Book Title: Uttaradhyayan Sutram Part 02
Author(s): Atmaramji Maharaj, Shiv Muni
Publisher: Jain Shastramala Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002203/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dilIya bhAga sAryazrIAtamAzAjI mahArAja Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // gamo suassa // jaina zAstra mAlA - tRtIyaM ratna m uttarAdhyayanasUtram saMskRtacchAyA-padArthAnvaya- mUlArthopetaM AtmajJAnaprakAzikAhindI bhASA - TIkAsahitaM ca dvitIyo bhAgaH anuvAdaka jainadharmadivAkara, jainAgamaratnAkara, sAhityaratna, jainamuni zrI zrI zrI 1008 upAdhyAya zrI AtmArAma jI mahArAja paJjAbI prathamAvRtti 1000 ] prakAza ka khajAnacIrAma jaina jaina zAstramAlA kAryAlaya jaina sTrITa, saidamiTThA bAjAra, lAhaura [ mUlya lAgatamAtra mahAvIrAbda 2467 vikramAbda 1998 IsavI san 1941 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakalAlA khaz2AnacIrAma jaina, vyavasthApaka-jaina zAstra mAlA kAryAlaya, jaina sTrITa, saidamiTThA bAz2Ara, lAhaura punarmudraNAdisarve'dhikArAH prakAzakAyattAH All Rights reserved by the publishers. mudrakalAlA khaz2AnacIrAma jaina, mainejara,manohara ilekTrika presa, saidamiTThA bAz2Ara, lAhaura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram viSaya-sUcI caudahavA~ adhyayana vicAra karatA huA hI prANI mRtyu ke mukha meM calA jAtA hai 596 bhRgupurohita kI kathA . 577 | bhUgupurohita kA kumAroM ko dhana aura bhRgupurohita ke do putroM kA janma ___ kAmabhogAdi kA pralobhana denA 598 aura iSukAra rAjA tathA usakI bhRgupurohita ke prati kumAroM kA rAnI kamalAvatI kA varNana 583 uttara-dhana zayyAoM aura muniyoM ko dekhakara bhRgu purohita kAmaguNoM kA dharma se koI ke donoM kumAroM ko jAtismaraNa sambandha nahIM 600 kI utpatti aura unakA mAtA- | bhRgupurohita dvArA anAtmavAda kA pitA se dIkSA ke lie AjJA sthApana 602 mAMganA kumAroM dvArA AtmavAda kI siddhi 602 bhRgu kA uttara-vedoM ke par3hane, kumAroM kA dharmagrahaNa karane ke lie gRhasthAzrama meM rahakara putrotpatti / dRr3ha Agraha 605 karane tadanantara vAnaprasthI hone loka (saMsAra) pIr3ita ho rahA hai, kA upadeza 588 ityAdi viSayaka praznottara 606 adhItamAtra vedAdi zAstra tathA putroM bItA huA samaya phira nahIM aataa| ke rakSaka na hone kA prtipaadn| dharma na karane se samaya kI kAmabhogoM ke duSpariNAma 592 niSphalatA tathA karane se saphadhana-lAlasAse dezadezAntara meM bhramaNa latA hai| 609 karatA huA tathA yaha vastu mere kumAroM kA kathana-mRtyu se mitratA, pAsa hai aura yaha nahIM, yaha / usase palAyana tathA zAzvata Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [viSaya-sUcI jIvana kA nizcaya rakhane vAlAhI / AhAra pAnI na milane para veSa .. kala kA bharosA kara sakatA hai 611 karane vAlA na ho .... 652 putroM kA tatkSaNa dharmagrahaNa karane kA | AhAra pAnI lAkara anukampApUrvaka sadAgraha 612 samavibhAga karane vAlA ho tathA bhRgu kA svabhAryA ( yazA) ke pAsa nIrasa AhAra kI nindA karane kumAroM ke sAtha hI dIkSita hone vAlA na ho kA dRr3ha vicAra prakaTa karanA 614 | devoM, manuSyoM tathA pazuoM ke bhayAbhRgu aura yazA kA dIkSA sambandhI naka zabdoM ko sunakara bhayabhIta saMvAda 6 16 hone vAlA na ho , 656 kumAroM aura bhRgu tathA yazA kA | sAMsArika logoM ke nAnA prakAra ke dIkSA sambandhI vicAra jAnakara vivAdoM ko sunakara AtmadhyAna / kamalAvatI rAnI kA manohara se skhalita hone vAlA na ho 658 uktiyoM dvArA iSukAra rAjA ko zilpavidyA dvArA jIvanayApana karane bhI dIkSA ke lie taiyAra karanA 622 vAlA na ho dIkSA lekara rAjA, rAnI, purohita, pratyeka avasthA meM zAnta rahane usakI bhAryA tathA kumAroM kA vAlA ho . anukrama se nirvANa prApta karanA 636 | ... solahavA~ adhyayana paMdrahavA~ adhyayana dasa brahmacarya samAdhi (sthiratA) ke bhikSu ke lakSaNa 640 sthAna ( upAya) . bhikSu jJAnayukta aura pariSahoM ko brahmacArI ke yogya nivAsasthAna 666 __ sahana karane vAlA ho 642 brahmacArI ke lie strIkathA kA ... kusaMga kA parityAga karane vAlA ho 644 niSedha svara vidyA, antarikSa vidyA, lakSaNa- brahmacArI ke lie striyoM ke sAtha eka vidyA, aMgavikAra vidyaa-ityaadi| Asana para baiThane kA niSedha 670 vidhAoM se jIvana nirvAha brahmacArI ke lie striyoM ke manohara karane vAlA na ho 647 avayavoM ko dekhane kA niSedha 672 mantrazAstra aura vaidyaka dvArA apanI brahmacArI ke lie bhitti Adi ke AjIvikA calAne vAlA na ho 648 __ antaroM se strI sambandhI vividha kSatriya (rAjAoM) Adi kA yazo- ... zabdoM ko sunane kA niSedha 674 __gAna karane vAlA na ho 650 brahmacArI ke lie pUrvakRta kAmakrIr3A laukika phala ke lie gRhasthoM tathA kI smRti kA niSedha 677 zramaNoM kA saMstava (vizeSa brahmacArI ke lie praNIta (kAmo- .. paricaya) na karane vAlA tathA / tejaka ) AhAra kA niSedha 679 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI ] hindIbhASATIkAsahitam / [3 brahmacArI ke lie pramANAtirikta aura saMsAra kI anityatA kA ___ AhAra kA niSedha 680 upadeza denA 729 brahmacArI ke lie zarIra-vibhUSA kA rAjA kA virakta hokara dIkSita honA 735 niSedha 682 saMjaya muni kA kSatriya RSi se brahmacArI ke lie zabdAdi viSayoM / milana aura paraspara vArtAlApa, kA niSedha saMjaya kA RSi ko dRr3hatA ke ukta viSaya kA gAthAoM meM varNana 686 | lie upadeza 737 ukta viSaya kA eka eka pada meM varNana 694 bharatAdi dasa cakravartiyoM, dazArNabrahmacArI deva dAnava gandharva Adi / bhadra rAjA tathA pratyeka buddha Adi kA bhI pUjya hai| 699 | mahArAjoM kA varNana . 750 brahmacarya dharma nitya aura zAzvata hai| buddhimAna puruSa ke lie zUratA aura brahmacarya se nirvANa prApti 700 __ dRr3ha parAkrama dvArA mokSa-prApti kA pratipAdana . 766 satarahavA~ adhyayana dIkSA ke pazcAt zithila ho jAne unnIsavA~ adhyayana vAle sAdhu 702 sugrIva nagara, vahA~ ke rAjA balabhadra pApazramaNa dvArA zrutAdhyayana kI anA- __ aura usakI rAnI mRgAvatI ___vazyakatA kA pratipAdana 704 tathA yuvarAja mRgAputra kA pApazramaNa ke lakSaNa 705 varNana pApazramaNa kI ubhayalokabhraSTatA 719 mRgAputra ke sukhoM kA varNana 772 doSarahita zramaNa kI ubhayaloka- muni ko dekhakara mRgAputra ko jAtiArAdhakatA. smaraNa jJAna honA aura virakta aThArahavA~ adhyayana hokara mAtApitA ke prati saMsAra kI anityatA kA pratipAdana saMjaya rAjA kA AkheTa ke lie | karanA 773 jAnA 722 | zarIra kI anityatA, azucitA tathA mRga ko bANa se pIr3ita karanA aura saMsAra kI duHkharUpatA aura .. udyAna meM eka dhyAnayukta muni | viSayoM kI viSarUpatA 780 kA darzana karanA 723 | dharma ke karane aura na karane kA phala 788 rAjA kA bhayabhIta hokara muni se / mRgAputra kA dIkSA ke lie mAtApitA kSamA yAcanA karanA, muni kA | se AjJA mAMganA 790 mauna rahanA, rAjA kA adhika mAtApitA kA uttara-pAMca mahAvatoM bhayabhIta honA 726 | aura rAtribhojana tyAga kI muni kA rAjA ko abhayadAna denA / duSkaratA 792 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [ viSaya-sUcI pariSaha sahana tathA saMyamAsevana kI / pihuMDa nagara ke eka prasiddha vyApArI duSkaratA kA savistara varNana 798 | kI kanyA se pAlita kA vivAha 927 mRgAputra kA pratyuttara-zArIrika vApasI para samudra meM putrotpatti 928 tathA mAnasika vedanAoM kA 'samudrapAla' naamkrnn| 928 varNana aura naraka ke duHkhoM kA samudrapAla kA 72 kalAoM ko atyanta savistara varNana 810 sIkhanA tathA yauvanAvasthA meM mAMsa madya kA sevana karane vAloM ko vivAha 929 naraka prApti aura vahA~ ke duHkhoM | vadhyasthAna ko le jAe jAte hue eka kA varNana 833 cora ko dekhakara samudrapAla ke mAtApitA kA mRgAputra ko dIkSA ke mana meM vairAgya bhAva kA utpanna lie AzA denA aura saMyamavRtti honA aura tadanantara usakA '' meM cikitsA ke niSedha kA kathana 839 dIkSita honA 931 ukta viSaya meM mRgAputra kA yuktipUrvaka pariSahoM ko samabhAvase sahana karate prativacana __ hue dRr3hatApUrvaka saMyama kA pAlana mRgAputra kA mRgacaryAsamAna sAdhu- kara samudrapAla kA mokSagamana 934 vRtti grahaNa kara nirvANa prApta karanA . bAIsavA~ adhyayana bIsavA~ adhyayana | kRSNa aura balabhadra ke mAtApitA aura zreNika rAjA kA maMDIkukSI udyAna meM .. janma sthAna kA nirdeza 952 __jAnA / udyAna kA varNana ... 865 bhagavAn ariSTanemi ke mAtApitA udyAna meM eka zAnta dAnta nigraMtha kA ____ aura janma nagara kA nirdeza 954 darzana kara rAjA kA vismita ho | bhagavAn ariSTanemi ke zarIra kA / jAnA varNana 955 nAtha aura anAtha ke viSaya meM rAjA namitA aura rAjImatI ke vivAha aura muni kA saMvAda 870 870 | . kI taiyyArI. 957 mani kA rAjA ke prati AtmA ke bAr3oM aura piJjaroM meM baMdhe hue pazu viSaya meM sundara upadeza 896 pakSiyoM ko dayA bhAva se mukta anAthatA ke lakSaNa ___karAnA aura svayaM dIkSA dhAraNa rAjA kA dharma meM dRr3ha hokara vApasa karanA 962 AnA 921 | neminAtha jI ko dIkSita hue suna ikkIsavA~ adhyayana kara apanI sakhiyoM ke sAtha campA nivAsI pAlita zrAvaka kA rAjImatI kA bhI dIkSita honA 976 . jahAja ko lekara pihuMDa nagara varSA ke kAraNa rAjImatI kA raivata- . ko jAnA 925 | giri kI guhA meM praveza karanA 898 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya hindIbhASATIkAsahitam / 1093 aura vahAM rathanemi muni ko | uccAra samiti ,, ,, brahmacarya meM sthira karanA 980 manogupti , , 1089 saMyama kA vidhivat pAlana karavacanagupti , , 1092 rAjImatI aura rathanemi kA kAyagupti , mokSagamana 992 samitioM aura guptioM kI ArAteIsavA~ adhyayana dhanA kA phala 1095 bhagavAn mahAvIra ke ziSya gautama paccIsavA~ adhyayana svAmI aura bhagavAn pArzvanAtha jayaghoSa muni kA varNana 1098 ke ziSya kezikumAra jI kA vijayaghoSa brAhmaNa ke yazapATaka meM tinduka udyAna meM dharmacarcA ke .. | jayaghoSa muni kA jAnA. 1902 lie ekatrita honA 997 brAhmaNoM dvArA jayaghoSa muni kA kezikumAra jI kA bhagavAn gautama / pratiSedha kiyA jAnA 1103 svAmI ke sAtha cAra aura pAMca | muni kA brAhmaNoM se prazna pUchanA 1109 mahAvatoM ke sambandha meM praznottara 1018 brAhmaNoM ne muni se prazna pUche dharmaveSaviSayaka praznottara 1025 muni kA uttara zatruviSayaka praznottara 1031 brAhmaNa ke lakSaNa 1115 pAzasambandhI praznottara . viSalatAviSayaka praznottara 1038 kevala oMkAra kA jApa karane vAlA agni ke viSaya meM , 1041 brAhmaNa nahIM ityAdi varNana 1129 azvaviSayaka 1045 varNavyavasthA meM karma kI pradhAnatA hai mArga , " 1049 jAti kI nahIM 1131 dvIpa , 1052 " guNavAn brAhmaNa hI svayaM tarane vAlA nAvA , 1055 tathA dUsaroM ko tArane vAlA hai 1132 andhakAra 1059 vijayaghoSa kA saMzayarahita honA sukhasthAna 2062 tathA muni kI stuti karanA 1134 kezikumAra jI kA bhagavAn mahAvIra muni ko bhikSA kA nimantraNa aura - ke zAsana meM sammilita honA 1067 muni kA vijayaghoSa ko dharmocaubIsavA~ adhyayana padeza denA 1136 ATha pravacana mAtAoM ke nAma 1071 | kAmabhoga hI karmabandha kA kAraNa hai 1138 IryA samiti kA nirUpaNa 1074 vijayaghoSa kA jayaghoSa muni ke pAsa bhASA samiti , , 1078 dIkSita honA aura donoM kA eSaNA samiti, " 1080 saMyamArAdhana kara mokSapada ko AdAna samiti, " 1082 prApta karanA 1034 | vedoM meM pazuvadha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimnalikhitAnusAra zuddha kara leN| 1 uttarAdhyayanasUtra prathama bhAga pRSTha 528 paMkti 19-20 "aura gRhasthoM ke lie to kevala pazuvadha jinameM hoM aise yajJoM kA hI niSedha hai kiMtu anna dhanAdirUpa yajJoM kA unake lie niSedha nhiiN| ___ uparilikhita vaktavya mUlapATha ke sAtha koI saMbaMdha nahIM rakhatA isalie aprAsaGgika hai| viSaya gaMbhIra hone ke kAraNa isa para kisI dUsarI jagaha prakAza DAlA jaaygaa| anuvAdaka 2 uttarAdhyayanasUtra prathama bhAga-prastAvanA kA pRSTha 10, paMkti 16 'tIsa varSa' ke sthAna meM 'tIna varSe' par3heM Avazyaka noTa Ajakala mahAyuddha ke kAraNa kAgaja, syAhI, TAipa, bAIDiMga Adi ke mUlyoM meM atyanta vRddhi ho jAne se aba zAstra prakAzana kI lAgata bar3ha gaI hai isalie zAtroM ke mUlya meM bhI vRddhi karanI par3I hai tadapi zAstroM ko lAgata mUlya se becane kA jo hamArA niyama hai use pUrNatayA pAlana kiyA jA rahA hai| kAgaz2a kA mUlya eka dama dugunA ho gayA hai isI prakAra dUsarI cIz2oM kA bhii| vyavasthApaka jaina zAstramAlA kAryAlaya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha ha usuyArijjaM codahamaM jyAM atheSukArIyaM caturdazamadhyayanam pAThakoM ko smaraNa hogA ki prastuta terahaveM adhyayana kI pUrva pIThikA meM muni ke pAsa cAra gopAloM ne yaha varNana A cukA hai ki sAgaracandra nAmaka dIkSA grahaNa kI / unameM se citta aura saMbhUti kA varNana to A cukA parantu zeSa jo do muni the ve zuddha saMyama kA pAlana karate hue mara kara deva loka meM gaye / phira vahAM se cyava kara kSitipratiSThita nAmaka nagara ke kisI pradhAna seTha ke ghara meM ve donoM putra rUpa meM utpanna hue / yuvAvasthA meM Ane para una donoM kI anya cAra vyApAriyoM se mitratA ho gaI / anta meM ina chaoM ne phira dIkSA grahaNa kara lI / inameM se cAra ne niSkapaTa rUpa saMyama kA ArAdhana kiyA parantu do kI dharma kriyA chalayukta thI / anukrama se ye chaoM sAdhu kAla karake prathama devaloka ke nalinI gulma nAmaka vimAna meM devatA rUpa se utpanna hue / parantu mAyA-kapaTa ke prabhAva se una chaH meM se do jIva, strI-devI ke bhAva - rUpa se utpanna hue| phira jo gopAloM meM se do jIva the unako chor3akara anya cAra jIva usa devaloka se are kara, iSukAra nagara meM eka to iSukAra nAmaka rAjA huA, dUsarA usI rAjA kI kamalAvatI nAma kI rAnI banI, tIsarA bhRgu nAma kA purohita huA aura cauthA usa purohita kI yazA nAma vAlI bhAryA huI ! aparaMca bhRgu purohita putra ke na hone se atyanta zokagrasta rahatA thA / idhara una donoM gopAlaka ke jIvoM ne avadhi jJAna ke dvArA apane Ayu karma kI sthiti ko kevalamAtra chaH mAsa kI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [ caturdazAdhyayanam jAnakara tathA apane utpatti sthAna ko dekhakara ve donoM deva bhRgu purohita ke pAsa Akara kahane lage ki tuma cintA mata karo, tumhAre ghara meM do putra utpanna hoMge parantu ve donoM bAlyAvasthA meM hI dIkSita ho jAveMge / isalie Apane unako bAlya kAla meM hI jaina muniyoM ke sahavAsa meM rakhane tathA vidyAbhyAsa karAne kA prayatna krnaa| isa prakAra kahakara ve donoM hI deva apane sthAna ko cale gaye / phira kAlAntara meM usa bhRgu purohita ke ghara meM do putroM kA janma huaa| putroM ke janma ke anantara usane vicAra kiyA ki inako sAdhuoM ke saMsarga se sarvathA bacAye rakhanA caahiye| isa vicAra ko kAryarUpa meM pariNata karane ke liye usane nagara ke bAhara ekAnta sthAna meM jAkara karpaTa nAma ke grAma meM nivAsa kara liyA tathA apane donoM putroM ko sAdhuoM ke sambandha meM isa prakAra zikSA dene lagA-he putro ! jo jaina bhikSu hote haiM, jinake mukha para mukhavatrikA baMdhI huI hotI hai aura jinake pAsa rajoharaNa hotA hai aura jo bhUmi ko dekhakara calate haiM, unake hAtha meM eka vastra kI jholI hotI hai / usameM ve zastra Adi rakkhA karate haiM / ataH unakI saMgati kadApi nahIM karanI / kyoMki ve ghAtaka hote haiM / ve bAlakoM ko pakar3a kara le jAte haiM aura mAra DAlate haiM ! isalie unase sarvadA dUra hI rahanA cAhie / isa prakAra pitA ke zikSaNa dene para ve donoM bAlaka jaina sAdhuoM se bhaya khAne laga gae ! bhRgu ke ye bhAva the ki ye na to sAdhuoM ko mileMge aura na unase dIkSA grahaNa karane ko udyata hoMge / eka samaya ve donoM bAlaka grAma ke bAhara khelane ke lie gae, taba vahAM para do sAdhu, nagara ke bAhara rAstA bhUla jAne se usI grAma meM A gae / bhRgu purohita ne unako AhAra pAnI dekara kahA ki bhagavan ! isa grAma ke loga sAdhuoM se aparicita haiM / itanA hI nahIM kintu unake atyanta dveSI bhI haiM / tathA isa grAma ke bAlaka mere putroM 1 dIpikA TIkA meM likhA hai ki ve donoM deva jaina bhikSu kA rUpa dhAraNa karake bhRgu purohita ke ghara meM pAe, usa purohita ko dharmopadeza diyA / santAna ke viSaya meM purohita ke prazna karane para unhoMne kahA ki tumhAre do putra utpanna hoMge aura ve sAdhu vRtti ko bhI dhAraNa kreNge| ataH Apane unakI dIkSA meM vighna nahIM DhAlanA tathA Apa bhI dharma kA aArAdhana karanA siikho| taba bhRgu purohita ne una muniyoM kI saba bAtoM ko svIkAra karake unake pAsa se zrAvaka ke vratoM ko aMgIkAra kiyaa| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [576 sahita sAdhuoM kA bahuta upahAsa kiyA karate haiM / isalie Apane yaha AhArapAnI grAma ke bAhara jAkara hI kara lenA, jisase ki kisI ko bhI Apake sAtha avinaya karane kA avasara prApta na ho sake / bhRgu purohita kI isa bAta ko sunakara ve donoM sAdhu grAma se bAhara nikala kara usI ora cala par3e jidhara ki ve bAlaka khelane ke lie gae hue the / una sAdhuoM ko dekhakara purohita ke ve donoM bAlaka bhayabhIta hokara Age 2 bhAgane lage aura bhAgakara eka vizAla vRkSa para car3ha gae / idhara sAdhuoM ne bhI usa vRkSa ke nIce prAsuka-zuddha sthAna dekhakara rajoharaNa dvArA usakI pramArjanA karake vidhipUrvaka AhAra karanA Arambha kiyA / taba vRkSa para car3he hue donoM purohitaputroM ne una sAdhuoM kI saba kriyA ko dhyAnapUrvaka dekhA aura dekhakara ve vicAra karane lage ki inake pAsa na to koI zastra hai . tathA na inake pAtroM meM koI mAMsa Adi azuddha padArtha hai / kintu inake pAtroM meM to prAyaH apane hI ghara kA anna pratIta hotA hai / isa prakAra vicAra karane para unake mana kA saba bhaya dUra ho gyaa| adhika kyA kaheM, isa prakAra ukta UhApoha karane ke anantara unako jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA / jAtismaraNa jJAna hote hI unakA AtmA vairAgya ke raMga se atiraMjita ho gayA / isake anantara vRkSa se nIce utara kara unhoMne una donoM munirAjoM ko vidhipUrvaka vandanA kI aura apanA saba vRttAnta kaha sunaayaa| anta meM unase prArthanA kI ki bhagavan ! Apa kucha samaya ke lie iSukAra nagara meM nivAsa karane kI kRpA kareM / kyoMki hama mAtA-pitA kI AjJA lekara Apake pAsa se mokSa ke dene vAlI pavitra munivRtti ko dhAraNa karane kA vicAra rakhate haiM / kAraNa ki pratyeka AtmA isa muni vRtti ke dvArA hI mokSa pada ko prApta karane meM samartha hotA hai| hA~, isameM itanI bAta avazya hai ki vaha muni vRtti bAhya cihnoM ke sAtha ho athavA antaraMga bhAvoM meM ho parantu isa AtmA kA jaba bhI mokSa hogA to muni vRtti se hI hogA / ataeva hama cirakAla se muni vRtti dhAraNa karane ke liye utkaNThita ho rahe haiM / kumAroM ke ina vicAroM ko sunakara munirAjoM ne kahA ki jaise tuma ko sukha ho vaise kareM parantu itanA smaraNa rakkheM ki dharmakRtyoM ke anuSThAna karane meM pramAda bilakula nahIM karanA cAhiye / isake anantara ve donoM kumAra ukta munirAjoM ko yathAvidhi vandanA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 ] [ caturdazAdhyayanam namaskAra karake apane ghara meM A gye| ghara meM Ane ke anantara una donoM kumAroM ne apane mAtA-pitA Adi ke sAtha isI dIkSAsambandhI viSaya kA saMvAda Arambha kiyaa| kucha dinoM ke bAda hI usakA yaha pariNAma nikalA ki vahAM kA rAjA, rANI, purohita aura usakI strI tathA ve donoM kumAra ye chaoM jIva dIkSita hokara saMyama kI ArAdhanA karane lage / basa, prastuta adhyayana meM isI paramArthasAdhaka manoraMjaka viSaya kA varNana hai, jisakI Adima gAthA isa prakAra hai uttarAdhyayanasUtram devA bhavittANa pure bhavammi, keI cuyA egavimANavAsI / pure purANe usuyAranAme, khAe samiddhe suralogaramme // 1 // devA bhUtvA pUrve bhave keciccyutA ekavimAnavAsinaH / pure purANa iSukAranAmni, khyAte samRddhe suralokaramye // 1 // * padArthAnvayaH - devA - devatA bhavittA - hokara pure - pUrva bhavammi - -bhava meM keI - kitane eka cuyA - vahAM se cyava kara egavimANavAsI - eka vimAna meM basane vAle pure-nagara meM jo purANe - prAcIna thA usuyAranAme - iSukAra nAma vAle meM khAe - khyAta prasiddha samiddhe - Rddhi se pUrNa suraloyara mme-devaloka ke samAna ramaNIya gaM - vAkyAlaMkAra meM hai / mUlArtha - pUrva bhava meM devatA hokara, phira vahAM se kitane eka vyava kara jo eka vimAna meM basane vAle the, iSukAra nAmaka prAcIna nagara meM utpanna hue / vaha nagara suprasiddha, samRddhiyukta aura devaloka ke samAna ramaNIya thA / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [581 TIkA-pUrva bhava meM, prathama devaloka ke nalinI gulma vimAna meM basane vAle kitane eka devatA vahAM se cyava kara iSukAra nAma ke eka prAcIna nagara meM utpanna hue / vaha nagara pRthivI meM apane nAma se prakhyAta aura samRddhi se paripUrNa hotA huA devaloka ke samAna atiramaNIya thA / isa kAvya meM yaha dikhalAyA hai ki mitra devatA devaloka se cyava kara phira mitra rUpa meM utpanna hue tathA samprati kAla meM jIvoM kA jo paraspara sambandha dikhAI detA hai usameM pUrvajanma ke saMskAra bhI avazya kAraNa hote haiN| aura sUtra meM jo 'keI' pada diyA hai usakA abhiprAya, kitane eka anirdiSTa nAma vAle devoM ke nirdeza karane kA hai| tathA 'suralogaramme-suralokaramye' isameM madhyamapadalopI samAsa hai| kyA ve devatA sarvathA upabhukta hokara svarga se cyuta hue the athavA zubha karmoM ke zeSa rahate hue unakA cyavana huA ? aba isI viSaya kA nimnalikhita gAthA meM varNana kiyA jAtA hai sakammaseseNa purAkaeNaM, ___kulesudaggesu ya te pasUyA / niviNNasaMsArabhayA jahAya, . jiNiMdamaggaM saraNaM pavannA // 2 // svakarmazeSeNa purAkRtena, ___ kuleSUdagreSu ca te prasUtAH / nirviNNAH saMsArabhayAttyaktvA, jinendramArga zaraNaM prapannAH // 2 // 1 isa gAthA meM brAhmaNa aura kSatriya ina donoM kuloM kA, pradhAna kula ke nAma se ullekha kiyA huzrA dekhA jAtA hai jaba ki anya zAstroM-dazAzrutaskandha Adi meM brAhmaNa kA bhikSAga-bhikSu kula mAnA hai, tathA isakI prAnta kuloM-tuccha kuloM meM parigaNanA kI hai / ataH vidvAnoM ko isa para avazya vicAra karanA caahie| . Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582] uttarAdhyayanasUtram [caturdazAdhyayanam padArthAnvayaH-sakammaseseNa-svakarma zeSa meM purAkaeNa-pUrvakRta se ya-phira udaggesu-pradhAna kulesu-kula meM te-ve devatA pasUyA-utpanna hue niviNNa-udvega se yukta saMsArabhayA-saMsAra ke bhaya se jahAya-kAma bhogoM ko chor3akara jiNiMdamaggaM-jinendra mArga kI saraNa-zaraNa ko pavaNNA-prApta hue / - mUlArtha-pUrva janma ke kiye hue apane zeSa karma se ve devatA pradhAna kula meM utpanna hue / phira ve saMsAra ke bhaya se nirveda ko prApta hote hue kAma bhogoM kA parityAga karake jinendra deva ke mArga ko prApta hue| TIkA-ve devatA loga pUrvajanma ke kiye hue devagati yogya kamoM ke. . phala ko bhoga kara, zeSa rahe zubha karmoM ke phala ko bhogane ke liye pradhAna kula meM utpanna hue aura phira bhI saMsAra ( janma maraNa ) ke bhaya se nirveda ko prApta hote hue, kAma bhogoM ko chor3akara zrI jinendra deva ke dharma meM dIkSita ho ge| isakA tAtparya yaha hai ki pUrvakRta zubha karmoM ke prabhAva se uttama kula aura tadanu rUpa sAmagrI kI to prApti ho jAtI hai parantu jinendra deva ke pratipAdana kiye hue dharma kI prApti to AtmA ke kSAyika aura kSayopazama bhAva para hI nirbhara hai / ataeva ukta AtmAe~ donoM prakAra ke sukhoM se yukta the| isI liye sUtrakAra ne pradhAna kula meM janma aura saMsAra se udvignatA ye donoM hI bAteM unameM dikhalAI haiM / tathA saMsAra se virakta hone vAloM ke liye jinendrapradarzita mArga hI adhikatara zreyaskara hai, yaha bhI pradarzita kara diyaa| aba zAstrakAra yaha batalAte haiM ki pradhAna kula meM kisa 2 nAma vAle jIva utpanna hue aura kisa prakAra se unhoMne jinopadiSTa mArga kA anusaraNa kiyA / tathAhipummattamAgamma kumAra do vI,. purohio tassa jasA ya pttii| visAlakittI ya tahesuyAro, rAyattha devI kamalAvaI ya // 3 // . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ]- hindI bhASATIkAsahitam / [ 583 "puMstvamAssgamya kumArau dvAvapi, purohitaH tasya yazAca patnI / vizAlakIrtizca tatheSukAraH, rAjAtra devI kamalAvatI ca // 3 // padArthAnvayaH - pummattaM - puruSa bhAva meM Agamma - Akara kumAradovi - donoM kumAra ya - aura purohio - purohita tassa - usakI jasApattI - yazA nAma vAlI dharmapatnI ya-tathA visAlakittI - vizAla kIrti vAlA taha - usI prakAra isuyArarAyA - iSukAra rAjA ttha - aura usI bhavana meM kamalAvaI - kamalAvatI nAma kI usakI paTarAnI huI | mUlArtha - iSukAra nagara meM chaH jIva utpanna hue| jaise ki puruSa rUpa meM utpanna hone vAle donoM kumAra, purohita aura usakI yazAnAmnI bhAryA, isI prakAra iSukAra nAmaka vizAlakIrti rAjA aura usakI devI kamalAvatI rAnI utpanna huI / TIkA - devaloka se cyava kara chaH jIva nimna prakAra se iSukAra nagara meM utpanna hue / yathA--prathama iSukAra nAma kA vizAlakIrti vAlA rAjA, dUsarI usakI kamalAvatI devI, tIsare bhRgunAma ke purohita aura cauthI unakI yazA nAmnI bhAryA evaM inake ghara meM puruSa rUpa se utpanna hone vAle donoM kumAra aise chaH jIva utpanna hue / apica kumAra zabda avivAhita aura anabhiSikta donoM ke liye prayukta hotA hai / yathA jisakA vivAha na huA ho usako bhI kumAra kahate haiM tathA jisakA rAjyAbhiSeka na huA ho usako bhI kumAra ke hI nAma se bolate haiM, jaise ki rAjakumAra ityAdi / parantu yahAM para to avivAhita artha meM hI kumAra zabda prayukta huA hai / 'ttha - atra' yahAM para akAra kA sandhi karake lopa kiyA gayA hai| aba prathama una donoM kumAroM ke viSaya meM kahate haiM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 ] uttarAdhyayanasUtram jAIjarAmaccubhayAbhibhUyA bahiM vihArAbhiniviTThacittA / saMsAracakkarasa vimokkhaNaTThA, daNa te kAmaguNe virattA // 4 // jAtijarAmRtyubhayAbhibhUtau bahirvihArAbhiniviSTacittau saMsAracakrasya vimokSaNArthaM, " [ caturdazAdhyayanam " dRSTvA tau kAmaguNebhyo viraktau // 4 // padArthAnvayaH - jAI - jAti jarA - bur3hApA maccu - mRtyu ke bhayAbhibhUyA - bhaya se vyApta hue barhi - saMsAra se bAhara vihArAbhiniviTThacittA - mokSasthAna meM sthApana kiyA hai citta jinhoMne saMsAracakassa - saMsAracakra ke vimokkhaNDAvimokSaNArtha daddUNa-dekhakara te - ve donoM kumAra kAmaguNe - kAma guNoM se virattA- virakta hue / mUlArtha - janma, jarA aura mRtyu ke bhaya se vyApta hue, saMsAra se bAhara mokSa sthAna meM jinhoMne apane citra ko sthApana kiyA hai aise donoM kumAra sAdhuoM ko dekhakara saMsAracakra se vimukta hone ke lie kAma bhogoM se virakta ho gae / TIkA - jaba una donoM kumAroM ne sAdhuoM ke darzana kiye taba unako viSaya bhogoM se uparAmatA ho gaI / janma, jarA aura mRtyu se unako bhaya lagane lagA aura saMsAracakra se mukta hone ke liye saMsAra se bAhara jo mokSasthAna hai, usameM citta ko sthira karate hue ve kAma bhogoM se sarvathA virakta ho gae / yahAM para 'te' yaha 'to' ke artha meM hai / aba una donoM kumAroM ke viSaya meM phira kahate haiM-- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [585 caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / piyaputtagA donni vimAhaNassa, . sakammasIlassa purohiyassa / sarittu porANiya tattha jAI, . tahA suciNNaM tavasaMjamaM ca // 5 // priyaputrako dvAvapi brAhmaNasya, svakarmazIlasya purohitasya / smRtvA paurANikIM tatra jAti, tathA sucIrNaM tapaH saMyamaM ca // 5 // te kAmabhogesu asajjamANA, mANussaesuM je yAvi divvA / mokkhAbhikaMkhI abhijAyasar3A, tAtaM uvAgamma imaM udAhu // 6 // tau .. kAmabhogeSvasajantau, mAnuSyakeSu ye cApi divyAH / mokSAbhikAkSiNAvabhijAtazraddhau, tAtamupAgamyedamudAharatAm // 6 // ... padArthAnvayaH-piyaputtagA-priya putra donni vi-donoM hI mAhaNassabrAhmaNa ke sakammasIlassa-svakarmaniSTha purohiyassa-purohita ke sarittu-smaraNa karake porANiya-purANI tattha-vahAM para jAI-jAti ko tahA-usI prakAra sucieNaMarjita kiyA huA tava-tapa ca-aura saMjamaM-saMyama ko / te-ve donoM kumAra kAmabhogesu-kAma bhogoM meM asajjamANA-asakta hue mANussaemuM-manuSyasambandhI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwww 586 ] uttarAdhyayanasUtram [ caturdazAdhyayanam kAmabhogoM meM je-jo ya-aura avi-nizcaya hI divvA-devaloka ke kAmabhogoM se khacita na hote hue kintu mokkhAbhikaMkhI-mokSa kI AkAMkSA rakhane vAle abhijAyasaDA-utpanna huI hai mokSa meM jAne kI zraddhA jinameM tAtaM-pitA ke pAsa uvAgamma-Akara imaM-yaha vacana udAhu-kahane lge| mUlArtha-svakarmaniSTha brAhmaNa purohita ke ve donoM priya putra-kumAra apane pUrvajanma kA tathA usameM arjana kiye hue tapa aura saMyama kA smaraNa karake deva aura manuSyasaMbandhI kAmabhogoM se virakta hue haiM tathA mokSa kI icchA aura usakI prApti meM viziSTa zraddhA rakhate hue, pitA ke pAsa Akara isa prakAra kahane lage ( yaha donoM gAthAoM kA saMmilita artha hai)| TIkA-ve donoM kumAra bhRgu nAma ke purohita ke priya putra the / bhRgu bhI sAdhAraNa brAhmaNa nahIM thA kintu karmaniSTha aura vicArazIla thA / sAdhuoM ke darzana se una kumAroM ko jAtismaraNa jJAna ho gyaa| usase unako apane pUrvajanma tathA usameM arjita kiye hue tapa aura saMyama kA bhI jJAna ho gayA / isase unako vairAgya utpanna ho gayA / taba ve devatA aura manuSyasambandhI sabhI prakAra ke kAma bhogoM se virakta hokara mokSa kI icchA karane lage aura usI ke liye viziSTa zraddhA rakhane lge| isa prakAra saMsAra se virakta aura mokSa kI abhilASA meM anurakta ve donoM kumAra apane pitA ke pAsa Akara isa prakAra kahane lge| yadyapi jAtismaraNa jJAna devatA ko bhI hotA hai aura brahmadatta cakravartI ko bhI thA, parantu dharma meM manuSya kI abhiruci taba hotI hai jaba ki usake jJAnAvaraNIyAdi cAroM ghAtI kamoM kA kSaya aura kSayopazama hotA hai / isalie sAmAnya rUpa se jAtismaraNa ke hone para bhI brahmadatta cakravartI ko viSayoM se uparAmatA nahIM huI aura donoM kumAra kAma bhogAdi se virakta hokara mokSa ke abhilASI ho ge| pitA ke pAsa Akara una kumAroM ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] * hindIbhASATIkAsahitam / [587 asAsayaM daTTha imaM vihAraM, bahuantarAyaM na ya diihmaauN| tamhA gihaMsi na raI labhAmo, AmantayAmo carissAmu moNaM // 7 // azAzvataM dRSTvemaM vihAraM, bahvantarAyaM na ca diirghmaayuH| tasmAd gRhe na ratiM labhAvahe, ___ AmaMtrayAvazcariSyAvo maunam // 7 // padArthAnvayaH-asAsayaM-azAzvata ima-yaha pratyakSa vihAraM-vihAra ko daTTa-dekhakara bahuaMtarAyaM-bahuta se antarAya ko ya-aura na dIhamAuM- Ayu dIrgha nahIM hai tamhA-isalie gihaMsi-ghara meM raiM-rati-Ananda ko na labhAmohama nahIM prApta karate AmantayAmo-Apako pUchate haiM moNaM-muni vRtti ko carissAmu-grahaNa kreNge| mUlArtha-yaha vihAra-manuSya kA nivAsa sthAna azAzvata hai / isameM antarAya-vighna bahuta haiM tathA Ayu bhI dIrgha nahIM / isalie hama ghara meM ratiAnanda ko prApta nahIM karate / ataH hama mauna-munivRtti ko grahaNa kreNge| yaha Apa se pUchate haiM arthAt ApakI AjJA cAhate haiM / . TIkA-vairAgya ke raMga meM raMge hue bhRgu purohita ke donoM putra pitA ke pAsa Akara kahane lage ki pitA jI ! yaha manuSya kA nivAsa azAzvata arthAt sthira rahane vAlA nahIM hai tathA isameM aneka prakAra ke vighna upasthita hote haiM aura Ayu bhI dIrgha nahIM hai| isalie hama donoM ko isameM aba rati nahIM-Ananda nahIM / tAtparya ki manuSyasambandhI ina vinazvara sukhoM se hama ko kiMcinmAtra bhI prasannatA nahIM hai / ataH munivRtti ko grahaNa karane ke lie Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram 58.] [ caturdazAdhyayanam hama Apa se AjJA cAhate haiM / tAtparya ki Apa hameM dharma meM dIkSita hone kI anumati pradAna kreN| __ yahAM para 'labhAmo-AmaMtayAmo-carissAmu' ye saba bahuvacana dvivacana ke sthAna para prayukta hue jAnane / kyoMki prAkRta meM dvivacana nahIM hotA / ataeva 'tathA cAsmado'vizeSaNe' isa sUtra se dvivacana ke sthAna para bahuvacana kA prayoga kiyA jAtA hai| putroM ke isa vacana ko sunakara bhRgu purohita kahane lageaha tAyago tattha muNINa tesiM, . . tavassa vAghAyakaraM vyaasii| . imaM vayaM veyavio vayanti, jahA na hoI asuyANa logo // 8 // atha tAtakastatra munyostayoH, .. tapaso vyAghAtakaramavAdIt / imAM vAcaM vedavido vadanti, yathA na bhavatyasutAnAM lokaH // 8 // padArthAnvayaH-aha-atha tAyago-pitA tattha-usa samaya tesiM-una muNINa-muniyoM ko tavassa-tapa ke vAghAyakaraM-vyAghAta karane vAlA vacana vayAsIbolA imaM yaha vayaM-vANI veyavio-vedavit vayaMti-kahate haiM jahA-jaise asuyANa-putrarahitoM ko logo-loka vA paraloka na hoI-nahIM hotaa| mUlArtha-usa samaya pitA ne una bhAva muniyoM ke tapa ko vyAghAta karane vAlA yaha vacana kahA ki putrarahitoM ko loka vA paraloka kI prApti nahIM hotI, aise vedavit kahate haiN| TIkA-jaba una kumAroM ne pitA ke pAsa Akara apane manogata bhAva prakaTa kiye taba pitA ne unake tapa aura saMyama meM vinarUpa isa prakAra kA vacana Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [586 kahA ki vedavit loga kahate haiM ki putrarahita kI gati nahIM hotI-'aputrasya gatirnAsti svargo naiva ca naiva ca / gRhadharmamanuSThAya tena svarga gamiSyati' / arthAt putra rahita manuSya ko paraloka meM sukha kI prApti nahIM hotI / tAtparya ki putra ke vinA isa loka meM sukha nahIM tathA paraloka meM bhI piMDadAnAdi ke vinA sukha kA prApta honA kaThina hai / ataeva zAstrakAroM ne putra zabda kI vyutpatti karate hue kahA hai'puM narakAt trAyate iti putraH' arthAt jo naraka se bacAtA hai, vaha putra hai / jaba ki vedavettAoM kA aisA kathana hai taba tuma vedAjJA kA ullaMghana karake kisa prakAra munivRtti ko dhAraNa kara sakate ho, yaha bhRgu ke kathana kA Azaya hai / isI abhiprAya se zAstrakAra ne bhRgupurohita ke vacana ko kumAroM ke tapa rUpa saMyama kA vighAtaka kahA hai / tathA prastuta gAthA meM una kumAroM ke lie jo muni zabda kA prayoga kiyA hai vaha bhAvI naigama naya ke anusAra hai / tAtparya ki ve dravya rUpa se yadyapi gRhastha hI haiM parantu bhAva rUpa se unameM munitva kI prApti ho cukI hai| isalie bhAva kI dRSTi se unheM muni kahanA ucita hI hai| isake anantara pitA ne una kumAroM ke prati phira kahA kiahijja vee parivissa vippe, __ putte paridRppa gihaMsi jaayaa| bhoccANa bhoe saha itthiyAhiM, AraNNagA hoi muNI pasatthA // 9 // adhItya vedAn pariveSya viprAn , putrAn pariSThApya gRhe jAtau / bhuktvA bhogAn saha strIbhiH, AraNyako bhavataM munI prazastau // 9 // padArthAnvayaH-ahijja-par3hakara vee-vedoM ko parivissa-bhojana karavAkara vippe-brAhmaNoM ko putte-putroM ko gihaMsi-ghara meM paridRppa-sthApana karake Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 ] uttarAdhyayanasUtram [caturdazAdhyayanam jAyA-he putro ! bhocANa-bhoga kara bhoe-bhogoM ko itthiyAhi-striyoM ke sahasAtha AraNNagA-AraNyavAsI pasatthA-prazasta muNI-muni-mananazIla hoiho jaanaa| mUlArtha-he putro ! tuma vedoM ko par3hakara, brAhmaNoM ko bhojana karAkara, striyoM ke sAtha bhogoM ko bhoga kara aura putroM ko ghara meM sthApana karake phira araNyavAsI prazasta muni bana jaanaa| TIkA-bhRgu purohita brAhmaNa-vaidika dharma ke anusAra apane donoM putroM ko upadeza karate haiM ki prathama tuma vedoM kA adhyayana kro| vidyAdhyayana ko samApta karake brAhmaNoM ko bhojana karAkara gRhastha dharma meM praveza karo / phira viSaya bhogoM kA sevana karate hue santAna ko utpanna kro| santAnotpatti ke bAda jaba vaha yogya ho jAve taba usako ghara meM sthApana karake phira tuma jaMgala meM rahane aura munivRtti ko dhAraNa karane meM pravRtti karo / yahI prAcIna vaidika zailI hai / isI ke anusAra tuma ko calanA caahie| isake anantara jo kucha huA, aba usakA varNana zAstrakAra karate haiMsoyaggiNA AyaguNindhaNeNaM, mohANilA pajjalaNAhieNaM / saMtattabhAvaM paritappamANaM, lAlappamANaM bahuhA bahuM ca // 10 // zokAgninA AtmaguNendhanena, mohAnilAt . prajvalanAdhikena / saMtaptabhAvaM paritapyamAnaM, lAlapyamAnaM bahudhA bahu ca // 10 // . Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / purohiyaM taM kamaso'NuNantaM, __ nimaMtayantaM ca sue dhaNeNaM / jahakkama kAmaguNehiM ceva, kumAragA te pasamikkha vakkaM // 11 // purohitaM taM kramazo'nunayantaM, . nimantrayantaM ca sutau dhanena / yathAkramaM kAmaguNaizcaiva, . kumArako tau prasamIkSya vAkyam // 11 // padArthAnvayaH-soyaggiNA-zokAgni se tathA AyaguNidhaNeNaM-AtmaguNendhana se mohANilA-moha rUpa. vAyu se pajjalaNAhieNaM-ati pracaMDa se saMtattabhAva-santapta bhAva paritappamANaM-sarva prakAra se santapta hRdaya lAlappamANaMbAra 2 vilApa karatA huA bahuhA-bahuta prakAra se ca-aura bahuM-atIva / taM-usa purohiyaM-purohita ko jo kamaso'NuNataM-krama se anunaya karatA huA ca-aura nimaMtayaM-nimaMtraNa karatA huA sue-putroM ko dhaNeNaMdhana se jahakkama-yathAkrama kAmaguNehiM-kAmaguNoM se nimaMtraNa karatA huA te-ve donoM kumAragA-kumAra pasamikkha-dekhakara-vicAra kara vakaM-vAkya-vacana bole / mUlArtha-zoka rUpa agni, AtmaguNa rUpa indhana aura ati pracaMDa moha rUpa vAyu se santApa aura paritApa ko prApta hue tathA bahuta prakAra se bahuta sA AlApa-saMlApa karate hue, usa purohita ko dekhakara ve donoM kumAra usake prati isa prakAra bole, jo ki una kumAroM ko, dhana aura viSaya bhogoM se nimaMtraNa karatA huA unakA anunaya kara rahA thA arthAt unake prati apanA abhiprAya prakaTa kara rahA thA (yugmvyaakhyaa)| TIkA-isa gAthA meM upamAlaMkAra dikhAyA gayA hai / aura 11vIM gAthA ke sAtha milakara isakA artha hotA hai / bhRgu purohita zokarUpa ani Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562] uttarAdhyayanasUtram [caturdazAdhyayanam se vyApta haiM / usameM AtmA ke zAntyAdi guNa indhana rUpa ho gae aura moharUpa vAyu se vaha agni adhika pracaMDa ho uThI, jisase zAnti ke bhAva santApa rUpa meM pariNata hokara adhika paritApa dene lge| isalie bhRgu purohita kA hRdaya adhika paritApa ko prApta ho gayA aura vaha bhAvI putraviyoga kA anubhava karatA huA vilApa bhI karane lgaa| tAtparya ki jisa prakAra vAyu se prerita huI agni sUkhe vA gIle sabhI prakAra ke indhana ko jalAkara bhasma kara detI hai, usI prakAra hRdaya meM utpanna huI zoka rUpa agni AtmA ke zAntyAdi samasta guNoM kA vinAza kara detI hai / usameM moha rUpa vAyu usako aura bhI adhika pracaMDa kara detA hai jisase ki hRdaya meM paritApa ke sAtha vilApa bhI paidA ho jAtA hai / astu, purohita ne putroM ke vyAmoha se unheM apane pAsa rakhane ke aneka prayatna kiye / unako dhana kA lobha diyA / unako viSaya bhogoM kA lAlaca diyA aura aneka prakAra ke anunaya-vinaya se unake prati apanA Azaya bhI prakaTa kiyA jisase ki ye saMsAra ke parityAga kI bhAvanA ko sthagita kara deveM / astu, bhRgu purohita kI isa dazA ko dekhakara una kumAroM ne socA ki hamAre pitA to moha se vyAkula ho rahe haiM / inakA zokasantapta hRdaya vihvala ho rahA hai / adhika kyA kaheM, ye to isa samaya apane Apako bhI bhUla gae haiM / ataH inako aba yukti se samajhAnA cAhiye, jisase ki inake mohanIya karma kA AvaraNa uTha jAve aura ye bhI supatha ke pathika bana jAveM / yaha vicAra kara unhoMne apane pitA se isa prakAra khaa| una kumAroM ne jo kucha kahA, aba usI kA varNana karate haiM veyA ahIyA na havanti tANaM, __ bhuttA diyA ninti tamaM tameNaM / jAyA ya puttA na havanti tANaM, ko NAma te aNumannejja eyaM // 12 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] .. hindIbhASA TIkAsahitam / vedA adhItA na bhavanti trANaM, bhojitA dvijA nayanti tamastamasi / jAtAzca putrA na bhavanti trANaM, ko nAma tavAnumanyetaitat // 12 // [ 563 padArthAnvayaH -- veyA - veda ahIyA- par3he hue tANaM - trANa-zaraNa na havaMti - nahIM hote diyA-dvija bhuttA - bhojana karavAye hue tamaM tameNaM - ajJAnatA meMandhakAra meM niMti - pahu~cAte haiM ya-aura jAyA - putra bhI na havaMti nahIM hote ko - kauna nAma - saMbhAvanArtha meM hai te tumhAre vAkya ko aNumane-mAne / tANaM - trANa - zaraNa eyaM - yaha pUrvokta mUlArtha - he pitA jI ! veda par3he hue rakSaka nahIM hote, bhojana karavAye hue dvija bhI andhakAra meM le jAte haiM, aura putra bhI rakSaka nahIM hote to phira Apake ina pUrvokta vacanoM ko kauna svIkAra kare apitu koI bhI svIkAra nahIM karegA / TIkA -- bhRgu purohita ke prati usake donoM kumAra kahane lage ki pitA jI ! par3he hue Rgyaju Adi cAroM veda bhI rakSaka nahIM hote / kAraNa ki kevala vedoM ke adhyayanamAtra se hI durgati ke janaka karmoM kI nivRtti nahIM ho sakatI jaba taka ki adhyayana ke anurUpa AtmA ko unnatipatha para le jAne vAlI kriyA kA AcaraNa na kiyA jAve / ataH kevala vedAdhyayana mAtra se AtmA ke karmabandhana nahIM chUTa sakate / aura brAhmaNoM ko karavAyA huA bhojana bhI ajJAnatA kA poSaka hai kyoMki ve kumArga kI ora le jAne vAle aura yajJAdi karmoM meM pazuvadha Adi ke samarthaka haiM ! taba unako khilAyA huA bhojana kyoMkara puNya kA janaka aura jJAna kA hetu ho sakatA hai ! evaM putroM ko bhI rakSaka mAnanA bhUla hai kyoMki isa AtmA kA rakSaka sivAya isake AcaraNa kiye hue zubha karma ke aura koI nahIM ho sakatA / isaliye jaba ki yaha bAta pratyakSa aura anubhava se siddha hai taba Apake isa ukta kathana ko kauna buddhimAn puruSa svIkAra kara sakatA hai arthAt koI bhI svIkAra nahIM karegA / isake atirikta isa bAta kA bhI dhyAna rahe ki isa gAthA meM jo Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 ] uttarAdhyayanasUtram - [ caturdazAdhyayanam 1 kucha bhI kahA gayA hai vaha kisI para AkSepa karane kI buddhi se nahIM kahA gayA / pratyuta vastutattva kI yathArthatA ko pratipAdana karane ke uddeza se kahA gayA hai / jaise ki kevala veda ke adhyayanamAtra se hI mokSa nahIM hotA kintu 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH ' jJAna aura tadanukUla cAritra ke anuSThAna se mokSa hotA hai / ataH jo loga kevala adhyayana ko hI mokSa kA sAkSAt kAraNa mAnate haiM unakA vicAra yuktiyukta pratIta nahIM hotA / yadyapi kisI samaya para adhyayana se bhI manuSya ko parama lAbha pahu~catA hai, kyoMki jina zAstroM meM satpadArthoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, unake adhyayana se puruSa ke samyaktva kI nirmalatA hotI hai parantu vedoM ke paryAlocana se pratIta hotA hai ki unameM padArthoM ke yathArtha svarUpa kA pratipAdana bahuta kama hai / udAharaNArtha-arUpI AkAza kI bhI utpatti varNita hai / yathA - 'AtmanaH AkAzaH saMbhUta' ityAdi / isI prakAra brAhmaNa bhojana ke viSaya meM bhI kevala pAtrApAtra kA vicAra karanA hI zAstrakAra ko abhipreta hai / tAtparya ki pAtra aura kupAtra ko dekhakara hI manuSya ko dAna karane meM pravRtta honA caahiye| jisa prakAra supAtra meM diyA huA dAna uttama phala ke dene vAlA hotA hai, usI prakAra kupAtradAna hInaphalaadhogati kA kAraNa banatA hai / isalie jo loga brAhmaNa kahalAte hue bhI hiMsaka mArga ke upadeSTA aura yajJAdi kAryoM meM pazuvadha Adi jaghanya karma ke samarthaka tathA vyabhicAranimagna hoM, unako diyA huA dAna vA khilAyA huA bhojana kabhI bhI sugati ke dene vAlA kahA vA mAnA nahIM jA sakatA / ataH prastuta prakaraNa meM zAstrakAra ne supAtra dAna kA niSedha nahIM kiyA kintu kupAtra dAna kA kaTu phala batalAyA hai / tathAca aurasa putra bhI, mRtyu ke samaya para apane mAtA pitA ko kisI prakAra kI sahAyatA nahIM kara sakate kintu gRhasthAzrama meM nivAsa karane vAloM ke liye vaha putra kulavRddhi kA hetu to avazya hai / isase usako pAralaukika duHkha kI nivRtti meM sahAyaka samajhanA bhUla hai / tAtparya ki jo loga putra ko naraka se chur3Ane vAlA samajhate haiM, ve zAstra ke marma se anabhijJa haiM / ataH zrAddhAdi karma se bhI putra ko rakSaka mAnanA yuktisaMgata nahIM hai / yahAM 1 para vRttikAra ne 'tamaM tameNaM' zabda ke 'NaM' ko vAkyAlaMkAra ke artha meM grahaNa kiyA hai tathA kisI 2 vRtikAra ne saptamI ke sthAna meM ise tRtIyA kA rUpa svIkAra kiyA hai parantu donoM hI pakSoM meM artha meM koI bheda nahIM par3atA / > Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam [565 isa prakAra apane pitA ke tInoM praznoM kA uttara dene ke anantara ve donoM kumAra aba pitA ke dvArA diye gaye kAmabhogAdi padArthoM ke pralobhana kI samIkSA karate hue una viSaya bhogoM kI asAratA kA pratipAdana karate haiM / yathAkhaNamittasukkhA bahukAladukkhA, pagAmadukkhA aNigAmasukkhA / saMsAramokkhassa vipakkhabhUyA, khANI aNatthANa u kAmabhogA // 13 // kSaNamAtrasaukhyA bahukAladuHkhAH, prakAmaduHkhA anikAmasaukhyAH / saMsAramokSasya . vipakSabhUtAH, khAniranarthAnAM tu kAmabhogAH // 13 // ___padArthAnvayaH-khaNamitta-kSatramAtra sukkhA-sukha hai bahukAla-bahuta kAla paryanta dukkhA-duHkha hai pagAma-prakAma dukkhA-duHkha hai aNigAma-bahuta hI thor3A sokkhA-sukha hai saMsAramokkhassa-saMsAra ke mokSa ke vipakkhabhUyA-vipakSabhUta haiM u-nizcaya hI kAmabhogA-kAmabhoga aNatthANa-anarthoM kI khANI-khAna haiN| __ mUlArtha-kSaNamAtra sukha hai, bahuta kAlaparyanta duHkha hai, prakAmaatyadhika duHkha hai, bahuta hI thor3A sukha hai / ye kAmabhoga saMsAra-mokSa ke pratikUla aura nizcaya hI sAre anarthoM kI khAna haiM / . TIkA-ve donoM kumAra pitA kI ora se die jAne vAle pralobhanoM ke viSaya meM kahate haiM ki-pitA jI ! ina kAmabhogoM ke sevana meM kSaNamAtra to sukha hai parantu narakAdi meM unakA phalasvarUpa duHkha to bahuta kAla paryanta bhoganA par3atA hai tathA zArIrika aura mAnasika duHkhoM kA bhI adhika rUpa se anubhava karanA par3atA hai / tathA kAma bhogoM ke sevana se upalabdha hone vAlA sukha to bahuta hI svalpakAla sthAyI hai parantu duHkha cirakAla taka rahatA hai / tAtparya Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 ] uttarAdhyayanasUtram ___[ caturdazAdhyayanam ki kAmabhogasambandhI sukhoM kI apekSA duHkha adhika aura cirakAlasthAyI hai / evaM ye kAmabhoga saMsAra ke bandhana kA kAraNa hone se mokSa ke pUrNa pratibandhaka haiM arthAt inake saMsarga meM rahane vAlA jIva mokSa ke niratizaya Ananda ko kabhI prApta nahIM kara sakatA / adhika kyA kaheM, vizva ke sAre anarthoM kA mUla agara koI hai to ye viSaya bhoga hI haiM / inake vinA saMsAra meM koI upadrava yA anartha nahIM hotA / ataH ina sarvathA heya padArthoM ke pralobhana se hama ko saMyamamArga se vaMcita rakhane kA prayatna karanA Apa jaise vicArazIla pitA ko kisI prakAra se bhI ucita nahIM, yaha isa gAthA kA phalitArtha hai| .... . kAmabhogAdi padArtha saba prakAra ke anarthoM kI khAna haiM, yaha bAta Upara kahI gaI hai| aba isI ko spaSTa karate hue zAstra inakI anarthakAritA kA pratipAdana karate haiM parivvayante aNiyattakAme, aho ya rAo pritppmaanne| annappamatte dhaNamesamANe, - pappoti maccu purise jaraM ca // 14 // parivrajannanivRttakAmaH . , . ___ ahni ca rAtrau pritpymaanH| anyapramatto dhanameSayan , ___ prApnoti mRtyuM puruSo jarAM ca // 14 // padArthAnvayaH-parivyayaMte-sarva prakAra se paribhramaNa karatA huA aNiyattakAme-kAmabhogoM se jo nivRtta nahIM huA aho-dina ya-aura rAtrao-rAtri meM paritappamANo-sarva prakAra se tapA huA annappamatte-anna meM pramatta athavA anya-dUsaroM ke lie dUSita pravRtti karane vAlA dhaNamesamANe-dhana kI gaveSaNA karatA huA purise-puruSa maccu-mRtyu ca-aura jaraM-jarA ko pappoti-prApta hotA hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkA sahitam mUlArtha - jo puruSa kAmabhogoM se nivRtta nahIM huA vaha cAroM dizAoM meM rAta dina paribhramaNa karatA huA tapa rahA hai tathA dUsaroM ke lie dUSita pravRtti karane vAlA, dhana kI gaveSaNA karatA huA jarA aura mRtyu ko prApta ho jAtA hai / TIkA - kumAra kahate haiM ki pitA jI ! kAmabhogoM kI icchA vAlA jIva, cAroM dizAoM meM ghUmatA hai aura rAta dina paritApa ko prApta hotA rahatA hai arthAt cintA rUpa agni se jalatA huA rAta dina zoka meM hI nimagna rahatA hai ! tathA bhojana ke lie vA anya svajana sambandhiyoM ke lie dhana kI gaveSaNA karatA hai| aura asahya kaSToM ko jhelatA hai / isa prakAra videza meM gayA huA koI to vahAM hI vRddha ho jAtA hai aura koI to mRtyu ko hI prApta ho jAtA hai / isase siddha huA ki ye saba kAmabhoga duHkhoM kI hI khAna haiM / saMsAra meM aisA koI bhI duHkha nahIM ki jo kAmabhogAdi kI abhilASA rakhane vAle puruSa ko sahana nahIM karanA par3atA / ataH mumukSu puruSa ke lie ye kAmabhoga sarvathA tyAga dene ke yogya haiM / yahAM para 'aho' 'rAyo' ye donoM pada ArSa hone se saptamI ke artha meM prayukta kie gae haiM I aba phira isI viSaya meM kahate haiM imaM ca me atthi imaM ca natthi, imaM ca me kicca imaM akiccaM / taM evamevaM lAlappamANaM, harA haraMti tti kaha pAo // 15 // idaM ca me'sti idaM ca nAsti, idaM ca me ca me tamevamevaM kRtyamidamakRtyam / lAlapyamAnaM, harA harantIti kathaM 567 pramAdaH // 15 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 ] uttarAdhyayana sUtram padArthAnvayaH - imaM - yaha me - mere asthi - hai ca - aura natthi - nahIM hai imaM - yaha ca - aura me mere kicca - karaNIya akiccaM - akaraNIya hai taM - usa puruSa ko karate hue ko harA - rAta dina rUpa cora prakAra vicAra kara kahaM - kaise pamAe - pramAda [ caturdazAdhyayanam imaM - yaha me - mere kArya hai imaM - yaha evamevaM - isI prakAra lAlappamANaM - saMlApa haraMti - paraloka meM le jAte haiM tti-isa kiyA jAve ca - punaH artha meM hai / mUlArtha - yaha vastu merI hai, yaha merI nahIM hai, yaha kArya mere ko karanA hai aura yaha nahIM karanA, isa prakAra nirantara saMlApa karate hue puruSa ko kAlarUpa cora eka dina prANoM ko hara kara paraloka meM pahuMcA detA hai to phira dharma meM pramAda kaise kiyA jAve / 'TIkA -- donoM kumAra apane pitA ke prati phira kahate haiM ki yaha jIva isI prakAra ke vicAroM kI udher3abuna meM lagA huA apanI Ayu ko pUrI karake calA jAtA hai athavA kAla use paraloka kA pathika banA detA hai| jaise kiyaha padArtha mere pAsa hai aura vaha nahIM, evaM yaha kArya to maiMne kara liyA parantu vaha abhI bAkI hai / tAtparya ki viSayabhogoM ke lie upayukta sAmagrI ke juTAne meM rAta dina pAgaloM kI taraha vyamra rahane vAle jIva, apanI Ayu ke parimANa ko bhI bilakula bhUla jAte haiM aura isa dazA meM dina rAta rUpa cora tathA aneka prakAra kI AdhivyAdhiyAM usake pIche lagI rahatI haiM, samaya Ane para usako yahAM se uThAkara paraloka meM bheja dete haiN| aisI avasthA meM vicArazIla puruSa ko kisI prakAra se bhI pramAda nahIM karanA cAhie aba bhRgu purohita una kumAroM ko dhana kA pralobhana detA huA kahatA hai ki dhaNaM pabhUyaM saha itthiyAhiM, sayaNA tahA kAmaguNA pagAmA / tavaM kae tappa jassa logo, taM savva sAhINamiheva tubbhaM // 16 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] dhanaM prabhUtaM hindIbhASA TIkAsahitam / strIbhiH, saha svajanAstathA kAmaguNAH prakAmAH / tapaH kRte tapyate yasya lokaH, tatsarvaM svAdhInamihaiva yuvayoH // 16 // [ xee padArthAnvayaH--dhaNaM-dhana pabhUyaM - bahuta hai itthiyAhiM- striyoM ke saha-sAtha sayaNA - svajana tahA - tathA kAmaguNA - kAmaguNa pagAmA - prakAmaatyadhika haiM jassa-jisa kRte - ke lie logo - loga tavaM tapa ko tappatapate haiM taM - vaha savdha - saba tubbhaM - Apake sAhINaM - svAdhIna hai iheva - yahAM ghara meM hI / mUlArtha -- he putro ! yahAM striyoM ke sAtha dhana bahuta hai, svajana tathA kAmaguNa bhI paryApta haiM / jisake lie loga tapa karate haiM, vaha saba isa ghara meM tumhAre svAdhIna hai / TIkA - purohita jI phira bhI apane putroM ko sAMsArika padArthoM kA pralobhana de rahe haiM / kahate haiM ki isa ghara meM dhana bahuta hai tathA viSayavAsanA kI pUrti ke nimitta striyoM kI bhI kamI nahIM / evaM sage-sambandhI bhI paryApta saMkhyA meM haiM / adhika kyA kahU~, jina padArthoM kI prApti ke lie loga duSkara tapazcaryA karate haiM. ve saba ke saba Apake svAdhIna haiM arthAt Apako anAyAsa prApta haiM 1 1 tAtparya ki isa saMsAra meM jitanI bhI sukha kI sAmagrI hai jaise ki dhana, strI, sage-sambandhI aura icchAnukUla kAmabhoga Adi - vaha saba Apake ghara meM vidyamAna haiM aura inhIM ke lie prANI tapa karate haiM to phira dIkSA ke lie udyata honA kauna sI buddhimattA kA kAma hai / ataH tuma ghara meM hI raho, kintu dIkSA ke lie udyoga mata karo | yahAM para 'tubbhaM' yaha 'yuvayoH ' kA pratirUpa hai / pitA ke isa kathana ko sunakara aba donoM kumAra kahate haiM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 ] uttarAdhyayana sUtram dhaNeNa kiM dhammadhurAhigAre, sayaNeNa vA kAmaguNehiM ceva / samaNA bhavissAmu guNohadhArI, bahiMvihArA abhigamma bhikkhaM // 17 // kiM dharmadhurAdhikAre, vA kAmaguNaizcaiva / zramaNau bhaviSyAvo guNaughadhAriNau, bahirvihArAvabhigamya bhikSAm // 17 // padArthAnvayaH - dhammadhurAhigAre-dharma dhurA ke uThAne meM dhaNeNa kiM dhana se kyA hai sayaNeNa vA svajanoM se kyA vA - aura kAmaguNehiMI-kAma guNoM se kyA hai ceva - 'ca' aura 'eva' nizcayArthaka haiM samaNA sAdhu bhavissAmu - hoMge guNohadhArI - guNasamUha ke dhAraNa karane vAle barhi nagara ke bAhara vihArA - vihAra sthAnoM ko abhigama - Azrita karake bhikkhaM bhikSA leMge / dhana [ caturdazAdhyayanam vajanena mUlArtha - pitA jI ! dharmadhurA ke uThAne meM dhana se kyA prayojana 1 tathA sage-sambandhI aura viSaya bhogoM se kyA matalaba ? ataH hama donoM to guNasamUha ke dhAraNa karane vAle sAdhu hI baneMge aura nagara ke bAhara vihAra sthAnoM kA Azraya lekara bhikSAvRtti se apanA nirvAha kareMge / TIkA - pitA ke kathana kA uttara dete hue ve donoM kumAra kahate haiM ki pitA jI ! Apane hama logoM ko jo dhana, svajana aura kAmabhogAdi padArthoM kA pralobhana dete hue ghara meM hI rahane kI anumati dI hai usake viSaya meM hamArA nivedana hai ki jina puruSoM ne dharmadhurA kA udvahana karanA hai arthAt dharma meM dIkSita honA hai to unako isa dhana se kyA prayojana ? tathA svajanavarga aura bhogAdi se kyA matalaba ? arthAt ye sabhI padArtha dharma ke samakSa atyanta 1 pUrvakAla meM nagarAdi ke jo dharmasthAna hote the, unako vihAra kahate haiM / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ]. hindIbhASATIkAsahitam / [601 tuccha haiM, dharma ke adhikAra meM inakI koI bhI gaNanA nahIM / ataH hama donoM kA saMkalpa to guNasamudAya ke AzrayabhUta sAdhudharma ke anusaraNa kA hI hai / isalie dravya aura bhAva se apratibaddha hokara nagara se bAhara rahate hue hama donoM kevala zuddha bhikSAvRtti se hI apanA jIvana vyatIta kreNge| ___ isa prakAra bAra 2 samajhAne para bhI jaba ve bhRguputra apane vicAra se skhalita nahIM hue taba bhRgu purohita ne dharma ke mUlastambharUpa AtmA ke astitva ko hI miTAne kA prayatna kiyA arthAt zarIra se atirikta aura nitya AtmA nAma kA koI padArtha nahIM hai / aba zAstrakAra isI viSaya meM kahate haiMjahA ya aggI araNI asanto, _khIre . ghayaM tella mahAtilesu / emeva jAyA sarIraMsi sattA, saMmucchaI nAsai nAvaciTTe // 18 // yathA cAgniraraNito'san , ____ kSIre ghRtaM tailaM mahAtileSu / '' evameva jAtau zarIre sattvAH , ____ saMmUrcchanti nazyanti nAvatiSThante // 18 // padArthAnvayaH-jahA-jaise aggI-agni araNI a-araNI se asaMtovidyamAna na hone para bhI utpanna ho jAtI hai jaise khIre-dugdha meM ghayaM-ghRta telletela mahAtilesu-tiloM meM utpanna ho jAtA hai emeva-isI prakAra jAyA-he putro ! sa-apane sarIraMsi-zarIra meM sattA-jIva saMmucchaI-utpanna ho jAtA hai nAsainaSTa ho jAtA hai nAvaciTTe-bAda meM nahIM ThaharatA / mUlArtha-he putro ! jaise avidyamAna hone para bhI araNI se ami utpanna ho jAtI hai, dugdha se ghRta aura tiloM se taila utpanna hotA hai isI prakAra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 ] uttarAdhyayanasUtram- [ caturdazAdhyayanam zarIra meM se hI sattva-jIva utpanna ho jAtA hai aura zarIra ke nAza hone para sAtha hI naSTa ho jAtA hai kintu bAda meM nahIM rhtaa| TIkA-purohita jI kahate haiM ki he putro ! jaise araNikASTha se agni, dugdha se ghRta aura tiloM se tela utpanna hotA hai usI taraha yaha jIva bhI isa zarIra se hI utpanna hotA hai aura usake vinAza se vinaSTa ho jAtA hai / isa kathana kA tAtparya yaha hai ki araNi meM agni prathama vidyamAna nahIM thI, dugdha meM ghRta maujUda nahIM thA kintu haladI aura cUne ke mela se utpanna hone vAle lAla raMga kI taraha athavA madazakti kI taraha yaha saba padArtha Agantuka hI utpanna hote haiN| isI taraha yaha jIva bhI apane zarIra meM pRthivI Adi pAMca bhUtoM ke vilakSaNa saMyoga se utpanna hone vAlA eka Agantuka padArtha hI hai tathA jaise yaha zarIra ke sAtha utpanna hotA hai vaise usake zarIra ke nAza hone para yaha naSTa bhI ho jAtA hai / tAtparya ki yaha koI svataMtra sattA rakhane vAlA padArtha nahIM hai / athavA yoM kahie ki jaise jala meM uThane vAle bubude jala se hI utpanna hote haiM aura jala meM hI laya ho jAte haiM, usI prakAra yaha jIva-cetanasattA bhI zarIra ke sAtha hI utpanna hotA hai aura zarIra ke sAtha hI vilIna ho jAtA hai arthAt jalabubuda kI taraha isakI svataMtra sattA nahIM hai / so isa prakAra jaba ki AtmA kA astitva hI asiddha hai to phira saMyama Adi ke grahaNa kA prayojana hI kucha nahIM rahatA / ataH saMyamavRtti kI mithyA lAlasA ko tyAga kara yahAM ghara meM upalabdha hone vAle laukika sukha kA hI sampUrNa rIti se tuma ko upabhoga karanA saba se adhika lAbhaprada hai, yaha prastuta gAthA kA phalitArtha hai| ... pitA ke isa vaktavya ko sunakara una kumAroM ne jo kucha uttara diyA, aba usI kA varNana karate haiM no indiyaggejjha amuttabhAvA, amuttabhAvA vi ya hoi nicco / ajjhatthaheDaM niyayassa bandho, saMsAraheDaM ca vayanti bandhaM // 19 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwnwww wam caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [603 no indriyagrAhyo'mUrtabhAvAt , ____ amUrtabhAvAdapi ca bhavati nityaH / adhyAtmaheturniyatasya bandhaH , saMsArahetuM ca vadanti bandham // 19 // padArthAnvayaH-AtmA no-nahIM hai. iMdiyaggejma-indriyagrAhya amuttabhAvAamUrta hone se ya-aura amuttabhAvAvi-amUrtabhAva hone para bhI nico-nitya hoi-hai ajjhatthaheUM-adhyAtmahetu-mithyAtvAdi niyaya-nizcaya hI assa-isa jIva ke baMdho-bandha ke kAraNa haiM ca-aura saMsAraheu-saMsAra kA hetu baMdhabandha ko vayaMti-kahate haiN| mUlArtha-amUrta hone ke kAraNa yaha AtmA indriyoM se grahaNa nahIM kiyA jA sakatA aura amUrta hone se hI yaha nitya hai, tathA adhyAtmahetumithyAtvAdi nizcaya hI bandha hai aura bandha ko hI saMsAra kA hetu kahA hai / TIkA-bhRgu purohita ke ukta donoM kumAroM ne pitA ke nAstikavAdaanAtmavAda kA isa gAthA ke zabdoM dvArA yuktipUrNa aura bar3I hI sundaratA se nirAkaraNa kiyA hai / isa viSaya kA saMkSepa se vivaraNa isa prakAra se hai-bhRgu purohita ne pUrva kahA hai ki jaise agni Adi padArtha pUrva asat hote hue kASThAdi se utpanna hote hue dekhe jAte haiM usI prakAra yaha jIva bhI isa zarIra se pUrva asat hotA huA utpanna hotA hai / tAtparya ki asat kI bhI utpatti saMbhava hai| ataH yaha AtmA-cetanasattA zarIra kA hI eka vikAsa rUpa guNa yA vikAra vizeSa hai, koI svatantra tattva nahIM / isakA samAdhAna yaha hai ki asat kI kabhI utpatti nahIM hotI arthAt asat kabhI utpanna nahIM hotA / kintu sat hI utpanna hotA hai / isalie kASTha meM agni, dugdha meM ghRta aura tiloM meM tela pahale hI se vidyamAna hai| tabhI ve inase-apane niyata kAraNa kASThAdi se utpanna hote haiM / aura yadi asat kI bhI utpatti mAnI jAve taba to ghRta kI icchA rakhane vAle ko dUdha ke lie kisI prakAra ke prayatna kI AvazyakatA nahIM rahatI, vaha jala viloDana kara bhI usase ghRta ko prApta kara skegaa| tAtparya ki jaise dugdha meM pahale ghRta nahIM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 ] uttarAdhyayanasUtram [caturdazAdhyayanam aura usase utpanna hotA hai, usI prakAra vaha jala meM nahIM aura usase utpanna honA cAhie kyoMki ghRta kA asattva-na honA donoM meM jala aura dugdha meM samAna hai, parantu aisA hote Aja taka kisI ne dekhA nahIM / isase siddha huA ki pAnI meM ghRta kA kAraNa vidyamAna nahIM aura dugdha meM hai / taba jJAta huA ki kAraNarUpa bhAva nitya hai / aura kAraNarUpa bhAva se kAryarUpa bhAva meM vyakta honA hI utpatti hai / aisI avasthA meM abhAva se bhAva kI utpatti vAlA mantavya yuktiyukta pratIta nahIM hotA / jaba ki yaha sunizcita ho gayA ki asat kI utpatti nahIM hotI taba phira pRthivI Adi pAMca jar3a padArthoM se jIva-cetanasattA kI utpatti kI kalpanA bhI nissAra hI pratIta hotI hai / yadi yaha jIva-cetanasattA pRthivI Adi kisI eka padArtha athavA samavAya kA kAryarUpa hove to unameM usakI upalabdhi honI cAhie; parantu hotI nahIM / isalie jar3a padArtha se cetanasattA kI utpatti kA svIkAra karanA kucha yuktisaMgata nahIM hai / athaca kauna se bhUta se isa caitanyasattA kI utpatti mAnoge ? kyoMki ve sabhI jar3a haiM arthAt madya Adi padArtha kI taraha ve bhI pAMcoM bhUta jar3a sattA vAle haiM / isa prakAra 'jaba ina pAMca bhUtoM meM caitanya sattA kA hI kAraNarUpa se abhAva hai to phira usase caitanyasattA kI vyakti-kAryarUpa meM vyakta-prakaTa honA kyoMkara ho sakatI hai ? tAtparya ki caitanyasattA ke ye pAMca bhUta kAraNa nahIM ho sakate / athavA caitanyasattA ina pAMca bhUtoM kA kArya nahIM hai / kintu yaha svataMtra astitva rakhane vAlA padArtha hai / aba prazna yaha upasthita hotA hai ki yadi yaha jIva svataMtra padArtha hai to isakA pratyakSa kyoM nahIM hotA ? basa, isakA hI uttara prastuta gAthA meM diyA gayA hai arthAt vaha jIva amUrta-arUpI hai / isaliye usakA cakSu Adi indriyoM ke dvArA pratyakSa nahIM hotA kyoMki cakSu Adi indriyA~ rUpI padArtha kA hI grahaNa kara sakatI haiM tathA jo arUpI-varNa, gandha, rasa Adi guNoM se rahita padArtha hotA hai vaha nitya hotA hai / ataH yaha AtmA bhI nitya hai / tAtparya ki zarIra grahaNa karane se pahale aura zarIra ke vinAza ke bAda bhI yaha vidyamAna rahatA hai / taba prazna hotA hai ki AkAza kI taraha yadi AtmA nitya hai to usake sAtha kamoM kA sambandha kaise ho gayA ? isake samAdhAna meM zAstrakAra kahate haiM ki AtmA meM rahane vAle jo mithyAtvAdi guNa haiM, ve hI isake karmabandha ke hetu haiM ! jaise AkAza ke nitya hone para bhI ghaTAkAza aura maThAkAza Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam [ 605 rUpa se anya padArthoM ke sAtha usakA sambandha pratIta hotA hai, usI prakAra midhyAsvAda ke kAraNa isakA karmANuoM ke sAtha sambandha ho jAtA hai / yadi kaheM ki amUrta AtmA ke sAtha mUrta karmoM kA sambandha kaise huA to isakA uttara yaha hai ki jaise AkAza arUpI - amUrta hone para bhI vaha rUpI - mUrta padArthoM kA bhAjanasambandhI hai, usI prakAra yaha AtmA bhI karmoM kA bhAjana ho sakatA hai / tathA jo AdhyAtmika baMdha hai arthAt AtmA ke sAtha karmoM kA bandha hai isI ko vidvAnoM ne saMsAra ke paribhramaNa kA hetu mAnA hai / sArAMza ki AtmA amUrta hai aura nitya hai / mithyAtvAdi usake bandha ke kAraNa haiM aura yaha bandha hI saMsAra arthAt janma maraNa paraMparA kA hetu hai / isase siddha huA ki AtmA eka svataMtra padArtha hai aura vaha anAdi paramparA se midhyAtvAdi ke kAraNa karma kA bandha karatA hai aura usa bandha ke vicchedArtha ise dharma ke AcaraNa kI AvazyakatA hai / tadartha hamArA dIkSA ke liye udyata honA kisI prakAra se bhI anucita nahIM kahA jA sakatA kintu viparIta isake vaha yuktiyukta aura ucita hI hai / yaha isa gAthA kA bhAvArtha hai / astu, jaba ki AtmA kA astitva pramANita hai aura bandha ke kAraNa bhI sunizcita haiM tathA isa bandha meM saMsAra kI kAraNatA bhI vidyamAna hai taba phira kyA karanA cAhiye, aba isI bAta ko ve kumAra apane pitA se kahate haiM / yathA-- jahA vayaM dhammamajANamANA, pAvaM purA kammamakAsi mohA / orubbhamANA parirakkhiyantA, taM neva bhujjo vi samAyarAmo // 20 // dharmamajAnAnau, yathAssai pApaM purA karmAkA mohAt / avarudhyamAnau parirakSyamANau, tannaiva bhUyo'pi samAcarAvaH // 20 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 ] M uttarAdhyayanasUtram [caturdazAdhyayanam padArthAnvayaH-jahA-jaise vayaM-hama dhamma-dharma ko ajANamANA-na jAnate hue mohA-ajJAnatA ke vaza se purA-pahale pAvaM kamma-pApakarma akAsi-karate hue orubbhamANA-roke hue parirakkhayaMtA-sarva prakAra se rakSA kiye hue taM-vaha pApakarma neva-nahIM bhujovi-phira bhI samAyarAmo-grahaNa kreNge| mUlArtha-jaise hama dharma ko na jAnate hue ajJAnatA ke vaza se pahale pApakarma karate the aura Apake roke hue tathA sarva prakAra se surakSita kiye hue ghara se bAhara bhI nahIM nikalate the, parantu aba hama usa pApakarma kA sevana nahIM kreNge| TIkA-donoM kumAra kahate haiM ki pitA jI ! jisa prakAra dharma ko na jAnate hue hama ne pahale pApakarmoM kA upArjana kiyA hai tathA Apake rokane para hama ghara se bAhara bhI nahIM nikala sakate the parantu aba hama se yaha na hogA kyoMki aba hama ne dharma aura adharma ko bhalI prakAra samajha liyA hai / tathA dharma evaM viSayabhogoM ke pariNAma meM jo antara hai, usako bhI hama ne samajha liyA hai| ataH ina viSayabhogoM ke pralobhana meM hama aba nahIM A sakate / vAstava meM vicAra kA phala yahI hai ki vastutattva ko samajha kara usake anukUla AcaraNa karanA, jisase ki AtmA meM icchita vikAsa kI upalabdhi ho| aba phira isI viSaya meM kahate haiMabbhAhayammi logammi, savvao privaarie| amohAhiM paDantIhiM, gihaMsi na raiM labhe // 21 // abhyAhate loke, sarvataH privaarite| amoghAbhiH patantIbhiH, gRhe na rati labhAvahe // 21 // padArthAnvayaH-abbhAhayaMmi-pIr3ita hue logammi-loka meM savvao-sarva dizAoM meM parivArie-parivRta hue amohAhiM-amogha paDaMtIhiM-zastradhArAoM ke par3ane se gihaMsi-ghara meM raI-rati-Ananda ko na lame-hama nahIM pAte / ___ mUlArtha-amoghazastradhArA ke par3ane se sarva dizAoM meM pIr3ita hue isa loka meM aba hama ghara meM rahakara Ananda ko prApta nahIM kara sakate / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [607 TIkA-kumAra apane pitA se phira kahane lage ki pitA jI ! yaha loka sarva dizAoM se veSTita aura sarva prakAra se vyathita ho rahA hai / isa para zatroM kI amogha dhArAyeM gira rahI haiM / aisI avasthA meM hama loga ghara meM kisa prakAra raha sakate haiM kyoMki ghara meM hama ko kisI prakAra kA bhI Ananda nahIM / kalpanA karo ki eka mRga hai jo ki kisI taraha para rassI se baMdha gayA ho aura Upara se usako mAra par3atI ho, aisI avasthA meM tIvra vyathA kA anubhava karane vAle usa mRga ko kyA vahAM para koI Ananda hai aura vaha vahAM para rahane ko prasanna ho sakatA hai / usI prakAra viSayapAza se baMdhe hue aura Upara se kAma mohAdi ke prahAroM kI bharamAra hone se parama vyathita hue isa jIva ko ghara meM kabhI zaraNa nahIM mila sakatI taba usake liye yahI ucita hai ki vaha ghara se nikala kara dharma meM dIkSita ho jAve / tadanusAra hama ko bhI isa ghara meM kisI prakAra ke Ananda kI upalabdhi nahIM ho sktii| .. : kumAroM ke isa kathana ko sunakara bhRgu purohita ne isa viSaya meM jo zaMkA uThAI, aba usakA varNana karate haiMkeNa abbhAhao logo, keNa vA privaario| kA vA amohA vuttA, jAyA cintAvaro hume // 22 // kenAbhyAhato .. lokaH, kena vA parivAritaH / kA vA'moghA uktA, jAtau!cintAparobhavAmi // 22 // padArthAnvayaH-keNa-kisane abbhAhao logo-pIr3ita kiyA loka cA-athavA keNa-kisane parivArio-pariveSTita kiyA vA-athavA kA-kauna sI amohA-zastradhArA vuttA-kahI hai ? jAyA-he putro ! ciMtAvaro-cintA yukta humemaiM hotA huuN| mUlArtha-yaha loka kisane pIr3ita kiyA athavA kisane veSTita kiyA hai, tathA zastroM kI dhArA kauna sI hai ? he putro ! maiM yaha jAnane ke liye bar3A ciMtita ho rahA huuN| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608] uttarAdhyayanasUtram [ caturdazAdhyayanam TIkA-putroM ke kathana para bhRgu pUchate haiM ki he putro ! kisane isa loka ko pIDita kiyA hai arthAt jisa prakAra eka vyAdha mRga ko pIr3A detA hai usI prakAra isako vyathita karane vAlA kauna hai ? tathA cAroM dizAoM meM isako kisane veSTita kiyA hai ? tAtparya ki jaise jAla ke dvArA vyAdha mRga ko veSTita kara letA hai, usI prakAra isako veSTita karane vAlA kauna hai ? evaM isa para kauna se zatroM kI dhArA par3atI hai ? arthAt jaise koI vyAdha kisI mRga ko abhihanana karatA hai usI prakAra isa para kauna se zastra kI dhArA kA AghAta hotA hai ? he putro ! tumhAre pUrvokta kathana se mujhe bahuta ciMtA ho rahI hai| isakA abhiprAya yaha hai ki tuma mujhe spaSTa batalAo ki tuma ko kisa bAta kA kaSTa hai kyoMki batalAne para hI vyAdhi kA nidAna aura usakI yathAvidhi cikitsA ho sakatI hai / ataH tumhAre kaSTa kI mujhe bahuta cintA ho rahI hai| __isa para donoM kumAroM ne uttara diyA kimaccuNA'bbhAhao logo, jarAe privaario| amohA rayaNI vuttA, evaMtAya! vijANaha // 23 // mRtyunA'bhyAhato lokaH, jarayA parivAritaH / amoghA rAtraya uktAH, evaM tAta ! vijAnIhi // 23 // ___padArthAnvayaH-maccuNA-mRtyu se abbhAhao-pIr3ita hai logo-loka jarAe-jarA se parivArio-pariveSTita kiyA huA. hai amohA-zastradhArA rayaNIrAta dina vuttA-kahe haiM evaM-isa prakAra tAya-he pitA jI ! vijANaha-tuma jAno / - mUlArtha-he pitA jI ! yaha loka mRtyu se pIr3ita ho rahA hai / jarA se veSTita ho rahA hai / rAta dina amogha zastradhArA hai / isa prakAra se tuma jaano| . TIkA-kumAra bole ki pitA jI ! mRtyu se yaha loka pIr3ita ho rahA hai arthAt isa loka ko mRtyu ne duHkhI kara rakkhA hai / tIrthaMkara, gaNadhara, indra, cakrI, kezava aura rAma ina saba ko bhI kAla ne apane vikarAla mukha meM ve liyA hai, sAmAnya puruSoM kI to bAta hI kyA hai / tathA jarA ne isa loka ko sarva prakAra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] .. hindIbhASATIkAsahitam / [606 se veSTita kara rakkhA hai ! kyoMki jarA ke kAraNa isa zarIra kI kAMti samaya 2 para badala rahI hai / tathA rAta-dina rUpa zastroM kI dhArA hai, jisase ki Ayu rUpa bandhana TUTa rahe haiM, aisA Apa samajheM / tAtparya ki rAta-dina ke vyatIta hote dera nahIM lagatI / usase AyurUpa rassI ke TUTa jAne se mRtyu kA Agamana bhI ati zIghra ho jAtA hai aura vaha jhaTa se isa jIva ko yahAM se uThAkara paraloka meM bheja detA hai / ataH hamako yahI cintA lagI huI hai ki isase kisa prakAra bacA jAya / so bacane kA upAya, hamako to kevala dharma hI pratIta hotA hai / aba phira isI viSaya meM kahate haiMjA jA vaccai rayaNI, na sA pddiniyttii| ahammaM kuNamANassa, aphalA janti rAio // 24 // yA yA brajati rajanI, na sA pratinivartate / adharma kurvANasya, aphalA yAnti rAtrayaH // 24 // ___padArthAnvayaH-jA jA-jo jo rayaNI-rAtri vaccai-jAtI hai na-nahIM sA-vaha paDiniyattaI-pIche AtI / ahamma-adharma kuNamANassa-karate hue kI aphalA-niSphala rAio-rAtriyA~ janti-jAtI haiN| __mUlArtha-jo jo rAtri jAtI hai, vaha pIche lauTakara nahIM aatii| adharma karane vAle kI saba rAtriyA~ niSphala jAtI haiN| TIkA-kumAra kahate haiM ki he pitA jI ! jo rAtri calI jAtI hai, vaha vApasa lauTakara nahIM AtI kintu adharma kA sevana karane vAle manuSya kI sabhI rAtriyA~ niSphala hI jAtI haiM / yadyapi sUtra meM kevala rAtri zabda hI par3hA hai parantu vaha dina kA bhI upalakSaNa samajhanA / tAtparya ki kAla kA cakra rAta-dina ke rUpa meM nirantara calA jA rahA hai / isameM jisane to dharma kA sevana kiyA, usane to isako saphala kara liyA aura adharma kA sevana karane vAle ne isako niSphala banA diyaa| jaise ki jina bAlakoM ne apanI pahalI avasthA meM vidyA kA adhyayana kiyA hai, ve yuvA avasthA meM apanI vidyA se lAbha uThAte hue svayaM bhI sukhI hote haiM tathA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwmarar 610 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturdazAdhyayanam dUsaroM ko bhI sukha pahu~cAte haiM aura jinakI AraMbhika Ayu vyasanoM meM vyatIta hotI hai ve rugNaM dazA kA anubhava karate athavA mRtyu kI goda meM cale jAte haiM / tAtparya ki prathama zreNI ke manuSya apanI Ayu ko saphala kara lete haiM aura dUsarI zreNI ke use niSphala banA dete haiM / - aba phira kahate haiMjA jA vaccai rayaNI, na sA pddiniyttii| dhammaM ca kuNamANassa, saphalA janti rAio // 25 // yA yA vrajati rajanI, na sA pratinivartate / dharma ca kurvANasya, saphalA yAnti rAtrayaH // 25 // padArthAnvayaH-jA jA-jo jo rayaNI-rAtri vaccai-jAtI hai na-nahIM sAvaha paDiniyattaI-vApasa AtI dhamma-dharma kuNamANassa-karate hue kI saphalAsaphala rAio-rAtriyA~ janti-jAtI haiN| . mUlArtha-jo rajanI calI jAtI hai, vaha pIche lauTakara nahIM AtI kintu dharma kA AcaraNa karane vAle ne una rAtriyoM ko saphala kara liyaa| TIkA-isa gAthA kA bhAvArtha yaha hai ki jo manuSya zruta aura cAritra rUpa dharma kI ArAdhanA karate haiM, unakI jIvanacaryA saphala hai / isake viparIta jina logoM ke dina vyasanoM ke sevana meM vyatIta hote haiM, unakA jIvana niSphala hai / isalie manuSya janma ko prApta karane kA yahI uddezya hai ki use dharma ke ArAdhana se saphala banAne kA prayatna kiyA jAya / ... kumAroM ke isa pavitra kathana ko sunakara unake pitA bhRgu ke hRdaya meM kucha sadbodha kI prApti huI aura vaha una kumAroM se isa prakAra kahane lageegao saMvasittA NaM, duhao sammattasaMjuyA / pacchA jAyA gamissAmo, bhikkhamANAkule kule // 26 // Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] samuSya, dvaye samyaktvasaMyutAH / ekataH pazcAjjAtau gamiSyAmaH, bhikSamANA gRhe gRhe // 26 // hindIbhASATIkAsahitam / [ 611 padArthAnvayaH- egao - eka sthAna meM saMvasittA - basa karake duhao - donoM jane sammatasaMjuyA - samyaktva se yukta jAyA- he putro ! pacchA-pazcAt gamissAmo-jAya~ge bhikkhamANA - bhikSA karate hue kule kule - ghara ghara meM / capAdapUrti meM hai / mUlArtha-hama donoM hI eka sthAna meM samyaktva se yukta hokara vAsa karate hue pazcAt - yuvAvasthA ke Ane para dIkSA grahaNa kareMge aura prati kula meM bhikSA grahaNa karate hue vicareMge / TIkA - bhRgu purohita apane putroM se kahate haiM ki he putro ! prathama hama cAroM hI samyaktvapUrvaka dezavrata ko dhAraNa karake yahA~ para raheM aura jaba tumhArI avasthA paripakka ho jAyagI, taba hama saba dIkSA grahaNa karake bhikSAvRtti ke dvArA jIvana yAtrA ko calAte hue vicareMge / isa gAthA ke dvArA bhRgu purohita ne apane putroM ko yahI zikSA dI hai ki tumane pichalI avasthA meM dIkSA grahaNa karanI, abhI to gRhasthadharmocita dezavrata kA hI pAlana karanA cAhie / pitA ke ina vacanoM ko sunakara una kumAroM ne usake prati jo uttara diyA, aba zAstrakAra usakA varNana karate haiM-jassatthi maccuNA sakkhaM, jassa vaDatthi palAyaNaM / jo jANe na marissAmi, so hu kaMkhe sue siyA // 27 // yasyAsti mRtyunA sakhyaM yasya vAsti palAyanam / " yo jAnIte na mariSyAmi, sa khalu kAMkSati zvaH syAt // 27 // padArthAnvayaH - jassa - jisakA asthi - hai maccuNA - mRtyu ke sAtha sakkhaMmitratA va-athavA jassa asthi - jisakI hai palAyaNaM - mRtyu se bhAgane kI zakti jo-jo jANe - ja - jAnatA hai na marissAmi - maiM nahIM marU~gA so vaha hu-nizcaya meM kaMkhe-icchA kare ki sue-kala siyA - ho arthAt kala ko maiM amuka kAma karU~gA / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612] uttarAdhyayanasUtram- [caturdazAdhyayanam __ mUlArtha-jisakI mRtyu se mitratA hai, aura jo mRtyu se bhAga sakatA hai tathA jisako yaha jJAna hai ki maiM nahIM marU~gA, vahI puruSa kala-AgAmI divasa kI AzA kara sakatA hai| TIkA-bhRgu purohita ne apane putroM ko yuvAvasthA ke bAda dIkSita hone kI anumati dI, parantu kumAroM ne usake uttara meM jo kucha kahA hai, usakA bhAva yaha hai ki dharma ke AcaraNa meM amuka samaya kI pratIkSA karanI kisI prakAra se bhI ucita nahIM kyoMki patA nahIM, mRtyu kaba Akara galA dabA le / samaya kI pratIkSA to vahI puruSa kara sakatA hai, jisakA mRtyu ke sAtha mitracArA ho athavA jo koI bhAgakara usase chuTakArA pA sake yA jisako maranA hI na ho parantu ye saba bAteM asambhava haiM arthAt na to mRtyu kI kisI ke sAtha mitratA hai, aura na koI usase bhAga sakatA hai tathA aisA bhI koI nahIM ki jisane maranA hI na ho to aisI avasthA meM dharmArAdhana ke liye samaya kI pratIkSA karanI arthAt yaha kahanA ki amuka kAma hama phira kabhI kareMge, kisI prakAra se bhI yuktiyukta nahIM pratyuta dharmArAdhana ke lie to jitanI zIghratA ho sake, utanI hI kama hai| isalie isa kArya meM samaya kI pratIkSA karanI vyartha hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM ajjeva dhamma paDivajjayAmo, ___ jahiM pavanA na punnbbhvaamo| aNAgayaM neva ya asthi kiMci, -- saddhAkhamaM Ne viNaittu rAgaM // 28 // adyaiva dharma pratipadyAvahe, ____yaM prapannau na punarbhaviSyAmaH / anAgataM naiva cAsti kiJcit, zraddhAkSamaM no vinIya rAgam // 28 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] . hindIbhASATIkAsahitam / [613 padArthAnvayaH-ajjeva-Aja hI dhamma-dharma ko paDivajayAmo-grahaNa kareMge jahiM-jisake pavanA-grahaNa karane se na puNabbhavAmo-phira saMsAra meM janma maraNa nahIM kareMge aNAgayaM-vinA mile neva-nahIM hai kiMci-kiMcinmAtra yapunaH saddhA-zraddhA-abhilASA khama-yogya hai Ne-hamako viNaittu-dUra karanA rAga-rAga ko| ___mUlArtha-hama Aja hI dharma ko grahaNa kareMge, jisa dharma ke grahaNa se phira saMsAra meM janma nahIM hotaa| aisA kiMcinmAtra bhI padArtha isa saMsAra meM nahIM hai, jo ki isa jIva ko na mila cukA ho / ataH dharma meM zraddhA rakhanI aura kAmAdi ke rAga ko dUra karanA hI hamArA kartavya hai / TIkA-pUrvakAvya meM prakArAntara se jIvana kI asthiratA kA varNana kiyA gayA hai / aba usI ke anusAra ve donoM kumAra apane pitA se kahate haiM ki pitA jI ! hama Aja hI dharma ko grahaNa kareMge kyoMki dharma ke grahaNa se hama janma aura maraNa donoM se hI rahita ho sakate haiM arthAt phira hamArA isa saMsAra meM janma nahIM hogA / tathA Apane hamako kAmabhogoM ke liye vAra 2 AmaMtrita kiyA parantu vicAra se dekho to saMsAra meM aisA koI bhI padArtha nahIM jo ki isa jIva ko kabhI na kabhI prApta na ho cukA ho / tAtparya ki yaha AtmA aneka prakAra kI U~cI nIcI avasthAoM meM se gujarA hai, aura aneka prakAra ke padArthoM se isakA sambandha hotA rahA hai| kabhI yaha rAjA banA kabhI raMka, kabhI manuSya banA kabhI tiryaMca evaM kabhI deva aura kabhI nArakI / tAtparya ki aisI koI avasthA nahIM ki jisakA isa jIva ne eka athavA aneka vAra anubhava na kiyA ho / taba ina kAmabhogAdi viSayoM kA, na mAlUma, hamane kitanI vAra upabhoga kiyA hai / isalie hamArI ruci to kevalamAtra kAmAdi rAga ke tyAga aura dharma ke ArAdhana meM hai, usI ko hama svIkAra kreNge| - apane putroM ke isa kathana ko sunakara bhRgu purohita ne apanI yazA nAnI bhAryA se jo kucha kahA, aba zAstrakAra usakA varNana karate haiM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram 614 ] [caturdazAdhyayanam / pahINaputtassa hu natthi vAso, vAsiddhi bhikkhAyariyAi kaalo| sAhAhi rukkho lahaI samAhiM, chinnAhi sAhAhi tameva khANuM // 29 // prahINaputrasya khalu nAsti vAsaH, vAsiSThi ! bhikSAcaryAyAH kAlaH / zAkhAbhirvRkSo labhate samAdhi, chinnAbhiH zAkhAbhistameva sthANum // 29 // padArthAnvayaH-pahINa-rahita puttassa-putra ke natthi vAso-merA basanA acchA nahIM vAsiddhi-he vAsiSThi ! bhikkhAyariyAi-bhikSAcaryA kA hamArA bhI kAlo-kAla hai-samaya hai kyoMki sAhAhi-zAkhAoM se rukkho-vRkSa samAhi-samAdhi ko lahaIprApta karatA hai chinnAhi-chedana karake sAhAhi-zAkhAoM kA taM-usa vRkSa ko evanizcaya hI khANuM-sthANu-ThoTha kahate haiM / hu-pAdapUrti meN| ___ mUlArtha he vAsiSThi! putra se rahita hokara merA ghara meM basanA acchA nahIM, tathA merA bhI bhikSAcaryA-saMnyAsI hone kA samaya hai kyoMki zAkhAoM se hI vRkSa samAdhi ko prApta karatA hai aura zAkhAoM ke kaTa jAne se loka usako sthANu kahate haiN| TIkA-bhRgupurohita apanI strI se kahate haiM ki he vAsiSThi ! ( vasiSThagotra meM utpanna hone vAlI ! ) putroM ke vinA merA isa ghara meM rahanA aba ThIka nahIM hai aura merA bhikSAcaryA kA samaya bhI A gayA hai arthAt putroM ke cale jAne para hamArA isa ghara meM rahanA zobhA nahIM detA / vAstava meM vRkSa apanI zAkhAoM se hI zobhA ko prApta hotA hai / zAkhAoM ke kaTa jAne se usakI sArI ramaNIyatA jAtI rahatI hai| usako loga vRkSa ke badale sthANu--ThoTha kahate haiM / tAtparya ki ye donoM kumAra hamAre gRhasthAzrama kI zobhA ke mUla kAraNa haiM / inake cale jAne para hamArA bhI ghara meM rahanA vyartha hai aura usa ThoTha ke samAna zobhA se rahita hai| aba isI viSaya meM phira kahate haiM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIbhASATIkA sahitam / paMkhAvihUNo vva jaheha pakkhI, bhicAvihUNo vva raNe narindo | vivannasAro vaNio vva poe, pahINaputtomi tahA ahaMpi // 30 // caturdazAdhyayanam ] [ 615 pakSavihIna iva yatheha pakSI, bhRtyavihIna iva raNe narendraH / affra vipannasAro prahINaputro'smi - padArthAnvayaH -- paMkhA-paroM se vihUNo-rahita jahA - jaise iha - isa loka meM ! pakkhI-pakSI hotA hai vva- samuccayArthaka hai bhiccA - bhRtya -- senA se vihUNo - vihIna raNeraNa meM nariMdo narendra vva-samuccayArthaka hai vivannasAro- -dhana se hIna vaNio - vaizya jaise poe - pota ke DUbane se dukhI hotA hai pahINaputomi putroM se hIna tahA - usI prakAra ahaMpi- maiM bhI hU~ / - pote, tathA'hamapi ||30|| mUlArtha - jaise paroM ke vinA isa loka meM pakSI hai, senA ke vinA saMgrAma rAjA hai, dhana se hIna jaise jahAja ke calAne vAlA vaNik hai, usI prakAra kA putroM se hIna maiM ho gayA hU~ / TIkA - bhRgupurohita ne apanI bhAryA se kahA ki he priye ! jaise isa loka meM paroM ke vinA pakSI hotA hai, senA ke binA raNa meM jaise rAjA hai, aura jaise dhanarahita tathA DUbate hue jahAja vAlA vaNik hai, usI prakAra putroM ke vinA maiM bhI vaisA hI hoU~gA / tAtparya ki paroM se rahita pakSI jaise mArjAra Adi ghAtaka jIvoM se jaldI pakar3A jAtA hai, aura senArahita rAjA kA jaise saMgrAma meM jaldI parAjaya hotA hai, evaM dhanarahita vaNikU jaise jahAja ke DUbane se atyanta dukhI hotA hai, usI prakAra putroM ke vinA mujhe bhI aneka prakAra ke kaSToM kA anubhava karanA par3egA / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [caturdazAdhyayanam sArAMza ki saMsAra meM rahane kA Ananda putra Adi parivAra ke sAtha hI hai| parivAra se rahita hone para saMsAra meM nivAsa karane kA na to koI sukha hI hai aura na yaza hI hai| ___ apane pati ke ina vAkyoM ko sunakara yazA ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM susaMbhiyA kAmaguNA ime te, saMpiNDiA aggrsppbhuuyaa| bhuMjAmu tA kAmaguNe pagAmaM, pacchA gamissAmu pahANamaggaM // 31 // susaMbhRtAH kAmaguNA ime te, . sampiNDitA ayyrsprbhuutaaH| bhuJjIvahi tAn kAmaguNAn prakAmaM, pazcAd gamiSyAvaH pradhAnamArgam // 31 // padArthAnvayaH-susaMbhiyA-ati saMskRta kAmaguNA-kAma guNa ime-ye pratyakSa te-tumhAre haiM saMpiNDiyA-bhalI prakAra se mile hue aggarasa-pradhAna rasa vAle pabhUyA-prabhUta haiM tA-isalie kAmaguNe-kAmaguNoM ko muMjAmu-bhogeM jo pagAmaprakAma haiM--paryApta haiM pacchA-pIche-vRddhAvasthA meM pahANamaggaM-pradhAnamArga-sAdhudharma ko gamissAmu-grahaNa kreNge| ___ mUlArtha-tumhAre ye kAmabhoga acche saMskAra yukta, ikaTThe mile hue, pradhAna rasa vAle aura paryApta haiM / isalie hama loga ina kAmabhogoM ko bhogeN| pazcAt dIkSA rUpa pradhAna mArga kA anusaraNa kreNge| TIkA-yazA apane pati se kahatI hai ki Apake ghara meM aneka prakAra ke manoraMjaka kAmabhoga vidyamAna haiN| ve bhI bhalI prakAra se paryApta rUpa meM upasthita haiN| ataH hama loga prathama inako bhogeM aura pIche se-jaba ki yuvAvasthA kI samApti Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] .. hindIbhASATIkAsahitam / [617 aura vRddhAvasthA kA Agamana hogA-jJAnadarzana aura cAritra rUpa jo pradhAna-zreSTha mArga hai, usako grahaNa kareMge / tAtparya ki yadi aneka prakAra se samajhAne para bhI ye donoM kumAra ghara se jAte haiM to jAne do| hama bAda meM cale jAyeMge athavA hamAre ghara meM aura putra ho jAyeMge / ataH inake sAtha hamako jAne kI AvazyakatA nahIM aura yaha prApta huI kAmabhoga kI sAmagrI kA phira milanA bhI nitAnta kaThina hai| aba bhRgupurohita kahate haiM kibhuttA rasA bhoi jahAiNe vao, na jIviyaTThA pajahAmi bhoe / lAbhaM alAbhaM ca suhaM ca dukkhaM, saMcikkhamANo carissAmi moNaM // 32 // bhuktA rasA bhavati ! jahati no vayaH, __ na jIvitArthaM prajahAmi bhogAn / lAbhamalAbhaM ca sukhaM ca duHkhaM, saMvIkSamANazcariSyAmi maunam // 32 // padArthAnvayaH-bhoi-he priye ! bhuttA-bhoga liye rasA-rasa jahAi-chor3atA hai Ne-hamako vao-yauvana vaya-avasthA jIviyahA-jIvana ke vAste bhoe-bhogoM ko na pajahAmi-nahIM chor3atA hU~ lAbha-lAbha ca-aura alAbha-alAbha suha-sukha ca-aura dukkha-duHkha ko saMcikkhamANo-samyak prakAra se vicAratA huA moNaM-munivRtti ko carissAmi-AcaraNa kruuNgaa| mUlArtha he priye ! rasoM ko hamane bhoga liyA hai| yauvana vaya hamako chor3atA calA jA rahA hai / maiM jIvana ke lie bhogoM ko nahIM chor3atA hUM apitu lAbha alAbha, sukha aura duHkha ko samyaka prakAra se dekhatA huA munivRtti kA AcaraNa kruuNgaa|' TIkA-purohita jI apanI yazA nAnI bhAryA se kahate haiM ki he priye ! rasAdi padArthoM ko hamane khUba bhogaa| aba yauvana hameM chor3atA jAtA hai| isalie maiM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 ] uttarAdhyayanasUtram [ caturdazadhyayanam prakAra aba ina vikAroM ke saMga ko chor3atA huuN| tathA yaha bhI dhyAna rahe ki maiM saMsAra ko jIvana ke vAsteM nahIM chor3atA kintu lAbha alAbha, sukha aura duHkha kA samyak se nirIkSaNa karatA huA munivRtti ko dhAraNa kara rahA hU~ kyoMki jaba taka yuvAvasthA kA kucha aMza banA huA hai, taba taka hI saMyama kriyA ke anuSThAna prAya: adhika saphalatA kI saMbhAvanA rahatI hai| tAtparya ki merI dIkSA kA kAraNa yuvAvasthA ko sthira rakhanA nahIM apitu paramArthasambandhI lAbhAlAbha aura sukha-du:kha kA anubhava karanA hai / ataH maiM dIkSA ke liye udyata huA hU~ / I pati ke ukta vicAra ko sunakara usase sahamata na hotI huI. yazA usake prati phira kahatI hai-- mA hu tumaM soyariyANa sammare, juNo va haMso DisottagAmI / bhuMjAhi bhogAi mae samANaM, dukkhaM khu bhikkhAyariyAvihAro // 33 // mA khalu tvaM saundaryANAM smArSIH, jIrNa iva haMsaH pratisrotogAmI / bhuMkSva bhogAn mayA samaM, duHkhaM khalu bhikSAcaryAvihAraH // 33 // padArthAnvayaH -- hu- nizcaya tuma tuma soyariyANa - apane sage bhAiyoM ko mA sammare-mata smaraNa karo juno - jIrNa haMso - haMsa va - vat paDisutagAmI -pratizrota kA gAmI hotA huA bhogAI -bhogoM ko mae samANaM- mere sAtha bhuMjAhi-bhogo khu-nizcaya hI bhikkhAyariyA-bhikSAcaryA aura vihAro - vihAra duHkhaM - duHkha rUpa haiM / mUlArtha - bhRgupatnI yazA ne kahA ki he pati ! pratisrotagAmI jIrNa haMsa kI taraha tuma apane bhAiyoM kA smaraNa mata karo kintu mere sAtha bhogoM ko bhogo kyoMki yaha bhikSAvRtti aura vihAra nizcaya hI duHkha rUpa haiN| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] .. hindIbhASATIkAsahitam / [ 616 TIkA-ya --yazA kahatI hai ki he svAmin ! Apa dIkSA ke liye udyata to ho rahe ho parantu kahIM aisA na ho ki dIkSA lekara usake kaSToM kA anubhava karate hue apane sahodara bhAiyoM vA anya sambandhiyoM ko smaraNa karane laga jAya~ ? jaise ki pratizrota meM gamana karane vAlA bUr3hA haMsa apanI asamarthatA ke kAraNa jala meM hI nimagna ho jAtA hai / ataeva maiM Apase nivedana karatI hU~ ki Apa mere sAtha gRhavAsa meM rahate hue sAMsArika sukhoM kA anubhava kIjie kyoMki bhikSAcaryA - bhikSAvRtti-- bhikSu banakara ghara ghara meM mA~ganA tathA apratibaMddha hokara grAma 2 vA nagara 2 meM vicaranA bar3A hI kaSTajanaka hai| yahA~ para vihAra zabda sAdhu ke samasta AcAroM kA upalakSaNa hai / kahane kA tAtparya hai ki Apa isake liye zIghratA mata kareM kyoMki saMyama kA pAlana karanA kucha sahaja kAma nahIM hai / ataH kucha samaya aura ghara meM vyatIta karo / phira isa para vicAra karanA / vRttikAra ne 'khu' zabda vAkyAlaMkAra meM grahaNa kiyA hai / 1 aba bhRgupurohita kahate haiM jahA ya bhoI taNuyaM bhuyaMgo nimmoyaNi hicca palei mutto / emee jAyA payahanti bhoe, te haM kahaM nANugamissameko // 34 // yathA ca bhavati ! tanujAM bhujaGgaH nirmocanIM hitvA paryeti muktaH / evametau jAtau prajahIto bhogAn, tau ahaM kathaM nAnugamiSyAmyekaH // 34 // padArthAnvayaH -- bhoI - he priye ! jahA- jaise ya- punaH bhuyaMgo - sarpa taNuyaM - zarIra meM utpanna huI nimmoyaNi- kA~calI ko hicca-chor3a karake palei-bhAga jAtA hai muttonirapekSa hotA huA eme - isI prakAra e- tere jAyA- donoM putra bhoe - bhogoM ko payahaMtichor3ate haiM te- - una donoM ke sAtha ahaM - maiM ikko - akelA kahaM- kaise nANugamissaM-na jAU~ 1 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 ] uttarAdhyayanasUtram - [ caturdazAdhyayanam mUlArtha - he priye ! jaise sarpa apane zarIra meM utpanna huI kA~calI ko tyAga kara nirapekSa hotA huA bhAga jAtA hai, usI prakAra tere ye donoM hI putra sAMsArika bhogoM ko chor3akara cale jA rahe haiN| jaba aisA hai taba maiM bhI unake sAtha hI kyoM na jAU~ ? arthAt maiM akelA yahA~ para kyA karU~ / TIkA - bhRgu jI kahate haiM ki he priye ! jisa prakAra sarpa apane zarIra meM utpanna huI kA~calI ko nikAlakara pare pheMka detA hai aura svayaM vahA~ se calA jAtA hai aura pIche phira kara usako dekhatA taka bhI nahIM, isI prakAra tere ye donoM putra saMsAra ke viSayabhogoM ko ati tuccha samajhakara unheM chor3akara jA rahe haiM / aisI dazA meM maiM inake binA akelA ghara meM baiThA rahU~, yaha kisa prakAra ucita samajhA jA sakatA hai / to phira maiM bhI inake sAtha hI kyoM na calA jAU~ ? tAtparya ki mere jaise vyakti ko ina yogya putroM ke vinA ghara meM rahanA kisI prakAra se bhI ucita nahIM / ataH maiM inake sAtha hI cale jAne ko zreyaskara samajhatA hU~ / aba phira isI viSaya meM prakArAntara se kahate haiM-.. vindittu jAlaM abalaM va rohiyA, macchA jahA kAmaguNe pahAya / dhoreyasIlA tavasA udArA, dhIrA hu bhikkhAriyaM caranti // 35 // chittvA jAlamabalamiva rohitAH, matsyA yathA kAmaguNAn prahAya / dhaureyazIlAstapasA udArAH, dhIrAH khalu bhikSAcaryAM caranti // 35 // padArthAnvayaH--chiMdittu-chedana karake jAlaM - jAla ko abalaM va-nirbala kI taraha jahA-jaise rohiyA - rohita jAti kA macchA - matsya usI taraha kAmaguNe - . kAmaguNoM ko pahAya - chor3akara dhoreya - dhaurI - vRSabhavat sIlA- sa - svabhAva tavasA - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [621 tapa se udArA-pradhAna dhIrA-sattva vAle hu-nizcaya hI bhikkhAriyaM-bhikSAcarI ko caraMti-Acarate haiN| mUlArtha-jaise rohita jAti kA matsya nirbala jAla ko chedana karake calA jAtA hai, usI prakAra kAmaguNoM ko tyAgakara ye mere putra jA rahe haiM kyoMki tapaHpradhAna aura dharmadhuraMdhara dhIra puruSa hI bhikSAcaryA-munivRtti-kA anusaraNa karate haiM / ____TIkA-jaise koI balavAn puruSa nirbala-jIrNa vastu ko tor3akara arthAt usake pratibandha ko dUra karake Age nikala jAtA hai athavA jaise rohita matsya nirbala jAla meM pha~sane para use apanI tIkSNa pUMcha se kATakara usake bandhana se nikala jAtA hai, usI prakAra mere ye putra kAmabhogarUpa jAla ko tor3akara pravrajyA ke lie jA rahe haiN| parantu yaha bhI koI sAdhAraNa kAma nahIM arthAt bhikSAcaryA-saMyamavRtti ko pAlana karanA dhIra puruSoM kA hI kAma hai, jo ki dharma meM balavAn vRSabha kI taraha dhuraMdhara ho aura tapa ke AcaraNa meM pradhAna ho / tAtparya ki saMsAra ke viSayabhogoM kA tyAga karake jisa munivRtti ko grahaNa karane ke liye ye kumAra jA rahe haiM, vaha bhI parama dhIra aura gambhIra prakRti ke puruSoM dvArA hI AcaraNa kI jA sakatI hai / ____ pati ke isa upadeza ko sunakara bodha ko prApta huI yazA ne apane mana meM jo kucha vicAra kiyA, aba usakA varNana karate haiM naheva kuMcA samaikkamaMtA, tayANi jAlANi dalittu hNsaa| paleMti puttA ya paI ya majhaM, te haM kahaM nANugamissamekkA // 36 // nabhasIva krauJcAH samatikrAmantaH, tatAni jAlAni dalitvA hNsaaH| pariyAnti putrau ca patizca mama, tAnahaM kathaM nAnugamiSyAmyekA // 36 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 ] uttarAdhyayanasUtram [ caturdazAdhyayanam - dalana padArthAnvayaH-- nahe - AkAza meM kuMcA - krauMca pakSI va-vat samaikamaMtAsamyak prakAra se jAte haiM tayANi - vistIrNa jAlAgi - jAla ko dalittu-da karake haMsA-haMsa--pakSI jAte haiM usI prakAra paleMti-jAte haiM majjhaM- mere puttA-putra - aura paI - pati ya - punaH te-unake sAtha ahaM - maiM ekkA - akelI kahaM - kaise nANugamissaM-na jAU~ / mUlArtha - AkAza meM samyak prakAra se jaise krauMca pakSI jAte haiM aura vistRta jAla ko bhedana karake jaise haMsa cale jAte haiM, usI prakAra mere putra aura pati saMsAra ko chor3akara jA rahe haiM, to phira akelI maiM unake sAtha kyoMkara na jAU~ arthAt mujhe bhI unhIM kA anusaraNa karanA cAhie / TIkA - isa gAthA meM yazA devI ke mAnasika vicAroM kA digdarzana karAyA gayA hai / vaha mana meM vicAra karatI hai ki jaise AkAza meM krauMca pakSI avyAhata gati se cale jAte haiM aura jaise jAloM ko anartharUpa jAnakara unake aneka khaMDa karake haMsa cale jAte haiM, usI prakAra mere putra aura patideva bhI viSayoM ke vikaTa jAla ko tor3akara krauMca aura haMsa kI taraha saMyama rUpa AkAza meM avyAhata rUpa se vicarane ke liye jA rahe haiN| jaba ki aisI avasthA hai to maiM akelI ghara meM kaise rahU~ arthAt maiM bhI inake pIche hI kyoM na jAU~ ? putroM aura pati ke cale jAne para pIche strI kA ghara meM rahanA kisI prakAra se bhI zobhA yogya nahIM mAnA jAtA / ataH mujhe bhI inake sAtha hI saMyamatrata grahaNa kara lenA cAhie / isake anantara bhRgu purohita, usakI dharmapatnI aura donoM kumAra ina cAroM kI eka sammati hone para ye cAroM hI vItarAga deva ke dharma meM dIkSita ho gaye arthAt cAroM saMyama mArga ko grahaNa kara liyaa| isa prakAra unake saMyama grahaNa karane ke anantara jo kucha huA, aba sUtrakAra usakA varNana karate haiN| yathA-- purohiyaM taM sasuyaM sadAraM, socA'bhinikkhamma pahAya bhoe / kuDumbasAraM viuluttamaM ca, rAyaM abhikkhaM samuvAya devI ||37|| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam -] hindIbhASATIkAsahitam / purohitaM taM sasutaM sadAraM, zrutvA'bhiniSkramya prahAya bhogAn / kuTumbasAraM vipulottamaM ca, rAjAnamabhIkSNaM samuvAca devI // 37 // padArthAnvayaH--taM--usa purohiyaM - purohita ko sasuyaM putroM ke aura sadAraMapanI strI ke sAtha soccA-sunakara abhinikkhamma - ghara se nikalakara bhoe - bhogoM ko pahAya-chor3akara ca-aura kuTuMba - kuTuMba sAraM - pradhAna dhana viuluttamaM vistIrNa aura uttama taM--use grahaNa karate hue dekhakara rAyaM - rAjA ko abhikkhaM vAra vAra devIkamalAvatI samuvAya - kahane lagI / [ 623 mUlArtha - saMsAra ke samasta kAmabhogoM kA tyAga karake apane putroM aura strI ke sAtha ghara se nikalakara dIkSita hue bhRgu purohita ko sunakara usake dhanAdi pradhAna padArthoM ko grahaNa karane kI abhilASA rakhane vAle rAjA ko, usakI devI - dharmapatnI kamalAvatI ne vAra 2 isa prakAra kahA / . TIkA - jaba bhRgupurohita ne sAMsArika padArthoM kA tyAga karake apanI strI aura putroM ke sAtha pravrajyA grahaNa kara lI arthAt ve cAroM hI dIkSita ho gaye to isakI sUcanA pAkara vahA~ ke rAjA ne usakA kuTumba aura usake ghara meM hone vAle vipula dhana Adi pradArthoM ko apane adhIna kara lene kA vicAra kiyA kyoMki bhRgupurohita jisa dhanAdi vipula sAmagrI kA tyAga karake dIkSita huA, vaha prAyaH adhikatara rAjA ke yahA~ se hI AI huI thI / isalie usane use grahaNa karane meM koI doSa nahIM samajhA, parantu usakI kamalAvatI nAma kI rANI ko rAjA kA yaha vicAra ucita nahIM lagA / taba vaha rAjA se vAra 2 isa prakAra kahane lagI / 1 kamalAvatI rANI ne rAjA se jo kucha kahA, aba usI kA varNana nimnalikhita gAthA meM kiyA jAtA hai / yathA 2 vaMtAsI puriso rAyaM, na so hoi pasaMsio / mAhaNeNa pariccattaM, dhaNaM AyAumicchasi // 38 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturdazAdhyayanam own vAntAzI puruSo rAjan, na sa bhavati prazaMsanIyaH / brAhmaNena parityaktaM, dhanamAdAtumicchasi // 38 // padArthAnvayaH-vaMtAsI-vamana kiye hue ko khAne vAlA rAyaM-rAjan ! puriso-puruSa na-nahIM so-vaha pasaMsio-prazaMsA ke yogya hoi-hotA hai mAhaNeNabrAhmaNa ke dvArA paricattaM-tyAge hue dhaNaM-dhana ko AdAuM-grahaNa karane kI icchasituma icchA karate ho| mUlArtha he rAjan ! vamana kiye hue ko khAne vAlA puruSa kabhI prazaMsA kA pAtra nahIM hotA / parantu brAhmaNa ke dvArA tyAge gaye dhana ko tuma grahaNa karane, kI icchA karate ho! TIkA-rANI kahatI hai ki jisa prakAra vamana kiye hue mukta padArtha ko grahaNa karane vAlA puruSa isa loka meM prazaMsA kA pAtra nahIM bana sakatA, usI prakAra brAhmaNa dvArA tyAge hue dhana ko grahaNa karane meM ApakI bhI prazaMsA nahIM hogI kintu nindA kI hI adhika saMbhAvanA hai| tAtparya ki pahale to Apane isa dhana ko saMkalpa dvArA vamana kiyA aura aba ise brAhmaNa ne vamana kara diyaa| isa prakAra yaha dhana do vAra vamana kiyA gayA hai| ataH Apa jaise bhadra puruSa ko aise vamanatulya heya padArtha ko kabhI bhI svIkAra nahIM karanA caahie|saaraaNsh ki jaise vAntAzI puruSa saMsAra meM zlAghanIya nahIM hotA kintu nindA evaM bhartsanA ke yogya mAnA jAtA hai, usI prakAra Apa bhI prazaMsA ke yogya nahIM rhoge| ___astu, yadi isa vamana kiye hue dhana ko Apa grahaNa bhI kara leM to bhI isase ApakI bar3hI huI dhanapipAsA kI zAMti honI kaThina hI nahIM kintu asambhava hai kyoMki tRSNA duSpUra hai, usakI pUrti to vizva ke sAre padArtha bhI nahIM kara skte| aba isI viSaya kA pratipAdana karate haiMsavvaM jagaM jai tuhaM, savvaM vAvi dhaNaM bhve| savvaM pi te apajattaM, neva tANAya taM tava // 39 // sarva jagayadi tava, sarvaM vApi dhanaM bhavet / sarvamapi ta aparyAptaM, naiva trANAya tattava // 39 // . Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] * hindIbhASATIkAsahitam / [625 padArthAnvayaH-savvaM-sarva jagaM-jagat jai-yadi tuhaM-terA hove vA-athavA savvaM-sarva dhaNaM-dhana vi-api zabda se kSetrAdi tere bhave-hoveM savvaMpi-sarva padArtha bhI te-tere lie - apajjataM-aparyApta haiM--terI tRSNA ko pUrNa karane meM asamartha haiM ! taM-vaha padArtha tava-tere kaSTAdi ko miTAne ke lie neva-nahIM haiM tANAya-rakSA ke lie| mUlArtha-he rAjan ! yadi yaha sArA jagat terA ho jAya, sAre dhanAdi padArtha bhI tere pAsa ho jAye, to bhI yaha saba aparyApta hI hai arthAt vizva ke sAre padArtha bhI terI tRSNA ko pUrI karane meM asamartha haiM aura ye saba padArtha maraNAdi kaSToM ke samaya terI kisI prakAra kI bhI rakSA karane meM samartha nahIM haiM / TIkA-devI kamalAvatI kahatI hai ki he rAjan ! yadi samasta jagat tere vaza meM ho jAya tathA vizva meM jitanA bhI dhana hai vaha saba tere pAsa A jAya, aisA hone para bhI vaha saba padArthasamUha terI tRSNA ko pUrNa nahIM kara sakatA kyoMki yaha tRSNA AkAza ke samAna ananta hai aura dhana asaMkhyAta hai| tathA ye saba padArtha tere jarA, roga aura maraNa Adi kaSToM ko miTAne meM kiMcinmAtra bhI sahAyaka nahIM ho skte| ataH inakI lAlasA karanI vyartha hai| devI ke kathana kA abhiprAya spaSTa hai| vaha yaha ki yadi koI manuSya karor3oM rupayA kharca kara bhI yaha cAhe ki mujhe jarA-bur3hApA athavA mRtyu kI prApti na ho to usakI yaha icchA kabhI saphala nahIM hotii| isase siddha huA ki yaha dhanAdi padArtha jarA aura mRtyu ke kaSTa meM kucha bhI vAstavika sahAyatA nahIM pahu~cA sakate to phira brAhmaNa ke tyAge hue-eka prakAra se vamana kiye hue dhana ko grahaNa karane kI jo jaghanya lAlasA hai, usakA kAraNa kevala bar3hI huI tRSNA hai, jisakI pUrti binA santoSa ke aura kisI vastu athavA upAya dvArA nahIM ho sktii| aba rANI phira kahatI hai kimarihisi rAyaM! jayA tayA vA, maNorame kAmaguNe pahAya / ekko hu dhammo naradeva ! tANaM, ___ na vijaI annamiheha kiMci // 40 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 ] uttarAdhyayanasUtram [ caturdazAdhyayanam mariSyasi rAjan ! yadA tadA vA, ___ manoramAn kAmaguNAn prahAya / ekaH khalu dharmo naradeva ! trANaM, na vidyate'nyamiheha kizcit // 40 // padArthAnvayaH-rAyaM-rAjan ! jayA-jisa samaya vA-athavA tayA- usa samaya tU marihisi-maregA maNorame-manorama kAmaguNe-kAmaguNoM ko pahAya-chor3akara hu-jisase eko-eka dhammo-dharma hI naradeva-he naradeva ! tANaM-trANa hai iha-isa loka meM anaManya padArtha iha-isa loka meM mRtyu ke samaya kiMci-kiMcinmAtra bhI na vijaI-nahIM hai| ____mUlArtha he rAjan ! jaba mRtyu kA samaya AyagA, usa samaya tU avazya maregA aura manorama-sundara kAmaguNoM ko chor3akara mRtyu ko prApta hogaa| he naradeva ! isa loka meM mRtyu ke samaya para eka dharma hI rakSA karane vAlA hogaa| dharma ke vinA anya koI isa manuSya kA trAtA nahIM hai| TIkA-devI ne phira kahA ki he rAjan ! jaba mRtyu kA samaya AyagA, usa samaya tU akelA hI mRtyu ko prApta hogaa| tathA ina ati pyAre aura sundara kAmaguNoM ko bhI tyAgakara mRtyu ko prApta hogA arthAt isa samaya jina sAMsArika padArthoM se tU pragAr3ha prema kara rahA hai, inameM se koI bhI terA sAthI banane kA nahIM hai| isalie he naradeva ! vizva meM isa prANI kA ekamAtra dharma hI rakSaka hai| dharma ke vinA aura koI bhI padArtha na to isakA rakSaka hai aura na sAtha jAne vAlA hai| prastuta gAthA meM saMsAra ke sambandha ko lekara dharma kI AvazyakatA aura saMsAra kI anityatA kA acchA citra khIMcA hai| ___jaba ki dharma ke vinA isa jIva kA koI bhI trAtA nahIM to phira kyA karanA cAhie ? aba isI viSaya meM kahate haiM nAhaM rame pakviNi paMjare vA, ___ saMtANachinnA carissAmi moNaM / akiMcaNA ujjukar3A nirAmisA, pariggahArambhaniyattadosA // 41 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / nAhaM rame pakSiNI paJjara iva, chinnasantAnA cariSyAmi maunam / akiJcanA RjukRtA nirAmiSA, parigrahArambhadoSanivRttA [ 627 // 41 // vA - jaise pakkhiNi viccheda hai, jisake padArthAnvayaH: - na- nahIM ahaM - maiM rame rati pAtI hU~ paMkhaNI piMjare - piMjare meM saMtApa chinnA - sneha kI saMtati kA moNaM- munivRtti ko carissAmi - grahaNa karU~gI akiMcaNA - dravya saralatApUrvaka anuSThAna karane vAlI nirAmisA - viSayarUpa pariggahAraMbha niyattadosA- parigraha aura Arambha rUpa doSa mUlArtha - piMjare meM rahI huI pakSiNI kI taraha maiM isa saMsAra meM ratiAnanda ko nahIM pAtI, ataH jisameM sneha kI santati kA viccheda ho jAtA hai, aisI munivRtti ko maiM grahaNa karU~gI / akiMcana, RjukRta aura nirAmiSa hokara tathA parigraha aura Arambha rUpa doSa se nivRtti ko prApta karatI huI / se rahita ujjukaDAmAMsa se rahita tathA nivRtta huI / TIkA - isa gAthA ke dvArA kamalAvatI ne apane hArdika bhAvoM ko bar3I sundaratA se prakaTa kara diyA hai / vaha rAjA se kahatI hai ki jaise piMjare meM rahatI huI pakSiNI Ananda nahIM pAtI usI prakAra janma, jarA aura mRtyu Adi aneka upadravoM vAle isa bhava rUpa paMjara meM rahatI huI maiM bhI Ananda ko prApta nahIM karatI / ata: sneha ke bandhana se rahita hotI huI maiM munivRtti ko dhAraNa karU~gI / tadartha maiM dravya aura bhAva se akiMcana banU~gI / dravya se hemAdirahita honA, bhAva se kaSAyarahita honA / tathA saralatApUrvaka kriyA karane vAlI, viSaya rUpa mAMsa kI abhilASA kA tyAga karatI huI aura Arambha tathA parigraha rUpa doSa se nivRtti grahaNa karU~gI / isa prakAra kamalAvatI ne, saMsAra se nivRtta hokara bhAvasaMyama grahaNa karane kA jo abhiprAya thA, usako spaSTa rUpa se vyakta kara diyA / yahA~ para 'vA' zabda upamA ke artha meM AyA hai / tathA 'saMtANachinnA' meM chinna zabda kA paranipAta prAkRta se hai / evaM 'pariggahAraMbha niyattadosA' isameM pUrvAparanipAta ataMtra hai 1 aba phira prastuta viSaya kA prakArAntara se varNana karate haiM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAVANAVRAV A AVA 628]. uttarAdhyayanasUtram- [caturdazAdhyayanam davaggiNA jahAraNNe, DajjhamANesu jantusu / anne sattA pamoyanti, rAgahosavasaM gayA // 42 // evameva vayaM mUDhA, kAmabhogesu mucchiyaa| DajjhamANaM na bujhAmo, rAgahosaggiNA jagaM // 43 // davAgninA yathAraNye, dahyamAneSu jantuSu / anye sattvAH pramodante, rAgadveSavazaM gatAH // 42 // evameva vayaM mUDhAH, kAmabhogeSu muuchitaaH| dahyamAnaM na budhyAmahe, rAgadveSAgninA jagat // 4 // padArthAnvayaH-davamgiNA-davAgni dvArA jahA-jaise araNNe-vana meM DajjhamANesu-jalate hue jantusu-jantuoM ko dekhakara-anne-anya sattA-jIva pamoyanti-Ananda manAte haiM rAgaddosa-rAgadveSa ke vasaM gayA-vaza meM hote hue| evameva-isI prakAra vayaM-hama mUDhA-mUDha haiM . kAmabhogesu-kAmabhogoM meM mucchiyA-mUrchita haiM DajjhamANaM-jalate hue prANiyoM ko dekhakara na bujjhAmo-bodha ko prApta nahIM hote jo rAgaddosaggiNA-rAgadveSa rUpa agni se jagaM-jagat jalA rahA hai| - mUlArtha-jaise vana kI agni se jalate hue jIvoM ko dekhakara rAgadveSa ke vazIbhUta hue anya jIva harSa manAte haiM, usI prakAra kAmabhogoM meM atyanta Asakta hue hama mUr3ha bhI jalate hue prANiyoM ko dekhakara bodha ko prApta nahIM hote kyoMki rAgadveSarUpa ani se yaha jagat jala rahA hai| TIkA-kamalAvatI kahatI hai ki he rAjan ! vana meM davAgni ke pracaMDa hone se aneka jaMtu jalakara bhasma ho jAte haiM parantu vana se bAhara ke jIva una bhasma hue jaMtuoM ko dekhakara rAgadveSa ke kAraNa Ananda manAte haiM / aviveka ke prabhAva se unake hRdaya meM ye bhAva utpanna hote haiM ki ye hamAre parama zatru the| acchA huA, jo ki bhasma ho gye| aba niSkaMTakatA ho jAyagI tathA vana meM hama aba sukhapUrvaka nivAsa kareMge, ityaadi| usI prakAra rAga, dveSa aura moha ke vaza meM hokara hama bhI una pazuoM kI taraha mahAmUDha banakara kAmabhogoM meM atyanta Asakta ho rahe haiM kyoMki rAgadveSa rUpa agni ke dvArA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 626 jalate hue prANivarga ko dekhakara hameM kucha bhI bodha nahIM hotA / parantu jo viveka aura vicAra rakhane vAle puruSa hote haiM, ve anya jIvoM ko saMkaTa meM par3e dekhakara dravita ho uThate haiM aura unakI rakSA kA upAya karane lagate haiM; kyoMki ve jAnate haiM ki yaha kaSTa kisI dina hama para bhI Ane vAlA hai tathA inakI AtmA aura hamArI AtmA donoM samAna haiN| ata: inake kaSToM meM sahAnubhUti pradarzita karanA hamArA mukhya kartavya hai / parantu jo vivekarahita aura pramAdI jIva haiM, ve anya ke kaSToM ko dekhakara unameM sahAyaka hone ke sthAna para ulaTA harSa manAte haiN| he rAjan ! hama inameM se hI haiM kyoMki hama yaha pratyakSa dekha rahe haiM ki sAMsArika padArthoM-dhana, strI, putra, bandhu Adi-para atyanta sneha rakhane vAle jIva inako yahIM para chor3akara paraloka kI yAtrA kara gaye haiN| ve, jAte hue na to svayaM inako sAtha lekara gaye aura na ye svayaM hI unake sAtha gaye kintu ye saba yahIM para par3e rahe aura yahIM para inako chor3akara ve snehI cale gye| yaha dekhakara hamako kucha bhI jJAna prApta nahIM hotA / anyathA hamako isa bAta kA pUrNatayA bhAna rahanA cAhie ki hamArA vAstavika kartavya kyA hai, hamAre sAtha jAne vAlA aura yahA~ para raha jAne vAlA padArtha kyA hai tathA hama kisase prema kareM aura kisase udAsIna raheM evaM paralokayAtrA meM hamArA sahAyaka kauna ho sakatA hai, aura jina viSayabhogoM meM hama mUrcchita ho rahe haiM tathA jinake lie aneka prakAra ke kaSTa sahane aura anartha karane ko hama udyata rahate haiM, ve hamArA kahA~ taka bhalA kara sakate haiM, kahA~ taka hamArA sAtha de sakate haiM / tAtparya ki vicArapUrvaka apane kartavya kA nizcaya karane meM hama sarvathA ajJa bane hue haiN| isI lie dUsare ke tyAge hue dhanAdi vastu ko prApta karake hameM atyanta harSa hotA hai, yaha kitanI mRr3hatA aura svArthaparAyaNatA hai| astu, jo puruSa vivekavikala nahIM vicArazIla haiM, aba unakA kartavya batalAte haiN| jaise kibhoge bhoccA vamittA ya, lahubhUyavihAriNo / . AmoyamANA gacchanti, diyA kAmakamA iva // 44 // bhogAn bhuktvA vAntvA ca, laghubhUtavihAriNaH / AmodamAnA gacchanti, dvijAH kAmakramA iva // 44 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram - [ caturdazAdhyayanam padArthAnvayaH - bhoge - bhogoM ko bhoccA - bhogakara ya-aura phira vamittAunako chor3akara lahubhUya - laghubhUta vihAriNo - apratibaddha vihAra karane vAle AmoyamANA - Anandita hote hue gacchanti-jAte haiM kAmakamA - svecchApUrvaka vicarane vAle diyA- pakSI kI iva - taraha / mUlArtha - jo vivekI puruSa hote haiM, ve prathama bhogoM ko bhogakara phira unako chor3akara vAyu kI bhAMti atyanta laghu hokara apratibaddha vihAra karate haiM aura tathAvidha anuSThAna meM Ananda manAte hue vicarate haiM jaise ki pacigaNa apanI icchApUrvaka gamana karate athavA vicarate haiM / 630 ] TIkA - jo puruSa vicArazIla aura puNyavAn hote haiM, ve Ayuparyanta ina viSayabhogoM meM khacita nahIM rahate kintu kucha samaya taka inakA upabhoga karake bAda meM inakA parityAga karate hue Atmazuddhi kI ora pravRtta hote haiN| tathA kAmabhogoM kA parityAga karake vAyu kI taraha laghu aura svaccha hokara bandhanarahita pakSI kI bhAMti aprati-baddhavihArI hokara Ananda meM magna rahate hue sadA svecchApUrvaka vicarate haiN| tAtparya ki sAMsArika viSayabhogoM se virakta hokara jJAnapUrvaka saMyama ko grahaNa karane vAle mahAtmA puruSoM kI pravRtti ThIka usa pakSI ke samAna haiM ki jo sarvathA bandhanarahita, svataMtra aura svecchApUrvaka vicarane vAlA hai / jisa prakAra AkAza meM vicarane vAle pakSI ko koI bandhana nahIM, usI prakAra saMyamazIla ko bhI kisI prakAra kA laukika bandhana nahIM / jaise pakSI nirantara vicaratA rahatA hai, aise ve bhI sadA apratibaddhavihArI hote haiM / evaM jisa prakAra pakSI svecchApUrvaka gamana karatA hai, usI prakAra munijana bhI jahA~ 2 dharma kA adhika lAbha dekhate haiM aura saMyama kI adhika nirmalatA dekhate haiM, vahAM para apanI icchA se jAte haiM tathA rAgadveSa kI nyUnatA se unakA jIvana sadA AnandapUrNa aura zAMtiyukta rahatA hai, yaha unameM vizeSatA hai / 1 rAjA ko pratibodha karane ke nimitta aba rANI phira kAmabhogAdi viSayoM ke parityAga kI carcA karatI huI kahatI hai ime ya baddhA phandanti mama hatthakhamAgayA / vayaM ca sattA kAmesu, bhavissAmo jahA ime // 45 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam 1 hindI bhASATIkAsahitam / ime ca baddhAH spandante, mama hastamArya ! AgatAH / vayaM ca saktAH kAmeSu, bhaviSyAmo padArthAnvayaH - ime- ye pratyakSa ya - samuccayArtha meM hai baddhA-niyaMtrita kiye hue bhI phandanti-asthira svAmI hone se caMcala haiM vayaM hama ca- phira sattA - Asakta haiM kAmesu - kAmabhogoM meM jahA - jaise ime-ye bhRgupurohita Adi ho gaye haiM usI prakAra bhavissAmo- - hama bhI hoMge arthAt dharma meM dIkSita hoMge / [ 631 the // 45 // mUlArtha - kAmabhoga rakSA karane para bhI caMcala haiM, he Arya ! jo ki mere aura Apake hastagata ho rahe haiM aura phira hama inameM Asakta ho rahe haiM / ataH jaise bhRgupurohita Adi inako chor3a gaye haiM, usI prakAra hama bhI chor3eMge / TIkA - devI kamalAvatI phira kahatI hai ki he Arya ! ye kAmabhogAdi aneka prakAra se surakSita kiye jAne para bhI asthirasvabhAvI hone se caMcalatA ko hI dhAraNa kiye hue haiM, jo ki mere aura Apake hastagata ho rahe haiM aura hama inameM Asakta ho rahe haiM / parantu jaise ye bhRgupurohita Adi inako chor3akara cale gaye haiM, usI prakAra hama bhI inakA parityAga karake dharma meM dIkSita hone ke lie jAya~ge / prastuta gAthA meM kAmabhogoM kI asthiratA aura unake tyAga kA pratipAdana kiyA gayA hai, jo ki mumukSu puruSa ko sadA aura sarvathA upAdeya hai| tathA ukta gAthA meM yadyapi akelA 'mama' zabda hai tathApi vaha 'tava' kA bhI upalakSaNa hai / evaM 'ajja' zabda ke 'Arya' aura 'adya' ye donoM pratirUpa banate haiM, so inakA yathAyogya artha kara lenA cAhie / sAmiSaM kulalaM dRSTvA, bAdhyamAnaM AmiSaM sarvamujjhitvA, vihariSyAmi . padArthAnvayaH - sAmisaM - mAMsa ke sahita kulalaM astu, aba zAstrakAra isa bAta kA varNana karate haiM ki ina kAmAdi viSayoM ke tyAgane meM hI sukha hai, bhogane meM nahIM / tathAhi -- sAmisaM kulalaM dissa, bajjhamANaM AmisaM savvamujjhittA, viharissAmi nirAmisaM / nirAmisA // 46 // nirAmiSam / nirAmiSA // 46 // gRddha -- pakSI -- ko dissa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 ] uttarAdhyayanasUtram - [ caturdazAdhyayanam dekhakara vajjhamANaM-anya pakSiyoM dvArA pIr3ita hotA huA nirAmisaM AmiSa se rahita pakSI ko pIr3A se rahita dekhakara Amisa - mAMsa ko savvaM sarvaprakAra se ujjhittAtyAgakara viharissAmi - vicarU~gI nirAmisA - nirAmiSa hotI huI / mUlArtha - mAMsasahita gRddhapakSI ko anya pakSiyoM dvArA pIr3ita hote hue aura mAMsarahita ko sukhI dekhakara maiM sarvaprakAra se mAMsarahita hokara - mAMsa ko chor3akara vicarU~gI / TIkA - devI kamalAvatI kahatI hai ki he rAjan ! jaise eka pakSI ke pAsa mAMsa kA Tukar3A hai| use dekhakara anya pakSI usa para jhapaTa par3ate aura use aneka prakAra kI . . pIr3A pahu~cAte haiM parantu jisa pakSI ke pAsa mAMsa nahIM hotA vaha AnandapUrvaka vicaratA hai athavA jaba vahI pakSI mAMsa ke Tukar3e ko chor3a detA hai to vaha sukhI ho jAtA hai arthAt phira use koI nahIM satAtA / isI prakAra ati snehayukta hone se ye dhana dhAnyAdi padArtha bhI mAMsa ke samAna haiM tathAca jo isameM atyanta Asakta ho rahe haiM, ve aneka prakAra kI Adhi-vyAdhiyoM se pIr3ita ho rahe haiM kintu jinhoMne inako mAMsa kA lothar3A samajhakara tyAga diyA hai ve sukhI haiM arthAt unako kisI prakAra kA duHkha nahIM hotA / isalie ina mAMsatulya viSayabhogoM kA tyAga karake arthAt nirAmiSa hotI huI maiM saMyamamArga meM vicruuNgii| yahAM para ekavacana kI kriyA ke sthAna meM bahuvacana kA prayoga prAkRta ke 'vyatyayazca' isa niyama se jAnanA / prastuta gAthA meM dhanadhAnyAdi padArthoM meM mUcchita hone aura unake tyAga karane, ina donoM bAtoM kA phalavarNana karate hue zAstrakAra ne inakI heyopAdeyatA ko spaSTa batalA diyA hai, jisase ki mumukSu puruSoM ko apane kartavya kA nirNaya karane meM suvidhA rahe / aba isI prastAva meM anya jJAtavya viSaya kA varNana karate haiM giddhovamA u naccANaM, kAme saMsAravaDhDhaNe / urago suvaNapAse vva, saMkamANo taNuM care // 47 // gRdhropamAn tu jJAtvA kAmAn saMsAravardhanAn / " uragaH sauparNeyapArzva iva, zaGkamAnastanu caret // 47 // Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [633 ____ padArthAnvayaH-u-tu-samuccayArtha meM giddhovame-gRddhapakSI kI upamA vAle naccA-jAnakara kAme-kAmabhogoM ko saMsAravaDaNe-saMsAra ke bar3hAne vAle vva-jaise urago-sA~pa suvaNNa-garur3a ke pAsi-samIpa saMkamANo-zaMkatA huA taNuM-stoka yatna se care-vicaratA hai NaM-vAkyAlaMkAra meM hai| mUlArtha-gRddhapakSI kI upamA vAle aura saMsAra ko bar3hAne vAle ina kAmabhogoM ko jAnakara jaise sA~pa garur3a ke samIpa zanaiH 2 zaMkAzIla hokara calatA hai, usI prakAra tU bhI saMyamamArga meM yatna se cala / ___TIkA-devI kahatI hai ki he rAjan ! ye kAmabhoga gIdha pakSI ke mukha meM rakkhe hue mAMsa ke Tukar3e ke samAna haiM aura saMsAra ke bar3hAne vAle haiN| aisA jAnakara garur3a ke pAsa se zaMkAyukta hokara zanaiH 2 jAne vAle sarpa kI bhAMti tU bhI inase zaMkita rahatA huA yatnapUrvaka saMyamamArga meM vicarane kA udyoga kara / tAtparya ki jisa prakAra sarpa garur3a se zaMkita rahatA hai, usI prakAra mumukSu ko sadA pApakarma ke AcaraNa se sazaMkita rahanA cAhie / yahA~ para 'iva' zabda yadyapi bhinnakrama meM diyA hai tathApi usakA sambandha sauparNeya ke sAtha hI karanA caahie| jaba ki isa prakAra kA upadeza hai to phira kyA karanA cAhie ? aba isI viSaya meM kahate haiM nAgo vva baMdhaNaM chittA appaNo vasahiM ve| evaM patthaM mahArAyaM ussuyAri ti me suyaM // 48 // nAga iva bandhanaM chittvA Atmano vasatiM vrajet / etatpathyaM mahArAja ! iSukAra ! iti mayA zrutam // 48 // . padArthAnvayaH-nAgo-hAthI vva-vat baMdhaNaM-bandhana ko chittA-chedana karake appaNo-AtmA kI vasahi-vasti ko vae-jAve mahArAyaM-he mahArAja ! eyaM-yaha patthaM-pathyarUpa upadeza ussuyAri-he iSukAra ! tti-isa prakAra me-maiMne saMyaM-sunA hai| mUlArtha-jaise hastI bandhana ko tor3akara vana meM calA jAtA hai, usI prakAra tU bhI karmabandhana ko tor3akara Atmavasati-mokSa meM jaa| he mahArAja ! he iSukAra ! isa prakAra yaha pathyarUpa upadeza maiMne sunA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 ] uttarAdhyayana sUtram [ caturdazAdhyayanam TIkA - mahArAja iSukAra se usakI rANI kamalAvatI kahatI hai ki jisa prakAra saMgala Adi bandhanoM ko tor3akara hastI sukhapUrvaka vana meM calA jAtA hai, usI prakAra Apa bhI karmoM ke bandhanoM ko tor3akara Atmavasati mokSa meM cale jAo / he mahArAja ! yaha upadeza bar3A hI pathyarUpa hai| isI ke dvArA jIva apane dhyeya ko prApta karane meM samartha hotA hai / hai iSukAra ! isa prakAra maiMne mahAtmAjanoM se zravaNa kiyA hai / yahA~ para kamalAvatI ne apane kathana ko paramparA prApta batalAte hue use upAdeya tathA prAmANika batalAne kA yatna kiyA hai tathA sAdhujanoM se sunA huA yaha upadeza unakI viziSTatA tathA pUjyatA kA bhI dyotaka hai| kyoMki sAdhupuruSa sadA satyavaktA aura hitopadeSTA hote haiN| rANI kamalAvatI ke upadeza se jaba rAjA iSukAra ko pratibodha ho gayA, taba ve donoM- - rAjA aura rANI - kisa ora pravRtta hue, aba isa viSaya kA varNana karate haiM caittA viulaM rajjaM, kAmabhoge yaduccae / nivvisayA nirAmisA, ninnehA nippariggahA // 49 // tyaktvA vipulaM rAjyaM, kAmabhogA~zca dustyajAn / nirviSayau nirAmiSau, niHsnehau niSparigrahauM // 49 // padArthAnvayaH--viulaM--vistIrNa raja - rAjya ko cahattA - chor3akara ya-aura duccae - dustyaja kAmabhoge - kAmabhogoM ko nivvisayA - viSayarahita nirAmisAAmiSa -- dhanadhAnyAdi se rahita ninnehA - sneha se rahita aura niSpariggahAparigraha se rahita hue / mUlArtha -- ve donoM - rANI aura rAjA - vipula rAjya aura dustyaja kAmabhogoM ko chor3akara viSayoM se, dhanadhAnyAdi padArthoM se evaM sneha tathA parigraha se rahita ho gaye / TIkA - prastuta gAthA meM devI kamalAvatI ke upadeza kI saphalatA kA digdarzana haiM arthAt rANI cAhatI thI ki usake patideva sAMsArika padArthoM ke moha ko chor3akara prabrajita ho jAya~ / so usake upadeza se pratibodha ko prApta hue rAjA ne apanA - vistRta rAjya tathA kAmabhogAdi padArthoM kA parityAga karake dIkSA ke lie prasthAna kara Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [635 diyA, yahI usake upadeza kI saphalatA hai / taba isI abhiprAya ko prakaTa karate hue zAstrakAra kahate haiM ki rAjya aura kAmabhogAdi viSayoM kA parityAga karane se ve donoM nirviSaya arthAt viSayoM se rahita ho gye| viSayarahita hone se AmiSatulya dhanadhAnyAdi padArthoM se unakI Asakti jAtI rhii| ataeva ve nirAmiSa bana gye| nirAmiSa hone se unakA kisI para bhI mamatva na rahA / isaliye ve niHsneha arthAt sneha-prItirAga--se rahita ho gaye / sneha se rahita honA hI niSparigraha honA arthAt parigraha se rahita honA hai kyoMki mUrchA kA nAma hI parigraha hai- "mucchApariggaho vutto" / ataH ve donoM parigraha se bhI rahita ho gaye / tAtparya ki unhoMne dravya aura bhAva donoM prakAra se saMyama ko apanA liyaa| isake anantara una donoM kI kyA caryA rahI, aba isI viSaya ko pratipAdana karate haiM sammaM dhammaM viyANittA, ciccA kAmaguNe vre| tavaM pagijjhahakkhAyaM, ghoraM ghoraparakamA // 50 // samyag dharma vijJAya, tyaktvA kAmaguNAn varAn / tapaH pragRhya yathAkhyAtaM, ghoraM ghoraparAkramau // 50 // padArthAnvayaH-samma-samyak dhamma-dharma ko viyANittA-jAnakara varezreSTha--pradhAna kAmaguNe-kAmaguNoM ko ciccA-tyAgakara tavaM-tapakarma ahakkhAyaMyathAkhyAta--arhatAdi ne jisa prakAra se varNana kiyA hai ghoraM-ati vikaTa pagibhagrahaNa karake ghoraparakkamA-ghora parAkrama vAle hue| mUlArtha-dharma ko samyaka--bhalI prakAra se jAnakara, pradhAna kAmabhogoM ko chor3akara tIrthakarAdi dvArA pratipAdana kiye hue ghora tapa karma ko svIkAra karake ve donoM ghora parAkrama vAle hue| TIkA-isa gAthA kA bhAvArtha yaha hai ki una donoM-rANI aura rAjA ne zruta aura cAritra rUpa dharma ko bhalI bhAMti jAnakara saMsAra ke pradhAna se pradhAna viSayabhogoM kA bhI parityAga kara diyA, jinakA ki tyAga karanA bahuta hI kaThina hai| isake Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 ] uttarAdhyayana sUtram [ caturdazAdhyayanam anantara unhoMne usa ghora -- ati vikaTa - tapakarma kA AcaraNa karanA Arambha kiyA, jisakA pratipAdana arhatAdi ne sAdhuoM ko uddeza rakhakara kiyA hai| usa tapa rUpa ghora karma ke tIvra anuSThAna se ve donoM ghora parAkramI hue arthAt ukta taparUpa karma ke prabhAva se unhoMne AtmA ke sAtha lage hue karmamala ko dUra karane meM pUrNa saphalatA prApta kI, athavA yoM kahie ki unhoMne karmarUpa zatruoM ko parAjita karane meM pUrNa parAkrama dikhalAyA / sArAMza ki prathama dharma ko bhalI prakAra se jAnane kA prayatna karanA cAhie / jaba usakA yathArtha bodha ho jAya taba viSayabhogoM kA parityAga karake jJAnapUrvaka tapasyA kA AcaraNa karanA cAhie / usake vinA AtmA ke sAtha lage hue karmarUpa mala kA dugdha honA asambhava hai / ata: jJAnapUrvaka tapakarma ke anuSThAna se zuddha huI AtmA paramAtmA ke svarUpa ko prApta ho jAtI hai, jo ki saba kA parama dhyeya aura parama lakSya hai / aba prastuta viSaya kA upasaMhAra aura nigamana nimnalikhita do gAthAoM meM karate haiM evaM te kamaso buddhA, savve dhammaparAyaNA / jammamaccubhaDavviggA, dukkharasantaMgavesiNo // 51 // evaM te kramazo buddhAH sarve dharmaparAyaNAH / janmamRtyubhayodvignAH, duHkhasyAntagaveSiNaH // 51 // padArthAnvayaH - evaM - isa prakAra te- ve chaoM jIva kamaso-krama se buddhApratibodha ko prApta hue savve - sarva dhammaparAyaNA - dharmaparAyaNa hue jamma- maccubhau-viggA - janma-mRtyu ke bhaya se udvigna hue tathA dukkha saMta - duHkha ke anta ke gavesiNo-gaveSaka hue / mUlArtha -- isa prakAra ve chaH jIva krama se pratibodha ko prApta hue aura sabhI dharma meM tatpara hue tathA janma aura mRtyu ke bhaya se udvigna hokara duHkhoM ke anta ke gaveSaka bane / TIkA- aba zAstrakAra kahate haiM ki isa prakAra ve chaoM jIva krama se pratibodha ko prApta hue| yathA-2 -sAdhuoM ke darzana se donoM kumAroM ko pratibodha huA, kumAroM ke kathana * Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 637 se bhRgupurohita ko vairAgya huA, bhRgupurohita se usakI dharmapatnI yazA ko bodha huA, ina cAroM ko dIkSita hue jAnakara kamalAvatI ko vairAgya huA aura rANI ke upadeza se rAjA pratibodha ko prApta huaa| isa prakAra ye chaH jIva anukrama se eka dUsare ke upadeza se dharma meM dIkSita hue arthAt saMsAra meM virakta hokara sarvavirati dharma meM ekaniSThA se tatpara ho gaye 1 saMyama grahaNa kA mukhya uddezya janma-maraNa ke dRDhatara bandhana se mukta honA hai| isalie janma, jarA aura mRtyu Adi duHkhoM kA anta kisa prakAra yA kina upAyoM se ho sakatA hai arthAt sarvaprakAra ke duHkhoM kA anta kisa prakAra se ho sakatA hai, ve isI kI gaveSaNA meM pravRtta hue / tAtparya ki sarvaviratirUpa saMyama dvArA duHkhoM kA samUla bAta karane ke liye kaTibaddha ho gaye 1 isake anantara kyA huA, aba isI bAta kA ullekha karate haiM sAsaNe vigayamohANaM, puvviM bhAvaNabhAviyA / acireNeva kAleNa, dukkhassantamuvAgayA // 52 // zAsane vigatamohAnAM, pUrva bhAvanAbhAvitAH / acireNaiva kAlena, duHkhasyAntamupAgatAH // 52 // padArthAnvayaH -- vigayamohANaM - moharahita ke sAsaNe - zAsana meM puci - pUrvajanma meM bhAvaNabhAviyA - bhAvanA se bhAvita hue acireNeva - thor3e hI kAle - kAla meM dukkhrassaMta-duHkhoM ke aMta ko uvAgayA- prApta ho gaye--mukta ho gaye / mUlArtha - arhatu zAsana meM pUrvajanma kI bhAvanA se bhAvita hue [ ve chaoM jIva ] thor3e hI kAla meM duHkhoM ke anta ko prApta ho gaye arthAt -- mukta ho gaye / TIkA - pratibodha hone ke phala kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM ki. mohanIya karma kA samUlaghAta karane vAle zrIarihaMtadeva ke zAsana meM jo pUrvajanma kI bhAvanA se bhAvita the arthAt jinhoMne pUrvajanma meM bhI tapa aura saMyama kA bhUrita ArAdhana kiyA huA thA-- ataeva usake prabhAva se jinake bahuta se karma kSINa bhI ho cuke the-thor3e hI kAla meM duHkhoM ke anta ko prApta ho gaye / tAtparya ki zeSa karmoM kA kSaya karake mokSa ko prApta ho gaye 1 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 ] uttarAdhyayanasUtram zAdhyayanam prastuta gAthA meM isa bhAva ko bhI vyakta kiyA hai ki pUrvajanma meM kiyA huA abhyAsa uttara janma meM bhI sahAyaka hotA hai aura usI ke dvArA AgAmI janma meM zIghra saphalatA prApta hotI hai tathA abhyAsa se cAritrAvaraNIya karma kSayopazama dazA ko prApta ho jAtA hai| usase isa jIva ko dharma kI prApti meM vilamba nahIM hotaa| isalie pratyeka vyakti ko dharma ke abhyAsa meM pravRtti rakhanI caahie| _ aba mandabuddhi puruSoM ke smaraNArtha adhyayana kI samApti karate hue sUtrakAra una ch| AtmAoM kA nAma nirdeza karate hue phira kahate haiM / yathA rAyA saha devIe, mAhaNo ya purohio| mAhaNI dAragA ceva, savve te parinivvuDe // 53 // . tti bemi| iti usuyArijaM cauddasamaM ajjhayaNaM samattaM // 14 // rAjA saha devyA, brAhmaNazca purohitaH / brAhmaNI dArako caiva, sarve te parinirvRtAH // 53 // iti bravImi / iti iSukArIyaM caturdazamadhyayanaM samAptam // 14 // padArthAnvayaH-rAyA-rAjA saha-sAtha devIe-devI ke ya-aura mAhaNobrAhmaNa purohiyo-purohita ca-aura mAhaNI-brAhmaNI eva-nizcaya hI dAragA-usake donoM putra te-ve savve-saba parinivvuDe-nirvRti--mokSa-ko prApta hue ti bemiisa prakAra maiM kahatA huuN| __ mUlArtha-rAjA aura usakI rANI, brAhmaNa aura usakI dharmapatnI tathA usake donoM putra ye saba nivRti-mokSa ko prApta hue / isa prakAra maiM-. sudharmAkhAmI-kahatA huuN| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazAdhyayanam ] * hindIbhASATIkAsahitam / [636 TIkA-isa gAthA meM mandabuddhi puruSoM ko sadbodha prApti ke nimitta una bhAgyazAlI jIvoM kA phira se nAma liyA gayA hai / yathA--iSukAra rAjA, usakI kamalAvatI rANI, bhRgupurohita aura usakI dharmapatnI yazA tathA yazA ke donoM kumAra ye chaoM jIva karmabandha ke kAraNabhUta rAga dveSa aura kaSAya-krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpa agni ke sarvathA zAnta hone se parama zAntirUpa mokSa ko prApta ho gaye kyoMki jaba taka isa AtmA meM rAga, dveSa aura kaSAyoM kI vidyamAnatA hai taba taka isako zAMti nahIM hotI / jisa samaya yaha AtmA kaSAyoM se sarvathA mukta ho jAtA hai, usa samaya isako paramanirvRti--nirvANa--mokSa kI prApti hotI hai / isalie mokSaprApti ke nimitta karmabandhanoM kA TUTanA parama Avazyaka hai aura karmabandhana se chUTane ke lie kaSAyoM kI nivRtti parama Avazyaka hai tathAca kaSAyoM kI nivRtti saMyama kI ArAdhanA se ho sakatI hai / ataH darzanajJAna aura cAritrarUpa ratnatrayI kI samyag upAsanA ke dvArA saMyama meM pravRtti karane vAlA jIva karmoM ke jAla ko tor3akara tathA AtmA meM rahe hue karmajanya ajJAnAndhakAra ko dUra karake kevala prApti ke dvArA sarvajJa aura sarvadarzI banatA huA cAroM aghAtI karmoM ke kSaya hone se paramaMnirvRti-nirvANapada-mokSapada-ko prApta kara letA hai, jisakA ki anya dArzanikoM ne kaivalya yA videhamukti ke nAma se. ullekha kiyA hai / isake atirikta "tti vemi" pada kI vyAkhyA pahale kI taraha hI samajha lenii| caturdazAdhyayana smaapt| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha sabhikkhU paMcadahaM ajjhayaNaM atha sabhikSurnAma paJcadazamadhyayanam caudahaveM adhyayana meM jo nidAna se rahita hokara kriyAnuSThAna karate haiM, unake guNoM kA varNana kiyA gayA hai parantu ve guNa bhikSuoM meM hI upalabdha hote haiM / ataH isa pandrahaveM adhyayana meM bhikSuoM ke hI guNoM kA yat kiMcit ullekha kiyA jAtA hai, : jisakI ki Adima gAthA isa prakAra haimoNaM carissAmi samiJca dhamma, sahie ujjukaDe niyaannchinne| saMthavaM jahila akAmakAme, annAyaesI parivvae sa bhikkhU // 1 // maunaM cariSyAmi sametya dharma, ____ sahita RjukRtaH chinnanidAnaH / saMstavaM jahyAdakAmakAmI, ajJAtaiSI parivrajet sa bhikSuH // 1 // padArthAnvayaH-moNaM-saMyamavRtti ko carissAmi-AcaraNa karU~gA samiJca-. vicAra kara dhamma-dharma ko sahie-samyagdarzanAdi se yukta ujjukaDe-RjukRta Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [641 niyANachinne-nidAna se rahita saMthavaM-saMstava ko jahija-chor3e akAmakAmekAmabhogoM kI kAmanA na karane vAlA vA mukti kI kAmanA karane vAlA annAyaesIajJAtakula kI bhikSA karane vAlA parivvae-pratibaddhatA se rahita hokara vicare sa-vaha bhikkhU-bhikSu hotA hai| mUlArtha-maiM dharma ko prApta karake munivRtti kA AcaraNa karU~gA [ aisI pratijJA vAlA ] darzanAdi se yukta, mAyA se rahita hokara kriyAnuSThAna karane vAlA, nidAna aura saMstava se rahita tathA viSayoM kI kAmanA na karane vAlA apitu mokSa kI icchA rakhane vAlA tathA ajJAta kula meM bhikSA karane vAlA aura apratibaddhavihArI jo ho, vaha bhikSu hotA hai| TIkA-isa gAthA meM bhikSu ke kartavyoM kA digdarzana kiyA gayA hai / jaise ki-kisI bhadra AtmA ne yaha vicAra kiyA ki maiM aba munivRtti ko dhAraNa karU~gA, kyoMki mujhako dharma kI prApti ho gaI hai| isa vicAra ke anusAra jaba vaha dIkSita ho gayA to usako ina niyamoM kA pAlana karanA nitAnta Avazyaka hai, tabhI vaha bhikSu kahalA skegaa| isI lie bhikSu ke nimnalikhita niyama ukta gAthA meM batalAye gaye haiN| yathA-darzanAdi se yukta honA arthAt tattvArtha meM pUrNa zraddhA rakhane vAlA honA, mAyA--kapaTa-se rahita hokara kriyAnuSThAna karanA, tathA usakA jo bhI kriyAnuSThAna ho, vaha saba nidAna se rahita ho aura jisane saMstava kA tyAga kara diyA ho / saMstava nAma sambandhiyoM ke paricaya kA hai / pUrvasaMstava mAtA, pitA Adi kA aura pazcAt saMstava zvazurAdi kA tathA mitravarga kA hotA hai / evaM jo viSayoM kI kAmanA ko chor3akara mokSa kI abhilASA rakhane vAlA ho, tathA--jo bhikSA ke liye apanI tapazcaryA ko na batalAne aura pratibandharahita hokara vicarane vAlA ho arthAt jo ina pUrvokta niyamoM ke pAlana karane vAlA ho, vaha bhikSu kahalAtA hai / yadyapi vRttikAroM ne 'ajJAtaiSI' kA artha apane guNoM ko jatalAkara bhikSA na lene vAlA kiyA hai parantu dazAzrutaskaMdha ke pA~caveM adhyayana meM zrAvaka kI pratijJA ke adhikAra meM aisA varNana kiyA hai ki'pratijJAdhArI zrAvaka jJAtakula kI gocarI kare arthAt apanI jAti kI gocarI kare kyoMki usameM abhI mamatva kA bhAva zeSa rahatA hai| jaba vaha sAdhu bana gayA, taba usakA saMsAra se mamatva sarvathA chUTa jAtA hai| taba usake lie jJAtakula kI gocarI nahIM rhtii| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 ] uttarAdhyayanasUtram [ paJcadazAdhyayanam isalie sAdhu ke vAste ajJAtakula kI gocarI kA vidhAna hai'| isa varNana se 'ajJAtaiSI' kA jJAtakula se bhikSA na lene vAlA yaha artha bhI saMgata pratIta hotA hai| tathA ukta gAthA ke samuJcaya bhAva para dRSTi DAlane se pratIta hotA hai ki dIkSita puruSa siMha kI taraha nirbhaya hokara rahe aura siMha kI taraha hI vicare / 'niyANachinne' meM chinna zabda kA paranipAta prAkRta hone se jAnanA / aba bhikSu ke svarUpavarNana meM usake anya guNoM kA varNana karate haiM / yathArAovarayaM careja lADhe, virae veyaviyAyarakkhie / panne abhibhUya savvadaMsI, je kamhivi na mucchie sa bhikkhU // 2 // rAgoparatazcarellADhaH , virato vedavidAtmarakSitaH / prAjJo'bhibhUya sarvadarzI, yaH kasminnapi na mUJchitaH sa bhikSuH // 2 // padArthAnvayaH-rAovarayaM-rAga se rahita lADhe-sadanuSThAna se yukta carejavicare virae-viratiyukta veyaviya-siddhAnta kA vettA Ayarakkhie-AtmarakSaka panneprajJAvAna abhibhUya-pariSahoM ko jItakara savvadaMsI-sarvadarzI je-jo kamhivi-kisI vastu para bhI na mucchie-mUchita nahIM hotA sa-vaha bhikkhU-bhikSu hotA hai| mUlArtha-rAga se rahita aura sadanuSThAnapUrvaka vicarane vAlA, asaMyama se nivRtta, siddhAnta kA vettA, AtmarakSaka, buddhimAna, aura pariSahoM ko jItakara sarvaprANiyoM ko apane samAna dekhane vAlA tathA jo kisI vastu para bhI mUJchita nahIM hotA, vahI bhikSu hai| TIkA-isa kAvya meM bhikSu kA svarUpa usake guNoM dvArA varNana kiyA gayA hai| jaise ki bhikSu use kahate haiM, jo rAga aura dveSa se rahita ho / kyoMki rAga se Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 643 rahita puruSa hI viSayoM se nivRtti prApta kara sakatA hai| phira jo sadanuSThAnapUrvaka vicaratA hai, vaha bhikSu hai / kyoMki sadanuSThAnapUrvaka vicaratA huA jIva hI paropakAra kara sakatA hai| tathA jo siddhAnta ko jAnakara durgati se AtmA kI rakSA karane vAlA ho, usako vedavidAtmarakSita kahate haiM arthAt vahI bhikSu hai / 'vedyate anena tattvamiti vedaH siddhAntastasya vedanaM vit tayA, AtmarakSito durgatipatanAt trAyate aneneti vedavidAtmarakSitaH' athavA vedavit-siddhAnta kA vettA aura Aya-jJAnAdi lAbha ke dvArA AtmA kI rakSA karane vAlA, aura heya-jJeya-upAdeya ke svarUpa kA jJAtA bhikSu hai| tathA jo pariSahoM kA vijetA, sarvajIvoM para samabhAva rakhane vAlA aura sacitta, acitta evaM mizrita rUpa kisI padArtha para bhI mamatva na rakhane vAlA ho, vahI bhikSu hai / tathA 'sarvadarzI' kA yaha bhI artha kiyA hai ki 'sarvaM dazati bhakSayati-arthAt sAdhu rasagRddhi ko chor3atA huA jaisA AhAra mile, use samatApUrvaka sarva hI bhakSaNa kara leve kiMtu nIrasa samajhakara use pheMka na deve / aba phira isI viSaya meM kahate haiMakkosavahaM viittu dhIre, muNI care loDhe niccamAyagutte / avvaggamaNe asaMpahiDhe, je kasiNaM ahiyAsae sa bhikkhU // 3 // AkrozavadhaM viditvA dhIraH, munizcarellADho nityamAtmaguptaH / avyagramanA asaMprahRSTaH, yaH kRtsnamadhyAsayet sa bhikSuH // 3 // padArthAnvayaH-akkosavahaM-Akroza vadha ko viittu-jAnakara dhIre-dhairyavAn muNI-sAdhu lADhe-sadanuSThAnayukta care-vicare / niccaM-sadA hI Ayagutte-Atmagupta hokara avvaggamaNe-vyagra mana se rahita asaMpahiDe-harSa se rahita je-jo kasiNaM-sampUrNa pariSahoM ko ahiyAsie-sahana karatA hai sa-vaha bhikkhU-bhikSu hai / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcadazAdhyayanam mUlArtha-Akroza-vadha Adi pariSahoM ko, apane kiye hue karmoM kA phala jAnakara jo dhairyayukta hokara sahana karatA hai, tathA sadanuSThAnayukta muni nitya hI Atmagupta hokara deza meM vicaratA hai, evaM harSa-viSAda se rahita hokara jo sampUrNa pariSahoM ko sahana karatA hai, vaha bhikSu hai| TIkA-AkrozapariSaha-asabhya vacana, vadhapariSaha-ghAta karanA, inake udaya hone para muni isa bAta kA vicAra kare ki yaha saba, mere pUrva kiye hue karmoM kA hI phala hai / ataH dhairyazIla muni ukta pariSahoM ke upasthita hone para bhI akSubdha hI rahe arthAt kisI prakAra kA kSobha na kare / tathA sadA hI AtmA ko asaMyata pravRtti se. gupta rakkhe, aura sadanuSThAnapUrvaka apratibaddha hokara deza meM vicare-vihAra kare / apitu kisI bhI pariSaha ke Ane para mana ko vyagra na kare arthAt vyAkula na ho jAya kintu zAMtipUrvaka unako sahana kare tathA AkrozAdi pariSahoM ko sahana karake harSita bhI na hove arthAt maiMne amuka pariSaha ko jIta liyA, dekho maiM kitanA zUravIra hU~, isa prakAra kI garvokti se Atmagata harSa ko bhI prakaTa na kare / isa bhAMti jo sampUrNa pariSahoM para vijayI hotA hai, vahI bhikSu kahalAne ke yogya hai / tAtparya ki bhikSupada kI sArthakatA zAMtipUrvaka kaSToM ke sahana karane meM hai, kevala veSadhAraNa kara lene meM nhiiN| aba phira isI viSaya kA varNana karate haiMpantaM sayaNAsaNaM bhaittA, sIuNhaM vivihaM ca dNsmsgN| avvaggamaNe asaMpahiDe, je kasiNaM ahiyAsae sa bhikkhU // 4 // prAntaM zayanAsanaM bhajitvA, zItoSNaM vividhaM ca daMzamazakam / avyagramanA asaMprahRSTaH, yaH kRtsamadhyAsayet sa bhikSuH // 4 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [645 pazcadazAdhya hindIbhASATIkAsahitam / pasalalalalalala ___ padArthAnvayaH-pantaM-nissAra sayaNa-zayyA AsaNaM-Asana bhaittA-sevana karake sIuNhaM-zIta aura uSNa ca-tathA vivihaM-nAnAprakAra ke daMsamasagaM-daMza aura mazaka ke pariSahoM ke prApta hone para avvaggamaNe-AkulatArahita asaMpahiDhe-harSarahita je-jo kasiNaM-sampUrNa pariSahoM ko ahiyAsae-sahana karatA hai sa-vaha bhikkhU-bhikSu hai / ___mUlArtha-nissAra zayyA aura Asana ko sevana karake zItoSNa tathA nAnAvidha daMza aura mazaka pariSahoM ke prApta hone para jo harSa aura viSAda ko prApta nahIM hotA kintu zAMtipUrvaka sampUrNa pariSahoM ko sahana kara letA hai, vaha bhikSu hai| ___TIkA- zayyA aura Asana yadi icchAnukUla na mile to bhI arthAt nissAra zayyA, Asana aura bhojana Adi kA upayoga karake zIta, uSNa tathA daMza, mazaka Adi pariSahoM ke upasthita hone para bhI jo muni vyAkula nahIM hotA tathA harSa aura viSAda ko prApta nahIM hotA kintu dhairyapUrvaka saba pariSahoM ko sahana kara letA hai, vahI bhikSu hai arthAt bhikSu pada kI zobhA ko bar3hAne vAlA hai| __ aba phira isI viSaya kA ullekha karate haiMno sakkaimicchaI na pUyaM, novi ya vandaNagaM kuo pasaMsaM / se saMjae suvvae tavassI, sahie Ayagavesae sa bhikkhU // 5 // na satkRtimicchati na pUjA, . no'pi ca vandanakaM kutaH prazaMsAm / sa saMyataH suvratastapakhI, sahita AtmagaveSakaH sa bhikSuH // 5 // padArthAnvayaH-sakkaI-satkAra ko no icchaI-nahIM cAhatA na pUrya-na pUjA ko cAhatA hai novi ya-aura na vandaNagaM-vandanA kI icchA rakhatA hai kuo-kahA~ se paMsaMsaM-prazaMsA kI icchA kare se-vaha saMjae-saMyata aura sunvae-suvrata tavassI-taMpa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 ] uttarAdhyayanasUtram [ pazvadazAdhyayanam ca karane vAlA sahie-jJAna se yukta Ayagavesae-AtmA kI gaveSaNA karane vAlA sa- . vaha bhikkhU-bhikSu hai| mUlArtha-jo satkAra aura pUjA kI icchA nahIM rakhavA, vandanA aura prazaMsA ko nahIM cAhatA, vaha saMyata, suvratI, tapasvI aura jJAnAdi ke sAtha AtmA kI gaveSaNA karane vAlA hai aura vahI bhikSu hai| ____TIkA-isa gAthA meM satkAra puraskAra pariSaha kI carcA kI gaI hai| vAstava meM bhikSu vahI hai, jo apane satkAra Adi kI icchA nahIM rkhtaa| jaise ki mere Ane se loga khar3e ho jAya~ aura jaba maiM kahIM jAU~ to merI bhakti ke nimitta mujhe chor3ane jAveM, tathA vastrAdi se merI pUjA kareM, aura vidhipUrvaka merI vandanA kareM tathA samaya 2 para merI prazaMsA kareM, ityAdi / tAtparya ki ina satkAra, pUjA Adi vastuoM kI jo AkAMkSA nahIM karatA, vaha bhikSu hai| vahI saMyata-saMyamazIla, suvratI-sundara vratoM vAlA, paramatapasvI- utkRSTa tapa karane vAlA, jJAna aura kriyA se yukta tathA AtmA kI khoja karane vAlA hai| sArAMza ki ina ukta guNoM se jo vibhUSita hai, vaha bhikSu kahalAtA hai| aba phira isI viSaya kI carcA karate haiM. jeNa puNo jahAi jIviyaM, mohaM vA kasiNaM niycchii| naranAriM pajahe sayA tavassI, na ya koUhalaM uvei sa bhikkhU // 6 // yena punarjahAti jIvitaM, mohaM vA kRtsnaM niycchti| naranAri prajahyAt sadA tapasvI, na ca kautUhalamupaiti sa bhikSuH // 6 // padArthAnvayaH-jeNa-jisase puNo-phira jahAi-chor3a detA hai jIviyaMsaMyama-jIvitavya vA-athavA mohaM-moha kasiNaM-sampUrNa niyacchai-bA~dhatA hai Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 647 naranAri-puruSa aura strI kI saMgati ko pajahe-chor3a deve sayA-sadaiva tavassItapa karane vAlA ya-aura na koUhalaM-nahIM kautUhala ko uvei-prApta hotA sa-vahI bhikkhU-bhikSu hai| . mUlArtha-jisake saMga karane se saMyamarUpa jIvitavya ghaTatA ho athavA sampUrNa mohanIyakarma kA bandha hotA ho, aise nara aura nArI kI saMgati ko jo tapasvI sadA ke lie chor3a deve aura kutUhalatA ko prApta na hove, vahI bhikSu kahalAtA hai / ___TIkA-isa gAthA meM saMyama ke vighAta karane vAle padArthoM ke saMsarga kA niSedha kiyA gayA hai arthAt jinake saMsarga se saMyamarUpa jIvana kA vinAza hotA ho athavA mohanIya karma kA sampUrNa prakAra se bandha hotA ho, isa prakAra ke puruSa athavA strI kI saMgati ko tapasvI sAdhu sadA ke lie chor3a deve / kyoMki inake saMsarga se AtmaguNoM kI virAdhanA hone kI saMbhAvanA hai tathA kautUhalavardhaka vyApAra kA bhI sAdhu ko sadA tyAga hI rakhanA cAhie kyoMki isase mohanIya karma kA bandha hotA hai| isalie strI Adi kI kathA tathA anya kAmavarddhaka vicAroM kA sarvathA tyAga karane vAlA bhikSu-sAdhu-muni kahalAtA hai| ___isa prakAra bhikSu ke mukhya kartavyoM kA varNana karake aba usako apanI jIvana yAtrA ke lie jina kAmoM kA niSedha hai, unake viSaya meM kahate haiMchinnaM saraM bhomamantalikkhaM, suviNaM lakkhaNadaNDavatthuvitraM / aMgaviyAraM sarassa vijayaM, je vijAhiM na jIvaI sa bhikkhU // 7 // chinnaM kharaM bhaumamantarikSa, ___ svapnaM lakSaNadaNDavAstuvidyAm / aGgavikAraM svarasya vijayaM, ___ yo vidyAbhirna jIvati sa bhikSuH // 7 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcadazAdhyayanam padArthAnvayaH-chinna-chinnavidyA saraM-svaravidyA bhoma-bhUkampavidyA aMtalikkhaM-antarikSavidyA suviNaM-svapnavidyA lakkhaNaM-lakSaNavidyA daMDa-daMDavidyA vatthuvijaM-vAstuvidyA aMgaviyAraM-aMgavicAravidyA sarassa vijayaM-svara kI vidyA je-jo vijAhi-ukta vidyAoM se na jIvaI-AjIvikA nahIM karatA sa-vaha bhikkhUbhikSu kahAtA hai| mUlArtha-chinavidyA, kharavidyA, bhUkaMpavidyA, antaricavidyA, svamavidyA, lakSaNavidyA, daNDavidyA, vAstuvidyA, aMgavicAravidyA, aura svara kI vidyA-ina vidyAoM se jo apanI AjIvikA-jIvananirvAha nahIM karatA, vahI bhikSu hai / TIkA-isa gAthA meM yaha batalAyA gayA hai ki sAdhu ina uparyukta vidyAoM ke dvArA zarIrayAtrA calAne arthAt AhAra, pAnI Adi kI gaveSaNA na kare / chinnavidyAvastra, kASTha Adi ke chedana kI vidyA / jaise ki isa prakAra se kASTha vA vastra Adi chedana kiyA huA zubha phala detA hai / svaravidyA-SaDja, RSabha, gAndhAra Adi svaroM kA varNana karanA / bhUkampavidyA-bhUkampa ke dvArA zubhAzubha phala kA varNana karanA / yathA"zabdena mahatA bhUmiryadA rasati kampate / senApatiramAtyazca rAjA rASTraM ca pIDyate // " ityAdi / antarikSavidyA-AkAza meM gandharva nagarAdi ko dekhakara usake zubhAzubha kA vicAra karanA / jaise ki-'kapilaM zasyaghAtAya, mAJjiSThe haraNaM gavAm / avyaktavarNa kurute balakSobhaM na saMzayaH // gandharvanagaraM snigdhaM saprAkAraM satoraNam / saumyA dizaM samAzritya rAjJastadvijayaGkaram // " ityAdi / svapnavidyA-jisake dvArA svapna kA zubhAzubha phala batalAyA jAya / yathA-"gAyane. rodanaM brUyAtrA prabandhanam / hasane zocanaM brUyAt paThane kalahaM tathA // " ityAdi / lakSaNavidyA-ji dvArA strI-puruSa ke lakSaNa varNana kiye jAyeM / jaise ki- "cakSuHsnehena sukhito dantasnehena ca bhojanamiSTam / tvaknehena ca saukhyaM nakhasnehena bhavati paramadhanam // " ityaadi| tathA pazuoM ke zubhAzubha lakSaNa batalAne vAlI vidyA kA bhI isI meM samAveza samajhanA / daMDavidyAkASTha ke parvo-gAMThoM ke phalAphala kA varNana karanA / jaise ki-"eka parva vAlI yaSTi prazaMsA karane vAlI hotI hai, aura do parva vAlI klezakAriNI hotI hai" ityAdi / vAstuvidyAjisake dvArA prAsAdAdi banAne ke zubhAzubha lakSaNa varNana kiye jAte haiN| yathA-"kuTilA bhUmijAzcaiva, vainIkA dvandvajAstathA / latino nAgarAzcaiva prAsAdAH kSitimaNDanAH // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 646 1 1 sUktAH padavibhAgena, karmamArgeNa sundarAH / phalAvAptikarA loke bhaGgabhedayutA vibhoH // aNDakaistu viviktAste, nirgamaizcArurUpakaiH / citrapatrairvicitraistu vividhAkArarUpakaiH // " ityAdi / aMgavidyA -- jisake dvArA aMgasphuraNa kA phalAphala kahA jAya / jaise ki-- sira ke sphuraNa se rAjya kI prApti hotI hai, dakSiNa netra ke sphuraNa se priya kA milApa hotA hai, ityAdi / svara kI vidyA - pazuoM ke zabdoM ko sunakara unake zubhAzubha phala kA vicAra karanA / yathA - "gatistArA svaro vAmaH podakyAH zubhadaH smRtaH / viparItaH praveze tu sa evAbhISTadAyakaH // " tathA - ' - "durgAsvaratrayaM syAt jJAtavyaM zAkunena naipuNyAt / cilicilizabdaH saphalaH susu madhyazcalacalo viphalaH || " ityAdi / so ina ukta prakAra kI vidyAoM se jo apanA jIvana vyatIta karane vAlA hai, vaha bhikSu nahIM kahA jAtA kintu bhikSu vahI kahalAtA hai, jo ina vidyAoM se jIvana vyatIta nahIM karatA / aba maMtrAdi dvArA bhikSAgrahaNa karane kA niSedha karate haiM-- mantaM mUlaM vivihaM vejjacintaM, vamaNavireyaNadhUmaNettasiNANaM Aure saraNaM tigicchiyaM ca, 1 taM parinnAya parivvae sa bhikkhU // 8 // maMtraM mUlaM vividhaM vaidyacintAM vanavirecana ghUmanetra snAnam AturasmaraiNa cikitsakaM ca, tat parijJAya parivrajet sa bhikSuH // 8 // padArthAnvayaH -- mantaM - maMtra mUlaM - mUla vivihaM - nAnA prakAra kI ve cintaMvaidya kI cintA vamaNa-vamana vireyaNa - virecana dhUma-dhUma netta- netrauSadhi sikhANaMsnAna Aure - Atura avasthAe~ saraNaM - mAtA pitA Adi kI zaraNA - smaraNa karanA ca - aura tigicchiyaM-apane roga kA pratikAra karanA taM - vaha parinnAya - jJa parijJA se jAnakara aura pratyAkhyAna parijJA se chor3akara parivvae-saMyama mArga meM cale sa- vaha bhikkhU - bhikSu hotA hai / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 ] uttarAdhyayanasUtram - mUlArtha - maMtra, mUla, nAnA prakAra kI cintA, vamana, virecana, dhUma, netrauSadhi, snAna, rugNa avasthA meM mAtA pitA Adi kA smaraNa aura apane roga kI cikitsA, ina pUrvokta vastuoM ko jJa parijJA se jAnakara aura pratyAkhyAna parijJA se chor3akara jo saMyama mArga meM calatA hai, vahI bhikSu hai / paJcadazAdhyayanam - TIkA - prastuta gAthA meM yaha batalAyA gayA hai ki sAdhu ina vastuoM se apanA jIvana nirvAha na kare tathA ina vastuoM ko vyavahAra meM lAve / jaise maMtraOMkAra se lekara svAhA paryanta tathA hIkArAdi varNavinyAsarUpa maMtra kahalAtA hai / mUla -- sahadevI, mUlikA tathA kAkolyAdi ke mUla kA upayoga karanA / vaidyacintA-~~oSadhi aura pathya Adi ke lie vaidya kA cintana karanA / evaM vamana karAnA, virecana denA, manaHzilA Adi oSadhiyoM kA dhUma ke lie upayoga karanA, netra kI oSadhi tathA saMskAra karanA aura santAnotpatti ke lie maMtra tathA oSadhi ke dvArA saMskRta jala se snAna karAnA, Atura avasthA meM apane mAtA pitA Adi kA smaraNa karAnA aura rugNAvasthA meM apanI cikitsA karanA yaha saba kucha bhikSu ke lie tyAjya hai jaba ki usane saMsAra se apanA sambandha hI chor3a diyA to phira usako ina vastuoM ko upayoga meM lAne kI AvazyakatA bhI nahIM hai / ataeva kahA hai ki jo jJa parijJA se jAnakara aura pratyAkhyAna parijJA se chor3akara vizuddha saMyama mArga meM vicaratA hai, vahI bhikSupada ko alaMkRta karatA hai kriyAoM kA anuSThAna sAdhuvRtti ko kalaMkita karane tyAjya kahA hai / 1 1 1 / kyoMki ina pUrvokta maMtrAdi vAlA hai| isI lie inako aba sAdhu ke tyAgane yogya anya bAtoM kA ullekha karate haiN| yathA " vattiyagaNauggarAyaputtA mAhaNabhoiya vivihA ya sippiNo / no tesiM vayai silogapUyaM, taM parinnAya parivvae sa bhikkhu // 9 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / kSatriyagaNograrAjaputrAH brAhmaNA bhogikA vividhAzca zilpinaH / no teSAM vadati zlokapUjAM, [ 651 tatparijJAya parivrajet sa bhikSuH // 9 // padArthAnvayaH--khattiya-kSatriya gaNa uggarAyaputtA- gaNa, ugrakula ke putra tathA rAjaputra mAhaNa-brAhmaNa bhoiya-bhogikaputra ya - aura vivihA - nAnAprakAra ke sippiNo-zilpI loga tesiM- unakI no vayai-na kahe siloga - zlAghA aura pUyaM - pUjA - satkAra taM - usako parinnAya - jAnakara parivvae - saMyama mArga meM cale sa- vaha bhikkhU - bhikSu hai / mUlArtha -- kSatriya, gaNa, ugrakula, rAjaputra, brAhmaNa, bhogika aura nAnA prakAra ke zilpI loga, jo inakI zlAghA aura pUjA ko nahIM kahatA, aura usako jJa parijJA se jAnakara aura pratyAkhyAna parijJA se chor3akara saMyama mArga meM vicaratA hai, vahI bhikSu kahalAtA hai / TIkA - isa gAthA meM sAdhu ko ukta puruSoM kI zlAghA karane aura inake satkAra puraskAra meM sammati dene kA niSedha kiyA hai| jaise ki -- kSatriya rAjA, mallAdi samUha, * ArakSakAdi kula tathA rAjaputra, brAhmaNa, bhogakula ke putra aura nAnA prakAra ke zilpI loga -- suttAra Adi - inakI zlAghA [ ye bahuta acchA kAma karane vAle haiM, khUba nizAnA lagAte haiM, khUba yuddha karate haiM ] aura pUjA - satkAra [ inako yaha upahAra denA cAhie, inakA isa vidhi se satkAra karanA cAhie, ityAdi ] Adi ko na kahe arthAt ukta prakAra se inake kAryoM kA samarthana na kare kyoMki aisA karane para pApAdi karmoM kI anumodanA hotI hai / isa prakAra jAnakara jo sAdhu saMyama mArga meM vicaratA hai, vahI saccA bhikSu hai / isake atirikta inakI zlAghA pUjA ke kathana se inake paricaya kI vRddhi hotI hai / inake saMsarga meM adhika AnA par3atA hai, jo ki doSoM kA mUla hai / isalie bhI sAdhu ke vAste inakA niSedha kiyA hai / nimnalikhita bAtoM kA bhI sAdhu ko niSedha hai / yathA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 ] uttarAdhyayanasUtram [ paJcadazAdhyayanam gihiNo je pavvaieNa diTThA, appavaieNa va saMdhuyA havijjA / ihaloiyaphalaTThA, jo saMthavaM na karei sa bhikkhU // 10 // tesiM gRhiNo ye pravrajitena dRSTAH, apravrajitena ca saMstutA bhaveyuH / teSAmihalaukikaphalArthaM " yaH saMstavaM na karoti sa bhikSuH // 10 // padArthAnvayaH--gihiNo-gRhastha je- jo pavvaieNa - prabrajita hone ke pazcAt diTThA - paricita hoveM va - athavA appavaieNa - gRhasthAvAsa meM saMdhuyA - paricita havijA - hoveM tersi - unakA ihaloiya- isa loka ke phalaTThA - phala ke liye jo-jo saMthavaM - saMstava na karei- nahIM karatA sa - vaha bhikkhU - bhikSu hotA hai / mUlArtha - jo puruSa dIkSita hone para vA gRhasthAvAsa meM, paricita hone vAle gRhasthoM kA aihika - isa loka meM hone vAle phala ke liye saMstava - stuti - vizeSa paricaya nahIM karatA, vaha bhikSu hai / 1 TIkA - isa gAthA meM sAdhu ko pUrvaparicita athavA dIkSA ke bAda paricaya meM Ane vAle gRhasthoM ke sAtha aihika phala- vastra pAtrAdi kI prApti ke nimitta saMstava--paricaya karane kA niSedha kiyA gayA hai kyoMki isa prakAra kA saMstavaparicaya karanA sAdhuvRtti ke sarvathA viruddha hai / kintu dharmopadeza ke liye isakA niSedha nahIM kyoMki vahA~ para kisI aihika phala kI AzA nahIM hai| ataeva zAstrakAroM ne sAdhu ko dharmopadeza dene kI sarvaprakAra se chUTa rakkhI hai arthAt jo sunanA cAhe, usako upadeza deve aura jisakI icchA na bhI ho, usako bhI sAdhu, dharma kA upadeza deve parantu usameM kisI aihika phala icchA kA samAveza na honA cAhie / yahA~ para 'saMstava' zabda vizeSa paricaya ke artha meM prayukta huA hai / aba phira kahate haiM-- Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [653 sayaNAsaNapANabhoyaNaM , vivihaM khAimasAimaM paresiM / adae paDisehie niyaNThe, je tattha na paussaI sa bhikkhU // 11 // zayanAsanapAnabhojanaM , vividhaM. khAdyaM khAdyaM praiH| adadadbhiH pratiSiddhaH nimrantho, ___ yastatra na praduSyati sa bhikSuH // 11 // padArthAnvayaH-sayaNa-zayyA AsaNa-Asana pANa-pAna bhoyaNaM-bhojana vivihaM-nAnA prakAra ke khAima-khAdima sAimaM-svAdima paresiM-para-gRhasthoM ke adae-na dene se paDisehie-niSedha karane para niyaMThe-nirgrantha je-jo tattha-unase na paussaI-dveSa nahIM karatA sa-vaha bhikkhU-bhikSu hai / ___mUlArtha-zayyA, Asana, pAnI aura bhojana tathA nAnA prakAra ke khAdima aura svAdima Adi padArtha, gRhasthoM ke na dene se apitu nirAkaraNaniSedha karane para bhI jo nirgrantha dveSa-krodha nahIM karatA, vaha bhikSu hai| ___TIkA-isa gAthA meM yaha batalAyA gayA hai ki bhikSA ke liye kisI gRhastha ke ghara meM gaye hue sAdhu ko vaha gRhastha yadi bhikSA na de pratyuta tiraskArapUrvaka sAdhu ko vahAM se haTA deve to nimrantha sAdhu usa para kisI prakAra kA dveSabhAva na kre| jaise ki zayyA, Asana, bhojana, pAnI tathA nAnA prakAra ke khAdima-piMDa khajUrAdi-padArtha tathA elA, lavaMga Adi svAdima padArthoM meM se kisI padArtha kI yAcanA karane para sAdhu ko gRhastha na deve, kintu bhartsanApUrvaka vahAM se cale jAne ko kahe, aisI avasthA meM bhI jo nimrantha-sAdhu usa gRhastha se dveSa nahIM karatA, vahI saccA bhikSu hai / tAtparya ki sAdhu kA kartavya-dharma hai ki vaha apane liye prAsuka vastu kI gaveSaNA kare aura gRhastha ke ghara meM jAkara amuka Avazyaka vastu kI yAcanA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 ] uttarAdhyayanasUtram [ paJcadazAdhyayanam I kare / Age yaha gRhastha kI icchA para nirbhara hai ki vaha sAdhu ko deve yA na deve / sAdhu ko to, dene para athavA na dene para sama bhAva meM hI rahanA ucita hai kintu kisI para rAga yA dveSa karanA sAdhu kA dharma nahIM hai / isI lie vaha nirmantha kahalAtA hai kyoMki usameM rAga-dveSa kI granthi nahIM hotI, ataeva usake samIpa zatru aura mitra donoM samAna haiM / prastuta gAthA meM khAdima aura svAdima zabda sacitta aura acitta donoM ke lie prayukta hue haiM parantu sAdhu ke lie vahI padArtha grAhya hogA jo ki acitta, prAsuka athavA nirdoSa hogA / ataH elA Adi sacitta padArthoM ko sAdhu svIkAra nahIM kara sakatA / yahA~ para "paresiM" yaha paMcamI ke artha meM SaSThI kA prayoga huA 1 isa prakAra bhikSAsambandhI sarvadoSoM kA ullekha ho jAne para aba prAsaiSaNA doSa ke parihAra viSaya meM kahate haiM-- jaM kiMci AhArapANagaM vivihaM, khAimasAimaM paresiM laDuM / jo taM tiviheNa nANukampe, maNavayakAyasusaMkuDe sa bhikkhu // 12 // yatkiJcidAhArapAnakaM vividhaM, - khAdyaM svAdyaM parebhyo labdhvA / yastat trividhena nAnukampeta, saMvRtamanovAkkAyaH sa padArthAnvayaH - ja - jo kiMci - kiMcinmAtra vivihaM- nAnA prakAra ke khAima - khAdima sAimaM - svAdima milane para jo-jo ta- usa AhAra se tiviheNa - tInoM yogoM se aNukaMpe- anukampA na nahIM karatA, vaha bhikSu nahIM kintu je - jisane maNa-mana vaya - vacana kAya - kAyA susaMkuDe- bhalI prakAra se saMvRta kiye haiM, sa - vaha bhikkhU - bhikSu hotA hai / bhikSuH // 12 // AhAra - AhAra pANagaM - pAnI paresiM-gRhasthoM se laddhuM - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAdhyayanam ] .. hindIbhASATIkAsahitam / [655 ___ mUlArtha-yatkicit AhAra, pAnI tathA nAnA prakAra ke khAdima, svAdima padArtha gRhasthoM se prApta karake jo usa AhAra se trividha yoga dvArA bAla, vRddha