________________
६
अनुयोगद्वार
टीका- 'से किं तं' इत्यादि ।
अथ किं तत् अनुमानम् ? इति शिष्य प्रश्नः । उत्तरयति - अनुमानम् - अनुं इति लिङ्गदर्शनसम्बन्धानुस्मरणयोः पश्चात् मानं ज्ञानमनुमानम् । “साध्याविनाभूतलिङ्गात्; साध्यनिश्चायकं स्मृतम् । अनुमानं तदभ्रान्तं, प्रमाणत्वात् समक्षवत् ॥” इतिलक्षणलक्षितं प्रमाणभेदम् । तच्च पूर्ववत् शेषवत् दृष्टसाधर्म्यवच्चेति त्रिविधम् । ...से. वृष्टि का, शील सदाचार से कुलपुत्र का अनुमान करना यह आश्रविरूप लिङ्ग से आश्रयी का शेषवत् अनुमान है । इस प्रकार यह पांच प्रकार के शेषवत् अनुमान का स्वरूप है ।
- भावार्थ- सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा अनुमान स्वरूप का निरूपण किया है। इसमें उन्होंने यह समझाया है कि लिङ्गदर्शन और सम्बन्ध स्मरण इन दोनों के पश्चात होनेवाले ज्ञान का नाम अनुमान हैं । इस का तात्पर्य यह है कि - 'साध्य के साथ अविनाभाव संबन्ध से रहने वाले हेतु के दर्शन होते ही साध्यसाधन की व्याप्ति का स्मरण होता है । तब जहां जहां साध्याविनाभावी लिङ्ग होता हैं, वहां २ साध्य होता है । इस नियमानुसार यहां जब साधन दृष्टि पथ हो रहा है तो अवश्य ही साध्य है, इस प्रकार से परोक्ष अर्थ की सत्ता कहनेवाला जो ज्ञान होता है उसका नाम अनुमान है । यह अनुमान प्रत्यक्षज्ञान के जैसा प्रमाणभूत माना गया है । इस अनुमान के पूर्ववत् शेषवत् और दृष्टसाधर्म्यवत् ये तीन भेद माने गये हैं।
મેઘવિકારથી વૃષ્ટિનું', શીલ સદાચારથી કુલપુત્રનુ' અનુમાન કરવું' આ આશ્રય રૂપલિગથી માશ્રયીનું શેષવત્ અનુમાન છે. આા પ્રમાણે આ પાંચ પ્રકારના શૈષવત્ અનુમાનનું સ્વરૂપ છે.
ભાવાથ--ત્રકારે આ સૂત્ર વડે અનુમાન સ્વરૂપતુ નિરૂપણ કર્યું છે. શ્રામાં તેમણે આ વાત સ્પષ્ટ કરી છે.કે લિંગદ'ન અને સાઁબંધસ્મરણુ આ અને પછી જે જ્ઞાન થાય તે જ્ઞાનનું નામ અનુમાન છે. આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે ‘સાધ્યની સાથે અવિનાભાવ સબંધથી રહેનારા હેતુનું દન થતાં જ સાથ્યસાધનની વ્યક્તિનું સ્મરણ થાય છે. ત્યારે જ્યાં જ્યાં સાંધ્યાવિનાભાવી લિ'ગ હાય છે, ત્યાં ત્યાં સાધ્ય હાય છે. આ નિયમ મુજખ અહી
જ્યારે સાધનનું દશન થઈ રહ્યુ છે ત્યારે ચાસ સાધ્ય છે જ, આ પ્રમાણે પરાક્ષ અર્થની સત્તા કહેનાર જે જ્ઞાન હાય છે, તેનું નામ અનુમાન છે. આ અનુમાન પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનની જેમ પ્રમાણુર્ભૂત માનવામાં આવ્યું છે. આ અનુમાનના પૂવત, શૈષવતા અને દૃષ્ટસાધ વત્ આ ત્રણ ભેદો માનવામાં
000
