaptAni, tadyathA-vaikriya taijasaM kArmakam / asurakumArANAM bhadanta ! kati zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prajJaptAni, tadyathA-vaikriya tejasaM kAmakam / evaM trINi trINi etAnyeva zarIrANi yAvat stanitakumArANAM maNivyAni / pRthivIkAyikAnAM bhadanta ! kati zarIrANi prajJaptAna ? gautama ! trINi zarIrANi prajAtAni, tadyathA-audArikaM taijasa kAmakam / evaM aptejo vanapAMca prakAra ke (paNNatA) kahe gaye haiN| (naM jahA) ve prakAra ye hai-(orA. lie) 1 audArika (veuvie) 2 vaikriya (bhAhArae) 3 AhAraka (teAe) 4 nejasa (asmae) 5 kArmaka0 (Nera iyANaM bhaMte ! maha sarIrA paNNatA) he bhadaMta ! nAraka jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? (goyamA) he gautama! (nao sarIrA paNNatA) tIna zIra hote haiN| (taM jahA) ve isa prakAra se haiM (vendhie teyae, kasmae) kriya, tejasa aura kArmaka / (evaM tiNi tiNi ee ceSa sarIrA jAva dhaNiyakumArANaM bhANiyabvA) isI prakAra se ye tIna tInaM zarIra yAvat stanitakumAra taka ke devoM kA jAnanA cAhiye / arthAt cAroM prakAra ke devoM ke ye tIna zarIra hote hai / (puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kaha sIrA paNganA ) he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoM ke kitane zarIra hote hai ? (goyamA) he gautama ! (to sarIrA paNNattA) unake 3 zarIra hote haiN| (taM jahA) ve isa prakAra hai(bhorAlie tethae, kammae) audArika, taijasa aura karmaka-(evaM AulekhapAya 42nA (paNNatA) 4AmA mAyA . (orAlie) 1 sauhAra (vesa. biya) 2, yi, (sAhArapa) 3, mAhA24, (Usa) 4, tesa (kammae) pa. (NeraiyA NaM bhaMte ! kaha sarIrA paNNattA) 3RD ! nA23 7vAnA seal zarIra DAya ch| (goyamA !) OM gautama! (to sarIrA paNNatA) zarI DAya che. (taM jahA) mA pramANe cha (veuThivae.veyara kammae) vAya, zAsanama (pavaM tiNNi tiNNi epa ceva sarIrA. jAva thaNiyakumArANa bhANiyavA) mA prabhArI satra shrii| yAvata malanitabhAra sudhAtA nA paNa jANavA joIe. eTale ke cAra cAra prakAranA devanA paNa eja zarIra DAya che. (puDhavIkAiyANaM bhate ! kaha sarIrA paNNattA) 0 Real pathivIya vAna 8 shrii| hAya cha ? (goyamA.) 3 gItamaH ! (to sarIrA paNNattA) tamanA shrii| DAya che. (vaM jahA) te azA AmAle che. (morAlie veyapa, kammae) sRs, rsa bhana.. (evaM Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 210 audArikAdizarIranirUpaNam spatikAyikAnAmapi etAnyeva trINi zarIrANi bhaNitavyAni / vAyukAyi kAnAM bhainta ! kati zarIrANi matAni ? catvAri zarIrANi prajJaptAni, vadhayAaudArikaM vaikriya taijasaM kArmakam / dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM bhadanta ! kati zarIrANi prajJaptAni ? gautama ! trINi zarIrANi prajJaplAni, vadyathA-audArika tainasaM kAyakam / paJcendriyatiyagyonikAnAm yathA vAyukArikAnAm / manuSyANAM: bhadanta ! kati zarIrANi prajJapyAni ? gautama ! paJcazarIrANi prajJAni, tadyathAaskaay'aabi du ar' likhi klhii aphithaa) muntrii sbaar' se apakrAdhika, tejaskAzika aura vanaspatikAyika jIvoM ke bhI ye hI tIna zarIra jAnanA caahiye| (bAukAiyANaM bhaMte ! kai sarIra paNattA): he bhadanta ! vAyukAyika jIvoM ke kitane zArIra hote haiM ? (goyamA!) i giin ! (sbr'aar' ksstt hRdygrnthH) sbaastuhmaangki bhiissmii kl byaak sthaar'iir' hote haiM / (taM jahA) ve ye haiM-(ozalie, veunvie, tethae, kammae) audArika, vaikriyA, taijasa aura kArmaka / (veiMdiyatehaMdiyaMcaridina yArNa bhaMte ! kaha sarIrA paNNattA !) he bhandatva ! do indriyavAloM ke, tIna indriyavAloM aura cAra indriyakSAle jIvoM ke kitane zArIra hote haiM? (goyamA !) he gauttama ! (tamao sahIrA paNNatA) tIma zarIra hote haiM(taM jahA) ve ye haiM-(bhozalie, leyae kammae) audArika, laijala aura kArmaka / (paMcediyatirikkhajoNiyANaM jahA vAukAiyANa) paMceniyati yacoM ke vAyukAyika jIyoM ke jaise dhAra zarIra hote haiN| (maNu: Auteu vaNasaMikAiyANa'vi ee ceva tiNi sarIrA bhANiyavA) mA prabhAvI aprakAyika, vaijakAyika ane vanaspatikAyika jInA paNa eja traNa zarIra Megan R. (bAukAiyANaM bhaMte ! kai khIrA paNNattA ) 3 mata! vAyuyivAnA Rai zarIra khAya cha ? (goyamA) 3 gItama! (cattAri svarorA paNNattA) pAyiH vAnI // 2 shrii3|| . . (taM mahA) : prabhArI cha orAlie veuvie, teyae, kammae.) mohAri, vaiThiya, tesa sara Ama beiMdiyaveiMdiyabauridiyANaM bhate / kai kharIrA paNNattA') ke sata meM indriyavALA traNa indriyavALA ane cAra IndriyavALA jIvonA keTalA zarIre DAya? (goyamA !) 3 gautama! (sao zarIrA paNNacA) ra zarIra DAya che. (taM jahA) 1 mA pramANe che. (orAlie, teyae kammae) moha , te ana Ama, (paMcediyatidikkhajoNiyANa jahA vAukAiyANaM) payandriyatiya. yonA vAyu4i vAnI kama yA shrii| . (aNuskhANaM pucchA) aM048 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 - anuyogazAstre baudArika vaikriyam AhArakaM tainasaM kAmakam / vyantarANAM jyotiSkANAM vaimA nikAnAM yathA nairayikANAm // 21 // TIkA-kaibihA gaM bhaMte' ityAdi / he bhadanta ! katividhAni zarIrANi prajJaptAni ? iti gautamasvAminaH prshnH| bhagavAnAi-he gautama ! audArikatrakriyAhArakataijassakAmarubhedAt pazcavidhAni zarorANi santi / tutra-audArikam-udAraM-tIrthakaragaNadharAdi zarIrApekSayA zeSazarIrebhyaH prayAm , tadeva audArikam / athavA-udAramsAtirekayojanasahasramAnatyAta zeSazarIrApekSayA mahApamANaM tadevaudArikam / vaikriyam-vi-viziSTA khANa pucchA) manuSyoM ke kitane zarIra hote haiM ? (goyamA! paMca sarIrA paNNasA) he gautama manuSyoM ke 5 zarIra hote haiM / (taM jahA) ve isa prakAra se-(orAlie, vedae AhArae, tethae, kammae) audArika vaikriya, AhAraka, tejasa aura kArmaka / (vANamaMtarANaM joisiyANaM bemANiyANaM jahA neraiyANaM) vyantara devoM ke, jyotiSka devoM ke aura vaimAnika devoM ke, nAraka jIvoM ke zarIra ke jaisA hI tIna zarIra hote haiN| 1. bhAvArtha-tIrthaMkara gaNadhara Adi ke audArika zarIra hotA hai| isaliye yaha zarIra anya zarIroM se usa apekSA pradhAna mAnA gayA hai| athavA udAra zabda kA artha dIrghakAya hai / yaha dIrghakAya hI audA. rika hai| yaha zarIra vanaspati ke zarIra kI apekSA kucha adhika eka hajAra yojana pramANavAlA hotA hai| ataH zeSa zarIroM kI apekSA yA sAtireka yojana sahasra mAnavAlA hone ke kAraNa yaha dIrghakAyarUpa sAmAnAei shrii| DAya cha 1 (goyamA / paMca sarIrA paNNatA) gItamA sanavyAnA pAMya shrii| yi cha. (ta jahA) a mA pramANe che. (morAlie. dekhie, AhArae, veyae, kammae) zrIharita, jhiya, mADA24, tesa bhane ma. (vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANa jahA neraiyANaM) 03.2 devAnAM vyAtika devonAM, ane vaimAnika devanAM, nAraka chanAM zarIranI jema ja arg shrii3| DAya che. . * bhAvArtha -tIrthaMkara gaNadhara vagerenA audyArika zarIra hoya che. eTalA mATe A zarIra bIja zarIranI apekSA pradhAna mAnavAmAM AvyuM che. athavA sTAra zAno artha dIrghakALa che. A dIrghakALa ja dArika che. A zarIra vanaspatinA zarIranI apekSA kaMIka vadhAre eka hajAra yojana pramANayukta hoya che. ethI zeva zarIranI apekSA A sAtireka jana sahasramAnavALuM hovAthI A dIrdhakALa rUpa mAnavAmAM AvyuM che. viziSTa athavA vividha Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 210 audArikAdizarIranirUpaNam 376 vividhA vA kriyA-vikriyA, tasyAM bhavaM vaikriyam / etattUsaravaikriyAvasthAyAmeva lakSayojanapramANaM bhavati, sahajaM tu paJcadhanuHzatapamANameva, tataH sahajazarIrApe. kSayA idameva mahApramANam / AhArakam-kimapi viziSTamayojanarmavalambya caturdazapUrvamunibhiryadAhiyate-upAdIyate tadAhArakam / athavA-Ahiyante =gRhyante kevaLinaH samIpe sUkSmajIvAdayo'neneti AhArakam / taijasam=tejaso vikArastejasam-rasAdhAhArapAkajananaM tejonisargalabdhinibandhanaM ca zarIram / kArmakamma.. aSTavidharma samudAyaniSpannamaudArikAdizarIranivandhanaM bhavAntarAnugAmizarIra kAmakazarIram / idaM hi karmaNo vikArarUpaM karmarUpameva vA bodhyam / atra prathamamAnA gayA hai| viziSTa athavA vividha kriyA kA nAma vikriyA hai| isa vikriyA meM jo zarIra hotA hai, vaha vaikriya zarIra hai / yaha zarIra uttara vikriyArUpa avasthA meM hI eka lAkha yojana pramANavAlA hotA hai| bhavadhAraNIyarUpa sahajaavasthA meM to isakA pramANa 500, dhanuSa kA hI rahatA hai| isaliye sahajazarIra kI apekSA se yahI isakI dIrghakAya hai| kisI bhI viziSTa prayojana ko lekara kevala caturdaza pUrvadhArI muniyoM dvArA jo zarIra racA sake usakA nAma AhArakazarIra hai| jo zarIra tejomaya hone se khAye hue rasa Adi AhAra ke pari. pAka hetu aura dIpti kA nimitta ho, vaha taijasa zarIra hai / aSTavidha karmasamudAya se jo niSpanna ho audArika Adi zarIroM kA jo kAraNa ho, tathA jo jIva ke sAtha parabhava meM jAve usakA nAma kArmaNa zarIra hai arthAt taijasa aura kArmaNa zarIra parabhava meM sAtha rahate haiM / yaha kriyAnuM nAma vikriyA che. A vikriyAmAM je zarIra hoya che, te paikiya zarIra che. A zarIra uttara vidiyArUpa avasthAmAM ja eka lAkha ejana pramANu yukta hoya che. bhavadhAraNIyarUpa sahaja avasthAmAM te AnuM pramANa 500 dhanuSya jeTaluM ja hoya che. eTalA mATe sahaja zarIranI apekSA eja enI dIrghakAya che. keIpaNa viziSTa prayojananA AdhAre phakta caturdaza pUrva dhArI munio vaDe je zarIranuM nirmANa thAya, tenuM nAma AhAraka zarIra che. je zarIra tejomaya hovAthI bhakSaNa karelAM 2sa vagere AhAranA paripAkanA hata ane hItinuM nimitta hoya, tejasa zarIra che. aSTavidha kama samudAyathI je niSpanna hoya, audyArika vagere zarIranuM kAraNa hoya, temaja jIvanI sAthe parabhavamAM gamana kare tenuM nAma kAmaNa zarIra che eTale te taijasa ane kAmaNuzarIra parabhavamAM sAthe rahe che. A zarIra karmanuM vikAra rUpa hoya che. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wtAre anuyogadvArasUtra para ja jA zikAra hotA hai kaccha ja dI rotA haisUtra ja ko pharNa SAri jArI rakSA karavA hai, jAnA yaha hai ki 'yaha havalpa pudgaloM se niSpanna hotA hai aura isakA pariNa na jApharA za sAruM che zakU = ra sUtA pupaNa raju Aje 2 zarIra nija jete hai aura unaka zALA sUma, sUtrata kaura jUnattA nA phrI sAta vAhane che rije sAra re vaidikA mAre jArI jaja sai kaNasthA jillA .2 4 zabAga regI ja di zarIra sArA pudala paramANu proM se niSpanna hotA hai aura usakI racanA zithila pata hai thi zarIra kAraNa zarIra zI jA saMbhALa "mA" je jijJanna ra ja kazI apekSA sUkSma zatA vaivighAra akSA jAdAsArI rI saMsthAnu mAluma re nija nA hai saH thI lakSaNe hA zotA hai hAriyA apekSA saiziza che bAju iii gharAtA hai aura dainika pitA AgrA rara je laghana hai jAjA zI kakSA taikasa meM aura tejasa kI apekSA kArmaka meM / AhAraka zarIra jitane pudagala * athavA karma rUpa ja hoya che. sUtrakAre je sarva prathama audyArika zarIra viSe pATha kahyo che, tenuM kAraNa A pramANe che ke A svalpa pulathI niSpanna hoya che. ane enuM pariNamana bAdara rUpathI hoya che tyAra pachI baha, bahutara, ane bahutama pudgala paramANuothI pachInA zarIre niSpanna thAya che. ane temanuM pariNamana sUma, sUkSmatara ane sUkSamatama hoya che. A vAtane kahevA mATe sUtrakAre vaikiya vagere zarIranA kramathI upanyAsa karyo che. A sarva kathananuM tAtparya A pramANe che ke dArika zarIra svalpa muddagala paramANuothI niSpanna thAya che ane tenI zarIra racanA zithila hoya che. vaikrizarIra audArika zarIranI apekSA asaMkhyAtagaNu paramANu skadhAthI niSpanna thAya che ane te tenI apekSA sUkSama hoya che. vaikriyazarIranI apekSA AhArakazarIra paNa asaMkhyAtagaNa paramANuothI niSpanna thAya che. ethI te paNa tenAthI sUkSama hoya che. dArikanI apekSA vakriyamAM paramANuonI saghanatA che ane vaikriyanI apekSA AhAraka zarIramAM saghanatA che. AhAre. "kanI apekSA taijasamAM ane tijasanI apekSA kAmakamAM AhArakazarIra jeTalA pula paramANuothI niSpanna thAya che, tenI apekSA anatagaNu paramANuothI Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 210 audArikAdizarIranilaMpaNam 38 maudArikazarIralupanyatam , svalpapudgalaniSpannatvAd bAdarapariNAmatvAca / tatazca bahubahutarabahutabhapudgalaniSpamatvAda sUkSmabhUkSmatarasUkSmatamatvAca kriyAdi zarIrANAM krogopanyAsaH / itthaM sAmAnyena zarIrANi nirUpya caturviMzatidaNDake tAni nirUpayati-'NeraiyANaM bhaMte' ityAdinA / 'NeraiyANaM bhaMte !' ityAcArabhya 'vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM nahA nerahayANa' ityantaH padasamhaH suspaSTaH // khu0 210 // paramANuoM se niSpanna hotA hai usakI apekSA anantaguNe paramANuoM se kArmaka zarIra niSpanna hotA hai / isIliye Age 2 ke zarIra sUkSma sUkSmatarAdi kahe gaye haiN| taijasa aura kArmaNa ye do zarIra samasta saMsArI jIvoM ke hote haiM aura inakA saMbandha AtmA se anAdi kA hI eka jIva meM eka sAtha cAra zarIra taka ho sakate haiN| aura kama se kama do pAMca zarIra eka sAtha nahIM hote haiN| kyoMki vaikriyazarIra aura AhAraka zarIra eka sAtha nahIM rahate haiN| sUtrakAra ne jo vAyu. kAyika jIvoM ke audArika vaikriya taijasa aura kArmaka ina cAra zarIroM kA vidhAna kiyA hai, so audArika tejala aura phArmaka zarIra hone meM to koI zaMkA jailI bAta hI nahIM / parantu yahAM jo vaikriya zarIra kA sadbhAva kahA gayA hai so, usakA tAtparya aisA hai ki-'vaikriyazarIra janmasiddha aura kRtrima do prakAra kA hotA hai-janmasiddha vaikriya zarIra deva aura nArakiyoM ke hI hotA hai anya ke nhiiN| kRtrima vaikriya kA tejasazarIra ane tejasazarIranI apekSA anaMtagaNa paramANuothI kAryakazarIra nipanna thAya che. eTalA mATe ja te pachInA zarIre sUma sUmata, rAdi kahevAmAM AvyAM che taijasa ane kAzmaNa A banne zarIre badhAM saMsArI nAM hoya che ane emane saMbaMdha AtmAthI anAdine ja eka jIvamAM ekI sAthe cAra zarIra sudhI thaI zake che ane ochAmAM ochA be, pAMca zarIra ekI sAthe hatA nathI kemake vidiyazarIra ane AhArakazarIra ekI sAthe rahetA nathI sUtrakAre je vAyukAyika jIvenA dArika kriya, tejasa ane kAmaka A cAra zarIranuM vidhAna karyuM che, te audArika taijasa ane karma zarIra thavAmAM te koI paNa jAtanI zaMkA jevI vAta nathI, paraMtu ahI ja vaikriyazarIrane je sadbhAva kahevAmAM Avyo che, te tenuM tAtparya A pramANe che ke vaidiyazarIra janmasiddha ane kRtrima be prakAranuM hoya che. janmasiddha vaikriyazarI2 deva ane nArakIomAM ja hoya che, bIjAmAM nahi Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 anuyogadvAra atha zarIrasaMkhyA pRcchati mULa - kevaiyANaM bhaMte! orAliya sarIrA paNNattA, goSamA ! orAliyasarIrA duvihA paNNattA, taM jahA- baddhelagA ya mukkegAya / tattha NaM je te badvellagA te NaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNI-osapiNAhi avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjA logA / tattha NaM je te mukkelagA teNaM anaMtA arNatAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao anaMtA logA, davvao abhavasiddhiehiM anaMtaguNA siddhAna anaMtabhAge // sU0 211 // chAyA - kiyanti khaca madanta ! audArikazarIrANi jJapnAni ? gautama | audArikazarIrANi dvividhAni prajJaptAni tadyathA - baddhAni ca muktAni ca / tatra kAraNa labdhi hai / labdhi eka prakAra kI zakti hai jo kucha hI garbhajamanuSyoM aura tiryaJcoM meM saMbhAvita hai| isaliye aisI labdhi se honevAle vaikiya zarIra ke adhikArIgarbhajamanuSya aura tiryazca hI ho sakate haiN| kRtima vaikriya kI kAraNabhUna eka dUsare prakAra kI labdhi mAnI gaI hai, jo tapojanya na hokara janmasiddha hotI hai aisI labdhi kucha bAdara vAyukAyika jIvoM meM hI mAnI gaI hai| isaliye ve bhI kRtrima vaikriya zarIra ke adhikArI haiM / isIliye yahAM sUtrakAra ne vAyukAyika jIvoM maiM 4 zarIra ke hone kA vidhAna kiyA hai / sU0 210 // kRtrima vaikriyanuM kAraNu labdhi che. labdhi eka prakAranI zakti che je thADAMka garbhaja manuSya temaja tiya cAmAM ja sa'bhavita che eTalA mATe evI labdhithI thanArA vaikriyazIranA adhikArI gaja manuScA ane tiya cA ja thai zake che. kRtrima vaikriyanI kAraNabhUta eka bIjA prakAranI paNa labdhi mAnavAmAM AvI che. je tapeAjanya haitI nathI paNu janmasiddha hAya che evI labdhi keTalAMka Ara vAyuAyika jIveAmAM ja mAnavAmAM AvI che. eTalA mATe teo pazu kutrima vaikriyazarIranA adhikArI che. ethI ja ahIM sUtrakAre vAyukAyika javAmAM ja zarIra hAvAnuM vidhAna karyuM che. prasU0210nI Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 211 audArikAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam 33 khalu yAni vAni baddhAni tAni khalu asaMkhyeyAni asaMkhyeyAbhirutsapiNyavasarpiNImirapahiyante kAlataH, kSetrataH asaMkhpeyA lokaaH| tatra khalu yAni tAni muktAni aza khUtrakAra audArika Adi zarIro kI saMkhyA prakaTa karate hai'kevaDyA NaM bhaMte / ityaadi| zabdArtha--(kevaDyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrA paNNatA 1) he. bhandata ! audArika zarIra kitane kahe gaye haiM ? (goymaa| orAliya sarIrA duvihA paNNatA) he gautama ! audArika zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM / (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(baddhellagA ya mukkollagA 1) eka baddha aura dUsarA mukta / (tattha NaM je te paddhellagA teNaM asaMkhijjA asaM. khijjAhiM ussapiNIosappiNIhiM avahIrati kAlao) inameM jo baddha audArika zarIra hai ve sAmAnya se asaMkhyAta hai| yadi eka 2 samaya para eka-eka audArika zarIra vyavasthApita kiyA jAye to asaMkhyAta ussarpiNI aura avasarpiNI ke samarata samayoM para eka 2 audArika zarIrasthApita kiye jA sakate haiN| isa prakAra kAla kI apekSA asaMkhyAta haiN| isakA tAtparya yaha hai ki asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI kAla ke jitane samaya haiM utane baddha audArika zarIra haiN| asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avaM. have sUtrakAra audArika vagere zarIranI saMkhyA prakaTa kare che "kevaiyA NaM bhaMte ! "tyA: zAya-(kevaiyAH gaM bhaMte ! orAliya sarIrA paNNattA) tal sozizaza tai sni mAyA cha? (goyamA ! orAliyasaharIle duvihA paNNacA) gItamA mahAzirIra na pAma sAvyA. (vaMjahA) taare| ma prAya cha (baddheDagAya mukkelagAya) me na bhara bhI bhuta. (tastha NaM je ve bollagA veNaM asaMkhijjA asaMkhijAhiM ussapiNI osappiNIhi avahIraMti kAlao) mA 2 moharizarI2 te sAmAnyathI asaMkhyAta che. je eka eka samaya para eka eka audArikazIra vyavasthApita karavAmAM Ave te asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNInA samasta samaye para eka eka dArika zarIra sthApita karI zakAya che. A rIte kALanI apekSA asaMkhyAta che AnuM tAtparya A pramANe che ke asaM. prakhyAta utsarpiNa ane asaMkhyAta avasarpiNI kAlanA jeTalA samaya che. teTalAM baddha hArika zarIre che, asaMkhyAta utsarpiNa ane asaMkhyAta Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384. . .. ... ... bhanuyogadvArasUtre tAni khalu anantAni anantAbhiH utsarpiNyavasapiNImirapahiyante kAlatA, kSetratA anantAH lokAH, dravyataH abhavasiddhikelyo'nantaguNAni, siddhAnAm ananta mAge // 70 211 // sarpiNI kAlake, samaya asaMkhyAta hI hote haiM isaliye baddha audArika zarIra bhI asaMkhyAtma hI haiN| yaha baddha audArikazarIroM kA pramANa nirUpaNa kAla kI apekSA se kiyA gayA jAnA caahiye| aca kSetra kI apekSA se audArika zarIra kA pramANa sUtrakAra prakaTa karate haiM--- (khe to Aja khemA logA) kSetra kI apekSA paddha audArika zarIra asaMkhyAta loka pramANa hai-isakA tAtparya yaha hai 'asaMkhapAtra pradezA, smaka eka eka apanI 2 avagAhana meM yadi eka eka zarIra vyavasthA sthita kiyA jAye to, una zarIroM se asaMkhyAta loka para jAte haiN| yadi isa bAta ko yo samajhAyA jAveM ki-'eka-eka namApradeza meM eka eka zarIra rakhA jAve taya bhI unase asaMkhyAta loka mara jAte hai-arthAta eka eka namaHpradeza meM kramazaH rakhane para bhI ve baddha audA: rika zarIra itane aura bace rahate haiM ki-'jinhe kramazaH eka-eka pradeza para rakhane ke liye asaMkhyAta lokoM kI AvazyakatA hotI hai| itane loka milane para hI ve kramazaH yadi eka 2 pradeza para rakhe jaaveavasarpiNI kAlanA samaye asaMkhya ta ja hoya che eTalA mATe baddha audA rika zarIra paNa asaMkhyAta ja che. A baddha hArika zarIranuM pramANa nira. pazu kAlanI apekSAthI karavAmAM AveluM che, A pramANe jANavuM joIe have kSetranI apekSAthI dArika zarIranuM pramANa sUtrakAra pragaTa kare che- (khettao asaMkhenjA logA) kSetranI apekSA maI mohAzirIra masa: khyAta leka pramANa che. AnuM tAtparya e pramANe che ke "asaMkhyAta prade. zAmaka eka eka pitApitAnI avagAhanAmAM je eka eka zarIra vyavasthA pita karavAmAM Ave che, te zarIrethI asaMdhyAta leka bharAI jAya che. A vAtane A rIte samajAvavAmAM Ave ke eka eka nabha pradezanA eka eka zarIra mUkavAmAM Ave te paNa tenAthI asaMkhyAta loko bharAya jAya che. eTale ke eka eka nabha pradezamAM kramaza: mUkavAthI paNa te baddha audyArika zarIra eTalAM badhAM bAkI rahe che ke, jemane kramazaH eka eka pradeza para makavA mATe asaMkhyAta lokeAnI AvazyakatA hoya che ATalA leke mAsa thaI zake ane teo kramazaH eka eka pradeza upara mUkavAmAM Ave te ja te parita thaI zake tema che. te AnAthI zI hAMti che? Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 210 audArikAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam .385. taSa kahIM ve pUre jA sakate haiM to kyA hAni hai ? uttara-siddhAnta kI prarUpaNA aisI nahIM hai| yaha kAlakI apekSA baddha audArika zarIroM kA pramANa kahA gayA hai| 'tattha gaM je te bhukkaillagA teNaM aNaMtA aNaMtAhiM ustapiNI osappiNIhi avahIraMti kAlao) jo mukta audArika zarIra haiM ye sAmAnya se anaMta haiN| kAla kI apekSA anaMta haiN| isa ko chor3ane meM anaMna utsarpiNI aura avasa piNI kAla vyatIta ho jAtA hai / tAtpartha isakA yaha hai ki mukta audA. rika zarIroM meM se yadi eka eka samaya meM eka 2 zarIra kA apahAra kiyA jAye to, anaMta utsArSiNI azvasarpiNI kAla meM una saba kA. apahAra ho sakatA hai| isase yaha bAta sAbita hotI hai ki-'anaMta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke jitane samaya haiM utane mukta audArika zarIra haiN| zaha kAla kI apekSA mukta audArika zarIra ke pramANa kA . kathana hai / (khettao asA logA) aba sUtrakAra kSetra kI apekSA mukta audArika zarIroM ke pramANa kA kathana karate haiM-isameM ve prakaTa karate haiN| kI mukta audArika kSetra kI apekSA bhI anaMta lokaMpramANa haiN| (davvao aavasiddhehiM anaMtaguNA siddhANaM aNaMtabhAge) tathA abhavya jIva dravya kI jitanI saMkhyA hai, usase unakI saMkhyA anaMta guNI haiisakA tAtparya haiM kI-'unakI saMkhyA siddhoM ke anaMtave bhAga zamANa haiN| uttara-siddhAntanI 35 vI nathI bhI AnI apekSA mohA, Rs zarIrenu pramANa vAma mA0yu che. (tattha NaM je te mukkellagA te NaM ... aNaMto aNaMtAhiM utsappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao) 2 bhurata mohaarika zarIre che te sAmAnyathI . anaMta che kALanI apekSA anaMta che. enA parityAga anaMta utsarpiNI ane avasarpiNI kALa pasAra thaI jAya che. tAtparya A pramANe che ke mukta audArika zarIramAMthI je eka eka samayamAM eka zarIrane a5hAra karavAmAM Ave te anaMta utsapiNI avasarpiNI kALamAM te sarvane apahAra thaI zake che. AnAthI A vAta siddha thAya che ke anaMta utsarpiNI ane avasarpiNI kALanA jeTalA samaye che teTalA mukta audArika zarIre che. A kALanI apekSA mukta dArika zarIranuM prabhAkSya 4thana che. (khettao aNaMtA logA) ve sUtra kSetranI apekSA bhuta dArika zarIranA pramANanuM kathana kare che temAM teo zrI e prakaTa kare che ke mukta audArika kSetranI apekSA paNa anaMta leka pramANa che (trakA abhavasiddhiehiM anaMtaguNA siddhANaM aNaMtabhAge) mA 2005 71drayAnI jeTalI saMkhyA che, tethI temanI saMkhyA anaMtaguNI che. AnuM tAtparya e che ke temanI saMkhyA siddhonA anaMtamA bhAga pramANa che. ? a049 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 . anuyogadvAraste TIkA-'kevaiyANaM bhaMte' ityAdi / kiyanti khalu bhadanta ! audArikazarIrANi prajJaptAni ? uttarayati-gautama ! audArikazarIrANi baddhamuktabhedena dvividhAni prajJaptAni / nanvatra audArikazarIrasaMkhyA pRSTA, tatra baddhamukteti tadvaividhyakathanamaprastutamiti cedAi-baddhamu. teti dvividhasyApi audArikazarIrasya pRthaka pRthak saMkhyApadarzanAya tathoktamiti no'prastutatattvacintA'tra kAryeti / idaM baddhasvamuktatvaviziSTaudArikAdizarIrapamANaM kacid dravyeNaabhavyAdinA vakSyate, kacittu kSetraNa-pratarAdinA, kacittu kAlena-samayAvalikAdinA bhAvasyAtra dravyAntargatatvena vivakSaNAd bhAvena pramANaM bhAvArtha:--isa sUtradvArA sUtrakArane audArikazarIroM kI saMkhyA kahI hai-usameM unhoMne yaha spaSTa kiyA hai ki-'audArika zarIra baddha aura mukta ke bheda se do prakAra ke hote haiN| yahAM para prakAra kahane para aisI AzakA nahIM karanI cAhiye-ki 'pUchI gaI saMkhyA aura uttara diyA gayA prakAra hai| kyoMki sUtrakAra ne jo baddha aura mukta ye do prakAra ke bheda audArikodi zarIroM ke kahe haiM, so isa kathana kA unakA yaha prayojana hai ki-'ve baddha aura mukta kI bhI pRthaka 2 saMkhyA kheNge| so yaha baddha, mukta audArikAdikazarIroM kI saMkhyA ve kahIM dravya seabhavyAdi rAzi se, kahIM kSetra se-pratara Adi se aura kahIM kAla se samaya AvalikA Adi se, prakaTa kreNge| bhAva kI bAta jo yahAM nahIM AI hai, usakA kAraNa yaha hai-'bhAva dravya ke antargata hI viva. | bhAvArtha-A sUtra vaDe sUtrakAre dArika zarIronI saMkhyA kahe che, temAM e vAta spaSTa karavAmAM AvI che ke dAkizarIra baddha temaja mukatanA bhedathI be prakAranA hoya che. ahIM prakAranI carcA karyA pachI te A jAtanI AzaMkA thavI na joIe ke "pUchavAmAM AvyuM che saMkhyA viSe ane javAba ApavAmAM AvyA che. prakAranA saMbaMdhamAM kemake sUtrakAre baddha ane mukata A be prakAranA bheda audArikAdi zarIranA kahyAM che. te A kathanathI temanuM e prayojana che ke "te baddha ane muktanI paNuM judI judI saMkhyA kaheze te A baddha, mukta audArika zarIranI saMkhyA keTalAka sthAne dravyathI, abhavyAdi, rAzithI keTalAka sthAne kSetrathI pratara vagerethI ane keTalAka sthAne kALathI samaya AvalikA vagerethI prakaTa karaze bhAvanI vAta che. ahIM spaSTa karavAmAM AvI nathI, tenuM kAraNa A pramANe che ke bhAva dravyamAM ja vivakSita thaI gayela che. ethI ahIM tenI apekSAe. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 210 audArikAdizarIrasaMkhyA nirUpaNam 387 vakSyati tatra baddhAnAmaudA rikazarIrANAM kAlataH kSetratazca mAnaM nirUpayati'tattha NaM je te baddhelagA' ityAdinA / nArakANAM devAnAM ca vaikriyazarIratvAnna teSAM vaddhAnyaudArikazarIrANi santi avastiryaGmanuSyA eva tathAvidhakarmodayAt baddhaudArikazarIrabhAjo bhavanti / tAni sarvANi samAnAnyato'saMkhyAtAni santi / tadasaMkhyeyaM kiyaditi darzayitumAha-' asaM khejjAhiM' ityAdi / yadi pratisamayamekaikaM zarIramapahiyate tadA'saMkhyeyotsa vyavasarpiNIbhistAni sarvANi zarIrANyapahiyante iti asaMkhyeyAtsarpivyavasarpiNISu yAvantaH samayA bhavanti tAvanti baddhAnyaudA rikazarIrANyupalabhyante iti bhAvaH / idaM hi kAlato mAnaM bodhyam / kSetratastu tanmAnaM nirUApati - 'kheto asaMkhejjA logA' iti / tAni zarIrANi kSetrato'saMkhyeyalokaparimitAni santi / atradaM bodhyam ekaikasyAmakSita ho gayA hai isaliye yahAM usakI apekSA se unakI saMkhyA prakaTa nahIM kI jAvegI / 'baddha' kA tAtparya hai - 'grahaNa kiye gye| aura 'mukta' kA tAtparya hai - 'choDa diye gaye / ' arthAt manuSya aura tiryazvoM ke dvArA jo audArika zarIra grahaNa kiye jA cuke haiM aura pRcchA samaya meM bhI jo jIvoM ke sAtha sambaddha haiM ve saba audArika zarIra Saddha hai arthAt vartamAna meM manuSya aura tiryaMcoM kA jo ghRta sthUla zarIra hai vaha baddha aura audArika zarIra hai| yahAM manuSya aura tiryazca kahane kA yaha tAtparya hai ki- 'audArika zarIra, audArika karma ke udaya se inhIM jIvoM ke hotA hai, anya deva nArakI jIvoM ke nhiiN| kyoMki unake to tejasa phArmaNa aura vaikriya zarIra hI hotA hai / zaMkA -- jisa prakAra baddha audArika zarIra kA pramANa kSetra kI apekSA asaMkhyAta loka kahA gayA hai aura use yoM samajhAyA gayA 6 " temanI sakhyA prakaTa karavAmAM Avaze nahi. 'addha 'nuM tAtpaya che grahaNa karavAmAM AvelA ' ane 'mut'nuM tAtpaya che 'tyajAyelA eTale ke manuSya ane tiyacA vaDe je audvArikazarIra grahaNu karavAmAM AvyAM che ane pRcchA samayamAM paNa je jIvAnI sAthe saMbaddha che. te sarve audArikazarIra mRddha che, eTale ke vata mAnamAM manuSya ane tiya cAnA dhAraNa karelA je sthUla zarIza che te baddha ane audArika zarIra che. ahI manuSya ane triya canA pAThanu tAtkSaya A pramANe che ke audArikazarIra, audArika kramanA udayathI eja jIveAnA ja hAya che. bIjA deva nArakI jIvAnA nahi kemake temanA tA taijasa kAmaNu ane vaikriyazarIra ja hoya che. zakA jema maddha audArika zarIranu pramANa kSetranI apekSA asa khyAta leAka kahevAmAM AvyuM che ane tene A rIte samajAvavAmAM Avyu Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre saMkhyeyapadezAtmikAryA svakIyastrakrIyAvagAhanAyAM yathe kaikaM zarIraM vyavasthApyate tadA taiH zarIrairasaMkhyeyA lokA bhriyante yadicaikaikasmina bhAmadeze ekaikaM zarIraM vyavasthApyate tadA'pi asaMkhyeyA lokA bhriyante itthaM nanu zarIrasya ekai - kama dezAvagAhanA kathaM noktA ? iti cedAha - kevalaM zarIrasya jaghanyato'pyasaMkhyeyapradezAvagAditvAdekasmin pradeze'vagAhaH siddhAnte niSiddha iti netthamuktA / asatkalpanayaivamucyatAM ko doSaH ? nAsti ko'pi doSaH, parantu siddhAntasammataprakAhai ki- 'asaMkhyAta pradezAtmaka eka eka apanI 2 avagAhanA meM yadi eka eka zarIra vyavasthApita kiyA jAve to, una zarIroM se asaMkhyAta loka bhara jAte haiM / to isa viSaya ko isa prakAra kyoM na samajhAyA jAve ki- 'yadi AkAza ke ekapradeza para eka 2 audArika zarIra sthApita kiyA jAve to unase asaMkhyAta loka bhara jAte haiM / yaha kalpanA sodhI aura sarala hai tathA isase unakA kSetra pramANa bhI jaldI se samajha meM A jAtA hai / 388 " uttara-- isa prakAra kI kalpanA siddhAnta niSiddha hai / kyoMki siddhAnta meM eka zarIra ko kama se kama avagAhanA lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga meM kahIM gaI hai / eka 2 pradeza meM nahIM / aura lokAkAzakA asaMkhyAtavAM bhAga bhI asaMkhyAta pradezAzmaka hotA hai / aisA kahA gayA hai / isa kAraNa isa prakAra kI kalpanA ko sthAna nahIM diyA hai / zaMkA--asatkalpanA se yadi aisI prarUpaNA samajhAne ke liye kI jAve to kyA doSa ? * che ke asakhyAta pradezAtmaka eka eka pAtapAtAnI avagAhanAmAM jo eka eka zarIra vyavasthApita karavAmAM Ave te te zarIrAthI asakhyAta lAka bharAI jAya che. tA A viSayane A rIte kema na samajAvavAmAM Ave ke jo AkAzanA eka pradeza para eka eka audArikazIra prasthApita karavAmAM Ave tA tenAthI asakhyAta lekA pUti thaI jAya che. A kalpanA sIdhI temaja sarala chetathA AnAthI temanu kSetrapamANu paNa zIghratApUrvaka samajamAM AvI jAya che. uttara-A jAtanI kalpanA siddhAntathI niSiddha che. kemake siddhAntamAM eka zarIranI ochAmAM ochA. avagAhanA leAkAkAzanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM kahevAmAM AvI che. eka eka pradezamAM nahI ane leAkAkAzanA asakhyAtamA bhAga pazu asabhyata pradezAtmaka hAya che. Ama kahevAmAM AvyuM nathI. zakA--asatkalpanAthI jo evI prarUpaNA samajAvavA mATe karAvavAmAM Ave te AmAM thA doSa che T Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 210 audArikAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam 389 reNa prarUpaNA cedupalabhyate tarhi asatkalpanayA prarUpaNA anAvazyakItyasatkalpanA nAzritA / nanu audArikazarIriNAM manuSyatirathAmanantatvAtteSAM zarIrANyapi ana. tAni vaktavyAni kathamasaMkhyeyAnyuktAni ? iti cedAha-pratyekazarIriNAmasaMkhyeyatvAtteSAM zarIrANyapi asaMkhyAtAni / sAdhAraNazarIriNastvanantAH, kintu teSAmekaika jIvasya ekaikaM zarIraM nAsti, api tu anantAnAmanantAnAM jIvAnAmekaikaM zarIram , ityata audArikazarIriNAmanantye'pi zarIrANyasaMkhyAtAnyeva bhavantIti / ___ atha muktAnyaudArikazarIrANi prarUpayati-tattha NaM je te mukkellagA' ityAdi / bhAntarasaMkramaNe mokSagamanakAle vA jIvaiH yAnyaudArikazarIrANi muktAni tAnyanantApi bhavanti / anantAnyapi anantAni santi, ato na jJAyate uttara-doSa to kucha bhI nahIM hai / parantu siddhAnta sammata prakAra se prarUpaNA upalabdha hotI hai to asatkalpanA se prarUpaNA karanA anAvazyaka hai| zaMkA--audArika zarIravAle, manuSya aura tiryazca donoM milakara anaMta haiM, isaliye audArika zarIra bhI anaMta hI kahanA cAhiye / asaMkhyAta kyoM kahe ? . uttara--pratyeka zarIrI asaMkhyAta haiN| isaliye unake zarIra bhI asaMkhyAta haiM / yadyapi sAdhAraNa zarIrI anaMta haiM, phira unameM eka 2 jIva kA eka 2 zarIra judA judA nahIM hai, kintu anaMta anaMta jIvoMeka eka hI zarIra hotA hai / isaliye audArika zarIrI anaMta hone para bhI audArika zarIra asaMkhyAta hI hote haiN| bhavAntara meM saMkra. maNa karane para athavA mokSa gamana karane para jIvoM ke dvArA jo audA. | uttara-Sa te koI paNa jAtane nathI paraMtu siddhAnta sammata prakA rathI jyAre prarUpaNuM upalabdha hoya che te asatkalpanAthI prarUpaNa karavI Avazyaka che? zaMkA-dArika zarIravALA, manuSya ane tiryaMca ane anaMta che. AthI audArika zarIra paNa anaMta che, Ama kahevuM joIe asaMkhyAta zA mATe kahevAmAM Ave ? uttara-dareke dareka zarIrI asaMkhyAta che eTalA mATe temAMnA zarIra paNa asaMkhyAta che. jo ke sAdhAraNa zarIrI anata che, ane temAM eka eka jIvanuM eka eka zarIra judu judu nathI anaMta anaMta chanAM eka eka ja zarIra hoya che. eTalA mATe audyArika zarIrI anaMta hovA chatAe hArika zarIra asaMkhyAta ja hoya che bhavAntaramAM saMkramaNa karavAthI athavA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 mainuyogadvArasUtre yadidamanaM kiyat ? ataH kAlAdibhistatyamANaM nirUpayati - teSu muktazarIreSu pratisamaya me kaikazarIrApahAre anantAbhirutsarpiNIbhistAnyapahiyante kAlataH / anantAviNyavasarpiNI yAtrantaH samayA bhavanti, tAnvi muktAnyaudArikazarIrANi kAlo vodhyAnIti bhAvaH / kSetrataH anantA lokAH - kSetramAzritya muktAnyaudArikazarIrANi anantAnAM lokapramANakhaNDAnAM pradezarAzitulyAni bodhyAni / tathAdravyataH = dravyamAzritya abhavasiddhikebhyaH - abhavyajIvadravyasaMkhyAto'nantaguNAni, siddhAnAmananda mAge= siddha jIvasaMkhyAyAstvanantabhAgavarttIni / nanu yaiH samyatAM pUrve pratipannam, punastaimidhyAtvaM pratipannaM te hi pratipatitasamyagTaSTayaH mocyante, te'pyabhatra siddhikebhyo'nantaguNAH siddhAnAM cAnantabhAgavartano bhavantIti prajJApanAmahAdaNDake paThyate, tatkimetAni yuktAnyaudArikazarIrANi tattulyAni bhavanti ? iti cedAha - yadyetAni tatsama saMkhyakAni bhaveyustadA rika zarIra choDe jAte haiM, ve mukta audArika zarIra haiM, aura ye mukta audArika zarIra anaMta haiM / kAla kI apekSA mukta audArika zarIra ananta utsarpiNI aura avasarpiNI ke jitane samaya hote haiM utane haiN| kSetra kI apekSA anaMta loka pramANa khaMDoM kI pradeza rAzi ke tulya - haiM / dravya kI apekSA abhavyajIva dravya kI saMkhyA se anaMtaguNe aura siddha bhagavAn ke anaMtaveM bhAga haiN| zaMkA--jina jIvoM ne pahile sampatra prApta kara liyA aura bAda ve mithyAdRSTi ho gaye, aise jIva 'paDivAha' pratipatita samyagdRSTi kahe gaye haiM / ina jIvoM kI bhI saMkhyA abhavasiddhikoM se anaMtaguNI aura siddha bhagavAna se asaMkhyAtaveM bhAga hai aisI prarUpaNA mahAdaNDaka meM kI gaI hai| to kyA ye mukta audArika zarIra inhI ke tulya hote haiM ? mAkSa gamana karyAM bAda jIvA vaDe je audArika zarIra tyajI devAmAM Ave che te mukta audArika zarI che. ane A mukata audArika zarIdeza ananta che kALanI apekSAe mukata aukArikazarIra ananta utsarpiNI ane avasapiNInA jeTalA samayeA hAya che, teTalA che kSetranI apekSA anata leAka pramANu khaDAnI pradezarAzInI tulya che. dravyanI apekSA alabhya jIveA dravyanI sakhyAthI anaMtagaNA ane siddha bhagavAnanA anatamA bhAge che. zakA-je jIvAe pahelAM samyaktva prApta karyuM che ane tyAra bAda te mithyAvRSTi thaI gayA hai, mevA bhve| 'paDivAi' pratipatita sabhyagUhaSTi kahevAmAM AvyAM che. A jIvAnI paNa sakhyA abhavasiddhiAthI ana tagI ane siddha bhagavAnathI asakhyAtamA bhAganI che evI prarUpaNA mahAda DakamAM kahevAmAM AvI che, teA zuM A sukta audAkizarIra emanA ja tulya hAya che ? Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 210 audArikAvizarIrasaMkhyAnirUpaNam 391 tAnyapyatra sUne nirdiSTAni syuH, na ca bAni nirdizani dRzyante, ata etAni :: muktAnyaudArikazarIrANi patipatitasamyagdRSTirAzyapekSayA kadAcid hInAni kadAcittulyAni kadAcidadhikAni vA bhavantIti bodhyam / nanu jIvaiH parityaktA. nAmaudArikazarIrANAmAnantyaM yaduktaM tava kathaM saMgacchate 1 yadyetAni yAni zmazAnagatAni akSatAni tiSThanti tAni gRhyeran , tarhi teSAmanantakAlAvasthAnAbhAvAt stokatvAdAnantyaM nAsti / atha cedyAni khaNDIbhUyaparamANvAdimAvena pariNAmAntarApannAni tAni gRoran tarhi naitAdRzaH kazcit pudgalo'sti, yo'tItA. uttara-yadi ye unakI samasaMkhyAvAle hote to unake jaisA unakA bhI isa sUtra meM nirdeza hotA parantu yahAM sUtra meM unakA. nirdeza to dikhatA nahIM hai isaliye yaha jAnanA cAhiye ki-'ye mukta audArika zarIra pratipatitasamyagdRSTiyoM kI rAzi kI apekSA se kadA.. cit hIna, kadAcit tattulya aura kadAcit adhika bhI hote haiN| . __zaMkA--jIvoM dvArA parityaktarUpa mukta audArika zarIroM ko jo Apa anaMta kaha rahe haiM-vaha kisa apekSA se kaha rahe hai ? kyA jo zarIra zmazAna gata hokara akSata haiM, unakI apekSA se Apa unameM anaMtatA kaha rahe haiM ? yadi hAMkahA jAya to yaha bAta saMbhavita nahIM hotI, kyoMki unameM anaMtakAla taka rahanA saMbhavatA hI nahIM hai-ve tostokakAla taka hI rahate haiM isaliye unameM stokatA Ane se anaMtatA saMbhavita nahIM hotI ? yadi aisA kahA jAya ki-'jo audArika zarIra khaMDa uttara- A temanI sAthe samasaMkhyA dharAvatA hoya to temanI jema temanuM paNa A sUtramAM kathana karavAmAM AvyuM hatuM paraMtu ahIM sUtramAM temanuM kathana te jovAmAM AvatuM nathI. eTalA mATe ema samajI levuM joIe ke sukta dArika zarIre pratipatita samyagudaSTionI rAzinI apekSAe kadAcit hIna, kadAcita tatulya ane kadAcit vadhAre paNa hoya che. zakA-jI vaDe parityakata rUpa mukata audArika zarIrane je tame anaMta batAvI rahyA che, te kaI apekSAe batAvI rahyA che ? zu je zarIra ramazAnagata thaIne akSata che, temanI apekSAe Apa temanAmAM anaMtatA kahI rahyA che ? je Apa "hA" kahe to A vAta saMbhavita nathI kemake temanAmAM anaMta kAla sudhI rahevuM saMbhavita nathI teo te staka kAla sudhI ja rahe che. ethI temanAmAM stakatA AvavAthI anaMtatA saMbhavita nathI ? Ama kahevAmAM Ave ke je dArika zarIre khaMDakhaMDa thaIne paramANu Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 anuyogadvArasUtre yAmaddhAyAmekaikajIvenaudArikazarIrarUpatayA'nantarAH pariNamayya na muktaH, tataH sarvasthApi pudgalAstikAyasya grahaNamApayeta, evaM ca satyamavyebhyo'nantaguNAni siddhAnAmanantamAge ityetadvirudhyeta, sarvapudgalAstikAyagatapudgalAnAM sarvajIvebhyo'pyanantAnantaguNatvAditi cedAi-atra uktapakSadvayaM na vivakSitam , kintu jIvaprayoganirvatitamaudArikazarIrapariNAma parityajya pariNAmAntaraM nAsAdayanti tAva2 hokara paramANu Adi rUpa meM pariNata ho cuke haiM, unakI apekSA unameM anaMtatA kahI hai, so bAta bhI nahIM banatI hai kyoMki aisA koI pagala nahIM hai jo atItakAla meM eka eka jIva ke dvArA audArika zarIrarUpa se anaMtavAra.pariNamAkara na choDa diyA gayA ho| isa prakAra se samasta pudgalAstikAya ke, grahaNa hone kA prasaMga prApta honA hai| isa prasaMga meM abhavyarAzi se anaMta guNatA aura siddha bhagavAn se anaMtabhAganA viruddha jAtI hai| kyoMki sarva pudgalAstikAya gatapudgaloM meM sarva jIvoM kI apekSA bhI anaMtAnaMtaguNatA hai| isaliye mukta audA. zika zarIroM meM bhI anaMtAnaMta guNatA AvegI? uttara-aisA nahIM hai kyoMki ina donoM pakSoM ko yahAM para nahIM liyA gayA hai| kintu -yahAM to aisI bAta kI gaI hai ki-'jIna dvArA sakta eka eka audArika zarIra ke jitane anaMta khaMDa ho jAte haiM, anaMtakhaMDa jaya taka jIva prayoga nirvartita audArika zarIrarUpa privagere rUpamAM pariNata thaI gayAM che, temanI apekSA temanAmAM anaMtatA devAmAM AvI che. te A vAta pazu baMdhabesatI nathI kemake evuM koI satya nathI ke je atIta kAlamAM eka eka jIva vaDe audAriTazarIra rUpathI chenata vakhata pariNumAvIne choDI na mukayuM hoya A rIte samasta pulAritakAyanA grahaNane prasaMge upasthita thAya che. A prasaMgamAM abhavyarAzithI anaMtagaNutA ane siddha bhagavAnathI anaMta bhAgatA virUddha jAya che kemake sarva paDhalAstikAya gata pudramAM sarva nI apekSAe paNa anaMtAnaMta guNatA che eTalA mATe mukta audArika zarIramAM paNa anaMtAnaMta guNatA Avaze? uttara-A pramANe nathI kemake A baMne pakSone ahIM grahaNa karavAmAM AvyA nathI paraMtu ahIM te A vAta grahaNa karavAmAM AvI che ke jIva * vipramukta eka eka dArika zarIranA jeTalA anaMta khaDe thaI jAya # te anaMtakhaMDe jyAM sudhI jIva proga nivartita audaSThizarIra rUpa pariNAmane tyajIne pariNAmAntarane meLavatA nathI tyAM sudhI hArikarI, Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 211 audArikAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam - daudArikazarIrAvayavatvAt avayave samudAyopacArAt pratyekamavayavamaudArikazarIretyucyate / avayave samudAyopacArastu ekadezadAhe'pi grAmo dagdhA paTo dagdha ityAdivadunneyaH / evaM caikaikaM jIvaviSamuktamaudArikazarIramanantabhedabhinnam / teSu ca bhedeSu pratyekaM prastutazarIrAvayavatayA prastutazarIratvenoparyate / eteSAM ca bhedAnAM prakRtazarIrapariNAmasyAge anyeSAM tatpariNAmavaMtAmutpattisaMbhavAd yathoktAH nantasaMkhyakAnyaudArikazarIrANi na loke kadAcid vyavacchidyante iti| tadevamA dhata audArikazarIrasaMkhyA moktaa| vibhAgatastvagre kramaprAptA vakSyate iti ||s. 211 // NAma ko choDakara pariNAmAntara ko nahIM pA lete haiM, taba taka audArika zArIrAcaya hone ke kAraNa ve audArika zarIra hI kahe jAte hai| yadyaNi ve audArika zarIrarUpa nahIM hai-usake khaMDarUpa haiM, phira, mI.a. yava meM avayavI ke upacAra se pratyeka avayava audArika zarIrarUpa se mAnaliye jAte haiN| avayava meM samudAyarUpa avayavI kA upacAra grAma ke eka deza ke jala jAne para jaise 'grAma jalagayA' paTa ke eka deza jala jAne para jaise 'paTa, jalagayA' hotA hai, vaise hI yahAM hone meM koI bAdhA nahIM hai| isa prakAra eka eka jIva ke dvArA vipramukta audArika zarIra anaMta bhedavAlA hai ina bhedoM meM pratyeka bheda audArika zarIra kA avayava kahalAtA hai / ina avayavoM meM prastuta audArika zarIra kA upacAra kara liyA jAtA hai / jaba ye bheda prakRtazarIrarUpa pariNAma kA parityAga kara dete haiM, taba aisA nahIM hotA hai ki-'phira audArika zarIra kA sarvathA abhAva hI-vyavaccheda hI ho jAye kyoMki usa.samaya anyoM meM zavayava pAMthA te mohAni zarI vAmAM Ave chaina te bhauhAra rikazarIra rUpa nathI, tenA aMDarUpa che, chatAM e avayaMtramAM avavI udara cAthI te pratyeka avecava audarijzarIra rUpathI mAnavAmAM Ave che ane cimAM sadAya rUpa avaMthavA upacAragAma ekadezane agnimAM "bharamAM thai gayA pachI "gAma bhasma thaI gayuM ane eka bhaga- baLI jAya tyAre 2ma 4 jI Ayu cha' bhArI vAmAM bhAva cha, tebhara hI pay Wonal. dhanazrI. mAamAthe .,43vibhuta mohI. rika. zarIrane avayava. kahevAmAM Ave che. A avayAmAM prastuta audArika zarIrane upacAra karI levAmAM Ave che. jyAre A bhede makR. zArIru rUpa pariNAma tyajI de che, tyAre. Ama thatuM nathI. ke dapharI. dvArika zarIrane sarvathA abhAva ja-vyavachera ja thaI jAya. bha0 50 Y '.. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre aba vaikriyAdi saMkhyAmodhano nirUpayati mUlam-kaivaiyA NaM bhaMte! veuvviyasarIrA paNNatA ? goyamA! ubiyasarIrA duvihA paNNattA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA yo tattha NaM je te baddhelayA te NaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ustappiNi osappiNIhi avahIraMti kAlao, khettao asaMkhijjAo seDhIo payarasla asNkhejjhbhaage| tattha NaM je te mukalayA te je aNaMtA arNatAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao, sesaM jahA orAliyassa mukkelayA tahA epavi bhaanniyvvaa| kevaiyA bhaMte! AhAragasarIrA paNNattA ? goyamA! AhAragasarIrA duvihA paNNatA, baddhellayA ya mukkellayA yA tattha NaM je te baddhellayA te NaM siya asthi siya nasthi / jaba asthi jahaNNeNaM ego vA dovA tiNi vA, ukkoseNaM sahassapahattaM, mukellayA jahA orAliyasarIrA tahA bhaanniyvvaa| kevajhyA Na bhaMte! teyagasarIrA paNNattA? goyamA! teyagasarIrA duvihA paNNatA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA y| tattha NaM audArika pariNAmarUpa kI utpatti ho jAtI hai| isaliye aMnata saMkhyAbAla audArika zarIroM kA loka meM kabhI vyavaccheda abhAya-nahIM ho sakatA hai| isa prakAra yaha sUtrakArane oghasAmAnya-kI apekSA auMdArika zarIra kI saMkhyA kahI hai| vibhAga kI apekSA krama prApta isakI saMkhyA sUtrakAra Age kaheMge // 211 // kemake te samaye anyAmAM hArika pariNAma rUpanI utpatti thaI jAya che. eTalA mATe anata saMkhyAtavALA dArika zarIrane lokamAM kadApi bhaviSyavAda thaI zakatuM nathI A pramANe sUtrakAre Adya sAmAnyanI ApaNAmAM dArika zarIranI saMkhyA kahI che. vibhAganI apekSA kama prApta nI saMkhyA sarakAra have pachI kaheze. sU0211 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 212 oghato vaikriyAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam 45 je te baddhelayA te NaM aNaMtA aNaMtAhiM uslappiNI osaTika NAhiM avahIraMti kAlao, khettao aNaMtA logA, davao siddhehi aNaMtaguNA savvajIvANaM annNtbhaaguunnaa| tattha Naje te mukkellayA te gaM aNaMtA aNaMtAhiM ussappiNI osappiNIhi avahIraMti kAlao, khettao arNatA logA, davao saTakajIvehiM aNaMtaguNA savvajIvavaggassa annNtbhaage| kaivaiyANaM bhaMte ! kammayasarIrA paNNatA? goyamA! kammayasarIrA duvihA paNNattA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA y| jahA teSagasarIrA tahA kammagasarIrAvi bhANiyatvA |suu0212|| chAyA-kiyanti khalu bhadanta ! vaikriyazarIrANi bhajJatAni ? gautamaH ! vaikriyazarIrANi dvividhAni prajJatAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni c| tatra khala yAni tAni baddhAni tAni khalu asaMkhyeyAni asaMkhyeyAbhiH utsarpiNyavasapiNibhiH ___aba sUtrakAra ogha kI apekSA vaikriya Adi zarIroM kI saMkhyA nirUpita karate haiM-"kevaiyA NaM bhaMte / veundhiyasarIrA paNNattA" ityaadi| zabdArtha--(bhaMte !) he bhadanta ! (veubdhiyasarIrA) vaikriya zarIra (kevaiyANaM paNNattA) kitane prakAra ke kahe gaye hai ? (goyamA) he gautama! (vaubviyasarIrA duvihA paNNattA) vaikriya zarIra do prakAra ke kahe gaye haiN| (ta jahA) jaise-(baddhellayA ya mukkaillayAya) eka baddha vaikriyazarIra aura dUsare mukta kriyazarIra / (tastha NaM je te baddhellayo teNaM asaMkhijjA) inameM jo baddha vainiyazarIra haiM, ve sAmAnya se asaMkhyAta haiN| (asaMli. have sUtrakAra evanI apekSA vaikiya vagere zarIranI saMkhyA nirapitre cha-" kevaiyANaM bhaMte / veubviyasarIrA paNNattA " syA zahAtha-(bhaMte !) 3 AdI (veThabviyasarIrA) vaitthiyshrii| vaha yANaM paNNattA) dal pranA apAmA mAyA cha ? (goyamA) 3 giit| (vebiyasarIrA duvidhA paNNattA) vaiThiyazarIza ne prAna pAma 49. (taMjahA) 24 (babellayA mukkellayAya) 4 mA vaiziSa garI bhuta vakSya zarI2 (tattha NaM je. baddhalayAya teNe akhaMsila) mA vaya shrii| cha, ta sAmAnyathI asaNyAta ke. (asakhijAhiM usmAbhidhImo. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____manuyogadvArasUtre apahiyante koltaa| kSetrataH asaMkhyayAH zreNayA pravarasya asaMkhyeyabhAge / tatra khalla.yAni tAni muktAni tAni khalu anantAni anantAbhiH utsapiNyavasarpiNImi apahiyante kAlatA, zeSa thathA audArikasya muktAni tathA etAnyapi, aNita. vyAni / kiyanti khalu AhArakazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! AhArakazarIrANi jAhiM ustappiNiosapiNIhi, avahIrati kAlao) asaMkhyAta utsapiNi aura avasarpiNI kAla meM ye vyavasthApita kiye jA sakate haiM arthAt utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke eka 2 samaya para yadi ye sthApita kiye jAveM to unake liye asaMkhyAtaM utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI kAla kA samaya cAhiye / yaha kAla kI apekSA baddhavaikriyazarIroM kA pramANa kahA hai| (khettamo asaMkhijjAo seDhIo payarasta asaMkhejjAbhAge) kSetra kI apekSA paddhavaikriyazarIroM kA pramANa pUrvokta pretara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNIrUpa "hai| arthAt pUrvokta pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI 'joM asaM. pati zreNIyoM hai, una zreNiyoM ke nabhapradezoM kI jo rAziM hai, una rAziyoM kI saMkhyA ke barAbara baddhavaikriyazarIra hai| yaha kSetra kI aMpekSA badbhavaikriyazarIroM kA pramANa kahA gayA hai / (tattha gaMje te mukke. elayA teNe, aNaMtA-azaMtAhiM , usappaNIosappiNIhi avahIraMti kAlao sesaM jahA orAliyassa mukkellayA tahA ee vi bhANiyanvA) * sippiNIhiM vahIti kAlao) yAta * GAN' bhane apapiNI * kALamAM A badhAM vyavasthApita kahI zakAya tema che. eTale ke urSithI . ane avasarpiNI kALanA eka eka samayamAM je emanI sthApanA karavAmAM : 2u. tabhanAbhATa sabhyAta Gral gii mana masa dhyAta..AAR kALano samaya joIe A kALanI apekSA baddha vaikriya zarIranuM pramANa - mA0yu che. (khettao asaMkhijjAo seDhIo payarasma asaMkhejjaibhAge) kSetranI apekSA paddha vaikriyazarIranuM pramANuM pUrvokata prataranA asaMkhyAtamAM mA zithata asaM yAta' zreNI 35 che. theTa , aisa pratama sasa- khyAtamA bhAgamAM sthita che asaMkhyAta - zreNIo che, te zreNIonA nabha:' nI je rAzi che te rAzionI saMkhyAnI barAbara addha vaidithazarIra che. nA kSetranA apekSA ma ya zasasanu:- pramANa- vAma '. (tapana je. te mukkellayA-vegaM agaMtA ANatAhiM usappaNIosappiNIhi avahI"ti kAlo sesaM. jahA orAliyastha mukkellayAH tahA eevi bhANiyavya) 2 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 212 oghato vaikriyAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam 397 dvividhAni-prajJaptAni, tadyathA-baddhAni-ca muktAni c| tatra. khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu syAtsanti, syAmasanti / yadi santi jaghanyenA ekaM vADhe-vA jo mukta kriya zarIra hai, ve sAmAnya se anata hai| anaMta utsapinI avasarpiNI ke eka-eka-samaya para yadi unheM prakSipta kiyA jAve taba kahIM jAkara una para samA sakate haiN| yaha kAla kI apekSAmukta kriya kA pramANa hai| bAkI kA isa saMbandhI kathanaH mukta, audvAtika zarIpha ke jaisA jAnanA cAhiye / ye vaikriya zarIra. vAraka aura devoM ke sarvadA hI baddha rahate haiM / parantu manuSya aura tiryaJcoM ke ki jo vaikriya labdhimalI haiM, uttaravikriya karane ke samaya meM hI.,ye vaikiyazarIra baddha hote hai| isa prakAra cAroMgatiyoM ke jIvoM ke paddhavaikriyazarIra asaMkhyAta hote haiN| ..... ........ : + pr .: . aba sUtrakAra Ahedha kI apekSA AhAraka zarIroM kA nirU-paNa karate haiM- ... ... ... ...:. .... ... .. . ... .. (kevaDyA NaM bhaMte ! AhAragasarIsa paNNattA) he, bhadanta ! AhA. raka zarIra kitane kahe gaye haiM..? (goyamA AhAramaharIrA. dubihA paNNatA) he gautama !- AhAraka zarIra ko prakAra ke kahe gaye haiN| (baddhellayA ya mukkellayAH vya) eka baDU aura dUsare mukta kSaNa je te 'padellayA, te NaM siya asthi:siyA natthi) isameM jo baddha AhAraka mukata vaikriyazarIra che, te sAmAnyathI anaMta che anaMta utsarpiNI ane avasaNiNInA eka eka samaya upara je temane prakSita karavAmAM Ave tyAre ja teo temanI upara samAviSTa thaI zake che A kAlanI apekSAthI mukata laya bhA. mA pani mustA mohA zahIra.ma sanel :- na ya rInAma.devAsa . samaya: sana.tiya::sAna- AAQual:-tayA aratI mata, 16 sAyarI.ma . sA. prabhArI rAratisAnA vAnA ma..yaza2 mA bhyAlaya cha .... 2, mAdhanI apekSA AhA25. zarIrAnuna355 re cha. / (kevaiyA, NaM;: bhaMte ! AhAragalarIrA paNpAcA) asraebhADA24. zarIra hai Hi RI0yA cha.1 (gothamA ! AhAragasAsarA, duvidhA, paNattA) hai gItamAlA zarI2, RURAISIS HIGN:(bagrellayA ya. sAke yA yojane kI bhuta tastha paMje ke bollayA, teNaM ghiya atthi siMyaM nAsthi) bhA' ! zarIza yAtu" "mI -sivAya lIm Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra trINi vA, utkarSeNa sahasrapRthatyam / muktAni yathA audArikasya tathA bhaNita. vyAni / kiyanti khalu bhadanta ! taijasazarIrANi prajJatAni ? gautama ! jasarIzarIra haiM, ve caturdazapUrvadhArI ke sivAya aura kisI dUsare ke nahIM hote haiN| inakA antara-virahakAla-jaghanya se eka samaya kA hai aura utkRSTa se chaha mAsa taka kA hai| yaha bAta anyatra kahI gaI hai| isaliye jo baddha AhAraka zarIra haiM-ve kabhI hote haiM aura kabhI nahIM hote haiM / (jaha asthi jahaNNeNaM ego vA do vA tiNi thA) yadi hote haiM to jaghanya se eka do yA tIna ho sakate hai aura (uskoseNaM sahassapuhutta) utkRSTa se sahasrapRthaktva taka ho sakate haiM / do Adi se lekara nava taka kI saMkhyA kA nAma pRthaktva hai / (mukkellayA jahA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA) mukta jo AhAraka zarIra haiM, ve mukta audArikazarIra ke jasA hI jAnanA caahiye| parantu inameM itanI vizeSatA hai ki jisa jisa prakAra audArika zarIra ko anaMta bhedavAlA kahA gayA hai usI prakAra isa zarIra ko bhI bhedavAlA kahA gayA hai-parantu ananta ke ananta bheda hote haiM isaliye yahAM para laghutara ananta liyA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye / aba sutrakAra taijasa zarIroM kA nirUpaNa karate haiN| (kevaDyA NaM bhaMte ! teyagasarIrA paNNattA) he bhadanta ! tejasa Ine paNa hatAM nathI emanuM aMtara-virahAkALa-jaghanyathI eka samaye jeTaluM che. ane utkRSTathI 6 mAsa sudhInuM cheA vAta bIjA sthAne paNa kahevAmAM mAvI. zaTA bhATe yAre Aya cha, bhane yA ta nayI. (jai asthi jahaNaNaM ego vA do tigNi vA) ne DAya che to gadhanyathA : 2, thA ana (akkoseNaM sahassapuhutta) Geeii sakhasa pRthapa sudhI thA cha. mAhiyA mAMDIta na sudhInI bhyAnu nAma pRthapa che. (mukkellayA ahA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA) bhurata ne mAra zaza2 cha ta mukata dArika zarIranI jema ja jANavuM joIe paraMtu AmAM ATalI vizeSatA che ke jema audArika zarIrane anaMtabheda cukata kahevAmAM AvyuM che. tema A zarIrane paNa anaMta bheTavALuM kahevAmAM AvyuM che. paraMtu anaMtanA paNa nana bheda hoya che. eTalA mATe ahIM laghutara anaMtanuM grahaNa karavAmAM - AvyuM che. tema samajavuM joIe have sUtrakAra taijasa zarIranuM nirUpaNa kare che (kevaiyANaM bhaMte ! veyagasarIrA paNNattA 1) DRED! Art ANReal Aiicai .1(goyamA! teyagasarIrA duvihA paNNattA) giit| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 212 oghato caikriyAvizarIrasaMkhyAnirUpaNam 391 rANi dvividhAni prajAtAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khallu anantAbhiH utsarpiNyavasarpiNImiH apahiyante kaamtH| kSetrataH anantAH lokaaH| dravyataH siddhebhyo'nantaguNAni sarvajIvAnAm anantamAgonAni / tatra khalu yAni tAni muktAni tAni khalu anantAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH apahiyante kAlataH / kSetrataH anantA lokAH / dravyataH sarvajIvezyA zarIra kitane kahe gaye haiN| (goyamA! teSagasarIrA duvihA paNNattA) he gautama ! taijasa zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM-(taM jahA) ve prakAra ye haiM (baddhellayA ya mukkellayA ya) 1 baddha aura dUsare mukta / (tastha NaM je te baddhellayA teNaM aNaMtA, aNaMtAhiM ussapiNIosappiNIhi avahIraMti kAlao) inameM jo baddha taijasa zarIra haiM, ve kAla kI apekSA sAmAnyarUpa se ananta haiM / ananta utsarpiNI avasarpiNI kAla ke samayoM parApara haiM-arthAt utsarpiNI aura avasarpiNI kaoNla ke eka samaya para unheM vyavasthApita kiyA jAve to bhI ye saba vyavasthApita nahIM ho sakate-unheM rakhane ke liye kramazaH eka 2. samaya para ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI kAla apekSita hote hai-ataH ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNI kAla ke jitane samaya haiM, utane baddha taijasa zarIra hai| (khesao arNatA logI)kSetra kI apekSA baddha taijasa zarIra anaMtaloka pramANa-anaMta sazarIra me smiA pAbhA mAvyAM che. (taMjaDAmA prabhArI cha (badallayA ya mukkaillayA ya) 1 mA bhane dvitIya bhAta (tattha NaM je ve bakhellayA veNaM arNatA, aNaMtAhiM ussapiNomosappiNIhi akrati kAlao) AmAM je baddha taijasazarIra che, te kALanI apekSA sAmAnya rUpathI adhyakSa che. anaMta utsarpiNI avasarpiNa kALanA samayanI barAbara che. eTale ke utsarpiNI ane avasarpiNa kALanA eka samaya para je temane vyavasthApita kaNavAmAM Ave te paNa A badhAM vyavasthApita thaI zake nahIM temane mUkavA mATe kramazaH eka eka samaya para anaMta utsapiNI ane anAmata avasarpiNI kALa apekSita hoya che. eTalA mATe anaMta utsapiNI ane anaMta avAzi kALanA Tea smy| cha, taTasA te zarIrecha. khetobhatA logaa| kSetranA apekSA sazarIra mAnata amA pradezamA simita che. (dabvazI Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 - anuyogadvAra agantaguNAni sarvajIva vargasya anantabhAge / kiyanti bhadanta / kArmaNazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! kAryakrazarIrANi dvividhAni prajJaptAni tadyathA - baddhAni ca muktAni ca / yathA taiMjasazarIrANi tathA kAryakazarIrANyapi bhaNitavyAni ||suu0 212 // lokapradeza rAziparimita haiM / (davya o siddhehiM anaMtaguNA, sabvajIvANaM anaMtabhAgUgA) dravya kI apekSA bahU tejasa zarIra siddha bhagavAn se anaMtaguNe aura sarva jIvoM kI apekSA se ananta bhAga nyUna hai| (tattha NaM jete. mulupAteNaM anaMtA) vahAM jitane mukta jIva haiM, ve ananta haiM, (aNaMtAhiM ussappiNiossapriNihi avahIraMti kAlao) kAlakI apekSA unake apaharaNa karane meM ananta utsarpiNI avasarpiNIkALa nikala jAtA hai / (khettao anaMtA logA) kSetrakI apekSA ananta lokAzi pramANa hai / (davya savjIvehiM anaMtaguNA savvajIkvaggassa anaMta bhAge) dravya se ve saba jIvoM se anantaguNe aura samasta jIvavarga ke ananta 'bhAgavata hote hote haiN| aba gautama kaoNmarNa zarIra ke viSaya meM pUchatehai- (kevaiyANaM aMte kamaNasatesa paNNattA) he bhadanta kArmaNa zarIra kitane kahe gaye haiM ? uttara meM bhagavAn pharamAte haiN| (goSamA kammayasarI duvihA paNNattA) he gautama! baddha aura muktake bheda se kArmaNaH zarIra do prakAra ke hote haiM / (jahA - teyagasarIsa tahA- kammarya " ** +: * A * paper. 18 siddhehi guNA savva jIvANaM anaMtabhAgUNA) dravyeMnI apekSA maddha taiMmasaMzarIra siddha bhagavAnathI anatagaNA ane sarva jIvAnI apekSAe anaMta bhAga nyUna che..' tattha- NaM, je te mukkellyA seNaM, anaMtA' tyAM bheTAbhuta va te na .: aNamahiH ussriiNa opinihiM avahIraMti kAlo : ajUni kSAe tene apaharajI karavAmAM manata . utsapiNI ane anaMta avasarpiNI ye E " 1. nIjI laya, che.. ' khettao aNatA ' kSetranI apekSA yUnaMta bor3a rAzi . abhAba DAya: che, 'dravo, savrvajIvehiM anaMtaguNA sukhajIvanaggara- anaMta bhrAge. ' dravyathI. tethyo, adhA laveothI manaM tathA ane adhalA va varNanA ana ta bhAgavati hoya che. , fi 518 OM maDave gautamasvAbhI mazarIranA' dhamAM- prabhune gara valaeenngar zouer': ! &aqqising rajA kahevAmAM Avela che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama che hai-' goyamA ! kammayazvarIrA dubihA paNNattA' he gautama / abhayu zarIra che che pheMka Fear-urivAdIne De 6. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 212 oghato vaikriyAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam 4ok TIkA-'kevaiyA NaM bhaMte' ityAdi etAni vaikriyazarIrANi nArakadevAnAM sarvadaiva baddhAni bhavanti / manuSyatirazcA * tu vaikiyalabdhimavAm uttarakriyakaraNakAle etAni vaikriyazarIrANi baiddhAni avanti / itthaM ca caturgatikAnAmapi jIvAnAM baddhAni vaikriyazarIrANyasaMkhyeyAni bhavanti / tAni ca vaikriyazarIrANi kAlato'saMkhyeyotsarpiNyavaMsarpiNISu yAvantaH samayA bhavanti vAcanti, arthAt asaMkhyeyAni bhavanti / kSetratastu-pratarasyapUrvoktamataratra asaMkhyeyabhAgavattinyA asaMkhyeyA zreNayo bodhyaaH| pUrvoktamataH rAsaMkhyeyabhAgava_saMkhyeyazreNInAM yo nabhaHpadezarAzistatsaMkhyakAni vaikriya zarIrANi kSetrato bodhyAnIti bhaavH| muktAni vaikriyazarIrANi muktaudArikazarIrabadU bodhyAni / aza bhodhata AhArakazarIrANi nirUpayati- kevaiyA NaM bhaMte! sarIrAci mANithavyA) jisa prakAra taijasa zarIra kI vaktavyatA pahale kahI gaI haiM usI prakAra kArmaNazarIra ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye // sU0 212 // bhAvArtha-ye kriyazarIra nAraka aura devoM ke saMdA baddha hI hote hai. kintu manuSya aura tiryacoM ke to vaikriyalandhidhArI hote haiM. unake vaikriya karane ke samaya meM vaikriyazarIra baddha hote haiN| isa prakAra catu. gaitika jIzoM ke baddhavaidiyazarIra asaMkhyAta hote haiN| ve vaikriyazarIra kAlakI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNiyoM meM jitane samaya hote haiM utane pramANa ke asaMkhyAta hote haiM / kSetra se pUrvokta pratara ke asaMkhyAtave bhAgameM asaMkhyAta zreNiyAM hotI haiN| una prattara ke asakhyAta baddha vai kriyazarIra hote haiM / yaha baddha kriyazarIra kA kathana maddha mana mutanA yA nA khAya che. jahA ayagalarIrA tahA kammagasarIrA vi bhANiyavA' zata tesazIranuM 4thana pApAmA AvyuM che, eja pramANe kAmagzarIranA saMbaMdhamAM samajI levuM. sUravarA bhAvArtha-Araka ane dene vaikriyazarIra sA baddha ja hoya che. paraMta manuSyo ane tiyAne te je vaikriyalabdhidhArI hoya che, tene kriya karavAne samaye vekiyazarIra baddha hoya che. e ja pramANe cAragativALA ane baddha vaidicazarIra asaMkhyAta hoya che, te vaikiyazarIre kALanI. apakSAe asakhyAta utsarpiNI avasarpiNamAM jeTalo samaya hoya che, eTalA pramANunA asaMkhyAta hoya che. e prataranA asaMkhyAtamA bhAgamAM rahela asaMkhyAta zreNInI jeTalI AkAzapradezarAzi che, eTalA pramANunA a0 51 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre AhAragasarIrA' ityAdi, atredaM bodhyam / etAni baddhAnyAhArakazarIrANi catudazapUrvavido vihAya nAparasya saMbhavanti / antaraM caiSAM jaghanyata ekaM samayam , utkRSTatastu SaNmAsAn yAvadityanyatroktam , ata evAtrocyate-tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khala syAt kadAcit santi, syAt kadAcit na santi / yadi santi tadA jaghanyata ekaM dve trINi vA santi, utkRSTatastu sahasrapRthaktvam / dviSati navaparyantA sNkhyaapRthktvshbdenocyte| muktAnyAhArakazarIrANi muktIdAriphazarIravad bodhyAni / navaram-anantabhedabhinnamanantakatvatra laghutaraM bodhyam / tayA-taijasazarIrANyapi baddhamuktame dena dvividhAni / tatra yAni baddhAni taanyhuaa| mukta vaikriyazarIra kA kathana mukta audArikazarIra ke kathana jasA hI samajha lenA caahiye| .aba sAmAnya se AhAraka zarIra kA kathana karate hai-baddha AhAraka zarIra caturdaza pUrvadhAriyoM ke sivAya dUsaroM ke nahIM hote haiM inakA antara jaghanya se eka samaya kA aura utkRSTa se chaha mahIne kA hotA aisA anyatra kahA hai isaliye kahate haiM ki yahAM jo koI baddha AhAraka hai zarIra ve kadAcit hote haiM kadAcit nahIM bhI hote haiM, jaba hote haiM to jaghanya se eka do athavA tIna hote haiM, uskRSTa se saha pathakva arthAt do hajAra se nau hajAra taka hote haiN| mukta AhAraka zarIra kA varNana mukta audArika zarIra ke varNana jaisA samaja lenA pAhiye / antara itanA hI hai ki yahAM ananta bhedoM vAlA jo ananta hai vaha saba se choTA antara samajhanA hai / tathA taijasa zarIra bhI baddha asaMkhyAta baddha vaikriyazarIra hoya che A baddha vaikriyazarIranuM kathana che. sukata vacizarIranuM kathana mukata audArika zarIranA kathana pramANe ja samajI levuM. have sAmAnyathI AhArakazarIranuM kathana karavAmAM Ave che baddha AhAraThazarIra cauda pUrvadhAriyA sivAya bIjAone hetuM nathI. tenuM aMtara jaLacathI eka samayanuM ane utkRSTathI cha mAsanuM hoya che. e pramANe anyatra kahe che. tethI kahevAmAM AvyuM che ke-tyAM je kaI baddha AhArakazarIra che, te kadAcita hoya che, ane kadAcita nathI paNa hatA jyAre hoya che, tyAre jAnyathI eka, be, athavA traNa hoya che utkRSTathI sahastrapRthakatva arthAt e saMjArathI nava hajAra sudhI hoya che. mukata AhA2ka zarIranuM varNana mukata dA&izarIranA kathana pramANe samajI levuM. temAM eTaluM ja aMtara che ke kayAM anata zevALA je anaMta che, te badhAthI nAnuM aMtara che tathA jANazarIra paNa baddha ane muktanA bhedathI be prakAranuM hoya che. temAM je Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 212 oghato vaikriyAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam . nantAni bodhyaani| kAlatastu-anantAsUtsapiNyavasarpiNISu yAvantaH samayA bhavanti tAvanti, arthAt anantAni bodhyAni / kSetratastuH anantA lokaaanntlokmdeshraashiprimitaani| dravyatastu siddhebhyo'nantaguNAni sarvajIvApekSayA cAnantabhAganyUnAni ! taijasazarIrasvAminAmanantatvAttainasazarIrANyanantasaMkhyakAni bodhyAni / nanvaudArikazarIrasvAmino'pi santyanantAstahiM tAni zarI: rANyanantAni kathaM nocyate ? ityAha-audArikaM zarIraM nArakadevAnAM na bhavati kintu manuSyatirazcAmeva bhavati / teSayanantAnAmanantAnAM sAdhAraNAzarIriNAmekamukta ke bheda se do prakAra ke hote haiM unameM jo baddha haiM ve ananta hai. kAla se ananta utsarpiNI avasarpiNiyoM meM jitane samaya hote haiM utane pramANa ke ananta hote haiM, kSetra, se ananta lokoM kI pradezarAzi ke pramANavAle ananta hote haiN| dravya se siddhoM se ananta guNe aura saba jIvoM kI apekSA se ananta bhAga nyUna hote haiM / tejasa zarIra ke svAmI ananta hone se taijasa zarIra bhI ananta hote haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki-taijasa zarIra ke svAmI ananta hone ke kAraNa tejasa zarIra ananta haiN| zaMkA-audArikazarIroM ke svAmI to ananta haiM, phira Apane unheM ananta kyoM nahIM kahA ? uttara--audArika zarIra nAraka aura devoM ke nahIM - holA hai kintu manuSya aura tiryazcoM ke hI hotA hai| unase jo bhI baddha che, te anaMta che te kALathI anaMta utsarpiNIomAM jeTale zramaya hoya che eTalA pramANanA anaMta hoya che kSetrathI anaMta.lekenI praza rAzinA pramANuvALuM anaMta hoya che. dravyathI siddhothI anaMtagaNa ane sarva jIvonI apekSAe anaMtabhAga ochA hoya che. tejasazarIranA svAmI anaMta hovAthI tejasazarIra paNa anaMta hoya che. tAtparya kahevAnuM e che ke taijasa zarIranA svAmI anaMta hovAthI tijasa zarIra anaMta che. zakA-dArika zarIranA svAmI paNa anaMta che, te pachI ApIe temane anaMta kema kahyA nathI ? uttara-dArika zarIra nAraka ane tene kahetA nathI, manuSya ane tiya ene ja hoya che. temAM je paNa anata sAmrANu. parIkSA che te sarvanuM eka eka ja audArika zarIra hoya che eTalA mATe ahi " hArika Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra meva zarIraM bhavati, ata audArikazarIrANyasaMkhyAvAnyuktAni natvanantAni / taijasazarIraM tu caturgatikAnAM bhavati / tatrApi sAdhAraNazarIriNAmekaikasyaikaika taijasa. zarIraM bhagati, atastaijasazarIrANyanantAyuktAni / saMsAriNo jIvAH siddhebhyo'nantaguNAH santi, ataH siddhehi aNataguNA' ityuktam / siddhAnAM taijasazarIrAbhAvAta etAni sarvajIvasaMkhyakAni na bhavanti / kintu siddhAnA sarvajIvApekSayA'nantamAgacitvAdetAni taijasazarIrANi sarvajIvAnAmanantabhAgonAni bhavanti, ataH 'sanmajIvANaM aNaMtabhAgUgA' ityuktam / itthaM ca taijasazarIrANi sarvasaMsAriananta sAdhAraNa zarIra haiM, una sabakA eka 2 hI audArika zarIra hotA hai / isaliye baddha audArika zarIra to-asaMkhghAta kahe gaye haiM, ananta nhiiN| parantu jo taijasa zarIra hai, ve cAroM gatiyoM ke jIvoM ko hote hai| ina meM bhI jo sAdhAraNa zarIra haiM, unameM eka eka jIva ke eka eka taijasa zarIra hotA hai / isaliye taijasa zarIra anaMta kahe gaye hai / satArI jIva siddhoM se agantaguNa haiM, isaliye 'siddhehi aNataguNA' aisA kahA gayA hai| siddhoM ke taijasa zarIra hotA nahIM haiN| isaliye baddha tejasa zarIra sarva jIvoM kI saMkhyA ke barAbara nahIM hote haiM / kintu 'siddha sarvajIvoM kI apekSA anantaveM bhAgavartI kahe hai, isaliye taijasa zarIra sarvajIvoM ke anantaveM bhAga se nyUna kahe gaye haiM / yahI bAta 'sanyajIvANaM aNaMtabhAgUNA' isa pATha dvArA prada"zita kI gaI hai| isa prakAra baddha taijasazarIra cAhe siddhoM se anantaguNe haiM, aisA kaho cAhe sarvajIva rAzi ke anantaveM bhAga se : zarIre te anaMta nahi paNa asaMkhyAta kahevAmAM AvyAM che. paraMtu je tejasa zarIra che, te cArecAra gationA jIvanA hoya che. AmAM paNa je sAdhAraNa zarIre che, temAM eka eka jIvanuM eka eka taijasazarIra hoya che. eTalA mATe taijasa zarIre anaMta kahevAmAM AvyAM che saMsArI jIva siddhAnI apekSA mananazA cha, methI 'siddhehi aNaMtaguNA" mA prabhArI kahevAmAM AvyuM che siddhone taijasa zarIra hetuM nathI, eTalA mATe baddha tejasa zarIra sarva jIvonI saMkhyAnI barAbara hotA nathI paraMtu siddha sarva * jIvanI apekSA anaMtamAM bhAgavatI kahevAmAM AvyA che. ethI tejasa zarIra sarva jIvonA anaMtamA bhAgathI nyUna kahevAmAM AvyA che. eja pAta "savvajIvANaM aNaMtabhAgUNA' mA 48 43 prazita 42vAma mAvI cha. A pramANe baddha tijasa zarIra siddhothI anaMtagaNu che. Ama kahIe athavA te sarva jIva rAzinA anaMtamAM bhAgathI nyUna che, Ama kahIe ane Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 212 oghato vaikriyAdizarIrasaMkhyAMnirUpaNam 405 :jIvasaMkhyakAni vodhyAni / tathA-bhuktAni taijasazarIrANi anantAni santi / kAlata etAni anantAsUtsarpiNyaSasapiNISu yAvantaH samayA manti, tAvatsaMkhya. kAni bodhyAni / kSetratA-anantalokapadezarAzitulyAni / dravyatazca-sarvajIvebhyo. * 'nantaguNAni sarvajIvavargasya anantabhAgavatIni bodhyAni / jIvarAzinava jIva rAzimuNito jIvavarga ityucyate / jIvavargApekSayA etAni muktazarIrANi anantabhAgavartIni bhavantItyarthaH / atredaM bodhyam-sarvajIvAH sadbhAvato'nantA api nyUna hai, aisA kaho eka hI jaisA kathana kA prakAra hai| isa prakAra ke kathana se yahI siddha hotA hai ki-'ye baddha tejasa sarva saMsArI jIvoM kI jitanI saMkhyA hai, usa saMkhyA ke barAbara hai / samasta jIvarAzi kI saMkhyA ke barAbara nahIM / (tastha NaM jete mukkellayA teNaM aNatAhiM uslappiNI osaSiNIhi avahIraMti kAlao) tathA jo mukta tejasa zarIra haiM ve sAmAnya se ananta hai / kAla kI apekSA bhI ananta hai : ananta utsarpiNI aura avatarpiNIkAloM meM jitane samaya haiM, una samayoM ke barAbara hai| (khettamI aNaMtA logA) kSetra kI apekSA mukta taijasa zarIra anantaloka pramANa haiM / 'davao satyajIvehi arNataguNA, sandhajIvabagAssa aNaMtabhAge) tathA dravya kI apekSA mukta tejasa zarIra sarva jIvoM se anantaguNe haiM athavA sarvajIvavarga ke anantaveM bhAga pramANa haiM / jIvarAzi se jIvarAzi kA guNA karane para jo rAzi. utpanna hotI hai, vaha jIva varga' kahalAtA hai / isa jIvadharga kI apekSA se mukta taijasa zarIra ananta bhAgavatI hote haiN| isa prakAra eka je ja kathanane prakAra che. A jAtanA kathanathI eja siddha thAya che. ke A baddha tejasa sarva saMsArI jIvanI jeTalI saMkhyA che. te saMkhyAnI barAbara che. samasta jIvarAzInI saMkhyAnI barAbara nahIM (tattha je te mukkelyA ve gaM aNaMtA. aNaMtAhiM uskhappiNI osapNiIhi avahoraMti kAlao) tamana 2 bhuta tasa shrii| chata sAmA. nyanI apekSA anaMta che. kAlanI apekSA paNa anaMta che. anaMta utsarSithI ane avasarpiNI kAlemAM jeTalA samaya che, te samayanI barAbara che. (khetao aNaMtA logA) kSetrI apekSA bhuta tasa shrii| manatas pramANa cha. (davao savvajovehiM aNaMtaguNA, sabajISavaggarasa aNaMtabhAge) temaja dravyanI apekSA mukata tejasa zarIra sarvajIvathI anaMtagaNu che athavA sarvajIva varganA anaMtamA bhAga pramANa che. jIva rAzithI chavarAzi guNita karavAthI je rAzi utpanna thAya che, te jIvavaga' kahevAya che. A jIvavAnI apekSAe A mukata taijasazarIra anaMta bhAgavatI hoya che. A kathanane A rIte Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 anuyogadvArasUtra kalpanayA dazasahasrANi / tAni ca taireva guNitAni dazakoTisaMkhyakAni bhavanti / sadbhAvato'nantAnanta saMrUpako'pi jIvavargo'satkalpanayA dazakoTisaMkhyako bodhyaa| tasyAnantaguNa kalpanayA zatatame bhAge etAni muktatainasazarIrANi santi / ataH sadbhAvato'nantAnyapyetAni kalpanayA dazalakSasaMkhyakAni / ityametAni sarvajIvebhyo'nantaguNAni jIvavargApekSayA'nantabhAgavartIni bodhyAni / nanvetAni samajhanA cAhiye-sarva jIvarAzi ananta haiM-so isa ananta ko kalpanA se 10000, dasa hajAra mAnakara isa dasa hajAra ko dasa hajAra se guNA karanA caahiye| isa prakAra jo daza karoDa kI rAzi guNA karane para AI hai vaha jIvavarga mAna lenA caahiye| ananta ke sthAna para 100 rakhakara daza karor3a meM unakA bhAga denA cAhiye isa prakAra karane se jo daza lAkha Ate haiM yahI jIvarAzi ke varga kA anantavA bhAga hai so mukta tejasa zarIra itane pramANa meM jIvarAzi ke varga ke anantaveM bhAga rUpa haiM aisA kalpanA se samajhanA caahiye| tathA 'sarva jIvoM se anantaguNAM haiN| ise yoM samajhanA cAhiye sarvajIva rAzi kA pramANa kalpanA se daza hajAra hai aura ananta pramANa 100 hai, so daza hajAra ke sAtha 100 kA guNA karane para bhI daza lAkha hI Ate haiM / ataH cAhe yoM kaho ki mukta tejasa zarIra dravya kI apekSA sarva jIvoM se anantaguNe haiM, cAhe yoM kahoM-'mukta taijasa zarIra jIva varga ke anantaveM bhAga pramANa haiN| donoM prakAra ke kathana kA eka hI samajavuM joIe sarvajIvarAzi anaMta che te A anaMtane kalpanAthI 10000 dazahajAra mAnIne A dazahajArane dazahajArathI guNita karavA joIe A rIte je dazakoDanI rAzi guNa karavAthI AvI che, te jIvavaga che ema mAnI levuM joIe anaMtanA sthAne 100 mUkIne daza karoDamAM bhAgAkAra karavA joIe A rIte karavAthI je dazalAkha Ave che, teja jIvarAzinA vagara anaMta bhAga che. te mukata taijasazarIra ATalA pramANamAM jIva rAzinA varganA anaMtamA bhAga rU5 che. Ama kaha5nAthI jANI levuM joIe temaja 'sAthI anataza! . ' mAne mAzaa sabhA na sa zazinuM pramANa kaha5nAthI dazahajAra che ane anaMtanuM pramANa 100 che. te dazahajAranI sAthe 100 saMkhyAne guNita karavAthI paNa dazalAkha ja thAya che eTalA mATe bhale ema kahe ke mukata tejasa zarIra dravyanI apekSA sarva. chAthI anaMtaguhyA che, athavA bhale Ama kahe ke mukata rajasa zarIra Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 212 oghato vaikriyAdizarIrasaMkhyAnirUpaNam 107 jIvavargasaMkhyakAni kathaM na bhavanti ? iti cedAha-yAni yAni taijasazarIrANi muktAni anantabhedabhidhante, tAni tAni asaMkhyeyakAlAdUrva taM pariNAmaM parityajya niyamAt pariNAmAntaravanti bhavanti, ataeSAM pratiniyatakAlArasthAyi. svena utkRSTato'pi yathoktasaMkhyakatvameva, navito'dhikasaMkhyAkatvamiti / atha oSataH karmakazarIraM nirUpayitumAha-'kevaiyANaM bhaMte ! kammayasarIrA paNNatA' ityaadi| kAmakazarIrANAM sarvA vaktavyatA tainasazarIravad bodhyA, taijasa. kArmakayoH samAnasvAmikatvAt sarvadA sahacaritatvAcceti // sU0 212 // tAtparya nikalatA hai| kevala kazana kI hI vicitratA hai, artha kI vicitratA nahIM / zaMkA-- ye mukta taijasa zarIra jIvavarga kI jitanI saMkhyA hai, usa saMkhyA ke tulya kyoM nahIM hai ? uttara--jo jo mukta tejasazarIra ananta bhedoM se viziSTa kahe gaye haiM, ve ve mukta taijasazarIra asaMkhyAt kAla ke bAda taijasa zarIrarUpa pariNAma paryAya kA parityAga karake niyama se dUsarI paryAya ko dhAraNa kara lete haiM / isaliye pratiniyata kAla taka avasthita hone ke kAraNa inakI saMkhyA utkRSTa se bhI anantarUpa hI hai| isase adhika nhiiN| ____ aba sUtrakAra sAmAnyarUpa se kAmeNa zarIra kA nirUpaNa karate haiN| (kevayANaM bhaMte ! kammayasarIrA paNNattA?) he bhadanta ! kArmaNa zarIra kitane kahe gaye haiM 1 (goyamA ! kammayasarIrA duvihA paNNattA!) he jIvavarganA anaMtamA bhAga pramANa che. ane prakAranA kathananuM tAtparya sarakhAM ja che phakta kathananI ja vicitratA che arthanI vicitratA nathI. zaMkA-A cukata tejasa zarIra jIvavarganI jeTalI saMkhyA che, te saMkhyAnI barAbara kema nathI ? uttara-2 2 mukata tejasa zarIra anaMta bhedathI viziSTa kahevAmAM AvyAM che, te mukata tejasa zarIra asakhyAta kAla bAda taijasa zarIra u5 pariNAma-paryAya-no parityAga karIne niyamathI bIjI paryAyane dhAraNa karI le che. eTalA mATe pratiniyata kAla sudhI avasthita hovAthI emanI saMkhyA utkRSNanI apekSAe paNa anaMta rUpa ja che. AnAthI vadhAre nahi have satra 4 // 2 sAmAnya 35thI mazInu ni35 re cha. (kevaiyANa bhaMte / kammAyasarIrA paNNacA) bha6- 's shrii| Haini mAyA? Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 anuyogadvArasUtre ___ itthamodhataH paJcavidhAnyapi zarIrANyuktvA sammati nArakAdicaturviMzati daNDa ke vizeSatastAni marUpayitumAha mUlam-neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA SaNNattA ? goyamA! orAliyasarIza duvihA paNNatA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je se baddhellayA te Na nasthi / tattha NaM je te mukkellayA te jahA ohiyA orAli yasarIrA tahA bhAgiyatvA / neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA ve utriyAlarIrA paNNatA? goyamA! veuviyasarIrA duvihA paNNatA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA y| tattha Ne je te baddhellagA te je asAMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjAo seMDhIno patharasla asaMkhijjahabhAge, tAsi Na seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlaM bii avggmuulpdduppnnN| ahava gaM aMgulabiiavaggamUlaghaNapamANagautama ! kAmaNa zarIra do prakAra ke kahe gaye hai ? (taM jahA ve ye haiM(baddhellayA ya mukkelle yA ya) eka baddha aura dUsare mukta / (jahA teyaga sarIrAtahA kammagasarIrA vi bhANiyanyA) donoM prakAra ke zarIroM ke viSaya kA kathana tejasa zarIra ke kathana ke jaisA jAnanA cahiye / kyoMki taijasa aura kArmaNa zArIroM ke svAmI sammAna haiN| tathA ye donoM zarIra sAtha 2 rahate haiN| sU0 212 // (goyamA! kammayakharIrA duvihA paNNattA 1) OM gautama ra zarIra meM rana aAmA mAyA che. (taMahA) te prabhAbI cha, (baddhellayA ya mukke llayA ya) me na bha na bhuta (jahA seyagarIrA sahA kammagasarIrA vibhANiyabA) -2 rana zarIrAnA viSayanu thana te zarIranA kathananI jema ja jANavuM joIe kemake tejasa ane kAryaka zarIranA svAmI samAna che. temaja A bane zarIre sAthe sAthe rahe che. sU0212 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 213 nArakAdonAmaudArikAdizarIrani0 40 mettAo seddhiio| tattha NaM je te mukkellayA teNaM jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhaanniyvvaa| NeraiyANaM bhaMte! kevaiyA AhAragasarIrA paNNatA? gothamA! AhAragasarIrA duvihAH paNNatA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA y| tattha NaM je te baddhellayA te NaM nasthi / tattha Na je te mukkellayA te jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA / teyagakammayasarIrA jahA eesiM ceva veubviyasarIrA tahA bhaanniytvaa| asurakumArANa, bhaMte! kevaiyA orAliyasarIrA paNattA? goyamA! jahA neraiyANaM orAliyasarIrA tahA bhaanniyvaa| asurakumArANa bhaMte! kevaiyA veuvviyasarIrA paNNatA? goyamA! vaiubdhiyaHsarIrA duvihA paNNatA, taM jahA-baddhellayA ya mukallayA yH| tattha NaM je te balliyA, te NaM asaMkhijjA asaMkhijjAhi. ussapiNIolappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjAo seDhIo payarassa asNkhijjibhaage| tAli gaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlassa asNkhijjibhaage| sukkellayA jahA ohiyA oraaliylriiraa| asurakumArANaM aMte! kevaiyA AhAragalarIrA paNNatA? goyamA! AhAragasarIrA duvihA paNNattA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA y| jahA eparsi va orAliyasarIrA tahA bhaanniyvaa| yagakammAyA sarIrA jahA eesi veubiyasarIrA tahA aanniybaa| jahA asu-.. rakumAraNaM tahA jAba thaNiyakumAraNaM tAva bhANiyavvaM suu0213|| a0 52 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . anuyogadvArasUtre chAyA-nairayikANAM bhadanta ! kiyanti audArikazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! audArikazarIrANi dvividhAni prajJaptAni tadyathA-vaddhAni ca muktAni c| tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu na santi / tatra khalu yAni tAni muktAni tAni yathA audhikAni audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / naira isa prakAra pAMca prakAra ke zarIroM kA sAmAnyarUpa le kathana karake aSa sUtrakAra nArakAdicaturvi zatidaMDaka meM vizeSarUpa se unakI prarUpaNA karate haiM --'neraiyA NaM bhaMte / kevaiyA' ityAdi / zabdArtha--(bhaMte !) he bhadanta ! (neraiyANaM) nAraka jIvoM ke (kevahayA) kitane (orAliyasarIrA paNNattA) audArika zarIra kahe gaye haiM ? (goyamA) he gautama ! (orAliyasarIrA duvihA paNNattA) audArika zarIra do prakAra ke kahe gaye haiN| (taM jahA) jo isa prakAra se haiM (baddhellayA ya mukkellayA ya) eka Saddha aura dUsare mukt| (tattha NaM je te baddhellayA teNaM gasthi) inameM jo baddha audArika zarIra haiM, ve to nAraka jIvoM ke nahIM hote haiN| kyoMki nAraka jIva vaikriya zarIravAle hote haiM, isaliye audArika bandhana kA abhAva hone ke kAraNa unake baddha audArika zarIra nahIM hote haiN| baddha audArika zarIra manuSya aura tiyazca ke hI hote haiN| (tastha NaM je te mukkellayA te jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyanyA) tathA jo mukta audArika zarIra haiM, ve jisa prakAra se sAmAnya mukta audArika zarIra kahe gaye haiM-vaise A pramANe pAMca prakAranA zarIranuM sAmAnya rUpathI kathana karIne have sUtrakAza nArakAdi caturvizati daMDakamAM vizeSa rUpathI tenI prarUpaNuM kare che "neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA" tyAha zahAtha-(bhaMte / ) 3RI (neraiyANa) nA24 lAnA (kevaDyA) tean (orAliyasarIrA paNNattA) mahari shrii| avAmA mA0yAM cha? (goyamA !) 3 gautama! (orAliyasarIrA duvihA paNNacA) mohA24 zarIra 5 Ri mAyA che. (jahA) 2 // prabhAva cha. (baddhelyA ya mukkellayA ya) me sara bhane bIon bhuta (tattha NaM je te baddhellayA deNaM sthi) mAmA 2 bara mAha zarIra cha, ta nA24 viDatA nayA kemake nAraka jIva vaikriya zarIravALA hoya che, ethI dArika baMdhananA abhAvathI temane baddha audArika zarIra manuSya ane tiya"ne ja hoya che. (tattha gaM je te mukkellayA te jahA ohiyA bhorAliyasarIrA tahA bhANiyabvA) Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 213 nArakAdInAmaudArikAdizarIrani0 karI yikANAM madanta ! kriyanti vaikriyazarIrANi prajJavAni, gautama / vaikriyazarIrANi dvividhAni prajJaptAni tadyathA - baddhAni ca muktAni ca / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khala asaMkhyeyAni asaMkhyeyAbhya utsarpiNyava sarpiNIbhyaH apahriyante hI jAnanA cAhiye / arthAt pUrva prajJApananayakI apekSA se nAraka jIvoM ke audArika zarIra hote haiN| kyoMki nAraka kA jIva jaba pUrvabhava meM tiryagAdi nAnA paryAyoM meM thA taba vahAM audArika zarIra thA aura use hI choDakara yaha isa nAraka paryAya meM AyA haiM / isaliye mukta audArika zarIra nAraka jIvoM ke sAmAnya se ananta hote haiM / (jeraiyANaM bhaMte! kevaiyA veDavviyasarIrA paNNattA) he bhadanta ! nArakajIvoM ke kitane vaikriya zarIra kahe gaye haiM / (godhamA !) he gautama ! (vevviya sarIrA dubihA paNNattA-taM jahA- baddhellayA ya mukkellayA ya) vaikriya zarIra baddha aura mukta ke bheda se do prakAra ke kahe gaye haiM- (tatha NaM je te badvellayA te NaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhi avahIraMti kAlao) inameM jo baddha vaikriyazarIra haiM ve sAmAnya se asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke jitane samaya haiM, utane ve baddha vaikriyazarIra nAraka jIvoM ke haiM / sAmAnya se asaMkhyAta kahane kA kAraNa yaha hai ki- ' nAraka jIva asaMkhyAta hote haiM temaja je mukata, audArika zarIra che, te jema sAmAnya mukata audAki zarIra kahevAmAM AvyAM che, temaja jANuvAM joIe eTale ke pUrva prajJApananayanI apekSAe nAkajIvAnA audArika zarIrA hoya che. kemake nArakanA jIva jyAre pUrvabhavamAM tiya gAdi aneka paryAyAmAM hatA tyAre tyAM auDhAkizarIra hatuM, ane tene ja tyajIne A nAraka paryAyamAM Avye che. eTalA mATe mukata audArika zarIza nArakavAne sAmAnyathI anaMta hAya che. (raiyANaM bhaMte ! kevaiyA veDaThitrayakharIrA paNNattA 1) he laharata nArazulavAnAM DeMTalA vaiDiya zarIreza vAmAM khAnyAM che ? (goyamA !) he gautama ! (veDabbiyasarI rA dubihA paNNattA - taM jahA - baddhellayA ya mukkellayA ya ) vaiDiya zarIrAddha bhane bhutanA leDathI me prabhAranAM vAmAM mAvyAM che. (tastha NaM je se baddhellayAteM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM utkhappiNI osappiNIhi avaddIraMti kAlabho ) bhAbhAM je baddha vaikriyazarIra che te sAmAnyanI apekSAe asakhyAta che. kAlanI apekSA asakhyAta che. asakhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kAlanA jeTalA samaye che, teTalAM te addha vaikriyazarIra nAraka jIvAnA che. sAmAnyanI Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 anuyogadvArasUtra kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyAH zregayaH patarasya asaMkhyAtamAge / tAsAM khalu zreNInAM viSkambhasUcIH aGguLapathamavargamUlaM dvitIyavargamUlapratyutpannam / aura pratyeka nAraka ke baddhavaikriyazarIra eka eka hotA hai| (khettao asaMkhejjAmo ser3hIo, payarassa asaMkhijjahabhAge)kSetra kI apekSA pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke jitane pradeza hote hai, utane pradeza pramANa baddha vaikriyazarIra nAraka jIvoM ke hote haiM / __ zaMkA--pratara ke asaMkhyAta bhAga meM asaMkhyAtayojanakoTiyAM bhI A jAtI haiM to kyA itane bhI kSetra meM jo AkAzameNiyAM haiM ve yahAM grahaNa kI gaI hai ? uttara-(tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhaI aMgulapaDhamabaggamUlaM viiaSaggamUlapAppaNa) pratara ke asaMkhyeya bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM kI vistAra sUci-vistAra aNi hI-yahA~ grahaNa kI gaI haiM pratara ke asaMkhyeyabhAga meM rahI huI hai asaMkhyAta yojana koTirUpa kSetra vartI nabhAzreNi nhiiN| isa viSkaMbhasUci kA pramANa dvitIya vargamUla se guNita jo prathamavarga mUla hai, utanA yahaNa kiyA hai| isakA tAtparya "apekSAe asaMkhyAta kahevAnuM tAtparya e che ke nAraka jIva asaMkhyAta hoya che ane darekedareka nAkanA baddha vaikriyazarIra eka eka ja hoya che. khicalo asaMkhejAo seDhIo, payarassa asaMkhiNjaibhAge) kSetranI apekSA prataranA asaMkhyAtamA bhAgamAM vartamAna asaMkhyAta zreNIo jeTalA pradeza hoya che, teTalA pradezo pramANu baddha vaidiyazarIra nAraka nA paNa hoya che. zaMkA--prataranA asakhyAta bhAgamAM asaMkhyAta jana keTIo paNa AvI jAya che. te zuM ATalA kSetramAM je AkAza zreNIo che, temanuM paNa ahIM grahaNa karavAmAM AvyuM che? ... ttara-(tAmi NaM seDhoNaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavagamUlaM vii apagga baravALaovi) prataranA asaMkhyaya bhAgamAM vartamAna asaMkhyAta zreNIonI visatAra sUci-vistAra zreNI ja ahIM grahaNa karavAmAM AvI che. prataranA asaMmeya bhAgamAM AvelI asaMkhyAta jana keTi rUpa kSetravata nabhA zreNI nahIM. A viSphabha sUcinuM pramANa dvitIya vargamUlathI guNita je prathama vargamUla che, teTaluM grahaNa karavAmAM AvyuM che. AnuM tAtparya A pramANe che ke aMgula pramANa kSetrane aMzula pramANa kSetranI sAthe guNa karavAthI pratara Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 213 nArakAdInAmaudArikAMdizarIrani0 16 athaza khalu aGguladvitIyavargamUlaghanapramANamAtrAH zreNayaH / tatra khalu yAni tAni muktAni tAni khallu yathA audhikAni audArikazarIrANi tathA maNiisa prakAra se hai-'ki aMgula pramANa kSetra ko aMgula pramANa ..kSetra se guNA karane para pratara kSetra hotA hai, aise aMgula pramANa pratara kSetra meM jo pradezarAzi hai, usameM asaMkhyAta vargamUla hote haiM inameM prathamavargamUla ko dvitIyavargamUla se guNA karane para jitanI zreNiyAM labhya hotI haiM utane pramANavAlI viSkabhmasUci hotI hai| ise yoM samajhanA cAhiye-ki vastutaH asaMkhyeyapradezAtmaka pratarakSetra meM asatkalpanA se mAnalo 256, zreNiyAM hai| inameM 256, kA prathama vargamUla 16 AtA hai| aura dvitIyavargamUla 4 AtA hai| isa prakAra 256 kA vargamUla prathama 16 aura dvitIyavarga mUla 4 hotA hai| prathamavarga mUla 16 ke sAtha dvitIyavargamUla 4 guNA karane para 64 hote haiN| ye 64, mAnalo asaMkhyAta zreNiyAM haiN| aisI zreNIrUpaviSkaMbha sUci yahA~ grahaNa kI gaI hai / prakArAntara se sUtrakAra isI artha ko yoM kahate haiM-(ahavA NaM aMgulaviiavaggamUlaghaNappamANamettAmao seDhIo) aMgulapramANa pratarakSetra meM rahI huI zreNirAzi kA jo chitIya vargamUla 4 hai usakA ghana karo arthAt 4 4 4 4 isa prakAra ghana karane para 64 Ate haiM / so ye 64 pramANarUpa zreNiyAM yahAM jAnanA cAhiye / isa kSetra thAya che. evA aMzula pramANu pratara kSetramAM je pradeza rAzi che. temAM asakhyAta vaga mUla hoya che. AmAM prathama varga bhUlane dvitIya vargamUlanI sAthe guNA karavAthI jeTalI zreNIo labhya hoya che, teTalA pramANuvALI viSkala saci hoya che. ane A rIte samajI zakAya ke kharekhara asaMkhyaya pradezAtmaka pratara kSetramAM asatkalpanAthI mAnI lo ke 252 zreNIo che AmAM 256nuM prathama varga mUla 16 Ave che ane bIjuM vargamUla 4 cAra Ave che. A pramANe 256nuM varga mUla prathama 16 ane bIju vargamUla 4 cAra hoya che prathama vaga mUla 16 ne dvitIya vargamUla 4nI sAthe guNAkAra karavAthI 24 thAya che A 64 vicAre ke asaMkhyAta zreNio che. evI zreNi rUpa viSkabhasUci ahIM grahaNa karavAmAM AvI che prakArAntarathI sutrakAra eja atha maDI vI Na 2508 re che. (ahavA gaM aMgulaavagamUlaghaNapamANamettAo seDhIo) bhaya mA prata2 kSetramA bhAvakI zreNi rAzinu je bIja vaga mULa ja che tene ghana karIe eTale ke 44444 A rIte te ghana karavAthI 64 Ave che. te A 64 pramANu rUpa zreNizo ahIM Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 anuyogadvAra tavyAni / nairayikANAM bhadanta ! kiyanti AhArakazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! AhArakazarIrANi dvividhAni prAptAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra khalla yAni tAni vaddhAni tAni khalu na santi / tatra khalu yAni tAni prakAra ke kathana meM kevala varNanazailI kI hI vicitratA hai, artha meM koI pharka nahIM hai / isa prakAra asaskalpanA se kalpita huI 64 saMkhyArUpa zreNiyoM ki-'jinheM siddhAnta dRSTi se asaMkhyeya hI mAnA gyaa| hai|' pradezoM kI jo rAzi hai, usa rAzigata pradezoM kI saMkhyA ke barAbara nArakoM ke baddha vaikriyazarIra hote haiM / tathA pratyeka zarIra hone ke kAraNa nAraka jIva bhI itane hI saMkhyAvAle hote haiM / arthAt asaMkhyAta nAraka jIva haiM aura unake baddhavaikriyazarIra bhI asaM. khyAta hI haiM, aisA jAnanA cAhiye / pahile to nAraka jIvoM ko sAmA. nyataH-hI asaMkhyAta kahA hai, parantu yahAM para unake zarIra kA prakaraNa cala rahA hai, isaliye unake baddhavaikriyarUpa zarIra ko lekara eka 2 nAraka ke vaha eka eka baddhavaikriya zarIra svataMtra hotA hai| isa kAraNa ve asaMkhyAta haiM, yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai / isI prakAra se dUsare jIvoM meM bhI ki-'jo pratyeka zarIrI haiM-svatantra 2 jinakA eka 2 zarIra hai-apane 2 baddha zarIra ko jitanI saMkhyA hai, utanI saMkhyA unakI hai, aisA jAnanA cAhiye / (tasya NaM je te mukkellayA te gaM jANavI joIe A jAtanA kathanamAM phakata varNana zailInI ja vicitratA che, arthamAM kaMI taphAvata nathI A pramANe asatkalpanAthI kalpita thayelI 64 saMkhyA 35 zreNionA ke jemane siddhAntanI daSTie asaMceya ja mAnavAmAM Ave che-pradezanI je rAzi che. te rAzigata pradezanI saMkhyAnI barAbara nArakane bAkathazarIra hoya che. temaja pratyeka zIra hovAthI mAraka che paNa eTalI ja saMkhyAvALA hoya che. eTale ke asaMkhyAta nAraka ja che, ane temanA bavaikriyazarIre paNa asaMkhyAta ja che evuM jANavuM joIe pahelAM te nAraka jIne sAmAnyataH asaMkhyAta ja kahyA che. paraMtu ahI temanA zarIranuM prakaraNa cAlI rahyuM che, ethI temanA baddhakiya rU5 zarIrane laIne eka eka nArakanA te eka eka baddhakiya zarIra svataMtra heya che. A rIte bIjA jIvomAM paNa-ke jeo dareke dareka zarIrI che svataMtra sataMtra jemanuM eka eka zarIra che, pitA pitAnA addha zarIranI jeTalI saMkhyA che teTalI saMkhyA temanI che evuM jANavuM joIe. ' Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 213 nArakAdInAmaudArikAdizarIrani0 415 jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA mANiyacyA) nArakoM ke jo mukta vaikriya zarIra haiM, ve mukta audArikazarIra ke jaise samasaMkhyAvAle haiN| muktaaudArika zarIroM kI saMkhyA sAmAnyata: anaMta kahI gaI hai| utanI hI saMkhyAvAle muktavaikriyazarIra nAraka jIvoM ke haiM / (rayANaM bhaMte ! kevaDyA AhAragasarIrA paNNattA) he bhadanta ! nAraka jIvoM ke kitane AhAraka zarIra hote haiM ? (goyamA ! AhAragasarIrA duvihA paNNattA) gautama ! AhAraka zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM (taM jahA baddha llayA ya mukkellayAya) eka baddha AhAraka zarIra dUsare mukta AhAraka zarIra haiM, so 'tattha gaMje te baddhellayA teNaM patthi) AhAraka zarIra hai. ve to nAraka jIvoM ke hote hI nahIM haiN| kyoMki baddha AhAraka zarIra caturdazapUrvadhArI muniyoM ke hI hote haiN| 'nAraka jIvoM meM caturdazapUrvadhAritvakA abhAva hai| isa kAraNa ye baddha AhAraka zarIra unameM nahIM hote haiM / (tastha NaM je te mukkellayA te jahA orAliyA tahA bhANiyavvA) mukta AhAraka zarIra noraka jIvoM ke itane hote haiM kijitane sAmAnyarUpa se mukta audArika zarIroM kI saMkhyA hai| arthAt mukta audArikazarIroM kI saMkhyA sAmAnya se ananta prakaTa kI gaI . (tattha NaM je te mukkellayA veNaM jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavA) nAnA 2 bhuta yi shrii| cha, a bhuta mohAriza shshranI jevI samasaMkhyAvALA che mukata audyArika zarIranI saMkhyA sAmAnyataH anata kahevAmAM AvI che. teTalI ja saMkhyAvALA mukata vaikiyazarIra nAraka vAna cha. (NeraDyANa bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA paNNattA) hai / nA24 waleai sAhA24 shrii| yi cha 1 (goyamA! ahAragama vidhA paNNatA), gautama ! mAlA24 shrii| me na avAmA mayAM cha. (taMjahA baddhellayA yA mukkellayA ya) me ma mADA24 zarIra para dvitIya bhuta mAhA23. zarIra (tattha NaM je te baddhellayA teNaM patthi) mAmA baddha AhAraka zarIre che, te te nA2ka jAnA hatA ja nathI kemake AhAraka zarIra caturdazapUrvadhArI munionA ja hoya che nAraka mAM caturdazapUrvadhArItvane abhAva che. AnuM kAraNa e che ke A baddha AhAra, zarIra tamanAmA ta nayI. (tattha Na je te mukkelLyA te jahA orAliyA tahA bhANiyavvA) bhuta mAlA24 shrii| nA24 7vAne meTADoya jeTalAM sAmAnya rUpathI mukta audyArika zarIranI saMkhyA che. eTale ke mane Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra muktAni tAni yathA audhikAni audArikANi bhaNitavyAni / taijasakarmajazarIrANi yathA eteSAmeva vaikriyazarIrANi tathA bhaNitavyAni / asurakumArANAM bhadanta ! kiyanti audArikazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! yathA nairayikANAm audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / asurakumArANAM bhadanta ! kiyanti vaikriyahai-so itanI hI saMkhyAvAle arthAt anantasaMkhyAvAle mukta AhAraka zArIra nAraka jIvoM ke hote haiM / ve isa prakAra se-ki-'anuSya bhava meM jina jIvoM ne caudahapUrSoM kA adhyayana kiyA aura Aharaka zarIra dhAraNa kiye phira ve gRhIta saMyama se patita ho gaye aura bharakara nArako meM utpanna hue| aise ina jIvoM dvArA mukta AhAraka zarIra mukta audArika zarIra ke jaisA ananta saMkhyopeta hote haiN| (teyagakammayasarIrA jahA eesiM ceva veumbiyasarIrA tahA bhANiyavvA) ina nAraka jIvoM ke baddha aura mukta taijasa zarIroM tathA kArmaNa zarIroM kI saMkhyA baddha aura mukta vaikriya zarIroM kI saMkhyA ke samAna jAnanI cAhiye / isa nAraka jIvoM ke pAcoM zarIroM ko kahakara aba sUtrakAra asurakumAroM meM zarIroM kI saMkhyA kitanI hotI hai / yaha viSaya spaSTa karate haiM-(asu. rakumArANaM bhaMte ! kevaiyA aurAliyasarIrA paNNattA ? ) he bhadanta !.. asurakumAroM ke audArika zarIra kitane kahe gaye haiM ? (goyamA! jahA dArika zarIranI saMkhyA sAmAnyanI apekSAe anaMta prakaTa karavAmAM AvI che te ATalI ja saMkhyAvALA eTale ke anaMta saMkhyAvALA mukata AhAraka zarIre nAraka jIvanA hoya che. te A pramANe che manuSya bhavamAM je e caturdazapUrvenuM adhyayana karyuM che ane AhAraka zarIra dhAraNa karyuM che ane pachI teo gRhIta saMyamathI Tyuta thaI gayA tathA mRtyu prANa" karIne nArakamAM utpanna thayA evA A cha vaDe mukata AhAraka zarIra mauhAra zarIranI 2bha mAnata yAta cha. (teyagakammayasarI- jahAM eesiM ceva veubviyasarIrA tahA mANiyacA) mA nA247vAnI ma bhane saMta tejasa zarIra temaja kArpaNa zarIranI saMkhyA baddha ane mukata zaikriya zarIranI saMkhyA sadaza jANavI joIe A nArakajInA pAMcepAMca zarIrane kahIne have sUtrakAra asurakumAremAM zarIranI saMkhyA keTalI hoya che A samayamA 25 re cha. (asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA paNNacA ) 0 RE ! asumArezanA mohari shrii| rakSAmA bhAyA ? (gAyamA ! jahA neraiyANa orAliyasarIrA tahA bhANiyabvA) 3 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 213 nArakAdInAmaudArikAdizarIrani017 zarIrANi prajJatAni ? gautama ! vaikriyazarIrANi dvividhAni prajJaptAni, tadyathA* baddhAni ca bhuktAni ca / tatra khallu yAni tAni baddhAni tAni khalu asaMkhyayAni asaMkhyeyAbhya utsapiNyavasarpiNIbhyo'pahiyante 'kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyAH nerahayA NaM orAliyasarIrA tahA bhANiyavA) he. gautama / asurakumAroM ke audArika zarIra nArakoM ke audArikazarIra ke jaisA hI hote hai-arthAt-jisa prakAra. vaikriya zarIravAle hone ke kAraNa nArakoM meM paddhaaudArika zarIra nahIM hote haiM vaise hI asturakumAroM ko caikriya zarIrazAlI hone ke kAraNa unake bhI baddhaaudArika zarIra nahIM hote haiN| parantu jo mukta audArika zarIra haiM ve jisa prakAra nArakoM meM sAmAnyataH ananta hote hai:usI prakAra yahAM para bhI ve ananta hote haiM / (asurakumAraNaM bhaMte ! kevaDyA veuziyasarIrA paNNattA ?) he bhadanta ! asukumAroM ke vaikriyazarIra kitane hote haiM ? (goyamA ! veviyasarIrA dudhilA paNNattA-taM jahA-badallayA ya-mukkellayA ya-tastha Na je. te..paddhallayA, te NaM alakhijjA, asaMkhijjAhiM utsappiNIosappiNI hiM avahIrati kAlao) he gautama ! vaikriya zarIra do prakAra ke kahe gaye haiMeka to yaddha kriyazarIra aura dUsare mukta vaikriyazarIra inameM jo ghaddha vaikriya zarIra haiM, ve aturakumAroM meM sAmAnya rUpa se asaMkhyAta hote haiN| kAla kI apekSA inake baddha vakriya zarIra asaMkhyAta utsarpiNI (gautama! asurakumAranA dArika zarIra nArakonA dArika zarIranI jema ja hoya che. eTale ke jema kriyazarIravALA hovAthI nArakamAM baddha audArika zarIre hotA nathI, temaja asurakumArene vaikriyazarIrazAlI hovA badala temanA paNa baddha audArika zarIra hotA nathI. paraMtu je mukata audArika zarIra che, te jema nArakomAM sAmAnyataH anaMta heya che, temaja ahI paNa te anata jAya che. (asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyA veuvviyasarIrA paNNamA) ke mahata ! asurasumArezanA vaiSThiya shrii| 26i Deya che ? (goymaa..| veu. vviya sarIrA duvihA paNNattA-taMjahA badallayA ya mukkaillayA ya-tattha gaM je.te baddhellayA, te NaM asaMkhijA, asaMkhijjAhi ussappiNI oMsappiNIhiM aSahIraMti kAlo) gIta ! yazazaza meM jAnA vAma bhAvyA. eka baddhakriya bIju muktadhakiya AmAM je bakiya zarIre che, teM asurakumAramAM sAmAnya rUpathI asaMkhyAta hoya che. kAlanI apekSAthI emanA . A badrakriyA zarIre asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kALanA eka a0 53 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U14 anuyogadvArasUtre zreNayaH pratarasya asaMkhyeyabhAge / tAsAM khalu zregInAM viSkambhasUciH aGgulayamavargamUlasya asaMkhyeyabhAge / muktAni yathA audhikAni audArikazarIrANi / 1. aura avasarpiNI kAla ke eka pradeza para vyavasthApita kiye jA sakate haiN| isaliye asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNIkAla ke jitane samaya hote haiM, utane baddha vaikripazarIra asurakumAroM ke hote haiM / (khettao - asaMkhejjAo seDhIo paparassa asaM khijjaibhAge, tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI agulassa paDhamavaragamUlassa asaMkhijjai bhAge) kSetra kI apekSA ye baddha vaikriyazarIra pratara ke asaMkhyAta bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke jitane pradeza hote haiM utane hote hai / yahAM para una zreNiyoM kI viSkaMbha sUci hI lI gaI hai, pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta yojanakoTirUpa kSetravartInabhA zreNi nhiiN| viSkaMbhasUci aMgula ke prathamavargamUla ke asaMkhyeya bhAga meM hotI hai| isakA tAtparya yaha hai- 'pratara ke aMgula pramANa kSetra meM jitanI zreNiyAM hotI hai, una zreNiyoM kA jo prathama vargamUla hotA hai, so usa vargamUla ke bhI asaMkhyAtaveM bhAga meM jo zreNiyAM hai una zreNiyoM ke barAbara viSkaMbhasUci yahAM kahI gaI hai| yaha viSkaMbha sUci nAraka kI viSkaMbhasUci kI apekSA usake bhAga pramANavAlI pradeza para vyavasthApita karI zakAya che. eTalA mATe asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kAlanA jaTalA samayeA hAya che, teTalA ddhavaikriya zarIraza asurakubhArAnA hoya che. (khettao asaMkhejjAo seDhIo payarasya asaM khijjai bhAge, tAkhiNa seDhIgaM vikkha bhasUIagulassa paDhamavagamUlassa asaM khijjaibhAge) kSetranI apekSA A bahavaikriya zarIza-prataranA asa`khyAta bhAgamAM vartamAna asakhyAta zreNionA jeTalA pradezo hoya che, teTalA hoya che. ahI. te zreNIonI viSNubha sUci ja grahaNa karavAmAM AvI che, prataranA asa`khyAtamAM bhAgamAM vimAna asakhyAta ceAjana kATi rUpa kSetravatI nabhaHzreNI grahaNa karavAmAM AvI nathI. niSka bhasUci aMzulanA prathama va`mulanA asaAyabhAgamAM cAya che. AnuM tApaya A pramANe che ke 'prataranA aMzulapramANa kSetramAM jeTalI zreNIo hAya che, te zreNImAnA je prathamavargamULa hAya che, te va mULanA paNa basa khyAtamAM bhAgamAM je zreNIe che, te zreNIonI kharAmara viza sUci ahIM grahaNa karavAmAM AvI che. A viSNu'bhasUci nArakanI vizva sUcinI mApekSA tenA asaMkhyAtamAM bhAga pramANavALI hoya che. A Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 anuyogacandrikA TIkA sUtra 213 nArakAdInAmaudArikAdizarIrani0 asurakumArANAM bhadanta / kiyanti AhArakazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! AhArakazarIrANi dvividhAni prajJaptAni tadyathA-baMddhAni ca muktAni ca / yA eteSAmeva audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / taijasakArmakazarIrANi yathA . hotI hai| isa prakAra asurakumAra bhI nArakoM ko apekSA unake asaM.. khyAtaveM bhAgapramANa Ate haiM / prajJApanA mahAdaNDaka meM ratnaprabhA pRthivI ke nArakoM kI jitanI saMkhyA kahI gaI hai, usakI apekSA samasta bhavanapatideva usake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kahe gaye haiM / isa prakAra samasta nArakoM kI apekSA asurakumAra unake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM yaha bAta apane Apa bana jAtI hai (mukkellayA jahA ohiyA orA liyasarIrA) asurakumAroM ke jo mukta vaikriya zarIra haiM, ve sAmAnya se mukta audArikazarIra ke jaisA ananta haiM / (asurakumArANa' bhaMte! kevaiyA AhAragasarIrA paNNattA 1 he bhadaMta / asurakumAroM ke kitane AhAraka zarIra kahe gaye haiM ? (gopamA ! AhAragasarIrA dubihA paNNattA) he gautama | AhAraka zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM / ti jahA) jaise SadvellayA ya mukkellayA ya) baddha AhAraka zarIra aura mukta AhAraka zarIra / (jahA eesiM ceva orAliyasarIrAM tahA bhANiroat) so ye donoM prakAra ke AhAraka zarIra ina asurakumAra devoM meM pramANe asurakumAza paNa nArakAnI apekSAe tenA asakhyAtamAM bhAga pramANu - Ave che. prajJApanAM mahAiDrakamAM ratnaprabhA pRthivInA nAkAnI jeTalI sakhyA hevAmAM AvI che, tenI apekSAe pazu badhA bhavanapatidevA tenA akSa khyAtamAM bhAga pramANu kahevAmAM AvyA che. A rIte sarvanAkAnI apekSA asurakumAra tenA asAtamAM bhAga pramANu che, A vAta peAtAnI meLe ja siddha ya laya che. (mukkellayA jahA ohiyA orAlipasarIrA madhurabhA rAnA je mukta vaikriya zarIrA che, te sAmAnyanI apekSA e audAki cI znI prema anaMta hai. (asurakumArANa bhaMte! kevaiyA AhArajakharIza vaNNatA) hai bhadaMta ! asurakumArezanA keTalAM alAka zarIza kahevAmAM AvyA che (goyamA | AhAragasarIrA dubihA paNNattA) he gautama! zaza the prabhAranAM vAmAM AvyAM che. (taMjahAM) prema (baMjellayoM meM mukkellyA ya ) mana AhAraka zarIra bhane bhukta bhADA zarIra (jahA~ papa siM caiva orAli pasarorA tahA bhANiyabbA) mA janme prabhAranA mAi zarIra A asurakumAra mAM audArika zarIranI jema jANavA mayuM. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42.. ... ... . .... anuyogadvArasUtre eteSAM vaikriyazarIrANi tathA bhaNitavyAni / yathA asurakumArANAM tathA yAkta svanitakumArANAM tAvad bhaNitavyAni // mU0 213 // TIkA-'neraiyA NaM bhaMte' ityAdi... nairapikANAM bhadanta ! kiyanti audArikazarIrANi prajJaptAni ! iti ziSyaprazna uttarayati-gautama ! audArikazarIrANi dvividhAni prajJaptAni, tadyathAbaMddhAni ca muktAni ca nairathikANAM kriyazarItvena audArikabandhamAvAdaudArikazarIrANi na santItyataevoktam tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni na santi / audArika zarIra ke jaisA jAnanA cAhiye / arthAt jisa prakAra baddha: audArika zarIra asurakumAroM meM nahIM hote haiM, usI prakAra baddha AhAraka zarIra bhI asturakumAroM meM nahIM hote haiN| tathA muktaaudArika jisa prakAra asurakumAroM ke ananta hote haiM, usI prakAra se mukta AhAraka zarIra bhI inake ananta hote haiN| (teyaya kammathasarIrA jahA eesiM beubviyasarIrA tahA bhANiyavyA) donoM prakAra ke taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra baddhamuktavaikriya zarIra ke jaisA asurakumAroM ke jAnanA cAhiye / (jahA asurakumArANaM tahA jAva thaNiyakumArANaM tAva mANiyavvaM) asurakumAroM ke jaise ye pAMca zarIra kahe gaye hai, vaise hI ye pAMca zarIra stanitakumArAnta taka ke bhavanapatiyoM ke bhI jAnanA caahiye| bhAvArtha-isa sUtradvArA sUtrakAra ke 'nArakoM aura bhavanapatiyoM meM pAMco zarIroM kA kauna 2 prakAra, kitane 2 rUpa meM hotA hai ? yaha saba spaSTa eTale ke jema baddha dArika zarIre asurakumAranA hotA nathI, tema ja baddha AhAraka zarIra paNa asurakumAramAM hatAM nathI. tathA mukta audArika jema asurakumAronAM anaMta hoya che, temaja mukta AhAraka zarIre 55. anata DAya che. (teyayakammayasarIrA jahA eesi veubviyasarIrA. sahA bhANiyabA) bhanne tesa zarI2 ane zarIra para bhuta vaiThiya zarIranI ma masumArAnAM 5 nyan na . (jahA asurakumArANa tahA jAva thaNiyakumArANa tAva bhANiyavva) asurazubhAzana Ami pAMya zarI kahevAmAM AvyAM che temaja A pAMca zarIre svanitakumArAnta sudhInA bhavanapationA paNa jANavA joIe. , ..bhAvArtha-A sUtravaDe sUtrakAre nAraka ane bhavanapatiomAM pAMcepAMca zarIranA kayA kayA prakAre, keTalA rUpamAM hoya che ? A badhuM spaSTa karavAmAM AvyuM che. nAraka chavAmAM audyArikazarIra hetuM nathI kemake tyAM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 213 nArakAdInAmaudArikAdizarIrani0 421 nArakairmuktAnyaudArikazarIrANi tiryagAdinAnAbhaveSu prAk saMbhavanti, tAni audhikamuktaudArikazarIravad vAcyAni / tathA nairayikANAM vaikriyazarIrANyapi baddhamuktabhedena dvividhAni bodhyAni / tatra baddhAni kriyazarIrANi asaMkhyeyAni, nArakajIvAnAmasaMkhyeyasvAla pratinArakajIvamekaikavaikriyazarIrasadbhAvAt / etAni zarIrANi kAlataH utsarpiNyavasarpiNISu yApantaH samayA bhavanti tAvatsaMkhyakAni bodhyAni / kSetrata:-asaMkhyeyAH zreNayaH prvrsyaasNkhyeymaage| pratarasya asaMkhyeyabhAge vartamAnA yA asaMkhyeyAH zreNayastAsAM ye pradezAstatsaMkhyakAni bhavanti etAni zarIrANi kSetrata ityarthaH / nanu pratarAsaMkhyeyabhAge'saMkhyeyA yojanakoTayo'pi bhavanti, satkimetAvatyapi kSetre yA nabhAzreNayo bhavanti tA iha gRhyante / iti cedAha-vAsi NaM seDhINa' ityAdi-tAsAM zreNInAM pravarAsaMkhyeyabhAgavayasaH khyeyazreNInAM viSkammaciHvistarazreNiriha gRhyante, na tu pratarAsaMkhyeyabhAgaH varyasaMkhyeyayojanakoTathAtmakakSetravartinamAtreNiH / iyaM viSkambhapUciH kiyatmaH mANA gRhya te ? ityAha-'aMgulapaDhamavamgamUla' ityaadi| iyaM ..viSkambhasUciH dvitIyavargamUlaguNitapathamavargamUlapramANA bodhyaa| ayaM bhAvA-aMgulapramANe pravarakSetre yA zreNirAzistatrAsaMkhyeyAni vargamUlAni bhavanti / tatra prathamavargamUlaM dvitIyavargamUlena pratyutpanna-guNitam / evaM ca sati yAvatyo'tra zreNayo labhyante tAvatmamANA viSkambhasacirbhavatIti / odaM bodhyam-vastuto'saMkhyeyapadezAtmake patarakSetre'saskalpanayA SaTpaJcAzadadhikadvizatazreNayo (256) bhavanti / atra prathamaH vargamUlaM SoDaza- 16 dvitIyavargamUlaM catvAraH 4, caturmiSoDazaguNitA jAtA; zcatuSSaSTiH / asatkalpanayA kalpitaiSA catuSSaSTiH zreNayo vastuto'saMkhyeyA: zreNayo bhavanti / etAvacchezyAtmikA viSkammaciriha gRhyate iti / prakArAntareNAsumevArthamAha-'ahava gaM' ityAdi-athavA khalu aMguladvitIyavargamUladhanapramANamAtrA shrennyH| ayaM bhAva:-aMgulapramANapatarakSetravartinaH zreNirAzeyada dvitIyavargamulaM catuHsaMkhyakamanantaramabhihitaM, tasya yo ghanacatuSSaSTisvarUpastatpamANamAtrA:-tatsaMkhyakAH zreNayo'tra bodhyA / atra prarUpaNaiva bhiyate'rthastu sa eva / evaM cAsatkalpanayA catuSpaSTisaMkhyakatvenoktAnAM vastuto'saMkhyeyAnAM zreNInI yaH pradezarAzistAvatsaMkhyakAni nairayikANAM baddhavaikriyazarIrANi bhavanti / pratyekazarIrasvAnnairayikA apyetAvatsaMkhyakA bhavanti / pUrva tu nArakAH sAmAnyenaivAsaMkhyeyA uktAH, atra tu teSAM zarIravicAraH prastUyate, atasteSAM zarIramapi asaMkhyeyakaM pratiniyatasvarUpaM sidhyati / evamanyatrApi sarve pratyekazarIriNaH svasva. baddhazarIrasamasaMkhyakA bodhyA iti / nairayikANAM muktavaikriyazarIrANi tu muktaudA. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre rikazarIrasamasaMkhyakAni bodhyAni / tathA nairavikANAmAhArakazarIrANAM baddhamukteti bhedadvaye baddhAhArakazarIrANi santi baddhAnyAhArakazarIrANi caturdazapUrvadhAriNAmeva bhavanti, nArakeSu caturdazapUrvadhAritvAbhAvAdAhArakazarIrAbhAvo maMtrati / eSa muktAhArakazarIrANi muktaudArikazarIravad bodhyAni / manuSyabhave yaizcaturdaza pUrvaM vidbhirAhAra kazarIrANi dhRtAni te punaH saMyamAccyutvA mRtAH santo nArakeSu samutpannAH / tairmuktAni AhArakazarIrANi muktaudArikazarIrabadanantasaMkhyakAnIti bhAtraH / eSAM baddhAni muktAni ca taijasakarmajazarIrANi etadvaikriyazarIravada bodhyAni / itthaM nArakANAM paJcApi zarIrANyuktvA sampatyasurakumArANAM tAni zarIrANi vaktumupakramate - 'asurakumAraNaM bhaMte' ityAdinA - asurakumArANAM bhadanta ! kriyanti audArikazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! yathA nairayikANAmaukiyA hai| nAraka jIvoM meM audArika zarIra nahIM hotA hai| kyoMki vahAM vartamAna meM bhujyamAna vaikriya zarIra hai| vartamAna meM jisa zarIra ko dhoraNa kiye hue haiM, vaha baddha zarIra kahA gayA hai| mukta kI apekSA nArakoM meM audArikazarIra mAnA gayA hai / jisa zarIra ko jIva pahile dhAraNa kara cukA hai, usa zarIra kA nAma mukta mAnA gayA hai aise zarIra nArakoM meM ananta ho sakate haiN| nArakoM ke vaikriya zarIra honA hai| isIliye asaMkhyAta nArakoM ke ye baddha vaikriya zarIra bhI asaMkhyAta haiM aura mukta vaikriyazarIra ki 'jinheM ve jIva dhAraNa karake chor3a cuke haiM, nAraka jIvoM meM ananta ho sakate haiN| Ahoraka zarIra baddharUpa se nArakoM meM nahIM hotA hai to sirpha caturdazapUrvadhArI muni ke hI hotA hai| rahA aba AhArakakA mukta vartamAnamAM jIjyamAna vaikriya zarIra che. atyAre jIve je zarIra dhAraNa kyure che te baddha zarIra kahevAmAM Ave che. muktanI apekSA nArakAmAM auDhAri zarIra mAnavAmAM Ave che, je zarIrane jIve pahelAM dhAraNa karyuM che, te zarIranuM nAma mukta mAnavAmAM Avyu che. evAM zarIza nArakAmAM anata thaI zake che. te nAyakAne vaikriya zarIra hoya che. eTalA mATe asa khAta nArakAnA A baddha vaikriya zarIrA asakhyAta che ane mukta vaikriya zIza paNa jemane te jIvAe dhAraNa karIne cheDI dIdhAM che, nAraka jIvamAM anaMta thaI zake che. AhAraka zarIra addha rUpathI nArakAmAM hetu nathI. A tA phakata caturdeza pUrva dhArI munine ja hAya che. have je AhArazyane mukata prakAra bAkI rahe che te muta prakAra rUpa AhAraka zarIza ahIM pazu anaa Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 213 nArakAdInAmaudArikAdizarIrani0 423 dArikazarIrANi santi, tathaiSAmapi vaktavyAni / nArakaudArikazarIravadamurakumArANAmapyaudArikazarIrANi bodhyAnIti bhaavH| tathA-amurakumArANAM vaikriyazarIrANi baddhamuktetimedadvayaviziSTAni santi / tatra yAni baddhAni zarIrANi tAnyasaMkhyeyAni / kAlato'saMkhyeyAtsapiNyavasarpiNImu yAvantaH samayA bhavanti tAvatsaMkhyakAni bodhyAni / kSetrataH pratarA'saMkhyeyabhAgavaryasaMkhyeyazreNipradeza. pramANAni bodhyAni / atra-tAsAM zreNInAMtarAsaMkhyeyabhAgavartyasaMkhyeyazreNInAM viSkambhamUciH-vistArazraNiya te, na tu prtraasNkhyeybhaagvy'syeyojnkottthaatmkkssetrvrtinmaanniH| iyaM viSkambhabhUciH azulapathamavargamUlasya asaMkhyeya mAge bhavati / ayaM bhAvA-pratarasyAGgulapramANe kSetre yAvatyA zreNayo bhavanti, tAsAM yatprathamavargamUlaM tasyA'pyasaMkhyeyabhAge yAH zreNayo bhavanti, tatparimitAna visskmmmuucioNdhyaa| iyaM viSkambhapUcinArakoktaviSkambhasUcerasaMkhyAta. tamabhAgavartinI bhavati / itthaM ca amurakumArA api nArakApekSayA'saMkhyeyabhAga. vacino bhavanti / prajJApanA mahAdaNDake ratnapabhAnArakApekSayA samastA api bhavanapatayo'saMkhyAtatamabhAgavartina uktAH / itthaM ca sakalanArakApekSayA'sukumArANAmasaMkhyeyabhAgavatitvaM sutarAM sidhyatIti / tayA-eSAM dvividhAnyapyAhArakazarIrANi etadAdArikazarIravad bodhyAni / tathA-eteSAM taijasakAmakazarIrANi etadvaikriyazarIravad bodhyAni / asurakumArANAM yathA zarIrapaJcakamuktaM tathaiva stanitakumArAntAnAmapi bhavanapatInAM zarIrapaJcakaM bodhyamiti // sU0 213 // prakAra so ye muktapakAra rUpa AhAraka zarIra yahAM bhI ananta taka ho sakate haiM / Saddha aura mukta taijasa aura kArmaNa zarIra baddha vaikriya zarIra ke jaisA asaMkhyAta aura ananta hote haiM / asurakumAroM ke jaisA hI zeSa bhavanapatiyoM meM pAMca zarIra kahe gaye haiN| asurakumAroM meM baddha audArika zarIra to hote nahIM haiM parantu mukta zarIra ananta hote haiM / vaikriyazarIra paddharUpa se asaMkhyAta hote haiM aura mukta vaikriya zarIra ananta hote haiM / AhArakazarIra kA Saddha prakAra yahAM nahIM sudhI thaI zake che. baddha ane mukata taijasa ane kAmaNa zarIra baddha yukata vaizirIranI jema asaMkhyAta ane anaMta hoya che, asurakumAranI jema ja zeSa bhavanapatimAM pAMca zarIra kahevAmAM AvyAM che. asurakumAramAM baddha audArika zarIre te hotA ja nathI paraMtu mukta zarIra anata hoya che. vaikiya zarIre baddha rUpathI asaMkhyAta hoya che ane mukata vaikriya zarIra anaMta hoya che, AhAraka zarIrane baddha prakAra Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra atha pRthivIkAyikAdInAmaudArikAdizarIrANi prarUpayitupAha mUlam-puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA paNNatA ? goyamA ! ozaliyAlarIrA duvihA paNNattA, taM jahAbaddhellayA ya mukkelayA y| evaM jahA ohiyA rAliyasarIrA tahA bhaanniyhaa| puDhajikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA paNattA ? goyamA ! veTivayasarI duvihA paNNattA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha taM je te bachellayA~ te NaM sthi| muka kellayA jahA ohiyANaM ArAliyasarIrA tahA bhaanniybaa| AhAragasarIrAvi evaM va bhANiyavvA / teyagakammayasarIrA jahA eeptiM ceva orAliyasarIrA tahA bhANiyanvA / jahA puDhavikAiyANaM tahA AukAiyANaM teu: kAiyANaM ya savvasarIrA bhaanniybaa| vAukAiyANaM bhaMte ! kevaiyA. orAliyasarIrA paNNattA? goyamA! orAliyasarIrA duvihA paNNattA; taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA y| jahAM puDhavikAiyANaM orAliyasarIrA nahA bhaanniyvvaa| vAukAi.. yANaM bhaMte! kevaiyA veutriyasarIrA paNNattA? goyamA! veuviyasarIrA duvihA paNNattA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayAM ya, tattha NaM je te baddhellayA te . asaMkhijjA samae samae avahIramANI avahIramANI khettapaliovamassa asaMkhijaibhAga matteNaM kAleNaM avahIraMti no ceva NaM avahiyA siyaa| mukkellayA veuviyasarIrA AhAragamagIrA ya jahA puDhavikAiyANaM hotA hai muktaprakAra anantarUpa meM hotA hai| baddha aura mukta taijasa kArmaNa asakhyA aura ananta hote haiM / sU0 213 // thato nathI. mukata prakAra anaMta rUpamAM hoya che. baddha, ane mukta tejasa madhu shii| abhyAta bhane sanAta DAya cha / sU0 213 // . Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra214 pRthvIkAyikAdInAmaudArikAdizarIrani0, 435 tahA bhaanniyhaa| teyagakammayasarIrA jahA puDhavikAiyANaM tahA bhaanniycaa| vaNaslaikAiyANaM orAliyaveuciyaAhAragasarIrA jahA puDhavikAiyANaM tahA bhaanniyvaa| vaNassaikAiyANaM bhaMte! kevaiyA tethagasarIrA paNNattA? goyamA! teyagasarIrA duvihA pakSaNatA, jahA ohiyA teyagakammayasarIrA tahA vaNassaikAiyANavi teyagakammayasarIrA bhANiyabA // 21 // chAyA-pRthivIkAyikAlA bhadanta ! ziyanti audArikazarIrANi prajJatAni ? gautama ! audArikazarIrANi dvividhAni prajJaptAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / evaM yathA audhikAni audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / pRthivIkAyikAnAM ___ adhya sUcakAra pRthivIkAyika Adi jIvoM meM audArika Adi zarIroM kI prarUpaNA karane ke nimitta 'puDhavikAjhyANa' ityAdi sUtra kahate haiM-'puDhavikAjhyANa aMte ! ityaadi| zabdArtha-(puDhavikAhayANaM bhate! kevaiyA oroliyasarIrA paNNatA?) he bhadanta / pRthivIkAdhika jIvoM ke audArika zarIra kitane kahe gaye haiM? (gothamA ! orAliyasarIrA duvihA pakhavAsA) he gautama ! audArika zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM-(taM jahA) jaise (balliyAya suskellayA ya) eka baddha audArika zarIra aura dUsare mukta audrArika zarIra (evaM jahA. ohiyA orAliyasarIza tahA mANiyavyA) yahA baddha 'audArika zarIra asaMkhyAta hote haiM-para yaha asaMkhyAtarUpa pramANatA laghutara asaM. have satrakAra prathivIkayika vagere nA audyArika vagere zarIranI 5354 / 421 / bhATe 'puMDhavikAiyANaM' vagaire sUtra cha, 'puDhavikAiyANaM bhaMte ! tyaadi| zahAtha-puDhavika iyANaM bhate / kevaiyA borAliyasarIrA paNNattA!) . bhadantA pRthivIkAyika jIvanA audArika zarIra keTalAM kahevAmAM AvyAM che ? (gopamA ! orAliyasarIrA duvihA paNNattA) ra gautama! mohari shrii| me mAranAmA 20yAM che. (taM jahA) rabha (baddhelchayAya mukkellayA ya) me maddha mohari zarI2 ma2 bhAga bhuta mohari zarI2 (evaM jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA mANiyavvA) sahI sayAta 35 pramAtA a0 54 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapha anuyogadvArasUtre bhadanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama 1 vaikriyazarIrANi dvividhAni prajJaptAni tadyathA - baddhAni ca muktAni ca / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khaDDa na santi | muktAni yathA audhikAni khalu audArikazarIrANi vathA bhaNitavyAni / AhArakazarIrANyapi evameva bhaNitavyAni / taijasakArmikazarIrANi yathA eteSAmeva audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / yathA pRthivIrUpAtarUpa se kahI gaI jAnanI cAhiye / tathA mukta audArika zarIra ananta hote haiM / 'puDhavikAiyANaM bhaMte! kevayA veDandiyasarIza paNNattA?) he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoM ke vaikriya zarIra kitane kahe gaye haiM ? ( goyamA ! ) he gautama / (veDabbiyasarIrA dubihA paNNattA) baikiyazarIra do prakAra ke kahe hue haiM (taM jahA) jaise (badvellayA ya mukkellayA ya) eka baddha vaikriyazarIra aura dUsare mukta vaikriyazarIra- (tattha NaM je yadvellayA te NaM Natthi ) lo jo baddhavaikriya zarIra haiM, ve to pRthivIkAdhika jIvoM meM hote hI nahIM haiN| (mukkellyA jahA ohiyA NaM orAliya sarIrA tahA bhANiyavvA) mukta jo vaikriya zarIra haiM, ve sAmAnya mukta audArika zarIra ke jaisA yahAM ananta hote haiN| (ahAragasarIrA vi evaM caiva bhANiyavvA) arthAt baddha ahAraka zarIra to pRthivIkAdhika jIvoM ke hote nahIM / mukta AhAraka zarIra manuSyabhavoM kI apekSA yahAM ananta ho sakate haiM / (teyagakammayasarIrA jahAM eesiM ceva orAliya laghutara asakhyAta rUpathI kahevAmAM AvelI jANavI joIe. temaja mukata audyArika zarIrA anaMta hoya che. (puDhavikAiyANaM bhave ! kevaiyA vetriyakharA paNNattA 1) De bhar3aMta ! pRthivIprAyi bhavAnAM vaiDiyazarIrA Jeai seqni mui a? (mami) T silau ! :(defequautei gforer paNNattA) vaiDiya zarIrA meM prAranA uDevAmAM AvyAM he. (taMjahA ) prema hai (baddhelyA ya mukkellayA ya) me khaddha vaikriyazarIra ane khIjuM mukta vaikriya zarIra ( tattha NaM je te badvellayA teNaM Natthi ) have ? ddha vaiDiya zarIra che te to pRthivIbhayika bhavAmAM hotAM nathI. (mukke llayA jahA ohiyA NaM orAliyavarIrA tahA bhANiyavtrA ) bhuta bhe vaikriyazarIrA che, sAmAnya mukataaudArika zarIranI jema ahIM' anaMta DhAya che. (AhAragasarIrA vi evaM cetra bhANiyavvA) bhA24 zarIra cAlu pramANe ja jANavAM joIe. eTale ke advaiAhArazI te pRthivIkAyika jIvAne hAtAM nathI. mukata AhAraka zarIra manuSyabhavAnI apekSAe bhar3I mana'ta saMbhavI che, (teyagakammayasarIrA jahA eesi ceva orA A Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavadvikA TIkA sUtra214 pRthvIkAyikAdInAmaudArikAdizarIra ni0 427 kAyikAnAM tathA'kAyikAnAM taijasakAyikAnAM ca sarvazarIrANi bhaNitavyAni / vAyukAyikAnAM bhadanta / kriyanti audArikazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! audArikazarIrANi dvividhAni prajJaptAni tadyathA - baddhAni ca muktAni ca / yathApRthivIkAyikAnAm audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / vAyukAyikAnAM sarIrA tahA bhANivvA) taijasa kArmaNa zarIra jaise inake audArika zarIra hote haiM, usI prakAra se jAnanA cAhiye / arthAt baddha taijaMsa evaM kArmaNa, baddha - audArika zarIra ke jaisA yahAM asaMkhyAta hote haiM aura mukta taijasa kArmaNa mukta audArika zarIra ke jaisA yahAM ananta hote haiM / (jahA puDhavikAyANaM tahA AukAiyANaM te ukAiyANa ya savbasarIrA. bhANipavvA) jisa prakAra se pRthivIkAyika jIvoM ke ye pAMca zarIra kahe gaye haiM usI vidhi ke anusAra akAdhika jIvoM aura taijaskoyika jIvoM meM bhI ina pAMca zarIroM ko jAnanA caahiye| (vAukAiyAMNaM bhaMte ! kevaDhyA orAliyasarIrA paNNattA ?) he bhadanta ! vAyukAdhika jIvoM ke kitane audArika zarIra kahe gaye haiM ? (goyanA / orAliyasarIrA dubihA paNNattA) he gautama! audArika zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM- ( taM jahA ) jaise ( baddhellayA ya mukkellayA ya) eka baddha audArikazarIra aura dUsare mukta audArika zarIra / so ina vAyukAyika jIvoM meM ( jahA puDhavikAiyANaM orAkhiyasarIrA paNNattA tahA bhANiyavyA) pRthivIkAdhika jIvoM ke jaisA audArika liyamrarIrA tahA bhANiyavvA) taiMsa armayu zarIza prema zebhane gauDAriza zarIra hoya che. temaja jANavu joIe. eTale ke baddha tejasa ane kANu, khaddha audArika zarIranI jema aDDI' asakhyAta heAya che. ane muMkata tejasa kAma zu bhukta mohAri zarIranI prema yahIM anaMta hoya che. (jahA puDhavikAiyANaM tahA AukAiyANaM veukAiyANa ya sarIrA bhANiyA) bha pRthivIkAyika jIvAnA A pAMca zarIre kahevAmAM AvyAM che temaja asUkAyika jIvA ane tesmAthi vAmAM zubhA yAMga zarIrAne lAvAM leha me. (vAukAiyA NaM bhaMte ! kevaiyA orAli yasarIrA paNNattA 1) De lahAMta ! vAyubhASi lavAnA sAM mohAri zIreza uDevAmAM mAyAM che ? (goyamA ! orAliya kharIrA dubihA paNNattA) 3 gautama | mohAri zarIza meM ahAranAM muDevAmAM bhAvyAM the. (taMjA) prema he (badvellayA ya mukkellyA ya) zeDa ddha mohaaki zarIra ane khIjuM sukata audArika zarIra tA A vAyukASika chavAmAM Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 anuyogadvAra sUtre bhadanta ! kriyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! vaikriyazarIrANi dvividhAni prajJaptAni tadyathA - baddhAni ca muktAni ca / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu asaMkhyeyAni samaye samaye apahiyamA gAni apahriyamANAni kSetrapalyopamasya asaMkhyeyabhAgamAtreNa kAlena apahriyante no caiva khalu apahRtAni syuH / muktAni zarIra kahe gaye hai- arthAt pRthivIkAyika jIvoM meM baddha audArika zarIra asaMkhyAta aura mukta audArika zarIra ananta hote haiM usI prakAra ye baddha mukta audArika zarIra: vAyukAdhika jIvoM meM bhI itane hI hote haiM (yAukAiyANaM bhaMte ! kevaiyA veDavyiyasarIrA paNNattA) he bhadanta ! vAyukAdhika jIvoM meM vaikriya zarIra kitane hote haiM ? (gomA !) he gautama ! (veuvdhiyasarIrA duvihA paNNattA) vaikriya zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM- taM jahA) ve the haiM (yadvellayA tha mukkellayA ya ) eka baddha vaikripazarIra aura dUsare mukta vaikriya zarIra (tattha NaM je te baddhellayA teNaM asaMkhijjA) so inameM jo ve baddhavaikriya zarIra haiM ve asaMkhyAta hote haiM / (samae samae abahIramANA avahIramANA khettapaliovamassa asaMkhijjaibhAgametteNa kAleNaM avahIraMti, no ceva NaM avahiyA siyA) asaMkhya tapanA inameM isa prakAra se haiM ki-'yadi ye zarIra eka samaya meM nikAle jAveM to kSetra patthopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza ke pradeza hote haiM utane pramANa samayoM meM the nikAle jA (jahA puDhavikAiyANaM orAliyakharIrA paNNattA tahA bhANiyantrA) pRthivIyiSTha jIvAnI jema audArika zarIrA kahevAmAM AvyAM che. eTale ke pRthivIkAyika jIvAmAM baddha audArika zarIrA asa`khyAta ane muMkata audyArika zarIre anaMta hAya che, temaja A khaddha mukata audArika zarIrA vAyukAyika vAmAM paNa mAsAMnaM hAya che. (vAukAiyANaM bhaMte! kevaiyA veuvviyasarIrA paNNattA) lahata] vAyu vAmAM vaiDiyazarIra DeMTalA hoya che ? ( goyamA ! he gautama! (veDabbiyasarIrA duvihA paNNattA) vaiDiyazIrA meM ahAranA vAmAM khAvyAM che. (tajahA) te a prabhA che (badvellayA ya mukkellyA ya) me jaddha vaiDizarIra ane mI bhukta vaiDiya zarIra (tattha NaM je ve baddhallayA teNaM asaMkhijjA) te! AmAM ne maddha vaiDiya zarIro che te asaNyAta hAya che. (are samae abahIramANA avahIramANA khettapalio massa asaMkhijjaibhAgamette NaM kAleja ahIraMti, no ceva NaM avahiyA khiyA) asaNyAtayA AbhAM bhI pramANe che ke jo A zarIrA eka eka samayamAM bahAra kADhavAmAM Ave te kSetra palyApamanA asakhyAtamAM jeTalA AkAzanA pradeza hAya che, teTalA - Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra214 pRthvIkAyikAdInAmaudArikAdizarIrani0 - sakate haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki-kSetra palyopama ke asaMkhyAtave bhAga meM rahe hue AkAza ke jitane pradeza hote haiM, utane yA vaikriyazArIra vAyukoyika jIvoM ke hote hai jo inakI isa prakAra se prarUpaNA kI gaI hai, vaha kevala dUsaroM ko samajhAne ke liye hA kA gaI hai-vAstava meM abhI taka kabhI bhI kisIne bhI isa prakAra se inheM nikAlA nahIM haiN| zaMkA--'asaMkhyAtalokAkAzoM ke jitane pradeza hote haiM, utane samasta sI bAyukAyika jIva haiN| aisA kahA gayA hai, to phira kyA kAraNa hai, jo Apa una meM se kriyazarIradhArI vAyukAyika jIvoM ko itane kama kaha rahe ho? uttara--vAyukAyika jIva cAra prakAra ke kahe gaye haiM-eka sUkSma aparyAptavAyukAyika dUsare sUkSma paryAptavAyukAyika, tIsare bAdara apa yAptavAyukAyika aura cauthe cAdara pryaaptvaayukaayik| inameM Adi ke jo sUkSma aparyApsa, sUkSmaparyAsa aura pAdara aparyApta meM tIna vAyukA. yikajIva haiM, ve 'asaMkhyAtalokAkAzoM ke jitane pradeza hote hai usane kahe gaye haiN| ina ko baiMkripalabdhi nahIM hotI hai| isaliye ye baiMkriyalabdhi se pramANu samayamAM A bahAra kADhI zakAya che. tAtparya kahevAnuM A pramANe che ke kSetra popamanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM AvelA AkAzanA jeTalA pradeza hoya che, teTalA A baddhavakriya zarIra vAyukAyika jIvanA hoya che. emanI je A pramANe prarUpaNa karavAmAM AvI che. te kevaLa bIjAne samajAvavA mATe ja kahevAmAM AvI che. kharI rIte haju sudhI keIpaNa divase koIe A pramANe emane bahAra kADhayAM nathI. zakA--asaMkhyAta kAkAzanA jeTalA pradeza hoya che, teTalA vAyu kAyika jIve che. Ama kahevAmAM AvyuM che, te pachI zA kAraNathI Apa temAMthI vekiyazarIradhArI vAyukAyika jIvane ATalA ochA batAvI rahyA che ? uttara-vAyukAyika che cAra prakAranA kahevAmAM AvyA che. eka sUkSama aparyApta vAyukAryaka, bIjA sUkSama paryApta vAyukAyika, trIjA khAdara aparyApta vAyukAyika ane cethA bAdara paryApta vAyukAyika AmAM prathama je sUkSama aparyApta, sUkSama paryApta ane bAdara aparyAptamAM traNa vAyukAyika jIve che, te "asaMkhyAta kAkAzanA jeTalA pradeza hoya che, teTalA kahevAmAM AvyA che. A badhAmAM Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 anuyogadvArasUtre rahita hote haiN| aba rahe cAdara paryAptavAyukAyika jIva so ve sabhI prakAra ke asaMkhpAtaveM bhAga meM rahe hue AkAza ke jitane pradeza hote haiM utane hote haiN| so ye saba vaikriyalabdhi sampanna nahIM hote haiM, kintu inameM bhI jo inake asaMkhyAtaveM bhAgavartI jIva hai, ve hI vaikripalabdhi saMpanna hote haiN| inase atirikta nahIM / baiMkriyalabdhi saMpanna jo jIva hai unameM bhI saba baddhavaikriyazarIra se yukta nahIM hote haiM kintu inameM bhI asaMkhyeya bhAgavartI jIva hI paddhavaikriya zarIra dhArI hote haiM-inase adhika nhiiN| isaliye vAyukAyika jIvoM meM jo yaha baddhaH vaikriyazarIra dhArI jIvoM kI saMkhyA kahI gaI hai vaha ThIka hai| isa se adhika vAyukAyika jIvoM meM baddhabaiMkiMdha zarIradhArI jIva nahIM ho sakate haiN| zakA-'vAnti iti vAyavaH' isa vyutpatti ke anusAra to sabhI vAyukAyika jIvoM ko baddha vaikriya zarIradhArI honA cAhiye ? nahIM to vaikriya ke vinA inameM ceSTA kA abhAva hI prasakta hogA? uttara--samasta bhI loka meM jahAM kahIM zuSira-cheda hai. vahAM sarvatra cala havAe~ niyama se haiM hI-yadi ye saba bhI havAe~ vaikriyvaicihabdhi hotI nathI. eTalA mATe A badhA vaikiya-labdhi rahita hoya che. have bAkI rahyA bAdaraparyApta vAyukAyika che te teo sarve prataranA asaMkhyAtamA bhAgamAM AvelA AkAzanA jeTalA pradezo hoya che, teTalA hoya che. te A sarve vaikriyaladhi sampanna detA nathI, paraMtu emanAmAM paNa je emanA asaMkhyAtamA bhAgavartI jIve che, teo ja vaikriyalabdhi saMpana hoya che. emanA sivAya nahi vaikriyalabdhi saMpana je jIvo che, temAM paNa badhA baddha vaikriya zarIra hotA nathI. paraMtu AmAM paNa asaM. kheya bhAgavata jIva ja baddha vikiyazarIradhArI hoya che, AnA karatAM vadhAre nahi. eTalA mATe ja vAyukAyika jIvamAM je A vaichiyazarIradhArI jInI saMkhyA kahevAmAM AvI che, te barAbara che, enA karatAM vadhAre vAyukAyika jImAM baddha vaikiyazarIradhArI nI saMbhAvanA nathI. 4.-'vAnti iti vAyavaH' mA vyutpatti bhurA mA pAyAyika jIvene baddha vaikriyazarIradhArI levuM joIe? nahi te temanAmAM vaikriyanA abhAve thaSTAne abhAva ja prasakata thaze ? uttara-badhA lokomAM jyAM-jyAM suSira-chindra-che, tyAM tyAM sarvatra cala pavane niyama mujaba ja che. je A badhA pavane vaidivazarIrayukata hoya te Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra214 pRthvIkAyikAdInAmau dArikAdizarIrani0 431 zarIravATI ho to baddhavaikriyazarIra pracura-bahuta adhika ho jAveMgeisa sthiti meM baddha vaikriyazarIroM kA yaha pramANa to rahegA nahIM / isaliye yaha mAnanA cAhiye ki jo havAe~ vaikriyazarIradhArI nahIM hotI haiM ve bhI calatI haiM / ukta ca karake jo yahAM sandarbha upasthita kiyA gayA hai usase vAyukAdhika jIvoM kI gati meM tIna prakAra dikhalAye gaye haiM- ina prakAroM meM eka svAbhAvika gamanarUpa prakAra bhI dikhalAyA gayA hai / isa svAbhAvika gamanarUpa prakAra kA nirdezaka 'vAyuyAe ahAriyaM yadda' yaha pATha hai / ataH aisA kahanA ki 'vaikriyazarIra dhArI hI vAyue~ calatI haiM "niyAmaka nahIM ho sakatA hai / isa, liye mUlokta- mUlapATha pratipAdita-prakAra se baddhavaikriyazarIra vAyukAyika jIvoM meM kSetrapalyopama ke asaMkhyeya bhAgavartI nabhaHpradeza pramANa haiM aisA hI kathana nirvAdha hai (mukkellayA ve uvviyasarIrA AhAragasarIrA ya jahA puDhavikAiyANa tahA bhANiyanvA) vAyukAyika jIvoM ke mukta vaikriyazarIra tathA baddha evaM mukta AhArakazarIra pRthvIkAyikajIvoM ke muktavaikrithazarIra ke jaisA tathA unake baddha evaM mukta AhAraka zarIra ke jaisA hI jAnanA cAhiye / pRthikI kAyika jIvoM meM mukta vaikriyazarIra anaMta kahe gaye haiM tathA baddha addha vaikriyazarIza pracura mAtrAmAM thai jaze. A sthitimAM addhavaikyi zIzanuM A pramANu tA raheze ja nahi. eTalA mATe A mAnI levu joIe ke je pavanA vaiyizarIradhArI hAtA nathI teepaNa vahetA rahe che. 'ukata ca' kahIne je atre saMda` upasthita karavAmAM AvyeA che, tethI vAyuAyika jIvAnI gatimAM paNa traNa prakAra khatAvavAmAM AvyA che. A prakArAmAM eka svAbhAvika gamanarUpa prakAra paNu khatAvavAmAM Avye che. A svAbhAvika gamanarUpa prakAranA nirdeza 'vAyuyAe ahAriyaM yadda' mA pAThe che. methI sAma !De The--vaiDiya zarIradhArI ja pavana vahe che" e kathana niyAmaka thai zake nahi. eTalA mATe mUlAkata-mUlapATha pratipAdita-prakArathI baddha vaikiyazarIza vAyukAyika jIvAmAM kSetrapayeApamanA asabhyeya bhAgavati nabhaHpradeza pramANa che, Avu* kathana nirmAdha che. ( mukkellayA veDavviyasarIrA AhAragakharIrA ya jahA puDhavikAiyANaM tadA bhANiyavvA) vAyumAthi bhavAnA bhukta vaiDiyazarIra tebhana maddha bhane mukata AhArakazarIra pRthivIkAyika jIveAnA mukata vaikriyazarIranI jema temanA mRddha ane mukata AhAraka zarIranI jema jANuvAM joie. jIvAmAM mukata vaikriya zarIza anaMta kahevAmAM AvyAM che tathA pRthivIkAyika temaja baddha . Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre vaikriyazarIrANi AhArakazarIrANi ca yathA pRthivIkAyikAnAM tathA bhaNitavyAni / tainasakAryakazarIrANi yathA pRthivIkAyikAnAM tathA bhaNitavyAni / vanaspatikAvikAnAma audArikavaikriyA''hArakazarIrANi yathA pRthivIkAyikAnAM tathA maNiH tavyAni / vanaspatikAyikAnAM bhadanta ! kiyanti taijasajarIrANi prajJAtAni ? AhAraka zarIra yahAM hote nahIM haiM aura mukta AhAraka zarIra anaMta kahe gaye haiM lo isI prakAra se vAyukAyika jIvoM meM zrI mukta vaikriya zarIroM kI tathA mukta AhAraka zarIroM kI saMkhyA jAnanI caahiye| (teyagakammayasarIrA jahA puSikAiyANaM tahA bhANiyavA) bAyakAdhika jIvoM meM baddha mukta taijasa aura kAga ina do zarIroM kI saMkhyA kA pramANa pRthivIkAyika jIvoM meM kahe gaye ina zarIroM kI saMkhyA ke samAna jAnanA cAhiye / pRthivIkAdhika jIvoM meM baddha mukta taijasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa kramazaH asaMkhyAta aura anaMta kahA hai, vaisA hI pramANa yahAM vAyukAyika jIvoM ke ina donoM prakAra ke zarIroM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| (vaNassaikAiyANaM orAliyaveu. vikSaya AhAragasarIrA jahA puDhavikAdhANaM tahA bhANiyanyA) vana. spatikAyika jIvoM ke audArika, vaikriya, evaM AhAraka zarIroM ko pRthivIkAyika jIvoM ke ina zarIroM ke samAna samajhanA cAhiye / (vaNassaikAiyANaM bhaMte kevaiyA tethagakamprayAsarIrA paNNatA-goyamA! AhAraka zarIre ahIM hotA nathI ane mukata AhAraka zarIre kahevAmAM AvyAM che, te A pramANe vAyukAyika jImAM paNa mukata vekiyazarIranI jema mA 24 zarIrAnI sadhyA ngs naye. (teyagakammayasarIrA jahA puDhavikAiyANa tahA mANiyavvA) pAyuzathi vAmA maI, bhuta tasa bhane kAmaNa A be zarIranI saMkhyAnuM pramANa pRthivIkAyika jIvomAM kahevAmAM AvelAM A zarIranI saMkhyAnI barAbara jANavuM joIe pRthivIkAyika mAM baddha, mukta, tejasa ane kAzmaNa zarIranuM pramANu kramazaH asaMkhyAta ane anaMta kahevAmAM AvyuM che. tevuM ja pramANa ahIM vAyukAyika jInA A bane AnA zarIrAnAM viSa 5 vu naye. (vaNassaikAiyANaM orAliya beubdhiyaAhAragasarIrA jahA puDhavikAiyANa tahA bhANiyavA) vanaspatithi: chanA audArika kriya ane AhAraka zarIrane pRthivIkAyika jInA A zarIrAnI soza sabhA na . (vaNassaikAhayANaM bhaMte ! kevaiyA teyagakammayaparIza paNNattA goyamA ! yasarIrA duvihA paNNatA-jahA ohiyA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra214 pRthvIkAyikAdInAmaudArikAdizarIrani0 433 / gautama ! taijasazarIrANi dvividhAni prajJaptAni, yathA audhikAni taijasakAmaNazarIrANi tathA vanaspatikAyikAnAmapi taijasakArmaNazarIrANi bhnnitvyaanim.214|| teyANAsarI duvihA paNNattA-jahA ohiyA teyAkAmayasarIrA tahA vaNassaikAiyANa vi teyagakammAyalIrA bhANiyabA) he bhadanta ! . vanaspatikAyika jIvoM ke taijasa aura kAmaNa zarIra kitane kahe gaye hai ? he gautama donoM prakAra ke taijasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa sAmAnya laijaya kArmaNa zarIroM ke pramANa ke jaisA vanaspatikAyika jIvoM meM jAnanA caahiye| isakA tAtparya yaha hai ki-'pRthivIkAyika jIva pratyeka zarIrI hote haiM, isaliye pratyeka jIva meM bhinna 2 rUpa se audArika zarIra hotA hai, isaliye inake taijasa aura kAmaNa zarIroM ko audArika zarIroM ke tulya asaMkhyAtapramANavAlA kahA gayA hai| parantu jo vanaspatikAthika jIva haiM, unameM se bahuta jIvoM ko sAdhAraNazarIra hotA hai isalie vanaspatikAyikajIva yadApi anaMta haiM tathApi vanaspatikAthika jIvoM ke audArika zarIra asaMkhya hI hotA haiN| kyoMki anaMta anaMta sAdhAraNajIvoM kA audArika zarIra eka hI hotA hai| parantu inake jota jala aura kArmaNa zarIra hote haiM ve pratyeka jIva ke apane 2 svataMtra hote haiM isaliye sAdhAraNajIvoM kI anaMtatA se ina donoM teyagakammayasarIrA bhANiyavvA) 3 mA vanaspatithi chAnA terasa ane kAzmaNa zarIre keTalAM kahevAmAM AvyAM che? he gautama! ane prakAranA taijasa ane kArmANa zarIranuM pramANa sAmAnya taijasa kAmaNa zarIranA pramANanI jema vanaspatikAyika jIvamAM jANavuM joIe AnuM tAtparya A pramANe che ke pRthivIkAyika jIva pratyeka zarIrI hoya che. eTalA mATe dareke dareka jIvamAM bhinna bhinna rUpamAM dArika zarIra hoya che. eTalA mATe emanA taijasa ane kAmaNa zarIrane audArika zarIranI jema asaMkhyAta pramANu yuddha kahevAmAM AvyAM che. temAMthI ghaNuM jIvone sAdhAraNuM zarIra hoya che. eTalA mATe vanaspatikAyika jI je ke anaMta che chatAM e vanaspatikAyika jIvanA dArika zarIra asaMkhya ja hoya che kemake anaMta anaMta sAdhAraNa jIvenuM hArika zarIra eka ja hoya che paraMtu emanA je tejasa ane kArmaNa zarIre hoya che, te dareke dareka jIvane potapotAnA svataMtra hoya che. eTalA mATe A sAdhAraNa jIvonI anaMtatAthI A baMne a0 55 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra TIkA-'puDhavikAiyANaM bhaMte ! ityAdi pRthivIkAyikAnAmaudArikazarIrANi bddhmukttibheddvyvishissttaani| dvividhAnyapyetAni audhikaudArikazarIravad vAcyAni / atredaM bodhyam-audhikaraddhAnAmasaMkhpeyaM pramANamuktam / atrApi baddhAnAmasaMkhyeyameva pramANaM yadhapi bhavati, tathApIdamasaMkhyeyaM pramANaM laghutarA'saMkhyeyAtmakaM bodhyam / tatrAkAyAdizarIraiH saha sAmAnyena zarIrANyabhihitAni, atra tu pRthitrIkAyamA pastUyate, ato'tra badAni zarIrANi laghutarA'saMkhyeyAnIti / baddhavaikriyazarIrANi na santIti sUcayati sUtrakAraH 'tattha NaM je te badallayA teNaM nasthi' iti vyAkhyA spssttaa| eSAM muktAni vaikriyazarIrANi tu audhikaudArikazarIrANAM baddhamukteti dvaividhye'pi pRthivIkAyikAnAM zarIravad vijJeyAni / AhArazarIrANya yevameva vijJeyAni / pRthivIkAyikAnAM yathaudArikazarIrANi tathaiva teSAM taijasakAmaNazarIrANyapi zarIroM meM bhI anaMtatA hai arthAt vanaspatikAyika jIvoM ke tejasa kArmaNa zarIra anaMta hote haiM / asaMkhyAta nahIM / bhAvArtha--isa sUtra dvArA sUtrakAra ne pRthivIkAyika, apkAyika, tejAkAyika, vAyakAyika aura vanaspatikAyika, ekendriya jIvoM ke paddha, mukta, audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIroM kA vicAra kiyA hai| isameM yaha kahA gayA hai ki ina jIvoM ke kitane 2 audArika Adi zarIra hote haiN| pRthikIkAyikajIvoM meM baddha audArikazarIra tyakta pUrvabhavoM kI apekSA anaMta hote hai| baddhavaikriya zarIra ina jIvoM ke hote nahIM haiM / mukta vaikriya zarIra, anaMta hote haiM / baddha AhAraka zarIra yahAM hote nahIM haiM, mukta AhAraka zarIra zarIramAM paNa anaMtatA che. eTale ke vanaspatikAyika ane jasa. kArpaNa zarIre anaMta hoya che asaMkhyAta nahIM. bhAvArtha-A sUtra vaDe sUtrakAre pRthivIkAyika aSkAyika, teja kAyika. va kAyika ane vanaspatikAyika ekendriya nA baddha, mukata, odArika, hiya, AhAraka, tejasa ane kArmANa zarIro viSe carcA karI che. AmAM e pramANe kahevAmAM AvyuM che ke A chAnA keTalA-keTalA dArika vagere zarIra hoya che? pRthivIkAyika jIvamAM baddha audArika zarIra asakhyAta ane mukata dArika zarIra tyakatapUrvabhavonI apekSA anaMta che. baddha takriyA zarIre anaMta hoya che. baddha AhAraka zarIra ahI hotAM nathI mukata AhAraka zarIre anaMta hoya che. taijasa ane kAmaNa zarIra baddha ane mukta Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 anuyogacandrikA TIkA sUtra 214 pRthvIkAyikAdInAmaudArikAdizarIrani0 435 bodhyAni / evamaSkAyika tejaH kAyikeSvapi bodhyam / vAyukAyikeSu vaikriyakRto vizeSo labhyate'tastaM darzayitumAha- 'vAyukAiyANaM bhaMte!' ityAdi - vAyukAyikAnAM vaikriyazarIrANi baddhamukteti dvividhAni / tatra baddhAni asaMkhyeya saMkhyakAni bhvnti| eteSAmasaMkhyeya saMkhyakatvamato'sti yata etAni zarIrANi samaye samaye matisamayam apahriyamANAni avahiyamANAni = nissAryamANAni nissAryamANAni kSetrapalyopamasyA saMkhyeyabhAgavarttina maHma dezasama saMkhpakaiH samayairapahriyante = nissAryante / kSetrapalpopamAsaMkhye pabhAgavarttinabhaH pradezarAzitulyAnyetAni zarIrANi bhavantItyarthaH / idaM ca parapratyayArtha prarUpaNAmAtramava seyam / vastutastu etAni na kenApi kadAcidapahiyante / amumevArthe darzayati-no caitra khalu apahRtAni syuriti / atra zaGkate kazcit, - nanu sarve'pi vAyukAyikA asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANA uktAH, kathaM tarhi teSAM vaikriyazarIriNaH stokAH paThacante ? iti cedAha - vAyukAyikAH sUkSmAparyAtasUkSmaparyAptabAdarAparyAptavAdaraparyApteti caturbhedAH / tatra - sUkSmAparyAtamUkSmaparyAptabAdarAparyAptAmbeti bhayo bhedA asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANA vaikriyalabdhirahitAzca santi / bAdaraparyAptAstu sarve'pi pratarAsaMkhyeyabhAgavartino ye namaH pradezAH santi, tatsamasaMkhyakA ucyante / bAdaraparyApteSvapi tadasaMkhyeyabhAgavarttina eva vaikriyalabdhi yuktA bhavanti nAtiriktAH / vaikriyalabdhiyuktathApi ye bhavanti teSvapyasaMkhyAta bhAgavarttina eva baddhavaikriyazarIrayuktA 'bhavanti na tu tato'dhikAH, ataH pUrvoktasaMkhyakAnyeva baddhavaikriyazarIrANi bhavanti anaMta hote haiM taijasa aura kArmaNa zarIra baddha aura muktarUpa meM yahAM kramazaH asaMkhyAta aura anaMta hote haiM / isI prakAra kI aSkAyika aura tejasakAyika jIvoM meM bhI ina pAMca zarIroM kI baddha aura mukta prakAroM ko lekara ghaTanA kara lenI cAhiye / vAyukAdhika jIvoM meM audA rika AhAraka taijasa aura kArmaNa ina cAroM zarIroM kI saMkhyA pRthivIkAyikajIvoM ke ina cAra zarIroM kI saMkhyA ke barAbara hI kahI gaI hai - parantu yahAM asaMkhyAta baddhavaikriyazarIroM kA bhI astitva kahA rUpamAM ahI' kamazaH asaMkhyAta ane anaMta hoya che A pramANe ja ap krAyika temaja taijaskAyika jIvAmAM paNa A pAMca zarIrAnI addha ane mukata prakArAnA AdhAre ghaTatA karI levI joIe vAyukAyika jIvAmAM audArika, AhAraka, tejasa ane kAmaNu A cAre-cAra zarIrAnI sakhyA pRthivIkA vika jIvAnAM A cAra zarIrAnI sakhyAnI kharAkhara ja kahevAmAM AvI che. para'tu ahI' asa`khyAta, khaddha vaikriya zarIzanu paNa astitva kahevAmAM Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra navadhikAnIti / nanu ye kecana bAnti te vAyavaH, te sarve'pi vaikriyazarIriNo bhavanti, kriyazarIramantareNa hi seSu ceSTAyA abhAva eva prasanyeta ? ivi cedAha-sakale'pi loke yatra karita zudhiraM tatra sarvatra calA vAyavo niyamAt santyeva yadi te sarve'pi vAyaco kriyazarIrabantaH syustadA bakriyazarIrANi pracuzaNi syuH, na tu pUrvoktAmANAni / tasmAd avaikriyazarIriNo'pi vAyavo vAnti / uktaM cApi-"asthi Na bhaMte / IsiM purebAyA pacchAvAyA maMdAbAyA mahAvAyA bAyaMti ? haMtA / asthi / kayA NaM bhaMte ! jAva vAyaMti ? goyamA ! jayA NaM vAukAe ahArIya rIyai, tathA gaMjAba bAukAe uttarakiriyaM rIyai, jayANaM vAukubArA bAukumArIo vA appANo thA parassa vA tadubhayarasa vA aTThAe bAukAyaM uIraMti, tayANaM IsiM jAba bAyaMti" . chAyA-asti khallu bhadanta ! ISat pUrvavAvAH pazcAdvAtAH mandadhAtA mahAvAtA vAnti ? hanta ! asti / kadA khalu bhadanta ! yAvad vAnti ? gautama yadA khalu vAyukAyo yathA rItaM rIyate, yadA khalu yAvad vAyukAya uttarakriya rIyate, yadA khalu vAyukumArA vA vAyukumAyau~ vA''tmano vA parasya vA tadubhayasya vA. rthAya vAyukAyamudIrayanti, tadA ISada yAvad vAnti / " iti // yathArItaM-rItaM rItiH svamAvastadanatikramya yathArItaM svabhAvAnusAreNa rIyavegacchati / zvAbhAvikaudArikazarIragatyA gacchatItyarthaH / uttarakriyam-uttarA-uttaravaikriyazarIrAzrayA gatilakSaNA kriyA yatra gamane tadyathA bhavati tathA rIyate gacchattItyarthaH / anena sandarbhaNAtra vAyukAyikAnAM gato trayaH prakArA: prdrshitaaH| tatra teSAM svAbhAvikagamanamapyuktam / itthaM ca vaikriyazarIrasampannA eva vAyako bAntIti nAsti niyamaH / avo mRloktA'saMkhyeyapramANAni zarIrANi bodhyAnIti / tathA-vAyukAyikAnAM muktavaikriyazarIrANi dvividhAnyAhArakazarIrANi ca pRthivIkAyikamuktavaikrayazarIravad dvividhAhArakazarIravaca bodhyAni / epAM taijasakAkazarIrANyapi pRthivIkAyikataijasakAmakazarIravad vodhyAni tathA-vanaspatikAyikAnAmaudArikavaikriyAhArakazarIrANi pRthivIkAyikAd bodhyAni / eSAM dvividhAnyapi taijasagayA hai / bhuktavaikriyazarIra yahAM anaMta kahe gaye haiN| pRthivIkAyikajIvoM ke audArika, vaikriya aura AhAraka zarIroM kI saMkhyA ke jaisA hI vanaspatikAyika jIvoM meM ina zarIroM kI saMkhyA prakaTa kI gaI hai| AvyuM che mukata vaikiya zarIre ahI anaMta kahevAmAM AvyAM che, pRthivIkAyika jInA dArika, vaikriya ane AhAraka zarIranI saMkhyAnI jema ja vanaspatikAyika jIvemAM A zarIranI saMkhyA prakaTa karavAmAM AvI che. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 215 dvindriyAdInAmaudArikAdizarIrani0 437 kArmakazarIrANi audhikataijasakAmakazarIrabad bodhyAni / ayaM bhAvaH-pRthivIkAyikAnAM pratyekazarIritvAt pratijI bhinna bhinnamaudArikazarIramupalabhyate, ata audArikazarIratulyAnyeva teSAM taijasakAmakazarIrANyuktAni / vanaspatikAyikAnAM tu sAdhAraNazarIritvAt zarIriNAmanantatve'pi audArikazarIrANyasaMkhyeyAnyeva / taijasazarIraM kAmakazarIraM ca vanaspatikAyikeSu pratijIvaM pRthaka pRthagasti, ato jIvAnAmanantasvAttaijasakAmakazarIrANyanantAni santIti |mu0 214 // dvIndriyAdInAmaudArikAdizarIrANi prarUpayati mUlam-beiMdiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA paNNatA? goyamA! orAliyasarIrA duvihA paNNatA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA y| tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhijjA, asaMkhijjAhiM uslappiNIosappiNIhi avahIraMti kaalo| kheto asaMkhejjAo seDhIo payarassa asNkhijjibhaage| tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo asaMkhijjAI seDhivaggamUlAI / beiMdiyANaM orAliya baddhellaehiM payaraM avahIrai asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhi kAlao, khetao aMgulapayarassa AvaliyAe asaMkhijaibhAgapaDibhAgeNaM / mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhaanniybaa| veuviyaAhAragasarIrA baddhellayA nsthi| mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavA teyaga. sarIrA jahA eesiM ceva orAliyasarIrA tahA bhaanniyhaa| jahA beiMdiyANaM tahA teiMdiyacauridiyANavi bhaanniycaa| paMciMdiyainake taijasa aura kArbhaNa zarIra anaMta haiM baddha aura mukta donoM hI prakAra ke zarIra, audhika baddha mukta taijasa kArmaNa zarIra ke samAna anaMta kahanA cAhie // sU0 214 // .. emanA tejasa ane kArya baddha ane mukata banane prakAranAM zarIre odhika baddha yukata tejasa kArmANa zarIranI jema anaMta kahevAM joIe. sU0214 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre tirikkhajoNiyANavi orAliyasarIrA evaM ceva bhaanniyvaa| paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubiyasarIrA paNNatA? goyamA! ve ubviyasarIrA duvihA paNNattA, taM jahA baddhellayA ya mukellayA y| tastha Na je te baddhellayA te NaM asaMkhijjA asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhi avahIraMti kaalo| khetao asaMkhijjAo seDhIo payarassa asNkhijjhbhaage| tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlassa asNkhijibhaage| mukellayA jahA ohiyA orAliyA tahA maanniybaa| AhArayasarIrA jahA beiMdiyANaM, teyagakammayasarIrA jahA orAliyA ||suu0 215 // __ chAyA-dvIndriyANAM bhadanta ! kiyanti audArikazarIrANi prajJatAni ? gautama ! audArikazarIrANi dvividhAni prajJaptAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra khaju yAni tAni baddhAni tAni khalu asaMkhyeyAni, asaMkhyeyAbhiru. aba sUtrakAra bIndriyAdi jIvoM ke audArika zarIroM kI prarUpaNA karate hai-- 'veiMdiyANa bhaMte ! kevayA orAliyasarIrA paNNattA' ityaadi| zabdArtha:--(bhaMte) he bhadanta ! (veiMdipANaM) hIndriyajIvoM ke (orA. liyasarIrA) audArika zarIra (kevaDyA paNNattA) kitane kahe haiM ? (goyamA) he gautama ! ( orAliyasarIrA duvihA paNNattA) audArika zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM (taM jahA) ve isa prakAra se haiM- (baddhe. have sUtrakAra hIndriyAdi javAnA dArikazarIranI prarUpaNa kare che"bebNdiyaannN bhaMte ! kevaiyA orAliyarIrA paNNatA " tyA: sArtha-(bhaMte !) 3 mata ! (beiMdiyANaM) dvIndriya vAnA (orAliya sarIrA) mahAra shrii| (kevaiyA paNNattA) Rai apAmA mAyAM cha? (orAliyasarIrA duvihA paNNasA) mohara: shrii| ye mAnA pAmA mAyA che. (taMjahA) ta mA prabhArI cha. (baddhellayA ya muskellayA ya) me Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 215 dvindriyAdInAmaudArikAdizarIrani0 439 sarpiNyavasarpiNIbhirapahiyante kAlataH, kSetrataH asaMkhyeyA zreNayaH pratarasyAsaMkhyeyabhAge tAsAM khalu zreNInAM viSkammamUciH asaMkhyeyA yojanakoTIkoTayaH / asaMkhyeyAni zreNivargamUlAni / dvIndriyANAm audArikabaddhaiH bhataro'pahiyate, asaMkhyellayA ya mukkellayA ya) eka Saddha audArika zarIra aura dUsare mukta audArika zarIra (tattha NaM je te balliyA te NaM asaMkhijjA) ina meM jo baddha audArika zarIra haiM, ve yahAM asaMkhyAta hai| (asaMkhijjAhiM ussappiNIosapiNIhi avahIraMti kAlao) asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke jitane samaya hote haiM, utane samaya pramANa ve zarIra kAla kI apekSA haiM / (khettao asaMkhejjAmo seDhIo paya. rassa asaMkhijjaibhAge) kSetra kI apekSA ve zarIra pratarake asaMkhyA. taveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM kI rAzi pramANa haiM / yahA~ para pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna jo asaMkhyAta AkAzazreNiyAM haiM ve grahaNa kI gaI haiM / aba ina zreNiyoM kI jo viSkaMbhasUci hai usakA pramANa kahate haiM (tAsi NaM seDhINa vikkhaMbhasUI asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo asaMkhejjAI seDhivaggamUlAI) yaha viSkaMbhasUci asaMkhyAta koTIkoTi yojanoM kI jAnanI caahiye| itane pramANa bAlI viSkaMbhasUci asaMkhyAta zreNiyoM ke mUlarUpa hotI hai| tAtparya isakA yaha hai-eka AkAza aNi meM rahe. hue mahari zarI2 ane bhI bhuta bhauhAra zarIra (tastha gaMje ke baddhellayA veNaM asaMkhijjA) mAmA re maI mohA shrii| cha, te sa mahasabhyAta che. (asaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIrati kAlao) masa'. Ata utsarpiNa ane avasarpiNI kALanA jeTalA samaye hoya che, teTalA abhaya prabhAta zarIra sanI apekSA che. (khetto asaMkhejjAo seDhIyo payarasa asaMkhijaibhAge) kSetranI apekSA te zarI2 prataranA asabhyAta bhAgamAM vartamAna asaMkhyAta zreNionA pradezanI rAzi pramANa che. ahIM prataranA asaMkhyAtamA bhAgamAM vartamAna je asaMkhyAta AkAza zreNio che, temanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. have A zreNionI je viSkabhasUci cha, tanu prabhAta 250 42vAmAM Ayu che. (tAsi gaM seDhINaM vikkhaMbhasUI asaMkhejAo joyaNakoDAkoDIo, asaMkhenjAiM kheTivagamUlAI) mA Aura sUci asaMkhyAta keTIkoTi cAjanenI jANavI joIe ATalA pramANuvALI vibha sUci asaMkhyAta zreNionA vargamULa rUpa hoya che. tAtparya AnuM A pramANe che ke, eka AkAzaeNimAM AvelA samasta pradeza asaMkhyAta Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 anuyogadvArasUtre samasta pradeza asaMkhyAta hote haiM-ila bAta ko hama tho kalpanA se samajheM ki ve 65536, hai / ye 65536, asaMkhyAta kI pahicAna hai| isa saMkhyA kA prathama vargamUla 256, AtA hai| dvitIya vargamUla 16 aura tRtIya vargamUla 4 tathA cauthA vargamUla 2 AtA hai / kalpita ye saba vargamUla mAnoM asaMkhyAta vargamUla hai aisA tattvadRSTi se mAna lenA cAdhyei / ina vargamUloM kA paraspara joDa karane para 278 jo saMkhyA AtI hai mAna lo vahI asaMkhyAta pradeza haiN| itane pradezoMvAlI vaha viSkaMdha sUci hotI hai / isI prastunaharIra pramANa ko aba sUtrakAra prakAzAntara se yoM kahate haiM-ki (beiMdizANaM ozaricavadvellaehiM patharaM acahIraha) hIndriya jIvoM ke jo audArika paddhazarIra haiM, unase yadi saba bhI pratara khAlI kiyA jAve to (asaMkhijnAhiM uslappiNI olapiNIhiM kAlao) usameM asaMkhyAta utsarpiNI avaskhapiNIkAla samApta ho jAte haiM -arthAt asaMkhyAta udArSiNI aura avasarpiNI kAloM meM jitane lamaya hote haiM-utane samayoM meM vaha samasta pratara audArika baddha zarIroM se khAlI kiyA jA sakatA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki-'asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ke jitane samaya hai, hoya che. A vAtane ame A jAtanI kalpanAthI samajIe chIe ke te 25536 che. A 65536 asaMkhyAtane oLakhavA mATe che A saMkhyAnuM prathama vargamULa 252, Ave che bIju vargamULa 16 ane trIju 4 ane cANuM vargamULa 2 Ave che. kalpita A badhAM vargamULa mAne ke asaMkhyAta vargamULe che, Ama tattva dRSTie mAnI levuM joIe A vargamUlene saravALo je 278 thAya che. te ja mAne ke asaMkhyAta pradeza che ATalA pradezevALI te viSka sUci heAya che. Aja prastuta zarIra pramANune va sUtrA2 santarathI mA prabhAva se che haiM (beiMdiyANa jorAliya ballaehiM payaraM avahIrai) dIndraya 7vAnA 2 mohAri4 bhaddha shrii|, bhanAthI mA prt| mAlI 42vAmAM mAtA (asaMkhijjAhi usmapiNI osappiNIhi kAlao) mA asa'pyAta Galled apaNa samAna thaI jAya che. eTale ke asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kALamAM jeTalA samaya hoya che, teTalA samayamAM te samasta pratara hArika baddha zarIrathI rikata karI zakAya che. kahevAnuM tAtparya A pramANe che ke asaM. khyAta utsarpiNa ane avasarpiNI kALonA jeTalA samaye che, teTalA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 215 dvIndriyAdInAmaudArikAdizarIrani0 442 utane audArika baddha zarIra doindriya jIvoM ke hote haiM / yaha kAla kI apekSA baddha audArikazakIroM kA pramANa kahA hai-(khettao aMgulaMpayaraharU AvaliyAe asaMkhijjahabhAgapaDibhAgaNa) kSetra kI apekSA dIdiza jIvoM kA pramANa isa prakAra meM hai ki-'aMgula maMtara ke jitane pradeza hote haiM, una saya bhI pradezoM meM yadi pratyeka pradeza eka eka chIndriya jIva se bharA jAve to, veM saMgha pradeza una hIndriya jIvoM se bhara jAte haiN| aura una bhRta pradezoM se AvalikA ke aMrsarUpAta bhAgarUSa samaya meM yadi eka eka 2 bIndriyajIva nikAlA jAve to samasta una hIndriya jIvoM ko usa pradezoM se nikAlane meM jitane AdhalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga lagate haiM utane pradeza aMgula pratara ke hote haiM-aura ina aMgula prattara ke pradezoM kI jitanI saMkhyA hotI hai utanI hI dvIndriya jIvoM kI saMkhyA hai| isa prakAra bIndriya jIvoM kI saMkhyA kSetra kI apekSA se asaMkhyAta AtI hai aisA jAnanA cAhiye / athavA (beiMdiyANaM orAliya baddhallaehiM) ityAdi sUtra pATha kA aisA arza karanA cAhiye-kibIndriyajIvoM ke jo baddha audArika zarIra hai unase yadi saya pratara khAlI kiyA jAve to isameM asaMkhyAta dArika baddha zarIra be indriya jInA heya che. A kALanI apekSAe ma mohari zarIrAnu prabhAra vAmAM bhA0yu cha. (khettao aMgulapayarassa AvaliyAe asaMkhijjaibhAgapaDibhAgeNaM) kSetrI apekSA bAndraya jInuM pramANu A pramANe che ke aMgula pratAranA jeTalA pradeza hoya che, te sarva pradezamAM je dareke dareka pradeza eka eka hIndriya jIvathI pUritA karavAmAM Ave to te sarva pradeze te dvIndriya jIvathI saMpUrita thaI jAya che. ane te bhUta-bharelA pradezathI AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAga rUpa samayamAM je eka eka kIndriya jIva bahAra kADhavAmAM Ave te samasta dvIndriya jIvone te pradezamAMthI kADhavAmAM jeTalA AvalikAnA asaMkhyAtamA bhAge lAge che teTalA pradeze aMgula prataranA hoya che ane A aMgula prataranA pradezonI jeTalI saMkhyA hoya che, teTalI ja kIndriya jIvenI saMkhyA che. A rIte dvIndriya nI saMkhyA kSetranI apekSAe asaMkhyAta haiye che, Ama jANI levuM naye yA ta (beiMdiyANaM orAliyabaddhellaehi) vagaire sUtrAhanA bhI jAtano artha lagADa joIe ke hIndriya jIvanA je baddha audArika zarIre che, tenAthI je sarva pratare khAlI karavAmAM Ave te AmAM asaMkhyAta a0 56 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara anuyogadvArasUtre utsarpiNI aura avapiNI kAla kA samaya laga jAtA hai-vyatIta ho jAtA / aba yahAM aisA prazna upasthita ho sakatA hai ki aMgula pratara rUpa kSetra kA kitanA pradezarUpa kSetra kA kitanA pradeza rUpa aMza kAla ke kauna ke aMza meM bIndriya jIva se khAlI karanA cAhiye ? taSa isakA uttara isa prakAra haiM-ki aMgulapratarakSetra kA jo aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAgarUpa aMza kSetra hai vaha eka chondriya jIva se Ava. likA rUpa kAla ke asaMkhyAtaveM bhAgarUpa samaya meM kramazaH khAlI karate jAnA cAhiye-isa prakAra karate 2 vaha aMgula pratararUpa pUrA kSetra samasta bIndriya jIvoM se khAlI kiyA jA sakatA hai / isa prakAra se khAlI karane meM asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNIkAla samApta ho jAte haiN| arthAt asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNIkAla meM vaha sampUrNa pratara khAlI ho jAtA hai / ila prakAra ke pratara ke eka eka aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgarUpa pradeza para AvalikA ke eka eka asaMkhyAtaveM bhAgarUpa samaya ko lekara kramazaH pratyeka bIndriya jIva zarIra ko sthApita karate 2 sampUrNa baha pratararUpa kSetra dvIndriya jIvoM ke zarIroM se asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNIkAla meM bhara jAtA hai| isa prakAra kA yaha artha aura pahilA artha ye donoM hI artha vAstava meM eka utsarpiNI ane avasarpiNI kALa eTale samaya pasAra thaI jAya che. ahIM A jAtane prazna upasthita thaI zake ke aMgula pratara rUpa kSetranA je aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga rUpa aMza kSetra che, te eka Dhandriya jIvathI AvalikA rUpa kALanA asaMkhyAtamAM bhAga rU5 samayamAM kramazaH rikata karatAM rahevuM joIe A rIte karatAM karatAM te aMgula pratara rUpa saMpUrNa kSetra samasta dvIndriya jIvathI rikata karI zakAya che. A pramANe rikata karavAmAM asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kALa samApta thaI jAya che. eTale ke asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kALamAM te saMpUrNa pratara khAlI thaI jAya che. A rIte prataranA eka eka aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga rUpa pradeza para AvalikAnA eka eka asaMkhyAtamAM bhAga rUpe samayane laIne kramazaH dareke dareka dvIndriya jIva zarIrane sthApita karatAM karatAM saMpUrNa te pratararUpa kSetra hIndriya jInA zarIrathI asaMkhyAta utsarjiNI avasarpiNI kALamAM pUrita thaI jAya che. A rIte A artha ane pahele artha ane arthe kharekhara eka ja che. te banemAM keI paNa jAtane taphAvata Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 215 dvIndriyAdInAmaudArikAdizarIrani0 443 yAbhirutsapiNyavasarpiNIbhiH kAlataH / kSetrataH aGgulapatarasya AvalikAyAH, asaMkhyeyabhAgamatibhAgena / muktAni yathA audhikAni audArikazarIrANi tathAbhaNitavyAni / vaikriyAhArakazarIrANi baddhAni na santi / muktAni yathA audhi. kAni audArikazarIrANi tathA maNitavyAni / taijasakAmakazarIrANi yathA eteSAmeva audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / yathA dvIndriyANAM tathA trIndriyacaturindriyAgAmavi bhaginavyAni / paJcendriyatiryagyonikAnAmapi audArikahI hai / inameM koI bheda nahIM hai / ( mullayA jahA ohiyA orAliya sarIrA tahA bhANiyanvA) dvIndriyajIvoM ke mukta audArika zarIra sAmAnya mukta audArika zarIroM ke jaisA ananta jAnanA caahiye| (veubviyaAhAragasarIrA balliyA Natthi) dvIndriyajIvoM ke paddha vaikriya zarIra, aura baddha AhAraka zarIra nahIM hote haiN| (mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavA) mukta vaikriyazarIroM kA evaM mukta AhAraka zarIroM kA pramANa mukta audArika zarIroM ke pramANa ke jaisA yahAM anaMta jAnAnA caahiye| (teyagakammayasarIrA jahA eesiM ceva orAliyasarIrA tahA bhANiyadhvA) tejasa aura kArmaNa zarIra inake audArika zarIroM ke jaisA jAnane cAhiye / (jahA veI. diyANaM tahA teiMdiyacauridiyANa vi bhANiyavA) jisa prakAra yaha dIndriyajIvoM ke zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai usI prakAra se trIndriya aura caturindriya jIvoM ke zarIroM kI bhI prarUpaNA samajhanI caahiye| paMce diyatirikkhajoiyANa viorAliyasarIrA evaM ceva bhANi. nathI. (mukkellayA jahA ohiyA ogaliya sarIrA tahA bhANiyavyA) bAndraya jIvana mukta audyArika zarIra sAmAnya mukata audArika zarIranI jema mananta vA naye. (vebiyAhAragasarIrA baddhellayA gasthi) allgi nA ma ya zarIra mana para bhADA24 shrii| utA nathI. (mukke. llayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavA) bhuta vaya zarIzanu ane mukata AhAraka zarIranuM pramANa audArika zarIranA pramANanI jema sahI anata ngg . (veyagakammayasarIrA jahA eesi ceva orA. liyasarIrA tahA bhANiyavA) memana tesa bhane ma shrii3| mohAri zarIrAnI 2 gayA naye. (jahA beiMdiyANaM tahA veiMdiyacaridiyANa vi bhANiyabbA) 2ma mIndraya khAnA zarIzanI 35 42pAmA bhAva che temaja trIndriya ane caturindriya jInA zarIranI prarUpaNA samajavI Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtrai zarIrANi evameva aNitavyAni / paJcendriyatiryagyonikAnAM bhadanta ! kiyanti vaiki pazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! baiMkipazarIrANi dvividhAni prajJaptAni tathA-ghadvAni ca muktAni ca / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu asaM. khyeyAni asaMkhyeyAbhirutsaviNyavatapiNImirapahiyante kaaltaa| kSetrata: asaMkhyeyAH zregayaH pratarasya asaMkhyeyabhAge / tAto khalu zreNInAM viSkammamUciH azulayavvA) paMcendriya tiryazca jIvoM ke bhI audArikazarIra, chIndriya jIvoM ke audArikazarIroM ke jaisA hI jAnanA cAhiye / (paMce diyatirikkha. joNiyANaM bhaMte ! kevaiyA veuvinAsarIrA paNNattA) he bhadanta ! tiryazca paMcendriya jIvoM ke kitane vaikithazarIra kahe gaye haiM ? (goyamo! veviyasarIrA duvihA-paNNatA ta jahA- ghaddhellayA ya mukkellayA tha) he gautm| vaikriyazarIra do prakAra ke kahe gaye haiM-eka baddha vaikriyazarIra aura dUsare mukta kriyshriir| (nasthaNaje te baddhellayAleNaM akhijjA) so inameM tiyazca paMcendriyoM ke maddhavaikriya zarIra haiM, ve asaMkhyAta haiN| (asaMkhijjAhi~ ustapiNI bhosappiNIhi avahIrati kAlao-khettao asaMkhijjAo seDhi bho patharasta asaMkhijjahabhAge) asaMkhyAteM utsapiNI aura avasarpiNI-kAla ke jitane khamaya haiM, utane ye kAla kI apekSA se haiM / kSetra kI apekSA ye pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaM. khyAta zreNirUpa haiN| (tAsiNaM seDhINaM vikkha asUI aMgulapadamAgamUlassa A. (paMcediyatirikkhajoNiyANa vi orAlisarIrA evaM ceva ANiyanvA) paMcendriya tiyaya jIvanA paNa dArika zarIre hIndriya jInA audAR: zarIrAnI rebhana. naye. (paMceviyatirikkhajoNiyANaM bhate / kevaiyA veubviyasarIrA paNNattA) 3 ! ti ya payandriya vAnA Bei vaitthiyshrii| apAmA mAyA cha ? (goymaa| veuThibayasarIrA duvihA paNNattA taMjahA baddhellayA ya mukkellayA ya) gautama! vaidhya shrii| me prakAranAM kahevAmAM AvyAM che. pahelAM baddha vaidiyazarIre ane bIjA mukata yi shrii| (tastha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhijjA) to mAmA 2 tiyaya 5.ndriyAna para vaizya shrii| che, te asabhyAta cha. (asaMkhijjAhiM ussapiNIosappiNIhi avahIraMti kAlao khetto asaMkhinjAo seTio payarassa asaMkhijjahabhAge) asabhyAta Graffgii mana bhasIi nA 28 // samaye che, teTalA kALanI apekSAe che. kSetranI apekSA A prataranA mayAtamA lAmo tamAna madhyAta shre||35 cha. (tAsigaM seDhINaM Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 215 dvIndriyAdInAmaudA rikAdizarIrani0 445 prathamavargamULasya asaMkhyAta bhAge / muktAni yathA audhikAni audArikAni tathA bhaNitavyAni / AhArakazarIrANi yathA dvindriyANAm tejasakArmaNazarIrANi yathA audArikANi // sU0 215 // asaMkhijjaibhAge) aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM una zreNiyoM kI viSkaMbhasUci lI gaI hai / isakA bhAva isa prakAra se hai - pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna jA asaMkhyAta zreNiyAM haiM, so una asaMkhyAta zreNiyoM ke jitane pradeza hote haiM, utane paMcendriyatiryazca jIva ke vaikriya zarIra haiM / prati samaya meM eka eka karake yadi una eka eka pradeza gata paMcendriyatiryazca jIvoM ke vaikriya zarIroM ko nikAlA jAve to, sampUrNarUpa se unake nikAlane meM asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla samApta ho jAte haiM / kSetra kI apekSA ve zarIra pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM kI rAzi pramANa haiN| yahAM pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta AkAzazreNiyAM grahaNa kI gaI haiM, una zreNiyoM kI jo viSkaMbhasUci hai vaha aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna jitanI zreNiyAM hotI hai tAvatpramANarUpa lI gaI hai / isa prakAra yaha tiryaJcapaMcendriya jIvoM ke baddha vaikriya zarIroM kA pramANa kahA gayA hai| atha muktavaikiyazarIroM kA pramANa kitanA hai yaha sUtrakAra vikhaMbhasUI aMgulapaDhamavagAmUlamsa asaM khijjaibhAge) mAMgajanA prathama vrgmULanA asakhyAtamA bhAgamAM te zuionI viSNu'bhasUci grahaNa karavAmAM AvI che. Ane lAva A pramANe che.