aura glAnAdi para anukampA nahIM karatA, vaha bhikSu nahIM kintu jisane mana, vacana aura kAyA ko bhalI prakAra se saMvRta kiyA hai, vahI bhikSu hai / TIkA-isa kAvya meM yaha bhAva prakAzita kiyA gayA hai ki sAdhu, AhAra pAnI meM rasagRddhi ko chor3akara, aMgAradoSa ko hare tathA saMvibhAgI hokara vRddha, bAla aura glAnAdi kI rakSA kare / isI lie kahA hai ki jo yatkicit AhAra pAnI tathA khAdima svAdimAdi ke milane para usase mana, vacana aura kAyA ke dvArA vRddha, glAna aura bAla Adi kI rakSA nahIM karatA, vaha bhikSu nahIM kintu jo mana, vacana aura kAyA ko bhalI prakAra se saMvRtta karane vAlA tathA prApta hue AhArAdi se vRddha, glAnAdi kI rakSA karane vAlA ho, vahI bhikSu hai / athavA yahA~ para 'na' ke sthAna meM 'nA' samajhakara usakA puruSa artha kara lene se ukta gAthA kA sarala aura sIdhA yaha artha karanA ca hie ki jo 'nA' sAdhu puruSa, gRhastha ke ghara se upalabdha hue vizuddha AhArAdi se bAla, vRddha aura glAna para anukampA karatA hai, vaha bhikSu hai, jo ki mana, vacana aura kAyA se saMvRtta hai| isa prakAra aMgAra doSa ke tyAgane para aba dhUmadoSa ke parihAra viSaya meM kahate haiM AyAmagaM ceva javodaNaM ca, sIyaM sovIrajavodagaM c| na hIlae piNDaM nIrasaM tu, __ pantakulAI parivvae sa bhikkhU // 13 // AyAmakaM caiva yavaudanaM ca, zItaM sauvIraM yavodakaM ca / na hIlayet piNDaM nIrasaM tu, prAntakulAni parivrajet sa bhikSuH // 13 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcadazAdhyayanam padArthAnvayaH-AyAmagaM-avazrAvaNa ca-samuccayArthaka hai eva-pAdapUraNArthaka hai ca-aura javodaNaM-yava kA bhAta sIyaM-zItala AhAra sovIra-kAMjI ke vartana dhovana ca-aura javodagaM-yavoM kA dhovana no hIlae-inakI hIlanA na kare tu-vitarka artha meM piMDaM nIrasaM-nIrasa piMDa kI bhI nindA na kare / paMtakulAI-jo prAntakula haiM unameM parivvae-jAve sa-vaha bhikkhU-bhikSu hotA hai / ___mUlArtha-AyAmaka, yavabhAta, zItala AhAra, sauvIra, yavoM kA pAnI aura nIrasa AhAra kI jo avahelanA-nindA nahIM karatA tathA prAntakula meM bhikSA ko jAtA hai, vahI bhikSu hai| TIkA-AyAmaka aura yavoM kA bhAta tathA zItalapiMDa, kAMjI kA dhovana, yavoM kA dhovana aura nIrasa AhAra [ jisameM rasa svalpa ho aura jo balaprada na ho] gRhasthoM ke ghara se isa prakAra ke AhAra pAnI ke milane para jo usa AhAra pAnI kI avahelanA nahIM karatA-tiraskAra yA nindA nahIM karatA tathA bhikSA ke liye prAyaH prAntakuloM meM hI jAtA hai, vahI saccA bhikSu hai / jina kuloM meM prAyaH sarasa AhAra kI upalabdhi nahIM hotI, ve prAntakula kahalAte haiN| tAtparya ki jina gharoM meM bar3hiyA aura sarasa AhAra kI yogavAhI nahIM, unhIM gharoM meM prAyaH AhAra ke lie jAnA aura jina gharoM meM sarasa aura sundara AhAra milatA ho, una gharoM se prAyaH udAsIna rahanA tathA vahAM se jaisA AhAra mila jAya usI meM santoSa mAnanA aura ukta AhAra se kisI prakAra kI ghRNA na karanA kintu samatApUrvaka usase kSudhA kI nivRtti karanA yaha ujjvala aura nirdoSa munivRtti hai aura usI kA anusaraNa karane vAlA bhikSu kahA vA mAnA jA sakatA hai| AyAmaka zabda kI vRttikAra ne "AyAmameva AyAmakam--avazrAvaNam" yaha vyAkhyA kI hai| ____ aba bhikSu kI eka aura kasauTI batalAte haiM, jisake dvArA bhikSu ke svarUpa kI aura bhI adhika spaSTatA ho jAtI hai / yathAsadA vivihA bhavanti loe, divvA mANussagA tiricchA / bhImA bhayabheravA urAlA, jo socAna vihijaI sa bhikkhU // 14 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAdhyayanam ] . hindIbhASATIkAsahitam / [657 zabdA vividhA bhavanti loke, divyA maanussykaastairshcaaH| bhImA bhayabhairavA udArAH, yaH zrutvA na bibheti sa bhikSuH // 14 // padArthAnvayaH-saddA-zabda vivihA-nAnA prakAra ke loe-loka meM bhavantihote haiM divvA-devasambandhI mANussagA-manuSyasambandhI tathA tiricchAtiryaMcasambandhI bhImA-raudra zabda bhayabheravA-bhaya se bhairava-bhayaMkara-bhaya ke utpAdaka urAlA-pradhAna zabda jo-jo socA-sunakara na-nahIM vihijaI-bhaya ko prApta hotA sa-vaha bhikkhU-bhikSu hotA hai| mUlArtha-devatA, manuSya aura tiyaMcasambandhI nAnA prakAra ke ati bhayAnaka aura raudra zabda loka meM hote haiN| una zabdoM ko sunakara jo bhayabhIta nahIM hotA, vahI bhikSu hai| ____TIkA-isa gAthA meM sAdhu ko parama sAhasI aura hara prakAra se nirbhaya rahane kA upadeza kiyA gayA hai / loka meM aneka prakAra ke bhayAnaka zabda hote haiM, unameM kitaneka devatAsambandhI aura kitaneka manuSya tathA tiryaMca sambandhI haiN| una zabdoM ko sunakara jo bhaya se trasita nahIM hotA arthAt apanI dhAraNA se nahIM giratA, vaha bhikSu hai / tAtparya ki kabhI 2 devatA Adi, parIkSA ke nimitta athavA kisI dveSa ke kAraNa, dharmadhyAna meM lage hue sAdhu ko dharmapatha se girAne ke lie usake samIpa Akara aneka prakAra ke bhayaMkara zabda sunAte haiM, jinako sunakara vaha apane dhyAna se cyuta hokara apane abhISTa sAdhya kI prApti se vaMcita raha jAya, parantu vicArazIla sAdhu ko isa prakAra ke bhayotpAdaka zabdoM ko sunakara bhI apane dharmadhyAna se kabhI vicalita nahIM honA cAhie / jisa mahAtmA ne isa prakAra kI dazA ke upasthita hone para bhI apane mana ko vicalita nahIM kiyA, vahI apane abhISTa ko siddha kara sakatA hai arthAt usI kA AtmA apane guNoM ke vikAsa meM utkrAnti paidA kara sakatA hai| isalie jo vyakti kisI bhayotpAdaka zabda ke kAraNa apane zAMti aura dhairyaguNa. ke utkarSa meM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 ] uttarAdhyayanasUtram [ paJcadazAdhyayanam antara nahIM Ane detA kintu usake dvArA apane AtmA meM uttarottara vikAsa kA sampAdana karatA hai, vahI bhikSu hai| dharma kA mUla samyaktva hai / aba usI kI dRr3hatA ke viSaya meM kahate haiM vAyaM vivihaM samiJca loe, .. sahie kheyANugae ya koviyappA / panne abhibhUya savvadaMsI, uvasante aviheDae sa bhikkhU // 15 // ..... vAdaM vividhaM sametya loke, sahitaH khedAnugatazca kovidAtmA / prAjJo'bhibhUya sarvadarzI, upazAnto'viheThakaH sa. bhikSuH // 15 // padArthAnvayaH-vAyaM-vAda vivihaM-vividha prakAra samiJca-jAna karake loeloka meM sahie-jJAnAdi se yukta vA svahita ke karane vAlA ya-aura kheyANugaesaMyama ke anugata tathA koviyappA-kovidAtmA panne-prajJAvAn abhibhUya-pariSaha ko jItakara savvadaMsI-sarva jIvoM ko AtmA ke samAna dekhane vAlA uvasanteupazAntAtmA aviheDae-kisI ko vighna na karane vAlA sa-vaha bhikkhU-bhikSu hotA hai| ... mUlArtha-loka meM hone vAle nAnA prakAra ke vAdoM ko jAnakara, jJAna se yukta, saMyama ke anugata, kovidAtmA, prajJAvAn aura sarva prakAra ke parivahoM ko jItakara saMsAra ke sabhI prANiyoM ko apane samAna dekhane vAlA upazAntAtmA tathA jo kisI ko bhI vighna karane vAlA nahIM, vaha bhikSu hai| TIkA-prastuta gAthA kA saMkSipta bhAvArtha yaha hai ki hara prakAra ke darzanoM ke vivAda ko sunakara bhI sAdhu ko apane AtmIya jJAna-samyaktva se kabhI vicalita nahIM honA caahie| jaise ki saMsAra meM aneka prakAra ke vAdI loga haiM, jo ki apane 2 darzana ke vazIbhUta hue paraspara vAda-vivAda karate hue dRSTigocara ho rahe haiM / koI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAdhyayanam / hindIbhASATIkAsahitam / [ 656 isa jagat ko IzvarakRta mAnate haiM, koI svabhAvajanya kahate haiN| koI vAmamArga para ArUDha haiM to koI pAMcabhautika arthAt pAMca bhUtoM ke upAsaka haiN| tathA kisI kA kathana hai ki- 'setukaraNe'pi dharmo bhavatyasetukaraNe'pi kila dhrmH| gRhavAse'pi ca dharmo vane'pi vasatAM bhavati dharmaH / muMDasya bhavati dharmaH, tathA jaTAbhiH savAsasAM dhrmH|' ityaadi| dArzanikoM ke ina jaTila vAda-vivAdoM ko sunakara vA jAnakara sAdhu apane samyag jJAnAdi se vicalita na hove / tathA apane AtmA ke hita se bhI parAGmukha na hove / kyoMki loka meM isa prakAra ke vivAdagrasta vicAroM kA mUla kAraNa mithyAtvAdi doSa haiM / parantu sAdhu ko to karmakSaya ke hetubhUta vizuddha saMyama kA hI anusaraNa karanA caahie| tathA jisane zAstroM ke dvArA AtmA ke svarUpa ko jAna liyA hai, usako kovidAtmA arthAt paMDita kahate haiN| prajJAvAn usako kahate haiM, jisako sadasat vastu kA pUrNa viveka ho arthAt jo vastu ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai, vaha prajJAvAn kahalAtA hai / ataeva vaha parISahoM para vijaya prApta karake sarvadarzI ho jAtA hai arthAt usakI vivekapUrNa dRSTi meM viSamatA ko sthAna nahIM rahatA kintu jIvamAtra ko vaha apane hI svarUpa meM dekhatA hai / kyoMki vaha upazAntAtmA hai ataeva jIvamAtra ko apane AtmA ke samAna dekhatA huA vaha kisI ke bhI kArya kA vighAtaka nahIM hotA arthAt kisI ke kArya meM vighna athavA hAni karane vAlA nahIM hotA / sArAMza ki jo vyakti ina ukta guNoM se yukta hai, vahI bhikSupada ko sArthaka karane vAlA hotA hai / isa viSaya meM itanA aura samajha lenA cAhie ki siddhAnta ke viSaya meM jainabhikSu kA mantavya dUsaroM se cAhe bhinna hI hai to bhI dUsaroM ko antarAya athavA dUsaroM se vitaMDAvAda karanA tathA vAda-vivAda ke lie dUsaroM ko balAt AmaMtrita karanA, usakI sAdhumaryAdA se sarvathA bAhara hai / isalie ina bAtoM ko vicArazIla sAdhu ko kabhI AcaraNa meM nahIM lAnA cAhie / tathA--"khedAnugataH" kA artha hai saMyama se yukta honA / vRttikAra ko bhI yahI artha abhimata hai| yathA-- 'khedayati karma aneneti khedaH saMyamastenAnugato yuktaH' arthAt jisake dvArA karmoM ko khedita-vyathita--kiyA jAya usako kheda kahate haiM, vaha saMyama hai / usake anugata arthAt yukta jo ho, vaha khedAnugata-saMyamayukta kahalAtA hai| aba adhyayana kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra phira bhikSu ke hI svarUpa kA varNana karate haiM / yathA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 uttarAdhyayanasUtram [ paJcadazAdhyayanam asippajIvI agihe amitte, jiindio savvao vippmukke| aNukasAI lahuappabhakkhI, ciccA gihaM egacare sa bhikkhU // 16 // tti bemi| iti samiksuyaM paMcadasamaM anjhayaNaM samattaM // 15 // azilpajIvyagRho'mitraH , ___ jitendriyaH sarvato vipramuktaH / aNukaSAyI laghvalpabhakSI, tyaktvA gRhamekacaraH sa bhikSuH // 16 // iti brviimi| iti sabhikSukaM paJcadazamadhyayanaM samAptam // 15 // padArthAnvayaH-asippajIvI-zilpakalA se AjIvikA na karane vAlA agihe-ghara se rahita amitte-mitrarahita jiindio-jitendriya savvao-sarva prakAra se vippamukke-bandhana se mukta aNukkasAI-alpa kaSAya vAlA appa-stoka lahu-halakA, nissAra bhakkhI-bhakSaNa karane vAlA giha-ghara ko ciccA-chor3a karake egacare-rAgadveSa se rahita hokara akelA hI jo vicaratA hai vA guNayukta hokara akelA hI jo vicaratA hai sa-vaha bhikkhU-bhikSu hai / ti-isa prakAra bemi-maiM kahatA huuN| mUlArtha-azilpajIvI, gRha se rahita, mitra aura zatru se rahita, jitendriya, sarvaprakAra se muktabandhana, alpa kaSAya vAlA, svalpa aura laghu bhojana karane vAlA aura ghara ko chor3akara jo akelA vicaratA hai, vaha bhikSu kahalAtA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / ___TIkA-isa gAthA meM sAmAnyarUpa se bhikSu ke sAre guNoM kA varNana kara diyA gayA hai arthAt prastuta gAthA meM bhikSu ke jina guNoM kA ullekha kiyA hai, unameM anya samasta guNoM kA samAveza ho jAtA hai / sAdhu, zilpakalA-citra patra chedana Adike dvArA apane jIvana kA nirvAha na kare / usakA kisI prakAra kA bhI koI ghara yA maTha nahIM honA cAhie, tathA saMsAra meM sAdhu kA koI mitra athavA zatru bhI nahIM honA cAhie arthAt usameM rAgadveSa nahIM honA cAhie kyoMki saMsAra meM mitratA aura zatrutA kA kAraNa rAga aura dveSa hI hai / rAga se mitratA aura dveSa se zatrutA paidA hotI hai / tathA sAdhu jitendriya honA cAhie arthAt indriyoM para usakA pUrA kAbU ho aura sarvaprakAra se sAMsArika bandhanoM se mukta ho evaM alpakaSAyI-saMjvalanarUpa kaSAyoM vAlA ho| tAtparya ki usameM krodha, mAna, mAyA aura lobha kI mAtrA bahuta hI svalpa ho| isake atirikta vaha bahuta hI thor3A tathA niHsAra bhojana karane vAlA ho tathA ghara ko chor3akara vana meM siMha kI taraha akelA hI nirbhaya hokara saMsAra meM vicarane vAlA ho / ye ukta guNa jisa vyakti meM vidyamAna hoM vaha bhikSu hai, vaha muni hai aura vahI saccA tyAgazIla sAdhu hai / "azilpajIvI' isa kathana se yaha bhI dhvanita hotA hai ki sAdhu zilpakalA ke jAnane vAlA to bhale ho parantu usake dvArA AjIvikA karane vAlA nahIM honA cAhie / zrIsudharmAsvAmI, jambUsvAmI se kahate haiM ki he jambU ! jaise maiMne bhagavAn se zravaNa kiyA hai, vaise hI maiMne tere prati kaha diyA hai, isameM merI nijI kalpanA kucha nahIM / paJcadazAdhyayana smaat| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha bambhacerasamAhiThANANAma - solasamaM ajjhayaNaM atha brahmacaryasamAdhisthAnaM nAma SoDazamadhyayanam .. gata pandrahaveM adhyayana meM sAdhu ke guNoM kA varNana kiyA gayA hai parantu ve guNa, apanI sthiti ke lie saba se prathama brahmacarya kI apekSA rakhate haiN| ataH isa solahaveM adhyayana meM brahmacarya kA hI vividha dRSTiyoM se, nirUpaNa kiyA jAtA hai, jisakA Adima sUtra yaha hai suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-iha khalu therehiM bhagavantehiM dasa bambhacerasamAhiThANA pannattA, je bhikkhU succA nisamma saMjamabahule saMvarabahule samAhibahule gutte gutidie guttabambhayArI sayA appamatte vihrejaa| zrutaM mayA AyuSman! tena bhagavataivamAkhyAtam-iha khallu sthavirairbhagavadbhirdaza brahmacaryasamAdhisthAnAni prajJaptAni, tAni bhikSuH zrutvA nizamya bahulasaMyamo bahulasaMvaro bahulasamAdhigupto guptendriyo guptabrahmacArI sadA'pramatto viharet / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ].. hindIbhASATIkAsahitam / / [ 663 ... padArthAnvayaH-suyaM-sunA hai me-maiMne AusaM-he AyuSman ! teNaM-usa bhagavayA-bhagavAn ne evaM-isa prakAra akkhAyaM-kathana kiyA hai iha-isa kSetra meM vA isa pravacana meM khalu-nizcaya hI therehi-sthaviroM ne bhagavaMtehiM-bhagavaMtoM ne dasadasa bambhacera-brahmacarya ke samAhiThANA-samAdhi-sthAna pannatA-pratipAdana kiye haiM je-jinako bhikkhU-bhikSu succA-suna karake nisamma-vicAra karake saMjamabahule-saMyamabahula saMvarabahule-saMvarabahula samAhibahule-samAdhibahula gutte-mana, vacana aura kAyA jisake gupta haiM guttidie-guptendriya guttabambhayArI-guptiyoM ke sevana se gupta brahmacArI sayA-sadA appamatte-apramatta hokara viharejA-vicare / mUlArtha he AyuSman ! maiMne sunA hai, usa bhagavAn ne isa prakAra kahA hai-isa kSetra vA jinazAsana meM sthavira bhagavaMtoM ne brahmacarya ke daza samAdhi-sAna pratipAdana kiye haiM, jinako bhikSu sunakara aura hRdaya meM vicAra kara dhAraNa kare, jisase ki saMyamabahula; saMvarabahula, samAdhibahula aura mana vacana kAyagupta, guptendriya, guptabrahmacArI sadA apramatta hokara vicare / TIkA-zrIsudharmAsvAmI jambUsvAmI se kahate haiM ki he AyuSman ! maiMne sunA hai, usa bhagavAn ne isa prakAra kathana kiyA hai-isa kSetra meM vA isa pravacana meM pUjya gaNadharoM ne daza prakAra ke brahmacarya ke samAdhi-sthAnoM kA pratipAdana kiyA hai, jina samAdhi-sthAnoM ko zabda se sunakara, aura artha se sunizcita karake, saMyama bahuta kare, saMvara bahuta kare aura samAdhi kI prApti kare / kyoMki samAdhi kI bahulatA brahmacarya para hI avalaMbita hai / phira mana, vacana aura kAyA ko vaza meM kare tathA pA~coM . indriyoM ko viSayoM se haTAkara guptendriya hove / evaM brahmacarya kI navaguptiyoM ke sevana se guptabrahmacArI aura sadA apramatta hokara vicare arthAt apratibaddhavihArI hokara deza meM vicaraNa kare / isa gAthA meM saMyama kI bahulatA Adi ke kathana se brahmacarya kI guptiyoM ke phala kA bhI nirdeza kara diyA gayA hai tathA brahmacarya ko samAdhi kA mukhya sthAna batalAyA hai kyoMki isake vinA citta kI samAdhi nahIM ho sktii| yahA~ "saMjamabahule" isa pada meM 'bahula' zabda kA artha hai prabhUta guNoM ko utpanna karane vAlA / 'bahu' kA artha hai atyanta lAtIti 'la:' arthAt jo adhika guNoM kA utpAdaka ho, vaha bahula hai| aba ziSya prazna karatA hai / yathA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 ] uttarAdhyayanasUtram- [SoDazAdhyayanam Arran . kayare khalu te therehiM bhagavantehiM dasa bambhacerasamAhiThANA pannattA, je bhikkhU socA nisamma saMjamabahule saMvarabahule samAhibahule gutte gutidie guttabambhayArI sayA appamatte vihrejaa| katarANi khalu tAni sthavirairbhagavadbhirdaza brahmacaryasamAdhisthAnAni prajJaptAni, yAni bhikSuH zrutvA nizamya bahulasaMyamo bahulasaMvaro bahulasamAdhigupto guptendriyo guptabrahmacArI sadA'pramatto viharet / . padArthAnvayaH-kayare-kauna khalu-nizcaya se te-ve therehiM-sthavira bhagavantehibhamavaMtoM ne dasa-daza baMbhacera-brahmacarya ke samAhi-samAdhi ke ThANA-sthAna pannattApratipAdana kiye haiM, je-jinako bhikkhU-bhikSu socA-suna karake nisamma-hRdaya meM avadhAraNa karake saMjamabahule-saMyamabahula saMvarabahule-saMvarabahula samAhibahulesamAdhibahula gutte-mana, vacana aura kAyA jisake gupta haiM guttidie-guptendriya guttabambhayArI-guptiyoM ke sevana se gupta brahmacArI sayA-sadaiva appamatte-apramatta hokara vihrejaa-vicre| mUlArtha-ve kauna se, daza brahmacarya ke samAdhisthAna svavira bhagavaMtoM ne pratipAdana kiye haiM, jinako zabda se sunakara, artha se nizcita karake bhikSu saMyamabahula, saMvarabahula, samAdhibahula aura mana vacana kAyagupta, guplendriya, guptavamacArI sadA apramatta hokara vicare / ... TIkA-ziSya guru se pUchatA hai ki he bhagavan ! ve kauna se daza brahmacarya ke samAdhisthAna haiM, jinako sunakara aura artha se sunizcita karake bhikSu saMyama bahuta kare, saMvara bahuta kare, samAdhi kI prApti kare aura mana, vacana tathA kAyA ko vaza meM kare tathA pA~coM indriyoM ko viSayoM se haTAkara guptendriya hove, evaM brahmacarya kI navaguptiyoM ke sevana se gupta brahmacArI aura sadA apramatta hokara vicaraNa kre| aba guru uttara dete haiM / yathA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 665 khalu terehiM bhagavantehiM dasa bambhacerasamAhiThANA pannattA, je bhikkhU soccA nisamma saMjamabahule saMvarabahule samAhibahule gutte gutiMdie guttabambhayArI sayA appamatte viharekhA / imAni khala sthavirairbhagavadbhirdaza brahmacaryasamAdhisthAnAni prajJaptAni yAni bhikSuH zrutvA nizamya bahulasaMyamo bahulasaMvaro bahulasamAdhirgupto guptendriyo guptabrahmacArI sadA'pramatto viharet " padArthAnvayaH - ime - ye khalu - nizcaya se te- ve therehiM - sthavira bhagavantehiMbhagavaMtoM ne dasa - daza bambhacera - brahmacarya ke samAhiThANA - samAdhi sthAna pannattApratipAdana kiye haiM, jeM-jinako bhikkhU - bhikSu soccA - suna karake nisamma - hRdaya meM avadhAraNa karake saMjamabahule - saMyamabahula saMvarabahule - saMvarabahula samAhibahulesamAdhibahula gutte-mana, vacana aura kAyA jisake gupta haiM gutidie - guptendriya guttabambhayArI-guptiyoM ke sevana se gupta brahmacArI sayA - sadaiva appamatte - a hokara viharejA - vicare / -apramatta mUlArtha - sthavira bhagavaMtoM ne ye vakSyamANa, brahmacarya ke daza samAdhisthAna pratipAdana kiye haiM, jinako sunakara aura samajhakara bhikSu saMyamabahula, saMvarabahula, samAdhibahula aura mana vacana kAyagupta, guptendriya, guptabrahmacArI aura sadA apramatta hokara vicare / TIkA - ziSya ke prazna kA uttara dete hue guru kahate haiM - ve brahmacarya ke daza samAdhisthAna ye haiM, jinakA ki Age ullekha kiyA jAtA hai, jinako sunakara aura vicAra kara bhikSu saMyama bahuta kare, saMghara bahuta kare, samAdhi kI prApti kare aura mana, vacana tathA kAyA ko vaza meM kare aura pA~coM indriyoM ko viSayoM se haTAkara guptendriya hove, evaM brahmacarya kI navaguptiyoM ke sevana se guptabrahmacarI aura sadA apramatta hokara vicare / aba brahmacarya ke samAdhi sthAnoM meM se prathama sthAna ke viSaya meM kahate haiM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 ] uttarAdhyayanasUtram [ SoDazAdhyayanam taM jahA-vivittAI sayaNAsaNAI sevittA havai se nigganthe / no itthIpasupaNDagasaMsattAI sayaNAsaNAI sevittA havai se niggnthe|tN kahamiti ce? AyariyAhanigganthassa khalu itthIpasupaNDagasaMsattAI sayaNAsaNAI sevamANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajjijjA, bhedaMvAlabhejjA, usmAyaMvA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAodhammAovA bhaMsejjA, tamhA no itthIpasupaNDagasaMsattAI sayaNAsaNAI sevittA havai se nigganthe // 1 // ... tadyathA-viviktAni zayanAsanAni sevitA bhavati sa nimranthaH / na strIpazupaNDakasaMsaktAni zayanAsanAni sevitA bhavati sa nirgrnthH| tatkathamiti cet ? AcArya Aha-nirgranthasya khallu strIpazupaNDakasaMsaktAni zayanAsanAni sevamAnasya brahmacAriNo brahmacarye zaMkA vA kAMkSA vA vicikitsA vA samutpadyeta, bhedaM vA labheta, unmAdaM vA prApnuyAt, dIrghakAliko vA rogAtaGko bhavet , kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet, tasmAnno strIpazupaNDakasaMsaktAni zayanAsanAni sevitA bhavati sa nirgranthaH // 1 // padArthAnvayaH-taM jahA-jaise ki-vivittAI-vivikta--ekAnta-strI, pazu, paMDaka se rahita sayaNAsaNAI-zayyA aura Asana sevitA-sevana kare se-vaha nigganthe-nirgrantha havai-hai no-nahIM itthI-trI pasu-pazu paNDaga-napuMsaka se saMsattAIsaMsakta sayaNAsaNAI-zayyA aura Asana sevicA sevana karane vAlA havA-hone se vaha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [667 nigganthe-nirgrantha hai| taM-vaha kaha-kaise iti ce-yadi aise kahA jAya to AyariyAhaAcArya kahate haiM nigganthassa-nirgrantha ko khalu-nizcaya se itthI-strI pasu-pazu paNDaganapuMsaka saMsattAI-saMsakta sayaNAsaNAI-zayanAsanAdi kA sevamANassa-sevana karate hue baMbhayArissa-brahmacArI ke bambhacere-brahmacarya meM saMkA-zaMkA vA-athavA kaMkhAAkAMkSA vA-athavA viigicchA-sandeha vA-athavA samuppajejA-utpanna hove meyaMbheda vA-athavA labhejA-prApta hove vA-samuccaya artha meM hai ummAyaM-unmAda ko pAuNijjA-prApta hove dIhakAliyaM vA-athavA dIrghakAlika rogAyaMka-rogAtaGka havejAhove kevalipanattAo-kevalipraNIta dhammAo-dharma se bhaMsejA-bhraSTa hove tamhAisalie khalu-nizcaya se no-nahIM itthI-strI pasu-pazu paNDaga-paMDaka napuMsaka se saMsattAI-saMsakta sayaNAsaNAI-zayana aura Asana ke sevittA-sevana karane vAlA havai-hove se-vaha nigganthe-nirgrantha hotA hai| ___mUlArtha-jaise ki-strI, pazu aura napuMsaka se rahita zayyA aura Asana Adi kA jo sevana karane vAlA hai, vaha nirgrantha hai / arthAt strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayyA aura Asana ke sevana karane vAlA jo nahIM hotA, vaha nigrantha hai| yadi kaheM ki aisA kyoM ? to isa para AcArya kahate haiM-strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayanAsana kA sevana karane vAle nigraMtha brahmacArI ke brahmacarya meM zaMkA, AkAMkSA aura sandeha utpanna ho jAtA hai, athavA saMyama kA bheda aura unmAda kI prApti ho jAtI hai, dIrghakAlika roga aura AtaMka kA AkramaNa ho jAtA hai, aura kevali-praNIta dharma se vaha patita ho jAtA hai / isalie strI, pazu napuMsaka se adhiSThita zayanAsanAdi ko jo sevana nahIM karatA, vahI nirgrantha hai| TIkA-brahmacarya ke isa prathama samAdhisthAna meM yaha batalAyA gayA hai ki brahmacarya vrata ke dhAraNa karane vAlA nimrantha sAdhu, aise sthAna meM nivAsa na kare jahA~ para strI, pazu aura napuMsaka kA vAsa ho / kAraNa ki strI, pazu aura napuMsaka se adhiSThita sthAna meM nivAsa karane se brahmacArI nigraMtha ke brahmacarya meM samAdhi kA rahanA kaThina hai| isI viSaya ko ziSya ke uttara meM AcArya kahate haiM ki yadi brahmacArI 'strI, pazu aura napuMsaka se adhiSThita sthAna meM rahane lage to usake mana meM zaMkA, AkAMkSA aura vicikitsA saMzaya-ke utpanna hone kI pUrNa sambhAvanA rahatI hai| zaMkA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 ] [ SoDazAdhyayanam brahmacarya meM zaMkA kA utpanna honA / jaise ki - kyA maiM maithuna kA sevana karU~ athavA na karU~ ? athaca jo brahmacArI aise sthAnoM kA sevana karate haiM, ve brahmacArI haiM yA nahIM ? AkAMkSA--strI ke milane para maiM avazya hI usakA saMga kara lU~gA, athavA maiMne jo yaha brahmacarya rUpa dharma ko dhAraNa kiyA hai, isakA phala mujhe milegA yA i nahIM ? tAtparya ki jaba mohanIya karma kA prabala udaya hotA hai, taba manuSya ke mukha 'isa prakAra ke zabda nikalate haiM-- "satyaM vacmi hitaM vacmi sAraM vacmi punaH punaH / asminnasAre saMsAre sAraM sAraMgalocanA ||" ityAdi / isake anantara phira ye bhAva utpanna hone lagate haiM ki -- tIrthakaroM ne jo maithunakrIr3A ke doSa varNana kiye haiM, vAstava meM ve doSa nahIM haiM / jaba isa prakAra kA sandeha utpanna ho gayA to phira vaha vicArane lagatA hai ki-' - "priyAdarzanamevAstu, kimanyairdarzanAntaraiH / prApyate yena nirvANaM sarAgeNApi cetasA // " ityAdi / jaba isa prakAra kI AkAMkSA utpanna ho gaI to phira dharma meM to sandeha utpanna ho hI jAtA hai / usa sandeha kA pariNAma yaha nikalatA hai ki cAritra dharma kA vinAza ho jAtA hai / phira usako unmAda -- pAgalapana -- ho jAtA hai| isakA pariNAma dIrghakAlika rogoM kI utpatti hai / isa prakAra anta meM vaha kevalI bhagavAn se pratipAdita dharma se patita ho jAtA hai / ataH brahmacArI nirmantha ke lie strI, pazu aura napuMsaka saMsevita sthAna kA sarvathA tyAga karanA hI samucita aura zAstra sammata hai / " aba dvitIya samAdhi sthAna kA varNana karate haiN| yathA - no itthINaM kahaM kahittA havai se nigganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha -- nigganthassa khalu itthINaM kaha kahemANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajjijjA, bheyaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo dhammAo bhaMsekhA, tamhA no itthINaM kaha kahejjA // 2 // uttarAdhyayanasUtram Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam - ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 66 no strINAM kathAM kathayatA bhavati sa nirgranthaH / tatkathamiti cet ? AcArya Aha-- nirgranthasya khalu strINAM kathAM kathayato brahmacAriNo brahmacarye zaGkA vA kAGkSA vA vicikitsA vA samupadyeta, bhedaM vA labheta, unmAdaM vA prApnuyAt, dIrghakAliko vA rogAtako bhavet, kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet, tasmAnno strINAM kathAM kathayet // 2 // padArthAnvayaH - no- nahIM itthIgaM-striyoM kI kahaM kathA kahittA - kahane vAlA havai - hove se- vaha nigganthe - nirbaMtha hai / ta kahamiti ce- vaha kaise ? yadi isa prakAra kahA jAya to AyariyAha - AcArya kahate haiM ki -- nigganthassa - nirbaMtha ko khalu - nizcaya hI itthI - striyoM kI kahaM kathA kahemANassa - kahate hue ko bambhayArissa - brahmacArI ke bambhacere-brahmacarya meM saMkA- zaMkA vA athavA kaMkhA - kAMkSA vA athavA viigicchAsandeha vA athavA samuppaJjiJjA-u - utpanna hove bheyaM-saMyamabheda ko vA athavA labhejAprApta kare ummAyaM - unmAda ko pAugijA prApta kare vA athavA dIhakAliyadIrghakAlika rogAyaka - rogAtaMka havejjA - hove vA - athavA kevalipannattAo - kevalipraNIta dhammA-dharma se bhaMsejjA - bhraSTa ho tamhA - isalie no nahIM itthINaM - striyoM kI kahaM - kathA kahejA - kahe / mUlArtha - jo striyoM kI kathA nahIM karatA, vaha nirgrantha hotA hai / aisA kahane para ziSya ne prazna kiyA ki kyoM ? taba AcArya kahate haiM ki -- striyoM kI kathA karate hue nirgrantha brahmacArI ke brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA aura sandeha utpanna ho jAtA hai, saMyama kA vinAza hotA hai, unmAda kI prApti hotI hai aura dIrghakAlika jvarAdi rogoM kA AkramaNa hotA hai tathA kevali bhagavAn ke pratipAdana kiye hue dharma se vaha patita ho jAtA hai, isalie strI kI kathA na kare / TIkA - isa gAthA meM brahmacarya kI samAdhi ke dvitIya sthAna kA varNana kiyA gayA hai / guru ziSya ke prati kahate haiM ki brahmacArI nirgrantha striyoM kI kathA meM pravRtta ho / yadi hogA to usake brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA, sandeha Adi doSoM ke utpanna hone kI saMbhAvanA tathA cAritrAdi kA vinAza, unmAda aura dIrghakAlika roga kI prApti hogI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 ] uttarAdhyayanasUtram- [ SoDazAdhyayanam evaM vaha bhagavAn kevali se pratipAdita dharma se patita ho jaaygaa| strIkathA se yahA~ para zAstrakAroM kA abhiprAya striyoM ke rUpa-lAvaNya kA varNana tathA anya kAmavarddhaka ceSTAoM ke nirUpaNa Adi se hai parantu pativratA striyoM ke zIla aura saMyama ko dRr3ha karane vAle AkhyAnoM ke kahane meM koI doSa nahIM hai / tathA sUtrakAra ke kathanAnusAra to akelI strI ke prati dharma-kathA ke prabandha kA bhI sAdhu ko adhikAra nahIM hai aura kAmakathA kI to bAta kyA hai| aba tRtIya samAdhi-sthAna kA varNana karate haiM / yathA no itthINaM saddhiM sannisenjAgae viharittA havai se nigganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha-nigganthassa khalu itthIhiM saddhiM sannisenjAgayassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajjijjA, bhedaM vA labhejjA, ummAyaMvA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo dhammAo bhNsejjaa| tamhA khalu no niggaMthe itthIhiM saddhiM sannisejjAgae viharejjA // 3 // no strIbhiH sAdhaM sanniSadyAgato vihartA bhavati sa nirgrnthH| tatkathamiti cet ? AcArya Aha-nirgranthasya khalu strIbhiH sAdhaM sanniSadyAgatasya brahmacAriNo brahmacarye zaGkA vA''kAGkSA vA vicikitsA vA samutpadyeta, bhedaM vA labheta, unmAdaM vA prApnuyAt, dIrghakAliko vA rogAtako bhavet, kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet, tasmAtkhalu no nimranthaH strIbhiH sArdhasanniSadyAgato viharet // 3 // padArthAnvayaH-no-nahIM itthIhiM-striyoM ke saddhiM-sAtha saMnisejAgaepITha Adi-eka Asana para baiThA huA viharittA-vicarane vAlA havai-hove se vaha nigganthe-nimrantha hotA hai taM-vaha kaha-kaise ? iti ce-yadi aisA kaheM to AyariyAha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [671 AcArya kahate haiM nigganthassa-nirgrantha ko khalu - nizcaya hI itthIhiM- striyoM ke sarddhisAtha sanase jAgayassa - eka zayyA para baiThe hue bambhayArissa - brahmacArI ke bambhacere-. brahmacarya meM saMkA-zaMkA vA athavA kaMkhA - kAMkSA vA athavA viigicchA - sandeha vA-athavA samuppajjeJjA - utpanna hove vA - athavA bhedaM - saMyama kA bheda vA - samuccayArtha meM labhejA - prApta kare ummAyaM - unmAda ko pAugijA - prApta kare vA athavA dIhakAliyaMdIrghakAlika rogAyaMkaM-rogAtaMka havejjA - hove vA - athavA kevalipannattAo - kevalipraNI dhammAo - dharma se bhaMsejA-bhraSTa hove tamhA-isalie khalu - nizcaya se no-nahIM itthIhiMstriyoM ke sarddhi-sAtha sannijAgae - eka pIThAdi para baiThA huA viharejA- vicare / mUlArtha - jo striyoM ke sAtha eka pITha - Asana para baiThakara vicarane vAlA na hove, vaha nirgrantha hai | vaha kaise ? isa para AcArya kahate haiM ki nizcaya hI nirgrantha brahmacArI ko striyoM ke sAtha eka Asana para baiThane se usake brahmacarya meM zaMkA, AkAMkSA aura vicikitsA ke utpanna hone kI sambhAvanA rahatI hai, saMyama kA vinAza hotA hai, unmAda kI utpatti tathA dIrghakAlika bhayaMkara rogoM kA AkramaNa hotA hai evaM kevalapraNIta dharma se vaha patita ho jAtA hai / isalie brahmacArI nigraMtha striyoM ke sAtha eka Asana para baiThakara kabhI na vicare / TIkA - isa gAthA meM nirgrantha sAdhu ko strI ke sAtha eka Asana para baiThane kA niSedha kiyA gayA hai arthAt jisa eka pITha Adi Asana para strI baiThI ho, usI pITha para sAdhu na baiThe / yadi vaha baiThegA to usake brahmacarya meM vahI zaMkA Adi doSoM kA Agamana hogA aura saMyamavinAza Adi kI prApti hogI / isalie nirmantha sAdhu ko strI ke sAtha eka Asana para kabhI baiThane kA duHsAhasa nahIM karanA cAhie / isake atirikta vRttikAra to yahA~ taka kahate haiM ki - " utthitAsvapi hi tAsu muhUrta tatra nopaveSTavyam" arthAt strI ke uTha jAne para bhI eka muhUrta taka vahA~ sAdhu ko na baiThanA cAhie / kyoMki vahA~ para tatkAla baiThane se unakI smRti Adi doSoM ke utpanna hone kI sambhAvanA hai / isI prakAra brahmacarya vrata meM ArUr3ha hone vAlI sAdhvI strI ke lie puruSa ke sAtha eka Asana para baiThane tathA unake uThakara cale jAne para bhI vahA~ para eka muhUrta se prathama baiThane kA niSedha hai / isa prakAra ke pratibandha karane kA tAtparya kevala brahmacarya kI rakSA hai / aba caturtha samAdhisthAna ke viSaya meM kahate haiM / yathA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 ] uttarAdhyayanasUtram- [ SoDazAdhyayanam .. noitthINaM indiyAiMmaNoharAImaNoramAiM AloittA nijjhAittA havai se nigganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha-nigganthassa khalu itthINaM indiyAiM maNoharAiM maNoramAiM AloemANassa nijjhAyamANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajjijjA, bhedaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaMvArogAyakaM havejjA, kevalipannattAodhammAo bhaMsejjA, tamhA khalu no nigganthe itthINaM indiyAI maNoharAI maNoramAI AloejjA nijjhAejA // 4 // no strINAmindriyANi manoharANi manoramANyAlokayitA nirdhyAtA bhavati sa nirgrnthH| tatkathamiti cet ? AcArya Ahanimranthasya khalu strINAmindriyANi manoharANi manoramANyavalokamAnasya nirdhyAyato brahmacAriNo brahmacarye zaGkA vA''kAGkSA vA vicikitsA vA samutpadyeta, bhedaM vA labheta, unmAdaM vA prApnuyAt, dIrghakAliko vA rogAtako bhavet , kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet, tasmAt khalu no nimranthaH strINAmindriyANi manoharANi manoramANyAlokayenniAyet // 4 // padArthAnvayaH-no-nahIM itthINaM-triyoM ke maNoharA-manohara-mana ko harane vAle maNoramAiM-manorama-sundara indiyAI-indriyoM ko AloittA-Alokana karane vAlA nijhAittA-dhyAna karane vAlA havai-hove se-vaha nigganthe-nirgrantha hai| taM kahamiti ce-vaha aisA kyoM hai ? isa para AyariyAha-AcArya kahate haiM ki nigganthassa-nimrantha bambhayAriyassa-brahmacArI ko khalu-nizcaya se itthINaM-striyoM ke Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ]. hindIbhASATIkAsahitam / [ 673 moharAI - mana ko harane vAle aura maNoramAiM-mana ko sundara lagane vAle indiyAIindriyoM ko AloemA Nassa nijjhAyamANassa - avalokana aura dhyAna karate hue bambhacere - brahmacarya meM saMkA - zaMkA vA athavA kaMkhA - kAMkSA vA - athavA vigicchAsandeha vA athavA samuppaJjijjA - utpanna hove vA - athavA bheda - saMyama kA bheda vA - samuccayArtha meM labhejA - prApta kare ummAyaM - unmAda ko pAuNijjA - prApta kare vA - athavA dIhakAliyaM - dIrghakAlika rogAyaka - rogAtaMka havejjA - hove vA - athavA kevalipannattAo - kevalipraNIta dhammAoM-dharma se bhaMsejjA - bhraSTa hove tamhAisalie khalu - nizcaya se no- nahIM nigganthe - nirgrantha itthI - striyoM ke moharAImanohara- -- mana ko harane vAle maNoramAI - manorama - sundara indiyAI - indriyoM ko AloejjA - Alokana kare nijjhAejA - dhyAna kare 1 mUlArtha -- jo striyoM kI manohara aura manorama indriyoM kA avalokana - aura dhyAna nahIM karatA, vaha nirgrantha hai / kaise ? ziSya kI isa zaMkA para AcArya kahate haiM ki jo nirgrantha brahmacArI striyoM kI manohara aura manorama indriyoM ko dekhatA aura dhyAna karatA hai, usake brahmacarya meM zaMkA, AkAMkSA aura vicikitsA ke utpanna hone kI sambhAvanA rahatI hai, saMyama kA vinAza hotA hai, unmAda kI utpatti tathA dIrghakAlika bhayaMkara rogoM kA AkramaNa hotA hai evaM kevalipraNIta dharma se vaha patita ho jAtA hai| isalie nirgrantha, striyoM kI manohara aura sundara indriyoM kA avalokana aura dhyAna na kare / TIkA - brahmacarya ke caturtha samAdhi - sthAna meM nirgrantha bhikSu ko striyoM ke aMgoM ke avalokana aura dhyAna karane kA niSedha kiyA gayA hai| tAtparya ki nirgrantha sAdhu mana ko harane aura AhlAda utpanna karane vAle striyoM ke aMgoM ko sAmAnya athaca vizeSa rUpa se na dekhe / kyoMki striyoM ke aMgoM kA vAra vAra avalokana karane se usake brahmacarya meM pIche batalAye gaye zaMkA Adi samasta doSoM ke utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai / evaM saMyama ke vinAza aura dharma se patita hone kA bhaya rahatA hai| isalie nirmantha brahmacArI ko apane brahmacarya kI rakSA ke lie strIjanoM ko kAmadRSTi se kabhI bhI avalokana nahIM karanA cAhie / yahA~ para 'AlokitA' zabda kA artha ISadraSTA aura 'nirdhyAtA' zabda kA artha prabandha se nirIkSaNa karane vAlA hai / sArAMza ki brahmacArI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 ] uttarAdhyayanasUtram- [SoDazAdhyayanam nirgrantha, striyoM ke aMgoM kA kisI rUpa meM bhI avalokana na kare kyoMki unako dekhane se kAmaceSTA meM uttejanA bar3hatI hai| jaba isa prakAra brahmacarya kI rakSA meM sAdhu kaTibaddha hogA, tabhI usakI samAdhi sthira raha sakatI hai, anyathA nhiiN| __ aba pA~caveM samAdhi-sthAna ke viSaya meM kahate haiM no nigganthe itthINaM kuDDantaraMsi vA dUsantaraMsi vA bhittantaraMsi vA kUiyasaI vA rujhyasaI vA gIyasadaM vA hasiyasahaM vA thaNiyasaI vA kandiyasadaM vA vilaviyasaI vA suNettA havai, se niganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha-nigganthassa khalu itthINaM kuDDantaraMsi vA dUsantaraMsi vA bhittantaraMsi vA kUiyasahaM vA rujhyasaI vA gIyasadaM vA hasiyasaI vA thaNiyasaI vA kandiyasaI vA vilaviyasa vA suNemANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajjijjA, bhedaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA kevalipannattAo dhammAo bhaMsejjA / tamhA khalu no nigganthe itthINaM kuDDantaraMsi vA dUsantaraMsi vA bhittantaraMsi vA kUiyasa vA rujhyasaI vA gIyasaI vA hasiyasaI vA thaNiyasaI vA kandiyasaI vA vilaviyasaI vA suNemANe viharejjA // 5 // - no nimranthaH strINAM kuDyAntare vA dUSyAntare vA bhittyantare kA kUjitazabda vA, ruditazabdaM vA, gItazabdaM vA, hasitazabdaM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] . hindIbhASATIkAsahitam / [ 675 vA, stanitazabdaM vA, kranditazabda vA, vilapitazabdaM vA zrotA (na) bhavati, sa nirgrnthH| tatkathamiti cet ? AcArya Ahanimranthasya khallu strINAM kuDyAntare vA, dUSyAntare vA, bhittyantare vA kUjitazabdaM vA, ruditazabdaM vA, gItazabdaM vA, hasitazabdaM vA, stanitazabdaM vA, kranditazabdaM vA, vilapitazabdaM vA zrRNvato brahmacAriNo brahmacarye zaGkA vA kAGkSA vA vicikitsA vA samutpadyeta, bhedaM vA labheta, unmAdaM vA prApnuyAt , dIrghakAliko vA rogAtaGko bhavet , kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet / tasmAt khalu no nimranthaH strINAM kuDyAntare vA, dUSyAntare vA, bhittyantare vA kUjitazabdaM vA, ruditazabdaM vA, gItazabdaM vA, hasitazabda vA, stanitazabdaM vA, kranditazabdaM vA, vilapitazabdaM vA zRNvan viharet // 5 // ___ padArthAnvayaH-no-nahIM nigganthe-nimrantha itthINaM-striyoM ke kuDantaraMsikuDya-patthara kI dIvAra Adi meM vA-athavA dUsantaraMsi-vastra ke antara meM bhittantaraMsi-dIvAra ke antara meM kUiyasaI-vilAsa samaya kA kUjita zabda ruiyasaIpremaroSa kA zabda gIyasaI-gItazabda hasiyasaI-hasitazabda-ha~sane kA zabda thaNiyasaI-ratisamaya meM kiyA huA stanitazabda kandiyasaI-Akrandana zabda vilaviyasaI-pralAparUpa vilapita zabda NettA-sunane vAlA havai-hove se-vaha nigganthe-nirgrantha hai| taM kahamiti ce-vaha aisA kyoM hai ? isa para AyariyAhaAcArya kahate haiM ki nigganthassa-nirgrantha khalu-nizcaya se itthINaM-striyoM ke kuDDantaraMsi-kuDya Adi meM dUsantaraMsi-vastra ke antara meM bhittantaraMsi-dIvAra ke antara meM kUiyasaI-vilAsa samaya kA kUjita zabda rujhyasaI-premaroSa kA zabda gIyasaIgAne kA zabda hasiyasadaM-ha~sane kA zabda thaNiyasaI-ratisamaya meM kiyA stanita zabda kandiyasaI-Akrandanazabda vilaviyasadaM vA-athavA pralAparUpa vilapita zabda ko suNemANassa-sunate hue bambhayArissa-brahmacArI ke bambhacere-brahmacarya meM saMkA-zaMkA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 ] uttarAdhyayanasUtram [ SoDazAdhyayanam vA - athavA kaMkhA - kAMkSA vA - athavA viigicchA - sandeha vA - athavA samuppajiJjAutpanna hove bhedaM - saMyama kA bheda vA samuccayArtha meM labhejA - prApta kare ummAyaM -. unmAda ko pAuNijjA-prApta kare vA athavA dIhakAliyaM-dIrghakAlika rogAyakarogAtaMka havejjA - hove vA - athavA kevalipannattAo - kevalipraNIta dhammA-dharma se sejA - bhraSTa hove / tamhA - isalie khalu - nizcaya se no- nahIM nigganthe - nirgrantha sAdhu itthI - striyoM ke kuDantaraMsi - kuDya - patthara kI dIvAra Adi meM vA - athavA dUntaraMsi - vastra ke antara meM bhittantaraMsi - dIvAra ke antara meM isa - samaya kA kUjita zabda ruiyasadda - premaroSa kA zabda gIyasadda - gIta zabda hasiyasa - hasita zabda -- ha~sane kA zabda thaziyasa - ratisamaya meM kiyA huA stanita zabda kandiyasa6Akrandana zabda vilaviyasa - vilApa zabda suNemANe - sunane vAlA viharejA - vicare / mUlArtha - nirgrantha sAdhu, kuDyAntara meM - pASANabhitti ke aMtara meM, vastra ke antara meM aura bhitti ke antara meM, striyoM ke kUjitazabda, ruditazabda, gItazabda, hAsyazabda aura stanitazabda tathA krandita aura vilApa zabda ko sunane vAlA na hove | yaha kisa lie ? isa prazna ke uttara meM AcArya kahate haiM ki nigraMtha sAdhu kuDya ke vyavadhAna se, vastra ke antara se, vA dIvAra ke antara se yadi striyoM ke kUjane, rone, gAne, ha~sane, kahakahA mArane, Akrandana karane vA pralApa karane ke zabda ko sune to usa brahmacArI ke brahmacarya meM zaMkA, AkAMcA aura vicikitsA ke utpanna hone kI sambhAvanA rahatI hai, saMyama kA vinAza hotA "hai, unmAda kI utpatti tathA dIrghakAlika bhayaMkara rogoM kA AkramaNa hotA hai evaM kevalipraNIta dharma se vaha patita ho jAtA hai / isalie brahmacArI nirgrantha kuDyAntara meM - pASANabhitti ke antara meM, vastra ke antara meM aura bhIta ke antara meM striyoM ke kUjitazabda, ruditazabda, gIta, hAsya aura stanitazabda tathA krandita aura vilApazabdoM ko sunatA huA na vicare / TIkA - isa paMcama samAdhi-sthAna meM striyoM ke vividha prakAra ke zabdoM ko sunane kA sAdhu ke lie niSedha kiyA hai| nirgrantha sAdhu kuDyAntara meM -- arthAt patthara ke bane hue ghara meM ThaharA huA, tathA vastra ke antara meM -- yavanikAntara meM yA pakkI IMToM se bane hue ghara meM ThaharA huA striyoM ke kUjita, rudita, gIta, hAsya, stanita, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [677 kandita aura vilApa zabdoM ko sunane kI ceSTA na kare / suratasamaya meM kapotAdi pakSiyoM ke samAna jo avyakta zabda hai, use kUjita kahate haiN| premamizrita roSa se ratikalahAdi meM hone vAlA zabda rudita kahA jAtA hai / pramoda meM Akara svaratAlapUrvaka kiyA gayA gAna gIta kahalAtA hai / evaM prasannatA se atIva ha~sanA hAsya zabda hai / atyadhika ratisukha meM utpanna hone vAlA zabda stanita kahalAtA hai / bhartA ke roSa se tathA prakRti ke ThIka na hone se jo zokapUrNa zabda haiM, ve AnaMdita aura vilapita ke nAma se prasiddha haiN| kyoMki ina pUrvokta zabdoM ke rucipUrvaka zravaNa se sAdhu ke brahmacarya meM pUrvokta zaMkA Adi aneka doSa utpanna ho jAte haiM, jinakA pariNAma saMyamabheda aura dharma se patita honA hai / isalie jahA~ para aise zabda sunAI deM, vahA~ para nirgrantha sAdhu kabhI nivAsa na kre| kAraNa ki inase mana kI caMcalatA meM vRddhi hotI hai, aura brahmacarya meM AghAta pahu~catA hai| aba chaThe samAdhi-sthAna ke viSaya meM kahate haiM- no nigganthe 'itthINaM puvvarayaM puvvakIliyaM aNusarittA havai, se nigganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha-nigganthassa khalu itthINaM puvvarayaM puvvakIliyaM aNusaramANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajijA, bhedaM vA labhejA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejA, kevalipannattAo dhammAo bhaMsejA / tamhA khalu no nigganthe itthINaM puvvarayaM puvvakIliyaM aNusarejA // 6 // ____no nirgranthaH strINAM pUrvarataM pUrvakrIDitamanusmartA bhavet , sa nirgranthaH / tatkathamiti cet ? AcArya Aha-nirgranthasya khala strINAM pUrvarataM pUrvakrIDitamanusmarato brahmacAriNo brahmacarye zaGkA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 ], . uttarAdhyayanasUtram- [ SoDazAdhyayanam wwwwwwwwwwwwwwwww vA kAGkSA vA vicikitsA vA samutpadyeta, bhedaM vA labheta, unmAdaM vA prApnuyAt, dIrghakAliko vA rogAtaGko bhavet , kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet / tasmAt khalu no nirgranthaH strINAM pUrvarataM pUrvakrIDitamanusmaret // 6 // padArthAnvayaH-no-nahIM nigganthe-nimrantha itthINaM-striyoM ke punvarayaMpUrva-gRhasthAvAsa meM strI ke sAtha kiyA huA jo viSayavilAsa, usakA puvvakIliyaMpUrva-strI ke sAtha kI huI krIr3A kA aNusarittA-smaraNa karane vAlA havai-hove, se-vaha nigganthe-nimrantha hai / taM kahamiti ce-vaha kaise ? yadi isa taraha kahA jAya, to isa para AyariyAha-AcArya kahate haiM itthINaM-triyoM ke sAtha kI huI puvvarayaM-pUrati puvvakIliyaM-pUrvakrIr3A kA aNusaramANassa-anusmaraNa karane vAle nigganthassa bambhayArissa-nirgrantha brahmacArI ke bambhacere-brahmacarya meM saMkA-zaMkA vAathavA kaMkhA-kAMkSA vA-athavA viigicchA-sandeha vA-athavA samuppajijA-utpanna hove vA-athavA bheda-saMyama kA bheda vA-samuccayArtha meM labhejA-prApta kare ummAyaMunmAda ko pAuNijjA prApta kare vA-athavA dIhakAliyaM-dIrghakAlika rogAyaMkaMrogAtaMka havejA-hove vA-athavA kevalipannattAo-kevalipraNIta. dhammAo-dharma se bhaMsejA-bhraSTa hove / tamhA-isalie khalu-nizcaya se no-nahIM nigganthe-nirgrantha itthINaM-striyoM ke punvarayaM-pUrvagRhasthAvAsa meM strI ke sAtha kiye hue viSayavilAsa ko pucakIliyaM-pUrva-strI ke sAtha kI huI krIr3A ko aNusarejjA-smaraNa kre| ___ mUlArtha-nirgrantha sAdhu striyoM kI pUrvarati aura pUrvakIDA kA smaraNa karane vAlA na hove kyoMki triyoM ke pUrvarata aura pUrvakrIDA kA saraNa karane vAle nirgrantha brahmacArI ke brahmacarya meM zaMkA, kAMcA athavA sandeha Adi doSa utpatra hone kI sambhAvanA rahatI hai, saMyama kA nAza evaM unmAda kI prApti hotI hai tathA dIrghakAlika bhayaMkara rogoM kA AkramaNa hotA hai evaM kevalipraNIta dharma se vaha patita ho jAtA hai / isalie nimrantha brahmacArI triyoM ke pUrvarata aura pUrvakrIDA kA maraNa na kre| TIkA-prastuta gAthA meM sAdhu ko striyoM kI ratikrIDA ke smaraNa kA niSedha kiyA hai / tAtparya ki, yadi koI sAdhu vivAha-saMskAra ke antara dIkSita huA ho to Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam hindIbhASATIkAsahitam / [676 - = vaha apanI pahalI avasthA meM strI ke sAtha huI ratikrIDA evaM bhoga-vilAsoM kA smaraNa na kare / aisA karane se usake brahmacarya meM zaMkA, AkAMkSA, sandeha Adi aneka doSa utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai, dIrghakAlika bhayaMkara rogoM kA AkramaNa hotA hai evaM pariNAmasvarUpa vaha kevalipraNIta dharma se patita ho jAtA hai| isalie vicArazIla nirgrantha ko gRhasthAvasthA meM sevana kiye gaye kAmabhogoM kA kadApi smaraNa na karanA cAhie / tathA vivAha se prathama hI dIkSita hone vAle sAdhu ko to kAmajanya vArtA kA zravaNa karake usake smaraNa karane kA niSedha hai, arthAt kumAra avasthA se hI dIkSita hone vAlA sAdhu kAmajanya vArtA ko sunakara usakA smaraNa kabhI na kare / kyoMki isa smaraNa se usake brahmacarya meM pUrva kahe doSoM ke Agamana kA hI bhaya hai| aba sAtaveM samAdhi-sthAna kA varNana karate haiM no paNIyaM AhAraM AharittA havai, se niggnthe| taM kahamiti ce ? AyariyAha-nigganthassa khalu paNIyaM AhAraM AhAremANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajjijjA, bhedaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyakaM havejjA, kevalipannattAo dhammAo bhaMsejjA / tamhA khalu no nigganthe paNIyaM AhAraM AhArejjA // 7 // __no praNItamAhAramAhartA bhavet , sa nirgranthaH / tatkathamiti cet ? AcArya Aha-nirgranthasya khalu praNItamAhAramAharato brahmacAriNo brahmacarye zaGkA vA kAGkSA vA vicikitsA vA samutpadyeta, bhedaM vA labheta, unmAdaM vA prApnuyAt, dIrghakAliko vA rogAtaGko bhavet, kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet / tasmAt khallu no nirgranthaH praNItamAharet // 7 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 ] uttarAdhyayanasUtram [ SoDazAdhyayanam yA padArthAnvayaH-no-nahIM paNIyaM-praNIta AhAra-AhAra AharitA-karane vAlA havai-hove se-vaha nigganthe-nimrantha hai / taM kahamiti ce-vaha kaise ? yadi isa prakAra kahA jAya to AyariyAha-AcArya kahate haiM-nigganthassa-nimrantha ke khalu-nizcaya se paNIyaM-praNIta AhAra-AhAra AhAremANassa-karate hue bambhayArissa-brahmacArI ke bambhacere-brahmacarya meM saMkA-zaMkA kaMkhA-kAMkSA vA-athavA viigicchA-sandeha samuppajijA-utpanna hove bhedaM-saMyama kA bheda vA-athavA labhejA-prApta kare ummAyaM-unmAda roga ko vA-athavA pAuNijjA-prApta kare vAathavA dIhakAliyaM-dIrghakAlika rogAyaka-roga kA AtaGka havejA-hove kevalipannatAo-kevalipraNIta dhammAo-dharma se bhaMsejA-bhraSTa hove| tamhA-isalie khalu-nizcaya . se no-nahIM nigganthe-nirgrantha paNIyaM-praNIta AhAra-AhAra ko aahaarejaa-kre| mUlArtha-jo sAdhu praNIta AhAra karane vAlA nahIM, vaha nirgrantha hai| aisA kyoM ? isa para AcArya kahate haiM ki praNIta-snigdha AhAra karane se brahmacArI nirgrantha ke brahmacarya meM zaMkA, AkAMkSA, vicikitsA ke utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai, saMyama kA nAza hotA hai; unmAda kI utpatti tathA dIrghakAlika bhayaMkara rogoM kA AkramaNa hotA hai evaM kevalipraNIta dharma se vaha patita ho jAtA hai| isalie nirgrantha praNIta AhAra na kre| .. TIkA-jo AhAra galadvindu-atisnigdha hai, vaha pauSTika evaM dhAtuvarddhaka hone se brahmacArI ke grahaNa karane yogya nahIM kyoMki usase brahmacarya kI rakSA nahIM hotI kintu usameM kSati pahu~catI hai tathA saMyamavinAza Adi pUrvokta doSoM ke utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai / ataH brahmacArI ko snigdha AhAra kA sevana nahIM karanA caahie| isI prakAra arthAt bhaktapAna kI taraha khAdima aura svAdima padArthoM ke viSaya meM bhI jAna lenA / tAtparya ki jisa AhAra se indriyA~ pradIpta hotI hoM aura kAmAgni pracaMDa hotI ho, usa AhAra ko sAdhu na kre| . aba AThaveM samAdhi-sthAna ke viSaya meM kahate haiM no aimAyAe pANabhoyaNaM AhArettA havai, se nigganthe / taM kahamiti ce ? AyariyAha-nigganthassa Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam]] y y y y y hindIbhASATIkAsahitam / [ 681 khalu aimAyAe pANabhoyaNaM AhAremANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajjijjA, bhedaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo dhammAo bhNsejjaa| tamhA khalu no nigganthe aimAyAe pANabhoyaNaM AhArejjA // 8 // ____no atimAtrayA pAnabhojanamAhartA bhavati, sa nirgranthaH / tat kathamiti cet ? AcArya Aha-nirgranthasya khalvatimAtrayA pAnabhojanamAharato brahmacAriNo brahmacarye zaGkA vA kAGkSA vA vicikitsA vA samutpadyeta, bhedaM vA labheta, unmAdaM vA prApnuyAt, dIrghakAliko vA rogAtako bhavet, kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet / tasmAt khallu no nimrantho'timAtrayA pAnabhojanamAharet // 8 // padArthAnvayaH-no-nahIM aimAyAe-atimAtrA se pANabhoyaNaM-pAnI aura bhojana AhArettA-karane vAlA havai-hotA, se-vaha nigganthe-nirgrantha hai| taM kahamiti ce-yaha kaise ? isa para AyariyAha-AcArya kahate haiM-nigganthassa-nirgrantha ke khalu-nizcaya se aimAyAe-atimAtrA se pANabhoyaNaM-pAna aura bhojana AhAremANassa-karate hue bambhayArissa-brahmacArI ke bambhacere-brahmacarya meM saMkA-zaMkA kaMkhA-kAMkSA vA-athavA viigicchA-sandeha samuppajijA-utpanna hove bhedaM-saMyama kA bheda vA-athavA labhejA-prApta kare ummAyaM-unmAda roga ko vA-athavA pAuNijjA prApta kare dIhakAliyaM-dIrghakAlika rogAyaMkaM-roga kA AtaMka havejjAhove kevalipannattAo-kevalipraNIta dhammAo-dharma se bhaMsejjA-bhraSTa hove / tamhAisalie khalu-nizcaya se no-nahIM nigganthe-nirgrantha aimAyAe-atimAtrA se pANabhoyaNaM-pAna aura bhojana AhArejjA-grahaNa kre| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682] uttarAdhyayanasUtram- [ SoDazAdhyayanam PrvmM mUlArtha-jo pramANa se adhika pAnI pIne vAlA aura bhojana karane vAlA nahIM, vahI nirgrantha sAdhu hai / aisA kyoM ? taba AcArya kahate haiM ki pramANa se adhika pAnI pIne aura bhojana karane se brahmacArI ke brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA, sandeha ke utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai, saMyama kA nAza hotA hai, unmAda kI utpatti tathA dIrghakAlika bhayaMkara rogoM kA AkramaNa hotA hai evaM kevalipraNIta dharma se vaha patita ho jAtA hai / isalie nirgrantha atimAtrA se pAna aura bhojana na kre| TIkA-isa gAthA meM nirgrantha sAdhu ko adhika pramANa meM bhojana karane kA niSedha kiyA gayA hai / pramANa se adhika kiyA huA bhojana roga aura vikRti kA kAraNa hotA hai| isase brahmacArI sAdhu ke brahmacarya meM zaMkA Adi pUrvokta doSoM kI utpatti hotI hai| isalie brahmacArI nirgrantha ko pramANa se adhika bhojana nahIM karanA cAhie / zAstroM meM puruSa ke 32, strI ke 28 aura napuMsaka ke 24 kavala-grAsa likhe haiM / isase adhika pramANa meM sAdhu ko bhojana nahIM karanA caahie| aba navama samAdhi-sthAna kI carcA karate haiM no vibhUsANuvAdI havai, se niggnthe| taM kahamiti ce ? AyariyAha-vibhUsAvattie vibhUsiyasarIre itthijaNassa abhilasaNijje havai / tao NaM tassa itthijaNeNaM abhilasijjamANassa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajjijjA, bhedaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, . kevalipannattAo dhammAo bhaMsejjA / tamhA khalu no nigganthe vibhUsANuvAdI havijjA // 9 // ___ no vibhUSAnupAtI bhavati, sa nirgranthaH / tat kathamiti cet ? AcArya Aha-vibhUSAvartiko vibhUSitazarIraH strIjanasyA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [63 bhilaSaNIyo bhavati / tatastasya strIjanenAbhilaSyamANasya brahmacAriNo brahmacarye zaGkA vA kAGkSA vA vicikitsA vA samutpadyeta, bhedaM vA labheta, unmAdaM vA prApnuyAt, dIrghakAliko vA rogAtako bhavet , kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet / tasmAt khalu no nimrantho vibhUSAnupAtI bhavet // 9 // padArthAnvayaH-no-nahIM vibhrasANuvAdI-zarIra ko vibhUSita karane vAlA havai hove, se-vaha nigganthe-nirgrantha hai| taM kahamiti ce-vaha kaise ? AyariyAhaisa para AcArya kahate haiM-vibhUsAvattie-vibhUSA meM vartane vAlA vibhrasiyasarIrevibhUSita zarIra itthijaNassa-strIjana ko abhilasaNijje-abhilaSaNIya-prArthanIya havai-hotA hai| tao-tadanantara NaM-vAkyAlaGkAra meM hai tassa-usa itthijaNeNaMstrIjana ke dvArA abhilasijjamANassa-prArthanA kiye hue bambhayArissa-brahmacArI ke bambhacere-brahmacarya meM saMkA--zaMkA kaMkhA-kAMkSA vA-athavA viigicchA-sandeha samuppajjijjA-utpanna hove bheda-saMyama kA bheda vA-athavA labhejjA prApta kare ummAyaM-unmAda roga ko vA-athavA pAuNijjA-prApta kare vA-athavA dIhakAliyaMdIrghakAlika rogAyaMka-roga kA AtaGka havejjA-hove kevalipannattAo-kevalipraNIta dhammAo-dharma se bhaMsejA-bhraSTa hove / tamhA-isalie khalu-nizcaya se no-nahIM nigganthe-nirgrantha vibhUsANuvAdI-zarIra ko vibhUSita karane vAlA havijA-hove / mUlArtha-jo vibhUSA ko karane vAlA nahIM, vaha nirgrantha hai| kaise? taba AcArya kahate haiM ki vibhUSA ko karane vAlA aura vibhUSitazarIra, strIjana ko abhilaSaNIya hotA hai / tatpazcAt strIjana dvArA prArthanA kiye gaye usa brahmacArI ke brahmacarya meM zaMkA, kAMkSA, sandeha ke utpanna hone kI sambhAvanA rahatI hai, saMyama kA nAza hotA hai, unmAda kI utpatti tathA dIrghakAlika bhayaMkara rogoM kA AkramaNa hotA hai evaM kevalipraNIta dharma se vaha patita ho jAtA hai / isalie brahmacArI nirgrantha vibhUSA na kre| TIkA-isa gAthA meM nirgrantha brahmacArI ke lie vibhUSA-snAna tathA zRGgAra Adi karane kA niSedha kiyA gayA hai kyoMki zRGgAra Adi karane arthAt aneka Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pre 684 ] uttarAdhyayanasUtram [ SoDazAdhyayanam prakAra se zarIra ko vibhUSita karane vAlA sAdhu striyoM ko pyArA lagane lagatA hai| phira ve-strIjana-jaba usase prema karane lagate haiM to usake brahmacarya ko dUSita karane vAle nAnA prakAra ke doSa utpanna ho jAte haiM / vaha saMyama kA virAdhaka banatA huA dharma se bhI patita ho jAtA hai| isalie brahmacArI puruSa kabhI vibhUSA na kare / yahA~ para itanA smaraNa rahe ki prastuta gAthA meM zarIra ko vibhUSita--alaMkRta karane kA niSedha hai kintu zauca kA niSedha nahIM arthAt zarIra ko pavitra--sApha rakhane kA niSedha nahIM kiyaa| isalie sAdhu kI zarIrasambandhI jitanI bhI kriyA hai, vaha saba zauca ke nimitta bhale hI ho parantu vibhUSA ke lie nahIM honI caahie| jisa prakAra cAritrazIla vidhavA strI zarIra kI rakSA karatI hai, use pavitra rakhatI hai kintu zRGgAra kI icchA usake . mana meM nahIM hotI, usI prakAra brahmacArI puruSa zarIra ko surakSita athaca svastha rakhane ke lie zaucAdi karma kare kintu zRGgAra ke lie na kre| taba hI usakI samAdhi sthira raha sakatI hai| kahA bhI hai-- "ujjvalaveSaM puruSaM dRSTvA strI kAmayate" arthAt ujjvala veSa rakhane vAle puruSa ko strI cAhatI hai| ataeva jo puruSa zarIra ko vibhUSita karate hue bhI brahmacarya rakhane kA sAhasa karate haiM, ve bhUla karate haiN.| aba dazaveM samAdhi-sthAna ke viSaya meM kahate haiM / yathA no sadarUvarasagandhaphAsANuvAdI havai, se niggnthe| taM kahamiti ce ? AyariyAha-nigganthassa khalu saharUvarasagandhaphAsANuvAdissa bambhayArissa bambhacere saMkA vA kaMkhA vA viigicchA vA samuppajjijjA, bhedaM vA labhejjA, ummAyaM vA pAuNijjA, dIhakAliyaM vA rogAyaMkaM havejjA, kevalipannattAo dhammAo bhaMsejjA / tamhA khalu no saharUvarasagandhaphAsANuvAdI bhavejjA, se nigganthe / dasameM bambhacerasamAhiThANe havai // 10 // . Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwvvvvvv SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [685 no zabdarUparasagandhasparzAnupAtI bhavati, sa nirgranthaH / tatkathamiti cet ? AcArya Aha-nirgranthasya khalu zabdarUparasagandhasparzAnupAtino brahmacAriNo brahmacarye zaGkA vA kAGkSA vA vicikitsA vA samutpadyeta, bhedaM vA labheta, unmAda vA prApnuyAt, dIrghakAliko vA rogAtaGko bhavet, kevaliprajJaptAd dharmAd bhrazyet / tasmAt khalu no zabdarUparasagandhasparzAnupAtI bhavet, sa nirgranthaH / dazamaM brahmacaryasamAdhisthAnaM bhavati // 10 // padArthAnvayaH-no-nahIM saddarUvarasagandhaphAsANuvAdI-zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke bhogane vAlA havai-hove se vaha nigganthe-nimrantha hai| taM kahamiti cevaha kaise ? isa para AyariyAha-AcArya kahate haiM nigganthassa-nirgrantha khalunizcaya saddarUvarasagandhaphAsANuvAdissa-zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke bhogane vAle bambhayArissa-brahmacArI ke. bambhacere-brahmacarya meM saMkA-zaMkA vA-athavA kaMkhAAkAMkSA viigicchA-saMzaya samuppajijA-utpanna ho jAte haiM bhedaM-saMyama kA bheda labhejA-prApta hotA hai unmAyaM-unmAda ko pAuNijjA prApta hotA hai vA-athavA dIhakAliyaM-dIrghakAlIna rogAyaMka-roga aura AtaMka havejA-hotA hai kevalipannatAo-kevalipraNIta dhammAo-dharma se bhaMsejA-bhraSTa ho jAtA hai| tamhA-isalie khalu-nizcaya se no-nahIM saddarUvarasagandhaphAsANuvAdI-zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke bhogane vAlA bhavejA-hove, se-vaha nigganthe-nimrantha hai / yaha dasamedazavA~ bambhacera-brahmacarya samAhiThANe-samAdhisthAna hvi-hai| ___mUlArtha-jo zabda rUpa rasa gandha aura sparza ke bhogane vAlA na hove, vaha nirgrantha hai / kaise ? AcArya kahate haiM ki zabda rUpa rasa gandha aura sparza ke bhogane vAle nirgrantha brahmacArI ke brahmacarya meM nizcaya hI zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, sandeha utpanna ho jAtA hai, saMyama kA bheda ho jAtA hai, unmAda kI prApti ho jAtI hai, dIrghakAlIna roga aura AtaMka kI prApti hotI hai aura kevali ke pratipAdana kiye hue dharma se vaha patita ho jAtA hai / isalie nirgrantha zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke bhogane vAlA na hove| yaha dazavA~ brahmacarya samAdhisthAna hai / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 ] uttarAdhyayanasUtram [ SoDazAdhyayanam TIkA-isa sUtra meM nimrantha ke lie zabdAdi viSayoM ke bhogopabhoga kA niSedha kiyA hai / tAtparya ki nimrantha sAdhu, brahmacarya kI rakSA ke liesubhASitAdi zabda, citragata strI Adi kA rUpa, madhurAmlAdi rasa, surabhi gandha aura sukomala sparza, inake bhogane vAlA na hove / kyoMki ye pA~coM indriyoM ke pA~coM viSaya samAdhi meM vighna karane vAle hote haiN| ina pA~coM viSayoM se nivRtta hone para hI samAdhi meM sthiratA ho sakatI hai| isake viparIta jo puruSa ina viSayoM kA sevana karate haiM, ve vibhramayukta hokara samAdhi se patita ho jAte haiM / isalie jo padArtha samAdhi meM vighna DAlane vAlA ho, usakA brahmacArI ko avazyameva tyAga kara denA cAhie / isake atirikta ukta pA~coM viSayoM kA sevana karane vAle unake vazavartI hote hue apamRtyu ko bhI prApta ho sakate haiN| ata: ina pA~coM kA tyAga karake samAdhi meM sthita honA hI brahmacArI nirgrantha kA saba se prathama kartavya hai / yadi koI kahe ki mana kI dRr3hatA hone para ina viSayoM kA sevana bhayAvaha nahIM ho sakatA ? to isakA samAdhAna yaha hai ki mana kI caMcalatA apAra hai aura sabhI jIva samAnakoTi ke nahIM hote parantu yaha upadeza sarvasAdhAraNa ke lie hai| ataH brahmacArI ko inakA tyAga hI zreyaskara hai| . havanti ya ittha silogA / taM jahAbhavanti cAtra shlokaaH| tadyathA padArthAnvayaH-havaMti-haiM ya-aura ittha-yahA~ para silogA-zloka / ta jahA-jaise ki mUlArtha--aura yahA~ para zloka bhI haiM / jaise ki TIkA-ukta pATha meM yaha batalAyA gayA hai ki brahmacarya ke ina daza samAdhi sthAnoM kA pratipAdana karane vAle padyarUpa zloka bhI haiN| tAtparya ki prathama daza samAdhi sthAnoM kA varNana gadya meM kiyA hai aura aba unakA varNana padyarUpa meM karate haiN| yadyapi prAkRta ke padyoM ko gAthA aura kAvya ke nAma se kahA gayA hai tathApi mAgadhI bhASA meM padyarUpa samAsa ko zloka bhI kahate haiN| aba ukta pratijJAna ke anusAra varNana karate haiM / yathA-- Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poDazAdhyayanam } hindIbhASATIkAsahitam / [687 jaM vivittamaNAinnaM, rahiyaM itthijaNeNa y| bambhacerassa rakkhaTThA, AlayaM tu nisevae // 1 // yaM viviktamanAkIrNaM, rahitaM strIjanena c| brahmacaryasya rakSArtham , AlayaM tu niSeveta // 1 // padArthAnvayaH-jaM-jo vivittaM-vivikta strI pazu aura napuMsaka rahita aNAinnaM-AkIrNatA se rahita ya-aura itthijaNeNa-vIjana se rahiyaM-rahita bambhacerassabrahmacarya kI rakkhahA-rakSA ke lie AlayaM-sthAna-upAzraya kA nisevae-sevana kre| tu-pAdapUrti meN| mUlArtha-jo sthAna strI, pazu aura napuMsaka se rahita tathA AkIrNatA aura strIjana se rahita hai, sAdhu brahmacarya kI rakSA ke lie usI sthAna ko sevana kare / TIkA- isa gAthA meM sAdhu ko aise vivikta ekAnta sthAna meM nivAsa karane kA Adeza hai ki jahA~ para strI, pazu aura napuMsaka kA nivAsa na ho tathA AkIrNatA se rahita evaM jisameM strI Adi kA punaH punaH tathA akAla meM AvAgamana na ho arthAt brahmacarya kI rakSA ke lie sAdhu isa prakAra ke ekAnta upAzraya Adi meM nivAsa kre| yahA~ para 'Alaya' sAmAnya vasati kA bodhaka hai arthAt koI bhI sthAna ho parantu ukta doSoM se rahita tathA ekAnta honA cAhie, taba hI vaha samAhita citta se vahA~ raha sakatA hai| anyathA pUrva varNana kiye gaye zaMkA aura saMyamabheda Adi doSoM kI saMbhAvanA hai| aba dvitIya samAdhi sthAna kA varNana karate haiMmaNapalhAyajaNaNI , kAmarAgavivar3aNI / bambhacerarao bhikkhU , thIkahaM tu vivajae // 2 // manaHprahlAdajananIM , kAmarAgavivardhanIm / brahmacaryarato bhikSuH, strIkathAM tu vivarjayet // 2 // __padArthAnvayaH-maNapalhAyajaNaNI-mana ko Ananda dene vAlI kAmarAgavivaDaNI-kAmarAga ko bar3hAne vAlI bambhacerarao-brahmacarya meM rata bhikkhU-bhikSu thIkaha-strIkathA ko vivaJjae-tyAga deve / tu-pAdapUrti meN| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 ] uttarAdhyayanasUtram- [SoDazAdhyayanam mUlArtha-mana ko AhvAda dene vAlI aura kAma tathA rAga ko bar3hAne bAlI strIkathA ko brahmacaryarata bhikSu tyAga deve / / TIkA- isa gAthA meM kAmavarddhaka strIkathA kA brahmacArI bhikSu ke lie niSedha kiyA gayA hai / tAtparya ki jisa kathA se mana meM vaikArika Ananda paidA ho, kAma meM uttejanA bar3he aura rAga kI vRddhi ho, aisI strIkathA ko brahmacArI bhikSu sadA ke lie tyAga deve| kintu jisa kathA se rAga kI nivRtti aura mana meM vairAgya kI utpatti ho, yadi aisI strIkathA ho to usakA niSedha nahIM / jaise ki saMveganI Adi kathAe~ haiM tathA sItA Adi satiyoM kI kathAe~ haiN| sArAMza ki dharmavivarddhaka kathAoM ke kahane meM koI Apatti nhiiN| aba tIsare samAdhi-sthAna ke viSaya ca abhikkhaNaM / bambhacerarao bhikkhU, niccaso parivajae // 3 // samaM ca saMstavaM strIbhiH, saMkathAM . cAbhIkSNam / brahmacaryarato bhikSuH, nityazaH parivarjayet // 3 // padArthAnvayaH-sama-sAtha ca-aura saMthavaM-saMstava thIhiM-striyoM se ca-aura saMkaI-sAtha baiThakara kathA karanA abhikkhaNaM-bArambAra bambhacerarao-brahmacarya meM rata bhikkhU-bhikSu niccaso-sadA hI parivajae-chor3a deve| - mUlArtha-striyoM ke saMstava-adhika paricaya aura eka Asana para baiThakara kathA karanA brahmacarya meM rati-prIti rakhane vAlA bhikSu sadA ke lie chor3a deve| TIkA-triyoM ke sAtha eka Asana para baiThakara kathA karanA tathA unake sAtha adhika paricaya karanA aura punaH punaH unake sAtha saprema saMbhASaNa karanA, ityAdi bAtoM kA brahmacArI bhikSu sadA ke lie tyAga kara deve / anyathA usakI samAdhi meM vighna upasthita karane vAle pUrvokta aneka doSa utpanna hoNge| tAtparya ki sAdhu brahmacarya kI rakSA ke nimitta striyoM kA saMsarga kabhI na kre| aba caturtha samAdhi-sthAna ke viSaya meM kahate haiM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [689 aMgapaccaMgasaMThANaM , cArullaviyapehiyaM / bambhaceraraothINaM, cakkhugijjhavivajjae // 4 // aGgapratyaGgasaMsthAnaM , cArUllapitaprekSitam / brahmacaryarataH strINAM, cakSuhyaM vivarjayet // 4 // padArthAnvayaH-aMga-mastaka Adi aMga paccaMga-pratyaMga-stana Adi saMThANaMAkAra vizeSa vA kaTi Adi cAru-sundara laviya-bolanA pehiyaM-dekhanA bambhacerabrahmacarya meM rao-rata thINaM-striyoM ke cakkhugijha-cakSurmAhya viSaya vivajae-chor3a deve| ___ mUlArtha-brahmacArI bhikSu striyoM ke aMga pratyaMga aura saMsthAna Adi kA nirIkSaNa karanA tathA unake sAtha sucAru bhASaNa aura kaTAkSapUrvaka dekhanA ityAdi bAtoM ko evaM cakSugrAhya viSayoM ko tyAga deve / TIkA-prastuta gAthA meM ,bhikSu ke lie striyoM ke aMga-pratyaMga Adi ke nirIkSaNa kA tathA saMbhASaNa aura kaTAkSapUrvaka dekhane kA niSedha kiyA gayA hai| jaise ki--striyoM ke mastaka Adi aMga, kuca kakSA Adi pratyaMga aura kaTisaMsthAnoM kA nirIkSaNa karanA evaM unake sAtha manohara bhASaNa tathA kaTAkSapUrvaka dekhanA ityAdi bAtoM ko aura cakSugrAhya viSayoM ko brahmacArI bhikSu chor3a deve / yadyapi rUpa kA svabhAva A~khoM meM praveza karanA aura A~khoM kA svabhAva use grahaNa karanA hai parantu usa para kisI prakAra kA rAga-dveSa na karanA, yahI saMyamazIla AtmA kI dRr3hatA hai| kyoMki cakSu indriya rUpa meM praveza na kare, aisA to ho hI nahIM sakatA kintu usa para rAga-dveSa na karanA, yahI samAdhi kI sthiratA kA mUla kAraNa hai| apica jo brahmacArI apanI A~khoM ko kAmarAgavarddhaka rUpa ko dekhane se haTA nahIM sakatA, usakI samAdhi kabhI sthira nahIM raha sakatI / ataH brahmacArI puruSa ko cAhie ki vaha apanI A~khoM ko hara prakAra se vaza meM rakhane kA prayatna kre| __ aba paMcama samAdhi-sthAna kA varNana karate haiMkUiyaM ruiyaM gIyaM, hasiyaM thaNiyakandiyaM / / bambhacerarao thINaM, soyagijhaM vivajjae // 5 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SoDazAdhyayanam 660 ] uttarAdhyayanasUtram kUjitaM ruditaM gItaM hasitaM stanitakranditam / strINAM zrotragrAhyaM brahmacaryarataH " vivarjayet // 5 // padArthAnvayaH -- kUiyaM - kUjita ruiyaM - rudita gIyaM - gIta hasiyaM hasita-- hAsya thaNi - stanita kandiyaM - krandita zabda bambhacera - brahmacarya meM rao-rata thIstriyoM soyagajyaM - zrotragrAhya zabda ko vivajjae tyAga deve / mUlArtha - brahmacarya meM prIti rakhane vAlA bhikSu, striyoM ke zrotragrAhya kUjita, rudita, gIta, hasita, stanita aura kraMdita zabdoM ko tyAga deve arthAt na sune / TIkA - isa gAthA meM bhikSu ke lie striyoM ke kUjita Adi zrotragrAhya zabdoM ke zravaNa karane kA niSedha kiyA gayA hai / yadyapi zabdoM kA svabhAva zrotrendriya meM praviSTa hone kA hai aura zrotra kA svabhAva sunane kA hai tathApi una zabdoM ko sunakara rAga-dveSa ke vazIbhUta na honA hI yahA~ para upadiSTa tattva kA sAra hai / tathA striyoM ke hAsya, gIta Adi ke zravaNa karane se kAmaceSTA uttejita hotI hai aura usakA pariNAma to saMyama kA vinAza aura dharma se bhraSTatA Adi Upara batalAyA hI jA cukA hai / 'isalie bhikSu ko inakA sadA tyAga hI karanA cAhie / aba chaThe samAdhi-sthAna kA varNana karate haiM-- hAsaM kiDDuM rahUM dappaM, sahabhuttAsiyANi ya / bambhacerarao thINaM, nANucinte kayAivi // 6 // hAsyaM krIDAM ratiM darpa, saha bhuktAsitAni ca / brahmacaryarataH strINAM nAnucintayet kadApi ca // 6 // " padArthAnvayaH -- hAsaM - hAsya kihuM krIr3A rahUM-rati dappaM- darpa saha- strI ke sAtha bhuttA - bhojana Adi kiyA ya - aura AsiyANi - eka Asana para baiThanA bambhacera - brahmacarya meM rao - rata thI- striyoM ke pUrvasaMstava kayAivi - kadAcit bhI nANucinte - cintana na kare ' mUlArtha - striyoM ke sAtha hAsya, krIr3A, rati, darpa aura sAtha baiThakara kiyA huA bhojana, ityAdi bAtoM kA brahmacArI bhikSu kabhI smaraNa na kare / | Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] - hindIbhASATIkAsahitam / [661 TIkA-isa gAthA meM triyoM ke sAtha kiye hue hAsyAdi kA smaraNa va cintana karanA brahmacArI ke lie niSiddha batalAyA gayA hai| jaise ki strI ke sAtha hAsya kiyA huA, krIr3A kI huI, prIti se bartAva kiyA huA tathA strI ke garva kA nAza karane ke lie darpa kiyA huA aura sAtha meM baiThakara bhojana kiyA huA ityAdi pUrva bAtoM kA brahmacArI puruSa kadApi smaraNa-cintana na kare / kAraNa ki inake cintana se mana meM kAmajanya vikRti ke paidA hone kI saMbhAvanA rahatI hai / isalie pUrvAnubhUta krIDA Adi kA bhikSu kadApi smaraNa na kre| vRtti meM isa gAthA kA dUsarA pAda isa prakAra se dekara usakA nimnalikhita artha kiyA hai / tathAhi "sahasAvattAsiyANi ya-sahasA'vatrAsitAni ca / vRttiH-parAGmukhadayitAdeH sapadi trAsotpAdakAni akssisthgnmrmghttttnaadiini|" arthAt strI kA akasmAt trAsa ke kAraNa akSi Adi kA DhA~panA tathA marmayukta vacanoM kA bolanA, ityAdi pUrvAnubhUta bAtoM kA smaraNa sAdhu na kare / tathA jo puruSa avivAhita hI bhikSu ho gaye haiM, unako ina bAtoM kI ora dhyAna hI na denA caahie| ___ aba sAtaveM samAdhi-sthAna ke viSaya meM kahate haiMpaNIyaM bhattapANaM ca, khippaM mayavivaDaNaM / bambhacerarao bhikkhU, niccaso parivajjae // 7 // praNItaM bhaktapAnaM ca, kSipraM madavivardhanam / brahmacaryarato bhikSuH, nityazaH parivarjayet // 7 // ___ padArthAnvayaH-paNIyaM-praNIta bhatta-bhAta ca-aura pANaM-pAnI khippaM-zIghra mayavivaDaNaM-mada bar3hAne vAlA bambhaceraro-brahmacarya meM rata bhikkhU-bhikSu niccasosadaiva kAla parivajae-chor3a deve| mUlArtha-snigdha anna aura pAnI, jo ki zIghra hI mada ko bar3hAne vAlA ho, brahmacarya meM rata-anurakta-bhikSu sadA ke lie aise bhojana ko tyAga deve / TIkA-jo AhAra ati snigdha aura kAmavAsanA ko zIghra hI bar3hAne vAlA hai, usako brahmacArI sAdhu, kadApi grahaNa na kare kyoMki isase sAdhu ke Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 ] uttarAdhyayanasUtram- . [ SoDazAdhyayanam brahmacarya meM kSati pahu~catI hai / isake sAtha hI kAmavarddhaka-balaprada oSadhiyoM kA niSedha bhI samajha lenaa|. . aba AThaveM samAdhi-sthAna ke viSaya meM kahate haiMdhammalaI miyaM kAle, jattatthaM pnnihaannvN| . nAimattaM tu bhuMjijjA, bambhacerarao sayA // // dharmalabdhaM mitaM kAle, yAtrArthaM praNidhAnavAn / ' nA'timAtraM tu bhuJjIta, brahmacaryarataH sadA // 8 // . padArthAnvayaH-dhammaladdhaM-dharma se prApta huA miyaM-mita-svalpa kAle-prastAva meM jattatthaM-saMyama yAtrA ke lie paNihANava-citta kI svasthatA ke sAtha aimattaMpramANa se adhika na bhuMjijA-na khAve bambhacerarao-brahmacarya meM rata sayA-sadA / , mUlArtha-brahmacArI puruSa samaya para dharma se prApta huA stokamAtra, saMyama yAtrA ke lie, citta kI svasthatA ke sAtha pramANa se adhika bhojana na kre| TIkA-isa gAthA meM brahmacArI ke lie pramANa se adhika bhojana karane kA niSedha kiyA gayA hai| dharmayukta-AcArapUrvaka, eSaNIya-nirdoSa AhAra, jo ki gRhastha ke ghara se prApta huA hai, vaha stokamAtra aura samaya para sAdhu ko khAnA cAhie / kintu pramANa se adhika AhAra sAdhu na kare / pramANa se adhika AhAra karane para kAmAgni ke pradIpta hone tathA visUcikA Adi rogoM ke hone kA bhaya rahatA hai / tathA ukta nirdoSa AhAra bhI svastha citta se karanA cAhie, viparIta isake vyAkula citta se kiye gaye AhAra kA pariNamana ThIka rUpa meM nahIM hotA tathAca usase samAdhi kI sthiratA bhI nahIM rhtii| isalie saMyamazIla brahmacArI pramANa se adhika AhAra na kre| yadi gAthA ke bhAva ko aura bhI saMkSepa meM kaheM to itanA hI kaha sakate haiM ki sAdhu ko Agamokta vidhi ke anusAra hI bhojana karanA caahie| - aba navama samAdhi-sthAna kA varNana karate haiM vibhUsaM parivajjejjA, sarIraparimaNDaNaM / . 'bambhacerarao bhikkhU, siMgAratthaM na dhArae // 9 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [663 vibhUSAM parivarjayet, zarIraparimaNDanam / brahmacaryarato bhikSuH, zRGgArArthaM na dhArayet // 9 // ____padArthAnvayaH-vibhUsaM-vibhUSA ko parivajejA-sarva prakAra se tyAga deve sarIraparimaNDaNaM-zarIra kA maMDana-alaMkAra karanA bambhacerarao-brahmacarya meM rata bhikkhU-bhikSu siMgAratthaM-zRGgAra ke lie na dhArae-na dhAraNa kare / ___ mUlArtha-brahmacArI bhikSu vibhUSA aura zarIra kA maNDana karanA chor3a deve tathA zRGgAra ke lie koI bhI kAma na kare / TIkA-isa gAthA meM brahmacArI ke lie zarIra ko vibhUSita karane kA niSedha kiyA gayA hai| brahmacarya meM anurAga rakhane vAlA sAdhu zarIra kI vibhUSA ko tyAga deve arthAt zRGgAra ke nimitta vastrAdi kA uttama saMskAra karanA aura zarIra kA maNDana karanA, keza zmazru Adi kA sa~vAranA chor3a deve / kAraNa ki zRGgAra se mana meM vikAra ke utpanna hone kI adhika saMbhAvanA rahatI hai / ataH saMyamazIla bhikSu ko sarva prakAra se zarIra kI bhUSA aura maMDana kA tyAga kara denA caahie| isalie ukta gAthA meM 'pari' upasarga kA grahaNa kiyA gayA hai| aba dazama samAdhi-sthAna ke viSaya meM kahate haiMsadde rUve ya gandhe ya, rase phAse taheva ya / paMcavihe kAmaguNe, niccaso parivajjae // 10 // zabdAn rUpA~zca gandhA~zca, rasAn sparzAstathaiva ca / / .. paJcavidhAn kAmaguNAn , nityazaH parivarjayet // 10 // ___padArthAnvayaH-sadde-zabdoM ko ya-aura rUve-rUpoM ko ya-aura gandhe-gaMdhoM ko rase-rasoM ko ya-aura phAse-sparzoM ko taheva-usI prakAra paMcavihe-pA~ca prakAra ke kAmaguNe-kAmaguNoM ko niccaso-sadA ke lie parivajae-tyAga deve / ... mUlArtha--isI prakAra zabda, rUpa, gaMdha, rasa tathA sparza ina pA~ca prakAra ke kAmaguNoM ko sadA ke lie chor3a deve / .... . Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram - [ SoDazAdhyayanam I TIkA - brahmacarya kI rakSA ke lie isa dazaveM samAdhi sthAna meM isa bAta kI carcA kI gaI hai ki brahmacArI bhikSu zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza - ina pA~ca prakAra kAmaguNoM kA sadA ke lie parityAga kara deve / kyoMki ye pA~coM hI viSaya kAmadeva kI vRddhi meM kAraNabhUta haiM arthAt kAmadeva kI uttejanA meM sahAyaka haiN| jaise ki-- zabda -- madhura svara aura nRtya Adi meM kAmavarddhaka zabdoM kA sunanA, rUpa -- kAmadRSTi se rUpa kA dekhanA, gandha -- puSpamAlA Adi kA paharanA, rasa- madhura Adi rasoM kA sevana karanA, sparza -- komala sparza kA bhoganA, ityAdi kAmaguNoM ke sevana kA brahmacArI puruSa ko niSedha hai / isake atirikta apane Apako brahmacArI kahalAte hue bhI jo puruSa ina viSayoM kA sevana karate haiM, ve samAdhi sthAna se avazya cyuta ho jAte haiM / ataH brahmacAriyoM ko inase pUre taura para sAvadhAna rahanA cAhie / 664 ] aba prastuta viSaya kA hI dRSTAntapUrvaka phira se varNana karate haiM / yathA-- Alao thIjaNAiNNo, thIkahA ya maNoramA / saMthavo ceva nArINaM, tAsiM indiyadarisaNaM // 11 // AlayaH strIjanAkIrNaH, strIkathA ca manoramA / saMstavacaiva nArINAM tAsAmindriyadarzanam // 11 // padArthAnvayaH - Alao - sthAna thIja gAiego - strIjana se AkIrNa ya-aura thIkahA- strIkathA maNoramA - mana ko Ananda dene vAlI saMthavoM-saMstava ca - aura eva - avadhAraNArtha meM hai nArINaM nAriyoM se tAsiM- unakI iMdiyadarisaNaMindriyoM kA darzana / mUlArtha - strIjana se zrAkIrNa sthAna, striyoM kI manorama kathA, striyoM se adhika paricaya aura unakI indriyoM kA darzana; ye AtmagaveSI puruSa ke lie tAlapuTaviSa ke samAna haiM (yaha tIsarI gAthA ke uttarArddha ke sAtha sambandha hone se artha hotA hai ) / TIkA - isa gAthA meM pUrva kahe hue samAdhi sthAnoM ko aba eka eka pada meM varNana karake dikhalAte haiM / jaise ki-1 strIjana se AkIrNa sthAna, 2 khIkathA jo Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 665 mana ko harane vAlI hai, aura 3 striyoM se saMstava arthAt paricaya tathA 4 unakI indriyoM kA dekhanA-ye cAroM kAraNa brahmacarya ke saMrakSaka nahIM haiM kintu usake vinAza ke hetu haiM / jo sUtrakI ne "thIjaNAinno" pada diyA hai, isa kathana se yaha bhalI bhA~ti siddha ho jAtA hai ki kevala strIjana se hI AkIrNa vaha sthAna hai / isalie puruSa ke na hone ke kAraNa vaha sthAna brahmacArI ke lie ayogya hai / yadi puruSoM se AkIrNa ho to usa sthAna kA niSedha nahIM hai / sAdhvI ke viSaya meM bhI isI prakAra jAnanA cAhie arthAt vaha sthAna puruSoM se AkIrNa na ho|strii kA satItva siddha karane ke lie bhI strIkathA karane kA niSedha nahIM hai| isI kAraNa se sUtrakartA ne gAthA ke dvitIya bhAga meM strIkathA ke sAtha 'manoramA' pada diyA hai| jo kathA kAmajanya ho, usake karane kA niSedha hai| isI prakAra anya do padoM ke arthaviSaya meM svabuddhi se anubhava kara lenA caahie| kUiyaM ruiyaM gIyaM, hAsabhuttAsiyANi y| paNIyaM bhattapANaM ca, aimAyaM pANabhoyaNaM // 12 // kUjitaM ruditaM gItaM, hAsyabhuktAsitAni c| praNItaM bhaktapAnaM ca, atimAtraM pAnabhojanam // 12 // ____ padArthAnvayaH-kUiyaM-kUjita ruiyaM-rudita gIyaM-gIta ya-aura hAsa-hAsya muttA-khAyA huA AsiyANi-eka Asana para baiThanA paNIyaM-praNIta bhattapANaMbhAta pAnI ca-punaH aimAyaM-pramANa se adhika pANabhoyaNaM-pAnI aura bhojana ! mUlArtha-striyoM ke kUjita rudita gIta aura hAsya Adi zabdoM kA sunanA, unake sAtha baiThakara khAye hue snigdha bhojana Adi kA tathA bhoge hue viSaya-vikAroM kA saraNa karanA evaM pramANa se adhika bhojana karanA (ye saba AtmagaveSI puruSa ke lie tAlapuTa viSa ke samAna haiN)| TIkA-isa gAthA meM mohotpAdaka zabdAdi kA viSaya varNana kiyA gayA hai| jaise ki kAmakrIr3A ke samaya kUjita zabda, viraha ke hone se athavA kisI prakAra ke duHkha kA anubhava hone se rudita zabda aura mana prasanna hone se gIta zabda, hAsya, sAtha baiThakara khAyA huA, snigdha anna aura pAnI, pramANa se adhika pAnI aura bhojana, ityAdi kRtya brahmacArI puruSa na kare / kAraNa ki mohotpAdaka zabda, pUrva viSayoM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 ] uttarAdhyayanasUtram - [ SoDazAdhyayanam kI smRti ityAdi ye kriyAe~ brahmacArI ke lie lAbhaprada nahIM haiM / sUtrakartA ne jo "bhuttAsiyANi " yaha pada diyA hai, isake donoM artha liye jA sakate haiN| jaise ki eka to striyoM ke sAtha baiThanA vA baiThakara khAnA, dUsarA viSaya sevana karanA / ye smRtiyA~ brahmacArI ke lie atyanta hAniprada haiM tathA isa pada yaha bhI bhalI bhA~ti siddha ho jAtA hai ki pUrvakAla meM pati-patnI ekatra baiThakara bhojanAdi bhI karate the / isI lie sUtrakAra ne isakI smRti karane kA niSedha kiyA hai / gAthA ke pratyeka pada jo kAmotpAdaka the, unake pratikUla vairAgyopAdaka artha meM liye gaye haiN| inakA ThIka jJAna svAnubhava se hI ho sakatA hai / gattabhUsaNamiTuM ca kAmabhogA ya dukhayA / narassattagavesissa gAtrabhUSaNamiSTaM narasyAtmagaveSiNaH visaM tAlauDaM jahA // 13 // " ca, kAmabhogAzca durjayAH / viSaM tAlapuTaM yathA // 13 // " padArthAnvayaH--gatta-zarIra kA bhUsaNaM- zRGgAra ca - aura iTuM - iSTapanA ya-punaH kAmabhogA - zabdAdi viSaya, jo duJjayA - durjaya haiM attagarvesissa - AtmagaveSI narasta - nara ko visaM - viSa tAlauDa - tAlapuTa jahA - jaise haiM / mUlArtha - zarIra kA zRGgAra aura iSTapanA tathA durjaya kAma bhoga zabdAdi viSaya, ye AtmagaveSI puruSa ko tAlapuTa viSa ke samAna tyAjya haiM / I TIkA - ina tInoM gAthAoM meM pUrvokta sabhI gAthAoM ke bhAva ko saMkalita kara diyA gayA hai / strIjanAkIrNa sthAna se lekara durjaya kAmabhogoM taka jitane bhI viSaya nirdiSTa kiye gaye haiM ( jo ki saMkhyA meM dasa hote haiM ), ve saba AtmA kI gaveSaNA karane vAle puruSa ke lie tAlapuTa viSa - atyugra -- zIghra mArane vAleke samAna haiM arthAt jaise jIvana kI icchA rakhane vAlA koI bhI puruSa viSa kA grahaNa nahIM karatA kintu usase sarvathA alaga rahatA hai, usI prakAra Atmazuddhi kI AkAMkSA rakhane vAlA sAdhu ina pUrvokta viSayoM ko viSa ke samAna samajhakara inase sarvathA pRthak rahe / tAtparya ki AtmA kI zuddhi meM brahmacarya kI nitAnta AvazyakatA hai| binA brahmacarya ke Atmazuddhi kA honA kaThina hI nahIM kintu asambhava hai aura ukta viSaya- Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 667 I I dazasthAna--brahmacarya ke vighAtaka haiM / ata: brahmacarya meM anurAga rakhane vAle sAdhu ko inakA kisI samaya meM bhI saMsarga nahIM karanA cAhie / yahA~ para sUtrakAra ne jo tAlapuTa viSa kA ullekha kiyA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki ukta viSa bar3A hI ugra hotA hai / yahA~ taka ki hoThoM ke bhItara jAte hI vaha manuSya ko mAra detA hai / yadi samaya kA qhayAla kareM to jitanA samaya tAlavRkSa se usake phala ke girane meM lagatA hai, utanA samaya ukta viSako prANI ke prANoM ko harane meM lagatA hai| tathA jisa prakAra yaha tAlapuTaviSa prANoM - jIvana - kA saMhAraka hai, usI prakAra ye pUrvokta daza sthAna saMyamarUpa jIvana ke vighAtaka haiM / isalie saMyamazIla brahmacArI puruSa inakA kabhI bhI sevana na kare, isI meM usakA zreya haiM / isa pUrvokta kathana se yaha siddha huA ki ina durjaya kAmabhogoM kA brahmacArI puruSa sarvathA tyAga kara deve / aba isI bAta kA ullekha karate hue zAstrakAra kahate haiM dujjae kAmabhoge ya, niccaso parivajjae / saMkAThANANi savvANi, vajjejjA paNihANavaM // 14 // durjayAn kAmabhogA~zca nityazaH parivarjayet / zaGkAsthAnAni sarvANi varjayet praNidhAnavAn // 14 // " padArthAnvaya: - dujjae-durjaya kAmabhoge - kAmabhogoM ko ya- pAdapUrti meM niccaso- sadA hI parivaJjae - tyAga deve saMkAThANAni - zaMkA ke sthAna savvANisaba vajeJjA- - tyAga deve paNihANavaM - ekAgra mana vAlA / mUlArtha - isalie ekAgramana vAlA sAdhu, durjaya kAmabhogoM aura sarva prakAra ke zaMkA sthAnoM kA sadA ke lie parityAga kara deve / TIkA - jaba ki ye kAmabhogAdi viSaya tAlapuTa viSa ke samAna haiM to inakA tyAga karanA hI kalyANa ke dene vAlA hai / isalie zAstrakAra kahate haiM ki ekAgra mana vAlA sAdhu samAdhi kI dRr3hatA ke lie ina durjaya -- duHkhapUrvaka jIte jAne vAlekAmabhogoM ko tathA zaMkA ke sthAnoM ko ( jahA~ para ki zaMkA utpanna hotI ho ) chor3a deve / kyoMki zaMkAsthAna hI brahmacarya meM zaMkA prabhRti doSoM ke utpAdaka haiM / aura inakA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66.] uttarAdhyayanasUtram [SoDazAdhyayanam Homwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww antima phala, dharma se patita honA batalAyA hI gayA hai / tathA jaise yaha upadeza brahmacArI puruSa ke lie hai, usI prakAra brahmacarya meM pUrNaniSThA rakhane vAlI strI ke lie bhI samajha lenA caahie| ina ukta doSoM kA parityAga kara dene ke bAda brahmacArI sAdhu kA jo kartavya hai, aba usake viSaya meM kahate haiM dhammArAma care bhikkhU, dhiimaM dhmmsaarhii| dhammArAmarate dante, bambhacerasamAhie // 15 // dharmArAma cared bhikSuH, dhRtimAn dhrmsaarthiH| ... dharmArAme rato dAntaH, brahmacaryasamAhitaH // 15 // padArthAnvayaH-dhammArAme-dharma ke ArAma meM bagIce meM bhikkhu-bhikSu care-vicare dhiima-dhRtimAn dhammasArahI-dharma kA sArathi dhammArAmarate-dharma meM rata dante-dAnta-indriyoM kA damana karane vAlA bambhacera-brahmacarya meM samAhiesamAhitacitta-samAdhi vaalaa| __mUlArtha-phira brahmacarya meM samAhita, dhairyazIla, dharmasArathi, dharma meM anurAga rakhane vAlA aura dAnta-indriyoM ko damana karane vAlA-bhikSu dharma ke ArAma-bagIce meM vicre| TIkA-jisa prakAra saMtaptahRdaya prANiyoM ke santApa ko dUra karane vAlA ArAma hotA hai, ThIka usI prakAra isa saMsAra meM duSkarmasaMtapta jIvoM ko zAMti prApta karane ke lie dharmarUpa ArAma hai| usI meM samAhitacitta, upazAnta, dhairyazIla, dharmasArathi aura dharmAnurAgI banatA huA saMyamazIla bhikSu vicaraNa kare / tAtparya ki dharmArAma meM ramaNa karane vAle ko paramazAMti kI prApti hotI hai| vahI dharmasArathi banakara aneka bhavya jIvoM ko sanmArga para lAtA huA unako saMsAra ke janma-maraNa rUpa agAdha samudra se pAra kara detA hai| isI prakAra upazAnta hokara dharma kA anurAgI banatA huA brahmacarya kI samAdhi vAlA hove| yaha saba varNana brahmacarya kI rakSA athaca vizuddhi ke lie kiyA gayA hai| aba brahmacarya ke mAhAtmya ke viSaya meM kahate haiM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poDazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [666 devadANavagandhavvA , jakkharakkhasakinnarA / bambhayAriM namasaMti, dukkaraM je karanti taM // 16 // devadAnavagandharvAH , yakSarAkSasakinnarAH / brahmacAriNaM namaskurvanti, duSkaraM yaH karoti tat // 16 // ___padArthAnvayaH-devadANavagandhavvA-deva, dAnava aura gandharva jakkharakkhasakinnarA-yakSa, rAkSasa aura kinnara bambhayAriM-brahmacArI ko namasaMti-namaskAra karate haiM dukkara-duSkara je-jo karaMti-karatA hai--pAlana karatA hai taM-usa brahmacarya ko| - mUlArtha-brahmacArI ko deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa aura kinnara ye saba namaskAra karate haiM kyoMki vaha duSkara brahmacarya kA pAlana kara rahA hai| ___TIkA-isa gAthA meM brahmacarya kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| isI lie kahate haiM ki brahmacArI ko deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa aura kinnara sabhI namaskAra karate haiN| kyoMki vaha bar3A hI duSkara kArya kara rahA hai, jo ki brahmacarya kA pAlana karatA hai / devoM meM--vaimAnika deva, jyotiSka deva, bhavanapati-dAnavasaMjJA vAle deva aura svaravidyA ke jAnane vAle gandharva deva, yakSa-vyantara jAti ke deva [ jinakA nivAsasthAna prAyaH vRkSoM meM hotA hai ], rAkSasa-mAMsa kI icchA rakhane vAle aura kinnara ye saba hI vyantara jAti ke deva haiN| ye saba ke saba brahmacArI ko namaskAra karate haiM kyoMki brahmacarya kA pUrNa rUpa se pAlana karanA kucha sAdhAraNa sI bAta nahIM arthAt kAyara puruSa isa brahmacarya kA pAlana nahIM kara skte| isako pAlana karane vAlA to bar3A hI zUravIra puruSa honA cAhie / isalie brahmacarya kA pAlana karanA bar3A hI duSkara hai aura jo isakA pAlana karatA hai, vaha avazya hI deva dAnava aura gandharvAdi ke dvArA pUjanIya aura vaMdanIya hai / isase siddha huA ki brahmacarya rUpa dharma sarvottama dharma hai / ataH isako avazyameva dhAraNa karanA cAhie / isake atirikta itanA aura bhI smaraNa rahe ki devatA loga brahmacArI puruSa ko kevala namaskAra mAtra hI nahIM karate kintu brahmacAriyoM kI yathAsamaya rakSA bhI karate haiN| jaise ki satIziromaNi sItA kI parIkSA ke samaya para agnikuNDa kA jalakuNDa bana gyaa| aba prastuta adhyayana kI samApti karate hue kahate haiM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 ] uttarAdhyayanasUtram - [ SoDazAdhyayanam / esa dhamme dhuve nicce, sAsae jiNadesie / siddhA sijjhanti cANeNa, sijjhissanti tahA vare // 17 // tti bemi / iti bambhacerasamAhiThANaajjhayaNaM samattaM // 16 // eSa dharmo dhruvo nityaH zAzvato siddhAH sidhyanti cAnena, setsyanti iti bravImi / jinadezitaH / tathA pare // 17 // iti brahmacarya samAdhisthAnamadhyayanaM samAptam // 16 // padArthAnvayaH-esa- yaha dhamme-dharma dhuve - dhruva hai nizce- nitya hai sAsazAzvata haiM jiNadesie - jinapratipAdita hai aroga - isake dvArA siddhA- pahale siddha hue ca-aura sijyaMti-vartamAna meM siddha hote haiM sijjhissaMti - bhaviSyakAla meM siddha hoMge tahA - tathA vare - anaMta anAgata kA meM 1 mUlArtha - jinadezita yaha dharma dhruva, nitya aura zAzvata hai / isake dvArA bhUtakAla meM siddha hue, vartamAnakAla meM hote haiM aura AgAmI kAla meM hoNge| TIkA- isa gAthA meM yaha batalAyA gayA hai ki jinendra bhagavAn kA pratipAdana kiyA huA yaha brahmacarya rUpa dharma dhruva hai, nitya hai aura zAzvata hai / dhruva isalie hai ki isako paravAdiyoM ne bhI svIkAra kiyA hai / nitya isalie hai ki yaha dravyArthika naya kI apekSA se sadaiva eka svabhAva hone se sthira hai aura zAzvata isako isa vAste kahate haiM ki paryArthika naya kI apekSA se bhI isakA paryAya - parivartana nahIM hotA tathA bhinna bhinna paryAyoM kA dhAraNa karane vAlA hai / I yadyapi dhruva, nitya aura zAzvata ye tInoM zabda samAna artha ke vAcaka haiM tathApi nAnA prakAra ke ziSyoM ke hita aura sugamatA se bodha ke lie inakA yahA~ para prayoga kiyA hai / isake atirikta zAstrakAra isa dharma kA traikAlika phala batalAte hue kahate Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 701 haiM ki isa dharma ke anuSThAna dvArA bhUtakAla meM ananta AtmA siddha gati ko prApta hue, tathA vartamAnakAla meM mahAvidehAdi kSetroM meM siddha hote haiM aura AgAmI kAla meM hoNge| isase siddha huA ki yaha dharma, mukti ke sAdhana kA eka mukhya aMga hai / ata: isakA pAlana karanA pratyeka bhavya AtmA kA kartavya hai / isake atirikta 'tti bemi' kA artha pUrva kI bhA~ti hI samajha * lenA 1 SoDazAdhyayana samApta / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvasamaNijjaM sattadahaM ajbhayAM atha pApazramaNIyaM saptadazamadhyayanam gata solahaveM adhyayana meM brahmacarya kI guptiyoM kA varNana kiyA gayA hai parantu guptiyA~ usI samaya ThIka raha sakatI haiM, jaba ki pApasthAnoM ko chor3a diyA jAya / ataH isa solahaveM adhyayana anantara aba popazramaNa nAmaka sattaraveM adhyayana kA Arambha kiyA jAtA hai, jisakI Adima gAthA isa prakAra haiM je kei u pavvaie niyaNThe, dhammaM suNittA viNaovavanne / sudullAhaM lahiuM bohilAbhaM, vihareja pacchA ya jahAsuhaM tu // 1 // yaH kazcittu pravrajito nirmanthaH, dharmaM zrutvA sudurlabhaM labdhvA bodhilAbhaM, vinayopapannaH / viharet pazcAcca yathAsukhaM tu // 1 // 1 jo kAma sAdhuoM ke karane yogya nahIM haiM, unheM karane vAle sAdhu ko pApabhramaNa kahate haiM / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazAdhyayanam ] .. hindIbhASATIkAsahitam / [ 703 padArthAnvayaH-je-jo kei-koI eka u-pAdapUraNe pavyaie-pravrajita niyaNThenimrantha dhamma-dharma ko suNittA-sunakara viNaovavanne-vinaya se yukta sudullahaM-ati durlabha lahiuM-prApta karake bohilAbhaM-bodhilAbha ko vihareja-vicaratA hai pacchApIche se ya-punaH jahAsuha-jaise sukha ho tu-eva ke artha meM hai| mUlArtha-koI eka pravrajita nirgrantha, dharma ko sunakara vinaya se yukta atidurlabha bodhilAbha ko prApta karake, pIche se yathAruci vicaratA hai arthAt khacchandatApUrvaka jaise sukha pratIta ho, vaise calatA hai| TIkA-koI jIva, dharma ko sunakara dIkSA grahaNa karake nirgrantha bana gayA aura jJAna darzana cAritra rUpa vinaya se bhI yukta ho gayA tathA parama durlabha bodhilAbha [ jinapraNIta dharma ] kI prApti bhI ho gaI parantu pIche se vaha apanI icchA ke anusAra vartane lagA arthAt zAstravihita maryAdA kI upekSA karake apane ko jaise sukha ho usa prakAra se AcaraNa karane lagA, tAtparya ki prathama siMha kI bhA~ti ghara se nikalakara phira zRgAlaM kI vRtti ko svIkAra kara liyA / yahA~ para 'sudullahaM' isa vAkya meM 'su' upasarga atyaMta artha kA vAcaka hai / kyoMki saMsArabhramaNa meM pratyeka vastu sulabhatA se prApta ho sakatI hai parantu bodhilAbha kA prApta honA atyanta kaThina hai / isa para bhI kitane eka jIva aise haiM ki isa durlabha bodhilAbha ke prApta ho jAne para bhI usakA yathAvat saMrakSaNa nahIM karate arthAt saMyama lekara bhI usakA ArAdhana nahIM karate kintu akaraNIya kAryoM meM laga jAte haiN| ____ jaba koI eka sAdhu dIkSita hokara yathAruci vicarane lagA, taba guruoM ne usako hita buddhi se adhyayana karane ke lie prerita kiyaa| isa para ziSya ne guru ko jo uttara diyA hai, aba usakA varNana karate haiM sijA daDhA pAuraNaM mi atthi, uppajaI bhottu taheva pAuM / jANAmi jaM vaTTai Ausutti, kiM nAma kAhAmi sueNa bhante // 2 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 uttarAdhyayanasUtram [ saptadazAdhyayanam zayyA dRDhA prAvaraNaM me'sti, utpadyate bhoktuM tathaiva pAtum / - jAnAmi yadvartata AyuSmanniti, kiMnAma kariSyAmizrutena bhagavan // 2 // padArthAnvayaH-sijjA-zayyA daDhA-dRr3ha pAuraNaM-vastra mi-mere atthi-hai. uppaJjaI-utpanna ho jAtA hai bhottu-khAne ke lie taheva-tathaiva pAuM-pIne ke lie jANAmi-jAnatA hU~ jaM vaTTai-jo barta rahA hai Ausu-he AyuSman ! tti-isa kAraNa se kiM nAma-kyA kAhAmi-karU~gA bhante-pUjya sueNa-zruta ke paThana se|'' mUlArtha-he AyuSman ! vasati-nivAsasthAna. dRr3ha hai, vastra mere pAsa haiM, khAne aura pIne ke lie anna aura jala mila jAtA hai tathA vartamAna meM jo ho rahA hai use maiM jAnatA hU~, ataH he bhagavan ! zruta ke paThana se maiM kyA karU~ ? TIkA-isa gAthA meM pApazramaNa ke lakSaNa aura zruta ke viSaya meM usake jo vicAra haiM, unakA digdarzana kiyA gayA hai| guruoM ne,jaba ziSya ko zruta ke paThana kA upadeza kiyA, taba uttara meM ziSya ne kahA ki bhagavan ! zayyA-nivAsa sthAna dRr3ha hai arthAt zIta, Atapa aura varSA Adi ke upadravoM se rahita hai tathA zItAdi kI nivRtti ke lie vastra bhI mere pAsa vidyamAna haiM evaM khAne ke lie anna-bhojana aura pIne ke lie svaccha pAnI mila jAtA hai, tathA vartamAna kAla meM jo kucha ho rahA hai use maiM bhalI bhA~ti jAnatA hU~ ataH zruta ke par3hane se mujhe kyA lAbha ? kAraNa ki Apane zruta kA adhyayana kiyA hai| Apako bhI kevala vartamAna ke padArthoM kA hI jJAna hai aura mujhako bhI, jisane zruta ko nahIM par3hA, vartamAna ke padArthoM kA bodha hai| isalie Apake aura mere jJAna meM koI vizeSatA nahIM to phira zrutAdhyayana ke nimitta vyartha hI hRdaya, gala aura tAlu ko sukhAne se kyA lAbha ? kyoMki zruta ke dvArA Apa atIndriya padArthoM ko to jAnate hI nahIM, jisase ki usakI AvazyakatA pratIta ho| ataH zruta ke adhyayana se koI vizeSa lAbha pratIta nahIM hotaa| aba phira isI viSaya meM kahate haiM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [705 je kei u pavvaie, niddAsIle pgaamso| bhuccA piccA suhaM suvaI, pAvasamaNi tti vuccaI // 3 // yaH kazcit tu pravajitaH, nidrAzIlaH prkaamshH| bhuktvA pItvA sukhaM khapiti, pApazramaNa ityucyate // 3 // ___ padArthAnvayaH-je-jo kei-koI u-vitarka meM pavvaie-pravrajita ho gayA hai nidAsIle-nidrAzIla pagAmaso-atyanta nidrAlu bhuccA-khAkara piccA-pIkara suhaMsukhapUrvaka subaI-so jAtA hai pAvasamaNi tti-pApazramaNa isa prakAra vuccaIkahA jAtA hai| mUlArtha-jo koI prabajita hokara-dIkSita hokara atyanta nidrAzIla hai aura khA pIkara sukha se so jAtA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| TIkA-isa gAthA meM pApazramaNa ke lakSaNa varNana kiye gaye haiM arthAt * pApazramaNa kisako kahate haiM, isakI carcA kI hai| jaise koI puruSa dIkSAgrahaNa karane ke anantara bhI atyanta nidrAlu banA huA hai, tathA dadhi odanAdi ko khAkara aura takra Adi ko pIkara arthAt nAnAvidha bhojya aura peya padArthoM kA sevana karake khUba AnandapUrvaka sotA huA apanI Avazyaka kriyAoM kI bhI upekSA kara detA hai, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai / tAtparya ki pAparUpa kriyAoM ke dvArA jisakI lakSaNA-pahacAnakI jAya, vaha pApazramaNa hai / yadyapi yahA~ para kevala 'nidAsIle--nidrAzIla' kA prayoga hI paryApta thA tathApi 'pagAmaso--prakAmazaH' kA prayoga atyanta nidrAlutA kA bodha karAne ke lie kiyA gayA hai / jaise ki uThAne para bhI jaldI nahIM uThanA tathA uThane para bhI A~kheM mIce rhnaa| ... aisA nahIM ki anapar3ha hI pApazramaNa hote haiM kintu par3he hue bhI pApazramaNa kahe cA mAne jAte haiM / tathAhi AyariyauvajjhAehiM, suyaM viNayaM ca gaahie| te ceva khiMsaI bAle, pAvasamaNi tti vuccaI // 4 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 ] uttarAdhyayanasUtram [ saptadazAdhyayanam AcAryopAdhyAyaiH , zrutaM vinayaM ca graahitH| tA~zcaiva khiMsati bAlaH, pApazramaNa ityucyate // 4 // padArthAnvayaH-AyariyauvajhAehiM-AcArya aura upAdhyAya ke dvArA suyaM-zruta ca-aura viNayaM-vinaya gAhie-sikhAyA gayA te-unakI ceva-nizcaya hI khisaI-niMdA karatA hai bAle-vivekavikala pAvasamaNi tti-pApazramaNa isa prakAra vucaI-kahA jAtA hai| mUlArtha-AcArya aura upAdhyAya ke dvArA zruta aura vinaya se zikSita kiyA huA jo ziSya vivekavikala hokara phira unhIM kI nindA karatA, hai, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai| TIkA-AcArya vA upAdhyAya ne jisako zruta aura vinaya rUpa dharma kI arthapATha se bhalI prakAra zikSA dI hai tathA use yogya bhI banA diyA parantu vaha vivekavikala-mUrkha ziSya yadi unhIM kI nindA karane laga jAya to use pApazramaNa kahate haiN| kyoMki jinase zruta kA grahaNa kiyA jAya, unakI to mana vacana aura kAyA se sadA hI vinaya karanI caahie| isake viparIta jo unakI nindA karatA hai, vaha par3hA likhA hone para bhI vivekavikala hone se bAla arthAt mUrkha hai / yahA~ para ukta gAthA meM Aye hue 'khisaI' pada kA artha hai 'nindati'-nindA karatA hai| isa prakAra jJAnAcAra kI avahelanA se pApazramaNa kA ullekha kiyA hai| darzanAcAra kI avahelanA se jo pApazramaNa hotA hai, aba usake viSaya meM likhate haiM:: AyariyauvajjhAyANaM, sammaM no pdditppii| appaDipUyae thaDe, pAvasamaNi tti vuccaI // 5 // AcAryopAdhyAyAnAM , samyag na paritRpyati / apratipUjakaH stabdhaH, pApazramaNa ityucyate // 5 // padArthAnvayaH-Ayariya-AcArya uvajjhAyANaM-upAdhyAya kI samma-jo samyak prakAra no paDitappaI-sevA nahIM karatA appaDipUyae-unakI pUjA nahIM karatA thaddhe-ahaMkArayukta pAvasamaNi tti-isa prakAra pApazramaNa vuccaI-kahA jAtA hai / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 707 mUlArtha - jo ziSya ahaMkArayukta hokara AcArya aura upAdhyAya kI bhalI prakAra se sevA nahIM karatA aura na unakI pUjA karatA hai, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai / 1 TIkA -- jJAnAcAra ke pazcAt aba sUtrakAra darzanAcAra ke viSaya meM kahate haiM / tAtparya ki darzanAcAra ke bhedoM meM eka guruvAtsalya nAma kA bheda hai / jo ziSya usakI samyak prakAra se ArAdhanA nahIM karatA, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai / jaise ki AcArya aura upAdhyAya Adi gurujanoM kI sevA pUjA na karanA, unakI icchA ke anusAra unake kAryoM meM upayoga na rakhanA tathA arhatAdi ke guNAnuvAda se parAGmukha rahanA aura ahaMkArI honA ye saba pApazramaNa lakSaNa haiM / isI prakAra darzanAcAra ke anya bhedoM kI avahelanA ke viSaya meM bhI samajha lenA cAhie / isa prakAra darzanAcAra ko lekara pApazramaNatA kA varNana kiyA gayA hai| aba cAritrAcAra ke viSaya meM kahate haiM sammamA pANAMNi, bIyANi hariyANi ya / asaMjae saMjayamannamANe, pAvasamaNi tti vuJcaI // 6 // sammardayamAnaH prANinaH, bIjAni haritAni ca / asaMyataH saMyataMmanyamAnaH, pApazramaNa ityucyate // 6 // padArthAnvayaH -- sammaddamANe- saMmardana karatA huA pANANi - prANiyoM kA yA - bIjoM - aura hariyANi - harI kA asaMjae - asaMyata hone para bhI saMjayamannamANe- saMyata mAnatA huA pAtrasamaNi tti - pApa zramaNa isa prakAra bucca I- - kahA jAtA hai / mUlArtha - prANI, bIja aura harI kA saMmardana karatA huA tathA asaMyata hone para bhI apane Apako saMyata mAnane vAlA pApazramaNa kahA jAtA hai / I TIkA - cAritrAcAra meM pahale IryAsamiti kA prayoga kiyA jAtA hai / ataH sUtrakartA ne prathama usI kA ullekha kiyA hai / jaise ki dvIndriyAdi prANI, zAlyAdi bIja aura dUrvAdi harI / isI prakAra sarva ekendriya jIva jAna lene cAhie~ / calate samaya ina saba kA mardana karatA huA jo calA jAtA hai aura asaMyata hotA huA bhI phira I Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 ] uttarAdhyayanasUtram [saptadazAdhyayanam apane ko saMyata mAnatA hai, vaha pApazramaNa hai / kyoMki vaha IryAviSaya meM sarvathA vivekarahita ho rahA hai aura jIvoM ke saMmardana se usakA hRdaya dayA se zUnya ho rahA hai / vAstava meM sAdhu kI mukhyaparIkSA usake calane se hI kI jAtI hai| jaba ki calane meM hI use viveka nahIM to usake anya kArya bhI vivekazUnya hI hoNge| tathA jisa prakAra bIjAdi ke viSaya meM kahA gayA hai usI prakAra pRthivIkAya, apakAya, tejaskAya aura vAyukAya ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhie / yahA~ gAthA meM Aye hue "sammamANe"-saMmardana zabda kA tAtparya atinirdayapana kI sUcanA karanA hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiMsaMthAraM phalagaM pIDhaM, nisijjaM paaykmblN| appamajjiyamAruhaI, pAvasamaNi tti vuccaI // 7 // saMstAraM phalakaM pIThaM, niSadyAM pAdakambalam / apramRjyArohati , pApazramaNa ityucyate // 7 // padArthAnvayaH-saMthAraM-kambalAdi phalagaM-paTTAdi pIDhaM-Asana nisijaMsvAdhyAyabhUmyAdi pAyakambalaM-pAdapuMchana appamajjiyaM-vinA pramArjana kiye jo AruhaI-ArohaNa karatA hai-baiThatA hai, vaha pAvasamaNi tti-pApazramaNa isa prakAra vucaI-kahA jAtA hai| - mUlArtha-saMstAraka, phalaka, pITha, pAdapuMchana aura svAdhyAya bhUmi, ina para jo vinA pramArjana kiye baiThatA hai, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai / TIkA-isa gAthA meM yaha batalAyA hai ki vinA pramArjana kiye jo kisI vastu para baiThanA athavA kisI vastu ko uThAnA hai, yaha bhI asaMyama kA hI kAraNa hai| ataH isa prakAra kA AcaraNa karane vAlA bhI pApazramaNa hI kahA jAtA hai / jaise ki kambala Adi saMstAraka, campaka Adi phalaka, pIThAdi Asana, svAdhyAya bhUmi Adi niSadyA aura pAdapuMchana ityAdi upakaraNoM ko vinA pramArjana kiye upayoga meM lAne vAlA pApazramaNa hai kyoMki pramArjana kiye vinA ina upakaraNoM kA upayoga karate samaya yadi ina para koI jIva car3hA huA ho to usakI hiMsA ho jAne kI saMbhAvanA hai, tathA pramAda ke bar3hane kA bhI isase bhaya rahatA hai, jo ki saMyama kA vighAtaka hai / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 70 isalie saMyamazIla sAdhu ko cAhie ki vaha yatnapUrvaka aura pramArjana kiye hue vastra pAtra Adi upakaraNoM ko apane upayoga meM lAve | aba phira isI viSaya kA varNana karate haiM davadavassa caraI, patte ya abhikkhaNaM / ullaMghaNe ya caNDe ya, pAvasamaNi ca // 8 // drutaM drutaM carati, pramattazcAbhIkSNam ullaMghanazca caNDazca, pApabhramaNa ityucyate // 8 // padArthAnvayaH-- davadavassa - zIghra zIghra caraI - - calatA hai patte - pramatta hokara - phira abhikkhaNaM - bAra bAra ullaMghaNe - bAlAdi ke Upara se lagha jAtA hai ya-aura caNDe - kroddha se yukta ya- pAdapUrti meM hai pAvasamaNi tti - pApazramaNa isa prakAra bucca - kahA jAtA hai / mUlArtha - jo zIghra zIghra calatA ho, pramatta hokara bAlAdi ke Upara se gha jAtA ho aura krodhI ho, vaha pApazramaNa kahalAtA hai / TIkA - jo sAdhu gocarI Adi kriyAoM meM ati zIghratA se calatA hai aura pramAdavaza hokara vAra vAra bAlakoM ke Upara se la~gha jAtA hai aura yadi koI zikSA deve to usa para bhI krodha karatA hai, vaha pApazramaNa hai arthAt ye lakSaNa pApazramaNa ke haiM / tAtparya ki IryAsamiti meM anupayogatA, pramAda ke vazIbhUta hokara anucita ullaMghanAdi kriyAoM meM pravRtti karanI tathA zikSA dene vAle para krodha karanA, ye saba avinItatA ke lakSaNa haiM / inhIM lakSaNoM se yukta huA sAdhu pApazramaNa kahA jAtA hai / yahA~ para jo "abhikkhaNaM" pada par3hA gayA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki kisI kAraNa vizeSa se yadi yatnapUrvaka zIghra bhI calanA par3e to vaha pratyavAyajanaka nahIM kintu sadaiva vinA vidhi se calanA doSAvaha hai| 1 aba phira ukta viSaya meM hI kahate haiM-- patte, avaujjhai pAyakambalaM / paDileDa paDilehAaNAutte " pAvasamaNi tti vuccaI // 9 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 ] : uttarAdhyayanasUtram- [saptadazAdhyayanam :: pratilekhayati pramattaH, apojjhati pAdakambalam / pratilekhanAyAmanAyuktaH, pApazramaNa ityucyate // 9 // padArthAnvayaH-paDilehei-pratilekhanA karatA hai pamatta-pramatta hokara avaujjhai-yatra yatra rakha detA hai pAyakambalaM-pAtra aura kambala paDilehA-pratilekhanA meM aNAutte-anupayukta hai pAvasamaNi tti-pApazramaNa bucaI-kahA jAtA hai| ___mUlArtha-jo pramatta hokara pratilekhanA karatA hai, pAtra aura kambala jahA~ tahA~ rakha detA hai aura pratilekhanA meM anupayukta hai, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai| TIkA-jo sAdhu vasati Adi sthAnoM ko pramatta hokara pratyupekSaNa karatA hai, tathA pAtra kambalAdi upAdhi ko jahA~ tahA~ rakha detA hai athavA jisakA bhANDopakaraNa vinA hI pratilekhanA kiye bikharA huA par3A rahatA hai, itanA hI nahIM kintu jisakA pratilekhanA meM bilakula hI upayoga nahIM hai, vaha pApazramaNa hai / kyoMki ukta kriyAoM kA yadi upayoga aura yatnapUrvaka anuSThAna kiyA jAyagA, tabhI saMyama kI bhalI prakAra se ArAdhanA ho sakegI anyathA usakA vighAta hogA / ukta gAthA meM jo "pAyakambalaM" zabda hai, usake do artha hote haiM--eka to pAtra aura kambala, dUsarA pA~va poMchane kA vastrakhaNDa / ye donoM hI artha yahA~ para grAhya haiN| aba phira isI viSaya kI AlocanA karate haiMpaDilehei pamatte, se kiMci hu nisaamiyaa| guruparibhAvae niccaM, pAvasamaNi tti vuccaI // 10 // / pratilekhayati pramattaH, sa kiJcitkhalu nizamya / guruparibhAvako nityaM, pApazramaNa. ityucyate // 10 // ___ padArthAnvayaH-paDilehei-pratilekhanA karatA hai pamatte-pramatta hokara se-vaha kiMci-kiMcit hu-bhI nisAmiyA-sunakara guruparibhAvae-gurujanoM kA paribhava karatA hai nicaM-sadA hI pAvasamaNi ti-pApazramaNa isa prakAra vucaI-kahA jAtA hai / mUlArtha-jo pramatta hokara pratilekhanA karatA hai aura vikathAdi ke kAraNa kiMcinmAtra bhI gurujanoM ke rokane para sadaiva unakA tiraskAra karatA hai, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazAdhyayanam-] hindIbhASATIkAsahitam / [ 721 TIkA-isa gAthA meM yaha batalAyA gayA hai ki jo sAdhu pratilekhanA meM pramAda karatA hai arthAt sAvadhAnatA se nahIM karatA tathA usI kAla meM kucha vikathA Adi ko sunakara citta ko vikSipta kara letA hai aura jaba guruoM ne kahA ki vatsa ! pramAdarahita hokara kAma karo, isa kriyA meM aura koI kArya nahIM karanA cAhie taba usI samaya unakA tiraskAra karane laga jAtA hai aura kahatA hai ki isameM merA kyA doSa hai, Apane jaisA sikhalAyA hai vaisA karatA hU~, yadi yaha ThIka nahIM to Apa svayaM kara lo ? maiM to isI prakAra kruuNgaa| kahIM 2 para "guruM paribhAsae niccaMguruparibhASako nityam" aisA pATha bhI hai / taba isakA yaha artha hogA ki sadaiva gurujanoM ke sAmane bolane vAlA arthAt asabhya bartAva karane vAlA athavA unakI zikSA ko viparIta samajhane vaalaa| aba phira ukta viSaya meM hI kahate haiMbahumAI 'pamuharI, thaddhe luddhe annigghe| asaMvibhAgI aviyase, pAvasamaNi tti vuccaI // 11 // bahumAyI pramukharaH, stabdho lubdho'nigrahaH / asaMvibhAgyaprItikaH , pApazramaNa ityucyate // 11 // ___padArthAnvayaH-bahumAI-bahuta chala karane vAlA pamuharI-vinA sambandha pralApa karane vAlA thaddhe-ahaMkArI luddhe-lobhI aNiggahe-indriyoM ke parAdhIna asaMvibhAgIsamavibhAga na karane vAlA aviyatte-prIti na karane vAlA pAvasamaNi tti-pApazramaNa isa prakAra vuccaI-kahA jAtA hai| - mUlArtha-chala karane vAlA, vinA vicAre bolane vAlA, ahaMkArI, lobhI, indriyoM ko vaza meM na rakhane vAlA, aura samavibhAga na karane tathA prIti na karane vAlA pApazramaNa kahA jAtA hai / TIkA-isa gAthA meM bhI pApazramaNa ke lakSaNoM kA varNana hai| jaise ki chala kapaTa karanA, asambaddha pralApa karanA, mana meM ahaMkAra aura lobha rakhanA, indriyoM ke vazIbhUta honA, vRddha aura glAna Adi se prema na rakhanA aura lAye hue AhAra kA unake sAtha samavibhAga na karanA--ye saba pApazramaNa ke lakSaNa haiM arthAt ina lakSaNoM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 ] uttarAdhyayanasUtram dazAdhyayanam vAlA pApazramaNa hotA hai / yahA~ para itanA aura samajha lenA cAhie ki prIti se hI manuSya meM saMvibhAgitva AtA hai aura tabhI vaha bAla, vRddha aura glAna Adi kI sevA meM pravRtta hotA hai / ata: jo sAdhu apane meM prIti guNa ko nahIM rakhatA, vaha AtmapoSaka, uddhata aura lobhI banatA huA pApazramaNa ho jAtA hai / ____ aba phira isI viSaya ko pallavita kiyA jAtA haivivAyaM ca udIrei, adhamme attapannahA / vuggahe kalahe ratte, pAvasamaNi tti vuccaI // 12 // vivAda codIrayati, adharma aatmprjnyaahaa| vyudgrahe kalahe raktaH, pApazramaNa ityucyate // 12 // padArthAnvayaH-vivAyaM-vivAda ko ca-aura udIrei-udIratA hai adhamme.. sadAcAra se rahita hai attapannahA-Atma-Apta-prajJA ko hanana karatA hai buggaheyuddha meM kalahe-kalaha meM ratte-rata hai pAvasamaNi tti-pApazramaNa isa prakAra vucaIkahA jAtA / mUlArtha-vivAda kI udIraNA karane vAlA, sadAcAra se rahita aura AptaprajJA-AtmaprajJA-kI hAni karane vAlA pApazramaNa kahA jAtA hai| TIkA-jo vivAda zAnta ho cukA ho usako phira se utpanna karane vAlA aura sadAcAra se rahita jo sAdhu hai, use pApazramaNa kahate haiM / attapannahAyadi kisI AtmA ko Apta puruSoM ke upadeza se isa loka tathA paraloka ke nirNaya kI buddhi prApta ho gaI to usako jo apane kutarkajAla se hanana karane vAlA ho, vaha pApazramaNa hai / athavA AtmapraznahA-AtmaviSayaka praznoM kA nAza karane vaalaa| AtmA ke astitva aura usake paralokagamanasambandhI tathya vicAroM kA vighAta karane vAlA pApazramaNa hai / evaM jo daMDAdi se yuddha karane aura vANI ke dvArA kalaha karane meM pravRtta hai, vaha pApazramaNa hai / isake atirikta "attapannahA" kA AtmaprajJApta pratirUpa banAkara usakI AtmaprajJA-svakIya buddhi kA vinAza karane vAlA artha bhI yuktisaMgata hai| tAtparya ki jo kutarkoM ke dvArA apanI buddhi ko malina kiye hue hai, vaha pApazramaNa hai / aura bhI kahate haiM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyAlayAlA saptadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [713 athirAsaNe kukuie, jattha tattha nisiiyii| AsaNammi aNAutte, pAvasamaNi tti vucaI // 13 // asthirAsanaH kutkucaH, yatra tatra niSIdati / Asane'nAyuktaH , pApazramaNa ityucyate // 13 // padArthAnvayaH-athirAsaNe-asthirAsana kukuie-kuceSTAyukta jattha-jahA~ tattha-tahA~ nisIyaI-baiTha jAtA hai AsaNammi-Asana meM aNAutte-upayoga se rahita pAvasamaNi tti-pApazramaNa, isa prakAra vuccaI-kahA jAtA hai| ___mUlArtha-jisakA Asana sthira nahIM, jo kuceSTA se yukta hai, aura jahA~ tahA~ baiTha jAtA hai tathA jo Asana para baiThate samaya upayoga nahIM rakhatA, vaha pApazramaNa kahalAtA hai| TIkA-jo sAdhu apane Asana para sthiratApUrvaka nahIM baiThatA aura yadi baiThatA hai to bhI aneka prakAra kI jIvavirAdhaka kuceSTAe~ karatA hai, aura jahA~ tahA~ arthAt sacitta acitta kA kucha bhI vicAra na karatA huA baiTha jAtA hai evaM Asana para baiThate samaya bhI upayoga se zUnya hai, tAtparya ki vaha yaha vicAra bilakula nahIM karatA ki mere pA~va Adi sacitta raja athavA kIcar3a Adi se yukta haiM vA nahIM, ityAdi lakSaNoM vAlA jo sAdhu hai, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai / isake viparIta jo vicArazIla sAdhu hai, usakA Asana sthira hogA tathA zarIra se kisI prakAra kI kuceSTA nahIM hogI aura vinA yatna ke jahA~ tahA~ hara eka sthAna para usakA baiThanA na hogA evaM Asana para bhI vaha upayogapUrvaka hI baiThegA / isalie pApazramaNatA ke kAraNabhUta ukta lakSaNoM ko yogya sAdhu kabhI aMgIkAra na kre| aba phira pUrvokta viSaya meM kahate haiMsasarakkhapAe suvaI, sejaM na pddilehii| saMthArae aNAutte, pAvasamaNi tti vuccaI // 14 // sarajaskapAdaH khapiti, zayyAM na pratilekhayati / saMstArake'nAyuktaH , pApazramaNa ityucyate // 14 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [ saptadazAdhyayanam padArthAnvayaH--sasarakkhapAe - raja se bhare hue pA~va hone para bhI subaI - so jAtA hai se - zayyA ko na paDile haI - pratilekhana nahIM karatA saMthArae - saMstAraka para aNA utte - upayogazUnya hokara sotA vA baiThatA hai pAtrasamaNi tti- - pApazramaNa isa prakAra - kahA jAtA hai / mUlArtha - raja se bhare hue pA~va hone para bhI jo usI taraha so jAtA hai aura zayyA kI pratilekhanA bhI nahIM karatA tathA saMstAraka para vinA hI upayoga jo baiThatA athavA sotA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai / 714 ] TIkA - jo sAdhu pA~va sApha kiye vinA hI apane vistare para baiThatA athavA sotA hai evaM zayyA Adi kI pratilekhamA vA pramArjanA bhI nahIM karatA tathA kambalAdi ke saMstAraka -- bichaune para anupayukta hokara - Agama vidhi kI avahelanA karake sotA hai, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai| kyoMki zAstroM meM sAdhu ke lie kukur3I kI taraha cAroM ora se apane Apako sameTakara zayana karane kA vidhAna hai / isa pUrvokta sAre kathana se siddha hotA hai ki sAdhu jisa vasati meM rahe, usakI vaha yatnapUrvaka pratilekhanA aura pramArjanA kare tathA zayyA para sote athavA baiThate samaya usake pA~va meM kisI prakAra kI dhUli athavA kIcar3a na lagA ho aura zayana bhI usakA Agamokta vidhi ke anusAra honA cAhie | kyoMki zAstramaryAdApUrvaka yatna se AcaraNa karane para hI saMyama kA samyak rUpa se pAlana ho sakatA hai anyathA nahIM / 1 isa prakAra cAritra ko lekara pApazramaNa ke svarUpa kA varNana huaa| aba AcAra ke atikramaNa karane se jisa prakAra pApazramaNa hotA hai, usakA ullekha karate haiM dudahIvigaIo, AhArei abhikkhaNaM / arae ya tavokamme, pAvasamaNi tti caI ||15|| dugdhadadhivikRtI AhArayatyabhIkSNam I tapaHkarmaNi, pApabhramaNa ityucyate // 15 // aratazca padArthAnvayaH - duddha - dugdha dahI-dadhi vigaIo-jo vikRti haiM unakA AhAra - AhAra karatA hai abhikkhaNaM-vAra vAra arae - ratirahita ya - aura tavokamme - tapa:karma meM pAvasamaNi tti - pApazramaNa, isa prakAra vuI - kahA jAtA hai / " Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [715 mUlArtha-jo dugdha aura dadhi rUpa vikRtiyoM kA vAra 2 AhAra karatA hai aura tapa karma meM jisakI prIti nahIM, vaha pApazramaNa hai| TIkA-dugdha, dadhi aura ghRta Adi padArthoM ko vikRti kahate haiM kyoMki ye vikAra utpanna karane vAle padArtha haiM / ataH jo sAdhu ina vikRtiyoM ko chor3ane ke badale inakA vAra vAra sevana karatA hai parantu tapakarma ke anuSThAna meM aruci rakhatA hai, tAtparya ki dugdha, ghRta Adi balaprada padArthoM ke khAne meM to saba se Age ho jAtA hai aura jaba tapasyA karane kA samaya upasthita hotA hai taba pIche haTa jAtA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai / yahA~ para vikRti zabda se unhIM padArthoM kA grahaNa abhISTa hai, jo ki apane pahale paryAya ko chor3akara dUsare paryAya ko prApta ho gaye haiN| jaise--dugdha, dadhi Adi / ve hI padArtha yadi pramANa se adhika sevana kiye jAyeM to vikAra ko utpanna karane vAle ho jAte haiN| isalie ye vikRti ke nAma se prasiddha haiM / saMyamazIla sAdhu ko inakA nirantara sevana karanA yogya nahIM, yahI isa gAthA kA sArAMza hai| . aba phira isI viSaya kI carcA karate haiM atyantammi ya sUrammi, AhArei abhikkhaNaM / coio paDicoei, pAvasamaNi tti vuccaI // 16 // astamayati ca sUrye, AhArayatyabhIkSNam / coditaH praticodayati, pApazramaNa ityucyate // 16 // padArthAnvayaH-atyantammi-asta hone taka sUrammi-sUrya ke ya-pAdapUrti meM hai abhikkhaNaM-vAra vAra AhArei-AhAra karatA hai coio-preraNA karane para paDicoei-preraNA karane vAle ko pratyuttara detA hai pAvasamaNi ti-pApazramaNa isa prakAra vucaI-kahA jAtA hai| . mUlArtha--jo sUrya ke asta hone taka nirantara AhAra karatA hai, aura preraNA karane vAle para AkSepa karatA hai, vaha pApazramaNa kahA jAtA hai / TIkA-jo sAdhu sUryodaya se lekara saMdhyA samaya taka barAbara khAne meM hI lagA rahatA hai, athavA jisakA mana sadaiva AhAra kA hI cintana karatA rahatA hai, Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 ] uttarAdhyayanasUtram | saptadazAdhyayanam vvvvvvvvv aura yadi kisI bhavya sAdhu ne use kahA ki 'AyuSman ! isa prakAra sadA AhAra kI hI lAlasA nahIM rakhanI cAhie aura na isa taraha vAra vAra AhAra karanA cAhie / yaha sAdhu kA AcAra nahIM hai / sAdhu ko to manuSyajanma, zruti, zraddhA aura saMyama meM vIrya-ina cAroM aMgoM kI durlabhatA kA vicAra karate hue adhikatayA tapa karma ke anuSThAna meM hI puruSArtha karanA cAhie' / gurujanoM kI isa upadezapUrNa preraNA kA vaha uttara detA hai ki 'Apa to paropadeza meM hI paMDita ho / yadi Apako ye ukta cAroM aMga durlabha pratIta hote haiM to Apa hI kisI vikaTa tapasyA ke anuSThAna meM laga jAo ? mere prati kahane kI Apako kyA AvazyakatA hai ?' isa prakAra kA bartAva karane vAlA pApazramaNa kahalAtA hai / kisI ke mata meM 'atyantammi'-- 'astamayati' isakA, pratidina AhAra karatA hai--yaha artha bhI hai / tAtparya ki tapazcaryA ke dinoM meM bhI AhAra kA tyAga nahIM karatA kintu nirantara khAtA hI rahatA hai / isase siddha huA ki saMyamazIla sAdhu ko kabhI 2 maryAdita AhAra kA bhI tyAga karanA cAhie tAki use tapa karma upArjana karane kA bhI avasara prApta hotA rhe| aba phira kahate haiMAyariyapariccAI , parapAsaNDasevae / gANaMgaNie dubbhUe, pAvasamaNi tti vuccaI // 17 // AcAryaparityAgI , parapASaNDasevakaH . / gANaMgaNiko durbhUtaH, pApazramaNa ityucyate // 17 // padArthAnvayaH-Ayariya-AcArya ke pariccAI-tyAga karane vAlA parapAsaNDaparapASaMDa ke sevae-sevana karane vAlA gANaMgaNie-chaH 2 mAsa meM gaccha saMkramaNa karane vAlA dubbhUe-nindita pAvasamaNi tti-pApazramaNa vuccaI-kahA jAtA hai| mUlArtha-AcArya kA parityAga karane vAlA aura parapAkhaMDa kA sevana karane vAlA tathA chaH mAsa ke anantara hI gaccha kA parivartana karane vAlA pApazramaNa hotA hai| . .. TIkA-koI nikRSTa sAdhu isa bAta kA vicAra karatA hai ki ye AcArya sadaiva tapa karane kA hI upadeza karate rahate haiM tathA AhAra Adi meM jo kucha sundara Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 717 padArtha AtA hai, vaha bAla, vRddha aura glAnAdi ko de diyA jAtA hai| isalie inakA tyAga karake jo pAkhaNDI kahe jAte haiM, unhI meM cale jAnA acchA hai / kyoMki vahA~ para khAne pIne kI bhI adhika suvidhA hai aura tapasyA kA bhI TaMTA nhiiN| isa vicAra se vaha sAdhu AcArya kA parityAga kara detA hai aura pAkhaMDa kA anuyAyI bana jAtA hai / isa hetu se usako pApazramaNa kahate haiM / evaM zAstra meM likhA hai ki nUtana ziSya kI chaH mAsa taka vizeSa sevA-sAra saMbhAla--karanI cAhie / isI maryAdA ko dhyAna meM rakhakara apanI sevA ke nimitta jo sAdhu chaH mAsa ke anantara hI gaccha kA parivartana kara detA hai arthAt eka gaccha ko chor3akara dUsare gaccha meM calA jAtA hai, vaha bhI pApazramaNa hai / kyoMki ina ukta donoM hI prakAra ke vicAroM meM svArtha aura AcArazUnyatA kI hI adhika mAtrA vidyamAna hai / veSa se to yadyapi vaha zramaNa hI dikhAI detA hai parantu mana usakA durAcAra kI ora hI pravRtta ho rahA hai| isase usako pApazramaNa kahate haiN| isI prakAra vIryAcAra se jo rahita hai, vaha bhI pApazramaNa hai / aba isI viSaya kA pratipAdana kiyA jAtA hai sayaM gehaM pariccaja, paragehaMsi vAvare / nimitteNa ya vavaharaI, pAvasamaNi tti vuccaI // 18 // khakIyaM gRhaM parityajya, paragRhe vyApriyate / . . nimittena vyavaharati, pApazramaNa ityucyate // 18 // ___ padArthAnvayaH-saMya-apanA ghara pariccaja-chor3akara paragehaMsi-para gharoM meM vAvare-AhAra ke lie jAkara unakA kArya kare ya-aura nimitteNa-zubhAzubha nimitta se vavaharaI-vyavahAra karatA hai pAvasamaNi tti-pApazramaNa isa prakAra vuccaIkahA jAtA hai| mUlArtha-jo apanA ghara chor3akara para gharoM meM jAkara unakA kAma karatA hai aura nimitta se-zubhAzubha batalAkara vyavahAra karatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai / TIkA-jo sAdhu apanA ghara chor3akara arthAt dIkSAgrahaNa karake bhikSA ke lie dUsaroM ke gharoM meM jAkara unakA kAma karane lagatA hai athavA bhikSA dene vAle Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 ] uttarAdhyayana sUtram [ saptadazAdhyayanam gRhasthoM ke lie kraya-vikraya rUpa vyavahAra karatA hai yA unase karavAtA hai athaca nimitta ke dvArA - zubhAzubha kathana ke dvArA dhana upArjana karatA hai, upalakSaNa se gRhasthoM kehI kAmoM meM lagA rahatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai / tAtparya ki jaba gRhastha ke AcAra vyavahAra ko chor3akara saMnyAsI huA aura phira bhI gRhasthoM ke hI kAmoM meM lipaTe to sAdhu aura gRhastha meM vizeSatA hI kyA rahI ? isalie jo zreSTha evaM saMyamazIla sAdhu haiM, ve gRhasthasambandhI kAryoM tathA kraya-vikraya rUpa vyApAroM se sadA aura sarvathA alaga rahate haiM tAki unameM pApazramaNa kI jaghanya pravRtti hone na pAya / aba phira pUrvokta viSaya meM kahate haiM sannAipiNDaM jemei, necchaI sAmudANiyaM / gihinisekhaM ca vAhei, pAvasamaNi tti vuccaI // 19 // khajJAtipiNDaM bhuGke, necchati sAmudAnikam / gRhiniSadyAM ca vAhayati, pApazramaNa ityucyate // 19 // padArthAnvayaH -- sannAipiNDaM - apanI jAti - apane jJAtijanoM ke AhAra ko jaimei-bhogatA hai necchaI-nahIM cAhatA sAmudANiyaM - bahuta gharoM kI bhikSA caaura gihinisejaM - gRhastha kI zayyA para vAhe car3ha jAtA hai-- baiTha jAtA hai pAvasamaNi tti - pApazramaNa isa prakAra buccaI - kahA jAtA hai / mUlArtha - jo apane jJAtijanoM ke AhAra ko bhogatA hai, bahuta gharoM kI bhikSA ko nahIM cAhatA aura gRhastha kI zayyA para baiThatA hai, vaha pApazramaNa kahalAtA hai / TIkA - jo sAdhu apane sambandhI janoM ke gharoM se hI AhAra lAkara khAtA hai kintu sAmudayika gocarI nahIM karatA arthAt anya sAmAnya gharoM se bhikSA lAne kI icchA nahIM karatA tathA gRhasthoM ke gharoM meM jAkara unhIM ke bistaroM para ArAma se leTatA hai, vaha pApazramaNa hai / isakA Azaya yaha hai ki sAdhu kA AcAra pratidina kisI amuka paricita do cAra gharoM se bhikSA lAkara khAne kA nahIM hai tathA kevalamAtra apane kisI sambandhI ke hI ghara se bhikSA lAkara khAne kI usake lie AjJA nahIM aura na kisI gRhastha kI zayyA para baiThane kI use AjJA hai parantu viparIta isake Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [716 vvvvvvvvvNAAAAAAAAAAAAAAM jo sAdhu apane paricitoM ke ghara se bhikSA lAtA aura gRhasthoM ke ghara meM jAkara unake bichaune Adi para baiThatA yA sotA hai, vaha zAstrAjJA ke viruddha AcaraNa karane se pApazramaNa kahA jAtA hai / ataH apane paricita aura sambandhijanoM ke gharoM se sarasa aura snigdha AhAra lAkara khAne tathA gRhasthoM ke pAtra, vastra aura zayyA Adi kA upayoga karane meM jina doSoM ke utpanna hone kI saMbhAvanA hai unakA vicAra karate hue saMyamazIla sAdhu ko inake samparka se sarvathA alaga rahanA caahie| prastuta adhyayana kA upasaMhAra karate hue, ukta doSoM ke sevana aura tyAga kA jo phala hai, aba zAstrakAra isI viSaya kA varNana karate haiMeyArise * paMcakusIlasaMvuDe, rUvaMdhare muNipavarANa heddime| ayaMsi loe visameva garahie, na se ihaM neva parattha loe / etAdRzaH paJcakuzIlasaMvRtaH, ___rUpadharo munipravarANAmadhovartI / asmiMlloke viSamiva garhitaH, - na sa iha naiva paratra loke // 20 // padArthAnvayaH-eyArise-etAdRza paMcakusIlasaMvuDe-pA~ca kuzIloM se saMvRtayukta rUvaMdhare-sAdhu ke veSa ko dhAraNa karane vAlA muNipavarANa-pradhAna muniyoM ke madhya meM heDime-adhovartI hai ayaMsi loe-isa loka meM visameva-viSa kI taraha garahienindanIya hai na se-na vaha ihaM-isa loka meM neva-aura nahIM parattha loe-paraloka meM / ____ mUlArtha-ukta kahe hue pA~ca kuzIloM se yukta, athaca saMvara se rahita aura sAdhu ke veSa ko dhAraNa karane vAlA, pradhAna muniyoM ke madhya meM adhovatI aura isa loka meM viSa ke samAna nindanIya hai, tathA usake yaha loka aura paraloka donoM hI nahIM sudharate / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 ] uttarAdhyayanasUtram- [ saptadazAdhyayanam SOAPaperwome owwwwwwwwwwwwwwwwwwww. TIkA-isa prakAra sAdhu, jo ki pArzvastha, uzanna, kuzIla, saMsakta aura svacchanda ina pA~ca prakAra ke kuzIloM kA anusaraNa karane vAlA, saMvara se rahitaAsrava kA nirodha na karane vAlA, aura muni kA mukhavatrikA aura rajoharaNa Adi jo veSa hai, usako jisane dhAraNa kara rakkhA hai parantu pradhAna muniyoM ke saMyamasthAna se adhovartI arthAt jaghanya saMyamasthAna ke dharane vAlA kevala veSadhArI mAtra hai, ( vaha ) isa loka meM viSa ke samAna garhita hai-nindA ke yogya hai / tAtparya ki jaise saMsAra meM viSa nindanIya--tyAjya samajhA jAtA hai, usI prakAra usakI bhI logoM meM nindA hotI hai| isa prakAra vaha na to isa loka kA rahA aura na usakA paraloka hI sudharA kintu donoM se hI bhraSTa ho gayA / sArAMza ki yaha loka aura paraloka ye donoM, guNoM ke upArjana se hI sudharA karate haiM, kevala veSamAtra dhAraNa kara lene se nhiiN| .. isa prakAra ina pUrvokta doSoM ke sevana karane kA phala batalAkara aba unake tyAga kA jo phala hai, usakA varNana karate haiM je vajae ee sayA u dose, - se suvvae hoi muNINa mjjhe| ayaMsi loe amayaM va pUie, ArAhae logamiNaM tahA paraM // 21 // tti bemi| iti pAvasamaNikaM sattadahaM ajjhayaNaM samattaM // 17 // yo varjayedetAn sadA tu doSAn, sa suvrato bhavati munInAM madhye / asmiMlloke'mRtamiva pUjitaH, ArAdhayati lokamimaM tathA param // 21 // iti brviimi| iti pApazramaNIyaM saptadazamadhyayanaM samAptam // 17 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 721 padArthAnvayaH - je - jo vajjae-varjatA hai ee kahe hue ukta dose-doSoM ko sayA - sadaiva se - vaha suvvae - sutrata hoi - hotA hai mukhINa majjhe -muniyoM ke madhya meM ayaMsi - isa loe-loka meM amayaM va-amRta kI bhA~ti pUie - pUjita hai ArAhaeArAdhana kara letA hai iNaM-isa logam - loka ko tahA - tathA para-paraloka ko uvitarke / tti bemi- isa prakAra maiM kahatA hU~ / mUlArtha - jo sAdhu ukta doSoM ko tyAga detA hai, vaha muniyoM ke madhya meM sundara vrata vAlA hotA hai aura loka meM amRta ke samAna pUjanIya - abhilaSaNIya ho jAtA hai tathA isa prakAra vaha donoM lokoM ko ArAdhana kara letA hai / TIkA - isa gAthA meM, jisa sAdhu ne ukta doSoM kA parityAga kara diyA hai usake guNoM kA varNana hai arthAt ukta doSoM ke tyAga kA phala pratipAdana kiyA gayA hai / tAtparya - ukta doSoM se rahita puruSa sadA ke lie bhAva muniyoM kI koTi meM ginA jAtA hai tathA niraticAra cAritra kA ArAdhaka hone se loka meM vaha amRta ke samAna vAJchanIya hotA hai arthAt jaise amRta saba ko priya hai, usI prakAra vaha bhI saba ko zraddheya hotA hai tathA paraloka meM sadgati kA bhAjana hone se vahA~ bhI pUjya hai / isa prakAra vaha donoM lokoM kA ArAdhaka bana jAtA hai / isase pramANita huA ki vicArazIla sAdhu ko ukta doSoM ke tyAga aura sadguNoM ke dhAraNa karane meM hI sadA prayatnazIla honA cAhie, jisase ki Atmazuddhi ke dvArA usakA durlabha manuSyajanma sadA ke lie saphala ho jAya / isake atirikta 'tti bemi' kA artha pahale kI taraha hI jAna lenA / saptadazAdhyayana samApta | Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha saMjaijjaM aTThArahamaM jyAM graha atha saMyatIyamaSTAdazamadhyayanam ....gata satrahaveM adhyayana meM pApajanaka kAryoM ke tyAga karane kA upadeza diyA hai kyoMki pApoM ke chor3ane se hI saMyata hotA hai tathA pApoM kA tyAga karane ke lie samRddhi aura bhogoM ke tyAga kI nitAnta AvazyakatA hai| ataH isa aThArahaveM adhyayana meM samRddhi aura bhogoM kA parityAga karane vAle saMjaya nAma ke mahArAja kA varNana kiyA jAtA hai / yaha ina donoM adhyayanoM kA paraspara sambandha hai / prastuta adhyayana kI prathama gAthA isa prakAra hai kampille nayare rAyA, udiSNabalavAhaNe / nAmaM, migavvaM uvaNiggae // 1 // nAmeNaM saMjao kAmpilye nagare saMjayo nAnA rAjA, udIrNabalavAhanaH 1 nAma, mRgavyAsupanirgataH // 1 // padArthAnvayaH - kampille - kAMpilyapura nagare - re- nagara meM rAyA - rAjA udiSNabalavAhaNe - udaya huA hai bala - senA, vAhana - azva rathAdi jisake nAmeM - nAma se saMjao nAma - saMjaya nAma vAlA migavvaM - mRgayA -- zikAra -- ke lie uvaNiggaenagara se nikalA / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [723 ma mUlArtha-kAmpilyapura nagara kA saMjaya nAma vAlA rAjA, senA aura vAhanAdiyukta hokara zikAra ke lie nagara se bAhara nikalA / TIkA-kAmpilyapura nagara meM eka saMjaya nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| pUrvakRta puNya ke prabhAva se usake yahA~ senA, hAthI, ghor3e aura vAhanAdi sabhI kucha vidyamAna thA / vaha eka dina zikAra khelane ke lie nagara se bAhara nikalA arthAt nagara se nikalakara kisI jaMgala kI ora prasthita huaa| aba prathama usake prasthAna kA varNana karate haiM / yathAhayANIe gayANIe, rahANIe taheva y| pAyattANIe mahayA, savvao parivArie // 2 // hayAnIkena gajAnIkena, rathAnIkena tathaiva c| . padAtyanIkena mahatA, sarvataH parivAritaH // 2 // padArthAnvayaH-hayANIe-ghor3oM kI anIkA-samUha se gayANIe-gajoM kI anIkA se ya-aura taheva-usI prakAra rahANIe-rathoM kI anIkA se pAyacANIe-padAtiyoM kI anIkA se mahayA-bar3e pramANa se savvao-sarva prakAra se parivArie-ghirA huaa| mUlArtha-jo ki azva, gaja, ratha aura padAti Adi ke mahAn samUha se sarva ora se ghirA huA hai / tAtparya hai ki azva, ratha aura padAti senA ke samUha ke sAtha vaha nagara se bAhara niklaa| TIkA-jaba vaha rAjA zikAra ke lie nikalA, taba usake sAtha ghor3oM kI senA, hAthiyoM kI senA, rathoM kI senA aura paidala senA, bahuta bar3e pramANa meM vidyamAna thii| usake dvArA vaha cAroM ora se ghirA huA thaa| . nagara se bAhara nikalane ke bAda rAjA ne kyA kiyA, aba isI viSaya meM kahate haiMmie chuhittA hayagao, kampillujANakesare / bhIe sante mie tattha, vahei rasamucchie // 3 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 ] [ aSTAdazAdhyayanam mRgAn kSiptvA hayagataH, kAmpilyodyAnakesare / bhItAn zrAntAn mRgAn tatra, vidhyati rasamUcchitaH // 3 // padArthAnvayaH - mie - mRgoM ko chuhittA - prerita karake hayagao - ghor3e para car3hA huA kampillujANa - kAMpilyapura ke udyAna meM kesare - kesara nAma vAle meM bhIe - Darate hue sante - thake hue mie - mRgoM ko tattha - usa vana meM bahe - vyathita karatA hai rasamucchie - rasa meM mUcchita huA / uttarAdhyayanasUtram mUlArtha - rasoM meM mUcchita huA vaha rAjA ghor3e para car3hakara kAmpilyapura ke kesarI nAma ke udyAna meM thake aura Dare hue mRgoM ko prerita karake vyathita karatA hai / TIkA-pUrvokta senA-samUha ke sAtha vaha kAmpilyapura ke kesarI udyAna meM pahu~cA aura vahA~ para rahane vAle mRgoM kA usane zikAra kiyA kyoMki vaha rasamUcchitajihvAlolupa arthAt mAMsa khAne vAlA hai| jo puruSa mAMsa ke lipsu hote haiM tathA mRgayA meM rata rahate haiM, unakA hRdaya dayA se sarvathA zUnya hotA hai| ataeva usane thake aura bhayabhIta hue mRgoM ko bhI mArane meM tanika saMkoca nahIM kiyaa| sUtra meM par3he gaye 'mie' zabda kA saMskRta meM 'mitAn ' anuvAda bhI hotA hai| aise anuvAda meM ukta pada kA yaha artha karanA ki usa jaMgala meM parimita mRga the, jinakA rAjA ne vadha kiyA / isake anantara kyA huA, aba isI kA varNana karate haiM aha kesarammi ujjANe, aNagAre tavodhaNe / sajjhAyajjhANasaMjutto dhammajjhANaM jhiyAya // 4 // atha kesara udyAne, anagArastapodhanaH svAdhyAyadhyAnasaMyuktaH dharmadhyAnaM dhyAyati // 4 // " padArthAnvayaH -- aha - atha kesarammi- kesara ujjANe - udyAna meM aNagAre - anagAra tavodhaNe - tapodhana sajjhAya - svAdhyAya jjhANa-dhyAna se saMjutto - yukta dhammajjhANaM - dharmadhyAna jhiyAya - dhyAtA thA -- dharmadhyAna karatA thA / " mUlArtha - usa samaya kesarI udyAna meM, svAdhyAya dhyAna se yukta parama avat eka anagAra dharmadhyAna kara rahA thA / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam] hindIbhASATIkAsahitam / [725 TIkA-usa vana meM eka parama tapasvI anagAra-sAdhu svAdhyAyadhyAna se yukta hokara dharmadhyAna kara rahA thaa| isa kathana se kesarodyAna meM muni ke nivAsa aura munivRtti kA digdarzana karAyA gayA hai / vAstava meM munivRtti kA uddezya tapasvI honA, svAdhyAya aura dhyAna se yukta honA hI hai| isake viparIta jo loga sAdhu banakara vikathA meM nimagna svAdhyAya dhyAna se rahita hote hue dharmadhyAna ko chor3akara kevala Arta aura raudra dhyAna meM nimagna rahate haiM, ve munivRtti ke lakSya se kosoM dUra haiN| apphovamaNDavammi , jhAyai kkhaviyAsave / tassAgae mige pAsaM, vahei se narAhive // 5 // aphovamaNDape , dhyAyati kSapitAstravaH / tasyAgatAn mRgAn pAvaM, vidhyati sa narAdhipaH // 5 // padArthAnvayaH-apphovamaNDavammi-drAkSA Adi latAoM ke kuJja meM jhAyaidhyAna karatA hai kkhaviyAsave-kSaya kiye haiM Azrava jisane tassa-usake pAsaM-samIpa Agae-Aye hue mige-mRgoM ko vahei-mAratA hai se-vaha nraahive-raajaa|| mUlArtha--vaha muni aphova-drAkSA aura nAgavallI Adi latAoM ke maNDapa ke nIce dhyAna kara rahA hai| usane AzravoM kA kSaya kara diyA hai| aise usa muni ke samIpa Aye hue mRgoM ko usa rAjA ne mArA / TIkA-prastuta gAthA meM muni kA dhyAnasthAna aura usakI Atmazuddhi kA prasaMgavaza digdarzana karAyA gayA hai / AtmadhyAna ke lie kitanA vivikta aura zAnta sthAna honA cAhie, yaha isameM bhalI bhA~ti varNita hai / 'aphova' zabda 'vRkSagucchagulmalatAsaMchanna' sthAna kA bodhaka hai| yahA~ 'dhyAyati' kriyA kA do vAra prayoga karanA dhyAna kI nirantaratA-satatacintana-kA sUcaka hai| isake bAda phira kyA huA, aba isI viSaya meM kahate haiMaha Asagao rAyA, khippamAgamma so thiN| hae mie u pAsittA, aNagAraM tattha pAsaI // 6 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 ] [ aSTAdazAdhyayanam uttarAdhyayanasUtram athAzvagato rAjA, kSipramAgamya sa hatAn mRgAn tu dRSTvA, anagAraM tatra padArthAnvayaH:- aha - anantara Asagao - ghor3e para car3hA huA rAyA- rAjA khippaM- zIghra Agamma - Akara so- vaha rAjA tarhi - usa maMDapa ke pAsa hue mAre hue mie u-mRgoM ko pAsittA - dekhakara tattha - vahA~ para aNagAraM - sAdhu ko pAsa IdekhatA hai / tasmin / pazyati // 6 // mUlArtha - tatpazcAt ghor3e para car3hA huA vaha rAjA zIghra hI vahA~ Akara una mAre hue mRgoM ko dekhakara hI, vahA~ para eka sAdhu ko dekhatA hai / TIkA -- una mRgoM para bANa calAkara unako vedhana karane ke anantara ghor3e para savAra huA vaha rAjA vahA~ AyA, jahA~ ki usake bANoM se mare hue mRga par3e the 1 vahA~ Akara usane mare hue mRgoM ke atirikta eka sAdhu munirAja ko dekhA / tAtparya ki apane zikAra ko dekhane ke lie gaye hue rAjA kI vahA~ para Thahare hue eka tapasvI mahAtmA para bhI dRSTi pdd'ii| yahA~ para 'tu' zabda eva artha meM AyA huA hai| isake anantara kyA huA, aba isI viSaya meM kahate haiM aha rAyA tattha saMbhanto, aNagAro maNAhao / mae u mandapuNNeNaM, rasagiddeNa dhattuNA // 7 // atha rAjA tatra saMbhrAntaH, anagAro manAg hataH / mayA tu mandapuNyena, rasagRddhena ghAtukena // 7 // padArthAnvayaH----- aha - tatpazcAt rAyA-rAjA tattha - usa sthAna para saMbhantobhayabhIta sA huA aNagAro- sAdhu bhI maraNA-thor3A sA Ahao - abhihanana kiyA e - maiMne u-vitarka meM mandapuNNeNaM - mandabhAgI ne rasagiddhe - rasamUcchita ne aura dhattuNA - ghAtaka ne / mUlArtha -- tadanantara vaha rAjA vahA~ para muni ko dekhakara saMbhrAntabhayabhIta ---sA ho gayA aura mana meM kahane lagA ki mujha hatabhAgI ne, jo ki rasoM meM Asakta aura niraparAdha jIvoM kA ghAta karane vAlA hU~, thor3A sA isa muni ko bhI abhihanana kara diyA hai ! Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [727 TIkA-jisa samaya rAjA ne vahA~ para eka dhyAnArUDha tapasvI muni ko dekhA, usa samaya vaha bhayabhIta sA ho gayA / phira apane mana meM vicAra karane lagA ki aho ! maiM bar3A hI mandabhAgI hU~, jo ki maiMne ina mRgoM ke sAtha thor3A sA isa muni ko bhI abhihanana kara diyA ! arthAt thor3e se kAma ke vAste maiMne isa muni kA bar3A bhArI aparAdha kiyA, jo ki ina mRgoM kA vinAza kiyA / yaha merI rasagRddhimAMsalolupatA aura ghAtakatA kA sajIva citra hai ! jo ki maiMne isa mahAtmA ke mRgoM kA abhihanana karake inako bhI thor3A sA abhihata kiyA / tAtparya ki ina mRgoM ke vinAza se isa mahAtmA ke citta ko jo kheda pahu~cA hai, vahI manAk abhihanana hai| __isake anantara usa rAjA ne kyA kiyA ? aba isI viSaya meM kahate haiM AsaM visajaittA NaM, aNagArassa so nivo| viNaeNa vandae pAe, bhagavaM ettha me khame // 8 // azvaM visRjya, anagArasya sa nRpH| vinayena vandate pAdau, bhagavannatra me kSamakha // 8 // padArthAnvayaH-AsaM-ghor3e ko visajjaittA-chor3a karake aNagArassaanagAra ke so-vaha nivo-nRpa viNaeNaM-vinaya se vandae-vandanA karatA hai pAepA~voM ko bhagavaM-he bhagavan ! ettha-isa mRgavadha ke sambandha meM me-merA-aparAdha khame-kSamA kro| - mUlArtha-tadanantara vaha rAjA azva ko chor3akara muni ke caraNa kamaloM kI vandanA karatA hai aura kahatA hai ki he bhagavan ! mere isa aparAdha ko camA kro| TIkA-isake anantara vaha rAjA turaMta hI ghor3e para se utarakara usa muni ke caraNoM meM girakara kSamA mA~gane lagA aura kahane lagA ki he bhagavan ! maiMne ajJAnatA se Apake ina mRgoM kA jo vadha kiyA hai, isake lie maiM Apase kSamA cAhatA hU~ arthAt Apa munirAja mere isa mahAn aparAdha ko kSamA kareM / isake atirikta isa gAthA se yaha bhI zikSA milatI hai ki ajJAnavaza yadi kisI se kisI kA koI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 ] uttarAdhyayanasUtram- [ aSTAdazAdhyayanam aparAdha ho jAya to vaha usase avazya kSamA kI prArthanA kare, jisase ki karmoM ke bandha TUTa jAya athavA zithila ho jAya / ___rAjA ke dvArA svakRta aparAdha kI kSamA yAcanA ke anantara kyA huA, aba isI viSaya kA pratipAdana kiyA jAtA haiaha moNeNa so bhagavaM, anngaarojhaannmssio| rAyANaM na paDimantei, tao rAyA bhayaddao // 9 // atha maunena sa bhagavAn, anagAro dhyaanmaashritH| rAjAnaM na pratimantrayate, tato rAjA bhayadrutaH // 9 // padArthAnvayaH-aha-tadanaMtara moNeNa-mauna bhAva se so-vaha bhagavaMbhagavAn aNagAro-anagAra jhANaM-dhyAna ke assio-Azrita huA rAyANaMrAjA ko na paDimantei-pratyuttara nahIM detA hai / tao-usake pazcAt rAyA-rAjA bhayaduo-ati bhayabhIta huaa| . mUlArtha-(garddhabhAlI nAma se prakhyAtaM ) vaha anagAra bhagavAna maunabhAva se dhyAnArUDha hotA huA usa rAjA ko koI bhI pratyuttara na de sakA / taba rAjA ati bhayabhIta ho gyaa| ___TIkA-jisa samaya rAjA ne muni se apane aparAdha kI kSamA mA~gane ke lie prArthanA kI, usa samaya muni Atma-samAdhi meM nimagna ho rahe the| isalie unhoMne kSamA prArthanA ke uttara meM rAjA ke prati kucha na kahA / parantu rAjA ne yaha socA ki muni ne krodha meM Akara usako uttara nahIM diyA / isa kAraNa vaha ati bhayabhIta ho utthaa| ____ bhayabhIta hue rAjA ne muni se jisa prakAra kahA, aba usI kA varNana karate haiM saMjao ahamammIti, bhagavaM ! vAharAhi me| kuddhe teeNa aNagAre, Dahella narakoDio // 10 // saMjayo'hamasmIti , bhagavan ! vyAhara mAm / kruddhastejasA'nagAraH , daheta narakoTIH // 10 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 72 padArthAnvayaH--- saMjao-saMjaya nAma vAlA aham - maiM ammIti - hU~, isa hetu se bhagavaM-he bhagavan ! vAharAhi - bolo me - mujhase / kuddha-kupita huA aNagAreanagAra te-teja se heja-bhasma kara detA hai narakoDio-karor3oM manuSyoM ko / mUlArtha - he bhagavan ! maiM saMjaya nAmaka rAjA hU~, isa hetu se mujhe uttara do kyoMki kupita huA anagAra - sAdhu apane tapa teja se karor3oM manuSyoM ko bhasma kara detA hai / TIkA- -- rAjA ne muni se kahA ki bhagavan ! maiM saMjaya nAma kA rAjA hU~ / isalie Apa mujhase boleM arthAt merI prArthanA kI abhibhASaNa dvArA svIkRti dene kI kRpA kareM kyoMki kupita huA tapasvI apane teja se karor3oM manuSyoM ko bhasma kara dene kI sAmarthya rakhatA hai / rAjA ne apanA paricaya dete hue jo kucha kahA hai, usakA tAtparya yaha ki rAjA kahatA hai ki maiM koI nIca puruSa nahIM kintu saMjaya nAma kA isa nagara kA rAjA hU~ | ataH mujhase Apa avazya saMbhASaNa kreN| nIca puruSoM se saMbhASaNa karanA bhale hI acchA na ho parantu maiM to vaisA nahIM huuN| maiM to svakRta aparAdha kI kSamA dene kI Apase prArthanA kara rahA hU~ / 'me' yahA~ para 'sup' kA vyatyaya huA hai 1 rAjA kI isa abhyarthanA ke uttara meM muni ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM abhao patthivA tubbhaM, abhayadAyA bhavAhiya / aNicce jIvalogammi, kiM hiMsAe pasajasI // 11 // abhayaM pArthiva ! tava, abhayadAtA bhava ca / anitye jIvaloke, kiM hiMsAyAM prasajasi // 11 // padArthAnvayaH - patthivA- he pArthiva ! tubbhaM tujhe abhao - abhaya hai abhayadAyA- abhaya dene vAlA bhavAhi- tU ho ya - punaH aNicce - anitya jIvalogammijIvaloka meM kiM-kyoM hiMsAe - hiMsA meM pasajjasi - Asakta ho rahA hai / mUlArtha --- he pArthiva ! tujhe abhaya hai / tU bhI abhaya dene vAlA ho / anitya jIvaloka meM kyoM hiMsA meM Asakta ho rahA hai ? Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [ aSTAdazAdhyayanam TIkA- jaba rAjA ne muni ke samakSa apane hArdika bhAva ko prakaTa kiyA, taba samAdhi se uThate hI muni ne rAjA ko abhayadAna dete hue kahA ki he pArthiva ! tU mujhase kisI prakAra kA bhaya mata kara, aura tU bhI vana ke ina jIvoM ko abhaya vana ke dAna de arthAt jisa prakAra tU mujhase bhaya mAna rahA hai, usI prakAra jIva bhI tujhase bhayabhIta ho rahe haiM / evaM jaise maiMne tujhe abhayadAna diyA hai, vaise hI vana ke ina jIvoM ko tU bhI abhayadAna dekara nirbhaya banA de| kyoMki yaha saMsAra anitya hai / isakI koI bhI vastu nitya nahIM / taba isa kSaNabhaMgura jIvana ke lie tU kyoM isa hiMsA jaise krUra karma meM pravRtta ho rahA hai ? arthAt tere jaise buddhimAn rAjA ke lie isa prakAra kI jaghanya pravRtti kisI prakAra se bhI ucita nahIM hai / isa prakAra hiMsaka pravRtti ke tyAga kA upadeza karane ke anantara aba rAjya ke tyAga kA upadeza karate haiM 730 ] 1 jayA savvaM pariccaja, gantavvamavasassa te aNicce jIvalogammi, kiM rajammi pasajasI // 12 // yadA sarva anitye parityajya, jIvaloke kiM rAjye te / prasajasi // 12 // paricaja - chor3akara avasassaaNicce - anitya isa jIva - - Asakta ho rahA hai ? pasajjasi - a gantavyamavazasya " padArthAnvayaH - jayA - jaba ki savvaM - saba kucha paravaza hue te-tere ko gantavvaM jAnA hai to phira logammi - jIvaloka meM kiM- kyoM tU rajjammi- rAjya meM mUlArtha -- jaba ki paravaza hue tUne yaha saba kucha chor3akara hI jAnA hai to phira isa anitya saMsAra meM tU rAjya meM kyoM Asakta ho rahA hai ? TIkA -- muni kahate haiM ki he rAjan ! yaha bAta anubhavasiddha hai ki yaha saMsAra anitya hai, isakI koI vastu bhI sthira nahIM, yaha sArA koza aura anta: pura - Adi saba kucha chor3akara tUne paraloka meM avazya jAnA hai, isameM tumhArA koI vaza calane kA nahIM arthAt isa sAre rAjya-vaibhava ko chor3akara tU na jAve, aisA bhI nahIM ho sakatA aura jAte hue kisI vastu ko sAtha le jAve, yaha bhI nahIM ho sakatA to Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 731 phira isa rAjya meM tU kyoM Asakta ho rahA hai ? tAtparya ki yaha saba kucha yahA~ para hI raha jAne kI vastu hai| isameM se koI bhI padArtha tumhAre sAtha jAne kA nahIM aura tuma bhI sadA sthira nahIM raha sakate / isalie ina padArthoM meM Asakti ko chor3akara Atmacintana meM pravRtta honA hI tere lie zreyaskara hai| isa prakAra rAjya ke tyAga kA upadeza karane ke anantara aba jIvaloka kI anityatA kA digdarzana karAte haiM jIviyaM ceva rUvaM ca , vijjusNpaaycNclN| jattha taM mujhasI rAyaM ! peccatthaM nAvabujjhase // 13 // jIvitaM caiva rUpaM ca , vidyutsampAtacaJcalam / yatra tvaM muhyasi rAjan ! pretyArthaM nAvabudhyase // 13 // padArthAnvayaH-jIviyaM-lIvita ca-samuccaya meM eva-pAdapUrti meM hai caaura rUvaM-rUpa vijjusaMpAya-bijalI ke camatkAra ke samAna caMcalaM-caMcala hai jattha-jisameM taM-tU mujhasI-mUrchita ho rahA hai rAyaM-he rAjan ! peccatthaM-paraloka ke prayojana ko tU nAvabujjhase nahIM jAnatA / mUlArtha he rAjan ! yaha jIvana aura rUpa vidyutsampAta ke samAna ati caMcala hai ! jisameM ki tU mUchita ho rahA hai ! aura paraloka kA tujhako bodha nahIM hai| TIkA-saMsAra kI anityatA ko batalAte hue muni kahate haiM ki he rAjan ! yaha jIvana aura rUpa, jisameM ki tU mUrcchita ho rahA hai, bijalI ke camatkAra ke samAna aticaMcala hai arthAt isameM sthiratA bilakula nahIM / taba isameM Asakta honA koI buddhimattA kA kAma nahIM hai| isI hetu se tU paraloka ke prayojana ko bhI nahIM samajhatA ? arthAt ina laukika vibhUtiyoM ko chor3akara paraloka meM gamana karane vAle jIva ko kisa vastu ke saMcaya karane kI AvazyakatA hai, isa ora tumhArA dhyAna nahIM hai / yahA~ para 'vidyutsampAta' kA jo dRSTAnta diyA hai, usakA tAtparya yaha hai ki jaise bijalI kA camatkAra caMcala hone ke sAtha 2 manohara hai, usI prakAra yaha jIvana Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 ] uttarAdhyayanasUtram [aSTAdazAdhyayanam aura rUpa bhI manohara hone ke sAtha 2 aticaMcala hai / tAtparya ki ina padArthoM kI anityatA kA vicAra karate hue vicArazIla puruSa ko paraloka meM kAma Ane vAle dharmAdi padArthoM kA hI saMcaya karanA cAhie aura unhIM ke lie prayatna karanA caahie| ____ aba mohatyAga ke viSaya meM kahate haiMdArANi ya suyA ceva, mittA ya taha bandhavA / jIvantamaNujIvanti, mayaM nANuvvayanti ya // 14 // dArAzca sutAzcaiva, mitrANi ca tathA baandhvaaH| .. jIvantamanujIvanti , mRtaM nAnuvrajanti ca // 14 // padArthAnvayaH-dArANi-striyA~ ya-aura suyA-putra ca-punaH eva-pAdapUrti meM mittA-mitra ya-aura taha-tathA bandhavA-bAndhava jIvaMtaM-jIte ke sAtha aNujIvaMtijIte haiM--usake upArjana kiye hue dravya se jIte haiM ya-aura mayaM mare hue ke sAtha nANuvvayaMti-nahIM jaate| mUlArtha-striyA~, putra, mitra aura bAndhava saba jIte ke sAtha hI jIte haiM-usake upArjana kiye hue dhana se apanA jIvana nirvAha karate haiM kintu mare hue ke sAtha nahIM jaate| TIkA-isameM rAjA ko muni ne jo upadeza kiyA hai, usakA Azaya rAjA ke moha ko dUra karanA hai| muni kA kathana hai ki strI, putra, mitra aura bAndhavAdi jitane bhI jIva haiM, ve saba isake jIte hue ke hI sAthI haiN| marane para inameM se koI bhI isakA sAtha dene vAlA nahIM / jIte hue bhI jaba yaha jIva unakA pAlana-poSaNa kara rahA hai tabhI taka usake saMgI haiN| nirdhana hone para ve jIte jI bhI isakA sAtha chor3a dete haiN| taba aise sambandhiyoM ke lie dina-rAta anartha karanA aura unako apane jIvana kA AdhAra samajhanA buddhimAn puruSa ke lie kahA~ taka ucita hai, isakA svayaM vicAra karanA cAhie / yahA~ para 'ca' apyarthaka hai aura 'dArANi' yaha prAkRta ', ke kAraNa napuMsaka hai| . . aba inake paraspara sambandha kA digdarzana karAte haiM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 733 nIharaMti mayaM puttA, piyaraM prmdukkhiyaa| piyaro vi tahA putte, bandhU rAyaM tavaM care // 15 // niHsArayanti mRtaM putrAH, pitaraM prmduHkhitaaH| pitaro'pi tathA putrAn , bandhavo rAjan ! tapazcareH // 15 // padArthAnvayaH-nIharaMti-nikAla dete haiM mayaM-mare hue piyaraM-pitA ko pucA-putra paramadukkhiyA-parama duHkhI hokara piyaro vi-pitA bhI tahA-usI prakAra putte-putroM ko bandhU-bhAI-bhAI ko / ataH rAya-he rAjan ! tavaM-tapa care-kara / mUlArtha he rAjan ! putra, mare hue pitA ko parama dukhI hokara ghara se nikAla dete haiM aura isI prakAra mare hue putra ko pitA tathA bhAI ko bhAI nikAla detA hai / ataH tU tapa kA AcaraNa kr| TIkA-muni kahate haiM ki he rAjan ! jaba pitA kI mRtyu ho jAtI hai, taba usake putra use bAhara le jAte haiM aura usako jalAkara ghara ko A jAte haiM / isI prakAra putra ke marane para pitA aura bhAI kI mRtyu para bhAI karatA hai / tAtparya ki eka maratA hai aura dUsarA usako le jAkara jalA AtA hai, yaha saMsAra ke sambandha kI avasthA hai arthAt koI kisI kA sAtha nahIM detaa| aisI dazA meM to inakA moha chor3akara tapa ke anuSThAna se AtmA ke sAtha lage hue karmamala ko jalAkara Atmazuddhi karane ke atirikta mumukSu puruSa kA aura koI bhI kartavya nahIM honA cAhie / isake anantara kyA hotA hai, aba isI kA varNana karate haiMtao teNa'jie davve , dAre ya parirakkhie / kIlanti'nne narA rAyaM , hatuTumalaMkiyA // 16 // tatastenArjite dravye , dAreSu ca parirakSiteSu / kIDantyanye narA rAjan ! hRSTatuSTA'laMkRtAH // 16 // padArthAnvayaH-tao-tatpazcAt teNa-usake dvArA ajie-upArjana kiye hue davve-dravya meM ya-aura dAre-striyoM meM parirakkhie-sarva prakAra se raMkSita kI huI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 ] uttarAdhyayanasUtram [ aSTAdazAdhyayanam kIlanti-krIr3A karate haiM anne - aura narA - manuSya rAyaM - he rAjan ! haTTatuTThamalaMkiyAhRSTa, tuSTa aura alaMkRta hote hue / mUlArtha - he rAjan ! tadanantara usa mRta puruSa ke dvArA upArjana kiye hue dravya aura usakI sarva prakAra se surakSita kI huI striyoM kA anya puruSa, jo ki hRSTa-puSTa aura vibhUSita haiM, upabhoga karate haiM / TIkA -- muni ne rAjA se kahA ki he rAjan ! jIvanakAla meM isa puruSa ne jisa dhana ko bar3e kaSToM se upArjana kiyA thA aura jina striyoM ko apane antaHpura meM hara prakAra se surakSita rakkhA thA, marane ke bAda usake upArjana kiye hue dhana ko tathA antaHpura meM surakSita rahane vAlI striyoM ko koI dUsare hI puruSa apane upabhoga meM lAte hue dekhe jAte haiM / tAtparya ki jina striyoM kI usane jIvanakAla meM hara prakAra se rakSA kI thI, ve hI Aja anya puruSoM ke sAtha ramaNa karatI haiM aura anya puruSa unako apanI krIr3A kA sthala banAte haiN| rAjan ! yaha saMsAra kI paristhiti hai, jisake lie tU itanA utkaMThita ho rahA hai / vAstava meM saMsAra kI svArthaparAyaNatA pratikSaNa vismaya utpanna karane vAlI hai| jo puruSa striyoM ke vinA aura striyA~ puruSoM ke vinA apanA jIvita rahanA asaMbhava kahate the, ve hI Aja eka dUsare ko sarvathA bhUla jAte haiM / strI ko apane pati aura pati ko apanI strI ke viyoga kA svapna bhI nahIM AtA / isalie isa svArthAndha saMsAra meM vicArazIla puruSa ko kabhI Asakta nahIM honA caahie| aba mRtyu ke anantara jo kucha isa jIva ke sAtha jAtA hai, usakA varNana karate haiM teNAvi jaM kayaM kammaM, suhaM vA jai vA duhaM / kammuNA teNa saMjutto, gacchaI u paraM bhavaM // 17 // tenApi yat kRtaM karma, zubhaM vA yadi vA'zubham / karmaNA tena saMyuktaH, gacchati tu paraM bhavam // 17 // padArthAnvayaH --- teNAvi - usane bhI jaM- jo suhaM - zubha-- sukharUpa vA - athavA kayaM - kiyA hai terA - usa kammukhA - nizcaya hI gacchaI I-jAtA hai / jai vA yadi vA duhaM - azubha - duHkharUpa kammaM - karma karma se saMjuto-saMyukta paraM bhavaM para bhava ko u-tu Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 735 mUlArtha -- usane zubha athavA azubha - sukharUpa va duHkharUpa - jo bhI karma kiyA hai, usa karma se saMyukta huA jIva paraloka ko calA jAtA hai / TIkA -- muni kahate haiM ki rAjan ! mRtyu hone ke bAda isa jIva ne jo acchA yA burA karma kiyA hai, vahI isake sAtha paraloka meM jAtA hai aura koI vastu isake sAtha nahIM jAtI / isase siddha huA ki saMsAra meM strI, putra Adi jitane bhI sambandhI haiM, ve saba yahIM para raha jAne vAle padArtha haiN| sAtha meM jAne vAlA inameM se eka bhI nahIM / isalie ina acirasthAyI padArthoM se moha karanA yA inameM Asakta honA vivekI puruSa ke lie kadApi ucita nahIM / tathA sAtha meM jAne vAle zubhAzubha karma meM se usako azubha kA tyAga aura zubha kA AcaraNa karanA caahie| aura tapomaya jIvana banAkara karmoM kI nirjarA ke lie prayatnazIla honA cAhie / ke isa sAragarbhita upadeza ke bAda phira kyA huA, aba isI viSaya kA ullekha karate haiM-- soUNa tassa so dhammaM, aNagArassa antie / mahayA saMveganivveyaM, samAvanno narAhivo // 18 // zrutvA tasya sa dharmam, anagArasyAntike mahAntaM saMveganirvedaM, samApanno 1 narAdhipaH // 18 // padArthAnvayaH -- soUNa-suna karake so - vaha rAjA tassa-usa muni ke dhammaM - dharma ko aNagArassa-anagAra ke antie - samIpa meM mahayA - mahAn saMvega-saMvega-- mokSAbhilASA nivveyaM nirveda - viSayavirakti viSayoM se uparAmatA ko samAvannoprApta huA narAhivo - narAdhipa - rAjA / mUlArtha - usa anagAra muni ke dharma ko sunakara vaha rAjA usa anagAra ke pAsa mahAn saMvega aura nirveda ko prApta ho gayA / TIkA- rAjA ne, jisa samaya muni se dharmopadeza ko sunA, usI samaya usameM saMvega aura nirveda arthAt mokSaviSayiNI abhilASA aura aihika kAmabhogoM se virakti ke bhAva utpanna ho gaye / jaba ki upadezaka yogya aura upadeza samayocita Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 ] [ aSTAdazAdhyayanam ho tathA adhikArI bhI uttama ho to phira usako saphala hote derI nahIM lgtii| isI lie muni ke upadeza ko sadyaH saphalatA prApta huI / kAraNa ki idhara rAjA bhI svakRta aparAdha kI kSamA-yAcanA meM pravRtta hone se anukampita hRdaya thA aura udhara muni bhI AdarzajIvI the / isalie muni ne jisa samaya saMsAra kI asthiratA aura svArthaparAyaNatA kA citra rAjA ke sAmane khIMcA, usI samaya vaha rAjA ke svaccha hRdaya-paTa para aMkita ho gayA arthAt saMsAra se vairAgya ho gayA / yahA~ 'mahayA' yaha supuvyatyaya se jAnanA / uttarAdhyayanasUtram isake anantara arthAt vairAgya hone ke bAda rAjA ne kyA kiyA, aba isI viSaya meM kahate haiM-- saMjao caiuM rajaM, nikkhanto jiNasAsaNe / gaddabhAssi bhagavao, aNagArassa anti // 19 // " saMjaya tyaktvA rAjyaM niSkrAnto jinazAsane / gardabhAlerbhagavataH anagArasyAntike " padArthAnvayaH --- saMjao - saMjaya rAjA caiuM chor3a karake nikkhanto- dIkSita huA jiNa sAsaNe - jinazAsana meM gaddabhAlisa gardabhAlI aNagArassa - anagAra ke antie - samIpa meM / // 19 // rajjaM - rAjya ko bhagavao - bhagavAn mUlArtha - saMjaya rAjA rAjya ko chor3akara bhagavAn gardabhAli anagAra ke samIpa jinazAsana - jinadharma meM dIkSita ho gayA / TIkA - muni ke upadeza ko sunakara saMsAra se virakta huA vaha rAjA gardabhAli nAma ke usa anagAra ke pAsa jinazAsana meM dIkSita ho gayA / yahA~ para jinazAsana kA nAma lene se arthAt jainadarzana kA ullekha karane se sugatAdi * anya darzanoM kI vyAvRtti ho jAtI hai kyoMki bauddhagranthoM meM bahuta sI jaina-kathAoM kA buddha ke nAma se saMgraha kiyA huA dekhA jAtA hai| jaise ki bhRgu purohita kI kathA kA bauddha jAtakoM meM jyoM kA tyoM ullekha milatA hai / isalie ukta gAthA meM. 'nikkhato jiNasAsaNe niSkrAnto jinazAsane' yaha kahA gayA hai / isa para Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam hindIbhASATIkAsahitam / [ 737 bRhadvRttikAra likhate haiM ki- -' na tu sugatAdidezite asaddarzane eva' arthAt saMjaya RSi jinazAsana meM hI dIkSita huA hai kintu bauddhAdi asaddarzana meM nahIM / isa sAre sandarbha meM, eka kAmabhogAsakta samrAT ko saMsAra se sarvathA virakta hokara mokSamArga ke pathika banane kA suavasara kisa prakAra prApta huA, isa viSaya kA digdarzana kiyA gayA hai / isake anantara guruoM ke pAsa dIkSita hokara, heyopAdeya ke svarUpa ko samajhakara aura dazavidha samAcArI ko grahaNa karake vaha muni niyata - vihArI hokara vicarane lagA / kisI samaya vaha vicaratA huA eka grAma meM calA gayA / vahA~ para usakI eka kSatriyamuni se bheMTa huI / usa samaya unakA Apasa meM jo vArtAlApa huA, aba usakA varNana karate haiM-- ciccA raTTaM pavvaie, khattio paribhAsaI / jahA te dIsaI rUvaM, pasannaM te tahA maNo // 20 // tyaktvA rASTraM pravrajitaH, kSatriyaH paribhASate / yathA te dRzyate rUpaM, prasannaM te tathA manaH // 20 // padArthAnvayaH----ciccA-chor3a karake rahUM-rASTra ko pavvaiyo - prabrajita huA khattio-kSatriya--usako paribhAsaI - kahatA hai jahA - jaise te - terA rUvaM - rUpa dIsaIdIkhatA hai tA - usI prakAra te-terA maNo-mana bhI pasanna - prasanna pratIta hotA hai / mUlArtha -- apane rASTra - rAjya vA deza ko chor3akara dIkSita hue eka kSatriya RSi, saMjaya RSi se kahate haiM ki jisa prakAra tumhArA bAhara se rUpa dIkhatA hai, usI prakAra tumhArA mana bhI prasanna hI pratIta hotA hai / TIkA - jisa samaya saMjaya RSi vicarate hue kisI grAma meM pahu~cate haiM, * usa samaya unakI eka kSatriya muni se bheMTa huI, jinakA ki nAma prasiddha nahIM hai / vaha kSatriya muni pUrvajanma meM vaimAnika jAti ke deva the / vahA~ se cyuta hokara ve kSatriyakula maiM utpanna hue| kisI nimittavizeSa se unako vahA~ para jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA / usake prabhAva se ve saMsAra se virakta hokara jainabhikSu bana gaye / unhoMne saMjaya muni ko dekhA, aura kahane lage ki jaise ApakA rUpa -- vikAra rahita AkRti--- Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 ] [ aSTAdazAdhyayanam zAnta aura prasanna dekhane meM AtA hai, usI prakAra se ApakA mana bhI prasanna pratIta hotA hai kyoMki mana kI prasannatA para hI bAhara ke svarUpa -- AkRti -- kI prasannatA nirbhara hai| binA mana kI prasannatA bAhya svarUpa meM prasannatA nahIM A sakatI / isase pratIta hotA hai ki Apa andara aura bAhara donoM tarpha se prasanna haiM / isI hetu se maiM bhI prasanna hU~, yaha phalitArtha hai / isake anantara ke kSatriya RSi phira kahate haiM ki uttarAdhyayanasUtram kiMnAme kiMgutte, kassaTThAe va mAhaNe / kahaM paDiyarasI buddhe, kahaM viNIe tti vuccasI // 21 // kiM nAma kiM gotram, kasyArthaM vA mAhanaH / kathaM praticarasi buddhAn, kathaM vinIta ityucyase // 21 // * padArthAnvayaH - kiMnAme - kyA nAma hai kiMgutte- kyA gotra hai va athavA kassAe - kisa prayojana ke lie mAhaNe - mAhana hue ho kaha kisa prakAra se....:. buddhe - buddhoM kI paDiyarasI - paricaryA - sevA karate ho ? kahaM - kisa prakAra tumako viNIe - vinayavAn vuccasi - kahA jAtA hai ? tti - aise prazna kiye / mUlArtha - ApakA nAma kyA hai ? ApakA gotra kauna sA hai ? kisalie Apa mAna hue ho ? kisa prakAra buddhoM kI paricaryA karate ho ! tathA kisa prakAra se Apa vinayazIla kahe jAte ho ? TIkA - kSatriya RSi ne saMjaya RSi se pA~ca prazna kiye| jaise ki - ( 1 ) ApakA nAma kyA hai-- nAmaviSayaka, (2) ApakA gotra kyA hai ? gotra ke viSaya meM, (3) Apa kisa prayojana ke lie sAdhu hue ho ? sAdhu hone ke sambandha meM, (4) Apa kisa prakAra AcArya prabhRti gurujanoM kI sevA karate ho ? guruoM ke viSaya meM, aura (5) Apa vinayazIla kaise ho ? vinaya viSayaka aise pA~ca prazna kiye / mAhana zabda kA yaugika artha hai-- mA mata, hanamAra / arthAt mana, vacana aura zarIra se kisI bhI jIva ke mArane kA bhAva jisameM nahIM, use mAhana ( sAdhu ) kahate haiM / yadyapi mAna zabda gRhastha -- zrAvaka ke lie bhI AtA hai tathApi isa sthAna meM sAdhu kA hI vAcaka hai / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIbhASATIkAsahitam / aba saMjaya RSi ukta praznoM kA isa prakAra uttara dete haiM / yathA-- saMjao nAma nAmeNaM, tahA gutteNa goyamo / gaddabhAlI mamAyariyA, vijjAcaraNapAragA // 22 // aSTAdazAdhyayanam ] [ 736 saMyato nAma nAmnA, tathA gotreNa gotamaH / gardabhAlayo mamAcAryAH, vidyAcaraNapAragAH // 22 // padArthAnvayaH - saMjao - saMjaya nAma - prasiddha nAmeNa - nAma se tahA - usI prakAra gutte - gotra se goyamo - gotama gaIbhAlI -garddhabhAli mama - mere AyariyA - AcArya haiM vijA-vidyA- jJAna caraNa - cAritra ke pAragA - pAragAmI // mUlArtha - saMjaya merA nAma hai, gotama merA gotra hai aura garddhabhAli mere AcArya haiM, jo ki vidyA aura cAritra ke pAragAmI haiM / TIkA - kSatriya RSi ke praznoM kA saMjaya RSi ne isa prakAra se uttara diyA - 1 merA nAma saMjaya hai, 2 merA gotra gotama hai, 3 mere AcArya garddhabhAli muni haiM jo ki vidyA aura cAritra meM paripUrNa haiM, 4 maiM vidyA aura cAritra kI prApti ke lie sAdhu huA hU~ jisakA ki aMtima phala mokSa hai, 5 maiM apane gurujanoM kI sevA karatA hU~ aura unhIM kA upadeza sunane aura tadanusAra AcaraNa karane se mujhe vinaya dharma kI prApti huI hai arthAt maiM vinIta banA hU~ / yadyapi nIce ke donoM uttara mUla gAthA meM upalabdha nahIM tathApi tIsare prazna ke uttara meM hI ina donoM kA samAveza ho jAtA hai / tAtparya ki apane AcArya garddhabhAli muni ke vidyAcAritra kI paripUrNatA ke varNana meM hI unakI sevA aura unase prApta hone vAle vinayadharma kA bhI arthataH ullekha A jAtA hai| isalie sevA aura vinaya ke lie pRthak uttara nahIM diyA / isa prakAra saMjaya muni ke uttara se prasanna hue kSatriya RSi phira saMjaya muni se isa prakAra kahane lage ki-- kiriyaM akiriyaM viNayaM, annANaM ca mahAmuNI / eehiM cauhiM ThANehiM, meyane kiM pabhAsaI // 23 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 ] [ aSTAdazAdhyayanam uttarAdhyayanasUtram - vinayaH, ajJAnaM ca mahAmune / sthAneSu, tattvajJAH kiM prabhASante // 23 // kriyAmakriyAM eteSu caturSu padArthAnvayaH --- kiriyaM - kriyAvAdI vinayavAdI ca - aura annANaM - ajJAnavAdI cauhiM - cAra ThANehiM - sthAnoM meM jIva basate nahIM bolte| akiriyaM-akriyAvAdI viNayaMmahAmukhI - he mahAmune ! eehiM ina meyane - tattvajJa kiM pabhAsaI - kyA 2 haiM mUlArtha - he mahAmune ! kriyAvAdI, akriyAvAdI, vinayavAdI aura ajJAnavAdI ina cAra sthAnoM meM rahate hue jIva apanI 2 icchA ke anusAra bolate haiN| TIkA - kSatriya RSi kahate haiM ki he mahAmune ! isa saMsAra meM meyajJa - jIvAjIvAdi padArthoM ke jAnane vAle loga, cAra prakAra se bhASA kA vyavahAra karate haiM / yadyapi ve apane Apa meM meyajJa kahalAte haiM parantu vAstava meM, ve meyajJa nahIM haiM. kyoMki unakA kathana yuktiyukta na hone se asamaMjasa hai / ve kriyAvAdI, akriyAvAdI, vinayavAdI aura ajJAnavAdI ina bhedoM se cAra prakAra ke haiN| (1) kriyAvAdI logakriyAviziSTa AtmA ko mAnate hue sAtha hI -- vibhu avibhu, kartA akartA, kriyAvAn akriyAvAn, mUrta aura amUrta bhI mAnate haiM / parantu unakA yaha kathana ekAnta rUpa se to siddha nahIM ho sakatA / tathAhi - yadi AtmA ko vibhu mAnA jAya taba to zarIra ke atirikta sthala meM bhI usakI upalabdhi honI cAhie / parantu AtmA kA caitanya liMga to zarIra meM hI upalabdha hotA hai, usako chor3akara anyatra kahIM para bhI usakI cetanA pratibhAsita nahIM hotI / tathA sukha-duHkha kA mAna bhI zarIra meM hI hotA hai / zarIra ke atirikta pradeza meM sukha-duHkha kI upalabdhi nahIM hotI / isase siddha hotA hai ki AtmA vibhu -- vyApaka -- nahIM hai / evaM yadi AtmA ko avibhu arthAt aMguSThapramANamAtra mAneM, jaise ki anyatra likhA hai-- 'aMguSThamAtraH puruSaH ' to yaha pakSa bhI yuktisaMgata pratIta nahIM hotA / kyoMki AtmA zarIra ke kisI eka deza meM hI hogA, taba vahIM para sukha-duHkha kI upalabdhi hogI parantu sukha - duHkha kA anubhava sarvatra hotA hai, evaM zarIra ke kisI vibhAga meM lage hue zastra ke ghAva se duHkha kI anubhUti bhI nahIM ho sakegI, isalie avibhu arthAt aMguSThapramANa bhI nahIM mAna sakate / isI Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [741 prakAra AtmA meM sarvadA kartRtva kA mAnanA bhI yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki yadi usameM sarvadA kriyAzIlatA svIkAra kI jAya to mokSa kA hI abhAva ho jaaygaa| (2) akriyAvAdI loga AtmA meM kriyA kA astitva svIkAra nahIM karate parantu unakA yaha mantavya pratyakSaviruddha hai kyoMki AtmA kI kriyAzIlatA pratyakSasiddha hai / (3) vinayavAdI loga vinaya ko hI sarvarUpa se pradhAnatA dete haiN| unake mata meM 'saba kI vinaya karanA' yahI dharma hai| parantu yaha kathana bhI kucha sundara pratIta nahIM hotA kyoMki isameM yogyAyogya kI parIkSA ko koI sthAna upalabdha nahIM hotA / (4) ajJAnavAdI loga ajJAna ko hI sarvazreSTha mAna rahe haiN| unake vicArAnusAra jitanA bhI kaSTa hotA hai vaha saba jJAnI-jJAnavAn ko hI hotA hai, ajJAnI ko nhiiN| parantu yaha pakSa bhI asaMgata hai kyoMki jJAna ke vinA ajJAna kI pratIti kA honA hI sambhava nhiiN| ataH ekamAtra ajJAna ko zreSTha mAnanA kisI prakAra bhI ucita pratIta nahIM hotaa| ___ aba kSatriya RSi apane isa ukta kathana ko pramANita karate hue phira kahate haiM ii pAukare buddhe, nAyae prinnivvue| vijAcaraNasaMpanne , sacce saccaparakkame // 24 // iti prAduHkaroti buddhaH, jJAtakaH parinirvRtaH / vidyAcAritrasaMpannaH , satyaH satyaparAkramaH // 24 // padArthAnvayaH-ii-isa prakAra pAukare-prakaTa karate hue buddhe-tattvavettA nAyae-jJAtaputra zrImahAvIra parinivvuDe-parinirvRta vijAcaraNasaMpanne-vidyA aura cAritra se yukta sacce-satyavAdI saccaparakame-satya parAkrama vaale| mUlArtha-vidyA aura cAritra se yukta, satyavAdI, satyaparAkrama vAle, tattvavettA, parama nirvRtta-nirvANaprApta, jJAtaputra, bhagavAn zrImahAvIra svAmI ne isa prakAra se isa tattva ko prakaTa kiyA hai / TIkA-kSatriya RSi saMjaya muni se kahate haiM ki he mune ! kriyAvAdI, akriyAvAdI, vinayavAdI aura ajJAnavAdI ina cAroM kA vivaraNa jJAtaputra bhagavAn Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742] | aprAdazAdhyayanam zrIvarddhamAn svAmI ne svayaM kiyA hai, jo ki kaSAyarUpa agni ke sarvathA zAnta hone se paramanirvRtti rUpa mokSa ko prApta ho gaye haiM ! tathA vidyAcaraNa se yukta arthAt kSAyaka jJAna aura cAritra se saMpanna the evaM satyavaktA aura satyaparamArtha se bhAva * zatruoM para AkramaNa karane vAle, ataeva tattvavettA the / yahA~ para 'buddha' zabda bhagavAn mahAvIra -- jJAtaputra kA vizeSaNa hai / tathA ukta gAthA ke paryAlocana se yaha bhI pratIta hotA hai ki ukta donoM RSi mahAvIra svAmI ke atinikaTakAlavartI the / aba dharmAdharma kI phalazruti kA varNana karate haiN| yathA paDanti narae ghore, je narA pAvakAriNo / divvaM ca gaIM gacchanti, carittA dhammamAriyaM // 25 // uttarAdhyayana sama patanti narake ghore, ye narAH pApakAriNaH / divyAM ca gatiM gacchanti caritvA dharmamAryam // 25 // padArthAnvayaH---narae-naraka ghore - ghora meM paDaMti - par3ate haiM je- jo narAnara pAvakAriNo pApa karane vAle haiM ca - aura divvaM - deva gaI - gati ko gacchaMtiprApta hote haiM AriyUM- Arya dhammaM - dharma ko carittA - AcaraNa karake / mUlArtha - jo puruSa pApakarma karane vAle haiM, ve ghora naraka meM par3ate haiM aura Arya dharma kA anuSThAna karane se devagati ko prApta hote haiM / TIkA - prastuta gAthA meM batalAyA gayA hai ki jo jIva asat kI prarUpaNA karate haiM tathA hiMsAdi pApakarma meM pravRtta haiM, ve ghora naraka ke atithi hote haiM / tAtparya ki asat prarUpaNA aura hiMsAdi pApakarma meM pravRtti ina donoM kA phala naraka kI prApti hai / parantu jo jIva asat prarUpaNA aura hiMsA Adi pApakarma se parAGmukha hokara zrutacAritra rUpa Arya dharma kA ArAdhana karate haiM, ve devaloka meM jAte haiM / yadyapi sat kI prarUpaNA aura zrutacAritra rUpa Arya dharma kA samyag ArAdhanaM, inakA phala mokSa kI prApti kathana kiyA gayA hai tathApi yadi isa dharmArAdhaka jIva ke samasta karma kSaya na hue hoM arthAt kucha bAkI raha gaye hoM to usakA phala devaloka kI prApti hI zAstroM meM varNana kiyA hai / isalie asat prarUpaNA aura 1 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [743 asat-pApa-karma kA tyAga tathA sat kI prarUpaNA aura Arya dharma kA anusaraNa karanA hI vicArazIla puruSa ke lie sarvathA kalyANaprada hai, yaha isakA phalitArtha hai| isake anantara kSatriya RSi saMjaya muni se phira kahate haiM kimAyAvuiyameyaM tu, musA bhAsA niratthiyA / saMjamamANo'vi ahaM, vasAmi iriyAmi ya // 26 // mAyoditametat tu, mRSA bhASA nirarthikA / saMyacchannapyaham , vasAmi IryAyAM ca // 26 // padArthAnvayaH-mAyA-mAyA se vuiyam-kahA huA eyaM-yaha tu-vitarka meM tathA nizcaya meM hai musA-mRSA bhAsA-bhASA niratthiyA-nirarthaka saMjamamANo'visaMyama meM rahA huA bhI ahaM-maiM vasAmi-basatA hU~ ya-aura iriyAmi-gocarI Adi ke lie jAtA huuN| .. mUlArtha he mune ! kriyAvAdI prabhRti loga mAyA se bolate haiM / unakI bhASA mithyA ataeva nirarthaka hai / maiM unakI bhASA ko sunatA huA bhI saMyama meM rahatA hU~, upAzraya meM nivAsa karatA hU~ aura yatnapUrvaka gocarI Adi ke lie jAtA huuN| ... TIkA-kSatriya RSi saMjaya muni se kahate haiM ki he mune ! ye jo kriyAvAdI prabhRti loga haiM, ve saba mAyA-kapaTa se bolate haiN| inakI bhASA mithyA atha ca nirarthaka hai / ataH inakI bAteM sunane meM maiM bar3A saMyama rakhatA hU~ / isI lie upAzraya Adi meM basatA rahatA hU~ aura gocarI ke lie yatnapUrvaka jAtA huuN| isakA abhiprAya yaha hai ki maiM ina kriyAvAdiyoM kI kapaTamayI bhASA ko sunane meM yatna rakhatA hU~ arthAt apane dhyAna se cyuta nahIM hotA parantu jo sarvathA asat kI prarUpaNA karate haiM, unake kathana ko to maiM sunatA bhI nahIM aura sunanA cAhatA bhI nahIM ! kyoMki asat prarUpaNA ke zravaNa se manuSya ko pApakarmoM kA bandha hotA hai, jisake kAraNa vaha durgati meM jAne kA adhikArI ho jAtA hai| 'nirarthikA' kA artha hai ki jisake sunane se AtmA ko bodha na ho| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744] [ aSTAdazAdhyayanam uttarAdhyayanasUtram aba phira inhIM ke viSaya meM kucha aura vizeSa kahate haiM savve te viiyA majjhaM, micchAdiTTI aNAriyA / vijamANe pare loe, sammaM jANAmi appayaM // 27 // sarve te viditA mayA mithyAdRSTayo'nAryAH vidyamAne pare loke, samyag jAnAmyAtmAnam // 27 // 1 padArthAnvayaH--sabve-saba te - ve viiyA - jAna liye majbhaM-maiMne micchAdiTThI - midhyAdRSTi aNAriyA - anArya haiM vijamANe - vidyamAna hone para pare loeparaloka ke samma--samyak -- bhalI prakAra jANAmi - jAnatA hU~ appayaM - AtmA ko 1 mUlArtha -- maiMne una sarva vAdiyoM ke siddhAnta ko samyak prakAra se jAna liyA / ve saba mithyAdRSTi aura anArya haiM / paraloka ke vidyamAna hone se maiM AtmA ko jAnatA hU~ / TIkA - kSatriya RSi kahate haiM ki maiMne ina kriyAbAdI aura akriyAvAdI prabhRti mRtoM ko acchI taraha se samajha liyA hai| inake prarUpaka saba mithyAdRSTi aura anArya haiM / tAtparya ki midhyAtva meM pravRtta hone se ve midhyAdRSTi aura anAryocita karmoM kA AcaraNa karane ke kAraNa anArya kahe vA mAne jA sakate haiM / kAraNa ka ina logoM ne aihika sukha ko hI sarvopari mAna rakkhA hai / ataeva paraloka kA astitva inakI dRSTi se ojhala ho rahA hai| AtmA ke sadbhAva aura usakI bhavaparamparA para inako vizvAsa nahIM hotA, jisase ki ye aihika kAmabhogoM meM Asakta hokara nAnA prakAra ke anarthotpAdaka karmoM meM pravRtta ho rahe haiM parantu maiM paraloka kI sattA atha ca * AtmA kI bhavaparamparA ko bhalI bhA~ti jAnatA hU~ / Apa kisa prakAra jAnate haiM ? isakA uttara kSatriyarAjarSi nimnalikhita do gAthAoM ke dvArA dete haiN| yathA ahamAsI mahApANe, juimaM varisasa ovame / jA sA pAlImahApAlI, divvA varisasa ovamA // 28 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [745 se cue bambhalogAo, mANussaM bhvmaage| appaNo ya paresiM ca, AuM jANe jahA tahA // 29 // ahamAsaM mahAprANe, dyutimAn vrssshtopmH| yA sA pAlimahApAliH, divyA varSazatopamA // 28 // sa cyuto brahmalokAt, mAnuSyaM bhavamAgataH / Atmanazca pareSAM ca, AyurjAnAmi yathA tathA // 29 // padArthAnvayaH ahaM-maiM Asi-thA mahApANe-mahAprANa vimAna meM juimaM-dyuti vAlA parisasaovame-sau varSa kI upamA vAlA jA-jo sA-vaha pAli-palyopama vA mahApAlI-sAgaropamavAlI divyA-devasambandhi sthiti varisa-varSa saovamA-sau kI upamAvAlI / se-vaha aba cue-cyuta hokara baMbhalogAo-brahmaloka se mANussaMmanuSya saMbaMdhI bhava-bhava meM Agae-A gayA appaNo-apane ya-aura paresiM-para ke janma ko AuM-Ayu ko jahA-jaise hai tahA-usI prakAra jANe-jAnatA huuN| ___ mUlArtha-* mahAprANa vimAna meM atiprakAzavAna aura sau varSa kI upamA vAlA deva thA, jo ki sau varSa kI yaha devasambandhi sthiti palyopama vA sAgaropama saMjJA vAlI hai / aba maiM vahA~ se cyavakara-brahmaloka se cyuta hokara manuSya bhava meM AyA hU~ tathA maiM apanI aura dUsaroM kI Ayu ko jaise hai, vaise hI jAnatA huuN| TIkA-isa gAthA yugala meM rAjarSi ne apane jAtismaraNa jJAna kA paricaya dete hue paraloka aura AtmA kI bhava-paramparA ke astitva ko pramANita kiyA hai| rAjarSi ne kahA ki he mune ! maiM brahmadevaloka ke mahAprANa vimAna meM deva thA, tathA devoM kI prabhA se yukta thA / jaise isa loka meM sau varSa kI utkRSTa Ayu mAnI gaI hai usI prakAra maiM devaloka meM utkRSTa Ayu se yukta thA arthAt merI Ayu dasa sAgara pramANa thii| ina devalokoM meM palyopama aura sAgaropama saMjJA vAlI Ayu batalAI gaI hai isalie deva sambandhi sau varSa ko utkRSTa Ayu kA mAna dasa sAgara pramANa hotA hai| zAstroM meM palyopama aura sAgaropama kI vyAkhyA isa prakAra se kI gaI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 ] uttarAdhyayanasUtram - [ aSTAdazAdhyayanam hai : - eka yojana laMbA aura eka yojana caur3A kUpa, yugaliyoM ke sUkSma kezoM se isa prakAra bharA jAne ki eka bAla ke asaMkhyAta khaMDa kalpanA karake una khaMDoM 1 se usa kUpa ko bharapUra karanA cAhiye / phira jaba vaha kUpa bhara jAve to usameM se sau 2 varSa ke bAda eka 2 khaMDa nikAlate hue jaba vaha kUpa khAlI ho jAve taba eka palyopama kAla hotA hai / isI kI pAli saMjJA hai, isI prakAra jaba daza koTAkoTi kUpa khAlI ho jAveM to usakA eka sAgaropama kAla hotA hai / isI kI mahApAli saMjJA hai / phira rAjarSi kahate haiM ki usa brahmaloka se cyavakara arthAt apanI devasambandhi Ayu ko samApta karake maiM isa manuSya janma ko prApta huA hU~ / isa viSaya kA mujhe jAtismaraNa jJAna ke dvArA anubhava huA hai aura isI jJAna ke dvArA maiM apanI tathA dUsaroM kI bhava - paristhiti ko bhalI bhA~ti jAna sakatA hU~, isalie vAdiyoM kA jo paraloka -- punarjanma ke viSaya meM avizvAsa hai vaha sarvathA ajJAnamUlaka hai / kAraNa ki jisa prakAra maiM apane pUrva janma ke vRttAnta ko jAnakara usa para pUrNa vizvAsa karatA hU~ usI prakAra dUsaroM kI janma paraMparA ko bhI maiM svIkAra karatA hU~ / ataH paraloka kA astitva abAdhita hai / ' tathA kriyA kAMDa kI saprayojanatA bhI paraloka ke astitva para hI nirbhara hai / aThAIsavIM gAthA meM jo 'varisasa ovamA ' 'varSa zatopamAH' pada par3hA gayA hai usameM madhyama pada lopI tatpuruSa samAsa hai / yathA-- 'varSa zata jIvita upamA yasya sa varSa zatopamAH' / kSatriya rAjarSi aba sAdhu ke kucha vizeSa karttavya kA varNana karate hue phira kahate haiM nANAruDaM ca chandaM ca, parivajeja saMjao / aTThA je ya savvatthA, ii vijAmaNusaMcare // 30 // nAnAruciM ca chandazca parivarjayet saMyataH / anarthA ye ca sarvArthAH, iti vidyAmanusaMcare // 30 // yaH - nANA - nAnA prakAra ruI - ruci ca - aura chandaM - abhiprAya ca padArthAnvayaHsamuccaya meM parivaJjeja - chor3a deve saMjao - sAdhu aTTA - hiMsAdi anartha je- jo " Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [747 ya-punaH savvatthA-sarva kSetrAdi ke viSaya vyApAra ii-isa prakAra vijAm-samyak jJAna aNu-aMgIkAra karake saMcare-vicara / ___ mUlArtha-kriyAvAdI prabhRti logoM kI nAnA prakAra kI ruci aura abhiprAya kA sAdhu sarvathA tyAga kara deve / tathA sarva sthAnoM meM jo anarthakArI kriyAeM haiM unheM bhI chor3a deve / isa prakAra samyag jJAna ko aMgIkAra karake sAdhu vicare athavA tU vicr| TIkA-isa gAthA meM kSatriya RSi ne saMjaya muni ko upadeza karane ke dhyAna se saMyamazIla sAdhumAtra ke lie bahuta hI mUlya kI bAteM kahI haiM / rAjarSi kahate haiM ki he mune ! isa saMsAra meM jitane bhI kriyAvAdI prabhRti mata haiM, unakI nAnA prakAra kI ruci aura bhinna 2 prakAra ke abhiprAya haiN| una saba ko chor3akara arthAt una saba kI upekSA karake tU kevala saMyama mArga meM hI vicara ? kyoMki inameM koI to nAstika hai aura koI Astika hai, tathA koI kriyAvAda kA sthApaka hai aura koI utthApaka hai / ataH kisI kI ora bhI tere ko lakSya nahIM denA caahie| tathA hiMsA Adi jo anartha ke kArya haiM aura sarva prakAra ke jo gRha kSetrAdi viSayaka vyApAra haiM, una saba kA parityAga kara denA cAhie / isa prakAra samyag jJAna ko aMgIkAra karake tU kevala saMyama mArga meM hI vicaraNa kara / tAtparya ki ina vAdiyoM ke samparka se saMyama se vicalita hone kI AzaMkA rahatI hai, isalie ina kI bAtoM ko sunanA anAvazyaka hI nahIM apitu anarthakArI bhI hai| . isake anantara rAjarSi phira kahate haiM kipaDikamAmi pasiNANaM, paramaMtehiM vA punno| aho uDhio ahorAyaM, ii vijA tavaM care // 31 // pratikramAmi praznebhyaH, paramantrebhyo vA punaH / aho utthito'horAtram, iti vidvAn tapazcaret // 31 // ____ padArthAnvayaH-paDikkamAmi-nivRtta ho gayA hU~ pasiNANa-praznoM se paramaMtehi-tathA gRhoM ke kAryoM se vA-samuccaya artha meM hai puNo-phira aho-vismaya Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748] uttarAdhyayanasUtram - [ aSTAdazAdhyayanam hai uDio - utthita ho gayA hU~ ahorAyaM - ahorAtra, rAta dina dharma-kAryoM meM ii - isa prakAra vijA - vidvAn athavA jAnakara tavaM - tapa ko care - AcaraNa kare / mUlArtha - maiM sAvadha praznoM se tathA gRhasthoM ke kAryoM se nivRtta ho gayA hU~ / rAta dina dharma - kAryoM meM udyata hUM, isa prakAra jAnakara vidvAn puruSa tapa kA AcaraNa kare / TIkA - kSatriya rAjarSi, saMjaya muni se kahate haiM ki maiM gRhasthoM ke sAvadya prazna tathA gRha-sambandhi kAryoM se nivRtta ho gayA hU~ arthAt jo gRhastha mujha se koI sAvadya prazna pUchate haiM athavA mere pAsa apane vyApArAdi sambandhi duHkhoM kA varNana. karate tathA vivAhAdi viSayaka cintAoM kA prakAza karate haiM, maiM unase kisI prakAra L+6 kA vArttAlApa hI nahIM karatA / kyoMki maiM ina bAtoM ko chor3a cukA hU~ / viparIta isake maiM to rAta dina dharmakAryoM meM hI tallIna rahatA hU~ / isa prakAra jAnakara vidvAn puruSa sadA tapa kA hI AcaraNa kare / prastuta gAthA meM rAjarSi ne sAdhu kA karttavya, apanI kriyA tathA saMjaya muni ko zikSA ina tInoM bAtoM kA upadeza diyA hai| tathA yahAM para itanA aura bhI smaraNa rahe ki zubhAzubha phala darzaka praznoM ke viSaya meM hI niSedha samajhanA parantu dharma-sambandhi praznoM kA niSedha nahIM evaM gRhasthoM ke kAryoM kA niSedha hai, unako yogya zikSA dene kA niSedha nahIM / tathA ca jaM ca me pucchasI kAle, sammaM suddheNa ceyasA / tAI pAukare buddhe, taM nANaM jiNasAsaNe // 32 // yacca mAM pRcchasi kAle, samyak zuddhena cetasA / tat prAdurakarod buddhaH, tajjJAnaM jinazAsane // 32 // padArthAnvayaH - jaM- jo ca - aura me - mujhase pucchasI - tU pUchatA hai kAle-. prastAva meM sammaM - samyak suddhe - zuddha ceyasA - citta se tAI - vaha buddha ne pAukareprakaTa kara diyA hai [ athavA buddha rUpa maiM prakaTa karatA hU~ ] taM - vaha nANaM-jJa jiNa sAsaNe - jinazAsana meM vidyamAna hai / - jJAna Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [746 - mUlArtha he mune ! samyag zuddha citta se isa samaya para jo tU mujha se pUchatA hai vaha jJAna buddha ne prakaTa kara diyA hai / athavA buddha rUpa meM prakaTa karatA huuN| vaha saba jJAna jina zAsana meM vidyamAna hai| TIkA-kSatriya muni, saMjayamuni se kahate haiM ki, zuddha citta hokara jo kucha tuma mujha se pUchate ho vaha saba jina zAsana meM vidyamAna hai aura buddha ne bhagavAn mahAvIra ne use prakaTa kara diyA hai| athavA jo kucha Apa mujha se pUchate haiM vaha saba maiM tumhAre samakSa prakaTa karatA hU~ kyoMki vaha saba jJAna jina zAsana meM vidyamAna hai aura jina zAsana meM samyak prakAra se sthita hone se maiM buddha huuN| isalie maiM tuma se kahatA hU~ / RSi ke kahane kA tAtparya itanA hI hai ki AtmAnAtma viSayaka aisA koI prazna nahIM jisako buddha ne arthAt bhagavAna mahAvIra svAmI ne prakaTa na kiyA ho tathA jo jina zAsana meM vidyamAna na ho, ataH usI ke AdhAra para maiM tumhAre sAre praznoM kA uttara de sakatA hU~ / athavA jina zAsana meM samyak pravRtti hone se--tadanusAra samyak AcaraNa karane se mujhe usa jJAna kI prApti ho gaI hai jisa se ki buddha hotA huA maiM tumhAre sAre praznoM kA uttara de sakatA hU~ aura tuma bhI isI prakAra-jina zAsana meM ArUDha hote hue buddha ho sakate ho| yahAM para 'tAI' tat--yaha sup vyatyaya se huA hai / aura kisI 2 prati meM 'samma suddhaNa' ke sthAna meM 'sammaM buddheNa' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai parantu artha meM koI vizeSa antara nahIM pdd'taa| aba phira zramaNocita karttavya kA nirdeza karate haiMkiriyaM ca roae dhIro, akiriyaM privje| diTThIe didvisampanno, dhammaM cara suduccaraM // 33 // . kriyAM ca rocayed dhIraH, akriyAM parivarjayet / dRSTayA dRSTisaMpannaH, dharma cara suduzcaram // 33 // padArthAnvayaH-kiriyaM-kriyA meM roae-ruci kare dhIro-dhIra puruSa capunaH akiriyaM-akriyA ko parivajae-tyAga deve dihIe-dRSTi se didvisaMpannodRSTisampanna hokara dhamma-dharma ko cara-AcaraNa kara jo succaraM-ati duzcara hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750.] uttarAdhyayanasUtram- [aSTAdazAdhyayanam mUlArtha he mune ! dhIra puruSa kriyA meM ruci kare aura akriyA kA parityAga kara deve / tathA samyag dRSTi se dRSTi sampanna hokara. dharma kA AcaraNa kare jo ki ati duSkara hai / athavA tU dharma kA AcaraNa kr| . TIkA-kSatriya RSi kahate haiM ki he mune ! jo dhIra puruSa hote haiM unakI ruci kriyAvAda arthAt AstikatA meM hI hotI hai, kintu akriyA-nAstikatA kI ora unakA dhyAna bilakula nahIM hotA / ataH samyag dRSTi se dRSTi-sampanna hokara buddhimAn puruSa ko sadA dharma kA hI AcaraNa karanA cAhie / yahAM para isa vicAra ko avazya dhyAna meM rakhanA ki samyagdarzanasampanna puruSa hI dharma ke anuSThAna meM pravRtta ho sakatA hai, aura samyagdarzana kI prApti ke lie saba se prathama antarAtmA meM AstikatA ke bhAva paidA karane kI nitAnta AvazyakatA hai| isI dRSTi ko lekara kSatriya RSi saMjaya muni se kahate haiM ki tuma samyag dRSTi se dRSTi-sampanna-jJAna-sampanna hokara kevala dharma kA hI AcaraNa karo kyoMki dharma kA AcaraNa ati duSkara hai| ___ aba prastuta viSaya meM katipaya mahApuruSoM ke udAharaNa dete haiMeyaM puNNapayaM succA, atthadhammovasohiyaM / bharahovi bhArahaM vAsaM, ciccA kAmAI pavvae // 34 // etat puNyapadaM zrutvA, arthadharmopazobhitam / bharato'pi bhArataM varSa, tyaktvA kAmAnprAbAjIt // 34 // padArthAnvayaH-eyaM-yaha puraNapayaM-puNyapada succA-sunakara attha-artha dhamma-dharma se jo uvasohiyaM-upazobhita bharaho vi-bharata bhI bhArahaM vAsaM-bhAratavarSa ko ciccA-chor3akara tathA kAmAI-kAmabhogoM ko chor3akara pavae-dIkSita ho gayA / ___ mUlArtha-isa anantarokta puNyapada ko sunakara-jo ki artha aura dharma se upazobhita hai-mahArAjA bharata bhI bhAratavarSa aura kAmabhogoM ko chor3akara dIkSita ho ge| . TIkA-mumukSu puruSoM ko dharma meM dRr3ha banAne ke lie, kSatriya RSi. saMjaya muni se kahate haiM ki isa avasarpiNI kAla meM hone vAle prathama cakravartI bharata Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 751 %3 rAjA, isa anantarokta puNya pada kA zravaNa karake-jo ki artha--svargAdi aura usake upAyabhUta dharma se upazobhita hai [ aise puNyapada ko sunakara ] parama ramaNIya bhAratavarSa aura kAmabhogAdi padArthoM kA parityAga karake pravrajita ho gaye--dIkSita ho gaye / isakA pariNAma yaha huA ki vaha usI bhava meM mokSa ko prApta ho gaye aura unhIM ke nAma se yaha deza bhAratavarSa ke nAma se prakhyAta huA / yaha samrATa bhagavAn zrI RSabhadeva ke putra the, inakI digvijaya kA savistara varNana zrI jambUprajJapti sUtra ke bhAratAlApaka prakaraNa meM hai / tathA uttarAdhyayana kI TIkAoM meM se bhI isakA savistara varNana dekha lenA caahie| ___ aba dUsare cakravartI ke viSaya meM kahate haiMsagaro'vi sAgarantaM, bhArahavAsaM narAhivo / issariyaM kevalaM hiccA, dayAe parinivvuDe // 35 // sagaro'pi sAgarAntaM, bhAratavarSa narAdhipaH / aizvaryaM kevalaM tyaktvA, dayayA parinirvRtaH // 35 // padArthAnvayaH-sagaro'vi-mahArAja sagara bhI sAgarantaM-samudraparyanta issariyaM-aizvarya kevalaM-sampUrNa hiccA-chor3akara dayAe-dayA se parinivvuDe-nirvRti ko prApta huA narAhivo-naroM kA adhipati / ___. ' mUlArtha-mahArAjA sagara bhI bhAratavarSa ke sAgara paryanta aizvarya kA parityAga karake, dayA se, parama nivRttirUpa mokSa ko prApta hue / TIkA-isI prakAra sagara nAma ke dUsare cakravartI rAjA bhI sAgara paryanta pRthivI--jo ki bhAratavarSa kI tIna dizAoM kI sImA hai aura caturthI dizA meM culla (kSullaka) haimavanta parbata hai--ke sampUrNa aizvarya ko chor3akara saMyamArAdhana ke dvArA AThoM karmoM kA kSaya karake mokSa ko cale gae / kahate haiM ki isa samrATa ke 60 hajAra putra gaMgA ke lAne meM saMhAra ko prApta hue the, unake viyoga meM unhoMne saMsAra sAgara se pAra karane vAlI jina dIkSA ko grahaNa kiyA jisake prabhAva se vaha cAroM kaSAyoM kA samUla ghAta karake parama kalyANasvarUpa mokSa pada ko prApta ho gaye / isa kathana se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki cakravartI pada ko prApta karane Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 ] uttarAdhyayanasUtram- . [ aSTAdazAdhyayanam para bhI manuSya ko saMyoga viyoga rUpa karmoM ke rasa kA anubhava karanA par3atA hai sAmAnya manuSya kI to gaNanA hI kyA hai ? isalie vicArazIla puruSa ko karmabandhana se mukta hone kA hI prayatna karanA caahie| kyoMki vyAkhyAprajJapti meM likhA hai ki- 'dukkhINaMbhaMte dukkheNa phuDe' ityAdi-arthAt karmaviziSTa jIvoM ko hI duHkha hotA hai ityaadi| aba tRtIya cakravartI ke nAma kA prastuta viSaya meM ullekha karate haiMcaittA bhArahaM vAsaM, cakkavaTTI mhddio| pavvajjamanbhuvagao , maghavaM nAma mahAjaso // 36 // tyaktvA bhArataM varSa, cakravartI . maharddhikaH / pravajyAmabhyupagataH , maghavA nAma mahAyazAH // 36 // ___padArthAnvayaH-caittA-chor3akara bhArahaM vAsaM-bhAratavarSa ko cakkavaTTI-cakravartI mahaDio-mahARddhi vAlA pavvajam-dIkSA ko abbhuvagao-prApta huA maghavaM nAmamaghavA nAma vAlA aura mahAjaso-mahAn yaza vaalaa| mUlArtha-mahAn yaza aura mahA samRddhi vAlA maghavA nAma kA cakravartI bhAratavarSa ko chor3akara prabajita ho gayA arthAt usane apane mahAn rAjya-vaibhava ko chor3akara dIkSA aMgIkAra kara lii| * TIkA-isa gAthA meM tIsare cakravartI ke rAjatyAga kA varNana hai / mahAn yazasvI aura mahAn samRddhizAlI maghavA nAma ke cakravartI ina sAMsArika viSayabhogoM ko chor3akara dIkSita ho gaye / tAtparya ki inako duHkha aura ghora karmabandha kA kAraNa samajha kara inakA tyAga karake mokSa kI sAdhanabhUta jo pravrajyA hai usako unhoMne svIkAra kiyaa| aMba caturtha cakravartI ke viSaya meM kahate haiMsaNaMkumAromaNussindo, cakkavaTTI mhddio| puttaM rajje ThavittA NaM, so'virAyA tavaM care // 37 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ].. hindIbhASATIkAsahitam / [753 sanatkumAro manuSyendraH, cakravartI mhrddhikH| putraM rAjye sthApayitvA, so'pi rAjA tapo'carat // 37 // ___padArthAnvayaH--saNaMkumAro-sanatkumAra maNussindo manuSyoM kA rAjA cakkavaTTI-cakravartI mahaDDio-mahatI Rddhi vAlA raje-rAjya meM puttaM-putra ko ThavittAsthApana karake so'vi-vaha bhI rAyA-rAjA tava-tapa ko care-AcaraNa karane lgaa| mUlArtha--vaha mahAsamRddhizAlI samrAT sanatkumAra bhI putra ko rAjya meM sthApana karake tapa kA AcaraNa karane lgaa| TIkA-kahate haiM ki cakravartI sanatkumAra kA rUpa lAvaNya bahuta hI adbhuta thA / zakrendra ne bhI inake rUpa kI prazaMsA kI thii| anya devatA loga indra mahArAja ke ukta kathana meM vizvAsa na rakhate hue, isa loka meM vRddha brAhmaNoM kA rUpa dhAraNa karake ukta cakravartI ke darzana karane ko Aye / parantu cakravartI ko apane rUpa kA kucha vizeSa garva ho gyaa| unhoMne darzanArtha Aye hue deva-vitroM se kahA ki Apane mere darzana rAjasabhA meM karane, abhI to maiM snAnAgAra meM hU~ / unhoMne ( devoM ne) isa bAta ko svIkAra kiyA / snAnAdi Avazyaka kAryoM se nivRtta hokara jaba vaha samrAT apane siMhAsana para Akara baiThe aura una deva-brAhmaNoM ko bulAyA taba pUrvokta azubha karmoM ke prabhAva se cakravartI ko 16 roga utpanna hue / zarIra kI isa dazA para vicAra karate hue ve saMsAra ke sAre vaibhava ko chor3akara dIkSita ho gae aura anta meM sAre karmoM kA samUla ghAta karake mokSa ko prApta hue| aba pAMcaveM cakravartI kA varNana karate haiMcaittA bhArahaM vAsaM, cakkavaTTI mhddio| santI santikaro loe, patto gaimaNuttaraM // 38 // tyaktvA bhArataM varSa, cakravartI maharddhikaH / zAntiH zAntikaro loke, prApto gatimanuttarAm // 38 // padArthAnvayaH--cahattA-chor3akara bhArahaM vAsaM-bhAratavarSa ko cakkavaTTI Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 ] uttarAdhyayanasUtram- [ aSTAdazAdhyayanam d bww w ww myHh Hj Hsyn thyh my sh my my my my@ my Hrh m jy sy sy srh sy, smyr myry, b njm w jrh myrh my myry cakravartI mahaDDiyo-mahatI samRddhi vAlA santI-zAMtinAtha santikaro-zAnti ke dene vAlA loe-loka meM aNuttaraM-pradhAna gaI-gati ko patto-prApta huaa| mUlArtha-zAnti ke dene vAle zAntinAtha nAmA mahAsamRddhizAlI cakravartI isa loka meM bhAratavarSa ko chor3akara arthAt ati ramaNIya kAmabhogoM kA parityAga karake pradhAna gati ( mokSa) ko prApta hue / TIkA-isa gAthA meM zAMtinAtha nAma ke pA~caveM cakravartI aura satArahaveM tIrthaMkara deva kA ullekha hai| zrI zAMtinAtha bhagavAn bhI bhAratavarSa ko chor3akara aura apanI cakravartI kI lokottara samRddhi kA tyAga karake saMyama kA ArAdhana karate hue mukta ho gae / inakA saMkSipta jIvana isa prakAra hai-zrI zAMtinAtha bhagavAna ke jIva ne megharatha nAmaka rAjA ke bhava meM eka kapota kI rakSA kI thI aura phira dIkSita hokara tIrthaMkara nAma karma kA upArjana kiyA thA / vahA~ se apanI Ayu kI sthiti ko pUrNa karake ve sarvArthasiddha devaloka meM jAkara utpanna hue / vahA~ se cyava kara ve vizvasena rAjA kI acirA nAma kI paTTarANI kI kukSi se utpanna hue| usa samaya kurudeza ke hastinApura nagara aura deza meM apasmAra mRgI kA bhayaMkara roga vyApta ho rahA thA, zrI zAMtinAtha bhagavAna ke jIva ke garbha meM Ane para ekadA bhagavAn kI mAtA prAsAda para khar3I hokara nagara kI ora dekha rahI thIM taba unake zarIra se sparzita hokara jo vAyu usa deza va nagara ko gaI usake prabhAva se usa nagara aura deza kA vaha roga jAtA rahA / isa kAraNa se mahArAjA vizvasena ne janma ke pazcAt bhagavAn kA 'zrI zAntinAtha' yaha nAmakaraNa kiyA / phira ve cakravartI kI padavI ko bhogakara tIrthaMkara deva hue aura mokSa ko ge| aba chaThe cakravartI ke viSaya meM kahate haiMikkhAgurAyavasabho , kunyU nAma nresro| vikkhAyakittI dhiimaM, mukkhaM gao aNuttaraM // 39 // ikSvAkurAjavRSabhaH , kunthunAmA nreshvrH| vikhyAtakIrtidhRtimAn , mokSaM gato'nuttaram // 39 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [75 padArthAnvayaH-ikkhAgu-ikSvAku rAya-rAjya-vaMza-meM vasabho-vRSabha ke samAna kunthU nAma-kuMthu nAma vAle naresaro-narezvara vikkhAyakittI-vikhyAtakIrti dhiimaM-dhRtimAn mukkhaM-mokSa ko gao-prApta hue aNuttaraM-jo pradhAna hai| mUlArtha-ikSvAku vaMza meM vRSabha ke samAna, vikhyAta kIrti vAle bhagavAn kuMthunAtha chaThe cakravartI-saMyama kA ArAdhana karake-mokSarUpa pradhAna gati ko prApta hue| TIkA-isa gAthA meM chaThe cakravartI aura aThArahaveM tIrthaMkara bhagavAn kuMthunAtha kA ullekha kiyA gayA hai| bhagavAn kuMthunAtha ikSvAku vaMza meM vRSabha ke samAna arthAt sarvottama mahApuruSa hue haiN| ye apanI digantavyApinI kIrti aura cakravartI kI padavI se alaMkRta hote hue tIrthaMkara pada ko prApta karake sarvapradhAna mokSa gati ko prApta hue| sarvArthasiddhi ke kartA ne ukta gAthA ke uttarArddha kA pATha isa prakAra mAnA hai'vikkhAyakitti bhayavaM, patto gaimaNuttaraM-vikhyAtakIrtirbhagavAn , prApto gtimnuttraam'| tathA anya vRttikAroM ko bhI yahI pATha abhimata hai, parantu vRhadvRtti ke kartA ko to Upara kA pATha hI svIkRta hai / astu, donoM hI pAThoM ke artha meM koI antara nahIM hai| aba sAtaveM cakravartI ke sambandha meM kahate haiMsAgarantaM jahittA NaM, bharahavAsaM nresro| aro ya arayaM patto, patto gaimaNuttaraM // 40 // sAgarAntaM tyaktvA, bhAratavarSa narezvaraH / arazcArajaH prApto, prApto gatimanuttarAm // 40 // - padArthAnvayaH-sAgarantaM-sAgaraparyanta pRthivI ko jahittA-chor3akara aura bharahavAsaM-bhAratavarSa ko naresaro-narezvara ya-punaH aro-aranAmA cakravartI arayaMviSaya-vikAra ko tyAgakara athavA arata hokara-karmaraja se rahita hokara patto-prApta ho gayA aNuttaraM-pradhAna gaiM-gati ko NaM-vAkyAlaMkAra meN| 1 'arayaM' ti-rattasya rajasovA'bhAvarUpamarattamarajo vA pAThAntaratto'rasaMvA zRMgArAdirasAbhAvamiti vRttikaarH| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 ] uttarAdhyayanasUtram- [aSTAdazAdhyayanam ____ mUlArtha-narezvara aranAmA cakravartI, sAgara paryanta pRthivI aura bhAratavarSa ko chor3akara viSaya vikAra se rahita hokara-athavA karmaraja se rahita hokara mokSagati ko prApta ho gyaa| TIkA-sAtaveM cakravartI aranAtha ke nAma se prasiddha the| ve cakravartI kI padavI ko bhogakara samudraparyanta pRthivI ke sAmrAjya kA parityAga karake tIrthaMkara pada ko prApta karate hue sarvottama mokSapada ko prApta hue / tAtparya ki viSaya kaSAyoM se sarvathA mukta hokara kevalajJAna ko prApta karake saMsAra meM dharma kA zAsana calAte hue parama kalyANarUpa nirvANapada ko prApta hue| ye tIrthaMkaroM meM unnIsaveM tIrthaMkara aura cakravartiyoM meM sAtaveM cakravartI hue haiM / isaliye ye ukta donoM hI zubha nAmoM se smaraNa kiye jAte haiM / isake atirikta prastuta gAthA ke pUrvArddha ko anyavRttikAroM ne isa prakAra par3hA hai yathA--'sAgaraMtaM caittANaM bharahaM nrvriisroN'| ___aba navameM cakravartI ke sambandha meM kahate haiM yathAcaittA bhArahaM vAsaM, cakkavaTTI mhddio| ciccA ya uttame bhoe, mahApaume tavaM care // 41 // tyaktvA bhArataM varSa, cakravartI maharddhikaH / tyaktvA ca uttamAn bhogAn , mahApadmastapo'carat // 41 // padArthAnvayaH-caittA-chor3akara bhArahaM vAsaM-bhAratavarSa ko cakkavaTTI-cakravartI mahaDio-mahatI Rddhi vAlA ya-phira ciccA-chor3akara uttame-uttama bhoe-bhogoM ko mahApaumo-mahApadma tavaM-tapazcaryA care-AcaratA huaa| .. mUlArtha-bhAratavarSa ke rAjya ko chor3akara mahatI samRddhi vAlA, mahApadma nAmaka cakravartI, uttama bhogoM kA parityAga karake tapa kA AcaraNa karatA huA mukta ho gyaa| TIkA-yadyapi sAtaveM cakravartI ke pazcAt anukrama se AThaveM cakravartI kA varNana AnA cAhiye thA, parantu saMbhUta nAmA AThaveM cakravartI kA varNana isalie chor3a diyA gayA hai ki vaha saMsAra se virakta nahIM huA kintu saMsAra ke viSayabhogoM meM Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 757 * atyanta Asakta hone ke kAraNa ghora karmoM ke upArjana se vaha sAtaveM naraka meM gayA / prastuta prakaraNa meM prAyaH mokSagAmI AtmAoM ke adhikAra kA varNana abhipreta hone . se usakA ullekha nahIM kiyA gayA / tathA padma nAmA navamA cakravartI, viSNukumAra ke prayoga se mAre gae namuci se bhayabhIta hokara bhAratavarSa uttamavAsa aura lokottara-- bhogoM kA parityAga karake tapa ke AcaraNa meM pravRtta ho gayA, jisa kAraNa vaha samasta karmoM ke bandhana ko tor3akara sarvapradhAna mokSa pada ko prApta huA / tAtparya ki, namuci mahAnAstika thA / usane jainadharmAnuyAyiyoM ko apane rAjya se bAhira nikala jAne kA Adeza kara rakkhA thA / usa samaya zrIviSNukumAra ne hI namuci se zrIsaMgha ko nirbhaya kiyA thA arthAt namuci ko mArakara usake upadravoM se zrIsaMgha ko bacAyA thA / mahApadma cakravartI bhI viSNukumAra ke usI prayoga se dIkSita hokara tapazcaryA meM pravRtta hote hue anta mukta ho ge| isakA vistRta varNana dekhanA ho to anya vRttiyoM meM se dekha lenA / tathA kaI eka vRttikAroM ne ukta gAthA kA uttarArddha isa prakAra diyA hai- 'caittA uttame bhoe, * mahApaumo tavaM care / aba dazaveM cakravartI kA varNana karate haiM egacchattaM pasAhittA, mahiM hariseNo maNussindo, patto mANanisUraNo / gaimaNuttaraM // 42 // ekacchatrAM hariSeNo mAnaniSUdanaH / gatimanuttarAm // 42 // prasAdhya, mahIM manuSyendraH, prApto padArthAnvayaH--egacchattaM - eka chatra mahiM pRthivI ko pasAhittA - vaza karake mANanisUraNo-vairiyoM ke mAna kA vinAza karane vAlA hariseNo- hariSeNa maNussindomanuSyoM kA indra -- rAjA aNuttaraM - pradhAna gaI -gati ko patto - prApta huA / mUlArtha -- vairiyoM ke mAna kA mardana karane vAlA aura pRthivI para ekacchatra rAjya karake hariSeNa nAmA cakravartI anta meM mokSa ko prApta huA / TIkA- hariSeNa nAmA cakravartI ne prathama chaH khaMDa pRthivI kA sAdhana kiyA 1 usameM ahaMkAra yukta jitane bhI rAjA the una sabakA mAna-mardana karake samasta bhAratavarSa Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram - [ aSTAdazAdhyayanam meM ekachatra rAjya sthApana kiyA / isake anantara usa bhAgyavAn ne apane samasta rAjyavaibhava kA parityAga karake tapa aura saMyama kA ArAdhana karate hue mokSa pada ko prApta kara liyA / ekacchatra kahane kA tAtparya yaha hai ki 32 hajAra deza ke rAje unakI AjJA kA pAlana karate the, unameM jo ahaMkAra yukta the unakA ahaMkAra bhI jAtA rahA / isa prakAra kI samRddhi ke hone para bhI unhoMne isa saMsAra kA parityAga karake jinada dhAraNa kI aura tapa saMyama ke ArAdhana se mokSa ko prApta kiyA / sUtra meM Aye hue 'anuttaragati' zabda se mokSa hI abhipreta hai, kyoMki mokSagati se pradhAna anya koI gati nahIM / isI abhiprAya se bAra 2 anuttara gati zabda kA prayoga kiyA gayA hai I 1 aba gyArahaveM cakravartI ke viSaya meM kahate haiM-- 758] annio rAyasahassehiM, supariccAI damaM care / jayanAmo jiNakkhAyaM, patto gaimaNuttaraM // 43 // anvito rAjasahastraiH, suparityAgI damamacArIt / jayanAmA jinAkhyAtAM prApto gatimanuttarAm // 43 // padArthAnvayaH ------ rAyasahassehiM-hajAroM rAjAoM se anio-yukta supariccAI - bhalI prakAra se saMsAra ko chor3akara damaM - indriyadamana care-karake jayanAmo - jaya nAmA cakravartI jiNakkhAyaM - jinendradeva kI kahI huI, aNuttaraM - pradhAna gaI - gati ko patto - prApta huA / mUlArtha - jaya nAmA cakravartI, haz2AroM rAjAoM se yukta aura samyak prakAra se rAjyAdi vaibhava kA parityAga karane vAlA saMyama dharma kA AcaraNa karake jinabhASita sarvapradhAna mokSagati ko prApta huA / TIkA- - jaya nAma se vikhyAta gyArahaveM cakravartI ne hajAroM rAjAoM ke sAtha saMsAra ke vinAzazIla viSayabhogoM kA parityAga karake tapa ke anuSThAna dvArA Atmazuddhi karate hue avinAzI mokSa sukha ko prApta kiyA / isa kathana kA tAtparya yaha hai ki saMsAra ke viSayabhogoM ko tuccha samajhakara unase apane mana ko haTAkara kevala parama kalyANarUpa aura vinAza rahita jo mokSapada hai usakI prApti ke lie hI pratyeka vicArazIla puruSa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [756 ko udyata rahanA cAhie / yahI usakA parama dhyeya hai| yahAM para vRttikAroM ne 'care' ke do pratirUpa diye haiN| eka 'acArIt' dUsarA 'caritvA' arthAt eka luG kA dUsarA 'ktvA' kA prayoga hai| isameM pAThakoM ko jaisA artha karanA abhISTa ho vaise hI ve prayoga kara sakate haiM, kyoMki tAtparya meM koI vizeSa antara nahIM pdd'taa| - isa prakAra daza cakravartI rAjAoM kA udAharaNa dene ke anaMtara aba eka darpayukta rAjA kA udAharaNa dete haiM- . dasaNNarajjaM muiyaM, caittA NaM muNI cre| dasaNNabhaddo nikkhanto, sakkhaMsakkeNa coio // 44 // dazArNarAjyaM muditaM, tyaktvA muniracarat / dazArNabhadro niSkrAntaH, sAkSAcchakreNa coditaH // 44 // ... padArthAnvayaH-dasaeNa-dazArNa deza kA raja-rAjya muiyaM-pramoda vAlAusako caittA-chor3akara muNI-munivRtti meM care-vicaratA huA dasaeNabhaddo-dazArNabhadra rAjA nikkhaMto-dharma ke lie saMsAra se nikalA sakkhaM-sAkSAt sakeNa-zakrendra ke dvArA coio-prerita kiyA huA / ___ mUlArtha-dazArNa deza ke pramodayukta rAjya ko chor3akara, dazArNabhadra nAmA rAjA. sAkSAt indra ke dvArA prerita kiyA gayA dharma ke lie saMsAra se nikalA / arthAt pramodapUrNa rAjyavaibhava ko tyAga kara dharma meM dIkSita ho gyaa| TIkA-eka samaya para mahArAjA dazArNabhadra kI rAjadhAnI meM bAhara ke kisI udyAna meM bhagavAna mahAvIra svAmI padhAre, taba unako vandanArtha jAne kA vicAra karate hue ukta rAjA ke mana meM yaha bhAva utpanna huA ki maiM Aja isa prakAra ke samAroha ke sAtha jAkara bhagavAna ko vandanA karU~ ki jisa prakAra se Aja taka kisI ne na kI ho| tadanusAra mahArAjA dazArNabhadra, bar3e samAroha se apanI caturaMgiNI senA ko sAtha lekara bar3e abhimAna se bhagavAna ke darzana ko prasthita hue| arthAt cala pdd'e| idhara zakrendra ne bhI rAjA dazArNabhadra ke bhAvoM ko upayoga dekara apane jJAna meM dekhA aura vicArA ki bhagavAna to indrAdi devoM ke bhI pUjya haiM to phira isane Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 ] uttarAdhyayanasUtram [ aSTAdazAdhyayanam apanI samRddhi kA vyartha hI abhimAna kyoM kiyA / astu, maiM Aja isake abhimAna ko cUra karUMgA / taba zakra ne vaikriya labdhi ke dvArA anekAneka hastiyoM para aneka prakAra kI racanAyeM karake rAjA ko vyAmohita kara diyA / parantu idhara mahArAjA dazArNabhadra bhI bar3A hI dRr3hapratijJa thA / usane bhagavAn ke pAsa dIkSA grahaNa kara lI / taba indra ne unake caraNoM meM bandanA kI aura apane aparAdha kI kSamAM mAMgI / idhara tapa aura saMyama kA bhalI bhA~ti ArAdhana karate hue dazArNabhadra muni mokSa ko prApta hue / isa prakAra se dazArNadeza ke rAjya ko chor3akara indra dvArA prerita . kiye jAne para mahArAjA dazArNabhadra dIkSita hue / aba pratyekabuddhoM ke viSaya meM kahate haiM namI namei appANaM, sakkhaM sakkeNa coio / jahittA rajjaM vaidehI, sAmaNNe pajjuvaTTio // 45 // namirnAmayatyAtmAnaM sAkSAcchakreNa coditaH / paryupasthitaH // 45 // " tyaktvA rAjyaM vaidehI, zrAmaNye padArthAnvayaH - namI - nami rAjA ne appA - AtmA ko nameha namra kiyA sakkha - pratyakSa sakkeNa zakra ke dvArA coio - prerita kiye jAne para jahittA chor3akara vaidehI - videha deza ke rajjaM - rAjya ko sAmaNNe - zra - zramaNa bhAva meM saMyama bhAva meM pajjuvaDio - - sAvadhAna huA / mUlArtha - nami rAjA ne indra ke dvArA pratyakSarUpa se prerita kiye jAne para videha deza ke rAjya kA parityAga karake saMyamavRtti ko dhAraNa kiyA aura anta meM vaha mokSa ko gae / TIkA- - isa gAthA meM namirAjarSi kA ullekha kiyA hai / isakA sampUrNa vRttAnta arthAt antaHpura meM hone vAle kaMkaNoM ke zabdoM ko sunakara vairAgya utpanna honA tathA jAtismaraNa jJAna ke anantara dIkSA ke lie taiyAra hone para brAhmaNa ke veSa meM Akara indra kA sambhASaNa karanA ityAdi samasta varNana prastuta sUtra ke navameM adhyayana meM A cukA hai / rAjarSi nami bhI apane samaya ke samrAT samUha meM mukhya the / inhoMne sAMsArika I Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam . ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 761 vaibhava ko chor3akara saMyamavRtti ko dhAraNa kiyA aura Atmalipta karmamala ko dhokara kaivalya-prApti dvArA mokSasthAna ko alaMkRta kiyA / tathA anya pratiyoM meM, prastuta gAthA ke tRtIya pAda ke ' jahittArajjaM' ke sthAna para - ' - 'caiUNagehUM' aisA pATha dekhane meM AtA hai aura vartamAna meM prAyaH yahI pATha par3hane meM AtA hai / aba prasaMgavazAt cAroM pratyekabuddhoM ke viSaya meM kahate haiM karakaNDU kaliMgesu, paMcAlesu ya dummuho / namI rAyA videhesu, gandhAresu ya karakaNDuH kaliMgeSu, paMcAleSu ca namI rAjA videheSu, gandhAreSu ca nagaI // 46 // dvimukhaH / nirgatiH // 46 // padArthAnvayaH--karakaMDU-karakaMDu rAjA kaliMgesu-kaliMgadeza meM huA ya-aura paMcAlesu-paMcAla deza meM dummuho- dvirmukha rAjA huA namI rAyA- nami rAjA videhesuvideha deza meM ya-aura gaMdhAresu - gaMdhAra deza meM naggaI- naggati -- nirgati rAjA huA / mUlArtha - kaliMgadeza meM karakaDU, paMcAla deza meM dvirmukha, videhadeza meM nami aura gandhAradeza meM naggati nAma kA rAjA huA / [ ye saba rAje rAjapATa ko chor3akara jainadharma meM dIkSita hue ] aura saMyama ko pAlakara mokSa ko gaye / TIkA - isa gAthA meM cAroM pratyekabuddhoM kA ullekha kiyA gayA hai / inameM kaliMgadeza ke karakaMDU ko vRddhavRSabha ke darzana se vairAgya utpanna huA, paMcAladeza ke dvirmukha ko indrastambha 'ke dekhane se vairAgya huA tathA nami rAjA ne cUr3iyoM ke zabdoM ko sunakara saMsAra kA parityAga kara diyA aura gandhAra deza ke naggati rAjA AmravRkSa ko dekhakara vairAgyavaza dIkSita ho ge| isa prakAra ye cAroM hI pratyekabuddha saMyamavRtti meM ArUr3ha hote hue anta meM mokSa ko gaye / inake viSaya kA sampUrNa vRttAnta prastuta sUtra kI bar3I TIkAoM meM se dekha lenA / tathA ukta gAthA meM diyA huA saptamI kA bahuvacana eka vacana ke sthAna para samajhanA / parantu vRhad vRttikAra neM ukta gAthA pATha ko isa prakAra se svIkAra kiyA hai yathA- 'karakaMDU kaliMgANaM, paMcAlANaM ya dummuho / mi rAyA videhANaM, gaMdhArANa ya naggaI / yahA~ para sabhI pada SaSThyanta dikhalAe haiM / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 ] - uttarAdhyayanasUtram- [ aSTAdazAdhyayanam isake atirikta bRhadvRtti meM 45vIM gAthA ko prakSipta kahA hai kyoMki usake bhAva kA varNana navameM adhyayana meM spaSTa aura vistArarUpa se A cukA hai| ___ aba inake viSaya kA upasaMhAra karate hue kahate haiM ee narindavasabhA, nikkhaMtA jinnsaasnne| putte rajje ThavittA NaM, sAmaNNe pajjuvaTThiyA // 47 // ete narendravRSabhAH, niSkrAntA jinazAsane / putrAn rAjye sthApayitvA, zrAmaNye paryupasthitAH // 47 // ___ padArthAnvayaH-ee-ye saba nariMdavasabhA-narendroM meM vRSabha ke samAna nikkhaMtA-saMsAra ko chor3akara dIkSita hue jiNasAsaNe-jinazAsana meM putta-putroM ko raje-rAjya meM ThavittA sthApana karake sAmaNNe-zramaNatA meM pajjuvaTThiyAsAvadhAna hue NaM-vAkyAlaMkAra meN| ___mUlArtha-narendroM meM vRSabha ke samAna-[ zreSTha ] ye saba rAje saMsAra ko chor3akara jinazAsana meM dIkSita hue, aura putroM ko rAjya kA bhAra sauMpakara svayaM zramaNavRtti kA samyag anuSThAna karake mokSa ko gye| .. TIkA-prastuta gAthA meM vairAgya hone ke pazcAt vicArazIla puruSa ko kyA karanA cAhie isa bAta kA digdarzana nami Adi rAjAoM ke udAharaNa dvArA karAyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki vairAgya hone ke anantara jisa prakAra inhoMne apane 2 rAjya para putroM ko sthApana karake zravaNavRtti ko svIkAra karake Atmazuddhi ke dvArA kaivalya arthAt mokSa ko prApta kiyA usI prakAra pratyeka mumukSupuruSa ko cAhie ki vaha vairAgya hone para apanI sAMsArika vibhUti ko apane kisI uttarAdhikArI ke supurda karake svayaM sAdhuvRtti kA anusaraNa karatA huA sarvazreSTha mokSamArga kA hI pathika banane kA prayatna kre| isa prakAra ina cAroM pratyekabuddhoM kA ullekha karake aba siMdhu sauvIra ke adhipati mahArAjA udAyana ke viSaya meM kahate haiM sovIrarAyavasabho , caittA NaM muNI cre| uddAyaNo pavvaio, patto gaimaNuttaraM // 48 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [763 sauvIrarAjavRSabhAH , tyaktvA muniracarat / udAyanaH pravrajitaH, prApto gatimanuttarAm // 48 // ___ padArthAnvayaH-sovIrarAyavasabho-sindhu sauvIra deza kA, rAjavRSabha, rAjAoM meM zreSTha- caittA-rAjya ko chor3akara muNI-munivRtti meM care-vicaratA huA uddAyaNo-udAyana rAjA pavvaio-pravrajita hokara aNuttaraM-pradhAna gaI-gati ko patto-prApta ho gyaa| mUlArtha--sauvIra deza kA rAjavRSabha mahArAjA udAyana apane rAjyavaibhava ko tyAgakara aura prabaMjita hokara munivRtti meM ArUr3ha hotA huA sarva zreSTha mokSagati ko prApta ho gyaa| TIkA-sindhu sauvIra deza kA rAjA udAyana, jo ki usa samaya ke rAjAoM meM vRSabha ke samAna thA, apane rAjyapATa ko chor3akara jinadharma meM dIkSita ho gayA / tAtparya yaha hai ki saMsAra se virakta hokara munivRtti kA AcaraNa karatA huA jJAna aura caritra-sampanna hokara mokSagati ko prApta huA / udAyana rAjA bhagavAn mahAvIra svAmI kA parama bhakta aura tatkAlIna rAjAoM meM sarvazreSTha mAnA jAtA thaa| bItabhayapattana meM isakI rAjadhAnI thii| eka samaya bhagavAna mahAvIra svAmI, vicarate hue isakI rAjadhAnI ke bAhara eka udyAna meM padhAre / bhagavAna ke Ane kA samAcAra pAte hI, udAyana nRpati bar3I zraddhA se bhagavAna ke darzana ko gayA aura vahAM para unake upadezAmRta kA pAna karane se usako vairAgya ho gyaa| tadanusAra rAjya ko pApa kA hetu samajhakara usane putra ko rAjya na dekara apane bhAganeya-bhANajA-ko rAjagaddI para biThalAkara svayaM dIkSA grahaNa karalI aura zuddha caritra kA pAlana karake mokSa ko prApta kiyaa| - aba baladeva Adi ke sambandha meM kahate haiMtaheva kAsirAyAvi, seo sccprkkmo| kAmabhoge / pariccanja, pahaNe kammamahAvaNaM // 49 // tathaiva kAzirAjo'pi, zreyaHsatyaparAkramaH / kAmabhogAn parityajya, prAhan karmamahAvanam // 49 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 ] uttarAdhyayanasUtram- [aSTAdazAdhyayanam padArthAnvayaH-taheva-usI prakAra kAsirAyAvi-kAzirAja bhI seo-zreSTha sacca-saMyama meM parakkamo-parAkrama karane vAlA kAmabhoge-kAmabhogoM ko pariccajasarva prakAra se chor3akara pahaNe-hanatA huA kammamahAvaNaM-karmarUpa mahA bana ko| . mUlArtha--usI prakAra kAzirAja bhI pavitra saMyama meM parAkrama karatA huA kAmabhogoM ko tyAgakara karma rUpa mahA bana kA vinAza karane vAlA huA arthAt karmoM kA vinAza karake mokSa ko prApta huaa| TIkA-isa gAthA meM nandana nAma ke sAtaveM baladeva kA itihAsa varNana kiyA hai| kAzI nagarI meM agnizikha nAma kA eka rAjA rAjya karatA thaa| usakI jayaMtI nAma kI eka mahArANI thii| usakI kukSi se nandana nAmA sAtavAM baladeva utpanna huA / vaha apane choTe bhAI vAsudeva ke sAtha kitanA eka samaya rAjya kA sukha bhoga, aura dakSiNArddha bhArata kA rAjya karake phira dIkSita ho gyaa| dIkSA grahaNa karane ke anantara usane ati pracaNDa tapa kA anuSThAna karake karmarUpa mahA bana ko jalA DAlA, jisakA pariNAma yaha huA ki vaha kevalajJAna ko prApta karake mokSagati ko prApta huaa| prastuta gAthA meM isI bhAva ko vyakta kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki jo prANI, tapa aura saMyama ke anuSThAna meM parAkrama karate haiM, aura kAmabhogoM se sarvathA vimukha ho jAte haiM vahI pavitrAtmA karmarUpa mahA bana ko jar3a se ukhAr3a kara pare phaiMkane meM samartha hote haiM, jaise ki nandana nAmA sAtaveM baladeva ne karmarUpa mahA bana kA samUla ghAta karake mukti ko prApta kara liyaa| ___ aba dUsare baladeva ke viSaya meM kahate haiM taheva vijao rAyA, aNaTAkitti pvve| rajaM tu guNasamiddhaM, payahittu mahAyaso // 50 // tathaiva vijayo rAjA, AnaSTAkIrtiHprAbAjIt / rAjyaM . guNasamRddhaM, prahAya mahAyazAH // 50 // padArthAnvayaH-taheva-usI prakAra vijaorAyA-vijaya rAjA aNaTThAkittijisakI akIrti sarva prakAra se naSTa ho cukI hai pancae-dIkSita ho gayA raja-rAjya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [765 ko tu-jo guNasamiddhaM-sarva guNoM se yukta thA usako payahittu-chor3akara mahAyasomahAn yaza vaalaa| mUlArtha--usI prakAra se uttamakIrti aura mahAna yaza vAlA vijaya nAmA rAjA bhI sarva-guNa-sampanna rAjya ko chor3akara pravajita ho gayA arthAt rAjya ko chor3akara saMyama grahaNa karake kevalajJAna ko prApta karatA huA mukta ho gyaa| TIkA-isa gAthA meM vijaya nAma ke dUsare baladeva kI pravrajyA kA ullekha kiyA hai arthAt mokSa prApti ke lie usane bhI sAMsArika viSayabhogoM kA parityAga karake saMyama ko dhAraNa kiyA jisake phala svarUpa vaha mokSa ko prApta huaa| isake atirikta ukta gAthA meM jo 'aNaTAkitti' pada diyA gayA hai usakA artha karate hue vRttikAra likhate haiM--'ArSatvAt-anArtaH-ArtadhyAnavikalaH, kIrtyAdInAnAthAdidAnotthayA prasiddhopalakSitaH san / yadvA anArtA-sakaladoSavigamato avAdhitA kIrtirasyetyanArttakIrtiH san , paThyate ca 'ANaTThAkiipavvaitti' AjJA--Agamo'rthazabdasya hetuvacanasyApi darzanAdartho--heturasyAH sA tathA vidhA AkRtirarthAnmuniveSAtmikA yatra tadAjJArthAkRtiH' / arthAt ArttadhyAna se rahita vA Agamokta AjJA ke pAlane vAlA, tathA dInAdi kI rakSA karane se jisakI kIrti sarva prakAra se vistRta ho rahI hai ityaadi| ___ aba mahAbala rAjA kA caritra varNana karate haiM yathAtahevuggaM tavaM kiccA, avvakkhitteNa ceysaa| mahabbalo rAyarisI, adAya sirasA siraM // 51 // tathaivoyaM tapaH kRtvA, avyAkSiptena cetasA / mahAbalo rAjarSiH, AdAya zirasA zriyam // 51 // ____ padArthAnvayaH-taheva-usI prakAra uggaM-pradhAna tavaM-tapa kiccA-karake avvakkhitteNa-avyAkSipta ceyasA-citta se mahabbalo-mahAbala rAyarisI-rAjarSi adAya-grahaNa karake sirasA-zira se siraM-mokSarUpa lakSmI ko| mUlArtha--usI prakAra mahAbala nAmA rAjarSi ne ugra tapa karake avyAkSipta citta se mokSarUpa lakSmI ko grahaNa kiyaa| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 ] uttarAdhyayanasUtram- [ aSTAdazAdhyayanam TIkA-prastuta gAthA meM, mahAbala nAma ke rAjarSi kA ugra tapa ke anuSThAna dvArA mokSarUpa lakSmI ko prApta karane kA ullekha kiyA gayA hai| arthAt usane Atmaliptakarmamala ko dUra karane ke lie svataHprApta kAmabhogAdi viSayoM kA parityAga karake bar3A ugra tapa kiyA aura anta meM sarvottama mokSazrI ko apane mastaka para dhAraNa kiyaa| tAtparya yaha hai ki sarva prakAra ke karmabandhanoM ko tor3akara vaha mokSa ko gyaa| yahAM para itanA smaraNa rakhanA cAhie ki yaha saba kathana bhAvI upacAra naigamanaya ke mata se kiyA gayA hai, kyoMki mahAbala kumAra kA varNana bhagavatI-vyAkhyAprajJaptisUtra ke ekAdazaveM zataka ke dazave uddeza meM kiyA huA hai, vaha sudarzana seTha ke pUrva bhava kA hI kathana hai / tathA ukta gAthA meM diyA huA 'ahAya' yaha ArSa prayoga hai jo ki 'Adita' pada ke sthAna para grahaNa kiyA gayA hai / tathA yadi 'AdAya' pada. par3hA jAve to usakA 'gRhItvA' yaha ktvA pratyayAnta pratirUpa hogaa| isake atirikta sirasAsiraM' kA tAtparya yaha hai ki usane sira dekara mokSa liyA arthAt sarvottama 'kevalajJAna rUpa lakSmI ko prApta karake hI chodd'aa| isa prakAra pUrvokta 17 gAthAoM ke dvArA ina mahApuruSoM ke saMyama dhAraNaviSayaka udAharaNa dekara aba dUsare jJAtavya viSaya kA varNana karate haiM kahaM dhIro aheUhiM, ummatto va mahiM cre| ee visesamAdAya, sUrA daDhaparakkamA // 52 // kathaM dhIro'hetubhiH, unmatta iva mahIM caret / ete vizeSamAdAya, zUrA . dRDhaparAkramAH // 52 // padArthAnvayaH-kaha-kaise dhIro-dhairyavAn aheUhiM-kuhetuoM se ummattounmatta va-kI taraha mahi-pRthivI para care-vicare ee-ye pUrva kahe gae (bharatAdi rAje) visesam-vizeSatA ko AdAya-grahaNa karake sUrA-zUravIra daDhaparakkamA dRr3ha parAkrama vAle hue| mUlArtha he mune ! dhairyavAn puruSa, kuhetuoM se unmatta kI taraha kyA pRthivI para vicara sakatA hai ? arthAt nahIM vicara sakatA / ye pUrvokta bharatAdi mahApuruSa isI vizeSatA ko lekara zUravIra aura dRr3ha parAkrama vAle hue haiN| " paNana karata hai- .: Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [767 PAAAAAmr "TIkA-kSatriya rAjarSi kahate haiM ki he mune ! dhairyavAna jIva, kisa prakAra kuhetuoM se unmatta kI taraha pRthivI para vicare ? kabhI nahIM vicara sakatA arthAt vicArazIla puruSa unmatta kI taraha kadApi asambaddha bhASaNa nahIM kara sakatA / isa kathana kA tAtparya yaha hai ki jaise unmAdagrasta jIva ke zabda artha-zUnya hote haiM usI prakAra ina kriyAvAdI matoM ke vicAra bhI tattva se zUnya haiM tathA mokSa mArga ke pratikUla haiN| isI bAta ko jAnakara ina pUrvokta bharatAdi mahApuruSoM ne ina matoM kI apekSA karake jinazAsana meM jo vizeSatA thI usako samajhA aura tadanusAra AcaraNa karate hue ve zUravIra aura dRr3ha parAkramI hue arthAt saMyama kA bhalI bhA~ti ArAdhana karake mokSa ko gae / ataH he mune ! jaise unhoMne jina zAsana meM apane citta ko sthira karake abhISTa pada ko prApta kiyA usI prakAra tU bhI ukta zAsana meM apane citta ko sthira karake vicaratA huA abhISTa pada ko prApta karane kA yatna kara / sArAMza yaha hai ki saMyamavRtti ko grahaNa karake bar3I sAvadhAnatA se vicaranA cAhie kintu unmatta kI taraha vicaranA ThIka nahIM, tathA jisa prakAra unmatta kA kathana prAmANika nahIM hotA usI prakAra ina pravAdiyoM ke vicAra bhI vizvAsa karane ke yogya nahIM haiN| aba phira isI viSaya meM kahate haiMaccantaniyANakhamA, esA me bhAsiyA vaI / atariMsu taraMtege, tarissanti aNAgayA // 53 // atyantanidAnakSamAH , satyA mayA bhASitA vAk / atArISustarantyeke , taripyantyanAgatAH // 53 // padArthAnvayaH-accanta-atyanta niyANa-kAraNa se khamA-kSamAsamartha esA-yaha me-maiMne vaI-vANI bhAsiyA-bhASaNa kI atariMsu-bhUtakAla meM tara gae . ege-kaI eka tarissanti-tareMge aNAgayA-anAgatakAla meM taraMtege-aura kaI eka vartamAna kAla meM tara rahe haiN| mUlArtha-karmamala ke zodhana meM atyanta samartha yaha vANI maiMne tumhAre prati kahI hai, isa vANI ke dvArA bhUtakAla meM kaI eka jIva tara gae, bhaviSyakAla meM kaI eka taraMge aura vartamAna meM kaI eka tara rahe haiN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 ] [ aSTAdazAdhyayanam 1 TIkA - prastuta gAthA kA nirdeza, jinazAsana kI mahimA batalAne ke nimitta se kiyA gayA hai aura apane kathana ko prAmANika siddha karane ke lie bhI ukta gAthA kA ullekha hai / kSatriya RSi kahate haiM ki he mune ! maiMne jisa vANI kA upadeza Apake samakSa kiyA hai vaha karmamala ke zodhana meM atyanta sAmarthya rakhane vAlI hai arthAt karmamala ko AtmA se pRthak karane meM vaha vizeSa zakti rakhatI hai / adhika kyA kaheM, jina zAsana kI sarva prakAra se anukUlatA rakhane vAlI isa vANI ke prabhAva se aneka jIva tara gae, aneka tareMge aura vartamAna meM aneka tara rahe haiM / tAtparya yaha hai ki dustara saMsAra samudra se pAra karane ke lie isa vANI rUpa naukA kA jo bhI koI jIva Azraya letA hai usake pAra hone meM koI bhI sandeha nahIM / isake atirikta isa gAthA ke dUsare pAda meM Ae hue 'esA' pada ke sthAna meM kisI 2 prati meM 'savvA' aura 'saccA' yaha do pAThAntara bhI dekhane meM Ate haiM jinakA krama se 'saba kA hita karane vAlI, aura saccI vANI' yaha artha hai / tathA -- jina vANI hI Atmalipta karmamala ko dUra karane meM samartha hai aura koI nahIM, yaha isa gAthA kA dhvanita artha hai / isalie ukta artha kA nigamana karate hue zAstrakAra kahate haiM uttarAdhyayanasUtram kahaM dhIre aheUhiM, addAya pariyAvase / savvasaMgavinimmukko, siddhe bhavai nI // 54 // timi / iti saMjaijaM samattaM // 18 // kathaM sarva saMgavinirmuktaH dhIro'hetubhiH, AdAya paryAvAsayet / siddho bhavati nIrajAH // 54 // " saar | iti saMyatIya samAptaM // 18 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 766 padArthAnvayaH--kahUM-- kaise dhIre- dhairyavAn aheUhiM- kuhetuoM ko addAyagrahaNa karake pariyAvase- unameM -- kuhetuoM meM -- base ? apitu nahIM, kintu savvasarva saMga-saMga se vinimukko - vinirmukta hokara siddhe-siddha bhavai-hotA hai nIraekarmamala se rahita tti-isa prakAra bemi - maiM kahatA hU~ / yaha saMyatAdhyayana samApta huA / mUlArtha - buddhimAn puruSa, ina kuhetuoM meM- kriyAvAdAdimatoM meMkisa prakAra base ? arthAt nahIM basa sakatA, kintu sarva prakAra ke saMga se rahita huA puruSa, karmamala se rahita hokara siddha ho jAtA hai / isa prakAra maiM kahatA hU~ / TIkA - prastuta gAthA kA tAtparya yaha hai ki jo vicArazIla puruSa haiM ve kriyAvAdi prabhRti matoM ke kuhetuoM ko grahaNa nahIM karate aura nA hI unake vizeSa paricaya meM Ate haiM, kintu sarva prakAra ke saMsarga se mukta hokara jJAnapUrvaka caritra kA samyak ArAdhana karake karmamala se sarvathA rahita hote hue siddhagati ko prApta ho jAte haiM / isake atirikta ukta gAthA ke dUsare pAda kA 'attANaM pariyAvase' aisA pATha bhI hai / AtmAnaM paryAvAsayet -- arthAt kauna buddhimAna puruSa kuhetuoM se apane AtmA ko ahita -- aniSTa -- sthAna meM nivAsa karane ke lie prerita kare ? apitu koI bhI buddhimAna puruSa aisA nahIM kara sktaa| tAtparya yaha hai ki jo vicArazIla puruSa hote haiM ve apanI AtmA ke ahita meM kabhI pravRtta nahIM hote kintu jisa sthAna meM AtmA kA hita ho usI meM ve AtmA ko rakhate haiM / isI Azaya se ukta gAthA meM 'savvasaMgavinimukko' yaha par3hA gayA hai arthAt vicArazIla puruSa sarva prakAra ke saMga se mukta hokara siddhapada ko prApta ho jAte haiM / dravyasaMga mAtA pitA Adi kA hai aura bhAvasaMga, mithyAtvAdi kA hai / tathA yahAM para punaH 2 jo ahetu pada diyA hai usakA abhiprAya yaha hai ki ahetu, ajJAna kA kAraNa hai, aura hetu se samyak jJAna kI utpatti hai / isa prakAra saMjayamuni ko upadeza dekara kSatriyaRSi to vihAra kara gae aura saMjaya muni tapasaMyama ke anuSThAna dvArA Atmazuddhi karate hue anta meM mokSagati ko prApta ho gae / sudharmA svAmI jambUsvAmI se kahate haiM ki jisa prakAra maiMne bhagavAn sunA usI prakAra maiMne tere prati kaha diyA / ityAdi / 1 se aSTAdazAdhyayana samApta / 1 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miyAputtIyaM egaNavIsaimaM ajjhayaNaM mRgAputrIyamakonaviMzatitamamadhyayanam gata aThArahaveM adhyayana meM bhoga aura Rddhi ke tyAga ke viSaya meM kahA gayA hai| yadyapi bhoga aura Rddhi ke tyAga se zramaNabhAva kI utpatti to ho jAtI hai parantu sAdhuvRtti meM jo zarIra kA pratikrama nahIM karatA vaha aura bhI prazaMsanIya hotA hai| ataH isa unnIsaveM adhyayana meM zarIra kA pratikrama na karane vAle eka mahAnubhAva muni kI caryA kA varNana kiyA jAtA hai jisakI Adima gAthA isa prakAra hai yathAsuggIve nayare ramme, kANaNujANasohie / rAyA balabhaddi tti, miyA tassaggamAhisI // 1 // sugrIve nagare ramye, kAnanodyAnazobhite / rAjA balabhadra iti, mRgA tasyAgramahiSI // 1 // padArthAnvayaH-suggIve-sugrIvanAmA nayare-nagara ramme-ramaNIya jo kANaNavRddhavRkSoM se ujANa-krIr3A ArAmoM se sohie-suzobhita--usameM rAyA-rAjA balabhadda-balabhadra tti-isa nAma vAlA miyA-mRgA nAma vAlI tassa-usakI aggamahisI-paTarANI thii| mUlArtha-anekavidha kAnana aura udyAnAdi se suzobhita sugrIvanAmA nagara meM balabhadra nAma kA rAjA thA aura mRgA nAma kI usakI paTarANI thii| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 771 TIkA - isa gAthA meM balabhadra nAma ke rAjA kI sugrIva nAmA rAjadhAnI aura usakI mRgAnAma kI agramahiSI kA ullekha kiyA gayA hai / sugrIva nagara aneka prakAra ke vanoM upavanoM se suzobhita thA arthAt vaha aneka prakAra ke vRddha vRkSoM se AkIrNa thA aura nAnAvidha krIr3A ke udyAnoM se yukta thA / jo udyAna nAgarikoM kI krIr3A ke lie nirmANa kie jAte haiM unheM 'ArAma' kahate haiM / balabhadra rAjA kI vahAM para rAjadhAnI thii| vaha rAjA bar3A hI nyAyasampanna aura prajApriya thA / usakI mRgAnAmnI paramasuzIlA aura pativratA bhAryA thI / aba santati ke viSaya meM kahate haiM tesiM putte balasirI, miyAputte tti vissue / ammApiUNa daie, juvarAyA damIsare // 2 // vizrutaH / " damIzvaraH ||2|| balasirI - balazrI nAmA miyAputte - mRgAputra tti - isa prakAra vissue - vikhyAta huA ammApiUNa - mAtA pitA ko dai - pyArA thA juvarAyA- yuvarAja thA damIsare - damIzvara thA / padArthAnvayaH -- tesiM-- una donoM kA putte - putra tayoH putro balazrIH, mRgAputra iti amvApitrordayitaH yuvarAjo mUlArtha - una donoM kA 'balazrI' nAma kA putra thA kintu logoM meM vaha 'mRgAputra' ke nAma se vikhyAta thA, mAtA pitA ko bar3A pyArA thA / vaha yuvarAja tathA damIzvara thA / TIkA -- ina donoM eka putra utpanna huA jisakA nAma 'balazrI' rakkhA gayA parantu saMsAra meM vaha 'mRgAputra' ke nAma se vikhyAta huA / kAraNa ki mahArAjA - balabhadra, rANI ke sneha se jaba use 'mRgAputra' kahakara pukArane lagA taba logoM meM bhI vaha usI nAma se pukArA jAne lagA / mRgAputra apane mAtA pitA ko atIva priya thA aura yuvarAja kI padavI se vaha abhiSikta kiyA gayA thA, tathA jo rAjA loga uddhata the unake damana karane meM samartha hone se vaha damIzvara kahalAtA thA / isake atirikta bhAvI naigamanaya ke anusAra indriyoM kA damana karane vAle jo sAdhu mahAtmA haiM unakA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam bhI Izvara arthAt unase bhI bar3hakara indriyoM kA damana karane vAlA hone se vaha damIzvara khlaayaa| isa kathana se mRgAputra ke AtmA kI viziSTatA dhvanita hotI hai| ___ aba mRgAputra kI sukha sampatti ke viSaya meM kahate haiM-- nandaNe so u pAsAe, kIlae saha itthihiM / devo dogundago ceva, niccaM muiyamANaso // 3 // nandane sa tu prAsAde, krIDati saha strIbhiH / devo dogundakazcaiva, nityaM muditamAnasaH // 3 // ___padArthAnvayaH-nandaNe-nandana nAma ke pAsAe-prAsAda meM sa-vaha mRgAputra u-vitarka artha meM hai kIlae-krIr3A karatA hai itthihi-triyoM ke saha-sAtha dogundago-dogundaka devo-deva iva-kI taraha ca-pAdapUrti meM niccaM-sadA muiyaprasanna mANaso-mana meN| mUlArtha jaise dogundakadeva, svarga meM sukhoM kA anubhava karate haiM usI prakAra vaha mRgAputra bhI apane nandana-sarva lakSaNopeta-prAsAda meM striyoM ke sAtha sadaiva prasannacitta hokara krIr3A karatA thaa| TIkA-isa gAthA meM mRgAputra ke bhoga-vilAMsajanya sukha kA digdarzana karAyA gayA hai / jaise dogundaka saMjJA vAle deva, svarga ke vilakSaNa sukhoM kA anubhava karate haiM usI prakAra mRgAputra bhI prasannacitta se sAMsArika viSayabhogoM kA sampUrNa rUpa se anubhava kara rahA hai / isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki dogundaka devoM meM sukhoM ke anubhava ke samaya meM kisI prakAra ke vighna kI zaMkA nahIM rahatI, kyoMki ve indra ke guru sthAna meM hote haiM ata: una para kisI kA zAsana nahIM cala sakatA kintu unase prArthanA hI kI jAtI hai| tathAhi--'dogundagAzca trAyastriMzAH / tathA ca vRddhAH'trAyastriMzA devA nityaM bhogaparAyaNA dogundagA iti bhaNaMti' arthAt-sadAbhogaparAyaNa jo trAyastriMzat deva haiM unakI dogundaga saMjJA hai| yahAM para gAthA meM AyA huA prAsAda kA vizeSaNa jo 'nandana' zabda hai vaha rAjabhavana kI vilakSaNatA kA dyotaka hai| aura muditamAnasaH' ke kahane se sAtAvedanIya ke phala kA pradarzana hotA hai| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [773 aba phira isI viSaya meM kahate haiMmaNirayaNakuTTimatale, pAsAyAloyaNe tthio| Aloei nagarassa, caukkattiyacaccare // 4 // maNiratnakuTTimatale , prAsAdAlokanasthitaH / Alokayati nagarasya, catuSkatrikacatvarAn // 4 // ____ padArthAnvayaH-maNirayaNa-maNiratna kuTTimatale-kuTTimatala se yukta pAsAyaprAsAda ke AloyaNe-gavAkSa meM Thio-sthita hokara Aloei-dekhatA hai nagarassanagara ke caukka-catuSpatha ko ttiya-tripatha ko aura caccare-bahupathoM ko| mUlArtha-kisI samaya vaha mRgAputra-maNiratnAdi se yukta prAsAda ke gavAkSa meM sthita hokara nagara ke catuSpatha ( caurAha ) tripatha aura bahupathoM ko kutUhala se dekhane lgaa| .. ... TIkA-kisI samaya mRgAputra apane nivAsa-bhavana ke gavAkSa meM khar3A hokara nagara kA avalokana karane lgaa| usakA nivAsa-bhavana candrakAntA Adi maNiyoM tathA gomeda Adi ratnoM se pUrNatayA zobhAyamAna thaa| ( tAtparya yaha hai ki usake talabhAga meM--pharza meM bhI maNiratnAdi lage hue the| jahAM para cAra mArga Akara mileM usako catuSka ( cauMka ) aura jahAM para tIna mileM use trika evaM jahAM para aneka mArga ikaTThe hoM usako catvara kahate hai)| sArAMza yaha hai ki vaha rAjakumAra apane ramaNIya bhavana para se nagara ke hara eka vibhAga ko bhalI prakAra se dekhatA thaa| prastuta gAthA meM rAjyabhavana ke saundarya aura puNyAtmA ke nivAsa kA prAsaMgika digdarzana karAyA gayA hai| rAjyabhavana se nagara ko dekhane ke anantara kyA huA ? aba isI viSaya kA varNana karate haiM aha tattha aicchantaM, pAsaI samaNasaMjayaM / tavaniyamasaMjamadharaM , sIlaDaM guNaAgaraM // 5 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam wwwww atha tatrAtikrAmantaM, pazyati saMyatazramaNam / taponiyamasaMyamadharaM , zIlADhyaM guNAkaram // 5 // .padArthAnvayaH-aha-tadanantara tattha-vahA~ para aicchantaM-calate hue samaNazramaNa saMjayaM-saMyata ko pAsaI-dekhatA hai jo tava-tapa niyama-niyama saMjama-saMyama ke dharaM-dharane vAlA sIlaDDe-zIlayukta aura guNaAgara-guNoM kI khAna hai| mUlArtha-tadanantara vahA~ para usane eka saMyamazIla zramaNa-sAdhuko dekhA jo ki tapa niyama aura saMyama ko dhAraNa karane vAlA, zIlayukta aura guNoM kI khAna thA / TIkA-jisa samaya vaha rAjakumAra apane nivAsa-bhavana ke gavAkSa meM khar3A hokara nagara ko dekha rahA thA usa samaya usane rAjamArga meM calate hue eka saMyamazIla sAdhu ko dekhA / vaha sAdhu parama tapasvI thA arthAt dvAdazavidha tapa ke AcaraNa karane vAlA tathA abhigrahAdi niyamoM kA pAlaka, sattarahabhedi saMyama kA dhAraka evaM zIla-sampanna aura jJAnAdi guNoM kA Akara thaa| isake atirikta sUtra meM jo zramaNa zabda ke sAtha saMyata vizeSaNa diyA hai usakA tAtparya bauddhAdi bhikSuoM kI nivRtti se hai kyoMki sAmAnyarUpa se zramaNa zabda kA bauddha bhikSuoM meM bhI vyavahAra hotA hai isalie zramaNa zabda ke sAtha saMyata vizeSaNa lagA diyA gayA tAki zramaNa zabda se yahAM para jaina sAdhuoM kA hI grahaNa ho aura unake guNoM kA bhI pradarzana ho ske| ____ isake anantara kyA huA ? aba isI viSaya meM kahate haiMtaM pehaI miyAputte, divIe aNimisAi u / kahiM mannerisaM rUvaM, diTThapuvvaM mae purA // 6 // taM pazyati mRgAputraH, dRSTyA''nimeSayA tu| kva manya IdRzaM rUpaM, dRSTapUrva mayA purA // 6 // ____ padArthAnvayaH-taM-usa muni ko pehaI-dekhatA hai miyAputte-mRgAputra aNimisAi-animeSa diTThIe-dRSTi se u-evArthaka kahi-kahAM manne maiM jAnatA hUM erisaM-isa prakAra kA rU-AkAra diTThapuvvaM-pUrvadRSTa hai mae-maiMne purA-pUrvajanma meM dekhA hai kyA ? . . Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [775 ___ mUlArtha-usa muni ko vaha mRgAputra nirnimeSa dRSTi se dekhane lagA, aura mana meM socatA hai-maiM mAnatA hUM ki isa prakAra kA rUpa maiMne prathama kahIM para avazya dekhA hai| TIkA-prastuta gAthA meM dhyAna se smRti jJAna kI utpatti athavA pratyabhijJAjJAna se pUrvajanma kI smRti ke hone kA digdarzana karAyA gayA hai| apanI munivRtti ke anusAra gamana karate hue usa muni ko mRgAputra ne nirantara ekaTaka hokara dekhA aura muni ke veSa ko dekhakara usake mana meM yaha bhAva utpanna huA ki isa prakAra kA veSa to maiMne Age bhI kahIM para dekhA hai aisA mujhe isa veSa ke dekhane se bhAna hotA hai / tAtparya yaha hai ki sAdhu ke veSa ko dekhakara use pUrvadRSTa kI smRti ho AI / vAstava meM ekAntacitta hokara pratyabhijJAjJAna se jo vicAra kiyA jAtA hai vaha prAyaH saphala hI hotA hai / parantu isameM bhAvazuddhi kI saba se adhika AvazyakatA hai| sAlambana dhyAna meM dRSTi kI animeSatA hI sabase adhika Avazyaka hai yaha bhAva ukta gAthA se spaSTa vyakta hotA hai / tathA kisI 2 prati meM pehaI' ke sthAna meM 'dehaI' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai jo ki 'pazyati' ke sthAna para Adeza kiyA huA hai| isake anantara kyA huA ? aba isI ke sambandha meM kahate haiMsAhussa darisaNe tassa, ajjhavasANaMmisohaNe / mohaM gayassa santassa, jAIsaraNaM samuppannaM // 7 // sAdhordarzane tasya, adhyavasAne zobhane / gatamohasya sataH, jAtismaraNaM samutpannam // 7 // padArthAnvayaH-sAhussa-sAdhu ke darisaNe-darzana hone para tassa-usa mRgAputra ke sohaNe-zobhana ajjhavasANaMmi-adhyavasAna hone para mohaM gayassamaiMne kahIM para isako dekhA hai isa prakAra kI cintA se nirmohatA ko saMtassa-prApta ho jAne para jAIsaraNaM-jAtismaraNajJAna samuppanna-utpanna ho gyaa| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayanam mUlArtha - sAdhu ke darzana hone ke anantara, moha karma ke kucha dUra hone para tathA antaHkaraNa meM sundara bhAvoM ke utpanna hone se mRgAputra ko jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA / 776 ] TIkA --- sAdhu munirAja ke darzana karane ke anantara mRgAputra ke AMtarika pariNAmoM meM bahuta zuddhi ho gaI / usake kAraNa mRgAputra ko jo moha utpanna ho rahAM thA-- 'ki maiMne isako prathama kahIM para dekhA hai' -- usameM kSayopazamabhAva utpanna hone se usako jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA / tAtparya yaha hai ki jaba usane ekAgracitta se vicAra kiyA taba pUrvajanma ko AvaraNa karane vAle karmadala kSayopazamabhAva meM A gae aura jAtismaraNa jJAna ko unhoMne utpanna kara diyA / jaba ekAgracittavRtti se dhyAna kiyA jAve taba bahuta se karma, kSaya athavA kSayopazamabhAva ko prApta ho jAte haiM jisakA pariNAma AtmaguNoM meM vikAsa kA honA hai / jAtismaraNa jJAna hone para mRgAputra ne kyA dekhA aba isI viSaya meM kahate haiM devalogacuo saMto, mANusaMbhavamAgao / sanninANasamuppanne, jAiMsaraipurANayaM. // 8 // devalokacyutaH san, mAnuSaM bhavamAgataH / saMjJijJAnasamutpanno . jAtiMsmaratipaurANikIm // 8 // " padArthAnvayaH-- devaloga-devaloka se cuo- cyuta saMto - hokara mANusaMmanuSya ke bhavam-bhava meM Agao - A gayA hU~ sanninANa-saMjJijJAna ke samuppanne- utpanna ho jAne para jAI - jAti kI saraha - smRti karatA hai purANayaM - pUrvajanma kI / mUlArtha -- maiM devaloka se cyuta hokara manuSya ke bhava meM A gayA hU~ aisA saMjJijJAna ho jAne para mRgAputra, pUrvajanma kA smaraNa karane lagA / TIkA - mRgAputra ko jaba jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA taba usane jJAna meM dekhA ki maiM devaloka se cyuta hokara aba manuSya ke janma meM A gayA hU~ / kyoMki saMjJi jJAna ke utpanna ho jAne para pUrvajanma kI smRti ThIka ho jAtI hai, saMjJi jJAna jAtismaraNa jJAna kA hI apara nAma hai - isa jJAna ke dvArA saMjJi - ( manavAle janmoM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 777 I kI bAtoM kI smRti ho jAtI hai| vRddha AmnAya meM kahate haiM ki -- isa jJAma vAlA apane lAkha saMjJI janmoM ko dekha sakatA hai / isameM itanA aura samajha lenA cAhie ki jo janma garbhaja haiM unheM to vaha dekhegA parantu jo saMmUcchima haiM unako nahIM dekha sakatA / hA~, saMmUcchima ko chor3akara vaha saMjJI ke janmoM ko dekhatA calA jAyagA / bahuta se jIvoM ko yaha jJAna utpanna ho jAtA hai, isakA kAraNa pratyabhijJAna hI hai / bRhadvRttikAra ne isa gAthA ko prakSipta mAnA hai / jAtismaraNa jJAna ke utpanna hone para mRgAputra ne apane jJAna meM kyA dekhA ? aba isakA varNana karate haiM jAIsaraNe samuppanne, miyAputte sarai porANiyaM jAI, sAmaNNaM ca jAtismaraNe samutpanne, mRgAputro 3 smarati paurANika jAtiM zrAmaNyaM ca purAkRtam // 9 // padArthAnvayaH------jAIsaraNe - jAtismaraNa ke sammuppanne - utpanna ho jAne para miyAputte- -mRgAputra mahiDDie - mahAn samRddhi vAlA sarai-smaraNa karatA hai porANiyaMpUrva jAI - jAti ko ca- aura sAmaraNaM - zramaNa bhAva ko, jo purAkayaM - purAkRta hai / mahiDie / purAkayaM // 9 // maharddhikaH / mUlArtha - mahata samRddhi vAlA vaha mRgAputra, jAtissaraNa jJAna ke utpanna hone para pUrva kI jAti aura pUrvakRta saMyama kA smaraNa karatA hai / TIkA - jAtismaraNa jJAna hone para mRgAputra ko apane pUrvajanma ke kRtyoM kA smaraNa hone lagA / kyoMki isa jJAna vAlA puruSa apane jJAna meM jisa samaya apane pUrvajanma ko dekhatA hai, usa samaya usako usa janma ke sabhI kRtyoM kA bhAna hone lagatA hai| isalie mRgAputra ne jisa samaya muni ke rUpa ko dekhA aura usake dekhane se use jAtismaraNa jJAna utpanna huA, usI samaya para usako apane pUrvajanma ke jJAna ke sAtha hI grahaNa kiye hue muniveSa kA bhI bhAna ho gayA / ataH pUrvajanma kI smRti ke sAtha hI usako apane zramaNa bhAva kA bhI jJAna ho gayA, jisako ki usane pUrvajanma meM svIkAra kiyA thA / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam pUrvajanma kI dhAraNa kI huI zramaNatA kA jJAna ho jAne ke pazcAt usane kyA kiyA, aba isI viSaya kA varNana kiyA jAtA hai- .. visaesu arajaMto, rajaMto saMjamammi ya / ammApiyaramuvAgamma , imaM vayaNamabbavI // 10 // viSayeSvarajyan , rajyan saMyame c| ambApitarAvupAgamya , idaM vacanamabravIt // 10 // ___ padArthAnvayaH-visaesu-viSayoM meM arajaMto-rAga na karatA huA ya-aura saMjamammi-saMyama meM rajaMto-rAga karatA huA ammApiyaraM-mAtA pitA ke pAsa uvAgamma-Akara imaM yaha vayaNam-bacana abbavI-kahane lgaa| mUlArtha-mRgAputra viSayoM se virakta aura saMyama meM anurakta hotA huA mAtA pitA ke pAsa Akara yaha vakSyamANa vacana kahane lgaa| TIkA-jAtismaraNajJAna hone ke anantara jaba mRgAputra ne apane pUrvajanma meM grahaNa kiye hue zramaNa bhAva ko dekhA to use sAMsArika viSaya bhogoM se uparAmatA ho gaI aura saMyama meM anurAga paidA ho gyaa| tAtparya yaha hai ki viSayoM se uparati hone ke sAtha hI saMyama grahaNa meM abhiruci bar3ha gii| aura mAtA pitA ke pAsa Akara vaha isa prakAra kahane lagA / ukta gAthA meM jo viSaya varNita kiyA gayA hai usase yaha spaSTa vyakta ho jAtA hai ki isa jIva kI jaba viSayoM se virakti ho jAtI hai taba usakA citta mokSa ke sAdhanabhUta darzana jJAna aura caritra ke sampAdana kI ora bar3hatA hai| yahI kAraNa hai ki jJAnI puruSoM ke hRdaya se viSayavAsanA kA samUla nAza ho jAtA hai| mRgAputra ne mAtA pitA ke pAsa jAkara jo kucha kahA aba usakA varNana karate haiMsuyANi me paMca mahavvayANi, naraesu dukkhaM ca tirikkhajoNisu / niviNNakAmo mi mahaNNavAo, aNujANaha pavvaissAmi ammo ! // 11 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIbhASATIkAsahitam / zrutAni mayA paMca mahAvratAni, narakeSu duHkhaM ca tiryagyoniSu / mahArNavAt, nirviNNakAmo'smi anujAnIta pratrajiSyAmi mAtaH ! // 11 // ekonaviMzAdhyayanam ] [ 77 padArthAnvayaH - suyANi - sune haiM me maiMne paMca mahavvayANi - pA~ca mahAvrata naraesu-narakoM ke dukkhaM-duHkha ca - aura tirikkhajoNisu - tiryagyoniyoM ke du:kha, ataH mahaNNavAo - saMsArarUpa samudra se nivviNakAmomi - maiM nivRtta hone kI kAmanA vAlA ho gayA hU~, ata: ammo - he mAtA ! pavvaissAmi - maiM dIkSita hoU~gA aNujAha - mujhe AjJA do / mUlArtha - he mAtaH ! maiMne pA~ca mahAvratoM ko tathA naraka aura tiryag yoni ke duHkhoM ko sunA hai / ataH maiM isa saMsAra rUpI samudra se nivRtta hone kA abhilASI ho gayA hU~ / mujhe AjJA do tAki maiM dIkSita ho jAU~ / TIkA - mAtA pitA ke pAsa Akara mRgAputra ne kahA ki maiMne pUrvajanma meM pAlana kiye hue pA~ca mahAvratoM ko jAna liyA, tathA narakoM meM anubhava kiye hue du:khoM aura pazuyoni meM bhoge hue kaSToM ko -- upalakSaNa se deva aura manuSya yoni ke saMyoga-viyoga-janya duHkhoM ko acchI taraha se smaraNa kara liyA hai / ata: maiM isa saMsAra se nivRtta hone kI abhilASA rakhatA hU~ / Apa mujhe AjJA do ki maiM dIkSAgrahaNa karake saMyama kA ArAdhana karatA huA ina sAMsArika duHkhoM se sadA ke lie chUTane kA prayatna karUM / ukta gAthA meM jo mAtA kA sambodhana diyA hai usakA tAtparya mAtA kI pUjyatA prakaTa karanA hai / aura 'zrutAni' yaha pUrva janma kI apekSA se jAnanA arthAt pUrvajanma meM maiMne pA~ca mahAvratoM kA zravaNa kiyA hai| tathA saMsAra meM jo kiMcinmAtra sukha bhI hai vaha bhI vastutaH duHkharUpa hI hai yaha isakA phalitArtha hai / pravrajyA kA hetu vairAgya hai, ataH vairAgya ke sambandha meM varNana karate hue prathama sAMsArika sambandha kA nirUpaNa karate haiM ammatAya ! mae bhogA, bhuttA visaphalovamA / kaDuyavivAgA, aNubandhaduhAvahA // 12 // pacchA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam amba ! tAta ! mayA bhogAH, bhuktA vissphlopmaaH| pazcAt . kaTukavipAkAH, anubndhduHkhaavhaaH||12|| padArthAnvayaH-amma-he mAtA ! tAya-he tAta ! mae-maiMne visaphalobamAviSaphala kI upamA vAle bhogA-bhoga bhuttA-bhoga liye pacchA-pazcAt kaDuyakaTuka vivAgA-vipAka hai inakA aNubaMdha-anubandha duhAvahA-duHkhoM ke dene vAlA hai| mUlArtha hai mAtA aura he pitA ! maiMne ina bhogoM ko bhoga liyA, jo viSaphala ke samAna haiM, aura pIche se jinakA vipAka atyanta kaTu evaM nirantara duHkhoM ke dene vAlA hai| TIkA-mRgAputra apane mAtA pitA se kahate haiM ki maiMne kAmabhogoM ko bhalI bhA~ti bhoga liyA / ye samasta kAmabhoga viSaphala ke samAna dekhane meM sundara aura khAne meM madhura tathA pariNAma meM duHkha ke dene vAle haiM / tAtparya yaha hai ki jaise viSaphala dekhane meM to sundara hotA hai aura khAne meM bhI svAdu hotA hai parantu khAne ke anantara usakA phala mRtyu hotA hai arthAt khAne vAle ke prANa le letA hai usI prakAra ye kAmabhoga bhI bhogane ke samaya to atyanta priya lagate haiM parantu pariNAma meM adhika se adhika duHkha ke dene vAle haiM / arthAt inakA vipAka bahuta kaTu atha ca aniSTaprada hai| isalie ye kAmabhoga, bAla jIvoM ko hI priyakara ho sakate haiM, vijJa jIvoM ko nhiiN| vicArazIla puruSa to inake anubandha ko bhalI bhA~ti jAnate haiM ataeva ve inase sarvathA dUra rahate haiM / isake viparIta jo bAla jIva ina viSayabhogoM kA sevana karate haiM, ve jIva cAroM gatiyoM ke duHkhoM kA nirantara anubhava karate haiN| . isalie he mAtA ! maiM ina viSayabhogoM ke sevana kI abhilASA ko sarvathA tyAga baiThA huuN| Apa se puna: maiM yahI prArthanA karatA hU~ ki Apa mujhe saMyama grahaNa karane kI AjJA deM, tAki maiM ina upasthita duHkhoM se chUTane kA prayatna kruuN| vAstava meM ye kAmabhogAdi viSaya hI anitya evaM duHkhadAyI nahIM apitu yaha zarIra bhI anitya aura duHkhoM kI khAna hai| aba isa viSaya kA varNana karate haiN| yathA imaM sarIraM aNicaM, asuiM asuisaMbhavaM / asAsayAvAsamiNaM , dukkhakesANa bhAyaNaM // 13 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [781 idaM zarIramanityam , azucyazucisaMbhavam / azAzvatAvAsamidaM , duHkhaklezAnAM bhAjanam // 13 // ___ padArthAnvayaH-imaM-yaha sarIraM-zarIra aNicaM-anitya hai asuI-apavitra hai aura asuisaMbhavaM-azuci se utpanna huA hai asAsayAvAsam-azAzvata hI isameM jIva kA nivAsa hai iNaM-yaha zarIra dukkhakesANa-duHkha aura klezoM kA bhAyaNaM-bhAjana hai| mUlArtha--yaha zarIra anitya hai, apavitra hai, aura azuci se isakI utpatti hai| tathA isameM jIva kA nivAsa bhI azAzvata hI hai, evaM yaha zarIra duHkha aura klezoM kA bhAjana hai| TIkA-mRgAputra ne apane mAtA pitA ke prati isa zarIra kI anityatA, azucitA aura duHkhabhAjanatA kA varNana karate hue isakI asAratA kA acchA citra khIMcA hai / ve kahate haiM ki yaha zarIra anitya arthAt kSaNabhaMgura hai aura svabhAva se apavitra hai kyoMki isakI utpatti zukra, zoNita Adi apavitra padArthoM se hI dekhI jAtI hai| tathA isa zarIra kI apekSA se isameM nivAsa karane vAlA jIva bhI azAzvata hI hai, athavA isameM jIvAtmA kA nivAsa bhI azAzvata hI hai| prathama pakSa meM AdhArabhUta zarIra ke azAzvata hone se usake AdheyabhUta jIva ko bhI . azAzvata kahA gayA hai jo ki vyavahAranayasammata aupacArika kathana hai| isake atirikta yaha zarIra nAnA prakAra ke duHkha aura klezoM kA bhAjana hai| kyoMki jitane bhI zArIrika athavA mAnasika duHkha athavA kleza haiM, ve saba zarIra ke Azraya se hI hote haiM / isalie yaha zarIra aneka prakAra ke duHkhoM aura klezoM kA sthAna hai| yahA~ para itanA smaraNa avazya rahe ki ukta gAthA meM zarIra ko anitya batalAyA gayA hai kintu mithyA nahIM kahA gayA / kyoMki anekAntavAda ke siddhAntAnusAra paryAya dRSTi se saba padArtha anitya mAne haiM, mithyA nahIM / mithyApanA aura anityapanA ye donoM bhinna 2 padArtha haiN| inakI vyAkhyA bhI bhinna 2 hai / ataH zarIrAdi ko anitya kahane se unako koI sajjana mithyA na samajheM / isa viSaya para prasaMgAnusAra kahIM anyatra prakAza DAlA jaaygaa| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782] tathA ca uttarAdhyayanasUtram- [ ekonaviMzAdhyayanam asAsae sarIraMmi, raI novalabhAmahaM / pacchA purA va caiyavve, pheNabubbusannibhe // 14 // azAzvate zarIre, ratiM nopalabhe'ham / pazcAt purA vA tyaktavye, phenabudabudasaMnibhe // 14 // padArthAnvayaH--- asAsae-- azAzvata sarIraMmi - zarIra meM ahaM - maiM rahUM-ratiprasannatA na-nahIM uvalabhAm - prApta karatA hUM kyoMki -- pacchA-pIche - athavA purApahale caiyavve-chor3ane vAle pheNabubbuya - phena ke bulabule ke sannibhe - samAna / mUlArtha - isa azAzvata zarIra meM maiM prasannatA prApta nahIM karatA kyoMki phena ke bulabule ke samAna yaha zarIra hai, jo ki pahale athavA pIche avazya vinAza vAlA hai| TIkA - mRgAputra apane mAtA pitA se phira kahate haiM ki yaha zarIra azAzvata bulabule ke samAna kSaNabhaMgura hai| ataH mujhe isameM koI Ananda nahIM, kyoMki do dina Age athavA pIche isako avazya chor3anA par3egA, phira isameM rati kaisI ? isa kathana kA tAtparya yaha hai ki isa zarIra kA vinAza -- viyoga avazyaMbhAvI hai| yadi isake dvArA kucha samaya taka zabdAdi viSayoM kA upabhoga kiyA jAve to bhI isane vinaSTa ho jAnA hai / athavA kisI upakrama ke dvArA vAlyAdi avasthA meM binA upabhoga kiye bhI isake vinAza kI saMbhAvanA ho sakatI hai| tAtparya yaha hai ki upabhukta athavA anupabhukta donoM hI dazAoM meM isakI vinazvaratA nizcita hai, phira aise vinAzazIla padArtha meM kAmabhogoM ke liye Asakta honA kisI prakAra se bhI buddhimattA kA kAma nahIM / isake atirikta isa zarIra meM jo saundarya dRSTigocara hotA hai vaha bhI jala 1 ke bulabule ke samAna mAtra kSaNabhara sthAyI rahane vAlA hai / isalie he mAtA mujhe isa zarIra meM kiMcinmAtra bhI sneha nahIM hai / aba saMsAra ke nirveda viSaya meM kahate haiM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [783 mANusatte asArammi, vAhIrogANa aale| jarAmaraNapatthammi , khaNaMpi na ramAmahaM // 15 // manuSyatva asAre, vyAdhirogANAmAlaye / jarAmaraNagraste , kSaNamapi na rame'ham // 15 // __ padArthAnvayaH-asAraMmi-asAra mANusatte-manuSyabhava meM vAhI-vyAdhi rogANa-rogoM ke Alae-sthAna meM jarA-bur3hApA maraNa-mRtyu se patthaMmi-prase hue khaNaMpi-kSaNamAtra bhI ahaM-maiM na ramAm rati-Ananda nahIM pAtA huuN| mUlArtha-vyAdhi aura rogoM ke ghara, jarA aura mRtyu se grase hue, isa asAra manuSyajanma meM maiM kSaNamAtra bhI prasanna nahIM hotA huuN| TIkA-mRgAputra phira apanI mAtA se kahate haiM ki yaha manuSya bhava bilakula asAra hai kyoMki yaha sadA sthira rahane vAlA nhiiN| tathA Adhi vyAdhiyoM kA ghara hai, evaM jarA aura mRtyu kA cakra hara samaya isa para ghUma rahA hai| ataH aise manuSya bhava meM mujhe kisI prakAra kI bhI prIti nhiiN| arthAt isa prakAra ke kSaNabhaMgura aura jarAgrasta rogAlaya meM Asakta hokara, viSaya bhogoM kA sevana karanA, mujhe kisI prakAra se bhI abhISTa nahIM hai| yahAM para itanA smaraNa rahe ki sUtra meM manuSya janma ko jo asAra batalAyA hai vaha zarIra ko lekara kevala paryAyArthika naya kI dRSTi se hI kahA gayA hai / jIva to zAzvata hai, karmoM ke sambandha se vaha navIna 2 paryAya-zarIra ko dhAraNa kara rahA hai aura unhIM paryAyoM meM vaha nAnA prakAra ke duHkhoM kA anubhava kara rahA hai / tathA ukta sUtra meM karAyA gayA zArIrika duHkhoM kA digdarzana, mAnasika duHkhoM kA bhI upalakSaNa samajha lenA / ___isa prakAra manuSyabhavasambandhi duHkhoM kA varNana karane ke anantara aba usakI pratyeka dazA ke duHkha kA digdarzana karAte haiM jammadukkhaM jarAdukkhaM, rogA ya maraNANi ya / aho dukkho husaMsAro, jattha kIsanti jaMtuNo // 16 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 ] uttarAdhyayanasUtram- [ ekonaviMzAdhyayanam janmaduHkhaM jarAduHkhaM, rogAzca maraNAni ca / aho duHkhaH khalu saMsAraH, yatra klizyanti jantavaH // 16 // ___ padArthAnvayaH-jammadukkhaM-janma kA duHkha jarAdukkhaM-bur3hApe kA duHkha rogA-roga ya-aura maraNANi-maraNa kA duHkha ya-punaH aho Azcarya hai hu-nizcaya hI dukkho-duHkharUpa saMsAro-saMsAra jattha-jahA~ para kIsaMti-keza pAte haiM jNtunno-jiiv| ___mUlArtha-janma kA duHkha, jarA kA duHkha, roga aura mRtyu kA duHkha, Acarya hai ki isa duHkhamaya saMsAra meM sacita hokara jIva nAnA prakAra ke duHkha aura klezoM ko prApta ho rahe haiN| TIkA-mRgAputra kahate haiM ki he mAtA ! dekhakara mujhe bar3A Azcarya hotA hai| isa duHkhamaya saMsAra meM janma, jarA, roga aura mRtyu se prase hue athavA jakar3e hue jIva aneka prakAra ke kleza pA rahe haiM / tAtparya yaha hai ki kisI ke pIche eka duHkha par3a jAtA hai to usako kisI prakAra se bhI zAMti nahIM miltii| parantu isa jIva ke pIche to janma, jarA, roga aura mRtyu tathA upalakSaNa se aniSTasaMyoga aura iSTaviyogajanya aneka prakAra ke ati bhayaMkara duHkha lage hue haiN| aisI dazA meM bhI ye ajJAnI jIva isa saMsAra meM nimagna ho rahe haiM kintu isase chUTane ke upAya kA unheM tanika bhI khyAla nahIM, yaha kitane Azcarya kI bAta hai| isake atirikta saMsAranimagna prANI duHkhoM ke upasthita hone para unase chUTane kA jo upAya karate haiM, vaha bhI duHkhoM ko kama karane ke badale unako bar3hAne vAlA hI hotA hai / arthAt duHkhanivRtti kA jo samyak upAya hai, usase yaha sarvathA bhinna athaca viparIta hai| jaise pracaMDa agni ko zAnta karane ke lie jala ke upayoga ke sthAna meM taila kA upayoga karanA agni ko zAnta karane kI apekSA usako bar3hAne vAlA hotA hai ThIka usI prakAra se viparIta buddhi rakhane vAle ina saMsAra-nimagna jIvoM kI dazA hai| arthAt hiMsA Adi pApakarmoM ke AcaraNa se utpanna hone vAle duHkhoM kI nivRtti ke lie dazavidha yatidharma kA sevana karane ke badale hiMsA Adi azubha vyavahAra meM hI pravRtta ho rahe haiN| inakI isa bAlapravRtti para mujhe atyanta Azcarya hotA hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiM Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [75 khettaM vatthu hiraNaM ca, puttadAraM ca bandhavA / caittA NaM imaM dehaM, gantavvamavasassa me // 17 // kSetraM vAstu hiraNyaM ca, putradArAMzca bAndhavAn / tyaktvemaM de haM, gantavyamavazasya me // 17 // padArthAnvayaH-khettaM-kSetra vatthu-ghara ca-aura hiraeNaM-suvarNAdi padArtha putta-putra dAraM-strI ca-aura baMdhavA-bhAiyoM ko cahattA-chor3akara tathA imaM-isa dehaM-zarIra ko me maiMne avasassa-avazya hI gaMtavyaM-jAnA hai, paraloka meM / NaM-vAkyAlaMkAra meN| mUlArtha kSetra, gRha, suvarNa, putra, strI aura bAndhava tathA isa zarIra ko chor3akara maiMne avazyameva paraloka meM gamana karanA hai| TIkA-kSetra-dhAnyAdi bIja vapana karane ke sthAna tathA ArAma Adi sundara sthAna / vAstu-gRha, prAsAdAdi nirmANa kiye hue sthAna / hiraNya-sonA, cA~dI Adi dhAtu padArtha / putra aura strI tathA bhrAtRvarga, itanA hI nahIM kintu yaha zarIra bhI isa jIva ke sAtha jAne vAlA nahIM / arthAt ina saba padArthoM ko chor3akara paravaza huA yaha jIva paraloka meM calA jAtA hai aura ye saba padArtha-jinake lie yaha jIva aneka prakAra ke chala-prapaMca karatA hai--yahIM para par3e rahate haiN| tAtparya yaha hai ki isa AtmA kA ina padArthoM se koI vAstavika sambandha nahIM hai / ataH karmoM kI parAdhInatA se yaha jIva inako yahIM para chor3akara paraloka meM gamana kara jAtA hai| jaba ki aisI avasthA hai, taba kauna buddhimAn ina padArthoM meM Asakta hokara apanI AtmA ko duHkhoM ke agAdha sAgara meM Dubone kA jaghanya prayAsa karegA ? ataeva maiM ina padArthoM meM mUrchita hokara apanI AtmA kA adhaHpatana nahIM karanA cAhatA kintu inase sarvathA uparAma hokara kevala mokSamArga kA pathika bananA cAhatA huuN| yaha prastuta gAthA kA bhAvArtha hai| isa prakAra saMsAra ke nirvedaviSaya kA varNana karake aba bhogoM ke kaTuvipAka kA varNana karate haiN| yathA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7861 uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam AvAMAYA jahA kimpAgaphalANaM, pariNAmo na sundaro / evaM bhuttANa bhogANaM, pariNAmo na sundaro // 18 // yathA . kiMpAkaphalAnAM, pariNAmo na sundrH| evaM bhuktAnAM bhogAnAM, pariNAmo na sundaraH // 18 // .. padArthAnvayaH-jahA-jaise kiMpAgaphalANaM-kimpAka vRkSa ke phaloM kA pariNAmo-pariNAma na suMdaro-sundara nahIM hai evaM-isI prakAra bhuttANa-bhoge hue bhogANaM-bhogoM kA pariNAmo-pariNAma na suMdaro-sundara nahIM hai| mUlArtha-jaise kimpAka vRkSa ke phaloM kA pariNAma sundara nahIM hai, usI prakAra bhoge hue bhogoM kA pariNAma bhI sundara nahIM hai| TIkA-isa gAthA meM viSaya-bhogoM ke kaTu pariNAma kA dRSTAnta dvArA digdarzana karAyA gayA hai| jaise ki kimpAka vRkSa ke phala dekhane meM sundara, khAne meM madhura aura sparza meM bhI sukomala hote haiM kintu unakA pariNAma sundara nahIM hotA arthAt , bhakSaNa karane vAle para unakA prabhAva yaha hotA hai ki vaha khAne ke anantara zIghra hI apane prANoM kA tyAga kara detA hai| jisa prakAra kimpAka phala dekhane aura khAne meM sundara tathA svAdu hotA huA bhI bhakSaNa karane vAle ke prANoM kA zIghra hI saMhAra kara detA hai, ThIka usI prakAra ina viSaya bhogoM kI dazA hai| ye Arambha ke samaya ( bhogate samaya ) to bar3e hI priya aura citta ko AkarSita karane vAle hote haiM parantu bhogane ke pazcAt inakA bar3A hI bhayaMkara pariNAma-phala hotA hai| tAtparya yaha hai ki Arambhika kAla meM inakI sundaratA aura manojJatA citta ko bar3I hI lubhAne vAlI aura prasanna karane vAlI hotI hai| inake AkarSaNa kA prabhAva sAMsArika jIvoM para itanA adhika par3atA hai ki ve prANa dekara bhI inako prApta karane kA prayatna karate haiN| parantu uttarakAla meM jaba ki inakA upabhoga kara liyA jAya, inakA jo kaTuphala jIvoM ko bhoganA par3atA hai, usakI to kalpanA karate hue bhI romAJca ho uThatA hai| nAnA prakAra ke zArIrika aura mAnasika keza tathA naraka nigodAdi sthAnoM kI bhayaMkara yAtanAe~ saba inhIM ke kaTuphala haiN| isalie buddhimAn puruSoM ko inakA sarvathA parityAga karanA caahie| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / aba mRgAputra apane abhiprAya ko dRSTAnta dvArA pradarzita karate haiM aANaM jo mahaMtaM tu, apAhejo pavakhaI / addhANaM gacchaMto so duhI hoi, chuhAtaNhAipIDio // 19 // [ 787 pravrajati / adhvAnaM yo mahAntaM tu, apAtheyaH gacchan sa duHkhI bhavati, kSudhAtRSNayA pIDitaH // 19 // padArthAnvayaH - jo-jo puruSa mahaMtaM - mahAna addhANaM - mArga ko tu-vitarka meM apAhejo - pAtheyarahitaM pavajjaI - aMgIkAra karatA hai gacchaMto- calatA huA sovaha duhI - duHkhI hoi - hotA hai chuhA - bhUkha taNhAi - pipAsA se pIDio - pIr3ita hone para / mUlArtha -- jo koI puruSa vinA pAtheyaM ke kisI vizAla mArga kA anusaraNa karatA hai, vaha mArga meM calatA huA kSudhA aura tRSNA se pIr3ita hokara jaise duHkhI hotA hai [ vaise hI dharma se rahita manuSya paraloka meM duHkhI hotA hai ] isa prakAra agrima zloka se anvaya karake artha karanA / TIkA - mRgAputra apanI mAtA aura pitA se kahate haiM ki jaise koI lambe safara ko jAne vAlA puruSa pAtheya ke binA hI cala par3atA hai arthAt mArga meM kAma Ane yogya kharce ke vinA hI safara karane laga jAtA hai aura rAste meM jaba use bhUkha aura pyAsa lage taba usako zAnta karane ke lie usake pAsa kucha bhI na ho, to jaise vaha puruSa usa mArga meM atyanta duHkhI hotA hai isI prakAra dharmAcaraNa ke vinA paraloka kA safara karane vAle isa jIva ko aneka prakAra ke asahya kaSTa sahana karane par3ate haiN| isake viparIta jisa pathika ke pAsa mArga meM lagane vAlI kSudhA aura tRSNA kI nivRtti ke lie pAtheya vidyamAna hai aura usase vaha apane kSudhA aura pipAsAjanya kaSTa ko dUra karake sukhI ho jAtA hai, usI prakAra isa loka meM dharma kA AcaraNa karane vAlA puruSa paraloka kI yAtrA meM upasthita hone vAle kaSToM se bacA rahatA hai / ata: buddhimAn puruSa ko paraloka meM kAma Ane lAyaka pAtheya rUpa dharma kA avazya saMcaya kara lenA cAhie / 1 ." aba isI abhiprAya ko sphuTa karane ke lie kahate haiM ki Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GET ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam evaM dhammaM akAUNaM, jo gacchai paraM bhavaM / gacchanto so duhI hoi, vAhirogehiM pIDio // 20 // evaM dharmamakRtvA, yo gacchati paraM bhavam / gacchan sa duHkhI bhavati, vyAdhirogaiH pIDitaH // 20 // padArthAnvayaH-evaM-isI prakAra dhamma-dharma ko akAUNaM-na karake jojo puruSa gacchai-jAtA hai paraM bhavaM-para bhava ko so-vaha duhI-duHkhI hoi-hotA hai vAhi-vyAdhi rogehiM-rogoM se pIDio-pIr3ita huaa| mUlArtha--isI prakAra dharma kA AcaraNa kiye vinA jo jIva paraloka meM jAtA hai, vaha jAtA huA vyAdhi aura rogAdi se pIr3ita hone para atyanta duHkhI hotA hai| TIkA-aba ukta dRSTAnta kI dArTAnta meM yojanA karate haiM / tAtparya yaha hai ki jaise pAtheya ke vinA yAtrI mArga meM kSudhA aura tRSNAdi se vyathita huA atyanta kaSTa pAtA hai, usI prakAra dharma kA AcaraNa kiye vinA hI jo prANI paraloka kI yAtrA meM pravRtta hote haiM, ve vyAdhi aura zArIrika rogoM se pIr3ita hue atyanta duHkhI hote haiN| kAraNa yaha hai ki dharma ke prabhAva se hI vyAdhi aura rogoM kI nivRtti hotI hai / jaba ki dharma hI chUTa gayA athavA dharma kA AcaraNa hI nahIM rahA taba vyAdhi aura rogAdi kA nirantara Agamana ho, isameM Azcarya hI kyA hai / yahA~ para vyAdhi se zArIrika vyathA aura roga se mAnasika kaSTa kA grahaNa karanA / yahI artha sUtrakAra ko sammata hai| aba isI viSaya kA dUsare rUpa se varNana karate haiM / yathAaddhANaM jo mahaMtaM tu, sapAhejo pvjii| gacchanto so suhI hoi, chuhaathaavivjio||21|| adhvAnaM yo mahAntaM tu, sapAtheyaH pravrajati / gacchan sa sukhI bhavati, kSudhAtRSNAvivarjitaH // 21 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 76 ___ padArthAnvayaH-jo-jo puruSa mahaMta-mahAn addhANaM-mArga ko tu-vitarka artha meM sapAhejo-pAtheyasahita pavajaI-gamana karatA hai gacchaMto-jAtA huA sovaha suhI-sukhI hoi-hotA hai chuhA-bhUkha taNhA-pyAsa se vivajio-rahita hokara / mUlArtha-jo puruSa pAtheyayukta hokara vizAla mArga kI yAtrA karatA hai, vaha mArga meM kSudhA aura tRSA kI bAdhA se rahita hotA huA sukhI rahatA hai| TIkA-jo puruSa dIrgha mArga kI yAtrA meM paryApta pAtheya lekara pravRtta hotA hai, vaha mArga meM sukhI rahatA hai arthAt usako mArga meM bhUkha athavA pyAsa Adi kA koI bhI kaSTa nahIM satAtA kyoMki usake pAsa mArga ke kaSTa ko nivRtta karane kI paryApta sAmagrI hotI hai / yadyapi mArga meM kSudhA aura tRSA ke atirikta aura bhI aneka prakAra ke kaSTa upasthita ho sakate haiM tathApi samasta kaSToM meM kSudhA aura tRSA kA kaSTa saba se adhika prabala mAnA jAtA hai| isalie sUtra meM unhIM kA nirdeza kiyA gayA hai| .. aba ukta dRSTAnta kA nigamana karate hue kahate haiM kievaM dhammaM pi kAUNaM, jo gacchai paraM bhavaM / gacchanto so suhI hoi, appakamme aveyaNe // 22 // evaM dharmamapi kRtvA, yo gacchati paraM bhavam / gacchan sa sukhI bhavati, alpakarmA'vedanaH // 22 // padArthAnvayaH-evaM-isI prakAra pi-saMbhAvanA meM dhamma-dharma ko kAUNaMkarake jo-jo puruSa gacchai-jAtA hai paraM bhavaM-parabhava ko gacchaMto-jAtA huA so-vaha suhI-sukhI hoi-hotA hai appakamme-alpa karma vAlA aveyaNe-vedanA se rahita hotA hai| . mUlArtha--isI prakAra jo jIva dharma kA saMcaya karake paraloka ko jAtA hai, vaha vahA~ jAkara sukhI ho jAtA hai aura asAtAvedanIya karma ke alpa hone se vizeSa vedanA ko bhI prApta nahIM hotA / TIkA-mRgAputra kahate haiM ki jisa prakAra pAtheya ko sAtha lekara yAtrA karane vAlA puruSa mArga meM duHkhI nahIM hotA, usI prakAra isa loka meM dharma ko saMcita Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam MOMovnonrn karake paraloka meM sAtha le jAne vAlA puruSa bhI kisI prakAra ke kaSTa ko prApta nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki jisa prakAra pAtheyayukta yAtrI mArga meM sukhI rahatA hai, usI prakAra dharma rUpa pAtheya ko sAtha meM lekara paraloka kI yAtrA karane vAlA jIva bhI saba prakAra se sukhI rahatA hai| asAtAvedanIya ke svalpa hone se usako vahA~ para kisI prakAra kI vizeSa vedanA nahIM hotii| isakA abhiprAya yaha hai ki-'hiMsApasUyANiduhANimattA' arthAt hiMsA se sabhI prakAra ke duHkhoM kA udbhava hotA hai| isa kathana ke anusAra hiMsA-karatA ko adharma aura ahiMsA-dayA ko dharma kahA gayA hai| isase siddha huA ki ahiMsA-dayA rUpa dharma kA pAlana karane se yaha jIva duHkhoM se chUTa jAtA hai| isI Azaya ko lekara sUtrakAra ne dharma ke AcaraNa karane kA phala alpa karma aura avedana batalAyA hai| tAtparya yaha hai ki asAtAvedanIya ke alpa hone se vedanA kA anubhava nahIM hotA / yadi hotA bhI hai to bahuta svalpa, jo ki nahIM ke samAna hotA hai / isa sAre kathana se yaha siddha hotA hai ki mumukSu puruSa ke lie ekamAtra AcaraNIya dharma hai, jo ki sarva prakAra ke duHkhoM kA samUlaghAta karane meM saba se adhika zaktimAn hai / usa dharma kA AcaraNa yadi vItarAgabhAva se kiyA jAya taba to usakA phala mokSa hai aura yadi sarAgabhAva se usakA anuSThAna kiyA jAya taba usakA phala U~ce se U~ce devaloka kI prApti taka hai| __ aba prastuta viSaya meM apanA abhiprAya prakaTa karate hue mRgAputra kahate haiM kijahA gehe palittammi, tassa gehassa jo phuu| sArabhAMDANi nINei, asAraM avaujjhai // 23 // evaM loe palittammi, jarAe maraNeNa ya / appANaM tAraissAmi, tubbhehiM aNumanio // 24 // yathA gRhe pradIpte, tasya gRhasya yaH prabhuH / sArabhANDAni niSkAsayati, asAramapojjhati // 23 // evaM . loke pradIpte, jarayA maraNena c| . AtmAnaM.. tArayiSyAmi, yuSmAbhyAmanugataH // 24 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 791 padArthAnvayaH - jahA - jaise gehe - ghara ke patittammi-prajvalita hone para tassausa gehassa - ghara kA jo-jo pahU- prabhu hai, vaha -- sArabhaMDANi - sAra vastuoM ko nIi - nikAla letA hai asAram - asAra ko avaujjhai - chor3a detA hai / evaM - isI prakAra loe - loka ke palittammi- pradIpta hone para jarAe - jarA se ya-aura maraNeNa - mRtyu se appANaM - AtmA ko tAraissAmmi - tArU~gA, ata: tumehiM - Apase aNumanio - anujJA mA~gatA hU~ / mUlArtha - jisa prakAra ghara ke prajvalita hone para usa ghara kA svAmI usa ghara meM rahI huI sAra vastuoM ko nikAla letA hai aura asAra ko chor3a detA hai, usI prakAra jarA aura maraNa se pradIpta hone vAle isa loka meM maiM apanI AtmA ko tArU~gA, ataH Apa mujhe isake lie anumati pradAna kareM / mRtyu TIkA - mRgAputra kahate haiM ki ghara ke jalane para usa ghara kA svAmI usa ghara meM rahe hue sAra padArthoM - ratnasuvarNAdi ko bAhara nikAlane kA prayatna karatA hai aura asAra [jIrNavastra, khATa, bichaunA Adi jo cirasthAyI tathA maha nahIM haiM ] padArthoM ko vahIM para chor3a detA hai / usI prakAra yaha loka bhI janma, jarA aura mRtyu kI Aga se prajvalita ho rahA hai| tAtparya yaha hai ki loka meM jarA aura se saMsArI jIva vyAkula ho rahe haiM / ataH ghara kA svAmI ghara ko Aga laga jAne para saba se prathama usa ghara meM rahe hue sAra padArthoM ko hI nikAlane kA prayatna karatA hai / ThIka usI prakAra 1 bhI janma, jarA aura mRtyu se dagdha, atha ca vyApta isa loka meM sArabhUta apanI AtmA ko isase bAhara nikAlane kI icchA karatA hU~ / ata: Apa mujhe isake lie AjJA pradAna kareM tAki maiM apanI AtmA kA uddhAra kara sakU~ / yahA~ para jo AjJA kI prArthanA kI gaI hai, vaha yuvarAja padavI kI apekSA se hI jAnanI cAhie / dvivacana ke sthAna para 'tubbhehiM' pada, jisameM bahuvacana kA prayoga kiyA hai, mAtA pitA ke prati adhika pUjyabhAva dikhalAne ke abhiprAya se kiyA gayA hai / evaM loka zabda se - svarga, pAtAla aura martya ina tInoM kA hI grahaNa abhISTa hai kyoMki yaha abhi ina tInoM meM hI hai / yuvarAja mRgAputra ke isa kathana ko sunakara usake mAtA pitA ne usake prati jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM-- Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam taM bintammApiyaro, sAmaNNaM putta ! duccaraM / guNANaM tu sahassAI, dhAreyavvAiM bhikkhuNA // 25 // taM brUto'mbApitarau, zrAmaNyaM putra ! duzcaram / guNAnAM tu sahasrANi, dhArayitavyAni bhikSuNA // 25 // padArthAnvayaH-taM-usa-mRgAputra ko ammApiyaro-mAtA-pitA biMta-kahane lage-putta-he putra ! sAmaeNaM-zramaNabhAva-sAdhuvRtti duccaraM-duzcara hai guNANaM-guNoM kA sahassAI-sahasra-arthAt hajAroM guNa tu-vitarka meM, nizcaya meM hai, dhAreyavvAIdhAraNa karane cAhie bhikkhuNA-bhikSu ko| ___ mUlArtha he putra ! saMyamavRtti kA pAlana karanA atyanta kaThina hai| kyoMki bhikSu ko hajAroM guNa dhAraNa karane par3ate haiN| isa prakAra usako usake mAtA pitA ne khaa| TIkA-putra ke isa prakAra ke kathana ko sunakara usake mAtA pitA ne kahA ki he putra ! zramaNabhAva-sAdhuvRtti kA pAlana karanA bahuta hI kaThina kAma hai| kyoMki saMyamavRtti meM sahAyatA dene vAle sahasroM guNa sAdhu ko dhAraNa karane par3ate haiN| tAtparya yaha hai ki zIla Adi aneka guNa haiM, jo ki saMyama ke saMrakSaka aura jinakA sAdhu meM vidyamAna honA parama Avazyaka hai| kahane kA sArAMza yaha hai ki jIva ko eka guNa kA dhAraNa karanA bhI kaThina hai to saMyamavRtti ke nirvAhArtha kSamA Adi hajAroM guNoM ko apanI AtmA meM sthAna denA kitanA kaThina hogA isakI kalpanA to sahaja hI meM ho sakatI hai| ataH saMyamavRtti kA samyag anuSThAna karanA bahuta hI kaThina hai| yahA~ para 'bhikkhuNA' yaha tRtIyAntapada SaSThI ke sthAna meM grahaNa kiyA gayA hai / tathA 'vataH' ke sthAna meM 'vitta' aura 'ambA' ke sthAna meM 'ammA' yaha Adeza apabhraMza bhASA ke niyamAnusAra kiyA gayA hai / evaM itanA aura bhI smaraNa rahe ki mRgAputra ke mAtA pitA ne saMyama ke viSaya meM asadbhAva prakaTa nahIM kiyA kintu usakI duSkaratA batalAI hai, jo ki sarvathA samucita hai| ___ aba saMyama kI duzvaratA ko pramANita karane ke lie sAdhu ke AcaraNa karane yogya mukhyatayA jo pA~ca mahAvrata haiM, unakA kramazaH varNana karate haiN| yathA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / samayA savvabhUesu, sattumittesu vA jage / pANAivAyaviraI jAvajjIvA samatA " " sarvabhUteSu zatrumitreSu vA jagati / prANAtipAtaviratiH yAvajjIvaM [ 763 dukkaraM // 26 // " duSkarA // 26 // padArthAnvayaH:- samayA - samatAM savvabhUesu - sarvabhUtoM meM sattu - zatru aura mittesu - mitroM meM jage - loka meM pAraNA ivAyaviraI - prANAtipAta kI nivRtti jAvajIvAe - jIvanaparyanta dukkaraM - duSkara hai / mUlArtha - he putra ! saMsAra ke sabhI prANiyoM - arthAt zatru mitra Adi sabhI jIvoM meM samabhAva rakhanA aura jIvanaparyanta prANAtipAta se nivRtta honA, yaha duSkara hai -- atyanta kaThina hai / meM TIkA - saMyamavRtti kA pAlana karanA kyoM duSkara hai ? isa kathana ke samarthana mRgAputra ke mAtA pitA ne munivRtti ke mUlastambha rUpa pA~ca mahAvratoM kA usake samakSa varNana karake apane kathana ko pramANita karane kA prayatna kiyA hai / ina pA~ca mahAvratoM meM se pahale mahAvrata kA svarUpa batalAte hue ve kahate haiM ki he putra ! saMsAra ke sarva prANiyoM para -- cAhe unameM apanA koI zatru hove athavA mitra - sadA ke lie samabhAva rakhanA bahuta kaThina hai tathA mana, vacana aura zarIra se jIvanaparyanta kisI bhI prANI kI hiMsA na karanA arthAt hiMsA ke lie pravRtta na honA aura bhI duSkara hai| kAraNa ki jo koI prANI apanA apakAra kare, usa para krodha kA ho jAnA kucha asvAbhAvika nahIM; evaM upakAra karane vAle para rAga kA honA bhI 'kucha Azcarya kI bAta nahIM hai / isalie sAmAnya koTi ke jIvoM kA isa saMsAra meM zatru aura mitra para samAna bhAva rahanA atyanta kaThina hai / tathA mana, vacana aura kAyA se kisI bhI prANI ko kaSTa na pahu~cAnA, yaha bhI koI sAdhAraNa sI bAta nahIM / isalie he putra ! saMyama vRtti kA ArAdhana karanA bahuta duSkara hai / isa prakAra prathama mahAvrata ke pAlana ko duSkara batalAne ke anantara aba dvitIya mahAvrata kI duSkaratA kA varNana karate haiM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam niccakAlappamatteNaM , musAvAyavivajaNaM / / bhAsiyavvaM hiyaM saccaM, niccAutteNa dukkaraM // 27 // nityakAlApramattena , mRSAvAdavivarjanam / bhASitavyaM hitaM satyaM, nityAyuktena duSkaram // 27 // - padArthAnvayaH-niccakAla-sadaiva appamatteNaM-apramAda se musAvAyamRSAvAda kA vivajaNaM-tyAga karanA bhAsiyavvaM-bhASaNa karanA hiyaM-hitakArI aura sacaM-satya nica-sadA AutteNa-upayoga ke sAtha dukaraM-duSkara hai| mUlArtha he putra ! sadaiva apramattabhAva se rahanA, mRSAvAda kAjhUTha kA tyAga karanA, hitakArI aura satya vacana kahanA tathA sadaiva upayoga ke sAtha bolanA yaha vrata bhI duSkara hai / arthAt isa vrata kA jIvana paryanta yathAvat rUpa se pAlana karanA bhI atyanta kaThina hai| TIkA-pUrvagAthA meM prathama vrata ke pAlana ko duSkara batalAyA gayA hai| aba isa dUsarI gAthA meM dUsare vrata ke AcaraNa ko duSkara batalAte haiM / mRgAputra ke mAtA pitA kahate haiM ki he putra ! jIvanaparyanta apramattabhAva se jhUTha ko tyAganA, hitakArI aura satyarUpa bhASaNa karanA aura sadaiva upayogapUrvaka bolanA, yaha sAdhu kA dUsarA vrata hai jo ki AcaraNa karane meM atyanta kaThina hai| yahA~ para apramatta zabda nidrA Adi pramAdoM ke vazIbhUta hokara jhUTha bolane ke tyAga kA sUcaka hai| tathA upayogapUrvaka bolane kI AjJA dene kA tAtparya yaha hai ki upayogazUnya bhASaNa meM viveka nahIM rahatA aura vivekavikala bhASaNa meM satya kA aMza bahuta kama hotA hai| kAraNa yaha hai ki vivekazUnya bhASaNa meM bhASaNa karane vAle ko yaha bhI jJAna nahIM rahatA ki usane prathama kyA kahA thA aura aba kyA kaha rahA hai| ataH pramAda se yukta aura upayoga se zUnya jo bhI bhASaNa hai, vaha satya kA poSaka hone ke badale usakA sarvaprakAra se vighAtaka hai / ataeva ukta gAthA meM do vAra nitya zabda kA prayoga kiyA hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki dvitIya vrata kA pAlana karane vAle ko sadaiva apramatta aura upayoga sahita hokara bhASaNa karanA cAhie, jo ki sAmAnya jIvoM ke lie bahuta hI kaThina hai| aba tRtIya vrata kI duSkaratA kA pratipAdana karate haiM Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [765 dantasohaNamAissa , adattassa vivajaNaM / aNavajesaNijassa , giNhaNA avi dukkaraM // 28 // dantazodhanAdeH , adattasya vivarjanam / anavadyaiSaNIyasya , grahaNamapi duSkaram // 28 // padArthAnvayaH-daMtasohaNam-daMtazodhanamAtra Aissa-Adi padArtha bhI adattassa-vinA diye vivajaNaM-varjana karane, tathA aNavaja-niravadya aura esaNijassa-nirdoSa pradArthoM kA giehaNA avi-grahaNa karanA bhI dukkara-duSkara hai| ___ mUlArtha-dantazodhanamAtra padArtha kA bhI vinA diye grahaNa na karanA, kintu sadaiva niravadya aura nirdoSa padArthoM kA hI grahaNa karanA yaha bhI duSkara hai| TIkA-saMyamazIla sAdhu ke tIsare vrata kA nAma hai adattAdAnaviramaNa / isakA artha hai vinA diye kucha bhI grahaNa nahIM karanA / tAtparya yaha hai ki yadi sAdhu ko dantazodhana ke lie kisI tRNa Adi padArtha kI AvazyakatA par3e to usako bhI vaha vinA usake svAmI kI AjJA ke grahaNa nahIM kara sakatA / yadi sAdhu vinA AjJA ke eka tRNamAtra bhI grahaNa kara letA hai to usake ukta vrata meM truTi A jAtI hai| isalie aise niyama kA jIvanaparyanta pAlana karanA kucha sahaja nahIM kintu bahuta kaThina hai| tathA sadaiva niravadya aura nirdoSa bhikSA mile, tabhI usako grahaNa karane kA niyama bhI atyanta kaThina hai| kAraNa ki sadaiva AjJA lenA aura sadaiva nirdoSa AhAra grahaNa karanA ye do tattva isa vrata ke mUla kAraNa haiN| pahale meM to hara eka choTI bar3I vastu ko mA~gakara lene kA vidhAna hai, dUsare meM sacitta bhojana ke tyAga kA nirdeza hai, kyoMki usake prathama vrata meM ekendriya se lekara paMcendriya taka jitane bhI jIva haiM una saba ko hiMsA se nivRtta hone kA Adeza hai / ataH sAdhu ke lie sacitta AhAra ke grahaNa kA sarvathA niSedha hai| yahA~ para makAra alAkSaNika hai| aba caturtha vrata kI duSkaratA ke viSaya meM kahate haiMviraI abaMbhacerassa, kAmabhogarasannuNA / uggaM mahavvayaM baMbhaM, dhAreyavvaM sudukkaraM // 29 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram - [ ekonaviMzAdhyayanam viratirabrahmacaryasya kAmabhogarasajJena 1 ugraM mahAvrataM brahmacarya, dhArayitavyaM suduSkaram // 29 // padArthAnvayaH - viraI - virati abaMbhacerassa - abrahmacarya kI kAmabhogarasannuNA- kAmabhogoM ke rasa ko jAnane vAle ko uggaM - umra - pradhAna mahavvayaMmahAvrata baMbhaM - brahmacarya dhAreyavvaM dhAraNa karanA sudukkaraM - atiduSkara hai / 796 ] " mUlArtha - kAmabhogoM ke rasa ko jAnane vAle puruSa ke lie maithuna se nivRtta honA bahuta hI kaThina hai tathA sarvapradhAna brahmacarya rUpa mahAvrata kA pAlana karanA bhI atIva duSkara haiN| 1. TIkA - mRgAputra ke mAtA pitA caturtha mahAvrata kI duSkaratA kA varNana karate hue kahate haiM ki he putra ! kAmabhogoM meM Asakta aura unake kSaNasthAyI sukhoM kA anubhava karane vAle rasajJa puruSa ko maithuna kA tyAga karanA bahuta kaThina hai / kyoMki jo ajJAnI jIva inake ApAtaramaNIya svarUpa para mohita hokara inameM mUcchita ho gayA hai, usase maithuna rUpa abrahmacarya kA parityAga honA kaThina hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki tumane ina kAmabhogoM ke rasoM kA nyUnAdhikarUpa meM anubhava kiyA hai, ataH tere lie inakA tyAga duSkara hai| isI kAraNa he putra ! sarvavratoM meM pradhAnatA ko dhAraNa karane vAle isa brahmacarya rUpa mahAvrata kA pAlana karanA atIva duSkara hai| arthAt eka kAmarasajJa puruSa ke lie mana, vacana aura kAyA se Ajanma brahmacArI rahanA nitAnta kaThina hai 1 aba pA~caveM mahAvrata kI duSkaratA kA pratipAdana karate haiM 1. dhaNadhannapesavaggesu, pariggahavivakhaNaM savvArambhapariccAgo, nimmamattaM sudukkaraM // 30 // dhanadhAnyapreSyavargeSu , parigrahavivarjanam nirmamatvaM sarvAraMbhaparityAgaH " suduSkaram // 30 // padArthAnvayaH - - dhaNa - dhana dhana-dhAnya pesavaggesu - preSya- dAsa varga meM nimmamataM - nirmamatva -- mamatA kA tyAga tathA pariggaha - parigraha kA vivajaNaM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 767 tyAga aura savvArambha - sarva prakAra ke Arambha kA paricAgo - parityAga karanA sudukkaraM - atIva duSkara hai / mUlArtha -- he putra ! dhana, dhAnya aura dAsavarga meM mamatva kA tyAga karanA bahuta kaThina hai, tathA parigraha aura sarvaprakAra ke Arambha kA parityAga karanA atIva duSkara hai / TIkA - yadyapi parigraha ke aneka bheda haiM, parantu saba meM ghaTita hone vAlA parigraha kA lakSaNa mUrcchA hai-- 'mucchApariggahobatto' arthAt mUrcchA - mamatva kA nAma parigraha hai / ata: sAMsArika padArthoM meM mUrcchA -- mamatva kA jIvanaparyanta tyAga karanA bahuta kaThina hai / isI lie kahA gayA hai ki dhana, dhAnya, nRtya Adi varga meM mamatva kA tyAganA bahuta kaThina hai / kyoMki mamatva kA mUla kAraNa rAga hai aura rAga kA tyAga karane se hI sAMsArika padArthoM para se mamatA dUra ho sakatI hai / parantu rAga . kA tyAga karanA kitanA kaThina hai, isake lie kisI pramANAntara kI AvazyakatA nahIM hai / ataeva parigraha kA tyAga karanA sAmAnyakoTi ke manuSyoM ke lie nitAnta kaThina hai tathA Arambha kA tyAga bhI atiduSkara hai / kyoMki yAvanmAtra dhana ke utpanna karane ke vyApAra haiM, ve saba ArambhapUrva kahe haiM; unakA sarva prakAra se aura sadA ke lie tyAga kara denA kucha sAdhAraNa bAta nahIM hai / isI taraha sadA mamatA rahita honA bhI atyanta kaThina hai / kyoMki saMsAra meM jitane bhI prANI haiM ve prAyaH sacitta, acitta aura mizrita padArthoM ke saMsarga meM Akara unameM mamatA bA~dhe baiThe haiM arthAt unameM khacita ho rahe haiN| aisI dazA meM unase moha kA tyAga karanA kitanA kaThina hai, yaha bAta sahaja hI meM samajhI jA sakatI hai| tAtparya yaha hai ki ina padArthoM para se mamatva kA dUra karanA bahuta hI kaThina kAma hai / prastuta gAthA meM dhana kA prathama grahaNa karanA usakI sarvapradhAnatA kA sUcaka hai arthAt dhana mamatva meM prANimAtra kI vRtti lagI huI hai / isI kAraNa anya padArthoM meM mamatva kI jAgRti hotI hai / isa prakAra pA~coM mahAvratoM kI duSkaratA kA varNana karane ke anantara aba chaThe rAtribhojana kI duSkaratA kA pratipAdana karate haiM Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ekonaviMzAdhyayanam 1 cavvi'vi AhAre, rAIbhoyaNavajaNA sannihIsaMcao ceva, vajeyavvo sudukkaraM // 31 // caturvidhe'pyAhAre , rAtribhojanavarjanA sannidhisaJcayazcaiva varjitavyaH suduSkaraH // 31 // padArthAnvayaH -- cauvvihevi AhAre - cAra prakAra kA AhAra rAI bhoyaNerAtribhojana vajaNA - varjanIya hai saMnihI - rAtri ko saMcayo - saMcaya ghRtAdi padArthoM kA ca - punaH eva - nizcaya vajeyavtro varjana karanA sudukkaraM - ati duSkara hai. 1 mUlArtha - rAtri meM cAroM prakAra ke AhAra kA parityAga karanA aura kisI padArtha kA saMcaya na karanA, yaha kAma bar3A duSkara hai| 768 ] uttarAdhyayanasUtram * " TIkA- he putra ! sAdhu ko rAtri meM anna, pAnI, khAdima aura svAdima ina cAroM prakAra ke AhAroM kA sarvathA tyAga kara denA, itanA hI nahIM kintu rAtri meM ghRta Adi padArthoM tathA oSadhi Adi dravyoM kA saMcaya saMgraha bhI nahIM karanA cAhie / ataH Ayuparyanta isa vrata kA pAlana karanA bahuta kaThina hai / rAtribhojana ke parityAga meM eka to jIvoM kI rakSA hotI hai, dUsare tapa kA saMcaya hotA hai / tathA rAtri meM sannidhi aura padArthasaMgraha se mamatva kI jAgRti aura trasa jIvoM kI avahelanA kA honA svAbhAvika hai / ataH isakA bhI sAdhu ke lie niSedha hai / yahA~ para rAtribhojana ke sAtha 2 kAlAtikrAnta aura kSetrAtikrAnta AhAra kA tyAga bhI jAna lenA tathA uttara guNoM meM abhigrahAdi ko bhI samajha lenA / isa kathana se rAjA aura rANI kA sAdhucaryA se suparicita honA bhI bhalI prakAra se vyakta hotA hai / isa prakAra rAtribhojana ke tyAga kI duSkaratA kA pratipAdana karane ke anantara aba anya pariSahoM ke sahana kI duSkaratA kA varNana karate haiM / yathA 1 chuhA taNhA ya sIuNhaM, daMsamasagaveyaNA akkosA dukkhasijjA ya, taNaphAsA jallumeva ya // 32 // tAlaNA tajjaNA ceva, vahabandhaparIsahA 1 dukkhaM bhikkhAyariyA, jAyaNAya alAbhayA // 33 // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIbhASATIkAsahitam / ekonaviMzAdhyayanam ] 1 kSudhA tRSA ca zItoSNaM, daMzamazakavedanA AkrozA duHkhazayyA ca tRNasparzA jalameva ca // 32 // tADanA tarjanA Marat parISahau / caitra, duHkhaM [ 76 bhikSAcaryAyAH, yAcanA cAlAbhatA // 33 // padArthAnvayaH--chuhA--kSudhA ya - aura tavhA - tRSA daMsamasaga - daMza, mazaka kI veNA - vedanA ya - samuccaya artha meM hai akkosA - Akroza -- gAlI Adi ya-aura dukkha sijA - duHkharUpazayyA taNaphAsA- tRNasparza ya - punaH jallam - zarIra kA mala eva - nizcayArthaka hai | tAlaNA-tAr3anA tajjaNA - tarjanA ca- punaH eva - nizcaya vaha-vadha bandhabandhana Adi parIsahA - parISaha dukkha - duHkharUpa bhikkhAyariyA - bhikSAMcarI kA karanA jANA - mA~ganA - aura alAbhayA - mA~gane para na milanA / mUlArtha - bhUkha, pyAsa, daMzamazaka kI vedanA, Akroza, viSamazayyA, tRNasparza aura zarIra kA mala tathA tAr3anA, tarjanA, vadha, bandhana aura ghara 2 meM bhikSA mA~ganA tathA mA~gane para na milanA ityAdi pariSahoM kA sahana karanA bahuta kaThina hai / putra TIkA - ina donoM gAthAoM meM pariSahoM ke sahana karane kI duSkaratA kA varNana kiyA gayA hai / mRgAputra ke prati usake mAtA pitA kahate haiM ki he ! sAdhuvRtti kA pAlana karanA isalie bhI kaThina hai ki isameM aneka prakAra ke pariSahoM-- kaSToM kA sAmanA karanA par3atA hai / aura ina pariSaharUpa zatruoM para vijaya prApta karanA koI sahaja kAma nahIM hai / yathA-- kSudhA ke lagane para cAhe prANa bhale hI cale jAya~ parantu sAdhuvRtti ke viruddha sacitta aura AdhAkarmI AhAra kadApi grahaNa nahIM karanA / isI prakAra tRSA ke vyApta hone para prANa jAne taka bhI sacitta jala kA aMgIkAra na karanA, zIta ke lagane para bhI pramANa se adhika vastra aura agni Adi kA sevana na karanA, garmI kI adhika bAdhA hone para bhI snAna Adi na karanA, DA~sa aura macchara Adi kI vedanA ko zAMtipUrvaka sahana karanA, anya puruSoM ke bhartsanAyukta vAkyoM ko sunakara una para kisI prakAra kA krodha na karanA kintu unake Akrozayukta Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam PAM PAN vAkyoM ko zAntipUrvaka sahana kara lenA / viSama-U~cI nIcI--zayyA ke milane para bhI citta meM udvega na lAnA, tRNAdi ke sparza se pIr3ita hone para usakI nivRtti kA vastrAdi ke dvArA koI upAya na karanA, uSNatA ke kAraNa zarIra para jame hue mala ko utArane ke lie snAnAdi kriyA meM pravRtta na honA ityAdi aneka pariSahoM kA sAdhuvRtti meM sAmanA karanA par3atA hai| tathA koI puruSa sAdhu ko hastAdi mArate haiM, koI 2 aMguli Adi se tarjanA karate haiM, koI 2 lakar3I Adi se mAra baiThate haiM, tathA koI 2 bA~dha hI dete haiN| isake atirikta jIvanaparyanta ghara 2 meM bhikSA mA~ganA aura mA~gane para bhI na milanA tathA rogAdi ke upasthita hone para kisI prakAra kA upacAra athavA ArtadhyAna na karanA ityAdi aneka prakAra ke kaSToM ko zAMtipUrvaka sahana karane kI sAdhuvRtti meM AvazyakatA par3atI hai| isalie isa vRtti kA AcaraNa karanA atIva duSkara hai| isa prakAra saMkSepa se pariSahoM kA vivaraNa karane ke anantara aba sAdhu ke anya niyamoM kA ullekha karate haiM, jisase ki usakI--saMyama kI-duSkaratA aura bhI adhika rUpa se pratIta ho sake / yathA kAvoyA jA imA vittI, kesaloo a dAruNo / dukkhaM baMbhavvayaM ghoraM, dhAreuM ya mahappaNo // 34 // kApotI yeyaM vRttiH, kezalocazca / dAruNaH / duHkhaM brahmavrataM ghoraM, dhartuM ca mahAtmanA // 34 // . padArthAnvayaH-kAvoyA-kapota ke samAna jo-jo imA-yaha vittI-vRtti hai a-aura kesaloo-kezaluMcana bhI dAruNo-dAruNa hai dukkha-duHkharUpa baMbhavayaMbrahmacarya vrata hai aura ghoraM-ghora dhAreuM-dhAraNa karanA ya-punaH mahappaNo-mahAtmA ko| mUlArtha-yaha sAdhuvRtti kapota pakSI ke samAna hai aura kezoM kA luMcana karanA bhI dAruNa hai tathA brahmacarya rUpa ghora vrata kA dhAraNa karanA bhI mahAtmA puruSa ko bar3A kaThina hai| TIkA-mRgAputra ke mAtA pitA phira kahate haiM ki he putra ! yaha munivRtti kapota pakSI ke samAna hai arthAt jaise kapota-kabUtara pakSI apanI udarapUrti ke lie Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 801 zaMkita hokara hI dAnA Adi bhakSya padArthoM kA grahaNa karatA hai--kyoMki yaha jIva bar3A bhIru hotA hai aura apane zatru -- viDAla Adi jIvoM se sadaiva bhayabhIta sA banA rahatA hai / ThIka usI prakAra kI mahAtmA janoM kI bhI AhArAdi grahaNa karane kI vRtti hai, ve bhI doSoM se sadaiva zaMkita rahate haiM / isake atirikta sAdhuvRtti meM jo kezoM kA luMcana karanA hai, vaha aura bhI dAruNa hai / alpasattva rakhane vAle jIvoM vAste to yaha bahuta hI bhayaprada hai / brahmacarya vrata kA pAlana karanA to isase bhI kaThina hai / isa vrata ke sAmane to bar3e 2 mahAtmA puruSa bhI bhAga jAte haiM / isI lie isa vrata ko ghora batalAyA gayA hai / tathA pA~ca mahAvratoM meM brahmacaryavrata kI duSkaratA batalAne ke bAda phira dUsarI bAra isakA ullekha bhI isI Azaya se kiyA gayA hai / isa gAthA meM sAdhucaryA kI duSkaratA ke lie kApotI vRtti, kezaluMcana aura zuddha brahmacarya kA pAlana, ye tIna hetu diye gaye haiM jo ki sarvathA samucita pratIta hote haiM / aba saMyamavRtti ke pAlana meM putra kI asamarthatA kA varNana karate haiM-- suhoio tumaM puttA ! sukumAlo sumajio / na husI pabhU tumaM puttA ! sAmaNNamaNupAliyA // 35 // sukhocitastvaM putra ! sukumArazca sumajjitaH / na khalvasi prabhustvaM putra ! zrAmaNyamanupAlayitum // 35 // padArthAnvayaH -- puttA- he putra ! tumaM - tU suhoio - sukhocita hai sukumAlosukumAra hai sumajio - sumajjita hai tumaM - tU pabhU - samartha na husI - nahIM hai puttA - he putra ! sAmaNNaM - saMyama ke aNupAliyA - pAlana karane ko 1 mUlArtha - he putra ! tU sukhocita hai, sukumAra hai aura sumajjita - bhalI prakAra se strapita hai / ataH he putra ! tU saMyamavRtti kA pAlana karane ko samartha nahIM hai / TIkA -yuvarAja ke mAtA pitA ne saMyama kI duSkaratA ko batalAne ke anantara mRgAputra ko usake ayogya batalAte hue kahA ki putra ! tumane Aja taka saMsAra meM kabhI kaSToM kA anubhava nahIM kiyA tathA terA zarIra atikomala hai; ataH kaSToM ko sahana karane ke yogya nahIM / isake atirikta tU sadaiva alaMkRta rahatA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam wwwwwwwwne hai arthAt snAna, vilepana, vastra aura AbhUSaNAdi se sadA upaskRta rahatA hai| isalie saMyamavRtti kA pAlana karanA tere lie bahuta kaThina hai arthAt tU saMyamavRtti kA pAlana nahIM kara sakatA / isa gAthA meM mRgAputra kI sukhazIlatA, sukumAratA aura alaMkRti kA digdarzana karAne kA tAtparya yaha hai ki saMyamavRtti meM ArUDha hone vAle puruSa ko ina tInoM hI avasthAoM kA parityAga karanA par3atA hai| athavA yoM kahie ki ye tInoM hI bAteM saMyama kI virodhI haiN| yA isa prakAra samajhie ki sukhazIla, sukumAra aura.. alaMkRtipriya manuSya saMyama ke yogya nahIM hotA arthAt jaba taka usakI vRtti inameM lagI huI hai, taba taka vaha saMyama ke yogya nahIM ho sktaa| aba phira isI viSaya meM kahate haiMjAvajIvamavissAmo, guNANaM tu mhbbhro| guruo lohamAru vva, jo puttA! hoi duvvaho // 36 // yAvajjIvamavizrAmaH , guNAnAM tu. mahAbharaH / guruko lohabhAra iva, yaH putra ! bhavati durvahaH // 36 // ____ padArthAnvayaH-jAvajIvam-jIvanaparyanta avissAmo-vizrAmarahita honA guNANaM-guNoM kA mahabbharo-bar3A samUha hai tu-pAdapUraNa meM guruo-bhArI lohamArulohabhAra kI vva-taraha jo-jo puttA-he putra ! duvvaho-uThAnA duSkara hoi-hotA hai| . mUlArtha he putra ! jIvanaparyanta isa vRtti meM koI vizrAma nahIM hai tathA lohamAra kI taraha guNoM ke mahAn samUha ko uThAnA duSkara hai| TIkA-he putra ! sAdhuvRtti ko grahaNa karake jIvanaparyanta isameM koI vizrAma nahIM tathA sahasroM guNoM ke samUha ko lohabhAra kI bhA~ti uThAnA atyanta kaThina hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra alpasattva vAle jIva gurutara bhAra ko uThAne meM samartha ..nahIM hote, usI prakAra sAdhuvRtti meM dhAraNa karane vAle guNasamUha ke bhAra ko tere jaisA sukumAraprakRti kA bAlaka uThA nahIM sktaa| sArAMza yaha hai ki sAdhuvRtti meM jina guNoM kI AvazyakatA hai, unakA sampAdana tere jaise sukhazIla aura komalaprakRti bAlaka ke lie atyanta kaThina hai| jisa prakAra AkAza meM ghUmane vAle sUrya aura Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [803 candramA ke lie koI vizrAma kA sthAna nahIM, usI prakAra isa vRtti meM ArUDha hue sAdhu ke lie bhI vizrAma kA koI sthAna nahIM / isalie isa vRtti ke tU yogya nahIM hai| __aba ukta viSaya kI puSTi ke lie eka aura udAharaNa dete haiM / yathAAgAse gaMgasou vva, paDisou vva duttro| bAhAhiM sAgaro ceva, tariyavvo guNodahI // 37 // AkAze gaMgAsrota iva, pratisrota iva dustaraH / bAhubhyAM sAgarazcaiva, taritavyo guNodadhiH // 37 // . padArthAnvayaH-AgAse-AkAza meM gaMgasou-gaMgA nadI ke srota kI vvataraha paDisou-pratisrota vva-vat duttaro-dustara hai bAhAhi-bhujAoM se sAgarosAgara ca-punaH eva-nizcaya meM tariyavvo-tairanA kaThina hai, isI prakAra guNodahIguNoM kA samudra bhI tairanA kaThina hai| mUlArtha-isa sAdhuvRtti kA anuSThAna AkAza meM gaMgAsrota aura pratisrota kI bhA~ti dustara hai / tathA jaise bhujAoM se samudra kA tairanA kaThina hai, usI prakAra jJAnAdi guNoM ke samudra kA pAra karanA bhI atyanta kaThina hai| TIkA-prastuta gAthA meM saMyamavRtti ke pAlana ko gaMgApravAha ke dRSTAnta se atyanta kaThina batalAne kA prayatna kiyA gayA hai| mRgAputra ke mAtA pitA kahate haiM * ki he putra ! gaMgAnadI kA srota himAlaya se nikalakara bahatA hai| usakI sau yojana pramANa dhArA nIce giratI hai| usa dhArA ko pakar3akara jaise parvata para car3hanA dustara hai, usI prakAra saMyamavRtti kA samyag anuSThAna karanA bhI dustara hai| tathA jaise anya nadiyoM ke pratisrotoM meM tairanA kaThina hai arthAt jahA~ para pAnI U~ce sthAna se nIce giratA hai aura jala kA pravAha bar3e vega se bahatA hai-- jaise usa pravAha meM tairanA kaThina hai, usI prakAra saMyamavRtti kA pAlana karanA bhI atyanta kaThina hai / tathA jaise bhujAoM se samudra kA pAra karanA dustara hai, usI prakAra jJAnAdi guNoM ke samUharUpa samudra kA pAra karanA bhI nitAnta kaThina hai| tAtparya yaha hai ki bhujAoM se samudra pAra karane kI bhA~ti mana, vacana aura zarIra se jIvanaparyanta jJAnAdi guNoM kA samyak rUpa se ArAthana karanA nissandeha adhika se adhika kaThina hai| . . Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PAPPORTANTRA 804 ] uttarAdhyayanasUtram- [ ekonaviMzAdhyayanam __aba phira isI viSaya kA pratipAdana karate haiMbAluyAkavale ceva, nirassAe u saMjame / asidhArAgamaNaM ceva, dukkaraM cariuM tavo // 38 // bAlukAkavalazcaiva , niHsvAdastu saMyamaH / asidhArAgamanaM caiva, duSkaraM carituM tapaH // 38 // padArthAnvayaH-bAluyA-bAlU ke kavale-kavala kI eva-taraha saMjame-saMyama nirassAe-svAdarahita hai u-vitarka meM asidhArA-khaDga kI dhArA para gamaNaM-gamana kI eva-taraha dukkaraM-duSkara hai tavo-tapa kA cariuM-AcaraNa karanA ca-samuccaya artha meM, vA pAdapUrti meM hai| mUlArtha-jaise bAlU ke kavala meM koI rasa nahIM, usI prakAra saMyama bhI nIrasa athaca svAdarahita hai tathA jaise talavAra kI dhAra para calanA duSkara hai, usI prakAra tapa kA AcaraNa karanA bhI atyanta kaThina hai| TIkA-isa gAthA meM bAlU aura asidhArA 'ke dRSTAnta se saMyamavRtti ko atyanta nIrasa aura duzcaraNIya batalAyA hai / jaise bAlU-reta bilakula nIrasa aura svAdarahita hotA hai, usI prakAra yaha saMyama bhI nIrasa athaca niHsvAda hai / yadyapi saMsAra meM aisA koI bhI padArtha nahIM jo ki koI na koI rasa athavA svAda na rakhatA ho tathApi grahaNa karane vAle puruSa ko jisa rasa kI icchA ho, usake pratikUla padArtha ko vaha nIrasa hI mAnatA hai| isI prakAra mumukSu puruSoM ko yadyapi saMyama meM sarasatA pratIta hotI hai tathApi viSayAsakta saMsArI puruSoM kI dRSTi meM vaha sarvathA nIrasa hai| isI Azaya se bAlU ke samAna isako svAdarahita batalAyA hai / jisa prakAra asidhArA para calanA kaThina hai, usI prakAra saMyamakriyA kA anuSThAna karanA bhI nitAnta kaThina hai| tAtparya yaha hai ki jaise khaDgadhArA para calane vAlA puruSa jarA sI asAvadhAnI se mArA jAtA hai arthAt usake pA~va Adi zarIra ke aMga-pratyaMga ke kaTa jAne kA bhaya rahatA hai, isI prakAra tapa ke anuSThAna meM bhI asAvadhAnatA karane vAle puruSa ko mahAn se mahAn aniSTa upasthita hone kI saMbhAvanA rahatI hai| isalie he putra ! isa saMyama kA pAlana karanA tumhAre jaise rAjakumAra ke lie atyanta kaThina hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [805 - aba phira anya dRSTAnta ke dvArA saMyama kI duSkaratA kA pratipAdana karate haiN| yathA ahI vegantadiTThIe, caritte putta ! duccare / javA lohamayA ceva, cAveyavvA sudukkaraM // 39 // ahirivaikAntadRSTayA , cAritraM putra ! duzvaram / yavA lohamayAzcaiva , carvayitavyAH suduSkarAH // 39 // ____ padArthAndhayaH-ahI-sA~pa iva-kI taraha egaMta-ekAnta dihIe-dRSTi se putta-he putra ! caritte-cAritra duccare-duzcara hai ca-punaH eva-jaise lohamayA-lohamaya javA-yava cAveyavyA-carvaNa karane sudukkaraM-ati duSkara haiN| mUlArtha he putra ! jaise sA~pa ekAgra dRSTi se calatA hai, usI prakAra ekAgra mana se saMyamavRtti meM calanA kaThina hai / tathA jaise lohamaya yavoM kA carvaNa karanA duSkara hai, usI prakAra saMyama kA pAlana karanA bhI duSkara hai / TIkA-isa gAthA meM cAritra kI duSkaratA batalAne ke lie do dRSTAnta diye gaye haiM--pahalA sarpa kA aura dUsarA lohe ke yavoM kA / jaise kaMTakAdiyukta mArga meM sarpa ekAgra dRSTi se calatA hai arthAt mArga meM calatA huA sarpa apanI dRSTi ko idhara udhara nahIM karatA, tAtparya yaha hai ki kA~TA Adi laga jAne ke bhaya se vaha mArga meM sarvathA sAvadhAna hokara calatA hai| jisa prakAra usakA yaha gamana atyanta kaThina hai, usI prakAra saMyamamArga meM calanA bhI atyanta kaThina hai / kyoMki kA~ToM kI taraha saMyamamArga meM bhI aneka prakAra ke aticAra Adi doSoM ke laga jAne kI saMbhAvanA rahatI hai / tathA jisa prakAra lohe ke yavoM ko dA~toM se cabAnA atyanta duSkara hai, usI prakAra saMyama kA pAlana karanA bhI atyanta duSkara hai / tAtparya yaha hai ki saMyama kA pAlana karanA aura lohe ke cane cabAnA ye donoM bAteM samAna haiM / jo puruSa lohe ke cane cabAne kI sAmarthya rakhatA ho, usI kA saMyama meM pravRtta honA ThIka hai, aura kA nhiiN| ata: tumhAre jaise komalaprakRti ke bAlaka isa saMyama kA pAlana nahIM kara sakate, yaha isa gAthA kA bhAva hai| yahA~ para 'eva' zabda upamA ke artha meM prayukta huA hai| . aba saMyama kI duSkaratA ke lie agni kA dRSTAnta dete haiM / yathA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 ] uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayanam jahA aggisihA dittA, pAuM hoi suTukkaraM / tahA dukkaraM kareDaM je tAruNNe samaNattaNaM // 40 // yathAgnizikhA dIptA, pAtuM bhavati suduSkarA / tathA duSkaraM kartuM yat, tAruNye zramaNatvam // 40 // padArthAnvayaH -- jahA - jaise aggisihA - agnizikhA -- Aga kI jvAlA dittA - dIpta -- pracaMDa pAuM - pInA sudukkaraM - ati duSkara hoi - hai tahA - usI prakAra dukkaraM - duSkara hai je- jo tAruNNe - taruNa avasthA meM samaNattaNaM - saMyama kA pAlana kare- karanA / - mUlArtha - jisa prakAra prajvalita agnizikhA - agnijvAlA kA pInA duSkara hai, usI prakAra yuvAvasthA meM saMyama kA pAlana karanA bhI atyanta duSkara hai| TIkA -- prastuta gAthA meM taruNa avasthA meM saMyama ke pAlana ko atyanta kaThina batalAne ke lie agnizikhA kA udAharaNa diyA hai| jaise pracaNDa agnijvAlA kA mukha se pAna karanA asaMbhava hai, usI prakAra taruNa avasthA meM saMyamavRtti kA pAlana karanA bhI atyanta duSkara hai| kAraNa ki isa avasthA meM indriyoM kA damana karanA - mana, vacana aura zarIra se zuddha brahmacarya kA pAlana karanA kucha khela nahIM, pratyuta yaha kAma itanA hI duSkara hai, jitanA ki agni kI pradIpta jvAlA kA mukha se pAna karanA / tAtparya yaha hai ki saMyama kA pAlana karanA pratyeka vyakti kA kAma nahIM. kintu koI 2 sattvazAlI mahApuruSa hI isake yathAvat pAlana kI zakti rakhate haiM / , isalie he putra ! tere jaisA sukumAra bAlaka isake yogya nahIM ho sakatA / kyoMki taruNa avasthA meM saMyamavRtti kA pAlana karanA pracaMDa agnizikhA ko mukha se pIne ke samAna hai / sUtra meM 'dattA' yaha dvitIyA ke sthAna para prathamA vibhakti dI huI hai / tathA liMgavyatyaya hone se 'kR' dhAtu kA prayoga bhI vyatyaya kiyA gayA hai / aba phira isI viSaya meM kahate haiM jahA dukkhaM bhare je, hoi vAyarasa kotthalo / tahA dukkhaM kareDaM je, kIbeNaM samaNattaNaM // 41 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [807 yathA duHkhaM bhartuM yo, bhavati vAyoH kosthlH| tathA duSkaraM kartuM yat, klIbena zrAmaNyam // 41 // ___ padArthAnvayaH-jahA-jaise dukkhaM-kaThina hoi-hotA hai bhareuM-bharanA vAyassa-vAyu se kotthalo-vastra kA kothalA-thailA tahA-taise dukkhaM-kaThina hai kareuMkaranA kIveNaM-klIba puruSoM ko samaNattaNaM-saMyama kA pAlana karanA je-pAdapUrti meM / mUlArtha-jaise vAyu se kothalA-thailA-bharanA kaThina hai, usI prakAra klIva [ kama sattva vAle ] puruSa ko saMyama kA pAlana karanA kaThina hai| TIkA-isa gAthA kA bhAvArtha yaha hai ki jisa prakAra vastra kI kothalI meM bharA huA vAyuM Thahara nahIM sakatA, usI prakAra nirbala AtmA meM saMyamapoSaka zIlAdi muNoM kI sthiti nahIM ho sktii| tAtparya yaha hai ki sattvahIna, kama sattva vAle jIva saMyamopayogI guNoM ko dhAraNa karane kI zakti nahIM rakhate / viparIta isake jaise dharma ke kothale meM bharA huA vAyu Thahara sakatA hai, usI prakAra sattvazAlI vIra puruSa hI saMyamavRtti ko dhAraNa kara sakate haiM / yahA~ para kapar3e ke kothale ke samAna klIvAtmA hai aura zIla Adi guNa vAyu ke tulya kahe gaye haiN| tathA 'je' zabda pAdapUrti meM hai, aura 'vAyassa' vAtena--yaha tRtIyA vibhakti ke artha meM SaSThI kA prayoga kiyA gayA hai| aba phira isI viSaya kA pratipAdana karate haiMjahA tulAe toleuM, dukkaro maMdaro girii| tahA nihuyaM nIsaMkaM, dukkaraM samaNattaNaM // 42 // yathA tulayA tolayituM, duSkaro mandaro giriH / tathA nibhRtaM niHzaMkaM, duSkaraM zramaNatvam // 42 // padArthAnvayaH-jahA-jaise tulAe-tulA se toleu-tolanA dukkaro-duSkara hai maMdaro-mandira nAmA girI-parvata tahA-usI prakAra nihuyaM-nizcala aura nIsaMkaMzaMkA se rahita hokara dukkara-duSkara hai samaNattaNaM-sAdhuvRtti kA pAlana karanA / ___ mUlArtha-jaise tulA se meru parvata kA tolanA duSkara hai, ThIka usI prakAra nizcalacitta aura zaMkArahita hokara sAdhuvRtti kA pAlana karanA bhI atyanta kaThina hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayanam TIkA - yahA~ para zramaNatva ko atyanta duSkara batalAne ke lie jo meru parvata kA dRSTAnta diyA hai, vaha sarvathA samucita hai / arthAt jisa prakAra meru parvata ko lakar3I se tolA nahIM jA sakatA, usI prakAra ekAgra mana se aura samyaktvAdi meM sarvathA zaMkArahita hokara sAdhuvRtti kA anuSThAna bhI durbala AtmA se nahIM ho sakatA / tAtparya yaha hai ki dravya aura bhAva se mamatva kA sarvathA tyAga karake zramaNavRtti ke anusAra tapazcaryA pravRtta honA bahuta hI kaThina hai| dvitIya pakSa meM, jaise meru parvata kA mApa karanA atyanta duSkara hai, usI prakAra zramaNadharmocita guNoM kA mApa karanA aura unako dhAraNa karanA bhI nirbala AtmA ke lie asaMbhava nahIM to kaThinatara avazya hai / mRgAputra ke mAtA pitA ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki tU jisa paristhiti meM isa samaya pala rahA hai aura tere zarIra kI jo avasthA hai, usase tU zramaNavRtti ke yogya pratIta nahIM hotA / ataH isakI ora tumheM dhyAna nahIM denA cAhie / aba phira ukta viSaya kA hI samarthana karate hue kahate haiM tou ] jahA bhuyAhiM tariuM, dukkaraM tahA aNuvasanteNaM, dukkaraM rayaNAyaro | damasAgaro // 43 // ratnAkaraH / yathA bhujAbhyAM tarituM, duSkaro tathA'nupazAntena duSkaro damasAgaraH // 43 // " padArthAnvayaH - jahA - jaise bhuyAhiM- bhujAoM se tariuM - taranA rayaNAyaroratnAkara dukkaraM - duSkara hai tahA - usI prakAra aNuvasaMteNaM - anupazAnta se -- utkaTa kaSAya vAle se damasAyaro- indriyadamana rUpa samudra athavA upazama rUpa samudra kA taranA dukkaraM - duSkara hai / mUlArtha -- jaise bhujAoM se samudra kA tairanA duSkara hai, usI prakAra anupazAnta - utkaTa kaSAya vAle -- AtmA se dama rUpa samudra kA tairanA duSkara hai| TIkA - mRgAputra ke mAtA pitA kahate haiM ki he putra ! jisa prakAra bhujAoM se samudra ko pAra nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra jisa AtmA ke kaSAyoM krodha, mAna, mAyA aura lobha--kA udaya ho rahA hai, itanA hI nahIM kintu vaha udaya bhI utkaTa Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [806 rUpa se ho rahA hai, vaha AtmA bhI upazamarUpa-zAntarUpa jo samudra hai usase pAra nahIM ho sakatA / kahane kA tAtparya yaha hai ki saMyamavRtti kA pAlana vahI AtmA kara sakatA hai, jisake kaSAya upazamabhAva meM raheM / parantu tere kaSAya abhI utkaTa bhAva meM vidyamAna haiM, isalie tU isa zramaNavRttirUpa upazAnta mahAsAgara ko pAra karane ke yogya nahIM hai / kAraNa ki alpasattva vAle AtmA meM dRSTavastu ke viyoga aura aniSTavastu ke saMyoga se kaSAyoM kA udaya zIghra hI ho jAtA hai, parantu zramaNavRtti meM inakA abhAva hI apekSita hai| yahA~ para isa bAta kA smaraNa rakhanA cAhie ki pUrvagAthA meM guNoM ke samudra kA varNana kiyA gayA hai aura prastuta gAthA meM damarUpa sAgaravizeSa kA varNana kiyA gayA hai| isalie punaruktidoSa kI AzaMkA nhiiN| isake atirikta saMyamavRtti meM parama zAMti kI nitAnta AvazyakatA hai, yaha bhI ukta gAthA se dhvanita hotA hai / aba mRgAputra ke mAtA-pitA apane Antarika bhAvoM ko vyakta karate hue kahate haiM kibhuMja mANussae bhoe , paMcalakkhaNae tumaM / / bhuttabhogI tao jAyA ! pacchAdhammacarissasi // 44 // muMzva mAnuSyakAn bhogAn , paMcalakSaNakAn tvam / bhuktabhogI tato jAta ! pazcAd dharma cariSyasi // 44 // ___padArthAnvayaH-muMja-bhoga mANussae-manuSyasambandhI bhoe-bhogoM ko paMcalakkhaNae-pA~ca lakSaNoM vAle tumaM-tU bhuttabhogI-bhuktabhogI hokara tao-tadanantara jAyA-he putra ! pacchA-pIche se dhamma-dharma ko carissasi-grahaNa karanA / mUlArtha he putra ! tU abhI pA~ca lakSaNoM vAle manuSyasambandhI kAmabhogoM kA upabhoga kara / tadanu bhuktabhogI hokara phira tumane dharma kA AcaraNa karanA arthAt saMyama grahaNa karake munivRtti kA pAlana karanA / TIkA-mRgAputra ke mAtA-pitA kahate haiM ki he putra ! hamane prathama kahA thA ki taruNa avasthA meM indriyoM kA nigraha karanA atyanta kaThina hai| isalie hamArA Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 ] uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayamam vaktavya isa samaya kevala itanA hI hai ki tuma isa samaya to manuSyasambandhI kAma bhogoM kA upabhoga karo jo ki zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza ina pA~ca guNoM se yukta haiM / tathA ina viSayoM kA upabhoga kara cukane ke bAda jaba ki tU vRddhAvasthA ko prApta hogA, taba apanI icchA ke anusAra dharma meM dIkSita ho jAnA arthAt saMyamavRtti ko grahaNa karake usakA yathAvidhi pAlana karanA, parantu isa samaya tU usake yogya nahIM / isalie abhI to saMyamavRtti kI upekSA karake viSayabhogoM meM pravRtta honA hI tere lie ucita hai / isake atirikta prastuta gAthA se yaha bhI dhvanita hotA hai ki usa samaya jaina-vAnaprasthAzrama aura bhikSu Azrama meM loga prAyaH Ayu ke caturtha bhAga meM hI praviSTa hote hoMge tathA bhuktabhogI hone ke pazcAt dharma meM bhI avazya dIkSita hote hoMge / isI abhiprAya se mRgAputra ke mAtA-pitA ne use yuvAvasthA meM saMyama grahaNa karane kA niSedha aura vRddhAvasthA meM usake svIkAra karane kI anumati dI hai, kintu saMyama ke grahaNa kA niSedha nahIM kiyA / I mAtA-pitA ke ina saMyamasambandhI vicAroM ko sunane ke bAda yuvarAja mRgAputra ne unake prati kyA kahA, aba isI viSaya kA pratipAdana kiyA jAtA hai so biMta'mmApiyaro, evameyaM jahA phuDaM / iha loe nippavAsassa, natthi kiMcivi dukkaraM // 45 // brUte'mbApitarau evametad yathAsphuTam / sa iha loke niSpipAsasya, nAsti kiMcidapi duSkaram // 45 // padArthAnvayaH --- so - vaha -- mRgAputra biMta - kahane lagA ammApiyaro - mAtA pitA ko evam - isI prakAra eyaM - yaha --- pravrajyA Adi kA pAlana karanA jahA-yathA phuDaM - sphuTa hai-- satya hai-- kintu iha - isa loe - loka meM niSpivAsassaniSpipAsa--pipAsArahita-- ko kiMcivi - kiMcit bhI dukkaraM - duSkara natthi - nahIM hai / , mUlArtha - he mAtA ! aura pitA ! Apane dIkSA ke sambandha meM jo kucha bhI kahA hai, vaha saba satya hai - yathArtha hai; parantu jo puruSa isa loka meM pipAsArahita haiM, usake lie kucha bhI duSkara nahIM / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 811 TIkA - mAtA-pitA ke pUrvokta kathana ko sunakara yuvarAja mRgAputra bole Apane saMyamavRtti kI duSkaratA ke viSaya meM jo kucha bhI pratipAdana kiyA hai, vaha sarvathA yathArtha hai arthAt saMyamavRtti kA yathAvat pAlana karanA atyanta kaThina hai, yaha bAta nissandeha satya hai / parantu isameM bhI sandeha nahIM ki jina puruSoM ko isa loka ke viSayabhogoM kI sarvathA icchA nahIM arthAt jo jIva aihika viSayabhogoM se sarvathA virakta -- uparAma ho cuke haiM, unake lie isa loka meM koI bhI kAma duSkara nahIM arthAt una dhIra puruSoM ke lie saMyamavRtti kA pAlana karanA kucha bhI kaThina nahIM hai / isakA tAtparya yaha hai ki jo puruSa aihika viSaya-bhogoM meM Asakta haiM, unake lie hI saMyamavRtti kA anuSThAna duSkara haiM parantu jo puruSa isa loka ke viSayabhogajanya sukhoM kI abhilASA hI nahIM rakhate, unake lie to saMyamavRtti kA nirvAha duSkara nahIM kintu atyanta sukara hai / sArAMza ki mujhe isa loka ke viSayabhogoM ke upabhoga kI icchA nahIM hai / ata: mere lie yaha saMyamavRtti atyanta sukara hai, yaha isa gAthA phalitArtha hai / aba aihika viSayoM se uparati hone kA kAraNa batalAte haiM-- sArI mANasA ceva, veyaNA u anaMtaso / . zArIramAnasyazcaiva mayA soDhA mae soDhAo bhImAo, asaI dukkhabhayANi ya // 46 // vedanAstu anantazaH / bhImAH, asakRd duHkhabhayAni ca // 46 // padArthAnvayaH - sArIra - zArIrika ca - aura mANasA-mAnasika eva - nizcaya meM veyaNA-vedanA u-vitarka meM ataso - ananta vAra mae - maiMne soDhAo -sahana kI bhImAo - atyanta raudra asaI - aneka vAra dukkha - duHkha ya - aura bhayANi - bhayoM ko-- sahana kiyA / " mUlArtha - he pitaro ! maiMne ananta vAra atibhayAnaka zArIrika aura mAnasika vedanAoM ko sahana kiyA tathA aneka vAra duHkha aura bhayoM kA anubhava kiyA hai| TIkA - prastuta gAthA meM mRgAputra ne apane pUrvajanmoM meM anubhava kI huI duHkha-yAtanAoM kA apane mAtA-pitA ke samakSa varNana kiyA hai, jo ki usakI Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 ] uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayanam 1 aihika viSayabhogoM se hone vAlI uparAmatA kA kAraNa haiM / mRgAputra kahate haiM ki maiMne apane pUrvajanmoM meM ina zArIrika aura mAnasika vedanAoM ko ananta vAra sahana kiyA hai / rogAdi ke nimitta se zarIra meM utpanna hone vAlI vedanA zArIrika aura priya padArthoM ke viyoga se jisakI utpatti ho, use mAnasika vedanA kahate haiM / evaM loka aura rAjaviruddha kAryoM ke AcaraNa se daMDita hone para nAnA prakAra duHkha aura mRtyujanya bhayoM ko bhI maiMne pichale janmoM meM aneka vAra sahana kiyA hai / mRgAputra ke kathana kA Azaya yaha hai ki jaba maiMne asahanIya kaSToM ko bhI aneka vAra sahana kiyA hai to phira saMyamavRtti meM upasthita hone vAle kaSTa mere lie duSkara kaise ho sakate haiM / tathA aneka janmoM ke anubhava se yahI pratIta huA ki kAmabhogAdi viSayoM ke sevana kA phala sivAya duHkha-yAtanA ke aura kucha nahIM / isalie inameM merI aba sarvathA ruci nahIM hai / yahA~ para 'asakRt' zabda bhI ananta vAra kA hI sUcaka hai 1 aba phira kahate haiM cAuraMte bhayAgare 1 jarAmaraNakaMtAre ma soDhANi bhImAI, jammAI maraNANi ya // 47 // " jarAmaraNakAntAre cAturante bhayAkare / mayA soDhAni bhImAni, janmAni " maraNAni ca // 47 // padArthAnvayaH - jarA-jarA maraNa - mRtyurUpa kaMtAre - kAntAra meM cAuraMtecAra gati rUpa avayava meM bhayAgare-bhayoM kI khAna meM mae - maiMne soDhANi - sahana kiye bhImAI - bhayaMkara jammAI - I - janma ya - aura maraNANi - maraNa ke duHkha / mUlArtha - maiMne jarA-maraNa rUpa kAntAra meM aura cAra gati rUpa bhayoM kI khAna meM janma-maraNa rUpa bhayaMkara duHkhoM ko sahana kiyA hai / TIkA - mRgAputra apane mAtA-pitA se phira kahate haiM ki jisa prakAra prakAra ke vyAghra aura sarpAdi duSTa jantuoM se AkIrNa eka bar3I bhayAnaka aTavI-- jaMgala hotA hai, usI prakAra yaha jarA aura maraNarUpa aTavI -- kAntAra hai, jisakI deva, manuSya, tiryakU aura naraka ye cAra dizAe~ haiM aura janmamaraNajanya aneka prakAra Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / / [813 w wwvvvvvvvvvvA ke duHkhoM kI khAna hai / tAtparya yaha hai ki isa saMsAra meM janmamaraNajanya anekavidha duHkhoM ko maiMne sahana kiyA hai, jo ki atIva bhayAnaka haiM aura jinakA isa samaya para bhI mere ko pratyakSa kI bhA~ti anubhava ho rahA hai / ataH mujhe ina sAMsArika viSayabhogoM se kisI prakAra kA bhI anurAga nahIM / ukta gAthA meM cAroM gatiyoM ko duHkhoM kI khAna kahA hai| ataH aba saba se pahale narakagati ke duHkhoM kA varNana karate haiM jahA ihaM agaNIuNho, itto'NaMtaguNo tahiM / naraesu veyaNA uNhA, assAyA veiyA mae // 48 // yathehAgniruSNaH , ito'nantaguNastatra / narakeSu vedanA uSNAH , asAtA veditA mayA // 48 // . padArthAnvayaH-jahA-jaise ihaM-isa manuSyaloka meM agaNI-agni unhouSNa hai itto-isa Aga se anaMtaguNo-anantaguNa uNhA-uSNa hai tahiM-vahA~ para naraesu-narakoM meM veyaNA-vedanA assAyA-asAtArUpa veiyA-anubhava kI me-maiNne| mUlArtha-jaise isa loka meM agni kA uSNa sparza anubhava kiyA jAtA hai, usase anantaguNA adhika uSNatA ke sparza kA anubhava vahA~ (arthAt narakoM meM) hotA hai / ataH narakoM meM maiMne isa asAtArUpa vedanA kA khUba anubhava kiyA hai| TIkA-isa gAthA meM pahale naraka kI uSNa vedanA kA varNana kiyA gayA hai| jaise isa loka meM prastara-patthara aura lohA Adi kaThina dhAtuoM ko dravIbhUta karane ghAlA tathA santApa dene vAlA agni kA uSNa sparza pratyakSarUpa se anubhava meM AtA hai, ThIka isa agni ke uSNa sparza se anantaguNa adhika uSNa sparza una narakAdi sthAnoM meM hai, jahA~ para ki maiM utpanna ho cukA huuN| ataH narakAdi sthAnoM kI AsAvArUpa uSNa vedanA ko maiMne ananta vAra anubhava kiyA hai / isI hetu se maiM isa saMsAra se. virakta ho rahA hU~ / yadyapi vahA~ para-naraka meM-vAdara-sthUla agni vidyamAna nahIM hai tathApi vahA~ pRthivI kA sparza hI usake samAna uSNa hai| [ 'vAdarAnerabhAvAt pRthivyA eva tAdRzaH sparza iti gamyate' ] athavA vahA~ para rahane vAle paramAdharmI devatA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 814 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam loga, vaikriya agni ke dvArA nArakiyoM ko mahAn kaSTa dete haiN| manuSya-loka meM bahuta se jIva, uSNa sparza se vizeSa duHkha kA anubhava karate haiN| isalie narakoM meM prathama uSNatA ke hI duHkha kA digdarzana karAyA gayA hai / aba uSNatA ke pratipakSI zItasparzajanya duHkha kA varNana karate hue sUtrakAra kahate haiM jahA ihaM imaM sIyaM, itto'NantaguNo tahiM / / naraesu veyaNA sIyA, assAyA veiyA mae // 49 // yathedamiha zItam, ito'nantaguNaM tatra / narakeSu vedanA zItA, asAtA veditA mayA // 49 // ___ padArthAnvayaH-jahA-jaise iha-isa loka meM imaM-yaha pratyakSa sIyaM-zIta hai itto-isase aNaMtaguNo-anantaguNA zIta tahiM-vahA~ para hai naraesu-narakoM meM sIyA-zIta kI veyaNA-vedanA assAyA-asAtArUpa veiyA-bhogI mae-maiMne / mUlArtha-jaise isa loka meM yaha pratyakSa zIta par3a rahA hai, isase ananta guNA adhika zIta vahA~ para hai / so narakoM meM isa prakAra ke zIta kI vedanA maiMne ananta vAra bhogI hai| TIkA-isa gAthA meM zIta kI vedanA kA digdarzana karAyA gayA hai| mRgAputra apane mAtA-pitA se kahate haiM ki he pitaro ! jaise mAdha Adi mAsoM meM himAlaya Adi parvatoM para zIta par3atA hai arthAt. barpha ke par3ane se zIta kI adhikatA hotI hai, usa zIta se anantaguNA zIta una narakoM meM hai, jahA~ para ki maiM kaI vAra utpanna huA aura usa zIta kI vedanA ko sahana kiyA / tathA naraka meM zIta to kalpanAtIta hai parantu usakI nivRtti kA vahA~ para koI upAya nhiiN| isalie zIta kI atyanta asahya vedanA ko bhoganA par3atA hai| yahA~ para sUtra meM jo 'idam' zabda kA prayoga kiyA hai, usase pratIta hotA hai ki mRgAputra ko zItakAla meM vairAgya utpanna huA hogA athavA jisa samaya isa viSaya kI vaha apane mAtA-pitA se carcA karate hoMge, usa samaya zIta kI adhikatA hogI, kyoMki likhA hai ki-'idamaH pratyakSagataM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkA sahitam / [ 815 samIpataravarti caitado rUpam / adasastu viprakRSTaM taditi parokSe vijAnIyAt // ' arthAt 'idam ' zabda kA pratyakSagata vastuviSaya meM hI prayoga kiyA jAtA hai| tathA yahA~ para vedanA zabda kA kevala zIta ke sAtha sambandha hai / aba ukta viSaya ke sambandha meM naraka kI anya yAtanAoM kA varNana karate haiM / yathA-- / kaMdanto' kaMdukuMbhIsu, uDUpAo ahosiro / huyAsaNe jalantaMmi, pakkapuvvo anaMtaso // 50 // kandukuMbhISu, UrdhvapAdo'dhaH zirAH jvalati, pakkapUrvo'nantazaH 1 // 50 // padArthAnvayaH -- kaMdanto--- Akrandana karate hue kaMdukuMbhIsu-kaMdukumbhI meM uDDapAo - U~ce pA~va aura ahosiro - nIce sira jalantaMmi - jalatI huI huAsaNeama meM pakkagoat - pUrva mujhe pakAyA anaMtaso - ananta vAra / krandan hutAzane mUlArtha - he pitaro ! Akrandana karate hue, kandukumbhI meM U~ce paira aura nIce sira karake prajvalita huI agni meM mujhe ananta vAra pakAyA gayA / TIkA - mRgAputra pUrvajanmoM meM bhogI huI naraka yAtanAoM kA varNana karate hue kahate haiM ki Akrandana karate hue -- ucca svara se rudana karate hue -- mujhako kandukumbhI nAmaka pakAne ke bhAjana meM nIce sira aura Upara pA~va DAlakara prajvalita kI huI agni dvArA ananta vAra pakAyA gayA / arthAt daivamAyA se utpanna kI huI pracaNDa agni ke dvArA kumbhI meM DAlakara una yamadUtoM ne mujhe ananta vAra pakAyA / kAraNa ki narakagati ke jIva ko ve yamadUta adhika se adhika pIr3A pahu~cAne se hI prasanna hote haiM / tAtparya yaha hai ki jisa prANI ne apane pUrvajanma meM jisa prakAra ke pApakarmoM kA bandha kiyA hai, usI ke anusAra usako phala dene ke lie unake --yama puruSoM ke--bhAva utpanna ho jAte haiN| isI lie maiM narakoM kI pracaNDa agni meM aneka bAra pakAyA aura tapAyA gayA / 'kaMdukumbhI' naraka ke eka azubha bhAjana kA nAma hai, jo ki devoM dvArA vaikriyalabdhi se nirmita hotA hai| tathA gAthA meM par3he Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam gaye 'puvva' zabda se, yaha ukta vRttAnta pUrvajanma kA hI samajhanA, vartamAna samaya kA nhiiN| vartamAna meM to vaha manuSyagati meM varta rahA hai| ___ aba phira isI viSaya meM kahate haiM / yathAmahAdavaggisaMkAse , marumi virvaalue| kalambavAluyAe u, daDapuvo aNantaso // 51 // mahAdavAgnisaMkAze , marau vajraghAlukAyAm / kadambavAlukAyAM ca, dagdhapUrvo'nantazaH // 51 // .. padArthAnvayaH-mahAdavaggisaMkAse-mahAdavAgni ke sadRza marumi-marubhUmi ke vAlukA ke samAna vairavAlue-vajravAlukA meM, athavA kalambavAluyAe-kadambavAlukA-nadI meM u-tu to daDapunyo-pUrva mujhe dagdha kiyA gayA aNaMtaso-anaMta vAra / mUlArtha-mahAdavAgni ke samAna Aga meM, aura marudeza ke samAna vajramaya vAlukA meM tathA kadambavAlukA meM ananta vAra jalAyA aura tapAyA gayA / TIkA-narakagati kI bhayaMkara yAtanAoM kA digdarzana karate hue mRgAputra ne sAMsArika kAmabhogoM ke upabhoga se utpanna hone vAle kaTu pariNAma ko bar3I hI sundaratA se vyakta kiyA hai| ve kahate haiM ki maiMne pUrvajanma meM naraka kI vajravAlukA aura kadambavAlukA ke santApa ko aneka vAra sahana kiyA hai arthAt inameM mujhe aneka vAra tapAyA gyaa| tAtparya yaha hai ki pracaMDa dAvAnala ke samAna naraka meM eka bhayaMkara nadI hai| usakI vAlukA marudeza kI atitIkSNa vAlukA ke samAna ati uSNa aura tIkSNa ataeva vanamaya hai / tathA kadamba nadI kI tIkSNa vAlukA ke samAna atyanta uSNa vAlukA meM mujhe aneka vAra tapAyA gayA jalAyA gyaa| prastuta gAthA meM mahAdavAni, maruvajavANukA aura kadambavAlukA, ina nadiyoM aura dezoM kI vAlukA kI upamA grahaNa kI gaI hai parantu 'marumi-marauM' isa saptamyanta pada se jaise dezavizeSa kI vAlukA-reta siddha hotA hai, ThIka usI prakAra 'kadambavAlukA' se bhI dezavizeSa kA hI grahaNa hai| jaise 'kalaMbu-kolaMbu' deza kI vAlukA bahuta tIkSNa hotI hai parantu isa deza kA astitva Arya deza se bhinna videzabhUmi meM pAyA jAtA hai; tathA sAtha hI Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [817 marudeza vA kolaMbu deza ke nAma se yaha bhI bhalI bhA~ti siddha ho jAtA hai kiAge bhI bhUgola kI zikSA pUrNa unnati para thI aura jisa 2 deza meM jo jo mukhya vastu hotI thI, usakA bhI paricaya karAyA jAtA thaa| aba phira ukta viSaya kA varNana karate haiMrasaMto kaMdukuMbhIsu, ur3e baddho abNdhvo| karavattakarakayAIhiM , chinnapuvvo aNantaso // 52 // rasan kandukumbhISu, UrdhvaM baddho'bAndhavaH / karapatrakrakacaiH , chinnapUrvo'nantazaH // 52 // padArthAnvayaH-rasaMto-Akrandana karate hue kaMdukuMbhIsu-kaMdakumbhI meM uDDeU~cA baddho-bA~dhakara abaMdhavo-khajana se rahita mujhe karavatta-karapatra-ArA karakayAIhiM-krakacoM-laghuzastroM se chinnapuvvo-chedana kiyA pUrva meM aNantasoananta vAra / mUlArtha-Akrandana karate hue, svajana se rahita mujhe kaMdukuMbhI meM U~cA bA~dhakara karapatra aura krakacoM se pUrva meM ananta vAra chedana kiyA gyaa| TIkA-mRgAputra kahate haiM ki jaba maiM narakoM meM utpanna huA thA, taba yama. puruSoM ne mujhe nAnA prakAra ke kaSToM se pIr3ita kiyA / jaise ki--vilApa karate hue mujhako vRkSa Adi se bA~dhakara karapatra--ArA-aura anya zastroM se chedana kiyA gayA, 'tathA nIce kaMdukuMbhI rakkhI gaI tAki vRkSAdi se girane para bhI usameM hI par3e, jisase ki agni ke dvArA bhI mujhe tapAyA jAya / aura merI sthiti usa samaya para yaha thI ki maiM usa samaya apane bandhujanoM se sarvathA rahita thA / arthAt merI sahAyatA ke lie athavA merI isa dazA ko dekhane ke lie merA koI bhI bandhu vahA~ para upasthita nahIM thA / yahA~ para gAthA meM diye gaye 'abAMdhava' zabda kA bhI yahI tAtparya hai ki loka meM kaSTaprApti ke samaya para inako hI arthAt svajana aura mitravarga ko hIsahAyatA karate dekhA jAtA hai parantu narakagati kI yAtanA ke samaya meM inameM se kisI kA bhI vahA~ para astitva nahIM thA, aura na ho sakatA hai| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayanam aba narakasambandhI anya yAtanA kA varNana karate hue ukta viSaya kA hI samarthana karate haiM / yathA-- aitikkhakaMTagAiNNe, tuMge siMbalipAyave / kheviyaM pAsabaDeNaM, kaDDokaDDAhiM dukkaraM // 53 // atitIkSNakaNTakAkIrNe, tuMge zAlmalipAdape / kSepitaM pAzabaddhena, karSaNApakarSaNairduSkaram // 53 // padArthAnvayaH---- ai-ati tikkha - tIkSNa kaMTagAiNe - kA~ToM se AkIrNa - .. vyApta tuMge-U~ce siMbali- zAlmali pAyave - vRkSa meM -- para kheviyaM - kSapita karavAyA pAsabaddheNaM - pAzabaMdha se kaDDokaDDhAhiM - karSaNApakarSaNa karake mujhe duHkha diyA, jo ki ati dukkaraM--dussaha thA / 818] mUlArtha - ati tIkSNa kA~ToM se vyApta U~ce zAlmali vRkSa para mujhe pAzabaddha karake karmoM kA phala bhugatAyA tathA karSaNApakarSaNa se mujhe asA kaSTa diyaa| TIkA - mRgAputra kahate haiM ki he pitaro ! atitIkSNa kA~ToM se vyApta aura ati U~ce zAlmali vRkSa para una yamadUtoM ne mujhe rassI se bA~dhakara mere pUrvopArjita karmoM kA phala bhugatAyA arthAt jisa prakAra ke pApakarmoM kA maiMne pUrvajanma meM saMcaya kiyA thA, usI ke anusAra mujhe phala diyA gayA / ataeva una tIkSNaM kA~ToM para mujhe idhara-udhara ghasITA gayA / tAtparya yaha hai ki una kA~ToM para se khIMcakara mujhe atyanta kaSTa pahu~cAyA gayA, jisakI ki isa samaya para kalpanA karate hue bhI atyanta bhaya lagatA hai / 'kheviyaM---kSepitam' ke viSaya meM vRttikAra likhate haiM ki 'pUrvopArjitaM karma anubhUtaM mayA yAni karmANi upArjitAni tAni bhuktAnIti zeSa:' arthAt jaise karma pUrvajanma meM kiye the, unhIM karmoM ke anusAra maiMne unake phala ko bhoga liyA / tathA'karSaNApakarSaNa' kA tAtparya yaha hai ki isa prakAra kRtya karane se vedanA kI udIrNA kI jA sakatI hai / ata: unhoMne kAma kiye, jinase mujhe vizeSa duHkha prApta ho / aba phira isI viSaya meM kahate haiM Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [816 mahAjatesu ucchvA , ArasaMto subheravaM / pIliomi sakammahiM, pAvakammo aNantaso // 54 // mahAyaMtreSvikSuriva , Arasan subhairavam / pIDito'smi svakarmabhiH, pApakarmA'nantazaH // 54 // padArthAnvayaH-mahAjaMtesu-mahAyaMtroM meM ucchravA-ikSu kI taraha ArasaMtoAkraMdana karate hue subheravaM-atiraudra zabda karate hue pIliomi-maiM pIlA gayApIr3ita kiyA gayA sakammehi-apane kiye hue karmoM ke prabhAva se pAvakammo-pApa karma vAlA aNantaso-ananta vAra / ____ mUlArtha-pApa karma vAlA maiM ati bhayAnaka zabda karatA huA apane kiye hue karmoM ke prabhAva se ikSu kI taraha mahAyaMtroM meM ananta vAra pIlA gyaa| TIkA-isa gAthA meM nArakI jIvoM kA kolhU Adi yaMtroM meM pIDita kiye jAne kA varNana hai| mRgAputra apane mAtA-pitA se kahate haiM ki maiM svopArjita pApakarmoM ke prabhAva se narakoM meM jAkara ikSu kI taraha kolhU Adi yaMtroM meM pIDita kiyA gyaa| vahA~ para mere atiraudra Akrandana ko bhI kisI ne nahIM sunA / tAtparya yaha hai ki maiMne narakoM kI anekavidha romAMcakArI yaMtraNAoM ko svakRta pApakarmoM ke phalasvarUpa ananta vAra sahana kiyA / yahA~ para pApakarmoM ke AcaraNa se narakagati meM utpanna hone kA ullekha kiyA hai, jo ki yathArtha hai| kyoMki mahArambha, mahAparigraha, mAMsabhakSaNa aura paMcendriya jIvoM kA vadha ityAdi pApakarmoM ke dvArA jIva narakagati meM utpanna hote haiM; yaha zAstra kA siddhAnta hai| so inhIM karmoM ke prabhAva se mujhe narakoM kI asahya vedanAe~ sahana karanI par3I / isa kathana se zAstrakAroM kA yaha Azaya hai ki vicArazIla puruSa ko azubha karmoM ke AcaraNa se sadA nivRtta rahanA aura zubha karmoM ke anuSThAna meM pravRtta rahanA cAhie, jisase ki use narakoM kI ukta bhayaMkara pIDAoM se duHkhI na honA pdd'e| yahA~ para 'vA' zabda 'iva' artha meM gRhIta hai| . aba phira isI viSaya kA pratipAdana karate haiM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 ] uttarAdhyayanasUtram- [ ekonaviMzAdhyayanam kUvaMto kolasuNaehiM, sAmehiM sabalehi ya / pADio phAlio chinno, vipphuranto aNegaso // 55 // kUjan kolazunakaiH, zyAmaiH zabalaizca / pAtitaH sphATitaH chinnaH, visphurannanekazaH // 55 // ___ padArthAnvayaH-kUvaMto-Akrandana karatA huA maiM kolasuNaehi-kolazUkara aura zvAnoM ke dvArA jo sAmehi-zyAma ya-aura sabalehi zabala haiM pADiobhUmi para girAyA gayA phAlio-phAr3A gayA chinno-chedA gayA vipphuranto-idhara udhara bhAgatA huA aNegaso-aneka vAra / mUlArtha-Akrandana karate aura idhara udhara bhAgate hue mujhako zyAma, zabala zUkaroM aura kuttoM se bhUmi para girAyA gayA, phAr3A gayA aura (vRkSa kI bhA~ti) chedA gyaa| __TIkA-mRgAputra kahate haiM ki he pitaro ! naraka meM mujhe paramAdharmI puruSoMyamadUtoM ne bahuta kaSTa diyA / kAle aura sapheda zUkaroM tathA svAnoM--kuttoM kA rUpa dhAraNa karake apanI tIkhI dAr3hoM se bhUmi para girAyA aura jIrNavastra kI taraha phAr3a diyA tathA vRkSa kI bhA~ti chedana kara diyaa| maiM aneka prakAra se idhara udhara bhAgatA aura rudana karatA thA parantu mere isa bhAgane aura rudana karane kA unake Upara koI prabhAva na par3A / sUtroM meM 15 prakAra ke paramAdharmI yamapuruSoM kA ullekha hai, jinake dvArA nArakI jIvoM ko nAnA prakAra kI yAtanAe~ dI jAtI haiN| ___ aba naraka kI anya yAtanA kA ullekha karate haiMasIhiM ayasivaNNehi, bhallIhiM paTTisehi y|| chinno bhinno vibhinno ya, uvavanno pAvakammuNA // 56 // asibhiratasIkusumavaNaiH , bhallIbhiH pahizaizca / chinno bhinno vibhinnazca, utpannaH pApakarmaNA // 56 // . padArthAnvayaH-asIhiM-khaDgoM se ayasivaNNehi-atasIpuSpa ke samAna Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 821 varNa vAloM se bhallIhiM-bhalliyoM se ya-aura paTTisehi-zastroM se chinno--chedana kiyA bhinno-bhedana kiyA -- vidAraNa kiyA vibhinno - sUkSmakhaMDa rUpa kiyA uvavanno- utpanna huA-- naraka meM pAvakam - pApakarma se 1 mUlArtha - pApakarma ke prabhAva se naraka meM utpanna hone para mujhe atasI puSpa ke samAna varNa vAle khaDDoM se, bhalliyoM se aura paTTizoM ( zastravizeSa ) se chedana kiyA, vidAraNa kiyA aura sUkSmakhaMDa rUpa kiyA gayA / TIkA - mRgAputra ne kahA ki he pitaro ! jaba maiM pUrvakRta pApakarmoM ke prabhAva se naraka meM utpanna huAM to vahA~ para yamadUtoM dvArA atasIpuSpa ke samAna camakate hue khaDga aura trizUla Adi zastroM se maiM chedA gayA, aura bhedA gayA arthAt mere zarIra ke do Tukar3e kiye gaye, mere zarIra ko vidAraNa kiyA gayA, tathA mere zarIra ke anekAneka Tukar3e kiye gaye / yadi koI zaMkA kare ki zarIra kA isa prakAra se chedana, bhedana aura sUkSmakhaMDa rUpa karaM dene se vaha nArakI jIva, jIvita kaise raha sakatA hai ? to isakA samAdhAna yaha hai ki nArakI jIva kA vaikriya zarIra hotA hai, jo ki sUkSma khaMDa 2 karane para bhI pAradakaNoM ke samAna phira mila jAtA hai / aba narakasambandhI anya yAtanAoM kA varNana karate hue ukta viSaya kA phira samarthana karate haiM avaso loharahe jutto, jalaMte samilAjue / coio tuttajuttehiM, rojjho vA jaha pADio // 57 // samilAyute / avazo loharathe yuktaH, jvalati noditastotrayoktraiH gavayo vA yathA pAtitaH // 57 // " padArthAnvayaH-- avaso- paravaza huA loharahe - lohe ke ratha meM jutto - jor3A huA jalate - jAjvalyamAna samilA - lohe kI kIlI vAle jue meM jue jor3a diyA co - prerita kiyA tutta-totroM se juttehiM dharmamaya yoktra gale meM bA~dhakara - prANiyoM se jaha-jaise rojjho- - gavaya pADiyo - mArakara bhUmi para girAyA jAtA hai vA - tadvat / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram- [ ekonaviMzAdhyayanam mUlArtha - paravaza hue mujhako lohamaya ratha ke Age Aga ke samAna jalate hue jue meM jor3a diyA, phira cAbukoM se roka - gavaya ke samAna mArakara bhUmi para girA diyaa| 822] 1 TIkA -- he pitaro ! mujhe narakoM meM yamapuruSoM ne bahuta asahya kaSTa diye / jaise-- lohe ke vikaTa ratha meM mere ko jor3A gayA, jisakA jUA pracaMDa agni ke samAna jala rahA thaa| usa jUe ke nIce merI gardana rakhakara baila kI bhA~ti mujhe jor3A gayA aura pIche se cAbukoM kI mujha para khUba mAra par3atI thI / paravaMza hue mujhako una nirdaya yamadUtoM ne isa taraha mAra-mArakara pRthivI para girA diyA, jaise koI anArya puruSa roka - nIla gAya ko mArakara bhUmi para girA dete haiM / tAtparya yaha hai ki jaise nIla gAya atyanta sarala aura bhadraprakRti kA pazu hotA hai, usI prakAra maiM bhI dIna aura asahAya thA / isake atirikta prastuta gAthA meM loharatha meM jor3ane Adi kI nArakI puruSoM kI jo bhayaMkara vedanA kA varNana kiyA hai, usakA tAtparya yaha hai - jo puruSa dayArahita hokara pazuoM ko gAr3I Adi meM jor3akara una para atyAcAra karate arthAt pramANa se adhika bojha lAdakara unako Upara se aura bhI mArate haiM, ve hI puruSa paraloka meM isa prakAra kI naraka yAtanAoM ko bhogate haiM / ataH vicArazIla puruSoM ko isa prakAra ke anyAya se sadA alaga rahanA cAhie / 'totrayoktraiH' kA artha vRttikAra isa prakAra karate haiM - 'prAjanakabandhanavizeSairmarmAghaTTanAhananAbhyAmiti gamyate' arthAt cAbuka Adi se marmasthAnoM ko abhihanana karake nIce girA diyA, yaha bhAva hai / aba narakasambandhI anya yAtanA kA varNana karate haiM-. huAsaNe jalaMtammi, ciAsu mahiso viva / do pakko a avaso, pAvakammehiM pAvio // 58 // hutAzane dagdhaH jvalati, citAsu mahiSa iva / pApakarmabhiH prAvRtaH // 58 // pakkazvAvazaH, padArthAnvaya: - huAsaNe - hutAzana- ani jalatammi-prajvalita meM vA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [823 ciAsu-citA meM mahiso-mahiSa kI viva-taraha daddho-dagdha kiyA a-aura pakko-pakAyA gayA avaso-vivaza huA pAvakammehiM-pApakarmoM se pAvio-pApa karane vAlA maiN| mUlArtha-jalatI huI-pracaNDa-agni meM aura citA meM mahiSa kI taraha DAlakara mujhe jalAyA gayA aura pakAyA gayA / kAraNa ki maiMne pApakarma kiye aura unhIM pApakarmoM ke prabhAva se paravaza huA maiM isa dazA ko prApta huaa| TIkA--aba mRgAputra apane upabhoga meM AI huI narakasambandhI anya yAtanA kA varNana karate haiM / ve kahate haiM ki mujhe jAjvalyamAna pracaMDa agni vAlI citA meM mahiSa kI bhA~ti jalAyA aura pakAyA gyaa| kyoMki maiMne pUrvajanma meM jo pApakarma kiye the, unhIM ke prabhAva se mujhe isa asahya kaSTa ko bhoganA par3A / tAtparya yaha hai ki yaha jIva kisI bhI yoni meM calA jAya parantu karma kA phala bhoge vinA usakA chuTakArA nahIM ho sakatA / yahA~ para pratyeka gAthA meM 'pApakarma' zabda kA prayoga karane kA zAstrakAroM kA abhiprAya yaha hai ki narakagati ke duHkhoM kA mUlakAraNa pApakarma hI hai arthAt inhIM ke prabhAva se narakagati ke bhayaMkara duHkhoM ko bhoganA par3atA hai| tathA ukta gAthA meM jo upamA ke lie mahiSa kA ullekha kiyA hai, usakA tAtparya yaha hai ki mahiSa nAma kA pazu uSNa sthAna meM atyanta duHkhI hotA hai| isalie naraka gati ko prApta hone vAle pApAtmA jIva ko bhI isa pracaMDa agni meM dagdha hote samaya asahya vedanA kA anubhava karanA par3atA hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiMbalA saMDAsatuMDehiM, lohatuMDehiM pakkhihiM / vilutto vilavaMto'haM, DhaMkagiddehiM'NaMtaso // 59 // balAt saMdaMzatuNDaiH, lohatuNDaiH pakSibhiH / vilupto vilapannaham , DhaMkagRdheranantazaH // 59 // padArthAnvayaH-balA-balAtkAra se ahaM-mujhe saMDAsatuMDehi-saMDAsI ke samAna mukha vAle lohatuMDehi-lohe ke tulya kaThina mukha vAle pakkhihi-pakSiyoM ne Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam nMAAMAAV RAprn vilutto-vilupta kiyA vilavaMto-vilApa karate hue mujhe DhaMka-DhaMka aura giddhehiMgRddhoM ne aNaMtaso-ananta vAra / mUlArtha-vilApa karate hue mujhako balAtkAra se, saMDAsatuMDa vAle aura lohatuNDa-mukha-vAle pakSiyoM ne tathA DhaMka aura gIdha pakSiyoM ne ananta vAra vilupta kiyaa| TIkA-isa gAthA meM bhayaMkara pakSiyoM dvArA naraka meM dI jAne vAlI ghora vedanA kA varNana kiyA hai| mRgAputra ne kahA ki mujhako aise pakSiyoM ke dvArA bhI pIDita karAyA gayA ki jinake mukha saMDAsI ke samAna jakar3ane vAle tathA lohe ke samAna atyanta kaThina the| isa prakAra ke DhaMka aura gRddha-gIdha Adi pakSiyoM ne apanI tIkSNa coMcoM se mere zarIra ko bar3I nirdayatA se vidAraNa kiyaa| mere vilApa karane para bhI unako dayA nahIM AI / yadyapi narakoM meM aihika pakSiyoM kA abhAva hai parantu vahA~ para jina bhayaMkara pakSiyoM kA ullekha kiyA hai, ve saba vaikriya se utpanna hone vAle haiN| tathA prastuta gAthA se yaha bhI dhvanita hotA hai ki jo puruSa nirdayatApUrvaka dIna, anAtha pakSiyoM kA vadha karate haiM, paraloka meM ve pakSigaNa bhI unakI isI prakAra se khabara lete haiN| ___ aba narakagati meM utpanna hone vAle tIvra pipAsAjanya kaSTa kA varNana karate hue zAstrakAra kahate haiM kitaNhAkilaMto dhAvato, patto veyaraNiM niN| jalaM pAhiti ciMtaMto, khuradhArAhiM vivaaio||60|| tRSNAklAnto dhAvan , prApto vaitaraNI nadIm / jalaM pAsyAmIti cintayan , kSuradhArAbhirvyApAditaH // 6 // padArthAnvayaH-taNhA-pipAsA se kilaMto-kAnta hokara dhAvato-bhAgatA huA patto-prApta huA veyaraNiM-vaitaraNI naI-nadI ko jalaM-jala ko pAhiti-pIU~gA, isa prakAra ciMtaMto-cintana karatA huA khuradhArAhi-kSuradhArAoM se vivAiovyApAdita huA-vinAza ko prApta huaa| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 825 mUlArtha - pipAsA se atyanta pIr3ita hokara bhAgatA huA maiM vaitaraNI nadI ko prApta huA, aura jala pIU~gA, isa prakAra cintana karatA huA vahA~ pahu~cA to kSuradhArAoM se usa nadI meM maiM vinAza ko prApta huA / arthAt usa nadI kI dhArA ustare kI dhAra ke samAna ati tIkSNa thI, jisase ki maiM vyApAdita huA / TIkA -- mRgAputra kahate haiM ki he pitaro ! jaba maiM bhayaMkara pakSiyoM ke dvArA darzita kiyA gayA, taba mujhako pipAsA ne bhI bahuta vyAkula kiyA / pipAsA se vyAkula hokara maiM bhAgatA huA jala kI abhilASA se vaitaraNI nAma kI nadI ke pAsa pahu~cA / merA vicAra thA ki maiM isa nadI ke zItala aura nirmala jala se apanI asahya tRSA ko miTA lU~gA parantu jaba maiM vahA~ pahu~cA to usa nadI kA jala kSuradhArA ke samAna pratIta hone lagA; tathA jaba maiM pazcAttApa karatA huA pIche lauTane lagA, taba yamadUtoM ne mujhe balAtkAra se usa nadI meM dhakela diyA, jisase ki usakI kSura samAna tIkSNa dhArAoM se merA zarIra vidIrNa ho gayA / mRgAputra ke kathana kA abhiprAya bhI hai ki jaba maiMne isa prakAra ke bhayaMkara kaSToM ko bhI sahana kara liyA hai to saMyamasambandhI kaSToM ko sahana karanA mere lie kucha bhI kaThina nahIM hai / evaM sAMsArika viSaya-bhogoM meM Asakti rakhane kA hI yaha bhayaMkara pariNAma hai, jisakA Upara varNana kiyA gayA hai / ataH ina kAmabhogAdi viSayoM ke upabhoga meM mujhe tanika bhI ruci nahIM hai / yaha aba narakagati meM prApta hone vAlI uSNatA kI bhayaMkaratA tathA tajjanya asahya vedanA kA varNana karate haiM uhAbhitatto saMpatto, asipattaM asipattehiM paDantehiM, chinnapuvvo mahAvaNaM / agaso // 61 // uSNAbhitaptaH saMprAptaH, asipatraM asipatraiH patadbhiH, chinnapUrvo'nekazaH mahAvanam / padArthAnvayaH -- uNhAbhitapto- u // 69 // - uSNatA se abhitapta hokara asipattaM - asipatra rUpa mahAvaNaM - mahAvana ko saMpattI - prApta huA asipatterhi - asipatroM ke paDantehiMpar3ane se aNegaso - aneka vAra chinnapuvvo-pUrva meM chedana kiyA gayA / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam mUlArtha-uSNatA se ati saMtapta hokara asipatra mahAvana ko prApta huA maiM vahA~ para asipatroM ke Upara par3ane se aneka vAra chedana ko prApta huA / TIkA-mRgAputra kahate haiM ki uSNatA ke abhitApa se vyAkula huA maiM jaba zIta kI abhilASA se sundara vana kI ora bhAgA to asipatra nAmaka mahAvana ko prApta huaa| usa vana ke patra khaDga ke samAna prahAra karane vAle the| ataH una patroM se maiM aneka vAra chedA gayA / arthAt una patroM ke girane se merA aMga 2 chida gyaa| ukta vana meM utpanna hone vAle vRkSoM ke patra asi-khaDga ke samAna tIkSNadhAra aura kATane vAle hone se vaha vana asipatra vana kahA jAtA hai / mRgAputra ke kathana kA bhAvArtha yahI hai ki maiMne pUrvajanma meM svopArjita karma ke prabhAva se isa prakAra kI kaThora narakayAtanAoM ko bhI aneka vAra bhogA hai, jinake Age saMyama vRtti kA kaSTa bahuta tuccha hai| ___ aba phira isI viSaya kA varNana karate haiMmuggarehiM bhusuMDhIhiM, sUlehiM musalehi y| gayAsaMbhaggagattehiM , pattaM dukkhaM aNantaso // 62 // mudgarairbhuzuMDIbhiH , zulairmuzalaizca / gadAsaMbhagnagAtraiH , prAptaM duHkhamanantazaH , // 62 // padArthAnvayaH-muggarehi-mudroM bhusuMDhIhiM-bhuzuMDiyoM sUlehiM-trizUloM yaaura musalehi-musaloM dvArA, tathA gayAsaMbhaggagatehi-gadA se aMgoM ko tor3ane para pattaM-prApta kiyA dukkha-duHkha ko aNaMtaso-ananta vAra / ____ mUlArtha-mudgaroM, bhuzuMDioM, trizUloM, musaloM aura gadAoM se mere zarIra ke aMgoM ko tor3ane se maiMne ananta vAra duHkha prApta kiyaa| TIkA-mRgAputra apane mAtA-pitA se kahate haiM ki yamapuruSoM ne mudgaroM se, bhuzuMDiyoM se, trizUloM se tathA musaloM aura gadAoM se merA zarIra mAra-mArakara naSTa kara diyA / aura isa prakAra kI yAtanAoM se mujhe ananta vAra duHkhI kiyaa| tAtparya yaha hai ki narakagati meM prApta hone vAle jIvoM ke sAtha yamapuruSoM ke dvArA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [827 isa prakAra kA kaSTaprada vyavahAra kiyA jAtA hai| vahA~ para unakA koI rakSaka nahIM hotA; unako svakRta pApakarma ke anusAra bhayaMkara se bhayaMkara yAtanA bhoganI par3atI hai| ukta gAthA meM Aye hue 'bhuzuMDI' zabda kA artha Ajakala ke vidvAn 'bandUka' karate haiN| tathA 'gayAsaMbhaggagattehiM' vAkya meM yadi 'gayAsaM' pRthak kara leveM to usakA artha 'gatAzaM-nirAza--AzA se rahita' karanA cAhie / ____ aba phira kahate haiMkhurehiM tikkhadhArehi, churiyAhiM kappaNIhi ya / kappio phAlio chinno, ukitto a aNegaso // 63 // kSuraiH tIkSNadhAraiH, kSurikAbhiH kalpanIbhizca / kalpitaH pATitazchinnaH, utkRtazcAnekazaH // 6 // - padArthAnvayaH-tikkhadhArehi-tIkSNa dhAra vAle khurehi-kSuroM se churiyAhiMchuriyoM se ya-aura kappaNIhi kaiMciyoM se kappio-kATA gayA-katarA gayA phAlio-phAr3A gayA chinno-chedana kiyA gayA a-aura ukitto-utkartana kiyA gayA-camar3I utAra dI gaI aNegaso-aneka vAra / .... mUlArtha tIkSNa dhAra vAle kSuroM-ustaroM, churiyoM aura kataraniyoMkaiMciyoM se mujhe kATA gayA, phAr3A gayA, chinna-bhinna kiyA gayA aura camar3I ko udher3A gayA; vaha bhI eka vAra nahIM kintu aneka vAra / TIkA-mRgAputra yamapuruSoM dvArA diye jAne vAle bhayaMkara kaSToM kA phira varNana karate hue kahate haiM ki yamapuruSoM ne. mujhe tIkSNa dhAra vAle ustaroM se kATA, churiyoM se phAr3A aura kataraniyoM se chinna-bhinna kiyaa| isake atirikta mere zarIra kI tvacA-camar3I ko bhI udher3a diyaa| aura isa prakAra kA durvyavahAra mere sAtha aneka vAra kiyA gayA / tathA 'ukvitto' kA 'utkrAntaH' pratirUpa karane se usakA artha 'Ayu ko kSaya kiyA' yaha hotA hai| . aba phira kahate haiM Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam pAsehiM kUDajAlehi, mio vA avaso ahaM / vAhio baddharuddo a, bahU ceva vivAio // 64 // pAzaiH kUTajAlaiH, mRga ivAvazo'ham / vAhito baddharuddho vA, bahuzazcaiva vyApAditaH // 64 // padArthAnvayaH-pAsehiM-pAza aura kUDajAlehi-kUTajAloM se mio vAmRga kI taraha avaso-paravaza huA ahaM-maiM vAhio-chala se baddha-bA~dhA gayA a-aura ruddho-avarodha kiyA gayA-rokA gayA ca-punaH eva-nizcaya hI bahU-bahuta vAra . vivAio-vinAza ko prApta kiyA gyaa| ___ mUlArtha-mRga kI bhA~ti paravaza huA maiM kUTapAzoM se chalapUrvaka bA~dhA gayA aura rokA gayA, isa prakAra nizcaya hI mujhe aneka vAra vinaSTa kiyA gyaa| TIkA-mRgAputra kahate haiM ki jisa prakAra chalapUrvaka kUTajAla pAzoM se mRga ko pakar3akara bA~dha liyA jAtA hai, usI prakAra paravaMza hue mujhako yamapuruSoM ne pakar3akara bA~dha liyA, aura idhara udhara bhAgane se roka liyaa| itanA hI nahIM kintu kUTapAzoM se bA~dhakara mujhe vyApAdita kiyA, abhihanana kiyA; vaha bhI eka vAra nahIM kintu aneka vAra / tAtparya yaha hai ki jaise chalapUrvaka mRgAdi jAnavaroM ko pAza Adi ke dvArA bA~dhakara vyApAdita kiyA jAtA hai, usI prakAra narakagati meM jAne vAle pApAtmA jIva ko bhI pAzAdi ke dvArA bA~dhakara yama ke puruSa vyApAdita karate haiN| isake atirikta prastuta gAthA se yaha bhI dhvanita hotA hai ki jo loga vana ke niraparAdha anAtha jIvoM kA zikAra karate haiM tathA kutUhala ke lie jAla bichAkara unako pakar3ate aura jihvA ke vazIbhUta hokara unakA vadha karake unake mAMsa se apane mAMsa ko puSTa karane kA jaghanya prayatna karate haiM, unake lie narakagati meM ukta prakAra ke hI kaSTa upasthita rahate haiN| ataH manuSya-bhava meM Aye hue prANI ko kucha viveka se kAma lenA cAhie tathA ina niraparAdha mUka prANiyoM para dayA karake apanI AtmA ko sadgati kA pAtra banAnA caahie| aba phira kahate haiM Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkA sahitam / [ 82 gale hiM magarajAlehiM. maccho vA avaso ahaM / ullio phAlio gahio, mArio ya aNantaso // 65 // matsya ivAvazo'ham / galairmakarajAlaiH ullikhitaH pATito gRhItaH mAritazcAnantaza: // 65 // padArthAnvayaH- galehiM- bar3izoM se magarajA lehiM - makarAkAra jAloM se maccho cA-matsyavat avaso - vivaza huA ahaM maiM ullio - ullikhita kiyA gayA gale meM aisa ke lagane se fAlio - phAr3a diyA gahio - pakar3a liyA ya-phira pakar3akara mArio - mAra diyA aMtaso - aneka vAra | mUlArtha - bar3iyoM aura makarAkAra jAloM se vivaza hue mujhako anaMta vAra ullikhita kiyA, phAr3A, pakar3A aura pakar3akara mAra diyA / " . TIkA - jo loga bar3iza aura jAla se macchiyoM ko pakar3akara unako mArate aura phAr3ate haiM, unheM paraloka meM jAkara narakagati kI jo vedanA anubhava karanI par3atI hai, mRgAputra ne apane pUrvajanma meM jisakA anubhava kiyA hai tathA jisako ve apane jAtismaraNa jJAna se dekhakara mAtA-pitA ke sAmane varNana karate haiM, usa naraka yAtanA kA digdarzana prastuta gAthA meM kiyA gayA hai / mRgAputra kahate haiM ki jaise macchiyoM ko pakar3ane vAle jAla meM kuMDiyA~ lagAkara usako pAnI meM pheMka dete haiM tathA usa jAla kA AkAra bhI prAyaH matsya ke samAna hI hotA hai / jaba matsya -- macchI ke gale meM vaha kuMDI laga jAtI hai, taba vaha macchI pakar3I jAtI hai / usake anantara usa matsya ko phAr3A aura mArA jAtA hai / ThIka usI prakAra se una yamadUtoM ne mujhe bhI bar3iza - kuMDI aura jAla meM pha~sAkara pakar3a liyA aura pakar3ane ke bAda matsya kI taraha phAr3A aura mAra diyA / yaha bartAva mere sAtha eka vAra nahIM kintu aneka bAra kiyA gayA / aba phira ukta viSaya kA hI varNana karate haiM vIdaMsaehiM jAlehiM, leppAhiM sauNo viva / gahio laggo baddho ya, mArio ya anaMtaso // 66 // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830] uttarAdhyayanasUtram - [ ekonaviMzAdhyayanam " vidaMzakairjAlaiH gRhIto lagno buddhazca, lepyAbhiH zakuna iva / mAritazcA'nantazaH // 66 // padArthAnvayaH - vIdaMsaehiM - zyenoM ke dvArA jAlehi-jAloM ke dvArA leppAhiMzleSAdi dravyoM ke dvArA sauNo - zakuna pakSI viva- kI taraha gahio - gRhIta kiyA. - aura laggo-leSAdi ke dvArA pakar3A gayA -- cipaTAyA gayA ya-aura baddho-jAlAdi meM bA~dhA gayA ya-tathA mAriyo - mArA gayA anaMtaso - ananta vAra / mUlArtha - zyenoM dvArA, jAloM dvArA aura zleSAdi dravyoM ke dvArA pakSI kI taraha maiM gRhIta huA, cipaTAyA gayA, bA~dhA gayA aura anta meM mArA gayA; eka vAra hI nahIM kintu aneka vAra / TIkA- jo loga svacchanda vicarane vAle niraparAdha pakSiyoM ko pakar3ane ke lie aneka prakAra ke upAyoM kA Ayojana karate haiM arthAt zyena - bAja - Adi ke dvArA, jAla Adi ke dvArA aura lepa Adi ke dvArA pakSiyoM ko pakar3ate haiM, pha~sAte haiM, bA~dhate aura mArate haiM, una puruSoM ko narakasthAnoM meM jAkara svayaM bhI isI prakAra kA dRzya dekhanA par3atA hai arthAt unako bhI ina pakSiyoM kI taraha vadha aura bandhana kI kaThora yAtanAoM kA anubhava karanA par3atA hai| jisakA ki varNana mRgAputra apane mAtA-pitA ke samakSa kara rahe haiN| ve kahate haiM ki jisa prakAra kabUtara Adi bhole pakSiyoM ko pakar3ane ke lie zyena- -- bAja-- ko pAlA jAtA hai aura jAla Adi bichAye jAte haiM tathA bulabula Adi pakSiyoM ko pakar3ane ke lie zleSAdi dravyoM kA upayoga kiyA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki ina upAyoM se pakSiyoM ko pakar3akara unheM kaSTa pahu~cAyA jAtA hai aura unakA vadha kiyA jAtA hai, ThIka usI prakAra narakasthAna 1 yamapuruSoM ne mere sAtha kiyA arthAt zyena - bAja kA rUpa dhAraNa karake mujhe pakar3A tathA jAlAdi meM pha~sAkara mujhe atyanta duHkhI kiyA aura anta meM mAra DAlA / vaha bhI eka bAra nahIM kintu aneka vAra / yahA~ para smaraNa rakhane yogya bAta yaha hai ki jahA~ mRgAputra apanI anubhUta narakayAtanAoM kA varNana karate haiM, vahA~ para unhoMne manuSyabhava meM Aye hue prANI ke heya aura upAdeya kA bhI arthataH digdarzana karA diyA hai, jisase ki vicArazIla puruSa apanA sumArga saralatA se nizcita kara sakeM / kyoMki isa jIva ne sarvatra svakRta karmoM ke hI phala kA upabhoga karanA hai / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / aba phira kahate haiM vaDaIhiM dumo viv| kuhAGapharamAIhiM kuTTio phAlio chinno, tacchio ya anaMtaso // 67 // kuThAraparazvAdibhiH vArdhikairduma kuTTitaH pATitarichannaH, takSitazcAnantazaH iva | // 67 // padArthAnvayaH-- kuhADa- kuThAra pharasum - parazu AIhiM- Adi se Ibar3haI--tarakhAnoM--ke dvArA viva-jaise dumo-vRkSa kATA jAtA hai, tadvat kuTTiosUkSma - khaMDa rUpa kiyA phAlio-phAr3a diyA chinno-chedana kiyA ya-aura tacchio-tarAzA gayA aNataso-a - ananta vAra / " [ 831 , mUlArtha -- jaise bar3haI -- tarakhANa - kuThAra aura parazu Adi zastroM se vRkSa ko phAr3ate haiM - cIrate haiM, Tukar3e 2 karate haiM aura tarAzate arthAt chIlate haiM, usI prakAra mujhe bhI kATA, cIrA aura ananta vAra tarAzA gayA / 1 TIkA - isa gAthA meM hare bhare vRkSoM ko kATanA vA kaTavAnA tathA jaMgala Adi ke kaTavAne kA vyApAra karanA ityAdi kAma bhI azubha karmoM ke bandha kA kAraNa hote haiM, yaha bhAva arthataH prakaTa kiyA gayA hai / kyoMki vanaspati bhI sajIva padArtha hai / usake chedana-bhedana meM bhI ekendriya jIvoM kA vadha hotA hai| ataeva isa prakAra ke vyApAra ko zAstrakAroM ne Arya-vyApAra nahIM kahA / mRgAputra isI pApajanaka 1. vyApAra se paraloka meM utpanna hone vAlI kaSTaparamparA kA varNana karate hue apane mAtA-pitA se kahate haiM ki jisa prakAra bar3haI loga kuThAra Adi zastroM se vRkSa ko kATakara usake Tukar3e 2 kara dete haiM, tathA cIrakara do phA~ka kara dete haiM, evaM Upara se usake chilake utAra dete haiM, usI prakAra yamapuruSoM ne mujhe aneka vAra kATA, cIrA, phAr3A aura tarAzA arthAt merI camar3I utAra dI / aba narakasambandhI anya yAtanA kA varNana karate haiM " caveDamuTTimAI hiM kumArehiM ayaM piva / tADio kuTTio bhinno, cuNio ya aNantaso // 68 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam capeTAmuSTayAdibhiH , kumArairaya iva / tADitaH kuhito bhinnaH, cUrNitazcAnantazaH // 6 // ____ padArthAnvayaH-caveDa-caper3a aura muTThimAIhiM-muSTi Adi se kumArehilohakAroM se ayaM piva-lohe kI taraha tADio-tAr3A gayA kuTTio-kUTA gayA bhinno-bhedana kiyA gayA ya-aura cuNNio-cUrNa kiyA gayA aNaMtaso-aneka vaar| mUlArtha he pitaro ! jaise lohakAra lohe ko kUTate haiM, pITate haiM aura cUrNita karate haiM; usI prakAra caper3a aura muSTi Adi se mujhe bhI aneka vAra tAr3A gayA, pITA gayA, bhinna 2 kiyA gayA aura cUrNita kiyA gyaa| '' TIkA-mRgAputra kahate haiM ki jisa prakAra se lohAra lohe ko kUTate haiM, usI prakAra narakoM meM yama puruSoM ne mujhe bhI caper3oM aura muTThiyoM se khUba mArA aura pITA / yahA~ taka ki mAra-mArakara mere zarIra kA cUrNa banA diyA / tAtparya yaha hai ki jaise lohAra loga lohe ke sAtha bar3I nirdayatA kA vyavahAra karate haiM, ThIka usI prakAra una yama-dUtoM ne mere sAtha bartAva kiyA / isa gAthA meM bhI arthataH sphoTaka Adi 'karmAdAna ke phala kA varNana hai, jo ki vicArazIla ko karmabandha kA kAraNa hone se tyAjya hai| tathA trasta jIvoM ke sAtha anyAya aura atyAcAra karane kA bhI yahI phala varNita hai / ataH buddhimAn puruSa ko sadA anyAya aura atyAcAra se bace rahane kA prayatna karanA caahie| ____ aba phira kahate haiMtattAI tambalohAI, tauyAiM sIsagANi ya / pAio kalakalaMtAI, ArasaMto subheravaM // 69 // taptAni tAmralohAdIni, trapukAni sIsakAni ca / pAyitaH kalakalAyamAnAni, Arasan subhairavam // 69 // padArthAnvayaH-tattAI-tapta tamba-tAmra lohAi-loha ko tauyAI-trapulAkha ya-aura sIsagANi-sIse ko pAio-pilA diyA kalakalaMtAI-kalakala zabda karate hue tathA subheravaM-ati bhayAnaka ArasaMto-zabda karate hue ko| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 833 mUlArtha - -tapAyA huA tA~bA, lohA, lAkha aura sIsA - ye saba padArtha, kalakalAte aura ati bhayAnaka zabda karate hue mujhako paramAdharmiyoM ne balAtkAra se pilA diye / TIkA -- aba narakasambandhI anya romAMcakArI yAtanA kA varNana karate hue mRgAputra apane mAtA-pitA se kahate haiM ki -- tRSA kI atyanta bAdhA hone para jaba maiMne jala kI prArthanA kI to jala ke badale una paramAdharmiyoM ne bar3I nirdayatA ke sAtha rote aura cillAte hue mujhako tapAyA huA tAmra, lohA, trapu -- kalI aura sIsA pighalAkara balAtkAra se pilA diyA / usake pilAne se mujhe jo vedanA huI, usakI kalpanA karate hue bhI zarIra romAMcita ho uThatA hai / ataeva ina duHkhoM se sarvathA chUTane kA maiM pratikSaNa upAya soca rahA hU~ / jina prANiyoM ko isa loka meM mAMsa adhika priya hotA hai aura jinakI udarapUrti ke lie pratidina lAkhoM annAtha prANiyoM ko mRtyu ke ghATa utArA jAtA hai, una prANiyoM kI narakoM meM kyA dazA hotI hai aura ve kina 2 narakayAtanAoM kA anubhava karate haiM; aba arthataH isI viSaya kA pratipAdana kiyA jAtA hai tuhaM piyAI maMsAI, khaNDAI sollugANi ya / khAviomi samaMsAI, agviNNAI Negaso // 70 // tava priyANi mAMsAni khaNDAni sollakAni ca / khAdito'smi svamAMsAni, agnivarNAnyanekazaH " 119011 padArthAnvayaH -- tuhaM - tujhe piyA - priya the maMsAI - mAMsa ke khaNDAI - khaMDa - aura sola gANi - bhunA huA mAMsa [ kabAba ] ataH samasAI - svamAMsa ---- mere zarIra kA mAMsa khAviomi - mujhe khilAyA agviNNAI - abhi ke samAna tapA karake agaso - aneka vAra / mUlArtha - mujhe mA~sa atyanta priya thA, isa prakAra kahakara una yamapuruSoM ne mere zarIra ke mA~sa ko kATakara, bhUnakara aura agni ke samAna lAla karake mujhe aneka vAra khilAyA / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834] .. uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam TIkA-mRgAputra apane mAtA-pitA se kahate haiM ki anya jIvoM ke mAMsa se apane zarIra ko nirantara puSTa karane kI pravRtti-rUpa jaghanya karma ke phala ko bhogane ke nimitta jaba maiM narakagati ko prApta huA to vahA~ para yamapuruSoM ne mujhase kahA ki duSTa ! tujhe anya jIvoM ke mAMsa se atyanta pyAra thA / isI lie tU mAMsakhaMDoM ko bhUna-bhUnakara khAtA aura Ananda manAtA thaa| acchA, aba hama bhI tujhako usI prakAra se mAMsa khilAte haiN| aisA kahakara una yamapuruSoM ne mere zarIra meM se mAMsa ko * kATakara aura usako agni ke samAna tapAkara mujhe balAtkAra se aneka vAra khilaayaa| tAtparya yaha hai ki anya mAMsa ke badale merA hI mAMsa kATakara mere ko khilAyA, jisase ki isa loka meM jilA kI lolupatA se anya jIvoM ke mAMsa ko bhakSaNa karane ke phala kA mujhe pratyakSa aura pUrNarUpa se bhAna ho ske| isake atirikta prastuta gAthA meM jo priya zabda kA ullekha kiyA hai, vaha sahetuka hai / usakA Azaya yaha hai ki susamAdArikAdi kI bhA~ti yadi ajJAnavaza athavA vipattikAla meM arthAt prANAtyaya ke samaya kadAcit mAMsa kA bhakSaNa ho jAya to prAyazcittAdi ke dvArA usakI zuddhi ho sakatI hai| parantu jAna-bUjhakara aura svAda ke lie kiyA gayA mAMsabhojana kA pApa prAyazcittAdi se bhI dUra nahIM kiyA jA sakatA; vaha to phala dekara hI pIchA chodd'egaa| isalie vicArazIla puruSoM ko narakagati ke hetubhUta isa mAMsabhakSaNa ke vicAra ko kadAcit bhI apane mana meM sthAna nahIM denA cAhie, yahI prastuta gAthA kA bhAva hai| jisa prakAra mAMsabhakSaNa karane vAle narakoM kI yAtanAoM ko sahana karate haiM, usI prakAra madirA kA pAna karane vAloM ko bhI narakasambandhI nAnA prakAra kI bhayaMkara vedanAe~ sahana karanI par3atI haiM / aba isI viSaya kA arthataH nirUpaNa karate haiM tuhaM piyA surA sIhU, merao ya mahUNi ya / pajiomi jalaMtIo, vasAo ruhirANi ya // 7 // tava priyA surA sIdhuH, merakA ca madhUni ca / pAyito'smi jvalantIH, vasA rudhirANi ca // 71 // . padArthAnvayaH-tuhaM-tujhe piyA-priya thI surA-surA sIhU-sIdhu merao Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ y br my b by by by mry by by by by by brw bh byh byh by by by mw mw mw mw mr@ mr@ nmrh y by by by by by by by by by myw myw my d by mrym by by b ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [65 meraka ya-aura mahUNi-madhu ya-punaH pajiomi-pilA dI, mujhe jalaMtIo-jalatI huI vasAo-carbI ya-aura ruhirANi-rudhira-lahU / mUlArtha--yamapuruSoM ne mujhase kahA ki he duSTa ! tujhe surA, sIdhu, meraka aura madhu nAma kI madirA atyanta priya thI; aisA kahakara unhoMne mujhako agni ke samAna jalatI duI basA-carbI aura rudhira pilA diyaa| TIkA-madirApAna kA paraloka meM jo kaTuphala bhoganA par3atA hai, usakA arthataH digdarzana karAte hue mRgAputra kahate haiM ki he pitaro ! svopArjita azubha karma kA phala bhogane ke lie jaba maiM naraka meM utpanna huA, taba mujhase yamapuruSoM ne kahA ki duSTa ! tujhe manuSyaloka meM surA-madirA se bahuta prema thaa| isI lie tU nAnA prakAra kI madirAoM kA bar3e anurAga se sevana karatA thaa| astu, aba hama tujhako yahA~ para bhI surA kA pAna karAte haiN| aisA kahakara una yamapuruSoM ne mujhako agni ke samAna jalatI huI basA-carbI-aura rudhira-lahU kA jabaradastI pAna karAyA / vaha bhI eka vAra nahIM kintu aneka vAra / madirA ke aneka bheda haiN| yathA surA-candrahAsyAdi, sIdhu-tAlavRkSa ke rasa se utpanna hone vAlI, merakadugdha Adi uttama rasa padArthoM se khIMcI huI, madhu-madhUka-mahuA--Adi ke puSpoM se banAI gaI / isa prakAra madirA ke aneka bheda haiN| isake atirikta ukta gAthA meM diyA gayA priya zabda bhI pUrva kI bhA~ti sahetuka hai / arthAt jAna-bUjhakara aura priya tathA hitakara samajhakara pAna kI huI madirA kA to paraloka meM vahI phala prApta hotA hai, jisakA ki Upara ullekha kiyA gayA hai| parantu yadi ajJAna dazA meM yA ApattikAla meM, oSadhi ke rUpa meM, usakA apriya rUpa sevana kiyA gayA ho to usake kaTuphala kI prAyazcittAdi ke dvArA nivRtti bhI ho sakatI hai / arthAt usase ukta phala kI niSpatti kI saMbhAvanA nahIM ho sakatI / yaha gAthA meM Aye hue priya zabda kA rahasya hai| aba prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue kahate haiMniccaM bhIeNa tattheNa, duhieNa vahieNa ya / paramA duhasaMbaddhA, veyaNA veditA mae // 72 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 836 ] uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayanam paramA nityaM bhItena trastena, duHkhitena vyathitena ca / duHkhasaMbaddhAH, vedanA veditA mayA // 72 // padArthAnvayaH--niccaM-nitya - sadA bhIeNa- bhaya se tattheNa - trAsa se duhieNa-duHkha se ya-aura vahiNa - vyathA - pIr3A se paramA - utkRSTa -- atyanta duhasaMbaddhA - duHkhasambandhinI veyaNA - vedanA mae - maiMne veiyA - bhogI / mUlArtha -- maiMne nirantara bhaya se, trAsa se, duHkha se aura pIr3A se atyanta duHkha rUpa vedanA ko bhogA / TIkA -- prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue mRgAputra kahate haiM ki he pitaro ! maiMne narakoM meM nirantara duHkhamayI vedanA kA hI anubhava kiyA / kAraNa ki maiM sadaivakAla bhayabhIta banA rahA, sadaivakAla saMtrasta - trAsayukta rahA, tathA sadaivakAla mAnasika duHkha aura zArIrika vyathA se pIr3ita rahA / isalie aisA koI bhI samaya nahIM ki jisa samaya maiMne kiMcinmAtra bhI sukha kA zvAsa liyA ho kintu pratikSaNa kalpanAtIta kaSTa aura vedanA kA hI maiMne anubhava kiyA hai / mRgAputra ke kathana kA tAtparya yaha hai ki isa prakAra kI narakayAtanAe~ svopArjita pApakarmoM kA phalarUpa haiM; aura ve pApakarma viSaya-bhogoM kI Asakti se bA~dhe jAte haiM / ataH ina kAma-bhogoM ke upabhoga kI mere mana meM aNumAtra bhI abhilASA nahIM hai / viparIta isake ina kAma-bhogoM kA sarvathA tyAga karake saMyama grahaNa karane kI hI merI utkRSTa jijJAsA hai / aba rahI saMyamavRtti meM upasthita hone vAle kaSToM kI bAta, so jaba maiMne narakoM ke itane asahya kaSTa saha liye to saMyama ke kaSToM ko sahana karanA mere lie kucha bhI kaThina nahIM hai / tathA saMyama grahaNa karane kA merA Azaya yaha hai ki ina uparokta duHkhoM se chUTane kA upAya ekamAtra saMyama hI hai; isI kI ArAdhanA karane se karmoM kI nirjarA ho sakatI hai / kyoMki AzravadvAroM ko banda karake saMvara kI bhAvanA karatA huA yaha jIva bAhya aura Abhyantara tapa ke anuSThAna se karmamala ko dUra karake Atmazuddhi ko prApta hotA huA parama kalyANa svarUpa mokSa ko prApta kara letA hai / parantu ye saba bAteM saMyama meM hI nihita haiM / isalie saMyama ko grahaNa karake usakA samyaktayA pAlana karatA huA maiM karmamala se sarvathA rahita hokara mukta hone hI tIvra abhilASA rakhatA hU~ / 1 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 837 aba apane anubhUyamAna narakasambandhI duHkhoM kA samuccaya rUpa se varNana karate hue mRgAputra phira kahate haiM-- tivvacaNDappagADhAo, ghorAo aidussahA / mahabbhayAo bhImAo, narasu tIvrAzcaNDapragADhAzca ghorA mahAbhayA bhImAH, narakeSu veditA " mayA // 73 // padArthAnvayaH -- tivva - tIvra caNDa- pracaMDa ppagADhAo - atyanta gAr3hI ghorAo - atiraudra aidussahA - ati dussaha maha bhayAo - mahAbhaya utpanna karane vAlI bhImAo - bhayaMkara - zravaNamAtra se bhaya utpanna karane vAlI naraesu-narakoM meM duhaveyaNA-duHkharUpa vedanAe~ maiMne anubhava kIM / duhaveyaNA // 73 // atiduHsahAH / mUlArtha - narakoM meM maiMne jina duHkharUpa vedanAoM kA anubhava kiyA, ve duHkharUpa vedanAe~ tIvra, pracaNDa, 'atyanta gAr3I, raudra, ati dussaha aura mahAbhaya ko utpanna karane vAlI tathA ati bhayaMkara rUpa haiM / TIkA - prastuta gAthA meM mRgAputra apanI pUrvAnubhUta du:kha vedanAoM kA varNana karate hue apane mAtA-pitA se phira kahate haiM ki maiMne jina duHkharUpa vedanAoM kA narakoM meM anubhava kiyA hai, ve atyanta tIvra aura utkaTa thIM tathA unakI utkRSTa sthiti bhI atyanta adhika thI / kyoMki zAstroM meM sAtaveM naraka kI utkRSTa sthiti 33 sAgaropama kI kahI hai| isa naraka meM gaye hue jIva ko eka kSaNamAtra bhI sukha kI prApti nahIM hotii| viparIta isake mahAn bhaya aura bhayaMkara vedanA kA hI pratikSaNa anubhava karanA par3atA hai / yadyapi ghora -- bhIma aura mahAbhaya Adi zabda prAyaH ekArthI haiN| tathApi ziSyabodhArtha inakA pRthak 2 grahaNa kiyA gayA hai| tathA zabdanaya ke avAntara bhedoM ke anusAra inakA pRthak rUpa se grahaNa kiyA jAnA bhI ziSTasammata pratIta hotA hai| aba narakasambandhI vedanAoM kI viziSTatA kA varNana karate haiM jArisA mANuse loe, tAyA ! dIsanti veyaNA / itto anaMtaguNiyA, narapasu dukkhaveyaNA // 74 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838] PARAN uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam yAdRzyo mAnuSye loke, tAta ! dRzyante vednaaH| ito'nantaguNitAH , narakeSu duHkhavedanAH // 7 // padArthAnvayaH-tAyA-he tAta ! jArisA jaisI veyaNA-vedanAe~ mANuse loe-manuSyaloka meM dIsanti-dekhI jAtI haiM itto-isase aNaMtaguNiyA-ananta guNA adhika dukkhaveyaNA-duHkharUpa vedanAe~ naraesu-narakoM meM dekhI jAtI haiN| ..... mUlArtha-he pitA ! jisa prakAra kI vedanAe~ manuSyaloka meM dekhI jAtI haiM, narakoM meM unase anantaguNA adhika duHkha vedanAe~ anubhava karane meM AtI haiN| TIkA-mRgAputra kahate haiM ki isa manuSyaloka meM jisa prakAra kI asAtArUpa vedanAoM kA anubhava kiyA jAtA hai, ThIka ina vedanAoM se anantaguNA adhika vedanAe~ narakoM meM vidyamAna haiM, jo ki aneka vAra mere anubhava meM A cukI haiN| manuSyaloka meM jarA aura zokajanya do vedanAe~ dekhI jAtI haiN| inameM jarAjanya zArIrika aura zokajanya mAnasika vedanA hai| ina do meM samasta vedanAoM kA samAveza ho jAtA hai / kuSThAdi bhayaMkara rogoM ke nimitta se utpanna hone vAlI asAtArUpa : vedanA zArIrika vedanA hai aura iSTaviyoga tathA aniSTasaMyogajanya vedanA ko mAnasika vedanA kahate haiM / parantu manuSyalokasambandhI ina zArIrika aura mAnasika vedanAoM se naraka kI vedanAe~ anantaguNA adhika haiM, jo ki nArakI jIvoM ko balAt sahana karanI par3atI haiN| isa viSaya meM adhika dekhane kI icchA rakhane vAle pAThaka sUtrakAtAMga prathama zrutaskandha ke pA~caveM adhyayana ko aura praznavyAkaraNa ke prathama adhyayana ko tathA 'jIvAmi nama' Adi sUtra dekheN| aba sarvagatiyoM meM vedanA ke astitva kA varNana karate haiMsavvabhavesu assAyA, veyaNA veditA mae / nimisaMtaramittaMpi , je sAyA natthi veyaNA // 7 // sarvabhaveSvasAtA , vedanA veditA myaa| nimeSAntaramAtramapi , yatsAtA nAsti vedanA // 75 // . Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ ____ padArthAnvayaH-savva-sarva bhavesu-bhavoM meM assAyA-asAtArUpa veyaNAvedanA mae-maiMne veiyA-anubhava kI nimisaMtaramittaMpi-nimeSonmeSamAtra bhI jaMjo sAyA-sAtArUpa veyaNA-vedanA natthi-nahIM anubhava kI / / __ mUlArtha-maiMne saba bhavoM-janmoM-meM asAtArUpa vedanA kA hI anubhava kiyA, kintu sAtArUpa-sukha rUpa-vedanA kA to nimeSamAtra bhI-A~kha ke jhapakane jitanA samaya bhI anubhava nahIM kiyaa| TIkA-mRgAputra kahate haiM ki vAstava meM to maiMne deva, manuSya, tiryaca, aura marakasambandhI kisI. bhI janma meM sukha kA anubhava nahIM kiyA kintu nirantara duHkhoM kA hI mujhe anubhava hotA rahA hai / sukha kA to lezamAtra arthAt A~kha ke jhapakane jitanA samaya mAtra bhI prApta nahIM huaa| isa kathana kA tAtparya yaha hai ki kaI eka janmoM meM sAMsArika sukhoM ke upabhoga kI sAmagrI bhI upalabdha huI parantu usakA antima pariNAma duHkha bhogane ke atirikta aura kucha nahIM niklaa| arthAt ve sAMsArika sukha bhI iSTaviyoga aura aniSTasaMyoga ke kAraNa duHkhamizrita hI rahe / ataH vaha sukha bhI vAstava meM sukha nahIM kintu sukhAbhAsa thA / mRgAputra ke ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki narakoM meM upalabdha hone vAle duHkhoM kA to digdarzana karA hI diyA gayA aura pazuyoni ke duHkha logoM ke sAmane hI haiM tathA manuSyajanma meM bhI jina duHkhoM kA sAmanA karanA par3atA hai, ve bhI aise nahIM jo ki bhUle gaye hoN| aba rahI devagati kI bAta, so vaha bhI janma-maraNa ke bandhana se grasta hai; usameM bhI IrSyAdijanya duHkhaparamparA kI kamI nhiiN| isase siddha huA ki ina gatiyoM meM sukha kI lezamAtra bhI upalabdhi nahIM hotii| Apa mujhe bhale hI sukhI samajheM parantu maiMne to apane sAre bhavoM meM duHkha kA hI anubhava kiyA hai| ataH isa duHkha-santati se chUTane ke lie maiM to ekamAtra saMyama ko hI sarvotkRSTa samajhatA huuN| . mRgAputra ke isa kathana ko sunakara usake mAtA-pitA ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiMtaM bintammApiyaro, chaMdeNaM putta ! pvvyaa| navaraM puNa sAmaNNe, dukkhaM nippaDikammayA // 76 // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 840 ] taM brUto'mvApitarau, chandasA navaraM punaH zrAmaNye, duHkhaM uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayanam putra ! pravraja / niSpratikarmatA // 76 // padArthAnvayaH -- taM - mRgAputra ko ammApiyaro - mAtA aura pitA bintakahane lage puta - he putra ! chaMdeNaM - svecchApUrvaka -- khuzI se pavvayA - dIkSita ho jA na varaM - itanA vizeSa hai purA - phira sAmaNNe - saMyama meM dukkhaM duHkha kA hetu hai jo nippaDikammayA - oSadhi kA na karanA / mUlArtha - mAtA-pitA ne kahA ki he putra ! tU apanI icchA se bhale hI dIkSita ho jA / parantu zramaNabhAva meM yaha bar3A kaSTa hai, jo ki rogAdi ke hone para usake pratIkArArtha koI oSadhi nahIM kI jAtI / TIkA -- mRgAputra ke pUrvokta vaktavya ko sunakara, usake mAtA-pitA ne saMyama grahaNa karane kI to usako sammati de dI parantu saMyamavRtti meM dhyAna dene yogya eka bAta kI ora unhoMne apane putra kA dhyAna khIMcate hue kahA ki he putra ! tuma saMyamavRtti ko bar3e harSa se aMgIkAra kara lo; hama isameM aba kisI prakAra kA bhI vighna upasthita karane ko taiyAra nahIM / parantu isa zramaNavRtti meM eka bAta kA vicAra karate hue hamAre mana meM bahuta kheda hotA hai / vaha yaha ki zramaNavRtti meM roga ke pratikAra kA koI yatna nahIM arthAt rogAdi ke ho jAne para usakI nivRtti ke lie kisI prakAra kI oSadhi nahIM kI jAtI / isa bAta kA vicAra karane para hamako bahuta duHkha hotA hai| kyoMki saMyamavrata grahaNa karane ke anantara daivayoga se yadi kisI prANaghAtaka roga kA AkramaNa ho jAya, aura usake pratikAra ke nimitta kisI oSadhi Adi kA upacAra na kiyA jAya to sadyaH zarIrapAta kI saMbhAvanA rahatI hai / ataH roga ke AkramaNa meM kisI prakAra ke upacAra ko sthAna na denA hameM avazya kaSTadAyaka pratIta hotA hai / mRgAputra ke mAtA-pitA kA yaha abhiprAya pratIta hotA hai ki sambhavataH saMyamavRtti meM upasthita hone vAlI isa kaThinAI ko hI dhyAna meM lekara vaha kucha samaya aura apane vicAroM ko sthagita rakhane meM sahamata ho jaay| isake atirikta itanA avazya smaraNa rahe ki isa gAthA meM jo rogAdi ke upasthita hone para bhI sAdhuvRtti meM auSadhopacAra kA niSedha kiyA hai, vaha kevala utsarga mArga ko avalambana karake kiyA hai| jaina - siddhAnta Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 841 meM jinakalpa aura sthavirakalpa ina do meM se jo jinakalpI muni haiM ve to rogAdi ke hone para bhI usakI nivRtti ke lie kisI prakAra kI oSadhi kA upayoga nahIM karate, parantu jo sthavirakalpI haiM ve apanI icchA se kisI oSadhi kA bhale hI upayoga na kareM parantu niravadya rUpa auSadhopacAra kA unake lie pratiSedha nahIM hai / yadi ukta gAthA ke bhAva kA Antarika dRSTi se aura bhI paryAlocana kiyA jAya to mRgAputra ke mAtA-pitA ke kathana kA yaha bhI Azaya pratIta hotA hai ki jinakalpa kI apekSA sthavirakalpa kA hI anusaraNa karanA vartamAna kAla kI dRSTi se adhika hitakara hai| mAtA-pitA ke isa kathana ko sunakara mRgAputra ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM / so biMta'mmApiyaro ! evameyaM jahAphuDaM / paDikammaM ko kuNaI, araNNe miyapakkhiNaM // 77 // sa brUte'mbApitarau ! evametadyathA sphuTam / pratikarma kaH karoti, araNye mRgapakSiNAm // 77 // padArthAnvayaH -- so - vaha mRgAputra biMta - kahate haiM ammApiyaro - he mAtA pitA evaM - isI prakAra hai eyaM - yaha jahA - jaise ( Apane kahA hai ) phuDaM - prakaTa hai, parantu araNe - jaMgala meM miyapakkhiNaM - mRgoM aura pakSiyoM kA paDikammaM - pratikAra ko - kauna kuNaII-karatA hai ? mUlArtha -- vaha (mRgAputra ) kahate haiM ki he pitaro ! Apane yaha jo kahA hai ki sAdhuvRtti meM jo rogAdi ke hone para auSadhopacAra nahIM kiyA jAtA, yaha bar3e kaSTa kI bAta hai / yaha saba kucha satya hai parantu jaMgala meM rahane vAle mRgoM aura pakSiyoM kA rogAdi ke samaya meM kauna upacAra karatA hai ? TIkA - mRgAputra kahane lage ki yaha saba kucha satya hai ki sAdhuvRtti meM kisI rogAdi ke hone para usakA pratikAra nahIM kiyA jAtA arthAt roga kI nivRtti ke lie utsarga mArga meM sAdhu ko kisI prakAra kI oSadhi ke grahaNa karane kA vidhAna nahIM, isalie yaha bar3A kaThina mArga hai / parantu Apa yaha to batalAveM ki Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam jaMgala ke mRgAdi pazuoM aura vRkSoM para vizrAma karane vAle pakSiyoM ke roga kA kauna pratikAra karatA hai ? arthAt unake roga kI nivRtti ke lie kauna sI oSadhi upayoga meM lAI jAtI hai ? kyA ve auSadhopacAra ke binA jIte nahIM athavA vicarate nahIM ? tAtparya yaha hai ki jaise mRgoM aura pakSiyoM kI vana meM jAkara koI oSadhi nahIM karatA, koI unakI cikitsA nahIM karatA, parantu phira bhI ve apanI zeSa Ayu ke kAraNa samaya para nIroga hokara svacchanda rUpa se vicarate haiM, isI prakAra munivRtti ko dhAraNa karane para bhI kisI pratikAra kI AvazyakatA nahIM hai| munivRtti meM bhI udaya meM Aye hue asAtAvedanIya karma ke phala ko zAMtipUrvaka bhogakara zeSa jIvana ko AnandapUrvaka bitAyA jA sakatA hai / ataH mere lie isa munivRtti meM upasthita hone vAle rogoM ke bAhya pratikAra kA abhAva hone para bhI Apako kisI prakAra kA mAnasika kheda nahIM honA cAhie, kyoMki vAstava meM samasta zArIrika rogoM kI eka mAtra oSadhi to dhairya hai, sahanazIlatA hai; jo ki mere meM vidyamAna hai| ataH mujhe isakI cintA nahIM, yaha mRgAputra ke kathana kA bhAva hai| egabhUo araNNe vA, jahA u caraI migo| evaM dhammaM carissAmi, saMjameNa taveNa ya // 78 // ekabhUto'raNye vA, yathA tu carati mRgaH / evaM dharma cariSyAmi, saMyamena tapasA ca // 7 // padArthAnvayaH-egabhUo-akelA araNNe-jaMgala meM vA-athavA jahAjaise u-nizcayArthaka migo-mRga caraI-vicaratA hai evaM-usI prakAra dhamma-dharma kA carissAmi-maiM AcaraNa karU~gA saMjameNa-saMyama se ya-aura taveNa-tapa se / mUlArtha-jaise araNya meM mRga akelA hI-vinA kisI kI sahAyatA se-svacchandarUpa se vicaratA hai, usI prakAra saMyama aura tapa ke sAtha maiM bhI dharma kA AcaraNa kruuNgaa| TIkA-mRgAputra kahate haiM ki isalie, jaise jaMgala meM vinA kisI kI sahAyatA se akelA hI mRga apanI icchA ke anusAra vicaratA hai, usI taraha maiM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ~ ~ ~ -- -- ~ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [843 bhI saMyama aura tapa se alaMkRta hotA huA akelA hI vicruuNgaa| tAtparya yaha hai ki saMyama aura tapa ye donoM hI dharma ke lakSaNa-- svarUpa haiN| inako dhAraNa karatA huA maiM mRga kI bhA~ti svacchandarUpa se akelA hI vicaraNa karU~gA / prastuta gAthA meM ekatva bhAvanA aura nispRha vRtti kA varNana kiyA gayA hai / kyoMki jaba taka yaha jIva apane Atmabala para dRr3ha vizvAsa rakhakara ukta vRtti kA avalambana nahIM karatA, taba taka vaha paramoccapada--mokSapada kA adhikArI nahIM bana sakatA / isalie saMyamazIla vyakti ko apane Atmabala para hI pUrNa vizvAsa rakhanA cAhie, isI se usakA uddhAra hogaa| aba isI viSaya meM phira kahate haiMjahA migassa AyaMko, mahAraNaMmi jAyaI / acchantaM rukkhamUlammi, koNatAhe cigicchaI // 79 // yathA mRgasyA''taMkaH, mahAraNye jAyate / tiSThantaM vRkSamUle, kastaM tadA cikitsati // 79 // - padArthAnvayaH-jahA-jaise migassa-mRga ko AyaMko-roga mahAraeNaMmimahA aTavI meM jAyaI-utpanna hotA hai, taba acchantaM-baiThe hue rukkhamUlammi-vRkSa ke mUla meM ko-kauna NaM-usakI tAhe-usa samaya cigicchaI-cikitsA karatA hai| ... mUlArtha he pitaroM ! mahAbhayAnaka jaMgala meM rahane vAle mRga ko jaba koI roga utpanna ho jAtA hai, taba usa samaya kisI vRkSa ke nIce baiThe hue usa mRga kI kauna cikitsA karatA hai ? TIkA-pUrva kI gAthAoM meM mRgAputra ke mAtA-pitA ne sAdhuvRtti meM kisI roga ke utpanna hone para, usakI cikitsA kA niSedha hone se jo mAnasika kheda isa vRtti ke lie kiyA thA, usakA saMkSepa se to mRgAputra ne prathama hI samAdhAna kara diyA thA / parantu aba usako vizeSarUpa se samAhita karane ke lie kahate haiM ki he pitAjI ! mahAraNya-bhayAnaka jaMgala meM vicarane vAle mRga ko yadi kisI AtaMka-sadyaHprANaghAtaka roga kA AkramaNa ho jAya to usa samaya kisI vRkSa ke nIce baiThe hue usa rugNa mRga kI kauna jAkara cikitsA karatA hai ? arthAt Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844] 'uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam koI bhI nahIM karatA / kintu vaha rogI mRga usa rogajanya pIr3A ko sahana karatA huA baiThA rahatA hai / tAtparya yaha hai ki jaise vaha mRga usa pIr3A ko zAMtipUrvaka sahana karake samaya Ane se usa roga se mukta hone para phira pUrva kI bhA~ti svecchApUrvaka vicaratA hai, usI prakAra saMyamazIla puruSa ko bhI dhairyapUrvaka rogAdi ke upadrava ko sahana karake apanI balavatI AtmaniSThA kA paricaya denA cAhie / isa gAthA meM sAmAnya vana kA ullekha na karake jo 'mahAraNya' kA ullekha kiyA hai, usakA tAtparya yaha hai ki kisI choTe se vana meM to usakI sAra-saMbhAra lene kA udhara vicarate hue kisI dayAlu puruSa ko samaya bhI mila sakatA hai parantu mahAbhayAnaka jaMgala meM to kisI ke bhI pahu~cane kI sambhAvanA nahIM ho sktii| 'Na' zabda ke viSaya meM bRhavRttikAra likhate haiM ki-'acAM saMdhilopo bahulam' isa niyama se 'ac' kA lopa hone para enaM' ke sthAna para 'Na' par3hA gayA hai| ___ aba ukta kathana ko pallavita karate hue phira kahate haiMko vA se osahaM dei, ko vA se pucchaI suhaM / ko se bhattaM ca pANaM vA, Aharitu paNAmaI // 8 // ko vA tasmai auSadhaM datte, ko vA tasya pRcchati sukham / kastasmai bhaktaM ca pAnaM vA, AhRtya praNAmayet // 8 // ____ padArthAnvayaH-vA-athavA ko-kauna se-usa mRga ko osaha-auSadha lAkara dei-detA hai vA-athavA ko-kauna se-usako suha-sukhasAtA pucchaI-pUchatA hai ko-kauna se-usako bhattaM-bhojana vA-athavA pANaM-pAnI Aharittu-lAkara paNAmaI-detA hai| mUlArtha he pitaro ! kauna usa mRga ko oSadhi detA hai ? kauna sukhasAtA pUchatA hai ? aura kauna bhojana pAnI lAkara usako detA hai ? TIkA-mRgAputra apane pUrvokta kathana ko puSTa karate hue phira kahate haiM ki pitAjI ! usa bhayAnaka aTavI meM vRkSa ke nIce par3e hue usa rogI mRga ko vahA~ jAkara kauna puruSa oSadhi detA hai ? kauna jAkara usako sukhasAtA pUchatA hai ? aura kauna Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [845 puruSa usako anna-pAnI lAkara detA hai ? arthAt koI oSadhi nahIM detA, koI kuzalakSema nahIM pUchatA, tathA koI bhI anna-pAnI se usakI sAra-sa~bhAla nahIM karatA / jaise kisI puruSa ke dvArA auSadhopacAra tathA sevA-zuzrUSA ke na hone para bhI vaha mRga kaSTa ko zAMtipUrvaka sahana kara letA hai, usI prakAra saMyamavRtti meM ArUr3ha hone vAle mumukSu puruSa ko bhI zArIrika kaSToM ko zAMtipUrvaka sahana karake apane lakSya kI ora bar3hate cale jAnA cAhie / kAraNa ki azAnti se rogoM kI vRddhi aura zAMti se unakI nivRtti hotI hai| yahA~ para 'paNAmaI' isa prayoga meM 'a' dhAtu ko 'paNAma' Adeza kiyA huA hai, ataH 'paNAma' kA artha arpaNa karanA hai| jayA ya se suhI hoi, tayA gacchai goyaraM / bhattapANassa aTTAe, vallarANi sarANi ya // 1 // yadA ca saH sukhI bhavaMti, tadA gacchati gocaram / bhaktapAnasyArthaM , vallarANi sarAMsi ca // 1 // ____ padArthAnvayaH-ya-ca-aura jayA-jisa samaya se-vaha suhI-sukhI hoiho jAtA hai tayA-usa samaya goyaraM-gocarI ko gacchai-jAtA hai bhatta-bhojana ya-aura pANassa-pAnI ke aTThAe-lie vallarANi-vana ya-aura sraanni-sr-taalaab--ko| mUlArtha--tadanantara jisa samaya vaha mRga svastha ho jAtA hai, usa samaya gocarI ko cala par3atA hai aura bhojana tathA jala ke lie hare hare ghAsa meM aura jalAzaya meM pahu~ca jAtA hai| . TIkA-mRgAputra kahate haiM ki samaya Ane para jaba vaha mRga nIroga ho jAtA hai taba usI gahana vana meM bhojana-bhakSya, vanaspati Adi aura jala kI talAza meM cala par3atA hai| tathA vana meM upalabdha hone vAle bhojana aura jala se tRpta hokara svecchApUrvaka phira usI vana meM vicarane lagatA hai| usI prakAra saMyamavRtti ko dhAraNa karane vAle muni loga bhI apane jIvana ko zAMtipUrvaka vyatIta karate aura kara sakate haiN| yahA~ para itanA smaraNa avazya rahe ki vartamAna samaya meM gaccha meM Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 846 ] uttarAdhyayanasUtram - [ ekonaviMzAdhyayanam 1 rahane vAle muniyoM ko isa prakAra kI vRtti kA pAlana karanA sarvathA asAdhya nahIM to kaSTasAdhya avazya hai / to bhI saMyamazIla sAdhu isa bAta kA vicAra avazya karatA rahe ki vaha samaya mujhe kaba prApta hogA, jaba ki maiM gaccha ko chor3akara ekala vihArapratimA ko aMgIkAra karU~ ( yaha kathana aupapAtika sUtra ke vyutsarga vivaraNa meM hai ) / tAtparya yaha hai ki isa prakAra kA bhAva pratyeka muni ko rakhanA cAhie / gocarI zabda se yahA~ para mRgacaryA sUcita kI gaI hai / isake anantara-- khAittA pANiyaM pAuM, vallurehiM sarehi ya / migacAriyaM carittA NaM, gacchaI migacAriyaM // 82 // svAditvA pAnIyaM pItvA valareSu sarassu ca / mRgacaryAM caritvA gacchati mRgacaryAm // 82 // , " padArthAnvayaH----khAittA - khAkara pANiyaM - pAnI pAuM - pIkara vallurehiM - vanoM meM - aura sarehi-saroM meM migacAriyaM-mRgacaryA ko carittA - AcaraNa karake migacAriyaM - mRgacaryA meM gacchaII- calA jAtA hai / mUlArtha - vaha mRga vanoM meM aura jalAzayoM meM ghAsa Adi khAkara aura pAnI pIkara mRgacaryA kA AcaraNa karatA huA apane sthAna meM vicaratA hai / TIkA -- mRgAputra kahate haiM ki nIroga hone ke bAda vaha mRga tRNa ghA khAkara aura jala Adi pIkara phira AnandapUrvaka vicarane lagatA hai / svecchApUrvaka calanA aura svecchApUrvaka baiThanA, arthAt apanI kriyA meM kisI ke parAdhIna na honA mRgacaryA kahalAtI hai / mRga ke rahane ke sthAna ko bhI mRgacaryA kahate haiM / ukta gAthA meM Aye hue 'vallarehiM - sarehi' padoM meM 'sup' kA vyatyaya hai arthAt saptamI ke sthAna meM tRtIyA kA prayoga kiyA gayA hai / aba ukta mRgacaryA kI sAdhuvRtti se tulanA karate hue kahate haiM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 847 ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / evaM samuTThio bhikkhU, evameva agae / migacAriyaM carittA NaM, uDDuM pakkamaI disaM // 83 // evaM samutthito bhikSuH, evamevA'nekagaH 1 mRgacaryAM caritvA, UrdhvaM prakrAmate dizam // 83 // , padArthAnvayaH - evaM - isI prakAra samuTThio-saMyama meM sAvadhAna huA bhikkhU - sAdhu aura evameva - isI prakAra aNegae - aneka sthAnoM meM phirane vAlA migacAriyaM-mRgacaryA ' ko carittA - AcaraNa karake uDa-U~cI disaM - dizA ko pakkamaI I-AkramaNa karatA hai / mUlArtha - isI prakAra bhikSu bhI saMyama meM sAvadhAna hokara mRga kI bhA~ti aneka sthAnoM meM phirakara mRgacaryA kA AcaraNa karatA huA U~cI dizA at AkramaNa karatA hai / TIkA - mRgAputra kahate haiM ki saMyama- kriyA meM sAvadhAna huA sAdhu bhI usa mRga kI taraha -- arthAt jaise rogAdi ke Ane para vaha usI jaMgala meM kisI vRkSa ke nIce baiThA huA samaya vyatIta karatA hai aura nIroga hone para svecchAnusAra bhramaNa karane laga jAtA hai usI prakAra sAdhu bhI rogAdi ke Ane para cikitsAdi se uparAma hokara eka sthAna meM sthita rahe aura rogAdi ke zAnta hone para apanI sAdhu- vRtti ke anusAra bhikSAdi meM pravRtta ho jAya / tAtparya yaha hai ki jaise mRga nAnA prakAra ke sthAnoM meM bhramaNa karake apane udara kI pUrti kara letA hai, usI prakAra muni bhI kisI gRhavizeSa ke niyama meM na Akara, aneka gharoM se bhikSA lAkara, apanI kSudhA ko zAnta karane kA prayatna kare / isa prakAra AcaraNa karane vAlA muni, UrdhvadizA -- mokSa - ke lie parAkrama karane vAlA hotA hai / tAtparya yaha hai ki saMyama - kriyA ke anuSThAna kA phala mokSa aura svarga ye do haiM / inameM saMyamazIla sAdhu ko ucita hai ki vaha apanI saMyama - kriyA ko mokSaprApti ke nimitta hI upayoga meM lAve, na ki svargaprApti ke lie / aba isI viSaya ko aura spaSTa karate hue phira kahate haiM Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 848 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam jahA mie ega aNegacArI, aNegavAse dhuvagoare y| evaM muNI goyariyaM paviTe, no hIlae noviyakhiMsaejjA // 4 // yathA mRga eko'nekacArI, ___ anekavAso dhruvagocarazca / evaM munirgocaryAM praviSTaH, . no hIlayenno'pi ca khisayet // 8 // padArthAnvayaH-jahA-jaise mie-mRga ega-akelA aNegacArI-aneka sthAnoM meM vicaratA hai ya-aura aNegavAse-aneka sthAnoM meM vAsa karatA hai, tathA dhuvagoare-sadA gocarI kiye hue AhAra kA hI AhAra karatA hai evaM-isI prakAra muNI-sAdhu goyariyaM-gocarI meM paviTe-praviSTa huA no hIlae-kadanna milane para hIlanA na kare ya-aura nAvi-na khiMsaejA-AhAra ke na milane para nindA kre| mUlArtha-jaise akelA mRga aneka sthAnoM meM vicarane vAlA hotA hai aura aneka sthAnoM meM nivAsa karane vAlA hotA hai, tathA dhruvagocara arthAt sadA gocarI kiye hue AhAra kA hI bhakSaNa karane vAlA hotA hai, usI prakAra gocarI vRtti meM praviSTa huA muni bhI, kadazana-kutsita-AhAra ke milane para usakI avahelanA na kare tathA na milane para nindA na kare / TIkA-mRgAputra phira kahate haiM ki jaise sahAyazUnya akelA hI mRga aneka sthAnoM meM vicaratA rahatA hai aura aneka sthAnoM meM nivAsa karatA hai kyoMki usakA koI bhI niyata sthAna nahIM hotA / tathA bhramaNa karate hue usako jahA~ para jaise bhI tRNa Adi bhakSya padArtha kI prApti ho jAtI hai, usI se vaha apane udara kI pUrti kara letA hai| tAtparya yaha hai ki usake pAsa aneka dinoM ke lie na to khAdya padArthoM kA saMcaya rahatA hai aura na vaha dUsaroM ke pAsa khAdya padArthoM ko saMcita rakhatA hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 846 kintu kSudhA ke samaya vana meM vicarane se usako jo kucha prApta hotA hai usI se vaha apanA nirvAha kara letA hai| isI prakAra bhikSAvRtti pravRtta huA muni bhI apane pAsa kisI prakAra ke AhAra dravya kA saMcaya na karatA huA kevala zuddha bhikSAvRtti se upalabdha hue khAdya padArthoM se apanI kSudhA kI nivRtti kare parantu kisI ghara se kadanna -- kutsita AhAra milane para athavA na milane para usa AhAra kI avahelanA yA na dene vAle dAtA kI nindA na kare / kyoMki muni kA dharma to yAcanA karane kA hai, Age denA yA na denA athavA sundara AhAra na denA dAtA kI icchA para nirbhara hai / prastuta gAthA meM sAdhu ko mRga se upamita kiyA gayA hai / usakA abhiprAya yaha hai ki jaise mRga asahAya hotA hai, usI prakAra sAdhu bhI kisI gRhastha kI sahAyatA kI abhilASA na kare; tathA jaise mRga aneka sthAnoM meM phiratA hai, usI bhA~ti sAdhu bhI nirantara bhramaNa hI karatA rahe; evaM jaise mRga kA koI khAsa nivAsasthAna nahIM hotA, usI taraha sAdhu kA bhI koI sthAyI nivAsasthAna nahIM honA cAhie; aura jaise mRga kevala apane hI puruSArtha se tRNAdi AhAra kA anveSaNa karake usake dvArA zarIrayAtrA ko calAtA hai, usI prakAra sAdhu bhI kevala gocarIvRtti se apanI udarapUrti karane kA saMkalpa rakkhe / tAtparya yaha hai ki kisI gRhastha kA upAzraya Adi meM lAkara diyA huA AhAra sAdhu kadApi grahaNa na kare / isI abhiprAya se muni kI vRtti ko mRgacaryA ke nAma se zAstrakAroM ne abhihita kiyA hai / yadyapi pUrva kI gAthAoM meM sAdhuvRtti ke lie mRga ke sAtha pakSI kA bhI ullekha kiyA hai, parantu yaha gauNa hai; mukhyatayA mRga kI upamA hI yathArtha hai, kyoMki vaha svabhAva se hI sarala aura upazAnta hotA hai / isalie munivRtti ke vahI upayukta pratIta hotA hai| arthAt saMyamavRtti ko dhAraNa karane vAlA sAdhu bhI upazAnta, moha aura sarala svabhAva vAlA honA cAhie / 1 isake anantara mRgAputra ne jo kucha kiyA, aba usakA nirUpaNa karate hue sUtrakAra kahate haiM ki migacAriyaM carissAmi, evaM puttA ! jahAsuhaM / ammApiUhiM'NuNNAo, jahAi uvahiM tao // 85 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 850 ] mRgacaryAM uttarAdhyayanasUtram - [ ekonaviMzAdhyayanam cariSyAmi, evaM putra ! yathAsukham / ambApitRbhyAmanujJAtaH, jahAtyupadhiM tathA // 85 // padArthAnvayaH---- migacAriyaM - mRgacaryA kA carissAmi - AcaraNa karU~gA evaM - isa prakAra puttA- he putra ! jahAsuhaM- jaise tumako sukha ho ammApiUhiM - mAtA - AjJA hone para ubahiM- upadhi ko jahAr3a-chor3a diyA tao pitA kI aNuNAo - a tadanantara dIkSita ho gayA / mUlArtha - -- ma mRgacaryA kA AcaraNa karUMgA; he putra ! jaise tumako sukha ho, vaise kro| isa prakAra mAtA-pitA kI AjJA hone para mRgAputra ne upadhi ko chor3a diyA, tadanu vaha dIkSita ho gayA / ke TIkA - saMyamagrahaNa ke viSaya meM mAtA-pitA se aneka prakAra ke praznottara hone ke anantara mRgAputra ne kahA ki maiM to aba mRgacaryA kA hI AcaraNa karU~gA / putra vacanoM ko ina sunakara mAtA-pitA ne kahA ki putra ! jaise tumhArI ruci ho, vaise karo; hama usameM kisI prakAra kI bhI bAdhA upasthita nahIM krte| isa prakAra mAtA pitA kI AjJA ho jAne para mRgAputra ne dravya aura bhAvarUpa upadhi kA parityAga karake |dIkSita hone kA saMkalpa kara liyA / dravya upadhi -- vastra AbhUSaNAdi; bhAva upadhi-- chadmAdi -- mAyAdi, ina donoM kA parityAga kara diyA / 'yena AtmA narake upadha upadhi:' arthAt jisase yaha AtmA naraka meM jAya, usako upadhi kahate haiN| ataH saMyama grahaNa ke abhilASI ko dravya aura bhAvarUpa donoM prakAra kI upadhi kA parityAga kara denA cAhie / yadyapi pUrva kI eka gAthA meM mRgAputra ko 'damIzvara' kahA gayA hai parantu vaha kathana bhAvasaMyama kI apekSA se hai aura yahA~ para to dravyaliMga grahaNa karane kI dRSTi se isa prakAra kahA gayA hai| sArAMza yaha hai ki mAtA-pitA kI anumati hone para mRgAputra saMyamagrahaNa karane meM sAvadhAna ho gaye 1 aba phira isI kathana ko pallavita karate hue sUtrakAra kahate haiM migacAriyaM carissAmi, savvadukkhavimokkhaNiM / tubbhehiM amba! 'NuNNAo, gaccha putta ! jahAsuhaM // 86 // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [851 mRgacarcA cariSyAmi, sarvaduHkhavimokSiNIm / yuSmAbhyAmanujJAtaH , gaccha putra ! yathAsukham // 86 // ___ padArthAnvayaH-migacAriyaM-mRgacaryA kA carissAmi-AcaraNa karU~gA, jo savvadukkha-sarva duHkhoM se vimokkhaNi-mokSa karane vAlI hai amba ! he mAtA ! tubbhehiM-Apa donoM kI aNueNAo-AjJA hone para; gaccha-jA putta-he putra ! jahAsuha-jaise sukha ho| mUlArtha he amba ! Apa donoM kI AjJA hone para maiM mRgacaryA kA AcaraNa karU~gA, jo ki sarva duHkhoM se mukta karane vAlI hai| [ taba usake mAtA pitA ne kahA ki ] he putra ! jaise tumako sukha ho, vaise kro| TIkA-saMyama grahaNa karane ke lie yuvarAja kA atyAgraha dekhakara mAtA-pitA ne usako AjJA de dI aura ve saMyama grahaNa ke lie udyata ho gaye / yaha pUrvagAthA meM varNana A cukA hai / prastuta gAthA meM bhI isI viSaya ko punaH pallavita kiyA gayA hai| mRgAputra kahate haiM ki Apa mujhe AjJA deM tAki maiM mRgacaryA--saMyamavRttikA anusaraNa karU~, kyoMki yaha sarva prakAra ke duHkhoM se chur3Ane vAlI hai / taba mAtA pitA ne utsAhapUrvaka AjJA dete hue kahA ki putra ! jAo; bhale hI saMyama grahaNa kro| arthAt yadi isI meM tumhArI AtmA ko sukha hai aura isI ke grahaNa karane se tuma duHkhoM se chUTa sakate ho to hama tumako bar3I khuzI se AjJA dete haiN| vartamAna kAla meM dIkSAsambandhI jo prathA pracalita ho rahI hai tathA AjJA lene aura dene meM jo kaThinAiyA~ upasthita hotI haiM, unakA paricaya karanA anAvazyaka hai| parantu dIkSA lene aura usakI AjJA dene vAle donoM hI vyaktiyoM ko isa adhyayana ke avalokana se avazya hI ucita zikSA grahaNa karanI cAhie / .. tadanantaraevaM so ammApiyaraM, aNumANittA Na bahuvihaM / mamattaM chindaI tAhe, mahAnAgo vva kaMcuyaM // 87 // evaM so'mbApitarau , anumAnya bahuvidham / mamatvaM chinatti tadA, mahAnAga iva kaJcakam // 87 // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . . . . . . 852] uttarAdhyayanasUtram- [ ekonaviMzAdhyayanam padArthAnvayaH-evaM-isa prakAra so-vaha-mRgAputra ammApiyaraM-mAtA-pitA ko aNumANittA-sammata karake bahuvihaM-nAnAvidha--aneka prakAra ke mamattaM-mamatva ko chindaI-chor3atA hai tAhe-usa samaya bba-jaise mahAnAgo-mahAnAga-sarpa kaMcuyaM-kaMcuka ko| mUlArtha-isa prakAra dIvA ke lie mAtA-pitA ko sammata kara lene ke bAda vaha mRgAputra saMsAra ke anekavidha mamatva ko isa prakAra chor3atA hai, jaise sarpa kA~calI ko chor3a detA hai| TIkA-saMsAra meM bandhana kA ekamAtra kAraNa mamatva hai| jaba taka isa jIva kI sAMsArika padArthoM para mUrchA banI huI hai, taba taka vaha sAdhu kA veSa grahaNa kara lene para bhI karma ke bandhana se mukta nahIM ho sktaa| isalie sAre anarthoM kA mUla kAraNa jo mamatva-rAga--hai, usI kA parityAga karane se kalyANa kA mArga upalabdha hotA hai| mRgAputra ne dIkSita hone se prathama apane mAtA-pitA ko apane vicAroM ke anukUla banA lene ke bAda arthAt unakI AjJA prApta kara lene ke anantara saba se prathama sAMsArika padArthoM meM vividha bhA~ti kI jo Asakti hai, usako chor3a diyaa| aura chor3A bhI isa prakAra se, jaise sA~pa apane Upara kI keMcalI ko nikAlakara pare pheMka detA hai / isa dRSTAnta se mRgAputra kI sAMsArika viSayabhogasambandhI utkRSTa nispRhatA kA bodha karAyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki jaise keMcalI ko pheMkakara sarpa pare ho jAtA hai aura usako pIche phirakara dekhatA taka bhI nahIM, usI prakAra mRgAputra ne bhI saba prakAra ke mamatva kA parityAga kara diyA / sArAMza yaha hai ki vaha mRgAputra dravya aura bhAva donoM prakAra se mamatArahita ho gyaa| ___ aba unake bAhya upadhi ke parityAga kA varNana karate haiMiDI vittaM ca mitte ya, puttadAraM ca naayo| reNuaM va paDe laggaM, niDuNittANa niggao // 8 // RddhiM vittaM ca mitrANi ca, putradArA~zca jJAtIn / reNukamiva paTe lagnaM, niSUya nirgataH // 8 // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 853 padArthAnvayaH--iDDI-Rddhi ca--aura vittaM-dhana ya-aura mitte - mitra puttaputra dAraM - strI ca - punaH nAyao - jJAtisambandhI jana reNuaM va dhUli kI taraha paDepaTa meM laggaM - lagI huI nidukhittA - jhAr3akara niggao - ghara se nikala gayA / mUlArtha - jaise kapar3e meM lagI huI dhUli ko jhAr3a diyA jAtA hai, usI prakAra samRddhi, vitta, mitra, putra, strI aura sambandhI janoM ke moha ko tyAga kara mRgAputra ghara se nikala par3e / TIkA - prastuta gAthA meM bAhya upadhi ke parityAga kA varNana kiyA gayA hai / mAtA-pitA kI anumati milane ke anantara mRgAputra ne rAjakIya samRddhi - hastI, azvAdi kA parityAga kara diyA / ratnoM se bhare hue koSa ko chor3a diyaa| mitroM se bhI ve parAGmukha ho gaye / putra aura strI tathA sambandhI janoM ke saMga kA bhI unhoMne parityAga kara diyA / vaha tyAga bhI kaisA ? jaise kapar3e para lagI huI dhUla ko jhAr3akara alaga kara diyA jAtA hai / yahA~ para vastra aura dhUli ke dRSTAnta se yaha bhAva vyakta kiyA hai ki vastra ke sAtha lagI huI raja apriya hone se jaise jhAr3akara vastra se alaga kara dI jAtI hai, usI prakAra isa sAMsArika padArthasamUha ko bhI atyanta apriya samajhakara mRgAputra ne inakA parityAga kara diyA aura tyAga karane ke anantara ve bhI vastra kI bhA~ti zuddha ho gaye / . isa prakAra bAhya aura Abhyantara upadhi kA parityAga karake ve mRgAputra kisa prakAra ke ho gaye, aba isakA varNana karate haiM-- paMcamahavvayajutto, paMcasamio tiguttigutto ya / sabbhintarabAhirie, tavokammaMmi ujjuo // 89 // paMcabhiH samitastriguptiguptazca / udyuktaH // 89 // tapaHkarmaNi " padArthAnvayaH - paMcamahavtraya - pA~ca mahAvratoM se jutto- yukta paMcasamio-pA~ca samitiyoM se samita ya-aura tiguttigutto - tIna guptiyoM se gupta sabbhitaraAbhyantara aura bAhirie - bAhya tavokammaMmi - tapaH karma meM ujjuo-udyata ho gayA / paMca mahAvratayuktaH sAbhyantarabAhye " Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 854 ] uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayanam mUlArtha -- pA~ca mahAvratoM se yukta, pA~ca samitiyoM se samita aura tIna guptiyoM se gupta huA vaha mRgAputra bAhya aura Abhyantara tapaHkarma meM sAvadhAna ho gayA / TIkA - sarva prakAra kI upadhi kA parityAga karake ghara se nikalakara mRgAputra ne munivRtti - muniveSa ko dhAraNa kara liyA, jaise ki pUrvajanma meM dhAraNa kI thI / isalie unake kisI guru kA nAma nirdeza nahIM kiyA gyaa| muniveSa ko dhAraNa karate hue mRgAputra ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha rUpa pA~ca mahAvratoM se yukta ho gaye / IryA - bhASA, eSaNA, AdAna, nikSepa tathA pariSThApanA rUpa pA~ca prakAra kI samitiyoM se vibhUSita aura mana, vacana, kAyArUpa tInoM guptiyoM se gupta hote hue sarva prakAra ke tapaHkarma meM udyata ho gaye arthAt bAhya aura Abhyantara sabhI prakAra ke * tapa:karma ke anuSThAna meM pravRtta ho gaye / pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA savista varNana isI sUtra ke 24veM adhyayana meM kiyA hai / tapa kI savistara vyAkhyA 30 veM adhyayana meM kI gaI hai| aba phira kahate haiM-- nimmamo nirahaMkAro, nissaMgo cattagAravo / samo a savvabhUesu, tasesu thAvaresu a // 90 // nirmamo samazca nirahaMkAraH, niHsaMgastyaktagauravaH sarvabhUteSu, traseSu sthAvareSu ca // 90 // 1 padArthAnvayaH - nimmamo - mamatvarahita nirahaMkAro - ahaMkAra se rahita nissaMga-saMga se rahita cattagAravo-tyAga diyA hai garva jisane a- aura samo - samabhAva rakhane vAlA savvabhUesu-sarvajIvoM meM tasesu - trasoM meM a - aura thAvaresu - sthAvaroM meM / mUlArtha - mamatva aura ahaMkAra se rahita tathA saMgarahita evaM tInoM gava se rahita vaha mRgAputra trasa aura sthAvara Adi sarva prakAra ke jIvoM para samabhAva rakhane vAlA huA / TIkA - saMyamavrata grahaNa karane ke anantara mRgAputra ne saMsAra ke sabhI padArthoM Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 855 vaMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / para se mamatva ko tyAga diyA tathA uttamottama guNoM ke dhAraNa karane kA unake mana meM ahaMkAra bhI nahIM rahA, evaM gRhasthoM ke saMga kA bhI unhoMne tyAga kara diyA arthAt'gihisaMthavaM na kujjA kujjA sAhusaMthavaM' isa AjJA ke anusAra ve calane lage / isI prakAra Rddhi, rasa aura sAtA -- ina tInoM garvoM ko bhI unhoMne chor3a diyA / ataeva trasa aura sthAvara Adi sabhI prakAra ke jIvoM para unakA samabhAva ho gayA / tAtparya yaha hai ki kisI bhI prANI para unakA rAga yA dveSa nahIM rahA / phira kahate haiM lAbhAlAbhe suhe dukkhe, jIvie samo nindApasaMsAsu, tahA lAbhAlAbhe sukhe duHkhe, jIvite samo nindAprazaMsayoH, samo maraNe tahA / mANAvamANao // 91 // maraNe mAnApamAnayoH // 99 // tathA / padArthAnvayaH--lAbhAlAbhe - lAbha aura alAbha meM suhe - sukha meM dukkhe -duHkha tahA - tathA jIvie - jIvana meM maraNe - maraNa meM samo - samabhAva rakhane vAlA nindApasaMsAsu- nindA aura prazaMsA meM tahA - tathA mANA mANao - mAna aura apamAna meM / mUlArtha -- vaha mRgAputra lAbha, alAbha; sukha, duHkha, jIvita aura maraNa arr nindrA aura prazaMsA; evaM mAna aura apamAna meM samabhAva rakhane vAlA huA / TIkA - prastuta gAthA meM saMyamazIla sAdhu ke Antarika utkRSTa guNoM kA digdarzana kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki jo vyakti lAbha meM aura alAbha meM, sukha meM aura duHkha meM, tathA jIvana meM aura maraNa meM, nindA aura prazaMsA meM, tathA mAna aura apamAna meM samabhAva rakhane vAlA hotA hai, vahI vAstava meM muni athavA sAdhu hai| ye sampUrNa guNa mRgAputra meM vidyamAna the| isalie ve uccakoTi ke muniyoM kI paMkti meM gine gaye / sArAMza yaha hai ki AhArAdi ke lAbha hone para jisake citta meM prasannatA nahIM, na milane para kheda nahIM, jIvana kI lAlasA aura mRtyu kA bhaya jisako nahIM, tathA koI nindA kare to roSa nahIM aura prazaMsA karane vAle para prasannatA nahIM, 1 saMyamazIla ko gRhasthoM kA saMga na karanA cAhie kintu sAdhuoM ke saMsarga meM rahanA cAhie / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 856 ] uttarAdhyayanasUtram - [ ekonaviMzAdhyayanam evaM kisI ke dvArA sammAnita hone kI khuzI aura apamAnita hone para duHkha nahIM, vahI saccA tyAgI, saMyamI muni athavA sAdhu hai / vAstava meM mokSAbhilASI AtmA ko inhIM Antarika guNoM ke sampAdana karane kI AvazyakatA hai / aba phira kahate haiM-- gAravesu kasAsu, daMDasallabhaesu a / niyatto hAsasogAo, aniyANo abandhaNo // 92 // 1. gauravebhyaH kaSAyebhyaH, daNDazalyabhayebhyazca nirvRtto hAsyazokAt anidAno'bAndhavaH // 92 // padArthAnvayaH----- gAravesu- tInoM garva se kasA esu - kaSAyoM se daMDa-daMDa salla - zalya a- aura bhaesu bhayoM se niyatto - nivRtta ho gayA hAsasogAo - hAsya aura zoka se tathA aniyANo - nidAna se rahita abandhaNo- bandhana se rahita / mUlArtha - garva, kaSAya, daNDa, zalya aura bhaya se tathA hAsya aura zoka se nivRtta ho gayA, tathA nidAna aura bandhana se bhI mukta ho gayA / 1 TIkA - saMyamavRtti ko dhAraNa karane ke anantara mRgAputra ne tInoM gArava-- garvoM ( Rddhigarva, rasagarva aura mAtAgarva ) kA parityAga kara diyA / krodha, mAna, mAyA aura lobha - ina kaSAyoM ko bhI chor3a diyA / mana, vacana aura kAyA ke daMDa ko bhI tyAga diyA / mAyAdi dAna aura mithyAdarzana ina tIna prakAra ke zalyoM ko bhI chor3a diyA / ataeva sAta prakAra ke bhayoM se bhI vaha nivRtta ho gayA / isake sAtha hI usakA hAsya aura zoka bhI jAtA rhaa| isa prakAra AcaraNa karane se usakI pratyeka kriyA nidAna se rahita aura bandhana se mukta karAne vAlI huI / tAtparya yaha hai ki saMsAra meM karmabandha kA kAraNa jo rAga-dveSa haiM, unase vaha nivRtta ho gayA / prastuta gAthA meM sAdhu ko saMyama grahaNa karane ke anantara kisa prakAra kI dhAraNA rakhanI cAhie, isa bAta kA bar3I sundaratA se digdarzana karAyA gayA hai| saptamI vibhakti ke jo rUpa diye gaye haiM, ve paJcamI ke artha meM samajhane caahieN| isI lie yahA~ para mI kA artha kiyA gayA hai / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [857 aba phira isI viSaya kA varNana karate haiMaNissioihaM loe, paraloe annissio| vAsIcandaNakappo ya, asaNe aNasaNe tahA // 93 // anizrita iha loke, paraloke'nizritaH / vAsIcandanakalpazca . , azane'nazane tathA // 93 // .. padArthAnvayaH-ihaM-isa loe-loka meM aNissio-Azrayarahita paraloeparaloka meM aNissio-anizrita vAsI-parazu se koI chedana karatA hai ya-aura caMdaNa-caMdana kA lepa karatA hai kintu donoM para kappo-samakalpa hai tahA-usI prakAra asaNe-anna ke milane para aNasaNe-anna ke na milane para--samabhAva haiN| mUlArtha-isa loka ke Azrita nahIM aura paraloka ke Azrita nahIM, tathA koI parazu se chedana karatA hai aura koI candana se pUjatA hai, parantu donoM para samakalpa hai| isI taraha anna ke milane athavA na milane para bhI samabhAva hai| TIkA-isa gAthA meM mRgAputra kI saMyamAnukUla kriyA aura bhAvoM kA digdarzana karAyA gayA hai / yathA-tapo'nuSThAna se isa loka meM prApta hone vAlI pratiSThA, paraspara kI sahAyatA aura rAjyapadavI Adi kI unako icchA nahIM, aura na svargAdi sukhoM kI abhilASA hai| kintu unakI saMyamAnukUla sabhI kriyAe~ karmakSaya ke nimitta hI haiM / aihika aura pAralaukika sukhoM kI unake mana meM aNumAtra bhI icchA nhiiN| ataeva yadi kisI ne unake zarIra ko parazu se kATA hai to usa para ve ruSTa nahIM hote aura kisI ne yadi unake zarIra para candana kA lepa kiyA to usa para ve prasanna nahIM hote kintu donoM para samAna dRSTi rakhate haiM / isI prakAra annAdi bhakSya padArthoM ke prApta hone para unako harSa nahIM hotA aura na milane para udvega nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki iSTAniSTa hara eka avasthA meM ve samabhAva rahate haiN| saMyamazIla pratyeka muni ko mRgAputra kI ukta vRtti kA anusaraNa karanA cAhie, yaha isa gAthA kA abhiprAya hai| . aba phira kahate haiM Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam . appasatthehiM dArehi, savvao pihiyaasvo| ajjhappajjhANajogehiM, pasatthadamasAsaNo // 9 // aprazastebhyo dvArebhyaH, sarvataH pihitaatrvH| adhyAtmadhyAnayogaiH , prazastadamazAsanaH // 9 // ___ padArthAnvayaH-appasatthehi-aprazasta dArehi-dvAroM se nivRtta huA savvao-sarva prakAra se pihiyAsavo-pihitAzrava hokara anjhappa-adhyAtma jhANadhyAna jogehi-yogoM se yukta huA pasatya-sundara hai dama-upazama aura sAsaNobhagavAn kA zikSArUpa zAsana jisakA / mUlArtha-aprazasta dvAroM se nivRtta huA, sarva prakAra se pihitAzrava banatA huA, adhyAtmayoga se yukta hokara prazasta, upazama aura bhagavAn ke zikSArUpa Agama kA vettA bana gyaa| TIkA-isa gAthA meM bhI mRgAputra ke Antarika vizuddha AcAra kA digdarzana karAyA gayA hai| ve mRgAputra aprazasta yogoM-mana, vacana aura kAyA ke vyApAroMdvArA Ane vAle karmANuoM ko rokane se pihitAzrava bana gaye arthAt Azrava ke nirodha se saMvarayukta ho gaye / kyoMki AzravoM kA nirodha karane se hI saMvara tattva kI prApti hotI hai| parantu pihitAzrava arthAt saMvarayukta yaha jIva tabhI ho sakatA hai, jaba ki usakI adhyAtmayoga meM rati ho| isalie mRgAputra prazasta yogoM ke dvArA adhyAtma dhyAna meM hI lavalIna rahane lage / ataH unakA upazama bhAva bhI bar3A hI prazaMsanIya thA aura jinAgama ke bhI ve parama vettA the| prastuta gAthA meM mRgAputra kI antaraMgavRtti kI vizuddhatA kA varNana karane ke sAtha 2 adhyAtmayoga kA bhI arthataH digdarzana karAyA gayA hai| aba isa adhyAtmayoga ke sevana ke phala kA varNana karate hue zAstrakAra kahate hai ki evaM nANeNa caraNeNa, daMsaNeNa taveNa y| bhAvaNAhiM ya sudAhiM, sammaM bhAvettu appayaM // 95 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / bahuyANi u vAsANi, sAmaNNamaNupAliyA mAsieNa u bhatteNa siddhiM patto aNuttaraM // 96 // " [ 85 evaM jJAnena caraNena, darzanena tapasA ca / bhAvanAbhizca zuddhAbhiH samyag bhAvayitvA''tmAnam // 95 // bahukAni tu varSANi zrAmaNyamanupAlaya mAsikena tu bhaktena, siddhiM " I prApto'nuttarAm // 96 // 4 padArthAnvayaH -- evaM - isa prakAra nANeNa- jJAna se caraNeNa cAritra se daMsaNeNa - darzana se ya-aura taveNa - tapa se, tathA suddhAhiM - vizuddha bhAvanAhiMbhAvanAoM se sammaM-bhalI prakAra appayaM-AtmA ko bhAvetu-bhAvita karake / bahuyANi-bahuta vAsANi - varSoM taka sAmaraNam - zramaNa dharma kA aNupAliyA - paripAlana karake u-vitarka meM mAsieNa - mAsika bhatte - bha -bhakta se aNuttaraM - pradhAna siddhi-siddhagati ko patto - prApta huA u-pAdapUrti meM / mUlArtha -- isa prakAra jJAna, darzana, cAritra aura tapa tathA vizuddha bhAvanAoM ke dvArA AtmA ko bhalI prakAra bhAvita karake - atiraMjita karake, evaM aneka varSoM taka bhramaNa dharma kA paripAlana karake, eka mAsa ke upavAsa se - [ zarIra ko chor3akara ] siddhagati - moca ko - vaha mRgAputra - prApta huA / hue TIkA -- aba zAstrakAra ukta do gAthAoM ke dvArA mRgAputra ke kiye kriyA-kalApa ke phala kA varNana karate haiM / yathA -- unhoMne -- mRgAputra ne -- jJAna, darzana, cAritra aura tapa se apanI AtmA ko parimArjita karake tathA vizuddha bhAvanAoM ke dvArA arthAt pA~ca mahAvratoM kI 25 aura anityAdi dvAdazavidha bhAvanAoM ke dvArA Ama ko samyaktA bhAvita karake aneka varSoM taka saMyama kA pAlana karake parama gati-- siddhasvarUpa -- ko prApta kiyA / yahA~ para itanA smaraNa rahe ki AtmA kA paryAlocana vizuddha bhAvanAoM ke dvArA hI sambhava ho sakatA hai parantu jaba taka yoga, mana, vANI aura zarIra ke vyApAra vizuddha nahIM hoMge, taba taka bhAvanAoM kI zuddhi nahIM ho sakatI / ataH vizuddha bhAvanAoM ke dvArA AtmA ko bhAvita karane ke lie yogoM Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekonaviMzAdhyayanam w bh ph mwdh y sy Hy Hmy my my m mw mw mydm bh y kI zuddhi nitAnta Avazyaka hai / tathA aneka varSoM taka usane isI prakAra se saMyama kA pAlana kiyA aura anta meM eka mAsa kA upavAsa karake zarIra ko chor3akara mokSagati ko prApta kara liyA / yahA~ para 'siddhi' ke sAtha 'aNuttara' vizeSaNa isalie lagAyA gayA hai ki 'siddhi' zabda se 'aMjanasiddhi' Adi laukika siddhiyoM kA grahaNa na ho| sArAMza yaha hai ki mRgAputra ne saMyamavRtti kA bhalI bhA~ti paripAlana kiyA aura usake phalasvarUpa unako sarvottama mokSagati kI prApti huii| yadyapi sUtrakAra ne inake-mRgAputra ke samaya kA koI nirdeza nahIM kiyA tathApi pA~ca mahAvrata aura bahuta varSoM taka zramaNa dharma kA pAlana-ina do bAtoM ke ullekha se inake samaya kA kucha nizcaya kiyA jA sakatA hai| kyoMki prathama aura carama tIrthaMkara ke samaya meM hI pA~ca mahAvratoM kA ullekha milatA hai, anya tIrthaMkaroM ke samaya meM nhiiN| isase prathama aura antima tIrthaMkara ke samaya meM hI inakA honA sunizcita hotA hai| parantu prathama tIrthaMkara ke samaya meM Ayu kA pramANa adhika batalAyA gayA hai aura sUtrakAra ne kumAra avasthA meM inakA saMyama dhAraNa karanA batalAyA hai tathA bahuta varSa taka saMyama kA ArAdhana karake mokSa jAnA kahA hai, isase inakA samaya carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI ke ati nikaTa hI pratIta hotA hai| vAstavika tattva to kevalIgamya hai| . aba prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra likhate haiMevaM karanti saMbuddhA, paMDiyA paviyakkhaNA / viNiaTuMti bhogesu, miyAputte jahA misI // 17 // evaM kurvanti saMbuddhAH, paNDitAH pravicakSaNAH / vinivartante bhogebhyaH, mRgAputro yathA RSiH // 17 // ___padArthAnvayaH-evaM-isI prakAra saMbuddhA-tattvavettA karanti-karate haiM paMDiyApaMDita paviyAkhaNA-pravicakSaNa bhogesu-bhogoM se viNiyadvRti-nivRtta ho jAte haiM jahA-jaise miyAputte-mRgAputra misI-RSi huA / ___ mUlArtha--isI prakAra tattvavettA puruSa karate haiM, jo paMDita aura vicakSaNa haiN| ve bhogoM se isI prakAra nivRtta ho jAte haiM, jaise mRgAputra RSi nivRtta huaa| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [861 TIkA-isa gAthA meM prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra ne vicArazIla puruSoM kI zuddha manovRtti aura tadanukUla AcAra kA digdarzana karAyA hai| tAtparya yaha hai ki jo puruSa heyopAdeya ke jJAtA, sadasad kA vicAra karane vAle, pUrNa buddhimAna hote haiM, ve ina tuccha sAMsArika viSayoM meM Asakta nahIM hote / kintu inake marma ko samajhakara mRgAputra kI taraha inakA sarvathA parityAga karake, saMyamavRtti ke anusaraNa dvArA vItarAgatA kI prApti karake sarvazreSTha aura avinAzI mokSa-sukha ko prApta karate haiN| aba bhaGgayantara se phira isI bAta ko kahate haiMmahappabhAvassa mahAjasassa, miyAiputtassa nisamma bhAsiyaM / tavappahANaM cariyaM ca uttama, gaippahANaM ca tiloavissutaM // 98 // mahAprabhAvasya mahAyazasaH, mRgAyAH putrasya nizamya bhASitam / tapaHpradhAnaM cAritraM cottama, pradhAnagatiM ca trilokavizrutAm // 18 // padArthAnvayaH-mahappabhAvassa-mahAprabhAva vAle mahAjasassa-mahAna yaza vAle miyAi-mRgA putassa-putra ke bhAsiyaM-bhASaNa ko nisamma-vicArapUrvaka sunakara tavappahANaM-tapaHpradhAna ca-aura uttama-uttama cariyaM-cAritra ca-aura gaippahANaMgatipradhAna tiloavissutaM-tIna loka meM vizruta / __ mUlArtha-mahAn prabhAva aura mahAn yaza vAle mRgAputra ke tapaHpradhAna, cAritrapradhAna aura gatipradhAna, tathA tInoM lokoM meM suprasiddha aise uttama pUrvokta bhASaNa ko vicArapUrvaka zravaNa karake dharma meM puruSArtha karanA caahie| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 862 ] uttarAdhyayanasUtram [ ekonaviMzAdhyayanam TIkA - isa gAthA meM mRgAputra ke pUrvokta saMbhASaNa ko prAmANika aura sarva prakAra se upAdeya batalAyA gayA hai / kyoMki unakA kathana AptapraNIta svataH pramANa hai / mRgAputra tapa aura cAritra kI utkRSTatA se saMsAra meM vizruta hue, mahAn prabhAva vAle hue / ataeva unakA pratyeka vacana saMmAnanIya aura AcaraNIya hai / unhoMne apane mAtA-pitA ke samakSa narakAdi cAroM gatiyoM kA jo varNana kiyA hai, vaha Agamavihita hone ke atirikta unakA anubhUta bhI thA / ataH unake ukta saMbhASaNa ko manana karake [ pratyeka saMyamazIla sAdhu puruSa ko dharma meM prayatnazIla honA cAhie ] yaha adhyAhArita kriyA se artha kara lenA / aura vRttikAroM ne to yugma gAthAoM kI eka hI vyAkhyA kI hai / vastutaH donoM hI taraha artha kI saMgati ho jAtI hai / aba adhyayana kI samApti karate hue phira sUtrakAra kahate haiM viyANiyA dukkhavivaDUNaM dhaNaM, mamattabaMdhaM ca mahAbhayAvahaM / suhAvahaM dhammadhuraM aNuttaraM, dhAreha nivvANaguNAvahaM mahaM // 99 // tti bemi / iti mayAputtIyaM ajjhayaNaM samattaM // 19 // vijJAya duHkhavivardhanaM dhanaM, mamatvabandhaM ca mahAbhayAvaham / sukhAvahAM dharmadhurAmanuttarAM, dhArayadhvaM nirvANaguNAvahAM mahatIm // 99 // iti bravImi / iti mRgAputrIyamadhyayanaM samAptam // 19 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 863 padArthAnvayaH -- triyANiyA - jAnakara dukkhavivaDaNaM-duHkhoM ke bar3hAne vAle dhaNaM-dhana ko, tathA mamattabaMdhaM - mamatva aura bandhana ko bar3hAne vAle ca- aura mahAbhayAvahaM - mahAn bhaya ke dene vAle suhAvahaM sukha ke dene vAlI dhammadhuraM - dharmadhurA jo aNuttaraM - pradhAna hai, usako dhAreha-dhAraNa karo, jo ki nivvANaguNAvahaM - nirvANa guNoM ko dhAraNa karane vAlI aura mahaM-mahAna | tti bemi - isa prakAra maiM kahatA hU~ / mUlArtha - he puruSo ! dhana ko duHkha, mamatva aura bandhana kA bar3hAne vAlA samajhakara tuma dharmadhurA ko dhAraNa karo, jo ki sukhoM ke bar3hAne vAlI aura nirvANaguNoM ke dene vAlI ataeva mahAn -- saba se bar3I -- hai / - TIkA - mRgAputra ke isa AkhyAna ko sunane ke anantara vicArazIla puruSoM kA jo kartavya hai, usakI ora nirdeza karate hue sUtrakAra kahate haiM ki -- yaha dhana duHkhoM ko bar3hAne aura mamatA ke bandhana meM DAlane vAlA hai / isalie isakA parityAga karake vijJa puruSoM ko dharma meM hI anurakta honA cAhie / kyoMki dharma hI sukha-sampatti kA dene vAlA hai aura mokSa kI upalabdhi ke lie jina guNoM kI AvazyakatA hai, unakI prApti bhI dharma ke anuSThAna se hI hotI hai / athavA nirvANa meM anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIryAdi jo guNa haiM, unakI upalabdhi kA kAraNa bhI dharma hI hai| isalie yaha mahAn hai / sArAMza yaha hai ki duHkha, zoka aura santApa Adi anekavidha anarthoM ke mUlabhUta isa dhana kA parityAga karake, parama sukha aura . asIma zAnti ko dene vAle dharma kA hI anusaraNa karanA caahie| kyoMki dharma ananta sukha ko prApta karAne vAlA hai aura dhana isake viparIta mahAbhaya kA hetu hai / isake atirikta 'tti bemi' kA artha pUrva kI bhA~ti hI kara lenA / ekonaviMzAdhyayana samApta / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha mahAniyaNThijjaM vIsa imaM ajjhayaNaM atha mahAnirgranthIyaM viMzatitamamadhyayanam pUrva ke adhyayana meM isa bAta kA pratipAdana kiyA gayA hai ki rogAdi hone para usake pratikAra ke nimitta, sAdhu oSadhi Adi kisI prakAra kA upacAra na kare parantu isa prakAra kI vRtti kA pAlana vahI puruSa kara sakatA hai, jisakA antaHkaraNa anAthapane kI bhAvanA se bhAvita ho / ataH isa bIsaveM adhyayana meM mahAnirmantha kA varNana karate hue prasaMgAnusAra kaI eka anAthoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| isa prakAra ina donoM adhyayanoM kA paraspara sambandha hai / aba isa bIsaveM adhyayana kA Arambha karate hue sUtrakAra prathama siddha aura saMyati ko namaskAra karake pratipAdya viSaya kA varNana karate haiN| yathA siddhANaM namo kiccA, saMjayANaM ca bhAvao / atthadhammagaIM taccaM, aNusiTTiM suha me // 1 // siddhAn namaskRtya, saMyatA~zca arthadharmagatiM tathyAm, anuziSTiM zruNuta mama // 19 // bhAvataH / 1 siddhAn saMyatAn namaskRtyeti samyak / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 865 padArthAnvayaH--siddhANaM-siddhoM ko namo kiccA - namaskAra karake ca - aura saMjayAgaM-saMyatoM ko bhAvao-bhAva se namaskAra karake atthadhammagaI - artha, dharma kI gati aura taccaM-tathya hai, usakI aNusiddhi- anuzikSA ko me - mujhase suNeha - suno / mUlArtha - siddhoM aura saMyatoM ko bhAva se namaskAra karake artha, dharma kI tathya gati ko mujhase suno| TIkA -- sthavira bhagavAn apane ziSya - samudAya se kahate haiM ki artha, dharma kI jo yathArtha gati hai, usakI zikSA ko tuma mujhase suno / yahA~ para siddha aura saMyata ko jo namaskAra kiyA gayA hai, vaha paMcaparameSThI ko namaskAra hai / kAraNa ki siddha zabda se arihanta kA aura saMyata zabda se AcArya, upAdhyAya aura sAdhu kA grahaNa hai / kyoMki jo arihanta hai, usane nizcaya hI siddha gati ko prApta honA 1 1 hai / isalie bhAvinaigamanaya ke anusAra arihaMta ko bhI siddha kahA jAtA hai / tathA saMyata zabda se AcAryAdi kA grahaNa svataH hI siddha hai / isalie paMcaparameSThI ko namaskAra karane ke anantara sUtrakAra abhidheya viSaya ke pratipAdana kI pratijJA karate haiM / yahA~ para pratipAdya viSaya artha, dharma kI gati kA yathArtha rUpa se nirUpaNa karanA 1 hai / yathA-- arthya hitArthibhirabhilaSyate ityarthaH / vahI dharma hai, jisake dvArA 1 kI prApti ho jAya; isalie ukta donoM kI jo gati arthAt jisake dvArA hitAhita kA pUrNa rUpa se jJAna ho jAtA hai, vaha yathArtha mArga hai / isa tathyamArga kA upadeza karane ke lie sthavira bhagavAn apane ziSyavarga ko saMbodhita karate haiM / yahA~ para sUtra meM AyA huA 'me' zabda 'mama' aura 'mayA' donoM ke sthAna meM vihita huA hai| tathA saMyatoM ko namaskAra karane se yaha gAthA bhI sthavirakRta mAnI jAtI hai / yahA~ caturthI ke sthAna para SaSThI ke prayoga diye gaye haiM / isa prakAra abhidheya aura prayojana kA to varNana kiyA gayA, parantu dharmakathAnuyoga hone se aba kathA ke vyAja se pratijJA ke pratipAdya viSaya kA varNana karate haiM pabhUyarayaNo rAyA, seNio magahAhivo / vihArajattaM nijjAo, maNDikucchisi ceie ||2|| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 ] prabhUtaratvo vihArayAtrayA niryAtaH, maNDitakukSau rAjA, zreNiko uttarAdhyayanasUtram magadhAdhipaH / caitye // 2 // padArthAnvayaH -- pabhUya-prabhUta rayaNo-ratnoM vAlA rAyA - rAjA seNio-zreNika magahAhivo -magadha kA adhipati vihArajattaM -vihArayAtrA ke lie nijAo-nikalA maNDikucchisi - maMDika kukSi nAma vAle ceie- caitya meM I [ viMzatitamAdhyayanam mUlArtha -- prabhUta ratnoM kA svAmI aura magadha deza kA rAjA zreNika, maMDika kukSi nAma ke caitya meM vihArayAtrA ke lie gayA / TIkA - isa gAthA meM magadha ke adhipati mahArAjA zreNika kI prabhUta ratnasAmagrI aura usakI vihArayAtrA kA ullekha kiyA gayA hai| mahArAjA zreNika ke pAsa aneka bahumUlya ratna vidyamAna the| vaha magadha deza kA adhipati thA / vihArayAtrA ke lie vaha maMDika kukSi nAmaka caitya-udyAna meM gayA / yahA~ para Aye hue caitya zabda kA artha ArAma yA udyAna hI hai, kyoMki sUtroM meM prAya: isI artha meM caitya zabda prayukta huA dekhA jAtA hai| krIr3A ke lie jo gamana hai, usako vihArayAtrA kahate haiM / isI prakAra giriyAtrA, videzayAtrA aura samudrayAtrA' Adi zabdoM kI yojanA kara lenI cAhie / 'vihArajattaM' yaha tRtIyA ke artha meM dvitIyA hai| aba usa caitya -- udyAna kA varNana karate haiM nANAdumalayAinnaM, nANApakkhiniseviyaM nANAkusumasaMchannaM, ujjANaM 1 nandaNovamaM // 3 // nAnAdrumalatAkIrNaM, nAnApakSiniSevitam nAnAkusumasaMchannam, udyAnaM nandanopamam // 3 // padArthAnvayaH--nANA-nAnA prakAra ke dumaduma aura layA - latAoM se AinnaM-AkIrNa nANA - nAnA prakAra ke pakkhi-pakSiyoM se niseviyaM - parisevita aura nANA--nAnA prakAra ke kusuma - kusumoM - puSpoM se saMchannaM-AcchAdita aura nandaNovamaM-nandanavana ke samAna ujANa - vaha udyAna thA / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [867 mUlArtha-vaha maMDikukSi nAma kA udyAna nAnA prakAra ke vRkSoM aura latAoM se vyApta, nAnA prakAra ke pakSiyoM se parisevita aura nAnA prakAra ke puSpoM se AcchAdita tathA nandanavana ke samAna thaa| TIkA-isa gAthA meM maMDikukSi nAma ke udyAna kI zobhA kA varNana kiyA gayA hai| arthAt usa udyAna meM nAnA prakAra ke vRkSa aura aneka bhA~ti kI latAe~ vidyamAna thIM / vaha pakSigaNoM se ninAdita aura nAnA prakAra ke sugandhita puSpoM se surabhita ho rahA thA / adhika kyA kaheM, vaha udyAna apanI advitIya zobhA se nandanavana-devavana-kI samAnatA ko dhAraNa kara rahA thaa| tAtparya yaha hai ki jaise nandanavana devoM ke citta ko prasanna karane vAlA hotA hai, usI prakAra yaha maMDikukSi nAma kA udyAna vahA~ ke janasamudAya ko AnaMdita karane vAlA thaa| grAma ke samIpa nAgarikoM kI krIDA ke lie jo bAga taiyAra kiyA jAtA hai, usako udyAna kahate haiN| mahArAjA zreNika ne usa udyAna meM jAkara kyA dekhA, aba isI viSaya meM kahate haiM tattha so pAsaI sAha, saMjayaM susamAhiyaM / nisannaM rukkhamUlammi, sukumAlaM suhoiyaM // 4 // tatra sa pazyati sAdhu, saMyataM susamAhitam / niSaNNaM vRkSamUle, sukumAraM sukhocitam // 4 // . padArthAnvayaH-tattha-usa vana meM so-vaha sAhuM-sAdhu ko pAsaI-dekhatA hai saMjayaM-saMyata aura susamAhiyaM-samAdhi vAlA nisana-baiThA huA rukkhamUlammi-vRkSa ke nIce sukumAlaM-sukumAra-komala zarIra vAlA aura suhoiyN-sukhocit--sukhshiil| ___mUlArtha-vahA~ para rAjA zreNika ne vRkSa ke nIce baiThe hue eka sAdhu ko dekhA. jo ki saMyamazIla, samAdhi vAlA aura sukumAra tathA prasannacitta thaa| TIkA-vihArayAtrA ke lie ukta udyAna meM gaye hue mahArAjA zreNika ne vRkSa ke nIce baiThe hue eka saMyamazIla sAdhu ko dekhA / saMyama ke veSa ko to nihavAdi bhI lokavaMcanA ke lie dhAraNa kara lete haiM, parantu unake antaraMga bhAvoM meM vizuddhi Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam wwwwwwww nahIM hotI / isalie 'saMyata' ke sAtha 'susamAhita' vizeSaNa lagAyA gayA / arthAt ve mahAtmA samAhitacitta mana kI samAdhi vAle the| isake atirikta unake zarIra ke lAvaNya ko dekhane se pratIta hotA thA ki ve mahAtmA kisI uttama aura viziSTa kula meM utpanna hue haiN| ataeva saMyamavRtti ko dhAraNa karake ve udyAna meM bhI, krIDAsthala meM bhI, samAhita hokara-samAdhi lagAkara baiThe haiN| yahI unakI kulInatA aura saccaritratA kA paricAyaka thA / evaM sukumAra hone para unakI sukhazIlatA bhI prAyaH vyakta hI thii| ... aba ukta muni-sAdhu ke sambandha meM kahate haiM / usa sAdhu ko dekhane ke anantara kyA huA, aba isakA nirUpaNa karate haiM tassa rUvaM tu pAsittA, rAinno tammi saMjae / accantaparamo AsI, aulo rUvavimhao // 5 // tasya rUpaM tu dRSTvA, rAjA tasmin saMyate / atyantaparama AsIt, atulo rUpavismayaH // 5 // padArthAnvayaH-tassa-usa muni ke rUvaM-rUpa ko pAsittA-dekhakara rAinorAjA ko taMmi-usa saMjae-saMyata meM accanta-atyanta aulo-atula paramo-utkRSTa rUva-rUpa meM vimhao-vismaya AsI-huA tu-alaMkArArtha meM hai| mUlArtha-usa muni ke rUpa ko dekhakara rAjA usa saMyata ke atula aura utkRSTa rUpa meM atyanta vismaya ko prApta huaa| TIkA-jisa samaya mahArAjA zreNika kI dRSTi samAdhi meM baiThe hue usa muni ke sukumAra zarIra ke avayavoM para par3I, taba usako bar3A hI vismaya huaa| kyoMki usane Aja taka isa prakAra kA lAvaNyayukta zarIra kisI muni kA nahIM dekhA thaa| pAThakagaNa yahA~ para yaha sandeha na kareM ki mahArAjA zreNika kA zarIra sundaratA meM kama hogA, isI se usako ukta muni ke rUpa-saundarya meM vismaya huA, kintu vastusthiti isase sarvathA viparIta hai| mahArAjA zreNika bhI apane rUpa-lAvaNya meM advitIya the / zrIdazAzrutaskandhasUtra ke dazaveM adhyayana meM likhA hai ki jaba mahArAjA Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [866 viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / zreNika bhagavAn zrImahAvIra svAmI ke darzana ko gaye, taba unako dekhakara bahuta se nimrantha sAdhuoM ne isa prakAra ke bhAvoM ko vyakta kiyA ki- 'hamane svargIya devoM ko to pratyakSa rUpa meM nahIM dekhA parantu vAstava meM dekhA jAya to yahI devatA hai / ataH yadi hamAre isa dhArmika kriyA-kalApa kA kucha phala ho to hama marakara mahArAja zreNika jaise hI rUpa-lAvaNya ko prApta kreN| isase pratIta hotA hai ki mahArAjA zreNika bhI advitIya rUpavAn the / parantu ukta muni kA rUpa-saundarya kucha vilakSaNa hI thA, jisase ki mahArAjA zreNika ko bhI vismaya huaa| ___ isake anantara.mahArAjA zreNika ne kyA kahA, aba isakA varNana karate haiMaho vaNNo aho rUvaM, aho ajassa somayA / aho khantI aho muttI, aho bhoge asaMgayA // 6 // aho varNo aho rUpam, aho Aryasya saumyatA / aho kSAntiraho muktiH, ato bhoge'saMgatA // 6 // ... padArthAnvayaH-aho-Azcaryamaya vaeNo-varNa hai, aho AzcaryakArI rUvaMrUpa hai aho-AzcaryamayI ajassa-Arya kI somayA-saumyatA hai -AzcaryarUpa khantI-kSamA hai aho AzcaryakArI muttI-nirlobhatA hai aho-AzcaryamayI bhogebhogoM meM asaMgayA-ni:spRhatA hai| ___ mUlArtha--isa Arya meM Azcaryamaya rUpa, Azcaryamaya varNa aura AzcaryakArI saumyatA tathA AzcaryamayI kSamA aura nirlobhatA hai / evaM bhogoM se niHspRhatA bhI inakI AzcaryarUpa hai| TIkA-ukta muni kI AkRti ko dekhane se mahArAjA zreNika ko unake rUpAdi ke viSaya meM jo vismaya utpanna huA thA, prastuta gAthA meM usI ko vizeSarUpa se pallavita kiyA gayA hai| mahArAjA zreNika usa muni ke svarUpa ko dekhakara kahate haiM ki aho ! isa mahAtmA kA gaura-varNa kitanA ujjvala hai; inake mastaka tathA anya aMga-pratyaMga bhI apanI sundaratA se vismaya ko utpanna kara rahe haiM / isake atirikta inakI zAntarasamayI saumyatA to aura bhI Azcarya meM DAla rahI hai| evaM Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 870] uttarAdhyayana sUtram [ viMzatitamAdhyayanam inakI kSamA aura nirlobhatA tathA viSayoM se virakti to aura bhI adhika AzcaryamayI hai| tAtparya yaha hai ki krodha kA kAraNa upasthita hone para bhI ye krodha se rahita haiM / sAMsArika padArthoM ke pralobhana milane para bhI ye unase pRthak haiM / ataeva viSayabhogoM maiM inako aNumAtra bhI rati nahIM / adhika kyA kaheM, inakA antaraMga aura bAhya sabhI kucha vilakSaNa aura parama Azcaryamaya hai / yadyapi rAjA ne abhI taka unase kisI prakAra kA vArtAlApa nahIM kiyA tathApi unakI viziSTa AkRti aura samAhita hokara baiThane se hI usane ukta muni ke antaraMga guNoM kI ujjvalatA kA anumAna kara liyA / isI se vaha ukta muni ke bAhya aura antaraMga svarUpa ko samajhane meM saphala huA tathA unakI prazaMsA karane lagA / vAstava meM jo sat puruSa hote haiM, ve apane bAhya svarUpa se hI apane antargata guNoM kA bhalI bhA~ti paricaya karA dete haiM aura buddhimAn prekSaka to unase bahuta hI zIghra paricita ho jAte haiN| yahI kAraNa hai ki rAjA ne unakA adhika paricaya kiye vinA hI unako parakha liyA / isake anantara rAjA ne kyA kiyA, aba isI kA varNana karate haiM tassa pAe u vandittA, kAUNa ya payAhiNaM / nAidUramaNAsanne paMjalI paDipucchaI // 7 // tasya pAdau tu vanditvA kRtvA ca nAtidUramanAsannaH prAJjaliH pradakSiNAm / paripRcchati // 7 // " padArthAnvayaH -- tassa - usake pAe - caraNoM ko vaMdittA - vandanA karake ya-aura payAhiNaM-pradakSiNA kAUNa--karake nAidUram - na ati dUra aura aNAsannena ati samIpa hI u-phira paMjalI - hAtha jor3akara paDipucchaI - pUchatA hai / 1 " " mUlArtha - rAjA unake caraNoM kI vandanA karake aura unakI pradakSiNA karake unake na to ati dUra aura na ati nikaTa rahakara hAtha jor3akara unase pUchane lagA / TIkA - isake anantara mahArAjA zreNika ukta muni ke caraNakamaloM ko vidhipUrvaka ghandanA tathA pradakSiNA karake, unake pAsa baiTha gaye / parantu ve na to Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / unase ati dUrI para baiThe aura na ati samIpa meM kintu jitane pramANa meM baiThanA ucita thA, utane dUra aura samIpa pradeza meM baiThe aura vinayapUrvaka hAtha jor3akara unase pUchane lge| sAdhu mahAtmA ke pAsa jAkara unase kisa prakAra kA ziSTAcAra karanA tathA unake pAsa kisa prakAra se baiThanA evaM unase kisa prakAra vArtAlApa karanA cAhie ityAdi bAtoM kA prastuta gAthA meM bhalI bhA~ti nidarzana kiyA gayA hai| isa prakAra vinIta bhAva se ukta muni ke samIpa baiThane ke anantara mahArAja zreNika ne jo kucha unase pUchA, aba usI kA nirUpaNa karate haiMtaruNo'si ajo! pavvaio, bhogakAlammi sNjyaa| uvadio si sAmaNNe, eyamaRs suNemi tA // 8 // taruNo'syArya ! pravajitaH, bhogakAle saMyataH / upasthito'si zrAmaNye, etamartha zRNomi tAvat // 8 // - padArthAnvayaH-ajo-he Arya ! saMjayA-he saMyata ! taruNo'si-tU taruNa hai pavvaio-dIkSita ho gayA hai bhogakAlambhi-tU bhogakAla meM uvaTriosi-upasthita huyA hai sAmaNNe-zramaNabhAva meM tA-pahale eyam-isa aTTham-artha ko maiM suNemisunanA cAhatA huuN| ___.' mUlArtha he Arya ! Apa taruNa avasthA meM hI pravrajita ho gaye haiN| he saMyata ! Apane bhogakAla meM hI saMyama ko grahaNa kara liyA hai| ataH maiM sarvaprathama isa artha ko sunanA cAhatA huuN| TIkA-isa gAthA meM mahArAja zreNika ke prazna ko vyakta kiyA gayA hai| muni kI yuvAvasthA ko dekhakara rAjA unase prazna karate haiM ki Arya ! Apane yuvAvasthA meM saMyamavRtti kyoM grahaNa kI ? kyoMki yaha avasthA to saMsAra ke viSayabhogoM meM ramaNa karane kI hai| Apane isa taruNa avasthA meM sAMsArika viSaya-bhogoM kA parityAga karake jo zramaNa dharma ko svIkAra kiyA hai, isakA kAraNa kyA hai; yaha maiM Apase jAnanA cAhatA hU~ / mahArAja zreNika ke kathana kA tAtparya yaha hai ki saMsAra meM jisakI yuvAvasthA ho, zarIra bhI sundara aura nIroga ho tathA upabhoga kI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 ] uttarAdhyayanasUtram [viMzatitamAdhyayanam sAmagrI bhI upasthita ho, aisI dazA meM ina saba kA tyAgakara kaThinatara saMyamavRtti ke pAlana meM pravRtta honA kucha sAdhAraNa sI bAta nahIM hai| ataH isameM koI viziSTa kAraNa avazya honA cAhie, jisake lie ve muni se prazna kara rahe haiM / mahArAjA zreNika ke ukta prazna kA ukta munirAja ne jo kucha uttara diyA, aba usakA varNana karate haiM aNAhomi mahArAya ! nAho majjha na vijaI / aNukampagaM suhiM vAvi, kaMcI nAhi tume mahaM // 9 // anAtho'smi mahArAja ! nAtho mama na vidyate / anukampakaH suhRd vApi kazcit jAnIhi tvaM mama // 9 // " padArthAnvayaH - mahArAya ! - he mahArAja ! aNAhomi - maiM anAtha hU~ majjhamerA nAhI - nAtha na vijaI - koI nahIM hai vA athavA aNukampagaM - anukampA karane vAlA suhiM- suhRd vi-bhI kaMcI - koI mahaM - merA nahIM hai tume-Apa nAhi-jAno / mUlArtha - muni kahate haiM - he mahArAja ! maiM anAtha hU~, merA koI bhI nAtha nahIM hai aura na merA koI mitra hai ki jo mere Upara anukampA kare, aisA Apa jAno / TIkA- - rAjA ke prazna kA uttara dete hue muni ne kahA ki he rAjan ! maiM anAtha hU~, merA koI nAtha nhiiN| mere Upara anukampA -- dayA karane vAlA merA koI mitra bhI isa saMsAra meM nahIM hai| isalie maiM saMsAra ko chor3akara dIkSita ho gayA hU~ / tAtparya yaha hai ki yaha mere dIkSita hone kA kAraNa hai| yahA~ para itanA smaraNa rahe ki mahArAjA zreNika ke prazna kA uttara dete hue ukta munirAja ne jo kucha bhI kahA hai, vaha vakrokti se kahA hai arthAt muni kA jo uttara hai, vaha vyaMgyapUrNa hai / sambhava hai, unhoMne isI rUpa meM uttara dene se rAjA kA hita samajhA ho| kaI eka pratiyoM meM ukta gAthA ke caturtha pAda kA pATha isa prakAra dekhA jAtA hai / yathA - 'kaMci nAbhisamemahaM--kaMcinnAbhisamemyaham ' [ kaMcit suhRdaM vA nAbhisamemi--na samprApnomi - ] arthAt maiM kisI bhI yogakSema karane vAle mitra ko prApta nahIM huaa| tAtparya yaha hai Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 873 ki merA hita karane vAlA isa prakAra kA koI bhI mitra mujhe nahIM milA, ataH maiM dIkSita ho gayA hU~ / muna ke ukta kathana ko sunakara mahArAjA zreNika ne apane mana meM jo kucha vicAra kiyA aura vicAra karane ke anantara munirAja se jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM tao so pahasio rAyA, seNio magahAhivo / evaM te iDDimantassa kahaM nAho na vijaI // 10 // tataH sa prahasito rAjA, zreNiko magadhAdhipaH / evaM te RddhimataH, kathaM nAtho na vidyate // 10 // padArthAnvayaH--tao--tadanantara so - vaha rAyA - rAjA pahasio - hAsyayukta athavA vismita huA seMNio-zreNika magahAhivo - magadha kA adhipati evaM - isa prakAra iDDimantassa-Rddhi vAle te- ApakA kahaM- kaise nAho - - nAtha na vijaI - nahIM hai / mUlArtha - tadanantaraM prahasita athavA vismita huA vaha magadhanareza mahArAjA zreNika mana meM vicArane lagA ki isa prakAra kI Rddhi vAle ApakA koI nAtha kaise nahIM hai ? TIkA - jisa samaya vyaMgyapUrNa vacana se muni ne rAjA ke samakSa apane ko anAtha batalAyA, taba usako aura bhI vismaya huA aura vaha mana meM vicAra karane lagA ki yaha muni kaise anAtha ho sakatA hai ? kAraNa ki anAthatA kA yahA~ para koI bhI cihna pratIta nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki jisa prakAra kI isa suni ko zArIrika sampatti prApta ho rahI hai tathA isakI saumya mudrA, prasannavadana, vikasita netra aura ujjvala varNa ityAdi zubha lakSaNoM se pratIta hotA hai ki yaha kisI uccakula meM utpanna hone vAlA bhAgyazAlI jIva hai, jo ki kadApi anAtha nahIM ho sakatA / 'yatrAkRtistatra guNA vasanti' tathA - ' guNavati dhanaM tataH zrIH, zrImatyAzA tato rAjyam' iti hi lokapravAdaH / rAjA ke ina mAnasika saMkalpoM ke lie vismayasUcaka 'prahasita' pada isI uddezya se ukta gAthA meM prayukta huA hai| ukta gAthA meM tatkAla kI apekSA se hI vartamAna kriyA kA prayoga kiyA gayA hai / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [ viMzatitamAdhyayanam muni kI ukta vakrokti kA vyakta rUpa se uttara dete hue mahArAjA zreNika ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM 874 ] homi nAho bhayaMtANaM, bhoge bhuMjAhi saMjayA ! mittanAIparivuDo mANussaM khu sudullAhaM // 11 // " bhavAmi nAtho bhadantAnAM bhogAn bhuMkSva saMyata ! mitrajJAtiparivRtaH (san), mAnuSyaM khalu sudurlabham // 11 // padArthAnvayaH - saMjayA - he saMyata ! bhayaMtANaM - ApakA maiM nAho - nAtha homi - hotA hU~ bhoge-bhogoM ko bhuMjAhi-bhogo mitta - mitra nAI - jJAti se parivuDo - parivRta hokara, kyoMki mANussaM--manuSyajanma khu- nizcaya hI sudullAhaM - ati durlabha hai / mUlArtha - he saMyata ! ApakA maiM nAtha hotA huuN| mitroM aura sambandhijanoM se parivRta hote hue Apa bhogoM kA upabhoga karo, kyoMki isa manuSyajanma kA milanA ati durlabha hai / TIkA - mahArAjA zreNika ne kahA ki bAhya lakSaNoM se to Apa anAtha pratIta nahIM hote / astu, yadi Apa anAtha hI haiM to he bhagavan ! maiM ApakA nAtha bana jAtA hU~ / mere nAtha bana jAne para Apako mitra, jJAti tathA anya sambandhijana sukhapUrvaka mila skeNge| unake sahavAsa meM sukhapUrvaka rahate hue Apa paryApta rUpa se sAMsArika viSaya-bhogoM kA upabhoga kareM / yaha manuSyajanma vAra vAra nahIM milatA / isako prApta karake sAMsArika sukhoM se vaMcita rahanA ucita nahIM / ataH anAtha hone ke kAraNa Apane jo bhikSuvRtti ko aMgIkAra kiyA hai, usakA vicAra aba Apa chor3a deM kyoMki Aja se maiM ApakA nAtha bana gayA hU~ / yahA~ para itanA smaraNa rahe ki rAjA ne jo kucha bhI kahA hai, vaha muni ke Antarika abhiprAya ko na jAnakara kahA hai / yahA~ 'bhayaMtANaM' yaha bahuvacana AdarasUcanArtha diyA gayA hai / mahArAjA zreNika ke kathana ko sunakara munirAja bole ki - appaNA va aNAho'si, seNiyA ! magahAhivA ! appaNA aNAho santo, kahaM nAho bhavissasi // 12 // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 875 zreNika ! magadhAdhipa ! AtmanApyanAtho'si AtmanA'nAtha " san, kathaM nAtho bhaviSyasi // 12 // padArthAnvayaH -- seNiyA - he zreNika ! magahAhivA - he magadhAdhipa ! tU appaNA vi-AtmA se bhI agAho - anAtha asi - hai, so appaNA - AtmA se . aNAho - anAtha santo - hone para kahUM - kaise nAho - nAtha bhavissasi - ho sakatA hai / mUlArtha he magadha deza ke svAmI zreNika ! tuma Apa hI anAtha ho / ataH svayaM anAtha hone para tuma dUsare ke nAtha kisa prakAra se ho sakate ho ? TIkA-mahArAjA zreNika ne ukta munirAja se jaba nAtha banane ko kahA, taba usake uttara meM ve kahane lage ki he zreNika ! tuma jaba ki svayaM hI anAtha ho to dUsare ke nAtha banane kA kaise sAhasa karate ho ? kyoMki jo puruSa svayaM anAtha hai, vaha dUsaroM kA nAtha kabhI nahIM bana sakatA / tAtparya yaha hai ki Izvara - aizvaryavAn puruSa hI anIzvara - nirdhana ko Izvara banA sakatA hai| kiMvA paMDita puruSa, mUrkha ko paMDita banAne kA sAhasa kara sakatA hai / parantu jo svayaM nirdhana athaca mUrkha hai, vaha dUsare ko aizvaryavAn athaca paMDita kabhI nahIM banA sakatA / munirAja ke kathana kA spaSTa bhAva yahI hai ki jaba tuma svayaM hI anAtha ho to tuma mere nAtha kabhI nahIM bana sakate / isalie tumhArA yaha kathana kevala bhramamUlaka hai 1 tadanantara evaM vRtto nariMdo so, susaMbhaMto suvimhio / vayaNaM assuyapuvvaM, sAhuNA vimhayannao // 13 // evamukto narendraH saH, susaMbhrAntaH suvismitaH / vacanamazrutapUrvaM , sAdhunA vismayAnvitaH // 13 // padArthAnvayaH -- evaM - isa prakAra kutto kahA huA so - vaha nariMdo - rAjA susaMto -saMbhrAnta huA suvihio - vismita huA vayaNaM - vacana assuyapuvvaM - azrutapUrva -- - prathama nahIM sune hue sAhuNA - sAdhu ke dvArA vimyanniyo - vismaya ko prApta ho gayA / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram - [ viMzatitamAdhyayanam mUlArtha - isa prakAra kahA huA vaha rAjA sAdhu ke vacana ko sunakara ativyAkula aura vismaya ko prApta huA / kAraNa ki sAdhu ke ukta vacana azrutapUrva the arthAt usane prathama kabhI nahIM sune the / ' TIkA- -- ukta munirAja kA uttara sunakara mahArAjA zreNika ko bahuta Azcarya huA / vaha ekadama vyAkula ho uThA aura ukta munirAja ke viSaya meM usake mana meM aneka prakAra ke saMkalpa-vikalpa uThane lge| kyoMki usane Aja taka kisI ke mukha se yaha nahIM sunA thA ki he rAjan ! tU anAtha hai / isalie munirAja ke ina vAkyoM ne use Azcarya DAla diyA / rAjA ke parama vismita athavA AzcaryAnvita hone kA kAraNa yaha thA ki munirAja ke mukha se jo vacana nikale, unase rAjA ke mana meM do saMkalpa utpanna hue| prathama -- yA to ye munirAja mujhe jAnate nahIM, isalie mere ko inhoMne anAtha kahA / dUsare -- yA inhoMne merI bhAvI dazA kA avalokana karake mujhe anAtha kahA hai / sambhava hai, inhoMne apane jJAna meM merA rAjya se cyuta honA athavA aura kisI bhayaMkara Apatti meM grasta honA dekha liyA ho, ityAdi / 876 ] astu, aba mahArAjA zreNika apanA paricaya karAte hue ukta munirAja se isa prakAra bole assA hatthI maNussA me, puraM aMteuraM ca me / bhuMjAmi mANuse bhoge, ANA issariyaM ca me // 14 // erise saMpayaggammi, savvakAmasamappie 1 kahaM aNAho bhavaI, mA hu bhaMte ! musaM vae // 15 // azvA hastino manuSyA me, puramantaHpuraM ca bhunajmi mAnuSyAnbhogAn, AjJaizvaryaM sampadagre, samarpita sarvakAme ca Ize kathamanAtho me | me // 14 // 1 bhavati, mA khalu bhavanta ! mRSA vadatu // 15 // padArthAnvayaH - assA - ghor3e hatthI - hastI maNussA - manuSya me - mere haiM puraM Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [877 nagara ca-aura aMteuraM-antaHpura me-mere haiM mANuse-manuSyasambandhI bhoge-bhogoM ko maiM muMjAmi-bhogatA hU~ ANA-AjJA ca-aura issariyaM-aizvarya me-mere hai| erise-isa prakAra kI saMpayaggammi-pradhAna sampadA meM savvakAmasamappiemere sampUrNa kAma samarpita haiM, to phira kaha-kaise maiM aNAho-anAtha bhavaI-hU~ hu-jisase bhaMte-he bhagavan ! Apa mA mata musaM vae-mRSA boleN| __ mUlArtha he mune ! ghor3e, hastI aura manuSya mere pAsa haiN| nagara aura antaHpura bhI hai tathA manuSyasambandhI viSaya-bhogoM kA bhI maiM upabhoga karatA huuN| evaM AzA, zAsana aura aizvarya bhI mere pAsa vidyamAna haiN| he bhagavan ! isa prakAra kI pradhAna sampadA mere ko prApta hai aura sarva prakAra ke kAmabhoga bhI mujhe mile hue haiM, to phira maiM anAtha kisa prakAra se hU~ ? he pUjya ! Apa mRSA-jhUTha na boleN| TIkA-ina donoM gAthAoM meM mahArAjA zreNika ne ukta muni ke samakSa rAjyasamRddhi se apane Apako sanAtha siddha karane kA prayatna kiyA hai| zreNika ne muni se kahA ki mere pAsa nAnA prakAra kI Rddhi maujUda hai| merA sAre rAjya meM akhaMDa zAsana hai| manuSyocita sarvottama viSaya-bhoga mujhako anAyAsa se mile hue haiN| sarva prakAra kA aizvarya, sarva prakAra kI sampatti, evaM sarva prakAra ke kAmabhogoM kI paryApta rUpa se mere ghara meM upasthiti hone para bhI Apa mujhe anAtha kahate haiM, yaha kaise ? kAraNa yaha ki anAtha to vahI hai, jisake pAsa kucha na ho tathA jisakA koI sahAyaka athA paricAraka na ho aura jisakA kisI para bhI zAsana na ho| parantu mere pAsa to saba kucha vidyamAna hai ! phira maiM anAtha kaise ? he bhagavan ! Apa asatya na boleN| yahA~ para pahalI gAthA meM sarvatra 'saMti' kriyA kA adhyAhAra kara lenA / tathA dUsarI gAthA ke prathama pAda kA kahIM kahIM para-'erise saMpayAyaMmi' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai, jisakA artha hai ki-sampat kA mujhe atyanta lAbha ho rahA hai / aura 'savvakAmasamappie' isa vAkya meM prAkRta ke kAraNa se vyatyaya kiyA huA haipratirUpa to usakA--'samarpitasarvakAme' honA cAhie / evaM 'bhavaI' meM puruSavyatyaya hai, jo ki 'bhavAmi' ke sthAna para prayukta huA hai| dUsarI gAthA ke--'mA hu bhaMte ! musaM vae' isa caturthapAda se yaha sUcita kiyA gayA hai ki he bhagavan ! Apa to satyavAdI haiM, kabhI jhUTha kahane vAle nahIM; ataH mujhe anAtha na kheN| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7] uttarAdhyayanasUtram - [ viMzatitamAdhyayanam isa prakAra zreNika rAjA ke kathana ko sunakara ukta munirAja ne usakA jo uttara diyA, aba usakA varNana karate haiM-- na tumaM jANe aNAhassa, atthaM potthaM ca patthivA ! jahA aNAho bhavaI, saNAho vA narAhiva ! // 16 // na tvaM jAnISe'nAthasya, artha protthAM ca pArthiva ! yathAsnAtha bhavati, sanAtho vA narAdhipa ! // 16 // padArthAnvayaH - patthivA- he rAjan ! tumaM - tU na jANe- nahIM jAnatA agAhassa 1 anAtha kA atthaM - artha aura potthaM - usakI pUrNa upapatti ko - bhAvArtha ko ca- punaH narAhiva - he narAdhipa ! jahA - jaise aNAho - anAtha bhavaI hotA hai vA - athavA sAho- sanAtha hotA hai / mUlArtha he rAjan ! tU anAtha zabda ke artha aura bhAvArtha ko nahIM jAnatA ki anAtha athavA sanAtha kaisA hotA hai / TIkA - muni kahate haiM ki he rAjan ! vAstava meM tU anAtha zabda ke artha aura paramArtha ko nahIM smjhtaa| maiMne jisa Azaya ko lekara athavA jisa artha ko lekara tumako yA apane ko anAtha kahA hai, vaha tumhAre dhyAna meM nahIM AyA / saMsAra nAtha aura anAtha kauna jIva hai athavA sanAtha evaM anAtha zabda kI prakRtopayogI spaSTa vyAkhyA kyA hai, isa bAta se tuma anabhijJa pratIta hote ho| isI se tumheM apanI anAthatA meM sandeha huA aura tuma apane ko sanAtha mAna rahe ho| itanA hI nahIM, kintu mere anAtha kahane para Apatti karate hue tumane mere ko mRSAvAdI kahane kA bhI sAhasa kiyA / kisI 2 prati meM 'na tumaM jANe anAhassa' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai / 1 sArAMza yaha ki muni ke kahe hue vacana ke bhAva ko na samajhakara hI rAjA ne unase apanI sanAthatA prakaTa kI thI / kyoMki vakrokti ke rUpa meM kahe hue zabda ke artha ko taba taka manuSya nahIM jAna sakatA, jaba taka ki usake mUla utthAna kA usako pUrNa jJAna nahIM ho jAtA / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [876 isake anantara ve muni apane ukta kathana ko spaSTa karane ke lie phira kahate haiMsuNeha me mahArAya ! avvakkhitteNa ceysaa|| / / jahA aNAho bhavaI , jahA meyaM pavattiyaM // 17 // zRNu me mahArAja ! avyAkSiptena cetasA / yathA'nAtho bhavati , yathA mayaitat pravartitam // 17 // ___ padArthAnvayaH-mahArAya-he mahArAja ! me-mujhase suNeha-suno avvakkhiteNa-vikSeparahita ceyasA-citta se jahA-jaise aNAho-anAtha bhavaI-hotA hai a-aura jahA-jaise me maiMne pavattiyaM-kahA hai| .. ___ mUlArtha he mahArAja ! Apa vikSeparahita citta se suno jaise ki anAtha hotA hai aura jisa artha ko lekara maiMne usakA kathana kiyA hai| TIkA-vaktA zabda kA prayoga kisa Azaya ko lekara kara rahA hai tathA usane kisa prasaMga ko mana meM rakhakara zabda kA prayoga kiyA hai, jaba taka isa bAta kA jJAna na ho jAya, taba taka prayoga kiye hue zabda ke bhAva ko yathArtha rUpa meM samajhanA atyanta kaThina hai / isI abhiprAya se muni ne rAjA se anAtha zabda ke bhAva ko samajhane ke lie sAvadhAna hone ko kahA arthAt jisa artha ko lekara anAtha zabda kA prayoga kiyA hai, usako samajhane ke lie rAjA ko ekAgracitta hone kA Adeza kiyaa| kAraNa yaha ki citta kI ekAgratA ke binA sunA huA padArtha AtmA meM cirasthAyI nahIM rhtaa| prastuta gAthA meM zAbdabodha kI yathArthatA ke lie abhidheya aura utthAna kI AvazyakatA kA digdarzana karAyA gayA hai--abhidheya kA sambandha puruSa se hai aura utthAnikA kA zabda se / pAThakoM ko smaraNa hogA ki rAjA zreNika ke yaha pUchane para ki Apa taruNa avasthA meM sAdhu kyoM ho gaye, ukta muni ne isakA kAraNa apanI anAthatA batalAI thii| isake madhya meM jaba anAtha aura sanAtha zabda kI carcA cala par3I, taba vaha muni apane kathana ko pramANita karane ke lie usakI utthAnikA aura upapatti kA varNana karane lage, jo ki isa prakAra se hai Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 880] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam kosambI nAma nayarI, purANapurabheyaNI / tattha AsI piyA majha, pabhUyadhaNasaMcao // 18 // kauzAmbI nAmnI nagarI, purANapurabhedinI / tatrAsIt pitA mama, prabhUtadhanasaJcayaH // 18 // padArthAnvayaH-kosambI-kauzAmbI nAma-nAma vAlI nayarI-nagarI jo purANapurabheyaNI-jIrNa nagariyoM ko bhedana karane vAlI tattha-usameM majha merA piyA-pitA pabhUyadhaNasaMcao-prabhUtadhanasaMcaya nAma vAlA AsI-rahatA thaa| .. ___ mUlArtha--kauzAmbI nAmA ati prAcIna nagarI meM prabhUtadhanasaMcaya nAma vAle mere pitA nivAsa karate the| TIkA-anAtha zabda ke artha aura paramArtha ko samajhAne ke lie ukta munirAja apanI pUrvacarcA kA varNana karate hue kahate haiM ki eka kauzAmbI nAma kI ati prAcIna nagarI hai| usameM mere prabhUtadhanasaMcaya nAma ke pitA nivAsa karate the| yahA~ para kauzAMbI kA jo 'purANapurabhedinI' vizeSaNa hai, usase ukta nagarI kI atyanta prAcInatA aura pradhAnatA kA varNana karanA abhipreta hai| adhika dhana kA saMcaya karane se usakA nAma bhI 'prabhUtadhanasaMcaya' hI par3a gayA thaa| isake atirikta kauzAmbI kI prAcInatA aura pradhAnatA ke varNana se yaha bhI dhvanita hotA hai ki prAcIna nagariyoM ke loga prAyaH catura, dhanADhya aura vivekazIla hote haiM / kyoMki unakI sampat kulakrama se AI huI hotI hai| yadi sAdhAraNa puruSoM ko kabhI sampadA kI prApti bhI ho jAya to bhI unameM ukta guNoM kA utpanna honA sandehayukta hai arthAt unameM ye guNa utpanna ho bhI sakate haiM aura nahIM bhii| parantu kulIna puruSoM ke viSaya meM aisA nahIM / vahA~ to ukta guNoM kA sahacAra prAyaH rahatA hI hai| ___ phira kahate haiMpaDhame vae mahArAya ! aulAme acchiveyaNA / ahotthA viulodAho , savvagattesu patthivA ! // 19 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / me'kSivedanA / " prathame vayasi mahArAja ! atulA abhUd vipulo dAhaH sarvagAtreSu pArthiva ! // 19 // padArthAnvayaH - mahArAya - he mahArAja ! paDhame - prathama va-vaya meM aulAatula -- upamArahita me - mere acchiveyaNA - akSivedanA ahotthA - utpanna huI, aura viulo - vipula dAho - dAha savvagattesu - sarva zarIra meM patthivA- he pArthiva ! [1 mUlArtha he mahArAja ! prathama avasthA meM merI A~khoM meM atyanta vedanApIr3A huI aura sAre zarIra meM he pArthiva ! vipula dAha utpanna ho gayA / TIkA - munirAja phira kahate haiM ki he rAjan ! pahalI avasthA meM merI A~kheM dukhanI A gaI aura unameM atyanta asahya pIr3A hone lagI tathA A~khoM kI vedanA ke sAtha 2 zarIra ke pratyeka avayava meM asahya dAha utpanna ho gayA / tAtparya yaha hai ki akSijanya pIr3A aura zarIra meM hone vAle dAha ne mujhe atyanta duHkhI kara diyA / yahA~ para 'vila' yaha ArSa vAkya hone se 'todaka-vyathaka' zabdoM ke sthAna para AyA huA hai, jinakA artha atyanta vyathA - pIr3A hai 1 1 aba akSigata vedanA kA varNana karate haiM I satthaM jahA paramatikkhaM, sarIravivarantare pavisija arI kuDo, evaM me acchiveyaNA // 20 // zastraM yathA paramatIkSNaM, zarIravivarAntare pravezayedariH me'kSivedanA // 20 // kruddhaH, evaM padArthAnvayaH--satthaM-- zastra jahA - jaise paramatikkhaM - atyanta tIkSNa sarIrazarIra ke vivarantare - chidroM meM kuddho-kruddha huA arI - zatru pavisija - praveza kare evaMusI prakAra me merI acchiveyaNA - A~khoM meM vedanA ho rahI thI / mUlArtha -- jaise kruddha huA zatru atyanta tIkSNa zastra ko zarIra ke marmasthAnoM meM cubhAtA hai-- usase jisa prakAra kI vedanA hotI hai, usI prakAra kI asahya vedanA merI A~khoM meM ho rahI thI / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [ viMzatitamAdhyayanam TIkA - isa gAthA meM cakSugata pIr3A kA digdarzana karAyA gayA hai| muni kahate haiM ki he rAjan ! jaise koI krodha meM AyA huA zatru apane zatru ko ekAntasthAna meM pAkara kisI tIkSNa zastra se usake marmasthAnoM ko Ahata karatA hai arthAt usake zarIra meM hone vAle karNa, nAsAdi vivaroM meM kisI tIkSNa zastra ko sahasA cubhA detA hai, usase jisa prakAra kI bhayaMkara vedanA hotI hai, vaisI hI vyathA merI A~khoM meM ho rahI thI / tAtparya yaha hai ki zatru ke mana meM dayA kA sarvathA abhAva hotA hai, isalie vaha apane zatru ko kaThora se kaThora daMDa dene kA prayatna karatA hai| ataH usake dvArA kiye jAne vAlA zastra kA prahAra bhI atyanta asahya hotA hai / vaisI hI asahya pIr3A mere netroM meM ho rahI thI, yaha muni ke kathana kA Azaya hai / kisI kisI prati meM 'pavisijja' ke sthAna para 'AvIlija - ApIDayet -- aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai / usakA artha yaha hai ki jaise zarIra ke vivaroM meM bhalI bhA~ti phirAyA huA tIkSNa zastra atyanta asahya vedanA ko utpanna karatA hai, tadvat cakSugata pIr3A thI / aba dAhajanya vedanA kA varNana karate haiM-. tiyaM me antaricchaM ca uttamaMgaM ca prIDaI / indAsaNisamA ghorA, veyaNA paramadAruNA // 21 // 882] trikaM ma antarecchaM ca, uttamAMgaM ca pIDayati / indrAzanisamA ghorA, vedanA paramadAruNA // 21 // padArthAnvayaH - tiyaM - kaTibhAga me merA ca- aura antaricchaM- hRdaya kI vedanA vA bhUkha-pyAsa kA na laganA ca- punaH uttamaMga - mastaka meM pIDaI - pIDA indAsasimA- indra ke vajra ke samAna ghorA-bhayaMkara veyaNA - vedanA paramadAruNAatyanta kaThora I mUlArtha -- mere kaTibhAga meM, hRdaya meM aura mastaka meM isa prakAra kI mayaMkara vedanA ho rahI thI, jaise indra ke vajra ke lagane se hotI hai / TIkA -- muni kahate haiM ki he rAjan ! mere kaTibhAga -- hRdaya meM aura mastaka meM Antarika dAhajvara se itanI asahya vedanA ho rahI thI, jitanI ki devendra ke vajra Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [3 ke prahAra se hotI hai| tAtparya yaha hai ki jaise vajraprahArajanya vedanA atyanta ghora aura cirakAla taka rahane vAlI hotI hai, usI prakAra dAhajvara ke prabhAva se mere zarIra meM utpanna hone vAlI vedanA bhI ati tIvra thI / isa bhayaMkara vedanA ke kAraNa mujhe bhUkha aura pyAsa kI bhI icchA nahIM rahI, kintu nirantara vedanA kA hI anubhava karatA rahA / yahA~ para vajra kA dRSTAnta isalie diyA gayA hai ki manuSyoM ke prahAra kiye gaye zastra dvArA jo vedanA utpanna hotI hai, vaha prAyaH manda aura zIghra zAnta ho jAtI hai / parantu devoM ke zastroM kA jo prahAra hai, usase utpanna hone vAlI vedanA tIvra hotI hai aura usakA zamana bhI cirakAla meM hotA hai / ataH ukta vedanA kI bhayaMkaratA aura cirakAla ke sthAyitva kA pratipAdana karanA hI vajra ke dRSTAnta kA prayojana hai / kyA usa nagarI meM koI yogya vaidya -- cikitsaka nahIM thA ? athavA Apane ke uttara ukta vedanA ke zamanArtha koI oSadhi hI nahIM khAI ? rAjA ke isa prazna ukta munirAja ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM meM uvaTTiyA me AyariyA, vikhAmantatigicchagA / abIyA satthakusalA, mantamUlavisArayA upasthitA mamAcAryAH, vidyAmantracikitsakAH / advitIyAH zAstrakuzalAH, mantramUlavizAradAH // 22 // padArthAnvayaH -- uvaTTiA - upasthita hue me-mere lie AyariyA - AcArya vijA-vidyA manta-maMtra ke dvArA cigicchgA - cikitsA karane vAle abIyAadvitIya satthaM--zAstroM--zastroM meM kusalA - kuzala manta-maMtra mUla - oSadhi Adi meM visArayA - vizArada / // 22 // mUlArtha - merI cikitsA karane ke lie ve AcArya upasthita the, jo vidyA aura maMtra ke dvArA cikitsA karane meM advitIya the, zastra aura zAstrakriyA meM ati nipuNya tathA maMtra aura mUla oSadhi Adi ke prayoga meM atyanta kuzala the / TIkA - mahArAjA zreNika ke prazna kA uttara dete hue munirAja kahate haiM ki merI cikitsA ke lie sAmAnya vaidya to vaidyoM ke bhI mahAn AcArya upasthita kyA, Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 884] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam the, jo maMtroM tathA oSadhi Adi se cikitsA karane meM advitIya the / evaM zastracikitsA meM bhI sarvathA nipuNa aura jar3I bUTI Adi ke bhI pUrNa jJAtA the| katipaya pratiyoM meM 'abIyA' ke sthAna para 'adhIyA' pATha dekhane meM AtA hai| usakA artha hai 'adhItAH' arthAt par3he hue| tAtparya yaha hai ki jitane bhI vaidya vahA~ para cikitsA ke lie upasthita the, ve saba cikitsAzAstra meM niSNAta the| ___ aba unake cikitsAkrama kA varNana karate haiMte me tigicchaM kuvvanti, cAuppAyaM jahAhiyaM / na ya dukkhA vimoyanti, esA majjha aNAhayA // 23 // te me cikitsAM kurvanti, catuSpAdAM yathAkhyAtAm / na ca duHkhAd vimocayanti, eSA mamA'nAthatA // 23 // padArthAnvayaH-te-ve--vaidyAcArya Adi me-merI tigicchaM-cikitsA ko kuvanti-karate rahe cAuppAyaM-catuSpAda--vaidya, oSadhi, AturatA aura paricAraka jahA-jaise hiyaM-hita hove na-nahIM ya-punaH me-mujhe dukkhA-duHkha se vimoyantivimukta kara sake esA-yaha majjha-merI aNAhayA-anAthatA hai| __mUlArtha-ve vaidyAcAryAdi merI catuSpAda cikitsA karate rahe, parantu mujhe duHkha se vimukta na kara sake, yaha merI anAthatA hai| TIkA-pUrvagAthA meM AyurvedanipuNa vaidyoM kA ullekha kiyA gayA hai| aba isa gAthA meM unake dvArA kiye gaye cikitsAkrama kA varNana karate haiM / ukta munirAja ne kahA ki rAjan ! pUrvokta prANAcAryoM ne bar3I sAvadhAnatA se merI catuSpAda cikitsA kI / merI vedanA kI nivRtti ke lie bahuta yatna kiyA gayA parantu ve saphala na ho sake, arthAt mujhe ukta vedanA se mukta na kara ske| isI lie maiMne apane ko anAtha kahA hai| catuSpAda cikitsA vaha kahalAtI hai jisameM vaidya, oSadhi, rogI kI zraddhA aura upacAraka-sevA karane vAle--ye cAra kAraNa vidyamAna hoM / tAtparya yaha hai ki (2) yogya vaidya ho (2) uttama oSadhi pAsa meM ho (3) rogI kI cikitsA karAne kI utkaTa icchA ho, aura (4) rogI kI sevA karane vAle bhI vidyamAna hoN| ina cAra prakAroM Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [885 se kI gaI cikitsA prAyaH saphala hotI hai| parantu muni kahate haiM ki mujhe isa catuSpAda cikitsA se bhI koI lAbha na huaa| isake atirikta vaha cikitsA bhI yathAvidhi aura yathAhita kI gaI / arthAt zAstravidhi ke anusAra aura merI prakRti ke anukUla vamana, virecana, mardana, svedana, aMjana, bandhana aura lepanAdi saba kucha kiyA gayA, parantu mujhe duHkha se chuTakArA na milA / ataeva maiMne apane Apako anAtha mAnA va kahA / kAraNa yaha hai ki itane sAdhanoM ke upasthita hote hue bhI yadi maiM duHkha se mukta nahIM ho sakA, athavA mujhe koI duHkha se chur3A nahIM sakA, to maiM sanAtha kaise ? basa, yahI merI anAthatA hai aura isI lie maiMne apane Apako anAtha kahA hai| prastuta gAthA meM 'cakraka' ke sthAna meM 'kurvanti' aura 'vimocayanti sma' ke sthAna para 'vimocayaMti' ina vartamAna kAla ke kriyApadoM kA prayoga karanA prAkRta ke vyApaka niyama ke anusAra hai| ___yadi yaha kahA jAya ki Apake pitA kRpaNa hoMge, vaidyoM ko kucha dete na hoMge; isalie vaidyoM ne ApakA ThIka rIti se upacAra nahIM kiyA hogA, to isake uttara meM bhI ukta muni ne jo kucha kahA hai, aba usakA ullekha karate haiMpiyA me savvasAraMpi, dijAhi mama kaarnnaa| na ya dukkhA vimoyanti, esA majjha aNAhayA // 24 // * pitA me sarvasAramapi, adAnmama kAraNAt / na ca duHkhAdvimocayati, eSA mamA'nAthatA // 24 // padArthAnvayaH-mama-mere kAraNA-kAraNa se me-mere piyA-pitA ne savvasarva sAraMpi-sAravastu bhI dijAhi-dIna-nahIM ya-phira dukkhA-duHkha se vimoyantivimukta kara sake esA-yaha majjha-merI aNAhayA-anAthatA hai| ___mUlArtha-mere pitA ne mere kAraNa se sarvasAra padArtha vaiyoM ko diye, parantu phira bhI ve mujhe duHkha se vimukta na kara sake, yaha merI anAthatA hai| TIkA-muni kahate haiM ki he rAjan ! merI cikitsA ke nimitta Aye hue vaidyoM kI prasannatA ke lie mere pUjya pitA ne pAritoSika rUpa meM jo bahumUlya padArtha Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 886 ] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam Dowww ghara meM vidyamAna the, ve saba una vaidyoM ko diye / tAtparya yaha hai ki ghara meM Aye hue vaidyoM kA kevala vacana mAtra se hI Adara nahIM kiyA, kintu bhUri 2 dravya se bhI unako santuSTa karane meM koI kasara nahIM rakkhI / arthAt mere nimitta se unako prasanna karane kA hara prakAra se yatna kiyA tathA unhoMne jo kucha bhI mA~gA, vahI diyA / parantu itanA adhika dravya vyaya karane para bhI ve prANAcArya mujhe duHkha se mukta na kara sake, yahI merI anAthatA hai| tAtparya yaha hai ki jaise anAthoM kA koI saMrakSaka nahIM hotA tadvat una vaidyoM kI icchAnusAra puSkala dhana kA vyaya karane para bhI maiM duHkhoM se mukta na ho sakA / prastuta gAthA meM pitA kA kartavya aura usakI udAratA kA paricaya karAyA gayA hai| 'sAra' zabda kA artha 'pradhAna' hai| taba sAra padArtha-pradhAna padArtha unako diye gaye, yaha tAtparya nikalA / aba mAtA ke viSaya meM kahate haiMmAyA vi me mahArAya ! puttasogaduhaTThiyA / nayadukkhA vimoyanti , esA majha aNAhayA // 25 // mAtA'pi me mahArAja ! putrazokaduHkhArtA / na ca duHkhAdvimocayanti , eSA mamA'nAthatA // 25 // padArthAnvayaH-mAyA-mAtA vi-bhI me merI mahArAya-he mahArAja ! puttasoga-putrazoka se duhaTiyA-duHkha se pIDita huI na-nahIM ya-phira dukkhAduHkha se vamoyanti-vimukta kara sakI esA-yaha majjha-merI aNAhayA-anAthatA hai| mUlArya mahArAja ! putra ke zoka se atyanta pIr3A ko prApta huI merI mAtA bhI mujhe duHkha se mukta na kara sakI, yahI merI anAthatA hai| TIkA-kadAcit merI vedanA ke samaya para merI mAtA ne apane kartavya kA pAlana na kiyA ho, arthAt mujhako duHkha se mukta karAne ke lie usane koI yatna na kiyA ho, aisA bhI nhiiN| kintu vaha bhI mere duHkha se atyanta vyAkula hokara bar3e dInatA ke vacana uccAraNa karatI thii| yathA-'hA ! kathamitthaM duHkhI matsuto jAtaH' hA ! merA putra kisa kAraNa se itanA duHkhI ho rahA hai| isake atirikta mere duHkha kI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ nivRtti ke lie usane bhI aneka prakAra ke upAya kiye| adhika kyA kahU~, vaha pratikSaNa isI cintA meM nimagna rahatI thI, parantu phira bhI vaha mujhako duHkha se vimukta na kara sakI / isase adhika merI aura kyA anAthatA ho sakatI hai| kaI eka pratiyoM meM 'duhaTTiyA--duHkhArttA' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai / parantu donoM ke artha meM koI vizeSatA nahIM hai / aba bhAiyoM ke viSaya meM kahate haiM bhAyaro me mahArAya ! sagA jeTukaNiTThagA / naya dukkhA vimoyanti, esA majjha aNAhayA // 26 // bhrAtaro me mahArAja ! svakA jyeSThakaniSThakAH / na ca duHkhAdvimocayanti eSA " mamA'nAthatA // 26 // padArthAnvayaH - mahArAya - he mahArAja ! me mere sagA-sage jeTTa - jyeSTha aura kaNiTTagA - kaniSTha -- choTe bhAyaro - bhAI ya- punaH dukkhA - duHkha se na- nahIM vimoyanti-vimukta kara sake esA - yaha majjha - merI agAhayA - anAthatA hai / mUlArtha - he mahArAja ! mere bar3e aura choTe sage bhAI bhI mujhe duHkha se vimukta na kara sake, yahI merI anAthatA hai / TIkA - muni kahate haiM ki pitA aura mAtA ke atirikta mujhako apane sahodara bhAiyoM kI sahAyatA bhI paryApta rUpa se milI, parantu ve bhI mujhe duHkha se na chur3A sake / tAtparya yaha hai ki jo kucha maiMne unako kahA yA vaidyoM ne AjJA dI, usake anusAra kArya karane meM unhoMne bhI koI truTi nahIM rakkhI parantu maiM duHkha se mukta nahIM huA / basa, yahI merA anAthapana hai / aba bhaginI Adi ke sambandha meM kahate haiM-- bhaiNIo me mahArAya ! sagA jeTukaNiTThagA / na ya dukkhA vimoyanti, esA majjha aNAhayA // 27 // jyeSThakaniSThakAH / mamA'nAthatA // 27 // bhaginyo me mahArAja ! svakA na ca duHkhAdvimocayanti, eSA Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam padArthAnvayaH-mahArAya ! he mahArAja ! me merI sagA-sagI jeTu-jyeSTha aura kaniDhagA-kaniSTha bhaiNIo-bhaginiyA~ bhI thIM na-nahIM ya-punaH dukkhA-dukkha se vimoyanti-vimukta kara sakIM esA-yaha majbha-merI aNAhayA-anAthatA hai| mUlArtha he mahArAja ! merI choTI aura bar3I sagI bahaneM bhI vidyamAna thIM, parantu ve bhI mujhako duHkha se vimukta na karA sakI, yaha merI anAthatA hai| TIkA-phira muni ne kahA ki he rAjan ! bhAiyoM ke atirikta merI sagI bahaneM bhI vidyamAna thiiN| unhoMne bhI mere duHkha meM samavedanA prakaTa karane meM koI kasara nahIM rakkhI, parantu ve bhI mujhe duHkha se chur3Ane meM asamartha rhiiN| - aba apanI strI ke sambandha meM kahate haiMbhAriyA me mahArAya ! aNurattA aNuvvayA / aMsupuNNehi nayaNehiM , uraM me parisiMcaI // 28 // bhAryA me mahArAja ! anuraktA'nuvratA / azrupUrNAbhyAM nayanAbhyAm , uro me parisiJcati // 28 // __. padArthAnvayaH-mahArAya-he mahArAja ! me merI bhAriyA-bhAryA, jo ki aNurattA-mere meM anurakta aura aNuvvayA pativratA aMsupurANehi-azrupUrNa nayaNehiMnetroM se me mere uraM-vakSaHsthala ko parisiMcaI-parisecana karatI thii| mUlArtha he mahArAja ! mujhameM atyanta anurAga rakhane vAlI, merI pativratA bhAryA bhI apane azrupUrNa netroM se mere vakSaHsthala ko siMcana karatI thI parantu vaha bhI mujhe duHkha se vimukta na karA skii| __TIkA-muni ne phira kahA ki he rAjan ! mAtA, pitA Adi bandhujanoM ke atirikta, mujhameM atyanta anurAga rakhane vAlI aura saba se adhika sahAnubhUti pradarzita karane vAlI merI pativratA strI ne bhI mujhako duHkha se vimukta karAne ke lie bharasaka prayatna kiyA, rAta-dina merI paricaryA meM lagI rahI aura snehAtireka se apane A~suoM dvArA merI chAtI ko tara karatI rhii| tAtparya yaha hai ki merI sevA-zuzrUSA ke sAtha unakA sArA samaya prAyaH rone meM hI vyatIta hotA thaa| parantu itanI samavedanA prakaTa karane para bhI vaha mujhako usa duHkha se chur3Ane meM saphala na ho sakI / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [88 prastuta gAthA meM dhvanirUpa se kulIna strI ke guNoM kA bhI varNana kiyA gayA hai arthAt-jo pati ke duHkha se duHkhI, sukha se sukhI aura sadA usakI AjJA meM rahane vAlI saccaritra strI, pativratA kahalAtI hai| aba isI bAta kA arthAt apanI strI ke viziSTa guNoM kA varNana karate hue muni phira kahate haiM ki annaM pANaM ca NhANaM ca, gandhamallavilevaNaM / mae nAyamanAyaM vA, sAbAlA neva bhuMjaI // 29 // annaM pAnaM ca snAnaM ca, gandhamAlyavilepanam / mayA jJAtamajJAtaM vA, sA bAlA naiva bhuMkte // 29 // ___ padArthAnvayaH-anna-anna ca-aura pANaM-pAnI ca-tathA pahANaM-snAna gandhasugandhita dravya malla-mAlA Adi vilevaNaM vilepana Adi kA mae-mere nAyam-jAnate hue vA-athavA anAyaM-na jAnate hue sA-vaha bAlA-abhinavayauvanA neva bhuMjaIupabhoga nahIM karatI thii| __ mUlArtha-aba, pAnI, khAna, gandha, mAlA aura vilepana Adi kA, mere jAnate hue athavA na jAnate hue vaha bAlA-abhinavayauvanA-sevana nahIM karatI thii| TIkA-apanI strI kI patiparAyaNatA aura viziSTa sahAnubhUti kA varNana karate hue muni kahate haiM ki he rAjan ! merI abhinavayauvanA strI mere duHkha se adhika vyAkulita huI anna, jala aura snAna kA karanA tathA candanAdi sugandhidravyoM kA zarIra para vilepana karanA, evaM puSpamAlA Adi kA paharanA ina saba vastuoM kA parityAga kara cukI thii| tAtparya yaha hai ki mere sneha ke kAraNa usane zRMgArapoSaka dravyoM kA parityAga karane ke atirikta zarIra ko puSTa karane vAle AhAra kA bhI parityAga kara diyA / kyoMki merI vyathA ke kAraNa usako ina saba padArthoM se udAsInatA ho gaI thI tathA anna-jala meM bhI usakI ruci nahIM rahI thii| phira kahate haiM Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860] uttarAdhyayanasUtram [ viMzatitamAdhyayanam khaNaM pi me mahArAya ! pAsAo vi na phiTTaI / na ya dukkhA vimoei, esA majjha aNAhayA // 30 // nApayAti / mamA'nAthatA // 30 // padArthAnvayaHyaH - mahArAya ! - he mahArAja ! khaNaM pi- kSaNamAtra bhI me - mere pAsAo - pAsa se vi- phira vaha strI na phiTTaI - dUra nahIM hotI thI na- nahIM ya-phira dukkhA - duHkha se vimoei - vimukta kara sakI esA - yaha majjha - merI agAhayA -. anAthatA hai / kSaNamapi me mahArAja ! pArzvato'pi na ca duHkhAdvimocayati, eSA mUlArtha - he mahArAja ! kSaNamAtra bhI vaha strI mere pAsa se pRthaka nahIM hotI thI parantu vaha bhI mujhako duHkha se vimukta na karA sakI, yahI merI anAthatA hai| TIkA -- ukta munirAja phira kahate haiM ki he rAjan ! atyanta sneha ke vazIbhUta huI merI vaha strI eka kSaNa ke lie bhI mujhase alaga nahIM hotI thI / tAtparya yaha hai ki vaha nirantara merI paricaryA meM lagI rahatI thI, jisase ki kisI na kisI prakAra duHkha se mukta ho jAU~, parantu usakA bhI yaha prayAsa niSphala gayA arthAt maiM usa duHkha se mukta na ho sakA / basa, yahI merI anAthatAM hai / yahA~ para pAThakoM ko itanA dhyAna rahe ki ukta muni ne apane pUrvAzrama kI viziSTa sampatti tathA sambandhI janoM kI pUrNa sahAnubhUti kA rAjA ko isalie paricaya diyA ki vaha anAtha aura sanAthapana ke rahasya ko bhalI bhA~ti samajha sake / tAtparya yaha hai ki jina kAraNoM se mahArAjA zreNika apane Apako sanAtha samajhatA thA aura dUsaroM kA nAtha banane kA sAhasa karatA thA, vaha saba kAraNa - sAmagrI ukta muni ke pAsa bhI paryAptarUpa se vidyamAna thI / isalie ukta rAjya-vaibhava yA anya sambandhI janoM ke vidyamAna hone para bhI isa jIva ko prApta hone vAle duHkha se koI bhI mukta karAne meM samartha nahIM ho sakatA / basa, yahI isakI anAthatA hai / sArAMza yaha hai ki ina ukta padArthoM ke prApta ho jAne para bhI yaha jIva vAstava meM sanAtha nahIM ho sakatA kintu sanAthapana Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 81 kA hetu koI aura hI vastu hai, jisake prApta hone para viziSTavibhUti aura anurAgayukta kuTumba janoM ke hone athavA na hone para bhI yaha jIva sanAtha kahA va mAnA jA sakatA hai / basa, yahI ukta prakaraNa kA abhiprAya hai / muni ke isa sampUrNa kathana ko sunane ke anantara rAjA ne kahA ki he mune ! to phira Apa usa duHkha se kaise mukta hue ? isa prazna ke uttara meM ukta munirAja ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM-- " tao haM evamAhaMsu, dukkhamA hu puNo puNo / veNA aNubhavi je, saMsArammi aNanta // 31 // sayaM ca jai muMcijjA, veyaNA viulA io / khanto danto nirArambho, pavvaie aNagAriyaM // 32 // tato'hamevamabruvam vedanA'nubhavituM sakRcca yadi mucye, vedanAyAM vipulAyA itaH / kSAnto dAnto nirArambhaH, pravrajAmyanagAritAm " duHkSamA khalu punaH punaH / yA, saMsAre'nantake // 31 // // 32 // padArthAnvayaH--tao-tadanantara ahaM - maiM evam - isa prakAra Ahasu - kahane lagA dukkhamA- dussaha hai hu - nizcaya hI veyaNA-vedanA aNubhavi - anubhava karanI puNo puNo- vAra vAra anta - ananta saMsArammi - saMsAra meM je - pAdapUrti ke lie hai / sayaM ca - eka vAra bhI jai - yadi io - isa anubhUyamAna viulA - vipula veyaNA-vedanA se muMcijA - chUTa jAU~, to khanto- kSamAvAn danto- dAntendriya nirArambho - Arambha se rahita pavvaie-dIkSita ho jAU~ aNagArayaM -anAvRt ko dhAraNa kara lU~ / mUlArtha -- tadanantara maiM isa prakAra kahane lagA ki isa ananta saMsAra meM punaH punaH vedanA kA anubhava karanA atyanta duHsaha hai / ataH yadi maiM isa asahya vedanA se eka bAra bhI mukta ho jAU~ to kSamAvAn, dAntendriya aura sarvaprakAra ke Arambha se rahita hokara pravrajita hotA huA anagAra vAta ko dhAraNa kara lU~ / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam panna TIkA-rAjA ke prazna karane para muni kahate haiM ki isa prakAra nAnAvidha upacAroM se bhI jaba mere ko zAMti nahIM milI, taba maiMne kahA ki nizcaya hI isa ananta saMsAra meM isa prakAra kI vedanA kA vAra vAra sahana karanA atyanta kaThina hai| ataH yadi mujhe isa ghora vedanA se kisI prakAra bhI chuTakArA mila jAya to maiM isake kAraNa ko hI vinaSTa karane kA prayatna karU~ arthAt kSamAyukta, indriyoM ke damana meM tatpara aura sarva prakAra ke Arambha kA tyAgI banakara anagAravRtti ko dhAraNa karU~ / muni ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki saMsAra meM jitanA bhI sukha-duHkha upalabdha hotA hai, vaha saba jIvoM ke zubhAzubha karmoM kA phala hai| zubha karma karane se isa jIva ko sukha prApta hotA hai aura azubha karma ke upArjana se yaha mahAn duHkha kA anubhava karatA hai| isase siddha huA ki duHkha kA mUla azubha karma hai| vaha jisa samaya udaya hogA, usa samaya isa jIva ko kaThina se kaThina duHkhajanya vedanA kA anubhava karanA par3egA aura jaba taka usa karma kI sthiti pUrNa nahIM ho jAtI, taba taka lAkha prakAra ke upAya aura prayatna karane se bhI usakI zAMti nahIM ho sktii| ataH duHkha kI nivRtti aura sukha kI icchA rakhane vAle prANI ko saba se prathama duHkha ke kAraNabhUta azubha karmoM kA samUlaghAta karane ke lie udyama karanA cAhie / isake lie prathama karmaparamANuoM ke Agamana ke jo dvAra haiM--jinako Azrava kahate haiM, unakA nirodha karanA hogA / unake nirodhArtha saMvara bhAvanA