-prataranA asa khyAtamA bhAgamAM vartamAna je asakhyAta zreNionA jeTalA pradezA hoya che, teTalA paMthendriya tiryaMca jIvanA vaikriyazarIza che. pratisamayamAM eka eka karIne jo te eka pradezagata pacendriya tiyaca jIveAnA vaikriyazarIrane bahAra kADhavAmAM Ave te saMpUrNa rUpathI temane kADhavAmAM asakhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kALa samApta thai jAya che. kSetranI apekSA te zarIra prataranI asakhyAtamA bhAgamAM vartamAna asaMkhyAta zreNiAnA pradezeAnI rAzi pramANa che. ahIM prataranA asaMkhyAtamA bhAgamAM vartamAna asakhyAta AkAza zreNionI je viSNubhasUci che, te AMgaLanA prathama vargamULanA asakhyAtamA bhAgamAM vartamAna jeTalI zreNi che, tAvatpramANu rUpa grahaNa karavAmAM AvI che. A rIte A tiyaca paMcendriya javAnA khaddhavaikriya zarIronuM pramANa kahevAmAM Avyu che. have mukta vaikriyazarIzanu pramANu Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 anuyogadvArI prakaTa karate haiM-(mukkellayA jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyabvA) muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya audArikazarIroM ke pramANa barAbara haiM (AhAragasarIrA jahA veiMdiyANaM, teyagakammayasarIrA jahA orAliyA) inake AhAraka zarIroM kA pramANa dIndriya jIvoM ke AhAraka zarIroM ke jaisA hai| taijasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa audArika zarIroM ke jaisA hai| yahAM jo 'jahA vehaMdiyANaM tahA teiMdiyacauridiyANa vibhANiyanyA' aisA kathana kiyA hai vaha asaMkhyeyatA sAmAnya ko lekara kiyA gayA jAnanA cAhiye, saMkhyA ko lekara kiyA gayA nahIM jAnanA cAhiye / kyoMki ina meM paraspara meM saMkhyA kI samAnatA nahIM hai| uktaMca karake sohI kahA hai| (eesiMca NaM bhaMte !' ityAdi-he bhadanta ! ina ekendriya, bIndriya, zrIndriya, caturindriya, aura paMcendriya jIvoM meM kauna jIva kina se alpa haiM ? kauna kinase bahuta haiM ? kauna kinase vizeSAdhika haiM ? utsara-he gautama ! satha se kama paMcendriya jIva haiN| inase kucha adhika caturindriya jIva haiN| caturindriya jIvoM kI apekSA trIndriya jIva kucha adhika haiN| inakI apekSA hIndriya jIva cha 1 mA pAta suutr||2 ghaTa 43 cha. (mukkellayA jahA ohiyA oroliyA tahA bhANiyanvA) bhuta yi zarIrAnupramA sAmAnya moha zarIrenA pramANa sarAsara che. (AhAragasarIrA jahA beiMdiyANaM, teyagakammaya sarIrA jahA orAliyA) memanA mADA24 zarIkSAnu' pramANa dIndriya lavAnA AhAraka zarIranA pramANu jevuM che. tejasa ane kArmANa zarIranuM pramANa mahArazarAnA prabhA 2 che. sahI 2 "jahA beiMdiyANaM tahA iMdiyaparidiyANa vi bhANiyavvA) mA 4thana cha, ta ma bhyeyatA sAmAnya sapane kahevAmAM AvyuM che. saMkhyAnA AdhAre karavAmAM AvyuM nathI tema jANavuM joIe kemake AmAM parasparanI saMkhyAnI salAmatI nathI. uktaca kahIne teja vAta paSTa 42vAmA bhAvI cha. (eesiM ca NaM bhaMte ! ityAdi) | // ekendriya, hIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya jIvomAM ko jIva kayA jIva karatAM alpa che ? kaye kenA karatAM vadhAre che? kaye kenA karatAM vizeSAdhika che? uttara-he gautama! sauthI alapa paMcendriya jIve che. emanA karatAM kaMIka vadhAre caturindriya jIve che. caturindriya jInI apekSA trIndriya Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 215 cIndriyAdInAmaudArikAdizarIrani0 447 TIkA-'veIdiyA ' ityAdi dvIndriyANAmaudArikazarIrANyapi baddhamuktati dvividhAni / tatra baddhAnyaudArikazarIrANi asaMkhyeyAni / kAlana etAni asaMkhyotsapiNyavasarpiNISu yAvantaH samayA bharanti, tAvatsamayamAnAni / kSetravastu pratarasyAsaMkhyeyabhAgavayaMsaMkhyeyazreNipradezarAzi tulyAni / pratarAsaMkhyeyabhAgavatyasaMkhyeyayojanakoTathA. tmakakSetravAMkAzazreNyo'tra na gRhyante, kintu tAsAM zreNInAM viSkambhamaciriha gRhyate / iyaM viSkammacirasaMkhyakoTIkoTiyojanapramANA bodhyaa| etAvatmavizeSadhika haiM aura hIndriya jIvoM kI apekSA ekendriya jIva ananta guNe hai ataH jaba isa 'eesiM ca NaM bhaMte ' ityAdi sUtra meM bIndriyAdi jIvoM kI saMkhyA meM bhinnatA kahI gaI hai, to inake zarIroM kI saMkhyA meM bhI vicitratA-bhinnatA hai| bhAvArtha--isa sUtra dvArA sUtrakArane dvIndriyAdi jIvoM ke audA. rika Adi zarIroM kI saMkhyA kahI haiM / isameM unhoMne yaha prakaTa kiyA hai-'dIndriya, teindriya, caturindriya jIvoM ke baddha audArika Adi pAMca zarIroM kI saMkhyA samAna hotI hai / arthAt bIndriya jIvoM ke baddha audArikazarIra asaMkhyAta hote haiM-aura mukta audArika zarIra sAmAnya audArikazarIroM ke jaisA anaMta hote haiN| isI prakAra se tendriya aura caturindriya jIvoM ke baddha mukta audArika zarIroM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| ina jIvoM ke jIvo kaMIka vadhAre che. A sarvanI apekSA dvIndriya jIvo vizeSAdhika che. ane dvIndriyanI apekSA ekendriya jIve anaMtagaNuM che. eTalA mATe nyAre bhA (eesiM ca NaM bhaMte!) mere sUtramA dIndriyAvAnI saMkhyAmAM bhinnatA kahevAmAM AvI che te emanAM zarIranI saMkhyAmAM paNa vicitratA bhinnatA che. bhAvArtha-A sUtravaDe savAre dvIndriyadi nA audyArika vagere zarIronI saMkhyA viSe kahyuM che. AmAM temaNe e vAta spaSTa karI che ke zrIndriya, teIndriya, caturindriya nA baddha, mukta audArika vagere pAMca zarIranI saMkhyA samAna hoya che. eTale ke dvIndriya jIvenA baddha audArika zarIra asaMkhyAta hoya che ane mukta odArika zarIre sAmAnya dArika zarIranI jema anaMta hoya che. A rIte teIndriya ane caturi. niya jenA baddha mukta audArika zarIrenA viSe paNa jANavuM joIe. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 cha8 anuyogadvArasUtra mANA viSkammacirasaMkhyeyazreNivargamUlAtmikA vijJeyA ayaM bhAvaH-ekAkAzazreNigatA: sarve'pi madezAstatvato'saMkhyeyAH, te kalpanayA SatriMzadadhikapaJca. zaMvAdhikapazcaSaSTimahasrANi (65936) bodhyAni / asya prathama vargamUla 256, dvitIyaM 16, tRtIyaM 4, caturzam 2 / kalpitAnyetAni catvAryapi vargamUlAni tatvato'saMkhyeyavargamUlAni / eteSAM caturNA vargamUlAnAM mIlane'STasaptatyadhikazata. dvayaM (278) jAyate / etat saGkAyato'paMkhyeSapadezAtmakaM bhavati / bA etAvatma. dezA prastutaviSkambhacirbhavatIti / idaM prastunazIpamANameva prakArAntareNAha'veiMdiyA orAliyabadvellaehi' ityAdi / hIndriyANAM yAnyaudArikAddhazarIrANi taiH sarvo'pi prataraH apahiyate-riktaH kriyate'saMkhyeyotsapiNyavasarpiNISu yAvantaH samayA bhavanti tAvatsu samayeSu / etAvatsamayamANAni kAlato baddhaudArikazarIrANi bodhyAni / kSetrata:-azakamatarasya AvalikAyA asaMkhyeyabhAgamatimAgena / ayaM bhAvA-aMgulapatarasya yAvantaH pradezAH santi, teSu sarveSvapi pradezeSu pratyeka pradeza ekaikadvIndriya nIvapUrNoM bhavet / tebhyaH pradezebhyo yadyekaikadvIndriyajIva AvalikAlakSaNasya kAlasya asaMkhyeyabhAgapavibhAgena asaMkhyeyamAgarUpegAMzena apahiyate / evaM ca yAvadabhirasaMkhyeyamAgamavibhAgairaGgulapatarapadezA dvIndriyajIvebhyo rahitAH syuztAvatsaMkhyakA aMgulapatarapradezA bhavanti / prAramadezasamasaMkhyakAzca dvIndriyajI mavanti / itthaM ca dvIndriyajIvA asaMkhyeya. saMkhyakA kSetrato bodhyA iti / yadvA ebamarthaH kartavyaH "veiMdiyANe orAliya badallaehiM" ityAdi / dvIndriyANAM yAni baddhAnyaudArikazarIrANi te sarvo'pi prataro'pahiyate / kiyatA kAlenApahiyate ? ityaah-asNkhyeyotspinnyvsrpinniibhiH| dvIndriyaudArikavaddhazarIraiH sarvo'pi prataro'saMkhyeyotsapiNyavasarviNIkALenApahiyate ityarthaH / kena punaH kSetramavibhAgena kAlapavibhAgena bA'pahiyate ? iti hRdi kRtvA etAvatA kAlavibhAgenAyamapakSiyate iti pradarzayitumAha-aMgulaprataralakSaNasya kSetrasya AvalikAlakSaNasya ca kAlasya yo'saMkhyeyabhAgarUpamavibhAgaH aMzastena / ayaM bhAva:-yakena dvIndriyazarIreNa patarasyaikaiko'gulAsaMkhyeyabhAga ekaikenAbalikAlakSaNasya kAlasyAsaMkhyeyabhAgena kramazo'pahiyate, tadA asaMkhyotsapiNyavasaNImiH sarvo'pi prataro rikto bhavati / evaM tarasyaiH kaisminAlAsaMkhyeyamAge ekaikenAbalikA'saMkhyeyabhAgena pratyeka krameNa sthA. pyamAnAni dvIndriyazarIrANyasaMkhyeyotsarpiNIbhiH savai prataraM pUrayantItyapi bodhyaM vastuna ekArthatvAditi / eSAM muktaudArikazarIrANi yathA audhikaudArikazarIrANi khathA bodhyAni / tathA-eSAM vaikriyAhArakaMbaddhazarIrANi na santi / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 215 dhIndriyAdInAmaudArikAdizarIrani0 549 muktAni vaikriyAhArakazarIrANi audhikodArikazarIravad bodhyAni / tathA-dvIndri yANAM taijasakAmakazarIrANi eteSAmaudArikazarIravad bodhyAni / yathA dvIndriyANAM zarIrabaktavyatA tathA trIndriyacaturindriyANAmapi bodhyA / tathA-paJcendriH yatiryagyonikAnAmapyaudArikazarIrANi dvIndriyaudArikazarIravad. bodhyAni / eteSu SAMcid baiMkriyazarIrasadbhAvAtAnnirUpayitumAha-paMciMdiyatirikkha ityAdi-paJcendriyatiryagyonikAnAM bhadanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prasAni uttarayati-he gautama / vaikriyazarIrANi baddhamuktatibhedadvayaviziSTAni / tatra yAni baddhazarIrANi tAni asaMkhyeyasaMkhyakAni / tAni ca asaMkhyeyAni utsaviNyaka sarpiNIbhiH kAlato'pahiyante / ayaM bhAvaH pratarAsaMkhyeyabhAgavayaMsaMkhyeyazreNipradezarAzigatAH paJcandriyatiyaMgyonikAH pratisamayamekaikazo'paharaNe. nAsaMkhyeyotsapiNyavasarpiNIkAlenApahiyante, ataH kAlato'saMkhyeyotsapiNyavasa:piNIrAzisamayasamasaMkhyakAni baddhavaikriyazarIrANi vodhyAni / tathA-kSetrataH pattarAsaMkhyeyabhAgavaya'saMkhyeyazreNipadezarAzisamasaMkhyakAni / ihaH tAsAM zreNInAM visskaamsuuciguhyte| viSkambhabhUcistu aNgulpthmvrgmuulsyaasNkhyeybhaageyodhyaa| paddha vaikriya aura AhAraka zarIra nahIM hote haiN| mukta vaikriya AhAraka zarIra hote haiN| so inakI saMkhyA sAmAnya mukta audArika zarIroM ke jaisA ananta jAnanA caahiye| baddha aura mukta tejasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa inake baddha mukta audArika zarIroM ke samAna kramazaH asaMkhyAta aura ananta kahA gayA hai| paMcendriya tiryazca jIvoM ke baddha mukta audArika zarIroM ko pramANa kramazaH asaMkhyAta aura anaMta hai| paMcendriya tiyazcoM meM vaikriya labdhi kI saMbhAvanA se kinhI 2 meM baddha vaikriya zarIra pAye jAte haiN| isaliye inameM baddhavaikriyazarIroM kA pramANa asaMkhyAta hai aura muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya A jIvana baddha vaikriya ane AhAraka zarIre hatAM nathI. mukta vaikriya AhAraka zarIre hoya che te emanI saMkhyA sAmAnya mukta audArika zarIranI jema anaMta jANavI joIe baddha ane mukta tejasa ane kAmaNa zarIronuM pramANu emanA baddha mukta audArika zarIranI jema kramaza: asaMkhyAta ane anaMta kahevAmAM AvyuM che pacendriya tiryaMcavAnA baddha mukta audArika zarIranuM pramANu kramaza: asaMkhyAta ane anaMta che. paMcendriya tiryamAM vakriya labdhinI saMbhAvanAthI keTalAkamAM baDhavaikriya zarIre maLe che. eTalA mATe ja AmAM baddhayizarIranuM pramANuM asaMkhyAta che ane mukta vaikiyazarIrenuM pramANu sAmAnya hArika a0 57 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 anuyogadvArasUtre aMgula prathamavarga mUlasyAsaMkhyeyabhAgavarttinyo yAvatyaH gayo bhavanti, tAvatpramANA viSkambhasUciriha grAhyeteti bhAvaH / muktAni vaikriyazarIrANi audhikaudA rikavad bodhyAni / AhArakazarIrANi dvIndriyAhArakazarIrakhad bodhyAni / taijasa karmaNazarIrANi audArikazarIravad bodhyAni / atra trIndriAdiSu yad dvIndriyavadatidezaH kRtaH so'MkhyeyatA sAmAnyamAzritya bodhyaH / parasparameSAM saMkhyAsAmyaM tu nAsti, ataevoktamapi - 'eesiNaM bhaMte ! ergidiyabe iMdiyatei dipacauriMdiya paMcidiyANaM kathare kayarehiMto appA vA bahuyA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savtrayovA paMcidiyA, cauridiyA visesAhiyA, tei diyA visesAhiyA, beIdiyA visesAhiyA, egiMdiyA anaMtaguNA" chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! ekendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriyANAM katame katameo'lpA vA bahukA vA vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH paJcendriyAH, caturindriyA vizeSAdhikAH, trIndriyA vizeSAdhikAH, dvIndriyA vizeSAdhikAH, ekendriyA anantaguNAH / iti / atra sUtre dIndriyAdinIvAnAM saMkhyAvaicitryamuktam, atastacharIrANAmapi saMkhyA vaicitryaM bodhyam, pratyekazarIrijIvasaMkhyAnAM zarIrasaMkhyAtulyazvAditi // sU0 215 // atha manuSyANAmaudArikAdizarIrANi marUSayitumAha mUlam - maNustANaM bhaMte! kevaiyA orAliyasarIrA paNNattA ? goyamA ! orAliya sarIrA dubihA paNNattA, taM jahA - badvellayA ya mukkellayA ya / tastha NaM je te baddhelayA te NaM siya saMkhijA siya asaMkhijjA / jahaNNapae sNkhejjaa| saMkhijAo koDAkoDIo egUNatIsaM ThANAI tijamalapayassa uvariM caujamalaaudArika zarIroM ke pramANa ke jaisA ananta hai / inameM baddha AhAraka zarIra nahIM hote haiM / mukta AhAraka zarIra hote haiM so inakA pramANa yahAM kahA gayA hai / taijasa kArmaNa zarIroM kA pramANa sAmAnya audAripha zarIroM ke jaisA kramazaH asaMkhyAta aura anaMta jAnanA cAhiye // suu.215|| zarIrAnA pramANanI jema anaMta che. AmAM baddha AhAraka zIza hAtAM nathI. mukta AhAraka zarI| hoya che. temanu' pramANu ahIM kahevAmAM Avyu che. tejasa ane kANu zarInuM pramANu sAmAnya audyArika zIrAnI jema kramazaH asakhyAta ane anaMta jANavuM joIe. 5 sU. 2155 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 216 manuSyANAmaudArikAdizarIrani0451 payassa hettaa| ahava NaM chaTo vaggo pNcmvggpdduppnnnno| ahava NaM chaNNauicheyaNagadAirAsI ukkosapae asNkhijjaa| asaMkhijjAhi ussappiNIosappiNIhiM avahIrati kaalo| khettaoukosapae svapakkhittehiM maNussehiM seDhI avahIrai, kAlaoasaMkhijjAhiM ussappiNIosappiNIhiM, khettao aMgulapaDhamavaggamUlaM tiyvrgmuulpdduppnnnnN| mukkellayA jahA ohiyA orAliyA tahA bhaanniyvvaa| maNussANaM bhaMte! kevaiyA veu. biyasarIrA paNNatA? goyamA! veubiyasarIrA duvihA paNNattA, taMjahA-baddhellayA ya mukkellayA y| tattha NaM je te baddhellayA te NaM saMkhijjA samae samae avahIramANA avahIramANA saMkhejeNaM kAleNaM avahIraMti, no cevaNaM avahiyA siyaa| mukallayA jahA ohiyA orAliyANaM mukkellayA tahA bhaanniyvvaa| maNussANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA paNNatA ? goyamA! AhAragasarIrA duvihA paNNattA, taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM siya asthi siya nasthi, jaha asthi jahanneNaM ekko vA do vA tiNi vA, ukkoseNaM sahassapuhattaM / mukkellayA jahA ohiyaa| teyagakammayasarIrA jahA eesiM ceva orAliyA tahA bhANiyavA suu0216|| chAyA-manuSyANAM bhadanta ! kiyanti audArikazarIrANi prajJaptAni ? gautama! audArikazarIrANi dvividhAni prajJatAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra 'maNusvArNa bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA paNNattA' ityAdi / zabdArtha-(bhaMte) he bhadanta ! (maNussANaM kevaiyA orAliyasarIrA 'maNusvANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyakharIrA paNNatA' yA zahAtha-(bhaMte) 3. Ad! (maNussANa kevaDyA orAliyasarIrA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che anuogadvArasUtra khalu yAni tAni vaddhAni tAni khalu syAt saMkhyeyAni, syAdasaMkhyeyAni, jaghanyapade saMkhyeyAni / saMkhyeyAH koTIkoTayaH ekonatriMzat sthAnAni triyamalapadasya upari caturyamalapadasya adhastAt / athavA khalla SaSTho vargaH paJcamavargapaNNattA?) manuSyoM ke kitane audArika zarIra kahe gaye haiM ?-(goyamA) he gautama ! (orAliyasarIrA duvihA paNNattI) audArika zarIra do prakAra ke kahe ThAye haiM (taM jahA) ve isa prakAra se (baddhellayA ya mukkellathA ya) eka baddha audArika zarIra aura dUsare mukta audArika zarIra (tattha NaM je te ballayA te NaM siya saMkhijjA) inake jo baddha audA. rika zarIra haiM ve kadAcit saMkhyAta bhI hote hai aura (siya asakhijjA) kadAcit asaMkhyAta bhI hote haiM / (jahaNNapae saMkhejjA) jaghanya pada meM ye saMkhyAta kahe gaye haiM-tAtparya isakA yaha hai-manuSya do prakAra ke hote haiM-eka saMmUchima manuSya aura dUsare garbhaja manuSya / inameM garbhaja manuSya haiM ve sarvakAlAvasthAyI hote haiM arthAt aisA koI lAbhIsamaya nahIM ki-'jisa samaya meM garbhaja manuSya maujUda nahIM ho / sabhI samayoM meM garbhaja manuSya koI na koI avazya rahate haiN| samUcchima manuSyo meM yaha zAzvatatA nahIM pAI jAtI hai| kyoMki ve kabhI hote bhI hai aura kabhI nahIM bhI hote haiN| inakI Ayu jaghanya aura uskRSTa rUpa se eka paNNacA 1) (goyamA ) gautama ! (orAliyasarIrA duvihA paNNattA) mohAri shriire| na uvAmAM mAyAM cha? (taM jahA) mA pramA cha. (baddhellayA ya mukkellayA ya) paDe / mohAri4 zarI2 mana bhI bhuta moharizarI2 (tastha je je te baddhellayA te NaM siya saMkhijjA) emanA je baddha audArika zarIre che te kadAca saMkhyA paNa hoya che. bhane (siya asaMkhijjA) 44Aya asabhyAta pAya che. (jahaNNapae saMkhejjA) jaghanya padamAM e saMkhyAta kahevAmAM AvyAM che. AnuM tAtparya A pramANe che ke mANasa be prakAranAM hoya che. eka saMmUrNima manuSyo ane bIjA garbhaja manuSyo AmAM je garbhaja manuSyo che, te sarva kAlAvasthAthI hoya che eTale ke e koIpaNa samaya nathI ke "je samayamAM garbhAja manuSya vidyamAna na hoya' sarva samayemAM koI ne koI garbhaja manuSya avazya rahe che. saMmUrNima manuSyamAM A zAzvatatA jovAmAM AvatI nathI. kemake te koI vakhata hoya paNa kharI ane koI vakhata nahi paNa hAya, emanuM AyuSya jaghanya ane utkRSTa rUpathI eka antarmuhUrta jeTaluM Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 216 manuSyANAmaudA rikAdizarIra niM antarmuhUrta kI hotI hai / inakI utpatti kA virahakAla adhika se adhika 24 muhUrsa kA kahA gayA hai / isa prakAra jaba saMmUcchima manuSya bilakula utpanna nahIM hote hai aura kevala garbhaja manuSya hI rahate haiM, taba ve saMkhyAta hI hote haiN| isa prakAra se garbhaja manuSyoM kI apekSA, manuSyoM kI jaghanyarUpa se saMkhyA saMkhyAta AjAtI hai, kyoMki saMkhyAtarUpa se hI garbhajamanuSyoM kI sattA pAI jAtI hai / asaMkhyAtarUpa se nahIM / tathA ye mahAzarIra vAle aura pratyeka zarIra ghAle hote haiM / isaliye parimita kSetravartI hone ke kAraNa bhI ye saMkhyAta hai / jisa samaya saMmUcchima manuSya rahate haiM taba samuccaya manuSya asaMkhyAta ho jAte haiM / saMmUcchima manuSyoM kA pramANa adhika se adhika zreNike asaMkhyAtaveM bhAga meM nabhaHpradezoM kI rAzi ke tulya kahA gayA / ye saMmUcchima manuSya pratyeka zarIrI hote haiM isaliye ina donoM ke zarIra asaMkhyAta hote haiM / jaba saMmUcchima manuSya nahIM hote taba garbhajamanuSyoM kI hI sattA rahane se saMkhyAta hI hote haiN| isaliye unake zarIra bhI saMkhyAta hote haiM / saba se kama manuSyoM kA honA yahI jaghanya pada hai / isa jaghanyapada meM garbhajamanuSyoM kA hI grahaNa huA hai| saMmUrchimamanuSyoM kA nahIM kyoMki saMmUcchima manuSyoM kI hAya che. emanI uttpattinA virahakALa vadhAremAM vadhAre 24 suhUtta jeTale kahevAmAM AnyA che. A pramANe jyAre samUchi-ma manuScA sada'tara utpanna . thatA nathI ane kkta garbhaja manuSyA ja rahe che, temaja te sakhyAta ja hAya che. A pramANe gabha ja manuSyeAnI apekSA manuSyAnI jadhanya rUpathI sa`khyAta sakhyA AvI jAya che. kemake sakhyAta rUpathI ja gabha ja manuSyanI sattA prApta thAya che. asaMkhyAta rUpathI nahi tathA mA mahAzarIravALA ane pratyeka zarIravALA DhAya che. eTalA mATe parimita kSetravatI hAvAne lIdhe pazu e saMjgyAta che. je samaye samUmi manuSyA rahe che tyAre samuccaya manuSyA asakhyAta thaI jAya che. saMmUcchi ma manuSyAnu pramANa vadhAremAM vadhAre zreNinA asaMkhyAtamA bhAgamAM nabhaHpradezeAnI rAzinI khAkhara kahevAmAM AvyuM che. A saMmUrcchima manuSyA dareke dareka zarIra hAya che. mATe ee bannenA zarIrA asakhyAta DhAya che. jyAre samU`ima manuSyA hatA nathI tyAre gabha ja anuSyonI ja sattA hovAthI saMkhyAta ja hAya che. tethI temanA zarIro pazu sakhyAta DAya che. sauthI krama mAsanuM astittva ja janya pada che. A jaghanya padamAM garbhaja manuSyAnu ja ahunnu karAyu che, Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 anuyogadvArasUtra apekSA garbhaja manuSya kama haiM isIliye unheM jaghanya padavartI kahA gayA hai isa prakAra jaghanyapadavartI garbhajajIva saMkhyAta saMkhyA meM hone ke kAraNa inake zarIra bhI saMkhyAta hote haiN| isIliye sUtrakAra ne 'jahaNNapae saMkhejjA' aisA kahA hai| zakA--saMkhyAta ke saMkhyAta bheda hote haiM isaliye yahAM kauna sA saMkhyAta liyA gayA hai? uttara--(saMkhijjAmo koDAkoDIo egUNatIsa ThANAI tijamalapayassa uri caujamalapayasta heDhA) yahAM jo saMkhyAtarUpa garbhaja manuSyoM kA pramANa kahA gayA hai, vaha saMkhyAta koTIkoTirUpa liyA gayA hai| kyoMki garbhaja manuSyoM kA pramANa itanA hI kahA haiM / ye saMkhyAta koTIkoTi 29 aMkasthAnarUpa hote haiN| ye 29 aMkasthAna tIna yamalapada ke Upara aura cAra yamala pada ke nIce liye gaye haiMtotparya isakA yaha hai-'yamala' yaha siddhAnta prasiddha eka saMjJA hai| isase ATha aMkasthAnoM kA bodha hotA hai| tIna yamalapada kA tAtparya hotA hai 24 aMkasthAna ye 24 aMkasthAna yahA~ 5 aMkasthAna se adhika liye gaye hai| isI prakAra caturyamalapada kA tAtparya 84 4 = 32 aMka saMmUrNima manuSyanuM nahi. kemake saMmUrchAima manunI apekSA garbhaja manu a75 che eTalA mATe temane jaghanya padavatI kahevAmAM AvyAM che. A pramANe jaghanya padavartI garbhaja jIva saMkhyAta saMkhyAmAM hovAthI temanAM zarIra paNa sabhyAta DAya che. saTamA mATe sUtradhAre (jahaNNapae saMkhejjA) mAma ghuche. zakA-saMkhyAtanA saMkhyAta bheda hoya che. eTalA mATe ahiM kathA saMkhyAtanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che? uttara-(saMkhigjAo koDAkoDIo pagUNatIsa ThANAi' tijamalapayarassa uvari caujamalapayarassa heDhA) sahI 2 yAta 35 bhanudhyAnu pramANa kahevAmAM AvyuM che, te saMkhyAta keTa-keTi rUpa grahaNa karavAmAM AvyuM che, kemake garbhaja manuSyanuM pramANa eTaluM ja kahevAmAM AvyuM che. e saMkhyAta keTi kaTi 29 aMkasthAna rUpa hoya che. A 29 aMkasthAna traNa yamalapadanI upara ane cAra yamalapadanI nIce grahaNa karavAmAM AvyAM che. tAtparya 1 pramANe cha hai 'yamala" mA siddhAnta prasiddha me sajJA cha. mAnAthI ATha aMka sthAnenuM jJAna thAya che traNa yamalapadanuM tAtparya che 24 aMka sthAna A 24 aMkasthAne ahIM 5 aMka sthAna karatAM vadhAre prahaNa karavAmAM AvyAM che. A pramANe caturyamala padanuM tAtparya 84=32 aMka Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 216 manuSyANAmaudArikAdizarIrani0 455 sthAnoM se hai / ye 32 aMkasthAna tIna aMkasthAnoM se nyUna liye gaye haiN| isa prakAra 29 akasthAnoM meM garbhaja manuSyoM kI saMkhyA kahI gaI hai| (ahava Na chaTovaggo paMcamaSaggapaDuppaNNA) athavA chaThA varga paMcamavarga se guNita karane para jo saMkhyA AtI hai, utanI saMkhyA pramANa garbhaja manuSya haiM, aisA jAnanA caahiye| isakA tAtparya isa prakAra se hai eka kA varga eka hI hotA haiM isaliye saMkhyA kI vRddhi na hone ke kAraNa ekavargarUpa se nahIM mAnA gayA hai / do kA varga cAra hotA hai ataH yaha prathama vargamAnA gayA hai / kyoMki isameM saMkhyA kI vRddhi hotI hai| isI prakAra se Age ke varSoM meM samajhanA caahiye| 444 =16 yaha dvitIya varga hai / 16416 =256 yaha tRtIyavarga hai| 256x256 = 65536, yaha cauthA varga hai| 65536x655364294967296 yaha pAMcavAM varga hai| 4294967296x4294967296 =18446744073709551616 yaha chaThA varga hai| ina vargoM meM chaThA dharga paMcamavarga se guNita kiye jAne para 79228162514261337593543950336 itane aMka Ate hai inakI saMkhyA 29 haiM so isa 29 aMka rUpa sthAnoM meM garbhaja manuSyoM kI saMkhyA kahI gaI hai. asthAne che. A 32 aMkasthAne traNa aMkasthAne karatAM nyUna grahaNa karavAmAM AvyAM che. A rIte 29 aMkasthAnamAM garbhaja manuSyanI saMkhyA kahevAmAM bhAvI cha. (ahava NaM chaTo ghaggo paMcamavaggapaDuppaNNo) ayA 4 nI sAtha pAMcamA vargane guNita karavAthI je saMkhyA Ave che, teTalI saMkhyA pramANa garbhaja manuSya che e samajavuM joIe. tAtparya A pramANe che ke-ekane vaga eka ja hoya che. eTalA mATe saMkhyAmAM kaIpaNa jAtanI vRddhinA abhAve ekanI vaga rU5mAM gaNatrI karavAmAM AvatI nathI. ene varga cAra hoya che. mATe A prathamavarga mAnavAmAM Avyo che, kemake AmAM saMkhyAnI vRddhi hoya che. A pramANe ja have pachInA vargo mATe paNa samajavuM joIe, 444=16 A bIjo varga che. 16416=56 A trIjo varga che. 256425665532 A ceAthe varga che. 6553646553=429467296 A pAMca vagara che. 42467298442946726=1844674407370lpa51616 A cho varga che. A vargomAM chaThTho vaga pAMcamA varganI sAthe guNavAthI 79228162514264337593543950336 ATalA aMke Ave che. A aMkonI saMkhyA 29 che, te A 29 aMka rUpa sthAnamAM garbhaja Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre pratyutpannaH / athavA khalu SaSNavaticchedanakadAyirAziH / utkarSapade asaMkhyeyAni, asaMkhyeyAbhiH utsaviNyavasApiNIbhiH apahiyante kAlataH. kSetrataH utkarSapade rUpa. garbhaja manuSya itane aMka pramANa haiM / yaha rAzi koTIkoTi AdirUpa se pratipAdita karane meM nahIM AtI hai / isaliye paryantakrama ko lekara yaha ina do gAthAoM dvArA isa prakAra prakaTa kI gaI hai-'cha tinnitibhisunna' ityAdi // 2 // gAthA nirdiSTa aMkoM ko 'aMkAnAM vAmato gatiH' ke anu sAra rakhanA cAhiye / isa prakAra rakhane para pUrvokta 29 aMkapramANa marmajamanuSyoM kI saMkhyA sthApita ho jAtI hai| (ahava NaM chaNNa uiche yaNagadAIrAsI, ukkosapara asaM khijjA) chedanaka kA tAtparya hai, rAzi kA AdhA krnaa| yaha isa prakAra se samajhanA cAhiye jaise prathama varga 4 hai-isake adhaccheda 2 hote haiM-ve isa prakAra se 4 ke Adhe 2 aura 2 kA AdhA 1 / dvitIya varga 16 hai| isake ardhaccheda 3 hote hai -ve isa prakAra se-16 ke Adhe 8, 8 ke Adhe 4, 4 ke Adhe 2 aura 2kA AdhA 1 / tRtIya varga 256 haiM-isake ardhaccheda 8 hote haiM-ve ina prakAra se-256 ke Adhe 128, 128 ke Adhe 64, 64 ke Adhe 32, 32 ke Adhe 16, 16 ke Adhe 8,8 ke Adhe 4, 4 ke Adhe 2, 2 ke AdhA 1 / caturthe varga jo 65536 hai isameM ardhaccheda 16 hote haiNmanuSyanI saMkhyA kahevAmAM AvI che. eTale ke garbhaja manuM ATalA aMka pramANa che. A rAzi keTIkeTa Adi rUpathI pratipAdita karavAmAM AvatI nathI. eTalA mATe paryata kramane laIne A be gAthAo vaDe A pramANe 58 42vAmA mApIche 'cha tinni tinni sunna' tyA // 2 // AyAma AEL bhane 'aMkAnAM vAmato gatiH' bhusa bhUvA nesa. mA zata mUkavAthI pUrvokta 29 aMka pramANa gaja manuSyonI saMkhyA sthApita thaI jaya che. (ahava NaM. chaNNarAicheyaNagadAIrAkhI ukosapae, asaMkhijjA), natuM tAtparya che, rAzino ardho bhAga kara. Ane A pramANe samajavuM joIe ke-jema ke prathama varga 4 che, AnA ardhacacheda 2 hoya che, te A pramANe ke 4 nA ardhA 2 ane 2 nA ardhA eka bIje vaga 16 che AnA adha cheda 4 hoya che. te A pramANe jemake 16 nA ardhA 8, 8 nA ardhA 4, 4 nA ardhA 2 ane be ne arthe eka. trIje vagara 259 che, AnA 8 ardhacchada hoya che, te A pramANe che. 256 nA adha 128, 128nA adhA 64, 64 nA ardhA 32, 32 nA ardhA 16, 16 nA ardhA 8, 8 nA ardhA 4, 4 nA ardhA 2 ane be ne adhe 1. caturvaga je 65536 che. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 216 manuSyANAmaudArikAdizarIranirUpaNam . 457 prakSiptaiH manuSyaiH zreNI apahiyate, kAlana: asaMkhyeyAbhiH utsapiNyavasarpiNImiH, kSetrataH aMgulaprathamavargamUlapratyutpannam / muktAni yathA audhikAni audArikANi tathA bhaNitavyAni / manuSyANAM bhadanna / kiyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! baikriyazarIrANi dvividhAni prajJaptAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu saMkhyeyAni samaye samaye apahiyamANAni apahiyamANAni saMkhyeyena kAlena apahiyante no caiva khalu apahRtAni syuH| muktAni yathA audhikAni audArikANAM muktAni tathA bhaNitavyAni / manuSyANAM bhadanta ! kiyanti AhArakazarIrANi prajJatAni ? gautama ! dvividhAni prajJaptAni tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu syAt santi syAt na santi, yadi santi jaghanyena ekaM vA dve vA trINi vA, ukarSaNa sahaspRthastham / muktAni yathA audhikAni / taijasakarmaNazarIrANi yathA eteSAmeva audArikANi tathA bhaNitavyAni // sU0 216 // - TIkA-'maNussANaM bhaMte' ityAdi pRcchati-he bhadanta ! manuSyANAM kiyanti audArikazarIrANi prajJaptAni ? uttarayati-gautama ! vamuktati dvividhAnyaudArikazarIrANi prjnyptaani| tatra yAni baddhAnyaudArikazarIrANi tAni khallu syAt kadAcit saMkhyeyAni, syAtkadAcit asaMkhyeyAni / ayaM bhAvaH-dvividhA manuSyA bhavanti-garmavyutkrAntikAra sacchimAzca / tatra garbhavyutkrAntikAH sarvakAlAvasthAyino bhavanti / nAstyetAdRzaH kazcit kAlo yatra garbhavyutkrAntikA na tiSThanti / sambhUcchimAstu kadA. cid bhavanti, kadAcid sarvathA na bhavanti / teSAM jaghanyata utkarSatazcAntarmuhI. yuSkatvAt / utpatyantarasya cotkarSatazcaturviMzatirmuhUrcapramANatvAt / itthaM ca yadA sammRchimamanuSyAH sarvathA na bhavanti, kevalA garbhavyutkrAntikA eka tiSThati tadA te saMkhyeyA eva bhavanti, saMkhyeyAnAmeva garbhavyutkrAntinA savAta / mahA. zarIratve pratyekazarIratve ca sati parimitakSetravartitvAt / yadAtu sammacchimArA asaMkhyeyAH, sammRcchimAnAmutkarSataH zreNyasaMkhyeyamAgavartinabhaHpradezarAzima svAt / pratyekazarIritvAdeSAnubhayeSAM zarIrANi asaMkhyeyAni, sammRcchimAnA bhAve garbhanAnAmeva satyAt te ca saMkhyeyA eva bhavanti, anastaccharIrANi saMkhye. yAni podhyAnIti / garbhavyutkrAntikAnAM zarIrANi saMkhyeyAni bhavantIti svaya mevAbhidadhAti mUtrakAra:-jaghanyapade saMkhyeyAni iti / yatra sarvastIkA manAyA bhavanti tajjaghanyapadamucyate / jaghanyapade tu garmajAnAmeva manuSyANAM grahaNa na tu sammUJchimAnAm / sambhUchimApekSayA garbhajAnAM svokatvamata eva tehI a058 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 anuyogadvArasUtre jaghanyapadavatitvaM bodhyam / itthaM ca jaghanyapadavartinAM garbhajajIvAnAM saMkhyeyatvAsancharIrANyapi saMkhye yAni / nanu saMkhyeyamamANe'nekasaMkhyeSabheda upalabhyate, atra yatsaMkhyeyamamANamuktaM tat kiyat ? ityAha-saMkhyeyAH koTIkoTayaH- garbhajamanuSyapramANaM saMkhyeyakoTIkoTayAtmakaM bodhyam / etAH saMkhyeyakoTIkoTayaH ekonatriMzat sthAnAniekonatriMzadaGkasthAnAni bhavanti / amumevArthamAha-triyamalapadasya upari caturyamalapadasyAdhastAditi / yamalamiti aSTAnAmaSTAnAmaGkasthAnAnAM samayamasiddhA saMjJA / trayANAM yamalapadAnAM samAhArastriyamalapadam-caturvizatyaGkasthAnalakSaNaM, tasya upari tathA caturyamalapadastha-dvAtriMzadaGkasthAnAnAm adhastAt / ayaM bhAvaH ekonatriMzat aGkasthAnAni caturviMzatyaGkasthAnAtmakasya triyamalapadasya uparipaJcAGkasthAnAdhikAni tathA dvAtriMzadaGkasthAnAtmakasya caturyamalapadasya adhaHsthAnAt tritayAGkasthAnahInAnIti / athavA-SaSTho vargaH pazcamavargamatyutpannA pazcamavargaguNita ekonatriMzadaGkasthAnAtmako bhavati / ayaM bhAvaH-ekasya darga eka eva bhavati, ayaM na vardhate'to na vargatvena gRhyate / dvayogazcatvAraH (4), eSa prathamo vargaH / caturNA vargaH SoDaza (16), eSa dvitIyo vargaH / SoDazAnAM vargaH SaTpazcAzadadhikazatadvayam-(256), eSa tRtIyo vargaH / SaTpaJcAzadadhikazatadvayasya varga: pazcaSaSTiH sahasrANi pazcazatAni patriMzadadhikAni (65536) eSa caturthoM vargaH / eSAM vargAH catvAri koTizatAni ekonatriMzat koTayaH ekonapaJcAzallakSANi saptaSaSTisahasrANi dve zate SaNNavatizceti (4294967296), eSa pazcamo vrgH| eSAM varga:-eka koTIkoTiza sahasraM, caturazItiH koTIkoTisahasrANi, saptaSaSTayadhikAni catvAri koTIkoTizatAni, catuzcatvAriMzat koTIlakSANi, saptakoTIsahasrANi, saptatyadhikAni trINikoTizatAni, paJcanavatirlakSANi, ekapazcAzatsahasrANi SaTzatAni SoDaza ca (18446744073709551616), eSa SaSTho vargaH / eSu vargeSu SaSTho varga: paJcamavargeNa guNyamAnaH-79228162. 514264337593543950336-ekonatriMzadaGkasthAnAtmako bhavati / ayaM ca rAziH koTIkoTayAdiprakAreNa pratipAdayituM na zakyate, ataeva paryantakramamAzritya dvAbhyAM gAthAbhyAmayaM nirdiSTaH, tathAhi-cha tinni tini sunnaM paMceva ya nava ya tithi cattAri / paMceva tiNi nava paMca satta tinneva tinneva // 1 // cau chaddo cau ekko paNa do chakkekkago ya ana / do do nava satteva ya aMkahANA parA huttA 2 // chAyA-patrINi trINi zUnyaM pazcaiva ca nava ca trINi ctvaari| paJcaiva trINi nava paJcasapta trINyeva trINyeva // 1 // catvAri SaD dve catvAri ekA paJca dve SaT ekakazca aSTraya / dve dve nava saptaiva ca aGkasthAnAni parAGmukhAni // 2 // Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 216 manuSyANAmaudArikAdizarIranirUpaNam 456 iti / tadevaM SaSThavargaH paJcamavargaguNitaH ekonaviMzadaGkasthAnAtmako bhavati / ityaM ca ekonatriMzadaGkasthAnAtmakA jaghanyapadino manuSyA bhavanti / amumevArtha punaH prakArAntareNa spaSTayati-athavA khalu SaNaraticchedanakadAyI raashiH| yo rAzi paNNavavicchedanakAni dadAti sa paNNavaticchedanakadAyI rAzirucyate ityarthaH / ayaM bhAvA-yo rAzirarddhanArddhana chidyamAnaH SaNNavati vArAn chadaM sahate paryanteca sakalamekaM rUpaM paryavasati bhavati sa rAziH SaNNavaticchedanakadAyI rAziH / ayaM rAziH paJcamavargaguNita: SaSThovarga ekonaziGkasthAnAtmako bodhyaH / asya SaSNavaticchedanakadAyitvameva vijJeyam / tathAhi-prathamo vargazcimAno dve chedave isa prakAra se haiM-pahilA ardhaccheda 32765 hai, vittIya adhaccheda 16384, tRtIya adheccheda 8192, caturtha adhaccheda 4096, pAMcayAM ardhaccheda 2048 hai / isa prakAra avaziSTa ardhaccheda nikAla lenA caahiye| paMcamavarga ke ardhaccheda 32 hote haiM-aura chaThe varga ke ardha. ccheda 64 hote haiM / so 32 aura 64 ardhacchedoM ko joDa ne para. 96 ardhaccheda A jAte haiN| isa prakAra jo rAzi 96 ardhacchedoM ko detI hai vaha yaha 'SaNNavaticchedanA rAzi hai aisI rAziyAM yahAM do haiM eka paMcamavarga kI aura dUsarI chaThe varga kI / ina donoM ke ardhacchedoM kA joDa 96, AtA hai| so yaha SaNNavaticchenakadAyI rAzi 29 aMkasthAnarUpa honI hai| isa prakAra yahAM taka jaghanyapadavartI saMkhyAta audArika zarIroM kA pramANa kahA hai, aisA jAnanA caahiye| tathA AnA ardhacade 16 hoya che. te A pramANe che. pahele adhavaccheda 32768 che, bI ardhacacheda 16384, trIje ardhacchada 8192 che, caturtha ardhacacheda 4096, pAMcamo adhUcheda 2048 che. A pramANe ja avaziSTa ardhacchada viSe gaNatrI karIne samajI levuM joIe. paMcamA vargane adha cheda 72 thAya che, ane dA varganA adhae 64 hoya che. te 72 ane 64 ardhakedAno saravALo karavAthI 96 ardhacchada AvI jAya che. mA pramANe 2 zila achehovANI cha a // SaNNavaticchedanakadAyI' cha. mevI rAzi bhI me che. yabhavAnI sa bI cha / varganI A baMnenAM ardhaene saravALe 99. thAya che. te A SaNaNuvati 2chedanakadAyI rAzi 29 aMka sthAna rUpa hoya che. A pramANe ahIM sudhI jaghanyapadavatI saMkhyAta audArika zarIranuM pramANa kahevAmAM AvyuM che. Ama jANavuM joIe. temaja utkRSTa rUpathI manuSyanuM pramANuM asaMkhyAta Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. anuyogadvArasUtre nake dadAti, tadyathA-prathamacchedanakaM dvau, dvitIyacchedanakameka iti / dvitIyo vargazcatvAricchedana kAni dadAti / tatra prathamASTo, dvitIyaM catvAraH, tRtIyaM dvau caturtha meka iti / evaM tRtIyo vargo'STau chedanakAni dadAti, caturthaH SoDaSa, paJcamo dvAtriMzat , SaSThazca catuSpaSTim / SaSThArgaH pazcamavargaNa guNito bhavati / itthaM ca ubhayagatAni chedanakAni mIbhyante / tataH prastutarAzau paNNavaticchedanakAni labhyante / etAvadrAzipamANAni jaghanyapadavartini saMkhyeyAni zarIrANi bodhyAni / atha utkRSTapadamabhidadhAti-utkarSapade asaMkhyeyAni audArikANi manuSyazarIrANi bhavanti / utkRSTapadavInAM manuSyANAmasaMkhyeyatvAt manuSyazarIrANi asaMkhyeyAni bhavantIti bhaavH| etAni kAlato'saMkhyeyotsapiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni / kSetrato darzayati-utkarSapade sthitairmanuSyaiH zreNI apahiyate= riktA kriyate, kIzarmanuSyaiH ? ityAha-rUpapakSipta rUpaM-zarIraM prakSiptaM yeSAM taistathAvidhaiH / ayaM bhAvaH-utkRSTapadavartibhirmanuSyarekA namAzreNiyA'ptA / utkRSTarUpa se manuSyoM kA pramANa asaMkhyAta haiM, isaliye uskRSTarUpa se manuSya saMbandhI audArikazarIra bhI asaMkhyAta hI hote haiN| (asaMkhijjAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIrati kAla o, khettao ukkosapae rUvapakkhittehiM maNuskhehi seDhI avahIraha) kAla kI apekSAinakA pramANa asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla jitane samaya hote haiM utanA hai| kSetra kI apekSA inakA pramANarUpa prakSiptaghAle uskRSTapadavI manuSyoM se zreNi rikta kI jAtI hai itanA hai| tAtparya isakA isa prakAra se hai-yahAM utkRSTapadasthita manuSyoM se garbhaja aura saMmUrchima donoM prakAra ke manuSya liye gaye hai-aise manuSyoM se eka nabhAzreNivyApta hai| yaha nabhAzreNi pratisamaya eka eka che, eTalA mATe utkRSTa rUpathI manuSya saMbadhI dArika zarIra paNa asa jyAta ya che. (asaMkhijjAhiM ussapiNI osappiNIhi avahIraMti kAlao, khetta pro, umkosapae rUvapakkhittehiH maNussehi seDhI avahIrai) 4janA apekSA emanuM pramANa asaMkhyAta utsarpiNuM ane avasarpiNI kALanA jeTalA samaya hoya che teTaluM che kSetranI apekSA emanuM pramANu rU5 prakSiptavALA utkRSTa padavata manuSyathI zreNirikata karavAmAM Ave che, ATaluM che, tAtparya AnuM A pramANe che ke ahIM utkRSTa padasthita manuSyothI garbha ja ane saMmUrNima ane prakAranA manuSya grahaNa karavAmAM AvyAM che. evA manuSyothI eka nabha zreNi vyApta che. A nabha zreNi pratisamaya eka eka prade Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 216 manuSyANAmaudArikAdizarIranirUpaNam 461 sA nabhAzreNiH pratisamayamekaikapadezAdekaikamanuSyApahAre riktA bhavatIti / iyaM kiyatA kAlenApahiyate ? ityAi-kAlato'saMkhyeyAmirutsapiNyavasarpiNIbhiriya zreNirapahiyate / kiyadbhiH kSetra khaNDairapahiyate ? ityAha-kSetrataH aMgulapathamavargamUlaM tRtIyavargamULapatyutpannam-aMgulapathamavargamUle tRtIyavargamalena guNite yAva. rasaMkhyAsamupalabhyate tAvadbhiH kSetrakhaNDairiyaM zreNirapahiyate / ayaM bhASA-aMgulamAtrakSetramadezarAzirasatkalpanayA SaTpaJcAzadadhikazatadvayapramANaH / tasya yat prathamavarga: mUlaM SoDazAtmakaM tad dvisaMkhyAtmakena tRtIyavargamUlena guNyate tadA dvAtriMzat saMkhyA pradeza se eka eka manuSya ke haTAne para khAlI ho jAtI hai, isa prakAra khAlI karane meM kitanA samaya lagatA hai ? to isakA uttara (kAlao asaMkhijjAhiM ustappiNI osappiNIhiM) yaha hai ki isa prakAra se pratisamaya eka 2 pradeza se eka 2. manuSya haTAne para vaha nabhaHzreNi asaMkhyAta utsarpiNI aura anAsAraNI kAloM meM rikta hotI hai| arthAta usa nabhaHzreNi ko usa prakAra se khAlI karane meM asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla.laga jAte haiM-taba kahIM jAkara vaha namANi (khetao aMgulapaDhamavaggamUlaM taiyavaggamUlapaDuppaNNaM) kSetra kI apekSA aMgulapramANa kSetra meM vartamAna pradeza rAzi kA prathamavargamUla tRtIyavargamUla se guNita hone para jitanI pradeza rAzi AtI hai usa pradezarAzi pramANa kSetrakhaMDoM se rikta hotI hai / tAtparya yaha hai ki mAnalo ki aMgula mAtra kSetra meM pradezoM kI saMkhyA 256 hai / isakA prathama vargamUla 16 AtA hai aura tRtIya vargamUla do AtA hai| prathama varga: zathI eka eka manuSyane dUra karyA pachI asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI 'kALamAM rikata hoya che. eTale ke te nabhANine te rIte rita karavAmAM asaMkhyAta utsarpiNa ane avasarpiNI kALa jeTalo samaya lAge che. tyAre te namaNi (kheto aMgulapaDhamavaggamUlaM taiyavaggamUlapaDappaNNa) kSetranA apekSA aMgula pramANa kSetramAM vartamAna pradezarAzinuM prathama vargamULa trIjA vargamULanI sAthe guNita karavAmAM Ave te jeTalI pradeza rAzi Ave che, te pradeza rAzinuM pramANa kSetra khaMthI rikata hoya che. tAtparya A pramANe che. kemAne ke aMgula mAtra kSetramAM pradezonI saMkhyA 256 che. AnuM prathama vargamULa 16 Ave che ane tRtIya vargamUla 2 Ave che. prathama vargamULa 12 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra bhAti / asatkalpanayA etAvadbhitriMzakSetrakhaNDairapahiyamANA yAvatpradezAsmikA zreNiniSThAM yAti tAvanto manuSyA api niSThAM yAnti / itthaM ca tRtIyavargamUlaguNivaprathamavargamUlAtmikAyAM zreNyAM yAvantaH pradezA bhavanti tAvatsaMkhyakA manupyA bhavanti / pradezAcAsaMkhyeyAH, ato manuSyA api asaMkhyeyAH / manuSyajIvAnAM zarIrANAM ca samasaMkhyakatvAnmanuSyazarIrANyasaMkhyeyAni bodhyAni / utkRSTapadavInyetAni asaMkhyeyAni manuSyazarIrANi tRtIyavargamUlaguNitapathamavargAtmaka nabhaHzreNi pradezatulyAni kSetrato bodhyAnIti / nanu ekasyAH zreNeryathoktapramAmUla 16 ko tRtIya vargamUla 2 se guNA karane para 32 saMkhyA AtI hai| yaha 32 saMkhyA hI mAnalo kSetrakhaDa haiN| ina kSetrakhaMDoM kA khAlI honA hI utane manuSyoM se utane pradezAtmaka usa zreNi kA khAlI honA hai| isa prakAra tRtIya vargamUla se guNita jo prathama vargamUla hai usa prathama vargamUlarUpa zreNi meM jitane pradeza hote haiM usase eka pradeza kama utane hI manuSya haiM / vahAM pradeza asaMkhyAta hote haiM isaliye manuSya bhI asaMkhyAta haiM / manuSya jIva aura inake zarIra ina donoM kI saMkhyAsamAna hai| isaliye ye manuSya zarIra bhI asaMkhyAta mAne gaye hai| isakA niSkarSArtha yahI hai ki utkRSTa padavartI ye asaMkhyAta manuSya zarIra, tRtIya vargamUla se guNita prathamavarga mUlAtmaka nabhAzreNi ke jitane pradeza hote haiM usase eka pradeza kama utane pradeza pramANa kSetra kI apekSA haiM arthAt asaMkhyAta hai aisA jAnanA cAhiye / ne tRtIya vargamULa 2 nI sAthe guNita karavAthI 32 saMkhyA Ave cheA 32 saMkhyA ja mAne ke kSetrakhaMDa che. A kSetrakhaMDAnuM rikata thavuM ja teTalAM manuSyathI teTalAM pradezAtmaka te zreNinuM rikata thavuM che. A rIte tRtIya vargamULa vaDe guNita je prathama vargamULa che, te prathama vargamULa rUpa zreNimAM jeTalAM pradeza hoya che tenAthI eka pradeza kama teTalAM ja maLe che. tyAM pradeze asaMkhyAta hoya che. eTalA mATe manu paNa asaMkhyAta che. manuSya jIvo ane emanA zarIra A bannenI saMkhyA sarakhI che. eTalA mATe A manuSya zarIra paNa asaMkhyAta mAnavAmAM AvyAM che. niSkarSArtha A ja che utkRSTa padavartI A asaMkhyAta manuSya zarIra, tRtIya vargamULathI guNita prathamavarga mUlAtmaka nabha zreNinA jeTalAM pradeza hoya ja, tenAthI eka pradeza kama teTalA pradeza pramANa kSetranI apekSAthI che, eTale ke asaMkhyAta cha, mAma Mg naye. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 216 manuSyANAmaudArikAdizarIranirUpaNam 463 NakhaNDairapaharaNe kathamasaMkhyotsapiNyavasarpiNIkAlo vyasyeti ? iti cedAha-kSetrasyAtimUkSmatvAta asaMkhyeyotsapiNyavasarpiNIkAlena tadapahArasya yuktatvAt , ato nAsti doSaH / uktaM ca "suhumo ya hoi kAlo, tatto suhumayaraM havai khettaM / aMguLaseDhImeta ussappiNImo asaMkhejjA // " chAyA-mukSmazca bhavati kAlA, tataH sUkSmataraM bhavati kSetram / ____ aMgulazreNImAtre utsapiNyo'saMkhyeyAH ||iti|| etAvatA sandarbhega manuSyANAM baddhAnyaudArikazarIrANyuktAni / eSAM muktAnyodArikazarIrANi audhikaudArikamuktazarIvad bodhyAni / tathA-manuSyANAM ___ zaMkA-eka zreNikA yathokta pramANopeta khaMDoM dvArA apaharaNa karane meM asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAla kaise vyatIta ho jAtA hai ? ___ uttara-kSetra ati sUkSma hotA hai / isaliye usake apahAra meM asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla kA samaya vyatIta honA yukta hai| kahA bhI hai-'suhumo ya hoi kAlo' ityAdi-ki kAla sUkSma hotA hai parantu kAla se bhI sUkSmatara kSetra hotA hai / aMgula zreNimAtra kSetra meM asaMkhyAta utsarpiNI kAla haiM / itane saMdarbha se manuSyoM ke baddha audArika zarIra kahe-aba sUtrakAra inake mukta audArika zarIra kitane hote haiM yaha bAta kahate haiM-(mukkellayA jahA orAliyA tahA bhaNiyavvA) manuSyoM ke mukta maudArika zarIroM kA pramANa sAmAnyamukta audArika zarIroM ke jaisA anaMta haiN|)mnnussaa NaM zakA--eka zreNinA thAkata pramANe peta khaMDa vaDe apaharaNa karavAmAM asaMkhyAta utsapiNI avasarpiNI kALa kevI rIte pasAra thaI jAya che ? uttara--kSetra atisUkSama hoya che. eTalA mATe tenA apahAramAM asaM. khyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kALa eTale samaya pasAra thAya te barA12.4hyu pacha8-'suhumo ya hoi kAlo ityAdi sUkSma DAya cha, 52d kALa karatAM paNa sUkSamatara kSetra hoya che. aMgula eNimAtra kSetramAM asaMkhyAta utsarpiNI kALa che. ATalA saMdarbhothI manuSyanA baddha dArika zarIra viSe kahyuM che. have sUtrakAra emanA mukta audArika zarIre keTalA hoya che ? A pAta 4re cha. (mukeillayA jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavA) manuSyanA mukata audArika zarIranuM pramANa sAmAnya mukata, audArika zarI Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 anuyogadvArasUtra vaikriyazarIrANi baddhamukteti dvividhAni / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu saMkhyeyAni / tAni etAni baddhAni kriyazarIrANi samaye samaye ekaikazo 'pahiyamANAni apahiyamANAni saMkhyeyena kAlenApahiyante / ayaM bhAvaHvaikriyazarIralabdhiyogyatA garbhajAnAmeva saMbhavati / tatrApi vaikriyazarIralabdhistu keSAMcideva manuSyANAM saMtati / sAni baddha kriyazarIrANi bhatisamayamekaikazo'pahiyamANAni apahiyamANAni saMkhyAmUnsapiNyavasarpiNISu apahiyante, ata: bhaMte ! kevaDyA ve ubviyasarIrA paNNatA ?) he bhadanta ! anuSyoM ke kitane pramANa meM vaikriyazarIra kahe gaye haiM ? (goyamA !) he gautama ! (veviyasarIrA duvihA paNNattA) baikriya zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM / (taM jahA) jaise-(baddhellayA ya mukkellayA) eka baddha aura dUsare mukta / (tattha NaM) inameM (je te zraddhellayA) jo ve baddha vaikriya zarIra haiM / (taM Na) ve (saMkhijjA) sAmAnyarUpa se saMkhyAta haiN| (samae samae avahIramANA abahIramANA saMkhejjeNaM kAleNaM avahIraMti) eka eka samaya meM inakA eka eka kA apahAra karane para saMkhyAta kAla meM inakA apahAra hotA hai| tAtparya isakA yaha hai-ki vaikriyazarIralabdhi yogyatA garbhajoM ke hI hotI hai| isameM bhI yaha vaikriyazarIra labdhi kinhIM 2 hI manuSyoM meM hotI hai| ye kAla kI apekSA saMkhyAta isaliye kahe gaye haiM ki eka eka samaya meM inakA eka eka karake yadi apahAra' nikAlanAkiyA jAve to usameM saMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAla zanI 25 mata . ( maNussA gaMbhaMte ! kevaiyA veuSiyasarIrA paNNattA) he bhadaMta! manuSyonA keTalA pramANamAM vaikriyazarIra kahevAmAM AvyAM che ? (goyamA ?) 3 gItamAhe (vesavviyasarIrA duvihA paNNattA) vaiyizarIza me mAranA awi mAyAM che. (taM jahA) 2 (baddhellayA ya mukkellayA ya) prathama maddha bhane dvitIya bhuta (tatthaNa) mAmA (je te baddhellayA) 2 para vaiThiya shrii| che. (te Na) te (saM khijjA) sAmAnya 35thI sadhyAta che. (samae samae avahIramANA avahIramANA saMkhejjeNaM kAleNaM avahIra'ti) me eka samayamAM emane apahAra karavAthI saMkhyAta kALamAM emano apahAra thAya che. tA-peya A pramANe che ke vaikriyazarIra labdhinI yogyatA garbha jenI ja hoya che. AmAM paNa A vikriyazarIra labdhi kaIka kaIka manuSyamAM ja hoya che. A badhA kALanI apekSAthI saMkhyAta eTalA mATe kahevAmAM AvyAM che ke eka eka samaya mAM emane eka eka karIne je apahAra nikAla karavAmAM Ave che temAM saMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kALa pasAra thaI Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 216 manuSyANAmaudArikAdizarIra nirUpaNam 435 kAlataH saMkhyeyAni vaddhavaikipazarIrANi bodhyAnIti / vaikriyazarIrApahArastu nidazanamAtraM bodhyaH / vastutastu na tAnyaSahiyante / anumevArthaM darzayati-no caitra khalu apahRtAni syuriti / muktavekriyazarIrANi muktaudhi kaudArikazarIrad bodhyAni / tathA - eteSAmAhArakazarIrANi baddhamukteti dvividhAni / dvividhAnyapyetAni audhikacad bodhyAni / tejasa phArma kazarIrANi tu eteSAmaudA rikazarIravad bodhyAnIti // sU0 216 // vyatIta hote haiM / yaha jo vaikriyazarIra kA apahAra kahA gayA hai vaha eka udAharaNa mAtra hai / vAstava meM inakA apahAra nahIM hotA hai / yahI bAta sUtrakAra ne (No cetra NaM avahiyA liyA) isa mUtrapATha dvArA prakaTa kI hai / (mukkellayA jahA ohiyA orAliyANaM mukkellayA tahA bhANivyA) mukta vaikrivazarIroM kA pramANa mukta sAmAnya audArika zarIra ke jaisA anaMta jAnanA cAhiye / (maNussANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA paNNattA ?) he bhadanta ! manuSyoM ke Aharaka zarIra, pramANa meM kitane kahe gaye haiM ? (goyamA !) he gautama ! (AhAragasarIrA dubihA paNNattA) AhAraka zarIra do prakAra ke kahe hue haiM / (taM jahA ) jaise baddhellayA ya mukkellayA ya) eka baddha AhAraka zarIra aura dUsare mukta AhAraka zarIra / (tatya NaM je te baddhellayA teNaM siya asthi siya nasthi) inameM jo ve baddha AhAraka zarIra hai ve manuSyoM ke hote bhI haiM aura nahIM bhI hote hai / (jai asthi jahannerNa ekko vA do vA tiSNi vA thaI jAya che. je A vaiyazarInA apahAra kahevAmAM ALyeA che, te sta eka udAharaNa mAtra che. kharekhara emanA apahAra sa'bhavatA nathI. e ja vAta sUtra (jo ceva NaM avahiyA siyA) mA sUtrapATha vaDe aTa vAmAM bhAMbI (mukkellyA jahA ohiyA orAliyANaM mukkellyA tahA bhANiyavvA) bhuta vaiDiya zarIranuM pramANa mukata sAmAnya aukArika zarIrAnI jema anaMta jANavu joIe. (magurulA NaM bhaMte ! ketraiyA AhAragasarorA paNNattA 1) De lahAMta ! manuSyonA bhADAraU shriire| prabhAzubha vAmAM bhAvyAM 1 (goyamA !) he gautama ! (AhAragasarI duvidhA paNNattA) 24 zarIza me prAznAM vAmAM mAMvyAM che. (taM jahA) prema hai (badvellayA ya mukkellayA ya) meM maddha AhAra zarIra yAne bhukta bhADA24 zarIra (tattha NaM je te baddhellayA teNaM siya asthi: priya Natthi ) yAmAM ne maddha AhAraka zarIra che te manuSyA ne hAya paNa bharA bhane nathI pazu Deta (jai asthi jahanneNaM ekko vA do vA tiSNi vA) a0 59 1 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VER . . . . . .... ... ... anuyogadvArasUtre atha vyantarAdInAmaudArikAdizarIrANi darzayati mUlam-vANamaMtarANaM orAliyasarIrA jahA neriyaannN| vANamaMtarANaM bhaMte! kevaiyA veuviyasarIrA paNNatA ? goyamA! ubiyasarIrA duvihA paNattA, taM jahA-baddhelyA ya mukkellayA y| tattha NaM je te baddhallayA te NaM asaMkhejjA, asaMkhijjAhiM yadi hote haiM to jaghanya se ye eka, do athavA tIna taka hote haiN| (ukkoseNaM sahassapuhuttaM) aura utkRSTa se sahapRthaksva taka ho sakate haiN| (mukkellayA jahA ohiyA) mukta AhAraka zarIra laghutara anaMta bhedavAle hote haiM / (tethagakammagasarIrA jahA eesiM ceva orAliyA tahA bhANiyavA) manuSyoM ke taijasa kArmaka zarIroM kA pramANa inake audArika zarIroM ke pramANa ke jaisA jAnanA caahiye| bhAvArtha--isa maMtra dvArA sUtrakArane manuSyoM ke pAMcoM zarIroM kA pramANa kahA hai| yadyapi eka manuSya ko eka sAtha cAra zarIra taka hI ho sakate haiM-pAMca zarIra eka sAtha nahIM hote| parantu yahAM jo pAMca zarIroM kA honA kahA hai aura unakA pramANa spaSTa kiyA gayA hai so isakA tAtparya yaha hai ki nAnA manuSyoM kI apekSA manuSyoM ke eka sAtha pAMca zarIra taka ho sakate haiM / / sU0 216 // ra DAya cha ta yanyathA / se, ye athavA na DAya . ( ukkoseNaM sahassapuhutta) a Tana apekSA sasa pRthapa sudhA cha ? che. (mukkellayA jahA ohiyA) bhuta ADA24 shrii| dhuta2 manAta hANA DAya cha. . (teyagakammasarIrA jahA eesiM ceva orAliyA tahA bhANiyavyA) manuSyonA taijasa kAmaka zarIranuM pramANa emanA dArika zarIranA pramAnaa ma pu naye. bhAvArtha-A sUtra vaDe sUtrakAre manuSyanA paMca zarIranuM pramANa kaheluM che. je ke eka manuSyanA ekI sAthe cAra zarIja thaI zake che. pAMca zarIra ekI sAthe hatAM nathI. paraMtu ahIM je pAMca zarIranA astitva viSe kaheluM che, ane temanuM pramANu spaSTa karavAmAM AvyuM che, te tenuM tAtparya A pramANe che ke aneka manuSyanI akSA manuSpanA ekI sAthe pAMca zarIra sudhI thaI zake che. sUe 216 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 217 vyantarAdInAmaudArikAdizarIrani0 67 ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettao asaM. khijjAo seDhIo payarassa asaMkhijjaibhAge, tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI saMkhejjajoyaNasayavaggapalibhAgo pyrss| mukellayA jahA ohiyA orAliyA tahA bhaanniyvaa| AhAragasarIrA duvihA vi jahA asurakumArANaM tahA bhaanniyhaa| vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA teyagasarIrA paNNattA? goyamA! jahA eersi ceva veubdhiyasarIrA tahA teyagasarIrA bhANiyavvA / evaM kammayasarIrA vi bhaanniyvaa| joisiyANaM bhaMte! kevaiyAM orAliyasarIrA paNNattA? goyamA! jahA neraiyANaM tahA bhANiyavvA / joisiyANaM bhaMte ! kevaDyA veuviyasarIrA paNNatA? goyamA! beubbiyasarIrA duvihA paNNattA, taM jahA-bachellayA ya mukkellayA y| tattha NaM je te baddhellayA jAva tAsiNaM seDhI NaM vikkhaMbhasUI bechappaNNaMgulasayavaggapalibhAgo payarassA mukallayA jahA ohiyA orAliyatarIrA tahA bhaanniybvaa| AhArayasarIrA jahA nera. iyANaM tahA bhANiyavvA / teyagakammayasarIrA jahA eesiM ceva veubviyasarIrA tahA bhaanniyvaa| vemANiyANaM bhaMte ! kevaDyA orAliyasarIrA paNNattA goyamA! jahA neraiyANaM tahA bhaanniyvvaa| vemANiyANaM bhaMte! kevaiyA veubviyasarIrA paNNatA? goyamA! veubviyasarIrA duvihA paNNatA, taM jahA-balliyA ya mukellayA y| tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhijjA / asaMkhejjAhiM ussappiNIosappiNIhiM avahIraMti kAlao, Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 . . . anuyogadvArasUtre kheto asaMkhijjA seDhIo payarassa asNkhejjhbhaage| tAsi seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulabIyavaggamUlaM taiyavagamUlapaDDappaNaM, ahava NaM aMgulataiyavaggamUlaM ghaNappamANamettAo seddhiio| mukkellayA jahA ohiyA orAliyA tahA bhaanniyvaa| AhAragasarIrA jahA neraiyANaM / teyagakammayasarIrA jahA eesiM ceva veuvviyasarIrA tahA bhANiyavvA / se taM suhume khettpliovme| se taM khettpliovme| se taM paliovame / se taM vibhaagniephpnne| se taM kaalppmaanne||suu0 217 // chAyA-vyantarANAm audArikazarIrANi yathA nairapikANAm / vyantarANAM bhadanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prajJaptAni ? gautama ! vaikriyazarIrANi dvividhAni prajJaptAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu asaMkhyeyAni, asaMkhyeyAbhiH utsapiNyavasarpiNImiH apahiyante kAlataH, kSetrata: asaMkhyeyAH zreNayaH pratarasya asaMkhyeyabhAge, tAsAM khalu zreNInAM viSkambhaciH saMkhyeyayojanazatavargapalyabhAgaH pratarasya / muktAni yathA audhikAni audArikANi tathA bhaNitavyAni / AhArakazarIrANi dvividhAnyapi yathA asurakumArANAM tayA bhaNitavyAni / antarANAM bhadanta ! kiyanti taijasazarIrANi majJatAni, gautama ! yathA eteSAM caiva vaikriyazarIrANi tathA taijasarIrANi bhaNitavyAni / evaM kAmakazarIrANyapi maNipAni / jyotiSkANAM bhadanta ! kiyanti audArikazarIrANi prazatAni ? gautama ! yathA nairayikANAM tathA bhaNitavyAni / jyotiSkANAM bhadanta ! kiyanti vaikriyazarIrANi prAptAni ? gautama ! vaikriyazarIrANi dvividhAni prajJatAni, tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / tatra khalu yAni tAni baddhAni yAvat tAsAM khalu zreNInAM viSkambhamaciH dviSaTpaJcAzadaGgulazatavargapalyabhAgaH patarasya / muktAni yathA audhikAni audArikazarIrANi tathA bhaNitavyAni / AhArakazarIrANi yathA nairayikANAM tathA bhaNitavyAni / tejasakAmakazarIrANi yathA eteSAmeva vaikriyazarIrANi tathA bhaNitavyAni / vaimAnikAnAM bhadanta ! kiyanti audArikazarIrANi prajJatAni ! gautama | yathA nairayikANAM tathA bhaNitavyAni, vaimAnikAnAM bhadanta ! kiyanti baiMkriyazarIrANi prajJa Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 217 vyaMntarAdInAmaudArikAdizarIrani0 469 tAni ? gautama ! vaikriyazarIrANi dvividhAni prajJaptAni,. tadyathA-baddhAni ca muktAni ca / taba khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu asaMkhyeyAni, asaMkhye. yAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH apahiyante kAlataH / kSetrataH asaMkhyeyAH zreNayaH pratarasya asaMkhyeyabhAge / tAsAM khalu zreNInAM viSkambhasUciH aMguladvitIyavarNamUla tRtIyavargamUlapatyutpannam , athavA khalu aMgulatRtIyavargamUlaM ghanapramANamAtrA zregayaH / muktAni yathA audhikAni audArikANi tathA bhaNitavyAni / AhAraka zarIrANi yathA nairapikANAm / taijasakAmakazarIrANi yathA eteSAmeva vaikriyazarIrANi tathA maNitavyAni / tadetat sUkSma palyoSamam / tadetat kssetrplyopmm| tadetat palyopamam tadetat vibhAganiSpanam / tadetat kAlamamANam ||suu0217|| TIkA-'vANamaMtarANaM' ityAdi vyantaradevAnAM dvividhAnyapyaudArikazarIrANi nArakaudArikazarIravad bodhyAni / tathA-vyantaradevAnAM vaikriyazarIrANyapi baddhamukteti dvividhAni bodhyAni / aba sUtrakAra vyantarAdika devoM ke audArika zarIroM kA prati. pAdana karate haiM --'vANamaMtarANaM orAliyasarIrA' ityaadi| zabdArtha--(vANamaMtarANaM orAliyasarIrA jahA nerahayANa) vyantara devoM ke audArika zarIroM kA pramANa nArakoM ke audArika zarIroM ke pramANa ke jaisA jAnanA cAhiye-tAtparya yaha hai ki baddha aura mukta audArika zarIroM ke bhedoM meM se baddha audArika zarIra to vyantaroM ke hote nahIM haiN| mukta jo audArika zarIra haiM ve pUrvabhavoM kI apekSA anaMta hote haiN| (vANamaMtarANaM bhaMte kevaiyA veudhviyasarIrA paNNasAra) he bhadanta ! vyantara devoM ke kitane vaikriyazarIra kahe gaye hai ? (goyamA) he gautama / (veubviyasarIrA) vaikriya zarIra (duvihA paNNattA) do have sUtrakAra bantaranA rASika vagere zarIranuM pratipAdana kare che. 'vANamaMtarANaM orAliyasarIrA' ityAdi / zahAtha-(vANamaMtarANaM orAliyasarIrA ahA neraiyANaM) vyata2 havAlA audarika zarIranuM pramANa nArakAnA audArika zarIranA pramANanI jema jANavuM joIe. tAtparya A pramANe che ke baddha ane mukata audyArika zarIranA bhedemAMthI baddha audArika zarIre te vatanAM hotA nathI. mukata je audArika zarIre che, te pUrvabhavonI apekSAe mAnata DAya che. (vANamaMtarANaM bhate! kevaiyA veubviyasarIrA paNNatA ) 3 ta! vyataravAnA rakhA haya shriir| vAmAM mAyAM cha? (goyamA) 3 gItama! (vebviyasarIrA) yi shrii| (duvihA paNNatA) mAranA Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 anuyogadvArasUtre tatra yAni tAni ba dvAni tAni khalu asaMkhyegAni / tAni ca saMkhyeyotsapiNyavasarpigobhirapahiyante'taH kAlamAzrityaitAni asaMkhyeyotsarpiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni / kSetrAH pratarasyAsaMkhyeya mAge'saMkhyeyAH zreyaH-pArasyAsaMkhyeyabhAgavartinyo yA asaMkhpeyAH zregayastadgatA yAvantaH pradezAH santi tAvatpadezapamA. NAni kSetrato vyantarabaddhavaikriyazarIrANi / nanu pratarAsaMkhyeyabhAge'saMkhyeyA yojanakoTayo'pi bhAnti, tatkimetAvatyapi kSetre yA nabhaHzreNa yo bhavanti tA prakAra ke kahe hue haiM (taM jahA) jaise (gharellayA ya mukkellayA ya) eka baddha aura dUsare mukt| (tastha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhijjA) ina meM jo baddha vaikriyazarIra haiM ve sAmAnya se asaMkhyAta haiN| (asaMkhijjAhiM ustappiNIbhosappiNIhi avahIraMti kAlao) kAla kI apekSA ye asaMkhyAta utsarpiNI kAla ke jinane samaya hote haiM utane haiN| (khettamo asaMkhijjAo seDhImo payarassa asaMkhijjahabhAge, tAsi NaM seDhI NaM vikkaMbhasUI saMkhejjajoyaNasayavaragapalibhAgo payarassa) tathA kSetra kI apekSA inakA pramANa isa prakAra se hai ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI jo asaMkhyAta zreNiyAM haiM so una zreNiyoM ke jitane pradeza haiM, utane pradeza pramANa ye haiM-arthAt vyantaroM ke ye baddha kriyazarIra pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga vartamAna asaMkhyAta zreNirUpa haiN| zaMkA-prattara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta yojana koTiyAM bhI hotI haiN| 421AmA mAya che (taM jahA) maI (baddhelchayA ya mukke layA ya) me bhaddha ane bhI mama (natya Na je te je baddhellayA teNaM asaMkhijjA) mAmA 2 ma. vaitthiyshrii| cha, te sAmAnyanI apekSA asabhyAta cha. ( asaM. khijjAhiM ussapiNIosappirNa hiM avahIra ti kAlao) 5.janI apekSA / asaMkhyAta utsarpiNa ane apasarpiNI kALanA jeTalA samaye heya che, teTA 2. (kheto asaMkhijjAo seDhIo payararasa asaMkhijjaibhAge, tAsiNaM seDhINa vikkhaMbhasUI sakhejjajoyaNasayavaggapalibhAgo payarassa) tama kSetranI apekSA emanuM pramANa A pramANe che ke prataranA asaMkhyAtamAM bhAgamAM AvelI je asaMkhyAta ezio che te zreNienA jeTalA pradeza che, teTalA pradeza pramANa eo che eTale ke vyaMtaronA A baddha vaikriyazarIra prataranA asaMkhyAtamAM bhAgamAM vartamAna asaMkhyAta zreNirUpa che. zaMkA-pratAnA asaMkhyAtamA bhAgamAM vartamAna asaMkhyAta jana keTIo paNa hoya che. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 217 vyantarAdInAmaudArikAdizarIrani0 471 iha gRhyante ? iti cedAha-'tAsi NaM seDhINaM' ityAdi / tAsAM zreNInAMmAra saM. khyeyabhAgAya'saMkhyeyazreNInAM viSkambhasUciriha gRhyate, na tu pratarAsaMkhyeyabhAgavaya'saMkhyeyayojanakoTayAtmakakSetravartinama zreNiH / atra vikammasUciH paJcendrigatiryagyoniviSkambhamUverasaMkhyeyaguNahInA bodhyA / iyaM viSkambhAviH kriyatmamANA gRdyate ? ityAha - 'saMkhyeyayojanazatavargapratibhAgaH pratarasya' iti / patarasya= patarasambandhIsaMkhyeyayojanazatavargamatibhAgaH=khyeyayojanazatAnAM yo vargaH-vargamUlaM tadrUpo yaH pratibhAgaH aMzaH tatsamAgA viSkammasUcirityarthaH / ayaM bhAvaH-viSkambhamacyAH pratipadezakaikavyantarabakriyazarIreNa vyAptam / tata ekaikapradezAta patisamayam ekaikazarIrApaharaNena yAtratA samayena vi0 samUciH zarIrarahitA to kyA itane kSetra meM vartamAna jo nabhAzreNiyAM hotI haiM ve yahA~ gRhIta huI haiM ? . uttara--isa prakAra kI ye zreNiyAM yahAM grahaNa nahIM kI gaI haiM, kintu pratara ke asaMkhyAve bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM kI viSkaMbhasUci hI yahAM grahaNa kI gaI hai| viSkaMbhaci paMcendriyatiryaJcoM kI baddha audArikazarIra kI viSkaMbhamUci se asaMkhyAta guNahIna jAnanI caahiye| yahI yAta sUtrakAra ne 'saMkhejjajoyaNasayavaggapalibhAgo payarassa' isa sUtrapATha se vyakta kI hai arthAt sau saMkhyAta thojanoM kA vargamUlarUpa jo aMza haiM, usa aMzarUpa yahA~ viSkaMbhasUci lI gii| isa viSkaMbhasUci kA pratipradeza eka eka vyantara ke baddha kriya zarIra se vyApta hai| isa viSkaMbha sUci ke eka eka pradeza se pratisamaya eka eka dhantara zarIra kA apahAra karane para vaha viSkamasUci samUcI te zuM A kSetramAM vartamAna je nabhA zreNio hoya che, temanuM ahIM grahaNa karavAmAM AvyuM che? uttara-A jAtanI nabhA zreNio atre grahaNa karavAmAM AvI nathI, parantu prataranA asaMkhyAtama bhAgamAM vartamAna asaMkhyAta zreNionI viSkarbhasUci ja atre grahaNa karavAmAM AvI che. viSkabhasUci paMcandriyatiyAnI baddha audArika zarIranI viSkabhasUcinI apekSA e asaMkhyAtagaNI hIne javAna, mena pAta sutra "saMkhejjajoyaNasayavagapalibhAgo payarassa" mA sUtra 13 vyata che. meve sosaNyAta yaunAnA vargamULa rUpa je aza che, te aMza rUpa ahI vibhasUci grahaNa karavAmAM AvI che. A viSphabhasUcino pratipradeza eka eka vyaMtaranA baddha vaikiya zarIrathI vyApta che. A viSphabhasUcinA eka eka pradezathI pratisamaya eka eka vyaMtara zarIrane apahAra karavAthI te viSkaci samuci jeTalA sama Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre syAttAvatpramANAstatpradezA bodhyA / viSkambhamUcistu asaMkhyeyaiH samarthairiktA: svAdatastarapadezA api asaMkhyeyA vijJeyA / itthaM ca kSetrato'saMkhyeyapradezasama - saMkhyakAni vyantaratraddhavaikriyazarIrANi vodhyAnIti / vyantarANAM muktAni vaikriyazarIrANi audhi maudArikazarIravad vodhyAni / AhArakazarIrANi akSurakumArAdArakazarIraSad bodhyAni / vyantarANAM tainasakArmakazarIrANi svavaikriyazarIrabad jitane samaya meM una zarIroM se rikta ho jAtI hai, utane samaya pramANa pradeza usa viSkaMbhasUci ke jAnanA cAhiye / arthAt yaha viSkaMbhasUci isa prakAra se rikta karane para asaMkhyAta samayoM meM hI rikta hogI / isaliye isa viSkaMbhamUci ke pradeza bhI asaMkhyAta hI mAnanA cAhiye / isa prakAra se vicAra karane para yahI niSkarSa nikalatA hai ki vyantara devoM ke baddha vaikriya zarIroM kA pramANa kSetra kI apekSA asaMkhyAta pradeza pramANa hai- arthAt ye asaMkhyAta haiN| (mukkellyA jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyacyA) vyantara devoM ke mukta vaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya mukta audArika zarIra ke jaisA anaMta hai / (AhAragasarIrA duvihA vi jahA asurakumArANaM tahA bhANighavyA) baddha aura mukta AhAraka zarIroM kA pramANa asura kumAroM ke ina donoM prakAra ke AhAraka zarIroM ke pramANa ke jaisA jAnanA cAhiye / tAtparya yaha ki 'vyantaradevoM meM baddha audArika zarIroM ke jaisA baddha AhAraka zarIra nahIM hote haiN| muktaprahArakazarIra mukta audArika zarIroM ke jaisA sara yamAM te zarIrAthI krita thaI jAya che, teTalA samaya pramANu pradeza te viSNubhasUcinA jANuvA joie. eTale A viSphalasUci A rIte zciMta karavAthI asakhyAta samayeAmAM ja rikata (khAlI) thaze. eTalA mATe A A vizvabha sUcinA pradeze paNa asakhyAta ja mAnavA joIe. A pramANe vicAra karavAthI A niSkarSI nIkaLe che ke byatara devAnA khaddha vaikriya zIrAnu pramANa kSetranI apekSA asakhyAta pradeza pramANuM che. eTale ke ee| asa khyAta che. (mukkellyA jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA) vyatara hevAnA bhukta vaiDiya zarIranu pramANu sAmAnya muDeMta mohArika zarIranI prema anaMta che / AhAragasarIrA duvidhA vi jahA asurakumArANaM tathA bhANiyavvA) maddha bhane bhukta bhAra zarIrAnu pramANu asurakumAranA anne prakAranA AhAraka zarIrAnA pramANunI jema jANavAM joie. tAtparya A pramANe che ke 'nyantara devAmAM khaddha audAki zarIrAnI jema buddha AhAraka zarIre hAtAM nathI. mukata AhAraka zarIra. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 217 vyantarAdInAmaudArikAdizarIrani0 473 anaMta hote haiN| (vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaDyA AyagarIrA paNNatA ?) he bhadanta ! vyantaradevoM ke kitane taijasazarIra kahe gaye haiM ? (gothamA) he gautama ! (jahA eesi ceva veubdhiyazvarIra tahA teyaga. sarIrA ANiyavA) jisa prakAra ke inake vaikriya zarIra kahe gayeM haiM, vaise hI inake taijasa zarIra jAnanA caahiye| arthAt baddhavaikriya ke jaisA inake baddha taijasa zIra asaMkhyAta hote haiM aura mukta taijasa zarIra mukta kriyazarIra ke jaisA pramANa meM anaMta hote hai / (evaM kammaya sarIrA vi bhANiyacA) isI prakAra se kArmaNa zarIroM kA pramANa bhI jAnanA caahiye| (joisiyANaM bhaMte ! kevaDyA orAliyasarIrA: paNatA ? goyAmA jahA neraiyANaM tahA bhANiyabA) he bhadanta / jyotiDaka devoM ke audArika zarIra kitane kahe gaye haiM ? he gautama ! jyatibakoM ke audArika zarIra nArakoM ke audArika zarIroM ke jaisA kahe gaye haiM-arthAt-ddha audArika zarIra to jyotiko ke hote nahIM haiM / nukta audArika zarIra hote haiM, so ve pUrvabhavoM kI apekSA hote hai, isaliye inakA pramANa anaMta haiM / (joisiyA NaM bhaMte kevaDyA veu. bhuta mIhAri4 zarIrAnI resa mana ta hAya che. (vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA vyagasarorA, paNNattA ?) santa ! vyatara hevana sazarIra ai .. pAmA mAyA cha ? (goyamA) gautama ! (jahA eesiM ceva veThabviyasarIrA tahA kheyagasarIrA bhANiyavA) 2 pramANe zamana yshrii| apAmA AvyAM che, te pramANe ja emanAM tejasa zarIra vize paNa jANavuM joIe. eTale ke baddha vaikiyanI jema emanAM baddha taijasa zarIra asaMkhyAta hoya che. ane mukata tejasa zarIre mukta vaikriyazarIranI jema pramANamAM anaMta heya cha, (evaM kammayasarIrA vi bhANiyavyA) mA prabhA zarIrAtuM prasAra 5 me. (joisiyAgaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA paNNattA ? goyamA jahA neraiyANa tahA ANiyavvA) 7 mata ! nyAti havAnA mohArika zarIre keTalAM kahevAmAM AvyAM che ? he gautama ! jatiSkanA audArika zarIre nArakenA audArika zarIranI jema kahevAmAM AvyAM che. eTale ke baddha audArika zarIra te tiSkanA hatAM nathI mukata dArika zarIre hoya che. te pUrvajanI apekSAthI heya che. eTalA mATe emanuM pramANa sanata cha. (joisiyANaM bhaMte kevaiyA veuvviyasarIrA paNNattA) . . Rod! a060 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anuyogadvArasUtre ghodhyAni / jyotiSkANAmaudArikazarIrANi nairayikaudArikavad bodhyAni / tathA jyotiSkANAM vaikriyazarIrANi baddhamukteti dvividhAni / tatra yAni tAni baddhAni tAni asaMkhyeyAni vodhyAni / tAni zarIrAgi asaMkhyeyotsapiNyavasapiNIsamayarAzisamasaMkhyakAni kAlataH / kSetrataH pratarAsaMkhyeyabhAgavayaMsakhyeyazreNigatapadezamamANAni vaddhavaikriyazarIrANi / atra tAsAM zreNInAM viSkambhasUci hyate / iyaM viSkammatiH vyantaraviruzambhamUcyapekSayA saMkhyeyaguNA bodhyA, jyotiSkANAM vyantarApekSayA saMkhyeyaguNatvena mahAdaNDake paThitatvAt / iyaM bviyasarIrA paNNatA) he bhadanta ! jyotiSkadevoM ke kitane vaikriyA zarIra kahe gaye haiM / (goyamA!) he gautama ! (veubviyasarIrA duvihA paNNattA) vaikriyazarIra do prakAra ke kahe hue hai| (taM jahA) ve isa prakAra se haiM-(baddhellayA ya mukkelyA ya) eka baddha vaikriya zarIra dUsare mukta vaikriyazarIra / (tastha NaM je te baddhellayA jova tAsi NaM seDhINaM vikkhabhasUI be chappaNNaMgulasayavaggapalibhAgo payarassa) inameM jo ghe paddha vaikriyazarIra haiM ve asaMkhyAta haiN| asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke jitane samaya hote haiM, utane ve kAlakI apekSA se haiM / kSetra kI apekSA se inakA pramANa pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM ke barAbara hai| yahAM para ina zreNiyoM kI viSkaMbhasUci grahaNa kI gaI hai| yaha viSkamamUci vyantaroM kI viSkaMbhasUci kI apekSA saMkhyAta guNI hai / kyoMki jyotiSkoM kA pramANa vyantaroM ke pramANa kI apekSA saMkhyAta guNA mahANDala ne kahA cyAti havAnA eai vaiyi shrii| apAmA mAyAM cha, (goyamA ) he gautama (veuvviyasarIrA duvihA paNNattA) vaiThiya shriire| me prAranA apAmA mAyAM che. (taM jahA) a maare| ma pramANe che. (baddhellayA ya mukkellayA ya) vaiThiya zarIra bhane mI bhuta vaiThiyazarI2 (tastha NaM je ve baddhellayA jAva tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI be chappaNNaMgulamayavaggapalibhAgo payarassa) mAmA 2 mayi shrii| cha, te asaNyAta che. asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNa kALanA jeTalA samaye hoya che, teTalA te kALanI apekSAe che. kSetranI apekSAe emanuM pramANa prata2nA asaMkhyAtamA bhAgamAM vartamAna asaMkhyAta zreNinA pradezonI barAbara che. ahI A zreNionI vikabhasUci grahaNa karavAmAM AvI che. A viSphabhasUci vyaMtaronI viEbhasUcinI apekSAe saMkhyAtagaNuM che. kemake jAtiSkonuM pramANu yaMtaranA pramANanI apekSA saMkhyAta gaNA Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 217 vyantarAdInAmaudArikAdizarIrani0 75 viSkambhasUciH kiyatmamANA gRhyate ? ityAha-dviSaTpaJcAzadaGgulazatavargamatibhAgaH pratarasyeti / pratarasya patarasambandhI dviSaTpaJcAzadagulazatavargamatibhAga:dviguNitaM yat SaTpaJcAzadadhikamaGgulazataM-dvAdazAdhikamaGgulazatatrayam , tasya yo varga: vargamUlaM tadrUSo yaH pratibhAgaH aMzastatmamANA viSkambhasUcirityarthaH / asyAM viSkambhamUcyAmasaMkhyeyAH pradezA bhavanti / itthaM ca kSetrato vaikriyazarIrANi viSkambhasUcimadezasamasaMkhpakAni bodhyAnIti bhAvaH / muktAni vaikriyazarIrANi audhikaudArikavad bodhyAni / AhArakazarIrANi nairayikAhArakazarIravad bo. gayA hai| yahAM viSkaMbhasUci kA pramANa pratara saMbandhI dviSaTpaJcAzadagulazatavargapratibhAgarUpa liyA gayA hai| arthAt 256 pratarAMguloM kA vargamUlarUpa jo pratibhAga-aMza-hai usa aMzarUpa yahAM viSkaMbhasUcilI gaI haiM / isa viSkaMbhastUci meM asaMkhyAta pradeza hote haiM / isa prakAra kSetra kI apekSA jyotiSka devoM ke vaikriyazarIra vikabhasUci ke pradezoM ke barAbara haiN| (mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA mANiyanyA) jyotiSka devoM ke mukta vaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya mukta audArika zarIroM ke pramANa tulya jAnanA cAhiye / sAmAnya mukta audArikazarIroM kA pramANa anaMta kahA gayA hai-ataH isake mukta vaikriyazarIroM kA pramANa bhI anaMta hai| (AhArayasarIrA jahA nerahayANa tahA bhANiyacA) jyotiSka devoM ke AhAraka zarIroM kA pramANa nArakiyoM ke AhAraka zarIroM ke pramANa barAbara jAnanA mahAdaMDakamAM kahevAmAM AvyuM che. ahIM viSkabhasUcinuM pramANa pratara saMbaMdhI dvi Sa paMcAzadaMgula zatavamAM pratibhAga rUpa grahaNa karavAmAM AvyuM che. eTale ke 256 pratarAMgulenA vargamULa rUpa je pratibhAga aMza che. te aMza rUpe ahIM viSkabhasUci grahaNa karavAmAM AvI che. A viSphabhasUcimAM asaMkhyAta pradeza hoya che. A pramANe kSetranI apekSA jyotiSka denA vaiThiya shrii| vimasUthinI prazAnI parAmara cha. (mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA) yAti devAnA bhuta vAya zarIronuM pramANa sAmAnya mukta audArika zarIrenA pramANa tulya jANavuM joIe. sAmAnya mukta audArika zarIranuM pramANa anaMta kahevAmAM AvyuM che. eTalA mATe emanA mukta vaikriya zarIranuM pramANa paNa anaMta che. (mAhAragasarIrA jahA nerayANaM tahA bhANiyavA) yAti, devAnA mAlA, zarIrenuM pramANa nArakIonA AhAraka zarIranA pramANa tulya jANavuM joie, Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 anuyogadvArasUtre dhyAni / taijasakArmaNazarIrANyeSAM svakriyazIravad bodhyAni / tathA-vaimAnikA. nAmaudArikazarIrANi nairayikaudArikazarIravad vodhyAni / vaimAnikAnAM vaikriyacAhiye / nArakiyoM ke baddha AhAraka zarIra nahIM hote haiN| isaliye jyotiSka devoM ke bhI AhAraka zarIra nahIM hai / mukta AhAra kazarIroM kA pramANa, vahAM mukta audArika zarIro ke jaisA anaMta kahA gayA hai so yahAM para bhI inakA pramANa itanA hI jAnanA cAhiththe / (teyagakamyasarIrA jahA eeli ceva veciyasarIrA tahA mANiyacA) jyotiDakadevo ke baddha, mukta taijasa aura kArmaNa ina do zarIroM kA pramANa inake baddha mukta kriyazarIra ke pramANa tulya kahA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye / inake baddha vaikriyazarIroM kA pramANa asaMkhyAta aura muktavaikriyazarIroM kA pramANa anaMta kahA gayA hai, usI prakAra se inake baddha taijasakArmaNazarIroM kA pramoNa asaMkhyAta aura nukta tejala kArmaNa zarIroM kA pramANa anaMta hai / (vemANiyANaM bhaMte ! keva. iyA orAliyasarI paraNatA ) he bhadanta ! vaimAnika devoM ke audArika zarIra kitane kahe gaye haiM ? (goyamA !) he gautama / (jahA~ neraha. yANaM tahA bhANiyavyA) jisa prakAra se nArakoM ke audArika zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai usI prakAra se vaimAnika devoM ke bhI audArika zarIroM kI prarUpaNA samajhanI cAhiye / (vemANiyANaM bhaMte ! kevnA2kIonA baddha AhAraka zarIre hatAM nathI. eTalA mATe jyotiSka denA pazu AhAraka zarIre nathI. mukata AhAraka zarIranuM pramANa tyAM mukata audArika zarIranI jema anaMta kahevAmAM AvyuM che. te ahIM paNa manu prabhAra me oned naye. (veyagakammayasarIrA jahA eesiM ceva veubviyasarIrA tahA bhANiyavA) yAti hevAnA ma, bhuta tejasa ane kAzmaNa A be zarIrenuM pramANa emanAM baddhamukatakriya zArIranA pramANu tulya kahevAmAM AvyuM che. ema jANavuM joIe, emanAM baddhakriya zarIrenuM pramANa asaMkhyAta temaja mukatavaikriya zarIranuM pramANa anaMta kahevAmAM AvyuM che. A pramANe emanA baddha taijasakAmaNa zarIranuM pramANa masa jyAta bhara bhuta tara | zarIrAnu prabhAra sanata cha. (vemANiyANaM bhaMte kevaiyA orAliyasarIrA paNNattA) 3Ata! vaimAnikAnAM mohAra shrii| 2ai aAmA mAvyAM cha? (goyamA!) 3 gItama! (jahA neraiyANaM tahA bhANiyavvA) 2bha nAnA mohari zarI3 nI 35 karavAmAM AvI che, te pramANe ja vaimAnika denA dArika zarIranI Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 217 vyantarAdInAmaudArikAdizarIrani. 4 zarIrANi baddhamukteti dvividhAni / tatra khalu yAni tAni baddhAni tAni khalu asaMkhyeyAni / tAni kAlato'saMkhyeyotsapiNyavasarpiNIsamayarAzitulyAni / kSetrataH-matarasya asaMkhyeyabhAge'saMkhyeyAH zreNayaH-pratarAsaMkhyebhAgavIsaMkhyeyazreNigatapadezapamANAni baddhavaikriyazarIrANi bodhyAni / atra tAsAM zreNInAM viSkambhasUci hyate / iyaM viSkambhasUciH kiyatyamANA gRhyate ? ityAha-aGgula. dvitIyavargamUlaM tRtIyavargamUlena pratyutpanna-guNitam / ayaM bhAvaH-aGgulapramANe iyA veuvviyasarIrA paNNatA ?) he bhadanta ! vaimAnika devoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gaye hai ? (jozamA) he gautama ! (veuviya sarIrA dudhihA paNNatA) sAmAnya tathA vaikriya zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM / (taM jahA) jaise (bahellayA ya muzkellayA ya) eka baddha vaikriyA zarIra dUsare mukta kriyazarIra / (tastha NaM je te baddhellayA teNaM asaM. khijjA, asaMkhejjAhiM ussappiNI osatiNIhiM abahIti kolo, khettao asaMkhijjA seDhIo patharassa asaMkhejjahabhAge) inameM jo vaimAnika devoM ke paddhavaikriyazarIra haiM ve sAmAnya se asaMkhyAta haiN| kAla kI apekSAinakA pramANa asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke jitane samaya haiM, utanI saMkhyApramANa hai aura kSetra kI apekSA pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM kI jitanI pradezarAzi hotI hai utane haiN| (tAsi NaM seDhINa vizkha masUI aMgulaSIyavaggamUlaM 535 / viSa sama . (vemANiyANaM bhaMte ! kevaiyA veThabviya sarIrA paNNatA ?) mahata! mAni yAnA yi shrii| khai prazasa thayeai cha ? (goyamA !) gautama! (veubdhiyasarIrA duvihA paNNatA) sAmAnya 35mAM vaiSya zarIza 2 mAranA apAmA mAyA cha. (taM jahA) bha? (baddhelyA ya mukkelyA ya) me ma vaiThiya zarI2 ana bhI bhuta vaiThiya zarIra (tattha NaM je ve baddhellayA te gaM asaMbijjA, asaMkhenAhiM usmapiNI osappiNIhiM bhavahIraMti kAlao, khettao asaMkhijjA seDhIko payarassa asaM. khejjaibhAge) AbhA 2 mAni vAnA mayi shrii| cha ta saamaanyanI apekSA asaMkhyAta che. kALanI apekSA emanuM pramANa asaMkhyAta utsapiNI ane avasarpiNI kALanA jeTalA samaya che, teTalI saMkhyA pramANa che ane kSetranI apekSA prataranA asaMkhyAtamAM bhAgamAM vartamAna asaMkhyAta zreNiyAnI 24ii prazazi DAya cha. ai cha (tAsi gaM seDhI gaM vikkhaM bhasUI aMgulabIiyavaggamUlaM taiyavaggamUlapaDuppaNa) mI mA zreNiyAnI Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre bhatarakSetre tatvato'saMkhyeyAH zreNayaH santi / tathApi tA asatkalpanayA SaTpazcA zadadhikazatadvayAtmikA (256) bhavanti / tatra prathama vargamUlaM SoDaza (16), dvitIyaM catvAraH (4), tRtIyaM dvau (2) / atra dvitIyavargamUlaM catuHsaMkhyAtmakaM tRtIyavargamUlena dvikalakSaNena guNitamaSTasaMkhyAtmakaM bhavati / itthaM ca tattvato'saMkhyeyA api zreNayaH kalpanayA'STau zregayo vodhyAH / athavA-aMgulatRtIyavargamUlaM. ghanapramANamAtrAH zreNayaH / aGgulatRtIyavargamUlaM dvau, tasya yad ghanamamANamaSTau tahayavaggamUlaM paDuppaNNaM) yahAM para ina zreNiyoM kI viSkaMbhasUci. hI kI gaI hai| isa viSkaMbhasUci kA pramANa yahAM tRtIya vargamUla se guNita aMgula ke dvitIya vargamUlarUpa liyA gayA hai| tAtparya isakA yaha hai ki aMgula pramANa pratara kSetra meM tattvataH asaMkhyAta zreNiyA~ hotI haiM-inhe hama kalpanA se isa prakAra se samajhaleM, phi mAnalo ye asaMkhyAta zreNiyA~ 256 rUpa haiM / inakA aba vargamUla nikAlo-to 256 kA vargamUla 16 AtA hai / yaha prathama vargamUla hai / dvitIya vargamUla 4 AtA hai| aura tIsarA vargamUla 2 AtA hai / isa dvitIyavargamUla 4 ko tRtIyavargamUla 2 se guNA karane para 8 Ate haiN| ina 8 ko hama asaMkhyAta zreNiyoM kI vikaMbhamuci mAnale / so ina asaMkhyAta zreNiyoM kI ginatI pradeza rAzi hogI utane baddhavaikriyazarIra kSetra kI apekSA ina vaimAnika devoM ke hote haiN| (ahava NaM aMgula taiyavaggaH mUlaghaNappamANamesAo leDIo) athavA-yahAM para aMgula ke tRtIya vikaeN bhasUci ja grahaNa karavAmAM AvI che. A viSphabhasUcinuM pramANa ahIM tRtIya vargamULanI sAthe guNita aMgulanA kItiya vargamULa rUpa grahaNa karavAmAM AvyuM che. tAtparya A pramANe che ke aMgulanA pramANa pratara kSetramAM tatvataH asaMkhyAta zreNio hoya che. emane ApaNe kalpanAthI A rIte samajI zakIe chIe ke mAne ke asaMkhyAta zreNio, 256 35 che. emanuM vargamULa kADhIe te 256 nuM vargamULa 16 Ave che. A prathama vargamULa che. dvitIya vargamULa 4 Ave che. ane tRtIya vargamULa 2 Ave che. A bIjA vargamULa 4 ne trIjA vargamULa 2 nI sAthe guNita karavAthI 8 Ave che, A 8 ne ApaNe asaMkhyAta zreNionI vikAsUci mAnI zakIe. te A asaMkhyAta zreNionI gaNatrI pradeza rAzi thaze ane teTalA ja pddhvaitthiyshrii2| kSetrI apekSA mAni: devAnA DAya che. (ahavaNa aMgalataiyavagAmUlaM ghaNappamANamettAo kheDhIo) atha-si manA Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 217 vyantarAdInAmaudArikAdizarIrani0 479 tAvanmAtrAH zreNayaH / arthastu pUrvoktaeva / etAvatyamANA cAtra visskmbhsuucioNdhyaa| muktAni vaikriyazarIrANi audhikaudArikazarIravad bodhyAni / AhArakazarIrANi nairayikAhArakazarIravad bodhyAni / taijasakAmakazarIgaNi tu eteSAmeva vargamUla kA ghana karane para jo saMkhyA AtI hai, tatpramANa ye zreNiyAM lI gaI haiM, aiptA jAnanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki-'aMgula kA tRtIya. vargamUla 2 AyA hai| usakA ghana karane para ATha Ate haiN| so ATha ko hama kalpanA se asaMkhyAta zreNiyAM kI viSkaMbhasUci mAna leN| isa prakAra pUrvokta kathana aura isa kathana meM kevala zabdoM kAhI bheda hai, artha kA koI bheda nahIM hai / jo artha Upara kahA gayA hai vahI artha yahAM para kahA gayA hai| (mukkellayA jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA) mukta vaikriyazarIroM kA pramANa yahA~ para sAmAnya mukta audArikazarIroM ke pramANa ke jaisA anaMta jAnanA cAhiye / (AhA. ragasarIrA jahA nerajhyANaM) baddha aura mukta AhAraka zarIroM kA pramANa yahAM nAraka jIvoM ke baddha mukta AhAraka zarIroM ke pramANa ke jaisA jAnanA caahiye| jisa prakAra nArakoM ke baddha AhAraka zarIra nahIM hote haiN| usI prakAra vaimAnika devoM ke bhI baddha AhAraka zarIra nahIM hote haiN| parabhavoM ke zarIroM kI apekSA ye mukta AhAraka zarIra hote haiM, so inakA pramANa yahAM nArakoM ke mukta AhAraka zarIroM ke tRtIya vargamULanA ghana karavAthI je saMkhyA Ave che, tamAruM A zreNio grahaNa karavAmAM AvI che. ema jANavuM joIe, tAtparya A pramANe che ke aMgulanuM tRtIya vargamULa 2 AvyuM che. tenuM ghana karavAthI 8 Ave che. te AThane ame kalpanAthI asaMkhyAta zreNionI viSkasUci mAnI laIe A pramANe pUkata kathana ane A kathanamAM phakata zabdone ja taphAvata che. arthane taNAvarta nathI. je artha upara lIdhe che te ja rIte ahIM paNa sevAmA maany| che (mukkelyA jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA) sukata vakriya zarIranuM pramANa ahIM sAmAnya mukata audArika zarIranA pramAshnii ma sanata naye. (AhAragasarIrA jahA neraiyANaM) ma ma2. sukata AhAraka zarIranuM pramANu ahIM nAraka jIvAnA baddha mukata AhAraka zarIranA pramANanI jema jANavuM joIe jema nArakenA baddha AhAraka zarIra hotAM nathI, temaja vaimAnika denA paNa baddha AhAraka zarIra hatAM nathI. parabhanA zarIranI apekSA A mukata AhAraka zarIra hoya che. te emanuM pramANu ahIM nArakAnAM mukata AhAraka zarIranI jema Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre vaikriyazarIravad vodhyAni / prakRtamupasaMharannAha - tadetatsUkSmaM kSetrapalyopamamiti / itvaM sUkSmavyavahAro mayavidhamapi kSetrapalyopamaM prarUpitamiti sUcayitumAha-detat kSetropamamiti / itthaM palyopamaM nirUpitamiti mucayitumAha = tadetat palpopamamiti / tadeva 'samayAvaLiyahunA' ityAdigAthA nirdiSTAstadupalakSitAzca sarve'pi kA vibhAnA nirUpitA iti sUcayitumAha-va dekha / ibhAganiSpannamiti / itthaM casabhedaM kAlamamANaM nirUpitamiti dhimAha-vadetat kAla mANamati // mra. 217 // 480 atha bhAvamamANaM nirUpayati mUlam - se kiM taM bhApamANe ? bhAvapyamANe- tivihe paNNatte, taM jahA - guNappamANe nayapyamANe saMkhapyamANe ||suu0218|| jaisA anaMta hai / (teyagakamyagasarIrA jahA eeliM ceva veuniyArIrA tahA mANikanyA) taijasa aura kArmaNa zarIra inake hI vaikriyazarIroM ke jaisA jAnanA cAhiye / ( se taM suhume khettapaliovame-se taM khettapaliovame-se taM palio me se taM vibhAganiSkaNNe-se taM kAlapyamANe) isa prakAra yaha sUkSma kSetrapalyopama kA svarUpa hai / isake nirUpita ho ho jAne para vyAvahArika aura sUkSma ke bheda se do bhedavAle kSetrapatyopama kA svarUpa pUrNarUpa se nirUpita ho jAtA hai ataH kSetrapalyopaNa kA svarUpa bhI nirUpita ho cukA hai / 'samayAvaliyamuhuttA' ityAdi gAthA dvArA nirdiSTa samasta samayAdirUpa kAla ke vibhAga bhI nirdiSTa ho cuke / isa prakAra inake nirdiSTa ho jAne para sabheda kAla pramANa kA kathana samApta ho cukA // lU0 217 // anaMta che. (veyagakammayasarIrA jahAM eesiM ceva veuvviyasarIrA tahA bhANi - . yavvA) tesa bhane dharma zarIra zebhanA vaiDiya zarIrAnI prema yuvAM leNe. (se taM suDume khettapachiovame-se taM khettapalio me se taM palionamesevaM vibhAganiSkaNNe - se taM kAlapyamANe) yA prabhA sUkSma kSetrapatyeoSamanu svarUpa che. A nirUpita thai javAthI vyAvahArika ane sUkSmanA bhedrathI e bhedavALA kSetrapalcApamanuM svarUpa pUrNarUpathI nirUpita thaI jAya che, tethI kSetrapaDhyAyamanuH sva35 pa ni3Sita thaa| jayu he "samayAvaliyamuhuttA" ityAdi gAthA vaDe nirdiSTa samasta samayAdi rUpa kALanA vibhAga paNa nirdiSTa thaI cUkayA che. A rIte emanA nirdiSTa thavAthI sabheda kALa pramA zunuM kathana sapUrNa thaI gayuM che. sU0 2175 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 218 bhAvapramANanirUpaNam kachuM chAyA - atha kiM tat bhAvayamANaM 1, bhAvapramANaM trividhaM majJaptaM, tadyathAguNapramANaM, nayapramANaM, saMkhyApramANaM || su0 218 // TIkA 'se kiM taM bhAvapyamANe' ityAdi ziSyaH pRcchati - atha kiM tad bhAvapramANam ? iti / uttarayati - bhAvapramANambhavanaM bhAvaH = vastunaH pariNAmo jJAnAdirvarNAdiztha, pramitiH pramANam, pramIyateneneti pramANam, pramIyate yattad vA pramANam / bhAga eva pramANaM bhAvamamANam / pramANazabdasya bhAvasAdhanapakSe vastuparicchedorthaH / vastuparicchedahetutvAd bhAvasya pramANatA bodhyA / tad bhAvapramANaM guNapramANanayapramANa-saMkhyApramANeti trividham // 0 218 // aba sUtrakAra bhAvapramANa kA nirUpaNa karate haiM-'se kiM taM bhAvapyamANe' ? ityAdi / zabdArtha - - ziSya pUchatA hai ki (se kiM taM bhAvapyamANe 1) he bhadanta ! pUrva nirUpita vaha AvapramANa kyA hai ? uttara--(bhAvapyamANe tivihe paNNatte) bhAvapramANa tIna prakAra kA prajJapta huA hai / (vaM jahA) ve usake prakAra ye hai- ( guNappamANe, nayappamANe, saMkhaSpamANe ) eka gugapramANa, dUsarA nayapramANa aura tIsarA saMkhyApramANa / bhAvArtha--'bhavanaM bhAvaH' yaha bhAva zabda kI vyutpatti hai| isakA 'artha honA hai 'aisA hai / arthAt jo hotA hai, vaha 'bhAva' hai / yaha bhAva vastu kA pariNAma rUpa par3anA haiM / vastu kA pariNAma jJAnAdirUpa athavA varNAdirUpa hotA hai / pramiti kA nAma pramANa hai, athavA vastu jisa have sUtrakAra bhAva pramANanuM nirUpaNa kare che. "se ki ta bhAvappamANe" ityAdi / zabdArtha - ziSya prazna 1re che hai (se ki ta bhAvapyamANe 1 ) De lahAMta ! pUnirUpita bhAva pramANa zuM che ? uttara--(bhAva pamANe tividde paNNatte) bhAva prabhAzubhAzu aAranu prajJapta thayesa che. (ta jahA) te ase yA prabhAye che. ( guNappamANe, nayappamANe, saMkhaSpamANe) prathama zuzuprabhANu, jItu nayaprabhAzu bhane tRtIya saMkhyAprabhAsa. AvAtha C , bhavanaM bhAvaH A bhAvazabdanI vyutpatti che. mAnA atha 'hAvAyAlu" thAya che. bheTate haiM ? hoya he te 'lava' 'che. yA lAva vastunA pariAma rUpa hoya che. vastunA pariNAma jJAnAdirUpa athavA varNAdirUpa hAya che pramitinuM nAma pramANa che; athavA vastu jenA vaDe jaMjIAya te pramANa che, a0 61 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre atha guNamamANa nirUpayati mUlam-se kiM taM guNappamANe ? guNapyamANe-duvihe paNNatte, taM jahA-jIvaguNappamANe ajIvaguNappamANe y| se kiM taM ajIvaguNappamANe? ajIvaguNappamANe-paMcavihe paNNate taM jahA-vaNNaguNappamANe gaMdhaguNappamANe rasaguNappamANe phAsaguNappamANe sNtthaanngunnppmaanne| se kiM taM vaNNaguNappamANe ? vaNNa'guNappamANe paMcavihe paNNatte, taM jahA-kAlavaNNaguNappamANe jAva ke dvArA jAnI jAve vaha pramANa hai athavA jo jAnA jAve vaha pramANa hai yaha pramANa zabda kA vyutpattilabhya artha hai| bhAvarUpa jo pramANa hai vaha bhAvapramANa hai, pramANa zabda kI vyutpatti jaba bhAvasAdhana pakSa meM kI jAtI hai taba vastu kA pariccheda hI pramANa zabda kA artha hotA hai| aura jaba pramANazabda kI vyutpatti karaNasAdhana meM kI jAtI hai taSa 'vastu jisa ke dvArA jAnI jAve baha pramANa hai' aisA artha labhya hotA hai| isa avasthA meM vastu bhAva-jJAnAdirUpa athavA varNAdirUpa bhAva se jAnI jAtI hai| isaliye yaha mAya pariccheda kA hetu ho jAtA hai| taba isameM pramANatA A jAtI hai| karmasAdhana pakSa meM jJAnAdi athavA varNAdirUpa bhAva guNarUpa se jAne jAte haiM isaliye ye svayaM pramANarUpa hote haiM / / 218 // athavA je jANavAmAM Ave te pramANa che, A pramANu zabdane vyutpatti labhya artha che. bhAva rUpa je pramANa che te bhAvapramANu zabdanI vyutpatti jyAre bhAva sAdhanapakSamAM karavAmAM Ave che, tyAre vastune pariccheda ja pramANu zabdano artha thAya che. ane jyAre pramANu zabdanI vyutpatti karaNa sAdhanamAM karavAmAM Ave che, tyAre "vastu jenA vaDe jaNAI Ave te pramANa che. e artha labhya thAya che. A sthitimAM vastu jJAnAdi rUpa athavA varNAdi rU5 bhAvathI jaNAI Ave che. eTalA mATe jyAre A bhAva paricchedane hetu thaI jAya che. tyAre AmAM pramANutA AvI jAya che, karmasAdhanapakSamAM jJAnAdi athavA vadi rU5 bhAva guNa rUpathI jANavAmAM Ave che, eTalA mATe A pite pramANarUpa hoya che. sU0 218. Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 219 guNapramANanirUpaNam 48 sukkilavaNNaguNaSpamANe / se taM vaNNaguNappamANe / se kiM taM gaMdhaguNappamANe ? gaMdhaguNappamANe- duvihe paNNatte, taM jahA- surakSa bhigaMdhaguNappamANe durabhigaMdhaguNappamANe / se taM gaMdhaguNappamANe / se kiM taM rasaguNappamANe ? rasaguNappamANe- paMcavihe paNNatte, : taM jahA - tittarasaguNappamANe jAva mahurarasaguNappamANe / se taM rasaguNappamANe / se kiM taM phAsaguNappamANe ? phAsaguNappamANeavihe paNNatte, taM jahA - kakkhaDaphAsaguNappamANe jAva lukkhaphAsaguNappamANe / se taM phAsaguNappamANe / se kiM taM saMThANaguNappamANe ? saMThANaguNappamANe- paMcavihe paNNatte, taM jahAparimaMDala ThANaguNapyamANe vaTTasaMThAnaguNappamANe taMsasaMThANaguNappamANe cauraMsasaMThANaguNappamANe AyayasaMThANaguNaSpamANe / se taM saMThANaguNappamANe / se taM ajIvaguNappamANe // sU0 219 // J chAyA - atha kiM tad guNapramANam ? guNapramANaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - jIvaguNapramANam ajIvaguNapramANaM ca / atha kiM tat ajIvaguNapramANam ? ajIvaguNaH pramANaM paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-varNaguNamamANaM gandhaguNapramANaM rasaguNapramANaM aba sUtrakAra guNa pramANa kA nirUpaNa karate hai-'se kiM taM guNappamANe ? ityAdi / zabdArtha - - (se kiM taM guNadhamANe) he bhadanta pUrvaprakrAnta guNapramANa kA kyoM svarUpa hai ? uttara- (guNaSpamANe duvihe paNNatte) guNapramANa do prakAra kI kahA gayA hai / (taM jahA ) ve prakAra ye haiM- (jIva guNappamANe ajIvaguNa have sUtrakAra zuzupramANanu nirUpaNa kare che. (se ki va guNappamANe ? ) tyAhi / zabdArtha - (se ki ta guNappamANe 1) he laDhata ! pUrva prAMta zuzuprabhA thunu 2135 vu' che ? uttara- (guNapamA duvihe paNNatte) guzuprabhASa meM abhAva hevAsA mAyuM che. (ta' jahA) te praromA pramAye the. (jIvaguNappamANe ajIba A Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uis: .. anuyogadvArasUtra sparzaguNapamANa saMsthAnaguNapamANam / atha kiM tad varNaguNapramANam , varNaguNamamANaM paJcavidha prajJaptaM, tadyathA-kAlavarNaguNapramANaM yAvat zuklavarNaguNapramANam / tadeta varNaguNanamANaM / atha kiM tat gandhaguNapramANam ? gandhaguNapramANaM, dvividha ppamANe) eka jIva guNapramANa aura dUsarA ajiivgunnprmaann| (se ki taM ajIvaguNappamANe ?) he madanta ! ajIva guNapramANa kA kyA svarUpa hai ? (ajIvaguNappamANe paMcabihe paNNatte) uttara--ajIva guNapramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai-- (taM jahA) jaise-(vaNNaguNappamANe, gadhaguNappamANe, rasaguNappamANe, phAsa guNappamANe, saMThANaguNappamANe) varNaguNapramANa, gaMdhaguNapramANa, rasaguNa pramANa, spazaguNapramANa, aura saMsthAna guNapramANa / (le ki taM vaNNagugappamANe 1) he bhadanta ! vaha varNaguNapramANa kyA hai ? (vaSNaguNappamANe paMcavihe paNNatte) varNaguNapramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) jaise-(kAlavaNNaguNappamANe jAva sukillavaNNaguNappamANe) kRSNavarNa guNapramANa yAvat zuklavarNaguNapramANa (se taM vaNaguNappamANe) isa prakAra yaha varNaguNapramANa hai / (se ki taM gaMdhaguNappamANe he bhadanta! vaha gaMdha guNapramANa kyA hai ? (gaMdhaguNappamANe duvihe paNNatta) gaMdhaguNapramANa do prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise guNappamANe) me 71 zubha prabhA bhane bhI mala gumAe (se ki ta ajIvaguNappamANe) D RE ! 571 puSpa prabhAnu 2135 cha ? (ajIvaguNappamANe paMcavihe paNNatte) ___ uttara- pramANa pAya prA2nu aHi mA0yu cha. (taM jahA) bho (vaNNaguNappamANe, gaMdhaguNappamANe, rakhaguNappamANe, phAsaguNappamANe, saMThANaguNappamANe) va guthupramANa, 4 guNapramANa, 2sa guzuprabhA, 55 gumAe bhane saMsthAna suzuprabhAra (se ki taM vaNNaguNappamANe 1) hai ! a qNa zuSapramANa zucha? (vaNNa guNappamANe paMcavihe paNNatte) paNa guNaprabhA pAMya prA2nu upAmA mAthyu cha. (tauM jahA) rema (kAlavaNNaguNappamANe jAva sukillavaNNaguNappamANe) garg zuSapramA yAvat zusa 1f zuSprabhAra (se taM vaNNaguNappamANe) 4 rIta mA varSa zupramANa che. (se ki ta gaMdhaguNappamANe) he mahata! te gadha zuzuprabhA cha 1.. (gaMdhaguNappamANe duSihe paNNatte) 25 guthuprabhA 2 mA 43. Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 219 guNapramANanirUpaNam 445 prajJaptaM, tadyathA-murabhigandhaguNapramANaM duramigandhaguNamamANam / tadetat gandhaguNapramANam / atha kiM tad rasaguNamamANaM ? rasaguNapamANaM paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-vikta rasagugamamANaM yAvat madhurarasaguNamamANam / tadetat rasaguNapramANam / atha ki tat sparzaguNapramANam ? sparzagugapramANam , aSTavidhaM prajJapta, tapathA-karkazasparzaguNapamANaM yAvat rUkSasparzaguNapramANam ? tadetat sparzaguNapamANam / atha kiM tava saMsthAnaguNapramANam ? saMsthAnaguNapramANaM paJcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-parimaNDala(surabhigaMdhaguNappamANe durabhigaMdhaguNappamANe) surabhigaMdhaguNapramANa aura durabhigaMdhaguNapramANa i(se taM gaMdhaguNappamANe) isa prakAra yaha gaMdhaguNapramANa hai| (se kiM taM rasa guNappamANe ?) he bhadanta / vaha rasa guNapramANa kyA hai ? (rasaguNappamANe paMcavihe paNNatta) rasa guNa. pramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise-(tittarasaguNa. ppamANe) tiktarasaguNapramANa (jAtra mahurarasaguNappamANe) yAvat madhurarasaguNapramANa (se taM rasaguNappamANe) isa prakAra se yaha rasa guNapramANa hai / (se kiM taM phAsaguNappamANe 1) he bhadanta ! vaha sparza guNapramANa kyA hai ? (phAsaguNappamANe aTThavihe paNNatte) sparzaguNa. pramANa ATha prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise (kakkhaDaphAsaguNapamANe jAva lukkhaphAsaguNappamANe) karkaza sparzaguNapramANa yAvat rUkSasparza guNapramANa (se taM phAsaguNappamANe) isa prakAra sparza guNa pAvi mA0yu cha. (ta jahA) rebha (purabhigaMdhaguNappamANe durabhigaMdhaguNapa. mANe) su2kha 5 gumA bhane 32li pramANu (seta gaMdhaguNe. pamANe) yA pramANe bhAgadha zuzuprabhAya che. (se kita' rasaguNappamANe) Baa! a 25 guSprabhAra zu cha 1 (rasaguNappamANe paMcavihe paNNatte) 21 YthuprabhA pAya mAranu upAmA mA0yu cha. (ta' jahA) 2 (tittarasaguNApamANe) titara zuprabhA (jAva mahurarasaguNapramANe) yAvat madhu22sazuSpapramANa mA prabhA che. (se taM rasaguNappamANe) mA 2sa zuprabhAga cha. (se ki taM phAsaguNappamANe 1) mata! 5 zuSapramANa zu ? (phAsaguNappamANe addhavihe paNNatte) 25 mA 42nu vAmAM mAyu che. (ta jahA) 2 (kakkhaDaphAsaguNappamANe jAva lukkha * phAsaguNappamANe) 4 25 zubhA yAta 36 25 zumAra (seta phAsaguNappamANe) mA pramANe mA 25 gumamA cha, (se ki ta saMThANaguNappamANe 1) hai Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 anuyogavAraste saMsthAnaguNapramANaM vRttasaMsthAnaguNapramANaM vyasrasaMsthAnaguNapramANaM catusrasaMsthAnaguNamamANam , AyatasaMsthAnaguNapramANam / tadetat saMsthAnaguNapramANam / tadetata ajIvaguNapramANam // sU0 219 // ... TIkA-'se ki ta' ityAdi: atha kiM tad guNapamANam ? iti ziSyapaznaH / uttarayati-guMNapramANampramitiH pramANam , pramIyate'neneti vA pramANam , pramIyate yattadvA pramANam / pramANa hai / (se kiM taM saMThANaguNappamANe ?) he bhadanta ! vaha saMsthAna guNa pramANa kyA hai ? (saMThANaguNappamANe paMcavihe paNNatte) uttara--saMThANa guNapramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai / (taMjahA) ase-(parimaMDalasaMThANaguNapamANe) parimaMDasaMsthAnaguNapramANa, (vaThThasaMThANaguNapamANe) vRttasaMsthAnaguNapramANa (taMtasaMThANaguNappamANe) yasra saMsthAnaguNapramANa (caura saMsaThANagugappamANe) caturasra saMsthAna. guNapramANa (ApathasaMThANa guNappamANe) AyatasaMsthAnaguNapramANa, (se taM saMThANaguNapamANe) yaha saMsthAnaguNapramANa haiM / (se taM ajIvaguNappamANe) isa prakAra pUrvaprakAnta ajIva guNapramANa haiN| bhAvArtha-yaha pahile spaSTa kara diyA hai ki 'pramANa zabda kI vyutpatti bhAva, karaNa aura karma ina tInoM sAdhanoM meM hotI hai| 'pramitiH pramANam' yaha pramANa zabda kI vyutpatti bhAvasAdhana meM hai| "pramIyate anena" yaha zabda kI vyutpatti karaNasAdhana pakSameM hai "pramIyate yat tatpramANam" yaha pramANazabda kA vyutpatti karma sAdhana. RE! sthAna YY 5mA cha 1 (saMThANaguNappamANe paMcavihe paNNatte) uttara-sthAna guNaprabhA pAMya 52nu apAmA mA0yu che. (ta jahA) 2 (parimaMDalasaMThANaguNappamANe) paribhaNa saMsthAna gumAe (vasaMThAga guNappamANe) vRttasa sthAna suprabhAta (tasasaMThANaguNappamANe) >ya sasthAna gumAe (cauraMsasaMThANaguNappamANe) yasa saMsthAna zumAra (AyayasaMThANaguNappamANe) bhAyata saMsthAna guthuprabhAra (se ta saMThANaguNappamANe) mA rIte sthAna YE pramANa cha. (se ta ajIvaguNappamANe) A pramANe pUrva prakAnta ajIva guNa pramANa che. bhAvArtha-AnI pahelAM spaSTa karavAmAM AvyuM che ke pramANa zabdanI yutpatti bhAva 425 mana 4 mA naye sAdhanAmA DAya che. 'pramitiH pramANam ' . pramANa zanI vyutpatti sA sAdhanamA che. 'pramoyate anena' mA prabhAra sanI 0yutpatti 4254 sAdhana pakSamA cha. 'pramIyate yat Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 219 guNapramANanirUpaNam 487 guNAjJAnAdayo varNAdayazca, taeva pramANam-amiti:vastuparicchedaH, tadetatvAd guNA api pamANam / guNaizca dravyaM pramIyate, guNAzca guNarUpatayA pramIyante / itthaM bhAvakaraNakamati nitayasAdhanapakSe'pi guNAnAM praamaannymnusndheym| idaM guNapramANaM jIvAjIvobhayabhedena dvividham / tatrAlpavaktavyatvAtmathamamajIvaguNapramANamuktam / vyAkhyA'sya prAyo nigadasiddhA / navaram-parimaNDalasaMsthAnaM valayAdivat , vRtmayogolakavat , vyatraM trikoNam-zRGgATakaphalavat , caturasra samacatuSkoNam , Ayatam-dIrghamiti // sU0 219 // pakSa meM haiM / yahA~ guNapramANa kA prakaraNa cala rahA hai isaliye bhAva sAdhanapakSa meM guNoM ko jAnane rUpa pramiti kA nAma pramANa hotA hai| guNa svayaM pramANabhUta nahIM hote-parantu jAnanArUpa kiyA guNoM kI hai, isaliye kriyA aura kriyAvAna meM abhedopacAra se guNoM ko pramANa mAna liyA jAtA hai / karaNa sAdhanapakSa meM "jisake dvArA jAnA jAve vaha pramANa hai" yaha pramANa zanda kI vyutpatti kahI gaI hai so guNoM se dravya jAnA jAtA hai isaliye guNapramANabhUta ho jAte haiM / karmasAdhana pakSa meM "jo jAnA jAve" vaha pramANa hai aisI pramANazabda kI vyutpatti huI hai-so guNa guNarUpa se jAne jAte haiM, isaliye guNapramANa haiN| isa prakAra bhAva karaNa aura karmasAdhana pakSa meM guNoM meM pramANatA kA anusaMdhAna kara lenA cAhiye / sUtrakAra ne jo vyutkrama se ajIva guNapramANa kA kathana kiyA hai usakA kAraNa yahAM alpavaktavyatA hai| valaya Adi kA jo AkAra hotA hai, vaha parimaMDala saMsthAna hai| ayovatpramANam' mA prabhAva zahanI vyutpatti sAdhana pakSamA che. bhahI guNa pramANunuM prakaraNa cAlI rahyuM che. tethI bhAvasAdhanapakSamAM gunA jJAna rUpa pramitinuM nAma pramANa hoya che, guNa jAte pramANabhUta hotA nathI, paraMtu jANavA rUpa kriyA guNenI che, eTalA mATe kriyA ane diyAvAnamAM ale. pacArathI guNene pramANa mAnI levAmAM Ave che. karaNasAdhana pakSamAM jenA vaMDe jANavAmAM Ave te pramANa che. A rIte pramANuzabdanI vyutpatti ApavAmAM AvI che. te guNethI dravya jANavAmAM Ave che tethI guNo pramANuNata thaI jAya che, kamasAdhanapakSamAM "je jANavAmAM Ave te pramANa che. A jAtanI pramANa zabdanI vyutpatti kahevAmAM AvI che eTalA mATe guNa, guccha rUpe jANavAmAM Ave che, tethI ja guNa pramANa che. A rIte bhAvakaraNa ane karmasAdhana pakSamAM guNemAM pramANutAnuM anusaMdhAna karI levuM joIe. sUtrakAre je vyutkamathI ajIva pramANunuM kathana karyuM che, tenuM kAraNa ahI a5 vakta Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre atha jIvaguNapramANaM nirUpayati mUlam - se kiM taM jIvaguNappamANe ? jIvaguNappamANe - tivihe paNNace, taM jahA- jANaguNappamANe, daMsaNaguNatpamANe, caritaguNappamANe / se kiM taM NANaguNatvamANe ? jAnaguNapyamANecaDavvihe paNNatte, taM jahA-paJcavakhe, aNumANe, ovamme, Agame / se kiM taM paJcakakhe ? paJcavakhe duvihe paNNatte, taM jahAiMdipaJcakakhe ya NoiMdiyapacaktre ya / se kiM taM iMdiyapaJcakakhe ? iMdiyapaJcavakhe paMcavihe paNNatte, taM jahA- soiMdiyapaccakakhe cakkhuriMdiyapaJcakakhe ghANidiyapaccakrale jiviMbhadiyapaJcakakhe phAsiMdiyapaccakakhe / se taM iMdiyapaccakakhe / se kiM taM NoiMdiyapaccakhe ? NoiMdiyapaccakakhe tivihe paNNatte, taM jahA-ohiNANapaccakakhe, maNapajavanANapaccakkhe, kevala nnaannpcckkhe| se taM NoiMdiyapaccakkhe | se taM paccakkhe ||suu0220|| chAyA - atha kiM tat jIvaguNamamANam ? jIvaguNapramANaM-trividhaM prajJasam tadyathA - jJAnaguNapramANaM, darzanaguNamamANaM cAritraguNapramANam / atha kiM tat jJAnagolaka kA jo saMsthAna hotA hai vaha vRttasaMsthAna hai| siMghAr3e ke AkAra jaisA jo AkAra hotA hai vaha vyastra saMsthAna hai / jisa saMsthAna meM cAroM kone barAbara hote haiM usa saMsthAna kA nAma caturasra hai / jo AkAra laMbA hotA hai, vaha Ayata saMsthAna hai / ye saba varNAdi guNa ajIva padArtha ke haiM isaliye inheM ajIvaguNapramANa meM rakhA hai || sU0 219 // 488 vyatA che. valaya vagerenA je AkAra hAya che. te parima'DaLa sasthAna che. ayeAgAlakanu je saMsthAna dvAya che, te vRtta sasthAna che. zigADAnA jevA je AkAra hAya che te vyastra sasthAna che, je saMsthAnamAM cAre cAra khUNAo kharAkhara hAya che, te saMsthAnanuM nAma caturasra che. je saMsthAnanA AkAra lAMkhA hAya te Ayatama sthAna che. A badhAM varNAdi guNa ajIva padArthanAM che tethI A pradhAne ajIvaguNu pramANamAM mUkavAmAM AvyAM che. / / sU0 219 / / 000 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 489 anuyogacandrikA TIkA sUtra 220 jIvaguNapramANanirUpaNam guNapramANam ? jJAnaguNapramANaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA- pratyakSam, anumAnam, aupamyam, AgamaH / atha kiM tat pratyakSa ? pratyakSaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathAindriyapratyakSaM ca no indriyapratyakSaM ca / atha kiM tat indriyapratyakSam ? indriyama * aba sUtrakAra jIvaguNapramANa kA nirUpaNa karate haiM'se kiM taM jIvaguNappamANe' ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM jIvaguNappamANe ?) he bhadanta ! jIvaguNapramANa kyA hai ? uttara-- ( jIvaguNappamANe tivihe paNNatte) jIvaguNapramANa tIna prakAra kA kahA gayA hai- (taM jahA) jaise (nANaguNappamANe daMsaNaguNapamANe, caritagujavamANe) jJAnaguNapramANa, darzana guNapramANa cAritraguNapramANa (se kiM taM gANaguNatvamANe) he bhadanta ! jJAnaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? (gANaguNacayamANe caDavvihe paNNatte) jJAnaguNapramANa cAra prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) usake ve prakAra ye haiM- (paccakkhe, aNumANe ovamme, Agame) pratyakSa anumAna upamAna, aura Agama (se kiM taM paccakhe ?) he bhadanta ! pratyakSa kA kyA svarUpa haiM ? ( paccakkhe dubihe paNNatte) vaha pratyakSa do prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA ) jaise- (iMdiyapaccakhe ya NoI diyapaccakkhe ya) eka indriya have sUtrakAra jIva guNapramANanuM nirUpaNa kare che. 'se kiM taM jIvaguNamANe' ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM jIvaguNappamANe 1 ) De mahAMta ! 7 zuSyu prabhAzu zu ? uttara--(jIvaguNappamANe tivihe paNNatte) va prabhASa zuaranu 'DevAbhAM a'vyu N che. (taM jahA) prema hai (nANa guNappamANe daMkhaNa guNappamANe, caritaguNappamANe) jJAna guSNu prabhANu, darzana gulu pramANu yAstriguNu prabhASa - (se kiM taM NANa guNappama Ne) he laDhata ! jJAnaguNu pramANunuM svarUpa kevu cha? (NANaguNatpamANe caubihe paNNatte) jJAnaguNu prabhASa yAra prahAra 'DevAbhAM mAnche ( jahA ) tenA prakAre mA prabhAye che. ( paccakkhe, aMNumANe, ovamme, Agame) pratyakSa anumAna, upamAna bhane bhAgama (se kiM taM paccakkhe) he laDhata ! pratyakSa 2435 he che ? ( paccakkhe, duvihe paNNatte) te pratyakSa me ahAranaM vAmAM Avyu che. (taM jahA ) prema hai (iMdiya paccavakhe ya No idiyapaccakkhe ya) thoDa rdhandriya pratyakSa bhane anya mohandriya pratyakSa a0 62 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre syakSa pazcavidha prajJapta, tadyathA-zrotrendripratyakSaM, cakSurindriyapatyakSaM ghrANendriya pratyakSaM jihvendriyapratyakSaM, sparzendriyapratyakSam / tadetat indriyapratyakSam / atha kiM tat no indriyapratyakSaM ? noindriyapatyakSa-trividhaM prajJaptaM, tadyathA-avadhijJAnamatyakSa, manaHparyatrajJAnapratyakSaM, kevalajJAnapratyakSam / tadetat no indriyamatyakSam / tadetat pratyakSam // sU0 220 // pratyakSa aura dUsarA noindriya pratyakSa / (se kiM taM iMdiyapaccakkhe) vaha iMdriyapratyakSa kyA hai ? (iMdiyapaccakkhe paMcavihe paNNatte) vaha indriya pratyakSa pAMca prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) ve prakAra ye haiM(poiMdiyapaccakkhe) zrotrendriya pratyakSa (cakkhuridiyapaccakkhe) cakSu indriya pratyakSa (ghAgidiyapaccakkhe) ghrANendriyapratyakSa (jibhidiyapaccakkhe) jihvA indriya pratyakSa (phAsidiyapaccarakhe) sparzanaindriya pratyakSa / (se taM iMdiyaparacakkhe) isa prakAra yaha indriya pratyakSa hai / (se kiM taM No iMdiyapaccakkhe) he bhadanta ! nohandriya pratyakSa kyA hai ? (jo iMdiyapaccakkhe tivihe paNNatte) no indriya pratyakSa tIna prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise-(ohiNANapaccarakhe, maNapajjavanANapaccakkhe, kevala nANapaccakkhe) avadhijJAnapratyakSa manaHparyavajJAnapratyakSa aura kevalajJAna pratyakSa / (se taM No iMdiyapaccarakhe) isa prakAra yaha noindriya pratyakSa hai / (se taM paccakkhe) yahI pratyakSa kA svarUpa hai| (se ki taM iMdiyapaJcakkhe) chandraya pratyakSa zu. 2135 cha ? (iMdiyapaccakkhe paMcavihe paNNatte) tendriya pratyakSa pAMya manu vAmAM mA0yu cha. (taM jahA) te 4aare| bhApramANe 2. (khoiMdiyapaccakkhe) zrotrendriya pratyakSa (cakkhuridiyapaccakkhe) yakSudhandriya pratyakSa (pANidiyapaccakkhe) prA0ndriya pratyakSa jibhidiyapaccakkhe) rasndriya pratyakSa (phAsidiya paccakkhe)15zana ndriya pratyakSa (se taM iMdiyapaccakkhe) mA pramANe mAndriya pratyakSa che. (se ki taM No iMdiyapaccakkhe) Rural Undriya pratyakSa zuche ? (jo iMdiyapaccakkhe tivihe paNNatte) na ndraya pratyakSa tra prA2nu apAmA mA0yu che. (taM jahA) 25 (ohiNANapazcakkhe, maNapajjavanANapaccakkhe kevalanANapaccakkhe) 14. vijJAna pratyakSa manaHpaya jJAna, pratyakSa bhara sajJAna pratyakSa (se taM No iMdiya paccakkhe) mA pramANe yA na draya pratyakSa che. (se ta paJcakkhe) Aja pratyakSanuM svarUpa che, Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 220 jIvaguNapramANanirUpaNam TIkA- 'se kiM taM jIvaguNappamANe' ityAdi atha kiM tat jIvaguNapramANam ? iti ziSyapraznaH / uttarayati - jIvaguNamANam - jIvasya ye guNAH- jJAnAdirUpAstadrUpaM pramANaM jJAnaguNapramANadarzana guNapramANecAritraguNapramANeti trividham / taMtra jJAnaguNapramANam jJAnarUpo yo guNastadrUpaM pramArNa pratyakSAnumAnaupamyAgameti caturvidham / tatra pratyakSam - aznute vyApnoti jJAnAtmanA'rthAn yaH so'kSo-jIvaH, akSaM=jIvaM prati pratigataM pratyakSam -'atyAdayaH krAntArthe dvitIyA' iti pratyakSam - arthasAkSAtkAreNa jIvasya yajjJAnamutpadyate 491 bhAvArtha -- isa sUtra dvArA sUtrakAra ne jIvaguNapramANa kA nirUpaNa kiyA hai-jisameM cetanA ho jAnane dekhane kI tAkata ho usakA nAma jIva hai / isa jIva ke jo jJAnAdika guNa hai ve jIvaguNa haiM / ina jIva guNoM kA prabhAga honA - arthAt jIvaguNoM kA svayaM pramANarUpa honA yaha jIvaguNa pramANa hai| jJAnaguNapramANa pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna ke bheda se cAra prakAra kA kahA gayA hai / pratyakSa zabda meM prati akSa aise do zabda hai / akSa zabda kA artha jIva hai / kyoMki yaha jIva jJAna se samasta padArthoM kA vyApta kara letA hai-jAna letA haiakSNoti - vyApnoti - jJAnAtmanA arthAn yaH so'kSaH " aisI akSazabda ko vyutpatti hai / so isa jIva ke prati pratigata ho vaha pratyakSa hai / yahAM " asyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyA" jIva meM isa sUtra se dvitIyA vibhakti huI hai / artha ke sAkSAtkAra se jo jIva ko jJAna utpanna AvArtha- -- yA sUtrapaDe sUtramAre lavaguNuprabhAnu ni3pa uyu che. jemAM cetanA hoya, jANavA, jovAnI zakti hAya te jIva che. mA jIvanA je jJAnAdika guNu che, te jIvaguNu che. A javaguNNAnu pramANu thavu, eTale ke jIvazu]Anu jAte pramANu rUpa thavuM te jIvaguNu pramANa che. jJAnaguNu pramANa, pratyakSa, anumAna, Agama ane upamAnanA bhedathI cAra prakAranu kahevAmAM Avyu che. pratyakSa zabdamAM prati akSa evA e zabda che. akSa zabdanA atha jI1 (AtmA) che. kemake A jIva jJanathI samasta padArthAna vyApta karI ho che-bhAgI se che, 'akSaNoti vyapnoti jJAnAtmanA yaH so'kSaH bhevI akSa zabdanI vyutpatti che. te A jIvanA prati-pratigata-heAya te pratyakSa che. maDI' 'adhyAdayaH krAntodyarthe dvitIyA' vabhAM bhI vArti! vaDe dvitIyA vibhasti thayela che. AthanA sAkSAtkArathI je jIvane jJAna utpanna thAya Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 anuyogadvArasUtra tadityarthaH / yadvA-anAti-bhuGkte pAlayati vA arthAn yaH so'kSo jIvaH / akSaM pratigataM pratyakSam / arthaH pUrvokta eva akSamakSaM patigatamiti pratyakSamiti kaizcid vigRhItaM tatra yuktam avyayIbhAvasya napuMsakatvena pratyakSo bodhaH pratyakSA buddhiH pratyakSa jJAnam iti liGgatrayasyAnupapannatvAt / tacca pratyakSam indriyapratyakSanoindriyapatyakSeti dvividham / tatra-indriyapratyakSam-indriya zrotrAdikaM tanimitta tatsahakArikAraNaM yasya jJAnasya tadaliGgikaM zabdarUparasagandhasparzaviSayajJAnam / idaM ca indralakSaNajIvAt param-atiriktaM nimittamAzrityotpadyate / yathA dhUmamAzrityAgnijJAnam, ata idaM jJAnamapi vastutaH parokSameva, tathApIdaM lokavyavahArataH hotA hai usakA nAma pratyakSa jJAna hai| "AznAti-bhuGkte pAlayati vA arthAn yaH saH akSo jIvaH" isa vyutpatti kA bhI yahI pUrvokta artha hai jo " akSa akSa prati gataM pratyakSam-aisI vyutpatti isa pratyakSa zabda kI karate haiM vaha yukta nahIM hai| kyoMki aisI vyutpatti karane meM avyayIbhAva samAsa hotA hai aura vaha sadA napuMsakaliGga meM hotA hai taba "pratyakSo bodhaH pratyakSA buddhiH, pratyakSa jJAnam" isa prakAra se tri. liMgatA pratyakSazabda meM nahIM A skegii| ataH pUrvokta vyutpatti hI pratyakSa zabda kI nirdoSa hai / jisa pratyakSajJAna kI utpatti meM indriyA~ sahakAri kAraNa paDatI hai, vaha indriyapratyakSa hai / vaise dekhA jAve to siddhAnta ke anusAra aisA jJAna parokSa hI mAnA gayA hai| kyoMki indriyoM kI sahAyatA se utpanna jJAna saba hI AtmAtirikta para kI sahAyatA se utpanna hone ke kAraNa dhUma kI sahAyatA se utpanna agni tenu nAma pratyakSa jJAna che. 'aznAti-bhuGkte pAlayati vA arthAn yaH saH akSo jIvaH' vyutpatti 55 me pUrita maya che. 2 'akSa akSa prati gata-pratyakSam ' mAnI yutpatti mA pratyakSa zahanI 42 cha, tayuta nathI. kemake A jAtanI vyutpatti karavAmAM avyayIbhAva samAsa thAya che. ane a'mezA nadhu ma thAya che.. tyAre 'pratyakSo bodhaH pratyakSA buddhiH pratyakSaM jJAnam ' mA zata nita pratyakSa zAhamA AvI zarI nahI. tathA pratyakSa zakhanI pUrvokata vyutpatti ja nirdoSa kahevAya. je pratyakSa jJAnanI utpattimAM indriya sahakAri kAraNa tarIke hoya te Indriya pratyakSa che. Ama khApaNe vicAra karIe te siddhAnta mujaba evuM jJAna parokSa ja mAnavAmAM AvyuM che. kema ke IndriyonI sahAyatAthI utpannajJAna sarva AtmAtirita para' nI sahAyatAthI utpanna thavA badala dhUmanI sahAyatAthI utpanna agnijJAnanI Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam .. 463 pratyakSamucyate itivodhyam / idamindriyapratyakSa zrotrendriyapatyakSacakSurindriyapatyakSaghANendriyapratyakSajihvendriyapratyakSasparzendriyapratyakSeti pnycvidhm| yattu indriyapratyakSana bhavati tad noindriyapatyakSamucyate |no zabdo'tra sarvaniSedhe varttate, tena yatra indriyaM sarvathaiva na pravartate, kintu jIva eva sAkSAdarthaM pazyati, tamoindriyapratyakSam / etat adhijJAnapratyakSamanAparyavajJAnamatyakSakevalajJAnamatyakSeti trividhamiti // 10220 // atha anumAnaM nirUpayati___ mUlam-se kiM taM aNumANe? aNumANe-tivihe paNNatte, taM jahA-punavaM sesavaM dittusaahmmvN| se kiM taM putvavaM? puvavaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA-khateNa vA 1 vaNeNa 2 vA laMchaNeNa vA 3 maseNa vA 4 tilae Na vA 5 gAhAjJAna ke jaisA se parokSa mAnA gayA hai| jisa prakAra agnijJAna dhUmarUpa liMga kI sahAyatA se utpanna hotA hai aura vaha parokSa hotA hai, usa prakAra se indriyajanya jJAna liGgajanya nahIM hotA hai| isIliye indriya janya jJAna ko vastutaH parokSarUpa hone para bhI lokavyavahAra kI apekSA pratyakSa mAna liyA gayA hai / jisa jJAna kI utpatti indriyoM kI sahAyatA se nahIM hotI hai, vaha nohandriya pratyakSa jJAna hai| yahAM "no" zabda sarvathA indriyoM kI sahAyatA ke niSedha meM liyA gayA hai| isakA yaha tAtparya hai ki jisa jJAna kI utpatti kevala AtmAdhIna hI hotI hai, vaha no indriya pratyakSa hai| aise no indriya pratyakSa jJAna avadhijJAna manaH paryavajJAna aura kevalajJAna ye tIna jJAna hai ||suu. 220 // jema parokSa mAnavAmAM AvyuM che. je pramANe agnijJAna dhUmarUpa liMganI sahAyatAthI utpanna thAya che ane te paNa hoya che, A rIte Indriya janyajJAna liMgajanya hotuM nathI. eTalA mATe Idriya janya jJAnane vastuta: parakSarUpa hovA chatAMe lekavyavahAranI apekSAe pratyakSa mAnI lIdhuM che. je jJAnanI utpatti IdriyonI sahAyatA vaDe thatI nathI, te neIndriya pratyakSajJAna che. ahIM jo zabda sarvathA IndriyanI sahAyatAnA niSedhamAM grahaNa karavAmAM Avyo che, AnuM tAtparya A pramANe che ke "je jJAnanI utpatti phakata AtmAdhIna ja hoya che, te Indriya pratyakSa che. evA neIndriya pratyakSajJAna avadhi. jJAna manaHparyAvajJAna ane kevalajJAna A traNa jJAne che. sU0 220 che Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaka anuyogadvArasUtra "mAyA putaM jahA naTuM, juvANaM puNarAgayaM / kAI paJcabhijANejA, puvvaliMgeNa keNaI // 1 // " se taM puvvavaM / se kiM taM sesavaM ? sesacaM paMcavihaM paNNattaM taM jahA- kajeNaM kAraNeNaM guNeNaM atrayaveNaM AsaeNaM / se kiM taM kajjeNaM ? kajjeNaM-saMkhaM sadeNaM, bhereiM tADieNaM, vasabhaM DhikkieNaM, moraM kekAieNaM, hayaM helieNaM, gayaM gulaguieNaM, rahaM ghaNaghaNAie / se taM kajjeNaM / se kiM taM kAraNeNaM ? kAraNeNaM taMtavo paDasta kAraNaM, Na paDo taMtukAraNaM, vIraNA kaDassa kAraNaM, Na kaDo vIraNAkAraNaM, mipiMDo ghaDasla kAraNaM, Na ghaDo mippiMDakAraNaM / se taM kAraNeNaM / se kiM taM guNeNaM ? guNeNaM - suvaNaM nikaseNaM, puSkaM gaMdheNaM, lavaNaM raseNaM, mahuraM AsAyaeNaM, vatthaM phAseNaM / se taM guNeNaM / se kiM taM avayaveNaM ? avayaveNaM - mahisaM siMgeNaM, kukkuDaM sihAe, hasthi visANeNaM, varAhaM dADhAe, moraM piccheNaM, AsaM khureNaM, vagdhaM naheNaM, SamariM vAlaggeNaM, vANaraM laMgUleNaM, dupayaM maNussAdi, cauppayaM gavayAdi, bahupayaM gomiyAdi, sIhaM kesareNaM vasahaM kakueNaM, mahilaM balayabAhAegAhA - paDiyarabaMdheNaM bhaDa, jANijA mahiliyaM nivasaNeNaM / siMttheNaM doNapAgaM, kavica ekkAe gAhAe // 1 // se taM avayaveNaM / se kiM taM AsaeNaM ? AsaeNaM-ariMga dhUmeNaM, salilaM balAgeNaM, buddhi abbhavikAreNaM kulaputtaM sIlasamAyAreNaM / se tUM AsaNaM / se taM sesavaM // sU0 221 // Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam 415 chAyA - atha kiM tara anumAnam ? anumAnaM trividhaM prajJaptam- tadyathA pUrvavat zeSavat dRSTisAdharmyavat / atha kiM tat pUrvavat ? pUrvavat paJcavidhaM prajJaptam-tathathAkSatena vA 1 vraNena vA 2 lAJchanena vA 3 aSeNa vA 4 tilakena vA 5, gAthA" mAtA putraM yathA naSTaM yuvAnaM punarAgatam / kAcita pratyabhijAnIyAta pUrvaliGgena kenacit / / " atha sUtrakAra anumAna jJAna kI prarUpaNA karate haiM"se kiM taM aNumANe ? " ityAdi / zabdArtha - - ( se kiM taM aNumANe 1) he bhadanta / vaha pUrva prakrAnta anumAna kyA hai ? uttara--(aNumANe tivihe paNNatte) anumAna tIna prakAra kA kahA gayA hai - ( taM jahA ) usake prakAra ye haiM- ( puvvavaM sesacaM diTThasAhammavaM ) pUrvavan zeSavat aura dRSTisAdharmyayat / (se kiM taM puNva) he bhadanta / pUrvavat anumAna kyA hai ? uttara--(puvvavaM paMcavihaM paNNattaM ) pUrvavat anumAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA jaise - ( khatteNa vA vajeNa vA, laMchaNeNa yA, maseNa vA, tilaeNa vA) kSana, vraNa, lAJchana, masA aura tila ina pAMca cihnoM dvArA utpanna huA anumAna pUrvavat kahalAtA hai aura inhIM cihnoM se utpanna hone ke kAraNa vaha ina 2 nAma vAlA ho jAtA hai / isaliye use pAMca prakAra kA kahA hai / (gAhA) yahAM para yaha gAthA hai "mAyA have sUtrakAra anumAna jJAnanI prarUpaNA kare che. 'se kiM taM aNumANe' ityAdi / zabdArtha -- ( se ki ta aNumANe) he ahanta! te pUrva prAnta anumAna zu' che ? uttara -- ( aNumA tivihe paNNatte ) anumAna Ayu che. (taM jahA) tenA ahArI mA pramAche che. mmabaM) pUrvavat, zeSavat bhane dRSTi sAdhAbhyavat (se ki' ta' pubbava) De aha'ta ] pUrvavat anumAna zuM che? bhakSu aThAra' DevAbhAM (puvvavaM sekhavaM disalAha uttara--(puvvavaM paMcaviha' paNNatta) pUrvavat anumAna yAMtha prahAra hoya che. (taM jahA ) prema hai (khatteNa vA vaNeNa vA, laMchaNeNa vA, maseNa vA, tilaeNa vA ) kSata, jI, lAMchana, masA ane tila A pAMca cihno vaDe utpanna thayela anumAna pUrvavat kahevAmAM Avyu che. ane Aja cihnothI utpanna hAvA badala te A nAmeAthI abhihita karavAmAM Ave che, eTalA mATe tene pAMca prakA Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre tadevat pUrvavat / atha kiM tat zeSavat ? zeSavat pazcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-kAryeNa, kAraNena, guNena, avayavena, AzrayeNa / atha kiM tat kAryeNa ? kAryeNa-zaGkha zabdena, bherI tADitena, vRSabhaM gajitena, mayUraM ke kAyitena, hayaM heSitena, gajaM gulagulAyitena, rathaM ghanaghanAyitena / tadetat kAryeNa / atha kiM tat kAraNena ? kAraNenaputtaM ityAdi isakA prAva yaha hai-kisI mAtA kA putra bAlyAvasthA se hI paradeza meM calA gayA thA-rahate 2 vahAM vaha taruNa ho gyaa| jaSa vaha vApisa AyA to, usakI mAM ne use kisI cihna ko dekhakara pahicAna liyaa| (se taM putvavaM) isa prakAra yaha pUrvavat anumAna hai| (se kiM taM sesavaM) he bhadanta zeSAt anumAna kyA hai ? (lesavaM paMcaviha paNNata) zeSavat anumAna pAMba prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(kajjeNaM kAraNeNaM guNeNaM avayaveNaM AsaeNa) kArya, kAraNa, guNa avayava, aura Azraya ina pAMca se utpanna huA anumAna zeSavat anumAna hai| (se ki taM kajjeNaM) kArya se utpanna huA zeSavat anumAna kyA hai ? (kajjeNaM saMkhaM sadeNaM, bheri tADieNaM vasabhaM DhakkieNaM, moraM kekAieNaM, hayaM hesieNaM gayaM gulagulAi. eNaM, raha ghaNaghaNAieNa) kArya se utpanna huA zeSavat anumAna isa prakAra se hai jaise-zaMkha ke zabda ko sunakara zaMkha kA anumAna karanA bherI kI AvAja sunakara merI kA anumAna karanA, baila kA Dhakita 2nu apAmA mA0yu cha. (gAhA) mahI' mA sAtha . 'mAyA puca ityAdi' Ane bhAva A pramANe che. ke keAI mAtAno putra bAlyAvasthAmAM ja paradezamAM jato rahyo hate. paradezamAM ja te tarUNa thaI gayo. jyAre te pAcho zyA tyAre bhAtA binA AdhAre tane sabhI bAdho (se taM punvavaM) mA pramANe mA pUrvavat anumAna cha. (se ki sesa) 8 Ra! zeSapatU anumAna cha 1 (sesavaM paMcavihaM paNNatta) zeSavat anubhAna pAMya prA2nu apAmA mAnche . (taM jahA) te re| mA pramANe 2. (kajjeNaM kAraNeNaM guNeNaM avayaveNa mAsaeNaM) Aya', 21, zuSa, avayava bhane Azraya 40 pAya 43 Grpana thayeanumAna zeSata manumAna cha (se ki ta kajjeNe) yathA utpanna thaye zeSavat anumAna cha ? (kajjeNa saMkha, sadeNaM bheri tADieNa, vasabha DhakkieNa, moraM, kekAieNaM, hayaM hesieNa, gayaM gulagulAieNa, rahaM ghaNaghaNAieNa) yathA tpanna thaye zeSavat anumAna yA pramANe cha. 2 zaMkhanA zabdane sAMbhaLIne zaMkhanuM anumAna karavuM bherInA zabdane sAMbhaLIne Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam tantavaH paTastha, kAraNaM, na paTastantukAraNaM, vIraNA kaTasya kAraNaM, na kaTo vIramA kAraNaM, mRtpiNDo ghaTasya kAraNaM, na ghaTo mRtpiNDakAraNaM / tadetat kAraNena / atha kiM tad guNena?, guNena-suvarNa nikaSeNa, puSpaM gandhena, lavaNaM rasena, DhakAlanA sunakara baila kA anumAna karanA, mayUra kI vANI sunakara mayUra kA anumAna karanA, hinahinAnA sunakara ghoDe kA anumAna karanA, hAthI kA cighADhano sunakara yA mArga meM patita usakI bITa ko dekhakara hAtho kA anumAna karanA, ghanaghanAyita se ratha kA anumAna karanA / (se taM kajjeNaM) yaha kArya liGga se utpanna huA zeSavat anumAna hai| (se ki taM kAraNeNaM) he bhadanta ! kAraNarUpa liGga se utpanna humA zeSavat anumAna kyA hai ? (kAraNeNaM) kAraNa rUpa liGga se utpanna huA zeSavat anumAna isa prakAra hai-(kAraNeNaM taMtavo paDassa kAraNa Na paDo taMtu kAraNa bIraNA kaDassa kAraNaM, Na kaDo vIraNA kAraNa mi. spiDo ghaDataM kAraNaM, Na ghaDo mispiDa kAraNaM-se taM kAraNeNaM) taMtu paTa (kapar3A) ke kAraNa hote haiM, paTa taMtu kA kAraNa nahIM hotA hai, vIraNA-tRNavizeSa-kaTa-caTAI ke kAraNa hote haiM-caTAI bIraNA kI kAraNa nahIM hotI hai| mRpiMDa-miTTI-ghaTa kA kAraNa hotA hai-ghaTa mRpiMDa kA kAraNa nahIM hotA / yaha kAraNaliMga janya zeSavat anu. mAna hai / (se ki taM guNeNe) he bhadanta | guNaliMga janya zeSavat anubherInuM anumAna karavuM, baLadanA zabdane sAMbhaLIne baLadanuM anumAna karavuM. mayUranIvANI sAMbhaLIne mayUranuM anumAna karavuM, haNahaNavuM sAMbhaLIne ghaDAnuM anumAna karavuM, hAthInI cIsa sAMbhaLIne athavA te mArgamAM paDela tenI lAda DUR KthAnu manumAna 42, dhanavanAyita-zama sAjAna 2thanu bhanumAnAnu. (se ta kajjeNaM) mA yatithI 64 ye zeSavat anumAna cha. se kita 'kAraNe NaM) D REG! 2535lithI 5na 42 zeSapata anubhAzu (kAraNe NaM) 4129535 bigathI Grpana thaye Savat anumAna ko prabhAva cha. (kAraNeNaM taMtavo par3astra kAraNaM Na paDo taMtu kAraNa vIraNA kaDassa kAraNa, jaDI vIraNA kAraNaM mipi yo ghaDassa kAraNaM, Na ghaDo mippiDakAraNa-se te kAraNeNaM) tuma 58-(a)nA // 2 // DAya che, 58..tunu ra nahiM vINa tRNe vizeSa-kaTa (sAdaDI)nA kAraNe hoya che, sAdaDI varaNAnuM kAraNa hotuM nathI. mRt piMDa-mATI-gharanuM kAraNa deya che, ghaTa mupiMDanuM kAraNa nathI. A 12 ya t anumAna che. (se ki ta guNe) 3.NET a063 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Re nuyogadvArasUtre madirAm AsvAdanena, vastraM sparzena / tadetad guNena / atha kiM tat avayavena ? avayavena-mahiSaM zRGgeNa kukkuTaM zikhayA, hastinaM viSANena, varAhaM daMSTrayA, mayUra picchena, azvaM khureNa, vyAghra nakhena, camarauM vAlAgreNa, vAnaraM lAGlena, dvipadaM manuSyAdi, catuSpadaM gAvAdikaM, bahupadaM gomikAdi, siMha kezareNa, vRSabhaM kakudA, mahilA blybaahunaa| mAna kyA hai ? (guNeNaM) guNaliGga janya zeSavan anumAna isa prakAra se hai-(suvaNNaM nikaseNaM puppha gaMdheNaM, lavaNaM raseNaM maharaM AsAieNaM, patthaM phAseNaM setaM guNe) nikaSa-kasauTI para ghisane para ucharI huI rekhA se sone kA anumAna karanA gaMdha se puSpa kA anumAna karanA, rasa se namaka kA anumAna karanA, AsvAda se madirA kA anumAna karanA sparza se vastra kA anumAna karanA, ye saba guNaniSpanna zeSavat anumAna haiN| (se ki taM avayaveNaM) he bhadanta ! avayavA liGga se niSpanna zeSavat anumAna kyA hai ? (avayaveNaM) avayavarUpa liGga se niSpanna zeSavat anumAna isa prakAra se hai-(mahisaM siMgaNaM kukkuDaM sihAe, hasthi visAjeNaM, vasaha dADhAe moraM piccheNaM, AsaM khureNaM, ghagdhaM naheNaM, camAra vAlaggeNaM, vANaraM laMgUleNaM dupayaM aNussAdi cauppayaM gavayAdi, bahuppayaM gomiyAdi, sIhaM kesareNaM, vasahaM kakuraNa mahilAM valayabAhAe) zRMga se mahiSa ko, zikhA se kukkuTa ko, viSANa se hAthI ko, daMSTrA se barAha ko, piccha se liMgajanya zeSavatu anumAna zuM che? (rLe) guNaliMga janyazeSavat anumAna mA pramANe che. (suvaNaM nikaseNa pupha gaMgheNaM lavaNaM raseNaM mairaM bhAsAyaeNaM vatthaM phAseNaM, se ta'guNeNaM) niSa-soTI-52 sapAthI soTI 52 thI 2maaethI sonAnuM anumAna karavuM, gaMdhathI puSpanuM anumAna karavuM, rasathI lavazunuM anumAna karavuM, AsvAdathI madirAnuM anumAna karavuM, sparzathI vastranuM anumAna 42, ma wai zuniyana zeSatU. anumAna che: (se kiM avayaveNaM) Data ! a1ya135 lithI nipana zeSaSat anumAna che. (avayaveNaM) a1ya1 35 bijayI niyata zeSata anumAna 40 pramAle che. / (mahisaM sigeNaM kukkuDa sihApa, hatthi visANeNa, varAha dADhAe moraM piccheNa pAsa khureNaM, vagdhaM naheNaM, camariM vAlaggeNaM, pANaraM laMgUleNa, dupayaM maNurasAdi cau. ppayaM gavayAdi, bahuppayaM gomiyAdi, sIhaM kesareNaM, vasaI kakue mahilAM valaya pAhApa) yI mahipa, zimAthI 334nu, viSAyI sAthIna mAthI Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam gAthA "parikarabandhanena bhaTaM, jAnIyAt mahilAM nivasanena / sikthena droNapAkaM, kaviM ca ekayA gAthayA" // 1 // tadetat avayavena / atha kiM tat AzrayeNa ?, AzrayeNa-agniM dhUmena, salilaM balAkayA, vRSTim abhravikAreNa, kuLaputraM zIlasamAcAreNa / tadetat AzrayeNa / tadetat zeSavat // 90 221 // mayUra ko, khura se ghoDA ko, nakha se vyAghra ko, pAlAya se camarI ko lAzUla-pUMcha se bandara ko, dvipada se manuSya Adi ko, catuSpada se gAya Adi ko, bahupada se gomikAdi ko, kezarasaTA se siMha ko, kakuda (khaMdola) se baila ko, valaya yukta bAhu se mahilA ko anumita karanA yaha avayava liGga janya zeSavat anumAna hai| (gAhA) yahA~-aisI gAthA hai ki-'paDiyarabaMdheNaM ityAdi' isa gAthA kA artha pahile likhA jA cukA hai| usI ke anusAra yahAM usakA bhAvArtha lagA lenA cAhiye / (se taM avayaveNaM) isa prakAra yaha avayavarUpa liGga janyazeSavat anumAna kA svarUpa haiN| (se ki taM AsaeNaM?) he bhadanta ! AzrayarUpa liGga se AzrayI kA jo anumAna hotA hai, vaha kyA hai ? (AsaeNaM) AzrayarUvaliGga se jo AzrayI kA anumAna hotA hai vaha isa prakAra se hai-(ariMga dhUmeNaM, salilaM ghalAgeNaM, vuddhi abhavikAreNaM kulaputtaM sIlasamAyAreNa se taM AsaeNaM se taM sesava) dhUma se agni kA-bakapaMkti se pAnI kA, meghavikAra varAhanuM, pIMchAthI mayUranuM kharIothI ghaDAnuM nakhathI vyAghanuM bAlAzathI camarInuM, lAMgUla-pUchathI vAMdarAnuM, dvipadathI manuSya AdinuM, catuSpadathI gAma AdinuM bahupadathI gemikAdinuM, kezara saTAthI siMhanuM kudathI baLadanuM, valayayukata bAhathI strInuM anumAna karavuM te avayava liMgajanya zeSava. aNubhaan cha. (gAhA) mahImevI gAthA cha / 'paDiyarabaMdheNaM ityAdi' bhaayaa| artha pahelAM spaSTa karavAmAM Avyo che. te pramANe ja ahI bhAvArtha sabha de nI (se te avayaveNaM) mA pramANe mA apaya135 anya Savat anumAnanu 2135 che. (se ki ta AsaeNa) 3 1 mAya35 gayI sAzrayIna anumAna upa cha, ta (AkhaeNa) mA . 35nidhI 2 mAzrayInu manumAna, pAya che, te mA prabhArI che. (agni dhUmeNaM, salilaM balAgeNaM buDhei abhavikAreNaM kulaputta' sIlamamAyAreNa se ' AsaeNaM se-ta' sesarva) 5mAthI maGiAj, waist (861) thI pAsa Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 anuyogadvAra TIkA- 'se kiM taM' ityAdi / atha kiM tat anumAnam ? iti ziSya praznaH / uttarayati - anumAnam - anuM iti liGgadarzanasambandhAnusmaraNayoH pazcAt mAnaM jJAnamanumAnam / "sAdhyAvinAbhUtaliGgAt; sAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM, pramANatvAt samakSavat // " itilakSaNalakSitaM pramANabhedam / tacca pUrvavat zeSavat dRSTasAdharmyavacceti trividham / ...se. vRSTi kA, zIla sadAcAra se kulaputra kA anumAna karanA yaha AzravirUpa liGga se AzrayI kA zeSavat anumAna hai / isa prakAra yaha pAMca prakAra ke zeSavat anumAna kA svarUpa hai / - bhAvArtha- sUtrakArane isa sUtra dvArA anumAna svarUpa kA nirUpaNa kiyA hai| isameM unhoMne yaha samajhAyA hai ki liGgadarzana aura sambandha smaraNa ina donoM ke pazcAta honevAle jJAna kA nAma anumAna haiM / isa kA tAtparya yaha hai ki - 'sAdhya ke sAtha avinAbhAva saMbandha se rahane vAle hetu ke darzana hote hI sAdhyasAdhana kI vyApti kA smaraNa hotA hai / taba jahAM jahAM sAdhyAvinAbhAvI liGga hotA haiM, vahAM 2 sAdhya hotA hai / isa niyamAnusAra yahAM jaba sAdhana dRSTi patha ho rahA hai to avazya hI sAdhya hai, isa prakAra se parokSa artha kI sattA kahanevAlA jo jJAna hotA hai usakA nAma anumAna hai / yaha anumAna pratyakSajJAna ke jaisA pramANabhUta mAnA gayA hai / isa anumAna ke pUrvavat zeSavat aura dRSTasAdharmyavat ye tIna bheda mAne gaye haiN| meghavikArathI vRSTinuM', zIla sadAcArathI kulaputranu' anumAna karavuM' A Azraya rUpaligathI mAzrayInuM zeSavat anumAna che. AA pramANe A pAMca prakAranA zaiSavat anumAnanuM svarUpa che. bhAvAtha--trakAre A sUtra vaDe anumAna svarUpatu nirUpaNa karyuM che. zrAmAM temaNe A vAta spaSTa karI che.ke liMgada'na ane sA~baMdhasmaraNu A ane pachI je jJAna thAya te jJAnanuM nAma anumAna che. AnuM tAtparya A pramANe che ke 'sAdhyanI sAthe avinAbhAva sabaMdhathI rahenArA hetunuM dana thatAM ja sAthyasAdhananI vyaktinuM smaraNa thAya che. tyAre jyAM jyAM sAMdhyAvinAbhAvI li'ga hAya che, tyAM tyAM sAdhya hAya che. A niyama mujakha ahI jyAre sAdhananuM dazana thaI rahyu che tyAre cAsa sAdhya che ja, A pramANe parAkSa arthanI sattA kahenAra je jJAna hAya che, tenuM nAma anumAna che. A anumAna pratyakSa jJAnanI jema pramANurbhUta mAnavAmAM AvyuM che. A anumAnanA pUvata, zaiSavatA ane dRSTasAdha vat A traNa bhedo mAnavAmAM 000 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 225 anumAnapramANanirUpaNam .. 500 taMtra pUrvavat-viziSTaM pUrvopalabdhaM cihnamiha pUrvamucyate / tadeva nimittaM yasyAnumA nasya tat pUrvavaducyate / pUrvopakabdhaviziSTacihnadvAreNa gamakamanumAna pUrvavaditi bhAvaH / tat pazcavidhaM prajJaptaM, tadyathA-'khateNa' ityAdi / kSatena vA svadehovena sahajena kSatena ?, vraNena-Agantukena vadaMSTrAdikRtena vraNena vA 2, laagch| nena-kenacid viziSTena cihvena vA 3, maSeNa maSAkRtikena cihvena vA- 4 tila, keva-tilAkRtikena cihvena vA 5 gAthA-'mAyA' ityAdi / yathA bAlyAvasthAyAM naSTaM dezAntaragataM putraM yuvAnaM santaM taM putraM punarAgataM vIkSya kAcit tathAviSasmRticaturA mAtA, kenacitra pUrvaliGgena-pUrvadRSTena kSatAdinA cijhena pratyabhijAnIyAtnabhayaM mama putra ityanuminuyAditi bhAvaH / anumAnaprayogazvettham-ayaM mama, dRSTasAdharmya ke svarUpa kA kathana sUtrakAra Age kareMge-yahAM to pUrva vat aura zeSavat ina do anumAnoM kA kathana kiyA gayA hai| jisa anumAna kI utpatti meM pUrvopalabdha koI viziSTa cihna nimitta hotA hai, vaha pUrvavat anumAna hai arthAt pUrvopalabdha viziSTa cihna dvArA apane sAdhya kA gamaka anumAna pUrvavat anumAna hai| zarIra meM jo ghAva svAbhAvika hotA hai, vaha kSata hai| aura jo kuttA Adi ke kATa jAne para ghAva hotA hai, vaha vraNa hai / DAma dekara jo, zarIra meM eka prakAra kI nizAnI banA dI jAtI hai, vaha athavA zarIra meM jo guMdanA: gudavAte haiM vaha lAzcana hai| zarIra meM ur3ada ke AkAra kA uThA huA kAlA sA jo cihna hotA hai vaha masA hai aura tila ke jaisA jo cihna hotA hai vaha tila hai / ina cihnoM ko lekara jo anumAna jJAna hotA hai vaha pUrvavat hai / jaise kisI mAtAne AvyAM che. daSTa sAdhamyanA svarUpanuM kathana sUtrakAra have pachI AgaLa kaze. ahI to pUrvavat ane Savat A be anumAnanuM kathana karavAmAM AvyuM che. je anumAnanI utpattimAM pUpalabdha ke viziSTa cihna nimitta hAtha che. eTale ke pUrvopalabdha viziSTa cihna vaDe potAnA sAyanuM gamaka anumAna parvavata anumAna che. zarIramAM je ghA svabhAvika thAya che, te kSata che, ane je katarA vagerenA karaDavAthI je ghA thAya che, te traNa che. DAma daIne je zarI2mAM eka jAtanI nizAnI batAvavAmAM Ave che. te athavA zarIramAM je zRMdAvavuM te lAMchana che. zarIramAM aDadanA AkAranuM je kALuM sarakhuM cihna hoya che. te masA (tala) che, ane tala jevuM je cihna hoya che te tila che. " A cine laIne je anumAna jJAna thAya che, te pUrvavata che. jema keI mAtAe paradezathI AvelA pitAnA yuvAna putrane pUrvaduSTacihathI oLakhI Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 . ___ .................: :.. -anuyogadvArasUtra putrA, ananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTaliGgavatvAditi / nanvatra sAdharmyavaidharmyadRSTAntayoH sadbhAvAsadbhAvAbhAvo varcate, ato'yamaheturiti cedAha- hetuhi vastutayA ekalakSaNataviziSTaH ! tabalenaiva gamakatvamupalabhyate, ato nAstyasyA hetutva miti / uktaM caapane paradeza se Aye hue yuvA putra ko pUrvadRSTa cihna se pahicAna liyaa| yahAM anumAna prayoga isa prakAra se karanA cAhiye / "ayaM mama putraH ananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTaliGgavatvAt ' .. zaMkA- isa anumAna prayoga. meM na to sAdharmyadRSTAnta hai aura na vaidhaHdRSTAnta hai| ina donoM kA abhAva hai| isaliye yaha hetu gamaka -mahIM ho sktaa.hai| tAtparya yaha hai. ki-hetu apane sAdhya kA gamaka tabhI hotA hai ki-'jaba usameM anvaya pradarzaka anvaya. dRSTAnta aura dhyatireka pradarzaka vyatireka dRSTAnta hote haiN| 'dasaroM meM nahIM pAye jAnevAle kSatAdilakSaNarUpa viziSTa cihnoMvAlA hone se. yaha merA putra hai' itane kahane mAtra se to kAma cala nahIM sktaa| vyakti pradarzana pUrvaka hetu apane sAdhya ke sAtha avyabhicaritarUpa se pahile kisI sthAna vizeSa meM nizcita kara liyA hotA hai, to vaha apane sAdhya kA gamaka hotA hai| isIliye usameM sAdhaya Adi dRSTAnta diye jAte haiN| aisI zaMkAkAra kI yaha AzaMkA hai-taSa isakA uttara sAyI mahI anumAna-prayoga 24 pramANe samalava . "ayaM mama putraH ananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTaliGgavatvAt ". . ja zakA-A anumAna prayogamAM na sAdhamya daSTAnta che ane na dhamya daSTatA che. A bannene temAM abhAva che. eTalA mATe A hetu gamaka thaI zake nahi tatpara A pramANe che ke "hetu pitAnA sAdhyane gamaka tyAre ja thaI zake che, ke jyAre temAM anvaye pradarzaka, anvaya daSTAna ane vyatireka pradarzaka, vyatireka daSTAnta hoya che. "bIjAomAM na hoya tevA kSatAdilakSaNa 3pa viziSTa cihno yukta hovAthI A mAro putra che, phakata ATaluM kahevAthI ja kAma cAle ema nathI. vyApti pradarzana pUrvaka hetu pitAnA sAdhvanI sAthe adhyabhicarita rUpathI pahelAM keI sthAnavizeSamAM nizcita karI lIdhela hoya che. te ja te pitAnA sASpane gamaka thAya che. eTalA mATe temAM sAdharyu. vagere dRSTAnta ApavAmAM Ave che. A jAtanI zaMkAkAranI A AzakA che. A zaMkAne uttara A pramANe che ke "hetu, dAnta baLathI ja Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam 503 "anyathA'nupapannatvamAtraM hetoH svalakSaNam / satcAsatve hi taddhamauM, dRSTAntadvayalakSaNe // " iti / hetoH svalakSaNam anyathA'nupapannatvamA bodhyam / sAdhayaMvaidharmyarUpadRSTAntadvayasya lakSaNe-nizcAyake sasvAsatve hi taddhamau-tasya hetIdharmoM vijJeyAMvityarthaH / ayaM bhAvA-dharmisattAyAM sarvadA dharmAstiSThantyeveti na niyamaH, paTAdInAM zuklasvAdidharmavyamivAradarzanAt / evaM ca dRSTAntayoH satcAsattvadhauM kacid hetI yaha hai ki-hetu, dRSTAnta ke bala se hI apane sAdhya kA nizcAyaka hotA hai yaha niyamarUpa bAta nahIM hai| kitanI jagaha sAdhAdihaSTAnta ke hone para bhI to hetu apane sAdhya kA gamaka hotA nahIM dekhA gayA hai| parantu yaha niyama hai ki jisa hetu meM anyathAnupapannasvarUpa svalakSaNatA hai, vaha niyama se apane sAdhya kA gamaka hotA hai| anyathAnupapannatva kA tAtparya hai sAdhya ke abhAva meM hetukA nahIM honaa| aisA hetu cAhe anvaya vyatireka dRSTAnta hoM yA na ho niyama se apane avinAbhAvI sAdhya kA nizcAyaka hotA hai / yahI bAta 'anyathAnupapanasva' ityAdi zloka dvArA prakaTa kI gaI hai| isameM yaha kahA gayA hai, ki hetukA vAstavika nijalakSaNa kevala eka anyathAnupa. panatva hI hai| sAdharmyadRSTAnta ke nizcAyaka jo satva aura asatva hai, ye donoM hetu ke dharma haiN| dharma kI sattA meM sabhI dharma sadA hI usake sAtha rahe hI, aisA to niyama nahIM ho sktaa| kyoMki paTAdikoM kA zuklasvAdi dharmoM ke sAtha vyabhicAra dekhA jAtA hai| isa pitAna sAdhyano nizcAyaka hoya che, A niyamarUpa vAta nathI. keTalAka sthAna para sAdharmAdi daSTAntahevA chatAMe hetu pitAnAM sAdhyane gamaka cha, ma tunathA.. che paraMtu evo niyama che ke je hetumAM anyathAnutpannava rUpa svalakSaNatA che. te niyamathI pitAne sAdhyane gamaka hoya che. anyathAnu55nnatvanuM tAtparya e che ke sAdhyanA abhAvamAM hetunA astitvane abhAva evo hetu bhale anvaya vyatireka daSTAnta hoya ke na hoya, niyamathI potAnA avinAbhAvI sAdhyA nidhAya DAya che. me pAta "anyathAnupapannatva" vagaire vo vaDe prakaTa karavAmAM AvI che. AmAM A pramANe kahevAmAM AvyuM che ke hetunuM vAstavika lakSaNa phakata eka anyathAnupapannatva ja che. sAdhamya vidhamya daSTAnta nizcayAtmaka je satya ane asatva che e ane hetanA pa che. dhamenI sattAmAM sarvadharmo haMmezA tenI sAthe rahe ja A Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :-504 anuyogadvArasUtre yadyapi na dRiyete, tathApi dharmisvarUpaM yadanyathAnupapannatvaM tad bhaviSyatIti na kavid virodha iti / yatrApi dhUmAdau devau saccAsatte dRiyete, tatrApi sAdhyAnyathA - SnupapannatvamAtrasya mukhyasvAttasyaivaikasya hetulakSaNatA bodhyA / uktaM ca"dhUmAderyadyapi syAtAM, saccAsarace svalakSaNe / anyathA'nupapannatvamAdhAnyAllakSaNaikatA iti // " iti / api ca- yadi dRSTAntasya satvAsace heturgamaka iti svIkriyeta, tadA 'loha lekhyaM vajra pArthivatvAt kASThAdivat' ityAderapi gamakatvaM syAt / uktaM ca * prakAra : anvayavyatireka dRSTAntoM ke satva aura asatva ye do dharma kisI jagaha hetu meM yadyapi nahIM bhI dekhe jAte hoM to bhI dharmasvarUpa jo anyathAnupapannatva hai usake dekhe jAne meM koI bAdhA nahIM hai / vaha to hogA hI isakA kahIM para bhI virodha nahIM AtA / jahAM bhI kahIM dhUmAdika hetu meM ina dRSTAntoM ke satva asatva pratIta hote haiM, vahAM bhI inakI mukhyatA nahIM mAnI jAtI hai kintu andhadhAnupapannatvarUpa eka hetu kI hI mukhyatA mAnI jAtI hai / ataH yahI eka hetu kA lakSaNa hai / yahIM bAta - dhUmAderyadyapi sthAt ityAdi zloka dvArA pratipAdita kI * gaI hai| yadi yahI bAta mAnI jAve ki jisa hetu meM dRSTAnta kA sadbhAva hogA vahI hetu apane sAdhya kA gamaka hogA - dRSTAnta ke asaGghAyavAlA hetu nahIM to dekho - 'vajra' loha lekhyaM pArthivatvAt 'anumAna prayoga meM prayukta ' prArthivatvAt 'isa hetuko vajra meM loha lekhyatvarUpa sAdhya jAtane niyama te sa'bhavI zake ja nahi, kemake pArdikAnu' zukalatyAdi dharmAMnI sAthe anyabhicArapaNu` (judApaNA vinAnu) jovAmAM Ave che. A rIte anvaya vyatireka dRSTAntAnA satva ane asatva A banne dharmAM koIpaNa sthAne jo ke hetumAM ovAmAM AvatA nathI. chatAMe dhami svarUpa je anyathAnupapannatva che, tene evAmAM kaMIpaNa jAtanA vAMdhe nathI. te teA thaze ja, te viSe kAIpaNa sthAne virAdha dekhAtA nathI. jyAM kaI mAki hetumAM A dRSTAntAnA satva asatya pratIta thAya che, tyAM pazu emanI mukhyatA mAnavAmAM AvatI nathI. paraMtu anyathAnupapannava rUpa eka hetunI ja mukhyatA mAnavAmAM AvI che. tethImA ! hetunu sakSa che. mena vAta 'dhUmAdiryadyapi syAt ' vagere AAka vaDe pratipAdita karavAmAM AvI che, jo eja vAta mAnavAmAM Ave ke je hetumAM dRSTAntanA sadbhAva thaze teja hatu * peAtAnA sAdhyane gamaka thaze, nahIM } dRSTAntanA asahUlAvatrANeo hetu to luyo- "vatraM loha lekhyaM pArthivatvAt kASThAdivat' mA anumAnaprayogamA prayukta 'pArthivatvAt ' C:20 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam "dRSTAnte sadasatvAbhyAM hetuH samyam yadISyate / lohalekhyaM bhavedvajraM pArthivatvAd drumAdivat " // iti / kiMca- pakSadharma pakSasavipakSAsasvarUpaM hetulakSaNaM svIkRtyApi bhayAt sAdhyA'nyathA'nupapannasvarUpaM lakSaNaM svIkarttavyameva syAt, lakSaNaM svIkuru, kiM pakSadharmatvAditrayeNa ? iti / ukta N ca 'anyathA'nupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim ? | : nA'nyathA'nupapannatva, yatra tatra yeNa kim ? // iti / 505 yathoktadoSatahiM tadeka gamaka honA cAhiye / parantu isa hetu ko svasvAdhya kA gamaka nahIM mAnA gayA hai 'yahI bAna' dRSTAnte sadasatvA 'ityAdi zloka dvArA kahI gaI hai / kica- bauddhoM kI aisI mAnyatA hai ki 'jisa hetu meM pakSadharmatA, sapakSe sattA aura vipakSAd vyAvRtti ye trirUpatA rahatI haiM, vahI hetu apane sAdhya kA gamaka honA hai-ataH yaha trirUpanA hI hetukA lakSaNa hai, so unakA bhI aisA kathana samyak nahIM hai kyoMki hetu kA lakSaNa virUpatA mAnane para bhI yathokta hetu doSa kA parihAra nahIM hotA hai / yadi kahA jAye kiM- 'vipakSAt vyASTatirUpa hetuH' kA lakSaNa jahAM nahIM hogA-vahAM hetu pakSadharmatvasapakSasatvavAlA hone para bhI apane sAdhya dharma kA nizcAyaka nahIM hogAso unakA aisA kathana prakArAntara se anyathAnupapattirUpa hetu lakSaNa ko hI svIkAra karane kA pradarzaka hai / isaliye yahI mAnanA cAhiye ki - A hetu vAmAM vAhalekhya rUpa sAdhyanA gamaka hovA joie. paraMtu - hetu svasAdhyA gabha mAnavAmAM AvyA nathI. 'zo 'vAta' 'dRSTAnte sadasatvAbhyAM' ityAdi zohi vaDe uDevAmAM bhAvI che, priMya- mauddhonI govI mAnyatA che ke je hetumAM pakSadharmatA', rApakSe sattA ane vipakSAnlR vyAvRtti' A trirUpatA rahe che, te ja hetu peAtAnA sAdhyanA gamaka hoya che. eTalA mATe A trirUpatA ja hetunu' lakSaNa che, teA temanuM paNa A jAtanu thana ucita nathI. kemake hetunu' lakSaNa trirUpatA mAnavA chatAMe yatheAkata doSanA parihAra thte| nathI. le hevAmAM yAve ! 'vipakSAt vyAvRttirUpa hetuH " nuM lakSaNa jyAM thaze nahi tyAM hatu pakSadharma tva, sapakSa satvayukta hAvA chatAMe peAtAnA sAdhyane nizcAyaka thaze nahi. teA temanu evu' kathana prakArAntarathI anyathAnupapatti rUpa hetu lakSaNane ja svIkRti ApavA mATe che. evuM lAge che, eTalA mATe ema ja mAnI levu joIe ke pakSadhatva Adi hetumAM a0 64 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogArasUtra nandana putrasya pratyakSaviSayatvAdatrAnumAnapayogo'nucitaH ? iti cedAha-puruSapiNDamAtradarzane'pi 'ayaM matputro na vA ?' iti saMdehAI yukta ezanumAnamayoga iti // itthaM pUkdinumAnaM pradartha sampati zeSAnumAna pradarzayati-se kiM taM 'pakSadharmatva Adi hetu meM rahe yA nahIM rahe parantu yaha sAdhyAnyathAnupapanatvarUpa lakSaNa hetu meM avazya hI rahanA cAhiye-kyoMki kisI bhI sthiti meM hetu isake vinA gamaka nahIM hotA hai-ataH jahA~ yaha hai, vahAM pakSadharmasvAditraya kI mAnyatA se kyA lAbha? aura jahAM yaha nahIM hai-vaha pakSadharmatvAditraya hoM bhI to bhI hetu unake bala para apane sAdhyakA. gamaka nahIM hotA hai| yahI bAta 'anyathAnupapannatvaM ityAdi loka dvArA pratipAdita kI gaI hai| . zaMkA--'ayaM mama putraH ananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTa liGgavasvAt.' isa anumAnaprayoga meM jaba putra pratyakSa jJAna kA viSaya banA huA hai| taSa anumAnaprayoga karane kI kyA AvazyakatA hai ? yaha prayoga anucita hai| uttara-zaMkA ThIka nahIM hai kyoMki puruSa kA piNDa mAtra dikhane para bhI 'ayaM matputro nayA' yaha merA putra hai yA nahIM hai / use aisA sandeha ho rahA hai| so isa sandeha se 'ayaM mama putraH ananyasAdhA. raNakSatAdilakSaNaviziSTaliGgavatvAt' aisA anumAna prayoga yukta hI rahe ke na rahe, paraMtu sAdhAnyathAnu55natva rUpa lakSaNa hetumAM cokkasa rahevuM ja joI e kemake koIpaNa sthitimAM hatu enA vagara gamana thatuM nathI, tethI jyAM A che, tyAM pakSadharmatvAdi trayanI mAnyatAthI ze lAbha ane jyAM A nathI. tyAM pahAthamavAdi traya hoya chatAMe hetu tenA baLe cAtAnI sodhyana gamatA nathI. sana pAta 'anyathAnupapannatvaM' vagaire ka vaDe pratipAdita karavAmAM AvI che. st-'ayaM mama putraH ananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTaliMgavatvAt / A anumAna prayogamAM jyAre putra pratyakSa jJAnane viSaya banela che, tyAre anumAna prayoga karavAnI zI jarUra che? A prayoga anucitta che. uttara--At 1212 nathI. 3 53panA va bhAjapAthI pay 'ayaM matputro navA' mA maare| putra cha, nahI. tara ma t| sa tha rahI cha. ai AthI 'ayaM mama putraH ananyasAdhAraNakSatAdilakSaNaviziSTAliGgavatvAt' e jAtanA anumAnane prayoga yukata ja che. zeSavata anumAna saMbaMdhamAM A Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam 67 sesa' ityAdi / atha kiM tat zeSavat ? iti ziSyapraznaH / uttarayati-zeSavatpuruSArthopayoginaH parijijJAsitAdavAderanyo yo tadIyo heSitAdiH sa zeSaH, sa gamakatvena yasyAsti tadanumAna zeSavat / tadanumAna kAryeNa kAraNena guNena avayavena AzrayeNa ca bhavati, ata idaM paJcavidhaM bhavati / tatra kAryeNa kAraNasya anumAnaM yathA-zaGkha zabdena, bheri tADitenetyAdi / ayaM bhAvA-zavasya zabdaM zrutvA janaH zaGkhamanuminute, bhesvADanaM zrutvA bherimanuminute, tathA-gajinena vRSabha, kekAyitena kekAravega mayUra, heSitena haya, gulagulAyitena gaja, ghanaghanAyitena rathaM ca anuminute / iti / tathA-kAraNena kAryasyAnumAnaM bhavati / yathA-kazcid viziSTameghADambaradarzanAd dRSTimanuminoti / ukta cahai / zeSavat anumAna ke viSaya meM isa prakAra samajhanA cAhiye-puruSAthopayogI evaM parijijJAsita, aise jo azvAdika haiM, unase bhinna jo unhIM kA heSita Adi haiM vaha-yahAM zeSa pada kA vAcya hai| yaha zeSa jisa anumAna meM gamakarUpa se hai, aisA vaha anumAna zeSavat anumAna hai| isa anumAna meM kahIM kAliga se kAraNa kA anumAna kiyA jAtA hai, kahIM kAraNa se kArya kA anumAna kiyA jAtA hai aura kahIM guNa Adi se guNI Adi kA anumAna kiyA jAtA hai / kArya liGga se kAraNa kA anumAna isa prakAra se hotA hai-jaise kisI puruSa ne nabhasthala meM jala se bhare hue kAle 2 megha dekhe-taba vaha anumAna karatA hai ki 'vRSTiH bhaviSyati-viziSTameghAnyathAnupapattaH' vRSTi hogI-kyoMki aise meghavRSTi ke liye hI hote haiM anyathA-yadi vRSTi honevAlI nahIM hotI, to aise megha bhI nahIM hote| yahI viziSTha rIte samajavuM joIe ke-purUSArthopayogI ane parijijJAsita, evA je azvAdike che, temanAthI bhinna je temanA ja heSita vagera che, te atre zeSapada vAcya che. A zeSa je anumAnamAM gamanarUpamAM che, avuM te anumAna zeSavatu anumAna che. A anumAnamAM koI sthAne kAryaliMgathI kAraNa anumAna karavAmAM Ave che, ane keI sthAne guNa AdithI guNI AdinuM anumAna karavAmAM Ave che. kAryaliMgathI kAraNanuM anumAna A pramANe thAya che. jema keI purUSe nabha sthaLamAM jalapUrNa kALA kALA vAdaLa jethA, tyAre te anumAna 43 cha 'ghRSTiH bhaviSyati-viziSTameghAnyathAnupapatteH' hi yaza kemake A jAtanAM vAdaLAe vRSTi mATe ja hoya che. anyathA je vRSTi thavAnI na hatA te evAM vAdaLAo paNa heta nahi. eja viziSTa Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 bhanuyogadvarisUtre rokhambamadhalakhyAla tamAlamalinaviSaH / dRSTiM vyabhicarantIha, navaM pAyAH payomucaH ||iti| tathA ca-candrodayadarzanAjaladhiddhiH kumudotphuralatA cAnumIyate / sUryodayAt kamalavikAsaH kauzikamadahAnizca / tathAvidhavarSagAtsasthasampannatA. kRSakajanamanaH prmodshceti| evaMvidhasthale. kAraNamevAnumAparka sAdhyasya na tvakAraNam / tatra kAryakAraNabhAve eva kecid vipratipadyante'tastanirAkaraNAya sutrakAraH kAraNasya naiyatyena kAryAnumApakatvaM pradarzayati-kAraNena tantaH paTasya kAraNaM, na paTastantukAraNam , vIraNA kaTasya kAraNaM, na kaTo (tRNavizeSaH) vIraNA-kArameghAnyathAnupapatti kA artha hai| yahI bAta-'rolamba gavalavyAla' ityAdi praloka dvArA pradarzita kI gaI hai| isI prakAra se candrodaya ke dekhane se jaladhi kI vRddhi aura kumudavana kA vikAza anumita kiyA jAtA hai| sUryodaya se kamaloM kA vikasita honA aura ulluoM ke mada kI hAni honA meghavarSaNa se sasyasampannatA aura kRSaka janoM ke mana kA pramoda ye saba anumita kiye jAte haiN| isa prakAra yaha kAraNa se kArya kA anumAna jo kiyA jAtA hai, vaha zeSavata anumAna hai / aisA jAnanA cAhiye / kAraNa se jahAM kArya kA anumAna kiyA jAtA hai, vahAM kAraNa hI apane sAdhya kA anumApaka hotA hai / akAraNa nahIM / kitaneka vyakti aise bhI haiM jo kArya kAraNA bhAva meM hI vivAda karate haiM -sUtrakArane use nirAkaraNa karane ke liye kAraNa kI niyamitatA se kAraNa ko kAryAnumApaka dikhalAyA hai / tantu paTa ke kAraNa hai, paTa tantuoM kA kAraNa nahIM haiM / vIraNA (ghAsavizeSa) kaTa kA mAnyathAnupapatti atha cha. ra vAta rolambagavalavyAla' tyA als vaDe pradarzita karavAmAM AvI che. A pramANe candrodayanA darzanathI jaladhinI vaddhi ane kumudavanano vikAsa anumita karavAmAM Ave che. sUryodayathI kamaLa vananA vikAsa ane ghuvaDanI madahAni, meghavarSathI sasyasampannatA kRSaka nenA manane u9lAsa A sarve anumita karavAmAM Ave che. A pramANe kAraNathI kAryavuM je anumAna Ave che, te zeSavat anumAna che, tema jANavuM joIe. kAraNathI jyAM kAryanuM anumAna karavAmAM Ave che, tyAM kAraNa ja potAnA sAyaMnuM anumApaka hoya che. akAraNa nahi. keTalAka evA paNa che ke jemAM kAryakAraNubhAva vize ja vivAda karatA rahe che. sUtrakAre tenA nirAkaraNa mATe kAraNunI niyamitatAthI kAraNane kAryAnuM mApaka rUpamAM batAvyuM .dd5j 42 cha, 58tumA 2 nathI. viir| (ta, vi5), alee Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam 509 gam , mRtpiNDo ghaTasya kAraNaM, na ghaTo mRtpiNDakAraNam / iti / ayaM mAvAtantavaH paTasya kAraNaM bhavanti, na tu paMTastantukAraNam / yatA pUrvamanupalabdhasya paTasya tantusattAyAmeropadhirmavati / tantUnAM tu SaTAbhAve'pyupalambo deshyte| nanu yadA kazcit nipuNaH puruSaH paramAvena saMyuktAnapi tantUn krameNa viyojayati tadA paTo'pi tantUnAM kAraNaM bhavatyeva ? iti cedAi-tantudazAyAM paTasya sattvenopakAraNa hai, kaTa vIraNA kA kAraNa nahIM haiN| miTTI kA piNDa ghaTa kA kAraNa hai-ghaTa miTTI ke piNDa kA kAraNa nahIM hai. / tAtparya kahane kA. yaha hai-ki tantu paTa ke kAraNa hote haiM, paTa tantuoM kA kAraNa nahIM hotA hai kyoMki bhAtAnavitAnIbhUta bane hue tantuoM ko pahile paTa kI upalabdhi nahIM hotI-yadi paTa kI upalabdhi hotI hai to, vaha Ato. navitAnIbhUta ghane hue tantuoM kI sasA meM hI hotI hai| parantu aisI SAta tantubhoM meM nahIM hai kyoMki paTa ke abhAva meM bhI tantuoM kI upalabdhi hotI hai| zaMkA-jisa samaya koI nipuNa puruSa paTarUpa se saMyukta hue tantuoM ko krama kama karake usa paTa se alaga karatA jAtA hai, taba usa sthiti meM paTa bhI tantuoM kA kAraNa hotA hI hai-phira Apa kyoM aise kahate haiM ki-'paTa tantuoM kA kAraNa nahIM hotA hai ? uttara-tantudazA meM paTakA astitvarUpa se upalabdha nahIM hotA hai,isaliye paTa tantuoM kA kAraNa nahIM hotA hai / jo paTa apane astitva sAdaDInuM kAraNa che. sAdaDI varaNAnuM kAraNa nathI mRpiMDa ghaTanuM kAraNa che, ghaTamRpiMDanuM kAraNa nathI. tAtparya kahevAnuM A pramANe che ke taMtu paTanuM kAraNa hoya che. paTa taMtuenuM kAraNa nathI. kemake AtAnavitAnIbhUta banelA tataenI pahelAM paTanI upalabdhi thatI nathI, je paTanI upalabdhi thAya che te te AtAnavitAnIbhUta thayelA taMtuonI sattAmAM ja thAya che. paraMtu evI vAta taMtuomAM nathI, kemake paTanA abhAvamAM tatuonI upalabdhi thAya che. zaMkA--je samaye keI nipuNa purUSa paTarUpathI saMyukata thayela taMtuone kamazaH te paTathI alaga pADato jAya, tyAre te sthitimAM paTa paNa taMtuonuM kAraNa hoya ja che. pachI tame zA mATe ema kahe che ke "54 taMtue kAraNa thaI zake nahi? Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 anuyogadvArasUtre lambhAbhAvAt paTasvantukAraNaM na bhavati / yadeva hi labdhasatAkaM sat svasthitibhAvena kAryamupakurute tadeva tasya kAraNatvenopadizyate, yathA-pRtpiNDo ghaTasya / paTasya viyojanena tu ye tantavaH samutpadyante, teSAM kAraNaM paTo na bhavitumarhati / na hi jvarAbhAvena saMjAyamAnasyArogyasukhasya kAraNa jvaro bhavati / nanu eTasatAyAM tantUnAmasattvAt tantavaH paTakAraNaM na syuriti cedAi-paTo hi tantupariNAmarUpa eva / yadi paTadazAyAM tantUnAM sarvathA'bhAva evaM syAttahi mRdabhAve ghaTasyeva. paTasyApi sarvathA'nupalambha eva syAt / tasmAt paTadazAyAmapi tantavaH ko pAtA huA apanI sthiti ke bala para kArya karane lagatA hai vahI paTa usa kArya kA kAraNa rUpa se vyapadiSTa hone lagatA hai| jaise miTTI kA piNDa ghaTa kaa| paTa ko viyukta karane se jo tantu nikalate haiM, unakA kAraNa yaha paTa nahIM ho sakatA hai| jvara ke abhAva se utpanna huoM Arogya sukha kA kAraNa jvara thoDe hI hotA hai| - zaMkA-paTa kI sattA meM tantuoM kI sattA nahIM rahatI hai, isa kAraNa tantu paTa ke kAraNa nahIM hoMge ? / uttara--paTa jo hai, vaha tantuoM kA hI eka pariNAma hai / yadi paTa avasthA meM tantuoM kA sarvathA abhAva hI mAnA jAve to, jisa prakAra miTTI ke abhAva meM ghaTa kI upalabdhi nahIM hotI hai, usI prakAra se paTa kI bhI sarvathA upalabdhi nahIM honI cAhiye / isaliye yaha mAnanA cAhiye ki 'paTa avasthA meM bhI tantu haiM / isa prakAra unakI sasvarUpa uttara-taMtudazAmAM paTanI sattA rUpanA AkAramAM dekhAtI nathI, eTalA mATe paTa taMtuenuM kAraNa nathI. je paTa pitAnA astitvanI sAthe pitAnI sthitinA AdhAre, kArya karavA tatpara thAya che, teja paTa te kAryanA kAraNa rUpathI vyAdiSTa thavA lAge che. jema ke mRpiMDa ghaTanuM. paTane vidyuta karavAthI je taMtue nIkaLe che, tenuM kAraNa te paTa thaI zake ja nahi. javaranA abhAvathI prApta thayela ArogyarUpI sukhanuM kAraNa javara kevI rIte hoya. zaMkA--paTanI sattAmAM taMtuonI sattA rahetI nathI. A kAraNathI tatu paNa paTanuM kAraNa thaze nahi? uttara---je 5Ta che, te tatuonuM ja eka pariNAma che, je paTa ava. sthAmAM taMtuene sarvathA abhAva ja gaNAya che, je rIte mATInA abhAvamAM ghaTanI upalabdhi thatI nathI, te rIte paTanI paNa sadaMtara upalabdhi hAvI na joIe. eTalA mATe Ama mAnavuM joIe ke paTa avasthAmAM paNuM tata Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam 511 I [ santIti sanopalambhAttantavaH paTasya kAraNamucyate / paTaviyojanena yadA tantavaH samupalabhyante, na tadA paTavattA smuplbhyte| atastadA paTasya saMvenopalambhAbhA vAnna paTastantUnAM kAraNaM bhavitumarhati / evaM vIraNA (tRNavizeSa) kaTAdiSvapi bodhyam / itthaM ca yasya kAryastha kAraNatvena yad nizcitaM tattasya kAryasya gamakamiti / atha guNena yadanumIyate tadAha- 'sutraSNaM nikaseNaM' ityAdi / suvarNa nikaSeNa anumIyate / ayaM bhAvaH - nikaSaH- kaMpaNapaTTagatA kaMpitasuvarNarekhA tena 'amukajAtIyamidaM suvarNam' ityanumIyate / anumAnaprayogazcettham - iMdaM suvarNaM paJcadazAdivarNa ko peta tathAvidhanikaSopalambhAt pUrvopalabdhobhayasammatasuvarNavaditi / tathA gandhena puruSamanumIyate / ayaM bhAvaH- tattajjAtIyapuSNandhopalabdhyA tajjAtIyaM puSpamanuse usa avasthA meM upalabdhi hone ke kAraNa tantu paTa ke kAraNa kahe jAte haiM / parantu paTa viyojana avasthA meM jaba tantu upalabdha hote haiMusa samaya paTa kI sattA upalabdha nahIM hotI hai / isaliye paTa kA lava svataMtra taMtuo kI avasthA meM upalabdha na hone ke kAraNa paTa tantuoM kA kAraNa nahIM ho sakatA hai / usI prakAra kI vyavasthA vIraNA- tRNavizeSa- Adi kAraNoM meM bhI lagA lenI cAhiye / isa prakAra jisa kArya kAraNarUpa se nizcita hai, vaha usa kArya kA gamaka hotA hai / guNa se anumAna isa prakAra se hotA hai- idaM suvarNa paJcadazAdivarNakopetaM tathAvidhanikaSopalambhAt pUrvopalabdho bhayasammatasuvarNavat' isa prakAra ke isa anumAna prayoga se 'yaha suvarNa amuka jAti kA hai, 'yaha jJAta ho jAtA hai| isI prakAra gaMdha kI upalabdhi se 'yaha puruSa amuka jAti kA hai' yaha bAta jJAta ho jAtI hai / yahA~ che, A pramANe temanI satyarUpathI te avasthAmAM upalabdhi hAvA mala tatuo paTanA kAraNa kahevAmAM AvyAM che. paraMtu paTa vicArjana avasthAmAM jyAre tatu upalabdha thAya che, te samaye paTTanI sattA upalabdha thatI nathI. mATe paTanA sattva svataMtra taMtuonI avasthAmAM upalabdha na haiAvA badala paTa taMtuonu kAraNa thaI zake nahi. te prakAranI vyavasthA vIraNA (tRNu vizeSa) vagere kAraNemAM paNa samajI levI joIe. A rIte je kAryanuM kAraNarUpathI je nizcita che, te te ja kAryanA zamaka hAya che. zugraMthI anumAnA pramANe thAya che 'iMda' suvarNa pacadazAdivarNa kopeta' tathAvidhanikaSopalambhAt pUrvI ghobha gammata suvarNavat' yA jatanA yA anumAna prayogathI bhI sulu amuka jAti vizeSanuM che, A prakAranuM jJAna thAya che. A pramANe gadhanI upalabdhithI A puSpa amuka jAti vizeSanu che, A vAta spaSTa thaI jAya : che, Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512. anuyogadvArasUtra mIyate / yathA hi-kamalapuSpamidaM tathAvidhagandhopalambhAt pUrvopalabdhakamalavaH diti / evaM lavaNaM rasena ityatrApi bodhyam / yadyapi madirAvastrAdayo'nekavidhA: pRthakpRthagAsvAdasparzAH, tathApi tattajnAtIyamadirAvastrAdestathAvidhAsvAdasparzIpalabdherAsvAdena madirAyAH, sparzana vastrasya cAnumAnaM bhavatIti / atha avayave. nAvayavino'numAnaM darzayati-'mahisaM siMgeNa' ityAdi / kA'pi pradeze mahiSAdRSTvA mahiSaM ca kuDayAdivyavahitatvAdadRSTvA kazcidanuminute-mahiSavAn ayaM pradezaH, tadavinAbhUtazRGgopalavdhe, pUrvopalabdhobhayasammatapadezavaditi / kuDaNyA"dhanyavahitaMmahiSasattAyAM tu mahiSasya pratyakSatvena na tatrAnumAnaM bhavati / evaM anumAna prayoga isa prakAra se haiM-kamalapuSpamidaM tathAvidhagandhogla. mbhAt pUrvopalabdhakamalavat / isI prakAra rasa se lavaNa kA yaha lavaNa amuka jAti kA hai-aisA anumAna hotA hai / yapi madirA evaM bastrAH dika aneka prakAra ke hote haiM aura inakA AsvAda tathA sparza bhI vividha prakAra kA hotA hai-to bhI tat-tajjAtIya madirA evaM vastrA. dikoM ko tathAvidha AsvAda evaM sparza upalabdha hone se madirA kA AsvAda se aura vastra kA sparza se anumAna hotA hai / 'mahisa siMgeNa' isasUtrapATha dvArA avayava se avayavI kA anumAna sUtrakAra ne dikhaH lAyA hai| kisI sthAna meM mahiSazrRMga ko dekhakara aura kuDaya Adi se avahita hone ke kAraNa mahiSa ko nahIM dekhakara kisIne anumAna kiyA 'ayaM pradezaH mahiSavAn tadavinAbhUna gopalabdheH pUrvopalabdho. mayasammatapradezavat' jaba mahiSa kuDayAdi se antarita nahIM ho aura spaSTa rUpa se pratIta ho rahA ho, aisI sthiti meM usakA anumAna nahIM hI anumAna prayoga prAya che. 'kamalapuSpamidaM tathAvidhagandhopambhAt pUrvopalabdhakamalavata', 1 pramANe rasathI parnu anumAna thAya cha / livaNa amuka jAti vizeSanuM che. jo ke madirA temaja vastrAdika aneka prakA2nAM hoya che ane emanA AsvAda temaja sparza upalabdha heva thI maMdiraanu bhArapAyI mana parnu 25thI manumAna thAya che. 'mahisa sigeNa' A sUtra pATha vaDe avayavathI avayavInuM anumAna sUtrakAre spaSTa karyuM che. keI sthAne mahiSagane joIne ane kuDaca AdithI vyavahita hovAthI bhalipa di is anumAna 4. 'ayaM pradezaH mahiSavAn tadavinAbhUta zRMgopalabdheH pUrvopalabdhobhayasammatapravezavat' lyAre bhariyAliyo ganta. tti hoya nahi ane spaSTa rUpamAM pratIta thaI rahyo hoya, evI sthitimAM tenuM anumAna karavAmAM AvatuM nathI. kemake te pratyakSa rUpamAM jovAmAM AvI AN Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 221 anumAnapramANanirUpaNam 513 - kukkuTaM zikhayA ityAdAvanumAnaprayogo bodhyaH / tathA dvipadaM manuSyAdi' ityatra pAdadvayadarzanena manuSyo'numIyate / anumAnamayogazcettham - manuSyo'yaM, tadavinAbhUtapadadvayopalambhAt pUrvadRSTamanuSya vaditi / evaM catuSpadaM gavAdi, bahupadaM gobhikAdi / tathA-'paDiyarabaMdhega maDaM' iti gAthA pUrvaM vyAkhyAtA / tadanusAreNAsthA bhAvArthI bodhyaH / tathA Avega AzrapiNo'numAnaM bhavati / yathA - dhUmena agnim, baLAkayA (bakapaMtapA) salilam, abhravikAreNa dRSTim, zIlasamAcAreNa kuLaputraM ca jano'numIyate / AzrayatItyAzrayo dhUmavalAkAdiH / ghUmabaLAkAdayo'gnisalilAdyAzrayA bhavanti, ato dhUmavalAkAdidarzanena agnisalilAdInAmanumAnaM bhavati / nanu dhUmasyAgni kAryatvAt pUrvoktakAryAnumAnenaiva gatArthasyAtkimiha punarupanyAsaH ? iti cedAha - bhAtu kAryarUpeNa dhUmenAgneranumAnam, parantu dhUmasyAkiyA jAtA hai| kyoMki vaha to pratyakSa se hI dikhalAI paDa rahA hai / isI prakAra se 'kukkuTaM zikhayA' ityAdi meM bhI anumAna prayoga jAnanA cAhiye / ' dvipadaM manuSyAdi' yahAM do caraNoM ke dekhane se manuSya kA anumAna kiyA jAtA hai / prayoga isa prakAra hai- 'manuSyo'yaM tadavinAbhUtapadadvayopalambhAt pUrvadRSTamanuSyavat' aisA hotA hai| isI prakAra se 'catuSpadaM gavAdi, bahupadaM gomikAdi' yahA~ para bhI jAnanA cAhiye / dhUma, balAkA Adi agni aura salila Adi ke Azraya se rahate haiM, isaliye ghUmabalAkA Adi ke dekhane se inake AzrayI kA anumAna kiyA jAtA hai / yadyapi dhUma agni ko kArya hotA hai aura aisA anumAna kArya se kAraNa ke anumAna meM hI antabhUrta ho jAtA hai, phira bhI ise Azraya se AzrayI ke anumAna karanevAlA kahA gayA hai, so usakA kAraNa yaha rahyo che. yA abhaHle 'kukkuTa' zikhayA' dhatyAddimAM pazu anumAna prayoga nahI seve| leI me. 'dvipadaM manuSyAdi' ahIM me yara levAthI bhAthusa viSe anu bhAna haravAmAM Ave che. prayoga mA prabhAle che. 'manuSyo'yaM tadavinAbhUtapada dvayopalambhAt' pUrva dRSTamanuSyavat' yev| thAya che. yA prabhA 'catuSpadaM gavAdi, bahupadaM gomikA di' 'Di' pAlu bhagavu' lehaye. dhUma, mahAa vagere agni temaja salila vagerenA AzrayathI rahe che. mATe dhUma, khalAkA vagerene jovArthI emanA AzrayInuM anumAna karavAmAM Ave che ne ke dhUma agninu` kAya hAya che ane mA jAtanu' anumAna kAryAMthI kAraNanA anumAnamAM ja antabhUta thaI jAya che. chatAMe e AzrayathI AzrayInu' anumAna karanAra kahevAmAM AvyuM che. te AnuM kAraNa A pramANe che ke leThamAM dhUma agninA Azraye rahe a0 65 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 anuyogadvArasUtre gnyAzrayatvenApi loke prasiddhatvAdatrApi tadupanyAsaH kRta iti nAsti kshciddossH| tathA-AkRtyAdibhizca manaso'pyanumAnaM bhavatItyapi bodhyam / uktaM ca AkArairiGgitargatyA, ceSTayA bhASaNena ca / netravAvikAraizca, lakSyate'ntargataM manaH ||iti|| tadetat zeSavadanumAnam // sU0 221 // - aba dRSTasAdhayaMvadanumAnaM nirUpayati mUlam-se kiM taM disAhammavaM? diTusAhammavaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-sAmannadi, ca visesadilu ca |se kiM taM sAmannadidaM? sAmannadiTuM-jahA ego puriso tahA bahave purisA, jahA bahave purisA tahA ego puriso| jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA, jahA bahave karisAvaNA tahA ego krisaavnno| se taM saamnndi,| se kiM taM visesadilaiM? visesadi, se jahANAmae-keipurise kaMci purisaM bahUgaM purisANaM majjhe puvadiTuM paccabhijANejA-ayaM se purise| bahUNaM karisAvaNANaM majjhe puvadihaM karisAvaNe paJcabhijANijA-ayaM se krisaavnne| hai ki- loka meM dhUma agni ke Azraya rahatA hai aisI bhI prasiddhi hai isI bAta ko lakSya meM rakhakara dhUma ko Azraya mAna kara tadAzrayI agni kA use anumApaka kahA gayA hai| isI prakAra se AkRti Adi se mA kA bhI manumAna hotA hai / 'AkArairiGgitargatyA' ityAdi zloka dvArA yahI pAta kahI gaI hai| isa prakAra yaha saba zeSava anumAna hai // sa0 221 / / / che. evI eka prasiddhi che. A vAtane lakSyamAM rAkhIne ja dhUmane Azraya mAnIne tene tadAzrayI agnine anumApaka kahevAmAM Avyo che. A rIte AkRti mAhithI bhannu 5 bhanumAna thAya che. 'AkArairiGgitargatyA tyAta zloka vaDe eja vAta kahevAmAM AvI che. A rIte A sarva zeSata anumAna che | sUtra 221 che Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 222 dRSTasAdharmyavadanumAnanirUpaNam 515 tassa samAsao tivihaM gahaNaM bhavai, taM jahA-aIyakAlaggahaNaM, paDuppaNNakAlaggahaNaM, aNAgayakAlaggahaNaM se kiM taM aIyakAlaggahaNaM? aIyakAlaggahaNaM-uttaNANi vaNANi, nipphaNNasassaM vA meiNiM, puNNANi ya kuMDasaraNaIdIhiyAtaDAgAiM .pAsittA teNaM sAhijai jahA-suvuTTI aasii| se taM atiiykaalgghnnN| se kiM taM paDuppaNNakAlaggahaNaM ? paDuppaNNakAlaggahaNaMsAhuM goyaraggagayaM vicchaDDiyapaurabhattapANaM pAsittA teNaM sAhijai jahA subhikkhe vaddaI / se taM pdduppnnnnkaalgghnnN| se kiM. taM aNAgayakAlaggahaNaM? aNAgayakAlaggahaNaM-"abbhassa nimmalattaM, kaliNA ya girI savijjuyA mehaa| thaNiyaM vAuMbbhAmo, saMjhA rattA paNiTAya // 1 // vAruNaM vA mahiMdaM vA aNNayaraM vA pasatthaM upAyaM pAsittA teNaM sAhijai jahA-suvuTThI bhvissi| se taM aNAgayakAlaggahaNaM / eesiM ceva vivajAse tivihaM gahaNaM bhavai, taM jahA-atIyakAlaggahaNaM paDuppaNNakAlaggahaNaM aNAgayakAla. ghj|se kiMtaM atIyakAlaggahaNaM? aiyakAlaggahaNaM-nittaNAI vaNAI, anipphaNNasassaM vA meiNiM, sukkANi ya kuMDasaraNaI dihIyataDAgAiM pAsittA teNaM sAhijjai, jahA-kuvuTTI AsI, se taM atIyakAlaggahaNaM / se ki taM paDuppaNNakAlaggahaNaM? paDa. ppaNNakAlaggahaNaM-sAhuMgoyaraggagayaM bhikkhaM alabhamANaM pAsittA teNaM sAhijai-jahA dubhikkhaM vaTTai, se taM pdduppnnnnkaalgghnnN| se kiM taM aNAgayakAlaggahaNaM? aNAgayakAlaggahaNaM Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 anuyogadvAra 'dhUmAyaMti dikhAo saviyameiNI apaDibaddhA vAyA / neraiyA khala, kuvuTTImevaM niveyaMti // 1 // aggeyaM vA vAyavaM vA aNNayaraM vA appasatthaM uppAyaM pAsittA teNaM sAhijar3a, jahA - kubuTThI bhavissaI / se taM aNAgaya kAlaggahaNaM / se taM visesadi / setaM disAhammavaM / se taM aNumANe ||suu0 222 // chAyA - atha kiM tat dRSTasAdhavat ? dRSTasAdharmyavad dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - sAmAnyadRSTaM ca vizeSadRSTuM ca / atha kiM tat sAmAnyadRSTaM ?, sAmAnyadRSTaM yathA ekaH puruSastathA bahavaH puruSAH, yathA vadatraH puruSAstathA ekaH puruSaH / yathA eMkaH kArSApaNaH tathA vahavaH karpAvagAH, yathA bahavaH kArSApaNAstathA ekaH karSApaNaH / tadetat sAmAnyadRSTam / atha kiM tat vizeSadRSTaM ? vizeSadRSTam - sa yathAnAmakaH ko'pi puruSaH kaMcit puruSaM bahUnAM puruSANAM madhye pUrvadRSTaM matyabhijAnIyAt - ayaM sa puruSaH bahUnAM kArSApaNAnAM madhye pUrvadRSTaM karSApaNaM pratyabhijAnIyAt - ayaM sa karSApaNaH / tasya samAsataH trividhaM grahaNaM bhavati, tadyathA - atItakALagrahaNa matyutpanna kAlagrahaNam, anAgatakAlagrahaNam / atha kiM tat atItakAla - grahaNam 1, atItakAlagrahaNam - uttaNAni vanAni niSpannasasyAM vA medinIM, pUrNAni ca kuNDasaro nadI dIrghikA taDAgAni dRSTvA tena kathyate yathA sudRSTirAsIt / tadetat atItakAlagrahaNam / atha kiM tat pratyutpannakAlagrahaNam 1, pratyutpannakAlagrahaNam - sAdhuM gocarAyagataM triccharditamacura maktarAnaM dRSTvA tena kathyate, yathA - subhikSaM varttate / tadevat - pratyutpanna kAlagrahaNam / atha kiM tad anAgatakALagrahaNam ?, anAgatakALagrahaNam - abhrasya nirmalatvaM kRSNAva girayaH savidyuto meghAH / stanitaM vAyubhrAmaH saMdhyA raktA masnigdhA ca // 1 // vAruNaM vA mAhendra vA anyataraM vA mazasvam utpAtaM vA tena kathyate, yathA-sudRSTirbhaviSyati / tadeI ad anAgatakAlagrahaNam / eteSAmeva viparyAM se trividhaM grahaNaM bhavati, tadyathAatItakAlagrahaNaM pratyutpanna kAlagrahagam, anAgatakAlagrahaNam / atha kiM tat atItakALagrahaNam ?, atIta kAlagrahaNam - nistRNAni vanAni, aniSpannasasyAM vA medinIM, zuSkANi ca kuNDa sarona dIdIrghikAtaDAgAni dRSTvA tena kathyate, yathA - kutruSTirAsIt / tadetat atItakAlagrahaNam / atha kiM tat pratyutpanna kAlagrahaNam ? pratyutpannakAlagrahaNaM - sAdhuM gocarAyagataM bhikSAmalabhamAnaM dRSTvA sena kathyate, yathA- durbhikSaM vartate / tadetat pratyutyannakAlagrahaNam / atha kiM tava anAgatakALagrahaNam ?, anAgatakAlagrahaNam - dhUmAyanti dizaH saviyo medinI apati 400 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 222 dRSTasAdharmyavadanumAnanirUpaNam 617 baddhA bAtA / naitikA khalu kuSTime nivedayanti // 1 // AgneyaM vA vAyavyaM vA anyataraM vA apazastam uzAtaM dRSTvA tena kathyate yathA-kuSTi bhaviSyati / tadetat anAgatakAlagrahaNam / tadetat vizeSadRSTam / tadetad dRSTasAdharmyakt / tade. tata anumAnam / / sU0 222 // TIkA-se ki taM dihisAhammavaM' ityAdi 'atha kiM tad dRSTasAdhamryavat ? iti praznaH / uttarayati-dRSTasAdharmyavata. dRSTena pUrvopalabdhenArthena saha sAdharmyam-dRSTasAdhaya, tad gamakatvena yasyAsti tadanumAnaM dRSTasAdharyavat / pUrvadRSTazcArthaH kazcit sAmAnyataH kazcittu vizeSato dRSTaH syAt / atastadamedAdidaM dvividham sAmAnyadRSTaM vizeSadRSTaM ca / sAmAnyatoM anya strakAra dRSTasAdharmyavat anumAna kA nirUpaNa karate haiMse kiM taM disAhanavaM?' ityaadi| zabdArtha--(se kiM taM viThThalAhamma) he bhadanta ! dRSTAsAdharmyavat anumAna kyA hai ? dilAhammavaM duvihaM paNNata) uttara--dRSTasAdhaya'vat anumAna do prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) ve prakAra the haiN| -(sAmannAdi ca visesadiTTa ca) eka sAmAnya dRSTa aura dasarA vizeSadRSTa / pUrva meM upalabdha padArtha ke sAtha jo anya adRSTa kA sAdhaya hai, yaha dRSTasAdharmya hai / dRSTasAdharmya jahA~ gamaka hotA hai vaha anumAna dRSTasAdharyarata hai| pUrva meM koI padArtha mAmAnyarUpa se dRSTa hotA hai aura koI vizeSarUpa se| isaliye dRSTapadArtha ke bheda se isa anumAna ke bhI ye do bheda ho gaye haiM / eka sAmAnyadRSTa aura dUsarA vizeSadRSTa / sAmAnyata: dRSTa artha ke saMbandha se sAmAnyaSTa have sUtrakAra dRSTasAdhamyavatu anumAnanuM nirUpaNa kare che. 'se ki ta divasAhammavaM?' yaali| zahAtha--(se ki taM didussAhamma) 3 zava sApa anumAna cha1 (didvisAhammavaM duvihaM paNNatta) uttara--daSTa sAdhamyavatu anumAna be prakAranuM kahevAmAM AvyuM che (tajA ) te 2 pramANe che. (sAmannadiTTa ca visesadiTu ca) me sAmAnya daSTa ane anya vizeSa daSTa pUrvamAM upalabdha padArthanI sAthe je anya adRSTanuM sAmya che, te daSTa sAdharyuM che, A sAdhamya kyAM gamaya hoya che, tyAM te anuMmAna daSTa sAdhamyavat che. pUrvamAM kaI padAthe sAmAnya rUpathI daSTa hoya che ane keI vizeSa rUpathI eTalA mATe daSTa padArthanA bhedathI A anumAnanA paNa be bheda thaI gayA che. eka sAmAnya dRSTa ane anya viroSa daSTa sAmAnyataH daSTa arthenA saMbaMdhathI sAmAnya daSTa ane Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 anuyogadvArasUtra dRSTArthayogAt sAmAnyadRSTam , vizeSato dRSTArthayogAd vizeSadRSTaM ceti bhaavH| tatra sAmAnyadRSTaM yathA ekaH puruSastathA bahavaH puruSAH, yathA bahavaH puruSAstathaikA puruSa ityAdi / ayaM bhAvaH-nArikeladvIpAdAyAtaH kazcit puruSaH sAmAnyenaikaM puruSaM dRSTvA ekmanuminoti, yathA-ayameko dRzyamAnaH puruSaetadAkAraviziSTa. svathA bahavo'trAparidRzyamAnAH puruSA api etadAkAraviziSTA eva, puruSatvAvizeSAt , anyAkAratve puruSatvahAniprasaGgAt , gavAdivaditi / tathA-kazcittathA aura vizeSataH dRSTa artha ke saMbandha se vizeSadRSTa hotA hai| (se kiM taM sAmannadiDha) he bhadanta ! vaha sAmAnyadRSTa anumAna kyA hai ? uttara-(sAmanadiTTa) sAmAnyadRSTa anumAna isa prakAra se hai(jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso) jaisA eka puruSa hotA hai, vaise hI aneka puruSa hote hai, jaise aneka puruSa hote hai, vaisA hI eka puruSa hotA hai| isakA tAtparya yaha hai-nArikela dvIpa se AyA huA koI puruSa sAmAnya se eka puruSa ko dekhakara aisA anumAna kara letA hai ki 'jaisA yaha eka dRzyamAna puruSa isa AkAra se viziSTa hai, usI prakAra anya aura bhI bahuta se puruSa ki-jinheM maiMne dekhA nahIM aise hI AkAra se viziSTa hoNge| kyoMki jisa prakAra se isa dRzyamAna puruSa meM puruSasvarUpa sAmAnya dharma vidyamAna hai, usI prakAra se anya adRSTa puruSoM meM bhI vaha vidyamAna hai| usameM koI vizeSatA nahIM hai| yadi anya adRSTa puruSoM meM vizeSata: 408 mA samayI vizeSa - 14 che. (se ki ta sAmanna dig ) mahata! sAmAnya anumAna ch| uttara--(sAmanna diTuM) sAmAnya haiTa anumAna pramANe cha. (jahA ego purikho tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso) / eka purUSa hoya che, tevA ja ghaNA para hoya che. jevA aneka purU hAya che, te eka purUSa hoya che. AnuM tAtparya A pramANe che ke nArikala dvIpathI Avele keI purUSa sAmAnya rUpamAM eka purUSane joIne A jAtanuM anumAna karI le che ke "jevo A eka duSyamAna purUSa A AkArathI viziSTa che, jemane meM joyA nathI evA anya sarva purUSo paNa A jAtanA AkArathI yukata haze ja. kemake je pramANe A dazyamAna purUSamAM purUSavarUpa sAmAnya dhama vidyamAna che, te pramANe ja anya adaSya purUSomAM paNa vidyamAna che. temAM kaIpaNu jAtanI vizeSatA nathI. je anya adaSya purUSomAM bhinnA Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrakA TIkA sUtra 222 dRSTasAdharmyavadanumAnanirUpaNam 519 vidhaH puruSaH prathamato bahUn puruSAn dRSTvA evamanu minoti - yathA ete dRzyamAnAH puruSa etadAkRtiviziSTAstathA'paridRzyamAna ekaH puruSo'pyetadAkRtiviziSTaH syAt puruSatvAt, itarAkAratve tu taddhAniH prasajyeta, azvAdivaditi / evaM kArSApagAdivyapi bodhyam / atha vizeSadRSTamanumAnaM nirUpayati vizeSadRSTaM dRSTasAdharmya bhinnAkAratA mAnI jAvegI to puruSatvarUpa sAmAnya kI hAni hone kA prasaMga prApta hogA / jaise gAya Adi meM puruSasva sAmAnya kA abhAva bhinnAkAratA kI vidyamAnatA se rahatA hai isa prakAra eka meM dRSTapuruSatvarUpa sAmAnya artha kI samAnatA se anya adRSTa aneka puruSoM meM bhI amuka AkArarUpa vivakSita dharma kI siddhi karanA yaha sAmAnya dRSTasAdharmyavat anumAna hai| isI prakAra nArikela dvIpa se AyA huA koI puruSa jaba ki - pahile pahala vaha aneka puruSoM ko dekhatA hai, taba dekhakara aisA anumAna karatA hai ki jaise ye dekhe gaye puruSa isa AkAravAle haiM usI prakAra kA AkAra vAlA nahIM dekhA gayA, eka puruSa hogaa| kyoMki usameM bhI puruSasvarUpa sAmAnya dharma rahatA hai / bhinnAkAratA meM puruSatvarUpa sAmAnya dharma kI hAni hone kA prasaMga prApta hotA hai| jaise ghoDe Adi meM itarAkAratA ke sadbhAva se puruSatva sAmAnya kI hAni hai / isI prakAra se kArSApaNa Adiko meM bhI jAnanA cAhiye / yahI bAta (jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo ) isa sUtrapATha kAratA mAnavAmAM Avaze teA purUSavarUpa sAmAnyanI hAni thAya tevA abhAva zinnAkAratAnI apekSAe vidyamAna che temaja ekamAM dRSTa purUSatvarUpa sAmAnya anI samAnatAthI anya adRSTa aneka purUSAmAM paNa amuka AAkArarUpa vikSita dhamA~nI siddhi karavI te sAmAnya deSTa sAdharmAMvat anumAna che. A rIte nArikela dvIpamAMthI Avela koi purUSa jyAre sau prathama ghaNA purUSone jue che, tyAre temane joIne evu anumAna kare che ke jema A jovAmAM AvelA purUSa. A AkAravALA che, tevA ja prakAranA AkAravALA nahi jovAmAM Avela eka purUSa paNa che. kemake temAM paNa purUSavarUpa sAmAnya dhama rahela che. bhinnAkAratAmAM purUSatvarUpa sAmAnya dhamA~nI hAni thavAnA prasa`ga upasthita thAya che. jema gheADA AdimAM dhRtarAkAratAnA sadbhAvathI purUSatva sAmAnyanI hAni che. A pramANe kAryAMpaNa vageremAM paNa jANavu' joie eja vAta (jJA ego karisrAvaNo tahA bahave karisrAvaNA jahA bahave karisrAvaNA dahA ego Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 anuyogadvArasUtre vadanumAnamevaM bhavati - yathAnAma kazcit puruSo bahUnAM puruSANAM madhye kamapi pUrvadRSTaM puruSaM matyabhijAnIyAt ayaM sa puruSa iti / anumAnaprayogazrettham - yaH pUrva mopalabdhaH sa evAyaM puruSaH, tathaiva pratyabhijJAyamAnatvAt, upayAbhimatapuruSavat, iti / etadanumAnaM vizeSadRSTamucyate puruSavizeSaviSayatvAt / evaM kAryApaNAdi dvArA kahI gaI hai / ( se ta sAmannadiTTha) isa prakAra yaha sAmAnya hRSTadRSTa sAdharmyavat anumAna kA bheda hai / ( se kiM taM visesa dihaM ) he bhadanta ! yaha vizeSadRSTa kyA hai ? uttara- (visesadi) dRSTasAdhAyavat kA bheda jo vizeSadRSTa hai, vaha isa prakAra se hai- (se jahANAmae keI purise kaMvi purisaM bahUNaM purisANaM majjhe puNyadi pacacamijANejjA- artha se puri se) jaise koI puruSa aneka puruSoM ke bIca meM kisI pUrvadRSTa puruSa ko pahicAna letA hai ki- 'yaha vaha puruSa hai / yahAM anumAna prayoga isa prakAra se karanA cAhiye / 'yaH pUrva maghopalabdhaH sa evAyaM puruSaH tathaiva pratyabhijJAyamAnasvAt ubhayAbhimatapuruSavat' jisa puruSa ko maine pahile dekhA thA, vahI yaha puruSa hai- kyoMki maiMne usI rUpa se ise pahicAna liyA hai / ubhaya ko abhimata puruSa kI taraha / yahA~ 'yaH mayopalabdhaH' itanA aMza pakSa kA hai ' sa evAyaM puruSaH' itanA aMza bAdhyakoTikA hai / tathaiva pratyabhijJAyamAnasyAt' itanA aMza hetu hai / 'ubhayAbhimatapuruSavat' yaha sAdharmyadRSTAnta hai / isa anumAna prayoga meM puruSa vizeSa karisrAvaNo ) yA sUtrapATha vaDe uDevAmAM AvelI che. (se ta khAmannadiTTha) yA pramANe yA sAmAnya dRSTa sAdhavat anubhAnanA le che. (se kiM ta viseTThi) De hata! te vizeSa dRSTa zu che. uttara -- (visesa diTTha) dRSTa sAmabhyavat no leha ? vizeSa che, te mA amAthe che. ( se jahANAmae keI purise kaMci purisaM bahUNaM purisa NaM ajjhe pucvadiTTha paccabhijANejjA - ayaM se purise) prema / 3Sa ne puSAnI vayama rahesa koi pUrva dRSTA purUSane oLakhI le che ke, 'A te ja mANasa che' ahI' anumAna prayoga yA rItezva le. " yaH pUraM mayopalabdhaH sa evAyaM puruSaH tathaiva pratyabhijJAyamAnatvAt ubhayAbhimatapuruSavat' ne pu3Sane meM pahalAM yeo hato, teja purUSa A che. kemake e ene teja rUpamAM eALakhI lIdheA che. ubhayA. bhimata pu3SanI prema aDI' 'yaH pUrvaM mayopalabdhaH ' ATo lAga pakSa sadhI che. ' sa evAyaM puruSaH ' mAo loga sAdhyameTine che tathaiva pratyabhijJAyamAna svAt' mATo lAga hetu che. 'ubhayAbhimatapuruSavat' bhI sAdharmya dRSTAnta hai. A anumAna pracAgamAM purUSa vizeSane vizeSarUpathI mUkavAmAM AvyeA che, 040 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 222 dRSTasAdharmyavadanumAnanirUpaNam 521 viSaye'pi vizeSadRSTamanumAnaM bodhyam / idaM vizeSadRSTamanumAnaM kAlatrayaviSayaM bhavatIti darzayitumAha- 'tassa samAsabha' ityAdi tasya vizeSadRSTasyAnumAnasya samAsataH - saMkSepatastrividhaM grahaNaM bhavati / yathA - atItakAlagrahaNaM pratyutpannakAlagrahaNam anAgatakALagrahaNaM ceti / tatra - atItakAlaviSayaM grAhyasya vastuno grahaNaM = paricchedaH - atIta kALa grahaNam / pratyutpannakAlaH = vartamAnakAlastadviSayaM grahaNaM pratyutpanna kAlagrahaNam / anAgatakA lo = bhaviSyatkAlastadviSayam - anAgatakAlagrahaNam / kAlatrayavarttino'pi viSayasyAnumAnAt paricchedo bhavatItyarthaH / tatra dRSTa hai / isa prakAra se kArSApaNa Adi meM vizeSa dRSTa anumAna kI pravRtti kara lenI cAhiye / yahI bAta 'bahUNaM karisAvaNANaM majjhe puruSadiTThe karisAvaNaM paJcabhijjANijjA- ayaM se karisAvaNe) isa sUtrapATha dvArA dikhalAI gaI hai / yaha vizeSadRSTa anumAna bhUta, bhaviSyat aura vartamAna ina tInoM kAloM ko viSaya karatA hai| isa bAta ko aba sUtrakAra kahate haiM- (tassa samAsao tivihaM gahaNaM bhavai) usa vizeSadRSTa anumAna kA viSaya saMkSepa se tIna prakAra kA hotA (taM jahA) jaise (aIthakAlaggahaNaM, paDuppaNNakAlaggahaNaM, aNAgayakAlagahaNaM) atIna kAla kA viSaya vartamAna kAla kA viSaya aura bhavi Syat kAla kA viSaya / tAtparya kahane kA yaha hai ki manuSya isa vizeSa dRSTa anumAna kI sahAyatA se atIta kAla meM jo bAta: ho gaI use, vartamAna kAla meM jo bAta ho rahI ho use aura bhaviSyat meM jo eTalA mATe A anumAna vizeSa dRSTa che. A pramANe kArbopaNu vagerenA sabadhamAM paNa vizeSa deSTha anumAnanI pravRtti karI levI oie. e ja vAta bahUNa karisrAvaNANaM majjhe puvvadiTThe karisAvaNaM paJcabhijjANijjA - ayaM se karisAvaNe) mA sUtrapATha vaDe spaSTa karavAmAM AvI che. A vizeSaSTa anu mAna bhUta, bhaviSya ane vartamAna A traNe kALone viSaya banAve che. yA vAtane sUtraara spaSTa kure che. (tassa samAsao tivihaM gahaNaM bhavai) te vizeSadRSTa anumAnane viSaya saMkSepamA prahAra hoya che. (taMjahA) bha (aIyakAlaggaNaM paDupaNNakAlajJAhaNaM, aNAgaya kAlaggahaNaM) atItagaNanA viSaya, vamAnakALane viSaya, ane bhaviSyakALanA viSaya tAtpaya A pramANe che ke manuSya A vizeSa dRSTa anumAnanI sahAyatAthI atItakALamAM je vAta thaI cUkI che, vartamAnakALamAM je vAta thaI rahI che, ane bhaviSyamAM a0 66 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra atItakAlena grahaNaM yathA bhavati tayocyate-yathA kazcijjanaH kasmiMzcid deze gataH / tatra tena uttRNAni-udgatatRNAni yeSu tAni vanAni, tathA-niSpannasasyAM niSpannAni-nivRttAni sasyAni yasyAM sA tathA tAM medinIpRthivI, tathApUrNAni-jalapUritAni kuNDasaronadIdIrghikAtaDAgAdIni-tatra-kuNDaM-jalAzayavizeSaH, sarakAsAraH, nadI-masiddhA, dIpikA-vApI, taDAgApasiddhaH, etadAdIni jalasthAnAni dRSTvA evaM sAdhyate anumIyate-yadatra suvRSTirAsIditi / anumAnaprayogazcetyam-raha deze suvRSTirAsIt , samutpannatRNavanasasyapUrNamedinI pAta hone vAlI ho use anumita kara letA hai / (se ki taM aIyakAlajagahaNaM) he bhadanta / vaha atItakAla grahaNa kyA hai ? .: vatsara--(aIyakolaggahaNaM) atIta kAla grahaNa isa prakAra se hai-- (usaNANi SaNANi, niSphaNNasara vA mehaNi puNNANi ya kuMDasaraNaI dIhiyA tar3AgAI pAsittA teNaM sAhijjai, jahA suvuDhIAsI.) jaise koI manuSya kisI deza meM gayA-vahAM usane jaMgaloM meM ghAsa ugI huI dekhI, pRthivI ko sasthAkuroM se hari bharI dekhI, kuNDa, sara, nadI, vApI, aura taDAga. ina saba ko jala se bharA huA dekhA, to dekhakara usane anumAna lagAyA ki-'yahAM para bahuta acchI varSA huI hai| taba usane aisA anumAna prayoga kiyA ki-'ihadeze suvRSTiH AsItsamutpanna tRNavanasasyapUrNamedinIjalapUrNakuNDAdidarzanAt taddezavat' / (se taM aIyakAlaggahaNaM) isa prakAra atIta meM huI vRSTi kA pariccheda 2 pAta yanArI cha, tanu anumAna . (se kiM taM aIyakAlaggahaNaM) hai bhadaMta! atItakALa grahaNa zuM che? uttara-(uttaNANi, vaNANi, niSkaNNasassaM vA meiNi puNNANi ya kuDa saraNaIdIhiyA taDAgAI pAsittA te NaM sAhijjA, jahA subuDhI bAsI) rema kaI manuSya ke dezamAM gayo. tyAM te mANase jaMgalamAM ghAsa UgeluM joyuM, pRthvIne cUsyAMkurothI harita varNa thayelI jai, kuMDa sara, nadI, vALI, ane taDAga A savane jalathI saMpUrata joyAM, A badhuM joIne te anumAna karavA lAgyo ke ahIM bahu ja sArI varSA thaI che. tyAre teNe A jAtanA anumAna prayoga yoM hai 'iha deze suvRSTiH AsIt samutpannatRNavana sasyapUrNamedinIjalapUrNakuDAdidarzanAt taddezavat" (se taM aIyakAlaggahaNaM.) A rIte atItamAM thayela vRSTino pariccheda atItakALa grahaNa che ahIM Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 222 dRSTasAdharmyavadanumAnanirUpaNam 523 , jalapUrNakuNDAdidarzanAt taddezavaditi / itthamatItasya vRSTilakSaNaviSayasya pari cchedaH / atha varttamAnakAlena grahaNaM yathA bhavati tathAha - 'se kiM taM SaDuppaNNakAlaggahaNaM' ityAdinA / kasmiMzcid deze kacid gataH, taMtra gocarAgragataM - gocarAya = mikSAyai agragatam = prathamato gataM cicchaditapracura maktapAnam - viccharditaM = gRhibhiH pradattaM pracuraM maktapAnaM yasmai tathAvidhaM sAdhu dRSTvA tena sAdhyate = anumIyate, yathA - subhikSamiha vartate iti / anumAnaprayogazcettham - ayaM dezaH subhikSaH, sAdhUnAM taddhetukapracura bhaktapAnalAbhadarzanAt, tadezavaditi / atha bhaviSyatkAlena grahaNaM yathA bhavati tathAha - ' se kiM taM aNAgayakAlaggahI' ityAdi / ayaM bhAvaHabhrasya =AkAzasya nirmalatvam, kRSNavarNA girayaH savidyuto = vidyutsahitA 3 , atItakAla grahaNa hai / yahAM grAhya vastu suvRSTi hai / isakA atItakAla meM honA anumAna dvArA grahaNa kiyA gayA hai / (se kiM paDuppaNNakAlaM-gahaNaM) he bhadanta / pratyutpannakAla se grahaNa kyA hai / : uttara--(paDuppaNNa kAlaggahaNaM) pratyutpanna kAla se grahaNa isa prakAra hai- ( sAhuM goyara gagayaM vicchaDDiyapalara bhattapANaM pAsittA deNaM sAhijjai jahA subhikkhe vahadda) bhikSA ke liye nikale hue sAdhuko ki'jise gRhasthoMne pracurabhaktapAna diyA hai, dekhA taba dekhakara usane anumAna lagAyA ki - 'yahAM subhikSa hai / 'anumAna prayoga yahA~ aisA karanA - 'asmin deze ? subhikSaH sAdhUnAM taddhetuka pracura bhaktapAnalAbhadarzanAt taddezavat' (se kiM taM aNAgayakAlaggahaNaM) he bhadanta ! anAgatakAla se grahaNa kyA hai ? (aNAgayakAlaggahaNaM) anagitakAla se grahaNa isa prakAra se hai - ( anbhassa nimmalataM, kasiNA ya girI, savijjuyA - . grAhya vastu suvRSTi che. AnuM atItakALamAM thavuM te anumAna varka grahaNu vAmAM bhAvyu che. (se kiM taM paDuppaNNa kAlaggahaNaM) he laDhata ! pratyutpanna kALathI grahaNa zuM che? uttara-(paDuppaNNakAlaggahaNaM) pratyutpannAnathI graha mA prabhA che ( khAI goyara gagayaM vicchaDDiyapaurabhattapANaM pAkhittA teNaM sAhija akSA bhikhe vaTTa) lakSA bhATe jahAra nAmjelA sAdhune } nene gRhasthAko prazura bhaktapAna ApyuM che, joye tyAre joIne teNe anumAna karyuM' ke 'ahI' subhikSa che' gADI anumAna prayoga zevI rIte 42 hai- "asmin deze subhikSa sAdhunAM taddhetuka pracura bhaktapAna chA pradarzanAt tadezavat " (se kiM taM aNAgayaphAlaggaddaNaM) 3 laDhanta ! anAgatamaMsa asthu thu che? ( aNAmayakA uggahaNaM) Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . anuyogabAra meghAH, stanitam-meghArjitam , udghAmA vAyuddhAmaH-tathAvidhovRSTividhAtAjanakaH pradakSiNaM dikSu bhraman prazasto vAtaH, ca-punaH asnigdhAH raktA-asnigdharaktavargA sandhyA, ityetAni sarvANi muSTezcitAni tAni dRSTvA, tathA-vArugam-ApUlAdinakSatrapamayaM vA, mAhendram-rohiNIjyeSThAdinakSatraprabhavaM vA, ito. 'nyataraM vA utpAtam-ulkApAtadigvAhAdikaM prazastaM vRSTinimittakaM dRSTvA tena sAdhyate anumIyate, yathA muvRSTirbhaviSyatIti / anumAnaprayogazcestham-ayaM dezo bhaviSyatsuSTikA, dRSTinimittakAnAmabhranirmalatvAdInAM samuditAnAmanyatamasya vA: darzanAt , tdvditi| viziSTaprakArakA nirmalatvAdayo vRSTinimittakA meMhA thaNiyaM vAubhAmo, saMjhArattA paNihAya) AkAza kI nirmalatA, kRSNavarNa vAle parvata, vidhutsAhita megha, megha kI garjanA, vRSTi ko nahIM rokanevAlI vAyu kI cAla, arthAt puravAi havA, tathA prasnigdharaktavarNavAlI saMdhyA-ina saba suvRSTi ke cihnoM ko dekhakara, tathA (vAruNaM vA mAhidaM vA aNNayaraM vA pasasthaM upAyaM pAsittA teNaM sAhijjA, jahA suvuTTIbhavissaha / se taM aNAgapakAlaggahaNaM) ArdImUla ina nakSatroM se utpanna hue athavA rohiNI jyeSThA Adi nakSatroM se utpana hue utpata ko athavA isa utpAta se bhI bhinna aura dUsare utpatoM ko-digdAha, ulkApAta Adi upadravoM ko-jo ki vRSTi ke prazasta nimitta hote haiM, dekhakara koI vyakti aisA anumAna karatA haiM ki 'suvRSTi hogii| isaviSaya meM anumAna prayoga isa prakAra haiM-'ayaM dezoM bhaviSyatsuvRSTikaH vRSTinimittakAnAM abhranirmalasvAdInAM samu. anAyasuthI 6 mA pramANe che. (ambhasa nimmalataM kamiNAya, girI savijjuyA mehA thaNiyaM vAumbhAmo saMjhArattA paNihAya) mAzI nitA, kRSNavarNavALA parvate, vidhasahita megha, meghanI garjanA, vRSTine nahi rokanAra pavananI gati, aTale ke pUrvano pavana, temaja prasinagdha raktavarNavALI sadhyA, AL suvRSTinA yinI nana tathA (vAruNaM vA mahiMdaM vA aNNayaraM vA pasatthaM utpAyaM pAkhittA teNaM sAhijjai jahA suvuTThI bhavissai / se taM aNAgaya kAlaggahaNaM) mAdrI, bhU nakSatrAthI panna ye athavA DilI, ye sAla nakSatra vaDe utpanna thayela utpAtane athavA A utpAta karatAM paNa bhinna ane bIjA utpAtane, digsAha, ulakApAta vagere upadravane ke jeo vRSTinA prazasta nimitto che, jene keI vyakti evI rIte anumAna kare "suvRSTi thaze. A samayamA anumAna prayoga 41 mAra cha. 'ayaM dezo bhaviSyatsuvRSTikaH pRSTi nimittakAnAM abhranirmalatvAdInAM samuvitAnAM anyatamasya vA darzanAt taddezavat" Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 222 dRSTasAdhayaMvadanumAnanirUpaNam 525' bhavanti, ato anumAtrA tatra nipuNena mAdhyamiti / tathA-eteSAmadgatavaNavanA. dInAM viparyAse-vaiparItye'pi trividhaM grahaNaM bhavati / taca tadevAtItikAlagrahaNAdikaM bodhyam / tatrAtItakAlagrahaNamevaM bodhyam-kazvijjanaH kuto'pi dezAda dezAntaraM samAyAtaH / tena tatra nistRgAni vanAni, aniSpannasasyAM vA medinI, zuSkANi ca kuNDasaronadIdIpikAtaDAgAdIni dRSTvA sAdhyate anumIyate, yathAkuSTirAsIditi / anumAnaprayogazvettham ayaM dezaH kuvRSTimAn , durmikSa ityarthaH, nistRgavanAdidarzanAt . vaddezavaditi / vartamAnakALagrahaNamevaM vijJeyam-ko'pi janaH kasmiMzcid deze samAgataH / tatra gocarAgragataM sAdhu bhikSAmalabhamAnaM dRSTyA dinAnAM anyatamasya vA darzanAt taddezavat' isa prakAra yaha anAgatakAla grahaNa hai / (eesiM ceva vivajjAse tivihaM gahaNaM bhavai, taM jahAatIyakAlaggahaNaM paDuppaNNakAlaggahaNaM aNAgayakAlaggahaNaM) ina uddata tRNavanAdi koM kI viparItatA meM bhI tIna prakAra kA grahaNa hotA haivaha isa prakAra se hai-jaise koI manuSya kisI deza se dUsare kisI deza meM AyA-vahAM usane tRNa rahita banoM ko aniSpana dhAnyavAlI bhUmi ko evaM zuSka, kuNDa, sara nadI, dIrghikA tathA taDAga Adiko ko dekhA-taba dekhakara usane aisA anumAna kiyA ki 'ayaM dezaH durbhikSaH nistRNavanAdidarzanAtU taddezavat' nistRNavanAdike dekhane se, pahile dekhe hue dUsare deza ke jaisA isa deza meM vRSTi nahIM huI hai| yaha atIta grahaNa hai| vartamAna kAla grahaNa isa prakAra se hai-koI manuSya kisI deza meM AyA vahAM usane pahile se bhikSA ke liye Aye hue kisI sAdhuko bhikSA ke lAbha se vihIna. dekhakara aisA anumAna mA prabhArI mA manAta zraya che. (eesiM ceva vivajAse tivihaM gANaM bhavai, taM jahA atIyakAlaggahaNaM paDuppaNNakAragahaNaM aNAgayakAlaggahaNaM) yA udUgata tRNavanAdikAnI viparItatAmAM paNa traNa prakAranuM grahaNa thAya che. teM A Ave che. jema kaI mANasa koI dezamAMthI ke I bIjA dezamAM gayo tyAM teNe taNa rahita vanene, aniSpanna dhAnya yukta bhUmine temaja zuSka, kuMDa sara nadI, kIrthika tathA taDAga vagerene joyAM, tyAre A badhuM joIne teNe A and anumAna hai 'ayaM dezaH durbhikSaH nistRNavanAdidarzanAt taddezavat' niradNa vanAdi ne jevAthI pahelAM joyelA bIja dezanI jema A dezamAM paNa vRSTi thaI nathI. A atIta thayuM che. vartamAnakALa grahaNa A pramANe che. keAI mANasa, koI dezamAM gayA. tyAM teNe bhikSA mATe AvelA keI sAdhune bhikSA lAbhathI vaMcita joIne A jAtanuM anumAna karyuM ke ahIM atyAre Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 anuyogadvArasUtra tena sAdhyate, yayA durmikSaM vartate iti / anumAnaprayogazvettham-ayaM dezo durbhikSa sAdhUnAM tahetukamaktapAnAlAbhadarzanAt , taddezavaditi / bhaviSyakAlagraMNaM caiva vijJeyam-saviyato dizA-AkAzasahitA digvidhAgA dhUmAyanti dhUmayuktA bhavanti, tathA-medinI-pRthivI nIrasatvAt apatibaddhA-sazuSirA bhavati, vAtAzca naiRtikA dakSiNAtyA vAnti, etAni sarvANi kudRSTiM nivedayanti / etAni sadhUmadigAdIni dRSTvA. tathA-AgneyaM vA vAyavyaM vA anyataraM vA aprazastamutpAtaM dRSTvA tena sAdhyave, yathA-kuvRSTiranAvRSTibhaviSyati / anumAnaprayogazvettham - ayaM dezo bhaviSyatkuTaSTikA, tanimittakAnAM sadhUmadigAdInAM samuditAnAmanyatamasya vA darzanAt , tadvaditi / itthaM vizeSadRSTaM nirUpitamiti sUcayitumAha-tadetad lagAyA ki yahAM durbhikSa-akAla-paDa rahI hai| anumAna prayoga isa prakAra se karanA cAhiye-'ayaM deza durbhikSaH sAdhUnAM tahetukabhaktapAna lAmAdarzanAt tadezavat ' tathA bhaviSyat kAla kA grahaNa isa prakAra se jAnanA cAhiye-jisa samaya AkAza sahita dizAe~ dhUma yukta pratIta ho rahI ho, nIrasa hone se jahAM pRthivI phaTa gaI ho-jagaha 2jahAM cheda paDa gaye ho-aura vAyue~ jisa dakSiNadizA . se AtI huI cala rahI hoM-isa saba vRSTayamAva kI nizAniyoM ko, tathA agni : sabandhI yA vAyu saMbandhI yA aura koI aprazasta utpAto ko dekhakara aisA anumAna lagAnA ki 'isa deza meM vRSTi nahIM hogI--kyoMki vRSTi ke abhAva ke cihna ho rahe haiN| anumAna prayoga prakAra isa se yahAM karanA cAhiye 'ayaM dezaH bhaviSyat kuvRSTikA tannimittakAnAM sadhUmadigAdInAM samuditAnAM anyatarasya vA darzanAt tadevazat' yahI dumi . anumAna prayoga // prabhAva ra naye ayaM dezaH dakSiH sAdhUnAM vaddhatukabhaktapAnalAbhAdarzanAt taddezavat" tama vidhyArnu A rIte jANavuM joIe, je samaye AkAza sahita dizAo sadhUma thaI rahI hAya, nIrasa have badala tyAM pRthivI phATI gaI haya, sthAna sthAna para jyAM chidro paDI gayA hoya. ane pavane dakSiNa dizA taraphathI vahetA heya, A sarva vRSTayabhAvanA cihnone temaja agni saMbaMdhI ke vAyu saMbaMdhI ke anya , koI aprazasta utpAtene joIne A jAtanuM anumAna karyuM ke "A dezamAM vRddhi thaze nahi, kema ke vRSTinAM abhAvanAM cihna jovAmAM AvI rahyAM che. gahI manubhAna prayoga mA zata 42 'ayaM dezaH kuvRSTikaH tanni mittakAnAM adhUmadigAdInAM samuditAnAM anyatassya vA darzanAt taddezavat " mera Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 223 upamAnapramANanirUpaNam 527 vizeSaSTamiti / evaM ca dRSTasAdhampadanumAnamapi nirUpitamiti sUcayituMmAhatadetat dRSTasAdharmyavaditi / ityamanumAnamapi prarUpitamiti sUcayitumAha-tadetadanu bhAnamiti // sU0 222 // athopamAnaM nirUpayati___ mUlam-se kiM taM ovamme? ovamme-duvihe paMNNate, taM jahA-sAhammovaNIe ya vehammovaNIeM y| se kiM taM sAhammovaNIe ? sAhammovaNIe-tivihe paNNatte, taM jahA-kiMcisAhammovaNIe, pAyasAhammovaNIe, stvsaahmmiivnniie| se kiM taM kiMcisAhammovaNIe ? kiMcisAhammovIe. jahA maMdaro tahA sarisavo, jahA sarisavo tahA maMdase, jahA samuddo tahA goppayaM, jahA goppayaM tahA samuddo, jahA Aico tahA khajoo, jahA khajAo tahA Aicco, jahA caMdo tahA kumudo, jahA kumudo tahA caMdo / se taM kiNcisaahmmovnniie| se kiM taM pAyasAhammovIe ? pAyasAhammovaNIe-jahA go tahA gavao, jahA gavao tahA go| se taM paaysaahmmovnniie| saya viSaya 'se kiM taM atIyakAlaggahaNaM' yahAM se lekara 'se taM. aNAgayakAlaggahaNaM' yahAM taka ke sUtrapATha dvArA sUtrakAra ne samajhAyA hai| (se taM visesadiDa-se taM disAhammavaM) isa prakAra yaha vizeSadRSTa dRSTasAdhayaMvat kA svarUpa hai / sAmAnya dRSTa aura vizeSa dRSTa ke svarUpoM ke isa nirUpaNa se dRSTakSAdhaya'vat anumAna kA svarUpa nirU. pita ho cukA 0 222 // . viSaya "se ki ta atIyakAlagaNa" alIthI bhani "se taM aNAgayakAlaggahaNaM" sahI sudhInA sUtrA3 43 sUtramAre 150 4 cha, (se taM visesadiTuM-se taM viduHsAhamma) mA pramANe yA vizeSa Ta Ta sAmya batnu 2135 che. sAmAnya daSTa ane vizeSa daSTa svarUpanA A nirUpaNathI daSTa sAdhamyavat anumAnanuM svarUpa nirUpita thaI jAya che. sU. 222 che - Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 anuyogaTArasUrya se kiM taM savasAhammovaNIe ? savvasAhammovaNIe-savvasAhamme ovamme natthi, tahAvi teNeva tassa ovammaM kIrai, jahAarihaMtehiM arihaMtasarisaM kayaM, cakravaTTiNA cakavaTTisarisaM kayaM, baladeveNa baladevasarisaM kayaM, vAsudeveNa vAsudevasarisaM kayaM, sAhuNA sAhusarisaM kthN| se taM svvsaahmmaavnniie| se te saahmmovnniie| se ki taM vehammovaNIe ? vehammovaNIe tivihe paNNatte, saM jahA-kicivehammovaNIe pAyavehammovaNIe saka. vehmmovnniie| se kiM taM kiMciMvehammovaNIe? kiMcivahammovaNIe jahA-sAmalero na tahA bAhulero, jahA bAhulero na tahA sAmalero, se taM kiNdhivehmmovnniie| se ki taM pAyavehammovaNIe? pAyavehammovaNIe jahA vAyaso na tahA pAyaso, jahA pAyaso na tahA vAyaso, se taM pAyavehammovaNIe / se kiM taM sabavehammovaNIe ? savvavehammovaNIe sabavehamme ovamma nasthi, tahAviteNeva tassa ovamme kIrai, jahANIeNaM NIyasarisaM kayaM, dAseNa dAsasarisaM kayaM, kAkeNa kAkasarisaM kayaM, sANeNa sANa. sarisaM kayaM, pANeNaM pANasarisaM kayaM, se taM svvvehmmovnniie| se taM vehmmovnniie| se taM ovamme ||suu0 223 // ___ chAyA-atha kiM tat aupamyam ? aupamyaM dvividha pakSapta, tadyathA sAdhamryopanItaM ca vaiSamyopanItaM ca / atha kiM tat sAdhamyopanItam ? sAdhopanItaM trividhaM prApta, tadyathA-kizcitsAdhamyopanItaM, mAyaHsAdhamryopanIta, sarvasAmyopanItam / atha kiM tat kizcitsAdhamyoM panItam ? kicissAdhamyoMpanItaM yathA mandarastathA sarSapaH, yathA sarpapastathA mandaraH, yathA samudrastathA goSpadaM, yathA gopada tathA samudraH, yathA AdityastathA khadyotaH, yathA khayotastathA AdityA, Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 223 upamAnapramANanirUpaNam .............529 yathA candrastathA kumudaM, yathA kumudaM tathA candraH / tadetat kizcitsAghamyopanItam / atha kiM tat prAya:sAdhayoM panItam ?, prAya:sAdhamyopanIta yayA gaustathA gavayaH, yathA gavayastathA gauH / tadetat prAyaHsAdhamyopanItam / atha kiM tat sarvasAdhayoM panItam 1, 2 sarvasAdhamrye auSamyaM nAsti, tathApi tenaiva tasyauH pamyaM kriyate, yathA arhadbhiH arhatsadRzaM kunam . cakravartinA cakravartisadRzaM kRtaM, baladevena baladevasadRzaM kRtaM, vAsudevena vAsudevasadRzaM kRtaM, sAdhunA sAdhusadRza kRtam / tadetat sarvasAdhamryopanItam / tadetat sAdhamryopanItam / atha kiMtad vaidhayopanItam , vaidhamyopanItaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA- kiMcidvaidhamyopanItaM, zayovaidhayopanItam, sarvavaivopanItam / aba kiM tat kiJcid vaidhamyopanItam ? kicivaidhamyo panIta-yathA zAvaleyaH ca tathA bAhuleyA, yathA bAhuleyA na tathA shaableyH| tadetat kiNcidvaidhmyopniitm| atha kiM tat mAyovaiSamyopanItam ? mA. yovaidhayoM panItaM yathA vAyaso na tathA pAyasA, yathA pAyaso na tathA vaaysaa| tadevat pAyovaidhayopanItam / atha ki tat sarvavaidhayoM panItam sarvavaidhayoM panItamsarvavaidhamrye aupamyaM nAsti, tathApi tenaiva tasya aupamya kriyate / yathA nIcena nIvasadRzaM kRtaM, dAsena dAsasadRzaM kRtaM kAkena kAkapadRzaM kRtam , zunA zvasadRza kRtam, cANDAlena cANDAlasadRzaM kRtam / tadetat saIbaidhayoM panItam / tadetad vaidhayoMpanItam / tadetat aupamyam // sU0 223 / / TIkA-'se kiM taM' ityAdi athaM kiM tat aupampam ? iti ziSyapraznaH / uttarayati-aupamyam-upamIyatesAdRzyena vastu gRhyate'nayetyupamA, upamaiva aupamyam tacca sAdhopanItavaidhamyopa aba sUtrakAra-upamAna pramANa kA nirUpaNa karate haiM'se kiM taM ovamme' ityaadi| zabdArtha--(se kiM taM ovambhe ?) he bhadanta / upamAna pramANa kA kyA svarUpa hai? uttara--(ovamme dubihe paNNatte) upamAna pramANa do prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) ve prakAra ye hai-(sAhammovaNIe ya vehammokSaNIe ya) have sUtrakAra upamAna-pramANunuM nirUpaNa kare che. 'se kiM taM oyamme ityAdi / zahAya-(se ki taM ovamme 1) Ra? GmAna prabhAvana savarUpa kevuM che? uttara-(ovamme duvihe paNatte) 64mAna prabhAva se prAranu apAmA mAthu cha. (taMjahA) ta praa| mA pramANa cha. (sAhammASaNIe ya vehammo __ a0 67 - Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530. anuyogadhArasUtre nIteti dvividham / tatra-sAdhamryopanItaM-sAdhamrpaNa upanItam-upanayo yatra tat sAdhamyopanItam , tacca kiJcittAdhopanItaM prAya:sAdhopanItaM sarvasAdhamryopanItaM ceti trividham taba-kicitsAghamyopanItaM-kiMcit alpena sAdharyeNa= sAdRzyena upanItam upanayaviSayIkRtam , tacca - yathA mandarastathA sarSapaH yathA sarpayastathA mandara ityAdi / atra-mandarasarSapayorva latvena sAdRzyam / samudraeka sAdhamyopanIta, aura dUsarA vaidhyoNNpniit| samAnatA ko lekara vastu jisake dvArA grahaNa kI jAtI hai, usakA nAma upamA hai| yaha upamA hI aupamya hai| (se kita sAhammovaNIe) he adanta ! sAdhamryonIta kA kyA tAtparya hai| uttara--(sAhamprovaNIe-tivihe pagatte) sAdhampoMpanIta tIna prakAra kA hotA hai| (taM jahA) jaise (kiMcisAhammovaNIe, pAyasAhammoM vaNIe, savyasAhammovaNIe) kizcit sAdhamyopanIta, prAyaHsAdhamyApanIta, aura sarvasAdhamyopanIta / (se ki taM kiMcisAhammovaNIe) he bhadanta ! vaha kizcit sAdhamryopanIta kyA hai ? (kiMcisAhammovaNIe) uttara--vaha kizcit sAdhamyopanIta isa prakAra hai / (jahA aMdaro tahA sarisavo) jaisA maMdara hai, vaisA sarSapa hai / tAtparya isakA yaha hai ki kizcit sAdhamyopanIta meM kucha 2 samAnatA ko lekara upamA dI jAtI hai, so aisA kahA hai ki jaisA bhandara (meru) hai vaisA sarSapa hai, so vaNIe ya) me sAbhyApanAta, bhAI vaidhabhyApanAta. samAnatAnA AdhAre jenA vaDe vastu zahaNa karavAmAM Ave che tenuM nAma upamA che. A upamA 00 mIpabhya . (se ki taM sAhammovaNIe) Red! sAbhyApanAtana tAtparya zuM che? uttara-(sAhammovaNIra-tivihe paNNatte) sAdhabhyApanAtana traya che. (nabahA) 24 (kicisAhammovaNIe, pAyasAhammI ghaNIe, savasAhammovaNIe) kiMcit sAdhamyapanata, prAyasAdhanIta, ane sarvasAdharmopanIta (se kiM taM kiMci sAhammAvaNIe) BRE! yit sAbhyApanAta zuche (kiMci sAhammovaNIe). uttara- hathita sAbhyApanAta mA prabhArI cha. (jahA maMdaro tahA sarisavo) rv| bhara cha, tev| sapa5 che. tAtparya mArnu me cha thita sAdhapepanImAM kaMIka samAnatAne laIne upamA ApavAmAM Ave che te ane Ama kahevAmAM AvyuM che ke "je maMdara (meru) che te sarvapa che. Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 223 upamAnapramANanirUpaNam goSpadayojaLavatvam , AdityakhadhotayorAkAzagAmitvamudghotakatvaM ca, candrakumudayozca zuklatvaM sAdhayam / atha prAyaHsAdhamyopanItamAha-'se kiM taM pAyasahammovaNIe' ityAdi / prAya: adhikAvayavavyAptyA yassAdhamya sAhazyaM tena upanIvam upanapaviSayIkRtaM-pAya:sAdhopanIzam / taca-yathA gaustathA isameM maMdara (meru) aura sarSapa kI golAI kA lakSya rakhA gayA hai| isI kAraNa ina donoM meM samAnatA kahI gaI hai / (jahA sarisavo tahA.maMdaro) jaisA sarSapa hotA hai, vaisA mandara hotA hai isako bhI yahI tAtparya hai| isI prakAra (jahA samuddo tahAM goppayaM jahA goppayaM tahA samuddo, jahA Aicco tahA khajjoo jahA khajjoo tahA Aicco, jahA caMdo tahA kumudo jahA kumudo tahA caMdo) isa sUtrapATha kA bhI tAtparya jAnanA cAhiye-inameM samudra aura goSpada (jala se bharA huvA gAya kA khura) meM jalavattA ko lekara, Aditya aura khadyota (jUguna ) meM AkAza gAmitva aura udyotakatA ko lekara, candra aura kumuda meM zuklatAko lekara samAnatA prakaTa kI hai / (se taM kiMci sAhammovaNIe) isa prakAra yaha kizcit sAdhamryopanIta kA svarUpa hai| (se kiM taM pAyasAhammovaNIe) he bhadanta ! prAyAsAdhamryopanIta kA kyA tAtparya hai| (pAyasA. hammovaNIe) prAyaH sAdhopanIta kA tAtparya isa prakAra se hai(jahA go tahA gavao, jahA gavao, tahA go) jaisI gAya AmAM maMdara (meru) ane sarSapanI lAkRtine lakSamAM rAkhIne upamA ApavAmAM AvI che, AkArathI ja bannemAM samAnatA kahevAmAM AvI che. (jahA sarisavo tahA maMdaro) / sa5 saya che. tev| bha2 saya. bhAI 5 ta5 mA che. mA (jahA samudo tahA goppayaM jahA goppayaMtahA samuddo jahA Aico, tahA khajjoo, jahA khajomo tahA pAiyo, jahA caMdo tahA kumudo, jahA kumudo tahA caMdo) mA suutrpaain| ma samaya levo joIe. AmAM samudra 59 (jala pUrita gAyanI kharI)mAM jalavattAnA AdhAre Aditya ane khadyota (AgiyA) mAM AkAza gAmitva ane udyotakatAne laIne, candra ane kumudamAM zukalatAne laIne samAnatA prakaTa 12pAmA bhAvI cha. (se taM kici sAhammoSaNIe 1) mA zata mAya. sAdhamaeNpanItanuM svarUpa che. (se ki ta pAyasAhammovaNIe) 3 1 prAya:sAbhyApanAta tapaya che. (pAyasAhammovaNIe) prAya:bhyApanAta tApamA Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogaddhArasUtra gavayA, yathA gavayastathA gauriti / kakudakhurzavaSANalAGkalAdimattvena gogavayoH sAdRzyam / anyathA tu sAhanAvAn gauH, vRtakaNTho gavayaH, ataevAnayoH prAya: sAdhamyavattA vijJeyeti / atha. sarvasAdhayaoNMpanItaM nirUpayati-'se ki taM, sabasAhammovIe' ityAdi / sarvataH sarvaprakAraiH sAdhayaM-sarvasAdharmya, tena upanItaM-sarvasAdhayaoNMpanItam / nanu sarvasAdhamya tu na kenApi saha kasyApi saMbhavati, * sarvasAdhayaMsamave tu ektaamsnggH| evaM ca upamAnasya tRtIyabhedopanyAso hotI hai, vaisA gavaya (rojha) hotA hai-jaisA gavaya hotA hai vaisI gAMya hotI hai| (se taM pAyasAhammovaNIe) yaha prAyaHsAdhamryopanIta kA tAtparya hai| prAyaHsAdhamrzegnIta meM jo samAnatA prakaTa kI jAtI hai vaha samAnatA adhikatara aneka avayavoM meM pAI jAtI hai| jaisA gavaya haiM. vaisI gAya hai-Adi vAkyoM meM kakuda, khura, viSANa, aura lAGgla Adi avayavoM ko lekara donoM meM samAnatA prakaTa kI gaI haiN| (se ki taM.saMnyasAhammovaNIe ?) he bhadanta ! sarvasAdhamyopanIta kA kyA tAtparya hai ? (savvasAhammovaNIe) / * uttara-sarvasAdhamryopanIta kA tAtparya aisA hai ki isameM sarva prakAroM se samAnatA prakaTa kI jAtI hai| * zaMkA-sarva prakAroM se samAnatA to kisI meM bhI kisI ke sAtha ghaTita nahIM ho sakatI / kyoMki yadi isa prakAra se samAnatA ghaTina hone lage to, phira una donoM meM ekatA ke prApta hone kA prasaMga mAya che. (jahA go tahA gavao, jahA gavao tahA go) 2vI gAya cha, tev| aSaya (2) DAya che. yA 15 DAya cha, tavI gAya che. (se taM pAyasAhamovaNIe) / prAya:sAyabhyApanAtanu tAtparya cha.. prAya:sAdhabhyApanAtamA 2 samAnatA prakaTa karavAmAM Ave che, te samAnatA adhikAMzataH aneka avayamAM pAsa thAya che. vo apaya cha, tI gAya cha. mere pAyomA , , vidhANa ane pUMchaDuM Adi avayavane laIne banemAM samAnatA prakaTa karavAmAM sAvI. cha. (se ki ta savyasAhammovaNIe) B mahata! sa sAdhabhyA5. nIta zu. tAtparya cha ? (savvasAhammovaNIe) . uttara-sarvasAdharmenuM tAtparya A pramANe che ke AmAM sarva prakArathI samAnatA prakaTa karavAmAM AvI che, zaMkA-sarva prakArathI samAnatA te koImAM paNa keInI sAthe ghaTita thaI zake ja nahi. kema ke je A pramANe samAnatA ghaTita thAya te pachI teo banemAM ekatA prApta thavAno prasaMge upasthita thaze tyAre te upamAna Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 223 upamAnapramANanirUpaNam Wo vyartha eveti cedAha - yadyapi sarvasAdharmya maupamyaM nAsti, tathApi tenaiva tasya# aupamyaM krizte iti yukta eva bhedopanyAsaH / asyodAharaNAni - adbhiraItsaza kRtamityAdi / ayaM bhAvaH- arhadbhiryatsarvottamaM tIrthamavarttanAdikRtaM tadarddhanta eva kartumarhanti, nApare iti / evaM cakrArttinA cakravarttisadRzaM kRtamityAdInAmapi prApta hogA taba yaha upamAna kA tIsarA bheda hI nahIM bana sakegA / isa prakAra kI zaMkA kA uttara-( sarvasAhamme ovamme nasthi tahA vi teNeva tassa ovammaM kIraha) isa sUtrapATha se diyA hai / isameM yaha kahA gayA hai - 'ki yadyapi dUsare ke sAtha dUsare kI sarva prakAra se samAnatA nahIM milatI hai, yaha bAta sarvathA satya hai parantu phira bhI isameM jo sarvaprakAra se samAnatA prakaTa kI gaI haiM, usakA tAtparya yaha hai ki 'vaha samAnatA usI ke sAtha prakaTa kI jAtI hai-dUsare ke sAtha nahIM / jaise- (arihaMtehiM arihaMtasarisaM kathaM, cakkavahiNA cakkavahisarisaM - kayaM baladeveNa baladesarisaM kayaM vAsudeveNa, vAsudevasarisaM kayaM sAhuNA sAhasarisaM kayaM se taM) atone arhatoM ke samAna kiyA, cakravartI cakravartiyoM ke samAna kiyA, baladeva ne baladevoM ke samAna kiyA vAsudeva ne vAsudevoM ke samAna kiyA, sAdhune sAdhutroM ke samAna kiyA / isa kathana kA tAtparya kevala itanA hI hai ki-'arhato ne jo sarvottamaH tIrthapravartana Adi kArya kiye haiM, unheM ora koI dUsarA nahIM kara nA trIse prakAra ja astitvamAM AvI zakaze nahi. A jAtanI zaMkAnA uttara (sAhamme ovamme natthi tahA vi veNeva tarasra ovammaM korai) A sUtrapATha vaDe ApavAmAM AvyA che. AmAM A pramANe kahevAmAM Avyu che ke jo ke bIjAnI sAthe khIjAnI sa` rIte samAnatA maLatI nathI, A vAta sapUrNa rIte sAcI che chatAMe AmAM je sarva prakArathI samAnatA prakaTa karavAmAM AvI che, tenuM tAtpa A pramANe che ke, te samAnatA tenI sAthe 4 a48 42vAmAM bhAvI he bIlanI sAthai nahi prema meM (arihaMtehi arihaMtasarisaM kayaM cakkatraTTiNA cakatra TTisarisaM kayaM baladeveNa baladevasarisaM kathaM, vAsudeveNa vAsudevasarisaM kaya, sAhuNA sAhu sarisaM kathaM se ta) bhaI tAthe Into vuH bhyu, yavartI vartIyAnA devubhu, bhagadeve, mahevAnA vu, vAsudeve vAsudevAyu, sAdhuye sAdhumonA ne A kathananuM tAtparya phakta ATaluM ja che, ke mahetAe je sarvottama tIthI pravatana vagere kArI karyAM che, te kAryo khIne kAI karI zake ja nahi Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 anuyogadvArasUtra bhAvo bodhyH| loke'pyevaM dRzyate, payA-gaganaM gAnAkAraM 'sAgara: sAga. ropamaH, / rAmarAvaNayoyuddhaM bhAmarAvaNayoriva // 1 // " iti / atha vaidhopanItaM nirU. payati-se kiM taM vehammoraNIe' ityAdi / vaidhamyopanItam-vaidhayeNa-vaisAdRzyena upanItam-upanayo yatra tadopamyaM vaidhamyopanItam / idamapi kiMcid vaidhayoMpanItaprAyovaidhamyopanItasarvavaidhamyopanIteti trividham / tatra kiMcidvaidhayopanItaM yathAzAvaleyaH-zavalAyA gorapatyaM, na tathA bAhuleyA=bahulAyA gorapatyam , yathA ca bAhuleyo na tathA zAvaleya iti / atra ca zeSadhamai stulyatve'pi bhinnanimattajasakatA hai unheM to ve hI kara sakate haiN| isI prakAra cakravartI ne cakradhartA ke samAna kiyA hai 'ityAdi vAkyoM kA bhI tAtparya jAnanA caahiye| loka meM bhI to aisA dekhA jAtA hai ki 'gaganaM gaganAkAraM, sAgaraH sAgaropamaH, rAmarAvaNayoyuddha raamraavnnyoriv'| (se kiM taM taM vehammokSaNIe ?) he bhadanta ! vaiSamyopanIta kA kyA tAtparya hai ? (vehammovaNIe tidhihe paNNate) uttara--vaidhayoMpanIta tIna prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise (kiMcivehammovaNIe, pAyavehammovaNIe, saMyavehammovaNIe) kiJcit vaidhopanIta, prAya:vaidhoMpanIta, sarvavaidhampanIta / (se ki taM kiMzcivehammovaNIe? ) he bhadanta ! vaha kizcat vaidhayaoNMpanIta kyA hai ? - uttara--(kiMcivehammovaNIe jahA sAmalero na tahA bAhulege jahA bAhulero na tahA sAmalero se taM kiMcivehammovaNIe) vaha te kAryone te tene ja karavAnI zakti dharAve che. A rIte cakravatIe cakravatI jevuM ja karyuM che vagere vAkyanuM tAtparya paNa samajI levuM joIe. lekamAM paNa A pramANe jovAmAM Ave che ke - gaganaM gaganAkAraM, sAgaraH sAgaropamaH / / rAmarAvaNayA yuddha' rAmarAvaNayo riva // 1 // (se ki vehammovaNIe ?) d! vaidhabhyApanAtanu' tAtparya zucha? (vehammovaNIe tivihe paNNatte) . uttara-vaidhabhyApanAtanA a] / cha. (tajahA) 2ma hai (kiMcivehammovaNIe, pAyavehammovaNIe, savvavehammovaNIe) yat vaidhabhyApanAta, prAyaH vaidhabhyApanAta. sa. vaidhabhyApanAta. (se ki ta kicivehammovaNIe 1). bhata ! te kiMcit vaiSamyapanIta zuM che ? ... 12-(kiMcivehammovaNIpa jahA sAmalero na tahA bAhulege jahA bAhulero na tahA. khAmalero se ta' kiMcivehammovaNIe) tethita vaiSamyApanAta, Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 223 upamAnapramANanirUpaNam nmAdimAtramastu vailakSaNNAt kiMcidavaidhayaM bodhyam / prAyo vaidhamyopanIta-mAyobAhulyena yadvaidhaya-vaitAdRzyaM tena upanItam-upanayo yatra tat / tathAhiyathA vAyaso na tathA pAyaptaH, yathA pAyaso na tathA vAyasa iti / atra vAyasa pAyasayoH sacetanAcetanatvAdibhirvahubhidharme visaMvAdAva padagatavarNadvayena sAmyAca kizcita vaidhayoMpanIta isa prakAra se hai-jaisA zabalA gAya kA bachaDA hotA hai-vaisA bahulA gAya kA nahIM hotA hai, aura jaisA baTulA gAya kA hotA hai, vaisA zabalA gAya kA nahIM hotA isa prakAra ke kathana meM yadyapi zeSadharmoM kI apekSA donoM meM tulyatA hai to bhI zabalA bahulA AdirUpa bhinna 2 nimittoM se janma hone ke kAraNa usameM kiMcit vilakSaNatA prakaTa kI gaI hai / isa prakAra se yaha kiMcit vaidhamyopanIta kA tAtparya hai (se ki.taM pAyavehammoSaNIe) he bhadanta / prAya:vaizampanIta kA kyA tAtparya hai ? uttara--(pAyavehammoNIe jahA vAyaso na tahA pAyaso, jahA pAyalo na tahA vAyasI-se taM pAyavehammovaNIe) prAya: vaidhayonIta meM adhikAMzarUpa meM aneka avayavagata visadRzatA para dhyAna na rakhA jAtA haijaise vAyasa hotA hai vaisA pAyasa nahIM hotA, jaisA pAyasa hotA hai vaisA vAyasa nahIM hotaa| yahAM para yadyapi padagata do vargoM kI apekSA inameM sAmpa hone para bhI sacetanatA aura acetanatA Adi aneka dharmoM kI A pramANe che. jevuM zabalA gAyanuM vAcharaDuM hoya che, tevuM bahulA gAyanuM vAcharaDuM hotuM nathI. ane jevuM bahulA gAyanuM vAcharaDuM hoya che, tevuM zabalA gAyanuM hotuM nathI. A jAtanA kathanamAM je ke zeSa dharmonI apekSA banemAM tulyatA che, chatAM e zabalA, bahulA Adi rUpa bhinnabhinna nimittothI janya hovA badala temAM kaMIka vilakSaNya prakaTa karavAmAM AvyuM . prabhAra tithit vaiSabhyApanAtanu tAtparya che. (se ki ta pAyavehammo vaNIe) BRE' ! prAyaH vaidhabhyApanAtanu zu tAtparya ? 6ttara-(pAyavehammovaNIe jahA vAyaso tahA pAyaso, jahA pAyaso na tahA vAyaso-se ta pAyavehammovaNIe) prAya:vaidhabhyApanAtabhA adhiza35mAM aneka avayavamata visadezatA dhyAnamAM rAkhavAmAM Ave che. je vAyasa kAgaDo hoya che tevuM pAyasa hotuM nathI ane jevuM vAsa hoya che, te vAyasa hote nathI ahI je ke padagata be vargonI apekSA AmAM sAmya havA chatAe sacetanatA ane acetanatA vagere aneka dharmonI apekSA vidhamatA Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre prAyo vaidha yavatA vijJeyA / atha savaidhayoMpanI nirUpayati-sarvataH sarvamakAravaidhirtha-sarvavaidhaya'm , tena upanItaM sarvavaidhayopanItam / yadyapi sarvavaidhayaM na kasyApi kenApi saMbhavati, sattvaprameyatvAdibhiH sarvapadArthAnAM samAnatvAt / sattva ameyatvAdibhirapi sAmyAsvIkAre'satyamasaGgAt , tathApi tenaiva tasya aupamyaM kriyate / yathA-nIcena nIcasadRzaM kRtaM, dAsena dAsasadRzaM kRtamityAdi / nanu apekSA vidharmatA hone ke kAraNa prAyaH vaidhaya'vattA kahI gaI hai| (se ki taM sabavehammovaNoe) he bhadanta ! sarva vaidhopanIta kA kyA tAtparya hai ? . uttara--(saca vehamkovaNIe ovamme sthi-tahA vi-teNeva tassa ovammaM kIraha jahA-NIpaNaM NIyasariyaM kayaM, dAleNaM dAsasarisaM kaya, kAkeNa kAkasarisaM kayaM sANeNa sANasarisaM kaya, pAjeNaM pANasarisa karya se taM sabavehammovaNIe) sarvavaidhopanIta meM sarva prakAra se vidharmatA prakaTa kI jAtI hai| * zaMkA--aisA koI bhI padArtha nahIM hai ki jisa meM sarva prakAra se eka dUsare kI apekSA vidharmatA rahe, kyoMki maratha prameyatva Adi ghamoM ko lekara saba padayoM meM samAnatA hai ? . uttara--yaha kahanA Thika hai-parantu phira bhI jo isameM vidharmatA prakaTa kI gaI hai 'usakA tAtparya yaha hai ki-'vaha vidhamatA usI ke sAtha prakaTa kI jAtI hai, anya kisI dUsare ke sAtha nahIM / jaise DAvA HEa prAya:vaiSamya pattA 4Ama mAvI. (se ki ta savvavehammo vaNIe 1) BRTI saba vaidhabhyApanAtanu zu paya: uttara-(samvavehammovaNIe ovamme Nasthi-tahA ni teNeva tassa koSamma kIrai jahA-NIpaNa NIyasarisaM kayaM, dAseNaM dAmrasarisaM kayaM, kAkeNaM kAMkasarisaM kaya, sANeNa sANamarisaM kaya, pANeNaM pANasaMrisaM kaya se taM sabavehammI vaNIe) sa vaidhamyApanAtabhA sa rathI viSamatA ghaTa 42vAmA bhAvI. zaMkA-e kaI padArtha nathI ke jemAM sarva prakArathI ekabIjAnI apekSAe vaidharyA hoya, kema ke sattava prameya vageremAM dhamene laIne sarva padArthomAM samAnatA che ? uttara-A kahevuM barAbara che. paraMtu chatAMe je AmAM vidharmatA prakaTa karavAmAM AvI che, tenuM tAtparya A pramANe che ke "te vidharmatA tenI sAthe ja prakaTa karavAmAM Ave che, bIjA keInI sAthe nahi, jema ke nIca Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 223 upamAnapramANanirUpaNam nIcena nIcasadRzaM kRtamityAdi tu sarvasAdhopanItasyaivodAharaNaM vaktumucitam / punaH srvvaidhyopniittvenedN yadudAhRtaM tadayuktameveti cedAha-nIcena nIcasaha kRtamityAdhudAharaNatvena vadataH zAstraka rayamabhipAyo yat nIco'pi na ,gurughAtA: dirUpaM mahApApamAcarati kiM punaranIcaH ? anena ca sakaLajagadviruddhamAcaritam , ato'nena nIcena nIvasadRzameva kRtam / atra sakalajagadviruddhamavRttatvavivakSayA sarvavaidhamyopanItatvam / evaM dAsena dAsasadRzaM kRtam , ityAdiSyapi sarvavaidhamyopanIcane nIca ke sadRza hI kiyA, dAsane dAsa ke samAna hI kiyA, kAko kAka ke samAna hI kiyA kutte ne kutte ke hI samAna kiyA, cANDAla ne cAMDAla ke hI sadRza kiyaa| zaMkA-nIca ne nIca ke hI sadRza kiyA ityAdi udAharaNa jo sarvavaidhopanIta ke ye prakaTa kiye haiM-so ye to sarvasAdhopanIta ke hI mAnanA cAhiye--inheM sarvavaiSamyopanItarUpa se kahanA ucita nahIM hai| . uttara--nIca ne nIcaM sadRza kiyA ityAdi bAta ko jo yahAM zAstrakAra ne sarva vaidhampopanIta ke udAharaNa rUpa se kahA hai, so jUnakA yaha abhiprAya hai ki-'prAyA nIca bhI jaba gurughAta Adi rUpa mahApApa nahIM karatA hai, to phira anIca to karegA hI kaise ? parantu isa nIca ne to kamAla hI kiyA jo sakala jagata ke viruddha aisA AcaraNa kiyA hai / isaliye isa nIca ne nIca ke hI jaisA kAma kiyaa| yahAM sakala jagat ke viruddha karma meM pravRta hone kI vivakSA se mANase nIca jevuM ja karyuM. dAse dAsa jevuM ja karyuM, kAgaDAe kAgaDo jevuM karyuM, kUtarAe kUtarA jevuM ja karya, caMDAle caMDAla jevuM ja karyuM, zaMkA-nIce nIca mANasanI jema ja karyuM, vagere udAharaNa je sarva vaidharmopanItanA udAharaNamAM prakaTa karyA che, te A baMdhAM te sarva sAdhaoNpanInA ja udAharaNe mAnavA joIe. A badhAne sarvadha panIta 35mAM tu yogya nathI. . uttara-nIca mANase nIca mANasa jevuM karyuM vagere vAtane je ahI zAstrakAre sarva vaidhapepanItanA udAharaNanA rUpamAM kahI che, ene A jAtane abhiprAya che ke ghaNuM karIne nIca paNa jyAre gurUvAta vagere rUpa mahApApa karatuM nathI te pachI anIca te karaze ja kevI rIte ? paraMtu sakala jagatanA viruddha evuM AcaraNa karIne A nIca mANase te bhAre kamAla karI kahevAya. ethI A nIce nIca jevuM ja kArya karyuM che. ahIM saMpUrNa jagatanA viruddha karmamAM pravRtta hovAnI vivAthI sarva a0 68 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA :.:. ... ::... . anuyogadvArasatre nItatvamiti / itthaM vaidhamyopanIta sabheda nirUpitamiti sUcayitumAha-tadetat vaidhayoMpanItamiti / itthaM ca sAdhopanItavaidhamyopanItetibhedadvayaviziSTamaupamyaM nirUpitamiti sUcayitumAha-tadetadaupamyAmiti |mu0 223 // mUlam-se kiM taM Agame? Agame-duvihe paNNatte, taM jhaa| loie ya louttarie y| se kiM taM loie ? loie-japaNaM imaM aNNANiehi micchAdiTiehiM sacchaMdabuddhimaivigappiyaM, taM jahA-bhArahaM rAmAyaNe jAva cattAri veyA sNgovNgaa| se taM loie aagme| se kiM taM louttarie ? louttarie-jaNNaM imaM arihaMtehi bhagavatahiM uppaNNaNANadaMsaNadharehiM tIyapaccuppaNNa: maNAgayajANaehiM tilukvahiyamahiyapUiehiM savvaNNUhi savvadviArisIhiM. paNIyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM, taM jahA-AyAro jAva dihivaao| ahavA Agame tivihe paNNate, taM jahA-suttAgame atyAgame tdubhyaagme| ahavA Agame-tivihe paNNate, te jahA-acAgame aNaMtarAgame prNpraagme| titthagarANaM atthassa sarvavadhopanItatA hai| isI prakAra se 'dAsa ne dAsa ke hI sadRza kiyA' ityAdi vAkyoM meM sarva vaidhopanItatA jAnanI cAhiye / isa prakAra yaha sarva vaiparyopanItatA kA svarUpa hai / (se taM vehammoSaNIe) isa prakAra yaha sabheda vaidhamyoM nIta upamAna kA nirUpaNa kiyA-isake nirUpita hote hI (se taM ovabhme) upamAna pramANa kA yaha pUrNarUpa se nirUpaNa ho cukA // mU0 223 // dharmepanItatA che. A pramANe "dAse dAsa jevuM ja karyuM" vagere kathAmAM paNa sarva dharyodhanItatA jANavI joIe. A pramANe A sarva dharme. nAtadij 2135 . (se taM vehammovaNIe) mA pramANe mA sase vaidhabhyAHai 'SbhAna 354 421 mA che, Ana ni35gl n (se saM movamme) 65mAna amAyana bhaDI saMpa 35bhA ni35 24 ga . // suutr-223|| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrakA TIkA sUtra 224 AgamapramANanirUpaNam attAgame / gaNaharANaM suttassa attAgame, atthassa anaMtarAgame / 'gaNaharaMsIsANaM suttassa anaMtarAgame atthassa paraMparAgame / teNa paraM suttassa vi atthassa vi No attAgame, No aNaMtarAgame, paraMparAgame / se taM loguttarie / se taM Agame, se taM NANuguNamANe ||suu0 224 // chAyA - atha ko'sau AgamaH ?, Agamo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA laukikatha "lokocarikatha / atha ko'sau laukikaH ?, laukiko yat khalu ayam ajJAnikaiH mithyAdRSTikaiH stracchandabuddhimativikalpitaM, tadyathA - bhArataM rAmAyaNaM yAvat catvAro vedAH sAGgopAGgAH / sa eSa laukika AgamaH / atha ko'sau lokocarikaH 1, lokottariko-yada khalu ayam arhadbhiH bhagavadbhirutpannajJAnadarzanapare atItapratyutpannAnAgatajJAyakaiH trailokyAvalokitamahitapUjitaiH sarvajJaH sarvadarzibhiH praNIta dvAdazAGgaH gaNipiTakaH, tadyathA - AcAro yAvat dRSTivAdaH / athavA AgemastrividhaH prajJaptaH tadyathA - sUtrAgamaH, arthAgamaH, tadubhayAgamaH / athavA - Agama* strividhaH prajJaptaH, tadyathA- AtmAgamaH anantarAgamaH paramparAgamaH / tIrthakarANA arthasya AtmAgamaH / gaNadharANAM sUtrasya AtmAgamaH, arthasya anantarAgamaH / gaNadhara ziSyANAM sUtrasya anaMntarAgamaH, arthasya paramparAgamaH / tataH para sUtrasyApi arthasyApi no AtmAgata', no anantarAgamaH, paramparAgamaH / 'lokottarikaH / eSa AgamaH / tadeva jJAnaguNapramANam // 0 224 // TIkA- 'se ki taM' Agame' ityAdi atha ko'sau AgamaH ? iti ziSyaH praznaH / uttarayati-AgamaH Agacchati gurUpAramparyeNa yo'sAvAgamaH / A = samantAd gamyante jJAyante jIvAdayo'neneti 'se kiM taM Agame' ityAdi / zabdArtha - - ( se kiM taM Aga me ) he bhadanta ! Agama pramANa kI svarUpa kyA hai ? uttara- (Agame dubihe paNNatte) Agama do prakAra kA kahA gayA 'se kiM taM Agame' ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM Agame) sva35 1 bhakata ! Agama pramANune prakAranA hAla che. (vaMga) 2- (bAg2a me dubidde paNate) bhAgabha me Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -640 anuyogadvAra sU vA AgamaH, ayaM ca laukika lokottara keti bhedadvayaviziSTo bodhyaH / tatra laukikaM Agama: - ajJAnibhimidhyAdRSTibhiH svacchanda buddhimativikalpitaM yadidaM rAmAyaNamahAbhAratayAvatsAGgopAGgaM vedacatuSTayaM tapo bodhyaH / bhAvazrutamastAveatraivAsya vyAkhyAnaM kRtaM tat eva prakRtArthaH samupalabhyaH / lokotarika Agamastu yaH khalu utpannajJAnadarzanadharAdivizeSaNaviziSTairarhadbhirbhagavadbhiH praNIto dvAda / (taM jahAM ve prakAra ye haiM- (loie ya louttarie ya) eka laukika aura dUsarA lokottarika / 'guruparamparA se jo calA A rahA hai, vaha Agama hai athavA jIvAdi padArtha jisake dvArA bhalibhAMti jAne jAte vaha Agama hai| aisI yaha Agama zabda kI vyutpatti hai / ( se kiM taM loie ?) he bhadanta ! laukika Agama kyA hai ? (loie - japaNaM- imaM aNNANi ehi mikAdiTTIehiM sacchaMdabuddhi maha vigappiyaM) uttara -- laukika AgAma vaha hai, jo ajJAnImidhyAdRSTiyoM dvorA apanI svacchaMda buddhi aura mati se racA gayA hai / (taM jahA) jaise (bhAraha | rAmAyaNaM jJAva cattAriveyA saMgovaMggA) yahA~ bhArata, rAmAyaNa yAvat - aMgopAMga sahita cAroM veda / isa laukika Agama kA vyAkhyAna yahIM para bhAvazruta ke prasaMga para kaha diyA gayA hai| vahIM se ise samajha lenA cAhiye / (se kiM ta louttarie ?) he bhadanta ! lokottarika Agama kA kyA svarUpa hai ? (louttarie - japaNaM imaM arihaMtehiM bhagavaMtehiM uppaNNa te ahArI yA prabhAle che. ( choie ya louttarie ya) sohi bhane yo tari guru paraparAthI je cAlatu AvI rahyuM che, te Agama che. athavA jIvAdi padAtha jenA vaDe samyak rIte jANavAmAM Ave che, te Agama che. AvI A Agama zabdanI vyutpatti che. (se ki taM loie ?) De lahAMta ! sohi bhAgama bheTale zu ? ( choie jaNaM imaM aNNA NiehiM micchAdiTTIehiM sacchaMdabuddhimai vigappiyaM) uttara-leAkika Agama te kahevAya che ke je ajJAnI mithyArdaSTie varlDa ghAtAnI sva274 zuddhi bhane bhatithI svAM che. (taMjahA) prema hai ( bhArahaM rAmAyaNaM Ava cacAriveyA saMgovaMgA ) ahIM bhArata, sabhAyastha, yAvat saMgopAMga sahita tyAre cAra veDhA, A laukika AgamanuM vyAkhyAna bhAvazrutanA prasagamAM kahe. vAmAM Avyu che. tyAMthI sama sevu lehaye. (se ki ta louttarie 1) mahaMta meM attarita AgamanaM sva3ya devu che ? (louttarie jaNaM imaM arihaM 100 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 224 AgamapramANanirUpaNam zAko gaNipiTakaH sa bodhyaH / sa ca AcAro yAvad dRSTivAdo bodhyaH / utpannajJAnadarzanadharAdipadAnAmA ava bhAvazrutamastAve'bhihitAstata eva bodhyaa| prakArAntarairAgamaM nirUpayati-athavA-AgamastrividhA prAptA, tadyathA-sUtrAMgamA sUtramevAgamaH-sUtrAgamaH / arthAgamaH-artha evAgamaH-sUtrAbhidheyaH arthaH, sa evaagm:-arthaagmH| sUtrArtho bhayarUpastu Agama ubhyaagmH| athavA-aMnyena prakAreNAgamatrividho vijnyeyH| yathA-AtmAgamaH, anantarAgamaH, paramparAgamaH / tatraNANadaMsaNadharehiM tIyapaccuppaNNamaNAgaya jANaehiM tilukkavahiyamahiyahaehi savvaNNUhiM savvadarisIhiM paNIyaM duvAlasaMgaM gaNipiMDagaM) . uttara--lokottarika Agama kA svarUpa aisA hai ki-'jo bhUna varta. mAna bhaviSyat ke jJAtA tathA anaMta jJAna anaMtadarzana ke dhArI sarvajJa aha ta bhagavaMtoM dvArA praNIna huA hai / yaha Agama 12 aMgarUpa hai| ise gaNipiTaka bhI kahate haiM / ahaMta bhagavaMta tInoM lokoM meM mAnya evaM pUjya hote haiM / kevalajJAna kevaladarzana se ye trilokavartI samasta padArthoM ke jAnane vAle hote haiN| (AyAro jAva dihivAyo) isa bAda zAMgagaNipiTaka ke nAma AcArAGga yAvat dRSTivAda aise haiN| (ahavA Agame tivihe paNNase taM jahA suttAgame, asthAgame, tadubhayAgame) athavA-isa prakAra se bhI Agama tIna prakAra kA kahA gayA haijaise sUtrAgama, arthAgama, tadubhayAgama / sUtrarUpa Agama kA nAma sUtrA gama hai, artharUpaM Agama kA nAma-arthAt sUtra dvArA kahA gayA arthatehi bhagavaMtehi utpaNNaNANadasaNadharehiM tIyapaccuppaNNamaNAgayajANaehi tilukka. pahiyamahiyapUiehi savaNNUhi savvadarinIhi paNIyaM duvAlasaMgaM gnnipiddgN)| . 6ttara-vottara bhAgabharnu 1135 Apucha 12 bhUta, patamAna, . bhaviSyanA jJAtA tathA anaMtadarzananA dhArI sarvajJa ahaMta bhagavate vaDe praNIta thayela che. A Agama 12 aMga rUpa che. A Agamane gaNipiTaka paNa kahe che. ahaMta bhagavaMta traNe lokomAM mAnya ane pUjya hoya che. kevalajJAna, kevaladarzanathI eo trilokavatI samasta padArthonA jJAtA che. / (AyAro jAva vidvivAyo) in nepiTanA nAmo mAyA yAvat TivA (ahavA Agame tivihe paNNase- jahA suttAgame, atyAgame, 'tadubhayAgame) | mArIta 5] sAmanA traya maare| . bhasUtrA ' gama, arthAgama tadubhayAgama. sUtrarUpa AgamanuM nAma sUnAgama che, artharUpa AgamanuM nAma eTale ke sUtravaDe kahevAyela artharUpa je Agama che, tenuM Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i anuyogadvArasUtra AtmAgama:-gurUpadezaM vinaivAtmana eva Agama:-AtmAgamaH / yathA-tIrthakRtAmartharUpa AtmAgamaH / arthoM hiM tIrthakRdbhiH svayameva kevalajJAnenopalabhyate / gaNAgharANA sUtrarUpa AtmAgamaH-sUtrANAM tagrathitatvAt / arthastu teSAmanantarAgama eka, tIrthakarAtevAgatatvAt / uktaM ca "asthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthati gaNaharA niuNA" ityAdi / gaNadhara pajoM Agama hai usakA nAma arthAgama hai tathA sUtra aura artha ina donoMrUpa jo Agama hai, vaha tadubhayogama hai| (ahavA-Agame tivihe paNNatte) athavA isa prakAra se bhI Agama tIna prakAra kA hai-(taM jahA) jaise ( attAgame, aNaMtarAgame paraMparAgame) AtmAgama, anaMtarAgama, aura prmpraagm| inameM guru ke upadeza ke vinA hI jo kevala nija AtmA kA hI Agama hai-yaha AtmAgama hai| isakA tAtparya yaha hai ki tirthakara prabhu jo artharUpa se bhAgama kI prarUpaNA karate hai, vaha artharUpa:Agama unake lie AtmAgama hai| tIrthakara bhagavAn svayameva kevalajJAna se artha ko jAnate hai-isIliye artha jAnane meM ve guru ke upadeza kI apekSA se rahita hote haiM / gaNadharoM ne jo Agama ko sUtra rUpa se nibaddha kiyA hai vaha sUtrarUpa AgaMma una gaNadharoM ke liye AtmAgama hai / isa sUtrarUpa Agama kA jo artha hai vaha ina gaNadharoM ke lie anantarAgama hai| kyoMki vaha artha tIrtha karoM se unameM AyA hai / kahA bhI hai-'atthaM bhAsada arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA nAma athagama che, temaja sUtra ane artha e bane rUpa je Agama che. aagmyAma cha. (ahavA Agame tivihe paNNatte) yA bhArI vy Agamana re| che. (jahA) 2 (attAgame aNaMtarAgame paraMparAgame) a.bhAgama, anaMtarAgama, ane paraMparAgama. AmAM gurunA upadeza vinA ja je phakta nija AtmAne ja Agama che, te AtmAgama che. AnuM tAtparya A pramANe che ke tIrthaMkara prabhu je artharUpathI AgamanI prarUpaNa kare che te * artharUpa Agama temanA mATe AtmAgama che. tIrthakara bhagavAna svayameva kevalajJAnathI ane jANe che eTalA mATe artha badhamAM teo guru upadezanI apekSA rAkhatA nathI. gaNudharAe je Agamane svarUpamAM nibaddha karyo che te sUvarUpa Agama gaNadhara mATe AtmAgama che. A sUtrarUpa Agamane je artha che te gaNadhara mATe anantarAgama che. kema ke te artha temanAmAM tIrtha / ki pusti ye| cha, 4 5 , "atyaM bhAsaha barahA sut Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - anuyogandrikA TIkA sUtra 224 AgamapramANanirUpaNam ziSyANAM jambUprabhRtInAM sUtramanantarAgamaH-gaNadharAt sAkSAdeva tacchraNA arthastu paramparAgama:-gaNadharavyavahitatvena prAptatvAt / tato'nantaraM prabhavAdInAM tu sUtramarthazca paramparAgama eva na tu AtmAgamo na cApi anantarAgamaH / anenAgama syaikAntApauruSeyatvaM nivAritam / pauruSattAllAdivyApAramantareNa nabhasIva viziSTa niunnaa'| yahI viSaya (titthagarANaM atthassa asAgame, gaNaharArNa sutsassa attAgame, asthassa aNaMtarogame ) isa sUtrapATha dvArA kahA~ gayA hai / (gaNaharasIsANaM suttassa aNaMtarAgameM atthassa paraMparAgameM) gaNadharoM ke ziSya jo jabasvAmI Adi hue hai unake liye sUtra ananta saMgama haiN| kyoMki ina ziSyoM ne unheM sAkSAt gaNadhara se sunA hai| tathA ina sUtroM kA jo artha hai, vaha paraMparAgama hai| kyoMki gaNadhara kI vyavadhAnatA se vaha prApta huA hai| isake bAda prabhava Adiko ke liye jo sUtra aura artha hai, vaha paraMparA AMgama hI hai| vaha na to AtmAgama hai aura na anantarAgama hai| yahI bAta 'teNa paraM suttarasa vi atthassa vi No attAgame, No aNaMtarAgame, paramparAgame isa sUtrapAThaM dvArA prakaTa kI hai| (se taM loguttarie-settaM Agame-se te NANaguNappamANe) isa prakAra yaha lokottarika AgamakA svarUpa hai| tIrthaMkara jo Agama ke praNetA prakaTa kiye gaye haiM usakA tAtparya yaha hai ki-'Agama meM jina vAdiyoM ne ekAntataH apauruSeyatA mAnI gati 'gaNaharA niuNa" " viSaya (titthaMgarANaM atyassa attAgameM, gaNaharANa suttastra attAgame, aMtthastra aNaMtarAgame) mA saMtrA 43 ye cha. (gaNaharasIkhANa suttastra agaMtarAgame atthassa paraMparAgame) dharAna . svAmI vagere je zikhe thayA che, temanA mATe sUtra anacrAgama che. kema ke A ziSyoe sAkSAt gaNadharanA mukhAravidathI temanuM zravaNa karyuM che. temaja A sUtrane je artha che, te paraMparAgama che. kema ke gaNuparamI vyavadhAnatAthI te prApta thayela che. tyAra pachI prabhava AdikonA mATe je satra ane artha che, te paraMparA Agama ja che. te na Agama che ane na manantarAma cha. se vAta "veNa paraM sutrasa vi atyasa vi jo attAgame, No aNaMtarAgame, paramparAgame" mA sUtrapA8 43 paTa vAmAM mAvA. (se taM loguttarie-se taM bAgame-se taM jANaguNappamANe) sApramANe lekorika AgamanuM svarUpa che. tIrthakarane je AgamanA praNetAonA rUpamAM nirUpita karavAmAM Avela che tenuM tAtparya A pramANe che ke AgamamAM jinavAdIoe ekAnta apauruSeyatA mAnI che. tenuM Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgha anuyogadvAra zabdAnupalabdheH / tAlvAdibhirabhivyajyate eva zabdo na tu kriyate ivi tu naM mantavyam / evaM cenmanyeta tarhi sarvatraca sAmapauruSeyatvaprasaGgaH teSAM bhASApudgala niSpannatvAt bhASApudrakAnAM ca loke sarvadeva sthiterapUrvakriyamANatAyA abhAvena tAlvAdibhirabhivyaktimAtrasyaiva nirvarttanAt / na ca zabdAnAM paugalikatvamasiddha ? " usakA nirAkaraNa ho jAtA hai| kyoMki pauruSeya tAlvAdika kA jaba taka vyApAra nahIM hogA taba taka viziSTa zabdoM kI utpatti nahIM ho sakatI hai| AkAza meM tAlvAdikoM kA vyApAra nahIM hotA hai, isIliye usase viziSTa zabdoM kI utpatti nahIM hotI hai / zaMkA- sAlvAdikoM ke vyApAra se zabda utpanna nahIM hotA hai kintu - abhivyakta hotA hai / zaMkAkAra kA abhivAya aisA hai ki 'zabda to anAdia nidhana hai, isaliye unakA kabhI vinAza nahIM hotA sirpha usa para AvaraNa A jAtA hai, so usa AvaraNa ko tAtvAdikoM kA vyApAra haTo detA hai- ataH vaha zabda tAlvAdika ke vyApAra se abhivyakta ho jAtA hai / rahe hue padArtha kI abhivyakti hotI hai- utpatti nahIM / so * aisA kahanA bhI ucita nahIM hai| kyoMki tAlvAdika vyApAroM se zabda kI kathaMcit utpatti hotI hai-abhivyakti nahIM / yadi aisA hI ekAntataH mAnA jAve to, phira saMsAra meM jitane bacana haiM, ve saba apauruSeya hI ho jAyeMge aura apauruSeyatA ke kAraNa AgamoM meM pramANatA kA aprasaMga prApta hogA aisI sthiti meM amuka Agama pramANa hai aura amuka nirAkaraNa thaI jAya che. kema ke pauruSeyatA tAtrAdikanA jyAM sudhI vyApAra thaze nahi. tyAM sudhI viziSTa zabdonI thaze nahi. zaMkA-tAvAdikAnA vyApArathI zabda utpanna thatA nathI, para Mtu abhivyakta thAya che. zakAkAranA abhiprAya evA che ke zabda teA anAdi anidhana che, eTalA mATe tene kadApi vinAza thatA nathI. phakta tenI upara AvaraNu AvI jAya che, te AvaraNane tAAhikonA vyApAra haTAvI de che, eTalA mATe te zabda tAllAdikAnA vyApArathI abhivyakta thai je padArtha che, tenI abhivyakti hAya che nahi ke utpatti. A pramANe kahetu paNa ucita nathI kema ke tAlvAdika vyApArAthI zabdanI graMtha cit utpatti thAya che. abhivyakti nahi, ne A pramANe ja ekAntataH mAnavAmAM Ave te pachI saMsAramAM jeTalAM vacane che te sarve apauruSeya ja thaI jaya ane pauruSeyatAnA kAraNe sava AgamAmAM pramANutAnA aprasaMga #upasthita thaze, evI paristhitimAM amuka Agama pramANu che ane jaya che 0 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 224 AgamapramANanirUpaNam miti vaktavyam , paTahatADanamahAghoSapUritazravaNabAdhiryakuDa yaskhalanAya yathA'nupapatteH / tasmAd naikAntato'pauruSeyamAgamavacA, tAlvAdi vyAparAbhivyaGgayatvAtaM, devadattAdi vAkyavaditi / prakRtamupasaMharabAha-sa eSa lokotarika iti / laukika Agama pramANa nahIM haiM-yaha bAta nahIM bana skegii| apauruSeyatA zabdoM meM isa prakAra se AtI hai ki ve saba bhASAvargaNAoM se niSpanna hote haiM aura bhASA vargaNAe~ paugalika haiM aura ve loka meM sarvadA hI sthita rahA karatI haiM- tAlavAdika koI apUrva kAma karate nahIM haiM, ve to sirpha tumhArI mAnyatAnusAra zabda kI abhivyakti mAtra hI karate haiMaisI sthiti meM samasta zabdoM meM auruSeyatA AtI hai| zabda bhASAvargaNAoM se niSpanna hote haiM yaha mAnyatA asiddha nahIM hai-arthAt zabda paudgalika hai aisA kathana asiddha nahIM hai| kyoMki paTahatADana janyamahAghoSa zabda se kAna ko jhillI taka phUTa jAtI hai / bhIta Adi se zabdaskhalita ho jAtA hai / tAtparya yaha hai ki-'yadi zabda paugalika nahIM hotA vaha amUrtika hotA to, usase kAna meM vighAta nahIM honA cAhiye thA, aura na usakA mityAdika se abhighAta hI honA cAhiye thA / parantu aisA hotA hai-ataH 'vaha paugalika hai aisA mAnanA cAhiye / isaliye AgamarUpa vacana ekAntataH apauruSeya nahIM . amuka Agama apramANe che, A vAta siddha thaI zakaze ja nahi. zabdomAM apauruSeyatA A pramANe Ave che ke teo save bhASA vagaNAothI niSpanna hoya che, ane bhASA vagaNae paugalika che. ane teo lokamAM sadA sthita rahyA ja kare che. tAlvAdiko koIpaNa jAtanuM adabhata kAma kare che evuM nathI, teo te phakta tamArA mata mujaba zabdanI abhivyakti ja kare che. evI sthitimAM samasta zabdomAM apauruSeyatA Ave che. zabda bhASA, vagaNAothI niSpana thAya che, A mAnyatA asiddha nathI, eTale ke zabda paudgalika che, evuM kathana asiddha nathI. kemake paTatADana janya mahAghoSa Adi zabdathI kAnane paDado suddha phATI jAya che. bhIta vagerethI zas khalita thaI jAya che. sArAya A pramANe che ke je zabda paugalika heta nahi ane te amUrtika hatA te tenA vaDe kAnamAM vighAta (prahAra) tha na joIe ane tene bhityAdinI sAthe abhivAta paNa have na joIe. paraMtu Ama thAya che tethI te pIMga- lika che, evuM mAnavuM regya kahevAya eTalA mATe AgamarUpavacane a0 69 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre lokottarikabhedadvaya nirUpaNenAgamo nirUpita iti sUcayitumAha- sa eSa Agama iti / itthaM pratyakSAnumAnaupamyAgamanirUpaNena sabhedaM jJAnaguNapramANaM nirUpitamiti saMcayitumAha- tadetad jJAnagugapramANamiti // 40224 // atha darzana guNapramANaM nirUpayati mUlam - se kiM taM daMsaNaguNappamANe ? daMsaNaguNaSpamANe cavihe paNNatte, taM jahA- cakkhudaMsaNaguNaSpamANe, acakkhudaMsaNaguNaSpamANe, ohidaMsaNaguNappamANe, kevaladaMsaNaguNappamANe / cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNissa ghaDapaDakaDarahAiesu davesu / : acakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNissa AyabhAve / ohidasaNaM ohidaMsaNissa sabarUvidaddesu na puNa sabapajjavesu / kevaladaMsaNaM kevaladaMsaNissa saGghadavesu ya saGghapajjavesu ya / se taM daMsaNaguNappamANe ||suu. 225 // chAyA - atha kiM tad darzanaguNapramANam ?, darzanaguNapramANaM caturvidhaM prajJaptaM, tadyathA-cakSurdarzana guNapramANam, avakSudarzana guNapramANam, avadhidarzanaguNapramANaM * kevaladarzana guNapamANam / cakSurdarzanaM cakSurdarzanino ghaTapaTakaTarathAdikeSu dravyeSu / avakSurdarzanam avakSurdarza ninaH AtmabhAve / avadhidarzanam avadhidarzaninaH sarvarUpidravyeSu na punaH sarva paryAyeSu / kevaladarzanaM kevaladarzaninaH sarvadravyeSu ca sarvaparyAyeSu ca / tadetad darzana guNapramANam // sU0 225 // 546 ka haiM / kathaMcit apauruSeya haiM aura kathaMcit pauruSeya hai| paugalika bhASAvargaNAoM se janya hone ke kAraNa apauruSeya evaM puruSa janya tAlavAdika vyApAra se abhivyakta hone ke kAraNa pauruSeya haiM / aisI nirdoSa bhAvanA hI rakhanI cAhiye / isa prakAra yaha Agama kA nirUpaNa hai / pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama ke nirUpaNa se sabheda jJAnaguNapramANa yahAM taka nirUpita ho cukA / // sU0 224 // ekAntata: apauruSeya nathI, kathAcita pauruSeya che. ane kathAcit apaurUSaya che. paudgalika bhASA vaNAethI janya hAvA badala pauSaya che, temaja purUSajanya tAvAhika vyApAra vaDe abhivyakta hAvA badala pauruSeya che, A jAtanI nirdoSa bhAvanA ja rAkhavI joIe. mA pramANe A nirUpaNa che pratya, anumAna, upamAna ane mAgamanA nirUpaNuthI sabheda jJAnaguNu pramANana ahI sudhI nirUpaNu thai cUkayuM che. sUtra-2245 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandriko TIkA sUtra 225 darzanaguNapramANanirUpaNam TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kiM tad darzanaguNapramANam 1 iti ziSyapaznaH / uttarayati-darzanaguNa pramANam-darzanAvaraNakarmakSayopazamAdijaM sAmAnyamAtragrahaNaM darzanam , uktaM ca 'jaM sAmannaggahaNaM, bhAvANaM nevakAmAgAraM / avisesiUNa atthe, daMsaNamiha buccae samae // " chAyA-yat sAmAnyagrahaNaM bhAvAnAM naiva kRtvA''kAram / ___ avizeSyArthAn darzanamityucyate samaye / iti|| tad darzanameva Atmano guNaH, sa eva pramANam-darzanagugapramANam / tacca-cakSudarzanaguNapamANAcakSudarzanaguNapramANAvadhidarzanaguNapamANakevaladarzanaguNapramANeti catu aba sUtrakAra darzanaguNapramANa kA nirUpaNa karate haiM'se kiM taM dasaNaguNappamANe' ityAdi / TIkArtha--(se ki ta daMsaNaguNappamANe) he bhadanta ! usa darzanaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? . ___ uttara:--(dasaNaguNappamANe cauvihe paNNatte) darzana guNapramANa cAra prakAra kA kahA gayA hai / (taM.jahA) jaise (cakkhudaMsaNaguNappamANe, acakkhudaMsaNaguNappamANe, ohidaMsaMNaguNappamANe, kevaladasaNaguNappa. mANe,) cakSudarzanaguNapramANa, acakSudarzanaguNapramoNa, avadhidarzanaguNapramANa, kevaladarzanagugapramAga / darzanAvaraNa karma ke kSayopazama Adi se jo padArthoM kA sAmAnya grahaNa hotA hai, vaha darzana hai / dravyasaMgraha meM kahA bhI hai ki-'jaM sAmanaggahaNaM' ityAdi / isakA bhAva yaha hai, ki-'jJAna kI do dhArAe~ haiM, eka dhArA padArthoM ko sAmAnyarUpa have sUtrakAra darzana guNa pramANunuM nirUpaNa kare che- 'se ki ta daMNaguNappamANe' ityAdi / -(se ki ta dasaNaguNappamANe) ! te zanazubhAbata 1135 cha? uttara-(dasaNaguNappamANe cavihe paNNatte) zanazuprabhAzunA yAra / che. (taMjahA) 28 / (cakkhudaMsaNaguNappamANe, acakkhudaMsaNaguNappamANe, ohidasaNaguNappamANe, kevalakhaNaguNappamANe) . yA gupa pramANa, acakSudarzanaguNapramANu, avadhidarzanaguNapramANu, kevaladAna guNapramANu. darzanAvaraNa karmanA kSapazama vagerethI je padArthonuM sAmAnya aha thAya cha, tazana cha, dravya samaya cha-" sAmannagrahaNa" ItyAdi. AnuM tAtparya A pramANe che ke "jJAnanI be dhArAo che. eka Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ... ___anuyogadvArastra vidham / tatra-mAvacakSurindriyAvaraNakSayopazamAda dravyendriyAnupaghAtAca cakSurdarza nina:cakSurderzanalabdhimato jIvasya ghaTAdiSu dravyeSu cakSurdarzanacakSuSo darzanaM bhavati / sAmAnyaviSayatve'pi cAsya yad ghaTAdivizeSAbhidhAnaM tatsAmAnyavizeSayoH kathaMcidabhedAt ekAntena vizeSebhyo vyatiriktasya sAmAnyasyAgrahagakhyApanArtham / uktaM case grahaNa karatI hai aura dUsarI dhArA padAthoM ko vizeSarUpa se grahaNa karatI hai| sAmAnyarUpa se padAthoM ko jAnanevAlI dhArA kA nAma darzana, aura vizeSarUpa se jAnanevAlI dhArA kA nAma jJAnaguNa hai / bhAvacakSurindriyAvaraNa ke kSayopazama se aura dravyendriya ke anu. paghAta se cakSudarzanalabdhivAle jIva ko jo ghaTAdi padArthoM meM cakSu se sAmAnyAvalokana hotA hai, usakA nAma cakSudarzana hai| darzana yadyapi sAmAnya ko viSaya karatA hai, parantu jo sUtrakAra ne 'cakhudaMsaNaM cakkhu. dusaNissa ghaDapaDakaDarahAiesu dabetu' isa sUtrapATha dvArA ghaTAdi vizeSoM kA kathana kiyA hai vaha sAmAnya aura vizeSa meM kathaMcit abheda hone se e mAnatA vizeSa vyatirikta sAmAnya kA grahaNa nahIM hotA haiM isa bAta kahane ke liye kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki-'darzana yadyapi sAmAnya kohI viSaya karatA hai parantu yadi vaha sAmAnya vizeSa se sarvathAbhinna haiM, to vaha use viSaya nahIM kareM sakatA hai / kyoMki vizeSarahita sAmAnya kharaviSANa ke sarIkhA :: pArA padArthone sAmAnya rUpathI ja grahaNa kare che ane bIjI dhArA padArthone vizeSarUpathI grahaNa kare che. sAmAnya rUpathI padArthone jANanArI dhArAnuM nAma darzana ane vizeSa rUpathI jANanArI dhArAnuM nAma jJAnaguNa che. bhAva cakSuindriyAvaraNanA sopazamathI ane dravyendriyanA anupaghAtathI cakSu darzana ladhivALA jIvane je ghaTAdi padArthomAM cakSu vaDe sAmAnyAvakana thAya che, tenuM nAma cakSupzana che. darzana je ke sAmAnyane ja viSaya banAve che, paraMtu 2 sUtrAre "cakkhuvaMsaNa cakkhudaMmaNisma ghaDapaDakaharahAipasu vesu" sUtrA vaDe ghaTAdi vizenuM kathana karyuM che, te sAmAnya ane vizeSamAM kathaMcit abheda hevAthI ekAntatA vize-vyatirita sAmAnyanuM grahaNa thatuM nathI. e vAtane spiSTa karavA mATe je karyuM che. tAtparya A pramANe che ke "darzana je ke sAmAnya ja viSaya banAve che, paraMtu je te sAmAnya vizeSathI sadaMtara bhinna che, te tene viSaya banaLI zake ja nahi. kemake vizeSa rahita sAmAnya araviSANuvat che. Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 225 darzanaguNapramANa nirUpaNam ". "nirvizeSa vizeSANAM, graho darzanamucyate" iti / canaM zeSamindriyacatuSTayaM manazcAcakSuH, tasya darzanamacakSurdarzanam , tacca bhAvAcakSurindriyAvaraNakSayopazamAd dravyendriyAnupaghAtAca acakSudarzaninA acakSurdarzanakabdhimato jIvasya AtmabhAve-Atmani-jIve bhAvaH viSayasya ghaTAdeH saMzliSTatayA saMbandhastasmin sati mAdurbhavati / ayaM bhAvaH-cakSuramApyakAri bhavati, tatastad dUrasthamapi svaviSayaM paricchinatItyasyArthasya khyApanArtha ghaTAdiSa cakSurdarzanaM bhavatIti pUrvamuktam / zrotrAdIni tu mAgyakArINi bhavanti, tatazca mAnA gayA hai| isIliye 'nivizeSaM vizeSANAM grahodarzana mucyate' vizeSoM kA sAmAnya grahaNa karanA darzana kahA gayA hai| (acakkhudasaNaM acakkhudaMsaNissa AyabhAve) cakSu ko chor3akara zeSacAra iMndriyoM evaM mana ko acakSu kahA hai| iname jo padArthoM kA sAmAnya jJAna hotA hai, vaha acakSudarzana hai / yaha acakSurdarzana bhAvacakSurindri yAvaraNa kekSayopazama se aura dravyendriyoM ke anupaghAta se acakSu. darzanalabdhisaMpanna jIva ke ghaTAdipadArthoM kA saMzleSarUpa saMbaMdhahoMne para hotA hai| isakA tAtparya yaha hai ki cakSuindriya aprApyakArI mAnA gayA hai-vaha padAthoM ke sAtha saMzliSTa hokara padAthoM kA darzana nahIM karatA hai-isaliye vaha unase dUra rahakara hI dUrastha apane viSayoM ko jAnatA hai, isa bAta ko kahane ke liye ghaTAdikoM meM cakSurdarzana hotA hai, aisA sUtrakArane pahile kahA hai / atha acakSurdarzana meM yaha bAta kahI. meTA mATe "nirvezeSaM vizeSANaM grhe| darzanamucyate" vizeSAnu sAmAnya kA 427. zanAya . (acakkhudaMsaNaM acakhudaMsaNissa AyabhAve) cakSane bAda karatAM zeSa cAra indriya ane mana acakSu kahevAya che. emanAthI je padArthonuM sAmAnyajJAna thAya che, te acakSudarzana che. te acakSudana bhAvacakSurindriyAvaraNanA kSayopazamathI ane dravyezvinA anupaghAtathI acakuMdanalabdhi saMpanna jIvane ghaTAdi padArthonA saMleSa rUpa saMbaMdha thayA pachI ja saMbhave che. AnuM tAtparya A pramANe che ke cakSu Indriya aprAkArI manAya che, te padArthonI sAthe saMzilaSTa thaIne padArthonuM dAna karatI nathI, mATe te tenAthI dUra rahIne ja dUrastha pitAnA viSayone jANe che. A vAtane kahevA mATe ghaTAhikamAM cakSudarzana heAya che, evuM sUtrakAra pahelAM kahyuM che. have acakSudarzanamAM A vAta kahevAmAM AvI rahI che ke Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArI 550 vAni dravyendriyasaMzleSadvAreNa jIvena saha saMbaddhameva viSayaM paricchindantItyetaparzanArtham AtmabhAve bhavatItyevamiha viSayasyAbhedenoktam / abhihitaM cApi... "puDhe suNeha saI, puNa pAsai apuDhe tu" . ___chAyA-spRSTaM bhRNoti zabdaM rUpaM punaH pazyatyaspRSTaM tu" ityAdi / avadhidarzanam-avadherdarzanam , abadhidarzaninA=avadhidarzanAvaraNakSayopazamasamudbhUtASadhidarzanalabdhimato jIvasya sarvejapi rUpidravyeSu bhavati, na punaH sarvaparyAyeSu bhavati / yato'vadheviSayatvena utkRSTato'pyekavastugatAH saMkhyeyA asaMkhyeyA vA paryAyA uktAH / jaghanyatastu rUparasagandhasparzalakSagAzcatvAraH paryAyA ityarthaH / jA rahI hai ki-'cakSu ke sivAya jo zrotrAdika indriyAM haiM, ve prApyakArI haiM / padAthoM ke sAtha saMzliSTa hokara hI apane viSaya kA aba bodha karatI haiN| yaha bAta sUtrakArane 'AyabhAve' pada dvArA spaSTa kI hai| anyatra bhI aisA hI kahA hai ki (puDhe suNe saI) ityAdi zrotre ndriya zabda ko spRSTa hone para hI sunatI hai aura cakSurindriya aspRSTa hue rUpa ko jAnatI hai Adi / (bhohiMdasaNaM ohidaMsaNissa savyarUvi davesu na puNa savvapajjavesu) avadhidarzanAvaraNa ke kSayopazama se jo samastarUpI padArtho kA avadhidarzana labdhisaMpanna jIva ko sAmAnyAvalokana hotA hai, usakA nAma abadhidarzana hai / yaha avadhidarzana sarvaparyAyoM meM nahIM honA hai| kyoMki avadhidarzana kI viSaya. bhUta paryAyeM uskRSTa se eka hI padArtha kI saMkhyAta athavA asaMkhyAta kahI gaI haiN| aura jaghanya se rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ye cAra paryAye cakSu sivAya je zrotrAdika Indriyo che, te prApyakArI che. padArthonI sAthe saliSTa thaIne ja potAnA viSayane avabodha kare che. A vAta sUtrakAre 'mAyabhAve' 54 1 2508 4za che. anyatra 5 mA pramANe 4 cha hai (puSTuM suNei saI, ityAdi) zreandriya layAre 256 2YSTa thAya che. tyAre / sAMbhaLe che, ane cakSurindriya askRSTa thayela rUpane ja jANe che. vagere. (ohivaMcaNaM ohidasaNissa savva rUbidave na puNa savva pajjavesu) sapachi. darzanAvaraNanA kSaye pazamathI je samastarUpI padArthonuM avadhidarzana labdhi saMpanna jIvane sAmAnyAvakana thAya che, tenuM nAma avadhidarzana che. A avadhidarzana sarvaparyAmAM hotuM nathI. kemake avadhidarzananI viSayabhUta paryA utkRSTathI eka ja padArthanI saMkhyAta athavA asaMkhyAta kahevAmAM AvI che. ane jaghanyathI rUpa, rasa, gaMdha ane sparza A cAra paryAye ta6 viSathI Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 225 darzanaguNapramANanirUpaNam uktaM ca "davvAo asaMkhejje, saMkhejje yAvi pajjave lahai / do pajjave duguNie, lahai u egAu davAo // chAyA-dravyeSu asaMkhyeyAna saMkhyeyAn vA 'pi paryavAn labhate / . dvau paryAyau dviguNitau lamate caikasmin dravye ||iti / dvau paryAyau dviguNitI catura ityarthaH, anocyate-nanu paryAyA vizeSA ucyante, na ca darzana vizeSaviSayaM bhavitumarhati, sAmAnyasyaiva vadviSayatvAda, kathaM punaH paryAyA ihAvadhidarzanaviSayatvenoktA ? iti cedAi-ghaTazarAvodazcanAdibhiH kevalaM sAmAnyameva mRdAdi tathA tathA viziSyate, na punaste tata ekAntena vyatiricyante, to mukhyataH sAmAnyameva viSayaM bhavati, zuNIbhUtAstu vizeSA apyasya usake viSayabhUta kahI gaI haiN| kahA bhI hai-danvAmI asakhejje' ityAdi gAthA jo kahI hai, usakA tAtparya yahI hai| __ zaMkA--paryAyeM to vizeSarUpa hotI haiM aura darzana vizeSa ko viSaya nahIM karatA-usakA viSaya to sAmAnya kahA gayA hai| phira kyA bAta hai jo paryAyoM ko avadhidarzana ko viSayabhUta kahA gayA hai| uttara--miTTIrUra sAmAnya kI jo ghaTa, zarAva, udazca Adi paryAyeM haiM, una paryAyoM ke dvArA kevala sAmAnyarUpa miTTI Adi padArtha hI usa rUpa se vizeSita kiye jAte haiM-ve paryAyeM apane sAmAnya se ekAntataH judI to hai nhiiN| isaliye mukhyarUpa se to darzana kA viSaya sAmAnya hI hotA hai-parantu guNIbhUta jo vizeSa haiM, ve bhI isake viSaya ho jAte haiN| isI bAta ko sUcita karane ke liye sUtrakAra tAma mAvI che. yu 51 cha-'davAo asaMkhejje' vagaire gAthA 2 kahevAmAM AvI che tenuM tAtparya e ja che. zaMkA-paryA te vizeSarUpa heya che ane darzana vizeSane viSaya banAvatuM nathI, teno viSaya to sAmAnya kahevAmAM Ave che. te pachI AvuM zuM che ke jethI paryAyone avadhidazana-viSayabhUta kahela che. 1 uttara-mATI mATI rUpa sAmAnyanI je ghaTa, zarAva, ujaMca vagere paryA che. te paryAye vake phakta sAmAnya rUpa mATI Adi padArtho ja, ta6 tadu rUpathI vizeSita karavAmAM Ave che, te paryAye pitAnA sAmAnyathI ekAntataH bhinna te che ja vahi. eTalA mATe mukhya rUpamAM te dazanane viSaya sAmAnya ja hoya che. paraMtu guNI bhUta je viSaya che, te paNa enA Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavArasUtre viSayIbhavantIvi sUcayituM tadupanyAsaH kRtaH / kevaladarzanaM-sakaLadRzyaviSayatvena paripUrNa darzanam , tacca kevaladarzanina: kevalAvaraNakSayAvirbhUtatalabdhimato jIvasya sarvadravyeSu mU mUrteSu sarvaparyAyeSu ca bhavantIti / manaH paryayajJAnaM tu tathAvidhaH kSayopazamavazAt sarvadA vizeSAneva gRhNAti, na sAmAnyam , atastadarzanaM noktam / saMpati matamupasaMharannAha-tadetaddarzanaguNapamANamiti ||suu0225|| :: atha cAritraguNamamANaM nirUpayati... . mUlam-se kiM taM carittaguNappamANe? carittaguNappamANepaMcavihe paNNate, taM jahA sAmAiyacaritaNaguppamANe cheovaTrAvaNacarittaguNappamANe parihAravisuddhi ya carittaguNappamANe suhumasaMparAyacarittaguNappamANe ahkkhaaycrittgunnppmaanne| ne yahAM paryAyoM ko usake viSayarUpa se varNita kiyA hai| (kevala. dasaNaM kevaladaMsiNassa sambadavvesu ya savyapajjavesu ya-se taM dasaNagugappamANe) samastarUpI aura arUpI padAthoM kA sAmAnyarUpa se jAnanevAlA hone ke kAraNa paripUrNa jo darzana hai, vaha kevaladarzana hai| yaha kevaladarzana, kevalajJAnAvaraNa karma ke kSaya se AvirbhUta labdhi. saMpanavAle jIva ko mUrta aura amUrta rUpa samastadravyoM aura unakI samasta paryAyoM meM hotA hai / manaH paryayadarzana nahIM hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki-'manaHparyayajJAna tathAvidhakSayopazama ke ghaza se -sarvadA vizeSoM ko hI grahaNa karatA hai| sAmAnya ko nhiiN| isa - prakAra yaha darzanaguNa kA nirUpaNa hai / sU0 225 // viSaye thaI jAya che. e ja vAtane sUcita karavA mATe sUtrakAre ahI pAyAna tanA viSaya 35i pArSata 42 . (kevaladasaNaM kevaladamaNisa savvadanvesu ya savvapajjavesu ya-se tadaMNaguNappamANe) samasta thA bhane arUpI padArthone sAmAnya rUpathI jANanAra havA badala paripUrNa je darzana che, te kevaladarzana che. A kevaladarzana, kevala jJAnAvaraNa karmanA kSayathI - avinnata labdhi sampannavALA jIvane mUrta ane amUrta rU5 samasta dravya ane temanI samasta paryAyamAM hoya che. mana 5ryAyadarzana hetuM nathI. A kAraNa A che ke "mana:paryayajJAna tathAvidha kSApazamanA vazathI sAmAnyane nahi paY sahA vizeSAna 6 re cha! ||suu. 225 // Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 226 cAritraguNapramANanirUpaNam sAmAiyacarittaguNappamANe duvihe paNNate, taM jahA-ittarie ya Avakahie y| cheokTAvaNacarittaguNappamANe duvihe paNNatte, taM jahA-sAiyAreya nigyAre y| parihAravisuddhiyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte, taM jahA-NivisamANae ya NiviTakAie y| suhumasaMparAyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte, taM jahAsaMkilistamANae ya visujjhamANAe y| ahakkhAyacarittaguNa. ppamANe duvihe paNNate, taM jahA-paMDivAI ya apaDivAI y| ahavA-chaumathie ya kevalie y| se saM crittgunnppmaanne| se taM jiivgunnppmaanne| se taM guNappamANe ||suu0 226 // . . chAyA-atha kiM tat cAritraguNapramANaM ?, cAritraguNamamANa-paJcavidha prazasa, tadyathA-sAmAyikacAritraguNapramANaM, chedopasthApanacAritraguNamamANaM, parihAravi. zaddhikacAritraguNapramANe, sUkSmasaMparAyacAritraguNapramANaM, yathAkhyAtacAritraguNapamAma / sAmAyikacAritraguNapramANaM dvividhaM prajJapta', tadyathA-itvarikaM ca yAvatkathika ca / chedopasthApanacAritraguNapramANaM dvividhaM prajJaptaM, tapathA-sAticAraM ca nira. vicAraM ca / parihAravizuddhikacAritragugapramANaM dvividhaM prAptaM, tadyathA-nirvizyamAnakaM ca nirdiSTa kAyikaM ca / sUkSmasaMparAyacAritraguNapamANaM, dvividhaM prajJA, tadyathA-saMklizyamAnakaM ca vizudhyamAnakaM ca / yathAkhyAtacAritraguNamamANaM dvividhaM prajJapta, tadyathA-pratipAti ca amatipAti ca / athavA-chAmasthikaM ca kaivalika ca / tadetat cAritraguNamamANam / tadetat jIvaguNapramANam / tadetat guNapramANam ||puu0 226 // TIkA-'se ki taM' ityAdiatha kiM tat cAritraguNamamANam ? iti ziSyamaznaH / uttarayati-cAritraaba sUtrakAra cAritraguNapramANa kA nirUpaNa karate haiM-- se ki ta carittaguNapamANe' ityAdi / zabdArtha--(se ki ta carittaguNappamANe) he bhadanta ! cAritraguNa have sUtrakAra cAritraguNapramANunuM nirUpaNa kare che. "se ki ta carita guNappamANe" ityAdi / zAya-se ki carittaguNa pamANe) 3 Asa ! yAni guNa pramA a070 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre guNaprabhAgam caranti aninditaM karmAneneti caritram , caritrameva cAritram , tadeva guNaH, sa eva pramANam-cAritraguNamamANam- sAvadhayogaviratirUpamityarthaH / taccasAmayi cAritragugapamANacchedopasthApanacAritraguNapramANaparihAravizuddhikacAritraguNapramANamUkSasaMparAyacAritraguNapramANayathAkhyAtacAritraguNamamANeti paJcavidham / paJcavidhamapyetadavizeSataH sAmAnyameva. chedAdivizantu viziSyamANamidaM paJcadhA bhiyte| tabAcaM sAmAyikacAritraguNapramANam / vizeSAbhAvAdida ghamANa kA kyA svarUpa hai| . uttara--(carittaguNappamANe paMcavihe paNNasa) cAritraguNapramANa pAMca prakAra kA kaho gayA hai| (na jahA) jaise-(mAmAiyacaritaguNappamANe cheovaDAvaNacaritaguNappamANe parihAravisuddhi ya caritsaguNappamANe suhamasaMparAyacarittaguNayamANe ahavAyacaritsAguNapamANe) sAmAyika cAritraguNapramANa, chedopasthAnacAritraguNapramANa, parihAravizuddhikacAritraguNapramANa sUkSmaparAyacAritraguNapramANa, yathAkhyAtacAritra. guNapramANa / jisako dhAraNa karake manuSya anindita karma Acarita karatA hai, usakA nAma cAritra hai| yaha cAritra AtmA kA eka guNa hai| isaliye cAritraguNaNarUpa jo pramANa hai, vahI cAritraguNapramANa hai / yaha cAritragugapramANa sarva lAvadhayoga viratirUpa paDanA hai / yadyapi sAmAnyarUpa se cAritra sarvasAbadyaviratirUpa hai, phira bhI sAmAyikAdi vizeSaNoM se vizeSita hogA huA, yaha cAritra pA~ca prakAra kA ho jAnA 2135 pu ? uttara-(carittaguNappamANe paMcavihe paNNatte) yAtri gumA pramANunA pAMya re| cha. (tajahA) 2 (sAmAiyacarittaguNaparamANe, cheovaThThAvaNacaritta guNappamANe parivAra visuddhiyacarittaguNappamANe suhumasaMparAyacarittaguNappamANe aMhakkhAyacarittaguNappamANe) sAmAyi: yastrizu pramANa hAyasthApana yAtri guNa pramANa, parihAravizuddhika cAritra guNa pramANu, sUkSama sAMparA cAritraguNapramANu yathAkhyAtacaritraguNapramANu jene dhAraNa karIne manuSya anidita karmonuM AcaraNa kare che, tenuM nAma cAritra che. A cAstri AtmAne ja eka - guNa che. eTalA mATe cAritra guNa rUpa je pramANa che, te ja cAritra guNa pramANe che. A cAritra guNa pramANu sarvasAvadyogaviratirUpa che je ke sAmAnya rUpathI cAritra savasAvadyaviratirUpa che. chatAMe sAmAyikAdi vizeSaNothI vizeSita cesa A cAritra pAMca prakAranuM thaI jAya che. AmAM je sAmAyika Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 226 cAritraguNapramANanirUpaNam sAmAyikazabdenocyate / sAmAyikazabdasyArthaH pUrvavad bodhyaH / idaM ca itvarika yAvatkathi keti dvividham / tatra-isvaram-mahAvasyAropyamANatvAdidaM svalpakAlikam / idaM ca prathamavAmatIrthakarakAle yAvacchiSye mahAvratAni nAropyante tAvad bodhyam / tathA-yAvaskathikam-AtmanaH kathAM yAvadAste tad yAvatkathamU-yAvajjIvam , tadeva yAvatkayikam / etaca bharatairavateSu AdhacaramavarjamadhyamadvAviMzati tIrthakatsAdhUnAM mahAvidehatIrthakarayatInAM ca saMbhavati / dvitIyaM chedopasthApana: cAritraguNamamANam-pUrvaparyAyasya chedena mahAvateSUpasthApanaM yatra tat chedopasthApanam / etacca bharatairavataprathamAntimatI eva bhavati, nAnyatra / idaM ca-sAticAra.. hai| inameM jo sAmAyikacAritraguNapramANa hai, vaha sAmAyika zabda se . kahA gayA hai / 'sAmAyika zabda kA kyA artha hai ? yaha pahile spaSTa kara diyA hai / (sAmAiyacarittagugappamANe duvihe. paNNatte ittarie ya Ava... kahie ya) yaha sAmAyika cAritra itvarika aura yAvatkathika ke bheda se do prakAra kA hotA hai| itvarika sAmAdhika cAritra mahAvata ko ? AropyamANa hone se svalpakAlika hotA hai / prathama aura antima tIrthaMkara ke samaya meM jaba taka ziSya mahAvratoM kA AropaNa nahIM karate haiM taba taka yaha itvarika sAmAyika cAritra hotA hai| tathA jIvana paryaMta jo sAmAyika caritra hotA hai, vaha yAvatkadhika hotA hai| yaha yAvaskadhika sAmAyika cAritra bharata, airavata kSetroM meM Adi aura anta ke tIrthaMkaroM ko choDakara pIca ke 22 tIrthakara ke sAdhuoM meM aura mahAvideha ke tIrthaMkaroM ke sAdhuoM meM hotA hai / (chepovarAvaNacarittaguNappamANe dubihe paNNatte taM jahA) jisa cAritra meM pUrva cAritra guNa pramANa che, te sAmAyika zabdathI abhihita karavAmAM Avela 2. sAmAyi zanI ma 5ai BY8 42pAmA mAvela che. (sAmAiyacaritta. guNappamANe duvihe paNNatte, ittarie ya Avakahie ya) mA sAmAyi: yAtri Itarika ane yAvakathikanA rUpamAM be prakAranuM hoya che. varika sAmAyika : cAritra mahAvratAvyamANa havA badala svalpakAlika hoya che. prathama ane aMtima tIrthakaranA samayamAM jyAM sudhI ziSe mahAvratanuM AropaNa karatA nathI tyAM sudhI A irika sAmayika cAritra hoya che. temaja jIvana payata je sAmayika cAritra hoya che, te yAvaskathita hoya che, " yAvaskathita sAmAyika cAritra bharata, aravata kSetremAM Adi ane aMtanA tIrthakara sivAya vaccenA 22 tIrthakaronA sAdhuomAM ane mahAvidehanA tIrtha karanA AdhumAmA saya che. (cheyovadAvaNacaritaguNappamANe duvihe paNatta ta bahA)2 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 ____ anuyogArasUtra niraticArabhedAd dvividham / tatra sAticAram-mUlaghAtino yatpunavratAropaNaM tad yodhyam / tathA-itvarasAmAyikasya zaikSakasya yadArogyate, tIrthAntaraM vA saMkrAmataH sAdhoH-yathA pAzvanAthatIrthAnmahAvIratIrtha saMkAmataH sAdhoH-yadAropyate tanniravicAram / tRtIyaM parihAravizuddhikacAritraguNamamANam-parihAsa-tapovizeSastena vizaMdam parihAravizuddham , yadvA-parihAraH = aneSaNIyAdeH parityAgo vizeSaNaparyAya kA chedana kara punaH mahAvratoM kI upasthApanA kI jAtI hai, usakA nAma chedopasthApana cAritra haiN| yaha cAritra bharata airavata kSetra ke prathama tathA antima tIrthaMkara ke tIrtha meM hI hotA hai| anyatra nahIM hotA hai| (sAiyAre ya nirahayAre ya ) yaha sAticAra aura niraticAra ke bheda se do prakAra hotA hai / sAticAra chedopasthApana cAritra vaha hai, jo mUlaguNoM kA ghAta karanevAle sAdhu ke liye puna: bata pradAna kiye jAte haiM / tathA izvarika sAmAyika cAritra pAlana karane vAle ziSya ko jo cAritra diyA jAtA hai vaha athavA eka tIrthaMkara ke tIrtha se dasare tIrthakara ke tIrtha meM saMkramaNa karanevAle jaise pArzvanAtha ke tIrtha se mahAvIra ke tIrtha meM jAne vAle-sAdhu kojo caritra diyA jAtA hai vaha niraticAra chedopasthApanacAritra hai| .(parihAravisuddhiya ca0) tIsarA jo parihAravizuddhika cAritraguNa pramANa hai, vaha isa prakAra se hai-tapa vizeSatA kA nAma parihAra hai, isa parihAra se jo cAritra vizuddha hotA hai, usakA nAma parihAravizuddhika cAritramAM pUrva paryAyanuM chedana karIne pharI mahAvratanI upasthApanA karavAmAM Ave che, tenuM nAma che pasthAna cAritra che. A cAritra bharata eravata kSetranA prathama tabhI matima tItha 42nA tI mAya che manyatra nali-(sAiyAre tha niraiyAre 'ya) mA sAtiyAra ana nitiyAranA thI 2 . 42 DAya che. sAticAra depasthApanacAritra te che ke je mULa guNenA vighAtaka sAdhuo mATe punAgratapradAna karavA rUpa hoya che. temaja Itvarika, sAmAyika, cAritranuM pAlana karanAra ziSyane je cAritra apAya che, te athavA eka tItha"karanA tIrthathI bIjA tIrthakaranA tIrthamAM saMkramaNa karanArA, jemake pArzvanAthanA tIrthathI mahAvIranA tIrthamAM janArA-sAdhuone je cAritra ApamAM Ave che, niratiracheho patyApana yAtri. (parihAravimuddhiya ca.) zrI parisAra vizuddhika rUpa cAritra guNa pramANa che, te A pramANe che, ta5 vizeSanuM nAma parihAra che, A parihArathI je cAritra vizuddhika hoya che, tenuM nAma parihAra vizuti cAritra che. athavA je cAritramAM anekaNIya vagerene Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 226 cAritraguNapramANanirUpaNam . 557 zuddho yatra taha parihAravizuddham , tadeva parihAravizuddhikaM tadeva cAritraguNapamANam / tacaM nizyimAna kanirviSTakAyiketi dvividham / tatra nizcimAnakam-nirvizya mAnam-sAdhumirAsevyamAnaM, tadeva nizyimAnakam / yadvA parihAravizudikAnu. SThAtAro munayo nirvizyamAnakAH, tatsahayogAtparihAravizuddhikamapi nirvizyamAnakam / tathA-niviSTakAyikam-niviSTaH AsevitaH kAyAtapovizeSo yaiste niviSTakAyAsta eva nirviSTakAyikAH, tairAsevitatvAdidaM parihAravizuddhikamapi nirviSTakAyikam / ayaM bhAvA-tIrthakaracaraNAntike idaM navakena gaNena pratipadyate, cAritra hai| athavA-jisa cAritra meM aneSaNIya Adi kA parityAga vizeSa zuddha ho vaha parihAravizuddhika cAritra hai| isake nivizyamAnaka aura niviSTakAyika isa prakAra do bheda haiM / sAdhuoM dvArA jo cAritra AlevanIya honA hai, vaha nirvizyamAnaka hai| athavA-parihAravizuddhikA anuSThAna karanevAle munijanoM kA nAma nirvizyamAnaka hai / inake sAtha yoga hone ke kAraNa isa cAritra kA nAma bhI nivizyamAnaka hai| tapa vizeSa kA anuSThAna jo kara cuke hote haiM ve nirviSTakAyika haiN| nirviH STakayika janoM dvArA Asevita hone ke kAraNa isa parihAravizuddhika kA nAma bhI niviSTakAyika ho gayA hai| isakA tAtparya isa prakAra se hai-tIrtha kara ke samIpa isa cAritra ko svIkAra karanevole 9 nava munijana hote haiM / athavA jisa sAdhune pahile tIrthaMkara ke samIpa meM isa caritra kI ArAdhanA kI hai-usa sAdhuke pAsa yaha cAritra dhAraNa kiyA jAtA hai / ise dhAraNa karanevAle munijano kI saMkhyA 9 nava hotI parityAga vizeSa zuddha hoya te parihAravizuddhika cAritra che. enA nirvizyamAnaka ane niviSTakAyika nAmaka be bhede hoya che. sAdhuo vaDe je cAritra AsevanIya hoya che, te nirvizyamAnaka che. athavA parihAra vizuddhinuM anuSThAna karanArA munionuM nAma nivizyamAnaka che. enI sAthe roga hovA badala A cAritranuM nAma paNa nirvimAnaka che. tapa vizeSanuM anuSThAna jeo karI cUkyA che teo nirviSTakAyika che. nirviSTakAyikajane vaDe Asevita hovA badala A parihAravizuddhikanuM nAma paNa nirviSTakAyika thaI gayuM che. AnuM tAtparya A pramANe che. tIrthaMkaranI pAse A cAritrane vIkAranArA 9 munijane hoya che. athavA je sAdhue. prathama tIrthaMkaranI pAse rahIne A cAritranI ArAdhanA karI che, te sAdhunI pAse A cAritra dhAraNa karavAmAM Ave che. A cAritrane dhAraNa karanArA munionI saMkhyA 9 jeTalI Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 anuyogadvArasUtra tIrthakarasamope pUrvapatipannasyAnti ke vedaM navakena gaNena pratipadyate, natlanyasya samIpe / tatraika: kalpasthita ityucyate, yatsamIpe sarvAsamAcArI kriyate / catvA. rastu munayo vakSyamANaM tapaH kurvanti, te parihArikA ucyante / itare catvArastu vaicAhatyakAro bhavanti, te cAnuparihArikA ucyante / tatra parihArakANAM tapa evaM bodhyam-grISme jaghanyatazcaturtha, madhyamapade paSTham , utkRSTatastvaSTamam / hemante jaghanyataH SaSThaM madhyamapade'STamam utkRSTapade dazamam / varSAsu jaghanyato 'STamaM, madhyamapade dazamam , utkRSTato dvAdazam / ekaH kalpariyatA, catvAro'nuparihArikAH, ete pazcApi tu prAyo nityabhaktA bhavanti, na ca te upavAsa haiN| aura kisI sAdhu ke pAsa ise dhAraNa nahIM kiyA jAtA hai / inameM eka sAdhu kalpasthita kahalAtA hai ! isake hI samIpa meM samasta sabhAcArI kI jAtI hai| cAra sAdhujana jo tapa karate haiM, ve parihArika kaha. lAte haiN| aura dUsare cAra sAghujana inakI vaiyAvRtti karate haiN| ve anuparihArika kahalAte haiN| parihArika sAdhujana isa prakAra tapasyA karate haiM-grISma kAla meM jaghanya tapasyA ye caturtha bhakta kI karate haiM, madhyama tapasyA inakI SaSThabhakta kI aura uskRSTha tapasyo aSTamabhakta kI inako hotI hai| hemantaRtu meM ye.jaghanya tapasyA SaSTa bhakta kI, madhyamatapasyA aSTamabhakta kI aura utkRSTa tapasyA dazamabhakta kI karate haiN| varSAkAla meM jaghanyapatasthA aSTamabhakta kI, madhyamatapasyA, dazamabhakta kI aura utkRSTa tapasyA dvAdazabhakta kI karate haiN| kalpasthita jo eka sAdhu hotA hai, vaha tathA 4 jo anugarihArika sAghu hote haiM, ye hoya che. anya keipaNa sAdhunI pAsethI A cAritra dhAraNa karI zakAtuM nathI. A sarvamAM eka sAdhune ka5sthita kahevAmAM Ave che. AnI pAse ja samasta samAcArI karavAmAM Ave che. cAra sAdhujana je tapa kare che, te parihArika kahevAya che. ane bIjA cAra sAdhujane emanI vaiyAvRtti kare che. teo anuparihArika kahevAya che. parihArika sAdhujane A pramANe tapasyA kare che-grISmakALamAM jaghanya tapasyA e caturtha bhaktanI kare che, madhyama tapasyA emanI SaSThabhaktanI ane utkRSTa tapasyA emanI aSTamabhaktanI hoya che. hemantaRtumAM eo jaghanya tapasyA SaSThabhaktanI, madhyama tapasyA aSTamabhaktanI ane utkRSTa tapasyA dazamabhaktanI kare che. varSAkALamAM jaghanya tapasyA aSTamabhaktanI, madhyama tapasyA daza bhaktanI ane utkRSTa tapasyA dvAdaza bhaktanI kare che. ka9pasthita je eka sAdhu hoya che, te temaja 4 je anuparihArika sAdhu hoya che, e Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 226 cAritraguNapramANanirUpaNam 559 kurvanti / bhaktaM ca teSAmAcAmlameva bhavati, nAnyat / tataH parihArikAH SaNmAsAn yAvadhathoktaM tapaH kRtvAgnuparihArikA bhavanti, anuparihArikAstu parihArikAH / te paNmAsAna yAvattapaH kurvanti / etramaSTau sAdhanaH kRtatapaMso bhananti / teSAmeka: kalpasthito bhavati / ya: pUrNa kalpasthitaH sa parihAriko bhUtvA pAmAsAna yAvata: karoti / sapta ca tatparicayA~ kurvanti / enamaSTAdazabhirmAsa raya kalpaH pUgoM bhavati / tataste tameva kalpaM pratipayaMte, jinakalpaM vA, gacchAmeva vA punaH pratinivartante iti yo mArgAH / etaccAritra chaidopasthApanacAritravahA pAMcoM hI prAya; nitya bhojI hote haiM / ye upavAsa nahIM karate haiN| inakA jo AhAra hotA hai vaha AcAmla (AyaMbila) hI hotA hai| adhamarA nhiiN| isa prakAra kI 6 mahine taka parihArikajana tapasyA karake bAda meM ye anuparihArika bana jAte haiM aura jo anuparihArika hote haiM, ve parihArika bana jAte haiN| ye bhI cha mahine taka tapasyA uparyuktarUpa se karate haiN| isa prakAra ye AThoM sAdhu japa tapasyA kara cukate haiM, taba phira ina meM se eka kalpasthita panatA hai, aura jo pahile kalpasthita banA thA vaha parihArika bana 6 mahine taka tapasyA karatA hai| aura ye7sAta usakI paricaryA karate haiM / isa prakAra 18 mahinoM meM yaha kalpapUrNa hotA hai| kalpapUrNa hote hI yA to ye punaH usI kalpa ko dhAraNa karate haiM yA jinakalpI bana jAte haiM / athavA apane gaccha meM Akara sammilita ho jAte haiM ye tIna mArga haiN| yaha cAritra jinhoMne chedosthApana pAMce pAMca ghaNuM karIne nityabheja hoya che. e upavAsa karatA nathI. emanuM je bhajana hoya che, te AcArmsa (AyaMbila) ja hoya che. bIjI nahi. A jAtanI 6 mAsa sudhInI parihArika jana tapasyA karIne pachI eo anupahArika banI jAya che, ane jeo anupArika hoya che, teo parihArika banI jAya che. emanI tapasyA paNa 6 mAsanI upara lakhyA mujaba ja hoya che, A pramANe ee ATheATha sAdhuo jyAre tapasyA pUrNa kare che. tyAre emanAmAMthI eka kalpasthita bane che, ane je pahelAM kalapasthita thayela hatuM te parihArika thaIne 6 mAsa sudhI tapasyA kare che. tyAre bAkInA sAta tenI paricaryA kare che. A pramANe 18 mAsamAM A kalpapUrNa thAya che. kalpapUrNa thatAM ja kAM te e pharI teja kahapane dhAraNa kare che kAM e jinapI thaI jAya che, athavA potAnA garachamAM jaIne bhaLI jAya che. A traNa mAge che. A cAritra jemaNe che pasthApana Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre meva bhAti nAnyeSAm / tadityaM yo yastapastaptvA'nuparihArikatA kalpasthitatAMga jIkaroti tattatsambandhiparihAravizuddhikaM nirSiSTikAyikamucyate / ye tu tapaH kurvanti tatsambandhi parihAravizuddhikaM nizyimAnakamucyate, iti bodhyam / caturthe sUkSmasaMparAyacAritraguNapamANam-saM-samyakaprakAreNa parati-paryaTati catargatika saMmAraM jIvo'neneti sa samparAyA-krodhAdi kaSAyaH, lobhAMzamAtrasyAbazeSeNa sUkSamA samparAyo yatra tat prakSmasamparAyam / idaM saklizyamAnakavizudhya. cAritra aMgIkAra kiyA hotA hai unhIM ko hotA hai, anya dUsaroM ke nhiiN| isa prakAra jo jo sAdhujana tapasyA karake anuparihArikatA ko athavA kalpasthita avasthA ko aMgIkAra karate haiM unako parihAravizAddhika cAritra nirviSTakAyika kahalAtA hai / parantu jo kevala tapasyAhI karate haiM, anuparihArika athavA kalpasthita avasthA ko aMgIkAra nahIM karate unakA parihAravizuddhikacAritra nizcimAnaka kahalAtA hai aisA jAnanA cAhiye / (sahamasaMparAyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte taM jahA-saMkilissamANae ya visujajhamANae ya) sUkSama saMparAyacAritra. guNapratrAga do prakAra kA kahA gayA hai| eka saMklizyamAnaka aura dUsarI vizudhyamAnaka / jIva jisake kAraNa caturgatarUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai usakA nAma saMparAya hai / aisA yaha saMparAya krodhAdikaSAyahara hotA hai| lobhAMzamAtra ke avazeSa se jahAM para saMparAya sUkSma hotA hai, arthAt kevala sUkSma lobha hI rahatA hai-usakA nAma sUkSmasaMparAya hai| cAritra aMgIkAra karela hoya che, temane ja hoya che, bIjAone nahi. A pramANe je je sAdhu tapasyA karIne anupahArikatAne athavA ka5sthita avasthAne aMgIkAra kare che, temanuM parihAravizuddhi cAritra niviSTakAyika kahevAya che. paraMtu jeo phakta tapasyA ja kare che, anupahArika athavA kalpasthita avasthA aMgIkAra karatA nathI temanuM parihAravizuddhika cAritra niyamAna upAya che. (suhumasaMparAmacarittaguNappamANe duvhei paNNatte ta jahA saMkiliskhamANae ya visujjhamANapa ya) sUkSama sarAya yAtri zuSpa pramANu be prakAranuM che. eka saMkilazyamAnaka ane bIju vizuddhamAnaka. javA jenA lIdhe caturgatirUpa saMsAramAM paribhramaNa kare che, tenuM nAma saMparAya che. evuM A saM5rAya krodhAdi kaSAya rUpa hoya che. lebhAMzamAtranA avazeSathI jyAM saMpAya sUkSama hoya che, eTale ke phakta sUkama lebha ja rahe che, tenuM nAma sUkSama caMparAya che. A saMkilazyamAnaka ane vizuddhamAnakanA bhedathI Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 226 cAritraguNapramANanirUpaNam 561 mAnaketi dvividham / tatra zreNimArohato vizudhyamAnakaM sUkSmasamparAyaM bhavati / zreNyAH pracyatratastu saMvizyamAnakaM bhavati / paJcamaM yathAkhyAtacAritraguNapramANamyathA zabdo yAthAtathye, 'AG' zabdo'bhividhau yathA = yAthAtathyena AsamantAt rUpAtam - yathAkhyAtam - kaSAyodayAbhAvato niraticAratvAt pAramArthikarUpeNa khyAtamityarthaH / etat pratipAtyapratipAtibhedena dvividham / tatra upazAntamohasya pratipAti bhavati, kSINamohasya tvapratipAti / athavedaM chAnasthikaM kaivalikaM ceti yaha saMklizyamAnaka aura vizudhyamAnaka ke bheda se do prakAra kA hotA hai / inameM jo jIvazreNI para ArohaNa karatA hai, usakA sUkSma saMparAyacAritra vizudhyamAnaka hotA hai aura jo jIva zreNi se cyuta ho jAtA hai usakA sUkSma parAya cAritra saMklizyamAnaka hotA hai| (aikkhAya caritaguNappamANe dubihe paNNatte- taM jahA paDivAI ya appar3avAI ya, ahavA ahakkhAdyacaritaguNappamA duvihe paNNatte taM jahA~chaumasthie ya ke lie ya) yathAkhyAta cAritraguNapramANa do prakAra kA hotA hai / eka prakAra hai pratipAti aura dUsarA prakAra hai apratipAti / isa cAritra meM kaSAyodaya nahIM rahatA hai, usakA sarvathA abhAva ho jAtA hai - isaliye isameM kisI bhI prakAra kA aticAra nahIM lagatA, ataH yaha cAritra pAramArthikarUpa se prasiddha ho jAtA hai- yahI yathAkhyAta cAritra zabda kA artha hai / isake do bheda haiM eka pratipAti aura dUsarA apratipAti / jisa jIva kA moha upazAMta hotA hai, usakA yaha cAritra pratipAti hotA hai aura jisa jIva kA moha sarvathA kSINa ho e prakAranuM hAya che. temAM je jIvazreNI para ANu kare che, tenuM sUkSma sa'parAya cAritra vizuddhamAnaka hAya che, ane je jIvazreNIthI vyuta che, tetuM sUkSma sAyarAya yAritra satizyamAna hoya che. (ahakkhAya caritaguNappamANe duvihe paNNatte- taM jahA- paDivAIya appaDivAIya ahavA ahakkhAyavaritaguNappamANe dubihe paNNatte taM jahA - umatthie ya ke lie ya) yathAkhyAta cAritra guNa pramANu be prakAranu hAya che. eka pratipAti ane khIju mapratipAti. A cAritramAM kaSAyAyane sadaMtara abhAva rahe che, tethI AmAM kAIpaNa jAtanA aticAranI sthiti upanna thatI nathI, eTalA mATe A cAritra pAramArthikarUpamAM prasiddha thaI jAya che. eja yathAkhyAta cAritra zabDano artha che. bhenA meM amAro che, koDa pratipAti bhane bhIlu mytipAti je jIvanA mAhu upazAMta hoya che, tenu mA cAritra pratipAti hoya a0 71 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre dvividham / upazAntakSINamohasya kevalina chadmazthasya cedaM bhavatItyAzrayadvaividhyAdidaM chAnasthikaM kaiAlika cetyucyate / iti / prakRtamupasaMharabAha-tadetaccAritraguNasamAgamiti / ilya jJAnagugapamANAdInAM trayANAmapi nirUpaNaM kRtamiti sUcayitumAha-tadevajIvaguNamamANamiti / guNamamANasya bhedadvayanirUpaNena guNapramANa mapi nirUpitamiti sUcayitumAha-tadetad guNapramANamiti // 51 226 / / ...atha nayapramANaM nirUpayati-- ... dhUlam-se ki taM nayappamANe ? nayappamANe-tivihe paNatte, saM jahA-patthagadiTuMtaNaM vasahidiTuMteNaM pesdilutennN| se ki taM 'patthagadiTTateNaM ? patthagadiIteNaM-se jahA nAmae keI purise parasuM gahAya aDavIsamahutto gacchejA, taM pAsittA keI vaejAjAtA hai usakA yaha cAritra apratipAti hotA hai / athavA chAnasthika aura kaivalika aise bhI isake do bheda haiM / yaha cAritra kSINa mohI kevalI aura chamastha ko hotA hai| isaliye Azraya ke bheda se ima cAritra ke bhI ye do bheda kahe gaye haiN| (se taM carittaguNappamANe-se ta jIvaguNappamANe se taM guNappamANe) isa prakAra se yaha cAritra guNapramANa kA svarUpa kathana jAnanA caahiye| jJAnaguNapramANa darzanaguNapramANa aura cAritraguNapramANa kA yaha kathana samApta hote hI jIvaguNapramANa kA kathana samApta ho jAtA hai, aura isa kathana kI samApti meM hI guNapramANa kA pUrNakathana samApta ho jAtA hai-isa prakAra se yaha guNapramANa kA kathana samApta ho gayA aisA jAnanA cAhiye // sU. 226 // che, ane je jIvane moha sadatara kSINa thaI jAya che, tenuM A cAritra apratipAti hoya che. athavA chAghasthika ane kevalikanA rUpamAM paNa enA be bhede che. A cAritrakSINa mohI kevalI ane chadmasthanA hoya che. eTale AzrayanA bhedathI A caritranA paNa e be bhede kahevAmAM AvyAM che. (se ta carittaguNappamANe, se ta jIvaguNapramANe-se taguNappamANe) mA prabhAva A cAritraguNapramANunuM svarUpa kathana jANavuM joIe. jJAnaguNapramANa darzana guNuM pramANa ane cAritra guNa pramANu viSenuM A kathana pUruM thatAM ja jIvaguNapramANunuM kathana pUruM thaI jAya che ane A kathananI samAptimAM ja guNapramANunuM kathana samApta thaI jAya che. A pramANe A guNa abhAyana samAsa thaI cha. // satra-226 / / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 227 prasthakadRSTAntena nayapramANanirUpaNam 563 kahiM tuvaM gacchasi ? avisuddho negamo-bhaNai-patthagassa gcchaami| taM ca keI chiMdamArNa pAsittA vaejA-kiM tuvaM chiMdasi ? visuddho negamo bhaNai-patthayaM chidaami| taM ca keI. tacchamANaM pAsittA-vaejA-kiM tuvaM tacchasi ? visuddhatarAMoM gamo bhaNai-patthayaM tcchaami| taM ca kei ukIramANaM pAsittA vaejA-kiM tuvaM utkIrasi ? visuddhatarAo Negamo bhnni-ptthyNukkiiraami| taM ca keI vilihamANe pAsittA vaejA-kiM tuvaM vilihali ? visuddhatarAo Negamo bhaNai-patthayaM vilihAmi / evaM visuddhatarasta Negamassa nAmAuDio pttho| evameva vvhaarssvi| saMgahassa ciyamiyamejasamArUDho pttho| ujjusuyasta patthao, vi patthao mejapi pttho| tiNhaM sadanayANaM patthayassa asthAhigArajANaau jassa vA vaseNaM patthao. niSphajjai / se taM patthayadidaMteNaM ||suu0 227 // . chAyA-atha kiM tat nayamamANaM 1, nayamamANaM trividhaM mataM, tathA prasthaka. dRSTAntena vasatidRSTAntena pradezadRSTAntena / atha kiM tat prasthakadRSTAntena 1, aba sUtrakAra nayapramANa kA nirUpaNa karate haiN| 'se ki ta nayappamANe?' ityaadi| :: zabdArtha--(se ki ta nayappamANe ? ) he bhadaMta usa nayarUpa pramANa kA kyA svarUpa hai ? uttara--(nayappamANe nivihe paNNate) usa nayarUpa pramANa ko tIna prakAra se kahA gayA hai-arthAt naya pramANa kA svarUpa tIna dRSTAntoM va sUtrA2 nayabhAnu 35 32 . . . . . . ." 'se ki ta nayApamANe?' ityaadi| zahAtha-(se ki taM nayApamANe 1) 8. 1 te naya35 prabhAvana 5535 cha? uttara-(nayappamANe tivihe paNNatte) ta nayabhAnA ) prA .' eTale ke nayapramANunuM varUpa traNa daSTA vaDe spaSTa karavAmAM AvyuM Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre masthaka dRSTAntena-aya yathAnAma ko'pi puruSaH parazu gRhItvA aTavIsammukhaM gacchati taM dRssttv| ko'pi vadati-kutra tvaM gacchasi ? avizuddho naiMgamo bhaNatidvArA spaSTa kiyA gayA hai-(tajahA) jaise (patthagadihateNaM, vasahidiTTateNaM paesaditeNaM) prasthaka ke dRSTAnta se, vasati ke dRSTAnta se aura pradeza ke haMSTAnta se / tAtparya kahane kA yaha hai ki-'pratyeka jIvAdika vastu ananta dhamAtmaka hai| una anaMtadhoM meM se anyadhamo ko gauNa kara ke aura vivakSita dharma ko mukhya karake vastukA pratipAdana karanevAlA vaktA kA jo abhiprAya hotA hai, usakA nAma naya hai, / isa nayarUpa pramANa kA nAma naya pramANa hai / isakI prarUpaNA prasthaka dRSTAnta se vasati dRSTAnta se aura pradeza dRSTAnta se karane meM AI hai, isaliyenaya ko tIna prakAra kA kahA gayA hai| (se kitapatthagadihateNaM) he bhadanta prasthaka dRSTAnta ko lekara jo nayapramANa ki prarUpaNA kI gaI hai, vaha kisa prakAra se hai ? . uttara--(patthagaditeNaM) prasthaka dRSTAnta ko lekara jo nayapramANa ki prarUpaNA kI gaI hai vaha isa prakAra se hai-(se jahAnAmae keI purise parasuMgahAya aDavIsamahutto gacchennA) jaise koI puruSa parazu (kuThAra) lekara jaMgala kI ora jA rahA thA (tapAsittA) use usa ora jAtA hai. (tajahA) 2 (pathadiveNaM, vasahidiTTateNaM paesadiTuMteNaM) prasthAna dukAnathI vasatinA dukhAvAthI ane pradezanA daSTAntathI, tAtparya kahevAnuM A pramANe che ke pratyeka jIvAdika vastu anaMtadhamItmaka che. te anaMta dharmomAMthI anya dhamene gauNa karIne ane vivakSita dharmane mukhya karIne vadhu pratipAdaka vakatAne je abhiprAya hoya che te nayapramANa che. A nayarUpa pramANunuM nAma nayapramANa che. AnI prarUpaNa prasthaka daSTAMtathI, vasati dRSTAMtathI ane pradeza daSTAntathI karavAmAM AvI che, ethI nayanA traNa / pAta mAyA cha.. (se kiM taM patthagadiTuMteNaM) 3 mahata! prasthAka daSTonsane laIne je nApramANanI prarUpaNA karavAmAM AvI che, te kaI rIte karavAmAM AvI che? uttara-(patthagadiTuMteNaM) syanA-pAnI haTAntanA AdhAre 2 nayamAnI 535 / 42vAmA bhAvI cha, a mA prabhAva cha. (se jahAnAmae keIpurise parasuM gahAya aDavI samahutto gacchejA) 26 55 52zu (12) Re 25 16 hI sal. (taM pAkhicA) n a taRs or 22 (keI vaenA) Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 227 prasthakadRSTAntena nayapramANaM nirUpaNam 566 prasthakAya gacchAmi / taM ca ko'pi chindantaM dRSTvA vadati-kiM tvaM chindasi, vizuddho naigamo bhaNati - prasthakaM chinadmi taM ca ko'pi takSantaM dRSTvA vadati, kiM tvaM vakSasi ? vizuddhavarako naigamo bhaNati - prasthaka takSAmi / taM ca ko'pi ulkirantaM dRSTvA vadati - ki tvamutkirasi ? vizuddhatarako naigamo bhaNati - prasthakam ulki- huA dekhakara (keI vaejjA) kisI ne usase pUchA - ( kahiM tuvaM gacchasi 1) tuma kahA~ jA rahe ho (avisuddho negamo bhaNai) taba usase avizuddha naigamanaya ke matAnusAra hokara kahA - (pazthagassa gacchAmi ) maiM prasthaka (pAlI) lene ke liye jA rahA hU~ / ( taM ca keI chiMdamANaM pAsitA vaejjA, kiM tuvaM chiMdasi ? visuddho negamo bhaNai - patthayaM chiMdAmi ) jaba vaha prasthaka banAne ke nimitta kisI vRkSa ko chedane lagA / taba yaha dekhakara usase kisI ne pUchA ki tuma yaha kyA cheda rahe ho - -taba usane vizuddha naigama naya ke matAnusAra hokara aisA kahA maiM prasthaka cheda rahA hU~ / (taM ca koI tacchamArNa pAsittA vaejA, kiMtuvaM tacchasi ?) jaba vaha kASTha ko chIlane lagA taba usase kisIne aisA pUchA ki 'yaha tuma kyA chIla rahe ho ? (visuddhatarAo Negamo bhaNai) taba vizuddhatara naigamanaya ke matAnusAra hokara usane uttara diyA (patthayaM tacchAmi ) maiM prasthaka chIla rahA hUM / (taM ca keha ukkIramANaM pAsittA vaejjA, kiM tuvaM ukkI rasi ? vidvatarAo gamo gaNaha-pasthayaM ukkIrAmi) jaba use kisI aAyo tene prazna huye. ( kahiM suvaM gacchasi 1) tame bhyAM bhaIrahyA cho (avisuddho negamo bhaNaI) tyAre tethe bhavizuddha naigamanayanA mata bhulbhaNaM 4. (patthara gacchAmi) hu~ prastha sevA 4 2hyo 4. (taM ca keI - chimANaM pAkhittA bajjA, kiM tuvaM chiMdAsi ? visuddho negamo bhaNai patthayaM chidAmi) nyAre te prastha taiyAra rakhA bhATe artha vRkSane vA tatthara thye| tyAre tene Ama karatA joine kAie A pramANe pUchyuM ke tame A zuM kApI rahyA che ?, tyAre teNuM vizuddha naigamanaya mujaba A pramANe javAba Ayo hai 'hu' astha athI rahyo cha (taM ca keI tacchamANaM pAsittA ejjA, ki tuvaM tacchasi 1) kyAre te aSTane chosavA lAgyo, tyAre te bhAsane ye pUchayu hai mA tame zuddha hotI rahyA che| ? (visuddhatarAo mo bhaNai) tyAre vizuddhatara naigabhanaya bhuNa tethe navAja mAnya hai (pattharya tacchAmi Du prastha choTI rahyo chu. ( va ca kei ukkIramANaM pAkhittA' vapajjA, kiM tuvaM ukkIrasi 1 vidyuddhavarAo Negamo bhai-pattharya kakIrAmi ).. Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre rAmi / taM caM ko'pi vilikhantaM dRSTvA vadati, ki tvaM vilikhasi ? vizuddhatarako naigamo bhaNati prasthakaM vilikhAmi / evaM vizuddhatarasya naigamastha nAmAkuhitaH prasthakaH / evme| vyavahArasyApi / saMgrahasya citamitameyasamArUDhaH prasthakaH / ne prasthaka ke nimitta kASTha ke madhyabhAga ko nikAlate hue dekhA-to dekhakara pUchA yaha tuma kyA kara rahe ho-taba usane vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAya ke vazavartI banakara uttara diyA maiM prasthaka ko ukera rahA huuN| (taM ca ke vilihANa pAsittA vaejjA, kiM tuvaM vilihasivisuddhatarAmro legamo bhaNai, patthayaM vilihAmi) jaba vaha usa utkIrNa kASTha para lekhanI se prasthaka banAne ke liye cihnita karane lagA arthAt prasthaka ke AkAra kI rekhAeM karane lagA taba use isa prakAra dekhakara kisIne usase pUchA tuma yaha kyA kara rahe ho-taba usane vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAya vazavartI hokara kahA maiM prastaka ke AkAra ko aMkita kara rahA huuN| (evaM visuddhatarassa NegamassanAmAur3io patthao) ukta rIti se isa prasthaka viSaya meM isa prakAra se vahAM taka praznottara rUpa meM kahate calA jAnA cAhiye ki jaba taka vizuddhatara naigamanaya kA viSayabhUta vaha saMkalpita nAma prasthaka banakara taiyAra na ho jAve / (eva. meva vavahArassa vi) isI prakAra se vyavahAra naya ko Azrita karake jyAre tene koIe prasthaka-nimitta kASThanA madhyabhAgane kahADatAM je te te jaIne pUchayuM-A tame zuM karI rahyA che ?' tyAre teNe vizuddhatara naigamanaya mujaba javAba ApatAM kahyuM ke huM prasthaka ukIrNa karI rahyo chuM. (taca kei vilihamANaM pAsittA vaejjA, ki tuvaM vilihasi-visuddhatarAo Negamo bhaNai parathayaM vilihAmi) nyAre a Grahey A4 652 vaimanI praka mATe cihno karavA lAge eTale ke prathakanA AkAranI rekhAo utkIrNa karavA lAgyA tyAre tene A pramANe karate joIne koIe pUchayuM, "tame A zuM karI rahyA che. tyAre teNe vizuddhatara ne gamanayanA mata mujaba huche hu~ prasno pArane ta za rahyo chu. (evaM visuddhatarassa Negamassa naHmAuDio pattha bho) 41 prasthAna yA 652 bhurAma tyAM sudhI praznottara karatAM rahevuM joIe ke jyAM sudhI vizuddhatara nagamanayane viSayabhUta te saMkalpita nAma prathaka saMpUrNa rIte taiyAra na thaI jAya. (evameva vanahArasvavi) mA pramANe vyasAyanayana. Azrita zana ARY Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 227 prasthakadRSTAntena nayapramANanirUpaNam 567 RjusUtrasya prasthako'pi prasthakaH meyamapi prasthakaH / trayANAM zandanayAnA prastha kasya arthAdhikArajJAyako yasya vA vazena prasthako niSpadyate / tadetat prasthaka dRSTAntena // 0 227 // TIkA-se ki taM' ityAdi atha ki tat nayamamANam / iti ziSyapraznaH / utnasyati-nayamamANambItayo napA:-anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzaparicchittayaH, ta evaM pramANaM nayA pramANam / taca prasthakadRSTAntena vasatiddaSTAntena pradezaSTAntena ca nirUpyamANa. svAstrividham / prasthakAdi dRSTAntatrayeNa hetubhUtena trividha nayamamANaM bhavatI bhI jAnanA caahiye| (saMgahassa ciyamiyamejajasamAsaho pathamo) saMgrahanaya ke matAnusAra dhAnya se pUrA bharA huA hI yaha prastaka khlaavegaa| (ujnusuyasa pasyo vi pattha pro mejjaMpi pasthao) Rju sUtra naya ke anusAra prasthaka bhI sthaka hai aura dhAnyAdika bhI prasthaka hai| (tiNhaM sahanayANaM patthayarasa atyAhigAra jANo jassa yA baseNaM patthI nipphajjai, se taM patthayadihateNa) tathA zabda, samabhiruDha aura evaMbhUta ina tInoM nayoM ke mantavyAnusAra jo prasthaka ke svarUpa ke parijJAna meM upayukta hai vaha prastaka kahalAtA hai kyoMki jisake prayAsa se prasthaka banA hai| isa prakAra yaha prastaka ke dRSTAnta se nayarUpa pramANa kA svarUpa kathana jAnanA caahiye| bhAvArtha--isa sUtra dvArA sUtrakArane naya ke svarUpa kA kathana prastaka ke dRSTAnta dvArA pradarzita kiyA hai / naigama, saMgraha vyavahAra, Rju matra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUna isa prakAra se ye sAta naya hai-inameM na. (saMgahassa ciyamiyamenjasamArUDho patthao) sapranayanA mata mAga pAsyati prastha: 0 prasthAna nAme mAlatirI zAya che. (ujja sayasa pattho vi patthao mejapi patthao) *gusUtra naya bhuka ma 10 prastha cha bhane pAyAhi 55 5254 . (tiNhaM sahanayANaM patthayassa asthAhigArajANao jassa vA patthao niSphajjai, se ta ptthydidtena) temaja zabda, samabhirUDha ane eraMbhUta A traNe nAnA mantavyAnusAra je prasthakanA svarUpanA parijJAnamAM upayukta che, te prasthaka kahevAya che kemake emanA prayAsathI prasthaka taiyAra thayela che. A pramANe A mathakanA dRSTAntathI nayarUpa pramANunuM svarUpa kathana jANavuM joIe. bhAvArthaA sUtravaDe sUtrakAre nayanA svarUpanuM kathana prasthAnA dRSTAnta vaDe pradarzita karyuM che. nigama, saMgraha vyavahAra, rAju sUtra zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta A pramANe e sAta naryo che. AmAM je prathama nigamanaya Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 bhanuyogadvArasUtre tyarthaH / tatra prathamaM prasthakadRSTAntena nayaM nirUpayati / prasthakadRSTAntena naya. pamAName bodhyam / yathA hi-magadhadezapasiddhasya dhAnyamAnavizeSasya prasthakasya hetubhUtaM kASThaM chedayituM sa yathAnAmakA kazcit puruSaH parazu kuThAraM gRhItvA aDavIsamahutto' avIsaMmukhA, 'samahutto' iti dezIzabdaH sammukhArthavAcakaH / aTavIsammukho gacchati, taM tathAvidhaM gacchantaM dRSTvA kazcit pRcchati-kutra tvaM gacchasi ? iti / tadA so'vizuddho. naiMgamA avizuddhanaigamanayamatAnusArI san evaM bhagatimAyutarayati-prasthakAya gacchAmIti / ayaM bhAvaH-nake aneke prathama jo naigamanaya hai-vaha saMkalpita viSaya meM vivakSita paryAya kA Aropa kara use usa vivakSita paryAyarUpa mAnatA hai| isakA khulAzA artha isa prakAra se hai-prasthaka yaha magadha deza prasiddha eka nAma vizeSa nAma hai| isase dhAnyAdika bharakara nApe jAte haiN| bundelakhaMDa tarapha ise cauthiyA, kahate haiM / yaha savAsera kA pramANa hotA thA / Ajakala isakA pracAra canda ho gayA hai / phira bhI isI prakAra kA eka nApa abhI taka calatA hai-jise kuraiyA kahate haiM / yaha kahIM 2 pItala kA banA hotA hai aura kahIM 2 kASTha kaa| inameM 5 sera 5 // ' sera anAja samA jAtA hai| aba bhI isase usa tarapha (vahAM para) nApA jAtA hai| isa prakAra ke prasthaka ko banAne ke saMkalpa se prerita hokara koI vyakti kASTha lene ke liye jaMgala kI ora jaba calane lagA-taba usase kisIne pUchA kahAM jA rahe ho usane kahA ki maiM prasthaka lene jA rahA huuN| dekhA jAve-to abhI prasthaka paryAyasannihita nahIM hai, che, te saMkalpita viSayamAM vivaNita paryAyanuM ApaNuM karIne tene te vivakSita paryAyarUpa mAne che. AnuM tAtparya A pramANe che-prasthaka A magadhadeza prasiddha eka parimANa vizeSanuM nAma che. AnAthI dhAnyAdika bharIne mApavAmAM Ave che. buMdelakhaMDa tarapha Ane cauthiyA kahe che. A savAranuM pramANa che. AjakAla AnuM calana nathI. chatAMe A jAtanuM mApa hajI sudhI vyavahAramAM upayukta thAya che. jene kuraiyA kahevAmAM Ave che. A keIka sthAne pItaLanuM hoya che. ane keIka sthAne kAchaDanuM hoya che. AmAM pAMcathI sADA pAMca sera anAja samAya che. Aje paNa te tarapha A mApanuM calana cheA jAtanA prasthaka taiyAra karavAnA saMkalapathI prerAIne keImANasa jyAre jaMgalanI tarapha cAlavA taiyAra thayA, tyAre te mANasane keIe pUchyuM ke "tame kayAM jaI rahyA che ?' tyAre teNe kahyuM ke huM prastha levA jaI Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 227 prasthakadRSTAntena nayapramANanirUpaNam 569 bahavo gamAvastuparicchedA yasya sa naigama iti naiganazabdasya niruktiH / nirUktizAdevAtra kakAralopo draSTavyaH / yadyapyatra prasthakakAraNabhUtakASThanimitta meva tasya gamanaM, na tu prasthakanimittam , tathA'pyanekapakAravastvabhyupagamaparakanaigamanayaparatvAta kAraNe kAryopacArAt tathAvidhavyavahAradarzanAdevamadhyasau kathayati-prasthakAya gacchAmIti / taM ca puruSaM kamapi vRkSaM chindantaM dRSTvA kazcida sirpha usameM saMkalpa mAtra hai| parantu pUchane para jo usa vyakti ne uttara diyA hai, vaha kevala niSpanna hue prastaka ko mAnakara diyA hai| yaha usakA abhiprAya avizuddha zamAnaya kI mAnyatAnusAra hai| naigamanaya ke avizuddha vizuddha, vizuddhatara aise kaI bheda haiN| avizuddha isa abhiprAya ko isaliye kahA gayA hai ki-'abhI prasyaka paryAya kisI bhI aMzarUpa meM udbhUta nahIM huI hai| 'vastu ko jAnane ke abhiprAya jisa naya ke aneka hote haiM, usa naya kA nAma naigamanaya hai| 'naike gamAH yasya saHnaigama:-'yaha naigamazabda kI vyutpatti hai| yahAM 'ka' kA lopa hokara naigama banA hai| yadyapi prasthaka paryAya ke kAraNabhUta. kASTha ko hI lene ke liye vaha jA rahA hai-parantu pUchane para jo vaha aisA uttara detA hai ki-maiM prasthaka lene ke liye jA rahA huuN| isakA kAraNa yaha hai ki-naigamanaya aneka prakAra se vastu ko mAnatA hai-isaliye kAraNa meM kArya kA upacAra karake vaha aisA kaha detA hai| aura isIkA rahyo chuM. Ama vicAra karIe te hajI prasthaka paryAya sannihitanathI phakta te mANasanA manamAM te viSe saMkalpa mAtra saMkurita thayela che. paraMtu pUchayA pachI te mANase tene javAba Ape, te niSpanna thayela prasthakane mAnI ne ja Ape che. A tene abhiprAya avizuddha naigamanayanI mAnyatAnusAra che. naigamanayanA avizuddha, vizuddha, vizuddhatara jevA ghaNA bhede che. A abhiprAyane avizuddha eTalA mATe kahevAmAM Avela che ke "hajI prasthaka paryAya koIpaNu aMzarUpamAM uddabhUta thayela nathI. je vastune jANavAnA ghaNA abhiprAyo ra nayanA DAya te nayanu nAma naigamanaya che. "ke gamAH yasya saH naigmH|" A nigama zabdanI vyutpatti che. ahIM "kIne lepa thaIne naigama zabda siddha thayela che. jo ke te prasthaka paryAyanA kAraNabhUta kASThane grahaNa karavA ja te jaI rahyo che, paraMtu praznanA uttaramAM te A pramANe javAba Ape che ke huM prasthaka levA jaI rahyo chuM. AnuM kAraNa A pramANe che ke "naigamana aneka prakArathI vastune mAne che. ethI kAraNamAM kAryane upacAra karIne te A a072 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 anuyogadvArasUtre vadati-kiM tvaM chindasi ? tataH sa vizuddho naigamA pUrvApekSayA kiMcid vizuddhanaigamanayamatAnusArI sana evaM bhaNati-prasthakaM chinanIti / atrApi kArye kAraNopa. cArAt tathAvidhavyavahAradarzanAdeva kASThe'pi chidyamAne prasthaka chinamItyuttaram / kASThasya prasthakaM prati kicidAsanakAraNatvAd vizuddhattam / pUrvatra tu ativyava. hitatvAd vizuddhasvam / pUrvapUrvApekSayA uttarottarasya vizuddhatva bodhyam / punastameva kASThaM takSantaM tanUkuntaM taM puruSa dRSTvA ko'pi puruSaH pRcchati-ki tvaM takSasi ? loka meM aisA vyavahAra bhI dekhA jAtA hai / tathA jaba vaha kASTha ko prastaka ke nimitta kATane lagA aura pUchane para jaba usane 'prasthaka kATa rahA hai| aisA uttara diyA to yaha uttara bhI usakA naigamanaya kI mAnyatAnusAra ThIka hai| yahAM bhI usane kAraNa meM kArya kA upacAra kiyA hai| yahA~ jo naigamanayako vizuddha prakaTa kiyA gayA hai, usakA bhAva yaha hai 'kASTha meM prasthA ke prati pUrvakathana kI apekSA kicit Asana kAraH NatA hai / pahile utsara meM to kASTha meM ativyavahitatA hone ke kAraNa kiMcit bhI Asanna kAraNatA nahIM hai| isaliye usa uttara ko avi. zuddha kahA gayA hai / isa uttara ke bAda aura bhI jitane uttara prasthaka saMbandhI prakaTa kiye haiM, unameM pUrva pUrva kI apekSA uttara 2 ke uttaroM meM isI kAraNa se vizuddhatA jAnanI caahiye| isI prakAra se jaba vaha . prasthaka ke nimitta usa kASTha ko chIlane lagA aura pUchane para jaba usane aisA uttara diyA ki 'maiM prasthaka ko chIla rahA hUM taba isI naya pramANe kahe che ane lekamAM A jAtane vyavahAra paNa jovAmAM Ave che. tathA jyAre te kASThane prasthAka mATe kApavA lAgyo ane pUchaLyA pachI teNe prasthaka kApI rahyo chuM. A jAtane javAba Ape, te A jAtane javAba paNa naigamanaya mujaba barAbara ja che. ahIM paNa teNe kAraNamAM kAryane upacAra karyo che. ahIM je nigamanayane "vizuddha' kahevAmAM Avela che, tene bhAve A che ke "kASThamAM prasthanA prati pUrva kathananI apekSAe kiMcit Asanna kAraNutA che. pahelA uttaramAM te kASThamAM ativyavahitatA hovA badala saheja paNu Asanna kAraNatA nathI, ethI A uttarane avizuddha kahevAmAM Avela che. A uttara pachI bIjA paNa jeTalA uttara pracchaka saMbaMdhI prakaTa karavAmAM Avela che, temAM pUrva pUrvanI apekSA uttara uttaranA javAbamAM A kAraNathI ja vizuddhatA jANavI joIe. A pramANe jyAre te prarathaka mATe kASThane cholavA lAge che ane A saMbaMdhamAM prazna karyA pachI teNe A jItane javAba Apyo ke "huM prasthAne chelI rahyo chuM tyAre A nayanA Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 220 prasthakadRSTAntena nayapramANanirUpaNam 571 tataH sa pUto vizuddhataranaigamanayamatamanusRtya vakti-praszakaM takSAmA ti / tato kASThakhaNDam utkirantaM kASThasya madhyabhAgaM nistArayantaM taM puruSa dRSTA ko'pi pRcchati-kiM bamuskirasi ? tataH pUrvApekSayA vizuddhataranaigamanayamanusRtya saM vadati-prasthakamutkirAmIti / tatazva utkIrNa taM kASThaM vilikhantaM-lekhanyA mRSTa kurvantaM taM puruSa dRSTvA ko'pi pRcchati-kiM tvaM vilikhasi ? iti / tataH sa pUrvA pekSayA'pi vizuddhanaranayamanumatya vakti-prasthakaM vilikhAmIti / evam uktarItyA tAvad vaktavyaM yAvad vizudatarasya naigamasya-vizudataranaigamanayAnusAreNa Aku. ke abhiprAyAnusAra usakA yaha kathana satya mAnA jAtA hai / aura aisA usakA abhiprAya pUrva kI apekSA vizuddhatara hotA hai / isa prakAra jaba taka lokavyavahAra prasiddha prasthanAma kI paryAya prakaTa nahIM ho jAtI-taba taka ke pahile ke prasthaka saMpandhI jitane bhI uttara hoMge ve saba isI naya ke antargata mAne jaavege| vyavahAra naya loka vyavahAra kI pradhAnatA ko lekara pravartita hotA hai| isaliye jaba loka meM pUrvokta avasthAoM meM sarvatra prastakavyavahAra hotA hai, taba naigamanaya ke jaisA vyavahAra natha bhI mAnatA hai| sAmAnyarUpa se samasta vastu ko jo grahaNa karatA hai, aisA naya saMgrahanaya hai| isa naya ke mantavyAnusAra jaba prasthaka dhAnyAdika meya vastu se bharA hogA-tabhI vaha prasthaka zabda kA vAcya hogaa| naigama aura vyavahAra ye do naya avizuddha haiM, isaliye prasthaka ke kAraNabhUna jo vRkSAdika haiM, ve bhI prasthaka ke kArya ke prakaraNa abhiprAya mujaba tenuM A kathana satya mAnavAmAM Ave che. ane tene A A jAtane abhiprAya pUrvanI apekSA vizuddhatara heya che. A pramANe jayAM sadhI lekavyavahAra prasiddha prazyaka nAmanI paryAya prakaTa thaI na jAya tyAM sudhI nA pahelAnA prasthaka saMbaMdhI jeTalA javAba haze, te badhA A nayanA antargata ja mAnavAmAM Avaze. vyavahAranaya lekavyavahAranI pradhAnatAne laIne pravatita hoya che. ethI ja jyAre lokamAM pUrvokta avasthAmAM sarvatra prasthaka vyavahAra hoya che, tyAre nigamanI jema vyavahAranaya paNa mAne che sAmAnya rUpathI samasta vastune je grahaNa kare che, e naya saMgrahanaya che. A nayanA matavyAnusAra jyAre prasthaka dhAnyAdika meya varatuthI pUrisa thaze. tyAre ja te kharekhara prastha zabda vApya thaze. nigama ane vyavahArathI e mane na avizuddha che, ethI prathakanA kAraNuta je vRkSAdike che teo paNa prasthAnA kAryanA akarazu kALamAM paNuM prathaka kahevAmAM AvyAM che. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anuyogadvArasUtre 1 hino nAma prasthaka: = lokopayogI prasthako niSpadyate iti / evametra vyavahArasyApi vyavahAranayamAzrityApi bodhyam / ayaM bhAvaH - lokavyavahAraprAdhAnyena vyavahAranayaH pravarttate / loke ca pUrvoktAvasthAsu sarvatra prasthakavyavahAro bhavati, ato naigamanayavad vyavahAranayo bodhya iti / saMgrahasya = saMgRhNAti = Adatte sAmAnyarUpatayA sarva vastvayaM = saMpadasvasya matAnusAreNa citamitameyasamArUDhaH - cittaH= dhAnyena vyAptaH, sa ca dezato'pi bhavatyata Aha mitaH = pUritaH, ataeva meyasamA - rUDhaH - meyaM = dhAnyAdikaM samArUDhaM sthitaM yatra sa tathA trayANAmapi karmadhArayaH, prasthakaH prasthakatvenocyate / ayaM bhAvaH - naigamavyavahAranayayora vizuddhazvAt prasthakakAla meM bhI prasthaka kaha diye jAte haiM / paraMtu saMgrahanaya ina donoM se vizuddha haiM, isaliye isa naya ke matAnusAra apane kArya karane meM kSama hI vaha prasthaka kA vAcya hotA hai / yaha naya sAmAnya se sabhI prasthakoM kA ekarUpa se saMgraha karatA hai| yadi yaha naya vizeSa rUpa se prasthakoM kA saMgraha kare to vivakSita prasthaka se bhinna prasthaka meM prasthakapanA hI siddha nahIM ho sktaa| kyoMki sAmAnya ke vinA vizeSoM kA astitva hI nahIM banatA hai / isaliye sAmAnyavAdI hone ke kAraNa yaha naya samasta prasthakoM ko eka hI prasthaka mAnatA hai / Rjumutra naya ke anusAra prasthaka bhI prasthaka hai aura dhAnyAdika meya bhI prasthaka hai| aisA jo kahA hai, usakA abhiprAya aisA hai ki- 'yaha naya vartamAnakAlika mAna aura meya ko mAnatA hai / naSTa hone se aura anutpanna hone se sattA vihIna hone ke kAraNa bhUta aura bhaviSyat kAlina mAna aura meya ko nahIM paraMtu saMgraha e khannethI vizuddha che. ethI mA nayanA mata mujaba pAtAnA phAya saMpAdanamAM sakSama te prasthaka ja kharekhara prasthaka zabda vAcya hAya che. A naya sAmAnyanI apekSAe savaprasthAnA eka rUpamAM saMgraha kare che. jo A naya vizeSarUpathI prasthAnA sagraha kare teA vivakSita prasthathI bhinna prasthamAM prathakatva ja siddha thAya nahi. kemake sAmAnya vinA vizeSAnu astitva ja kalpI zakAya nahi. eTalA mATe sAmAnyavAdI hAvA badala A naya samasta prasthAne eka ja prastha mAne che. RjusUtranaya mujakha prasthaka paNa prasthaka ja che ane dhAnyAki meya paNa prasthaka che. Ama je kahevAmAM AvyuM che, tenA abhiprAya A pramANe che ke A naya vartamAnakAlika mAna ane meya teja mAne che. naSTa hAvAthI ane anutpanna hAvAthI sattAvihIna hovA khadardI bhUta ane bhaviSyat kAlIna mAna ane dhyeyane mAnatA nathI. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkI sUtra 227 prasthakadRSTAntena nayapramANanirUpaNam 573 kAraNaM vRkSAdirapi prasthakakAryAkaraNakAle'pi prasthakaH proktaH / saMgrahanayastu tAbhyAM vizuddhaH, ato'sya nayasya matAnusAreNa svakAryakaraNakSama eva prasthaka ityucyate / ayaM nayaH sAmAnyena sarvAnapi pasthakAna saMgrahAti / yadyayaM vizeSatayA prasthakAn saMgRlIyAtahi vivakSitapasthakabhinna prasthake prasthakasvameva na midhyet , ato'yaM nayaH sarvAnapi prasthakAna eka evaM prasthaka iti manute sAmAnyavAditvAditi / Rjutranayastu kASThaniSpanna mAnavize meyaM dhAnyAdikaM cApi prasthaka iti manute, umayatrApi prastha keti vyavahAradarzanAva prasthakatvena maanmeyyoshvptiite| ayaM ca pUrvasmAd vizuddhataratvAd vartamAnakAlikameva mAnaM meyaM ca pratipAdyatena tu atItAnAgatakAlikaM mAnaM meyaM ca, tayopinaSTAnutpanatvenAsatvAditi / trayANAM zabdanayAnAm-zabdapradhAnatAyAH zabdAnusAreNaivArthamicchantyamI, ataete zabdanayA ucyante, AdhAstu, zabdA yathA kathaMcid bhavantu mukhyAstvaryA eveti te'rthanayA ucyante, ata evAM trayANAM zabdana pAnAM-zabdasamabhirUdvaivaMbhUtAkhyAnAM mAnatA hai / isaliye jisa kSaNa meM prasthaka apanA kArya kara ne meM lagA huA hai, aura dhAnyAdika nApe jA rahe haiM, tabhI ve pUrva naya kI apekSA vizuddhatara hone ke kAraNa isa naya ke anusAra prasthaka mAne jAte haiN| zabda naya, samabhiruDhanaya aura evaMbhUtanaya ye tInoM naya pradhAna hote haiM / isaliye zabda ke anusAra hI ye artha kA pratipAdana karate haiN| ataH inheM zadanaya kahA hai / tathA Adi ke jo 4 naya haiM, ve artha kI mukhyatA se hote haiM-isaliye ve arthanaya kahalAte haiN| ina tIna zabdanayoM ke mata meM prasthaka ke svarUpa ke parijJAna se upayukta huA jIva prasthaka kahA gayA hai / isakA tAtparya yaha hai 'ye naya bhAva pradhAna haiN|" isaliye ye bhAva prasthaka ko hI mAnate haiM / bhAvaprasthaka kA tAtparya haiMprasthaka kA upyog| isaliye ina nayoM ke mantavyAnusArabhAvaprasthaka eTalA mATe je kSaNamAM prasthaka pitAnA kAryamAM pravRtta thayela che ane dhAnyAdika tenA vaDe mapAI rahyA che, tyAre ja te pUrvanayanI apekSAe vizaddhatara hovA badala A naya mujaba prasthaka mAnavAmAM Ave che. zabdanaya, samarihanaya ane evabhUtaneya A traNe naya pradhAna hoya che. eTalA mATe zabdAnusAra ja e arthanuM pratipAdana kare che. ethI ja emane zAnaya kahela che. tathA prathama je cAra macI che te arthenI mukhyatAthI hoya che. eTalA mATe te arthanaya kahevAya che. A traNa zabdananA matamAM prasthanA savarUpanA parijJAnathI upayukta thayela chava prathaka' kahevAmAM Avela che. AnuM tAtparya A pramANe che ke, A na bhAvapradhAna che. ethI e bhAva prasthane ja mAne che. bhAva prasthanuM tAtparya che. "prasthane upayoga Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 0 anuyogadvArasUtra mate prastha kasya aryAdhikArajJaH pasthAsvarUpArijJAnopayuktaH prasthaka ityucyate yato hi yazAta prasthako niSpadyate / ayaM bhAva:-'bhAramadhA ga hyene nayAH santi' ityata ete bhAvapastha kamevecchanti / bhAvastu prastha kopayogaH, ato'tra prasthakopayogaH prasthakaH / upayogopayogavatorabhedAt upayogavAnapi ca prasthakaH / zabdAdinayatrayamate tu yo hi yatropayuktaH sa eva bhavati, upayogalakSaNo jIva iti jIvalakSaNAt / upayogAzcAtra prasthakAdiviSayatayA pariNato'ta ito 'nyajjIvasya rUpAntaraM na bhavitumarhatIti / vA athavA yasya prasthakakartagatasya upayogasya vazena prasthako niSpadyate-psampanno bhavati, tatropayoge vartamAnaH kartA prasthaka ityucyate / nahi prasthakopayogarahitaH kartA kadAcidapi prasthakanirmANe samarthaH zabda kA vAcyArtha paDatA hai| upayoga aura upayogavAn meM abheda hotA hai-ataH upayogavAn bhI prasthaka kahalAtA hai| ina zabdAdinaya ke mata meM to jo jahAM upayukta honA hai, vaha vahIM hotA hai, kyoMki jIva kA lakSaNaM upayoga kahA gayA hai| isaliye jIva kA lakSaNarUpa yaha jaba prasthaka ko viSaya karatA hai-taba vaha usa rUpa pariNama jAtA hai-isaliye prasthaka ke upayoga ko prasthamAna liyA jAtA hai / isI kAraNa upayoga ke atirikta aura kucha jIva kA svarUpa nahIM mAnA gayA hai| athavAprasthaka ko banAnevAle vyakti ke jisa upayoga ke vaza se prasthaka niSpanna hotA hai, usa upayoga meM vartamAna vaha karttA prasthaka kahA jAtA hai| kyoMki kartA meM jaba taka prasthaka ko banAne kA upayoga nahIM jagegA, taya taka kabhI prasthaka ko nahIM banA skegaa| isaliye usa prasthaka ko niSpanna eTalA mATe A nAnA matavyAnusAra bhAva prasthaka zabdane vAcyArtha hoya che. upaga ane upagavAnamAM abheda hoya che, ethI upagavAna paNa prasthaka kahevAya che. A zabdAdina trayanA matamAM te je jyAM upayukata hoya che. te tyAM ja hoya che. kemake jIvanuM lakSaNa upaga kahevAmAM AvyuM che. ethI jIvalakSaghusavarUpa A upayoga jyAre prasthakane pitAne viSaya banAve che. tyAre te tadurUpamAM pariNata thaI jAya che. eTalA mATe prasthakanA upayogane prasthaka mAnI levAmAM Ave che. A kAraNathI ja upayoga sivAya jIvanuM keIpaNa jAtanuM svarUpa mAnavAmAM AvatuM nathI. athavA-prasthakane taiyAra karanAra puruSanA je upagane laIne prasthaka niSpanna thAya che, te upayogamAM vidyamAna kahevAya che. kemake kartAmAM 0AjyAM sudhI prasthaka racanA-viSayaka upaga mAnavAmAM Avaze nahi, tyAM lagI te prasthaka banAvI zakaze ja nahi. eTalA mATe te prasthakane nikapatta karanArA Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 228 vasatidRSTAntena nayapramANanirUpaNam 575 syAt , ata upayogAnanyatvAt sa evaM prasthakaH / ayaM bhAva:-sarva padArthAH svAtmanyeva vartante, natvAtmanyatirikta AdhAre, etanmatena anyasya anyatra hatyayogAt / atreyaM yuktiH, prasthakazca nizayAtmakaM mAnamucyate, nizcayazca jJAnaM tacca jaDAtmani kAvabhAjane na vRttimanubhavitumarhati, cetanAcetanayoH sAmAnAdhikaraNyA: bhAvAt , tasmAt prasyakopayukta eva prasthako bodhya iti / prakRtamupasaMharabAhatadevat prasthakadRSTAnte neti // K0 227 // itthaM prasthaka dRSTAntena nayapramANaM nirUpya samprati vasatidRSTAntena tatmarUpayati___mUlam-se kiM taM vasahidiTuMteNaM? vasahidiTTateNaM-se jahA nAmae kehapurise kaMcipurijhaM vaejA-kahi tuvaM vasasi? taM karanevAle upayoga se ananya hone ke kAraNa vaha katI prasthaka kahA jAtA hai| isakA tAtparya yaha ki-'jitane bhI padArtha haiM, ve saba apanI AtmA meM rahe hue hai-mAtmA se bhinna kisI anya AdhAra meM nhiiN| isa siddhAnta ke anusAra anya padArtha kI anyatra vRtti nahIM mAnI gaI hai| isa viSaya meM yukti isa prakAra se hai ki nizcayAtmaka mAna prasthaka kahalAtA hai| aura yaha nizcaya jJAnarUpa par3atA hai / atha vicAra ko ki-'jo nizcayarUpa prasthaka hai, vaha jaDAtmaka kASThameM kaise apanI vRtti kA anubhava kara sakatA hai / kyoMki cetana aura acetana meM samAnA. dhikaraNatA nahIM bana sakatI hai| isaliye 'prasthaka ke upayoga se yukta AtmA hI prasthaka haiN| aisA mAnanA cAhiye / aisA abhiprAya ina tIna zabdanayoM kA hai| // sU0 227 // upayogathI ananya hovA badala te kartAne prastha kahevAmAM Ave che. tAtparya A pramANe che ke jeTalA padArtho che, te save ApaNuM AtmAmAM vidyamAna che. AtmAthI bhinna keIpaNa vastumAM temanI sattA nathI. A siddhAnta sajaba anya padArthanI anyatra vRtti mAnavAmAM AvI nathI. A saMbaMdhamAM yakti A pramANe che ke-nizcayAtmaka mAna prastha kahevAmAM Ave che. ane A nizcayajJAna rUpa hoya che. have ApaNe vicAra karIe ke je nizcayarUpa prazyaka che, te jaDAtmaka kAThamAM kevI rIte pitAnI vRttinI anubhUti karI zake? kemake cetana ane acetanamAM samAnAdhikaraNatA hoya ja nahi. eTalA mATe prasthakanA upayogathI yukta AtmA ja prasthaka che. Ama mAnI levuM joIe, A jAtane abhiprAya traNa zabdanane che. sU 227 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 anuyogadvArasUtre avisuddho gamo bhaNai-loge vtaami| loge tivihe paNNate, taM jahA-uDDaloe aholoe tiriyaloe, tesu savvesu tuvaM vasasi ? / visuddho Negamo bhaNai-tiriyaloe vsaami| tiriyaloe jaMbUddIvAiyA sayaMbhUramaNapajjavasANA asaMkhijA dIvasamuddA paNNatA, tesu savvesu tuvaM vssi?| visuddhatarAo gamo bhaNai--jaMbuddIve vsaami| jaMbUdIve dasa khettA paNNattA, taM jahAbharahe eravae hemavae eraNNavae harivasse rammagavasse devakuru uttarakurU puzvavidehe avaravidehe, tesu samvesu tuvaM vasasi / visuddhatarAo Negamo bhaNai-bharahe vAse vsaami| bharahe vAse duvihe paNNate, taM jahA-dAhiNabharahe uttaDDabharahe ya, tesu dosu turva vssi?| visuddhatarAo Negamo bhaNai-dAhiNaDDabharahe vsaami| dAhiNaDDabharahe aNegAI gAmAgaraNagarakheDakabbaDamaDaMbadoNamuhapaTTaNAsamataMvAisannivesAI, tesu sambesu tuvaM vatsapi / visuddhatarAo Negamo bhaNai-pADaliputte vsaami| pADaliputte aNegAiM gihAiM, tesu samvesu tuvaM vssi?| visuddhatarAo Negamo bhaNai-devadattasta ghare vsaami| devadattassa ghare aNegA kohagA, tesu sabbesu tuvaM vasasi ? visuddhatarAo gamo bhaNai. gambhaghare vsaami| evaM visuddhassa Negamassa ksmaanno| evameva vvhaarssvi| saMgahassa saMthArasamArUDho vsi| ujjuyasta jesu AgAsapaesesu ogADho tesu vsi| tiNhaM sadanayANaM AyabhAve vasai / se taM vasahidihateNaM ||suu0228|| aa Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 228 vasatiSThAntena nayapramANam 577 chAyA-atha kiM tat vasatidRSTAntena ?, vasatidRSTAntena sa yathAnAmakA ko'pi puruSaH kazcit puruSaM vadati, kutra svaM vasasi ?, tam avizuddho naigamo bhaNati-loke basAmi / lokaH trividhaH prajJaptaH, tadyathA-UlokaH adholoko tiryaklokaH, teSu sarveSu tvaM vasasi ? vizuddho naigamo bhaNati-tiryakuloke vasAmi / tiryakloke jambudvIpAdikAH svayaMbhUramaNaparyavasAnAH asaMkhyeyAH dvIpa isa prakAra prasthaka ke dRSTAnta se naya kA svarUpa nirUpaNa karake aSa vasati ke dRSTanta se usakA nirUpaNa sUtrakAra karate hai. 'se kiM taM vasahidiTuMteNaM' ityaadi| zabdArtha-(se kitaM vasahiditaNa) he mahanta vaha vasati dRSTAnta kyA hai ? ki-'jisase naya ke svarUpa kA grahaNa hotA hai ? (vasahidi teNaM) vasatidRSTAnta se naya svarUpa kA pratipAdana isa prakAra se hai-(se jahA nAmae keipurise kaMcipurisaM vaejjA kahiM tu vasasi ?) jaise kisI puruSane kisI eka puruSa se pUchA ki tuma kahAM rahate ho ? (taM avisuddho Negamo bhaNai)taSa usane avizuddha naigamanaya ke matAnusAra hokara kahA ki (loge vasAmi) maiM loka meM rahatA huuN|(logetivihe paNNatte) taba pUchanevAlene phira pUchA ki loka to tIna prakAra kA hai / (taM jahA) jaise-(uDaloe, aholoe,tiriyaloe) urdhvaloka, adholaka, tiryakloka (tesusavvesutuvaM A pramANe prasthAnA duSTAntathI nayanA svarUpanuM nirUpaNa karIne have vasatinA dRSTAntathI sUtrakAra tenuM nirUpaNu kare che. 'se ki ta vasahididruteNaM' ityAdi / Awar-(se ki ta vasahididruteNaM) 3 mahanta! 3 naya 2135nu thAya che. te sati haTAntanu 2135 yu cha 1 (vasahidi,teNe) vasatiSTAntathI naya 2135nu pratipAna mA prabhArI cha. (se jahA nAmae keDarise kaMci purisaM vaejjA kahiM tuvaM vasasi ?) bhaI 52. 4 12pane prazna ye ta ya 27 ch| 1 (ta' avisuddhoNegamo bhaNai) tyAre tara bhaviza nairAmanayana matAnusAra 15 mAvya (loge vasAmi) Qawi 26. cha.. (loge tivihe paNNatte) tyAre prati bhIlavAra prazna yo / ta | prA2nA che. (ta' jahA) rema (uDDhaloe aholoe tiriyaloe) Berals aghora, ma tiya45 (tesu sambesu tuvaM vasasi) to tame bhA aawi se ch| 1 (visuddho Negamo bhaNai) tyAre vizuddhanaya bhu taNe (tiriyaloe pasAmi) niyamAMchu: (tiriyaloe jaMbU dIvAiyA a073 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre samudrAH prajJaptAH, teSu sarveSu tvaM vasasi ? vizudatarako naigamo bhaNati-jambUdvIpe basAmi / jambUdvIpe daza kSetrANi prajJatAni, tadyathA-bhAratam airavataM haimvatam airaNyavataM harivarSe ramyakarSa devakuravaH uttarakuravaH pUrvavidehaH aparavidehaH, tevu sarveSu tvaM vasasi ? vizuddhatarako naigamo bhagati bhArate varSe vaptAmi / bhArata ghasasi) to kyA tuma ina saboM meM rahate ho ? (visuddhoNegamA bhaNai) taya vizuddha naigamanaya ke abhiprAya ke vazavartI banakara usane kahA-(tirie choe vasAmi) maiM tiryakloka meM rahatA huuN| (tiriyalAe jaMbUddIvAiyA sayaMbhUramaNapajjavasANA asaMkhijjAdIvasamuhApaNNattA) taba phira pUchane bAlene pUchA kitiryakraloka meM jaMbUdvIpa Adi svayaMbhUramaNa paryaMta asaMkhyAta dvIpasamudra kahe gaye haiM, to kyA (tesu samvesu turva vasasi) tuma ina satroM meM rahate he ? (visuddhatarAmo megAbhaNa jaMbUddIvevasAmi) taba vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAya vazavartI banake usane utsara diyA ki maiM jaMgIpa meM rahatA huuN| (jaMbUDhIve dasakhettA paNNattA) taba phira pUchane khAle ne pUchA ki jaMbUchopa meM dazakSetra kahe gaye haiM / (taM jahA) jaise (bharahe eravae hemavae. eraNNavae, hariSasse, rammagavasse, devakurU, uttarakurU puruSadhidehe avaravidehe,) bharata, airavata, haimavata, airaNyavata, harivarSa, rampakavarSa, devakurU uttarakurU pUrvavideha, aparavideha, (tesusamvesu tuvaM vasasi) teo kyA tuma ina daza kSetroM meM rahate ho? (visuddhatarAbhoNegameM bhaNai-bharahe vasAmi) tatha vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra saMyabhUramaNa rajjavasANA asaMkhijjA dIvasamudA paNNattA) tyAre / praznaktAe prazna karyo ke tiryaku leka jaMbudvIpa vagere svayaMbhUramaNa paryata abhyAtI5 samudra che. tazu (su sanvesu tuvaM vasasi) tame // sabhA nivAsa 42 / ch| ? (visuddhatarAmo Negamo bhaNai jaMbU dIve vasAmi) tyAre vizuddhatara nigamanayanA abhiprAya mujaba teNe javAba Ape ke huM mudvIpamA chu. (jaMbuddIve dapakhettA paNNattA) tyAre 5 pranAme prazna yA bhUdI5i A kSetra bhAvasai cha. (ta jahA bharahe eravae, hemavae, airaNNavae, harivasse, rammagavasse, devakuru, uttarakuru, puJcavidehe, avaravidehe) bharata, mera1ta, bharata, mai29yavata, viSa, 2bhya 1, 12, utta212, viDa, apavi. (tesu samvesu tuvaM vasasi) to zutame mA sa atrAmA nivAsa / ch| 1 (visuddhatarAo Negamo bhaNai bharahe vasAmi) tyAre vizuddhatara taigamanayanA abhiprAyAnusAra teNe javAba Ape ke bhArata Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 228 vasatidRSTAntena nayapramANam va dvividhaM prajJapta, tadyathA-dakSiNAdhabhArata uttarArdhabhArataM ca tayoyostvaM vasasi ?, vizuddhatarako naigamo bhagati-dakSiNAdhabhArate vasAmi / dakSiNArdhabhArate aneke grAmAkaranagarakheTakaTamaDambadroNamukhapattanAzramasaMvAhasacivezAH, teSu sarveSu va vasasi / vizuddhatarako naigamo bhaNati-pATaliputre vasAmi / pATaliputre hokara use uttara diyA maiM bharatakSetra meM rahatA huuN| (bharahe vAse duvihe paNNatte) phira pUchanevAlene usase pUchA ki bharata kSetra to do prakAra kA kahA huA hai / (taM jahA) jaise (dAhiNaDDabharahe uttarakabharahe ya) eka dakSiNArdhabharata aura dUsarA uttarArddha bharata / (testu dosu tuvaM vasasi)so. kyA tuma ina donoM meM rahate hai|| (visuddhRtarAo NegamA bhaNai ) taba vizuddhatara naigama kI mAnyatAnusAra usane pUchanevAle se kahA- (dAhiNadubharahe vasAmi) meM dakSiNArdha bharatakSetra meM rahatA huuN| (dAhiNabharahe aNegAI gAmAgaraNagaranigamakheDakabbaDamabadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasannivesAI) pUchanevAlene phira usase pUchA ki dakSiNArdha bharata meM aneka grAma, Akara, nagara, nigama, kheTa, karyaTa, maDaMca, droNamukha, pahana, Azrama saMvAha aura sanniveza haiN| (tesu samvesu tuvaM vasami) to kyA tuma ina saba meM rahate ho / (visuddhatarAo NegamA bhaNaha) tapa vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra hokara usane kahA ki (pADaliputte vaMsAmi) maiM pATaliputra meM rahatA huuN| pUchanevAlene phira usase pUchA kSetramA 29 e. (bharahe vAse duvihe paNNatte) 50 pradi za yA ARTAR sAjamA nis ye che. (ta jahA) 2ma / (dAhiNabharahe uttarabharahe ya) mekSiA sarata bhana. mI ta sarata. (su.dosu taka vasasi) zaMtamesa bhannemA se ch| 1 (visuddhatarAo Negamo.. bhagAI) tyAre vizaddhatara nigamanayAnusAra teNe praznakartAne javAba ApatAM kahyuM(shaahinnbhrhe vasAmi ) kSiA saratakSetramA su chuH (dAkSiNa bharahe aNegAiM gAmAgaraNagaranigakhemaDakabbaDamaMDabadoNamuhapaTTaNAsamasaMvAhasabhivesAI) praznakartAe pharI prazna karyo ke dakSiNAI bharatakSetramAM grAma, Akara, nagara, nizama, meTa, 4, bha , drobhuma, 54na, Azrama, sAla, sani .. (sa savvesu tuvaM vasasi) to zutame sabhA nipAsa 2 / (visaddhatarAo Negamo bhaNai). tyAre vizuddhatara rAmanayana liyA to vAsa mAya (pAuliputte. vasAmi) elayai 14... Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........ ..... . - 580. - anuyogadvArasUtre anekAni gRhANi, teSu sarveSu tvaM basasi ?' vizuddhatarako naigamo bhaNati-deva. dattasya gRhe vasAmi / devadattasya gRhe anekAH koSThakAH, teSu sarveSu tvaM vasasi ? vizuddhatarako naigamo bhaNati-garbhagRhe vasAmi / evaM vizuddhasya naigamasya vasan / evameva vyavahArasyApi / saMgrahasya saMstArakasamArUDho ksati / Rjutrasya ki (pADaliputte aNegAiM gihAI-testu samvesu tuvaM vasasi) pATaliputra meM aneka gRha haiM-so kyA tuma una sayoM meM rahate ho ? / (visuddhatarAo Negamo aNai) tava vizuddhatara naigamanaya ke matAnukUla hokara usane uttara diyA-(devadattassa ghare basAmi) devadatta ke ghara meM rahatA huuN| (devadattassa ghare aNegA kohagA tesu sanvesu tuvaM vasasi ?) pUchane vAle ne punaH pUchA ki devadatta ke ghara meM to aneka koThe haiM, to kyA tuma una saboM meM rahate ho ? (gabaghare vasAmi) taba usane kahA ki nahIM, maiM una saba meM nahIM rahatA hUM / kintu vahAM jo garbhagRha hai, usameM rahatA huuN| (evaM visuddhasta Negamassa vattamANo) isa prakAra vizunara nairamanaya ke mata ke anusAra yaha garbha gRha meM rahatA huA hI 'vasati' isa rUpa se vyapadiSTa hotA hai / tAtparya isa kA yaha hai ki jisa gRhAdi meM sarvadA nivAsIrUpa se vivakSita hotA yaha yadi vahAM usa samaya meM raha rahA hai, tabhI vaha 'vahAM rahatA hai| isa rUpa se vizuddhatara naigamanaya ke manAnusAra vyapadiSTa ho sakatA hai / yadi e zavAra ana ye haiM (pADaliputte aNegAiM gihAI-vesu samvesu tuvaM vasasi) pATaliputramA ghagi ghre| mAyA cha. to tame ta .sa dharAma nivAsa re| ch| ? (visuddhatarAo Negamo aNai) tyAre vizuddhatara nazamanaya bhurA ta nAma AyA hai (devadattassa ghare vasAmi) 16tanA 32 29 chu. (devadattassa ghare aNegA koTagA tesu samvesu tuvaM vasasi !) praznakartAe pharIvAra prazna karyo ke devadenanA gharamAM te ghaNA prake che, te tama. saba ThiomA nivAsa 43 / ch| 1 (gabhaghare basAmi) tyAta javAba ApatAM kahyuM ke, huM te sarva prakASThAmAM rahetA nathI paNa phakta tenA galamA nivAsa chu. (evaM visuddhassa gamasta basamANoM) mA prabhAva vizuddhatara nezamanayanA mata bhugama . ci 2di or 'vasati' mA rUpathI vyAdiSTa thAya che. tAtparya A pramANe che ke je gRhAdimAM sadA nivAsa karanAranA rUpamAM vivakSita thatAM je te tyAM ja rahetuM hoya teja A "tyAM rahe che. A rUpamAM vizuddhatara naigamanayanA mata mujaba vyapadiu Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanuyogandrikA TIko sUtra 328 vasatidRSTAntaina nayapramANam 581 kAraNa vaza kisI galI Adi meM vaha usa samaya hai to usa samaya 'usa vivakSita ghara meM yaha rahatA hai' aisA atiprasaGga hone ke kAraNa nahIM kahA jA sakatA hai| (evameva vavahArassa vi) isI prakAra vyavahAranaya bhI lokavyavahAra ke anusAra calatA hai| isaliye lokavyavahAra meM jaise naigamanaMya ke ye ukta prakAra dekhane meM Ate haiM, vaise hI prakAra vyavahAranaya ke bhI isaliye naigamanaya ke jaisA vyavahAranayako bhI jAnanA cAhiye / . zaMkA--antima naigamanaya kA jo yaha prakAra Apane kahA hai ki yadi vaha vartamAna meM jisa ghara meM rahA hai yadi usI ghara meM maujUda hai to yaha 'vahAM rahatA hai| aisA kahA jA sakatA hai nahIM to nhiiN| so yaha carama naigamokta prakAra loka meM nahIM mAnA jAtA hai kyoki 'grAmA ntara meM gayA hubhA bhI devadatta 'ayaM pATaliputre vasati' yaha pATaliputra meM rahatA hai-isa prakAra se pATaliputra ke nivAsIrUpa se vyapadiSTa hotA hI hai / isa prakAra se jaba yaha caramanaigamokta prakAra nahIM mAnA jAtA hai to phira vyavahAra naya bhI naigamanaya ke anusAra jAnanA cAhiye' yaha kathana bhI kaise yukta mAnA jA sakatA hai ? thaI zake tema che. je te game te kAraNathI kaI zerI vageremAM te samaye vimAna hoya che, te samaye te vivakSita gharamAM te rahe che... Avu ati prasa pAthI avAma mAtu nathI. (evameva pavahArassavi) mA prabhArI vyavahAranaya paNa lokavyavahAra mujaba cAle che. AthI lokavyavahAramAM jema nigamanayanA A uparyuMkata prakAre jovAmAM Ave che, tevA ja prakAre vyavahAranayanA paNa hoya che tema samajI levuM. eTale ke naigamanayanI jema vyavahAranaya viSe paNa jANI levuM joIe. zakA-aMtima nigamanayane je A prakAra ApazrIe spaSTa karela che ke je te vartamAnamAM je gharamAM rahetuM hoya te je te teja gharamAM himAna hoya te A tyAM rahe che. A rIte kahevAmAM Ave che. anyathA nahi, paNa A carama naimita prakAra lekamAM mAnya nathI, kemake "grAmA-trmaa gayo, chatAye hepatta 'ayaM pATaliputre vasati' * pAla putramAM rahe che. A pramANe pATaliputranA nivAsI rUpamAM padiSTa thAya che. A rIte A carama naigameta prakAra gaNAya ja nahi te pachI "yavahAranaya paNa gamaya mujaba ja che A kathana thagya kaI rIte gaNAya ? Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 anuyogadvArasUtre yeSu AkAzamadezeSu avagADhaH teSu vasati / trayAga zabdanayAnAm AtmabhAve vasati / tadetad vasatidRSTAntena // mu0 228|| uttara-- zaMkA, ThIka hai - parantu aisA isa kathana kA abhiprAya nahIM hai isakA abhiprAya to aisA hai ki grAmAntara meM gaye hue devadatta ke viSaya meM jaba koI yaha pUchatA hai ki- 'devadatta yahAM rahatA hai ki nahIM rahatA haiM taba isake uttararUpa meM koI aisA kaha detA hai ki 'grAmantara gayA huA devadatta yahAM nahIM rahatA hai / aisA lokavyavahAra dekhA jAtA hai| isaliye 'ebameva vyavahArasthApi' aisA kathana yukta hI hai / naigamavyavahAranaya kI apekSA (saMgahassa) saMgrahanaya vizuddha hotA hai isa kAraNa isa naya ke anusAra (saMthArasamArUDho vasai) 'vasati' aisA prayoga taba hI ho sakatA hai ki jaba vaha saMstAraka para ArUDha ho / tAtparya kahane kA yaha hai ki vasati zabda kA artha nivAsa hai-aura yaha nivAsa saMstAraka para upaviSTa hone para hI bana sakatA hai anyatra gRhAdika meM Thaharane para nhiiN| kyoMki mArgAdi meM pravRtta hue puruSa Adi meM jaise calanAdikriyAvastra hone ke kAraNa nivAsArtharUpa vasati saMgata nahIM hotI hai, usI prakAra se isa nayake matAnusAra saMstAraka para samArUDha hue vyakti ke viSaya meM 'gRhAdau vasati' yaha gRhAdi meM rahatA hai aisA vyapadeza saMgata nahIM ho sakatA uttara--A jAtanI zakA ucita ja che. paraMtu A kathananA abhiprAya evA thatA nathI. AnA abhiprAya tA evA thAya ke grAmAtaramAM gayela devadattanA saMbaMdhamAM jyAre koI prazna kare che ke devadyatta ahI' rahe che ke nahIM? tyAre enA javAmamAM kei A pramANe kahe che ke grAmAntara gayela devadatta ahI rahetA nathI. lekavyavahAramAM paNa A pramANe ja thatuM jovAmAM bhAve che. 'evameva vyavahArasyAvi' mA uthana ucita nayanI apekSA (saMgahassa) sabhanaya, vizuddha hoya che. (saMthArasamArUDho vasai) 'vasati' mA latano prayoga tyAre 4 karI zakAya ke jayAre te sastAra--pathArI para ArUDha hAya. tApa kaheva nuM A pramANe che ke vasati zabdane a nivAsa che. ane A nivAsa saMstAraka para upaviSTa hAvAthI ja sa'bhavI zake tema che. gRhAdi anya sthAnAmAM nivAsa karavAthI nahiM, kemake mArgamAM pravRtta thayela puruSa AdimAM jema gatyAdi kriyAva DhAvAthI nivAsAtha rUpa vasati' saMgata thatI nathI, temaja A nayanA mata mujaba sastAU para samAuda thayesa vyaktinA saMSabhAM "gRhAdau vakhati" bhA hai. naigama vyavahAramethI yA naya bhul Mea V Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 anuyogacandrikA TIkA sUtra 228 vasatidRSTAntena nayapramANam hai / nahIM to atiprasaMga doSa kI Apatti AvegI / taba phira 'kvAsau vasati' yaha kahA~ rahatA hai ? isa prakAra kI nivAsa viSayaka jijJAsA hone para 'saMstAra ke vasati' yaha saMstArakapara rahatA hai, gRhAdi meM nahIM' aisA kathana isa ke matAnusAra hotA hai / saMstAraka aneka prakAra ke hote haiM - isaliye ve saba yahAM ekarUpa se vivakSita ho jAte haiM / kyoMki saMgrahanaya sAmAnya ko grahaNa karatA hai| (ujjusuyassa jesuAgAsapaesesu ogAr3ho tesu vasai) RjusUtranaya ke matAnusAra jinaAkAzapradezoM para avagAdaM - avagAhanA yukta hai una AkAzapradezoM para hI vaha rahatA hai / yaha usakA nivAsa vahAM vartamAna kAla meM hI ho rahA hai-anIta anAgata kAla meM nahI kyoMki ye donoM vinaSTa evaM anutpanna haiM isaliye inakA asatya hai / aisA yaha naya mAnatA hai / (tinhaM sahanayANaM AyabhAve vasaI-se te vasahiditeNaM) zabda samabhirUda aura evaMbhUta ina tIna nayoM ke matAnusAra samasta jana apane AtmasvarUpa meM hI rahate haiM kyoki anya kI anya meM vRtti hotI nahIM hai| yadi anya kI anya meM vRtti hone lage to hama yaha pUcha sakate haiM ki'vaha vahAM sarvAtmaka rahegA- - yA dezAtmaka rahegA ? yadi sarvAtmanA vahAM gRhAdimAM rahe che A vyapadeza ucita che ema lAgatu' nathI. nahitara ati prasagahoSa upasthita thaze. to pachI "kAsau vasati" mA hayAM rahe hai ? bhA lavanI nivAsa viSaya vijJAsA hovAthI 'saMstArake vasati' mA sastA24 para rahe che. gRhArdimAM nahi. evuM thana naya mujakha spaSTa thAya che. ethI te save ahI eka rUpathI vivakSita thaI jAya che. kemake saMgrahanaya sAmAnyane zraddhAlu re che. ( ujjusuyassa jesu AgAsapaesesu ogADho tesu vasai) Rju sUtranayanA matAnusAra je AkAzapradezeA para avagADha-avagAhanA yukta che. te AkAzapradeze para ja te rahe che, temanuM A nivAsakAya tyAM vartamAnakALamAM ja thaI rahyuM che. atIta ke anAgatakALamAM nahi. kemake ee banne vinaSTa temaja anutpanna che. ethI ja emanuM asattva che. bhAvu' mA naya bhAne che. (tinhaM sahanayANaM AyabhAve vasaI se taM vasahiddiveNaM) zabda, samabhirUddha ane evaM bhUta Atma svarUpamAM ja nivAsa kare che, kemake anyanI anyamAM vRtti hAya ja nahi. jo anyanI anyamAM pravRtti thavA mAMDe tA ame A jAtanA prazna karI zakIe ke te tyAM sarvAtmatA nivAsa kare che ke dezAmanA ?' je te tyAM sarvAtmanA raheze, A vAta mAnI laIe Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre vaha rahegA aisI bAta mAnI jAve to phira AdhAra se bhinna apane nija rUpa se usakI pratIti hI nahIM ho sakegI-jaise AdhAra para biche hue saMstAraka Adi AdhAra ke svarUpa se bhinna apane svarUpase pratibhAsita nahIM hote haiM kintu AdhAra svarUpa se hI pratibhAsita hote haiM isI prakAra devadattAdi bhI yadi sarvAtmanA vahAM rahege to ve tadbhinnasvarUpa se upalabadha nahIM ho skeNge| kintu AdhArasvarUpa se hI upalabdha hoNge| yadi dvitIya pakSa svIkAra kiyA jAve to yaha mAnA jA sakatA hai ki'anya anya meM dezAtmanA Thahara sakatA hai parantu vahAM phira bhI yaha prazna ho sakatA hai ki 'usa deza meM vaha kyA sarvAsmanA ThaharegA yA dezAtmanA ? sarvAtmanA Thaharane meM svarUpa hAni hone kA prasaMga prApta hotA hai aura dezasvarUpatA kI Apatti AtI hai| dezAtmanA Thaharane para vahI punA prazna hogA ki-'yaha vahAM sarvAsmanA ThaharegA yA deshaatmnaa| isa prakAra svarUpa hAni aura vikalpadvaya kI anAvRtti hone se anavasthAdoSa AtA hai| ataH yahI mAnanA cAhiye ki sarva apane svarUpa meM hI vasate haiM anyatra nhiiN| isa prakAra vasati ke dRSTAnta se yaha naya svarUpa kA pratipAdana kiyaa| to pachI AdhArathI bhinna pitAnA svarUpathI tenI pratIti thaI zake ja nahi jema AdhAra para pAtharelA saMtAraka vagere AdhAranA svarUpathI bhinna pitAnA savarUpathI pratibhAsita thatA nathI paNuM AdhAra varUpathI ja pratibhAsita thAya che. A pramANe devadatta vagere paNa je sarvAtmanA tyAM raheze te teo tadubhinna svarUpathI upalabdha thaze nahi. paraMtu AdhArasvarUpathI ja upalabdha thaI zakaze. je dvitIyapakSa svIkAravAmAM Ave to ema mAnI zakAya ke anya anyamAM dezAtmanA rahI zake che. Ama chatAM e tyAM A jAtane prazna pharI upasthita thaI zake che ke te dezamAM zuM te sarvAtmanA raheze ke dezAmanA ? sarvAtmanA nivAsa karavAmAM svarUpa hAnine prasaMge upasthita thAya che. ane dezasvarUpatAnI bAdhA upasthita thAya che. dezAtmanA nivAsa karavAmAM pharI te ja prazna upasthita thaze ke te tyAM sarvAtmanA raheze ke dezAtmanA ? A rIte svarUpa hAni ane vipakayanI ativRtti havAmAM anavasthA doSa upasthita thAya che. ethI emaja mAnI levuM joIe ke badhAM pitAnAM svarUpamAM ja vase che, anyatra nahi. A pramANe vasatinA daSTAMta vaDe A nayaNiIvarUpanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 228 vasatidRSTAntena nayapramANam TIkA-'se kita' ityAdi atha kiM tad vasatidRSTAntena nayapramANam ? iti ziSyapaznaH / uttarayatiSasatidRSTAntena nayapamANamevaM vijJeyam-yathA-sa yathAnAmakaH ko'pi puruSaH kaMcit puruSaM vadati-pRcchati-kutra tvaM vasasi ? iti / tata evaM pRcchantata puruSaM sa puruSa: avizuddho nayAbhavizuddhanaigamanayAnusArI san bhaNati-loke vasAmIti / evamu tarottaraM kroga vizudravizudataranaigamanayAnusAreNa tAvanneya bhAvArtha-isa sUtra dvArA mUtrakArane ati dRSTAnta dvArA naya svarUpa kA pratipAdana kiyA hai / isameM yaha kahA gayA hai ki 'tuma kahAM rahate ho' aisA prazna jaya kisIne kisI pUchA-taba usane aisA kahA ki 'maiM loka meM rahatA huuN| 'aloka meM savita nahIM-ata: aisA kahanA ki maiM loka meM rahatA hUM, yaha gamanaya ke matAnusAra ThIka hai| paranta isa prakAra kA samAdhAna denevAlA yaha maya ucita uttara ke pahAta hone se avizuddha hai / jaba usase yaha pUchA jAtA hai ki-'he bhAI loka meM rahate ho to kisa loka meM rahate ho to vaha jhaTa kaha detaa| ki-'maiM tiryakU loka meM rahatA huuN| yaha bhI usakA kathana negamanaya kI mAnyatAnusAra ThIka hai| isa naya ko vizuddha isaliye kahA gayA hai ki'pahilekI mAnyatAnusAra yaha mAnyatA ucita uttara ke kicita nikaTa A gaI hotI hai| isI prakAra se Age 2 ke uttara naigamanayara vizaddhatara mata ke anusAra hote jAte haiN| isa prakAra calate 2 kara sabhAma-HANE bhAvArtha-A sUtravaDe sUtrakAre vasati deTAHvaDe nayasvarUpanuM pratipAna, karyo cheAmAM A jAtanI spaSTatA karavAmAM AvI che ke "tame kayAM gara che je A jAtane keIe koIne prazna karyo. tyAre teNe kahyuM ke huM te 26. cha. 'wasbhA 23 samalita nathI, tathA sAma 43 a n. rahe chuM' A naigamanaya mujaba cagya ja kahevAya. paraMtu eka rIte pramANe samAdhAna ApanAra A naya ucita uttara ApanAra na hatA avizaddha che. jyAre tene Ama pUchavAmAM Ave che ke he bhAI ! tame 5 lekamAM rahe che te pachI kayA lekamAM rahe che. tyAre te tarata , Ape che ke "huM tiya lekamAM rahuM chuM. tenuM A kathana paNa che, mujaba ucita ja che. A nayane vizuddha eTalA mATe kahevAmAM Ave prathama mAnyatA mujaba A mAnyatA uttaranA aucityAMzane paNa dekhAya che. A rIte A pachInA uttare naigamananA vizuddhatara ma a074 kavAmAM Avela che ke yAMzane sparza karatI nayanA vizuddhatara mata mujaba Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - anuyogadvArasUtre yAvat sa bhaNati garbhagRhe vasAmIti / evaM vizuddhanaigamanayamatAnusAreNa garbhagRhe vasanneva vasatIti vyapadizyate / ayaM bhAva:-vizuddhanaigamanayAnumAreNa yatra grahAdau sarvadA nivAsitvenAsau vivakSitastatra tiSThannevAsau tatra tiSThatIti papadizyate / yadi ca kAraNavazAdanyatra rathayAdau vartate, tadA rAtra vivakSite gRha do vasatIti nocyate, atiprasaGgAditi / evamena vyavahArasyApi / vyavahAranayo hi lokavyavahAre varttate / lokavyavahAre ca naigamoktaprakArA eca dRzyante, ato naigama vyavahAranayo'pi bodhya iti bhAvaH / nanu caramanaigamoktamakAro khoke neSyate, grAmAntara gato'pi devadattaH 'ayaM pATaliputre vasatIti' pATali. putrazAsitvena vyapadizyate, evaM ca-evameva vyavahArasyApI'-ti kathanamayuktam ? iti cedAha-prANAntaraM gate devadane samiti na veti kenacitpRSTaH kazcita kathayati-grAmAtaraM gato devadatto naha vasatIti / evaM ca lokavyavahAradarza. nAt 'evameva vyavahArasthApi' iti kathana yukkimeveti / saMgrahanayasya naigamavyavahArApekSayA vizudratvAdevanayAnupAreNa saMstArakasamArUDha saMstArakopaviSTa eva vasavizuddhatara naigamanaya kI mAnyatAnusAra aisA kahA jAtA ki-maiM garbha gRha meM rahatA huuN| taba naigamanaya kI mAnyatA samApta ho jAtI hai| yadyapi yahAM para bhI yaha prazna ho sakatA hai ki-'tuma kyA samasta garbhagRha meM rahate ho yA eka kone meM ? tAtparya kahane kA yaha hai ji-'jitane bhI uttara ke prakAra isa sUtra dvArA spaSTa kiye gaye haiM, ve saba nai gamanaya ke svarUpa para acchA prakAra DAlate haiN| isase naigamanaya kA svarUpa kyA hai ? yaha bAta acchI prakAra se hameM samajha meM A jAtI hai / vyavahAra naya kI bhI mAnyatA vasati ke saMbandha meM naigamanaya ke hI jaisI hai| kyoMki yaha naya lokavyavahAra ke anusAra calatA hai| saMgrahanaya kI mAnyatAnusAra vasati zabda kA prayoga garbhagRha Adi meM rahane spaSTa thatA jAya che. A pramANe jyAre vizuddhataranagamanayanI mAnyatA mujaba Ama kahevAmAM Ave che ke "huM garbhagRhamAM rahuM chuM tyAre naigamananI mAnyatA samApta thaI jAya che. jo ke ahIM paNa A prazna upasthita thaI zake tema che ke zuM tame AkhA garbhagRhamAM rahe che ke eka khUNAmAM rahe che ? tAtparya kahevAnuM A pramANe che ke jeTalA uttaronA prakAro A sUtra vaDe spaSTa karavAmAM AvelA che, te sarve naigamananA svarUpa viSe sAro eve prakAza pADe che. AthI na gamanayanuM kavarUpa kevuM che. te vAta amArI sAme sArI rIte spaSTa thaI jAya che cyavahAranayanI paNa mAnyatA vasatinA saMbaMdhamAM nigamananI jema ja che. kemake A naya. lekavyavahAra mujaba ja cAle che, saMgrahanayanI mAnyatA mujaba vasati zabdano prAga garbhagRha Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 228 vasatidRSTAntena nayapramANam .. 587 tIti vyA dizyate, na tu saMsArakAdayatra gRhAdau tiSThanapi / ayaM bhAva:saMstArakAdanyatra nizAmAthoM na saMgacchate, cajanAdi kriyAvacAt mAgAdimatta. vat / evaM caitanmatena saMstArake vo gRhAdau vasatIti vyapadezo na bhavati, atiprasaGgAt / tatazca kAsau vasatIti nivAsajijJAsAyAM 'saMstArake vasatIti' evaM mevaitanmatamAzrityocyate, na tu gRhAdo vasatItyAdi / saMstArakazca minabhinnagato. 'neko'pyatrakatvena vivakSitaH, saMgrahasya sAmAnyagrAhakatvAditi bhAvaH / Rju. mutrasya-RjumUtramatAnusAreNa yeSu AkAzapadezeSu sa jano'vagADhA avagAhanAyukto bhavati teSvAkAzapadezeSveva sa vasati / sa ca vAso vartamAnakAla evaM bhavati, nasvatIvAnAgatakAlayoH, vinaSTAnutpannatvena tayoretanmate'satvAditi / tathA trayANAM zabdanazanA-zabdasamamirudairvabhUtAnAM mate sarvo'pi janaH AtmabhAve-svasvarUpe vasati anyasyAnyatra vRtterasaMbandhAt / anyo yadyanyatrApi vacata ke artha meM nahIM ho sakatA hai kyoMki vasati zabda kA artha nivAsa hai hai aura yaha nivAsarUpa artha saMstAraka para ArUDha hone para hI ghaTita hotA hai-gRhAdika meM Thaharane para nahIM / RjusUtra naya kI mAnyatAnusAra saMstAraka para ArUDha hone para vasati zabda kA artha ghaTita nahIM hotA hai| kyoMki yaha naya vartamAna samaya ko grahaNa karatA hai-isaliye varta mAna kSaNa meM jina AkAza pradezoM meM vaha raha rahA hai vahI vasati zabda kA artha hai aisA jAnanA cAhiye / zabdasamabhirUDha aura evaMbhUta. ina tIna nayoM kI mAnyatAnusAra AkAzapradezoM meM rahanA yaha vasati zabda kA artha nahIM ho sakatA hai kyoMki AkAzapradeza paradravya hai| paradravya meM koI bhI dravya nahIM raha sakatA hai / imaliye pratyeka dravya vageremAM rahevAnA arthamAM thaI zake tema nathI kemake vasati zabdano artha : nivAsa che ane A nivAsarUpa artha saMsmAraka para ArUDha thayA pachI ja ghaTita thaI zake che. guhAdikamAM rahevAthI nahi. junayanI mAnyatA mujaba 'saratAraka upara ArUDha thavAthI vasati zabdano artha ghaTita thato nathI. kemake A naya vartamAna samayane ja grahaNa kare che. eTalA mATe vartamAna kSaNamAM je AkAzapradezamAM te nivAsa karI rahela che, teja vasati zabdano a che. Ama jANavuM joIe. zabdasamabhirUDha ane anaMta A traNe traNa nonI mAnyatA mujaba AkAza pradezomAM raheluM A vasati zabdano artha thAya nahi kemake AkAzapradeza upara dravyo che. paradravyamAM koI paNa dravya saMbhavI Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mainuyogadvArasUtra tahi sa ki tatra sarvAtmanA varteta ? uta dezAtmanA 1, yadi sarvAtmanA varteta tadA''dhArabhinnasvakIyarUpeNa sa na pratibhAseta / yathA-AdhAre AstRtaH saMstAra* kAdirAdhArasvarUpaminasvasvarUpeNa na pratibhAsate kintu AdhArasvarUpeNaiva bhaaste| evaM devadattAdirapi sarvAtmanA tayAdhIyAnasvadbhinnasvasvarUpeNa nopalabhyeta / athaM yadi dvitIyaH pakSaH svakriyeta tarhi anyo'nyatra dezAtmanA tiSThet / tatra deze. 'pi sa ki sarvAtmanA tiSThet uta dezAtmanA 1, sarvAtmanA yadi tiSThettadA tasya svasvarUpahAnirdezasvarUpatApatizca saMjAyeta / yadi dezAtmanA tiSThet tadA punaH sa eva prazna Apadheta-kiM sa sarvAtmanA tiSThet , kiM vA dezAtmanA ? sarvAtmapakSe pUrNokta etra doSaH / dezAtmapakSe punastadeva vikalAdvayam / itthaM virAmAbhAvAdanavasthA prasajjyeta, ataH sarvo'pi svasvabhAva eva nivasati nAnyatreti mantavyamiti / prakRtamupasaMharannAha-tadetad vasatidRSTAnteneti // 90 228 // atha pradezadRSTAntena nayamamANaM nirUpayati mUlam-se kiM taM paesadiTuMteNa? paesadiTuMteNaM--Negamo bhaNai-chaNhaM paeso, taM jahA-dhammapaeso adhammapaeso AgAsapaeso jIvapaeso khaMdhapaeso despeso| evaM vayaMtaM gamaM saMgaho bhaNai-jaM bhaNasi-chaNhaM paeso taM na bhavai, kamhA? jamhA jo desapaeso so tasteva davvasta jahA ko dito? dAseNa me kharo kIo dAso'vi me kharo'vi me, taM mA bhaNAhi'chaNhaM paeso', bhaNAhi-paMdhaNhaM paeso, taM jahA-dhammapaeso adhammapaeso AgAsapaeso jIvapaeso khNdhpeso| evaM vayaMtaM. saMgahaM vavahAro bhaNai-jaM bhaNasi--paMcaNhaM paeso, taM na bhavai, apane 2 AtmasvarUpa meM nivAsa karatA hai, yaha vasati zabda kA artha ina tIna nayoM kI mAnyatAnusAra hai / isa prakAra se vasati dRSTAnta ko lekara sUtrakArane nayasvarUpa kA pratipAdana kiyA hai|suu0228|| zake ja nahi. ethI dareke dareka dravya potAnA AtmasvarUpathI nivAsa kare che, A vasati zabdano artha A traNa nAnI mAnyatAnusAra che. A pramANe vasatidatane laIne sUtrakAre nayasvarUpanuM pratipAdana karyuM che. sU. 228 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 229 pradezaSTAntaina nayaMpramANam 586 kamhA? jai jahA paMcaNhaM goTiyANaM purisANaM kei. davvajAe sAmaNNe bhavai, taM jahA-hiraNe vA suraNe vA dhaNe vA dhaNNe vA, taM na te juttaM vattuM jahA paMdhaNha paeso, taM mA bhaNihi-- paMcaNhaM paeso, bhaNAhi-paMcaviho paeso, taM jahA-dhammapaeso adhammapaeso AgAsapaeso jIvapaeso khNdhpeso| evaM vayaMtaM vavahAraM ujjusuobhaNai-jaM bhaNasi-paMcaviho paeso, te na bhavai, kamhA ? jai te paMcaviho paeso, evaM te ekeko paesopaMcavihI, evaM te paNavIsai viho paeso bhavai, taM mA bhaNahi-paMcaviho paeso, bhaNAhi-bhaiyavopaeso-siyadhammapaesosiya adhammapaeso siya AgAsapaeso siya jIvapaeso siya khNdhpeso| evaM vayaMtaM ujjusuyaM saMpai sahanao bhaNai-jaM bhaNasi bhaiyavo paeso,taM na bhavai,kamhA? jai bhaiyavyo paeso, evaM te dhammapaeso'visiya dhammapaesosiya adhammopaesosiya AgAsapaeso siya jIvapaesosiya khaMdhapaeso, adhammapaeso'vi-siya dhammA paeso jAva siya khaMdha paeso, AgAsapaesovi-siya dhamma. paeso jAva siya khaMdhapaeso, jIvapaeso'vi-siya dhammapaeso jAva siya khaMdhapaeso, khaMdhapaeso'vi-siya dhammapaeso jAva siya khaMdhapaeso, evaM te aNavasthA bhavissaI, taM mA bhaNAhibhaiyavo paeso, bhaNAhi-dhamme paese dhamme, ahamme parase se paese ahamme, AgAse paese se paese AgAse, jIve paese se paese no jIve, khaMdhe papase se paese no khNdhe| evaM Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... 590 . .: yogadArasUtre vayaMtaM sadanayaM samabhirUDho bhaNai-jaM bhaNasi-dhamme paese se paese dhamme, jAva jIve paeMse se papase no jIve, khaMdhe paSase se paese no khaMdhe, taM na bhavai, kamhA ? itthaM khalu do samAsA bhavaMti, taM jahA-tatpurise ya kammadhArae y| te Na Najai kayareNaM samANeNaM bhaNasi? kiM tappuriseNaM kiM kammadhAraeNaM ? jai tatpurileNaM bhagasi to mA evaM bhnnaahi| aha kammadhAraeNaM bhaNasi, to visesao bhagAhi-dhamme ya se paese ya se paese dhamme, ahamme ya se paese ya se.paese ahamme, AgAse ya se paese ya se paese AgAle, jIve ya se paese ya se paese no jIve, khaMdhe ya se paeMse ya se pae se no khNdhe| evaM vayaM samabhirUDhaM saMpai evaMbhUo bhaNai-jaM jaM bhaNasi naM taM savaM kaliNaM paDi puNNa niravasetaM egagahaNagahiyaM / dese'vi me atthU, paese. 'vi me avtthuu|se taM pesdittuNtennN| se taM nyppmaanne||suu0229|| chAyA-atha kiM tat pradezaSTAntena ? pradezaSTAntena-naigamo bhagatiSaNAM pradezaH, tayathA-dharmapadezaH adharmapadezaH AkAzapadezaH jIvapadezaH skandhapradezaH deshpdeshH| evaM badantaM naigama saMgraho magati, yad bhaNasi-paNNAM pradezaH, ta na bhAti, kasmAt ? yasmAd yo dezapadezaH sa tasyaiA dravyasya, yathA ko dRSTAnta: 1, dAsena mama kharaH krIto dAmo'pi mama kharo'pi mama, tanmA bhaNa SaNNAM padezaH, bhaga pazcAnAM pradezaH, tadyathA-dharmapadezaH adharma pradeza: AkAzamadezo jIvapadezaH, skandhapadezaH / evaM vadantaM saMgraha vyavahAro bhagati, yad bhaNasi, pazcAnAM pradezaH, tad na bhavati, kasmAt ? yadi yathA pazcAnAM goSThikAnAM puru. SANAM kizcid dravyamAna sAmAnyaM bhavati, tadyathA-hiraNyaM vA suvarNa vA dhanaM vA dhAnyaMtrA, tabha te yuktaM vaktuM yathA pazcAnAM pradezaH, tanmA bhaNa-pazcAnAM aMdezA, Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 229 pradezahadhAntena nayapramANam 591 bhaNa paJcavidhaH pradezaH, tadyathA-dharmapadezaH adharmapadezaH AkAzamadezo jIvapradeza: skandhapadezaH / eve vAna vyavahAram RjusUtro bhaNati, yad bhaNasi paJcaviSa: pradezaH, tad na bhavati, kasmAt ?, yadi te paJcavidhA pradezA, evaM te ekaikA pradezaH paJcavidhaH, evaM te paJcaviMzatividhaH pradezo bhavati, tad mA bhaga-paJcavidhA padezaH, bhaNa bhaktapaH pradeza: syAd dharmapadezaH, syAt adharmapradezA, sthAva AkAzapradezaH, sthAd jIvapadezaH, syAt skandhapadezaH / evaM vadanta RjumUtraM . sampati zabadanayo bhagati yad bhaNasi-bhaktavyaH pradezaH, tad na bhavati kasmAt / yadi bhaktavyaH pradezaH, evaM te dharmapadezo'pi syAd dharmamadezaH, syAt adharma, . pradezaH, syAt AkAzapadezaH, saMzat jIva padezaH, syAt skandhapadezaH / adharmapadezo'pi syAt dharmapadezaH, yAn sthAna skandhapradezaH, AkAzapadezo'pi syAda dharmAdezo yAda syAt skandhapadezaH, gopadezo'pi-syAd dharmamadezo yAvat sAta sayamadezaH, skandhAdezo'pi-syAd dharmapadezo yAvat syAt skandhamadezA, evaM te avasthA bhaviSyati, tanmA bhaNa bhaktavyaH pradezaH, bhaNa-'dhamme paese se paese dhamme' dharmapadezaH sa pradezo dharma:, 'ahamme parase se parase ahamme' adharmaH pradezA sa pradezo'dharma: 'AgAse parase se paese AgAse' AkAzaH pradezaH sa pradeza AkAzaH, 'jIve parase se paese no jIve' jIvaH pradezaH sa pradezo no jIva:, 'khaMdhe parase se paese nokhaMdhe skandhaH pradezaH sa pradezo no skndhH| evaM vadanta zabdanayaM samabhirUDho bhagati. yad bhaNasi-'dhamme paese se parame dhamme jAca jIve paese se parase no jIthe, khaMdhe parase se parase no khaMdhe' dharma madezaH sa pradezo dharma:-dharmaH pradezaH sa pradezo dharmaH, yAvat jIve pradezaH sa padezo no jIva-jIva madezaH sa pradezo no jIvA, skandhe pradezaH sa pradezo no skandhaH-skandhaH pradezaH sa pradezo no skandhaH, tad na bhavani, kasmAta ? atra khalu dvau samAsauM bharatA, tadyathA-taspuruSazca karmadhArayazca tad na jJAyate katareNa samAsena maNasi ? kiM tatpuruSeNa kiM karmadhArayeNa ? yadi tatpuruSeNa bhaNasi tarhi mA evaM bhaNa / atha karmadhArayeNa bhaNasi tahiM vizeSato bhaNa 'dhamme. ya se paese ya se paese dhamme' dharmazca sa pradezazca sa pradezo dharmaH, 'ahamme ya se paese ya se paese ahamme' adharmazca sa pradezazca sa pradezo'dharmaH, 'AgAse ya se paese ya se paese AgAse' AkAzazca sa pradezazca sa pradeza AkAzaH 'jIve ya se paese ya se paese no jIve' jIvazca sa pradezazca sa pradezo no jIvaH 'khaMghe ya se paese ya se parase no khadhe skandhazca sa padezazca sa pradezo no sva nyH| evaM vadantaM samabhirUDhaM sammati evaMbhUto bhaNati-pad yad bhaNasi tat sarva kRtsnaM patipUrNa niravazeSam eka grahaNagRhItam / deze'pi me avastu. pradeze'pi me avastu / tadetaspadezahaSTAntena / tadetad neyapramANam ||suu0 229 // Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... anuyogadvArasUtra TIkA-'se kita" ityAdi atha kiM tat pradezahaSTAntena nayapramANam ? iti shissyprshnH| uttarayati-pradezadRSTAntena-praSTo dezaH pradezA-nivibhAgo bhAgaH, sa eva dRSTAntastena naya bhamANamevaM vijJeyam-naigamanayo bhaNati-paNNAM pradezaH, tadyathA-dharmapradezaH, adharmapradezaH AkAzapadezaH, jIvapradezaH, skandhapadezaH, dezapadeza iti / atra dharma zabdena dharmAstikAyo vipazyate tasya pradezo dharmapradezaH / evamadharmAkAzajIvazaravi astikAyaviziSTA atharmAkAzanIcA vivakSitAH / tathA skandhaH pudgaladravyasamUhasAra pradezaH-skandhapradezaH / deza:parinirdiSTAnAM dharmAstikAyA. ___ aba sUtrakAra pradeza dRSTAnta se naya ke svarUpa kA pratipAdana karate haiM-'seH kiM taM paesadiDhateNaM ? ' ityAdi / - zandArtha--(se kitapaesadiyuteNaM) he bhadanta ! pradezadRSTAnta se naya ke svarUpa kA pratipAdana kisa prakAra se hai ? . uttara--(paesaditeNaM) pradezarUpa dRSTAnta se napake svarUpa kA pratipAdana isa prakAra hotA hai-(Negamo bhaNai) naigamanaya kahatA hai (chaNha paesA) ki chaha dravyoM kA pradeza hai-(taM jahA) jaise-(dhammapaeso, adhammapaemo AgAsapaeso, jIvapaeso, khaMdhapaeso, desapaeso,) dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza, skaMdha pradeza aura deza pradeza / prakRSTa deza kA nAma pradeza hai / arthAt jisakA dUsarA vibhAga na ho sake aisA jo bhAga hai vaha pradeza hai / pudgala dravya ke samUha kA nAma have sUtrakAra pradeza daSTAntathI naya-svarUpanuM pratipAdana kare che - 'se ki taM paesadiTuMteNa'1' zanArtha:-(se ki ta paesadiDhateNe) 3 ta ! pradeza tathA nayanA svarUpanuM pratipAdana kevI rIte tha ya che ? : uttara -(paesadiTuMteNaM) pradeza 35 haTAntayA nayanA 135nu prati pAna mA zata thAya che. (Negamo bhaNai) nazamanaya 4. cha. (chaNha paesA) 6 vyAnA praTeza (taMjahA) maI (dhammapaeso, adhammapaeso, bhAgAsaparaso, jIvaeso, khaMdhapaeso, desapaeso) stiya praza, matiya pradeza, AkAzAstikAya pradeza, jIvAritakAya pradeza, rakaMdha pradeza ane deza pradeza. prakRNa dezanuM nAma pradeza che. eTale ke jenuM bIjI koI paNa rIte vibhAjana thaya nahi e je bhAga che, te pradeza che. pudagala dravyanA samUhanuM nAma Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 593 anuyogacandrikA TIkA sUtra 229 pradezaSTAntena nayapramANam dInAM pazcAnAM pradezadvayAdiniSpannaH, tasya pradezo dezamadeza iti / dharmAstikAyA diSu pradezasya sAmAnyena satvAt SaNNAM pradeza ityuktam / vizeSavivakSAyAM tu Sara pradezA iti vaktavyam / evaM vadantaM naigamaM tato nipuNaH saMgrahanayo bhaNati, yat bhaNasi-paNNAM pradeza iti, tanna bhavati-anna yujyate / kasmAttanna yujyate / skaMdha hai isa skandha kA jo pradeza hai skaMdhapradeza hai / dharmAstikAyAdika ina pAMca dravyoM ke do Adi pradezoM se jo niSpanna hotA hai, usakA nAma deza hai / isa deza kA jo pradeza hai, vaha dezapradeza hai| dharmAsti kAyAdikoM meM sAmAnya rUpa se pradeza kI sattA rahatI hai isaliye 'SaNa pradeza' aisA naigamanaya ne kahA haiN| aura jaba vizeSa vivakSA hotI haitaba vahI naigamanaya SaNNAM pradezA' SaT pradezAH' aisA bahuvacanAnta prayoga bhI karatA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki-'naigamanaya sAmAnya aura vizeSa ina donoM ko grahaNa karanevAlA hotA hai / ataH jaba dharmAstikAyAdika dravyoM meM pradeza sAmAnya kI viSakSA se pradeza vyavasthA kI jAtI hai, taba naigama naya SaT pradeza zabda kA samAsa 'SaNNAM pradezaH SaT pradezaH' aisA ekavacanAnta zabda paraka karatA hai aura jaba pradeza vizeSa vivakSA kI jAtI hai, taba 'SaNNAM pradezAH prapradezA, aisA bahavacanAnta zabda paraka karatA hai| (evaM vayaM Negama saMgahI bhaNai) naigamana ke isa kathana ko sunakara nipuNa saMgrahanaya ne usase kaMdha che. A kapane je pradeza che te sakaMdha pradeza che. dharmAstikAyAdika A pAMca dravyonA be vagere pradezathI je niSpanna thAya che, te deza kahevAya che. A dezane je pradeza che, te deza pradeza che. dharmAstikAyAdikomAM sAmAnyarUpathI prahazanI sattA 27 che, methI "SaNNAM pradezaH" mAvu naigamanaye cha. maga yAre vizeSa vivakSA DAya cha, tyAre naizabhanaya "paNNAM pradezAH Sad pradezAH" e bahuvacanAta praga kare che, tAtparya A pramANe che ke gamanaya sAmAnya ane vizeSa e baMnene grahaNa karanAra hoya che, ethI jyAre dharmAstikAyAdika dravyamAM pradezasAmAnyanI vivakSAthI pradezavyavasthA 42mA sAve che, tyAre nezamAnaya 58 prazana samAsa "SaNNAM pradezaH SaT pradezaH" pAma se vayanAta 106 524 2 . bhane jyA pradeza vizeSanI vikSA 42vAmA bhAva cha, tyAre "SaNNAM pradezAH SaT pradezAH" mAma pahukya. nanta za. 524 42 mA che. (evaM vayaM NegamaM saMgaho bhaNaha) nairAmanayanA mA 4thana sAmAna nipu naye tara yu. (ja bhaNasi a075 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre 594 I ityAha- 'jamhA' ityAdi-snAn yo devadevaH sa tasyaiva sH| ayaM naH yo dezapradezo bhavatA vaSDasthAne uktaH, sa na yujyate, yatA dezo dharmAstikAyAdInAM pradezadrayAdinA niSpana etrocyate tasya pradezastu dharmapradezAdi sambandhI eveti / atra ko'pi dRSTAnto'sti ? iti jijJAsAyAmAha - yathA dAsena me kharaH krIto dAsoni me kharo'pi me, iti loke vyavahriyate / dAsasya madadhInaccAtcatkrItaH kharo'pi matsambandhika evetyarthaH / evameva atrApi dezasya dharmAstikAyAdisamba kahA -- jaM bhaNasi chaSNaM paeso taM na bhavai-kavhA jamhA jo dezaeso so tasseva davvassa) he naigamanaya / jo tuma ' SaNNAM pradeza: ' aisA kahate ho, vaha nahIM banatA hai / kyoMki deza kA jo pradeza hai, yaha usI dravdha kA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki- 'jo deza pradeza chaThe sthAna meM kahA gayA hai, vaha svataMtrarUpa se ThaharatA nahIM hai-kyoMki jo deza hai, vaha dharmAstikAyAdikoM ke pradezaiya Adi se niSpanna huA ho to mAnA jAtA hai| ataH jo deza kA pradeza hogA - vaha dharmAstikAyAdi pradezoM kA saMbandhI hI hogA / (jahA kodino-dAseNa me kharo kIo dAso vi me kharo vi me) jaise kisI ke naukara ne gadhA kharIdA taba usane kahA- naukara bhI merA hai aura gadhA bhI merA hai / isakA bhAva yaha hai ki - dAsa jaba mere AdhIna hai. taba usake dvArA kharIdA huA gadhA bhI merA hI hai / aisA jaba loka meM vyavahAra dekhA jAtA hai-taba dharmAstikA chaSNaM paeso taM na bhavai kamhA jamhA jo desapaeso sro tahaseva davvassa) he naigamanaya ! le tame " SaNNAM pradezaH " Ama uDe cho, te ucita nathI, Debha dezanA je pradeza che, te teja dravyathI saMbaddha che. tApa kahevAnuM A pramANe che, ke je deza pradeza chaThThA sthAnamAM kahevAyela che, te svata Mtra rUpathI vidyamAna che ema nathI kemake je deza che, te dharmAstikAyAdikonA pradezadveSa ADhithI niSpanna thayela che Ama mAnavAmAM Avaze ethI je dezanA pradeza thaze te dharmAstikAyA pradezathI sa`khaddha ja haze. ? jahA ko diTTaMto- dAseja me kharo kI o dAsro vi me khre| vi me) prema odhanA hAse gadheDu veyAtu sIdhu. tyAre tenA svAmIe kahyuM. nAkara pazu mArA che ane gadheDu' paNu mArU' che. Ane bhAva A pramANe che ke dAsa jyAre mArI adhInatAmAM rahe che, tyAre teNe kharIvela gadheDuM. paNa mArU ja che. A jAtanI vyavahAra paddhati jyAre leAkamAM pracalita che, tyAre dharmAstikAyAdrikonA pradezandvaya AdithI niSpanna dezanA pradeza Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 229 pradezAntena nayapramANam 595 ndhikasya dezamadezo'pi tatsaMbandhika eveti bhAvaH / tat-tasmAd hetoH mAbhaNaSaNNAM pradeza iti, api tu pazcAnAM pradeza iti bhaNa / pazcAnAM pradezo yathAdharmapradezaH adharmapadezaH AkAzamadezo jIvapradeza: skandhapadeza iti / atredaM bodhyam-AtrAntaradravye sAmAnyAyAzrityAvizuddhaH saMgrahanaya eva dharmAstikAyA. dIni pazcadravyANi tatpradezAMzca manute / vizudastu saMgrahanayo dravyabAhulyaM pradeza. kalpanAM ca na svIkaroti, api tu vastutvena sarvANyapyekatvenaiva spIkarotIti / yAdikoM ke pradeza draya Adi se niSpanna deza kA pradeza bhI dharmAstikAyAdika kA saMbandhI hI hogA-svatantra nahIM- (taM mA bhaNAhi chaNNa paeso bhaNAhi paMcaNhaM paeso) isaliye tuma aisA mata kaho ki SaNNAM pradezA-paTU prdeshH'| kintu aisA kaho 'paJcAnAM pradezaH-paJca prdeshH| (taM jahA) jaise (dhammapaeso, adhammapaeso, AgAsapaeso, jIvapaeso, khadha paeso) dharmapradeza, adharmapradeza, AkAzapradeza, jIva pradeza skandhapradeza / yahA~ isa prakAra se samajhanA cAhiye / ki avAntara dravya meM sAmAnya Adi ko Azrita karake avizuddha saMgrahanaya hI dharmAstikAyAdika pAMcavyoM ko aura unake pradezoM ko mAnatA hai| parantu jo vizuddha saMgrahanaya hai, vaha dravyavAhulya aura pradezakalpanA ko nahIM mAnatA hai| vaha to aisA mAnatA hai dharmAstikAyAdika saba dravya eka vastutva sAmAnya kI apekSA se eka hI haiN| tAtparya kahane kA yaha hai-ki'saMgrahanaya ke do bheda haiN| eka vizuddha saMgrahanaya aura dasa avizuddha saMgrahanaya / inameM jo avizuddha saMgrahanaya hai, vaha paNa svataMtra nahi paraMtu dharmAstikAyAdikanI sAthe ja saMbaddha thaze (saM 1 bhaNAhi chaNNaM paeso, bhaNAhi paMcaNhaM paeso) methI ta mAna ho "paNNAM pradezaH" 52'tu mA / 'paJcAnAM pradezaH panapradezaH" (jo ma. (dhammapaeso adhammapaemo, AgAsapaeso, jIvapaeso, khaMdhapaeso) dharmapradeza, adharmapradeza, AkAzapradeza, jIvapradeza, alpapradeza. ahI evI rIte samajavuM joIe ke avAnara dravyamAM sAmAnya AdinA Azrita avizuddha saMgrahanaya ja dharmAstikAyAdika pAMce pAMca dravyane ane temanA pradezene mAne che. paraMtu je vizuddha saMgrahanaya che, te drazya bAhulya ane prakAza kalapanAne mAnato nathI. tenI mAnyatA A pramANe che ke dhatikA. sarva dravya eka vastu sAmAnyanI apekSAe eka ja che. tAtparya A praya che ke "saMgrahanayanA be prakAre che. vizuddha saMgrahanaya ane avizaddha sa AmAM je avizaddha sahanaya che, te avAjo sAmAnya 25 apara sanA Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogadvArasUtra evaM vadantaM saMgrahanayaM tato'pi nipuNo vyavahAranayo bhaMgati-yattvaM bhaNasi, pazcAnoM pradeza iti, tana yujyate / kasmAta ? yathA paJcAnAM goSThikapuruSANAM kimapi dravyajAtaM sAmAnyam-abhinnaM bhavati, yathA hiraNyaM vA suvarNa vA dhanaM vA dhAnyaM veti, tat-vasmAt na te vaktuM yuktaM yathA pazcAnAM pradeza iti / ayaM bhAva:avAntara sAmAnyarUpa aparasattA ko viSaya karatA hai-aura jo vizuddha saMgrahanaya hai vaha parasattA rUpa mahA sAmAnya ko viSaya karatA hai| avAntara sAmAnya aneka prakAra kA hotA hai aura mahAsAmAnya kevala eka hI rUpa hotA hai| isaliye avAntara sAmAnya ko grahaNa karanevAlA jo avizuddha saMgrahanaya hai, usakI dRSTi meM chaha kA pradeza SaT pradeza aisA kadhana saMgata nahIM hotA hai kyoMki chaThA deza pradeza dharmAstikAyAdikoM ke pradezarUpa hI paDatA hai svatantra nhiiN| (evaM vayaMtaM saMgahaM vavahAro bhaNaha jaM bhaNasi-paMcaNhaM paeso taM na magaha, kamhA jA jahA paMcaNhaM gohiyANaM purisANaM kehadavvajAe samaNNa bhavai) isa prakAra kahanevAle saMgrahana se vyavahAra naya ne kahA ki jo tuma paMcAnAM pradeza' aisA kahate ho, vaha banatA nahIM hai| kyoMki pAMca goSThika puruSoM kA kAI dravya jAta sAmAnya hotA hai-(taM jahA) jaise (hiraNNe vA sukhaNe vA dhaNe vA ghaNNe vA) hiraNya, suvarNa, dhana athavA ghaany| (taM na te juttaM vat jahA paMdhaNhaM paeso) isa. liye tumhe aisA bolanA ki 'paMvAnAM pradezA' yaha yukta nahIM hai| viSaya banAve che ane je vizuddha saMgraha naya che, te para sattA rUpa mahAsAmAnyate viSaya banAve che. avAna2 sAmAnyanA ghaNA prakAre che. ane mahA sAmAnyanuM phakta eka ja rUpa hoya che. ethI avAntara sAmAnyane grahaNa karanAra je avizuddha saMgrahanaya che, tenI daSTie chane pradeza Sa pradeza A jAtanuM kathana ucita nathI kemake chaThTho deza pradeza dharmAstikAyAdikonA pradeza rUpa ja DAya cha, 21ta nali. (evaM payaMta saMgahaM vavahAro bhaNai, jaM bhaNasi-paMcaNhaM paramoM taM na bhagai, kahA jaI jahA paMvaNhaM goTTiyANaM purisANaM kei davvajjAe samaNNe bhavaI) mA prabhA naa2| sanayane tyAre yAranaye yune tabhe "paMcAnAM pradezaH" bhaabh| ch| te te yogya nathA. bha. pAMya jA 52bAnodaya sAmAnya DAya che. (taM jahA) 2 (hiraNe vA savaNNe vA dhaNevo dhaNNe vA) 25ya, suratha, dhana yA dhAnya, (taM na te juttaM vattuM jahA paMha paeso) Mean bhATa tamAre bhAmadhuna "paMcAnAM pradezaH" Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtraM 229 pradezadRSTAntena nayepramANam 597 yathA pazcAnA goSThikapuruSANAM hiraNyasuvarNAdikaM sAmAnyaM bhavati, yavaM pazcAnAM dharmAstikAyAdinyANAM kazcit sAmAnyapadezaH syAt tadA zakyate vaktuM pazcAna padeza iti, na caivamasti, pratidravyaM pradezabhedAta , tasmAtvayA na zakyate vaktuM pazcAnAM pradeza iti, tasmAd mA bhaNa pazcAnAM pradeza iti, api tu bhaNa-pazca. vidhaH pradeza iti, tadyathA-dharmapadezaH, adharmapradezaH, AkAzapadezo, jIvapradezA, skandhapadeza iti / evaM vadanta vyavahAram RjubhUtranayo bhaNati-yatvaM maNasi paJcavidhaH pradeza iti, tad na yujyate / kuto na yujyate ? ityAha -yadi tvatsaMgataH paJcaviSaH pradezaH syAtadA dharmAstikAyAdInAmekaikasya pradezaH paJcavidhaH syAt / tAtparya yaha hai ki jaise pAMca goSThika puruSoM kA hiraNya suvarNAdika sAmAnya hotA hai usI prakAra se yadi ina dharmAstikAyAdika dravyoM kA kAI sAmAnya pradeza ho to aisA kaha sakate haiM ki 'paMcAnAM prdeshH| parantu aisA to hai nahIM / kyoMki pratyeka dravya ke pradeza bhinna 2 hai| isaliye sAmAnya pradeza ke abhAva meM 'paMcAnAM pradezaH aisA kahanA yukta nahIM hai / (taM mA bhaNihi paMcaNhaM paeso bhaNAhi paMcaviho paeso) ataH aisA mata kaho kiMtu aisA kaho ki-'paMcavidhaH pradezaH pNcprdeshH|' (taM jahA dhammapaeso, adhammapaeso, AgAsapaesA jIvapaeso khaMdha paeso) ve pAMca prakAra ke pradeza ye haiM-dharmapradeza, adharmapradeza, AkAza pradeza, jIva pradeza, skaMdha pradeza / (evaM vayaMta vavahAraM ujjusubho bhaNai, ja bhaNasi paMcaviho paeseA, taM na bhavai, kamhA jai te paMcaviho paeso evaM te ekkeko ppse| paMcaviho evaM te paNavIsaiviho A yuti saMgata nathI. AnuM tAtparya A pramANe che ke jemAM pAMca geSThika puruSanuM haraNaya suvaNadika sAmAnya hoya che, tema ja je A dharmAstikAyAdikane koI sAmAnya pradeza ya to mAmI 143 "paMcAnAM pradezaH" 52'tu bhaabh| ha kemake dareke dareka dravyanA pradeza bhinnabhinna che. eTalA mATe sAmAnya ghaTezana abhAvamA 'paMcAnAM pradezaH" mAma yuyogya 4Aya nali. (taM mA bhaNihi paMvaha paeso bhaNAhi paMcaviho paeso) methI mAma mahipatu mAma 8 "paMcavidhaH pradezaH paMcaprozaH" (taM jahA dhammapaeso, adhammapaeso, AgAsapaeso jIvapaeso khaMdhapaeso) te pAya mAnA ahe| mApramANe che. dharmapradeza, adhamapradeza, AkAzapradeza, jIvapradeza, skaMdhapradeza. (evaM vayaMta vavahAraM unjusuo bhaNai, jaM bhaNasi paMcaviho paeso, taM na bhavaI, kamhA-jai te paMcaviho paeso evaM te ekekako paeso paMcaviho evaM te paNavI. Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668. anuyogadvArasUtre , * ayaM bhAvaH - arthopalabdhistu zabdAdeva bhavati, paJcavidhaH pradeza iti kathanena pratyekadravyapadezasya paJcavidhatvamApadyate iti / evaM ca tatra matena paJcaviMzatividhaH pradeza syAt tasmAt mA bhaga - paJcavidhaH pradezaH, api tu bhaktavyaH bhajanIyaH pradeza iti vaktavyam / kipadbhirvibhAgairbhaktavyaH syAt ? ityAha- syAd dharmapadezaH, syAdadharmapradezaH syAdAkAzama dezaH syAjjIvapradeza, sthAt skandhamadeza iti / paeseA bhavai) isa prakAra kahane vAle vyavahAra se julUtranaya ne kahA jA tuma paMcavidhaH pradeza: ' aisA kahate ho to vaha banatA nahIM hai, kyoMki yadi svatsaMmata pAMca prakAra kA pradeza mAnA jAve to dharmAstikAyAdikoM meM se eka eka astikAya kA pradeza pAMca pAMca prakAra kA ho jAyagA / isakA tAtparya yaha hai ki- 'artha kI upalabdhi zabda se hI hotI hai / jaba 'paMcavidhaH pradeza:' aisA kahA jAvegA - taba isa kathana se pratyeka dravya pradeza meM paMcavidhatA svataH pratibhAsita hogI hI / isa prakAra tumhAre mantavyAnusAra 'paMcaviMzatividhaH pradezaH 'aisA 'paMcavidhaH pradeza:' kA vAkyArtha hogaa| (taM) isaliye (mA bhaNAhi ) mata kaho ki ( paMcaviho paeso) 'paMcavidhaH pradezaH ' aisA ( bhaNAhi ) kintu aisA kaho (bhayatro paraso) ki pradeza bhajanIya hai| (siya dhammapaeso, siya adhammaparaso, siya AgAsapaeso, sipa jIvapaeso, siya khaMdha paesI) dharmapradeza bhajanIya hai, adharmapradeza bhajanIya hai, AkAzapradeza bhajanIya hai, jIva pradeza bhajanIya hai, skaMtra pradeza bhajanIya hai / tAtparya savido paraso bhavai) yA pramAye uDenArA vyavahArane anusUtranaye adhu le tame "paMcavidhaH pradezaH " sAma kaheze. tA te caigya nathI. kramake ne svasaMmata pAMca prakAranA pradeza mAnavAmAM Ave te dharmAstikAyAkrikomAMthI eka eka astikAyanA pradeza pAMca pAMca prakaranA thai jaze, Anu' tAtpaya yA pramANe che ! 'arthanI upalabdhi zabdathI na thAya che. nyAre "paMcavidhaH pradezaH " bheSI rIte pravAmAM Ava tyAre mAM prathanathI hare hare dravya pradezamAM pavidhatA strayamaitra zAsita thai jaze ja, A pramANe tamArA "bhata bhu4 "paMcavizatividhaH pradezaH yethe ' paMcavidhaH pradezaH "no vAsyArtha thaze (taM) bheTalA bhATe (mA bhaNAhi) sAma na De hai (paMcaviho paeso) "paMcavidhaH pradezaH (bhraNAhi ) paraMtu Ama ho ( bhaiyatro paemro) maheza labhanIya che. (siya dhammapaso sitra adhammapadasro, khiya AgAsaparaso, siya jIvapraeso, siyakhaM trapaTho) dharma pradeza lanIya che, adharma pradeza laganIya che, Aza pradeza bhajanIya che, jIva pradeza bhajanIya che, skaMdha pradeza bhajanIya che, A 040 - Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 229 pradezahaSTAntena nayapramANam ayaM bhAva:-bhaktavyaH pradeza iti kathanena paJcapakAraka eva padezo bhAti, svastha padezasyaiva grahaNAt , parakoyapradezastu na gRhyate, tasyArthakriyAsAdhakatvAbhAvAdetanmatAnusAreNAsattvAditi / evaM vadantam RjuputraM sampati zabdanayo maNati-- yatva maNasi, bhaktavyaH pradeza iti, tama yujyate / kuno na yujyate ? ityAha-yadi tava mate bhaktavyaH pradezaH, evaM tarhi taba mate dharmapradezo'pi syAd dharmapradezaH, syAdadharmamadezaH syAdAkazapadezaH, sthAnIyamadezaH, sthAt skandhapadezaH / eka isakA yaha hai ki jaya 'bhaktavyaH pradeza:' aisA kahA jAtA hai, taba pradeza pAMca prakAra kA hI siddha hotA hai, kyoMki apane 2 pradeza kA hI isa kathana se grahaNa hotA hai| parasaMcAdhI pradeza kA nhiiN| kyoMki parasaMbandhI pradeza meM arthakriyA ke pratisAdhanasva kA abhAva hai| isaliye isa naya kI mAnyatAnusAra parapadeza asatarUpa hai / ( evaM vayaMtaM) isa prakAra kahanevAle (ujjusuyaM) RjumUtranaya se (saMraha) usI samaya (sahanayo bhaNaha) zandanaya ne kahA-(jaM bhaNasi bhAyanyo paeso taM na bhavaha) jo tuma 'bhaktavyaH pradezaH 'aisA kahate ho, vaha kahanA tumhArA ThIka nahIM banatA hai (kamhA) kyoMki (jaha bhaiyavyo paeso) yadi 'pradeza bhajanIya hai' aisA tumhArA mata ho to (1vaM te dhammapaeso visiya dhammapaeso siya adhammAeso, siya AgAsapaeso, siya jIva paeso siya khaMdhapaeso) isa prakAra ke mata se dharmAstikAya kA jo pradeza hai, vaha dharmAstikAya kA bhI ho sakatA hai, adharmAstikAya kA sana tAtparya yA pramANe cha , "bhaktavyaH pradezaH" mA zata apAmA mAtra che tyAre pradezanA prakAro paca ja che. Ama siddha thAya che. kemake AnAthI pAtapitAnA pradezanuM ja grahaNa thAya che. para saMbaMdhI pradezanuM grahaNa thatuM nathI kAraNa ke parasaMbaMdhI pradezamAM artha kriyA pratye sAdhakatatvane abhAva che. TamA bhATa mA nayanI mAnyatA bhuya 52 pradeza asat 35 cha. (evaM vayaMta) yA nArA (ujjusurya) *gusUtranayana (saMpai) te sabhaye (sahanayo bhaNai) zahanaye hai (ja bhaNasi bhaiyavvo paeso ta na bhavai) tame "bhaktavyaH pradezaH" mA 4 cho, to mAma yu yogya nathI (kamhA) . (jaibhaiyavyo paeso) ne pradeza sanIya cha, vA mAnyatA cha / (evaM te dhamma paeso vi siya dhammapaeso siya adhammaparaso, siya AgAsapaeso siya jIvapaeso siya khaMdhAeso) mA katanA bhatathA pAstiyanA 2 praza cha, ta mAstikAyane paNa thaI zake che, adhamatikAyano paNa thaI zake che, AkAzA Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 anuyogadvAra madharmapadezAdiSvapyekaikapazcavidhaH syAt , evaM cAnavasthA bhaviSyati / ayaM bhAvA-bhajanAyA aniyatatvAd dharmapradezaH kadAcid dharmapadezaH syAt kadAcidadhanapradezAdirapi syAt / evamadharmapadezadiviSaye'pi bodhyam / loke'pi dRzyate yathA devadattAdiH puruSaH kadAcid rAjJo bhRtyo bhavati kadAcidamAtyAdeH / itthaM bhI ho sakatA hai AkAzAstikAya kA bhI ho sakatA hai, jIvAstikAya kA bhI ho sakatA hai, skaMdha kA bhI ho sakatA hai / (adhammapaeso'pi siya dhammapaeso jAva siya khadhapaeso, bhAgAsapaeso'vi siya dhamma paeso jAva khaMghapaeso, vi siya dhammapaeso jAva khaMdhapaeso evaM te agavatthA bhavissai) adharmAstikAya kA jo pradeza hai, vaha bhI dharmAnikAyakA pradeza ho sakatA hai yAvat skaMdha kA pradeza ho sakatA hai| AkAzAstikAya jo pradeza hai, vaha bhI dharmAstikAya kA pradeza ho sakatA hai yAvat skaMdha kA pradeza ho sakatA hai| jIvAstikAya kA jo pradeza hai, vaha bhI dharmAstikAya kA pradeza ho sakatA hai yAvat skaMdha kA pradeza ho sakatA hai / isa prakAra hone se anavasthA-vAstavika pradeza sthiti kA abhaav-hogaa| isakA tAtparya yaha hai ki bhajanA ani. yata hotI hai| isaliye jo dharmAstikAya kA pradeza hogA-vaha adharmAsti. kAya Adi kA bhI ho jAvegA-isI prakAra jo adharmAstikAya AdikA pradeza hogA-vaha apane 2 astikAya kA hokara bhI anya kA bhI ho jAvegA-taSa jisa prakAra devadattAdipuruSa meM kadAcit rAjA ke sevaka stikAyane paNa thaI zake che. jIvAstikAyane paNa thaI zake che, sadhana paNa thaI cha. (adhammapaeso'vi siya dhammapaeso jAva siya khaMdhapaeso, AgAsapaesro 'vi piya dhammaparaso, jAva khaMdhapaeso jIvapaeso vi siya dhammapaeso jAva khaMdhapaeso evaM te aNavatthA bhavissai) adhatiyA 2 pradeza cha, te paNa dhamastikAyane pradeza thaI zake tema che yAvata skaMdhano pradeza thaI zake che. AkAzastine je pradeza che, te paNa dharmAstikAyane pradeza thaI zake che. jIvAtakAyane je pradeza che, te paNa dharmAstikAyano pradeza thaI zake che ya.vat skaMdhane pradeza thaI zake che, A rIte te anavarathAthIvAstavika pradezasthitine abhAva ja thaze. AnuM tAtparya A pramANe che ke bhajanA aniyata hoya che, ethI je dharmAstikAyane pradeza thaze, te adharmA. stikAya vagerene paNa thaI jaze. A pramANe je adharmAstikAya Adina pradeza thaze te pitApitAnA astikAyane thaine bIjAne paNa thaI jaze tyAre jema devadattAdi duSamAM kadAca rAjAnA sevaka hovAnI athavA kayAreka amAtya Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 229 pradezadRSTAntena nayapramANam 101 ca naiyasyAbhAvAttava mate'navasthA prasajyeteti, tasmAd mA bhaNa bhakta yA pradeza iti, api tu itthaM bhaNa 'dhamme parase se paese dham (dharma: pradezaH sa pradezI dharmaH) ityAdi / dharma: dharmAtmakaH pradezaH, sa padezo dharmaH / atredaM bodhyam-ayaM dharmAtmakaH pradezaH samastAdapi dharmAstikAyAdabhiH sanneva dhAtmaka ucyate na tu dharmAstikAyaikadezAbhinnaH san sakalajIvAstikAyaikadezabhinnajIvAtmakapradezavata / ataeva sa pradezo dharmaHmakaladharmAstikAyAdavyatirikta ucyate / ayaM bhAvaH-jIvAstikAye'nantajIvadravyANi parasparaM pRthagbhUtAni santi, ataeva ekahone para aura kabhI amAtya Adi ke lekhaka hone para nayatya nahIM banatA hai| usI prakAra pradeza meM bhI nai yasya kA aAva hone se tummAre mata meM anavasthA hogii| (taM. mA bhaNAhi bhaiyaco paeso) isaliye aisA mata kaho ki pradeza bhajanIya hai| kintu (maNAhi) aisA kaho (dhammepaese se paese, dhamme, ahamme parase se paese ahamme, AgAse paese se paese AgAse, jIve paese se paeMse no jIve, khaMghe paese se paese nokhaMdhe) ki jo pradeza dharmAtmaka hai vaha pradeza dharma hai / isakA tAtparya yaha hai-yaha dharmAtmaka jo pradeza hai vaha saMmasta dharmAstikAya se abhinna hokara hI dharmAtmaka kahalAtA hai| sakala jIvAstikAya ke ekadeza se abhinna hokara jIvAtmaka pradeza ke jaisA kaha lAnevAle dharmAstikAya ke ekadeza se abhima hokara vaha dharmAtmaka nahIM kahalAtA hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki-jIvAstikAya meM ananta jIva dravya paraspara jude jude haiM isaliye eka jIvadravya kA jo pradeza hai vaha samasta jIvA. vagaranA sevaka hovAthI niyatya banatuM nathI, tema pradezamAM paNa naiyatyanA abhAve tbhaa| mata bhuNa manavathA // G4-1 thaze. (ta bhaNAhi bhaiyavo paeso) meTA bhATa tameM bhAbha na ta pradeza namanIya che. paratu (bhaNAhi) mAma (dhamme paese se paese, dhamme, ahamme paese, se paese ahamme, AgAse paese se paese AgAse jIve paese se paese no jIve, khaMdhe parase se paese no khaMdhe) 2 pradeza yAtma cha. te pradeza 5 cha. mAnu tAt5 mA prabhAva che ke A dharmAtmaka je pradeza che te samasta dhamastikAyathI abhinna thaIne ja dharmAtmaka kahevAya che. sakala chavAstikAyanA ekadezathI abhinna thaIne javAtmaka pradezanI jema kahevaDAvanArA dharmAstikAyanA ekadezathI azinna thaIne te dharmAtmaka che tema kahI zakAya nahi. kahevAnuM tAtparya A pramANe che ke jIvAstikAyamAM anaMta jIva dravyo paraspara judA judA che. eTalA mATe eka a076 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anuyogadvArasUtre jIvadravyasya yA pradezo bhavati sa samastajIvAstikAyaikadeze vartamAna eva jIvAsmaka ucyate, atra dharmAstikAye tu ekameva dravyaM bhavati, ataH samastadharmAsti'kAyAdabhinna eva san tatmadezo dharmAtmako bhavati / itthaM ca sa pradezo dharma eveti / adharmAstikAyAkAzAstikAyorapi pradezaviSaye evameva vijJeyam , ubhayo. rapyekadravyatvAditi / tathA-'jIve paese se paese no jIve'-jIvaH pradeza: sa pradezo no jIvaH / samastajIvAstikAyaikadezo ya ekajIvo bhavati, tadAtmako ya ekapradezaH sa no jIvo bhavatItyarthaH / no zabdo'tra dezavacano natvamAravacanaH / ekanIvadrapasaMvandhinaH pradezasya ananta jIvadravyAtmakasamastajIvAstikAyavRttitvAstikAya ke eka deza meM vartamAna hotA huA hI jIvAtmaka kahalAtA hai| parantu aisI vyavasthA yahAM nahIM hai| yahAM to dharmAstikAya meM eka hI dravya hai-isaliye samasta dharmAstikAya. se abhinna hotA huA hI vaha usakA pradeza dharmAsmaka kahalAtA hai / isa prakAra vaha pradeza dharma hI hotA hai / adharmAstikAya evaM AkAzAstikAya ina donoM ko bhI pradeza viSaya meM aisA hI jAnanA caahiye| kyoMki ye donoM eka eka dravya haiN| 'jIve parase se paese no jIve' eka jIvAtmaka jo pradeza hai, vaha pradeza no jIva hai / arthAt samastajIcAptikAya kA ekedezabhUna jo eka jIva hai usa ekajIvAtmaka jo eka pradeza hai vaha no jIva hai / yahAM 'no' zabda abhASa kA vAcaka nahIM hai kintu ekadeza kA vAcaka hai| eka jIvadravya saMbandhI jo pradeza hai usa pradeza kI, anaMta jIva dravyAsmaka jo jIvAstikAya hai, usameM vRttitva kA abhAva hai| isaliye usa jIva dravyane je pradeza che, te samasta kavAstikAyanA eka dezamAM vidyamAna thaIne ja jIvAtmaka kahevAya che. paraMtu evI vyavasthA ahIM nathI. ahIM te mastikAmAM eka ja dravya che. ethI samasta dhamastikAyathI abhinna thaIne ja tene pradeza dharmAtmaka kahevAya che. A pramANe te pradeza dharma ja hoya che. adharmAhitakAya ane AkAzAstikAya eo ane pradeza viSayanA saMbaMdhamAM paNa evI rIte ja jANuM levuM joIe. kemake e ane eka dr0ye| che. "jIve paese se paese no jIve" se pAmA 2 pradeza che, te pradeza nejIva che eTale ke samasta chatrAstikAyanA ekadeza bhUta je eka jIva che, te eka chAtmaka je ekapradeza che te jIva che atre "nA" zabda hamabhAvavAcaka nathI, paraMtu ekadeza vAcaka che. eka jIvadravya saMbaMdhI je pradeza che, te pradezanA anata chavadvAtmaka je jIvAstikAya che, temAM Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 229 pradezadRSTAntena nayapramANam 603 bhAvAt nojIvatvaM bodhyamiti bhAvaH / evaM khaMdhe parase se pae se no khadhe'skandhaH pradezaH sa pradezo no skandhaH / anantaskandhAtmaka samasta skandhaika dezaka skandhavartinaH pradezaspa samastaskandhavRttitvAbhAvAd no skandhatvamiti bhAvaH / evaM vadantaM zabdanayaM samabhihataH = nAnArthaM samamirohaNAt samabhirUDo nayo bhaNati - yantra bhaNasi, - 'dhamme parase se pae se dhamme' ityAdi, tanna yujyate vaktum / kuto na yujyate vaktum ? ityAha- yaducyate- 'dhamme parase se parase dhamme' ityAdi / atra dharme pradezaH, dharmaH padezazceti dvividhacchAyAyAH saMbhavAt 'dhamme' iti saptamyantaM prathamAntaM vA padamiti saMdehaH saMjAyate / saptamyAM tatpuruSaH, vane hastIvanahastIeka pradeza ko no jIva kahA hai / 'khaMdhe parase se paese no khaMdhe' isI prakAra jo eka skandhAtmaka pradeza hai vaha no skaMdha hai / tAtparya yaha hai hai - ki anantaskandhAtmaka jo samasta skaMdha hai - pudlAstikAya hai usakA ekaMdeza bhUta jo eka skandha hai, usameM rahanevAle pradeza kA samasta skaMdharUpa pudlAstikAya meM rahanA nahIM hai-arthAt usakI usameM vRpti nahIM hai - isaliye eka skaMdhAtmaka pradeza ko no skaMdha kahA hai / ( evaM vayaMtaM saddanayaM samabhirUDho jaM bhaNai, jaM bhaNasi dhamme parase se parase dhamme jIve parase se pae se no jIve, khaMdhe parase se paese no khaMdhe- taM na bhavai kamhA ithaM khalu do samAsA bhavaMti taM jahAM-tappuri se ya kammadhArae ya-taM Na Najjadda kayareNaM samAse NaM bhaNasi kiM tappuriseNaM kiM kammadhAraeNaM) isa prakAra kahanevAle zabdanaya se samabhiru naya ne kahA- jo tuma kahate ho ki jo pradeza dharmAtmaka hai vaha dhrmaavRttitvanA abhAva che. ethI te eka pradezane nAjIva kahevAmAM Avela che; " khaMdhe parase se paese no khaMdhe" bhI prabhAthe le kheDa sundhAtma aheza che,' te nAdha che. tAtparya A pramANe che ke ana...taska dhAtmaka je samasta skaMdha che. pudgalAstikAya che, tenA eka deza bhUta je eka skaMdha che, temAM rahenAra pradezanu samasta skaMdha rUpa pudgalAstikAyamAM rahevu thatu nathI. eTale ke tenI temAM vRtti nathI. eTalA mATe eka skaMdhAtmaka pradezane nAskarSa vAmAM Ave che. ( evaM vayaMta sahanayaM samabhihRDho bhai, jaM bhaNasi - dhamme parase, se parase dhamme jIve parase se papase no jIve, khaMdhe papase se pase no khaMdhe -ta na bhavai kamhA itthaM khalu do samatA bhavaMti - tajahA - tappuri se ya kammadhArae ya ta' Na Najjai kayareNaM samAseNaM bhaNAsi kiM tatpuriseNaM ki kammadhAraeNaM) mA prabhA nAza rAya samabhi naye udhu-le tabhI hA cho ke je pradeza dharmAtmaka che, te dharmAstikAyarUpa che, yAvat je pradeza Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 anuyogadvArasUtre tivat saMbhAvyate / prathamAyAM nIlamutpalaM-nIlotpalamitivat karmadhArayazca / evaM cAtra tatpuruSakarmadhArayasamAsadvayasya saMdeho jAyate, tanna jJAyate, kaM saMmAsaM manasikRtya bhaNasi / yadi tatpuruSeNa bhaNasi tarhi evaM mA maNa / ayaM bhAvA-yadi tatpuruSasamAsaM manasi kRtya 'dhamme paese' iti saptamyA bhaNasi, tarhi dharmapradezayoH bhedaH prasajyeta, kuNDe badarANi itivata / atha karmadhArayeNa bhaNasi ? tarhi vizestikAyarUpa hai yAvat jo pradeza ekajIvAtmaka hai vaha pradeza no jIva haiM, jo pradeza eka skaMdhAtmaka hai vaha pradeza no skaMdha hai so yaha bAta tumhArI nahIM banatI hai| kyoMki 'dhamme paese' yahAM do prakAra kI ina padoM kI saMskRta chAyA honI saMbhAvita hai-eka 'dhameM pradezaH' aisI aura dUsarI 'dharmaH pradezaH aisI / isaliye 'dhamma' pada meM saMzaya hotA hai ki yaha pada saptamyanta hai yA prathamAnta hai / yadi ise saptamyanta pada mAnA jAve to, yahAM saptamI tatpuruSa samAsa honA cAhiye jaise bane hastI-vanahastI meM huA hai / yadi 'dhamme' pada ko prathamAnta mAnA jAtA hai to, prathamA meM nIlamutpalam-nIlotpalam ke jaisA karmadhAraya samAsa honA cAhiye / isa prakAra tatpuruSa aura karmadhAraya ye do samAsa hone kA saMdeha hotA hai / isaliye yaha patA nahI par3atA hai ki-'tuma kisa samAsa ko mana meM rakhakara 'dhambhe paese' aisA kaha rahe ho ?' (jaha tappuriseNaM bhaNasi. to mA evaM bhaNAhi aha kammadhAraeNaM bhaNasi to visesao bhaNAhi) yadi kaho ki hama tatpuruSa samAsa ko Azrita karake aisA salAma cha / pradeza kA che. 2 pradeza se dhAmA cha, Pek cha, ta mA tamAza pAta yogya tI nathI. bho "dhamme or ahI be prakAranI A padanI saMskRta chAyA saMbhavI zake tema che meM pradezaH" vI mana mI "dharmaH pradezaH" vI. methI "dhamme" A saMzaya upasthita thAya che ke A pada samyanta che ke prathamAna che je ) camasthata pada mAnavAmAM Ave che, ahI saptamI tapuraSa samAsa Aya bhaI 'vane hastI-vanahAtI" wi ye che. 'dhammeM" mAnta mAnavAmAM Ave to prathamAnta "nIlamutpalam nIlotpalam" A karmadhAraya samAsa cAgya kahevAya, A pramANe tapuruSa ane karma, , A bane samAsa thavAthI ahI saMdehAtmaka sthiti uptanna thAya che. vAta 258 yatA nathI , tama yA samAsanA sAdhAre "dhamme A 26||ch ? (jai tappuriseNa bhaNasi, to mA evaM bhaNAhi aha kammabhaNasi to visesao bhaNAhi) ne tame sema 4aa hai ame tasa5 rAjaya ethI pAraeNaM Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA Tauko sUtra 229 pradezadRSTAntaina nayaMpramANam 05 pato bhaNa-dhamme ya se paese ya se paese dhamme-dharmazca sa pradezazca sa pradezo dharmaH. ityAdi / itthaM ca saptamItatpuruSa sandeho na bhAti / atra dharmAtmaka pradezaH samasta stikAyAbhedena samAnAdhikaraNatayocyate, ataH pradezo'pi dhrmH| evam adharmAtmakaH pradezaH adharmaH, AkAzAtmakaH. pradezaH AkAza iti / tathAjIvazca sa madezazca sa pradezo no jIvA, skandhazca sa pradezazca sa pradezo no skndhH| ayaM bhAvA-ananta jIvAtmakasamastajIvAstikAyasyaikadeza eka jIvo bhavati, tasya pradezaH samastajIvAstikAyAda bhinna eva bhavati, ata: kahate haiM to aisA mata kahoM-tAtparya yaha hai ki yadi saptampanta tatpuruSa samAsa ko lekara 'dhamme parase' aisA kahate ho to dharma aura pradeza meM bheda prasakta hotA hai / jaise 'kuNDe badarANi' meM bheda hai / yadi karma dhAra ya samAsa ko Azrita kara kahate ho to aisA kaho ki 'dhamme ya paese ya se dhamme' isa prakAra se kahane para sasamI tatpuruSa samAsa kA saMdeha nahIM hotA hai / karmadhAraya samAsa meM dharmA. smaka jo pradeza hai usakA samasta dharmAstikAya ke sAtha abhedarUpa hone ke kAraNa samAnAdhikaraNa ho jAtA hai / isaliye pradeza bhI dhI. smikAyarUpa bana jAtA hai / isI prakAra (adharmAtmakaH pradezaH adharma:, AkAzAtmakApradezaH AkazaH 'jIvazca sa pradezazca sa pradezono jIvA skandhazca sa pradezazca sa pradezo no skandhaH) yahAM para bhI jAnanA caahiye| tAtparya kaha hai ki-'anantajIvAtmaka samasta jIvAstikAya hai usakA samAsanA AdhAre kahI rahyA chIe te A khabara nathI tAtparya e che ke a sabhyanta tatpuruSa samAsanA AdhAre "dhamme parase" yA to IA bhane pradezamA le prasasa thAya che. bha. "kuNDe badaraNi"bhA ha .. ta ma dhAraya samAsanA sAdhAre 4 ch| to mAma 'dhamme ya se ya se parase dhamme' rIte 4AthI sabhI tat535 samAsa viSa 2. unna thato nathI. karmadhAraya samAsamAM dhamAMtmaka je pradeza che. ka samasta dharmAstikAyanI sAthe abhedarUpa hovAthI samAnAdhikaraNa thai jAya che. eTalA mATe A pradeze paNa dharmAstikAyarUpa thaI jAya che. mA prabhAra (adharmAtmakaH pradezaH adharmaH, AkAzAtmakaH pradezaH AkAzaH jIvazva ma pradezazca sa prozo no jIvaH skandhazca sa 'pradezaca sa pradezo noskandhaH) ahIM paNa jANI levuM joIe. tAtparya A pramANe che ke "anaMta jIvAtmaka samarata jIvAstikAya che, tene ekadeza eka jIva che, tene je Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra sa no jIva isyucyate / evam anantaskandhAtmakamamastaskandhasyaikadezasya ekaskandhasya pradezaH samastaskandhabhinnatvAt noskandha inyucyate iti bhAvaH / evaM vadantaM samabhirUDhanayaM sammati evaMbhUtanayo bhaNati tvaM yad yad dharmAstikAyA. dikaM vastu bhagasi, tat tat sarvasamastaM kRtsnaM dezapadezakalpanArahitaM patipUrNam= AtmasvarUpeNAvikalam , niravazeSam ekatvAdavayavarahitam-ata ekagrahaNagRhI. tam-ekena grahaNena-nAmnA gRhItam abhihitam-ekAbhidhAnAbhidheyamasti, ata ekadeza eka jIva hai / isakA jo eka pradeza hai, vaha samasta jIvAstikAya se bhinna hI hotA hai| isaliye vaha nojIva kahA hai / tathA ana ntaskandhAtmaka jo samasta skaMdha hai usakA ekadeza ekaskaMdha hotA hai| se isa ekadezarUpa ekaskandha kA jo pradeza hai vaha samasta skandha se bhinna hone ke kAraNa nA skaMdha kahA gayA hai / (evaM vayaMta samabhirUr3ha saMpaha evaMbhUmo bhaNaha, jaM jaM bhaNasi taM taM savvaM kasiNaM paDipuNNaM niravasesaM egagahaNagahiyaM dese'vi me avanthU, paese'vi me avsthuu| se se tapaesadiTTateNaM se taM nayapramANe) isa prakAra kahanevAle samabhirUDhanaya se aba evaMbhUta naya ne isa prakAra kahA ki tuma jo 2 kaha rahe ho vaha 2 saba isa prakAra se kaho ki ye jo dharmAstikAyAdika haiM ve samasta haiM kRtsna deza, pradeza kI kalAno se vihIna hai, pratipUrNaAtmasvarUpa se avikala haiM, niravazeSa-eka hone ke kAraNa avayava rahita hai, aura eka grahaNa gRhIta haiM-eka nAma se kahe gaye haiN| isaliye ye saba ekavasturUpa hai bhinna 2 vasturUpa nahIM hai, aisA mata kaho ki, eka pradeza che, te samasta jIvAstikAya karatAM bhinna ja hoya che. ethI te "" jIva kahela che. temaja anaMta dhAtmaka je samasta sakaMdha che, tene eka deza eka skaMdha hoya che, te A eka dezarUpa eka kaMdhane je pradeza che, te samasta skaMdha karatAM bhinna hovAthI ane skaSa kahevAya che. "evaM vayaMta samabhirUDhaM saMpai evaMbhUo bhaNai, jaM jaM bhaNasi ta ta savva kasiNaM paDhipuNNaM niravasesaM egagahaNagahiyaM dese' vi me avatthU , parase'vi me avatthU se ta paesadiTuMteNa se tanayApamANe) bhApramANe naa2| samabhi30 nayane evabhUtanaye A pramANe kahyuM ke tame je kaMI kahI rahyA che, te evI rIte kaho ke A badhA je dharmAstikAyAdike che te samasta, kAna deza, pradezanI kalapanAthI vihIna che, pratipUrNa-AtamasvarUpathI avirala che, niravazeSa-eka hovAthI avayavarahita che. ane eka bahaNa grahIta thayelA che. Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 229 pradezadRSTAntena nayapramANam .607 evameva taddharmAstikAyAdikaM. maNa / pradezarUpatayA tu mA bhaNa / yato mama mate dezo'pi avastu-apadArthaH, pradezo'pyapadArthaH / akhaNDasyaiva vastunaH satvenopayogAt / atredaM bodhyam pradezapadezinau bhinnau vA aminnI ? yadi prathamaH svIkriyeta tarhi bhedenopalammaH prasajyeta, na caivmsti| athAbhedapakSaH svIkriyeta, tadA pradezapadezinoH paryAyatA prasajyeta, ekArthaviSayatvAt / na ca paryAyazabdaye pradezarUpa hai kyoMki mere siddhAntAnusAra jo vastu dezarUpa hai vaha ava. stuapadArtha-hai tathA jo pradezarUpa hai vaha bhI apadArtha hai / hama vastu ko khaMDarUpa nahIM mAnate-kintu akhaMDAtmaka vastu ko hI hamasat rUpa mAnate haiN|taatpry kahane kA yaha ki-'jaya hama isa prakAra se vicAra karate haiM ki, pradeza aura pradezI ye donoM Apasa meM bhinna hai yA abhina? to koI bhI vicAra yuktiyukta pratIta nahIM hotA jaise-yadi yahI mAnA jAve ki-'pradeza aura pradezI ye donoM bhinna haiM to, isa sthiti meM donoM kI svataMtrarUpa se upalabdhi honI cAhiye-parantu aisA hotA nahIM hai| pradeza vinA pradezI kI aura pradezI vinA pradeza kI trikAla meM bhI upalabdhi nahIM hAmI / yadi donoM kA abheda pakSa svIkAra kiyA jAve to isa sthiti meM pradeza pradezI meM paryAyazabdatA kI prasakti prApta hotI hai| kyoMki donoM kA viSaya eka pddegaa| kahane kA abhiprAya yaha hai ki jaba donoM sarvathA abhinna hoMge to jo artha pradeza zabda kA hogA vahI eTalA mATe e badhAM eka vasturUpa che. bhinnabhinna vasturUpa nathI. tame ema paNa kaho nahi ke A pradeza rU5 che kemake mArA siddhAnta mujaba je vastu dezarUpa che, te avastu-apadArtha che temaja je pradezarUpa che, te paNa apadArtha che. ame vasatune khaMDa rUpamAM jotA nathI, paraMtu akhaMDAtmaka vastune ja ame satarUpamAM mAnIe chIe. tAtparya A che ke jayAre ame A pramANe vicAra karIe chIe ke pradeza ane pradezI e bane paraspara bhinna che ke abhinna! te kaIpaNa vicAra ucita lAgatuM nathI. je ema ja mAnI levAmAM Ave ke pradeza ane pradezI e bane bhinna bhinna che te A sthitimAM banenI svataMtra rUpathI upalabdhi thavI joIe paraMtu Ama thatuM nathI. pradeza vagara pradezanI ane pradezI vinA pradezanI trikALamAM paNa upalabdhi thatI nathI. je banene abhedapakSa svIkAra karavAmAM Ave te A sthitimAM pradeza pradezamAM paryAya zabdatAnI prasakita upasthita thAya che kemake banene viSaya eka ja thaze. tAtparya A pramANe che ke jyAre sarvathA abhinna thaze te je Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 anuyogadvArasUtre yoyugapaducAraNaM yujyate, ekenaiva tadarthoktau dvitIyasya vaiyayAt / tasmAnmama mate kRtsnaM pratipUrNa niravazeSayevAbhidhAnAbhidheyamekameva vastu vidyate iti / tadevamete satanayAH svasvamata satyatAtipAdanaparAH parasparaM vipatipadyanne / evaM ca paraspara nirapekSatayA vartamAnA ete nayA durnayA bhavanti, tathAgatAdisamayavat / artha pradezI kA hogA aura jo artha pradezI kA hogA vahI artha pradeza kA hogA-jaise vRkSa aura pAdapa ye do zabda paryAyavAcI zabda hai, to ina donoM kA eka hI vRkSarUpa artha hotA hai| ataH jaba yahI bAta svIkAra kI jAvegI to phira do paryAya zabdoM kA yugapad uccAraNa karanA vyartha hogA kyoMki eka zabda ke uccAraNa se hI chitIyazabda ke artha kI pratipatti ho jAvegI / isaliye maiM to yahI mAnatA hUM ki 'ye dharmAdika vastue~ samastarUpa hai, deza pradeza kI kalpanA se rahita haiM, AtmasvarUpa se avikala haiM, eka hone ke kAraNa avayava rahita hai aura apane 2 eka 2 nAma se kahI gaI haiM / isaliye ye saba eka hI haiN| judI 2 nahIM haiM / isa prakAra ye sAtonaya apane.2 mata kI satyatA ke pratipAdana karane meM kaTibaddha rahate haiM / ata: Apasa meM eka dUsare naya ke mata se eka dUsare naya kI mata kI samAnatA nahIM milatI hai| isa prakAra ina meM vivAda banA rahatA hai| ye sAtoM naya jaba apane mata kI sthApanA meM eka dUsare naya kI apekSA nahIM rakhate haiM / taba ye tathA artha pradeza zabdane thaze, te ja artha pradezI zabdane paNa thaze, ane je artha pradezane thaze, te ja artha pradezano thaze. jema vRkSa ane pAda5 e banane paryAyavAcI zabda che, te e bannene eka ja vRkSarUpa artha hoya che. ethI jyAre eja vAta svIkAravAmAM Avaze te pachI be paryAya zabdonuM yugapada uccAraNa karavuM nirarthaka lAgaze. kemake eka zabdanA uccAraNathI ja bIjA zabdanA arthanI pratipatti thaI jaze. ethI huM te ema ja mAnuM chuM ke, "A dharmAdika vastuo samasta rUpa che, dezapradezanI kalapanAthI rahita che, AtmasvarUpathI avika che. eka havA badala avayavarahita che, ane potapotAnA eka eka nAmathI kahevAmAM Avela che ethI e sarve eka ja che, bhinnabhinna nathI. A pramANe eo sAte sAta naya pitapotAnA matanI satyatAne pratipAdita karavAmAM tatpara rahe che. ethI parasapara ekabIjA nayanA matamAM ekabIjAnA nayanA matanI samAnatA maLatI nathI. A rIte AmAM visaMvAditA banI rahe che. A sAte sAta naya jyAre pitAnA matanI sthApanAmAM ekabIjAnA nayanI Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 229 pradezadRSTAntena nayapramANam parasparamapekSya vartamAnA ete nayA: munayA bhavanti / etaiH parasparasApekSaiH samuditereva nayaiH sampUrNa jinamataM bhavati natvekaikAvasthASAm uktaJca "udadhAviva sarvasindhayaH, samudIstvapi nAtha / dRssttyH|| na ca tAsu bhavAn prazpate, pravibhaktAca saristrivodadhiH" ||iti|| eteSAM nayAnAM jJAnarUpatayA, jJAnasya ca guNatvena guNapramANe'ntIvo bhavati gata-bauddha-siddhAnta ke anusAra dunaya kahalAte haiM / paraspara sApekSavAda meM eka dasare ke siddhAnta kAvilApa nahI kiyA jAtA hai| vahA~ to 'vesA bhI hai aura aisA bhI hai' yahI bAta rahatI hai| isaliye ina nayoM kA sApekSasithati meM sunaya kahA gayA hai| ina sApekSa samuditanayoM meM hI sampUrNa jinamata pratiSThita hai| eka eka kI avasthA meM nahIM / uktaM ca karake jo kArikA likhI gaI hai usakA tAtparya yaha hai ki-'jisa prakAra se samudra meM samasta nadiyAM Akara milatI hai-- samAtI haiM-usI prakAra se he nAtha! Apa se samasta ekAntadRSTiyAMsamAI huI haiN| parantu una alaga rahI huI dRSTiyoM meM-mAnyatAo meM -Apa isa prakAra se nahIM dikhalAI dete heA ki jisa prakAra se bhinna 2 rahI huI nadiyoM meM samudra dikhalAI nahIM detaa| kahane kA niSkarSa yahI hai ki paraspara sApekSa nayasiddhAnta hI jaina siddhAnta hai aura nira. pekSa nayavAda mithyAvAda hai ? ye saba naya jJAnarUpa haiM aura jJAna AtmA kA guNa hai isaliye ina nayoM kA yadyapi jJAnaguMNa meM antarbhAva ho apekSA rAkhatA nathI tyAre A badhA gata-bauddha siddhAntanI jema na kahevAya che. paraspara sAmekSavAdamAM ekabIjAnA siddhAntane vilopa karavAmAM Avato nathI, tyAM te "Ama paNa che ane tema paNa che e ja siddhAnta rahe che. eTalA mATe A nAnI sApekSasthitimAM sunaya kahevAmAM Avela che A sApekSa samadita namAM ja saMpUrNa jinamata pratiSThita che. ekaekanI avasthAmAM nahi. ukta ca karIne je kArikA lakhavAmAM AvI che, tenuM tAtparya A pramANe che. ke "jema samudramAM samasta nadIe jaI maLe che, temaja he nAtha ! ApamAM camata ekAnta daSTie samAhita thayela che." paraMtu te bhinnabhinna rahelI daSTiemAM, (mAnyatAomAM) ApazrI jema judI judI nadIomAM samudranA darzana thatA nathI tema dekhAtA nathI. tAtparya Ama che ke paraspara sApekSa naya siddhAnta ja jaina siddhAnta che. ane nirapekSa nayavAda mithyAvAda che. A sarva na jJAnarUpa che ane jJAna AtmAne guNa che. eTalA mATe A sarva nA je ke jJAnaguNumAM antarbhAva thaI jAya che to e pratyakSa vagere pramANethI. je a0 77 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogabArasUtre tathApi eSo pratyakSAdipramANebhyo nayarUpatAmAtreNa pRthakmasiddhatvAd bahuvicAraviSayatvAd jinAgame pratisthAnamupayogitvAca pRthaguktiriti / prakRtamupasaMhannAhatadetat pradezadRSTAnteneti / anena prasthakAdidRSTAntatrayeNa nayamamANaM nirUpitamiti sUcayitumAha-tadetanayamamAgamiti / etad dRSTAntatrayamupalakSaNamAtram , jIvAdiviSayeSu sarvatra, nayavicArasya prastutatvAditi ||muu0 229 / atha saMkhyApamANaM nirUpayati mUlam-se kiM taM saMkhappamANe ? saMkhappamANe-aTTavihe paNNatte, 'saM jahA-nAmasaMkhA, ThavaNasaMkhA, davamaMkhA, ovammasaMkhA, parimANasaMkhA, jANaNAsaMkhA, gaNaNAsaMkhA, bhaavsNkhaa| se ki taM nAmasaMkhA? nAmasaMkhA-jassa NaM jIvassa vA jAva se taM naamsNkhaa| se kiM taM ThavaNasaMkhA ? ThavaNasaMkhA-jaNNaM kaTakamme vA jAtA hai phira bhI pratyakSa Adi pramANoM se jo inheM bhinna kahA gayA hai usakA kAraNa yaha ki eka to ye nayarUpa hai, dUsare bahuta vicAra ke ye viSaya haiM / tIsare jinAgama meM sthAna 2 para inakA upayoga huA hai| isa prakAra pradeza dRSTAnta se yaha nayasvarUpa kA nirUpaNa hai / prasthaka dRSTAnta se vasatidRSTAnta se evaM pradeza dRSTAnta se jo yaha naya svarUpa kA nirUpaNa khUtrakArane kiyA hai vaha kevala upalakSaNa mAtra hai kyoMki aise kaI dRSTAnta hai ki jina se nayoM ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ina nayoM jIvAdika padArthoM kA kyA svarUpa hai, yaha jAnA jAtA hai|suutr 229 // emane bhinna kahevAmAM Avela che, tenuM kAraNa e che ke eka te A badhA nayarUpa che, ane bIjI vAta Ama che ke e sarve ghaNuM vicAronA viSaya che. trIjI vAta A che ke jinAgamamAM ghaNuM sthaLe emane upaga thayela che. A rIte pradeza daSTAntathI A naya svarUpanuM nirUpaNa che. prasthaka dRSTAna thI vasati daSTAntathI temaja pradeza dRSTAntathI je A nayasvarUpanuM - nirUpaNa sUtrakAre karela che te phakta upalakSaNa mAtra ja che. kemake evA ghaNA daSTAnta che ke jemanAthI naya svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Avela che. A na 1 jIvAdika padArthonuM svarUpa kevuM che, A vAta spaSTa thAya che. sU. 22lA Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 230 saMkhyApramANanirUpaNam potthakamme vA jAva se taM tthvnnsNkhaa| nAmaThavaNANaM ko pai. viseso? nAma AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojA AvakahiyA vA hojaa| se kiM taM davasaMkhA? davasaMkhA-duvihA paNNatA, taM jahA-Agamao ya no Agamao ya jAvaM, se kiM taM jANayasarIra-bhaviyasarIravairittA davasaMkhA ? jANayasarIrabhaviyasarIra vaharittA davasaMkhA-tivihA paNNattA, taM jahA-egabhavie, baddhAue, abhimuhaNAmagotte y| egabhavie NaM bhaMte! egabhavietti kAlao kevaJciraM hoi? jahaNaNaM aMtomuhuttaM ukoseNaM puttvkoddii| baddhAuevaM bhaMte! baddhAuetti kAlao kevaJciraM hoi ? jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM puckoddiitibhaagN| abhimuhanAmagoetti kAlao kevacciraM hoi ? jahanneNaM evaM samaya ukoseNaM aMtomuhuttaM / iyANiM ko okaM saMkhaM icchai, tattha NegamasaMgahavavahArA tivihaM saMkhaM icchaMti, taM jahA-egamaviyaM baddhAuyaM abhimuhanAmagottaM c| umjusuo duvihaM saMkhaM icchai, taM jahA-baddhAuyaM ca abhimuhanAmagottaM ca / tiNi lahanayA abhimuhaNAmagottaM saMkhaM icchti| se taM jANayasarIrabhaviya. sarIravairitA dvsNkhaa| se taM no Agamao dabasaMkhA / se taM dvvsNkhaa|suu0230|| chAyA-atha kiM tat saMkhyAmamANam ?, saMkhyApramANam-aSTavidha prajJAvaM, tadyathA-nAmasaMkhyA, sthApanAsaMkhyA, dravpasaMkhyA, aupampasaMkhyA, parimANasaMkhyA, jJAnasaMkhyA, gaNanAsaMkhyA, bhAvasaMkhyA / atha kA'ptau nAmasaMkhyA ?, nAmasaMkhyAyasya khalu jIvasya vA yAvat sA eSA nAmasaMkhyA / atha kA'sau sthApanAsaMkhyA? Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre 1 sthApanAsaMkhyA-yatkhalu kASThakarmANi vA pustakarmANi vA yAvat sA eSA sthApanAsaMkhyA | nAmasthApanayoH kaH prativizeSaH 1, nAma yAvatkathika, sthApanA itvarikA vA bhavet yAvatkathikA vA bhavet / atha ko'sau dravyazaGkhaH 1 dravyazaGkho dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - Agamatazca no Agamatazca yAvat atha ko'sau jJAyakazarIra bhavyazarIvyatirikto dravyazaGkhaH 1, jJAya kazarIra bhavyazarIravyatirikto dravyazaGkhaH trividhaH prajJaptaH, tadyathA etramatriko badvAyuSkaH abhimukhanAmagotratha / ekabhavikaH khalu mahanta ! ekabhavika iti kAlataH kriyat ciraM bhavati 2, jaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNa pUrvakoTIm / baddhAyuSkaH khalu bhadanta ! baddhAyuSka iti kAlataH kiyat ciraM bhavati ? jaghanyena antarmuhUrtam utkarSeNa pUrva koTI tribhAgam / abhimukhanAmagotraH khalu bhadanta | abhimukhanAmagotra iti kAlataH kiyat ciraM bhavati ?, jaghanyena khalu ekaM samayam, utkarSeNa antarmuhUrtam / idAnIM ko nayaH kaM zaGkham icchati naigamasaMgrahavyavahArAH trividhazaGkham icchanti, tadyathA - ekabhavikaM baddhAyuSkam abhimukhanAmagotraM ca / RjumUtrako dvividhaM zaGkham icchati, tadyathAbaddhAyuSkaM ca abhimukhanAmagotraM ca / trayaH zabdanayAH abhimukhanAmagotraM zaGkham icchanti / sa eva jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyazaGkhaH / sa eSa no Agamato dravyazaGkhaH / sa eSa dravyazaGkhaH ||0 230 // TIkA - 'se kiM taM' ityAdi atha kiM tat saMkhyApramANam ? iti ziSyapraznaH / uttarayati - saMkhyApramANaMsaMkhyAnaM saMkhyA, saMkhyAyate 'nayeti vA saMkhyA, saiva pramANam - saMkhyApramANam / 612 isa prakAra nayarUpa pramANa kA nirUpaNa kara aba sUtrakAra saMkhyApramANa kA nirUpaNa karate haiM- 'se kiM taM saMkhaSpamANe' ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM saMkhaSpamANe ?) he bhadaMta ! vaha saMkhyA pramANa kyA hai ? saMkhyApramANa ATha prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA ) jaise (nAmasaMkhA, TavaNasaMkhA, danyasaMkhA, ommasaMkhA, parimANasaMkhA, jANaNAM saMkhA, gaNaNA saMkhyA, bhAvasaMkhA) nAmasaMkhyA, sthApanA saMkhyA, A pramANe nayarUpa pramANanu nirUpaNa karIne have sUtradhAra sakhyA prabhAtu ni35 re che:- 'se kiM taM saMkhApamANe' ityAdi 1 zArtha - (se kiM taM saMkhappamANe ?) he laData! te sadhyA prabhAtha zu ? saMkhyApramANunA ATha ahArI che. (taM jA ) ne maDe (nAmasaMkhA, ThavaNasaMkhA, davvasaMkhA, ovammasaMkhA, parimANasaMkhA, jANaNA saMkhA, gaNaNA saMkhA, bhAvasaMkhA) nAmasajhyA, sthApanAsaNyA, dravyasamyA, bhopabhyasacyA, pari 000 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogabaMndrikA TIkI sUtra 230 saMkhyApramANanirUpaNam aa 'saMkha' zabdena saMkhyAzaGkhayorubhayorapi grahaNam , dvividhAyA api cchAyAyAH saMbhavAt / athavA-anekArthakazabdavat 'saMkha' zabdasya saMkhyA zajazvetyarthadvayam / dRzyate ca anekArthaka go zabdasya pazubhUmgadiranekavidho'rthaH / uktaM cApi "gozabdaH pazubhUmyaMzuvAdvigarthapayogavAn / mandapayoge dRSTayambu-vajrasvargAbhidhAyakaH "||iti itthaM ca saMkhyA zaGkhayorubhayorapi 'sakha' zabdena grahaNAt atra nAmasthApanAdivicAre yatra saMkhyA zabdo yatra ca zazabdo ghaTate, tatra tatra sa sa eva zabdo grAhya iti / dravyasaMkhyA, aupamyasaMkhyA, parimANasaMkhyA, jJAnasaMkhyA, gaNanAsaMkhyA, bhaavsNkhyaa| vastu ke pariccheda kA nAma saMkhyA hai| athavA jisake dvArA vastu kA pariccheda kiyA jAve, usakA nAma saMkhyA hai saMkhyArUpa jo pramANa hai, vaha saMkhyApramANa hai| yahAM 'saMkha' zabda se saMkhyA aura zaMkha ina donoM kA bhI yahaNa huA hai / kyoMki isa zabda kI donoM prakAra kI saMskRta chAyA hotI hai / adhavA-aneka artha vAle zabda ke jaisA 'saMkha' zabda ke artha saMkhyA aura zaMkha ye do hote haiN| anekArtha go zabda ke pazu, bhUmi Adi aneka artha hote hai, yaha bAta to sarvadhijJa vidila hI hai| uktaMca karake.jo 'go-zabdaH pazubhUmyaMzu ispAdi zloka likhA hai, usakA tAtparya yahI haiM ki-go zabda itane artha kA vAcaka hai, isa prakAra saMkhyA aura zaMkha ina donoM kA bhI 'saMkha' zabda se grahaNa hone ke kAraNa yahAM nAma sthApanA Adi ke mANasaMkhyA, jJAnasaMkhyA, gaNanA saMkhyA, bhAvasaMkhyA. vastunA parichedanuM nAma saMkhyA che. athavA jenA vaDe vastu paricchedita karavAmAM Ave te saMkhyA kahevAya che. saMkhyArUpa je pramANa che, te saMkhyA pramANa che ahIM "saMkha zathI saMkhyA ane zaMkha e baMnenuM grahaNa karavAmAM AveluM che kemake A zabdanI saMskRta chAyA ane prakAranI thAya che athavA anekANe zabdanI jema "saMkha" zabdanA arthI saMkhyA ane zaMkha banane thaI zake tema che ane kArthaka ge' zabdanA pazu, bhUmi, vagere ghaNuM arthe thAya che e pAta savata cha. taya sIna 2 'go zabda' pazubhUmyaMzu' pore ad lakhavAmAM Avela che, tenuM tAtparya Ama che ke "ga" zabada ATalA badhA ane vAcaka che. A pramANe "saMkha' zabdanA saMkhyA ane zaMkha A bane artho grahaNa karavAmAM Avela che tethI ahIM nAma sthApanA AdinA saMbaMdhamAM vicAra karatAM A zabdathI je je sthaLe saMkha zabdane jyAM saMkhyA Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre taca nAmasaMkhyA sthApanAsaMkhyetyAdi aSTavidham / tatra nAmasaGlaza-yasya khalu jIvasya vA anIvasya vA jIvAnA vA anIvAnAM vA tadubhayasA vA tadubhayeSAM vA saMkhyA iti nAma kriyante sA bodhyA / tathA-sthApanAsaMkhyA-yatkhalu kASThakarmaNi vA pustakamaNi vA citrakarmaNi vA anyatrApi vA saMkhyeti sthApanA sthApyate sA sthaapnaasNkhyaa| bhAmasthApanayoH ko vizeSaH ? ityAha-nAma yAvavicAra meM ima zabda se jahAM saMkhyAzabda kA aura jahAM zaMkha zabda kA artha ghaTita hotAho arthAt lAgU paDatA ho vahAM 2 usa usa zabda kI yojanA kara lenI cAhiye / (se kiM taM nAma saMkhA) he bhadanta / nAmasaMkhyA kyA hai ? (nAma saMkho) nAma saMkhyA (jassa NaM jIvassa vA jAva se taM nAma saMkhA) jisa eka jIva kA athavA ajIva kA athavA aneka jIvoM kA yA ajIvoM kA athavA eka jIva ajIva donoM kA yA aneka jIva, ajIva ina donoM ko 'saMkhyA' aisA jo nAma rakha liyA jAtA hai, vaha nAmasaMkhyA hai| (se ki taM ThavaNAsaMkhA) he bhadanta ! sthApanA saMkhyA kyA hai ?(ThavaNAsaMkhA) sthApanA saMkhyA (japaNaM kaTTakamme vA) kASTha karma meM (potthakamme vA jAva se taM ThavaNasaMkhA) athavA pustakarma meM, yA kisI citra meM athavA aura bhI kisI vastu meM 'saMkhyA' isa rUpa se jo Aropita kiyA jAtA hai, vaha sthApanA saMkhyA hai| zaMkA-(NAmaThavaNAga ko paha viseso) nAma aura sthApanA meM kyA antara hai? artha ghaTita thatuM hoya tyAM saMkhyA artha temaja jyAM zaMkha artha ghaTita thato DAya tyAMza artha 42v| yogya che. (se kita nAmasaMkhA) 3 mata! nAma sadhyA cha ? (nAma saMkhA) nAma sadhyA (jassa gaM jIvastra vA jAva se taM nAma saMkhA) 2 me panu athavA ! ajIvanuM athavA ghaNA javAnuM athavA ghaNu jIva ajIva e manenuM 'saMkhyA' mA 2 nAma Pawanwi bhAva cha. nAma yA 2. (se ki ta ThavaNA saMkhA) 3 Ra! sthApanAcyA zu cha ? (ThavaNAsaMkhA) sthApanAsabhyA , (jaNaM kaTakamme vA) 4.74 mA (potthakamme vA jAva se ta ThavaNasaMkhA) athavA pustabhamAM mayA mitrama athavA gameta pastumA saMkhyA A rUpamAM je Arepa karavAmAM Ave che, te sthApanA saMkhyA che. Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 230 saMkhyApramANanirUpaNam skathikam , sthApanA tu itvarikA vA yAvatkathikA bhavati / nAmasaMkhyAsthApanAsaMkhyAviSaye vizeSabhAvanA nAmAvazyakasthApanAvazyakAnusAreNa krtvyaa| tathA dravyazaGkhaH AgamanobhAgamabhedena dvividhH| tatra noAgamato dravyazasvividho jJAyakazarIradravyazaGkhaH, bhavyazarIradravyazaGkhaH, jJAyakazarIramavyazarIravyatirikto dravyazazva / atra Agamato dravyazaGkha, no Agamato dravyazaGkhasyAdhabhedadvayaM ca dravyAvazyakasyeva vijJeyam / tRtIyabhedasya tato vilakSaNatvAta te vaktumupakramate-'se uttara--(NAma ? Avakahiya, davaNA ittariyA vA hojjA Avaka hiyA vA hojjA) nAma yAvatkadhika hotA hai tathA sthApanA isvarika bhI honI hai aura yAvat kathika bhI hotI hai / nAma saMkhyA evaM sthApanA saMkhyA ina donoM ke viSaya kA khulAzA artha aura bheda nAmaAvazyaka aura sthApanAAvazyaka ke anusAra samajha lenA cAhiye / yaha prakaraNa pIche spaSTa likhA jA cukA hai| (se ki taM davyasaMkhA !) he bhadanta ! dravyazaMkha kA kyA tAtparya hai ? uttara-(davyasaMkhA duvihA paNNattA) dravyazaMkha do prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaile (bhAgamo yano Agamao ya jAva) Agama dravya zaMkha aura no AgamadravyazaMkha / inameM no Agama kI apekSA se yazaMkha tIna prakAra kA hotA hai-eka jJAyaka zarIra dravyazaMkha, duum| bhApa zarIra dravya zaMkha, aura tIsarA jJAyakazarIra bhavyazarIra vyati. rikta dravya zaMkha / Agama kI apekSA se dravyazaMkha kA aura noAgama kI apekSA se dravyazaMkha ke prathama aura dvitIya bheda kA svarUpa dravyA zA-(NAmaThavaNANaM ko paiviseso) nAma sana sthApanAmAzAtazata cha ? uttara--NAma AvakahiyaM, TharaNA ittariyA vA hojjA AkahiyA vA hojjA) nAma. yAvathita DAya cha, tama / sthApanA 24 pa DAya che. ane yAvata kathita paNa hoya che. nAmasaMkhyA ane sthApanA saMkhyA A banne viSaya viSe artho ane bheda nAma Avazyaka temaja sthApanA Avazyaka mujaba samajI levuM joIe. A prakaraNa viSe pahelAM spaSTatA karavAmAM AvI che. teNe kita' davvasaMkhA ?) Bhata! dravya marnu zutAtparya cha / Gttara-(davvasaMkhA duvihA paNNattA) dravya nA me re| DAya che. ( jahA) 2 (Agamao ya no bhAgamao ya jAva) bhAdravya zapa ane noAgama dravyazakha AmAM AgamanI apekSAe dravyazananA traNa prakAro hoya che. jJAyaka dravyazakha, bhavya zarIra dravyazaMkha ane jJAyaka zarIra bhavya zarIra yatirikata dravyazakha. AgamanI apekSAe dravya zaMkhanA prathama ane dvitIya bhedanuM svarUpa draSAvazyakamAM pratipAdita thayela A prakAranI jema ja samajavuM Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 anuyogadvArasUtre kiM vaM' ityAdi / atha ko'sau jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikto dravyazaGkhaH ? davi ziva praznaH / uttarayati - jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikto dravyazaGkha strividhaH prajJaptaH, tadyathA - ekabhaviko vaddhAyuko'bhimukhanAmagotrazceti / tatra-yo jIvo mRtvA'nantarabhave zaGkheSUtpatsyate, satteSvava dvAyuSko'pi janmadinAdArabhya ekamavikaH zaGkha ucyate / tathA yaH zaGkhaprAyogyaM karma baddhavAn sa baddhAyuSkaH zaGkhaH / vazyaka meM pratipAdita inhIM prakAroM ke jaisA jAnanA cAhiye / aba noAgama dravyazaMkha kA jo tRnIya bheda hai, vaha ina se vilakSaNa hai / isaliye sUtrakAra use praznottara pUrvaka kahate haiM- (se kiM taM jANayasarIra'bhaviyasarIra varito davtrasaMkhA ?) he bhadanta ! jJAyakazarIra aura bhavyazarIra se vyatirikta jo dravyazaMkha hai, usakA kyA svarUpa hai ? uttara-- ( jANaya sarIrabhaviya sarIra vaha riptA davvasaMkhA tivihA paNNattA) jJAyaka zarIra aura bhavyazarIra ina donoM se vyatirikta dravya. zaMkha tIna prakAra kA kahA gayA hai (te jahA) usake ve prakAra isa prakAra se haiM - (ega bhavie, baddhAue, abhimuhaNAmagote ya-a 1) ekabhavika, ion abhimukha nAmagotra ! jo jIva marakara anantara bhava meM zaMkhaparyAya se utpanna hogA, vaha usa paryAya meM abhI taka abaddhAyuSka hai, to bhI jaba se vaha utpanna huA hai-tabhI se lekara vaha ekabhavika zaMkha kahalAvegA / tathA jisa jIva ne zaMkha paryAya meM utpanna karAne yogya karma kA baMdha kara liyA hai, aisA vaha jIva baddhAyuSka zaMkha kaha joie, have nAAgama dravyazakhane je tRtIya bheda che. te enA karatAM vilakSaNu che. yethI sUtrakAra tenA viSe praznottara pUrva 4 yaryA re che (se kiM taM jANayasarIramaviyasarI ravairittA davtrasaMkhA ?) he lar3aMta ! jJAya zarIra bhane bhavya zarIrathI vyatirikata je dravyazakha che, tenu svarUpa kevuM che ? tivihA paNNacA ) dravyaza'khanA traNu uttara- ( jANayasarIrabhatriya sarIravairittA jJAyaka zarIra ane bhaLya zarIra e bannethI praa| DevAmAM Ave che. (taM jahA ) tenA prakAre yA pramANe che. (ega bhavira, baddhAura abhimuhaNA magotte ya-a) the! lavi SaddhAyuS yAne khalibhuja nAma geAtra, je jIva maraNa pAmIne anatara bhavamAM zaMkha paryAyamAM utpanna thaze, ne za'kha paryAyamAM hajI sudhI amaddhAyu... che. chatAMe jyArathI te utpanna thayela che, tyArathI mAMDIne te ekavika kahevAze. temaja je jIve zaMkha paryAyamAM manna thavA ceAgya krama badha karela che, evA te jIva aMddhAyuSkazakha davvasaMkhA vyatirikta Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA. sUtra 230 saMkhyApramANanirUpaNam ... ... .....617' tathA ca-zaGkhapUtpatrasya yasya jIvasya nAmagotre-dvIndriyajAtyAdi nIcaigotrarUpe karmaNI jaghanyata ekena. samayena utkRSTato'ntarmuhUrtamAtreNaiva vyavadhAnAt abhimukhe-udayAbhimukhamApte nAmagotre karmaNI yasya so'bhimukhanAmagotraH zalA procyate / pUrvoktastrividho'pi bhAvazaGkhatAkAraNatvAt jJazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyazaGkha unyate / nanvevaM dvibhavikatribhavikAdirapi bhAvazaGkhatAkAraNatvAda dravyazaGkhatvena vaktavyastatkiniha ekavi evocyate ? iti cedAha-dvibhAvikAdi-- rativyavahitatvena bhAvazaGkhanAkAraNatvena nAzrIyate, tatkAraNatvAbhAvAttasya dravyaH laavegaa| zaMkha yoni meM jo jIva nikaTa meM utpanna hone vAlA hai arthAt usa jIva ke dvIndriya jAti AdirUpa. nAmarkarma evaM nIca gotrarUpa karma jaghanya se eka samaya ke bAda, aura utkRSTa se antarmuharta ke bAda udayAbhimukha honevAlA ho, aisA vaha jIva abhimukhanAmagotrazekha khlaavegaa| ye tInoM bhI prakAra ke jIva mAvazaMkhatA ke. kAraNa hone ke kAraNa jJazarIra aura bhavyazarIra ina donoM se vyatirikta dravya zaMkha kahe gaye haiN| - zaMkA--jisa prakAra Apane bhAvazaMkhatA ke kAraNa hone se eka bhadhika ko dravyazaMkha kahA hai-usI prakAra jo dvibhavika tribhavika Adi jIva haiM, use bhI bhAvazaMkhatA kA kAraNa hone se dravyazaMkha kahanA cAhiye thA, so aisA kyoM nahIM kahA ? yahAM to ekabhavika ko hI dravya zaMkha kahA hai| uttara--zaMkA ThIka hai, parantu hi bhavika Adi jIva ko jo dravyazaMkha nahIM kahA hai, usakA kAraNa yaha hai ki aisA vaha jIva bhASa kahevAze. zaMkha nimAM je jIva nikaTa bhaviSyamAM unna thanAra hoya temaja nIca gotra rUpa karma jaghanya karatAM eka samaya bAda ane utkRSTathI antarmuhuta bAda udayAbhimukha thanAra che ya, eve te jIva abhimukha nAma gotra zaMkha kahevAze. A traNe prakAranA ja bhAva zakhatAnA kAraNa havA badala zarIra ane bhavya zarIra e banethI vyatirita dravyazaMkha kahevAmAM AvyA che. s, zakA-jema ApazrIe bhAvasaMkhatAnA kAraNe eka bhavikane dravyazakha kahela che. temaja je dvibhAvika, trivika vagere jIva che, tene paNa bhAvasaMkhatA nA 12 dravyaza 43 4, 5'tu me DevAmA mAyunathA. sahI te ekabhAvikane ja dravyazaMkha kahevAmAM Avela che. " uttara-zaMkA barAbara che, paraMtu dvibhAvika vagere jIvane je dravyazakha kahevAmAM AvyA nathI, tenuM kAraNa A pramANe che ke "evA te jIve bhAva / a0 78 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EM.. .... A -... alamapi nAsti, o dvibhavikAdidravyazaGkhatvena nokta iti / ekamavikAdika trividho'pi zaGkhaH kAlatA kriyacciraM bhavatItyAha-egamavie NaM bhaMte ! ityAdi ekamavikaH khalu madanta ! zaGkhaH ekamavika iti vyapadezena kAlatA kiyaciraMka bhavati / uttarayati-jaghanyena antarmuhUtaM bhavati utkarSeNa pUrvakoTIm / ayaM mAvA zaMkhatA kA avyavahita kAraNa nahIM hotA hai / eka bhavika jIva hI bhAva khatA kA avyavahita kAraNa hotA hai| ataH use hI dravyazaMkha khaa| gayA hai| jIva marakara zaMkha kI hI paryAya meM utpanna honevAlA ho usI kA nAma eka bhavika dravyazaMkha hai / dribhavika Adi aise nahIM hote hai| kyoMki ve marakara zaMkha kI paryAya meM hI prathama bhavarUpa se utpanna nahIM hote. dusarI paryAya meM utpanna ho jAte haiM / isaliye unameM bhAvakhitA ke prati. kAraNatA nahIM bntii| aura isaliye unameM dravyazekhatA bhI. nahIM. kahI gaI hai| ekabhavika bhAdi jo tInoM prakAra ke ye khi. jIva haiM, unameM se jo (egabhavie Na bhaMte) he bhadanta ! jo ekabhASika jIba hai, vaha (egabhavietti) ekabhavika isa nAmavAlA (kAlao) kAla kI apekSA (kevacviraM bhavai) kitane samaya taka rahatA hai ? usara--(jahaNNenaM aMtomuhata ukkose NaM puSakoDI) eka. bhavika jIva ekamavika isa nAmavAlA jaghanya se to eka antaH muhUrta taka rahatA hai| isakA tAtparya yaha hai ki-'pRthivI Adi kisI che batAmAM ahita kAraNa thatA nathI. ekabhAvika jIva ja bhAva zapanA athavahita kAraNa hoya che. ethI tene ja drazaMkha kahevAmAM Avela che. je chavA maraNa pAmIne zaMkha paryAyamAM ja janma pAmanAra hoya tenuM ja nAma eka bhavika dravyazaMkha che dvibhAvika vagere evA hotA nathI, kemake teo maraNa pAmIne, zAkha paryAyamAM ja prathama bhavarUpamAM utpanna thatA nathI, paraMtu bIjI paryAyamAM upana thaI jAya che. eTalA mATe temanAmAM bhAvazaMkhatA pratye kAraNutA upasthita thatI nathI ane tethI ja temanAmAM dravyazaMkhatA paNa kahevAmAM AvI nathI. eka di pore 25 prazinI // zamalava cha, tamAmAthI (egamavie NaM bhaM) d!2 vi 71 cha, a (egabhavipatti) me sAnimaH pANA (kAlo) 4AsanA apekSA (kevaviraM bhavai) 32sA samaya sudhI 2 cha? uttara-(jAhaNNeNaM aMtomuhattaM ukeseNaM puvakoDI) Avidha 71 nAmavALe jaznanyathI te eka antarmuhurta sudhI rahe che ane utkRSTathI te eka Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6T21.- . 'S anuyagocandrikA TIkA sUtra 230 saMkhyApramANanirUpaNam pRthivyAyanyatamamave'ntarmuhUrta jIvitvA yo'nantaraM zarkeSutpadyate so'ntamuhUrtamekabhavikaH zaGkho bhavati / yastu jIvo matsyAyanyatamabhave utkRSTataH pUrvakoTi jIvi. vateputpadyate sa pUrvakoTiM yAvadekamavikaH zaGkha ucyate / atra antarmuhUrtAdapi hIna. jIvAnAmAyunAsti, ato jaghanyapade'ntarmuhUrttagrahaNaM kRtam / yastu jIva pUrva'koTayadhikAyuko bhavati, so'saMkhyAtavarSAyurukatvAd deveSvevotpadyate na tu gaha kheSu ataH pUrvakoTItyuktam / tathA-baddhAyukA kAlato jaghanyena antarmuhUrta ekabhava meM antarmuhUrta taka jIvita rahakara phira jo marate hI zaMkha paryAya meM utpanna ho jAtA hai, aisA vaha ekamadhika jIva antarmuhUrta taka eka bhavika zaMkha kahalAtA hai| tathA jo jIva matsya Adi kisI eka bhava meM utkRSTarUpa se eka pUrvakoTi taka jIvita rahakara maratehI zaMkha paryAya meM utpanna hotA hai vaha eka pUrva . koTi taka ekamavika zaMkha kahalAtA hai| jIvoM kI Ayu antarmuhUrta se kama nahIM hotI hai arthAt kama se kama Ayu jIvoM kI antarmuhUrta kI hotI hai isaliye jayanyapada meM antarmuhUrta kA grahaNa kiyA gayA hai| jo jIva pUrva korIse adhika AyuvAlA hotA hai vaha asaMkhyAMtavarSa kI AyudhAlA hone ke kAraNa marakara devaparyAya meM hI utpanna hotA hai zaMkha paryAya meM nhiiN| isaliye utkRSTapada meM pUrvakoTi rakhA gayA hai| (baddhAueNaM bhaMte ! mahAettikAlI kecciraM hoDa) he bhadanta ! jo ghaddhAyuSkajIva hotA hai, vaha 'yaha baddhAyuSka' isa nAma vAlA kaSa taka rahatA hai| THANKdhI 27 cha. mAtuM dic5 mA pramANe che... 'pRthivI gare / Hi mantakRta sudhI lavita 2DIna. 57 2 mRtyu Adiram - paryAyamAM utpanna thaI jAya che, evuM te ekabhAvika jIva antarmahatta. sudhI - eka bhavika zaMkha kahevAya che. tema ja je jIva matsya Adi keI eka bhavamAM utkaTa rUpathI eka pUrvakeTi sudhI jIvita rahIne mRtyu thatAM ja zaMkha paryAyamAM : panna thaI jAya che, te eka pUrvakeTi sudhI eka bhAvika zaMkha kahevAya che. jIvanuM : 'AyaSya antarmuhUrta karatAM kama hotuM nathI. eTale ke jIvanuM eAmAM - A AyuSya aMtarmuhUrtanuM hoya che. eTalA mATe jaghanyapadamAM antamahaMtanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. je jIva pUrvakeTi. karatAM adhika ': AyuSyavALo hoya che, te asaMkhyAta varSa jeTaluM AyuSya dharAvatuM hovAthI - satya pAmIne deva paryAyamAM ja utpanna thAya che. zaMkha paryAyamAM nahi eTalA bhoTa pahana ra zAma bhAva 2. (baddhAue NaM bhaMte / bakhAupa Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre bhavati, utkarSaNa pUrvakoTI tribhAgam / ayaM bhAvaH-jIvA anubhUyamAnasyAyuSo jaghanyato'nta mahaH zeSe eva AyurvandhaM kurvanti, utkRSTatastu pUrvakoTitribhAga evaM zeSe Ayurvandha kurvanti, na tu tataH parataH, ato baddhAyuSkasya jaghanyato'ntarmuhUrta mAtraM sthitiH, utkRSTatastu pUrvakoTotribhAgamiti / abhimukhanAmagotrasya jIvasya jaghanyakALamAzritya samayamAtrasthitiH utkRSTasamayamAzritya tu antarmuhUrtam / uttara-(jahaNNeNaM aMtomutta, ukkoseNaM puncakoDI tibhAga) baddhAyuSka jIva baddhAyuSka zaMkha isa nAmavAlA jaghanya se antarmuhUrta taka aura uskRSTa se eka koTipUrva ke tribhAga taka rahatA hai| tAtparya yaha hai ki-'mujyamAna Ayu jaghanya se antarmuhUrta jaya bAkI raha jAtI hai, taba jIva Ayu kA bandha karate haiM, aura bhujyamAna Ayu utkRSTa se japa eka pUrvakoTi ke tribhAga mAtra pAkI rahatI hai taba jIva Ayu kA bandha karate haiN| (abhimuha nAmagoe NaM bhaMte ! abhimuhanAmagoeti kAlo kevacciraM hoi?) abhimukhanAma gotra zaMkha he bhadanta ! abhimukhanAma gotra isa nomavAlA kAlakI apekSA kitane samaya taka rahatA hai ? . utsara-(jahaNaNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhatta) abhimukhanAmagotra zaMkha abhimukha nAma gotra isa nAmavAlA jaghanya se. to eka samaya taka aura utkRSTa se eka antarmuhUtaM taka rahatA hai / isakA ttikAlao kevacciraM hoi ?) B mahanta ! 2 maddhAyu.4 1 saya cha, al baddhayuSka che.( A nAmavALe kayAM sudhI rahe che? uttara-(jahaNNeNa aMtomuhuttaM, ukkeseNaM pudhakoDItibhAgaM) ddhAyu. 1 - baddhAyuka zaMkha A nAmavALo jaghanyathI antarmuhUta sudhI ane utkRSTathI eka keTi pUrvanA vibhAga sudhI rahe che. tAtparya A pramANe che ke bhujyamAna AyuSya jaghanyathI antarmuhUrta jeTaluM zeSa rahI jAya che, tyAre jIva Ayune baMdha kare che. ane bhUjyamAna AyuSya utkRSTathI jyAre eka pUrva rinA vibhAga 29 mAhI 23 tyAre 81 aayune| ma 2. cha. ami:: muhanAmagoe NaM bhaMte ! amimuhanAmagopati kAlao kevaciraM hoi ?) ali bhuma 1 nAma gotra zekha he bhadaMta! abhimukha nAma gotra A nAmavALA kALanI - apekSAe keTalA samaya sudhI rahe che? uttara-(jahaNeNaM ekkaM samayaM ukkoseNaM aMtomuhUtta) bhanibhuma nAma gotra zaMkha abhimukha nAma gotra A nAmavALo jaghanyathI te eka samaya sudhI ane utkRSTathI eka akhtamuhUta sudhI rahe che. AnuM tAtparya Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 230 saMkhyApramANanirUpaNam adaM bodhyam-AmimukhyaM tu samIpye satyevopapadyate, ato'bhimukhanAmagotrasya dravyazaGkhasya jaghanyataH eka samayam , utkRSTatastvantarmuhUta sthitiyoM dhyeti / uparinirdiSTAt kAlAMdanantaram ekamavikAdayastrayo'pi bhAvazaGkhatAM patipadyante iti / idAnI naigamAdi saptanayamadhye ko namaH trividhazakheSu ke zaGkhamicchati, tadAha naigamasaMgrahavyavahArAH sthUladRSTitvAt trividhamapi zaGkhamicchanti / dRzyate hi sthUlatAtparya yaha hai ki-'abhimukhatA samIpatA ke hone para hI banatI hai| isaliye abhimukha nAma gotravAle dravpazaMkha kI sthiti jaghanya se.. eka samaya kI aura utkRSTa se antarmuhUrta kI kahI gaI hai| ye ekapavika Adi dravyakha isa kahI huI sthiti ke bAda phira niyama se bhAvazaMkha pana jAte haiN| isa kathana kA tAtparya aisA hai ki-'ekabhAvikajIvadravya zaMkha jaghanya se antarmuhUrta taka aura utkRSTa se eka koTi pUrva taka rahatA hai, isake bAda vaha bhAvazaMkha bana jAtA hai arthAt zaMkha paryAya meM. ho jAtA hai / isaliye ekadhika kI dravyazaMkharUpa se rahane kI sthiti. pUrvokta jaghanya aura utkRSTa kahI gaI hai| isI prakAra se baddhAyuSka Adi meM bhI jAnanA cAhiye / (iyANi ko Nao ke saMkhaM icchada) aSa satrakAra yaha kahate hai ki sAtanayoM meM se kauna 2 sA naya ina tIna zaMkhoM meM kisa 2 zaMkha ko mAnatA hai-tattha gamasaMgahayavahArA tiviha maMkhaM icchati-taM jahAM egabhaviyaM, baddhAuthaM, abhimuhanAmagottaM ca) naigamanaya, saMgrahanaya, aura vyavahAra naya ye tIna naya sthUla dRSTivAle A pramANe che ke "abhimukhatA sAmipyane lIdhe ja thAya che ethI " - abhimukha nAma netravALA dravya zaMkhanI sthiti jaghanyathI eka samayanI mAM thI: mantabhuta . 28mI avAma mAvI . mA 55i: | bhavika Adi drazaMkha A kathita sthiti pachI pharI niyamAnusAra bhAjakha banI jAya che. A kathananuM tAtparya A pramANe che ke "eka bhAvika jIva dravya zaMkha jaghanyathI antamuhUrta sudhI ane utkRSTathI eka koTi pUrva thI rahe che. tyAra pachI te bhAva zaMkha banI jAya che. eTale ke.. zaMkha paryAyamAM parivartana thaI jAya che. eTalA mATe ekabhAvika jIvanI dravyazaMkha rUpa rahevAnI sthiti pUrvokata jaghanya ane utkRSTa kahevAmAM AvelI che. A prabhArI paddhAyu pore viSa pay oned a naye. (iyANiM ko No ke saM du93) have sUtrakAra sAta nAmAMthI kayA naya A traNa zakhamAMthI kayA bhAna . a vi thana re . (tattha NegamasaMgahavavahArA tivihaM saMkhaM icchati jahA egabhaviyaM baddhAuyaM, abhimuhanAmagottaM ca) naigamanaya, sapanaya, ane vyavahAranaya A traNe naye sthala daSTivALA hoya che, ethI e Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 636 anuyogabArasUtra Feo mAvikAryakAriNi kAraNe kAryopacAraM kRtvA itthaM vyapadizanti / yathArAjyA rAjakumAre rAnazabdavyapadeza, ghRtamakSepayogye ghaTe ghRvaghaTazabdavyapadeza kutrantIti / jupUtranayastu badAyuSkam abhimukhanAmagotraM ca zaGkhamicchati / ayaM mAtraH ayaM nayaH pUrvanayApekSayA vizuddhatvAdekamavikaM zaGkhamativyavahitatvenAvihote hai isaliye ye tInoM prakAra ke zaMkhoM ko mAnate haiN| yaha bAta dikhI jAtI hai ki-'jo sthUla dRSTivAle hote haiM ve Age honevAle kArya ke kAraNa meM kArya kA upacAra karake use usarUpa se.. vartamAna meM kaha madiyA karate haiM-jaise jo Age rAjA hone vAlA hotA hai, aise rAjaputra ko loka, vartamAna meM rAjA kaha dete haiM-jisa ghar3e meM ghRta rakhA jAne"vAlA hai usa ghaDe ko abhI se ghRta kA ghaDA kaha dete haiN| isI prakAra se egamAvika badAyUSka aura abhimukhanAmagotra ye tIna prakAra ke dravyazaMkhabhaviSya meM bhAvazaMkha hoMge-abhI to haiM nahIM parantu inheM abhI se mAvazaMkharUpa meM kahanevAle ye tIna naya haiM / isaliye ye tIna 'naya ina tInoM zaMkhoM ko mAnate haiM / (ujjusumo duvihaM saMkha icchAIse jahA baddhAuyaM ca abhimuhanAmagottaM ca) RjusUtra naya do prakAra ke zaMkha ko mAnatA hai| eka paddhAyuSka zaMkha ko aura dUsare abhimukha nAma gotrazaMkha ko / eka bhavika zaMkha ko nhiiN| kyoMki -paha:naya pUrvanayo kI apekSA vizuddha hotA hai-aura vartamAna samayavartI traNe prakAranA zAne mAne che. evuM jovAmAM Ave che ke je sthala daSTivALA hoya che, te bhaviSyamAM thanArA kAryane kAraNamAM kAryopacAra karIne tene te rUpamAM vartamAnamAM kahyAM kare che. jema koI bhaviSyamAM rAjA thanAra hoya te evA rAjaputrane leke vartamAnamAM rAjA kahetAM hoya che. je ghaDAmAM ghI bharavAnuM che, tene pahelethI ja ghUghaDe kahevA lAge che. A pramANe eka - bhavika bAyuSka ane abhimukha nAma gAtra A traNa prakAranA dravya zikha bhaviSyamAM bhAva zaMkhe thaze. atyAre te che nahi, paraMtu atyArathI ja emane bhAvazaMkharUpamAM kahenArA A traNa na che. dhA, mAtra traya nayemAtra zamona bhAna che. (ujjusao duviha saMkhaM icchaha-taM jahA baddhAuyaM ca abhimuha nAmage,ttaM ca" Y sUtranaya : me prakAranA zaMkhene mAne che. eka baddhAyuka zekhane ane bIjA abhimukhanAma gotra zaMkhane eka bhAvika zaMkhane te mAnatuM nathI. kema ke A naya pUrva - nonI apekSA vizuddha hoya che ane vartamAna samayavatI paryAyane ja grahaNa Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandikA TIkA sUtra 230 saMkhyApramANanirUpaNam mAsaGgabhayAgnecchati, ata etamayamate badghAyuSkAbhimucanAmagotreti zaGkadvayamitikA tathA-zabdasamabhirUdvaivaMbhUtAkhyAstrayaH zabdanayA RjumUtrApekSa pAgi vizuddhatvAta badAyuSkamapi ativyavahitaM manyate, ato'tiprasaGganivRtyarthamabhimukhanAmagotramekameva zaGkhamicchanti / prakRtamupasaMharannAha-sa eSa jJAyakazarIramavyazarIra vyatirikto davyazaka iti / itthaM no Agamato dravyazaGkhasya bhedayatrayamapi nirUpitamiti sUca, yitamAha-sa eSa no Agamato dravyaza iti / itthaM sabhedo dravyazaH marUpita iti pracayitumAha-sa eSa dravyazaGkha iti |mu0 230 // . . paryAya ko hI grahaNa karatA hai / isaliye ekabhavika kha ko nayA bhAva zaMkha ke prati ativyavahita hone ke kAraNa atiprasaMga ke mAya se svIkAra nahIM karatA hai / paddhAyuSka aura abhimukha nAma gotra ikhi ye bhAva ke prati ativyavahita nahIM haiM, kintu samIra haiN| isaliye inheM mAnatA hai| (tiNi saddanayA abhimuhanAmagottaM saMkhaM icchaMti), zabda samaMbhirUDha ora evaMbhUta ye tIna naya abhimukha nAmagotra zaMkha, mAnate haiM-do ko yahIM / ye naya RjumUtra naya kI apekSA..bhI. vizaddha hote haiM-isaliye inakI dRSTi meM baddhAyuSka zaMkha bhI bhASa zaMkha ke prati ati vyavahita haiM-sirpha eka abhimukhanAma gotra zekha nahI, isaliye ise hI ye zaMkha mAnate haiM / (se taM jANayasarIrabhaSiyanIravaDarittAdadhasaMkhA-seta no AgamaodavvasaMkhA-setaM dadhasakhA' prakAra se jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktadravyazaMkhoM ke ja che ethI ekabhAvikazakhane A naya bhAvazaMkha pratye ati avahita havA badala ati prasaMganA bhayathI svIkAra karatuM nathI. baddhAyuke 2 abhimukhanAmagotra zaMkha e bhAvazaMkhanI pratye ativyavahita kI pata sabhI5 methI memana mAne che...(tiNNi sahanayA abhimahata bAmagotaM sakha icchaMti) za, samali30 mana vasUta sA jo nayA abhimakha nAma gotra zaMkhane mAne che. bene nahi. A na Rju satra tapanI apekSA paNa vizuddha hoya che. eTalA mATe emanI dRSTie mahAyudhdha zakha paNa bhAva zaMkhanI pratye ativyavahita hoya che. phakta eka abhigama nAma mAtra nahi. methI UR 0 zo maan| . (settaM jANayasarIra bhaSiya sarIra vairittA davyasaMkhA se taM no Agama pro vvasaMkhA-se taM dadhasaMkhA) mAle, jJAyaphazarIra bhavya zarIra vyatirikta dravya zaMkhamAM svarUpanuM A kathana che ne Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AA ayanogadvArasUtre. svarUpa kA yaha kathana hai| no AgamakI apekSA dravya saMkha ke bhedoM kA isa prakAra kathana samApta hone para dravyazaMkha kA.svarUpa kathana samApta huaa| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne saMkhyA pramANa kA nirUpaNa prAraMbha hone kA kathana kiyA hai| isameM unhoMne yaha kahA hai ki saMkhyA pramANa-nAmasaMkhyA 1, sthApanAsaMkhyA 2, dravyasaMkhyA, 3, aupamyasaMkhyA 4, parimANa maMkhyA 5, jJAna saMkhyA 6, gaNanAsaMkhyA 7..aura bhAva saMkhyA8 ke bheda se ATha prakAra kA hotA hai / ATha meM tIna ke svarUpa kA varNana sUtrakAra yahAM karate haiM aura pAMca ke svarUpa kA varNana Age kreNge| inameM saMkhyA pramANa ke viSaya meM aisA kahA hai ki-'saMkha' yaha zabda saMkhyA aura zaMkha ina donoM kA bAcaka hotA hai| isaliye jahA~ para jina zabda kI ghaTanA se artha matIni hove vahAM para usa zabda kI ghaTanA karake vivakSita artha saMgata kara lenA caahiye| kisI bhI jIva athavA ajIva Adi padArtha ko saMkhyA aisA nAma rakhanA isakA nAma saMkhyA hai| kASTha karma Adi meM 'yaha saMkhyA hai' isa prakAra kI sthApanA karanA isakA nAma 'sthApanAsaMkhyA' hai nAmasaMkhyA aura. AgamanI apekSAe dravya zaMkhanA bhedanuM A pramANe vaktavya samApta thatAM dravya zaMkhanA rUpanuM kathana samApta thayuM che tema samajavuM. , 1 bhAvArtha -A sUtra vaDe sUtrakAre saMkhyA pramANanA nirUpaNarabhanuM kathana spaSTa karyuM che. AmAM teozrIe Ama kahyuM che ke saMkhyA pramANunaamsyaa ? sthApanA 2, dravya 5 // 3, mI5bhyasayA 4, parimANa: sabhyA 5, jJAnasa bhyA 6, ganAsa yA 7. ana sA saMkhyAnA bhedathI ATha prakAranuM che. AThamAMthI tranA rUpanuM varNana sUtrakAra ahIM kare che ane zeSa pAMcanuM varNana have pachI karaze. AmAM saMkhyA pramANanA saMbaMdhamAM Ama kahevAmAM AvyuM che ke "saMa' A pada zaMkha-paMkhyA ane zaMkha A bane arthone spaSTa kare che. ethI jyAM je zabaranI ghaTanAthI atha-pratIti hoya tyAM te zabdanI ghaTanA karIne virakSita arthanI saMgati besADI levI joIe. keI paNa jIva athavA ajIva Adi padArthanI saMkhyA evuM nAma rAkhavuM te nAmasaMkhyA kahevAya che. kASTha karma vageremAM "A saMkhyA che. A jAtanI sthApanA karavI tenuM nAma "rathApanA saMkhyA che" "nAma saMkhyA ane sthApanA saMkhyAmAM taphAvata che, te A Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadhandrikA TIkA sUtra 230 saMkhyApramANanirUpaNam sthApanA meM bheda hai aura vaha isa prakAra se hai ki nAma yAva. skathika hotA hai aura sthApanA ittharika bhI hotI hai aura yAvatkAdhika bhI hotA hai| isa viSaya kA spaSTIkaraNa nAma Avazyaka aura sthApanA Avazyaka ke prakaraNa meM pIche kiyA cukA hai / 'vyasaMkhA' ke vicAra meM 'saMkha' zabda artha saMkhyAparaka na lekara zaMkha paraka liyA gayA hai| Agama aura no Agama ke bheda se dravya zaMkha do prakAra kA kahA gayA hai| inameM Agama zaMkha aura no Agama zaMkha ke bhedarUsaMjJAyaka zarIra bhaya zarIra. zaMkha inakA svarUpa dravyAvazyaka ke prakaraNa meM kahe gayeM ina bhedoM ke anusAra hI jAnanA cAhiye / ina bhedoM se-jJAyakazarIra aura bhanyazarIra zaMkha se-bhinna dravya zaMkha ke ekabhaSika, baddhAyuka, abhimukha gotra ye tIna bheda haiN| jisa jIva ne utpana hokara abhI taka zakha paryAya ko Ayu kA Sandha to nahIM kiyA hai parantu marakara jise zaMkha kI paryAya meM utpanna honA avazya hai aisA zaMkha paryAya meM utpanna hone ke prathama bhava meM sthita jo jIva hai vaha ekabhavika zaMkha hai| isakI jaghanya sthiti aMgamuhUrta kI aura utkRSTasthiti ekakoTiM pUrva kI hai| badAyuSka zaMkha vaha jIva hai ki-jisane zaMkha paryAya meM utpana pramANe che ke nAma yAvaskathita hoya che. ane sthApanA Itarika paNa hoya che ane yAvakathita paNa hoya che. A viSe spaSTatA nAmaAvazyaka ane sthApanA mAvazyA prabhA pA 42vAmI mAvI cha. 'davvasaMkhA' nA vicAramAM saMkha' zabdane artha saMkhyA paraka levAmAM Avyo nathI. paraMtu Ane artha zakha-paraka levAmAM AvyuM che. Agama ane Agamana bhedathI dravya zaMkhanA be prakAra kahevAmAM AvyA che. AmAM Agama zakha ane Agama zaMkhanA bheda rUpa jJAyaka zarIra bhavya zarIra zakha-emana' svarUpa dravyAvazyakatAnA prakaraNamAM kathita bheda mujaba ja jANI leva raie. A bane-nAyaka zarIra ane bhavya zarIra zaMkhathI bhinna dravya zabanA eka bhavika, baddhAyuSya, ane abhimukha nAma gAtra A traNe bheda che. je jIve utpanna thaIne hajI sudhI zaMkha paryAyanI Ayune baMdha karyo nathI paraMtu maraNa prApta karIne je zaMkhanI paryAyamAM cokkasa utpanna thavAne che, e zakha paryAyamAM utpanna thavAnA pUrve prathama bhAvamAM sthita chava te ekabhAvika zaMkha che enI jaghanya sthiti aMtarmuhUnI ane utkRSTa sthiti eka kaTi pUrvanI che. te baddhAyuSya zaMkha te jIva kahevAya che ke a079 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 anuyogadvArasUtre atha aupasyasaMkhyAM nirUpayati mUlam-se kiM taM ovammasaMkhA ? ovammasaMkhA-cauvihA papaNattA, taM jahA-asthi saMtayaM saMtaeNaM uvamijai, asthi saMtayaM asaMtapaNaM uvamijjai, asthi asaMtayaM saMtaeNaM uvamijai, asthi asaMtayaM asaMtapaNaM uvmiji| tattha saMtayaM saMtapaNaM uvamijai, jahA saMtA arihaMtA saMtaehiM puravarahiM saMtapahi kavADehi saMtaehi vacchehi uvamijaMti, taM jahA-"puravarakavADahone kI Ayu kA bandha kara liyA hai| isakI sthiti jaghanya anta. muhUrsa kI aura uskRSTa ekakoTipUrva ke vibhAga pramANa hai / jisake bIndriya jAti AdirUpa.nAma karma aura nIca gAtrarUpa gotrakarma jaghanya se ekasamaya taka aura utkRSTa se antarmuhUrta taka udayAbhimukha nahIM hote haiM aisA vaha jIva abhimukhanAma gotra zaMkha hai| isakI jaghanya sthiti eka samaya kI aura aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| apanI 2 sthiti ke samApta hote ho ye saba bhAvazaMkha pana jAte haiN| naigamanaya, saMgrahanaya, aura vyavahAra naya ye tInoM naya isa tIno prakAra ke zaMkhoM ko mAnate haiN| Rju sUtranaya ekabhadhikazaMkha ke sivAya do prakAra ke zakhoM ko aura eka abhimukha nAmagotra zaMkha ko zabda, sama bhirUDha aura evaM bhUta naya mAnate haiM / sU0 230 // jeNe zaMkha paryAyamAM utpanna thavA jeTalA AyuSyane baMdha karI lIdhuM che. a nI sthiti jaghanya antarmuhurtAnI ane utkRSTa eka keTi pUrvanA tribhAga pramANa che. jenA dvIndriya jAti vagere rUpa nAma karma ane nIca gAtra rUpa gAtra kama jaghanyathI eka samaya sudhI ane utkRSTathI anamuM sudhI ulyAbhimukha thatA nathI e te jIva abhimukha nAmagotra zaMkha che. AnI janya sthiti eka samayanI ane utkRSTa sthiti atarmadUtanI che. potapotAnI sthiti pUrI thatAM ja A sarva bhAvazaMkha banI jAya che. naigamaya, saMgahana ane vyavahAranaya A traNe naya A traNe prakAranA zaMkhene mAne che. rAju sUtranaya ekabhAvika zakha sivAya be prakAranA zaMkhane ane ekaabhimukha nAmazetra zaMkhodI zabda, samadhirUDha ane evabhUta naya mAne che. prasUtra 230 | Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 231 aupamyasaMkhyAnirUpaNam - 627 vacchA phalihabhuyA duNduhitthnniygholaa| sirivacchAkayavacchA savve'vi jiNA cauccIsaM // 1 // " saMtayaM asaMtaeNaM uvamijai, jahA saMtAI neraiyatirikkhajoNiyamaNussadevANaM AuyAI asaMtaehiM paliovamasAgarovamehiM ubmijNti| asaMtayaMasaMtaeNaM uvamijai, taM jahA-"parijUriyaperaMtaM, calaMtabiTa pddtnicchiirN| pattaMbavalaNapattaM, kAlappattaM bhaNai gAhaM // 1 // jaha tubbhe taha amhe tubbhevi ya hohi hA jahA amhe / appAhei paDataM, paMDuyapattaM kisalayAgaM // 2 // Navi asthi vi ya hohI, ullAvo kisylpNddupttaannN| uvamA khalu esa kayA, bhaviyajaNa vibohaNaTAe // 3 // " asaMtayaM asaMtaehiM uvamijai, jahA :kharavisANaM tahA ssvisaann| se taM ovammasaMkhA ||suu0231|| chAyA-atha kA sA aupamyasaMkhyA ? aupamyasaMkhyA-catuvidhA prAptA, tadyathA-asti satkaM satkena upamIyate, asti satkam asatkena upamIyate, aba.sUtrakAra aupampasaMkhyA kA nirUpaNa karate haiM'se ki ta ovammasaMkhA ? ityAdi / zabdArtha--(se ki taM ovammasaMkhA ?) he bhavanta ! aupampasaMkhyA kA kyA tAtparya hai ? uttara--(ovanasaMkhA caumvihA paNNattA) aupampasaMkhyA cAra prakAra kI kahI gaI hai / (taM jahA) jaise-(asthi saMtayaM saMtaeNaM avami have sUtrakAra pamya saMkhyAnuM nirUpaNa kare che. "se ki taM oSammasaMkhA " ityAdi Avat:-(se kiM taM ovammasaMkhA ?) BRE! mo5bhya sadhyA tAtparya zuM che? uttara : (ovammasaMkhA caunvihA paNNattA) mo5bhyaH sadhyA yAra mAnI avAma mAvI che. (taM jahA) resa (batti saMvayaM sevaeNaM Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 anuyogadvArasUtre asti asatkaM saskena upamIyate, asti asataM asatkena upamIyate / tatra satka satkena upamIyate, yathA-santaH ahaMntaH sadbhiH puravaraiH sadbhiH kapATaiH satsu vakSaHsu upamIyante, tadyathA-puravarakapATavakSasaH paridhabhunA dundubhistnitghossaaH| zrIvatsAGkitavakSasaH sarve'pi jinaashcturvishti||1|| saskam asatkena upamIyate, yathA satkAni narayikatiyaMgyonikamanuSyadevAnAm AyuSkANi asatkai palyopamasAgaropamaiH upamIyante / asatkaM satkena upamIyate, tadyathA-parijIrNaparyantaM caLa dvantaM patanniHkSIram / patraM vyasanamApta kAlamAptaM bhaNati gAthAm // 1 // yathA yuSmAkaM tathA asmAkaM yUyamapi bhaviSyatha yathA vayam / saMdizati patat pANDukapatra kisalayebhyaH // 2 // nApi asti nApi ca bhaviSyati ullApaH kisalayapANDupatrANAm / upamA khalu eSA kRtA bhavikajanavivodhanArtham // 3 // asatkam asatkaH upamIyate, yathA kharaviSANaH tathA zazaviSANaH / sa eSA aupamyasaMkhyA 231 // TIkA-se ki taM ovammasaMkhA' ityAdi atha kA sA aupamyasaMkhyA ? iti ziSyapraznaH / uttarayati aupampasaMkhyAupamaiva aupamyam , saMkhyAnaM saMkhyA-vastuparicchedo vastunirNaya iti yAvat , aupamyena aupamya pradhAnA vA saMkhyA-aupamyasaMkhyA / iyaM ca upmaanopmeyyo| saccAsattAbhyAM caturvidhA bhavati / yathA-sad vastu satA vastunA upamIyate, sada stu asatA vastunA upamIyate, asad vastu satA vastunA upamIyate, asada vastu asatA vastunA upamIyate iti / tatra sad vastu satA vastunA upamIyate iti yadumijjai, asthi saMtayaM asaMtae NaM avamijjaha, asthi asaMtayaM saMtaeNaM udhamijjaha) jahAM sabastu sadvastu se upamita kI jAtI hai vaha aupaspasaMkhyA kA prathama prakAra hai| jahAM sabasu asabastu se upamita kI jAtI hai vaha aupamyasaMkhyA kA dvitIya prakAra hai / jahAM asamastu mastu se upamita kI jAtI hai vaha aupampasaMkhyA kAtRtIya prakAra hai| asthi asaMtayaM asaMtaeNa pravamijjai) jahAM asabastu asabastu se mita kI jAtI hai vaha aupampasaMkhyA kA cauthA prakAra hai| aupamya. jADa, asthi saMtayaM asaMtae NaM avamijjai, asthi saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai) sthA sadavatu sadu vastunI sAthe upamita karavAmAM Ave che, te opamya saMkhyAne prathama prakAra che. jyAM saduvatu asaduvastunI sAthe upamita karavAmAM Ave che te aupabhya saMkhyAne bIjo prakAra che. jyAM asadurasta vatanI sAthe upamita karavAmAM Ave che, te aupabhya saMkhyAne trIjo MIR(atthi asaMtayaM asaMtaeNaM avamijjai) rai masapAtu ma ratunI AAR Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 231 aupamyasaMkhyAnirUpaNam tam , tasya nidarzanamAha-yathA-santaH antiH sadbhiH puravaraiH sadbhiH kapATaiH satsu vakSaHsu upamIyante iti / yathA te upamIyante tathAha-'puravarakavADavacchA' ityAdi -ayaM bhAva:-sarve'pi caturviMzati jinAH puravara kapATavakSasaH-puravarasya-pradhAnanagarasya yaH kapATaH sa iva vakSo yeSAM te tathAbhUtA bhavanti / tathA-parighabhUjAHparighAkArabhubhayuktAH bhavanti / punazca-dundubhistanitaghopA bhavanti, dundubhinAdavad meghanirghopavaJca tIrthakRtAM svaro bhavatItyarthaH / tathA-caite zrIvatsAGkitavakSaso bhavanti-eSAM vakSaHsthaleSu zrIvatsacihnaM bhavatItyarthaH / atredaM bodhyam-yo hi tIrthakarAna svarUpato nizcinoti, sa tAn puravarakapATavakSaskatvAdinaiva nizcinoti puravarakapATAdinAmupameyabhUtA yadyapi vakSaHsthalAdayo bhavanti, tathApi vakSaH zabda kA artha upamA hai tathA vastu ke pariccheda kA nAma saMkhyA hai| upamA dekara vastukA nirNaya karanA athavA upamApradhAna jo vastu kA nirNaya hotA hai, vaha aupamyasaMkhyA hai / yaha upamAna upameya kI sattA aura asattA se pUrvoktarUpa meM cAra prakAra kA hotA hai| (nattha saMtayaM satae NaM uvamijjA, jahA-saMtA arihaMtA saMtaehiM puravarehiM saMtaehi kavADehiM saMtaehi vacchehiM uvamiti , taM jahA-puravarakavADavacchA phalihasuyA duMduhitthaNiyaghosA, sirivacchaMkiyavacchA save'Si jiNA ca uvvIsaM) inameM aupamya saMkhyA kA jo prathama prakAra hai vaha isa prakAra se hai jaise-arihaMta bhagavAn kA vakSasthala pradhAnanagara ke kapATa ke jaisA hotA hai / yahAM para caubIsa arihaMta bhagavaMta sadrUpa haiM aura puravara ke kapATa bhI sadrUpa hai / sadUpa kapAToM se ahaMta bhagavaMto ke vakSaH sAthe upamita karavAmAM Ave che te aupabhya saMkhyAne je prakAra che. opampa zabdane artha upamA che temaja vastunA paricchedanuM nAma saMkhyA che. upamA ApIne varastune nirNaya kare athavA upamA pradhAna je vAtane niza, hoya che, te pamya saMkhyA che. A upamAna upameyanI sattA ane sasattAthA pUrvarita 32 yAra mAnu yAya che. (tatya saMtayaM saMtaeNaM savamijjai jahA-saMtA arihaMtA saMtarahiM puravarehi kavADehi saMtati vacchehiM amijjati, taM-jahA,-puravara kavADaacchA phalihabhuyA sAhitthaNiyaghosA sirivacchaMkiyavacchA sanve'vi jiNA caudhvIsaM) AmAM je opabhya saMkhyAne prathama prakAra che te A pramANe che. jema ke arihaMta lAgavAnuM vakSasthaLa mukhya nagaranA kapATa jevuM hoya che. ahIM 24 ahita bhagavata sarUpa che ane paravaranA kapATa paNa sadarapa che sArUpa kapATAnI sAthe ahaMta bhagavaMtAnA vakSasthaLe upamita karavAmAM AvyA Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra sthalAdInAM tIrthakarAvinAbhUtatvAnedhUpamiteSu tIrthakarA apyupamitA eva bhavanti, ataeva 'saMtA arihaMtA saMtarahi-puravarehi' ityAdhuktam / itthaM cAtra upameyabhUtAnAM tIrthakRtApamAnena saMkhyA-nizcayo bhavatItyaupamyasaMkhyAtvaM bodhyam / iti prathamo bhaGgaH / atha dvitIyaM bhaGga nirUpayati-sad vastu asatA vastunA upamIyate / sthala ko upamita kiyA gayA hai| yahA~ kapATa upamAnabhUta haiN| aura ahaMta bhAvanoM kA vakSasthala upameyabhUta hai| isI prakAra se aisA kahanA ki ina ahaMta bhagavaMtoM ke bhuja parighA ke AkAra jaise hote haiN| inakA vakSaHsthala zrIvalsa se aGkita hotA hai| duMdubhi ke svara jaisA inakA nirghoSa hotA haiN| isakA tAtparya yaha hai ki jo vyakti tIrtha karoM ke vakSasthala Adi kaise hote hai ? isa yAta ko jAnanA cAhatA hai, vaha puravara kapATa Adi upamAnoM se unheM jAna letA hai| isa prakAra yadyapi upamAnabhUta puravara kapATa AdikoM se upameyabhUtala ye vakSaH sthala Adi haiM-phira bhI ye tIrthakara ke avinAbhAvI hone se unake upamita hone para tIrthakara bhI upamita ho jAte hai / isaliye 'saMtA arihaMtA, saMtaehiM puravareM hiM' ityAdirUpa se sUtrakAra ne kahA hai| isa prakAra yahAM upameyabhUta tIrthaMkaroM kA upamAnabhUta puravara kapATAdikoM se saMkhyA nizcaya-ho jAtA hai / yaha aupamyasaMkhyA kA prathama prakAra hai| aupampasaMkhyA kA jo 'saMtayaM asaMtae NaM uvamijjA' yaha dvitIya che. ahI: kapATa upamAna bhUta che ane ahaMta bhagavatenuM vakSasthaLa upameya thata che. A pramANe ja ema kahevuM ke A ahaMta bhagavaMtonI bhujAo parighAnA AkAra jevA hoya che. emanuM vakSasthaLa zrIvatsathI aMkita hoya che. daMdubhinA svara je emane nirdoSa hoya che. AnuM tAtparya A pramANe che ke je vyakti tIrthakaronA vakSasthaLa vagere kevAM hoya che? A vAta jANavA IcchatA hoya, te puravAra, kapATa vagere upamAnothI jANuM le che A pramANe je ke upamAna bhUta puravAra, kapATa vagerethI upameyabhUta A vakSasthaLa vagere che, chatAMe eo tIrthaMkaranA avinAbhAvI hovAthI tamanA pabhita thavAthI tI 42 5 5bhita tha ya cha. methI (saMtA arihaMtA, saMtarahiM puravarehiM) tyAli 35cI sUtrare ghucha. . pramANe ahI upameya bhUta tIrthakaranA upamAnabhUta puravAra kapATAkrikethI saMkhyA nizcita thaI jAya che A aupabhya saMkhyAne prathama prakAra che. pamya saMkhyAne 2 'saMtayaM asaMvae NaM uvamijjaI' mA bInane ra cha, ta cha Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 231 aupamyasaMkhyAnirUpaNam . 639' yathA-santi vidyamAnAni nairayikatiryagyonikamanuSyadevAnAm AyUMSi asadbhiH palyopamasAgaropamairUpamIyante / palyopamasAgaropamAdInAmasadvastutvaM yojanapramANapalyavAlAgrAdiparikalpanAmAtreNa prarUpitatvAd bodhyam / mahAnArakAdInA mAyumahattvasAdhakatvAdeSAM patyopamasAgaropamAdInAmupamAnatvaM bodhyam / .ti dvitIyo bhjH| atha tRtIyabhaGgamAha-asaddhastu satA vastunA upamIyate / tadAha-'parijUriyaperaMta' ityAdi / vasantasamaye parijIrNaparyantaM parijIrNa-paritaH samantAt jIrNatAM gataH paryantAparyantamAgo yasya tattathA-sakalAvayavatvena jIrNatAM mAtam, ata eva-caladvRttam-ntAd vicyuti prApnuvana , ata eva patatvRkSAradha: patana niHkSArampariNatatvAtkSIrarahitaM vyasanapAptaM vRkSaviyogAdirUpaH dukhaM prApta patraM kartR' kAlamAptam-vasantakAlasamutpannaM navaM patra pati gAyo. prakAra hai vaha isa prakAra se hai-(jahA) jaise (saMttAI nerayatirikkha. joNiyamaNussa devANaM AuyAI asaMtaehi paliovamasAgarovamehi ucamijjati) nAraka, tiyazca, manuSya, aura deva inakI Ayu palyopama pramANa evaM sAgaropama pramANa hai| isa kathana meM nairayika Adi jIvoM kI Ayu sadrUpa hai aura palyopama sAgaropama ye asadUpa haiN| kyoMki ye yojana pramANapalya meM sthApita kiye gaye vAlAgrAdi kI parikalpanA mAtra se parikalpita hue haiN| yahAM nArakAdikoM kI Ayuupameya aura palyopama sAgaropama Adi upamAna hai, kyoMki inake dvArA usakA mahattva sAdhita hotA hai / isa prakAra yaha dvitIya prakAra hai-tRtIya prakAra isa prakAra se haiM-(jahA) jaisA (taM jahA parijUriyaperaMtaM calaMtaviTa patanicchIraM, pattaM ca vasaNapatta kAlappattaM bhaNai gAha) asatayaM saMta jahA) 2ma hai (saMtaI neraiyatirikkhajoNiyamaNussadevANaM AuyAI asaMtaehi paliovamasAgarovamehiM uvamijaMli) nA24, tiya"ya, manuSya ane deva emanuM AyuSa palyopama pramANa ane sAgarepama pramANe che A kathanamAM narayika vagere jIvanuM Ayu sadvapa che ane pAyama sAgaropama e asarUpa che. kema ke eo jana pramANa patyamAM sthApita karavAmAM Avela bAlagrAdinI parikalpanA mAtrathI parilipata thayelAM che. ahIM nArakAdinuM AyuSa upameya ane papama sAgaropama vagere upamAna che kema ke emanA vaDe temanuM mahatva sAdhita thAya che. A pramANe A dvitIya 12 cha. tRtIya pra.2 mA prabhAva . (mahA) rema (taM jahA parijUriya peraMtaM calaMtabiTaM par3atanicchIraM, patraM ca vasaNapataM kAlappattaM bhaNai gAha) Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632. anuyogadvAra bhaNati / kAM gAthA bhaNati ? ityAha-'jaha tumbhe' ityAdi / yathA yUrya sampratisthaH tathA vayamapi purA'bhUma, yathA ca sammati vayaM svastathA yUyamapi bhaviSyatha, itthaM patat kimapi pANDakapatra kisalayebhyaH= navodgatapatrebhyaH 'appA he' iti saMdizati kathayati / saMpUrvaka diz dhAtoH 'appA' ityAdezo bhavati / ayaM bhAvaH-yathA. yUyaM sammati AraktasnigdharUpANi sukomaLAni sakalajananetrAnandadAyIni sthA, eNaM uvamijjai' yaha aupamya kA tRtIya prakAra hai-so isameM asamastu. sabastu se upamita huI hai-jaise-vasanta ke samaya purAne patte ne ki'jo sarva prakAra se bilakula jIrNa ho cukA hai, unTala se jo TUTa cukA hai, aura isI kAraNa jo vRkSa ke nIce paDA hubhA hai, jisakA sAra bhAga bilakula sUkha gayA hai, tathA vRkSa ke viyoga se jo asyanta duHkhI bana rahA hai, navIna patte se isa gAthA ko kahA-ki(jaha tumbhe taha amhe tumhe'vi ya ho hi hA jahA amhe appAhei par3ata, paMDuyapattaM kisalayA Na) jisa prakAra tuma. isa samaya ho hama bhI pahile aise hI the / tathA-isa samaya hama jaise ho rahe haiM tuma bhI Age calakara aise hI ho jAoge / isa prakAra se kisI girate hue purAne jIrNa patte ne navo. gata kisalayoM se khaa| yahAM 'saM' pUrvaka 'diz' dhAtu ko 'appAha' yaha Adeza huA hai / isaliye 'appAhei' kA artha 'saMdizati' hai tAtparya "asaMtayaM saMtaeNaM ubamijjaI" mA mii5bhyn| zrIna 2 cha. mAmA masa vastu saduvastu vaDe upamita karavAmAM Avela che. jema ke-vasantanA samayamAM je sarva rIte ekadama jIrNa thaI gayA che, DAMkhaLIthI je tUTI gayA che ane ethI ja je vRkSanI nIce paDela che, jene sAra bhAga sAva zuSka thaI gaye che, temaja vRkSanA vigathI je atIva duHkhI thaI rahyA che evA Hit na 5ina 0 4DI , (jaha tubbhe taha amhe tumhe 'vi ya he| hi ho jahA amhe appAhei paDataM, paMDuyapattaM kisalayANaM) re mAM tame atyAre cheame paNa pahelAM evA ja hatA. temaja A samaye ame je sthitimAM chIe, tame paNa eka divasa e sthitimAM Avaze ja. A pramANe kaI kharatA ja pAMdaDA e navadugata kisalane kahyuM. ahIM "saM' pUrvaka 'dira' yAtuna 'appAheha' mAheza thaye cha. me 'apa.heI' nA bhaya 'saMvizati cha. tAtparya bhAnu yA pramANe cha ? 9 pAMDa, napAna ultsi Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNam anuyogadhandrikA TIkA sUtra 231 aupamyasaMkhyAnirUpaNam tathA kyamapi Asma ! yathAca vayaM pANDurNAni itamabhANi kRntapacyutyA bhUmi luThitAni smastathaiva yUyamapi bhaviSyatha. anityatvAt sakalabhAvAnAm / ataH svasamRddhAvahaM bhAva paradurdazAyAM ca tappati anAdarabhAvazca na kadApi.kArya iti / nanu patrANi na kadAcidapi parasparaM jalarAnti ? ityAha-'Navi atthi' ityaadi| kisalayapANDupatrANAm ullApA parasparabhASaNaM nApi asti-vartamAnakAle kApi isakA yaha hai-ki purAnA pattA, navIna pattoM ko yaha zikSA de rahA hai-ki 'he navIna kisalayo! isa samaya tuma jisa prakAra Arakta snigdha rUpasaMpanna ho rahe ho tathA aspanna koSala dikha rahe ho, evaM sakalajanoM ke netroM ko lubhA rahe ho-yAda rakho hama bhI pahile aise the| devadavipAka ne hI Aja hamArI yaha dayanIya dazA banAdI hai. jo ima pANDavarNa aura niSprabha banakara vRnta secyuta hue hai, evaM bhUmi para paDa kara ghUla ghUsarita ho rahe haiN| AnevAlA bhaviSya-vizvAsarakho, tamheM bhIse hI banAkara choDegA / kyoMki duniyAvI koI bhI padArtha eka mI sthiti meM anitya hone ke kAraNa kabhI nahIM raha.sakatA hai| ata: samaya meM ahaMkAra aura paradurdazA meM usake prati anAdara bhAva kabhI nahIM karanA cAhiye / (Na vi asthi, Na vi ya ho hI ullAyo kisalayapaMDupattANaM, uvamA khalu esa kayA bhaviyajaNaviyohaNasAhasa sUtra pATha dvArA sUtrakAra yaha spaSTa karate haiM ki Upara jo pattoM paramapara saMlApa varNita kiyA gayA hai-kho aisA saMlApa unakA kabhI ne A zikhAmaNa Ape che ke navIna kisalayo! hamaNA jema tamaH Arakata, snigdha ane rUpasaMpanna cho temaja atIva komaLa lAge che. badhA lokonA netrane AkRSTa karI rahyA che, yAda rAkhajo ke ame paNa evA ja hatA. deva duvipAke ja Aje amArI A dayanIya hAlata karI nAkhI che. ne ame pAMDuvarNa ane niprabha thaIne vRtathI cuta thayA chIe, temaja Si para paDIne dhUli dhUsarita thaI rahyA chIe. tame amArI vAta cokakasa yAda rAkhaje ke eka divasa e Avaze ke tamane paNa samaya eva banAvI mUkaze. kema ke saMsAranI kaI paNa vastu anitya hovAthI eka sthitimAM rahI zake ja nahi. ethI svAkyudayamAM ahaMkAra ane para haIzAmAM tanA pratye anAhakamA pina rAma.. (Na vi asthi, Naviya hohI ullAbo kisalayapaMDupattANaM uvamA khalu ekha kayA bhaviyajaNa vibohaNadAe) mA sUtrapATha vaDe satrakAra A vAta spaSTa kare che ke ahIM je pAMdaDAonI vAtacIta varNavavAmAM AvI che, evI rIte te temanI vAtacIta kaIpaNa a080 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anuyogadvArasUtre 24 na bhavati, nAyice anAgatakAle'pi bhaviSyati / tathApi bhavyajanavibodhanArthAya vRkSapatrANAM samRddherasamRddhazca zravaNato bhavyAnAM sAMsArikasamRddhiSu virAMgo bhava. viMti hetoH khalaM eSA upamA kRteti / ayaM bhAva:- 'jaha tumbhe vaha amhe' ityatra kisalayapatrINAmavasthayoM pANDupatrAvasthA upamIyate / upamAnabhUtA kisalaMya. patrAvasthA tatkAle vidyamAnatvAt saMtI, upameyabhUtA pANDupatrANAM tathAvidhA'vasthA tu avidyamAnatvAdasatI / tathA-'tumbhe vi hohihA jahA amhe' ityatra pANDupatrAsasthA taskAlavartitvAt satI, kisalayAnAM tathAvidhA'vasthA tu bhaviSyakAla bhAvitvAt tatkAle'vidyamAnatvAdasatI / isthamasava satA upamIyate / iti tRtIyo hotA nahIM hai, kabhI hubhA nahIM hai aura na Age bhI hogA, parantu aisI jo upamA prakaTa kI gaI hai, vaha bhavyajanoM ko samajhAne ke liye hI prakaTa kI gaI hai| vRkSapatroM kI samRddhi aura aMsamRddhi ke zravaNa se bhanyajIvoM ko saMsArika samRddhi ke Upara cirAga mAtra jage kevala isI abhiprAya se yaha anyokti yahAM kahI gaI hai / 'jaha tumbhe taha amhe yahAM kisalaya patroM kI avasthA se pANDapana kI avasthA upamita huI hai| upamAnabhUna kisalayapatrAvasthA-laskAla meM vidyamAna hone se sadrUpaM hai aura upameyabhUta tathAvidha pANDupatrAvasthA avidyamAna hone se asaM. dhUpa hai| tathA 'tumbhe vi ahohi hA jahA amheM 'yahAM pANDupatrAvasthA tatkAlavartI hone ke kAraNa sadrUpa hai aura kisalayoM kI tathAvidha avasthA bhaviSyat kAlaghartI hone ke kAraNa tatkAla meM maujUda na hone se asadrUpa hai| isa prakAra asat sat se upamita huA divase saMbhavI zake ja nahi, AvI vAtacIta na kaI divase thaI che, ne have pachI keIpaNa divase thaze, paNa ahIM je upamA prakaTa karavAmAM AvI che, te bhayaMjanAne samajAvavA mATe ja prakaTa karavAmAM AvI che, vRkSapatronI samRddhi ane A saMmRddhinA zravaNathI bhavya jIvone sAMsArika samRddhi vize je vizagaMbhAva utpanna thAya phakta te mATe ja A anyokti ahI kahevAmAM bhAbI cha, 'jaha tunbhe taha amhe' mI sayapatrAnI avasthA 13 pAMDapanI avasthA upamita thayelI che. upamAnabhUta kisalayapatrAvasthA-tatkAlamAM hovAthI sadarUpa che, ane upameyata tathAvidha pAMDapatrAvasthA avidyamAna pAyA asa635 che. malA 'tubbhe vi ahohi hA jahA amhe' hI pAMDupatrAvasthA tatkAlavatI hovAthI sAdurUpa che ane kisalayonI tathAvidha avasthA bhaviSyat kAlavatI hovA badala tatkAlamAM vidyamAna na hovAthI asadurUpa che. A pramANe asat sat vaDe upamita thayela jANavuM joIe, Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 232 parimANasaMkhyA nirUpaNam bhaGgaH / atha caturthamaGgamAha - 'asaMvayaM asaMta hiM' ityAdi / asad vastu asaddhi vastubhirupamIyate / yathA - kharaviSANaM tathA zazaviSANamiti / atropamAnabhUtaM kharaviSANaM kAlatraye'pyasattvAdasat, upameyabhUtaM zazaviSANamapi kAlatraye'pyasavA dasat / itthaM cAtra asatA asadupamIyate / iti caturtho bhaGgaH / prakRtamupasaMharannAha - saiSA aupamyasaMkhyeti / / sU0231 // I - atha parimANa saMkhyAM nirUpayati mULam - se kiM taM parimANasaMkhA ? parimANasaMkhA - duvihA paNNattA, taM jahA - kAliya suyaparimANasaMkhA diTTivAya suyaparimANasaMkhAya / se kiM taM kAliyasuyaparimANasaMkhA ? kAliya jAnanA cAhiye / caturtha bhaMga isa prakAra se haiM- isameM 'asaMvayaM asaMtahiM ucamiu taha' asadrUpa padArtha asadUra padArtha se upamita huA hai| (jahA) jaise - (khara visANaM tahA basavisANaM) khara ( gadhA ) viSANa (zrRMga) haiM-vaise hI zazaviSANa ( zazalAke zrRMga) hai / arthAt kharaviSANa ke jaise zazaviSANa haiM / isa vAkya meM upamAnabhUta kharaviSANa hai, so the trikAla meM bhI va viziSTa na hone ke kAraNa asadrUpa hai aura upameyabhUta jo zazaviSANa hai ve bhI kAlatraya meM asatva viziSTa hone ke kAraNa asadrUpa haiN| isa prakAra asat se asat upamita huA jAnanA vyAhiye| yaha caturthabhaMga hai / (setaM ommakhA) isa prakAra se yaha aupamyasaMkhyA kA nirUpaNa jAnanA cAhiye // 0 231 // caturtha bhAMga mA prabhAve che. bhAbhAM 'asaMtayaM asaMtapahiM utramijjai' masahUisa pahArtha asa635 mahArtha vaDe uyamita thayela che. (jA) nema hai (khara visrANaM tahA sasavisANaM) para (garhala) nA viSANu (Ja) che, tevA G zaza viSANu (zazalAnA zrRMge) che. eTale ke khara viSANunI jema zaviSANu che. A vAkayamAM upamAnabhUta bhaviSANu che, te e trikALamAM paNa sarva viziSTa nahAvAthI masarUpa che. ane upameyanUna je viSANuM che, te paNa kAlatrayamAM asatva viziSTa hAvA badaa asarUpa che. A pramANe 'ahIM' asathI asat upamita thayela jANavuM joie. A caturthAM laga che. ( se taM obammasaMkhA) mA prabhAye yA auSabhyasa bhyAlu nizpakSa ho | sUtra 231 // . Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra suthaparimANasaMkhA-aNegavihA paNNatA, taM jahA-pajavasaMkhA, akkharasaMkhA, saMghAyasaMkhA, payasaMkhA, pAyasaMkhA, gAhAsaMkhA, silogasaMkhA, veDhasaMkhA, nijjuttisaMkhA, aNuogadArasaMkhA, uddesagasaMkhA, ajjhayaNasaMkhA, suyakkhaMdhasaMkhA, aMgasaMkhA / se taM kaaliysuyprimaannsNkhaa| se kiM taM diTThivAyasuyaparimANasaMkhA? diTrivAyasuyaparimANasaMkhA-aNegavihA paNNatA, taM jahA-pajja. vasaMkhA jAva aNuogadArasaMkhA, pAhuDasaMkhA, pAhuDiyAsaMkhA, pAhuDapAhuDiyAsaMkhA, vtthusNkhaa| se taM dittttivaaysuyprimaannsNkhaa| se taM parimANasaMkhA / se kiM taM jANaNAsaMkhA ? jANaNAsaMkhA-jo jaM jANai, taM jahA-ladaM saddio, gaNiyaM gaNio, nimittaM nemittio, kAlaM kAlaNANI, vejjayaM vejjo| se taM jANaNAsaMkhA ||suu0232|| chAyA-atha kA sA parimANasaMkhyA ?, parimANasaMkhyA-dvividhA prajJaptA, tadyathA-kAlikazrutaparimANasaMkhyA dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA ca / atha kA sA kAlikazrutaparimANasaMkhyA 1, kAlikazrunaparimANa saMkhyA-anekavidhA majJaptA, tadyathA-paryAyasaMkhyA, akSarasaMkhyA, saMghAtasaMkhyA, padasaMkhyA, pAdasaMkhyA. gAthAsaMkhyA, zlokasaMkhyA, veSTasaMkhyA, niyuktisaMkhyA, anuyogadvArasaMkhyA, uddezakasaMkhyA, adhyayanasaMkhyA, zrutaskandhasaMkhyA, agasaMkhyA / sA epA kAlikazrutaparimANasaMkhyA / atha kA sA dRSTibAdazrutaparimANasaMkhyA? dRSTivAdazratapari. mANasaMkhyA-anekavidhA prajJaptA, tadhayA-payevasaMkhyA yAvat anuyogadvArasaMkhyA. mAbhRtasaMkhyA, mAbhRtikAsaMkhyA, prAbhRtamAbhUtikAsaMkhyA, vastusaMkhyA / sA eSA dRssttivaadshrutprimaannsNkhyaa| sA eSA parimANasaMkhyA / atha kA sA jJAnasaMkhyA yo yat jAnAti, tadyayA-zabdaM zAbdika: gaNitaM gaNikA, nimittaM naimittikA, kAlaM kAlazAnI, vaidyakaM vaiyaH / sA eSA jJAnasaMkhyA // 232 // Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 232 parimANasaM khyAnirUpaNam TIkA- 'se ki taM' ityAdi - 'atha kA sA parimANa saMkhyA ?' ivi ziSyapraznaH / uttarayati parimANasaMkhyAsaMkhyAyate 'nayeti saMkhyA, parimANarUpA = paryavAdirUpA saMkhyeti samAnAdhikaraNasamAsaH / sA ca kAlikazrutaparimANasaMkhyA dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA ceti dvividhA / tatra kAlika zrutaparimANa saMkhyA- paryavasaMkhyA akSarasaMkhyA- ityAyaneka vidhA / tatra - paryavasaMkhyA - paryavA:= paryAyAH dharmA iti yAvat, tadrUpA saMkhyA / aba sUtrakAra parimANa saMkhyA kA nirUpaNa karate haiM'se kiM taM parimANa saMkhA - ityAdi / . zabdArtha - (se kiM taM parimANasaMkhA ?) he bhadaMta | usa parimANasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? (parimANasaMkhA duvihA paNNattA) 637 2. uttara - parimANa saMkhyA do prakAra kI kahI gaI hai / (taM jahA ) jaise (kAliyasuparimANasaMkhA, diDivAyasupaparimANasaMkhA ya) eka kAlikazrutaparimANa saMkhyA, dUsarI dRSTivasdanaparimANasaMkhyA paryava adirUpa saMkhyA kA nAma parimANasaMkhyA hai| (se kiM taM kAliyasuyaparimANasaMkhA ? ) he bhadaMta ! kAlikazrutaparimANasaMkhyA kyA hai ? have sUtrakAra parimANu saMkhyAnuM nirUpaNa kare che.-*se kiM taM parimANasaMkhA' ityAdi / uttara- (kAliyaparimANasakhA aNegavihA paNNatsA) kAlika zrutaparimANa saMkhyA aneka prakAra kI kahI gaI hai / (taM jaha1) usake ve prakAra ye haiM- (pajjavasaMkhA, avarasakhA, saMvAyasaMkhA, payasaMkhA, pApa zabdArtha -- (se kiM taM parimANasaMkhA 1) he mahaMta / te parimANu sa'NyAnu' sva35 Thevu che ? (parimANasaMkhA duvidhA paNNattA) uttara--parimANu sakhyA e prakAranI vAmAM bhAvI che. (ta jahA ) prema (kAliyayaparimANasaMkhA, diTThavAyasuyaparimAgasaMkhA ya) me abibhuzruta parimANusakhyA, khIjI daSTitrAzrutaparimANu khyA paOva vagere rUpa sakhyAnu nAma parimANusamyA che. (se kiM taM kAliya supaparimANasaMkhA 1) De aData aSizrutaparimANusamyA zu che ? Gttara-- (kAliyayaparimANasakhA aNetavijha paNNatA) avizrutaparimANusauMkhyA ane! ahAranI uDevAmAM AvI che. (taM jahA) tenA ahA thA prabhA che. (pajajanasaMkhA, akbara saMkha', saMbAyasaMkhA, payasaMkhA, pAyasaMkhA, gAi saMkhA, Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra sA ca kAlikazrune anantaparyAyAmikA, ekaikasyApyakArAdhakSarasya tadamidheyasya ca jIvAdivastunaH pratyekamanantaparyA gatvAt / evamanyatrApi bodhyam, parantu akSarasaMkhyAdayaH saMkhyeyA vodhyA:, tathAhi-akSarasaMkhyA-akArAdhakSararUpA saMkhyA AkArAdhakSarANAM saMkhyeyatvAdakSarasaMkhyA'pi saMkhyeyA bodhyaa| saMghAtasaMkhyA dvathAcakSarasaMyogarUpA, dvayAyakSarasaMyogAnAM saMkhyeyatvAdepA saMkhyeyA / padasaMkhyA-padaM saMkhA, milogasaMkhA, veDhasakhA, nijjuttisaMvA, aNu bhogadArasaMgvA, uddesagasaMkhA, ajjhAyaNasaMvA, sukkhaMghasaMkhA, aMgasaMkhA,-se taM kAliyA sughaparimANa saMkhA) paryavasaMkhyA, akSarasaMkhyA saMghAtasaMkhyA, padasaMkhyA, pAdasaMkhyA gAthAsaMkhyA, zlokasaMkhyA, veSTasaMkhyA, niyuktisaMkhyA anu yogadArasaMrUpA, uddezakasaMkhyA, adhyayanasaMkhyA zrutaskandhasaMkhyA, agasaMkhyA / inameM 'paryava' nAma 'paryAya' athavA 'dharma' kA hai / isa rUpa jo saMkhyA hai, vaha 'paryavasaMkhyA hai| yaha paryavarUpa saMkhyA kAlikazata meM anaMtaparyAyAtmaka hai| kyoMki eka eka akAra Adi akSara ke tathA inake vAcyarUpa jIvAdivastu ke pratyeka ke anantaparyAya hote haiM / isI prakAra se anyatra bhI samajhanA cAhiye / parantu jo akSara saMkhyAdika haiM, ve anaMta nahIM hai, saMkhyAta hai / AkAra Adi akSararUpa saMkhyA kA nAma akSarasaMkhyA hai| soye akAra Adi akSarasaMkhyAta haiM, isaliye akSarasaMkhyA bhI saMkhyAta hai| dvayAdiakSaroM ke saMyoga kA nAma saMghAta silogasatA, veDhasakhA, nijjattisa khA, aNuogadArasakhA, uddesagasaMkhA, ajjha yaNakhA, suvakkhadhamakhA, AgasakhA, se taM kAliyasuyaparimANasakhA) 5 sayA, akSarasabhyAsAtasayA, yasa cyA, pAbhyA, gAthAsa pyA, kasaMkhyA, veSTasaMkhyA, niryukitasaMkhyA, anugadvArasaMkhyA uddezakasaMkhyA, adhyayanasacyA, zruta-5saya A1 syA, mAmA 'paryava' nAma 'paryAya' mathavA 'dharma' nu cha. // 35mA 2 sadhyA cha, paryavasaMkhyA ' che. mA paryavarUpa saMkhyAkAlikazratamAM anaMta paryAyAmaka che. kemake eka eka akAra Adi akSaranA temaja emanA vAyarUpa jIvAdivasunA dareke darekanA anaMta paryAye hoya che. A pramANe bIjI paNa samajI levuM joIe. paraMtu je akSarasaMkhyAdika che. te anaMta nathI, saMkhyAta che. akAra Adi akSara rUpa saMkhyAnuM nAma akSarasaMkhyA che. te A AkAra Adi akSara saMkhyAta che, ethI akSarasaMkhyA paNa saMkhyAta che. dvayAdi akSaranA sAganuM nAma saghAta che. A saMghAta rUpa je saMkhyA che, te saMghatasaMkhyA che. hayAdi akSarano saMga saMkhyAta che, ethI A paNa sarakhyAta che. Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 232 parimANasaMkhyAnirUpaNam. .639 suptiGantAdirUpam tadrUpA-saMkhyA, padAnAM saMkhyeyatvAttadrUpA saMkhyA'pi sNkhyeyaa| pAdasaMkhyA-pAdA:- gAthAdicaturthAzarUpAH, tadrUpA saMkhyA, pAdAnAM saMkhyeyavAtatsaMkhyApi sNkhyeyaa| mAthAsaMkhyA-gAthA prAkRtacchandovizeSarUpA, tadrapA saMkhyA, gAthAnAM saMkhyeyatvAttA saMkhyA sNkhyeyaa| zlokasaMkhyA-zlokAanuSTubAdi chandorUpastadrUSo saMkhyA zlokAnAM saMkhyeyatvAttadrUpA saMkhyA'pi saMkhyeva / evaM veSTasaMkhyA niyuktisaMkhyA, anuyogadvArasaMkhyA, uddezakasaMkhyA, adhyayanasaMkhyA, zrutaskandhasaMkhyA, agasaMkhyA ca saMkhyeyA, veSTakAdInAM sNkhyeyhai| isa saMghAtarUpa jo saMkhyA hai vaha saMghAtasaMkhyA hai| chayAdiakSarI kA saMyoga saMgcyAta hai isaliye yaha bhI saMkhyAta hai| subanta ninnarUpa pada hotA hai| isa padarUpa saMkhyA . kA nAma padasaMkhyA hai| padoM ke saMkhyAna hone se sadUpa saMkhyA bhI saMkhyAta hai| gAthA Adi kA jo caturtha aMza hai, usakA nAma 'pAda' hai| isa pAdarUpa saMkhyA ko nIma pAMda saMkhyA hai| pAda saMkhyeya hote haiM isaliye pAdapa saMkhyA bhI saMkhyAta hai| prAkRtabhASA meM likhe gaye chaMdavizeSa kA nAma 'gAyA hai| iMsa gAthArUpa saMkhyA kA nAma 'gAthA' saMkhyA hai| ye gAthAe~ saMkhyAta hotI haiM, isaliye gAthArUpa sakhyA bhI saMkhyAta hai| anuSTup Adi chandoMrUpa zloka hotA hai| ye zloka saMkhyAta haiN| isaliye isarUpa saMkhyA bhI saMkhyAtahI hai| isI prakAra se veSTasaMkhyA, niryAktisaMkhyA, anuyogadvArasaMkhyA, uddezakasaMkhyA adhyayanasaMkhyA, zrutaskaMdhasaMkhyA, aGgasaMkhyAM ye saSa bhI saMkhyAta hI haiN| kyoMki ye veSTakAdi saMkhyAta sumanta ane tigatarUpa pada hoya che. A padarUpa saMsthAnuM nAma padasaMkhyA che. pada saMprakhyAta hovAthI tadurUpa saMkhyA paNa saMkhyAta che. gAthA vagerene je caturtha aMza che. tenuM nAma "pAda' che A pAdarUpa saMkhyAnuM nAma pAdasaMkhyA che. pAda sapaeNya hoya che, eTalA mATe pAdarUpa saMkhyA paNa saMkhyAta che. prAkatabhASAmAM lakhAelA chaMda vizeSanuM nAma jAthA che. A gAthArUpa sadhyAna nAma 'gAthA' sadhyA cha. mA gaayaa| sabhyAta kAya ,, methI gAthArUpe saMkhyA paNa saMkhyAta che. anuSku vagere cha rUpa leka hAtha che. A zloka saMkhyAta che. ethI A rUpa saMkhyAta ja che. A pramANe venTasa khyA nikita saMkhyA, anuyAgadvAra saMkhyA uddezaka saMkhyAM, adhya yana sayA, zruta dhanyaI, sabhya mA sapatha sabhyAta kemake A veSTakAdi saM yAta hoya che. lekhakanAma chavizeSanuM che, nikSepa Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArastre tvAt / tatra-veSTakAH chandovizeSarUpAH / niyuktayA nikSepa niyuktaya upo. dghAtaniryuktayaH sUtrasparzaniyuktayazceti trividhAH / anuyogadvArANi-vyAkhyopAyabhUtAni saspadamarUpaNatAdIni upakramAdIni caa| uddezakA adhyayanAMza vizeSaH / adhyynm-shaastraaNshvishessH| zrutaskandha = adhyayanasamUhAtmakaH zAstrAMzaH aGgam-AcArAGgAdikam / itthaM kAlikazrutaparimANasaMkhyA nirUpiteti sUcayitumAha-'saiSA kAlikazrutaparimANasaMkhyeti / tathA-dRSTibAda zrunaparimANasaMkhyA'pi paryavasaMkhyA yAvadanuyogadvArasaMkhyA pAbhRtasaMkhyA prAbhRtikAsaMkhyA hote haiM / veSTaka nAma chaMdavizeSa kA hai| nikSepa niyuktiupodghAta. niyukti, aura sUtrasparzaniyukti ke bheda se niyuktiyAM tIna prakAra kI hotI haiM / vyAkhyA ke upAyabhUta jo saspadaprarUpaNatA Adi haiM ve, athavA jo upakrama Adi hai, ve 'anuyogahAra' hai / adhyayanoM ke aMza vizeSa kA nAma uddezaka hai' zAstra ke aMzavizeSa kA nAma adhyayana' hai| adhya. yanoM ke samUharUpa zastrAMza kA nAma 'zrutaskandha' hai| AcArAGgA Adi AgamoM kA nAma 'aMga' hai| isa prakAra se 'yaha. kAlika zrutaparimANasaMkhyA kyA hai ? yaha samajhAyA hai| atha dRSTivAda parimANasaMkhyA kyA haiM? yaha kahate hai-(se kiM taM diTTivAyaparimANa saMkhA ?) he bhadanta ! dRSTivAdaparimANasaMkhyA kyA hai ? utara-diTTivAyatupa primaannsNkh| aNevihA paNNattA) dRSTi vAdazruna parimANasaMkhyA aneka prakAra kI kahI gaI hai- (taM jahA) jaise (pajjavasaMkhA jAva aNuogadArasaMkhA, pAhuDasaMkhA pAhuDiyAsaMkhA, paahuniryukti upadravAta niryukita ane sUtrasparza niyukitanA bhedathI niyukitanA traNa prakAre che. vyAkhyAnA upAyabhUta je satpada prarUpaNutA vagere che. te athavA te ja upakrama vagere che te anugadvAra che. adhyayananA aMza vizeSatuM nAma 'deza' cha. zAsanA azavizeSanu nA. 'adhyayana' che. sadhya. yunenA samUhurUpa zAstrAMzanuM nAma zratakadha' che. AcArAMga vagere AgamanuM nAma "aMga che. A rIte kAlizruta saMkhyA zuM che? te samajAvavAmAM Ayu cha. ripAI paribhAya yA zu ? viSa 4 che. (se ki va vihibAyaparimANasakhA 1) ta pAI paribhASya sa jyA zu. 1 Gttara--(diTTivAyasuyaparimANamakhA aNegavihA paNNattA 1) pAha zruta parimANusa-yA 2nI avAmA mApI che. (ta jahA) ma (pajjavasaMkhA jAna aNuyogadArasakhA, pAhuDasanA, pAhuDiyAsakhA pAhuDapAhuDiyA ON Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 232 parimANasaMkhyAnirUpaNam prAbhRtamAbhRtikAsaMkhyA vstusNkhyetynekvidhaa| paryavasaMkhyAdhanuyogadvArasaMrupAntA pUrvavad bodhyA: / prAbhRtAdayaH pUrvAntargatAH zrutAdhikAravizeSAH / saiSA dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA bodhyA / prakRtamupasaMharabAha-saiSA parimANasaMkhyeti / atha jJAnasaMkhyA nirUpayati-atha kA sA jJAnasaMkhyA ? iti ziSya praznaH / uttarayatijJAnasaMkhyA-jJAnarUpA saMkhyA-jJAnasaMkhyA, sA ca yo yajjAnAti tadrUpA bodhyaa| ayaM bhAva:-yo devadattAdiryacchabdAdikaM jAnAti, sa devdcaadistjjnyaankaanucyte| atra DapAhuDiyAsaMkhA, vatthusaMkhA) paryavasaMkhyA, yAvat anuyogadvAra saMkhyA, prAbhRtasaMkhyA, prAbhRtikAlakhyA, prAbhRtaprAbhRtikAsaMkhyA, aura vstsNkhyaa| paryavaskhyA se lekara anuyogahAra saMkhyA taka ke zabdoM kA artha pUrva ke jaisA hI jAnanA cAhiye / prAkRta Adi jo haiM, ve pUrva ke anrtagata hote haiN| aura ye zruta ke adhikAra vizeSa kahe gaye haiM / (setaM diTTivAyasuyaparimANasaMkhA) isa prakAra se yaha dRSTivAdazruta kI parimANa saMkhyA kA svarUpa hai| (se taM parimANasaMkhA) isa prakAra yaha parimANa saMkhyA kA svarUpa nirUpaNa hai| (se ki taM jANaNAsaMkhA) he bhadanta ! jJAnasaMkhyA kyA hai ? uttara-(jANaNAsaMkhA-jo jaM jANai, taM jahA-saha sadiyo, gaNiyaM gaNiyo.nimitta nemittimo kAlaM kAlaNANI, veja vejjo, se taM jANaNAsaMkhA) jJAnarUpasaMkhyA kA nAma jJAna saMkhyA hai| yaha jJAnasaMkhyA jo jisako jAnatA hai usarUpa hotI hai| isakA tAtparya yaha hai-devadatta Adi jisa saMkhA, vatthusaMkhA) 5 sayA, yAvat manuyogavAra yA, prAkRta bhyA, prAthatikAsakhA,prAbhUta prabhUtikA saMkhyA ane varatusaMkhyA paryAvasaMkhyAthI mAMDIne anuyogadvAra saMkhyA sudhInA zabdane athe pUrvanI jema ja samA jaIe, prAbhUta vagere je che, te pUrvamAM ja samAviSTa thaI jAya mem| zrutanA adhika vizeSa 4AmA mAyA cha.. (se taM diTrivAyasayaparimANasakhA) mA zata pAtanI paribhA sabhyAnu. 