ko apanAne kI AvazyakatA hai| tadartha zAnta aura dAnta hokara anagAravRtti kA anusaraNa karanA caahie| isalie he rAjan ! maiMne yaha pratijJA kI ki yadi maiM isa vedanA se isa vAra mukta ho jAU~ to maiM isa vedanA ke mUla kAraNa kA vinAza karane ke lie-jisase ki phira isa prakAra kI vedanA ko sahana karane kA avasara hI prApta na ho sake--pravrajita ho jAU~ arthAt vItarAga ke nirdiSTa kiye hue saMyamamArga kA anusaraNa karU~, ityAdi / pUrva kI gAthA meM AyA huA 'je' zabda pAdapUrti ke lie hai aura uttara kI gAthA meM 'ca' zabda samuccayArthaka hai / yahA~ para itanA aura dhyAna rahe ki kisI prakAra ke zArIrika yA mAnasika kaSTa ke utpanna hone para mUrkha-ajJAnI aura vicArazIla puruSoM ke vicAroM meM bahuta antara hotA hai / vicArazIla puruSa to kaSTa ke samaya apanI AtmA ko dhairya aura zAnti pradAna karane kA yatna karate haiM / arthAt udaya meM Aye Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 83 hue kaSTa ko svakarma kA phala jAnakara use zAntipUrvaka sahana karane kA udyoga karate haiM / yadi vicArahIna jIvoM ko kisI kaSTa kA sAmanA karanA par3atA hai to ve apane kSudra vicAroM se tathA Arta -- raudradhyAna se apanI AtmA ko aura bhI saMkaTa meM DAlane kA prayatna karate haiN| jaise ki mara jAne, viSa bhakSaNa karane, jala meM kUdane aura parvata para se girakara prANa dene ityAdi kA ve jIva saMkalpa karane lagate haiM, yahI unakI kSudratA aura vivekazUnyatA hai / ataH vicArazIla puruSoM ko cAhie ki ve 'duHkha samaya ghabarAyeM nahIM kintu prApta hue duHkha ko zAMtipUrvaka sahana karate hue Age ke lie du:kha na ho, isake lie udyoga kareM / mere anta:karaNa meM jaba isa prakAra ke bhAva utpanna hue to phira kyA huA ? aba isI viSaya kA varNana karate haiM evaM ca cintaittANaM, pasutto mi parIyattantI rAIe, veyaNA me * narAhivA ! khayaM gayA // 33 // evaM ca cintayitvA prasupto'smi narAdhipa ! parivartamAnAyAM rAtrau, vedanA me kSayaM gatA // 33 // padArthAnvayaH -- evaM - isa prakAra ca - punaH cintaittA - cintana karake pasuto mi. maiM so gayA narAhivA - he narAdhipa ! rAIe - rAtri ke pariyatantIe - vyatIta hone para me - merI veNA - vedanA khayaM-kSaya gayA - ho gaI / mUlArtha - he narAdhipa / isa prakAra cintana karake maiM so gayA aura rAtri ke vyatIta hone para merI vedanA zAnta ho gaI / TIkA - muni kahate haiM ki he rAjan ! isa prakAra jaba maiMne anagAravRtti ko dhAraNa karane kA nizcaya kiyA to usake anantara hI maiM so gayA aura rAtri ke vyatIta hote hI merI vaha saba vyathA jAtI rahI arthAt A~khoM kI asahya vedanA aura zarIra kA dAha, yaha saba zAnta ho gayA / tAtparya yaha hai ki nidrA kA na AnA bhI roga meM eka prakAra kA upadrava hotA hai| nidrA ke A jAne se bhI AdhA roga jAtA rahatA hai / jaise vedanIya karma ke udaya hone se kSudhA lagatI hai aura paryApta Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] uttarAdhyayanasUtram [ viMzatitamAdhyayanam * bhojana kara lene para kSudhAvedanIya karma kA upazama ho jAtA hai isI prakAra chadmastha AtmA ko jaba darzanAvaraNIya karma kA udaya hotA hai, taba paryApta nidrA lene se vaha bhI upazAnta ho jAtA hai / isake atirikta prastuta gAthA se yaha bhI dhvanita hotA hai ki rogAdi 'kaSToM ke A jAne paraM buddhimAna puruSa ko zubha bhAvanAoM ke cintana meM hI samaya vyatIta karanA cAhie, jisase roga ke mUla kAraNa kA vinAza sambhava ho sake / vedanA zAnta hone ke anantara phira kyA huA ? aba isI viSaya kA ullekha kiyA jAtA hai-- tao kalle pabhAyammi, ApucchittANa bandhave / khanto danto nirArambho, pavvaIo'NagAriyaM // 34 // tataH kalyaH prabhAte, ApRcchaya kSAnto dAnto nirArambhaH, pravrajito'nagAritAm bAndhavAn / // 34 // padArthAnvayaH - tao - tadanantara kalle - nIroga ho jAne para pabhAyammiprAta:kAla meM ApucchittA-pUchakara bandhave - bandhujanoM ko khanto-kSamAyukta dantoindriyoM kA damana karane vAlA nirArambho - Arambha se rahita pavvaIo - prabrajita ho gayA tathA aNagAriya- anagAra bhAva ko grahaNa kiyA / mUlArtha - tadanantara nIroga ho jAne para prAtaHkAla meM bandhujanoM ko pUchakara kSamA, dAnta bhAva aura Arambha tyAgarUpa anagAra bhAva ko grahaNa karatA huA maiM prabrajita ho gayA / TIkA -- munirAja ne rAjA ke prati phira kahA ki he rAjan ! isa prakAra jaba maiM nIroga ho gayA to maiMne apanI mAnasika pratijJA ke anusAra prAtaH kAla hote hI apane mAtA-pitA Adi bandhujanoM ko pUchakara usa anagAravRtti ko dhAraNa kara liyA, jo ki zama-damapradhAna, aura jisameM sarva prakAra ke Arambha samArambha Adi kA parityAga kara diyA jAtA hai| tAtparya yaha haiM ki prAtaHkAla hote hI maiMne saba kucha chor3akara isa saMyamavRtti ko grahaNa kara liyA / prastuta gAthA meM viSayavivecana ke sAtha 2 mukhya tIna bAtoM kA nirdeza kiyA gayA hai-- (1) kI huI mAnasika Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / pratijJA kA pAlana (2) sAdhuvRtti ke lakSaNa aura (3) mAtA, pitA Adi se . pUchakara dIkSita honA / isalie prastuta gAthA meM sphuTatayA pratIta hone vAlI ina tInoM bAtoM para vartamAna samaya ke mumukSu janoM ko avazya vicAra karanA cAhie / tathA gAthA meM Aye hue 'kalla' zabda ke 'nIrogatA' aura 'AgAmI dina' ye do artha hote , haiM, aura donoM hI artha yahA~ para upayukta ho sakate haiN| tadanantara kyA huA ? kyA banA ? aba isI viSaya meM kahate haiMto haM nAho jAo, appaNo ya parassa y| savvesiM ceva bhUyANaM, tasANa thAvarANa y||35|| tato'haM nAtho jAtaH, Atmanazca parasya ca / sarveSAM caiva bhUtAnAM, trasAnAM sthAvarANAM ca // 35 // . padArthAnvayaH-to-tadanantara ahaM-maiM nAho-nAtha jAo-ho gayA, appaNo-apanA ya-aura parassa-dUsare kA ya-tathA savvesiM-sarva bhRyANaM-jIvoM kA ca-phira eva-nizcaya hI tasANa-trasoM kA ya-aura thAvarANa-sthAvaroM kaa| mUlArtha he rAjan ! tadanantara maiM apanA yA dUsare kA tathA saba jIvoM kA-prasoM kA aura sthAvaroM kA nAtha ho gyaa| .. TIkA-rAjA ke prati jisa tattva ko samajhAne ke lie muni ne prastAvanA rUpa se apanI pUrvadazA kA savistara varNana kiyA aura rAjA ke jisa prazna kA samAdhAna karane ke lie yaha bhUmikA bA~dhI gaI, prastuta gAthA meM usI kA rahasyapUrNa spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / muni kahate haiM ki he rAjan ! apanI mAnasika pratijJA ke anusAra prAtaHkAla hote hI anagAra vRtti ko dhAraNa karane ke anantara, aba maiM apanA tathA dUsare kA evaM trasa aura sthAvara, sabhI jIvoM kA nAtha bana gayA huuN| tAtparya yaha hai ki 'nAtha' zabda kA artha svAmI vA rakSaka hotA hai / isalie dIkSAgrahaNa karane ke bAda aThAraha prakAra ke pApoM se nivRtta ho jAne ke kAraNa to maiM apanA nAtha banA aura para jIvoM kI rakSA karane se tathA unako samyaktva kA lAbha dene evaM yogakSema karane se parajIvoM kA bhI svAmI-rakSaka bana gayA / isa prakAra apanA BF Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 866 ] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam wwwM tathA anya saba jIvoM kA nAtha banane kA saubhAgya mujhe isa anagAra vRtti se hI prApta huA hai / vAstava meM dekhA jAya to sAMsArika viSaya-bhogoM kA parityAga karake saMyamavRtti ko dhAraNa karane vAlA AtmA hI nAtha ho sakatA hai| usake atirikta anya saba jIva anAtha haiN| kyoMki jo AtmA AzravadvAroM-pApa ke mArgoM-kA nirodha karake saMvara mArga meM AtA hai, vaha vizva bhara ke jIvoM kA nAtha bana jAtA hai| arthAt vaha sabhI jIvoM kA rakSaka hone se apanA tathA anya jIvoM kA svAmI banakara saMsAra ke pratyeka jIva para apanI sanAthatA prakaTa karatA huA svataMtratApUrvaka vicaratA hai / isI lie tIrthaMkara bhagavAna ko sarva jIvoM kA hitaiSI-hita cAhane vAlA--hone se lokanAtha kahA jAtA hai--'loganAhANaM-lokanAthebhyaH' ityAdi / isa kathana se ukta munirAja ne rAjA ke prati anAtha aura sanAthapana kA jo rahasya thA arthAt sanAtha kauna aura anAtha kauna hai vA kauna ho sakatA hai ? tathA anAtha hone ke kAraNa hI maiMne isa saMyamavRtti ko dhAraNa kiyA hai, ityAdi sabhI bAtoM kA rahasyapUrNa varNana kara diyA, jisase ki usako yathArtha uttara milane para santoSa prApta ho ske| ___ isa prakAra anAthatA aura sanAthatA kA varNana karane ke anantara aba AtmA ke viSaya meM kahate haiM / arthAt hara prakAra kI nyUnAdhikatA, uttamAdhamatA Adi guNa, avaguNa saba AtmA meM hI haiM, yaha samajhAte haiM- . .. appA naI veyaraNI, appA me kuuddsaamlii| appA kAmaduhA gheNU, appA me nandaNaM vaNaM // 36 // AtmA nadI vaitaraNI, AtmA me kUTazAlmalI / AtmA kAmadughA dhenuH, AtmA me nandanaM vanam // 36 // padArthAnvayaH-appA-AtmA naI-nadI veyaraNI-vaitaraNI hai appA-AtmA me merA kUDasAmalI-kUTazAlmali-vRkSa hai / appA-AtmA kAmaduhA-kAmadughA gheNU-dhenu gAya hai appA-AtmA me-merA nandaNaM vaNaM-nandana vana hai| sma-merA yaha AtmA vaitaraNI nadI aura kUTazAlmalI hai tathA pesa mahAtmA hI kAmavA dhenu aura nandana bana hai| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [897 TIkA-isa gAthA meM vaitaraNI nadI aura kUTazAlmalI vRkSa kI upamA se AtmA kI adhamatA aura kAmadhenu tathA nandana vana kI upamA se usakI uttamatA kA varNana kiyA gayA hai| muni kahate haiM ki he rAjan ! aneka prakAra ke anartha rUpa duHkhoM ko utpanna karane vAlA yahI AtmA vaitaraNI nadI hai aura yahI AtmA naraka kA kUTazAlmalI vRkSa hai / jisa prakAra naraka kI vaitaraNI nadI aura kUTazAlmalI vRkSa nAnAvidha duHkhoM ke utpAdaka haiM, usI prakAra unmArgagAmI AtmA bhI pratikSaNa duHkhoM ko utpanna karatA rahatA hai / isI prakAra sanmArga meM pravRtta huA yaha AtmA kAmadughA ghenu aura nandana vana hai arthAt inakI bhA~ti manovAJchita phala dene vAlA hai / tAtparya yaha hai ki yaha AtmA svarga aura apavarga kA sukha dene vAlA hai aura yahI naraka meM le jAkara bhayAnaka se bhayAnaka duHkhoM kA anubhava karAtA hai| taba isa kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha AtmA sanAtha bhI hai aura anAtha bhii| ___ aba phira kahate haiMappA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca, duppadviya supadio // 37 // AtmA kartA vikartA ca, duHkhAnAM ca sukhAnAM ca / AtmA mitramamitraJca, duHprasthitaH suprasthitaH // 37 // padArthAnvayaH-appA-AtmA kattA-kartA hai ya-aura vikattA-vikartA hai duhANa-duHkhoM kA ya-aura suhANa-sukhoM kA ya-punaH appA-AtmA mittam-mitra hai ca-aura amittam-zatru hai duppaTThiya-duHprasthita aura supaTTio-suprasthita hai| ____ mUlArtha he rAjan! yaha AtmA hI duHkhoM aura sukhoM kA kartA tathA vikartA hai| evaM yaha AtmA hI zatru aura mitra hai, suprasthita mitra aura duHprasthita zatru hai| TIkA-muni ne phira kahA ki rAjan ! zubhAzubha karmajanya jo sukha aura duHkha upalabdha hote haiM, unakA kartA aura vikartA arthAt una karmoM ko bA~dhane vAlA aura unakA kSaya karane vAlA yaha AtmA hI hai tathA atyanta upakArI hone para yaha AtmA saba kA mitra bana jAtA hai aura apakAra karane se zatru ho jAtA hai| sArAMza Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 898] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam yaha hai ki duSTa mArga meM pravRtta hone se yaha AtmA narakagati ke duHkhoM kA anubhava karatA hai aura zubha karmoM meM pravRtta hotA huA yahI svarga aura mokSa ke Ananda ko bhogane vAlA hotA hai| ataH anAtha honA yA sanAtha bananA yaha saba isake apane hAtha meM hai| ___ cAritra grahaNa karane para bhI jo kitane eka jIva anAtha hI bane rahate haiM, aba unake viSaya meM kahate haiM imA hu annA vi aNAhayA nivA! tAmagacitto nihuo suNehi me| niyaNThadhamma lahiyANa vI jahA , sIyanti ege bahukAyarA narA // 38 // iyaM khalvanyApyanAthatA nRpa ! - tAmekacitto nibhRtaH . zRNu / nimranthadharma labdhvA'pi yathA , sIdantyeke bahukAtarA narAH // 38 // padArthAnvayaH-nivA-he nRpa ! imA-Age kahI jAne vAlI hu-pAdapUrti meM annAvi-aura bhI aNAhayA-anAthatA hai tAM-usako egacitto-ekacitta hokara nihuo-sthiratA se me-mujhase suNehi-suno niyaNThadhammam-nigraMtha dharma ko lahiyANa vI-prApta hokara bhI jahA-jaise ege-koI eka sIyanti-glAni ko prApta ho jAte haiM bahukAyarA-jo ki bahuta kAtara narA-puruSa haiN| mUlArtha he nRpa ! anAthatA ke anya svarUpa ko bhI tuma mujhase ekAgra aura sthiracitta hokara suno / jaise ki kaI eka kAyara puruSa nirgrantha dharma ke milane para bhI usameM zithila ho jAte haiN| TIkA-muni ne rAjA se kahA ki he rAjan ! maiMne tumako Upara anAthatA kA jo svarUpa batalAyA hai usake atirikta anAthatA kA eka aura bhI svarUpa hai, jisako maiM tumhAre prati kahatA huuN| tuma ekAgra mana hokara suno / kaI eka aise Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [=&e sattvahIna kAyara puruSa bhI isa saMsAra meM vidyamAna haiM, jo ki nirmantha dharma ko prApta karake usameM zithila ho jAte haiM / dUsare zabdoM meM kaheM to sanAtha hokara bhI anAtha ho jAte haiM / kAraNa ki nirgrantha vRtti kA dhAraNa karanA sanAthatA kA hetu hai / usa vRtti ke parityAga se anAthatA kI prApti anivArya hai| jina puruSoM ne saMyama mArga meM apanI kAyaratA kA paricaya diyA hai, una sattvahIna puruSoM kI anAthatA ke viSaya meM maiM tumase jo kucha kahatA hU~, usako tuma sthiracitta hokara zravaNa karo / yaha prastuta gAthA kA saMkSipta bhAvArtha hai / jo aba usI prastAvita arthAt anAthatA ke viSaya meM kahate haiMpavvaittANa mahavvayAI, sammaM ca no phAsayaI pamAyA / aniggahappA ya rasesu giddhe, na mUlao chiMdai bandhaNaM se // 39 // pravrajya mahAvratAni, yaH samyak ca no spRzati pramAdAt / anigRhItAtmA ca raseSu gRddhaH, na mUlataH chinatti baMdhanaM saH // 39 // padArthAnvayaH - jo-jo pavvaittANa - dIkSita hokara mahavvayAi - mahAvratoM ko pamAyA - pramAda se sammaM - bhalI prakAra no phAsayaI - sevana nahIM karatA rasesu-rasoM maiM giddhe - mUcchita ya - aura aniggahappA - indriyanigraha se rahita se - vaha na - nahIM mUlao-mUla se bandhaNaM-karmabandhana ko chiMdaha - chedana kara sakatA / mUlArtha - jo pravrajita hokara pramAdavaza se mahAvratoM kA bhalI prakAra sevana nahIM karatA tathA indriyoM ke adhIna aura rasoM meM mUcchita hai, vaha rAgadveSajanya karmabandhana kA mUla se ucchedana nahIM kara sakatA / TIkA - isa gAthA meM sanAtha hokara anAtha hone vAle vyaktiyoM ke kRtyoM kA digdarzana karAte hue ukta munirAja kahate haiM ki rAjan ! jo puruSa pravrajita Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 ] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam hokara bhI pramAda ke vazIbhUta huA ahiMsA Adi pA~ca mahAvratoM kA samyak prakAra se sevana nahIM karatA aura indriyanigraha bhI jisake nahIM tathA rasoM meM ati mUrchita hotA hai, vaha puruSa rAgadveSajanya aura janma-maraNa ke kAraNa rUpa karmabandhana kA mUla se uccheda karane meM samartha nahIM ho sakatA / kyoMki jina kAraNoM se usane saMsAra ke bandhanoM kA uccheda karanA thA, ve kAraNa usameM nahIM haiN| ataH bandhana jyoM ke tyoM bane rahate haiN| tAtparya yaha hai ki AzravoM kA nirodha, saMvara tattva kI bhAvanA aura tapa, svAdhyAya, evaM dharmadhyAna Adi ke dvArA hI pUrva ke karmoM kA kSaya honA sambhava ho sakatA hai| parantu jaba Azrava kA hI nirodha nahIM to bandhana kaise chUTa sakate haiM ? yahA~ para ukta gAthA meM jo 'mUlataH' zabda diyA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki isa prakAra kA pramAdI jIva pravrajita hone para kadAcit thor3e bahuta karmabandhana kA uccheda to bhale hI kara sake, kintu sampUrNa kA uccheda karanA usakI zakti se sarvathA bAhara hai / arthAt vaha mokSa ko prApta nahIM kara sktaa| phira kahate haiMAuttayA jassa na asthi kAvi, iriyAi bhAsAI thesnnaae| AyANanikkhevadugaMchaNAe , na vIrajAyaM aNujAi maggaM // 40 // AyuktatA yasya nAsti kApi, IryAyAM bhASAyAM tthaissnnaayaam| . AdAnanikSepajugupsanAsu ___ na vIrayAtamanuyAti mArgam // 40 // padArthAnvayaH-AuttayA-AyuktatA--yatanA jassa-jisakI kAvi-thor3I bhI na atthi-nahIM hai iriyAi-IryA meM bhAsAi-bhASA meM taha-tathA esaNAe-eSaNA meM AyANa-AdAna meM nikkheva-nikSepa meM, tathA dugachaNAe-jugutsA meM, vaha vIrajAyaM-vIrayAta-vIrasevita maggaM-mArga kA na aNujAi-anusaraNa nahIM karatA / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [101 __ mUlArtha he rAjan ! jisakI IryA, bhASA, eSaNA, AdAna, nikSepa aura utsarga samiti meM kiMcinmAtra bhI AyuktatA-yatanA nahIM hai, vaha vIra sevita mArga kA anusaraNa nahIM kara sakatA / arthAt vIra bhagavAn athavA zUravIra puruSoM ne jisa mArga meM gamana kiyA hai, usa mArga meM nahIM cala sakatA / TIkA-muni kahate haiM ki rAjan ! dIkSita hone ke anantara jo puruSa IryA, bhASA, eSaNA, AdAna, nikSepa aura uccAra prasravaNAdi samitiyoM meM kiMcinmAtra bhI upayoga nahIM rakhatA arthAt ukta pA~coM samitiyoM meM aviveka se kAma letA hai, jaise ki-calane meM, bolane meM aura AhAra Adi ke karane meM yatanA nahIM, tathA vastu ke uThAne aura rakhane meM bhI jisako viveka nahIM, evaM malamUtra ke tyAga meM bhI jo vicAra nahIM rakhatA, vaha puruSa vIra bhagavAn ke mArga kA anuyAyI nahIM ho sakatA, athavA zUravIra puruSoM ke gantavya mArga kA anusaraNa karane vAlA nahIM hotA / kyoMki ukta pA~coM mahAvrata aura IryAdi pA~coM samitiyoM kA yathAvidhi pAlana karanA sattvazAlI dhIra-vIra puruSoM kA hI kAma hai, kAyara puruSoM kA nahIM / ataeva jo puruSa inakA yathAvidhi pAlana nahIM karatA, vaha vIra bhagavAn ke mArga kA anuyAyI nahIM ho sakatA / yahA~ para 'vIra' zabda se zramaNa bhagavAna mahAvIra aura 'zUravIra' ye donoM hI artha grahaNa kiye gaye haiN| aba phira isI viSaya meM kahate haiMciraM pi se muNDAI bhavittA, ___ athiravvae tavaniyamehiM bhttre| ciraM pi appANa kilesaittA, - na pArae hoi hu saMparAe // 41 // ciramapi sa muNDarucirbhUtvA, ____ asthiravratastaponiyamebhyo bhrssttH| ciramapyAtmAnaM klezayitvA, ___ na pArago bhavati khalu saMparAyasya // 41 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam vhAURJARAT padArthAnvayaH-ciraM pi-cirakAlaparyanta muNDaruI-muMDaruci bhavittA-hokara athira-asthira vvae-vrata tava-tapa niyamehi-niyamoM se bhaTTha-bhraSTa hai se-vaha ciraM pi-cirakAla taka appANa-AtmA ko kilesaittA-klezita karake pArae-pAragAmI na hoi-nahIM hotA saMparAe-saMsAra se hu-nizcaya hii| : mUlArtha jo jIva cirakAla paryanta muMDaruci hokara vratoM meM asthira hai 'aura tapa-niyamoM se bhraSTa hai, vaha apane AtmA ko cirakAla taka klezita karake bhI isa saMsAra se pAra nahIM ho sktaa| TIkA-muni kahate haiM ki he rAjan ! jo puruSa pA~ca mahAvratoM aura pA~coM prakAra kI samitiyoM kA samyak rIti se pAlana nahIM karate arthAt prahaNa kiye hueM vratoM meM asthira aura tapa-niyamoM ke anuSThAna se parAGmukha haiM, ve muMDaruci yA dravyamuMDita haiN| tAtparya yaha hai ki unhoMne sira muMDAkara veSa to sAdhu kA grahaNa kara liyA hai parantu bhAva se vaha muMDita nahIM hue| arthAt tadanukUla bhAva cAritra unameM nahIM haiN| aise dravyaliMgI cirakAla taka apane AtmA ko kleza dete hue bhI isa saMsAra se pAra nahIM ho sakate / kyoMki isa janma-maraNa rUpa saMsAra-cakra se pAra hone kA upAya ekamAtra saMyama kA yathAvidhi pAlana karanA hai| saMyama ke yathAvidhi pAlana se hI rAga-dveSa kI vikaTa pranthi zithila hotI hai aura rAga-dveSa ke abhAva se AtmA meM vItarAgatA utpanna hotI hai, jo ki saMsAra-samudra ko pAra karane ke lie sudRDhatama naukA ke samAna hai| ataH jo jIva kevala dravya se muMDita haiM aura bhAva se parigrahI haiM, unakA isa saMsAra se pAra honA kaThina hI nahIM kintu asaMbhava bhI hai / 'saMparAe' yahA~ para 'sup' vyatyaya kiyA huA hai| aba dravyamuMDita ke viziSTa svarUpa ke viSaya meM kahate haiM- . pulleva muTThI jaha se asAre, ___ ayantie kUDakahAvaNe vaa| rADhAmaNI veruliyappagAse, amahagghae hoi hu jANaesu // 42 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindI bhASATIkA sahitam / pullevaM muSTiryathA ayantritaH iva / rADhAmaNirvaiDUryaprakAzaH amahArghako bhavati khalu jJeSu // 42 // asAraH, sa kUTakArSApaNa [ 103 padArthAnSaya: - pulla-polI muTThI - muTThI jaha-jaise eva - nizcaya hI asAreasAra hai se- vaha muni tathA ayantie - aniyamita kUDa-khoTe kahAvaNe - kArSApaNa vA kI taraha rADhAmaNI- kAca kI maNi jaise veruliya- vaiDUryamaNi kI taraha pagAseprakAzita hotI hai amahagghara - alpa mUlya vAlA hoi - ho jAtA hai hu-nizcaya hI jANaesu - vijJa puruSoM meM / mUlArtha - jaise polI muTThI asAra hotI hai aura khoTI mohara meM bhI koI sAra nahIM hotA, isI prakAra vaha dravyaliMgI muni bhI asAra hai / tathA jaise kAca kI maNi vaiDUryamaNi kI taraha prakAza to karatI hai parantu vijJa puruSoM ke sammukha usakI kucha kImata nahIM hotI, isI prakAra bAhyaliMga se muniyoM kI bhA~ti pratIta hone para bhI vaha dravyaliMgI muni buddhimAn puruSoM ke samakSa to kucha bhI mUlya nahIM rakhatA / TIkA - isa gAthA meM kevala dravyasAdhu - jisako sAdhvAbhAsa kahate haiM-- ke svarUpa kA digdarzana karAyA gayA hai / ukta munirAja mahArAjA zreNika se kahate haiM ki jisa prakAra khAlI bA~dhI huI muTThI asAra hotI hai, usI prakAra jisa muni ke dravyaveSa ke sivA aura kucha nahIM, arthAt Atmazuddhi nahIM yA sAdhujanocitta koI guNa nahIM, vaha bhI usa muTThI kI taraha asAra hai arthAt saMyamadhana se khAlI hone, ke kAraNa bilakula kaMgAla hai / tathA jaise kUTakArSApaNa -- khoTI mohara -- vyApAriyoM ke vyavahAra meM nahIM A sakatI arthAt usako koI nahIM letA, tadvat dravyaliMgI muni bhI dharmapracAra ke lie upayoga meM nahIM A sakatA / isake atirikta jaise kAca kI maNi vaiDUryamaNi kI taraha prakAza karatI hai, tadvata vaha dravyamuni bhI muniyoM kI bhA~ti dikhAI detA hai parantu jaise vaha kAca kI maNi maNiyoM kA jJAna rakhane 1 'suSireva' ityapi chAyA bhavati / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam vAloM ke sAmane koI kImata nahIM pAtI yA usakA bahuta hI alpa mUlya par3atA hai, usI prakAra vaha dravyamuni bhI vijJa puruSoM ke sammukha nisteja hotA huA kisI gaNanA meM nahIM aataa| sArAMza yaha hai ki jaise kAca kI maNi mUrkha puruSoM ke sAmane to asalI maNi kI taraha prakAzita hotI hai aura jAnakAra puruSoM ke samakSa usakI kucha bhI kImata nahIM par3atI, isI prakAra dravyaliMgI muni bhI bhole aura mUrkha janoM meM to sAdhurUpa se prakAzita hotA hai parantu buddhimAn puruSoM ke sAmane usakA asalI rUpa bahuta jaldI khula jAtA hai| aba phira kahate haiMkusIlaliMgaM iha dhAraittA, isijjhayaM jIviya bRhittaa| asaMjae saMjayalappamANe, viNigghAyamAgacchai se ciraMpi // 43 // kuzIlaliMgamiha dhArayitvA, RSidhvajaM jIvitaM bRMhayitvA / asaMyataH saMyatamiti lapan, vinighAtamAgacchati sa ciramapi // 43 // padArthAnvayaH-kusIlaliMga-kuzIlaliMga ko iha-isa janma meM dhAraittAdhAraNa karake isijjhayaM-RSidhvaja se jIviya-jIvana kA bRhaittA-poSaNa karake asaMjae-asaMyata hokara saMjaya-maiM saMyata hU~ isa prakAra lappamANe-bolatA huA viNigvAyam-abhighAta rUpa ko Agacchai-prApta hotA hai se-vaha ciraMpicirakAla paryanta / ___mUlArtha-vaha dravyaliMgI muni kuzIlaliMga-kuzIlavRtti ko dhAraNa karake aura RSidhvaja se jIvana ko bar3hAkara tathA asaMyata hone para bhI maiM saMyata hU~, isa prakAra bolatA huA isa saMsAra meM cirakAla paryanta duHkha pAtA hai / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [105 TIkA-prastuta gAthA meM saMyama ke tyAga aura asaMyama ke anusaraNa kA phala dikhalAte hue ukta munirAja phira kahate haiM ki he rAjan ! vaha dravyaliMgI muni pArzvasthAdi ke veSa ko dhAraNa karake, arthAt karma saMyama se rahita jIvoM kI vRtti ko dhAraNa karake aura RSidhvaja se apane jIvana kA poSaNa karatA huA tathA asaMyata hone para bhI apane Apako saMyata mAnatA huA arthAt hama isI vRtti meM rahakara svarga aura apavarga ko sukhapUrvaka prApta kara leMge, aisA saMbhASaNa karatA huA, vAstava meM cirakAlaparyanta isa saMsAra meM narakAdi azubha gatiyoM ke duHkhoM ko bhogatA hai| ukta gAthA meM Aye hue 'isijjhayaM-RSidhvajaM' zabda kA artha vRttikAroM ne yadyapi 'rajoharaNAdimunicihnam' aisA kiyA hai, parantu rajoharaNa kI apekSA mukha para bA~dhI huI mu~hapatti adhika spaSTa cihna hai, aura Adi zabda se mukhapatti kA grahaNa vRttikAroM ko bhI abhISTa hai / isalie yadi ukta pATha ke sthAna meM 'mukhavatrikAdi municihnam' hotA aura Adi zabda se rajoharaNa kA grahaNa kiyA jAtA to hamAre vicAra meM adhika saMgata aura adhika spaSTa thA / ukta pada meM 'sup' kA vyatyaya kiyA huA hai aura 'jIviya' pada meM anusvAra kA lopa kiyA gayA hai| aba prastuta viSaya kA sahetuka varNana karate haiM visaM tu pIyaM jaha kAlakUDaM, ..... haNAi satthaM jaha kuggahIyaM / eso vi dhammo visaovavanno, __haNAi veyAla ivAvivanno // 44 // viSaM tu pItaM yathA kAlakUTa, hinasti zastraM yathA kugRhItam / eSo'pi dharmo viSayopapannaH, . ___ hanti vetAla ivAvipannaH // 44 // ... padArthAnvaya:-visaM-viSa tu-jIvana ke lie pIyaM-piyA huA jaha-jaise Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 ] uttarAdhyayanasUtram [ viMzatitamAdhyayanam kAlakUDaM-kAlakUTa haNAi-hanatA hai vA jaha-jaise satthaM - zastra kuggahIyaM- kugRhIta hanatA hai eso - yaha dhammo - dharma vi-bhI visaovavano - zabdAdi viSayoM se yukta huA haNAi-hanatA hai avivanno - vinA vaza kiye hue veyAla - vetAla iva kI taraha | mUlArtha - jaise pIyA huA kAlakUTa viSa prANoM kA vinAza kara detA hai| aura ulaTA pakar3A huA zastra jaise apanA ghAtaka hotA hai, evaM jaise vaza meM nahIM huA pizAca sAdhaka ko mAra DAlatA hai, isI prakAra zabdAdi viSayoM se yukta huA dharma bhI dravyaliMgI kA vinAza kara detA hai arthAt usako naraka meM le jAtA hai / TIkA - isa gAthA ke dvArA asaMyamamaya jIvana kA kuphala batalAte hue ukta munirAja phira kahate haiM ki he rAjan ! jaise koI puruSa apane jIvana ke lie kAlakUTa nAma mahAbhayaMkara viSa kA pAna karatA hai aura apane bacAva ke nimitta zastra ko ulaTA pakar3atA hai, tathA jaise koI vidhipUrvaka maMtrajApAdi ke vinA hIM kisI pizAca kA AkarSaNa karatA hai parantu ve saba kAma usakI rakSA ke badale usake vinAza ke hetu bana jAte haiM, ThIka isI prakAra zabdAdi viSayoM se mizrita huA dharma bhI isa AtmA ko durgati meM le jAne kA kAraNa bana jAtA hai| maMtra kA purazcaraNa kiye binA aura vidhipUrvaka sAdhanA ke dvArA vaza kiye binA jo koI sAdhaka kisI bhUta yA pizAca ko kisI kArya ke nimitta bulAtA hai, parantu yadi vaha usake vazIbhUta nahIM hai to vaha usI ke prANa le letA hai / isalie sAdhaka ko isa prakAra ke kArya meM bahuta sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hai / isa sAre kathana kA abhiprAya yaha hai ki asaMyamamaya jIvana isa AtmA kA upakAra karane ke badale adhika se adhika aniSTa karatA hai / aba asaMyamamaya jIvana ke lakSaNa batalAte haiM / yathA-- je lakkhaNaM suviNa pauMjamANo, nimittakoUhalasaMpagADhe kuheDavijjAsavadArajIvI " na gacchaI saraNaM tammi kAle // 45 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 607 viMzatitamAdhyayanam ] hindI bhASATIkA sahitam / yo lakSaNaM svapnaM prayuJjAnaH, nimittakautUhalasaMpragADhaH kuheTakavidyA stravadvArajIvI na gacchati zaraNaM tasmin kAle // 45 // padArthAnvayaH--je-jo lakkhaNaM - lakSaNa aura suviNa- - svapna kA pauMjamANoprayoga karatA huA nimitta - bhUkaMpAdi vAM koUhala - kautuka meM saMpagADhe - Asakta hai kuheDa vijjA -asatya aura Azcarya utpanna karane vAlI jo vidyAe~ haiM unase vA AsavadArajIvI - Azrava dvAroM se jIvana vyatIta karane vAlA na gacchaI - nahIM prApta hotA saraNaM - zaraNabhUta tammi kAle- karma bhogane ke samaya / mUlArtha - jo puruSa, lakSaNa vA svama Adi kA prayoga karatA hai, nimitta - aura kautuka karma meM Asakta hai, evaM asatya aura Azcarya utpanna karane vAlI vidyAoM tathA Azrava dvAroM se jIvana vyatIta karane vAlA hai, vaha karma bhogane ke samaya kisI kI zaraNa ko prApta nahIM hotA / TIkA- - isa gAthA meM saMyamarahita sAdhu ke lakSaNoM kA varNana kiyA gayA hai / jo puruSa sAdhu kA veSa lekara strI-puruSoM ke zarIra meM hone vAle cihnoM se unake zubhAzubha phala kA varNana karatA hai, athavA svapnazAstra ke dvArA strI-puruSoM ko Aye .hue svapnoM kA phala batalAtA hai, athavA bhUkampAdi nimittoM ke dvArA bhaviSya phala kA kathana karatA hai, tathA apatya -- santAnAdi ke lie abhimaMtrita jala se snAnAdi karavAtA hai, ina asatya vidyAoM se vA Azcarya utpanna karane vAle maMtra, taMtra Adi se aura AzravadvAroM-- hiMsA, jhUTha Adi pA~coM pApamArgoM se jo jIvana vyatIta karatA hai, usake karmajanya duHkha bhogane ke samaya ina uparokta vastuoM meM se koI bhI maMtra, taMtra Adi padArtha sahAyaka nahIM hotA, kintu ye ukta laukika vidyAe~ kevala karmabandha kA hI kAraNa hotI haiM / isa sAre sandarbha kA tAtparya yaha hai ki isa prakAra ke jIva hI sanAtha banakara anAtha bana gaye haiM / isa kathana se yaha bhI pratIta hotA hai ki usa samaya meM bhI saMyama se bhraSTa hone vAlI aneka durbala AtmAe~ vidyamAna thIM, jinake sudhAra ke lie yaha prakaraNa likhA gayA / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] [ viMzatitamAdhyayanam uttarAdhyayanasUtram aba isI viSaya ko adhika sphuTa karate hue phira kahate haiM tamaMtameNeva u se asIle, / sayA duhI vippariyAmuve | saMdhAvaI naragatirikkhajoNiM, moNaM virAhittu virAhittu asAhurUve // 46 // tamastamasaiva tu sa azIlaH, duHkhI viparyAsamupaiti / narakatiryagyonIH, virAdhyA'sAdhurUpaH // 46 // sadA saMdhAvati . maunaM padArthAnvayaH - tamaMtameNeva - ati ajJAna se u-pAdapUrti meM se vaha asIle - jo azIla hai sayA - sadA duhI - duHkhI huA viSpariyAm - tattvAdi meM viparItatA ko uve - prApta hotA hai saMdhAvaI - nirantara jAtA hai naragatirikkhajoNinaraka aura tiryak yoni meM moNaM - saMyamavRtti ko virAhittu - virAdhana karake asAhurUve--asAdhurUpa / mUlArtha - asAdhurUpa vaha kuzIla atyanta ajJAnatA se saMyamavRtti kA virAdhana karake sadA duHkhI aura viparIta bhAva ko prApta hokara nirantara naraka aura tiryaga yoni meM AvAgamana karatA rahatA hai| TIkA - isa gAthA meM maunavRtti -- cAritratrata kI virAdhanA kA phala dikhalAyA gayA hai / muni ne phira kahA ki he rAjan ! jo puruSa midhyAtva ke vazIbhUta ho rahA hai, vaha sadAcAra se rahita aura tattvAdi padArthoM meM viparItatA ko prApta hokara sadA duHkhI hotA hai tathA durAcAra meM pravRtta hokara nirantara naraka aura tiryagyoniyoM meM bhramaNa karatA hai| kyoMki usane midhyAtva meM praviSTa hokara maunavRtti--saMyamavRtti kI virAdhanA kI hai; ataeva vaha sAdhu nahIM kintu asAdhu puruSa hai| tAtparya yaha hai ki midhyAtva kA sevana aura saMyama kI virAdhanA kA phala Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [106 PRATARRRRRIOR viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / narakagati aura tiryaMcagati kI prApti hai, jo ki ekamAtra duHkhoM kA hI nilaya hai / yahA~ para 'eva' zabda nizcayArthaka hai, mauna zabda se cAritra kA prahaNa hai aura 'tamastamaH' zabda se prakRSTa ajJAna athaca sAtaveM naraka kA grahaNa abhipreta hai, jo ki saMyama-virAdhanA ke phala rUpa meM prApta hotA hai| kisa prakAra se saMyama kI virAdhanA karake narakAdi gati ko vaha kuzIla prApta hotA hai, aba isa viSaya meM kahate haiM uddesiyaM kIyagaDaM niyAgaM, ___ naH muccaI kiMci aNesaNijjaM / aggI vivA savvabhakkhI bhavittA, io cuo gacchai kaTTa pAvaM // 47 // audezikaM .krItakRtaM niyAgaM, _ na muJcati kiJcidaneSaNIyam / agniriva sarvabhakSI bhUtvA, itazcyuto (durgatiM) gacchati kRtvA pApam // 47 // padArthAnvayaH-uddesiyaM-audezika kIyagaDa-krItakRta niyAgaM-nitya piMDa na muccaI-nahIM chor3atA kiMci-kiMcinmAtra aNesaNijjaM-aneSaNIya AhAra aggIagni vivA-kI taraha savvabhakkhI-sarvabhakSI bhavittA-hokara io-yahA~ se cuocyavakara gacchai-jAtA hai-narakagati meM pAvaM-pApakarma kaTTa-karake / mUlArtha-vaha asAdhu puruSa auddezika krItakRta, nityapiNDa aura aneSaNIya kiMcinmAtra bhI padArtha nahIM chor3atA, agnivat sarvabhakSI hokara pApa karma karatA huA narakAdi gatiyoM meM jAtA hai| TIkA-sAdhu ke nimitta se taiyAra kiyA gayA AhAra aude zika kahAtA hai, mUlya se kharIdA huA AhAra krItakRta hai, nityaprati diye jAne vAle-hatakAra ke rUpa meM AhAra ko nityapiMDa kahate haiM tathA agrAhya AhAra ko aneSaNIya kahA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 ] uttarAdhyayanasUtram [ viMzatitamAdhyayanam hai| munirAja kahate haiM ki he rAjan ! jo puruSa audezika, krItakRta, nityapiMDa aura aneSaNIya AhAra lene vA khAne meM kisI prakAra kA bhI saMkoca nahIM karatA, kintu agni kI taraha sarvabhakSI bana rahA hai, vaha puruSa pApakarma kA AcaraNa karatA huA yahA~ se marakara narakAdi azubha gatiyoM ko prApta hotA hai| tAtparya yaha hai ki isa prakAra cAritravrata kA bhaMga karake azubha pravRtti karane vAle ko paraloka meM narakAdi - gati meM jAne ke atirikta aura koI sthAna nahIM / 'vivA' yahA~ iva avyaya ke sthAna maiM 'viva' Adeza karake akAra ko prAkRta ke niyamAnusAra dIrgha huA hai / saMyama kA virAdhaka AtmA kisa koTi taka anartha karane vAlA hotA hai, aba isa viSaya meM kahate haiM na taM arI kaMThachittA kareDa, jaM se kare appaNiyA durappA | se nAhiI maccumuhaM tu patte, pacchAtAveNa dayAvahUNo // 48 // na tadariH kaMThachettA karoti, karotyAtmIyA durAtmatA / yattasya sa jJAsyati mRtyumukhaM tu prAptaH, pazcAdanutApena dayAvihInaH // 48 // padArthAnvayaH - na- nahIM taM - usako arI-vairI kaMThachittA - kaMThacchedana karane vAlA karei-karatA hai jaM- jo se - usakI appaNiyA- apanI durappA - durAtmatA kare - karatI hai se - vaha nAhiI - jAnegA maccumuhaM - mRtyu ke mukha meM patte - prApta huA tuvitarka meM pacchANutAveNa-pa [-pazcAttApa se dagdha huA aura dayA- dayA se vihUNo - vihIna / mUlArtha - durAcAra meM pravRtta huA yaha apanA AtmA jisa prakAra kA anartha karatA hai, vaisA anartha to kaMTha ko chedana karane vAlA zatru bhI nahIM karatA / vaha dayAvihIna puruSa taba jAnegA jaba mRtyu ke mukha meM prApta huA pazcAttApa se dagdha hogaa| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [111 TIkA-isa gAthA meM kumArgagAmI AtmA ko akAraNa kaNTha chedana karane vAle zatru se bhI adhika anartha karane vAlA batalAyA gayA hai / mahArAjA zreNika se ukta munirAja kahate haiM ki he rAjan ! durAcAra meM pravRtta huA yaha AtmA jitanA anartha utpanna karatA hai, utanA to vinA kAraNa kisI ke mastaka ko chedana kara dene vAlA zatru bhI nahIM krtaa| tAtparya yaha hai ki sira kATane vAle zatru ne to ekamAtra usI janma ke duHkha vA mRtyu ko utpanna kiyA, parantu unmArgagAmI AtmA to aneka janmoM ke duHkhoM ko upArjana kara letA hai| yadi koI kahe ki kyA vaha yaha nahIM jAnatA ki maiM anartha kara rahA hU~ ? to isakA samAdhAna yaha hai ki vaha dayAhIna hone se usa samaya nahIM jAnatA, parantu jaba mRtyu ke mukha meM jAvegA, taba aneka prakAra se pazcAttApa karatA huA apane kiye hue azubha karmoM ke kaTuphala ko jAnegA / sArAMza yaha hai ki durAcAra saba anarthoM kA mUla hai / ataH mumukSu puruSoM ko cAhie ki ve apane AtmA ko unmArga meM jAne se hara samaya roke rakhane kA prayatna kareM, tAki phira duHkhoM kA mu~ha dekhanA na pdd'e| . aba isI sambandha meM phira kahate haiMniraTThiyA naggaruI u tassa, je uttama? viviyAsamei / ime vi se natthi pare vi loe, ____ duhao vise jhijjhai tatthaloe // 49 // nirarthikA nAgnyarucistu tasya, ___ya uttamAtha viparyAsameti / ayamapi tasya nAsti paro'pi lokaH, dvidhApi sa kSIyate tatra loke // 49 // padArthAnvayaH-niraTThiyA-nirarthaka hI naggaruI-nagnaruci u-vitarka meM tassa-usakI je-jo uttamadve-uttama artha ko bhI viviyAsam-viparIta rUpa meM ei Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam prApta karatA hai ime vi loe-yaha loka bhI se-usakA natthi-nahIM hai aura pare viparaloka bhI nahIM hai duhao vi-donoM hI prakAra se se-vaha jhijjhai-kSINa huA jAtA hai tattha-vahA~ para loe-ubhayaloka meM / ___ mUlArtha--usakI sAdhuvRtti meM ruci rakhanA vyartha hai ki jo uttama artha meM bhI viparIta bhAva ko prApta hotA hai / usakA na to yaha loka hI hai aura na paraloka / ataH vaha donoM lokoM se hI bhraSTa ho jAtA hai| TIkA-prastuta gAthA meM dravyaliMgI-dravyavRtti kI AlocanA kI gaI hai| ukta muni kahate haiM ki he rAjan ! jisa AtmA ne kevala dravyaliMga ko hI dhAraNa kara rakkhA hai, usakI sAdhuvRtti meM ruci rakhanA vyartha hI hai, kyoMki usako uttama artha kA bhI viparIta rUpa se bhAna hotA hai| tAtparya yaha hai ki zAstravihita sAdhujanocita AcAra meM usakI Antarika zraddhA nahIM hotii| ataH usakA na to yaha loka hI siddha hotA hai aura na paraloka hI; kintu ubhaya loka se hI vaha bhraSTa ho jAtA hai / isa loka meM to yaha kezaluMcana Adi kriyAoM ke dvArA--klezita hotA hai aura paraloka meM narakatiryaMcAdi gati ke duHkhoM ko bhogatA hai / tathA anya saMmRddhizAlI puruSoM ko dekhakara apane maMda bhAgya ko dhikkAratA huA rAta-dina cintArUpa citA meM jalatA rahatA hai / isalie vaha anAtha hai / durAcAra ko sadAcAra samajhanA aura sadAcAra ko durAcAra mAnanA ityAdi viparIta bhAva, viparyAsa kahalAtA hai / isa prakAra kA viparIta jJAna rakhane vAlA jIva, saMyama ke rahasya ko kadApi nahIM jAna sktaa| isI lie vaha saMyama se patita hotA huA ubhayaloka se bhraSTa ho jAtA hai, phira usakI cAritra meM hone vAlI ruci vinA sAra kI hone se nirarthaka hI hai| aba ukta artha kA upasaMhAra karate hue phira kahate haiM- . emeva hAchanda kusIlarUve, ___ maggaM virAhittu jiNuttamANaM / kurarI vivA bhogarasANugiddhA, niraTThasoyA paritAvamei // 50 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / evameva yathAchandakuzIlarUpaH, mArga virAdhya jinottamAnAm / [ 13 kurava bhogarasAnugRddhA, paritApameti // 50 // nirarthazokA padArthAnvayaH - emeva - isI prakAra ahAchanda - svecchAcArI kusIlarUve-kuzIla rUpa jiNuttamANaM - jinendra bhagavAn ke uttama maggaM - mArga ko virAhittu - virAdhana karake kurarI-pakSiNI kI vivA - taraha bhogarasANugiddhA - bhogarasoM meM nirantara Asakta hokara niraGkusoyA - nirarthaka zoka karane vAlI paritAnam - paritApa ko ehaprApta hotA hai / mUlArtha - isI prakAra svecchAcArI kuzIlarUpa sAdhu jinendra bhagavAn ke mArga kI virAdhanA karake, bhogAdi rasoM meM nirantara Asakta hokara nirarthaka zoka karane vAlI kurarI - pakSiNI kI taraha paritApa ko prApta hotA hai / 1 TIkA - isa gAthA meM dravyaliMgI - kuzIla sAdhu kI svecchAcAritA ke phala . kA pradarzana karAyA gayA hai / ukta munirAja kahate haiM ki he rAjan ! isI prakAra jo puruSa kuzIla, mahAvratoM meM zithila aura svecchAcArI hokara kutsita AcAra ko dhAraNa karatA huA jinendra bhagavAn ke sarvottama mArga kI virAdhanA karatA hai, vaha rasAsakta kurarI kI taraha atyanta paritApa ko prApta hotA hai / tAtparya yaha hai ki jaise koI pakSiNI AmiSa meM Asakti rakhatI huI, anya pakSiyoM dvArA atyanta pIr3A ko prApta hotI hai; arthAt kisI eka pakSiNI ne mAMsa ke Tukar3e ko lAkara khAnA Arambha kiyA, taba usa samaya anya pakSigaNa bhI vahA~ Akara ekatrita ho gaye aura usake . pAsa se vaha mAMsa kA Tukar3A chInane lage / jaba usane vaha mAMsa kA Tukar3A na chor3A to saba milakara usako mArane lage, aura mArakara usake pAsa se vaha mAMsa kA Tukar3A chIna liyA / isa prakAra mAMsa kA Tukar3A china jAne se jaise vaha kurarI vyartha hI zoka karatI hai, isI prakAra viSaya-bhogoM meM Asakti rakhane vAlA dravyaliMgI sAdhu bhI donoM lokoM meM vyartha hI zoka ko prApta hotA hai / evaM jaise usa pakSiNI kA koI sahAyaka nahIM hotA, usI prakAra cAritra se bhraSTa hue jIva kA bhI isa loka tathA paraloka meM Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] uttarAdhyayanasUtram - [ viMzatitamAdhyayanam koI rakSaka nahIM banatA / basa, yahI usakI anAthatA hai aura yahI anAtha hokara nAtha banane vAle ke lakSaNa haiN| isa prakAra ukta munirAja ne apanI prathama pratijJA ke anusAra -- he rAjan ! tU anya prakAra se bhI anAthatA ke svarUpa ko suna, isa pratijJA ke anusAra--anAthatA ke svarUpa kA bhalI bhA~ti digdarzana karA diyA, jisase ki rAjA ko anya prakAra kI anAthatA kA bhI bhalI prakAra se jJAna ho jAya / isa pUrvokta prakaraNa ko sunakara vicArazIla puruSa kA jo kartavya honA cAhie, aba usake viSaya meM kahate haiM - succANa mehAvi subhAsiyaM imaM, aNusAsaNaM nANaguNovaveyaM / maggaM kusIlANa jahAya savvaM, mahAniyaMThANa vara paNaM // 51 // zrutvA medhAvin subhASitamidaM,. anuzAsanaM mArga kuzIlAnAM hitvA sarvaM, mahAninthAnAM vrajeH pathA // 51 // padArthAnvayaH - succA -sunakara - vAkyAlaMkAra meM mehAvi - he medhAvin ! imaM - isa subhAsi - subhASita ko aNusAsaNaM - anuzAsana ko jo nANaguNovaveyaMjJAnaguNa se yukta hai savvaM - sarva prakAra se kusIlANa - kuzIliyoM ke maggaM - mArga ko jahAya - tyAgakara mahAniyaMThANa - mahAnirgranthoM ke paheNaM - mArga se vae - gamana kara / jJAnaguNopetam / mUlArtha - he medhAvin ! jJAnaguNa se yukta isa anantarokta subhASita anuzAsana ko sunakara, kuzIliyoM ke kutsita mArga ko sarvathA chor3akara tU mahAnirgranthoM ke prazasta mArga kA anusaraNa kara arthAt unake batalAye hue mArga para cala / TIkA - anAthI muni mahArAja zreNika se kahate haiM ki he rAjan ! maiMne tere samakSa jJAnAdi sadguNoM se yukta jisa sundara anuzAsana kA varNana kiyA hai, Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 615 usako zravaNa karane ke anantara tU ukta prakAra ke kuzIla puruSoM ke AcAra ko sarvathA heya samajhakara tyAga de aura mahAnirgranthoM tIrthaMkaroM dvArA nirdiSTa kiye hue mArga kA anusaraNa kara ? dUsare zabdoM meM kaheM to anAthoM ke mArga ko chor3akara sanAthoM ke mArga para cala / kAraNa yaha hai ki anAthoM kA mArga bandhana kA hetu hai aura sanAthoM kA mArga mokSa kA kAraNa hai / ataeva pahalA mArga aprazasta aura vikaTa hai, dUsarA mArga prazasta aura atyanta sarala hai / tathA sanAtha mArga para calane kA dUsarA hetu yaha bhI hai ki usa para calane se anAtha bhI sanAtha ho jAtA hai, aura kuzIloM-anAthoM kA mArga sanAtha ko bhI anAtha banA detA hai / tAtparya yaha hai ki jo AtmA sanAtha hai, vaha anAtha ko bhI sanAtha banAne kI zakti rakhatA hai| parantu jo svayaM hI anAtha hai, vaha dUsare ko sanAtha kaise banA sakatA hai ? isalie mumukSu puruSoM ko mokSaprApti ke lie mahAnirgranthoM ke prazasta mArga kA hI sarva prakAra se avalambana karanA cAhie / isake atirikta ukta muni ne apane anuzAsana ko jo subhASita rUpa aura jJAna yukta kahA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki ukta anuzAsana ke sAkSAt upadeSTA to jinendra bhagavAn haiM, ukta muni ne to usakA kevala anuvAdamAtra kiyA hai| ata: jinendrabhASita hone se ukta anuzAsana adhika se adhika vinaya ke yogya hai| aba mahAnirgrantha mArga ke anusaraNa kA jo phala hai, usakA varNana karate haiMcarittamAyAraguNannie tao, aNuttaraM saMjama pAliyA the| nirAsave saMkhaviyANa kamma, uvei ThANaM viuluttamaM dhuvaM // 52 // cAritrAcAraguNAnvitastataH , anuttaraM saMyama paalyitvaa| nirAsravaH saMkSapayya karma, upaiti sthAnaM vipulottamaM dhruvam // 52 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam ___ padArthAnvayaH-carittam-cAritra AyAra-AcAra aura guNanie-guNoM se yukta tao-tadanantara aNuttaraM-pradhAna saMjama-saMyama kA pAliyA NaM-pAlana karake nirAsave-Azrava se rahita kamma-karma ko saMkhaviyANa-kSaya karake uvei-prApta hotA hai dhuve-nizcala viuluttamaM-vistArayukta uttama ThANaM-sthAna ko--mokSa ko| mUlArtha--cAritra aura jJAnAdi guNoM se yukta hokara, tadanantara pradhAna saMyama kA pAlana karake, Azrava se rahita hotA huA karmoM kA kSaya karake, vistIrNa tathA sarvottama dhruvasthAna-mokSasthAna-ko prApta ho jAtA hai| TIkA-prastuta gAthA meM mahAnirgranthoM ke mArga para calane kA phala batalAyA gayA hai| anAthI muni mahArAjA zreNika se kahate haiM ki he rAjan ! jo puruSa cAritra, AcAra aura jJAnAdi guNoM se yukta hokara samyak prakAra se saMyama kA ArAdhana karatA hai, vaha Azravarahita hokara karmoM kA kSaya karatA huA sarvapradhAna aura dhruvamokSasthAna ko prApta hotA hai / mokSasthAna meM prApta huA jIva phira isa saMsAra meM Akara janma-maraNa kI paramparA ko prApta nahIM hotA, isI bhAva ko vyakta karane ke lie dhruva pada par3hA gayA hai| arthAt mokSasthAna dhruva hai, nitya hai| ataH jo loga muktAtmA kA punarAgamana mAnate haiM, ve bhrAnta haiN| jJAnayukta kriyA se mokSa kI prApti kA varNana karanA, kevala jJAna athavA kevala kriyA ko mokSa kA hetu mAnanA yuktiyukta nahIM, yaha dhvanita karanA hai / prastuta gAthA meM 'ma' alAkSaNika hai / mokSa kA mukhya hetubhUta 'nirAzrava' pada hai, kyoMki jaba taka yaha AtmA AzravoM se rahita nahIM hotA, taba taka mokSapada kI prApti durlabha hI nahIM, kiMtu asambhava hai| aba prastAvita sandarbha kA upasaMhAra karate haiM / yathAevuggadante vi mahAtavodhaNe, mahAmuNI mahApaiNNe mahAyase / mahAniyaNThijamiNaM mahAsuyaM, se kAhae mahayA vitthareNaM // 53 // . Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [617 evamugro dAnto'pi mahAtapodhanaH, __mahAmunirmahApratijJo mahAyazAH / mahAnirgranthIyamidaM mahAzrutaM, sa kathayati mahatA vistareNa // 53 // ___ padArthAnvayaH-eva-isa prakAra se-vaha-arthAt muni ne zreNika rAjA ke pUchane para iNaM-yaha mahAsuyaM-mahAzruta kAhae-kathana kiyA hai mahayA vitthareNaMmahAn vistAra se--vaha muni kaise haiM--ugga-pradhAna dante-dAnta 'vi-pUraNArthaka hai mahAtavodhaNe-mahAna tapasvI mahAmuNI-mahAmuni mahApaiNNe-mahatI prajJA vAle aura mahAyase-mahAna yazasvI mahAniyaNThijam-mahAnirgranthIya iNaM-yaha mahAsuyaM-mahAzruta unhoMne kAhae-kathana kiyA mahayA vitthareNaM-bar3e vistAra se| ___ mUlArtha isa prakAra udagra, dAnta, mahAtapasvI, mahAmuni, dRDhapratinna aura mahAn yazasvI usa anAthI muni ne isa mahAnirgranthIya mahAzruta ko mahArAjA zreNika ke prati khaa| TIkA-zrIsudharmA svAmI apane ziSya jambU svAmI se kahate haiM ki he jambU ! isa prakAra mahArAjA zreNika ke pUchane para ukta munirAja ne isa mahAnirgranthIya mahAzruta nAma ke adhyayana kA vistArapUrvaka kathana kiyaa| ve munirAja karmazatruoM ko jItane se udagra, dAnta aura mahAna tapasvI kahalAye isI lie ve dRDha pratijJA vAle aura mahAna yaza vAle hue / tAtparya yaha hai ki mahArAjA zreNika ke prabha karane para mahAmuni anAthI ne unake uttara meM isa mahAnirgranthIya adhyayana kA varNana kiyA, jisase ki rAjA kA saMzaya dUra ho gyaa| isake atirikta ukta muni ke lie jo udana, dAnta, mahAmuni aura mahAtapodhana Adi vizeSaNa diye gaye haiM, unakA abhiprAya ukta muni ko Apta batalAnA hai| vaha jinendra bhagavAn ke kathana kiye hue kA akSarazaH anuvAdarUpa hone se saba ke lie hitakara ataeva upAdeya hai, yaha bhI pUrva meM pratipAdana kiyA jA cukA hai / 'kAhae-kathayati' yaha vartamAna kAla kI kriyA kA prayoga tatkAla kI apekSA se samajhanA caahie| isake anantara phira kyA huA ? aba isI viSaya meM kahate haiM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 ] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam tuTTho ya seNio rAyA, iNamudAhu kayaMjalI / aNAhayaM jahAbhUyaM, suTTha me uvadaMsiyaM // 54 // tuSTazca khalu zreNiko rAjA, idamudAha kRtAJjaliH / anAthatvaM yathAbhUtaM, suSTu me upadarzitam // 54 // padArthAnvayaH-tuTTho-harSita huA seNio-zreNika rAyA-rAjA ya-punaH iNam-yaha vacana udAhu-kahane lagA kayaMjalI-hAtha jor3akara aNAhayaM-anAthapana jahAbhUyaM yathAbhUta suTTha-bhalI prakAra me-mujhe uvadaMsiyaM-upadarzita kiyaa| mUlArtha-rAjA zreNika harSita hokara aura hAtha jor3akara kahane lagA ki bhagavan ! anAthatA kA yathArtha svarUpa bhalI prakAra se Apane mujhako dikhalA diyaa| - TIkA-anAthI muni ke upadeza ko sunakara ati prasannatA ko prApta hue mahArAjA zreNika hAtha jor3akara kahane lage ki he bhagavan ! Apane mere Upara bar3A anugraha kiyA, jo ki anAthabhAva-anAthatA ke rahasya ko mere prati samyak prakAra se varNana karake batalA diyA / tAtparya yaha hai ki Apane mere prati anvaya-vyatireka se anAthatA kA jo svarUpa kahA hai, usako samajhakara mujhe bar3I prasannatA huI hai| vAstava meM jaba kisI bhadra puruSa ko kisI se apUrva artha kI prApti hotI hai to vaha hRdaya se usa vyakti kA abhinandana karane ko lalacAtA hai| isI Azaya se mahArAjA zreNika ne sAJjali hokara anAthI muni se apanA hArdika bhAva' vyakta karane kA sAhasa kiyA hai| aba phira kahate haiMtujha suladdhaM khu maNussajamma, lAbhA suladdhA ya tume mahesI ! tubbhe saNAhA ya sabandhavA ya, jaM bhe ThiyA maggi jiNuttamANaM // 55 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / tvayA sulabdhaM khalu mAnuSyaM janma, lAbhAH sulabdhAzca tvayA maharSe ! yUyaM sanAthAzca sabAndhavAzca, [ 16 yadbhavantaH sthitA mArge jinottamAnAm // 55 // padArthAnvayaH--tujbhaM-Apako sularddha-sundara prApta huA hai khu-nizcaya hI maNussajammaM-manuSyajanma lAbhA - rUpAdi kA lAbha bhI Apako suladdhA - bahuta sundara prApta huA hai mahesI - he maharSe ! tume-Apako ataH tunbhe-Apa sakhAhA - sanAtha haiM ya-aura sabandhavA- sabAndhava haiM ya- punaH jaM-jisase bhe- Apa jiNuttamANaM - jinendra bhagavAn ke magge -mArga meM ThiyA - sthita haiM / mUlArtha - he maharSe ! ApakA hI manuSyajanma saphala hai, Apane hI vAstavika lAbha ko prApta kiyA hai, Apa hI sanAtha aura sabAndhava haiM, kyoMki Apa sarvottama jinendra mArga meM sthita hue haiN| TIkA - mahArAjA zreNika anAthI muni kA hRdaya se abhinandana karate hue kahate haiM ki bhagavan ! Apako hI manuSyajanma kA sundara lAbha prApta huA hai / ataH Apa hI sanAtha haiM, Apa hI sabAndhava - bandhuoM vAle haiM, kyoMki Apa zrIjinendrokta sarvottama mArga meM pravRtta haiM / tAtparya yaha hai ki zArIrika saundarya ke atirikta Apa meM ve guNa bhI paryApta rUpa se vidyamAna haiM ki jinase manuSyajanma ko sAphalya prApta hotA hai aura yaha AtmA yathArtha rUpa meM sanAtha banatA hai / prastuta gAthA meM guNoM ke anurUpa stuti kI gaI hai, jo ki stuti kA vAstavika svarUpa hai / binA guNoM ke jo stuti kI jAtI hai, vaha stuti nahIM hotI kintu eka prakAra kA asambaddha gIta sA hotA hai / isa prakAra stuti karane ke anantara rAjA phira kahate haiM ki " taMsi nAho aNAhANaM savvabhUyANa saMjayA ! khAmemi te mahAbhAga ! icchAmi aNusAsiuM // 56 // tvamasi nAtho'nAthAnAM sarvabhUtAnAM saMyata ! " * kSame tvAM mahAbhAga ! icchAmyanuzAsayitum // 56 // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] uttarAdhyayanasUtram- [viMzatitamAdhyayanam vunnAAAAAANVAAAAAAAAAAAAAAAAMA ___ padArthAnvayaH-taMsi-tuma nAho-nAtha ho aNAhANa-anAthoM ke saMjayAhe saMyata ! savvabhUyANa-sarva jIvoM ke mahAbhAga !-he mahAbhAga ! te-tujhe khAmemikSamApanA karatA hU~ icchAmi-cAhatA hU~ Apase aNusAsiuM-AtmA ko zikSita karanA / mUlArtha he bhagavan ! Apa hI anAthoM ke nAtha haiM / he saMyata ! Apa sarvajIvoM ke nAtha haiM / he mahAbhAga ! maiM Apa se ghamA kI yAcanA karatA hU~ aura apane AtmA ko Apake dvArA zikSita banAne kI icchA karatA huuN| TIkA-mahArAjA zreNika kahate haiM ki he mahArAja ! Apa anAthoM ke nAtha haiM, anAthoM ko sanAtha karane vAle haiM, ataeva sarva jIvoM ke nAtha haiN| he mahAbhAga ! mujhase yadi ApakA koI aparAdha ho gayA ho to Apa use kSamA kareM / he saMyata ! maiM apane AtmA ko Apake dvArA zAsita-zikSita kiye jAne kI icchA rakhatA hU~, arthAt Apake zAsana meM rahakara Atmazuddhi kI abhilASA rakhatA hU~ / prastuta gAthA meM anAthI muni kI stuti, aparAdha ke kSamA karane kI yAcanA aura unakI zikSAoM ko dhAraNa karane kI abhilASA-ina tIna bAtoM kA digdarzana karAyA gayA hai| isase rAjA kI mokSaviSayiNI icchA kA udbhAvana kiyA gayA hai| ____ aba kSamApanA ke viSaya meM kahate haiMpucchiUNa mae tumbhaM, bhANavigyo ya jo ko| nimantiyA ya bhogehiM, taM savvaM marisehi me // 57 // pRSTvA mayA yuSmAkaM, dhyAnavighAtastu yaH kRtaH / nimantritAzca bhogaiH, tat sarvaM marSayantu me // 57 // padArthAnvayaH-mae-maiMne pucchiUNa-pUchakara tumbha-Apake jhANa-dhyAna meM vigyo-vighna jo-jo kao-kiyA hai ya-aura bhogehi-bhogoM ke dvArA nimantiyAnimaMtrita kiyA hai ta-vaha savvaM-saba me-merA aparAdha marisehi-Apa kSamA kareM / mUlArtha-maiMne pUchakara Apake dhyAna meM vighna upasthita kiyA aura bhogoM ke lie Apako nimaMtrita kiyA, yaha saba merA aparAdha Apa vamA kreN| Apa camA karane yogya haiN| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 621 TIkA-isa gAthA ke dvArA mahArAja zreNika ne ukta muni se apane aparAdha kI kSamA mA~gI hai / apane aparAdha kA varNana karate hue rAjA kahate haiM ki he mune ! Apa pavitra dhyAna meM nimagna the| maiMne prazna pUchakara ApakA usa dhyAna se vyutthAna kiyA tathA vItarAga ke nivRttipradhAna mArga meM calate hue Apako bhogoM ke lie AmaMtrita kiyA, yaha maiMne ApakA bar3A bhArI aparAdha kiyA hai / kAraNa ki eka to Apako AtmadhyAna se chur3AyA aura dUsare parama tyAgI Apako viSaya-bhogoM ke lie prerita kiyA / ye donoM hI bAteM Apake jIvana ke pratikUla hone se ApakI avajJA kI sUcaka haiN| isalie maiM aparAdhI huuN| ata: Apase svakRta aparAdha kI kSamA mA~gatA huuN| Apa parama dayAlu aura sAre vizva ke nAtha haiM, isalie mujhe kSamA kareM / isa kathana se rAjA kI yogyatA kA bhalI bhA~ti paricaya milatA hai| jo puruSa yogya hote haiM, ve apane aparAdha kI kSamA mA~gane meM kiMcinmAtra bhI saMkoca nahIM karate / jo haThI aura durAgrahI hote haiM, ve aparAdha hone para bhI usameM sadA lAparavAha rahate haiN| jisa vyakti ne jisa vastu kA tyAga kiyA ho, usako usI tyAjya vastu ke lie AmaMtrita karanA usakA aparAdha karanA hai| . aba prastuta adhyayana kA upasaMhAra karate hue kahate haiM evaM thuNittANa sa rAyasIho, - aNagArasIhaM paramAi bhttie| saorohosapariyaNo sabandhavo, dhammANuratto vimaleNa ceyasA // 5 // evaM stutvA sa rAjasiMhaH, ____ anagArasiMhaM paramayA bhaktyA / sAvarodhaH saparijanaH sabAndhavaH, dharmAnurakto vimalena cetasA // 58 // . padArthAnvayaH-evaM-isa prakAra thuNittANa-stuti karake sa-vaha-zreNika Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e22 ] uttarAdhyayanasUtram - [ viMzatitamAdhyayanam rAjA rAyasIho - rAjAoM meM siMha ke samAna aNagArasIhaM - anagAroM-- sAdhuoM meM siMha ke samAna - muni ko paramAi - parama bhattie - bhakti se saoroho - antaHpura ke sAtha sapariyaNo-parijanoM ke sAtha aura sabandhavo - bandhuoM ke sAtha dhammApurattodharma meM anurakta ho gayA vimaleNa - nirmala ceyasA - citta se / mUlArtha isa prakAra rAjAoM meM siMha ke samAna zreNika rAjA, anagAra siMha - muniyoM meM siMha ke samAna - muni kI stuti karake parama bhakti se apane antaHpura ke sAtha, parijanoM aura bhAiyoM ke sAtha, nirmalacitta se dharma meM anurakta ho gayA / TIkA - prastuta gAthA meM mahArAjA zreNika kI dharmabodha kI prApti kA varNana kiyA gayA hai / parAkrama aura zUravIratA kI dRSTi se rAjAoM meM siMha ke samAna hone se mahArAjA zreNika ko rAjasiMha kahA gayA aura tapa, saMyama Adi utkRSTa kriyA ke AcaraNa se tathA karmarUpa mRgoM kA saMhAra karane se ukta muni ko anagAra siMha mAnA gayA hai / mahArAjA zreNika ukta muni kI pUrNa bhakti se stuti karake, unake upadeza se nirmalacitta hotA huA apane antaHpura, sambandhI aura bhRtya janoM ke sAtha dharma meM anurakta ho gayA / kyoMki usa samaya usa krIr3A udyAna meM mahArAjA zreNika apane sAre hI parivAra ke sAtha AyA huA thA / ataH saba ne sAtha hI dharma kA grahaNa kiyA / jo upadeza satya evaM yathArtha hotA hai, tathA jo dhAraNAzIla puruSoM ke mukha se nikalA huA hotA hai, usakA prabhAva zrotAoM para avazya par3atA hai tathA vaha upadeza AtmakalyANa ke lie saba se adhika upayogI hotA hai / saparivAra kahane kA tAtparya yaha hai ki jisa ghara athavA kuTumba meM eka hI dharma rakhane vAle hote haiM, vahA~ para zAMti aura lakSmI sadA hI nivAsa karatI hai| kalaha kA usa sthAna meM nAma taka bhI zravaNa karane meM nahIM AtA / aba phira kahate haiM " Usa siyaromakUvo kAUNa ya payAhiNaM / abhivandiUNa sirasA, aiyAo narAhivo // 59 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viMzatitamAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [323 ucchrasitaromakUpaH , kRtvA ca pradakSiNAm / / abhivandya zirasA, atiyAto narAdhipaH // 59 // padArthAnvayaH-usasiya-vikasita hue haiM romakUvo-romakUpa jisake yaphira payAhiNaM-pradakSiNA kAUNa-karake aura abhivandiUNa-vandanA karake sirasAsira se aiyAo-calA gayA narAhivo-narAdhipa--svasthAna meM / mUlArtha vikasita hue haiM romakUpa jisake, aisA vaha narAdhipa-zreNika rAjA-ukta munirAja kI pradakSiNA karatA huA zira se vandanA karake apane sthAna ko calA gyaa| TIkA-jaba kisI bhAvuka AtmA ko kisI apUrva artha kI prApti hotI hai, taba usakA samasta zarIra pulakita ho uThatA hai| usakI romarAjI vikasita ho uThatI hai| isI prakAra ukta munirAja se mahArAjA zreNika ko jaba dharma kI prApti ho gaI arthAt anAthatA kI vyAkhyA karate hue munirAja se jaba usane dharma ke marma ko samajhakara use grahaNa kiyA, taba usakA zarIra prasannatA ke kAraNa romAMcita ho uThA aura ukta muni kI pradakSiNA karake zira se abhivAdana karatA huA vaha apane sthAna ko-apane rAjabhavana ko prasthita huaa| isake atirikta itanA aura bhI smaraNa rahe ki jo jIva vinayapUrvaka prazna pUchate aura apane mana meM pUrNa rUpa se jijJAsA rakhate haiM, unako avazyameva abhilaSita vastu kI prApti ho jAtI hai| jaise ki mahArAjA zreNika ko abhimata dharma kI prApti huii| ___ mahArAjA zreNika ke cale jAne ke bAda aba ukta munirAja kI caryA ke viSaya meM kahate haiMiyaro viguNasamiddho, tiguttiguttotidnnddviroy| vihaga iva vippamukko, viharai vasuhaM vigymoho||30|| tti bemi| iti mahAniyaNThijaM vIsaimaM ajjhayaNaM samattaM // 20 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] uttarAdhyayanasUtram - itaro'pi guNasamRddhaH, triguptiguptastridaNDaviratazca vihaMga iva vipramuktaH, viharati vasudhAyAM vigatamohaH // 60 // iti bravImi / [ viMzatitamAdhyayanam iti mahAniryaMthIyaM viMzatitamamadhyayanaM samAptam // 20 // padArthAnvayaH --- iyaro vi- itara -- muni bhI guNasamiddho- guNoM se samRddha tiguttigutto - tIna guptiyoM se gupta ya-aura tidaNDavirao-tIna daMDoM se virata vihaga - pakSI kI iva-taraha vippamukko - vipramukta--- bandhanoM se rahita viharai - vicaratA hai vasuhaM - vasudhA meM vigayamoho - vigatamoha - moharahita hokara / isa prakAra maiM kahatA hU~ / yaha mahAnirgranthIya bIsavA~ adhyayana samApta huA / mUlArtha - idhara vaha anAthI muni bhI, jo ki guNoM se samRddha, tInoM guptiyoM se gupta aura tIna daMDoM se virata the - bandhana se rahita hue pakSI kI taraha vigatamoha hokara isa vasudhAtala meM vicarane lage / TIkA - mahArAja zreNika ke cale jAne ke bAda vaha anAthI muni bandhanarahita pakSI kI bhA~ti vigatamoha hokara isa pRthivI para vicarane lge| vaha muni sAdhujanocita guNoM se vibhUSita ataeva mana, vacana aura kAyA ko vaza meM rakhane vAle arthAt mana, vacana aura zarIra kI guptiyoM se gupta evaM tridaMDoM se virata the / ki kevala jJAna kI prApti inhIM para avalambita hai / isalie ukta munirAja - anAthI muni ne kevala jJAna ko prApta karake apane AtmA ko kRtakRtya karane ke atirikta pRthivI para vicarakara anya saMsArI jIvoM kA bhI bahuta upakAra kiyA aura svayaM mokSa ko prApta hue / prastuta gAthA meM 'viharai' yaha vartamAna kriyA kI prayukti, tatkAla kI apekSA se kI gaI hai| aura 'tti bemi' kA artha pahale kI taraha hI jAna lenA / 1 viMzatitamAdhyayana samApta / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha samuddapAlIyaM egavIsaimaM ajjhayaNaM atha samudrapAlIyamekaviMzamadhyayanam bIsaveM adhyayana meM aneka prakAra se anAthatA kA svarUpa batalAyA gayA hai parantu anAthatA kA abhAva aura sanAthatA kI prApti kA hetu viviktacaryA hai / arthAt viviktacaryA se yaha jIva sanAtha ho sakatA hai / so isa samudrapAlIya nAma ke ikkIsaveM adhyayana meM usa viviktacaryA kA varNana kiyA jAtA hai, jisakI Adima gAthA isa prakAra hai caMpAe pAlie nAma, sAvae Asi vaannie| mahAvIrassa bhagavao, sIse so u mahappaNo // 1 // campAyAM pAlito nAma, zrAvaka AsId vaNik / mahAvIrasya bhagavataH, ziSyaH sa tu mahAtmanaH // 1 // ___ padArthAnvayaH-caMpAe-caMpA nagarI meM pAlie-pAlita nAma-nAma kA sAvaezrAvaka vANie-vaNik-vaizya Asi-rahatA thA so-vaha zrAvaka u-vitarke mahAvIrassa-mahAvIra bhagavao-bhagavAn kA sIso-ziSya thA mahappaNo-mahAtmA kA / mUlArtha-campA nagarI meM pAlita nAmaka eka vaizya zrAvaka rahatA thaa| vaha mahAtmA zrImahAvIra bhagavAn kA ziSya thaa| / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekaviMzAdhyayanam wwwvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv TIkA-prastuta gAthA meM isa bAta ko vyakta kiyA gayA hai ki bhagavAn mahAvIra svAmI ke sadupadeza se aneka bhavya jIvoM ko sadbodha kI prApti huI / jaise ki campA nAma kI nagarI meM eka bar3I vizAla vaizya jAti nivAsa karatI thii| usI jAti meM se pAlita nAma kA eka vyApArI zrAvaka thA, jo ki bhagavAna mahAvIra svAmI kA ziSya thA / yahA~ para bhagavAna ke viSaya meM mahAtmA zabda kA prayoga isalie kiyA gayA hai ki unake vinA anya jitane bhI chadmastha AtmA haiM ve saba zAMti Adi guNoM ke dhAraNa meM itane balavAn nahIM, jitane ki bhagavAna mahAvIra svAmI the| yathA-'khaMti sUrA arihantA' kSamA meM zUravIra arihaMta hI hote haiM, ataH bhagavAn hI mahAn AtmA haiN| __ aba usa zrAvaka ke viSaya meM kahate haiMniggaMthe pAvayaNe, sAvae se vi kovie| poeNa vavaharate, pihuMDaM nagaramAgae // 2 // nairgranthe pravacane, zrAvakaH so'pi kovidaH / potena vyavaharan, pihuNDaM nagaramAgataH // 2 // . padArthAnvayaH-niggaMthe-nirgrantha ke pAvayaNe-pravacana meM se-vaha sAvaezrAvaka vi-api-bhI kovae-kovida-vizeSa paMDita thA poeNa-pota se vavaharatevyavahAra karatA huA pihuMDaM-pihuMDa nAmA nayaram-nagara meM Agae-A gyaa| mUlArtha--vaha zrAvaka nirgranthapravacana ke viSaya meM vizeSa kovida arthAt paMDita thA aura pota se vyApAra karatA huA pihuMDa nAmA nagara meM A gayA / TIkA-campA nagarI kA vaha pAlitanAmA zrAvaka, kevala nAmamAtra kA zrAvaka nahIM thA kintu vyApArI hone ke sAtha 2 vaha nimrantha pravacana kA bhI paMDita thaa| arthAt zAstroM ke rahasya kA vettA aura jIvAjIvAdi padArthoM ke marma ko jAnane vAlA thaa| usakA vyApAra jahAjoM ke dvArA calatA thaa| ata: jahAja se vyApAra karatA huA vaha pihuMDa nAma ke kisI nagara meM pahu~cA / prastuta gAthA ke bhAva se vyakta hotA hai ki dezavirati-zrAvaka--ko ekamAtra anarthadaNDa kA hI tyAga hai, sArthadaNDa kA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [627 nahIM tathA kisI prayojana ko lekara zrAvaka samudra-yAtrA bhI kara sakatA hai aura prathama bhI karate the| jaise ki pAlita dvAdazavratadhArI zrAvaka hokara bhI jalayAnoM dvArA vyApAra karatA thaa| 'kovida' vizeSaNa dene se yaha jJAta hotA hai ki pahale ke zrAvaka loga nimrantha pravacana kA bhalI bhA~ti svAdhyAya karane vAle hote the| evaM jainadharma ke anuyAyI loga videzayAtrA bhI karate the aura AryAvarta kA videzoM se vyApArika sambandha bhI thA, yaha bhI ukta gAthA se bhalI bhA~ti vidita hotA hai| pihuMDa nAmaka nagara meM pahu~cane ke anantara kyA huA ? aba isI viSaya meM kahate haiMpihuMDe vavaharaMtassa, vANio dei dhUyaraM / taM sasattaM paigijjha, sadesamaha patthio // 3 // pihuNDe vyavaharate (tasmai), vaNig dadAti duhitaram / tAM sasattvAM pratigRhya, svadezamatha prasthitaH // 3 // padArthAnvayaH-pihuMDe-pihuNDa nagara meM vavaharaMtassa-vyApAra karate hue usako vANio-kisI vaizya ne dhUyaraM-apanI putrI dei-de dI sa-vaha pAlitanAmA seTha taMusa sasattaM-apanI garbhavatI strI ko paigijjha-lekara sadesaM-svadeza ko patthiocala par3A aha-anantara artha meM hai| mUlArtha-tadanantara pihuMDanAmA nagara meM vyApAra karate hue usa pAlita seTha ko kisI vaizya ne apanI kanyA de dii| kucha samaya bAda apanI garbhavatI strI ko sAtha lekara vaha apane deza kI ora cala pdd'aa| ... TIkA-pihuMDa meM jAne ke anantara vaha pAlitanAmA seTha vahA~ vyApAra karane lgaa| usake guNa aura rUpa-saundarya ko dekhakara kisI vaizya ne usake sAtha apanI putrI kA vivAha kara diyaa| phira vaha seTha usa kanyA ke sAtha sAMsArika sukha ko bhogatA huA kitane eka samaya taka vyApAra ke lie usI nagara meM ThaharA rahA / jaba usakA vyApArasambandhI kAma samApta ho cukA, taba vaha apanI usa vivAhitA strI ko sAtha lekara apane deza ke prati cala pdd'aa| parantu usa samaya usakI vaha strI garbhavatI Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] uttarAdhyayanasUtram- [ekaviMzAdhyayanam thii| yahA~ para 'svadezaM prasthitaH' svadeza ke prati lauTA, isa kathana se zrAvakoM kI videzayAtrA aura videzoM meM bhI sajAtIya logoM kA nivAsa, yaha do bAteM bhalI bhA~ti pramANita hotI haiN| ___ jahAja ke dvArA svadeza ko lauTate hue rAste meM kyA huA ? aba isI kA varNana karate haiM aha pAliyassa gharaNI, samudaMmi psvii| aha dArae tahiM jAe, samuddapAlitti nAmae // 4 // atha pAlitasya gRhiNI, samudre prasUte (sm)| .. atha dArakastasmiAte, samudrapAla iti nAmataH // 4 // padArthAnvayaH-aha-atha pAliyassa-pAlita zrAvaka kI gharaNI-gRhiNIghara vAlI samudaMmi-samudra meM pasavaI-prasUta ho gaI aha-tadanantara tahiM-vahA~ para dArae-bAlaka jAe-utpanna huA samuddapAli-samudrapAla tti-isa prakAra nAmaenAma se vaha prasiddha huaa| ___ mUlArtha-tadanantara pAlita ke ghara vAlI ko samudra meM prasava huA aura vahA~ usakA putra utpanna huA, jo ki 'samudrapAla' isa nAma se prasiddha huaa| TIkA-pAlita nAmA zrAvaka jaba jahAja ke dvArA samudra ke rAste se apane deza ko lauTA to samudra meM arthAt jahAja para hI usakI strI ne eka bAlaka ko janma diyA, jisakA nAma unhoMne samudrapAla rakkhA / tAtparya yaha hai ki samudra meM janma hone se mAtA-pitA ke dvArA usakA 'samudrapAla' yaha guNaniSpanna nAma huA / yadyapi nAmakaraNa meM bhAvukoM kI icchA pradhAna hotI hai tathApi guNaniSpanna nAmakaraNa meM vizeSa pratiSThA hotI hai / kaI eka pratiyoM meM 'dArae' pada ke sthAna para 'bAlae' pada dekhane meM AtA hai aura 'nAmataH' ke sthAna meM 'nAmakaH' aisA pratirUpa hai| ____ tadanantara kyA huA, aba isI viSaya meM kahate haiMkhemeNa Agae caMpaM, sAvae vANie gharaM / saMvaDuI ghare tassa, dArae se suhoie // 5 // . Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -~ ~ nvvvvvvvvvvv ekaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [626 kSemeNAgate campAyAM, zrAvake vaNiji gRham / saMvardhate gRhe tasya, dArakaH sa sukhocitaH // 5 // padArthAnvayaH-khemeNa-kuzalatA se caMpaM-campA meM ghara-ghara ko AgaeA gayA sAvae-zrAvaka vANie-vaNik-vaizya tassa-usake ghare-ghara meM saMbaIvRddhi ko pAtA hai se-vaha dArae-bAlaka suhoie-sukhocita / ___ mUlArtha-vaha vaizyazrAvaka kuzalatApUrvaka apane ghara meM A gayA aura vaha bAlaka usake ghara meM sukhapUrvaka vRddhi ko prApta hone lgaa| TIkA-bAlaka kA janma hone ke pazcAt vaha zrAvaka apanI strI aura putra ko sAtha lekara samudramArga se kuzalatApUrvaka apane ghara meM A gayA / samudra meM janmA huA vaha bAlaka bhI usake ghara meM sukhapUrvaka pAlana-poSaNa ke dvArA vRddhi ko prApta hone lagA arthAt bar3hane lgaa| videzayAtrA meM aneka prakAra ke kaSTa aura vighna upasthita hote haiM / usa para bhI samudrayAtrA to adhika bhayAvaha hotI hai| aisI vikaTa yAtrA se apane parivArasahita kuzalatApUrvaka ghara meM vApasa A jAnA nissandeha zubha karmoM ke udaya kA sUcaka hai| yaha bAta khemeNa' pada se dhvanita hotI hai| tadanantara vaha bAlaka kisa prakAra kA huA, aba isake viSaya meM kahate haiMbAvattarIkalAo ya, sikkhie nIikovie / jovvaNeNa ya aphphuNNe, surUve piyadaMsaNe // 6 // dvAsaptatikalAzca , zikSito nItikovidaH / yauvanena ca ApUrNaH, surUpaH priyadarzanaH // 6 // padArthAnvayaH-bAvattarI-bahattara kalAo-kalAe~ sikkhie-sIkha gayA ya-aura nIikovie-nItizAstra kA paMDita ho gayA jovvaNeNa-yauvana se apphuNNeparipUrNa ho gayA ya-phira surUve-surUpa aura piyadaMsaNe-priyadarzI bana gyaa| mUlArtha-tadanantara vaha samudrapAla puruSa kI bahattara kalAoM ko sIkha gayA aura nItizAstra meM bhI nipuNa ho gayA tathA yuvAvasthA se sampanna hokara vaha saba ko sundara aura pyArA lagane lgaa| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 ] utsarAdhyayanasUtram- [ekaviMzAdhyayanam TIkA-zikSAgrahaNa ke yogya hone para samudrapAla ko zikSAprApti ke lie vidyAlaya meM praviSTa kiyA gyaa| vahA~ para usane manuSya kI 72 kalAoM ko sIkhA aura nItizAstra meM bhI atinaipuNya ko prApta kara liyaa| zikSA prApta karane ke anantara vaha yuvAvasthA kI pUrNatA ko prApta hotA huA apane svAbhAvika rUpa-lAvaNya se sabako atyanta priya lagane lagA / tAtparya yaha hai ki jo koI bhI usako dekhatA thA, vaha usa para mugdha ho jAtA thaa| kisI 2 prati meM 'ApphuNNe' ke sthAna para 'saMpanne' pATha dekhane meM AtA hai| parantu artha meM koI vizeSa antara nahIM hai| tadanantaratassa rUpavaI bhajjaM, piyA ANei ruuvinniiN| pAsAe kIlae ramme, devo doguMdago jahA // 7 // tasya rUpavatIM bhAyAM, pitA''nayati rUpiNIm / prAsAde krIDati ramye, devo dogundako yathA // 7 // padArthAnvayaH-tassa-usake piyA-pitA ne rUvavaI-rUpa vAlI bhajaM-bhAryA rUviNIM-rUpiNI nAmA ANei-lAkara dI ramme-ramaNIya pAsAe-prAsAda meM kIlaekrIr3A karatA hai jahA-jaise doguMdago-dogundaka devo-deva svarga meM sukha bhogate haiN| __ mUlArtha--usake pitA ne rUpiNI nAma kI ati rUpavatI bhAryA usako lAkara dI arthAt eka parama sundarI kanyA ke sAtha usakA vivAha kara diyaa| vaha usa rUpavatI bhAryA ke sAtha eka sundara mahala meM krIr3A karatA huA dogundaka devoM ke samAna viSayabhogajanya svargIya sukha kA upabhoga karane lgaa| TIkA-jaba vaha samudrapAla vidyAdhyayana kara cukA aura pUrNa yuvAvasthA ko prApta ho gayA, taba usake pitA ne eka rUpavatI kanyA ke sAtha usakA pANigrahaNa karA diyaa| taba vaha samudrapAla apanI bhAryA ke sAtha eka atiramaNIya prAsAda meM rahakara krIr3A karatA huA dogundaka devoM ke samAna svargIya sukha kA upabhoga karane lgaa| tAtparya yaha hai ki jaise dogundaka nAmA deva nirvighnatayA khargIya sukhoM kA upabhoga karate haiM arthAt indra ke guru hone se unako indra kA bhI Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 631 bhaya nahIM hotA, usI prakAra samudrapAla bhI nirbhaya hokara nirantara viSayabhogajanya sukha kA upabhoga karane lagA / svargasthAna meM jitane bhI deva haiM, ve saba indra ke AdhIna hone se nirvighnatayA svargIya sukhoM kA upabhoga nahIM kara sakate parantu dogundaka jAti ke devoM para kisI kA aMkuza na hone se unake sukhopabhoga meM kisI prakAra kI bAdhA nahIM A sakatI / kAraNa ki indra ke gurusthAnIya hone se una para usakA bhI koI zAsana nahIM calatA / ataeva unake sukha kA udAharaNa diyA gayA hai / samudrapAla kI bhAryA kA vAstavika nAma to 'rukmiNI' parantu prAkRta ke kAraNa 'rUpiNI' kahA gayA hai / samudrapAla ke vivAha ke anantara aura vivAhajanya sukhopabhoga ke samaya kyA huA ? aba isakA varNana karate haiM-- " aha annayA kayAI, pAsAyAloyaNe Thio / vajjhamaMDaNa sobhAgaM vajjhaM pAsa vajjhagaM // 8 // athAnyadA kadAcit prAsAdAlokane sthitaH / vadhyamaNDanazobhAkaM vadhyaM pazyati vadhyagam // 8 // padArthAnvayaH---- aha - atha annayA - anyathA kayAI - kadAcit pAsAyAloyaNe - prAsAda ke gavAkSa meM Thio-sthita huA-- baiThA huA vajjhamaMDaNasobhAgaMyogya maMDana hai saubhAgya jisakA vajyaM - vadha ke yogya vajbhagaM - vadhyasthAna para le jAte hue cora ko pAsa - dekhatA hai / " mUlArtha - kisI samaya prAsAda ke gavAkSa meM baiThA huA samudrapAla vadha yogya cihna se vibhUSita kiye hue vadhya - cora ko vadhyabhUmi meM le jAte hue dekhatA hai / TIkA - apanI ruci ke anusAra svargatulya sukhoM kA anubhava karate hue samudrapAla ne kisI samaya prAsAda ke gavAkSa meM baiThakara nagara kI ora dekhA to mArga meM rAjapuruSoM ke dvArA vadhyasthAna meM vadha ke lie le jAte hue eka aparAdhI puruSa para usakI dRSTi par3I / usake gale meM vadhyapuruSocita AbhUSaNa par3e hue the / pahale yaha prathA thI ki jisa puruSa ko phA~sI Adi ke kaThora daMDa kI AjJA hotI thI, 1 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] uttarAdhyayanasUtram [ ekaviMzAdhyayanam usako rAsabha-- gadhe para car3hAkara, gale meM jUtiyoM kA hAra DAlakara aura sira ko mu~DavAkara usake Age phUTA Dhola bajAte hue vaha vadhyasthAna meM lAyA jAtA thA / apane mahala meM baiThe hue samudrapAla ne isa prakAra ke dRzya ko dekhA arthAt eka aparAdhI puruSa ko phA~sI dene ke lie phA~sI ke sthAna para le jAyA jA rahA thA; vaha vadhyapuruSocita bhUSaNoM se AbhUSita thA; aura sahasroM nara-nArI usake sAtha 2 jA rahe the / isa prakAra kA Azcaryajanaka dRzya usakI A~khoM ke sAmane se gujraa| ukta dRzya ko dekhakara samudrapAla ke mana meM jo bhAva utpanna hue, aba usI ke sambandha meM kahate haiM taM pAsiUNa saMviggo, samuddapAlo iNamabbavI / aho asuhANa kammANaM, nijANaM pAvagaM imaM // 9 // taM dRSTvA saMvegaM, samudrapAla aho azubhAnAM karmaNAM niryANaM " idamabravIt / pApakamidam // 9 // padArthAnvayaH -- taM - usako pAsiUNa - dekhakara saMviggo - saMvega ko prApta hokara samuddapAlo-samudrapAla iNam- isa prakAra abbavI - kahane lagA aho - Azcarya hai asuhANa-azubha kammANaM-karmoM ke nijANaM-niryANa pApagaM - pAparUpa hai imaM - yaha pratyakSa / . mUlArtha -- usa cora ko dekhakara saMvega ko prApta hotA huA samudrapAla isa prakAra kahane lagA - aho ! azubha karmoM kA antima phala pAparUpa hI hai, jaise ki isa cora ko ho rahA hai / TIkA -- mahala ke jharokhe meM baiThe hue samudrapAla ne jaba usa cora kI atyanta zocanIya dazA dekhI to usako saMsAra se vairAgya utpanna ho gayA aura mukti kI abhilASA anta:karaNa meM ekadama jAga uThI / taba vaha kahane lagA ki vAstava meM azubha karmoM ke AcaraNa kA aisA hI kaTu pariNAma hotA hai| jaise ki isa cora ne corI Adi azubha karmoM kA upArjana kiyA aura tadanurUpa hI yaha unakA phala bhojA rahA hai / sArAMza yaha hai ki jo azubha karma haiM, unakA antima phala azubha arthAt duHkharUpa hI hogaa| isI lie sUtrakartA ne - 'nijjANaM pAvagaM ' 'niryANaM pApakam' Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 633 yaha pada diyA hai, jisakA artha yaha hai ki antima phala pAparUpa hI hogaa| isI prakAra zubha karmoM ke viSaya meM jAna lenA cAhie arthAt unakA phala puNya rUpa hI hogaa| aba phira pUrvokta viSaya meM hI kahate haiMsaMbuddho so tahiM bhagavaM, paramasaMvegamAgao / ApucchammApiyaro , pavvae aNagAriyaM // 10 // saMbuddhaH sa tatra bhagavAn , paramasaMvegamAgataH / ApRcchaya * mAtApitarau, pravajito'nagAritAm // 10 // padArthAnvayaH-bhagavaM-bhagavAn so-vaha samudrapAla tahiM-usa gavAkSa meM baiThA huA saMbuddho-saMbuddha huA paramasaMvegaM-utkRSTa saMvega ko Agao-prApta ho gayA ammApiyaro-mAtA aura pitA ko Apuccha-pUchakara pavvae-dIkSita ho gayA aNagAriyaM-anagAratA ko prApta ho gyaa| - mUlArtha-bhagavAn samudrapAla tatvavettA hokara utkRSTa saMvega ko prApta ho gaye, phira mAtA-pitA ko pUchakara anagAravRtti ke lie dIcita ho gye| TIkA-jisa samaya samudrapAla ne cora kI dazA ko dekhakara karmoM ke svarUpa kA paryAlocana kiyA, usa samaya usako kSayopazamabhAva se tattvaviSayaka bodha utpanna huaa| usake anantara hI cAritrAvaraNIya karma ke kSayopazama se vaha vairAgya kI parama dazA ko prApta ho gyaa| taba usane apane mAtA-pitA ko pUchakara anagAravRtti--saMyamavRtti ko grahaNa kara liyA arthAt apane sAre sAMsArika aizvarya ko tilAMjali dekara vItarAga ke dharma meM dIkSita ho gyaa| mAtA-pitA ke sAtha dIkSAgrahaNa samaya meM samudrapAla ke jo praznottara hue the, unakA vivaraNa yahA~ para isalie nahIM kiyA gayA ki ve praznottara 19veM adhyayana meM vistAra se dikhalAye jA cuke haiM, jo ki isI prakAra ke haiN| kucha gurjarabhASAkAroM ke likhane se athavA guruparamparA se yaha zravaNa karane meM AtA hai ki samudrapAla ko jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA thA parantu sUtrakAra ne athavA vRttikAroM ne isa viSaya meM kucha bhI ullekha nahIM kiyaa| bhagavAn zabda yahA~ para prazaMsArtha meM grahaNa kiyA gayA hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekaviMzAdhyayanam aba dIkSita hue samudrapAla ke viSaya meM kahate haiMjahittu saMgaM ca mahAkilesaM, mahantamohaM kasiNaM bhyaanngN|| pariyAyadhammaM cabhiroyaekhA, vayANi sIlANi parIsahe ya // 11 // hitvA saMgaM ca mahAkleza, mahAmohaM kRtsnaM bhayAnakam / paryAyadharma cAbhirocayati, vratAni zIlAni parISahA~zca // 11 // padArthAnvayaH-jahittu-chor3akara saMga-saMga ko jo mahAkilesaM-mahAleza rUpa hai aura mahantamoha-mahAmoha tathA kasiNaM-saMpUrNa bhayANagaM-bhayoM ko utpAdana karane vAlA ca-aura pariyAya-pravrajyA rUpa dhamma-dharma meM abhiroyaejA-abhiruci karatA huA vayANi-vrata sIlANi-zIla ya-aura parIsahe-pariSahoM ko sahana karane lgaa| yahA~ 'ca' aura 'artha' zabda pAdapUrti ke lie haiN| ___mUlArtha-mahAmoha aura mahAkleza tathA mahAbhaya ko utpanna karane vAle svajanAdi ke saMga ko chor3akara vaha samudrapAla pravrajyArUpa dharma meM abhiruci karane lagA, jo ki vratazIla aura pariSahoM ke sahana rUpa hai| TIkA-dIkSita hone ke anantara samudrapAla ne apane svajanAdi ke saMga kA parityAga kara diyA / kAraNa yaha hai ki saMga se mahAkeza, mahAn moha aura samasta prakAra ke bhayoM kI utpatti hotI hai| ataH saMga kA parityAga karake usane pravrajyArUpa dharma meM pravRtti kara lI arthAt pA~ca mahAvrata tathA piMDavizuddhi Adi zIla aura pariSaha Adi ke sahana rUpa jo pravrajyA dharma hai, usakA vaha nirantara sevana karane lgaa| pratyeka saMyamazIla puruSa ko cAhie ki vaha aharniza apane AtmA ko isa prakAra se zAsita karatA rhe| yathA-he Atman ! tU saMga kA parityAga karake pravrajyArUpa dharma meM Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 635 hI sarva prakAra se ruci utpanna kara / kyoMki yaha saMga mahAleza aura mahAbhaya utpanna karane vAlA hai / ata: isakA sarvathA parityAga kara / 'abhyarocata' yaha ArSa prayoga hai / kisI 2 prati meM 'bhayANagaM' ke sthAna para 'bhayAvaha' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai| aba saMyamazIla puruSa ke kartavya kA varNana karate haiN| yathA ahiMsa saccaM ca ateNagaM ca, tatto ya baMbhaM apariggahaM ca / paDivakhiyA paMcamahavvayANi, carija dhammaM jiNadesiyaM viU // 12 // ahiMsA satyaM cAstenakaM ca, 'tatazcAbrahmAparigrahaM pratipadya * paJcamahAvratAni, carati dharmaM jinadezitaM vidvAn // 12 // padArthAnvayaH -- ahiMsa- ahiMsA saccaM - satya ca - aura aterAga- asteya-- acauryakarma ca - punaH tatto - tadanantara baMbha - brahmacarya ya-aura apariggahaM- aparigraha ca - pAdapUrti meM paDivajjiyA - grahaNa karake paMcamahavvayANi - pA~ca mahAvratoM ko carija - AcaraNa kare dhammaM - dharma ko jiNadesiyaM - jinendradeva kA upadeza kiyA huA viU - vidvAn / ca / mUlArtha - vidvAn puruSa ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha rUpa pA~ca mahAvratoM ko grahaNa karake jinendra deva ke upadeza kiye hue dharma kA AcaraNa kare / TIkA - prastuta kAvya meM vidvAn arthAt saMyamazIla puruSa ke kartavya kA digdarzana karAyA gayA hai| vicArazIla puruSa ko yogya hai ki vaha ahiMsAdi pA~ca mahAvratoM kA samyak prakAra se pAlana kre| inake pAlana se hI yaha jIva saMsArasamudra se pAra ho sakatA hai tathA jinendra bhagavAn ke upadeza kiye hue piMDavizuddhi Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 ] uttarAdhyayanasUtram- [ekaviMzAdhyayanam . Adi dharmoM kA bhI samyaktayA AcaraNa kare / kyoMki jIvanmukti ke Ananda kI prApti inhIM ke AcaraNa para nirbhara hai| isalie vidvAn ko ukta mArga kA hI anusaraNa karanA caahie| aba phira ukta viSaya meM hI kahate haiMsavvehiM bhUehiM dayANukaMpI, khaMtikkhame. sNjybNbhyaarii| sAvajajogaM parivajayaMto, carija bhikkhU susamAhiiMdie // 13 // sarveSu bhUteSu dayAnukampI, kSAntikSamaH sNytbrhmcaarii| sAvadyayogaM parivarjayan, cared bhikSuH susamAhitendriyaH // 13 // padArthAnvayaH-savvehi-sarva bhRehi-bhUtoM meM dayANukaMpI-dayA ke dvArA anukampA karane vAlA khaMtikkhame-kSAMtikSama saMjaya-saMyata baMbhayArI-brahmacArI sAvajajoga-sAvadya vyApAra ko parivajayaMtI-chor3atA huA carija-AcaraNa kare bhikkhU-sAdhu susamAhiiMdie-sundara samAdhi vAlA aura indriyoM ko vaza meM rakhane vaalaa| ____ mUlArtha-sarvabhUtoM para dayA ke dvArA anukampA karane vAlA, cAMtikSama, saMyata, brahmacArI, samAdhiyukta aura indriyoM ko vaza meM rakhane vAlA bhikSu sarvaprakAra ke sAvadha vyApAra ko chor3atA huA dharma kA AcaraNa kare / TIkA-prastuta gAthA meM bhI bhikSu ke kartavya kA hI nirdeza kiyA gayA hai| jaise ki bhikSu dayAyukta hokara saba jIvoM para anukampA karane vAlA hove tathA yadi koI pratyanIka, durvacanAdi kA prayoga bhI kare to usako bhI zAMtipUrvaka sahana kara leve arthAt badalA lene kI bhAvanA na rakkhe / evaM sAvadya-pApamaya-vyApAra kA parityAga karatA huA zreSTha samAdhiyukta aura indriyoM ko jItane vAlA hokara dharma kA Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 637 AcaraNa kare / samudrapAla muni isI prakAra se dharma kA AcaraNa karane lge| jo jIva brahma-AtmA aura paramAtmA meM AcaraNa-vicaraNa karane kA svabhAva rakhatA hai, vahI brahmacArI hai / athavA brahmacarya kA pAlana karanA atyanta kaSTasAdhya hai| isalie dUsarI vAra prastuta gAthA meM bhI 'brahmacArI' pada kA ullekha kiyA hai| tathA saptamI ke artha meM tRtIyA vibhakti ke prayoga 'sup' vyatyaya se jAnane / aba phira kahate haiMkAleNa kAlaM vihareja raTre, balAbalaM jANiya appaNo ya / sIho va saddeNa na santasejA, vayajoga succA na asabbhamAhu // 14 // . kAlena kAlaM viharet rASTra, ___ balAbalaM jJAtvA''tmanazca / siMha iva zabdena na santrasyet, vA yogaM zrutvA nAsabhyaM brUyAt // 14 // padArthAnvayaH-kAleNa kAlaM-yathAsamaya-samaya ke anusAra-kriyAnuSThAna karatA huA raha-rASTra--deza meM vihareja-vicare appaNo apane AtmA ke balAbalaM-balAbala ko jANiya-jAnakara sIho va-siMha kI taraha saddena-zabda se na santasejA-trAsa ko prApta na hove vayajoga-vacanayoga succA-sunakara asabbhamasabhya vacana na Ahu-na bole| . mUlArtha-muni yathAsamaya kriyAnuSThAna karatA huA deza meM vicare / apane AtmA ke balAbala ko jAnakara saMyamAnuSThAna meM pravRtta hove tathA zabda ko sunakara siMha kI taraha kisI se trAsa ko prApta na hove aura asabhya vacana na khe| TIkA-isa gAthA meM munidharmocitta AcAra kA varNana karate hue samudrapAla muni ke sajIva kriyAnuSThAna kA digdarzana karAyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki isa Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] uttarAdhyayanasUtram [ekaviMzAdhyayanam prakAra se vaha apane dharmasambandhI kAryoM ko yathAvidhi vyavahAra meM lAtA huA deza meM vicaraNa karatA hai| jaise ki-pAdona pauruSI Adi meM pratilekhanA, ThIka samaya para pratikramaNa tathA zAstrasvAdhyAya aura bhikSAcarI Adi kriyAoM kA sampAdana karatA huA apratibaddha vihArI hokara deza meM vicarane lagA / evaM apane AtmA kI zakti ke anusAra usake balAbala kA vicAra karake jisa prakAra saMyama ke yogoM kI hAni na ho, usI prakAra se dharmasambandhI kriyA meM ve pravRtta ho gaye / tathA kisI bhayAnaka zabda ko sunakara jaise siMha trAsa ko prApta nahIM hotA, tadvat nirbhaya hokara dRDhatApUrvaka vicarane lagA / yadi kisI ne usake prati duHkhaprada zabda kA prayoga bhI kara diyA ho to usake prati bhI usane kabhI asabhya zabda kA prayoga nahIM kiyA / yaha zAstrAnumodita sAdhucaryA hai, jisakA Upara digdarzana kiyA gayA hai| isI sAdhuvRtti ko dhAraNa karatA huA vaha samudrapAla muni deza meM vicaratA hai, yaha prastuta kAvya kA bhAva hai / munidharma kA vivecana karate hue zAstrakAroM ne jina niyamoM kA tyAgazIla muni ke lie vidhAna kiyA hai, unakA yathAvidhi pAlana karanA hI munivRtti kI sArthakatA hai| saMyamavRtti ko grahaNa karane ke anantara saMyamI puruSa kA yaha kartavya ho jAtA hai ki vaha zAstravihita kriyAoM meM kabhI pramAda na kare arthAt apanI pratyeka kriyA ko niyata samaya meM kare tathA apane AtmA kI nyUnAdhika zakti kA vicAra karake utkRSTa abhigrahAdi meM praveza kare, aura siMha kI bhA~ti sadA nirbhaya rahe / evaM kisI ke dvArA prayukta kiye gaye kaTu athavA asabhya zabdoM ke prayoga meM bhI udvega ko prApta na ho tathA asabhya bhASaNa na kare / isI prakAra kI vizuddha pravRtti se saMyamI puruSa kI AtmasamAdhi aura dharmabhAvanA meM vizeSa pragati hotI hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiMuvehamANo u parivvaejjA, piyamappiyaM savva titikkhelaa| nasavva savvattha'bhiroyaejjA, * na yAvi pUrya garahaM ca saMjae // 15 // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI bhASATIkAsahitam / upekSamANastu parivrajet, priyamapriyaM sarva titikSet / na sarva sarvatrAbhirocayet, * na cApi pUjAM garhAM ca saMyataH // 15 // padArthAnvayaH -- uvehamANo - upekSA karatA huA parivvajA - saMyamamArga meM vicare piyamappiyaM-priya aura apriya sabba - sarva titikkhaejA - sahana kare na - nahIM savva - sarva savvattha - saba padArthoM meM abhiroyaejjA - abhiruci kare ca - aura na yAvi-na pUyaM - pUjA ca - aura garahaM garhA kI saMjae - saMyata -- sAdhu ruci kare / 1 ekaviMzAdhyayanam ] [ 36 mUlArtha - saMyata sAdhu upekSA karatA huA saMyamamArga meM vicare, priya aura apriya saba ko sahana kare tathA sarvapadArtha vA sarvasthAnoM meM abhiruci na kare aura pUjA evaM gardA ko na cAhe / TIkA - isa gAthA meM bhI munivRtti kA hI ullekha kiyA gayA hai| saMyama mArga meM vicaratA huA muni sarvatra upekSA bhAva se hI rahe, yahI usake saMyama mArga zuddha hai / tAtparya yaha hai ki kisI sthAna para yadi usake sAtha kisI ne asabhya bartAva bhI kiyA ho-- kisI ne usake prati kaThora vacana kaheM hoM to saMyamazIla muni ko usakI upekSA hI kara denI caahie| usake vacana kA uttara denA athavA usake prati krodha karanA ityAdi munidharma ke viruddha koI bhI AcaraNa na kare kintu mujhako kisI ne kucha bhI nahIM kahA, aisA vicAra kara usa ora dhyAna bhI na kare 1 ataeva priya aura apriya donoM vastuoM ke saMyoga meM bhI sadA madhyastha bhAva se hI rahe kintu saMsAra ke kisI padArtha meM Asakta na hove / isI prakAra anukUla athavA pratikUla pariSaha ke upasthita hone para mana meM kisI prakAra kI vikRti na lAve kintu dhairya aura zAMtipUrvaka sahana karane meM hI apane AtmA kI sthiratA kA paricaya deve / ataeva apane pUjA, satkAra athavA nindA kI ora bhI dhyAna na deve| ye saba jIvanmukta athavA mokSaviSayaka tIvra abhilASA rakhane vAle AtmAoM ke lakSaNa haiM, jinakA AcaraNa navadIkSita muni samudrapAla kara rahe the| vAstava meM bar3hI huI icchA hI sarva prakAra ke duHkhoM kI jananI hai, usakA virodha kara dene se duHkhoM kA bhI Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] uttarAdhyayanasUtram [ ekaviMzAdhyayanam samUlaghAta ho jAtA hai / isI lie icchA ke nirodha ko zAstrakAroM ne mukhya tapa kahA hai, jo ki pradIpta huI agnijvAlA ke samAna karmendhana ko jalAne kI apane meM pUrNa zakti rakhatA hai| ataH icchA kA nirodha karake saMyamazIla bhikSu sadA upekSAbhAva se hI saMsAra meM vicaraNa kare, yahI prastuta gAthA kA bhAva hai| kyA bhikSu ko bhI anyathAbhAva saMbhava ho sakatA hai ? jisase ukta prakAra se municaryA kA varNana kiyA gayA, aba isI ke viSaya meM kahate haiM aNegachandAmiha mANavehi, je bhAvao saMpagarei bhikkhU / bhayabheravA tattha uinti bhImA, divvA mANussA aduvA tiricchA // 16 // anekachandAMsIha mAnaveSu, yAn bhAvataH saMprakaroti bhikssuH| bhayabhairavAstatrodyanti bhImAH, divyA mAnuSyA athavA tairazcAH // 16 // padArthAnvayaH-aNegachandAma-aneka prakAra ke abhiprAya iha-isa loka meM mANavehi-manuSyoM ke sambhava haiM je-jinako bhAvao-bhAva se saMpagarei-prahaNa karatA hai bhikkhU-sAdhu bhayabheravA-bhaya ke utpanna karane vAle ati bhayaMkara tattha-vahA~ para uinti-udaya hote haiM bhImA-atiraudra divyA-devoM sambandhI mANussA-manuSyoM sambandhI aduvA-athavA tiricchA-tiryaksambandhI ksstt| ... mUlArtha-isa loka meM manuSyoM ke aneka prakAra ke abhiprAya haiM / sAdhu una saba ko bhAva se jAnakara-una para samyak rIti se vicAra kre| tathA udaya meM Aye hue bhaya ke utpanna karane vAle atiraudra, deva, manuSya aura tiryacasambandhI kaSToM ko zAMtipUrvaka sahana kre| TIkA-isa saMsAra meM jIvoM ke aneka prakAra ke abhiprAya hai, jo ki Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mooooooooooooooooooooooooooooooooooor ekaviMzAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [641 audayika Adi bhAvoM ke kAraNa logoM ke udaya meM A rahe haiN| isI hetu se bahuta se abhiprAya, ajJAtatattva muniyoM para bhI AkramaNa kara lete haiM / ataH vicArazIla muni unako bhalI bhA~ti jAnakara apanI saMyamavRtti meM hI dRDhatApUrvaka nimagna rahe kintu logoM ke abhiprAya kA anugAmI na bane tathA munivRtti-cAritra grahaNa karane ke anantara deva, manuSya aura tiryaMcasambandhI, bhayotpAdaka nAnAvidha kaSToM ke upasthita hone para bhI apane vrata se vicalita na ho kintu dRDhatApUrvaka una Aye hue kaSToM kA svAgata kare--unako dhairyapUrvaka sahana kre| prastuta gAthA meM supvyatyaya, 'api' kA adhyAhAra aura 'ma' kI alAkSaNikatA; yaha saba prAkRta ke niyama se jAna lenaa| aba phira kahate haiMparIsahA duvvisahA aNege, sIyanti jatthA bahukAyarA nraa| se tattha pattena vahijja paMDie, ___ saMgAmasIse iva nAgarAyA // 17 // parISahA durviSahA aneke, sIdanti yatra bahukAtarA nraaH| . sa tatra prApto nAvyathata paNDitaH, ___ saMgrAmazIrSa iva nAgarAjaH // 17 // padArthAnvayaH-parIsahA-pariSaha dubbisahA-jo sahane meM duSkara haiM aNegeaneka prakAra ke jatthA-jinameM bahukAyarA-bahuta se kAtara narA-puruSa sIyanti-glAni ko prApta ho jAte haiM se-vaha tattha-vahA~ para patte-prApta huA na vahija-vyathita nahIM hote paMDie-paMDita saMgAmasIse-saMgrAma ke sira para iva-jaise naagraayaa-naagraaj-gjendr| mUlArtha-aneka prakAra ke durjaya pariSahoM ke upasthita ho jAne para bahuta se kAyara puruSa zithila ho jAte haiM parantu vaha samudrapAla muni, saMgrAma meM gajendra kI taraha una ghora pariSahoM ke upasthita hone para bhI vyathita nahIM huA? arthAt unase ghabarAyA nhiiN| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642] uttarAdhyayanasUtram [ekaviMzAdhyayanam TIkA-prastuta gAthA meM samudrapAla muni kI saMyamadRDhatA kA paricaya dete hue zAstrakAra kahate haiM ki saMsAra meM aise bahuta se kAyara puruSa vidyamAna haiM jo ki kaSToM ke samaya para apanI Atma sthiti ko sarvathA bhUlakara prAkRta janoM kI taraha ArtadhyAna karane laga jAte haiM, parantu samudrapAla muni una kAyaroM meM se nahIM the| ve toraNa-saMgrAma meM nirbhayatA se bhir3ane vAle nAgarAja-gajendra kI taraha, pariSahoM ke sAtha zAMtimaya yuddha karate hue unase aNumAtra bhI nahIM ghabarAye aura unhoMne apane Atmabala se una para pUrNarUpa se vijaya prApta kI / sArAMza yaha hai ki jina pariSahoM ke upasthita hone para bhaya ke mAre bahuta se kAtara puruSa apane saMyama ko chor3akara bhAga jAte haiMsaMyamakriyA se patita ho jAte haiM, unhIM pariSaha rUpa bhayaMkara zatruoM ke samakSa, saMyama-saMgrAma meM vaha samudrapAla muni bar3I dRDhatA ke sAtha Age bar3hate aura prasannatApUrvaka unase yuddha karate hue una para vijaya prApta karate the| tAtparya yaha hai ki unhoMne vikaTa se vikaTa pariSaha ko apanI sahanazIlatA se viphala kara diyaa| isI prakAra vartamAna samaya ke pratyeka muni kA kartavya hai ki vaha apanI saMyamaviSayiNI dRDhatA ko sthira rakhane ke lie, samudrapAla muni kI taraha apane AtmA ko adhika se adhika balavAn banAne kA prayatna kre| aba isI viSaya kI vyAkhyA karate hue phira kahate haiMsIosiNA daMsamasagA ya phAsA, AyaMkA vivihA phusanti dehaM / akukkuo tattha'hiyAsaejjA, rayAI kheveja purAkaDAI // 18 // zItoSNA daMzamazakAzca sparzAH, AtaMkA vividhAzca spRzanti deham / akutkucastatrAdhisaheta . rajAMsi kSapayet purAkRtAni // 18 // padArthAnvayaH-sIosiNA-zItoSNa dasa-daMza masagA-mazaka ya-aura phAsA-tRNAdika sparza AyaMkA-AtaMka-ghAtaka roga vivihA-nAnA prakAra ke dehaM Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzAdhyayanam ] . hindIbhASATIkAsahitam / [643 vvvvvvvvvvvvvvm vwwwvvvvvvvvvvvvvvwww zarIra ko phusanti-sparza karate haiM akukkuo-to bhI kutsita zabda na karatA huA tattha-vahA~ para ahiyAsaejA-sahana karatA hai rayAI-karmaraja purAkaDAI-pUrvakRta ko khevejA-kSaya krke| mUlArtha-samudrapAla muni zIta, uSNa, daMza, mazaka, tRNAdi sparza tathA nAnA prakAra ke bhayaMkara roga, jo deha ko sparza karate haiM, unako sahana karatA huA aura pUrvakata karmaraja ko taya karatA huA vicaratA thaa| TIkA-prastuta gAthA meM bhI samudrapAla muni kI dRDhatA kA hI varNana hai| usake zarIra ko DAMsa, macchara Adi ne kATA; zIta, uSNa tathA tRNAdi ke kaThora sparza se aura nAnA prakAra ke AtaMkoM se usake zarIra ko kalpanAtIta AghAta pahuMce parantu usane ina saba prakAra ke pariSahoM-upadravoM ko bar3I dRDhatA se sahana kiyA arthAt inake upasthita hone para bhI vaha apanI saMyamaniSThA se tanika bhI vicalita nahIM huaa| isI kAraNa se vaha pUrvakRta-pUrvajanmArjita karmaraja kA kSaya karatA huA nirAkula hokara vicarane lgaa| yadyapi sUtra meM jo kriyA dI hai, vaha vidhyarthaka liG lakAra kI hai tathApi prakaraNa samudrapAla muni kA hI hai| tathA 'vyatyayazca' isa prAkRta niyama kI yahA~ para bhI pradhAnatA hai, ataH ye ArSavAkya haiM / athavA anya munigaNa bhI isase zikSA grahaNa kareM; etadartha inakA prayoga kiyA gayA hai / evamArSatvAt kutsitaM kUjati-pIDitaH sannAkrandati kukUjaH, na tathA iti akukUjaH / tathA-- 'akakkaratti' evamapi pATho dRshyte| kadAcidvedanA''kulito na karkarAyitakArIiti / arthAt vedanA ko zAMtipUrvaka sahana krnaa| phira kahate haiMpahAya rAgaM ca taheva dosa, mohaMca bhikkhUsayayaM viyakkhaNe / meru vvavAeNa akampamANo, parIsahe Ayagutte sahijjA // 19 // prahAya rAgaM ca tathaiva dveSaM, mohaM ca bhikSuH satataM vicakSaNaH / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644] uttarAdhyayanasUtram [ekaviMzAdhyayanam meruriva vAtenAkampamAnaH, parISahAn guptAtmA saheta // 19 // padArthAnvayaH-pahAya-chor3akara rAga-rAga ko ca-aura taheba-usI prakAra dosaM-dveSa ko ca-aura moha-moha ko bhikkhU-sAdhu sayayaM-nirantara viyakkhaNevicakSaNa meru meru vva-kI taraha vAeNa-vAyu se akampamANo-akampAyamAna hotA huA parIsahe-pariSahoM ko Ayagutte-Atmagupta hokara sahijA-sahana kre| ___ mUlArtha-vicaSaNa bhikSu sadA hI rAga, dveSa aura moha kA parityAga karake, vAyu ke vega se kampAyamAna na hone vAle meru parvata kI taraha Atmagupta hokara pariSahoM ko sahana kre| TIkA-prastuta kAvya meM vartamAna kAla ke muniyoM ko samudrapAla muni kA anukaraNa karane kA upadeza dete hue zAstrakAra kahate haiM ki jo vicakSaNa arthAt vicArazIla muni haiM ve rAga, dveSa aura moha ko tyAgakara pariSahoM ko sahana karane meM sadA sumeru parvata kI bhA~ti nizcala raheM / arthAt jisa prakAra vAyu ke pracaMDa vega se bhI sumeru parvata kampAyamAna nahIM hotA, tadvat pariSahoM-kaSToM ke upasthita hone para bhI sadA dRDhacitta raheM, apanI saMyamaniSThA se kabhI vicalita na hoN| tathA Atmagupta vizeSaNa isalie diyA hai ki jisa prakAra kUrma apane aMgoM ko saMkoca meM lAkara bAhara ke AghAta se apane Apako bacA letA hai, usI prakAra buddhimAn bhikSu bhI apane aMgopAMga ko vaza meM rakhakara apane saMyama dhana ko bAhara ke AghAta se bacAne kA prayatna kare / yahA~ para meru kI upamA atidRDhatAkhyApana ke lie dI gaI hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiMaNunnae nAvaNae mahesI, na yAvi pUyaM garihaM ca sNje| se ujjubhAvaM paDivaja saMjae, nivvANamaggaM virae uvei // 20 // Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIbhASATIkAsahitam / anunnato nAvanato maharSiH, na cApi pUjAM gAM ca saMyataH / sa RjubhAvaM pratipadya saMyataH, nirvANamArga virata upaiti // 20 // ekaviMzAdhyayanam ] padArthAnvayaH - aNunnae-- anunnata nAvaNae-na avanata mahesI - maharSi na yAtri-nahIM pUya-pUjA ca - aura garihaM garhA saMjae - saMga na karatA huA se - vaha ujjubhAvaM - RjubhAva ko paDivaja - grahaNa karake saMjae - sAdhu nivvANamaggaM - nirvANa mArga ko virae-virata hokara ur3a - prApta karatA hai / mUlArtha - jisakA pUjA meM unnata bhAva nahIM, nindA meM avanata bhAva nahIM, kintu kevala RjubhAva ko grahaNa karatA hai, vaha sAdhu virata hokara mokSamArga ko hI prApta karatA hai / [ 645 TIkA - prastuta gAthA bhI phalapUrvaka sAdhu ke kartavya kA hI nirdeza karatI hai| sAdhu ka pUjA se prasanna nahIM hotA aura nindA se jisake mana meM dveSa athavA udAsInatA nahIM hotI arthAt donoM meM samAna bhAva rakhatA hai, aisA sAdhu birati ko dhAraNa karatA huA nirvANa ko hI prApta karatA hai / tAtparya yaha hai ki jo sAdhu kisI prakAra ke satkAra kI abhilASA nahIM rakhatA aura kisI kI nindA se . jisako udvega nahIM hotA tathA viSayabhogoM se sarvathA rahita hokara kevala Rju mArgasarala mArga -- zAMtimArga kA anusaraNa kara rahA hai, vaha anta meM sarvazreSTha nirvANapada -- mokSapada ko hI prApta karatA hai / sArAMza yaha hai ki samudrapAla muni isI vRtti kA anusaraNa karane vAlA thA, jisakA antima phala mokSa kI prApti hai / phira kahate haiM arairaisahe pahINasaMthave, virae Ayahie pahANavaM / paramaTTapaehiM ciTThaI, chinnasoe amame akiMcaNe // 21 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 ] Jiao uttarAdhyayana sUtram - [ ekaviMzAdhyayanam aratiratisahaH prahINasaMstavaH, virata AtmahitaH pradhAnavAn / tiSThati, paramArthapadeSu chinnazoko'mamo'kiJcanaH // 21 // padArthAnvayaH- arai-arati raha-rati sahe - sahana karatA hai pahINasaMthavetyAga diyA hai saMstava ko jisane virae - rAgAdi se rahita Ayahie - AtmahitaiSI pahANavaM- pradhAnavAn paramaTThapaehiM - paramArtha padoM meM ciTThaI - sthita hai chinnasoe - chedana kara diyA hai zoka ko jisane amame - mamatArahita akiMcaNe - akiMcana / mUlArtha - samudrapAlamuni arati - cintA aura rati ko sahana karatA hai, usane gRhasthoM kA saMstava chor3a diyA hai, rAgAdi se nivRtta ho gayA, AtmA ke hitakArI pradhAna pada vA paramArtha padoM meM sthita hai, usane zoka ko vA karmasrota ko chinna-bhinna karake nirmamatva aura akiMcanatA ko dhAraNa kiyA hai| TIkA - samudrapAla muni viSayoM ke milane se prasannatA aura na milane para aratibhAva athavA asaMyamabhAva meM rati aura saMyamabhAva arati isa prakAra ke bhAvoM ko chor3akara jisane gRhasthoM kA pUrva saMstava vA pazcAt saMstava tathA gRhasthoM ke sAtha sahavAsa aura prIti utpanna karanA, isa bAta ko bhI chor3a diyA hai| itanA hI nahIM kintu virata hokara AtmA ke hitakArI pradhAna yogoM vAlA hokara, jo paramArtha pada haiM arthAt jina padoM se mokSa kI prApti hotI hai, unhIM padoM meM ThaharatA hai, sAtha hI vastu ke viyoga se zoka kA karma Ane ke jo mithyAtvAdi zrota haiM, unako bhI chedana kara diyA hai / ataH nirmama -- mamatArahita aura akiMcana hokara vicarane lagA / kAraNa yaha hai ki jJAnapUrvaka kI huI ukta kriyAe~ hI mokSa kI sAdhaka haiN| tathA 'paehi -- padeSu' isameM 'sup' vyatyaya hai / isalie vartamAna samaya ke muniyoM ko bhI ukta kriyAoM kA sadaiva anusaraNa karanA cAhie, jisase ki paramArtha pada kI zIghra prApti ho / isa prakaraNa meM punaruktidoSa kI bhI AzaMkA na karanI cAhie kyoMki yaha upadeza kA adhikAra cala rahA hai| upadeza meM eka vastu kA vAra 2 varNana karanA bodha kI sthiratA ke lie hotA hai| ataH yaha bhUSaNa hai, dUSaNa nahIM / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 647 aba phira isI viSaya meM kahate haiMvivittalayaNAI bhainja tAI, nirovalevAiM asNthddaaii| isIhiM ciNNAI mahAyasehi, kAyeNa phAsija parIsahAI // 22 // viviktalayanAni bhajeta trAyI, nirupalepAnyasaMskRtAni / RSibhizcIrNAni mahAyazobhiH, . . kAyena spRzati pariSahAn // 22 // padArthAnvayaH-vivitta-vivikta-strI Adi se rahita layaNAI-vasatI tAI-SaTakAya kA rakSaka bhaija-sevana karatA hai nirovalevAiM-lepa se rahita asaMthaDAIbIjAdi se rahita isIhiM-RSiyoM dvArA cieNAI-AcaraNa kI huI mahAyasehimahAyaza vAle kAyeNa-kAyA se phAsija-sparza karatA huA parIsahAI-parISahoM ko| mUlArtha--SadkAya kA rakSaka sAdhu mahAyazasvI RSiyoM dvArA svIkRta, lepAdi saMskAra aura bIjAdi se rahita aisI vivikta vasatI-upAzraya Adi kA sevana karatA huA vahA~ para upasthita hone vAle pariSahoM ko kAyA-zarIra dvArA sahana kre| TIkA-isa gAthA meM bhI munidharmocita viSaya kA hI varNana kiyA hai| sAdhu kisa prakAra ke sthAna meM nivAsa kare ? isa viSaya meM zAstrakAra kA kathana hai ki sAdhu usa sthAna-upAzraya meM rahe jahA~ para strI, pazu aura SaMDha Adi kA nivAsa na ho tathA jo sthAna lepAdi se rahita ho evaM bIjAdi se yukta na ho aura mahAyazasvI RSiyoM ne jisakA vidhAna kiyA ho, aise sthAna meM rahakara sAdhu pariSahoM ko zarIra dvArA sahana karane kA prayatna kare / tAtparya yaha hai ki zuddha vasatI aura pariSahoM ko sahana karatA huA sAdhu RSibhASita mArga kA hI anusaraNa kare, isI meM usake AtmA Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648] uttarAdhyayanasUtram- [ekaviMzAdhyayanam vv wwwwwwwwwwwwwww kA kalyANa nihita hai / samudrapAla RSi ne isI mArga kA anusaraNa kiyA, isI prakAra kI niravadya pravRtti kA AcaraNa kiyA aura isI ke prabhAva se vaha sarvotkRSTa nirvANa pada ko prApta hue| ____ isa prakAra saMyamavRtti kA ArAdhana karate hue samudrapAla muni kisa pada ko prApta hue, aba isa viSaya meM kahate haiM sa NANanANovagae mahesI, ___ aNuttaraM caritraM dhammasaMcayaM / aNuttare nANadhare jasaMsI, obhAsaI sUri evaM'talikkhe // 23 // sa jJAnajJAnopagato maharSiH, ___ anuttaraM caritvA dharmasaJcayam / anuttaro jJAnadharo yazakhI, sa pazakhA, ___ avabhAsate sUrya ivAntarikSe // 23 // padArthAnvayaH-sa-vaha samudrapAla mahesI-maharSi eNANa-zrutajJAna se nANovagae-padArthoM ke jAnane se upagata hokara aNuttaraM-pradhAna dhammasaMcaya-kSamAdi dharmoM kA saMcaya cariuM-AcaraNa karake aNuttare-pradhAna nAgadhare-kevala jJAna ke dharane vAlA jasaMsI-yazasvI--yaza vAlA sUri eva-sUryavat obhAsaI-prakAzamAna hai aMtalikkhe-antarikSa-AkAza meN| mUlArtha-samudrapAla RSi zrutajJAna ke dvArA padArthoM ke svarUpa ko jAnakara aura pradhAna-kSamAdi-dharmoM kA saMcaya karake, kevala jJAna se upayukta hokara antarikSa meM-AkAzamaMDala meM prakAzita hone vAle sUrya kI bhAti apane kevalajJAna dvArA prakAza karane lgaa| TIkA-prastuta gAthA meM samudrapAla RSi kI jJAnasampatti kA digdarzana karAyA gayA hai| vaha samudrapAla RSi, prathama zrutajJAna ke dvArA saMsAra ke hara eka Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 146 padArtha ke svarUpa ko jAnane laga gye| phira unhoMne kSamAdi lakSaNayukta pradhAna dharma kA saMcaya kara liyaa| tadanantara unako sarvotkRSTa kevalajJAna kI prApti ho gii| phira ve sUrya kI bhA~ti vizva ke samasta padArthoM kA prakAza karane laga gaye arthAt jaise AkAza meM sUrya prakAza karatA hai, tadvat kevalajJAna ke dvArA padArthoM ke svarUpa ko jAnakara saMsAra ke bhavya jIvoM ko vAstavika dharma kA upadeza karane lge| tAtparya yaha hai ki unake jJAna meM vizva ke sAre padArtha karAmalakavat pratibhAsamAna hone laga gye| ataH ve sarvajJa aura sarvadarzI banakara saMsAra kA upakAra karane lge| isake atirikta prastuta gAthA se yaha bhI spaSTa pratIta hotA hai ki jJAnapUrvaka AcaraNa meM lAI gaI dhArmika kriyAoM kA antima phala kevalajJAna kI utpatti hai, jisake dvArA yaha jIvaAtmA se paramAtmA banakara vizva-bhara kA kalyANa karane kI zakti rakhatA hai| isa kAvya meM 'anuttare' yahA~ para ekAra alAkSaNika hai| aba prastuta adhyayana kI samApti karate hue ukta viSaya kI phalazruti ke sambandha meM kahate haiM duvihaM khaveUNa ya puNNapAvaM, niraMjaNe savvao vippmukke| tarittA samudaM va mahAbhavohaM, samuddapAle apuNAgamaM gae // 24 // tti bemi| iti samuddapAlIyaM egavIsaimaM ajjhayaNaM samattaM // 21 // dvividhaM kSapayitvA ca puNyapApaM, .. niraMjanaH sarvato vissmuktH| tIrkhA samudramiva mahAbhavaugha, samudrapAlo'punarAgamAM gataH // 24 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650] uttarAdhyayanasUtram- [ekaviMzAdhyayanam iti bravImi / iti samudrapAlIyamekaviMzatitamamadhyayanaM samAptam // 21 // padArthAnvayaH-duvihaM-donoM prakAra ke khaveUNa-kSaya karake punapAvaM-puNya aura pApa ko niraMjaNe-karmasaMga se rahita sambao-sarva prakAra se vippamukke-vipramukta hokara samuddeva-samudra kI taraha mahAbhavohaM-mahAbhavoM ke samUha ko tarittA-tairakara samuddapAle-samudrapAla muni apuNArgama-apunarAgamana ko gae-prApta ho gyaa| mUlArtha-donoM prakAra ke-pAtI aura aghAtI-karmoM tathA puNya aura pApa ko caya karake karmamala se rahita huA samudrapAlamuni sarva prakAra ke bandhanoM se sarvathA mukta hokara mahAmava samUha rUpa samudra se pAra hotA huA apunarAvRttipada-mokSapada ko prApta ho gyaa| TIkA-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya--ina cAra karmoM kI ghAtI saMjJA hai tathA vedanIya, Ayu, nAma aura gotra-ina cAroM ko aghAtI karma kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jo karma AtmA ke jJAnAdi guNoM kA ghAta karane vAle haiM, ve ghAtI kahalAte haiM aura jinase AtmA ke ukta guNoM kA ghAta nahIM hotA, unakI aghAtI saMjJA hai / so ina donoM prakAra ke karmoM ko kSaya karake tathA puNya aura pApa kA bhI kSaya karake, itanA hI nahIM kintu sarva prakAra ke bandhanoM se sarvathA mukta hokara atidustara saMsAra-samudra ko tairakara vaha samudrapAla muni jahA~ se punarAgamana nahIM hotA, aise muktidhAma ko prApta ho gaye / yahA~ para itanA dhyAna rahe ki mokSa karmoM kA phala nahIM kintu karmoM ke Atyantika kSaya kA nAma mokSa hai / ata: jaba saMsAra ke hetubhUta karmarUpa bIja kA vinAza ho gayA, taba phira usakA punarAgamana na honA svataH hI siddha ho jAtA hai| pUrvAcAryoM ne isI Azaya ko sphuTa karate hue kahA hai'dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati nAMkuraH / karmabIje tathA dagdhe na prarohati bhvaaNkurH||' tAtparya yaha hai ki jaise bIja ke dagdha hone para usase aMkura kI utpatti nahIM hotI, usI prakAra karmoM ke nAza hone se phira janma nahIM hotaa| vAstava meM jIva ke vizuddha paryAya kA nAma hI mokSa hai| jaise--dugdha se dadhi, dadhi se navanIta aura navanIta se ghRta / isa prakAra jaba dugdha ghRta ke paryAya ko prApta ho gayA, taba phira yaha saMbhAvanA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 651 karanI ki yaha ghRta aba phira dugdha ke paryAya ko prApta ho jAya, eka prakAra kI prauDha ajJAnatA hai| isI prakAra karmamala se sarvathA rahita ho jAne vAle AtmA kI punarAvRtti nahIM hotii| kisI 2 prati meM 'niraMjaNe' ke sthAna para 'niraMgaNe' pATha bhI dekhane meM AtA hai| usakA artha vRttikAra isa prakAra likhate haiM-'aGgergatyarthatvAt , niraMganaHprastAvAt saMyamaM prati nizcalaH zailezyavasthAprApta iti yAvat' arthAt saMyama ke prati nizcala hokara zailezI avasthA ko prApta huaa| 'tti bemi--iti bravImi'--aisA maiM kahatA hU~ / isakI vyAkhyA pahale kI taraha hI jAna lenii| ekavizAdhyayana samApta Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha rahanemijjaM bAvIsaimaM ajjhayaNaM atha rathanemIyaM dvAviMzamadhyayanam pUrvokta ikkIsaveM adhyayana meM viviktacaryA kA varNana kiyA gayA hai / parantu vivicaryA ke lie pUrNa saMyamI aura dhairyazIla puruSa hI upayukta sakatA hai, anya nahIM / yadi kisI azubha karma ke udaya se saMyama meM zithilatA utpanna hone lage to usako rathanemi kI bhA~ti dRDhatApUrvaka usa zithilatA ko dUra karake saMyama ko ujjvala rakhane kA prayatna karanA cAhie, jisase nirvANapada kI prApti sulabha ho jAya / isalie aba bAIsaveM adhyayana meM rathanemi kA varNana kiyA jAtA hai / parantu prasaMgavazAt prathama bAIsaveM tIrthaMkara zrIariSTanemi neminAtha kA kiMcit varNana karate haiM-- soriyapuraMmi nayare, Asi rAyA mahiDDie / vasudeva tti nAmeNaM, rAyalakkhaNasaMjue zauryapure nagare, AsIdrAjA vasudeva iti nAmnA, rAjalakSaNasaMyutaH 11911 maharddhikaH / // 1 // mUlArtha - soriya - saurya puraMmi - pura nayare - nagara meM AsI - thA rAyA - rAjA mahiDDie - mahatI Rddhi vAlA vasudeva - vasudeva tti - isa nAme - nAma se prasiddha thA rAyalakkhaNa - rAjalakSaNoM se saMjue - saMyukta thA / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 53 mUlArtha - sauryapura nagara meM vasudeva nAmA mahatI samRddhi vAlA rAjA rAjya karatA thA, jo ki rAjA ke lakSaNoM se yukta thA / TIkA - isa gAthA meM rAjA aura usake lakSaNoM kA nirdeza karane se sAmudrika zAstra kI siddhi hotI hai| jaise--cakra, svastika, aMkuza, chatra, camara, hastI, azva, sUrya aura candra ityAdi lakSaNoM se jisakA zarIra yukta ho arthAt jisake zarIra meM sAmudrikazAstravihita ukta cihna vidyamAna hoM, vaha rAjA hotA hai / nizcaya naya ke anusAra to jisake bhAgya meM rAjya hotA hai, vahI rAjA banatA hai parantu vyavahAra naya ko lekara to . jisake zarIra meM ukta cihnoM meM se kitane eka cihna dikhAI deveM to usameM rAjyapada kI yogyatA kI kalpanA kI jAtI hai / yadi vAstava meM vicAra kiyA jAya to ukta lakSaNa bhI usI meM hote haiM, jisake bhAgya meM rAjya - sampatti kA adhikAra ho, anya ke nahIM / tathA vaha nAma kA rAjA nahIM thA kintu atyanta Rddhi vAlA thA / aba rAjA kI striyoM ke viSaya meM kahate haiM-- tassa bhajjA duve AsI, rohiNI devaI tahA / tAsiMdohaMpi do puttA, iTThA rAmakesavA // 2 // tasya bhArye dve AstAm, rohiNI devakI tathA / tayordvayorapi dvau putrau, iSTo rAmakeza // 2 // padArthAnvayaH--tassa--usa-- vasudeva rAjA ke duve-do bhajjA - bhAryAe~ AsIthIM rohiNI - rohiNI tahA - tathA devaI - devakI tAsiM-una dohaMpi- donoM ke hI dodo puttA-putra hue iTThA - vallabha rAma- balabhadra aura kesavA - kezava / mUlArtha - vasudeva rAjA kI do bhAryAe~ thIM - eka rohiNI, dUsarI devakI / una donoM ke krama se rAma aura kezava ye do putra hue, jo ki bar3e priya the / TIkA - vasudeva kI rohiNI aura devakI ye do striyA~ thIM / unake krama se rAma- balabhadra aura kezava - kRSNa ye do putra utpanna hue| ye donoM hI janatA ke atyanta priya the aura inakA Apasa meM bhI atyanta prema thA / yadyapi mahArAjA vasudeva Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] * uttarAdhyayanasUtram- [dvAviMzAdhyayanam ke vahA~ aura bhI aneka striyA~ vidyamAna thIM parantu yahA~ para unakA koI sambandha na hone se ullekha nahIM kiyA gyaa| ina do kA prayojana hone se ullekha kiyA gayA hai| baladeva aura vAsudeva kI mAtA hone se ye donoM hI saMsAra meM vikhyAta haiN| ____ aba samudravijaya ke prasaMga kA varNana karate haiMsoriyapuraMmi nayare, Asi rAyA mahiDie / samuddavijaye nAma, rAyalakkhaNasaMjue // 3 // sauryapure nagare, AsId rAjA maharddhikaH / samudravijayo nAma, rAjalakSaNasaMyutaH // 3 // padArthAnvayaH-soriya-saurya puraMmi-pura nayare-nagara meM Asi-thA rAyArAjA mahiDDie-mahatI samRddhi vAlA samuddavijaye-samudravijaya nAma-nAma se prasiddha rAyalakkhaNa-rAjalakSaNoM se sNjue-sNyukt| mUlArtha-sauryapura nagara meM rAjalakSaNa saMyukta aura mahatI samRddhi vAlA samudravijaya nAma kA rAjA thaa| TIkA--eka to vasudeva aura samudravijaya ina donoM bhAiyoM meM paraspara bar3A sneha thA aura dUsare Age kI gAthAoM meM ina donoM kA hI varNana AyagA; isalie ina donoM kA yahA~ para ullekha kiyA gayA hai| yadyapi prastuta adhyayana kA nAma rahanemIya adhyayana hai tathApi usake varNana meM inakA ullekha karanA parama Avazyaka hai| ____ aba inakI patnI ke viSaya meM kahate haiMtassa bhajA sivA nAma, tIse putto mahAyaso / bhagavaM ariDunemi tti, loganAhe damIsare // 4 // tasya bhAryA zivA nAmnI, tasyAH putro mahAyazAH / bhagavAnariSTanemiriti , lokanAtho damIzvaraH // 4 // padArthAnvayaH-tassa-samudravijaya kI bhajA-bhAryA sivA nAma-zivA nAma vAlI thI tIse-usakA putto-putra mahAyaso-mahAyazasvI bhagavaM-bhagavAn ariTTanemi Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [655 ariSTanemi tti-isa nAma se prasiddha loganAhe-loka kA nAtha aura damIsare-indriyoM kA damana karane vAlA thaa| ___ mUlArtha--samudravijaya kI zivA nAmnI bhAryA thI aura usakA putra mahAyazasvI, parama jitendriya aura trilokI kA nAtha bhagavAn ariSTanemineminAtha huaa| TIkA-prastuta gAthA meM bAIsaveM tIrthaMkara ke janma aura nAma kA varNana hai| unake pitA kA nAma samudravijaya aura mAtA kA nAma zivA devI evaM unakA nAma ariSTanemi thA / ve janma se lekara pUrNa brahmacArI rahe aura isI hetu se ve damIzvara aura lokanAtha kahalAye tathA saMsAra meM unakA mahAn yaza phailA / yadyapi bhAvI naigamanaya se unako lokanAtha aura damIzvara kahA gayA hai parantu jo tIrthaMkara hote haiM, ve to bAlyAvasthA se hI viziSTa zaktiyoM ke dhAraNa karane vAle tathA mana para vijaya prApta karane vAle hote haiM / bhagavAn zabda yahA~ para prazaMsArtha meM grahaNa kiyA gayA hai| 'tIse putto' zabda se aurasa putra kA grahaNa hai| ___ aba bhagavAn neminAtha ke viSaya meM kahate haiMso'ridvaneminAmo a, lakkhaNassarasaMjuo / aTusahassalakkhaNadharo, goyamo kAlagacchavI // 5 // so'riSTaneminAmA ca, kharalakSaNasaMyutaH / aSTasahasralakSaNadharaH , gautamaH kAlakacchaviH // 5 // padArthAnvayaH-so-vaha ariTunemi-ariSTanemi nAmo-nAma vAlA kumAra a-punaH lakkhaNassara-lakSaNa aura svara se saMjuo-saMyukta thA aura advasahassalakkhaNadharo-eka hajAra ATha lakSaNoM ko dhAraNa karane vAlA thA goyamogautamagotrIya aura kAlagacchavI-kRSNa kAMti vAlA thaa| . - mUlArtha-vaha ariSTanemi nAmA kumAra, svara lakSaNoM se yukta aura eka hajAra ATha lakSaNoM kA dhAraka thA tathA gautamagotra aura kRSNa kAMti vAlA thA / TIkA-vaha ariSTanemikumAra, svastikAdi lakSaNoM se lakSita aura madhura, gambhIra Adi svaroM se yukta thA / tAtparya yaha hai ki usameM mahApuruSocita svara aura Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 ] uttarAdhyayanasUtram- [dvAviMzAdhyayanam cihna vidyamAna the| evaM unake zarIra meM vimAna, bhavana, candra, sUrya aura medinI Adi ke zubha cihna maujUda the| gautama unakA gotra thA aura unake zarIra kI atasI puSpa ke samAna nIle varNa kI parama sundara kAMti thii| yahA~ para prAkRta ke kAraNa lakSaNa zabda kA pUrva nipAta huA hai| athavA--'lakSaNopalakSito vA svaro lakSaNasvaraH' yaha madhyamapadalopI samAsa jAnanA / eka hajAra ATha lakSaNoM ke nAma, praznavyAkaraNasUtra ke aMguSThaprazna nAmaka adhyayana se jAna lene / kisI 2 prati meM to 'vaMjaNassarasaMjuo' aisA pATha dekhane meM AtA hai| yahA~ para 'vaMjaNa' kA artha tilaka Adi krnaa| aba unake zarIra ke saMhanana kA varNana karate haiMvajarisahasaMghayaNo, samacauraMso jhsoyro| tassa rAImaI kannaM, bhalaM jAyai kesavo // 6 // vajrarSabhasaMhananaH , samacaturasro jhssodrH| tasya rAjImatI kanyAM, bhAyAM yAcate. kezavaH // 6 // padArthAnvayaH-bajarisaha-vana RSama nArAca saMghayaNo-saMhanana samacauraMso-samacaturasrasaMsthAna aura jhasoyaro-matsya ke samAna udara tassa-usake lie rAImaI-rAjImatI kannaM-kanyA ko bhaja-bhAryA rUpa meM kesavo-kezava jAyaiyAcanA karatA hai| mUlAI-vaja RSabha nArAca saMhanana ke dharane vAle, samacaturasrasaMsthAna se yukta usa ariSTanemi kumAra ke lie rAjImatI kanyA ko bhAryA rUpa meM kezava yAcanA karatA hai| TIkA-isa gAthA meM ariSTanemi kumAra ke zarIra kA saMhanana aura bAhyAkRti kA varNana kiyA gayA hai| jaise ki unakA vaja RSabha nArAcasaMhanana thA arthAtzarIra meM rahane vAlI asthiyoM kA bandhana isa prakAra thA ki vana, kIlikA, RSabha, paTTa aura nArAca donoM ora markaTabandhana, isa taraha para zarIra ke bhItara asthiyoM ke bandhana par3e hue the / isI ko vana RSabha nArAca saMhanana kahate haiM / jinake aMsa aura jAnu baiThe hue sama pratIta hoM, usI kA nAma samacaturasrasaMsthAna hai / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / athavA zarIra kI atipriya, atimanohara AkRti ko samacaturasra kahate haiM tathA unakA udara-vakSaHsthala matsya ke samAna vizAla thaa| jaba ve ariSTanemi yuvAvasthA ko prApta hue, taba zrIkRSNa vAsudeva ne mahArAjA ugrasena kI putrI rAjImatI ko unake lie ugrasena se mA~gA / tAtparya yaha hai ki ariSTanemi ke sAtha kumArI rAjImatI kA vivAha kara dene ko mahArAjA ugrasena se kahA / aba rAjImatI ke viSaya meM kahate haiMaha sA rAyavarakannA, susIlA caaruhinnii| savvalakkhaNasaMpannA , vijjusoAmaNippabhA // 7 // atha sA rAjavarakanyA, suzIlA cAsprekSiNI / sarvalakSaNasampannA , vidyutsaudAminIprabhA // 7 // padArthAnvayaH-aha-atha sA-vaha rAyavarakannA-rAjazreSThakanyA susIlAsundara svabhAva vAlI cArupehiNI-sundara dekhane vAlI savva-sarva lakkhaNa-lakSaNoM se saMpannA-yukta vijju-ati dIpta soAmaNI-bijalI ke samAna ppabhA-prabhA vaalii| mUlArtha-vaha rAjavarakanyA sarvalakSaNasampanna, acche svabhAva vAlI, sundara dekhane vAlI, parama suzIla aura pradIpta bijalI ke samAna kAnti vAlI thii| TIkA-isa gAthA meM rAjImatI ke guNa aura saundarya kA varNana kiyA gayA hai| jaise ki rAjavarakanyA athavA rAjA kI pradhAna kanyA rAjImatI ati suzIla aura sundara dekhane vAlI thI, tAtparya yaha hai ki usameM capalatA nahIM thI aura gamana meM vakratA bhI nahIM thii| isI lie vaha strIjanocita sarvalakSaNoM se yukta thii| tAtparya yaha hai ki kulIna aura suzIla striyoM meM jo guNa aura jo lakSaNa hone cAhie~, ve saba rAjImatI meM vidyamAna the| usake zarIra kI kAnti ati dIpta bijalI ke samAna thI athavA agni aura vidyut ke samAna usake zarIra kI prabhA thI / athavAvidyut-bijalI aura saudAminI-pradhAna maNi ke samAna jisake zarIra kI kAnti-prabhA hai| isase usake prabhAvamaya zArIrika saundarya kA varNana kiyA gayA hai| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 ] uttarAdhyayanasUtram [ dvAviMzAdhyayanam vidyut nAma ani kA bhI hai tathA vidyat nAma bijalI aura saudAminI nAma pradhAnamaNi isa prakAra Upara ke tInoM hI artha saMgata ho jAte haiM / tathAca vRttikAra : - ' tathAca ' 'vijjusoyAmaNippabhA' tti -- vizeSeNa dyotate dIpyate iti vidyut sA cAsau saudAminI ca vidyutsaudAminI / athavA -- -- vidyudaniH, saudAminI ca taDit / anye tu saudAminI pradhAnamaNirityAhuH / rAjImatI kI yAcanA karane para usake pitA ugrasena ne jo kucha kahA, aba usake viSaya meM kahate haiM mahar3iyaM / ahAha jaNao tIse, vAsudevaM ihAgacchau kumaro, jA se kannaM dadAmi haM // 8 // maharddhikam / athAha ihAgacchatu kumAraH, yena tasmai kanyAM dadAmyaham // 8 // padArthAnvayaH -- aha - atha tIse- usa rAjImatI kA. jaNao - pitA Aha- kahane lagA vAsudevaM - vAsudeva mahaDDiyaM - maharddhika ke prati iha - yahA~ ---- mere ghara meM Agacchau - Ave kumaro- kumAra jA - jisa karake se- usako ahaM - maiM kannaM-kanyA dadAmi - dU~ / janakastasyAH, vAsudevaM mUlArtha - tadanantara rAjImatI ke pitA ne samRddhi vAle vAsudeva se kahA ki yadi vaha kumAra mere ghara meM A jAya to maiM usako apanI kanyA de dU~gA / TIkA - jisa samaya kRSNa vAsudeva ne zrIneminAtha ke sAtha rAjImatI kA vivAha kara dene ke lie ugrasena se kahA to ugrasena ne unake vicAra se sahamata hote unase kahA ki yadi mikumAra mere ghara meM vivAhocita mahotsava ke sAtha Ave to maiM vidhipUrvaka usako kanyA dene ke lie sarva prakAra se prastuta hU~ / isa kathana se yaha pratIta hotA hai ki bahuta se loga, vAsudeva kI AjJAnusAra unako yoM hI kanyA de jAyA karate hoNge| tabhI to mahArAjA ugrasena ne unake samakSa vivAha mahotsavapUrvaka kanyA dene kI icchA prakaTa kI / 'atha' zabda upanyAsAdi artha meM bhI AtA hai| tathA 'jA - yena, se- tasmai' inameM supa vyatyaya kiyA huA hai 1 ugrasena ke ukta vacana ko svIkAra kara lene ke anantara vivAha kA samaya Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 656 nizcita ho gayA aura tadanusAra vivAhocita sAmagrI kA sampAdana kiyA gayA tathA sarvoSadhiyukta jalAdi se mAMgalika snAna karAkara zrInemikumAra ko zRMgArita hastI para ArUDha karAkara caturaMgiNI senA ke sAtha bar3e ADambara se kumArI rAjImatI ko vivAha kara lAne ke lie prasthAna kiyA gyaa| aba isI viSaya kA savistara varNana kiyA jAtA hai savvosahIhiM havio, kayakoUyamaMgalo 1 divvajuyalaparihio, AbharaNehiM vibhUsio // 9 // sarvoSadhibhiH snapitaH, kRtakautukamaGgalaH divyayugala parihitaH , AbharaNairvibhUSitaH 11811 padArthAnvayaH--savvosahIhiM--sarvoSadhiyoM se havio - snAna karAyA gayA kayako maMgalo- kiyA gayA kautukamaMgala jisakA divva-pradhAna juyala - vastra parihio--pahana liye AbharaNehiM - AbharaNoM se vibhUsio - vibhUSita huA / mUlArtha -- sarvoSadhimizrita jala se snAna karAyA gayA, kautukamaMgala kiyA gayA aura divya vastra pahanAye gaye tathA AbhUSaNoM se vibhUSita kiyA gayA / TIkA - jaba ugrasena rAjA ne apanI priya putrI kA, nemakumAra se vivAha kara denA svIkAra kara liyA aura vAsudeva ne usake anusAra sArA prabandha kara liyA, taba vivAha kA samaya samIpa Ane para zrInemikumAra ko, jayA vijayA Adi oSadhiyoM se mile hue jala ke dvArA snAna karAyA gayA, kautuka ---- muzala Adi se lalATa kA sparza aura maMgala - dadhi akSata dUrvA tathA candanAdi ke dvArA -- vidhAna kiyA, phira pradhAna -- bahumUlya vastroM aura AbhUSaNoM se alaMkRta kiyA gyaa| tAtparya yaha hai ki usa samaya vivAhasambandhI jo bhI prathA thI tathA kulamaryAdA ke anusAra jo kucha bhI kRtya thA, vaha saba AnandapUrvaka manAyA gayA / tathA-' - 'divvajuyalaparihiyo' isa vAkya meM prAkRta ke kAraNa paranipAta kiyA gayA hai| vAstava meM to 'parihiyadivvajuyalo ---- parihitadivya yugala : ' aisA honA cAhie thA / sarvoSadhisnAna aura vastrAbharaNoM se alaMkRta kiye jAne ke bAda jo kucha huA, aba usakA varNana karate haiM Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] [ dvAviMzAdhyayanam mattaM ca gaMdhahatthi ca, vAsudevassa jiTThayaM / ArUDho sohaI ahiyaM, sire cUDAmaNI jahA // 10 // mattaM ca gandhahastinaM ca vAsudevasya jyeSThakam / ArUDhaH zobhate'dhikaM zirasi cUDAmaNiryathA // 10 // uttarAdhyayanasUtram padArthAnvayaH --mattaM mada se bharA huA ca - aura gaMdhahatthi - gandhahastI nAmA hastI ca - punaH vAsudevassa - vAsudeva kA jiTThayaM saba se bar3A hastI ArUDho - usa para car3he hue ahiyaM - adhika sohaI - zobhA pAte haiM sire- sira para cUDAmaNI - cUDAmaNi - AbhUSaNa jahA - jaise zobhA pAtA hai / mUlArtha - vAsudeva ke madayukta aura saba se bar3e gandhahastI nAmA hastI para car3he hue vaha nemikkumAra isa prakAra zobhA pA rahe haiM, jisa prakAra sira para rakkhA huA cUDAmaNi nAmaka AbhUSaNa zobhA pAtA hai / TIkA - prastuta gAthA meM vara kA barAta ke rUpa meM ghara se nikalanA dhvanita kiyA gayA hai / rAjakumAra ariSTanemi, vAsudeva ke sarvapradhAna hastI para car3he hue isa prakAra se suzobhita ho rahe the, jaise ratnoM se jar3e hue svarNamaya cUDAmaNi kA bhUSaNa sira para rakkhA huA suzobhita hotA hai / isa kathana se vara kI sarvoccatA aura sarvapradhAnatA kA digdarzana kiyA gayA hai / gandhahastI sarvahastiyoM meM pradhAna aura saba kA mAnamardaka hotA hai / gandhahastI para ArUDha hone ke anantara una para chatra aura cAmara hone lage / unase suzobhita hue rAjakumAra kA nimnalikhita gAthA meM varNana karate haiMaha UsieNa chatteNa, cAmarAhi ya sohio / dasAracakkeNa tao, savcao parivArio // 11 // athocchritena chatreNa, cAmarAbhyAM ca zobhitaH / dazAIcakreNa sarvataH parivAritaH // 11 // tataH, padArthAnvayaH-- aha-anantara UsierA - U~ce chatte - chatra se ya-aura Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 661 cAmarAhi-cAmaroM se sohio-zobhita dasAra-dazAI cakkeNa-cakra se tao-tadanu sabao-sarva prakAra se parivArio-parivRta huA / mUlArtha-tadanantara U~ce chatra, donoM cAmara aura dazArha cakra se sarva prakAra se AvRta hue rAjakumAra vizeSa zobhA pA rahe the| TIkA-jisa samaya vAsudeva ke sarvapradhAna hastI para rAjakumAra ariSTanemi ArUDha ho gaye, taba una para eka bar3A U~cA chatra kiyA gayA aura donoM ora cAmara jhulAye jAne lage / samudravijaya Adi dazoM bhAiyoM tathA anya yAdavoM se parivRta hue rAjakumAra apUrva zobhA pAne lge| tAtparya yaha hai ki samudravijaya Adi dazoM yAdavoM kA samasta parivAra unake sAtha thA aura chatra cAmaroM ke dvArA unakA upavIjana ho rahA thaa| yahA~ para itanA smaraNa rahe ki logoM meM jo yaha janazruti pracalita hai ki 56 koTi yAdava usa vivAhotsava meM sammilita hue the so sarvathA nirAdhAra pratIta hotI hai kyoMki ukta gAthA meM isakA ullekha nahIM hai| ukta gAthA se to kevala daza bhAiyoM ke parivAra kA sammilita honA hI sUcita hotA hai| ataH zraddhAlu puruSoM ko zAstramUlaka kathana para hI adhika vizvAsa rakhanA cAhie / usa samaya rAjakumAra ke sAtha jo cAra prakAra kI senA thI, aba usakA varNana karate haiM cauraMgiNIe seNAe, raiyAe jahakkama / tuDiyANaM sanninAeNaM, divveNaM gagaNaMphuse // 12 // caturaGgiNyA senayA, racitayA yathAkramam / tUryANAM . sanninAdena, divyena gaganaspRzA // 12 // padArthAnvayaH-cauraMgiNIe-caturaMgiNI-cAra prakAra kI seNAe-senA se jahakkama-yathAkrama se jisakI raiyAe-racanA kI gaI hai. tuDiyANaM-vAditroM ke sanninAeNaM-vizeSa nAda se divveNaM-pradhAna-zabdoM se gagaNaMphuse-AkAza kA sparza ho rahA thaa| mUlArtha---usa samaya kramapUrvaka racanA kI gaI caturaMgiNI senA se tathA vAditroM ke pradhAna zabda se AkAza vyApta ho rahA thA / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 ] uttarAdhyayanasUtram- [dvAvazAdhyayanam - TIkA-jaba yAdavoM ke samUha se parivRta hue rAjakumAra cale, taba unake sAtha gaja, ratha, azva aura paidala savAra--yaha cAra prakAra kI senA--jisakI kramapUrvaka racanA kI gaI thI--Age 2 cala rahI thI aura vAditroM ke gambhIra zabda se AkAza gUMja rahA thA / yahA~ para sarvatra lakSaNa meM tRtIyA vibhakti kA prayoga hai| aura 'divveNa gagaNaMphuse' yaha ArSaprayoga hai| evaM nAda zabda ke pUrva jo 'sam' upasarga lagAyA gayA hai, vaha vAditroM ke zabda kI manoharatA kA sUcaka hai| . eyArisIi iDIe, juie uttamAi y| niyagAo bhavaNAo, nijAo vaNhipuMgavo // 13 // .. etAdRzyA RddhayA, dyutyA uttamayA c|| nijakAt bhavanAt , niryAto vRSNipuGgavaH // 13 // .. padArthAnvayaH-eyArisIi-isa prakAra kI iDDIe-Rddhi se uttamAiuttama ya-aura juie-jyoti vAlI se niyagAo-apane bhavaNAo-bhavana se nijAo-nikale vahipugavo-vRSNipuMgava / / mUlArtha-isa prakAra kI sarvottama yutiyukta samRddhi se parivRta hue vRSNipuMgava apane bhavana se nikle| ___TIkA-jaba ariSTanemikumAra vivAhayAtrA ke lie zrRMgArita kiye gaye, taba pUrvokta Rddhi ke sAtha vaha apane bhavana se nikala pdd'e| vaha Rddhi sarvapradhAna thI aura vizeSa prakAza vAlI thI kyoMki usakA sampAdana vAsudeva ne bar3e hI samAroha aura ADambara se kiyA thaa| yahA~ para vRSNipuMgava yAdavoM meM pradhAna isa kathana se ariSTanemikumAra kA hI grahaNa abhipreta hai| ataeva vRttikAra likhate haiM--'vRSNipuGgavaH yAdavapradhAno bhagavAnariSTanemiriti yaavt|' tAtparya yaha hai ki vaha tIrthaMkara nAma aura gotra ko bA~dhakara hI yAdavakula meM utpanna hue haiN| isI lie unako 'vRSNipuMgava' kahA gayA hai| bhavana se nikalane ke bAda kyA huA, aba isa viSaya meM kahate haiMaha so tattha nijanto, dissa pANe bhayadae / vADehiM paMjarohiM ca, sannirudde sudukkhie // 14 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amir.AAA".- " . dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 663 jIviyantaM tu saMpatte, maMsaTTA bhkkhiyvve| pAsittA se mahApaNNe, sArahiM iNamabbavI // 15 // atha sa tatra niryan , dRSTvA prANino bhayadrutAn / vATakaiH paJjaraizca, sanniruddhAn suduHkhitAn // 14 // jIvitAntaM tu samprAptAn, mAMsArthaM bhakSayitavyAn / dRSTvA sa mahAprAjJaH, sArathimidamabravIt // 15 // padArthAnvayaH-aha-anantara so-vaha tattha-vahA~ para nijanto-nikalatA huA pANe-prANiyoM bhayaddae-bhayadrutoM ko vADehiM-bAr3oM se ca-aura paMjarehi-paMjaroM se saniruddhe-roke huoM ko sudukkhie-ati duHkhitoM ko dissa-dekhakara jIviyantaMjIvana ke anta ko saMpatte-prApta huoM ko maMsaTThA-mAMsa ke lie bhakkhiyavvaebhakSaNa kiye jAne vAloM ko pAsittA-dekhakara se-vaha mahApaNNe-mahAbuddhimAna sArahiMsArathi ko iNam-isa prakAra abbavI-kahane lage / tu-saMbhAvanArthaka hai| . mUlArtha-tadanantara jaba nemikumAra Age gaye to unhoMne bhaya se saMtrasta hue, pAr3oM aura piMjaroM meM banda karane se atyanta duHkha ko prApta hue prANiyoM ko dekhA, jo ki jIvana ke anta ko prApta ho rahe haiM tathA jo mAMsa ke nimitta niyukta kiye gaye haiN| una prANiyoM ko dekhakara nemikumAra apane sArathi se isa prakAra bole TIkA-samasta senA aura parivAra ke sAtha hastI para savAra hue nemikumAra jaba vivAhamaMDapa ke kucha samIpa pahu~ce to unhoMne vahA~ para eka ora bAr3e meM ba~dhe hue bahuta se pazuoM ko dekhA / unameM se bahuta se to bAr3e meM banda kiye hue the aura bahuta se piMjaroM meM DAle hue the / tAtparya yaha hai ki jo to catuSpAda pazu the, ve to cAroM ora se dIvAra kiye gaye makAna meM ThaharAye hue the aura jo ur3ane vAle prANI the, ve piMjaroM meM banda kiye hue the| parantu ve saba ke saba bhaya se santrasta the tathA apane jIvana ke anta kI pratIkSA meM the| kAraNa yaha hai ki unake mAMsa se Aye hue mAMsabhakSI barAtiyoM ko tRpta karanA thA arthAt unako vadha karane ke lie hI vahA~ para niyukta kara rakkhA thA / so jisa samaya rAjakumAra ariSTanemi ne Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram 664 ] [ dvAviMzAdhyayanam una ba~dhe hue bhayabhIta prANiyoM ko dekhA to ve apane hastipaka mahAvata se isa prakAra kahane lge| mAMsalolupI puruSoM kA kathana hai ki 'mAMsenaiva mAMsamupacIyate' arthAt mAMsabhakSaNa se hI mAMsa kI vRddhi athaca puSTi hotI hai tathA usa bArAta meM aise puruSa bhI adhika saMkhyA meM upasthita the; una puruSoM ke nimitta hI ukta jAnavaroM kA saMgraha kiyA gayA thaa| isI lie ve bhayabhIta ho rahe the aura prANoM kI rakSA ke lie mUkabhAva se kisI rakSaka kA AhvAna kara rahe the| usI samaya para parama dayAlu ariSTanemi kumAra kI una para dRSTi par3I aura ve apane sArathi se isa prakAra bole| kyoMki vaha mati, zruti aura avadhi jJAna ke dhAraka hone se mahAn buddhimAna the| yadyapi sArathi zabda ratha ke calAne vAle kA vAcaka hai tathApi isa sthAna meM upacAra se hastipaka-mahAvata kA hI grahaNa abhipreta hai / tAtparya yaha hai ki hastI para ArUDha hone kA spaSTa ullekha hone se prastuta gAthA meM Aye hue sArathi zabda kA 'mahAvata' artha karanA hI prakaraNasaMgata aura yuktiyukta pratIta hotA hai / athavA kadAcit kucha dUra jAne para ve ratha meM savAra ho gaye hoM to sArathi zabda kA rathavAn artha karane meM bhI koI Apatti pratIta nahIM hotii| . unhoMne sArathi se jo kucha kahA, aba usI viSaya meM kahate haiM kassa aTrA ime pANA, ee savve suhesinnoN| vADehiM paMjarehiM ca, saMniruddhAya acchahiM // 16 // kasyArthamime prANinaH, ete sarve sukhaiSiNaH / / vATakaiH paJjaraizca, sanniruddhAzca tiSThanti // 16 // __padArthAnvayaH-kassa aTrA-kisake lie ime-ye pANA-prANI ee-ye savvesaba suhesiNo-sukha ke cAhane vAle vADehiM-bAr3oM ca-aura paMjarehiM-piMjaroM meM saMniruddhA-roke hue acchahi-sthita haiM ya-pAdapUrti meM hai| ___ mUlArtha--ye saba sukha ke cAhane vAle prANI kisalie piMjaroM meM DAle hue aura bAr3e meM baMdhe hue haiM ? TIkA-ariSTanemi kumAra apane sArathi se pUchate haiM ki ye mUka prANI kisa . prayojana ke lie yahA~ para ekatrita kiye haiM ? tAtparya yaha hai ki ina svacchanda vicarane Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [165 Annnnnnnnnd AAAAAAAAMr :). vAle anAtha jIvoM ko piMjaroM meM DAlakara aura bAr3e meM banda kara kisalie duHkhI kiyA jA rahA hai ? yadyapi una pazuoM ko ekatrita karane aura bAr3e meM banda karake rakhane Adi kA jo prayojana hai, usako rAjakumAra pahale se hI bhalI bhA~ti jAnate the parantu saMvyavahAra ke lie arthAt loka maryAdA ke lie unhoMne apane sArathi se pUchA / bhagavAn neminAtha ke pUchane para sArathi ne jo uttara diyA, aba usakA varNana karate haiM aha sArahI tao bhaNai, ee bhaddA u paanninno| tujhaM vivAhakajami, bhoyAveDaM bahuM jaNaM // 17 // atha sArathistato bhaNati, ete bhadrAstu prANinaH / yuSmAkaM. vivAhakAyeM, bhojayituM bahuM janam // 17 // __padArthAnvayaH-aha-tadanantara sArahI-sArathi tao-tadanu bhaNai-kahatA hai ee-ye saba bhaddA-bhadraprakRti ke pANiNo-prANI tubhaM-Apake vivAhakajaMmivivAhakArya meM bahuM jaNaM-bahuta janoM ko bhoyAveu-bhojana karavAne ke lie| mUlArtha--tadanantara sArathi ne kahA ki ye saba bhadra-sarala-prakRti ke jIva Apake vivAhakArya meM bahuta se puruSoM ko bhojana dene ke lie ekatrita kiye gaye haiM! TIkA-zrInemikumAra ke pUchane para sArathi kahatA hai ki bhagavan ! Apake isa maMgalarUpa vivAhakArya meM Aye hue bahuta se puruSoM ko inake mAMsa kA bhojana karAyA jAyagA / etadartha ye saba prANI ekatrita kiye gaye haiN| tAtparya yaha hai ki bArAta meM Aye hue bahuta se mehamAnoM ke nimitta inakA vadha kiyA jAyagA / isa kathana se yaha jJAta hotA hai ki bhagavAna nemikumAra ke sAtha jo senA AI thI, usake loga prAyaH adhika saMkhyA meM mAMsa kA bhojana karane vAle the| isI lie ukta gAthA meM prayukta kiyA 'bahuM jaNaM' yaha vAkya sArthaka hotA hai / parantu zreSTha janoM ke lie isakA vidhAna nahIM / yadi saba ke lie mAMsa kA bhojana abhISTa hotA to 'bahuM jaNaM' ke sthAna meM sarvasAdhAraNa kA bodhaka 'samasta' yA isI prakAra kA koI aura zabda prayukta kiyA Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 ] uttarAdhyayanasUtram [ dvAviMzAdhyayanam hotA, athavA dazArha zabda kA hI ullekha kara diyA hotaa| isalie senA meM, sAtha Ane vAle itara puruSoM ko uddezya meM rakhakara hI yaha ukta varNana kiyA huA pratIta hotA hai / 'tu' zabda yahA~ para nizcayArthaka hai, jisakA artha yaha hotA hai ki bahujana bhojanArtha vahA~ para hariNa Adi bhadra jIva hI ekatrita kiye gaye the, na ki hiMsra jIva bhI / aparAdhazUnya aura ahiMsaka tathA sarala hone ke kAraNa inako bhadra kahA gayA hai / sArathi ke ukta vacana ko sunakara parama dayAlu rAjakumAra ariSTanemi ne apane mana meM jo kucha vicArA tathA tadanukUla AcaraNa kiyA, aba isI viSaya meM kahate haiM 1 soUNa tassa vayaNaM, bahupANiviNAsaNaM cintei se mahApanne, sANukkose jiehi U // 18 // vacanaM, bahuprANivinAzanam 1 zrutvA tasya cintayati saH mahAprAjJaH sAnukrozo jIveSu tu // 18 // , padArthAnvayaH ----- soUNa - sunakara tassa - usa sArathi ke vaya - vacana bahupANiviNAsaNaM- bahuta se prANiyoM kA vinAzana rUpa se vaha mahApanne -- mahAbuddhizAlI mAnukose-ka - karuNAmaya hRdaya jiehi - jIvoM meM hita kA vicAra karane vAle cinte - mana meM cintana - vicAra - karate haiM / mUlArtha - usa sArathi ke bahuta se prANiyoM ke vinAzasambandhI vacana ko sunakara dayArdrahRdaya aura mahAbuddhimAn rAjakumAra mana meM vicArane lage / TIkA - sArathi ne jisa samaya yaha kahA ki ina prANiyoM kA vadha kiyA jAyagA, taba rAjakumAra kA hRdaya ekadama karuNA se umar3a AyA aura ve mana meM isa prakAra vicAra karane lage / tAtparya yaha hai ki jinake hRdaya meM dayA kA bhAva hotA hai, ve hI puruSa anya jIvoM ke hitAhita kA vicAra kiyA karate haiM aura ariSTanemi kumAra to 'sAkSAt dayA ke avatAra hI the / ataH una anAtha jIvoM ke akAraNa vadha se unake antaHkaraNa meM cintA kA utpanna honA sarvathA upayukta hI hai / isI bhAva ko vyakta karane ke lie prastuta gAthA meM 'sAnukroza' pada diyA gayA hai| 'cintayati' / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 667 kA artha hai svatantratApUrvaka vicAra karanA arthAt ve apane sadaya hRdaya meM una jIvoM kI dazA kA vicAra karane lage / sArathi ke kathana ko sunakara unhoMne kyA vicAra kiyA ? aba isI ke viSaya meM kahate haiM-- jai majjha kAraNA ee, hammaMti na me eyaM tu nissesaM, para loge yadi mama kAraNAdete, hanyante kAraNAdete, hanyante etanniHzreyasaM, paraloke na ma subahUjiyA / bhavissaI // 19 // subahujIvAH / bhaviSyati // 19 // padArthAnvayaH -- jai - yadi majma- mere kAraNA - kAraNa se ee- ye saba bahUjiyA - bahuta se jIva hammaMti- mAre jAte haiM na- nahIM me - mere lie eyaM - yaha nissesaM-kalyANakArI paraloge - paraloka meM bhavissaI - hogA / tu - pAdapUrti meM / mUlArtha - yadi ye bahuta se jIva mere kAraNa se mAre jAte haiM to mere lie yaha paraloka meM kalyANaprada nahIM hogA / TIkA - bhagavAn ariSTanemi ke mAnasika cintana kA hI prastuta gAthA meM ullekha kiyA gayA hai / sArathi ke kathana ko sunane ke anantara unhoMne vicAra kiyA ki ina anAtha jIvoM ke vadha meM nimitta to maiM hI ThaharatA hU~ / kAraNa yaha hai ki maiM vivAha ke lie udyata huA, taba hI mere sAtha meM Ane vAle sainikoM ke lie inako ekatrita kiyA gayA arthAt inako vadha karane ke lie yahA~ para lAyA gayA / ataH inakI hiMsA kA nimitta maiM yA merA yaha vivAhamahotsava hI hai / yadi ye anAtha mAre jAya~ge to yaha kArya mere lie paraloka meM kalyANakArI nahIM hogA, kyoMki isa prakAra kI hiMsA mahAn anartha aura bhayaMkara duHkha ko utpanna karane vAlI hotI hai / yadyapi caramazarIrI hone se paraloka -- anya janma kI saMbhAvanA unameM nahIM ho sakatI tathApi hiMsA kA kaTuphala dikhalAne ke lie hI yaha ullekha kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki hiMsA rUpa kArya paraloka meM kisI ke lie bhI sukhAvaha nahIM hotA / 'hammaMti' yaha 'vartamAnasAmIpye laT' isa niyama ke anusAra bhaviSyat artha kA bodhana karane vAlI kriyA hai, jisakA vAstavika pratirUpa 'haniSyante' hotA hai| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668] uttarAdhyayanasUtram- [dvAviMzAdhyayanam ___ isa prakAra vicAra karane ke anantara bhagavAn ne apane sArathi ko kahA ki jAo, ina tamAma jIvoM ko bandhana se mukta kara do| yaha AjJA milate hI sArathi ne sabhI jIvoM ko bandhana se mukta kara diyaa| isake anantara parama dayAlu bhagavAn ne kyA kiyA, aba isI ke viSaya meM kahate haiM so kuNDalANa juyalaM, suttagaM ca mahAyaso / AbharaNANiyasavvANi, sArahissa paNAmaI // 20 // sa kuNDalayoyugalaM, sUtrakaM ca mhaayshaaH| AbharaNAni ca sarvANi, sArathaye praNAmayati // 20 // padArthAnvayaH-so-ve nemi bhagavAn mahAyaso-mahAn yaza vAle kuNDalANa-kuMDaloM kA juyalaM-yugala ca-aura suttagaM-kaTisUtra ko ya-punaH savvANisarva AbharaNANi-bhUSaNoM ko sArahissa-sArathi ke prati paNAmaI-dete haiN| ___ mUlArtha-mahAn yaza vAle zrInemibhagavAn donoM kuMDala, kaTisUtra tathA anya saba bhUSaNa sArathi ko arpaNa kara dete haiN| . TIkA-bhagavAn kI AjJA ke anusAra jaba sArathi ne una sabhI jIvoM ko bandhana se mukta kara diyA, taba bhagavAn ne usako pAritoSika (inAma) ke rUpa meM apane donoM kuMDala, kaTisUtra tathA anya saba bhUSaNa utArakara de diye / jo AtmA saMsAra se virakta ho jAte haiM athavA sAMsArika viSayabhogoM kI anarthakAritA se bhalI bhA~ti paricita hote haiM, unakA phira kisI bhI sAMsArika vastu para moha nahIM rhtaa| bhagavAn neminAtha to pahale hI saMsAra se virakta the / isa anarthakArI bhAvI hiMsAkAMDa se to unheM aura bhI uparati ho gaI / ata: una anAtha prANiyoM ko bandhana se mukta karAkara ve svayaM bhI bandhana se mukta hone ke lie udyata ho gaye / isI ke upalakSya meM unhoMne apane samasta bhUSaNa sArathi ko de DAle / ukta kathana se pratIta hotA hai ki usa samaya kuMDala aura kaTisUtra (tar3AgI) ke paharane kA adhika pracAra thA / isI kA anukaraNa vAnaprasthoM ne kiyA pratIta hotA hai, jo ki mekhalAsUtra ke nAma se prasiddha hai| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 666 sArathi ko kuNDalAdi arpaNa karane ke anantara unhoMne kyA kiyA, aba isI ke sambandha meM kahate haiMmaNapariNAmoya kao, devAyajahoiyaMsamoiNNA / saviDii saparisA, nikkhamaNaM tassa kAuM je // 21 // manaHpariNAme ca kRte, devAzca yathocitaM samavatIrNAH / sarvaryA sapariSadaH, niSkramaNaM tasya kartuM ye // 21 // ___ padArthAnvayaH-maNapariNAmo-mana ke pariNAma kao-dIkSA ke lie kiye ya-aura devA-devatA bhI jahoiyaM-yathocita rUpa meM samoieNA-A gaye saviDDiAsarva Rddhi ya-aura saparisA-sarva pariSad ke sAtha tassa-usa bhagavAn ke nikkhamaNaMniSkramaNa ko kAuM-sampAdana karane ke lie / je-pAdapUrti meM hai| mUlArtha--jisa samaya bhagavAn ne dIcA ke lie mana ke pariNAma kiye, usa samaya devatA bhI apanI sarva Rddhi aura pariSada ke sAtha unakA dIcAmahotsava karane ke lie A gye| TIkA-prastuta gAthA meM vivAha kI icchA kA sarvathA parityAga karake zramaNa dharma meM dIkSita hote hue bhagavAn ariSTanemi ke devoM dvArA kiye jAne vAle dIkSAmahotsava kI sUcanA dI gaI hai| tAtparya yaha hai ki vadha ke lie upasthita kiye gaye jIvoM ko bandhana se mukta karAkara aura pAritoSika rUpa meM apane sabhI bhUSaNa sArathi ko dekara nemikumAra vivAha se parAGmukha hokara jaba vApasa dvArakApurI meM A gaye tathA kucha samaya vahA~ para Thaharakara aura vArSika dAna dekara jaba ve dIkSA ke lie udyata hue, taba unakA dIkSAmahotsava karane ke lie bhavanapati, bANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika jAti ke devatA loga, apanI 2 Rddhi aura abhyantara, madhyama tathA bAhara kI pariSad ko sAtha lekara vahA~ para Aye / tIrthaMkara hone vAle mahApuruSoM kI dIkSA meM indrAdi devoM kA padhAranA avazya hotA hai, yaha unakA yathocita vyavahAra aura ve bar3e samAroha ke sAtha AyA karate haiM / yadyapi prathama sauryapura kA ullekha kiyA gayA hai tathApi dIkSA unakI dvArakA meM huI thii| kaMsa kI mRtyu ke pazcAt Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 ] uttarAdhyayanasUtram [ dvAviMzAdhyayanam jarAsaMdha ke bhaya se vyAkula hue yAdava dvArakA meM jA base the, yaha saba vRttAnta harivaMza purANa Adi anya pranthoM se jAna lenA / jarAsandha ke mAre jAne ke pazcAt bhArata kI rAjadhAnI bhI dvArakA hI banI thii| isalie dvArakA kA varNana kiyA gayA haiM / phira kyA huA, aba isakA varNana karate haiM-- devamaNussa parivuDo , sibiyArayaNaM tao nikkhamiya bAragAo, revayayaMmi Thio devamanuSyaparivRtaH zivikAratnaM tataH niSkramya samArUDho / bhayavaM // 22 // " samArUDhaH / bhagavAn // 22 // parivuDo - parivRta hue dvArakAtaH, raivatake sthito padArthAnvayaH -- devamaNussa - devatA aura manuSyoM se tao - tadanantara sibiyArayaNaM - zivikAratna meM samArUDho - ArUDha hue nikkhamiyanikalakara bAragAo - dvArakA se revayayaMmi - vatagiri para bhayavaM bhagavAn Thiosthita hue / mUlArtha - taba bhagavAn devatA aura manuSyoM se ghirakara uttama zivikA meM virAjamAna hokara dvArakA se nikalakara raivataka parvata para jA pahu~ce / TIkA- jaba devoM kA samudAya ekatrita ho gayA, taba uttarakuru nAmaka zivikAratna para bhagavAn ArUDha ho gaye aura dvArakA se nikalakara bar3e samAroha ke sAtha raivatagiri para pahu~ce / isa kathana kA tAtparya yaha hai ki vArSika dAna de cukane ke anantara aura devatAoM ke Agamana ke pazcAt bhagavAn devanirmita zivikAratna para ArUDha ho gaye aura bar3e samAroha se, dvArakA ke samIpa meM Ane vAle raivataujjayanta parvata para pahu~ca gaye / unake zivikAratna ko devoM aura manuSyoM-- arthAt donoM ne uThAyA huA thA / yahA~ para isa bAta kA anumAna to pAThakagaNa anAyAsa hI kara sakate haiM ki eka to tIrthaMkara deva kI dIkSA, dUsare dIkSAmahotsava karAne vAle svayaM vAsudeva, to usa samaya kA dIkSAmahotsava kitanA darzanIya aura abhUtapUrva rahA hogA / raivatagiri para padhArane ke bAda kyA huA, aba isa viSaya meM kahate haiM Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ py sy by my my my mywh yh by rh mh `h mrh jy mym jy Vvvvvvvvvvvvvvvvvvvv dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / . [671 ujjANaM saMpatto, oiNNo uttamAu siiyaao|| sAhassIe parikhuDo, aha nikkhamaI u cittAhiM // 23 // udyAnaM samprAptaH, avatIrNa uttamAyAH shivikaayaaH| sahasreNa parivRtaH, atha niSkAmati tu citrAnakSatre // 23 // padArthAnvayaH-ujANaM-udyAna meM saMpatto-prApta hue uttamAu-uttama sIyAozivikA se oieNo-utare sAhassIe-sahasroM puruSoM se parivuDo-ghire hue ahataba cittAhi-citrA nakSatra meM nikkhamaI-zramaNavRtti grahaNa kara lI u-vitarka meM hai| mUlArtha udyAna meM pahu~cakara aura sarvottama zivikA se utarakara sahasroM puruSoM se ghire hue bhagavAn ariSTanemi ne citrAnakSatra ke yoga meM zramaNavRtti ko grahaNa kiyA arthAt dIkSita ho gye| TIkA-sahasroM strI-puruSoM se ghire hue, bar3e samAroha ke sAtha ujjayanta parvata para pahu~cane ke anantara bhagavAn ukta pAlakI para se utare aura citrAnakSatra ke sAtha candramA kA yoga Ane para unhoMne zramaNavRtti ko dhAraNa kara liyA arthAt pradhAna kula meM utpanna hue eka sahasra puruSoM ko sAtha lekara siddhoM ko namaskAra karake zramaNa dharma meM praviSTa ho gaye / tAtparya yaha hai ki unake sAtha eka hajAra anya puruSa bhI dIkSita hue / bhagavAn kI yaha dIkSA ujjayanta parvata ke samIpavartI sahasrAmravana meM huI / vahA~ para hI unhoMne sahasra puruSoM ke sAtha sarvasAvadyavRtti ke tyAga kI pratijJA karate hue sAmayika cAritra ko grahaNa kiyaa| ___ aba unake kezaluMcana ke viSaya meM kahate haiMaha se sugandhagandhie, turiyaM mauakuMcie / sayameva lucaI kese, paMcamuTThIhiM samAhio // 24 // atha sa sugandhagandhikAn, tvaritaM mRdukakuJcitAn / ... khayameva luJcati kezAn , paJcamuSTibhiH samAhitaH // 24 // padArthAnvayaH-aha-atha se-vaha ariSTanemi bhagavAn sayameva-svayaM hI Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 ] uttarAdhyayanasUtram- [ dvAviMzAdhyayanam sugandhagandhie-sugandha se sugandhita maua-mRdu komala kuMcie-kuTila kese-kezoM ko paMcamuTThIhiM-paMcamuSTi se turiyaM-zIghra lucaI-luMcana karate haiM smaahio-smaahitcitt| mUlArtha tadanantara bhagavAn ariSTanemi ne, svabhAva se sugandhita aura komala tathA kuTila kezoM ko apane Apa hI pA~ca muTTI se bahuta hI zIghra luMcita kara diyA arthAt apane hAtha se kezoM ko sira para se alaga kara diyA, jinakA ki AtmA samAdhiyukta thaa| TIkA-jisa samaya bhagavAn ariSTanemi ne sAmAyika cAritra ko grahaNa kiyA, usI samaya sira para ke kezoM ko pA~ca muTThI meM loca karake alaga kara diyaa| unake keza sugandhayukta aura svabhAva se hI komala tathA kuTila arthAt lacchedAra, dhuMgharAle evaM bhramara ke samAna atyanta kRSNa the| isa kathana se unake kezoM kI manoharatA vyakta hotI hai| unake AtmA ko samAhita kahane se unameM pramAda ke abhAva kA sUcana kiyA gayA hai| isI prakAra unake sAtha dIkSita hone vAle anya sahasra puruSoM ne bhI loca kiyaa| sAtha hI saba ne yaha pratijJA bhI kI ki- 'sarva sAvA mamAkartavyamiti / pratijJArohaNopalakSaNametat' / arthAt sarva prakAra ke sAvadha vyApAra kA maiM Aja se parityAga karatA huuN| bRhadvRtti meM likhA hai ki-'iha tu vandikAcAryaH sattvamocanasamaye sArasvatAdiprabodhanabhavanagamanamahAyAnAnantaraM niSkramaNAya purInirgamamupavarNayAMbabhUveti' / arthAt jisa prakAra tIrthaMkara dIkSita hote haiM, sarva kAma usI prakAra se kiye gye| yaha sarva vRttAnta nemicaritra Adi granthoM se jAna lenA / __ bhagavAn neminAtha ke cAritra grahaNa ke samaya para vAsudeva ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiMvAsudevo ya NaM bhaNaI, luttakesaM jiiMdiyaM / . icchiyamaNorahaM turiyaM, pAvasU taM damIsarA // 25 // vAsudevazca taM bhaNati, luptakezaM jitendriyam / IpsitamanorathaM tvaritaM, prApnuhi tvaM damIzvara ! // 25 // padArthAnvayaH-vAsudevo-vAsudeva ya-aura-balabhadrAdi bhaNaI-kahate haiM Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [673 luttakesaM-luptakeza jiiMdiyaM-jitendriya ke prati icchiyamaNoraha-icchita manoratha ko taM-tU damIsarA-he damIzvara ! turiyaM-zIghra pAvasu-prApta ho / NaM-prAgvat / _mUlArtha-vAsudeva ne liptakeza aura jitendriya-bhagavAn se kahA ki he damIzvara ! tU icchita manoratha ko zIghra hI prApta kara / TIkA-prastuta gAthA meM bhagavAna neminAtha ke prati vAsudevAdi ke dvArA diye jAne vAle AzIrvAda kA ullekha kiyA gayA hai| jaba bhagavAn dIkSita ho gaye to unhoMne kezaluMcana bhI kara diyA / taba vAsudeva, baladeva aura samudravijaya Adi ne saMmilita hokara AzIrvAda ke rUpa meM unase kahA ki-he damIzvara ! Apa apane manoratha meM zIghra se zIghra saphala hoveM / tAtparya yaha hai ki mokSarUpa lakSmI ko Apa zIghra se zIghra prApta kreN| satpuruSoM kA yaha kartavya hai ki vaha zubha kArya meM pravRtta hone vAle puruSa ko protsAhana dene ke sAtha 2 AzIrvAda bhI dete haiM, jisase ki vaha utsAhapUrvaka lagA huA apane abhISTa ko bahuta jaldI prApta kara letA hai| 'a'-'ca' zabda samuccayArtha meM prayukta huA hai| - phira kahate haiM nANeNaM daMsaNeNaM ca, caritteNaM taveNa y| khantIe muttIe, vaDamANo bhavAhi ya // 26 // jJAnena darzanena ca, cAritreNa tapasA ca / kSAntyA muktyA , vardhamAno bhava ca // 26 // padArthAnvayaH-nANeNaM-jJAna se ca-aura daMsaNeNaM-darzana se caritteNaMcAritra se ya-aura taveNa-tapa se khantIe-kSamA se ya-aura muttIe-nirlobhatA se vaDamANo vRddhi pAne vAlA bhvaahi-ho| mUlArtha he bhagavan ! Apa jJAna, darzana aura cAritra se tathA tapa, pamA aura nirlobhatA se sadA vRddhi ko pAte rheN| TIkA-isa gAthA meM bhI AzIrvAdayukta vacanoM kA hI prayoga huA hai| vAsudevAdi phira kahate haiM ki he bhagavan ! ApakA jJAna, ApakA darzana, ApakA Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 ] uttarAdhyayanasUtram [ dvAviMzAdhyayanam 1 cAritra aura tapa tathA kSamA evaM mukti nirlobhatA Adi sadguNa sadA vRddhi ko hI pAte raheM / yahA~ para jo jJAna zabda prathama grahaNa kiyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki vizeSa dharma meM sAmAnya dharma kA bodha bhI ho hI jAtA hai| jJAna vizeSagrAhI aura darzana sAmAnyagrAhI mAnA gayA hai / aparaMca, samyagdarzana binA jJAna kA hI honA durghaTa hai / ata: jJAna kI saphalatA samyagdarzanapUrvaka hI mAnI gaI hai| so jaba jJAna huA, taba cAritra, tapa, kSamA aura nirmamatvAdi kA honA anivArya hai arthAt ye saba sahaja hI meM dhAraNa kiye jA sakate haiN| tAtparya yaha hai ki jJAnI puruSa jisa samaya pratyeka padArtha ke guNoM aura paryAyoM ko samajha letA hai, taba usakA heyopAdeya viSayaka jo vicAra hotA hai, vaha pUrNa rUpa se tathya hotA hai| isa prakAra AzIrvAda dene ke anantara ve vAsudevAdi samasta puruSa bhagavAn neminAtha ko vandanA karake apanI dvArakApurI kI ora prasthita hue, aba isa bAta kA varNana karate haiM-. evaM te rAmakesavA, dasArA ya bahUjaNA / ariTTanemiM vaMdittA, aigayA bAragAuriM ||27|| evaM tau rAmakezavau, dazArhAzca bahujanAH / ariSTanemiM vanditvA, atigatA dvArakApurIm // 27 // padArthAnvayaH -- evaM - isa prakAra tai- vaha donoM rAmakesavA - rAma aura kezava dasArA - yAdavoM kA samUha ya aura bahUjaNA - anya bahuta se puruSa ariTThanemiM - ariSTanemi bhagavAn ko vaMdittA - vandanA karake bAragAuriM- dvArakApurI ko aigayAvApasa cale Aye / mUlArtha - isa prakAra ve donoM rAma aura kezava, yAdavavaMzI tathA anya bahuta se puruSa bhagavAn ariSTanemi ko vandanA karake dvArakApurI ko 'vApasa A gye| TIkA - isa prakAra AzIrvAda vacana kahane ke anantara balarAma aura vAsudeva, anya yAdavakula ke loga tathA ugrasena Adi bahuta se pradhAna puruSa, bhagavAn ariSTanemi .. ko vandanA karake vApasa dvArakApurI meM A gaye / isa kathana se bhagavAna neminAtha Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 75 ke prati unakI zraddhA-bhakti kI viziSTatA kA sUcana hotA hai / vandanA zabda yadyapi kevala stutimAtra kA bodhaka hai tathApi isa sthAna meM usake vandanA aura namaskAra ye donoM hI artha grahaNa kiye gaye haiM tathA 'dhAtuoM ke aneka artha hote haiM' isa niyama ke anusAra donoM hI artha prAmANika evaM yuktiyukta pratIta hote haiN| isake pazcAt bhagavAn neminAtha ne umra tapazcaryA ke dvArA karmabandhanoM kI vikaTa zrRMkhalAoM ko tor3akara kSapaka zreNI meM praveza kiyA aura 54 dina ke bAda unako lokAloka ke prakAza karane vAle kevala jJAna kI prApti ho gaI, jisase vaha saMsAra ke samasta padArthoM ko sAmAnya vizeSarUpa se yathAvat jAnane lage arthAt saMsAra meM aisI koI vastu nahIM ki jo unake jJAna se tirohita ho [ yaha varNana prasaMgavazAt kiyA gayA hai ] / jisa samaya bhagavAn neminAtha pazuoM kI dIna dazA ko dekhakara vivAha kA saMkalpa chor3akara vApasa lauTa Aye, usa samaya kumArI rAjImatI [ jisakA ki unhoMne pANigrahaNa karanA thA ] kI kyA dazA huI, aba isakA varNana karate haiM --- rAMyakannA, pavvajjaM sA jiNassa u / soUNa NIhAsA u nirANandA, sogeNa u samucchiyA // 28 // zrutvA rAjakanyA, pravrajyAM sA jinasya tu / nirhAsyAca nirAnandA, zokena tu samavasRtA // 28 // | padArthAnvayaH - soUNa - sunakara sA-yaha rAjImatI rAyakannA - rAjakanyA pavva - pravrajyA dIkSA jiNassa - jina bhagavAn kI u - pAdapUrti meM gIhAsA - hAsyarahita ho gaI nirANandA - Anandarahita ho gaI sogeNa - zoka se samucchiyA - vyApta ho gaI u-pAdapUrti meM hai / mUlArtha - vaha rAjakanyA rAjImatI jina bhagavAn kI dIkSA ko sunakara hAsyarahita, Anandarahita aura zoka se vyApta ho gaI / TIkA - jisa samaya rAjImatI ko neminAtha bhagavAn ke vApasa lauTane aura dIkSAgrahaNa karane kA samAcAra milA, usa samaya usakA sArA hI vinoda jAtA rahA, sArA hI harSa vilIna ho gayA aura zoka ke mAre vyAkula ho gii| tAtparya yaha hai ki Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 ] uttarAdhyayanasUtram - [ dvAviMzAdhyayanam pUrvabhava kA jAgA huA sneha use vizeSa rUpa se santApa dene lagA / kisI 2 prati meM 'soUNa rAyavarakannA' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai / kintu artha meM koI vizeSa antara nahIM hai / 1 bhagavAn naiminAtha