1135 (seta parimANasakhA) mA pramANe yA pariNAma sadhyAnu 1135 ni35 cha. (se ki taM jANaNAsaMkhA 1) Asal jJAna yA zu cha ? uttara--(jANaNAsa khA jo je jANai, taM jaMhA saha sahio, gaNiyaM gaNio, nimittaM mittio kAlaM kAlaNANI, vejja venjo se te jANaNAsa khA) jJAna35 saMsthAnuM nAma jJAnasaMkhyA che. A jJAnasaMkhyA che jene jANe che, te rUpa hoya che. AnuM tAtparya A pramANe che ke je devadatta vagere je zabda vigere jANe 0 81 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra anuyogadvArasUtre jJAnajJAninora bhedopacArAd devadattAdirapi jJAna saMkhyetyucyate iti, yathA- zabdaM jAnan zAbdika, gaNitaM jAnan gaNikaH, nimittaM jAnan naimittika ityAdi // 0232 // atha gaNanA saMkhyAM nirUpayati mUlam - se kiM taM gaNaNAsaMkhA ? gaNaNA saMkhA-eko gaNaNaM na uvei, duppabhii saMkhA, taM jahA - saMkhejjae asaMkhejjae anaMtae / se kiM taM saMkhejjae ? saMkhejjae - tivihe paNNatte, taM jahA- jahaore ukkosae ajahaNNamaNukosae / se kiM taM asaMkhejjae ?, asaMkhejjae - tivihe paNNatte, taM jahA - parittAsaMkhejjae juttAsaMkhejjae asaMkhejjAsaMkhejjae / se kiM taM paritAsaMkhejjae ? parittAsaMkhejjae - tivihe paNNatte, taM jahA jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosae / se kiM taM juttAsaMkhejjae ? juttA saMkhejjaetivihe paNNatte, taM jahA- jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukosae / se kiM taM asaMkhejjAsaMkhejjae ? asaMkhejjAsaMkhejjae zabda Adi jAnatA hai vaha devadatta Adi usa zabda jJAnavAlA kahA jAtA haiM / isaliye jJAna aura jJAnI ina donoM ke abhedopacAra se devadatta Adi bhI jJAna saMkhyArUpa kaha diye jAte haiN| jaise zabda ko jAnanevAlA zAbdika, gaNita ko jAnane vAlA gaNika, nimitta ko jAnanevAlA naimittika, kAlako jAnanevAlA kAlajJAnI aura vaidyaka ko jAnanevAlA vaica kaha diyA jAtA hai / sU0 232 // che, te devadatta te zabda jJAnavALA kahevAya che. ethI jJAna ane jJAnI e mannenA abhede pacArathI devadatta vagere paNu jJAnasaMkhyA rUpa kahevAya che. jema zabdane jANanAra zAbdika, gaNitane jANanAra gaNika, nimittane jANanAra naimittika, kAlane jANanAra kAlajJAnI ane cakane jANanAravaidya kahevAmAM Ave che. slR0 rA 026 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 233 gaNanAsaMkhyAnirUpaNam tivihe paNNate, taM jahA-jahaNNae ukosae ajhnnnnmnnukose| se kiM taM aNaMtae ? arNatae-tivihe paNNatte, taM jahAparittANatae juttANaMtae annNtaannte| se kiM taM parittANaMtae? : parittANaMtae-tivihe paNNatte, taM jahA-jahaNgae ukosae ajhnnnnmnnukose| se kiM taM juttANatae ? juttANatae-tivihe paNNatte, taM jahA-jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosae / se kiM taM aNaMtAgaMtae ? aNaMtANatae-duvihe paNNate, taM jahAjahaNNae ajhnnnnmnnukose||suu0233|| chAyA-atha kA tA gaganAsaMkhyA ?, gaNanAsaMkhyA-eko gaNanAM nopaiti, dvimabhRtisaMkhyA, tadyathA-saMkhyeyakam asaMkhyeyakam anantakam / atha kiM tatsaMkhyeyakam ?, saMkhyeyaka-trividhaM prajJapta, tadyathA jaghanyakam utkarSakam ajaghanyA. nutkarSakam / atha kiM tat asaMkhyeyakam ? asaMkhyeyakaM-trividhaM pajJaptaM, tadyathA-. parIvAsaMkhyeyakaM yuktAsaMkhyeyakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakam / atha kiM tat parIvAsaMkhyeyakam ? parItAsaMsapeyakaM trividhaM pajJaptaM, tadyathA-jaghanyakam, utkarSakam ajaghanyAjutkarSakam / atha kiM tat yuktAsaMkhyeyakam ! yuktAsaMkhyeyaka-trividhaM prajJaptaM, vadhathA-jaghanyakam utkarSakam anaghAyAnurakarSakam / atha kiM tat asaMkhyeyAsaMkhyeyakam ?, asaMkhyeyAsaMkhyeyaka-trividhaM prajJaptaM, tadyathA-jaghanyakam utkarSakam ajadhanyAnutkarSakam / atha kiM tat anantakam ? anantaka-trividhaM prajJaptaM, tadyathAparItAnantakam , yuktAnantakam , anantAnantakam / atha kiM tat parItAnantakam ? parItAnantakaM trividha prajJaptaM, tadyathA-jaghanyakam utkarSakam ajaghanyAnuvarSakam / atha kitada yuktAnantakam ? yuktAnantakaM trividha prajJaptaM, tathA jadhanyakam utkapakam ajaghanyAnutkarSakam / atha kiM tat anantAnantakam ? anantAnantakaM-dvividha mAtaM? tathA jaghandhakam ajaghanyAnukakam // 23 // TIkA-'se ki taM' ityAdiaba sUtrakAra gaNanAsaMkhyA kA nirUpaNa karate haiM'se ki taM gaNaNAtakhA' ityAdi / have sUtrakAra gaNanA saMkhyAnuM nirUpaNa kare che. 'se kiM taM gaNaNAsaMkhA' ityAdi / Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644... anuyogadvArasUtra atha kA sA gaNanAsaMkhyA ? iti ziSyapraznaH / uttarayati-gaNanAsaMkhyAgaNanam etAvanta ime iti saMkhyAnaM gaganA, tadUpA saMkhyA, gaNanAsaMkhyA / sA ca dvimabhRtisaMkhyArUpA bodhyaa| ekastu gaNanAM noti / ayaM bhAva:- ekasmin ghaTAdau dRSTe sati ghAdikaM tiSThanItyevameva mAyaH pratItirutpadyate natvekasaMkhyA viSayasvena / yadvA-AdAnapradAnAdivyavahArakAle eka vastu gaNanAviSayavaM prAyo nopayAti, ato'saMvyavahAryatvAdalpatvAd vA eko gaNanAsaMkhyA viSayatvena nopAdIyate jJati / dviprabhRtisaMkhyArUpaiSA gaNanAsaMkhyA saMkhyeyakAsaMkhyeyakA zabdArtha-(se kiM taM gaNaNAsaMkhA ?) he bhadanta ! gaNanAsaMkhyA kyA hai ? uttara-(gaNaNAsaMkhA) gaNanAsaMkhyA isa prakAra se hai gaNanA. saMkhyA meM 'ye itane haiM' isarUma se ginA jAtA hai ataH 'the itane hai'. isa rUpa se jo ginatI hai, usakA nAma 'gaNanA' haiisa gaNanArUpa jo saMkhyA hai, vaha gaNanAsaMkhyA hai-yaha do Adi saMkhyA rUpa hotI hai / eka saMkhyArUpa nahIM, kyoMki (ekko gaNarNa na uvei) eka gaNanA ko prApta nahIM hotA hai isakA tAtparya yaha hai-eka ghaTa Adi padArtha ke dikhane para ghaTAdika rakhA hai, aisI hI prApya pratIti hotI hai na ki 'eka saMkhyA viziSTa eka ghaTa rakhA hai' aisI pratIti hotI hai| athavA-lene dene ke samaya eka vastu prAyaH gaNanA kI viSayabhUta nahIM hotI hai, isaliye asaMvyavahArya hone ke kAraNa athavA alma hone ke kAraNa, eka ko gaganA saMkhyA kA viSayabhUta nahIM kahA gayA hai| (duppa. bhihasaMkhA) do AdirUpa yaha gaNanAsaMkhpA (saMkhejjae asaMkhejjae . zaNyAya:-(se kiM taM gaNaNAsaMkhA), mahata! zAsacyA zuM ? uttara-(gaNaNAsaMkhA) zayanA yA pramANe che. zanAsa bhyAmA e ATalA che. A rIte gaNatrI karavAmAM Ave che. ethI e ATalA che. A rUpamAM je gaNatrI che, tenuM nAma "gaNunA che. A gaNunA rUpa je sbhy| cha, a AnA sadhyA cha, mAme pore sadhyA 35 uya che. ye sadhyA 35 nalibha (ekko gaNaNaM na uvei) me nAmAtra upAya nahi. AnuM tAtparya A pramANe che ke eka ghaTa vagere padArthane jevAthI baTAdika cheprAyaH evI pratIti thAya che, na ke eka saMkhyA viziSTa eka makela che evI pratIti thAya che, athavA-levaDa-devaDa karatI vakhate eka varatunI ghaNuM karIne gaNatrI thatI nathI, ethI asaMkhyavahAryo hovA badala athavA alapa hovA badala ekane gaNanApAtra mAnavAmAM Avela nathI. ( 860 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogaMbaMndrikA TIkA sUtra 233 gaNanAsaMkhyAnirUpaNam. 65 nantaketi trividhA / tatra-saMkhyeyaka japanyakotkarSakAjaghanyAnutkarSa bhedena trividham / asaMkhyeyakam- parItAsaMkhyeyaka - yuktAsaMkhyeyakA-saMkhyeyAsaMkhyeyaketi trividham / tatra punareke jaghanyakotkarSakAjaghanyAnutkarSakabhedena trividham / itthaM / ca navabhedamasaMkhyeyakam / koSThakaM cedamaNatae) saMkhyAta asaMkhyAta, aura anaMta isa rUpa se tIna prakAra kI kahI gaI hai| inameM jo saMkhyAtarUpa gaNanAsaMkhyA hai, vaha jaghanya saMkhyAta, uskRSTasaMkhyAta aura ajaghanya anuskRSTa saMkhyAta ke bheda se tIna prakAra kI hotI hai| asaMkhyAtarUpa jo gaNanAsaMkhyA hai vaha bhI parItAsaMkhyAta, yuktAsaMkhyAta, aura asaMkhyAta ke bheda se. tIna prakAra kI hotI hai| parantu inameM bhI eka eka jaghanya, utkRSTa, anutkRSTa ke bheda se tIna 2 prakAra kA aura bheda hotA hai / isa prakAra asaMkhyAta ke nau bheda ho jAte haiM / ise isa prakAra samajhanA cAhiyemUla meM asaMkhyAta ke parItAsaMkhyAta, yuktAsaMkhyAta, asaMkhyAtAsaMkhyAta ye tIna bheda haiM / inameM jo parItAptakhyAta hai unake tIna bheda isa prakAra se hai (1) jaghanyaparItAsaMkhyAta,(2) utkarSakaparitAsaMkhyAta, (3) ajaghanyotkarSakaparitAsaMkhyAta / isI prakAra yuktAsaMkhyeya aura asaMkhyeyAsaMkhyeya ke bhI bheda jAnanA caahiye| bhiha saMkhA) mA 35 mI gAnA bhyA (saMkhejjae asaMkhejjae atae) saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta A rUpamAM traNa prakAranI kahevAmAM AvI che. AmAM je saMkhyAtarUpa gaNunA saMkhyA che, te jaghanya saMkhyAta, utka saMkhyAta ane ajaghanya anuSTa saMkhyAtanA bhedathI traNa prakAranI hoya che. asaMkhyAta rUpa je gaNunA saMkhyA che, te paNa parItAsaMdhyAta, sutAsabhyAta ane asaMkhyAtA asaMkhyAtanA bhedathI traNa prakAranI hoya che. paraMtu AmAM paNa eka jaghanya utkRSTa, ajaghanya anuzruSanA bhedathI traNa bheda thaI jAya che. A pramANe asaMkhyAtanA 9 bheda thaI jAya che. Ane A rIte samajavuM joIe ke mUlamAM asaMkhyAtanA parItAsaMkhyAta, yuktAsaMkhyAta, ane asaMkhyAtAsakhyAta A traNa bhede che. AmAM je parItAsaMkhyAta che, tenA traNa prakAre A pramANe che. (1) jaghanyaparItAsaMkhyAta (2) utkarSaka parIkSA saMkhyAta, (8) ajaghanyAkarSaka parItAsakhyAta. A pramANe yaktAsaMdhyeya ane asaMkhyayAsaMkhyayanA paNa bheda jANavA joIe. Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra .. asaMkhyeyakaM navavidham 1 parItAsaMkhyakam 2 yuktAsaMkhpeyakam 3 asaMkhyeyAH saMkhyeyakam 1-jaghanyaparItAsaMkhyeyakam 1-jaghanyayuktAsaMkhyeyakam 2-utkarSaka parItAsaMkhyeyakam 2-utkarSakayuktAsaMkhyeyakam 1-jaghanyAsaMkhyeyA3-ajaghanyotkarSakaparItA. 3-ajaghanyotkarSaka yuktA saMrUpeyakam / saMkhpeyakam saMkhyeyakam 2-utkarSakAsaMkhyeyA saMkhyeyakam , 3-ajaghanyotkarSakA saMkhyeyAsaMkhyeyakam koSThaka asaMkhpAta 1 parItAsaMkhyAta yuktAsaMkhyAta asaMkhyAtAsaMkhyAta 1 jaghanyaparitAsaMkhyAta 1 jaghanya yuktAsaMkhyAta 1 jagha-, 2 utkRSTa paritAsaMkhyAta 2 utkRSTayuktAsaMkhyAta 2 utkR-, 3 ajaghanyotkRSTaparitA 3 ajaghanyotkRSTayuktA 3 ajaghanyo . saMkhyAta sakhyAta skRSTa, tathA:--anaMtaka ke ATha bheda isa prakAra se haiM-(1) paritAnaMtaka (2)yuktAnanaka, (3) anaMtAnaMtaka / inameM, parItAnaMtaka aura yuktAnaMtaka ke 3-3 bheda haiN| anaMtAnaMtaka ke do bheda haiN| kyoMki inameM utkRSTa kI apekSA anaMtAnaMtaka bheda nahIM banAtA hai / koSTaka isa prakAra se hai108:- 'yasamyAta 1 parItAsaMkhyAta yuktAsa khyAta asa gyAtAyakhyAta 1 jaghanyarItAsaMkhyAta 1 jaghanyayuktAsaMkhyAta 1 jaghanya 2 utkRSTaparItAsaMkhyAta 2 utkRSTa yuktAsaMdhyAta 2 utkRSTa , 2 ajaghanyotkRSTa parItA 3 ajaghanyAkarSaka 3 ajaghanya sabhyAta, utA sadhyAta, 8 .. temaja anaMtanA ATha bhede A pramANe che. (1) parItAnaMtaka, (2) yuktAnaMtaka, (3) anaMtAnaMtakanA AmAM parItAnAMtaka ane yuktAnaMtakanA traNa traNa bhede che. anaMtAnatakanA be bhede che. kema ke AmAM utkRSTanI apekSAthI anaMtAnaMtakanA bhedo thatA nathI. 4 mA prabhAva cha.--: Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 233 gaNanAsaMkhyAnirUpaNam 647 tathA anantakaM parItAnantaka- yuktAnantakA-nantAnanta keti trividham / tatrAya bhedadvaye pratyekaM jaghanyakotkarSa' kAjaghanyAnutkarSa keti trividham / tRtIyasya anantAnantakasya utkarSataH kA'pyasaMmavAt tat jaghanyakAjaghanyAnutkarSaketi dvividham / itthamaSTabhedamanantakamiti // koSThakaM cedam anantakamaSTavidham 1 parItAnantakam 1 jaghanyaparItAnantakam 2 utkarSakaparItAnantakam 3 ajaghanyotkarSakaparItA nantakam (1) parItAnaMtaka 1 jaghanyaparItAnaMtaka 2 utkRrSakaparItAnaMka 3 ajaghanya utkRrSaka parItAnaMtaka 2 yuktAnantakam 3 anantAnantakam 1 jaghanyayuktAnantakam 1 jaghanyAnantAnantakam 2 utkarSa yuktAnantakam 2 ajaghanyotkarSakAna - 3 ajaghanyotkarSa kayuktA nantakam ntakam (utkarSakA bhAvo'tra) ||suu0 233 // (2) yuktAnaMtaka (3) anaMtAnaMtaka 1 1 jaghanyayuktAnaMtaka 1 jaghanyAnaMntAnaMtaka 2 utkRrSaka yuktAnaMtaka 2 ajaghanyotkarSa 3 ajaghanyotkarSaka kAnaMtAnaMtaka yuktAnaMtaka yahAM utkRSTa anaMtAnaMtaka aisA bheda kahIM para bhI saMbhAvita na hone ke kAraNa nahIM banatA hai| sUtra ke samasta padoM kA saMkSepa se ye artha sugamya hai ataH alaga 2 karake unakA artha nahIM likhA / sU0233 / (1) parItAna'tara (2) yuktAna taka dhanya yustAna'ta uSa4 yustAna adhanyASa (3) anaMtAnaMtara T ( 1 ) dhanyAnantAna ta (2) annadhAnyAtSa DAna tA nata T (3) (1) dhanya parItAnaM ta4 (1) (2) utSa' parItAna ta4 (2) ajadhanya utkarSa ka parItAna taka ahI utkRSTa anaMtAna taka evA bheda kAI jagyAe sabhavita na DAvAthI thatA nathI. sUtranA samasta paTTAnA saMkSepa atha sugamya che. ethI alaga tenA atha lakhavAmAM Avye nathI. // sU. 233 // yuktAnaM ta Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anugadvArasUtre mUlam - jahaNNayaM saMkhejjayaM kevaiyaM hoi ? dorUvayaM, teNaM paraM ajahaNNamaNukosayAiM ThANAI jAva ukkosayaM saMkhejjayaM na pAvai / ukkosayaM saMkhajjayaM kevaiyaM hoi ? ukkosayasa saMkhejjayassa parUvaNaM karissAmi / se jahAnAmae palle siyA, - egaM joyaNaptaya sahassaM AyAbhavikkhaMbheNaM, tiNNi joyaNasayasa hastAI, solasasaharulAI, doNiya sattAvIse joyaNasae, tiSNi ya kose, aTThAvIsaM ca dhaNusayaM, terasa ya aMgulAI, addhaM aMgulaM kiMci visesAhiyaM parikkheveNaM paNNatte / se NaM palle siddhatthayANaM bharie / tao NaM tehiM siddhatthara hiM dIvasamuddANaM uddhAro gheppai / ego dIve ego samudde evaM pakkhippamANeNaM pakkhipyamANairNa jAvaiyAdIvasamuddA tehiM siddhattha ehiM apphuNNA esa NaM evaie khette palle / paDhamA salAgA / evaiyANaM salAgANaM asaMlappAlogA bhariyA tahAvi ukkosayaM saMkhejayaM na pAvai, jahA kodihaMto ? se jahAnAmae maMce siyA AmalagANaM bharie, tattha ege Amalae pakkhitte se'vi mAe, aNNe'vi pakkhitte se'vi mAe, anne'vi pakkhite se'vi mAe / evaM pakkhippamANeNaM pakkhippamANeNaM ho hI se'vi Amalae jaMsi pakkhitte se maMcara bharijihi je tastha Amalae na mAhii || sU0 234 // 648 - * aba sUtrakAra isI viSaya ko vistAra se kahane ke liye sarvaprathama saMkhyAta kI prarUpaNA karate haiM- 'jahaNNayaM saMkhejjayaM kevahaye hoha' ityAdi / have sUtrakAra eja viSayane vistAra pUrvaka kahevA mATe sarva prathama sakhyAtanI prarUpaNA kare che.- G 'jahaNNayaM saMkhejjayaM kevaiyaM hoi' ityAdi / 020 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sa0234 jaghanyasaMkhyeyakanirUpaNam chAyA-jaghanyakaM saMkhyeyakaM kiyad bhavati ? dvirUpakam / tataH param ajayanyAnutkarSakAni sthAnAni yAvat utkarSakaM saMkhyeyakaM na praapnoti| utkarSaka saMkhyeyakaM katividhaM bhavati ? utkarSa kasya saMkhyeyakasya prarUpaNAM kariSyAmi / sa yathAnAmaka: palpaH syAt-eka yojanazatasahasram AyAmaviSkambheNa, triNi yojanazatasahasrANi, SoDazasahasrANi, dve ca saptaviMzatiyojanazate, trIzcakrozAn aSTAviMzatizca dhanuzzatam , trayodaza ca aMgulAni, arddham aMgulaM ca kizcita vizeSAdhikaM parikSepega prajJaptaH / sa khalu palyaH siddhaarthNbhRtH| tataH khalu taiH siddhArtha dvIpasamudrANAm uddhAro gRhyate / eko dvIpe eka samudre, evaM prakSipya mANena makSipyamANena dvIpasamudrAstaiH siddhArthairAspRSTAH / etatkhalu etAvat kSetraM palyaH / prathama zalAkA / etAvatIbhiH zalAkAbhirasaMlapyAlokA bhRtAH, tathApi utkarSakaM saMkhyeyakaM na prApnoti, yathA ko dRSTAntaH ? sa yathAnAmako mazcaH syAt Amalakai taH / tatra eka AmalakaH prakSipyate so'pi mita:, anyo'pi prakSiptaH so'pi mitaH, anyaH pakSiptaH so'pi mitH| evaM prakSipyamANena makSipyamANena bhaviSyati so'pi AmalakA, yasmin prakSipte sa maJcako bhariSyati, yat tatra Amalako na mAsyati // 50234 // TIkA-saMkSepataH saMkhyeyakAdibhedamarUpaNAmAtraM kRtvA sammati visvaratastatsvarUpaM nirUpayitumAha-'jahaNNaya' ityaadi| jaghanyaka saMkhyeyakaM kiyad bhavati TIkArtha--(jahaNNayaM saMkhejjayaM kevayaM hoi ?) he bhadanta / jaghanya saMkhyAta kitanA hotA hai ? arthAt kisa saMkhyAta se lekara kisa saMkhyAparyanta jaghanya ko saMkhyAta mAnA jAtA hai| uttara--(do rUvayaM-teNaM paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAiM jAMva ukkosayaM saMkhejjayaM na pAvaDa) yahA~ 'do' jaghanya saMkhyAta hotA hai| isake bAda tIna, cAra Adi saMkhyA ajaghanya anutkarSa hotA hai| aura yaha ajaghanya anutkarSa yahAM taka mAnA jAtA hai-ki jahAM uskRSTa hAtha:--(jahaNNayaM saMkhenjaya kevaiyaM hoi) ke sahata! anya saMkhyAta keTalA hoya che. eTale ke kaI saMkhyAthI mAMDIne kaI saMkhyA sudhIne jaghanya saMkhyAta mAnavAmAM Ave che. 6ttara:--(do rUvayaM-teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva' unko sayaM saMkhejjayaM na pAvai) mA dhanya sabhyAtAya che. yA pachI traya cAra vagere saMkhyA ajaghanya anutkarSa hoya che. ane A ajaghanya anu karSa tyAM sudhI mAnavAmAM Ave che ke jyAM ukRSTa saMpyAtanuM sthAna prApta thatu nathI. (ukkosayaM saMkhejjayaM kevaiyaM choi 1) mahanta ! Grge sabhyAta a0 82 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre iti pRcchati / uttarayati-tad dvirUpakaM bhavati, ekasmAdArabhya dviparyantaM jagha. nyaka saMkhyeyakaM bhavatIti bhAvaH / tataH paraM tricaturAdi saMkhyA parimitAni sthAnAni ajaghanyAnutkarSakANi bhavanti / kiyadavadhi bhavanti ? ityAha-yAvat utkarSakaM saMkhyeyakaM na pApnoti / utkarSakaM saMkhyeyakaM yAvatra bhavati tAvat ajaghanyA. nukarSakaM saMkhyeyakaM bodhyamiti utkarSakaM saMkhyeyakaM kiyad bhavati ? iti ziSyeNa pRSTaH prAha-utkarSakasya saMkhyeyakasya prarUpaNAM krissyaami| tathAhi-sa yathAnAmakaH kazcit palpaH syAta, sa kiyanmAnaH ? ityAha-sa thAyAmaviSkambheNa, AyAmo deyaM viSkambho vistAraH, anayoH samAhArastena yojanazatasahasrapramANo bhavati / tathA-parikSepeNa paridhinA sa trINi yojanazatasahasrANi lakSatrayayojanAni, tathA -SoDazasahasrANi saptaviMzatyadhike dvezate ca yojanAni, trIn krozAn aSTA. viMzatyadhikamekazataM dhanuSi, kiMcid vizeSAdhikAni sArdatrayodazAGgulAni ca bhavati / tasya palyasya parikSepa uktapramANo bhavatIti bhAvaH / / saMkhyAta kA sthAna prApta nahIM ho pAtA / (unakosayaM sakhejjayaM kevayaM hoi ?) he bhadanta ! utkRSTa saMkhyAta kahAM hotA hai ? ___uttara-suno (ukkosayasa saMkhejjassa parUvaNaM karissAmi) maiM utkRSTa saMkhyAta kI prarUpaNA karatA huuN| (se jahAnAmae palle siyA) jaise koI eka palya ho (egaM joyaNasayasahassa AyAmavikkhabheNa, tiNi joyaNasayasahassAI solasasahaslAI, doNiya sattAvIse joya. Nasae, tiNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusayaM, terasaya aMgulAI, addhaM aMgulaM ca kiMci visesAhiya parikkheveNaM paNNatte) aura vaha laMbAI caur3AI meM eka lAkha yojana kA ho, isa sthiti meM paridhi usakI tIna lAkha solaha hajAra dosau sattAvIsa yojana tIna koza 128 dhanuSa evaM kucha adhika 13 // aMgula pramANa hotI hai| uktaM ca karake yA ya? ttara :--(ukkosayasa saMkhejjayassa parUvaNaM karissAmi) I STa sabhyAtanI pr35| chu. (se jahAnAmae palle siyA) rema 6 me pakSya kAya, (egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNa, tiNNi joyaNana yasahaskhAiM solamasahasmAiM doSNiya sattAvIse joyaNasae, tiNNiya kose adAvIsaM ca dhaNusayaM, terasayaaMgulAI, addhaM aMgulaM ca kiMci visesA hiyaM parikkheveNa paNNatte) bhanaa as bhane pahAbhA me aw yojana hoya. A sthitimAM tenI paridhi traNa lAkha seLa hajAra base sattAvIza jana traNa gAu 120 dhanuSa ane kaMIka vadhAre 13 AMgaLa Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadhandrikA TIkA sUtra 234 jaghanyasaMkhyeyanirUpaNam uktaMca-parihI tilakkha solasasahassa do ya saya satta viis'hiyaa| kosa tiya ahavIsaM, dhaNusayaM teraMgula'ddhahiyaM // chAyA-paridhistrINi lakSANi SoDazasahasrANi dveca zate saptaviMzatyadhike / kroza trikamaSTAviMzaM dhanu zataM trayodazAGgulAni ardhAdhikAni ||iti ayaM palyo jambUdvIpapramANo bodhyaH / ayaM cAdhastAt yojanasahasramavagADho draSTavyaH-ratnamamAthivyA ratnakANDaM bhivA vanakANDe pratiSThita ityrthH| sa khalu pUrvoktapramANaH parayo jambUdvIpavedikAyA upari saprazikha:-prakRSTazikhAyuktaH siddhAthekai sarSapairbhUto bhavet tataH khalu tai siddhArtha dvIpasamudrANAmuddhAro gRhyte| kiyatAM dvIpasamudrANAmuddhAro gRhyate ? ityAha-ekA sarvapo dvIpe ekA sarpapA samudre, ityevaM makSipyamANena prakSipyamANena ekaikena sarpapeNa yAvanto dvIpasamudrAstaiH sidArtha. kairAspRSTAH vyAptAH / ayamabhimAya:- te sapAH asatkalpanayA devAdinA samu. kSiNya eko dvIpe eka samudre ityevaM sarve'pi siddhArthakAH pakSipyante / itthaM yahI bhAva isa (parihI tilakkhasohasa) ityAdi gAthA dvArA prakaTa kiyA gayA hai / isa prakAra isa palpa kA pramANa jaMbUdvIpa ke pramANa jaisA ho jAtA hai / yaha palya nIce itanA gaharA calA gayA hai ki ratnaprabhA prathivI kA jo ratnakANDa hai, use phADa kara vanakANDa taka jA pahuMcA hai|(se NaM palle siddhasthayANaM bharie) aba isa palpa ko siddhArthoMsarSapoM se bharA humA ho| (tamo gaMtehiM siddhasthaehiM dIvasamudANaM uddhAro ghepai) ina sarSayoM se dvIpasamudroM kA uddhAra gRhIta hotA hai| (ego dIve, ego samudde evaM pazkhippamANeNa 2 jAvaIyA dIvasamuhAM tehi siddhasthehi apphugA eeNaM evaie khette palle)kitane dvIpa samudroM kA uddhAra grahaNa kiyA jAtA hai-isake liye sUtrakAra kahate haiM ki-eka pramANa sAya che. taya 42 me 1 mA (parihI vilakkhasolasa) vagere gAthA vaDe prakaTa karavAmAM Avela che. A pramANe 5lyanuM pramANa ja bahapanA pramANa jevuM hoya che. A palpa nIce ATaluM badhuM UDa jatA rahyA che ke ratnaprabhA pRthvIne je ratnakAMDa che, tene phADIne vajIkAMDa sudhI jatuM rahA. (se gaM pahale siddhatthayANaM bharie) 3 mA 56ya siddhA-sapa pAyA parita DAya (tao gaMtehiM siddhattharahi dIvasamudANaM uddhAro gheppai) mA sa5pAthI dIpasamudrInA Gal2 gaDIta thAya che. (ego dIye, ego samudde evaM pakkhippamANeNaM 2 jAvaiyA dIvamamuddA kehiM siddhatthehi apphuNNA esa. evaie khette palle) anii5 samudrAnA dvAra 2 4 42pAmA mAvaLe. enA mATe sUtrakAra kahe che ke eka sarSapadvIpamAM nAkhe, eka sarSa Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 652 anuyogadvArasUne saSapa dvIpa meM DAloM eka sapa samudra meM DAloM isa prakAra karate 2 una saba saSapoM ko dvIpasamadoM meM DAla 2 kara samApta kara do jisa dvIpa yA samudra meM vaha antima eka sarSapa samApta ho jAve vahAM taka ke arthAt prathama jaMbUdvIpa se lagAkara usa antima dvIpa yA samudra taka ke jitane bhI dvIpa samudra haiM, vahAM taka kA kSetra anasthitapalya mAnA gayA haiN|| tAtparya kahane kA yaha hai ki isa prakAra se una sarSapoM kA prakSepaNa manuSya to kara nahIM sakatA-devAdika kara sakate haiM-isalie aisI asatkalpanA karanI cAhiye ki koI devAdika una sarSapoM se uThA uThA kara eka eka sarSa dvIpa aura samudra meM DAlatA jAtA hai-isa prakAra se jitane dvIpa aura samudroM meM ve sarSapa eka eka karake pUre DAla diye jAte haiM utane pramANa kSetra ko anavasthita palyarUpa se kalpita kiyA gayA hai / (paDhamA salAgA-eva. ithA NaM salAgANaM asaMlagyA logA bhariyA, tahA~ vi uskosayaM sakhe. jayaM na pAvaDa) isake bAda 1 eka sarSapa zalAkA palya meM DAlA jAtA hai| isa prakAra jaMbUdvIra pramANavAle palya meM sthita una sarSa tulya zalAkAoM se bhare hue zalAkAralyarUpa jo loka haiM ve kitane hai ? yaha kahA nahIM jA sakatA hai-arthAt eka, daza, sau, hajAra, lAkha, karoDa, samudramAM nAkhe, A rIte karatAM karatAM te sarva sarvapine dvIpasamudramAM nAkhIne samApta karI de. je dvIpamAM ke samadramAM te aMtima eka sarSa samApta thaI jAya, tyAM sudhInA eTale ke prathama ja badrIpathI mAMDIne te aMtima dvIpa ke samudra sudhInA jeTalA dvIpa samuho che, tyAM sudhInuM kSetra anavasthita palya mAnavAmAM Avela che. tAtparya A pramANe che ke A rIte A sapanuM prakSepaNa mANasa to karI zake ja nahi. devArika karI zake che. ethI evI asaka95nA karavI joIe ke kaI devAdika te sapamAMthI laI laIne eka eka sarSa dvIpa ane samudramAM nAkhate jAya che. A pramANe jeTalA dvIpa ane samudramAM te sarSapa eka eka karIne badhA nAkhI devAmAM Ave che, teTalA pramANe 2 anavasthita 565 35thI pita 42i mAya che. (paDhamA salAgA pavaiyANaM salAgANaM asaMlappA logA bhariyA, tahA vi ukkosayaM saMkhejjayaM na pAvai) tyAre pachI 1 the| sapa5 zasA yai nAmamA bhAva cha. mA rIte ja budvIpa pramANuvALA palpamAM sthita te sarSa, tulya zalAkAethI paripUrNa zalAkA patha rUpa je leke che. te keTalA che, te kahevAya nahi, eTale ke eka, deza, se, hajAra, lAkha karoDa, vagere rUpamAM temanI gaNatrI Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 234 jaghanyasaMkhyeyakanirUpaNam 653 pakSipyamANAste siddhArthakA yatra ca dvIpe samudre vA nistiSThanti, tadanto jambUdvIpAdiranavasthitapalyaH kalpyane iti / ataevAha-etadetAvat pramANaM kSetraM palyaH= anavasthitapalyaH, sarSapabhato budrayA parikalpayate ityarthaH / tataH prathamA zalAkArakaH sarpapaH zalAkApalye prakSipyate / asazkalpanayA etAvatIbhiH jambUdvIpapamANapalpasthitasarSapasamapramANAbhiH zalAkAbhiH asaMlapyA: eka dazazatasahasralakSakoTima kArega saMlapituM vaktumazakyAH ati bahavo lokAHlokyante-dRzyante kevalinA kevalAlokena ye te lokA:-zalAkApalyarUpA yadyapi bhatAH= AkaNThaM pUritAstathApi utkarSakaM saMkhyeyakaM na mApnoti / ayaM bhAvaH loke AkaNThapUritA api bhRtA ucyante / na ca tathApi te utkarSaka Adi, rUpa se unakI gaNanA nahIM kI jA sakatI hai / etAvatAve asakhyAta kahe jAveMge? so yaha bAta nahIM hai, kintu ve bahuta adhika hI mAne jAvege-to kyA unheM uskRSTa saMkhyAta kahA jAvegA? nhiiN| itane hone para bhI ve utkRSTa saMkhyAta kI zreNI meM parigaNita nahIM ho sakate haiN| niSkarSArtha yaha hai ki-'anavasthita kSetrarUA palpa meM ke dAne eka 2 karake prakSipta karate 2 jaba samasta sarSapa ke dAne samApta ho jAtA haiM -taya eka sarSapa kA dAnA jaMbUdIpa pramAga tulya palya meM DAlA jAtA hai| isa prakAra karate 2 jaba vaha zalAkApalya kANDa paryanta bhara jAtA hai-aura aise zalAkApalya jaya bahuta aneka bhara jAte haiM taba bhI vahAM uskRSTa saMkhyAta kA sthAna prAraMbha nahIM hotaa| loka meM yapi aisI prasiddhi hai ki AkaMTha bhare hue sthAna ko yaha pUrA bharA huA hai aisA jo kahA jAtA hai vaha kevala lokarUDhi se hI kahA jAtA hai kyoMki vaha karavAmAM AvatI nathI eTalA mATe ja te asaMkhyAta kahevAmAM Avaze? te te barAbara nathI. paraMtu te khUba vadhAre ja mAnavAmAM Avaze, te zuM te utkRSTa saMkhyAta kahevAmAM Avaze ? nahi, paNa A barAbara nathI. ATaluM hevA chatAM e temanI gaNatrI utkRSTa saMkhyAtanI zreNimAM thatI nathI. sArAMza A pramANe che ke "anavasthita kSetrarUpa palyamAM eka eka karIne nAkhatAM-nAkhatAM jyAre badhA sapanA dANAo pUrA thaI jAya, tyAre eka sarSapane dANe jaMbudvIpa pramANa tulya palyamAM nAkhavAmAM Ave che. Ama karatAM karatAM jyAre te zAlAkA palava kaMTha sudhI pUrita thaI jAya che ane evA ghaNA zalAkA paya jyAre saMpUrita thaI jAya che tyAre paNa tyAM utkRSTa saMkhyAnuM sthAna prAraMbha thatuM nathI. lekamAM je ke evI prasiddhi che ke AkaMTha pUrita sthAnane A pUrNa bhareluM che, Ama je kahevAmAM Ave che, te phakta lekarUDhithI ja kahevAmAM Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 anuyogadvArasUtre saMkhyeyaka mApnuvanti, kintu yadA AmUlazikhaM bhRtA bhavanti, tatra eko'pi sarSapo na mAyAta, tadA utkarSakaM saMkhyeyakaM bhavatIti / nanu AmUlazikhamabhRtamapi kiM kiMcid bhRtamucyate ? satyam-AmUlazikhamabhRtamapiloke bhRtamucyate / yathA ko'pyatra dRSTAnto'sti ? iti ziSyeNa pRSTo gururAha-sa yathA nAmakaH kazcinmaH syAt aamlkaibhRtH| sa maJca AmUlazikhamabhRto'pi loke bhRta iti vyapadizyate / tatra mace eka AmalakA prakSiptaH so'pi tatra mitaH, tataH anyo'pi Amalakastatra kSiptaH so'pi mitaH punaranyo'pi AmalakaH prakSiptaH so'pi mitaH evam amunA prakAreNa prakSipyamANena prakSipyamANena Amalakena bhaviSyati so'pi vAstavika rUpa meM pUrA bharA huA nahIM hotA hai| AmUla cUla ThasAThasa bharA rahane para hI-pUrA bharA mAnA jAtA hai phira usa meM eka sapa bhI DAla ne para nahIM samA sakatA hai tabhI vahA~ uskRSTa saMkhyAta kA sthAna prAraMbha hotA hai| zaMko--kyA AmUlacUla nahIM bhare hone para bhI loka meM yaha pUrA bharA hai aisA kahA jAtA hai ? hAM kahAM jAtA hai| kyA ise Apa dRSTAnta dekara samajhA sakate haiM ? hAM samajhA sakate haiN| to samajhAiye (jahA ko di(c)to) isameM kauna sA dRSTAnta hai ? suno-(se jahAnAmae maMce siyA) jase koI eka maMca (palpa) ho aura (AmalagANaM bharie) AMvaloM se bharA ho (tattha ege Amalae pakkhitte se'vi mAe) usameM eka AMvalA yadi DAlA jAtA hai to vaha bhI samA jAtA hai / ( aNNe vi Ave che. kema ke te kharekhara pUrNa rIte pUrita thayela nathI saMpUrNa rIte ThAMsI-ThAMsIne bhareluM hoya te ja pUrNa-pUrita kahevAya che. te pachI temAM eka sarSapa nAkhavA jeTalI paNa jagyA rahetI nathI. ane tyAMthI ja utkRSTa sabhyatanu sthAna prAra' thAya che. zaMkA --zuM pUrepUruM bhareluM na hoya chatAMe lokamAM A saMpUrNa rIte pUrita che, Ama kahevAmAM Ave che? hA, kahevAmAM Ave che. zuM tame mAna ghaTAnta mApIne sabhI shch| 1 ta male samava. (jahA ko diTuM to) AmA haTAta yu cha ? te manA-se jahAnAmae maMce siyA) 2 6 me bhaya DAya bhane ta (AmalagANaM bharie) mAmAmAthI pUrita khAya (tattha ege Amalage pakkhitte se'vi mAe) avi : bhAbhaNa ne nApAmA bhAva 54 samAviSTa 4 jaya che. (aNNe vi pakkhitte Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 234 jaghanyasaMkhyeyakanirUpaNam Amalako yasmin prakSipyate sa maJco bhariSyati / punastatra anya Amalako naiSa mAsyati, maJcasya AmUlazikhaM bhRtatvAdanya Amalako yathA na mAti, ityameva aArAparAbhiH zalAkAbhiH prakSipyamANAbhiH prakSiSyamANAbhiyaMdA asaMlapyAH ati. bahavaH sapazikhA palyA AmUlazikham asatkalpanayA bhRtA bhavanti tadA utkRSTakaM saMkhyeyakaM bhvtiitykssraarthH| bhAvArthassvayam-pUrvanirdiSTasvarUpAdanavasthitapalyA dapare'pi jambUdvIpapramANA yojanasahasrAvaga DhAstrayaH palyA buddhayA parikalpyante tatra prathamaH zalAkApalyaH dvitIyaH pratizalAkApalyastRtIyo mahAzalAkApalyazca / pakkhitte se'dhi mAe) dUsarA bhI DAlA jAve to vaha bhI samA jAtA hai| (evaM pakkhippamANe Na pakkhippamANe NaM ho hI se vi Amalae jasi pakkhitte se maMce bharijjihiha) isa prakAra AMvaloM ko DAlate 2 anta meM koI eka aisA bhI AMdhalA honA hai ki jisake DAla dene para vaha maMca bhara jAtA hai phira vahAM anya AMvalA DAlane para samA nahIM sktaa| kyoMki maMca AmUlazikha bhara jAtA hai| isa prakAra AmUlazikhA bharA hone ke kAraNa jisa prakAra usameM anya Amalaka nahIM samAtA hai, isI prakAra se bAra bAra DAlI gaI apara apara zalAkAoM se jaba asaMlapya -ve bahuta aneka-palya anta meM AmUla zikha bhara jAte haiM ki jinameM DAlane para bhI eka sarSapa kA dAnA nahIM samA sakatA hai taba isI sthiti meM utkRSTa saMkhyAta kA sthAna prAraMbha hotA hai| yahAM sUtrakAra ne jo anavasthitapalya se atirikta eka zalAkApalya kAhA hai usase vimAe) bhI nAmapAmA mAvata para samAviSTa laya cha. (evaM pakkhippamANeNaM pakkhippamANeNaM ho hI se vi Amalae jaMsi pakkhitte se maMce bharinjihii) yA pramANe bhAmajAna namitA nAmata cha / evuM paNa AmaLuM hoya che ke jene nAkhavAthI te maMca paripUrNa thaI jAya che. pachI temAM bIjuM AmaLuM nAkhavAmAM Ave te mAya nahi kema ke maMca pahelethI ja zikhara sudhI paripUrNa thaI gayela hoya che. A pramANe AmUla zikha saMpUrita hevAthI jema temAM anya Amalakano samAveza thAya nahIM, A pramANe vAraMvAra nAkhavAmAM AvelI apara apara zalAkAothI jyAre asalapya-te ghaNu po aMtamAM AmUlazikha parita thaI jAya che. te pachI temAM eka sarSapa jeTalI paNa jagyA rahetI nathI. tyAre te sthitimAM utkRSTa saMkhyAtanuM sthAna prAraMbha thAya che. ahIM sUtrakAre anavasthita payAtirikta eka zalAkApatya kahela che, tethI e Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre taba anavasthitapalyo bhRtaH zalAkApalye ca prathamA zalAkA prakSipteti pUrva darzi. tam / tataH punarapyanavasthitapalyasarSapAH samuddhRtya ekaH sarSapo dvIpe ekA sarSapaH samudre ityevaM prakSipyante / itthaM prakSipyamANAH sarpapA yatra dvIpe samudre vA niSThAM gacchanti tatparyantaH pUrveNa saha bRhattaro'navasthitapalyo bhavati / tatazca zalAkA palye dvitIyA zalAkA prakSipyate / punazca anavasthitapalpasapAH samuddhRtya tata: parameko dvIpe ekaH samudre ityevaM pratiSyamANA yana dvIpe samudre vA niSThAM yAnti yaha bAta jAnI jAtI hai ki siddhAntakAroM ne jaMbUdvIpa pramANa tulya anya tIna palya aura mAne hai-inakA nAma (1) zalAkApalya (2) prati zalAkA patya aura (3) mahAzAlAnApalya hai / pratyeka kI laMbAI cauDAI eka eka lAkha yojana kI aura gaharAI 1 hajAra yojana kI hai| yaha yAta pahile dikhAlA dI gaI hai ki, jaba anavasthita palya AmUlacUla bharA jAtA hai, taba zalAkA palya meM eka zalAkA prakSipta kI jAtI hai| isake bAda punaH anavasthita palpa ke sarSapa uThAkara kramaza eka 2 karake eka 2 dvIpa aura samudra meM DAlane cAhiye-DAlate 2 jaya ve jahAM samAsa ho jAve, vahAM taka kA kSetra pUrvokta usa anavasthita palpa ke sAtha bRhattara anavasthita palpa hotA hai, tatha dvitIya zalAkA usa zalAkA palya meM prakSipta kI jAtI hai / isake bAda phira se bahI krama prAraMbha hotA hai-isameM bhI anasthita palpa ke sarSapa eka 2 karake dvIpa samudra meM prakSipta kiye jAte haiN| prakSipta karate 2 jaba ve anta meM vAta spaSTa jaNAI Ave che ke siddhAntakAre ja bUDhIpa pramANu tulya bIjA traNa pakSyA vadhArAnA bhAna che. tamanA nAmA-(1) sA pakSya, (2) prtizalAkA palya ane (3) mahAzalAkApalya che. emanAMmAMthI darekanI laMbAI, pahoLAI eka lAkha jana jeTalI ane UMDANu 1 hajAra yojana jeTaluM che. A vAta pahelAM spaSTa karavAmAM AvI ja che ke jyAre anavasthita paDyuM AmUlacUla saMpUrita thaI jAya che, tyAre zalAkApalyamAM eka zalAkA prakSipta karavAmAM Ave che tyAra pachI pharI anavasthita patyanA sapi laIne kamazaH eka eka karIne eka eka dvIpa ane samudramAM nAkhavA joIe, nAMkhatA nAkhatAM jyAre te samApta thaI jAya, tyAM sudhInuM kSetra pata te anavasthita patyanI sAthe bRhattara anavasthita patya hoya che. tyAre bIjI zalAkA te zala kA pathamAM prAkSipta karavAmAM Ave che, tyAra bAda pharI teja krama prAraMbha thAya che. AmAM paNa anavasthita patyanA sarSa eka eka karIne dvIpa samudramAM prakSipta karavAmAM Ave che. prakSipta Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 234 jaghanyasaMkhyeyakanirUpaNam......657 tatparyantaH pUrvega saha bRhattamo'nAsthitapalyaH / tatazca zalAkApalyai tRtIyA zalAkA prkssipyte| bRhattarabRhattamAdirUpeNAsya parivartanAdavasthitarUpAbhAvA. dayamanavasthitapalya ucyate / evaM krameNa pravardhamAnasya anavasthitapalyasya madhye zalAkAnAM prakSepaNAt zalAkApalyo bhriyate / na punastatrAparasyAH zalAkAyAH pratIkSA bhavati / itthaM zalAkAralyA utkarSakaM saMkhyeyakaM prApnoti / tatoM 'navasthitapalyo bhRto'pi nodhriyate kintu zalAkApalya evodadhiyate / ameM ca zalAkApalyaM samuddhRtya anavasthitakSetrAt parata eko dvIpe eka samudre ityevaM jahAM samApta ho jAte haiM-taba zalAkApalya meM tIsarI zalAkA prakSipta kI jAtI hai / isa samaya jo anavasthitapalya utpanna hotA hai vaha bRhattama anavasthita palya kahA jAtA hai| isa palpa ko jo anavasthita palya kahA gayA hai-usakA kAraNa yaha hai ki yaha palya bRhattara, bRhattama Adi rUpa se parivartita hotA hai| isaliye ekarUpa se isakA avasthAna, nahIM rahatA hai / isa prakAra jaise yaha anavasthita palya bRhattara Adi rUpa se baDhatA jAtA hai vaise 2bIca 2 meM zalAkApalya meM eka eka zalAkA kA prakSepaNa hotA huA calA jAtA hai| isa prakAra jaba zalAkApalya bhara jAtA hai aura jaba usameM eka bhI zalAkA ke marane yogya sthAna rikta nahIM rahatA hai taba anavasthita palya meM se sarSapa khAlI nahIM kiye jAte haiMvaha to bharA hI rahatA hai| kintu jo zalAkA palya hai vahI khAlI kiyA jAtA hai| isa zalAkApalya meM se sarSapoM ko khAlI karanA karatAM karatAM jyAre te aMtamAM pUrA thaI jAya che, tyAre zalAkApatyamAM zrI zalAkA prakSipta karavAmAM Ave che. A vakhate je anavasthita palya utpanna thAya che, tene bRhattama anavasthita palya kahevAmAM Ave che. A palyane te anavasthita paya kahevAmAM Avela che tenuM kAraNa A pramANe che ke A palya bRhattara, bRhattama vagere. rUpamAM parivartita thatuM ja rahe che, ethI eka rUpamAM AnuM avasthAna rahetuM nathI. A pramANe jema jema A anavasthita patya bRhattara vagere rUpamAM vRddhigata thatuM jAya che, tema tema vacce vacce zalAkApalyamAM eka eka zalAkAnuM prakSepaNa thatuM rahe che. A rIte jyAre temAM eka paNa zalAkA samAI zake teTaluM sthAna rikta rahetuM nathI tyAre te anavasthita pathamAMthI sarSa5 khAlI karavAmAM AvatA nathI, te te saMpUrata ja rahe che. paraMtu je zalAkApalya che, te rikta karavAmAM Ave che. A zalAkApatyamAMthI sarSane khAlI karI nAkhavA joIe; ane temane eka a0 83 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra krameNa sarve sarSapAH prakSipyante / itthaM ca pakSipyamANAste niSThAM yAnti / tataHmAra zalAkApalye prathamA pratizalAkA prkssipyte| tato'navasthitapalyaM samuddhRSya pUrvoktapakAreNaitra zalAkApalyo bhriyate / tatastaM zalAkApalyaM samuddhRtya eko dvIpe ekaH samudre ityevaM pratipyamANAH sarSayA yatra niSThAM yAnti tataH parataH pati zalAkApalye dvitIyA pratizalAkA prakSipyate / itthamanavasthitapalyasya samuda raNe zalAkApalyamya bharatariktIkaraNaM pratizalAkApalyasya pratizalAkAprakSepa ca tAvad vaktavyaM yAvat pratizalAkApalyo bhrizte / anavasthitapalyaH zalAkA caahiye| aura unhe eka 2 karake anavasthita palyarUpa kSetra se Age. eka sarSapa ko dvIpa meM aura eka sarSapa ko samudra meM DAlanA caahiye| isa prakAra DAlate 2 ve sarSapa jitane dvIpoM aura samudroM meM samApta ho jAve tava pratizalAkA palya meM eka saparUpa pratizalAkA DAlanI cAhiye / isake bAda anavasthitapalya ko khAlI karake pUrvokta rIti ke anusAra zalAkApalya meM bharanA cAhiye / phira zalAkA palya ko khAlI karake eka sarSapa dvIpa meM aura eka sarSapa samudra meM DAla 2 kara usa sarSaparAziko samApta kara denA cAhiye / inake samApta hone para pratizalAkApalya meM dUsarI pratizalAkA prakSipta kara denI caahiye| hara prakAra anavasthitapalya ko khAlI karanA aura zalAkApalyA bharanA aura phira khAlI karanA tathA pratizalAjhApalya meM eka 2 prati zalA kA prakSepaNa karanA yaha kAma taba taka karate cale jAnA caahiye| ki jaba taka pratizalAkApalyana ara jAve / anavasthitapalya aura eka karIne anavasthita palparUpa kSetrathI AgaLa eka sapane dvIpamAM ane eka sarvapane samudramAM nAkho jaIe, A pramANe nAkhatAM, nAkhatAM sarSa, jeTalA dvIpe ane samadromAM samApta thaI jAya tyAre pratizalAkA palyamAM eka sarSaparUpa pratizalAkA nAkhavI joIe. tyArabAda anavasthita palyane rikta karIne pUrvokta rIti mujaba zalAkA palpamAM pUrita karavA joIe. pachI te zalAkApatyane khAlI karIne eka sarSa, dvIpamAM ane eka sarvapa samUdramAM nAkhIne te sarSapa rAzine pUrI karI devI joIe. tyArabAda pratizalAkA palpamAM bIjI pratizalAkA prakSipta karavI joIe, A pramANe anavasthita patyane rikta karavuM ane zalAkApatyane parita karavuM temaja pratizalAkA palpamAM eka eka pratizalAkA prakSepaNa karavI A kAma tyAM sudhI cAlatuM rahevuM joIe ke jyAM sudhI pratizalAkA alpa paripUrNa na thaI jAya. anavasthita palya ane zalAkApalya te Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 659 anuyogacandrikA TIkA sUtra 234 jaghanyasaMkhyeyakanirUpaNam palyavApi bhRtau bhavataH / itthaM bhRteSu triSu palyeSu pratizalAkApalyaM, samuddhRtya prAktakamaNaiva ekaikaH sarpapaH prakSipyate / itthaM prakSepaNena te sarSapA yatra niSThAM yAnti, tataH paraM mahAzalAkApalyasya prathamA mahAzalAkA pratipyate / tataH pUrvabata pratizalAkAralyaH zalAkApalyo'navasthitapalyazca bhriyate / tata: patizalAkApalyaM punaH samuddhRSya pUrvavat ekaikaH sarvapaH prakSipyate / yatra ca te niSThA yAnti tatparato mahAzalAkApalye dvitIyA mahAzalAkA prakSipyate / tataH punaH pUrvavat pratizalAkApalyaH zalAkApalpo'navasthitapalyazca niyante / tatazca prati zalAkA palya to pratizalAkApalya ke bhara jAne para bhare hI rahate haiN| isa prakAra tInoM palpoM ke bhara jAne para pratizalAkA palpa ko khAlI karake pUrvokta krama se hI eka 2 sarSapa dvIpa aura samuda meM phira DAlate jAnA cAhiye / DAlate 2 jaba ve sarSapa jahAM samApta ho jAte haiM taba mahAzalAkA palpa meM eka mahAzalAkA prakSipta kI jAtI hai / isa prakAra pratizalAkApalya, zalAkApalya aura anavasthitapalya bharanA caahiye| aura phira prati zalAkA palpa ko khAlI karanA cAhiye / aura pUrva ke jaisA eka eka sarSapa kA dAnA samudra meM DAlanA caahiye| DAlate DAlate jaba ve samasta sarSapa ke dAne jahAM para samApta ho jAte haiM-tava dvitIya mahAzalAkA kA prakSepaNa mahAzalAkApalpa meM karanA pratizalAkA paya pUrita thaI jAya che chatAMe rahe che. A pramANe traNe pUrita thaI jAya tyAre pratizalAkApalyane khAlI karIne pUrvokta kamathI ja eka eka sarSapa dvIpa ane samudramAM pharI nAkhatA rahevuM joIe. nAkhatAM. nAkhatAM jyAre te sarvapi jyAM pUrA thaI jAya tyAre mahAzalAkA 59thamAM eka mahAzalAkA prakSipta karavAmAM Ave che. A pramANe pahelAnI jema pratizalAkApatya, zalAkA 59. ane anavasthita palya bharavA joIe. ane pachI pharI pratizalAkA pathane khAlI karavuM joIe ane pUrvanI jema eka eka sarSapane da Ne samudramAM nAkha joIe, nAkhatAM nAkhatAM jyAre te badhA sapanA dANAe samApta thaI jAya tyAre bIjI mahAzalAkAnuM prakSepaNu mahAzalAkA patyamAM karavuM joIe. tyAra pachI pharI pahelAnI jema ja pratizalAkA palpa zalAkApalya ane anavasthitapabhya bharavA joIe ane tyAra pachI pharI pratizalAkA pathane khAlI karavuM joIe ane eka eka Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre -zalAkApalyaM samuddhRtya ekai kakrameNa prakSipyamANAH sarSamA yatra niSThAM yAnti tatparata stRtIyA mahAzalAkA pratipyate / iyaM bharaNariktIkaraNakriyA tAvad bhavati .yAvad mahAzalAkAbhirmahAzalAkApalyo bhiyate / tatazca pratizalAkApalyA zalAkApalyo'navasthitapalyazca bhriyante / itthaMca catvAro'pi palyAbhRtA bhavanti / itthaM bhRte veSu palyeSu pratyekasmin prakSipyamANa eko'pi sarpayo yadA na mAti tadA utkRSTaM saMkhpeyakaM bhavati / evaM ca sapazikhaM bhRte palye utkarSakaM saMkhyeyakam ekena . caahiye| isake bAda phira pahile ke jaisA hI pratizalAkApalya, zalAkApalya aura anavasthitapalya bharanA cAhiye aura bhara jAne para phira pratizalAkApalya ko khAlI karanA cAhiye aura eka eka sarSapa ko hIpa aura samudra meM DAlanA caahiye| eka 2 kara DAlate 2' jaba ve saba sapa anta meM pUre jahAM para hAla cUke jAte haiM taba isake uparAnta mahAzalAkA palya meM tIsarI mahAzalAkA prakSipta kI jAtI hai| isa prakAra bharane aura khAlI karanerUpa yaha kriyA cAlU rahatI hai ki, jaba taka mahAzalAkAoM se mahAzalAkApalya nahIM bhara diyA jAtA hai| isake bAda pratizalAkA palpa, zalAkApalya aura anavasthitapalya bhare * jAte haiM / isa prakAra jaba ye cAroM palya pUrvoktavidhi ke anusAra bhare sarSapane dvIpa ane samudramAM nAkhavA joIe. eka eka karIne nAkhatAM, nAkhatAM jyAre te badhA sarvapa antamAM jyAM nakhAI jAya che, tyArabAda mahAzalAkA5lyamAM trIjI mahAzalAkA prakSipta karavAmAM Ave che. A pramANe bharavA ane khAlI karavA rUpa A kriyA tyAM sudhI cAlu rahe che ke jyAM lagI mahAzalAkAothI mahAzalAkA palya pUrita na thaI jAya. tyAra pachI pratizalAkA palpa, zalAkA patya ane anavasthita palya pUrita thaI jAya che. A pramANe jyAre e cAre cAra paLe pUrvokata vidhi pramANe paripUrNa karavAmAM Ave che. ane AmAMthI dareke darekamAM jyAre eka paNa sarSapano dANe nAkhIe te samAya nahIM tyAre utkRSTa saMkhyAta thAya che. A pramANe AmUlacUla paripUrNa thaI jAya tyAre utkRSTa saMkhyAta eka sarSapa rUpathI adhika hoya che. Ama jAvuM joIe. AnuM tAtparya A pramANe che ke pUrvokta prakArathI pUrvokta cArecAra pamAM je sarSapa che temaja 1anavasthita palpa, 2 zalAkApatha, 3 pratizalAkA palyane khAlI karavuM ane - laravuM A phamathI jeTalA dvIpa samudra vyAsa thayA, te bannenI saMkhyA bhegI Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA stra 234 jaghanyasaMkhyayakanirUpaNam 665 sarSaparUpegAdhikaM sampadyate iti bodhyam / jaghanyaka saMkhyeyakaM dvau| utkarSaka jaghanyakayomadhye yAni saMkhyAsthAnAni tAni ajaghanyAnutkarSakANi bodhyAni / Agame tu yatra kApi avizeSitasya saMkhyeyakasya grahaNaM kRtaM tatra sarvatrAjaghanyAnutkarSaka bodhyam / idaMca utkarSakaM saMkhyeyakamityameva prarUpayitavyam, zIrSa prahelikAnta rAzimyo'tibahUnAM samatikrAntasvAt prakArAntareNa vaktumazakyatvAditi ||mR0234|| jAte haiM aura inameM pratyeka meM jaba eka bhI sarSapa kA dAnA DAlane para bhI nahIM samAsakatA hai taba utkRSTa saMkhyAta hotA hai| isa prakAra AmUlacUla palya ke bhare hone para utkRSTa saMkhyAta eka sarSaparUpa se adhika hote hai aisA jAnanA cAhiye / isakA bhAva yaha hai ki'pUrvokta prakAra se pUrvokta cAroM palyoM meM jo sarSapa hai tathA 1 anavasthitapalya 2 zalAkApalpa, pratizalAkApalya ke khAlI karane aura bharane ke krama se jitane dvIpasamuda vyApta hue, una donoM kI saMkhyA milAne para jo saMkhyA AtI hai vaha saMkhyA eka sarSapa adhika, 'utkRSTa saMkhyeya saMkhyA jAnanI cAhiye jaghanya saMkhyAta kA pramANa do hotA hai| utkRSTa aura jaghanya ke bIca meM jitane bhI saMsthAna haiM, ve saSa ajaghanya anutkRSTa haiM / Agama meM jahAM kahIM bhI sAmAnyarUpa se jo saMkhyAta kA grahaNa kiyA huAmilatA hai, vaha ajaghanyAnutkRSTasaMrupAta kA grahaNa kiyA gayA hai, aisA hI jAnanA cAhiye / utkRSTa saMkhyAta kI prarUpaNA 12pAdhI 2 saya bhAve , yA me sa5 maSita, Gre saMdhyeya saMkhyA jANavI joIe. jaghanya saMkhyAtanuM pramANu be heya che, hakaSTa ane jaghanyanI vacce jeTalAM saMkhyA rathAne che, te sarve ajaghanya anukuSTa che. AgamamAM je kaMI sthAne sAmAnya rUpathI je saMkhyAtanA grahaNa thayeluM maLe che, te ajaghanyAnukSTa saMkhyAtanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. Ama ja jAcavuM joIe, utkRSTa saMkhyAtanI prarUpaNa evI ja che. ane A pramANe AnI prarUpaNA karavI joIe. zI prahelikA Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaira ityaM trividhaM saMkhyeyamuktavA sammati navavidhama saMkhyeyakamAha mUlam - evAmetra ukkosae saMkhejjae rUve pakkhitte jahaNaNayaM paritAsaMkhejjayaM bhavai, teNa paraM ajahaNNamaNukosayAI ThANAI jAtra ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM na pAvai / ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM kevaiyaM hoi ? jahaNNayaM parittAsaMkhejjayaM jahaNNayaparittAsaMkhejja me tANaM rAsINaM aSNamaNNabhAso ruvUlo ukkosaM paritAsaMkhejjayaM hoi, ahatrA jahannayaM juttAsaMkhejjayaM rUvUNaM ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM hoi / jahannayaM juntAsaMkhejjayaM kevaiyaM hoi ? jahaNNayaparittAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabhAso paDipuNNo jahannayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukkosae parittAsaMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM juttAsaMkhejjayaM hoi / [AvaliyAvi tattiyA caitra, teNa paraM ajahaSNamaNukosayAI ThANAI jAva ukkosayaM juttAsaMkhijjayaM na pAvai / ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM kevaiyaM hoi ? jahaNNapaNe juttAsaMkhejapaNaM AvaliyA guNiyA aNNamaNNabhAso rUvUNo ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, anuyogadvArasUtre aisI hI hai / aura isI prakAra se isakI prarUpaNA karanI cAhiye / zIrSa prahelikA taka kI jitanI rAziyAM haiM una rAziyoM se bhI Age bahuna adhika rAziyoM kA yaha ayavartI hai / aura koI aisA prakAra nahIM hai ki jisase isakI prarUpaNA kI jA sake // 234 // sudhInI jeTalI rAzie che, te rAziomAM paNa karatAM A agravatI che. anya kAi evA prakAra marUpaNNA karavAmAM Ave. nAM sUtra 234 ll 000 AgaLa ghaNI rAzi nathI ke jethI AnI Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA satra 235 navavidhama khyeyakanirUpaNam 163 ahavA jahannayaM asaMkhenAsaMkhejayaM rUvUgaM ukkosayaM juttAsaMkhajayaM hoi / jahaNaNayaM asaMkhejAsaMkhejjayaM kevaiyaM hoI ? jahannaeNaM juttAsaMkhajaeNaM AvaliyA guNiyA aNNamaNNabhAto paDipuNNo jahaNaNayaM asaMkhejAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukosae juttAsaMkhejae rUvaM pakkhittaM jahaeNayaM asaMkhejAsaMkhejayaM hoi| teNa paraM ajahaNNamaNukosayAI ThANAI jAva ukosayaM asaMkhejAsaMkhejayaM Na paavi| ukkotayaM asaMkhejjAsaMkhejayaM kevaiyaM hoi? jahapraNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayamettANaM rAtIrNa aNNamaNNabbhAso rUvUgo ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahaNNayaM parittANatayaMrUvUNaMukkosayaM asNkhejjaasNkhejjyNhoi||suu0235|| chAyA-evameva utkarSa ke saMkhyeyake rUpe prakSipte jaghanyakaM parItAsaMkhyeyakaM bhavati, tataH param ajaghanyAnutkarSa kANi sthAnAni yAvata utkarSa ke parItAsaMkhyeekaM na prApnoti / utkarSa ke parItAsaMkhyeyakaM kiyad bhavati? jaghanyakaM parItAsaMkhyakaM naghanyakaparItAsaMkhyeyaka mAtrANAM rAzInAm anyonyAbhyAso rUponaH utkarSa parItAsaMkhyeyakaM bhavati / athavA jaghanyakaM yuktAsaMkhyekaMrUponam utkarSa ke parItAsaMkhyeyakaM bhavati / jaghanyakaM yuktAsaMkhyeyakaM kiyad bhavati ? jaghanyakaparIvA saMkhyeyakamAtrANAM rAzInAM anyonyAbhyAsaH pratipUrgoM jaghanyakaM yuktAsaMsapeyakaM bhavati / athavA utkarSa ke parItAsaMkhyeyake rUpaM pakSipta jaghanyakaM yukta saMkhyeyakaM bhavati, AvalikApi tAvatA eva / tataH param ajaghanyAnutkarSa kANi sthAnAni yAvat utkarSakaM yuktAsaMkhyeyaka na prApnoti / utkarSa ke yukta saMkhyeyakaM kiyad bhavati ? jaghanyena yuktAsaMkhyeyakena AvalikA guNitA anyonyAbhyAso rUponaH, utkarSa ke yuktAsaMkhyeyaka bhavati, athaza jaghanyakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM rUponam utkarSa ke yuktAsaMkhyeyaka bhavati / jaghanyakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM kiyad bhavati ? jaghanyena yuktAsaMkhyeyakena AvalikA gugitA anyonyAbhyAsaH pratipUrNI jaghanyakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM bhavati, athavA utkarSa ke yuktAsaMkhyeyake rUpaM pakSiptaM jaghanyakam asaMkhyeyA. Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 anuyogadvAra saMkhyeyakaM bhavati, tataH paraM ajaghanyAnutkarSa kANi sthAnAni yAvat utkarSa kam asatyeyAsaMkhyakaM nmaapnoti| unakA asaMkhyepAsaMkhyeyakaM kiyad bhavati? jaghanyakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakamAtrANAM rAzInAm anyonyAbhyAso rUpona utkarSa kam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM ati. athavA jaghanyakaM parItAnantakarUpAnam utkarSa kam asaMkhyeyAsaMkhyeyakam bhavati // 23 // TIkA-evAmeva' ityAdi__ asakhyeyAstra prarUpaNAsare'pi ekameva-pUrvavadeva anavasthitapalyAdi nirU. pamA krtvyaa| anasthitalyAtinirUpaNena pUrvam utkarSakaM saMkhyeyakam eka rUpAdhikaM darzitam / tatra utkarSa ke saMkhyeyake pUrvadarzitaM sarvapalakSaNam adhika eka rUpaM pakSipyate, prakSipte ca tasmin jaghAyaka parItAsaMkhyeyakaM bhvti| tataH param parItAsaMkhyeyakasya ajaghanyAnakarSa kANi sthAnAni bhavanti, yAvadutkRSTaM isa prakAra tIna prakAra ke saMkhyAtoM kA svarUpa kahakara aba sUtrakAra nau prakAra ke asaMkhyAtoM kA varNana karate haiM'evAmeva ukkosae saMkhenjae' ityaadi| zabdArtha--(evAmeva) asaMkhyAta kI prarUpaNA ke avasara meM bhI pUrva ke jaisA hI anavasthita palpa AdikoM kI prarUpaNA kara lenI caahiye| anavasthita palpa Adi ke nirUpaNa se yaha hama jAna cuke hai ki-ekarUpa adhika utkRSTa saMkhyA hotA hai| 'ukkosara saMkhejjae rUve pakkhitta jahaNNayaM parittAkhejaya bhava:) isa utkRSTa saMkhyAta ke pramANa meM jaba pUrvadarzita eka sarSapa aura adhika pakSipta kara diyA jAtA hai, taba jayanya parItAsaMkhyaka kA pramAga hotA hai| (teNa paraM ajaha. paNamaNukkosayAI ThANAIjAva ukomaya parittAsaMkhejjayaM na pAvai) A pramANe traNa prakAranA saMsthAnuM svarUpa karIne have sUtrakAra nava prakAranA asaMkhyAtenuM varNana kare che - evAmeva ukkosae saMkhejjae ityAdi / zAya: -(evAmeva) asabhyAtanA pr350| 42tI mate 5 pUna jema ja anavasthita palya vagerenI prarUpaNa karI levI joIe. anavasthita palya vagerenA nirUpaNathI A ame jANI lIdhuM che ke "eka rUpa adhika Get sabhyAta ya. (unakosae saMkhejjae rUve pakkhitte jahaNNayaM saMkhe. bhaya bhavai) mA GTa sabhyAtanA prabhArAbhA nyAre pUrva 4thita me sa55 vadhAre nAkhavAmAM karavAmAM Ave che tyAre jaghanya parItAsaMkhyakanuM pramANa sAtha cha. . (veNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM parittA Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 665 anuyogacandrikA TIkA sUtra 235 navavidhamasaMkhyeyakanirUpaNam parItAsaMkhyeyakaM na prApnoti / atha unkRSTakam parItAsaMkhyeyakam jijJAsamAnA ziSyaH pRcchati-utkarSa ke parItAsaMkhyeyakaM kiyad bhavati ? iti / uttarayatijaghanyakaM parItAsaMkhyeyakaM yAvatmamANaM bhavatIti adhyAhAryam, tAvatpramANAnAM jaghanyakaparItAsaMkhyeyakamAtrANAMnaghanyaparItAsaMkhyeyakagatarUpasaMkhyAnAM rAzI. nAm anyo'nyAbhyAsa: parasparaguNanArUpA rUponaH ekena rUpeNa sarSa palakSaNena UnA-hInaH utkarSaH parItAsaMkhyeyakaM bhavati / ayaM bhAva:- ekasmin parItA saMkhyeyake yAvanti rUpANi bhavanti tAvanto rAzaya iha vyavasthApyante / taizca parasparaguNitaiyau~ rAzibhati, tato rAzerekasmin rUpe'pasArite utkarSa ke parItAsaMkhyeyakaM bhavati / atra vineyAnAM sukhAvayodhAya dRSTAntaH pradazyate-jaghayake parItAsaMkhyeya ke'satkaranathA paJca rUpANi bhavantu / sA pazcAsmikA isake bAda paritAsaMkhyaka ke ajaghanyAnutkRSTa sthAna hote haiN| aura ye sthAna vahAM taka hote hai ki 'jahAM utkRSTa parItAsa khyaka kA sthAna nahIM A jAtA hai|' (ukkosayaM parittAsaM khejjayaM kevaiyaM hoi ?) he bhadanta uskRSTa parItAsaMkhyaka kA pramANa kyA hai ? utsara-(jahaNNayaM parittAsaM khejjayaM jahaNaNayaM parittAsa khejjamesANa rAkSINaM aNNaNNAbhAso rUvRNo ukkosa parittAsaMkhejjayaM hoha) jaghanya paritAsaghAta kA jitanA pramANa hai, utane pramANa meM usa pramANa mAtra rAzi ko vyavasthApita karake usakA phira paraspara meM guNA karanA. cAhiye aura guNAkarane para jo saMkhyA Ave usameM se eka kama kara denA cAhiye / yahI utkRSTaparItAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai| ise khajjayaM na pAvai) tyA2 pachI parItAyanA mAyanyAnuSTa sthaan| kAya che. ane A sthAne tyAM sudhI hoya che ke "jayAM sudhI utkRSTa parIta sthAna bhAvAna jaya.' (ukkosayaM paricAsaMkhejjayaM kevaiyaM boha) R ! Srge parItAbhyanu prabhAra zu.? uttara:-(jahaNNayaM paricAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabhAkho ruvUNo ekkosaM parittAsaMkhejjayaM hoi) dhanya parItAsa bhyAna ra pramANa che, teTalA pramANamAM te pramANamAtra rAzine vyavasthApita karIne tene karI paraspara guNAkAra kara joIe. ane guNAkAra karavAthI je saMkhyA ane temAMthI eka Acho karavo joIe eja utkRSTa parItAsaMkhyAtanuM pramANu hoya che. Ane aMka draSTie Ama samajavuM joIe-mAne ke jaghanya a0 84 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre saMkhyA paJcavAraM vyavasthApanIyA / yathA '55555' iti / atra paJcabhiH paJca guNitA:- pazcaviMzatiH, sA punaH paJcabhirgaNitA sapAdazataM bhavati / idaM ca paJcamirgaNitaM paJcaviMzatyadhikAni SaTzatAni / etAni ca paJcabhirguNitAni sapAdazatAdhikaM sahasratrayam / asatkalpanayA etatmamANo rAzi vastu sthityA 'saMkhyeyarUpo bodhyaH / ayaM rAzirjaghanyakaM yuktAsaMkhyeyakaM bhvti| tato rAzerekasmin rUpe'pasArite sati utkarSa ke parItAsaMkhyeyakaM bhavatIti / zabdAntareNa etadAha-athavA jaghanyakaM yuktAsaMkhyeyakam ekarUponama utkarSaka parItAsaMkhyeyakaM bhavati / jaghanyakaparItAsaMkhyeyakarAzInAmanyo'nyAbhyAse sati yA saMkhyA aMkadRSTi se yoM samajhanA cAhiye ki mAnalo jaghanyaparItAsaMkhyAta kA pramANa 5 hai isa pAMca ko pAMca bAra sthApita kara unakA paraspara meM guNA karane para isa prakAra saMkhyA AtI hai-54525, 2545=125, 125 5-625, 62545=3125, isa tIna hajAra ekaso paccIsa saMkhyAko vAstavika rUpa meM asaMkhyAta ke sthAna para jAnanI cAhiye / parantu jaba isameM se eka kama kara diyA jAtA hai to, yaha utkRSTa parItAsaMkhyAta rUpaHmAnI jAtI hai| aura jaya isa meM se eka kama nahIM kiyA jAtA hai taba yaha jaghanya yuktAsaMkhyAtarUpa mAnI jAtI hai| isI viSaya ko khUtrakAra dUsare zabdoM meM yoM samajhAte haiM-ki (ahavA-jahaNNayaM juttA saMkhejjayaM skhUNaM ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM he|i) jaghanya yuktAsaMkhyAta kA jitanA pramANa hai, usameM se eka kama kara dene para utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai / tAtparya isakA yahI hai ki-'jaghanya parItA parItAsaMkhyAtanuM pramANa 5 che, A pAMcane 5 vAra sthApita karIne tene paraspara guNAkAra karavAthI A pramANe saMkhyA Ave che-pa 4 5 = 25, 25 4 5 = 125, 125 x 5 = 625, 625 4 5 = 3125, A 3125 saMkhyAne vAstavika rUpamAM asaMkhyAtanA sthAne jANavI joIe. paraMtu jyAre AmAMthI eka ocho karavAmAM Ave che tyAre te utkRSTa parItAsaMkhyAta rUpa mAnavAmAM Ave che. ane jyAre AmAMthI eka che karavAmAM AvatuM nathI. tyAre te jaghanya yuktAsaMkhyAta rUpa mAnavAmAM Ave cha. se viSaya sUtrA2 mI0 zata mA pramANe samanave cha / (ahavA -jahaNaNayaM juttAsaMkhejjayaM rUvUNaM ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM hoi) gadhanya cuktAsaMkhyAtanuM jeTaluM pramANa che, temAMthI eka ocho karavAthI utkRSTa parItAsaMkhyAnuM pramANa thAya che. AnuM tAtparya A pramANe che ke "jaghanya 000 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 235 navavidhama saMkhyeyaka nirUpaNam ha saMpadyate sA jaghanyakaM yuktAsaMkhyeyakaM bhavati / tat ekarUpeNonaM sat utkarSa ke parItAsaMkhyeyakaM bhavatIti bhAvaH / itthaM parItA saMkhyeyakasya trividhaM bhedaM zrutvA yuktAsaMkhyeyakasya trividhaM bhedaM jijJAsitukAmaH ziSyaH pRcchati - jaghanyakaM yuktA saMkhyeyaka kiyad bhavati ? iti / uttarayati - jaghanyakaparItA saMkhyeyakamAtrANAM rAzInAm anyo'nyAbhyAsaH pratipUrNa : = eka rUpAMpa sAraNarahito jaghanya yuktAsaMkhyeyakaM bhavati / athavA - utkarSa ke parItAsaMkhyeya ke rUpaM prakSiptaM tadA jaghanyakaM yuktAsaMkhyeyakaM bhavati / AvalikA'pi tAvatyeva bhavati / jaghanyake yuktA'saMkhyaka kI rAziyoM kA paraspara meM guNA karane para jo saMkhyA AtI hai, vaha jaghanya yuktAsaMkhyaka hai / isameM se eka kama karadene para utkRSTa paritAsaM rUpAta hotA hai / isa prakAra se parItAsaMkhpaka ke tIna bhedoM ko sunakara ziSya ne yuktAsaMkhyeya ke tIna bhedoM ko jAnane kI icchA se gurumahArAja se pUchA ki he bhadanta ! ( jahannayaM juttAsakhejjagha ke baiyaM hoi ?) jaghanya yuktAsaMkhtrAta kA kyA svarUpa hai ? uttara-- (jahaNyaM parittAsa khejjayamettANaM rAsIrNa aNNamaNNabhAso paDipuNNo jahannayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukkosae parittA saMkhejjae rUvaM patrikhattaM jahaNNayaM juttAsaMkhejjayaM hoi) jaghanya parItA saMkhpAta kI jitanI rAziyAM haiM unakA Apasa meM guNA karanA cAhiye aura usameM se eka rUpa kama nahIM karanA cAhiye so yaha jaghanyayuktAsaMkhyAta kA pramANa hai / athavA utkRSTa parItAsaMkhpAta kA jo parItAsabhyakanI rAzione paraspara guNAkAra karavAthI je saMkhyA Ave che, te jaghanya cukatAsabhyaka che. AmAMthI eka sakhyA AchI karavAthI utkRSTa parItAsa khyAta thAya A pramANe parItAsa khyAtanA traNa bhede thAya che. parItAsa dhyeyanA A traNa bhedAne sAMbhaLIne ziSyAe yukatAsabhyeyanA traNa bhedone jANuvAnI IcchAthI guru mahArAjane bg } & Hird! (ne-a? galuumu haga' Ele ?) quru ygalsakhyAtanuM svarUpa zu' che ? uttara: -- (jaiNNaya parittAsaM bejja yamettANaM rAkhINaM aNNamaNabhAso paDipuNNo jahannaya juttAsaMkhejjaya' hoi, ahavA ukkosae parittAsaMkhejjara rUvaM pakkhittaM jahaNNaya jutA saMkhejjayaM hoi) ndhanyaparItAsamyAtanI jeTalI rAzio che. temAMthI eka rUpa echu' nahi karavu' joIe, teA strA parItAsa bhyAlu' jadhanya yuktAsa khyAtanu' pramANa che. athA utkRSTha Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 668 anuyogadvArasUtre kA saMkhyeyake yAvanti sarSaparUpANi bhavanti, AvalikAyAmapi tAvanta eva samayA bhavantIti bhAvaH / itthaM ca sUtre yatra AvalikA gRhItA tatra sA jaghanyakayuktAsaMkhyeyaka tulya samaya rAzipamANA bodhyA / / tataH = jaghanya kayuktAsaMkhyeyakAt param ekaikrakrameNa dRddhayA yAvat utkRSTaM yuktA saMkhyeyaka N na bhavati tAvat ajadhanyAnukarSakaM yukta saMkhyeyakaM bhavati / etadevAha tataH param ajaghanyAnutkarSakANi sthAnAni yAvad utkarSa yuktAsaMkhyeyakaM na prApnotIti / atha utkarSa ka yuktAsaMkhyeyaka kizd bhavati ? iti ziSyaH pRcchati / uttarayati - jaghanyakena yuktA saMkhyeyakena AvalikA guNitA arthAt anyo'nyAbhyAsaH kRtaH - jaghanyaka pramANa hai usameM eka milA dene para jaghanyayuktAsaM khyAta pramANa hotA hai / (AvaliyA vi tantidhA ceba) jaghanya yuktAsa rUpaka meM jitane sarSapa hote haiM, eka AvalikA meM bhI utane hI samaya hote haiM / ataH - sUtra meM jahAM AvalikA kA pATha Ave vahAM use jaghanya yuktA saMkhyaka ke tulya samaya prAmANavAlI jAnanI cAhiye / (teNa paraM ajahRNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM jusAsa khijjayaM na pAvai) jaghanyayuktAsaM khyAta se Age kramazaH eka eka kI vRddhi karanI cAhiye so yaha vRddhi vahAM taka karate jAnI cAhiye ki jahAM taka utkRSTa yuktAsaM khyAta kA sthAna na AjAve / isa prakAra jaghanya yuktA saMkhyAta aura utkRSTa yukta saMkhyA ke bIca ke jitane bhI sthAna haiM, ve saba ajaghanya anutkRSTayuktAsaMsthAna rUpa haiM / yahI bAta sUtrakAra ne isa 'teNa ajahaNamaNukosagAI' ityAdi sUtrapATha dvArA samajhAI pramANa che, temAM eka joDavAthI jaghanya yukatAsa khyAtanuM pramANu thAya che. ( AvaliyA vitattiyA caitra) dhanya yuktAsa myAmAM bheTalA sarSAMcA hoya che. eka AvalikAmAM pazu teTalA ja sa`pA hAya che. mATe sUtramAM jyAM AlikAnA pATha Ave tyAM tene jadhanyamukatAsabhyeyanA tulya samaya pramANuvAlI jAgruvI joI e ( teNa para ajaddaNNamaNukkokhayAI ThANAI jAva ukko juttAna khijjayaM na pAvai) dhanya yuktAsaNyAtathI AgaLa kramazaH eka ekanI vRddhi karavI joIe, ane A vRddhi tyAM lagI karatAM rahevu. neI e ke jyAM sudhI utkRSTa yukattAsa khyAtanuM sthAna AAvI na jAya. A rIte jadhanya yukatAsa khyAta ane utkRSTa yuktAsakhyAtanI vacce jeTalA sthAne che, te sarve ajadhanya anubhRSTa yuktAsakhyAta rUpa che, e ja vAta sUtradhAre A " teNa paraM ajaddaNNamaNukkosayAiM" ityAhi 000 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 235 navavidhamasaMkhyeyakanirUpaNam la yuktAsaMkhyeyakagatarUparAzistAvataiva rAzinA guNita iti tAtparyam / evaM ca yau rAzi niSpannastata ekasmin rUpe'pasArite utkRSakaM yuktAsaMkhyeyakaM bhavati anapasAritastu sa rAziH jaghanyakA saMkhyeyakAsaMkhyeyakaM bhavati / ata evAhaathavA jaghanyakam asaMkhyeyA saMkhyepaka rUponam utkarSakaM yuktA'saMkhye paMka' bhavatIti / itthaM yuktAsaMkhyeyakasya bhedatrayaM nirUpya saMpati asaMkhyeyAsaMkhyeyakasva medatrayaM nirUpayati-tatra jaghanyakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM kiMyad bhavati ? iti hai / (ukosayaM juttAsa khejjayaM kevaiyaM hoi) he bhadanta ! utkRSTa yuktAsaMkhpAta kA kyA svarUpa hai ? uttara:- (jahaNaNaM juttAsa khejjaeNaM AvaliyA guniyA, aNNamaNNanbhAkho rUbuNo ukkosayaMjuttAsaMkhekhejayaM hoi, ahavA - jahama asa khejjAsa' khelayaM ruyugaM uk ko saya juttAsa khejayaM hoi) jaghanyaM yuktAsaMkhyAta se AvalikA kA guNA karo arthAt jaghanyayuktAsaM khyAta ko jaghanya yuktAsaM khpAta ke sAtha guNo-guNA karane para jo rAzi Ave usameM se eka kama karo - isa prakAra karane para jo bace vaha utkRSTa yuktAsaM khyAta hai / eka kama nahIM karane para vaha rAzi jaghanya asarUpAtAsa khyAta rUpa mAnI jAtI hai / isI bAta ko sUtrakAra ne 'ahavA'' pada se prakaTa kiyA hai - isameM yaha kahA gayA hai ki 'jo jaghanya asakhyAtAsaM khyAta hai-' usameM se eka kama karane para vaha utkRSTa yuktAsaMkhyAta kahalAtA hai / (jahaNNayaM asaM khejjAsa khejjayaM kevaiyaM hoi ?) he bhadanta ! jaghanya jo asaMkhyAtAsaM khyAta hai, vaha kaisA hotA hai ? sUtrapATha vaDe sabhalavavA prayatna huye che. ( ukkosaya juttAsa' khenjaya kevaiya hoi ?) utchRSTa yukta sabhyAtanu sva35 zu che ? uttara- (jaddaNNaNaM juttAsaMkhejjaeNaM AvaliyA guNiyA, aNNamaNNakazI rUvUNo ukkosatha juttAsaMkhejjaya' hoi, ahavo jahannayaM asaMkhejjA saMkhejjaya' rUvUrNa juttA saMkhejjaya' hoi) dhanya yuktAsamyAtathI mAvatimanA guthAra 4 eTale ke jaghanya yukatAsa khyAtane jaghanya yuktAsa'khyAtanI sAthe guNAkAra kaza, guNAkAra karavAthI je rAzi Ave temAMthI eka che! karo. A rIte karavAthI je khAkI rahe te utkRSTa yuktAsakhyAta che. eka eche! na karI e tA te rAzi jadhanya asakhyAtAsa khyAta rUpa mAnavAmAM Ave che, e * vAtane sUtradvAre 'ahavA' paDathI agara purI . temAM se spaSTaM zvAmAM AvyuM che ke je jaghanya asakhyAtAsa khyAta che' temAMthI eka eche karavAthI Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 anuyogadvArasUtra shissymshnH| uttarayati-jaghanyakena yuktAsaMkhyeyakena AvalikA guNitA arthAda-anyo'nyAbhyAsaH kRtaH-jaghanyakayuktAsaMkhyeyakagatarUparAzistAvataiva rAzinA guNita iti tAtparyam, pratipUrNaH ekarUpApasaraNavarjito jaghanyakam 'asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM bhavati / etadeva zabdAntareNAha-athavA utkarSa ke yuktAsaMkhyeyake eka rUpaM prakSiptaM tadA jaghanyakam asaMkhyeyAsaMkhyeyaka bhavati / tataH param . ajaghanyAnutkarSa kANi sthAnAni bhavanti / kiyadavadhi tAni bhavanti ? ityAha-yAvat utkarSakam asaMkhyepAsaMkhyeyakaM na pApnotiekocarikayA vRdayA uttara--(jahannaeNaM juttAsaMkhenaeNaM AvaliyA guNiyA, aNNamAgAbhAso paDipuNNo jahaNNayaM asaMkhejAsaMkhejaya hoha) jaghanya yuktAsaMkhyAta ke sAtha AvalikA kA guNAkaro-isakA tAtparya hai ki-'jaghanya yuktAsaMkhghAta kA javanyayuktasaMkhyAta ke sAtha guNAkaro aura guNA karane para jo rAzi Ave usameM se eka kama mata karo-yahAM jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hai| (ahavA ukkosae juttAtakhejae rUvaM pakkhittaM jahaNaNayaM asaMkhenAsaMkhejjayaM hoi) athavA utkRSTa yuktAsaMkhyAta meM eka milAdoso jaghanya asaMkhyAtAsa khyAta hai| (teNa para ajahaNNamaNukako. sapAiM ThAgAiM jAva uskona asaMkhejAsaMkhejjayaM Na pAvaha) isake bAda ajaghanyAnuskRSTa ke sthAna hote haiN| aura ye sthAna vahAM taka hote haiM ki, jaba taka uskRSTa asaMkhyAtAsaMkhmata nahIM A jAtA / utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhghAta sthAna lAne ke liye jaghanya asaMkhyAtasaMkhyAta se te 8 yuddhatAsa yAta upAya che. (jahaNNaya asaMkhejjAsaMkhejaya kevazya' hoha 1) mahata! dhanya re madhyAtAsabhyAta cha, tanu. 5135 cha? uttara-jahannaeNa juttA saMkhenjaeNaM AvaliyA guNiyA, aNNamaNNabhAso paDipuNNo jahaNNaya asaMkhejjAsaMkhenjaya hoi) gadhanya yustAbhyAtanI sAthe AvalikAne guNAkAra karo AnuM tAtparya A pramANe che ke jaghanya cukatAsaMkhyAtane jaghanya yuktAsaMkhyAtanI sAthe guNAkAra karo, guNAkAra karavAthI je rAzi Ave temAMthI eka che kare, nahi to eja jaghanya asabhyAtAyAta cha. (ahavA ukkosae juttAsaMkhejjae evaM pakkhitaM jahaNNaya' asaMkhejjAsaMkhenjaya hoi) atha Gere yustAsayAtabhA se na ta tapanya abhyAtAyAta 45 mya che. (teNa para ajahaNNamaNukakosayAI ThANAI jAva uskosa asaMkhejjAsakhejaya' Na pAvai) tyAra pachI ajaghanyAnulphasTanAM sthAne hoya che. ane te sthAne tyAM lagI hoya Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 235 navavidhama paMkhyeyakanirUpaNam 671 yAvat utkarSakam asaMkhyeyA saMkhyeyakaM na bhavatItyarthaH / atha utkarSakam asaM khyeyAsaMkhyeyaka' kiyad bhavati ? iti ziSyaH pRcchati - uttarayati - jaghanyakam asaMkhyeyA saMkhyeyakaM yAvad bhavati tAvatyamANAnAM jaghanyAsaMkhyeyAsaMkhyeyakamAtrANAm = jaghanyA saMkhye vAsarUpeyakarUpasaMkhyAnAM rAzInAm anyo'nyAbhyAsaH parasparaguganA svarUpa jaghanya parItAnantakaM bhavati, sa ca rUponaH = ekena rUpeNa UnaH utkarSa kam asaMkhyeyAsaMkhyeyakaM bhavati atra ca yadikaM rUpa mUnaM kRtaM tadayatra yadi gaNyate tadA jaghanyaM parItAnantaka saMpadyate, ataevAda 'ahave' tyAdi athavA - jaghanyaka parItAnantaka rUponam utkarSa kam asaMkhyeyAsaMkhyeyaka' bhavati / Age eka eka vRddhi karanI cAhiye-so yaha vRddhi vahAM taka karate jAnA cAhiye ki jahAM taka utkRSTa asaMkhyAtA saMkhyAta kA sthAna na AjAve / (ukkosayaM asaMkhejasaM khejjayaM kevaiyaM hoi 1 ) isI bAta ko ziSya pUchatA hai ki hai bhadanta / utkRSTa asaMkhpAtAsaM khpAta kA kyA svarUpa hai ? ( jahaNaNayaM asaM khejjA saMkhejjayamettANaM rAkhINaM aNNamaNNabhAso ruvRNo ukkosayaM asaMkhejjAsa khejjayaM hoi - ahavAjahaNNayaM parittANaMtayaM rUvUNaM ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoha ) jaghanya asaMkhyAtA saMkhpAta kI jitanI rAzi hai, usa rAzi kA Apasa meM guNA karo aura usa Agata rAzi meM se eka kama kara doyahI utkRSTa asaMkhyAtA saMkhyAta hai / athavA- jaba isa rAzi meM se eka kama nahIM kiyA jAve to, usa rAzi kA nAma jaghanya paritAnantaka hai / AvI jatA nathI. asakhyAtAMsa`khyAvRddhi tyAM sudhI asakhyAtAsa khyAtanuM che ke jyAM sudhI utkRSTa asa MkhyAtAsakhyAtanA sthAna utkRSTa asakhyAtAsaMkhyAta sthAna lAvavA mATe jaghanya tathI AgaLa ekaekanI vRddhi karavI joIe, A karatAM rahevuM joIe ke jyAM sudhI utkRSTa sthAna AvI laya (ukko saya asa khejjA saMkhejjaya' kevai hoi ?) eja vAtane ziSya pUche che ke huM zAnta ! utkRSTa asa khyAtAsa khyAtanuM sva35 Thevu che ? ( jahaNNaya asa khejnAsa khejjayamecANaM rAsINaM aNNamaNNabhAso rUgo ukkosa' asa khejjAsa khejjaya' hoi - ahavA-jahaNNaya' parittANaMtayaM rUvUgaM ukkosa asra khejjAsaMkhejjayaM hoi) 4dhanya asabhyAtA sakhyAtanI jeTalI rAzi che, te zazine paraspara guNAkAra kareA ane te rAzimAMthI eka AA karI nAkheA. eja utkRSTa asaMkhyAtAsakhyAta che, athavA jyAre A rAzimAMthI eka AchA na karavAmAM Ave te, . te Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre iti / anyetu-utkarSakam asaMkhyeyAsaMkhyeyakamevaM vyAkhyAnti, tathA hi-jaghanyA. saMkhyeyAsaMkhyeyakarAzervagaH kartavyaH / tasya vargasyApi varga: karttavyaH / tato cargavagapyApi vargaH kartavyaH / evaM vikRtvo varga kRtvA tatra anye'pi pratyeka masaMkhyeyasvarUpA daza rAzayaH prakSipyante / te daza rAzapa:-(1) lokAkAzapradezAH lokAkAzasya sarve pradezAH, (2) dharmAstikAyama dezA:- dharmAstikAyasya sarve pradezAra, (3) adharmAstikAyapradezA: adharmAstikAyasya sarve pradezAH, (4) eka jIvapadezA ekasya jIvasya sarva pradezAH, (5) dravyAthikA niyogAmukSmANAM bAdarANAM ca anantavanaspatijIvAnAM zarIrANi (6) pratyekajIzA anantakAyikAn varjayitvA pRthivyatejovAyuvanAvitramAH pratyekazarIriNo jIvAH / so (ahavA-jahaNayaM parittANatayaM rUvUrNa ukkolayaM asaM khejjAsaMkhejaya hoha) isa jaghanya paritAnanta meM eka kama karane para utkRSTa asaMkhyAtA. saMkhyAta hotA hai| dUsare AcArya hala utkRSTa saMkhyAtAasaMkhyAta kI isa prakAra se vyAkhyA karate haiM ki jo jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi haiM usakA varga karo-isa gharga karane para jo rAzi Ave phira usakA varga karo, isa varga karane para jo rAzi Ave usakA bhI varga karo-isa prakAra tIna cAra varga karake jo rAzi Ave, usameM ina asaMkhyAta svarUpa daza rAziyoM ko prakSita karo (1) lokAkAza ke sarvapradeza (2) dharmAstikAya ke sarvapradeza (3) adharmAstikAya ke samasta pradeza, (4) eka jIva ke samasta pradeza (5) sUkSma aura yAdara anantavanaspati jIvoM ke zarIra (6) pratyeka jIva-anantakAyikoM ko choDakara ke pratyeka zarIrI zinu nAma sanya parItAnanta cha. ta (ahavA-jahaNNaya' parittANataya rUvUNa ukkosayaM asa khejjAsa khejjaya hoi) Au-parItAnantamAyA eka ocho karavAthI utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta thAya che. bIjA AcAryo A utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAtanI A pramANe vyAkhyA kare che ke je jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi che, teno varga karo. vaga karavAthI je rAzi Ave tene pharI vaga kare, AnAthI je rAzi Ave tene pharI varga kare. A pramANe traNa vakhata varga karavAthI je rAzi Ave temAM A asaMkhyAta 135 rAziyAne prakSita 42-(1) a zana saba pradeza (2) ghA. stikAyanA sarva pradeza. (3) adharmAstikAyanA samasta pradeza (4) ekajIvanA samasta pradeza. (5) sUkSma ane bAdara ananta vanaspati jIvenA zarIra (6) pratyeka jIva-anaMtakAyikene tyajIne pratyeka zarIrI A puvI, a5. Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 235 navavidhama saMkhyeyakanirUpaNam lokAkAzAdayaH pratyekamasaMkhyeyA bodhyAH / (7) tathA sthitibandhAdhyavasAyaH sthAnAni = sthitibandhasya kAraNabhUtAni adhyavasAyasthAnAni / etAnyapya saMkhyeyAni bodhyAni / tathAhi - jJAnAvaraNasya jaghanyo'ntarmuhUrtamamANaH sthitibandhaH utkRSTastu trizarasAgaropamakoTIko TimamANaH, madhyamapade tu ekadvitricaturAdi: samayAdhikAntarmuha sadiko'saMkhyeyabhedaH / eSAM ca sthitibandhAnAM kAraNabhUtAni adhyavasAyasthAnAni pratyekaM bhinnAnyeva santi / evaM ca sati ekasminnapi jJAnAvaraNe'saMkhyeyAni sthitivazvAdhyavasAyasthAnAni bhavanti / evaM darzanAvaraNA divvapi vAvyamiti / (8) anubhAgAH =jJAnAvaraNAdikarmaNa / jaghanyamadhyamAdi ye pRthivI apa, teja, vAyu, vanaspati aura trasa jIva (7) sthitibandha ke kAraNabhUta adhyavasAyasthAna (8) anubhAga, (9) yogaccheda pratibhAga, (1) eka atrasarpiNI aura dUsarI avasarpiNIyoM donoM ke samaya / ye pratyeka daza rAziyAM asaMkhyA 2 haiN| sthitibandha ke kAraNabhUta adhyavasoyasthAna, asaMkhyAta isa prakAra ho haiM- jaise jJAnAvaraNa kA jaghanyasthitibaMdha antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa sthitibandha 30 koTIkATI sAgaropamakA hai / madhyamasthitibandha eka, do, tIna, cAra, Adi samaya adhika aMtarmuhUrtta AdikA hai / isa prakAra jaghanya aura utkRSTa sthitibandha ke bIca ke madhyama sthitibandha ke sthAna asaMkhyAta Ate haiN| kyoMki ina sthitibandhoM ke kAraNa bhUta pratyeka adhyavasAyasthAna bhitra 2 hI hai / isa prakAra hone para eka bhI jJAnAvaraNa karma meM asaMkhyAta saMsthitibandhAdhya 673 tena, vAyu, vanaspati bhane traNa jIva, (7) sthitimanyanA kAraNabhUta adhyavasAya sthAna, anubhAga (9) gaccheH pratibhAga, (10) eka utsarpiNI ane khIjI avarSiNI, Ama antane! samayeA, A dareke dareka za rAzio asaMkhyAtaasakhyAta che. sthitimandhanA kAraNabhUta ayavasAyasthAna, asa MkhyAta A pramANe che jema jJAnAvaraNanA jaghanyasthiti madha antarmuhUtanA che ane utkRSTasthiti"'dha 30 kATI-kreTI sAgarApa che. madhyamasthitimaSa eka, ae, traNa, cAra vagere samaya adhika aMtamuhUtta vagerenA che. A pramANe jaghanya ane utkRSTasthitikhanyanA madhyanA madhyamasthitimattvanuM sthAna asakhyAta Ave che. kemake A sthiti andhonA kAraNabhUta pratyeka adhyavasAya sthAna bhinna bhinna ja che. A pramANe hAvAthI eka paNa jJAnAvaraNu karmamAM asa`khyAtasthiti andhAdhyavasAya sthAna thaI jAya che. A pramANe dazanAvaraNa vageremAM paNa jANI levu' joie. a0 85 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 anuyogadvArasUtre bheda bhinnAra svishessaaH| eteSAM ca anubhAgavizeSANAM hetubhUtAni asaMkhyeya. lokAMkAzapradezapamANAni adhyavyasAyasthAnAni bhavanti, ato'nubhAgabhedA api asaMkhyeyA bodhyAH ! kAraNabhede kAryANAmapi bhedo bhavatyeveti / (9) yogapaMchedapratibhAgA: yogo=manovAkAyaviSayaM vIrya, tasya chedena kevali prajJArachedena maMti=viziSTAH nirvibhAgA bhAgAH / ete hi nigodAdi saMjJipaJcandriyaparyanta. jIvAzritA jaghanyAdibhedaminA asaMkhyeyA bodhyaaH| tathA-(10) dvisamaya samayA:-dvayoH samayoH utsapiNyavasarpiNIkAlasvarUpayoH samayA asaMkhyeya svarUpA bodhyAH / evamete pratyekamasaMkhyeyarUpA daza prakSepA vodhyA: / uktaMcaghasAyasthAna ho jAte haiN| isI prakAra darzanAvaraNa Adi ko meM bhI jAnanA caahiye| jJAnAvaraNa Adi vamoM kA jAya utkRSTa evaM madhyama jo vividha phala dene kI zaktirUpa rasa vizeSa hai-usa kA nAma anubhAga hai| ina anubhAga vizeSoM ke kAraNabhUta asaMkhyAta lokAlAzapradeza pramita adhyavasA. yasthAna hote haiM / isaliye anubhAga bheda bhI asaMkhyAta hote haiN| kAraNoM meM jahA bheda hotA hai vahAM kAryoM meM bhI bheda huA hI karatA hai| yogacche. dapratibhAga nigodiyA jIvoM se lekara saMjJI paMcendriya taka ke jIvoM meM huA karate haiM / ye asaMkhyAta hote haiM aura inake jaghanya Adi aneka bheda haiN| manathacana aura kAya saMbandhI vIrya ko nAma yoga hai, ye yoga ke keMvaliprajJAccheda dvArA jo aise vibhAga kiye jAte haiM-ki phira jinakA dUsarA vibhAga na ho sake, ve yahAM yogaccheda pratibhAga se gRhIta kiye haiN| utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke samaya bhI asaMkhyAta hote haiN| phanavaraNa vagere karmonuM jaghanya utkRSTa temaja madhyama je vividha phaLa ApavAnI zaktirUpa rasavizeSa che, tenuM nAma anubhAga che. A anubhAga vizeSano kAraNabhUta asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramita adhyavasAya sthAna hoya ethI anubhAga bheda paNa asaMkhyAta hoya che. kAraNamAM jyAM bheda hoya che, tyAM kAryomAM paNa bheda hoya ja che egacheda pratibhAga nigediyA jIvathI mAMDIne saMjJI paMcendriya sudhInA mAM thAya che. A badhA asaMkhyAta hoya che. ane emanA jaghanya vagere aneka bhede hoya che. mana, vacana ane kAyasaMbaMdhI vIryanuM nAma cogamAM kevaliprajJA vaDe je A jAtanA vibhAga karavAmAM Ave che ke jemanA pharI vibhAga thaI ja na zake, te ahIM rogapracheda pratibhAgathI gRhIta thayelA che. utsapiNI ane avasarpiNI kalanA abhaya paNa asaMkhyAta hoya che. A pramANe A pratyeka daza prakSepa Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 235 navavidhamasakhyeyakanirUpaNam logAgAsapaesA1, dhammA2 dhamme3gajIvadesA4 ya / davaTiyA nioA5, patteyA6 ceva boddhavyA // 1 // ThiivaMdhajjhabasANA7 aMNubhAga8 jogchepplibhaag9| doNha ya samANa samayA10, asaMkhaSakkhevayA dasa u // 2 // chAyA-lokAkAzamadezA dharmAdharmakajIvadezAzca / dravyAthikA niyogAH pratyekAzcaiva boddhvyaaH||1|| sthitibandhAdhyavasAnA anubhAgA yogcchedbhtibhaagaa| dvayozca samayoH samayA asaMkhyeyAH prakSepakA daza tu // 2 // iti / ete daza prakSepAH pUktei vAratrayavagite rAzau prakSipyante / itthaM yo rAzi: piNDito bhavati, tasya punaH pUrvavad vAratrayaM vargaH kriyate / tatazca ekasmin rUpe 'pasArite utkarSakam asaMkhyeyAsaMkhyeyaka bhavati / itthaM navavidhamapyasaMkhyeyakamuktamiti ||suu0 235 // isa prakAra ye pratyeka daza prakSepa asaMkhyAta svarUpa haiM / ukta ca karake jo ye do gAthAe' logAgAsapaesA' ityAdi 'ThihabaMdhajjhavasANA' ityAdi yahAM uddhRta kI gaI haiM, ve inhIM daza prakSepakoM ke nAma ko kahatI haiN| ye daza prakSepavAratrayavargita pUrvokta rAzi meM prakSipta kiye jAte haiN| isa makAra inake usa rAzi meM prakSipta karane para jo rAzi AtI hai, usakA punaH pUrva ke jaisA tIna cAra varga karanA cAhiye / aura phira Agata rAzi meM se eka kama kara denA cAhiye / isa prakAra jo rAzi kA pramANa bace vaha utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta hai| isa prakAra se yaha nava prakAra ke asaMkhyAta kA varNana jAnanA cAhiye // sU0 235 // asa yAta 135 cha. G: ya 2 mA me aayaa| logAgAsa. paekhA' tyAta 'ThiibaMdhajyavasANA' paNere aDIta 42vAmAM AvI . ta eja daza prakSepakonA nAmane kahe che. A daza prakSepa vAratraya vargita pUrvokta rAzimAM prakSipta karavAthI je rAzi Ave che, tene pharI pUrvanI jema ja traNa vAra vage karavuM joIe. ane pachI Agata rAzimAMthI eka A cho karI nAkhavo joIe, A pramANe je rAzinuM pramANu bAkI rahe te utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta che. A pramANe A nava prakAranA asaMkhyAtana varNana jANavuM joIe. e sUtra-235 che Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre aya pUrvoktamaSTavidhamanantaka prarUpayati mUlam-jahaNgayaM parittANatayaM kevaiyaM hoi ? jahaNaNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNamAso paDipuNNo jahaNaNayaM parittAgatayaM hoi, ahavA ukkosae asaMkhejjAsaMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahANazaM parittANatayaM hoi / teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM parittANatayaM Na pAvai / ukkoplayaM parittANatayaM kevaiyaM hoi ? jahaNNayaparitANatayamettANaM rAsINaM aNNamaNabhAso rUvUNo ukkosayaM parittANatayaM hoi, ahavA jahavaNayaM juttANatayaM rUvUNaM ukkolayaM parittANatayaM hoi| jahaNNayaM juttANatayaM kevaiyaM hoi ? jahaNNayaparittANatayamettANaM rAsINaM aNNamaNNamAso paDipuSaNo jahaeNayaM juttANatayaM hoi, ahavA ukkosae paritANaMtae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM juttANaMtayaM hoi| abharasiddhiyAvi tattiyAhoti / teNa paraM ajahaNNamaNukkolayAI ThANAI jAva ukkosayaM juttANatayaM Na pAvai / ukkotayaM juttANatayaM kevaiyaM hoi ? jahaNNaeNaM jutANaMtaeNaM abhavasiddhiyA guNiyA aNNamaNNabhAso rUvUNo ukkolayaM juttANatayaM hoi, ahavA jahAgayaM agaMtANatayaM rUvUrNa ukakolayaM juttANatayaM hoI / jahaNNayaM aNaMtANatayaM kevaiyaM hoi ? jahaNNaeNaM juttANataeNaM abhavasiddhiyA aniyaNimaNaganAsopaDipuNNo jahaNagayaM atAgaMtayaM hor3a, EDISCHASE ahavA ukkosae juttANatae rUvaM pakkhittaM jahapaNayaM aNatANaM. Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 677 anuyogandrakA TIkA sUtra 236 aSTavidhAnaMtaka nirUpaNam tayaM hoi, teja paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI se taM gaNaNA saMkhA // sU0236 // chAyA - jaghanyakaM parItAnantakaM kiyad bhavati / jaghanyakA'saMkhyeyAsaMkhyeyakamAtrANAM rAzInAm anyonyA'bhyAsaH pratipUrNa :- jaghanyaka paravAnantaka . bhavati, athavA utkarSa ke asaMkhyeyA saMkhyeva ke rUpaM bhakSiptaM jaghanyakaH parItAaba sUtrakAra ATha prakAra ke jo anaMta haiM, unakA varNana karate haiM'jahaNaNayaM paritArNatayaM' ityAdi // zabdArtha - ( jahaNNayaM parikSANaMtayaM kevaiyaM hoi) he bhadanta ! jaghanya parItAnantaka kA kyA svarUpa hai ? uttara--(jahaNNayaM asaMkhejjA saMkhejaya meM ttaNaM rAsINaM aNNamaNNabhAseA paDipuNNo jahavaNayaM parittANatayaM hoi) jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAtarUpa jo rAzi hai, usakA anyonya abhyAsa ke rUpa meM Apasa . meM guNA karanA cAhiye / aura usameM se eka kama nahIM karanA cAhiyeM / yahI jaghanya parItAnaMtaka kA svarUpa hai ( ahavA ukkrosae asaMkhejjAsaMkhejjae rUvaM pakkhintaM jahaNNayaM parittANaMtayaM hoi) athavA - utkRSTa asaMkhyAtA saMkhyAta meM eka joDane para jaghanya parItAnaMtaka kA pramANa bana have sUtrakAra ATha prakAranA je anatA che, temanuM varNana kare che.'jy' parittANaMtayaM" ityAdi / zabdArtha-- (jaNNaya parittANataya ketraiya hoi) he laDhata ! dhanya paritAnantakanuM svarUpa kevu` che! uttara--(jaddaNNayaM asa khejjAsa khejjayamettANaM rAkhINaM aNNamaNNavabhAo paGgipuNNo jahaNNaya parittANaMtaya hoi) 4dhanya asabhyAtAsaNyAta ne rAzi che, tenA anyonya abhyAsanA rUpamAM paraspara guNuAkAra karavA joie. ane temAMthI eka Ache na karavA joIe. eja jaghanya parItAna takanu 1135 che. (adavA ukkosae aba khejjA sakhejjae rUvaM pakvittaM jaiNNaya parittANata hoi) athavA utkRSTa asakhyAta sakhyAtamAM eka Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 anuyogadvAraste nantakaM bhavati / tataH param ajaghanyAnutkarSa kANi sthAnAni yAvat utkarSaka parItAnantakaM na prApnoti / utkarSaka parItAnantaka kiyad bhavati 1, jaghanyakaparItAnantakamAtrANAM rAzInAm anyonyA'bhyAso rUponaH utkarSa ke parItAnantaka bhavati, athavA jaghanyaka yuktAnantaka rUponam utkarSaka parItAnantakaM bhavati / jaghanya yuktAnantaka kiyad bhavati ? jaghanyakaparItAnantakamAtrAmA jAtA hai| (teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM parittANatayaM Na pAvai) isake bAda ajaghanyAnutkRSTa parItAnaMtaka ke sthAna hote haiM / jaghanya parItAnaMtaka se Age eka eka aMka kI vRddhi karate jAnI cAhiye-to yaha vRddhi vahAM taka karanI cAhiye ki-'jahAM utkRSTa parItAnantaka kA sthAna na A jAve / (ukkosayaM parittANatayaM kevayaM hoha) he bhadanta ! utkRSTa parItAnantaka kA kyA svarUpa hai ? uttara-(jahaNNayaparittANatayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabhAso rukhUNo ukkosayaM parittANataya hoi) jaghanya parItAnaMntaka kA jitanA pramANa kahA gayA hai, usako Apasa meM anyonya abhyAsa karanA cAhiye aura usa rAzi meM se eka apha kama kara denA cAhiye-isa prakAra jitanI rAzi kA pramAga rahe, vaha utkRSTa parItAnantaka kA pramANa jAnanA caahiye| tAtparya yaha hai ki-'jaghanya parItAnantaka meM jitanA sarSapoM kA pramANa hotA hai-usa pramANa kA Apasa meM anyonya abhyAsa ke rUpa meM 2.pAthI dhanya 5rItanatanu prabhAra bhane cha. (teNa paraM ajahaNNamaNukakosayAI ThANa iM jAva ukomaya' parittANataya Na pAvai) tyA2 57 / ajaghanyAnakRSTa parItAnaMtakanA sthAne hoya che. jaghanya parItAnaMtakathI AgaLa eka eka aMkanI vRddhi utakRSTa parItAnantakanuM sthAna na AvI jAya yai as 42vI 24 (ukomayaM parittaNataya kevaiya hoi ?) 8 ! utkRSTa parItAnaMtakanuM svarUpa kevuM che? uttara-( jayaparittANatayame vANa rAsINa aNNamaNNabhAo rUyUNo ukkosaya' parittANataya hoi) dhanya parItAna-tanu 29 pramA kahevAmAM AvyuM che, tene paraspara varga karavo joIe. ane te rAzimAMthI eka aMka ocho karI nAkhavuM joIe. A pramANe jeTalI rAzinuM pramANa bAkI rahe, te ura parInAnantakanuM pramANa jANavuM joietAtparya A che ke jaghanya parItAna-nakamAM jeTalA sarvapinuM pramANa hoya che, te pramANune paraspara anya abhyAsanA rUpamAM guNAkAra karavAthI jaghanya Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 236 aSTavidhAnaMtaka nirUpaNam 679 rAzInAm anyonyA'bhyAsaH pratipUrNo jaghanyakaM yuktAnantakaM bhavati, athavA utkarSa ke parItAnanta ke rUpaM makSiptaM jaghanyakaM yuktAnAntaka N bhavati, abhavasiddhikA guNA karane para jaghanya yuktAnantaka kA pramANa AtA hai / aura jaba isameM se eka sarSapa kama kara diyA jAtA hai to, vahI rAzi utkRSTa parItAnantaka kA pramANa ho jAtA hai / isI bAta ko sUtrakAra yoM samajhAte haiM ki (ahavA-jahaNNaya juttArNatayaM rukSUNaM ukkosayaM parittANaMtayaM hoi) jaghanya yuktAnantaka meM jitane sarSapoM kA pramANa kahA gayA haiusameM eka sarSapa kama kara dene para utkRSTa parItAnantaka kA pramANa A jAtA hai / (jahaNa yaM juttANaMttayaM kenaiyaM hoi ?) jaghanya yuktAnataka kA pramANa kitanA hotA hai ? uttara- (jahaNNaparittANaMta mestANaM rAsaNaM aNNamaNjanbhAseA paDipuNNo jAyaM juttArNatayaM hoi) jaghanya parItAnantaka meM jitanA sapa kA pramANa hotA hai, usakA anyonya abhyAsa ke rUpameM guNita karo aura phira usa guNita rAzi meM se eka sarSapa kama nahIM karo yahI jaghanya yuktAnantaka kI pramANa hai / ( ahavA ukkosara parittAnaMtara rUvaM pakhitaM jahaNNayaM juttANaMtayaM hoi) athavA utkRSTa parItAnantaka kA jo pramANa hai usameM eka sarSapa prakSipta kara do-so yaha pramANa jaghanya yuktaaAmAMthI eka sapa Ache parItAna takatu pramANu thAya che. che - ( ahavA jahaNNaya juttAdhanya yuktAna tambhAM neTasA eka sapa A karavAthI yunAna takanuM pramANu Ave che. ane jyAre karavAmAM Ave che tyAre te ja raziutkRSTa zena vAtane sUtrabhara yA pramAdhu samabhave NaMta rUvUrNa ukkosaya' paritANaMtayaM hoi) sa pAnuM pramANa kahevAmAM Avyu che, temAM utsRSTa parItAnantaunu' prabhANu bhAvI laya che. (jaddaNNaya juttANata hitr soi 1) 4dhanya tAnatAnu prabhAtha tu hoya che ? utta2--(braNNaparittANaMtamettANaM rAsINaM aNNamaNNanbhAso paDipuNNo jaNNaya - juttANaMtaya hoi) jaghanya parItAnantakamAM jeTalA sa`pAnuM pramANa hoya che, tenA anyaanya abhyAsanA rUpamAM guNAkAra karA ane pachI te guNita rAzimAMthI eka sarapa e kaza nahi, tA eja madhanya yuktAnAtAnu prabhAtha che. ( ahavA ukkosae parittANaMtara rUvaM pakkhittaM jaNNaya juttANaMtayaM hoi) athavA utsRSTa parItA naMtakanuM je pramANu che, temAM eka sapa prakSipta karI de tA A pramANa Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 anuyogadvArasUtre api tAvanto bhavanti, tataH param ajaghanyAnutkapa kANi sthAnAni yAvata utkarSaka yuktAnantaraM na prApnoti / utkarSa yuktAnantaraM kiyad bhavati ?, jaghanyakena yuktAnantakena amavasiddhikA guNitA anyonyA'bhyAsaH rUpona: ulkapa ke yuktAnantakaM bhavati, athavA jaghanyakam anantAnantakam rUponam utkarSa ke yuktA nantakaM bhavati / jaghanyakam anantAnantakam kiyad bhavati ?, jaghanyakena yuktAnantakena abhavasiddhikA guNitA anyonyA'bhyAsaH pratipUrNI jaghanyakam anantAnantaka kA hotA hai| (abhavadhividhA vi takyA hoti) abhavasiddhika bhI itane hI haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki-'jaghanyayuktAnantaka meM jitanA pramANa sarSoM kA hotA hai utanA hI pramANa kevalI bhagavAna ne abhavasiddhika jIvoM kA kahA hai| (teNa tharaM ajahaNNamaNukosa. yAI ThANAI jAva ukkokSayaM jutANataya ga pAvaI) jaghanya yatAnantaka ke bAda ajaghanya anutkRSTa yutAnantaka ke sthAna hole-aura ye sthAna kramazaH eka eka sarSa SarUpa aMka kI vRddhi hote 2 vahAM taka baDhate jAte haiM ki-'jaba taka. utkRSTa yuktAnantaka kA pramANa nahIM A jAtA hai|' (ukkosa juttANatayaM kevayaM hoi) he bhadanta ! yaha utkRSTa yuktAnantaka kitanA hotA hai ? (jahaNNaeNaM juttANataeNaM abha. vasiddhiyA guNiyA, aNNaya gamAratoM rUkUNo, ukkosayaM juttANatayaM hoha) jayanya thuktAnantaka le abhavasiddhikoM kA guNA karo arthAt jaghanyayuktAnantaMka kA anyonyAbhyAlarUpa se guNA karo isa prakAra karane gadhanya yutAnatarnu tha ya che. (abhavaaiddhiyA vi taiyA hoti) alapa siddhika paNa ATalA ja che. kahevAnuM tAtparya A pramANe che ke "jaghanya cukatAnaMtakamAM jeTaluM pramANa sarvapinuM hoya che, teTaluM ja pramANa kevalI mAvAnnA bhamasiddhi vana upama mA0yu che. (teNa paraM ajahaNNamaNukakomayAiM ThANAI jAva uskomayaM juttANatayaM Na pAvai) dhanya yutAnana thAne hoya che...ane A sthAne naMtaka pachI ajaghanya anubhraSTayukatA kramaza eka eka sarSapa rUpa aMkathI vRddhi karatAM karatAM tyAM sudhI vadhatAM javuM joIe ke jyAM lagI utkRSTa cukatAnaMtakanuM pramANa AvI na jAya." (ukosayaM juttANatayaM kevaiyaM hoha ) 3 d! bhATa yustAnatarnu pramANa ratuMDeya cha ? (jahaNNaeNaM juttANataeNaM abhavasiddhiyA guNiyA aNNamaNNabhAsro rUvUNo ukkosayaM junANaMtayaM hoi) dhanyayu:tAna tathA abhavasiddhikane guNAkAra kare. eTale ke jaghanya yukatAnaMtakane ajenyA : Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadhandrikA TIkA sutra 236 aSTavidhAnaMtakanirUpaNam taka bhavati, athavA utkarSa ke yuktAnantake rUpaM prakSiptaM jaghanyakam anantAnantaka bhavati, tataH param ajaghanyAnutkarSa kANi sthaanaani| sA eSA gaNanAsaMkhyA / 236 / TIkA- 'jahaNa yaM paritANatayaM' ityAdi atha anantakasya prathamabhedaM jijJAsitukAmaH ziSyaH pRcchati-jaghanyaka parItAnantaka kiyad bhavati ? iti| uttarayati-jaghanyakA'saMkhyeyAsaMkhyeyaka mAtrANAM raashiinaamityaadi| asyArthaH pUrvavad bodhyaH / tataH param ajaghanyAnu. karSa kANi sthAnAni bhavanti, yAvat e kotarikayA vRddhayA utkarSaka parItAnantaka' na prApnoti / atha utkarSa kaparItAnantakaM kiyad bhavati ?, iti ziSyapraznaH / uttarayati-'jahaNNaya' ityAdi / jaghanyake parIvAnantake yAvanti rUpANi bhavanti hAvasaMkhyakAnAM rAzInAM pUrvavadanyo'nyAbhyAsaH anyo'nyaguNanayA jAto yo rAziH sa jaghanyaka yuktAnantakaM bhavati, sa rAzI rUpona: apasAritakasarSapaH utkarSaka parIvAnantakaM bhavati / asumevArtha zabdAntareNAha-athavA jaghanya yuktA nantaka rUponam-utkarSaka parItAnantaka bhavatIti / jaghanya yuktAnantaka kiyad bhavati ? iti ziSyeNa pRSTa uttarayati-'jahaNayaM paritANatayaM' ityAdi / arthaH spaSTaH / tathA-abhavasiddhikA api tAvanta eva bhavanti / ayaM bhAva:-jagha. nyakayuktAnantake yAvanti rUpANi bhavanti abhavasiddhikA api jIvAH kevalinA tAvanda evoktaaH| tataH param ajaghanyAnutkarSakANi sthAnAni bhavanti yAvada ekottarikayA vRddhayA utkarSa ke yuktAnantakaM na bhavatIti / utkarSa ke yuktAnantakaM kiyad bhavati ? iti shissyprshnH| uttarayati-jaghanyakena yuktAnantakena abhava: para jo rAzi Ave vaha jaghanya anantAnantaka meM se eka sarSaparUpa aMka kama kara do se utkRSTa yuktAnantaka hotA hai / (ahavA-jahaNNayaM aNaMtANataya ruvaNaM ukkosayaM juttANatayaM hoi) athavA-eka sarSaparUpa aMka kama jaghanya anaMtAnantaka utkRSTa yuktanantaka hotA hai / isakA tAtparya yahIM pUrvoktarUpa se hai / (jahaNaNayaM arNatANatayaM kevaiya hoi ?) he adanta! jaghanya anantAnantaka kitanA hotA hai ? bhyAsa rUpathI guNAkAra karo. A pramANe karavAthI je rAzi Ave te jaghanya anaMtAnaMtaka che. A jaghanya anaMtAnaMtakamAMthI eka sarSa5 rUpa aMka ocho utA Grge yutAnata thAya che. (ahavA-jahaNNayaM aNaMtANatayaM svUrNa sakosayaM jattANatayaM hoi) athavA me sa55 35.24 maach| dhanya bhUtAna taka utkRSTa yukatAnaMtaka hoya che. AnuM tAtparya pahelAnI jema .cha, (jahaNNayaM agatANataye kevaiyaM hoi 1) . mahanta ! dhanya maantaavakanuM pramANa keTaluM hoya che ? a0 86 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 anuyogadvArastre siddhikA guNitA, arthAt-anyo'nyAbhyAsaH kRtaH-jaghanyakayuktAnantakagatarUparAzistAvatetra rAzinA guNita iti tAvatparyantam evaM guNanA yo rAziniSpannaH sa jaghanyakamanantAnantakaM bhavati, sa guNitarAziH rUponAekena sarSa peNa UnA utkarSaka yuktAnantakaM bhavati / amumevArtha zabdAntareNAha-athavA jaghanyakamanantAnantakamityAdi / atha ziSyo jaghanyakam anantAnantakaM kiyad bhavati ? iti pRcchati / uttarayati-jaghanyakena yuktAnanta kena ityAdi / arthaH pUrvavada bodhyH| tataH param-jaghanyakAnantAnantakAt parato'nantAnantakasya sarvANyapi sthAnAni ajaghanyAnutkarSa kANi bhavanti / utkarSa kam anantAnantakaMtu nAstyeveti bodhym| kecittu utkarSakamapi anantAnantakamicchanti / te hi evaM pratipAdayanti-jaghanya. kasya anantAnantakasya vargaH kriyate / tasya vargasthApi vargaH kriyate / tato varga: uttara-(jahaNNaeNaM juttANataeNaM abhavasiddhiyA guNiyA aNNamaNNababhAsa paDipuNNo jahaNNaya aNaMtANatayaM hoi) jaghanya yuktAnantaka se abhavasiddhika arthAt jaghanya yuktAnaMtakako guNo, aura isase jo rAzi prApta ho, usameM se eka saparUpa aMka kama mata karo, yahIjaghanya anaMtAnaMtakakApramANa haiN| (ahavA-ukkosae juttANatae ruvaM pakkhittaM jahaNNaya aNaMtANatayaM hoi-teNa paraM ajahaNNamaNukkosathAI ThANAI-se taM gaNa. NAsaMkhA) uskRSTa yuktAnantaka ke pramANa meM eka sarSaparUpa aMka joDane para jaghanya anantAnantaka hotA hai| jaghanya anantAnantaka se Age anaMtA. nantaMka ke samastasthAna ajaghanyAnuskRSTa anaMtAnantaka ke hote haiN| utkRSTa anantAnantaka nahIM hotA hai| koI 2 utkRSTa anantAnantaka bhI mAnate hai| isa viSaya meM unakA aisA kahanA hai ki jaghanya anaMtAnanta kA GR:- (jahaNNaeNaM juttANataeNaM abhavasiddhiyA guNiyA aNNamaNNabhAso paDipuNNo jahaNNayaM arNatANatayaM hoi) dhanya . yutAnI jaghanya yukatane guNAkAra kare ane A guNAkArathI je rAzi prApta thAya, temAMthI eka sarSava rU5 aMka paNa eo kare nahi, eja jaghanya manatAta pramANa cha. (ahavA nakosae juttANaMtae rUvaM pakkhittaM jahaH jNayaM arNatANaMttayaM hoi-teNa paraM ajahaNNamaNukkonayAI ThANAI-se taM gaNaNA saMkhA) GBPTa yustAna3nA prabhAbhA me sakSa5 35 4 vAthI jaghanya anantAnaMtaka thAya che. jaghanya anantAnantakanI AgaLa anatAnaMtakanA badhAM sthAne ajaghanyAnanuckRSTa anaMtAnaMtaka hoya che. utkRSTa anaMntAnantaka hotuM nathI. koI kaI utkRSTa anaMtAnaMtakane paNa mAne che. A saMbaMdhamAM temanuM evuM kahevuM che ke jaghanya anaMtAnaMtakane varga karo. AnAthI je Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA satra 236 aSTavidhAnaMtakanirUpaNam 683 vargasyApi vargaH kriyate / evaM vikRtvo varga kRtvA tatrAnye'pi pratyekamananta svarUpAH SaD rAzayo nikSipyante / te paD rAzayaH-(1) siddhAmsa siddhA, (2) nigodajIvAvakSmavAdararUpAH sarve nigodajIvAH, (3) vanaspatayaHpratyeke anantAzca sarve'pi vanaspatijantavaH, (4) kAlA atItAnAgatavattamAnakAlasamayarAziH, (6) pudgalAsapudgaladravya samUhaH, (6) sarvo'lokAkAzamadezaM rAzizca / SaDete'nantaprakSerA bhavanti / uktaMcavarga kro| isase jo rAzi Ave usakA phira varga karo aura ise prAptarAzi kA bhI varga kro| isa prakAra tIna bAra varga karake anantarUpa ina chaha rAziyoM ko usameM jor3a do-ve chaha rAzi ye haiM-siddhA nigoyajIvA' ityAdi (1) samasta siddha (2) sUkSma bAdararUpa samasta nigoda jIva (3) pratyeka aura sAdhAraNa anantakAyarUpa samasta vanaspati jIva (4) kAla-pratIta, anAgata aura vartamAna kAlarUpa samayarAzi (5) sarva pudgaladravyasamUha aura (6) samasta. lokAkAza kI pradeza raashi| isa prakAra tIna bAra vargIkRta jaghanya anaMtaka meM ye siddhAdika ki jo pratyeka anaMtarAzi pramANa haiM-jor3a denA cAhiye / isa prakAra karane para jo rAzi utpanna hove-usa rAzi kA punaH pahile jaisA tIna cAra varga karanA cAhiye / aisA karane para bhI vaha utkRSTa anaMtAnantaka kA pramANarUpa nahIM hotI hai| isaliye usameM kevala jJAna aura kevaladarzana kI jitanI bhI paryAya haiM, ve saba aura usameM joDI jAtI hai-taba kahIM utkRSTa anaMtAnantaka kA pramANa rAzi Ave tene pharI vaga kare ane je rAzi Ave tene pharI varga karaze A pramANe traNa vakhata varga karIne anaMta rUpa A 6 rAzione temAM GAN . 6 rAzi me mA cha-siddhA nigoyajIvA' lAEi (1) samasta siddha, (2) sUma bAdara rUpa samasta nigada jIva. (3) pratyeka ane sAdhAraNa anaMtakAya rUpa samasta vanaspati jIva, (4) kAla atIta, anAgata, ane patamAna sa 35 samaya zi. (5) sa pAsa dravya samUha bhane (6) samasta kAlakAkAzanI pradeza rAzi. A rIte traNa vAra vagIkRta jaghanya anaMtakamAM A siddhAdikanI je pratyeka anata rAzi pramANa che-te umeravI joIe. A rIte karavAthI je rAzi utpanna thAya te rAzine pharI pahelAnI jema traNa vakhata varga karavo joIe. Ama karavAthI te utkRSTa anAnantanI pramANu rUpa hotI nathI. eTalA mATe temAM kevaLajJAna ane kevalahananI jeTalI paryAye che, te sarva temAM umeravAmAM Ave che, tyAre Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre siddhA1 nigoyajIvAra vaNassaI 3 kAla4 puggalAceva5 / savamalogAgAsaMva, chappete'NaMtapakkhevA // ' chAyA-siddhA nigodajIvAH vanaspatayaH kAlaH pudgalAzcaiva / sarvo'lokAkAzaH SaDapyete'nantapakSepAH ||iti|| vikRtvo vargIkRte jaghanyakAnantake siddhAdayaH pratyekamanantAH SaDapi rAzayaH pakSipyante / tatazca yo rAzi rjAyate sa punarapi tri:kRsvaH pUrvavad vargIkriyate, tathApi utkarSakam anantAnantakaM na bhvti| tatastatra kevalajJAnakevaLadarzana paryAyAH prkssipynte| evaM ca sati utkarSa kamanantAnantakaM bhavati / idaM ca sarva pastusaMgrAhakam / ataH paraM saMkhyAviSayasya vastunaH sattA naastiiti| atrAgame tu ajaghanyAnutkarSakamevAnantAnantakamuktam / utkarSakamanantAnantakaM tu nAtra -vivakSitam / ato'tra sUtre yatra kutrApi anantAnantakamuktaM tatra sarvatrApi ajaghanyAnu. skarSakaM bhvtiiti| tadeva sabhedamaSTavidhamanantaka prarUpitam / itthaM ca sabhedA gaNanAsaMkhyA marUpiteti sUcayitumAha-saiSA gaNanAsaMkhyeti ||suu0 236 // hotA hai| yaha utkRSTa anantAnantaka samastavastuoM kA saMgrAhaka hotA hai| isake yAda saMkhyA kI vastu kI sattA nahIM hai / arthAt koI aisI vastu avaziSTa nahIM rahatI jeA isa utkRSTa anaMtanaMtaka rUpa gaNanA meM viSayabhUta na ho cukI ho| yadi koI aisI vastu hI na ho to usakA kharaviSANa ke jaisI koI sattA nahIM mAnI jA sktii| yahAM Agama maiM to ajaghanya anutkRSTa ko hI anantAnantaka kahA gayA hai / utkRSTa anaMtAnaMnaka to yahAM vivakSita hI nahIM huA hai| isaliye sUtra meM jahAM kahIM para bhI anantAnantaka kA pATha Ave vahA~ sarvatra ajaghanya anutkRSTa anaMtAnaMtaka hI samajhanA cAhiye / isa prakAra aSTabheda utkRSTa anaMtAnaMtakanuM pramANa thAya che. A utkRSTa anaMtAnaMtaka samasta vastuone saMgrAhaka hoya che. enA pachI saMkhyAnI vastunI sattA nathI. eTale ke kaI evI vastu bAkI rahetI nathI ke je A utkRSTa anaMtA naMtaka rUpa gaNanAmAM viSayabhUta na thaI cUkI hoya. je koI evI vastu ja . na hoya te tenI kharaviSANunI jema ke sattA ja mAnavAmAM AvatI - nathI. ahI AgamamAM te ajaghanya anukuSTane ja anaMtAnaMtaka kahevAmAM Avela che. utkRSTa anaMtAnaMtaka te ahI vivakSita ja thayela nathI. ethI sUtramAM jayAM kahI paNa anaMtAnaMtakane pATha Ave che, tyAM badhe - ajaghanya anubhraSTa anaMtAnaMtaka ja samajavuM joIe. A rIte aSTa bheda Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 237 bhAvasaMkhyAnirUpaNam mUlam-se kiM taM bhAvasaMkhA? bhAvasaMkhA-je ime jIvA saMkhagainAmagotAI kammAiM vedeti / se taM bhaavsNkhaa| se taM sNkhaapmaanne| se taM bhaavppmaanne| se taM pamANe pamANetti payaM samataM ||suu.237|| chAyA-atha ke te bhAvazaGkhAH 1 mAtra zaGkhA:-ya ime jIvAH zaGkhagatinAmagotrANi karmANi vedayanti / ta ete mAvazaGkhAH / vadetat saMkhyAmamANam / tade tad bhAvapamANam / tadetat pramANam / pramANeti padaM samAptam / / 20 237 // saMhita anaMtaka kI prarUpaNA kiyaa| isa prarUpaNA se bheda sahita gaNanA saMkhyApUrva se prarUpita ho cukI // sU0 236 // 'se kitaM bhAvasaMkhA' ityaadi| zabdArtha--(se kiM taM bhAvasaMkhA1) he bhadanta ! ve bhAvazaMkha kyA haiM ? (bhAvasaMkhA) uttara--bhAvazaMkha isa prakAra se haiN| (je ime jIvA saMkha gahanAma gottAI kammAI vedeti-se taM bhAvasaMkhA) jo ye jIva ki-'jinheM kevalI bhagavAn pratyakSa se jAna rahe haiM thA jo loka kI pratIti ke viSayabhUta bane hue haiM aura Ayu Adi prANoM se yukta bane hue haiM tathA jo udayarUpa meM zaMkhaparyAya ke yogya tiryaggati Adi nAma karma ko aura nIca gotra ko veda rahe haiM-bhoga rahe haiM-ve bhAvazaMkha jIva hai| (setaM saMkhApamANe-khetaM bhAvappamANe se taM pamANe-pamAjetti payaM samata) isa prakAra saMkhyAna pramANa samApta ho cukA / isakI samApti hone para sahita anatakanuM prarUpaNa karyuM. A prarUpaNuthI bheda sahita gaNanA saMkhyA 1 35thI 3pita-25 gaI cha. // sUtra-236 // ___ 'se kiM taM bhAva saMkhA' ityAdi / zahAtha--(se kiM taM bhAva saMkhA ) 3 mahanta ! ta sAraza zu. 1 (bhAvasaMkhA) uttara- A mA pramANe che. (je ime jIvA saMkha gainAmagotAI kammAI vedeti-se te bhAvasaMkhA) 2 mA 4A'2bhane pakSI bhagavAna pratyakSa rUpamAM jANI rahyA che, athavA jeo lokapratItinA viSaya bhUta thayela che ane Ayu vagere prANethI yukta thayelA che, temaja je udaya rUpamAM zaMkha paryAya gya tiryagU gati AdinAma karmane ane nIca mana rAje, sogavI 26 // cha, te bhAra AM cha. (se taM saMkhApamANe se taM bhAvappamANe se taM pamANe pamANeti paya' samataM) mA Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogabArasUtre 66 TIkA-'se ki ta' ityAdi atrA'pi 'saMkhA' zabdena zaGkA gRhyante / saMkhyAmamANasya nAmasthApanAdi bahuvicAraviSayatvAdeva guNapramANataH pRthguktiH| anyathA saMkhyAyA api guNa. svAd guNamamANa eva tasyAntabhAvaH syAditi / ziSyaH pRcchati-atha ke te bhAvazaGkhAH ? iti| uttarayati-bhAvazaGkhAstu ya ime kevalipratyakSA lokamatItA vA jIvAH yAyu:-mANAdi yuktAH zaGkhagatinAmagotrANi karmANi-zaGkhagati nAmagotrazandeneha zaGkhapAyogyaM tiyaggatinAma gRhyate, tasya copalakSaNatvAda bhAvapramANa bhI samApta ho cukaa| isakI samApti hote hI samasta pramANa dvAra bhI samApta ho gyaa| bhAvArtha--yahAM 'saMkhA' yaha zabda bahuvacanAnta hai-isakA artha zaMkha hai| saMkhyA pramANa kA jeA guNapramANa se yaha pRthakU kathana kiyA hai usakA kAraNa yaha hai ki-'saMkhyA pramANa nAma, sthApanA, AdirUpa se bahuta vicAra kA viSayabhUta huA hai / guNapramANa meM yaha bAta nahIM hai| nahIM to phira guNarUpa hone se saMkhyA pramANa kA antarbhAva usI meM ho jaataa| ise usase pRthaka kahane kI kyA AvazyakatA thii?| isaliye yahI mAnanA cAhiye ki-'saMkhyA pramANa nAma sthApanAdirUpa prakAra ke vicAra kA viSayabhUta huA hai aura guNapramANa nahIM hai| isI kAraNa usase bhinna kathana kiyA gayA hai / zaMkhagati nAma gotra zabda se yahAM zaMkha paryAya ke prAyogya tiryaggati nAmakarma kA evaM nIca gotra kA pramANe saMkhyA pramANa samApta thaI gayuM. AnI samApti thavAthI bhAva pramANu paNa samApta thayela jANavuM. sApAtha-mahI saMkhA' mA 54 huyanAnta cha. mAna saya 5 thAya che. saMkhyA pramANanuM je gurUpramANuthI A pRthak kathana karavAmAM AvyuM che, tenuM kAraNa A che ke "saMkhyA pramANu nAma, sthApana Adi rUpathI bahu ja vicArano viSaya thaI gayela che. guru pramANamAM A vAta nathI. nahIMtara guNarUpa hovAthI saMkhyA pramANane antarbhAva temAM ja thaI jAta. te Ane tenAthI pRthaka rUpamAM kahevAnI zI AvazyakatA hatI. ethI eja mAnavuM gya che ke "saMkhyA pramANu nAma sthApanAdi rUpa aneka prakAranA vicAranA viSayabhUta thayela che. ane guNuM pramANu thayela nathI. A kAraNathI ja tenuM tenAthI bhinna kathana karavAmAM AvyuM che. zaMkha gati nAma gotra zakhathI ahIM zaMkha paryAyanA prAya Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyoga dvIndriyajA gatyAdinA ta ucyte| pramANaM RA pramANaM nipramANadvAramA bhAha-pramANe jogavandrikA TIkA sUtra 238 vaktavyatAdvAranirUpaNam yajAtyaudArikazarIrAGgopAGgAdInyapi gRhyante, tatazca zaGkhamAyogyaM tiryadinAmakarmanIcai!valakSaNaM gotrakarma ca vipAkato vedayanti anubhavanti, ynte| prakRtamupasaMharati-tadetad bhaapmaannmiti| itthaM sabhedaM saMkhyA gaM prarUpitamiti sUcayitumAha-tadetat sNkhyaapmaannmiti| itthaM sabhedaM bhAva nirUpitamiti sUcayitumaAi-tadetad bhAva pramANamiti / itthaM ca samasta gadvAramupasaMhRtamiti sUcayitumAha-tadetat pamANamiti / amumevArtha spaSTayitu-pramANeti padaM samAptamiti / sampUrNa pramANadvAramityarthaH // 50 237 / / atha kramaprAptamupakramasya caturtha bhedaM vaktavyatAdvAraM nirUpapati mUlam-se kiM taM battavyayA ? vattavvayA-tivihA paNNattA, jahA-sasamayavattavvayA parasamayavantavvayA ssmyprsmytbbyaa| se kiM taM sasamayakttavvayA? lapsamayavattaThavayA-jattha sasamae Aghavijai paNNavijai parUvijjaha dasijjai nidasijjai uvNdsijji| se taM ssmyvttvvyaa| se kiM taM parasamayavattavvayA? parasamayavattavvayA-jattha NaM parasamae Apavijjai jAva uvadaMsijjai / le taM parasamayabattavvayA / se kiM taM sasamayaparasamayavattavvayA ? sasamayaparasamayavattavyayAjattha NaM sasamae parasamae Aghavijjai jAva uvadaMsijjai / se taM sasamayaparasamayavattavayA / iyANI ko Nao kaM vattavvayaM icchai ? tattha NegamasaMgahavavahArA tivihaM vattavvayaM icchaMti, taM jahA-sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM sasamayaparasamayavattagrahaNa huA hai| upalakSaNa hone se isase dvIndriya jAti, audArika zarIra audArika aMgopAGga Adi gRhIta hue hai // . sU0 237 // tiryagati nAma karmanuM ane nIca gotranuM grahaNa thayela che. upalakSaNa hevAthI AnAthI zrIndriya jAti audArika zarIra, dArika aMgopAMga vagere paNa gRhIta thayela che. te sU. 237 che Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. anuyogadvArasUtre vvayaM | ujjusuo duvihaM nattavyaM iccha, taM jahA - sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM / tattha NaM jA sA sasamayavantavvayA sA sasamayaM paviTThA, jA sA parasamayavattavvayA sA parasamayaM paviTThA, tamhA duvihA vattavyA, natthi tivihA vattavvayA / tiNi saddaNayA evaM sasamayavasavtrayaM icchaMti, natthi parasamayavattadvayA, kamhA ? jamhA parasamae aNaTTe aheU asambhAve akirie ummagge aNuvaese micchAdaMsaNamitikaTTu, tamhA savtrA sasamayavanttavvayA, Natthi parasamayatrattavvayA, Natthi sasamayaparasamayavattavvayA / se ttaM vattavtrayA ||suu0 238 // chAyA- - atha kA sA vaktavyatA ? vaktavyatA- trividhA prajJaptA, tadyathAstrasamayavaktavyatA parasamayavaktavyatA svasamayaparasamayavaktavyatA / atha kA sA strasamayavaktavyatA ? svasamayavaktavyatA yatra khalu svasamayaH AkhyAyate majJApyate prarUpyate darzyate nidazyate upadarzyate / sA eSA svasamayavaktavyatA / atha kA sA parasamayavaktavyatA ? parasamayavaktavyatA-yatra khalu parasaprayaH AkhyAyate yAvat upadarzyate / saiSA parasamayavaktavyatA / atha kA sA svasamayaparasamayavaktavyatA ? strasamayapara samayavaktavyatA - yatra khalu strasamayaH parasamayaH AkhyAyate yAvat upadazyate / sA eSA svasamayapara samayavaktavyatA / idAnoM ko nayaH kAM vaktavyatAmicchati ? tatra naigama saMgrahavyavahArAH tri vidhAM vaktavyatAmicchanti ? tadyathA - svasamayavaktavyatAM parasamayavaktavyatAM svasa mayaparasamayavaktavyatAm / RjumUtraM dvividhAM vaktavyatA micchati, tadyathA - svasamayavaktavyatAM parasamayavatavyatAm / tatra khala. yA sA svasamayavaktavyatA sA svasamayaM praviSTA, yA sA parasamayavaktavyatA sA paramamayaM praviSTA / tasmAt dvividhA vaktavyatA, nAsti trividhA vaktavyatA / trayaH zabdanayAH ekAM svasamayavaktavyatA micchanti, nAsti parasamayavaktavyatA / kasmAt ? yasmAt parasamayaH anarthaH ahetuH asadbhAvaH akriyaH unmArgaH anupadezo mithyAdarzanamiti kRtvA tasmAt sarvA svasamayavaktavyatA, nAsti parasamayavaktavyatA / nAsti svasamayavaktavyatA sA eSA vaktavyatA // mu0 238 // BA Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ m anuyogacandrikA TIkA sutra 238 vaktavyatAdvAranirUpaNam TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kA sA vaktavyatA ? iti shissymshnH| uttarayati-vaktavyatA adhyayanAdiSu ekaikasya azyavasya yathAsamavaM yat pratiniyatArthakathanaM tadrUpA, sAca sva samayavaktavyatA parasamayavaktavyatA svasamayaparasamayavaktavyatA ceti trividhA taMtra svasamayavaktavyatA evaM vijJeyA, yathAhi-yatra khala vaktavyatAyAM svasamayA atha sUtrakAra upakrama ke krama prApta caturtha bheda kA ki-'jo vaktA, vyatA dvAra rUpa hai| nirUpaNa karate haiM-- _ 'se ki taM vattatrayA ? ityaadi| .. zabdArtha-(se ki ta vattavyayA ?) he bhadanta ! pUrvaprakrAnta vaktavyatA kA kyA svarUpa hai ? uttara-'adhyayana AdikoM meM pratibaddha eka eka avayava kA. yathA: saMbhava pratiniyata artha kA kathana karanA isakA nAma vaktavyatA hai| aura yaha (battavdhayA) vaktavyatA (tidhihA) tIna prakAra kI (paNNattA) kahI gaI hai| (taM jahA) usake ve prakAra ye haiM-(sasamayakttavyayA) svasamayavaktavya: tA (parasamayasambayA) parasamayavaktavyatA (sasamayaparasamayayattavyayA) aura svasamayaparasamayavaktavyatA / (se ki taM sasamayavattatvayA) he: bhadanta ! svasamathavaktavyatA kyA hai ? . utsara-(sasamayavattavyayA) svasamayavaktavyatA isa prakAra se hai have sUtrakAra upakramanA krama prApta caturtha bhedanuM ke je vaktavyatA dvAra rUpa che." nirUpaNa kare che - ... se kiM taM vattavvayA 1 ityAdi . zahAtha--(se kiM taM vattavvayA ?) B RE ! pU nta state varUpa kevuM che? 1 uttara--adhyayana AdikemAM pratibaddha eka eka avayavanA yathA sana pratiniyata atharnu 4thana 427, tetalyA. anesA (battavyayA), 14ta0yatA (tivihA) prAranI (paNNattA) qAmA bhAvI cha. (ta. jahA). bhenA prA pramANe che. (sasamayavattavyayA). spasamaya 14vyatA, (parasamayavattavvayA) 52sabhayata0yatA (sasamayaparasamayavattavvayA) are samaya 52samayatavyatA. (se ki taM sasamayavattavvayA) ta! 25 samaya vaktavyatA zuM che ? uttara-(sasamayavattavvayA) 21 samaya 16vyaal: . pramANa a0 87 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre svasiddhAnta AkhyAyate-yathA paJca astikAyAH, tadyathA-dharmAstikAya ityaadi| tathA prajJApyate yathA gatilakSaNo dharmAstikAya ityaadi| tathA-marUpyate-yathA sa dharmAstikAyo'saMkhyeyapradezAtmakAdisvarUpa iti| tathA daryate-dRSTAntadvAreNa kathyate, yathA matsyAnAM gatiprayojaka jalamiti / tathA-nidaryate-upanayadvAreNa kathyate, yathA-tathaivaipo'pi dharmAstikAyo jIva pudgalAnAM gatiprayojaka iti| tathA-upadayate itthaM svasamayavaktavyatA sarvathA nirUpyate iti / 'AdhavijaH' ityAdi padAnAmiyaM vyAkhyA digdarzanamAtrameva / evameva sUtrAvirodhenA(jattha NaM sasamae Avijajaha, paNNavijjai, parUvijjai, iMsijjai, nidaMsijjai, uvadaMsijjai-se taM sasamayavattavvathA) jahAM para svasiddhAnta kA kathana kiyA jAtA ho, jaise 'dharmAstikAyAdirUpa pAMca astikAya haiM / jahAM sva siddhAnta kI prajJApanA kI jAtI ho-jaise 'jIva aura pudgala kI gati meM sahAyaka jo hotA hai vaha dharmArita kAya hai' ityAdi / jahAM para svasiddhAnta kI prarUpaNA kI jAtI ho-jaise-'dharmAstikAya asaMkhyAta pradezAdi svarUpa haiN| jahAM para svasiddhAnta dRSTAnta dvArA kahA jAtA ho-jaise-machaliyoM ko calane meM sahAyaka jala hotA hai| jahAM para upanaya dvArA svasiddhAnta puSTa kiyA jAtA ho-jaise-jIva pudgaloM ko calane meM vaise hI sahAyaka dharma dravya bhI hotA hai| isa prakAra jahAM para sarva prakAra se sthasamaya vaktavyatA kA nirUpaNa kiyA jAtA ho, vaha svasamayavaktavyatA hai, yaha vyAkhyA kevala samajhAne ke liye hI (jattha | sapamae Apavijai, paNNa vijjai, parUvijjada, iMsijjai, nidasijjai, uvadasijjai, se taM sasamayavattavyayA) yA siddhAntanu kathana karavAmAM Avela che, jema ke 'dharmAstikAyAdarUpa pAMca astikA che jayAM svasiddhAntanI prajJApanA karavAmAM AvatI hoya, jemake "jIva pagala gatimAM je sahAyaka hoya che, te dharmAstikAya che ItyAdi jyAM svasiddhAntanI prarUpaNa karavAmAM AvatI hoya, jemake "dharmAstikAya asaMkhyAta pradezAdi svarUpa che. jyAM svasiddhAMta dRSTAMta vaDe kahevAmAM AvatuM hoya jemake mAchalI Ane cAlavAmAM jaLa jema sahAyaka hoya che. jyAM upanaya vaDe svasiddhAMta puSTa karavAmAM AvatuM hoya, jema-jIva pudgalene cAlavA mATe sahAyaka dharma dravya paNa hoya che. A pramANe jyAM sarva prakArathI svasamaya vaktavyatAnuM ni355 mA bhAtu DAya, 21samayapati0yatA' cha. ma mA 'ASa Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 238 vaktavyatAdvAranirUpaNam tyA'pi vyAkhyA kAryeti / saiSA svasamayavaktavyatA bodhyeti / tathA-parasamaya. vaktavyatA evaM vijJeyA, yathAhi-yatra khalu vaktavyatAyAM parasamaya: anyamata siddhAnta AkhyAyate yAvadupadazyate / yathA sUtrakRtAsya prathame'dhyayane saMti paMcamahanbhUyA, ihamegesi aahiyaa| puDhavI AU teU vA, vAU AgAsapaMcamA // 1 // ee paMcamahAbhUyA, tevmo egotti aahiyaa| aha tesi viNAseNa, viNAso hoi dehiNo // 2 // chAyA-santi paJca mahAbhUtAni, iha ekeSAm aakhyaataani| prathivI Apastejo vA vAyurAkAzaH paJcamaH // 1 // etAni paJca mahAbhUtAni tebhya eka iti AkhyAtam / atha teSAM vinAzena vinAzo bhavati dehinaH // 2 // iti // prakaTa kI gaI haiM-isI prakAra se ina padoM kI aura bhI prakAra se vyAkhyA kara lenI cAhiye-parantu vyAkhyA karate samaya yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki-'usameM siddhAnta se virodha na aave| (se kiM taM parasamaSa. battanvayA) he bhadaMta ! parasamayavaktavyatA kyA hai ? uttara:-(parasamayavatanvayA) para samayavaktavyatA isa prakAra se hai (jastha Na parasamae Adhavijjai, jAva uvadaMsijjai) jisa vaktavyatA meM parasamaya-anyamata kA siddhAnta kahA jAtA hai yAvat upadarzita kiyA jAtA hai| (se taM parasamayayattanvayA) vaha parasamayavaktavyatA hai| jaise sUtrakRnADA ke prathama adhyayana meM yaha lokAyati koM kA siddhAnta ina do gAthAoM chArA kahA gayA hai-ki-'saMti paMcamahAbhUyA' ityAdi vijaI' pore pahanI / 0yAya 34 sm11|| mAThe aTa mAla che. A pramANe A padenI bIjI rIte paNa, vyAkhyA karI levI joIe. paraMtu vyAkhyA karatI vakhate A vAta dhyAnamAM rAkhavI joIe ke temAM siddhAMtano sAya vizeSa nAya' (se kiM taM parasamayavattavvayA) Bad ! 52samaya vaktavyatA zuM che ? 6ttara-(parasamayavattavyayA) 52sabhayatavyatA mA prabhArI cha. (jattha NaM parasamapa Adhavijjai, jAva ubadasijjai) 2 tavyatAmA 52samaya anyamatanA siddhAntanuM kathana hAya yAvat upadazita karavAmAM Ave che. (se taM parasamayavattavdhayA) 52samaya vAta0yatA cha. sabha sUtratAMnA prathama adhyayanamAM lekAyatikane siddhAnta A be gAthAo vaDe kahevAmAM Avye cha. 'saMti paMcamahabbhayA' tyAl gAthAmA maya mA prabhAva ch| Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra asya gAthA dvayasyAyamartha:-iha atra loke ekeSAM kepAMcita paratIthikAnAM mate sikalalokavyApIni paJca mahAbhUtAni AkhyAtAni-uktAni santi / tAni paJca mahAbhUtAni tu pRthivI, Apa, teja, vAyuH, vAtathA vA zabdo'tracArthe, paJcamaH AkAzazceti // 1 // yAnyetAni paJca mahAbhUtAni moktAni santi, tadavyatiriktA eva jIvAH, natu tad vyatiriktAH, iti sUcayitumAha-'ee' ityAdi etAni anantaroktAni pRthivyAdIni yAni paJca mahAbhUtAni santi, tebhyaH zarIrarUpeNa pariNatebhyaH paJcabhyo mahAbhUtezya ekA kazcit cidrapo mahAzratAvyatiriktamAtmA bhavati, natu mahAbhUtavyatirikta iti AkhyAtam / atha teSAM paJcamahA bhUtAnAM vinAzena dehino-jIvasyApi vinAzo bhavatIti / jIvasya paJcamahAbhUtAvyatiriktatvAta, paJcamahAbhUtAnAM vinAze jIvasyApi vinAzo bhavatIti bhaavH| ayaM lokAyatikAnAM siddhAntaH / ato'yaM parasiddhAntaH / evaMvidhaH parasiddhAnto . yatra khalu vaktavyatAyAmAkhyAyate yAvadupadaryate sA eSA vaktavyatA parasamayavakta ina gAthAoM kA artha isa prakAra se hai-isa loka meM kitane paratIthiko 'ke mata meM sakalaloka vyApI paMca mahAbhUta kahe gaye haiM / ye paMca mahAbhUta -pRthivI, jala, teja, vAyu, AkAza haiN| ina paMcamahAbhUtoM se jIva avyatirikta abhinna haiM-bhinna nahIM haiM / jaba ye paMcamahAbhUta zarIrarUpa se pariNata hote haiM-tathya ina se eka jIva nAmakA padArtha utpanna ho jAtA hai| aura saba ye paMcamahAbhUta vinAza ko prApta hote haiM, taba inake saMyoga se janya jIva bhI naSTa ho jAtA hai / kyoMki jIva paMcamahAbhUto se abhinna hai-isaliye unake vinAza meM jIva kA bhI vinAza hotA hai| aisA yaha siddhAMta lokAyatikoM-cArvAkoM kA hai| jainoM kA nahIM-isaliye yaha parasiddhAnta hai| isa prakAra kA parasiddhAnta jisa vaktavyatA meM kahA gayA ho thAvat uparzita kiyA ho, aisI vaha lokamAM keTalA paratIthikAnA matamAM sakalaleka vyApI pAMcamahAzrata kahevAmAM bhAva cha. ye pAMyamalatA-pRthviI, re, teza, vAyu bhane mArA che. mA pAMcamahAbhUtethI jIva adhyatirikta-abhinna che-bhinna nathI. jyAre e pacamahAbhUte zarIrarUpamAM pariNata thAya che. tyAre emanAthI eka jIva nAme padArtha utpana thAya che. ane jyAre e pAMcamahAbhUta vinaSTa thAya che, tyAre emanA saMgathI utpanna thayela che paNa naSTa thaI jAya che, kemake jIva pAMcamahAbhUtothI abhinna che. eTalA mATe emanA vinAzamAM jIvane paNa vinAza thAya che. e A siddhAMta kAyatike-cArvAkano che, jenono nathI. ethI A parasiddhAnta che. A jAtane parasiddhAnta je vakatavyatAmAM kahevAmAM Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogacandrikA TIkA sUtra 238 vaktavyatAdvAranirUpaNam tA vodhyA / atrApi'AkhyAyate' ityAdi kriyApadAnAmarthaH pUrvavat yathAyogya dhiyA kalpanIya iti / tathA-svasamayaparasamayavaktavyatA evaM vijJeyA, yathAhi khalu vaktavyatAyAM svasamayaH parasamayazca AkhyAyate yAvata upadayate / yathA'AgAramAvasaMtA vA AraNNA vAvi pnniyaa| imaM darisaNamAvannA, sabadukkhA vimuccaI' // gayA-AgAramAvasanto vA AraNyA vA'pi manajitAH / idaM darzanamApannAH sarvaduHkhebhyo vimucyante ||iti // ayamartha:-AgAraM gRham AvasantA-gRhasthA ityarthaH, vA=athavA AraNyAH tApaktavyatA parasemayavaktavyatA hai, aisA jAnanA caahiye| yahAM para bhI AkhyAyate' Adi kriyApadoM kA artha pUrva ke jaisA yAthAyogya ddhi se lagA lenA caahiye| (se ki taM sasamayaparasamayavattavyayA ?) hai bhadanta ! svasamaya parakhamayavaktavyatA kyA hai ? uttara--(saMsapeyaparasabhayavattavvayA ) svasamayaparasamayavaktavyatA isa prakAra se hai-(athaNaM sasamayaparasamae Avijjai, jAva uvadaMsijai-se taM salamayaparasamayavettavyathA) jisa vaktavyatA meM svasiddhAnta aura parasiddhAMtakA kathana Adi ho vaha svasamayaparasamayavaktavyatA hai / jaise 'AgAramAvasaMtA ityAdi iloka dArA siddhAnta dikhalAyA gayA hai| isameM yaha prakaTa kiyA gayA hai, ki-'jo vyakti ghara meM rahate haiM arthAt Avela hoya yAvat upadarzita karavAmAM Avela hoya evI te vakatavyatA, parasabhayatavyatA cha, Ama nase. sahI madhu 'AkhyAyate' vagere kriyApadane arthe pUrvanI jema yathAyogya potAnI buddhivaDe besADI a . (se kiM taM sasamayaparasamaya vacavvayA ?) mahanta ! 25samaya parasamaya vakatavyatA zuM che? uttara-(sasamayaparasamayavattavvayA) 25samaya 52samaya tavyatA yA prabhA cha-(jattha gaM sasamayaparasamayaM Adhavijjai, jAya uvadaMsijjai-se ta asamayaparasamayavattavyayA) 2 13tavyatAmA svasiddhAnta bhane pasiddhAMtanu Ythata vagaire DAya, te 51samaya 52samaya tivyatA cha. 2 'AgAramAvasaMtA' vagere 4 13 siddhAnta matAvAmA mAvata cha. mAmA mATa karavAmAM Avela che ke "je mANasa gharamAM rahetA hoya, teo guhastha Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAraste 694 sAdayaH, api vA pravrajitA zAkyAdaya idam asmadIyaM darzanam matam Apana AzritAH santaH sarvaduHkhebhya: zArIramAnasasakala duHkhebhyovimucyante iti idaM vacanaM yadA jainAH pratipAdayanti tadA svasamayavaktavyatA bhvti| yadAsAGkhyAH pratipAdayanti tadA parasamayavaktavyatA bhavatIti / prakRtamupasaMhara saiSA svasamayaparasamayavaktavyatA bodhyaa| 'AkhyAyate' ityAdi padAnAmarza pUrvavat yathAyogyaM svadhiyA kalpanIya iti / sampati vaktavyatAmeva saptabhirnA vicArayati-'iyANI ko nayaH' ityAdi / idAnIM-trividhavaktavyatAnirUpaNA. nantaraM ko nayA saptasu nayeSu ko nayaH kAM vaktavyatAm icchati ? iti| itthaM gRhastha haiM / athavA jo ghara chor3akara jaMgala meM rahate haiM-aise tApa Adi, athavA jo pravajita zAkyAdijana haiM, ve saca yadi hamAre siddhAnta ko mAnya kara lete haiM to zArIrika evaM mAnasika jo samasta duHkha hai| unase sarvathA vimukta ho jAte haiN| isa kathana ko jaya jaina pratipAdita karate haiM / taba isa kathana meM stha. samayavaktavyatA hotI hai aura jisa samaya isI kathana ko sAMkhya Adi pratipAdita karate haiM, taba isa kathana meM para samayavaktavyatA hotI hai / isa prakAra yaha svastamaya parasamayavaktavyatA hai| yahAM para bhI ina 'AkhyAyate' Adi kriyApadoM kA artha apanI buddhi se pahile ke jaisA yathAsaMbhava lagA lenA cAhiye / aba sUtrakAra isI vaktavyatA kA sAta nayoM dvArA vicAra karane ke abhiprAya se prerita hokara kRta ziSya prazna ke uttara meM kahate haiM ki (iyANI ko jao kaM vattavyayaM icchai) hama yaha kahate haiM ki-'kauna naya ina tIna vaktavyatAoM meM se che athavA je ghara choDIne jaMgalamAM rahe che, evA tApasa vagere athavA je pratrajita zAyAdijane che, te sarve ne amArA siddhAntane mAnya karI le te, zArIrika ane mAnasika je samasta duHkha che, temanAthI sarvathA vimukata thaI jAya che. A kathanane jyAre jenopratipAdita kare che. tyAre A kathanamAM svasamaya vakatavyatA hoya che ane je samaye eja kathanane sAMkhya Adi pratipAdita kare che, tyAre A kathanamAM parasaya vakatadhyatA che. ahI 5 mA 'AkhyAyave' 13 yApahonA martha svabhuddhithI pAnImA yathAgya rIte besADI levo joIe. have sUtrakAra e ja vakatavyatA viSe sAta na vaDe vicAra karavAnI IcchAthI prerita thaIne ziSyavaDe karAyela praznanA uttaramA cha hai (iyANI ko jao kaM vattadhvayaM' icchada) yA naya A traNa vakatavyatAomAMthI kaMI vakatavyatAne aMgIkAra kare che. te batAve che. Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a anuyogacandrikA TIkA sUtra 238 vaktavyatAbAranirUpaNam vyeNa pRSTo gururAha-'tattha' ityAdi / tatra nayamastakamadhye naigamasaMgrahadhyavaH trividhAmapi vaktavyatA micchanti, naigamasya anekagamaparatvAt , saMgrahasya pArthasaMgrAhakatvAt , vyavahArasya ca lokavyavahAraparazyAt / RjusUtrastu samayavaktavyatAM parasamayavaktavyatAM ceti dvividhAmeva vaktavyatAmicchati / hetumAha-'tattha' ityAdi, tatra-tRtIyavaktavyatAbhede khalu yA sA svasamayaktavyatA sA samayaM praviSTAvaktavyatAyAH prathame bhede'ntarbhUtA / yA tu parakisa vaktavyatA ko aMgIkAra karatA hai ?' so kahate haiM (tasya masaMgahavavahAra tivihaM vattanvayaM icchaMti) sAta nayoM meM jo naigamanaya saMgrahanaya aura vyavahAra naya ye tIna naya haiM, ve to tInoM prakAra kI aktavyatA ko svIkAra karate haiM kyoMki naigamanAyA aneka gamoM meM tatpara hotA hai-arthAt naigamanaya aneka prakAra se vastu kA pratipAdana karatA -isakI dRSTi meM (taM jahA sasamaya0) svasamayavaktavyatA bhI ThIka hai, samayavaktavyatA bhI ThIka hai aura svaparasamayavaktavyatA bhI ThIka hai| isI prakAra sarvArthasaMgrAhaka hone se saMgrahanaya aura loka vyavahAra anusAra pravRtti karane meM tatpara hone ke kAraNa vyavahAranaya bhI ina tInoM vaktavyatAoM ko mAnya rakhatA hai / (ujjuluo duvihaM vattavyayaM ichA, taM jahA sasamayakttavyaya, parasamaya battavvayaM) RjusUtra naya vasamayavaktavyatA aura parasamayavaktavyatA ina do vaktavyatAoM ko mAnya rakhatA hai| kyoMki (tastha NaM jA sA sasamayavattavyayA sA sasamaya paviTThA) tIsarI jo svasamaya parasamayavaktavyatA hai usameM (tattha NegamasaMgahavavahArA tivihaM vattavaya icchaMti) sAta nayAmA 2 namaH naya, saMgraha naya, ane vyavahAra naya A traNa nace che, te te traNe prakAranI vakatavyatAmAne che. kemake kaugamanaya aneka gAmomAM tatpara hoya che, eTale gamanaya aneka prakArathI vastunuM pratipAdana kare che. A nayanI daSTie (taM jahA sasamaya0) 21samaya40yatA pIche, 52samaya tavyatAvey ThIka che, ane svaparasamaya vakatavyatA paNa ThIka che. A pramANe sarvArthasaMgrAhaka hAvAthI saMgrahanaya ane lekavyavahAra mujaba pravRtti karavAmAM tatpara hovAthI 05172 naya5 mA 140yatAsAne mAnya rANe che. (ujjusuo duviha. vattavvaya icchai, ta sasamayavattavvaya, parasamayavattavyayaM) * sUtranaya samaya vakatavyatA ane para vakatavyatA A be vakatavyatAone mAnya rAkhe cha. bha. (tattha NaM jA sA sasamayavattavbayA sA sasamaya paviTThA) trIla 2 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . anuyogaTArasUtra samayavaktavyatA sA parasamayaM praviSTAvaktavyatAyA dvitIye bhede'ntrbhuutaa| itthaM caitanayamate tRtIyA vaktavyatA nAsti, tasmAdetanayamate dvividhA vaktavyatA bodhyeti| tathA-trayaH zabdanayAH zabdasamabhiruvaMbhUtAkhyA vizuddhatamatvA dekAM svsmyvktvytaamevecchnti| eSAM mate parasamayavaktavyatA nAsti / kasmAt parasamayavaktavyatA nAsti ? ityAha-yasmAt parasamayaH anartha, para samayasyAnarthatvaM tu 'nAstyevAtmA' ityanayamatipAdanaparasyAt / Atmano nAstisvasyAnarthatvaM ca Atmano'bhAve tatmaviSeyAnu patteH / uktaMca se svasamaya vaktavyatA ke prathama bheda meM antarbhUta ho jAtI hai aura .(jA sA parasamayamvattayA sA parakhamayaM paziTTA) jo parasamayavaktavyatA hai vaha vaktavyatA ke dvitIya bheda meM antarbhUta ho jAtI hai / (tamhA. duvihA vattavvayA, nasthi tivihA battanvayA) isaliye vaktavyatA do prakAra kI hai, tIna prakAra kI nahIM hai / (tiNi saghaNayA egaM sasamaya. vattavvayaM icchati) zabda, samabhirUDha evaMbhUta ye jo tIna zabdanaya haiM, ve vizuddha matavAle hone ke kAraNa eka svasamaya vaktavyatA ko hI mAnya rakhate hai, inake matameM parasamayavaktavyatA nahIM haiN| (jamhA) kyoMki (parasamae aNaDe, aheU, asambhAve, akirie, ummagge, aNuvae se, micchAdasaNamiti kaTu-tamhA, savvA sasamayavattavcyA, Nasthi parasamayavattabdhayA, sthi sasamayaparasamayavattavvayA) parasamaya 'nAstyevAtmA' AtmA nahIM hai| ityAdirUpa se anartha ke pratipAdana meM taspara hone ke kAraNa anarthasvarUpa hai / AtmA ke nAstitva kA pratipAdana vasamaya parasamaya vakatavyatA che, temAMthI svasamaya vakatavyatA, vakatavyatAnA prathama antabhUta ya ya sa (jA parasamayavattaNyA sA parasamayaM paviTTA) je parasamaya vakatavyatA che, te vakatavyatAnA bIjA bhedamAM antabhaMta thaI onya che. (tamhA duvihA kttavvayA, nasthi tivihA vattanvayA) meTamA bhATa 1d. vyatA meM prA2nI cha, mAranI nathI. (tiNi sahaNayA egaM sasamayavattavyayaM icchaMti' A74, samAla30 bhUta me ya za nayA cha, te vizuddha matavALA hovAthI ekarasamaya vaktavyatAne ja mAnya rAkhe che. emanA mata bhusa 52samaya tavyatA nathI. (jamhA) bha3 (parasamae aNaTe, AheU, asa. bhAve, akirie, ummagge, aNuvaese, micchAdasaNa mitikaTu-tamhA, savva sasamayavattavbayA, gasthi parasamayavattabayA, gasthi sasamayaparasamayavattavvayA) 52. samaya nAstyevAtmA' mAmA nathI, tyAta 35thI mananA pratipAnamA tatpara rahevA badala anarthasvarUpa che, AtmAnA nAstitvanuM pratipAdana karavuM Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 238 vaktavyatAdvAranirUpaNam 'jo citei sarIre, natthi ahaM sa eva hoi jIvoti / na hu jIvammi asaMte, saMsaya upAyao aNNo // chAyA - yazcintayati zarIre nAsmi ahaM sa eva jIva iti / na khalu jIve'sati saMzayotpAdako'nyaH // iti // evamanyadapi parasamayasyAnarthatvaM bodhyam / tathA - ahetu:, ahetutvaM ca parasaMmayasya devAbhAsabalena pravRttatvAt / yathA nAstyeva AtmA, atyantAnupalabdheH / ayaM ca hezvAbhAsaH, AtmaguNasya jJAnAderupalabhyamAnatvAt / uktaca -201. karanA anarthasvarUpa isaliye hai ki- 'AtmA ke abhAva meM usakA pratiSedha karanA banatA nahIM hai / 'ukta'ca karake jo yaha 'jo ciMte sarIre' ' ityAdi 'gAthA dI gaI hai, usakA tAtparya yahI hai ki- 'jo yaha vicAra karatA hai ki maiM zarIra meM nahIM hUM - vahI to jIva-AtmA hai / jIva ke abhAva meM anya padArtha saMzayotpAdaka nahIM ho sakatA hai| isI prakAra ke aura bhI anarthatA parasamaya meM jAnanI cAhiye / hetvAbhAsa ke bala se pravRtta hone ke kAraNa parasamaya meM aheturUpatA hai / jaise 'nAstyevotmA atyantAnupalabdheH' 'AtmA nahIM hai yaha parasamaya hai aura yahA~ jo hetu atyantAnupalabdhi hai, vaha saddhetu nahIM hai - asaddhetu he svAbhAsarUpa hai / ataH isa hetvAbhAsa ke bala se pravRtta hone ke kAraNa yaha parasamaya ahetusvarUpa hai / yaha hetu hetvAbhAsarUpa isaliye hai ki 'AtmA anatha svarUpa eTalA mATe che ke AtmAnA abhAvamAM tenA pratiSedha karavA mane ja nahi taya hune ? mahI' 'jo ciMtei sarIre' ityAdi gAthA ApavAmAM AvI che, tenu tAtpaya' A pramANe che ke je A vicAra kara che ke hu zarIramAM nathI, teja jIva-AtmA che. jIvanA abhAvamAM anya padAtha sazayAtpAdaka thaI zake ja nahi. A jAtanI khIjI pazu atha tA parasamayamAM jANuvI joI e, hetvAbhAsanA khaLathI pravRtta thavAne lIdhe parasamaymaaN mahetu upatA che. prema hai 'nAstyevAtmA atyantAnulabdheH AtmA nathI. bhA parasamaya che, ane ahIM je hetu AtyantAnupalabdhi che te sahetu nathI asa zvetu hetvAbhAsa rUpa che. ethI A hetvAbhAsanA aLathI pravRtta hovAne lIdhe A parasamaya ahetu svarUpa che. A hetu hetvAbhAsa rUpa eTalA mATe che ke AtmAnA zuze| je jJAnAdika che, temanI upalabdhi hAya che. ukata cuM a0 88 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ anuyogadhArastre 'nANAINa guNANaM, aNubhavabho hoi jaMtuNo sttaa| jaha ruvAi guNANaM, uvalaMmAo ghaDAiNaM // chAyA-jJAnAdInAM guNAnAm anubhavato bhavati jantoH sttaa| yathA rUpAdi guNAnAm upalambhAd ghaTAdInAm // ityaadi| sathA-asadbhAva: ekAntataH kssnnbhnggaadhsdbhuutaarthmtipaadksvaatprsmyo'sdbhaavH| yuktivirodhAdasadbhUtatvam ekAntakSaNabhaGgAdevijJeyam / ukta va dhammAdhammuvaeso, kayAkayaM paramAigamaNaM ca / savvAvi hu loThiI, na ghaDai egNtkhnniymmi|| chAyA-dharmAdharmopadezaH kRtAkRta parabhavAdi gamanaM ca / sarvo'pi khalu lokasthiti na ghaTate ekAntakSaNike ||iti| ke guNa jo jJAnAdika haiM unakI upalabdhi hotI hai / 'uktaM ca 'nANA. INaM guNANa ityAdi jasA ghaTAdikoM kI upalabdhi hone se unake rUpAdi guNoM kI sattA haiM, usI prakAra se anubhava karanevAle jIva ko jJAnAdika guNoM kI sattA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki-'upalabhyamAna rUpodika guNoM kA samUha hI ghaTa hotA hai-usI prakAra jaba jJAnAdika guNa pratyakSa Adi pramANoM dvArA upalabdha hote haiM to, isase yaha sAbita hotA hai ki-'jJAnAdika guNoM kA samUha rUpa AtmA padArtha hai| tathA parasamaya asadbhAvarUpa isaliye hai ki vaha ekAntataH kSaNabhaMga AdirUpa asadartha kA pratipAdana karatA hai / ekAntataH kSaNabhaMga Adi siddhAMta asat rUpa isaliye hai ki isameM yukti se virodha AtA hai| ukta ca 'dhammAdhammuvaeso' ityAdi ekAntataH padArtha ko kSaNabhaMga mAnane para 'nANAINa guNANa' tyA rama pAnI Gau BAthI tabhanA 35|diguNanI sattA che, temaja anubhava karanArA jIvane jJAnAdika guNonI sattA che, tAtparya kahevAnuM A pramANe che ke upalabhyamAna rUpAdika guNethI ja ghaTanI sattA pramANita thAya che, kemake pAdi guNane samUha ja ghaTa hoya che. te ja pramANe jyAre jJAnAdika guNa pratyakSa vagere pramANe vaDe upalabdha hoya che, te ethI A siddha thAya che ke "jJAnAdika guNene samUha rUpa AtmA padArtha che. tathA parasamaya asadubhAva rUpa eTalA mATe che ke te ekAntataH kSaNabhaMga Adi rUpa asararthanuM pratipAdana kare che. ekAntataH kSaNabhara vagere siddhAMta asat rUpa eTalA mATe che ke AmAM yukita sAthe 5 . taya 'dhammAdhammuvaeso' tyAlAntata: pahAyana kSaya Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 238 vaktavyatAdvAranirUpaNam tathA - akriyaH = ekAntazUnyatA pratipAdanaparatvAtparasamayo'kriyaH / sarvazUnyatA 'bhyupagame tu kriyAkartturabhAvena kriyAyA asaMbhavAtparasamayasya akriyatvaM bodhyam / uktaM ca savvaM sunnaM vijayaM, paDivannaM jeM hi te'vi vatavtrA / sunA mahANa kiriyA, katturabhAveNa kahaM ghaDai // chAyA - sarva zUnyamiti jagat pratipannaM yaiste'pi vaktavyAH / zUnyAbhidhAnakriyA kartturabhAvena kathaM ghaTate // ityAdi // dharma, adharma kA upadeza nahIM bana sakatA hai, kRta, akRta, kI bAta nahIM bana sakatI hai / evaM paraloka Adi meM gamana nahIM bana sakatA tathA isI prakAra se aura bhI jo lokasthiti - lokavyavahAra hai - vaha saba kucha bhI nahIM bana sakatA hai / ekAntarUpa se zUnyatA ke pratipAdana karane meM kaTibaddha hone ke kAraNa parasamaya meM kisI bhI prakAra kI kriyA karanA saMbhavita nahIM ho sakatI hai / jaba sarvazunyatA rUpa siddhAMta svIkRta kiyA jAvegA, tatha kriyA karanevAle kartA kA abhAva hI mAnanA paDegA aura isase kriyA kA abhAva AvegA / ataH isa parasamaya meM akriyA ke sadbhAva se kriyA kA sadbhAva kathaMmapi nahIM ho sakatA / kriyA karanevAle kA nAma kartA hotA hai sarvazunyatA meM jaba samasta padArtha hI zUnyarUpa hai to karttA bhI zunyarUpa hI ThaharegA - aisI sthiti meM yaha svAbhAvika hai ki 'kriyA bhI zUnyarUpa hI mAnanI paDegI / nahIM to, sarvazunyatA kA siddhAnta hI nahIM pana bhaga mAnavAthI paradhama dhama'nA upadeza banI zakatA vathI. kRta, akRtanI vAta khanI zake ja nahi. temaja paraleAka AdimAM gamana paNa sabhavI zake ja nahi, tathA A pramANe anya paNa je leAkasthiti-leAkavyavahAra che, te badhA paNa sabhavI zake ja nahi. ekAnta rUpathI zUnyatAnuM pratipAdana karyuM vAmAM tatpara hAvA badala purasamayamAM kAI paNa jAtanI kriyA karavI saMbhavI zake ja nahi. jayAre sazUnyatA rUpa siddhAMta svIkRta karavAmAM Avaze, tyAre kriyA karanArA kartAneA abhAva ja mAnavA paDaze ane ethI kriyAnA abhAve Avaze. evI A parasamayamAM akriyAnA sadbhAvathI kriyAnA sadUbhAva hAya haiM. koipaNu saMyeAgamAM saMbhave ja nahi. kriyA * karanAranuM nAma sarvAMzUnyatAmAM jAre samasta padArtha ja zUnyarUpa che, teA karyAM pazu zUnyarUpa ja thaze. eDI sthitimAM A svAbhAvika che ke kriyApadyu: zUnya rUpa ja Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ .. ... ... .. . ... .... anuyogabArasUtra tathA-unmArgaH-parasparaviruddhavacanapratipAdanaparatvAtparasamayo viSamamArgatulya: unmAgatvaM cAsyaivaM vijJeyam-pathAhi 'na hiMsyAt sarvabhUtAni, sthAvarANi carANi ca / Atmavat sarvabhUtAni, yaH pazyati sa dhArmikaH // ' ityAdyuktvA punaH 'SaT sahasrANi yujyante pazUnAM madhyame'hani / azvamedhasya vacanAnyUnAni pazubhitrimiH' / ityAdhucyate parasamaye / itthaM ca parasamayasyonmA. skegaa| uktaMca 'savvaM sunnati jayaM' ityAdi jina zundhavAdiyoM ne 'sarva jagat zUnyasvarUpa hai' aisA siddhAMta mAnA hai, hama unase pUchate haiM ki zunyatA ko pratipAdana karanevAle zabda tathA zUnyatA kA kathana karane vAlI kriyA ye saba kartA ke abhAva meM kaise ghaTa sakatI hai ? yaha parasamaya unmArga-viSamamArga tulya hai / kyoMki yaha paraspara viruddha vacanoM ke pratipAdana karane meM tatpara banA huA hai| jaise yaha kabhI te| yaha kahatA hai ki-'thAvara aura trasarUpa jitane bhI prANI haiM, unako mAranA nahIM cAhiye-' arthAt unakI hiMsA nahIM karanI cAhiye-tathA sapasta. prANiyoM ko apane jaisA hI mAnanA caahiye| kyoMki isa prakAra kI pravRtti karanevAlA prANI dhArmika prANI mAnA jAtA hai / aura kabhI aisA bhI kaha detA hai ki 'SaTsahastrANi yujyante pazUnAM madhyame'hani, azvamedhasya vacanAnyUnAni pazubhitribhiH' azvamedha yajJa karate samaya 5097' pazuoM kI bali caDhAnA cAhiye / isa prakAra parasamaya meM jAnavI paDaze. nahItara sarva zanyatAne siddhAMta ja nahi saMbhavI zakaze. taya 'savvaM sunnaM tijayaM' tyAta 2 zUnyarAhisA sa gat zUnya. varUpa che. e jAtane siddhAnta mAnya rAkhe che, ame tene pUchIe chIe ke "zUnyatAnA pratipAdaka zabda temaja zUnyatAnuM kathana karanArI A kriyA sarva kartAnA abhAvamAM kevI rIte saMbhavI zake che? eo paraspara unmArga virUddha vacananuM ja pratipAdana kare che. jemake A kayAreka te Ama kahe che ke "sthAvara ane trasarUpa jeTalA prANIo che, temane mAravA na joIe. eTale ke temanI hiMsA karavI na joIe temaja samasta prANIone pitAnI jema ja mAnavA joIe. kemake A jAtanI pravRtti karanArA prANune dhAmi prANI mAnavAmAM Ave che, ana yAre bhAma 5y 43 cha / 'Sad sahasrANi yujyante pazUnAM madhyame'hani, azvamedhassa vacanAmnyUnAni pazubhitribhiH ameghayajJa vakhate 5097 jeTalA pazuone bali arSita kare jaIe, Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 238 vaktavyatAdvAranirUpaNam 701 gatvaM spaSTameveti / tathA-anupadezaH sAmAnyenopadezatvAbhAvavAn parasamayaH / ekAntakSaNabhaGgAdipratipAdanaparatvAt parasamayo'hite'pi pravarcaka: syAt / uktaMca 'sarva kSaNikamityetad, jJAtvA ko na pravartate / / viSayAdau vipAko me, na bhAvIti vinizcayAt' iti|| itthamanarthatvAdiyuktasvAt parasamayo mithyAdarzana miti kRtyA zabdatrayanayamate parasamayavaktavyatA nAsti / itthaM sAMkhyAdimatAnAmapyanarthatvAdi yojanA spaSTarUpa se unmAnA hai| tathA yaha parasamaya sAmAnyarUpa se upadezarUpa bhI nahIM hai-isaliye ise anupadezarUpa kahA hai| kyoMki isake upadezarUpa jo kSaNabhaMga Adi siddhAnta haiM, ve jIvoM ko ahita meM bhI pravRta karA sakate haiN| tAtparya yaha hai ki-'upadeza vahI kahalAtA hai, jo jIvoM ko ahita se chur3A kara hita meM hI pravRtta karAve / parantu parasamaya aisA nahIM hai| kyoMki isake upadiSTa siddhAnta aise bhI haiM jo jIvoM ko ahita kI ora le jAte haiM / ukta ca-'sarva kSaNikam , ityAdi samasta kSaNika hai' isa bAta ko jAnakara kauna viSayAdikoM ke sevana karane meM pravRtti nahIM karegA-arthAt sabhI pravRtti karane laga jaaveNge| kyoMki isa siddhAMta ke anusAra ve yaha to jAna hI leMge ki hameM isakA phala jo narakAdi ke duHkha hai, ve to bhoganA hI nahIM pddegaa| hama tokSaNika hai-phala bhogane kAla taka to hama rahenevAle nahIM haiM / isa prakAra anarthAdikoM se yukta hone ke kAraNa parasamaya A pramANe parasamayamAM spaSTa rUpathI unmArgItA che. temaja A parasamaya sAmAnya rUpathI upadeza rUpa paNa nathI, ethI Ane anupadezarUpa kahevAmAM Avela che. kemake AnA upadeza rUpa je kSaNabhaMga vagere siddhAMta che, te jonA ahitamAM paNa pravRtti karAvI zake che. tAtparya A pramANe che ke upadeza te ja kahevAya che, ke je jIvene ahita karmothI vimukha karIne hitamAM pravRtta karAve che. paraMtu parasamaya evuM nathI. kemake AnA upadiSTa siddhAnto savA 55 cha, 2 2 maDita ta25 saya che. taya 'sarva kssnnija' ItyAdi samasta kSaNika che. A vAtane jANIne koNa viSayAdikanA sevanamAM pravRtta thaze nahi? eTale sarva pravRtta thayA lAgaze. kemake A siddhAMta mujaba teo ete samajavAnA che ke amane AnuM phaLa je narakAdi hu che, te te bhegavavA ja paDaze nahIM. ame te kSaNika chIe, phaLa Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 anuyogadvArasse svabuddhayA kaaryaa| tasmAt sarvA strasamayavaktavyatA eva / ete nayA loke prasiddhA. napi parasamayAn syAtpadanirapekSayA duyatvAdasattvenaiva patipadyante, syAspada sApekSatve tu teSAmapi svasamaya evAntarbhAvo bhavati / uktaMca 'nayAstava syAtpadalAnchitA ime, rasopadigdhA iva lohdhaatvH| bhavantyami pretaguNA yatastato, bhavandhamAryoH praNatA hitaissinnH||1|| ityAdi / ata eteSAM nayAnAM sarvA svasamayavaktavyatA eva bodhyA / na punare teSAM mate parasamayavaktavyatA'sti / na vA 'pi spsmyprsmyvktvytaa'stiiti| pratamupasaMharabAha-saivA vaktavyateti ||suu0 238 // mithyA darzanarUpa hai / aisA samajhakara ye tIna zabdanaya apane mata meM parasamaya vaktavyatA ko nahIM mAnate haiN| isI prakAra se apanI buddhi se sAMkhya Adi matoM meM bhI pUrvokta anarthAdikoM kI saMgati baiThA lenI caahiye| isaliye hama nayoM kI mAnyatAnusAra svasamaya vaktavyatA hI hai / parasamaya vaktavyatA nahIM hai / ye naya loka meM prasiddha bhI parasamayoM ko syAtpada nirapekSa hone ke kAraNa dunayarUpa hone se unheM asat rUpa hI mAnate haiN| parantu jaba ye svAtsada se sApekSa ho jAte haiM, taba inheM bhI ye sthasamaya meM hI antarbhUta kara lete haiM / uktaM ca 'nayAstava ityAdi he jinendra ! Apake sthAtpada se cihnita ye naya pArada se yukta lohe ke jaisA icchita guNavAle hote haiM / isaliye AtmahitaiSI Arya ana namana karate haiM / isaliye ina nayoM ke mantavyAnusAra svasamaya bhogavavAnA kALa sudhI te ane vidyamAna rahevAnA nathI. A rIte anartho. dikAthI yukata hovA badala parasamaya mithyAdarzana rUpa che. Ama samajIne A tra zana potAnA manamAM parama vakata thatAne mAnatA nathI. A pramANe svabuddhithI sAMkhya vagere temAM paNa pUrvokta anarthAdakonI saMgati besADI levI joIe ethI A nAnI mAnyatA mujaba svasamaya vakatavyatA ja che. parasamaya vakatavyatA nathI. A naya lekamAM prasiddha parasamane syAspada. nirapekSa hovA badala durnayarUpa hevAthI tene asarUpa ja mAne che. paraMtu jayAre e syAspadathI sApekSa thaI jAya che, tyAre emane paNa A vasabhymaa atibhUta Na che. taya 'nayAsta' dhyAna ! tamArA syAspadathI cihita A naya pAradathI yukata lekhaMDanI jema Icchita guNayukata hoya che. ethI AtmahitaiSI Aryajana namana kare che. ethI A nAnA maMtavya mujaba samayavaktavyatA ja che. parasamayavaktavyatA Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 239 arthAdhikAradvAranirUpaNam 703 atha upakramasya paJcamaM dvAram arthAdhikAraM nirUpayatiplam-se kiM taM asthAhigAre? asthAhigAre-jo jasta ajjhayaNassa asthAhigAro, taM jahA-"sAvajajogaviraI, ukitaNa guNavao ya pddivttii| khaliyasta niMdaNA vaNatigiccha guNadhAraNA ceva // 1 // " se taM asthaahigaare||suu0239|| chAyA-atha ko'sau arthA'dhikAraH ?, arthAdhikAraH-yo yasya adhyayanasya arthAdhikAraH, tathA-sAdyayogaviratiH utkIrtanaM guNavatazca prtipttiH| skhalita. raya nindanA vraNaciSitsA guNadhAraNA caiva' / sa eSo'rthAdhikAraH // 10 // 239 // vaktavyatA hI hai-para samayavaktavyatA nahIM hai / (setaMvattavvayA) isa prakAra yaha vaktavyatA viSayaka kathana hai // sU0 238 // aba sUtrakAra upakrama kA pAMcavAM dvAra jo adhikAra hai usakA nirUpaNa karate haiM-se kiM taM asthAhagAre 1' ityaadi| zabdArtha-(se kiM taM atyAhigAre ?) he bhadanta ! pUrva prakAnta arthAta dhikAra kyA hai ? uttara--(atyAhigAre) pUrva prakAnta vaha adhikAra isa prakAra se hai ki (jo jassa ajjhayaNarasa) jo jisa sAmAyika Adi adhya yana kA (atyAhigAro) artha viSayaka adhikAra haiM, vahI athAdhikAra haiN| (taM jahA) jaise (sAvajajoga viraI, ukkittaNaguNavoya paDivattI, khaliyassa niMdaNA, vaNatigicchaguNadhAraNAceva) isa gAthA kA nathI. sana 21samaya52samayayatA nathI. (setta vattavayA) // pramANe A vakatavyatA viSayaka kathana che. | sU0 238 . have sUtrakAra upakramanuM pAMcamuM dvAra che. arthAdhikAra che. tenuM ni3555 re cha:-'se kiM taM atthAhigAre ?' tyAla zA--(se ki taM asthAhigAre 1) mahanta ! pUrva prAnta arthAdhi. 32 zu cha? uttara--(asthAhigAre) pUrva bhAvihAra / pramANe (jo jarasa anjhayaNAsa) 22 qwa sAmAyi vagaire madhyayananA (asthAhigAro) maviSaya adhikAra cha, te adhiAra cha. (taM jahA) bha (sAvajjajogaviraI, ukittaNaM guNavaoya paDivattI, khaliyarasaniMdaNA, vaNatigiccha Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 D anuyogahArasUtra TIkA-'se kitaityAdi atha ko'sau arthAdhikAraH ? iti ziSya praznaH / uttarayati-arthAdhikAraH yo yasya sAmAyikAghadhyayanasya aryAdhikAra: arthaviSayo'dhikAraH sa bodhyA tmevaah-tdythaa-saavdhyogvirtirityaadi| asyA gAthAyA artho'traivAgame paJcAzacame sUtre vyAkhyAtastata eva bodhyaa| vaktavyatArthAdhikArayoskara vizeSa:-arthAdhikAro hi adhyayanasyAdipadAdArabhya antapadAvadhi sakalapadeza nuvartate, pudgalAstikAye pratiparamANu mUrtatvavat / vaktavyatA tu dezAdi niyateti prakRtamupasaMharabAha sa eSo'rthAdhikAra iti // 50 239 // _atha upakramasya SaSThaM dvAraM samavatAra nirUpayati mUlam-se kiM taM samoyAre? samoyAre-chavihe paNNatte taM jahA-NAmasamoyAre ThavaNAsamoyAre davvasamoyAre khettasamo. yAre kAlasamoyAre bhaavsmoyaare| nAmaThavaNAo puvaM vaNi. yAo jAva se taM bhaviyasarIradavvasamoyAre / se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasamoyAre? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasamAyAre-tivihe paNNatte, taM jahA-AyasamoyAre artha isI Agama meM 58 veM sUtra meM spaSTa kiyA jA cukA hai, ataH vahI se jAna lenA caahiye| vaktavyatA aura arthAdhikAra meM yaha bheda hai ki arthAdhikAra jo hotA hai, vaha adhyayana ke Adi pada se lagAkara antima padataka saMvandhita rahatA hai| jaise pudgalAstikAya meM pratiparamANu meM mUtatva rahatA hai| aura jo vaktavyatA hotI hai vaha dezAdiniyata hotI hai / (se taM asthAhigAre) isa prakAra yaha arthAdhikAra viSayaka kathana hai ||suu0 239 // gaNadhAraNA ceva) mA AyAnA sa sa bhAgamamA 58 mAM sUtramA spaSTa karavAmAM Avela che. tethI jijJAsuoe tyAMthI jANI le vakatavyatA ane arthAdhikAramAM A taphAvata che ke arthAdhikAra je hoya che. te adhyayananA Adi padathI mAMDIne aMtima pada sudhI saMbaMdhita rahe che. jema ke "pudagalAstikAmAM prati paramANumAM mUrtatva rahe che. ane je vakatavyatA hoya che, a zAniyata DAya che. (se taM matthAhigAre) pramANe bhA adhikAra viSayaka kathana che. e sUtra 23 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 240 samavatAradvAranirUpaNam 705 parasamoyAre tdubhysmoyaare| savvadavvAvi gaM AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, parasamoyAreNaM jahA kuMDe badarANi, tadu. bhayasamoyAreNaM jahA ghare khaMbho, AyabhAve ya jahA ghaDe gIvA AyabhAve y| ahavA jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasamoyAre duvihe paNNatte, taM jahA-AyasamoyAre ya tadubhayasaMmo. yAre y| causaTTiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM battIsiyAe samoyarai AyabhAve y| battIsiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM solasiyAe samoyarai AyabhAve y| solasiyA 'AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM aTumAiyAe samoyaraI AyabhAve y| aTumAiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM caumAiyAe samoyarai AyabhAve ya / ghaubhAiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM addhamANIe samoyarai AyabhAve y| addhamAgI AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM mANIe samoyarai AyabhAve ya / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte dvsmoyaare| se taM noAgamao dbsmoyaare|setN dabasamoyArAsU. 240 / chAyA-atha ko'sau samavatAraH 1 samavavAra:-paDvidhaH prajJaptA, tadyathAnAmasamavatAra sthApanAsamavatAraH dravyasamavatAraH kSetrasamavatAraH kAlasamavavAraH bhaavsmvtaarH| nAmasthApane pUrva vaNite yAvat sa eSa bhavyazarIradravya. smvtaarH| atha ko'sau jJAyakazarIrabhavyazarIrapatirikto dravyasamavatAra: ? jJAyakazarIramanpazarIravyatirikto dravpasamavatArA-trividhaH prajJaptA, tadyathAAtmasamaratArA parasamavatAra tadubhayasamavatAraH / sarvadavyANyapi khalu Atmasama a0 89 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayanogadvArasUtre patAreNa AtmamAve samAtaranti, parasamavatAreNa yathA kuNDe badarANi, tadubhaya samapaThAreNa yathA gRhe stambhaH AtmabhAve ca, yathA ghaTe grIvA AtmabhAve ca / athavA zAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyasamavatAro dvividhaH prajJaptaH, tadyathAvAtmasamavatArazca tadubhayasamavatArazca / catuSpaSTikA AtmasamavatAreNa AtmabhAve samaktarati, tadubhayasamavatAreNa dvAtriMzikAyAM samavasarati, AtmabhAveca / dvAtriMzikA AtmasamavatAreNa AtmabhAve samaktarati / tadubhayasamAtAreNa SoDazikAyAM samavatarati AtmabhAve ca / poDazikA AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadumayasamavatAreNa aSTabhAgikAyAM samavavarati AtmabhAve ca / aSTabhAgikA Atma samaratAreNa AtmabhAve samavatarati, tadumayasamavatAreNa caturbhAgikAyAM samavatarati mAtmabhAve ca / caturbhAgikA AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa ardhamAnikAyAM samavatarati AtmabhAve ca / ardhamAnI AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadamayasamavatAreNa mANikAyaryA samavavarati AtmabhAve c| sa eSa jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikto drvysmvtaarH| sa epa no Agamato dravyasamavatAraH / sa eSa dravyasaMmavatAraH // 240 // TIkA-'se kiM taM' ityAdi atha ko'sau samavatAra: ? iti ziSya prshnH| uttarayati-samavatAraH, samaya taraNa-samavatAraH-vastUnAM svaparobhayeSvantavicintanam / sa ca nAma samavatAra! sthApanAsamavatAra ityAdi SavidhaH / tatra-nAmasamavatAraH sthApanAsamavatArazca aba sUtrakAra upakrama kA chaThA dvAra jo samavatAra hai, usakA nirUpaNa karate hai--se ki taM samoyAre ?' ityAdi / TIkArtha--(se ki taM samoyAre ?' he bhadanta / pUrva prakAnta vaha samacatAra kyA hai ? (samoyAre) uttara--vastuoM ke apane meM para meM tathA donoM meM antarbhAva hone kA vicAra karanA, isakA nAma samavatAra hai| (chavihe paNatte) yaha samavatAra chaha prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise (NAmasamoyAre, have sUtrakAra upakramanuM chaThuM dvAra je samAvatAra che, tenuM nirU5 re che.-'se kiM samoyAre' tyAha Aval:--(se ki taM samoyAre ?) 8 Hd ! sird a sabhatAra zu ? (samoyAre) uttara--vastuone svamAM, 5ramAM, temaja banemAM antarbhAva viSayaka viyA ra samavatAra che. (chavihe paNNatte) mA samatA 6 ||rne Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacaMndrikA TIkA sUtra 240 samavatAradvAranirUpaNam 707 nAmAvazyakavat sthApanAvazyakavacca bodhyauN| dravyasamavatArastu Agamato no Agamatazceti dvividhH| tatra no Agamato dravyasamavatAra:-jJAyakazarIradravyasamavatAro avyazarIradravyasamavatAro jJAyakazarIrabhavyazarIradravyasamavatArazceti vividhH| tatra Agamato dravyasamavatAro no Agamato dravyasamavatArasyAdha. dvayabhedazca dravyAvazyakavad vijnyeyH| etadevAha sUtrakAraH-nAmasthApane pUrva varNite yAvat sa eSa bhavyazarIradravyasamavatAra iti / aya jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiudhaNAsamoyAre, davvasamoyAre, khetasamoyAre, kAlasamoyAre bhAva samoyAre) nAma samavatAra, sthApano samayatAra, dravyasamavatAra kSetrasamavatAra, kAlasamavatAra, aura bhAvasamavatAra / (nAma ThavaNAmI pavaM vaNiyAbho jAva se taM bhaviyasarIradavvasamoyAre) inameM nAma samavatAra aura sthApanA samavatAra ina donoM ko nAmAvazyaka evaM sthApanA Avazyaka ke jaise jAnanA cAhiye / dravya samavatAra Agama aura no Agama kI apekSA lekara do prakAra hotA hai / inameM no Agama kI apekSA lekara dravyasamavatAra hotA hai, vaha jJAyakazarIra vyasamavatAra, bhavyazarIra dravyasamavatAra aura jJAyakazarIra bhavya. zarIravyatirikta samavatAra, isa prakAra se tIna prakAra kA hotA hai| Agama se jo dravya samavatAra hotA hai, usakA aura no Agama se nAyakazarIra dravyamamavatAra, bhavyazarIra dhyasamavatAra ina do bhedoM kA svarUpa dravyAvazyaka ke jaisA hI jAnanA cAhiye / (se kitaM jANa vAmAM Ave che. (taM jahA) 2 (NAmasamoyAre ThavaNAsamoyAre, davdha samoyAre, khettasamoyAre kAlasamoyAre, bhAvasamoyAre) nAma samavatAra, sthApanA samavatAra, dravyasamAvatAra, kSetrasamavatAra ka la samavatAra ane bhAvasamavatAra (nAmaThavaNAo puvaM vaNiyAo jAva se taM bhaviyasarIravvasamodhAre) AmAM nAma samavatAra ane sthApanA samavatAra e bannene nAma Ava. zyaka temaja sthApanA AvazyakanI jema jANavA joIe. dravya samavatAra Agama ane te AgamanI apekSAe be prakArane kahevAmAM Avela che. AmAM je ne AgamanI apekSAe dravya samavatAra hoya che, te jJAyakazarIra, dravya samavatAra bhavya zarIra dravyasa avatAra ane jJAkakazarIra bhavya zarIra vyatirikata samavatAra A pramANe traNa prakAranA hoya che. AgamathI je dravya samavatAra hoya che. tenuM ane na AgamathI jJAyakazarIra dravya samavatAra, bhavyazarIra dravyasamaptaa2 mA 2 honu. 1135 dravyApazyanA rebha on a . (se ki Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra riktaM dravyasamavatAraM nirUpayati-atha ko'sau jJAyakazarIrabhavyazarIvyatirikto duvyasamavatAraH ? iti ziSya prshnH| uttarayati-jJAyakazarIrabhavyazarIravyati. rikto dravyasamavatArastrividhaH, tadyathA-AtmasamavatAraH parasamavatAraH tadubhaya samavatArazceti / tatra sarvadravyANyapi sarvANyapi dravyANi AtmasamavatAreNa cintyamAnAni AtmabhAve-svakIyasvarUpe samavataranti vartante sakalAnAmapi dravyANAm Atmano'vyatiriktasvAt / tathA-vyavahAramAzritya parasamavatAreNa parabhAve samaMvataranti, yathA-kuNDe badarANi / nizcayanayena tu sarvANyapi vastUni pUrvokta yasarIrabhaviyasarIrabAritte davasamoyAre ? ) he bhadanta ! vaha jJAyaka zarIra bhavyazarIravyatirikta dravyasamavatAra kyA hai ? 4 uttara--(jANayazarIrabhaviyasarIravaharitte vdhasamoyAre tivihe paNNatte) jJAyakazarIra bhanyazarIra ina donoM samavatAroM se vyatirikta jo jJAyakazarIrabhavyazarIvyatirikta samavatAra hai, vaha tIna prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) jaise-(AyasamoyAre, parasamoyAre, tadubhayasamoyAre) AtmasamavatAra, para samavatAra, aura tadubhayasamavatAra, sambadavyANiNaM AyasamoyAreNaM AyabhAvesamoyaraMti) AtmasamavatAra ko lekara jaba samasta dravyoM kA vicAra kiyA jAtA hai, taba samasta hI "taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvasamoyAre ) Dard a zAya4zarIra bhaithazarIra vyatikita dravya samavatAra zuM che? uttara-(jANayasarIrabhaviyasarIra, vairita davvasamoyAre tivihe paNNatte) shaay:zarIra bhacazarIra A bane samAvatArathI gatirikata je jJAyakazarIra bhavya zarIra patita samavatAra che, traya praa2| mAnavAmAM Ave che. (taM jahA) rebha hai (bAyasamoyAre, parasamoyAre, tadubhayasamoyAre) sAmasabhapatA2, 52samavatAra .. matamaya samatA2. (sabadavANi NaM AyasamoyAreNaM bhAyabhAve samoyaraMti) AtmasamavatArane laIne jyAre samasta dravyo viSe vicAra karavAmAM Ave che, tyAre samasta dravyo pitAnA svarUpamAM ja rahe che. kemake nijarUpathI koIpaNa ' pratye bhina nathI. temaja vyavahAra nayanI apekSAe jyAre samavatArane laIne samasta dravi viyA2 421AmAM Ave che, tyAre samasta dra0ya (parasamo. Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 240 saMmavatAradvAranirUpaNam 702 rUpa yuktyA svAtmanyeva varttante, vyavahAratastu svAtmani kuNDAdyAdhAre ca varttante iti bhAvaH / tathA tadubhayasamavatAreNa = AtmasamavatAreNa parasamavatAreNa ca AtmabhAve parabhAve ca samaranti, yathA-gRhe-kaTakuDayadehalI pahAdi samudAyAtmake gRhe stambho varttate, sa ca stamma AtmabhAve'pi varttate / yathA vA - ghaTe = bumnodarakapAdravya apane nija rUpameM rahate haiN| kyoMki nijarUpa se koI bhI dravyabhinna nahIM hai / tathA vyavahAranaya kI apekSA karake jaba parasamavatAra ko lekara samasta dravyoM kA vicAra kiyA jAtA hai, taba samasta dravya (parasamoyAre NaM jahA kuDe badarANi) kuMDa meM badara ke jaisA para bhAva meM rahate haiM / tAtparya kahane kA yaha ki - 'jaba yaha vicAra kiyA jAtA hai ki pratyeka dravya kahAM rahate haiM ? taba isa prazna kA uttara do nayoM ko Azrita karake diyA jAtA hai- inameM jaba nizcaya kA Azraya kiyA jAtA hai taba isa prazna kA uttara yaha hotA hai ki pratyeka dravya apane hI nijameM rahate haiM / tathA upavahAra natha kI apekSA jaba isa prazna kA uttara vicArA jAtA hai to usakA abhiprAya yaha nikalatA hai ki jisa prakAra kuNDa meM badarikA phala rahate haiM 'usI prakAra se pratyeka dravya parAzrita bhI rahate haiM tathA svAzrita bhI rahate haiM / (tadubhayasamoyAreNaM jahA ghare khaMbhA, AyabhAve va jahA ghaDe gIvA AAyabhAve gha) jaba tadubhaya samavatAra ko lekara vicAra kiyA jAtA hai to AtmasamavatAra kI apekSA samasta dravya Atma bhAva meM tathA parasamavatAra kI apekSA parabhAva meM rahate haiM / jaise kaTa, kuDaca, dehalI aura paTTa Adi ke samudAyarUpa ghara meM stambha rahatA ya. regaM jar3A kuMDe badarANi umAM moranI prema parabhAvamA rahe che. tAtparya kahevAnuM A che ke jyAre A jAtanA vicAra karavAmAM Ave che ke pratyeka dravya kayAM rahe che? tyAre A praznanA uttara e naceAnA AdhAre ApavamAM Ave che. AmAM jyAre nizcayane Azraya mAnavAmAM Ave che, tyAre A praznanA uttara A pramANe hAya che ke dareke dareka dravya peAtAnA je svarUpamAM rahe che. temaja vyavahAranayanI apekSAe jyAre A praznanA uttara viSe vicAra karavAmAM Ave che tyAre tenA abhiprAya A mukha hAya che ke jema ku'DamAM kharikA-khAra mULarahe che. temaja darekedareka dravya parAzrita paNa rahe che, temanazrita pazu rahe che. (tadubhayasamoyAreNaM jahA ghare khaMbho, AyabhAve ye jahA ghaDe gIvA AyabhAve ya) nyAre bahubhaya sabhavatArane va ne vicAra karavAmAM Ave che, tyAre Atma samavatAranI apekSA samastadravya AtmabhAvamAM temaja parasamavatAranI apekSA parabhAvamAM rahe che. jema kaTa, kuDaca, dehalI ane paTTa vagerenA samudAya rUpa gharamAM stabha rahe che, ane te sta Mbha peAtAnA Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anuyogadvArasUtre lAtmake ghaTe - grIvA varttate sA ca AtmabhAve'pi vartate / nanu 'kuNDe badarANi' iti aMtparasamavatArasyodAharaNaM pradarzitam, idamapi tadubhayasamavatArasyaivodAharaNaM tumarhati kuNDe vartamAnAnAM badarANAM svAtmanyapi vartamAnatvAditi cet, zrRNu, atra svAtmavRttervivakSAmakRtyaiva mupanyAsaH kRtaH / vastutastu dvividha evaM samavavAro yuktaH, ata eva sUtrakAraH strayamAha - ' ahavA' ityAdi / athavA - jJAyaka zarIra bhavya zarIravyatirikto dravyasamavatAro dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - Atmasama - vatAraH tadubhayasamatravAratheti / pUrvoktarItyA parasaMmavatArasyAsaMbhavitAmupalakSya hai aura vaha stambha apane rUpa meM bhI rahatA hai / athavA jaise bundhodarakapAlarUpa ghaTa meM grIvA rahatI hai aura vaha grIvA AtmabhAva meM bhI rahatI hai| * zaMkA- 'kuNDe badarANi' aisA jo udAharaNa Apane parasamavatAra kA diyA hai, so yaha udAharaNa tadubhayasamavatAra kA hI honA cAhiye / kyoMki jisa prakAra ve kuMDame rahate haiM, usI prakAra se ve apane Atma bhAva meM bhI rahate haiM ? uttara- suna, yaha jo dRSTAMta parasamavatAra kA diyA gayA vaise yadi vicAra kiyA jAve te samavatAra do prakAra kA hI honA caahiye| isI bAta ko sUtrakArane nirdiSTa karane ke liye ( ahavA jaya sarIra bhavisaravarizte samoyAre duvidde paNNatte) aisA kahA hai| isameM ve yaha kaha rahe haiM ki jJApakazarIra bhavyazarIra se vyatirikta jo dravya samavatAra hai vaha do prakAra kA prajJapta huA hai / (taM jahA) jaise - ( Ayasamoyare ya tadubhayasamoyAre ya ) eka svarUpamAM paNa rahe che. athavA jema yunedara-kapAlarUpa ghaTamAM zrIvA rahe che ane te grIvA AtmabhAvamAM paNa rahe che. za'--'kuNDe badarANi me ne uhAhara tabhe parasabhavatAstuM Apesa che, te. A udAharaNa tadrumaya samavatAranu'ja hAvuM joI e. kemake jema kuMDamAM te rahe che. temaja te peAtAnA AtmabhAvamAM paNa rahe che ? uttara--sAMbhaLe-A je dRSTAnta parasamavatAra viSe Apela che, temAM svAtmavRttinI vikSA karavAmAM AvI nathI. Ama je vicAra karavAmAM Ave te samavatAranA e prakArA ja hAvA joIe. e ja vAtane sUtrakAre nirdiSTa karavA bhATe (atrA jANaya sarIrabhatriya sarIravattei davvadhamoyAre duSiche paNNatte) Ama chu che. sabhAM tethe yA prabhA hI rahyA che ! jnyaayzarIra sabhyazarIrathI vyatirikata je dravya samavata 2 che, te e prakArane ajJAta gresa che. (taM jahA) prema hai (bhAyakhamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya) Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 240 samavatAradvAranirUpaNam 711 vaividhyamuktamiti bodhagam / anayorudAharaNAnyAha-'causahiyA' ityAdi / catupaSTikA-catuSpalamAnA ardhamAgikAyAzcatuSpaSTitamo bhAga ityarthaH AtmasamanatAreNa AtmabhAve samavatarati, ubhayasamavatAreNa tu sA svApekSayA bRhanmAnAyAm arthAt aSTapalamAnAyAM dvAtrizikAyAM ardhamANikAyAM dvAtriMzatamabhAgarUpAyAM samavatarati / evaMdvAtrizikA poDazikA, aSTamAgikA, caturbhAgikA, ardramANIca AtmabhAve ubhaya mAve ca samastaranti / tathAhi-aSTapalapramANA dvAtriMzikA mAtmasamavatAreNa pAtmabhAve samavatarati, ubhayasamavatAreNa tu SoDaza palamAnAyAM poDazikAyAM samavatarati AtmabhAveca ! SoDazikA'pi AtmasamavatAreNa Atma AtmasamavatAra aura dUsarA tadubhayasamavatAra / isameM pUrvokta rIti ke anusAra parasamavatAra kI asaMbhavitA ko dhyAna meM rakhakara sUtrakAra ne yaha dvividhatA kahI hai, aisA jAnanA cAhiye / (causahiyA Ayasamo. yAreNaM AyabhAve samoparai) dRSTAntAntara se isI viSaya ko spaSTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM ki-'AtmasamavatAra se jaise catuSpaSTikA cArapalapramANavAlI ardhamaNikA kA cauMsaThayAM bhAga AtmabhAva meM rahatI hai aura ( tadubhaya samoyAreNaM battIsiyAe samoyaraha ) tadubhaya. samavatAra se vaha apanI apekSA se bRhanmAnavAlI arthAta AThapala pramANavAlI dvAtriMzikA meM arthAt ardhamANikA ke 32 veM bhAga meM rahatI hai-(AyabhAve ya) aura apane nijarUpa meM bhI rahatI hai| isI prakAra se dvAtriMzikA, SoDazikA, aSTabhAgikA, caturbhAgikA; aura ardhamANI ye saba AtmabhAva meM evaM ubhavabhAva meM samavatarita hotI haiN| jaise-(pattIsiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samAyarai, tadubhayamanoyAreNa sAlasivAe samAyarai, oyabhAve ya) aSTapala pramANavAlI draSTAntAntarathI A viSayane spaSTa karavA mATe sUtrakAra kahe che ke "Atmasamava tArathI jema catuSaTikA cAra pala pramANuvALI ardhamANikAne cAsaThamAM sArA sAmanAvamA 27 cha, mana (tadubhayasamoyAreNaM battIsisae samoyarai) tadubhaya samavatArathI te potAnI apekSAthI brahanmAna yukata eTale ke ATha pala pramANa yakata kAtrizikAmAM eTale ke ardhamaNikAnA 32 mAM bhAgamAM 27. (AyabhAve ya) bhApatAnA nior 35bhI 5 2 che. yA prabhAva hatrizikA, SoDazikA, aSTabhAgikA, caturbhAgitA ane ardhamANI A sarve mAmalAmA bhara GAINRI samavatarita DAya cha. ma , (battIsiyA bAyasamoyAreNaM vAyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNa solasiyAe samoyaraDa mAyabhAve ya) sapasa pramANa yuta nizi mArama samatAranI apekSA Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .712 anuyogadvArasUtra bhAve samavatarati, umayasamavatAreNa tu dvAtriMzatpaLamAnAyAmaSTabhAgikAryA samavatarati AtmabhAveca / aSTabhAgikA'pi AtmasamaratAreNa AtmamAve samaya tarati, ubhayasamavatAreNa tu catuSpaSTipalapAnAyAM caturbhAgikAyAM samavatarati AtmabhAveca / caturbhAgikAspi AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, ubhaya dvAtriMzikA AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatI hai aura ubhayasamavatAra kI apekSA se SoDazapala pramANavAlI SoDazikA meM bhI rahatI hai aura apane bhAva meM bhI rahatI hai| (solasiyA Ayasamo. yAreNaM AyabhAve samoyaraha, tadubhayasamoyAreNaM abhAjhyAe samoyaraha, AyabhAve ya) isI prakAra se SoDazikA bhI bhAramalamavatAra kI apekSA se AtmabhAva meM avatarita hotI hai aura samayasamavatArakI apekSA dvAtriMzatpalapramANavAlI aSTabhAgikA meM evaM AtmabhAva meM bhI avatarita hotI hai / (aTTamAjhyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraha, tadubhayasamoyAreNaM caubhAiyAe samoyaraha AyabhAve ya) tathA jo aSTabhAgikA hai, vaha AtmasamavatArakI apekSA se AtmabhASa meM rahatI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA se caturbhAgikAmeM bhI rahatI hai aura AtmabhAva meM bhI rahatI hai / (caubhAjhyA AyasamoyAre gaM AyabhAve samoyaraha tadubhayasamoyAreNaM addhamANIe samoyarai Aya. bhAve) caturbhAgikA AsmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatI AtmabhAvamAM rahe che, ane ubhaya samavatAranI apekSAe SoDazapala pramAvAlI pozimA paY 27 cha, bhane potAnA mAmA 55 2 cha (solasiyA Ayasamo- yAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayakhamoyAreNaM aTThabhAiyAe samoyarai, AyabhAveya) - A pramANe cheDazikA paNa AtmasamavatAnI apekSAe AtmabhAvamAM avatarita thAya che, ane ubhaya samavatAnI apekSA e kAtrizatpala pramANayukata aSTa nAjima tama bhAsAmA 55 atarita thAya che. ( aTumAiyA Aya. samoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM caubhAiyApa saMmoyaraha AyabhAve ya) tebhana 2 mAgitA cha, a mAmasabhatAra apekSA se bhaabhbhAvamAM rahe che, ane tadubhayasamavatAnI apekSA e caturbhagikAmAM paNa rahe . ma I qvi 523 cha. (caubhAiyA AyasamoyAreNaM pAyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM addhamANIe samoyarai bAyabhAve ya) catugikA AtmasamavatAnI apekSA AtmabhAvamAM rahe che ane tadubhAya Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 240 samavatAradvAranirUpaNam .... -713 samatArega tu. caturbhAgikA'STAviMzatyadhikai zatapalamAnAyAma mANikAyAM samavatarati AtmabhAveca / tathA-arddhamANikA'pi AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, ubhayasamavatAreNa tu SaTpazcAzadadhikazatadvayamAnAyAmamANikAyAM samavatarati AtmabhAve ceti / itthaM tadubhayavyatirikto dravyasamavatAro nirUpita iti sUcayitumAha-sa eSa jJAyaka-zarIramavyazarIravyatirikto . dravyasamacatAra iti / itthaM no Agamato dravyasamavatArasya trividho'pi bhedo nirUpitaM iti sUca. yitumAha-sa eMSa no Agamato dravyasamavatAra iti / itthaM sabhedo dravyasamavatAro nirUpita iti sUcayitumAha- sa eSa dravyasamavatAra iti // 50 240 // .. hai aura tadubhaya samavanAra kI apekSA ardhamANI meM bhI rahatI hai aura AtmabhAva meM bhI rahatI hai (addhamANI AyasamoyAreNaM AyabhAve samo. yarai tadubhayasamoyAreNaM addhamANIe samoyarai AyabhAve ya) isI prakAra se jo ardhamAnI hai vaha AtmasamavatAra kI apekSA se AtmabhAva meM rahatI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA se mAnI meM bhI rahatI hai aura AtmabhAva meM bhI rahatI hai 128 pala kI ardhamAnI hotI hai aura 256 pala kI mAnI hotI hai / (se taM jANayasarIrabhaviyasarIra i. ritte vvastamoyAre) isa prakAra yaha pUrva prakrAMta vaha jJAyaka zarIra bhavya. zarIra se vyatirikta dravyasamavatAra hotA hai / (se te no Agamao davyasa0) isa prakAra se sUtrakAra ne no Agama kI apekSA lekara dravyA samavatAra ke tIna prakAra ke bhedoM kA nirUpaNa kiyaa| isake nirUpita "ho jAne para (se taM dadhasamoyAre ) dravyasamavatAra pUrNarUpa se nirUpita ho cukA // sU0 240 // samavatAranI apekSA ardhamANamAM paNa rahe che ane AtmabhAvamAM paNa rahe 2. (addhamANI, AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tabhayasamoyAreNaM addha mANIe samoyarai AyabhAve ya) mA prabhArI ne madhamAnI cha tAmasabhavatAnA apekSAe AtmabhAvamAM rahe che ane tadubhaya samavatAranI apekSAe mAnImAM paNa rahe che. ane AtmabhAvamAM paNa rahe che. 128 palanI ardhamAnI DAya. sana 256 5sanI mAnI DAya che. (se te jANayasarIrabhaSiyasarIra vaharite davvasamoyAre) pramANe mA bhU ta jJAya zarIra mayazazarathI yatita dravya sabhavatA2 DAya che. (se taM no Agamao ndavasaH) A pramANe sUtrakAre ne AgamanI apekSAe dravya samavatAranAM traNa prAranA ni35 yu cha. mAnA ni35thI (seta davisamAyAre) dravya samavatAra pUrNa rUpathI nirUpaNa thaI gayo che. e sUtra 240 a0 90 05: Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ anuyogadvArasUtre atha kSetrasamavatArAdIn nirUpayati___ mUlam-se kiM taM khettasamoyAre? khettasamoyAre-duvihe paNNatte, taM jahA-AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre y| bharahe- vAse AyasamoyAreNa AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM jaMbuddIve samoyarai AyabhAve y| jaMbuddIve AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM tiriyaloe samoyarai AyabhAve y| tiriyaloe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM loe samoyarai AyabhAve ya / se taM khettsmoyaare| se kiM taM kAlasamoyAre ? kAlasamoyAre-duvihe paNNate, taM jahA-AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre y| samae AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM AvaliyAe samoyarai AyabhAve y| evamANApANU thove lave muhutte ahoratte pakkhe mAse UU ayaNe saMvacchare juge vAsasae vAsasahaste vAsasayasahasse puvaMge putve tuDiaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avave huhuaMge hUhUe uppalaMge uppale paumaMge paumeNaligaMge galiNe acchaniuraMge acchaniure auaMge aue nauaMge naue pauaMge paue cUliaMge cUliyA sIsAholaaMge sIsapaheliyA paliovame sAgarovame AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai tadubhayasamoyAreNaM osappiNIussappiNIsu samo. yarai AyabhAve y| osappiNI ussapiNIo AyasamoyAreNaM AyabhAve, samoyaraMti, tadubhayasamoyAreNa poggalapariyaTTe samo. Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogamandrikA TIkA satra 241 kSetrasamavatArAdInAM nirUpaNam yaraMti AyabhAve y| poggalapariya? AyasamoyAreNaM AyamAve samoyarai, tadubhaMyasamoyAreNaM tItaddhA aNAgataddhAsu samoyarar3a AyabhAve y| tItaddhA aNAgataddhAu AyasamIyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM savvaddhAe samoyarati AyabhAve y| se taM kaalsmoyaare| se kiM taM bhAvasamoyAre? bhAvasamo. yAre duvihe paNNatte, taM jahA-AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre y| kohe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamo. yAreNa mANe samoyarai AyabhAve y| evaM mANe mAyA lobhe rAge mohaNijje, aTukammapayaDIo AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti tadubhayasamoyAreNaM chavihe bhAve samoyaraMti AyabhAve y| evaM chavihe bhAve, jIve jIvasthikAe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM savvadanvesu samoyarai.. AyabhAve y| ettha saMgahaNIgAhA-"kohe mANe mAyA, lohe rAge ya mohaNije yA pagaDIbhAve jIve jiivtthikaaydvaay||1||" se tNbhaavsmoyaare| setaM ubkkme| uvakkama ii pddhmNdaa|suu.241|| chAyA--atha ko'sau kSetrasamavatAraH ? kSetrasamavatAro dvividhaH pratA, tathathA-AtmasamavatArazca tadubhayasamavatArazca / bhArataM varSam AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadumayasamajAreNa jambUdvIpe samAtaravi AtmabhAve c| jambUdvIpaH AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa tiryaga loke samavatarati AtmabhAve ca / niryag lokaH AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa loke samavatarati pAzmabhAve ca / sa eSa kSetrasamavatArA atha ko'sau kALaptamavatAraH 1 kAlaptamavatAro dvividhaH prajJaptA, yathA-Asma samavatArazca tadumayasamavatArazca / samayaH AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa AvalikAyAM samavatarati AtmabhAve ca / evamAnaprANAstoko vo muhUrtaH ahorAtraH pakSaH mAsa: Rtu: ayanam saMvatsaro yugaM varSazataM varSa sAvaM varSazavasahasraM pUji pUrva truTitAGgaM truTitam aTaTAim aTaTam avavAham avace Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716: anuyogadvArasUtre hUhUkAGgam hUhUkam utpalAGgam utpalaM padmAGga padmaM nalinAjhaM nalina acchanikurANam acchanikuram, ayutAGgam aputaM nayutAGgaM nayutaM prayutAGgaM prayutaM cUlikAGga cUlikA zIrSa prahelikAGgazIrSaprahelikA palyopamaM sAgaropamam AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa avasarpiNyutsarpiNISu samaktaraMti AtmabhAve ca / asarpiNyutsarpiNyaH AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa pudgalaparivarte samavataranti AtmabhAve ca / pudgalaparivarta AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa atItAdvAnAgatAddhAsu samavatarati AtmabhAve c| atItAddhAnAgatAddhA AtmasamavatAreNa AtmabhAve, samavataranti, tadubhayasamavatAreNa sa dAyAM samavatarati AtmabhAve ca / sa eSa kAlasamavatArA / atha ko'sau bhAva . samavatAraH ? bhAvasamavatAro dvividhaH prajJataH tadyathA-AtmasamavatArazca tadubhayasamava. tArazca / krodha AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarani, tadubhayasamavatAreNa mAne samavitarati AtmabhAve ca / evaM mAno mAyA lomo rAgo mohanIyam aSTakama prakRtayaH, AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati tadubhayasamavatAreNa pavidhe bhAne samabataranti AtmabhAve ca / evaM pavidho bhAvaH, jIvA, jIvAstikAya bhAsmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa sarvadravyeSu samavatarati mAtmabhAve ca / atra saMgrahaNIgAthA- - krodho mAno mAyA, lomo rAgazca mohanIyaM ca / prakRti bhAvo jIvo, jIvAstikAyo dravyANi ca // 1 // . sa eSa bhAvasamavatAraH / sa eSa samavatAraH / sa eSa upakramaH / upakrama iti prathama dvAram ||suu0241|| . . TIkA--'se ki taM' ityAdi- atha ko'sau kSetrasamavatAraH ? iti ziSya praznaH / uvarayati-kSetra samavatAra:dharmAdInAM dravyANAM yatra cirbhavati tatkSetram tasya samavatArA, sa ca Atmasamava.. : aba sUtrakAra kSetrasamavatAra AdikoM kA nirUpaNa karate hai-- 'se ki taM khettasamoyAre' ityAdi / : zabdArtha--(se ki taM khettasamoyAre ?) he bhadanta ! vaha pUrvaprakrAnta kSetra samavatAra kyA hai ? ..sUra sabhavatAra mAnu ni355 42 cha. se kiM taM khettasamoyAre' ityAdi / Avail:--(se kiM taM khettasamoyAre :1) = I a prAnta dUtra sabhapatA hai ? Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 241 kSetrasamavatArAdInAM nirUpaNaMm 717 tArastadumayasamavatArati dvividhH| tatra bharataM varSamAtmasamavatAreNa AtmabhAve : samavatarati, tadubhayasamavatAreNa tu jambUdvIpe samavatarati AtmabhAve ca / evaM jambU dvIpAdayo'pi AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavataranti tadubhayasamavatAreNa ete.. uttarottarasmina svApekSayA bRhatpamANe kSetravimAge samavataranti AtmabhAve veti uttara--(khettasamoyAre) dharmAdika dravyoM kI jahAM vRtti hotI haiarthAt dharmAdika dravyoM kA jahAM nivAsa hotA hai usakA nAma kSetraH hai, isa kSetra kA jo samavatAra hai, vaha kSetra samavatAra hai| yaha kSetra samavatAra (duvihe paNNatte) do prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise(AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya) eka AtmasamavatAra aura dUsarA . tadubhaya samavatAra / (bharahe vAse AyasamoyAreNaM AyabhAve.. samoyarai, tadamayasamoyAreNaM jaMbUhIve samoyarai AyabhAve ya)..AtmasamavatAra kI apekSA lekara jaba yaha vicAra kiyA jAtA hai ki- bharatakSetra. kahAM rahatA hai ? taba isakA uttara yaha hotA hai ki-'bharata kSetra AtmasamavatAra kI..apekSA AtmabhAva meM rahatA hai, aura tadubhaya samanatAra kI apekSA. jabUdvIpa meM rahatA hai| evaM apane nijasvarUpa meM bhI rahatA hai| (jabUddIve AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhaya samoyAreNaM tiriyaloe samoyaraI AyabhAve ya) jaMbUdIpa Atmasama: vatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhaya. samavatAra kI apekSA tiryak loka meM bhI rahatA hai aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| ta:-- (khesasamoyAre) dhAdiyonI lyAM vRtti hAya, merale ke dharmAdika dravyanuM jyAM nivAsa che, tenuM nAma kSetra che. A kSetrasamAvatAra (davihe paNatte) meM prAranA 43vAmA bhAvela. cha. (jahA) 2 (AyasamoyAre ya tadubhayamamothAre ya) se mAmasamatA mAna dvitIya taya samayatAra (bharahe vAse AyasamoyAreNaM AyabhAve samo.', para AyabhAve ya) mAtmasabhavatAnI sapekSA the nyAre sAmAna vicAra ... karavAmAM Ave che ke "bharatakSetramAM rahe che ?" tyAre Ano javAba A pramANe hoya che ke bharatakSetra AtmasamavatAranI apekSA AtmabhAvamAM 2. cha. ana talaya sabhavatAnA pakSa dIpamA- 2 chatamA. potAnA ni 135mA 5 27.. (jaMbUhIve. AyasamoyAreNaM AyabhAve .. samAyarai, tadubhayasAyAreNa tiriyalAe samoyarai. AyabhAve ya) pUrI5 AtmasamavatAnI apekSA AtmabhAvamAM rahe che ane tadubhaya samavatAranI apekSA e tirdhaka lokamAM paNa rahe che, ane AtmabhAvamAM paNa rahe che, Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 . ............. anuyogabArasUtre bodhyam / prakRtamupasaMharanAha sa epa kSetrasamavatAra iti / atha kAlasamavatAraM nirUpayati / tatra-atha ko'sau kAlasamavatAra.? iti shissyprshnH| uttarayatikAlasamavatAra:-kalayanti-samayAdirUpeNa paricchindanti jJAnino yaM sa kAlA, tasya samavatAraH / sa ca AtmasamavatAraH tadubhayasamavatArazceti dvividhaH / tatra-samaya AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa svApekSayA bRhatpamA. NAyAmAvalikAyAM samavatarati AtmabhAve ca / evam AvalikAdiSu pratyekam (tiriyaloe Ayasamoyare NaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM loe samoyarai AyabhAve ya) isI prakAra tiryak loka bhI AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhaya samavatAra kI apekSA loka meM bhI rahatA hai evaM AtmabhAva meM bhI rahatA hai| (se saM khettasamoyAre) isa prakAra yaha kSetra samavatAra hai| (se ki taM kAlasamoyAre 1) he bhadanta ! vaha pUrva prakrAnta kAla samavatAra kyA hai ? uttara-(kAlasamoyAre) jJAnI jana jise samaya Adi rUpa se jAnate haiM-usakA nAma kAla hai| isa kAla jo samavatAra hai, vaha kAlasamavatAra hai vaha kAla samavatAra (duvihe paNNatta) do prakAra kA prajJapta huA hai|(tN jahA) jaise (AyasamoyAre ya tadubhayAsamoyAre ya) eka AtmasamavatAra aura dUsarAtadubhaya samavatAra / (samae AyasamopAreNaM AyabhAve samo. yaraI) Atma samavatAra kI apekSA samaya AtmabhAva meM rahatA hai| (tadubhaya samoyAreNaM AvaliyAe samoyaraha, AyamAve ya) tadubhaya samavatAra 'tiriyaloe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM loe samoyara AyabhAve ya) 0 pramANe tiya 45) sAmasabhatAranI mapekSA AtmabhAvamAM rahe che ane tadubhaya samavatAnI apekSAe lekamAM paNa rahe cha. tebhA yAmamA 54 2 cha. (se se khetasamoyAre)mA pramANa mAtra samavatAra che. (se kitaM kAlasamAyAre1) mahata! pUrva prakAnta kAla samavatAra zuM che? 612--(kAlasamoyAre) jJAnI / 22 samaya poren| 35i and che tenuM nAma kALa che. A kALane je samavatAra che. te kALa samavatAra che. asm 'sabhaktA2 (duvihe paNNatte) meM prakAra prajJAta yeta che. (taM jahA) bha (AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya) me mAmasatA bhane dvitIya ago samavatAra (samae AyasamoyAre NaM AyabhAve samAyarai) AtmasamavatAnA mpekSA samaya masabhA 27 che. (tadubhayasamoyAreNe AvaliyAe samAyaraha, Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogasandrikA kA sUtra 241 kSetrasamavatArAdInAM nirUpaNam , 599 kI apekSA se AlikA meM bhI rahatA hai aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| AvalikA asaMkhyAta samaya kI hotI hai / isaliye apanI apekSA vaha bRhat pramANavAlI hai| ataH samayarUpa kAla ko tadubhaya samava. tAra kI apekSA AvalikA ke Azrita rahanA kahA hai| tathA aisA hone para bhI vaha apane nijarUpa kA parityAga nahIM karatA hai-isaliye AtmabhAva meM bhI usakA nivAsa prakaTa kiyA hai / (evamANApANU, thove, lave, muhatte, ahoratte, pakkhe mAse uU, ayaNe, saMvacchare, juge, vAsasae vAsa. sahasse, vAsasayasahasse, puvaMge, punve tuDiaMge, tuDie, aDageaDaDe avavaMge, abave, huhuaMge, huhue, upalage, uppale paumaMge, parame, NaliNaMge, galiNe, acchani uraMge, acchaniure, auaMge, aue, nauaMge, na ue, pauaMge, paue, cUliaMge, cUliyA, sIsapaheliaMge, sIsapaheliyA, paliovame, sAgarovame, AyasamoyAreNa AyabhAve, samoyarai) isI prakAra AnaprANa, stoka, lava, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa Rtu, ayana, saMvatsara yuga, varSazata, varSasahasra, varSazatasahasra, pUrvAGga pUrva, truTitAGga, truTita, aTaTAGga aTaTa, avavAGga avava, hUhUkAGga, hUhUka, utpalAGga, utpala, padmANa, padma, nalinAGga, nalina, acchanikurAGga, AyabhAve ya) talaya sabhavAranI apekSA ye sAlimA 55 27 cha. 2 AtmabhAvamAM paNa rahe che. AvalikA asaMkhyAta samayanI hoya che. ethI te apekSAe bUData pramANuvALI che. ethI samaya rUpakALane tadubhaya samavatAranI apekSA AvalikAnA Azrita che, evuM kahyuM che. temaja Ama thavAthI paNuM te pitAnA nija svarUpane parityAga karatuM nathI. ethI AtmabhAvamAM paNa na nivAsasthiti spaSTa 42vAmA mAvala che. (evamANApANU thove, lave, muhatte, ahoratte, pakkhe, mAse, uU ayaNe, saMvacchare, juge, vAkhasae, vAsasaha sse, puvvaMge, pugve, tuDiaMge, tuDie, aDaDaMge aDaDe, avadhaMge, avave, huaMge, huhue, uppalaMge, uppale, paramaMge, paume, NaliNaMge, NaliNe, acchaniuraMge, bacchaniure, ataaMgeM, aupa, nataaMge, naue, pauaMge, parae, cUliaMge, cUliyA, sIsapahe. liaMge, vIsapaheliyA, paliovame, sAgaroSame, AyasamoyAreNa pAyabhAve samoyarai) mA pramANe mAnA, stA, sapa, mukhata, bhaDArA, pakSa, mAsa, *d, mayana, satsara, yuga, zata, 11 sasa, pUrNa, pU truhitA, duhita, bhaTAMga, maTara, bhaqain, 13, 4in, Gruain, Gya Hin, 4, Hain, nabina, makSAnisil, Aanig2, mayutAMza, mayuta, Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra bAsmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa tu tattadapekSayA 'bRhatmamANe uttarottarasmin kAlavibhAge samatrataratIti bodhyam / prakRtamupasaMharaacchanikura, ayutAGga, ayuta, nayutAGga, nayuta, prayutAGga, prayuta, cUlikAGga, cUlikA, zIrSaprahelikAGga, zIrSaprahelikA, palyopama sAgaropama, ye saba pratyeka AtmasamavatAra kI apekSA se AtmabhAva meM vartate haiM(tadubhayasamoyAreNaM osappiNI usApiNIpTa samoyara i AyabhAve ya) tathA ubhayasamavatAra kI apekSA ye saba apanI 2 apekSA se bahapramANa saMpanna Age 2 ke kAlavibhAga meM vartate haiM / aura AtmabhAva meM bhI vartate haiN| tathA sAgaropama utsarpiNI aura avasarpiNI kAla meM rahate haiN| (bhosapiNI ussapibhIo AyasamoyAreNaM Aya bhAve samoyaraMti, tadumayasamoyAreNaM poggalapariyaTTe samoyaraMti AyabhAve ya) utsarpiNI avasarpiNI kAla AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahate haiM aura ubhayasamavatAra kI apekSA pudgalaparivartana meM -rahate haiN| tathA apane nija svarUpa meM bhI rahate haiM (poggalapariyaTTe AyasamoyAreNa AyamAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM tItaddhA aNAgataddhAsu samoyarai, AyabhAve ya) pudgala parivarta AtmasamacatAra kI apekSA apane nijarUpa meM rahatA hai, tathA ubhapa samavatAra kI apekSA se atItakAla anAgatakAla meM rahatA hai| aura AtmabhAva meM bhI 'nayutain, nayuta, prayutain, prayuta, yUliin al, zIlA , zISa pralima pAma sAgaropama, A sarva mAMthI darekedareka AtmasamavatAranI apekSA sAmanAbha pa cha. (tadubhayasamoyAreNe osappiNI usappiNI samoyara AyabhAve ya) tabhaGHya sabhapatAranI apekSA mA yAta. potAnI apekSAe bRhaspramANa sampanna AgaLa AgaLanA kAryavibhAgamAM vate che. temaja sAgaropama utsarpiNa ane avasarpiNI kALamAM paNa rahe che. (osapiNI usmAppiNIo. AyasamoyAreNaM AyabhAve, samoyaraMti, tadubhaya samo. yAreNa poggaLapariyaTTe samoyaraMti pAyabhAve ya) Grakii sasaim AtmasamavatAranI apekSAe AtmabhAvamAM rahe che, ane ubhayasamavatAnI apekSAe pudgala parivartanamAM rahe che, temaja potAnA nisvarUpamAM paNa 23-che. (poggalapariyaTTe AyasamoyAreNa AyabhAve samoyarai,, tadubhayasamoyAreNa 'tItaddhA aAMgataddhAsu samoyarai, AyabhAve ya) Yna parivata' AtmasamapAnI apekSAe potAnA nija rUpamAM rahe che, temaja ubhaya samayavatAranI apekSAe atItakALa anAgatakALamAM rahe che, ane AtmabhAvamAM paNa rahe che. .: 10 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 241 kSetrasamavatArAdInAM nirUpaNam 725 bAha-sa eSa kAlasamavatAra iti| atha bhAvasamavatAraM nirUpayati / tatra-atha ko'sau bhAvasamavatAraH ? iti shissymshnH| uttarayati-bhAvasamavatAra:-bhAvasyakrodhAdeH samavatAra: AtmasamavatArastadubhayasamavatArati dvividhaH prajJaptaH / tatra - krodha AtmasamavatAreNa AtmabhAve samavatarati, tadubhayasamavatAreNa-mAne samava: tarati AtmabhAve ca / tathA-mAnam AtmasamacatAreNa AtmabhAve samacatarati, tadurahatA hai / (tItaddhA aNAgataddhAu AyasamoyAreNa AyabhAve samoya. raMti, tadubhayalamAyAreNaM samghaddhAe samoyarati AyabhAve ya) atIta kAla aura anAgata kAla ye AtmasamavatAra kI apekSA AtmabhASa meM rahate haiM, tathA ubhaya samavatAra kI apekSA sarvAddhA kAla meM rahate haiM aura AtmabhAva meM bhI rahate haiN| (se taM kAlasamoyAre) isa prakAra yaha kAla samavatAra kA vicAra hai / (se kiMta bhAvasamoyAre) he madata ! bhAva samavatAra kyA hai ? (bhAvasamoyAre) krodhAdikaSAyoM kA jo samavatAra hai, vaha bhAva samavatAra hai| yaha bhAva samavatAra (duvihe paNNatte) do prakAra kA kahA hai / (le jahA) jaise-(Ayasamo. yAre tadubhayasamoyAre) AtmasamavatAra aura tadubhaya samavatAra ! (kohe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNAmANe samoyarai, AyabhAve ya) krodha AtmasamavAra kI apekSA AtmabhAva meM-nijameM-rahatA hai tathA ubhaya samavatAra kI apekSA (tItaddhA aNAgataddhAu AyasamoyAreNa bhAyabhAve samoyara ti, tadubhayasamoyAreNaM savvaddhAe samoyaraMti AyabhAve ya) matIta bhane manAyA gayA AtmasamavatAranI apekSA AtmabhAvamAM rahe che, temaja upAya samavatAranI apekSA saddhiA mA 27 cha, bhane mAmalAmA 52 cha (setaM. kAlasamoyAre) mA pramANe mA 4 samatArane diyA2 che. (se kiM / ' bhAvasamoyAre) BR ! bhAra sabhavatAra zucha ? (bhAvasamosAre) yA paayaan| 2 sabhatAra cha, a samatA cha, mAmAsamatA2 (duvihe paNNate) me Arana vAma mAveza cha. (tajahA) rebha(AyasamoyAre tadubhayasamoyAre) mAmasabhapatA2 mane tanaya samavatAra (kohe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNa mANe, samoyarai, AyabhAve ya)- 5 AtmasamavatAranI apekSA, AtmabhAvamAM-nijamAM rahe che, temaja ubhaya a0 91 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 anuyogadvArasUtre bhaya samavatAreNa tu mAyAyAM samatratarati, AtmabhAve ca / evaM prAyA lobhAdiSu cApi pratyekam AtmasamavatAreNa AtmabhAve samatarati udubhayasamatratAreNa uttarotarasmin samavatarati AtmabhAve ca / atra sUtrakAraH saMgrahaNIM gAthAmAha - 'koho mANaM' ityAdi / ayaM bhAvaH-audayika bhAvarUpatvAt krodhAdayo bhAvasamavatAre'dhi kRtAH / tatra - ahaGkAramantareNa krodho na bhavati, pratyuta ahaGkAravAneva krudhyati, mAna meM bhI rahatA hai / aura nija meM bhI rahatA hai / (evaM mANe, mAyA, loge, rAge, mohaNije aTukammapayaDIo ApasamoyAreNaM AyabhAve samoparaha tadubhayasamoyAreNa chavihe bhAve samovaraha AyabhAve ca ) isI prakAra mAna, lobha, rAga, mohanIya, aura aSTakarmaprakRtiyA~ ye pratyeka AtmasamavatAra kI apekSA apane 2 nija bhAva meM avatarita hotI hai / tathA ubhaya samavatAra kI apekSA se mAna kA mAyA meM aura AtmabhAva meM, mAyA kA lobha meM tathA AtmabhAva meM lobha kA rAga meM aura AtmabhAva meM, rAja kA moha meM tathA AramabhAva meM moha kA aSTakarma prakRtiyoM meM evaM AtmabhAva meM aSTakarmakRtiyoM kA chaha prakAra ke bhAvoM meM tathA AtmabhAva meM samavatAra hotA hai| yahAM sUtrakArane jo 'koho mANaM ityAdi gAthA kahIM hai so isI abhiprAya ko puSTa karane ke liye kahI hai| jisakA tAtparya yaha hai ki krodhAdika audArika bhAvarUpa haiM / isaliye unheM bhAvasamavatAra meM ginA sabhavatAranI apekSAko mAnamAM rahe che, mane nikmAM pazu che. (evaM mANe, mAyA, lobhe, rAge, mohaNinje aTukammaraDIo AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyati tadubhayasamoyAreNaM chavvidde bhAve samoyarai AyabhAve ya) mA prabhA mAna, mAyA, lAla, rAga, meAhanIya ane aSTakama prakRtie AmAMthI dareke dareka AtmasamavatAranI apekSAe pAtapeAtAnA nija bhAvamAM avatarita hAya che. temaja ubhaya samavatAranI apekSAe mAnane mAyAmAM ane AtmabhAvamAM lAbhanA rAgamAM ane AtmabhAvamAM, rAganA mehamAM temaja AtmabhAvamAM, mahanA aSTa krama prakRtieAmAM temaja AtmabhAvamAM aSTa kaeNma prakRtinA 6 prakAranA bhAvAmAM temaja AtmAbhAvamAM samavatAra hoya che. ahI' sUtrakAre the 'koho mANaM' chatyAhi gAthA uhI che te yena khAliAya yuSTa karavA mATe kahI che, jenuM tAtpa A pramANe che ke-krodhAdika audayika bhAvarUpa che, ethI temane bhAva samavatAramAM gaNavAmAM Avela che. ahaMkAra phAya utpanna thAya nahi ahakArI prANI ja. krodha kare che, vagara Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sutra 241 kSetrasamavatArAdInAM nirUpaNam 733 ataH krodhasya umayasamavatAreNa mAne samavaMtAro bhavati AtmabhAve ca / Atma samavatAreNa ca AtmabhAve smvtrti| tathA-jIvaH kSapaNakAle mAnadalikaM mAvAyAM prakSipya kSapayati, ato mAnasya ubhayasamavatAreNa mAyAyAM samavatAraM pAtmabhAve ca, AtmasamavatAreNa tu AtmabhAve / tathA-mAyAdalika kSapaNakAle lobhe prakSipya kSapayatIti mAyAyA ubhayasamavatAreNa lobhe samavatAraH AtmabhAve ca, bAtmasamavatAreNa tu AtmabhAve samavatAraH / evameva ubhayasamavatAreNa lobhasya rAge gayA hai| ahaMkAra ke vinA krodha utpanna nahIM hotA hai| ahaGkArI prANI hI krodha kiyA karatA hai| isaliye ubhayasamavatAra kI apekSA krodha kA samavatAra mAna meM kahA gayA hai aura apane nijarUpa meM bhI kahA gayA hai / tathA AtmasamavatAra kI apekSA nija. rUpa meM hI kahA gayA hai / kSapaka zreNI meM ArUDha huAjIva jisa samaya .mAna kA kSaya karane ke liye pravRtta hotA hai, usa samaya vaha mAna ke dalikoM ko mAyA meM prakSipta karake kSaya karatA hai| isaliye ubhayasa. mavatAra kI apekSA mAna kA mAyA meM aura apane nijarUpa meM bhI samavatAra kahA gayA hai / tathA AtmasamavatAra kI apekSA apane nijarUpa meM hI samavatAra kaho gayA hai| isI prakAra se mAyA ke dalikoM ko, kSapaNakAla meM lobha meM prakSipta kara kSaya karatA hai, isa. liye mAyA kA ubhayasavatAra kI apekSA lobha meM samavatAra kahA gayA hai aura AtmabhAva meM bhI samavatAra kahA gayA hai| tathA Atma. samavatAra kI apekSA AtmabhAva meM hI samavatAra kahA hai| isI prakAra ethI ubhaya samavatAranI apekSAe phodhane . samavatAra mAnamAM kahevAmAM Avela che ane pitAnA nija rUpamAM paNa kahevAmAM Avela che. temaja Atma samavatAranI apekSAe nija rUpamAM paNa kahevAmAM Avela che. sapaka zreNImAM ArUDha thayela jIva jema samaya mAnanA kSamAthe pravRtta hoya che. te vakhate te mAnanA dalikane mAthAmAM prakSita karIne kSaya kare che. ethI ubhaya samavatAranI apekSAe mAnane mAyAmAM ane pitAnA nija rUpamAM paNa samavatAra kahevAmAM Avela che. temaja AtmasamavatAranI apekSA nija rUpamAM ja samavatAra kahevAmAM Avela che. A pramANe mAyAnA dalikone kSapaNu kALamAM, lobhamAM prakSipta karIne kSaya kare che. ethI mAyAne ubhaya samavatAranI apekSAe lebhamAM samAvatAra kahevAmAM Avela che ane AtmabhAvamAM paNa samAvatAra kahevAmAM Avela che. temaja AtmasamavatAranI Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre AtmabhAve ca samavatAraH, rAgasya ca mohanIyabhedatvAnmohe AtmabhAve ca samava: tArA, mohasya karma bhedatvAdaSTasu karmaprakRtiSu AtmabhAve ca samavatAra, aSTakama prakRtInAmaudayikaupazamikAdi bhAvattitvAt SaTsu bhAveSu AtmabhAve ca samava. 'taarH| SaDmAvAnAM jIvAzrivatvAd jIve samavatAra: AtmabhAve c| jIvasya ca * jIvAstikAyabhedatvAta jIvAstikAye samavatAra AtmabhAve ca / jIvAstikAyasya ca dravyAzritatvAt samastadravye samavatAraH AtmabhAve c| AtmasamavatAreNa tu ubhaya samavatAra kI apekSA lobha kA rAga meM aura AtmabhAva meM samavatAra kahA gayA hai| tathA mohanIya kA bheda hone ke kAraNa rAga kA mohanIya meM evaM AtmabhAva meM samavatAra kahA gayA hai| kamo kA bhedarUpa hone ke kAraNa moha kA aSTakarmaprakRtiyoM tathA AtmabhAva meM samavatAra kahA hai| aSTa karmaprakRtiyoM kI audayika aupazamika Adi bhAvo meM pravRtti hone ke kAraNa chaha bhAvoM meM tathA AtmabhAva meM samavatAra.kahA gayA hai / chaha bhAva jIvAzrita hote haiM, isaliye inakA jIva meM tathA AtmabhAva meM samavatAra kahA hai| jIvAstikAya kA bheda hone ke kAraNa jIva kA jIvAstikAya meM aura AtmabhAva meM avatAra kahA hai| jIvAstikAya kA dravyAzrita hone ke kAraNa samastadravya meM aura AtmabhAva meM samavatAra kahA hai| tathA AtmasamavatAra kI apekSA to ina lobhAdikoM kA samavatAra AtmabhAva meM hI jAnanA caahiye| 4 apekSAe AtmabhAvamAM ja samavatAra kahevAmAM Avela che. A pramANe upaya samavatAranI apekSAe lebhane rAgamAM ane AtmabhAvamAM samAvatAra kahevAmAM Avela che. temaja mohanIyane bheka hevA badala rAgane mehanIyamAM temaja AtmabhAvamAM samavatAra kahevAmAM Avela che. karma bheda rU5 hevA badala mohane aSTa kama prakRtie temaja AtmabhAvamAM samavatAra kahevAmAM Avela che. aSTa karma prakRtinI audayika aupazamika vagere bhAvamAM pravRtti hovA badala 6 bhAmAM temaja AtmabhAvamAM samAvatAra kahevAmAM Avela che. 6 bhAve jIvAzrita hoya che, ethI emane jIvamAM temaja AtmabhAvamAM samAvatAra kahevAmAM Avela che. jIvAstikAyane bheda hovA badala jIvana jIvAstikAyamAM ane AtmabhAvamAM avatAra kahevAmAM Avela che. jIvAstikAya dvavyAzrita hovA badala samasta dravyamAM ane AtmabhAvamAM samavatAra kahevAmAM Avela che. temaja AtmasamavatAranI apekSAe te A lebhAdikano samavatAra AtmabhAvamAM ja jANa jaIe. A pramANe Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 241 kSetrasamavatArAdInAM nirUpaNam 725 lobhAdInAmAtmabhAve'pi samavatAro bodhyaH / tadevaM samasto bhAvasamavatAro nirUpita iti sUcayitumAha-sa eSa bhAvasamavatAra iti / atredaM bodhyam-atra sUtre hi vicAraNIyatvenAvazyaka prastutam / tatra sAmAyikAghadhyayanAnAM kSAyopazamikamAvarUpatvAt pUrvoktateSu bhAnupUrvAdibhedeSu ka samavatAro bhavatIti nirUpaNIyameva, isa prakAra samasta bhAvasamavatAra nirUpita kiyaa| isa bAta ko sUcita karane ke liye (se taM bhAvasamoyAre) aisA sUtrakArane kahA hai| (evaM chabihe bhAve, jIve, jIvatyikAe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, tadubhaya samoyAreNaM savvadanvesu samoparaha AyabhAve ya) isa sUtrapATha kA artha pUrvoktarUpa se spaSTa hI ho jAtA hai / ataH isa kA svatantrarUpa se artha nahIM likhA hai| tAtparya to isakA yahI hai ki chaha prakAra ke bhAva AsmasamavatAra kI apekSA nijasvarUpa meM samavata. rita hote haiM aura ubhayasamavatAra kI apekSA jIva meM aura AtmabhAva meM samavatarita hote haiM / jIva kA samavatAra ubhayaptamavatAra kI apekSA jIvAstikAya meM aura jIvAstikAya kA samasta dravya meM evaM AtmabhAva meM samavatAra hotA hai| yahAM aisA samajhanA cAhiye isa sUtra meM vicAraNIya hone se Avazyaka prastuta haiN| usameM sAmAyika Adi adhyayanoM kA kSAyopazamika bhAvarUpa hone se pUrvokta AnupUrvI Adi bhedoM meM kahAM 2 samavatAra hotA hai ?' aisA hI nirUpaNa samasta bhAva samavatAra nirUpita karavAmAM AvyuM che. A vAtane spaSTa 42vA bhATa (se ta' bhAvasamoyAre) mA pramANu sUtramAre bu. (evaM chavihe bhAve, jIve, jIvasthikAe, AyasamoyAreNa AyabhAve samoyarati sadubhaya samoyareNaM savva davesu samoyarai AyabhAve ya) mA sUtrAne ma pUrvahita rUpamAM ja spaSTa thaI jAya ja che. ethI Ane svataMtra rUpamAM artha spaSTa karavAmAM AvyuM nathI AnuM tAtparya e ja che ke 6 prakAranA bhAve Atma samavatAranI apekSAe nija svarUpamAM samavatarita hoya che ane ubhaya samavatAranI apekSAe jIvamAM ane AtmabhAvamAM samavatarita hoya che. jIvane samavatAra ubhaya samavatAranI apekSAe jIvAstikAyamAM ane jIvAstikAyane samasta dravyamAM temaja AtmabhAvamAM samavatAra hoya che. ahIM A pramANe samajavuM joIe. A sUtramAM vicAraNaya hovA badala Avazyaka prastuta che. temAM sAmAyika vagere adhyayana kSAyopathamika bhAvarUpa hovA badala pUta AvI vagere bhemAM kayAM kayAM samavatAra hoya che? evuM ja nirUpaNa Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 anuyogadvArasUtre zAstrakArapravRttaranyatra tathaiva darzanAt / atra tu sAmAyikAdhadhyayanAdInAM samavatAraH sukhabodhyAt sUtratA na prarUpitaH, tathApi mandamatibodhAya sa kiMcibhirUpyate / tatra sAmAyikam-utkIrtanaviSayatvAt utkIrtanAnupUrtyA samavatarati / * tathA gaNanAnupUryAmapi samavatarati / pUrvAnupUA gaNyamAnamidaM prathamam , pazcA nupUA tu gaNyamAnaM SaSThaM bhavati / anAnupU tu dvayAdi sthAnavRttitvAt aniyata miti pUrvamevoktam / nAmni ca audayikAdInAM paNAmapi bhAvAnAM samavatAraH / karanA yogya thA-kyoMki zAstrakAroM kI pravRtti anyatra aisI hI dekhI jAtI hai / parantu yahAM sUtrakArane sAmAyika Adi adhyayanoM kA josamavatAra nahIM kahA hai, usakA kAraNa yaha hai ki-'unakA samavatAra sukhA. vabodhya hai| phira bhI mandamativAle ziSyajanoM ko samajhAne ke liye usa viSaya meM kucha kahA jAtA hai-sAmAyika utkartana kA viSaya hotA hai-isaliye usakA samavatAra utkIrtanAnupUrvI meM hotA hai| tathA - gaNanAnupUrvI meM bhI hotA hai / pUrvAnupUrvI se jaba isakI gaNanA kI jAtI hai, to yaha prathama sthAna para AtA hai aura pazcAnupUrvI se isakI gaNanA kI jAtI hai, taba yaha chaThe sthAna para AtA hai| tathA jaba isakI gaNanA anAnupUrvI se kI jAtI hai taba yaha dasare Adi sthAnoM para AtA hai / ataH isakA sthAna niyata nhiiN| yaha bAta hamane pahile hI kaha dI haiN| nAma meM audayika Adi chahoM bhAvoM kA samavatAra hotA hai| karavuM cogya kahevAya kemake zAstrakAranI pravRtti anyatra A pramANe ja jovAmAM Ave che. paraMtu ahIM sUtrakAre sAmAyika vagere adhyayanena je. samavatAra kahela kathI, tenuM kAraNa A pramANe che ke temane samAvatAra sukhAdhya che chatAM e majabuddhivALA zibene samajAvavA mATe te saMbaMdhamAM the DuM kahevAmAM Ave che-sAmAyika utkIrtanane viSaya hoya che, ethI tene samAvatAra utkIrtanapUvImAM thAya che. temaja gaNanAnupUrvamAM paNa hoya che. pUrvAnumUvImAM paNa hoya che. pUrvanupUrvIthI jyAre tenI gaNanA karavAmAM Ave che tyAre A prathama sthAne Ave che. ane jyAre pazcAnupUrvIthI gaNanA karavAmAM Ave che, tyAre A chaThThA sthAna para Ave che. temAM jyAre AnI gaNanA anAnupUvathI karavAmAM Ave che, tyAre A bIjA vagere sthAne para Ave che. ethI AnuM sthAna A apekSAe aniyata ja rahe che, niyata nahi. A vAta ame pahelAM ja spaSTa karI dIdhI che. nAmamAM audayika . vagere badhA 6 bhAvene samAvatA hoya che. AmAM sAmAyika adhyayana Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 anuyogacandrikA TIkA sUtra 241 kSetrasamavatArAdInAM nirUpaNam tatra-sAmAyikAdhyayanaM zrutrajJAnarUpatvena kSAyopazamikabhAvavRttitvAt kSAyopa-: zamikamAvarUpe nAmni samavatarati / uktaMca 'chabiha nAme bhAve, khaovasamie suyaM smoyri| jaM suyanANAvaraNakkhaovasamayaM tayaM samba' // 1 // chAyA-pavidhanAmni bhAve kSAyopazamike zrutaM samavatarati / ___ yat zrutajJAnAvaraNa kSAyopazamajaM takat sarvam ||iti|| vyAdi bhedabhinnasya prAinirNItasya pramANazya bhAvapramANanAmake bhede jIvabhAva rUpatvAdidaM sAmAyikaM samAtarati / uktaMca 'damAi caunbheyaM pamIyae jeNa taM pamANati / iNamajjhayaNaM bhAvotti bhAvapamANe samoyaraI // - chAyA-dravyAdi caturbhedaM pramIyate yena tat pamANamiti / idamadhyayanaM bhAva iti bhAvamamANe samatratarati iti| isameM sAmAyika adhyayana zruta jJAnarUpa hone se kSAyopazamika bhAva meM AtA hai / isaliye usakA samavatAra kSAyopazamika bhAvarUpa nAma meM hotA hai| uktaM ca chaha prakAra ke nAma meM kSAyopazamika bhAva meM zruta kA samavatAra hotA hai| kyoMki jitanA bhI zrutajJAna hotA hai, vaha sabazratajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se janya hotA hai jisakA varNana pahile kiyA jA cukA hai| aise pramANa ke jisake dravya Adi aneka bheda haiM, bhAvapramANa nAma ke bheda meM yaha sAmAyika adhyayana jIva kA bhASarUpa hone ke kAraNa samavatarita hotA hai / ukta ca-jisake dvArA vastakA vAstavika svarUpa jAnA jAve usakA nAma pramANa hai aura vaha pramANa dravyAdika ke bheda se cAra prakAra hotA hai| yaha adhyayana jIva kA bhAvarUpa hai isaliye bhAvapramANa meM isakA samavatAra hotA hai| bhaavzratrijJAnarUpa hovA badala kSApathamika bhAvamAM Ave che ethI A samavatAra kSAyopazamika bhAvarUpa nAmamAM hoya che. ukatI 6 prakAranA nAmAmAM kSApathamika bhAvamAM zrutane samavatAra thAya che kemake jeTaluM paNa zratajJAna hoya che, te badhuM zrutajJAnAvaraNIya karmanA kSapazamathI. janya hoya che. jenuM varNana pahelA karavAmAM Avela che. evA pramANunA ke jenA dravya vagere ghaNA bhedo hoya che, bhavapramANa nAmanA bhedamAM A sAmAyika adhyayana jIva bhAvarUpa levA badala samavatarita thAya che. ukataMca jenA vaDe vastunA vAstavika svarUpanuM jJAna thAya, tenuM nAma pramANa che, ane te pramANu dravyAdikanA bhedathI cAra prakAranA hoya che. A adhyayane jIvane Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 anuyogadvArasUkhe bhAvapramANaM tu guNapramANanayapamANasaMkhyApramANeti trividham / tatra-guNapramANasaMkhyApamANayoreva samavatAro bhavati, na tu nyprmaanne| yadhapi-'Asaja u soyAraM nae naryAvasAramao bUyA' chAyA-AsAdha tu zrotAraM nayAna nayavizArado brUpAta, ityAdi vacanAt cinnayapamANepi jayasamavatAra uktaH, tathA'pi sampAta tathAvidhanayavicArA. bhAvAd yAthAryena tadanavatAra eva / uktaMcA'pi- mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyarati iha chAyA-mRDhanayika zrute kAlikana nayAH samavataranti iha / tathA ca-'mUhanayaM tu na saMpaI nayappamANAvayAro se chAyA-maDhanayaM tu na samprati naya pramANAvatArastasya iti / guNapramANaM tu jIvAjIguNabhedAd dvividham / tatra pramANa guNapramANa, jayapramANa, aura saMkhyA pramANa isa prakAra tIna prakAra kA hai, so ima adhyayana kA samavatAra guNapramANa aura saMkhyApramANa ina dI meM hI hotA hai| naya pramANa meM nhiiN| yadyapi 'Asaja soyAraM nae nayavisArao bUyA' isa vacana ke anusAra kahIM 2 naya. pramANa meM bhI isakA samavatAra kahA gayA hai, to bhI isa samaya tathA. vidhanaya ke vicAra kA abhAva hone se yathArthataH usameM isakA anavatAra hI jAnanA caahiye| kahA bhI hai-'mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyaraMti' arthAt AcArAGgAdika kAlikazruta mUDhanayathAle, arthAt nayarahita hone se unameM jayoM kA samavatAra nahIM hotA hai| tathA 'mUhamayaM tu na saMpada navayamANAvayAro se' ina pramANa se bhI yahI puSTa hotA hai ki-'nayarahita sAmAyika adhyayana kA samavatAra nayamamANa meM nahIM hotA hai| jIva aura ajIva ke guNoM ke bheda se guNapramANa do prakAra kA hotA hai| so isa sAmAyika kA bhAvarUpa che, ethI bhAvapramANamAM Ano samavatAra hoya che, bhAvapramANa-guNapramANu, nayapramANu ane saMkhyA pramANe A pramANe traNa prakAranAM che, ethI A adhyayanane samAvatAra guNapramANu ane saMkhyA pramANa A bannemAM thAya che. nayamAmAnahA- "Asajja u soyAra nae nayavisArao bUyA" mAta A vacana mujaba keIka sthAne nayapramANamAM paNa Ane samAvatAra kahevAmAM Avela che, chatAM e A samaye tathAvidha nayanA vicArane abhAva hovA badala yathArthataH temAM Ane anavatAra ja jANavuM joIe. kahyuM paNa che ke"mddhniy' suya' kAliya tu na nayA samoya ti" arthAt mAyA kAlikazrata mUDhanayavALA eTale ke naya vinAnA hovAthI teomAM na samavatAra thI nathI. tabha "mUDhanaya tu na saMpai nayappamANAvayAro 3A bane pramANothI paNa A puSTa thAya che ke "sAmAyika adhyayanane samavatAra na pramANamAM thato nathI jIva ane ajIvanA guNenA bhedathI guNupramANu be prakAra hoya che. ethI A sAmAyikane Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA satra 241 kSetrasamavatArAdInAM nirUpaNam 729 dvividha guNapamANe sAmAyikasya jIvopayogarUpatvAt jIvaguNapramANe 'smvtaarH| jIvaguNapramANamapi jJAnadarzanacAritrabhedaistrividham / tatra sAmAyikasya jJAnarUpatvena jJAnapramANe samavatAro bhavati / jJAnapamANamapi pratyakSAnumAnopamAnAgamabhedena caturvidham / tatra sAmAyikasya AptopadezarUpatvenAgamatvAt Aga. mapramANe'ntarbhAvo bhavati / Agamo'pi laukiko lokottarazceti dvividhaH, satra sAmAyikasya tIrthakRtmaNItatvena lokottare smvtaarH| lokottaro'pyAgama AtmAgamAnantarAgamaramparAgamabhedena trividhH| tatra trividhe'pyasya samavatAro bodhyaa| nAmAdibhedaminne saMkhyApramANe'pyasya parimANasaMkhyAyAM samavatAraH / vaktavya samavatAra jIva kA upayogarUpa hone ke kAraNa jIvaguNapramANa meM huA hai / jIva guNapramANa bhI jJAna, darzana aura cAritra ke bheda se sIna prakAra kA kahA huA hai, so usameM se isakA samavatAra jJAnarUpa hone ke kAraNa jJAnapramANa meM hotA hai| jJAnapramANa bhI pratyakSa, anumAna, Agama aura upamAna ke bheda se cAra prakAra kA hotA hai-so isa sAmaH yika kA AptopadezarUpa hone ke kAraNa Apala hone Agama pramANa meM antarbhAva hotA hai| Agama bhI laukika Agama aura lokottara Agama bhoTa sedo prakAra kA hai-so tIrthaMkaro dvArA praNIta hone ke kAraNa sAmAyika kA samavatAra lokottara Agama meM hotA hai| lokotsara Agama bhI AtmAgama anantarogama aura paramparAgama ke bheda se tIna prakAra kA :hai-so ina tInoM prakAra ke Agama meM isakA sapavatAra jAnanA caahiye| saMkhyA-pramANa, nAma, sthApanA, dravya, aupamya, samavatAra jIvane upaga rUpa havA badala avaguNapramANamAM thayela che. jIva zANapramANa paNa jJAna, darzana ane cAritranA bhedathI traNa rUpamAM kahevAmAM Avela che. to temAMthI Ane samavatAra jJAnarUpa tevA badala jJAnaprabhA DAya che. jJAnapramANa 55, pratyakSa, manumAna, ma.gama bhane 6mAnanA bhedathI cAra rUpamAM kahevAmAM Avela che. te A sAmAyika Astepadeza rUpa hevA badala Agama hovAthI Agama pramANamAM antarbhAva thAya che. Agama paNa laukika Agama ane lekottaranA bhedathI be prakArano hoya che. te tIrthakara vaDe praNIta hovA badala sAmAyikane samAvatAra lokottara AgamamAM thAya che. lakattara Agama paNa AtmAgama, anantarAgama ane paramparAgamanA bhedathI traNa prakAra hoya che, te A traNe prakAranA AgamamAM Ane samAvatAra jANavuM joIe, saMkhyA pramANu nAma, sthApanA a0 92 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre tAyAmapi idaM svasamayavaktavyavAyAM samavatarati / yatrApi parobhayavarNanaM tatrApi nizcayataH svasamayavaktavyataiva, sammahaTi parigRhItatvena parobhayasamayayorapi sva samayatvAt / sampaSTistu pAsamayamapi svaviSayavibhAgenaiva yojayati, natvakA pakSamAlambate, ataH samyagdRSTiparigRhItaH sarvo'pi svasamaya eva bhavati / satazca vastuyA sarvAdhyayanAnAmapi svasamayavaktavyatAyAmeva samatratAraH / ukta cApa parimANa, jJAna, gaNanA aura bhAva ke bheda se ATha prakAra kA kahAM hai-sA isakA antarbhAva yahAM pAMcave parimANa saMkhyApramANa meM huA hai / vaktavyatA bhI tIna yA do taraha kI kahI gaI hai so usameM bhI isakA samavatAra svatamayavaktavyatA meM huA hai / jahAM parobhayavaktA iyaMtA kA varNana hai, so ve donoM prakAra kI vaktavyatA bhI nizcayanaya kI mAnyatAnusAra nahIM hai / usakI mAnyatAnusAra to kevala eka sthasamaya vaktavyatA evaM tadubhayavaktavyatA ye donoM bhI jaba samyadRSTi jIva dvArA parigRhIna ho jAtI hai, tatha ye svasamayavaktavyatArUpa hI bana jAtI haiN| kyoMki samyagdRSTi jIva parasamaya ko bhI svasamaya ke anurUpa hI samajha kara samajhAtA hai| ekAnta pakSa kA abalambana vaha nahIM karatA hai kintu syAvAda kI mudrA se unheM mudrita kara apanI yogyatAnumAra abhipretArtha sAdhaka banAtA hai| isaliye samyagdRSTi dvArA pariMgRhIta samasta viSaya bhI svasamagharUpa hI hotA hai / ataH samasta adhyayanoM kA avatAra vastuvRttyA svsmydra", aupagya parimANa, jJAna gaNanA ane bhAvanA bhedathI ATha prakAranuM kahevAmAM Avela che. Ane antarbhAva paNa tyAM parimANasaMkhyA pramANamAM thayela che. vaktavyatA paNa traNa ke be prakAranI kahevAmAM AvelA che, te temAM paNa Ane samAvatAra svasamaya vakatavyatAmAM thayela che. jyAM pAbhaya vakatavyatAnuM varNana che, te te banne prakAranI vakatavyatAo paNa nizcayanayanI mAnyatA mujaba nathI. tenI mAnyatA mujaba te phakata eka vasamayavakatavyatA ja che. parasamaya vakatavyatA ane taddabhavakatavyatA e mane paNa jyAre samyagRSTi jIva vaDe parigrahIta thAya che, tyAre e svasamaya vakatavyatA rUpa ja thaI jAya che. kemake samyagdaSTi jIva parasamayane paNa svasamayanA anurUpa ja samaje che. te ekAMta pakSanuM avalabana grahaNa karatuM nathI paraMtu svAsvAdanI mudrAthI temane mudrita karIne potAnI gyatA mujaba abhipretArtha sAdhaka bane che. ethI samyam daSTi vaDe parigrahIta samasta viSaya paNa svasamayarUpa ja hoya che. ethI sarva adhyayane avatAra vastu nRtyA svasamaya vakatavyatAmAM ja thAya che. ukataMca Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 242 nikSepadvAranirUpaNam 'parasamabho ubhayaM vA, sammadiTTIssa sasapao jeNaM / to sampajjha yaNAI, saptamayavattavayA niyyaaii|| chAyA--parasamaya ubhayaM vA samyagdRSTeH svasamayo yena / tataH sarvAdhyayanAni svasamayavaktavyatAniyatAni ||iti| evaM caturviMzatistatrAdipapi vibhAvanIyamiti / itthaM sabhedaH samavatAro nirUpita iti sUcayitumAha-sa epa samavAra iti / itthaM sabhedaupakramo nirUpita iti sUcayitumAha-sa eSa upakrama iti / itthaM ca upakramanAmakaM prathamaM dvAraM nirUpitamiti sucayitumAha-upakrama iti prathamaM dvAraM samAsamiti ||suu0 241 // atha nikSepadvAraM nirUpayati mUlam-se kiM taM nikkhe ? nikkheve-tivihe paNNatte, taM jahA-ohanipphapaNe nAmanipphataNe suttaalaavgnissphnne| se kiM taM ohaniSphakaNe ? ohaniphaNNe caubihe paNNatte, taM jahA-ajnapaNe ajjhINe Ae khvnnaa| se kiM taM ajjhayaNe? ajjhayaNe cauvihe paNNatte, taM jahA-NAmajjhayaNe ThavaNajjhayaNe vaktavyatA meM hI hotA hai / uktaM ca-jisa kAraNa parasamaya aura tadubhaya se ye saba sampadRSTi ke svasamaya hai, isI kAraNa samasta adhyayana svasamayavaktavyatA meM niyata haiN| isI prakAra se caturvizatistava AdikoM meM bhI samavatAra kA vicAra kara lenA caahiye| isa prakAra sabhedasamavatAra kA varNana kiyA isake varNana hone para sabheda upakrama kA varNana pUrNa ho jAtA hai / isa prakAra upakrama nAmaka isa prathama bAra kA varNana samApta ho cukA / yahI yAta sUtrakArane (se taM uvakkame uva. kakama ii paDhamaM dAraM) isa sUtra pATha dvArA pradarzita kI hai|suu0 341 // je kAraNathI parasamaya ane tadubhaya A badhA samyagRSTinA svasamaya che te kAraNathI ja samasta adhyayana samaya vakatavyatAmAM niyata che. A pramANe caturvizati stava AphrikAmAM paNa samavatAra viSe vicAra karI le joIe A pramANe sabheda samavatAranuM varNana karavAmAM Avela che, e vanathI sabheda upakramanuM varNana paNa pUrNa thaI jAya che. A pramANe upakamanAmaka A prathamadvAranuM varNana samApta thayuM che. eja vAta sUtrakAre che udhakAme uvakkama iMiM paDhema dAra) yA sUtra.48 43 H za ch.s.24|| Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra davajjhayaNe bhaavjjhynne| NAmaDhavaNAo putvaM vnniyaao| se kiM taM dabajjhayaNe ? davajjhayaNe-duvihe paNNatte, taM jahAAgamao ya No Agamao y| se kiM taM Agamao davajjhayaNe? Agamao davajjhayaNe-jassa gaM ajjhayaNattipayaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAba evaM jAvaiyA aNuvauttA Agamao tAvaiAI dvjjhynnaaii| evameva vvhaarssvi| saMgahasta NaM ego vA aNego vA aNuvautto vA aNuvauttA vA Agamao davajjhayaNaM dabajjhayamANi vA se ege dvjjhynne| ujjusuyasta ego aNuva utto Agamao ekaM vajjhayaNaM puhuttaM necchaha, tiNhaM sadanayANaM jANae aNuvautte avatthu kamhA ? jai jANae aNuva utte na bhavai jai aNuvautte jANaeNaM bhavai, tamhA Natthi Agamao dabajjhayaNaM / se taM Agamao dvjjhynne| se kiM taM jo Agamao davajjhayaNe? : No Agamao davajjhayaNe-tivihe paNNatte, taM jahA-jANayasarIradabajjhayaNe bhaviyasarIradabajjhayaNe jANayasarIrabhaviyasarIravairite dava. jjhynne| se kiM taM jANayasarIradatvajjhayaNe? jANayasarIradabvajAyaNe-ajjhayaNapayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagaya cayacAviyacattadehaM jIvavippajaDhaM sijjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiyAgayaM vA siddhasilAtalagayaM vA pAsittANaM koI bhaNejA aho! NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTTeNaM bhAveNaM ajjha. yaNetipayaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM dasiyaM nidasiya uva Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 242 nikSepadvAranirUpaNam daMsiyaM, jahA ko diTuMto? ayaM ghayakuMbhe AsI, ayaM mahukuMbhe aasii| se taM jaannysriirdbjjhynne| se kiM taM bhaviyasarIra. davajjhayaNe? bhaviyasarIradavajjhayaNe je jIve joNijammaNanikkhaMte imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTreNaM bhAveNaM ajjhayaNettipayaM seyakAle sikkhistai na tAva sikkhai, jahA ko diTuMto? ayaM mahukuMbhe bhavistai ayaM dhayakuMbhe bhvisti| se tNbhviysriirdtvjjhynne| se kiM taM jAyaNasarIrabhaviyasarIravairitte davajjhayaNe? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte dabajjhayaNe -pttypotthylihiyN| se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte dvjjhynne|se taM No Agamao dvjjhynne| se taM dtvjjhynne| se kiM taM bhAvagjhayaNe? bhAvajjhayaNe-duvihe paNNatte, taM jahAAgamao ya, No Agamao y| se kiM taM Agamao bhAvajjhayaNe? Agamao bhAvajjhayaNe-jANae uvvtte| se taM Aga. mao bhaavjjhynne| se kiM taM no Agamao bhAvajjhayaNe ? no Agamao bhAvajjhayaNe-ajjhappassAzayaNaM kammANaM avacao uvaciyANaM, aNuvacao ya navANaM tamhA ajjhynnmicchti||1|| se taM No Agamao bhaavjjhynne| se taM bhAvajjhayaNe, se taM ajjhayaNe ||suu0242|| chAyA--atha ko'sau nikSepa ? nikSepaH-trividhA prAptaH, tadhayA-oSa niSpannaH nAmaniSpanA satrAlApakaniSpanaH / atha ko'sau oghaniSpannaH ? oghaniSpana:-caturvidhaH prajJaptA, tadyathA-adhyayanam akSINam AyA kSapaNA / atha kiMvat adhyayanam ? adhyayana-catudhi prajJata, tadyathA-nAmAdhyayana sthApanAdhyayana dravyAdhyayana bhaavaadhyyn| nAmasthApane pUrva vaNite / atha kiMtata dravyAdhyayana ? Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre dravyAdhyayana dvividhaM prajJataM, tadyathA-Agamatazca no Agamatazca / atha kiM tava Aga. mato dravyAdhyayanam ? Agapato dramadhyayana-yasya skhalu adhyayanamiti padaM zikSita sthita jivaM mitaM parijitaM yAvat evaM yAvanta anupayuktAH tAvanti AgamataH dravyA. dhyayanAni / evameva vyvhaarsyaapi| saMgrahasya khalu eko vA aneko vA anupayuktovA anupayuktA vA Agamata: dravyAdhyayanaM dravyAdhyayanAnibA, tat eka dramAdhyayanam / RjusUtrasya eko'nupayukta AgamataH eka dravyAdhyayana pRthaktaM necchati, trayANAM zavdanayAnAM jJAyaka: anupayuktaH avastu / kasmAt ? yadi jJAyakaH anupa yukto na bhavati, yadi anupayukto jJAyako na bhavati, tasmAt nAsti Agamana dravyAdhyayanam / tadetat Agamato dravyAdhyayanam / atha ki tat no Agamato dravyApanam ? no Agamato dravyAdhyayana trividhaM prajJa, tadyathA jJAyakazarIradravyAdhyayana bhavikazarIradravyAdhyayana jJAyakazarIrabhavikazarIravyatiriktaM dravyAdhyaya. nam / atha kiM tat jJApakazarIgdravyAdhyayana ? jJAyakazarIradravyAdhyayanam-adhyayanapadArthAdhikArajJAyakasya yat zarIrakaM papagatacutacyAvitatyaktadehaM jIva vipatyaktaM zarayAgataM vA saMsvAragataM vA niSedhikAgataM vA siddhazilAtalagataM vA dRSTvA khalu ko'pi bhaNeta, aho / khalu anena zarIrasamuncha yeNa jinadRSTena bhAvenaadhyayanamiti padam AkhyAtaM prajJApita prarUpitaM darzitaM nidarzitaM adarzitam , yathA ko dRSTAntaH1 ayaM ghRtakumbha AsIt, ayaM madhukumbhaH AsIt , tadetat jJAyaka. zarIra dravyAdhyayanam / atha kiM tat bhavikazarIradravyAdhyayanam ? bhavikazarIra. dravyAdhyayanam yo jIko yonijanmaniSkrAntaH anen| Adatakena zarIrasamu. cchayeNa jinadRSTena bhAvena adhyayanamiti padaM eSyakAle zikSiSyate na tAvat zikSate, yathA ko dRSTAntaH ? ayaM madhukumno bhaviSyati ayaM ghRtakumbho bhaviSyati / tadetat bhavikazarIradravyAdhyayanam / atha kiM tat jJAyakazarIrabhavikazarIravyatiriktaM dravyAdhyayanam ? jJApakazarIrabhavikazarIravyatiriktaM dravyAdhyayana-patrakapustaka likhitam / tadetad jJAyakazarIrabhavikrazarIravyatirikta dravyAdhyayanam / vade tad no Agamato dravyAdhyayanam / tadetad dravyAdhyayanam / atha kiM tat bhAvAdhyayanam ? mAvAdhyayanam-dvividhaM prajJaptaM, tadyathA Agamatazca no Agamatazca / atha ki tat Agamato bhAvAdhyayanam ? Agamato bhAvAdhyayanaM-jJAyakA upyuktaa| tadetat Agamato bhAvAdhyayanam / atha kiM tad no Agamato bhAvAdhyayanam ? no Agamato mAvAdhyayanam-adhyAtmana Ayana karmaNAmapacayaH upacitAnAm , anupacayazca navAnAM tasmAt adhyayanamicchanti // 1 // tadetat no Agamato bhAvAdhyayanam / tadetat "bhAvAdhyayanam / tadetat adhyayanam // 242 / / . . . . . . . ... .... Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA satra 242 nikSepadvAranirUpaNam TIkA-- 'se kita' ityAdi atha ko'so nikSepaH 1 iti shissyprshnH| uttarayati nikSepaH-pUrvAbhihitArthaH sa: oghaniSpanno nAmaniSpannaH sUtrAlApakaniSpanazceti trividhaH / eSAmartha evaM bodhyA- oghA-zrutAbhidhAna sAmAnyamadhyayanAdika, tena nisspn:-oghnisspnnH| nAma-zrutasyaiva sAmAyikAdivizeSAbhidhAna, tena niSpanno nAmanippannaH / sUtrAlApakAH='karemi bhate ! sAmAiyaM' ityAdikA staniSpanna putrAlApakaniSpanna atha sUtrakAra nikSepahAra kA nirUpaNa karate haiM'se ki taM nikkhe ityAdi / zabdArtha-(khe ki ta nikkheve ) he bhadanta ! vaha pUrvaprakAnta nikSepa kyA hai? uttara-nikSepa kA zabdArtha to pahile hI kaha diyA gayA hai| (nikSece nivihe paNNatte) ata: pUrva abhihita arthavAlA vaha nikSepa tIna prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise-(ohanipphaNNe nAmaniphaNe suttAlAvanipphaNNe) oghaniSpanna, nAma niSpanna, sUtrAlApaka niSpanna / inakA artha isa prakAra se hai-zrutanAmaka sAmAnya adhyayana Adi se jo nikSepa niSpanna hotA hai, vaha nikSepa oghaniSpanna hai| ana kehI sAmAyika Adi vizeSanAmoM se jo nikSepa niSpanna hotA hai, vaha nikSepa nAmaniSpanna hai| 'karemi bhaMte sAmAiyaM ityAdi sUtrAlApakoM se jo nikSepa niSpanna hotA hai, vaha sUtrAlApaka niSpakSa nikSepa hai| (se kiM taM ohaniphaNNe?) he bhadanta ! oghaniSpanna nikSepa kyA hai| 'se kiM taM nikkheve' tyAlA zahara--(se ki ta nikkheve, mata! a yara Ca5 zu! uttara--nikSepane zabdArtha te pahelAM spaSTa karavAmAM Ave ja che. (nikleve tivihe paNNatte) me 2ii pUrI lihita athavAna mA nikSa5 traya saranAma mAvesa cha. (taM jahA) 2 (ohaniSphaNNe, nAmaniphaNNe sattAlAvaniSphaNNe) me dhaniyAna, nAmani0panna sUtrAmA ni05-na, mAnA artha A pramANe che. zruta nAmaka sAmAnya adhyayana AdithI je nikSepa niSpanna thAya che, te nikSepa niSpanna che. zrutanA ja sAmAyika vagere vizeSa nAmAthI 25- Aya cha, ni5 nama nipanna che. 'karemi bhaMte sAmAiyaM' ItyAdi sUvAlApakathI je nikSepa niSpanna thAya che. te sUvAlA5ka nipAna ni5 cha. (se kiM te ohanippaNNe) Red.1 mAni-na nikSepa cha? Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .736 anuyogabArasUtre iti / tatra-oghaniSpanna:-adhyayanam , akSINam , AyA, kSapaNA, iti caturvidhaH / adhyayanAdIni catvAryapi sAmAyikacazitistavAdInAM zrunavizeSANAM sAmAnyAbhidhAnAni / tathAhi-yadeva sAmAyikam adhyayanamityucyate tadeva akSINaM, tadeva AyA, tadeva kSepaNA ceti / evaM caturviMzatistavAdiSvapi bodhyam tatra adhyayana nAmAdhyayanasthApanAdhyayanadravyAdhyayanabhAvAdhyayaneti caturvidham / tana nAmAdhyayanasthApanAdhyayanadravyAdhyayanAni nAmAvaSakasthApanAvazyakadravyA uttara-(ohaniphaNNe cauvihe paNNatte) oghanirUpananikSepa cAra prakAra kA hotA hai-(taM jahA) jaise-(ajjhayaNe. ajjhINe, Ae, khavaNA) adhyayana, akSINa, Aya, kSapaNA / ye adhyayana Adi cAroM bhI sAmAyika, caturvizatistatra AdirUpa jo zrunavizeSa haiM, unake sAmAnya nAma haiN| jaise jo sAmAyika adhyayana kahalAtA hai vahI akSINa, vahI. Apa, aura yahI kSapaNo kahalAtA hai| isI prakAra se catu. viMzatistava AdikoM meM bhI jAnanA cAhiye / (se ki taM ajjhayaNe ?) he bhadanta ! vaha adhyayana kyA hai ? uttara-(ajjhAyaNe caubihe patte) adhyayana cAra prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise-jAmazaraNe, ThavaNajhapaNe, davajjha. yii, maaghii) saar gumbn, thaanaa Hyn, du jn aura bhAva adhyayana / inameM (NAmaDhavaNAmo putvaM yaNiyAo) nAma uttara--(ohaniSphaNNe caubihe paNNatte) sAdhaniSpanna niA5 yAra prazna DAya che. (ta' jahA ) mate (ajjhayaNe, ajjhINe, Ae, khavaNA' adhyayana, akSINu, Aya ane kSa paNa A adhyayana vagere cAre cAra paNa sAmAyika, caturvizatistava vagere rUpa je zruta vizeSe che, tenA sAmAnya nAme che. jema ke je sAmAyika adhyayana kahevAmAM Ave che. te ja akSaNa, teja Aya ane teja kSapaNa kahevAya che A pramANe catuzitistava AdikamAM pay amela naye (se kiM taM ajjhayaNe) 3 mahanta ! te adhyayana zu ? 6ttara-(ajjhayaNe caubdhihe paNNatte) adhyayana, yAra sevAmA sAyA. (taM jahA) 25 (NAmAyaNe, ThavaNajjhayaNe davyajjhayaNe, bhAvajjhaNe) nAmaadhyayana, sthApanA adhyayana dravya adhyayana. ane bhAvaadhyayana AmAM (nAmaDhavaNAo puvvaM vaNiyAo) nAma adhyayana mana sthApanA adhyayana nAma Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 242 nikSepadvAranirUpaNam adhyayana aura sthApanA adhyayana nAma Avazyaka aura sthApanA Ava: zyaka ke jaisA hI jAnanA cAhiye / (se kiM taM dadhvajjhayaNe ?) he. bhadanta ! dravya adhyayana kA kyA svarUpa hai ? uttara-(davyajjhayaNe duvihe paNNatte) dravya adhyayana do prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise (bhAgamao ya jo Agamao ya) eka Agama se aura dUsarA no Agama se (se ki taM Agamao davyajjhayaNe) he bhadanta / Agama se jo dravya adhyayana kahA gayA hai usako kyA svarUpa hai ? uttara--(Agamao davyajjhayaNe) Agama se jo, dravya adhyayana kahA gayA hai, vaha isa prakAra se hai-(jassa NaM ajjhayaNa tti payaM si. kkhiyaM ThiyaM, jiyaM miyaM parijiyaM, jAva evaM jAvayA aNuvauttA Aga mao tAvaiAI davyajjhayaNAI) jisane adhyayana isa padaM kA sIkhA haiM, apanI AtmA meM sthita jita AdirUpa se kiyA hai| (ina sthita Adi padoM kA spaSTa artha dravyAvazyaka prakaraNa meM likhA jA cukA hai) parantu usa jIva kA upayoga vahAM nahIM lagA hai| isa prakAra jitane bhI anupayukta jIva haiM, ve saba Agama se dravya adhyayana haiN| (evameva vava. hArassa vi, saMgahassa NaM ego vA aNegA vA ) yahAM se lekara (se taM mAvazya bhane sthApana mAzyAnI rebha rangal. (se ki ta. davvajajhayaNe 1)BRE! dra0ya adhyayananu 2135 3 ch| uttara--(davvajjhayaNe duvihe paNNatte) dravya adhyayana meM prakAra vAmI bhAva cha. (taM jahA) rabha (Agamao ya No Agamaoya) 4 bhAgamayoM mana dvitIya no bhAgamathI (se kiM taM Agamao) ke nata ! bhAgamA 2 dravya adhyayana kahevAmAM Avela che, tenuM svarUpa kevuM che? uttara-(Agamao davvajjhayaNe) bhAgamayI 2 dravya adhyayana apAmA . sAva cha, a mA pramANe cha-(jassa ajjhayaNatti payaM sikkhiyaM Thiye jiyaM miyaM, parijiya jAva evaM jAvaiyA, aNuvauttA, Agamako vAvaiAI davya jAyaNAI) 0 adhyayana mA 54ne zobhyo che, pAtAnA mAtmAmA sthita jita vagere rUpamAM karela che, (A sthita vagere padone spaSTa artha dravyAvazyaka prakaraNamAM lakhavAmAM Avela che) paraMtu, te jIvane upayoga tyAM baMdha besatuM nathI. A pramANe jeTalA anupayukata jIve che, te sarve Agabhyaa dra0ya adhyayana che. (evameva vavahAna vi, saMgaharasaNaM ego vA aNegovA) aM0 93 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 028 manuyogadvArasUtre isesbad bodhyAni / bhAvAdhyayanamapi Agamato-no Agamato-bhedena dvividham / tatra Agamato bhAvAdhyayanam - jhAyaka upayukto bhavati / asyArthastu-bhAgamato bhAvAvazyakatrad bodhyaH / no Agamato bhAvAdhyayanaM tu evaM vijJeyam, tadevAha - jhaNe) yahAM taka kA samasta sUtrapATha dravyAvazyaka ke jaisA hI bhAvita kara lenA cAhiye / vistAra pUrvaka vahAM samasta padoM kA artha likhA jA cukA hai / (se kiM taM bhAvajjhapaNe ? ) he bhadanta / bhAva adhyana kA kyA svarUpa hai ? uttara- (bhAvajjhapaNe duvihe paNNatte) bhAva adhyayana do prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise Agamao ya Na Agamao ya ) eka Agama se aura dUsarA nA Agama se / (se kiM taM Agamao bhAvajjha yaNe ? ) he bhadanta ! Agama se bhAva adhyayana kA kyA svarUpa hai ? (Agamabha bhAvajjhayaNe ) uttara -- Agama se bhAva adhyayana kA svarUpa isa prakAra se hai(jANae uvabatte) je| jJAyaka hotA hai, vaha usameM upayukta hai| taba Agama se bhAvaadhyayana kahA jAtA hai| isakA khulAzA artha Agama se bhAvAvazyaka ke jaisA hI jAnanA cAhiye / (se taM Agamao bhAvajjhayaNe) isa prakAra yaha Agama kI apekSA lekara bhAvaadhyayana maMDithI bhAMDIne (se taM davvajjhayaNe) bhari sudhIneo samasta sUtrapATha dvaLyAvakanI jema ja bhAvita karI levA joI e. tyAM samastapadenA atha vistAra bhUva samavAmAM Avyo che. (se kiM taM bhAvajjhayaNe 1) De anaMta ! bhAva adhyayananuM svarUpa kevuM che? (ttara- - ( bhAvajajhayaNe duvihe paNNatte) bhAva adhyayana meM prAznA uDevAbhAM gAve che. (taM jahA) bhebhaTThe (Agamao ya No Agamao ya) bhe4 bhAgabhathI bhyAne dvItIya no bhAgabhathI (se kiM taM Agamao bhAvajjhayaNe 1) De aha'ta ! bhAgabhathI Ava adhyayananuM sva35 Thevu che ? (Agamano bhAvajjhaNe ) uttara-bhAgabhathI bhAva adhyayananuM sva35 Thevu che ? ( Agamao bhAvajjhayaNe ) uttara-AgamathI bhAva AvazyakanuM svarUpa A pramANe che. ( jANae savavatte) ne zaya hoya che, te temAM upayukta hoya tyAre bhAgabhathI lAva adhyayana kahevAmAM Ave che. AnA spaSTa atha AgamathI bhAvAvaNyakanI bhI vo le me. (setaM Agamao bhAvajjhayaNe) yA prabhA bhA : Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 242 nikSepadvAranirUpaNam 'ajmapparasANayaNa' ityAdi / 'ajjhappassa ANayaNaM-ajjhayaNa' atra-nirUktavidhinA mAkRtavidhinA vA 'pa' kArasya 'ssa'kArasya 'A' kArasya 'Na' kArasya calope 'ajjhayaNa' iti sidhyati / adhyAtma cittam , tasyAnayanam-adhyayana miti bhaavH| sAmAyikAdyadhyayane zobhana cittamAnIyate, sati ca zobhane citte'zubhakarmabandhA kA artha hai / (se kitne| Agamo bhAvajjhayaNe) he bhadanta ! no Agama se bhAva adhyayana kA kyA svarUpa hai ? uttara--(no Agamao bhAvajjhayaNe-ajjhappassANayaNaM kammANaM avacao, ucicANaM aNuvacao ya navANaM, tamhA ajjhayaNamicchati1) sAmAyika Adi adhyayana no Agama se bhAva adhyayana haiM / 'ajhappasANayaNaM' meM ajjhapassa ANayaNaM aisA padaccheda heAtA hai yaha adhyayana paraka hai| 'ajzappassANayaNaM' meM nirukta vidhi se athavA prAkRta vidhi se 'pa' kA 'ssa' kA 'A' kA aura 'Na' kA lopa hokara 'adhyayana' aisA pada bana jAtA hai| vaisA to 'ajjhampasmANayaNaM' kI saMskRta chAyA' 'adhyAtmamAnayanaM' heAtI hai / 'adhyAtma' zabda kA artha citta aura 'Anayana' zabda kA artha lagAnA hai| tAtparya isakA yaha hai ki 'sAmAyika Adi adhyayana meM citta kA lagAnA yaha adhyAtmanayana zabda kA artha hai / sAmAyika Adi adhyayana meM citta ke lagAne se citta meM nirmalatA AtI hai / citta kI nirmalatA hone para azubha karmoM bhAsabhanI apekSA laamdhyynn| atha che. (se kitano bhAgamao bhAvajjhayaNe) BREa ! RI mAgamA mA adhyayana 5135 ? uttara--(no Agamao bhAvajjhayaNe ajjharasANayaNaM kammANaM bhavapI apaciyANaM aNuvaca bho ya navANaM, tamhA agjhayaNamicchati / 1 / sAmAyi mAli adhyayana nA mAgamathI lA madhyayana che. 'ajjhappasvANayaNaM'bhA 'ajjhappassa ANayaNa' zava 542che4 3ya cha, mA . 56 adhyayana 57 . 'anjhappasvANayaNaM' bhAM nita vidhithI athavA prAvipithI pAsa / ane 'Na na 5 26 2 adhyayana me 56 mana cha. sAma ta ajha. ppasyANayaNaM' nI sakRta chAyA 'adhyAtmamAnayana' thAya cha. adhyAtma zAna artha citta ane "Anayana' zabdane artha lagADe che. AnuM tAtpaya A pramANe che ke "sAmAyika vagere adhyayanamAM cittanuM saMcajana karavuM A adhyAtmanayana zabdano artha che. sAmAyika vagere adhyayanamAM citta sojita karavAthI cittamAM nirmaLatA Ave che. citta nirmaLa thavAthI azubhamIne Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra vighaTante / ata evAha-'kammANa' ityaadi| ayaM bhAvaH yasmAt asmin sati upacitAnAM pAgupanibaddhAnAM karmaNAmapacayo hAso bhavati, navAnAM ca karmaNAm anupacaya: abandho bhavati, tasmAt idam ajjhayaNam adhyayanam icchanti tIrthakaragaNadharAdaya iti / atra no zabdo deshvaacii| sAmAyikAdikamadhyayana tu jJAna kriyAsamudAyAtmakam tatazca Agamasyaika dezattiragadidaM no Agamato bhAvAdhya yanamityucyate, iti| sampati prakRtamupasaMharati tadetad no Agamato bhAvA. dhyayanamiti / idaM sabhedaM bhAvAdhyayana nirUpitamiti sUcayitumAha-tadetata-bhAvAdhyayanamiti / itthaM ca caturvidhamapyadhyayana nirUpitamiti sUcayitumAha-tadetadadhyayanamiti |mu0 242 // ko baMdha vighaTita (naSTa) ho jAtA hai| isIliye sUtrakAra ne 'kammANa' ityAdipATha kahA hai| isakA bhAva yaha hai ki 'citta jaba nirmala "bana jAtA hai-taSa pUrva baddha karmoM kA hAsa-nirjarA-hotI hai, tathA "navIna karmoM kA bandha nahIM hotA hai / isaliye isa sAmAyika Adi adhyayana kA tIrtha kara gaNadhara Adi devoM ne no Agama se bhAvAdhyayana mAnA hai| yahAM nA Agama meM 'no zabda dezavAcI hai| Agama ke abhAva kA vAcI nahIM haiN| kyoMki sAmAyika Adi adhyayana jJAnakriyA ke samUharUpa hote hai| isaliye ye pUrNa AgamarUpana heAkara 'Agama ke ekadezarUpa hote haiN| isaliye inheM nA Agama kI apekSA bhAvAdhyayana mAnA gayA hai / (se taNo Agamao bhAvajjhayaNe) isa prakAra se ne| Agama kI apekSA bhAva adhyayana kA svarUpa hai| (se taM ajjhayaNe) isa prakAra cAra prakAra kA adhyayana nirUpita kiyA hai|suu0242|| . vidharita 5 yacha. methI sUtrajare 'kammANa' mere 54 47 che. mAna bhAva mA cha, 'citta' lyAre zuddha ya ya che, tyAre pUrva kamene hAsaMnijA-thAya che. temaja navIna kamene baMdha thatA nathI. eithI A sAmAyika vagere adhyayanane tIrthakara gaNadhara vagere dee AgamathI bhAvAdhyayana tarIke mAnya rAkhela che. ahIM ne AgamamAM "no? zabda dezavAcI AgamanA abhAvane vAcaka nathI. kema ke sAmAyika vagere adhyayane jJAnakriyAnA samUrUpa hoya che. ethI eo pUrNa AgamarUpa hatA nathI paNa AgamanA ekadezarUpa hoya che ethI emane ne AgamathI apekSA yayana mAnavAmAM Ave che. (se ta No Agamao bhAvajjhayaNe) mA premANe na mAgabhanI apekSA ke sAtha sadhyayana 535 che. (khe ta ajjhayaNe) pramANe cAra prakAranA adhyayanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. sU. 242 che Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 243 sampratyakSINanirUpaNam sampratyakSINaM nirUpayatimUlam-se ki taM ajjhINe ? ajjhINe-ghaubihe paNNatte,taMjahANAmajhINeThavaNajjINe davyajjhINe bhAvajjhINe / nAmaTharaNAo puvaM vnniyaao| se kiM taM davvajjhINe? davajjhINe-duvihe paNNatte, taM jahA-Agamaoyano AgamaoyAsetiM Agamao davvajjhINe ? Agamao davajhINe-jassaNaM ajjhINettipayaM sikkhiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva setaM Agamao dvjjhiinne| se kiM taM no Agamao davyajjhINe ? no Agamao davajjhINetivihe paNNatte, taM jahA-jANayasarIradabajhINe bhaviyasarIra davvajjhINe jANayasarIrabhaviyasarIravairitte vjjhiinne| se ki ' taM jANayasarIradavvajjINe? jANayasarIradavvajjhINe-ajjhINa patthAhigArajANayasta jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacattadehaM jahA : davyajjhayaNe tahA bhANiyaThavaM, jAva se taM jaannysriirdpjjhiinne| se kitaM bhaviyasarIradabyajjhoNe? bhaviyasarIradavvajhIge-je jIve jeNijammaNanikkhaMte jahA davyajnapaNe, jAva se taM bhviysriirdvyjjhoge| se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davyajjhINe? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte. dadhajjINe savvAgAsaseDhI, se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte dvvjjhonne| se taM no Agamao davyajjhoNe, se taM dvvjjhiinne| se kiM taM bhAvajjhINe? bhAvajjhoNe duvihe paNNatte, taM jahAAgamao ya no aagmoy| se kiM taM Agamao bhAvajhINe? Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anuyogadvArasUtre Agamao bhAvajjhIge - jANae uvautte / se taM Agamao bhaavujhiinne| se kiM taM no Agamao bhAvajjhINe ? no Agamao bhAvajjhINe- "jaha dIvA dIvasayaM, paippae dippae ya so dIvo / dIvasamA AyariyA, divyaMti paraM ca dIvaMti // 1 // " se taM no -Agamao bhAvajjhaNe / se taM bhAvajjhINe, se taM ajjhINe // 243 // chAyA - aya kiM tat akSINam ? akSINaM catutriMdhaM majJaptaM, tadyathA - nAmAkSINaM, sthApanA kSINaM, dravyAkSINaM, bhAvAkSINam / nAmasthApane pUrva varNite / atha kiM tat dravyAkSINam ? dravyAkSINaM dvividhaM majJaptaM, tadyathA - Agamataca no Agamatazca / aba sUtrakAra oghaniSpanna jo dUsarA bheda akSINa hai-usakA nirUpaNa karate hai--'se kiM ta' ajhINe' ityAdi / zabdArtha - - ( se kiM taM ajjhINe) he bhadanta ! akSINa kA svarUpa hai / kyA uttara- (ajjhIne cauThihe paNNatte) akSINa cAra prakAra kA kahA hai| (ta jahA jaise (NAmajhINe ThAvaNajhINe davvajhINe bhAvajjhIne) nAma akSINa, sthApanA akSINa, dravya akSINa, aura bhAva akSINa (nAmaThavaNAo putraM vaNNiyAo) nAma akSINa aura sthApanA akSINa kA -svarUpa pUrva meM varNita nAma Avazyaka aura sthApanA Avazyaka ke jaisA jAnanA cAhiye / (se kiM taM vyajjINe ? ) he bhadanta ! dravya akSINa kA kyA svarUpa hai ? have sUtrakAra eghaniSpannanA je dvitIya bheda akSINu che. tenu' ni35 42 che. - 'se kiM ta' ajjhINe' ityAdi / zabdA :- - (se kiM taM ajjhINe) he lahAMta | bhakSIbunu sva35 Thevu che ? uttara :- (ajjhINe cauvvihe paNNatte) bhakSISu yAra prahArathI hevAmAM bhAve che. (ta jahA) ne bhaDe (nAmajjhINe, ThavaNajjhINe, davvajhINe, bhAvajjhIne) nAbhaM akSIya, sthApanA akSIya, dravya akSIya, bhane bhAva akSIya, (nAma utraNAo puvvaM vRSNiyAo) nAma, akSIya bhane sthApanA akSIthunu 1135 pahelAM varNita, nAma Avazyaka ane sthApanA AvazyakanI jema ja jANI levu me. (se. kiM davvajjhIpa 1) De mahaMta ! dravya akSInuM svaya Thevu che 1 0.0 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 243 sampratyakSoNanirarUpaNam atha kiM tat Agamato dravyAkSINa ? Agamato dravyAkSINaM yasya khalu akSINamiti padaM zikSitaM jitaM mitaM parijitaM yAvat tadetat bhAgamato dravyAkSINam / atha kiM tata-no Agamato drAkSINaM 1 no Agamato dravyAkSINaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA jJAyakazarIradravyAkSINaM bhavyazarIradravyAkSINaM jJAyakazarIrabhanyazarIravyatirikta dravyAkSINam / atha kiM tat jJAyakazarIradravyAkSINam ? jJAyakazarIra uttara--(davazINe duvihe paNgatte) dravya akSINa do prakAra kA kahA hai / (taM jahA) jaise-(Agamaoya no Agamaoya ) eka Agama se aura dUsarA no Agama se / (se kiMtaM Agamao danvajjhINe ?) he bhadanta ! Agama se dravya akSINa kA kyA svarUpa hai ? (Agamao davajjhINejassa ajjhINe tti parya sikkhiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva se taM Agamabho davvajjhINe) Agama se dravya akSINa kA svarUpa isa prakAra se hai-jisane akSINa isa pada ko sIkha liyA hai, jita mita parijita Adi kiyA hai, vaha Agama se dravya akSINa hai / (se kitaM no Agamao.davvajjhINe 1) he bhadanta ! no Agama se dravya akSINa kA kyA svarUpa hai ? uttara-(no Agamao davyajjhINe tivihe paNNatte) no Agama se dravya akSINa tIna prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise-(jANaya sarIradagvajjhINe, bhaviyasarIraMdavajjhINe, jANayasarIrabhaviyasarIra vaharitte vajjhINe) jJAyakazarIra dravya akSINa, andhazarIra dravyaakSINa tara:- divvajjhINe duvihe paNNatte) dravya pakSInA me / .. jibha (bAgamao ya no Agamao ya) : bhAgamA bhane dvitIya no mAmayI (se kiM taM Agamao duvvajjhINe ) hai mata! bhAsamathA dravya akSInu sva35 cha ? (Agamao davvajjhINe-jassa gaM ajjhINe tti payaM sikkhiyaM jiya miya parijaya jAva se taM vAgamao danvajjhINe) AgamathI dravya akSaNanuM svarUpa A pramANe che. jeNe akSINa A padane zIkhI lIdhela che. jita, mita, parijita vagere karela che, te AgamathI dravya bhakSI cha. (se ki ta no bhAgamao davajjhINe 1) hai ta / AgamathI dravya akSaNanuM svarUpa kevuM che ? Gttara:-(no Agamao davajhINe tivihe paNNatte) na mAmayI dravya pakSAnA trAmAmA che. (jahA) rebha (jANayasarIra davajhINe, bhaviyasarIradabdhajhoNe jANayasarIrabhaviyasarIravaharite damvanjhINe) jJAya: zarIra dravya aphINu, bhavya, zarIra drazya akSaNa ane jJAyakazarIra zarIra vyati Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 anuyogadvArasUtre dravyAkSINam akSINapadArthAdhikArajJAyakasya yat zarIka vyapagatacyutacyAvitatyaktadeha yathA dravyAdhyayana tathA bhaNitavyaM, yAvat tadetad jJAyakazarIradravyA aura jJAyakazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya akSINa (se kiM taM jANayasarIradabdhajjhINe) he bhadanta ! jJAyakazarIra dravyaakSINa kA kyA svarUpa hai? (jANayasarIradavyajjhINe-ajjhINapayatthAhigArajANaya. ssa ja sarIraM vavagaya, cuyacAvidha cattadehaM jahA davyajjhayaNe tahAbhANi yanvaM) jJAyakazarIradravya akSIga kA yaha svarUpa hai ki-'akSINa pada ke adhikAra kA jo jJAtA hai, usa jJAtA kA jo zarIra hai, cAhe vaha vyapagata ho, cyuna ho, cyAvita ho, tyakta ho jaisA ki dravya adhyayana meM kahA hai-(jAva se taM jANayasarIradavyajjhINe) vaha jJAyaka zarIra dravya akSINa hai / ina vyapagata Adi padoM kA artha dravya Avazyaka ke isa bheda ko varNana karate samaya spaSTarUpa se likhA jA cukA hai| so yahAM se jAna lenA cAhiye / yahA~ yAvat pada se 'jIvaviSpajahu~ sijjAgayaM Adi padoM se lekara mahukuMbhe AsI' yahAM taka ke padoM kA saMgraha huA hai| ina samasta padoM kA artha bhI dravyAvazyaka ke isI bheda varNana meM kara diyA hai / so usa artha ko jJAyakazarIra dravghaakSINa paraka lagA lenA cAhiye / jahAM jJAyakazarIra dravyAvazyaka aisA pada Ave, vahAM ti dravya bhakSI (se ki ta jANayasarIradavvajjhINe ) 3RE I jJAya zarIra dravya pakSAnu5535 yu cha ? (jANayasarIradabamjhINe-aljhINapayatthAhi gArajANayassa jaM sarIraM vavagayacuyacAviyavattadehaM jahA davajjhayaNe vahA bhANiyavvaM) jJAya zarIra dravya pakSInu mA 2135 cha hai 'bhakSI pahanA adhikArane je jJAtA che, te jJAtAnuM je zarIra che, te bhale vyapagata hoya, cuta hoya, hoya, tyakata haya, jevuM ke dravya adhyayanamAM 4hyu cha (jAva se ta jANayasarIratvajjhINe) te jJAya zarIra dravya sakSI che. A vyapagata vagere padene artha dravya AvazyakanA A bhedanA varNana vakhate spaSTa karavAmAM Avela che.-te jijJAsuo tyAMthI jANa le. ahI yAvat : 54thI "jIvavippajaDha sijjAgaya" vagaire pahAthI bhAMDazana "mahakumbhe bhAsI" mahI sudhAnI pahana yaye cha. ma sa pahAnA artha paNa dravyAvazyakanA A bheda. varNanamAM karavAmAM Avela che. to te arthane jJAyaka zarIra dravya akSaNa paraka artha besADI le joIe jyAM jJAyaka zarIra dvavyAvazyaka evuM pada Ave, tyAM jJAyaka dravya akSINa vada. Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 243 sampratyakSINanirUpaNam 745 kSINam / atha kiM tat bhavyazarIrudravyAkSINam ?, bhapazarIravyAkSINaM-yo jIvo yonijanmaniSkrAnto yathA dravyAdhyayana yAvat tadetat bhvyshriirdrvyaakssiigm| atha kiM tat jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyAkSIgam ?, sarvAH jJAyakadravyabhakSINa pada lagAkara usa artha kI sagati baiThA lenI caahiye| isI prakAra se anyatra bhI aisA hI jAnanA caahiye| (se ki taM bhaviyasarIradavyajjhINe ?) he bhadanta ! bhavyazarIra dravapraakSINa kA kyA svarUpa hai ? (bhaviyasarIradavazINe) bhavya zarIra dravyazakSINa kA svarUpa isa prakAra se hai ki-(je jIve joNijammaNanikkhaMte jahA dabyajjhayaNe-jAva se taM bhaviyasarIrabaharitte davaziSaNe) ina padoM kA artha bhI bhavyazarIra drazaAvazyaka meM kara diyA gayA hai-so usI mAphika jAnanA caahiye| kyoMki dravya adhyayana kA varNana karate samaya likhA hai ki dravyaadhyayana meM ke jJAyakazarIradravyabhadhyayana kA aura bhavyazarIra pravya adhyayana kA svarUpa dravyAvazyaka ke ina bhedoM ke anusAra hI jAnanA caahiye| (se OMi taM jANayasarIrabhaviyasarIra vaharite dandhaH jjhINe ?) he bhadanta jJAyaka zarIra aura bhavyazarIra ina se vyatirikta dravyaakSINa kA kyA svarUpa hai ? uttara-(jANayasarIrabhaviyasarIravaharitte davajjhINe) jJAyakazarIra, bhavyazarIra ina se vyatirikta dravya akSINa kA svarUpa isa prkaarsojita karIne te arthanI saMgati besADI levI joIe. A prabhArI bhI sthAna pay oned a naye. (se ki ta bhaviyasarIradabahINe) ! na0ya zarIra dravyamakSInu 2135 yu cha ? (bhaviyasarIradavvajjhoNe) lavya zarIra dravyamakSInu 2135 mA prabhArI cha hai ne jIve joNijammaNa nikkhaMte jahA davyajjhayaNe jAva se ta' bhaviyasarIravairitte davajhINe) mA phon| atha 5 saya zarI2 dravya mAvazyamA spaSTa karavAmAM Avela che. te te mujaba ja jANuM levuM joIe. kemake dravya adhyayananuM svarUpa spaSTa karatI vakhate lakhavAmAM Avela che ke dravya adhyayanamAMnA jJAyaka zarIra dravya adhyayananuM ane bhavya zarIra dravya adhyaya nana 2135 dravyApazyanA sA hA bhusa are a nase. (se ki ta jANayasarIrabhaviyasarIravaigitte dabajjhINe 1). mahata! jJAya zarIra mana bhavya zarIra enAthI vyatirikta dravya akSaNanuM svarUpa kevuM che? uttara :-(jANayasarIrabhaviyasarIravarita davvajhINe) zAyara zarIra, bhavya zarIra emanAthI vyatirikta divya akSaNanuM svarUpa A pramANe che a0 94 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 anuyogadvArasUtre kaashshrenniH| tadetad jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyAkSINam / tade. tava no Agamato dravyAkSINam / tadetata dravyAkSIgam / atha kiM tava bhaavaakssiinnm| bhAvAkSINaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA-Agamatazca no Agamatazca / atha ki tat Agase hai-(sandhAgAsa sedI, se taM jANayasarIrabhaviyasarIra varita davyajazINe) saryAkAza zreNi jo hai, vahI jJAyakazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravya akSINa hai| tAtparya yaha hai ki-'loka aura alokarUpa AkAza yahAM sarvAkAza pada se gRhIta huA hai| ina donoM kI jo pradeza paMkti hai, vaha sarvAkAza zreNi hai / usameM yadi eka 2 pradeza kA bhI apahAra kiyA jAve to bhI, baha kabhI khAlI nahIM ho sakatI hai| isaliye yaha jJAyaphazarIra aura bhavyazarIra se vyatirikta dravya akSINarUpa se kahI gaI hai| isameM dravyatA AkAza drA ke antargata hone ke kAraNa hai| (se taM no ogamabhI davyajjhINe) isa prakAra yaha no Agama kI apekSA durupa akSINa kA svarUpa hai| (se tadanyajjhINe) isa prakAra dravya akSINa ke tInoM bhedoM ke svarUpa varNana se dravya makSINa kA samasta svarUpa nirUpita ho jAtA hai / (se ki ta bhAva. jjhINe?) he bhadanta ! bhAva akSINa kA kyA svarUpa hai ? .. uttara--(bhAvajjhIne duvihe paNgatte) bhAva akSINa do prakAra kA kahA hai| (taM jahA) jaise-(Agamaogha no Agamamo ya) eka Agama (savvAgAsasedI, se ta jANayabarorabhaviyasarIravarita davyajjhINe) sAza zreNi je che, te ja jJAyakazI bhavya zarIra vyatirikta dravya akSaNa che. tAtparya A pramANe che ke "leka ane alekarUpa AkAza ahIM sakAza padathI gRhIta thayela che. ee banenI je pradeza paMkti che, te sarvAkAza zreNi che. temAM je eka eka pradezane paNa apahAra karavAmAM Ave te paNa te khalI thaI zake tema nathI ethI A jJAyakazarIra ane bhavya zarIrathI vyatirikta dravya akSINarUpamAM kahevAmAM Ave che. AmAM dravyatA bha dra0yanI mata 4 . che. (se tano Agamao davaNe) yA pramA, manAsArAmanI sapekSA dravya pakSI 135 che. (se ta davamINe) // pramANe dra0ya sakSIzunA honA 2135 va nathI dra05 pakSAnu samasta 2135 ni3pita 4 5 cha (se ki ta' bhAvajjhINe) he bhedata bhAva akSaNanuM svarUpa kevuM che? uttara:-(bhAvajjhINe duvihe paNNatte) mA bhakSINanA me / cha :(vaMjahA) 2 (bAgamao ya no bhAgamo ya) me bhAgamA bhane Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 244 sampratyakSINanirUpaNam u mato bhAvAkSIgam ? Agamato bhAvAkSINam - jJAyaMka upayuktaH / tadetad Agamato bhAvAkSINam / atha kiM tad no Agamato bhAvAkSINam ?, no Agamato bhAvA kSIgam - yathA - dIpAd dIpazataM pradIpyate dIpyate ca sa dIpaH / dIpasamA AcAryAH dIpyante paraM ca dIpayanti // 1 // tadetat no Agamato bhAvAkSINam / tadetad bhAvAkSINam / tadetad akSINam // 243 // TIkA- 'se kiM taM' ityAdi - atha kiM tat akSINam ? iti ziSyapraznaH / uttarayati-akSINaM hi nAmAkSINasthApanAkSINadravyAkSINa bhAvAkSINeti caturvidham / tatra nAmAkSINasthApanAse dUsarA no Agama se / (se kiM taM Agamao bhAvajjhINe 1 ) he bhadanta ! Agama se bhAva akSINa kA kyA svarUpa hai ? uttara--(jANae uvaute ) jJAyaka hokara jo upayukta ho, vaha Agama kI apekSA bhAva akSIga hai / isakA tAtparya yaha hai ki- 'AgamameM upayogazAlI caturdazapUrva pArI ke antarmuhUrta mAtra upayoga kAla meM jo arthopalambharUpa upayoga paryAya hote haiM, unameM se pratisamaya yadi eka 2 karake ve apana kiye jAve to bhI ve anaMta utsarpiNI aura avarSiNI kAla meM bhI samApta nahIM ho sakate haiM itane adhika hote haiM / isaliye ve bhAtra akSINa haiM / yahI bhAva akSINa kA svarUpa hai| (se kiM taM no Agamao bhAvajjhaNe) he bhadanta ! no Agama se bhAMva akSINa kA kyA svarUpa hai ? (no Agamao bhAvajjhIje) no Agama se bhAva akSINa kA svarUpa isa prakAra se hai / (jaha dIvA dIvasayaM para dvitIya no bhAgabhathI (se kiM ta' Agamao bhAvajjhINe 1) he mahAMta ! bhAgabhathI bhAva akSINanu' svarUpa kevuM che ? uttara :- ( jANae uvautta) jJAya thAne ? upayukta hoya, te bhAgabhanI apekSAe bhAva akSINu che. AnuM tAtparya A pramANe che ke mAgamamAM upayeAgazAlI caturdaza pUrvAMdhArInA antarmuhUtta mAtra upayeAga kALamAM je azpala'la rUpa upayoga paryAyeA hoya che, temAMthI pratisamaya jo eka eka karIne te apahRta karavAmAM Ave te paNa anaMta utsarpiNI ane avasarpiNI kALamAM paNa samApta thAya nahi teTalA hoya che ethI te bhAva akSINu che. e bhAva akSIthunu sva35 che. (se kiM taM no Agamao bhAva'jhINe 1) he mahata ! no bhAgamayI bhAva akSIthunu svarUpa Thevu che ? (me Agamao bhAvajjhIrNe) ne bhAgabhathI lAva akSIthunu sva3 mA prAye cha. (jaha dIvA dIvasAyaM pazupa Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re . bhayogadvArasUtra kSINe pUrvavad bodhye| dravyAkSINasyAghabhedadvayaM ca dravyAdhyayanavad bodhyam / atha TravyAkSINasya vatIyaM bhedamAha-atha kiM tad jJAyakArIrabhavyazarIravyatirikta dravyAkSINam ? iti shissypshnH| uttarayati-jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyAkSINaM hi-sarvAkAzazreNi bodhyam / ayaM bhAva:- sarvAkAzaM lokAlokanamaH svarUpaM, tatsambandhinI zreNiH-sarvAkAzazreNiH / sAca pradezApahArato'pahi. yamANA'pi na kadAcit kSINatAmupayAti, ana iyaM jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAkSINatayA pocyte| dravyatvaM ca AkAzadravyAntargatatvAda bodhyamiti / atha bhAvAkSINaM nirUpayati, tatra-'atha kiM tad bhAvAkSINam 1" iti ziSya prshnH| utarayati-bhAvAmINaM hi Agamato no Agamato bhedena dvividham / tatra-Agamato bhAvAkSINaM jJAyaka upayukto bodhyam / ayaM bhAvaH-AgamopayogavatazcaturdazapUrvajJasya antarmuhUrtapAtropayogakAle ye'rthopalambhopayogaparyAyA bhavanti, te patisamayamekaikApahAregAnantAbhirapyutsapiNyavasarpiNIbhi pahiyante, ataH sa bhaashkssiinnmucyte| itthaM cAtra bhArAkSINatA bodhyeti / no Agamato bhAvAkSINaM tu ziSyebhyaH sAmAyikAdi zrunapradAne'pi svAtmani tadavinAzena bodhyam / tade. vAha-'jaha dIyA dIvasayaM' ityAdi / ayaM bhAvA-yathA ekasmAt avadhibhUtAd dIpAd dIpazataM pradIpyate, sA'vadhibhUto dIpazca dIpyate-dIpta evAvasthito bhavati natu nirvANa yAti / evaM dIpasamA:-dIpatulyA AcAryAH dIpyante-viva. kSitazrutayuktatvena tathaivAtratiSThante, paraM-ziSyavarga ca dIpayanti-zrutasampadaM die ya so dIvo, dIvasamA AyariyA dipaMti paraM ca dIvaMti) jaise eka dIpaka se saikar3oM dUsare dIpaka prajvalita kara diye jAte haiM aura prajvalita karanevAlA vaha dIpaka jaise jalatA rahatA hai-bujhatA nahIM hai| usI prakAra dIpaka ke tulya AcArya ziSyajanoM ke liye sAmAyika Adi zruta ko pradAna karake unhe zruzAlI banA dete haiM aura Apa svayaM bhI vivakSita zruta se yukta bane rahate haiM, vaha unakA naSTa nahIM hotaa| isa prakAra zrutadAyaka AcArya kA jo upayoga hai, vaha anAmarUpa hai, isaliye yahAM dipae ya so dIvA, dIvasamA AyariyA dippaMti paraMca dIvaMti) 255 thA seMkaDe bIjA dIpaka prajavalita karavAmAM Ave che ane prajavalita karanAra te dipaka jema prajavalita ja rahe che, dIpakanI jema ja AcArya ziSyo mATe sAmAyika vagere mRtane ApIne temane zrutazAlI banAve che, ane pote paNa zratathI yukta rahe che, te mRta temanA mATe naSTa thAya nahi. A pramANe zrata hAyaka AcAryane je upaga che, te AgamarUpa che, ane vAka ane kAya Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 244 AyanikSepanirUpaNam pApayantIti / zrutadAyakAcAryopayogasya AgamasvAd vAkAyayogazcAnAga: matvAdatra no Agamato bhAvAmINatA vodhyeti / etadurasaMharabAha-tadetad no Agamato bhAvAkSINamiti / itthaM samastamapi bhAvAkSINaM nirUpitamiti sUcayitumAha-tadenad bhASAkSINamiti / itthaM sabhedam akSINaM marUpitamiti sUcayitu. mAha-tadetadakSINamiti |mu0 243 // atha AnikSepaM nirUpayati mUlam-te kiM taM Ae? Ae-caubihe paNNatte, taM jahAnAmAe ThavaNAe davAe bhaavaae| nAmaThavaNAo puvaM bhaNi. yaao| se kiM taM dabAe ? davAe-duvihe paNNatte, taM jahAAgamao ya no Agamao y| se kiM taM Agamao davvAe ? Agamao dabAe-jassa NaM AyattipayaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva, kamhA? aNuvaogo davamitikaTu, negamasta paM jAvaiyA aNuvauttA Agamao tAvaiyA te davAyA, jAva se taM Agamao dabAe / sekiMtaM no Agamao davAe ? no Agamao davAe-tivihe paNNatte, taM jahA-jANayasarIradavAe bhaviyasarIradavAe jANayasarIrabhaviyasarIrabaharite dvvaae| para no Agama se bhAvAkSINatA jAnanI caahiye| (se taM no Aga. mabho bhAvajjhoNe) isa prakAra yaha no Agama se bhAva akSINa kA svarUpa hai| (se taM bhAvajjhoNe se taM ajjhoNe) isa prakAra bhAva akSINa kA svarUpa varNita huA hai| dravya aura bhAva, akSINa ke varNana se akSINa kA svarUpa varNita ho cukA / khU0 243 // rUpa je coga che, te anAgama rUpa che, ethI ahIM ne AgamathI bhAva sItA M . (se tano Agamao bhAvajjhINe) mA prabhArI mAna bhAgamathA sApa makSIyatAnu 5135 2. (se ta bhAvajjhINe se ta ajhINe) A pramANe bhAva akSaNanuM svarU5 vaNita karavAmAM AvyuM che. dravya ane bhAva akSaNanA varNanathI akSaNa savarUpanuM varNita thaI gayuM che. A saM. 243 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 anuyogadvArasUtra se kiM taM jANayasarIradavAe? jANayasarIradavAe-AyayapatthAhigArajANayasta jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacattadehaM jahA davajjhayaNe, jAva se taM jaannysriirdvaae| se kiM taM bhaviyasarIra davAe ? bhaviyasarIradabAe-je jAva joNijammaNaNikkhaMte jahA davajjhayaNe jAva se taM bhviysriirdvvaae| se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davAe? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davAe-tivihe paNNatte, taM jahAloie kuppAvayaNie loguttarie y| se kiM taM loie? loietivihe-paNNatte, taM jahA-sacitte acitte mIsae y| se kiM taM sacitte ? sacitte-tivihe paNNatte, taM jahA-dupayANaM cauppayANa apyaannN| dupayANaM * dAsANaM dAsINaM, cauppayANaM AsANaM hatthINaM, apayANaM aMbANaM aNbaaddgaannN-aae| se taM sacitte / se ki taM acitte ? acitte suvaNNarayayamaNimottiyasaMkhasilappakAlarattarayaNasaMtasAvaejassa aae| se taM acitte| se kiM taM mIsae? mIsae-dAsANaM dAsINaM AsANaM hatthIrNa samAbhariyAujAlaMkiyANaM Ae, se taM mIsae, se taM loie| se kiM taM kupyAvayaNie ? kuppAvaNie-tivihe paNNatte, taM jahA-sacitte acitte mIsae y| tiNNivi jahA loie jIve se taM miise| se taM kuppaavynnie| se kiM taM loguttarie ? loguttarie-tibihe paNNatte, taM jahA-sacitte acitte mIsapa ya / se ki taM sacite? sacitte-sIsANa sissnniyaann| settaM scitte| sekiM taM acitte? acitte-paDiggahANaM vatthANaM kaMvalANaM paaypuNchnnaann| se taM Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 244 AyanikSepanirUpaNam acitte / se kiM taM mIsae? mIsae-sissANaM sissaNiyANe sabhaMDovagaraNANaM aae| se taM mIsae / se taM loguttarie / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte dvaae| se taM no Agamao dvaae| se taM dvaae| se kiM taM bhAvAe? bhAvAe duvihe paNNatte, taM jahA-Agamao ya no Agamao y| se ki taM Agamao bhAvApa? Agamao bhAvAe-jANae uvautte / setaM Agamao bhaavaae| se kitaM no Agamao bhAvAe ? no AMgamao bhAvAe-duvihe paNNatte, taM jahA-pasastha ya apasarathe y| se ki taM pasatthe ? pasatthe-tivihe paNNatte, taM jahA-NANAe dasagAe crittaae| se taM pstthe| se kiM taM apasatthe ? apasatthe-cauvihe paNNatte, taM jahA-kohAe mANAe mAyAe lohaae| se taM apstthe| se taM No Agamao bhAvAe / se taM bhaavaae| se taM Ae ||suu0244|| chAyA-atha ko'sau AyaH ? Aya: caturvidhaH prAptaH, tadyathA-nAmAyA, sthApanAyo dravyAyo bhAvAyaH / nAmasthApane pUrva bhaNite / atha ko'sau dravyAyaH? drangAya:-dvividhaH prajJataH, tadyathA-Agamatazca no Agamatazca / atha ko'sau Aga. mato dravyAyaH ? Agamato dravyAyo yasya khalu dhAtmA iti padaM zikSita sthite jitaM mita parijitaM yAvat , kasmAt 1 anupayogo dravyamiti kRtvA / negamastha khalu yAvanto'nupayuktA AgamatastAvantaste dravyAyAH, yAvan eSa AgamataH drvyaarH| atha ko'pI no Agamato dyAyaH 1 dravyAyastrividhaH majJaH, tathA -jJAyakazarIravyAyo bhanyazarIradravyAyo, jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikto drvyaayH| atha ko'sau jJAyakazarIradanyAyaH? jJAyakazarIradravyAya:AtmAdArthAdhikArajJAyakasya yat zarIrakaM papagatacyutacyAvitatyaktadehaM yathA dravyAdhyayana yAvat sa eSa jJAyaphazarIradravyAyaH / atha ko'sau bhatyazarIra Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 anuyogadvArasUtre dravyAyaH ? bhavyazarIradravyAyaH -yo jIvo yonijanmaniSkrAnto yathA dravyAdhyayanaM yAvat tadevad bhavyazarIradravyAyaH / atha ko'sau jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikto dravyAyaH ? jJAyakazarIra mavyazarIravyatirikto dravyastrividhaH prajJaptaH, tadyathA - laukikaH kumAtracaniko lokottarikaztha, atha ko'sau laukika:aaukika strividhaH prajJaptaH, tadyathA - sacitaH acittaH mizrakaztha | atha ko'sau saMcittaH ? sacittaH trividhaH prajJaptaH, tadyathA - dvipadAnAM catuSpadAnAm apadAnAm, dvipadAnAM - dAsAnAM dAsInAM catuSpadAnAm - azvAnAM hastinAm, apadAnAm AmrANAm AmrAtakAnAm AyaH / sa eSa sacittaH / atha ko'sau acittaH ? acittaH suvarNarasnamaNimauktikazaGkha zilApavAkaraktarasnasatsvApateyasya AyaH / sa eSo'cittaH / atha ko'sau mizrakaH ? mizrako - dAmAnAM dAsInAm azvAnAM hastinAM samAbharitAtodyAlaGkRtAnAm AyA / sa eSa mizrakaH / sa eSa laukikH| atha ko'sau kumAvacanikaH ? kupAvacanika:-trividhaH prajJaptaH, tadyathA - sacitaH acittaH mizrakazca / trayo'pi yathA laukike, yAvat sa eSa mizrakaH, sa eSa kumAtracanikaH / atha ko'sau lokottarikaH ? lokottarika:-trividhaH prajJaptaH, vyathA sacittaH acitto mizrakazca / atha ko'sau sacitaH ? sacittaH- ziSyANAM sa eSa sacittaH- -atha ko'sau acittaH ? acittaH pavadrahANAM vastrANAM kambalAnAM pAdaprovchanAnAm AyaH / sa eSa acittaH / atha ko'sau mizrakaH ? mizrakaH- ziSyANAM samANDopakaraNAnAM AyaH / eSa mizrakaH / sa eSa lokottarikaH / sa epa jJAyakazarIrabhavyazarIra-vyatirikto dravyAyaH / sa eSa no AgamatI dravyazayaH / sa eSa dravyAyaH / atha ko'sau bhAvAyaH ? bhAvAyo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-Agamatazca no Agamatazca / atha ko'sau Agamato bhAvAya.? Agamato bhAvAya:- jJAyaka upayuktaH / sa eSa Agamato mAtrAyaH / atha ko'sau at Agamato bhAvAya: ? no Agamato bhAvAyo- dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - prazastatha apazastazca / atha ko'sau prazastaH ? prazastaH trividhaH prajJaptaH, tadyathA - jJAnAyo darzanAyaH cAritrayaH / sa eSa prazastaH / atha ko'sau aprazastaH ?, apazastaHcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA - krodhAya mAnAyo mAyAyo lobhAyaH / sa eSa amazastaH / sa eSa no AgamataH bhAvAyaH / sa eSa bhAvAyaH / sa eSa AyaH / / 0 244 // 1 sa - Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 753. . anuyogacandrikA TIkA sUtra 244 AyanikSepanirUpaNam TIkA-se ki taM' ityAdi atha ko'sau AyaH ? iti shissypshnH| uttarayati-AyA-AyaH mAmilAma. iti paryAyA', sa eSa Ayo nAmAyaH sthApanAyo dravyAyo bhAvAyazceti cturvidhH| eSAM nAmAyAdInAM sabhedAnAM vyAkhyA pUrvavat svadhiyA kAryA / tathApi padadvayasya vyAkhyA kriyate saralamavisubodhAya / tathAhi-suvarNarajatamaNimauktikazaGkhazilA pravAlaraktarasnasatsvApateyasya-tatra-suvarNa hema, rajataM'cAndI' iti masiddham , maNiH candrakAntAdiH, mauktikam 'motI' iti prasiddhama, zaGkha:-ratnavizeSA, zilAratnavizeSaH, pravAlA 'mUMgA' iti prasiddhaH raktaratnapArAgAdikam , etadUpaM yat atha sUtrakAra AyanikSepa kA svarUpa kahate haiM-- 'se ki taM Ae' ityAdi / zabdArtha-(se ki ta Ae?) he madanta ! AyakA kyA svarUpa hai| uttara--(Ae) 'Aya' nAma 'prApti' kA hai| Aya, prApti, lAbha, ye paryAyavAcI zabda haiN| yaha Aya (ca bihe paNNatte) cAra prakAra kA kahA hai| (taM jahA) jaise (nAmAe, ThavaNAe, davAe, bhAvAeM) nAma Aya, sthApanA Aya, dravya Aya aura bhAva AyA sabheda ina nAma Aya Adi kI vyAkhyA pUrva kI taraha apanI buddhi se kara lenI caahiye| phira bhI padavya kI vyAkhyA sarala buddhivAle ziSyajanoM ke bodha nimitta karatA hUM-suvarNa-sonA, rajata-cAMdI, maNi-candrakAnta Adi mauktika-motI, zaGkha-isa nAmako ratna vizeSa zilA-vizeSa prakAra kA ratna, prabAla-muMgA raktaratna panarAga Adi, ye saba utsama have sUtrakAra AyanikSepanuM svarUpa kahe che- 'se. ki ta Ae ?' ityaadi| zahAtha-(se ki ta Ae) ! mAyane 5135 hai? uttara-(Apa) 'mAya' nAma 'prAli' cha. mAya, prAli, aim l sacA paryAyavAcI zo 2. mAya, (cauvihe paNNatte). yA dharanA vAmA mAvasa che. (tajahA) rebha (nAmAe, ThavaNAe, davAe, bhAvAe) nAma Aya, sthApanA Aya, dvaAya ane bhAvaya sabheda A nAma Aya vagerenI vyAkhyA parvanI jemaja sva buddhithI samajI levI joie chatAMe pahaThayanI vyAkhyA sarala buddhivALA ziSyAnA bodha mATe ahI 42vA mAve cha. suvartha-sAnu, 204-yI, maNi-ya-zita vagaire bhIta -mAtI, 4-0 nAbhe 2tna vizeSa, zikSA-2tna vizeSa, sala, 52pANa Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 anuyogadvArasUtre sat svApateyam akupyaM dhana tasya tathAbhUtasya / tathA samAmaritAtodhAlatAnAm samAbharitA AbhUSaNa bhUSitAH, AtodyaH jhallarI pramukhazvAlaGkRtA:-AtodhAlakRtAH, samAbharitAzca AtodyAlaGkRtAce ti teSAM tathoktAnAmiti // 50 244 // - atha kSapaNAM nirUpayati mUlam-se kiM taM jjhavaNA? jjhavaNA-caubihA-paNNattA, taM jahAnnAmajjhavaNA ThavaNajjhavaNA davajjhavaNA. bhaavjhvnnaa| mAmaThavaNAo puvvaM bhnniyaao| se kiM taM davajjhavaNA? davyajjhavaNA-duvihA paNNatA, te jahA-Agamao ya no Aga. mao yA se ki taM Agamao davyajjharaNA ? Agamao daba jjhavaNA-jasta NaM jhavaNe-ti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva se taM Agamao ttvjjhvnnaa| se kiM taM no Agamao davvajjhavaNA? no Agamo davajjhavaNA-tivihA akupyadhana hai| isakA Aya acitta Aya hai| 'samAbhariyA ujjAlaMkiyANaM' ina padoM kI vyAkhyA isa prakAra se-yaha vizeSaNabhUta pada hai| aura yaha 'dAsANaM dAsINa' Adi padoM kA vizeSaNa hai / AbhUSaNoM se bhUSita honA isakA nAma samAbharita hai| jhallarI AdikoM se alaMkRta honA isakA nAma AtodyAlaMkRta hai / tAtparya yaha hai ki-'AbhU. SaNoM se bhUSita hue dAsI dAla Adi kI prApti honA tathA jhajlarI Adi vAjoM se alaMkRta hue hAthI AdikoM kI prApti honA yaha mizra Aya hai / sU0 244 // rA-ratna, padmarAga vagere, A badhAM uttama akukhya dhana che. A ne bhAya che. "samAbhariyA ujjAlaMkiyANaM' mA pAnI yAbhyA mA prabhAva - vizeSa bhUta 56 cha. ma 'dAsANaM dAsINaM' vagaire pahAtuM vizeSa. AbhUSaNathI bhUSita thavuM tenuM nAma samAbhArita che. jhalarI vagerethI alaMkRta thavuM te AdyAlaMkRta che. tAtparya A pramANe che "A bhUSaNothI bhUSita thayelAM dAsIdAsa vagerenI prApti thavI temaja jhalarI vagere vAghothI alaMkRta thA yA vagairenI prAkSi thavI mA.mizra mAya che. // sUtra-244 // Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 245 kSapaNAnirUpaNam paNNattA, taM jahA-jANayasaridavvajjhavaNA bhaviyasarIradavajjhavaNA jANayasarIrabhaviyasarIravairittA dvjhvnnaa| se kiM taM jANayasarIradavvajjhavaNA ? jANayasarIradabvajjhavaNA? jjhavaNApatthayAhigAra jANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacattadehaM sesaM jahA davyajjhayaNe, jAva se taM jANayasarIra dbjjhvnnaa| se kiM taM bhaviyasarIradavyajjhavaNA? bhaviyasarIradavyajjhavaNA je jIve joNijammaNaNikkhaMte saiMsaM jahAdatvajjhayaNe, jAva se taM bhviysriirdvjhvnnaa|se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davajjhavaNA? jANayasarIrabhaviyasarIravairittA dabaujhavaNA-jahA jANayasarIrabhaviyasarIra. vairitte davAe tahA bhaanniyvvaa| jAva se taM miiliyaa| se taM .loguttriyaa|se taMjANayasarIrabhaviyasarIravairittA dvjhvnnaa| setaM no Agamao dvvjjhvnnaa| se taM dvjhvnnaa| se kita bhAvajjhavaNA? bhAvajhavaNA-duvihA paNNattA, taMjahA-Agamao yaNo Agamao ya / se kiM taM Agamao bhAvajjhavaNA? Aga: mao bhAvajjhavaNA-jANae uvvtte| se taM Agamao bhaavjjhvnnaa| se kiM taM No Agamao bhAvajhavaNA? No Agamao bhAvajjhavaNA-duvihA papaNattA, taM jahA-pasasthA ya apasatthA y| se ki taM pasatthA? pasatthA-tivihA paNNatA, taM jahA-nANajjhavaNA dasaNajjhavaNA crittjjhvnnaa|se taM pssthaa| se kiM taM apasatthA ? apasatthA-ghaubvihA papaNattA, taM jahA Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 anuyogadvArasUtra kohajjhavaNA mANajjhavaNA mAyajjhavaNA, lohmjhvnnaa| se taM apstthaa| se taM no Agamao bhaavjhvnnaa| se taM bhAvajjha. vnnaa|se taM jjhvnnaa| se taM ohanipphaNNe ||suu0245|| chAyA-atha kA sA kSapaNA ? kSapaNA-caturvidhA prajAtA, tadyathA-nAmakSapaNA sthApanAkSapaNA dravyakSapaNA bhAvakSapaNA / nAmasthApane pUrva maNite / atha kAsA dravyakSapaNA? dravyakSapaNA-dvividhA prajJaptA, tadyathA-Agamatazca no Agamatazca / atha kA sA Agamato dravyakSapaNA? Agamato dravyakSapaNA-yasya khallu kSapaNA iti padaM zikSitaM sthitaM jitaM mita parijita yAvat tadetad Agamato drvyksspnnaa| atha kA sA no Agamato dravyakSapaNA? no Agamato dravyakSapaNA trividhA prajJaptA vadyathA-jJAyakazarIradravyakSapaNA, bhavyazarIradravyakSapaNA, jJAyakazarIrabhanya. zarIravyatiriktA drvyksspnnaa| atha kA sA jJAyakazarIradravyakSapaNA? jJAyaka zarIradravyakSapaNA-kSapaNA-padArthAdhikArajJAyakasya yat zarIraka vyapagatacyutacyAvitatyaktadeha zeSa yathA dravyAdhyayanaM yAvat saiSA jnyaaykshriipdrvyksspnnaa| atha kA sA bhavyazarIradravyakSapaNA ? bhavyazarIradravyakSapaNA-yo jIvo yonijanmaniSkrAntaH zeSaM yathA dravyAdhyayanaM yAvat saiSA bhvyshriirdrvyksspnnaa| atha kA sA jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA dravyakSapaNA? jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA dravyakSapaNA-yathA jJAyakazarIrabhavikazarIravyatirikto dravyAyastathA bhaNitavyA, yAvat saiSA mizrikA / saiSA lokottarikA / saiSA jJAyaka zarIramavyazarIvyatiriktA drvyksspnnaa| saiSA no Agamato dravyakSapaNA, saissaadrvyksspnnaa| atha kA sA bhAvakSapaNA? bhAvakSapaNA-dvividhA majJaptA, tayathA Agamatazca no Agamatazca / atha kA sA Agamato bhAvakSapaNA? Agamato bhAva kSapaNA-jJAyaka upyuktH| saiSA Agamato bhAvakSapaNA / atha kA sAno Agamato bhAvakSapaNA?, no Agamato bhAvakSapaNA-dvividhA prajJaptA, tadhathA-prazastA ca aprazasta c| atha kA sA prazastA, prazastA-trividhA prajJaptA, tadyathA-jJAna kSapaNA darzanakSapaNA caaritrksspnnaa| saiSA prazastA / atha kAsAaprazastA? aprazastA-caturvidhA prajJaptA, tadyathA-krodhakSapaNA mAnakSapaNA mAyAkSapaNA lobha kSapaNA / saiSA aprazastA / saiSA no Agamato bhaavksspnnaa| saiSA bhaavksspnnaa| saiSA kSapaNA / tadetat oghaniSpannam // 245 // Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 245 kSapaNAnirUpaNam 757 TokA--'se kiM taM' ityAdi 'atha kA sAkSapaNA?' iti ziSyapraznaH / uttarayati-kSapaNA apacayo nirjarA vaa| sA nAmakSapaNA sthApanAkSapaNA dravyakSapaNA bhAvakSapaNeti caturvidhA / catuvidhAnApAsAM bhedAbhedasahitAnAM vyAkhyA pUrvavat svayaM bodhyaa| itthaM sabhedA kSapaNA nirUpiteti mRcayitumAha-sapA kSapaNeti / itthaM ca bhedopabheda sahita samasta bodhaniSpanno nikSepaH prarUpita iti sUcayitumAha-sa eSa oghaniSpanna iti / akSI. NAdiSu triSvapi bhAve vicAryamANe'dhyayanamevA''yojanIyamiti // 60245 // aba sUtrakAra kSapaNA kA nirUpaNa karate hai-- 'se ki taM jhavaNA' ityaadi| zabdArtha--(se ki taM jjhavaNA ?) he bhadanta ! pUrvaprakrAntakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? / (jhavaNA) / uttara--'kSapaNA' nAma 'apacaya' athavA 'nirjarA' kA hai| yaha kSapaNA (cavihA paNNatA) cAra prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jaise-(nAmajzavaNA, ThavaNajhaNA, davyajAvaNA, bhAvajhavaNA) nAmakSapaNA, sthApanA kSapaNA, dravyakSapaNA, aura bhAvakSapaNA / bheda prabheda sahita ina cAroM kI vyAkhyA pahile ke samAna jAnanI cAhiye / isa prakAra se nikSepa ke bheda oghaniSpanna ke bheda svarUpa, kSapaNA kA varNana jAnanA caahiye| isa varNana ke samApta ho jAne para bheda prabheda sahita samasta oghaniSpanna nikSepa kA varNana samAsa ho jAtA hai| akSINa, Aya aura kSapaNA inakA svarUpa jaya acchI prakAra se vicAra liyA have sUtrakAra kSapaNAnuM nirUpaNa kare che. 'se ki ta ujhavaNA ?' ityAdi / sahAya-se ki ta jhavaNA) RE! pU nta kSapaNA 5135 cha? (jAvaNA) '15' nAma 'a5ya' bhayA ni ' . mA kss5| (ceunvihA paNNatA) yA2 ranI avAma mAlI che (jahA) 2ma (nAmajJavaNA, utraNamAvaNA, dadhajjharaNA, bhAvajhavaNA).nAma kSa, sthApanA kSapaNA, dravya kSapaNuM ane bhAva kSapaNA bheda prabheda sahita A cAracAranI vyAkhyA pahelAM jevI ja samajavI joIe. A pramANe nikSepanA bheda, ghaniSajJanA bheda varUma, kSapaNAnuM varNana jANavuM joIe. A varNana pUruM thavAthI leha, prabheda sahita samasta ghaniSpanna nikSepaNuM varNana samAsa thaI jAya che. akSINu, Aya, ane zapaNa A badhAnuM savarapa jayAre sArI rIte Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anuyogadvArastra yatha nikSepasya dvitIya bhedaM nAmaniSpanamAha___ mUlam-se kiM taM nAmaniphaNNe ? naamnipphnnnne-saamaaie| se samAsao ca ubihe paNNatte, taM jahA-jAmasAmAie ThavaNAsAmAie davasAmAie bhaavsaamaaie|nnaamtthvnnaao puvaM bhnniyaao|dvsaamaaievithev, jAva se taM bhaviyasarIra dvsaamaaie| se kiM taM jANayasarIrabhaviyaptarIravairitte davasAmAie? jANaya. sarIrabhaviyasarIrabAritte davapAmAie-pattApotthayalihiya / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte dvsaamaaie| se taM No Agamao dvptaamaaie| setaM dabalAmAie / se kiM taM bhAvasAmAie? bhaavsaamaaie| duvihe paNNatte, taM jahA-Agamao ya no aagmo| se kiM taM Agamao bhAvasAmAie ? AMgamao bhAvasAmAie-jANae uvutte| se taM Agamao bhaavtaamaaie| se kiM taM no Agamao bhAvasAmAie ? no Agamato bhAva. sAmAie-"jassa sAmANio, appA, saMjameNiyame tave / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevlibhaasiyN||1|| jo samo savabhUesu, tasesu thAvaresu ya / tasta sAmAiyaM hoi, ii kevlibhaasiyN||2|| jaha mama Na piyaM dukkhaM, jANiya emeva sbjiivaannN| na haNai na haNAveI ya, samamaNai teNa so smnno||3||nnsthiy se koI vedeso, piyo ya savvesu ceva jiivesu| eeNa hoi samaNo eso jAtA hai to, adhyayana kA svarUpa svayaM hI vicArita ho jAtA hai| kyoMki akSINa Adi adhyayana ke hI paryAyavAcI zabda hai / sU0 245 / vicAravAmAM Ave che. te adhyayananuM svarUpa saMyameva vicArita thaI jAya che. kemake akSINa vagere adhyayananA ja paryAyavAcI zabda che. te satra-245 . Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 246 nAmaniSpannanirUpaNam anno'vi pajAo // 4 // uragagirijalaNasAgara, nehatalatarugaNasamo ya jo hoi / bhamaramiyadharaNijalaruha-ravipavaNa samo ya so samaNo // 5 // to samaNo jai sumaNo bhAveNa ya jaiNa hoi pAvamaNo / sayaNeya jaNe ya samo, samo ya mANAva mANesu // 63 // " se taM no Agamao bhaavsaamaaie| se taM bhaavsaamaaie| se taM sAmAie / se taM nAmaniSphaNNe // sU0 246 // - - chAyA -atha kiM tat nAma niSyannam 1, nAma niSpannaM- sAmAyikam / ut samAtacaturvidhaM prajJa, vayathA nAmasAmAyika sthApanAsAmAyikaM dravyasAmayikaM bhAvasAmAyikam / nAmasthApane pUrva bhaNite / dravyasAmAyikamapi tathaiva, yAvat tadetat bhavyazarIra dravyasAmAyikam / atha kiM tat jJAyakazarIra bhavyazarIravyatiriktaM dravyasAmAyikaM ? jJAyakazarI ra bhavyazarIravyatiriktaM dravyasAmAyika patrakapustaka likhitam / tadevat zAyakazarIra bhavyazarIravyatirikta dravyasAmAyikam / tadetat no Agamato dravyasAmAdhikam / tadetat dravyasAmAvikam / atha kiM tad bhAvasAmAyikam ? bhAvasAmAyikaM dvividhaM prajJaptaM, tadyathA - Agamataca no Agamatazca / atha kiM tat Agamato bhAvasAmAyikam ? Agamato bhAvasAmAyikaM jJAyaka upayuktaH / tadetat Agamato bhAvasAmAyikam / atha kiM tat no Agamato bhAvasAmAyikaM ? no Agamato bhAvasAmAyikaM yasya sAmAnikaH AtmA, saMyame niyame tapasi / tasya sAmAyikaM bhavati, iti kevalibhASitam // 1 // yaH samaH sarvabhUteSu, traseSu sthAvareSuca / tasya sAmAyikaM bhavati, iti kevalibhASitam // 2 // yathA mama na priyaM duHkhaM, jJAsvA etrametra sarvajIvAnAm / na hanti na ghAtayati ca samaM manyate tena saH zramaNaH || 3|| nAsti ca tasya ko'pi dveSyaH priyazca sarveSu caitra jIveSu / etena bhavati zramaNaH eSaH anyo'pi paryAyaH ||4|| uragagirijvalanasAgaranabhastala tarugaNa samazca yo bhavati / bhramaramRgadharaNi jalaruhara vipavana samazca sa zramaNaH // 5 // tataH zramaNo yadi sumanAH bhAvena ca yadi na bhavati pApamanAH / svajane ca jane ca samaH samaya mAnApamAnayoH // 6 // tadetad no Agamato bhAvasAmAyikam / tadetad bhAvasAmAyikam / tadevata sAmAyikam / tadetad nAma niSpannam // 246 // - Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre . TIkA- 'se ki te' ityAdi. 'atha kiM tad nAmaniSpannam ?' iti shissyprshnH| uttarayati-nAmaniSpannaM -sAmAyikam / adhyayanAkSINAthapekSayA sAmAyikamiti vizeSanAma / sAmAyikamiti caturviMzatistavAdInAmapyupalakSaNam / tatsAmAyikaM nAmasAmAyikasthApanA sAmAyikadravyasAmAyikamAvasAmAyiketi caturvidham / tatra nAmasAmAyika sthApanAsAmAyika dravyasAmAyikaM ca nAmAvazyakAdivat vyAkhyeyam / bhASa aba sUtrakAra nikSetra ke dvitIya bheda nAmaniSpanna kA kathana karate haiM--'se ki ta nAmaniSphaNNe ?' ityAdi zabdArtha--(se kitanAmaniphaNNe ?) he bhadanta ! nAmaniSpakSa kA kyA svarUpa hai ? pUchanevAle kA yaha abhiprAya hai ki- 'jo nikSepa nAma niSpanna hotA hai usakA kyA tAtparya hai ?' ... .. uttara--(nAma nipphaNNe sAmAie) nAma niSpanna sAmAyika hai| adhyayana akSINa Adi kI apekSA 'sAmAyika' yaha nAma vizeSa nAma hai tathA sAmAyika aisA vizeSanAma caturviMzatistava Adi kA upalakSaka hotA hai| isaliye 'sAmAyika' aisA nAma 'nAma niSpanna nAma' hai / (se samAsao ca vihe paNNatte) vaha sAmAyika cAra prakAra kA kahA gayA hai| (taM jhaa| jaise (NAmasAmAie ThavaNAsAmAie dava sAmAhae) nAmasAmAyika, sthApanAsAmAyika, dravyasAmAyika, bhAvasAmAyika / (nAmaThavaNAo puvvaM bhaNiyAo) inameM nAma sAmA have sUtrakAra nikSepanA dvitIya bheda nAma niSpannanuM kathana kare che. - 'se ki ta nAma nipphaNNe ?' ityAdi / Aware---(se ki ta nAmaniephaNNe ?) BRE! nAma niyana svarUpa kevuM che? pUchanArane A abhiprAya che ke je nikSepa nAma niSpanna hoya tenuM zuM tAtparya che? uttara--(nAmaniphaNNe sAmAie) nAma GiO5nna sAmayi: che. adhyayana akSaNa vagerenI apekSAe "sAmAyika A nAma vizeSa nAma che, temaja sAmAyika evuM vizeSa nAma caturvizati stava Adine upalakSaka hoya che. thI 'sAmAyi' se 'nAma' ni05nna nAma che. (se samAsao ghaubihe paNNa) a sAmAyina yAra / apAmAM Ave che (tajahA) bha? (NAmasAmAie ThavaNAsAmAipa, davvasamAie bhAvasAmAie) nAma sAmAyikSa, sthApanA sAmA4i, 05 sAmA148, nA sAmAyiH (nAma uvaNAo putvaM Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 246 nAmaniSpannanirUpaNam yika aura sthApanA sAmAyika kA svarUpa nAma Avazyaka evaM sthApanA Avazyaka ke jaise jAnanA cAhiye / (davyanAmAie vi taheva jAdha se taM bhaviyasarIradabvasAmAie) tathA dravya sAmAyika kA svarUpa bhI dravya Avazyaka ke jaisA hI jAnanA cAhiye / aura yaha dravya sAmAyika kA svarUpa dravya Avazyaka ke jaisA vahAM taka hI jAnanA cAhiye ki jahAM bhavpazarIra dravyasAmAyika kA kathana samApta hotA hai| (se ki ta joyasarIrabhaviyasarIraritte davava. sAmAhae?) he bhadaMta! jJAya zarIra bhatpazarIra vyatirikta dravya sAmA. yika kyA hai ? uttara--(jANayasarIramaviyasarIrabaharite dagdhasAmAie pattu caposthaya lihie) jJAyakazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyasAmAyika patra pustaka meM likhita / 'karemi bhaMte sAmAiyaM' ityAdi pATha hai / (se taM jANayasarIrabhavipasarIravaharitte davanasAmAie ) . isa prakAra yahI jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikta dravya sAmAyika kA svarUpa jAnanA cAhiye / (se taNo Agamao davvasAmAie) isa prakAra no Agama kI apekSA yaha dravya sAmAyika kA svarUpa kathana hai| (se kiM taM bhAvasAmAie?) bhadanta ! bhAvasAmAyika kyA hai ? (bhAva sAmAbhaNiyAo) mAmA nAmasAmayi, ane sthApanA sAmAyina sa35 nAma sA1154 ana sthApanA sApazyanI ma " one ve naye. (davva khAmAie vi taheva jAva se ta bhaviyasarIradavvasAmAie) tamaza dravya sAmAyikanuM svarUpa paNa dravya AvazyakanI jemaja jANuM levuM joIe, ane A dravya sAmAyikanuM svarUpa dravya AvazyakanI jema tyAM sudhI ja jANavuM. joIe ke jyAM sudhI bhavya zarIra dravya sAmAyikanuM kathana samApta thAya che. (se ki ta jANayasarirabhaviyasarIravairitte davasAmAie) 3 Ra! zAya4 zarI2 bhavya zarIra dhyatirikta dravya sAmAyika zuM che? tara--jANayasarIrama veyasarIravairitte davasAmAie pattayapogthaya lihie) nAyaka zarIra bhavya zarIra vyatirikta dravya sAmAyika patra pustakamAM vajita kare me bho sAmAiyaM' ityATi. 54 che (se ta' jANayasarIrabhaviyasarIravaritte dAsAmAie) mA zAyazarIra savyazarIra vyatikSita dravya sAmAyinu 2135 meii na. (se taNo Agamao davasAma:ie) mA pramANe mAgamanI apekSANe dravya sAmAyinA 2135nu a0 96 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre - 763 sAmAyikaM tu Agamato no Agamato bhedena dvividhaM prajJaptam / tatra Agamato bhAva sAmAyikaM-jJAyaka upayukto bodhyam / no Agamato bhAvasAmAyikaM yathA bhavati bahi-'jassa sAmANi bho appA' ityAdi gAthA SaTakena / ayaM bhAvaH-yasya manuSyasya mUlaguNarUpe saMyame uttaraguNa mUharUpe niyame tapasi anazanAdA ca ie duvihe paNNatte) bhAva mAmAyika do prakAra ko hai / (taM jahA) jaise (Agao.ya no Agamao ya) eka Agama se dUsarA no Agama se (se kitaM Aga:o bhAvalAmAipa ) he bhadanta ! Agama se bhAva sAmAyika kyA hai? uttara--(Agamao AvasAmAie-jANae upa-se taM Agabho bhAvasAmAida) Agama se bhAvasAmAyika jJAyaka upayukta hai| arthAt sAmAyika.isa padakA jo jJAtA hai aura usameM usakA upayoga hai, aisA vaha jJAyaka AramA Agama kI apekSA bhAvasAmA. yika hai| (se ki taM no Agamao bhAvasAmAie) he bhadanta ! no Agama kI apekSA bhAva sAmAyika kyA hai ? uttara--(no Agamo bhAvasAmAie) no Agama kI apekSA bhAvasAmAyika isamakAra se hai-(jasta sAmANio appA saMjame. Niyame tve| tassa sAmAiyaM hoha, ii ke vali bhAsiya 1 / jisa manuSya 4thana che. (se ki ta' bhAvanAmAie ?) BRa! mApasAmAyi: cha ? (bhAvasAmAie duvihe patte) pAvasAmAyi: me mArane che. (tajahA) TA (Agamao ya no Agamo ya) me sAmathI bhane dvitIya nA bhAsamayI (se ki ta Agamao bhAvasAmAie) Ra! mAthI sApa sAmAyi: zu cha ? .. uttara--(Agamao bhAvasAmaie-jANae uvautte-se ta' Agamao bhAvazAmAie) mAgamathA mAsAmAthi zAya: 5yuta cha. meTa hai sAmAyika A padane je jJAtA che ane temAM tene upaga che, e te jJApaka mAmA mAgabhanI mAme sAvasAmAyi che. (se ki ta nobhAgamao bhAvasAmAie) Ra! / mAmAnI mapekSA mA sAmAvi cha ? uttara--(no Agamao bhAvasAmAie) no mAgabhanI apekSA sAra sAmAyi: mA prabhArI che. (jassa sAmANio appA saMjame Niyame tave tarasa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 1 // ) manuSyanamAmA bhUkhaYtha Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 246 nAmaniSpannanirUpaNam 763 AtmA sAmAnikaH sarvakAlaM pAraNAt sannihito bhavati, tasyaivaMbhUtasya manuSyasya sAmAyikaM bhavati, itianunA prakAreNa kevalibhASitam-sarvajJokta masti // 1 // tathA-'jo samo' ityAdi / yo manuSyaH sarvabhUteSu sarvamANiSu, etA. nera vivekataH pAha-traseSu sthAvareSu catrasasthAvaralakSaNeSu sarvapANiSu samaHmaitrImAvaparigrahaNAt tulyo bhavati, tasya sAmAyikaM bhavatIti kevalibhASita. mstiiti| jIveSu samatvaM saM samasAnidhyAtipAdanAt pUrvagAthAyAmapi labhyate eka, tathApi jIvadayAmlatvAd dharmasya tasmAdhAnyakhyApanArtha pRthaguktamiti // 2 // kI AtmA mUlagu garUpa saMyata meM uttaraguNasamUharUpa niyama meM aura anazana Adi rUpa tapa meM sarvakAla lagI rahatI hai, usa manuSya ke sAmAyika hotA hai, aisA kevalI bhagavAn kA kathana hai| (jo samosAvA bhUesu taselu thAvaresuyAtastasAmAiyaM hoDa, i kevali bhAsiya) jo manuSya samasta trasa aura sthAvararUpaprANiyoM ke UparamaitrI bhAva rakhane se samabhAva kA dhAraka hotA hai-arthAt-samasta prANiyoM ko apane tulya mAnatA hai-usake sAmAyika hotI hai, aisA kevali bhagavAn kA kathana hai| zaMkA-prathama gAthA meM jaya yaha kahA hai ki-'jo manuSya saMyama ke pAlana meM sadA sAvadhAna rahatA hai / taba isa se yaha bAta labhya ho hI jAtI hai ki vaha jIvoM ke kAra sapatA bhAva rakhatA hai| phira isa dvitIya gAthA meM usake pratipAdana karane kI kyA AvazyakatA thI? uttara--thAta to ThIka hai-parantu dharma jIva dayAmUla hotA hai isakI arthAt jIva dayA pradhAnatA kahane ke liye ise pRthakarUpa se pratipAdita rUpa saMyamamAM uttaraguNa samUha rUpa niyamamAM ane anazana vagere rUpa tapamAM sarvakALa saMlagna rahe che, te manuSyane sAmAyika hoya che, evuM kevali. mazavAnanu 4thana che. 'jo samo sababhUesu tasesu thAvaresu ya tassa sAmAiya hoi, ii kelibhAsiya) 2 manuSya samasta sa bhane sthA1235 praziyA pratye verIbhAva rAkhIne samabhAva dhA2ka bane che, eTale ke samasta prANione potAnI jema ja mAne che, tene sAmAyika hoya che, evuM kevali bhagavAnanuM kathana che. zakA--prathama gAthAmAM jyAre ema kahevAmAM AvyuM che ke je mANasa saMyamanA pAlanamAM sarvadA sAvadhAna rahe che, tyAre ekatAthI A vAta labhya thaI ja jAya che ke te jIvenI upara samatA bhAva rAkhe che, pachI A dvitIya gAthAmAM pharI te vize pratipAdana karavAnI zI AvazyakatA hatI ? Sttara-- pAta 22 che. paraMtu, yama yA bhUgoya. AnI eTale ke jIvadayAnI pradhAnatA kahevA mATe ane pRthaka rUpamAM Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 anuyogadvArasUtra yadA hi sarvabhUteSu sAmyagdRSTirbhavati tadaiva zramaNatvagrupalabhyate, evaMvidha eva sAdhuH zramaNo bhaNyate ityAha-'jaha bhaSaNa' ityaadi| yathA mama duHkha-vadhatADanA. dijanitaM priyaM na bhavati, evameva sarbajIyAnAmapi duHkha piyaM na bhavati, iti jJAtvA -manasi vicArya yaH samastAnapi prANino na svayaM hanti, na cAnyotayati, casyopalakSaNatvAd tathAnyAnapi nAnumodate, pratyuta samastamapijIvajAtasaM-samaM =svAtmatulyaM atimanyate, tena hetunA sa samaNa ibhyucyate // 3 // itthaM samaM manyate sanipi jIvAn yaH sa zramaNa ityevaM nirvacanena eka paryAyam uktvA sampati kiyA hai| (jaha mama Na piyaM dukkha, emeva savvajIvANaM, na haNai, na haNAveda ya samaNaI teNa so samaNo) jaba samasta bhUtoM ke Upara sAmyadRSTi hotI hai| tabhI zramaNatva prApta hotA hai-aisA hI sAdhu zramaNa kahalAtA hai-isI bAta ko isa gAthA dvArA kahA jA rahA hai| jisa prakAra vadhatADana Adi janya duHkha mujhe priya nahIM lagatA hai usI prakAra se samasta jIvoM ko bhI vaha duHkha priya nahIM lagatA hai| aisA mana meM vicAra karake jo manuSya samastaprANiyoM ko svayaM nahIM mAratA haiM, dUsaroM se unheM nahIM maravAtA hai, aura cakAra se unheM mAranevAloM kI anumodanA nahIM karatA hai, pratyuta samasta bhI jIvajAtako apane samAna mAnatA hai isI kAraNa vaha zramaNa kahA jAtA hai / isa prakAra jo 'samaM manyate sarvAnapi jIvAna ghaH saH zramaNaH' samasta jIvoM ko AtmopamyarUpa se mAnatA hai, dekhatA hai- vaha zramaNa hai| isa prakAra zramaNa zabda ke nirvacana se zramaNarUpa ekaparyAya kahakara aba 'samaM. pratipati resale. (jaha mama Na piya dukkhaM, emeva savvajIvANaM, na haNai, na haNAvei ya samaNai teNa so samaNo) yAre samasta bhuut| pratye sAmyaha khAya che, tyAre 4 zramatva prAta yAya che. the| sAdhune / samaNa (zrama) 8. vAmAM Ave che. jema vadha, tADana vagere janya duHkhe mane gamatA nathI. temaja te samasta jIne paNa te duHkha priya lAgatuM nathI. Ama manamAM vicArIne je mANasa samasta prANione pite mArato nathI, bIjA pAse temanI virAdhanA karAvatA nathI ane cakArathI temanI virAdhanA karanArAonI anumodanA karate nathI, ane samasta jIvane pitAnI jema ja mAne che, tethI ja te zrama upAya che. mA prabhAye 2 "sama manyate sarvAnapi jIvAn yaH khaH zramaNaH" samasta ane AtmIpamya rUpathI jue che, mAne che, te zramaNa che. A pramANe zramaNa zabdanA nirvacanathI zramaNa rUpa eka paryAya kahIne have ja Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA satra 246 nAmaniSpannanirUpaNam 765 sama mano'syeti samanAH, sa eva zramaNa iti zramaNazabdasya pUrvavailakSaNyena nirvacana kRtvA-paryAyAntaramapi bhavitu maha tIti pradarzayitumAha-'Natthi ya se' ityaadi| tasya samamanaskatvAt sarveSu caitra vApi jIveSu na kazcid dveSyaH apiyaH priyA pemArI kA asti / etena hetunA sa zramagaH samamanA eva nirUktarItyA zramaNo bhavati / e zramaNasya anyo'pi pUrvavilakSaNaH paryAyo vodhya iti // 4 // itthaM sAmAyikayuktasya sAdhoH svarUpaM nirUpya prakArAntareNa punanirUpayati-'uraMga' mano'tyeti samanAH' isa nirvacana se usameM samamanasrUpa zramaNatA kA pratipAdana karate haiM jo pahile nirvacana kI apekSA se bhinna hai| (Nasthi tha se koha desA piyo ya savvesu ceva jIvesu, eeNa hoha samaNo eso anno'vi pajjAmao) samasta jIvoM ke Upara samamanavAlA hone ke kAraNa jIvoM meM se jisakA koI bhI jIva dveSya (dveSa karane lAyaka nahIM hai, aura na koI jIva jise priya haiM-premAzraya hai-isa zramaNa ? zabda kI nirukti se samamanAlA jIva-zramaNa kahalAtA hai| zramaNa zabda kI pahile kI apekSA dUsarI prakAra kI nirukti hai| isa nirukti kI rIti ke anusAra 'samaM mano'syeti samanAH samanA eva zramaNaH' samanalU yaha zabda bhI zramaNa zabda kA paryAyavAcI zabda hotA hai| kyoMki jo samamanavAlA hotA hai, vahI zramaNa hotA hai / isa prakAra sAmAyika yukta sAdhu ke svarUpa kA nirUpaNa karake prakArAntara se punaH usakA nirUpaNa satraH kAra karate haiM-(uragagirijalaga sAgara nahatala taruNa-samo ya jo mano'syeti samanAH" mA niyanathI tamA samabhana35 zramatAnu pratipAdana hure cha, 2 ghaMtha niyananI apekSA linna, (gasthi ya se koi paisoM piyo ya savvesu ceva jIvesu, eeNa hoi samaNo eso anno'vi panjAo) samasta jIvo para samayamanavALo hevAthI jIvamAMthI jene koI paNa jIvaDhetha cheSa karavA gya) nathI, ane na keI jIva jene priya che, premAzraya che, A zramaNa zabdanI niruktithI samanavALo chava-zramaNa kahevAmAM Ave che. A zramaNa zabdanI pahelAnI apekSAe bIjI nirukti che. A nirukita ajaba sameM maneo'syeti samanAH, samanAM eva zramaNaH' samanasU mA / paMtha abhaya zabdane paryAyavAcI zabda che. kema ke je samanavALo hoya che, teja zramaNa hoya che. A pramANe sAmAyikayukta sAdhune svarUpanuM nirUpaNa karIne Asitara zatanu ni35 / cha. (uragagiri jalaNasAgaranahatalataraMgaNasaMmoM yajo hoi, bhamara, miyadharaNi jalaruhara viparvaNasamo ya sauM samaNoM) sevA niyaM, Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da anuyogadvArasUtre ityAdi / dvandva dau dvandvAnte vA thUyamANaM padaM pratyekamabhisaMbadhyate' iti nyAyAt 'sama' zabdasya uragAr3au patyekatra sambandhaH / tatha uragasamaH = parakRtagRhe nivAsAt sarpasamA tathA parISahopasarge samprApte'pi niSyakampatvAda girisamaH parvatavada kaya ityarthaH / tathA-jvalanasamaH- tapastejaH - samanvitatvAdagnitulyaH- yathA vA vahnistRNAdiSu na tRpyati tathA'vamapi mutrArtheSu na tRpyati, tatazvA'pyatra jvalanasamo bodhyaH / tathA - sAgarasamaH - gambhIrasvabhAvatvAd jJAnAdiguNaratnAnAmAkaratvAt hoi, bhamara-miya- dharaNi- jalaruha - ravi- pacaNasmo ya so samaNo) aisA niyama hai ki dvandva samAma ko Adi meM athavA dvandva samAsake anta meM jo pada hotA hai vaha pratyeka pada ke sAtha saMbaMdhita kiyA jAtA hai / isa niyama ke anusAra sama zabda kA uraga Adi pratyeka ke sAtha sambandha kara lenA cAhiye / etAvatA uraga sama, girisama, jalaNa sama ityAdirUpa se ina zabdoM ko samajhanA cAhiye / yaha zramaNa uraga sama-parakRtagRha meM nivAsa se uraga - sarpa jaisA hotA hai / tathA girisama parIpaha aura upasarga ke Ane para bhI niSkampa hone ke kAraNa parvata ke jaisA hotA hai, arthAt parvata ke samAna akampya hotA hai / jvalana sama-tapa janya teja se samanvita hone ke kAraNa jo agnitulya hotA hai, athavA agni jisa prakAra tRNAdikoM se tRpta nahIM hotA hai, usI prakAra yaha zramaNa bhI sUtroM aura unake arthoM meM tRpta nahIM honA hai| tathA sAgara sama-jisa prakAra samudra gaMbhIra svabhAva kA ke dvandva samAsanI pUrve athavA dvaMdvaMdva samAsanA aMtamAM je pada hAya che, te dareke dareka padanI sAthe saMbadhita karavAmAM Ave che. A niyama mujaba sama zabdane uraga vagere darekanI sAthe saMbaMdha besADI leveA joie A pramANe ja uragabhrama, girisama, jalaNusama vagere rUpathI A zabdone samajI levA joie A zramaNa-uraga-sama parakRtagRhamAM nivAsathI uraga-sarpa jevA hoya che. temaja girisama parISaha ane upasarga AvavAthI paNa niSpaka pa hAvA khadala parvata jevA hoya che, eTale ke patinI jema akaMpa hoya che, jvalana sama tapajanya tejathI samanvita hAvA badala je agni tulya hAya che, athavA agni jema tRNAdikathI tRpta thatA nathI, temaja A zramaNa pazu sUtro ane tenA arthAMmAM tRpta tha nathI. sAgarasama-jema samudra gaMbhIra svabhAva yukta hAya che, ratnAkara hoya che, ane maryAdApAlaka hoya che, temaja A Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogAndrakA kA satra 246 nAmaniSpannanirUpaNam 767 sAdhumaryAdAnulanAcAyaM smudrtulyH| tathA-nabhassalasama:-nabhastalaM. yathA nirAlamba bhavati tathaivAyamapi sarvatrAlambanarahito bhavati, ata evAyaM nabhastalatulya ityucyate / tathA tarugaNasama:-tarugaNo yathA secake chedake ca sama eva bhavati, tathaivAyamapi nindake prazaMsake ca samavRtti bhavati, na ca nindayA prazaMsayA vA'sya vikriyA jAyate, ato'yaM tarugaNasamazvAyamucyate / evaM vidhazca yo bhavati / tathA ca-bhramarasamaH-bhramaro yathA pratipuSpAdISadISadrasamuccinute tathaivAyamapi patigRhAt kiciskicit a hArAdikaM gRhNAti, ato'yaM bhramarasama ityucyate / tathA-mRgasamaH yathA mRgo'nizaM cakitacittastiSThati, tathaivAyamapi saMsArabhayAJcakitacittastiSTha. hotA hai, ranoM kA Akara hotA hai maryAdA kA pAlaka hotA hai, usI prakAra yaha bhI gaMbhIra svabhAvavAlA hotA hai, jJAnAdiguNa ratnoM kA piTArA hotA hai aura sAdhu maryAdA kA ullaMghana katI nahIM hotA hai isa prakAra se samudra ke jaisA hotA hai| tathA yaha nabhastala jaisA hotA haiM jaise AkAza AlaMbana vinA kA hai-usI prakAra yaha bhI sarvatra AlaMbana rahita hai|tthaa yaha tarugaNasama hotA hai jaise tarugaNa sIMcanevAle ke kAra aura apane ko kATanevAle ke Upara sama avasthAvAle rahA karate haiM, usI prakAra yaha bhI apanI niMdA karanevAle ke Upara sadA samavRtti rakhatA hai| nindA se jinake citta meM duHkha nahIM hotA aura apanI prazaMsA se jisake mana meM pramoda nahIM hotA hai, isa prakAra kA hotA hai| tathA yaha bhramara sama hotA hai-jaise bhramara haraeka puSpa se thoDA thoDArasa saMgRhIta karatA hai, usI prakAra yaha bhI haraeka ghara se thoDA 2 AhArAdika grahaNa karatA hai| tathA yaha mRgasama hotA hai-jaise mRga paNa gaMbhIra savabhAva yukta hoya che, jJAnAdi guNa rU5 rane piTaka (paTAro) thAya che ane sAdhu mayadAnuM ullaMghana karatA nathI, ethI ja te samudra je hoya che. temaja nabhastala je hoya che, jema AkAza AlaMbana vagara heya che. tema ja A paNa sarvotra AlaMbana rahita hoya che. temaja A tarugaNa bhavya hoya che. jema tarugaNa siMcita karanArA pratye samabhAva rAkhe che. temaja kApanArA pratye paNa samabhAva rAkhe che, temaja A paNa pitAnI nidA karanArA pratye tathA pitAnI prazaMsA karanArA pratye sadA samavRtti rAkhe che. niMdAthI jenA cittamAM duHkha utpana thatuM nathI ane prazaMsAthI jenA manamAM pramoda thatA nathI, e ja te hoya che. temaja A bhramara sama hoya che. jema bhramara dareke dareka yupathI thoDo thoDo rasa saMgRhIta kare che, temaja A paNa dareke dareka gherathI sva95 AhAradika grahaNa kare che. temaja A mRga jevuM hoya che, jema mRga sadA bhayabhIta Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre tIti mRgasama ityucyate / tathA-dharaNisamaH-dharaNiyathA sarva sahAmavati, tathaivAya. mapi sarva saho bhavatItyasya dharaNItulyatA bodhyaa| tathA-jalaruhasama:- jalaruha pazcaM tatsapaH / ayaM bhAvA-yathA-pajhaM paGkAjAtaM jalAt saMvaditamapi tAbhyAmaliptaM bhavati tathaivAyamapi saMsAre samumpannaH saMdito'pi saMsArAdalipta eva tisstthiite| tathA-ravisamA-yathA ravita sarvapakAzako bhavati tathaigayamapi dharmAstikAyAdisamarataratujataM sAkalyena prakAzayatIti bhAvaH / tathA-pacanasama:-pavano yathA sarvatrAmatihatagatibhAti tathaivAyamapi sarvanA'patibaddhaviharagazIlo bhavatIti / pUrva bhUtazca yo bhavati sa zramaNa ityucyate // 5 // evaMguNaviziSTazca zravaNastadeva sadA bhayabhItacitta rahatA hai, usI prakAra yaha bhI saMsAra ke bhaya se cakita citta rahatA hai| tathA yaha gharaNisama hotA hai, jaise pRthivI saba kucha sahana karatI hai, usI prakAra yaha bhI sabasaha hotA hai| tathA yaha jalaruha sama hotA hai-jisa prakAra jalaruha kamala-paMka se utpanna hotA hai aura jala se saMvarddhita hotA hai, to bhI ina donoM se alipta rahatA hai-usI prakAra yaha bhI saMsAra meM utpanna hokara aura saMsAra meM hI baDhakara usase alipta hI rahatA hai / tathA yaha ravimama hotA hai-jaise sUrya prakAzaka honA hai, usI prakAra yaha bhI dharmAstikAyAdirUpa samasta vastujAta kA sampUrNarUpa se prakAzaka hotA hai, tathA yaha pavana sama hotA hai-jina prakAra vAyu sarvatra apratihata gativAlA hai| usI prakAra yaha bhI sarvatra apratibaddha viharaNazIla hotA hai / aisA jo hotA hai, vaha zramaNa kahalAtA hai / ina guNoM se viziSTa zramaNa tabhI hotA hai| citta thaIne rahe che, temaja A pazu saMsAranA bhapathI cakita citta rahe che. tathA A dharaNiyama hoya che, jema pRthivI badhuM sahana kare che, temaja A paNa sarvasaha hoya che. temaja A jalaruha sama hoya che, jema jalahakamaLa-pakathI utpanna thAya che ane pANIthI saMvadvita thAya che, chatAMe eo banethI alipta rahe che temaja A paNa saMsAramAM utpanna thaIne ane saMsAramAM ja saMpaddhita thaIne tenAthI alipta ja rahe che tathA A ravi sama che, jema sUrya sarva prakAzaka hoya che temaja A paNa dharmAstikAyAdi rU5 samasta vastu jAtane saMpUrNapaNe prakAzaka hoya che, tathA A pavana sama hoya che, jema vAyu sarvatra apratihata gatipana hoya che. temaja A paNa sarvatra apratibaddha viharaNazIla hoya che. e je hoya che te zramaNa kahevAya che. A sarvaguNathI viziSTa zramaNa tyAre ja kahevAya che ke jyAre Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrakA TIkA sUtra 246 nAmaniSpanna nirUpaNam 769 1 bhavati yadA'sya zobhanaM mano bhavati iti tadeva darzayitumAha-'to samaNo' ityAdi / bhramaNazca tadA bhavati yadi dravyamana Azritya sa sumanA bhavati, tathA bhAvena= bhAvamana Azritya ca pApamanA na bhavati / sa evaMvidhaH zramaNaH svajane mAtApitrAdau putrakalatrAdau ca jane sarvasAmAnye jane ca samaH nirvizeSo bhavati tathAmAnApamAnayozca samo bhavati / ayaM bhAvaH - zramaNo hi svajanaparajaneSu mAnApamAnayozcAbhedabuddhirbhavati / na ca sa kvA'pi nyUnAdhikabuddhiM kurute / iti // ityaM no Agamato bhAvasAmAyikaM prarUpitamiti sUcayitumAha-tadetat no Agamato bhAvasAmAyikamiti / sAmAyikAdhyayanaM hi jJAnakriyArUpam, atastad noM Agaki jaba isakA antaHkaraNa zobhana-nirmala hotA hai / isI bAta ko sUtrakAra aba prakaTa karate haiM- (jo samaNo jai sumaNo bhASeNa ca jei Nu hoi pAvasANA, samaNe ya jameya samo samoya mANAvamANesu) aisA zramaNa tabhI ho sakatA hai, yadi vaha dravya mana ko Azrita karake sumanavAlA hotA hai / tathA bhAvamana kI apekSA vaha pApamanavAlA nahIM hotA hai / aisA zramaNa mAtA pitA Adi svajana meM aura sarva sAmAnyajana meM nirvizeSa hotA hai / tathA-mAna aura apamAna meM sama hotA hai / tAtparya yaha hai ki 'bhramaNa svajana aura parajana meM, mAna aura apamAna meM abhed buddhizAlI hotA hai / kahIM para bhI vaha nyUnAdhika buddhivAlA nahIM hotA haiM / (se taM no Agamao bhAvasAmAhae) isa prakAra yaha no Agama kI apekSA bhAvasAmAyika kA svarUpa prarUpita kiyA / lAhaparya isakA yaha haiM ki 'sAmAyika adhyayana jJAna kriyArUpa hotA hai, isIliye vaha mano tenu' 'taHkaraNa zaiAlana-nima La hoya che eja vAtane sUtrakAra have prakaTa kare che. (jo bhramaNo - jai sumaNo bhAveNa ya jai Na hoi pAvamaNo, samaNe ya jaMNeya samo, samo ya mANavAmANesu) yev| zrama tyAre sabhavI zaDe, De kyAre te dravya manane Azrita karIne sumatavALA hoya che. temaja bhAva mananI apekSAe te mAnavALA hAtA nathI. evA zramaNa mAtA-pitA vagere svajanamAM ane sarvasAmAnyajanamAM nivizeSa hoya che. temaja mAna ane apamAnamAM sama hAya che. tApaya A pramANe che ke zramaNu svajana ane parajanamAM mAna ane apamAnamAM, abheda buddhi sapanna hoya che. kAI paNa sthAne te nyUna dhiSTha zuddhi saMpanna hotA nathI. ( se taM no Agamao bhAvasAmAie ) mA pramANe A neAgamanI apekSAe bhAva sAmAyikanuM svarUpa prakRpita karavAmAM Avela che. tApa mA che ke 'sAmAyika adhyayana jJAna kriyArUpa hAya che, PR sa0 97 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra mato bhAvasAmAyika- bhavatyeva / nau zabdastvatra dezavacana:, Agamasya jJAnakriyArUpa samudAyaikadezaTa citvAt / sAmAyika tadvatovAtrAbhedopacArAtsAdhurapi no Agamato bhAvasAmAyika bhavatyeveti bodhyam / itthaM sabhedaM bhAvasAmAyikaM prarUpitamiti sUcayitumAha-devad bhAva sAmAyikamiti / itthaM ca sabhedaM sAmAyika prarUpitamiti pradarzayitumAha- tadetat sAmAvikamiti / tatazca bhedopabhedasahito nAma niSpanno nirUpita iti sUcayitumAha- sa eSa nAma niSpanna iti // sU0 246 // 'atha nikSepasya tRtIyaM bhedaM nirUpayati mUlam - se kiM taM suttAlAganiSkaNNe ? suttAlAva maniSphaNejhyANi suttAlA vayaniSphaNNaM nikkhevaM icchAvei, se ya pattalakkhaNe'vi Na Nikkhippar3a, kamhA ? lAghavatthaM / asthi io taie aNuogadAre aNugameti / tattha Nikkhitte ihaM Nikkhitte bhavai, ihaM vA Nikkhinte tattha Nikkhite bhavai, tamhA ihaMNa Nikkhicus tarhi caiva nikkhippar3a se taM nikkheve ||suu0 247 // Agama kI apekSA bhAvasAmAyika hotA hai| yahAM no zabda Agama kA ekadeza vAcI hai / vaha Agama jJAnakriyArUpa samudAya ke ekadeza meM rahatA hai / sAmAyika aura sAmAyikavAle ina donoM meM yahAM abheda kA upacAra huA hai | isase sAdhu bhI no Agama kI apekSA bhAvasAmApiMka ho jAtA hai / aisA jAnanA cAhiye / ( se taM sAmAie) isa prakAra sabheda sAmAyika kA varNana kiyA / (se taM nAma niSkaNNe) isa varNana ke ho jAne para bheda prabheda sahita nAma niSpanna nirUpita ho jAtA hai| sU0 246 / ethI te nA AgamanI apekSA bhAvasAmAyika ja hoya che. ahI nA zabda AgamanA eka dezavAcI che. te Agama jJAnakriyArUpa samudAyanA eka dezamAM rahe che. sAmAvika ane sAmAyikavALA A bannemAM ahI abhedopacAra zveta che. AthI sAdhupaNAne mAgamanI apekSA bhAva sAmayika hAya ja che, yA lAgI sevu leye. (se ta sAmAie) mA prabhAve saleha sAmAyiunu vAna zvAsAM yAnyuM che. (se taM nAmaniSphaNNe) yA vAguna pUruM yaha vA pachI bheda-prabheda sahita nAma niSpanna nirUpita thai jAya che. sUtra-2465 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 247 sUtrAlApakaniSpananirUpaNaMm 71 - chAyA-atha ko'sau sUtrAlApakaniSpannaH? sUtrAlApakaniSpanA idAnIM sUtrAlApakaniSpanna nikSepam eSayati, sa ca prAptalakSaNo'pi na nikSipyate, kasmAta ? lAghavArtham / asti itastRtIyam anuyogadvAram anugama iti / tatra nikSipta iha nikSipto bhavati, iha vA nikSiptastatra nikSipto bhavati tasmAt iha na nikSipyate tatraiva nimipyate / sa eSa nikSepaH ||suu0 247 // TIkA-'se kita' ityAdi atha ko'sau sUtrAlApakaniSpannaH ? iti zidhyamaznaH / uttarayati-sUtrAlApakaniSpano nikSepastu-'karemi bhaMte ! sAmAiyaM' ityAdInAM sUtrAlApakAnAM nAmasyApanAdi bhedabhinno yo nikSepaH sa bodhya iti| sUtrakAro hi sUtrAlApakraniSpanna nikSepaM vaktuM prerito'pi na vakti, tatra sa svayameva hetuM vakti-'iyANI' ityaadinaa| ___ aba mutrakAra nikSepa kA jo tIsarA bheda hai, usakA nirUpaNa karate haiM-'se ki taM suttAlAvaganiSphaNNe' ityAdi / zabdArtha--(se ki taM sustAlAvaganiphaNe) he bhadanta ! jo nikSepa sUtrAlApakoM se niSpanna hotA hai, vaha kyA hai ?... uttara--(suttAlAvaniSphaNe) sUtrAlApakoM se niSpanna jo nikSepa hotA hai vaha-'karemi bhaMte sAmAjhya' ityAdi sUtrAlApaka haiM, unakA hotA hai aura vaha nAma sthApanA Adi ke bheda se aneka prakAra kA hotA hai| usa (suttAlAvanipphaNNaM) sUtrAlApaka niSpanna (nikkheva) nikSepa ko (jhyANi) isa samaya kahane ke liye sUtrakAra (icchAveha) ziSya bAMsa prerita kiye jA rahe haiM kyoMki nAma nirUpanna nikSepa kI prarUpaNA ke have sUtrakAra nikSepanA trijA bhedanuM nirUpaNa kare che - 'se ki ta suttAlAvaganipphaNNe' ityAdi zahAya':-(se ki ta sutcAlAvaganiSphaNe) BREIR CAR sutrAlApakethI niSpanna hoya che, te zuM che? utta:-(sucAlAvaganiSphaNNe) sUtrAmAthI nipanna 2 AA5 DAya kami bhatte sAmAiya' tyAhi 2 Ran5 cha, tara DAya cha, bhana nAbha sthApanA vagerenA yI bhane Arana DAya che. te (suttAlAvaga. niSphaNNaM) sUtrAmA ni05- (nikkheva) nikSepana (iyANi) yA matA bhATe sUtrA2 (icchAvei) ziSya 2AmA bhAvI 26cha, MT Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra idAnI sampati-nAmaniSpanna nikSepaprarUpaNAnantaraM jijJAsuH sUtrAlApakaniSpanna nikSepaM prarUpayituM mAm eSayati-nAmaniSpanna nikSepamarUpaNAM kartuM mama vAJchAmutpAda'yati / sa ca prAptalakSaNo'pi-nirUpaNAvasara mApto'pi na nikSipyate-mUtrAlApaka 'nikSepadvAreNa nAbhidhIyate / kasmAna nikSipyate ? ityAha-jAghArtham / lAghavamevadarzayati-asti ito'gre tRtIyam anuyogadvAram anugama iti / tatra anugama prakaraNe nikSiptaH sUtrAlApakasamUha ihApi nikSipta eva bhavati, ihavA nikSiptastatrApi - nikSipta eva bhavati tasmAdayam iha na nikSipyate, apitu tatraiva nikSipyate / nanu bAda ziSya kI yaha jijJAsA huI 'sUtrAlAyaka niSpanna nikSepa kyA hai ? ataH ziSya usa sUtrAlapaka niSpanna nikSepa ko jAnane kI bhAvanA se guru mahArAja ke liye. sUtrAlApaka niSpanna kI prarUpaNA karane kI preraNA kara rahA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki-'nAma nimpanna nikSepa kI jaba prarUpaNA ho cukI hai, taba (se ya pattaM lakkhage'vi) isakI prarUpaNA hone kA avasara bhI prApta hai-phira bhI (Na Nikkhippaha) jo vaha yahA~ prarUpita nahIM jA rahA hai, usakA kAraNa (lAghavatthaM) lAghava haiN| (asthi. io taie aNuogadAre aNugametti) aura vaha lAghava isa prakAra se hai ki-isake Age anugama isa nAma kA tIsarA anuyogadvAra hai| (tatya Nikkhitte ihaM Nikkhitte bhavA, ihaM vA nikkhitte tatthaNikkhitte bhavaha-tamhA iha Na nikkhipaI tahiM ceva Nikkhippaha) so usameM sUtrAlApaka samUha nikSipta huA hai / ataH vahAM nikSipta huA vaha sUtrAlApeka samUha yahAM para bhI nikSipta huA hI jaisA jAnanA nAma niSpanna nikSepanI prarUpaNA pachI ziSyanI A jijJAsA thaI ke "sUtrA lApaka nipAna nikSepa zuM che?' ethI ziSya te sUvAlA5ka niSpanna nikSepane jANavAnI bhAvanAthI guru mahArAja pAse sUtrAlApaka niSpanna nikSepanI prarUpaNA karavAnI preraNA karI rahyA che. bIjI vAta eka A paNa che nAma niyanna niyanI yAre 535 / 2 che, tyAre (seya pattaM lakkhaNe'vi) mAnI 535nA bhaksa2 55 prAta che, chatAsa (gaNikkhippaI) ne ta mahI apita 42vAbhA mA0yA nathI, tanu 24 (lAghavatthaM) :sAya che. (asthi io taie aNubhogadAre aNugametti) ana tasAca pramANe che, ke AnA pachI anugama A nAme tRtIya anuyAgadvAra che. .(tastha Nikkhitte ihaM Nikkhitte bhavai, ihaM vA nikkhitte tattha nikkhitte bhavai, tamhA ihaM Na nikkhippaI tahi ceva Nikkhippai) ta mAM sUtrAtA samUha niphisathayela che. ethI tyAM nizcita thayela te sUtralA5ka samUha, ahIM paNa "nizcita thayela ja che, Ama jANI levuM joIe. temaja ahIM nikSipta thayelane Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrakA TIkA sutra 247 sUtrAlApaka niSpanaM nirUpaNam Agame yadasya nikSepaH kriyate tadapekSayA'tra se nikSetavyaH, asya prathamamAptatvAditi cedAha sUtrAnugame eva sUtranuccArayiSyate, navAtroccAryate, sUtroccAraNamantareNa hi tadApakAnAM nikSepasyAnucitatvAditi / nanuM yadyevaM tarhi kimarthaM sUtrAlApaka nikSepasyAtropanyAsaH kRtaH / iti cedAha - nikSepa sAmyamAtrAcadupanyAso bodhya iti / itthaM nikSepalakSaNaM dvitIyamanuyogadvAra prarUpitamiti sUcayitumAha sa eSa nikSepa iti su. 247 // cAhiye / tathA yahAM para nikSipta huA hI jaisA mAnanA cAhiye / isa. liye yahAM usakA nikSepa nahIM karate haiM, vahA~ para hI usakA nikSepa kregaa| zaMkA--Agama meM jo isakA nikSepa kiyA gayA hai, so usakI apekSA lekara yahIM para usakA vikSepa karanA cAhiye / kyoMki anugamakI apekSA yaha prathama prApta hai ? 773 T uttara -- anugama ke varNana meM sUtrAnugama aura niyuktayanugama aise do bheda kahe haiM - so jo sUtrAnugama hai usameM hI sUtrakA uccAraNa hogA - yahAM nahIM / isaliye sUtra ke uccAraNa hue vinA usake AlApakoM kA nikSepakaranA anucita hai / zaMkA- yadi yahI bAta hai to phira kyoM yahAM sUtrAlApakanikSepa kA upanyAsa kiyA ? uttara -- nikSepa kI samAnatA mAtra ko lekara usakA yahA~ upanyAsa kiyA hai, aisA jAnanA cAhiye / (se taM nikkheve ) isa prakAra nikSeparUpa anuyoga dvAra prarUpita huA | 0 247 // tyAM nikSipta thayela jevuM ja mAnavu joIe. ethI ahI tenA nikSepa karatA nathI, tyAM ja tene nikSepa karAze. zAH--AgabhabhAM ne mAnA nikSepa uravAmAM bhAgyo hai, to tenI apekSAe ahI ja tenA nikSepa karI levA joIe, kemake anugamanI apekSAe A prathama prApta che? uttara:--anugamanA vanamAM sUtrAnugama ane ni katyAnugama evA be bhedo kahevAmAM Avela che. AmAM je sUtrAnugama che temAM sutranuM* uccAraNa thaze, ahIM nahi. ethI sUtreAccAraNa vinA AlApakane nikSepa rI te yogya nathI. zakA!--o evuM ja che te pachI ahI' sUtrAlApakanikSepanA upanyAsa zA mATe karavAmAM Avela che. uttara:--nikSepanI samAnatA mAtrathI ja mahI' tenA upanyAsa karavAmAM mAvesa che. gAma lagI sevu lethe. (se ta' nikkheve ) mA prabhAle nikSepa rUpa dvitIya anucagadvAranu nirUpazu thayu che. aa sUtra-247 // Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cus manuyogadArasale samprati anugamanAmakaM tRtIyamanuyogadvAra nirUpayati mUlam-se ki taM aNugame? aNugame duvihe paNNatte, taM jahA-suttANugame ya nijjutti aNugame y| se kiM taM nijjutti aNugame ? nijjutti aNugame-tivihe paNNatte, taM jahA-nikkheva nijjutti aNugame, uvagghAya nijjutti aNugame, suttapphAsiyanijjutti annugme| se kiM taM nikkhevanijjuttiaNugame? nikkhevanijjutti aNugame annuge| se taM nikkhevnijjuttiannugme| se kiM taM ugghAyanijjutti aNugame ? uvagghAyanijjutti aNugame-imAhiM dohiM mUlagAhAhiM aNugaMtavye, taM jahAur3asera nidese2 niggama3 khitteya kAla5 purile ya6 kaarnn| paccayaH lakkhaNa9 nae 10 samoyAreNA11'Numae 12 // 1 // kiM13 kaivihaM14kassa15kahi16, kesu17kaha18 keccirahavai kAlaM? 19 / kai 20 saMtara 21 mavirahiyaM 22, bhavA 23 garisa 24 phAsaNa 25 niruttii26||2|| se taM uvagyAyanijjutti annugme|suu0 248|| ___ chAyA-atha ko'sau anugamaH ? anugamo-dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-sUtrAnu. gamazca niryuktyanugamazca / atha ko'sau niyuktyanugamaH ? niyuktyanugamaH trividhaH prazamA, tadyathA-nikSepaniyuktyanugamaH upodghAtaniyuktyanugamaH suutrsprshkniyuktynugmH| atha ko'sau nikSepaniyuktyanugamaH ? nikssepniyuktynugm:-anugtH| sa eSa nikssepniyuktynugmH| atha ko'sau upodghAtaniryuktyanugamaH 1 upodghAta niyuktyanugamaH-myAM dvAbhyAM mUlagAthAbhyAm anugantavyaH tadyathA-uddeza: 1 nirdezazca 2 nirgamaH 3 kSetra 4 kAlaH 5 puruSazca 6 / kAraNaM 7 matyayaH 8 lakSaNaM 9 nayaH 10 samavatAraNA 11 anumatam 12 // 1 // kiM 13. katividhaM 14 kasya Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ test anuyogapatrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 15 kutra 16 keSu 17 kathaM 18 kiyaciraM bhavati kAlam 191 / kati 20 sAntaram 21 avirahita 22 bhavAH 23 AkarSa: 24 sparzanA 35 nirUktiH 26 // 2 // sa eSa upodghAta niyuktyanugamaH // 90 248 // TIkA-se kita' ityAdi_ 'atha ko'sau anugamaH ?' iti shissyprshnH| uttarayati-anugamaH pUtrAnukUlAryakathanam , sa dvividhaH prAptaH, tadyathA-sUtrAnugamazca, niryukyanugamazca / tatra sutrAnugA-padacchedarUpaM sUtravyAkhyAnam / sa ca sUtrasparzakaniyuktivyAkhyAne gatArthatvAt pRthaga nokta iti / atha ko'sau niyuktyanugamaH 1 niyuktyanugama: aba sUtrakAra anugama nAmakA jo tIsarA anuyoga dvAra hai usakA nirUpaNa karate haiM--'se ki anugame !' ityAdi / zabdArtha--(se kiM taM aNugame ?) he bhadanta ! pUrva prakrAnta vaha anugama kyA hai? uttara--(aNugame duvihe paNNatte) anugama do . prakAra kA kahA gayA hai-anugama zabda kA artha-sUtrAMnukUla artha kA kathana karanA hai, so yaha anugama (sutsANugame ya nijjuttiNugame ya)satrAnugama aura niyukti-anugama isa prakAra se do prakAra kA hai| inameM padacchedarUpa sUtravyAkhyAna-arthAt sUtra kA padaccheda karanA, yaha sUtrAnugama hai| yaha sUtrAnugama sUtra ko sparza karanevAlI niyukti ke vyAkhyAna meM A jAtA hai isaliye yahA~ use pRthak nahIM kahA hai| (se kiM taM nijjusi aNugame 1) he bhadanta ! niyukti anugamaH kyA hai? have sUrakAra anumanAmaka je tRtaya anugadvAra che, tenuM ni35 re . te kitaanugame ? ityAdi zAya:--(se ki' taM aNugame) Herd! tal-d a anugama zuM che? tara:--(aNugame duvihe paNNatte) bhanugamana me // che. manugama A ma sUtrAnuna anu. 4thana 3re cha. to mA anugama (suttANugame ya nijjutti aNugame ya) sUtrAnugama ana nita-manugama mA pramANe prakAra che. AmAM padadarUpa sUtravyAkhyAna eTale ke sUvanuM padoda kaccha A sUtrAnugama che. A sUtrAnugama sUtrane sparzanArI niyuktinA vyAkhyAnamAM Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 anuyogadvArasUtre ; niH- nizcayena yuktAH = mutreNa ekIbhAvena saMbaddhA arthAsteSAM yuktiH = sphuTarUpatAH pAdanam - niyuktiH, 'yukta' zabdasya niruktavidhinA koSo draSTavyaH / nAmasthApanA: diprakAraiH sUtravibhajanaM tadarthaH, niryuktirUpo'nugamo vyAkhyAnaM niyukte va'nugamo niyukspanugamaH / sa ca nikSepa niryu ktyanugamaH, upodghAtaniryu ktyanugamaH, sUtrasparzaka niyuktyanugamazceti trividhaH / datra - nikSepa niyuvatyanunamaH - nikSepa := uttara -- (nijjuttiaNugame) niyukti meM jo 'niH' hai, usakA artha- nizcaya se yukta arthAt sUtra ke sAtha ekIbhAva se saMbaddha hue arthoM kI yukti sphuTa karanA- isakA nAma niyukti hai / nirukta vidhi ke anusAra yahAM yukta zabda kA lopa ho gayA hai| isakA tAtparya yaha nikalatA hai ki- 'nAma, sthApanA Adi prakAroM dvArA sUtra kA vibhAga karanA yaha niyukti zabda kA artha hai| niryuktirUpa jo anugama vyAkhyAna hai- vaha, athavA niryukti kA jo anugama hai, vaha niyukti anugama hai / yaha niryukti anugama (livihe paNNatte) tIna prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA ) ve usake prakAra ye haiM - (nikkhe banijjuntiaNuna me, ubagghAyanijjuntiaNugame, saphAsi anijjubhiNuga me ) nikSepa niryuktianugama, upo ddhAta niyukti anugama, sUtrasparzaka niyuktianugama / (se kiMta niklevanijjunti bhaNuga me 1) he bhadaMta nikSepaniyuktianugama kyA hai ? bhAvI laya che, bheTanA bhATe ahIM tenu pRtha una ayu nathI. (se kiM "taM nijjutti aNugame 1) he sahanta ! niyukti anugama zuddha che ? : uttara: -- nijjutti praNugame ) niryutimAM ne niH che tenA atha 'nizcaya' che. A nizcayI yukata eTale ke sUtranI sAthe ekIbhAvathI sa'khaddha' thayela marthInI yukti-sphuTatA karavI tenu nAma niyukti che. niruktaviSi mujaba aDDI' yukta zabdanA lApa thai gayA che. AnuM tAtparya A pramANe che ke nAma sthApanA vagere prakAro vaDe sUtranA vibhAga karaveA A niyukti zabdane atha che. niyuktirUpa . je anugama-grAkhyAna che; te athavA niyukitanA anugama che te niyueNMkita anugama che. A niyukita anugama . (tivihe paNNatte) tra prahArano vAmAM Ave che. (taM jahA) te praa bhA pramANe che (nikkheva nijjutti aNugame, uvazvAyanijjuttiaNugame, suttaphAkhianijjuttiaNugame ) nikSeya niryuDita anugama, (yo dUdhata niyuThita anugama, sUtrasparza haiM niyukti anugama (se kiM ta' nikkheva nijjutti anugame) he mahata- 1 nikSepa niyu ta anugama zuM che ? Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 777 nAmasthApanAdibhedabhinnastadviSayA yA niyuktistadrUpastasyA vA 'nugamaH, saca anugata anujJAta eva / ayaM bhAvaH-atraiva sUtre prAgAvazyakasAmAyikAdipadAnAM nAmasthApanAnikSepadvAreNa yad vyAkhyAnaM kRtaM tenaiva nikSepaniyuktyanugamo'pi vyAkhyAto vijJeyaH, tasyevAsyA'pi vyAkhyAnAditi / tathA-upodghAtAcyA khyaanaaditi| tathA-upodghAtaniyuktyanugamaH-upodhananam-upodghAtA-jyA___ uttara-(nikkhevaniz2uttiaNugame aNugae) nAma sthApanA AdirUpa nikSepa ke viSabhUta banI huI jo niyukti hai, isa niyuktirUpa jo anu. gama hai vaha, athavA nAmasthApanA AdirUpa nikSepa ke viSayabhUta banI huI niyukti kA jo anugama hai, vaha niyukti anugama hai| yaha anujJAta hI hai| tAtparya yaha-ki isI sUtra meM pahile Avazyaka, sAmAyika Adi padoM kA nAma sthApanA Adi dvArA jo vyAkhyAna kiyA gayA hai, usI se nikSepa niyukti anugama bhI vyAkhyAta ho jAtA hai| kyoMki usI vyAkhyAna kI taraha se isakA bhI vyAkhyAna hai| (seta nikkhevanijjutiaNugo) isa prakAra se nikSepa niyukti anugama kA artha hai| (se kiM taM uvagyAyanijjutti aNugame 1) he bhadanta ! upodghAtaniyuktianugama kA artha kyA hai ? uttara-(uvagghAyanijjutti aNugame) upoddhAtaniyukti anugama meM jo upodghAta zabda hai, usakA artha 'upodahananam.upodghAtaH' isa uttara--(nikkhevanijjuttiaNugame aNugae) nAma sthApanA mAhi35 nikSepane viSayabhUta thayela je niyukita che, A niryukitarUpa je anugama che, te athavA nAma sthApanA AdirUpa nikSepanA viSayabhUta banela niyaMtine je anugama che. te niyukita anugama che. A anujJAta ja che. tAtparya A pramANe che ke eja sUtramAM pahelAM Avazyaka sAmAyika AdipanuM nAma sthApanA Adi nikSepa vaDe ja vyAkhyAna karavAmAM Avela che, tethI ja nikSepa niryukita anugama paNuM vyAkhyata thaI jAya che. kemake te vyAkhyAnanI ma sAnu 55 vyAbhyAna che. (se taM niklevanijjuttiaNuagame) mA prabhArI nikSepa niyuThata bhanugamana bhaya che. (se ki ta uvagyAyanijjutti aNugame ) 3 Ra! GdhAta niyuta anugmn| atha ch| ? ttara-(uvagdhAnijjuttiaNugame) GdhAta niyuta anugamamA 2 upadhAta zata cha, tara ma 'upod hananam upodghAtaH' nita a0 98 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 anuyogadvArasUtre khyeyasUtrasya vyAkhyAvidhisamIpIkaraNaM, tasya tadviSayA vA yA niryuktistayAsvadrUpo vA yo'nugamaH sa upodghAtaniryu ktyanugamaH / sa cAnupada vakSyamANAbhyAM dvAbhyAM mULagAthAbhyAm anugantavyaH = vijJeyaH / mUlagAthAdvayamevAha- 'taMjahA - udde se ' nirukti ke anusAra vyAkhyeya sUtra kA vyAkhyAvidhi ke samIpa karanA, aisA hai| isa upodghAta kI jo niyukti hai usakA athavA isa upodghAta ko karane vAlI jo niyukti hai, usakA vyAkhyAna karanA yA usa niyuktirUpa vyAkhyAna karanA yaha niyukti anugama kA artha hai / isa prakAra donoM zabdoM ko milAkara upodghAtaniyuktianugama kA vAcyArtha spaSTa ho jAtA hai| isI viSaya ko sUtrakAra (hamAhi dohiM mUlagAmahAhi aNusaMta-ta z2ahA) ina nimnalikhita do gAthAoM dvArA samajhAne ke liye kaha rahe haiM-ve gAthAe~ ye haiM- use 1, nidele 2, nigame 3, khise ya 4, kAla 5, purise ya 6, kAraNa 7, paccaya 8, lakkhaNa 9, nae 10, samodhAraNA 11, Numae 12, 11 kiM. 13 kaivihaM 14 kassa 15 kahiM 16, kesu 17, kahaM 18, kaicciraM havai kAlaM 19, kai 20, saMnara 21, mavirahiyaM bhavA 23, garisa 24. phAsaNa 25 nikattI 26 ||2|| (seta ubagghAyanijjuttiaNugame ) yahAM 'vaktavya' padakA saMbandha sarvatra lagA lenA cAhiye / tathA ca uddeza kahanA cAhiye / nirdeza kahanA cAhiye / (1) 'uddeza - sAmAnya mujakha vyAkhyeyasUtranI vyAkhyAvidhi-samIpa karavI Ave che. A upA. AtanI je niyukita che athavA A upedyAtane viSaya karanArI je niyu"kita che, tenu vyAkhyAna kavuM" athavA niyu*kitarUpa vyAkhyAta karavuM A * niyukita anugamanA atha che. A pramANe banne zabdone ekatra karIne upe Ata niyukita anugamanA vAcyAya spaSTa thaI jAya che. eja viSayane sUtrAra (imAhiM dohi mULagAhAhiM aNugaMtavve - taM jahA) mA nimna simita me gAthAo vaDe samajAvavA mATe kahI rahyA che. te gAthAo A che. (use 1, nidekhea 2, niggame 3, khitteya : 4, kAla 5, puriseya 6, kAraNa 7, paccaya 8, lakkhaNa 9, nae 10, samoyAraNA 11, Numae 12 // 1 // ki 13, kaiviha 14, kassa 15, kahiM 16, kesu 17, kaha 18, keMcciraM ivai kAla 19, kai 20, saMtara 21, mavirahiyaM 22, bhavA 23, garisa 24, phAvaNa 25, niruttI 26 // 2 // khe ta ubagghAyanijjuttiaNuga me ) mahI 'vaktavya' par3anA a'ma sarvatra gADI leha me temana (heza vAle :. Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA stra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam ityAdi / uddeza:-uddezanam uddezo vaktavyA vaktavyeti sarvatra sNbdhyte| uddezazca saamaanyto'bhidhaanm| yathA-adhyanamiti prathameM dvAram / / 1 // tathA-nirdeza:nirdezana nirdeza vizeSAmidhAnam / sa cApi vktvyH| yathA-sAmAyikamiti / nanu sAmAnyavizeSAbhidhAnadvayaM nikSepadvAre moktameva, kathaM punarihApyucyate ? iti cedAha-atra-siddhasyaiva sAmAnyavizeSAbhidhAnadvayasya tatra nikSepa-mAvAmidhAnaM kRtamiti punaratrakathane nAsti kazcid doSa iti dvitIyaM dvaarm||2|| tathA-nirgama:rUpa se kathana karanA isakA nAma uddeza hai jaise 'adhyayana' aisA kahanA uddeza kA vizeSarUpa me kathana karanA nAma nirdeza hai jaise sAmAyika aisA khnaa| zaMkA-sAmAnya aura vizeSa ina donoM ko kathana nikSepa dvAra meM to kahA hI jA cukA hai, to phira yahA~ bhI unakA kathana karanA cAhiye, aisA Apa kyoM kahate ho? uttara--'yahAM se siddha hue hI sAmAnya aura vizeSa ina donoM ke nikSepa mAtra kA nikSepa dvAra meM kathana kiyA gyaa| ataH phira se yahA~ kahane meM koI doSa nahIM hai| tAtparya isakA yaha hai ki sAmAnya aura vizeSa ina donoM kI siddhi anugamadvAra meM hI huI hai, jaba inakI siddhi bocakI-taba jAkara nikSepa dvAra meM inake nikSepa kA kathana kiyA gayA hai| isa prakAra punaH inake yahAM kathana karane meM koI virodha nahIM AtA nideza kahevuM joIe. vagere (1) uddeza sAmAnya rUpathI kathana karavuM tenuM nAma udeza che, jema ke "adhyayana' Ama kahevuM. udezanuM vizeSarUpathI kathana 27. tanu nAma na cha. ma 'sAmAyi:' mA 43: zaMkA--sAmAnya ane vizeSa e bannenuM kathana nikSepa dvAramAM te thayeluM ja che, te pachI ahIM paNa tenuM kathana apekSita che, evuM tame zA mATe kahe che ? * uttara--ahIthI siddha thayela ja sAmAnya ane vizeSa e baMnenA bhale mAtra vikSepaDhAramAM kathana karavAmAM AveluM che. ethI pharIthI ahIM kahevAmAM kaI deSa nathI. tAtparya A pramANe che. ke sAmAnya ane vizeSa ee banenI siddhi anugama dvAramAM ja thayelI che, jyAre emanI siddhi thaI gaI tyAre nikSepa dvAramAM AnA nikSepanuM kathana karavAmAM AvyuM che. A pramANe pharI emanuM ahIM kathana karavAmAM koIpaNa jAtano virodha Avato nathI. temaja nigama nIkaLavAnuM nAma che. A A jatA Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78. anuyogadvArasUtre nirgamanaM nirgamaH, sAmAyika kuto nirgatamiti ca vaktavyam / yathA-arthataH sAmAyikamidaM bhagavato mahAvIrAnnirgataM, sUtratazca gautamAdigaNadharebhya iti / nanu pUrvamAgamadvAre ekonaviMzatyadhikadvizatatame sUtre (219) eva AtmAgamaparamparAgamAnantarAgamatastIrthakarAdibhya eva paramparayA samAgatamidaM sAmAyikamityuktatvAttIrthakarAdibhyo'sya nirgamanamityupalabdheriha nirgamopAdAnaM kimartham ? iti cet, Aha -tatra AgamadvAre-sAmAnyodezamAtreNAvagatAnAM tIrthakarAdInAmatra vizeSAbhidhAnarUpo nirdezaH kriyate / tathA cAtra-kSetra kAlapuruSakAraNapratyayavizeSitaM saamaayikhai|tthaa-nirgm nikalane kA nAma hai-isameM aisA vicAra hotA hai ki sAmAyika kahAM se nirgata huA hai ? yaha dvAra bhI isa upodghAtaniyukti anugama meM kahanA cAhiye / jaise-artha kI apekSA yaha sAmAyika bhagaghAn mahAvIra se nirgata hai aura sUtra kI apekSA gautama Adi gaNadharoM se nirgata hai / zaMkA-pahile Agama dvAra meM 219 ve sUtra meM AtmAgama, paramparAgama, anantarAgama kA jaba vicAra kiyA gayA hai taba aisA kahA gayA hai ki -'yaha sAmAyika paramparA se tIrthaMkaroM se hI calA A rahA hai-tava tIrtha karAdikoM se isakA nirgamana hai yaha bAta to jAna hI lI jAtI haitaba phira yahAM nirgama kA upAdAna kyoM kiyA ? uttara--vahAM Agama dvAra meM sAmAnya uddezamAtra se tIrthaMkaroM kA jJAna karAyA gayA hai aura yahAM para unakA vizeSa abhidhAnarUpa nirdeza kiyA gayA hai| tathA yahAM nirgama meM kSetra, kAla, puruSa, kAraNa pratyaya karavAmAM Ave che. ke sAmAyika kayAMthI nirgata thayela che? A dvAra paNa A upadughAta niryukita anugamamAM kahevuM joIe. jemake arthanI apekSA: A sAmAyika bhagavAna mahAvIrathI nirgata che, apekSA gautama vagere gaNadharothii nita cha. --57 mArAmAramai.218 mAM sUtramA mAtmArAma, 5252|Ama anatarAgamane jyAre vicAra karavAmAM AvyA tyAre A pramANe kahavAmAM Avela che ke A sAmAyika paraMparAthI tIrthakarothI ja cAlatuM Ave che. tyAre tIrthakarathI AnuM nirgamana che, A vAta te jaNAI ja Ave Ave che te pachI, ahIM nimanuM upAdAna kema karavAmAM AvyuM ? uttara-tyAM Agama dvAramAM sAmAnya uddezamAtrathI tIrthaMkaranuM jJAna karAvavAmAM AvyuM che. ane ahIM temanuM vizeSa abhidhAnarUpa nirdeza karavAmAM Avela che. temaja ahI nigamamAM kSetra, kALa, puruSa, kAraNa, pratyaya A Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam nirgamanamucyate, ityapi tasmAdatra vaiziSTayam , ato nAsti paunaruktyazaGketi tRtIyaM dvAram // 3 // tathA-kSetraM vaktavyam / kAla:=pamANakAlo bhAvakAlazca vaktavyaH / kasmin kSetre kasmin kAle kasminbhAve ca sAmAyikamutpanna miti vaktavyamiti bhAvaH / yathA-kSetre-madhpa pApAnagayA~ mahAsenavanodhAne, kAle-vaizAkhazuklakAdazyAM prathamapauruSIkAle, bhAve ca kSAyikabhAve vartamAnasya bhagavato mahAvIrasya mukhAdanantaraM sAmAyika nirgatam / tato'tiriktaM yanirgataM sAmAyika tat prmprmiti| taduktam vasAha muddha-ikAra-sIe suhaM paDhama porisIkAle / mahaseNavaNujANe, pAvApurisu TThie ramme // 1 // ina saba vizeSatAoM se vizeSita sAmAyika kA nirgamana kahA gayA hai| isaliye bhI vahAM se isameM viziSTatA hai / isa prakAra Agama dvAra meM sAmAnya rUpa se kathana hone para bhI vahI kathana yahAM nAnA vizeSatAoM ko lekara kiyA jAne ke kAraNa usase punaruktidoSa kA prasaMga prApta nahIM hotA hai tathA kSetra aura kAla pramANakAla aura bhAva kAla-kA bhI kathana karanA cAhiye-jaise-kisa kSetra meM kisa kAla meM, kisa bhAva meM sAmAyika utpanna huA hai / isa viSaya ko spaSTa karane ke liye kahanA cAhiye ki-kSetra meM-madhya pAvApurI meM mahAsenavanodyAna meM kAla meM, vaizAkhazukla 11 ke dina prathama pauruSIkAla meM, bhAva meM-kSAyika bhAva meM vartamAna bhagavAna mahAvIra ke mukha se anantara sAmAyika nikalA hai, inake atirikta jo sAmAyika nikalA vaha parampara. sAmAyika :kahalAyA / taduktam-'bahasAhasuddha' ityAdi / isa gAthAoM sarva vizeSatAothI vizeSita sAmAyikanuM nirgamana kahevAmAM Avela che. eTalA mATe paNa tyAMthI temAM viziSTatA che. A pramANe Agama dvAramAM sAmAnya rUpathI kathana hovA chatAMe teja kathana ahIM aneka vizeSatAone laIne karavAmAM Avela che tethI temAM puniruti deSane prasaMge upasthita thata nathI. temaja kSetra ane kALa-pramANukALa ane bhAvakALanuM paNa kathana karavuM joIe, jema ke kayA kSetramAM, kayA kALamAM, kayA bhAvamAM sAmAyika utpanna thayela che. A viSayane spaSTa karavA mATe A pramANe kahevuM joIe ke kSetramAM, madhyapAvApurImAM mahAsena vaghAnamAM, kALamAM vaizAkha zukala 11 nA divase prathama paurUSIkALamAM, bhAvamAM-kSAyika bhAvamAM, vartamAna bhagavAna mahAvIrane mukhathI anaMtara sAmAyika nirgata thayela che. enA sivAya je sAmAyika nirgata thayela che paraMpara sAmAyika kahevAyuM tadukAma-pAvAda muddha' ityAdi mA AyA tapaya se pUvAta 35mA cha. tathA 2 Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 785 anuyogadvArasUtre telukkapUiyassa, khAiyabhAve ThiyAsa jiNa iNyo / muhI niyameyaM, aNaMtaraM paraMpara sesaM // 2 // chAyA-vaizAkhazuddhakAdazyAM zubhaprathamaporupIkAle / mahAsenavanodhAne pAvApurISu sthite ramye // 1 // trailokyapUjitasya kSAyikabhAve sthitasya jinarAjastha / mukhato nirgatametat anantaraM parampara zeSam // 2 // iti iti caturtha paJcamaM ca dvAram // 4 // 2 // tathA ca-puruSo vaktavyaH yasmAtpuruSAdidaM sAmAyika nirgataM sa puruSo vaktavyaH yathA-arthato bhagavato mahAvIrAdidaM nirgataM, mUtratazva gautamAdigaNadharebhyaH / iti / taduktam 'attho ya mahAvIrA, sutto goyamAibho / niggayaM puNa aghANa, pattaM cedamaNukamA // 3 // chAyA- arthatazca mahAvIrAva, sUtrato gautmaaditH| nirgataM punarasmAkaM, pAptaM cedamanukramAt // 3 // iti SaSThaM dvAram // 6 // tathA-yena kAraNena tIrthakaraH sAmAyikaM kathayati, yena ca kAraNena gaNadharAstata zRNvanti, tatkAraNaM vaktavyam / yathA-'mayA tIrthakaranAmagotraM baddhaM, tacca vedayativya'-mitikAraNamAzritya tIrthakaraH sAmAyikaM kthyti| kA tAtparya yahI pUrvoktarUpa se hai tathA jisa puruSa se sAmAyika nirgata huA hai, usa puruSa kA bhI kayana karanA cAhiye-jaise artha kI apekSA yaha sAmAyika bhagavAn mahAvIra se nikalA hai aura sUtra kI apekSA gautamAdi gaNa gharoM se nikalA hai-taduktam ' asthao ya mahAvIrA' ityAdi / isa gAthAko tAtparya yahI pUrvokta hai| tathA jisa kAraNa se tIrthakara sAmAyika kahate haiM aura jisa kAraNa se gaNadhara use sunate haiM usa kAraNa kA bhI kathana karanA cAhiye / jaise-maiMne tIrthakara nAma gotra kA bandha kiyA hai, ataH vaha mujhe vedana karane ke yogya hai' isa purUSathI A sAmAyika nirgata thayela che, te purUSanuM paNa kathana karavuM joIe jema arthanI apekSA A sAmAyika bhagavAna mahAvIrathI nigata che. ane bhUnI apekSA gautama yathA nita cha.tata 'atyo ya mahA. vIrA' tyA bhAgAthAtuM tAtparya pUrvAta 35mA che. tathA 2 ||24thaa tIrthakara sAmAyika kahe che, ane je kAraNathI gaNadhare tene sAMbhaLe che, te kAraNu kathana paNa karavuM joIe. jema-meM tIrthakara nAma. zetrane baMdha Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam taduktam titthayarI kiM kAraNaM bhAsai sAmAiyaM tu ajjhayaNaM ? | titthayaranAmagotaM, baddhaM me veiya vaMti " // 4 // chAyA - tIrthakaraH kiM kAraNaM bhAvate, sAmAyikaM tu adhyayanam ? / tIrthakara nAmagotraM baddhaM mayA vedayitavyamiti // 4 // 783 atredaM bodhyam - tIrthakarastIrthakara bhavagrahaNA tRtIye pUrvabhave'glAnyA dharmadezanAdibhistIryakaranAmagotraM badhnAti / tacca tIrthaMkaranAmagotra manuSyagatAveva khI vA puruSo vA napuMmako vA zubhalezyaH 'arhassiddhaSavacane' -tyAdibhiH punaH punarAsevitaiviMzatyAkAraNaiH viMzavisthAnaka se vanarUpaiH, anyatareva ekadviSyAdibhiratipuSTi nItaiH kAraNai badhnAti / yatra bhave tIrthakaranAmagotra badhnAti sa manuSya bhavaH kAraNa ko Azrita karake tIrthaMkara sAmAyika kA kathana karate haiM / taduktam 'tisthaya kiM kAraNaM' ityAdi- isa gAthAkA bhAva yahI pUrvokta hai / tApaya yaha hai ki, tIrthaMkara tIrthakara bhavako grahaNa karane se pahile tIsare bhava meM vinA kisI glAni bhAva ke dharmadezanA Adi kArya karate haiN| isase ve tIrthaMkara nAma gotrakarma kA bandha kara lete haiM / yaha tIrthakara nAma gotra karma kA bandha manuSya gati meM hI hotA hai, cAhe vaha strI ho, puruSa ho yA napuMsaka ho inameM se koI bhI ho, yadi vaha zubhalezyAbAlA hai, aura viMzati (20) sthAna ko usane acchI prakAra se punaH punaH Asevana kiyA hai yA ina bIsa sthAnoM meM se eka do tIna Adi sthAnoM kA sevana kara unheM usane atyanta 4 karyAM che, ethI te mane vedana karavA ceAgya che, A kAraNane Azrita karIne tIrtha 42 sAmAyiunu uthana kare che, tahutabhU-'titthayaze kiM kAraNaM' ityAhi A gAthAnA bhAva pUrvakita rUpamAM ja che. tAya A pramANe che ke, tIrthaMkara tIrthaMkara bhavane grahaNa karatAM pahelAM tRtIya bhavamAM vagara koipaNa jAtanA glAni bhAvathI dharmadezanA Adi kAryo kare che. ethI te tItha kara nAma gAtraneA' baMdha karI le che. A tIthaMkara nAma gAtra kamA badha manuSya gatimAM O kare che, bhale te pachI strI hoya ke puruSa hoya ke napuMsaka hAya, zmAmAMthI . keIpaNuM hAya, jo te zubhalezyA yukta ho, ane vizati (20) sthAna hone tethe sArI rIte vAraMvAra sevana karyAM che yA A vIza sthAMnemAMthI vagere sthAnAnu sevana * eka,be traNu Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 anuyogadvArasUtre prathamaH, dvitIyo devabhavo nArakamatro vA tRtIyamanuSyabhave tu tIrthaMkaro bhUkhA sAmAyikarUpaNAdibhiH tIrthakaranAmakarmakSayaM kRtvA siddho bhavatIti / tathAgautamAdayo gaNadharA yena kAraNena sAmAyikaM zRNvanti, tadevaM vijJeyam / tathAhibhagavanmukhAravinda nirgata sAmAyikazravaNena jJAnamutpadyate iti jJAnArthaM gaNadharANAM sAmAyika zravaNamiti / sAmAyika zravaNajanitajJAnaM sundarAsundarabhAvAnAM=zumAzubhapadArthAnAm upalabdhaye = avabodhAya bhavati / tatazca zubheSu pravRttirazubhebhyazca puSTa kara liyA hai, to vaha tIrthaMkara nAma gotra karma kA bandha karatA hai / jisa bhava meM vaha tIrthaMkara nAma gotra kA bandha karatA hai, usakA vaha pahilA bhava hotA hai / isake bAda vaha marakara dUsare bhava meM yA to devaparyAya meM jAtA hai yA nArakaparyAya meM-so yaha usakA dUsarA bhava hotA hai, vahAM se nikala kara phira yaha manuSya bhava meM AtA hai aura yaha usakA tRtIya bhava hotA hai / isa bhava meM vaha tIrthaMkara hokara sAmAyika prarUpaNA Adi dvArA tIrthaMkara nAmakarma kA kSaya karake siddha ho jAtA hai / tathA gautama Adi gaNadhara jisa kAraNa se sAmAyika kA zravaNa karate haiM-vaha kAraNa isa prakAra se hai bhagavAn ke mukhAravinda se nirgata jo sAmAyika hai, usa sAmAmika ke zravaNa karane se inheM jJAna utpanna hotA hai / isaliye jJAna prApti ke nimitta sAmAyika kA zravaNa gaNadhara karate haiM / jo jJAna sAmAyika zravaNa karane se utpanna hotA hai, vaha jJAna zubha aura bhava karIne temane teNe atIva sa'puSTa karI lIdhA che, te te tIrthaMkara nAma gotra kramanA adha kare che. je bhatramAM te tIrthaMkara nAmagAtranA adha kare che, tenA te bhava prathama bhava hAya che, tyAra pachI te maraNu pAmIne khIjA bhavamAM kAMtA devaparyAyamAM jAya che, kAM nArakaparyAyamAM, te Ama tenA A dvitIya hAya che. tyAMthI nIkaLIne pharI te manuSya bhavamAM Ave che. ane A tene tRtIya bhava hAya che A bhavamAM te tIrthaMkara thaI ne sAmAyika prarUpaNA vagere vaDe tItha kara nAmaka nA kSaya karIne siddha thaI jAya che, temaja gautama vagere gaNughara je kAraNathI sAmAyikanuM zravaNa kare che. te kAraNa A pramANe chebhagavAnanA mukhAraviMdathI nigata je sAmAyika che. te sAmAyika zramajI karavAthI temane jJAna thAya che. ethI jJAna prApti mATe ja gaNudharA sAmA yikatu zramazu kare che. je jJAna sAmAyika zramaNa karavAthI utpanna thAya che, te jJAna zubha ane azubha padArthonA avamedha mATe hAya Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 785 nivRttirbhavati / te ca mavRttinivRttIkrameNa tapaH saMyamayoH kAraNam / tapaH saMghamayoH satoH pApakarmaNo'grahaNam / tatazca karmavivekaH = karma nirjarA - jIvamadezebhyaH karmaNaH pRthagbhavanam / tena jIvasya azarIritA, azarIritayA anAbAdhatA tatazra jIvosvedano= vedanArahito bhavati / avedanatvAcca anAkula:- vilo bhavati / tatazca niruk= samastabhAva rogarahitaH / tatazca jIvo'calaH / acalatvena siddhikSetre zAzvato bhavati / zAzvatatvaM copagataH sannavyAbAdhasukhaM labhate / itthaM paramparA'vyAbAghasukhanimittaM sAmAyikazravaNam / taduktam 'goyamamAI sAmAiyaM tu ki kAraNaM nisAmeti ? | nANassa taM tu suMdaramaMgulabhAvANa uvaladdhI // 5 // -" azubha padArthoM ke avayodha ke liye hotA hai isalise isase zubha meM pravRtti aura azubha se viSvRtti hotI hai / aba jo ye zubhameM pravRtti aura azubha se nivRtti haiM, ve tapa aura saMyama meM kAraNa hotI haiM / jaba tapa aura saMyama kA sadbhAva AtmA meM ho jAtA hai taba pApa karma kA grahaNa AtmA meM nahIM hotaa| isase pUrva saMcitakarmI kI nirjarA hotI hai jIva ke pradezoM se karmoM kA pRthakkaraNa hotA -isase jIva meM azarIritA aura isase anAbAdhatA hotI hai| isase jIva vedanA rahita bana jAtA hai aura vedanA rahita hone ke kAraNa vaha AkulatA rahita bana samasta bhAvaroga se rahita bana jAtA hai| bhAva roga se rahita hone ke kAraNa phira vaha acala hokara siddhikSetra meM zAzvata virAjamAna ho jAtA hai aura avyAbAdha sukha kA bhoktA ho jAtA hai / isa prakAra paramparArUpa se avyavAdha sukha prApti ke nimitta sAmA che mATe ethI zubhamAM pravRtti ane azubhathI nivRtti thAya che. have te A zubhamAM pravRtti ane azubhathI nivRtti che, te tapa ane saMyamamAM kAraNarUpa DhAya che. jyAre tapa ane sayamanA sadbhAva AtmAmAM che, tyAre pApakama nuM grahaNu AtmAmAM hetu nathI. AnAthI pUrvasaMcita karmonI nirA thAya che, jIvanA pradezAthI karmoMmAM pRthakakaraNa hAya che, AthI jIvamAM azarIstA ane ethI anAkhAdhatA hAya che. ethI jIva vedanA rahita thaI jAya che. ane veDhanA rahita thavAthI te AkulatA rahita banIne samasta bhAvarAgathI rahita thaI jAya che. bhAvarAgathI te acaLa thaIne siddhi kSetramAM zAravata virAjamAna thaI jAya che. ane avyAbAdha sukhaleAkatA thaI jAya che. A pramANe para parA rUpathI avyAbAdhaSa sukha prApti nimitta sAmAyikanuM, zramaNa che. tahutabha a0 99 Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 anuyogaTArasUtre hoi paciti nivittI, saMjamatavapAvakamma aggahaNaM / kamma vivego ya tahA, kAraNamasarIrayA ceva // 6 // kammavivego asarIrayAi asarIrayA'NAbAhAe / hoI aNabAhanimittaM aveyaNo aNAulo niruo // 7 // niruyattAe ayalo ayalattAe ya sAsae hoii| sAsayabhAvamuvagao avadhAbAI muhaM lhii||8|| chAyA-gautamAdayastu kiM kAraNaM sAmAyika nizAmayanti / jJAnasya tatastu mundaramaGgula bhAvanAmupalabdhiH // 5 // bhavati pravRttinivRttiH saMyamatapa: pApakarmAgrahaNam / karmavivekazca tathA kAraNamazarIratA caiva // 6 // karmaviveko'zarIratAyAH ashriirtaa'naabaadhaayaaH| . bhavati anAvAdhAnimittam avedanam anAkulo nIrUka // 7 // nIrUktayA'calaH acalatayA ca zAzvato bhavati / zAzvatabhAvamupagataH avyAbAcaM mukhaM labhate // 8 // iti / kyA-yena pratyayena-vizvAsena bhagavatA sAmAyikamupadiSTaM, yena ca pratyayena gaNadharA bhagavatopadiSTaM sAmAyikaM zRNvanti, sa pratyayazca vktvyH| yathA-ahaM kevalajJAnIti pratyayena tIrthakaraH sAmAyikaM bravIti / ayaM sarvajJa iti pratyayena gaNadharAstava shRnnvnti| yika kA zravaNa haiM / taduktam-'goyamAI sAmAiyaMtu kiM kAraNaM nisA. meti ? ityAdi gAthAoM kA bhAvArtha yahI pUrvoktarUpa se hai| tathA jisa pratyaya-vizvAsa ko lekara bhagavAn sAmAyika kA upadeza karate hai aura jisa vizvAsa ko lekara gaNadhara bhagavadupadiSTa sAmAyika kA zravaNa karate haiN| aisA vaha pratyaya bhI kahanA cAhiye / jaise 'maiM kevalI hUM-kevala jJAnavAlA hUM-isa vizvAsa se tIrthaMkara sAmAyika kA kathana karate haiM, tathA ye bhagavAn sarvajJa haiM isa nizcaya se gaNadhara usa upa. 'goyamAI sAmAiyaM tu kiM kAraNa nikhAmeti ? ' pore thAsAnA bApAya pUta :rUpamAM ja thAya che. tathA je pratyaya vizvAsane laIne bhagavAna sAmAyika viSe upadeza kare che, ane je vizvAsanA AdhAre gaNadhare bhagava. hupadiSTa sAmAyikanuM zravaNa kare che, e te pratyaya paNa kahevA jaIejema "huM kevalI chu" kevala jJAnavALo chuM. A vizvAsathI tIrthaMkara sAmAcikanuM kathana kare che, temaja A bhagavAna sarvajJa che. A nizcayathI gaNadhare Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . anuyogaryAndrakA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirupaNam ... taduktam 'kevalanANajubho'haM, tijigo sAmAiyaM uvadisei / satyaviU eso jhya, paJcayo gaNI nisAmiti // 9 // chAyA:-kevalajJAnayuto'hamiti jinaH sAmAyikamupadizati / sarvavideSa iti pratyayato gaNi nizAmayanti // 9 // iti .. tathA-sAmAyikasya lakSaNaM vaktavyam / yathA-samyaktvasAmAyikasya tatvazraddhAnaM lakSaNaM, zrutasAmayikasya jIvAdiparijJAnaM lakSaNaM, cAritrasAmAyikasya sAvadhavira. tilakSaNam , dezaviratisAmAyikasya tu viratyaviratisvarUpaM mizraM lakSaNam / . 'sAmAjhyassa lakkhaga,-muttaM caunihaM. jiNavariMdehi / sadahaNa jANaNA khala, viraI mIsaM cautyaM tu // 10 // chAyA-sAmAyikasya lakSaNamuktaM caturvidhaM jinvrendrH| zraddhAnaM jJAnaM khalu virati mizraM caturthaM tu // 10 // iti / iti navamaM dvAram diSTa sAmAyika kA zravaNa karate hai| taduktam-kevalanANajuo'haMti jiNo sAmAiyaM uvadiseha' ityAdi gAthAkA bhAvArtha yahAM pUrvokta hai| tathA sAmAyika kA lakSaNa bhI kahanA cAhiye-jaise samyaktva sAmAyika kA lakSaNa tatvArtha kI zraddhA hai| zrutasAmAyika kA lakSaNa jIvAditattvoM kA parijJAna honA hai / cAritra sAmAyika kA lakSaNa sarva sAvadhayoga se virati honA hai / dezavirati sAmAyika kA lakSaNa virati aviratirUpimizrasvarUpa hai| taduktam-sAmAiyassa lakkhaNamuttaMcAdhi jiNavariMdehi' ityAdi gAthA kA bhAva yahI pUrvoktarUpa se hai| yaha navamahAra hai| tathA-isa dazamahAra meM naigama Adi nayoM kA vivecana karanA caahiye| a suhiTa sAbhAyituM apakSa 43 cha. ade-'kevalanANajubho'haMti jiNo sAmAiyaM upadisei' tyAta thAnA sAvArtha yalsta 35mA cha. tebhara sAmAyikanuM lakSaNa paNa kahevuM joIe-jema "samyakUva sAmAyikanuM lakSaNa tatvArthanI zraddhA che. zruta sAmAyikanuM lakSaNa chavAdi tenuM pariNAma thavuM che. cAritra sAmAyikanuM lakSaNa sarva sAvadha thI virati thavuM che. deza vizati maviti3 mizra 2535 cha, tim-'sAmAiyassaM lakkhaNamuttaM para biha jiNavarihi pore thAnA pUrita 35i 2 mAnava kAra che. tema ja A dazamahAramAM naigama vagere nAnuM vivecana karavuM joIe. Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *78 anuyogadvArasUtra tathA-nayo naigamAdi lakSaNo vaktavyaH / nanu nayapramANe nayA abhihitAH, vakSyamANe caturthe nayalakSaNe mUlAnuyogadvAre ca bhaNiSyante, punarihopAdAnaM kimartham ? iti cet , ucyate, pUrva nayapramANe nayAnAM svarUpamAtramabhihitama, atra tu nayAnAM samavatAraM, kasya nayasyAnumata kiM sAmAyikamiti ca darzayituM nayagrahaNam / tathA-vakSyamANe mUladvAre nayAH patipadaM sUtrArthaviSayA, aba tu sAmAyikasamudAyArthamAtraviSayA ityadoSaH ||iti dazamaM dvAram 10 // _..- tathA-teSAM nayAnAM samavatAro vktvyH| naigamAdinayAnAM yatra samavatAraH saMbhavati, tatra sa darzanIya iti bhAvaH / taduktam zaMkA--nayapramANa pahile naya kahadie gaye haiM, tathA vakSyamANa cauthe nayalakSaNa meM aura mUlAnuyogadvAra meM ye naya kahe bhI jAveMge, to phira yahAM inake upAdAna karane kA kyA prayojana hai ? __ utsara-pahile nayarUpa pramANadvAra meM nayoM kA kevala svarUpa kahA gayA hai-yahAM to nayo kA samavatAra tathA kauna naya kisa sAmAyika ko mAnatA hai, yaha saba kahA jAtA hai, isaliye isa viSaya ko kahane ke lithe isa bAra kA kathana Avazyaka kahA gayA hai / tathA vakSyamANa jo mUlabAra haiM, usameM jo naya haiM ve haraeka pada meM sUtrArtha ko viSaya karane. vAle kahe gaye hai| aura yahAM to sAmAyika samudAya ke mAtra artha ko viSaya karanevAle kahe gaye haiN| isaliye yahAM punarukti doSa kI prasakti hone kI saMbhAvanA hI nahIM hotI hai| tathA unanayoM ke samavatAra kahanA cAhiye / arthAt naigama Adi nayoM kA jahAM samavatAra zaMkA --nayapramANamAM pahelAM na kahevAmAM AvyAM che, tema ja kevaphathamANu caturtha nayalakSaNamAM ane mUlAnuyAgadvAramAM A na paNa kahevAmAM Avaze pachI ahIM temanuM upAdana karavAnuM prajana zuM che? uttara-prathama naya rUpa pramANadvAramAM nAnuM kevaLa svarUpa kahevAmAM AvyuM che. ahIM te nayane samavatAra tema ja ko naya kayA sAmAyikane mAne che, A badhuM kahevAmAM Ave che. eTalA mATe A viSayane kahevA mATe A kAranuM kathana Avazyaka mAnavAmAM AvyuM che. tema ja vayamANe je mUlahArI che, temAM je naya che, te dareke dareka padamAM sUtrArthane viSaya banAvanAra kahevAmAM Avela che. ane ahIM te sAmAyika samudAyanA mAtra artha ne viSaya banAvanArA kahevAmAM AvyA che, ethI ahIM punarukti rASanI prasakti thavAnI saMbhAvanA nathI. tema ja te nAnA samavatAra paNa kahevA Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAra nirUpaNam 749 'mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyaraMti ihN| . apuhutte samoyAro, nasthi puhutte soyAro // 11 // " chAyA-mUDhanayikaM zrutaM kAlikaM tu na nayAH samavataranti iha / . apRthaktve samavatAro nAsti pRthaktve samavavAraH ||11||iti / ayaM bhAva:-kAlika zrutaM tu mUDhanathikam-mUDhAH avibhAgasthA nayA yasmistanmUDhanayam , tadeva mUDhanayikam-avibhaktanayayuktam / ata iha kAlikazrute nayA na smvtrnti| tathA-apRthaktve-caraNakaraNa-dharmakathAgaNita-dravyAnuyogalakSaNAnAM caturNAmanuyogAnAmapRthagbhAve nayAMnA pratisUtraM samavatAro bhavati / pRthakvecaraNakaraNa-dhamakathA-gaNita-dravyAnuyogAnAM pRthagbhAve samavatAro na bhvtiiti| atredaM bodhyam-pUrva caraNakaraNAdi caturNAmanuyogAnAmapRthagbhAve pratimUtra caturNAantarbhAva saMbhavita ho, vahAM vaha dikhalAnA cAhiye / taduktam 'mUDhana. iyaM ityAdi-isa gAthA kA bhAva yaha hai ki-'kAlikazruta' mUDhanayika haiavibhaktanayoM se yukta hai, isaliye isa kAlika zruta meM nayoM kA samavatAra nahIM hotA hai / tathA caraNa, karaNa, dharmazAgaNita aura dravyAnu. yogarUpa jo cAra anuyoga haiM-unakI apRthagavasthA meM nayoM kA samavatAra pratyeka sUtra meM hotA hai / tathA inakI pRthaka avasthA meM nayoM kA samava. tAra nahIM hai / yahAM aisA samajhanA cAhiye, pahile caraNa karaNa Adi cAroM anuyoga meM pRthaknA nahIM thI-arthAt apRthaktA thI / so isa apU. bhagavasthA meM-abhinnatA meM haraeka sUtra meM cAroM anuyogoM kA avatAra ho jAtA thA, so isa avatAra meM nayoM kA avatAra honA nizcita thaa| joIe. eTale ke nigama vagere nayene jyAM samavatAra-antarbhAva saMbhavita DAya, tyai awtA naye. tatam 'mUDhanaiyaM' yA mA thaa| bhAva A pramANe che ke "kAlika zruta mUhanayika che, avibhakta nothI yukta che, ethI A kAlika zratamAM none samAvatAra heta nathI. tathA caraNa, karaNa, dharmakathA gaNita ane dravyAnuga rUpa je cAra anugo che, temanI apRthagavasthAmAM nAne samAvatAra dareke dareka sUtramAM hoya che. tema ja emanI pRthak avasthAmAM nAne samAvatAra thatuM nathI. ahI "Ama samajavuM joIe-pahelA caraNa karaNa vagere cAre cAra anugamAM pRthakatA na hatI. eTale ke apRthaktA hatI. to A apRthagAvasthAmAM abhinnatAmAM dareke dareka sUtramAM cAra cAra anugAne samAvatAra thaI jate hatA A avatAramAM nayane avahAra nizcita hatuM, paraMtu kALa prabhAvathI Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 meyogadvArasUtre mapyavatAre nayAvatAro nizcita AsIt / kALaprabhAvAt ziSyANAM buddhimAndhamavekSya nayAnAM vicArabAhulyamasugamatvaM ca vilokya cirantanairAcAryaizcatvAro'nuyogAH pRthakpRthagvyavasthApitAH / tatra caraNakaraNAnuyoge aacaar|nggsuutrN praznavyAkaraNaM ceti dve aGgasUtre, dazatraikA likaM - mULasUtram, bRhatkalpAdIni catvAriccheda sUtrANi, AvazyakasUtra cetyaSTau sUtrANi / dharmakathA'nuyogejJAtAdharmakathAGgam, upAsakadazAGgam, antakRddazAGgam, anuttaropapAtikadazAGgam, vipAkasUtra caitAni paJcAGgasUtrANi, aupapAtikasUtraM, rAjapranIya sUtra, nirayAvalikAdIni paJcati militvA saptopAGga sUtrANi, uttarAdhyayanaM mUlasUtra ceti trayodasatrANi / parantu kAla ke prabhAva se ziSyoM kI buddhi meM mandatA AtI gaI, so isa mandatA ko dekhakara tathA nayasaMbandhI vicAra bAhulya ko aura usameM asugamatA ko jAnakara prAcIna AcAryoM ne pRthak pRthak rUpase cAra anuyoga vyavasthApita kara diye hai| inameM jo caraNakaraNAnuyoga hai, usameM AcArAta sUtra, praznavyAkaraNa ye do aMgasUtra, dazavaikAlika mUlasUtra bRhatkalpa AdicAra cheda sUtra aura Avazyaka sUtra ye ATha sUtra haiM / dharmakanAnuyoga meM - jJAtAdharma' kathAGga, upAsakadazAGga, antakRddazAGga, anutaropapattikadazAGga, aura vipAkasUtra ye pAMca aGgamUtra, tathA aupapAtika sUtra, rAjapraznIyasUtra aura nirayAvalikA Adi 5 upAGgasUtra ye 7 sAta upAGga sUtra, evaM uttarAdhyayanarUpa mUla sUtra isa prakAra ye 13 sUtra haiN| gaNitAnuyoga meM jaMbUdvIpa prajJapti, caMndraprajJapti sUryaprajJapti ye tIna ziSyAnI buddhimAM maMdatA AvatI gaI, A buddhi maMdatA joIne tathA naya sabaMdhI vicAra bAhulyane ane temAM anugamatAne jANIne prAcIna AcAryae pRthak pRthak rUpamAM cAra anuceAge vyavasthApita karI dIdhA. AmAM je caraNu 'karaNAnuyeAga che, temAM AcArAMgasUtra, praznavyAkaraNu e khanne agasUtrA, dazavaikAlika mUla sUtra bRhatkalpa vagere cAra cheda sUtra ane Avazyaka sUtra yA yA sUtro che. dharma thAnuyogabhAM jJAtAdharma athAMga, upAsaudhyAMga, mtkurdazAMga, anuttarApapattika dazAMga, ane vipAkasUtra A pAMca aMgasUtra tathA aupapAttikasutra, rAjapranIya sUtra ane nirayAvaliyA ArUipa upAMgasUtro, A 7 upAMga sUtro, tathA uttarAdhyayana rUpa mULa sUtra A pramANe A badhAM 13 sUtro che. gaditAnuyogamAM mUdrIya ajJasi, yandra ajJapti, sUrya ajJapti, Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogacandrikA TIkA satra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 791 gaNitAnuyoge jambUdvIpapajJaptiH 1 candrapajJapti:2, sUryaprajJaptitheti triinnyupaastraanni| draSyAnuyoge tu sUtrakRtAGga, sthAnAGga, samavAyA, bhagavatI ceti catvAryasUtrANi, jIvAjIvAbhigamaH prajJApanA ceti dve upAgasatre, nandI anuyogadvAraM ceti de mUlasUtre iti aSTau sUtrANi / itthaM caturNAmanuyogAnAM pRthakpRthagavyavasthApanAva nayAnAM samavatAraH samprati vyavacchinna iti karaNacaraNAnuyogavartini sAmAyike nayAvatAraH sampati na bhavatIti / ityekAdarza dvAram // 11 // : tatra-kasya nayasya kiM sAmayika' mokSamArgatvenAnumatamityapi vaktavyam / yathA-naigamasaMgrahavyavahArAstrayo'pi nayAstapaH saMyamarUpaM cAritrasAmAyika, nimra upAgAsatra haiN| dravyAnuyoga meM sUtrakRtAsthAnAGga, samavAyAGga, aura bhagaH catI ye cAra aMgasUtra, tathA jIvAbhigama, aura prajJApanA ye do upAGga, sUtra, evaM nandI, anuyogabAra ye do mUlasUtra isa prakAra ATha sUtra haiN| isa prakAra se cAra anuyogoM kI pRthakU 2 rUpa se vyavasthA haI hai| isase nayoM kA samavatAra isa samaya vyavacchinna ho gayA hai| isaliye karaNa caraNAnuyogavartI sAmAyika meM nayoM kA avatAra isa samaya nahIM hotA hai tathA 'kauna naya sAmAyika ko mokSamArgarUpa se mAnatA hai ? yaha bhI khnaacaahiye|jaise-naigm, saMgraha, vyavahAra ye tInoM bhI naya tapa saMyamarUpa cAritra sAmAyika ko, nirgrantha pravacanarUpa zrutasAmAyika ko, aura zraddhAnarUpa samyaktva sAmAyikako ina tInoM sAmAyikoM ko mokSa. A traNa upAMgasUtro dravyAnuyegamAM sUtra kRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga ane , bhagavatI e cAra aMgasUtra tathA jIvAbhigama ane prajJApanA A mane upAMga sUtra tathA nadI, anugadvAra e ane mUlasUtra A pramANe ATha sUtro che. A pramANe cAra anugAnI pRthaka pRthaka rUpamAM vyavasthA thayela che. ethI nAne samAvatAra A samaye vyachinna thaIgayela che. eTalA mATe karaNa caraNAnuyogavatI sAmAyika no avatAra A vakhate thatuM nathI. tathA kayo naya sAmAyikane mokSamAgarUpamAM mAne che? A vize paNa kahevuM joIe. jema paigama, saMgraha, vyavahAra A traNe na tapa saMyama rU5 cAritra sAmAyikane, nigraMtha pravacanarUpa, zrata sAmAyikane ane zraddhAna rUpa samyakatva sAmAyikone A traNe sAmAyikane mokSamArga rUpamAM mAne che. vyAja sUvanaya ane zag, samarUiDha ane evabhUta e cAre cAra no saMyamarUpa Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 792 anuyogadvArasUtre nthapavacanarUpaM zrutasAmAyika, zraddhAnarUpaM samyaktvasAmAyikaM ceti sAmAyikatrayaM mokSamArgatvena manyate / RjusUtranayastrayaH zabdanayAzca saMyamarUpaM cAritrasAmAyikameva mokSamArgatvena manyate iti / taduktam saba saMjamo aNumo, neggaya pakSaNaM ca vvhaaro| sadujjusuvANaM puNa, nivANaM saMjamo cetra' // 12 // chAyA-tapA saMyamo'numakhau nairgranthaM pravacanaM ca vyvhaar|| zabdarjumUtrANAM punarnirvANaM saMyama eva // 12 // iti / ayaM bhAvA-vyavahAranayaH-tapAsaMyamaH-tapaHpradhAnaH saMyama:-cAritramAmAyika mamAnumataH, nainya pravacanaM zrutasAmAyikaM ca zabdAt samyaktvasAmAyika ca maSAnumataM mokSamArgasveneti brUte / vyavahAragrahaNena tatpUrvavartinI naigamasaMgrahayorapyaya mevaabhimaayH| zabdarjusUtrANAM trayANAM zabdanapAnAm RjusUtrasya ceti caturgA nayAnAM mate punaH nirvANaM-mokSamArgaH saMyama eva-cAritrasAmAyikameva, netare dve sarvasaMvaracAritrAnantarameva mokSaprApteriti / mArgarUpa se mAnate haiM / RjusUtranaya aura zabda, samabhirur3ha evaM-evaM bhUna ye nAroM naya saMyamarUpa cAritra sAmAyika ko hI mokSamArgarUpa se mAnate haiM / taduktam-'lava saMjamo aNupao' ityAdi jo yaha gAthA haiusakA bhAvArtha pUrvokta rUpa se hI hai| isakA tAtparya yaha hai ki vyava. hAra naya tapaH pradhAna saMgama-arthAt cAritra sAmAyika mokSamArgarUpa se mujhe mAnya hai, nairgrantha pravacanarUpa zrunasAmAyika mokSamArgarUpa se mujhe mAnya hai| tathA ca zabdopAsa samyaktva sAmAyika rUpase mujhe mAnya hai aisA kahatA hai yahAM vyavahAranaya ke grahaNa se isake pUrvavartI jo naigama aura saMgrahanaya haiM, unakA bhI yahI abhiprAya hai / tIna zabdanayoM evaM RjumUtra naya ina cAra nazoM ke mana meM cAritralAmAyika hI mokSa yAritra sAmAyina mokSa bhAga 35mAM bhAna cha. tama-"tava saMjamI ANumao".tyAhi / gAthA cha, tana sApAtha pUti 35mAM che. AnuM tAtparya A pramANe che ke vyavahAranaya tapaH pradhAna saMyama eTale ke cAritra sAmAyika mokSamAga rUpamAM mane mAnya che, grantha pravacana rU5 zrata sAmAyika mokSamArga rUpamAM mane mAnya che, tathA zabdopAtta samyakatva sAmA yika mokSamArga rUpamAM mane mAnya che, Ama kahe che. ahIM vyavahAranayanA grahaNathI enA pUrvavata je nigama ane saMgrahAya che, tene paNa e ja abhiprAya che. traNa zabda naye temaja rAjasatranaya A cAra nAnA matamAM cAritra sAmAyika ja mokSamArga che, bIjA be nahi. kema ke sarva Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam uktagAthArthameva gAthAtrayeNAha 'kassa nayarasANumaya, kiM sAmAiyamiha mokkhmggotti| bhannai negamasaMgaha vavahArANaM tuM savvANi // 13 // tavasaMjamotti caritaM, nirgathaM pacayati suynaannN| taggahaNe sammattaM, ca gahaNAo ya boddhanvaM // 14 // ujusuyAimayaM puNa, nicaannphocrittmevege| nahinANadasaNAI, bhAve vina tesiM jaM mokkho // 15 // chAyA-kasya nayasyAnumataM ki sAmAyikamiha mokSamArga itiH|| bhaNyate naigamasaMgrahavyavahArANAM tu sarvANi // 13 // tapassaMyama iti. cAritraM, nagranthaM pravacana mitizrutajJAnam / / tadgrahaNe samyaktvaM ca grahaNAcca bodhyam // 14 // RjusUtrAdimataM. punanirvANapathazcAritramevaikam / nahi jJAnadarzane, bhAve'pi tayoryana mokSaH // 15 // iti| atredaM bodhyam naigamasaMgrahavyavahArAH triSu sAmAyikeSu pratyeka sAmAyikaM mokSamArgatvenAnu manyante, RjumUtrAdayastu catvAro nayAzcAritra mevaikamiti nayAnAM mataM prtipaaditm| mArga hai itara do nhiiN| kyoMki sarva saMvararUpa cAritra ke bAda-ana. ntara hI mokSa kI prApti hotI hai| isI ukta artha ko hI ina tIna gAthAoM dvArA vyakta kiyA gayA hai-ve gAthAe~ 'kassa nayassANumayaM' ityAdi ye yahA~ aisA jAnanA cAhiye-naigama, saMgraha aura vyavahAra. ye naya tIna sAmAyikoM meM se pratyeka sAmAyika ko mokSa mArgarUpa se mAnate haiN| tathA jo RjutUMtra Adi cAra naya haiM ve eka cAritrarUpa sAmA yika ko mokSamArga se mAnate haiN| aisA nayoM kA mata pratipAdita kiyA hai| saMvarapa cAritra pachI ja mokSa prApti thAya che. A ukta"e je ayuthA. . yAta 2ii mA cha mAyA nAmakarama tayastA gumaya" vagaire cha. ma mA omegna za ma bhane vyavahAra A na traNa sAmAyikamAMthI daska dareka sAmAyikane, mokSamArga rUpamAM mAne che tathA je majuM sUtra Adi cAranA che, te eka cArita rUpa sAmAcikane kSatmA rUpamAM mAne che. A jAtane-2 mata pratimAkA karavAmAM AvelA che paraMtu je. spritikSA che temAM te karazo a9 100 TU Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 794 anuyogadvArasU sthitapakSetu-darzanajJAnacAritrANi zrINyapi sAmAyikAni samuditAnyeveSTArtha sAdhakAni, na tu pratyekam / yathA-vaidhabhaiSajAturapaticArakANAM samuditAnAmeva Arogya patikAraNatvaM, tathaiva samyaktvena samyaktvaM zraddhatte, jJAnena tu jAnAti, cAritreNa tu sarvasAvadyAd viramatIti samuditAnyeva mokSa pratikAraNamiti // iti dvAdazaM dvAram // 12 // sAmAyikaM kiM-ki svarUpamiti vaktavyam / ayaM bhAvaH-sAmAyikaM kiM jIva: 1, utAjIH 1 2, jIvatve'jIvatve vA kiM guNaH sAmAyikaM ? 3, kiMvA iyam ? 4 kiM vA jIvAjIvobhayaM sAmAyikam 1 5, kiM vA jIvAjIvebhyo vyatiriktaM zazaviSANavandhyAputravat zUnyAtmakaM sAmAyikam ? 6, iti SaTU prabhAH / parantu jo sthiti pakSa haiM, usa meM no 'darzana, jJAna aura caritra ye tInoM hI sAmAyika jaba eka AtmA meM samudita hote haiM tabhI iSTa artha ke sAdhaka hote haiM-alaga 2 rahakara nahIM / aisI mAnyatA hai| jaise Arogya ke prati vaidya bhaiSaja aura Aturajanake praticAraka ina tInoM kI ekatA meM kAraNatA hai| isI prakAra jaba AsmAsamyaktva se saccA praddhAna karatA hai, jJAna se acche prakAra jAnatA hai aura cAritra se sarva. sAvadhayoga se virakta hotA hai taba isa prakAra se samudita hue ina tInoM meM mekSa ke pratikAraNatA AtI hai / isa prakAra yaha 12 vAM dvAra hai|-- tathA sAmAyika kA kyA svarUpa hai| yaha bhI kahanA cAhiye / isakA bhAva yaha hai-sAmAyika kyA jIvarUpa hai ? athavA aMjIvarUpa hai ? yA guNarUpa hai? yA dravyarUpa hai ? athavA jIva ajIva ubhayarUpa hai ? yA jIva ajIva se bhinna zaza viSANa ke jaisA yA vandhyAputra ke jaisa zunyasvarUpa jJAna ane cAritra A traNe sAmAyike jyAre eka AtmAmAM samudita hoya che tyAre ja ISTa artha sAdhaka hoya che. pRthaka pRthak rahIne nahi. evI mAnyatA che. jemAM Arogya pratye vaidya, bhaiSaja ane Aturajana pratye cAraka eo traNenI ektAmAM kAraNatA che, tema ja jyAre AtmA samyakatvathI sAcuM zraddhAna kare che, jJAnathI sArI rIte jANe che. ane cAritrathIsamudita thayela A traNemAM mokSa pratye kAraNutA Ave che. A pramANe A 12 muM dvAra che. tathA sAmAyikanuM varUpa kevuM che? A viSe paNa kahevuM joIe. Ane bhAva A pramANe che ke-sAmAyika zuM jIvanarUpa che? athavA avarUpa che? ke guNarUpa che? ke dravyarUpa che? athavA jIva ajIva ubhayarUpa che? yA jIva ajIvathI bina zaza viSANanI jema ke vadhyA putranI jema zUnyasvarUpa che? A pramANe sAmAyikanA saMbaMdhamAM A 6 prazno upasthita Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 795 atrottaramAha-yasmAt jIva eva samyaktvazrutasAmAyikAbhyAM zraddhatte jAnAti ca jIva eva nA jIvAdiH, pratyAcakSANazca 'pratyAkhyAnaM kurvan cAritrI yato jIva eva bhavati nA jIvo nApyabhAvaH, zraddhAna jJAnapatyAkhyAnAnAM prekSAvasyeva saMbhavAt, ajIvAbhAvayozca prekSAyA abhAvAt tena tasmAt sa eva jIvaH sAmAyikaM nAjIvAdiriti / yaduktaM kiM jIvAjIvobhayaM sAmAyikamiti 1 tadapi no vicArasaham , jIvAjIvobhayarUpapadArthasyAsadbhAgAta , tatra jJAnadarzanacAritrAbhAvena sAmAyikatvasya sutarAmabhAvAt / nanvastu jIvaH sAmAyikam , tathApi jIvadravyaM sAmAyika hai ? isa prakAra sAmAyika ke viSaya meM ye 6 prazna kiye jA sakate haiN| inakA uttara isa prakAra se hai-jaba yaha bAta hai ki-jIva hI samyaktva evaM zruta sAmAyika dvArA zraddhAna karatA hai aura jAnatA hai ajIva Adi nahIM, tathA pratyAkhyAna karatA huA jIva hI cAritravAlA hotA hai, ajIva nahIM, aura na amAvarUpa padArtha bhI aisA hotA hai kyoMki zraddhAna, jJAna, evaM pratyAkhyAna inakA sadbhAva vicArazIla AtmA meM hI hai,ajIva aura abhAvarUpa padArtha meM nahIM, kyoMki vahAM prekSA kA abhAva hai-isaliye aisA jIva hI sAmAyika hai, ajIva Adi nhiiN| tathAaisA jo pUchA hai ki-'kyA sAmAyika jIva aMjIva ubhayarUpa hai ? "so aisA pUchanA bhI ucita pratIta nahIM hotA hai| kAraNa ki-'jIva ajIva ubhayarUpa koI padArtha hI nahIM hai| ata: usameM apane Apa hI jJAna, darzana aura cAritra ke abhAva se sAmAyika kA abhAva AtA hai| thAya che. AnA uttare A pramANe che. jyAre A vAta che ke jIva ja samyakatva temaja zrata sAmAyika vaDe zraddhAna kare che ane jANe che achava vagere nahi, temaja pratyAkhyAna karate jIva ja cAritra saMpanna hoya che, ajIva nahi, ane abhAvarUpa padArtha paNa A jAtane hete nathI. kema ke zraddhAna, jJAna, tema ja pratyAkhyAna emane sadbhAva vicArazIla AtmAmAM ja hoya che, ajIva ane abhAva rU5 padArthamAM nahi, kema ke tyAM prezAne abhAva che, ethI e jIva ja sAmAyika che, ajIva vagere nahi. tema ja Ama je prazna karavAmAM Ave che ke, zuM sAmAyika jIva ava ubhayarUpa che? te A jAtane prazna paNa ucita nathI, kema ke "jIva ajIva ubhayarUpa koI padArtha ja nathI. ethI temAM potAnI meLe ja jJAna, dana ane cAritranA abhAvathI sAmAyikano abhAva, Ave che.. Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aske anuyogadvArasUtra kiMvA jIvaguNaH sAmAyikam ? iti saMzayastu tiSThatyeveti cet, Aha-dravyArthika nayasya matena jIvadravyaM sAmAyikam / paryAyAthikanayasya matena jIvaguNaH, parantu ubhayamilitasyaiva sAmAyikatvam / tatsAmAyikaM sarvaviravidezaviratibhedena dvividham / tatra-sarvavirati sAmAyika-sAvadhayogaviratastriguptaH SaTsa saMyata upayuktaH paMSThAdiguNasthAnasthito jIvaH / paJcamaguNasthAnasthiAstu jIvo dezavirati somaayikmiti| taduktam zaMkA--jIva sAmAyika ho-isameM hameM kucha nahIM kahanA-parantu phira bhI yaha saMdeha to banA hI rahatA hai-'jIva dravya sAmAyika hai yA jIvaguNa sAmAyika hai| uttara--dravyArthikanaya ke mata se jIva dravya sAmAyika hai| aura saryAyAdhikanaya ke mata se jIva guNa sAmAyika hai| yaha sAmAyika sarva virati aura dezavirati ke bheda se do prakAra kA hotA hai| inameM jo sarvavirati sAmAyika hai, vaha SaSThAdiguNasthAnavI jIva rUpa hotA yaha jIva sAvadyayoga se sarvathA virata hotA hai / mana, vacana aura kAtra ina tIna guptiyoM se surakSita hotA hai| chaha kAya ke jIvoM kI rakSA svarUpa hotA hai / upayogazUnyarUpa nahIM hotA-pratyuta upayoga yukta hotA hai| arthAta sarvavirati kI samAcArI meM dattAvadhAnarUpa-hotA hai| lAyAH paMcamaguNasthAnavartI jo jIva hai, vaha dezavirati sAmAyika hai| arthAt dezavirati sAmAyika paMcamaguNasthAnavI jIva hotA hai| tadu { zakA-jIva sAmAyika hoya, temAM amAre kaMI kahevuM nathI, chatAMe. A jAtanI zaMkA te banI rahe che ke "jIva dravya sAmAyika che ke jIva guNa sAmAyika che? ke uttaravyArthika nayanA mata mujaba jIva dravya sAmAyika che, ane paryAyArthika nayanA mata mujaba chavaguNa sAmAyika che. paraMtu ubhayanI saMmilita avasthAmAM ja sAmAyikatA che. A sAmAyika sarva virati ane "zi virAtinA bhedathI be prakAranuM hoya che. AmAM je sarva virati sAmAyika che, te chAdi guNa sthAna vartI jIva rUpa hoya che. A jIva sAvadyogathI siMdha thA virata hoya che, mana, vacana ane kAya A traNa guptiothI surakSitI rahI che, 6 kAyanA jIvanI rakSA svarUpa hoya che. upaga zUnya rUpa nahi paraMtu upayoga yukta hoya che. eTale ke sarvaviratinI samAcAramAM dvadha na heAya che. tema ja paMcama guNa sthAnavatara je jIva che, te deza virati sAmAki che. eTale ke deza virati sAmAyika paMcama, guNa sthAnavatI Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 'ki sAmAiyaM jIvo, ajIvo davya mahaguNo hojjA / kiM jIvAjIvamayaM hojna tadatthaMtaraM veti // 16 // saddahaijANai jo pacakkhAyaM jamo tao jiivo| nAjIvo nAbhAvo sociya sAmAiyaM teNa // 17 // tattha vi ki sAmAzyaM havejja davaM guNotti ciMteyaM / davaSTiyassa davyaM guNo ya taM pajjavanayassa // 18 // iharA jIvANannaM dabanayasseyarassa bhinnati / ubhayanayobhayagAhe, ghaDegna nekekagAhammi // 19 // taM sAmAiyaM duvihaM, savvavirai desavirai bheeNaM / samvavirai sAmaiyaM, jaM puNa taM evamahijANa // 20 // sAvajja jogaviro, tigutto chasu saMjao / uvautto jayamANo AyA sAmAiyaM hoi // 21 // desaviraisAmaiyaM, paMcamaguNaThANa saMThiI jiivo| kahiyo sammannahi bhagavaMtehi jiNavarehi // 22 // chAyA-ki sAmAyika jIvaH ajIvo dravyamatha guNo bhavet / kiM jIvAjIvamayaM bhavettadarthAntaraM veti / // 16 // zraddhatta jAnAti yataH pratyAcakSANAM yatastato jIvaH / nAjIvo nAbhAvaH sa eva sAmAyikaM tena // 17 // tatrApi ki sAmAyika bhaveda dravyaguNa iti cinteyam / dravyArthikasya dravyaM guNazca tat paryAyanayasya // 18 // itarathA jIvAdananyad dravyanayasyetarasya bhinamiti / ubhayanayobhayagrahe ghaTeta naikaikagrahe // 19 // tata sAmAyikaM dvividhaM sarvaviratidezaviratibhedena / sarvavirati sAmAyikaM yatpunastadevamabhijAnIhi // 20 // 'sAvadhayogavirata: triguptaH SaTsu sNytH| upayukto yatamAna AtmA sAmAyikaM bhavati // 21 // dezavirati sAmAyika pazcaguNasthAnasaMsthito jIvaH / kathitaH sarva bhagavadbhininavareH // 22 // iti trayodazaM dvAram // 13 // tam-'ki sAmAiyaM jIvo' ityAdi ina mAta gAthAoM kA bhAvArtha yahIM pUrvokta prakAra se haiM / isa prakAra yaha 'ki' nAmakA 13 vo hAra lAya. tahatama-"ki' sAmAiyaM jIvo" tyA mAsAta yAmAnA bhAvArtha. pUvekta rUpamAM ja che. A pramANe A "ji" nAmaka 13 mu jAra Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 ___ anuyogadvArasUtre tayA-sAmAyikaM katividham ? ityapi vaktavyam / yathA-samyaktvasAmAyikaM zrusAmAyikaM cAritrasAmAyikaM ceti trividham / tatra-samyaktvasAmAyikam - aupazamikakSAyikakSAyopazabhikabhedAt trividham / zrutasAmAyikamapi sUtrArthatadubhayabhedena trividham / cAritrasAmAyikaM ca agArasAmAyikAnagArasAmAyikabhedena dvividham / tatra agArasAmAyikam-dezavirati sAmAyikam / anagArasAmAyikam sarvaviratisAmAyikamiti / taduktam sAmAiyaM pi tivihaM, sammattasuyaM tahA carittaM ca / duvihaM ceva caritaM, agAramaNagAriyaM ceva / 23 // tivihaM suyasAmAiya, sutce atthe ya tadubhae ceva / upasamiya khaiya kha bhova-samiyaM tivihaM ca sammattaM // 24 // hai| tathA-'sAmAyika kitane prakAra kA hotA hai ?' yaha bhI kahanA cAhiye-jaise isa dvAra meM yaha prakaTa kiyA jAtA hai ki-sAmAyika, samyaktva sAmAyika zrutasAmAyika, aura cAritra sAmAyika isa prakAra se tIna prakAra kA hotA hai| isameM aupazamika, kSAyika aura kSAyo. pazamika ke bheda se samyaktva sAmAyika tIna prakAra hai| zrunasAmAyika bhI khUtra, artha aura sUtrArtha ke bheda se tIna prakAra kA hotA hai| tathA jo cAritrasAmAyika hai, vaha agorasAmAyika aura anagAra sAmAyika ke bheda se do prakAra kA hotA hai| ina meM jo agAra sAmA. pika hai, vaha dezavirati sAmAyika hai aura jo anagArasAmAyika hai yaha sarvavirati sAmAyika hai| taduktaM 'sAmAiyaMpi tivihaM' ityAdi jo che. tathA "sAmAyika keTalA prakAranuM hoya che? A viSe spaSTatA Avazyaka che. jema ke A kAramAM A spaSTa karavAmAM Ave che ke sAmAyika, samyaphatava, sAmAyika, zrata sAmAyika, ane cAritra sAmAyika A pramANe traNe prakAranA hoya che. AmAM aupazamika, kSAyika ane kSApazamikanA bhedathI samyakatva sAmAyika traNa prakAranuM che. zrata sAmAyika paNa satra artha ane sutrArthanA bhedathI traNa prakAranuM hoya che, tema ja je cAritra sAmAyika che te agAra sAmAyika ane anagAra sAmAyikanA bhedathI be prakAranuM hoya che, AmAM je anagAra sAmAyika che, te dezavirati Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam chAyA-sAmAyikamapi trividhaM samyaktvazrutaM tathA caritraM ca / dvividhaM caiva caritram agArAnagArikaM caiva // 23 // trividhaM zrutasAmAyika, sUtram arthazva tadubhayaM caitra / aupazamika kSAyika kSAyopazamikaM trividhaM ca samyaktvam // 24 // 'kaiviha' iti caturdazaM dvAram // 14 // . tathA-kasya jIvasya sAmAyikaM bhavati-ityapi vaktavyam / yathA-yasya jIvasya AtmA saMyame niyame tapasi ca sAmAyika saMnihito bhavati, tasya jIvasya sAmAyikaM bhavati / tathA-ya: seSu sthAvareSu ca.sarvabhUteSu basasthAvarAtmakeSu sakalaprANiSu samA-tulyo bhavati, tasya jIvasya sAmAyika bhavatIti / taduktam / 'jassa sAmANio appA, saMjame niyame tave / tassa sAmAiyaM hoi, iikevalibhAsiyaM // 1 // jo samo savabhUema, tasemu thAvaresu ya / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 2 // ye cAra gAthAe~ isa viSaya meM likhI gaI haiM, unakA bhAvArtha pUrvoktarUpa se hI hai| isa prakAra katividha nAmakA yaha caudahavAM dvAra hai| tathA'kisa jIva ke sAmAyika hotA hai, yaha dvAra bhI kahanA cAhiye-jaise jIva kI AtmA saMyama meM, tapa meM aura niyama meM saMnihita hotI hai, usa jIva ko sAmAyika hotA hai, tathA jo jIva trasa jIvoM ke Upara aura sthAvara jIvoM ke Upara samatA kA bhAva rakhatA hai usa jIva ko yaha sAmAyika hotA hai| tadukta-'jassa sAmANio appA' ityAdi sAmAyika che, ane je anagAra sAmAyika che, te sarvavirati sAmAyika cha, taduta-'sAmAiyaM vi : tivihaM' tyAla. 2 mA yAra aayaa| A saMbaMdhamAM lakhavAmAM AvelI che, tene bhAvArtha pUrvokta rUpamAM ja che. A pramANe A katividha nAmaka 14 muM dvAra che. temaja kayA jIvane sAmAyika hoya che, A kAra viSe paNa kahevuM joIe, jema ke je jIvane AtmA saMyamamAM, tapamAM, ane niyamamAM saMnihita hoya che, te jIvane sAmAyika hoya che. tathA je jIva trasa para ane sthAvara jIve para samatAnamA cha / mA sAmAthi DAya cha, tata 'jassa sAmANio appA' tyAdi mA meM AyA AE mApekSA cha, tanA Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra chAyA-yasya sAmAnika AtmA, saMyame niyame tapasi / tasya sAmAyikaM bhavati, iti kebalibhASitam // 1 // yaH samaH sarvabhUteSu, traseSu sthAvareSu ca / - sasya sAmAyika bhavati, iti kelibhASitam // 2 // iti / atredaM bodhyam idaM sAmAyika kevalikaM paripUrNa prazastaM pavitraM gRhasthadharmAt pradhAna ceti jJAtvA budho-vidvAn muniA sAvadhayogaparirakSaNArtha sAvadhayogebhyo vismaNArtham ihaloke paraloke ca Asmahitam AtmopakArakaM tatsAmAyikaM kuryAditi / - sampUrNasaMyamAGgIkArasAmAbhAvena gRhastho'pi vighaTikAkAlamAnopetaM sarvavarja sarvazabdavarja dvividhaM trividhena sAmAyikaM kuryAdeva / jo ye do gAthAe~ yahAM dI gaI hai, unakA bhAva pUrvoktarUpa se hI hai| yahAM isa prakAra se jAnanA cAhiye-ki yaha sAmAyika paripUrNa aura gRhasthadharma kI apekSA pradhAna hotA hai, aisA jAnakara vidvAna muni sarva sAvadhayoma se apane ko dUra karane ke liye-arthAt bacAne ke liye sAmAyika aMgIkAra kreN| kyoMki yaha donoM loka meM AtmA kA parama upakAraka hotA hai| gRhasthAvasthA meM saMpUrNa saMyama pAla nahIM sakatA kyoMki sampUrNa saMyama ke pAlana karane kI usa avasthA meM zakti nahIM hotI hai| isaliye vaha sarva sArvadyayoga kA tyAgakara sAmAyika nahIM kara sakatA hai| gRhastha ke sAmAyika kA kAla do ghaDI kA hai| isa sAmAyika meM sarva sAvadyayoga kA vaha tyAga nahIM kara sakatA, isakA tAtparya yaha hai ki-'sarva prakAra se jisa prakAra se yahAM para nahIM hotaa| bhAva pUrvokta rUpamAM ja che. ahIM evI rIte jAvuM joIe ke A sAmAyika paripUrNa ane gRhastha dharmanI apekSA pradhAna hoya che. Ama jANIne vidvAna muni sarva sAvaghayogathI pitAnI jAtane dUra karavA mATe eTale ke bacAvavA mATe sAmAyika aMgIkAra kare. kema ke A baMne lokomAM AtmAne paramapakAraka hoya che. gRhasthAvasthAmAM saMpUrNa saMyamanuM pAlana karI zakAtuM nathI kema ke saMpUrNa saMyama pAlananI te avasthAmAM zaktihitI nathI. ethI te sarva sAvadyogane tyajIne sAmAjika karI zake nathI gRhasthana samayikanA kALa e badho jeTaluM che. A sAmAyikamAM sarva sevA gAme te tyAga karI zako tethI, AnuM tAtparya A pramANe che ke "sarva prakArathI Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248.. anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNAma.--- manu gRhastho'pi sarvazabdasahitaM sAmAyika karotu, kA hAniH iti cet / Aha-svazaktisampAdyAmeva kriyAM kartuM janaH pravRtto bhavati netarAm / gRhasthastu pUrvapravRtte sAvadhayoge'bhiSvaGgaM moktuM na zaknoti, avastrividhaM trividhena na pratyAkhyAti / evaM yadi sa pratyAcakSIta, tadA vratabhaGgaH prasajjeta / kyoMki gRhastha ke aNuvrata ho sakatA hai| mahAvrata nhiiN| mana, vacana aura kAya kI kRta, kArita anumodanA ina tIna 2 koTiyoM se sAvadhaH yoga kA tyAga muni avasthA meM hotA hai-taya ki-gRhasthAvasthA meM mana saMbandhI kRtakArita aura anumodanArUpa vikoTI se sAvadhayoza kA tyAga nahIM hotA hai| bacana aura kAya hI kI triMkoTiyoM se sAvadhayoga kA usake tyAga hotA hai| isaliye vaha sAvadhayoga kA parityAga usakA sarva zabda se varjita hai / sarva zabda kA artha yahAM para... sarva prakAra se' aisA hai / mana vacana aura kAyakI kRta kArita anumodanA rUpa nau koTi se yadi yaha sAvadhayoga kA usake tyAga hotA, taba hI vaha tyAga sarva sAvadyatyAga kahalAtA-parantu pUrvoktarUpa se yaha aisI nahIM hai| isI bAta ko TIkA meM 'sarvazabdavarja vividhaM trividhenasAmAyikaM kuryAt 'isa paMktidvArA spaSTa kiyA hai / vacana aura kAye se janya sAvadhayoga kA yahAM parityAga trividha-kRma, kArita aura anu. modanA se hai-iMsaliye yaha sAvadhayoga parityAga sarvazabda se varjita hai| jema muni avasthAmAM sAvayogane tyAga thaI jAya che, te pramANe ahI karI zakAtuM nathI. kema ke gRhastha aNuvrata karI zake che, mahAvrata nahi. mane, vacana ane kAyathI kRta, kAMti ane anumodana A traNa kaTiothI sAvalagine tyAga suni avasthAmAM hoya che, jyAre gRhasthAsthAmAM manasaMbapI kata kArita ane anumodanA rUpa trikaTIthI sAvadhAga :- hA tene sarva zabdathI varjita che. sarva zabdano artha ahIM "sarva prakAraMthI A pramANe che. mana, vacana ane kAyanI kRta, kArita, anumodanA rUpa nava keTiNI je A sAvagane tene tyAga heta te ja te tyAga sarva sAdhathayAMga kahevAmAM AvyuM hatuM, paraMtu pUrvokta rUpathI A pramANe nathI e je vAta wi 'sarvazabdavarje dvividhaM trividhena sAmAyika kuryAt bhApati para 5i karavAmAM AveluM che. vacana ane kAryathI janya sAvaghagane hI a0 101 Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre .. nanu gRhasthasya trividhaM trividhena pratyAkhyAnamapi Agame dRzyate, yathA bhagavatI sUtra-(za. 8 u. 5) ___ 'samaNotrAsagassa NaM maMte ! punvameva thUle pANAivAe apaJcakkhAe bhavai / se gaM bhaMte ! pacchA paJcAikkhamANe kiM karei ? goyamA ! tIyaM paDikkamai, paDuppanna isa prakAra do ghaDI kAla taka gRhasthoM ko vividha sAvadhayoga kA trividha se tyAga kara sAmAyika karanA cAhiye / / zaMkA-gRhastha bhI sarva sAyadyayoga kA parityAga kara sAmAyika kareM to, isameM kyA hAni hai ? ___uttara-manuSya svazakti dvArA hone yogya hI kriyA ko karane ke liye pravRtta hotA hai / jo apanI zakti ke bAhara kA kAma hai, usameM vaha pravRtta nahIM hotaa| isaliye gRhastha ke sarva sAyadyayoga kA parityAga honA, usakI zakti ke bAhara kI bAta hai / kyoMki vaha pUrva pravRtta sAvadyayoga meM abhiSvaGga ko mAnasika vicAra dhArA ko chor3ane ke liye samartha nahIM hai / arthAt mana se vaha trikoTipUrvaka sAvadhayoga kA parityAga nahIM kara sakatA hai| isaliye vaha trividha sAvadyayoga ko trividha se pratyAkhyAta nahIM krtaa| . zaMkA-gRhastha ke trividha sAvadhayoga kA trividha se pratyAkhyAna bhI Agama meM dekhA jAtA hai-jaise bhagavatI sUtra meM (za0 8 705) trividha-kuta, kArita ane anumodanAthI che, ethI A sAvaghayoga parityAga sarva zabdathI varjita che. A pramANe be ghaDI kALa sudhI grahone dvividha sAvAyegane trividhathI tyAga karIne sAmAyika karavuM joIe. _zakA--gRhastha paNa sarva sAvadyogane parityAga karIne sAmAyika kare te, temAM zI hAni che? uttara manuSya svazakti vaDe thavA yogya kriyAne karavA mATe ja pravRtta hoya che, je potAnI zaktinI bahAranuM kAma che, temAM te pravRtta thatuM nathI ethI gRhasthanA sarva sAvaghayogane parityAga thavo, tenI zaktinI bahAranI vAta che, kema ke pUrva pravRtta sAvadyAgamAM abhivRMgane mAnasika vicAra dhArAne tyajavAmAM samartha nathI. eTale ke manathI te trikaTipUrvaka sAvo gane parityAga karI zakate nathI. ethI te trividha sAvaganuM trividhathI pratyAkhyAna karato nathI. zakAgRhasthanA trividha sAvadyoganuM pratyAkhyAna paNa AgamamAM pAmA bhAva cha, 23 bhagavatI sUtramA (20 86. 5) 'samaNovAsagassa Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TokA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 03 - saMvarei, aAgayaM paJcakkhAi / tIyaM paDikamamANe kiM tivihaM viviheNaM paDikoi? tivihaM duviheNaM paDikamai ? tivihaM egaviheNaM paDikkamai ?jAva ekavihaM ekaviheNe paDikamai ? goyamA ! tivihaM tiviheNaM paDikamai jAva ekavihaM ekaviheNa vA pddikkmi| - chAyA-zramaNopAsakasya khalu bhadanta ! pUrvameva sthUlaH mANAtipAtaH apatyAkhyAto bhavati, sa khalu bhadanta ! pazcAt pratyAcakSANaH kiM karoti ? gautama ! atItaM pratikrAmyati, pratyutpanna saMguNoti, anAgataM pratyAkhyAti / atItaM pratikrAmyan kiM trividhaM trividhena pratikrAmyati, trividhaM dvividhena pratikrAmyati, trividham ekavidhena pratikrAmyati, yAvat ekavidhamekavidhena pratikrAmyati ? gautama ! trividha trividhena pratikrAmyati yAvat ekavidhamekavidhena pratikrAmyati / iti / tarhi kathamucyate bhavatA yat zrAvakeNa sarvavarja dvividhaM trividhena sAmAyika kartavyamiti cet , Aha-bhagavatImUtre trividhaM trividhena bhAvAviSayaM pratyAkhyAna yaduktaM, tatsthUlaprANAtipAtamRSAvAdAdInAmeva draSTavyam / yathA ko'pi siMha sara'samaNovAsagasta NaM bhaMte ! puvAmeva thule pANAivAe apaccakkhAe' ityAdi yaha pATha AyA hai, so isa pATha se yaha bhI jJAta hotA hai ki -'zrAvaka jo sAmAyika meM sAvadyayoga kA parityAga karatA hai, vaha mana, vacana aura kAya se karatA hai, trikoTi se karatA hai / isa prakAra pramANita hotA hai, taba Apa aisA kyoM kahate ho? ki-'zrAvaka ko sAmAyika vividha sAvadyadhoga kA trividha se pratyAkhyAna karake karanA caahiye| - uttara--bhagavatI sUtra meM jo vaha vividha sAvadhayoga kA vividha se pratyAkhyAna karane kA kathana hai, vaha sthUla prANAtipAta sthUlamRSAbAda Adi kA hI hai| jaise koI zrAvaka siMha, sarabha, gaja, Adi NaM bhaMte ! pugvameva mUlaM pANAivAe apaJcakkhAe" tyAlA pA8 mAvakha cha.. A pAThathI A vAta paNa jANavAmAM Ave che ke "zrAvaka je sAmAyikamAM sAvaghagane parityAga kare che, te mana, vacana ane kAyathI kare che. trikaTIthI kare che. A pramANe sAvadyAgane tyAga tyAM sarva prakArathI jyAre pramANita hoya che, tyAre tame Ama kema kaho cho ke "zrAvakane sAmAyika vividha sAvadyAganuM trividhathI pratyAkhyAna karIne karavuM joIe. uttarA-bhagavatIsUtramAM je te trividha sAvadyaganuM trividhathI pratyAkhyAna karIne kathana che, te sthUla prANAtipAta, sthUla mRSAvAda vagerenuM ja che. jema Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VERB anuyogadvArasUtre maMgUjAdaunA vadhAdInatibAdarAnaM , agrAhyAn madyamAMsAdIn apApya, svayambhUramaNa:saMsadasthitamatsyAdi vadhAdIMzca vividha trividhena pratyAkhyAti, na punastava sAmAnyena sAvadyayogaviSayaM bodhyamiti / * atrAya viveka:-zrAvakasyApi ekAdazI matimAvahanasamaye tathA bhaktamatyAkhyAnAGgIkaraNasamaye pANAtipAtAdInAM trikaraNatriyogena pratyAkhyAnaM bhavitumarhatIti tathA-'kahi' iti ka sAmAyika bhavati ? ityapi vaktavyam / amumevArtha gAthA yeNa vizadayati / tathAhi 'khetta disikALagaI bhaviya sanni UsAsa dihihAre / pajjata mutta jamma-viiveya samNA ksaayaa||1|| nANe jozutra oMge sarIrasaMThANa saMghayaNamANe / laisA pariNAma veyaNA ya samugghAya kamme ya / .2 // . . . nivveTTaNa mubaTTe Asatra karaNaM tahA alaMkAraM / saMyaNAsaNaThANaDhe cakaMmate ya kiM kahiyaM' sAmAiyam // 3 // ativAdararUpa vadhAdi kA madya, mAMsa Adi jo agrAhya haiM unakA aura aprApya svayaMbhUramaNa samudra ke matsyAdi ke vadhAdi kA tyAga mana, vacana aura kAya se kRta kArita anumodanA pUrvaka kara detA hai so yaha bAta sarvathArUpa se sAvadyayoga viSayaka nahIM mAnI jA sakatI hai| yahAM para yaha samajhane kA hai ki-gyArahavIM pratimA ke vahana karate samaya aura bhaktapatyAkhyAta saMthAre ke samaya zrAvaka ke bhI prANAtipAtAdikA tIna karaNa tIna yogase pratyAkhyAna hotA hai / isa prakAra yaha paMdrahaveM bAra kA vivecana hai|| 15 // keI zrAvaka siMha, sarabha, gaja AdinA ati bAdara rUpa vadhAdika, magha mAMsa vagere agrAhya che. temane ane aprApya svayaMbhUramaNa samudranA maDhyAdinA vadhAne yAga mana, vacana ane kAyathI kRta, kArita anumodanA pUrvaka karI nAkhe che, te A vAta sarvathA rUpamAM sAvadyoga viSayaka mAnavAmAM AvI, zakatI nathI. ahI A vAta samajavI Avazyaka che ke 11 mI pratimAnuM vahana karatI vakhate ane bhaktapratyAkhyAna saMthArAnA samaye zrAvakane paNuM prANAtipAtAdinA traNa karaNa, traNa gaNI pratyAkhyAna hoya che. A pramANe A 1pa mAM dvAranuM vivecana che. 15aa S Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam chAyA - kSetra dikAlagati bhavika saMyucchravAsa ddaSTayAhArAn / paryAptamupta janmasthiti vedasaMjJA kaSAyAyUMSi // 1 // jJAnaM yogopayogI, zarIra saMsthAna saMhananamAnAni / lezyA pariNAmaM vedanAM ca samudghAta karma ca // 2 // nirveSTanamudvarttam AsakaraNaM tathA alaGkAram / zayanAsanasthAnasthAn caGakramatazca kiM va 'sAmAyikam // 3 // iti / w ayamartha: kSetraM dizaH kAlaM gatiM bhavyaM saMjJinam ucchrAsaM dRSTim AhArakaM cAzritya ka kiM sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / tathA paryAptamupta janmasthiti vedasaMjJAkaSAyA'yUSi cAzritya ka kiM sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / tathA-jJAnaM yogopayogag2au zarIrasaMsthAna saMhananamAnAni lezyApariNAmaM vedanAM samudghAtakarma cAzritya kiM vA tathA - 'sAmAyika kahAM hotA hai' yaha bhI kahanA cAhiye isI artha ko ina tIna gAthAoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai-ye gAthAe~' khetadisikAla gaI ' ityAdi haiM / inakA artha isa prakAra se haiM- (1) kSetra, (2) dizA, (3) kAla, (4) gati, (5) bhavya, (6) saMjJI, (7) ucchvAsa, (8) dRSTi, aura (9) AhAraka, ko Azrita karake kahAM kauna sA sAmAyika hotA hai ? yaha kahanA cAhiye / tathA - (10) paryAsa, (11). suta, (12) janma, (13) sthiti, (14) veda, (15) saMjJA, (16) kaSAya, aura (17) Ayu inakA Azraya karake kahAM kauna sAmAyika hotA. hai ? yaha kahanA cAhiye / tathA - (18) jJAna, (19) yoga, (20) upayoga, (21) zarIra, (22) saMsthAna, (23) saMhanana, leiyA, (26) pariNAma, (27) vedanA, (29) samudghAta karma.. temaja 'sAmAyika karyA hAya che e viSe paNa kahevu joIe. e ja ane A traNa gAthAo vaDe spaSTa karavAmAM Avela che. A gAthAoH 'khettadivi kAla gaI' tyiAhi the, mAno artha mA prabhAche che. (1) kSetra (2) dizA, (3) prANa (4) gati, (4) avya, (6) sajJI. (7) 2chvAsa (8) dRSTi ane (9) AhArakane Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che, A uDe dho. tebhana (10) paryApta ( 11 ) supta (12) vanya (13) sthiti, (14) veH (15) sajJAna (19) upAya bhane (17) Ayu yA sarvanA Azraya harIne yA bhyu sAmAyika hAya ho ? bhADevu leI the, tathA (18) jJAna, (18) the!ga, (20) upayoga, (21) zarIra, (22) saMsthAna, (23) saMhanana, (24) bhAna, (25) bezyA (29) parizyAma, (27) behanA, (28) samudraghAta (24) mAna, (25) - Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 06 . . anuyogadvArasne sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / tathA-nirveSTanam udvarttanam AsravakaraNam alaGkAraM cAzritya kva kiM sAmAyikaM bhavatIti vattavyam / tathA-zayanAsanasthAnasthAn cakramatazcAzritya kA kiM sAmAyika bhavatIti vaktavyamiti / kSetrAdInyAzritya kva ki sAmAyikaM bhavatIti vaktavyamiti pUrvamuktam / tatra prathamaM kSetramAzritya yatsAmAyikaM bhavati tadAha / tathAhi-samyaktvasAmAyikaM zrutasAmAyikaM cordhvaloke merusuralokAdiSu manyAH pratipadyante / adholoke'pi adholaukikagrAmeSu salilAvatIvijaye sAmAyikacatuSTayaM, narakeSu ca samyaktvazruteti sAmAyikadvayaM pratipadyante / arddhatRtIyadvIpasamudrAtmakamanuSyalokaM vihAyAvaziSTe tiryagloke pUrvoktasAmAyikadvayaM inako Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai? yaha kahanA cAhiye / tathA-(29) nirveSTana, (30) udvartana, (31) Asrava. karaNa, (32) alaMkAra, (33) zapana (34) Asana, (35) sthAna, (36) caMkramaNa / inako Azrita, karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha kahanA caahiye| isa kathanAnusAra pahile kSetra ko Azrita karake jo sAmAyika hotA hai, vaha kahA jAtA hai samyaktva sAmAyika aura zrutasAmAyika ko Urdhvaloka meM meru evaM suraloka AdikoM meM jo bhavyajIva hote haiM, ve prApta karate haiM / agholoka meM bhI adholaukika grAmoM meM salilAvatI vijaya meM sAmAyikacatuSTaya ko tathA narakoM meM samyaktva sAmAyika aura zratasAmAyika isa sAmAyika :vya ko bhavya jIva karate haiM / aDhAI bIvAtmaka manuSya loka ko choDakara avaziSTa tirykama, emane Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika heya che, A kahevuM joIe. tathA (28) niTana (30) patana, (31) mAtra 4265 (32) 2. (33) zayana (34) mAsana, (35)sthAna, (38) ubhaya memane mAzrita zana kayAM kayuM sAmAyika hoya che? A kahevuM joIe. A kathana mujaba pahelA kSetrane Azrita karIne je sAmAyika hoya che, te kahevAya che ke samyaktva, sAmAyika ane zruta sAmAyikane urvIlokamAM meru tema ja suraloka AphrikAmAM je bhavya jIvo hoya che, te prApta kare che. alekamAM paNa alaukika gAmomAM pAmAM salilAvatI vijayamAM sAmAyika catuSTayane temaja narakamAM samyaphaLa sAmAyika ane zrata sAmAyika A sAmAyika dravyone bhavya cha dhAraNa kare che. aDhAI dhapAtmaka manuSya lekane tyajIne avaziSTa tiyaMgamAM pUrvokta Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam .807 pratipadyante / manuSyakSetre tu samyaktvasAmAyika zrutasAmAyikaM sarvaviratirUpaM cAritrasAmAyikaM cApi pratipadyante / sarvaviratirUpacAritrasAmAyikasya pratipattAro manunyA eva bhavanti nAnye, ato manuSya kSetrAdatirikteSu kSetreSu sarvaviratirUpacAritrasAmAyikapatipattAro na bhavanti / dezaviratisAmAyika pratipattArastu manuSyakSetre tadahicApi kecid bhavanti / tathA-samyaktva-zruta dezaviratisAmAyikAnAM pUrvapavipannakA UdhistiryaglokeSu niyamato bhAnti / sarvaviratirUpasya cAritrasAmAyikasya pUrvapratipannakAstu adholokatiryaglokayoniyamataH santi / Urdhvaloke tu kadAcid bhavanti na vA bhavantIti / gloka meM pUrvokta do sAmAyikoM ko bhA jIva dhAraNa karate haiN| tathA jo manuSya lokarUpa aDhAI dvIpa hai, usameM bhavyajIva samyaktva sAmAyika zrutasAmAyika aura sarvaviratirUpa cAritra sAmAyika dhAraNa karate haiM / inameM jo sarvaviratirUpa cAritra sAmAyika hai, usake pAlana kartA kevala manuSya hI hote haiM-anya jIva nhiiN| isaliye manuSya kSetra se bAhira kSetroM meM sarva ciratirUpa cAritra sAmAyika ke pAlana kartA nahIM hote haiM / tathA jo dezaviratirUpa sAmAyika hai, usake pratipattA bhavya jIva to manuSya kSetra meM aura isa se bAhira bhI koI 2 bhI hote haiN| tathA samyaktva sAmAyika atasAmAyika aura deza cirati sAmAyika ina tIna sAmAyiko ke pUrvapratipannakabhavya jIva urdhvaloka, adholoka evaM tiryagloka inameM niyama se hote haiN| sarva viratirUpa cAritra sAmAyika ke pUrvapratipannaka jo bhavya jIva haiM ve to be sAmAyikane bhavya jIve dhAraNa kare che, tema ja je manuSya leka rUpa aDhIdvIpa che, temAM bhavya jIva samyakatva, sAmAyika zrutasAmAyika ane sarvavirati rUpa caritra sAmAyika dhAraNa kare che. AmAM je sarva virati rUpe cAritra sAmAyika che. tenA pAlana kartA phakta manuSya ja hoya che. anya ja nahi. ethI ja manuSya kSetrathI bahAranA kSetromAM sarva virati rU5 cAritra sAmAyikanA pAlanakartAo hotA nathI. tema ja je deza virati rUpa sAmAyika che, tenA pratiparA bhavya jIve te manuSyakSetramAM ane AnAthI bahAra paNa koI kaI hoya che. tathA samyaktva sAmAyika zrata sAmAyika, ane deza virati sAmAyika A traNa sAmAyikanA pUrva pratipannaka bhavya jIva urdhvaka, aleka ane tiyaka AmAM niyamathI ja. hAya Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyAgAravadha atha-dizamAzritya mAhadizo hi dvividhAH kSetrato bhAvatazca / tatra kSetrataH pUrvAdikAsu mahAdikSu caturNAmapi sAmAyikAnAM yathA saMbhavapatipadyamAnakA bhavanti / pUrvapratipanakAstvAmu dizAmu samaktvazrutadezavirati sAmAyikAnAM niyamataH santi / cAritrasAmAyikasya tu pUrvAparadizoniyamena pUrvapatipatrakAH santi / dakSiNottarayostu bhajanayA, dugdhamaduSpamAdi kAle bharatairavatayoH sarvabirateH sarvathocchedAt / vidika catuSTaye Udhodhodigdvaye ca caturNAmapi agholoka aura tiryagloka meM niyama se hote hI haiM-parantu jo uchaloka hai usameM kadAcit hote bhI haiM-athavA nahIM bhI hote haiN| dizAe~ do prakAra kI hotI haiM-eka kSetra kI apekSA aura dUsarI bhAva kI apekssaa| inameM kSetra kI apekSA jo pUrvAdika mahAdizAe~ haiM, unameM cAroM bhI sAmAthikoM ke yathAsaMbhava pratipadyamAnaka bhavyajIva ho sakate haiM ? tathA jo samyaktva sAmAyika, zruta sAmAyika evaM deza virati sAmAyika inake pUrva pratipannaka bhavya jIva haiM, be to ina dizAoM meM niyama se hote haiM / parantu jo cAritra sAmAyika ke pUrva pratipannaka bhavya jIva haiM ve bhI pUrva dizA aura pazcima dizAmeM niyama se hote haiM, parantu dakSiNa dizA aura uttara dizA meM inakI bhajanA hotI hai-hoM bhI nahIM bhI hoN| kyoMki duSamaduSamAdikAla meM bharata aura airavata kSetra meM sarvavirati kA sarvathA uccheda ho jAtA hai| jo che, paraMtu je uddhaka che, temAM kadAca hoya paNa kharAM, athavA na pa DAya. // 1 // dizAe be prakAranI hoya che. eka kSetranI apekSAe ane anya bhAvanI apekSAe AmAM kSetranI apekSAe je pUrvAdika mahAdazAo che, temAM cAra cAra sAmAyikonA yathAsaMbhava pratipadyamAnaka bhavya cha hoI zike che. tathA-je samyakatva sAmAyika zrata sAmAyika ane deza virati sAmArSika emanA pUrva pratipana vya jIve che, teo te A dizAmAM niyamathI hoya che. paraMtu je cAritra sAmAyikanA pUrva pratipannaka bhavya jIve che. leo paNa pUrva dizA ane pazcima dizAmAM niyamapUrvaka hoya che, paraMtu dakSiNa dizA ane uttara dizAmAM emanI bhajanA hoya che, eTale ke hoya paNa kharA ane nahi paNa hoya. kema ke duSama duSyamAdikALamAM bhaMrata ane eravata kSetramAM sAva viratine sarvathA uccheda thaI jAya che. je cAra vidizAo che, Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam . sAmAyikAnAM pUrvamatipatrakA pratipadyamAnakAca na bhavanti, vidizAmekamadezikatvena / U dhodizozca catuSpadezikatvena tatra jIvAvagAinAyA asaMbhavAt / tathA tApa kSetraviSaye prajJApakakSetraviSaye ca punaraSTAsvapi pUrvAdikAsu dikSu caturNAmapi sAmAyikAnAM niyamAt pUrvapatipanakAH santi / matipadyamAnakAstvAmu kadAcid bhavanti / kadAcinna bhavantIti bhAjyAste / UrvAdhodizostu samyaktvasAmAyikasya zruta: sAmAyikasya ca pUrvapatipannakA niyamAna santi, pratipadyamAnakAstu bhaajyaa| cAravi dizAe~ haiM, unameM tathA uccadizA aura aghodizA ina do dizAoM meM cAroM sAmAyikoM ke na pUrvapratipannaka bhavyajIva hote haiM - aura na pratipadyamAnaka jIva hI hote haiM kyoMki vidizA eka pradezika . hotI hai aura urva adho dizAe~ catuSpadezika hotI hai-isaliye vahAM jIvoM kI avagAhanA honA asaMbhava hai| tathA-lApa kSetra ke viSaya meM aura prajJApaka kSetra ke viSaya meM AThoM bhI pUrvAdika dizAoM meM cAroM bhI sAmAyiko ke pUrvapratipatraka bhanyajIva niyama se hote haiN| parantu jo pratipadyamAna jIva haiM, ve inameM kabhI hote haiM aura kabhI nahIM bhI hote haiM / urdhva dizA aura adhodizA ina do dizAoM meM samyakta sAmAyika aura zruta sAmAyika ina do sAmAyikoM ko jina bhavya jIvoM ne pahile dhAraNa kiyA hai, aise pUrvapratipannaka bhavya jIva niyama se hote haiN| tathA jo pratipadyamAnaka bhavyajIva haiM-ve bhAjya hai| sabhA temanAmAM tathA udarva dizA ane adhe dizA A be dizAomAM cAre-cAra sAmAyikAne pUrva pratipannaka bhavya jIva paNa hotA nathI ane pratipadyamAnaka bhavya che paNa hotA nathI. kema ke vidizA eka pradezika hoya che ane uThava. adha dizAo catuSpadezika hoya che. ethI tyAM jenI avagAhanA thavI asaMbhava che, tathA tApa kSetranA saMbaMdhamAM ane prajJApaka kSetranA viSayamAM A pUrvArika dizAomAM cAre sAmAyikanA pUrva pratipannakabhavya che, niyamapUrvaka hoya che, paraMtu je pratipadyamAnaka jIva che, te AmAM, koIka vakhate hoya che, ane keIka vakhate hatA paNa nathI. urva dizA ane A dizA A be dizAomAM samyakala sAmAyika ane zrata sAmAyika e be sAmAyikane jina bhavya jIne pahelA dhAraNa karelA che, evA pUrva prati panaka bhavya ja niyamapUrvaka hoya che, tema ja je pratipadAmAnaka... bhavya jIve che, te bhAjya che, tema ja A be dizAomAM deza-virati sAmAyi bha0 102 Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasne tayaitayoreva dizordezaviratisAmAyikasya sarvaviratisAmAyikasya ca pUrvapratipanakA bhAjyA:, mavipadyamAnakAstu niyamAnna santIti / . tathA-sampUcchimamanuSya-garbhajakarmabhUmimanuSya- garmajAkama bhUmimanuSya- SaTpazcAzadantIpamanuSyA iti caturvidhA manuSyAH, dvIndriya-trIndriya-caturindriyapazcandriyatiyazca iti caturvidhAstiyazcaH, pRthivIkAyA-kAya-tejaskAya vAyukAyA iti caturvidhAH sthAvarAH, agravIja-mUlabIja-parvabIja-skandhavIjAnIti catvAro vanaspatayaH, tathA-narakagati devagatizcetyetA assttaadshbhaavdishH| etA bhAvadizo'dhikRtya 'kva ki sAmAyikaM bhavatItyapi vaktavyam / yathA-pRthivIkAyA -kAya-tejaskAya-vAyukAyA-gravIja-mUlabIja-parva bIja-skandhabIjeSu aSTama inhIM do dizAoM meM dezavirati sAmAyika aura sarvavirati sAmA. yika ke pUrva pratipannaka bhavya jIva bhAjya hote haiN| aura jo pratipadhamAnaka bhavya jIva haiM, ve yahA~ niyama se nahIM haiN| - (1) samUcchima manuSya (2) garbhaja karmabhUmimanuSya, (3) garbhajaa. karma bhUmimanuSya, (4) chappanaantarvIpajamanuSya ye cAra prakAra ke manuSya, dIndriya, trindriya, caturindraya aura paMcendriya ye cAra prakAra ke tiryazca, pRthivIkAya, akAya, tejaskAya, vAyukAya, ye cAra prakAra ke sthAvara, agravIja mUlabIja, parvadhIja, skandhaSIja ye cAra vanaspati, tathA-narakagati, devagati ye do gatiyAM-isa prakAra ye saba milakara 18 bhAva dizAe~ haiN| ina bhAvadizAoM ko Azrita karake 'kahAM kauna sAmAyika hotA hai' yaha bhI kahanA cAhiye-jaise-pRthivIkAya, apkAya, teja. skAya, vAyukAya, agravIja, mUlaSIja, parvaSIja, skandhaSIja, ina ATha ane sarvavirati sAmAyikanA pUrva pratipannaka bhavyajIve bhAya hoya che. ane je pratipadyamAnaka bhavya jIve che, te tyAM niyamathI nathI. (1) bhUmichama manuSya, (2) bhabhUmi manuSya, (3) akarmabhUmi manuSya, (4) chappana antadvIpa ja manuSya e cAra prakAranA manuSya, hIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriya, e cAra prakAranA tiya"ca, pRthivIkAya, aSkAya, tejarakAya, vAyukAya, e cAra prakAranA sthAvara, abIja, mUlabIja, parvabIja, kaMdhabIja, e cAra vanaspati tathA narakagati devagatie be gatie A pramANe A sarva maLIne 18 che. A bhAvadizAo che. bhAva dizAone Azrita karIne "kayAM kayuM sAmAyika hoya che, A paNa kahevuM joIe, jemake pRthivIkAya akAya, tejaskAya, vAyukAya, abIja, mUlabIja, pavabIja, Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam caturNAmapi sAmAyikAnAM na pUrvapatipatrakA nApipranipadhamAnakAH santi / dvIndriya trIndriya-caturindriyalakSaNeSu vikalendriyeSu triSu aparyAptAvasthAyAM samyaktvasAmAyikazrutasAmAyikayo kadAcit pUrvapratipanakA bhavanti, sAsvAdanasamyaktvavatAM teSu samutpAdasaMbhavAt / etayoH punaH matipadhamAnakAsteSu na bhavanti, upadezazravaNAdisAmayyabhAvAt / dezavirati-sarva virati sAmAyikayostu tatra na santi pUrvapratipatrakAH, nApi pratipadyamAnakAH, tathAbhavasvAbhAnyAt / paJcendriya tiryakSu samyaktvazrutadezaviratisAmAyikAnAM pUrva pratipanakA niyamAt santi / bhAva dizAoM meM cAroM bhI sAmAyikoM ke na pUrvapratipanaka bhavya jIva hote haiM aura na pratipadyamAnaka avyajIva hI hote haiN| hIndriya trindriya, caturindriya ina tIna vikalendriya tiyazca jIvoM meM aparyAsAvasthA. meM samyaktva sAmAyika aura zrutasAmAyika ina do sAmAyikoM ke pUrvapratipatraka bhavyajIva kadAcita hote hai| kyoMki sAsvAdana samyaktvavAle .. jIvoM kA unameM utpAda ho jAtA hai / tathA ina do sAmAyikoM ke jo... pratipadyamAnaka jIva haiM ve vahAM nahIM hote haiN| kyoMki sAmAyikoM kI sAmagrI jo upadeza zravaNa Adi hai vaha vahAM nahIM hotA hai, usakA abhAva hai| dezavirati sAmAyika ina do sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka jIva tathA pratipadyamAnaka jIva-vahAM nahIM hote haiN| kyoMki ina payAyoM kA aisA hI svabhAva hai / paMcendriyatiryacoM meM samyaktva, zruta aura dezavirati ina sAmAyikoM ke pUrva pratipatraka jIva niyama se hote haiN| skaMdhanIja A ATha bhAvadizAomAM cAre sAmAyikanA pUrva pratipana bhavyuM : ja hotA nathI ane pratipadyamAnaka bhavya paNa hetA nathI. lIndriya trIndriya, caturindriya A traNa vikalendriya tiryaMca chamAM aparyAptAvasthAmAM samyakatva sAmAyika ane zrata sAmAyika A be sAmAyikanA pUrva pratipannaka bhavya jIve kadAcita hoya che. kema ke sAsvAdana samyakatvavALA jIvone temAM urapAda hoya che. tathA e be sAmAyikanA je pratipadyamAnaka jIvo che. te tyAM hotA nathI. kema ke A sAmAyikanI sAmagrI je upadeza zravaNa vagere che, te tyAM hotAM nathI, tene A sAva che. deza virati sAmAyika ane sarvavirati sAmAjika A be sAmAyikanA pUrva pratipannaka jIvo tyAM hatA nathI. kema ke A paryAyane evo ja svabhAva che. paMcendriya niyAmAM. samyakatva zrata ane dezavirati A sAmAyikonA parva pratipannaka jIve niyamathI hoya che, tema ja je A sAmAyikanA pratipadyamAnaka jIvo che, Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyAgabArasUna ................................. ............. -- maMtipadhamAnakAstu bhajanayA bodhyAH / sarvaviratisAmAyikasya tu na pUrva patipannakAH, nApi pratipadyamAnakAH, tathA-bhavasvAmAvyAt / tayA-nArakadevo'karmabhUmimanuSyeSu triSu samyaksvazrutasAmAyikayoH pUrva pratipannakA niyamAt santi, atipayamAnakAMstu nArakadevAkarmabhUmijamanuSyeSu triSu kadAcid bhavanti kadAci nevi bhAjyAste / antaradvIpajamanuSyeSu tu pUrva pratipannakAH pratipadyamAnakAca sakthA na bhavanti, teSAmekAnta mithyAdRSTikatvAt / dezaviravisarva virati sAmAyikayostuM nArakAkarma bhUmijAntaradvIpajamanuSyeSu triSu na pUrvapratipatrakAH, nApi patipadyamAnakA, tathA svAbhAvyAt / karmabhUmija-manuSyeSu caturNAmapi sAmAyi. tathA jo ina sAmAyikoM ke pratipadyamAnaka jIva haiM unakI yahAM bhajanA haiN| ho bhI aura na bhI hoM / sarva viratirUpa cAritra sAmAyika ke na "to yahAM 'pUrvapratipannaka jIva hote haiM aura na pratipadyamAnaka jIva hI hote haiN| kyoMki isa paryAya kA aisA hI svabhAva hotA hai / tathAnAraka, deva, akarmabhUmijammanuSya ina tInoM meM samyaktva, zruta ina do sAmAdhikoM ke pUrvapatipaznaka jIva niyama se utpanna hote haiM / tathA jo jIva ina sAmAyikoM ke pratipadyamAnaka haiM ve mAraka deva, aura akarmabhUmijamanuSya ina tIna meM kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM bhI hotA hai isaliye inakI bhajanA haiM / jo antara dvIpajamanuSya haiM unameM to ina do sAmAyikoM ke pUrvapratipana aura pratipadyamAnaka jIva sarvathA hoMne hI nahIM hai, kyoMki ye antara bIpajamanuSya ekAnta mithyAdRSTi hote haiN| dezavirati aura sarva viratirUpa jo sAmAyika hai, inake pUrvapratipatraka jIva aura pratipadyamAnaka joya tathAvidhasvabhAvake temanI aMhI bhajanA che, heya paNa kharI, ane nahIM paNa hAya sarvavirati # cArika, sAmAyikanA ahI ne te pUrva pratipannaka jevo hoya che. ane namUnapadyamAnaka jIvo hoya che. kema ke A paryAyane e ja svabhAva hoya che. tema ja nAraka, deva, akarma bhUmi ja manuSya eo traNemAM samya. juva, zrata A be sAmAyikanA pUrva pratipannaka jI niyamathI utpanna thAya che tathA je cho A sAmAyikonA pratipadyamAnaka che. te nAraka deva ane akarmabhUmi ja manuSya A traNemAM kadAcita hoya che. ane kadAcita na paNa hoya, ethI emanI bhajanA che, je aMtara dvIpa ja manuSyo che, temanAmAM A e sAmAyikanA pUrva pratipadyamAnaka che sarvathA hotA nathI, kema ke A aMtara dvIpa ja manuSya ekAMta miyAdRSTi hoya che, dezavirati ane sarva viratiMrUpa je sAmAyika che, emanA pUrva pratipannaka jIva ane pratipadyamAnaka Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam kAnAM pUrvapanakA niyamataH santi pratipadyamAnakAstu bhAjyAH sammUcchimamayeSu caturNAmapi sAmAyikAnAM na santi pUrvamatipannakA nApi prativadyamAna kA iti / sa tathA - kAlamAzritya 'katra kiM sAmAyikaM bhavati ? ityapi vaktavyam / yathAsamyaktvazruta sAmAyikayoH pratipaJcamAnakAH apasarpiNyA: suSamasuSamAdike SaDPaste kA, utsarpiNyA duSyaMmaduSpamAdike Savidhe'pi kAle saMbhavanti / anayoH kAraNa nAraka akarmabhUmija aura antaradvIpajamanuSya ina tInoM meM nahIM hote haiM (1) | karmabhUmija manuSyoM meM cAroM bhI sAmAyikoM ke pUrva pratipannaka jIva niyamataH hote haiM / tathA jo pratipadyamAnaka hote haiM ve bhAjya hote haiM / sammUcchima manuSyoM meM cAro bhI sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka aura pratipadyamAnaka jIva nahIM hote haiM // 2 // tathA - kAla ko Azrita karake 'kahAM (kisa kAla meM) kauna sAmA: cika hotA hai ?" yaha bhI kahanA cAhiye / jaise sampaktva aura zruta ina sAmAdhikoM ke pratipadyamAnaka jIva avasarpiNI ke suSamasuSamAdika chaha prakAra ke bhI kAla meM tathA utsarpiNI ke duSbama duSNamAdika chaha prakArake bhI kAla meM bhAjya hote haiM / aura ina sAmAyikoM ke jo pUrva 'pratipannaka jIva haiM, ve bhI hote hI haiM / tethA - dezavirati, sarvavirati ina sAmAyikoM ke utsarpiNI meM dugdhamasuSamA, suSamaM duSvamArUna donoM 'kAloM meM, tathA avasarpiNI meM subamaduSbanA, duSpamAsuSamA aura duSSamA ina tIna kAloM meM pratipadyamAnaka jIva bhAjya' hote haiM / tathA inake jItra tathAvidha strAvanA kAraNe nAraka ekama bhUmija ane ataradvIpa manuSya e traNemAM hAtA nathI. (1) kaObhUmi ja manuSyAmAM cAre sAmAyikAnA pU'pratipanna jIve niyamata: hAya che. tema ja je pratipadhamAnaka hAya che; te bhaya hAya che, sampUrcchima manuSyAmAM cAra sAmAyikAnA pUrva pratipanna ane pratipadyamAMnaka jIvA hAtA nathI. tathA kALane Azrita karIne kayAM (kayA kALamAM) kayu sAmAyika hAya che ? A paNa kahevu oie. jema samyaktva ane zruta A sAmAyikAnA pratipadyamAna jIva avarpiNInA suSamasuSamardika 6 prakAranA kALamAM tathA urpiNInA dukhama dukhamAdika 6 prakAranA kALamAM bhAnya hoya che. ane A sAmAyikAnA je pUrva pratipanaka jIvA che, teo pazu DAya ja che. tathA hezadhirati, sarva virati, yA sAmAyinA utsarpilImA hupamanuSabhA, suSabhahubhAi janmAM, tathA avasarpiNImAM suSabhaM duSSabhA, duSpamAsuSamA, ane dukhamA A traNe kALamAM pratipadyamAnaka jIvA bhAnya hoya che, temaja Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8o anuyogadvArasUtre pUrva pratipannakAH api vidyanta eva / tathA deza viravisarva viratisAmAyikayo rutsarpiNyAM duSamasuSamA- suSama duSSamArUpayordvayoH kAlayoH, avasarpiNyAM suSama duSSamA - duSSama - suSamA - puSpamArUpeSu triSukAleSu ca pratipadyamAnakA bhavanti / pUrvapratipannAstvanayoH sAmAyikayoriha utsarpiNyavasarpiNI kAlayoH santyeva / tathAdevakurutarakurUpa suSamasuSamApratibhAgaH, harivarSaramyakayoH suSamA pratibhAgaH, haimavahairaNyavatayoH supamaduSvaprApratibhAgaH, paJcatu mahAvideheSu duSSamasuSamApatibhAgaH / eSu sthAneSu kAlo notsarpiNyatrasarpiNIzvenAbhidhIyate / eSu pratyekasmin suSamasuSamAdikAlasadRzakAlasya yathAkramaM vidyamAnatvAt sa kAlaH suSamasuSamA di pratibhAgatvenocyate / tatra suSamasuSamA - suSamA - suSamA- suSama duSSamApratibhAgeSu triSu samyaktvazruta sAmAyikayoH pratipadyamAnAH saMbhavanti, pUrvapratipanna kAstu santyeva / duSSamasuSamArUpe caturthe pratibhAge tu caturvidhasyApi sAmAyikasya pratijo pUrvapatipannaka: jIva hai, ve to utsarpiNI avasarpiNI donoM ke ukta kAloM meM rahate hI haiM / tathA devakuru uttarakuru ina bhogabhUmiyoM meM suSama suSamA pratibhAga, harivarSa ramyaka meM suSamA pratibhAga, haimavata hairaNyavata meM suSamaduSSamA pratibhAga, pAMca mahAvidehoM meM duSSama suSamA pratibhAga sadA banA rahatA hai / ina sthAnoM meM kAla na utsarviNIrUpa se kahA jAtA hai aura na avasarpiNIrUpa se inameM pratyeka meM suSamAdikAla ke jaisA kAla yathAkrama se vidyamAna rahatA hai / isaliye vaha kAla suSamasuSamAdi pratibhAgarUpa se kahA jAtA hai| inameM suSama suSamA, suSamA, suSamaduSSamA ina tIna pratibhAgoM meM samyaktva sAmAyika aura zrutasAmAyika ke pratipadyamAnaka jIva ho sakate haiM / pUrvapratipannaka jIva to inameM hote hI haiM / dugpamasuSamArUpa cauthe pratibhAga, - emanA je pUrva pratipannaka jIve che, teo teA utsarpiNI avasa paiNI bannenA uktakALeAmAM rahe ja che. tema ja devakuru, uttarakuru mA bhAga bhUmiemAM suSamasuSamA pratibhAga, harivaramyakamAM suSamA pratibhAga, haimavata heraNyavatamAM suSama duSamA pratibhAga, pAMca mahAvidehAmAM dukhamasuSamA pratibhAga sadA banI rahe che. A sthAnAmAM kALa na te upi thrI rUpamAM kahevAya che ane na avasarpiNIrUpamAM AmAM dareke darekamAM suSamasuSamAdikALanA yathAkramathI vidyamAna rahe che. ethI te DhALa suSamasuSamAdi pratibhAga rUpathI kahevAmAM Ave che. AmAM suSamasuSamA, suSamAsuma dukhamA A traNa pratijJAgeAmAM samyaktva sAmAyika ane zruta sAmAyikanA pratipadyamAnaka jIvA sabhavI zake che. pU pratipunaka, jIva to AmAM hoya ja che, kruSNama suSamArUpa cothA pratibhAgamAM Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam .. 115 paMdhamAnakAH saMbhavanti, pUrva pratipannAstu santyeva / tathA-kAlarahiteSu bAyadvIpasamudreSu tu samyaktvazruvadezaviratisAmAyikAnAM pratipadhamAnakA saMbhavanti, pUrva pratipannakAstu santyeva / nandIzvarAdau kAlarahite kSetre vidyAcAraNAdInAM gamanena sarvaviratisAmAyikasyApi tatra pUrva pratipannakAH saMbhavanti / devAdinA saMharaNamAdAya sarva kSetre sarva sminnapi kAle caturvidhAnAmapi sAmAyikAnAM pUrvapratipannakAH saMbhavantyeveti // 3 // tathA-gatimAzritya 'kva kiM sAmAyika bhavatI' tyapi vaktavyam / yathA-nArakatirya narAmaragatiSu catasRSvapi samyaktvazrutasAmAyikayoH pratipadhamAnakA meM to cAroM prakAroM ke sAmAyika ke pratipadyamAnaka jIva ho sakate haiN| tathA jo inake pUrvapratipannaka jIva haiM, ve to rahate hI haiN| tathA-kAla se vihIna bAhira ke dvIpa samudroM meM samyaktva sAmAyika zrutasAmA yika, dezaviratisAmAyika ke pratidyamAnaka jIva ho sakate hai tathA pUrvapratipannaka jIva to rahate hI haiM / kAla rahita naMdIzvara Adi kSetra vidyAcAraNa Adi Rddhi dhArakoM ke gamana se sarvaviratirUpa sAmAyika pUrvapratipannoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai| devAdi dvArA saMharaNa kI apekSA lekara saba kSetra meM saba kAla meM cAroM prakAra ke sAmAyikoM ke pUrvapratipanaka jIva pAye hI jA sakate haiN| sU0 3 // tathA--gati ko Azrita karake 'kahAM (kisa gati) meM kauna sAmAyika hotA hai ' aisA bhI kahanA cAhiye-jaise-nAraka, tiryaca, manuSya aura deva ina cAroM bhI gatiyoM meM samyaktva sAmAyika aura te cAra cAra prakAranA sAmAyikanA pratipadyamAnaka ja thaI zake che. tema ja je emanA pUrva pratipanaka jIve che, teo to rahe ja che, tathA kALathI vihIna bahAranAM dvIpa samudromAM samyakatva sAmAyika, zruta sAmAyika deza virati sAmAyikanA pratipadyamAnaka ja saMbhavI zake che, tathA pUrva pratipannaka cha to rahe ja che. kALa 2hita naMdIzvara vagere kSetramAM vidyAcaraNa vagere addhi dhArakenA gamanathI sarvaviratirUpa sAmAyikanA pUrva pratipannakane sadbhAva maLe che. devAdi vaDe saMharaNanI apekSAe sarva kSetramAM, sarvakALamAM cAre prakAranA sAmAyikane pUrva pratipannaka ja maLe ja che. tathA-gatine Azrita karIne "yAre (kaI gatimAM) kayuM sAmAyika hoya che? A viSe paNa kahevuM joIe. jema-nAraka, tiryaMca, manuSya ane deva A cAre cAra gatiomAM samyakatva' sAmAyika ane mRtasAbhAyikanA prati Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasale bhavanti / pUrvapatipannakA api santi / sarvavirati-sAmAyikasya matipadhamAnakA manuSyagatAvetra. bhavanti, tatraiva cAritrapratipatteH / pUrva patipannakAstu sarvAsvapi gatiSu / dezaviratisAmAyikasya pratipamAnakAmanuSyeSu tiryakSu ca bhavanti, pUrva pratipannakAstu sasvipi gativiti // 4 // tathA-bhavyamAzritya kva ki sAmAyika bhavatItyapi vaktavyam / yathA-bhavyeSu. kadAcit kecit samyaktvazrutasAmAyikayoH pratipadyamAnakA bhavanti kecit sarvaviratisAmAyikasya, kecid dezavira visaamaayiksy| eSAM caturNAmapi sAmAyikAnAM pUrvapatipanakAstu bhavyeSu bahavo bhavantIti / abhavyeSu samyaktvavarja zruta sAmAyika ke pratipadyamAna jIva bhAjya hote haiM aura pUrva pratiSanaka jIva niyamase hote haiM / sarva virati sAmAyika ke pratipadya mAnaka jIva manuSya gati meM hI ho sakate haiM / kyoMki cAritra dhAraNa karanA, nahIM banatA hai / pUrvapratipatraka jIva 'sarvadA manuSyagatimeM hote haiM / dezavirati. sAmAyika ke pratipadyamAnaka jIva manuSyagati meM aura tiryazca gati meM hote haiN| tathA pUrva pratipannaka jIva sarvadA donoM meM ho sakate haiM sU0 // tathA-bhavya ko Azrita karake 'kahAM (bhavya abhavya meM) kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye / jaise-bhavyoM meM kadAcit kitaneka jIva samyaktva sAmAyika zrutasAmAyika ke pratipadyamAnaka pAye jAte haiM / tathA kitaneka sarvavirati sAmAyika ke aura kitaneka dezaviratirUpa sAmAyika ke ina cAroM bhI sAmAyikoM ke pUrva pratipannaka jo jIva hote haiM, ve bhavyoM meM sarvadA bahuta pAye jAte haiM / tathA padyamAnaka jIve bhAjya hoya che, ane pUrva pratipannaka jI niyamathI hoya che. sarvavirati sAmAyikanA pratipadyamAnaka ja manuSya gatimAM ja saMbhavI zake che. kema ke cAritra dhAraNa karavuM tyAM ja saMbhavI zake che. pUrva pratinika jIve sarvadA manuSyagatimAM hoya che. dezavirati sAmAyikanA pratipadyamAnaka cha manuSyagatimAM ane tiryaMcagatimAM saMbhavI zake tema che. tathA pUrva pratipannaka sarvadA ane gatiomAM hoya che. jo tathA anya mAzrita 42 'yAM (navya manavyawi) sAmAyi hoya che ?' A viSe paNa kahevuM joIe. jema bhagyAmAM kadAcita keTalAka cha samyaktva sAmAyika ane zrata sAmAyikanA pratipadyamAnaka maLe che. temaja keTalAka sava virati rUpa sAmAcikanA ane keTalAka deza virati rUpa sAmAyikanA, e cAre-cAra sAmAyikanA pUrva pratipannaka je ja hoya che, te bhAmAM sarvadA ghaNA maLe che. tathA je abhavya jIve che, temanAmAM Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 1697 sAmAyikatrayaM saMbhavati / yadvA-amanyo jIvaH nA pUrvANAmapi jJAna prAptuM zaknoti, tadapekSayA tasmin ekaM zrutasAmAyikameva bhavatItyanye / no bhavyo no, abhaya siddheSu ekaM samyaktvasAmAyikaM bhavati // 5 // tathA-saMjJinamAzritya kva kiM sAmAyikaM bhavatItyapi vaktavyam / yathA-saMziSu kadAcit kecit samyaktvazrutasAmAyikayoH pratipacAro matranti, kecid deza virate, kecica sarvavirateH / eSAM caturNA sAmAyikAnAM pUrvamatipatrakAstu saMkSiSu niyamataH santyeveti / asaMkSiSu ekaM samyaktvasAmAyikameva avati tasthAparyAptAvasthAyAM pUrvabhazapekSayA sAsvAdanasamyaktvasAmAyikasadbhAvAt / no jo abhavya jIva haiM, unameM samyaktva kA chor3akara bAkI ke tIna sAmAyika taka ho sakate haiM athavA koI aisA bhI mAnate haiM ki abhavya jIva natha pUrva taka kA jJAna prApta kara sakatA hai| usa apekSA se usameM eka atarUvAmAyika hI hotA hai| no bhavya no abhakha arthAta siddhoM meM eka samyaktva sAmAyika hotA hai||5||.... ... .55. tathA--saMjJI ko Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai| yaha bhI kahanA cAhiye jaise-saMjJI jIvoM meM kadAcit kitaneka jIva samyakasva sAmA. yika aura zruta sAmAyika ke pratipattA hote haiM, kitaneka dezaviratirUpa sAmAyika ke aura kitAneka sarvaviratirUpa sAmAyika ke| tathA ina cAra prakAra kI sAmAyikoM ke jo pUrvapratipannaka jIva hote hai, ve to niyamatA saMjJiyoM meM hote hI haiN| asaMhI meM sAmAyika pAve eka samyaktva sAmAyika aparyAptAvasthA meM pUrvabhavakI apekSA se sAsvA. samyakatva sivAya zeSanAma traNa sAmAyika sudhI saMbhavI zake che. athavA kaI ema paNa mAne che ke abhavya jIva nava pUrva sudhInuM jJAna prApta karI zake che, te apekSAe temAM eka mRta sAmAyika ja hoya che. ne bhavya ne abhavya eTale ke siddhomAM eka samyakatva sAmAyika hoya che. pan : tathA saMsIne Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika horya che? A viSe paNa kahevuM joIe. jema saMsI chamAM kadAcit keTalAka ja samyaktva sAmAyika ane zrata sAmAyikanA pratipattA hoya che, keTalAka dezavirati rUpa sAmAcikana 'tathA A cAra prakAranA sAmAyikanA je pUrva pratipanaka ja hoya che, teo te niyamataH saMzimAM hoya ja che. asaMgImAM sAmAyika maLe che. -eka samyakatva sAmAyika aparyAptAvasthAmAM pUrvabhavanI apekSAthI sAsvAdana a0 103 Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre samjhI no asaMjJI prayodazacaturdazaguNasthAnavartI kevalI tasya samyaktvasAmA. yikaM sarvaviratisAmAyikaM ceti sAmAyikadvayaM bhavati / siddhAvasthAyAM tu samyakvasAmAyikameva bhavati // 6 // tathA-ucchavAsakaniHzvAsakam - zvAsocchvAsaparyAptipariniSpannamAzritya kva kiM sAmAyikaM bhavatItyapi vaktavyam / yathA-ucchvAsaka niHzvAsakeSu kadAcita kecit samyaktvazrutasAmAyikayoH pratipadyamAnakA bhavanti, ke cid dezavirate. kecica sarvavirateH / pUrvapratipannakAstu sarveSAM sAmAyikAnAM santyeveti // 7 // / sathA-dRSTimAzritya kna kiM sAmAyikaM bhavatItyapi baktavyam / tatra dRSTau dana samyaksva sAmAyika hotA hai / no saMjJI nA asaMjJI arthAt terahaveM caudahaveM guNasthAnavartI kevalI meM samyaktva sAmAyika aura sarva viratisAmAyika aise do sAmAyika hote haiN| siddhAvasthA meM kevala "eka samyaktva sAmAyika hotA hai||6|| tathA-ucchavAsaka nizvAsaka-zvAsAccchAsaparyApti se pariniSpana 'hue / ucchvAsaka ni:zvAsaka ko Azrita karake kahAM 'kahAM kauna sAmAyika hotA hai? yaha bhI kahanA cAhiye-jaise ucchvAsaka nizvAsakoM meM kadAcit kitaneka jIva samyaktva sAmAyika aura zrutasAmAyika ke pratipadyamAnaka hote haiM / kitaneka dezavirati sAmA. yika ke aura kitaneka sarvavirati sAmAyika ke tathA cAroM sAmA. yikoM ke to pUrvapratipanaka jIva yahAM niyamata: hote hI haiM // 7 // / tathA-dRSTiko Azrita karake 'kahAM (kauna dRSTimeM) kauna sAmA. samyakatva sAmAyika hoya che. ne saMjJI ne asaMjJI eTale ke 13 mA, '14 mA guNasthAnavatI kevalImAM samyakatva sAmAyika ane sarvavirati sAmAyika evAM be sAmAyika hoya che. siddhAvasthAmAM phakta eka samyaka sAmAyika ja hoya che. keLA tathA ucchavAsa, nizvAsaka, zvAse zvAsa paryAptithI pariniSpanna thayela ucchavAsaka niHzvAsane Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che? A paNa kahevuM joIe. jema uvAcaka niHzvAsamAM kadAcita keTalAka ja samyaktva sAmAyika ane zrata sAmAyikanA pratipadyamAnaka hoya che. keTalAka sarvavirati sAmAyikanA tema ja cAre cAra sAmAyikenA te pUrva pratipanaka jIve ahIM niyamataH hoya che. ' tathA daSTine Azrita karIne "kayAM kaI daSTimAM kayuM sAmAyika hoya Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam .. vicAryamANAyAM vyavahAro nizcayazceti dvau nayau vicArako bhavataH / tatra vyavahAranayamate'sAmAyikavAn caturvidha sAmAyika pratipadyate / iyaM patipattirdIrgha kAlena bhavati kriyAkAlaniSThAkAlayobhaidAditi / nizcayamate tu sAmAyikavAn caturvidha sAmAyika pratipadyate / iyaM pratipaciradIrghakAle na bhavati kriyAkAla niSThAkAlayorabhedAditi // 8 // tathA-AhArakamAzritya kva kiM sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / yathA-thAhA rakajIvAzcaturdU sAmAyikeSu anyatamat kimapi sAmAyika pratipadyante / pUrvapati yika hotA hai ?' yaha bhI kahanA cAhiye / dRSTi kA jaba vicAra kiyA jAtA hai to, usa samaya vyavahAra naya aura nizcayanaya ye donaya vicAraka hote haiN| ina meM vyavahAra ke mata meM asAmAyikavAlA. jIva caturvidha sAmAyika ko dhAraNa karatA hai| yaha pratipatti bahuta kAla ke bAda hotI hai| kyoMki kriyA kAla aura niSThA meM bheda haiN| parantu jo nizcapanaya kA mata hai| usameM sAmAyikavAlA jIva hI catuvidha sAmAyika ko aMgIkAra karatA hai| yaha pratipatti dIrghakAla meM nahIM hotI hai| kintu adIrghakAla meM kucha kAla ke bAda ho jAtI hai| kyoMki yahAM kriyA kAla aura niSThAkAla meM bheda nahIM mAnA jAtA hai / / tathA-AhAraka ko Azrita karake 'kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA caahiye| jaise-AhAraka jIva cAra sAmA yika meM se koI eka sAmAyika ko dhAraNa karate haiM / tathA jo pUrva che? A viSe paNa kahevuM joIe. daSTi viSe jayAre vicAra karavAmAM Ave che te vakhate vyavahAranaya ane nizcayanaya e be na vicAraka hoya che. AmAM vyavahAranayanA matamAM asAmAyikavALA jIva caturvidha sAmAyikane dhAraNa kare che. A pratipatti ghaNu vakhata pachI hoya che. kema ke kiyA kALa ane niSThAmAM bheda che. paraMtu je nizcayanayane mata che-temAM sAmAyikavALA jIva ja caturvidha sAmAyikane aMgIkAra kare che. A pratipatti dIrdhakALa pachI thatI nathI, kiMtu adIrghakALamAM thoDA kALa pachI thaI jAya che. kema ke ahI kriyAkALa ane niSThAkALamAM taphAvata gaNavAmAM Avato nathI. 8 tathA-AhArakane Azrita karIne "kyAM kayuM sAmAyika hoya che ? A viSe paNa kahevuM Avazyaka che. jema AhAraka jIva cAra sAmAyikomAMthI koI eka sAmAyikane dhAraNa kare che, tema ja je pUrva pratipanaka jIva. Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - ....... anuyogadvArasUtra RANDING pannakAstu santyeveti, anAhArakANAM samuccayena samyaktvazruta-sarvaviratirUpaM lAmAyikatrayaM bhavati, caturdazaguNasthAnavI kevalI kevalisamudghAtasya tRtIyacaturthapazcamasamayavartI kevalI, ceti kebalidvayam , evaM paralokamArge vahamAno jIvazveti trayo'nAhArakAH kathyante, teSu madhye kevalidvaye samyaktvasAmAyika sarvaviratisAmAyikaM ceti sAmAyikadvayaM bhavatIti pUrva pratipAditam / paraloka mArge bahamAnasyA'nAhArakajIvasya sAmAyikadvayam-ekaM samyaktvasAmAyikaM dvitIyaM pUrvabhavApekSayA zrutasAmAyikaM ceti dvayaM bhavati / // 9 // tathA-paryAptikamadhikRtya kva kiM sAmAyika bhavatIti vaktavyam / - yathA-paDmiH paryAsimiH paryAptakAzcaturNA sAmAyikAnAmanyatamat sAmAyika pratipannaka jIva hai ve to inameM hote hI haiM, anAhAraka meM samuccaya se samyaktva sAmAyika 1 zruta sAmAyika 2, aura sarvaviratisAmApika hote haiM / anAhAraka tIna ho sakate hai-prathama caturdazaguNasthAnavatI kevalI 1, kevalisamudaghAla ke tIsare cauthe aura pAMcaveM samaya ghartI kevalI 2, tathA vATe vaha to jIva arthAt mRtyu ke bAda dUsare bhavameM janma lene ke.bIca ke samaya meM calatA huvA jIva 3 isameM do kevaliyoM ke samyaktva aura sarvavirati the do sAmAyika hote haiM yaha yAta pahile kaha.cuke haiM / vATe vahate anAhAra jIva meM eka samyaktva sAmAdhika aura dUsarA parabhavako apekSA zruta sAmAyika, aise do -sAmAyika hote haiM // 9 // : tathA-paryAptaka ko Azrita karake 'kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye / jaise jo chaha paryAptiyoM se paryAptaka hai-aise che, teo te AmAM hoya ja che, anAhArakamAM samuccayathI samyaktva sAmAyika 1, zrata sAmAyika 2 ane sarvavirati sAmAyika 3, evA traNa sAmAyika hoya che, anAhAraka traNa hoI zake che, prathama, catudaza guNasthAnavatI kevalI 1, kevali samudughAtanA trIjA cethA ane pAMcamA samayavartI kevalI 2, tathA paraloka tarapha gati karate eTale ke mRtyu pachI bIjo bhavamAM janma grahaNa karatA pahelAM vaccenA samayamAM mArgamAM cAlato jIva 3, AmAM be kevaLionA samyakatva sAmAyika ane bIjA parabhavanI, apekSAne zrata sAmAyika, evA be sAmAyiko hoya che. chellA tathA paryAptane Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika che ? A vize paNa kahevuM joIe jema je 6 paryAktiothI paryApta che evA jI cAra Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 121 patipadyante / dve trINi vA'pi yugapat pratipadyante, pUrvapratipannakAstu santyeveti aparyAptakAnAM samyaktvasAmAyikaM pUrvabhavApekSayA zrutasAmAyikaM ceti sAmAyikadvayaM bhavati // 10 // tathA-supteSu jIveSu kva kiM sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / yathA-muptA dvividhAH-dravyamuptA bhAvasuptAzca / tatra-dravyamupteSu na ko'pi kimapi sAmAyika pratipadyate / pUrvapratipannakAstu eSu sarveSAmapi sAmAyikAnAM saMbhavanti / bhAvamutAstu mithyaadRssttyH| teSu na ko'pi samyaktvadezaviravisarvaviratisAmApikAnAM pratipadyamAnakaH, na cA'pi pUrvapatipannaH / zrutasAmAyikasya tu matipadhamAnakA, pUrvapratipannazca saMbhavatIti / 11 // jIva cAra sAmAyikoM meM se kisI eka sAmAyika ke pratipattA hote haiN| yadi eka sAtha ye jIva sAmAyikoM ko dhAraNa kareM to do athavA tIna sAmAyikoM ko dhAraNa kara sakate haiN| yahAM pUrvapratipannaka jIva to hote hI haiN| aparyAptaka jIvoM meM samyaktva aura zrutaM ye do sAmAyika hote hai // 10 // tathA-supta jIvoM meM kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye-jaise supta do prakAra ke hote haiM / eka dravya supta aura dUsare bhAva supta-jo jIva dravya supta hote haiN| unameM koI bhI jIva kisI bhI sAmAyikako aMgIkAra nahIM karate haiN| ina samasta bhI sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka jIva to ho sakate haiN| bhAvasupta mithyAdRSTi jIya hote haiM -so inameM koI bhI jIva aisA nahIM hotA hai jo samyaktva sAmAyika, deza viratisAmAyika aura sarvavirati sAmAyika ko dhAraNa sAmAyikomAMthI kei eka sAmAyikane pratipattA heya che. je eka sAthe e jIva cAra sAmAyikane dhAraNa kare te be athavA traNa sAmAyikane dhAraNa karI zake che. ahIM pUrva pratipannaka jIve te hoya ja che, apaptaka mAM sammaphata ane zruta e ane sAmAyika hoya che. 1 tathA-supta jImAM kayAM kayuM sAmAyika hoya che? A viSe paNa kahevuM joIe. jema supta be prakAranA hoya che, eka kavyasupta ane dvitIya bhAva supta, je jIva dravyasupta hoya che. temAM kaI paNa sAmAyikane aMgIkAra karatA nathI. A sarva sAmAyikane pUrva pratipanaka che te saMbhavI zake che. samidhyAhuSTi ja hoya che, AmAM kaMI paNa chava eve te nathI ke je samyakatva sAmAyika, dezavirati sAmAyika ane sarvaviratti Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 anuyogadvArasUtre tathA - janmAzritya kA kiM sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / tatra - janma aNDa pota jarAyUpapAtaviSayatvAccaturvidham / tatra - aNDajAH = haMsAdayaH, potajAH = dastyAdayaH / jarAyujAH=manuSyAH, upapAtajAH = devanArakAH / eSu caturvidheSu ke'pi aNDajA haMsAdayaH potajAH = hastyAdayazca caturvidhasAmAyikeSu Adyadvayam AdyatrayaM vA sAmAyikaM kadAcit pratipadyante / pUrvapratipannakAstveSAM santyeva / jarAyujA,karatA hai / tathA pUrvapratipannaka jIva bhI ina sAmAyikoM ke inameM nahIM hote haiN| hAM jo zrutasAmAyika hai, usake pratipadyamAnaka jIva yahAM ho sakate haiM / aura pUrvapratipanna jIva to yahAM hote hI haiM // 11 // 1 tathA - janma ko Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye / saMmUcchima garbha aura upapAta isa prakAra se janma ke tIna prakAra hote haiM / jo jara se utpanna hote hai, aNDe se utpanna hote haiM aura potaja hote haiM / unake garbha janma hotA hai / deva aura nArakoM kA janma upapAta hotA hai / yahA~ aMr3a, pota aura jarAyu ina tIna ko aura upapAta ko viSaya karanevAlA hone se janma cAra prakAra kA kahA gayA hai / so yaha kevala kathana kI hI vicitratA hai - saiddhAntika bheda kucha bhI nahIM hai / haMsAdika jIva aNDaja, hastI Adi jIva potaja, manuSya Adi jarAyuja aura deva nAraka upapAtaja hai| ina cAra prakAra ke janmo meM kitaneka aNDaja haMsAdika jIva aura potajahastI Adika jIva, caturvidha sAmAyikoM meM se Adi ke do sAmAyikoM sAmAyikane dhAraNa kare tathA pUrva pratipannaka jIva paNa A sAmAyikAmAM hAtA nathI. hAM, je zruta sAmAyika che, tenA pratipadyamAnaka jIvA ahI sabhavI zake che. pU pratipanna jIvA tA ahI' hoya ja che, uu tathA janmane Azrita karIne karyAM kacu* sAmAyika hAya che ? zmA viSe paNa kahevu joie. samUcchima garbha ane upapAta A pramANe janmanA traNa prakArA hoya che jarathI utpanna thAya che, IMDAthI utpanna thAya che, ane pADaja hAya che, temane gajanma vhAya che. deva ane nArakAnA janma upa pAtathI thAya che. ahI aMDa, pAta ane jarAyu. A traNane ane upapAtane viSaya karanAra hAvAthI janmanA cAra prakAro kahevAmAM AvyA che. teA A phakta kathananI ja vicitratA che, saiddhAntika le kaMi paNa nathI huM sAi jIvA 'Daja, hastI vagere jIvA pAtaja, manuSya vagere jIvA jarAyuja ane devanAraka uSapAta ja che. A cAra prakAranA janmAmAM keTalAka 'Daja hu'sAdika jIvA ane pAtaja hastI Adi jIvA, caturvidha sAmAyikAmAMthI prathama be Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAra nirUpaNam 823 manuSyAstu caturvidhamapi sAmAyikaM pratipadyante / pUrvapratipannakAratveSAM caturNAM sAmAyikAnAM samsyeva / aupapAtikA devanArakAH samyaktvazrutasAmAyikayoH pratipadyamAnakAH bhavanti, pUrvapratipannakA svanayoH santyeveti // 12 // tathA - sthitimAzritya vA kiM sAmAyikaM bhavati, iti vaktavyam / yathAAyurvajanAM jJAnAvaraNAdikarmaNAM triMzatsAgaropamakoTI koTacAdikAyAmutkRSTasthitau varttamAnA jIvA caturNAmapi sAmAyikAnAM naitra pratipadyamAna kA na cApi pUrvapratipannakA bhavanti teSAmatisaMkliSTatvena tadasaMbhavAt / AyuSastrayastriMzatsAgaropama > ko athavA Adike tIna sAmAyikoM ko kadAcit dhAraNa kara sakate haiM / inameM ina sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka jIva to hote hI haiM / jo jarAyuja manuSya haiM, ve cAroM prakAra ke bhI sAmAyikoM ko dhAraNa kara sakate haiM / tathA inameM ina cAroM prakAra ke sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka jIva to rahate hI haiM / upapAta janmavAle jo deva aura nAraka jIva haiM ve samyaktva aura zruta sAmAyika ko dhAraNa kara sakate haiM / tathA inameM ina sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka jIva to rahate hI hai // 12 // tathA sthiti ko Azrita karake 'kahAM kauna sAmAyika hotA hai ?' yaha bhI kahanA cAhiye / jaise Ayukarma kA che|dd'kr jJAnAvaraNa Adi sAta karmoM kI trizata sAgaropamakoTIkoTi AdirUpa utkRSTa sthiti meM vartamAna jIva cAroM bhI sAmAyikoM ko prApta nahIM kara sakate haiM aura na aise jIva bhI hote haiN| kyoMki ina karmoM kI utkRSTa sthiti meM sAmAyikAne athavA prAraMbhanA traNa sAmAyikAne kadAcit dhArachu kare che, AmAM A sAmAyikAne pUrva pratipanna jIvatA hAya ja che. je jarAyuja manuSyeA che, te cArecAra prakAranA sAmAyikAne dhAraNu karI zake che, tathA AmAM A cAre cAra prakAranA sAmAyikAne pUrva pratipannaka jIvA rahe ja che. upapAta janma vALA je deva ane nArakajIvA che, te samyaktva ane zruta sAmAyikAne dhAraNa karI zake che, tema ja AmAM A sAmAyikAne pratipannaka jIvatA rahe ja che. 512aa tathAHsthitine Azrita karIne kayAM kayu* sAmAyika DhAya che ?' A viSe pazu kahevuM joIe. jema Acukane tyajIne jJAnAvaraNa vigere sAta karmInI trizata sAgaropama kATI koTI vagere rUpa utkRSTa sthitimAM vartamAna jIva cArecAra sAmAyikAne prApta karI zakatA nathI, ane evA jIvAmAM A sAmAyikAnA pratipannaka jIvA paNa hAtA nathI. kema ke A karmonI utkRSTa Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 anuyogadvArasUtre lakSaNAyAmutkRSTasthitI vartamAno'nuttarasuraH saravara zruttara mAyikayoH pratiyamAnakapUrvapratipannazca labhyate / saptama pRthivyapratiSThAna rava rizto jIvaH samyaktva zrutasAmAyikayoH pUrvamaMtipannako bhavati, SaNmAsAvaziSTAyuSaH pUrva tathAvidhavizuddhisampannatvAttayoH sAmAyikayoH patipadyamAnakazcApi saMbhavati / SaSmAsAvaziSTAyu:kAle tu punarmithyAtvaM pratipadyate eveti / kSullakamA grahaNarUpAyAM jaghanyAyAmAyu:sthitau vartamAno nigodAdizcaturNAmapi sAmAyikAnAM naiva pratipadyamAnako na cApi vartamAna jIva ke pariNAma atyanta saMkliSTa rahA karate haiN| isaliye ina sAmAyikoM kI vahAM saMbhavatA nahIM hotI hai| Ayukarma kI utkRSTa sthiti jo 33 sAgaropana kI hai, usameM vartamAna anuttaravAsodeva samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAyika ke pUrvapratipanna kahI hote haiN| saptama pRthivI kA jo apratiSThAna nAma kA naraka hai, usameM sthita chaha mAsa se adhika zeSa AyuvAlA nAraka jIva samyaktva sAmAyika aura zrata sAmAyika kA pUrvapratipannaka hotA hai| aura jaba vahAM jIva kI chaH mAsa kI Ayu avaziSTa hone kA hotI hai, taba isake pahile pariNAmoM meM isa jAti kI vizuddhi utpanna ho sakatI hai ki jisake kAraNa baha jIva samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAyika ko dhAraNa karanevAlA bhI bana sakatA hai| parantu jisa samaya Ayu kevala 6 mAsa kI hI bAkI rahatI hai, usa samaya vaha jIva punaH mithyAtvI hI bana jAtA hai / kSullaka bhava grahaNarUpa jaghanya Ayu kI sthiti vartamAna nigodA dijIva cAroM bhI sAmAyikoM kA pratipadyamAnaka nahIM hotA hai aura na sthitimAM vartamAna jIvanA pariNAme atyanta saMkilaSTa rahe che, ethI A sAmAyikAnI tyAM saMbhavatA hatI nathI, AyukamanI utkRSTa sthiti je 33 sAgaropamanI che temAM vartamAna anuttaravAsI deva samyakatva sAmAyika ane pUrva pratipannaka ja hoya che. saptama pRthivInuM je apratiSThAna nAmaka naraka che. temAM sthita 6 mAsa karatAM adhika nA jIva zeSa AyuvALA samyakatva sAmAyika ane zrata sAmAyikane pUrva pratipannaka hoya che, ane jyAre te jIvanuM 6 mAsanuM Ayu avaziSTa hoya tyAre te pahelAM pariNAmomAM A jAtinI vizuddhi upana thaI zake che jethI te jIva samyakatva sAmAyika ane zrata sAmAyikane dhAraNa karanAra paNa thaI zake che. paraMtu je vakhate AvyuM phakta 6 mAsa jeTaluM ja zeSa heya, te samaye jIva pharI mithyAtvI thaI jAya che. kSullaka bhavagrahaNarUpa jaghanya AyunI sthitimAM vartamAna nigodAdi chava cArecAra sAmAyikanuM pratipadyamAnaka hotA nathI ane na AmAM kAI. pUrva Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 825 pUrva pratipannaH tasyAvizuddhitvena sAmAyikagrahaNayogyatAyA abhAvAt / zeSe tu AyurvajJAnAvaraNIyAdikarmasaptake jaghanyAm antarmuhUtAdikAM sthiti badatana darzanasaptakAtikrAnto'ntakRtkevalitvaM prApsyan kSapako dezaviratisAmAyikarahitasya sAmAyikatrayasya pUrva pratipannako bhavati, tasyAtivizuddhatvenAtijaghanyasthitikakarmabandhakatvAt , kSapakasya ca dezaviraterasaMbhavAt, samyaktvAvipratipannatAyAH pUrvameva jAtatvAditi / jaghanyasthitikakarmabandhakatvena cAtra jaghanyasthitikatvaM gRhyate, na tUpAttakamasattApekSayA jaghanyasthitikarmabandhakatvaM bodhya inameM kAI pUrvapatipannAka jIva bhI hotA hai / kyoMki isa jIva meM avi. zuddhi hotI hai / isa kAraNa sAmAyika grahaNa karane kI yogyatA kA yahAM abhAva rahatA hai| AyuvarjazeSajJAnAvaraNIya Adi sAtakarmoM kI antarmuhUrtAdirUpajaghanyasthiti kA bandha karanevAlA jIva darzanamoInIya kI vAta prakRtiyoM ko kSaya karake kSapaka banatA hai| so vahI Age antakRskevalI hotA hai-aisA vaha kSapaka jIva dezaviratisAmAyika se rahita samyaktvasAmAyika zrumasAmAyika aura sarvaviratisAmAyika ina tIna sAmAyikoM kA pUrvapratipannaka hotA hai| kyoMki ativizuddhahone ke kAraNa vaha jIva atijaghanyasthitivAle karmoM kA bandhaka hotA hai tathA kSapaka ke dezavirati kA sadbhAva pAyA nahIM jAtA hai| isaliye samyaktva Adi kI pratipannatA usake pahile se hI utpanna ho jAtI hai / jaghanya sthitivAle karmoM kA bandhaka hone ke kAraNa yahAM karmoM meM pratipanaka jIva paNa hoya che. kema ke A jIvamAM avizuddhi hoya che. ethI sAmAyika grahaNa karavAnI yogyatAne ahIM abhAva rahe che. Ayurvaja zeSa jJAnAvaraNIya Adi sAta kamenI aMtarmuhUtadirUpa jaghanyasthitine khabdha karanAra jIva darzanamohanIyanI sAta prakRtiene kSaya karIne kSapaka bane che. ane pachI AgaLa te ja antakRkevalI thAya che, e te kSepaka jIva deza virati sAmAmithI rahita samyakatva sAmAyika zrata sAmAyika ane sarvavirati sAmAyika A traNa sAmAyikane pUrva pratipanaka hoya che. kema ke ativizuddha hovA badala te jIva pUrva pratipanaka ati jaghanyasthitivALA karmone baMdhaka hoya che, tathA kSepakanA deza viratine sadbhAva maLatuM nathI. ethI samyaphava vagerenI pratipanatA te pahelAM ja utpanna thaI jAya che. jaghanya sthitivALa kane baMdhaka hovA badala ahIM karmomAM jaghanya sthiti gRhIta karavAmAM AvI che. upAra kamenA cattAnI apekSAe jaghanyasthitivALa karmonuM baMdhakatra levAmAM a0 104 Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 anuyogadvArasUtre miti / tathA - aSTAnAmapi karmaNAm madhyamAyAM sthitau sthito jIvazcaturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnakaH pUrvapratipannazca bhavatIti // 13 // tathA - vedamadhikRtya kva kiM sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / yathA- vivakSite kAle trividhe'pi vede caturNA sAmAyikAnAM pratipadyamAnakA bhavanti, pUrvapratipannAstu santyeva // 14 // tathA - AhArabhayamaithunaparigraharUpAzcatasraH saMjJA adhikRtya vava kiM sAmAyikaM bhavatItyapi vaktavyam / yathA - catasRSyapi saMjJAsu caturvidhasyApi sAmAyikasya pratipavamAnakA bhavanti, pUrvapratipannakAstu santyeveti // 15 // jaghanya sthititA gRhIta kI gaI hai| upAntakarmoM kI apekSA se jaghanyasthitivAle karmoM kA baMdhakatva nahIM liyA gayA hai / AThoM karmoM kI madhyamasthiti meM sthita jIva cAroM bhI sAmAyikoM kA pratipadyamAnaka hotA hai aura pUrvapratipannaka bhI hotA hai // 13 // tathA-veda ko Azrita karake kahAM (kisa veda meM) kauna sAmAyika hotA hai ? - aisA bhI kahanA caahiye| jaise-vivakSita kAla meM tIna prakAra ke bhI veda meM cAroM sAmAyikoM ke pratipadyamAnaka jIva hote haiM / aura jo inake pUrvapratipannaka jIva hote haiM, ve to yahAM rahate hI haiM |14| tathA - saMjJA AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ina cAra saMjJAoM ko Azrita karake kahAM (kisa saMjJA meM) kauna sAmAyita hotA hai ? yaha kahanA cAhiye-jaise cAra prakAra kI saMjJAoM meM caturvidha bhI sAmAyika pratipadyamAnaka jIva hote haiM aura jo inake pUrvapratipannaka hote haiM ve to yahAM hote hI haiM / / 15 / / Avyu nathI. AThe ATha karmAMnI madhyamasthitimAM sthita jIva cAre sAmAyikAnA pratipadyamAna hoya che ane pUrva pratipannaka pazu hAya che. 13zA tathAH--vedane Azrita karIne kayAM (karyAM vedyamAM) kayu' sAmAyika DAya che ? A viSe paNa kahevuM joie. jema-vivakSitakALamAM traNe prakAranA vedomAM cAra sAmAyikAnA pratipadyamAnaka jIvA hAya che. .ane je enA pUrva pratipunaka jIvA hoya che. teo te ahI rahe ja che. 514aa tathAH--sattA AhAra, bhaya, maithuna ane aparigraha e cAra saMjJAone Azrita karIne kayAM (kaI saMjJAmAM) kacu* sAmAyika hoya che ?' A viSe paNa kahevuM joIe. jema cAra prakAranI sattAomAM caturvidha paNa sAmAyikanA pratipadyamAnaka jIvA hoya ane je emanA pUrvapratipannaka hoya che, teo te mahI hAya ja che. 515mA Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyoga candrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 827 tathA-kaSAyamAzritya kva ki sAmAyikaM bhavatItyapi vaktavyam / yathA-sakapAyo jIvazcaturNAmapi sAmAyikAnAM patipadyamAnakA pUrva patipannakazca bhavati / akaSAyastu chamasthavItarAgo dezaviratisAmAyikaM varjayitvA sAmAyikatrayasya pUrva pratipannako bhavati na tu pratipadyamAnaka iti // 16 // ___ tathA-AyurAzritya ki sAmAyika bhavatItyapi vaktavyam / yathA-saMkhyAtavarSAyuko jIvazcaturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnakaH saMbhavati, pUrva matipanna. kastu bhavatyeva / asaMkhyeyavarSAyuko jIvaH samyaktvazrutasAmAyikayo pUrva patipannako bhavatIti // 17 // tathA-kaSAya ko Azrita karake kahAM (kisa kaSAya meM) kauna sAmA. yika hotA hai ?-yaha bhI kahanA cAhiye-jaise kaSAyasahitajIva cAroM bhI sAmAyikoM kA pratipadyamAnaka hotA hai| aura pUrvapratipannaka bhI hotA hai / kaSAyarahita jo chadmasthavItarAgajIva hai, vaha dezaviratirUpa sAmAyika ko chor3akara tIna somAyika kA pratipannaka hotA hai, prati. padyamAnaka nahIM // 16 // tathA-Ayu ko Azraya karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai. yaha bhI kahanA cAhiye-jaise-saMkhyAta varSa kI AyuvAlA jIva cAroM bhI sAmAyikoM kA pratipadyamAnaka ho sakatA hai| tathA aisA jIva ina sAmA. yikoM kA pUrvapratipannaka to hotA hai / jisa jIva kI AyuasaMkhyAta varSa kI hotI hai, aisA jIva samyaktva sAmAyika zrutasAmAyika kA pratipadyamAnaka ho sakatA hai tathA pUrvapratipannaka hotA hI hai // 17 // tathA-kaSAyane Azrita karIne kayAM (kayA kaSAyamAM) kayuM sAmAyika hoya che? A viSe paNa kahevuM joIe, jema kaSAya sahita jIva cAre cAra sAmAyikanA pratipadyamAnaka hoya che, ane pUrva pratipannaka paNa hoya che. kaSAya rahita je chaghastha vItarAga jIva che, te dezaviratirUpa sAmAyikone cheDIne traNa sAmAyikane pUrva pratipannaka hoya che, pratipadyamAnaka nahi. 1 tathA --Ayune Azraya karIne kayAM kayuM sAmAyika heAya che?' A viSe paNa kahevuM joIe jema-saMkhyAta varSanI AyuvALA jIve cArecAra sAmAyikanA pUrva pratipadyamAnaka thaI zake che, tathA evo jIva A sAmAyika pUrva pratipanaka hoya ja che, je jIvanuM Ayu asaMkhyAta varSa jeTaluM hAtha che, e ja samyakatva sAmAyika, zrata sAmAyika pratipadyamAna thaI zake che tathA pUrva pratipannaka hoya ja che. 1chA Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre tathA - jJAnamAzritya katra kiM sAmAyika bhavatItyapi vaktavyam / yathA-oghato jJAnamAzritya nizcayanayamatena jJAnI caturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnako bhavati / pUrva pratipannastu bhavatyeva / vyavahAranayamate tu ajJAnI eva sAmAyikapratipattA bhavati / pratipattistu tasya samyaktvazruteti sAmAyikadvayasyaiva bhavati / pUrvavipannakastu caturNAmapi bhavati / jJAnamedamAzritya tu matizrutajJAnavAn samyaktvazruta sAmAyikadvayaM yugapatpratipadyamAno bhavati / dezaviratisava' viratisAmAyikadvayasya tu bhajanayA pratipadyamAno bhavati / pUrvapratipannastu caturNAmapyasyetra avadhijJAnI tu samyaktvazrutasAmAyikayo dezaviratisAmAyikasya ca na prati tathA - jJAna ko Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye-jaise sAmAnyarUpa se jJAna ko Azritakara nizcayalaya ke matAnusAra jJAnI jIva cAroM bhI sAmAyikoM kA pratipadya. mAnaka hotA hai| tathA yaha pUrvapratipanna to hotA hI hai / vyavahAranaya ke matAnusAra jo jIva ajJAnI hotA hai, usI ko samyaktva sAmAfor aura zrutasAmAyika ina do kI hI pratipatti hotI hai| tathA "cAroM kA bhI pUrvapratipannaka to jJAnI hotA hI hai| jJAna ke bheda ko 'Azrita karake matijJAna aura zruta jJAnavAlA jIva eka hI sAtha samyaktva"sAmAyika aura zrutasAmAyika ko prApta karanevAlA hotA hai / tathA dezavira tisAmAyika aura sarvaviratisAmAyika kA vaha bhajanA se pratipadyamAna hotA hai / evaM cAroM sAmAyikoM kA yaha pUrvapratipannaka to hotA hI hai / avadhijJAnI samyaktva sAmAyika zrutasAmAyika aura i * : : tathAH-jJAnane Azrita karIne kayAM kayu* sAmAyika hoya che ? A viSe prazu kahevu joIe. jema sAmAnya rUpathI mAzrita karIne nizcayanayanA mata mujaba jJAnI cAre cAra sAmAyikAne pratiSadyamAnaka hoya che. tathA te pUrve pratipannaka tA hAya ja che. vyavahAranayanA mata mujaba je 6 1 jIva annAnI hoya che, tene ja samyaktva sAmAyika ane zruta sAmAyika e khatenI ja pratipatti thAya che, tema ja cArecAranA pUrva pratiyantaka teA jJAnI hAya ja che, jJAnanA lekane Azrita karIne matijJAna ane zrutajJAnavALA jIva ekIsAthe samyaktva sAmAyika ana zruta sAmAyikane prApta karanAra DAya che. tema ja dezivarati sAmAyika ane savirati sAmAyikanA te bhajanAthI pratipadyamAna hoya che. ane cArecAra sAmAyikAnA A pUrvamaniSannaka DAya C Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam Tae padhamAnako bhavati, sarvaviratisAmAyikasya pratipacA tu bhavasyeva / pUrvapatipatrastu sarveSAmapi sAmAyikAnAM bhavati / manaHparyayajJAnI tu dezaviratirahitasya sAmAyikatrayasya pUrvapatipatraka eva bhavati, na tu prtipdhmaankH| bhavastha kevalI tu samyaktvacAritrasAmAyikayoH pUrvapatipana eva bhavati, na tu pratipadhamAnaka iti // 18 // tathA-manovAkAyalakSaNaM trividhamapi yogamAzritya kva ki sAmAyika bhavatIti vaktavyam / yathA-oghatastrividhamapi yogamAzritA jIvA vivakSite kAle caturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnakA bhavanti, pUrvapratipannAstu santyeva / vibhAgatastu-audArikakAyayukte yogatraye caturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadhamAnakA dezavirati sAmAyika ina tIna sAmAyikoM kA pratipatto nahIM hotA hai| kintu sarva virati sAmAyika kA te| yaha pratipatto ho sakatA hai| tathA yaha cAroM sAmAyikoM kA pUrva pratipannaka to hotA hI hai| manaH paryayajJAnI jo hai, vaha dezavirati sAmAyika ko choDakara tIna sAmAH yikoM kA pUrvapratipakSaka hotA hai-pratipadyamAnaka nahIM hotaa| jo bhavastha kevalI hai ve samyaktva sAmAyika aura cAritrasAmAyika ke pUrva pratipannaka hI hote hai| pratipadyamAnaka nahIM hote // 18 // tathA-mana, vacana aura kAya ina tIna yogoM ko Azrita karake 'kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye-jaise-sAmAnya rUpa se tIna yogoM ko lekara jIva vivakSita samaya meM cAroM bhI sAmA. yikoM ke pratipattA ho sakate haiN| tathA inake-cAroM ke to-ye pUrvapratipannaka hote hI haiN| vibhAga kI apekSA vicAra karane para-audA. che. avadhijJAnI samyakatva sAmAyika, zrata sAmAyika ane dezavirati sAmA yika A traNa sAmAyikane te te pratipattA heta nathI. paraMtu sarvavirati sAmAyikane te e pratipatA thaI zake che. tathA A cArecAra sAmAyikone pUrva pratipannaka te hoya ja che. manAparyayajJAnI je che te dezavirati sAmA yikane choDIne traNa sAmAyikane pUrva pratipanAka hoya che, patipadyamAnaka hoto nathI. je bhavastha kevalI che te samyakrava sAmAyika ane cAritra sAmAyikanA pUrva pratipannaka ja hoya che, pratipadyamAnaka hotA nathI. pa1tA - tathA -mana, vacana ane kAya A traNe vegone Azrita karIne kayA karyA sAmayika hoya che? A viSe paNa kahevuM joIe. jema-sAmAnya rUpathI traNa yogane laIne jIva vivakSita samayamAM cAra cAra sAmAyikane prati. pattA thaI zake che, tathA emanA cArecArane to e pUrva pratipaka hoya ja che. Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anuyogadvArasUtre pUrvapratipakSakAca bhavanti / vaikriyazarIrayukte yogatraye samyaktvazrutasAmAyikayo pratipattAro bhavanti, pUrvapratipannakAstu caturNAmapi sAmAyikAnAm / AhAraka zarIrayukte tu yogatraye dezaviratirahitasya sAmAyikatrayasya pUrvapatipatrakA bhavanti / taijasakArmaNazarIrayoge eva kevale'pAntarAlagatAvAdhasAmAyikadvayasya pUrvapati. panakA bhavanti / kevalisamudghAte tu samyaktvacAritrasAmAyikayoH pUrvapratipannakA bhavanti / kevale manoyoge-kevale vAgyoge cana kimapi sAmAyikaM bhavati, kevalasya manoyogasya vAgyogasya cAbhAvAt / kAyavAgyogadvaye tu dvIndriyAdipUtpannamAtrasya sAsvAdanasya samyaktvazruteti sAmAyikadvayaM pUrvapratipannaM bhavatIti // 19 // rikakAyayuktayogatraya meM vartamAna jIva samyaktvasAmAyika aura zrutasAmAyika ke pratipattA ho sakate haiM, tathA cAroM bhI sAmAyikoM ke ye pUrva pratipannaka hote hI haiM / AhAraka zarIra yukta yogatraya meM vartamAna jIva dezavirati sAmAyika ko choDakara avaziSTa tIna sAmA. yikoM ke pUrvapratipannaka hote hI haiN| kevala taijasa kArmaNazarIrayukta kArmaNakAya yoga meM hI vartamAna jIva apAntarAla gati meM Adi ke do sAmAyikoM ke pUrva pratipannaka hI ho sakate haiM tathA kevali samudghAta meM to jIva samyaktva, aura cAritra ina do sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka hote hI haiN| kevala manoyoga meM aura kevala dhAgyoga meM koI bhI sAmAyika nahIM hotA kyoMki na to kevala vAyoga hotA hai aura na kevala manAyoga hotA hai kAyayoga vibhAganI apekSAe vicAra karavAthI-dArika kAyayukta ye gatrayamAM vartamAna jIva cArecAra sAmAyikanA pratipadyamAnaka hoI zake che. ane pUrva pratipanaka te heAya ja che. vaikriya zarIra yukta gatrayamAM vartamAna jI samyakatvasAmAyika ane zrata sAmAyikanA pratipattA thaI zake che, tathA cAre cAra sAmAyikenA e pUrva pratipannaka hoya ja che. AhAraka zarIra yukta yoga trayamAM vartamAna jIva dezavirati sAmAyika sivAya avaziSTa traNa sAmAyikene pUrva pratipanaka hoya ja che. phakta tejasa kArmANa zarIra yukta kArpaNa kArya vegamAM ja vartamAna jIva apAtarAla gatimAM AdinA be sAmAyikonA pUrva prati panaka ja thaI zake tema che. tathA kevali samuddaghAtamAM te jIva samyakatva ane cAritra A be sAmAyikanA pUrva pratipannaka hoya ja che. kevala mane cogamAM ane kevala vAyegamAM keIpaNa sAmAyika hotuM nathI kema ke na te phakta vAyega hoya che ane na phakta maneyega hoya che. kAyAga ane Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadhAranirUpaNam 31 tayA-upayogamAzritya kva kiM sAmAyika bhavatIti vaktavyam / yathA-sAkArAnAkArabhedena bhedadvayaviziSTe upayoge caturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnakA bhavanti, pUrvapatipatrakAstu santyeveti // 20 // tathA-zarIramadhikRtya k kiM sAmAyikaM bhavatItyapi vaktavyam / yathAaudArikazarIre caturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnakA pUrvapatipannakAzca bhavanti / vaikriyazarIre samyaktvazrutasAmAyikayoH pratipadyamAnakA bhAjyAH / dezaviratisarvaviratisAmAyikayoH pratipadyamAnakA devanArakAH naiva saMbhavanti / aura vAgyoga ina do yoga meM vartamAna sAsvAdana jIva ke ki jo bIndriya AdikoM meM utpanna ho gayA hai, samyaktvasAmAyika aura zrutasAmAyika ye do sAmAyika pUrvapratipanna ho sakate hai / 19 / tathA-upayoga kA Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA caahiye| jaise sAkAra upayoga aura anAkAraupayoga ina do upayogoM meM cAroM bhI sAmAyikoM-ke pratipadyamAnakajIva ho sakate haiM / tathA inake jo pUrvapratipannaka jIva hote haiM ve to yahAM hote hI haiM // 20 // tathA-zarIra ko Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA caahiye| jaise-audorika zarIra meM cAroM bhI sAmAyikoM ke pratipadyamAnaka jIva ho sakate haiM aura pUrva pratipannaka jIva hote hI haiN| vaikriya zarIra meM samyaktvasAmAyika aura zrutasAmA. yika ina do sAmAyikoM ke pratipadyamAnaka jIva bhAjya hote haiM / kintu vAga A be gomAM vartamAna sAsvAdana jIvane ke je dvIndriya AdimAM utpanna thaI gaye che, samyakatva sAmAyika ane zrata sAmAyika e che sAmAyika pUrva pratipana thaI zake che. 1 tathA-upayogane Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che. A viSe paNa kahevuM joIe. jema sAkAra upayoga ane anAkAra upayoga A upagomAM cArecAra sAmAyikAnA pratipadyamAnaka jIva thaI zake che. tathA emanA je pUrva pratipanaka jIva hoya che, teo te ahIM hoya ja che. ra0 tathA-zarIrane Azrita karI kayAM kayuM sAmAyika hoya che? A viSe paNa kahevuM joIe. jema audArika zarIramAM cArecAra sAmAyikanA pratipadyamAnaka ja hoI zake che. ane pUrva pratipanaka jI hAya ja che, vaikriya zarIramAM samyaktva sAmAyika ane zrata sAmAyika A be sAmAyikanA prati Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 anuyogadvArasUtre vaikriyazarIradhAriNastiyazcI manuSyA api na tayo dezaviratisarvaviravisAmAyikayoH pratipadyamAnakA bhavanti, vikriyAmavRttavena teSAM pramattatvAt / pUrvapratipannakAstu caturNAmapi sAmAyikAnAM kriyazarIradhAriNo bhavantyeva / AhArakazarI. riNastu dezaviravirahitasya sAmAyikatrayasya pUrvapratipannakA bhavanti / taijasakAmaNazarIriNastu samyakpazrutasAmAyikayoH pUrva pratiSannakA bhavantIti // 21 // tathA-samacaturastranyagrodhaparimaNDalAdiSaDvidhaM saMsthAnamAzritya kva ki sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / yathA-sarveSvapi saMsthAneSu caturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnakA bhavanti, pUrva pratipannakAstu santyeveti // 22 // pUrva pratipannaka to hote hI haiM / tathA dezavirati aura sarvavirati ina do somAyikoM ke deva aura nArakI pratipattA nahIM hote haiN| vaikriya zarIradhArI jo tiryazca evaM manuSya hote haiM ve bhI dezavirati sAmAyika aura sarvavirati sAmAyika ke pratipattA nahIM hote haiM / kyoMki vikriyA meM pravRtta hone ke kAraNa unameM pramattatA A jAtI hai / tathA pUrva pratipannaka to cAroM zrI sAmAyikoM ke vaikriyazarIradhArI hote haiM / jo AhAraka zarIradhArI hote haiM, ve dezaviratisAmAyika ko choDakara bAkI ke tIna sAmAyikoM ke pUrva pratipannaka hote hI haiN| taijasa aura kArmaNazarIradhArI jIva samyaktvasAmAyika aura zruta sAmAyika ina do sAmAyikoM ke pUrva pratipannaka ho sakate haiM / 21 // tathA-samacatusranyagrodhaparimaMDala Adi chaha prakAra ke saMsthAna ko Azrita karake 'kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA padyamAnaka jIve bhAjya hoya che, paraMtu pUrva pratipannaka te hoya ja che. tathA dezavirati ane sarvavirati A be sAmAyikanA deva ane nArakI pratijJA hetA nathI. vaikriya zarIradhArI je tiryaMca ane manuSyo hoya che, teo paNa dezavirati sAmAyikanA pratipattA hotA nathI. kema ke vikriyAmAM pravRtta hevA badala temAM pramattatA AvI jAya che. tathA pUrva pratipannaka te cArecAra sAmAyikanA vaikriya zarIradhArI hoya ja che. je AhAraka zarIradhArI hoya che, te dezavirati sAmAyika sivAya zeSa traNa sAmAyikenA pUrva pratipanaka hAya ja che. tejasa ane kAma zarIradhArI jIva samyaktva sAmAyika ane muna sAmAyika A be sAmAyikanA pUrva pratipannaka ja hoya che. mArA - tathA-samacaturastra nyAdha parimaMDala vagere 6 prakAranA saMsthAnane Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che? A vize paNa kahevuM joIe Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogakSAranirUpaNam .... tathA-vajraRSabhanArAcAdibhedena SaDvidhaM saMhananam asthisaMcayavizeSamA zritya kA ki sAmAyika bhavatIti vaktavyam / yathA-sarveSvapi saMhananeSu caturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnakA pUrva pratipannakAzca bhavantIti // 23 // ... tathA-mAna-zarIrasya pramANam-avagAhanAmAzritya kva kiM sAmAyika bhavatIti vaktavyam / yathA-manuSyasyotkRSTa zarIramAnaM trINi gavyatAni, jaghanyamaMgulAsaMkhyeyabhAgaH etad dvayaM varjayitvA madhyamazarIramAne vartamAnA mnussyaashcturnnaacaahiye| jaise samasta saMsthAnoM meM cAroM prakAra ke bhI sAmAyikoM ke pratipadyamAnaka jIva ho sakate haiN| tathA jo inake pUrvapratipannaka hote haiM ve to inameM rahate hI haiM / / 22 // vajaRSabhanArAca Adi ke bheda se saMhanana chaha prakAra kA hotA hai| so asthisaMcaya vizeSarUpa isa saMhanana ko Azrita karake kahA~ kauna sAmAyika hotA hai? yaha bhI kahanA cAhiye / jaise-samasta bhI saMhananoM meM cAroM bhI sAmAyikoM ke pratipattA ho sakate haiN| aura pUrva pratipannaka jIva hote hI haiM // 23 // tathA-mAma nAma zarIra ke pramANa kA hai-isa pramANa rUpa avagAH hanA kA Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye-jaise manuSya kI utkRSTa avagAhanA bhogabhUmijakI apekSA lekara tIna koza kI hotI hai aura jaghanya avagAhanA aMgula jema samasta saMsthAmAM cArecAra prakAranI sAmAcikenA pratipadyamAnaka ja hoI zake che. tathA je emanA pUrva pratipanaka hoya che, teo to emanAmAM rahe che. maracA vAtraSabha nArAca vagerenA bhedathI saMhananA 6 prakAre hAya che. asthi saMcaya vizeSarUpa A saMhanane Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che? mA viSa paNa nase. jema-samasta saMhanAmAM cArecAra sAmAyikanA pratipattA heI zake che ane pUrva pratipannaka jI hAya ja che. 23 tathA mAna, nAma zarIranA pramANunuM che A pramANurUpa avagAhanAne Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che? A viSe paNa kahevuM joIe jema manuSyanI utkRSTa avagAhanA bhegabhUmi ja nI apekSAe traNe gAuM jeTalI hoya che. ane jaghanya avagAhanA AMgaLane asaMkhyAtamAM bhAga a0 105 HA.. Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 964 anuyogadvArasUtre mapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnakA bhavanti, pUrvapratipannakAstu santyeva / jaghanya zarIrapramANe varttamAnA - garbhajamanuSyAH samyaktvazrutasAmAyikayoH pUrvamatipannakAH saMbhavanti, na tu pratipadyamAnakAH / trigavyUtAtmake utkRSTazarIrapramANe varttamAnA manuSyAstu samyaktvazrutasAmAyikayorapi pratipadyamAnakA bhavitumahanti pUrva pratipannAstu bhavantyeva jaghanyazarIrapramANA nArakadevAstu samyaktva zrutayoH pUrva pratipannakAH saMbhavanti, na tu pratipadyamAnakAH madhyamotkRSTazarIrapramANavanto nArakadevAstu samyaktvazruta sAmAyikayoH pratipadyamAnakAH saMbhavanti, pUrvapratike asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / ina donoM prakAra ke mAna ko : choDakara madhyama zarIra mAna meM vartamAna manuSya cAroM bhI sAmAyikoM ke pratipadyamAnaka ho sakate haiM / tathA jo ina sAmAyikoM ke pUrvapratipanaka manuSya hote haiM, ve to yahAM hote hI haiM / jaghanya zarIramAna meM varta mAna garbhajamanuSya samyaktva sAmAyika aura zrutasAmAyika ina do sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka ho sakate haiM / parantu pratipattA nahIM ho sakate haiN| tIna koza kI utkRSTa avagAhanAvAle zarIra meM vartamAna manuSya sampaRtva sAmAyika aura zrutasAmAyika ke pUrva pratipannaka hote haiM / tathA jaghanyazarIra kI avagAhanA meM vartamAna nAraka aura deva ye sampakTava aura aMta sAmAyika ke pUrvapratipannaka ho sakate haiM / pratipadyamAnaka nahIM ho sakate / madhyama tathA utkRSTa zarIrAvagAhanA vAle nAraka aura deva ye samyaktva aura zrutasAmAyika ke pratipattA ho sakate pramANu hAya che, A banne prakAranA mAnasivAya madhyama zarIramAnamAM va mAna manuSya cArecAra sAmAyikAnA pratipaghamAnaka hAI zake che. tathA je A sAmAyikAnA pUrva pratipannaka manuSyeA hAya che, te te ahI haiAya ja che. jadhanya zarIramAnamAM vamAna gaja manuSya samyaktva sAmAyika zruta sAmAyika A be sAmAyikAnA pUrvapratipannaka hAI zake che, paraMtu pratipattA hAI zakatA nathI. traNa gAunI utkRSTa avagAhanAvALA zarIramAM vartamAna manuSya tA samyaktva sAmAyika ane zruta sAmAyikanA pUrvIpratipannaka hoya che. tathA jaghanya zarIranI avagAhanAmAM vartamAna nAraka ane deva A samyaktva ane zruta sAmAyikanA pUrvapratipannaka hAI zake che. pratipadyamAnaka thaI zakatA nathI. madhyama tathA utkRSTa zarIrAvagAhanAvALA nAraka ane deva e samyaktva ane zruta. sAmAyikanA pratipattA haii zake che, pratipadyamAnaka hAI zakatA nathI. madhyama tathA utkRSTa zIrAvagAhanAvALA nAraka ane deva e samyakRtva Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 835 pannakAstu santyeva / jaghanyazarIramamANAH paJcendriyAstiryazvastu samyavasvazrutasAmAyikayoH pUrva pratipannakAH saMbhavanti, na tu prtipdymaankaaH| panavyUtAtmakotkRSTazarIrapramANAH sthalacarapazcendriyAstiryazvastu smyktvshrutsaamaayikyo| pratipadyamAnakAH pUrva pratipannakAzca bhavanti / madhyamazarIrapramANAstu pazcendriyA. stiyazca Aghayo IyostrayANAM vA sAmAyikAnAM pratipadyamAnakAH saMbhavanti, pUrva pratipannakAstu prayANAmapi saMtyeveti // 24 // tathA-kRSNanIlakApotatejaH padmazuklalakSaNAH SaDlezyA Azritya kva kiM sAmAyika bhavatIti vaktavyam / yathA-kRSNAdikAsu sarvAsu dravyalezyAsu vartamAnamA. nArakajIvAH devajIcA samyaktvazrutasAmAyikayoH patipadyamAnakA bhavanti / samjhi. haiN| tathA inameM inake pUrvapratipannaka jIva to rahA hI karate haiN| jaghanya zarIrAvagAhanAvAle paMcendriyatiryazcasamyaktvasAmAyika aura zruta. sAmAyika ke pUrvapratipannaka ho sakate haiM-pratipattA nhiiN| chaha koza kI utkRSTa zarIrAvagAhanAvAle sthalacara paMcendriyatiyaJcasamyaktva sAmApika aura zrutasAmAyika ke pratipattA ho sakate haiM aura pUrva pratimnaka hote hI haiM / tathA madhyamazarIrAvagAhanAvAle paMcendriyatiyazca Adi ke do sAmAyikoM ke, athavA tIna sAmAyikoM ke pratipadyamAnaka ho sakate haiN| tathA inameM ina sAmAyikoM ke pUrva pratipannaka jIva to hote hI hai|24|| tathA-kRSNa, nIla, kApota, tejA, pana aura zukla-ina chaha lezyAoM ko Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye-jaise-kRSNAdirUpa samasta dravyalezyAo meM vartamAna nAraka aura devajIva samyaktvasAmAyika aura zrutasAmAyika ina ane mRtasAmAyikanA pratipattA hoI zake che, tathA AmAM emanA pUrva prati panaka jIve te rahe ja che. jaghanya zarIravagAhanAvALA pacendriya tiryaMca sabhyakuva sAmAyika ane zruta sAmAyikanA pUrva pratipannaka hoI zake che, pratipattA nahIM. 6 gAkanI utkRSTa zarIravagAhanAvALA sthalacara paMcendriya, tiryaMca sabhya. kutva, sAmAyika ane zrata sAmAyikanA pratipattA hoI zake che, ane pUrva pratipannaka hoya ja che. tathA madhyama zarIravagAhanAvALA paMcendriya tiyatha vagerenA be sAmAyikenA athavA traNa sAmAyikanA pratipadyamAnaka hoI zake che. tathA AmAM A sAmAyikane pUrva pratipanaka cha hoya ja che. rA tathA-kRSNa, nIla, kApata, teja:: pava, ane zukala A 6 leyAone Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che? A viSe paNa kahevuM joIe. jema kRSNadirUpa samasta dravya lezyAomAM vartamAna nAraka ane deva chava Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuyogadvArasUtre tiryaJcaH evaM sabjJimanuSyAH tejaHpadmazuklarUpa zubhadravya lezyAtraye varttamAnAH samyaktvazruta sAmAdhikayoH pratipadyamAnakA bhavanti dezavira tisarvaviratisAmAyikayoH pravipadyamAnakAH tejaHpadmazuklalezyAsveva bhavanti / na tu kRSNanIlakApota lezyAsu / caturNAmapi sAmAyikAnAM pUrvapratipannakAH SaTsvapi lezyAsu saMbhavantIti // 25 // tathA - pariNAmam =adhyavasAyavizeSamAzritya kA kiM sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / tatra- zubhazubhatararUpatayA pariNAme vardhamAne sati vardhamAnapariNAmA-jIvAcaturNAM sAmAyikAnAM madhye sAmAyikatrayaM pratipadyante, dezavira tisarvavirati do sAmAkikoM ke pratipattA ho sakate haiM / saMjJI tiryazca evaM saMjJI manuSya tejaH padma evaM zukla ina tIna zubha dravya ThezyAoM meM vartamAna "samyaktvazruta sAmAyika ke pratipasA ho sakate haiN| dezaviratisAmAyika, aura sarvaviratisAmAyika ina do sAmAyikoM ke kRSNa nIla aura kApota lezyAvAle pratipattA - dhAraka nahIM hote haiM, kyoMki do sAmAyikoM ke pratipattA-dhAraka, tejaH padma aura zuklavAle jIva hI hote haiN| cAroM bhI sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka jIva chahoM bhI lezyAoM meM hote haiM | 25 | H tathA - pariNAma nAma jIva ke adhyavasAya vizeSa kA hai-so isa * pariNAma nAma ko Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye - jaba pariNAma zubhazubhatararUpa se bar3hatA hai-taba "usa vardhamAna pariNAmavAle jIva cAroM sAmAyikoM ke bIca meM tIna samyaktva sAmAyika ane zrutasAmAyika A be sAmAyikAnA pratipattA hAi zake che. sanI tiyaca ane sannI anuSya teja:padma ane zukala A traNa zubha vyaAsyAomAM vartamAna samyaktva tathA zrutasAmAyikanA pratipattA hAi zake che. dezavirati sAmAyika ane sati sAmAyika A e sAmAyikAnA kRSNa, nIla ane kApAta lephsAvALA pratipattA dhAraka hAtA nathI. usa se banne sAmAyinA pratipattA-dhAra, teH padma mane zukalezyAvALA jIvA ja hoya che. cArecAre sAmAyikAnA pUrva pratipannaka jIva dhae lesyAomAM hoI zake che. ApA tathA-pariNAma nAma jIvanA adhyavasAya vizeSanuM che. A pariNAmane Azrita karIne krAM kyu' sAmAyika hAya che? A viSe paNa kahevu joI e. jyAre pariNAma - zula, zubhatara35thI vRddhi pAye the, tyAre te vardhamAna pari Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAraMnirUpaNam . 137 sAmAyikayorekatrAsaMbhavAt / evamevAntarakaraNAdAyavasthite'pi zubhe pariNAme jIvAzcaturNA sAmAyikAnAM madhye sAmAyikatrayaM pratipadyante / kSIyamANe tu zubhe pariNAme na kimapi sAmAyika pratipadyante, saMkliSTasvAt / pUrvapratipannakAratu viSvapi pariNAmeSu vartante eveti // 26 // tathA-sAtA'sAtarUpAM vedanAmadhikRtya kya kiM sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / yathA-sAtA'sAtarUpAyAM dvividhAyAM vedanAyAM vartamAnA jIvAzcaturNA sAmAyikAsAmAyikoM ke pratipattA-dhAraka hote haiN| kyoMki dezaviratisAmA. yika aura sarvavirati sAmAyika ina do sAmAyikoM kA yugapat ekatra avasthAna hotA nahIM hai| isI prakAra jIvoM kA zubha pariNAma jaba antAkaraNa Adi meM avasthita hotA hai usa avasthita pariNAma ke samaya jIva cAroM sAmAyikoM ke pratipattA hote haiM / jaSa zubhapari. NAmahIyamAna hote hai taba kisI bhI sAmAyika ke pratipattA-dhAraka nahIM hote haiN| kyoMki usa samaya saMkliSTa pariNAma rahA haiM ina sAmA. yikoM ke jo pUrvapratipannaka hote haiM ve to ina tInoM bhI pariNAmoM meM maujUda rahA karate haiM / 26 / / tathA-sAtA asAtArUpa vedanA ko Azrita karake kahAM kauna sAmA. yika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye jaise sAtA asAtArUpa donoM prakAra kI vedanA meM vartamAna-jIva cAroM sAmAyikoM meM se kisI eka zumavALA jI cArecAra sAmAyikonI vacce traNa sAmAyikanA pratiparA dhAraka hoya che kema ke dezavirati sAmAyika ane sarvavirati sAmAyika e e sAmAyikenuM yugapat ekatra avasthAna hotuM nathI. A pramANe jIvenA pariNAma jyAre antaHkaraNa AdimAM avasthita hoya che, te avasthita pari. NAmanA jIva cArecAra sAmAyikanA pratipattA hoya che. jyAre zubha pariNAma hIyamAna hoya che tyAre koIpaNa sAmAyikanA te pratipattA dhAraka hotA nathI, kema ke te vakhate saMkilaSTa pariNAme rahyA kare che. A sAmAyikanA je pUrva pratipanako hoya che, teo te A traNe pariNAmamAM vidyamAna rahe che. zAradA tathA--sAtA asAtApa vedanAne Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che? A viSe paNa kahevuM joIe. jema sAtA asAtArUpa bane prakAranI vedanAmAM vartamAna jI cAre sAmAyikamAMthI koI eka sAmAyikanA Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834 anuyogadvAraste nAmanyatamat sAmAyika pratipadyante, pUrvapatipannakA api caturNA sAmAyikAnAM saMbhavantIti // 27 // tathA-samudghAtakarmAzritya kya kiM sAmAyika bhavatIti vaktavyam / yathA-sam =ekImAvena, ut=pAvalyena vedanAkaSAyAdhanubhavapariNAmena sahakIbhAvamApannasya jIvasya vedanIyAdikarmapudgalAnAM hananaM-samudghAtaH / sa ca-kevali samudghAtakaSAyasamudghAta-maraNasamuddhAta-vedanAsamudghAtavaikriyasamuddhAta -tejasasamudghAtA. hArakasamudghAtabhedena saptavidhaH / uktaMca 'kevalikasAyamaraNA, veyaNaveuviteya AhAre / sattaviha samugghAo, pannatto vIyarAgehi // 1 // sAmAyika ke pratipattA-dhAraka hote hai / yahAM pUrvapratipannaka bhI cAroM sAmAyikoM ke ho sakate haiM / 27 / __ tathA-samudghAtakarma ko Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai? yaha bhI kahanA cAhiye-vedanAkaSAya Adi ke anubhavarUpa pariNAma ke sAtha eka bhAva ko prApta hue jIva ke dvArA jo vedanIyAdi karmapudgaloM kA hanana hotA hai usakA nAma samudrAta hai| tAtparya isakA yaha hai ki mUla zarIra ko na choDakara vedanAdikAraNoM ke upasthita hone para AtmA ke kucha pradezoM bAhara nikAlanA isakA nAma samudghAta hai| yaha samudghAta kevali samudaghAta, kaSAya samudaghAta, mAraNAntikasamu. ghAta, vedanAsamudghAna, vaikriya samudghAta, taijasa samudghAta aura AhArakasamudghAta ke bheda se sAta prakAra kA hotA hai| ye sAta prakAra hI 'uktaMca karake' kevali kasAya0' ityAdi gAthA dvArA kahe gaye haiN| pratiparA-dhAraka hoya che. ahIM pUrvapatipanaka paNa cArecAra sAmAyikanA saMbhavI zake che. raNA tathA--samuddaghAta karmane Azrita karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che? A viSe paNa kahevuM joIe. vedanA kaSAya AdinA anubhavarUpa pariNAmanI sAme eka bhavane prApta thayela chava vaDe je vedanIya vagere kamapudgalenuM hanana hoya che, tenuM nAma samRdughAta che. tAtparya AnuM A pramANe che ke mUla zarIrane na choDatAM vedanAdi kAraNe jyAre upasthita thAya che tyAre AtmA keTalAka pradezane bahAra kADhe che tenuM nAma samudughAta che. A samudughAtanA kevali samuddaghAta, kaSAya samudughAta, maraNa samudaghAta, vedanA samRdughAta, vaikriya samudughAta, tejasa samRdughAta ane AhAraka samudughAtanA bhedathI sAta prakAre hoya che. ma ta aare| taya 42 'kevalikamAya0' pore // 2 // Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAraniharaNam 839 chAyA-kevalikaSAyamaraNAni vednaavaikriytejaahaaraaH| saptavidhaH samudghAtaH prajJaptI viitraagaiH|| iti / tasmin samudghAte eva karma=kriyA-samudghAtakarma / tatra kevalyAdisavidhasamu.. ghAtena samAhatA na kimapi sAmAyikaM pratipadyante / pUrvapati pannakaviSaye svevaM vijJeyam-kevalisamudghAtena samavahatAH samyaktvacAritreti sAmAyikadvayasya pUrvamatipannakA bhavanti / AhArakasamudghAtasamavahatA dezaviratirahitasAmAH yikatra yasya pUrvamavipannakA bhavanti / zeSa samudghAtasamavahatAstu dezaviratirahitasAmAyikatrayasya sarvaviratirahitasAmAyikatrayasya vA pUrvapatipannakA bhavanti / ebhiH saptabhiH samudghAtairasanavahatAstu .caturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadyamAnakA pUrvapratipannakAzca bhavantIti // 28 // ina sAta prakAra ke samudghAta karma se jo jIva samavahata hote haiMarthAt jo jIva ina sAta prakAra ke samudghAtoM ko karate haiM ve jIva kisI bhI sAmAyika ke pratipattA dhAraka nahIM hote haiM pUrvapratipannaka jIvoM ke viSaya meM isa prakAra jAnanA cAhiye-jA kevalisamudghAta karate haiM ve samyaktvasAmAyika aura cAritrasAmAyika ke pUrvaprati. pannaka hote haiN| jo AhArakasamudghAta karate haiM, ve dezavirati sAmAyika ko choDakara avaziSTa tIna sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka hote haiN| ina do samudghAtoM ke atirikta jo pAMca samudghAtoM se samabahata hote haiM, aise jIva dezaviratisAmAyika se rahita tIna sAmA. yikoM ke athavA sarvaviratisAmAyika se rahita tIna sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka hote haiM / jo ina sAta samudghAtoM se asamavahata hote haiM, ve jIva to cAroM bhI sAmAyikoM ke pratipadyamAnaka aura pUrvapratinaka hote haiN|28| vaDe kahevAmAM AvyA che. A sAta prakAranA samududhAta karmathI ja jI. A sAta prakAranA samughAtane kare che, te kaI paNa sAmAyikanA pratipattAdhAraka hotA nathI. pUrva pratipannaka jInA saMbaMdhamAM A rIte jANavuM joIe. je kevali samuduvAta kare che, te samyakatva sAmAyika ane cAritrasAmAyikanA pUrva pratipanna hoya che. je AhAraka samuMdughAta kare che, te deza virati sAmAyika sivAya avaziSTa traNa sAmAyikanA pUrva pratipannaka hoya che. A be samudaghAto sivAya je pAMca samuddaghAte vaDe samavahata hoya che, evA jIva dezavirati sAmAyikathI athavA sarvavirati sAmAyikathI rahita traNa sAmayikanA pUrva pratipanaka hoya che. je A sAta samuduvAtathI asamavahata hoya che tevA cho te cAre prakAranA sAmAyikonA pratipamAnaka ane pUrva pratipannaka hoya che. pa285 Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anuyogadvArasUtre tathA - dravyataH sAmAnyena sarvakarmada likAnAM, vizeSeNa tu caturvidhasAmAyikAvaraNarUpajJAnAvaraNa mohanIyakarmadalikAnAM nirveSTanaM = nirjaraNaM, bhAvatastu krodhAdyadhyavasAyAnAM nirveSTanaM = nirjaraNaM cAzritya kA ki sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / yathA-dravyataH sAmAnyena satra karmadalikAnAM nirveSTane, vizeSega caturvidhasAmAyikAvaraNarUpa jJAnAvaraNa mohanIya karmada likAnAM nirveSTane, bhAvatastu krodhAdyadhyavasAyAnAM nirjaraNe varttamAnA jIvAzcaturNAM sAmAyikAnAM madhye'nyatamat sAmAkiM pratipadyante, pUrva pratipannakAstu santyeveti // 29 // tathA - udvarttanamAzritya kA ki sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / yathA - narakA tathA - nirveSTana - nirjarA - 1 - prapa kI apekSA se sAmAnyataH samastakarma dalikoM kI, aura vizeSarUpa se cAroM prakAra ke sAmAyika ko AvaraNakarane vAle jJAnAvaraNa aura mohanIya karma ke dalikoM kI nirjarA ko Azrita karake tathA bhAva kI apekSA se krodhAdika bhAva karmoM kI nirjarA ko Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye-jaise sAmAnyataH sarva karma dalikoM kI nirjarA meM, vizepanaH cAroM prakAra ke sAmAyika ko AvRta karanevAle jJAnAvaraNa aura mohanIya karma ke dalikoM ki nirjarA meM, tathA bhAvakarmarUpa krodhAdika adhyavasAyoM kI nirjarA meM vartamAna jIva cAroM bhI sAmAyikoM ke bIca meM se kisI eka sAmAyika ke pratipattA - dhAraka ho sakate haiN| tathA pUrvapratipannaka jIva to yahAM hote hI haiM / / 29 / / tathA - udvartta ko Azrita karake kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? tatha:-- :-- niveSTana-nirbharA dravyanI apekSAoM sAmAnyataH samasta ! - dalikAnI ane vizeSa rUpathI cAra prakAranA sAmAyikane AvaraNu karanArA jJAnAvaraNa ane mAhanIya kramanA dilakAnI nirjarAne mAzrita karIne tathA bhAvanI apekSAe krodhAdika bhAvakarmAMnI nizane Azrita karIne kayAM karyu sAmAyika DhAya che ? A viSe paNa kahevu" joie. jema sAmAnyataH sarva karma dalikAnI nirAmAM, vizeSataH cAre prakAranA sAmAyikAne AvRtta karanArA jJAnAvaraNu ane mAhanIya kramanA dalikAnI nirjarAmAM, tathA bhAvaka rUpa kAyAdika adhyavasAyeAnI nirjarAmAM vartamAna jIvA cArecAra sAmAyikaiAmAMthI koi eka sAmAyikanA pratipattA-dhAraka hoi zake che. tathA pUrva pratipannaka jIvA tA ahIM sa'bhavI zake che. ArA tathA urdUdhRtane Azrita karIne karyAM karyu* sAmAyika hoya che ? A viSe Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 41 duvRttaH kadAcittiyakSatpannaH sarva viratisAmAyikarahitaM sAmAyikatrayaM pratipadyate, kadAcittu manuSyeSatpannazcatvAryapi sAmAyikAni pratipadyate / pUrvapatipannastu samyaktvazruteti sAmAyikadvayasyaiva / tiyaMgaterudvRtto manuSyAdiSUtpannA kadAciccatuSTayaM, kadAcittraya, kadAcidvayaM vA sAmAyikaM pratipadyate / pUrvapatipatrakastu sAmAyikatrayasya / manuSyebhya uvRtto devanArakeSu samutpanna AdyasAmA. yikadvayasya pratipadyamAnako bhavati, pUrvapratipannazca sAmAyikacatuSTayasya, tiryakSuyaha bhI kahanA cAhiye-jaise naraka se uvRtta-nikalA huA-jIva yadi kadAcit tiryaJcoM meM utpanna ho jAtA hai, to vaha sarvavirati sAmA. yika ko chADakara tIna sAmAyikoM kA pratiSasA dhAraka ho sakatA hai| yadi kadAcit vaha manuSyoM meM utpanna ho jAtA hai to vaha cAroM bhI sAmAyikoM kA pratipasA ho sakatA hai| pUrvapratipanna vaha jIva to samyaktvasAmAyika aura zrutasAmAyika ina do kA hI hotA hai| tiyazcagati se nikalA huA jIva yadi manuSya AdikoM meM utpanna hotA hai to vaha kabhI cAroM, kabhI tIna athavA kadAcit do sAmAthikoM kA pratipattA ho sakatA hai / aura vaha yadi pUrva pratipannaka hotA hai, to tIna sAmAyika kA ho sakatA hai / manuSya paryAya se uvRtta hokara deva aura nArakoM meM utpanna huA jIva Adi ke do sAmAyikoM kA pratipattA-dhAraka ho sakatA hai| tathA yadi vaha pUrva pratipannaka hoto cAra sAmAyika kA pUrvapatinnaka ho sakatA hai / tiryazcaparyAya meM paNa kahevuM joIe. jema narakathI uduvRtta eTale ke nisata-jIvaje kadAcita tiryAmAM utpanna thAya te te sarvavirati sAmAyikane choDIne traNa sAmAyikonA pratipattA-dhAraka saMbhavI zake che. je kadAcita te manuSyamAM utpanna thaI jAya che te te cArecAra sAmAyikone pratipattA hoI zake che. pUrva pratipana te jIva te samyaphAva sAmAyika ane zruta sAmAyika e bannene ja hoI zake che. tiryaMcagatithI nivRta jIva je manuSya AdikamAM utpana thAya che te te kaI vakhate cArecAra, kaMI vakhate traNa athavA kadAcita che sAmAyikonA pratipattA thaI zake che. ane te je pUrva pratipanaka hoya che te traNa sAmAyikane hoI zake che. manuSya paryAyathI uduvRta thaIne deva, ane nArakomAM utpanna thayela chava vagerenA be sAmAyikone pratipattA-dhAraka hoI zake che. tathA je te pUrva pratipanaka hoya te cAra sAmAyikane pUrva pratipannaka a0 106 Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842 anuyogadvArasUtre spannaH sarvaviratisAmAdhikarahitasAmAyikatrayasya pratipadyamAnako bhavati, pUrvapratipannakazca caturNAm / manuSyeSu samutpannazcaturNAM sAmAyikAnAM pratipadyamAnakaH pUrvapratipannaJca labhyate / devebhya udavRttastiryakSatpannaH sarva viratisAmAyikarahitasAmAyikatrayasya pratipadyamAnako bhavati, pUrvapratipannakazca sAmAyikadvayasya, manuSyeSUpanaH sAmAyikacatuSTayasya pratipadyamAnako bhavati, pUrvapratipannakastu sAmAyikadvayasyeti // 30 // tathA - AsravakaraNaM samyaktvAdimAmAyikkAvArakamidhyAtvamohanIyAdikaM utpanna yadi vaha ho to sarvavirati sAmAyika ko choDakara tIna sAmAcika kA yaha pratipattA ho sakatA hai / tathA yadi vaha pUrvapratipannaka ho to cAra sAmAyika kA pUrvapratipannaka ho sakatA hai / yadi manuSyaparyAya se udvRtta hokara manuSyaparyAya meM utpanna huA ho to cAroM sAmAyikoM kA pratipatA ho sakatA hai aura cAroM hI sAmAyikoM kA pUrva pratipannaka :: hotA hai / devaparyAya se udvRtta hokara tiryaJca paryAya meM utpanna huA jIva sarvaviratisAmAyika ko chor3akara tIna sAmAyika kA vaha pratipattA ho sakatA hai, aura vaha yadi pUrvapratipannaka ho to do sAmAyika kA pUrvapratinnaka hotA hai / yadi vaha manuSya paryAya meM utpanna huA hoto vaha cAroM sAmAyikoM kA pratipattA ho sakatA hai aura yadi vaha pUrvapratipanna ho to do sAmAyikoM kA pUrvapratipannaka ho sakatA hai // 30 // AsravakaraNa-samyaktva Adi cAra sAmAyika ke AvAraka (aacchaahoI zake che. tiya gruparyAyamAM je te utpanna thAya tA savirati sAmAyikane tyajIne traNa sAmAyikanA te pratipattA hoi zake che, temaja je te pUrva prati panna hoya teA cAra sAmAyikanA pUrvI pratipanna hoI zake che. jo manuSyaparyAyathI uddhRta thaIne sAmAyikonA pratipattA hoi zake che ane cArecAra sAmAyikAne pUrva pratipannaka hoI zake che. devaparyAthathI uddhRta thaIne tiyA~ caparyAyamAM utpanna thayela jIva savirati sAmAvikane cheDIne sAmAyikanA te pratiputtA-dhAraka hoI zake che, ane te je pUrva pratipannaka hoya teA be sAmAyikanA pUrvapratipannaka hAya che. je te manuSya paryAyamAM utpanna thayela hoya te te cArethAra sAmAyikone! pratipattA hoi zake che ane jo te pUrva pratipaka hAya teA e sAmAyikAnA pUrva pratipannaka hoI zake che. 5305 AsravakaraNa samyaktva vagere cAra sAmAyikanA AvAraka (AcchAdaka) je Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anuyogacandrikA TokA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam / karma bhAzritya kya ki sAmAyika bhavatIti vaktavyam / yathA-AsanakaraNe vartamAno jIvazcaturNA sAmAyikAnAM na kimapi sAmAyikaM pratipadyate / pUrvapratipannakastu caturNAmapi sAmAyikAnAM saMbhavatIti // 31 // tathA-alaGkAra-kaTakakuNDalakeyarahArakaGkaNavastrAdikamAzritya kva kiM sAmAyika bhavatIti vaktavyam / yathA-alaGkAre parityakte'parityakte parityajyamAne vA sati jIvazcaturNAmapi sAmAyikAnAM pratipadhamAnakaH pUrvapratipannakazcApi bhavatIti // 32 // tathA-zayanamAsanaM sthAnaM cakramaNaM ceti caturNA dvArANAmanyatamad ekaika.. dvAramAzritya kva kiM sAmAyikaM bhavatIti vaktavyam / yathA-zayane Asane sthAne cakramaNe ca parityakta'parityakte parityajyamAne vA sati jIvazcatuNI sAmAyikAnAM pratipadyamAnakaH pUrvapatipannakavApi saMbhavatIti / // 33 // 34 // 35 // 36 // daka) jo mithyAtvamohanIya Adi karma haiM-una karmoM ko Azraya karake 'kahAM kauna sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA cAhiye jaise AsravakaraNa meM vartamAna jIva cAroM sAmAyikoM meM se kisI bhI sAmA. yika kA pratipattA nahIM hotA hai / tathA aisA jIva pUrvapratipannaka to cAroM hI sAmAyiko kA ho sakatA hai / 31 / tathA-alaMkAra-kaTaka-kuNDala, keyUra, hAra, kaGkaNa, aura vastra Adi ko Azrita karake 'kahAM kona sAmAyika hotA hai ? yaha bhI kahanA caahiye| ina cAroM dvAroM meM bhI eka eka ko lekara kahA kauna sAmAyika hotA hai-yaha bhI kahanA cAhiye jaise zayana 33, Asana 34, sthAna 35, aura caMkramaNa 36, ye choDa diye gaye hoM athavA nahIM choDe gaye hoM yA mithyAtva mehanIya vagere karmo che, te karmone Azraya karIne kayAM kayuM sAmAyika hoya che ? A viSe paNa kahevuM joIe. AsravakaraNamAM vartamAna jIva cArecAra sAmAyikomAMthI kaI paNa sAmAyikane pratipattA hoI zake nahi. temaja e jIva pUrva pratipannaka te cArecAra sAmAyikone hoI zake che. 31 tathA- 2-484, 3a, yU2, 2, 44 sana 1 vigaire mAzrita karIne "kayAM kayuM sAmAyika hoya che ?' A viSe paNa kahevuM joIe. 3rA tathA e cArecAra dvAromAM paNa eka-ekane laIne kyAM karyuM sAmAyika hoya che ?' A viSe paNa kahevuM joIe. jema zayanaj3, Asana34, sthAna ane caMkramaNa36, A badhAM tyajI dIdhAM che athavA tyajI dIdhAM na hoya athavA tyajavAmAM AvI rahyA hoya te evI sthitimAM vartamAna jI cAra Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TayuM anuyogadvArasvai iti SoDazadvArasya paDatriMzadanvaradvArANi samAptAni / 36 / iti SoDazaM mUla dvAram 16 / 1 atha saptadarza mUladvAramAha keSu dravyeSu paryAyeSu ca sAmAyikaM labhyate iti vaktavyam / yathA-sarveSu dravyeSu sarveSu paryAyeSu ca samyaktva sAmAyikaM labhyate, sarvadravyaparyAyazraddhAnarUpastrAttasya zrutasAmAyikaM sarveSu dravyeSu labhyate, sarvaparyAyeSu tu na labhyate, zrutasyAbhilApyavipayattrAt paryAyasya cAbhilApyAnabhilApya viSayasvAt / cAritrasAmAyikamapi sarvadravyeSu labhyate na punaH sarvaparyAMyeSu dezavirati sAmAyikaM tu sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu cApi nopalabhyate / taduktam I choDe jA rahe hoM to, aisI sthiti meM vartamAna cAroM sAmAyikoM kA pratipattA ho sakate hai / aura pUrvapratipannaka bhI ho sakate haiN| isa prakAra yahAM taka solahaveM dvAra ke 36 antaradvAra samApta hue | 3236 / far dravyoM meM aura kina paryAyoM meM sAmAyika pAyA jAtA hai yaha jo satrahavAM mUladvAra hai sUtrakAra aba usakA kathana karate hue kahate haiM ki- saba drayoM meM aura saca paryAyoM meM samyaktva sAmAyika pAyA jAtA hai kyoMki samyakzva jo sAmAyika hotA hai vaha samasta dravya aura samasta paryAya ke zraddhAnarUpa hotA hai / nasAmAyika jo hotA hai vaha samasta dravyoM meM to pAyA jAtA hai, parantu samasta paryAyoM meM nahIM kyoMki paryAyeM abhilApya aura anabhilAya ke bheda se do prakAra kI hotI haiM / so jo abhilApya paryAyeM haiM zruta unhIM ke viSaya karatA cAra sAmAyikAnA pratipattA hAI zake che ane pUrva pratipannaka pazu hoI zake che. A pramANe ahIM sudhI seALamAM dvAranA 36 aMtara dvArA samApta thayA. 