ke pIche lauTa jAne aura zramaNadharma meM praviSTa ho jAne para zokasantapta rAjImatI ke hRdaya meM aneka prakAra ke vikalpa utpanna hone lage / vaha mana meM cintA karatI huI jo kucha kahatI hai, aba usI kA varNana karate haiM rAImaI viciMteI, dhiratthu mama jIviyaM / jA'haM teNaM pariccattA, seyaM pavvaiuM mama // 29 // rAjImatI vicintayati, dhigastu mama jIvitam / yA'haM tena parityaktA, zreyaH pravrajituM mama // 29 // padArthAnvayaH-rAImaI - rAjImatI viciteI - ciMtana karatI hai dharatthu - dhik ho mama - mere jIviyaM-jIvana ko jA - jo ahaM - maiM terA - tisa ke dvArA pariccattA- sarva prakAra se tyAgI gaI, ataH seyaM-zreSTha hai mama - mere ko aba pavvai-pratrajita -- dIkSita ho jAnA / mUlArtha - rAjImatI vicAra karatI huI kahatI hai ki dhikkAra ho mere isa jIvana ko, jo mujhe usane - bhagavAn neminAtha ne - sarvathA tyAga diyA / ataH aba to mere lie bhI dIkSita honA hI zreyaskara hai / TIkA- rAjImatI vicAra karatI huI apane jIvana ko dhikkAra de rahI hai| arthAt apane jIvana ko vizeSa rUpa se nindanIya ThaharA rahI hai| kAraNa yaha hai ki bhagavAn nemakumAra usako tyAgakara cale gaye / isase khinna hokara usane apane jIvana ko nitAnta ayogya samajhA / AgAmI kAla meM isa prakAra ke asahya duHkha kA anubhava karanA na par3e, etadartha vaha dIkSA lekara apane jIvana ko suyogya banAne meM hI apanA hita samajhatI huI kahatI hai ki merA kalyANa aba isI meM hai ki maiM dIkSA grahaNa kara lU~ / jaba taka neminAtha bhagavAn ko kevalajJAna utpanna nahIM huA, taba taka rAjImatI vairAgyagarbhita antaHkaraNa se ghara meM hI rahI / jisa samaya unako kevala jJAna ho gayA aura ve vahA~ se vihAra kara gaye tathA kucha samaya ke bAda vizvarate hue Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 677 jaba ve phira ujjayanta parvata ke samIpavartI usI sahasrAmravana meM padhAre, taba unake mukhAravinda se dharma ke pavitra upadeza ko sunakara rAjImatI kI vairAgya bhAvanA meM ekadama jAgRti ho utthii| usake kAraNa prabuddha huI rAjImatI kyA karatI hai, aba isI kA digdarzana karAte haiM aha sA bhamarasaMnibhe, kuccaphaNagappasAhie / sayameva lucaI kese, dhiimaMtI vavassiyA // 30 // atha sA bhramarasannibhAn, kUrcaphanakaprasAdhitAn / khayameva luJcati kezAn , dhRtimatI vyavasitA // 30 // padArthAnvayaH-aha-atha anantara sA-vaha rAjImatI bhamarasaMnime-bhramara ke sadRza kRSNa varNa vAle kucca-kUrca phaNaga-kaMghI se ppasAhie-sa~vAre hue kese-kezoM ko sayameva-apane Apa lucaI-DhaMcana karatI hai dhihamaMtI-dhairya vAlI vavassiyAzubha adhyavasAya yukta / mUlArtha-tadanantara dhairyayukta aura dhArmika adhyavasAya vAlI usa rAjImatI ne kUrca aura phanaka (khuza aura kaMghI ) se saMskAra kiye hue apane bhramarasadRza kezoM ko apane hAtha se hI luMcana kara diyA arthAt apane hI hAtha se ukhAr3akara sira se alaga kara diyaa| ... TIkA-prastuta gAthA meM rAjImatI kI dhIratA aura vairAgya kI utkaTa bhAvanA kA digdarzana karAyA gayA hai| bhagavAn neminAtha ke prema aura vairAgya se garbhita upadezAmRta ke pAna se jJAnagarbhita vairAgya kI carama sImA ko prApta huI rAjImatI ne AdhyAtmika prema ke divya Adarza ko saMsAra ke sAmane jisa rUpa meM rakkhA hai, vaha anyatra milanA yadi asambhava nahIM to kaThinatara to avazya hai| usakA sAMsArika padArthoM para se rahA sahA kA moha bhI jAtA rahA / zarIra para ke mamatva ko bhI usane isa taraha para pare pheMka diyA, jaise sarpa kA~calI ko pheMka detA hai / apane zRMgArita ati sundara kezoM ko apane hAtha se hI ukhAr3akara pare pheMka diyA aura zramaNavRtti ko dhAraNa karake apanI vairAgyabhAvanA aura saMyamaniSThA kA paricaya dete hue vizuddha prema kA bhI sajIva Adarza Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 ] uttarAdhyayanasUtram- [dvAviMzAdhyayanam saMsAra ke sammukha upasthita kiyA / ataH bhArata kA mukha ujjvala karane vAlI ramaNiyoM meM rAjImatI kA sthAna vizeSa pratiSThA ko liye hue hai| kUrca aura phanaka zabda ke viSaya meM vRttikAra likhate haiM-'kU] gUDhakezonmocako vaMzamayaH, phaNakaH kaGkatakastAbhyAM prasAdhitAH saMskRtA ye tAn' arthAt ulajhe hue kezoM ko sulajhAne vAlA bA~sa kA banA huA moTe dA~toM vAlA bruza athavA kaMdhe kI sI AkRti kA yaMtra vizeSa kUrca hai aura bArIka dA~toM vAlI kaMghI ko phaNaka kahate haiN| unake dvArA saMskArita ve keza the| isa kathana se kezoM kA sauMdarya aura viziSTa saMskAra kA bodha karAnA abhipreta hai| isa prakAra vairAgya ke raMga meM raMgI huI rAjImatI ke dIkSita ho jAne ke bAda vAsudevAdi ne usako jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM- .. vAsudevo ya NaM bhaNaI, luttakesaM jiiMdiyaM / saMsArasAgaraM ghoraM, tara kanne lahuM lahuM // 31 // vAsudevazca tAM bhaNati, luptakezAM jitendriyAm / saMsArasAgaraM ghoraM, tara kanye laghu laghu // 31 // ___ padArthAnvayaH-vAsudevo-vAsudeva ya-punaH NaM-usako bhaNaI-kahatA hai luttakesaM-luptakeza jiiMdiyaM-jitendriya ko saMsArasAgaraM-saMsArasamudra ko ghora-jo ati bhayaMkara hai ko-he kanye ! lahuM lahuM-zIghra 2 tara-tara jaa| mUlArtha-vAsudevAdi rAjImatI ke prati jo luMcita keza aura indriyoM ko jItane vAlI hai-kahate haiM ki he kanye ! tU isa saMsArarUpa dustara samudra se zIghra zIghra pAra hojA! TIkA-jisa samaya rAjakumArI rAjImatI zramaNadharma meM praviSTa ho gaI arthAt usane dIkSA ko aMgIkAra kara liyA, usa samaya vAsudeva aura samudravijaya Adi AzIrvAda dete hue rAjImatI se kahate haiM ki he kanye ! tU isa ghora saMsAra-samudra se atizIghra pAra ho / tAtparya yaha hai ki jisa pavitra uddezya ko lakSya meM rakhakara tumane isa saMyamavRtti ko grahaNa kiyA hai, vaha tumako jaldI se jaldI prApta hove arthAt usakI siddhi meM tumako pUrNa saphalatA mile / ukta kathana AzIrvAda rUpa hone se hI prastuta Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 67 gAthA meM do bAra laghu zabda kA prayoga kiyA hai / tathA 'ca' zabda yahA~ para samuccaya kA bodhaka hai, jisase samudravijayAdi kA bhI ukta AzIrvAda vacana meM grahaNa kiyA gayA hai / evaM ghora zabda ko saMsAra-samudra kA vizeSaNa banAne kA tAtparya yaha hai ki yaha saMsAra janma-maraNa aura saMyoga-viyogAdi duHkhoM se bharA par3A hai| ataH yaha ghora - mahAbhayaMkara hai / * dIkSA dhAraNa karane ke bAda aba rAjImatI ke anya prazaMsanIya kArya kA varNana karate haiM sA pavvaIyA santI, pavvAvesI tahiM bahuM / saMyaNaM pariyaNaM ceva, sIlavantA bahussuA // 32 // sA pravrajitA satI, pravAjayAmAsa tasyAM bahUn / vajanAn parijanA~zcaica, zIlavatI bahuzrutA // 32 // padArthAnvayaH - sA - vaha rAjImatI pavvaIyA saMtI - pratrajita huI tahi-tahA~ dvArakApurI meM pavvAvesI - dIkSita karane lagI bahu- bahuta se saMyaNaM - svajanoM ca - aura pariyaNaM-parijanoM ko eva-nizcaya hI sIlavantA - zIla vAlI aura bahussuA - bahuzrutA / mUlArtha - vaha zIlavatI aura bahuzrutA rAjImatI dIkSita hokara usa * dvArakApurI meM bahuta se vajana tathA parijanoM ko dIkSita karane lagI / TIkA - parama suzIlA aura paMDitA rAjImatI ne saMsAra se virakta hokara saMyama grahaNa karate hue apane AtmA kA hI uddhAra nahIM kiyA kintu apanI sakhI-saheliyoM tathA bahuta sI anya striyoM kA bhI uddhAra kiyA arthAt usane svayaM dIkSAvrata aMgIkAra karake vahA~ dvArakApurI meM rahane vAlI bahuta sI striyoM ko bhI jinadharma meM dIkSita kiyA, jisase cAritravrata kA ArAdhana karatI huI ve bhI sadgati ko prApta huI / prastuta gAthA meM rAjImatI ke lie 'bahussuA - bahuzrutA' vizeSaNa diyA hai| isase pratIta hotA hai ki usane gRhAvAsa meM rahate samaya bhI zruta kA bahuta abhyAsa kiyA thA aura gRhastha bhI zruta kA paryApta rUpa se abhyAsa kara sakate haiM / ataH rAjImatI kA bahuta saMkhyA meM anya strI-jana ko dIkSita karanA unake viziSTa zrutajJAna ko hI pradarzita karatA hai / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 ] uttarAdhyayanasUtram [ dvAviMzAdhyayanam isa prakAra bahuta-sI sahacariyoM ko dIkSA dekara aura unako sAtha lekara, raivatagiri para virAje hue bhagavAn neminAtha ko vandanA karane ke lie jaba rAjImatI ne prasthAna kiyA to mArga meM unake sAtha jo ghaTanA huI, aba usakA varNana karate haiMgiri revatayaM jantI, vAseNollA u antarA / vAsaMte aMdhayArammi, aMto layaNassa sA ThiyA // 33 // giri raivatakaM yAntI, varSeNAr2yA tvntraa| varSatyandhakAre , antarA layanasya sA sthitA // 33 // padArthAnvayaH revatayaM-raivata giri-parvata ko jantI-jAtI huI antarA-bIca meM Adhe mArga meM vAseNollA-varSA se bhIga gaI u-phira vAsaMte-varSA ke hote hue aMdhayArammi-andhakAra meM layaNassa-layana, guphA ke aMto-bhItara sA-rAjImatI ThiyA-Thahara gii| . mUlArtha-vatagiri para jAtI huI vaha varSA se bhIga gaI aura varSA ke hote hue hI vaha eka andhakAramayI guphA meM jAkara Thahara gii| TIkA-jisa samaya apane sAre AryAparivAra ko sAtha lekara rAjImatI raivatagiri ko prasthita huI, anumAna Adhe mArga para pahu~cate hI ghanaghora varSA hone lgii| usase rAjImatI ke sAre vastra bhIga gye| taba vaha varSA ke hote hI samIpavartI parvata kI eka guphA meM jAkara Thahara gaI, jahA~ para pUrNa andhakAra thaa| sAdhu aura sAdhvI ke lie zAstra kA aisA Adeza hai ki jisa samaya varSA par3a rahI ho, usa samaya ve vihAra na kareM kintu kisI Azraya meM--jahA~ para varSA se bacAva ho sake-Thahara jAyeM / isalie rAjImatI ne samIpavartinI eka guphA meM Azraya liyaa| prastuta gAthA meM prayukta hue 'layaNa' zabda kA prasiddha artha parvata kI guphA yA kandarA hai, jo ki ekAntapriya AtmArthI jIvoM ko dharmadhyAnapUrvaka jIvana vyatIta karane ke lie upayoga meM AtI hai aura AtI thIM / vaha bhI kRtrima arthAt banAI huI athavA svabhAvataH banI huI hotI haiM / jisa guphA meM rAjImatI jAkara ThaharI, vaha bar3I vizAla guphA thI aura usakA nirmANa bhI viviktasthAnasevI sAdhu-mahAtmAoM ke lie thaa| yaha saba anumAnataH siddha hotA hai| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / tadanantara kyA ghaTanA huI, aba isakA varNana karate haiM-- cIvarANi visAraMtI, jahAjAyatti pAsiyA / rahanemI bhaggacitto, pacchA diTTho a tIivi // 34 // cIvarANi vistArayantI, yathAjAteti rathanemirbhagnacittaH pazcAd dRSTazca tayA'pi // 34 // dRSTvA / " padArthAnvayaH ------ cIvarANi - vastroM ko visAraMtI - phailAtI huI jahAjAyattijaise janmasamaya meM zarIra anAvRta rahatA hai tadvat nagna huI ko pAsiyA - dekhakara rahanemI-rathanemi nAmaka muni bhaggacitto - bhagnacitta ho gayA a- aura tIivi - usane bhI pacchA diTTho - usa muni ko pIche hI dekhA / [ 681 mUlArtha - bhIge hue vastroM ko phailAtI huI yathAjAta - nagna -- rAjImatI ko dekhakara rathanemi muni kA citta bhagna ho gayA / usane ---rAjImatI ne bhI usa muni ko pIche hI dekhA / TIkA- - ukta guphA meM praveza karane ke anantara rAjImatI jaba apane bhIge hue vastroM ko utArakara phailAne lagI, taba vaha jaise janmasamaya kI vastrarahita avasthA hotI hai, tadvat ho gaI arthAt nagna ho gaI / usakI isa avasthA ko dekhakara vahA~ guphA meM rahe hue rathanemi nAma ke eka sAdhu ke mana meM vikAra utpanna ho gayA arthAt saMyamavRtti se usakA mana bhagna ho gyaa| idhara matI rAjImatI ne bhI dRSTi phailane se usako dekhA / kAraNa yaha hai ki andhakAra meM pahale praveza karate samaya kucha dikhAI nahIM detA aura jaba dRSTi sthira ho jAtI hai, taba kucha kucha dikhAI dene lagatA hai / ataH guphA meM praveza karate samaya to usane rathanemi ko nahIM dekhA parantu kucha samaya ke bAda usako vaha dikhAI par3A / rAjImatI ke rUpa lAvaNya ko dekhakara saMyama se vicalita hue rathanemi ko dekhane se rAjImatI ekadama bhayabhIta ho utthii| aba isI sambandha meM kahate haiM bhIyA ya sA tahiM daTTu, egaMte saMjayaM tayaM / bAhAhiM kAuM saMguppha, vevamANI nisIyaI // 35 // Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] uttarAdhyayanasUtram [ dvAviMzAdhyayanam AAAAAAAANI.APN bhItA ca sA tatra dRSTvA, ekAnte saMyataM takam / bAhubhyAM kRtvA saMgopaM, vepamAnA niSIdati // 35 // ___ padArthAnvayaH-ya-aura bhIyA-bhayabhIta hotI huI sA-rAjImatI tahi-vahA~ para egaMte-ekAnta meM tayaM-usa saMjayaM-saMyata ko daTuM-dekhakara bAhAhi-apanI donoM bhujAoM se saMgupphaM-stanAdi ko gupta kAUM-karake vevamANI-kA~patI huI nisIyaI-baiTha gaI / mUlArtha-vahA~ para ekAnta sthAna meM usa saMyata ko dekhakara bhayabhIta hotI huI rAjImatI apanI donoM bhujAoM se apane zarIra ko gupta karake kaoNpatI huI baiTha gii| ____TIkA-usa guphA meM jisa samaya rAjImatI ne rathanemi nAma ke eka sAdhu ko baiThe dekhA to vaha bhaya ke mAre kA~pa uThI aura apanI donoM bhujAoM se apane stanamaMDala Adi ko veSTita karake markaTabandha se baiTha gaI / andhakAramayI guphA meM jahA~ ki dUsarA koI vyakti nahIM, aise ekAnta sthAna meM nagna avasthA meM khar3I huI strI kA kisI puruSa ko dekhakara bhayabhIta honA bilakula svAbhAvika hai / isalie satI rAjImatI kA bhayayukta hokara kampAyamAna honA bhI sambhava hI thaa| kAraNa ki aise ekAntasthAna meM kAmAsakta puruSa dvArA balAtkAra hone kI pUrNa sambhAvanA rahatI hai| ataH apane zIlavrata ke khaMDita hone ke bhaya se aura yathAzakti rakSA karane ke uddezya se kA~patI huI rAjImatI yathAkathaMcit apane gupta aMgoM ko apanI bhujAoM dvArA chipAtI huI baiTha gii| aba rathanemi ke viSaya meM kahate haiMaha so'vi rAyaputto, samuddavijayaMgao / bhIyaM paveviraM daTuM, imaM vakkamudAhare // 36 // atha so'pi rAjaputraH, samudravijayAGgajaH / bhItAM pravepitAM dRSTvA, idaM vAkyamudAhRtavAn // 36 // padArthAnvayaH-aha-atha so-vaha rAyaputto-rAjaputra rathanemi vi-bhI samuddavijayaMgao-samudravijaya ke aMga se utpanna hone vAlA bhIyaM-DarI huI paveviraMkA~patI huI ko daDe-dekhakara ima-yaha vakkam-vAkya udAhare-kahane lgaa| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [83 mUlArtha-tadanantara samudravijaya ke aMga se utpanna hone vAlA vaha rAjaputra-rathanemi DaratI aura kAMpatI huI rAjImatI ko dekhakara isa prakAra kahane lgaa| TIkA-rathanemi samudravijaya kA putra aura bhagavAn neminAtha kA choTA bhAI thaa| vaha bhI bhagavAna ke sAtha hI dIkSita ho gayA thA aura dharmadhyAna ke lie usa guphA meM virAjamAna thA / rAjaputra kahane se usakI kulInatA dhvanita kI gaI hai| rathanemi sAdhu ne satI rAjImatI se kyA kahA, aba isakA ullekha karate haiMrahanemI ahaM bhadde ! surUve ! cArubhAsiNI! mamaM bhayAhi suaNu ! na te pIlA bhavissaI // 37 // rathanemirahUM bhadre ! surUpe ! cArubhASiNi ! mAM bhajakha sutano ! na te pIDA bhaviSyati // 37 // ____ padArthAnvayaH-rahanemI-rathanemi ahaM-maiM hU~ bhadde-he bhadre ! surUve-he sundara rUpa vAlI ! cArubhAsiNI-manohara bhASaNa karane vAlI ! mamaM-mujhe bhayAhi-sevana kara suaNu-he sundara zarIra vAlI ! na-nahIM te-tere ko pIlA-pIDA bhavissaI-hogI arthAt viSaya ke sevana karane se| mUlArtha he bhadre ! maiM rathanemi huuN| ataH he sundari! he manoharabhASiNi ! he sundara zarIra vAlI ! tuma mujhako sevana karo / tumheM kisI prakAra kI bhI pIr3A nahIM hogii| TIkA-isa gAthA meM rathanemi ne rAjImatI ko apanA paricaya dete hue use nirmaya karane kA prayatna kiyA hai| isameM usakA jo abhiprAya hai, vaha spaSTa hai / vaha kahatA hai ki maiM rAjaputra hU~ aura rathanemi merA nAma hai aura tU bhI parama sundarI hai| isalie nirbhaya hokara tU mere samAgama meM A jA / tumheM kisI prakAra kA bhI kaSTa nahIM hogaa| rAjakumAra rathanemi ne apanA paricaya dete hue apane abhiprAya ko bhI spaSTa zabdoM meM satI rAjImatI ke sAmane rakha diyA tAki usako vizvAsa ho jAya ki maiM nirbhaya hU~ aura ratijanya sukha parama Ananda kA janaka hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 984] uttarAdhyayanasUtram- [dvAviMzAdhyayanam isa prakAra sAmAnya rUpa se apane bhAvoM ko prakaTa karane ke anantara aba rathanemi vizeSa rUpa se unako prakaTa karatA hai ehi tA bhujimo bhoe, mANussaM khu sudullhN| bhuttabhogA tao pacchA, jiNamaggaMcarissamo // 38 // ehi tAvadbhuJjIvahi bhogAn, mAnuSyaM khalu sudurlabham / bhuktabhogau tataH pazcAt, jinamArga cariSyAvaH // 38 // padArthAnvayaH-ehi-idhara A tA-pahale hama donoM bhoe-bhogoM ko dhuMjimo- .. bhogeM mANussaM-manuSyajanma khu-nizcaya hI sudullahaM-ati durlabha hai bhuttabhogA-bhogoM ko bhogakara tao-phira pacchA-pIche hama donoM jiNamaggaM-jinamArga kA carissamoAcaraNa kreNge| mUlArtha-tuma idhara aao| prathama hama donoM bhogoM ko bhogeM kyoMki yaha manuSyajanma nizcaya hI milanA ati kaThina hai / ataH bhuktabhogI hokarabhogoM ko bhogakara phira pIche se hama donoM jinamArga ko grahaNa kara leNge| TIkA-rathanemi, satI rAjImatI se kahatA hai ki sundari ! aao| hama donoM sAMsArika viSaya-bhogoM kA AnandapUrvaka sevana kareM kyoMki yaha manuSyajanma atyanta durlabha hai| isameM kAmabhogoM kA yathAruci sevana karanA hI sAra hai aura yathAruci viSaya-bhogoM kA upabhoga karake phira dIkSA bhI grahaNa kara leMge ityAdi / prastuta gAthA meM rathanemi ke vikRta citta kA citraNa bahuta hI sundaratA se kiyA gayA hai / zAstrakAroM ne sthAna sthAna meM strIsaMsarga se bacane kA sAdhu ko jo upadeza kiyA hai, usakA bhI yahI uddezya hai / kAraNa ki yaha indriyasamUha bar3A balavAn hai| isakA nigraha karanA koI sAdhAraNa bAta nahIM hai| isalie sAdhu ko strIsaMsarga se sadaiva dUra rahanA cAhie anyathA. rAjImatI ko dekhate dhyAnamagna rathanemi kI jo dazA huI thI, vahI dazA saba kI hogI; isameM koI atyukti nhiiN| - aba rAjImatI ke viSaya meM kahate haiM Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIbhASATIkAsahitam / daTThUNa rahanemiM taM bhaggujoyaparAjiyaM rAImaI asaMbhaMtA, appANaM saMvare tahiM // 39 // dvAviMzAdhyayanam ] [ 685 dRSTvA rathanemiM taM bhagnodyogaparAjitam 1 " padArthAnvayaH--daTThUNa rAjImatyasambhrAntA AtmAnaM samavArIt tatra // 39 // -dekhakara taM - usa rahanemIM rathanemi ko jo bhaggujoyabhagnodyoga arthAt saMyama se bhagnacitta ho rahA thA parAjiyaM - strIpariSaha se parAjita thA rAImaI - rAjImatI asaMbhaMtA - asaMbhrAnta huI tarhi - vahA~ para appANaM- apane AtmA ko--zarIra ko saMvare - DhA~pane lagI / mUlArtha -- bhagnacitta aura strIpariSaha se parAjita hue usa rathanemi ko dekhakara asaMbhrAnta - nirbhaya huI rAjImatI ne vahA~ apane AtmA - zarIra ko aa se DhA~pa liyA | * TIkA - jisa samaya rAjImatI ne saMyamaviSayaka bhagnacitta aura strIpariSaha se parAjita hue rathanemi ko dekhA to usane vastroM se apane zarIra ko DhA~pa liyA aura vaha nirbhaya ho gii| satI rAjImatI ke nirbhaya hone ke do kAraNa haiN| eka to satI ko apane AtmA para pUrNa vizvAsa thaa| dUsare vaha yaha samajhatI thI ki rathanemi rAjaputra hai, uccakula utpanna huA hai, ataH kulIna hone ke kAraNa vaha mere Upara Porn kabhI nahIM karegA kintu viparIta isake yadi usako ucita zabdoM meM samajhAyA jAyagA to vaha apane isa Atmapatana se samhala jAyagA / jo kula sampanna hote haiM, yadi apane kartavya se cyuta bhI ho jAya~ to bhI ve sahasA aise kArya meM pravRtta nahIM hote, jo ki sarvathA jaghanya aura sAdhujanavigarhita ho pratyuta samajhAne para ve usase nivRtta bhI ho jAte haiN| isI vicAra se rAjImatI asaMbhrAnta ho gaI / aba isI viSaya ko sphuTa karate hue rAjImatI ke sambandha meM phira kahate haiM-- aha sA rAyavarakannA, suTTiyA niyamavvae / jAI kulaM ca sIlaM ca, rakkhamANI tayaM vayaM // 40 // Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] uttarAdhyayanasUtram- [dvAviMzAdhyayanam atha sA rAjavarakanyA, susthitA niymvrte| / jAtiM kulaM ca zIlaM ca, rakSantI takamavadat // 40 // ... padArthAnvayaH-aha-atha anantara sA-vaha rAyavarakannA-rAjakanyA suDiyAbhalI bhA~ti sthira huI niyamavvae-niyama aura vrata meM jAI-jAti ca-aura kulaMkula ca-aura sIlaM-zIla kI rakkhamANI-rakSA karatI huI tayaM-usa rathanemi ko vae-kahane lgii| mUlArtha-tadanantara niyama aura vrata meM bhalI bhA~ti khita huI vaha rAjakanyA-rAjImatI-apane jAti, kula aura zIla kI rakSA karatI huI . . usake-rathanemi ke prati isa prakAra kahane lgii| TIkA-kulIna strI ho cAhe puruSa, vaha grahaNa kiye hue niyamoM ko bar3I dRDhatApUrvaka pAlana karatA hai tathA apane jAti aura kula kA use pUrA dhyAna rahatA hai| isalie zIla vrata kI rakSA meM pUrI sAvadhAnI rakhatI huI rAjImatI ne rathanemi se samucita zabdoM meM isa prakAra kahA / yaha kathana samucita pratIta hotA hai kyoMki . satI sAdhvI striyeM apane zIla vrata meM aNumAtra bhI lAMchana nahIM Ane detiiN| . aba rAjImatI ke vaktavya kA varNana karate haiMjaisi rUveNa vesamaNo, lalieNa nlkuubro| tahAvi te na icchAmi, jaisi sakkhaM puraMdaro // 41 // yadyasi rUpeNa vaizravaNaH, lalitena nalakUbaraH / tathApi tvAM necchAmi, yadyasi sAkSAt purandaraH // 41 // __padArthAnvayaH-aisi-yadi tU rUveNa-rUpa se vesamaNo-vaizravaNa ke samAna lalieNa-lAlitya meM nalakUbaro-nalakUbara ke tulya asi-hai tahAvi-tathApi te-tujhe nanahIM icchAmi-cAhatI jai-yadi tU sakkhaM sAkSAt puraMdaro-indra ke samAna bhI hove / . mUlArtha-yadi tU rUpa meM vaizravaNa aura lIlA-vilAsa meM nalakUbara ke samAna bhI hove, adhika kyA kahU~, yadi tU sAcAt indra mI hove to bhI maiM tujhe nahIM caahtii| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 687 TIkA- satI sAdhvI strI kA mana kitanA dRDha aura pavitra hotA hai, isa bAta kA citra isa gAthA meM bar3I hI uttamatA se khIMcA gayA hai| satI rAjImatI, sAdhu bane hue rathanemi nAma ke rAjakumAra ko uttara detI huI kahatI hai ki rUpa kA sAkSAt svarUpa vaizravaNa, tathA lIlA aura vilAsa kI sajIva mUrti nalakUbara bhI yadi tU hove, adhika to kyA yadi tU sAkSAt indra bhI hove to bhI maiM tujhe ThukarAtI hU~ arthAt terI icchA nahIM rakhatI / tAtparya yaha hai ki satI sAdhvI strI kisI puruSa yA deva vizeSa ke rUpa aura aizvarya ko apane satItva dharma ke Age tuccha se bhI tuccha samajhatI hai| tabhI satI rAjImatI ne isa prakAra kA samucita uttara diyA, jisase ki rathanemi sAdhu ko usakI pUrNa dRDhatA aura Antarika vizuddhi kA patA laga jAye / aba apane satIdharma kA paricaya detI huI rAjImatI phira kahatI hai pakkhaMde . jaliyaM necchati vaMtayaM joI, dhUmakeDaM durAsayaM / bhottuM kule jAyA agaMdhaNe // 42 // praskandante jvalitaM jyotiSam, dhUmaketuM durAsadam / necchanti vAntaM bhoktuM kule jAtA agandhane // 42 // padArthAnvayaH -- pakkhaMde - par3ate haiM jaliyaM - jAjvalyamAna joiM- jyoti - agni maiM dhUmakeuM - dhUma jisakA ketu hai durAsayaM-duHkha se Azrita karane yogya vatayaM - mana kiye hue ko bhoktuM - bhoganA - khAnA necchanti - nahIM cAhate agaMdhaNe- agandhana kulekula meM jAyA - utpanna hone vAle sarpa / mUlArtha - agandhana kula meM utpanna hone vAle sarpa, dhUma jisakA ketudhvajA hai aisI jAjvalyamAna agni meM giranA to svIkAra kara lete haiM parantu vamana kI huI vastu ko phira svIkAra nahIM karate / TIkA - rathanemi ko agandhana kulotpanna sarpa ke dRSTAnta se apanI pratijJA maiM dRDha rahane kI zikSA detI huI rAjImatI kahatI hai ki jaise agandhana kula meM utpanna huA sarpa, agni meM girakara bhasma ho jAnA to svIkAra kara letA hai parantu apane vamana kiye hue viSa ko phira se svIkAra nahIM karatA, isI prakAra jo uttama kula meM Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] - uttarAdhyayanasUtram [ dvAviMzAdhyayanam utpanna hone vAle puruSa haiM ve vamana tulya arthAt tyAga kiye hue ina kAmabhogAdi viSayoM ko maraNAnta kaSTa Ane para bhI svIkAra nahIM karate / sarpoM kI mukhyatayA do jAtiyA~ haiM-- 1 gandhana, 2 agandhana / rAjImatI ke kahane kA tAtparya yaha hai ki to tere jaise jaba eka tiryagyoni kA jIva bhI apanI pratijJA se pIche nahIM haTatA, manuSyayoni meM utpanna hue tathA sarva prakAra ke hita ahita kA jJAna rakhane vAle jIva ko apanI grahaNa kI huI pratijJA kA bhaMga karate hue dekhakara mujhe atyanta kheda hotA hai / bRhadvRttikAra ne isa gAthA kA ullekha nahIM kiyA parantu isa gAthA se Arambha karake ukta viSaya kI Age likhI gaI katipaya anya gAthAoM kA ullekha, dazavaikAlika sUtra ke dUsare adhyayana meM kiyA huA dekhane meM AtA hai / aba isI Azaya ko sphura karatI huI vaha phira kahatI hai dhiratthu te'jasokAmI, jo taM jIviyakAraNA / vaMtaM icchasi AveDaM, seyaM te maraNaM bhave // 43 // dhigastu tvAmayazaHkAmin ! yat tvaM jIvitakAraNAt / vAntamicchasyApAtuM zreyaste maraNaM bhavet // 43 // padArthAnvayaH--dhiratthu--dhik ho te-tujhe ajasokAmI - he ayaza kI kAmanA karane vAle ! jo-jo taM- tU jIviyakAraNA - jIvana ke kAraNa se vataM vamana ke AveuMpIne kI icchasi - icchA karatA hai seyaM zreya hai yadi te - terI maraNaM - mRtyu bhaveho jAve / " mUlArtha - he ayaza kI kAmanA karane vAle ! tujhe vikAra ho, jo ki tU asaMyata jIvana ke kAraNa se vamana kiye hue ko pIne kI icchA karatA hai| isase to tumhArA mara jAnA hI acchA hai / TIkA- rathanemi se rAjImatI kahatI hai ki aise uttama kula meM utpanna hokara ina tuccha viSaya-vikAroM kI icchA rakhanA aura vaha bhI saMyama grahaNa karane ke pazcAt ! isase bar3hakara tumhAre lie ayaza kI aura kauna sI bAta ho sakatI hai| manuSya hokara vamana kiye hue ko phira se grahaNa karane kI abhilASA karatA hai / ataH tere Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzAbhyanas ] hindIbhASATIkA sahitam / [ se isa jIvana ko dhikkAra hai| isase to tere lie mRtyu adhika zreyaskara hai arthAt isa prakAra ke asaMyamamaya jIvana ko vyatIta karane kI apekSA maranA adhika zreSTha hai / isI lie kahA hai-- vijJAya vastu nindyaM tyaktvA gRhNanti kiM kacit puruSAH / vAntaM punarapi bhuGkte na ca sarvaM sArameyo'pi // ' aba isakA upanaya karatI huI kahatI hai ki ahaM ca bhogarAyassa, taM cAsi andhagavahiNo / mA kule gandhaNA homo, saMjamaM nihuo cara // 44 // cAsyandhakavRSNeH / ahaM ca bhogarAjasya, tvaM mA kule gandhanAnAM bhUva, saMyamaM nibhRtazcara // 44 // padArthAnvayaH - ahaM maiM bhogarAyassa - ugrasena kI putrI hU~ ca- aura taM- tU andhagavahiNo - samudravijaya kA putra asi - hai kule gandhaNA- gandhana kula meM utpanna hue ke samAna mA homo - hama donoM na hoveM ataH nihuo-nizcalacitta hokara saMjamaMsaMyama meM cara - vicara / mUlArtha -- maiM ugrasena kI putrI hU~ aura tuma samudravijaya ke putra ho / hama donoM ko gandhana kula ke sarpoM ke samAna na honA caahie| ataH tuma nizcala hokara saMyama kA ArAdhana karo / TIkA- rAjImatI kahatI hai ki he rathanemi ! maiM bhogarAja -- uprasena kI putrI hU~ aura tuma andhakavRSNi - samudravijaya ke putra ho ataH hama donoM ko gandhana kulotpanna sarpa ke samAna nahIM honA caahie| tAtparya yaha hai ki jaise gandhana sarpa, vamana kiye hue ko bhI pI letA hai usI prakAra hamako ina tyAge hue viSaya bhogoM ko phira se grahaNa karanA nahIM cAhie isalie tuma dRr3hatApUrvaka saMyama meM vicaraNa karo arthAt nizcala citta se saMyama kA ArAdhana karate hue apanI kulInatA kA hI paricaya do jisase ki tumhAre AtmA kA uddhAra ho sake / aba phira kahatI hai 1 nindita samajhakara tyAgI huI vastu ko satpuruSa kyA kabhI phira bhI grahaNa karate haiM ? arthAda kadApi nahIM / vamana kiye hue ko phira se to zvAna hI khAtA hai parantu vaha bhI sampUrNa nahIM khAtA / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] uttarAdhyayanasUtram- [bAviMzAdhyayanam jai taM kAhisi bhAvaM, jA jA dicchasi naario| vAyAviddho vva haDo, adviappA bhavissasi // 45 // yadi tvaM kariSyasi bhAvaM, yA yA dRzyasi naariiH| vAtAviddha iva haThaH, asthitAtmA bhaviSyasi // 45 // ___ padArthAnvayaH-jai-yadi taM-tU kAhisi-karegA bhAvaM-bhAva jA jA-jo jo nArio-nAriyA~ dicchasi-dekhegA vAyAviddho vva haDo-vAyu se prerita kiye hue vanaspati vizeSa kI taraha adviappA-asthira AtmA bhavissasi-ho jAyagA arthAt tere AtmA meM sthiratA nahIM rhegii| mUlArtha-yadi tU ukta prakAra ke bhAva karegA, to jahA~ 2 para striyoM ko dekhegA vahA~ vahA~ vAyu se hilAye gaye vRkSa vizeSa kI taraha tU asthitAtmA ho jAvegA arthAt terA AtmA sadA ke lie asthira ho jaavegaa| TIkA-satI rAjImatI, rathanemi ko phira kahatI hai ki yadi tuma apane AtmA meM viSaya sevana ke isa prakAra ke jaghanya bhAvoM ko utpanna karoge to vAyu se hilAye hue vRkSa kI bhA~ti tumhArA AtmA sadA ke lie asthira ho jAyagA / ataH jahA~ kahIM bhI tuma rUpa-lAvaNyayukta striyoM ko dekhoge, vahA~ para hI tumhArA mana adhIra atha ca caMcala ho jAyagA / AtmA ke adhIra hone se aneka prakAra ke anarthoM kI saMbhAvanA rahatI hai| sArAMza yaha hai ki ukta prakAra ke viSayonmukha bhAva, nAnA prakAra ke anarthoM ko utpanna karane vAle hone se mumukSu puruSa ko sadA ke lie tyAga dene cAhie~ / 'yathA-vAtena viddhaH samantAt tADito vAtAviddho bhramita iti yAvat haTho vanaspativizeSastadivAsthitAtmA'sthirasvabhAva iti / [ vRttikAraH] / haTha koI vanaspati-vRkSa vizeSa hai, jo ki vAyu se tADita kiyA gayA sadA ghUmatA vA hilatA rahatA hai| aba phira isI sambandha meM kahate haiMgovAlo bhaMDavAlo vA, jahA tahavvaNissaro / evaM aNissaro taM pi, sAmaNNassa bhavissasi Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - A.AAMAN wwwwwwwwww dvAviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / gopAlo bhANDapAlo vA, yathA tdrvyaaniishvrH| .. evamanIzvarastvamapi , zrAmaNyasya bhaviSyasi // 46 // padArthAnvayaH-govAlo-gopAla vA-athavA bhaMDavAlo-bhANDapAla jahAjaise taddanba-usa dravya kA aNissaro-anIzvara hotA hai evaM-usI prakAra taM pitU bhI sAmaeNassa-zramaNa bhAva kA aNissaro-anIzvara bhavissasi-ho jaaygaa| __ mUlArtha-jaise gopAla athavA bhaMDapAla usa dravya kA Izvara-khAmInahIM hotA, usI prakAra tU bhI saMyama kA anIzvara ho jaaygaa| TIkA-rAjImatI kahatI hai ki he rathanemi ! jaise gauoM ko carAne vAlA gvAlA una gauoM kA svAmI nahIM hotA, aura jaise kisI ke bhA~DoM kI rakSA karane vAlA, vA kisI ke dhana kI sAra-saMbhAla karane vAlA usa dhana kA svAmI nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki jaise gvAle ko, gauoM ke dugdha Adi ke grahaNa kA koI adhikAra nahIM aura kozAdhyakSa ko usa dhana ke vyaya karane kI koI sattA nahIM, usI prakAra tU bhI isa saMyama kA Izvara svAmI-mAlika nahIM hogA arthAt isakA jo mokSa athavA svarga rUpa phala hai, usakA tU adhikArI nahIM bana sakatA / sArAMza yaha hai ki dravyasaMyama se AtmA kA kabhI kalyANa nahIM hogaa| AtmA ke kalyANa kA hetu to bhAvasaMyama hai| evaM jisa AtmA meM bhAvasaMyama vidyamAna hai, vaha AtmA viSayonmukha jaghanya pravRtti se sadA hI pRthak rahatA hai| ataeva saMyama ke phala kA upabhoga karane se svAmI ke samAna hai aura dravyasaMyamI puruSa kI pravRtti viSayapravaNa hone se gopAla aura daNDapAla kI taraha saMyama ke phala se usako sadA ke .lie vaMcita rakhatI hai| viparIta isake iSTa phala hone ke sthAna meM aniSTaphalaprApti kI adhika saMbhAvanA rahatI hai| ___rAjImatI ke isa prakAra zikSita karane para kyA huA ? aba isI viSaya meM kahate haiMtIse so vayaNaM socA, saMjaIe subhaasiyN| aMkuseNa jahA nAgo, dhamme saMpaDivAio // 47 // Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [dvAviMzAdhyayanam / wwwnwA tasyAH sa vacanaM zrutvA, saMyatAyAH subhASitam / aGkazena yathA nAgaH, dharme sampratipAditaH // 47 // "padArthAnvayaH-so-vaha rathanemi tIse-usa rAjImatI ke vayaNaM-vacana ko succA-sunakara saMjaIe-saMyamazIlA ke subhAsiyaM-subhASita ko aMkuseNa-aMkuza se jahA-jaise nAgo-hastI sIdhA ho jAtA hai tadvat dhamme-dharma meM saMpaDivAiosthira kara diyaa| mUlArtha-sthanemi ne saMyamazIlA rAjImatI ke pUrvota subhASita vacanoM ko sunakara aMkuza dvArA madonmatta hastI kI taraha apane AtmA ko vaza meM karake phira se dharma meM sthita kara liyaa| TIkA-prastuta gAthA meM, rathanemi ke AtmA para satI rAjImatI ke subhASita vacanoM kA jo vilakSaNa prabhAva par3A tathA patana kI ora bar3hatI usakI AtmA kisa prakAra ruka gaI, isa bAta kA varNana bar3e manoraMjaka zabdoM meM kiyA gayA hai| saMyamazIlA rAjImatI ke pUrvokta samucita saMbhASaNa ko sunakara rathanemi ne patana kI ora jAte hue apane AtmA ko udhara se haTAkara dharma-saMyamavRtti--meM isa prakAra sthApita kara diyA, jaise bekAbU hue madonmatta hastI ko usakA mahAvata aMkuza ke dvArA vaza meM lAkara eka kIle se bA~dha detA hai / tAtparya yaha hai ki rathanemi ke pramAdI AtmA ko apramatta banAne ke lie satI rAjImatI ke upadeza ne hastI ko vaza meM karane vAle aMkuza kA kAma kiyA / satya hai / Adarza jIvana vAle vyaktiyoM ke upadeza kA aisA hI vilakSaNa prabhAva hotA hai / unake upadeza se anekAneka patita AtmAoM kA uddhAra hotA hai| taba rathanemi ke AtmA para satI rAjImatI ke upadeza kA jo vicitra prabhAva par3A, isameM Azcarya kI koI bAta nhiiN| - aba rAjImatI ke ukta upadeza se punaH dharma meM ArUDha hue rathanemi ke viSaya meM kahate haiMkohaM mANaM nigiNhittA, mAyA lobhaM ca svvso| iMdiyAI vase kAuM, appANaM . upasaMhare // 48 // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 sAviMzAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| krodhaM mAnaM nigRhya, mAyAM lobhaM ca srvshH| indriyANi vazIkRtya, AtmAnamupasamAharat // 48 // padArthAnvayaH-koha-krodha aura mANaM-mAna kA nigirihattA-nigraha karake mAyA-mAyA ca-aura lobha-lobha ko savvaso-sarva prakAra se iMdiyAI-indriyoM ko vase-vaza meM kAuM-karake appANaM-AtmA ko upasaMhare-vaza meM kiyA / mUlArtha-krodha, mAna, mAyA aura lobha ko jItakara tathA pA~coM indriyoM ko vaza meM karake, usane pathanemi ne-apane AtmA kA upasaMhAra kiyA arthAt pramAda kI ora bar3he hue AtmA ko pIche haTAkara dharma meM sthita kiyaa| TIkA-prastuta gAthA meM AtmA ke upasaMhAra arthAt pIche haTAkara dharma meM sthApita karane kA krama batalAyA gayA hai / krodhAdi kaSAyoM ke vazIbhUta aura indriyoM ke parAdhIna huA yaha AtmA dharma se parAGmukha rahatA hai / usako dharma meM sthita karane ke lie prathama krodhAdi cAroM kaSAyoM ko jItane kI aura pA~coM indriyoM kA nigraha karane kI AvazyakatA hai| jisa samaya kaSAyoM kA tyAga aura indriyoM kA nigraha ho jAtA hai, usa samaya yaha AtmA svayameva parabhAva ko tyAgakara svabhAva meM ramane lagatA hai / yahI usakA upasaMhAra arthAt dharma meM ArUDha karane kA prakAra hai / rathanemi ne bhI satIdhurINA rAjImatI ke upadeza se sAvadhAna hokara apane patanonmukha AtmA kA isI prakAra se upasaMhAra kiyA arthAt indriyoM aura kaSAyoM ko jItakara parabhAva se svabhAva meM sthApana kiyaa| sArAMza yaha hai ki kAmAdi ke vazIbhUta hokara patana kI ora jAte hue apane AtmA ko-antaHkaraNa ke pravAha ko rokakara punaH saMyama kI ora lagA liyaa| tadanantaramaNagutto vayagutto, kaayguttojiiNdio| sAmaNNaM nicalaM phAse, jAvajIvaM daDhavvao // 49 // manogupto vacoguptaH, kAyagupto jitendriyaH / zrAmaNyaM nizcalamastrAkSIt , yAvajIvaM dRDhavrataH // 49 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 ] uttarAdhyayanasUtram- [dvAviMzAdhyayanam padArthAnvayaH-maNagutto-manogupta vayagutto-vacanagupta kAyagutto-kAyagupta jiiMdio-jitendriya sAmaeNaM-zramaNabhAva ko nicalaM-nizcalatA se phAse-sparza karane lagA jAvajIva-jIvanaparyanta daDhavvao-dRDha vrata vaalaa| mUlArtha-mana, vacana aura kAyA se gupta hokara indriyoM ko jItakara aura pUrNa dRDhatA se sthiratApUrvaka usane jIvanaparyanta zramaNadharma kA pAlana kiyaa| TIkA-zramaNadharma kA vAstavika sparza isa AtmA ko usa samaya hotA hai jaba ki isake mana, vacana aura zarIra ye tInoM gupta hoM arthAt inake vyApAra meM pUrNa rUpa se svacchatA-nirmalatA A jAya tathA indriyoM para pUrI svAdhInatA ho| isa prakriyA ke anusAra phira se prabuddha hue rathanemi ne bhI jIvanaparyanta dRDhapratijJa hokara zramaNadharma kA sparza arthAt ArAdhana kiyaa| vaha mana, vacana aura zarIra se gupta ho gyaa| usake mana, vacana aura zarIra saMyamapradhAna ho gaye / indriyoM para usakA rNa adhikAra ho gayA / ataeva nizcalatApUrvaka vaha zramaNadharma kA pAlana karane lgaa| vastutaH kulIna puruSoM kA prAyaH yaha svabhAva hotA hai ki ve sadupadeza ke milate hI kisI kAraNavaza se unmArga meM gaye hue apane AtmA ko zIghra hI sanmArga para le Ate haiN| aba donoM ke viSaya meM kahate haiMuggaM tavaM carittANaM, jAyA doNi vi kevlii| savvaM kammaM khavittANaM, siddhiM pattA aNuttaraM // 50 // ugraM tapazcaritvA, jAtau dvAvapi kevalinau / sarva karma kSapayitvA, siddhi prAptAvanuttarAm // 50 // ___ padArthAmkyA -uggaM-pradhAna tavaM-tapa ko carittANaM-AcaraNa karake jAyAho gaye dogiNa vi-donoM hI kevalI-kevalajJAnayukta punaH savvaM-sarva kamma-karma ko khavittA-kSaya karake siddhi-mukti ko pattA-prApta ho gaye aNuttaraM-jo pradhAna hai| __mUlArtha-ugra tapa kA AcaraNa karake rAjImatI aura rathanemi ve donoM hI kevalI ho gaye / phira sampUrNa karmoM kA caya karake sarvapradhAna siddhimokSagati ko prApta ho gye| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzadhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ ee5 TIkA - phira ve donoM-- rAjImatI aura rathanemi, karmazatruoM kA vinAza karane vAle anazanAdi ugra tapa kA anuSThAna karake kevalI ho gaye arthAt unako kevalajJAna utpanna ho gayA / tadanantara apane Ayu karma ko samApta kara sarva prakAra se sarva karmoM kA kSaya karate hue siddhagati -- mokSa ko prApta ho gaye / isa kathana se niraticAra cAritra ke pAlana kA phala pradarzita kiyA gayA hai| yahA~ para niyuktikAra likhate haiM ki- 'samudravijaya kI zivAdevI ke cAra putra hue - 1 ariSTanemi, 2 rathanemi 3 satyanemi aura 4 dRDhanemi / inameM ariSTanemi to bAIsaveM tIrthakara hue / rathanemi aura satyanema ye donoM pratyekabuddha the / inameM rathanemi cAra sau varSa pramANa gRhasthAzrama meM rahe, eka varSa chadmasthabhAva meM vicare tathA pA~ca sau varSa pramANa inhoMne kevalI kI paryAya ko dhAraNa kiyaa| so kula nau sau eka varSa se kucha adhika Ayu ko bhogakara ve mokSa ko prApta hue / adha adhyayana kA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki-- evaM kareMti saMbuddhA, paMDiyA paviyakkhaNA / bhogesu, jahA so purusottamo // 51 // tti bemi / viNiya Mti iti rahanemijjaM bAvIsaimaM ajjhayaNaM samattaM // 22 // evaM kurvanti vinivartante saMbuddhAH, paNDitAH pravicakSaNAH / bhogebhyaH, yathA sa puruSottamaH // 51 // iti bravImi / * iti rathanamIyaM dvAviMzatitamamadhyayanaM samAptam // 22 // padArthAnvayaH -- evaM - isa prakAra kareMti - karate haiM saMbuddhA - tattvavettA paMDiyApaMDita aura paviyakkhaNA-pravicakSaNa loga viniyati - vinivRtta ho jAte haiM bhogesubhogoM se jahA - jaise so - vaha rathanemi purusottamo - puruSottama tibemi - isa prakAra * kahatA hU~ / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666] uttarAdhyayanasUtram- [dvAviMzAdhyayanam. mUlArya-isa prakAra tattvavettA paMDita aura vicakSaNa loga karate haiM tathA bhogoM se nivRtta ho jAte haiM, jisa prakAra puruSottama vaha rathanemi nivRtta huaa| TIkA-prastuta adhyayana kI samApti karate hue zAstrakAra kahate haiM ki jo tattvavettA aura vizeSa buddhi rakhane vAle paMDita loga haiM, ve isa prakAra se AcaraNa karate haiM jaise ki rAjakumAra rathanemi ne patana kI ora jAte hue apane AtmA ko phira se saMyama meM sthApita kara liyA aura bhogoM se nivRtta hokara tapa ke anuSThAna se kevala jJAna dvArA parama durlabha mokSapada ko prApta kara liyA / vAstava meM jo puruSa bhogoM se nivRtta hokara dRDhatApUrvaka saMyamamArga meM praviSTa hotA huA apane AtmasvarUpa ko prApta kara letA hai vahI saMbuddha, paMDita aura vicakSuNa atha ca puruSottama hai; yaha isa gAthA kA bhAvArtha hai| isake atirikta 'tti bemi' kA artha prathama kaI vAra A cukA hai; usI ke anusAra yahA~ para bhI kara lenaa| dvAvizAdhyayana smaapt| / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha kesigoyamijaM tevIsaimaM ajjhayaNaM atha kezigautamIyaM trayoviMzamadhyayanam isa anantarokta adhyayana meM yaha varNana kiyA gayA hai ki yadi kisI kAraNavaza saMyama meM zaMkA Adi doSoM kI utpatti ho jAya arthAt saMyama meM zithilatA A jAya to rathanemi kI taraha phira se saMyama meM dRDha ho jAnA cAhie / api ca yadi auroM ke bhI ukta zaMkAdi doSa utpanna ho jAya~ to unakI nivRtti ke lie bhI zIghra prayatna karanA cAhie, jaiseki kezI aura gautama ke ziSyoM kI zaMkAoM ko nivRtta karane kA prayatna kiyA gayA hai| basa, bAIsaveM aura teIsaveM adhyayana kA yahI paraspara sambandha hai| - aba prastuta adhyayana meM pratipAdya viSaya kI saMgati ke lie prathama teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha kA varNana karate haiM, jisakI Adima gAthA isa prakAra hai jiNe pAsitti nAmeNaM, arahA logpuuio| saMbuddhappA ya savvannU, dhammatitthayare jiNe // // jinaH pArzva iti nAmnA, aIn lokpuujitH| saMbuddhAtmA ca sarvajJaH, dharmatIrthakaro jinaH // 1 // Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668] uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam AAVvvvvvvvMANAMANAMAMAvvv padArthAnvayaH-jiNe-pariSahoM ke jItane vAlA pAsitti-pArzva isa nAmeNaMnAma se prasiddha huA arahA-arhan logapUio-lokapUjita saMbuddhappA-saMbuddha AtmA ya-aura sanvannU-sarvajJa dhammatitthayare-dharmatIrtha ko karane vAlA jiNe-samasta karmoM ko kSaya karane vaalaa| .. mUlArtha-pArzva nAma se prasiddha, parISahoM ko jItane vAlA, arhan lokapUjita, sambuddhAtmA, sarvajJa tathA dharmarUpa tIrtha ko calAne aura samasta karmoM ko kSaya karane vAlA huaa| TIkA-zrIpArzvanAtha isa nAma se prasiddha teIsaveM tIrthaMkara kA prastuta gAthA meM ullekha kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki bhagavAna mahAvIra svAmI se 250 varSa pahale isa bhAratabhUmi ko pArzvanAtha nAma ke eka suprasiddha mahApuruSa ne alaMkRta kiyA thaa| ve jina-sarva prakAra ke pariSahoM ko jItane vAle the aura devendrAdi se pUjita hone ke atirikta ve sarvalokapUjita the tathA unakA AtmA jJAnajyoti se sarva prakAra se avabhAsita thaa| ve sarvajJa aura sarvadarzI the, evaM bhavya jIvoM ko saMsAra-samudra se pAra karane ke lie unhoMne dharmarUpa tIrtha kI sthApanA kI aura isI lie ve tIrthakara hue / anta meM samasta karmoM kA kSaya karake ve siddha gati ko prApta ho gye| etadartha hI unako arihaMta, siddha aura jina ke nAma se pukArA jAtA hai| ___ aba unake ziSya kezIkumAra ke viSaya meM kahate haiMtassa logapadIvassa, AsI sIse mahAyase / kesIkumAra samaNe, vijAcaraNapArage // 2 // tasya lokapradIpasya, AsIcchiSyo mhaayshH| kezIkumArazramaNaH , vidyAcaraNapAragaH // 2 // padArthAnvayaH-tassa-usa logapadIvassa-lokapradIpa kA sIse-ziSya mahAyase-mahAn yazasvI AsI-huA kesIkumAra-kezIkumAra samaNe-zramaNa jo vijAcaraNapArage-vidyA aura cAritra kA pAragAmI thaa| mUlArtha--usa lokapradIpa bhagavAn pArzvanAtha kA mahAn yazasvI kezIkumAra . zramaNa nAma se prasiddha eka ziSya huA, jo ki vidyA aura cAritra meM paripUrNa thaa| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [EER TIkA-lokapradIpa--saMsAra meM sUrya ke samAna prakAza karane vAle bhagavAn pArzvanAtha kA kezIkumAra nAmaka eka ziSya thA, jo ki bAlyAvasthA se hI vairAgyayukta hotA huA avivAhita hI dIkSita ho gayA thaa| usake keza bahuta hI komala aura sundara the / isI kAraNa vaha zramaNa hone para bhI kezIkumAra ke nAma se hI prasiddhi ko prApta huA / jaisA vaha sundara thA, vaisA hI vidyA aura cAritra meM bhI paripUrNa thaa| tAtparya yaha hai ki AbAlabrahmacArI hone se vaha vidyA aura cAritra kA bhI pAragAmI huA arthAt usakA cAritra atIva nirmala thA / yahA~ para itanA aura dhyAna rahe ki sUtrakartA ne kezIkumAra ko jo bhagavAna pArzvanAtha kA ziSya likhA hai, vaha sAmAnya nirdeza hai| usakA tAtparya bhagavAna pArzvanAtha ke paramparAgata ziSya se hai, sAkSAt ziSya se nahIM / kAraNa yaha hai ki kezIkumAra, zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samaya meM vidyamAna thA, jaba ki bhagavAna pArzvanAtha ko mokSa gaye anumAnataH aDhAI sau varSa ho cuke the evaM usa samaya itanI Ayu bhI nahIM thii| isase to yahI mAnanA par3atA hai ki kezIkumAra bhagavAna pArzvanAtha ke hastadIkSita ziSya nahIM the kintu unakI ziSyasaMtati meM se the / vartamAna samaya kI aitihAsika gaveSaNA se bhagavAna mahAvIra svAmI se 250 varSa pahale zrIpArzvanAtha kA honA pramANita hotA hai aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya para zrIpArzvanAtha santAnIya ziSya vidyamAna the, yaha bhI aitihAsika tathya hai aura unameM kezIkumAra kA nAma saba se adhika prasiddha hai, kyoMki bhagavAn mahAvIra .. ' svAmI ke mukhya ziSya gautama ke sAtha unakA sAdhuoM ke AcAra ke viSaya meM bahuta hI lambA caur3A saMvAda huA hai| isase bhI unakA pArzvanAtha kA santAnIya ziSya honA hI pramANita hotA hai| anya jainAgamoM meM bhI isakA ullekha milatA hai| ataH ukta gAthA meM unako kezIkumAra ko jo zrIpArzvanAtha kA ziSya likhA hai, usakA abhiprAya hastadIkSita ziSya se nahIM kintu santAnIya ziSya se hai / anyathA zrImahAvIra svAmI ke samaya meM unakA vidyamAna honA saMgata nahIM ho sakatA / aba phira usI ke viSaya meM kahate haiMohinANasue buddhe, sIsasaMghasamAule / gAmANugAmaM rIyaMte, sAvatthiM nagarimAgae // 3 // Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1000 ] uttarAdhyayana sUtram - 1 avadhijJAnazrutAbhyAM buddhaH ziSyasaMghasamAkulaH grAmAnugrAmaM rIyamANaH, zrAvastIM nagarImAgataH // 3 // padArthAnvayaH--- ohinANa-avadhijJAna sue - zrutajJAna se buddhe-buddha huA sIsasaMgha - ziSyasamudAya meM samAule - vyApta -- AkIrNa gAmANugAmaM - prAmAnugrAma rIyate - vicarate hue sAvasthi - zrAvastI nAmA nagarim - nagarI meM Agae - padhAre / mUlArtha - avadhi aura zrutajJAna se padArthoM ke svarUpa ko jAnane vAle, apane ziSyaparivAra ko sAtha lekara grAmAnugrAma vicarate hue vaha kezIkumAra kisI samaya zrAvastI nAmA nagarI meM pdhaare| [ trayoviMzAdhyayanam TIkA - vaha zrIkezIkumAra zramaNa jo ki mati, zruta aura avadhijJAna ke dvArA padArthoM ke svarUpa ko yathAvat jAnate haiM - apane ziSyoM ke sAtha prAmAnugrAma vicarate hue arthAt dharmopadeza ke dvArA paropakAra karate hue zrAvastInAmA nagarI meM 1 ar | yadyapi mUlapATha meM kevala, avadhi aura zrutajJAna kA hI ullekha kiyA hai, matijJAna kA usameM nirdeza nahIM kiyA, parantu nandI siddhAnta kA kathana hai ki jahA~ para zrutajJAna hotA hai, vahA~ para matijJAna avazyameva hotA hai aura jahA~ para matijJAna hai, vahA~ para zrutajJAna bhI hai| isalie eka kA nirdeza kiyA hai| jaise putra kA nAma nirdeza karane se pitA kA jJAna bhI sAtha hI ho jAtA hai, isI prakAra eka grahaNa se donoM kA grahaNa kara lenA zAstrakAra ko sammata hai| zrAvastI nagarI meM ve jisa sthAna para Thahare, aba usI kA varNana karate haiM-- tinduyaM nAma ujjANaM, tammI phAsue sijasaMthAre, tattha tindukaM prAsuke nAmodyAnaM, tasmin zayyAsaMstAre, tatra nagaramaNDale / vAsamuvAgae // 4 // nagaramaNDale / vAsamupAgataH // 4 // padArthAnvayaH - tinduyaM - tiMduka nAma-nAma vAle ukhANaM- udyAna tammI - usa nagaramaNDale - nagara ke samIpa meM phAsue nirdoSa sija - zayyA saMthAre - saMstAraka para tattha-usa udyAna meM vAsam-nivAsa -- avasthAna ko uvAgae - prApta hue / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1001 mUlArtha-usa nagara ke samIpavarti tinduka nAmA udyAna meM ve nirdoSa zayyA saMstAraka para virAjamAna hue| TIkA-zrIkezIkumAra zramaNa prAmAnugrAma vicarate hue zrAvastI meM pdhaare| usake samIpavartti eka tinduka nAma kA jo udyAna thA usameM unhoMne nirdoSa jIva jantu se rahita bhUmi ko dekhakara kisI zilA phalaka Adi para apanA Asana lagA diyA arthAt zAMtipUrvaka samAhita citta se ve usa udyAna meM nivAsa karane lge| prastuta gAthA meM 'taMmI nayaramaMDale' isa vAkya meM 'nayarI' ke sthAna meM jo liMga kA vyatyaya hai vaha ArSa vAkya hone se kiyA gayA hai / anyathA strIliMga kA nirdeza honA cAhie thaa| tathA 'maMDala' zabda yahA~ para sImA kA vAcaka hai jisakA tAtparya yaha nikalatA hai ki vaha udyAna zrAvastI ke ati dUra va ati nikaTa nahIM kintu nagarI ke samIpavartti thaa| tadanantara jo kucha huA aba usakA varNana karate haiMaha teNeva kAleNaM, dhammatitthayare jiNe / bhagavaM varamANitti, savvalogammi vissue // 5 // atha tasminneva kAle, dharmatIrthakaro jinaH / bhagavAn vardhamAna iti, sarvaloke vizrutaH // 5 // ___padArthAnvayaH-aha-anantara teNeva-usI kAleNaM-kAla meM dhammatitthayaredharmarUpa tIrtha ke karane vAle jiNe-rAgadveSa ko jItanevAle bhagavaM-bhagavAna baddhamANittivarddhamAna isa nAma se savvalogammi-sarva loka meM vissue-vizeSa rUpa se prasiddha / - mUlArtha--usa samaya para, sarvaloka meM vikhyAta, rAgadveSa ke jItanevAle bhagavAn varddhamAna dharmatIrtha ke pravartaka the / TIkA-jisa samaya teIsaveM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAtha ke santAnIya ziSya kezIkumAra zrAvastI meM Aye usa samaya dharmatIrtha ke pravartaka bhagavAn varddhamAna svAmI, jina arthAt tIrthaMkara ke nAma se loka meM vikhyAta ho rahe the| tAtparya yaha hai ki vaha samaya bhagavAn varddhamAna svAmI ke zAsana kA thA / . Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1002 ] uttarAdhyayanasUtram [ trayoviMzAdhyayanam yahA~ para 'atha' zabda upanyAsa artha meM AyA huA hai, aura saptamI ke sthAna meM tRtIyA vibhakti prayukta huI huI hai| aba unake pradhAna ziSya gautamamuni ke viSaya meM kahate haiM-- tassa logapadIvassa, Asi sIse mahAyase / bhagavaM goyame nAmaM, vijAcaraNapArage // 6 // lokapradIpasya, AsIcchiSyo mahAyazAH / bhagavAn gautamo nAma, vidyAcaraNapAragaH tasya // 6 // padArthAnvayaH -- tassa - usa logapadIvassa - loka- pradIpa kA mahAyase - mahAn yaza vAlA sIse - ziSya Asi-huA bhagavaM- bhagavAn goyame - gautama nAma-nAma se prasiddha aura vijA-vidyA caraNa - cAritra kA pArage - pAragAmI | mUlArtha - usa loka-pradIpa kA, mahAn yazavAlA eka ziSya thA jo bhagavAn 'gautama' nAma se prasiddha aura vidyA tathA cAritra kA pAragAmI thA / 1 TIkA -- jaba bhagavAn zrI varddhamAna svAmI dharmarUpa tIrtha kI sthApanA kara cuke arthAt dharmopadeza karane meM pravRtta ho cuke the, taba vidyA aura cAritra ke pAragAmI 'gautama' isa nAma se vikhyAta eka mahAna yazasvI puruSa unake ziSya hue joki bhagavAn ke dasa gaNadharoM-- mukhya ziSyoM meM se prathama the / unhIM kA prastuta gAthA meM ullekha kiyA gayA hai / yadyapi inakA asalI nAma indrabhUti thA aura gautama inakA gotra thA parantu prasiddhi inakI gotra ke nAma se hI huI / isalie nyAyadarzana ke karttA gautama, aura bauddhamata ke pravartaka gautama buddha se ye pRthak tIsare gautama haiN'| ye jAti ke brAhmaNa aura vedAdi zAstroM ke pUrNavettA the| inhoMne bhagavAn mahAvIra svAmI ke pAsa Akara unase zAstrArtha kiyA aura bahuta se prazna pUche / unakA yathArtha uttara milane aura apane sampUrNa saMzayoM kI nivRtti ho jAne para inhoMne apane Apako bhagavAn ke arpaNa kara diyA arthAt unake ziSya ho gaye / unase dIkSA grahaNa kara lI / ye bhagavAn ke prathama gaNadhara hue / 1 " 1 bahuta se itihAsa lekhakoM ne isa viSaya meM bar3I bhUla khAI hai| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1003 aba inake vidyA aura cAritra ke sambandha meM tathA ziSya-samudAya aura deza-yAtrA ke viSaya meM ullekha karate haiM yathAbArasaMgaviU buddhe, sIsasaMghasamAule / gAmANugAmaM rIyante, sevi sAvatthimAgae // 7 // dvAdazAGgavid buddhaH, ziSyasaMghasamAkulaH / grAmAnugrAmaM rIyamANaH, so'pi zrAvastImAgataH // 7 // padArthAnvayaH-bArasaMga-dvAdazAMga ke viU-vettA buddhe-tattva ke jJAtA sIsasaMgha-ziSya samudAya se samAule-vyApta gAmANugAma-prAmAnugrAma-eka se dUsare prAma meM rIyante-vicarate hue sevi-vaha bhI sAvasthim-zrAvastI nagarI meM Agae-padhAra gye| ___ mUlArtha-dvAdazAMga vANI ke jAnanevAle aura tattva ke jJAtA ziSya . samudAya se AkIrNa, grAmAnugrAma vicarate hue vaha bhI zrAvastI nagarI meM padhAre / TIkA-prastuta gAthA meM gautama svAmI ke vidyA aura cAritra kA ullekha karane ke sAtha 2. unakI prAbhAvikatA kA bhI digdarzana karA diyA gayA hai / gautama svAmI dvAdazAMga vANI ke pAragAmI tathA tattva ke yathArtha vettA the aura unakA * ziSya-samudAya bhI paryApta thaa| ve grAmAnupAma apane dharmopadeza ke dvArA aneka bhavya jIvoM ko pratibodha dete hue usI zrAvastI nagarI meM padhAre, jahA~ para ki zrIkezIkumAra zramaNa virAjamAna the| yaha isa gAthA kA saMkSipta bhAvArtha hai / 'buddha' zabda kA artha hai-heya, jJeya aura upAdeya ke jAnanevAle aura utpAda, vyaya, dhrauvya isa tripadI ke dvArA padArthoM ke svarUpa ko yathAvat samajhane aura samajhAnevAle / ___zrAvastI meM Ane ke bAda ve jisa sthAna para virAjamAna hue aba usakA ullekha karate haiM yathA-- koTThagaM nAma ujANaM, tammI nyrmnnddle| phAsue sijasaMthAre, tattha vAsamuvAgae // 8 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1004 ] uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam koSThakaM nAmodyAnaM, tasminnagaramaNDale / prAsuke . zayyAsaMstAre, tatra vAsamupAgataH // 8 // ___ padArthAnvayaH-kodragaM-koSTaka nAma-nAma vAlA ujANaM-udyAna tammIusa nayara-nagara ke maMDale-samIpa thA phAsue-prAsuka sija-zayyA aura saMthAresaMstAraka para tattha-usa udyAna meM vAsaM-nivAsa ko uvAgae-prApta kiyA / mUlArtha--usa nagara ke samIpavarti koSTaka nAma ke udyAna meM zuddha-nirdoSa vastI aura saMstAraka-phalakAdi para ve virAjamAna ho ge| TIkA-zrAvastI nagarI meM padhArane ke anantara zrIgautamasvAmI usake samIpavartti eka koSTaka nAma ke udyAna meM phuNce| vahA~ para nivAsa ke lie nirdoSajIvAdi rahita vastI aura phalakAdi kI vahA~ ke svAmI se AjJA lekara usa udyAna meM ve virAjamAna ho gaye / prAsuka-nirdoSa, zayyA-vastI-nivAsa yogya bhUmI, saMstAraka--zilA paTTaka athavA tRNa Adi lene yogya vastu / tAtparya yaha hai ki ina saba upayogI vastuoM ko vahA~ ke svAmI kI AjJA se grahaNa kiyaa| sAdhu ko binA AjJA se kisI bhI vastu ke grahaNa karane kA adhikAra nahIM hai| yadi vaha binA AjJA ke grahaNa kara leve to usake tRtIya vrata meM--acaurya vrata meM-doSa AtA hai| zrAvastI nagarI ke samIpavarti bhinna 2 do udyAnoM meM zrIkezIkumAra aura gautama svAmI ye donoM hI RSi apane 2 ziSya parivAra ke sAtha virAjamAna ho gaye aura donoM hI vahA~ para vicarane lage / nimnalikhita gAthA meM isI Azaya ko vyakta karate hue kahate haiMkesIkumAra samaNe, goyame ya mahAyase / ubhaovi tattha vihariMsu, allINA susamAhiyA // 9 // kezIkumAra zramaNaH, gautamazca mhaayshaaH| ubhAvapi tatra vyahArTAm, AlInau susamAhitau // 9 // padArthAnvayaH-kesIkumAra-kezIkumAra samaNe-zramaNa ya-aura goyame gautama mahAyase-mahAn yazavAle ubhaovi-donoM hI tattha-usa zrAvastI nagarI meM vihariMsuvicarane lage allINA-indriyoM ko vaza meM rakhanevAle susamAhiyA-samAdhi se yukta / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wvvvv v vvvvvvww trayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1005 mUlArtha-mahAna yazavAle, kezIkumAra zramaNa aura zrIgautamasvAmI donoM hI usa nagarI meM vicarane lge| ye donoM hI indriyoM ko vaza meM rakhanevAle aura jJAnAdi samAdhi se yukta the| ... TIkA-prastuta gAthA meM ukta donoM maharSiyoM ke zrAvastI meM vicarane aura unake dAnta aura samAhita citta hone kA varNana kiyA gayA hai| ye donoM hI mahAna yazasvI the / tAtparya yaha hai ki vidyA aura tapa ke prabhAva se unakA sarvatra yaza phailA huA thA / isake atirikta ve zAnta aura dAnta arthAt mana vacana aura zarIra para unakA pUrNa adhikAra thA / samasta indriye unake vaza meM thIM; aura unakA mana nirvikAra ataeva zAnta aura samAdhiyukta thA / isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki ve donoM mahAtmA, paraspara kI nindA aura paizunyAdi doSoM se sarvathA rahita aura khAdhyAya tathA svAtmadhyAna meM sadA nimagna rahate the, isalie zrAvastI meM unake vicarane arthAt nivAsa karane se dharma kI adhikAdhika prabhAvanA ho rahI thii| 'viharisu' yaha bahuvacana kI kriyA prAkRta meM dvivacana ke abhAva hone se prayukta kI gaI hai| ___ phira kahate haiMubhao sIsasaMghANaM, saMjayANaM tavassiNaM / tattha cintA samuppannA, guNavantANa tAiNaM // 10 // ubhayoH ziSyasaMghAnAM, saMyatAnAM tapasvinAm / tatra cintA samutpannA, guNavatAM trAyiNAm // 10 // ___padArthAnvayaH-umao-donoM ke sIsasaMghANaM-ziSya varga ko saMjayANaMsaMyatoM ko tavassiNaM-tapasviyoM ko tattha-vahA~ para cintA-zaMkA samuppannA-utpanna huI guNavantANa-guNavAnoM aura tAiNaM-SaTakAya ke rakSakoM ko| : mUlArtha-vahA~ para donoM ke ziSya-samUha ke antaHkaraNa meM zaMkA utpanna huI / vaha ziSya-samUha saMyata, guNavAn tapasvI aura padakAya kA rakSaka thaa| TIkA-kezIkumAra zramaNa aura gautamamuni, jabaki zrAvastI ke bhinna 2 udyAnoM meM Thahare hue the taba kisI samaya donoM ke ziSya-samudAya kI nagarI meM Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1006] uttarAdhyayanasUtram [trayoviMzAdhyayanam AhArAdi lAne ke nimitta Agamana hone se Apasa meM bheMTa ho gaI / donoM ne eka dUsare kI ora dekhA aura paraspara ke avalokana se donoM ke mana meM eka dUsare ke lie kaI prakAra ke vikalpa utpanna hone lge| yadyapi ve saba jJAnAdi guNoM se yukta, saMyamazIla aura parama tapasvI the, tathA SaTakAya kI virAdhanA se mukta aura usakI rakSA meM sadA sAvadhAna rahanevAle the, tathApi pRthak 2 sthAnoM meM Thaharane aura katipaya niyamoM meM ekatA na hone tathA veSa meM bhI vibhinnatA dekhane se paraspara meM eka dUsare ke lie zaMkA atha ca vikalpa kA mana meM utpanna honA eka svAbhAvika sI bAta hai isalie donoM maharSiyoM ke ziSya samudAya ke antaHkaraNa meM eka dUsare ke lie sandeha utpanna huaa| aba usI sandeha athavA zaMkA ke sambandha meM kahate haiMkeriso vA imo dhammo, imo dhammo va keriso| AyAradhammappaNihI , imA vA sA va kerisI // 11 // kIdRzo vAyaM dharmaH, ayaM dharmo vA kIdRzaH / AcAradharmapraNidhiH , ayaM vA sa vA kIdRzaH // 11 // padArthAnvayaH keriso-kaisA hai vA-athavA imo-yaha dhammo-dharma vaathavA keriso-kaisA hai AyAra-AcAra dhamma-dharma ppaNihI-praNidhi imA-yaha hamArI vA-athavA sA-inakI kerisI-kaisI hai va-paraspara artha meM hai| mUlArtha-hamArA dharma kaisA hai, inakA dharma kaisA hai / tathA AcAra, dharma praNidhi hamArI aura inakI kaisI hai| TIkA-jaba donoM kA ziSya-samudAya eka dUsare kI ora dekhane lagA taba kezIkumAra ke ziSyoM ne vicAra kiyA ki hamArA dharma kaisA hai aura ina gautama ke ziSyoM kA dharma kaisA hai / tathA jo bAhya veSa hai vahI dharma ho rahA hai, jisake prabhAva se jIva 21veM devaloka taka jA sakate haiM / vahI AcAra kI praNidhi [ vyavasthApana ] hai vaha hamArI aura inakI kaisI hai / tAtparya yaha hai ki sarvajJa ke kahe hue dharma meM bheda nahIM honA cAhie parantu yahA~ para bheda spaSTa pratIta ho rahA hai kAraNa Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1007 nnnnnnnnnnnnnnnnn ki inakA veSa aura prakAra kA hai tathA hamArA aura prakAra kA / yadi hama donoM ke samudAya eka hI dharma ke anuyAyI haiM to phira hamAre AcAra vicAra meM bheda kyoM ? isI prakAra kA sandeha-mUlaka vicAra gautama svAmI ke ziSyoM ke mana meM bhI utpanna huaa| 'AcAra' zabda se yahA~ para bAhya AcAra kA grahaNa abhipreta hai--'AcaraNamAcAro veSadhAraNAdiko vAhyaH kriyAkalApa ityarthaH' arthAt veSa-dhAraNAdi jo bAhya kriyA kalApa hai so AcAra hai| tathA 'vA' zabda yahA~ para vikalpa aura punaH artha meM AyA huA hai aura 'imA' zabda 'ayaM' zabda ke artha meM grahaNa kiyA gayA hai / praNidhi zabda se maryAdA vidhi kI sUcanA dI gaI hai| ___ aba ukta cintA ko prakaTa karate hue kahate haiMcAujjAmo ya jo dhammo, jo imo pNcsikkhio| desioM vadyamANeNa, pAseNa ya mahAmuNI // 12 // cAturyAmazca yo dharmaH, yo'yaM paMcazikSitaH / dezito vardhamAnena, pArzveNa ca mahAmuninA // 12 // ___ padArthAnvayaH-cAujAmo-caturyAmarUpa jo-jo dhammo-dharma ya-aura jo-jo imo-yaha paMcasikkhio-pA~ca zikSArUpa dharma desio-upadeza kiyA baddhamANeNa-varddhamAna svAmI ne ya-aura pAseNa-pArzvanAtha mahAmuNI-mahAmuni ne / . mUlArtha-mahAmuni pArzvanAtha ne caturyAmarUpa dharma kA aura varddhamAna svAmI ne pAMca zidhArUpa dharma kA upadeza kiyA hai| TIkA-kezIkumAra aura gautamasvAmI ke ziSyoM ko jina kAraNoM se sandeha utpanna huA unakA AMzika spaSTIkaraNa isa gAthA meM kiyA gayA hai / bhagavAn pArzvanAtha ne to caturyAmarUpa dharma arthAt ahiMsA Adi cAra yamoM-mahAvratoM kI prarUpaNA kI hai aura zrIvardhamAnasvAmI ne pA~ca zikSArUpa dharma arthAt ahiMsA, satya, asteya--acaurya karma-brahmacarya aura aparipraharUpa pA~ca mahAvratoM kA upadeza diyA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki yadi ina donoM mahApuruSoM kA siddhAnta eka hI hai to phira dharma ke ina niyamoM meM saMkhyA-bheda kyoM hai ? mahAmuni Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1008 ] uttarAdhyayanasUtram [ trayoviMzAdhyayanam pArzvanAtha ne sAdhu ke mahAtratoM kI saMkhyA cAra hI mAnI hai arthAt unake siddhAnta sAdhu ke cAra hI mahAvrata haiN| ve ahiMsA satya aura asteya ina tIna mahAvratoM ke atirikta cauthA aparigraharUpa mahAvrata mAnate haiM, arthAt brahmacarya vrata ko svataMtra na mAna kara usakA aparigraha meM hI antarbhAva kara diyA gayA hai, athavA yUM kahie ki brahmacarya aura aparigraha ina donoM ko unhoMne caturtha niyama meM hI samAviSTa kara liyA hai / parantu varddhamAna svAmI ne isa siddhAnta ko aMgIkAra nahIM kiyA / unhoMne to brahmacarya aura aparigraha ina donoM ko svataMtra vrata mAna kara mahAvratoM kI saMkhyA pA~ca mAnI hai / isa saMkhyAgata nyUnAdhikatA ko lekara siddhAnta viSayaka mata-bheda kI AzaMkA kA honA koI asvAbhAvika nahIM hai / isalie zrIkezIkumAra aura gautama ke ziSyoM ke antaHkaraNa meM saMzaya utpanna huA ki isameM satyatA kahA~ para hai, arthAt bhagavAn pArzvanAtha kA cAturyAma siddhAnta ThIka hai athavA varddhamAna svAmI kA pA~ca zikSArUpa siddhAnta satya hai / kyoMki dharma kI phala- zruti meM inakA eka hI siddhAnta hai arthAt dharma ke phala meM kisI ko visaMvAda nahIM hai / yahA~ para 'mahAmuni' yaha tRtIyA ke sthAna para prathamAnta pada kA prayoga karanA prAkRta ke niyama ko AbhArI hai / isa prakAra saMkhyAgata bheda ke kAraNa dharma ke antaraMga niyamoM meM sandeha utpanna hone ke sAtha 2 usake bAhya AcAra -- - veSAdi ke viSaya meM unako jo bhrama utpanna huA aba usakA digdarzana karAte haiM-- acelago ya jo dhammo, jo imo santaruttaro / egakaapavannANaM visese kiM nu kAraNaM // 13 // " acelakazca yo dharmaH, yo'yaM sAntarottaraH / ekakAryaprapannayoH vizeSe kiMnu kAraNam // 13 // padArthAnvayaH - acelago- acelaka jo-jo dhammo - dharma hai ya-aura jo-jo imo - yaha saMtaruttaro - pradhAna vastrarUpa athavA bahumUlya vastrarUpa jo dharma hai egakaaeka kAya ko pavannANaM- prApta hue visese - vizeSa meM kiM-kyA nu-vitarka artha meM hai. kAraNaM - kAraNa hai / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1006 mUlArtha - acelaka jo dharma hai aura sacelaka jo dharma hai, eka kArya ko prApta hue ina donoM meM meda kA kAraNa kyA ? arthAt jaba phala donoM kA eka hai to phira ina meM meda kyoM DAlA gayA / TIkA - bhagavAn varddhamAna svAmI ne to acelaka dharma svalpa aura jIrNa vastradhAraNarUpa dharma kA pratipAdana kiyA hai aura zrI pArzvanAtha svAmI ne viziSTa vastra - bahumUlya - dhAraNarUpa kA kathana kiyA / tAtparya yaha hai ki bhagavAn pArzvanAtha ke mata meM to sAdhu ke lie viziSTa vastra -- bahumUlya vastra rakhane aura dhAraNa karane kA Adeza hai aura zrI varddhamAna svAmI ne sAdhu ko acelaka rahane arthAt alpa mUlya jIrNa- prAya vastra dhAraNa karane kI AjJA dI hai| jaba ki donoM kA maMtavya eka hai, donoM kI eka hI sAdhya kI siddhi ke lie pravRtti hai to phira vastrAdi ke viSaya meM matabheda kyoM ? yaha isa gAthA kA abhiprAya hai / yahA~ para 'acelaka' zabda kA nan alpArtha kA vAcaka hai usakA artha hai - mAnopeta zveta vastra, vA kutsita -- jIrNa zvetavastra / tathA jinakalpa kI apekSA acelaka kA artha hai-- vastra kA abhAva arthAt vastra rahita honA / sArAMza yaha hai ki pArzvanAtha svAmI ne to sacelaka dharma kA pratipAdana kiyA hai aura usake viruddha varddhamAna svAmI acelaka dharma ke saMsthApaka haiM ataH yaha veSa sambandhI vibheda bhI pratyakSa siddha hai / 1 ziSyoM ke isa prakAra ke sandeha - mUlaka vicAroM ko dekhakara zrIkezIkumAra zramaNa aura zrI gautama svAmI ne jo vicAra kiyA aba usakA varNana karate haiM aha te tattha sIsANaM, vinnAya pavitakkiyaM / samAgame kayamaI, ubhao kesigoyamA // 14 // atha tau tatra ziSyANAM vijJAya pravitarkitam / samAgame kRtamatI, ubhau kezigautamau // 14 // padArthAnvayaH-- aha- athAnantara te - ve donoM tattha - usa nagarI meM sIsA - ziSyoM ke vinnAya - jAnakara pavitakkiyaM-pravitarkita- -- prazna ko samAgame - paraspara milane maiM kayamaI - kI hai buddhi jinhoMne ubhao - donoM hI kesigoyamA - kezi aura gautama / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1010] uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayanam mUlArtha-athAnantara kezIkumAra aura gautamamuni ina donoM ne ziSyoM ke isa prakAra ke zaMkA mUlaka tarka ko jAnakara paraspara samAgama karane-milane kA vicAra kiyaa| TIkA-jisa samaya kezIkumAra aura gautama muni kA ziSya-samudAya apane 2 sthAna para pahuMcA aura unake mArga meM milane se utpanna hue saMzaya ko jaba donoM ne jAnA taba unake sandeha ko dUra karane ke lie arthAt bhagavAn pArzvanAtha aura varddhamAna svAmI ke siddhAntoM meM jo bheda pratIta hotA hai usakA vAstavika rahasya kyA hai ityAdi viSaya ko spaSTa karake unake sandeha ko dUra karane ke lie ukta donoM maharSiyoM ne paraspara milakara vArtAlApa karanA hI ucita samajhA isalie donoM ke antaHkaraNa meM samAgama kA vicAra utpanna huA / isa sandarbha se yaha bhalI bhA~ti pratIta hotA hai ki saMzaya kI nivRtti ke lie, tathA saMgha meM zA~ti ko sthApana karane ke lie paraspara milane aura eka dUsare ke sthAna para jAkara premapUrvaka vArtAlApa karane meM sajjana puruSa kabhI saMkoca nahIM karate kyoMki unake hRdaya meM saMkIrNatA ko sthAna nahIM hotaa| tadanantaragoyame paDiruvannU, sIsasaMghasamAule / jeTheM kulamavekkhanto, tinduyaM vaNamAgao // 15 // gautamaH pratirUpajJaH, ziSyasaMghasamAkulaH / jyeSThaM kulamapekSamANaH, tindukaM . / vanamAgataH // 15 // ___padArthAnvayaH-goyame-gautama paDirUvannU-vinaya ke jAnanevAle sIsasaMghaziSya-samudAya se samAule-vyApta jeTuM-jyeSTha-bar3e kulaM-kula ko avekkhanto-dekhate hue tinduyaM-tinduka vaNaM-vana meM aago-pdhaare| mUlArtha-vinaya dharma ke jAnakAra gautamamuni, jyeSTha-par3e kula ko dekhate hue apane ziSya-maMDala ke sAtha tinduka bana meM [jahA~ para kezIkumAra zramaNa Thahare hue the] pdhaare| TIkA-jaba donoM maharSiyoM ke mana meM paraspara samAgama kA vicAra sthira ho gayA taba vinaya dharma ke jJAtA zrIgautama muni ne apane mana meM vicArA ki zrI Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1011 pArzvanAtha bhagavAn teIsaveM tIrthaMkara the, aura yaha kezIkumAra unhIM kI santAna meM se hai, tathA pArzvanAtha bhagavAn kA jo kula hai vaha jyeSTha hai aura unakI kula meM ke hone se kezIkumAra bhI hamAre jyeSTha--bar3e haiM ataH mujhe hI unake pAsa jAnA caahie| yaha vicAra karake gautama muni apane ziSya-samudAya ko sAtha lekara kezIkumAra zramaNa se milane kI icchA se tinduka nAmA udyAna meM Aye / prastuta gAthA meM yogyatA, pratirUpajJatA--vinItatA aura vicArazIlatA tathA kula-maryAdA kA pratipAlana Adi satpuruSocita guNa-samudAya kA digdarzana bar3I hI sundaratA se karAyA gayA hai| yaha guNa-samudAya satpuruSoM ke jIvana kI viziSTatA ko parakhane kI uttama kasauTI hai| isake atirikta satpuruSoM ke samAgama meM Ane se mumukSujanoM ko kitanA lAbha ho sakatA hai aura viSaya-santapta hRdayoM meM kisa aMza taka zAnti kA srota bahane lagatA hai ityAdi kI kalpanA bhI isa se sahaja meM kI jA sakatI hai| jisa samaya gautama muni tinduka udyAna meM kezIkumAra zramaNa ke nikaTa pahuMce usa samaya unake sAtha kezIkumAra muni ne jisa sadbhAvanA ko vyakta kiyA aba zAstrakAra usakA varNana karate haiMkesIkumAra samaNe, goyamaM dissamAgayaM / paDirUvaM paDivattiM, sammaM saMpaDivajaI // 16 // kezIkumAra zramaNaH, gautamaM dRSTvAgatam / pratirUpAM pratipattim, samyak saMpratipadyate // 16 // padArthAnvayaH kesIkumAra samaNe-kezIkumAra zramaNa goyama-gautama ko AgayaM-Ate hue dissa-dekhakara paDirUvaM-pratirUpayogya paDivatti-pratipatti-bhakti ko samma-samyak-bhalIprakAra saMpaDivajaI-grahaNa karate haiN| .. mUDhArtha-gautama muni ko Ate hue dekhakara kezIkumAra zramaNa ne, bhakti-bahumAna purassara unakA svAgata kiyaa| .. TIkA-kezIkumAra zramaNa ne jaba dekhA ki bhagavAn varddhamAna svAmI ke gaNadhara gautama muni apane ziSya-parivAra ko sAtha meM lekara tinduka bana meM unake pAsa A rahe Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1012] uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam haiM taba unhoMne abhyutthAna dete hue bahumAna purassara, bar3e prema ke sAtha unakA svAgata kiyA arthAt yogya puruSoM kA, yogya puruSa jisa prakAra se sanmAna karate haiM usI prakAra se unhoMne [ kezIkumAra zramaNa ne ] gautama svAmI kA sanmAna kiyaa| prastuta gAthA ke dvArA, kezIkumAra zramaNa kI viziSTa yogyatA kA paricaya dene ke sAtha sAtha bhAratIyasabhyatA ke atithi sevArUpa prAcIna ujjvala Adarza kA bhI AMzika paricaya de diyA gayA hai aura vAstava meM dekhA jAve to satpuruSoM kA yaha svabhAvasiddha vyavahAra hai ki unake pAsa yadi koI sAdhAraNa vyakti bhI Ave to usakA bhI ve usakI yogyatA se adhika Adara karate haiN| phira gautamamuni jaise Adarza sAdhu ke lie to jitanA bhI sanmAna diyA jAve utanA kama hai, isI Azaya se kezIkumAra dvArA AcaraNa kiye jAne vAle sadvyavahAra ke lie sUtrakAra ne 'paDirUvaM paDivatti-pratirUpAM pratipattim' isa vAkya kA prayoga kiyA hai jisa se ki unakI--kezIkumAra kI sadbhAvanA meM aMzamAtra bhI vikRti kA samAveza na hone pAve / isake atirikta pratyeka vyakti kA kartavya hai ki apane pAsa AnevAle Agantuka puruSa ke sAtha kisa prakAra kA vyavahAra karanA cAhie, isa bAta kI zikSA vaha isa gAthA ke bhAvArtha se grahaNa kre|| aba isI viSaya ko arthAt kezIkumAra dvArA kiye jAne vAle gautama muni ke sanmAna ko vizeSa rUpa se vyakta karate haiM palAlaM phAsuyaM tattha, paMcamaM kusataNANi ya / goyamassa nisijAe, khippaM saMpaNAmae // 17 // palAlaM prAsukaM tatra, paMcamaM kuzatRNAni ca / gautamasya niSadyAyai, kSipraM saMpraNAmayati // 17 // padArthAnvayaH-palAlaM-palAla phAsuyaM-prAsuka tattha-vahA~ para kusa-kuzA ya-aura taNANi-tRNa paMcamaM-pAMcavAM goyamassa-gautama ke nisiJjAe-baiThane ke lie khippa-zIghra saMpaNAmae-samarpaNa karane lage-samarpita kiyaa| mUlArtha--usa bana meM jo prAsuka-nirdoSa, palAla, kuza aura tRNAdi ke ve gautama muni ke baiThane ke lie zIghra hI upasthita kara diye| . Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1013 TIkA-tinduka bana meM upasthita hue gautama svAmI kA bhakti aura premapurassara svAgata karane ke anantara kezIkumAra muni ne gautama svAmI ke baiThane ke lie usa bana meM rahe hue pA~ca prakAra ke palAla kuza aura tRNAdi -- jo ki muni ke lie upAdeya kahe haiM-- zIghra hI upasthita kara diye / tAtparya yaha hai ki AsanAdi pradAna ke dvArA unakI pratipatti-bhakti kI / zAstroM meM sAdhu ke lie pA~ca prakAra ke tRNAdi ke grahaNa karane kA vidhAna hai, yathA-- 'tiNa paNagaM puNa bhaNiyaM, jiNehiM kammaTThagaMThimahaNehiM / sAlI vIhI koddava rAlaga raNNetiNAiM ca / ' tAtparya yaha hai ki jinendra deva ne aSTavidha karmoM ke mardana ke lie pA~ca prakAra ke tRNa batalAye haiM yathA-: --zAlI, brIhI, koddava rAlaka aura araNya tRNa Adi / kezIkumAra ne AsanAdi rUpa meM ye tRNAdi joki usa samaya unake pAsa vidyamAna the-- unako arpaNa kiye| isI prakAra kezIkumAra ke ziSyoM ne gautama svAmI ke ziSyoM kA yathAyogya satkAra kiyA, yaha bAta bhI ukta gAthA ke Antarika bhAva para vicAra karane se dhvanita hotI hai / isa bhAMti pArasparika ziSTAcAra ke anantara jaba ve donoM mahApuruSa apane 2 AsanoM para virAjamAna ho gaye taba unakI zobhA kisa prakAra kI thI arthAt ve kisa prakAra se suzobhita ho rahe the aba isa viSaya kA varNana karate haiM-- kesIkumAra samaNe, goyame ya mahAyase / ubhao nisaNNA sohanti, candasUrasamappabhA // 18 // zramaNaH, kezIkumAra gautamazca ubhau niSaNNau zobhete, candrasUryasamaprabhau // 18 // padArthAnvayaH - kesI kumAra samaNe - kezIkumAra zramaNa ya-aura goyame - gautama mahAyase - mahAna yazavAle ubhao - donoM hI nisarANA -baiThe hue sohanti - zobhA pAte haiM candasUrasamappabhA-candra aura sUrya ke samAna prabhAvAle / ko mahAyazAH / mUlArtha -- kezIkumAra zramaNa aura mahAyazasvI gautama ye donoM hI baiThe hue aise zomA pA rahe haiM jaise apanI kAnti se candra aura sUrya zobhA pAte haiM / ThIkA - isa gAthA meM upamA alaMkAra ke dvArA kezIkumAra aura gautama muni ' aura sUrya ke rUpa meM varNita kiyA hai / yathA candramA aura sUrya ke samAna candramA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1014] uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayanam prabhA-kAntivAle ve donoM mahApuruSa apane 2 AsanoM para baiThe hue suzobhita ho rahe haiN| tAtparya yaha hai ki jaise candramA aura sUrya apanI prabhA-kAnti se saMsAra ko AhlAdita aura prakAzita karate haiM, tadvat ve donoM RSi apane zAnti aura tejasvitA Adi sadguNoM se bhavya jIvoM ko upakRta kara rahe haiN| yahA~ para candramA ke samAna kezIkumAra aura sUrya ke samAna gautama muni ko samajhanA cAhie, kAraNa yaha hai ki prastuta gAthA kA jo varNana-krama hai usake anusAra aisA hI pratIta hotA hai| isa kalpanA ke lie eka aura bhI kAraNa hai vaha yaha ki bhagavAn varddhamAna svAmI ne apane zAsana meM jisa paddhati ko sthAna diyA hai usameM samaya kI apekSA bhagavAn pArzvanAtha ke zAsana kI apekSA tapazcaryA ko adhika sthAna diyA hai / ataH unake zAsana para calanevAle gautama muni meM tapobala kI pradhAnatA hone se unako sUrya se upamita karanA kucha adhika sundara pratIta hotA hai, aura vAstava meM to donoM-kezIkumAra aura gautama muni ke lie sUrya aura candramA kI upamA denA kisI prakAra se asaMgata nahIM / sArAMza to yaha hai ki apane ziSya-samudAya ke sAtha tapovana meM virAjamAna hue ye donoM mahApuruSa sUrya aura candramA kI taraha zobhA pA rahe haiN| isa prakAra tinduka bana meM una donoM mahAtmAoM ke samAgama ke pazcAt jo kucha huA aba usakA upakrama karate hue kahate haiMsamAgayA bahU tattha, pAsaMDA kougaasiyaa| gihatthANaM aNegAo, sAhassIo samAgayA // 19 // samAgatA bahavastatra, pAkhaNDAH kautukaabhitaaH| gRhasthAnAmanekAnAM , sahasrANi samAgatAni // 19 // ____ padArthAnvayaH-samAgayA-Agaye bahU-bahuta se tattha-usa sthAna para pAsaMDApAkhaNDI loga aura kougAsiyA-kutUhala ke Azrita-kautUhalI loga aNegAoaneka gihatthANaM-gRhasthoM ke samUha sAhassIo-sahasroM hajAroM samAgayA-ikaTThe hogye| - mUlArya-usa bana meM bahuta se pAkhaNDI loga aura bahuta se chatUhalI loga tathA hajAroM kI saMkhyA meM gRhasa loga mI ekatrita ho gye| [una donoM mahApuruSoM kA zAkhArya sunane ke lie| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAbhyaMyanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 2015 1 TIkA - jisa samaya usa tinduka bana meM ve donoM RSi tattvanirNaya ke lie ekatrita hue usa samaya zrAvastI nagarI meM bhI unake samAgama kA patA laga gayA / Ama logoM meM yaha bAta phaila gaI ki zAstrArtha ke lie donoM RSi tinduka bana meM ekatrita ho rahe haiM / isa samAcAra ko sunakara loga hajAroM kI saMkhyA meM vahA~ para jamA ho gye| unameM bahuta se pAkhaNDI -- pAkhaNDavratoM ke dhAraNa karanevAle loga, aura kautukI -- kutUhala ke dekhanevAle -- loga bhI upasthita the / kautukI ve loga kahe jAte haiM jo kevala upahAsya karanevAle hoN| kisI 2 prati meM 'kougAsiyA' ke sthAna para 'kougAmiyA' aisA pATha bhI hai, usakA artha hai, kautukI aura mRga, arthAt mRga pazu kI taraha ajJAnI apane hita aura ahita se anabhijJa / yadi koI aisI zaMkA kare ki jaba gAthA meM pAkhaNDI aura kautukI Adi logoM ke nAma kA ullekha kiyA hai to phira zrAvaka logoM ke nAma kA ullekha kyoM nahIM kiyA ? isakA samAdhAna yaha hai ki pAkhaNDI kahane se anya dArzanikoM kA grahaNa hai aura kautukI kahane se dharma se parAGmukha kevala * upahAsyapriya manuSyoM kA grahaNa * abhimata hai tathA gRhastha kahane se jijJAsu aura zrAvaka logoM kA grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra zabdoM ke dekhane se artha kA nizcaya ho jAtA hai| kAraNa yaha hai ki jahA~ para dharmAdhikAra kA vidhAna hai vahA~ para prAyaH 'gihidhamma- gRhasthadharma' isa prakAra kA to ullekha milatA hai parantu 'sAvagadhamma-zrAvaka dharma' isa prakAra kA ullekha dekhane meM nahIM aataa| isalie isI niyama ko dRSTigocara rakhakara yahA~ para bhI gRhastha zabda se zrAvaka kA grahaNa kiyA jA sakatA hai / isa manuja samudAya ke atirikta vahA~ para aura kauna 2 Aye aba isa viSaya meM kahate haiM } 1 " devadAnavagandhavvA jakkharakkhasakinnarA adissANaM ca bhUyANaM, AsI tattha samAgamo // 20 // devadAnavagandharvAH yakSarAkSasakinnarAH adRzyAnAM ca bhUtAnAm, AsIt tatra samAgamaH // 20 // padArthAnvayaH - deva - devatA dAkhava-dAnava gandhavvA - gandharva jakkha-yakSa " Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1016] uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam rakkhasa-rAkSasa kinnarA-kinnara adissANaM-adRzya bhUyANaM-bhUtoM kA ca-punaH AsI-huA tattha-vahA~ para samAgamo-samAgama / - mUlArtha-deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa aura kinnara tathA adRzya bhUta ina saba kA bhI usa bana meM samAgama huaa| TIkA-tinduka nAmA bana meM sahasroM manuSyoM ke ekatrita hone ke atirikta aneka prakAra ke deva dAnavoM kA bhI samAgama huA / yathA-deva-jyotiSI aura vaimAnika, dAnava-bhavanapaMti deva vizeSa, gandharva, yakSa, rAkSasa aura kinnara-vyantara jAti ke deva vizeSa vahA~ para ekatrita hogye| isake atirikta adRzya bhUtoM kA kelikila Adi vANavyantaroM kA bhI vahA~ para Agamana huA joki unake kila kila zabda se pramANita ho rahA thA / tAtparya yaha hai ki prathama ke devagaNa to dRzyarUpa meM vahA~ para upasthita the aura katipaya bhUtagaNa adRzyarUpa meM vahA~ para vidyamAna the / isa bAta ko spaSTa karate hue vRttikAra likhate haiM ki- 'ete cAnantaramadRzya vizeSaNAt dRzyarUpAH adRzyAnAM ca bhUtAnAM kelikila vyantara vizeSANAmAsIt' ityAdi / isase pratIta hotA hai ki manuSyoM ke prati dikhane aura na dikhanevAle devaMgaNa bhI una donoM mahApuruSoM kI dharma-carcA ko zravaNa karane ke lie vahA~ para aaye| isa prakAra manuSyoM aura devoM kA samAroha ho jAne ke anantara una donoM maharSiyoM ke dhArmika vArtAlApa kA Arambha huA pucchAmi te mahAbhAga ! kesI goymmbbvii| tao kesi buvantaM tu , goyamo iNamabbavI // 21 // pRcchAmi tvAM mahAbhAga ! kezI gautamamabravIt / tataH kezinaM bruvantaM tu , gautama idamabravIt // 21 // padArthAnvayaH-mahAbhAga-he mahAbhAga ! te-tujhe pucchAmi-pUchatA hU~ kesIkezIkumAra goyama-gautama ko abbavI-kahane lage tao-tadanantara kesiM-kezIke buvantaM-bolane para usake prati tu-punaH arthakA vA bhinna krama kA vAcI hai goyamogautama iNaM-isa prakAra abbavI-kahane lge| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] . hindiibhaassaattiikaashitm| [1017 .., mUlArtha-kezIkumAra gautama muni ke prati kahane lage ki he mahAbhAga! maiM tuma se pUchatA hU~ / kezIkumAra ke isa prakAra kahane para gautama muni ne isa prakAra khaa| TIkA-jisa samaya tinduka bana kA sabhA-maNDapa manuSyoM aura deva dAnavoM se bhara gayA aura saba kA citta ukta donoM mahApuruSoM ke vicAra sunane ko utkaMThita ho rahA thA usa samaya kezIkumAra ne prazna pUchane kI icchA prakaTa karate hue gautama svAmI ko sambodhita karake kahA ki he mahAbhAga arthAt atizaya se yukta, acintya zaktivAle mahApuruSa ! kyA maiM isa samaya Apa se kucha pUcha sakatA hU~ ? isa prakAra kahate hue kezIkumAra ke prati gautama svAmI ne isa prakAra kahA / tAtparya yaha hai ki kezIkumAra ke Azaya ko samajhate hue gautama svAmI usake prati isa prakAra bole / isake atirikta prastuta gAthA meM prazna karane kI vidhi kA bhI bar3I sundaratA se nidarzana karA diyA gayA hai / jaiseki prazna-kartA ko ucita yaha hai ki vaha prazna karane se pahale jisake prati vaha prazna karanA cAhatA hai athavA jisase vaha prazna kA uttara prApta karane kI jijJAsA rakhatA hai-usase anumati--AjJA prApta kara le aura usake bAda prazna kare / isase kisI prakAra ke manomAlinya kI sambhAvanA ko avakAza nahIM rhtaa| isa prakAra kezIkumAra ke dvArA prazna pUchane kI anumati prApta karane ke prastAva meM unake prati gautama svAmI ne jo kucha kahA aba usakA ullekha karate haiMpuccha bhante ! jahicchaM te, kesiM goyamamabbavI / tao kesI aNunAe, goyamaM iNamabbavI // 22 // pRcchatu bhadanta ! yatheSTaM te, kezinaM gautamo'bravIt / tataH kezI anujJAtaH, gautamamidamabravIt // 22 // * padArthAnvayaH-bhante-he bhagavan ! jahicchaM-yathA icchA te-ApakI pracchapUche kesiM-kezI ke prati goyamaM-gautama abbavI-bole tao-tadanantara kesI-kezIkumAra aNumAe-AjJA ke mila jAne para goyama-gautama ke prati iNaM-isa prakAra abvvii-bole| .. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1018 ] uttarAdhyayanasUtram [ trayoviMzAdhyayanam mUlArtha - he bhagavan ! Apa yathA icchA -apanI icchA ke anusAra pUcheM, yaha gautama ne kezI ke prati kahA / tadanantara anujJA mila jAne para gautama ke prati kezI muni ne isa prakAra kahA / TIkA - jaba kezIkumAra ne gautama svAmI se prazna pUchane kI anujJA prApta kara kI arthAt unhoM ne prazna pUchane kI anumati dete hue una se yaha kaha diyA ki Apa bar3I khuzI se jo cAhe so pUcha sakate haiM taba kezIkumAra ne unake prati isa prakAra kahA yaha isa gAthA kA saMkilata bhAvArtha hai / prastuta gAthA meM tathA isase pahalI gAthA meM praznottara ke prastAva para ukta donoM mahApuruSoM kA jo vArtAlApa huA hai usameM arthAt paraspara ke vArtAlApa meM bhASA samiti kA kitanI sundaratA se upayoga kiyA gayA hai yaha bAta saba se adhika dhyAna dene ke yogya hai, paraspara ke vArtAlApa meM kitanA vinaya, kitanA mAdhurya aura kitanI sarasatA hai yaha bAta sahaja hI dhyAna A sakatI hai| dharmacarcA ke jijJAsuoM ko isase bahuta kucha sIkhane ko mila sakatA ' hai| isake atirikta gAthA ke dvitIya pAda meM 'goyamaM' yaha prathamA vibhakti ke sthAna : para dvitIyA kA prayoga sup vyatyaya se huA hai I * anujJA prApta karane ke pazcAt gautama svAmI ke prati kezIkumAra zramaNa ne jo kucha kahA aba usakA varNana karate hue kahate haiM-- jAmoya jo dhammo, jo imo paMcasikkhio / desio cAturyAmazca yo dharmaH, yo'yaM dezito vajramANeNa, pAseNa ya mahAmunI // 23 // paMcazikSitaH / vardhamAnena, pArzveNa ca mahAmuninA // 23 // padArthAnvayaH - cAuJjAmo - caturyAmarUpa jo-jo dhammo - dharma ya-aura jojo imo - yaha paMcasikkhiyo- pA~ca zikSArUpa dharma desio - upadeza kiyA hai vaddhamANeNa - varddhamAna svAmI ne ya-aura pAseya- pArzvanAtha mahAmukhI - mahAmuni ne / mUlArtha - varddhamAna khAmI ne pA~ca zicArUpa dharma kA kathana kiyA hai aura mahAmuni pArzvanAtha ne caturyAmarUpa dharma kA pratipAdana kiyA hai| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 1016 TIkA - kezIkumAra ne gautama svAmI ke prati kahA ki--he gautama ! zrI pArzvanAtha svAmI ne cAturyAma -- cAra mahAvratarUpa dharma kathana kiyA hai aura zrIvarddhamAna ne pA~ca zikSArUpa - pA~ca mahAvratarUpa dharma kA pratipAdana kiyA hai / yadyapi dharma saMbandhi niyama donoM ke eka hI haiM parantu saMkhyA meM antara -- bheda hai ! yaha bheda kyoM ? jaiseki ahiMsA satya asteya aura aparigraha ina cAra mahAtratarUpa dharma to pArzvanAtha kA hai tathA ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha yaha pA~ca zikSArUpa dharma varddhamAna svAmI kA hai| so inameM saMkhyAgata bheda spaSTa hai / tathA " egakaJjapavannANaM visese kiM nu kAraNaM ? dhamme duvihe mehAvI, kahaM vippaJcao na te // 24 // ekakAryaprapannayoH vizeSe kinnu kAraNam / " dharme dvividhe medhAvin ! kathaM vipratyayo na te // 24 // padArthAnvayaH - ega - eka kajja - kArya meM pavannANaM - pravRtta honevAloM meM visese - vizeSa bheda hone meM kiM- kyA ? nu-vitarke kAraNaM - kAraNa hai ? mehAvIhe medhAvin ! dhamme-dharma ke duvihe - do bheda ho jAne para kahUM - kaise vippaccaovipratyaya-saMzaya te-tujhe na nahIM hai / mUlArtha -- he medhAvin ! eka kArya meM pravRtta hone vAloM ke dharma meM vizeSameda hone meM kAraNa kyA hai ? atha ca dharma ke do bheda ho jAne para Apa ko saMzaya kyoM nahIM hotA ? TIkA - kezIkumAra gautama muni se kahate haiM ki he gautama ! jabaki bhagavAn pArzvanAtha aura bhagavAn mahAvIra svAmI ye donoM hI tIrthaMkara haiM aura donoM kA lakSya bhI eka arthAt mokSa kI prApti hai to phira inake dhArmika niyamoM meM bheda kyoM ? he medhAvin ! dharma ke do bheda kiye jAne para kyA Apake mana meM vipratyaya - avizvAsa utpanna nahIM hotA. ? tAtparya yaha hai ki jaba donoM kA kArya eka hai to usake sAdhanabhUta dharma ke niyamoM meM bheda kyoM kiyA gayA ? kyA isa prakAra, niyamoM meM parivartana Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1020 ] uttarAdhyayanasUtram- . [prayoviMzAdhyayanam karane se ina donoM kI sarvajJatA meM to koI virodha nahIM AtA ? kyoMki jaba sarvajJatA donoM kI tulya hai taba unake dhArmika niyamoM meM bhI koI bheda nahIM honA cAhie, aura yadi bheda kiyA gayA to inakI sarvajJatA bhI saMdehAspada ho jAvegI ! tAtparya yaha hai ki donoM meM eka hI sarvajJa ThaharegA, yA to bhagavAna mahAvIra hI sarvajJa ThahareMge yA bhagavAna pArzvanAtha ko hI sarvajJa mAnanA par3egA / yahA~ para to eka tIrthaMkara ke dharmasambandhi niyamoM meM dUsarA tIrthaMkara vibheda karake hastakSepa kara rahA hai, isa vicAra se to eka ko alpajJa aura dUsare ko sarvajJa avazya mAnanA pdd'egaa| donoM kA sarvajJa honA kaThina hai| isI Azaya se kezIkumAra gautama svAmI ko medhAvI kA sambodhana dete hue kahate haiM ki kyA Apako isa viSaya meM sandeha utpanna nahIM hotA ? yahA~ para gautama svAmI ke lie jo medhAvI vizeSaNa diyA gayA hai usase gautama svAmI ko pratibhA sampanna aura viziSTa jJAnavAn samajhakara unase pUrvokta prazna kA yathArtha atha ca santoSajanaka uttara prApta karane kI AzA dhvanita kI gaI hai| kezIkumAra ke isa prazna ko sunakara usake uttara meM zrI gautama svAmI ne jo kucha kahA aba usakA varNana karate hue kahate haiM / yathAtao kesiM buvantaM tu, goyamo innmbbvii| pannA sabhikkhae dhamma, tattaM tattaviNicchiyaM // 25 // tataH kezinaM bruvantaM tu, gautama idamabravIt / prajJA samIkSate dharmatattvaM tattvavinizcayam // 25 // padArthAnvayaH-tao-tadanantara kesiM-kezIkumAra ke vuvantaM-bolane para usake prati goyamo-gautama iNaM-yaha abbavI-kahane lage pannA-prajJA dhamma-dharma ke tattaMtatva ko samikkhae-samyak prakAra se dekhatI hai tatta-tattva kA viNicchiyaM-vinizcaya hotA hai dharma meM tu-avadhAraNa artha meM hai| mUlArtha-tadanantara isa prakAra kahate hue kezIkumAra ke prati gautama, svAmI ne kahA ki-jIvAdi tatvoM kA vinizcaya jisa meM kiyA jAtA hai aise dharma sasva ko prajJA hI samyak dekha sakatI hai| .. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1021 TIkA-kezIkumAra ke pUrvokta prazna kA uttara dete hue gautama svAmI kahate hai ki jisameM jIvAdi padArthoM kA vizeSarUpa se nirNaya kiyA jAtA hai aise dharmatattva kA samyak jJAna prajJA-buddhi dvArA hI kiyA jA sakatA hai / gautama svAmI ke isa kathana kA Azaya yaha hai ki kevala vAkya ke zravaNa mAtra se usake artha kA nirNaya nahIM ho sakatA / kintu vAkya zravaNa ke anantara usake artha kA vinizcayaviziSTa nirNaya-buddhi karatI hai| arthAt buddhi ke dvArA hI vAkyArtha kA yathArtha nirNaya hotA hai [prajJA-buddhiH, samIkSate-samyak pazyati dharma tattvam-dharma paramArtham , tatvAnAM jIvAdInAM vinizcayo--viziSTa nirNayAtmako yasmiMstathA / idamuktaM bhavati na vAkyazravaNamAtrAdeva vAkyArtha nirNayo bhavati kintu prajJAvazAt' iti vRttikAraH ] tathA-dharma zabda kA biMdu-'dhamma' alAkSaNika hai| __ aba isI bAta ko vispaSTa karate hue kahate haiM / yathA-. purimA ujjujaDDA, u, vakkajaDA ya pcchimaa| majjhimA ujjupannA u, teNa dhamme duhA kae // 26 // pUrve RjujaDAstu, vakrajaDAzca pazcimAH / madhyamA RjuprajJAstu, tena dharmo dvidhA kRtaH // 26 // . . padArthAnvayaH-purimA-pahale, prathama tIrthaMkara ke muni ujjujaDDA-Rjujar3a the u-jisase pacchimA-pIche ke-carama tIrthaMkara ke muni vakkajaDA-vakrajar3a haiM ya-aura majjhimA-madhya ke-madhyama tIrthaMkaroM ke muni ujjupannA-RjuprAjJa haiM teNa-isa hetu se dhamme-dharma duhA-do bhedavAlA kae-kiyA gayA u-prAgvat / . mUlArtha-prathama tIrthakara ke muni Rjujar3a aura carama tIrthakara ke muni cakrabar3a hai kintu madhyama tIrthaMkaroM ke muni ajuprAjJa hote haiN| isa kAraNa se dharma ke do meda kie gye| TIkA-dharmatattva kA nirNaya, prajJA dvArA hI hotA hai, isa viSaya ko spaSTa karate hue gautama svAmI, kezIkumAra ke pUrvokta prazna kA uttara isa prakAra dete haiN| dharma .. ke do bheda kyoM kiye gaye ? isakA kAraNa adhikAriyoM kI buddhi kA taratama bhAva hai Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1022 ] uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayanam jo ki muniyoM kA Rjuvakra, jar3avakra aura RjuprAjJa hone para nirbhara hai / jaisekiprathama tIrthaMkara zrIRSabhadeva ke sAdhu, Rjujar3a the arthAt sarala hone para bhI unameM jar3atA thI, ve padArtha ko bar3I kaThinatA se samajhate the / aura carama tIrthakara zrIvardhamAna svAmI ke sAdhu vakrajar3a haiM joki zikSita kiye jAne para bhI aneka prakAra kI kutarkoM dvArA paramArtha kI avahelanA karane meM udyata rahate haiM tathA vakratA ke kAraNa chalapUrvaka vyavahAra karate hue apanI mUrkhatA ko caturatA ke rUpa meM pradarzita karate haiN| inake atirikta madhya ke bAIsa tIrthaMkaroM ke muni RjuprAjJa arthAt sarala aura buddhimAna the| unako samajhAne meM zikSita karane meM kisI prakAra kI bhI kaThinAI upasthita nahIM hotI thI, atha ca kisI viSaya kA saMketamAtra kara dene para hI vaha usake marma taka pahu~ca jAte the| arthAt apanI buddhi ke dvArA peza kiye gaye usa tattva ke sAdhaka bAdhaka viSayoM ko avagata kara lete the| gurujanoM dvArA milI huI zikSA meM phalAphala kA vicAra aura tatsaMbandhi UhApoha bhI bhalI prakAra se kara lete the| ata: dharma ke niyamoM meM bheda kiyA gayA arthAt usakI saMkhyA meM nyUnAdhikya kiyA gyaa| tAtparya yaha hai ki prathama aura carama tIrthaMkaroM ke sAdhuoM kI mAnasika sthiti kA vicAra karake ahiMsA Adi pA~ca zikSAoM-pA~ca mahAvratoM kA vidhAna kiyA gayA aura madhyavarti tIrthakaroM ke muniyoM kI buddhi kA vicAra karake cAturyAma arthAt cAra mahAvatoM kA upadeza kiyA gyaa| yaha saba kucha kAla ke prabhAva se adhikArI bheda ko lakSya meM rakha kara hI kiyA gayA hai, na ki sarvajJa-prokta niyamoM meM kisI prakAra kI nyUnatA ko dekhakara usameM sudhAra karane kI dRSTi se kiyA gayA hai| isalie donoM tIrthaMkaroM kI sarvajJatA para isa .. niyama-bheda kA koI prabhAva nahIM par3atA aura nA hI isameM kisI prakAra kA virodha hai| sArAMza yaha hai ki dravya kSetra kAla aura bhAva ko dRSTigocara rakhate hue jisa samaya jisa prakAra ke adhikArI puruSa hote haiM, unako zikSita karane ke lie usI prakAra ke upAyoM aura niyamoM kI yojanA karanI par3atI hai / jaiseki pA~ca bharata aura pA~ca airAvata kSetroM meM, utsarpiNI aura avasarpiNIrUpa donoM kAlacakra calate haiM, isalie donoM ko dRSTi meM rakhakara dharma sambandhi niyamoM kA vidhAna kiyA gayA hai, usameM samaya aura adhikArI bheda se bheda kA honA, yA karanA parama Avazyaka hai| isase sAdhya yA lakSya eka hone para bhI usake sAdhana meM bheda kA honA kisI prakAra se bhI Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1023 asaMgata atha ca sandeha kA utpAdaka nahIM ho sakatA / yaha jo niyamoM meM bheda kiyA gayA hai so kevala samayAnusAra kevala manuSya prakRti ko hI dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai isameM sandeha ko koI sthAna nhiiN| Apa madhyama tIrthaMkara kI santAna haiM ataH Apake liye isa cAturyAmika-cAra vratarUpa dharma kA vidhAna hai aura hama carama tIrthaMkara kI saMtati haiM, ataH hamAre lie pA~ca zikSArUpa-pA~ca mahAvratarUpa dharma ke pAlana kA Adeza hai / isameM virodha yA saMzaya kI udbhAvanA karanA vyartha hai / yaha prastuta gAthA kA abhiprAya hai| ____ aba phira isI viSaya ko pallavita karate hue kahate haiMpurimANaM duvvisojhou, carimANaM durnnupaalo| kappo majjhimagANaM tu, suvisojho supAlao // 27 // pUrveSAM durvizodhyastu, caramANAM duranupAlakaH / kalpo madhyamagAnAM tu, suvizodhyaH supAlakaH // 27 // . padArthAnvayaH-purimANaM-pUrva ke muniyoM kA kappo-kalpa duvvisojhodurvizodhya thA u-aura carimANaM-carama muniyoM kA-kalpa duraNupAlao-duranupAlaka hai majjhimagANaM-madhyakAlIna muniyoM kA kalpa suvisojho-suvizodhya tuaura supAlao-supAlaka hai| ___ mUlArtha-prathama tIrthaMkara ke muniyoM kA kalpa durvizodhya, aura carama tIrthakara ke muniyoM kA kalpa, duranupAlaka, kintu madhyavarti tIrthakaroM ke muniyoM kA kalpa suvizodhya aura supAlaka hai| TIkA-prastuta gAthA meM kezIkumAra ke prazna ke uttara ko aura bhI adhika spaSTa kiyA gayA hai| gautama svAmI kahate haiM ki prathama tIrthaMkara ke samaya ke muniyoM ko sAdhu kalpa-AcAra kA samajhAnA bahuta kaThina thA kAraNa ki ve Rjujar3a prajJAsarala aura mandabuddhi the ataH sarala hone para bhI unakI buddhi zIghratA se padArthoM ke avadhAraNa karane meM samartha nahIM thI tathA carama tIrthaMkara ke muniyoM kA zikSita karanA to vizeSa kaThina nahIM kintu inake lie kalpa kA pAlana karanA Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1024 ] uttarAdhyayanasUtram [ trayoviMzAdhyayanam atIva kaThina hai kyoMki isa kAla ke jIva, kutarka utpanna karane ke lie bar3e kuzala haiM, aura saddhetu ko hetvAbhAsa banAne meM apane buddhi-bala kA vizeSa upayoga karate haiM aura viparIta isake madhya ke 22 tIrthaMkaroM ke samaya ke muniyoM ko sAdhu- kalpa ke lie zikSita karanA yA sAdhu-kalpa kA unako bodha denA aura unake dvArA usakA pAlana kiyA jAnA ye donoM hI sulabha the| tAtparya yaha hai ki madhya ke tIrthaMkaroM ke bhikSu sAdhu-kalpa kI zikSA bhI sugamatA se prApta kara sakate haiM aura usakA pAlana bhI unake lie sulabha hai, isI hetu se prathama aura carama tIrthaMkara ke samaya meM pA~ca mahAvratoM kI zikSA kA vidhAna hai, aura zrIajitanAtha prabhu se lekara bhagavAn pArzvanAtha ke samaya taka cAra mahAvratoM kI zikSA kA pratipAdana kiyA hai joki 23 veM tIrthaMkara ke samaya taka ' eka rUpa se calA AyA / jaiseki 'Upara batalAyA jA cukA hai ki madhyavartti tIrthakaroM sAdhu RjuprAjJa hote haiM ataH unake lie zikSAtratoM kA grahaNa aura unakA pAlana ye donoM hI sukara haiM isalie apekSAbheda se niyamoM meM bheda kiyA gayA hai na ki kisI prakAra kI truTi - nyUnAdhikatA ko lekara isakI kalpanA hai / isake atirikta yadi koI yaha zaMkA kare ki - vAcaka bhI to usI samaya ke hote haiM ? to isakA samAdhAna yaha hai ki, buddhi kI kalpanA nAnA prakAra kI hotI hai| saba kI prajJA eka sarIkhI nahIM hotI isalie mukhyatA para hI adhika dhyAna diyA jAtA hai| tathA isake kathana se yaha bhI bhalI bhA~ti pramANita hotA hai ki samaya ke anusAra niyamoM meM bhI parivartana kiyA jA sakatA hai, jise dharma-bheda kahanA athavA usameM virodha kA udbhAvana karanA kisI prakAra se bhI ucita nahIM kahA jA sakatA / gautama svAmI kI tarpha se diye gaye isa pUrvokta uttara ko sunane ke pazcAt kezIkumAra zramaNa ne unake prati jo kucha kahA aba usakA varNana karate haiN| yathA sAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo / annovi saMsao majjha, taM me kahasu goyamA ! // 28 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / anyo'pi saMzayo me, taM mAM kathaya gautama ! // 28 // Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1025 padArthAnvayaH-sAhu-zreSTha hai pannA-prajJA te-tumhArI goyama-he gautama ! chino-tU ne chedana kiyA imo-yaha me merA saMsao-saMzaya annovi-aura bhI majjhamerA saMsao-saMzaya hai taM-usako me-mujhe goyamA-he gautama ! khsu-kho| ' mUlArtha he gautama! ApakI buddhi zreSTha hai, Apane mere sandeha ko dUra kiyaa| merA eka aura bhI saMzaya hai / he gautama ! Apa usakA artha bhI mujha se kaho ? TIkA-kezIkumAra ne apane prathama prazna kA uttara prApta karake dUsare prazna kA prastAva karate hue gautama svAmI se kahA ki he gautama ! ApakI prajJA bar3I zreSTha hai| Apane mere saMzaya ko dUra kara diyA aba merA jo dUsarA saMzaya hai usako bhI dUra kareM ? kezIkumAra ke isa kathana meM kitanI sAdhutA aura saralatA hai yaha anAyAsa hI pratIta ho sakatI hai| yahA~ para itanA dhyAna rahe ki kezIkumAra ke dvArA udbhAvana kiye gaye saMzaya kA gautama svAmI ke dvArA nirAkaraNa karanA tathA anya saMzaya ke nirAkaraNArtha prastAva karanA ityAdi praznottararUpa jitanA bhI sandarbha hai vaha saba nAma mAtra ina donoM mahApuruSoM ke ziSya parivAra ke hRdaya meM utpanna hue sandehoM kI nivRtti ke lie hI hai / anyathA kezIkumAra ke hRdaya meM to isa prakAra kI na koI zaMkA thI aura na usakI nivRtti ke lie gautama svAmI kA prayAsa thA / kAraNa ki mati, zruta aura avadhi ina tIna jJAnavAloM meM isa prakAra ke saMzaya kA abhAva hotA hai| ataH yaha praznottararUpa samapra sandarbha sva ziSyoM tathA sabhA meM upasthita hue anya bhAvika sadgRhasthoM ke saMzayoM ko dUra karane ke lie prastAvita kiyA gayA hai| tathA isa gAthA meM abhimAna se rahita hokara satya ke grahaNa karane kA jo upadeza dhvanita kiyA gayA hai usakA anusaraNa pratyeka jijJAsu ko karanA caahie| ___ aba liMga viSayaka dUsare prazna kA varNana karate haiMacelago ya jo dhammo, jo imo sntruttro| desio vaDamANeNa, pAseNa ya mahAjasA // 29 // acelakazca yo dharmaH, yo'yaM saantrottrH'| dezito vardhamAnena, pArzveNa ca mahAyazasA // 29 // jo imotti--yazvAyaM sAntarANi varddhamAna ziSya vastrApekSayA kasyacit kadAcinmAna varNa vizepitAni, uttarANi ca bahumUlyatayA pradhAnAni vastrANi yasminbasausAntarottarodharmaH[kamasaMyamI ttiikaa| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtram - [ trayoviMzAdhyayanam padArthAnvayaH - acelago- acelaka jo-jo dhammo-dharma ya - aura jo-jo imo - yaha saMtaruttaro - pradhAna vastra dhAraNa karanA dekhio - upadezita kiyA vaddhamANeNavarddhamAna svAmI ne yA aura pAseNa - pArzvanAtha mahAmukhI - mahAmuni ne / 1026 ] mUlArtha - he gautama ! varddhamAna svAmI ne acelakadharma kA upadeza diyA hai aura mahAmuni pArzvanAtha svAmI ne sacelakadharma kA pratipAdana kiyA hai| TIkA - kezIkumAra ke prazna kA Azaya yaha hai ki bhagavAn pArzvamAtha aura bhagavAn varddhamAna svAmI ye donoM hI mahApuruSa tIrthaMkara jo sarvajJatA meM samAna haiM parantu sAdhu ke liMga - veSa ke viSaya meM inakI prarUpaNA meM bheda najara AtA hai yathA - bhagavAn pArzvanAtha ne to sacelakadharma kA upadeza diyA hai aura bhagavAn varddhamAna svAmI acelakadharma kA vidhAna karate haiN| isa prakAra donoM ke kathana meM virodha pratIta hotA hai| donoM ke sAdhuoM meM veSa kI vibhinnatA spaSTa pratIta hotI hai, so aise kyoM ? aba phira isI viSaya meM kahate haiM - " egakajjapavannANaM visese kiM nu kAraNaM / liMge duvihe mehAvI ! kahaM vippaccao na te // 30 // ekakAryaprapannayoH vizeSe kinnu kAraNam / liGge dvividhe medhAvin ! kathaM vipratyayo na te // 30 // padArthAnvayaH--ega-eka kaja- kArya pavannANaM - pravRtta huoM ke visese- vizeSa bheda kiM- kyA hai nu-vinizcaya meM hai kAraNaM hetu mehAvI - he medhAvin ! liMgeliMga ke dubihe - do bheda ho jAne para kahaM - kaise vippacao - vipratyaya - saMzaya tetujha ko nahIM hai| mUlArtha - he gautama! eka kArya meM pravRtta huoM meM vizeSatA kyA hai ? isameM hetu kyA hai ? he medhAvin ! liMga - veSa ke do bheda ho jAne para kyA Apake mana meM vipratyaya - saMzaya utpanna nahIM hotA ? TIkA - kezIkumAra zramaNa apane prazna kI upapatti karate hue kahate haiM ki jaba donoM mahApuruSa -- zrIpArzvanAtha aura varddhamAna svAmI -- eka hI kArya kI Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 1027 siddhi meM udyata hue haiM to phira inhoM ne paraspara ke liMga meM bheda kyoM DAlA ? tAtparya yaha hai ki inake anuyAyI muniyoM ke veSa meM bheda kyoM par3A ? kyA liMga--veSa ke bheda kiye jAne para Apake mana meM vipratyaya - avizvAsa utpanna nahIM hotA ? yahA~ para liMga nAma veSa kA hai aura usI se sAdhu kI pahacAna hotI hai 'liMgyate-- gamyate anenAyaM vratItiliMgaM varSAkalpAdirUpo veSaH' so jabaki liMga parIkSA ke vAste hai to phira acelaka aura sacelaka rUpa do prakAra kA bheda kyoM kiyA gayA ? zrI varddhamAna svAmI ne acelaka aura mAnopeta kutsita va dhAraNa karane kI AjJA dI . pArzvanAtha ne isake pratikUla sacelakadharma atha ca bahumUlya vastroM ke dhAraNa karane kI AjJA pradAna kI hai, to kyA yaha paraspara sarvajJatA meM bheda jatalAne kA kAraNa nahIM hai ? kyA Apake mana meM isa prakAra kA vikalpa utpanna nahIM hotA / isa pUrvokta prazna ke uttara meM gautama svAmI ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM-- hai aura bhagavAn kesiM evaM buvANaM tu, goyamo iNamabbavI / vinnANeNa samAgamma, dhammasAhaNamicchriyaM // 31 // kezinamevaM bruvANaM tu gautama idamabravIt / vijJAnena samAgamya, dharmasAdhanamIpsitam // 31 // padArthAnvayaH-- kesiM-- kezIkumAra ke evaM - isa prakAra buvANaM-bolane para usake prati goyamo - gautama iNaM - yaha abbavI - kahane lage vinnANeNa - vijJAna se samAgammajAnakara dhammasAhaNaM - dharma sAdhana ke upakaraNa kI icchiyaM - anumati dI hai tuavadhAraNa artha meM hai / mUlArtha - kezIkumAra ke isa prakAra bolane para usake prati gautama svAmI kahA ki, he bhagavan ! vijJAna se jAnakara hI dharma sAdhana ke upakaraNa kI AjJA pradAna kI hai| TIkA - kezIkumAra ke upapattipUrvaka prazna kara cukane ke bAda usake uttara meM gautama svAmI ne kahA ki, zrIpArzvanAtha aura varddhamAna svAmI ne kevalajJAna dvArA jAnakara dharmasAdhana ke lie vastrAdi ke dhAraNa kI AjJA dI hai| jaiseki zrIpArzvanAtha ne Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1028 ] uttarAdhyayanasUtram [ trayoviMzAdhyayanam jo pA~ca varNa ke vastroM yA bahumUlya vastroM kI AjJA dI hai usakA kAraNa yaha thA ki unake zAsana ke sAdhu RjuprAjJa hone se mamattva rahita the ataeva vastroM ke raMgane Adi meM pravRtta nahIM hote the ataH unake lie bahumUlya vastroM kI AjJA thI parantu zrIvarddhamAna svAmI ke anuyAyI sAdhu, vakrajar3a hone ke kAraNa mamattva vizeSa se raMga Adi meM pravRtti karanevAle hone se unake lie mAnopeta kevala zvetavastra aura jIrNavastroM kehI dhAraNa karane kA Adeza kiyA hai / isalie donoM mahApuruSoM kI sarvajJatA meM koI bhI virodha nahIM AtA kyoMki ye donoM AjJAe~ vijJAna- mUlaka haiN| aba phira isI viSaya meM kahate haiM paccayatthaM ca logassa, nANAviha vigappaNaM / jattatthaM gahaNatthaM ca, loge liMgapaoyaNaM // 32 // pratyayArthaM ca lokasya, nAnAvidhavikalpanam / yAtrArthaM grahaNArthaM ca, loke liGgaprayojanam // 32 // padArthAnvayaH-paJcayatthaM-pratIti ke lie logassa - loka ke nAgAviha - nAnAvidha vigappaNaM-vikalpa karanA ca - aura jattatthaM - yAtrArtha - saMyama nirvAha ke lie gahaNatthaM-jJAnAdi grahaNa ke lie -- vA pahacAnane ke lie ca- samuccaya artha meM loge-loka meM liMga-liMga kA paoyaNaM - prayojana hai / mUlArtha -- loka meM pratyaya ke lie, varSAdi kAla meM saMyama kI rakSA ke lie tathA saMgama yAtrA ke nirvAha ke lie, jJAnAdi grahaNa ke lie, athavA yaha sAdhu hai aisI pahacAna ke lie loka meM liMga kA prayojana hai / TIkA -- kezIkumAra ke dUsare prazna kA uttara dete hue gautama svAmI ne unake prati kahA ki he bhagavan ! liMga-veSa ke viSaya meM Apane jo prazna kiyA hai usakA uttara kevala itanA hI hai ki loka meM aisI pratIti ho ki yaha sAdhu hai / yadi aisA na ho taba to pratyeka vyakti yathAruci veSa dhAraNa karake apanI pUjA ke lie apane Apako sAdhu kahalAne kA sAhasa kara sakatA hai, isalie loka meM, pratyaya-vizvAsa utpanna karanA, liMga kA prayojana hai| tathA varSAkAlAdi meM nAnAvidha upakaraNoM kI Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / . [1926 jo yati ke lie AjJA hai vaha bhI sAdhuvRtti kI pratIti atha ca pUrti ke lie hai| evaM saMyamarUpa yAtrA ke nirvAha ke lie aura jJAnAdi kA grahaNa karane ke lie athavA pahacAna ke lie-loka meM liMga ke prayojana kI AvazyakatA hai / yahA~ para itanA dhyAna rahe ki sAdhuveSa kA mukhya prayojana to ekamAtra pratIti hI hai aura bAkI ke prayojana to gauNa haiN| jaiseki-kadAcit karmodaya se mana meM kisI prakAra kA viplava-vikAra utpanna ho jAve to usa samaya apane sAdhuveSa kI ora dhyAna dene se citta kI vRtti ThIka ho sakatI hai / ataH isa pUrvokta liMgabheda se sarvajJatA meM koI vAdhA utpanna nahIM ho sktii| aba phira isI viSaya meM kahate haiMaha bhave painnA u, mokkhsbbhuuysaahnnaa| nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ceva nicchae // 33 // - atha bhavetpratijJA tu, mokSasadbhUtasAdhanAni / jJAnaM ca darzanaM caiva, cAritraM caiva nizcaye // 33 // padArthAnvayaH-aha-atha- upanyAsa artha meM hai u-nizcayArtha meM bhave-hai painA-pratijJA mokkha-mokSa kA sambhRya-sadbhUta mAhaNA-sAdhanA nANaM-jJAna ca aura dasaNaM-darzana ca-punaH caritaM-cAritra ca-punaH eva-nizcayArthaka meM hai nicchaMenizcaya naya meN| mUlArtha-he bhagavan ! vastutaH donoM tIrthaMkaroM kI pratijJA to yahI hai ki nizcaya meM moca ke sadbhUta sAdhana to jJAna, darzana aura cAritra rUpa hI haiN| TIkA-kezIkumAra zramaNa ke prati gautama svAmI phira kahate haiM ki he bhagavan ! zrIpArzvanAtha aura varddhamAna svAmI ina donoM mahApuruSoM kI yahI pratijJA hai ki-nizcaya - meM mokSa ke sadbhUta sAdhana to samyak jJAna, samyagdarzana aura samyak cAritra hI haiN| bAhyaveSa to kevala vyavahAropayogI hai isalie vaha mokSa kA mukhya sAdhana nahIM kintu asaMyama mArga kA nivarttaka hone se kathaMcit paramparayA gauNa sAdhana hai vAstavika sAdhana to ratnatrayI-samyak jJAna, darzana aura cAritra rUpa ko mAnA hai| api ca Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vvvvvvvvvvv 1030 ] uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayanam bharatAdi aneka bhavya jIvoM ko sAdhu ke bAhya veSa ke binA hI kevalajJAna kI utpatti ho gaI / isaliye nizcaya meM donoM hI mahApuruSoM kI yahI eka pratijJA hai ki bAhya veSa, mokSa sAdhanA meM koI sarvathA Avazyaka vastu nahIM hai aura vyAvahArika dRSTi meM donoM kI veSa viSayaka sammati samayAnusAra hai ataH isameM vipratyaya-avizvAsa ko koI sthAna nahIM hai| kAraNa ki vAstavika pratijJA donoM kI samAna hai| gautama muni ke isa uttara ko sunakara, kezIkumAra ne jo kucha kahA aba usakA varNana karate haiM sAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo| .. annovi saMsao majha, taM me kahasu goyamA ! // 34 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me sNshyo'ym| . anyo'pi saMzayo mama, taM mAM kathaya gautama ! // 34 // TIkA-isa gAthA kA padArtha aura mUlArtha pUrva kI 28vIM gAthA ke vivaraNa meM A cukA hai| ina donoM kA pATha eka hI hai ataH yahA~ para nahIM likhte| isake atirikta prastuta gAthA meM kezIkumAra ne uttara kI svIkAratA, apanI nirabhimAnatA aura gautama svAmI ke jJAna kI prazaMsA Adi karate hue apane satpuruSocita guNoM kA jisa udArabhAva se paricaya diyA hai vaha unhIM ke anurUpa hai / vizeSa--dharma kA viSaya aura liMgabheda kA viSaya ina donoM viSayoM ke sambandha meM ziSyavarga ke antaHkaraNa meM jo zaMkA utpanna huI thI usakA to saiddhAntika dRSTi se nirAkaraNa ho gayA, aura ziSyavarga bhI saba prakAra se niHzaMkita ho gyaa| tAtparya yaha hai ki jisa prayojana ko lekara isa zAstrArtha kA Arambha kiyA gayA thA vaha to siddha ho cukA aba to usakI AvazyakatA nahIM rhii| parantu isa dharmavAda-dharmacarcA meM jo zrAvastI nagarI ke aneka sadgRhastha upasthita hue the unako bhI dharma kA kucha lAbha mila jAve, isa Azaya se kezIkumAra muni aba tIsare prazna ko prastAvita karate haiN| tAki sabhA meM upasthita huI anya janatA bhI kucha dharma kA sandeza lekara jaave| - kezIkumAra zramaNa ne, tIsare dvAra meM gautama svAmI ke prati jisa prazna ko. upasthita kiyA aba usakA varNana karate haiM Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 1031 prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / ciTThasi goyamA ! aNegANaM sahassANaM, majjhe teya te ahigacchanti, kahaM te nijiyA tume // 35 // sahasrANAM madhye tiSThasi gautama ! te ca tvAmabhigacchanti kathaM te nirjitAstvayA // 35 // anekAnAM padArthAnvayaH--aNegANaM-aneka sahassANaM - sahasroM ke majjhe - madhya meM goyamA - he gautama ! ciTThasi - tUM ThaharatA hai te - ve zatru ya-phira te tere ko jItane ke lie ahigacchanti - sanmukha Ate haiM kahUM - kisa prakAra te- ve zatru tume tUne niJjiyA - jIte haiM / mUlArtha -- he gautama! tU aneka sahasra zatruoM ke madhya meM khar3A hai, ve zatru tere jItane ko tere sanmukha A rahe haiM, tUne kisa prakAra una zatruoM ko jItA hai ? TIkA - isa prazna meM kezIkumAra muni ne janatA ko sadbodha dene ke lie eka bar3A hI manoraMjaka aura zikSAprada vicAra upasthita kiyA hai| kezIkumAra kahate haiM ki he gautama ! Apa hajAroM zatruoM ke bIca ghire khar3e ho aura ve zatru bhI Apako jItane ke lie ApakI ora bhAge cale Arahe haiM, to phira Apane ina zatruoM ko kaise parAjita kiyA ? kahane kA tAtparya yaha hai ki Apa akele ho aura Apake zatru aneka haiM, anekoM para eka kA vijaya prApta karanA nissandeha vismayajanaka hai| parantu Apane unako parAsta kara diyA hai| ataH Apa batalAveM ki Apane kisa prakAra ina para vijaya prApta kI hai ? kumAra ke isa ukta prazna ke uttara meM gautama svAmI ne jo kucha kahA aba usakA varNana karate haiM egejie jiyA paMca, paMcajie dasahA u jiNittA NaM, savvasattU ekasmin jite jitAH paJca paJcasu jiteSu dazadhA tu jitvA, sarvazatrUn jayAmyaham // 36 // jiyA dasa / jiNAmahaM // 36 // jitA daza / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1032] uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam padArthAnvayaH-egejie-eka ke jItane para jiyA-jIte gaye paMca-pA~ca paMcajie-pA~coM ke jItane para jiyA-jIte gaye dasa-daza u-phira dasahA-daza prakAra ke zatruoM ko jiNittA-jItakara savvamattU-sarva zatruoM ko ahaM-maiM jiNAma-jItatA hU~ NaM-vAkyAlaMkAra meN| mUlArtha-eka ke jItane para pA~ca jIte gaye, pA~coM ke jItane para daza jIte gaye, tathA daza prakAra ke zatruoM ko jItakara maiMne sabhI zatruoM ko jIta liyA hai| TIkA kezIkumAra ke prati gautama svAmI kahate haiM ki maiMne pahale saba se bar3e zatru ko jIta liyA, usake jItane ke sAtha hI cAra aura bhI jIte gaye, jaba maiMne pUrvokta pA~coM ko jItA taba maiMne daza prakAra ke pradhAna zatruoM ko bhI jIta liyA, aura jaba maiMne daza prakAra ke pradhAna zatruoM ko jIta liyA taba maiMne sabhI zatruoM para vijaya prApta kara lI / tAtparya yaha hai ki jo zatru merI ora dhAvA karake A rahe the unako maiMne isa prakAra se parAsta kara diyA / yahA~ itanA smaraNa rahe ki yaha gAthA guptopamAlaMkAra se varNana kI gaI hai, kyoMki vahA~ para baiThI huI janatA ko isake paramArtha kI abhI taka prApti nahIM huI aura ve isa dhyAna meM lagI huI hai ki ve zatru kauna haiM ? aura kisa prakAra jIte gaye ? ataeva kezIkumAra ne isa bAta ko spaSTa karane ke lie phira prazna kiyA joki isa prakAra hai sattU ya ii ke vutte, kesI goymmbbvii| tao kesi buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI // 37 // zatravazca iti ke uktAH, kezI gautamamabravIt / tataH kezinaM bruvantaM tu, gautama idamabravIt // 37 // padArthAnvayaH-sattU-zatru ya-punaH ke-kauna vutte-kahe gaye haiM ? ii-isa prakAra kesI-kezIkumAra zramaNa goyama-gautama ke prati abbavI-kahane lage taotadanantara kesiM-kezIkumAra ke vuvaMtaM-kahane para usake prati goyamo-gautama iNaMisa prakAra abbavI-kahane lage tu-avadhAraNArthaka meM hai| Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1033 mUlArtha he gautama ! ve zatru kauna kahe gaye haiM ? kezIkumAra ke isa kathana ke anantara unake prati gautama svAmI isa prakAra kahane lge| ... TIkA-kezIkumAra ne gautama svAmI se pUrvokta prazna ke uttara ko spaSTa karAne ke lie punaH yaha prazna kiyA ki ve pA~ca aura daza zatru kauna se haiM aura una para Apane kisa prakAra se vijaya prApta kI ? yadyapi kezI muni ko ina bAtoM kA svayaM jJAna thA parantu janatA ke bodha ke lie unhoMne aisA kiyaa| aba gautama svAmI ukta prazna kA uttara dete haiM / yathAegappA ajie sattU, kasAyA indiyANi ya / te jiNittu jahAnAyaM, viharAmi ahaM muNI // 38 // eka AtmA'jitaH zatruH, kaSAyA indriyANi ca / tAn jitvA yathAnyAyaM, viharAmyahaM mune ! // 38 // padArthAnvayaH-egappA-eka AtmA ajie-na jItA huA sattU-zatru hai kasAyA-kaSAya ya-aura indiyANi-indriyeM bhI zatru haiM te-unako jiNittu-jIta kara jahAnAyaM-nyAyapUrvaka mahAmuNI-he mahAmune ! viharAmi-maiM vicaratA huuN| mUlArtha he mahAmune ! vazIbhUta na kiyA huA eka AtmA zatrurUpa hai evaM kaSAya aura. indriyeM bhI zatrurUpa haiM unako nyAyapUrvaka jItakara maiM vicaratA hai| ... 'TIkA-kezIkumAra zramaNa ke kie hue prazna ke uttara ko phira se spaSTa karate hue gautama svAmI kahate haiM ki he mahAmune ! eka apanA AtmA vazIbhUta na kiyA huA zatrurUpa hai kyoMki sarva prakAra ke anartha isI se utpanna hote haiM, isalie avazIbhUta AtmA arthAt mana, sabase bar3A zatru hai / jaba AtmA vazIbhUta nahIM huA taba krodha, mAna, mAyA aura lobha yaha cAra zatru aura bhI yuddha ke lie upasthita ho gaye, jaba ye pUrvokta pA~ca zatru bana gae taba pA~coM indriyeM bhI zatrurUpa bana gii| isa prakAra jaba daza zatru utpanna ho gaye taba, nokaSAya Adi uttarottara sahasroM zatru khar3e ho gaye / isa prakAra ina bar3he hue zatruoM para vijaya prApta karane ke liye saba se prathama nyAyapUrvaka nyAya kI zailI se apane AtmA arthAt mana ko apane Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {08 ] [ trayoviMzAdhyayanam 1 vaza meM kiyA [ yahI usakA jItanA hai ] / mana ke vazIbhUta ho jAne para ukta cAroM kaSAya bhI vaza meM ho gaye, aura jaba kaSAyoM ko jIta liyA taba pA~coM indriyA~ bhI zIbhUta ho gaI / inake vaza meM Ane se anya saba nokaSAya Adi zatruoM ko maiMne parAsta kara diyA / isa prakAra nyAyapUrvaka samasta zatruvarga para vijaya prApta karake maiM nirbhaya hokara vicaratA hU~ / yaha gautama svAmI kA, kezI muni ke prazna kA spaSTa uttara hai / jaise ki Upara batalAyA gayA hai ki prathama eka ko jItA, phira cAra para vijaya prApta kI / isa prakAra jaba pA~coM ko jIta liyA, taba daza jIte gaye aura daza ke jItane se bAkI ke bhI saba zatru parAsta ho gaye, ityAdi kathana kA jo rahasya thA usakA spaSTIkaraNa prastuta gAthA ke dvArA kiyA gayA hai| yadi saMkSepa meM kahA jA to itanA hI hai ki AtmA arthAt mana ke jItane se hI saba para vijaya pAI jA 'sakatI hai| 'manajIte jagajIta' yaha lokokti bhI isI rahasya kA udghATana kara rahI hai| gautama svAmI ke ukta uttara ko sunakara kezakumAra ne santoSa prakaTa karate hue unase phira kahA ki 1 uttarAdhyayanasUtram sAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo / annovi saMsao majjha, taM me kahasu goyamA ! // 39 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / anyo'pi saMzayo mama, taM mAM kathaya gautama ! // 39 // TIkA - isa gAthA kA artha aura bhAva pUrva kI bhA~ti hI hai / pUrva zailI ke anusAra isa caturtha dvAra meM kezIkumAra muni aba pAzabaddha jIvoM ke viSaya meM prazna karate haiM-- 1 dIsanti bahave loe, pAsabaddhA sarIriNo / mukkapAso lahubbhUo, kahaM taM viharasI muNI ! // 40 // dRzyante bahavo loke, pAzabaddhAH zarIriNaH / muktapAzo laghubhUtaH, kathaM tvaM viharasi mune ! // 40 // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 1035 padArthAnvayaH -- dIsanti - dekhe jAte haiM bahave bahuta se loe-loka meM pAsabaddhA-pAza se ba~dhe sarIriNo- jIva mukkapAso - muktapAza lahunbhUo - aura laghubhUta hokara muNI - he mune ! taM- tU kahUM - kaise viharasI - vicaratA hai / mUlArtha - he sune ! loka meM bahuta se jIva pAza se ba~dhe hue dekhe jAte haiN| parantu tuma pAza se mukta aura laghubhUta hokara kaise vicarate ho ? TIkA - kezIkumAra zramaNa isa caturtha dvAra meM gautama gaNadhara se pUchate haiM ki he gautama ! isa saMsAra meM bahuta se jIva pAza ke dvArA ba~dhe hue dIkhate haiM / ataeva tre duHkhoM kA anubhava kara rahe haiN| parantu Apa ukta pAza se 'mukta aura vAyu kI taraha atilaghu arthAt apratibaddha hokara saMsAra meM vicara rahe haiN| so kaise ? ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki jo pratibaddha haiM aura laghubhUta bhI nahIM hai, usakA svecchApUrvaka vicaranA nahIM ho sakatA / athavA yoM kahie ki jaise pazu Adi jIva pAza ke bandhana se duHkha pAte haiM, usI prakAra bhavapAza se ba~dhe hue manuSyAdi jIva saMsAra-cakra meM ghUmate hue duHkha pA rahe haiN| parantu he muneH ! Apa isa se mukta hokara saMsAra meM yathAruci vicara rahe haiM, isakA kAraNa kyA ? tAtparya yaha hai ki ukta pAza se Apa kisa prakAra mukta hue ? pAza aba gautama svAmI kezIkumAra ke ukta prazna kA uttara dete haiN| yathA te pAse savvaso chittA nihantUNa uvAyao / mukkapAso lahubbhUo, viharAmi ahaM muNI ! // 41 // tAn pAzAn sarvazazchitvA nihatyopAyataH mukkapAzo laghubhUtaH, viharAmyahaM mune ! // 41 // . padArthAnvayaH -- te - una pAse - pAzoM ko savvaso- sarva prakAra se chittA-chedana karake nihantUNa - aura hanana karake uvAyao - upAya se mukkapAso - muktapAza aura lahunbhUo - laghubhUta hokara suNI- he mune ! ahaM - maiM viharAmi - vicaratA hU~ / " mUlArtha - he sune ! maiM una pAzoM ko sarva prakAra se chedana kara tathA upAya se vinaSTa kara, muktapAza aura laghubhUta hokara vicaratA hU~ / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram - [ trayoviMzAdhyayanam TIkA- gautama svAmI kahate haiM ki he mune ! jina pAzoM se saMsArI jIva ba~dhe hue haiM maiM una sarva pAzoM ko tor3akara tathA phira unase bA~dhA na jAU~ isa Azaya se upAya dvArA unakA samUla ghAta karake, muktapAza aura laghubhUta hokara isa saMsAra meM apratibaddha hokara vicaratA hU~ / yahA~ para 'upAya' se sadbhUta bhAvanA kA nirantara abhyAsa abhimata hai / tathA -- 'savvaso - sarvaza: ' yaha 'sarvAn' pada ke sthAna para arthAt usI artha meM- prayukta huA hai I 1036 ] pUrva kI bhA~ti yaha prazna bhI guptopamAlaMkAra se varNita hai / ataeva jaba gautama svAmI isa prakAra kaha cuke taba janatA kI hita buddhi se kezIkumAra ukta prazna ke viSaya meM phira pUchate haiN| yathA pAsA ya ii ke kuttA, kesI goyamamabbavI / kesimevaM buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI // 42 // pAzAzceti ke uktAH, kezI 'kezinamevaM bruvantaM tu gautama idamabravIt // 42 // padArthAnvayaH-pAsA-pAza ke-- kauna se buttA - kahe gaye hai ? kesI - kezIkumAra 1. gomaM - gautama ke prati iha - isa prakAra abbavI - bole tu - tadanantara kesiM - kezIkumAra ke buvataM - bolane se usake prati goyamo - gautama iNaM - isa prakAra abbavI - bole mUlArtha -- ve pAza kauna se kahe haiM, isa prakAra kezIkumAra ke bolane para gautama svAmI kahane lage / TIkA - kezIkumAra muni ne janatA ke bodha ke lie phira yaha pUchA ki - he gautama ! veM pAza kyA haiM ? jinase ye saMsArI jIva ba~dhe hue haiN| Apa usase kisa prakAra mukta hue ? jisase ki isa samaya sukhapUrvaka vicara rahe ho ityAdi / yahA~ itanA dhyAna rahe ki isa prakAra ke spaSTIkaraNa se hI sAdhAraNa janatA ko sukhapUrvaka bodha ho sakatA hai, tathA janatA ke sanmukha unhIM praznottaroM kI AvazyakatA hai jinase unako vizeSa lAbha pahu~cane kI saMbhAvanA ho ske| kaI eka pratiyoM meM ukta gAthA ke tRtIya caraNa kA pATha ' - 'kesimeyaM buvaMtaM tu' isa prakAra kA bhI dekhA jAtA hai / gautamamabravIt / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayokziAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1037 kezIkumAra ke ukta prazna kA uttara dete hue gautama svAmI kahate haiM ki* rAgahosAdao tivvA, nehapAsA bhyNkraa| te chindittA jahAnAyaM, viharAmi jahakkama // 4 // rAgadveSAdayastIvAH / , snehapAzA bhayaMkarAH / .... tAn chittvA yathAnyAyaM, viharAmi yathAkramam // 4 // .. padArthAnvayaH-rAgaddosAdao-rAgadveSAdi tivvA-tIbra neha-sneha pAsApAza bhayaMkarA-bhayaMkara haiM te unako chindittA-chedana karake jahAnAyaM-nyAyapUrSaka viharAmi-vicaratA hU~ jahakkama-yathAkrama / __ mUlArtha he bhagavan ! rAgadveSAdi aura tIna sneharUpa pAza bar3e bhayaMkara haiM, inako yathAnyAya chedana karake maiM yathAkrama vicaratA hai| .. TIkA-gautama muni kezIkumAra se kahate haiM ki pragAr3ha rAgadveSa, moha aura tIvra sneha, ye bhayaMkara pAza haiM / jaise pAza meM par3A huA pazu Adi jIva paravaza hotA hai usI prakAra rAgadveSAdi ke vaza meM par3e hue prANi bhI parAdhIna ho rahe haiN| so maiMne ina pAzoM ko yathAnyAya jina pravacana ke anusAra chedana kara diyA hai ataeva maiM yathAkrama-zAMtipUrvaka isa saMsAra meM vicaratA hU~ / tAtparya yaha hai ki sneharUpa pAza se ba~dhe hue ye saMsArI jIva bhayaMkara se bhayaMkara kaSToM kA sAmanA kara rahe haiM aura jo AtmA ina pAzoM ko tor3akara inase mukta ho gaye haiM ve sukhapUrvaka isa saMsAra meM vicarate haiN| yahA~ para isa gAthA meM diye gaye Adi zabda se moha kA grahaNa karanA / isa prakAra gautama svAmI ke kathana ko sunakara kezIkumAra kahate haiN| sAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo| annovi saMsao majhaM, taM me kahasu goyamA ! // 44 sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / ..... anyo'pi saMzayo mama, taM mAM kathaya gautama ! // 44 // TIkA-isa gAthA kA padArtha aura bhAvArtha Adi saba kucha pUrva kI bhA~tti hI samajha lenA caahiye| .. ... . Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 206 ] uttarAdhyayanasUtram [ trayoviMzAbhyayanam isa prakAra prazna ke caturtha dvAra kA varNana karane ke anantara aba paMcama dvAra kA varNana karate haiM, jisake lie Upara kI gAthA meM kezIkumAra ke dvArA prastAva kiyA gayA hai / tathAhi antohiayasaMbhUyA, layA phalei visabhakkhINi, sa u goyamA ! ciTThai uddhariyA kahaM // 45 // tiSThati gautama ! " antarhRdayasaMbhUtA latA phalati viSabhakSyANi, sA tUddhRtA katham [ utpATitA ] ? // 45 // padArthAnvayaH - anto - bhItara hiayasaMbhUSA - hRdaya ke bhItara utpanna huI layA-latA goyamA-he gautama ! cihna - ThaharatI hai phalei-phala detI hai visabhakkhINi- viSa - phaloM kA sa- vaha u-phira kahaM- kisa prakAra Apane uddhariyA - ukher3I / mUlArtha - he gautama! hRdaya ke bhItara utpanna * huI latA usI sthAna para ThaharatI hai, jisakA phala viSa ke samAna [ pariNAma meM dAruNa ], hai / Apane usa latA ko kisa prakAra se utpATita kiyA ? 1 TIkA - kezIkumAra muni, gautama svAmI se kahate haiM ki he gautama ! hRdaya - mana ke bhItara eka viSarUpa phaloM ko pradAna karane vAlI latA hai, jisakI utpatti aura nivAsa usI sthAna para hai / Apane usa latA usa sthAna se kisa prakAra ukhAr3akara pheMka diyA hai ? tAtparya yaha hai ki pratyeka saMsArI jIva ke hRdaya meM viSa phaloM ko utpanna karane vAlI eka latA vidyamAna hai, jisako ki hRdaya se alaga karanA bar3A hI kaThina hai / parantu Apane usa viSalatA ko apane hRdaya-sthAna se ukhAr3akara pare pheMka diyA hai| so kaise ? arthAt kisa prakAra se Apane usakA utpATana kiyA ? viSaphala usako kahate haiM ki jo dekhane meM sundara, sparza meM komala aura khAne meM madhura ho parantu pariNAma jisakA mRtyu ho arthAt khAne vAle ke prANoM kA turanta hI apaharaNa kara detA ho / isa prazna uttara meM aba gautama svAmI kahate haiM ki Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1036 taM layaM savvaso chittA, uddharitA samUliyaM / viharAmi jahAnAyaM, mukkomi visabhakkhaNaM // 46 // tAM latAM sarvatazchittvA uddhRtya samUlikAm / viharAmi yathAnyAyaM, mukto'smi viSabhakSaNAt // 46 // padArthAnvayaH--taM- usa layaM -latA ko savvaso-sarva prakAra se chittAchedana karake samUliyaM-jar3a sahita uddharittA - ukhAr3akara jahAnAyaM yathAnyAya, maiM virAmi - vicaratA hU~ / mUlArtha -- maiMne usa latA ko sarva prakAra se chedana tathA khaMDa khaMDa karake mUla sahita ukhAr3akara pheMka diyA hai / ataH maiM nyAyapUrvaka vicaratA hU~ aura viSabhakSaNa arthAt viSarUpa phaloM ke bhacaNa se mukta ho gayA hU~ / 1 TIkA- gautama svAmI kezIkumAra muni ke prazna kA uttara dete hue usase kahate haiM ki maiMne usa latA - viSabela ko sarva prakAra se chedana kara diyA hai aura use mUlasahita ukhAr3a diyA hai| arthAt usakA jo mUla [ rAga-dveSa ] hai, usako maiMne apane hRdaya se nikAla diyA hai| isalie aba maiM sukhapUrvaka vicaratA hU~ / jaba ki latA hI nahIM rahI to phira usake viSarUpa phala kahA~ ? isalie maiM viSarUpa phaloM . ke bhakSaNa se bhI mukta ho gayA huuN| isI kA yaha pratyakSa pariNAma hai ki maiM zAMtipUrvaka vicaratA hU~ / yahA~--visabhakkhaNaM - [ viSabhakSaNAt ] isa pada meM sup kA vyatyaya kiyA huA hai arthAt paJcamI ke sthAna para prathamA kA prayoga kiyA gayA hai / isa prakAra gautama svAmI ke uttara ko sunakara kezIkumAra ne phira jo kucha kahA aura gautama svAmI ne usakA jo uttara diyA, aba usakA ullekha karate haiM-- layA ya ii kA buttA, kesI goyamamabbavI / kesimevaM buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI // 47 // gautamamabravIt / idamabravIt // 47 // latA ca iti kA uktA, kezI kezinamevaM bruvantaM tu, gautama Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1040] PRApronprn uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayanam padArthAnvayaH-layA-latA kA-kauna sI vuttA-kahI gaI hai ii-isa prakAra kesI-kezIkumAra goyama-gautama ke prati abbavI-kahane lage ya-aura tu-tadanantara buvaMta-bolate hue kesiM-kezIkumAra ke prati goyamo-gautama svAmI iNaM-isa prakAra abbavI-kahane lge| mUlArtha he gautama ! latA kauna sI kahI gaI hai / isa prakAra kezIkumAra ke kahane para usake prati gautama svAmI ne isa prakAra khaa| . TIkA-pAsa meM baiThI huI janatA ko samajhAne ke uddezya se kezIkumAra zramaNa ne gautama svAmI se phira pUchA ki he gautama ! vaha latA kauna sI hai ki jisake phaloM ko viSarUpa varNana kiyA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jisa viSa-latA ko samUla ghAta karake Apa zAMtipUrvaka vicara rahe haiM usakA svarUpa kyA hai ? tathA--bRhavRtti meM ukta gAthA ke tRtIya caraNa kA pATha-kesimevaM buvaMtaM tu' isa prakAra se diyA gayA hai, parantu artha meM koI antara nahIM hai| ___ aba gautama svAmI, ukta prazna kA uttara dete hue isa prakAra kahate haiMbhavataNhA layA vuttA, bhImA bhiimphlodyaa| tamucchittu jahAnAyaM, viharAmi mahAmuNI! // 48 // bhavatRSNA latA uktA, bhImA bhiimphlodyaa| tAmucchitya yathAnyAyaM, viharAmi mahAmune ! // 48 // _.. padArthAnvayaH-bhavataehA-bhava-saMsAra meM taNhA-tRSNA layA-latA vuttAkahI gaI hai bhImA-bhIma hai bhImaphalodayA-bhIma-bhayaMkara-phaloM ke denehArI taMusakA ucchittu-ucchedana karake jahAnAyaM-nyAyapUrvaka mahAmuNI-he mahAmune ! viharAmi-maiM vicaratA huuN| ..mUlArtha-re mahAgane ! saMsAra meM tRSNA rUpa latA hai joki bar3I bhayaMkara aura bhayaMkara phaloM ko denehArI hai| usako nyAyapUrvaka ucchedana karake maiM vicaratA huuN| TIkA kezIkumAra ke prati gautama svAmI kahate haiM ki isa saMsAra meM jo tRSNA hai vahI viSa-latA hai, isI liye yaha bar3I bhayaMkara atha ca bhayaMkara phaloM ko Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzadhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1041 -~ -~ ~~ ~ur n . dene vAlI kahI gaI hai / so isa latA ko maiMne nyAyapUrvaka arthAt jinapravacana ke anusAra apane hRdaya-sthAna se ukhAr3a diyA hai arthAt isakA samUlonmUlana kara diyA hai| isI lie maiM isa saMsAra meM AnandapUrvaka vicaraNa karatA hU~ / yahA~ prastuta gAthA ke dvArA yaha samajhAyA gayA hai ki isa saMsAra meM samasta prakAra ke duHkhoM kA mUla 'tRSNA' hai| isI lie isako viSalatA-viSa kI bela kahate haiM, kyoMki isase viSa ke samAna nAnA prakAra ke duHkharUpa phala utpanna hote haiM / ataH jina AtmAoM ne isa tRSNA kA sarvathA vinAza kara diyA hai, ve hI AtmA vAstava meM sukhI haiN| isalie mumukSu puruSoM ko cAhie ki ve jahA~ taka ho sake, vahA~ taka tRSNA kA kSaya karane kA prayatna kreN| gautama svAmI ke isa uttara ko sunakara kezIkumAra muni bole kisAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo| anovi saMsao majha, taM me kahasu goyamA ! // 49 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / anyo'pi saMzayo mama, taM mAM kathaya gautama ! // 49 // - isa gAthA kA bhAvArtha pahale kI hI taraha jAna lenA / isa prakAra paMcama dvAra ke anantara prazna ke chaThe dvAra kA prastAva karate hue kezIkumAra muni, aba ani ko zAnta karane ke sambandha meM prazna karate haiN| yathAsaMpaJjaliyA ghorA, aggI ciTThai goyamA ! - je Dahanti sarIratthA, kahaM vijjhAviyA tume // 50 // saMprajvalitA ghorAH, anayastiSThanti gautama ! ye dahanti zarIrasthAH, kathaM vidhyApitAstvayA // 5 // ___padArthAnvayaH-saMpaJjaliyA-saMprajvalita ghorA-raudra goyamA-he gautama ! aggI-agni ciTThai-ThaharatI hai je-jo Dahanti-bhasma karatI hai sarIratthA-zarIra meM bahI huI kahaM-kisa prakAra tume-tumane vijjhAviyA-bujhAI ? Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1042 ] [ trayoviMzAdhyayanam mUlArtha - he gautama! zarIra meM jo agniyA~ ThaharI huI haiM jo ki saMprajvalita ho rahI haiM ataeva ghora vA pracaMDa tathA zarIra ko bhasma karane vAlI haiM, unako Apane kaise zAnta kiyA ? arthAt ve Apane kaise bujhAI ? TIkA -- kezIkumAra pUchate haiM ki he gautama ! zarIra aura AtmA meM jo aniyA~ prajvalita ho rahI haiM aura AtmA ke guNoM ko bhasmasAt kara rahI haiM, una niyoM ko Apane kaise bujhAyA ? kaise zAnta kiyA ? kyoMki ve bar3e raudra aura bhayAnaka haiM ? yahA~ para isa gAthA meM jo 'zarIrastha' zabda AyA hai, isalie upacAranaya se yaha AtmA aisA artha karanA kyoMki agniyoM kI sthiti AtmA meM hai aura AtmA kA zarIra ke sAtha nIra-kSIra kI taraha abheda hai tathA taijasa aura kArmaNa zarIra to mokSAntabhAvI haiM arthAt jaba taka yaha AtmA mukta nahIM hotA, taba taka ye AtmA se kisI samaya meM bhI pRthak nahIM hote / isalie zarIrastha kA artha yahA~ para 'AtmA meM sthita' aisA karanA / 'aggI ciTThaI' yahA~ para sup kA vyatyaya karane se bahuvacana ke sthAna para ekavacana kA prayoga kiyA gayA hai / aba isa prazna ke uttara meM gautama svAmI kahate haiM ki uttarAdhyayanasUtram mahAmehappasUyAo, gijjha vAri jaluttamaM / siMcAmi sayayaM te u, sittA no Dahanti me // 51 // mahAmeghaprasUtAt gRhItvA vAri jalottamam / siJcAmi satataM dehaM siktA na ca dahanti mAm // 51 // " padArthAnvayaH - mahAmeha - mahAmegha ke ppasUyAo - prasUta se gijbha-grahaNa karake jaluttama - uttama jala ko vAri - pavitra pAnI ko siMcAmi - maiM siMcana karatA hU~ sayayaM - nirantara te - unako u-phira sittA-siMcana kI gaI me mujhe ve no- nizcaya nahIM Dahanti - dahana karatIM -- jalAtIM / mUlArtha - mahAmegha ke prasUta se uttama aura pavitra jala kA grahaNa karake maiM una agriyoM ko nirantara sIMcatA rahatA hU~ / ataH siMcana kI gaI ve aniyA~ . mujhe nahIM jalAtIM / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1043 TIkA-zrIgautama svAmI kahate haiM ki he bhagavan ! maiM mahAmegha ke srota se uttama jala lekara usake dvArA una agniyoM ko nirantara sIMcatA rahatA hU~ / ataH siMcana kI gaI ve agniyA~ mujhe jalA nahIM sakatIM arthAt mere AtmaguNoM ko bhasma karane meM ve samartha nahIM ho sakatIM / jaise ki prajvalita huI bAhya agni taba taka hI kisI vastu ko bhasma kara sakatI hai, jaba taka ki vaha jala ke dvArA zAnta na kI jAya aura jala ke dvArA zAnta kI gaI agni jaise kisI bhI vastu ko jalAne meM samartha nahIM hotI, usI prakAra AtmA meM vidyamAna agnijvAlA ko jala ke abhiSeka se zAnta kara dene para vaha AtmaguNoM ko bhasma nahIM kara sktiiN| isI lie maiM zAMtipUrvaka vicaratA huuN| aba ukta viSaya ko adhika sphuTa karane ke lie kezIkumAra muni phira pUchate haiM / yathA aggI ya ii ke vutte, kesI goymmbbvii| tao kesi buvaMtaM tu, goyamoM iNamabbavI // 52 // agnayazceti ke uktAH, kezI gautamamabravIt / tataH kezinaM bruvantaM tu, gautama idamabravIt // 52 // ___padArthAnvayaH-aggI-amiyA~ ke-kauna sI vutte-kahI gaI ii-isa prakAra kesI-kezIkumAra goyama-gautama ke prati abbavI-kahane lage tao-tadanantara buvaMtaMbolate hue kesiM-kezIkumAra ke prati goyamo-gautama svAmI iNaM-isa prakAra abbavI-kahane lage tu-avadhAraNa artha meM hai| / mUlArtha-he gautama ! amiyA~ kaunasI kahI gaI haiM ? [upalavaNarUpa se mahAmeSa kauna sA hai aura pavitra jala kisakA nAma hai ? ] isa prakAra kezIkumAra ke kahane para usake prati gautama khAmI ne isa prakAra khaa| dIkA AtmA meM prajvalita huI agni ko mahAmegha ke pavitra jala se zAnta karane ke rahasya ko sabhA meM upasthita huI janatA ko samajhAne ke nimitta kezIkumAra muni phira gautama svAmI se pUchate haiM ki ve agniyA~ kauna-sI haiM tathA mahAmegha kisako kahate haiM ? tathA vaha uttama jala kauna sA hai, jisake dvArA Apa isa ukta agni-samudAya ko zAnta karate haiM ? ityAdi / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1044] uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayanam ___ aba gautama svAmI ukta prazna kA uttara dete hue isa prakAra kahate haiMkasAyA aggiNovuttA, suyasIlatavo jlN| suyadhArAbhihayA santA, bhinnA hu na Dahanti me // 53 // kaSAyA agnaya uktAH, zrutazIlatapo jalam / zrutadhArAbhihatAH santaH, bhinnAH khallu na dahanti mAm // 53 // padArthAnvayaH-kasAyA-kaSAya aggiNo-agnirUpa vuttA-kahI gaI hai suyasIlatavo-zruta, zIla aura tapa jalaM-jala hai suyadhArAbhihayA-zrutadhArA se tADita . santA-kI huI bhinnA-bhedana kI huI hu-jisase me-mujhe na-nahIM Dahanti-jalAtIM / mUlArtha- mune ! [krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa ] cAra kaSAya amiyA~ haiM / zruta, zIla aura taparUpa jala kahA jAtA hai tathA zrutarUpa jaladhArA se tADita kiye jAne para medana ko prApta huI ve agniyA~ mujhe nahIM jlaatii| TIkA-zrIgautama svAmI, kezIkumAra ke prati kahate haiM ki he mune ! krodha, mAna, mAyA aura lobharUpa cAroM viSaya agniyA~ haiM, jo ki AtmA ke zAMti Adi guNoM ko nirantara zoSaNa kara rahI haiN| zrItIrthaMkara deva mahAmegha ke samAna haiM aura jaise megha se pavitra jala utpanna hotA hai, usI prakAra bhagavAna ke pavitra mukha se zrutarUpa uttama jala utpanna hotA hai jo ki 'Agama' ke nAma se prasiddha hai, usameM varNita huA zruta-jJAna, zIla-paJcamahAvratarUpa aura dvAdazavidha taparUpa jala hai / evaM zrutarUpa jaladhArA se jaba ve tAr3ita kI jAtI haiM. arthAt zrutarUpa jaladhArA * jaba una para par3atI hai, taba ve zAnta ho jAtI haiN| ataH zAnta huI ve agniyA~ mujhe jalA nahIM sktiiN| tAtparya yaha hai ki Akroza, hanana, tarjana, dharmabhraMza aura alAbha Adi jaba nimitta milate haiM, taba hI una kaSAyarUpa agniyoM ke pracaMDa hone kI saMbhAvanA hotI hai parantu zrutadhArArUpa Agama ke satyopadeza se jaba ve agniyA~ zAnta kara dI jAtI haiM, taba unakA AtmaguNoM para koI prabhAva nahIM hotaa| isalie gautama muni kahate haiM ki he mune ! isa prakAra zAnta ho jAne se inakA mere AtmA para koI asara nahIM hotA arthAt mere zAMti Adi AtmaguNoM meM kisI prakAra kI bhI Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 1045 vikRti nahIM AtI / sArAMza yaha hai ki jisa prakAra agni ko zAnta karane ke lie jala kA upayoga kiyA jAtA hai, usI prakAra antarAtmA pradIpta huI kaSAyarUpa abhi ko zAnta karane ke lie nirmanthapravacanarUpa mahAsrota se utpanna hone vAle zruta, jJAna, zIla aura taparUpa nirmala jaladhArA kA upayoga karanA cAhie / gautama svAmI ke isa uttara ko sunakara kezIkumAra kahate haiM sAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo / annovi saMsao majyaM, taM me kahasu goyamA ! // 54 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / anyo'pi saMzayo mama, taM mAM kathaya gautama ! // 54 // isa gAthA kA artha prathama A cukA hai; usI prakAra jAna lenA / isa prakAra chaThe dvAra kA varNana ho jAne ke pazcAt aba sAtaveM praznadvAra kA ullekha karate haiM / usameM azvanigrahasambandhI prazna kA prastAva karate hue kezIkumAra kahate haiM-- ayaM sAhasio bhImo, duTThasso jaMsi goyama ! ArUDho, kahaM teNa na paridhAvaI / hIrasi ? // 55 // paridhAvati / ayaM sAhasiko bhImaH, duSTAzvaH yasmin gautama ! ArUDhaH, kathaM tena na padArthAnvayaH - ayaM - yaha sAhasio - sAhasika hriyase // 55 // bhImo - bhIma -- balavAn duTThasso- duSTa azva - ghor3A paridhAvaI - sarva prakAra se bhAgatA hai jaMsi-jisa para goyama - he gautama! ArUDho - car3hA huA hU~ kahaM- kaise terA usa azva ke dvArA na- nahIM harasi - duSTa mArga meM le jAyA gayA ? mUlArtha - he gautama ! yaha sAiMsika aura bhIma duSTa ghor3A cAroM ora bhAga rahA hai / usa para car3he hue Apa usake dvArA kaise unmArga meM nahIM le jAye gaye 1 arthAt vaha duSTa ghor3A Apako duSTa mArga meM kyoM nahIM le gayA ? Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1046 ] uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayanam / TIkA-kezI muni kahate haiM ki he gautama ! yaha pratyakSa pratIta hone vAlA duSTa ghor3A jo ki bar3A hI caMcala aura bhIma arthAt duSTa mArga meM le jAkara paTakane vAlA tathA mahAn upadravoM ko karane vAlA hai / Azcarya yaha hai ki Apa usa para ArUDha ho rahe haiM, usa para savAra ho rahe haiM parantu Apako usane unmArga meM le 'jAkara kahIM para nahIM paTakA, isakA kyA kAraNa hai ? Apa kRpA karake isake rahasya ko samajhAne kA kaSTa kreN| prastuta prazna kA uttara dete hue gautama svAmI kahate haiM kipahAvantaM nigiNhAmi, suyarassI samAhiyaM / na me gacchai ummaggaM, maggaM ca paDivajaI // 56 // pradhAvantaM nigRhNAmi, zrutarazmisamAhitam / na me gacchatyunmArga, mArga ca pratipadyate // 56 // padArthAnvayaH-pahAvantaM-bhAgate hueM ko nigiehAmi-pakar3atA hU~ suyarassIzrutarazmi ke dvArA samAhiyaM-samAhita--baMdhe hue ko / ataH me merA azva ummagaM-unmArga ko na gacchai-nahIM jAtA ca-punaH maggaM-mArga ko paDivAi-grahaNa karatA hai| - mUlArtha he mune ! bhAgate hue duSTa azva ko pakar3akara maiM zrutarUpa rassI se bA~dhakara rakhatA huuN| isalie merA azva unmArga meM nahIM jAtA kiMtu sanmArga ko grahala karatA hai| TIkA-gautama svAmI kahate haiM ki jisa samaya yaha duSTa azva unmArga meM jAtA hai, maiM usI samaya usako pakar3a letA hU~-nirodha kara letA hU~ aura zrutarazmizrutarUpa rajju se usako bA~dhakara rakhatA hU~, jisase ki vaha unmArga meM nahIM jA sakatA kintu sanmArga kI hI ora jAtA hai| isalie vaha mere ko unmArga meM le jAkara nahIM paTakatA / tAtparya yaha hai ki usakA niyantraNa mere hAtha meM hai / ataH maiM usa para sukhapUrvaka ArUDha hotA hU~ / 'zrutarazmiH-zrutam Agamo niyantrakatayA razmiriSa razmiH-praprahaH zrutarazmistena samAhito baddhaH zrutarazmisamAhitastam' iti vRttikaarH| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [1047 gautama svAmI ke uparyukta uttara ko sunakara kezIkumAra muni aura gautama khAmI kA isa prazna ke sambandha meM jo kucha vicAra huA, aba usakA varNana karate haiMAse ya ii ke vutte, kesI goyamamabbavI / tao kesi buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI // 57 // azvazceti ka uktaH, kezI gautamamabravIt / tataH kezinaM bruvantaM tu, gautama idamabravIt // 57 // ___ padArthAnvayaH-Ase-azva ke-kauna sA vutte-kahA gayA hai ii-isa prakArabAkI kA bhAvArtha prathama AI huI gAthAoM ke samAna hI jAnanA / mUlArtha he gautama ! Apa azva kisako kahate haiM ? kezIkumAra ke isa kathana ko sunakara gautama svAmI ne unake prati isa prakAra khaa| ____TIkA-sabhA meM upasthita hue anya logoM ke bodhArtha, kezIkumAra ne gautama svAmI se phira kahA ki he gautama ! Apa azva kisako kahate haiM ? arthAt Apake mata meM vaha azva kauna-sA hai tathA upalakSaNa se sanmArga aura kumArga Apa kise samajhate haiM ? evaM zrutarazmi se ApakA kyA tAtparya hai ? ityAdi / yahA~ para bhI prathama kI bhA~ti hI kezIkumAra ne gautama ke prati ukta gAthA meM kahe hue azvAdi ke sambandha meM prazna kiyA hai, arthAt isa prazna se unakA tAtparya yaha thA ki pAsa meM baiThe hue sabhya puruSoM ko vastutattva se avagata karAnA hai| ___aba gautama svAmI ke uttara kA varNana karate haiMmaNo sAhassio bhImo, dugusso paridhAvaI / taM sammaM tu nigiNhAmi, dhammasikkhAi kanthagaM // 50 // manaH sAhasiko bhImaH, duSTAzvaH paridhAvati / taM samyak tu nigRhNAmi, dharmazikSAyai kaMthakam [iva] // 58 // padArthAnvayaH-maNo-mana sAhassio-sAhasika bhImo-raudra duhasso-duSTa azva hai, jo paridhAvai-cAroM ora bhAgatA hai taM-usako samma-samyak prakAra se Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwwwwwwww vvvv 1048] uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam nigiehAmi-nigraha karatA hU~ dhammasikkhAi-dharmazikSA se kanthaga-jAtimAn azva kI trh| ___ mUlArtha he mune! yaha mana hI sAhasI aura raudra duSTAdha hai, jo ki cAroM ora bhAgatA hai| maiM usako kanthaka-jAtimAn azva kI taraha dharmazikSA ke dvArA nigraha karatA hai| TIkA kezIkumAra ke prazna kA uttara dete hue gautama svAmI kahate haiM ki yaha mana hI duSTa azva hai, jo ki bar3A raudra aura unmArga meM le jAne vAlA hai / usa mana rUpa azva ko maiM dharmazikSA ke dvArA apane vaza meM rakhatA hU~ arthAt jisa prakAra jAtiviziSTa azva ko azvavAhaka-cAbakasavAra sudhAra letA hai, usI prakAra dharmazikSA ke dvArA maiMne isa manarUpa azva ko nigRhIta kara liyA hai, jisase ki unmArgagAmI hone ke sthAna meM yaha sanmArga ko grahaNa kara rahA hai| ataeva mujhe yaha kupatha meM nahIM le jaataa| prastuta gAthA se jo zikSA prApta ho rahI hai, vaha pratyakSa hai / arthAt mana rUpa ghor3A isa jIvAtmA ko jidhara cAhe le jA sakatA hai, U~cI nIcI jisa gati meM cAhe dhakela sakatA hai| isalie pratyeka mumukSu puruSa ko cAhie ki apane mana ko sudhAra le, use sanmArga para lAne kA prayatna kre| gautama svAmI ke isa ukta uttara ko sunakara unake prati kezIkumAra muni kahate haiM kisAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo| annovi saMsao majha, taM me kahasu goyamA ! // 59 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / anyo'pi saMzayo mama, taM mAM kathaya gautama ! // 59 // - isa gAthA kA bhAvArtha pahale kI taraha hI jAna lenaa| ___ isa prakAra prazna ke sAtaveM dvAra meM azvaviSayaka prazna pUchane ke anantara kezIkumAra muni aba isa AThaveM dvAra meM mArga ke sambandha meM prazna pUchane kA prastAva karate haiM arthAt vaha mArga kauna-sA hai ki jisa para calane se Apa yA anya koI puruSa vinAza ko prApta nahIM hotaa| yathA Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwra prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1046 kuppahA bahave loe, jesiM nAsanti jntvo| adANe kahaM vaTTanto, taMna nAsasi goyamA ! // 60 // kupathA bahavo loke, yairnazyanti jantavaH / adhvani kathaM vartamAnaH, tvaM na nazyasi gautama ! // 60 // padArthAnvayaH-kuppahA-kupatha bahave-bahuta se haiM loe-loka meM jesiM-jinase jantavo-jIva nAsanti-nAza pAte haiM addhANe mArga meM kaha-kaise taM-tuma vadRntovartate ho goyamA-he gautama ! na nAsasi-nAza ko prApta nahIM hotaa| mUlArtha he gautama ! loka meM aise bahuta se kumArga haiM, jina para calane se jIva sanmArga se bhraSTa ho jAte haiM parantu Apa sanmArga meM calate hue usase bhraSTa kyoM nahIM hote ? _TIkA-kezIkumAra muni kahate haiM ki saMsAra meM aise bahuta se kumArga haiM, jina para calane se jIva sanmArga se bhraSTa ho jAte haiM parantu Apa sanmArga meM pravRtta ho rahe haiM aura usase kabhI bhraSTa nahIM hote / isakA kyA kAraNa 1 tAtparya yaha hai ki jaise anya jIva, sanmArga se bhraSTa hokara nAza ko prApta ho rahe haiM arthAt nAnA prakAra ke duHkhoM kA anubhava kara rahe haiM, usI prakAra Apa bhI sanmArga se girakara duHkha ko prApta kyoM nahIM hote ? isakA kAraNa batalAie ? aba isa prazna ke uttara meM gautama svAmI kahate haiM kije ya maggeNa gacchanti, je ya ummggpdiyaa| te savve veiyA majhaM, to na nassAmahaM muNI // 6 // ye ca mArgeNa gacchanti, ye conmArgaprasthitAH / te sarve viditA mayA, tasmAnna nazyAmyahaM mune ! // 61 // : padArthAnvayaH-je-jo maggeNa mArga se gacchanti-jAte haiM ya-aura je-jo ummagga-unmArga meM pahiyA-prasthita haiM te-ve savve-sarva veiyA-vidita haiM mabhaM* mere ko to-isalie muNI-he mune ! haM-maiM na nassAmi-sanmArga se cyuta nahIM hotA / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1050 ] , uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam mUlArtha he mune ! jo sanmArga se jAte haiM tathA jo unmArga meM prasthAna kara rahe haiM, una saba ko maiM jAnatA hU~ / ataH maiM sanmArga se cyuta nahIM hotaa| TIkA-kezIkumAra ke prazna kA uttara dete hue gautama svAmI kahate haiM ki he mune ! jo AtmA-jIva sanmArga meM jA rahe haiM tathA unmArga meM cala rahe haiM, una donoM ko maiM bhalI bhA~ti jAnatA hU~ / ataH merA AtmA sanmArga se bhraSTa nahIM hotaa| kyoMki jo AtmA sumArga aura kumArga ina donoM ko jAnate haiM aura jo apane hita ke icchuka hote haiM, ve kabhI kumArga meM prasthAna nahIM karate / kyoMki usake kumArga ke phala kA unako yathArtha rUpa se jJAna hotA hai / so mujhe ina saba kA jJAna hai| ataH maiM sanmArga se bhraSTa nahIM hotA / prastuta gAthA se jo zikSA prApta hotI hai, vaha yaha hai ki gamana karane se pUrva, mArga kA nizcaya avazya kara lenA cAhie, jisase ki phira Apatti kA sAmanA na karanA pdd'e| isa para kezIkumAra zramaNa aura gautama svAmI kA jo vArtAlApa huA, aba usako kahate haiM magge ya ii ke vutte, kesI goymmbbvii| tao kesi buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI // 62 // mArgazceti ka uktaH, kezI gautamamabravIt / tataH kezinaM bruvantaM tu, gautama idamabravIt // 62 // padArthAnvaya:-magge mArga ya-aura kumArga ke-kauna-sA vutte-kahA hai| ityAdi samagra padArtha pUrva meM AI huI gAthA kI bhA~ti hI jAna lenaa| mUlArtha he gautama ! vaha sumArga aura kumArga kauna-sA hai, ityAdi malArtha bhI prathama ullekha kI gaI gAthAoM ke mUlArtha ke samAna hI hai| TIkA-janatA ke bodha ke lie kezIkumAra muni gautama se kahate haiM ki vaha sanmArga kauna-sA hai aura kumArga Apa kise samajhate haiM tathA sanmArga meM jIva kisa prakAra prasthAna karate haiM aura kumArga meM kisa prakAra prayANa karate haiM, ityAdi praznoM kA uttara gautama svAmI ne antima gAthA ke dvArA diyA hai| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / aba gautama svAmI ke dvArA diye gaye uttara kA ullekha karate haiM " kuppavayaNapAsaNDI savve ummaggapaTTiyA / sammaggaM tu jiNakkhAyaM, esa magge hi uttame // 63 // [ 1051 " kupravacanapAkhaNDinaH sarva unmArgaprasthitAH / sanmArgaM tu jinAkhyAtam, eSa mArgoM hi uttamaH // 63 // padArthAnvayaH -- kuppavayaNa - kupravacana ke mAnane vAle pAsa eDI - pAkhaNDI loga sabve- sabhI ummagga-unmArga meM pahiyA - prasthita haiM sammaggaM - sanmArga to jiNakkhAyaMjinabhASita haiM esa- yaha magge - mArga hi-nizcaya se uttame - uttama hai tu-prAgvat / mUlArtha -- kudarzanavAdI sabhI pAkhaNDI loga unmArga meM prasthita haiM / sanmArga to jinabhASita hai aura yahI uttama mArga hai / TIkA- gautama svAmI kahate haiM ki jitane bhI kupravacana ke mAnane vAle pAkhaNDI loga haiM, ve sabhI unmArga para calane vAle haiM arthAt unakA jo kathana hai, vaha unmArga hai / 'sanmArga to jinendradeva kA kahA huA hI hai| isalie yahI uttama mArga hai / isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki pAkhaNDiyoM ke mArga meM padArthoM kA svarUpa yAthAtathya rUpa meM varNana nahIM kiyA gayA / ataH usako unmArga ke tulya kahA gayA hai aura viparIta isake jinake mArga meM padArthoM kA svarUpa yathArtha pratipAdana kiyA gayA hai, isalie vaha sanmArga ke samAna hai / udAharaNArtha -- jIvAdi padArthoM kA jo svarUpa jinendradeva ne pratipAdana kiyA hai, usake samAna anya kisI darzana ne bhI pratipAdana nahIM kiyA / athavA aisA kahie ki vastutattva ke anurUpa jIvAdi padArthoM kA jisa prakAra kA svarUpa jinadarzana meM pratipAdana kiyA gayA hai, vaisA yAthAtathya svarUpa anya darzanoM meM upalabdha nahIM hotA / kAraNa ki ve vAdI loga rAga-dveSAdi doSoM se yukta hone ke kAraNa yathArthavaktA yA Apta puruSa nahIM ho sakate aura viparIta isake jinendra deva rAgAdi doSoM se mukta haiN| isalie unake kathana meM kisI prakAra kA pakSapAta nahIM A sakatA / ataH unakA jo kathana hai, vaha vastusvarUpa ke anusAra athaca nirdoSa hai kyoMki vItarAga hone se ve yathArthavaktA aura Apta puruSa haiM / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1052 ] uttarAdhyayanasUtram [trayoviMzAdhyayanam vvv isase siddha huA ki unakA jo kathana hai, vaha sarvottama mArga hai / usa para calane vAle puruSa kA kabhI bhI patana nahIM hotaa| ___yaha sunakara kezIkumAra kahate haiM kisAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo| anno'vi saMsao majhaM, taM me kahasu goyamA ! // 6 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / anyo'pi saMzayo mama, taM mAM kathaya gautama ! // 4 // - isa gAthA kA artha pahale aneka vAra A cukA hai| TIkA-isa prakAra AThaveM dvAra kA varNana kiyA gyaa| aba prazna ke nauveM dvAra kA varNana kiyA jAtA hai, jisake sambandha meM Upara kI gAthA meM prastAva kiyA gayA hai| tathAhimahAudagavegeNaM , vujhamANANa paanninnN| saraNaM gaI paiTuM ya, dIvaM kaM mannasI ? muNI ! // 65 // mahodakavegena , uhyamAnAnAM prANinAm / zaraNaM gati pratiSThAM ca, dvIpaM kaM manyase ? mune ! // 65 // __ padArthAnvayaH-mahAudagavegeNaM-mahAn udaka ke vega se vujhamANANaDUbate hue pANiNaM-prANiyoM ko saraNaM-zaraNa rUpa gaI-gatirUpa ya-aura paiha-pratiSThA rUpa dIva-dvIpa ka-kauna-sA manasI-mAnate ho muNI-he mune ! ___ mUlArtha he sune ! mahAn udaka ke vega meM bahate hue prANiyoM ko zaraNAgati aura pratiSThA rUpa dvIpa Apa kisako mAnate ho ? ____TIkA kezIkumAra, gautama svAmI se pUchate haiM ki he mune ! mahAn udakamahAsrota ke vega-pravAha meM jo prANI baha rahe haiM-DUba rahe haiM, unake sahAre ke lie arthAt jahA~ jAkara sthiratApUrvaka nivAsa kiyA jA sake aisA zaraNa, gati aura pratiSThA rUpa dvIpa kauna-sA hai ? tAtparya yaha hai ki jisa samaya pAnI kA mahApravAha. AtA hai, usa samaya alpa sattva vAle jIva usameM bahane-DUbane lagate haiN| so Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayoviMzAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [1053 VVVVVV una bahate-DUbate hue jIvoM ke bacAva ke lie kauna-sA aisA dvIpa hai ki jahA~ jAkara zAMtipUrvaka nivAsa kiyA jAya ? kyoMki bahate hue prANI ko kisI Azraya kA mila jAnA usakI rakSA ke lie atyanta Avazyaka hai / isalie mahApravAha meM bahate hue prANiyoM ko zaraNa, gati aura pratiSThA ko dene vAle dvIpa ke svarUpa kA Apa avazya varNana kareM, yaha kezIkumAra ke kathana kA sArAMza hai| _ukta prazna ke uttara meM zrIgautama svAmI ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM asthi ego mahAdIvo, vArimajhe mhaalo| mahAudagavegassa , gaI tattha na vijaI // 66 // astyeko mahAdvIpaH, vArimadhye mahAlayaH / mahodakavegasya . , gatistatra na vidyate // 66 // padArthAnvayaH-asthi-hai ego-eka mahAdIvo-mahAdvIpa vArimajjhe-jala ke madhya meM mahAudagavegassa-mahAn udaka vega kI tattha-vahA~ para gaI-gati na vijaI-nahIM hai| mUlArtha--samudra ke madhya meM eka mahAdvIpa hai| vaha bar3e vistAra vAlA hai| jala ke mahAn vega kI vahA~ para gati nahIM hai| TIkA kezIkumAra ke prati gautama svAmI kahate haiM ki samudra ke madhya meM eka bar3A bhArI dvIpa hai| vaha dvIpa lambAI aura caur3AI meM bar3A vistRta hai tathA jala se bahuta U~cA hai| ataH vAyu ke dvArA prerita kiye jAne para bhI jala ke vega kI vahA~ para gati nahIM hotii| tAtparya yaha hai ki pAnI kA pravAha usa mahAdvIpa meM praveza nahIM kara sktaa| isalie vaha DUbate hue prANiyoM kA pUrNa sahAyaka hai| arthAt vahA~ pahu~ca jAne para phira jala ke pravAha kA bhaya nahIM rahatA kintu vahA~ para pahu~ca jAne ke bAda hara eka prANI AnandapUrvaka raha sakatA hai| parantu niyama yaha hai ki pAnI ke vega se pIDita jIvoM ko eka samaya vahA~-usa dvIpa meM pahu~ca jAnA cAhie ? gautama svAmI ke isa kathana ko sunakara kezIkumAra kahate haiM Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtram [ trayoviMzAdhyayanam ass ke butte, kesI goyamamabbavI / tao kesiM buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI // 67 // gautamamabravIt / 1054 ] dvIpazceti ka uktaH, kezI tataH kezinaM bruvantaM tu gautama idamabravIt // 67 // padArthAnvayaH---- dIve--dvIpa ke kauna-sA butte- kahA gayA hai ii - isa prakAra kesI - kezIkumAra ne goyamaM - gautama ke prati abbavI - kahA / ityAdi saba pUrva kI taraha jAna lenA / mUlArtha -- he gautama ! vaha mahAdvIpa kauna-sA kahA gayA hai, isa prakAra kezIkumAra ke kahane para usake prati gautama svAmI isa prakAra bole / TIkA - yadyapi gautama svAmI ne jo uttara diyA, usako kezIkumAra ne acchI taraha se samajha liyA parantu pAsa meM baiThI huI janatA ko usakA sphuTa rUpa se rahasya samajhAne ke lie kezIkumAra muni ne unake prati dvIpa ke viSaya meM phira prazna kiyA hai ki vaha mahAdvIpa kauna-sA hai, jahA~ para jAne se prANiyoM ko samudra ke pravAha meM DUbane kA phira bhaya nahIM rahatA / ityAdi / ukta prazna kA gautama svAmI ne jo uttara diyA, aba usakA varNana karate haiMjarAmaraNavegeNaM vujjhamANANa pANiNaM / dhamma dIvo paTTA, gaI saraNamuttamaM // 68 // " jarAmaraNavegena uhyamAnAnAM prANinAm / " dharmoM dvIpaH pratiSThA ca gatiH zaraNamuttamam // 68 // padArthAnvayaH -- jarA-bur3hApA maraNa - mRtyu ke vegeNaM - vega se vujjhamANADUbate hue pANiNaM - prANiyoM ko dhammo dharma dIvo - dvIpa hai paTThA-pratiSThAna hai yaaura gaI-gati rUpa hai zaraNaM - zaraNabhUta hai uttamaM - - uttama hai / mUlArtha -- jarA-maraNa ke vega se DUbate hue prANiyoM ke lie dharma dvIpa . pratiSThAna rUpa hai aura usameM jAnA uttama zaraNa rUpa hai| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1055 ___TIkA-kezIkumAra ke prazna ko sunakara gautama svAmI ne kahA ki saMsAra rUpa mahAsamudra meM jarA-maraNa rUpa jala hai, jisake prabala pravAha meM ye prANI baha rahe haiN| una bahate arthAt DUbate hue prANiyoM ko Azraya dene vAlA dharma [ zrutacAritra rUpa] hI mahAdvIpa hai| jisa samaya saMsArI jIva janma, jarA aura maraNa tathA Adhi-vyAdhi rUpa jalarAzi ke mahAna vega meM bahate hue vyAkula ho uThate haiM, usa samaya isa dharma rUpa mahAdvIpa kI zaraNa meM jAne se arthAt usako prApta kara lene se unakI rakSA ho jAtI hai| isakA tAtparya yaha hai ki phira ve ukta jala ke bhayaMkara vega se trAsa ko prApta nahIM hote / yahA~ para janma, jarA aura mRtyu ko samudra-jala ke samAna kahA hai aura zruta cAritra rUpa dharma ko mahAdvIpa batalAyA hai / isakA tAtparya yaha hai ki jaise mahAdvIpa meM jala ke vega kA praveza nahIM hotA, tadvat zruta aura cAritra rUpa mahAdvIpa meM janma, jarA aura mRtyu Adi bhI praviSTa nahIM ho sakate / kAraNa mokSa meM inakA sarvathA abhAva hai| isalie saMsAra rUpa samudra ke jarA-maraNAdi rUpa jalapravAha meM bahate hue prANiyoM ko isI dharma rUpa mahAdvIpa kA sahArA hai aura isI kI zaraNa meM jAnA paramottama hai| isa prakAra gautama svAmI kA uttara sunakara kezIkumAra ne kahA kisAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo| anno'vi saMsao majha, taM me kahasu goyamA ! // 69 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / anyo'pi saMzayo mama, taM mAM kathaya gautama ! // 69 // TIkA-isa gAthA kA artha pahale kI gAthAoM ke samAna hI hai| isa prakAra na dvAra kA varNana ho cukA / aba prazna ke dazave dvAra kA prastAva karate haiM / dazaveM prazna ke prastAva meM saMsAra-samudra se pAra hone ke upAyoM yA sAdhanoM ke viSaya meM praznottara rUpa se bar3e manoraMjaka viSaya kA ullekha kiyA gayA hai| yathA aNNavaMsi mahohaMsi, nAvA vipridhaavii| jaMsi goyamamArUDho, kahaM pAraMgamissasi // 7 // . Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1056 ] uttarAdhyayanasUtram [ trayoviMzAdhyayanam arNave mahaughe, naurviparidhAvati 1 yasyAM gautama ! ArUDhaH, kathaM pAraM gamiSyasi // 70 // padArthAnvayaH- aNNavaMsi - samudra meM mahohaMsi - mahApravAha vAle meM nAvAnaukA bhI viparidhAvaI - viparIta rUpa se cAroM ora jA rahI hai jaMsi - jisameM goyama - he gautama ! tU ArUDho - savAra ho rahA hai kahUM - kaise pAraMpAra ko gamismasi - prApta hogA ? mUlArtha - he gautama ! mahApravAha vAle samudra meM eka naukA viparIta rUpa se cAroM ora bhAga rahI hai, jisameM ki Apa ArUDha vA savAra ho rahe haiM to phira Apa kaise pAra jA sakoge ? TIkA - mahAn jalarAzi aura mahAn vega vAle samudra meM viparIta gamana karane vAlI athavA samudra ke madhya meM idhara-udhara aTakane vAlI naukA para pAra jAne kI icchA se ArUDha hue, kisI puruSa ko dekhakara jaise usake kinAre lagane bahuta kama sambhAvanA hotI hai aura usakI isa dazA ko dekhakara mana meM usake lie nAnA prakAra ke saMzaya utpanna hote haiM, usI prakAra viparIta gamana karane arthAt idhara udhara ghUmane vAlI naukA para ArUDha hue gautama svAmI ko lakSya meM rakhakara kezIkumAra muna unase pAra hone ke viSaya prazna karate haiM ki Apa itane bar3e agAdha jalapravAha maiM ucchRMkhala pravRtti se gamana karane vAlI naukA para ArUDha hokara kisa prakAra isa samudra ko pAra kara sakoge ? aba isa prazna kA uttara dete hue gautama svAmI kahate haiM ki jAu assAviNI nAvA, na sA pArassa gAmiNI / jA nirassAviNI nAvA, sA uM pArassa gAmiNI // 71 // yA tvAsrAviNI nauH, na sA pArasya gAminI / yA nirAstrAviNI nauH, sA tu pArasya gAminI // 71 // padArthAnvayaH- jA-jo assAviNI - chidrasahita nAvA - naukA hai na-nahIM sA- vaha pArassa - pAra gAmiNI - jAne vAlI hai| u-puna: jA-jo nirassAviNIchidrarahita nAvA - naukA hai sA- vaha u-nizcaya hI pArassa - pAra gAmiNI - jAne vAlI hai-- pAra pahu~cAne vAlI hai / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1057 mUlArtha jo naukA chidroM vAlI hotI hai, vaha pAra le jAne vAlI nahIM hotI kintu jo naukA chidroM se rahita hai, vaha avazya pAra le jAne vAlI hotI hai / TIkA-kezIkumAra ke prazna kA uttara dete hue gautama svAmI ne kahA ki he bhagavan ! jo nAva chidroM vAlI hai, usa para ArUDha huA puruSa kabhI pAra nahIM jA sakatA / kyoMki chidroM ke dvArA usameM jala bharatA calA jAtA hai / ata: vaha pAra le jAne ko samartha nahIM kintu madhya meM hI Dubo dene vAlI hai| viparIta isake jo naukA chidroM se rahita hai, usa para ArUDha huA puruSa avazya pAra jA sakatA hai| kyoMki chidrarahita hone se usameM jala kA praveza nahIM hotA / isalie vaha pAra le jAne ko samartha hai / gautama svAmI ke isa kathana kA tAtparya yaha hai ki samudra pAra karane ke lie maiMne jisa naukA kA Azraya liyA hai, vaha chidroM sahita nahIM kintu chidroM se rahita ataeva viparIta calane vAlI nahIM hai| isalie ukta prakAra kI sudRDha naukA para ArUDha hotA huA maiM isa saMsAra-samudra ko avazyameva pAra kara jAne kA vizvAsa rakhatA hU / gautama svAmI ke ukta uttara ko sunakara kezIkumAra ne unake prati jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM nAvA ya ii kA vuttA, kesI goyamamabbavI / tao kesi buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI // 72 // nauzceti koktA, kezI gautamamabravIt / tataH kezinaM bruvantaM tu, gautama idamabravIt // 72 // padArthAnvayaH-nAvA-naukA kA-kauna-sI vuttA-kahI hai, ityAdi saba padArtha pUrvavat jAna lenaa| mUlArtha-baha naukA kauna-sI hai, isa prakAra kezIkumAra ne gautama muni ke prati kahA, ityAdi saba pUrvavat hI jAna lenA / TIkA-vaha naukA kauna-sI hai, upalakSaNa se nAvika kauna hai tathA yaha samudra aura isa samudra kA paralA kinArA kyA hai, ityAdi / kezI muni ke prazna kA saba rahasya prathama kI taraha hI samajha lenA / lekha-vistAra ke bhaya se adhika punarukti nahIM kI gii| aba isake pratyuttara meM gautama svAmI kahate haiM ki Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1058 ] uttarAdhyayanasUtram [ trayoviMzAdhyayanam sarIramAhu nAvatti, jIvo vuccAi nAvio / saMsAro aNNavo vRtto, jaM taraMti mahesiNo // 73 // " zarIramAhunariti jIva ucyate nAvikaH uktaH, yaM taranti saMsAro'rNava maharSayaH // 73 // padArthAnvayaH -- sarIram - yaha zarIra nAvatti - naukA hai isa prakAra AhutIrthaMkara deva kahate haiM jIvo - jIva nAvio - nAvika buccai - kahA jAtA hai saMsArosaMsAra ko aNNavo - samudra vRtto - kahA jAtA hai jaM- jisako mahesiNo-maharSi loga taraMti - taira jAte haiM / mUlArtha - tIrthaMkara deva ne isa zarIra ko naukA ke samAna kahA hai aura jIva nAvika hai tathA yaha saMsAra hI samudra haiM, jisako maharSi loga taira jAte haiN| ke TIkA - gautama muni kahate haiM ki jo zarIra hai, vahI nAva hai tathA isa para savAra hone vAlA jIva nAvika mAnA gayA hai| yaha saMsAra hI arNava - samudra tulya hone se samudra kahalAtA hai, jisako maharSi loga tairate haiM - haiM / prastuta gAthA meM zarIra ko naukA mAnA hai aura jIva ko nAvika kahA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra jIvAjIvAdi kI nAva AdhArabhUta hai, usI prakAra yaha zarIra bhI jJAnadarzana aura cAritra Adi kA AdhArabhUta hai| jaba ki zarIra ko naukA kI upamA dI gaI to usake adhiSThAtA jIva ko nAvika kahA hI jAyagA / kyoMki zarIra rUpa naukA kA saMcAlana jIva dvArA hI ho sakatA hai tathA naukA samudra meM rahatI hai aura vaha ina saMsArI jIvoM ko usake pAra karatI hai / ata: yaha saMsAra hI eka prakAra kA bar3A bhArI samudra hai, jisako maharSi loga pAra kara jAte haiM ? jaise nAva ke dvArA pAra hone vAle jIva pAra jAne para naukA ko chor3akara icchita sthAna ko prApta ho jAte haiM, ThIka isI prakAra saMsAra-samudra se pAra ho jAne vAle jIva isa zarIra ko yahA~ para chor3akara mokSa meM cale jAte haiM kyoMki jaise samudra ko pAra karane ke lie naukA eka sAdhanamAtra hai aura samudra ko pAra kara lene ke anantara phira usakI AvazyakatA nahIM rahatI, isI prakAra zarIra bhI Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 1056 saMsAra - samudra se pAra hone kA eka sAdhanamAtra hai / ataH pAra hone ke bAda arthAt mokSa meM cale jAne ke anantara isakI bhI koI AvazyakatA nahIM rahatI / gautama svAmI ke isa uttara ko sunakara aba anya prazna kA prastAva karate hue kezIkumAra kahate haiM sAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo / anno'vi saMsao majjhaM, taM me kahasu goyamA ! // 74 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno anyo'pi saMzayo mama, taM mAM me saMzayo'yam / kathaya gautama ! // 74 // TIkA - isa gAthA kA sampUrNa bhAvArtha pahale kI taraha hI jAna lenA / isa prakAra dazaveM praznadvAra kA varNana karane ke anantara gyArahaveM praznadvAra kA prastAva karate hue aba praznottara rUpa se andhakAra ke viSaya kA varNana karate haiM / yathA-- aMdhayAre tame ghore, ciTThati pANiNo ko karissai ujjoyaM, savvalogammi bahU / pANiNaM // 75 // kaH andhakAre tamasi ghore, tiSThanti prANino bahavaH / prANinAm // 75 // kariSyatyudyotaM, sarvaloke padArthAnvayaH -- aMdhayAre -andhakAra ghore - ghora tame - tamarUpa meM bahU - bahuta se pANiNo - prANI ciTThati - Thaharate haiM ko- kauna ujjoyaM - udyota karissaha- karegA savvaloga mmi - sarvaloka meM pANiNaM - prANiyoM ko 1 mUlArtha - he gautama ! bahuta se prANI ghora andhakAra meM sthita haiN| so ina saba prANiyoM ko loka meM kauna udyota karatA hai ? TIkA - kezIkumAra zramaNa kahate haiM ki he gautama ! isa saMsAra meM eka bar3A ghora bhayAnaka -- andhakAra hai| usa andhakAra meM bahuta se jIva Thahare hue haiM arthAt bahuta se prANI isa andhakAra se vyApta haiN| aisI dazA meM ina prANiyoM ko loka meM kauna udyota- - prakAza dene meM samartha hai ? tAtparya yaha hai ki andhakAra kI dazA manuSya rity kriyAoM ke yathAruci sampAdana karane meM asamartha hai| isalie use prakAza Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1060 ] uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam kI AvazyakatA par3atI hai| jaise koI andhA puruSa vastu ke grahaNa athavA visarjana Adi kA kAma yathAvidhi nahIM kara sakatA, isI prakAra andhakAravyApta puruSa bhI kisI kArya ko vyavasthApUrvaka sampAdana nahIM kara sakatA / [ 'andhamivAndhaM cakSuH pravRttinivartakatvenArthAt janaM karotyandhakArastasmin , tamasi pratIte' ] loka kA artha jagat hai| aba gautama svAmI kahate haiMuggao vimalo bhANU, savvaloyapabhaMkaro / so karissai ujjoyaM, savvalogammi pANiNaM // 76 // .. udgato vimalo bhAnuH, sarvalokaprabhAkaraH / saH kariSyatyudyotaM, sarvaloke prANinAm // 76 // ___padArthAnvayaH-uggao-udaya huA hai vimalo-nirmala bhANU-sUrya savvalogapabhaMkaro-sarvaloka meM prakAza karane vAlA so-vaha ujjoyaM-udyota karissaikaregA savvalogammi-sarvaloka meM pANiNaM-prANiyoM ko| . . mUlArtha he bhagavan ! sarvaloka meM prakAza karane vAlA udaya huA .. nirmala sUrya isa loka meM sarva prANiyoM ko prakAza kregaa| . TIkA-gautama svAmI kahate haiM ki jagat meM phaile hue ghora andhakAra se * vyApta prANiyoM ko sarvaloka meM prakAza karane vAlA udaya huA nirmala sUrya hI prakAza degA / kyoMki andhakAra ko dUra karake prakAza kA dene vAlA ekamAtra sUrya hI hai| ataH vahI udyota karegA / yahA~ para 'vimalo'-nirmala yaha sUrya kA vizeSaNa isalie diyA gayA hai ki bAdaloM se ghire hue sUrya meM utanA prakAza dene kI zakti nahIM hotI, jitanI ki nirmala sUrya meM hotI hai| . . . isa viSaya ko sphuTa karane ke lie kezIkumAra aura gautama svAmI ke bIca jo praznottara huA, aba usakA varNana karate haiM / yathA bhANU a ii ke vutte, kesI goyamamabbavI / tao kesiM buvaMtaM tu, goyamo iNamabbavI // 7 // Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzadhyiyanam ] hindIbhASATIkAsahitam / gautamamabravIt / [ 1061 bhAnuzceti ka uktaH, kezI tataH kezinaM bruvantaM tu gautama idamabravIt // 77 // TIkA - isa gAthA kA saba vicAra pahale kI taraha hI samajha lenA aura vizeSa itanA hI hai ki gautama svAmI se kezIkumAra kahate haiM ki bhANU - sUrya ke - kauna-sA - kahA hai / zeSa saba kucha pahale AI huI gAthAoM ke samAna hI hai / aba gautama svAmI uttara dete haiM uggao khINasaMsAro, savvaSNU jiNabhakkharo / so karissara ujjoyaM savvalogammi pANiNaM // 78 // kSINasaMsAraH, sarvajJo kariSyatyudyotaM, sarvaloke jinabhAskaraH / udgataH sa prANinAm // 78 // padArthAnvayaH - uggaMo - udaya huA khINasaMmAro-kSINa ho gayA hai saMsAra jisakA savvaNNU - sarvajJa jiNabhakkharo - jinabhAskara so - vaha karissara - karegA ujjayaM-udyota savvalogammi - sarvaloka meM pANiNaM - prANiyoM ko / mUlArtha - vINa ho gayA hai saMsAra jinakA aise sarvajJa jinendrarUpa bhAskara kA udaya huA hai / vahI sarvaloka meM prANiyoM ko udyota karegA / 1 TIkA - gautama svAmI kahate haiM ki jisa AtmA kA saMsAra-bhramaNa kSaya ho cukA hai arthAt jisane cAroM prakAra ke ghAtI karmoM kA nAza karake kaivalya pada prApta kara liyA hai ataeva ve sarvajJa aura samadarzI ho gaye haiM, ve hI jinendra bhagavAn vAstava meM sUrya haiM, jinakA ki isa samaya udaya huA hai / isalie loka ko - andhakAravyApta samasta prANiyoM ko ve hI prakAza dene vAle haiM aura deMge / isa kathana kA abhiprAya hai| ki jaise udaya ko prApta huA sUrya saMsAra ke saba andhakAra ko dUra kara detA hai, ThIka usI prakAra jinendra bhagavAn bhI Atmagata ajJAna aura mithyAtvarUpa andhakAra dUra karane meM dUsare bhAskara haiN| isake atirikta ukta gAthA se pratIta hotA hai ki bhagavAn varddhamAna svAmI ke samaya meM isa AryabhUmi meM ajJAnatA aura andhavizvAsa kA adhika prAbalya thA / bahuta se bhavya jIva ajJAnatA ke andhakAramaya Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1062] uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayamam bhayAnaka jaMgala meM bhaTaka rahe the| ina saba kusaMskAroM ko jinendra bhagavAn zrIvarddhamAna svAmI ne dUra kiyaa| gautama svAmI ke ukta uttara ko sunakara, anya prazna kA prastAva karate hue aba kezIkumAra phira kahate haiMsAhu goyama ! pannA te, chinno me saMsao imo| anno'vi saMsao majha, taM me kahasu goyamA ! // 79 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / .. anyo'pi saMzayo mama, taM mAM kathaya gautama ! // 79 // TIkA-isakA bhAvArtha prAgvat hI jAna lenaa| ___ isa prakAra gyArahaveM praznadvAra kA varNana kiyA gyaa| aba bArahaveM praznadvAra kA Arambha karate haiN| usameM sarvajJa aura sarvadarzI AtmAoM kI sadaiva kAla sthiti kahA~ para hai, isa abhiprAya se prerita hokara kezIkumAra ne jisa prazna kA prastAva kiyA hai, aba usakA digdarzana karAte haiM / yathAsArIramANase dukkhe, bajjhamANANa pANiNaM / khemaM sivamaNAbAhaM, ThANaM kiM mannasI muNI ! // 8 // zArIramAnasairduHkhaiH , vAdhyamAnAnAM prANinAm / kSemaM zivamanAbAdhaM, sthAnaM kiM manyase mune ! // 8 // padArthAnvayaH-sArIra-zArIrika aura mANase-mAnasika dukkhe-duHkhoM se bajjhamANANa-bAdhyamAna pANiNaM-prANiyoM ko khema-kSema-vyAdhirahita sivamsarvopadravarahita aNAbAI-svAbhAvika pIDArahita ThANaM-sthAna kiM-kauna-sA masImAnate ho muNI-he mune ! mUlArtha he mune ! zArIrika aura mAnasika duHkhoM se pIDita prANiyoM ke lie kSema aura ziva rUpa tathA bAdhAoM se rahita Apa kauna-sA sthAna mAnate ho? TIkA-kezIkumAra zramaNa gautama svAmI se pUchate haiM ki he mune ! jo. prANI zArIrika aura mAnasika duHkhoM se pIDita ho rahe haiM, unake lie kSema-vyAdhi Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindI bhASATIkAsahitam / [ 1063 rahita aura ziva-sarva prakAra ke upadravoM se rahita kauna-sA sthAna hai ? tAtparya yaha hai ki jisa sthAna meM jAkara ye prANI sarva prakAra ke duHkhoM se rahita hokara zAzvata sukha ko prApta kara sakeM, aisA kauna-sA sthAna hai ? kAraNa ki loka meM tyAgavRtti kA anusaraNa karate hue tapazcaryA Adi ke anuSThAna meM jitane bhI kaSTa jIva sahate haiM, una saba kA ekamAtra prayojana sarva prakAra ke duHkhoM kI Atyantika nivRtti aura zAzvata sukha kI prApti hai / so isa prakAra ke zAzvata sukha kA agara koI sthAna nahIM to yaha saba vyartha ho jAtA hai| ataH koI aisA sthAna avazya honA cAhie ki jahA~ / para pahu~cane se ina saMsArI prANiyoM ko parama zAMti kI prApti ho sake / isalie Apa kRpA karakeM aise sthAna kA nirdeza kareM / bRhadvRttikAra ne - ' vajjhamANANa' ke sthAna para 'paJcamANANa' pATha diyA hai| usakA artha hai ' pacyamAnAnAmiva' arthAt duHkhoM se AkulIbhUta / yadi saMkSepa se kaheM to janma, maraNa Adi kA duHkha jahA~ para nahIM, vaha kauna-sA sthAna hai| itanA hI bhAva ukta gAthA meM Aye hue prazna kA hai, jo ki kezI muni ne gautama svAmI se kiyA hai / isa prazna ke uttara meM gautama muni ne jo kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM-- atthi egaM dhuvaM ThANaM, logagmammi durAruhaM / jattha natthi jarAmaccU, vAhiNo veyaNA tahA // 81 // astyekaM dhruvaM sthAnaM, lokAgre durAroham | vedanAstathA // 81 // yatra nAsti jarAmRtyU, vyAdhayo padArthAnvayaH - egaM - eka dhuvaM dhruva ThANaM-sthAna asthi - hai logaggammiloka ke agrabhAga meM durAruhaM - durAroha - duHkha se ArohaNa karane yogya jattha - jahA~ para natthi - nahIM hai jarA - bur3hApA maccU - mRtyu tahA - tathA vAhiNo - vyAdhiyA~ aura veyaNA-vedanAe~ / mUlArtha -- loka ke agrabhAga meM eka dhruva -- nizcala sthAna hai, jahA~ para jarA, mRtyu, vyAdhi aura vedanAe~ nahIM haiM parantu usa para ArohaNa karanA nitAnta kaThina hai / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1064 ] uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam www TIkAkezI muni ko uttara dete hue gautama svAmI kahate haiM ki loka ke agrabhAga meM aisA eka sthAna hai ki jahA~ para jarA aura mRtyu kA abhAva hai tathA kisI prakAra kI vyAdhi aura vedanA kI bhI vahA~ para sattA nahIM evaM vaha sthAna dhruva, nizcala arthAt zAzvata hai parantu usa sthAna taka pahu~canA atyanta kaThina hai / tAtparya yaha hai ki usa sthAna para pahu~cane ke lie samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra ye tIna sAdhana haiM arthAt inake dvArA hI vahA~ para pahu~cA jA sakatA hai parantu *inakA, samyaktayA sampAdana karanA bhI bahuta kaThina hai| yahA~ para gAthA meM jo 'dhruva' pada diyA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki vaha sthAna alpakAlabhAvI nahIM kintu zAzvata arthAt sadA rahane vAlA hai| - isake anantara ukta viSaya meM ina donoM mahApuruSoM kA jo praznottara hotA hai, aba zAstrakAra usakA digdarzana karAte haiM / yathAThANe ya ii ke vutte ? kesI goyamamabbavI / tao kesi buvaMtaM tu , goyamo iNamabbavI // 8 // sthAnaM ceti kimuktaM ? kezI gautamamabravIt / tataH kezinaM bruvantaM tu , gautama idamabravIt // 82 // padArthAnvayaH-ThANe-vaha sthAna ke-kauna-sA vutte-kahA gayA hai, ityAdi / zeSa saba kucha prathama kI taraha hI jAnanA / TIkA kezIkumAra ne phira kahA ki he gautama ! vaha sthAna kauna-sA kahA gayA hai-kauna-sA mAnA gayA hai ki jisa sthAna para janma, jarA aura mRtyu tathA zoka, roga Adi duHkhoM kA abhAva hai ? tathA jisa sthAna para jAkara yaha jIva ajara amara Adi nAmoM se yukta ho jAtA hai kyoMki jo loga Astika haiM, unakA sArA udyoga usI sthAna ke lie hai ki jahA~ para ukta prakAra kI Adhi-vyAdhiyoM ko sthAna nahIM hai| kRpayA Apa usa sthAna kA spaSTa zabdoM meM nirdeza kreN| ' kezIkumAra ke ukta kathanAnusAra gautama svAmI ne jo uttara diyA, aba usakA ullekha karate haiN| yathA Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1065 nivvANaMti abAhaMti, siddhI logaggameva y| khemaM siMvaM aNAbAhaM, jaM caraMti mahesiNo // 83 // nirvANamityabAdhamiti , siddhiokAgrameva c|| kSemaM zivamanAbAdhaM, yaccaranti maharSayaH // 83 // . padArthAnvayaH-nivvANaM-nirvANa ti-isa prakAra-pUrva parAmarza meM abAhaMbAdhArahita ti-prAgvat siddhI-mokSa logaggam-lokApra eva-pAdapUrti meM hai yasamuccayArthaka hai khema-kSema siva-ziva aNAbAha-bAdhArahita jaM-jisa sthAna ko mahesiNo-maharSi loga caraMti-AcaraNa karate haiM vA prApta hote haiN| ... mUlArtha he mune ! jisa sthAna ko maharSi loga prApta karate haiM, vaha sthAna nirvANa, atyAbAdha, siddhi, lokAgra, kSema, ziva aura anAbAdha ina nAmoM se vikhyAta hai / tAtparya yaha hai ki jisa sthAna kA maiMne Upara ullekha kiyA hai, usake ye nAma haiN| TIkA-kezIkumAra ke prazna kA uttara dete hue gautama svAmI kahate hai ki vaha sthAna nirvANa ke nAma se prasiddha hai| isameM sarva prakAra ke kaSAyoM se nivRtta hokara parama zAnta avasthA ko prApta hone se isako nirvANa kahate haiM tathA isameM sarva prakAra kI zArIrika aura mAnasika bAdhAoM kA abhAva hone se isakA avyAbAdha nAma bhI hai / evaM sarvakAryoM kI isameM siddhi ho jAne se isakA siddhi nAma bhI hai| loka ke agra-anta bhAga meM hone se isako lokAgra ke nAma se bhI pukArate haiN| isameM pahuMcane se kisI prakAra kA bhI kaSTa na hone tathA parama Ananda kI prApti hone se isako kSema aura zivarUpa tathA anAbAdha bhI kahate haiN| parantu isa sthAna ko pUrNarUpa se saMyama kA pAlana karane vAle maharSi loga hI prApta karate haiN| kyoMki yaha sthAna sarvottama aura sarvocca tathA saba ke lie upAdeya hai| ___ aba phira isI viSaya meM kahate haiMtaM ThANaM sAsaryavAsaM, logaggaMmi durAruhaM / jaM saMpattA na soyanti, bhavohantakarA muNI // 8 // Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2066 ] uttarAdhyayanasUtram- [prayoviMzAdhyayanam tat sthAnaM zAzvatAvAsa, lokAgre durAroham / yatsamprAptA na zocanti, bhavaudhAntakarA mune ! // 8 // padArthAnvayaH-taM-vaha ThANaM-sthAna sAsaryavAsaM-zAzvata vAsarUpa hai logaggami-loka ke aprabhAga meM durAruhaM-duHkha se--ArohaNa yogya jaM-jisako saMpattA prApta karake na-nahIM soyanti-soca karate bhavohantakarA-bhava-saMsAra ke pravAha-janma-maraNa kA anta karane vAle muNI-muni loga-he mune ! ___mUlArtha he mune ! vaha sthAna zAzvata vAsarUpa hai, loka ke agrabhAga meM sita hai parantu durAroha hai tathA jisako prApta karake bhava-paramparA kA anta karane vAle munijana soca nahIM karate / TIkA-gautama muni kahate haiM ki vaha sthAna nitya vAsarUpa hai aura sarvopari vartamAna hone se lokAna meM sthita hai| parantu vahA~ para pahu~canA atyanta kaThina hai| jo AtmA isa sthAna ko prApta kara lete haiM, ve bhavaparamparA kA anta karake phira kisI prakAra ke zoka ko prApta nahIM hote / tAtparya yaha hai ki jina AtmAoM ne kevala jJAna ko prApta karake janma-maraNarUpa bhava-paramparA kA anta kara diyA hai, ve munijana hI isa zAzvata sthAna ko prApta hote haiM aura isako prApta karake ve zoka duHkhAdi se sarvathA rahita ho jAte haiN| 'sAsayaM' isa pada meM bindu alAkSaNika hai| prastuta gAthA meM mokSa ko nitya aura usako prApta karane vAle kA apunarAvartana, ye bAteM sUcita kI gaI haiN| isa para kezIkumAra kahate haiMsAhu goyama! pannA te , chinno me saMsao imo| namo te saMsayAtIta ! savvasuttamahoyahI // 5 // sAdhu gautama ! prajJA te, chinno me saMzayo'yam / namastubhyaM saMzayAtIta ! sarvasUtramahodadhe ! // 5 // bhavA narakAdayateSAmoSaH-'punaHpunarbhavarUpapravAhakhasyAntakarAH paryantavidhAyinI bhavaudhAntakarA' iti vRttikaarH| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1067 padArthAnvayaH sAhu-sAdhu uttama hai goyama-he gautama ! te-terI pannA-prajJA me merA imo-yaha saMsao-saMzaya chinno-chedana kara diyA Apane saMsayAtIta-he saMzayAtIta ! savvasuttamahohahI-he sarvasUtramahodadhi ! namo-namaskAra ho te-aapko| ... mUlArtha-he gautama ! ApakI prajJA sAdhu hai / Apane mere saMzaya ko chedana kara diyA hai| ataH he saMzayAtIta ! he sarvasUtra ke pAragAmI ! Apako namaskAra hai| TIkA kezIkumAra muni gautama svAmI kI prazaMsA karate hue kahate haiM ki he gautama ! ApakI prajJA ko dhanya hai / kyoMki Apane mere sAre sandeha dUra kara diye / Apa sAre AgamoM ke samudra haiM aura sarva prakAra ke saMzayoM se rahita haiN| ataH Apako merA bAra bAra namaskAra hai| prastuta gAthA meM kezIkumAra muni ke jJAna aura jJAnavAn ke vinaya kA digdarzana karAte hue vinayadharma ke Adarza kA jo citra khIMcA gayA hai, vaha pratyeka bhavya jIva ke lie darzanIya aura anukaraNIya hai| ___isa prakAra kezIkumAra ke mana, vANI dvArA kiye gaye vinaya kA varNana karake aba usake kAyika vinaya kA digdarzana karAte hue sAtha meM ukta zAstrArtha ke pariNAma . kA bhI varNana karate haiM / yathA evaM tu saMsae chinne, kesI ghorprkkme| abhivandittA sirasA, goyamaM tu mahAyasaM // 86 // paMcamahavvayadhammaM , paDivajai bhaavo| purimassa pacchimammi, magge tattha suhAvahe // 8 // evaM tu saMzaye chinne, kezI ghoraparAkramaH / abhivanya zirasA, gautamaM tu mahAyazasam // 86 // paJcamahAvratadharma , pratipadyate bhAvataH / pUrvasya pazcime, mArge tatra sukhAvahe // 87 // ' padArthAnvayaH-evaM-isa prakAra tu-nizcaya saMsae-saMzaya chime-chedana ho jAne para kesI-kezIkumAra muni ghoraparakame-ghora parAkrama vAlA mahAyasaM-mahAn Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1068 ] uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayanam yaza vAle goyama-gautama ko abhivandittA-vandanA karake sirasA-zira se tu-punaH paMcamahanvayadhamma-pA~ca mahAvratarUpa dharma ko bhAvao-bhAva se paDivAi-grahaNa kiyA purimassa-pUrva tIrthaMkara ke aura pacchimammi-pazcima tIrthaMkara ke magge mArga meM suhAvahe-sukha ke dene vAle tattha-usa vana meN| mUlArtha-isa prakAra saMzayoM ke dUra ho jAne para ghora parAkrama vAle kezIkumAra ne mahAyazasvI gautama svAmI ko zira se vandanA karake usa tinduka vana meM pA~ca mahAvratarUpa dharma ko bhAva se grahaNa kiyA / kAraNa ki prathama aura carama tIrthaMkara ke mArga meM paMca yamarUpa dharma kA pAlana karanA batalAyA hai, jo ki sukha dene vAlA hai| TIkA-jaba kezIkumAra zramaNa ke dvArA kiye jAne vAle sabhI praznoM kA uttara bhalI prakAra se gautama svAmI ne de diyA, taba kezIkumAra ne gautama svAmI ko bar3e namrabhAva se vandanA kI aura bhAva se--antaHkaraNa se caturyAmarUpa dharma ko paMcamahAvratarUpa meM grahaNa kiyA / kyoMki Adya aura carama tIrthaMkara ke zAsana meM isI dharma kA Adeza hai, jo ki sukha dene vAlA hai| jaba ki isa samaya carama tIrthaMkara bhagavAn varddhamAna svAmI kA zAsana pravRtta ho rahA hai, taba mujhako bhI usI ke anusAra pravRtti karanI hogii| isa vicAra se hI kezIkumAra zramaNa ne caturyAma ke badale pA~ca yamarUpa dharma ko antaHkaraNa se grahaNa kiyA, yaha ukta gAthAdvaya kA abhiprAya hai| 'suhAvahe' yaha 'magge--mArge' kA vizeSaNa hai [ sukhAvahe-kalyANaprApake ] / isa kathana se kezIkumAra muni kI saralatA, niSpakSatA aura satyapriyatA Adi munijanocita guNoM kA paricaya vizeSa rUpa se mila rahA hai, jo ki kalyANa kI icchA rakhane vAle munivarga ke lie vizeSa mananIya aura anukaraNIya hai| __ aba ina donoM mahApuruSoM ke samAgama kA phala varNana karate haiMkesIgoyamao niccaM, tammi Asi smaagme| suyasIlasamukkariso, mahatthatthaviNicchao // 8 // kezigautamaryAnityaM , tasminnAsIt samAgamaH / zrutazIlasamutkarSaH , mahArthArthavinizcayaH // 8 // . Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayoviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1066 padArthAnvayaH-tammi-usa vana meM kesIgoyamao-kezI aura gautama kA nicaM-nitya-sadA samAgame-samAgama meM Asi-huA suyasIla-zruta aura zIla kA samukkariso-samyak utkarSa mahatthattha-mahArtha-mukti ke artha kA sAdhaka zikSA vratAdirUpa artha kA viNicchao-viziSTa nirNaya / __ mUlArtha--usa vana meM kezIkumAra muni aura gautama svAmI kA jo nityanirantara samAgama huA, usameM zruta, zIla, jJAna aura cAritra kA samyak utkarSa jisameM hai, aise mukti ke sAdhaka zikSA vrata Adi niyamoM kA viziSTa nirNaya huaa| TIkA-prastuta gAthA meM, kezIkumAra aura gautama svAmI ke pArasparika samAgama meM mahAprayojana rUpa mokSa ke artha kA viziSTa nirNaya kiyA gayA hai| mokSadazA meM athaca jIvanmukta dazA meM jJAna aura cAritra kA pUrNa atizaya hotA hai| mokSa ke sAdhana rUpa jo zikSAvratAdi niyama haiM, unake artha kA vinizcaya arthAt viziSTa nirNaya usa samAgama meM huaa| yadyapi nirNaya-sandeharahita nizcaya to ziSyoM kA huA tathApi ziSyasamudAya kA pakSa lekara prazna karane se kezIkumAra ke nAma kA nirdeza kiyA gayA hai / gAthA meM Aye hue 'nitya' zabda kA abhiprAya yaha hai ki jaba taka ve donoM mahApuruSa usa nagarI meM raheM, taba taka vizeSa rUpa se arthoM kA nirNaya hotA rahA / viziSTa nirNaya kA phala hai vibhinnatA kA abhAva aura ekatA kI sthApanA / so donoM ke ziSya-samudAya meM kriyAbheda athavA veSabheda se dRSTigocara hone vAlI vibhinnatA jAtI rhii| ... isa prakAra donoM maharSiyoM ke saMvAda se jaba dharmasambandhI nirNaya ho cukA, taba usase pariSat arthAt pAsa meM baiThe hue anya sabhyoM ko jo lAbha pahu~cA, aba usakA varNana karate haiMtosiyA parisA savvA, sammaggaMsamuvaTThiyA / saMthuyA te pasIyantu, bhayavaM kesigoyame // 89 // tti bemi| kesigoyamijaM tevIsaimaM ajjhayaNaM samattaM // 23 // Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1070 ] uttarAdhyayanasUtram- [trayoviMzAdhyayanam toSitA pariSat sarvA, sanmArga samupasthitau / saMstutau tau prasIdatAm, bhagavantau kezigautamau // 89 // iti brviimi| kezigautamIyaM trayoviMzamadhyayanaM samAptam // 23 // padArthAnvayaH-tosiyA-santuSTa huI parisA-pariSat savvA-sarva aura sammaggaM-sanmArga meM samuvaTiyA-samupasthita huI bhayavaM-bhagavAn kesimoyame-kezI aura gautama saMthuyA-stuti kiye gaye te ve donoM pasIyantu-prasanna hoveM tti bemiisa prakAra maiM kahatA huuN| yaha kezigautamIya adhyayana samApta huaa| mUlArtha-sarvapariSat ukta saMvAda ko sunakara-sanmArga meM pravRtta I tathA bhagavAn kezIkumAra aura gautama svAmI prasanna hoM, isa prakAra pariSad ne unakI stuti kii| TIkA-ukta donoM maharSiyoM ke dhArmika saMvAda meM jo dharmasambandhI nirNaya huA, usako sunakara devoM aura manuSyoM kI pariSad ko bar3I prasannatA huI aura vaha sanmArga meM pravRtta hone ko udyata ho gaI / ataeva usane kezIkumAra aura gautama svAmI kI ucita zabdoM meM prazaMsA karate hue unameM apanI viziSTa zraddhA-bhakti kA paricaya diyaa| vAstava meM, mahApuruSoM ke saMvAda meM kiye gaye tattvanirNaya se aneka bhavya puruSoM ko lAbha pahu~catA hai| isalie pariSad ke dvArA ina donoM mahApuruSoM kI stuti kA kiyA jAnA sarvathA samucita hai / isa sandarbha meM prathama do praznoM ko chor3akara zeSa daza praznoM meM guptopamAlaMkAra se varNana kiyA gayA hai tAki zrotAoM ko praznaviSayaka sphuTa uttara jAnane kI pUrI icchA banI rahe / isake atirikta 'tti bemi' kI vyAkhyA pUrva kI hI bhA~ti samajha lenI / isa prakAra yaha teIsavA~ adhyayana samApta huaa| prayoviMzAdhyayana smaapt| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aha samiino cauvIsaimaM ajjhayaNaM atha samitayaH (iti) caturviMzamadhyayanam gata teIsaveM adhyayana meM isa bAta kA varNana kiyA hai ki yadi citta meM kisI prakAra kI zaMkA utpanna ho jAya to kezI muni aura gautama gaNadhara kI taraha usakI nivRtti karane kA upAya karanA cAhie parantu zaMkAoM ke nirAkaraNa meM samyak vacanayoga kA honA nitAnta Avazyaka hai aura vAgyoga ke lie pravacana mAtAoM ke jJAna kI AvazyakatA hai / ataH isa caubIsaveM adhyayana meM pravacana mAtAoM ke svarUpa kA digdarzana karAte haiM / yathA. aTU pavayaNamAyAo, samiI guttI taheva ya / paMceva ya samiIo, taoguttIu AhiA // 1 // aSTau pravacanamAtaraH, samitayo guptayastathaiva ca / / paJcaiva ca samitayaH, tisro guptaya AkhyAtAH // 1 // .. padArthAnvayaH-aTTha-ATha pavayaNa-pravacana mAyAo-mAtAe~ haiM samiIsamiti ya-aura taheva-usI prakAra guttI-guptiyA~ paMca-pA~ca eva-nizcaya meM sAmiIo-samitiyA~ ya-aura tao-tIna guttIu-guptiyA~ AhiA-kahI gaI haiN| mUlArtha-samiti aura guptirUpa ATha pravacana mAtAe~ haiM, jaise ki pA~ca samitiyAM aura tIna guptiyaaN| . Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwwww 1072 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturviMzAdhyayanam TIkA-samiti aura gupti ko pravacana mAtA isalie kahA hai ki ye pravacana ko prasUta-utpanna karane vAlI haiM / tAtparya yaha hai ki jaise dravyamAtA putra ko janma detI hai, usI prakAra bhAvamAtA samiti aura guptirUpa haiM jo ki pravacana ko janma detI haiM / ye pravacana mAtAe~ ATha haiN| inameM pA~ca samiti ke nAma se prasiddha haiM aura tIna gupti ke nAma se vikhyAta hai| isake atirikta ye AThoM hI pravacana mAtAe~ pravacana kI utpAdaka hone ke sAtha sAtha usakI saMrakSaka bhI haiN| tAtparya yaha hai ki jaise mAtA putra ko janma dene ke pazcAt usakI sarva prakAra se rakSA bhI karatI hai, usI prakAra yaha samiti guptirUpa mAtA pravacanarUpa putra ko janma dekara usakA saMrakSaNa bhI karatI hai jisase ki zrutajJAna ke dvArA samyak zikSA ko prApta karatA ' huA bhavyajIva mokSa-maMdira meM pahu~ca jAtA hai| ThIka pravacana ke anusAra AtmA kI jo ceSTA hai, use samiti kahate haiM aura mana, vacana, kAyA ke samyagyoganigraha kA nAma gupti hai / yaha inakI tAntrika zAstraprasiddha saMjJA hai / tAtparya yaha hai ki tIrthakara bhagavAn ne inakA isI taraha se vivaraNa kiyA hai / mumukSu janoM ke lie inakI ArAdhanA parama Avazyaka hai| . aba inake nAmoM kA nirdeza kiyA jAtA hai| yathA- . iriyAbhAsesaNAdANe, uccAre samiI iy| maNaguttI vayaguttI, kAyaguttI ya adumA // 2 // IryAbhASeSaNAdAnoccArarUpAH samitaya iti / manoguptirvacoguptiH , kAyaguptizcASTamI // 2 // padArthAnvayaH-iriyA-IryA bhAse-bhASA esaNA-eSaNA AdANe-AdAna ya-aura uccAre-uccAra samiI-samitiyA~ haiM iya-itanI maNogucI-manogupti vayaguttI-vacanagupti ya-aura kAyaguttI-kAyagupti atttthmaa-aatthviiN| : mUlArtha-IryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAnasamiti aura uccArasamiti tathA manogupti, vacanagupti aura AThavIM kApagupti hai / yahI ATha pravacana mAtAe~ haiN| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ my@ my@ my@ my, by by by by by bywy khy khy sysy y rsmy mHmy@ my@ my@ my@ my@ my@ my@ ny ny h khh by sy caturvizAMdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1073 TIkA-isa gAthA meM pA~coM samitiyoM aura tInoM guptiyoM ke nAma kA nirdeza kiyA hai| inameM IryA-gatiparimANa, bhASA-bhASaNavidhi, eSaNA-nirdoSa AhArAdi kA vidhipUrvaka grahaNa karanA, AdAna-vastra pAtra Adi upakaraNoM ke grahaNa aura nikSepa meM yanoM se kAma lenA aura uccAra-mala mUtrAdi tyAjya padArthoM meM bhI yamoM se parAGmukha na honA, ye pA~coM samitiyA~ kahalAtI hai| jaise ki IryAsamiti, bhASAsamiti Adi ke nAma se Upara ullekha kiyA gayA hai / manogupti--mana ko vaza meM rakhanA, vacanagupti-vANI para kAbU rakhanA aura kAyagupti--zarIra ko saMyama meM rakhanA, ye tInoM guptiyA~ kahalAtI haiN| inhIM ko pravacana mAtA kahate haiM / yahA~ para gupti zabda kA nirvacana vRttikAra ne isa prakAra kiyA hai-'pravacanavidhinA mArgavyavasthApanamunmArganivAraNaM guptiH' arthAt pravacana vidhi se sanmArga meM vyavasthApana aura unmArga gamana se nivAraNa karane kA nAma gupti hai / yadyapi gupti kA yaha lakSaNa AMzika rUpa se samiti meM bhI pAyA jAtA hai tathApi samiti ke pravicAra rUpa aura gupti ke pravicAra aura avicAra ubhayarUpa hone se inameM paraspara bheda hai| - aba inake viSaya meM phira kahate haiMeyAo aTTa samiIo, samAseNa viyAhiyA / duvAlasaMgaM jiNakkhAyaM, mAyaM jattha u pavayaNaM // 3 // etA aSTau samitayaH, samAsena vyaakhyaataaH| . dvAdazAMgaM jinAkhyAtaM, mAtaM yatra tu pravacanam // 3 // ___ padArthAnvayaH-eyAo-yaha aha-ATha samiIo-samitiyA~ samAseNasaMkSepa se viyAhiyA-varNana kI gaI haiM duvAlasaMga-dvAdazAMga jiNakkhAyaM-jinakathita pavayaNaM-pravacana u-nizcaya hI jattha-jisameM mAyaM-samAviSTa-antarbhUta hai| mUlArtha--ye AThauM samitiyAM saMkSepa se varNana kI gaI haiM / jinabhASita dvAdazAMga rUpa pravacana inhIM ke andara samAyA huA hai| . TIkA-prastuta gAthA meM samiti aura gupti rUpa ATha pravacana mAtAoM ke mahattva kA varNana kiyA gayA hai| isI lie zAstrakAra kahate haiM ki ina AThoM meM Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2074 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturviMzAdhyayanam PION 1 7 . . . . . . . . . . jinabhASita dvAdazAMga rUpa samagra pravacana-Agama-samAyA huA hai / tAtparya yaha hai ki ye AThoM sAre jinapravacana ke mUla sthAna haiM / athavA yoM kaheM ki yaha saMkSepa se inakA nAmanirdeza mAtra kara diyA hai aura vizeSa rUpa se inakA nirvacana to samagra jinapravacana hai arthAt dvAdazAMga rUpa samagra jainAgama inakI vyAkhyA svarUpa hai / yathA-IryAsamiti meM prANAtipAtaviramaNa-ahiMsA-vrata kA samavatAra hotA hai aura bhASAsamiti meM samAye hue satyavrata meM sarva dravya aura sarva paryAyoM kA samavataraNa ho jAtA hai kyoMki jaba taka samasta dravyoM aura samasta paryAyoM ke svarUpa kA bodha nahIM hotA, taba taka satya kA yathArtha bhASaNa nahIM ho sktaa| isI prakAra anya samitiyoM ke viSaya meM vicAra kara lenA cAhie / jJAnadarzana ke avinAbhAvI hone se cAritra bhI inake sahagata hI hai / isa prakAra jaba ki ina tInoM kA ATha pravacana mAtAoM meM samAveza hai to phira aura kauna-sA viSaya zeSa raha jAtA hai ki jo inake antarbhUta na ho sakatA ho / isalie ye AThoM pravacana mAtA ke nAma se abhihita kiye gaye haiN| __aba anukrama se inakI vyAkhyA karate hue prathama IryAsamiti kA varNana karate haiM / yathA AlambaNeNa kAleNa, maggeNa jayaNAi y| caukAraNaparisuddha , saMjae iriyaM rie // 4 // Alambanena / kAlena, mArgeNa yatanayA ca / ... catuSkAraNaparizuddhAM , saMyata IyA~ rIyeta // 4 // * padArthAnvayaH-AlambaNeNa-Alambana se kAleNa-kAla se maggeNa-mArga se ya-aura jayaNAi-yatanA se caukAraNa-cAra kAraNa se parisuddhaM-parizuddha iriyaMIryA ko saMjae-saMyata puruSa rie-prApta kre| mUlArtha-Alambana, kAla, mArga aura yatanA ina cAra kAraNoM kI parizuddhi se saMyata-sAdhugati ko prApta kare yA gamana kare / TIkA-isa gAthA meM IryAsamiti ke lakSaNa aura svarUpa kA varNana kiyA gayA hai / IA nAma gati yA gamana kA hai arthAt gamana karate samaya Alambana, Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1075 T kAla, mArga aura yatanA -- ina cAra kAraNoM kA anusaraNa karanA IrSyA samiti hai tAtparya yaha hai ki ina ukta kAraNoM se parizodhita jo gamana hai, vahI saMyata puruSa kI I samiti kahalAtI hai / yadi saMkSepa se kaheM to pramAdarahita jo gamana hai, vaha IryA samiti hai / isake dvArA sampAdita kiyA gayA vyavahAra kArya kA sAdhaka hotA hai arthAt karmabandha kA hetu nahIM hotA / aba AlambanAdi kAraNoM ke viSaya meM kahate haiM tattha AlambaNaM nANaM, daMsaNaM caraNaM tahA / kAle ya divase vutte, magge uppaha vakhie // 5 // jJAnaM darzanaM caraNaM tathA / mArga utpathavarjitaH // 5 // tatrAlambanaM kAlazca divasa uktaH, :- tattha - ukta cAroM AlambaNaM-Alambana nANaM - jJAna padArthAnvayaH daMsaNaM-darzana tahA- tathA caraNaM - cAritra hai ya - aura kAle-kAla divase divasa * butte. kahA gayA hai magge -mArga uppaha - utpatha se vaJjie - barjita - rahita / mUlArtha - IryA ke ukta kAraNoM meM se AlaMbana jJAnadarzana aura cAritra hai / kAla, divasa hai; aura utpatha va tyAga, mArga hai| TIkA- - isa gAthA meM IryA ke AlambanAdi kAraNoM kA varNana kiyA gayA hai / jaise ki jJAnadarzana aura cAritra kA nAma Alambana hai / jisako Azrita karake gamana kiyA jAya, vaha Alambana kahAtA hai / padArthoM ke yathArtha bodha kA nAma jJAna, tattvAbhiruci darzana aura sadAcAra ko cAritra kahate haiN| inako Azrita karake jo gamana kiyA jAtA hai, vahI samyak gamana yA IryA samiti hai / ataH ye tInoM IrSyA : meM Alambana rUpa mAne gaye haiN| inake binA arthAt inakI upekSA karake jo gamana hai, vaha nirAlambana - Alambanarahita gamana hai jisakI ki sAdhu lie AjJA nahIM / IrSyA kI zuddhi meM dUsarA kAraNa kAla hai| kAla se yahA~ para divasa kA grahaNa abhipreta hai arthAt sAdhu ke lie gamanAgamana kA jo samaya hai, vaha divasa hai . kyoMki rAtri meM Aloka kA abhAva hone se cakSuoM kI padArthoM ke sAkSAtkAra meM Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avuANN/ Vvvvvvvvv 1076 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturviMzAdhyayanam gati nahIM ho sktii| isI lie rAtri meM bAhara gamana karane kI sAdhu ke lie AjJA nahIM hai / tAtparya yaha hai ki IryA kA samaya dina mAnA gayA hai| IryAzuddhi meM tIsarA kAraNa mArga hai, jo ki utpatharahita hai / tAtparya yaha hai ki utpatharahita jo patha hai, use mArga kahA hai aura usI se gamana karanA zAstrasammata athaca yuktiyukta hai / kyoMki utpatha meM gamana karane se AtmA aura saMyama ina donoM kI virAdhanA sambhava hai / ataH IryA kA mukhya mArga utpatha kA tyAga hai / isa sAre kathana kA sArAMza yaha hai ki saMyamazIla puruSa ke gamana meM ukta prakAra se Alambana, kAla aura mArga kI zuddhi parama Avazyaka hai| aba yatanA ke viSaya meM kahate haiM / yathAdavvao khettao ceva, kAlao bhAvao thaa| jayaNA cauvvihAvuttA, taM me kittayao suNa // 6 // dravyataH kSetratazcaiva, kAlato bhAvatastathA / yatanAzcaturvidhA uktAH, tA me kIrtayataH zRNu // 6 // padArthAnvayaH-davvao-dravya se khetao-kSetra se ca-samuccaya artha meM evanizcaya artha meM kAlao-kAla se tahA-usI prakAra bhAvao-bhAva se jayaNA-yatanA caunvihA-cAra prakAra kI vuttA-kahI gaI hai taM-use kittayao-kahate hue memujhase suNa-zravaNa kr| . mUlArtha-dravya, kSetra, kAla aura bhAva se yatanA cAra prakAra kI hai| maiM tumase kahatA hU~, tuma suno| TIkA-zrI sudharmA khAmI apane ziSya jambU svAmI se kahate haiM ki yatanA ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva ye cAra bheda hai arthAt ina bhedoM se yatanA cAra prakAra kI kahI hai| maiM tumase kahatA hU~, tuma suno / tAtparya yaha hai ki yatanA ke ina cAra prakAra ke bhedoM ko maiM tumhAre prati kahatA hU~ ; tuma sAvadhAna hokara zravaNa kro| kAraNa yaha hai ki AlambanAdi cAroM kAraNoM meM se yatanA pradhAna kAraNa hai| yadi yatanApUrvaka IryA-gati-kI jAya to usameM kisI prakAra ke bhI vighna kI AzaMkA nahIM rhtii| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [1077 isI lie prastuta gAthA meM Aye hue-kittayao-kIrtayataH' kA artha karate hue vRttikAra likhate haiM-'samyak svarUpAbhidhAnadvAreNa saMzabdayataH zRNu-AkarNaya ziSya' / arthAt he ziSya ! mere dvArA kiye gaye yatanA ke samyag nirNaya ko tU zravaNa kara / . aba yatanA ke dravyAdi cAroM bhedoM ke pRthak 2 svarUpa kA varNana karate haiM davvao cakkhusA pehe, jugamittaM ca khetto| kAlao jAva rIijA, uvautte ya bhAvao // 7 // dravyatazcakSuSA prekSeta, yugamAtraM ca kssetrtH| kAlato yAvadrIyeta, upayuktazca bhAvataH // 7 // 'padArthAnvayaH-davvao-dravya se cakkhusA-A~khoM se pehe-dekhakara cale ca-aura khettao-kSetra se jugamittaM-cAra hAtha pramANa dekhe kAlao-kAla se jAvajaba taka rIinjA-cale, taba taka dekhe ya-aura bhAvao-bhAva se uvautte-upayogapUrvaka cale-gamana kre| mUlArtha-dravya se-A~khoM se dekhakara cale / kSetra se-cAra hAtha pramANa dekhe / kAla se-jaba taka calatA rahe / bhAva se-upayogapUrvaka gamana kre| TIkA-isa gAthA meM yatanA ke cAroM bhedoM ke svarUpa kA digdarzana karAyA gayA hai| Upara batalAyA gayA hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAva se yatanA ke cAra bheda haiM / yathA-dravyayatanA, kSetrayatanA, kAlayatanA aura bhAvayatanA / inameM jIva ajIva Adi dravyoM ko netroM se dekhakara calanA dravyayatanA hai / cAra hAtha pramANa bhUmi ko Age se dekhakara calanA kSetrayatanA hai| jaba taka cale, taba taka dekhe, yaha kAlayatanA hai| upayoga se sAvadhAnatApUrvaka gamana kA nAma bhAvayatanA hai| isa prakAra yatanA ke cAra bheda haiN| aba bhAvayatanA ke viSaya meM kucha aura vizeSa kahate haiMindiyatthe vivajittA, sajjhAyaM ceva pnychaa| tammuttI tappurakAre, uvautte riyaM rie // 8 // Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1078 ] uttarAdhyayana sUtram [ caturviMzAdhyayanam indriyArthAn vivarjya, svAdhyAyaM caiva paJcadhA / tanmUrttiH (san) tatpuraskAraH, upayukta IyAM rIyeta // 8 // padArthAnvayaH --- indiyatthe - indriyoM ke arthoM ko vivajittA - varja kara caaura sajjhAyaM - svAdhyAya eva bhI paJcahA - pA~ca prakAra kI tammuttI - tanmaya hokara tappurakkAre - usI ko Age kara uvautte - upayogapUrvaka riyaM - IrSyA meM rigamana kare / 20 mUlArtha -- indriyoM ke viSayoM aura pA~ca prakAra ke svAdhyAya kA parityAga karake tanmaya hokara IrSyA ko sammukha rakhatA huA upayogapUrvaka gamana kareM / TIkA- - isa gAthA meM upayogapUrvaka gamana karane ke viSaya meM kucha vizeSa spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / yathA-- jaba calane kA samaya ho aura cala par3e taba zabda, 'rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi jo indriyoM ke viSaya haiM, unako chor3akara cale 'arthAt ina viSayoM kI ora dhyAna na deve| mArga meM calatA huA-- vAcanA, pRcchanA, parivartanA, dharmakathA aura anuprekSA- - ina pA~ca prakAra ke svAdhyAya kA bhI parityAga kara deve / kintu calate samaya tanmUrti - tanmaya hokara -- IrSyA samiti rUpa hokara aura usI ko sammukha rakhakara upayogapUrvaka mArga meM cale / tAtparya yaha hai ki mana, vacana aura kAyA kI caMcalatA kA parityAga karake mArga meM gamana karanA cAhie / usameM bhI upayoga kA bhaMga na honA cAhie, anyathA kisI jIva ke upaghAta ho jAne kI sambhAvanA rahatI hai / yahA~ para 'tanmUrti aura puraskAra' ina donoM zabdoM kI vyAkhyA vRttikAra ne isa prakAra kI hai-- ' tatazca tasyAmeveryAyAM mUrtiH- zarIramarthAd vyApriyamANA yasyAsau tanmUrtiH, tathA tAmeva puraskaroti tatra vopayuktatayA prAdhAnyenAGgIkuruta iti puraskAraH' / 1 isa prakAra IryAsamiti kA nirUpaNa karane ke anantara aba bhASAsamiti ke viSaya meM kahate haiN| yathA kohe mANe ya mAyA, lobhe ya uvauttayA / hAse bhae moharie, vikahAsu taheva ya // 9 // Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1076 ... krodhe mAne ca mAyAyAM, lobhe . copyukttaa| - hAsye bhaye ca maukharye, vikathAsu tathaiva ca // 9 // padArthAnvayaH-kohe-krodha meM mANe-mAna meM ya-aura mAyAe-mAyA meM ya-punaH lome-lobha meM hAse-hAsya meM bhae-bhaya meM moharie-mukharatA meM tahevausI prakAra vikahAsu-vikathA meM ya-punaH uvauttayA-upayuktatA-upayogapanA / mUlArtha-krodha, mAna, mAyA, loma tathA hAsya, bhaya, mukharatA aura vikathA meM upayuktatA honI caahie| TIkA-prastuta gAthA meM bhASAsamiti kA varNana kiyA gayA hai| bhASAsamiti kI rakSA ke lie krodha, mAna, mAyA aura lobha meM tathA hAsya, bhaya, mukharatA aura vikathA meM upayuktatA honI cAhie arthAt bhASaNa karate samaya ina uparyukta doSoM ke samparka kA pUre viveka se dhyAna rakhanA cAhie / kyoMki inake kAraNa hI asatya bolA jAtA hai arthAt krodhAdi ke vazIbhUta hokara satyapriya manuSya bhI asatya bolane ko taiyAra ho jAtA hai / ata: satya kI rakSA ke lie ina krodhAdi kA dhyAna avazya rakhanA caahie| maukharya--mukharatA kA artha hai / dUsare kI nindA, cugalI Adi karanA yaha doSa bhI satya kA vighAtaka hai / mukharatApriya jIva apane sambhASaNa meM asatya kA adhika vyavahAra karate haiM / yahA~ para 'upayuktatA' se yaha abhipreta hai . * ki kadAcit krodhAdi ke kAraNa saMbhASaNa meM asatya ke samparka kI saMbhAvanA ho jAya to vivekazIla AtmA usa para avazya vicAra kare aura usase bacane kA prayatna kare / kAraNa ki asatya kA prayoga prAyaH anupayukta dazA meM hI hotA hai| isalie zAstrakAra kahate haiM kieyAI aTU ThANAI, parivajittu saMjae / asAvakhaM miyaM kAle, bhAsaM bhAsijja panavaM // 10 // etAnyaSTau sthAnAni, parivartya saMyataH / / .. asAvadyAM mitAM kAle, bhASAM bhASeta prajJAvAn // 10 // Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ caturviMzAdhyayanam padArthAnvayaH -- eyAI - ye anantarokta aTTha-ATha ThANAI -sthAna saMjaesaMyata parivajittu-chor3akara asAva asAvadya miyaM parimita - stokamAtra kAle - samaya para bhAsaM - bhASA ko pannavaM - prajJAvAn - buddhimAn bhAsija - bole / 1080 ] uttarAdhyayana sUtram mUlArtha -- buddhimAn saMyata puruSa ukta ATha sthAnoM ko parityAga kara, yathAsamaya parimita aura asAvadya bhASA ko bole / TIkA - prastuta gAthA meM bhASAsamiti ke saMrakSaNa kA upAya aura vidha kA varNana kiyA gayA hai| buddhimAn sAdhu Upara batalAye gaye krodhAdi ATha sthAnoM ko chor3akara hI niravadya -- nirdoSa bhASA kA vyavahAra kre| vaha bhI jaba taka bhASaNa karane kI AvazyakatA ho, taba taka kare tathA pUche hue prazna kA uttara bhI parimita akSaroM meM hI dene kA prayatna kare / isa kathana kA sArAMza yaha hai ki saMyamazIla buddhi sAdhu bolate samaya krodhAdi ke vazIbhUta na hove tathA apane bhASaNa ko parimita aura samayAnukUla rakkhe / isa prakAra bhASA kA vyavahAra karane se bhASAsamiti kA saMrakSaNa hotA hai arthAt asatya sambhASaNa kI bahuta hI kama sambhAvanA rahatI hai / isake atirikta samaya para kiyA huA bhASaNa kabhI niSphala bhI nahIM jaataa| isalie : prajJAzIla sAdhu ko bhASAsamiti ke saMrakSaNa kA dhyAna rakhate hue hita, mita aura nirdoSa bhASA kA hI vyavahAra karanA cAhie, yaha ukta gAthA kA zAstrasammata bhAva hai| aba eSaNAsamiti ke viSaya meM kahate haiM gavesaNAra gahaNeya, paribhogesaNA ya jA / AhArovahisejjAe, ee tinni visoha // 11 // gaveSaNAyAM grahaNe ca, paribhogeSaNA ca yA / AhAropadhizayyAsu, etAstisro'pi zodhayet // 11 // padArthAnvayaH------gavesaNAe- gaveSaNA meM ya-aura gahaNe - grahaNaiSaNA meM yatathA paribhogesaNA - paribhogaiSaNA jA-jo AhAra - AhAra uvahi- upadhi se jAe - zayyA meM ee-ina tini-tIna sthAnoM kI visohae - vizuddhi kare / mUlArtha - gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhogaiSaNA tathA AhAra, upadhi .. aura zayyA ina tInoM kI zuddhi kare / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1081 1 TIkA - bhASAsamiti ke anantara aba sUtrakAra eSaNAsamiti kA varNana karate haiM / eSaNA kA artha hai upayogapUrvaka vicAra karanA / usake gaveSaNA, grahaNaiSaNA aura paribhoSaNA ye tIna bheda haiM / gaveSaNA - AhAra Adi kI icchA ke nimitta gocarI -- govat caryA meM pravRtta honA gaveSaNA hai / grahaNaiSaNA -- vicArapUrvaka nirdoSa AhAra kA grahaNa karanA grahaNaiSaNA hai / paribhogeSaNA -- jaba AhAra karane kA samaya ho, taba AhArasambandhI nindA-stuti se rahita hokara AhAra karanA paribhoSaNA kahalAtI hai| isake atirikta upadhi aura zayyA Adi ke viSaya meM bhI ina. tInoM eSaNAoM kI zuddhi rakhanI caahie| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra bhikSA ke anveSaNa, grahaNa aura bhakSaNa meM eSaNAsamiti kI AvazyakatA hai usI prakAra upadhi -- upakaraNa aura zayyA -- upAzraya aura tRNasaMstArakAdi ke viSaya meM bhI eSaNAsamiti ko vyavahAra meM lAnA caahie| sArAMza yaha hai ki nirdoSa AhAra, upadhi aura zayyA Adi ke grahaNa meM sAdhu ko heyopAdeya Adi saba bAtoM kA pUrA vicAra kara lenA cAhie / yadyapi sAmAnya rUpa se eSaNA' icchA kA nAma hai tathApi nirdoSa padArthoM ke dekhane yA grahaNa karane meM zAstravidhi ke anusAra vicArapUrvaka jo pravRtti hai, usI ko yahA~ para eSaNA zabda se vyavahRta kiyA gayA hai / ' AhArovahisejjAe' isa vAkya meM vacana - vyatyaya aura 'tinni' pad meM liGgavyatyaya hai, jo ki prAkRta ke niyama se hai / aba AhArAdi kI zuddhi kA prakAra batalAte haiN| yathA uggamuppAyaNaM paDhame, soheja esaNaM / bI paribhoyammi caukkaM, visoheja jayaM jaI // 12 // udgamanotpAdanadoSAn prathamAyAM, dvitIyAyAM zodhayedeSaNAdoSAn / paribhogaiSaNAyAM catuSkaM vizodhayeda yatamAno yatiH // 12 // Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1082 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturviMzAdhyayanam padArthAnvayaH-uggamuppAyaNaM-udgama aura utpAdana doSa paDhame-prathama eSaNA meM bIe-dUsarI eSaNA meM esaNaM-eSaNA doSoM--zaMkA Adi doSoM kI sohejavizuddhi kare paribhoyammi-paribhogaiSaNA meM cauka-catuSka--AhAra-vastra pAtra aura zayyA kI visoheja-vizuddhi kare jayaM-yatamAna--yatanA vAlA jaI-yati sAdhu / mUlArtha-saMyamazIla yati prathama eSaNA meM udgama aura utpAdana Adi doSoM kI zuddhi kare / dUsarI eSaNA meM-zaMkitAdi doSoM kI zuddhi kare / tIsarI eSaNA meM piMDa-zayyA, vastra aura pAtra Adi kI zuddhi kre| TIkA-eSaNA samiti ke avAntara bhedoM meM kina 2 doSoM kI zuddhiparyAlocana karanA caahie| isa viSaya meM prastuta gAthA kA avatAra huA hai / prathama eSaNA--gaveSaNA--meM solaha udgamasambandhI aura solaha utpAdanasambandhI doSa haiN| inakI zuddhi karanI cAhie / dUsarI eSaNA-grahaNaiSaNA--meM zaMkitAdi dasa doSa haiM, jinako zuddha karanA nitAnta Avazyaka hai / tIsarI eSaNA-paribhogaiSaNA--meM vastra, pAtra, piMDa aura zayyA tathA AhAra karate samaya nindA stuti Adi ke dvArA jo pA~ca doSa utpanna hote haiM, unako zuddha karanA arthAt AhArasambandhI nindA stuti ke tyAga dvArA unako dUra karanA caahie| yaha eSaNAsamiti ke viSaya meM saMyamazIla yati kA karttavya varNana kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki yatnazIla yati bhikSAsambandhI ukta 42 aura nindAstutijanya pA~ca isa prakAra 47 doSoM kI zuddhi karake AhArAdi kA grahaNa kare / yaha eSaNAsamiti ke svarUpa kA digdarzana hai / isake anusAra AhArAdi kriyAoM ke anuSThAna se hiMsAdi doSoM kA samparka nahIM hotA / anyathA doSAdi ke lagane kI saMbhAvanA rahatI hai| aba AdAnasamiti ke viSaya meM kahate haiMohovahovaggahiyaM . , bhaNDagaM duvihaM munnii| giNhanto nikkhivanto vA, pauMjeja imaM vihi // 13 // oghopadhimaupagrahikopadhiM , bhANDakaM dvividhaM muniH / gRhNannikSipazca , prayuJjItemaM vidhim // 13 // Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1083 padArthAnvayaH-ohovaho-oghopadhi vaggahiyaM-aupAhikopadhi bhaNDagaMbhANDopakaraNa duvihaM-do prakAra kA muNI-muni giehanto-grahaNa karatA huA vA-aura nikkhivanto-rakhatA huA ima-vakSyamANa vihi-vidhi kA pauMjeja-prayoga kre| . mUlArtha-oghopadhi aura aupagrahikopadhi tathA do prakAra kA upakaraNainakA grahaNa aura nikSepa karatA huA vaha sAdhu vakSyamANa vidhi kA anusaraNa kare arthAt inakA grahaNa aura nikSepa vidhipUrvaka kare / ____TIkA-isa gAthA meM AdAna nikSepa rUpa caturtha samiti kA vivecana kiyA hai| yathA--AdAna kA artha grahaNa aura nikSepa kA artha sthApana karanA yA rakhanA hai / kisI bhI vastu ke grahaNa yA nikSepa karane meM sAdhu ke lie zAstrokta vidhi kA anusaraNa karanA Avazyaka hai / ataH prastuta gAthA meM sAdhu ke lie yaha AjJA dI hai ki vaha apane upakaraNoM ke grahaNa athavA sthApana meM vakSyamANa vidhi kA prayoga kare arthAt Age kahI gaI vidhi ke anusAra vartana kre| sAdhu ke upakaraNa ko upadhi kahate haiN| vaha do prakAra kI hai-eka ogha arthAt aupAdhika, dUsarI aupagrahika / isa prakAra upadhi ke aupAdhikopadhi aura aupagrahikopadhi ye do bheda hue / inameM rajoharaNAdi to aupAdhika upadhi hai aura daNDAdi ko aupAhika upadhi mAnA hai| sArAMza yaha hai ki ina donoM prakAra kI upadhi kA grahaNa aura nikSepa muni ko vidhipUrvaka karanA cAhie / arthAt vidhipUrvaka hI grahaNa kare aura vidhipUrvaka hI nikSepa kre| tabhI vaha AdAna-nikSepasamiti kA yathAvat pAlana kara sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki vidhipUrvaka kI gaI kriyA, karma kI nirjarA athavA puNya ke bandhana kA kAraNa banatI hai anyathA niSphala yA azubha karma ke bandha kA hetu ho jAtI hai| isalie AdAnasamiti meM upadhi ke grahaNa aura tyAga meM vidhi kA avazya anusaraNa karanA cAhie, jisase ki ukta samiti kA pUrNarUpa se ArAdhana ho jAya / __ aba vidhi kA ullekha karate haiM / yathAcakkhusA paDilehittA, pamajeja jayaM jii| Aie nikkhivejA vA, duhaovi samie sayA // 14 // Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1084 ] uttarAdhyayanasUtram yato cakSuSA pratilekhya, pramArjayet AdadIta nikSiped vA dvidhA'pi samitaH [ caturviMzAdhyayanam yatiH / sadA // 14 // padArthAnvayaH -- cakkhusA - A~khoM se paDilehittA - dekhakara jayaM-yatanA vAlA saMyamI jaI - yati ----- sAdhu pamajeja - pramArjana kare Aie - grahaNa kare vA athavA nikkhivejA - nikSepaNa kare duhaovi - donoM prakAra kI upadhi meM sayA-sadA samiesamiti vAlA hove / mUlArtha -saMyamI sAdhu A~khoM se dekhakara donoM prakAra kI upadhi kA pramArjana kare tathA usake grahaNa aura nikSepa meM sadA samiti vAlA hove / TIkA - isa gAthA meM AdAna - nikSepasamiti meM varNana kiye gaye do prakAra ke upakaraNoM ke grahaNa aura nikSepa kI vidhi kA ullekha kiyA gayA hai| pUrva gAthA meM sAdhu kI donoM prakAra kI upadhi -- upakaraNa -- kA varNana A cukA hai / unako uThAte vA rakhate samaya prathama netroM se acchI taraha dekha-bhAlakara phira rajoharaNA se unakA pramArjana karake saMyamavAn sAdhu unako grahaNa kare athavA bhUmi para rakkhe / yaha inake prahaNa aura nikSepa kI vidhi arthAt zAstravihita maryAdA hai / isa sAre kathana kA abhiprAya yaha hai ki sAdhu apane kisI bhI upakaraNa ko binA dekhe bhAle aura vinA pramArjana kiye apane vyavahAra meM na lAve tathA usameM bhI upayogapUrvaka yatanA se kAma kare, jisase ki upakaraNoM ke AdAna-nikSepa meM pramAdavaza kisI prakAra kI virAdhanA na ho jAya / isI Azaya se prastuta gAthA meM - 'samie - samita: ' pada diyA gayA hai, jisakA artha hai samiti kA ArAdhaka arthAt anusaraNa karane vAlA / aba pA~cavIM uccArasamiti kA varNana karate haiN| yathA uccAraM pAsavaNaM, khelaM siMghANajalliyaM / AhAraM uvahiM dehaM, annaM vAvi tahAvihaM // 15 // uccAraM prasravaNaM, khelaM siMghANaM jalakam / AhAramupi dehaM anyadvApi tathAvidham // 15 // Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1085 padArthAnvayaH-uccAra-purISa--mala pAsavaNaM-mUtra khelaM-mukha kA mala siMghANa-nAsikA kA mala jalliyaM-zarIra kA mala AhAra-AhAra uvahiM-upadhi dehazarIra va-athavA anna-anya padArtha vAvi-bhI tahAvihaM-vaisA--pheMkane yogya / mUlArtha-mala-viSThA, matra, mukha kA mala, nAsikA kA mala, zarIra kA mala, AhAra upadhi zarIra tathA aura bhI isI prakAra ke pheMkane yogya padAthe, ina saba ko vidhi-yatanA-se pheNke| ___TIkA-isa gAthA meM pA~cavIM uccArasamiti kA varNana kiyA gayA hai / saMyamazIla sAdhu ke lie zAstra kI yaha AjJA hai ki vaha mala, mUtra Adi tyAjya padArthoM kA bhI vidhipUrvaka vyutsarjana kare arthAt dekha-bhAlakara aura pheMkane yogya sthAna meM upayogapUrvaka pheMke, jisase kisI ko ghRNA bhI utpanna na ho tathA kSudra jIva kI virAdhanA Adi bhI na ho / uccAra nAma mala-viSThA kA hai| mUtra prasiddha hI hai / khela nAma mukha se nikalane vAle mala kA hai / nAsikA ke mala ko siMghANa kahate haiN| zarIra meM pasImA A jAne se jo mala utpanna hotA hai, vaha jallaka kahalAtA hai| isake atirikta azanAdi AhAra aura upadhi tyAgane yogya jIrNa vastrAdi tathA dehazarIra arthAt koI sAdhu kisI nirjana pradeza meM vA ajJAta prAmAdi sthAna meM mRtyu ko prApta ho gayA ho / usake zava ko evaM anya gomayAdi padArthoM ko yadi vyutsarjana karanA ho to saMyamazIla sAdhu vivekapUrvaka vyutsarjana kre| isa viSaya kA pUrNa vivaraNa dekhanA ho to 'nizIthasUtra' meM dekhanA / vahA~ para vyutsarjana ke sthAnoM kA bhI ullekha hai / - aba pariSTApana-vyutsarjana--vidhi ke viSaya meM kahate haiMaNAvAyamasaMloe , aNAvAe ceva hoi saMloe / AvAyamasaMloe , AvAe ceva saMloe // 16 // anApAtamasaMlokam , anApAtaM caiva bhavati saMlokam / ApAtamasaMlokam , ApAtaM caiva saMlokam // 16 // padArthAnvayaH-aNAvAyam-Agamana se rahita asaMloe-dekhatA bhI nahIM aNAvAe-Agamana se rahita ca-pAdapUrti meM eva-avadhAraNArthaka meM saMloe-saMlokana Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1086 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturviMzAdhyayanam karane vAlA hoi-hotA hai AvAyam-AtA hai asaMloe-dekhatA nahIM AvAe-AtA hai ca-aura saMloe-dekhatA bhI hai / eva-pAdapUrti meM hai| mUlArtha-1 AtA bhI nahIM aura dekhatA bhI nhiiN| 2 AtA nahIM parantu dekhatA hai| 3 AtA hai parantu dekhatA nhiiN| 4 AtA bhI hai aura dekhatA bhI hai| TIkA-jaba mala mUtra Adi kA tyAga karanA ho, taba 10 bola-aMka dekhakara unakA--mala mUtra Adi kA tyAga-vyutsarjana karanA caahie| usameM prathama caturbhagI kI racanA karake dikhalAte haiM / yathA--malamUtrAdi ke pariSTApana-vyutsarjana kI bhUmi, jise sthaMDila kahate haiM, aisI honI cAhie ki jisa samaya koI sAdhu ukta malAdi padArthoM ko tyAgane ke lie gayA ho, usa samaya na to koI / gRhasthAdi AtA ho aura na koI dUra khar3A dekhatA ho, yaha prathama bhaMga hai| koI AtA to nahIM parantu dUra khar3A dekhatA hai, yaha dUsarA bhaMga hai| AtA to hai para dekhatA nahIM, yaha tIsarA bhaMga hai / aura AtA bhI hai tathA dekhatA bhI hai, yaha cauthA bhaMga hai| ina cAroM meM upAdeya to prathama bhaMga hI hai / zeSa tIna to kevala dikhalAne ke lie varNana kara diye gaye haiN| isa sAre sandarbha kA sAra itanA hI hai ki ina ghRNAyukta padArthoM ko kisI nirjana pradeza meM hI vivekapUrvaka vyutsarjana karanA cAhie, jisase ki tyAge hue ye padArtha kisI anya AtmA ko ghRNA utpanna karane vAle na ho jAya~ / ukta gAthA meM Aye hue 'saMloka' zabda meM matvarthIya 'ac' pratyaya jAnanA cAhie, jisakA artha hotA hai dekhane vAlA / aba mala mUtrAdi ke tyAga kI bhUmi ke viSaya meM kahate haiMaNAvAyamasaMloe , parassaNuvaghAie / same ajhusire yAvi, acirakAlakayammi ya // 17 // anApAte'saMloke , parasyAnupaghAtake / same'zuSire cApi, acirakAlakRte ca // 17 // padArthAnvayaH-aNAvAyam-anApAta asaMloe-asaMloka sthAna meM parassapara jIvoM ke aNuvaghAie-anupaghAta meM same-samabhUmi meM yA-athavA ajjhasire-tRNa Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [1087 patrAdi se anAkIrNa sthAna meM ya-aura acirakAlakayammi-acira kAla ke acitta hue sthAna meM avi-prAgvat / ___mUlArtha-anApAta-jahA~ loga na Ate hoM / asaMloka-loga na dekhate hoM, para jIvoM kA upaghAta karane vAlA na ho / sama arthAt viSama na ho aura tRNAdi se AcchAdita na ho tathA thor3e kAla kA acitta huA ho, aise sthAna meM uccAra Adi tyAjya padArthoM ko vyutsarjana kare, yaha agrima gAthA ke sAtha anvaya karake artha krnaa| TIkA-isa gAthA meM mala mUtrAdi ke tyAga kI vidhi meM sthAnAdi kA nirdeza kiyA gayA hai / jahA~ para mala mUtrAdi ghRNAspada vastuoM ko gerA jAya, vaha sthAna kisa prakAra kA honA cAhie; isI bAta kA prastuta gAthA meM varNana hai / jaise ki--usa sthAna ko svapakSa aura vipakSa ke gRhastha loga na to dekhate hoM aura na vahA~ para Ate hoM tathA usa sthAna para jIvoM kA upaghAta na ho athavA vahA~ AtmasaMyama aura pravacana kA upaghAta na hotA ho / vaha bhUmi sama ho arthAt U~cI nIcI na ho, evaM tRNAdi se AcchAdita-AkIrNa aura madhya meM polI bhI na ho| tathA acirakAla-thor3e samaya kI acitta huI ho| isa prakAra malAdi padArthoM ke tyAga karane kI bhUmi meM ukta pA~ca bAteM honI cAhie~ / yathA-1 usako koI dekhatA nahIM, 2 vahA~ para AtA na ho, 3 vaha kisI kI upaghAtaka na ho; sama ho, 4 tRNa patrAdi se Acchanna aura madhya meM polI na ho, aura 5 thor3e kAla kI acitta kI gaI ho| aisI bhUmi vA sthAna meM ukta malAdi padArthoM kA vivekapUrvaka tyAga kre| yaha zAstrIya maryAdA hai, jisakA ki pAlana karanA sAdhu ke lie parama Avazyaka hai anyathA saMyama kI virAdhanA aura pravacana kI avahelanA saMbhava hai, jo ki aniSTakAraka hai| ___ aba phira sthAnasambandhI viSaya meM hI kahate haiMvicchiNNe dUramogADhe, nAsanne bilvjie| tasapANabIyarahie , uccArAINi vosire // 18 // Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1088 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturviMzAdhyayanam vistIrNe dUramavagADhe, nAsanne bilavarjite / trasaprANabIjarahite , uccArAdIni vyutsTajet // 18 // padArthAnvayaH-vicchiNNe-vistIrNa dUramogADhe-nIce dUra taka acitta nAsanne-prAmAdi ke ati samIpa na ho bilavajie-mUSaka Adi ke biloM se rahita ho tasapANabIyarahie-trasa prANI aura bIjarahita ho uccArAINi-uccArAdi ko vosire-vyutsarjana kre| mUlArtha-jo sthAna vistRta ho, bahuta nIce taka acitta ho, prAmAdi ke ati samIpa na ho, mUSaka Adi ke biloM se rahita ho tathA trasa prANI aura bIja Adi se varjita ho, aise sthAna meM uccAra Adi kA tyAga kre| ____TIkA-prathama gAthA meM sthaMDila bhUmi ke pA~ca prakAra batalAye gaye haiN| aba zeSa pA~ca isa gAthA meM varNana kiye haiN| jaise ki-1 sthaMDila kI bhUmi laMbAI aura caur3AI meM vistAra vAlI ho, 2 bahuta nIce taka acitta ho, 3 prAmAdi ke ati nikaTa na ho, 4 vahA~ para mUSaka Adi ke bila, na hoM, 5 dvIndriya Adi trasa jIva aura zAli dhAnyAdi ke bIja bhI vahA~ para na hoM / aisI bhUmi meM uccAraprasravaNa-mala mUtra Adi vastuoM kA tyAga kre| tAtparya yaha hai ki mala mUtrAdi ke tyAga meM jisa bhUmi kA upayoga kiyA jAya, usameM ukta dasa bAteM honI cAhie~ jinakA ina donoM gAthAoM meM ullekha kiyA gayA hai / saMyamazIla sAdhu ko cAhie ki vaha saMyama kI ArAdhanA aura jinapravacana ke mahattva ko lakSya meM rakhatA huA ukta vidhi ke anusAra uccArasamiti kA yathAvidhi pAlana kre| . ____ aba ukta viSaya kA upasaMhAra karate hue guptiyoM ke varNana kA upakrama karate haiM / yathA eyAo paJca samiIo, samAseNa vivaahiyaa|| etto ya tao guttIo, vocchAmi aNupuvvaso // 19 // etAH paJca samitayaH, samAsena vyAkhyAtAH / itazca tisro guptIH, pravakSyAmyAnupUrvyA // 19 // Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1086 padArthAnvayaH-eyAo-ye paJca-pA~ca samiIo-samitiyA~ samAseNasaMkSepa se viyAhiyA-varNana kI haiM itto-isake anantara ya-vitarka meM tao-tIna guttIo-guptiyA~ aNupuvvaso-anukrama se vocchaami-khuuNgaa| mUlArtha-ye pA~ca samitiyA~ saMkSepa se varNana kI gaI haiM / isake anantara tInoM guptiyoM kA svarUpa anukrama se varNana karatA huuN| TIkA-zAstrakAra kahate haiM ki isa prakAra saMkSepa se pA~ca samitiyoM kA varNana kara diyA gyaa| aba isake pazcAt tInoM guptiyoM ke svarUpa kA maiM varNana karatA huuN| tuma sAvadhAna hokara zravaNa karo, yaha isa gAthA kA saMkSipta bhAvArtha hai| isake atirikta 'aNupuvvaso' yaha ArSa vacana hone ke kAraNa 'AnupUrvyA, AnupUrvItaH' inakA prativacana samajhanA cAhie / tathA 'samAseNa' kA abhiprAya yaha hai ki jaba sArA jinapravacana inameM praviSTa hai--garbhita hai, taba inakA jitanA bhI vistAra kiyA jAya utanA kama hai| - aba pUrva pratijJA ke anusAra guptiyoM ke nirUpaNa-prastAva meM prathama manogupti ke viSaya meM kahate haiMsaccA taheva mosA ya, saccamosA taheva y| cautthI asaccamosA ya, maNaguttio cauvvihA // 20 // satyA tathaiva mRSA ca, satyAmRSA tathaiva ca / caturthyasatyAmRSA ca, manoguptizcaturvidhA // 20 // * padArthAnvayaH-saccA-satyA taheva-usI prakAra mosA-mRSA ya-punaH saccamosA-satyAmRSA taheva-usI prakAra cautthI-cauthI asaccamosA-asatyAmRSA ya-pAdapUrti meM maNaguttio-manogupti cauvihA-caturvidha hai| mUlArtha-satyA, asatyA, usI prakAra satyAmRSA aura caturthI asatyAmRSA aise cAra prakAra kI manogupti kahI hai| TIkA-samitiyoM ke anantara aba zAstrakAra guptiyoM kA varNana karate haiN| unameM bhI pradhAna hone se prathama manogupti kA varNana karate haiM / mana ke nirodha ko manogupti kahate haiN| usake cAra bheda haiM / yathA-satyA, asatyA, satyAmRSA aura Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1060 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturviMzAdhyayanam asatyAmRSA / jo padArtha jagat meM sat rUpa se vidyamAna haiM, unakA manoyoga se cintana karanA satyamanoyoga kahalAtA hai / isake nirodha ko arthAt ina satya padArthoM ke cintana na karane ko satyAmanogupti kahate haiM / isI prakAra satya padArthoM ko viparIta bhAva se cintana karane kA nAma asatyamRSA manoyoga hai aura ukta yoga ke nirodha ko asatyAmRSA manogupti kahate haiN| satya aura asatya ubhayAtmaka vicAra ko mizramanoyoga kahA hai| isake nirodha kA nAma hI satyamRSA manogupti hai| mizra manoyoga, jaise ki vinA pratIti ke yaha cintana karanA ki Aja isa nagara meM dasa puruSoM kI mRtyu ho gaI hai| cauthI vyavahAra manogupti hai, jo ki asatyamRSA manoyoga ke nirodha svarUpa asatyamRSA manogupti ke nAma se kahI jAtI hai| asatyamRSA manoyoga vaha hai, jo ki . . satya bhI nahIM aura asatya bhI nahIM hai / jaise yaha cintana karanA ki-bho devadatta ! ghaTamAnaya / amukavastu mahyaM dIyatAmityAdi / tAtparya yaha hai ki isa prakAra kA cintana karanA vyavahArAtmaka manoyoga kahalAtA hai| so isa vyavahAra manoyoga ke nirodha kA nAma vyavahAramanogupti hai| yahA~ para yaha zaMkA ho sakatI hai ki padArthoM ke sadbhAva ko mana se cintana karane kA nAma manoyoga hai / so yadi manogupti ke dvArA usa manoyoga kA nirodha kara diyA jAya to phira padArthoM kA bodha kaise hogA ? kyoMki mAnasika cintana kA vahA~ para abhAva hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki manoyoga kA nirodha karake padArthoM ke sadbhAva kA yathArtha bodha zrutAdi jJAna ke dvArA bhalI prakAra se ho sakatA hai| kAraNa ki yoga aura hai tathA upayoga aura hai| yoga kA sambandha mana se hai aura upayoga kA AtmA se hai| ataH jaba yogoM kA bhalI bhA~ti nirodha kiyA jAya, taba padArthoM kA ThIka sadbodha upayogoM ke dvArA hone lagatA hai| unakA vizada rUpa se bhAna hone lagatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki paramANuoM kA samUha rUpa eka manovargaNA hai, jo ki rUpI dravya hai aura vaha rUpI dravyoM ke jAnane meM hI ekamAtra kAraNabhUta hotI hai parantu AtmA aura usakA jJAna donoM arUpI haiN| ataH ve vizada rUpa se rUpI aura arUpI donoM prakAra ke padArthoM ko jAnane aura dekhane meM kAraNabhUta banate haiN| isa prakAra manogupti ke cAroM bhedoM kA nirUpaNa karake aba mana ke nirodha ke sambandha meM kahate haiN| yathA Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizAdhyayanam ] . hindIbhASATIkAsahitam / [ 1061 saMrambhasamArambhe , Arambhe ya taheva ya / maNaM pavattamANaM tu, niyatteja jayaM jaI // 21 // .. saMrambhe samArambhe, Arambhe ca tathaiva ca / manaH pravartamAnaM tu, nivartayedyataM yatiH // 21 // padArthAnvayaH-saMrambha-saMraMbha samArambha-samArambha taheva-usI prakAra Aramme-Arambha meM ya-phira pavattamANaM-pravRtta hue maNaM-mana ko jayaM-yatanA vAlA jaI-yati niyatteja-nivRtta kre-roke| mUlArya-saMyamazIla muni saMramma, samArambha aura Arambha meM pravRta hue mana ko nivRtta kare-usakI pravRtti ko roke / TIkA-isa gAthA meM mana ke saMkalpoM kA digdarzana karAte hue usako vahA~ se rokane kA Adeza kiyA gayA hai / yathA, saMrambha-maiM isako mAra dUM, aisA mana meM vicAra karanA saMrambha kahAtA hai| samArambha-kisI ko pIr3A dene ke lie mana meM saMkalpa karanA tathA kisI kA uccATanAdi ke lie dhyAna karanA samArambha hai| Arambha-jo atyanta kleza se para jIvoM ke prANa haraNa karane ke lie azubha dhyAna kA avalaMbana hai, use Arambha kahate haiM / so isa prakAra ke aniSTajanaka mAnasika saMkalpoM se saMyamazIla yati ko sadA pRthak rahanA cAhie arthAt mana meM sthAna nahIM denA caahie| kintu jo zubha saMkalpa haiM, unakI ora mana ko pravRtta karanA cAhie, jisase anya jIvoM kA upakAra aura svAtmA kA uddhAra ho jAya / isa kathana se vyavahAra manogupti kA lakSaNa dikhalAyA gayA hai| jaise ki vRttikAra likhate haiM-'asatyAmRSA ubhayasvabhAvavikalamanodalikavyApArarUpamanoyogagocarA manoguptiH' arthAt jo donoM prakAra-satyAsatya ke bhAvoM se vikala hokara manoyoga kI pravRtti hotI hai, use asatyAmRSA manogupti kahate haiM jisa samaya manogupti ke karane kA samaya prApta nahIM huA, usa samaya mana ke samavadhAraNa dvArA zubha saMkalpoM se manoyoga ke vyApAra kA prayoga kre| aba vAggupti ke viSaya meM kahate haiM Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1062 ] uttarAdhyayanasUtram - [ caturviMzAdhyayanam saccA taheva mosA ya, saccamosA taheva ya / cautthI asaccAmosAya, vayaguttI cauvviA // 22 // satyA tathaiva mRSA ca satyAmRSA tathaiva ca / caturthya satyAmRSA tu, vacobhizcaturvidhA // 22 // padArthAnvayaH:- saccA - satyA taheva - usI prakAra mosA - mRSA ya-punaH saccamosA-satyAmRSA taheva - usI prakAra ya-phira cautthI - caturthI asaccAmosA-asatyA mRSA vayaguttI - vacanagupti cauvvihA - cAra prakAra kI hai / mUlArtha ---- satyavAggupti, mRSAvAggupti, tadvat satyAmRSAvAggupti aura cauthI asatyAmRSAvAggupti isa prakAra vacanagupti cAra prakAra se kahI gaI hai| TIkA- - isa gAthA meM vacanagupti ke cAra prakAra batalAye gaye haiM / jIva ko jIva hI kathana karanA satya vacanayoga hai / jIva ko ajIva kahanA asatya vacana yoga hai| binA nirNaya kiye aisA kathana kara denA ki Aja isa nagara meM sau bAlakoM kA janma huA hai, isako mizra vAgyoga kahate haiM aura asatyA mRSA vAgyoga usakA nAma hai jisameM aisA kahA jAya ki svAdhyAya ke samAna anya koI tapa karma nahIM hai / tAtparya yaha hai ki isa prakAra ke bAgyoga ko asatyAmRSA vAgayoga kahate haiM / ina cAroM prakAra ke vacanayogoM ke nirodha kA nAma vacanagupti hai / yahA~ para itanA smaraNa rakhanA ki manogupti ke pazcAt vAggupti hotI hai kyoMki prathama jo vicAra mana meM utpanna hotA hai, usI kA vANI ke dvArA prakAza kiyA jAtA hai| tathA ye donoM hI karma nirjarA ke hetubhUta haiM / aba vacanagupti ke viSaya kA varNana karate haiM - " saMrambhasamArambhe Arambhe ya tava ya / vayaM pavattamANaM tu, niyattejja jayaM jaI // 23 // saMrambhe samArambhe, Arambhe ca tathaiva ca / vacaH pravartamAnaM tu nivartayedyataM yatiH // 23 // Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VA / caturviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1063 . padArthAnvayaH-saMrambha-saMrambha samArambhe-samArambha ya-aura taheva-usI prakAra Arambhe-Arambha meM ya-punaH pavattamANaM-pravRtta hue vayaM-vacana ko tu-nizcaya jayaM-yatanA vAlA jaI-yati niyatteja-nivRtta kre| ... mUlArtha-saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta hue vacana ko saMyamazIla sAdhu nivRtta kre| TIkA-prastuta gAthA meM vacanagupti ke viSaya kA varNana hai / saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRtta huI vANI ko rokanA vacanagupti hai / parajIvoM ke vinAzArtha kSudra maMtrAdi ke parAvartana rUpa saMkalpoM ke dvArA utpanna huI jo sUkSma dhvani hai, " vaha saMkalpa rUpa zabda kA vAcya hai| usI ko vacanasaMrambha kahate haiN| paraparitApa karane vAle maMtrAdi kA jo parAvartana hai, vaha samArambha hai| kisI ke lie hAnikAraka vacanoM kA prayoga karanA aura Akrozayukta zabdoM kA vyavahAra bhI samArambha ke antargata hai / aura tathAvidha saMkleza ke dvArA anya prANiyoM ke prANa vyaparopaNa karane ke lie jo maMtrAdi kA japa karanA hai, use Arambha kahate haiN| isa sAre kathana kA tAtparya yaha hai ki saMrambha, samArambha aura Arambha se vacana ke yoga ko haTAkara vacanagupti kA samyak rUpa se pAlana karanA cAhie, ityAdi / ___ aba kAyagupti ke viSaya meM kahate haiM ThANe nisIyaNe ceva, taheva ya tuyaTTaNe / - ullaMghaNapallaMghaNe , indiyANa ya juMjaNe // 24 // sthAne niSIdane caiva, tathaiva ca tvagvartane / ullaMghane pralaMghane, indriyANAM ca yojane // 24 // padArthAnvayaH-ThANe-sthAna meM nisIyaNe-baiThane meM ca-samuccaya meM evapAdapUrti meM taheva-usI prakAra tuyaTTaNe-zayana karane meM ullaMghaNa-ulaMghana ya-aura pallaMghaNe-pralaMghana meM ya-tathA iMdiyANa-indriyoM ko juMjaNe-jor3ane meN| __mUlArtha-sthAna meM, baiThane meM tathA zayana karane meM, laMghana aura pralaMghana meM evaM indriyoM ko zabdAdi viSayoM ke sAtha jor3ane meM yatanA rakhanI-viveka rakhanA caahie| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ caturviMzAdhyayanam TIkA - prastuta gAthA meM tIsarI kAya gupti ke svarUpa kA digdarzana karAyA gayA hai / yathA-- U~ce sthAnoM meM baiThane meM tvagvartana arthAt zayana karane meM, aise hI UrdhvabhUmi Adi ke ullaMghana meM athavA gartta Adi ke ullaMghana meM aura sAmAnya rUpa se gamana karane meM tathA indriyoM ko zabdAdi viSayoM ke sAtha jor3ane Adi bAtoM meM kAyA kA jo vyApAra hai, usako saMyama meM rakhanA / tAtparya yaha hai ki ina ukta kriyAoM meM hone vAle kAyA yoga ke nirodha ko kAya gupti kahate haiM / kAyagupti meM zarIra kA vyApAra bahuta kama hotA hai aura vaha bhI vivekapUrvaka hI hotA hai / gupta ke samaya AtmA prAyaH padmAsanAdi AsanoM meM hI sthita pAyA jAtA hai / ataH karmanirjarA ke lie mana aura vacana ke sAtha kAyA ke nirodha kI bhI pUrNa AvazyakatA hai 1 " aba kAya gupti ke viSaya kA varNana karate haiN| yathAsaMrambhasamArambhe Arambhammi taheva ya / kAyaM pavattamANaM tu, niyattekha jayaM jaI // 25 // saMrambhe samArambhe, Arambhe tathaiva ca / kAyaM pravartamAnaM tu, nivartayetaM yatiH // 25 // padArthAnvayaH - saMrambhe-saMrambha meM samArambhe - samArambha meM ya-aura ArammeArambha meM pavattamANaM - pravartamAna kArya - kAyA ko niyateja- nivRtta kare jayaMsaMyamazIlaM jaI - yati / 1064 ] uttarAdhyayanasUtram mUlArtha -- prayatnazIla yati saMrambha, samArambha aura Arambha meM pravRta huI kAyA-- zarIra -- ko nivRtta kare arthAt Arambha samArambha Adi meM pravRta na hone de| TIkA - jaise pUrva kI gAthAoM meM mana aura vacana ke Arambha samArambha Adi tIna bheda batalAye gaye haiM, ThIka isI prakAra kAyA ke tIna bheda haiN| yathA-- yaSTi aura muSTi Adi se mArane kA saMkalpa utpanna karake svAbhAvika rUpa se jisameM kAya kA saMcAlana kiyA jAya, use saMrambha kahate haiM / dUsare ko paritApa dene ke lie Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuvizAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1065 . jo muSTi Adi kA abhighAta kiyA jAya, usako samArambha kahate haiM / evaM yadi saMkalpoM ke anusAra para jIvoM kA nAza hI kara diyA jAya to usakA nAma Arambha hai| ataH saMyamazIla muni ukta ArambhAdi se apane AtmA ko sarvathA nivRtta karane kA prayatna kare, jisase ki kAya kA yoga sthira hokara vaha kAyagupti ke rUpa meM parivartita ho jAya, jise ki kAyayoga kA nirodha kahate haiM / yadi kAyA kA nirodhakAyagupti na ho sake to kAyasamavadhAraNa to avazya karanA caahie| kAyA ko azubha vyApAroM se nivRtta karanA aura zubha yogoM meM pravRtta karanA kAyasamavadhAraNa kahalAtA hai| ___aba zAstrakAra samiti aura gupti ke paraspara bheda kA varNana karate hue kahate haiM kieyAo paJca samiIo, caraNassa ya pvttnne| guttI niyattaNe vuttA, asubhatthesu savvaso // 26 // etAH paJca samitayaH, caraNasya ca pravartane / guptayo nivartane uktAH, azubhArthebhyaH sarvebhyaH // 26 // . padArthAnvayaH-eyAo-ye paJca-pA~ca samiIo-samitiyA~ caraNassacAritra kI pavattaNe-pravRtti ke lie ya-aura guttI-guptiyA~ savvaso-sarva asubhasthesuazubha arthoM se ya-zubha arthoM se niyattaNe-nivRtti ke lie vuttA-kahI hai| - mUlArtha-ye pA~coM samitiyAM cAritra kI pravRtti ke lie kahI gaI haiM aura tInoM guptiyA~ zubha aura azubha sarva prakAra ke arthoM se nivRtti ke lie kathana kI gaI hai| TIkA-prastuta gAthA meM prayojana vizeSa ko lekara samiti aura gupti kA paraspara bheda batalAyA gayA hai| samiti pravRtti rUpa arthAt cAritra meM zuddhi kI vidhAyaka haiM aura guptiyA~ mana, vacana, kAyA ke yogoM kI nirodhaka hone se nivRtti rUpa haiM / jaise ki-pA~coM samitiyoM kA vidhAna, cAritra kI zuddhi ke lie kiyA gayA hai| kyoMki jaba samitipUrvaka gamanAgamanAdi kriyAoM meM pravRtti hogI, taba hI cAritra kI zuddhi arthAt nirmalatA hogii| isalie cAritrasaMzodhanArtha hI pA~coM prakAra kI samitiyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai / guptiyoM kA kathana zubha Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1066 ] uttarAdhyayanasUtram- [caturviMzAdhyayanam vA azubha arthoM se nivRtti ke lie hai / tAtparya yaha hai ki mana, vacana aura kAyA ke zubha athavA azubha yogoM ke nirodhArtha hI zAstrakAra ne tInoM guptiyoM kA vidhAna kiyA hai / jaise ki, jaba gupti hotI, taba yoga nirvyApAra ho jAtA hai| isase siddha huA ki samiti kA prayojana cAritra meM pravRtti karAnA aura gupti kA prayojana yogoM kA nirodha karanA hai| jaise ki gandhahasti bhASya meM kahA hai-'samyagAgamAnusAreNAraktadviSTapariNatisahacaritamanovyApAraH, kAyavyApAraH vAgvyApArazca nirvyApAratA vA vAkkAyayorguptiH' arthAt AgamAnusAra jo rAga-dveSarahita pariNAmoM kA mana ke sAtha sahacAra hai, usakI nivRtti karanA / use hI gupti kahate haiM / isI prakAra vAk aura kAya ke viSaya meM jAna lenA cAhie / sArAMza yaha hai ki--yogoM kA nirvyApAra honA hI gupti hai / isa gAthA ke caturtha caraNa meM 'sup' kA vyatyaya kiyA gayA hai arthAt paMcamI ke sthAna-artha meM saptamI vibhakti kA prayoga kiyA hai / 'api' zabda caraNapravRtti kA vAcaka hai / 'ca' zabda isalie diyA hai ki upalakSaNa se azubha ke sAtha zubha arthoM kA bhI samuccaya-grahaNa ho sake / arthazabda, yahA~ para zubhAzubha paramANuoM kA vAcaka hI jAnanA caahie| aba prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue usakI phalazruti kA bhI digdarzana karAte haiM / yathA eyAo pavayaNamAyA, jesammaM Ayare munnii| so khippaM savvasaMsArA, vippamuccai paNDie // 27 // tti bemi| iti samiIo cauvIsaimaM ajjhayaNaM samattaM // 24 // etAH pravacanamAtRH, yaH samyagAcarenmuniH / sa kSipraM sarvasaMsArAt, vipramucyate paNDitaH // 27 // iti bravImi / iti samitayazcaturviMzamadhyayanaM samAptam // 24 // Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuvizAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1067 padArthAnvayaH-eAo-ye pavayaNamAyA-pravacana mAtA je-jo sammabhalI prakAra se muNI-sAdhu Ayare-AcaraNa kare so-vaha savva-sarva saMsArA-saMsAra se paNDie-paMDita khippaM-zIghra vippamuccai-chUTa jAtA hai tti bemi-aisA maiM kahatA huuN| . mUlArtha-jo muni ina pravacana mAtAoM kA samyak bhAva se AcaraNa karatA hai, vaha paNDita sarva saMsAracakra se zIghra hI chUTa jAtA hai| aisA maiM kahatA huuN| TIkA--prastuta gAthA meM samiti aura gupti rUpa ATha pravacana mAtAoM kI sevA-samyak rUpa se pAlana karane kA phala batalAyA gayA hai| zAstrakAra kahate haiM ki jo tattvavettA muni uparokta pravacana mAtAoM kA samyak prakAra se AcaraNa kare, vaha muni bahuta zIghra naraka, tiryag, manuSya aura devatA ina cAroM gati rUpa saMsAracakra se sarvathA mukta ho jAtA hai / jo tInoM kAla ke bhAvoM ko samyak prakAra se jAnatA ho, use hI muni kahate haiM aura vahI pravacana mAtA ke pAlane meM samartha ho sakatA hai, sAdhAraNa vyakti nhiiN| isI abhiprAya se prastuta gAthA meM muni aura paNDita zabda kA prayoga kiyA hai / isalie pratyeka bhavya AtmA ko yogya hai ki vaha mokSagamana ke lie pravacana mAtAoM kI samyak prakAra se sevA kare arthAt vizuddha bhAvoM se inakA AcaraNa karake mukti ko prApta kare / 'tti bemi' kI vyAkhyA prathama kI bhA~ti hI jAna lenii| caturviMzAdhyayana samApta / - Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraha jannaijjaM paJcavIsaimaM ajjhayaNaM atha yajJIyaM paJcaviMzatitamamadhyayanam caubIsaveM adhyayana meM pravacana mAtA kA svarUpa varNana kiyA gayA hai parantu pravacana mAtA kA pAlana vahI kara sakatA hai jo ki brahma ke guNoM meM sthita ho / isalie isa pazcIsaveM adhyayana meM jayaghoSa muni ke caritavarNana se brahma ke guNoM kA varNana karate haiM tathA yajJa aura brahma ke guNoM kA varNana hone se isa adhyayana kA nAma bhI yajJIya adhyayana hai| jayaghoSa brAhmaNa kA pUrva carita saMkSepa se isa prakAra hai| yathA-- vArANasI nagarI meM do brAhmaNa vasate the| ve donoM sahodara bhAI tathA paraspara atyanta prema rakhane vAle the| kisI samaya jayaghoSa snAna karane ke lie gaMgA ke taTa para gayA / jaba vaha snAna karake apanA nityakarma karane meM pravRtta huA, taba usane dekhA ki eka bhayaMkara sA~pa ne nikalakara eka maMDUka ko pakar3a liyA aura balAtkAra se use khAne lagA / meMDhaka becArA 'cIM cIM' zabda kara rahA thaa| usI samaya eka vana kA rahane vAlA billA ( viDAla ) vahA~ para A nikalA / usane sarpa para AkramaNa kiyA aura use mAra DAlA / jaba vaha viDAla usa sarpa ko mAra kara khAne lagA, taba jayaghoSa ko isa dRzya se bar3A Azcarya huA aura isa ghaTanA para vicAra karate 2 usako vairAgya utpanna ho gyaa| vairAgya kI dhuna meM vaha kahane lagA ki aho ! saMsAra kI kaisI vicitra dazA hai| isakI kSaNabhaMguratA kitanI vismayotpAdaka hai| abhI yaha sarpa meMDhaka ko khAne AyA thA aura aba yaha svayaM eka viDAla kA Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1066 1 I bhakSya bana rahA hai / satya hai ! jo isa saMsAra meM balavAn hai, vaha nirbala kA ghAtaka bana rahA hai / isI prakAra kAla saba se balavAn hai / vaha sarva jIvoM ko paraloka meM pahu~cA detA hai / ataH vAstava meM dekhA jAya to isa vizva meM dharma hI eka aisA padArtha hai ki jo sarva jIvoM kA rakSaka aura kuzaladAtA hai evaM saMsAra ke anekavidha kaSToM se bacAkara mokSa-maMdira meM pahu~cA detA hai / ataH mujhe bhI isa dharma kI hI zaraNa meM jAkara sarva duHkhoM se nivRtti prApta karanI cAhie / mana meM isa prakAra ke bhAva utpanna hone ke anantara jayaghoSa vahA~ se uThA aura eka parama pavitra zramaNa ke pAsa jAkara jainadharma meM dIkSita ho gayA arthAt usane sarvavirati mArga ko aMgIkAra kara liyA / tadanantara ve jayaghoSa muni sAdhuvRtti kA samyak pAlana karate hue arthAt tapa, svAdhyAya aura saMyama Adi ke samyak anuSThAna se AtmA kI zuddhi karate hue dharmopadeza ke nimitta prAmAnugrAma vicarane lage / isake Age kA carita sUtrakAra svayaM varNana karate haiN| yathA mAhaNakulasaMbhUo, Asi vippo mahAyaso / jAyAI jamajannammi, jayaghosi tti nAmao // 1 // brAhmaNakulasaMbhUtaH AsId vipro mahAyazAH / yamayajJe, jayaghoSa iti nAmataH // 1 // yAyAjI padArthAnvayaH--mAhaNakula-brAhmaNakula meM saMbhUo - - utpanna huA Asi thA vippo - vipra mahAyaso - mahAn yaza vAlA jAyAI - Avazyaka rUpa yajJa karane vAlA jamajannammi- yamarUpa yajJa meM-- anurakta jayaghosi - jayaghoSa ti- isa nAma-nAma se prasiddha | " mUlArtha -- brAhmaNakula meM utpanna hone vAlA jayaghoSa nAma se prasiddha eka mahAn yazasvI vipra huA, jo ki yamarUpa - yajJa meM anurakta ataeva bhAvarUpa se yajana karane ke svabhAva vAlA thA / TIkA - isa gAthA meM jayaghoSa kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai / yathA-- vaha brAhmaNakula meM utpanna huA thA aura bhAvayajJa ke anuSThAna meM rata thA arthAt Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1100 ] uttarAdhyayanasUtram [ paJcaviMzAdhyayanam ahiMsA Adi pA~ca mahAvratoM kA yathAvidhi pAlana karane vAlA thA / isa kathana se dravyayajJa kI nikRSTatA athaca niSedha sUcana kiyA gayA hai| yajJa ke do bheda haiM-- eka dravyayajJa, dUsarA bhAvayajJa / inameM dravyayajJa zrauta, smArta bheda se do prakAra kA hai / zrItayajJa ke vAjapeya aura agniSTomAdi aneka bheda haiN| smArta yajJa bhI kaI prakAra ke haiM / ina dravyayajJoM meM jo zrauta yajJa haiM, unameM to pazuhiMsA avazya karanI par3atI hai aura jo smArta yajJa haiM, ve pazu Adi trasa jIvoM kI hiMsA se to rahita haiM parantu sthAvara jIvoM kI hiMsA unameM bhI paryApta rUpa se hotI hai| aura jo bhAva yajJa hai, usameM kisI prakAra kI hiMsA kI saMbhAvanA taka bhI nahIM hai| usI ko yama yajJa kahate haiM / muni jayaghoSa pUrvAzrama meM brAhmaNa hote hue bhI sarvavirati rUpa sAdhu dharma meM dIkSita ho cuke the| isalie ve sarva prakAra ke dravyayajJoM ke tyAgI aura bhAva yajJa ke anurAgI the / isake atirikta jayaghoSa nAma se itanA to avazya pratIta hotA hai ki pUrvAzrama meM usakI hiMsAtmaka dravyayajJoM ke anuSThAna meM adhika pravRtti rahI hogI / kAraNa ki yajanazIla hone se jayaghoSa isa nAma ke niSpanna hone kI kalpanA sarvathA nirAdhAra to pratIta nahIM hotI kintu usa samaya kI bar3hI huI yAjJika pravRtti kI ora dhyAna dete hue ukta kalpanA kucha vizvAsa yogya hI pratIta hotI hai aba usake vyaktitva kA aura paryaTana karate hue phira se vArANasI nagarI meM padhArane kA ullekha karate haiN| yathA / indiyaggAmaniggAhI, maggagAmI mahAmunI / gAmANugAmaM rIyaMte, patto vANArasiM puriM // 2 // indriyagrAmanigrAhI mArgagAmI mahAmuniH / grAmAnugrAmaM rIyamANaH, prApto vArANasIM purIm // 2 // padArthAnvayaH --- indiyaggAma- indriyoM ke samUha kA niggAhI - nigraha karane vAlA maggagAmI - muktipatha meM gamana karane vAlA mahAmukhI - mahAmuni gAmANugAmaM - prAmAnugrAma rIyaMte-phiratA huA vANArasiM - vArANasI puriM- purI ko patto - prApta huA / mUlArtha - indriyasamUha kA nigraha karane vAlA, mocapatha kA anugAmI. vaha mahAmuni grAmAnugrAma vicaratA huA vArANasI nAma kI nagarI ko prApta huaa| " Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1101 TIkA-prastuta gAthA meM muni ke vyaktitva ke sambandha meM aura usake vArANasI meM padhArane kA ullekha kiyA gayA hai| muni ke vyaktitva ke sambandha meM yathA-vaha indriyasamUha kA nigraha karane vAlA arthAt indriyoM para vijaya prApta karane vAlA aura sanmArga-mokSamArga para calane vAlA arthAt pUrA saMyamI aura dharmAtmA thA tathA prAmAnugrAma vicaratA huA arthAt apane sadupadeza se saMsArI jIvoM ko dharma kA lAbha pahuMcAtA huA vArANasI nagarI meM AyA / apane 2 viSayoM kI ora jAtI huI cakSurAdi indriyoM ko rokanA indriyanigraha hai| vArANasI nagarI meM padhArane ke pazcAt jayaghoSa muni jisa sthAna meM Thahare, aba usakA ullekha karate haiM vANArasIe bahiyA, ujjANammi mnnorme| phAsue. sejasaMthAre, tattha vAsamuvAgae // 3 // vArANasyAM . bahiH, udyAne manorame / prAsuke zayyAsaMstAre, tatra vAsamupAgataH // 3 // padArthAnvayaH-vANArasIe-vArANasI ke bahiyA-bAhara maNorame-ramaNIya uANammi-udyAna meM phAsue-prAsuka-nirdoSa sejasaMthAre-zayyA aura saMstAraka para tattha-usa vana meM vAsam-nivAsa ko uvAgae-prApta kiyaa| - mUlArtha-ve muni vArANasI ke bAhara manorama nAmA udyAna meM prAsukanirdoSa-zayyA aura saMstAraka para virAjamAna hote hue vahA~ rahane lge| TIkA-isa gAthA meM muni ke nivAsa yogya bhUmi kA ullekha kiyA gayA hai| jaise ki vaha jayaghoSa muni vArANasI nagarI ke samIpavartI eka manorama nAma udyAna meM Akara Thahara gaye / vahA~ para prAsuka bhUmi aura tRNAdi ko dekhakara tathA unake svAmI kI AjJA ko lekara usa para virAjamAna ho gaye / prAsuka zabda kA artha hai nirjIva--prANarahita-acitta arthAt sAdhu ke grahaNa karane yogya nirdoSa / 'pragatA asavaH prANA yeSu te prAsukAH' / ___jayaghoSa muni ke isa prakAra nagarI ke bAhara zuddha aura nirdoSa bhUmi para virAjamAna ho jAne ke pazcAt jo vRttAnta huA, aba usakA ullekha karate haiM Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1102] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam aha teNeva kAleNaM, purIe tattha maahnne| vijayaghosi ti nAmeNaM, jannaM jayai veyavI // 4 // atha tasminneva kAle, puryAM tatra brAhmaNaH / vijayaghoSa iti nAmnA, yajJaM yajati vedavit // 4 // padArthAnvayaH-aha-atha teNeva-usI kAleNaM-kAla meM tattha-usa purIenagarI meM mAhaNe-brAhmaNa vijayaghosi-vijayaghoSa tti-isa nAmeNaM-nAma se prasiddha jana-yajJa kA jayai-yajana karatA thA veyavI-vedavit-vedoM kA jnyaataa| .. mUlArtha--usa samaya usI nagarI meM vedoM kA jJAtA vijayaghoSa isa nAma se vikhyAta eka bAbaya yajJa karatA thaa| TIkA-jisa samaya jayaghoSa muni nagarI ke samIpavartI manorama udyAna meM virAjamAna the, usa samaya usa nagarI meM vijayaghoSa isa nAma se vikhyAta aura vedoM ke jJAtA unake choTe bhrAtA ne eka yajJa kA Arambha kara rakkhA thA arthAt yajJa kara rahA thaa| [gaMgAtaTa para nityakarma karate hue jayaghoSa ko sarpa-mUSaka vAlI ghaTanA dekhakara vairAgya utpanna honA aura jaMgala meM jAkara unakA eka muni ke pAsa dharma meM dIkSita honA Adi kisI bhI ghaTanA kA vijayaghoSa ko jJAna nhiiN| bhrAtA ke gaMgA jI se lauTakara na Ane aura idhara-udhara DhU~Dhane para bhI na milane se vijayaghoSa ne yahI nizcaya kara liyA ki mere bhrAtA gaMgA meM baha gaye aura mRtyu ko prApta ho gaye / isa nizcaya ke anusAra vijayaghoSa ne apane bhAI kA zAstravidhi ke anusAra sArA aurddhadaihika kriyAkarma kiyA / jaba jayaghoSa ko mare athavA gaye ko anumAnataH cAra varSa ho gaye, taba vijayaghoSa ne apane bhAI kA cAturvArSika zrAddha karanA Arambha kiyaa| yahI usakA yajJAnuSThAna thA, aisI vRddhaparamparA calI AtI hai| ] kucha bhI ho, vijayaghoSa kA yajJa karanA to pramANita hI hai| phira vaha cAhe bhrAtA ke nimitta ho athavA aura kisI uddezya se ho / yajJa se yahA~ para dravyayajJa kA hI grahaNa hai, bhAvayajJa kA nhiiN| isake atirikta yahA~ para saptamI ke sthAna meM tRtIyA kA prayoga 'sup' ke vyatyaya se jAnanA / 'artha' zabda upanyAsArthaka hai| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam | tadanantara kyA huA ? aba isake viSaya meM kahate haiM aha se tattha aNagAre, mAsakkhamaNapAraNe / vijayaghosassa jannammi, bhikkhamaTThA uvaTTie // 5 // [ 1103 atha sa tatrAnagAraH, mAsakSamaNapAraNAyAm / vijayaghoSasya yajJe, bhikSArthamupasthitaH 11411 padArthAnvayaH:- aha - atha se - vaha aNagAre - sAdhu tattha - vahA~ mAsakkhamaNamAsopavAsa kI pAraNe - pAraNA ke lie vijayaghosassa - vijayaghoSa ke jannammi- yajJa maiM bhikkhamaTThA - bhikSA ke lie uvaTThie- upasthita huA / mUlArtha - usa samaya vaha anagAra mAsopavAsa kI pAraNA ke lie vijayaghoSa ke yajJa meM bhicArtha upasthita huA / TIkA - jisa samaya vijayaghoSa brAhmaNa yajJa kara rahA thA, usa samaya jayaghoSa muni mAsopavAsa kI tapazcaryA meM lagA huA thA / jaba usake mAsopavAsa kI pAraNA kA dina AyA, taba vaha jayaghoSa muni Avazyaka nitya kriyAoM se . nivRtta hokara bhikSA ke lie usa nagarI meM bhramaNa karatA huA, jahA~ para vijayaghoSa brAhmaNa yajJa kara rahA thA, vahA~ para upasthita huA / tAtparya yaha hai ki sAdhu kI vRtti nirdoSa bhikSA grahaNa karane kI hai| so vaha apanI sAdhuvRtti ke anusAra paryaTana karatA huA vijayaghoSa kI yajJazAlA meM pahu~ca gayA / 'bhikkhamaTThA' isa vAkya meM makAra alAkSaNika hai aura 'aTThA' meM akAra kA dIrgha honA evaM bindu kA abhAva honA yaha saba prAkRta ke kAraNa hI samajhanA cAhie / kisI kisI prati meM ' bhikkharakha'TTha-- bhaikSyasyArthe' aisA pATha bhI dekhane meM AtA hai / tadanantara kyA huA, aba isa viSaya meM kahate haiM samuvaTThiyaM tahiM santaM, jAyago paDisehae / na hu dAhAmi te bhikkhaM, bhikkhU jAyAhi annao // 6 // pratiSedhayati / yAcakhAnyataH // 6 // samupasthitaM tatra santaM, yAjakaH na khalu dAsyAmi tubhyaM bhikSAM, bhikSa Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtram [ paJcaviMzAdhyayanam padArthAnvayaH--samuvaTThiyaM--upasthita hue tarhi - vahA~- - usa yajJa meM santaM - vidyamAna jAyago - yAjaka -- vijayaghoSa paDisehae - niSedha karatA hai te-tujhe bhikkhaM - bhikSA hu- nizcaya hI na dAhAmi nahIM dU~gA bhikkhU - he bhikSu ! annaoanya sthAna se jAyAhi-yAcanA karo / 1104 ] mUlArtha - jaba jayaghoSa muni usa yajJa meM bhikSA ke lie upasthita huA, taba yajJa karane vAle vijayaghoSa ne pratiSedha karate hue kahA ki he bhikSu ! maiM tujhe bhikSA nahIM dUMgA / ataH tuma anyatra kahIM jAkara yAcanA karo / TIkA - jisa samaya jayaghoSa muni bhikSA ke lie usa yajJa meM upasthita hue, taba yajJa ke adhiSThAtA vijayaghoSa ne unako bhikSA dene se sApha inakAra kara diyA / vijayaghoSa ke zabdoM ko dekhate hue usa samaya yAjaka logoM kA muniyoM ke Upara kitanA asadbhAva thA, yaha spaSTa rUpa se jhalaka rahA hai, jo ki usa samaya kI bar3hI huI sAmpradAyikatA kA dyotaka hai| yahA~ para 'hu' zabda evArthaka hai / yathA-- 'naiva dAsyAmi te bhikSAm' tujhe bhikSA kisI taraha para bhI nahIM dU~gA, ityAdi / astu, isa prakAra kA avahelanAsUcaka uttara dene ke anantara yajJazAlA meM prastuta kiye gaye bhojya padArthoM kA nirmANa kinake lie hai tathA kauna 2 puruSa isa anna ke adhikArI haiM ityAdi bAtoM kA varNana vijayaghoSa ne jisa prakAra se kiyA, aba usakA ullekha karate haiM je ya veyaviU vippA, jannaTThA ya je diyA / jo saMgaviU je ya, je ya dhammANa pAragA // 7 // je samatthA samuttuM, paramappANameva tesiM annamiNaM deyaM, bho bhikkhu savvakAmiyaM // 8 // ye ca vedavido viprAH, yajJArthAzca ye jyotiHzAstrAMgavido ye ca ye ca dharmANAM ye samarthAH samaddha paramAtmAnameva tebhyo'nnamidaM deyaM, bho bhikSo ! sarvakAmyam // 8 // ca / dvijAH / pAragAH // 7 // Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1105 wwwr padArthAnvayaH-je-jo ya-punaH veyaviU-vedoM ke jAnane vAle vippAvipra-brAhmaNa haiM ya-aura jannaTThA-yajJa ke arthI je-jo diyA-dvija hai ya-aura je-jo joisaMgaviU-jyotiSAMga ke vettA haiM ya-tathA je-jo dhammANa-dharmoM ke pAragA-pAragAmI haiM ya-ca-zabda anyavidyA samuccayArthaka hai| je-jo samatthA-samartha haiM samuddhattuM-uddhAra karane ko paraM-para kA appANaMapane AtmA kA eva-pAdapUrti meM hai tesiM-unake lie iNaM-yaha ana-bhojanAdi padArtha deyaM-dene yogya hai bho bhikkhU-he bhikSo ! savvakAmiyaM-sarva kAmanAoM ko pUrNa karane vaalaa| __mUlArtha he mico ! jo vedoM ke jAnane vAle vipra haiM tathA jo yajJa ke karane vAle dvija haiM aura jo jyotiSAMga ke jJAtA haiM, evaM jo dharmazAstroM ke pAragAmI haiM tathA apane aura para ke AtmA kA uddhAra karane meM samartha haiM, unake lie sarva kAmanAoM ko pUrNa karane vAlA yaha aba-bhojya padArthatayyAra kiyA gayA hai| ['yugmavyAkhyA ] TIkA-ina donoM gAthAoM kA artha spaSTa hai| vijayaghoSa ne apane yajJamaNDapa meM prastuta kiye gaye anna ke adhikArI kauna haiM athavA kina puruSoM ke nimitta yaha anna-bhojana tayyAra kiyA gayA hai ityAdi bAtoM kA bar3e spaSTa zabdoM meM varNana kiyA hai| vijayaghoSa kahate haiM ki he mune ! yaha bhojana una puruSoM ke lie tayyAra kiyA gayA hai ki jo nimnalikhita guNoM se alaMkRta haiN| yathA--jo vedavitvedoM ke jAnane vAle brAhmaNa haiM, itanA hI nahIM kintu jo yajJArthI-vedokta vidhi ke anusAra yajJoM kA anuSThAna karane vAle dvija haiM tathA jyotiSAMga vidyA ke jJAtA aura dharmazAstroM ke pAragAmI haiN| isake atirikta jo svAtmA aura para ke AtmA kA uddhAra karane kA apane meM sAmarthya rakhate haiN| tathA yaha anna bhI yajJa kA anna hai / ataH yaha manuSyoM kI sarva kAmanAoM ko pUrNa karane vAlA hai / athavA sarva kAmanAoM ko pUrNa karane vAlA hai| isakA tAtparya yaha hai ki isa samaya isa yajJa meM khAne kI sabhI vastue~ vidyamAna haiM / jisako jisa vastu ke khAne kI icchA ho, vahI usako sukha se upalabdha ho sakatI hai| 'sarvakAmyam' isakA yaha artha bhI ho sakatA hai ki yajJa meM prastuta kiyA gayA yaha bhojana SaDrasayukta hai arthAt isameM Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1106 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam madhura amlAdi sAre hI rasa vidyamAna haiM, jinakA ki khAne vAle ko sukhapUrvaka anubhava ho sakatA hai / yadyapi zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirukta, chanda, aura jyotiSa ye chaH vedoM ke aMga kathana kiye haiM ataH aMga ke kathanamAtra se hI jyotiSa kA grahaNa ho sakatA hai to phira jyotiSa kA pRthak grahaNa kyoM kiyA ? isa prakAra kI zaMkA kA utpanna honA asvAbhAvika nahIM tathApi zAstrakAra ne jo usako pRthak grahaNa kiyA hai usakA tAtparya usakI-jyotiSa-kI-pradhAnatA ko sUcana karanA hai arthAt yajJamaNDapa meM yajJasampAdanArtha upasthita brAhmaNa isa vidyA meM vizeSa nipuNa haiM / manuSyoM ke sukha-duHkha, janma-maraNa, lAbha-hAni Adi bAtoM kA isake dvArA bhalI bhA~ti jJAna ho jAtA hai| isalie bhI isakA pRthak grahaNa hai|' 'dhammANa pAragA-dharmANAM pAragAH'-dharmoM ke pAragAmI-isa vAkya meM Aye hue dharma zabda kA artha hai-dharma, artha, kAma aura mokSa rUpa caturvarga kA pratipAdana karane vAle dharmazAstra / unake pAragAmI arthAt dharmazAstroM ke marmajJa-marma ko jAnane vaale| isa sAre varNana se vijayaghoSa kA Azaya yaha pratIta hotA hai ki vaha jayaghoSa muni se kaha rahe haiM ki jo ina pUrvokta guNoM se alaMkRta haiM, unhIM ke lie yaha bhojana prastuta-tayyAra karAyA gayA hai aura kisI ke lie nhiiN| ataH Apa kahIM anyatra jAveM kyoMki eka to Apa hamAre sampradAya se pRthak haiM, dUsare ApameM ina ukta guNoM kA abhAva hai| isalie yahA~ se Apako bhikSA kI prApti nahIM ho sakatI kAraNa ki Apa isake adhikArI nahIM haiN| vijayaghoSa ke isa prakAra ke bhikSAniSedhasambandhI nIrasa vacanoM kA jayaghoSa muni para kyA prabhAva par3A, aba isa viSaya kA varNana karate haiM so tattha evaM paDisiddho, jAyageNa mhaamunnii| navi ruTTho navi tuTTho, uttamaDhagavesao // 9 // sa tatraivaM pratiSiddhaH, yAjakena mhaamuniH| nApi ruSTo nApi tuSTaH, uttamArthagaveSakaH // 9 // 1 zikSA kalpo myAkaraNaM nirukaM chanda eva ca / jyotiSa ceti vijJeyaM SaDaGgAni pRthak pRthak // Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyayanam ] hindIbhASATIkA sahitam / [ 1107 padArthAnvayaH -- so - vaha jayaghoSa nAmA muni tattha - usa yajJa meM eva- isa prakAra paDisiddho-pratiSedha kiyA huA jAyageNa - yajJakarttA ne mahAmukhI - mahAmuni navina to ruTTo -- ruSTa -- kaddha -- hue navi-na tuTTho - tuSTa - prasanna -- hue uttamaTThauttamArtha -- mokSa ke gavesao - gaveSaka / mUlArtha - isa prakAra usa yajJa meM bhikSA ke lie pratiSedha kiye gaye mahAmuni jayaghoSa na to ruSTa hue aura na hI prasanna hue kyoMki ve uttamArthamukti kI gaveSaNA karane vAle the / 1 TIkA - krodha, mAna, mAyA Adi kaSAyoM para vijaya prApta karane vAle munijanoM kI AtmA kitanI ujjvala hotI hai aura rAga-dveSa ke mala se vaha kitanI pRthak huI hotI hai, isa bhAva kA citra prastuta gAthA meM bar3I sundaratA se khIMcA gayA hai / vijayaghoSa ke abhimAnapUrNa akiMcitkara vacanoM kA jayaghoSa muni kI AtmA para kucha bhI prabhAva nahIM pdd'aa| jaise sAdhAraNa sI machalI ke kUdane para mahAsamudra kI gambhIratA meM aMzamAtra bhI kSobha nahIM hotA, isI prakAra vijayaghoSa yAcaka ke tuccha zabdoM se jayaghoSa muni ke, rAga-dveSa se rahita, prazAnta aura gambhIra antaHkaraNa meM aNumAtra bhI kSobha utpanna nahIM huA / tAtparya yaha hai ki unake citta meM alpamAtra bhI vikRti nahIM AI / unhoMne vijayaghoSa ke isa vyavahAra para na kheda prakaTa kiyA aura na prasannatA hI vyakta kI kintu apane nija svabhAva meM hI sthira rahe / kAraNa ki ve mahAmuni the aura mokSa ke gaveSaka the / vAstava meM vicAra kiyA Aya to Agamasammata bhikSu kA yahI dharma hai, jisakA AcaraNa jayaghoSa muni ne kiyA / bhikSA ke lie jAne vAle muni ke viSaya meM zAstrakAra kahate haiM ki 'bahu paraghare atthi vivihaM khAimaM sAimaM / na tattha paMDio kuppe icchaM dijjAparoM pa vA // [ bahuparagRhe'sti vividhaM khAdyaM svAdyam / na tasmai paNDitaH kupyedicchayA dadyAtparo na vA / / ] / arthAt gRhastha ke ghara meM aneka prakAra ke khAdya aura svAdya padArtha hote haiM / yadi bhikSA ke nimitta ghara meM Aye hue sAdhu ko gRhastha ve padArtha nahIM detA to sAdhu usa para dhana kare kyoMki kisI padArtha ko denA na denA usakI gRhastha kI-- icchA para nirbhara hai / uttamArtha mokSa kA nAma hai kyoMki mokSa se bar3hakara aura koI bhI uttama artha -- puruSArtha nahIM hai / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1908 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam vijayaghoSa ke dvArA pratiSedha kiye jAne para bhI samabhAva meM sthira rahane vAle jayaghoSa muni ne usake prati jo kucha kahA, usakA digdarzana karAne se pahale jisa hetu ko lekara vaha kahA, aba usakA varNana karate haiMnannaTuM pANaheuM vA, navi nivvAhaNAya vaa| tesiM vimokkhaNadAe, imaM vayaNamabbavI // 10 // nAnnAtha pAnahetuM vA, nApi nirvAhaNAya vaa| teSAM vimokSaNArtham, idaM vacanamabravIt // 10 // . padArthAnvayaH-nannaTTha-na to anna ke lie vA-athavA pANaheuM-pAnI ke lie vA-tathA navi-na hI nivvAhaNAya-vastrAdi ke lie apitu tesiM-unakIyAjakoM kI vimokkhaNaDhAe-vimukti ke lie imaM-yaha vakSyamANa vayaNam-vacana abbvii-bole| mUlArtha-na to ana ke lie aura na pAnI ke lie tathA na kisI prakAra ke vastrAdi nirvAha ke lie kintu una yAjakoM ko karmabandhana se mukta karAne ke lie jayaghoSa muni ne unake prati ye vakSyamANa vacana kahe / TIkA-zAstrakAroM kA Adeza hai ki sAdhu kisI ko jo kucha bhI upadeza de, vaha kisI svArtha ke vazIbhUta hokara na de| tAtparya yaha hai ki sAdhu kA dharmopadeza na to annapAnAdi kI prApti ke lie honA cAhie aura na vanAdi ke nirvAhArtha / munijanoM kA upadeza, apanI yazaHkIrti ke lie bhI na honA cAhie kintu karmoM kI nirjarA aura anya jIvoM ko saMsAracakra se vimukta karAne ke lie hI honA cAhie / basa, isI sAdhujanocitta karttavya ko dhyAna meM rakhakara jayaghoSa muni ne jo kucha una yAjakoM ke prati upadezarUpa meM kahA usakA prayojanamAtra, unako karmabandhanoM se mukta karAkara paramAnanda ko prApta karAnA hai| sArAMza yaha hai ki isa prakAra se pratiSedha kiye jAne para bhI jayaghoSa muni ne unako upadeza diyA parantu vaha anna, pAnI yA vastrAdi ke lAbhArtha nahIM kintu unake sadbodhArtha athaca vimokSaNArtha hI parama dayAlu muni ne unake prati saba kucha kahA / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [1106 wwwwwwwwwwwwwwww / jayaghoSa muni ne paropakAra buddhi se apane laghu bhrAtA vijayaghoSa ke prati kyA kahA ? aba isa viSaya meM kahate haiMnavi jANAsi veyamuhaM, navi jannANa jaM muhaM / nakkhattANa muhaM jaM ca, jaM ca dhammANa vA muhaM // 11 // je samatthA samuddhattuM, paramappANameva y| / na te tumaM viyANAsi, aha jANAsi to bhaNa // 12 // nApi jAnAsi vedamukhaM, nApi yajJAnAM yanmukham / nakSatrANAM mukhaM yacca, yacca dharmANAM vA mukham // 11 // ye samarthAH samuddhat, paramAtmAnameva c| na tAn tvaM vijAnAsi, atha jAnAsi tadA bhaNa // 12 // . padArthAnvayaH-navi-na to jANAsi-tuma jAnate ho veyamuhaM-vedoM ke mukha ko navi-aura na jaM-jo jannANa muhaM-yajJoM kA mukha hai usako ca-aura jaM-jo nakkhattANa-nakSatroM ke muhaM-mukha ko vA-athavA jaM-jo ca-punaH dhammANa-dharmoM ke muhaM-mukha ko| .. je-jo samatthA-samartha haiM samuddhattu-uddhAra karane param-para kA ya-aura appANam-AtmA kA eva-nizcayArthaka hai te-unako tuma-tuma na-nahIM viyANAsijAnate aha-yadi jANAsi-jAnate ho to-to bhnn-kho| - mUlArtha-na to tuma vedoM ke mukha ko jAnate ho aura na yajJoM ke mukha ko / nakSatroM ke mukha ko bhI tuma nahIM jAnate aura dharmoM kA jo mukha hai, usakA bhI tumako jJAna nahIM / jo apane tathA para ke AtmA kA uddhAra karane meM samartha haiM, unako bhI tuma nahIM jAnate / yadi jAnate ho to kho| . TIkA-prastuta donoM gAthAoM meM vijayaghoSa ke kathanAnusAra hI jayaghoSa muni ne anukrama se uttara diyA hai / jayaghoSa muni kahate haiM ki tumako yaha bhI patA nahIM ki vedoM kA mukha kyA hai ? tAtparya yaha hai ki vedoM meM jisa bAta kI Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1910 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam mukhyatA-pradhAnatA hai, usase tU anabhijJa hai / yajJoM meM jisakI pradhAnatA hai, usase bhI tU aparicita hai arthAt saba se bar3hakara jo yajJa hai, usakA tumheM jJAna nahIM hai / isI prakAra nakSatroM meM jisakI pradhAnatA hai, usako bhI tuma nahIM jAnate / dharmoM meM jisakI mukhyatA hai, usakA bhI tumheM paricaya nahIM hai / isake atirikta sva aura para AtmA ke uddhAra karane kI jinameM zakti hai, aise mahApuruSoM kA bhI tumheM patA nahIM / yadi hai to batalAo / tAtparya yaha hai ki ina pUrvokta viSayoM se tU sarvathA aparicita pratIta hotA hai arthAt inakA tumheM yathArtha jJAna ho, aisA mujhe to pratIta hotA nahIM / yadi tuma jAnane kA abhimAna rakhate ho to kaho, inakI samucita vyAkhyA karake btlaao| isa sAre kathana meM jayaghoSa muni ne vijayaghoSa kI sArI bAtoM kI samAlocanA usI krama se Arambha kI hai, jisa krama se vijayaghoSa ne kathana kiyA hai| vAstava meM donoM kA yaha vArtAlApa yajJamaNDapa meM upasthita hue anya brAhmaNa vidvAnoM ke bodhArtha hI upasthita kiyA gayA samajhanA caahie| [ yugmavyAkhyA ] jayaghoSa muni ke ukta sambhASaNa ko sunane ke anantara vijayaghoSa ne jo kucha kiyA, aba usakA varNana karate haiMtassakkhevapamokkhaM ca, acayanto tahiM dio| sapariso paMjalI houM, pucchaI taM mahAmuNiM // 13 // tasyAkSepapramokSaM ca, (dAtum) azaknuvan tatra dvijaH / sapariSat prAJjalirbhUtA, pRcchati taM . mahAmunim // 13 // padArthAnvayaH-tassa-usa muni ke khevapamokkhaM-AkSepoM ke uttara dene meM acayanto-asamartha hokara tahiM-usa yajJa meM dio-dvija-brAhmaNa sapariso-pariSat ke sahita paMjalI houM-hAtha jor3akara taM-usa mahAmuNi-mahAmuni ko pucchaI-pUchatA hai| . mUlArtha--usa muni ke AkSepoM ke uttara dene meM asamartha humA vaha dvija vijayaghoSa prApaba-apanI pariSad ke sAtha hAtha jor3akara usa mahAmuni . (jayaghoSa ) se pUchane lgaa| Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1111 TIkA-jisa samaya yajJazAlA meM upasthita hue jayaghoSa muni ne vijayaghoSa ke kathana ko sunakara usake prati ukta AkSepa rUpa prazna kiye, to vaha unakA uttara dene meM asamartha hotA huA, yajJa meM upasthita hue anya brAhmaNasamudAya ko apane sAtha lekara jayaghoSa muni se hAtha jor3akara pUchane lgaa| isa sAre kathana kA tAtparya yaha hai ki jayaghoSa muni ke AkSepapradhAna praznoM ke uttara dene kI apane meM zakti na dekhakara vijaya ne apane mana meM vicAra kiyA ki isa yajJamaNDapa meM upasthita hue mujha sahita aneka prakANDa vidvAnoM ke samakSa nirbhaya hokara jisa muni ne ukta prakAra ke AkSepapradhAna prazna kiye haiM, vaha avazya hI vedoM ke tattva kA yathArtha jJAna rakhane vAlA koI mahAn bhikSu hai / aise dhAraNAzIla vidvAn muniyoM kA saMyoga kabhI bhAgya se hI hotA hai / ataH inake kiye hue praznoM ke uttara bhI vinayapUrvaka inhIM se pUchane cAhie~ / aura ve uttara bhI vAstavika uttara hoMge, jinameM ki phira kisI prakAra ke sandeha ko bhI avakAza nahIM rahegA / isalie vijayaghoSa ne apanI pariSadvidvanmaNDalI--ke sahita bar3e vinaya ke sAtha hAtha jor3akara jayaghoSa muni se pUchane kI icchA prakaTa kii| isase yaha bhI siddha huA ki pratipakSI hone para bhI, jJAnaprApti ke lie to vinaya ko avazya aGgIkAra karanA caahie| tadanantara vijayaghoSa ne jo kucha pUchA, aba usake viSaya meM kahate haiMveyANaM ca muhaM bUhi, bUhi jannANa jaM muhaM / nakkhattANa muhaM bUhi, bUhi dhammANa vA muhaM // 14 // je samatthA samudattuM, paramappANameva y| eyaM me saMsayaM savvaM, sAhU kahasu pucchio // 15 // vedAnAM ca mukhaM brUhi, brUhi yajJAnAM yanmukham / nakSatrANAM mukhaM brUhi, brUhi dharmANAM vA mukham // 14 // ye samarthAH samuddhartu, paramAtmAnameva c| etaM me saMzayaM sarva, sAdho kathaya (mayA) pRSTaH // 15 // ta Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1112] uttarAdhyayanasUtram [ paJcaviMzAdhyayanam padArthAnvayaH--veyANaM-vedoM ke muhaM - mukha ko bUhi - kaho ca - aura jaM-jo jannANa-yajJoM kA muhaM - mukha hai bUhi - kho| nakkhattANa - nakSatroM ke muhaM - mukha ko brUhi - kaho vA - tathA dhammANa - dharmoM ke muhaM - mukha ko bUhi - kaho / je - jo samatthA - samartha haiM samuddhatuM - uddhAra karane meM paraMpara ke ya aura appANaM - apane AtmA ke eva - nizcayArthaka hai eyaM - isa me - mere savvaM - sarva saMsayaM - saMzaya ko sAhU - he sAdho ! pucchio - pUche hue Apa kahasu - kaho / mUlArtha - he sAdho ! vedoM mukha ko kaho / yajJoM ke mukha ko kaho / nakSatroM ke mukha ko aura dharmoM ke mukha ko kaho evaM para aura apane AtmA ke uddhAra karane meM jo samartha hai, use bhI kaho / mere ye sarva saMzaya haiN| mere pUchane para Apa inake viSaya meM avazya kaho / 1 TIkA - apanI vidvanmaNDalI ke sAtha ukta muni ke sammukha upasthita hue vijayaghoSa ne bar3I namratA ke sAtha isa prakAra pUchanA Arambha kiyA / yathAhemune ! vedoM kA mukha kyA hai ? arthAt vedoM meM mukhya upAdeya vastu kyA hai ? athavA vedoM meM jo mukhya -- upAdeya vastu hai, Apa use batalAie tathA yajJoM aura nakSatroM kA jo mukha hai, use bhI Apa prakaTa kareM evaM dharmoM kA mukha bhI Apa batalAne kI kRpA kreN| isake atirikta apane aura para ke AtmA kA uddhAra karane meM jo samartha hai, usakA bhI Apa varNana kreN| maiM Apase vinayapUrvaka pUcha rahA hU~ / ataH Apa mere ina ukta sarva saMzayoM ko dUra karane kI avazya kRpA kareM, ityAdi / mukha ina donoM gAthAoM meM jayaghoSa muni ke dvArA kiye gaye praznoM kA unhIM ke uttara sunane jijJAsA prakaTa kI gaI hai| kyoMki unakA jisa prakAra kA yathArtha uttara unase prApta ho sakatA hai, vaisA aura kisI se milanA durghaTa hai / isa Azaya se vijayaghoSa ne unase ukta praznoM ke uttara kI yAcanA kI hai / pahalI gAthA meM jo 'bUhi' zabda kA aneka vAra prayoga kiyA hai, vaha kevala Adara sammAna ke dyotanArtha hai / ataH punarukti kI AzaMkA ke lie yahA~ para sthAna nahIM hai| saMzaya usako kahate haiM, jisameM mana dolAyamAna rahe -- ' saMzete'smin mana iti saMzayaH' / 'eva' zabda yahA~ para avadhAraNa artha meM hai| [ yugmavyAkhyA ] se Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1113 . vijayaghoSa ke ukta vaktavya ko sunane ke anantara jayaghoSa muni ne usake uttara meM jo kucha kahA, aba zAstrakAra usakA varNana karate haiM aggihuttamuhA veyA, jannaTTI veyasA muhaM / nakkhattANa muhaM cando, dhammANaM kAsavo muhaM // 16 // agnihotramukhA vedAH, yajJArthI vedasAM mukham / nakSatrANAM mukhaM candraH, dharmANAM kAzyapo mukham // 16 // __padArthAnvayaH-aggihuttamuhA-agnihotramukha veyA-veda haiM janahI-yajJa kA arthI veyasA-yajJa se jo karma kSaya karatA hai vahI yajJa kA muhaM-mukha hai nakkhacANaM-nakSatroM kA muhaM-mukha cando-candramA hai dhammANaM-dharmoM kA muhaM-mukha kAsavokAzyapa-RSabhadeva hai| ___ mUlArtha-agnihotra vedoM kA mukha hai / yajJa ke dvArA karmoM kA kSaya karanA yajJa kA mukha hai / candramA nakSatroM kA mukha hai aura dharmoM kA mukha kAzyapa-bhagavAn RSabhadeva haiN| TIkA-vijayaghoSa ke ukta praznoM kA uttara dete hue mahAmuni jayaghoSa kahate haiM ki agnihotra vedoM kA mukha hai arthAt agnihotrapradhAna veda haiN| kAraNa ki vedoM meM agnihotra ko hI pradhAnatA dI gaI hai| isI lie vedoM meM nityaprati agnihotra karane kI AjJA dI gaI hai| so yaha agnihotra vedoM kA pradhAna pratipAdya viSaya hone se vedoM kA mukha mAnA gayA hai| yahA~ para itanA smaraNa rahe ki jayaghoSa muni ne jisa Azaya ko lekara yaha kathana kiyA hai, vaha bar3A hI gambhIra hai| ve veda aura usameM pratipAdana kiye gaye agnihotra Adi ko vijayaghoSa kI apekSA kisI aura hI dRSTi se dekha rahe haiM / ataeva unake mata meM ina donoM zabdoM kI vyAkhyA bhI kucha aura hI prakAra kI hai, jo ki yuktiyukta aura sarvathA hRdayagrAhI hai| yathA-veda nAma jJAna kA hai kyoMki veda zabda 'vid jJAne' arthAt jJAnArthaka 'vid' dhAtu se niSpanna hotA hai| jaba jJAna ke dvArA saba dravyoM kA svarUpa bhalI bhA~ti jAna liyA gayA to phira apane AtmA ko karmajanya saMsAracakra se mukta karane ke lie tapa rUpa Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam agni ke dvArA karmarUpa indhana ko jalAkara sadbhAvanArUpa Ahuti kI AvazyakatA hotI hai| etadartha dIkSita ko agnihotra kI parama AvazyakatA hai| jaise ki anyatra kahA bhI hai-'karmendhanaM samAzritya, dRDhasadbhAvanAhutiH / dharmadhyAnAminA kAryA dIkSitenAgnikArikA // ' arthAt dharmadhyAnarUpa agni ke dvArA ka rUpa indhana ko jalAnA aura sadbhAvanArUpa Ahuti kA prakSepa karanA caahie| isa prakAra dIkSita ke lie agnihotra kA vidhAna hai| jaise ki Upara kahA gayA hai ki agnihotra vedoM kA mukhya pratipAdya karma hai| isI lie 'agnimukhA vai vedAH' yaha kahA gayA hai| isake atirikta vedoM kA jo AraNyaka bhAga hai, usako adhika mahattva diyA gayA hai| jaise dadhi kA sAra navanItamakkhana-hola hai, ThIka usI prakAra AraNyaka bhAga ko vedoM kA sAra batalAyA gayA . hai / yathA--'navanItaM yathA dadhnazcandanaM malayAdiva / oSadhibhyo'mRtaM yadvad vedeSvAraNyakaM tthaa||' ityaadi| AraNyaka meM dharma kA daza prakAra se kathana kiyA gayA hai| yathA'satyaM tapazca santoSaH kSamA cAritramArjavam / zraddhA dhRtirahiMsA ca saMvarazca tthaaprH||' inakA artha spaSTa hai| aba dvitIya prazna kA uttara dete haiN| yathA-veda ke kAraNa jo karma kSaya kiye jAte haiM, use vedasA kahate haiM / vahI saMyamarUpa bhAvayajJa hai| usakA anuSThAna karane vAlA yajJArthI kahalAtA hai| praznavyAkaraNa meM ahiMsA ko yajJa ke nAma se varNana kiyA hai| ataH sarva prakAra se ahiMsA ke pAlana karane vAle ko yajJArthI kahate haiN| isake atirikta nighaNTu-vaidikakoSa-meM yajJa kA nAma 'vedasA' bhI likhA hai / ataH yajJa kA mukha-upAya ahiMsAdi karma hI hai / evaM nakSatroM kA mukha caMdramA hai| kAraNa ki vaha unakA svAmI hai / nakSatroM ke prakAzamAna hote hue bhI candramA ke vinA rajanI amA kahalAtI hai / ataH nakSatroM meM candramA kI hI pradhAnatA hai / isake atirikta vyApAravidhi meM bhI cAndra saMvatsara aura cAndramAsa kI hI pradhAnatA mAnI jAtI hai| isI taraha tithiyoM kI gaNanA bhI candramA ke hI adhIna hai / ata: candramA nakSatroM kA mukha hai| Adi prarUpaka hone se dharmoM meM pradhAnatA kAzyapa arthAt bhagavAn RSabha deva kI hai / kAraNa ki isa avasarpiNI kAla ke tRtIya samaya ke pazcima bhAga meM dharma kI prarUpaNA zrIRSabhadeva ne hI kI hai| AraNyaka meM likhA hai-'RSabha eva bhagavAn brahmA tena bhagavatA brahmaNA svayameva cIrNAni praNItAni brAhmaNAni / yadA ca tapasA prAptapadaM yad brahma kevalaM tadA Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carvizAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1115 ca brahmarSiNA praNItAni tAni pustakAni brAhmaNAni' / brahmANDapurANa meM kahA hai ki- 'iha hi ikSvAkukulavaMzodbhavena nAbhisutena marudevyA nandanena mahAdevena RSabheNa dazaprakAro dharmaH svayameva cIrNaH / kevalajJAnalambhAcca maharSiNo ye parameSThino vItarAgAH snAtakA nirmanthA naiSThikAsteSAM pravartita AkhyAtaH praNItazca tretAyAmAdau' ityAdi / isase siddha hai ki saba dharmoM meM pradhAna kAzyapa -- zrIRSabhadeva hI haiM / ataH jisa prakAra kA agnihotra Adi karma kA svarUpa tumane mAnA huA hai, vaha samIcIna nahIM / usakA yathArtha bhAva vahI hai, jo ki Upara pradarzita kiyA gayA hai / aba kAzyapa kI pradhAnatA ke viSaya meM phira kahate haiM jahA candaM gahAIyA, ciTThanti vandamANA narmasantA, uttamaM paMjalIuDA / maNahAriNo // 17 // yathA candra grahAdikAH, tiSThanti uttamaM prAJjalipuTAH / manohAriNaH // 17 // vandamAnA namasyantam, padArthAnvayaH - jahA - jaise candaM - candramA ko gahAIyA - prahAdika paMjalIuDA--hAtha jor3akara vandamANA - vandanA karate hue namasantA - namaskAra karate hue uttamaM - pradhAna ko maNahAriNo-mana ko haraNa karane vAle ciTThanti - sthita haiM / . mUlArtha - jisa prakAra sarvapradhAna candramA kI, manohara nacatrAdi tArAgaya, hAtha jor3akara vandanA aura namaskAra karate hue sthita haiM, usI prakAra indrAdi deva bhagavAn kAzyapa -- RSabhadeva - kI sevA karate haiN| TIkA - prastuta gAthA meM nakSatra aura candramA ke dRSTAnta se bhagavAn RSabhadeva ke mahattva kA varNana kiyA gayA hai| jaise graha, nakSatra aura tArAgaNoM kA svAmI hone se candramA unake dvArA pUjanIya aura vandanIya ho rahA hai, vaise hI zrIRSabhadeva, devendra aura manujendrAdi ke pUjanIya aura sevanIya haiN| tAtparya yaha hai ki loka maiM ve candramA ke samAna sarvapradhAna mAne gaye haiM / isa prakAra pUrvokta cAroM praznoM kA uttara dene ke anantara aba pA~caveM prazna kA uttara dene ke lie prathama usakI bhUmikA kI racanA karate haiM t Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1116 ] ajANagA jannavAI, vijAmAhaNasaMpayA mUDhA sajjhAyatavasA, bhAsacchannA ivaggiNo // 18 // ajAnAnA yajJavAdinaH, vidyAbrAhmaNasampadAm / mUDhAH khAdhyAyatapasA, bhasmacchannA ivAgnayaH // 18 // padArthAnvayaH - ajANagA -tattva se anabhijJa jannavAI -yajJa ke kathana karane vAle vijA-vidyA -- aura mAhaNa saMpayA - brAhmaNa kI -- sampadA se anabhijJa mUDhA - mUr3ha haiM sajjhAya - svAdhyAya aura tavasA - tapa se bhAsacchannA - bhasmAcchAdita aggiNoagni kI iba-taraha uttarAdhyayanasUtram [ paJcaviMzAdhyayanam mUlArtha - he yajJavAdI brAhmaNa logo ! tuma brAhmaNa kI vidyA aura sampadA se anabhijJa ho / tathA svAdhyAya aura tapa ke viSaya meM bhI mUr3ha ho / ataH tuma bhasma se AcchAdita kI huI agni ke samAna ho / tAtparya yaha hai ki jaise bhasma se AcchAdita kI huI agni Upara se to zAnta dIkhatI haiM aura usake andara tApa barAbara banA rahatA hai, isI prakAra tuma bAhara se to zAnta pratIta hote ho parantu tumhAre antaHkaraNa meM kaSAyarUpa agni prajvalita ho rahI hai / TIkA -- pA~caveM prazna kA uttara dene ke lie bhUmikA kA nirmANa karate hue "jiyaghoSa muni kahate haiM ki jina brAhmaNa yAjakoM ko Apa uttama pAtra samajha rahe haiM, ve vAstava meM brAhmaNoM kI vidyA aura sampatti se sarvathA anabhijJa pratIta hote haiM / kAraNa ki brAhmaNoM kI vidyA AdhyAtmika vidyA hai aura sampadA akiMcana bhAva hai / parantu yahA~ para ina donoM kA hI abhAva dIkhatA hai / svAdhyAya aura tapa ke viSaya meM bhI ye mohayukta hI pratIta hote haiM arthAt unake vAstavika svarUpa kA inheM jJAna nahIM hai| isake atirikta ye bhasmAcchanna -- bhasma se DhakI huI-- ani ke sadRza pratIta hote haiM, jo ki bAhara se zAnta aura bhItara se kaSAya yukta haiM / tAtparya yaha hai ki jaise bhasmAcchanna agni bAhara se dekhane meM ThaNDI aura andara se uSNa hotI hai, ye brAhmaNa loga bhI Upara se to zAnta aura dAnta dikhAI. dete haiM parantu inake hRdaya ko yadi TaTolA jAya to vahA~ kaSAyarUpa ani pracaNDa Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1117 ho rahI hai| sArAMza yaha hai ki Apake ina yajJapriya brAhmaNoM meM brAhmaNocita guNoM kA abhAva hone se brAhmaNatva pratIta nahIM hotA / kisI kisI prati meM 'mUDhA' ke sthAna para 'gUDhA' pATha dekhane meM AtA hai / taba 'gUDhA sajjhAyatavasA-gUDhAH khAdhyAyatapasA'-isakA artha hotA hai svAdhyAya aura tapa se gUDha arthAt chipe hue / tAtparya yaha hai ki bAhya vRtti se to ve svAdhyAyazIla aura tapasvI pratIta hote haiM parantu antaHkaraNa unakA kaSAyoM kI pracaNDa jvAlAoM se pradIpta ho rahA hai| isake atirikta vijAmAhaNasaMpayA' aura 'mUDhA sajjhAyatavasA' ina donoM vAkyoM meM 'sup' kA vyatyaya kiyA gayA hai / prathama meM SaSThI ke sthAna para tIyA aura dUsare meM saptamI ke sthAna para tRtIyA vibhakti kA prayoga kiyA hai| / taba, brAhmaNa kauna hai ? aura usake kyA lakSaNa haiM ? isa jijJAsA kI pUrti ke lie aba brAhmaNatva ke viSaya meM kahate haiMjo loe bambhaNo vutto, aggIva mahio jhaa| sayA kusalasaMdiTuM, taM vayaM bUma mAhaNaM // 19 // yo loke brAhmaNa uktaH; agniriva mahito yathA / sadA kuzalasandiSTaM, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 19 // . padArthAnvayaH-jo-jo loe-loka meM bambhaNo-brAhmaNa vutto-kahA gayA hai jahA-jaise aggI-agni mahio-pUjita hai--tadvat pUjita / va-pAdapUrti meM hai| sayA-sadaiva kAla kusalasaMdihaM-kuzaloM dvArA saMdiSTa taM-usako vayaM-hama mAhaNaMbrAhmaNa bUma-kahate haiN| ___ mUlArtha jo kuzaloM dvArA saMdiSTa arthAt jisako kuzaloM ne brAhmaNa kahA hai aura jo loka meM agni ke samAna pUjanIya hai, usako hama brAhmaNa kahate haiN| TIkA-prastuta gAthA meM prathama brAhmaNa zabda kA mahattva sUcana kiyA gayA hai| jayaghoSa muni kahate haiM ki jo brAhmaNa hai, vaha loka-jagat-meM agni kI bhA~ti pUjanIya hotA hai / arthAt jaise loga agni kI upAsanA karate haiM aura ghRta Adi ke abhiSeka se use pradIpta karate haiM, usI prakAra logoM ke dvArA brAhmaNa bhI Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1918 ] uttarAdhyayanasUtram [ paJcaviMzAdhyayanam vandanIya aura pUjanIya hotA hai tathA taparUpa agni ke dvArA tejasvitA dhAraNa karane vAlA hotA hai| isake atirikta kuzaloM-- tIrthaMkaroM ne brAhmaNatva ke sampAdaka jo guNa kathana kiye haiM, una guNoM se jo alaMkRta hai, usako hama brAhmaNa kahate haiM / kuzaloM ne guNoM ke anusAra brAhmaNa kA jo svarUpa batalAyA hai, aba usI ke viSaya meM kahate haiM-- jo na sajadda Agantu, pavvayanto na soyai / ramai ajavayaNammi, taM vayaM bUma mAhaNaM // 20 // zocati / yo na svajatyAgantuM pravrajanna ramata Aryavacane, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 20 // padArthAnvayaH - jo-jo na sajjai-saMga nahIM karatA Agantu - svajanAdi ke Agamana para pavvayanto - prabrajita hotA huA na soyai - soca nahIM karatA parantu ajavayaNammi - Aryavacana meM ramai - ramaNa karatA hai taM - usako vayaM-hama mAhaNaMbrAhmaNa brUma - kahate haiM / mUlArtha - jo svajanAdi meM Asakta nahIM hotA aura dIcita hotA huA soca nahIM karatA kintu AryavacanoM meM ramaNa karatA hai, usako hama brAhmaNa kahate haiN| TIkA - prastuta gAthA meM tIrthaMkarabhASita brAhmaNalakSaNoM kA digdarzana karAyA gayA hai| ataH jinapravacana ke anusAra brAhmaNa kA svarUpa batalAte hue jayaghoSa muni phira kahate haiM ki jo svajanAdi sambandhijanoM ke milane para vA upAzraya Adi meM Ane para bhI unakA saMga nahIM karatA -- unameM anurakta nahIM hotA aura dIkSita hokara sthAnAntara meM gamana karatA huA zoka bhI nahIM karatA [ jaise ki inake binA maiM kyA karU~gA ityAdi ] apitu AryavacanoM tIrthaMkara bhagavAn ke kahe hue vacanoM meM hI ramaNa karatA hai arthAt nispRha bhAva se rahatA hai, usako hama brAhmaNa kahate haiM / tAtparya yaha hai ki jo kisI meM Asakti nahIM rakhatA tathA harSa aura zoka se rahita evaM svAdhyAya meM rata hai, vahI saccA brAhmaNa hai kyoMki usameM zAstrokta brAhmaNatva ke sampAdaka guNa vidyamAna haiM / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1916 aba phira kahate haiMjAyarUvaM jahAmaDhe, nidantamalapAvagaM / rAgadosabhayAIyaM , taM vayaM bUma mAhaNaM // 21 // jAtarUpaM . yathAmRSTaM, nidhmAtamalapApakam / rAgadveSabhayAtItaM . , taM vayaM brUmo brAhmaNam // 21 // padArthAnvayaH--jAyasavaM-jAtarUpa jahA-jaise Amaha-AmRSTa niddhantanirmAta mala-mala pAvarga-pAvaka se rAgadosabhayAIyaM-rAga, dveSa aura bhaya se rahita taM-usako vayaM-hama mAhaNaM-brAhmaNa bUma-kahate haiN| mUlArtha-jaise ami ke dvArA zuddha kiyA huA svarga tejasvI aura nirmala ho jAtA hai, tadvat rAgadveSa aura bhaya se jo rahita hai usako hama mAmaya kahate haiN| TIkA-'jAtarUpa' nAma svarNa kA hai| jaise manaHzilA Adi rAsAyanika dravyoM ke saMyoga se agni meM tapAne para nirmala hone se suvarNa apane vAstavika svarUpa meM AtA huA suvarNa kahalAtA hai, tAtparya yaha hai ki azuddha suvarNa ko jaise agni meM DAlA jAtA hai aura dravyoM ke saMyoga se usako mala se rahita kiyA jAtA hai, phira vaha apane asalI rUpa ko prakaTa karane meM samartha hotA hai, arthAt loka meM vaha svarNa ke nAma se pukArA jAtA hai, ThIka isI prakAra sAdhanasAmagrI ke dvArA jisa AtmA ne bhayarUpa bAhya aura rAgadveSa rUpa antaraMga mala ko dUra karake apane ko sarvathA nirmala banA liyA hai, usI ko yathArtha rUpa meM brAhmaNa kahate haiM / yahA~ para itanA smaraNa rahe ki jaise saMzodhita svarNa apane apUrva paryAya ko dhAraNa kara letA hai, usI prakAra kaSAya mala se rahita huA AtmA apUrva guNa ko dhAraNa karane vAlA ho jAtA hai / prastuta gAthA meM 'ma' alAkSaNika hai| aura 'niddhantamalapAvarga' meM 'pAvaka' zabda padavyatyaya se prayukta huA hai / jaise ki-pAvakena vahninA nirmAtam' ityAdi / yadi 'ma' ko alAkSaNika na mAneM to 'maTuM' kA artha mahArtha bhI kiyA jA sakatA hai, jo ki mokSa kA vAcaka hai| / aba phira kahate haiM- .. . ... ... ........" Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAnnnnnnn 1920 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam tavassiyaM kisaM dantaM, avaciyamaMsasoNiyaM / suvvayaM patanivvANaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // 22 // tapakhinaM kRzaM dAntam, apacitamAMsazoNitam / suvrataM prAptanirvANaM, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 22 // padArthAnvayaH-tavassiyaM-tapasvI kisaM-kRza dantaM-dAnta-indriyoM ko damana karane vAlA avaciya-apacita-kama ho gayA hai maMsa-mAMsa aura soNiyaMrudhira jisakA suvvayaM-sundara vratoM vAlA patta-prApta kiyA hai nivvANaM-nirvANa ko jisane taM-usako--ityAdi saba pUrvavat jAnanA / 1. mUlArtha-jo tapasvI, kaza aura dAnta-indriyoM kA damana karane vAlA hai, jisake zarIra meM mAMsa aura rudhira kama ho gayA hai tathA vratazIla aura nirvANa-parama zAnti-ko jisane prApta kiyA hai, usako hama brAhmaNa kahate haiN| ____TIkA-prastuta gAthA meM saMyamazIla parama tapasvI sAdhu ko hI brAhmaNa rUpa se varNana kiyA hai / jayaghoSa muni phira kahate haiM ki jo tapasvI arthAt tapa karane vAlA aura tapa ke prabhAva se jisakA zarIra kRza ho gayA ho tathA zarIra kA mAMsa aura rudhira bhI sUkha gayA ho evaM jisane parama zAnti rUpa nirvANa ko prApta kiyA ho aise dAnta-parama saMyamI puruSa ko hama brAhmaNa kahate haiM / isa gAthA meM brAhmaNatva ke sampAdaka tapa kA anuSThAna, indriyoM kA damana, bratoM kA pAlana aura pUrNasamatA, ina cAra guNoM kA ullekha kiyA gayA hai / bRhadvRttikAra ne isa gAthA ko prakSipta kahA hai parantu dIpikA Adi meM isako prakSipta nahIM khaa| phira kahate haiMtasapANe viyANettA, saMgaheNa ya thAvare / jo na hiMsai tiviheNa, taM vayaM bUma mAhaNaM // 23 // trasaprANino vijJAya, saMgraheNa ca sthAvarAn / yo na hinasti trividhena, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 23 // Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1121 padArthAnvayaH -- tasa - trasa ya - aura thAvare - sthAvara pANe- prANiyoM ko saMgaNa - saMkSepa sevA vistAra se viyANettA - jAnakara jo-jo tiviheNa - tInoM yogoM se na hiMmar3a-hiMsA nahIM karatA taM vayaM bUma mAhaNaM - usako hama brAhmaNa kahate haiM / mUlArtha - jo trasa aura sthAvara prANiyoM ko saMkSepa va vistAra se bhalI mA~ti jAnakara unakI hiMsA nahIM karatA, usako hama brAhmaNa kahate haiM / TIkA - brAhmaNatva ke sampAdaka anya guNoM kA varNana karane ke nimitta se jayaghoSa muni, vijayaghoSa prabhRti brAhmaNamaNDalI se phira kahate haiM ki hama brAhmaNa usako mAnate haiM ki jo trasa aura sthAvara prANiyoM ke svarUpa ko samAsa athavA vyAsa rUpa se jAnatA huA unakI mana, vacana aura kAyA kisI se bhI hiMsA nahIM karatA / isakA abhiprAya yaha hai ki trasa athavA sthAvara kisI bhI jIva ko mana, vacana aura zarIra ke dvArA jo svayaM kaSTa nahIM pahu~cAtA, aura kaSTa dene ke lie kisI ko preraNA nahIM karatA aura yadi koI kaSTa deve to usako bhalA nahIM samajhatA; tAtparya yaha hai ki tIna yoga aura tIna 'karaNoM se jo ahiMsA dharma kA pAlana karatA hai, usako hama brAhmaNa kahate athavA mAnate haiN| mana, vacana aura kAyA ke vyApAra kI yoga saMjJA hai / anyatra bhI likhA hai ki--'yadA na kurute pApaM sarvabhUteSu dAruNam / karmaNA manasA vAcA brahma sampadyate tadA / / ' arthAt jo mana, vacana aura karma se kisI prakAra kA pApa nahIM karatA, vaha brahma ko prApta hotA hai / isa prakAra prathama mahAvrata kI vyAkhyA meM brAhmaNatva ke svarUpa kA varNana kiyA gayA / aba dvitIya mahAvrata meM usakA svarUpa varNana karate haiM-- kohA vA jai vA hAsA, lohA vA jai vA bhayA / mulaM na vayaI jo u, taM vayaM bUma mAhaNaM // 24 // krodhAdvA yadi vA hAsyAt, lobhAdvA yadi mRSA na vadati yastu taM vayaM brUmo padArthAnvayaH -- kohA - krodha se vA-athavA jai vA yadi hAsA -hAsya sevAathavA lohA-lobha se jar3a vA-yadi bhayA-bhaya se jo-jo musaM-jhUTha na - nahIM vayaIbolatA taM-usako vayaM-hama mAhaNaM- - brAhmaNa bUma - kahate haiM / u- avadhAraNa artha meM hai / vA bhayAt / brAhmaNam // 24 // Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtram [ paJcaviMzAdhyayanam mUlArtha - krodha se, lobha se, hAsya aura bhaya se bhI jo jhUTha nahIM bolatA, usako hama brAhmaNa kahate haiM / 19122 TIkA - isa gAthA meM dvitIya mahAvrata ko lekara brAhmaNatva ke svarUpa kA nirUpaNa karane ke sAtha 2 isa bAta ko bhI dhvanita kiyA gayA hai ki asatya kina 2 kAraNoM se bolA jAtA hai| jaise ki manuSya ko jhUTha bolane kA avasara prAyaH krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya aura bhaya Adi ke kAraNoM se hI upasthita hotA arthAt inhIM kAraNoM se manuSya jhUTha bolate haiM / koI krodha ke Aveza meM Akara asatya bola jAtA hai, kisI ko lobha ke vazIbhUta hone para asatya bolane ke lie bAdhita honA par3atA hai tathA koI bhaya ke kAraNa jhUTha bolate haiM evaM hAsya ke kAraNa bhI aneka puruSa jhUTha bolate dekhe jAte haiM parantu jo vyakti ina ukta kAraNoM ke upasthita hone para bhI asatya nahIM bolatA, vAstava meM vahI brAhmaNa hai / isa kathana kA abhiprAya yaha hai ki jaba taka manuSya ke andara lobha Adi ukta doSa vidyamAna haiM, taba taka vaha asatya ke sambhASaNa se sarvathA mukta nahIM ho sakatA / aura jahA~ ukta doSoM kA abhAva hai, vahA~ asatya kA lopa ho jAtA hai| isalie jo asatya kA tyAgI hai, vahI saccA brAhmaNa hai / anyatra bhI isI bAta kA samarthana milatA haiM / yathA - 'yadA sarvAnRtaM tyaktaM mithyAbhASA vivarjitA / anavadyaM ca bhASeta brahma sampadyate tadA ||' 'azvamedhasahasraM ca satyaM ca tulayA dhRtam / azvamedhasahasrAddhi satyameva viziSyate / / ' tAtparya yaha hai ki satya kI sahasroM azvamedhoM se bhI adhika mahimA hai / aba tRtIya mahAvrata kI vyAkhyA meM ukta viSaya kA varNana karate haiN| yathA cittamantamacittaM vA appaM vA jai vA bahuM / na giNhAi adattaM je, taM vayaM bUma mAhaNaM // 25 // cittavantamacittaM vA, alpaM vA yadi vA bahum / na gRhNAtyadattaM yaH taM vayaM brUmo brAhmaNam // 25 // padArthAnvayaH:-----cittamantam-cetanA vAle padArtha vA athavA acittaM - cetanA rahita appaM- stoka vA athavA bahu- bahuta jai vA yadi je- jo adattaM vinA diye na giNhAi-prahaNa nahIM karatA taM vayaM bUma mAhaNaM - usako hama brAhmaNa kahate haiM / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1123 AAAAAAVAAVAvina mUlArtha-jitane bhI sacitta athavA acitta, alpa athavA bahuta padArtha haiM, unako jo vinA diye grahaNa nahIM karatA, usako hama brAhmaNa kahate haiN| TIkA-jayaghoSa muni kahate haiM ki saMsAra meM jitane bhI padArtha haiM-phira ve sacitta hoM athavA acitta hoM tathA una padArthoM ko alpa pramANa meM yA adhika pramANa meM, vinA diye arthAt unake svAmI kI AjJA ke vinA jo kabhI bhI grahaNa nahIM karatA, usako hama brAhmaNa kahate haiM / tAtparya yaha hai ki vinA diye, vastu kA jo grahaNa karanA hai, vaha steya-corI hai / isalie koI bhI vastu kyoM na ho, jaba taka usakA svAmI usake lene kI AjJA na de deve, taba taka usako lene kI zAstra AjJA nahIM detaa| ataH jo vyakti vinA diye kisI vastu ko grahaNa nahIM karatA, vahI saccA brAhmaNa hai| sacitta-sajIva-cetanA vAle padArtha dvipadAdi, aura acittanirjIva-cetanArahita padArtha tRNa bhasmAdika haiM / yahA~ para sacetanAdi ke kahane kA abhiprAya yaha hai ki jo tRtIya mahAvrata ko dhAraNa karane vAle haiM, ve ziSyAdi ko unake sambandhijanoM kI AjJA ke vinA grahaNa nahIM kara sakate arthAt dIkSA nahIM de sakate / nirjIva tRNa bhasmAdi tuccha padArthoM ko bhI svAmI ke Adeza vinA grahaNa karane kI AjJA nahIM hai / anyatra bhI kahA hai-'paradravyaM yadA dRSTam Akule hyathavA rahe / dharmakAmo na gRhNAti brahma sampadyate tadA // ' ityaadi| - aba caturtha mahAvrata ke prastAva meM ukta viSaya kA varNana karate haiM- . divvamANussatericchaM , jo na sevai mehuNaM / maNasA kAyavakkeNaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // 26 // divyamAnuSyatairazcaM , yo na sevate maithunam / manasA kAyavAkyena, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 26 // - padArthAnvayaH-divva-deva mANussa-manuSya aura tericchaM-tiryagsambandhI jo-jo mehuNaM-maithuna ko na sevai-sevana nahIM karatA maNasA-mana se kAya-kAyA se vakkeNaM-vacana se taM vayaM bUma mAhaNaM-usako hama brAhmaNa kahate haiN| 1. mUlArtha-jo deva, manuSya aura tiryac sambandhI maithuna ko mana, vacana aura zarIra se sevana nahIM karatA, usako hama brAhmaNa kahate haiN| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1124 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanama TIkA-vijayaghoSa muni kahate haiM ki jo vyakti deva, manuSya aura pazusambandhI maithuna kA sevana nahIM karatA arthAt mana, vacana aura zarIra ina tInoM se jisane maithuna kA parityAga kara diyA hai, vahI hamAre mata meM brAhmaNa hai| yahA~ para zarIra ke atirikta mana aura vacana ke ullekha karane kA abhiprAya yaha hai ki mana, vANI se bhI maithuna kA tyAga kara denA cAhie arthAt kAmaviSayaka mAnasika cintana aura vANI dvArA kAmoddIpaka viSayoM kA nirUpaNa karanA bhI brahmacArI ke lie tyAjya hai| kAraNa ki jinake antaHkaraNa meM kAmasambandhI vAsanA vidyamAna hai aura jo apanI vANI ke dvArA kAmavarddhaka sAmagrI kA sundara zabdoM meM varNana karate haiM, ve pUrNarUpa se brahmacarya kA pAlana karane vAle nahIM kahe jA sakate / ata: tIna yoga aura tIna karaNoM se jisane maithuna kA parityAga kara diyA hai, vahI pUrNa brahmacArI hai aura usI ko brAhmaNa kahate haiN| anyatra bhI likhA hai-'devamAnuSatiryakSu maithunaM varjayedyadA / kAmarAgaviraktazca brahma sampadyate tadA // ' ityAdi / prastuta gAthA meM jo tiryag zabda kA ullekha kiyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki bahuta se ajJa aura pAmara jIva aise bhI isa sRSTi meM vidyamAna haiM ki jo sRSTiviruddha AcaraNa karane se bhI pIche nahIM httte| etadartha arthAt taniSedhArtha ukta zabda kA upAdAna kiyA gayA hai| .. ____ aba phira pUrvokta viSaya meM kahate haiM arthAt brAhmaNatva ke nirUpaNArtha pA~caveM mahAvrata kA ullekha karate haiM / yathA jahA pomaM jale jAyaM, novalippaha vaarinnaa| evaM alitaM kAmehi, taM vayaM bUma mAhaNaM // 27 // yathA padmaM jale jAtaM, nopalipyate vaarinnaa| . evamalitaM kAmaiH, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 27 // padArthAnvayaH-jahA-jaise poma-padma jale-jala meM jAyaM-utpanna huA vAriNA-jala se na-nahIM ubalippai-upalipta hotA evaM-isI prakAra kAmehikAmabhogoM se jo alittaM-alipta hai taM vayaM bUma mAhaNaM-usako hama brAhmaNa kahate haiN| ___ mUlArtha-jaise kamala jala meM utpanna hotA hai parantu vaha jala se upalipta nahIM hotaa| isI prakAra jo kAmabhogoM se alisa hai, usI ko hama bAmaNa kahate haiN| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1125 TIkA - jayaghoSa muni kahate haiM ki jaise kamala, kIca utpanna hokara jala ke Upara ThaharatA aura jala ke dvArA vRddhi ko prApta karatA huA bhI jala se upalipta nahIM hotA, ThIka isI prakAra jo kAmabhogoM se utpanna aura vRddhi ko prApta karake bhI unameM upalipta nahIM hotA usI ko hama brAhmaNa mAnate haiM / tAtparya yaha hai ki jo puruSa kAmabhogoM se kamalapatra kI taraha alipta rahatA hai arthAt unameM Asakta nahIM hotA, vAstava meM vahI brAhmaNa hai / yahA~ para itanA dhyAna rahe ki kAmabhoga aura parigraha inako eka samajhakara hI sUtrakartA ne unakI Asakti kA niSedha kiyA hai | ataH kisI bhI bhogya athavA upabhogya vastu meM Asakti kA na rakhanA hI sUtrakAra ko abhipreta hai / anyatra kahA hai-- 'yadA sarvaM parityajya nissaMgo niSparigrahaH / nizcintazca cared dharmaM brahma sampadyate tadA // ' ityAdi / isa prakAra mUlaguNoM ke dvArA brAhmaNatva kA nirUpaNa kiyA gayA, aba uttara guNoM se usakA varNana karate haiM aloluyaM muhAjIviM, aNagAraM akiMcaNaM / asaMsattaM giitthesu, taM vayaM bUma mAhaNaM // 28 // alolupaM mudhAjIvitam, anagAramakiJcanam asaMsaktaM gRhastheSu, taM vayaM bramo brAhmaNam // 28 // 1 padArthAnvayaH - aloluyaM - lolupatA se rahita muhAjIviM-mudhAjIvI aNagAraManagArarahita akiMcaNaM-akiMcana vRtti vAlA asaMsattaM - asaMsakta gihatthesu - gRhasthoM meM taM vayaM bUma mAhaNaM - usako hama brAhmaNa kahate haiM / mUlArtha - jo ajJAta chaH vRtti vAlA, lolupatA se rahita, anagAra aura akiMcana - akiMca vRtti vAlA tathA gRhasthoM meM Asakti na rakhane vAlA hai, usakI hama brAhmaNa kahate haiM / TIkA - prastuta gAthA meM sAdhu ke uttama guNoM kA varNana kiyA gayA hai, jo ki brAhmaNatva ke sampAdaka haiN| jayaghoSa muni kahate haiM ki brAhmaNa vaha hai ki jisameM AcArasambandhI nimnalikhita guNa vidyamAna hoM arthAt ina AcaraNIya guNoM se yukta Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1126 ] : uttarAdhyayanasUtram- 1 paJcaviMzAdhyayanam vyakti ko hI brAhmaNa kahanA caahie| tathAhi--alolupa-lolupatA se rahita arthAt rasoM meM amUrcchita-mUrchA na rakhane vAlA / mudhAjIvI-ajJAta-aparicita kuloM se nirdoSa bhikSA ke lene vAlA arthAt bhikSAvRtti se jIvana yAtrA calAne vAlA / anagAra-gRha, maThAdi se rahita / akiMcana-dravyAdi kA parityAgI aura gRhasthoM meM asaMsakta arthAt unase adhika paricaya na rakhane vAlA / kAraNa ki gRhasthoM ke adhika paricaya meM Ane se AtmA meM kisI na kisI prakAra ke hAnikAraka doSa ke A jAne kI sambhAvanA rahatI hai / taba isa sAre kathana kA sArAMza yaha huA ki jo vyakti rasoM kA tyAgI, nirdoSa . bhikSAvRtti para nirvAha karane vAlA, dravya aura gRha maThAdi se rahita evaM gRhasthoM ke anAvazyaka saMsarga meM nahIM AtA, vahI saccA brAhmaNa hai| - aba pUrvokta viSaya meM phira kahate haiMjahittA. puvvasaMjogaM, nAisaMge ya bandhave / jo na sajai bhogesu, taM vayaM bUma mAhaNaM // 29 // hitvA pUrvasaMyoga, jJAtisaMgA~zca bAndhavAn / yo na sajati bhogeSu, taM vayaM brUmo brAhmaNam // 29 // ... padArthAnvayaH-jahitA-chor3akara puvva-pUrva saMjogaM-saMyoga ya-aura nAisaMge-jJAtiyoM kA saGga bandhave-bandhujanoM kA saGga jo-jo na saJjai-nahIM Asakta hotA bhogesu-bhogoM meM taM vayaM bUma mAhaNaM-usako hama brAhmaNa kahate haiN| mUlArtha-jo pUrvasaMyoga tathA jJAti aura bandhujanoM ke sambandha ko chor3ane ke anantara phira kAmabhogoM meM khacita-Asakta nahIM hotA, usako hama brAmaNa kahate haiN| TIkA-prastuta gAthA meM vyAjarUpa se tyAgavRtti ko dRDhatara rakhane kA upadeza kiyA gayA hai / jayaghoSa muni kahate haiM ki, jisane mAtA pitA ke sambandha ko tyAga diyA hai, zvasura Adi ke saMga ko bhI chor3a diyA hai, jJAti tathA sambandhI janoM ke moha se alaga ho gayA hai tathA tyAge hue kAmabhogoM meM jo phira Asakta Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1127 nahIM hotA, vahI brAhmaNa hai / tAtparya yaha hai ki viSayabhoga aura tajjanaka sAmagrI ke viSaya meM jo virakta ho cukA hai athavA viSayajanya sukhoM kI jisake hRdaya meM kalpanA taka nahIM hai, usako hama brAhmaNa kahate haiM / aba vedoM, vedavihita yajJoM aura unakA anuSThAna karane vAle yAjakoM ke viSaya meM kahate haiM-- pasubandhA savvaveyA, jaTTaM ca pAvakammuNA / na taM tAyanti dussIlaM, kammANi balavanti hi // 30 // pazubandhAH sarvavedAH iSTaM ca pApakarmaNA / na taMtrAyante duHzIla, karmANi balavanti hi // 30 // . padArthAnvayaH --- pasubandhA - pazuoM ke vadha-bandhana ke lie sabvaveyA sarva veda haiM ca - aura jaTThe-yajJa pAvakammuNA - pApakramoM kA hetubhUta hai taM yajJa ke karane vAle kI na tAnti-rakSA nahIM kara sakate / dussIla- durAcArI ko iha - tumhAre mata meM kammANi - karma balavanti - balavAna haiM ha-kheda artha meM haiM / mUlArtha -- sarva veda pazuoM ke vadha-bandhana ke lie haiM aura yajJa pApakarma kA hetu hai / ve veda yA yajJa vedapAThI vA yajJakartA ke rakSaka nahIM ho sakate apitu pApa karmoM ko balavAn banAkara durgati meM pahu~cA dete haiN| 1 TIkA - prastuta gAthA meM vedoM ke karmakANDa kI AlocanA kI gaI hai| jayaghoSa muni kahate haiM ki Rg, yajuH, sAma aura atharva ye cAroM veda pazuoM ke badha-bandhanArtha hI dekhe jAte haiN| azvamedhAdi yajJoM meM yUpoM kA varNana AtA hai / yajJamaNDapa meM gAr3e jAte haiM aura unake sAtha vadhya pazu bA~dhe jAte haiM / isase pratIta huA ki veda prAyaH pazuoM ke vadha-bandhanArtha hI nirmita hue haiM / jaba aisA hai, taba to hiMsAtmaka hone se ukta yajJa bhI pApakarma ko hI janma dene vAlA hai| yajJa ke lie pazuoM kI niyukti kA ullekha manvAdi smRtiyoM ke 'yajJArthe pazavaH sRSTAH' ityAdi vAkyoM meM spaSTa rUpa se pAyA jAtA hai / isake atirikta 'zvetaM chAgamAlabheta vAyavyAM dizi bhUtikAmaH' ityAdi vaidika vAkyoM se yajJaviSayaka hiMsA kA Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1128 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam ullekha pratyakSa pAyA jAtA hai / ata: ina uparokta vaidha yajJoM ke lie vedoM kA adhyayana, pAralaukika duHkhoM se bacAne meM kabhI sahAyaka athavA samartha nahIM ho sakatA / ukta kathana kA abhiprAya yaha hai ki hiMsAjanaka kriyAoM ke anuSThAna se jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA tIvra bandha hotA hai aura usI ke kAraNa yaha AtmA durgati meM jAtA haiN| isase pramANita huA ki vedokta hiMsAmaya yajJoM se kisI prakAra ke bhI puNya phala kI prApti nahIM ho sakatI / isI lie sAMkhyamata ke mAnane vAloM ne bhI ina vaidha yajJoM kI bar3I kar3I AlocanA kI hai-'vRkSAMzchittvA pazUna hatvA kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM prApyate svargo narake kena gamyate // ' arthAt yUpArtha vRkSoM ko kATakara, pazuoM ko mArakara aura rudhira kA kIcar3a karake yadi svarga kI prApti hotI hai to phira naraka-prApti ke sAdhana kauna-se haiM ? tAtparya yaha hai ki ina upAyoM se svarga kI prApti kabhI nahIM ho sakatI / yahA~ para yaha bAta bhI dhyAna rakhane yogya hai ki prastuta sUtra ke gata bArahaveM adhyayana meM vedoM ko hiMsA ke vidhAyaka nahIM mAnA kintu yaha kahA hai ki tuma vedoM ko par3hate to ho parantu unake arthoM kA tumako jJAna nahIM hai| aura yahA~ para usake viruddha yaha likhA hai ki samasta veda pazubandhanArtha haiM, aura tatpratipAdya yajJAdi karma pApa ke hetubhUta haiM / isa kathana se yaha pratIta hotA hai ki jayaghoSa muni ke samaya meM hiMsAtmaka vaidika yajJoM kI prathA cala par3I thI aura usakA pracAra adhika ho cukA thA aura vartamAna kAla meM vedoM ke jitane bhI prAcIna bhASya upalabdha hote haiM, unameM hiMsA kA vidhAna puSkala rUpa se pAyA jAtA hai| isake atirikta Adhunika bhASyoM kI bhI yahI dazA hai / udAharaNArtha svargIya paNDita jvAlAprasAda mizra ke yajurvedIya bhASAbhASya ko le liijie| usameM yajurveda ke 25veM adhyAya ke Azvamedhika prakaraNa ko par3hie aura dekhie ki usameM kisa prakAra se hiMsA kA vidhAna kiyA gayA hai| vastutaH isameM bhASyakAroM kA koI doSa nhiiN| unhoMne to mUla vedamantroM kA prakaraNasaGgata, pramANayukta aura mantra ke anusAra jo artha thA, vaha kara diyA hai / aba rahI svAmI dayAnanda jI ke bhASya kI bAta, so svAmI jI kA vedabhASya to saMsAra meM apane namUne kA eka hI bhASya hai ! ukta bhASya kA vicArapUrvaka svAdhyAya karane se patA calatA hai ki yaha bhASya bilakula asambaddha hai| eka mantra kI dUsare mantra se na to koI prakaraNagata saMgati hai aura na kisI Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [1926 prakAra kA arthagata sambandha hai / evaM vedamantroM ke jo artha kiye haiM, unameM bhI kisI prAmANika athavA yuktiyukta saraNi kA anusaraNa nahIM kiyaa| isameM sandeha nahIM ki svAmI dayAnanda jI ne vedoM ko hiMsA ke kalaGka se mukta karAne kA apane bhASya meM bar3A prayatna kiyA hai / mantroM ke padoM ko idhara udhara tor3a-maror3akara unakA manamAnA artha aura bhAva nikAlane meM bar3e sAhasa se kAma liyA hai| parantu isa kathana meM bhI svalpa bhI atizayokti nahIM ki ve isa kAma meM burI taraha asaphala hue haiN| sArAMza yaha hai ki vartamAna kAla meM Rga, yaju Adi ke nAma se prasiddha veda aura sAyaNa, mahIdhara, uvvaTa Adi AcAryoM ke saMskRtabhASya tathA paNDita jvAlAprasAda Adi anya Adhunika vidvAnoM ke bhASAbhASyoM ko dekhane se eka taTastha vidvAn ke hRdaya meM jo bhAva aGkita ho sakate haiM, unhIM ko prastuta gAthA meM saMkSepa se vyakta kiyA gayA hai| - aba prakArAntara se ukta viSaya kA varNana karate haiM / yathAna vi muNDieNa samaNo, na oMkAreNa bmbhnno| na muNI raNNavAseNaM, kusacIreNa na tAvaso // 31 // nA'pi muNDitena zramaNaH, na oGkAreNa brAhmaNaH / na muniraraNyavAsena, kuzacIreNa na tApasaH // 31 // - padArthAnvayaH-navi-na to muNDieNa-muNDita hone se samaNo-zramaNa hotA hai na-na oMkAreNa-oMkAra par3hane mAtra se bambhaNo-brAhmaNa hotA hai raeNavAseNaMaraNya meM nivAsa karane se na muNI-muni nahIM hotA na-nahIM kusacIreNa-kuza vastroM se-kuzA Adi tRNoM ke pahanane mAtra se tAvaso-tapasvI hotA hai| - mUlArtha kevala zira muMDAne se koI zramaNa nahIM bana sakatA, kevala oMkAra mAtra kahane se brAhmaNa nahIM ho sakatA, aura jaMgala meM rahane mAtra se koI muni tathA kuzA Adi ke vastra dhAraNa kara lene se koI tApasa-tapasvI nahIM ho sktaa| TIkA-prastuta gAthA meM bAhyaM liMga kI avagaNanA kI gaI hai arthAt jo loga kevala bAhya liMga ko hI kArya kA sAdhaka samajhate haiM, unake vicAroM kI AlocanA Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1130 ] . uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam by by by myry by by by by by kI gaI hai / jayaghoSa muni kahate haiM ki koI vyakti kevala sira muMDA lene se zramaNa nahIM bana sakatA, jaba taka usameM zramaNocita guNa vidyamAna na hoM aura na hI koI puruSa, mAtra oGkAra arthAt OMbhUrbhuvaHsvaH ityAdi gAyatrImantra ke uccAraNa kara lene mAtra se brAhmaNa ho sakatA hai| isI prakAra kevala araNya-vana meM nivAsa kara lene mAtra se muni bhI nahIM ho sakatA, tathA kuza--darbha aura valkala Adi ke pahana lene se koI tapasvI bhI nahIM ho sakatA / tAtparya yaha hai ki ye to saba bAhya ke cihnamAtra kevala pahacAna ke lie hI haiN| inase kAryasiddhi kA koI sambandha nahIM / kAryasiddhi kA sambandha to antaraMga sAdhanoM se hI hai| tathA--'OMkAra mAtra se brAhmaNa nahIM ho sakatA' isa kathana kA tAtparya yaha hai ki kevala pAThamAtra ko uccAraNa kara lenA hI brAhmaNatva ke lie paryApta nahIM kintu brAhmaNocita guNoM kA dhAraNa karanA Avazyaka hai| isI prakAra dUsare nAmoM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| anyatra bhI kahA hai-'muNDanAt zramaNo naiva, saMskArAd brAhmaNo na vA / muni raNyavAsitvAt, valkalAnna ca tApasaH // ' ityAdi / phira kina kAraNoM se zramaNAdi ho sakate haiM ? aba isa viSaya meM kahate haiMsamayAe samaNo hoi, bambhacereNa bmbhnno| nANeNa ya muNI hoi, taveNa hoi tAvaso // 3 // samatayA zramaNo bhavati, brahmacaryeNa brAhmaNaH / jJAnena ca munirbhavati, tapasA bhavati tApasaH // 32 // . padArthAnvayaH-samayAe-samabhAva se samaNo-zramaNa hoi-hotA hai, bambhacereNa-brahmacarya se bambhaNo-brAhmaNa hotA hai ya-aura nANeNa-jJAna se muNI-muni hoi-hotA hai taveNa-tapa se tAvaso-tapasvI hoi-hotA hai / __ mUlArtha-samabhAva se zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, jJAna se muni aura tapa se tapakhI hotA hai| TIkA-jayaghoSa muni kahate haiM ki zramaNa vaha hotA hai ki jisameM samabhAva ho arthAt rAgadveSAdi se alaga hokara jisake AtmA meM samabhAva kI pariNati ho rahI Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1131 ho, vaha zramaNa hai / isI prakAra mana, vacana aura zarIra se brahmacarya ke dhAraNa karane vAlA brAhmaNa hotA hai / 'brahma' zabda ke do artha haiM-- eka zabdabrahma, dUsarA parabrahma / isake atirikta brahma zabda kuzalAnuSThAna kA vAcaka bhI hai / isalie jo vyakti zabdabrahma meM niSNAta hokara parabrahma - ahiMsAdi mahAvratoM aura kuzalAnuSThAna ko dhAraNa karatA hai, vahI brAhmaNa hai / ThIka isI prakAra jJAna - tattvajJAna se muni hotA hai, arthAt jo tattvavidyA meM niSNAta ho, vaha muni hai / isI bhA~ti tapa kA AcaraNa karane vAlA tApasa hai / icchA ke nirodha ko tapa kahate haiM arthAt jisane icchAoM kA nirodha kara diyA ho, vaha tapasvI hai| prastuta gAthA meM jo kucha kahA 4 gayA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki guNoM se hI puruSa zramaNa, brAhmaNa, muni aura tapasvI ho sakatA hai, na ki bAhara ke kevala veSa mAtra se - dravyaliMga mAtra se 1 isI prakAra brAhmaNa kSatriyAdi varNoM kA vibhAga bhI karma ke hI adhIna hai / tathAhi- kammuNA bambhaNo hoi, kammuNA hoi vaIso kammuNA hoi, suddo havai karmaNA brAhmaNo bhavati, karmaNA vaizyoM karmaNA bhavati, zUdro bhavati bhavati padArthAnvayaH--kammuNA-karma se bambhaNo-brAhmaNa karma se khattio - kSatriya hoha hotA hai / vaIso- vaizya hotA hai / suddo - zUdra kammukhA - karma se havar3a - hotA hai / khattio / kammuNA ||33|| kSatriyaH / karmaNA // 33 // hoi -hotA hai kammuNAkammuNA - karma se hoi - mUlArtha - karma se brAhmaNa hotA hai, karma se catriya hotA hai, karma se vaizya hotA hai aura karma se hI zUdra hotA hai / TIkA - prastuta gAthA meM brAhmaNAdi cAroM varNoM kI utpatti aura sthiti kA saMkSepa se varNana kiyA gayA hai| jaise ki manuSyajAti to eka hI hai parantu kriyA vibhAga se cAroM varNoM kI maryAdA sthApana kI gaI hai| jisa samaya manuSyajAti meM akarma-bhUmija manuSya the, usa samaya varNavyavasthA kI koI AvazyakatA nahIM Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1132] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam new thI, parantu jaba ve karmabhUmiyoM kI AkRti meM Aye, taba se unakI kriyA ke anusAra cAroM vargoM kI sthApanA kI gii| yathA- 'kSamA dAnaM damo dhyAnaM satyaM zaucaM