31 thI 36aa A kayA dravyezamAM ane kai paryAyAmAM sAmAyika prApta thAya che 17 mu mUladvAra che. sUtrakAra, have te viSe carcA karatAM kahe che ke-sava draSyeAmAM ane saya paryAyAmAM samyakRtva je sAmAyika hoya che te samasta dravya ane samasta paryAyanA zraddhAnarUpa hoya che. zrutasAmAyika je hAya che te samasta drabyAmAM te prApta thAya ja che paratu samasta paryAyAmAM nahi kema ke paryAye abhilASya ane anabhilASyanA bhedathI e prakAranA hoya che. abhilASya paryA che, zruta temane viSaya banAve che, anazilApya paryAya Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtraM 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 'sannamayaM sammatta, suvacArice na pajjavA savve | desatrira pahuca, doNDa vi paDisehaNaM kujjA // 1 // chAyA-sarvagataM samyaktvaM zrutacAritre na paryavAH sarve / dezaviratiM pratItya, dvayorapi (sarva dravya sarva paryAyayorapi ) pratiSedhanaM kuryAt / // 1 // iti saptadazaM dvAram // 9 tathA - sAmAyikaM kathaM labhyate ? ityapi vaktavyam / yathA - manuSyatvam, AryakSetraM, jAtiH, kulaM, rUpam, Arogyam, AyuSkam, buddhiH, dharmazravaNam, dharmAvigrahaH = dharmAvadhAraNaM, zraddhA, saMyamazcetyetAni dvAdazasthAnAni loke sudurlamAni / etadavAptau jIvaH sAmAyikaM labhate iti / taduktam mANussa-kheta- jAI kularuvAroggamAuyaM buddhI / savaNI vaggahasaddhA saMjamo ya logammi dulahAI | 1 // Ta hai anabhilApya paryAyoM ko nahIM / cAritrarUpa jo sAmAyika hai - vaha bhI samasta dravyoM meM to pAyA jAtA hai parantu samasta paryAyoM meM nahIM / deza viratisAmAyika jo hai vaha na te sarvadravyoM meM pAyA jAtA hai aura na sarva paryAyoM meM hI pAyA jAtA hai / taduktaM - 'savvagayaM sammattaM suvacarite na pajjavA savve' ityAdi gAthA kA bhAvArtha yahI pUrvokta rUpa se hai / atha sUtrakAra aThArahavAM dvAra kahate haiM-sAmAyika jIva kaise prApta karatA hai to isake viSaya meM yaha kahA gayA hai ki manuSyazva AryakSetra, jAti, kula, rUpa Arogya, AyuSka, buddhi, dharmazravaNa, dharmAvadhAraNa, zraddhA, aura saMghama ye 12 sthAna loka meM bahuta hI adhika durlabha haiM / inakI prApti hone para jIva sAmAyika ko pAtA hai / taduktam- mANusakheta jAI kularuvAroggamAuyaM buddhI' ityAdi gAthA dvArA yahI pUrvokta 84 ne nahi. cAritrarUpa je sAmAyika che te paNa samasta drabyAmAM tA prApta thAya ja che paraMtu samasta paryAyAmAM niha dezati je che te na tA sa prakhyAmAM prApta thAya che ane na sa` paryAyAmAM prApta thAya che. tahuta Mya-"savvagayaM sammattaM suyacAritena pajjJjavA savve" vagere gAthAnA bhAvAtha pUrNAMkta rUpamAM ja che. have sUtrakAra aDhAramAM dvAra viSe kahe che. sAmAyika jIva kevI rIte prApta kare che, te A saMbaMdhamAM A pramANe kahevAmAM AvyuM che ke manuvytv yAryakSetra, bhati, muga, 35, Arogya, AyuSDa, buddhi, dharma zravalu dharmAMvadhAraNa, zraddhA ane saMyama A 12 sthAne leAkamAM ekadama durlabha che. zobhanI prati thavAthI va sAmAyiune A'tare che. hutam - "mANuskha kheca Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anuyogadvArasUtra chAyA-mAnuSyakSetrajAtayaH kularUpArogyam AyuSkaM buddhiH| zravaNAvagrahazraddhA saMyamazca loke durla bhAni / / 1 / / iti / sAmAyikapAptau mAnuSyAiyo heturiti gAthAbhipAyaH / ityaSTAdazaM dvAram // 18 // tathA-tallabdhaM sAmAyika kiyaJca kAlaM bhavatItyapi vaktavyam / yathA-samyaktrazrutasAmAyikayoladhimaGgIkRtya pUrva koTIpRthaktvAdhikAni SaTpaSTimAgaropamANi utkRSTA sthiti bhvti| dezaviratisaviratisAmAyiH kayoladhimaGgIkRtya dezonAM pUrva koTImuskRSTA sthitirbhavati / sAmAyikatrayasya ladhimAzritya jaghanyA sthitiranta hUtaM bhavati / sarvaviratisAmAyikasya tu jaghanyAsthitirekasamayam, cAritrapariNAmArambhasamayAnantaramevAyuSkakSayasaMbhapAta prakaTa kI gaI hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki sAmASika kI prApti meM ye manuSyatva Adi hetu hote haiM / tathA sAmAyika kI sthiti kitanI hai yaha jo 19 yA dvAra hai vaha bhI kahanA cAhiye-jaise-psamyaktvasAmAyika aura zrumasAmAyika inakI labdhi kI apekSA ina donoM sAmAyikoM kI utkRSTasthiti pUrvakoTi pRthaktva adhika 66 sAgaropama pramANa hai| dezavirati, sarvaviratisAmAyikoM kI labdhi kI apekSA ina donoM sAmAyikoM kI utkRSTa sthiti dezona eka pUrva. koTi kI hai| tathA sAmAyikatrayakI labdhi kI apekSA ina tInoM sAmAyikoM kI jaghanpasthiti aMgamuhUrta kI hai| sarvavirati sAmAyika kI jaghanya sthiti eka samaya kI hai| kyoM cAritrapariNAma ke Aramma ke samaya ke anantara hI AyuSka kSaya ho sakatA hai / upayoga kI apekSAjAIlarUvAroggamAuya buddhI" chatyAla AyA 13 me yalsta vAta prakaTa karavAmAM AvI che. tAtparya A pramANe che ke sAmAyikanI prAptimAM manuSyatva vagere badhAM hetu rUpa hoya che. tathA sAmAyikanI sthiti keTalI che. A je 19 muM dvAra che te paNa kahevuM joIe. jema samyaphavA sAmAyika ane zruta sAmAyika emanI labdhinI apekSAe e ane sAmAyikonI utkRSTarithati pUrvakoTi pRthakutva adhika 66 sAgaropama pramANe che. dezavirati ane sarvavirati sAmAyikonI labdhinI apekSA e bane sAmAyikonI utkRSTasthiti dezanA eka pUrvakeTinI che. tathA sAmAyikatrayanI labdhinI apekSAe traNa sAmAyikonI jaghanyasthiti antarmuhurtAnI che. sarvavirati sAmAyikanI jaghanya sthiti eka samayanI che kema ke cAritra pariNAmanA AraMbhanA samayanI pachI ja AyuSkane kSaya thaI zake che. upayoganI epekSA samasta AyuSpo Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 847 cAt / upayogatAtu sarveSAM sAmAyikAnAm antarmuhU sthitiH| nAnAjIvAnAM tu sarvANi sAmAyikAni saddheiti / taduktam 'sammattassa suyassa ya, chAvaTThI saagrokmaaiitthiii| semANa purakoDI, desUNA hoi ukosA // 1 // aMto muttamittaM, jahanna pro caraNamegasamayaM tu / uvabhogatamuhuttaM, nAnAjIvANa sambaddhaM // 2 // chAyA-samyaktvasya zrunasya ca, SaTpaSTi sAgaropamANi sthitiH / zeSayoH pUrva koTI dezonA bhavati utkRSTA // 1 // antarmuhUrtamA jaghanyatazcaraNamekasamayaM tu / upayogAdantamuhUrta, nAnAjIvAnAM saddhiA // 2 // iti / ityekonaviMzaM dvaarm| tathA-samyaktvAdi sAmAyikAnAM vivakSitasamaye pratipayamAnakA pUrva patipannakAH patitAzca kati=kiyanto bhavantIti vaktavyam / yathA-kSetrapalyopamasyAsaMkhyeyabhAge yAvantaH pradezAstAvantaH samyaktvadezaviratisAmAyikayorekadA pratipadyamAnakA bhavanti / tatrApi dezaviratipratipadyamAnakApekSayA samyaktvamatisamasta sAmAyikoM ko sthiti antarmuhUrta kI hai / tathA nAnA jIvoM kI apekSA saba sAmAyikoM kI sthiti sarvAddhAkAla hai| taduktamsammattassa suthassaya' ityAdi gAthAoM kA artha yahI pUrvoktarUpa se hai| 'aba satrakAra 20 veM dvAra meM kaha rahe haiM ki samyaktva Adi sAmAyikoM ke vivakSita samaya meM pratipadyamAnaka, pUrvapratipannaka evaM prapatita jIva kitane hote haiM-so kSetra palyopama ke asaM. khyAtaveM bhAga meM jitane pradeza hote haiM utane pratipadyamAnaka jIva samyaktvasAmAyika aura dezaviratisAmAyika ke eka kAla meM hote haiM inameM bhI dezavirati ke pratipattAoM-dhArakoM kI apekSA nIsthiti antarmuhurtAnI che. tathA aneka prakAranA venI apekSA sarva sAmAyinI sthiti salastu . tatam-"sammattassa suyassa ya" tyAta gAthAone artha A pUrvoktarUpamAM hoya che. have sUtrakAra 20 mAM dvAranuM kathana kahI rahyA che ke samyakatva vagere sAmAyi. konA vivakSita samayamAM pratipadyamAnaka pUrva pratipannaka ane prapatito keTalA hoya che? kSetra pApamanA asaMkhyAtamA bhAgamAM jeTalA pradeza hoya che, teTalA pratipadyamAnaka ja samyakatva sAmAyika ane dezavirati, sAmayikanA eka kALamAM hoya che. AmAM paNa dezaviratinA pratipattAo-dhArakonI apekSA Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre padyamAnakA asaMkhyeyaguNA vodhyaaH| jaghanyapade yadi bhavettadA eko dvau vA / tathAsaMpattitacaturasrIkRta lokasyaikamAdezikIsaptarajju pramANA yA zreNi bhavati, tasyAH zreNerasaMkhyAtatame bhAge yAvanto namAyadezA bhavanti, tAvanta ekakAle samyamithyAzrutabhedarahitasya sAmAnyenAkSarAtmakasya zrutasyotkRSTatA pratipadyamAnakA bhavanti, jaghanyatastveko dvau vA / tathA-sarva viratisAmAyikasyaikakAle sahasra pRthaktvasaMkhyakA utkRSTataH pratipadyamAnakA bhavanti, jaghanyatastveko dvau vA / tathA-samyaktvadezaviratisAmAyikayoH pUrvapatipannakA ekasamaye jaghanyatautkRSTatazcAsaMkhyeyA bhavanti / paraM jaghanyapadApekSayotkRSTapade vizeSAdhikAra mabhyanasva sAmAyika ke pratipattA-dhAraka asaMkhyAta guNe hote hai| jaghanya kI apekSA ye eka athavA do taka ho sakate haiM / tathA saMva. tita caturastrIkRta loka kI sAtarajjupramANa eka prAdezikI zreNI hotI haiN| usa zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane namaHpradeza (AkAza) hote haiM utane pratipadyamAnaka jIva ekakAla meM samyaka zruta aura mithyAzruta ina bhedoM se rahita. aise sAmAnya akSarazutAtmaka zruta ke utkRSTa kI apekSA hote haiM / tathA-jaghanya kI apekSA eka, athavA do taka hote haiN| tathA sarvevirati sAmAyika ke pratipattA-dhAraka jIva eka kAla meM utkRSTa kI apekSA sahapRthaktva taka hote haiN| evaM jaghanya kI apekSA eka athavA do taka hote haiN| tathA-samyazvasAmAyika aura dezavipati sAmAyikoM ke pUrvapratipannaka jIva eka samaya meM kamase kama aura adhika se adhika asaMkhyAta hote haiN| parantu jaghanya asaMkhyAta kI apekSA utkRSTa samyaktva sAmAyikanA pratipattA-dhAraka asaMkhyAta gaNuM hoya che. jaghanyanI apekSA ee eka athavA be sudhI thaI zake che. tathA saMvartita caturastrIkRta lekanI sAta rajupramANa eka prAdezika je zreNI hoya che, te zreNanA asaM. khyAtamAM bhAgamAM jeTalA nabha pradezo hoya che, teTalA pratipadyamAnaka eka kALamAM sabhya zrata ane mithyAta A bhedethI rahita evA akSare sAmAnya mRtAtmakazratanA utkRSTanI apekSAe hoya che. tathA jaghanyanI apekSAthI eka athavA be sudhI hoya che. tathA sarvavirati sAmAyikanA pratipattA-dhAraka cha eka kALamAM utkRSTanI apekSAe sahastra pRthatva sudhI hoya che. tathA jaghanyanI apekSAe eka athavA be sudhI hoya che. tathA samyakatva sAmAyika ane dezavirati sAmAyika e be sAmAyikanA pUrva pratipanaka ja eka samayamAM ochAmAM ochA ane vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta hoya che. paraMtu Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam ra pUrva pratipannakA bodhyaaH| pratipadyamAnakApekSayA svsNkhyeygunnaaH| cAritrasAmA. yikasya pUrva pratipannakAstu saMkhyeyaguNAH / ete ca pratipadyamAnakApekSayA saMkhyeyA guNAH / tathA-samyamithyAbhedarahitasya sAmAnyato'kSarAtmakasya zruttasAmAyikA syaikakAle pUrvapatipannakA ghanasamacaturastrIkRtalokamatarasyAsaMkhyeyabhAgavartinISu asaMkhyeyAsu zreNiSu yAvanto namaHmadezAstAvanto vodhyA: / tathA-cAritradezaviratisamyaktvasAmAyikebhyo ye prapatitAste samyaktvAdi sAmAyikAnAM patipadyamAnakebhyaH pUrvamatipannakebhyazcAnantaguNAH / ayaM bhAvA-cAritrasAmAyika asaMkhyAta kucha vizeSa adhika hotA hai| pratipattAoM-dhArako' kI apekSA ke pUrvapatipannaka jo jaghanyapada meM kahe gaye haiM / asaMkhyAtaguNe adhika Ate haiN| cAritrasAmAyika ke pUrvapatipannaka jIva hai saMkhghAtaguNeM hai| jo ye saMkhzAtaguNita kahe gaye hai| ve cAritra sAmAyika ke pratipattA jIvoM kI apekSA jAnanA caahiye| tathAsamyaka aura mithyA ina do vizeSaNoM se rahita sAmAnya akSarAtmaka zrutasAmAyika ke ekakAla meM pUrvapratipannaka jIva uttane hote haiM ki jitane namApadeza ghanasamacaturastrIkRta lokapratara ke,asaMkhyAtaveM bhAga meM rahIM huI asaMkhyAtazreNiyoM meM hote haiN| tathA-cAritrasAmA. yika, dezaviratisAmAyika, samyaktvasAmAyika ina sAmAyikoM se jo jIva prapatita hue haiM ve samyaktva Adi sAmAyikoM ke pratipattA jIvoM kI apekSA tathA pUrva pratipanna ka jIvoM kI apekSA anaMtaguMNe jaghanya asaMkhyAtanI apekSA utkRSTa asaMkhyAta kaMIka vizeSAdhika hoya che. pratipattA dhArakanI apekSAe pUrva pratipanaka je jaghanyapadamAM kahevAmAM Avela che, te asaMkhyAtagaNa adhika hoya che. cAritrasAmAyikanA je pUrva patipanaka jIve che te saMkhyAta gaNuM che. teo je saMkhyAta guNita kahevAmAM Avela che te cAritrasAmAyikanA pratipattA jIvonI apekSAe jANavA joIe. tathA samyapha ane mithyA A be vizeSaNothI rahita sAmAnya akSarAmaka zrata sAmAyikanA eka kALamAM pUrva pratipannaka cho teTalA hAya che ke jeTalA nabha:pradeza ghanasamacaturastrIkRta lekamataranA asaMkhyAtamAM bhAgamAM Avela asaMkhyAta zreNIomAM hoya che. tathA-cAritra sAmAyika samyakatva sAmAyika A sAmAyikothI je jIve prapatita thayelA che, te samyakutva Adi sAmAcikenA pratipattA jIvonI apekSAthI ane pUrva pratipannaka jIvAnI apekSAthI anaMtagaNa hoya che. AnuM tAtparyo A pramANe che kecAritra sAmAyikane prApta karIne je che tenAthI apratita thaI cUkyA che. te ja A samyakatva vigere sAmAyikanA pratipattA thI ane pUrva pratimattaka a0 107 Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 850 anuyogadvArasUtre prApya ye tataH prapatitAste samyaktvAdi sAmAyikasya pratipadyamAna kebhyaH pUrva prati panna kebhyazcAnantaguNAH, samyaktvA patitAH pRthivyAdayastu tebhyo'nantaguNA iti / taduktam 'sammatta desavirayA, paliyassa asaMkhabhAgamecAo / sedI asaMkhabhAgo, sue sahassaggaso viraI // 1 // sammata desariyA, paDivaNNA saMI asaMkhejjA / saMkhejjA ya carite, tIsu vi paDiyA anaMtaguNA // 2 // supariNNA saMpa, payarassa asaMkhejjabhAgamettAo / sesA saMsArasthA, suyapaDivaDiyA hu te savve // 3 // chAyA - samyaktva deza viratAH palyasyAsaMkhyeyabhAgamAtrAH / zreNirasaMkhyabhAgaH zrute sahasrAzo viratiH // 1 // samyaktva dezaniratAH pratipannAH sampratyasaMkhyeyAH / saMkhyeyAca cAritre triSvapi patitA anantaguNAH // 2 // zrutamatipannAH sammati pratarasyAsaMkhyeyabhAgamAtrAH / dezaviratisAmAyikamapatitAstebhyo'saMkhyeyaguNAH, punastebhyo'saMkhyeyaguNAH zrutamapatiyA bhASAlabdhirahitA: zeSAH saMsArasthAH zrunapatipatitAH khalu te sarve // 3 // iti viMzatitamaM dvAram // 20 // hote haiM / isakA tAtparya yaha hai ki cAritra sAmAyika ko prApta karake jo jIva usase prapatita ho cukeM haiM ve jIva isa samyaktva Adi sAmApika ke pratipattA jIvoM se aura pUrvapratipannaka jIvoM se anaMtaguNe hote haiM dezaviratisAmAdhika se jo prapatita hue haiM ve unase asaMkhyAtaguNe haiN| samyaktva sAmAyika se prapatita hue haiM ve unase asaMkhyAtaguNeM haiM, masAmAyika se prapatti aise bhASAlabdhi rahita je jo pRthivyAdika jIva haiM ve unase anantaguNeM haiM / taduktam -'sammatta chavAthI anaMtagaNuA hAya che. dezivarita sAmAyikathI je pratita thayelA che, tee tenAthI asakhyAta gaNA che, samyaktva sAmAyikathI prapati thayelA che, te temanAthI asaMkhyAta gaNA che, zruta sAmAyikathI prapatita evA bhASA labdhi rahita je pRthivyAddika jIve che, te temanAthI anaMtagaNuA che. takatam Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 851 tathA-sAntaraM-sahAntareNa vartate iti sAntaraM-kiyakAlAntaritaM sAmAyika bhavatIti ca vaktavyam / yathA-samyamithyAbhedarahite sAmAnye zrute jaghanyato'ntarmuhUrtamantaraM bhavati, utkRSTatastu anantaM kAlam / ayaM bhAvaH-kazcid dvIndriyAdi kA sAmAnya nAkSarAtmakaM zrutaM labdhvA mRtaH pRthivyAdiSvantarmuhUta sthitvA mRto dvIndriyAdAvAgatya punarapi zrutaM labhate tatrAntarmuhUrtamantaram / yaH puna:ndriyAdi maMtaH pRthivyaptejovAyuvanaspatiSu punaH punarutpadyamAno'nantaM kAlaM viSThati, desavirayA' ityAdi jo ye gAthAe~ kahIM haiM unakA yahI pUrvokta bhAva hai| isa prakAra yaha bIsavAM dvAra hai / / 20 // aba sUtrakAra 21 veM dvAra meM yaha prakaTa karate haiM ki sAmAyika kA virahakAla kitanA hai ? kyoMki yaha bhI vaktavya hotA hai| jaise samyak aura mithyA ina vizeSaNoM le vihIna sAmAnya zruta sAmAdhika meM jaghanya se antarmuhUrta kA antara hotA hai| aura utkRSTa se anaMtakAla kA / isakA tAtparya yaha hai-kAI bIndriyAdi jIva sAmAnya se akSarAtmaka zruta ko prApta kara marA aura pRthivyAdikoM meM eka antarmuhUrta taka rahA phira vahAM se gayA-isa prakAra zruta kI prApti meM antarmuhUrta kA antara jAnanA cAhiye tathA koI dvIndriya jIva mara kara pRthivI, apa tejaH vAyu evaM vanaspati ina pAMca sthAvaroM meM bAra 2 utpanna hotA huA vahAM anaMta kAla taka rahA-phira vahA~ se marakara vaha 'sammattadesavirayA' tyA 35bhA 2 aayaa| apAmA bhAvI che bhanI / pramANe ja pUrvoktarUpamAM bhAva che. A pramANe A 20 muM dvAra che. ra0, have sUtrakAra 21 mA dvAramAM e vAta spaSTa kare che ke sAmAyikane virahALa keTaluM che? kema ke A paNa vaktavya hoya che. jema samyaka ane. mithyA A vizeSaNathI vihIna sAmAnya zrata sAmAyikamAM jaghanyathI anta na jeTalo taphAvata hoya che. ane utkRSTathI anaMtakALa jeTalo taphAvata hoya che. AnuM tAtparya A pramANe che ke kaI paNa hIndriyAdi jIva sAmAnyathI akSarAtmaka zratane prApta karIne maraNa pAmya ane pRthirathAdikamAM eka aMtamuhu sudhI rahyo tyArabAda tyAMthI eka muThThA pachI maraNa pAmIne karI dvAdriya jIva thaye, A rIte zratanI prAptimAM antarmuhUttane taphAvata jANa joIe. tathA kaI hIndriya jIva maraNa pAmIne pRthivI; apU teja, vAyu ane vanaspati A pAMca sthAvaramAM vAraMvAra utpanna thato tyAM anati Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre tataH punarAgatya dvIndriyAdipUtpannaH zrutaM labhate tatrAnantakAlamantaraM bhavati / ayamanantakAlo'saMkhyAta pudgalaparAvarttalakSaNo bodhya iti / yazca kila samyak zrutaM mAdhya mRtaH pRthivyaptejo vAyuvanaspatiSu bhrAmyan bhrAmyan manuSyAdi pRtpannaH samyak zrutaM labhate tatrAntarakAla utkRSTato dezonApArddha pudgalaparAvarttalakSaNo bodhyaH / tathA - samyaktra deza vira visarvaviratisAmAthikAnAmantarakAlo jaghanyato'ntarmuhUrttAtmakaH, utkRSTatastu dezonApArdhapudgalaparAvarttAtmakaH / samyaktvasamyakta - dezavirati-sarvavirati sAmAyikAnAmutkRSTata etAvAn antarakAla AzAvAnAtrahulAnAM jIvAnAM bhavatIti bodhyam / taduktam punaH dIndriya jIva ho gayA, isa prakAra zruta kI labdhi meM vaha utkRSTa antara anaMtakAla kA jAnanA cAhiye / yaha anaMtakAlaM kA antara asaMkhyAta pudgala parAvartanarUpa hotA hai, aisA jAnanA cAhiye / tathA jo jIva samyakaM zruta ko prAptakara maratA hai aura vaha pRthivyAdika pA~ca sthAvaroM meM bAra 2 utpanna hotA huA phira manuSyAdikoM meM utpanna ho jAtA hai| aura vahAM punaH samyak zruta ko prApta karatA hai - isa prakAra samghakuzruta kI punaH prApti meM antarakAla utkRSTa se dezona apArddha pudgala parAvartanarUpa hotA hai / tathA samyaktva deza virati, sarvaviratiina sAmAdhikoM kA antarakAla jaghanya se antarmuhUrtta kA, aura utkRSTa se dezona apArddha pudgala parAvartanarUpa hotA hai / samyaktva sAmAyika, samyakazruta sAmAyikadezaviratisAmAdhika, aura sarvaviratisAmAyika ina sAmAyikoM kA utkRSTa se itanA baDA bhArI kALa sudhI rahyo pachI tyAMthI maraNa pAmIne pharIthI DhIndriya jIva thai gayA, A rIte zrutanI labdhimAM te utkRSTa atara anatakALa pramANa jANavu joIe. A anatakALa jeTaaA taphAvata amrakhyAta puddagala parAvata rUpa hAya che, Ama jANavuM joIe, tathA je jIva samyak zrutane prApta karIne maraNu pAse che. ane te pRthiyAdika pAMca sthAvarAmAM vAravAra uptanna thatA manuSyArdikAmAM utpanna thai jAya che ane tyAM karI samyak zrutane prApta kare che, A rIte samyak zrutanI punaHprAptimAM aMtarakALa utkRSTathI dezeAna pAddha pugala parAvata rUpa hoya che. tathA samyaktva, dezivarita, sarvavirati A sAmAyikAnA aMtara kALa jaghanyathI antarmuhUtanA ane utkRSTathI dezeAna apAddha puddagala parAvrt 35 De: yaH che. sabhyatva sAmAyika, sabhya zrutasAmAyika deshvirtisAmAyika ane sa viratikSAmAyika. A sAmAyikAnA utkRSTathI ATale Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - anuyogandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 'kAlamaNataM ca sue, addhApariyaTTo ya desUNo / AsAyaNabahulANaM, ukosamaMtaraM hoI // 1 // micchasuyassa vaNassai-kAlo sesassa sesasAmaNNo / hINaM bhiNamuhuttaM, samvesimihegajIvassa // 2 // ' chAyA-kAlamanantaM ca zrute, addhAparivartakazca dezonaH / AzAtanAbahulAnAm . utkRSTa mantaraM bhavati // 1 // mithyAzrutasya vanaspatikAlaMH zeSasya zeSasAmAnyaH / hInaM bhinnamuhUrta sarveSAmihakajIvasya // 2 // iti // ityekaviMzatitamaM dvAram // 21 // tathA-avirahita-nirantaraM kiyantaM kAlaM sAmAyikamatipattAro bhavantItyapi vaktavyam / yathA-samyaktvazrutasAmAyikayonirantaraM pratipattAro'gAriNaH AvalikA'saMkhpeyabhAgakAlaM yAvadutkRSTato bhavanti / dezaviratisarvaviratisAmAyikayo nirantaraM pratipattArastUtkRSTato'STasamayAn yAvad bhavanti / jaghanyatastu sarveSAM sAmAyikAnAM pratipattAro dvau samayau yAvad bhavanti / taduktamantarakAla AzAtanA bahula jIvoM kA huA karatA hai| aisA jAnanA caahiye| taduktam' kAlamaNaMtaM ca sue' ina do gAthAoM kA bhAvArtha yahI pUrvokta rUpa se hai / isa prakAra yaha 21 vAM dvAra hai| aba isa 22 veM dvAra meM sUtrakAra yaha kaha rahe haiM--ki sAmAyika kA nirantarakAla kitanA hai ? jaise-samyaktvasAmAyika aura zruta sAmAyika ina do sAmAyikoM ke pratipattA agArI gRhasthajana nirantara utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgakAla taka hote haiN| dezavirati, sarvavirati, ina do sAmAyikoM ke pratipattA bhavyajIva, nirantara utkRSTa se ATha samaya taka hote haiN| jaghanya se to samasta sAmAyikoM ke pratipattA deA samayaM taka nirantara bane rahate haiN| tduktmmoTe aMtarakALa AzAtanA bahu thAya che. ema jANavuM joIe. tata-kAlamaNataM ca sura' mA me mAyAmAna mApA sahI pUti35mAM che. A pramANe A 21 muM dvAra che. have A 22 mAM kAramAM sUtrakAra kahI rahyA che ke sAmAyikano niraMtarakALa keTalo che? jema samyakUva sAmAyika ane zruta sAmAyika eo banane sAmAyikonA pratipattA aMgArI gRhasthajanA niraMtara utkRSTathI Avali kAnA asaMkhyAtamA bhAga kALa sudhI hoya che, dezavirati, sarvavirati, e banane sAmAyikonA pratiparA bhavya jIva niraMtara utkRSTathI ATha samaya sudhI hoya che, jaghanyathI te samasta sAmAyikonA pratipattA be samaya sudhI niraMtara Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6854 anuyogadvArasUtre 'sammamuyaagArINaM, AvaliyaasaMkhabhAgamettA u| ahasamayA caritte, sanvesu jahaNNa do samayA // 1 // ' chAyA-samyaktvazrutAgAriNAm AvalikA'saMgyabhAgamAtrAstu / __ aSTasamayAzcAritre sarveSu jaghanyato dvau samayau // 1 // iti / iti dvAviMzatitamaM dvAram // 22 // tathA-kiyada bhavaparyantamekajIvaH sAmAyikacatuSTayaM pratipadyate ityapi baktavyam / yathA-kSetrapalyopamasyAsaMkhyeyabhAge yAvanto nabhaHmadezAstAvad bhavaparyantamutkRSTataH samyaktvasAmAyika dezaviratisAmAyikaM ca jIvaH patipadyate, jaghanyatastveka bhavam / tataH para sidhyati / atra samyaktvasAmAyikapatipattu bhavAsaMkhyeyakAd dezaviratisAmAyikapratipattubhavAsaMkhyeyaka laghutaraM bodhyam / cAritra'sammasuyaagArINa' ityAdi gAthA kA bhAvArtha yahI pUrvoktarUpa se hai| yahAM gAthA meM cAritrapada se dezavirati, sarvavirati ye do somAyika liye gaye haiM / isa prakAra yaha 22 vAM dvAra hai| tathA-isa 23 veM dvAra meM sUtrakAra yaha kaha rahe haiM ki-kitane bhava meM ekajIva cAroM sAmAyikoM kA pratipattA hotA hai-jaise-kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane nabhANadeza hote haiM utane bhava meM utkRSTa se samyaktvasAmAyika, aura dezaviratisAmAyika kA eka jIva pratipattA hotA hai aura kama se kama eka jIva meM phira isake bAda vaha siddha ho jAtA hai| yahA~ samyaktvasAmAyika ke pratipattA ke asaMkhyAta bhavoM kI apekSA se dezaviratisAmAyika ke pratipattA ke asaMkhyAta bhava laghutara hote haiM aisA jAnanA cAhiye / eka jIva manI 27 cha. taratam-'sammasuyaagArINaM' yA yAnA lAvA zara pUrvokta rUpamAM ja che. ahIM gAthAmAM cAritrapadathI dezavirati, sarvavirati e e sAmAyike grahaNa karavAmAM AvyA che. A pramANe A 22 muM dvAra che. tathA A 23 mAM kAramAM sUtrakAra Ama kahe che ke keTalA bhavamAM eka jIva cArecAra sAmAyikane pratipattA hoya che. jema kSetra palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM jeTalA nabha pradeze heAya che, teTalA bhavamAM utkRSathI samyaktva sAmAyika ane dezavirati sAmAyikane eka jIva pratipattA hoya che ane kamamAM kama eka bhAvamAM hoya che. tyArabAda te siddha thaI jAya che. ahIM samyaktva sAmAyikanA pratipattAnA asaMkhyAta bhavAnI apekSAe deza virati sAmAyikanA pratipattAnA asaMkhyAtabhAva laghutara hoya che. Ama jANavuM Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAra nirUpaNam 856 1 sAmAyika pratipattA tu aSTa bhavaparyantamutkRSTato bhavati, jaghanyatastSetram | tataH paraM sidhyati / zruna sAmAyika pratipattA utkRSTato'nantabhavAn bhavati / idaM mithyA zrutApekSA bodhyam / jaghanyatastveka N bhavam / tataH paraM sidhyatIti / taduktam'sammatta desariyA, paliyarasa asaMkhamAgamettA u / aTTamavA u caritte, anaMtakAlaM ca suyasamae // 1 // " chAyA - samyaktva deza viratAH palyasyAsaMkhyabhAgamAtrAstu / aSTabhavAMstu caritre anantakAlaM ca zrutasamaye // 1 // iti // // iti trayoviMzatitamaM dvAram // 23 // tathA-AkarSaH=ekasmin bhave nAnAbhaveSu vA punaH punaH sAmAyikasya grahaNaMpratipattiriti yAvat sa cApi vaktavyaH / yathA - samyaktvazruta dezavira visAmAyikAnAmekabhave utkRSTataH sahasrapRthaktvasaMkhyakA AkarSA bhavanti / sarvaviraticAritra sAmAyika kA pratipattA utkRSTa se ATha bhava aura jaghanya se eka bhava meM hotA hai, isake bAda vaha siddha ho jAtA haiM / eka jIva zruta sAmAyika kA pratipattA utkRSTa se ananta bhavoM meM hotA hai| yaha mithyAta kI apekSA jonanA cAhiye / tathA jaghanya kI apekSA vaha eka bhava meM zrutasAmAyika kA pratipattA hotA hai / isake bAda vaha siddhaho jAtA hai / taduktam- 'sammatta desavirayA' ityAdi gAthA kA bhAvArtha yahI pUrvoktarUpa se hai / isa prakAra yaha 23 vAM dvAra hai / * tathA - AkarSa kA bhI kathana karanA cAhiyeM- ekabhava meM athavA anekabhavoM meM bAra 2 sAmAyika kA grahaNa karanA isakA nAma AkarSa hai / jaise - samyaktva sAmAyika, zrutasAmAyika, dezaviratisAmAthikoM ke AkarSa ekabhava meM utkRSTa se sahasrapRthaktva hote haiM / srvvirtijoIe. eka jIva cAritrasAmAyikanA pratipattA utkRSTathI ATha bhavamAM ane jaghanyathI ekalavamAM hAya che. tyArabAda te siddha thaI jAya che. eka jIva zrutasAmAyikanA pratipattA utkRSTathI anatalavAmAM hAya che. A mithyAzrutanI apekSA jANavuM joIe. tema ja jadhanyanI apekSA te eka bhavamAM zrutasAmAyikanA pratipattA hAya che. tyArabAda te siddha thaI laya che, tahutam -'sammatta dekhavirayA' dhatyAhi gAthAnoM bhAvAya A pramANe pUrvokta rUpamAM ja che. A pramANe A 23 muM dvAra che. tathA AkaSa kanuM kathana karavuM joIe eka bhavamAM athavA aneka bhavAmAM vAravAra sAmAyikanuM grahaNa karavuM te mAkaka che. jema samyaktva sAmAyika, dezavirati sAmAyika A traNu sAmAyikAnA AkaSaka eka bhavamAM Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 856 anuyogadvArasUtre sAmAyikasya tUSkRSTata ekasmin bhave zatapRthaktvasaMkhyakA aakrssaaH| jaghanyatarasvakasmin bhave sarveSAM sAmAyikAnAM eka AkarSoM bodhyaH / tathA-samyaktvadezaviratisAmAyikayonAnAbhavetkRSTato'saMkhyeyasahasrapRthaktvasaMkhyakA AkarSA bhavanti / sarvaviratisAmAyikasya nAnAbhaveSu sahasrapRthaktvasaMkhyakA utkRSTata AkarSAH, sAmAnyenA'kSarAtmakasya zrutasAmAyikasya tu nAnAbhavetkRSTato'nantA saMkhyakA AkarSA bhavantIti / taduktam "tiNhaM sahassapuhuttaM, sayaM puhuttaM ca hoi viraIe / egabhave AgarisA, evaiyA hu~ti nAyA // 1 // 'doNDapuhuttamasaMkhA sahassapuhutaM ca hoi viriie| nANabhave AgarisA, sue aNaMtA uNAyayA // 2 // " ..: chAyA-trayANAM sahasrapRthaktvaM zataM pRthaktva' ca bhavati virte| 'ekameva AkarSAH etAvanto bhavanti jnyaatvyaaH||1|| dvayoH pRthaksvamasaMkhyAH sahasrapRthaktvaM ca bhavati virte| .', nAnAbhaveSvAkarSAH zrute anantAstu jnyaatvyaaH||2||iti| ___||iti caturviMzatitamadvAram // 24 // sAmAyika ke AkarSa utkRSTa se ekabhava meM zatapRthaktva hote haiN| jaghanya se samasta sAmAyikoM kA AkarSa ekabhava meM eka hI hotA hai| tathA-samyaktvasAmAyika, aura dezaviratisAmAyika ina do sAmAyikoM ke AkarSa nAnA bhavoM kI apekSA utkRSTa se asaMkhyAta sahasrapRdhatva hote haiM |srv viratisAmAyika ke nAnAbhavo kI apekSA utkRSTa se AkarSasahasrapRthaktva hote haiN| sAmAnya se akSarAtmakazruta sAmAyika ke AkarSaka bhavoM meM utkRSTa rUpase hote haiM / taduktam'tihaM sahassapuhattaM' ityAdi ina do gAthAoM kA artha yahI pUrvokta rUpa se haiM / isa prakAra yaha 24 vAMbora hai| utkRSTathI sahasa pRthakatatva hoya che. sarvavirati sAmAyikanA AkarSe utkRSTathI eka bhavamAM zatapRthakatva hoya che. jaghanyathI samasta sAmAyikanA AkarSa eka bhavamAM eka ja hoya che. tathA samyaktva sAmAyika ane dezavirati sAmAyika e bane sAmAyikanA AkarSo aneka prakAranA jInI apekSAe utkRSTathI asaMkhyAta sahaya pRthakva hoya che. sarvavirati sAmAyikanA aneka bhanI apekSAe utkRSTa AkarSa sahaapRthakRtva hoya che. sAmAnyathI akSarAtmaka zratasAmAyi4naa 44 aneGree 35thI sana DAya . agsaw-'tiNhaM sahassa puhuttaM'. tyAta saman saayaasaan| ma mA pUrvarita 35ir che. A pramANe A 24 muM dvAra che, Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 258 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam 857 tathA-sparzIvaktavyaH, arthAt-sAmAyikavantaH kiyat kSetra spRzantIti vakra dhyama / yathA-samyaktvasarvaviratisAmAyikavanto jIvAH kevalisamudghAtAvasthA yAmutkRSTato nisvazeSa loka' pratipadezavyAptyA'saMkhyeyapadezAtmakamapi loka spRzanti, jaghanyatastu lokasyA'saMkhyeyabhAgaM spRzanti / tathA-zrutasAmAyikavantaH kecit anuttarasureSvilikAMgatyA samuzpanAzcatudezarajjvAsmakasya lokasya ca ekarajjumamANazcaturdazo bhAgastaM saptaguNitam arthAta-saptarajjvAtmakaM lokabhAgaM szanti / tathA-kecit samyagdRSTizrutajJAninaH pUrvaM baddhanArakAyuSkAH pazcAt virA. dhitA'tyaktasamyaktvAH SaSThapRthivyAmilikAgatyA samutpadyante, te hi lokasya. tathA-sAmAyika kA-arthAt sAmAyikavAloM kA sparza bhI kahanA cAhiye-arthAt sAmAyikavAle jIva kinane kSetra kA sparza karate haiMyaha bhI kahanA cAhiye-jaise-sampavasva sAmAyikavAle jIva aura sarva virati sAmAyikavAle jIva kevalI samudghAta kI avasthA meM pratipradeza meM vyApta ho jAne ke kAraNa uskRSTarUpa se samasta loka ko-asaM. khyAta pradezAtmaka bhI lokAkAza ko chUte haiN| tathA jaghanya rUpa se ve loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiN| tathA-zrutasAmayikazAlI kitaneka jIva anuttaravAsI devoM meM ilikA gati se utpanna hokara 14 rAja pramANa loka ke sAta rAjU pramANa loka bhAga kA sparza karate haiN| tathA kitaneka samyagdRSTi zrutajJAnI ki jinhoMne pahile nAraka kI Ayu kA baMdha kara liyA hai aura bAda meM jinhoMne virAjita hue samyaksva ko chor3A nahIM hai aise jIva marakara ilikA gati se chaThI pRthivI. tathA sAmAyika eTale ke sAmAyikavALAonA sparza viSe paNa kahevuM joIe. eTale sAmAyikavALA ja keTalA kSetrane sparza kare che. A vize . paNa kehevuM joIe. jema samyaktva sAmAyikavALA che ane sarvavirati sAmAyikavALA jI kevalI samuddaghAtanI avasthAmAM pratipradezamAM vyApta thaI javA badala utkRSTarUpathI samasta lekane asaMkhyAta pradezAtmaka paNa kAkAzane spaze che. tathA jaghanya rUpathI te lekanA asaMkhyAtamAM bhAgane sparze che. tathA zratasAmAyikazAlI keTalAka ja anuttaravAsI devAmAM IlikA gatithI - 1 - rAja:pramANa lekanA sAta rAju pramANa leka bhAgane sparze che. tathA keTalAka samyagdaSTi kRtajJAnI ke jemaNe pahelAM narakAyune baMdha karI lIdhuM che ane tyArabAda jemaNe virAjita thayela samyakUvane tyajI dIdhela nathI, evA jIpa a0 108 Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858: anuyogadvArasUtre paJcacaturdaza bhAgAn = paJcarajjUH spRzanti / tathA dezavirati sAmAyikavanto'cyuta sureSu ilikAgatyA samutpannA lokasya paJca caturdazabhAgAn = pazcArajjUH spRzakti, zeSa devaloke tu samutpannA lokasya dve gjjU trisro rajjUzvatatro vA rajjUH spRzantIti / khaduktam sammattacaraNasahiyA, saba logaM phusai niravasesaM / sat ya caudasabhAe, paMca ya suyadesaviraIe // 1 // chAyA - samyaktvacaraNasahitAH sarva loka spRzanti niravazeSam / sapta ca caturdazabhAgAn paJca ca zrutadezaviratyoH // 1 // iti / uparyukteSu vastuSu ye gAthAyAM nopalabhyante, te ca zabdasaMgRhItA bodhyA iti / // iti paJcaviMzatitamaM dvAram ||25|| meM utpanna hokara 5] pAMca rAjU pramANa loka sparza kartA mAne jAte haiM / tathA - dezacirati sAmAyika ko dhAraNa karanevAle jIva acyutasuroM meM ilikA gati se utpanna hokara loka ke pAMca rAjU pramANa kSetra kA sparza karanevAle hote haiM / zeSadeva lokoM meM utpanna hue ye jIva loka ke deza rAjU pramANa kSetra kA, tIna rAjU pramANa kSetra kA athavA cAra rAj pramANa kSetra kA sparza karate haiM / taduktam -' sammantacaraNasahiyA ' ityAdi, isa gAthA kA artha yahI pUrvoktarUpa se hai / uparyukta kathana ke viSaya meM jo bAta gAthA meM upalabdha nahIM hotI hai vaha yahAM 'ca' zabda se saMgRhIta huI hai aisA jAnanA cAhiye / jaise do rAjU tIna rAjU athavA cAra rAjU sparza karane kA kathana isa gAthA meM nahIM AyA hai, so yaha kathana yahAM 'ca' zabda se kahA gayA hai, aisA samajha lenA cAhiye / ina prakAra yaha paccIsavAM dvAra hai / maraNa pAmIne IlikA gatithI chaThThI pRthivImAM utpanna thaIne pAMca rAju pramANu leAkane sparza karanArA manAya che. tathA dezavirati sAmAyikane dhAraNa karanArA jIvA acyuta suremAM ilikA gatithI utpanna thaIne leAkanA e 2Aju pramANa kSetrane sparza pure che tahutabh-'sammattacaraNasahiyA' tyiAhi yA gAthAnA aya A pUrvokta rUpamAM ja che. uparyukta kathananA samadhamAM je vAta gAthAmAM upalabdha thatI nathI te ahIM 6' zabdathI sagRhIta thayela che. Ama jANavu joIe. jema ke rAju, traNa rAju athavA cAra rAju sparza thavAnu kathana A gAAMmA Avela nathI, tA A kathana ahIM r' zabdathI kahevAmAM Avela che. Ama samajI levu joie, A pramANe A 25 mudvAra che. Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ajayogandrikA TIkA sUtra 248 anugamanAmAnuyogadvAranirUpaNam tathA-sAmAyikasya niruktiH nizcitokti vaktavyA / taduktam "sammadihi amoho, so hI sambhAvadasaNaM bohii| avivajjao sudihi, tti evamAI niruttAI // 1 // " chAyA- samyagdRSTiramohaH zodhiH sadbhAvo darzanaM bodhiH / aviparyayaH sudRSTirityevamAdIni nAmAni ||1||ityaadi| ||iti SaDviMzatitamaM dvaarm||26|| iti paDviMzati dvArAtmakasya gAthAdvayasya saMkSepArthaH itthaM ca upodghAtaniryuktyanugamo nirUpito bhavatIti sUcayitumAha-'sa eSa upodghAtaniryuktyanugama iti ||suu0 248 // atha sUtrasparzakaniyuktyanugamaM nirUpayati mUlam-se kiM taM suttapphAsiyanijjutti aNugame ? suttapphAsiyanijjutti aNugame-sutaM uccAreyavaM akkhaliyaM amiliyaM avaJcAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMTroTavippamuLaM guruvayaNovagayaM / tao tattha Najihiti sasamayapayaM vA parasamayapayaM chabbIsaveM dvAra meM sAmAyika kI nirukti karanA cAhiye-nizcita ukti kA nAma nirukti hai| taduktam-'sammadihi amoho' ityAdi gAthA kA bhAvArtha-yaha hai ki 'samyagdRSTi, amoha, zodhi, sadbhAva, darzana, bodhi, aviparyaya sudRSTi ityAdi ye nAma eka sAmAyika ke hai| yaha 26 vAM dvAra hai / isa prakAra yaha do gAthAoM kA saMkSepArtha hai| isa prakAra se upodghAta niyuktyanugama kA yaha nirUpaNa hai / yahI bAta (se taM uvagyAya nijjutti aNugame) isa sUtra pATha dvArA sUtrakAra ne prakaTa kI haiN| sU0 248 // 26 mAM dvAramAM sAmAyikanI nirukita kahevI joIe. nizcita uktinuM nAma nata. tam-sammadiTThi amoho' tyAla AyA sAvAyA pramANe che ke "samyaga daSTi, amoha, dhi, sadUbhAva, darzana, beSi, avipa"ya. sadaSTi ItyAdi, A nAme eka sAmAyikanA che, A 26 muM dvAra che. A pramANe be gAthAone saMkSepArtha che. A pramANe upadughAta niryuMkatyanushmn mA ni35 cha. ma pAta (se taM uvagyAyanijjuttiaNugame) / sUtrapATha vaDe sUtrakAre prakaTa karI che. sUtra-248 Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 anuyogadvArasUtre vA baMdhapayaM vA mokkhapayaM vA sAmAyiyapayaM vA No sAmAiya payaM vaa| tao tammi uccArie samANe kesiM ca NaM bhagavaMtANaM keha atthAhigArA ahigayA bhavaMti, kei atthAhigArA aNahigayA bhvNti| tao tesiM aNahigayANaM-ahiMgamagahAe payaM paeNaM vannaissAmi--saMhiyA ya payaM ceva, payattho pyvirgho| cAlaNA ya pasiddhI ya, chavihaM viddhi lakkhaNaM // " se taM suttapphAsiyanijjutti annugme| se taM nijjuttiannugme| se taM aNugame ||suu0249|| chAyA-atha ko'sau sUtrasparzakaniyuktyanugamaH 1 sUtrasparzakaniyuktya. nugamaH-mUtram uccArayitavyam askhalitam amIlitam apatyAneDitaM pratipUrNa matipUrNaghoSa kaNThoSThavipramukta guruvAcanopagatam / tatastatra jJAsyate svasamayapadaM vA parasamayapadaM vA vandhapadaM vA mokSapadaM vA sAmAyikapadaM vA no sAmAyikapadaM paa| tatastasmin uccArite sati keSAM ca khalu bhagavatAM kecit arthAdhikArAH adhigatA bhavanti, kecit arthAdhikArA anadhigatA bhavanti / tatasteSAm ana. dhigatAnAm adhigamanArtha padaM padena varNayiSyAmi-'saMhitA ca padaM caiva, padArtha padavigrahaH / cAlanA ca prasiddhizva, Savidha viddhi lakSaNam // " sa eSa sUtrasparzaka niyuktyanugamaH / sa eSa niyuktynugmH| sa eSo'nugamaH // 90 249 // TIkA-'se ki taM' ityAdi ziSyaH pRcchati-atha ko'sau sUtrasparzakaniyuktyanugamaH ? iti / uttarayati. sUtrasparzakaniyuktyanugama:-sUtraM spRzatIti sutrasparzikA, sA cAso niyukti aba sUtrakAra sUtrasparzaka niyukti anugama kA nirUpaNa karate haiM'se kiM taM sutsapphAsiya' ityaadi|| zabdArtha-ziSya pUchatA hai-ki (se kiM taM suttaphAsiyanijjuttiaNu. game 1) he bhadanta ! vaha pUrvaprakrAnta sUtrasparzakaniyukti anugama kyA hai ? have sUtrakAra sUtra sparzaka niryukti anugAmanuM nirUpaNa kare che'se ki ta suttapphAsiya' ityaadi| zAya:-ziSya prala reche haiM (se ki ta suttaSphAsiya nimjutti aNugame ) 3 Ra ? te pU ta sUtra25 niyuta anugama / Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrikA TIkA satra 249 sUtrasparzakaniyuktyanugamanirUpaNam 861 ati sUtrasparzakaniyuktistasyAstadrUpo vA 'nugamaH-evaM vijJeyaH, yathAhi-sUtram uccArayitavyam , kathamuccArayitavyam ? ityAha-askhalitam amIlitam avyatyA. preDitam pratipUrNa pratipUrNa ghoSa kaNThoSThavipramuktamiti / askhalitAdipadAnAmoMtraiva dravyAvazyakamastAve nirUpitastathaivAtrApi bodhyH| askhalitAdipadaiH sUtradoSa uttara--(suttaphAsiyanijjutti aNugame) sUtrasparzakaniyukti anugama meM sUtra kI sparza karanevAlI niyukti kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / isaliye isakA nAma sUtrasparzaniyukti anugama aisA huA hai| athavA-sUtrasparzakaniyukti anugama meM sUtra ko sparza karanevAlA niyu. ktirUpa anugama hotA hai| isaliye isakA nAma sUtrasparzaka niyukti anugama hai| yaha isa prakAra se jAnanA cAhiye-(suttaM saccAreyavya) isameM sarva prathama sUtrakA uccAraNa kiyA jAtA hai-isake uccAraNa karane kI vidhi isa prakAra se hai| (akkhaliyaM amiliya, avaccAmeliyaM, paDipuNNa, paDipuNNaghosaM kaMTThovippamukkaM, guruvAyaNovagayaM) satra kA uccAraNa askhalita ho, amIlita ho, vyatyADita ho, pratipUrNa ho, pratipUrNaghoSavAlA ho; kaMThoSThaviSamukta ho, tathA guruvacanopagata ho / ina askhalita Adi padoM kI vyAkhyA isI Agama meM dravyAvazyaka ke prakaraNa meM kI jA cukI hai| so usI prakAra se yahAM para bhI vahI vyAkhyA saMgatakara lenI cAhiye / askhalita Adi padoM se sUtra uttara:---(suttapphAsiyanijjutti aNugame) sUtra:54 niyuti anugamamA sUtrane sparza karanArI niktinuM vyAkhyAna karavAmAM Ave che. ethI AnuM nAma sUtraspazakaniyukti anugama A pramANe che. athavA sUtrasparzaka niyukti anugAmamAM sUtrane sparza karanAra niyukti rUpa anugama hoya che, ethI Anu nAma sUtrasparza kaniryuktianugama che. mA prabhArI vu naye (suttaM uccAreyavvaM) menA syAnA vima mA prabhArI cha. (akkhaliya amiliya' avaccAmeliya' paDipuNaM, paDipuNNA. ghesiM kaMThoDhavippamukkaM, guruvAyaNovagaya) satranu pyAra malita rIta hiya, amIlita haya, avyatyAgraMDita hoya, pratipUrNa hoya, pratipUrNa zeSa yukta hoya, kaTheSTha vipramukta hoya, tathA guruvacane pagata hoya. A akhalita vagere padanI vyAkhyA A AgamamAM ja dravyAvazyakanA prakaraNamAM spaSTa karavAmAM AvI che. te jijJAsuo tyAMthI jANIne ahIM tenI saMgati besADI leze, Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre parihAra uktH| eSAmupalakSaNatvAdito'nyo'pi satradopaparihAro bodhyaH / yathA hi 'apparagaMthamahatthaM, battIsAdosavirahiyaM jaM ca ! lakkhaNajutaM muttaM, ahi ya guNehi uvaveyaM / / chAyA-alpagranthamahAtha, dvAtriMzaddopavirahitaM yacca / / lakSaNayuktaM sUtram, aSTabhizca guNarUpetam ||iti|| ayaM bhAva:-alpagranthamahArtham-alpagranthaM ca tad mahAthaceti alpagranthamahArtham'utpAdanyayadhrauvyayuktaM sat' ityAdi sUtrama alpagranthaM mahAya ca bhavatItyathaH / tathA-yacca dvAtriMzadoSarahitaM bhavati tat sUtraM bhavati / sUtraM hi dvAtriMzadopavejita sUtraM bhavati te dvAtriMzadoSAH ke ? iti jijJAsA saMbhavedatastAnAha "aliyamuvaghAyajaNayaM niratyaMgamapatthayaM chalaM duhilaM / nissAramahiyamUrNa puNaruttaM vAhayamajuttaM // 1 // doSoM kA parihAra kiyA jAtA hai| ye saba askhalita Adi pada upalakSaNarUpa haiM / isaliye inase aura bhI jo koI sUtra saMbandhI doSa hote haiM-unakA bhI parihAra ho jAtA hai / sUtrakAroM ne satra ke lakSaNa meM yaha kahA hai ki sUtra grantha kI apekSA to alpa ho-alpa akSaravAlA ho-parantu arthakI apekSo vaha mahAn ho-bahuta adhika vistAravAlA ho / tathA 32 jo sUtra ke doSa hai| unase bhI baha rahita ho / granthakI apekSA alpaakSaravAlA hokara bhI artha kI apekSA mahAn sUtra jaise 'utpAdavyayaghauvyayuktaM sat' yaha hai| isI prakAra se aura bhI aneka sUtra haiM / jina 32 dApoM se varjita sUtra hotA hai, ve 32 doSa ye hai:-'ali. yamuvAyanaNaya ityAdi / inakA nAmanirdeza ina cAra gAthAoM meM akhalita vagere padothI sUvadone parihAra karavAmAM Ave che. A sarva akhalita vagere pade upalakSaNa rUpa ja che. ethI emanAthI paNa je kaI sUtra saMbaMdhI deSa hoya che, temane paNa parihAra thaI jAya che. sutra lakSaNamAM A pramANe kahyuM che ke sUtra granthanI apekSAe te alpa hoya a5 akSara yukta hoya paraMtu arthanI apekSA te mahAna hoya, bahu ja vadhAre vistAra yukta hoya. tathA 32 je sUtranA doSe che, temanAthI paNa te rahita hoya, granthanI apekSA alapAkSarathI yukta hovA chatAMe arthanI apekSAe mahAna sUtrI ma "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" / che. yA prabhArI bhI pay ghaNuM sutro che. je 32 dezavarjita sUtra hoya che, te 32 deze A pramANe cha :-" aliyamuvadhAyajaNaya" tyahi manA nAmamA yAre pyAra Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 28 21 anuyogacandrikA TIkA sUtra 249 sUtrasparzakaniryuktyanugamanirUpaNam 86 kamabhinnavayaNa bhinne, vibhattibhinnaM ca liMgabhinnaM ca / aNamihiyamapayameva ya, sabhAvahINaM vahiyaM ca // 2 // kAlejaticchacidoso, samayaviruddhaM ca vayaNamittaM c| asthAvattI doso, havai ya asamAsadoso ya // 3 // uvamArUvagadoso, nisapayastha saMdhidoso y| ee ya suttadosA, battIsA huti nAyavvA // 4 // chAyA-alIkamupaghAtajanakaM nirarthakamapArthakaM chalaM duhilam / nissAramadhikamUnaM punarutaM vyAhatapayuktam // 1 // kramabhinavacanabhinme vibhaktibhinnaM ca liGgAbhinnaM ca / anabhihitamapadameva ca svabhAvahInaM vyavahitaM ca // 2 // kAlayaticchavidoSa: samayaviruddhaM ca vacanamAtraM ca / arthApattidoSo bhavati cAsamAsadoSazca // 3 // upamArUpakadoSo nirdezapadArthasandhidoSazca / ete tu sUtradoSA dvAtriMzad bhavanti jJAtavyAH ||4||iti|| isa prakAra kiyA gayA hai-(1) alIkadoSa, (2) upaghAtajanaka doSa, (3) nirarthaka doSa, (4) apArthaka doSa, (5) uladoSa, (6) duhiladoSa, (7) nissAradoSa, (8) adhikadoSa (9) UnadoSa, (10) punaruktadoSa, (11) vyAhatadoSa (12) ayuktadoSa, (13) kramabhinnadoSa. (14) vacanabhinnadoSa (15) vibhaktibhinnadoSa, (16) liGgabhinnadoSa, (17) anabhiH hitadoSa, (18) apadadoSa, (19) svabhAvahInadoSa, (20) vyavahitadoSa, (21) kAladoSa, (22) yatidoSa, (23) chavidoSa, (24) samayaviruddhadoSa, (25) vacanamAtradoSa, (26) arthApattidoSa. (27) asamAsadoSa, (28) upamAdoSa, (29) rUpanadoSa, (30) nidezadoSa (31) padArthadoSa (32) gAthAomAM A pramANe karavAmAM Ave che. (1) alIka doSa, (2) upaghAta na hoSa, (3) ni24 hoSa, (4) apAya hoSa, (5) chasa hoSa, (6) duDitaSa, (7) nissA2 ghoSa, (8) adhi: doSa, (8) na hoSa, (10) punata doSa, (11) vyAhata hoSa. (12) ayuta hoSa, (13) bhaninna hoSa, (14) payana linna hoSa, (15) vimati bhinna hoSa, (16) liMga bhinna hoSa, (17) manalikhita hoSa, (18) a54 hoSa, (16) svamADIna hoSa, (20) vyavaDita DoSa, (21) aahSa, (22) yati hoSa, (23) viSa, (24) samaya biSa, (25) kyana mAtra hoSa, (26) maryApatti hoSa, (27) masamAsa hoSa, (28) 05mA hauSa, (26) 354 hoSa, (20) niza Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre __ alIkAdi dvAtriMzatsUtradoSANAM vyAkhyA uttarAdhyayanasUtre prathamAdhyanastha bayoviMzatitamagAthAyA vyAkhyAne'smaskRtapriyadarzinITIkAyAM spaSdA, tata eva jijJAsubhirmAvanIyeti / etaiAtriMzatsUtradoSa rahitaM yarasUtraM tad lakSaNayukta sUtra lakSaNasahitaM bhavati / tathA-aSTamizca guNairupetaM-yukta sUtraM lakSaNayukta bhavati / sUtrasyASTau guNAzca "nihosa sAravaMtaM ca, heujuttamalakiyaM / / uvaNIyaM soyAraM ca, miyaM mahurameva ya // " chAyA-nirdoSa sAravaca detayuktamalakRtam / upanIta sopacAraca mitaM madhurameva ca ||iti / kecittu sUtrasya SaD guNAnicchanti yathA "appakkharamasaMdiddhaM, sAravaM vissao muhaM / atthobhamaNavajjaM ca, muttaM sadhaNNubhAsiyaM // " saMghidoSa / ina alIka Adi 32 doSoM kI vyAkhyA, uttarAdhyayana sUtra meM prathama adhyayana kI 23 vI gAthAke vyAkhyAna para hamAre dvArA kRta priyadarzinI TIkA meM kI jA cukI hai| isaliye jijJAsujana vahIM se isa viSaya ko samajhale / ina 32 doSoM se rahita jo sUtra hotA hai vaha sUtra lakSaNa sahita hotA hai / tathA ATha guNoM se yukta hotA hai| ATha guNoM se yukta huA sUtra hI lakSaNa yukta hotA hai| sUtra ke ye ATha guNa hI 'nidosaM sAravaMtaM ca' ityAdi gAthA dvArA kahe gaye haiN| inake nAma isa prakAra se haiM--(1) nirdoSa, (2) sAravAn (3) hetu. yakta (4) alaMkArayukta, (5) upanIta, (6) sopacAra, (7) mita aura (8) madhura / kisI ke mata se sUtra ke 6 hI guNa haiM jo isa (31) pahA hoSa, (32) sadhi hoSa. // masI pora. 32 sUtrahopAnI vyAkhyA uttarAdhyayana satranA prathama adhyayananI 23 mI gAthAnA vyAkhyAnamAM amArI priyadarzinI vyAkhyAmAM karavAmAM Avela che. ethI jijJAsuo tyAMthI jANavA prayatna kare. A 32 dethI rahita je sUtra hoya che, te sUtra lakSaNa sahita hoya che. temaja ATha guNethI je yukta hoya che teja lakSaNa yukta samaya che. sUtranA mA 4 guNe / 'nihosa sAravaMtaM ca' mere gAyA 43 apAmA mAvada . tmn| nAbhA mA prabhArI che. (1) niSa, (2) sAravAn (3) tuyuta (4) mA2yuta, (5) 6panAta, (6) 52 (7) bhita bhane (8) madhura. keTalAkanA matAnusAra sUtranA 6 guNa mAnavAmAM AvyA che. je Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 249 sUtrasparzakaniyuktyanugamanirUpaNam 865 chAyA--alpAkSaramasandigdhaM sAravad vizvatomukham / / astobhamanavadhaM ca sUtraM sarvajJabhApitam ||iti|| eSAM paGguNAnAM pUrvokteSvevAntarbhAvo bhavati / eSAmapi vyAkhyA uttarAdhyA yanasUtre tatraivAvalokanIyeti / evaM sUtrAnugame samastadoSavarjite sUtre samuccArite sati vatastatrantre jJAsyate svasamayapada svasiddhAntasammatajIvAdharthapatipAdaka padai vA, parasamayapada-parasiddhAntasammatapradhAnezvarAdipratipAvakaM padaM vA jJAsyate / anayoH svasamayaparasamayapadayomadhye yatparasamayapratipAdakaM padaM tatmANinAM kuvA. prakAra se haiM-(1) alpAkSara (2). asaMdigdha (3) sAravat (4) vizvatomukha, (5) astobha (6) anbdy| ina 6 guNoM kA antarbhAva pUrvokta guNoM meM hI ho jAtA hai| isakI vyAkhyA utsarAdhyayana sUtra meM vahIM para dekhanI caahiye| (tabho tastha) sUtrAnugama meM isa prakAra se samasta doSavarjita sUtra samuccArita hone para (jihiti) usa sUtra meM yaha bAta mAlUma degI ki (sasamayapayaM vA parasamayapayaM vo baMdhapayaM vA mokkhapayaM vA sAmAiyapayaM vA No sAmAhayapayaM vA) yaha svasamayapada hai, yaha parasamaya pada hai, yaha bandha pada hai, yaha mokSapada hai, yaha sAmAyika pada hai athavA no sAmAyika pada hai| svasiddhAnta sammata jIvAdika padArthoM kA pratipAdaka No pada hai, vaha svasamaya pada hai| parasiddhAnta sammata pradhAna-prakRti - Izvara Adi kA pratipAdana karanevAlA jo pada hai, vaha parasamaya pada hai| ina svasamaya aura parasamaya pada ke bIca meM jo parasamayapratipAdaka pada hai, vaha prANiyoM meM kuvA. mA prabhArI cha. (1) sAkSara, (2) asadhi , (3) sAravat (4) vizvatobhubha, (5) mastAna, (6) sana15. mA guNAnA antarbhAva pUrveti zubhAM ja thaI jAya che. emanI vyAkhyA uttarAdhyayana sUtramAM ApavAmAM AvI che to tyAMthI ratel devIna. (tao tattha) sUtrAnugamamA mA pramANa samasta doSa nita sUtra sabhugyarita pAthI (Najjihiti) mA sUtrathA mA pAtA hai (sasamayapayaM vA parasamayapayaM vA baMdhapayaM vA mokkhapayaM vA sAmAiyapayaM vA NosAmAiyapaya vA) mA 25samaya 54 cha, mA parasamaya pada che, A banma pada , A mekSa pada che, A sAmAyika pada che athavA A nesAmAyika pada che. svasiddhAnta sammata jIvAdika padArthonuM pratipAdaka je pada che, te svasamaya pada che. parasiddhAtasammata pradhAna prakati izvara vagerenuM pratipAdaka je pada che, te parasamayapada che. A svasamaya ane parasamaya padanI vacce je parasamaya pratipAdaka a0 109 Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 anuyogadvArasUtre sanAtucAt bandhapadamunyate, taccApi jJAsyate / tathA-svasamayapatipAdakaM yat padaM tat mANinAM sadbodhakAraNatvAt sakalakarmakSayalakSaNasya mokSasya pratipAdakaM padam , atastanmokSapadam , taccApi jJAsyate / yadvA-svasamayapatipAdakaM padameva prakRtisthityanubhAvapradezalakSaNabhedabhinnasya bandhasya pratipAdakaMpadaM bandhapadam, lathA-kRtsnakarmakSayalakSaNasya mokSasya pratipAdakaM padaM mokSapadam / nanvasmin vyA. khyAne bandhapadaM mokSapadaM ca svasamayapadAdanatiriktameva, tataHkathamubhayorbhedenopanyAsaH kRtaH 1 iti cedAha-yadhapyumayamapi svasamayapadAdaminnameva, tathApi sva. samayapadasyApi vilakSaNo'rthoM bhavatItipradarzayitu ziSyavuddhivaizadhArtha vA bhedesanA kA hetU hotA hai, isaliye bandhapada kahalAtA hai| tathA jo svasa bhayapada hai, vaha prANiyoM meM sarodha kA kAraNa hotA hai, isaliye yaha sakalakarmakSayarUpa mokSa kA pratipAdaka pada hone se mokSa pada kahalAtA hai / athavA svaptamaya pratipAdaka hI prakRti, sthiti anubhAva aura pradeza ke bheda se cAra prakAra ke baMdha kA pratipAdaka hotA hai isaliye vaha baMdhapada tathA kRtsnakarmakSaya mokSa kA pratipAdaka pada mokSa pada haiN| zaMkA-isa prakAra kA vyAkhyAna karane para baMdhapada aura mokSapada ye donoM pada svasamayapada se bhinna tA paDate nahIM haiM-phira yahAM para ina donoM kA svataMtra bhedarUpa se upanyAsa kyoM kiyA hai ? uttara-ThIka hai yadyapi ye donoM pada svasamayapada se abhinna hI haiM, to bhI svasamayapada kA artha aura bhI hotA hai-isa bAtako dikhalAne ke liye athavA-ziSyajanoM kI buddhi kI vizadatA ke liye ina donoM pada che, te prANIomAM kuvAsanAone hetu hoya che, ethI A bandhapada kahevAya che. tathA je svasamaya pada che, te prANIomAM sabaMdhanuM kAraNa hoya che, ethI te sakalakarmakSaya rUpa mokSa pratipAdaka hovA badala mokSa pada kahevAya che. athavA vasamaya pratipAdaka pada ja prakRti, sthiti anubhAva ane pradezanA bhedathI cAra prakAranA baMdhanuM pratipAdaka hoya che. ethI te baMdha pada, tathA kRtna karmakSayarUpa mokSa pratipAdaka pada mokSa pada che. zaMkA -A jAtanuM vyAkhyAna kayAM pachI baMdha pada ane mokSa pada e bane pado sva samaya padathI bhina te thaI jatA nathI, chatAMe ahIM e banene svataMtra bheTa rUpathI upanyAsa zA mATe karavAmAM Avela che. uttara -barAbara che, jo ke e bane pade sva samaya padathI abhinna ja che, chatAMe sva samaya pahane artha bIje paNa thAya che. A vAtane paNa Page #880 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 249 sUtrasparzakaniryuktyanugamanirUpaNam 867 nopanyAsaH kRtaH / ata eva sAmAyikapadaM no sAmAyikapadapa bhedenopanyastam / tathA-sAmAyikapadaM jJAsyate / tathA-sAmAyikavyatiriktAnAM nArakatiryagAdyarthAnAM pratipAdakaM yatpadaM tad no sAmAyikapadaM, taccApi jJAsyate / sUtre samuccArite eva svasamayAdiparijJAnaM bhavati, svasamayAdiparijJAnameva sUtroccAraNasya phalaM bodhyamiti bhaavH| tasmin sUtre uccArite sati tataH keSAMcid bhagavatAM-pUjyamunInAM yathoktanItyA kecidarthAdhikArA adhigatA:parijJAtA bhavanti / tathA-keSAMcid bhagavatAM pUjyamunInAM kSayopazamavaicicyAta kecita arthAdhikArA anadhigatA aparijJAtA bhavanti / tatasteSAmanadhigatAnAm arthAdhikArANAm adhigamanAtha parijJAnAya padena padaM varNayiSyAmi= padoM kA bhinnarUpa se upAdAna kiyA gayA hai| isIliye sAmAyikapada tathA no sAmASika pada ye donoM pada bhI bhinnarUpa se upanyasta kiye gaye haiN| sAmAyika se vyatirikta nAraka, tiyara Adi arthoM kA pratipAdaka jo pada haiM vaha no sAmAyika pada hai| sUtra ke samuccarita hone para hI svasamayAdi kA parijJAna hotA hai, isaliye svasamayAdi kA parijJAna hI sUtroccAraNa kA phala hai aisA jAnanA caahiye| (tao tammi uccArie samANe kesiM ca NaM bhagavaMtANaM kei asthAhigArA ahigayA bhavaMti) tathA-usa sUtra ke samuccArita hone para kitaneka bhagavaMta-pUjyamuniyoM ko adhikAra adhigata-parijJAta ho jAte haiN| (keha asthAhigArA aNahiyA bhavaMti) tathA kitaneka arthAdhikAra, kSayopazama kI vicitratA se anadhigata rahate haiM / (tao tesiM aNahi gayANaM ahigamaNahAe payaM paeNaM vannahassAmi) isaliye una munijanoM karavA mATe athavA ziSyajanenI buddhinI vizadatA mATe e bane padanuM nirUpamAM upAdana karavAmAM Avela che. ethI ja sAmAyika pada tathA ne sAmAyika pada e banne pade paNa bhinna rUpathI upanyAsta karavAmAM Avela che. sAmAyikathI vyatirikta, nAraka, tiryagU vagere arthonA pratipAdaka je paze che, te sAmAyika pada che. sUtranA samuccAraNathI ja svasamayAdikanuM parijJAna thAya che, ethI sva samayAdinuM parijJAna ja sUtroccAraNanuM phaLa che. ema nase. (tao tammi uccArie samANe kesiM paNa bhagavaMtANaM kei atyaahiNgraa| ahigayA bhati) tathA sUcanA sabhuzyArathA DeTamA mata -dhuulymunimaan| arthAdhiAra-madhita-parijJAna-28 jaya cha (kei atthAhi gArA aNahigayA bhavaMti) tathA 48 arthApi, kSayopazamanI, viyatAyA sanadhizata cha. (tao tesiM aNahigayANa ahigamaNadvAe payaM paeNaM vannaDa Page #881 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArastre varNayAmi ekaikaM padaM prjnyaapyaamiityrthH| vyAkhyAnamAramevAha-saMhiyA ya payaM ceva' ityAdi / tatra saMhitA askhalitapadoccAraNam , yathA-'karemi bhaMte ! sAmAiyaM' ityAdi // 1 // padaM-suptiDamtarUpam , yathA-'kareSi' ityekaM padam , 'bhaMte' iti dvitIya padam , 'sAmAiyaM' iti tRtIyaM padam / / 2 / / padArthaH='karemi' ityabhyupagamaH, 'bhaMte' iti gurvA mantraNam , 'sAmAiyaM' iti samasya AyaH ratnatrayalAbhaH // 3 // padavigrahaH= prakRtipratyayavibhAgarUpo vistAraH,-yathA samasya Aya:-samAyaH sa eva sAmAyikamiti // 4 // cAlanA-mUtrasya arthasya vA'nupapattyudbhAvanam // 5 // prasiddhiA dvArA anadhigata arthAdhikAroM kA unheM adhigama ho, isa nimitta pada se pada kA varNana karatA hU~ / arthAt-eka-eka pada kI prajJApanA karatA huuN| (saMhiyA ya payaM ceva pytthe| pyviggho| cAlaNA ya pasiddhIya, chavi viddhi lakkhaNaM) askhalitarUpa se pada kA uccAraNa karanA isakA nAma saMhitA hai / jaise-'karemi bhaMte sAmAiyaM' ityAdi / subanta aura tiGganta pratipAdika zanda kI pada saMjJA hotI hai| jaise 'karemi' yaha prathama tiGgantapada hai, 'bhaMte' yaha dvitIya subanta pada hai| 'sAmAiyaM' yaha tIsarA pada hai| pada ke artha kA nAma padArtha hai-jaise karemi' karatA hU~ kA artha sAmAyika karane kA abhyupagama hotA hai / 'bhaMte' yaha gurujanoM ke liye AmaMtraNa hai| tathA-savarUpa ratnatraya kA Aya-lAbha-yaha sAmA. yika pada kA artha haiM / prakRti pratyaya kA vimAgarUpa jo vistAra hai-- vaha padavigraha hai| jaise samasya AyaH samAya: samAya eva sAmAyikama' sUtra kI athavA artha kI anupapatti kA udbhAvana karanA isakA nAma svAmi) methI ta bhunis| 19 manadhizata arthaadhipaare| tabhane madhirAma jAya, A nimittapadathI varNana karuM chuM, eTale ke eka eka padanI prajJApanA karuM chu. (saMhiyA ya payaM cetra payattho pyvigho| cAlaNA ya pasiddhI ya chavvihaM viddhi lakkhaNaM) malita 35thI 56nusAra 42 sahitA cha. rema 'karemi bhaMte sAmAiyaM tyA sumata santi pratipAhita zahanI 54 saMjJA thAya che. ma 'karemi' mA 56 tigata 56 che. 'bhaMte' mA dvitIya suta 56 che. 'sAmAiyaM' 24 tRtIya 56 cha, 54 / / atharnu nAma pahAya che. ma 'kremi'n| ma sAmAyi 421Ana mayugamAya che. bhave' mA gurujano mATe AmaMtraNa che. tathA samarUpa ratnatrayane Aya-lAbha-A sAmAyika padane artha che. prakRti pratyayanA vibhAga rUpa je viratAra che, te. pahavigraha 2.2 'samasya AyaH samAyaH samAyaH eva sAmAyikam' sUtranI athavA arthanI anu55sinuM uddabhAvana karavuM te cAlanA che. sUtra ane tenA Page #882 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 249 sUtrasparzakaniyuktyanugamanirUpaNam 869 sUtrAryayoreva vividhapuktibhistathaiva sthApanA // 6 // evaM saMhitAdirUpaM SaDvidhaM lakSaNaM viddhi-jAnIhi SavidhalakSaNatvaM ca prakramAd vyAkhyAyA bodhyamiti / nanu vyAkhyAyAH paDUvidhalakSaNamadhye kiyAna sUtrAnugamasya viSayaH ? phiyAna sUtrAlApa kasya ? kiyAna vA sUtrasparzakaniyuktyanugamasya ? kiM vA nayaiviSayI kriyate ? iti cedAi-sUtraM sapadacchedamuktvA mUtrAnugamaH kRtArthoM bhavati / sUtrAnugamena sUtre samu. cArite padacchede ca kRte sUtrAlApakAnAmeva nAmasthApanAdinikSeSamAtramuktvA cAlanA hai| sUtra aura usake artha kA vividha yuktiyoM dvArA usI prakAra se jaisA ki vaha hai, sthApana karanA yaha prasiddhi hai / isa prakAra se yaha chaha prakAra kI sUtra vyAkhyA kA lakSaNa jAnanA caahiye| zaMkA-vyAkhyA ke isa SavidhalakSaNa ke bIca meM sUtrAnugama kA viSaya kitanA hai ? kitanA satrAlApaka kA viSaya hai ? kitanA sUtraH sparzaka niyuktyanugama kA viSaya hai / tathA naya kA viSaya kyA hai ? uttara--padaccheda sahita sUtra ko kahakara sUtrAnugama kRtArtha hotA hai / arthAt sUtrAnugama kA viSaya to itanA hI hai ki, vaha pdcche| yukta sUtra kA uccAraNa kre| sUtra kA uccAraNa karanA, usake pada. ccheda karanA yaha sUtrAnugama kA kArya hai / jaba yaha kArya sUtrAnugama kara cukatA hai, taba sUtrAlApaka nikSepa kA yaha kArya hotA hai ki-'vaha satrAlApakoM ko nAma, sthApanA Adi nikSepoM se nikSipta karatA hai arthAta arthanI vividha yuktio vaDe, je pramANe te che te pramANe ja sthApanA karavI A prasiddhi che. A pramANe A 6 prakAranI sUtra vyAkhyAnuM lakSaNuM - zaMkA-vyAkhyAnA Savidha lakSaNanI vacce sUtronagamane viSaya keTalo che? keTale sUvAlApakano viSaya che? keTale sUtrasparzaka niyaMtyanugAmano viSaya che? tathA nayano viSaya keTaluM che? uttara-padada sahita sUtrane kahIne sUtrAnugama kRtArtha thAya che. eTale ke sUtrAnugAmano viSaya to ATaluM ja che ke te pada cheda yukta satranuM uccAraNa kare. sUtranuM uccAraNa karavuM teno padaccheda kara, A sUtrAgamanuM kAya che. jyAre A kAma sUtrAnugAma karI nAkhe che tyAre sUvAlApaka nikSepanuM A kArya hoya che ke che sUvAlApakene nAma, sthApanA Adi nikSepathI Page #883 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 870 anuyogadvArasUtre sUtrAlApakanikSepaH kRtakAryoM bhavati / tatazca padArthapadavigrahAdiH sarvo'pi sUtra sparzakaniyuktyanugamasya vissyH| tathA-vakSyamANanaigamAdinayAnAmapi prAyaH padArthAdivicAra eva vissyH| uktaM cAnyatrApi "hoi kayattho vottuM, sapayaccheyaM muyaM suyANugamo / suttAlAvaganAso, nAmAinnAsaviNibhogaM // 1 // muttapphAsiyanijjutiviNiogo sesao payatthAI / pAyaM socciya negamanayAi nayagoyaro hoi // 2 // chAyA-bhavati kRtArtha uktvA sapadacchedaM mUtra suutraanugmH| sUtrAlApakanyAso nAmAdinyAsaviniyogam // 1 // sUtrasparzakaniyuktiviniyogaH zeSakaH pdaarthaadiH| prAyaH sa eva naigamAdi nayagocaro bhavati ||iti|| nayA api padArthAdIneva viSayIkurvanti, itthaM ca te tataH sUtrasparzakaniyuktyantagaMvA eSa bhAvanIyA iti / anena prakAreNa sUtre vyAkhyAyamAne sUtraM sUtrAnugamaH sUtrAlApakoM ko nAma sthApanA Adi nikSepoM meM vaha vibhakta karatA hai| isI kArya se yaha kRtArtha ho jAtA hai| isake bAda padArtha, padavigraha Adi jo aura kAma bacatA hai, use sUtrasparzaka niyuktyanugama saMpAdita karatA hai| tathA-jinakA kathana Age AnevAlA hai-aise jo naigama Adi sAna naga hai, isakA bhI prAyaH padArtha Adi kA vicAra karanA hI viSaya hai| yahI bAta anyatra bhI kahI gaI hai-'hoIkayatyo bottuM, ityAdi ina gAthAoM kA artha pUrvoktarUpa se hI hai.| naigama Adi naya bhI jaba padArtha Adi ko hI viSaza karate haiM taya isa dRSTi se 've sUtrasparzaka niyuktyanugama ke hI antargata ho jAte haiN| aisA jAnanA nirikSaNa kare che, eTale sUvAlApane nAma sthApanA vagere nikSepamAM te vibhakta kare che. A kAryathI ja A kRtArtha thaI jAya che, tyArabAda padArtha, pata vigraha vagere je bIju kAma bAkI rahe che tene sUcaspazaka niryuMphatyanuM gama saMpanna kare che. tathA jemanuM kathana AgaLa thavAnuM che, evA je nagama vagere sAta na che, emane paNa prAyaH padArtha vagere viSe vicAra kare ja cha. ra ta anyatra 5 mA bhAvI cha. 'hoi kayattho votta ityAdi AyA-mAnA artha pUrvarita 35vir che. naisama mA naya pakSa) jyAre padArtha vagerene ja viSaya kare che. tyAre A daSTie te sUtra sparzaka nityanagamanA aMtargata ja thaI jAya che Ama jANI levuM joIe. Page #884 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam sUtrAlApakanikSeSaH sUtrasparzaka niyuktyanugamazca yugapat samApyante / ukta cApi - "sutaM suttANugamo, suttAlAyakao ya nikkhevo / suttaphAsiyanijjutsI naza ya samagaM tu vaccati // " chAyA - sUtraM sUtrAnugamaH sUtrAlApakakRtazca nikSepaH / sUtrasparzaka niyuktirna pAzca samakaM vrajanti // ivi / itthaM sUtrasparzaka niyuktyanugamo nirUpita iti sUcayitumAha- sa eSa sUtra sparzakaniryu ktyanugama iti / tatazca sabhedoniryu ktyanugamo nirUpita iti sUcayitumAhasa eSa niyuktyanugama iti / evaM ca bhedopabhedasahito'nugamo nirUpita ivi darzayitumAha- sa eSo'nugama iti ||0 249|| atha nayAmidhaM caturthamanuyogadvAramAda mUlam - se ki taM gae ? satta mUlaNayA paNNattA, taM jahAgame saMga vabahAre ujjusue sadde samabhirUde evaMbhUe / tattha NegehiM mANehiM, miNaiti Negamassa ya niruttI / sesANaMpi nayANaM, lakkhaNamiNamo suNaha vocchaM // 1 // saMgahiya piMDiyatthaM, cAhiye / isa prakAra se sUtra jaba vyAkhyA kA viSayabhUta banatA hai, taba sUtra, sUtrAnugama, sUtrAlApaka nikSepa, aura sUtrasparzaka niyuktyanugama ye saba yugapat eka jagaha mila jAte haiM / uktaM cApi 'suttaM, suttAgamo' ityAdi isa prakAra yaha sUtrasparzaka. niyuktyanugama hai / isakA nirUpaNa samApta hone para niyuktyanugama kA prakaraNa samApta ho. jAtA hai aura isakI samApti meM anugama kA kathana samApta ho jAtA hai / isa prakAra yahAM taka bheda upabheda sahita anugama kA nirUpaNa kiyA su0 // 249 // A pramANe sUtra jyAre vyAkhyAnA viSayabhUta thAya che, tyAre sUtra, sutrAnugama, sUtrAlApaka nikSepa ane sutra spaza kani tyagama e sarve yuga. yat o sthAne bhajI laya che. tathApi - 'suttaM suttANugamo' tyiAhi A pramANe A sUtrasparze kaniyuktyanugama che. ... nizcayu samApta thaI jatAMja niyuktyanugama prakaraNa samApta thAya che, ane tenI samApti sAthe anugamanuM kathana paNu samApta thAya che. A pramANe ahI sudhI bheda, upaleTTa sahita anugamanu niiSayu zvAsAM manyuM che. // sUtra- 247 // bhA... Page #885 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 anuyogadvArastre saMgahavayaNaM samAsao viti| vaccai viNicchiyatthaM, vavahAro. sbdmbesu||2||pccuppnnggaahii, ujjusuo nnyvihiimunneyvo| icchai visesiyataraM, paccUppaNNe gao sdo||3|| vatthUo saMkamaNaM, hoi apatthU nae smbhiruude| vaMjaNa attha tadubhayaM, evaM bhUo visesei||||nnaayNmi giNihayavaM, agiNhiyavvaMmi ceka atymi| jaiyatvameva ii jo ubaeso so nao nAma // 5 // samvesipi nayANaM, bahuvihavattavvayaM nisaamittaa| taM samvanaya. visuddhaM, jaM caraNaguNaTrio saahuu||6||se taM ne| aNuogahArA sammattA ||suu0250|| chAyA-atha ko'sau nayaH1, sapta mUlanayA prakSaA, tadyathA-naigamaH saMgraho. vyavahAra RjumUtraH zabdaH saMmabhirUDhaH evaMbhUtaH / tatra-naikairmAnaiminotIti naigamasya ca niruktiH / zeSANAmapi nayAnAM lakSaNamidaM zRNuta vakSye // 1 // saMgRhItapiNDivArthasaMgrahavacanaM samAsato truvanti / jati vinizcitAthai vyavahAraH srvdrvyessu||2| pratyutpannagrAhI RjusUtro nayavidhiyaH / icchati vizeSitatara pratyutpanna nayaH zabdaH // 3 // vastunaH saMkramaNaM bhavati avastu naye samabhirUDhe / vyAnArthatadubhayam evaMbhUto vizeSayati // 4 // jJAte grahItavye agrahItavye caiva arthe / yatitavyameva iti yaH upadezaH sa nayo nAma // 5 // sarveSAmapi nayAnAM bahuvidhavaktavyakaM nizamya / tat sarvanayavizuddhaM yaccaraNaguNasthitaH saadhuH||6|| sa eSa nayaH / anuyogadvArANi samAptAni / mU0 250 // TIkA-atha ko'sau nayA ? iti shissyprshnH| uttarayati-saptamUlanayA: aba sUtrakAra naya nAma ke cauthe anuyogadvAra kA kathana karate haiM'se kiM taM gae' ityAdi / zabdArtha-ziSya pUchatA hai ki-he bhadanta ! (se kiM taM gae ) vaha pUrvaprakrAnta naya kyA hai ? have sUtrakAra naya nAmanA cothA anugadvAranuM kathana kare che. (se kiM te Nae) ityAdi -ziSya praza 43 cha 3 mata! (se kiM taM gae) te pUrNa prazAnta naya zuM che? Page #886 -------------------------------------------------------------------------- ________________ engineerdrakA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam 873 prajJaptAH, mUlatvaM caiSAmucarabhedApekSayA bodhyam / te mUlanayAtha naigamasaMgrahAdayo bodhyAH / tatra naigamaM vyAkhyAtumAha- 'jegehiM mANehiM' ityAdi / naikaiH-na ekAni naikAni macurANi taistathAbhUtaiH mAnaiH = mahAsattAsAmAnyavizeSA dijJAnairmino ti= paricchinatti vastUnIti naigamaH, itIyaM naigamasya niruktirbodhyA / athavA-nigamAH= 'loke vasAmi tiryaglo keksAmi' ityAdayaH pUrvoktA evaM bahavaH paricchedAsteSu matro naigama ityapi naigamazabdasya vyutpattirvijJeyA / zeSANAm = ito'vaziSTAnAmapi nayAnAM lakSaNamidaM zRNuta, yadahaM vakSye // 1 // atha pratijJAtameva vaktumupakramate'saMgahiya' ityAdi / tIrtha karagaNadharAdayo hi saMgRhItapiNDitArthaM samyag gRhItaHna uttara--(satta mUlaNayA paNNattA) sAta mUlanaya kahe gaye haiM / inameM mUlarUpatA uttarabhedoM kI apekSA jAnanA cAhiye / (taM jahA) ve sAtamUla nava ye haiM | (jegame, saMgar3e, babahAre, ujjusue, sade, samabhirUDhe, evaMbhUe) naigama, saMgraha vyavahAra, RjusUtra, zabdasamabhirUda, aura evaM bhUta / jo naya (tastha jegehiM mANehiM miNaiti jegamassa ya nirutI) vastUni naikaiH mAnaiH minoti iti naigama:' isa nirukti ke anusAra mahAsattA, sAmAnya evaM vizeSa Adi pracura jJAnoM dvArA vastu kA pariccheda karatA hai, vaha naigama naya hai / athavA 'loke vasAmi, tiryaglo ke vasAmi' ityAdi pUrvokta jo pariccheda haiM-unakA nAma nigama hai| ina nigamoM meM jo naya hotA hai, vaha naigamanaya hai / yaha bhI naigama zabda kI vyutpatti hai / (sesANaM pi nayANaM lakkhaNamiNamosuNaha vocchaM) isake bAda jo aura chaha naya bAkI haiM, unake isa lakSaNa ko suno-maiM uttara-- ( khatta mUlaNayA paNNattA) sAta bhuusnye| vAmAM Ave che. yA sarvamAM bhUsa3patA uttaraleDonI apekSAo lAyuvI leye. (taM jahA ) te sAta bhUsa nayo bhA pramAye che. ( Negame, saMgadde, vavahAre, ujjusue, sadde, samabhirUDhe. evaMbhUe) naigama, sathaDe, vyavahAra, Rtu sUtra, zabdasamali3Dha yAne zovalUna ne naya (tattha NegehiM mANehiM miNaiti Negamassa ya niruttIH ) 'vastUni naikaiH mAnaiH minoti iti naigamaH' mA niruDita bhubhNa bhahAsattA, sAmAnya eva' vizeSa Adi pracura jJAnA vaDe vastupariccheda kare che, tenaigama naya che. athavA 'loke vasAmi' tiryagloke vasAmi' ityAdi yUrvosta ne pariccheda che, tenu nAma naigama che. A nigameAmAM je naya hAya che te naigamanaya che. A pa naigama zabdanI vyutpatti che. (sesANaM pi nayANaM lakkhaNamiNamosuNahavocchaM ) tyAzNAha ne jIla 6 nAma zeSa che, tebhanA lakSaNo Du uDu a0 110 Page #887 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 874 manuyogadvArastra upAcaH, ataeva piNDinaH ekajAtimApanno'rthoM viSayo yasya tattathAbhUtaM saMgraha bacanaM-saMgrahasya vacanaM samAsataH saMkSepato truvanti / ayaM bhAva-saMgrahanayo hi sAmAnyameva icchati na tu vizeSAna, ata eva saMgrahasya vacanaM saMgRhItasAmAnyArthaava bhavati / tata eva saMgRhAti-sAmAnyarUpatayA sarva padArtha koDIkurute iti saMgrahasya vyutpattiruktaMti / tathA-vyavahAro nayaH sadravyeSu sakaladravyaviSaye vinizrayAt niHzabda Adhikye, cayanaM caya=piNDIbhavanam-adhikazcayo nizcaya!= sAmAnya, vigato nizcayo vinizcayA=sAmAnyAbhAvaH, tadartha tannimittaM vrajati use kahatA huuN| (saMhiyapiDiyatyaM saMgahavayarNa samAlo viti, vacana, vinicchiyasthaM bahAro savvadazesu) samyaka gRhIta ataeva jAti ko prApta aisA artha-viSaya hai, jisakA aisA saMgraha kA vacana hai isa prakAra tIrthaMkara gaNadhara Adi saMkSepa se kahate haiM isakA tAtparya yaha hai ki-'saMgrahanatha, sAmAnya ko hI viSaya karatA hai| vizeSoM ko nhiiN| isaliye saMgRhIta sAmAnya viSayavAlA hI saMgraha kA vacana hotA hai| isaliye 'sAmAnyarUpatayA marva padArthaM saMgRhAti-kroDIkaroti iti saMgraha yaha saMgraha kI vyutpatti kahI gaI hai| tathA vyavahAranaya sarvadravyoM ke viSaya meM vinizcaya ke nimitta pravRtta hotA hai / vinizvaya zabda kA artha sAmAnyAbhAva hotA hai| yaha isa prakAra se-yahAM 'ni:zabda kA artha Adhikya hai aura cAya kA artha piNDIbhavana eka rUpa honA hai| isa prakAra adhika jo caya hai vaha nizcaya arthAt sAmAnya hai kyoMki sAmAnya hI vizeSarUpoM kI ora udAsInatA rakhakara adhika cha. sAmA-(saMgahiya miDiyatthaM saMgahavayaNaM khamAo ciMti vaccara viNiccaya tthaM vavahAro savvavvesu) sabhya5 gaDIta satameva the jatina prArata sevA artha-viSaya che. jene evuM saMgrahanuM vacana che, A pramANe tIrthakara gaNadhara vagere saMkSepamAM kahe che, AnuM tAtparya A pramANe che ke "saMgraha naya sAmAnyane ja viSaya banAve che. vizeSene nahi. ethI saMgRhIta sAmAnya viSaya thata sapana yana DAya che. theTamA bhATa 'sAmAnyarUpatayA sarva padArtha saMgrahAti-kroDI karoti iti saMgrahaH' mA sahanI vyutpatti cha. tathA vyaq. hAra naya sarva dravyanA viSayamAM vinizcaya nimitta pravRtta thAya che. vinizraya zabdane artha sAmAnyAbhAva hoya che. A pramANe ahIM zabdano atha Adhizya cha bhane 'caya' n| artha ( 4 vana 435 tha che. mA pramANe adhika je caya che te nizcaya eTale ke sAmAnya ja che kemake sAmAnya ja vizeSa rUpa pratye udAsInatA rAkhIne adhika caya kare che, "u" no artha vigata Page #888 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam 275 pravartate / sarvadravyavipaye sAmAnyAbhAvAyaiva vyavahAranayaH sarvadA yatate / ayaM bhAvaH -loke tAvad-ghaTAiyo vizepA eca pAyo jalAharaNAdikriyAsu samupayujyante iti sarvagocaram , na punastadatirikta sAmAnyaM tatropayujyamAnaM dRzyate, ato uyavahAranayo lokavyavahArAnupayogitvAt sAmAnyaM necchati, ata eva lokavyavahArapradhAno'yaM naya ucyate iti bhAvaH / athavA-vyavahAranayaH sarvadravyeSu sarva dravyavipayeSu vinizcayArtha-vizeSeNa nizcayo vinizcayaH-AgopAlAGganAsamastajanAyodhaH tadartha sannimittaM vrajati-pravartate / ayaM bhAvaH-ghaTAdisamaratapadArtheSu caya karatA hai / 'vi' kA arthavigata hotA hai| isa prakAra vigata nizcaya kA tAtparya huA sAmAnya kA abhAva / isake nimitta isa naSa kI pravRtti hotI hai| sarvadravyoM ke viSaya meM sAmAnya kA abhAva ApAdana karane ke liye hI yaha prayatnazIla rahA karatA hai / yaha naya yaha kahatA hai-ki laukika vyavahAra meM upayogI ghaTAdika vizeSa hI hote haiN| kyoMki inake dvArA hI jalAharaNa (jalalAnA) Adi kriyAe~ niSpanna hotI haiN| loka meM yaha bAta sarvajana gocara hai| isameM kisI ko bhI-virodha nahIM hai| ataH vizeSoM se vyatirikta sAmAnya kA loka vyavahAra meM koI astitva sAbita nahIM hotaa| isaliye vyavahAranaya loka vyavahAra meM anupayogI hone ke kAraNa sAmAnya ko svIkAra nahIM krtaa| isa. liye loka vyavahAra hai, pradhAna jisameM aisA yaha naya kahA jAtA hai| athavA-vyavahAra naya sarva dravyoM ke viSaya meM vizeSarUpa se nizcayakarane ke nimitta pravRtta hotA hai, aisA bhI artha 'vinizcayArtha' kA hotA hai| hoya che. A pramANe vigata nizcayanuM tAtparya thayuM-sAmAnyAbhAva enA nimitte A nayanI pravRtti thAya che. sarva dravyanA viSayamAM sAmAnyano abhAva ApAdana karavA mATe ja A prayatnazIla rahyAM kare che. A naya A pramANe kahe che ke laukika vyavahAramAM upayogI ghaTAdika vizeSa ja hoya che. kemake emanA vaDe ja jalAharaNa (pANI lAvavuM) vagere kriyAo niSpanna thAya che. lAkamAM A vAta sarvajana gocara che. AmAM koIne paNa koIpaNa jAtane vAM nathI. AthI vizeSathI vyatirita sAmAnyanuM lokavyavahAramAM kaI paNa prakAranuM astitva siddha thatuM nathI. ethI vyavahAranaya lokavyavahAramAM anupayogI hovAthI sAmAnyane svIkAratA nathI. ethI. lekavyavahAra che, pradhAna jemAM e A naya kahevAya che. athavA vyavahAranaya sarva dravyonA viSacAmAM vizeSa rUpamAM nizcaya karavA nimitte pravRtta thAya che. A jAtane artha paNa phi nizcayArthI ne thAya che. Ane bhAva A pramANe che ke ghaTAdika je Page #889 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre pratyeka pazcavarNa dvigandhaM pazcarasamaSTasparza ca yadyapi nizcayena bhavati, tathApi gopAlAGganAdInAM sarvatra tavinizcayo na bhavati, api tu yatra kacidekasmin sthale kAlanIlavarNAdInAM vinizcayo bhavati / yatraiSAM vinizcayo bhavati, tamevAsau nayaH sattvena matipadyate, nAtiriktAn , tathAvidhalokavyavahAraparatvAditi / tathARjusUtro nayavidhiH pratyutpannagrAhI-sAmpratamutpannaM pratyutpannam-vartamAnakAlabhAtrItyarthaH, tad grahItuM zIlamasyeti tthaa-jnyeyH| ayaM bhAvaH-atItAnAgatA. bhyupagamarUpakuTilatAparihAreNa Rju akuTilaM vartamAnakAlikaM vastu sUtrayatiisakA bhAva yaha hai ki-ghaTAdika jo padArtha haiM unameM pratyeka meM nizcaya se pAMcavarNa, do gaMdha, pAMcarasa aura ATha sparza ye 20 guNa hote haiN| to bhI gopAlAGgAnA Adi sAdhAraNa janoM ko isa bAta kA sarvatra nizcaya nahIM hotA hai| kintu kahIM eka sthala meM hI inheM kAle nIla. varNa Adi kA nizcaya hotA hai / jahAM para inakA vinizcaya hotA haivyavahAramaya use hI vahAM sat rUpa se aMgIkAra kara letA hai-ati. riktoM ko nhiiN| kyoMki yaha naya isI prakAra ke lokavyavahAra meM tatpara hotA hai| tathA-(paccuppannaggAhI ujjussuo NayavihI munneyco| icchada vilesiyataraM paccuppaNNaM o saho) 'RjusUtra nathavidhi pratyutpanna grAhI hotA hai / pratyutpanna grAhI kA tAtparya vartamAnakAla bhAvI paryAdha ko grahaNa karane kA jisakA svabhAva hai, aisA hai / isakA bhAva yaha hai-ki-'atIta anAgata paryAya ko mAnanA yaha eka prakAra kI kuTilatA hai / isa kuTilatA ko nahIM mAnakara kevala vartamAna kSaNavartI padArtho che, temAMthI dareke darekamAM nizcayathI pAMca varNo, be gaMdha, pAMcara ane ATha sparza A badhA 20 guNa hoya che. chatAMe gopAlAMganAdi sAdhAraNa janAne A vAtane sarvatra nizcaya hetuM nathI, paraMtu keI eka sthaLamAM ja temane zyAma, nIla vagere varNane nizcaya hoya che. jyAM emane vinizcaya hoya che, vyavahAranaya tene ja tyAM sat rUpathI aMgIkAra karI le che, bIjAone nahi. kemake A naya A jAtanA lokavyavahAramAM tatpara hoya cha. tayA (paccuppannaggAhI ujjusumo NayavihI muNeyavvo icchaha visesiyataraM paccuppaNNaM Nao saho) 24 sUtranaya vidhi pratyutpannADa DAya che. pratyu. tpanagrAhInuM tAtparya vartamAnakALa, bhAvI paryAyane grahaNa karavAne jene svabhAva che, evuM thAya che. Ano bhAva A pramANe che ke "atIta anAgata paryAyane mAnavuM A eka prakAranI kuTilatA che. A kuTilatAne nahi mAnatA Page #890 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam gamayati-abhyupagacchati svIkarotIti RjusUtraH, atItAnAgatayo vinaSTAnutpabatvenAsatcAt / asadabhyupagama eva kuTilatA / vartamAnakAlikavastuna eka sUtraNAt-strIkaraNAdayamRjumUtra ityucyate iti bhAvaH / athavA-Rjuzruta iticchaayaa| Rju-akuTilaM zrutamasyeti vigrahaH / itarajJAnarmukhyatayA tathAvidhaparopakArAsAdha. nAdayaM naya eka shrutjnyaanmevecchtiityrthH| uktaMca "suyanANe ya niuttaM, kevale tayaNaMtaraM / appaNo ya paresiM ca, jamhA taM pribhaavgN"| chAyA-zrutajJAne ca niyukta, kevale tadanantaram / Atmanazca pareSAM ca, yasmAttat paribhAvakam ||iti|| paryAya ko kahanevAlA-mAnanevAlA yaha naya hotA hai / Rju' sUtrayatIti RjusUtraH' aisI yaha vyutpatti hai| atIta aura anAgata ye donoM avasthAe~ kramazaH vinaSTa aura anutpanna hone ke kAraNa asat rUpa hotI haiM / asat kA abhyupagama yahI kuTilatA hai / isa kuTilatA kA parihAra karake kevala vartamAna kAlika vastu ko hI yaha svIkAra karatA hai-isa liye isakA nAma RjusUtra aisA paDA hai| athavA 'ujjustuoM kI saMskRta chAyA 'Rjuzruta' aisI bhI hotI hai| jisakA zruta-Rju-sarala-akuTila hai, aisA isakA artha hai / itarajJAnoM se mukhyapane tathAvidha paro. pakAra kA sAdhana nahIM hotA hai, jaisA ki zrutajJAna se hotA hai| isa liye yaha naya eka zrutajJAna ko hI mAnatA hai| uktaM ca 'suyanANe ya niuttaM kevale tayaNataraM / appaNo ya paresiM ca jamhA taM paribhAvagaM' 3 vatamAna kSatI paryAya nA2 mAnanA2 mA naya khAya che. 'mANu sUtrayatIti RjusUtraH' vI te vyutpatti che atIta bhane anAgata sa -2 avasthAo kramazaH vinaTa ane anutpanna hovA badala asat rUpa hoya che. asata abhyapagama ja kuTilatA che. A kuTilatAne parihAra karIne phakata vartamAna kAlika vastune te svIkAra kare che. ethI AnuM nAma Rju sUtra me che. athavA 'ujjusuo' nI sakRta chAyA 'RjutamevI paNa thAya che. jenuM zrata Aju-sarala akuTila che. e eno artha che. Itara jJAnathI sukhyatayA tathAvidha paropakAranuM sAdhana thatuM nathI, jevuM ke zrutajJAnathI thAya cha, methI mAnaya 4 zrutajJAna mAna cha. 'suyanANe ya niuttaM kevale tayaNataraM / apaNo ya paresiMca jamhA taM paribhAvagaM' mI 'paribhASaka' zahanA Page #891 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 878 anuyogadvArastre pribhaavk-prtibodhkmityrthH| ayaM nayo vartamAnakAlikamapi svakIyameva padArthamicchati, na parakIyam / parakIyasya svAbhimatakAryAsAdhakatve naitanmatevastuto'sattvAditi / tathA cAyaM nayo vibhinnaliGgavacanaiH zandai rekamapi vastvamidhIyate iti pratijAnIte / yathA-taTastaTI taTam ityAdi / gurugurava ityAdi c| tathA-cAyam-indrAdernAmasthApanAdibhedAnapi pratipadyate iti bhaavH| sammati zabdanaya ucyate-'icchaI' ityAdinA / zabdo nayo hi pratyutpanna vartamAnakAlikA mapi padArtham RjusUtrApekSayA vizepitataram icchti| ayaM bhAva:-zabdyate yahA~ 'paribhAvaka' zabda kA artha pratiyodhaka hai / yaha naya yadapi vartamAnakAlika padArtha ko hI vAstavika padArtha mAnatA hai| parantu phira bhI jo apanA hai use hI vAstavika padArtha nahIM maantaa| kyoMki vaha svAbhimata kArya kA sAdhaka nahIM hotA hai / isaliye svAbhimatakArya kA asAdhaka hone ke kAraNa isa bhaya ke mata meM vaha vastutaH asatarUpa haiN| tayA-yaha naya bhinna 2 liGgovAle, bhinna 2 vacanoMvAle zabdoM dvArA eka hI vastu kahI jAtI hai aisA mAnatA hai| jaise-'taTaH, taTI, taTam' ye zabda bhinna 2 liGgavAle haiM-parantu inakA vAcyArtha kevala eka tIrarUpa padArtha hai| isI prakAra 'guruH guravaH' ye zabda bhinna 2 vacana vAle haiM, parantu inakA artha eka gururUpa padArtha haiM-aisI isa naya kI mAnyatA hai / indrAdika kA nAma, sthApanA AdirUpa jo nyAsa hotA hai usa nyAsa ko bhI yaha mAnatA hai / Rju sUtranaya kI apekSA shbdartha pratibaMdhaka che. A naya che ke vartamAnakAlika padAthane ja vAstavika padArtha mAne che, paNa chatAMe je ApaNuM che tene ja vAstavika padArtha mAne che, ane parakIyane vAstavika padArtha mAnatA nathI. kemake te vAbhimata kAyane arAdhaka hovA badala A nayanA mata mujaba te vastutaH asat rUpa che. tathA A naya bhinna bhinna liMgavALA bhinna-bhinna vacanevALA zabdo para 23 tu vAma mAvI cha, mAma mAna cha. ma 'taTaH taTI, taTam A zabda bhinna, bhinna liMgavALA che. paraMtu emane vAcyArtha phakata eka tAra pahA / che. mA pramANe 'guruH guravaH' mA zaha minna yanAvAmA che, paraMtu emane eka guru rUpa padArtha che, evI nayanI mAnyatA che. IndrAdikanuM nAma sthApanA Adi rUpa je nyAsa hoya che. te nyAsane paNa A naya mAne che. jusUtra nI apekSA zabda naya sUkSama nayanI apekSA zabdanaya padArthane vizezitatAra mAne che. kemake jasUtra viSayayukata kahevAmAM Avela che. jo ke zabada nayane viSayapaNu vatamAna Page #892 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA rIkA satra 250 nayasvarUpanirUpaNam abhidhIyate vastvaneneti zabdaH iti zabdasya vyutpattiH / yo nayo hi sameva guNIbhUtamartha mukhyatayA'bhyupagacchati sa nayo'pyupacArAcchanda ityucyate / naya padArtha ko vizeSitatara karake mAnatA hai| kyoMki RjusUtra kI apekSA zabdanaya sUkSma viSayavAlA kahA gayA hai / yadyapi zabdanaya kA viSaya bhI vartamAna kAlabartI padArtha hI hai-phira bhI isameM yaha pharka hai ki jisa prakAra RjusUtranaya bhinna 2 liGgavAle aura bhinna 2 vacana vAle padArthoM kA vAcyArtha eka mAnatA hai, usa prakAra se yaha nahIM mAnatA / isakI to aisI mAnyatA hai ki jina zabdoM kA liGga bhinna hai, bacana bhinna hai unakA vAcyArtha bhI bhinna hai / zabdayate vastu anena iti zabdaH' aisI zabda kI vyutpatti hai / naya ko zabda rUpa mAnane kA kAraNa yaha hai ki vastu zabda ke dvArA kahI jAtI hai| aura buddhi usI artha ko mukhyarUpa se mAna letI hai| ataH zabda janya yaha dhuddhi upacAra se zabda kaha dI gaI hai| yaha buddhi yaha vicAra karatI hai ki jaise tInoM kAlo meM sUtrarUpa ekavastu nahIM hai kintu vartamAna kAlasthita hI eka mAtra vastu kahalAtI hai, vaise hI bhina 2 liMga vacana Adi se yukta zabdoM dvArA kahI jAnevAlI vastu bhI mitra 2 hI hai aisA mAnA jAnA caahise| aisA vicAra kara buddhirUpa naya liGga vacanAdi ke bheda se artha meM bhI bheda mAnane laga jAtA hai| isa prakAra se Rju kALavatI padArtha ja che, chatae AmAM A jAtane taphAvata che ke jema rAju satranaya bhinna bhinna liMgavALA ane bhinna bhinna vacanavALA padArthone vAgyAthe eka mAne che, tema A mAnatA nathI. enI te evI mAnyatA che ke je zabdanuM liMga bhinna che, vacana bhinna che, temane vAcyArtha paNa bhinna cha. 'zabdyate vastu anena iti zabda: mevI zahanI vyutpatti cha. nayana zav mAnavAnuM kAraNa e che ke vastu zabda vaDe ja kahevAmAM Ave che ane buddhi te arthane ja mukhya rUpamAM svIkArI le che ethI zabda janya A buddhi upacArathI zabda kahevAmAM AvI che. A buddhi A pramANe vicAra kare che ke jema traNe kALamAM sUtra rUpa eka vastu nathI paraMtu vartamAna kALa sthita vastu ja eka mAtra vastu kahevAya che, temaja bhinna bhinna liMga, vacana AdithI yukta zabdo vaDe kahevAmAM Avela vastu paNa bhinna bhinna ja che, evuM mAnI levuM joIe. Ama vicAra karIne A buddhi rUpa naya liMga vacanAdinA bhedathI arthamAM paNa bheda mAnavA taiyAra thaI jAya che. A pramANe bAju sUtra nayanI Page #893 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 880 anuyogadhArastra RjusUtrAbhyupagamApekSayA'yaM vizeSitataramicchati / RjusUtro hi-taTastaTI taTam' ityAdIna minnaliGgAn zabdAna 'gururguravaH' ityAdIna vibhinnavacanAMzca zabdAnekA. bhidheytvenecchti| zabdanayastu-etAn bhinnAbhidheyatvenecchati bhimaliGgavacanasvAt , strI, puruSaH, napuMsakaM, puruSaH puruSA iti zabdavat / tathA cAyaM nayo nAmasthApanAdravyarUpAnindrAn necchati, nAmAdInAmindra kAryakaraNAkSamatvAt , AkAza kusumavat / asya nayasyAbhyupagame pUrvanayA'bhyupagamApekSayedameva vizepitataratva bodhyam / tathA cAyam-'indraH zakraH purandaraH' ityAdIn samAnaliGgavacanAn , sUcanaya kI apekSA yaha naya apane vAcyArtha ko vizeSatatara karake mAnatA hai / Rju sUtranaya-taTataTI taTam chana bhinna 2 liGgavAle zabdoM kA tathA 'guruH guruvaH ina bhinna 2 vacana vAle zabdoM kA vAcyArthe eka hI mAnatA hai, taba zabda natha 'strI, puruSaH napuMmakaM' puruSaH puruSAH' ina vibhinna liGga aura bacanavAle zabdoM ke jaisA vibhinna liGga aura bacana vAle zabdoM ke vAcyArtha ko bhinna 2 mAnanA hai / ekavAcyArtharUpa nhiiN| tathA yaha naya nAma sthApanA, aura dravyarUpa indroM ko nahIM maantaa| kyoMki AkAzakusuma ke jaisA ye nAmAdika indra bhAvandra ke kArya karane meM akSama haiM / RjumUtranaya kI apekSA isa naya dvArA sammata padArtha meM yahI vizeSitaratamatA hai| isa kathana se yaha pAta spaSTa ho jAtI hai ki-'jaba yaha naya bhinna, vacana yukta zabdoM kA vAcyArtha bhinna 2 mAnatA hai, taba jina zabdoM kA liGga eka hai, vacana eka hai apekSA A naya pitAnA vArthane vizeSitatara karIne mAne che. ju sUtra naya 'taTaH taTI taTam' mA ninna linna vigavANA honA tathA 'guruH guravaH' mA mina mina kyanAza honA pAyA me bhAna cha. tyAre za6 naya 'strI, puruSaH, napusakaM' puraSaH puruSAH' mA vibhinna Can, vacanavALA zabdonI jema vibhinna liMga ane vacanavALA zabdane vAcyArtha bhinna bhinna ja mAne che, eka vAgyAtha rUpa nahIM. tathA A naya nAma sthApanA ane dravyarUpa Indrane mAnatA nathI. kema ke AkAza kusumanI jema A nAmAdika Indra bhAIbdanA kAryane karavAmAM akSama che. haju sUtranayanI apekSA A naya vaDe sammata padArthamAM eja vizeSitataratamatA che A kathanathI A vAta spaSTa thaI jAya che ke "jyAre A naya bhinna, vacana yukta zabdane vAgyAtha bhinna bhinna mAne che, tyAre je zabdanuM liMga eka ja che, vacana Page #894 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam 881 zabdAne kAbhidheyatvene cchatIti / tathA-samabhirUDhe naye =mabhirUDhanayamate vastuna:= indrAderanyatra zakrAdau saMkramaNam avastu - avAstavika bharatIti / ayaM bhAvaH = vAcakabhedena bhinnatayA vAcyavizeSAn samabhirohati - samabhigacchati pratipadyate yaH sa samabhirUDhaH iti samabhirUDhasya vyutpattiH / zabdanayo hi indrazakrapurandarAdi zabdAna ekAbhidheyatve necchati / samabhistanayastu tadapekSayA vizuddhataratvAcAn una zabdoM ke vAcyArtha meM bhinnatA nahIM hai / isa prakAra 'indraH zakraH purandaraH' ina zabdoM kA vAcyArtha eka hI hai kyoMki ina zabdoM meM liGga aura vacana kI samAnatA hai / (kyUo saMkramaNa hoha avatthUnae samabhirUDhe | vaMjaNa attha tadubhayaM evaMbhUo biseseT ) samabhirUDhanaya meM indrAdirUpa vastu kA anyatra - zakrAdi-meM saMkramaNa avastu - avAstavika hotA hai, aisI isa naya kI mAnyatA hai / sAtvarya isakA yaha hai ki zAbdika dharma bheda ke AdhAra para arthabheda karanevAlI buddhi hI jaba aura bhI Age baDhakara vyutpatti bheda kA Azraya lene laga jAtI hai aura aisA mAnane para ki 'vAcakabhedena bhinnatayA vAcyavizeSAn samabhirohati iti samabhirUDhaH' jahAM para aneka jude 2 zabdoM kA eka hI artha mAna liyA jAtA hai vahAM para bhI vAstava meM una sabhI zabdoM kA eka artha nahIM ho sakatA kintu judA 2 hI artha hotA hai / kyoMki isa naya ko vyutpatti aisI hai / zabdasya indra, zakra, purandara, Adi zabdoM eka che, te zabdonA vAcyAmAM bhinnatA nathI. yA pramANe indraH, zaktaH purandaraH' mA zahonA vAcyA eka ja che. kemake A zabdomAM siMga bhane vayananI samAnatA che. ( vatthUmo saMkramaNaM hoi avatthUnae samabhi rUDhe | vaMjaNa astha tadubhayaM evaMbhUo visekhei) samabhi38 nayamAM IndrAdipa vastunuM anyatra zakrAdimAM sakramaNu-avastu-avAstavika DAya jyAre vadhAre che, evI A nayanI mAnyatA che. tApaya mAnuM A pramANe che ke zAbdika dhama bhedanA AdhAra para abheda karanArI buddhi ja AgaLa vadhIne vyutpatti bhedanA Azraye rahevA tatpara thAya che. ane Ama bhAnyA pachI The-'vAcakabhedena bhinnatayA vAcyavizeSAn samabhirohati iti samabhirUDhaH' nayAM ane bhinna bhinna zabhone kheDa 4 artha mAnavAmAM Ave che tyAM paNa vAstavamAM te badhA zabdane eka ja atha sabhavI zake ja nahi, paraMtu bhinna bhinna atha ja DAya che. kema ke A nayanI vyutpatti evI ja che. zabda naya Indra, zaka, purandara vagere zabvenA vAgyA eka indrarUpa a0 111 Page #895 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 882 anuyogadvArasUtre minnAbhidheyatvenecchati, seSAM minnamavRttinimittatvAt , suramanujAdizabdavat / tathA hi-indatIti indrA, zaknotIti zakraH, puraM dArayatIti purandaraH ityAdiSu paramaizvaryAdIni minnAnyeva pravRttinimittAni / bhinnapratinimittatve satyapi ekArthatvA'bhyupagame ghaTapaTAdizabdAnAmapyekArthatvamApayeta / itthaM cAtiprasaGgaH kA vAcyArtha eka indrarUpa padArtha mAnatA hai / parantu yaha naya yaha tarka karatA hai ki jaba liGgAdi ke bheda se artha bheda hotA hai-taba zabdabheda se bhI arthabheda kyoM nahIM hogA-avazya 2 hogaa| isIliye yaha naya zabda kI apekSA vizuddhataramAnA gayA hai| kyoMki zabdanaya meM to zabdoM kI apane artha meM pravRtti kA nimitta hai hI nahIM aura isa maya meM hai, ataH pravRtti kA nimitta jaba bhinna 2 hai to, manuja Adi zabdoM ke jaisA una zabdoM kA vAcyArtha bhI bhinna bhinna hI hai| eka kaise ho ? jaise indatIti indraH-jo paramaizvarya kA anubhava karatA hai, vaha indra hai, 'zakotIti zakraH 'jo zakti zAlI hotA hai, vaha zaka haiM, 'puraM dArayatIti purandara' jo pura ko vidArita karatA hai, vaha purandara hai, isa prakAra yaha naya ina indra zakrAdi ekArthaka zabdoM kA bhI vyutpatti ke anusAra judA 2 artha karatA hai / kyoMki yahAM paramaizvaryAdika pravRtti ke nimita bhinna 2 hI haiN| zabdoM kI pravRtti ke nimitta paramaizvaryAdika bhinna 2 hone para bhI yadi indrAdika padArtha mAne che. paraMtu A naya A tarka kare che ke jyAre liMgAdi bhedathI artha bheda hoya che. tyAre zabda bhedathI paNa artha bheda kema nahIM hoya. cokkasa thaze ja. ethI ja A naya zabdanayanI apekSAe vizuddhatara mAnavAmAM Ave che. kema ke zabdanayamAM te zabdonI pitAnA arthamAM pravRttinuM nimitta che ja nahi ane A nayamAM che. ethI pravRttinuM nimitta jyAre bhinna bhinna che tyAre manuja Adi zabdanI jema te zabdane vAcyArtha paNa bhinna bhinna 1 cha. me rI sabhI che 1 2 indratIti-indraH'2 52bhaizyAnA anubhUti raicha, chandra che. 'zanotIti zakaH' 2 zasonal ya cha, te za che. 'puraM dArayatIti purandaraH' 2 purana vihArita 42 chata pura 2 . mA pramANe A naya A Indra zakrAdi ekAIMka zabdane paNa vyutpatti mujaba bhinna bhinna ja artha kare che. kemake ahiyAM paraaizvaryAdika pravRttinA nimitte bhinna bhinna che. zabdonI pravRttinA nimitte paraaizvaryAjika bhinna hovA chatAMe je IndrAdika zabdone vArtha eka ja mAnavAmAM Ave te ghaTa-paTa Page #896 -------------------------------------------------------------------------- ________________ menuyogandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam samApadheta / zabdanasya vizuddhataratvAbhAvAttannayamatena indrazakrayorekAbhidheyatvaM svIkRtya paramaizvaryarUpasya vastunaH zakanalakSaNe vastvantare saMkramaNaM kriyate, tadasya nayasya matenAsambhavitvAdavastu / na hi ya eva paramaizvaryaparyAyaH sa eva zakanaparyAyo bhavitumarhati / anyathA tu sarvaparyAyANAM sAryamApadyata / itthaM ca samabhirUDhanayaH samAnaliGgavacanAn indrazakrapurandarAdizabdAnapi bhinnAbhidheyatvenaivecchatIti bodhyamiti / evaMbhUto nayastu vyaJjanArtha tadubhayam-vyajyate'rtho'neneti vyaJjanaM zabdaH, artha : zabdapratipAdyarUpaH, vyaJjanaM ca arthazca vyaJjanArthI, tau ca tadubhayaM cetizabdoM kA ghAcyArtha eka hI mAnA jAve to ghaTa paTa Adi zabdoM kA bhI artha eka hone kA prasaMga prApta ho sakatA hai| zabdanaya meM vizuddhataratA kA abhAva hone se usa naya kI mAnyatAnusAra indra zakra ina do zabdoM meM ekArthavAcyatA svIkAra karake paramaizva. yerUpa indravastu kA zakanalakSaNa zakra, vastvantara meM saMkramaNa kara liyA jAtA hai, so yaha saMkramaNa isa samabhiruDha nayakI mAnyatAmeM asaMbhavita hone se avAstavika hai| kyoMki jo paramaizvarya paryAya hai, vahI zakanaparyAya nahIM ho sktii| nahIM to samasta paryAyoM meM ekatva Ane se saMkaratA kA prasaMga prApta hogaa| isa prakAra samabhirUDhanaya samAna liGga vacanavAle indra, zakra purandara Adi zabdoM ko bhI bhinna 2 abhidheyavAlA mAnatA hai| aisA jAnanA cAhiye / evaMbhUtanaya vyaMjana artha aura tadubhaya inako naiyatna sthApita karatA hai / vyaJjana kA artha 'vyajyate'rtho'nena' isa vyutpatti ke anusAra zabda hai| kyoMki zabda vagere zabdone paNa artha eka thavAnI sthiti prApta thAya che. zabada nayamAM vizuddhataratAne abhAva hovAthI te nayanI mAnyatA mujaba Indra, zaka A be zabdamAM ekAI vAgyatA svIkAra karIne "paraaizvaryA rUpa Indra vastunuM zakana lakSaNa zaka varatvantaramAM saMkramaNa karI levAmAM Ave che. te A saMkamaNu A samaNirUDha nayanI mAnyatAmAM asaMbhavita hovAthI avAstavika che. kema ke je paramezvarya paryAya che, te ja zakana paryAyamAM hoI zake ja nahi, nahIMtara samasta paryAmAM ekava AvavAthI saMkaratAne prasaMge upasthita thaze. A pramANe samabharUDha naya samAna liMga, vacanavALA Indra, zaka, puradara Adi zabdanI paNa bhinna bhinna abhidheyavALI mAnyatA che. Ama jAgRvuM joIe, evaMbhUta naya vyaMjana artha ane tadubhaya emane niyatyena sthApita kare che. bananA Aya-vyasyate'rtho'nena' mA vyutpatti bhu za 48 artha vyakta karavAmAM Ave che. zabda vaDe je pratipAdya hoya che, te artha kahevAya Page #897 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadhArasUtre vyaJjanArtha-tadubhayam , vizeSayavi-naiyatyena sthApayati-zabdamarthana artha ca zabdena vizeSayatIti yAvadivi gaathaarthH| yakriyAviziSTaM vastu zabdenocyate tAmeva kriyAM kurvartIm evaMbhUtamucyate, evaM zabdenocyamAnaM ceSTAkriyAdikaM prakAraM bhuutNpaaptmitivyutptteH| evaMbhUtavastupratipAdako nayo'pyupacArAdevasbhUta ucyate / athavA-zabdena yatheSTAkriyAdikaH prakAra ucyate, tadviziSTasyaiva vastuno'bhyupagamAt evaM zabdapratipAdyo'tra ceSTAkriyAdikaH prakAro bodhyA, taM bhUtaH pApto naya evambhUtaH / atropacAro nAzrIyate / tadevam evambhUtazabdasya vyutpttioNdhyaa| ke dvArA hI artha vyakta kiyA jAtA hai / zabda chArA jo pratipAdya hotA hai, vaha artha kahalAtA hai| vyaJjana aura artha the tadubhaya zabda se liye gaye haiM / yaha natha zabda ko artha se aura artha ko zabda ke sAtha vizeSita karatA hai / yahI sAmAnyarUpa se gAthA kA artha hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki yaha naya itanI adhika gaharAI meM pahuMca kara zabda ke artha kA aura usa artha ko kahane vAle usa zabda kA vicAra karatA hai ki phira isake Age aura koI kalpanA udbhavita nahIM hotii| tarkaNA phira yahAM hAramAna jAtI hai-vaha kahatA hai ki-'yadi vyutpatti ke bheda se bheda mAnA jA sakatA hai, taba to aisA bhI mAnanA cAhiye-ki jaba vyutpatti siddha artha ghaTita hotA ho tabhI usa zabda kA vaha artha vAcyarUpa se svIkAra karanA cAhiye tathA usa zabda ke dvArA usa artha kA prati. pAdana karanA cAhiye / anyathA nahIM / yahI isa gAthA kA bhAvArtha hai / jisa kriyA viziSTayastu zabda ke dvArA pratipAdita kI jAtI hai, che, vyaMjana ane artha e tadubhAya zabda vaDe grahaNa karavAmAM AvyA che. A naya zabdane arthathI arthane za06nI sAthe vizeSita kare che, eja sAmAnya rUpathI gAthAne artha che. tAtparya A pramANe che ke A naya ATalI badhI gaMbhIratAthI zabdanA artha ane te arthane kahenAra zabda viSe vicAra kare che. ke pachI te viSe koIpaNa jAtanI kalapanA ja saMbhavI zake nahi. tarkaNa paNa ahIM parAjita thaI jAya che. te kahe che ke je vyutpatti bhedathI bheda mAnI zakAya te A pramANe paNa mAnavuM joIe ke "jyAre vyutpatti siddha artha ghaTita thatuM hoya te ja te zabdane te artha vAgyarUpathI svIkAra karI joIe. tathA te zabda vaDe te arthanuM pratipAdana karavuM joIe. anyathA nahi. eja A gAthAne bhAvArtha che. je kriyA viziSTa vastu zabda vaDe Page #898 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anuyarefdrakA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam ayaM nayo ghaTate= yoSinmastakAdyArUDhazreSTate iti ghaTazabdasya pravRttinimittamanurudhya yadaivAsau yoSinmastakArUDhatayA jalAharaNaceSTAvAn bhavati tadaivAyaM ghaTa iti manute nAnyadA, tathA tathAvidhaceSTAvata evAsya vAcako ghaTazabdo bhavati na tu tathAvidha ceSTAmakurvato vAcako bhavatIti cApi manute / evaM cAsya nayasya matena tathAvidha ceSTAyA abhAve ghaTapadArthe ghaTalaM, ghaTazabde ca ghaTapadArthavAcakatvaM nAstIti gAyAusa kriyA ko karatI huI vaha vastu evaMbhUta kahI jAtI hai| kyoMki vaha vastu evaM zabda se kahe gaye haiM usa prakAra ke ceSTA kriyA Adi rUpa prakAra ko bhUta prApta ho rahI hai / isaliye vaha evaMbhUta hai aisI evaMbhUna kI vyutpatti hai / isa evaMbhUta vastu kA pratipAdaka jo naya hai, vaha bhI upacAra se evaMbhUta kahalAtA hai / athavA-zabda se jo ceSTA kriyAdika prakAra kahA jAtA hai, usa prakAra se viziSTa hI vastu kA isa naya meM abhyupagama hai / isa kAraNa 'evaM' zabda dvArA pratipAya jo ceSTA kriyAdika prakAra hai, vaha isa naya meM liyA gayA ataH usa prakAra ko jo naya prApta hai, vaha evaMbhUta hai / yahAM upacAra kA Azraya nahIM liyA hai / isa prakAra se yaha ' evaMbhUta' zabda kI vyutpatti jananI cAhiye / yaha naya 'ghaTate iti ghaTa:' isa vyutpatti ke anusAra hI ghaTa ko ghaTa mAnegA arthAt jaba vaha strI ke mastaka para rakhA huA hogA aura jalAdyAharaNa kriyArUpa ceSTAzAlI hogA, tabhI vaha ghaTa zabda kI pravRtti ke nimitta ko lekara ghaTa zabda kA vAcya ho sakegA, pratipAdita karavAmAM Ave che, te kriyAne karatI te vastu eva'bhUta kahevAmAM Ave che. kema ke te vastune zabdathI kahevAmAM Avela che. te prakAranA ceSTA kriyA vagere rUpa prakArane bhUta prApta thai rahI che. ethI te etra bhUta che. evI evabhUtanI vyutpatti che. A evabhUta vastunA pratipAdaka je naya che. tene paNa upacArathI evabhUta kahevAmAM Ave che. athavA zakhsanI ceSTA kriya ki prakAra kahevAmAM Ave che te pramANe ja viziSTa vastune ja A nayamAM aNupagama che. A kAraNathI 'a' A zabda vaDe pratipAdya je ceSTA kriyAkrika prakAra che, te A nayamAM grajI karavAmAM Avela che. ethI te prakArane je naya prApta kare che, te eva'bhUta che. ahI' upacAra:zraya grahaNa karavAmAM Avela nathI. A pramANe A vyaMbhUta' zabdanI vyutpatti jANavI joie. A naya 'ghaTate iti ghaTaH ' mAM vyutpatti muna ghaTane ghaTa mAnaze thoTase } jyAre te strInA mataka para mUkela haze jalAdhAharaNa kriyArUpa ceSTAzAkSI haze. tyAre ja te ghaTa zabdanI pravRttinA nimittanA AdhAre ghaTa zabdanA vAzra Page #899 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anuyogadvArasUce 'bhimAyaH / itthamuktAH sapta mUlanayAH / eSAmuttarottarabhedAbhedA anyto'vseyaaH| ete nayAH parasparaM nirapekSAH santo durnayA bhavanti, parasparaM sApekSAstu sunayA iti / savaizva sunaya militaiH syAvAda ityalamativistareNa / atra kazcit zaGkatenanu ya ete nayA uktAsteSAM prastutaprakaraNe kiM prayojanamiti cedAha-prakrAntaM aisA yaha mAnatA hai| yadi vaha ghaTa kahIM dUsarI jagaha rakhA hai, aura jalAdhAharaNa kriyArUpa ceSTA se zUnya hai to vaha isa nayakI dRSTi meM ghaTa nahIM khlaavegaa| tathA jaya ghaTa isa prakAra kI ceSTA meM rata ho rahA hogA-tabhI jAkara use ghara zabda 'ghaTa' kahegA-parantu jaba vaha isa prakAra kI ceSTA nahIM kara rahA hogA-taya usakA ghaTa zabda vAcaka nahIM hogaa| aisI bhI isa naya kI mAnyatA hai| isa prakAra isa naya ke mata se tathAvidha ceSTA ke abhAva hone para ghaTapadArtha meM ghaTatva aura zabda meM ghaTapadArtha vAcakatva nahIM hotA haiM, aisA isa gAthA kA abhiprAya hai / isa prakAra se ye sAta mUlanaya khe| inake uttarottara bheda prabheda anya grandhoM se jAnanA caahiye| ye naya jaba paraspara nirapekSa rahA karate haiM, taba ye dunaya-nayAbhAsa-kahe jAte haiM, aura jaba ye paraspara sApekSavAda se mudrita hote haiM, taba ye sunaya kahalAte haiN| ina saba milita sunayoM se syAvAda banatA hai / yahAM koI zaMkA karatA hai ki -'jo naya yahAM kahe gaye haiM, unakA prastuta prakaraNa meM kyA prayojana haiM ? thaze. Ama A mAne che. je te ghaTa keI bIjA sthAne mUkavAmAM Avela hoya ane jalAdhAraNa kriyA rUpa ceSTAthI zUnya hoya te te A nayanI dRSTimAM ghaTa kahevAze nahi. tathA jyAre ghaTa A jAtanI ceSTAmAM rata thaI rahela haze tyAre ja tene ghaTa zabda "ghara" kaheze, paraMtu jyAre te A jAtanI ceSTA karato nahIM hoya tyAre te ghaTa zabda vAcaka nahI thaze. evI paNa A nayanI mAnyatA che. A pramANe A nayanA mata mujaba tathAvidha ceSTAne abhAva hovAthI ghaTa padArthamAM ghaTava ane ghaTa zakhadamAM ghaTa padArtha vAcakavu nahi thAya, eve A gAthAne abhiprAya che. A pramANe A sAta mUla na kahevAmAM AvyA che. emanA uttarottara bheda prabheda anya sabhyomAMthI jANuM levA joIe. A * na jayAre paraspara nirapekSa rahe che tyAre tene dunaya-nayAbhAsa kahevAmAM Ave che, ane jyAre eo paraspara sApekSavAdathI mudrita thAya che, tyAre emAM sunaya kahevAya che. A sarve milita sunathI yAduvAddha bane che. ahIM keI zaMkA kare che ke "je naya ahIM kahevAmAM AvyA che. prastuta prakaraNa sAthe temane zo saMbaMdha che? Page #900 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam 887 sAmAyikAdhyayanaM hi prathamamupakrameNa upakrAnta bhavati, tato nikSepeNa yathAsaMbhavaM nikSipyate. tatazcAnugamena anugamyate, tataH punaretad nayairvicAryate iti upakrAnta sAmAyikAdhyayanasya vicAraNaiva eSAM prayojanaM bodhyamiti / nanu yaiSA sAmAyikAdhyayanasya naye vicAraNA kriyate, sA vicAraNA pratisUtramabhipretA ? uta vA sarvAdhyayanasya ? yadi prathamaH pakSo'bhimatastahi so'yukta eva, 'na nayA samoyaraMti iha' ityanena kAlikazrute pratisUtraM nayavicArasya pratiSiddhatvAt / atha dvitIyaH pakSabedabhimatastahi so'pyayukta eca, yataH prAgupodghAta niyuktyanugame 'nae samoyAra. __uttara-pUrvaprakAnta sAmAyika adhyayana sarva prathama upakrama se upa. phrAnta hotA hai / isakA nikSepa se yathAsaMbhava vaha nikSipta hotA hai| bAda meM anugama se vaha anugamya-(jAnane yogya) hotA hai / isake bAda nayoM se usakA vicAra kiyA jAtA hai| isa prakAra inakA prayojana hai, aisA jAnanA caahiye| zaMkA-ina nayoM se sAmAyika adhyayana kI jo vicAraNA kI jAtI hai, so kyA vaha haraeka sUtrakI kI jAtI hai ? yA sarva adhyayana kI ? yadi prathamapakSa ko lekara Apa kaho ki-'haraeka sUtra kI nayoM se vicAraNA kI jAtI haiM-so yaha bAta ThIka nahIM hai kyoMki 'na nayA samoyaraMti ihaM' isa pATha dvArA yaha pahile hI spaSTa kara diyA gayA hai ki 'kAlikazruta meM pratimUtra meM nayavicAra nahIM hotA hai| yadi dvitIya pakSa ko lekara Apa kaho ki-'samasta sAmAyika adhyayana kA uttara-pUrva prakrAnta sAmAyika adhyayana sarva prathama upakramathI upakAnta hoya che. enA pachI nikSepathI yathAsaMbhava te nizcita hoya che. tyAra bAda anugamathI te anugamya (jANavA yogya) hoya che. enA pachI nayanA AdhAre tenA viSe vicAra karavAmAM Ave che. A pramANe emanA vaDe upakAnta sAmAyika adhyayanano vicAra eja emanuM prajana che, Ama jANavuM joIe. zakA-A nathI sAmAyika adhyayananI je vicAraNA karavAmAM Ave che, te zuM dareke dareka sUtranI karavAmAM Ave che? athavA adhyayananI ? je prathama pakSanA AdhAre tame kahe ke dareka sUtranI nayanA AdhAre vicAraNA 42pAmAM Ave che, mA pAta Gthata nathI. bha , 'na nayA samoyaraMti A pATha vaDe A vAta pahelAM ja spaSTa karavAmAM AvI che ke "kAlika zratamAM pratisUtramAM naya vicAra thate narI. je dvitIya pakSanA AdhAre tame kahe ke samasta sAmAyika adhyayanane nayanA AdhAre vicAra karavAmAM Ave che te.A Page #901 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasve NANumae' ityatra samastAdhyayanaviSayo nayavicAra ukta eva / tathA ca-matrasamu. dAyarUpameva samastAdhyayanam , samastAdhyayane nayaivicArite pratisUtramapi nayairvicAritameva bhavati / itthaM cApi dvitIyaH pakSo'yuktaH ? iti cedAha-pratisUtraM yad nayavicAraH pratiSiddhaH so'numata eva / so'pi ca 'Asajja u soyAra nae naya. visArao bUyA' chAyA-'Asadya tu zrotAraM nayA nayavizArado bayAt' ityane nApavAdika evAnujJAtaH / yattu dvitIyapakSamAzritya mAgupodghAtaniyukto samastAdhyayanaviSayasya nayavicArasyopapastatvAdatra punastadupanyAso nirarthaka ityuktaM nayoM se vicAra kiyA jAtA hai ' so yaha bhI ayukta hI hai, kyoMki pahile upodghAta niyuktyanugama meM 'nae samoyAraNANumae' yahAM samasta adhyayana viSayavAlA navicAra kahA hI jA cukA hai / tathA-sUtroM kA samudAya rUpa hI. to samasta adhyayana hotA hai| jaba samasta adhyayana nayoM se vicArita ho jAtA hai, to adhyayana kA haraeka sUtra bhI nayoM se vicArita. ho hI jAtA hai| isa prakAra bhI vittIya pakSa ayukta ThaharatA hai| uttara--pratisUtra meM naya vicAra nahIM hotA hai kyoMki vahAM prati Siddha kahA gayA hai-so isa bAta ko to hama bhI mAnate haiN| tathA 'Asajja u soyAraM nae nayavisArao bUyA' kahIM 2 jo aisI bAta kahI gaI ki-'naya vizArada zrotAjanoM ke anusAra nayo kA kathana kare so yaha bhI apavAdika kathana hI mAnA gayA hai| jo dvitIyapakSa ko lekara yaha kahA hai ki 'pahile upodghAta niyukti meM samasta adhyayana pAta 5y ayuta cha, ma 5 / pAdadhAta niyuktyanugamamA "nae samoyAraNANumae" sahI samasta adhyayanavA naya piyAra 47vAmAM mAvata ja che. tathA sUtre no samudAya rUpa ja samasta adhyayana hoya che. jyAre samasta adhyayana nayenA AdhAre vicArita thaI jAya che. A pramANe dvitIya pakSa ayukta sthira thAya che. uttara pratisUtramAM naya vicAra thatuM nathI kema ke te tyAM pratiSiddha kahevAmAM Avela che. ane e vAta to ame paNa mAnIe ja chIe. tathA 'Asana u soyAraM nae nayavisArao bUyA' me sthAna mA rItAmA AvyuM che ke "naya vizAradA zrotAone potAnI samakSa rAkhIne nayanuM kathana kare te A vAta paNa ApavAdika kathana ja mAnavAmAM Avela che. je dvitIya pakSane laIne Ama kahevAmAM AvyuM che. ke "pahelAM uddaghAta niryuktimAM Page #902 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam 882 tadapi siddhAntAjJAna vikasitameva, yatazcaturthamanuyogadvArameva nayavaktavyatAyA mUlasthAnam, atra siddhAnAmetra nayAnAM tatropanyAsaH kRtaH / yadapi cokta - samasyAdhyayane nayaivicArite pratimutramapi nayairvicAritametra bhavatIti, tadapyajJAnavilasitameva, samudAyasamudAyinoH kAryAdibhedataH kathaMcid bhedasiddheH / tathAhi - rathasya ekaikasminnavayave'paridRzyamAnamapi kAryamavayavasamudAyarUpe rathe samupalabhyate / itthaM cAvayavAvayavinoH kAryabhedaH sAmarthyAsAmarthyalakSaNo viruddhadharmAdhyAsazca pratyakSa eva / yadi cetthaM te'nabhimataM bhavettarhisamastaM vizvamekaM syAt, tatazca sahotpattike viSayavAlA naya vicAra to kiyA jA cukA hai, phira yahAM usakI upanyAsa karanA nirarthaka hI hai' so yaha kathana bhI siddhAnta sabandhI ajJAna ko prakaTa karatA hai- kyoMki- 'cauthA jo anuyoga dvAra hai, bar3I nayavaktavyatA kA mUlasthAna haiN| kyoMki yahAM siddha hue hI nathoM kA vahAM upanyAsa kiyA gayA hai| tathA isa viSaya meM jo aisA kahA gayA hai ki- 'samasta adhyayana nayoM dvArA vicArita ho jAtA hai, taba haraeka sUtra bhI naya vicAra kA viSaya bana hI jAtA hai' so aisA kahanA bhI ucita nahIM hai- kyoMki samudAya aura samudAyI meM kArya Adi ke bheda kI siddhi mAnI jAtI hai / jaise ratha ke eka-eka avayava meM jo kAma hotA huA dikhAI nahIM paDatA hai vaha kArya una avayavoM ke samudAya rUpa ratha meM upalabdha hotA hai / isa prakAra avayava aura avayavI meM kArya bheda tathA sAmarthya asAmarthyarUpa viruddhadharmo kA adhyAsa yaha saba pratyakSa hI hai / yadi isa prakAra se tumheM samudAya samudAyI meM bheda ana Avela ja che, pachI kathana paNa siddhAMta anuceAgadvAra che te thayela naceAne tyAM samasta adhyayananA vinayavALA naya vicAra te karavAmAM ahI tenA upanyAsa karavA nirarthaka ja che. te A saMbadhI ajJAnane ja prakaTa kare che. kema ke caturthAM je ja nayavaktavyatAnuM mUlasthAna che. kema ke ahI siddha upanyAsa karavAmAM Avela che. tathA A saMbaMdhamAM je A pramANe kahevAmAM Avela che ke samasta adhyayana nayA dvArA vicArita thaI jAya che tyAre dareke dareka sUtra paNa naya vicAranA viSaya thaI ja jAya che. to A rIte kahevu' ucita nathI. kema ke samudAya ane samudAyImAM kAya' AdinA bhedathI kathaMcit lenI siddhi mAnavAmAM AvI che. jema rathanA eke-eka avayavamAM je kAma thatuM dekhAtuM nathI te kAya te avayavAnA samudAya rUpa rathamAM upalabdha thAya che. A pramANe avayaya ane avayavImAM kArya bheda tathA asAmarUpa virUddha dharmanA adhyAsa A badhu.... rIte tamane samudAya samudAyImAM bheda anabhimata sAmarthya hAya a0 112 pratyakSa 4 che le yAM tA pachI samasta vizva Page #903 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 anuyogadvArasUtre rapi prasajjeta / na ca tathA bhavati. tasmAt samudAyasamudAyino daH suspaSTa eva / saMkhyAsaMjJAdibhyo'pi tabhedo bhAvanIyaH / itthaM ca nayavicArasya kacit sUtraviSayatA kvacit samastAdhyayanaviSayatA ca nidoSaiva bhavati / bhavasvevaM, tathA'pyadhyayanaM naye vicAryamANaM ki sarvaireva navicAryate ? kiMvA kiyadbhireva ? yadi prathamaH pakSaH svIkriyate, tahiM sarveSAM nayAnAmasaMkhyeyatvena tairvicAro'zakya eva / yato yAvanto vacanamArgAstAvanta eva nayA: / ukta ca ___ "jAvaDyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva hoti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA, tAvaiyA ceva parasamayA // " bhimata ho to phira samasta vizva bhI eka ho sakatA hai aura isa sthiti meM sahotpatti hone kA bhI prasaMga prApta hotA hai| parantu aisA to hotA nahIM hai| ataH samudAya samudAyoM meM kathaMcit bheda suspaSTa hI hai, aisA mAnanA cAhiye / isI prakAra samudAyI meM saMkhyA, saMjJA Adi se bhI bheda suspaSTa hai / isa prakAra naya vicAra meM kahIM sUtra viSayatA, aura kahIM samasta adhyayana viSayatA nirdoSa hI ho jAtI hai / .: zaMkA--yaha bAta bhale rahe-parantu nayoM se jo adhyayana vicArita hotA hai to kyA vaha saba nayoM se vicArita hotA hai| yA kucha hI nayoM se vicArita hotA hai / yadi prathama pakSa svIkAra kiyA jAve to naya to saba asaMkhyAta haiN| asaMkhyAtanayoM se adhyayana kA vicAra honA azakya hI hai| kyoMki aisA kahA gayA hai jitane vacanamArga haiM utane hI naya haiN| 'jAvaiyA vaSaNapahA tASayA ceva hoti nayavAyA. jAvaiyA nayavAcA, tAvaiyA ceva prsmyaa| apane 2 abhiprAya se paNa eka thaI zake che, ane A sthitimAM sahaspatti thavAne paNa prasaMga upasthita thAya che. paraMtu Ama te thatuM nathI. ethI samudAya samudAyamAM kathaMcita bheda suspaSTa ja che, Ama mAnavuM joIe. A pramANe samudAyasamudAyamAM saMkhyA, saMjJA, AdithI paNa bheda suspaSTa che. A pramANe naya vicAramAM keIka sthAne sUtra viSayatA ane koika sthAne samasta adhyayana viSayatA nirdoSa ja siddha thaI jAya che. - zakA-A vAta bhale rahe. paraMtu nathI je adhyayana vicArita thAya che, te zuM te sarva nathI vicArita thAya che, ke savalapanAthI vicArita thAya che. je prathama pakSa svIkAra karavAmAM Ave te na badhA asaMkhyAta che. asakhyAta nathI adhyayana vicAra azakya ja che, kema ke A pramANe kahevAmAM AvyuM che ke jeTalA mArgo che, teTalA ja na te che. 'jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva hoti nayavAyA, jAvaiyA nayavAyA, tAvaDyA Page #904 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogandrakA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam chAyA-yAvanto vavanapathAstAvanta eva bhavanti nyvaadaaH|| - yAvanto nayavAdAstAvanta eva prsmyaaH||iti|| svasvAbhiprAyaviracitAnAM vacanamArgANAM saMkhyA nArita, abhipAyANAM mAyaH pati pANibhinnatvAt / evaM ca nayAnAmasaMkhyeyatvena te vicAraH sarvathA'zakya eveti bhAvaH / atha dvitIyaH pakSo'pi vaktumazakya eva / yato'saMkhyeyanayeSu kiyaninayavicAraNA yadi kriyeta tahi avaziSTainayairapi kathaM na kriyeta? te vicAraNAyA akaraNe'tra nAsti kazcinniyAmakA, tatazcAnavasthA prasajjeta, tasmAt dvitIyaH pakSo'pi vaktumazakya etra / atha cedevamucyeta, astu nayAnAmasaMkhyeyatvaM, tathApi sakalasaMgrAhibhirnayaireSAM vicAro vidhIyate iti / etadapi vaktumazakyameva, yatA sakalasaMgrAhinayAnAmapyanekavidhatvAdanavasthA pUrvavadeva bodhyaa| atredaM bodhyampUrvajaiH sakalanayasaMgrAhINi sapta nayazatAnyuktAni / uktaMcaviracita vacanamArgoM kI saMkhyA nahIM hai / kyoMki abhiprAya haraeka prANI meM bhinna 2 hote hai| isa prakAra nayoM meM asaMkhyeyatA Ane se una asaMkhyanayoM se vicAra honA sarvathA azakya hI hai / dvitIya pakSa bhI ThIka nahIM-kyoMki jaba naya asaMkhyAta haiM, taba unameM se yadi kitaneka nayoM dvArA hI vicAraNA kI jAtI hai to avaziSTa nayoM se bhI vaha kyoM nahIM kI jAtI ? nahIM karane meM aisI koI niyAmakatA to hai nahIM ki amuka nayoM se vicAraNA kI jAve aura amuka nayoM meM nahIM kI jaave| isa prakAra karane se anavasthA kI hI prasakti hotI haikyoMki isa sthiti meM koI vyavasthA nahIM banatI hai| yadi isa para aisA kahA jAve-ki nayoM kI asaMkhyeyatA bhale banI rahe-tobhI sakala saMgrAhI naya haiM unake dvArA inakA vicAra ho jAvegA-so aisA va parasamayA" pAtapAtAnA abhiprAyathA viyita payana bhAjaniI sabhyA nathI. kema ke abhiprAya dareke dareka prANImAM bhinna bhinna hoya che. A rIte namAM asaMkhyayatA AvavAthI te asaMkhyanAthI vicAra tho sarvathAM azakaya ja che. dvitIya pakSa paNa barAbara nathI, kema ke naye jyAre asakhyAta che tyAre temAMthI je keTalAka nA vaDe ja vicAraNA karavAmAM AvI che. te avaziSTanathI paNa te kAma karavAmAM AvatI nathI ? nahIM karavAmAM evI keI niyAmakatA te che ja nahi ke amuka nathI vicAraNA karavAmAM Ave ane amuka nathI karavAmAM Ave nahi, A rIte karavAthI anavasthAnI ja prasati thAya che. kema ke A sthitimAM koI vyavasthA thAya e nahI. je A saMbaMdhamAM A pramANe kahevAmAM Ave ke nayenI asa meyatA bhale banI rahe te paNa je : sakala saMgrAhI no che temanA Page #905 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 892 anuyogadvArasUtre 'ekeko ya sayaviho, satta nayasayA havaMti evameva' chAyA--ekaikazca zatavidhaH sapta nayazatAni bhavanti evameva' ityAdi / eSAM ca saptAnAM nayazatAnAM saMgrAhakA vidhyAdayo dvAdaza nayAH / ete'pi naiMgamA. dibhiH saptabhinayaH saMgRhyante / ete saptApi nayA dvAbhyAM dravyAstikaparyAyAstikA nayAbhyAM saMgRhyante / dravyAstikaparyAyAstikanayau jJAnakriyAnayo nizcayavyavahArau zabdArthanayau ca paryAyAH / eSAM saMgrAhakanayAnAmanekavidhatvAta pUrvoktA'navasthA tadavasthaiva ? iti cedAha-iha hi vicAryasvena sAmAyikaM prastutam , tacca muktiH phalam / tatazvAsya sAmAyikasya yadeva muktiprAptinivandhana rUpaM tadeva vicAraNIkahanA bhI azakya hai kyoMki sakala saMgrAhI nayoM ke bhI aneka bheda hote haiN| isaliye anavasthA to pahile ke jaisI hI kAyama rhegii| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye ki, pUrvajJoM ne sakala. nayoM ko saMgraha karanevAle sAtasoM naya kahe haiN| uktaMca 'ekkeko. ya sayaviho, sattanayasayA havaMti emeva' / ina sAtasau nayoM ke saMgrAhaka vidhyAdika 12 naya kahe haiN| ye vidhyAdika 12 naya bhI naigama AdisAta nayoM dvArA saMgRhIta ho jAte haiN| tathA ye jo sAta naya haiM, so ye bhI dravyAdhika aura paryAyAdhika ina do nayoM dvArA saMgR. hIta ho jAte haiN| kyoMki pahile ke tIna naya dravyArthika haiM aura ava. ziSTa cAra naya paryAyArthika haiM / isa prakAra se bhI sAtanayoM ke do vibhAga kiye gaye haiM-zabdanaya aura arthanaya / jisameM zabda kA prAdhAnya ho, ve zabdanaya haiN| zabdasamabhirUDha aura evaMbhUta haiM / tathA vaDe emane vicAra thaI jaze, Ama kahevuM paNa azakaya ja che, kema ke sakala saMgrahI nayenA paNa ghaNA bheda hoya che. eTalA mATe anavasthA te pahelAnI jema ja kAyama raheze. A vize spaSTI karaNa A pramANe jANavuM joIe ke pUrvajJoe sakala narane saMgraha karanArA saatse| nayA hA cha. ya:-'ekkeko ya sayaviho, satta nayasayA havati emeva' mA sAtase nayAnA sapA vidhyAhi 12 naye hA che. mA vidhyAjika 12 nA paNa nigama vagere sAta na vaDe saMgRhIta thaI jAya che. temaja A badhA je sAta no che, eo paNa dravyArthika ane paryAyArvika A be na vaDe saMgRhIta thaI jAya che. kema ke pahelAMnA traNa na dvavyArthika ane avaziSTa cAra nA paryAyArthika che. A pramANe sAta nAnA be vibhAgo karavAmAM Avela che. zabdanaya ane arthanaya jemAM zabdanI pradhAnatA hoya, te zabdanAya che. e zabda samadhirUDha ane evabhUta che. tathA jenAmAM arthane vicAra pradhAnatA rUpamAM karavAmAM Page #906 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA satra 250 nayasvarUpanirUpaNam yam / tacca jJAnakriyAtmakameva / tato jJAnakriyAnayAbhyAmevAspa vicAro yuktataro nAnyairnayaH, ato nAsti kazcidanavasthAprasaGga iti / tatra-jJAnakriyArUpanayadvayamadhye jJAnanayo jJAnameva muktisAdhakaM manyate, atastanmatamAviSkartumAha-'NAyammi' ityAdi / jinameM arthakA vicAra pradhAnarUpa se kiyA jAve ve arthanaya hai| naigama saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ye arthanaya hai / jJAnanaya aura kriyAnaya isa prakAra se bhI inake do vibhAga kiye gaye haiN| jo vicAra tattvasparzI hotA hai, vaha jJAnanaya evaM jo bhAga tattvAnubhava ko pacAne meM ho pUrNatA samajhatA hai, vaha kripAnaya hai / ye sAtoM naya hI tattvavicAraka hone se jJAnanaya meM tathA unanayo ke dvArA zodhita satya ko jIvana meM utArane kI dRSTi se kriyAdRSTi meM samA jAte haiM / nizcaya aura vyavahAra ina do meM bhI ina nayoM kA samAveza ho jAtA hai| isa prakAra dravyAstika aura paryAyAstika, jJAna naya aura kriyAnaya Adi ye saba paryAya zabda haiN| ina dravyAstika Adi saMgrAhaka nayoM meM isa prakAra anekavidhatA hone se pUrvokta anavasthA jyoM kI tyoM hI banI rahatI hai / isa prakAra ke AkSepa kA uttara yaha hai ki yahAM para sAmA. yika adhyayana vicAryarUpa se prastuta huA hai| mAmAyika kA phala mukti hai| isaliye isa sAmAyika kI jo mukti prApti ke prati kAraNatA hai vahI isa samaya vicAra karane yogya hai| yaha kAraNatA jJAnakriyA rUpa hI pddegii| isaliye jJAna kriyAnayoM se hI isakA vicAra yukta. Ave te arthAya che. naigama saMgraha, vyavahAra ane anusUtra A badhA arthana che. jJAnanaya ane kriyAnaya A rIte paNa emanA be vibhAge karavAmAM Avela che. je vicAra tattvasparzI hoya che, te jJAnanaya ane je bhAga taravAnubhavane pacAvavAmAM ja pUrNatA samaje che, te kiyAnaya che. A sAte sAta no taravavicAraka hovAthI jJAnanayamAM tathA te na vaDe zodhita satyane jIvanamAM utAravAnI daSTie kiyAdaSTimAM samAviSTa thaI jAya che. nizcaya ane vyavahAra eo banemAM paNa A nAno samAveza thaI jAya che. A rIte dravyAstika ane payayAstika, jJAnanaya ane kriyAnaya vagere A badhA paryAya zabade che. A dravyAstika vagere saMgrAhaka namAM A rIte anekavidhatA hovAthI mukta anavasthA yathAvat banI rahe che. A jAtanA AkSe pane javAba A che ke ahIM sAmAyika adhyayana vicArya rUpathI prastuta thayela che. sAmAyikanuM phaLa mukti che. ethI A sAmAyikanI je mukti prApti pratye kAraNatA che te ja A samaye vicAraya che. A kAraNutA jJAnaziyAra Page #907 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtre grahItavye-upAdeye agrahItavye anupAdeye heya upekSaNIyazcAtra anupAdeyazabdena gRhyate, dvayorapyagrAhyatvAt , ca zabdaH samuccaye, evakAro vAkyAlaGkAre, athavAagrahItavye anupAdeye, cakArasyopaLakSaNatvAt-upekSaNIye ca artha-aihikAmugmikarUpe, tatra-aihiko grahItavyaH strakcandanAGganAdiH, agrAhyaH-ahiviSayakaNTakAdiH, upekssnniiystRnnaadiH| AmuSmiko grahItavyaH samyagdarzanacAritrAdiH, agrAhyo mithyAvibhUtyAdiH, upekSaNIyaH svargavibhUtyAdiH, evaMvidho yo'rthastasmin jJAte eva tatmAtiparihAropekSArthinA yatitavyaM pratyAdilakSaNaH prayatnaH kAryaH, iti= tara hogA |anynyoN se nhiiN| isa prakAra anavasthA prApta hone kA koI prasaMga hI nahIM AsakatA / jJAnanaya aura kriyAnaya ke bIca meM jJAnanaya jJAna ko hI muktikA sAdhaka mAnatA hai / isaliye sUtrakAra usake mata ko kahane ke liye kahate haiM / (NAyaMmi givhiyanye agivhi. yavami ceva atyAmi, jayanvameva iha jo uvaeso so namo nAma) yahAM grahItavya kA artha upAdeya aura agrahItavya kA artha heya aura upekSaNIya haiN| kyoMki ye donoM agrahItAvya hote haiN| 'ca' zabda samuccaya meM aura 'evaM' zabda vAkyAlaMkAra meM prayukta huA hai| iha loka saMbandhI aura paraloka saMvandhI artha grahItavya aura agrahItavya donoM prakAra kA hotA hai / iha lokasaMbandhI grahItavya padArtha saka, candana, aGganA Adi haiM, agrahItavya-anupAdeya aura upekSagIya kramazaH ahiviSayakaMTakAdi evaM tRNAdi haiM / paralokasaMbandhI grahItavyapadArtha samyagdarzanajJAnacAritra Adi haiM, agrAhya mithyAvibhUti Adi haiM aura upekSaNIya svarga vibhUti Adi haiM / isa prakAra ke artha ja thaze. ethI jJAnakriyAnathI ja A vize vicAra yuktatara siddha thaze. anya nathI nahi. A pramANe anavasthA prApta thavAno koI prasaMga ja upasthita thAya nahi. jJAnanaya ane kriyA nayanI vacce jJAnanaya jJAnane ja muktisaac bhAna cha. methI sUtra tenA bhatana bhATa cha,(NAma gi. piyave ANiNhiyavvaMmi ceva atthaMmi, jaiyatvameva iha jo ubaeso so nao nAma) ahIM grahIta vyane artha upAdeya ane agrahItane arthe heya ane upekSaNIya che. kema ke eo ane agrahItavya hoya che. "ra' zabda samuccayamAM ane "ga" zabda vAyAlaMkAramAM prayukta thayela che. Ihileka saMbaMdhI ane paraleka saMbadhI arthagrahIta ane agrahItavya padArtha apha, caMdana, aMganA, vagere che, agrahItagya-anupAdeya ane upekSaNIya, kramazaH ahiviSaya.kaMTakAdi ane tRNAdi che. paraloka saMbadhI kaThitavya padArtha samyaga darzana jJAnacAritra Page #908 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam itthaM sarvavyavahArANAM jJAnanibandhanatvapatipAdanaparo ya upadezaH sa nayApastuto jJAnanayo bodhyH| 'nAma' iti ziSyAmantraNe / iti gAthArthoM bodhyaH / aya bhAva: aihikAmuSmikaphalArthinA tAvadartha vijJAyaiva tatra pravartitavyam / anyathA pravRttau tu phalavisaMvAdo jAyate / itthaM jJAnanayo jJAnasya prAdhAnyakhyApanArthaM vaktIti / ukta ca Agame-'paDhama nANaM tao dayA' chAyA-prathamaM jJAnaM tato dayeti / tathA cAnyadapyuktamke jJAna hote hI jo usakI prApti kA parihAra karane kA evaM upekSA karane kA arthI hai, usako cAhiye ki vaha usakI prApti Adi ke nimitta pravRtti AdirUpa prayatna kre| isa prakAra samastavyavahAroM ke jJAna hone meM kAraNa bhUta ke pratipAdana karane meM tatpara jo upadeza hai, vaha jJAnanaya hai| 'nAma' yaha pada, yahAM ziSya saMbodhanArtha AyA. hai| tAtparya yaha hai ki ihaloka saMbandhI aura paraloka saMpandhI phala kA AkAMkSAzAlI manuSya ko heya upAdeya AdirUpa padArtha ko jAnakara hI usake tyAga AdAna Adi meM pravRtti karanI caahiye| yadi vaha aisA nahIM karatA hai to phala meM visaMvAda hotA hai| isa prakAra jJAnanaya jJAna kI pradhAnatA kahane ke liye kathana karatA hai / yahI bAta Agama meM kahI hai ki 'paDhamaM nANaM to dayA' aura bhI kahA hai ki 'pAvAo viNivittIityAdi' pApa se nivRtti, kuzalakArya meM pravRtti aura vinaya kI prati patti ye tInoM bhI bAteM AtmA meM samyajJAna ke dvArA utpannakI jAtI hai| vagere che. athAhA mithyAvibhUti vagere che ane upakSeya svargavibhUti Adi che. A jAtanA arthanuM jJAna thatAM ja je tenI prAptine parihAra karavAne ane upekSA karavAne athI che, tene joIe ke tenI prApti vagerenA nimitte pravRtti vagere samasta vyavahAranA jJAnamAM kAraNabhUtanA pratipAdana karavAmAM tatpara je upadeza che, te jJAnanaya che. "nAma A pada ziSya sAdhanAI che. tAtparya A pramANe che ke Ihaleka saMbaMdhI ane paraloka saMbaMdhI phaLanI AkAMkSA zAlI manuSyane heya upAdeya Adi rUpa padArthane jANune ja tenA tyAga, AdAna vageremAM pravRtti karavI joIe. je te Ama karatuM nathI, te phaLamAM visaMvAda hoya che. A rIte jJAnanaya jJAnanI pradhAnatA kahevA mATe 4thana parecha. ma ta mAgamamA apAmA bhAvI cha.--'paDhama nANaM to dayA' anyatra apAmA mA0yuM che, "pAvAoviNivattI" ityAdi" 55thAnivRtti, kuzala kAryamAM pravRtti ane vinayanI pratipatti A traNe vAte AtmAmAM samyaphajJAna vaDe utpana karavAmAM Ave che. Page #909 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 896 anuyogadvArasUtre 'pAvAo triNivittI, patrattaNA ya vaha kusalapakkhami / triNayarasa ya paDivattI, tinni vi nANe samappaMti // " chAyA -- pApAd vinivRttiH, pravarttanA ca tathA kuzalapakSe / vinayasya ca pratipattiH, trINyapi jJAne samarpyante // iti || tathA cAnyerapyuktam- - ' vijJaptiH phaladA puMsAM, na kriyA phaLadA matA / mithyAjJAnAt pravRttasya, phaLA saMvAdadarzanAt // iti // ithaM jJAnasyaiva prAdhAnyametannapamatena darzitam, ataeva tIrthakaragaNadharairagItArthAnAM kevalAna bihAro niSiddhaH / uktaM ca tadviSaye 'vijJapti - phaladA puMsAM na kriyA phaladA batA / mithyAjJAnAn pravRttasya phalAsaMvAdadarzanAt' / samyagjJAna hI sacyA phaladAyaka hotA hai| samyagjJAna zUnya kriyA phaladAyaka nahIM hotI / mithyAjJAna se pravRtti karane vAlA puruSa phala prApti meM avisaMvAdI nahIM hotA hai / arthAt phalaprApti maiM use bAdhA kA sAmanA hI karanA paDatA hai / isa prakAra isa naya ke matAnusAra jJAna meM hI pradhAnatA khyApita kI jAtI hai jo yahA~ vahI gaI hai| isaliye tIrthaMkara gaNadharoM ne agItArtho kA vihAra pratiSiddha kiyA hai| uktaM ca 'gavattho ya bihAro' ityAdi / isa gAthA dvArA jo agItArtha kA vihAra pratiSiddha kiyA gayA hai, usakA kAraNa yaha hai ki'jisa prakAra andhA kisI dUsare aMdhe ke sAtha calakara apane abhISTa " vijJapti - phaLadA puMsAM na kriyA phaLadA mithyAjJAnAt pravRttasya phalAsaMvAdadarzanAt " manA / samyAna ja yathArtha rUpamAM phaladAyaka hoya che. samyag jJAnarahita kriyA phaladAyaka hAtI nathI. mithyAjJAnathI pravRtti karanAra puruSa phaLa prAptimAM avisaMvAdI hAtA nathI. eTale ke phaLaprAptimAM tene bAdhAnA sAmanA karavA ja paDe che. A pramANe A nayanA mata mujaba jJAnamAM ja pradhAnatA nyApita karavAmAM Ave che. je ahIM kahevAmAM AvI che. eTalA mATe to kara gaNadharAe agItArthInA vihAra pratiSiddha karela che. ukta caH " gIyatyo ya bihAroM" ityAdi mA gAthA vaDe ne agItArthanA vihAra pratiSiddha karela che, tenu kAraNu A che ke jema koi AMdhaLA bIjA AMdhaLAnI sAthe thaIne peAtAnA abhISTa pada para pahAMcI zakatA nathI, temaja agItAthI samAdhita thayA bAda A sasAra pazu svecchita sthaLa sudhI pahAMcI zakatA Page #910 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rgeriefet TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam 'gIttho ya vihAro bIyo gIyatthamIsio bhaNio / itto tahayavahAro nANunAo jiNavarehiM // ' chAyA -- gItArthazva vihAro dvitIyo'gItArthamizrito bhaNitaH / itastRtIyavihAro nAnujJAto jinavaraiH // iti || yasmAdandho'ndhena nIyamAno na samyak panthAnaM pratipadyate, tasmAttRtIyavihArastIrthakara gaNadharainInumata iti bhAvaH / itthaM kSAyopazamikaM jJAnamAzrityoktam / kSAyikamapyAzritya jJAnanayasyaiva viziSTaphalasAdhakatvaM vijJeyam / yataH saMsArasAgarataTasthaH pratipannadIkSaH samutkRSTatapazcaraNayukto'pyarhan na tAvanmukto bhavati yAvattasya sakalajIvAdivastu sAkSAtkArakArakaM kevalajJAnaM notpadyate, tatazca jJAnameva puruSArthasiddhernibandhanamiti bodhyam / dRiyase ca yadyadavinAbhAvi bhavati tatabhibandhanameva bhavati, yathA bIjAdya vinAbhAvI aGkuro bIjanibandhana eva bhavati, pada para nahIM pahuMca sakatA- usI prakAra agItArtha se saMbodhita kiye jAne para yaha saMsAra bhI apane icchita patha para nahIM pahuMca sakatA hai / isaliye gItArtha kA vihAra AgamAnukUla rahA hai aura agItArtha kA vihAra niSiddha kiyA hai / isa prakAra jJAnanaya meM jo yaha pradhAnatA kA kathana kiyA hai vaha to kSAyopazamika jJAnakI apekSA se kiyA hai / kSAyika jJAna kI apekSA se bhI jJAnanaya meM viziSTa phala sAdhakatA kahI gaI haiN| jo isa prakAra se hai- saMsArasAgara ke taTastha rahe hue aise arhata prabhu dIkSita hokara bhI evaM viziSTa tapazcaraNa karate hue bhI taba taka mukta nahIM hote haiM ki jaba taka ve sakala jIvAdika vastuoM kA sAkSAt karAnevAle kevalajJAna ko prApta nahIM kara dete haiM / isaliye jJAna hI puruSArtha siddhikA kAraNa hai, aisA mAnanA cAhiye / dekhA nathI. ethI gItAnA vihAra AgamAnukUla kahevAmAM Avela che. ane agI. tA nA vihAra niSiddha karavAmAM Avela che A pramANe jJAnanayamAM je A pradhAnatAnu kathana kuravAmAM Avela che, te te kSAceApazamika jJAnanI apekSAe karavAmAM Avela che. kSAyika jJAnanI apekSAe paNa jJAnanayamAM je A pramANe viziSTaphalasAdhatA kahevAmAM AvI che-saMsArasAgaranA taTastha rahelA evA ahata prabhu dIkSita thaIne paNa viziSTa tapazrvaNu karavA chatAMe tyAM sudhImukta thatA nathI ke jyAM sudhI teo sakala jIvAdika vastunA sAkSAtkAraka kevaLa jJAnane prApta karatA nathI. ethI jJAna ja puruSA siddhitu' kAraNa che, evuM mAnI levu' joie. Ama levAmAM Ave che ke je jenA vagara thatu nathI, te, tatkAraNuka mAnavAmAM Ave che, jema khIja vagara nahi thanAra a0 113 857' Page #911 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 898. anuyagochArasUtre tathA jJAnAvinAmAvinItvAtsakaLa puruSArthasiddhirapi jJAnanibandhanA bodhyeti / ayaM jJAnanayaH samyaktvathuna - dezavirati - sarvaviratirUpe caturvidhe sAmAyike samyaktvazrutasAmAyiketi sAmAyikadvayaM pratipadyate, asya sAmAyikadvayasya jJAnAtmakatvena muktau pradhAnakAraNatvAt / dezaviratisAmAyika sarvaviratisAmAyiketi sAmAyikadvayaM na pratipadyate, jJAnakAryatvena tayorgauNatvAditi / itthaM jJAnanayamatena sAmAyikaM vicArita, sampati kriyA nayamatena tadvicAryateasya nayasya matena kriyAyA eva sakalapuruSArthasiddhau pradhAnakAraNatvamityetanayamatamAzrityApi pUrvoktA 'nAyammi' ityAdi gAthA vyAkhyeyA / vyAkhyAprakAra jAtA hai ki'jo jisake binA nahIM hotA hai, vaha tatkAraNa mAnA jAtA hai-jaise bIja ke binA nahIM honevAlA aMkura-bIja nibandhaka mAnA jAtA hai / isI prakAra sakalapuruSArthasiddhi jJAna avinAbhAvinI hone se jJAnakAraNaka mAnI jAtI hai, yaha jJAnanaya samyakzva sAmAvika, zrutasAmAyika dezaviratisAmAyika aura sarvavirati sAmAyika ina cAra sAmAyikoM meM se samyaktva sAmAyika aura zruta sAmAcika ina do sAmAyikoM kA pratipattA-1 - dhAraka hotA hai / kyoMki ye donoM sAmAyika jJAnAtmaka hone se mukti meM pradhAna kAraNa mAne gaye haiM / dezavirati sAmAyika aura sarvavirati sAmAyika ina do sAmAyikoM kA vaha pratipattA - dhAraka nahIM hotA / kyoMki ye donoM jJAna ke kArya haiM - isaliye mukti prApti meM ye gauNa mAne jAte haiN| isa prakAra jJAnanaya ke mata se yaha sAmAyika kA vicAra kiyA-aba kriyAnaya ke mata se isakA vicAra isa prakAra se hai-kriyAnaya kriyA ko hI makura khIjanibhaSaka mAnavAmAM Ave che, A pramANe sakala puruSA siddhi jJAna avinAbhAvi hAvAthI jJAna kAraNake mAnavAmAM Ave che. jJAnanaya samyaktvasAmAyika, zrutasAmAyika, dezaviratisAmAyika ane savaviratisAmAyika A cAra sAmAyikamAMthI samyaktva sAmAyika ane zrata sAmAyika A be sAmAyikonA pratipattA-dhAraka hAya che. kemake ee anne sAmAyika jJAnAtmaka hovAthI mukitamAM pradhAna kAraNeA mAnavAmAM AvyAM che. dezavirati sAmAyika ane savirati sAmAyika ee be sAmAyikAnA te pratipattA-dhAraka thatA nathI. kemake ee banne jJAnanA kAryAM che. ethI mukita prAptimAM e gauNa mAnavAmAM AvyA che. A pramANe jJAnanayanA mata mujaba A sAmAyika viSe vicAra karavAmAM AvyA che, have kriyAnayanA mata mujam A viSe vicAra A pramANe spaSTa karavAmAM Ave che--kriyAnaya kriyAne A Page #912 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 899 anuyogandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam evaM vijJeyaH, tathAhi-grahItavye-upAdeye agrahItavye anupAdeye upekSaNIye caiva 'ca' apyarthe jJAte sati samipi puruSArthasiddhimabhilaSatA janena yatitavyameva pravRttilakSaNA kriyAkartavyaiva / arthe jJAte'pi kriyaiva sAdhyeti bhaavH| itthaM jJAnaM kriyopakaraNatvAd gauNam , kriyA tu kAryasya sAkSAtsAdhakatvena mukhyeti yaH upadezaH sa nayaH prastutakriyAnayo bodhya iti / atrApi etatpakSasAdhakayuktirevaM vijJeyA, tathAhi-kriyeva puruSArthasiddhi prati mukhya kAraNam , ata eva tIrthakaragaNadharainiSkriyANAM jJAnasya naiSphalpamuktam / yathAsakalapuruSArtha kI siddhi meM pradhAna kAraNa mAnatA hai-ataH 'NAyaMmi' ityAdi jo yaha gAthA hai, usakI vyAkhyA isa prakAra se karanI cAhiye -grahItavya-upAdeya aura agrahItavya-anupAdeya evaM upekSaNIya artha ke jAnalene para sarvapuruSArtha kI siddhi kI abhilASA karanevAle manuSya ko pravRttirUpa kriyA avazya hI karanI cAhiye / tAtparya yaha hai ki-'padArtha. ke jAnalene para bhI kriyA hI sAdhya hotI hai| isa prakAra kriyA kA upakaraNa hone se jJAna gauNa ho jAtA hai| aura kriyA kArya kI sAkSAt sAdhaka hone se mukhya hojAtI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jAna lene para jaba taka kriyArUpa meM vaha jJAna pariNata na kiyA jAve taba taka jJAnakI saphalatA nahIM hotI hai-isaliye kArya kI sAkSAt sAdhikA kriyA hI hotI hai jJAna nahIM-jJAna to usa kArya kA gauNa kAraNa hotA hai| isaliye kArya siddhi meM sAkSAta sa purAnI siddhimA pradhAna // 25 mA che. athA-'NAyami' ItyAdi je A gAthA che, tenI vyAkhyA A pramANe karavI joIe, hItavyaupAdeya--ane agrahItagya-anupAdeya ane upekSaNIya arthanA jJAna pachI sarva purUSArthonI siddhinI abhilASA rAkhanArA manuSya pravRttirUpa kriyA cokakasa karavI joIe. tAtparya A pramANe che ke padArthanA jJAna pachI kriyA ja sAtha hoya che. A pramANe kipakaraNa havA badala jJAna gauNa thaI jAya che. ane kiyA kAryanI sAkSAt sAdhaka hovAthI mukhya thaI jAya che. tAtparya kahevAnuM A pramANe che ke jANI lIdhA pachI jyAM sudhI kriyA rUpamAM te jJAna pariNata karavAmAM na Ave tyAM sudhI jJAna saphaLa thatuM nathI, ethI ja kAryanI sAkSAta bhAdhikA kiyA ja hoya che, jJAna nahIM jJAna te te kAryanuM gauNuM kAraNa hoya che. ethI kAryasiddhimAM sAkSAt sAdhaka hovAthI kriyAmAM ja mukhyatA AvI jAya che, A jAtano je kriyA pradhAna upadeza che, te kriyAnaya rUpa che. A Page #913 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 anuyogadvArasUtra 'mubahuMpi suyamahIyaM, kiM kAhI caraNavippamukatsa? / aMdhassa jaha palittA, dIvasayasahassakoDIvi // 1 // nANaM savisaniyayaM, na nANamitteNa kanjanipphattI / maggaNNU diluto, hoi sacidro aciTTho ya // 2 // jANato vi ya tariu, kAzya jogaM na juMjaI jo u| so vujjhai soeNaM, evaM nANI caraNahINo // 3 // jahA kharo caMdaNabhAravAhI.' // chAyA-suvahnapi zrutamadhItaM kiM kariSyati caraNaviSamuktasya / andhasya yathA pradImA dIpazavasahasrakoTirapi // 1 // jJAnaM svaviSayaniyataM na jJAnamAtreNa kAryaniSpattiH / mArgajJo dRSTAnto bhavati . saceSTo'ceSTazca // 2 // sAdhaka hone se kriyA meM hI mukhyatA AtI hai isa prakAra kA jo kriyA pradhAna upadeza hai, vaha kriyAnayarUpa hai / isa pakSakI siddhi karanevAlI yukti isa prakAra se hai / 'kriyeva puruSArthasiddhi prati mukhya kAraNaM ata. eva tIrthaMkara gaNadharainiSkriyANAM jJAnastha naSphalyamuktaM' puruSArthasiddhi ke prati kAraNa kriyA hI hai-isaliye-tIrthakaragaNadharAdikoM ne niSkriyamanuSyoM ke jJAna ko niSphala kahA hai| jaise-subahu pisuyamahIyaM' ityAdi' bahuta adhika zruta kA adhyayana karake bhI jo cAritrarUpa kriyA se rahita hotA hai usa vyakti kA vaha adhIta zruta kyA kara sakatA hai| jisa prakAra jalatI huI lAkhoM dIpoM kI paMkti adhei ko prakAza nahIM de sakatI hai // 1 // jJAna apane viSaya meM niyata hotA hai-etAvatA jJAnamAtra se kArya kI niSpatti nahIM hotI hai| mArga ko jAnanevAlA hotA huA bhI usameM pakSI siddhi nArI yuti mA prabhArI kriyaiva puruSArthasiddhi prati mukhya kAraNa ataeva tIrtha karagaNadharai niSkriyANAM jJAnasya naSphalyamuktam' 53SA siddhinuM mukhya kAraNa kiyA ja che, ethI tIrthakara gaNadhAdike e niSkriya manuSyAne jJAna bhe ni 4aa cha 2ma 'subahu pi suyamIyaM ityAdi ja zrAdhyayana karyA pachI paNa je cAritra rUpa kriyAthI rahita hoya che, tenuM te adhIta zrata zuM karI zake che? jema saLagatI lAkha dIpapatie AMdhaLAne prakAza ApI zakatI nathI 1 jJAna pitAnA viSayamAM niyata hoya che, etAvatA jJAnamAtrathI kAryanI niSpatti thatI nathI. mArgane jANanAra hovA chatAM e temAM saceSTa, sakriya Page #914 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam jAnannapi ca taritu kAyikayoga na yunakti yastu / sa uhyate khotasA evaM jJAnI caraNahInaH // 3 // yathA kharazcandanabhAravAhI-ityAdi iti / sathA cAnye'pi vadanti 'kriyeva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM smRtam / yataH strIbhakSyabhogajJo na jJAnAt mukhito bhavet // iti| itya kSAyopazamikI caraNakriyAmAzritya kriyAnayasya prAdhAnyamuktam / kSAyikImapi caraNakriyAmAzritya tasya prAdhAnyaM vodhyam / tathAhi-saMjAtakevalajJAno saceSTa sakriya hotA hai to yatheSTa sthAna para pahuMca sakatA hai, kintu aceSTa akriya vyakti nahIM pahuMca sakatA // 2 // jo vyakti tairane kI vidyA jAnatA hai vaha usa vidyo mAtra se jalAzaya se pAra nahIM ho sakatA, jaba taka ki vaha tairanerUpa kAyayoga-kriyA-na karegA / vaha to pAnI ke vega se vaha ho jAyagA isI prakAra cAritra vinA ke jJAnI ke viSaya meM samajhanA cAhiye // 3 // isI prakAra kA candana kA bhAra DhonevAle gadhe ke dRSTAnta se bhI samajhanA cAhiye dUsare bhI isI prakAra se kahate haiM-kriyA hI apane karanevAloM ko phalaprada hotI hai-korA jJAna-phalaprada nahIM hotA strI Adi saMbandhI bhogajJAna se yukta vyakti kyA kevala usa viSayajJAna se sukha ko pA sakatA hai yaha saba isa prakAra kA kriyAnaya kA kathana kSAyopazamika. thAya te ja yatheSTa sthAna para pahoMcI zake che, paraMtu aSTa akriya manuSya pahoMcI zakatuM nathI | 2 | je mANasa taravAnI vidyA jANe che, te e vidyA mAtrathI ja tyAM sudhI jalAzayanI pAra pahoMcI zakatuM nathI ke jyAM sudhI te taravA rUpa kAya. vega kriyA karatuM nathI. te te pANIne vegathI taNAI ja jaze, A pramANe cAritra vagaranA jJAnInA saMbaMdhamAM jANI levuM joIe. | 3 | A pramANe caMdana bhAravAhI gadaMbhanA daSTAtathI paNa samajI levuM joIe bIjApaNu A pramANe ja kahe che-ke kriyA ja kAryakaranArAonA mATe phaLaprada hoya che, phakata jJAna ja phaLaprada hotuM nathI. strI AdithI saMbaddha, gajJAnathI yukata mANasa zuM kevaLa e viSayanA jJAnathI te sukha prApta karI zake che? A badhuM A jAtanuM kiyAnayanuM kathana kSAcApazamika cAritra Page #915 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra bhogadvArasUtre bhagavAnannapi na tAvad muktimApnoti yAvatsa sakalakarmakSapaNakSamAyAM zailezvavasthAyAM sarvasaMvararUpAM cAritrakriyAM na pratipadyate, tasmAt kricaiva puruSArthasiddhau mukhyaM kAraNam / dRzyate ca yat yatsamanantaramutpadyate tasya tatkAraNakatvam, yathAantyAvasthAmAptapRthivyAdisAmagrI samanantarabhAvizvAdaGkurasya tatkAraNakatvam, tathaiva kriyAsamanantarabhAvinItvAta sakalapuruSArthasiddherapi tatkAraNakatvamiti / itthaM caipa kriyAnayazcaturvidhasAmAyike dezaviratisarvaviratirUpaM sAmAyikadvayameva cAritrakriyA ko lekara kahA hai / isa prakAra se jo kriyAnaya meM pradhAna kahI gaI hai vaha kSAyopazamika kriyA ke AdhAra para to AtI hI hai parantu jo kSAyika kiyA hai / unake bhI AdhAra para usameM pradhAnatA AtI hai-jaise jisa arhata bhagavAn ko kevalajJAna utpanna ho cukA hai aise ve bhagavAn arihanta prabhu bhI jaba taka sakalakarmakSapaNa meM samartha zailezI avasthA meM sarva saMvararUpacAritrakriyA ko prApta nahIM kara lete hai taba taka ve mukti ko nahIM pA sakate haiM / isaliye yahI mAnanA cAhiye ki puruSArtha siddhi meM mukhya kAraNa kriyA hI hai / yaha bAta dekhane meM AtI hai ki jo jisake samanantara kAla meM utpanna hotA hai, vaha usa kAraNaka mAnA jAtA hai / jaise pRthivyAdirUpa sAmagrI ke samanantara kAla meM utpanna huA aMkura tatkAraNaka hotA hai / isI prakAra kriyA ke samanantara kAla meM honevAlI puruSArtha siddhi bhI tatkAraNaka kriyAne laI ne kahyuM che. A pramANe je kriyAnayamAM pradhAna kahevAmAM AvI che, te kSAyeApazamika kriyAnA AdhAre te Ave ja che, paraMtu je kSAyika kriyA che, tenA AdhAre paNa temAM pradhAnatA AvI jAya che. jema hu ta bhagavAnane kevaLajJAna utpanna thayu' che, evA te bhagavAna arihaMta prabhu paNa jyAM sudhI sakaLa kakSapaNumAM samatha zailezI avasthAmAM sa savararUpa cAritra kriyAne prApta karI letA nathI, tyAM sudhI te mukita meLavI zakatA nathI. ethI e ja mAnI levu joIe. ke purUSA siddhimAM mukhya kAraNa kriyA ja che. A vAta jevAmAM Ave che ke je jenA samanantara kALamAM utpanna thAya che tene te kAraNake mAnavAmAM Ave che. jema pratimadhaka kArazAnA abhAve antyAvasthA prApta pRthivyAkrirUpa sAmagrInA samanantara kALamAM utpanna thayela aMkura takAraNuka haiAya che. A pramANe kriyAnA samanantara kALamAM thanArI purUSa siddhipaNu takAraka ja mAnavAmAM Ave che. A pramANe A kriyAnaya catuvidha sAmAyikamAMthI dezati ane sarvavirati e e sAmAvikAne ja mAne che. kemake e banne sAmAyikA kriyArUpa che. ethI Page #916 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nathasvarUpanirUpaNam manyate, kriyArUpatvena anayormukti pratipradhAnakAraNatvAt / samyaktva sAmAyikazrutasAmAyiketu tadupakArakamAtre, ata eva te gauNe, tasmAdetatsAmAyikadvayam ayaM kriyAnyo necchatIti dvitIyaH pakSaH // atra jJAnanayakriyAnayAnubhayAvapi sayuktikau nirdiSTau tatra ko grAhyaH ka upekSaNIya iti ziSyA nAvabudhyeran, ataH svasammataM pakSaM pradarzayitumAha - 'sakvesiMpi' ityAdi / sarveSAmapi = svatantrasAmAnya vizeSavAdinAM nAmasthApanAdivAdinAM vA samastAnAmapi nayAnAM, na tu nayadvayasyaiva, vaktavyatAM=parasparavirodhinImukti nizampa=zrutvA iha tat sarvanayavizuddhaM sarvanayasammataM tatrarUpatayA grAhyam, yadAzritya munizcaraNaguNa sthitaH - caraNaM = cAritraM kriyA, 903 hI mAnI jAtI hai / isa prakAra yaha kriyAnaya caturvidha sAmAyika meM se dezavizati aura sarvavirati ina do sAmAyikoM ko hI mAnatA hai / kyoMki ye tInoM sAmAyika kriyArUpa haiM / isIliye ina meM mukti prApti ke prati pradhAna kAraNatA hai, aisI yaha trouser detA hai / tathA samyaktva sAmAyika aura zrutasAmAyika ye do sAmAyika kevala isake upakAraka haiM / isaliye mukti prApti meM ye sAkSAt kAraNa na hokara gauNa kAraNa haiM / ataH kriyAnaya kI dRSTi meM inakI mAnyanA nahIM hai / isa prakAra yaha dvitIya pakSa hai / yahAM jJAnamaya aura kriyAnaya ye donoM bhI naya sayuktika kahe gaye haiM / taba ziSya ko yaha saMdeha ho sakatA hai ki inameM kauna grAhya hai aura kauna agrAhya - upekSaNIya hai / isaliye sUtrakAra svasammata pakSa ko prakaTa karane ke liye kahate haiM ki-(sabesi pi nANaM bahuvihavattavvayaM nisAmittA / taM savvanayavizuddha jaM caraNaguNaDio sAhU ) svatantra sAmAnya aura vizeSavAdiyoM kI emanAmAM muti prAptinA prati pradhAna kAraNutA che, evI A naya vyavasthA batAve che. tathA samyakvasAmAyika zrutasAmAyika e e sAmAyika phakata enA upakAraka che. ethI mukita prAptimAM ee sAkSAtkArA nahi paNa gauzukAraNA che. eTalA mATe kriyAnayanI dRSTimAM emanI mAnyatA nathI. A pramANe A dvitIya pakSa che. ahI' jJAnanaya ane kriyAnaya e banne nace| kahevAmAM AvyA che. tyAre ziSyane A viSe sadeha utpanna thAya che ke, AmAMthI kayA grAhya ane kayA agrAhya-upekSaNIya-che ethI sUtrakAra svasabhbht pakSane auTa 12vA bhATe uThe che hai - ( savvesi pi nayANaM bahuvihavattavvayaM nidhAmittA taM savya visuddhaM jaM caraNaguNaTTio sAhU) svataMtra sAmAnya bhane vizeSavAdIonI nAma sthApanA vagere vAdIonI athavA samastanayAnI vAta Page #917 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 904 anuyogadvAra guNo jJAnaM, tayoH sthitaH =jJAnakrizebhayayuktaH sAdhuH = bhAvasAdhuH =mokSasAdhako bhavatItyarthaH / ayaM bhAvaH - jJAnakriyAbhyAM yukta eva muni mokSasAdhako bhavati, na svekaikena yukta iti / pUrvamekaikasya muktisAdhakatvaM yad yuktyA pratipAditaM tadasiddham / tathAhi yajjJAnatrAdinA pratipAditam - yad yadavinAbhAvi bhavati tattanAma sthApanA Adi vAdiyoM kI athavA samastanayoM ko vaktavyatA ko paraspara virodhinI ukti ko sunakara bhAvasAdhu ko cAhiye ki vaha sarvanayasammatavizuddha siddhAMta ko grahaNa kare kyoMki usIke Azraya se vaha kriyA aura jJAna inameM sthita ho sakatA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki kriyA aura jJAna ye donoM paraspara nirapekSa hokara saphala puruSArtha kI siddhi ke kAraNa nahIM ho sakate haiN| ye donoM milakara hI ho sakate haiM / 'isa prakAra se isa bAta ko jAnanevAlA bhAvasAdhu hI mokSasAdhaka ho sakatA hai kyoMki vaha apane jIvana meM kriyA aura jJAna ina donoM kA ArAdhaka hotA hai / kevala kriyA yA kriyA vihIna jJAna kI ArAdhanA se mukti nahIM milatI hai / pahile jo apane eka ko nayane muktisAdhakatA kahI hai, vaha kisI prakAra se yuktiyukta nahIM haiMyaha isa prakAra se jAnanA cAhiye-jJAnanaya ko lekara jJAnavAdIne jo yaha kahA hai ki jisakA avinAbhAvI hotA hai vaha tatkAraNaka hotA thatAne paraspara vidhinI ukitane sAMbhaLIne bhAvasAdhune joIe ke te sanaya sammeta vizuddha siddhAntane grahuNu kare. kemake tenA ja AzrayathI te kriyA ane jJAna emanAmAM sthita thai zake che. tAtpaya kahevAtuM A pramANe che ke kriyA ane jJAna e ane paraspara nirapekSa thaine sakala purUSArthanI siddhinA kAraNeA saMbhavI zakatAM nathI, e banne maLIne ja thaI zake che. A pramANe A vAtane jANanArA bhAvasAdhu ja meAkSAsASaka thaIzake che, kemake te peAtAnA chatranamAM kriyA ane jJAna e mannenA ArAdhaka hAya che. phakata kriyAvihIna jJAnanI ArAdhanAthI mukita maLatI nathI. pahelAM je amane eka naye mukti sAdhakatA kahI che, te kaI rIte yukita. yukta nathI te A pramANe jANavu joie. jJAnanayane laIne jJAnavAdIe je kahyuM che ke je jene avinAbhAvI hAya che te tatkAraNuka hoya che, te Avu A Page #918 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA rIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam 105 nibandhanameva bhavatItyAdi / tatra tadavinAbhAvitvarUpo heturasiddha eva, yato na kyApi jJAnamAtrAvinAbhAvinI puruSArthasiddhidRzyate / nahi vahnipajvAlanAzinAM prajvAlanaparijJAnamAtrAdeva tassiddhirbhavati, api tu tatra vahnisamAnayanasandhu kSaNAdi kiyA'nuSThAnasyApekSA tiSThatyeva / tathA tIrthakaro'pi na kevalajJAnamAtrAt mukti pratipadyate, kintu tatra yathAkhyAtacAritrakriyAyA apekSA bhavati, ata: puruSArtha: siddhirjJAnakriyetyubhayAvinAbhAvinyatra bodhyaa| puruSArthasiyathA jJAnanibandhanatva tathA kriyAnibandhanatvamapi, kriyAmantareNa puruSArthasiddharasaMbhavAdityanaikAntiko'pi heturyodhyH| yacca kriyAvAdinA pratipAditam-'yad yatsamanantaramutpadyate, tasya hai so aisA kathana siddha nahIM hotA hai| kyoMki puruSArtha siddhi meM jJAnamAtranivandhanatA kahIM para bhI nahIM dekhI jAtI hai ata: yahAM deta asiddha hai| tathA jo agni ko jalAne ke arthI hote haiM ve kevala agni isa prakAra se jalAyI jAtI hai, itane jJAnamAtra se thoDe hI jalane kI siddhi ko pA sakate haiM / 'agni taiyAra ho jAve' isake liye to use bAhara se agni lAnI paDegI, use dhokanA paDegA tathA aura bhI jo use taiyAra karane kI prakriyA hogI, vaha saba karanI paDegI taba kahIM agni prajvalita hogii| isI prakAra tIrthaMkara bhagavAn bhI prApta kevalajJAna mAtra se thoDe hI mukti pA leMge ? usakI prApti meM to unheM yathArakhyAtacAritrarUpa kriyA ko bhI apekSA hogI ataH puruSArtha kI siddhi jJAna aura kriyA ina donoM kI avinAbhAvinI hai, aisA mAnanA cAhiye / puruSArtha kI siddhi meM jisa prakAra jJAna kAraNa par3atA hai usI prakAra se kriyA bhI kAraNa paDatI haiN| kyoMki. kriyA ke vinA puruSArtha kI siddhi asaMbhavita hotI hai / isa prakAra jJAna kathana siddha thatuM nathI. kemake purUSArtha siddhimAM jJAnamAtra nibandhanatA keLa sasthAne dekhatI nathI, ethI ahIM hetu asiddha che. tathA je agnine prajvalita karavA icchatA hoya te phakata agni kevI rIte prajavalita karavAmAM Ave che? phakata ATalA jJAna mAtrathI ja agni prajavalita karavAnI siddhi prApta karI zakatA nathI. agni pratita thAya te mATe bahArathI agni lAvaze, tene prajavalita karavA mATe prayatna karaze tathA bIjI je prakriyAo haze te badhI karaze, tyAre agni prajavalita thaze. A pramANe tIrthakara bhagavA paNa phakata kevaLajJAnamAtra prApta karIne ja mukita prApta karaze evuM nathI. tenI prApti mATe temane yathAkhyAtacAritrarUpa kriyAnI apekSA thaze. ataH purUSArthanI siddhi ane kriyA e bane avinAbhAvinI che. Ama mAnavuM joIe. purUSA. a0 114 Page #919 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra satkAraNakatvam' ityAdi / atra-yastadanantarotpattilakSaNo heturuktaH so'pyasiddho. unaikAntikazca / yataH strImadhyabhogAdikriyAkAle'pi jJAnamastyeva, anyathA tatra pravRttireva na syAt / tathA-tIrtha karasya zailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpakriyAkAle'pi kevalajJAnamastyeva, anyathA tasyAH pAptireva na syAt / tasmAt kevalakriyAna ntarabhAvitvena puruSArthasya siddharadarzanAdasiddhau hetuH / tathA-yathA ca tadanantarabhAvitvalakSaNo heturmuktyAdipuruSArthasiddhau kriyAyAH kAraNatvaM sAdhayati, tathaiva jJAnasyApi kAraNatvaM sAdhayati, kriyAyAH satve'pi jJAnamantareNa puruSArthasiddheH nivandhaka hokara bhI puruSArtha siddhi kriyA nirapekSa nahIM hotI hai| ataH tadadhinAbhAvisvarUpa jo hetu hai, vaha kriyArUpa nirapekSa ke sAtha bhI avinAbhAvI hone ke kAraNa anaijJAntika bhI hai / tathA-jo kriyA vAdIne kriyAnaya ke pakSa ko lekara 'yat yatsamanantaramutpayate tasya tatkAraNakazyam' ityAdi rUpa se kahA hai to vaha bhI siddha nahIM hotA hai| kyoMki yahAM hetu asiddha hai aura anaikAntika bhI hai| kyoMki strI taza bhakSya padArtha kI mogAdi kriyA ke samaya meM bhI to jJAna mojUda hI hai / yadi usa samaya jJAna na ho to usameM pravRtti hI nahIM ho sakatI hai| tathA tIrthaMkara bhagavAn ko zailezI avasthA meM sarva saMvararUpa kriyAkAla meM aisA to hai nahIM ki jJAna na ho usa samaya vahAM kevala jJAna rahatA hI hai / nahIM to usakI prApti hI unheM nahIM ho sakatI hai| isaliye kevala kriyA ke anantarabhAvIrUpa se puruSArtha kI siddhi nahIM dekhI jAtI hai-ataH yaha hetu asiddha hai| tathA jisa prakAra tadanantara rthanI siddhimAM jema jJAna kAraNa hoya che, temaja kriyA paNa kAraNarUpa hoya che. kemake kriyA vagara purUSArtha siddhi asaMbhavita hoya che. A pramANe jJAna nibajUka thaIne paNa puruSArtha siddhi kriyA nirapekSa hotI nathI. ethI tadavinAbhAvitvarUpa je heta che, te kriyArUpa vipakSanI sAthe paNa avinAbhAvI hovA badala anekAMtika che. temaja je kriyAvAdIe kriyAnayanA pakSane laIne "cata yatsamanantaramutpadyate tasya tatkAraNa kasvam' tyAdi 35i xyu cha, ta 5 sikha thatuM nathI. kemake strI tathA bhaThya padArthanI bhegAdi kriyAnA samayamAM paNa jJAna te vidyamAna hoya ja che je te samaye jJAna na hoya to temAM pravRtti thAta nahIM tathA tIrthakara bhagavAnane zalezI avasthAmAM sarva saMvararUpa kiyA kAlamAM evuM to che ja nahi ke jJAna na hoya te samaye tyAM kevaLajJAna rahe ja che. nahIMtara tenI prApti ja temane thAta nahI ethI kevaLa kriyAnA anantara bhAvIrUpathI puruSArthanI Page #920 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam 907 kadAcidapyasaMbhavAdanaikAntiko'pi heturbodhya iti / itthaM ca jJAnakriyobhayasyaiva muktyAdi - siddhau kAraNatvaM natvekaikasyeti siddhAntaH / uktaM ca'hayaM nANaM kiyAhINaM, hayA annANao kiyA / pAto paMgulo daDDhA, dhAvamANo ya aMdhao // 1 // saMjogasiddhIya phala vayaMti, nahu egacakeNa raho payAi / aMdhoya paMgU ya vaNe sameccA, te saMpauttA nayaraM paviTThA // 2 // ' chAyA - hataM jJAnaM kriyAhInaM, havA ajJAnataH kriyA / pazyan paGguko dagdho dhAvaMzca andhakaH // 1 // saMyogasiddhyA ca phalaM vadanti na khalu ekacakreNa rathaH prayAti / andhatha paMguva vane sametya tau saMprayuktau nagara praviSTau // 2 // ityAdi / atrocyate - nanvevaM jJAnakriyayormuktisAdhikA zaktiH pratyekamasatI samudAye kathamupalabhyeta ? na hi avayave'vartamAnA zaktiH samudAye samupalabhyate, yathA ekasyAM bhAvitvarUpa hetu mutyAdi ke puruSArtha kI siddhi meM kriyA ko kAraNarUpa se siddha karatA hai, usI prakAra se vaha jJAna ko bhI vahAM kAraNarUpa se siddha karatA hai / isaliye yaha hetu anaikAntika bhI hai| kyoMki kriyA ke sadbhAva meM bhI jJAna ke binA puruSArtha kI siddhi kadAcit bhI hotI nahIM haiN| isa prakAra jJAna aura kriyA ina donoM ko hI mukti Adi kI siddhi meM kAraNatA hai kevala eka-eka ko nahIM / yaha aTala siddhAMta hai / uktaM ca 'hayaM nANaM kiyAhINaM' ityAdi // 2 // tAparya yaha hai kiM kriyAhIna jJAna niSphala hai - aura jJAna hIna kriyA bhI nikammI hai / dekhatA huA paMgu jala gayA aura daur3atA huA aMdhA jala gayA / yahA~ paraspara nirapekSa jJAna aura kriyA meM pazu aura aMdhe ke dRSTAMta se yaha spaSTa kiyA gayA hai ki- 'ye donoM nirapekSa sthiti meM kAryasAdhaka-muktisAdhaka nahIM ho sakate haiM / adhA cala to siddhi jovAmAM AvatI nathI. ethI A hetu asiddha che. tathA jema tadanantara bhAvivarUpa hatu mutyAdinA puruSArthanI siddhimAM kriyAne kAraNa rUpathI siddha kare che, temaja te jJAnane pazu tyAM kAraNa rUpathI siddha kare che, eTalA mATe A hetu anaikAntika paNa che. kemake kriyAnA sadbhAvamAM jJAnavinA purUSAnI siddhi kAI paNa kALe thatI nathI. A pramANe jJAna ane kriyA ekaeka alaga rUpamAM nahi paNa anne sAthe mukita vagerenI siddhimAM DA2bu3pa hoya che. yA gaTasa siddhAMta che. ataH 'hayaM nANaM kriyAhINaM' ityAhi / tAtpa A pramANe che ke kriyA hIna jJAna niSphaLa che, ane jJAnahIna kriyApaNa vyatha che. dekhavA chatAMe paguM maLI gayA tA ane doDatA haiAvA chatAMe AMdhaLA maLI gayA. ahIM paraspara nirapekSa jJAna ane kriyAmAM pazu ane Page #921 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 manuyogadvArasUtra sikatAyAmanupalabhyamAnaM tailaM sikatAsamadAye'pi nopalabhyate, evaM jJAne kriyAyAM ca pratyekatrAsatI muktisAdhikA zaktistatsamadAye'pi nopalabhyata / uktaMca-patteyamabhAvAmI, nivANaM samudiyAsu vi na jutta / nANakiriyAsu vottuM, sikayA samudAyatellaM va // 1 // chAyA-pratyekamamAvAda nirvANaM samraditayorapi na yuktam / jJAnakriyayorvaktuM sikatA samudAye tailamiva ||1||iti / sakatA thA, parantu vaha dekha nahIM sakatA thA-paMgu dekha sakatA thA para cala nahIM sakatA thA-isaliye ye donoM svatantrAvasthA meM jaMgala meM agni lagane para jalakara bhasma ho gaye, svAbhIpsita sthAna para nahIM pahuMca ske| isa prakAra andhe vyakti ko cAritra ke sthAna rakhanA cAhiye aura paMgu ko jJAna ke sthAna pr| jaba ye para yahA~ donoM mila jAte haiM-arthAta aMdhe aura paMgu kA saMyoga ho jAtA hai-taba eka dUsare kI sahAyatA se donoM jisa prakAra apane abhISTa sthAna para surakSitaM pahuMca jAte haiM, usI prakAra jJAna aura kiyA jaya eka AsmA meM saMyakta ho jAtI hai taba unase AtmA kI abhISTa-mukti kI prApti ho jAtI hai| athavA jisa prakAra eka cakra se ratha nahIM cala sakatA hai| usI prakAra kevala kriyA yA kriyA. nirapekSa jJAna bhI svasAdhya kA sAdhaka nahIM bana sakatA hai| zaMkA-jaSa jJAna kriyA meM svataMtrAvasthA meM muktisAdhikA thoDI bhI zakti nahIM hai to vaha phira unake samudAya meM kaise AsakatI hai? AMdhaLAnA daSTAMtathI e vAta spaSTa karavAmAM AvI che ke "e bane nirapekSa sthitimAM kArya sAdhaka-sUtisAdhaka thaI zakatA nathI AMdhaLA cAlI te zaka hatuM paraMtu te joI zakatA na hato, paMgu joI zakatA hatA paraMtu cAlI zakatuM na hatuM, ethI ane svataMtrAvasthAmAM jaMgalamAM agni prajavalita thavAthI bhasmIbhUta thaI gayA. savAbhasita sthAna sudhI pahoMcI zakayAM. nahi. A pramANe AMdhaLA mANasane cAritranA sthAne muka joIe. ane paMgune jJAnanA sthAne mUka joIe. jyAre e mane samanvita thai jAya che, eTale ke AMdhaLA ane paMgune saMga thaI jAya che. tyAre eka bIjAnI sahAyatAthI ane jema potAnA abhISTa thAna para surakSita pahoMcI jAya che, temaja jJAna ane kriyA jyAre eka AtmAmAM saMyukta thaI jAya che tyAre temanAthI AtmAnI abhISTamuktinI prApti thaI jAya che. athavA jema eka cakathI ratha cAlatuM nathI temaja phakta kriyA athavA kriyA nirapekSa jJAna paNa vasAdhya sAdhaka thaI zake nahi. zaMkA:--jyAre jJAna-kriyAthI, alaga alaga rUpamAM mukti prApta thatI nathI to pachI teo banenA samaSitarUpamAM mukti kevI rIte prApta thaI zake Page #922 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogaryAndrakA TIkA sUtra 250 nayasvarUpanirUpaNam itthaM ca samuditayonikriyayormukti prati kAraNatvamayuktameva ? iti cedAha-yadi jJAnakriyayorekaikatra sarvathA muktyasAdhakatvamucyeta tarhi bhavaduktiH saMgaccheta / na caivamasti, yatastayorekaikatra dezato mukti sAdhakatvamastyeva, samudAye tu sarvathA muktisAdhakatvamasti, ato nAsti kazcid doSaH / uktaM cApi _ 'vIsuM na sambahaciya, sikayA tellaM va sAhaNAbhAvo / desovagAriyA jA, sA samavAyammi saMpuNNA / / ' are ! avayava meM jaba zakti na ho to vaha unake samudAyarUpa avayavI meM kaise AvegI-soco to mahI! bAlukA ke eka kaNa meM tela upalabdha nahIM hai-isI kAraNa se vaha unake samudAya meM bhI upalabdha nahIM hotA hai isI prakAra pratyeka jJAna aura kriyA meM mukti sAdhikA zakti jaca asatI hai to, vaha unake samudAya meM bhI nahIM upalabdha honI cAhiye / anyatra bhI aisA hI kahA hai-- 'paseyamabhAvAo nivvaNaM ityAdi isa prakAra se samudita jJAna kriyA meM mukti ke prati kAraNatA ayukta hI hai / so isa zaMkA kA samA. dhAna isa prakAra se hai-yadi hama aisA kahate hai ki svataMtra jJAna aura kriyA meM sarvathA mukti ke prati asAdhakatA hai to ApakA aisA kahanA ucita ho sakatA thaa| parantu hama aisA to kahate nahIM haiN| kyoMki unameM bhinna avasthA meM dezataH mukti sAdhakatA hai hii| parantu jaba ye samudAyarUpa meM eka AtmA meM rahate haiM taSa pUrNarUpa se inameM makti sAdhakatA bana jAtI hai / isameM virodha kI kauna sI bAta hai| uktaMca che? jyAre avayavamAM zakti na hoya te te temanA samudAyarUpa avayavImAM kevI rIte mukti prApta karavAnI zakti Avaze. vAlukAnA eka kaNamAM tela upalabdha na thAya te temanA samudAyamAM paNa tela prApta thatuM nathI. evI rIte jJAna ane kriyA alaga alaga hoya tyAre temAM mukti sAdhikA zakti jyAre asatI che, to te temanA samudAyamAM paNa upalabdha hovI na joIe. anyatra paNa A pramANe ja kahevAmAM AvyuM che - 'patteyamabhAvAo nivvaNaM' ityAdi' sApramANe sahita jJAnalyAmai mukti pratye kAraNutA ayukata ja che. A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che ke je ame Ama kahIe ke svataMtra jJAna ane kriyAmAM sarvathA mukti pratye asAdhakatA che te tamAruM AvuM kathana ucita thaI zakata. paraMtu ame te AvuM kahetA nathI. kema ke temanAmAM bhinna avasthAmAM dezata mukti sAdhakatA che ja. paraMtu jyAre e samudAyarUpamAM eka AtmAmAM rahe che. tyAre pUrNa rUpamAM temanAmAM mukti sAdhakatA AvI jAya che. AmAM virodhamAM Page #923 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra sUtre chAyA - viSvag na sarvathaiva sikatA tailamitra sAdhanAbhAvaH / dezopakAritA yA sA samavAye'pi sampUrNA // iti / itthaM ca - jJAnakriye samudite eva muktikAraNaM na tu pratyekamiti niSkarpaH / tatazca yaH sarvanayagrAhI bhavati sa eva bhAvasAdhuH / tAdRzazca jJAnakriyAvAneva bhavatIti vyavasthitam - 'taM savvanayavisuddha jaM caraNagugaDiyo sAhU' iti / tadevaM sabhedo nayaH prarUpitaH, tatmarUpaNe ca sampUrNa nayadvAramiti sUcayitumAha-sa epa naya iti / itthamupakramAdIni catvAryaSyanuyogadvArANi prarUpitAni, tatprarUpaNe ca sampUrNamanuyogadvArasUtramiti pradarzayitumAha- anuyogadvArANi samAAnIti / / 0 250 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha - prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalitaLalitakalApAcApaka patrizuddhagadyapadyanaika granthanirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya pada bhUSita - kolhApura rAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara ghAsIlAlavativiracitA ' -pUjyazrI anuyogadvArasUtrasya - anuyogacandrikA TIkA sampUrNA // 'vIsuM na savvahacciya' ityAdi / sikatA ke eka kaNa meM svantatrAvasthA meM tailAMza nahIM hai-taba vaha samudAyAvasthA meM kaise AsakatA hai ? jisake ekadeza meM upakAritA hotI hai to, usake samudAya meM saMpUrNarUpa se upakAritA ho sakatI hai jaise-tilake eka dAne meM svataMtratAvasthA meM tailAMza hai, vaha tiloM ke samudAyAvasthA meM pUrNarUpa avazya ho sakatA hai / aisI bAta bhinna 2 kriyA aura jJAna meM nahIM hai / ataH samudAyarUpa meM unameM mukti sAdhakatA kA AnA bilakula ucita hI hai / usakA niSkarSa yahI hai samudita jJAna kriyA hI mukti uyAM vAta upasthita thAya che, atayaH - 'vIsuM na savvahacciya' ityAdi / ' sikatAnA eka kaNamAM svAta trAvasthAmAM tailAza nathI, tyAre te samudAyavasthAmAM kevI rIte saMbhavI zake che. jenA eka dezamAM upakAritA hAya che te tene samudAyamAM sapUrNa rUpamAM upakAratA thaI zake che jema tilanA eka dANAmAM svataMtrAvasthAmAM tAMza che, te tAnA samudAyAvasthAmAM pUrNa rUpamAM avazya thaI zake ja che, evI vAta bhinna bhinna kriyA ane jJAnamAM nathI. ethI samudAya rUpamAM temanAmAM mukti-sAdhakatA haiAvI svAbhAvika ja che. A badhAne niSka A che ke samudita jJAna, kriyA ja muktinu kAraNu ; thyA pramANe Page #924 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyoga/ndrakA TIkA satra 250 zAstraprazastiH zAstrapazasti:saurASTra deze vimale, zrAvakaiH samalaMkRte / upaleTAnagare'smin , zuddhabhAvasamAzrite // 1 // vikramAbde dvi sahasra, navasaMkhyAdhike shubhe| vaizAkhe prathame mAse, pUrNimAyAM tithI kuje // 2 // so'nuyogadvArAkhye bhavyakalyANakAriNI / eSA sampUrNatAM yAtA'nuyogacandrikA shubhaa||3|| atratyaH sukhadaH kRyAsamudayaH zrIjainasaMgho miya:, premAbaddhavidheyapaddhatimiladdInatirakSAparaH / zudasthAnakavAsidharmanirato ratnatrayAbha: zubhaH, zraddhAvAbhigame jinapravacane zreyaskare zobhate // 4 // deve gurau dharmapathe ca bhakti yeSAM sadAcArarucihi nityam / te zrAvakA dharmaparAyaNAzca suzrAvikAH santi gRhe gRhe'tra // 5 // ||shubhmstu // zrIrastu // kA kAraNa hai| isa prakAra jo sAdhu sarvanaya grAhI hotA hai, vahI bhAvasAdhu hotA hai, aura jo AvasAdhu hotA hai, vaha jJAna kriyAvAlA hI hotA hai| isaliye 'taM savanayavisuddhaM' ityAdi gAthokta cAta vyavasthita ho cukii| isa prakAra sabheda naya kA yaha nirUpaNa kiyaa| (se taM nae-aNubhogaddArA sammatto) isake nirUpita hote hI sampUrNanaya dvAra nirUpita ho cukaa| isa prakAra upakrama Adi cAroM bhI anuyoga dvAra prarUpita ho cuke / isake prarUpita ho jAne para yaha anuyoga dvAra sUtra samApta huA // 250 // anuyogadvAra sUtra samApta je sAdhu sarvanaya grAhI hoya che, teja bhAvasAdhu hoya che, ane je bhAva sAdhu DAya cha, ta jJAna yApana DAya cha. methI 'taM savvanayavisuddha' ItyAdi gAthokta vAta vya sthita rIte spaSTa thaI gaI che. A pramANe sada nayanu aa ni3544 thayu(se taM nae aNuogaddArA sammatA) senA ni35thI saMpUrNanaya nirUpita thaI jAya che tema samajavuM. A pramANe upakrama vagere cAra cAra anugadvAra prarUpita thaI gayAM che. AnA prarUpaNathI ahIM A anuyAgadvAra sUtra samApta thAya che. 250 anugArasUtra samApta OM zAnti:-rAnti: Page #925 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasa 912 -- rAsTrakazaritta - saurASTra seA kavara rAjA ja ja zudra najara hai phAra zrAvakajanoM kI acchI saMkhyA hai / yahA~ nivAsa karane para bhAvoM kI nipajatA ra aa zika saMvata 2007 vaizAha gvAra jitrA hira, 44 jutha rUtra trita karuM athavA zarapALA jatuzAstra nAma ja TI para rahyuM ___ yahA~ kA zrI jaina saMgha baDA hI adhika kRpAlu hai| dustaroM ko hamezA sukhI karane kI ceSTA meM kaTibaddha rahatA hai| Apasa meM isa # rAjha nA chUtA hai Aja 4 phullI nI #ra aa TU davA vadhAra che jAjAsara ja che sirAja zrI che. jANakAra divasa thara ja jaNA rUrI agAdha zraddhA zA che zrI jainasaMgha ke zrAvaka loga isa nagara meM suzobhita hote hai / yahI ghara 2 meM deva, guru aura dharma ke prati bhakti rakhanevAle tathA sadAcAra ruci saMpanna aise dharmaparAyaNa zrAvaka haiM aura aisI hI zrAvikAe~ haiN| kArinTa kari rakSavAra civimovidra rajatI rAja rakSA bhalA garuDa ho karatA jinhoM kI, kaise use sarapa DaMka lagA skegaa| zAstra prazastisaurASTra pradezamAM upaleTA nAme eka bahu ja suMdara ramya nagara che. temAM zrAvakajane bahu ja sArI saMkhyAmAM vase che ahI nivAsa karavAthI bhAve nirmaLa rahe che. vikrama saMvat 2009 prathama vaizAkha zukala pUmAsI maMgaLavAranA divase, A anugadvAra sUtra para racita A bhavya jana kalyANakAraka anugacandrikA nAmanI TIkA saMpUrNa thaI che. ahIMne jaina saMgha atIva kRpAluM che. te bIjAone sukhI karavAmAM ja dara vakhate tatpara rahe che saMghanA badhA saddasya paraspara ekadama mitrabhAvathI rahe che, ane zrAvakajane dIna, duHkhI jIvo para upakAra kare che. zuddha sthAnakavAsI dharmanI ArAdhanAmAM A niraMtara talalIna rahe che samyagadazana. jJAna ane cAritranI chA5 A sarve para spaSTa rIte dekhAya che. kalyANukAraka jina pravacana para emanI agAdha zraddhA che. e A jaina saMghanA zrAvakajane A nagarane suzobhita kare che. ahIM dareke dareka gharamAM deva, guru ane dharma pratye bhakti rAkhanArA tathA sadAcAramAM ruci dharAvanArA dharma parAyaNa zrAvake vase che. A nagaranI zrAvikAo paNa zrAvakanI jema ja dhama parAyaNa che.