dhRtighRNA / jJAnavijJAnamAstikyametad brAhmaNalakSaNam // ' ityAdi vAkyokta kriyAoM ke AcaraNa karane vAloM kI brAhmaNa saMjJA huI / kSata nAma bhaya kA hai / ataH jo bhaya Adi se logoM kA saMrakSaNa karane lage aura paropakAra ke lie apane jIvana ko nyochAvara karane lageM, ve kSatriya saMjJA se alaMkRta hue| jinhoMne kRSikarma, pazupAlana aura vyApArAdi meM nipuNatA prApta kara lI, ve vaizya kahalAe aura jo zilpakalA aura sevAkarma meM pravINa nikale, unako zUdra kahA gayA / phira ina cAroM vargoM ke kula bana gye| jaise ki brAhmaNakula, kSatriyakula, vaizyakula aura zUdrakula / isa prakAra ina cAroM varNoM kI utpatti karmoM se hI mAnI gaI hai| isa prakAra kA kathana mahAbhArata meM bhI vidyamAna hai / yathA- 'ekavarNamidaM sarva, pUrvamAsIt yudhiSThira ! kriyAkarmavibhAgena, cAturvaNyaM vyavasthitam // ' tAtparya yaha hai ki prathama eka hI varNa thaa| phira kriyAkarma ke vibhAga se cAroM varNoM kI vyavasthA kI gii| sarvajJa ne isa bAta kA pahale upadeza kiyA hai| aba isI viSaya meM kahate haiN| yathAee pAukare budde, jehiM hoi sinnaayo| savvakammaviNimmukkaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // 34 // etAnprAdurakArSI buddhaH, yairbhavati snAtakaH / sarvakarmavinirmuktaM ,taM vayaM brUmo brAhmaNam // 34 // padArthAnvayaH-ee-ina anantarokta dharmoM ko pAukare-prakaTa kiyA buddhabuddha ne--sarvajJa ne jehiM-jinase siNAyao-snAtaka hoi-hotA hai savva-sarva kamma-karmoM se viNimmukaM-vinirmukta taM vayaM bUma mAhaNaM-usako hama brAhmaNa kahate haiN| ___ mUlArtha-isa dharma ko yuddha ne-sarvajJa ne prakaTa kiyA, jisase ki yaha jIva snAtaka ho jAtA hai / aura karmoM ke bandhana se mukta ho jAtA hai, usI . ko hama brAhmaNa kahate haiN| Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1133 TIkA-jayaghoSa muni kahate haiM ki yaha pUrvokta varNana maiMne apanI buddhi se nahIM kiyA kintu yaha saba jinendra bhagavAn kA kahA huA hai, jo ki buddha arthAt sarvajJa hai / ina pUrvokta dharmoM ke ArAdhana se yaha jIva snAtaka ho jAtA hai, aura karmoM ke bandhana se sarvathA mukta ho jAtA hai / yahA~ para snAtaka zabda se, kevalI kA grahaNa karanA abhISTa hai / tAtparya yaha hai ki ahiMsA Adi mahAvratoM ke yathAvidhi anuSThAna se yaha AtmA kevalajJAna kI prApti karatA huA sarva prakAra ke karmoM kA samUla ghAta kara detA hai / usI ko hama brAhmaNa kahate haiM ityAdi / jainamata meM snAtaka nAma kevalI kA hai, vaidikamata meM cAroM vedoM ke pAThI ko snAtaka kahate haiM / aura bauddhamata meM buddha ko mAnA gayA hai / sarvakarmavipramukta kA artha, cAroM ghAtI karmoM kA kSaya karane vAlA hai| isake atirikta ekavacana 'aham' ke sthAna para jo bahuvacana 'vayam' kA prayoga kiyA hai, vaha-dvau ca smado'vizeSaNe' isa sUtra ke AdhAra se kiyA gayA hai| aura 'viNimukkaM-vinirmuktam' yahA~ prathamA ke sthAna para dvitIyA hai| aba ukta viSaya kA upasaMhAra karate hue antima prazna ke viSaya meM kahate haiMevaM guNasamAuttA, je bhavanti diuttmaa| te samatthA samudattuM, paramappANameva ya // 35 // evaM guNasamAyuktAH, ye bhavanti dvijottamAH / te samarthAH samuddhartu, paramAtmAnameva ca // 35 // __padArthAnvayaH-evaM-pUrvokta guNa-guNoM se samAuttA-samAyukta je-jo diuttamA-dvijottama bhavanti-hote haiM te-ve samatthA-samartha haiM samuddhattuM-uddhAra karane ko param-para ke ya-aura appANaM-apane AtmA kA eva-avadhAraNArthaka hai| mUlArtha-ukta prakAra ke guNoM se yukta jo dvijendra haiM, ve hI khAtmA ko aura para ko saMsAra-samudra se pAra karane ko samartha haiN| TIkA-apane aura para ke AtmA kA uddhAra karane. meM kauna puruSa samartha ho sakatA hai, isa avaziSTa prazna kA uttara prastuta gAthA meM diyA gayA hai / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1934 ] uttarAdhyayanasUtram [ paJcaviMzAbhyayanam jayaghoSa muni kahate haiM ki pUrva prakaraNa meM ahiMsA aura satya prabhRti jitane bhI brAhmaNatva ke sampAdakaM guNa batalAye gaye haiM, una guNoM se yukta jo AtmA hai, vahI apane aura para ke uddhAra karane meM samartha hai aura isI lie vaha dvijottama -- dvijoM meM zreSTha hai| isake viparIta jisa AtmA meM ukta guNa vidyamAna nahIM haiM, vaha vAstava meM vedavit, yajJArthI aura dharma kA pAragAmI bhI nahIM hai| phira usako 'sva' aura 'para' kA uddhAraka kahanA yA mAnanA bhI kevala sAhasamAtra hai / jaise kIcar3a se kIcar3a kI zuddhi nahIM ho sakatI, usI prakAra hiMsA Adi krUra karmoM ke AcaraNa se AtmA kI zuddhi bhI nahIM ho sktii| isIlie saccA vedavit, saccA yajJArthI aura dharma kA pAragAmI saccA brAhmaNa banane tathA 'sva' 'para' kA uddhAraka banane ke lie pUrvokta guNoM kA dhAraNa karanA hI nitAnta Avazyaka hai / isake anantara phira kyA huA ? aba isa viSaya meM kahate haiM evaM tu saMsa chinne, vijayaghose ya bambhaNe / samudAya tayao taM tu, jayaghosaM mahAmuNiM // 36 // evaM tu saMzaye chine, vijayaghoSazca samAdAya tatastaM tu, jayaghoSaM brAhmaNaH / mahAmunim // 36 // padArthAnvayaH evaM - isa prakAra saMsae-saMzaya ke chine-chedana ho jAne para vijayaghose - vijayaghoSa bambhaNe - brAhmaNa ya-phira samudAya - samyak nizcaya kara taotadanantara taM - usako jayaghosaM - jayaghoSa mahAmurgi - mahAmuni ko pahacAna liyA / tuvAkyAlaGkAra meM hai / mUlArtha - isa prakAra saMzayoM ke chedana ho jAne para vijayaghoSa brAhmaNa ne vicAra karake jayaghoSa muni ko pahacAna liyA ki yaha merA AtA hai / TIkA ---- jayaghoSa muni ne jaba apanA vaktavya samApta kiyA, taba vijayaghoSa brAhmaNa ne unakI vANI aura AkRti se unako pahacAna liyA arthAt yaha merA bhrAtA hI hai, isa prakAra usako nizcaya ho gayA / vAstava meM zarIra kI AkRti, vANI aura - sahavAsa -- vArtAlApa Adi se pUrva vistRta padArthoM kI smRti ho hI jAyA karatI hai| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAbhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1135 prastuta gAthA meM 'tu' zabda vAkyAntaropanyAsa artha meM gRhIta kiyA gayA hai| tathA 'ca' pUraNArthaka bhI hai / 'samudAya' yaha ArSa prayoga 'samAdAya' kA pratirUpa hai / 'kisI 2 prati meM 'bambhaNe' ke sthAna para 'mAhaNe' likhA hai| artha donoM kA eka hI hai| isa prakAra pahacAna lene ke anantara vijayaghoSa ne phira jo kucha kiyA, aba usakA varNana karate haiM-- tuTTe ya vijayaghose, iNamudAhu mAhaNattaM jahAbhUyaM, khuTTu me vijayaghoSaH, idamudAh yathAbhUtaM, suSThu me padArthAnvayaH -- tuTThe - tuSTa huA vijayaghose - vijayaghoSa iNam - yaha vakSyamANa vacana kayaMjalI - hAtha jor3akara udAhu - kahane lagA / mAhaNataM - brAhmaNatva jahAbhUyaM - yathAbhUta, yathArtha suTu-bhalI bhA~ti me mujhe uvadaMsiyaM - upadarzita kiyA / tuSTazca brAhmaNatvaM kayaMjalI / uvadaMsiyaM // 37 // kRtAJjaliH / upadarzitam // 37 // mUlArtha - prasanna huA vijayaghoSa hAtha jor3akara isa prakAra kahane lagA ki he bhagavan ! Apane brAhmaNatva ke yathAvat svarUpa ko mere prati bahuta hI acchI taraha pradarzita kiyA hai / TIkA- jaba vijayaghoSa ne yaha jAna liyA ki ye munirAja to mere pUrvAzrama ke bhAI haiM, taba usako bar3I prasannatA huI aura hAtha jor3akara jayaghoSa muni se kahane lagA ki bhagavan ! Apane brAhmaNatva ke yathAvat svarUpa ko bahuta hI acchI taraha se pradarzita kiyA hai| tAtparya yaha hai ki Apane brAhmaNa ke jo lakSaNa varNana kiye haiM, vAstava meM bahI yathArtha haiM / arthAt ina lakSaNoM se lakSita vA ina guNoM se yukta jo vyakti hai, usI ko brAhmaNa kahanA cAhie / isake atirikta vijayaghoSa ke prasanna hone ke do kAraNa yahA~ para upasthita ho gayeye eka to saMzayoM kA dUra honA aura dUsare varSoM se gaye hue bhrAtA kA milApa honA / isalie vaha atiprasannacitta hokara jayaghoSa muni ke pUrvokta varNana kA savinaya samarthana karane lagA / isa prakAra prasanna hue vijayaghoSa ne apane pUjya bhrAtA jayaghoSa muni se kucha kahA, aba usakA varNana karate haiM jo Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1136 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam tumbhe jaiyA jannANaM, tubbhe veyaviU viU / joisaMgaviU tumbhe, tumbhe dhammANa paargaa||38|| yUyaM yaSTAro yajJAnAM, yUyaM vedavido vidaH / jyotiSAGgavido yUyaM, yUyaM dharmANAM pAragAH // 38 // padArthAnvayaH-tumbhe-Apa jannANaM-yajJoM ke jaiyA-yajana karane vAle haiM tubme-Apa veyaviU-vedoM ke vettA haiM viU-vidvAn haiM tumme-Apa joisaMgajyautiSAMga ke viU-paNDita haiM tumme-Apa dhammANa-dharmoM ke pAragA-pAragAmI haiN| mUlArtha he bhagavan, Apa yajJoM ke karane vAle haiN| Apa vedoM ke jJAtAvedavidyA ke paNDita haiN| Apa jyautiSAMga ke vettA aura dharmoM ke pAragAmI haiM / TIkA-koI 2 aisA pATha bhI par3hate haiM-'saMjANaMto tao taM tu'-jAnate hue ki yaha merA bhAI hai| taba vijayaghoSa ne jayaghoSa muni ke sambandha meM isa prakAra kahA-he bhagavan ! vAstava meM Apa hI yajJoM ke yAjaka haiM, Apa hI vedavidyA ke pUrNa jJAtA hai, arthAt Apa hI vedoM ke pUrNa vidvAn haiM tathA jyautiSAMga ke pUrNa jJAtA bhI Apa hI haiN| aura dharmoM-sadAcArasambandhI niyamoM ke pAragAmI bhI Apa hI haiM / tAtparya yaha hai ki jaise Apa sarvazAstroM meM niSNAta haiM, vaise hI Apa caritra ke pAlana meM bhI sarvathA paripUrNa haiM arthAt jahA~ Apa jJAnavAn haiM vahA~ Apa cAritravAn bhI haiN| yahA~ para itanA dhyAna rahe ki yaha sadbhUta guNoM kI stuti hai, isameM atizayokti nahIM hai| aba phira isI viSaya meM kahate haiMtubbhe samatthA uddhattuM, paramappANameva y| tamaNuggahaM karehamha, bhikkhaNaM bhikkhu uttamA // 39 // yUyaM samarthAH samuddhartu, paramAtmAnameva c| tadanugrahaM kurutAsmAkaM, bhaikSyeNa bhikSuttamAH // 39 // ___padArthAnvayaH-tumme-Apa samatthA-samartha haiM uddhattuM-uddhAra karane meM param-para kA ya-aura appANam-apane AtmA kA eva-pAdapUrti meM hai tam-isalie Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindiibhaassaattiikaashitm| [1137 bhikkheNaM-bhikSA se amhaM-hamAre Upara aNuggaha-anugraha kareha-karo bhikkhuuttamAhe bhikSuoM meM uttama ! - mUlArtha he paramottama bhikSu ! Apa apane aura para ke AtmA kA uddhAra karane meM samartha ho / isalie Apa bhikSA dvArA hamAre Upara anugraha kro| .. TIkA-prastuta gAthA meM jayaghoSa muni kI stuti karate hue sAtha meM unase bhikSA grahaNa karane kI prArthanA kI gaI hai| vijayaghoSa kahate haiM ki Apa bhikSuoM meM uttama bhikSu haiM aura Apa tattvavettA hone ke kAraNa 'kha' aura 'para' ke uddhAra karane kI bhI apane AtmA meM pUrNa zakti rakhate haiN| ataH Apase merI prArthanA hai ki Apa bhikSA dvArA hamAre Upara anugraha kareM arthAt bhikSA lekara hameM anugRhIta kreN| tAtparya yaha hai ki Apa yahA~ se bhikSA avazya grahaNa kareM / yahA~ para itanA smaraNa rahe ki vijayaghoSa ne jayaghoSa muni kI sevA meM bhikSA ke lie jo prArthanA kI hai, vaha bhAvapUrNa aura zuddha hRdaya se kI hai / ataH pratyeka sadgRhastha ko yogya pAtra kA avasara prApta hone para apane antaHkaraNa meM isI prakAra ke bhAvoM ko sthAna denA caahie| vijayaghoSa kI isa prArthanA ke uttara meM jayaghoSa muni ne jo kucha kahA, aba usakA nirUpaNa karate haiMna kajaM majha bhikkheNa, khippaM nikkhamasU diyaa| mA. bhamihisi bhayAvaTTe, ghore saMsArasAgare // 40 // na kArya mama bhaikSyeNa, kSipraM niSkAma dvija ! mA bhrama bhayAvarte, ghore saMsArasAgare // 40 // padArthAnvayaH-majha-mujhe bhikkheNa-bhikSA se na kajaM-kArya nahIM hai diyA-he dvija ! khippaM nikkhamasU-tU zIghra hI dIkSA ko grahaNa kara mA bhamihisimata bhramaNa kara bhayAvaDhe-bhayoM ke Avarta vAle ghore-bhayaMkara saMsArasAgare-saMsAra rUpa samudra meN| mUlArtha--he dvija ! mujhe bhikSA se koI prayojana nahIM, tU zIghra hI dIcA grahaNa kara aura bhayoM ke Avate vAle isa pora saMsArasAgara meM bhramaNa mata kr| Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1138 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam TIkA-vijayaghoSa dvArA bhikSA ke lie kI gaI prArthanA ko sunakara jayaghoSa muni bole ki mujhe bhikSA kI koI AvazyakatA nhiiN| merA prayojana to yahA~ para Ane kA yaha hai ki tuma isa saMsAra ko chor3o aura jaldI hI dIkSA grahaNa kro| isa saMsArarUpI samudra meM tuma bhramaNa mata karo--gote mata khAo / yaha saMsAra samudra bar3A bhayaGkara hai| isameM aneka prakAra ke bhaya rUpa aavrt--ckr--haiN| tAtparya yaha hai ki jaise samudra aneka prakAra ke AvartoM se yukta ataeva bhayaGkara hai, isI prakAra yaha saMsAra bhI aihika aura pAralaukika bhayoM se yukta hone se mahAbhayaGkara aura nAnA prakAra ke duHkhoM kA ghara hai| isalie tuma isa saMsAra-sAgara se pAra hone kA ati zIghra prayatna karo aura vaha prayatna yahI hai ki tuma isa saMsAra ko chor3akara prabajita ho jaao| - aba isI kathana kA samarthana karate hue phira kahate haiMuvalevo hoi bhogesu, abhogI novalippaI / bhogI bhamai saMsAre, abhogI vippamuccaI // 41 // upalepo bhavati bhogeSu, abhogI nopalipyate / bhogI bhrAmyati saMsAre, abhogI vipramucyate // 41 // - padArthAnvayaH-uvalevo-karmoM kA upalepa hoi-hotA hai bhogesu-kAmabhogoM meM abhogI-abhogI jIva novalippaI-karmoM se lipta nahIM hotA bhogI-bhogI jIva saMsAre saMsAra meM bhamai-bhramaNa karatA hai abhogI-abhogI jIva vippamuccaIkarmabandhana se chUTa jAtA hai| . mUlArtha-karmoM kA upacaya bhogoM se hotA hai aura abhogI jIva koM se lipta nahIM hotA, tathA bhogI saMsAra meM bhramaNa karatA hai aura abhogI bandhana se chUTa jAtA hai| TIkA-jayaghoSa muni phira kahate haiM ki jo jIva zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparzAdi viSayoM meM lage hue haiM, ve hI AtmA meM karmoM kA upacaya karate haiN| jina AtmAoM ne ina viSayoM kA tyAga kara diyA hai, ve karmoM se lipta Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 1936 jala nahIM hote / isa prakAra jina jIvoM ne karmoM kA upacaya kiyA hai aura jinhoMne nahIM kiyA, una donoM ke phala meM antara batalAte hue kahate haiM ki jo bhogI jIva haiM, ve to saMsAracakra meM hI bhramaNa karate rahate haiM; aura jinhoMne ina viSayabhogoM ko sarvathA tyAga diyA hai, ve abhogI AtmA isa saMsAracakra se nikalakara arthAt karmoM ke jAla ko sarva prakAra se tor3akara mokSapada ko prApta kara lete haiN| tAtparya yaha hai ki bhogoM meM Asakti rakhane vAle jIva janma-maraNa kI paramparA meM phaMse rahate haiM aura abhogI-viSayabhogoM se virakta--jIva karmoM ke bandhana ko tor3akara mukta ho jAte haiN| isalie pratyeka mumukSu ko ucita hai ki vaha ina kAmabhogAdi viSayoM ko tyAgane kA prayatna kre| aba ukta viSaya ko eka dRSTAnta ke dvArA sphuTa karate haiM / yathAullosukkho ya do chuDhA, golayA mttttiyaamyaa| do vi AvaDiyA kuDDe, jo ulloso'ttha laggaI // 42 // ArdraH zuSkazca dvau kSiptau, golako . mRttikAmayau / dvAvapyApatitau kuDye, ya ArdraH sa tatra gati // 42 // . padArthAnvayaH-ullo-Ardra ya-aura sukkho-zuSka do-do chUDhA-gere hue golayA-gole maTTiyAmayA-mRttikAmaya--miTTI ke do vi-donoM hI AvaDiyAgire hue kuDDe-bhIta para jo-jo ullo-Ardra-gIlA hogA so-vaha attha-usa bhIta meM laggaI-laga jAtA hai| mUlArtha-gIlA aura zuSka do miTTI ke gole bhIta para pheMke gye| unameM jo gIlA hotA hai, vaha bhIMta para cipaTa jAtA hai| ..... TIkA-karmoM ke lepasambandhI viSaya ko samajhAne ke lie maTTI ke do goloM kA dRSTAnta bar3A hI sthUla aura jaldI samajha meM A jAya, aisA hai| jaise ki maTTI ke do gole haiN| unameM eka gIlA hai aura dUsarA sUkhA huA hai| una donoM ko yadi koI puruSa bhIta para pheMke to unameM jo gIlA hai, vaha to vahA~ cipaTa jAtA hai aura jo sUkhA hotA hai, vaha nahIM cipaTatA; kintu nIce gira jAtA hai| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1140] [ paJcaviMzAdhyayanam uttarAdhyayanasUtram aba isI ko dRSTAnta meM ghaTAte hue kahate haiM evaM lagganti dummehA, je narA kAmalAlasA / virattA u na lagganti, jahA se sukka gola // 43 // evaM laganti durmedhasaH, ye narAH kAmalAlasAH / viraktAstu na laganti, yathA sa zuSka golakaH // 43 // padArthAnvayaH -- evaM - isI prakAra lagganti - karmoM kA bandha karate haiM je- jo narA-puruSa dummehA- duSTa buddhi vAle kAmalAlasA - kAmabhogoM kI lAlasA karane vAle virattA- jo virakta haiM u-nizcaya meM hai na lagganti - unako karmoM kA bandhana nahIM hotA jahA - jaise se - vaha sukka - sUkhA huA golae - golA / mUlArtha - isI prakAra jo nara viSayoM meM mUcchita haiM, unhIM ko karma cipaTate haiM / aura jo viSayoM se virakta haiM unako ye karma nahIM cipaTate / jaise ki sUkhA huA golA bhIta para nahIM cipaTatA / T TIkA - isa gAthA meM anvaya aura vyatireka dRSTAnta se karmoM ke upacaya kI siddhi kI gaI hai / jo puruSa duSTabuddhi vAle aura kAmabhogoM meM lAlasA rakhane vAle haiM, unhIM ko ye karmANu cipaTate haiN| jaise ki maTTI kA gIlA golA bhIta para cipaTa jAtA hai / isameM anvaya dRSTAnta isakA yaha hai ki jaba viSayavAsanA utpannaM huI, taba hI karmoM kA upacaya AtmA ke sAtha ho gayA arthAt viSayavAsanA ke sAtha hI karmoM kA bandha ho jAtA hai / vyatireka dRSTAnta yaha hai ki jaba viSayavAsanA jAtI rahI, taba karmoM kA upacaya bhI arthAt karmoM kA bandha bhI nahIM hotA / jaise ki zuSka gole ko bhIta para pheMkane se bhI vaha usase nahIM cipaTatA, ThIka isI prakAra viSayavirakta AtmA ke sAtha bhI karmoM kA upacaya nahIM hotA / yahA~ para itanA aura smaraNa rahe ki yajJamaNDapa meM upasthita hue vidvAnoM ke sAmane karmopacaya ke sambandha meM isa prakAra ati sthUla dRSTAnta dene kA tAtparya itanA hI pratIta hotA hai ki una vidvAnoM ke sAtha yajJamaNDapa meM baiThe hue aneka sAdhAraNa buddhi rakhane vAle manuSya bhI upasthita the, jo ki isa ati sUkSma viSaya ko sahaja meM samajhane Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcaviMzAdhyayanam ] hindIbhASATIkAsahitam / [1941 kI yogyatA nahIM rakhate the| isalie paramadayAlu jayaghoSa muni ne unake bodhArtha isa ati sahaja aura sthUla dRSTAnta ko vyavahAra meM lAne kI ceSTA kI, jisase ki ve loga isa sarala dRSTAnta ke dvArA karmabandha ke viSaya ko acchI taraha se samajha jAya~ / jaiseki sthAnAMgasUtra meM likhA hai-'uNA jANaI' arthAt bahuta se jIva hetu ke dvArA bodha ko prApta hote haiN| . _ jayaghoSa muni ke isa sAragarbhita upadeza ko sunane ke anantara vijayaghoSa yAjaka ne kyA kiyA arthAt usakI AtmA para muni jI ke ukta upadeza kA kyA prabhAva par3A aura usane phira kyA kiyA, aba isa viSaya meM kahate haiMevaM se vijayaghose, jayaghosassa antie / aNagArassa nikkhanto, dhammaM socA aNuttaraM // 44 // evaM sa vijayaghoSaH, jayaghoSasyAntike / anagArasya niSkrAntaH, dharmaM zrutvA'nuttaram // 44 // padArthAnvayaH-evaM-isa prakAra se-vaha vijayaghose-vijayaghoSa jayaghosassa-jayaghoSa aNagArassa-anagAra ke antie-samIpa aNuttaraM-pradhAna dharmadharma ko socA-sunakara nikkhanto-dIkSita ho gyaa| . * mUlArtha-isa prakAra, vijayaghoSa bAmaNa, jayaghoSa muni ke pAsa sarvapradhAna dharma ko zravaNa karake dIkSita ho gyaa| TIkA-prastuta gAthA meM jayaghoSa muni ke upadeza kI saphalatA kA digdarzana karAyA gayA hai / jayaghoSa muni ke tAttvika aura sAragarbhita upadeza ko sunakara arthAt yajJa, agnihotra aura brAhmaNatva Adi viSayoM kI jayaghoSa muni ke dvArA kI gaI satya aura yuktiyukta vyAkhyA ko sunakara vijayaghoSa brAhmaNa ne saMsAra kA parityAga karake unake samIpa munivRtti ko aMgIkAra kara liyA-munidharma meM dIkSita ho gayA / vAstava meM jo bhadraprakRti ke manuSya hote haiM, ve sanmArga para bahuta hI zIghra A jAte haiN| aba prastuta adhyayana kA upasaMhAra karate hue ukta donoM munivaroM kI dIkSA ke phalaviSaya meM kahate haiM Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1142 ] uttarAdhyayanasUtram- [paJcaviMzAdhyayanam . khavittA puvvakammAI, saMjameNa taveNa y| jayaghosavijayaghosA, siddhiM pattA aNuttaraM // 45 // tti bemi| iti jannaija paJcavIsaimaM ajjhayaNaM samattaM // 25 // kSapayitvA pUrvakarmANi, saMyamena tapasA ca / jayaghoSavijayaghoSau , siddhi prAptAvanuttarAm // 45 // iti brviimi| iti yajJIyaM paJcaviMzatitamamadhyayanaM samAptam // 25 // padArthAnvayaH-khavittA-kSaya karake puvvakammAI-pUrvakarmoM ko saMjameNasaMyama se ya-aura taveNa-tapa se jayaghosavijayaghosA-jayaghoSa aura vijayaghoSa aNuttaraM-sarvapradhAna siddhi-siddhi ko pattA-prApta hue / ti bemi-isa prakAra maiM kahatA huuN| yaha yajJIya nAmaka paccIsavA~ adhyayana samApta huaa| ____ mUlArtha-saMyama aura tapa ke dvArA pUrvakarmoM ko caya karake. jayaghoSa aura vijayaghoSa donoM sarvapradhAna siddhagati ko prApta ho gye| TIkA prastuta gAthA meM donoM muniyoM kI dIkSA ke phala kA varNana kiyA gayA hai / yathA-donoM muniyoM ne saMyama aura tapa ke dvArA karmoM kA kSaya karake punarAvRttizUnya sarvapradhAna mokSagati ko prApta kara liyA / yahI munivRtti ke dhAraNa aura AcaraNa karane kA antima phala hai| karmoM ko kSaya karane ke lie saMyama aura tapa hI kAraNa hai| athavA yoM kahie ki karma, tapa aura saMyama ke dvArA hI kSaya kiye jAte hai| inako kSaya karane kA aura koI sAdhana nahIM, yaha isa gAthA kA dhvanitArtha hai| isake atirikta 'tti bemi' kA artha prathama kI bhA~ti hI samajha lenA cAhie / paJcaviMzAdhyayana smaapt| Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram zabdArtha bha-aura-puna: 800, 823, 827, 828, / akiMcaNaM= akiMcana vRtti vAlA 854,856, 876, 655, 681 akiriyaM = akriyA ko 818 | akukkuo = to bhI kutsita zabda na 674 ai-ati aigayA = vApasa cale Aye aicchantaM=calate hue aidussahA=atidussaha ahamattaM=pramANa se adhika aimAyAe = atimAtrA se amAyaM = pramANa se adhika aiyAo = calA gayA karatA huA 774 aMkuse aMkuza se 837 akkosavahaM = Akroza vadha ko akkosA = Akroza gAlI Adi = 662 681, 623 665 623 881 aulA = atula-upamA rahita aulo =atula akampamANe=akampAyamAna hotA huA 644 868 788 akAUNa=na karake akAmakAme = kAma bhogoM kI kAmanA na karane vAlA arthAt mukti kI kAmanA karane vAlA akAsi = karate hue akicaM - akaraNIya hai| aciNA dravya se rahita agaNI= agni agihe = ghara se rahita agaMdhaNe = agaMdhana aMgaviyAraM = aMga vicAra - vidyA 1125 746, 740 aMga = mastaka Adi aMga acayanto = zrasamartha hokara acittaM = cetanA rahita acirakAlakayammi= zracira kAla ke cita hue sthAna meM 641 acireNeva = thor3e hI 606 | acelago = acelaka 568 ajasokAmI = he yaza kI kAmanA karane vAle 646 | ajANagA = tattva se anabhijJa 627 43 662 643 phng 813 660 687 648 686 1110 1122 1087 637 1008, 1026 == 1116 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] hue ajANamANA = na jAnate ajie =na jItA huA ajassa-Arya kI aNagArasIhaM=anagAroM-sAdhuoM meM siMha ke samAna - muniko ha22 aNagArassa=anagAra ke uttarAdhyayana sUtram [ zabdArtha- koSaH 606 | aNAvAyam = Agamana se rahita 1085 2086 1033 | aNAsanne=na ati samIpa hI 870 866 | aNAhayA = anAthatA hai 884, 885, 86, 887,88,810868 727, 735, 736, 1141 aNagAriya= anagAra bhAva ko grahaNa kiyA aNagAriyaM = anagAravRtti ko dhAraNa 864 lU~ aNagAre = anagAra aNagAro = sAdhu bhI aNagAraM = sAdhu ko aTTA - hiMsAdi aNaTThA kinti = jisakI akIrtti sarva prakAra naSTa ho cukI hai aNatthANa= anartho kI aNavaja= niravadya aura aNasaNe =anna ke na milane para samabhAva hai 857 aNaMtaguNiyA=ananta guNA adhika 838 861 861, 633 724, 726, 1103 | aNicaM anitya hai| 726, 728 | aNizce=anitya aNAriyA=anArya haiN| aNAvAe = Agamana se rahita aNAgayA=anAgatakAla meM aNAbAhaM = svAbhAvika pIr3A rahita 726, 1125 | aNimisAi = animeSa aNanta e = ananta anaMtaguNo=anantaguNAtIta aNaMtaso = anantavAra 811, 815, 816, 814 aNAhayaM =anAthapana aNA hassa=anAtha kA aNAhANa = anAthoM ke aNAhomi=maiM anAtha hU~ aNAho = anAtha aNigama= bahuta hI thor3A aNiggahe - indriyoM ke adhIna 817,824, 826, 826, 830, 831, 832 687 | aNAnna = AkIrNatA se rahita aNA utte= anupayukta hai 710, 713, 714 aNAgayaM = vinA mile 613 767 746 | aNiyanta kAme kAmabhogoM se jo nivRtta nahIM huA 18 CC 620 872 875, 877, 878, 87 565 711 781 826, 730 774 764 aNissio =anizcita 565 | aNissaro=anIzvara hotA hai| 765 aNuaMgIkAra karake | | 566 857 661 747 850, 851 872 654 1137 aNuNNA = AjJA hone para aNukarUpagaM=anukampA karane vAlA aNukaMpe= anukampA aNurahaM = anugraha aNujIvaMti = jIte haiM usake kie hue dravya se jIte haiM aNujANaha = mujhe zrAjJA do aNuttaraM = pradhAna 754, 755, 757, 758, 763, 856, 863, 616, 648, 664, 1141, 1142 648 upArjana 732 776 aNuttare = pradhAna 1062, aNunnae = anunnata 1065 | aNunnAe =AjJA ke mila jAne para 744 aNupanio =anujJA mA~gatA 1085 | aNupAliyA = pAlana karane ko 801, 856 hU~ 761 . 645 1017 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] aNuputra so=anukrama se aNubaMdha=anubandha aNumanneja=mAne aNumANittA=sammata karake aNuviMDa = anubhava karanI aNurattA=mere meM anurakta aura aNuvasaMteNaM = anupazAnta se, utkaTa kaSAyavAle se 808 1086 aNuvaghAie = anuvaghAta meM aNuvvayA=pativratA aNusaramANassa=anusmaraNa karanevAle 678 8 aNusaritA = smaraNa karane vAlA aNusare jA= smaraNa kare 614 | 865 678 aNusa siuM = AtmA ko zikSita karanA 620 aNusAsa=anuzAsana ko jo aNusiTTi = anuzikSA ko . aNussAI = alpa kaSAya vAlA agara = aneka sthAnoM meM phirane vAlA 847 aNegachandAm=aneka prakAra ke abhiprAya 640 aNegacArI aneka sthAnoM meM bicaratA hai 848 aNegavAse = aneka sthAnoM meM vAsa karatA 660 ageNa=isa ke dvArA aNege=aneka prakAra ke hindIbhASATIkAsahitam / aNesaNijaM = aneSaNIya AhAra aNNavaMsi = samudra meM aNNavo = samudra atariMsu = bhUtakAla meM tara gae ateNa - zrastena acaurya karma athira=asthira athirAsaNe- asthirAsana 1086 | adaena dene se 780 adattaM = binA diye 563 | adattassa = vinA die 852 adissANaM = adRzya 861 aduvA= athavA 8 | adhamme= sadAcAra se rahita hai| | aMdhayAre = andhakAra 848 agaso=aneka bAra 820, 825, 827,833 aparigAhaM = aparigraha agAo aneka 2014 apasivaraNehi = atasI puSpa 1031 varNa vAloM se 700 |apAhejo= pAtheya rahita 641 | apuNAgamaM = apunarAgamana ko 606 aphalA = niSphala aNe gANaM aneka 1056 |abaMdhano = svajana se rahita mujhe 1058 | abaMbhacerassa= brahmacarya kI 767 abAhaM = bAdhA rahita anaMtaguNo=anantaguNa anAyaM na jAnate hue aniyANo = nidAna se rahita anigAhappA = indriya nigraha se rahita antarA=bIca meM Adhe mArga meM 678 | antaricchaM-hRdaya kI vedanA vA bhUkhapyAsa kA na laganA 882 648 aMtalikkhe = antarikSa- AkAza meM aMtalikkhaM = antarikSa vidyA 648 antie= samIpa meM 735, 736, 767, 1141 aMte uraM = antaH pura aMto= bhItara anto= bhItara andhagavasihaNo - samudra vijaya kA putra aMdhayArambhi= andhakAra meM [ 3 653 1122 765 1016 640 712 813 daha 635 abIyA = advitIya 02 abhaya abhaya hai 713 abhayadAyA = abhaya dene vAlA 856 ha 680 877 680 1038 680 1056 -635 samAna 820, 821 787 650 606 817 766 1065 883 72 726 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH 726 716 103 abhikkhaM vAra vAra 623 | ammApiyaro-mAtA pitA ko 762, 810, abhikkhaNaM-vAra vAra 688,706,714,715 | 840,841, 633 abhinikkhammaghara se nikalakara 623 ammApiUNa-mAtA pitA ko 771 abhijAyasaDDA-utpanna huI hai mokSa meM ammApiUhi-mAtA pitA kI 850 jAne kI zraddhA jinameM 56 | ammo-he mAtA 776 abhigamma Azrita karake 600 ammIti-hU~, isa hetu se abhibhUya-pariSadoM ko jItakara 642, 658 amhaM-hamAre Upara 1137 abhiroyaejA-abhiruci karatA huA | ayajattaM-aparyApta haiM, terI tRSNA ko / 634, 636 pUrNa karane meM asamartha haiM 625 abhilasaNije-abhilaSaNIya prArthanIya683 ayaMpiva-lohe kI taraha .. 832 abhilasijamANassa-prArthanA kie hue 683 ayaM yaha 1045 abhivandiUNa-vandanA karake 123 ayantie-aniyamita 103 abhivandittA-vandanA karake 1068 ayaMsiloe-isa loka meM abhogI-jIva 1138 ayaMsi-isa 721 amame mamatA rahita | arai-arati 646 amahagdhae alpa mUlya vAlA | arae rati rahita 714 amayaM na-amRta kI bhA~ti 721 | arajaMto-rAg2a na karatA huA amittam-zatru hai araNIambaraNI se amitte-mitra rahita | araraNe-bana meM '628,841,842 amuttabhAvA-amUrta hone se 03 araNaM-viSaya-vikAra ko tyAga kara amuttabhAvAvi-amUrta bhAva hone para bhI 603 athavA Arata hokara karmaraja se amohA-zastra dhArA 607, 608 rahita hokara 755 amohAhi amogha 606 | arahA-arhan / 668 abbavI kahane lagA 778, 632, 663, ariTTanemi-ariSTa nemi 154, 655, 674 1016, 1017, 1020, 1027, | arI-zatru 81,610 1032, 1036, 1040, 1043, | aro-aranAmA cakravartI . 755 1054, 1108 | alAbha-alAbha abbhuvagNao prApta huA alAbhayA mAMgane para na milanA - E8 abbhAhao logo pIr3ita kiyA loka 607 | ali alipa haiM 1124 abbhAhao-pIr3ita hai 608 | allINA-indriyoM ko vaza meM rakhane vAle 1004 abbhAhayami-pIr3ita hue 606 aloluyaM lolupattA se rahita 1125 amba-he mAtA 851 | avaujjhaI-chor3a detA hai 710, 761 amma-he mAtA 780 | avaciya-apacita kama ho gayA hai 1120 ammApiyaraM mAtA pitA ke pAsa 778,852 abandhaNo bandhana se rahita 856 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / 783 804 825 632 abalaM va-nirbala kI taraha 620 / asAram asAra ko 761 avaso-paravaza huA 821,823, 828,826 asAraMmi-asAra avasassa-paravaza hue 730, 75 asAre-asAra hai 603 avi-nizcaya hI 586, 1087 | asippajIvI-zilpakalA se AjIvikA / 'vi=pUraNArthaka hai 617 | ___ na karane vAlA 660 aviyatte-prIti na karane vAlA 711 asi hai, so 875, 686, 848 avivanno-vinA vaza kie hue 106 asidhArA-khaDga kI dhArA para avissAmo-vizrAma rahita honA 802 asipattaM-asipatra rUpa 825 aviheue kisI ko vighna na karane / asipattehi-asipatroM ke vAlA / asIle jo azIla hai 608 avekvanto dekhate hue . asIhiM-khagoM se 820 aveyaNe vedanA se rahita hotA hai ce | asuisa bhavaM-azuci se utpanna huA hai 781 asaI-aneka bAra 811 | asuI-apavitra hai aura 781 asaJcamosA-asatyAmRSA 1086, 1062 | asajjamANA-asakta hae . 585 asubhattyesu-azubha artho se 1065 asaNe-anna ke milane para * 857 | asuyANa-putrarahitoM ko 588 sabbham-asabhya vacana 637 | asuhANa-azubha asaMvibhAgI-sama vibhAga na karane vAlA 711 assa-isa jIva ke 603 asaMsataM asaMsakta 1125 | assA -ghor3e 876 asaMgayA=niHspRhatA hai . 866 | assAyA asAtArUpa 813, 814,836 asaMjae asaMyata hone para bhI 707, 604 | assAviNI-chidra sahita 1056 asaMto vidyamAna na hone para bhI utpanna assio-Azrita huA ___ho jAtI hai jaise 601 assuyapuvvaM-azrutapUrva-prathama nahIM sune asaMthaDAI-bIjAdi se rahita 147 875 asaMloe asaMloka sthAna meM, dekhatA aha-atha, 588, 724, 726, 728, 774, nahIM 1085, 1086 627, 628, 631, 657, 658, asaMpahiDhe-harSa se rahita 643, 645 660, 663, 665, 671, 677, asaMbhaMtA-asaMbhrAnta huI 682,686, 1001, 1006, 1026, asAhuruve-asAdhu rUpa 1102, 1103, 1106 asAsae-azAzvata 782 | ahaM maiM 616, 622, 627, 743, 745, asAsayAvAsam azAzvata hI isameM / 782, 783, 823, 828, 826, jIva kA nivAsa hai 781 861, 865, 658, 676, 683, asAvajaM-asAvadya 1080 689, 1032, 1035 asAsayaM-azAzvata 587 | aham maiM 726 728 685 805 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH 733 635 aTTham-artha ko maiM 606 | ajavayaNammi-Arya vacana meM 1118 ahaMpi maiM bhI hU~ 615 ajie-upArjana kiye hue| ahakkhAyaM yathAkhyAta-arhatAdi ne ajeva-Aja hI 613 jisa prakAra se varNana kiyA hai 635 | ajjo-he Arya! 871 ahAchanda-svecchAcArI 613 ajjhappa-adhyAtma ahigacchanti-sanmukha Ate haiM 1031 | ajjhatthaheU-adhyAtmahetu mithyAtvAdi 603 ahija-par3hakara ajjhavasANaMmi-adhyavasAna hone para 775 ahiyAsaejA-sahana karatA hai 643 ajhusire-tRNa patrAdi se anAkIrNa ahiyAsie-sahana karatA hai 643, 645 ___sthAna meM 1086, 1087 ahiyaM-adhika 660 aTTha-ATha 2071, 1073, 1080 ahiMsa-ahiMsA aTThamA-AThavIM . 1072 ' ahI-sA~pa 805 ahIyA-par3he hue aTThasahassalakkhaNadharo-eka haz2Ara ATha aheUhiM-kuhetuoM se 766, 766 | lakSaNoM ko dhAraNa karane vAlA thA 655 aho dina 566,747,748,84,866,632 aTTAe lie aho AzcaryamayI 866 aTriappA-asthira AtmA 60 ahotthA utpanna huI, aura 8 81 | attapannahA-Atma-Apta-prajJA ko hanana / ahorAyaM-ahorAtra, rAta dina dharma- ____karatA hai 712 kAryoM meM 748 attagavesissa-AtmagavezI 666 ahosiro-nIce sira attha-artha . 750, 1136 akkhAyaM kathana kiyA hai atthaM artha aura - Sut aggamahisI-pararANa thI atthantammi-asta hone taka 715 aggarasampradhAna rasa vAle asthadhamagaI artha, dharma ko gati aura 865 aggisihA-agnizikhA-AgakI atthi hai 568, 611, 704, 1053, - jvAlA ' 1063 aggihuttamuhA-agnihotramukha 1113 ahAya prahaNa karake 765, 766 aggiNo-agni kI 1044, 1116 adANaM mArga ko 787,786 aggivaNNAI-agni ke samAna tapA karake 833 | addhANe mArga meM 1046 aggI-agni 601, 606, 1041, 1043, annao-anya sthAna se 1104 1117 aJcanta-atyanta 767, 868 annaM anya padArtha 626,886, 1085, 1105 acchantaM-baiThe hue anna-anna 886 acchahi sthita haiM annappamatte anna meM pramatta athavA anya acchiveyaNA A~khoM meM vedanA ho . dUsaroM ke lie dUSita pravRtti karane . rahI thI 81 664 vAlA Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / - 646 1122 810 annayA anyathA 631 / AignaM AkIrNa annANaM-ajJAnavAdI 740 | AIhiM-Adi se 831 anAyaesI-ajJAtakula kI bhikSA karane AuM-Ayu ko 745 vAlA 641 | AuttayA AyuktatA yatanA 100 annAvi=aura bhI 88 AutteNa-upayoga ke sAtha 764 annio-yukta 758 Aure-Atura avasthAe~ anne anya 628, 734 | AusaM he AyuSmAn anovi aura bhI . 1025 | Ausu-he AyuSmAn 704 appa stoka 660 | Agae A gayA 725, 745, 626, 626, appaM-stoka-thor3A 1000, 1003 appakamme alpa karma vAlA 86 Agao-A gayA hU~ 776, 633, 1010 appaDiyUyae-unakI pUjA nahIM karatA 706 Agacchau-Ave . 658 appaNA-AtmA se 875 Agacchada-prApta hotA hai 104 appaNAvi-AtmA se . 875 Agantu-svajanAdi ke Agamana para 1118 appaNiyA-apanI Agamma-Akara 583, 726 appaNo AtmA kI 633,745, 865, 637 AgayaM-Ate hue 1011 appamatte-apramatta hokara 663, 664, 665 AgAse-AkAza meM 803 appamajiya=vinA pramArjana kie jo 708 ANA-AjJA appamatteNaM-apramAda se 764 ANei-lAkara dI 630 appayaM AtmA ko 744,856 AtmAno nahIM hai appavaieNa-gRhasthAvAsa meM 652 AdAuM-prahaNa karane kI 624 appasatthehi-aprazasta 858 AdANe-AdAna 1072 appA-AtmA 866, 867 AdAya-grahaNa karake 345 appANaM-AtmA ko 760,761, 602,685, Apuccha pUcha kara 633 663, 1105, 1106,1112, 1133, ApucchittA=pUcha kara 864 1136 AbharaNANi-bhUSaNoM ko 668 apphovamaNDavammi-drAkSA Adi latAoM AbharaNehi-AbharaNoM se 656 - ke kuJja meM __725 AmaTTha-AmRSTa 1116 apphuNNe paripUrNa ho gayA 26 AmantayAmo Apako pUchate haiM 587 avvakkhitteNa-avyAkSipta 765, 876 AmisaM-mAMsa ko 632 avvaggamaNe-vyapra mana se rahita 643, 645 AmoyamANA-Anandita hote hue 630 Ayagavesae AtmA kI gaveSaNA karane Aie-grahaNa kare 1084 | . vAlA 646 877 A Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ <] AyaguNiMdhaNeNaM=Atma-guNendhana se 561 zrAgutte= Atmagupta hokara Ayarakkhie- AtmarakSaka AyariyA=AcArya haiN| Ayariya=AcArya ke AyariyAha=AcArya kahate haiM 670, 672, 675, 678, AyariyauvajjhAehiM=AcArya upAdhyAya ke dvArA Ayare = AcaraNa kare Ayahie=Atma hitaiSI AyaMkA = AtaMka ghAtaka roga AyaMko = roga AyANa= AdAna AyAmagaM=avazrAvaNa 'AyAra = AcAra aura meM 'ArAhae = ArAdhana kara letA hai AriyaM =Arya AraNNagA=araNyavAsI hai vaha Alae =sthAna meM uttarAdhyayanasUtram AlayaM = sthAna- upAzraya kA Alao = sthAna 643, 644 | AloyaNe = gavAkSa meM 642 AvAe = AtA hai 736, 883 | AvADiyA - gire hue 706, 716 | AvAyam=AtA hai 667, 666, AveuM = pIne kI 680, 681, 683, 685 aura 1936 1086 haSTa 765 745, 625, 654, 1002, 1066, 1066 706 | AsiyANi= eka Asana para baiThanA 660, 665. 1067 AsI = thA 868, 880, 652, 655, 668, 1016 646 642 | AsavaMdArajIvI - Azraya dvAroM se jIvana vyatIta karane vAlA 843 Arambhe=Arambha meM 1061, 1063, 1064 ArasaMto= AkraMdana karate hue 816, 832 ArUDho = usa para car3he hue 660, 1045, 1056 ArUhaI= ArohaNa karatA hai- baiThatA [ zabdArtha- koSaH lokana aura dhyAna karate hue 673 773 1086 600 Ase = azva 656 | AsaM=ghor3e ko 616, 1006 | Asagao=ghor3e para car3hA huA 721 | AsaNa=Asana |742 | AsaNaM=Asana 560 708 783 Aissa = Adi padArtha bhI Asi=thA AlambaNaM = Alambana AlambaNeNa = Alambana se AloittA - Alokana karane vAlA AlopajjA = Alokana kare Aloeha-dekhatA hai| AloemANassa nijjhAyamANassa=ava AsaNammi=Asana meM Aha = kahane lagA zrAhao = abhihanana kiyA Ahasu = kahane lagA AhAra = AhAra AhAraM = AhAra AharittA = karane vAlA 607 1047 727 726 653 645 713 658 726 861 654, 1080 680, 1085 680 844 714, 715 680,681 681 680, 681 1071 643 1058 687 | Aharitu=lAkara 664 | AhArei = AhAra karatA hai| 1075 |AhArejA = kare 1074 AhArettA = karane vAlA 672 | AhAremANassa = karate hue 673 | AhiA = kahI gaI haiN| 773 AhiyAsie - sahana karatA hai| Ahu= tIrthaMkara deva kahate haiM Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] i ii=isa prakAra 741, 747, 748, 1032, 1036, 1040, 1043, 1047, 1054 861,606 616 755 624, 688 620, 686 673 io = isa anubhUyamAna ikko = akelA hindIbhASATIkAsahitam / ikkhAgu=ikSvAku icchasi = tuma icchA karate ho safa = cAhatA hU~ se icchimaNorarha - icchita manoratha ko sagi = anumati dI hai| iTuM iSTanA iDA = vallabha iDDimantassa Rddhi vAle 653 873 haDDI Rddhi 853 662 Rddhi se irNa=isa 721, 781, 617, 1016, 1017, 1020, 1027, 1032, 1036, 1040, 1043, 1105. iNam=yaha vacana 618, 632, 663, 1135 iti ce = yadi aise kahA jAya to 667, 670 iso isa se 813, 814, 838, 1086 =yahA~ para itthiyAhi=triyoM ke itthihi=striyoM ke itthajaNa - bIjana se itthijaNeNaM=strI jana ke dvArA itthijaNassa = strI jana ko rathI-strI isthINaM = striyoM kI 666, 672, 673, 675, 676, 678 670 671 itthIhi = striyoM ke indiyatthe indriyoM ke arthoM ko 1027 |imA = yaha 666 1033 indiyANi= indriyA~ bhI zatru indAsaNisamA= indra ke vajra ke samAna 882 indiyaggAma= indriyoM ke samUha kA 1100 indiyAI = indriyoM ko iMdiyANa = indriyoM ko 672, 673, 663 1063 603 iMdiyaggejbha = indriyagrAhya iMdiyadarisaNaM= indriyoM kA darzana 664 imaM=yaha pratyakSa 781, 587, 588, 568, 778, 785,814, 614, 632, 682, 1083, 1106 ime ye pratyakSa ime vilopa = yaha imo = yaha 1006, [ 9 800, 868, 1006 616, 631, 665, 664 loka bhI 612 1007, 2008, 1018, 1025, 1026, 1067 1072 624 iya- itanI iyaro vi- itara - muni bhI iriyA = IryA iriyaM = IrSyA ko iriyAmi = gocarI Adi 560, 566 772 |isijbhayaM = RSidhvaja se 687 |isIhiM= RSiyoM dvArA 683 |isuyArarAyA = iSukAra rAjA 683 | issariyaM = aizvarya 666, 667 | iha = isa loka meM 1072 1074 743 iriyA = IrSyA meM 600 686 | iva= taraha 630, 772, 805, 606, 624, 41, 1116 604 647 583 751,877 615, 626, 663, 810, 604, 640, 658, 1127 ihaloiya = isa loka ke 652 iheca = yahA~ ghara meM hI 566 1078 | iha = isa loka meM 716, 813, 814, 857 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH u .617 1082 | ujjhittA-tyAga kara u-nizcaya hI 565, 633, 703, 705, uTTio-utthita ho gayA hU~ 748 721, 726, 734, 772, 774, | uDDapaThao-U~ce pA~va aura . 815 804, 811, 816, 842, 856, uhuM-U~cA 817, 847 870, 608,611,625, 671,675, | uNhA-uSNa hai 813 680, 1021, 1023, 1026,1032, uNhAbhitapto-uSNatA se abhitapta hokara 1038, 1042, 1056, 2073 825 1121, 1140 uNho-uSNa hai 813 uinti-udaya hote haiM 140 uttama uttame-uttama 756, 1051 ukitto-utkartana kiyA gayA, camar3I | uttamaMgaM mastaka meM uttama-uttama utAra dI gaI 827 861, 1054, 1115 uttamaTTa-uttamArtha-mokSa ke. ugga-pradhAna 1107 uggaM pradhAna 765, 766, 664 uttamaTTe-uttama artha ko bhI 611 uttamAI-uttama uggao-udaya huA hai 1060, 1061 662 uttamAu-uttama uggaMmuppAyaNaM-udgama aura utpAdana doSa 671 | udagesu-pradhAna 582 uccAraM purISa mala 1085 udArA pradhAna 621 uccArAINi-uccArAdi ko udAhu-kahane lage 586, 618, 1135 uccAre uccAra 1072 udAhare-kahane lagA , 682 ucchittu-ucchedana karake 1040 udieNa-balavAhaNe-udaya huA hai balaucchravA-itu kI taraha sevA vAhana-azvarathAdi jisake 722 ujANa-krIr3A ArAmoM se 770 | udIrei-udIratA hai 712 ujANammi-udyAna meM 1101 uddesiyaM-audezika 606 ujANaM-vaha udyAna thA 866, 671, 1000, uddAyaNo-udAyanarAjA 1004 uddhattuM-uddhAra karane meM ujANe-udyAna meM 724 uddharittA-ukhAr3a kara 1036 ujjukaDA-saralatA-pUrvaka anuSThAna karane / uddhariyA ukher3I 1038 vAlI unmAyaM-unmAda ko ujjujaDDA-Rjujar3a the 1021 | upasaMhovaza meM kiyA 663 ujjukaDe-RjukRta uppaha-utpatha se 1075 ujjuo-udyata ho gayA uppajaI-utpanna ho jAtA hai 704 ujjubhAvaM=RjubhAva ko ubhao-donoM ke 1005, 1006, 1013 ujjupanA-RjuprAjJa hai 1021 | ubhaovindonoM hI 1004 ujjoyaM-udyota 1056, 1060, 1061 ) ummagga-unmArga meM 1046, 1051 1088 816 1136 627 640 645 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha- koSaH ] ummaggaM= unmArga ko ummanto= unmatta ummAyaM = unmAda ko urago = sA~pa uraM = vakSaHsthala ko 667, 671, 673, 636, 678, 680, 681, 683 [11 636 1046 | uvei = prApta hotA 647, 608, 616, 645 766 | uvehamANo = upekSA karatA huA usasiya= vikasita hue haiN| usuyAranAme - iSukAra nAma vAle meM 633 | ussuyAri = meM iSukAra U hindIbhASATIkAsahitam / urAlA = pradhAna zabda ullaMghaNa = ulaMghana ullaMghaNe = bAlAdi ke Upara se laMgha jAtA uvasante= upazAntAtmA uvasohiyaM = upazobhita uvahi = upadhi = upadhi ko uvAgae = prApta hue CCC 657 |UsieNa= U~ce 1063 ullio=ullikhita kiyA gayA, gale meM kuliza ke lagane se ulo = Ardra-gIlA 1000, 826 1136 | = upayogapUrvaka cale, gamana kare 1077 1078 uvauttayA=upayuktatA, upayogapanA 1076 uvadaMsiyaM = upadarzita kiyA uvajjhAyANaM = upAdhyAya kI uvaTThie=upasthita huA uvaDiA = upasthita hue uvaTTiosi= upasthita huA hai uvaNiggae = nagara se nikalA uvavanno = utpanna huA naraka meM uvalabhAm = prApta karatA hU~ kyoMki uvalippai = upalipta hotA uvalevo = karmo kA upalepa 706 e= tere eAo = ye 850, 1085 1004, 1101 uvAgamma= Akara 586, 778 uvAgayA = prApta ho gaye, mukta ho gaye 637 uvAyao = upAya se ee= ye eehiM = ina 616 1067 ei = prApta karatA hai| ha11, 612, 613, e = kahe hue, ukta 721, 762, 766, 664, 665, 667, 1080, 1132 665 740 622 626 1124 vAle 1138 egao = sthAna meM 658 750 1080 ekkA = akelA ekko = eka 883 618, 1135 706 ega = akelA 848, 1026, 2016, 1063 1103 | egacare = rAgadveSa se rahita hokara akelA hI jo vicaratA hai, vA guNa yukta hokara akelA hI jo vicaratA hai 660 722 | egacitto = eka citta hokara 821 egacchattaM = eka chatra 782 871 puluu= 757 egavimANavAsI = eka vimAna meM vasane egappA = eka AtmA eganbhUo=akelA ekaa = eka kAya ko 623 580 633 egaMte= ekAnta meM egaMta = ekAnta ege = kaI eka egejie = eka ke jItane para 660 1035 | ego = eka 580 611 1033 842 1008 682 805 767, 8 1032 1053 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH annanna 684 . o 1083 ka ettha-isa mRgavadha ke sambandha meM 727 | esaNijassa-nirdoSa padArthoM kA 765 eme-isI prakAra 616 | esa-yaha 700, 1051 emeva-isa prakAra 601, 613 esA yaha 767, 884, 5, 886, 887, eyam-isa 871 8,860 eyaM yaha pUrvokta vAkya ko 563, 633, 743, | eso yaha 606 750, 810, 841, 667, 1112 ehi-idhara A eyAI-ye anantarokta 1080 eyAo-ye 1065, 1073, 1086 | oiNNo utare 671 eyArise etAdRza 716 | oMkAreNa okAra par3hane mAtra se . 1126 eyArisIha-isa prakAra kI 662 | obhAsaI-prakAzamAna hai| 648 erisaM-isa prakAra kA 74 | oruSbhamANA-roke hue 606 parise isa prakAra kI 877 | osahaM-auSadha lAkara eva=nizcaya ho, pAdapUraNArthaka hai, ohinANa-avadhi jJAna 1000 taraha, taise 614, 638, 656, ohovaho oghopadhi 664, 731, 732, 768,766, 803, 804,805, 811,828,865,603, kae kiyA gayA . 1021 617, 676, 1026, 1065, 1071, kao kiyA hai 120, 666 1076,1078, 1085, 1086, 1063, kkhaviyAsave-kSaya kie haiM Azrava jisane 725 1105, 1108, 1106,1112,1133, kaMkhA-kAMkSA 667, 666, 671, 673, 1136 676, 678,680,681,683,685 evaM isa prakAra, usI prakAra, pUrvokta 608 |kkhevayamokkhaM AkSepoM ke uttara 636, 663, 786, 8, 786, . dene meM . 1110 761, 841, 842, 847, 848, kaMkhe-icchA kare ki , 850, 852, 856, 860, 873, | kaja-kArya meM 1016, 1026 875, 881, 863, 621, 674, | kaMcuyaM kaMcuka ko 661, 665, 1027, 1067, 1124, | kaMcI-koI 1133, 1134, 1140, 1141 kaTTu-karake 106 evam isI prakAra ___810, 861 | kaMTagAiNNe-kA~ToM se AkIrNa-vyApta 818 evameva-isI prakAra 628,847 kahokaDDhAhi=karSaNApakarSaNa karake mujhe| evamevaM-isI prakAra ___58 duHkha diyA, jo ki ati 818 esaNaM-eSaNA doSoM zaMkA Adi doSoM | kaMThachittA-kaMThacchedana karane vAlA 110 611 kaduya-kaTuka esaNA-eSaNA esaNAe eSaNA meM kaNiDhagA-kaniSTha-choTe 100 | kattA-kartA hai 7. 867 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha- koSaH ] kaMtAre = kAntAra meM (vana meM) kanigA = kaniSTha ka = kanyA ko hindI bhASATIkAsahitam / kanthagaM = jAtimAn azva kI taraha kandiya saddaM = Akrandana zabda kandiyaM =krandita zabda kaMdukuMbhIsu = kaMTukumbhI meM kaMdanto = Akrandana karate hue kanne = he kanye ! kappo = samakalpa hai kappaNIhi=kaiMciyoM se 656, 658 karakaMDU = karakaMDu rAjA 1048 | karanti = karate haiN| 675, 676 660 kaNA - karma se kahi vi= kisI vastu para bhI kayare= kauna kayaM = kiyA hai| 812 | karavatta=kara-patra - ArA 8 | karakayAIhiM= krakacoM-laghuzakhoM-se kapiokATA gayA-katarA gayA kamalo = krama se kamalAvaI = kamalAvatI nAma kI usakI paTarAnI huI kamaso'NutaM krama se anunaya karatA 815, 817 kare= karatI hai 815 | karei karatI hai 678 | kare uM= karanA 857, 1023 | kareMti=karate haiN| 827 |kareha = karo huA 561 kampillujjANa= kAMpilyapura ke udyAna meM 724 kampale = kAMpilyapura kammakarmoM se kammaM karma ko * kammamahAvaNaM karma rUpa mahAvana ko kammANi karma kammANaM karmoM ke 583 kathaMjalI - hAtha jor3akara kyAvi= kadAcit bhI kAI = kadAcin kamaI kI hai buddhi jinhoMne kayakoUyamaMkhalo = kiyA gayA kautuka maMgala jisakA 827 | kalakalaMtAiM=kalakala zabda karate hue 636 tathA karaMti karatA hai, pAlana karatA hai karissai = karegA 817 817 761 860 666 1056, 1056, 1061 610 610 806,807 665 1137 734, 616, 664 | kasAyA = kaSAya 618, 1135 660 832 kalambavAluyAe=kadambavAlukA - nadI meM 816 kalahe kalaha meM 712 626 761 864 804 856 kalAo = kalAe~ kaliMgesu = kaliMga deza meM huA kalle-nIroga ho jAne para 722 kavale = kavala kI 1132 | kasAsu = kaSAyoM se 764 kasiNaM- sampUrNa pariSahoM ko 1033, 1044 643, 645, 646, 634 664 1127 32 | kassaaTThA=kisa ke lie 734, 1131 | kasassaTThAe - kisa prayojana ke lie 738 642 | kaha-kaho 1025, 1112 664 kahaM- kaise 568, 616, 622, 667, 666, 734 670, 738, 766, 766, 873, 875, 877, 1016, 1726, 1031, 1035 1038, 1041, 1045, 1046, 1056 kahAvaNe - kArSApaNa 603 666 774 666 [ 13 631 2006 | kahittA = kahane vAlA kahi = kahA~ 656 | kahemANassa = kahate hue ko Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] uttarAdhyayanasUtram [ zabdArtha-koSaH 606 660 kahejA-kahe 666 | kAlao-kAla se 1076, 1077 kA-kauna sI 607, 1040, 1057 kAlakUDaM-kAlakUTa kAUM-sampAdana karane ke lie 166, 663 | kAlagacchavI-kRSNa kAMti vAlA thA 155 kAUM-karake . 682 | kAle prastAva meM 692,748, 1075, 1080 kAuNa-karake 870, 123 kAleNa-kAla meM 637, 2074 kAUNaM karake ___76 kAleNaM-kAla meM 1001, 1102 kANaNa-vRkSa 770 kAleNa kAlaM yathA samaya ke anusAra kAmakamA svecchApUrvaka vicarane vAle 630 kriyAnuSThAna karatA huA 137 kAmaguNA-kAmaguNa 566,616 kAlo-kAla hai samaya hai kyoMki 614 kAmaguNe-kAmaguNoM se 584, 616, 620 kAvi-thor3I bhI 100 626, 635, 663 kAvoyA kapota ke samAna 800 kAmaguNehi kAmaguNoM se nimaMtraNa kAsavo-kAzyapa RSabha deva haiM 1113 karatA huA 561, 600 | kAsirAyAvi-kAzirAja bhI kAmahuhA-kAmadughA . 866 | kAhae-kathana kiyA hai 617 kAmabhogarasannuNA-kAmabhogoM ke rasa kAhAmi-karU~gA 704 ___ko jAnane vAle ko 766 | kAhisi-karegA kAmabhogA-kAmabhoga 565, 696 kiJca-karaNIya kArya hai 56 kAmabhoge-kAmabhogoM ko 634, 667,764 kiccA karake 765 kAmabhogesu-kAmabhogoM meM 585, 628 kiD-krIr3A kAmarAgavivaDaNI-kAmarAga ko bar3Ane kittayao-kahate hue 1076 vAlI 687 kiriya=kriyAvAdI 740,746 kAmalAlasA kAma bhogoM kI lAlasA | kilesaittA-klezita karake 602 ___ karane vAle 1140 | kilaMto-lAnta hokara 624 kAmAI-kAmabhogoM ko chor3akara 750 1120 kAme kAmabhogoM ko 633 kiMnAma=nAma 704 kAmesu-kAmabhogoM meM 631 kiM-kyoM 726, 730,1008, 1016, 1026, kAmehi kAmabhogoM se jo 1124 1062 kAya-kAyA 654, 1123 kiMgutte-kyA gotra hai 738 kAya-kAyA ko 1064 kiMci-kiMcinmAtra 613,626, 654, 710, kAyaguttI kAyagupti 1072 606 kAyagutto-kAyagupta 664 kiMcivi-kiMcit bhI 810 kAyeNa-kAyA se 647 | kinnarA=kinnara 1016 kAraNaM kAraNa hai 1008, 1016, 1026 kiMnAme-kyA nAma hai 738 kAraNAkAraNa se 885,667 kiMpamAsaI-kyA 2 nahIM bolate 740 kisaM-kRza . Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArtha koSaH ] hindIbhASA TIkAsahitam [15 611 kiMpAgaphalANaM-kimpAka vRkSa ke phaloMkA 786 | kule kule= ghara ghara meM 807 kule gandhaNA=gandhana kula meM utpanna hue 606 ke samAna 772, 630 kIbeNaM klIba puruSoM ko kIyagau = krItakRta kulesu=kula meM 734 kubvanti = karate rahe kIlae= krIr3A karatA hai kIlanti = krIr3A karate haiN| kI saMti-kleza pAte haiM kubho kahA~ se kukuie=kuceSTAyukta kuggahIyaM =kugRhIta hanatA hai kuzca kUrca kuMSA-krauMca pakSI kuMcie - kuTila kuTTio = sUkSma khaMDa rUpa kiyA 831, 832 773 kuTTimatale = kuTTimatala se yukta kuDuntaraMsi = kuDya - patthara kI Adi meM kuTuMba=kuTuMba kuDe = bhIta para kuNDalANa=kuMDaloM kA kuNa = karatA haiM kuNamANassa karate hue kI kuppahA-kupatha kumaro=kumAra kumAragA=kumAra kumAradovi= donoM kumAra kumArehiM = lohakAroM se kura=pakSiNI kI kulalaM = gRddha-pakSI ko 784 | kusa=kuzA 645 kusacIreNa = kuza vastroM se, kuzA Adi tRNoM ke pahanane mAtra se 713 606 kusalasaMdiTThe-kuzaloM dvArA saMdiSTa 677 kusalA = kuzala 622 kusIlA kuzIliyoM ke 672 | kusIlarUve = kuzIlarUpa kusIlaliMga-kuzIla liMga ko kusuma-kusumoM- puSpoM se kulaM kula kule kula meM dIvAra 675, 676 623 1136 668 841 606, 610 kuddha=kupita huA kuDo-kuMddha huA kunyU nAma-kuMthuM nAma vAle kuppacayaNa-kuprabacana ke mAnane vAle 2051 2046 658 ke = kauna 726 kUDa = khoTe 88 1 | kUDajAlehiM kUTa jAloM se 755 kUDasAmalI-kUTazAlmali - vRkSa hai kUvaMto = Akrandana karatA huA maiM qatte ke lie 561 583 visl 582 884 1012 kuhADa=kuThAra kuheDavijA=asatya aura Azcarya utpanna 686, 1010 687 vA karane vAlI jo vidyAe~ haiM unase 607 660, 665 kuiyaM = kUjita kuiyasadaM = vilAsa samaya kA kUjita zabda 1126 1117 883 14 613 604 866 831 kei = koI eka keI = kitane eka keNa= kisane 675,676 820 566 1032, 1036, 1043, 1047, 1050, 1054, 1064 703, 705 832 580 613 607 631 |kepalipannattAo = kevalipraNIta 667, 666, 671, 673, 676, 678,680, 681, 682,685 603 828 866 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] uttarAdhyayanasUtram- [zabdArtha-koSaH 613 kevalI-kevala jJAnayukta punaH 664 | kaM-kauna-sA 1052 kevalaM sampUrNa . kerisI-kaisI hai 1006 khaNaMpi-kSaNamAtra bhI 783,860 keriso-kaisA hai . 1006 khaNamitta-kSatramAtra kesaloo kezaluMcana bhI 800 khaNDAI-khaMDa 833. kesare kesara nAma vAle meM 724 khattio-kSatriya-usako 737, 1131 kesarammi kesara 724 vattiya-kSatriya kese kezoM ko 672, 677 khaMtikkhame-zAMtikSama 636 kesi kezI ke 1016, 1017, 1020, khantI-kSamA hai 866 ___1027,1032, 1036, 1040,1043 khantIe-kSamA se kesI kezIkumAra 1016, 1017, 1032, | khanto=kSamAvAn 861,864 1036, 1040, 1043, 1054,1067 khamayogya hai kesIkumAra kezIkumAra 668, 1004 stramA kSamA samartha kesIkumAra samaNe-kezIkumAra zramaNa / khame-kSamA karo 727 011, 2013 khayaM-kSaya kesIgoyamao-kezI aura gautama kA 1066 khalu-nizcaya hI 663, 664, 664, 667, kesiMgoyamA=kezI aura gautama 1006 666,671,672, 673, 673, 675, kesigoyame-kezI aura gautama 1070 676, 678, 680,681, 683, 685 kesavA kezava 653 khavittA-kSaya karake 664, 1142 kesavo=kezava | khadheUNa-kSaya karake 650 ko-kauna 563, 841, 843, 844, 1056, khAima-khAdima 653, 654 kougAsiyA kutUhala ke Azrita khAittA-khAkara kautUhalI loga 1014 | khAe-khyAta prasiddha koUhala-kautuka meM khANI khAna haiM kohagaM-koSTaka 1004 | | khANu-sthANu-ThoMTha kahate haiM kotthalo-vana kA kothalA-thailA 807 khAmemi-kSamA yAcanA karatA hU~ 120 kolasuNaehi-kola, zUkara aura svAviomi-mujhe khilAyA 833 zvAnoM ke dvArA jo 820 strippaM zIghra 661, 726, 1012, 1137 koSae-kovida-vizeSa paMDita thA 126 | khisaejA-AhAra ke milane para koviyappA-kovidAtmA 778 nindA kare kosambI-kauzAmbI 880 | khisaI-nindA karatA hai kohA-krodha se 1121 svIre-dugdha meM kohe-krodha meM 1076 | khaNisaMsAro kSINa ho gayA hai saMsAra / koha-krodha aura 663 jisakA .. 1061 565 706 601 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1056 818 645 zabdArtha-koSaH] hindiibhaassaattiikaashitm| [17 khu-nizcaya hI 618,874, 616, 184 | gaMdhahatthi-gandhahastI nAmA hastI 660 khuradhArAhi-tura dhArAoM se 824 gandhavvA gandharva 1015 khurehi-turoM se 827 gandhe-gaMdhoM ko khettao-kSetra se 1076, 1077 gamissAmo-jAya~ge khettaMmkSetra .75 gamissAmugrahaNa kareMge khemeNa-kuzalatA se 126 gamissasi prApta hogA khema-kSema-vyAdhi rahita 1062, 1065 gamaNaM-gamana kI 804 kheyANugae-saMyama ke anugata tathA . 658 gayA ho gaI 863 khelaM-mukha kA mala 1085 gayAsaMbhaggagattehiMgadA se aMgoM ko kheviyaM-kSamita karavAyA tor3ane para khevejA-kSaya karake . . 643 gayANIe-AjoM kI anIkA se 723 garahie-nindanIya hai 716 garihaMgoM kI gaippahANaM-gati pradhAna -61 garahaMnAhI kI 636 gaI gati ko 742, 754, 755, 757, 758 | gaIbhAlIvArdabhAli 736 763, 1052 galehi baDizoM se 826 gaI gati 1053, 1054 gavesao gaveSaka 1107 gae prApta ho gayA 150 | gavasaNAe-gaveSaNA meM 1080 gao-prApta hue 755 gavesiNo gaveSaka hue gagaNaMphuse AkAza sparza ho rahA thA 661 gahaNe-ahaNeSaNA meN| 1080 gaMgasougaMgA nadI ke srota kI 803 gahaNatthaM jJAnAdi grahaNa ke lie-vA gaccha-jA 851 pahacAnane ke lie 1028 gacchaMto-jAtA huA 77, 786 | gahAIyA grahAdika 1115 gacchaMti prApta hote haiM 630, 742, 1046 gahiro-pakar3a liyA 826,830 gacchA jAtA hai 788, 786, 845, 606 gANaMgaNie cha:2mAsa meM gaccha saMkramaNa gacchaI-jAtA hai . 734,846 karane vAlA gaNauggarAyaputtAgayA, upakula ke gAmiNI-jAne vAlI hai 1056 putra tathA rAjaputra 651 gAmANugAmaM prAmAnupAma 1000, 1003, gatta-zarIra kA 1100 gaMtavyaM jAnA hai, paraloka meM 75 gAravesu-tInoM garva se gantavvaM-jAnA hai to phira 730 gAhie-sikhAyA gayA 706 gahabhAlissa-gardabhAlI 736 gijma-prahaNa karake 1042 gandha-sugandhita dravya giNhaNAavi-grahaNa karanA bhI 765 gaMdhAresugandhAra deza meM 761 giNhanto-ahaNa karatA huA 1083 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] giddhe= mUcchita giddhehi = gRddhoM ne giddho me = gRddha pakSI kI upamA vAle 633 giri parvata ko girI = parvata gihatthANaM = gRhasthoM ke samUha gihiniseja = gRhastha kI zayyA para gihiNo= gRhastha gihatthesu=gRhasthoM meM hiM ghara ko gihaMsi = ghara meM gIya - gAne kA zabda gIyaM = gIta guttabambhayArI - guptiyoM ke gupta brahmacArI guttidie = guptendriya guttIo=guptiyA~ guttI u= guptiyA~ guttI = guptiyA~ uttarAdhyayana sUtram 710 680 gehaM= ghara 717. 807 | gehe= ghara ke 761 1014 gehassa= ghara kA 761 652 1125 587, 586, 606 718 | gomaM = gautama ko 1011, 1016, 1017, 1032, 1036, 1040, 1043, 2054, 2068 660 goyama = he gautama! 1025, 1045, 1056, 1067 675, 676 goyamA= he gautama! 1025, 1031, 1038, 660, 665 1041, 1046 sevana se goyame= gautama 1002, 1004, 1010, 1013 663, 664, 665 goyamo = gautama 736, 655, 1016, 1020, 663, 664, 665 1027, 1032, 1036, 1040, 1043 1012 848 845 gutte = mana, vacana aura kAyA jisake p gutte = gotra se guNa-guNoM se 1086 1071 1071, 1065 vAle guNA = guNoM kA guNasamiddho- guNoM se samRddha guNaguNoM se yukta Aga-guNoM kI khAna hai 86 | guruo=bhArI 802 824 | gurUparibhAvae = gurujanoM kA paribhava karatA hai 663, 664, 665 guNavantANa= guNavAnoM aura guNasamiddhaM = sarva guNoM se yukta thA usako guNodahI- guNoM kA samudra bhI tairanA kaThina hai guNodhArI - guNa samUha ke dhAraNa karane 736 1133 1005 765 803. goyamassa = gautama ke goyariyaM = gocarI meM goyaraM = gocarI ko golae = golA golayA = gole govAlo= gopAla ghaNAghAtaka ne ghatthami= pase hue ghayaM = dhRta ghare-ghara meM gharaM = ghara ko [ zabdArtha- koSaH gha 600 762, 802 | gharaNI = gRhiNI ghara vAlI 624 | ghoraparakkamA = ghora parAkrama vAle hue 616 | ghoraparakkame= ghora parAkrama vAlA 774 | ghorAo = atiraudra 1940 1136 661 726 73 601 26 26 628 635 1067 837 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha- koSaH ] ghorA=bhayaMkara ghore-ghora meM ghoraM ati vikaTa ca = aura, phira, tathA pAdapUrti meM hindIbhASATIkAsahitam | [ 19 882, 1041 | cavvihA = cAra prakAra kI 1076, 1086 1062 742, 1056, 1137 635, 800, 678 ca samuccaya meM, punaH, 585, 561, 566 568, 603, 611, 617, 623, 631 638, 645, 646, 656, 688, 661 664, 665, 666, 700, 706, 712 718, 731, 732, 740, 742, 746 748, 746, 772, 777, 776, 785 768, 766, 803, 804, 805, 811 828, 853, 861, 863, 865,877 878, 882, 8, 83, 865, 867 634, 635, 636, 644, 645, 660 663, 664, 668, 673, 676, 686 66,663, 1016, 1028, 1026 1046, 1076, 1077, 1078 1085, 1086, 2063, 1106 1112, 1127 caittA chor3akara 634, 752, 753, 756 _ 756, 763, 785 cauM chor3a karake cayanve chor3ane vAle cakka-catuSpatha ko cakkaM catuSka- AhAra-vastra, pAtra aura zayyA kI caukAraNa= cAra kAraNa se utthI = cauthI caMDaraMgiNIe - caturaMgiNI cAra prakAra kI vivi AhAre=cAra prakAra kA AhAra caMpAe = caMpA nagarI meM cara=AcaraNa kara jo caraI = calatA hai caraNa = cAritra ke 736 | caraNaM cAritra hai 782 | caraNeNa = cAritra se 773 | caraNassa=cAritra kI 1082 1074 1086, 1062 661 740 cauhiM= cAra cakkhusA=A~khoM se 1077, 1084 cakkhu gij=caturmA viSaya 686 cakkavaTTI=cakravarttI 752, 753, 754, 756 cakke = cakra se 661 caNDa = pracaMDa 837 cazcare =bahupathoM ko 773 731 706 caMcala = caMcala hai caNDe krodha se yukta cattagAravo = tyAga diyA hai garva jisane 854 caMdaNa - caMdana kA lepa karatA hai - kintu donoM para candaM = candramA ko candasUrasamappabhA = candra aura sUrya ke samAna prabhA vAle cando = candramA hai caMpaM= campA meM 768 cariuM= AcaraNa karanA carija = AcaraNa kare 857 1115 | caritaM = cAritra 1013 1113 626 caritam = cAritra carittANaM = AcaraNa karake 25 746 ha caraMti= AcaraNa karate haiM vA prApta hote 706, 842 736, 1002 621, 1065 804,648 635, 636 carittA=AcaraNa karake 742, 846, 847 1026 1075 85ha 1065 616 664 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] / uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH vvvvvvvvv 1005 507 bha .666 caritteNaM cAritra se .... 173 | cittamantam-cetanA vAle padArtha 1122 caritte-cAritra 805 ciMtAvaro-cintA yukta carimANaM carama muniyoM kA kalpa 1023 cittAhi-citrA nakSatra meM , 171 cariyaM-cAritra cintA-zaMkA carissAmugrahaNa kareMge ciMtaMto-cintana karatA huA carissAmi-AcaraNa karU~gA 617, 627 cintaittA cintana karake 863 . 640, 842, 850, 851 | cintei-mana meM cintana-vicAra karate carissamo-AcaraNa kareMge 84 carissasi-grahaNa karanA 806 | ciraMpi-cirakAla taka 602, 104 aura 832 cIvarANi-vastroM ko ..681 care-vicaratA haiM 633, 643, 668, 733 cue cyuta hokara 745 748, 753, 756, 758, 756 cuo-cyuta . 776,808 763. 66 cuDAmaNI-cUr3AmaNi-AbhUSaNa , 660 careja-vicare 642 cuNNio-cUrNa kiyA gayA 832 cAujjAmo-caturyAmarUpa 1007, 1018 cuyA vahA~ se cyavakara 580 cAuppAyaM-catuSpAda-vaidya, oSadhi, ceie-caitya meM . _AturatA aura paricAraka 884 ceyasA=citta se 748, 765, 876, 122 cAurate-cAra gati rUpa avayava meM 812 ceva='ca' aura 'eva' nizcayArthaka hai| cAmarAhi-cAmaroM se 600, 706 cAru-sundara 686 coio preraNA karane para 715, 756, 760 cArubhAsiNI-manohara bhASaNa karane vAlI cArupehiNI-sundara dekhane vAlI 157 chatteNa-chatra se cAveyavvA-carvaNa karane 805 chanda-abhiprAya ciAsu-citA meM 823 chaMdeNaM-svecchApUrvaka-khuzI se cigicchaI cikitsA karatA hai 843 chittA-chedana karake 633, 1035, 1036 vigicchagA=cikitsA karane vAle 883 | chiMdai-chedana kara sakatA ciccA-chor3a karake 660, 635, 737 | chindaI chor3atA hai| ___750, 756 chindittA-chedana karake 1037 ciTThA-ThaharatI hai 1038, 1041 chiditu-chedana karake 620 ciTaI-sthita hai 146 | chinnasoe chedana kara diyA hai zoka ko ciTThati Thaharate haiM. 1056, 1115 jisane 646 ciTThasi-tU ThaharatA hai 1031 chinnapuvvo-chedana kiyA pUrva meM 817, 825 ciNNAI-AcaraNa kI huI 647 chinne chedana ho jAne para 1067, 1134 821 683 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 648 827 zabdArtha-koSA] hindIbhASATIkAsahitam / [21 chino-chedA gayA 820, 821, 827 + jaMtuNo jIva 831, 1025, 1067 jantusu-jantuoM ko dekhakara chinna-chinnavidyA | jannaTThA-yajJa ke arthI 1105 chimAhi-chedana karake 614 jannaTThI-yajJa kA arthI . 1113 churiyAhiM-churiyoM se | jana-yajJa kA 1102 chuhA-bhUkha 77, 786, 766 | jannammi yajJa meM 1103 chuhittA prerita karake 724 janavAI-yajJa ke kathana karane vAle 1116 chUDhA-gere hue 1136 janANa-yajJoM ko 1112 jannANaM yajJoM ke 1136 janANamuhaM yajJoM kA mukha hai usako 1106 jo 687. 734. .748. 36. 610 jamajannammi yamarUpa yajJa meM anurakta 1066 - 116, 1058, 1065, 1066, 1106 | jamma-maccu-bhau-viggA-janma-mRtyu - 1112 .. ke bhaya se udvigna hue tathA 636 jaiyadi 625, 861, 667, 660 jammadukkhaM-janma kA duHkha 74 jaiyA yajana karane vAle haiM . 1136 jammAI-janma 812 jaivA yadi vA 734, 1121, 1122 | jayaM yatamAna-yatana vAlA 1082, 1084 jaisi-yadi tU 86 jaI-yati sAdhu 1061, 1063, 1064 1082, 1084, jayA jisa samaya 626, 730, 845 jayara-yajana karatA thA jakkha-yakSa . 1102 jayaghosavijaSaghosA jayaghoSa aura jakkharakkhasakinnarAmyakSa, rAkSasa aura kinnara vijayaghoSa 1142 jagaM-jagat jalA rahA haiM 625, 628 jayaghosassa-jayaghoSa ke jage-loka meM 763 jayaghosaMjayaghoSa 1134 jjhANa-dhyAna se 1066 jaTuM-yajJa 1127 jayaNA-yatanA 1076 jaNano-pitA 658 1074 jattha-jahA~ 713, 731, 784, 1063 | | jayanAmo-jayanAmA cakravartI 1073 jaraM-jarA ko jatthA jina meM 641 | jarA-bur3hApA 584, 783, 812, 1054 jattatthaM saMyama yAtrA ke lie 692, 1028 jantavo jIva 1046 jarAe-jarA se 761 janti jAtI haiM 606, 610 jarAdukkhaM bur3hApe kA duHkha 74 jantI jAtI huI 680 jalaM-jala ko .824, 1044 69 .1141 724 jayaghosi-jayaghoSa... . jayaNAiyatanA-: . Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] jalaMtIo-jalatI huI jalantaMbhi= jalatI huii| jalam = zarIra kA mala jalatammi = prajvalita meM vA jalate= jAjvalyamAna jaluttama= uttama jala ko jalliyaM = zarIra kA mala jaliyaM = jAjvalyamAna jale jala meM javA-yava jaMvara = jo barta rahA hai javodaNaM=yava kA bhAta javodagaM=yavoM kA dhovana jaMsi-jisa para jasaMsI = yazasvI - yaza vAlA jassa= jisa uttarAdhyayanasUtram [ zabdArtha-koSaH 835 | jahAnAyaM = nyAyapUrvaka 1033, 1037, 1036 815 1040 7hAbhUyaM = yathAbhUta, yathArtha 618, 1135 822 | jahAya = kAma bhogoM ko chor3akara 582, 614 821 jahAsuhaM- jaise sukha ho 703, 850, 851 1042 jahicchaM yathA icchA 1085 | jahija = chor3e 1017 641 jahakka maM= yathAkrama se jisakI 566, 611, jassa zratthi = jisakI hai jasApattI=yazA nAma vAlI dharmapatnI -jaise 87 = chor3akara aura 634 1124 jahittA chor3akara aura 755, 760, 1126 805 jahiM jisake 613 704 | jahoiyaM = yathocita rUpa meM 666 656 jA= jo 745, 658, 676, 1056, 1080 656 . jA jA jo jo 606, 610, 660 585, 776, 777 584, 686 775 777 628 865 603 1045, 1056 |jAI = jAti ko 648 jAI = jAti 600 611 583 821, 603 605, 60 6 561, 661 | 1037 jahA = jaise 588, 601, 606, 615, 616 730 620, 628, 631, 666, 745, 786, 761, 806, 807 808,810, 813,814, 841 842, 843, 848, 860, 876, 881, 884, 868, 630 660, 661, 662, 665, 1115 878 1117, 1116, 1124, 1140 jahA=chor3atA hai 617, 646, 850 jahAjAyatti = jaise janma samaya meM zarIra anAvRta rahatA hai tadvat nama huI ko jAIsaraNaM = jAti smaraNa jJAna jAIsaraNe = jAti smaraNa ke jANaesu - vijJapuruSoM meM jANAmi = jAnatA hU~ jANAsi = jAnate ho jANiya = jAnakara jANe = jAnatA hai jAyai = yAcanA karatA hai| jAyaI = utpanna hotA hai, taba jAyageNa = yajJakarttA ne jAyago = yAjJaka - vijayaghoSa jAyaNA = mA~ganA jAyarUvaM = jAtarUpa jAyaM = utpanna huA 1124 jAyA = he putra 560, 563, 601, 607, 611 806, 687, 664 689 | jAyAI - Avazyaka rUpa yajJa karane vAlA 2066 jAe = utpanna huA jAo = ho gayA 704744 1106 637 611, 745 656 843 1107 1104 766 1116 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] jAyAhi = yAcanA karo jArisA = jaisI jAlaM= jAla ko jAlANi= jAloM ko jAhi-jAloM ke dvArA jAva=jaba taka jAvajIvAeM = jIvanaparyanta jAvajjIvaM jIvanaparyanta jAvajjIvam = jIvanaparyanta jiindio = jitendriya vAle * jigi = saba se bar3A hastI jiiMdiyaM = jitendriya ke prati jiiMdio = jitendriya jiehi = jIvoM meM hita kA vicAra karane hindI bhASATIkAsahitam kiyA huA jiNabhakkharo = jina bhAskara 1104 | jIvalogammi= jIvaloka meM 838 jIvie= jIvana meM 620 jIviya= jIvana kA 622 jIviyakAraNA - jIvana ke kAraNa se 830jIviyaM = jIvita jIviyantaM - jIvana ke anta ko jIviyaTThA = jIvana ke vAste jIvo jIva 1077 763 664 jiNakkhAyaM = jinendra deva kI kahI huI 'jiNamaggaM - jinamArga kA jiNassa = jina bhagavAn kI jiNadesie - jina - pratipAdita hai jiNadesiyaM = jinendra deva kA upadeza jiyA-jIte gaye jIvaMta jIte ke sAtha 673, 678 664 802 660 758, 1051, 1073 666 660 700 635 1061 684 675 jigasAsaNe = jinazAsana meM 736, 748, 762 jiNAma = jItatA hU~ 1032 jiNiMda magaM = jinendra mArga kI jiNittA - jItakara jiNittu = jItakara jiguttamANaM = jinendra bhagavAn ke uttama | 613, 16 jiNe- samasta karmoM ko kSaya karane vAlA [ 23 726, 730 855 juie = jyoti vAlI se juimaM = dhutivAlA jue = jor3a diyA jugamittaM = cAra hAtha pramANa dekhe jutto = jor3A huA junno=jIrNa 604 haTa 646, 731, 676 663 617 1058 662 745 =21 juMjaNe - jor3ane meM jutte hiM= dharma maya yoktra gale meM bA~dhakara prANiyoM se juyala = vastra juyalaM = yugala 582 1032 jeTTa=jyeSTha aura 1033 |jeTuM=jyeSTha-bar3e jeNa= jisase jemei = bhogatA hai jesi= jina se 668, 1001 jehiM = jina se 1032 |jo = jo 732 1077 1063 656 668 juvarAyA = yuvarAja thA 771 je= jo 586, 642, 643, 645, 648, 652 821 821, 853 618 653, 654, 663, 664, 665, 666 703, 705, 721, 742, 746, 806 807, 861, 607, 611, 640, 666 1041, 1046, 1067, 1105, 1106 1112, 1122, 1133, 1140 8878 1010 646 718 1046 1132 611, 652, 657, 787, 78 786, 761, 800, 802, 866, 620 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH 824 15 612 8,1007, 1008, 1018, 1026 Dha 1117,1118, 1121, 1123, 1126 | DhaMka DhaMka aura 1136 joiM-jyoti agni meM 60 joisaMga-jyotiSAGga ke 1130 joisaMgaviU jyotiSAGga ke vettA haiM 1105 Na-vAkyAlaGkAra meM hai jogehi-yogoM se yukta huA NaM-vAkyAlaGkAra meM hai 580, 633, 683 858 jovaNeNa yauvana se __755, 762, 785, 843, ___18, 1032 NIhAsA hAsya rahita ho gaI / 675 jhasoyaro-matsya ke samAna udara 656 | Ne-hamako jhANa-dhyAna 858,620 NettA-sunane vAlA pahANaM-snAna paha jhANaM dhyAna ke jhAyai dhyAna karatA hai 725 Nhavio-snAna karAyA gayA 656 jhijjhai-kSINa huA jAtA hai jhiyAyai=dhyAtAthA-dharmadhyAna karatA thA 724 ta=usa AhAra se 654, 120 tauyAI-trapu-lAkha 832 tao-tadanantara 683, 728, 733, 806 ThavittA sthApana karake 753, 762 850, 873, 861, 864, 616 ThANaM-sthAna ko-mokSa ko 616, 1062 661, 665, 670, 64, 1016 1063, 1066 1017, . 1020, 1032, 1043 ThANA-sthAna 1071, 1086, 1134 ThANA-sthAna 1080 takahamitice-vaha kaise ThANe-vaha sthAna 1064, 1063 ThANehi sthAnoM meM jIva vasate haiM 740 taJca tathya hai usakI Thio-sthita hokara 773, 631, 670 tacchio-tarAzA gayA 686 ThiyA sthita haiM | ta jahA-jaise ki 16, 680 tajaNA-tarjanA niu ng taNaphAsA tRNasparza 768 DajmamANa jalate hue prANiyoM ko taNANi-tRNa 1012 dekhakara 628 taNuM-stoka yatna se 633 ujjhamANesu-jalate hue 628 | taNuyaM zarIra meM utpanna huI Dahanti bhasma karatI hai. 1041, 1042 taNhA-pyAsa se 786, 766, 824 1044 | tohAi-pipAsA se 616 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha- koSaH ] tattatatva kA tattaM tattva ko tato= tadanantara tattAI= tapta tattha=vahA~ para, usa zrAvastI nagarI meM 585 588, 653, 713, 724, 726 774, 867, 880, 612, 640 641, 643, 663, 1000, 1004 1005, 1006, 1012, 1014, 2016 * 1053, 1068, 1075, 1101, 1102 1103, 1107 tattheNa= trAsa se ratha aura usI bhavana meM tamhA - isalie 587, 667, 673, 676, 678, 836 583 661 taddavva= usa dravya kA tappa tapate haiM 566 tappurakkAre usI ko Age kara 1078 tamaM tameNaM ajJAnatA meM - andhakAra meM 563 tamatameNeva = ati ajJAna se mukti= tanmaya hokara tam = isalie 608 1078 1136 tametamarUpa meM tayaM =usa hindIbhASATIkAsahitam / [ 25 1020 | tariyo = tairanA kaThina hai isI prakAra 803 1020 tarissanti =tareMge 635 tarUNo'si=tU taruNa hai 767 871 tayA usa samaya tU tayANi vistIrNa taraktara jA tariuM=taranA taritA - tairakara taraMti=taira jAte hai| 832 | tava= tapa 585, 625, 673, 774, 602 tavaM tapa ko 566, 635, 733, 748, 756 765, 664 861. 620, 1116 1005 1120 |tavassI = tapa karane vAlA 645, 646, 647 tavassa= tapa ke 666, 671 680, 681 683, 685 1056 682, 686 626, 845 taraMge aura kaI eka vartamAna kAla meM tara rahe haiM tava pahANaM = tapaH pradhAna tavasA=tapa se tavastirNa = tapasviyoM ko tavastriyaM = tapasvI 588 tatreNa = tapase 842, 856, 673, 1130 1142 804 tavo=tapa kA tapaH karma meM tavokammaMmi = tapaH karma meM tavodhaNe = tapodhana 1088 865 tasANa =soM kA tasesu = trasoM meM 854 tassa = usakI 583, 683, 725, 735, 770 775, 761, 868, 870, 611, 626 630, 653, 654, 656, 666, 666 668, 1002, 1110 622 | taha= usI prakAra 583, 732, 600 678 tahA = usI prakAra 585, 566, 615, 700 tos 650 721, 733, 737, 736, 745 806, 807,808, 855, 857 1063, 1075, 1076 1058 dipuni 1085 tasa=nasa tasa pANabIyara ddie=trasaprANI aura bIja rahita ho 714 853 724 1121 tahAvi = tathApi 767 | tahAvidda - vaisA pheMkane yogya Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] . uttarAdhyayanasUtram [ zabdArtha-koSaH tahi usa maNDapa ke pAsa 726, 813, 814 | tANa-trANa-zaraNa 563, 626 28, 33, 676, 682, 685 tANAya-rakSA ke lie 1104,1110 tA-pitA ke pAsa taheva usI prakAra 663, 704, 723, 764 | tAya he pitA jI ! 608, 70 765, 644,1071,1078 tAyago-pitA 1086,1061,1062,1063 tAraissAmmitArU~gA, ataH 761 taM-usako 561, 518, 566, 606, 614 | tAruNNe-taruNa avasthA meM 806 623, 625, 646, 651, 667 tAlaNA-tAr3anA 766 670, 666, 731, 748, 774 tAlauuM-tAlapuTa 666 762, 840, 110, 427, 632 tAvaso-tapasvI hotA hai . 1126, 1130 673, 685, 688, 86, 660 tAsiM-unakI 664, 653 1025,1035, 1036, 1040,1047 tAhe usa samaya 843, 852 1046,1066, 1076, 1110, 1117 tAyA he tAta ! 38 1118,1116,1120,1121, 1127 tAMusako ha 1134 ti=isa prakAra pUrva parAmarza meM 1066 taMkahimitice-vaha kaise ? yadi isa tti isa prakAra vicAra kara 568, 633, 660 prakAra kahA jAya to 666, 672 | 504, 738, 766, 770, 771 675, 678,680, 681, 685 628, 652, 655,1066,1102 taM jahA-jaise ki 666 tikkha tIkSNa . 818 taM pi-tU bhI . 661 tikkhadhArehi-tIkSNa dhAra vAle tamba-tAmra 832 tigicchiyaM apane roga kA pratikAra taMmi-usa 868 karanA tammikAle-karma bhogane ke samaya 107 tigicchaM-cikitsA'ko 884 tammi -usa vana meM 1066 | tiguttigutto-tIna guptiyoM se gupta 853, tammI -usa 1000, 1004, 1078 624 taM vayaM bUma mAhaNaM usako hama brAhmaNa titikkhaejA-sahana kare .. kahate haiM 1121, 1122, 1123 tidaNDaviruo=tIna daNDoM se virata 624 1124, 1125, 1126, 1132 tinduyaMtiduka 1000 taMsi-tuma 620 | tini-tIna-sthAnoM kI tA-isalie 616, 871, 984 ttiya=tripatha ko aura 773 tAI-vaha buddha ne 748 tiyaM kaTibhAga tAiNaM-paTakAya ke rakSakoM ko 1005 | tiricchA=tiyeca-sambandhI 657, 640 tAI-SaTakAya kA rakSaka 647 | tirikkhajoNisu-tiryag yoniyoM ke . tADio-tAr3A gayA 832 duHkha, ataH . . 776 636 1080 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha- koSaH ] "tilo vissutaM = tIna loka meM vizruta 861 tibvA = tIvra 1037 tivihe - tInoM yogoM se 654, 1121 tti bemi= isa prakAra maiM kahatA hU~ 638 721, 863, 665, 1070 1067, 1142 681 654, 658, 662 656, 687, 703, 743 765, 787, 786, 762, 802 868, 605, 610, 663, 667 1016, 1020, 1023, 1027 1032, 1036, 1040, 1043 1051, 1067, 1068, 1063 1934 tIsa= usane bhI tIse= usakA tu vitarka artha meM tuMge-U~ce tujhaM Apako tuTThe-tuSTa huA harSita huA tuDiyANaM =vAditroM ke tutta=totroM se tumbha Apa ke subha-Apake tu me= Apa tumme Apa donoM kI tuma = tuma tuma tuma tume Apa tuyahaNe - zayana karane meM |turiyaM = zIghra tulAe= tulA se hindIbhASATIkAsahitam / | tuhaM terA hove te ve devatA [ 27 638, 664, 665, 706, 730 737, 744, 873, 84, 620 674, 683, 686, 68, 1006 1016, 1017, 1016, 1025 1026, 1031, 1033, 1035 1037, 1042, 1046, 1067 1070, 1104, 1106, 1133 teNa= usake dvArA 733, 734, 1021, 1045 teNaM = usa tepaNa = teja se 663, 676 726 1001, 1102 teNeva = usI teNAvi = usane bhI telle = tela 734 601 tericchaM = tiryagsambandhI 1123 tesiM= una ke lie 588, 651, 652, 771 1105, 1108 865, 1046, 1106 807 1070 818 616, 665 to = tadanantara 1135 | toleuM = tolanA 18, 11907 | tosiyA = santuSTa huI tha 661 821 620 | 566, 726 616, 1136 | thaddhe=ahaMkArayukta |761, 851 | thAvarANa = sthAvaroM kA 801,80,110 872, 616, 1031, 1041 thaNiya= stanita thaNiyasa6 = rati samaya meM kiyA huA stanita zabda 618 | thAvare =sthAvara thAvare su = sthAvaroM meM thIjaNAiNNo = strIjana se AkIrNa 1063 | thIkahA=strIkathA 672, 673 | thIkahaM = strIkathA ko 807 |thINa striyoM ke thIhiM-striyoM se 625, 833, 834 582, 584, 585, 561 | thuNittANa = stuti karake 563, 616, 616, 622, 636 | therehiM = sthaviroM ne 660 675,676 706, 711 865 1121 854 664 664 687 686,660 688 21 -663, 664, 665 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] daie=pyArA thA daDu = dekhakara daDuM=dekhakara dahUNa = dekhakara daDapuvvo= pUrva mujhe dagdha kiyA gayA daDhaparakkamA=dRr3ha parAkrama vAle hue daDhavvao= dRDha vrata vAlA daDhA=dRr3ha daMDa=daMDa vidyA uttarAdhyayanasUtram 584, 771 587 682 damIsarA = he damIzvara ! damIsare=damIzvara thA dayA = dayA se dayApa= dayA se dadAmi dU~ ( detA hU~ ) do dagdha kiyA daMtasohaNam = daMta zodhanamAtra dantedAnta - indriyoM kA damana karane 648,856 vAlA dantodAntendriya dapaM= darpa dama-upazama aura da- indriyadamana damasAyaro = indriyadamanarUpa samudra athavA upazama rUpa samudra kA taranA 816 685 | dasaNNa- dazArNaM deza kA dasame= dazavA~ 766 | dasAra= dazArha vAlA 668, 617 dantaM dAnta - indriyoM ko damana karane 658 823 76.5 davvao= dravya se davve = dravya meM dasArA=yAdavoM kA samUha 664 704 | dasahA=daza prakAra ke zatruoM ko daMsa=daMza daMsaNaM-darzana daMsaNeNa darzana se daMsaNeNaM-darzana se daMsamasagaM=daMza aura mazaka ke pariSahoM ke prApta hone para dasa = dasa dasaraNabhaddo- dazArNabhadra rAjA [ zabdArtha-koSa 1076, 1077 733 662, 664, 665, 1032 756 1120 | dahI-dadhi. 861, 864 | dArAva dAnava 660 dAraM-strI dayANukaMpI= dayA ke dvArA anukampA karane vAlA darisaNe-darzana hone para dalita-dalana karake davaggiNA = dAvAgni dvArA davadavasa - zIghra zIghra daMsamasaga = daMza, mazaka kI 771, 655 | dAho = dAha 858 | dArae= bAlaka 758 | dAragA - usake donoM putra dArANi striyA~ | dAruNo-dAruNa hai| 808 | dAre striyoM meM 673 dArehiM = dvAroM se nivRtta huA 756 685 661 674 1032 642 1026, 1075 856 673 645 766 714 1015 785, 853 628, 626 638 732 800 610 | diusamA dvijottama 751 |dio-dvija brAhmaNa dicchasi = dekhegA 636 | dijAhi=dI 775 | diTThapuvaM pUrvadRSTa hai 622 | diTThA = paricita hove 628 | diTThIe dRSTi se 706 | diTThisaMpanno=dRSTi sampanna hokara 733 TyUTa 881 1133 1110 660 885 774 652 746, 774, 805 746 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH] hindIbhASATIkAsahitam / /VVVVVVVVVVVVVVvvvvvvvvvv 1054 1140 dittA dIpta-pracaNDa 806 | dukkhassaMta-duHkhoM ke aMta ko 637 diyA dvija 563, 630, 1105, 1137 | dukkhassaMta-duHkha ke anta ke divasedivasa 1075 | dukkhamA dussaha hai 861 divva pradhAna 656, 1123 duknasijA-duHkharUpa zayyA / 766 divvaM-deva 742 dugaMchaNAe-jugupsA meM, vaha . 100 divvAndevaloka ke kAmabhogoM se khacita duzcaraM-duzcara hai. 762 na hote hue phintu, 586 duzcare-duzcara hai 805 deva sambandhi 657, 745, 640 dudhae-dustyaja 634 divveNaM-pradhAna-zabdoM se 661 dujae-durjaya 667 dissa-dekhakara . 631, 663, 1011 | 111, 062, 1011 | dujjayA-durjaya haiM 666 disaM-dizA ko . | duTThaso duSTa azva-ghor3A 1045, 1047 dIva-dvIpa 1052 | duttaro-dustara hai 803 dIve-dvIpa dukha-dugdha 714 dIvondvIpa hai . . 1054 | dumandrama aura dIdIkhatA hai . 737 dumo-vRkSa-kATA jAtA hai, tadvat / 831 dIsanti-dekhI jAtI hai 838, 1035 dummuho=dvirmukha rAjA huA 761 dIhakAliyaM vA athavA dIrgha kAlika 667 | dummehA-duSTabuddhi vAle dIhakAliyaM-dIrghakAlika 669, 671, 673 duppaTTiya=duHprasthita aura 867 676,678,680, 681, 683, 685 dukkara-duSkara dubbhUe=nindita 666, 763, 764, 765 durappA-durAtmA 610 804,806, 808,808, 810 duraNupAlao-duranupAlaka hai 1023 818 dukkaro duSkara hai durAsayaM duHkha se Azrita karane yogya 687 dukkha-duHkharUpa 766, durAsahaM-durAroha-duHkha se ArohaNa dustraMnduHkharUpa haiM karane yogya 1063, 1066 dukyA -duHkha hai 565, 884,85,886 | duvihaM prakAra ke 650, 1083 8,860 | duvihe do bheda ho jAne para 1016, 1026 dukkhe-duHkha meM 55, 1062 duve do| dukkha-duHkha ko 617, 776, 800, 807 | duvAlasaMga dvAdazAGga 1073 840 | dunvisojho-durvizodhya thA 1023 dukkho -duHkharUpa 74 | duvvisahA jo sahane meM duSkara hai 641 dukkhakesANa duHkha aura klezoM kA 781 | duvvaho-uThAnA duSkara 802 dukkhaveyaNA-duHkharUpa vedanAe~ 838 dussIlaM-durAcArI ko 1127 duzvavivahaNaM-duHkhoM ke baDhAne vAle 863 duhA-do meda vAlA 1021 COLO 784 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30] uttarAdhyayanasUtram [ zabdArtha-koSaH 837 766 duhaM azubha-duHkharUpa 734 | donni vi=donoM hI duhANa duHkhoM kA 867 | do vi=donoM hI 1136 duhAvahA-duHkhoM ke dene vAlA hai ___70 dose-doSoM ko 721 duhieNa-duHkha se . 836 dosaM-dveSa ko 144 duhasaMbaddhA duHkhasambandhinI 836 duhaveyaNA=duHkharUpa vedanAe~ maiMne ghaNa-dhana 766 - anubhava kI dhaNamesamANe dhana kI gaveSaNA karatA duhao-donoM jane huA 566 duhaovidonoM hI prakAra se 112 dhaNaM dhana 566, 624, 625, 863 duhaTThiyA-duHkha se pIr3ita huii| dhaNeNa kiMdhana se kyA hai 600 duhI duHkhI huA . 787,78,608 dhaNeNaM-dhana se 561 duhaovidonoM prakAra kI upadhi meM 1084 dhana-dhAnya dUramogADe-nIce dUra taka acita 1088 dhamma-dharma se jo 750, 1006 dUsantaraMsi-vastra ke antara meM 675, 676 dhamma-dharma 700, 662, 1016, 1021 deha detA hai ... 844, 627 dhammo dharma hI 626, 606, 1006, 1007 devaI-devakI 653 .1008, 1018, 1026, 1054 deva-devatA 1015 | dhammajbhANaM dharmadhyAna 1015 . 724 devadANavagandhavvA deva, dAnava aura dhammatitthayare dharma tIrtha ko karane vAlA gandharva 666 668,1001 devaloga=devaloka se dhammadhurAhigAre=dharma dhurA ke uThAne meM 600 devA-devatA 580, 666 dhammasikakhAi-dharmazikSA se 1048 devI-kamalAvatI | dhammayarAyaNA=dharma-parAyaNa hue 636 devo=deva 772, 630 dhammaladdha-dharma se prApta huA 6 92 deghamaNassa-devatA aura manuSyoM se 170 | dhammANa=dharmoM ke 1105, 1106, 1112 devIe devI ke 1136 desio-upadeza kiyA 1007,1018, 1026 dhammANaM-dharmoM kA 1113 deyaM dene yogya haiM | dhammANuratto dharma meM anurakta ho gayA 122 deha-zarIra ko 785, 642, 1085 dhammAo dharma se 667, 666, 671, 673 do-do 153, 1136 676, 678,680,681,683, 685 doNi vi-donoM hI . 664 | dhammadhuraM-dharmadhurA jo dogundago-do gundaka 772 | dhammArAma-dharma ke ArAma meM bagIce meM 696 doguMdago-do gundaka 630 | dhammArAmarate-dharma meM rata dohaMpi-donoM ke hI 653 dhammasArahI-dharma kA sArathi .. 668 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH] hindIbhASATIkAsahitam / ruvwwww 774 637 dhammasAhaNaM dharmasAdhana ke upakaraNa 136,667,683, 686, 1016 kI 1027 1026, 1044, 1045, 1056 dhammasaMcaya-kSamAdi dharmoM kA saMcaya 648 - 1066, 1106, 1121, 1124 dhammadharma ko 606, 610, 613, 635 1126 640, 703,735, 742,746 naI-nadI ko 824 78, 786, 806, 842, 634 | naI-nadI 866 ...635, 1020, 1141 na aNujAi anusaraNa nahIM karatA 600 dharaMdharane vAlA na asthi -nahIM hai 600 dhAraittA-dhAraNa karake 104 na sajai-nahIM Asakta hotA 1126 dhAreuM dhAraNa karanA 800na Ahuna bole dhAreyavvaM-dhAraNa karanA / 766 na kajaMkArya nahIM hai 1137 dhAreyavvAiMdhAraNa karane cAhie 762 / na karei-nahIM karatA dhArehandhAraNa karo, jo ki na koUhalaM nahIM kautUhala ko 647 dhAvaMto-bhAgatA huA 824 | nakkhattANa-nakSatroM ke 1106, 1112 dhiimaM dhRtimAn 668, 755 nakkhattANaM nakSatroM kA 1113 dhiimaMtI-dhairya vAlI . 177 | nagarim nagarI meM 1000 dhiratthu dhik ho . 676, 68 | nagaramaNDale nagara ke samIpa meN| 1000 dhIrA-sattva vAle nagarasa-nagara ke dhIre-dhairyavAn 643, 766 | nagacchaI=nahIM prApta hotA dhIro-dhIra puruSa 746, 766 / na gacchai-nahIM jAtA 1046 dhuve dhruva hai . 700,616 na giNhAi-grahaNa nahIM karatA 1122 "dhuvaMdhruva 1063 naggaI-naggati-nirgati rAjA huA 761 dhuvagoare-sadA gocarI kie hue aAhAra / naggaruInagnaruci 611 nazcA-jAnakara kA hI AhAra karatA hai 848 na jANe-nahIM jAnatA dhUma-dhUna na jIvaI-AjIvikA nahIM karatA dhUyaraM-apanI putrI 648 dhUmakeuM-dhUma jisakA ketu hai na tAyanti-rakSA nahIM kara sakate 687 1127 gheNU dhenu gAya hai natthi nahIM hai 568, 810 836, 612, 1063 dhoreya-dhaurI-vRSabhavat 620 natthivAso-merA basanA acchA nahIM 614 na dAhAmi nahIM dUMgA 1104 na dIhamAuM=Ayu dIrgha nahIM hai. 587 na-nahIM . 606, 610, 624, 627, 654 na dhAraena dhAraNa kare 663 657, 782, 884,885,886 | nanassAmi-sanmArga se cyuta nahIM hotA .. . 887, ,10,866,610 / - 1046 773 107 646 127 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] uttarAdhyayanasUtram- [zabdArtha-koSaH wwwwww wwwwwwwwww - ~~~ ~~ na nAsasinAza ko prApta nahIM hotA 1046 | naraesu-narakoM meM 776, 813, 814, nannaTuM na to anna ke lie 1108 837,838 nandaNovamanandana vana ke samAna 866 narakoDio-karor3oM manuSyoM ko 726 nandaNaM vaNa-nandana vana haiM naragatirikkhajoNi-naraka aura tiryak / nandaNe-nandana nAma ke 772 yoni meM 108 na paussaI dveSa nahIM karatA 653 naradeva he naradeva! 626 na paDimantei pratyuttara nahIM detA hai 728 naranAriM-puruSa aura strI kI saMgati ko 647 na paDilehaIpratilekhana nahIM karatA 714 na ramAmmrati Ananda nahIM pAtA hU~ 83 na pUrya-na pUjA ko cAhatA hai 645 narassamnara ko na pajahAmi nahIM chor3atA hU~ 617 nariMdo-narendra . ..615, 875 na puNabbhavAmo-phira saMsAra meM janma | nariMdavasamA narendroM meM vRSabha ke samAna 762 maraNa kareMge 613 narA-manuSya 734, 742, 868, 641 na phiTTaI-dUra nahIM hotI thI 1140 na bhuMjijA-na khAve 692 narAhive-rAjA 725 na bujhAmo bodha ko prApta nahIM hote narAhivo narAdhipa-rAjA 735, 751, 123 628 narAhiva-he narAdhipa! namI-nami rAjA ne 760 narAhivA-he narAdhipa ! 863 namI rAyA nami rAjA 761 naresaro narezvara namo-namaskAra ho 1067 nalakUbaro nala kUbara ke tulya namei namra kiyA 760 nalame hama nahIM pAte namokizcA=namaskAra karake 865 na labhAmo hama nahIM prApta karate 587 namaMsantA-namaskAra karate hue 1115 na lagganti-unako karmoM kA bandhana namasaMti-namaskAra karate haiM 666 nahIM hotA 1140 na muccaI nahIM chor3atA 808 na vijaI nahIM hai 626, 872,873, 1053 na muchie-mUrchita nahIM hotA 642 na varaM-itanA vizeSa hai 840 na marissAmi=maiM nahIM mArU~gA na vi=na to 1107, 1108, 1106, 1126 na muNi=muni nahIM hotA 1126 na vahija-vyathita nahIM hote 641 nayaNehi netroM se pa na sajai-saMga nahIM karatA 1118 nayarI-nagarI jo 880 na soyai soca nahIM karatA parantu 1118 nayara-nagara ke 1004 na sena vaha 716 nayaram-nagara meM 626 na suMdaro=sundara nahIM hai 786 nayare nagara meM 722, 770, 152, 154 na santasejA-trAsa ko prApta na hove 637 na yAvina 636, 645 na sevA-sevana nahIM karatA narae-naraka 742 na husI nahIM hai . 801 1123 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / [33 na havaMti nahIM hote 563 | nArINaM-nAriyoM se 664 nahiMsai hiMsA nahIM karatA 1121 nAvA-naukA bhI 1056, 1057 nahe-AkAza meM | nAvinna 848 na hora-nahIM hotA 588,602 | nAvio-nAvika 1058 nAidUram-na ati dUra aura 870 nAvitta-naukA hai isa prakAra 1058 nAisaMge-jJAniyoM kA saMga 1126 nAvaNae-na avanata 645 nAI-jJAti se 874 nAvabujjhase nahIM jAnatA 731 nAgo hAthI 633, 662 nAvaciTThe bAda meM nahIM ThaharatA 601 nAgarAyA=nAgarAja gajendra 141 | nAsanne prAmAdi ke ati samIpa na ho 1088 nANA-nAnA prakAra, 746, 866 nAsanti-nAza pAte / 1046 nANeNa-jJAna se . 856, 1130 nAhiI-jAnegA 610 nANeNaM-jJAna se 673 nAhi-jAno 872 nANaM-jJAna . 748, 1026, 1075 nAho-nAtha 872, 873, 874, 875, nANaguNovaveyaM-jJAnaguNa se yukta hai 114 ___865, 620 nANAvihannAnAvidha . 1028 | nikvaMtA-saMsAra ko chor3akara dIkSita nANaghare-kevala jJAna ke dharane vAlA 648 762 nANovagae padArthoM ke jAnane se upagata | nikvanto dIkSita huA 736,756, 1141 ... hokara 648 nikkhamaI zramaNavRtti prahaNa karalI 671 nANucinte-cintana na kare 690 nikkhamiya-nikala kara 670 nANunvayaMti nahIM jAte 732 nikkhivanto-rakhatA huA 1083 nANugamissaM na jAU~ 616, 622 nikkhamaNaM niSkramaNa ko 166 nAma saMbhAvanArtha meM hai 563, 736, 80 nikkhivejA-nikSepaNa kare 1084 125, 1000, 1004 nikkheva-nikSepa meM, tathA 100 nAma-nAma se prasiddha 154, 1002 | niggao-ghara se nikala gayA nAmo nAmavAlA kumAra nigganthe-nimrantha 666, 667, 666, 670 nAmae nAma se vaha prasiddha huA 128 672, 673, 675, 676, 678, 680 nAmao-nAma se prasiddha 1066 681, 683, 685, 626 nAmeNaM-nAma se 722, 736, 652, nigganthassa-nimrantha ko 667, 666, 671 ___668, 1102 672, 675, 680, 681 nAyo-jJAti sambandhI jana 853 niggandhassa bambhayArissa-nimrantha nAyam-jAnate hue brahmacArI ke nAyae-zAtaputra zrImahAvIra 741 nigiNhAmi=pakar3atA hU~ 1046, 1048 'nArio-nAriyA~ 8. niggiNhattA-nigraha karake... 136 ha Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] niggAhI = nigraha karane vAlA nizca= sadA nizca sadA hI uttarAdhyayana sUtram - 1100 | nimisaMtaramittaMpi = nimeSonmeSamAtra 764 bhI 643, 710, 772, 836, 1066 700 nicce= nitya hai| nicco = nitya 603 nizca so sadA hI 688, 661, 663, 667 niccakAla = sadaiva nizcalaM nizcalatA se Progr= nizcaya naya meM nijAo = nikalA nijjanto= nikalatA huA nijANaM-niryANa 632 vijbhAttA = dhyAna karane vAlA 672 niyatto = nivRtta ho gayA nijbhAejA = dhyAna kare nijjiyA=jIte haiN| 673 niyaNThadhammam = nirbaMthadharma ko 1031 niyamehiM niyamoM se 563 niyama = niyama. niti = pahu~cAte haiM niddAsIle = nidrAzIla 705 nindApasaMsAsu=nindA aura prazaMsA meM 855 niddhanta-nirdhyAta niguNittA = jhAr3akara ninnehA=sneha se rahita aura [ zabdArtha- koSaH 764 664 tathA nimantiyA = nimaMtrita kiyA hai nimmoyaNi kA~calI ko nimmamo = mamatvarahita niyagAo = apane niyAgaM= nityapiNDa niyamavvae = niyama aura vrata meM niyacchadra = bA~dhatA hai niyaNThe - nirgrantha niyaMThe = nirprantha niyANa = kAraNa se 1026 niyANachinne = nidAna se rahita 866, 662 | niyantaNe = nivRtti ke lie 663 ninattejja - nivRta kare, roke niyama- nizcaya hI niraMjaNe - karmasaMga se ha 1116 | nirANandA=Ananda rahita ho gaI nirAmisA= zrAmiSa-dhanadhAnyAdi 853 634 free start= oSadhi kA na karanA 840 niSpivAsassa = niSpipAsa-pipAsA rahita ko niSpariggahA = parigraha se rahita hue nimaMtayaMtaM = nimaMtraNa karatA huA nimitta bhUkaMpAdi vA nimitteNa=zubhAzubha nimitta se nimmamattaM nirmamatva - mamatA kA tyAga 810 634 561 607 717 1061, 1063, 1064. 856 daha 602 774 603 650 675 836 662 havha 686 646 703 653 767 641 . 1065.. se pIr3A se rahita dekhakara 766 nirAsave = Azrava se rahita nirovalevAI = lepa se rahita 620 616 nirassAe = svAda rahita hai 854 | nirassAviNI = chidra rahita 634 rahita niraTTiyA = nirarthaka hI 11 nira soyA = nirarthaka zoka karane vAlI 613 niratthiyA = nirarthaka 743 861, 864 rahita nirArambho=Arambha se rahita nirAmisA= viSayarUpa mAMsa se tathA 627, 632 nirAmisaM= zrAmiSa se rahita pakSI ko 632 16 647 804 1056 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / [ 35 PATRIKA nirahaMkAro ahaMkAra se rahita 854 / nIsaMka-zaMkA se rahita hokara 807 nivyANamaggaM nirvANa mArga ko 145 nIharaMti=nikAla dete haiM 733 nivvANaguNAvahaM nirvANa ke guNoM ko nu-vitarka artha meM hai 1008, 1016, 1026 .. dhAraNa karane vAlI aura 863 | necchanti nahIM cAhate 687 nivvANaM-nirvANa 1065, 1120 necchaI-nahIM cAhatA 718 nivvAhaNAya-vastrAdi ke lie apitu 1108 | netta-netrauSadhi . nivieNakAmomi-maiM nivRta hone kI neva bhuMjaI-upabhoga nahIM karatI thI 8 ___kAmanA vAlA ho gayA hU~, ataH 776 neva aura nahIM 606, 613, 625, 726 niviNNa-udvega se yukta 582 neha-sneha 1037 nivisayAviSaya rahita 634 no-nahIM 666, 667,666, 670, 671 nivA-he nRpa! 672, 673, 675, 676, 678 nivo-nRpa . 727 680, 681, 683, 685, 1042 nivveya=nirveda-viSayavirakti-viSayoM se ... no icchaI-nahIM cAhatA .. uparAmatA ko 735 novayaina kahe nisamma vicArapUrvaka sunakara 663, 664 noviya aura na 645 * 665, 861 no paDitappaI-sevA nahIM karatA 706 nisAmiyA-sunakara 710 no phAsayaI-sevana nahIM karatA nissesaM kalyANakArI 667 / no valippaIkarmoM se lipta nahIM hotA 1138 nisIyaI baiTha jAtA hai 713, 682 | no hIlae-inakI hIlanA na kare 656, 848 nisaNNA=baiThe hue 1013 nisanaM baiThA huA . . nissaMgo-saMga se rahita 854 paigijma lekara 627 nisijaM-svAdhyAya-bhUmyAdi 708 paiThThA-pratiSThAna hai 1054 nisijAe baiThane ke lie 1012 : paiTuM-pratiSThA rUpa 1052 nisIyaNe-baiThane meM 1063 pannA-pratijJA 1026 niseviyaM parisevita aura 866 paI yati 622 nisevae-sevana kare | paMDajamANo prayoga karatA huA nihuo=nizcalacita hokara 868, 686 | paMDajeja-prayoga kare 1083 nihantUNa-aura hanana karake... 1035 paNDie-paMDita 1067 nihuyaM nizcala aura 807 | paoyaNaM prayojana hai 1028 nIikovie-nItizAstra kA paMDita ho / pakapubyo pUrva mujhe pakAyA gayA 126 | pakkamaI-AkramaNa karatA hai 847 nIrae karmamala se rahita 766 pakko pakAyA gayA 'nINei-nikAla letA hai .... 761 | pakkhaMde-par3ate haiM .. . 867 607 815 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] uttarAdhyayanasUtram [ zabdArtha-koSaH 645 686 870 pakkhi -pakSiyoM se / 866 | paDilehitA-dekhakara 1084 pakkhiNi-paMkhaNI . | paDilehA-pratilekhanA meM .. 710 pakkhihi pakSiyoM ne | paDilehera pratilekhanA karatA hai . 710 pakkhI-pakSI hotA hai. 615 paDivajai-grahaNa karatA hai 1046, 1068 ppapaDhAo-atyanta gAr3hI 837 paDivaja-grahaNa karake pagAmaso-atyanta nidrAlu 705 paDivajiyA ahaNa karake 635 pagAma-akAma hai, paryApta hai paDivatti pratipatti, bhakti ko 1011 pragAma-prakAma paDivajayAmo-grahaNa kareMge pagAmA prakAma, atyadhika hai| paDivamma pratikAra pagAse prakAzita hotI hai | paDikamAmi-nivRtta hogayA hU~. . 747 pagijjha=ahaNa karake | paDicoei preraNA karane vAle ko paJcayatthaM pratIti ke lie 1028 pratyuttara detA hai 715 pazcagaM atyaMga-stana Adi paDipucchaI-pUchatA hai : pacchA pazcAt 611, 616, 703, 780 paDiniyattaI-pIche AtI 606, 610 782,806, 684 paDisiddho-pratiSedha kiyA huA 1107 pacchANutAveNa pazcAttApa se dagdha huA paDisottagAmI atizrota kA gAmI .... aura . . .. 110 hotA huA 618 pacchAdiTTho usa muni ko pIche hI dekhA 681 paDisehae niSedha karatA hai. 1104 pacchimA-pIche ke-carama tIrthaGkara ke paDisehie=niSedha karane para muni 1021 paDisou pratisrota 803 pacchimammi pazcima tIrthaGkara ke 1068 paDe-paTa meM pajahe-chor3a deve 647 paDhame prathama 81, 1082 pajjalaNAhieNaM ati pracaNDa se 561 paNAmaI detA hai . 844, 668 pajjuvaTTio-sAvadhAna huA 760 | paNihANavaM=citta kI svasthatA ke sAtha pajjuvaTTiyA sAvadhAna hue 662, 667 pajiomi mujhe pilA dI . 835 | ppaNihI praNidhi 1006 paTTiyA-prasthita haiM 1046, 1051 paNIyaM-praNIta 680, 661, 665 paTTisehi-zastroM se ___821 | patittammi-prajvalita hone para paDantehi par3ane se 825 patta prApta kiyA hai 1120 paDatIhi zakhadhArA ke par3ane se 606 pattAprApta ho gaye 664, 1142 paDaMti-par3ate haiM 742 patte prApta huA 641, 610 paDiyarasI-paricaryA-sevA karate ho 738) patto Apta huA 754, 755, 757, 758 paDilavadhU-vinaya ke jAnane vAle 1010 763,824,856, 1100 paDiruvaM pratirupa yogya 1011 | pattaM prApta kiyA . 26 76 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha- koSaH ] patthaM- pathyarUpa upadeza,. patthao cala par3A 627 patthivA- he pArthiva ! 72,88,881 pannatA=pratipAdana kiye haiM 663, 664, 665 parva-prajJAvAn (buddhimAn ) 1080 1020, 1025, 1067 642, 658 645 566 pannA=prajJA panne=prajJAvAn pantaM = nissAra pappoti prApta hotA hai hindI bhASATIkAsahitam / ppabhA=prabhA vAlI. pabhAyammi = prAtaH kAla meM pabhU - samartha pabhUya-prabhUtaH pabhUyA = prabhUta haiM. pabhUyadhaNasaMcao = prabhUtadhanasaMcaya nAma.. vAlA pabhUyaM = bahuta hai. majjeja = pramArjana kare. pamatta = pramatta hokara patte pramatta hokara pamAe = pramAda kiyA jAve pamAyA=pramAda se pamuharI = vinA sambandha pralApa karane vAlA poyanti = Ananda manAte haiM. patu chor3akara payati = chor3ate haiM payAhiNa-pradakSiNA parakkamo = parAkrama karane vAlA paragehaMsi=para gharoM meM parattha lopa = paraloka meM parapAsaNDa=parapAkhaMDa ke parama saMvegaM = utkRSTa saMvega ko paramatikvaM atyanta tIkSNa 633 | paramadAruNA=atyanta kaThora 880 566 1084 710 706, 710 568 | 866 paramadukkhiyA = paramaduHkhI hokara paramaTThaparahiM=paramArtha padoM meM paramatehiM tathA gRhoM ke kAryoM se. paramA= utkRSTa atyantaH paramAi=parama paramo = utkRSTa paralopa = paraloka meM. para loge = paraloka meM 747 836 22. 868 857 667 657 | parassa= dUsare kA 865, 1086 864 parAjiyaM = trI pariSaha se parAjita thA 685 pariggaha = parigraha kA 801 766 866 | pariggahAraMbhaniyatadosA = parigraha aura Arambha rUpa doSa se nivRta huI 627 616 pariTuppa= sthApana karake 586 pariNAmo = pariNAma 786 pariSAyaMte = sarva prakAra se paribhramaNa [ 37 karatA huA paricattaM = tyAge hue paricajja = chor3akara parizvattA = sarvaprakAra se pTara 733 646 566 624 717, 730, 764 tyAgI huI, ataH paricAI = tyAga karane vAlA 767 711 | paricAgo = parityAga karanA 628 | paritapyamANaM = sarva prakAra se santapta hRdaya 561 765 | paritapyamANo = sarva prakAra se tapA huA 566 626 | paritAvam = paritApa ko 13 676 716 870, 123 paridhAva = cAroM ora bhAgatA hai| 764 paridhAvaI - sarva prakAra se bhAgatA hai 717 | parinibbuDe - nivRti mokSa ko prApta hue 1047 1045 716 638, 741, 751 716 | paribhAya =jJa parijJA se jAnakara aura pratyA- : 633 khyAna parijJA se chor3akara 646, 651 1 | paribhAsa I = kahatA hai 737 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] uttarAdhyayanasUtram [ zabdArtha-koSaH / 582 1065 paribhoyammi-paribhogaiSaNA meM 1082 | pareloe-paraloka ke 744 paribhogesaNA-paribhogaiSaNA 1080 parevi-paraloka bhI nahIM hai 112 pariyaNaM parijanoM ko 676 paresiM-para-gRhasthoM ke 653, 654, 745 pariyattantIe-vyatIta hone para 863 paraM-paraloka ko 721, 1105, 1112 pariyAya-pravrajyA rUpa 634 parampa ra kA 1106, 1133, 1136 pariyAvase unameM, kuhetuoM meM base ? paraM bhava-para bhava ko 734, 788, 86 __apitu nahIM, kintu 766 pallaMghaNe-pralaMghana meM 1063 parirakkhayantA-sarva prakAra se rakSA kie palAyaNaM mRtyu se bhAgane kI zakti 611 hue 606 palAlaM-palAla 1012 parirakkhie-sarva prakAra se rakSita kI huI733 palittammi pradIpta hone para 761 parivajae-chor3a deve 688, 661, 663 | palei bhAga jAtA hai 616 667,746 | pati-jAte haiM 622 parivajayaMto chor3atA huA 6 36 pavajaI aMgIkAra karatA hai. 77,786 parivajjejA-sarva prakAra se tyAga deve 663 pavaNNA prApta hue parivajejA-chor3a deve .. . 746 pavattiyaM kahA hai 876 parivajittu-chor3akara 1080 pavattaNe-pravRtti ke lie parivArie-ghirA huA / 606, 723 | pavattamANaM-pravRtta hue 1061, 1063, 1064 parivArio-pariveSTita kiyA 607, 608 pavannA-grahaNa karane se . 661 | pavannANaM-prApta hue 1008, 1016, 1026 parivissa-bhojana karAkara pavayaNa-pravacana 1071 parikhuDo-parivRta hokara, kyoMki 874, 670 | pavayaNaM pravacana 1073 | pavayaNamAyA-pravacana mAtA 1067 parivvae pratibaddhatA se rahita hokara pavitakkiya pravitarkita-prazna ko 1006 / vicara 641,646, 651, 656 paviTe-praviSTa huA parivvaejA-saMyamamArga meM vicare 136 paviyakkhaNA avicakSaNa 860, 665 parisA pariSat 1070 pavisija-praveza kare / parisiMcaI-parisecana karatI thI ra paveviraM-kA~patI huI ko 682 parisuddhaM parizuddha . 1074 pavvaiuM-pravrajita, dIkSita ho jAnA 676 parihio-pahana lie 656 | pavvaie pravajita 703,861,705 parIsahA parISaha 766, 641 | pavvaieNa-pravrajita hone ke pazcAt 652 parIsahAI-parISahoM ko 647 | pavvaio pravrajita hokara 763, 871 parIsahe-parISahoM ko sahana karane lagA | pavvaittANa dIkSita hokara / yahA~ 'ca' aura 'artha' zabda pavvaiyo-pravrajita huA 737 ... pAdapUrti ke lie haiM. 134, 644 | pavvaissAmi=maiM dIkSita hoU~gA . 776 71 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / [39 615 716 628 pavaIzo-pravajita ho gayA tathA 864 | pahINaputtomi-putroM se hIna pavaIyAsaMtI-pravrajita huI ... 176 pahINasaMthave-tyAga diyA hai saMstava ko , pavvae-dIkSita ho gayA 750, 764, 633 | jisane 646 pavva-pravrajyA, dIkSA ... 675 | pahU-prabhu hai, vaha 761 padhvajam-dIkSA ko ... .. 752 paheNaM-mArga se 14 pavvayA dIkSita ho jA ..... 840 paMkhA-paroM se pavvayanto-pravrajita hotA huA 1118 paMca-pA~ca 1032, 1071, 1086, 1065 pavvesI dIkSita karane lagI 676 | paMcasamio-pA~ca samitiyoM se samita pasajasi-Asakta ho rahA hai 726, 730 pasattha-sundara hai . . 858 | paMcakusIlasaMvur3e-pA~ca kuzIloM se pasatthA-prazasta ... 560 saMvRta-yukta pasanna prasanna pratIta hotA hai. 737 | paMcasikkhiyo-pA~ca zikSA rUpa dharma 1018 pasamikkha-dekha kara, vicAra kara 561 paMcajie-pAMcoM ke jItane para 1032 pasavaI-prasUta ho gaI. .... paMcasikkhio-pA~ca zikSA rUpa dharma 1007 ppasAhie-sa~vAre hue..... 677 paMcamahanvayANi-pA~ca mahAvratoM ko 135 pasahittA vaza karake ..... 757 .. 776 pasiNANa praznoM se 747 paMcamahavvaya-pAMca mahAvratoM se 853 pasIyantu prasanna hoveM / 1070 paMcamahavvayadhamma-pAMca mahAvrata rUpa pasu pazu 666, 667 dharma ko ... 1068 pasucomi maiM so gayA | paMcahA-pA~ca prakAra ko 1078 pasubandhA-pazuoM ke vadha-bandhana paMcama-pA~cavA~ 1012 ke lie 1127 paMcalakkhaNae-pA~ca lakSaNoM vAle 806 pasUyA utpanna hue 582 | paMcamuTThIhiM-paMcamuSTi se 672 ppasUyAo-prasUta se 1042 paMcavihe pA~ca prakAra ke ... 363 pasaMsaM prazaMsA kI icchA kare 645 paMcAlesu-pAMcAla deza meM ... 761 pasaMsipro-prazaMsA ke yogya 624 paMjarehi-piMjaroM meM 6 4.663 pahaNe-hanatA huA paMjalIDaDA hAtha jor3a kara 1115 pahasio-hAsyayukta athavA vismita paMjalIhoDaM-hAtha jor3a kara 870 " huA 873 | paMDie-paMDita 641 pahANamaggaM-pradhAnamArga-sAdhu dharma ko 616 | paNDaga-napuMsaka se ......666, 667 pahANvapradhAnavAn 646 paMDiyA-paMDita 860, 665 pahAya-chor3akara 620, 644, 623, 626 paMtakulAI-jo prAntakula haiM unameM . . 656 pahAvantaM bhAgate hue ko 1046 / pAio-pilA diyA .. 832 pahINa-rahita ...614 pAuM-pIne ke lie 704,806, 846 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] pAukare = prakaTa karate hue 741, 748, 1132 pAuNijjA = prApta hove 667, 671, 673 676, 678, 680, 681, 683 pAuraNaM=vatra pAe= pA~voM ko pAe = caraNoM ko pADiyo = bhUmi para girAyA gayA pADiyo = mArakara bhUmi para girAyA jAtA hai. pANa= pAna pANaM= pAnI pANagaM= pAnI - pANabhoyaNaM-pAna aura bhojana uttarAdhyayana sUtram nivRtti pANANi prANiyoM kA pANassa = pAnI, ke. pANA - prANI 1. pANAivAyaviraI = prANAtipAta kI - pANiNo=prANI: pANiyaM = pAnI pANe = prANiyoM 870 820 1056 745 625 628 685 pAliyassa = pAlita zrAvaka kI 704 pAliyANaM - pAlana karake 16 727 | pAvakammuNA=pApakarma se hetubhUta haiM 821 1127 606 816 742 823. 661, 844, 886 654 681 845 664 pArassa= pAra pAli = palyopama vA pAlie = pAlita pAvakamma = pApakarma pAvakammo = pApakarma vAlA 821 | pAvakAriNo=pApakarane vAle haiM. 653 pAvakammehiM = pApakarmoM se pAvarga = pAvaka se 1116 pAvayaNe = pravacana meM 26 pAvasamaNitti = pApazramaraNa isa prakAra 705 706, 707, 708, 706, 710, 711 712, 713, 714, 715, 716, 717 718 673 823 606 631 726, 774, 867 1035 818 pANaheDaM = pAnI ke lie . pANiNa = prANiyoM ko 1052, 2054, 1056 763 pAvasuprApta ho 707 | pAvio = pApa karane vAlA maiM [ zabdArtha-koSaH 1108 | pAva = pApakarma pAsai = dekhatA hai, 1060, 1061, 1062 pAsaI = dekhatA hai 665, 1056 | pAsabaddhA = pAza se ba~dhe 846 | pAsabaddheNaM=pAzabaMdha se -663, 1121 pAlavaNaM = mUtra pApagaM=pAparUpa hai meM 632 | pAsA=pAza pAyatANIpa= padAtiyoM kI anIkA se 723 pAyakambalaM=pAdapuMchana 708, 710 pAyave = vRkSa meM- para 818 pAsAda= prAsAda pAsAo=pAsa se pAsAya= prAsAda ke 773 602 pAsAyAloyaNe = prAsAda ke gavAkSa meM 631 633 pAra = pAragAmI pAragA=pAragAmI pArage = pAragAmI pAraNe = pAraNA ke lie pAraMpAra ko 632 726, 868, 663 668 736, 1136 pAsi = samIpa 1002 | pAsiUNa - dekhakara 1103 pAsitA = dekhakara 1056 | pAsitti= pArzva isa 1085 1036, 1037 772, 630 860 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha koSaH ] pAsiyA dekhakara pAse = pAzoM ko pAse = pArzvanAtha pAse = pAza aura pAsaM samIpa pAkhaMDA=pAkhaNDI loga aura pAsa DI = pAkhaNDI loga pAhiMti = pIU~gA, isa prakAra pi= saMbhAvanA meM piccA = pIkara piMjare = piMjare meM 1007, 1018, 1026 828 hindIbhASATIkAsahitam / piyadasaNe = priyadarzI bana gayA biyapurAgA = priya putra piyamapiyaM= priya aura apriya piyaraM-pitA ko piyaro vi= pitA bhI piyA - pitA ne piyA = priya the pihipAsavo= pihitAzrava hokara pihuMDe = piNDa nagara meM pihuMDe - pieDa nAmA pIDaI = pIr3A pIDio = pIr3ita hone para pIDhaM= Asana 681 | pucchAmi = pUchatA hU~ 1035 | pucchiUNa= pUchakara pucchio = pUche hue Apa = phira piMDa nIrasaM= nIrasa piNDa kI bhI nindA kare 725 1014 1051 824 kiyA gayA puraNapayaM=puNyapada puccha = pUcheM puccha-pUchatA hai pucchasI-tU pUchatA hai. 705 627 pIyaM = piyA huA pIlA = pIr3A pIliomi = maiM pIlA gayA- pIr3ita 834, 880, 885, 630 2833 puNo puNo vAra vAra puNoM= phira 656 putte putroM ko 585 putto = putra 626 636 | punapAva= puNya aura pApa ko 733 pummattaM = puruSa bhAva meM 733 77, 78 708 puraM=nagara puraMdaro-indra ke samAna bhI hove purA=pahale 858 purANaM pUrvakRta se 627 purAkaDAI = pUrvakRta ko 646,747 putta = putra 762, 785, 762, 805, 840 851, 853 605 683 taM putra ko puttasoga-putra zoka puttasaputra ke 614, 861 puttA= putra 622, 733, 801, 802, 850 653 586, 733, 771 654 i 650 583 876,877 626 purAkathaM=purAkRta hai 882 purANayaM = pUrvajanma kI [ 41 1016 20 1112 840 861 purANapura meyaNI - jIrNa nagariyoM ko bhedana karane vAlI 816 750 puriM = purI ko 1017 purimassa = pUrva tIrthaGkara ke aura 844, 1910 puriso = puruSa 748 | purise = puruSa didulli 606, 782 582 643 777 776 purANe=prAcIna thA purimANaM = pUrva ke muniyoM kA puMrimA = pahale, prathama tIrthaGkara ke muni 1. 753 886 CCO 580 1023 1021 1100 1068 624 566 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] purusottamo = puruSottama purI nagarI meM pure nagara meM jo puraMmi= pura purohio= purohita purohiyassa = purohita ke purohio = purohita purohiyaM = pulla = polI 19 puvvakIliyaM=pUrvaM strI ke sAtha kI huI krIr3A ko phutrvarayaM =pUrva gRhasthAvAsa meM strI ke sAtha kiyA huA jo viSaya-vilAsa usakA puvvakammAI=pUrva karmoM ko = pUrva puvi = pUrvajanma meM pUipa = pUjita hai pehiyaM = dekhanA pehaI dekhatA hai| pehe dekhakara cale pUya=pUjA pUyaM = pUjA-satkAra purA=pUrva janma meM dekhA hai kyA peccatthaM-paraloka ke prayojana ko tU pesavagge su-preSya- dAsa varga meM ' pomaM padma porANiyaM = pUrva porANiya= purANI phaNa = kaMghI se uttarAdhyayanasUtram - 665 | phandanti = asthira svAmI hone se caMcala 1102 580 652, 654 583 585 561, 623 poe=pota ke DUbane se dukhI hotA popaNa-pota se hai potthaM - usakI pUrNa upapatti ko, bhAvArtha ko 638 | phAlio = phAr3A gayA pharasum = parazu phalaTThA = phala ke lie phalagaM= paTTAdi phalei = phala detI hai 678 [ zabdArtha- koSaH 603 | phAsA = tRNAdika sparza phAsijja=sparza karatA huA phAsu= nirdoSa phAsuyaM =prAsuka phAse = sparza karane lagA 651, 636 774 | baddha= bA~dhA gayA 731 766 686 774 708 1038 820, 827, 826 831 678 phuDaM sphuTa hai, satya hai, kintu phusanti = sparza karate haiM 1142 1126 | pheNabubbu = pheNa ke bulabule ke 637 ba 721 645 bajjhamANANa= bAdhyamAna 642 647 1000, 1004, 1101 1012 663, 664 810, 841 43 782 baddhA = niyaMtrita kiye hue bhI 631 831 652 baddho = jAlAdi meM bA~dhA gayA bandha=bandhana Adi bandhaNaM = karmabandhana ko baMdhaNaM bandhana ko 1077 baMdhavA = bhAiyoM ko 615 bandhavA - bAndhava 626 | bandhave = bandhujanoM ko bandhU- bhAI-bhAIko ataH 878 baMdho bandha ke kAraNa hai| 1924 baMdha=bandha ko 777 baMbha=brahmacarya 585 baMbhaM brahmacarya 77 | bhavayaM brahmacarya vrata hai aura .. 1062 631 828 817,830 se dahaha 633 UCY 732 864, 1126 733 603 603 766, 635 cng 800 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH] hindIbhASATIkAsahitam / [43 804 baMmayArI-brahmacArI 636 | bahumAI-bahuta chala karane vAlA 711 bambhayAriM brahmacArI ko 666 | bahuvihaM-nAnAvidha, aneka prakAra ke 852 bambhayArissa-brahmacArI ko 669, 671 | bahuyANi=bahuta baMbhayArissa-brahmacArI 667, 675, 680 bahussuA-bahuzrutA 76 681,683, 685 | bahuhA=bahuta prakAra se 561 bambhayAriyassa-brahmacArI ko / bahujaNa=anya bahuta se puruSa 674 bambhacere brahmacarya meM 666, 671 baMDa-atIva 561,676, 1122 673, 675, 678, 680, 681 bahU-bahuta pAra 828, 1014, 1056 683, 685 bahUjiyA bahuta se jIva bambhavera-brahmacarya ke 663, 664, 665 bAragAo-dvArakA se 670 685, 660, 668 674 bAragAuriM-dvArakApurI ko bArasaMga-dvAdazAGga ke 1003 bambhaceraeo=brahmacarya meM rata 687,688 bAlA-abhinava yauvanA 661, 662, 663 bAluyA bAlU ke bambhacerassa-brahmacarya kI 687 bAle-vivekavikala 30 bambhacereNa-brahmacarya se . 1130 bAvattarI-bahattara (72) 26. bambhaNe-brAhmaNa 1134 bAhAhi bhujAoM se 803, 682 bambhaNo brAhmaNa hotA hai 1126, 1130 kilo |vita kahane lage 792, 810,840, 841 1131, 1117 | | bilajie-mUSaka Adi ke biloM se baMbhalogAo-brahmaloka se , - rahita ho 1088 balabhadda-balabhadra ___770 bIe-dUsarI eSaNA meM 1082 balavanti balavAna hai 1127 buddha-buddha ne, sarvajJa ne 1132 balA-balAtkAra se 823 | | buddhA-pratibodha ko prApta hue balAbalaMbalAbala ko 637 | buddhe-buddhoM kI 738, 741, 1000, 1003 balasirI-balazrI mAmA 771 | buvantaM bolane para usake prati 1016, 1020 bahave bahuta se 1035, 1046 1036, 1040, 1043 bahisaMsAra se bAhara 584, 560 | buvANaM-bolane para usake prati 1027 bahisAbAhara 1101 1117, 1118 bahuaMtarAyaM-bahuta se antarAya ko 587 . 1116, 1121 bahukAyarA-bahuta se kAtara 641,868 dUhaittA-poSaNa karake 604 bahukAla bahutaM kAlaparyanta 565 bUhi-kaho 1112 baTuMjaNaM bahuta janoM ko 165 | bemi maiM kahatA hUM, 660, 766 bahuyANiviNAsaNaM-bahuta se prANiyoM behilAbhaMbodhilAbha ko 703 ... kA vinAzana rUpa 666 | bIyANi=bIjoM bUma-kahate haiM Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] - uttarAdhyayanasUtram [ zabdArtha-koSaH 677 | bhamai bhramaNa karatA hai 1138 bhamarasaMnime-bhramara ke sadRza kRSNavarNa / bhAja-sevana karatA hai 647 vAle mahattA sevana karake 645 bhayaMkarA-bhayaMkara haiM 1037 bhaiNIo-bhaginiyA~ bhI thIM 88 bhayahuo-ati bhayabhIta huA 728 bhae bhaya meM 1076 bhayaMtANaM ApakA maiM 874 bhaNDagaM=bhANDopakaraNa 1083 bhayahue bhayadUtoM ko 663 bhaesu-bhayoM se 856 bhayameravA-bhaya se bhairava-bhayaMkara-bhaya bhaktriyavvae bhakSaNa kie jAne vAloM ke utpAdaka 657, 640 ko 663 | bhayavaM-bhagavAn 670, 1070 bhaktrI-bhakSaNa karane vAlA 660 | bhayA-bhaya se 1121 bhagavao bhagavAn 736, 125 | | bhayAgare-bhayoM kI khAna meM 812 bhagavayA bhagavAn ne 663 | bhayANagaM=bhayoM ko utpAdana karane vAlA 634 bhagavaM hebhagavAn ! 727, 728, 726, bhayANi bhayoM ko-sahana kiyA 811 633, 654, 1001, 1002 | bhayAbhibhUyA bhaya se vyApta hue 584 bhagavaMtehi-bhagavaMtoM ne 663, 664, 665 bhayAvahe bhayoM ke Avarta vAle 1137 bhaggacitto-bhagracita ho gayA 81 bhayAhi-sevana kara 683 bhaggujoyambhamodyoga arthAt saMyama se bharahavAsaM bhAratavarSa ko bhagnacita ho rahA thA | bharahovi bharata bhI 750 bhajaMbhAryA 630.656 bhare-bharanA 807 bhanjA-bhAryAe~ 653, 654 bhallIhiM-bhalliyoM se maTa-bhraSTa hai 602 bhava bhava meM bhaMDavAlo bhANDapAla 661 bhavai hotA hai bhaNa-kaho 1106 bhavaI hotA hai 877, 878,876 bhaNai-kahatA hai 665 bhavaNAo-bhavana se bhaNaI-kahatA hai 672,678 | bhavataNhA-bhava-saMsAra meM, taNhA-tRSNA bhatta-bhAta 661,845 1040 bhattaM bhojana 844 bhavanti hote haiM 657, 1133 bhattapANaM-bhAta, pAnI 665 bhavam bhava meM 364 bhattie-bhakti se 122 bhavammi-bhava meM bhatteNa-bhakta se Exe bhavAhi-tU ho 726, 673 bhahAmbhadraprakRti ke 665 | bhavittA hokara 580,808 bhadde he bhadre! 683 bhavissaI hogI arthAt viSaya ke sevana / bhante he bhagavan ! 704,877, 1017 karane se .667, 683 821 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH] hindIbhASATIkAsahitam / [45 bhavesumbhavoM meM bhavissasi ho jAyagA 875, 660, 661 | bhikkhamANA-bhikSA karate hue 611 bhavissAmumhoMge ... 600 | bhikkhamaTTA-bhikSA ke lie 1103 bhavissAmo hama bhI hoMge arthAt dharma bhikkhaM bhikSA leMge 600, 1104 meM dIkSita hoMge 631 | bhikkhAyariyA-bhikSAcayoM aura 618 bhave-hoveM 625, 688, 1026 bhikkhAriyaM-bhikSAcarI ko 621 bhavejA hove bhikkhAyariyAi-bhikSAcaryA 836 hamArA bhI bhavohantakarA-bhava-saMsAra-ke-pravAha- - bhikkhAyariyA bhikSAcarI kA karanA 766 janma-maraNa-ko asta karane bhikkhu uttamA he bhikSuoM meM uttama 1137 vAle 1066 | bhikkhuNA=bhikSuko 762 bhasejA-bhraSTa hove 667, 666, 671, 673 | bhikkhU-bhikSu hotA hai 641, 642, 643 676, 678,680, 681, 683, 685 | | 645, 646, 647,648,646, 651 bhANU-sUrya 1060 652, 653, 654, 656, 657, 658 bhAyaNaMbhAjana hai 660, 663, 664, 665, 687, 688 bhAyaro bhAI 887 661, 663, 668,847, 636, 640 bhArahavAsaM bhAratavarSa ko . 750, 752 644, 1104 : 753, 756 bhikkhaNa-bhikSA se 1137 bhAriyA bhAryA, jo ki kika bhikkheNaM bhikSA se 1137 bhAvao-bhAva se namaskAra karake 865 | bhicA-bhRtya-sevA se 615 140, 1068, 1076, 1077 bhittantaraMsi dIvAra ke antara meM 675, 676 bhAvabhAva 660 bhinnA-bhedana kI huI 1044 .bhAvetta-bhAvita karake 856 bhinno bhedana kiyA-vidAraNa kiyA 821 bhinno bhedana kiyA-vidArayA ni bhAvanAhiM bhAvanAoM se 232 bhAvaNabhAviyA bhAvanA se bhAvita hue 637 | bhIe-Darate hue bhAvittA-hokara 102 bhIeNa=bhaya se 836 bhAsacchannA-bhasmAcchAdita 1116 bhImaphalodayA bhIma-bhayaMkara-phaloM ke bhAlA bhASA 743 ___ denehArI 1040 bhAsAi-bhASA meM 100 bhImAI-bhayaMkara 812 bhAsaM-bhASA ko 1080 bhImAzro bhayaMkara-zravaNamAtra se bhaya bhAsijja-bole 1080 utpanna karane vAlI 811,837 bhAsiyA bhASaNa kI 767 bhImA raudra zabda . 657, 640, 1040 bhAsiyaMmbhASaNa ko E61 bhImo-bhIma, balavAn 1045, 1047 mAsiya mApasa karanA MAY| mIya DarI huI mAsammASA Reve mAmayabhIta hotI huI 682 82 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH 687 184 806 jana ma 826 672 bhuccA-khAkara 705 | bhogI bhogI jIva 1138 bhuMja-bhoga 806 bhoge-bhogoM ko 630, 866, 874, 877 bhuMjAmumbhogeM jo 616 bhogesu-bhogoM se 860, 665, 1126, 1138 bhuMjAmi-bhogatA hU~ 877 bhogehi bhogoM ke dvArA 120 bhuMjAhi-bhogo 618, 874 bhocA-bhogakara bhujjovi=phira bhI 606 bhocANa-bhogakara @jimo-bhogeM 684 | bhottu-khAne ke lie 704 bhuttA bhoga lie 563, 617, 660, 665 | bhottuM bhoganA-khAnA 780 | bhobhikkhU he bhikSo! 1105 bhutabhogA=bhogoM ko bhogakara bhoyaNaM bhojana 653 bhuttabhogI-bhuktabhogI hokara bhoma-bhUkampavidyA bhuttANa-bhoge hue . 6 bhoyAveuM bhojana karavAne ke lie 165 bhuyaMgo-sarpa 616 bhuyAhi-bhujAoM se 808 bhusuMdIhiM-bhuzuNDiyoM mauA-mRdu, komala bhUsaNaM-zRGgAra 666 mae maiMne 726, 774, 70, 811, 812 bhUyANaM bhUtoM kA ,1016 813, 814, 836, 836, 886, 120 bhUehiM bhUtoM meM 636 mae samANa mere sAtha me-Apa magarajAlehi makarAkAra jAloM se 826 meda-saMyama kA bheda 671, 673, 676 magahAhivo magadha kA adhipati 866,873 678, 680, 681, 683, 685 magahAhivA-he magadhAdhipa ! tU 875 bheyaM bheda 667,666 | maggaM mArgakA 600,613, 614, 1046 bhora-he priye ! maggagAmI-muktipatha meM gamama karane vAlA bhoiya-bhogika putra 1100 bhoI he priye ! 616 | magge-mArga meM 616, 1050, 1051, 1068 bhoe bhogoM ko 560, 617, 616, 623 . 1075 756, 806, 684 | maggeNa-mArga se 1046, 2074 bhogakAlammi-tU bhogakAla meM 871 maghavanAma-maghavA nAma vAlA aura 752 bhogarasANugiddhA-bhogarasoM meM nirantara maccu-mRtyu ke Asakta hokara 613 maccuM-mRtyu bhogarAyassa-upasena kI putrI hU~ | | maccuNA-mRtyu ke sAtha 608, 611 bhogA-bhoga - 780 maccumuhaM-mRtyu ke mukha meM 610 bhogAI-bhogoM ko . 618 maccU-mRtyu 1063 bhogANaM bhogoM kA 786 macchA-matsya usI taraha 566 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 775 zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / [47 maccho vA-matsyavat 826 / maNapalhAyajaNaNI manako Ananda majma-merA 880, 872, 884,85,886 dene vAlI 887,888,860, 667 | maNaguttio manogupti 1088 majjhimagANaM-madhya kA, tIna muniyoM maNoguttI=manogupti 1072 - kA kahA ...1023 maNagutto-manogupta 664 majjhimA madhya ke-madha maNapariNAmo-mana ke pariNAma 166 ke muni 1021 / maNahAriNo mana ko haraNa karane vAle 1115 majjhe-madhya meM 1031 | mama mere 736, 885,676 majha mere ko 622, 744, 1025, 1046 | mamaM-mujhe mattaM-mada se bharA huA 6 60 | mamattaM-mamatva ko mantaM maMtraH 646 | mamattabaMdha-mamatva aura bandhana ko manta-maMtra 883 bar3hAne vAle 863 mannasI mAnate ho 1052, 1062 mayaM mare hue ke sAtha 732, 733 manne-maiM jAnatA hU~ mayavivaDDaNaM-mada bar3hAne vAlA 661 mandapuraNeNaM-mandabhAgI ne . 726 maraNa-mRtyu se 783, 812, 1054 maMdaro mandira nAmA 807 maraNa mRtyu maTTiyAmayA mRttikAmaya, miTTI ke 1136 maraNANi-maraNa kA duHkha 84, 812 maNasA-mana se 1123 maraNe-maraNa meM maMDale-samIpa thA 1004 maraNeNa-mRtyu se 761 maNDikucchisi maMDika kukSi nAma vAle 866 marisehi-Apa kSamA kareM 620 makhA-thor3A sA 726 maridisi maregA 626 maNa-mana ko 1861 marumi marubhUmi ke vAlukA ke samAna 816 maNussA-manuSya 876 mala-mala 1116 magussajammaM manuSya janma 616 malla-mAlA Adi paha mazussindo-manuSyoM kA rAjA 753, 757 masagA-mazaka 642 mANAvamANao-mAna aura apamAna meM 855 maMsa-mAMsa aura 1120 maNo mana 737, 1047. maMsaTThA-mAMsa ke lie 663 maNa-mana 654 maMsAI-mAMsa ke maNorame manorama 626, 1101 maharANavAo-saMsAra rUpa samudra se 776 maNoramAI manorama-sandara 672.673 mahatthattha-mahArtha-mukti ke artha kA, maNoharAI-manohara-mana ko harane sAdhaka zikSA vratAdirUpa artha : vAle 672, 673 ... 1066 maNoramA-mana ko Ananda dene vAlI 664 | mahaDio=mahatI-Rddhi vAlA 752, 753 maNirayaNa-maNiratna 773 | ha 855 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] . maDiyaM = maharddhika ke prati mahappaNo = mahAtmA ko mahappabhAvassa=mahAprabhAva vAle mahambalo = mahAbala mahavvayaM = mahAvrata mahavvayAi= mahAvratoM ko mahabhayAo - mahAbhaya utpanna karane vAlI uttarAdhyayanasUtram 837 mahabbharo= bar3A samUha 802 mahayA-bar3e pramANa se 723, 735 mahayA vitthareNa= mahAn vistAra se - 617 ma=mahAna hai 863, 872 787, 78ha 634 658 | mahApANe = mahAprANa vimAna meM 745 800, 125 mahAbhayAvahaM = mahAn bhaya ke dene vAle 863 861 mahAbhavohaM = mahAbhAvI ke samUha ko 650 765 | mahAbhAga= he mahAbhAga ! 766 mahAmeha = mahAmegha ke 1016, 20 1042 866 mahAmuNI = mahAmuni 740, 617, 2007 1018, 1026, 1033, 1040 1100, 1107 mahaMta =mahAn mahantamohaM = mahAmoha tathA mahAudagavegeNaM=mahAn udaka ke vega se 1052 mahAudagavegassa=mahAn udaka vega kI 1053 mahAkilesaM = mahAklaiza rUpa hai aura mahAjaso = mahAyaza vAlA mahAjaM te su = mahAyaMtroM meM mahAjasassa= mahAn yaza vAle mahAtavodhaNe = mahAtapasvI 861 17 mahAtilesu=tiloM meM utpanna ho jAtA hai 601 mahAdavaggisaMkAse=mahAdavAgni ke sadRza mahAdIvo = mahAdvIpa mahAnAga = mahAnAga sarpa mahAniyaMThANa = mahAnirgranthoM ke mahAniyaNThijjam = mahAnirgranthIya mahApanne= mahAbuddhizAlI mahAyaiNaNe = mahatI prajJAvAle aura mahApaDamo = mahApadma mahAparaNe = mahAbuddhimAn mahApAlI = sAgaropamavAlI 634 752 = 16 816 1053 | 617 666 17 756 663 745 mahAmuhiM = mahAmuni ko pahacAna liyA mahAyasaM = mahAyaza vAle mahAyase = mahAyaza vAle mahAya se hiM= mahAyaza vAle mahAya so= mahAyaza vAlA mahAraNaMmi = mahATavI meM mahArAyaM = he mahArAja ! 852 mahiso = mahiSa kI 14 | mahUNi= madhu [ zabdArtha- koSaH 1013, 1004 668, 617, 1002 647 765, 668 654, 1066 843 872, 86, 881 86, 887, 888, 860 825 625 617 766 1117 777, 654 52 mahAvaNaM = mahAvana ko mahAvIrassa= mahAvIra mahAsuyaM = mahAzruta mahiM pRthivI para mahio = pUjita hai - tadvat pUjita mahiDDie= mahAn samRddhi vAlA mahesiNo = maharSi loga mahesI = maharSi 1110, 1134 1067, 2068 mahohaMsi = mahApravAha vAle meM mA=mata 1065, 1058 648, 616, 645 1056 877 823 835 mANanisUraNo = vairiyoM ke mAna kA vinAza karane vAlA 757 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / [49 mANavehi manuSyoM ke sambhava haiM 140 | mAhaNI-brAhmaNI 638 mANasA-mAnasika 811 mAhaNe brAhmaNa 738, 1102 mANase-mAnasika 1062 | mAhaNeNa-brAhmaNa ke dvArA 624 mANaso-mana meM 772 | mAhaNo brAhmaNa 638 mANuse manuSya sambandhI mA homo hama donoM na hoveM, ata: 6 mANa-mAna kA 663 mi mere 704 mANusatte-manuSya bhava meM 783 | mie-mRgoM ko 724,848 mANusaM-manuSya ke ___776 mie ummRgoM ko mANuse loe-manuSyaloka meM 828 | mio vA-mRga kI taraha 828 mANussa-manuSya aura | migacAriyaM-mRgacaryA ko 846,847,850, mANussaM manuSya sambandhI 745, 684,874 mANussae-manuSya sambandhI migo-mRga mANussaesaM manuSya sambandhI kAma migassa-mRga ko ___ bhogoM meM 585, 586 migavvaM mRgayA zikAra ke lie 722 mANussagA-manuSya sambandhI tathA 657 mige-mRgoM ko 725 mANussA-manuSyoM sambandhI 640 micchAdiTThI-mithyAdRSTi 744 mANe-mAna meM 1076 mitta-mitra mA bhamihisimmata bhramaNa kara 1137 / mittam-mitra hai 867 mAyaM-samAviSTa-antarbhUta hai 1073 | mittA-mitra 732 mAyAmAtA 886 mittesu-mitroM meM 763 mAyA-mAyA se 743, 663 mitte-mitra 853 mAyAe-mAyA meM 1076 miyaM-mita-svalpa 692, 1080 mAyao mAtAeM haiM 1071 | miyapakkhiNaM-mRgoM aura pakSiyoM kA 841 mAriomAra diyA 826,830 miyAi-mRgA mAsakkhamaNa-mAsopavAsa kI 1103 miyA mRgA nAma vAlI 770 mA sammare mata smaraNa karo 618 | miyAputte mRgAputra 860, 771, 774, mAsieNamAsika mAhaNa-brAhmaNa 651 misI RSi huA 860 mAhaNakulabrAhmaNakula meM 1066 muiya-prasanna ..." mAhaNataM brAhmaNatva 1135 | muiyaM-pramoda vAlA usako mAhaNasaMpayA-prAhmaNa kI sampadA se muNDieNa-muNDita hone se - 1126 anabhijJa 1116 | mukkayAso-muktapAza aura :: mAhaNassa-brAhmaNa ke 585 mukkhaM mokSa ko mAhaNaM brAhmaNa 1117,1118, 1116, 1121 | muggarehi-mudroM .. 826 1035 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] mucchiyA = mUcchita haiM chUTa jAU~, ta mujjha=mujhe mujhasa= mUrcchita ho rahA hai muTTimAI hiM= muSTi Adi se 628 861 1937 meyanne = tattvajJa 731 | merao=meraka 832 | meru=meru 603 muTThI muTThI muNipavarANa = pradhAna muniyoM ke madhya meM 716 muNI = muni, mananazIla 560, 643, 756 763, 848, 1035, 1046 1052, 1062, 1066, 1083 1067, 1130 muNI = muniyoM ko muNINamajjhe muniyoM ke madhya meM muNDaruI-muNDaruci = nirlobhA tI = nirlobhatA se muso = nirapekSa hotA huA musalehi = mUsaloM dvArA, tathA musaM=jhUTha musaMva= mRSA bole. musA=mRSA musAvAya= mRSAvAda kA muhaM mukha ko muhAjIvi mudhAjIvI muDhA = mUr3ha haiM mUla = oSadhi Adi meM mUlaM = mUla mUlao = mUla me= mere uttarAdhyayanasUtram se | [ zabdArtha-koSaH 1044, 2046, 1067, 1076 1112, 1135 740 rakhane vAle 588 moNaM munivRtti ko 721 602 | moNeNa = mauna bhAva se mehAvi = he medhAvin ! mehAvI = he medhAvin ! mehuNaM = maithuna ko mokkha= mokSa kA mokkhAbhikaMkhI=mokSa kI AkAMkSA 866 mosA=mRSA 673 moharie - mukharatA meM 616 moha moha ko 826 1121 1106, 1112, 1113 1125 628, 1116 883 646 llidii 568, 633, 663, 727, 726 748, 767, 776, 785, 865 87,877,87,881, 882 883, 4, 5, 8,8 , 80, 8, 8EUR, c&c 618, 620, 667, 1025, 1042 834, 835 644 14 1016, 1026 1123 1026 mohaMgayassa = maiMne kahIM para isako dekhA hai, isa prakAra kI cintA se nirmohatA ko 743 | mohA=ajJAnatA ke vaza se 764 | mohANilA = moharUpa vAyu se 877 586. 587, 617, 627 640, 608 728 1086, 2062 1076 646, 644 775 606 561 ya= phira, aura, punaH, pAdapUtti meM hai, samuccayArtha hai 582,583, 586 587, 513, 566, 603, 613 616, 622, 630, 631, 634 638, 647, 651, 658, 686 687, 660, 663, 664, 665 666, 667, 703, 707, 706 714, 715, 717, 723, 726 732, 733, 743, 745, 747 755, 756, 761, 778, 784 761, 766, 800, 811, 812 820, 821, 826, 827, 826 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIbhASATIkAsahitam / | = rASTra ko 830, 831, 832, 833, 835 836, 842, 845, 846, 848 853, 857, 856, 870, 884 885, 86, 887, 8, 860 865, 867, 86, 618, 616 ha20, 623, 624, 626, 634 635, 642, 660, 662, 664 668, 666, 672, 673, 674 678, 682, 668, 1004, 1007 1008, 1012, 1013, 1018 1021, 1026, 1031, 1032 1033, 1040, 1046, 1050 1052, 2054, 1065, 1071 1072, 1074, 1075, 1077 1076, 1080, 1087, 1086 1061, 1062, 2063, 1064 1065, 1105, 1106, 1112 1121, 1126, 1130, 1133 1134, 1136, 1136, 1142 zabdArtha-koSaH ] ra ra=ti rati Anandako rayA = racanA kI gaI hai rao=rata khaTTA-rakSA ke lie rANI rakSA karatI huI raje-rAjya meM rajato= rAga karatA huA rajammi rAjya meM rajA= rAjya ko |rate = rata hai 1026, 1086 646 587, 606, 660 raTuM rahe= rASTra - deza meM raNe = raNa meM raNNavAseNaM araNya meM nivAsa karane 782 661 686, 660 | ramai = ramaNa karatA hai rame= rati pAtI hU~ ramme = ramaNIya jo rayaNI = rAta dina rayaNo = ratnoM vAlA rayaNAyaro = ratnAkara rayAI = karmaraja POS 643 726 rasagiddheya = rasamUcchita ne aura. rasamucchie = rasa meM mUcchita huA 724 rasaMto= Akrandana karate hue rA = ra rase = rasoM ko 817 rasesu = rasoM meM rahiyaM = rahita rAio = rAtriyA~ rAino = rAjA ko rAIe = rAtri ke rAI bhoyaNe = rAtri - bhojana rAImaI- rAjImatI rAo = rAtri meM [ 51 737 637 615 rahanemI = rathanemi nAmaka muni 681,683,685 rANI = rathoM kI anIkA se llipubh 686 | 753, 762 | rAgaMga ko 1126 712 1118 627 770, 630 608, 606, 610 866 ovarayaM= rAga se rahita 617 663 866 723 687 606, 610 6 863 768 656, 676, 685 566 778 | rAgaddosa= rAgadveSa ke 730 | rAgaddosAdao = rAgadveSAdi 634, 736, 756, 760 rAgadosabhayAIyaM = rAga, dveSa aura bhaya 764,765 se rahita 642 613, 644 628 1037 1116 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH / 693 686 670 60 746 784 783 rAgahosaggiNA rAgadveSarUpa agni se 628 | savaMdhare-sAdhu ke veSa ko dhAraNa karane rADhAmaNI kAca kI maNi jaise 603 / vAlA 716 rAma-balabhadra aura 153 rUviNIM-rUpiNI nAmA 630 rAmakesavA-rAma aura kezava 674 / rUve-rUpoM ko rAya-he rAjan, rAjya-vaMza meM 733, 755 ruveNa-rUpa se rAyaM-rAjA ko, he rAjan ! 623, 624 rUhirANi-rudhira-lahU . 835 626, 731, 734 reNuaM vA-dhUli kI taraha 853 rAyakannA rAjakanyA 175 | revayayaMmi = raivatagiri para rAyalakNa-rAjalakSaNoM se 152, 654 revatayaM-revata rAyaMvarakannA rAjazreSTha kanyA 157, 686 roae-ruci kare rAyarisI-rAjarSi 765 rogAyaMkarogAtaGka667, 666, 671, 673 rAyasIho-rAjAoM meM siMha ke samAna 122 676, 678,680, 681, 683, 685 rAyasahassehi-hajAroM rAjAoM se 758 rogA-roga rAyA-rAjA 638, 722, 726, 728, 753 rogANa-rogoM ke / 770, 866, 873, 618, 152, 154 rogehi rogoM se rAyANaM-rAjA ko ___728 rojbhogavaya rAyaputto-rAjaputra rathanemi | romakUvo romakUpa jisake 623 riyaM IryA meM 1078 rohiNI rohiNI rie prApta kare 1074, 1078 rohiyA rohita jAti kA - rIIjjA-cale, taba taka dekhe 1077 rIyate vicarate hue 1000 rIyante vicarate hue 1003 | lakkhaNa-lakSaNoM se 657 rIyaMte-phiratA huA 1100 lakkhaNaM-lakSaNa vidyA, aura 648, 107 ruI ruci 746 | lakkhaNassara-lakSaNa aura svara se 155 ruiyaM-rUdita 660, 665 lagga-lagI huI ruiyasaI-premaroSa kA zabda 675, 676 laggaI laga jAtA hai 1136 rukkho-vRkSa lagganti=karmoM kA bandhana karate haiM 1140 rukkhamUlammi-vRkSa ke mUla meM 843,867 laggo-zleSAdi ke dvArA pakar3A gayA- . ruTro-ruSTa-kruddha hue 1107 cipaTAyA gayA 830 ruddho-avarodha kiyA gayA-rokA gayA 828 | laddhaM-milane para 654 rUpavaI-rUpa vAlI 30 | lappamANe-bolatA huA 104 svarUpa meM 868 | lamejAApta hove 667, 671, 673, 676 rUvaM-rUpa, AkAra 731, 737, 774, 868 . 68, 680, 681, 683, 685 866 ! layaM latA ko 653 la .. 1036 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / [53 layaNassa-layana, guphA ke 180 | logapUio-lokapUjita 8E layaNAI vasatI 647 | logapadIvassa-loka pradIpa kA 668, 1002 layA-latAoM se 866, 1038, 1040 | loge-loka meM 1028 lalieNa-lAlitya meM 186 logo loka vA paraloka 588, 566, 608 llaviya-bolanA 689 lobha-lobha ko 663 lahaI prApta karatA hai 614 lome-lobha meM . . . 1076 lahu-halakA, nissAra lohamAru-lohamAra kI ... 802 lahuM zIghra 68 lohatuMDehi-lohe ke tulya kaThina mukhalahunbhUo aura laghubhUta hokara 1035 vAle 823 lahubhUya-laghubhUta 630 lohamayA-lohamaya 805 lahiuM prApta karake . 703 loharahe-lohe ke ratha meM 821 lahiyANavI prApta hokara bhI 868 | lohA-lobha se .. 1121 lADhesadanuSThAna se yukta 642, 643 | lohAI-loha ko .....832 lAbha-lAbha . lAmA rUpAdi kA lAbha bhI Apako 116 lAbhAlAme lAbha aura alAbha maiM 855 | va-athavA, vat, kI taraha, pAdapUrti meM hai .. lAlappamANaM-bAra 2 vilApa karatA huA, paraspara artha meM hai 611, 618, 622 ___saMlApa karate hue ko 561, 568 652, 738, 766, 1006, 1085 liMga-liMga kA 1028 1117 liMge-liMga ke 1026 vaharavAlue-vana vAlukA meM, athavA 816 luttakesaM luptakeza 6 73, 678 | vaI-vANI luMcaI-luMcana karate haiM 172, 677 vaIso vaizya 1131 luddhe-lobhI 711 vaidehI-videha deza ke leppAhi zleSAdi dravyoM ke dvArA 830 vae-jAve, kya meM, gamana kara, khne| loe-loka meM, ubhaya loka meM 657, 658, | lagI 633,881,614,686 721,754,761,810,857, 612 ghaNNo varNa hai 866 1035, 1046, 1117 paNDipuMgavo-vRSNipuMgava logammi loka meM vao yovana vaya-avasthA logam loka ko vakkajaDA-vakra jar3a hai 1021 logAgam lokApa 1065 varka vAkya-vacana bole 561 logAgammi-loka ke aprabhAga meM 1063 pakkama vAkya . 682 logAgaMmi-loka ke aprabhAga meM 1066 vaggahiyaM-aupAhikopadhi 1083 logassa-loka ke 1028 | vaJcara-jAtI hai 606, 610 logavAhe-loka kA nAtha , 655 | vajae-varjatA hai . .. 662 Ei 721 721 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAbhyayanasUtram- [zabdArtha-koSaH 631 bajaNA=varjanIya hai| 768 | vayajoga-vacanayoga 637 vajarisaha-vajra RSabha nArAca 656 vayaNaM-vacana 875,666, 662 vajie varjita-rahita 1075 vayANi-vrata 634 vajejA-tyAga deve 667 vayaguttI vacanagupti 1072, 1062 vajeyanvo varjana karanA 768 ghayagutto-vacanagupta 664 bajma-vadha ke yogya vayaM vacana pajjharga-vadhya sthAna para le jAte hue vayaM-vANI, hama, vacana ko 588, 606, 628 cora ko 631, 1063, 1117, 1118, 1116 vajjhamaMDaNasobhAga-vadha yogya maMDana hai| 1121 saubhAgya jisakA 131 vayaMti kahate haiM 588,603 vanjhamANa anya pakSiyoM dvArA pIr3ita vare zreSTha-pradhAna, anaMta anAgatakAla meM hotA huA 635, 700 vahanto vartate ho 1046 varisasaovame sau varSa kI upamA vahamANo vRddhi pAne vAlA 173 | vAlA 745 vaDaIhibar3haI-tarakhAnoM ke dvArA . 831 | parisa-varSa 745 vaNio-vaizya jaise | vallarANi-vana varNa-vana meM 1010 valarehiM vanoM meM SEE vavassiyA-zubha adhyavasAya yukta 177 vaMtayaM vamana kiye 687 vavaharaMte vyavahAra karatA huA vaMtAsI-vamana kiye hue ko khAne vAlA 624 vavaharaMtassa-vyApAra karate hue usako 627 vatthu ghara | vavaharaI-vyavahAra karatA hai 717 vatthuvijaM vAstuvidyA 648 vase vaza meM 663 kndae-vandanA karatA hai 727 vasAno-carbI vaMdittA-vandanA karake 870, 674 | vasaMgayA-vaza meM hote hue 628 vandaNaNaM-vandanA kI icchA rakhatA hai 645 | vasahi vasti ko . 633 vandamANA-vandanA karate hue 1115 vasudeva-vasudeva kddhamANeNa varddhamAna svAmI ne 1007 | vasabhovRSabha ke samAna 755 1018, 1026 vasAmi-basatA hU~ 743 vaddhamANittivarddhamAna isa nAma se 1001 vasuhaM-vasudhA meM 624 vamaNa-vamana vaha vadha vamittA-unako chor3akara 630 vahei-vyathita karatA hai, mAratA hai 724, 725 vamoyanti=vimukta kara sakI 886 vahieNa-vyathA-pIr3A se 836 vayaI-bolanA 1121 | vA-aura, athavA, samuccaya artha meM hai, 600 . vayasam vacana 78, 1108 / 607, 625, 626, 627, 646, 667 vaMtaM vamana ke " nA 626 785 835 652 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [55 783 zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / worwwwwwwwwwwwwww 666, 671,673, 675, 676, 678 | vAhio-chala se 828 680,681,683,685,734, 747 vAhirie bAhya 853 821,842,844,872,878,886 vAhi-vyAdhi 661, 603, 1006, 1083, 1084 | vAhiNo vyAdhiyA~ aura 1063 1108, 1106, 1112, 1121 vAhI-vyAdhi 1122 | vAhei-car3ha jAtA hai, baiTha jAtA hai 718 vAraNa-vAyu se 644 vva-samuccayArthaka hai, jaise, vat, taraha 615 vAghAyakaraM-vyAghAta karane vAlA vacana 588 | 633, 802, 803, 852, 644 vADehi-bAr3oM se 663, 664 | | vvae-vrata 602 vANArasiM-vArANasI . 1100 vi-api zabda se kSetrAdi tere 625, 872 vANArasIe-vArANasI ke 1101 / 8,860,606, 126, 982 vANiembaNika , vaizya 125, 626 | viigicchA-sandeha . 667,666, 671 vANio-kisI vaizya ne 127 673, 676,678,680, 681, 683 vAyaM-vAda . vAyassa-vAyu se . 807 | viitu-jAnakara vAyAviddhovvahaDo-vAyu se prerita kiye | viiMyA jAna liyA 744 hue vanaspati vizeSa kI taraha 160 | viulaM-vistIrNa, vipula 634 vAriNA-jala se 1124 viulA-vipula 861 vAri-pavitra pAnI ko 1042 viuluttamaM vistIrNa aura uttama 623, 616 vArimajhe-jala ke madhya meM 1053 | viulo vipula vAbare AhAra ke lie jAkara unakA | viU-vidvAn , vettA, paNDita haiM 635, 1003 kArya kare 1136 vAvi-bhI 1085 vikattA-vikartA hai 867 vAsam-nivAsa-avasthAna ko 1000, 1101 vikahAsu-vikathA meM 1076 vAsaM nivAsa ko 1004 viksnAyakittI-vikhyAta kIrti 755 vAsaMte-varSA ke hote hue 80 | vigaIo-jo vikRti haiM unakA 714 vAsANi-varSoM taka 856 vigappaNaM-vikalpa karanA / 1028 vAsiTi-he vAsiSTi ! 614 vigayamohANaM-moha rahita ke 637 vAsI-parazu se koI chedana karatA hai 857 vigayamoho-vigatamoha, moha rahita cAsudevo vAsudeva 672,678 hokara isa prakAra maiM kahatA huuN| vAsudevaM vAsudeva yaha mahAnirmanthIya bIsavA~ 'vAsudevassa-vAsudeva kA 660 adhyayana samApta huA , 624 vAseNollA-varSA se bhIga gaI 80 | vigyo-vina vAharAhi-bolA 726 viciteI-ciMtana karatI hai 81 717 120 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH . 1116 vicchiNNe-vistIrNa 1088 | viniyaTRti-vinivRtta ho jAte haiM 8 vijaorAyA vijaya rAjA 764 vinAya jAnakara 1006 vijayaghose vijayaghoSa 1141, 1134 vinnANeNa-vijJAna se 1027 1135 | viparidhAvaI viparIta rUpa se cAroM vijayaghosi vijayaghoSa 1102 ora jA rahI hai 1056 vijayaghosassa-vijayaghoSa ke 1103 | vippazcaovipratyaya-saMzaya 1016, 1026 vijANaha-tuma jAno 608 | viSpamukke bandhana se mukta, viprayukta 660 vijAhi ukta vidyAoM se 648 650 vijjusaMpAyabijalI ke camatkAra vippamukko vipramukta-bandhanoM se rahita 624 . ke samAna . 731 vippamuccara-chUTa jAtA hai 1067 vijamANe vidyamAna hone para 744 | vippamuJcaI-bandhana se chUTa jAtA hai 1138 vijAm samyaka jJAna 747 vippariyAm tattvAdi meM viparItatA vijA-vidyA, jJAna 736,748,883, 1002 608 vippA-vipra-brAhmaNa hai 1105 vijju-ati dIpta 657 vippe-brAhmaNoM ko 586 vijAcaraNapArage-vidyA aura cAritra vipakkhabhUyA=vipakSabhUta haiM ___ kA pAragAmI thA 68 vippo vipra . 1066 vijAcaraNasaMpanne vidyA aura cAritra | vipphuranto idhara udhara bhAgatA huA 820 se yukta ___741 vibhinno sUkSma khaNDarUpa kiyA 821 vijbhAviyA bujhAI 1041 vibhUsaM=vibhUSA ko 663 viNaittu-dUra karanA 613 vibhUsAvattie vibhUSA meM vartane vAlA 683 viNaeNa-vinaya se 727 vibhUsANuvAdI-zarIra ko vibhUSita viNaovavanne-vinaya se 703 karane vAlA , 683 viNayaM-vinayavAdI 706, 740 vibhUsio vibhUSita huA 656 viNigyAyam-abhighAta rUpa ko 104 / vibhUsiyaMsarIre-vibhUSita zarIra 683 viNicchao-viziSTa nirNaya 1066 vimaleNa-nirmala viNicchiyaM-vinizcaya hotA hai dharma meM 1020 vimalo-nirmala 1060 viNiyadRti=nivRtta ho jAte haiM 860 | vimoyanti-vimukta kara sake 884,5 viNimmukkaM vinirmukta 1132 87,88 viNIe-vinayavAn 738 | vimoei-vimukta kara sakI 860 vittI-vRtti hai 800 | vimokvaNi mokSa karane vAlA hai 851 visaM-dhana 853 vimokkhaNaTA vimokSaNArtha videhesu-videha deza meM 761 / vimokkhaNaTTAe=vimukti ke lie 1108 . vinimukko-vinirmukta hokara 766 vimhao-vismaya Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] vimyaniyo = vismaya ko prApta ho gayA . viyakkhaNe = vicakSaNa viyANittA = jAnakara viyANettA=jAnakara 1121 viyANAsi = jAnate 1906 viyAhiyA = varNana kI gaI haiM 1073, 1086 viraI - virati vira=virati yukta virattA = virakta hue vireyaNa - virecana virAhittu = virAdhana karake hindI bhASATIkAsahitam / 875 644 vilaviyaMsadaM = pralAparUpa, vilapita zabda vivannasAro dhana se hIna vicarantare chidroM meM 766 642, 645, 646 584, 1140 646 | 608, 613 vilaviya saMvA=athavA praloparUpa ko vilapita zabda vilutto = vilupta kiyA vilavaMto = vilApa karate hue mujhe vilavaNa - vilepana Adi kA viva-taraha, jaise vivajjae = tyAga deve vivajjio = rahita hokara vivajittA=varjakara 635 675,676 675 824 824 886 823, 830, 831 687, 686, 660 vivajjaNaM tyAga karanA 764, 765, 766 767 786 1078 | visohara = vizuddhi kare vivA= taraha. bibAgA = vipAka hai inakA vivAio = vyApAdita huA, vinAza ko prApta huA vivAhakajjami-vivAha kArya meM vivAyaM-vivAda ko 615 881 606, 613 780 vivittaM=vivikta, strI pazu aura napuMsaka rahita vivittAiM = vivikta ekAntastrI, pazu, paMDaka se rahi 666 viviyAsam = viparIta rUpa meM 11 vivitta = vivikta- strI Adi se rahita 647 vividaM = nAnA prakAra ke 645, 146, 653 654,658 vividhA - nAnA prakAra ke 621, 642, 657 visaM= viSa 666, 605 716 727 visameva viSa kI taraha visajaittA chor3a karake vissupa=vikhyAta huA 771, 1001 viphalovamA-viSaphala kI upamAvAle 780 visapasu = viSamoM meM visabhavanno- zabdAdi viSayoM se LUC yukta huA vibhakhINi viSa - phaloM kA visAraMtI = phailAtI huI visArayA = vizArada visAla kittI - vizAla kIrttivAlA visesam= vizeSatA ko 583 766 visese = vizeSa meM 1008, 1016, 1026 1080 1082 24 657 vihareja = vicare 703, 937 viharejA - vicare 662, 664, 665, 679 Mei Shi 670 visoheja - vizuddhi kare...! vihaga = pakSI kI vihijja I = bhaya ko prApta hotA [ 57 viharitA - vicarane vAlA 824, 828 | viharas = vicaratA hai| i 606 1038 681 883 24 665 viharAmi = maiM vicaratA hU~. 1033, 1035 1037, 1036, 1040 712 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH .. www vihAra-vihAra ko 587 vegeNa-vegasa viharasI-vicaratA hai 1035 vejacintaM vaidya kI cintA 646 viharissAmi-vicarU~gI 632 veyaNA-vedanA 766, 811, 813, 814 vihariMsu-vicarane lge| 1004 836, 838,882, 861, 863 vihArA-vihAra sthAnoM ko 600 2063 vihAro-vihAra 618 veyamuhaM vedoM ke mukha ko 1106 vihAriNo apratibaddha vihAra karane / | veyaraNi vaitaraNI . vAle 630 | veyaraNI-vaitaraNI hai 866 vihArajattaM-vihArayAtrA ke lie 866 | veyaviU-vedoM ke jAnane vAle 1105, 1136 vihArAbhinivicittA-mokSasthAna meM veyavio vedavit .. 588 sthApana kiyA hai citta jinhoMne veyaviya-siddhAnta kA vettA 642 ' 584 veyavI vedavit-vedoM kA jJAtA vihi-vidhi kA 1083 | veyasA yajJa se jo karma kSaya karatA hai vihaNo-rahita, vihIna 615,610 vahI yajJa kA 1113 vIdaMsarahi-zyenoM ke dvArA 830 | veyAla-vetAla 606 vIrajAyaM-vIrayAta-cIrasevita 600 veyA veda 563, 1113 vuiyam=kahA huA 743 veyANaM vedoM ko 1112 buggahe-yuddha meM 712 vesamaNo vaizravaNa ke samAna 66 vuccaI-vuccaI-kahA jAtA hai 705, 706 veruliya vaidUrya maNi kI taraha 603 707, 708, 706, 710, 711,712 vevamANI kAMpatI huI . 62 713, 714, 715, 717, 718 | vocchAmi kahU~gA 1084 1058 | vosire vyutsarjana kare 1088 vuJcasi-kahA jAtA hai ghujjhamANAya-DUbate hue 1052, 1054 khuttA-kahI hai ! kahe haiM 607, 608 | zaraNaM zaraNabhUta hai vuttA-kahe gaye haiM ! 1036, 1040, 1044 1057, 1076, 1065 ghutte-kahe gaye haiM ! 1032, 1043, 1047 sa-apane, vaha-zreNika rAjA 601,641 1050, 1054, 1064, 1075 642, 643, 645, 646, 647, 648 vutto kahA huA 875, 1058, 1117 646, 651, 652, 653, 654, 656 buvaMtaM-kahane para usake prati 1032 657, 658,860,772,621, 422 behayA anubhava kI, bhogI, vidita hai 813 625, 648, 1038 814, 836, 836, 1046 sauNo zakuna pakSI 830 bee-vedoM ko 586 | saovamA sau kI upamA vAlI . 45 738 1054 sa Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH] hindIbhASATIkAsahitam vvvvvvvvvvvvvv ____62 saoroho antaH pura ke sAtha 622 saccA-satyA 1086, 1062 saMjao-saMjaya nAma vAlA 726, 736, 736 sacce-satyavAdI 741 746 saMcikkhamANo samyak prakAra se saMjao nAma saMjaya nAma vAlA 722 vicaratA huA saMjuo saMyukta thA aura 655 saMcayo-saMcaya ghRtAdi padArthoM kA 768 saMjaIe-saMyama-zIlA ke saMvare-vicara saMjae-saMyata aura 645, 868,636, 645 saJcaparakkame satya parAkrama vAle 741 1080 saMchannaM AcchAdita aura saMjue-saMyukta thA . 652, 654 saMjoga-saMyoga 1126 saMkA-zaMkA 667, 666, 671, 673, 675 saMjamamANo'vi-saMyama meM rahA huA bhI 743 678,680, 681, 6-3, 685 saMjamammi saMyama meM 778 saMkAThANAni zaMkA ke sthAna 667 saMjunto yukta, saMyukta 724, 734 saMphamANo zaMkA karatA huA 633 saMjama-saMyama ko . 5-5, EE sakkhaM mitratA 611, 756, 760 | saMjama-saMyama ke 744, 616 66 saMjame-saMyama 804 saMkhaviyANa-kSaya karake 116 saMjameNa saMyama se 842, 1142 sakkaI-satkAra ko 645 saMjamabahule-saMyama-bahula 663,664,665 sakkeNa zakra-indra ke dvArA 756, 760 saMjaya maiM saMyata hU~ isa prakAra 604,636 sakammaseseNa-svakarma zeSa meM . 582 saMjayaM-saMyata ko 774, 867,682 sakammasIlassa-svakarmaniSTha 585 | saMjayA he saMyata! 871, 874, 120 sakammehi apane kiye hue karmoM ke saMjayANaM saMyatoM ko 865, 1005 - prabhAva se saMjayamannamANe-saMyata mAnatA huA 707 saMkaha-sAtha baiThakara kathA karanA 68 sajjhAya svAdhyAya 724, 1116 saMjjhAyaM-svAdhyAya 1078 saMga-saMga ko jo 634 | saMThANaM-AkAra vizeSa vA kaTi bhAdi 684 samAnsage, sagI 887, 8 saMDAsatuMDehi-saMDAsI ke samAna mukha . saMgaheNa-saMkSepa se vA vistAra se 1121 | vAle 823 saMguppha stanAdi ko gupta 82 | saNaMkumAro-sanatkumAra saMgAmasIse-saMgrAma ke sira para . 641 samAho-sanAtha hotA hai sagaro'vi mahArAja sagara bhI 751 saNAhA sanAtha haiM .. 616 saMghayaNo saMhanana YE saMtassa prApta ho jAne para mAne para . 775 saMza-saMyama meM 764 sattA Asakta haiM 601, 628, 631 sazcamosA-satyAmRSA 1086, 1062 saMtarUttaro-pradhAna vastra dhAraNa karanA saca-satya 764,635 . 1008, 1026 saMga-saMga se Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH / 763 661 671 714 saMtatta-bhAvaM-santapta bhAva 591 | sannAipiNDa-apanI jAti, apane sattu-zatru aura / jJAtijanoM ke AhAra ko 718 sattU-zatru. 1032, 1033 | sanniruddha-roke huoM ko 663 saMto-hokara 776 | sannime samAna 782 saMtANachinnA-sneha kI saMtati kA sanninANa-saMjJi jJAna ke 776 .. viccheda hai, jisake 627 sanninAeNaM-vizeSa nAda se satthaM-zastra sannisejjAgayassa-eka zayyA para baitthe| ,606 saMthArae-saMstAraka para sannisejjAgae-eka pIThAdi para baiThA saMthAraM kambalAdi huA saMthAre-saMstAraka para 1000, 1004 saMnisejAgae pITha Adi eka Asana saMthuyA paricita 652, 1070 - para baiThA huA 670 sathavo saMstava saMparAe-saMsAra se 602 saMthavaM-saMstava ko 641, 652, 688 saMpagarei prahaNa karatA hai 640 sadAraM-apanI strI ke sAtha saMpajaliyA saMprajvalita 1041 sadesaM-svadeza ko saMpagADhe-Asakta hai 107 saddA-zabda 657 saMpaDivAio=sthira kara diyA 62 sahe zabdoM ko saMpiNDiyA bhalI prakAra se mile hue 616 saddena zabda se saMpaDivajaI prahaNa karate haiM 1011 saharUvarasagandhaphAsANuvAdI-zabda, saMpaNAmae samarpaNa karane lage, samarpita rUpa, rasa, gandha aura sparza ke kiyA 1012 bhogane vAlA 65 saMpattA prApta karake 1066 saMdhAva-nirantara jAtA hai 108 | saMpattoprApta huA ' 825, 671 saddhA-zraddhA, abhilASA 613 saMpatte prApta huoM ko saddhi-sAtha 670,671 | saMpannAnyukta samtaM-vidyamAna / 1104 | sapariso-pariSad ke sahita . 1110 santA-kI huI 1044 | saMpayaggammi pradhAna sampadA meM 877 santa-thake hue 724 saparisAsarva pariSad ke sAtha666 santikaro-zAnti ke dene vAlA 754 sapAheo-pAtheyasahita 786 santI zAntinAtha sapariyaNo parijanoM ke sAtha aura 122 santo-hone para 875 saphalA-saphala satyaM zatroM, zAnoM meM sabandhavAsabAndhava hai saMnihI-rAtri ko. 768 sabandhavo-bandhuoM ke sAtha 122 saMniruddhA-roke hue 164 | sabalehi-zabala haiM - 657 616 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] hindIbhASATIkAsahitam / [61 www saMbuddhA-tattvavettA 860, 665 | samAhiyaM samAhita, baMdhe hue ko! ataH saMbuddho saMbuddha huA 1046 saMbuddhayyA-saMbuddha AtmA __EE | samAhie-samAhita-citta-samAdhi sabbhUya sadbhUta . 1026 vAlA 668 samvabhUesu-sarva jIvoM meM 854 samAhio-samAhita citta sanbhintara-Abhyantara aura | samAhiThANA-samAdhi-sthAna 665, 663 samaikkamaMtA-samyak prakAra se jAte haiM 622 samAhibahule samAdhi bahula 663, 664 samacauraMso-samacaturasra saMsthAna aura 656 | samAhiThANe-samAdhi sthAna samatthA samartha haiM 1105, 1106, 1112 samiI samiti 1071 1133, 1136 samie samiti vAlA hove 1084 samaNa zramaNa 774 samiIo samitiyA~ 1071, 1073, 1086 samaNattaNaM-saMyama kA pAlana 806,807 // 1065 samaNA sAdhu 600 | samikkhae-samyak prakAra se dekhatI samaNe-zramaNa . 668, 1004 1020 samaNozramaNa - 1126, 1130 samiddhe Rddhi se pUrNa... 580 samayA-samatA .. 763 samizca jAna karake 658, 640 samayAe-samabhAva se . 1130 samilA lohe kI kIlI vAle jue meM 821 sama-sAtha samukkariso samyak utkarSa 1066 samaMsAI-svamAMsa-mere zarIra kA mAMsa 833 | samucchiyA vyApta ho gaI 675 samAule vyApta-AkIrNa 1000, 1010 | saMmucchaI utpanna ho jAtA hai 601 1003 | samuddhattuM-uddhAra karane ko 1105, 1112 samAuttA-samAyukta ... 1133 samAgame paraspara milane meM 1006, 1066 1133, 1106 samAgamma-jAnakara samAgayA ikaTThe hogaye 1014 | samuddapAli-samudrapAla 128 samAgamo-samAgama 1016 samuddapAle-samudrapAla muni samAyarAmo prahaNa kareMge 606 samuddapAlo-samudrapAla 632 samAramme-samArambha 1061, 1063, 1064 | samuddeva-samudra kI taraha samArUDho-ArUr3ha huA, 670 | samudAya samyak nizcaya kara 1134 samAvanno prApta huA 735 | samuhavijayaMgao samudravijaya ke samAseNa-saMkSepa se 1073, 1086 aMga se utpanna hone vAlA 82 samAhi-samAdhi ke 664 | samuTTio-saMyama meM sAvadhAna huA 847 samAhi-samAdhi ko. 614: / samuppajejA utpanna hove .. 667,671 1027 | samuiMmi-samudra meM 28 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] uttarAbhyayanasUtram [ zabdArtha-koSaH samuppajijA-utpanna hove 666, 673, 676 / saraNaM mAtA pitA Adi kI zaraNA 658, 680,681,683, 685 | smaraNa karanA, zaraNabhUta 582 samupanA-utpanna huI 1005 646,607, 1052 samupanne-utpanna ho jAne para 776,777 | saMrambha-saMrambha 1061, 1063 samuppannaM utpanna ho gayA 775 saMramme-saMrambha meM 1064 samuviTThayaM upasthita hue sarassavijayaM-svara kI vidyA samuviTThayA-samupasthita huI 1070 sarANi-sara-tAlAba ko 845 samuvAya-kahane lagI 623 | sarittu-smaraNa karake samuddavijaye-samudra vijaya 654 sarIra-zarIra ke pa81 samUliyaM-jar3a sahita . 1036 sarIraM-zarIra 781 same-samabhUmi meM 1086 sarIraMmi-zarIra meM 72 samosamabhAva rakhane vAlA 854,855 | sarIratthA zarIra meM bahI huI . 1041 samoiNNA A gaye 669 sarIram-yaha zarIra 1058 samma samyak 635, 706, 748,866 | sarIraMsi-zarIra meM 856, 1011, 1067, 1147 | sarIriNo jIva 1035 samma-samyak-bhalI prakAra 744 | sarIraparimaNDaNaM-zarIra kA maDaenasammatasaMjupA-samyaktva se yukta 611 alaGkAra karanA 663 sammahamANe-saMmardana karatA huA 707 | sarehi-saroM meM 'sammaggaM-sanmArga meM 1051, 1070 saMloe saMlokana karane vAlA saMbhUo utpanna huA 1064 1086 saMbhanto bhayabhIta sA huA 726 salla-zalya 856 'saya-apanA 717 | saMghahuI-vRddhi ko pAtA hai 626 saMyaNaM-svajanoM 676 saMvare-DhA~pane lagI / sayaNA-svajana 566 saMvasittAmvasa karake sayaNAsaNAI-zayanAsanAdi kA 667, 666 saMvega-saMvega-mokSAbhilASA 735 sayaNeNa vA-svajanoM se kyA 600 | saMviggo-saMvega ko prApta hokara 632 'sayayaM nirantara 644, 1042 savva-saba 566, 766, 836, 885, 636 sayameva-svayaM hI 671,677 657, 1067, 1132 'sayaMca-eka bAra bhI savvaM sarva prakAra se 625, 632, 730 sayA-sadA 692,665, 1084, 608 114, 120, 664, 1112 1117, 721, 663, 664, 647 savvao sarva prakAra se 858, 606, sayaNa zayyA 645, 653 660, 661, 723, 650 (sarai smaraNa karatA hai. 776, 777 savvakAmasamappie-mere sampUrNa kAma . sara-svara vidyA , 648 samarpita haiM, to phira 877 1085 185 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH] hindiibhaassaattiikaashitm| [63 . 714 ... 1112 savvakAmiyaM-sarva kAmanAoM ko pUrNa saMsattAI-saMsakta . 667, 666 ... karane vAlA 1105 saMsao-saMzaya hai 1025, 1067 savvagattesu-sarva zarIra meM saMsae-saMzaya ke 1134, 1067 savvadukkha-sarva duHkhoM se 851 saMsAravaDaNe-saMsAra ke bar3hAne vAle 633 savva-sarvajJa 668 | saMsAramokkhassa-saMsAra ke mokSa ke 565 saviDida-sarva Rddhi 666 sasupaM-putra ke aura savvANi sarva 668, 667 | saMsArasAgare saMsAra rUpa samudra meM 1137 savvadaMsI-sarvadarzI 642, 658 | saMsAre saMsAra meM 1138 savvaso-sarva 1065, 663, 1035, 1036 | saMsArA-saMsAra meM 1067 savvaveyA sarva veda haiM 1127 saMsArasAgaraM saMsAra rUpa samudra ko savvasanU-sarva zatruoM ko 1032 saMsayAtIta-he.saMzayAtIta! 1067 savvosahIhi-sauSadhiyoM se 158 | saMsAracakassa-saMsAra cakra ke . . 584 savvasuttamahohahI he sarvasUtra maho- | saMsArabhayA saMsAra ke bhaya se .582 dadhi ! 1067 | sasarakkhapAe-raja se bhare hue pA~va .. samvesiM-sarva .. hone para bhI samvehi sarva 636 | saMsaya-saMzaya ko savvA sarva aura 1070 saMsArammi-saMsAra meM 1 samve-sarva 636, 638, 744, 664, 1046 | saMsAraheuM saMsAra kA hetu 1051 saha-sAtha 560, 566, 638, 660, 772 savalogammi-sarvaloka meM 1001, 1056 sahassAI-sahasra arthAt haz2AroM guNa 762 1060, 1061 sahassANaM-sahasroM ke ... 1031 savaNNU-sarvajJa 1061 sahie-jJAnAdi se yukta vA svahita ke savvattha-saba padArthoM meM karane vAlA . 658, 640, 646 'savvathA sarva kSetrAdi ke viSaya vyApAra 747 | sahijjA-sahana kare . ....... 644 savvaMpi-sarva padArtha bhI 625 sahe-sahana karatA hai savvabhakkhI-sarvabhakSI 606 sA-vaha 606, 610, 745,886, 657 sanvArambha sarva prakAra ke prArambha kA 767 675, 677, 676, 680, 982,686 savvabhUyANa-sarva jIvoM ke 120 1006, 1056 savvabhUesu-sarvabhUtoM meM | sAima-svAdima : 'savvaloyapabhaMkaro-sarvaloka meM prakAza sAgarantaM-samudraparyanta 751, 7.5 karane vAlA . 1060 sAgaro-sAgara . saMvarabahule-saMvara bahula 663, 664, 665 sANukkose-karuNAmaya hRdaya 666 sasattaM-apanI garbhavatI strI ko. 127 sAmaraNaM zramaNa bhAva ko, jo 777,664 saMsAro-saMsAra ko 74, 1058 . OC X w .. : 762 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayanasUtram [zabdArtha-koSaH 820 563 | 768 sAmaNNam zramaNa dharma kA sAdI svAdhIna hai 566 sAmaNNassamzramaNa bhAva kA. sakkhie-sIkha gayA 26 sAmaNNa-saMyama ke 801 siMgAratthaM zRGgAra ke lie sAmaNNe zramaNa bhAva meM 760, 762, 871 siMghANa-nAsikA kA mala 1085 sAmisaM-mAMsa ke sahita siMcAmi maiM siJcana karatA hU~ 1042 sAmudANiyaM-bahuta gharoM kI bhikSA 718 sija-zayyA 1004, 1000 sAmehi-zyAma sijA-zayyA 704 sAyA-sAtA rUpa 836 sijhaMti-vartamAna meM siddha hote haiM 700 sArabhaMDANi-sAra vastuoM ko ___761 sijjhassaMti-bhaviSyakAla meM siddha hoMge 700 sArahi-sArathi ko siNAyao-snAtaka 1132 sArahissa-sArathi ke prati siNANaM-snAna 646 sArahI sArathi 165 sittA-siJcana kI gaI 1042 sAraM pradhAna dhana 623 siddhA-pahale siddha hue 700 sAraMpi=sAra vastu bhI 885 siddhANaM-siddhoM ko 865 sArIra-zArIrika aura 1062, 811 siddhi-siddhagati ko 856, 664, 1142 sAvae zrAvaka 125, 626, 626 siddhI-mokSa 1065 sAvatthi zrAvastI nAma | siddhe-siddha sAvatthim zrAvastI nagarI meM 1003 / sippiNo zilpI loga .651 sAvajajoga-sAvadha vyApAra ko 636 sibali zAlmali , 818 sAsae-zAzvata hai 700 siyA ho arthAt kala ko maiM amuka sAsaNe-zAsana meM 637 637 kAma karU~gA .. 611 sAsayaMvAsaM zAzvata vAsarUpa hai 1066 sirasA sira se 123, 1068, 765 sAsaNo bhagavAna kA zikSArUpa zAsana siraM mokSa rUpa lakSmI ko , 765 jisakA 858 | sire sira para 660 sAhasio sAhasika 1045, 1047 | silogA-zloka sAhassIo-sahasroM-haz2AroM 1014 | siloga-zlAghA aura sAhaNA-sAdhanA 1026 | sivA nAma-zivA nAma vAlI thI 154 sAhassIe-sahasroM puruSoM se 171 sivam sarvopadravarahita 1062 sAhAhi-zAkhAoM kA | sivaMziva 1065 sAhu-zreSTha hai 1025, 1067 | siviyArayaNaM zivikA rana meM 170 sAhuNA-sAdhu ke dvArA 875 sIueha-zIta aura uSNa sAhussa-sAdhu ke 775 sIosiNA-zItoSNa . 642 sAhuM-sAdhu ko 867 | sIyanti-lAni ko prApta ho jAte haiN| sAhU-he sAdho! 828, 641 1112 / / Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH] hindIbhASATIkAsahitam / [65 wwwwwwwwwwww 703 746 1131 .. 1 834 susaMbhaMto-saMbhrAnta huA sIyaM-zItala AhAra 656, 814 suNittA-sunakara sIya-zIta kI 814 suNemANassa-sunate hue sIyAo=zivikA se 171 | suNemANe-sunane vAlA sIlaTTha-zIla yukta aura 774 | suNemi-sunanA cAhatA hU~ sIla-zIla kI 686 suNehi-suno 88 sIlA-svabhAva 620 | suNeha-suno 865, 876 sIlANi-zIla 634 | suttagaM-kaTisUtra ko 668 sIlavantA-zIla vAlI aura | sudukkaraM atiduSkara hai 796, 768, 767 sIsagANi-sIse ko 832 806, 805 sIsasaMgha ziSya-samudAya se 1010 sudukkhie-ati duHkhitoM ko 663 1003, 1000 suduraM-ati duzvara hai sIsasaMghANaM-ziSya varga ko 1005 sudullahaM-atidurlabha hai 84, 984, 703 sIse-ziSya 1002, 668 | suddhAhi-vizuddha sIsANaM-ziSyoM ke 1006 suddheNa-zuddha sIso-ziSya thA . 625 suddo-zUdra sIhU-sIdhu 875 sIhona=siMha kI taraha 637 supaTTio -suprasthita haiM 897 suaNu-he sundara zarIra vAlI 683 / suparicAI-bhalI prakAra se saMsAra ko sue-kala 611, 561, 1000 - chor3akara sueNa-zruta ke paThana se 704 | supAlaonsupAlaka hai 1023 sukumAlo-sukumAra hai 801 | sumeravaM-atiraudra zabda karate hue 816, 832 sukumAlaM-sukumAra-komala zarIra subhAsiya-subhASita ko 662, 614 __vAlA aura ____867 sumajio-sumajjita hai / sukka-sUkhA huA 1140 | suyasIlatavo-zruta, zIla aura tapa 1044 sukkhA -sukha hai 565 | suyasIla-zruta aura zIla kA 1066 sukkho-zuSka 1136 suyadhArAbhihayA zrutadhArA se tAr3ita 1044 sugandhagandhie sugandha se sugandhita 172 633, 663, 706 suggIve-suprIva nAmA | 30 suyA putra suciNaM-arjita kiyA huA 585 suyANi-sune haiM succA-sunakara 750, 614,662 suyarassI -zruta razmi ke dvArA 1046 137, 663 suraloyaramme-devaloka ke samAna suThu-bhalI prakAra 118, 1135 / ' ramaNIya suTTiyA bhalI bhAMti sthira huI 86 | surA-surA suNa-zravaNa kara - 1076 surUve-surUpa aura 126, 683 sya 732 776 834 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] sula= sundara prApta huA hai suladdhA=bahuta sundara prApta huA hai sulehiM = trizUloM suvaI - sojAtA hai| sucaNa= garur3a ke suvihio = vismita huA suvisojjho = suvizodhya suviNa = svapna kA suvvayaM = sundara vratoM vAlA suviNaM svapna vidyA suhAva he sukha ke dene vAle suhAva sukha ke dene vAlI uttarAdhyayanasUtram ha 616 826 suhiM- suhad suhI sukhI suhe= sukha meM suhesiNo-sukha ke cAhane vAle suhopa sukhocita hai suhoio = sukhocita hai suhoiyaM = sukhocita, sukhazIla sUrA - zUravIra sUri eva = sUryavat sUrammi= sUrya ke 705, 714 633 875 se= vaha 1023 107 1120 648 645, 721 suvvara - suvrata susamAhiyaM = samAdhi vAlA susamAhiyA = samAdhi se yukta susamAhiiMdipa = sundara samAdhi vAlA aura indriyoM ko vaza meM rakhane vAlA 616 susaMbhiyA = ati saMskRta susaMkuDe bhalI prakAra se saMvRta kie haiM 654 susIlA - sundara svabhAva vAlI 657 su-sukha sAtA 617, 705, 734, 844 suhANaM sukhoM kA 867 [ zabdArtha-koSaH 610, 621, 625, 645, 844, 845 866, 602, 603, 604, 608, 610 612, 617, 626, 626, 641, 645 658, 663, 666, 671, 1103 1140, 1141 645, 666, 667, 666 670, 672 764 seo=zreSTha seasaMthAre - zayyA aura saMstAraka para 1101 seaM= zayyA ko 714 se Ae = zayyA 867 | seNiyA = he zreNika ! 1004 |seNio = zreNika seNA - senA se seyaM zreya hai yadi 636 | seva = sevana karane vAlA sevamANassa = sevana karate hue sevi = vaha bhI sevittA = sevana karane vAlA so= vaha 1068 863 872 611, 624, 726, 727, 728 735, 787, 788, 786, 810 841, 852, 867, 873, 875 625, 633, 655, 663, 668 682, 662, 665, 1060 1061, 1067, 1107, 1136 855 soAmaNI - bijalI ke samAna 657 664 | soUNa=suna karake 735, 675, 666 26 | sokkhA - sukha hai 565 801 sogeNa = zoka se 675 867 soccA-sunakara 664, 657, 623, 665 766 1141 646 | soDhAo = sahana kI 811 715 812 675, 678, 680, 681, 683, 685 7845 1080. 857 soDhANi= sahana kiye soNiyaM = rudhira jisa kA 866, 873, 618 66 676, hadaMda 716 667 1003 666, 667 1120 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-koSaH ] somayA - saumyatA soyagijOM=zrotra prAhya zabda ko soyaggaNA - zokAbhi se tathA soyariyA apane sage bhAiyoM ko soyanti = soca karate soriya= saurya solagANi= bhunA huA mAMsa ( kabAba ) sohaI- zobhA pAte haiN| sohanti zobhA pAte haiM sohaNe - zobhana ataH soDavi= vaha bhI sovIra= kAMjI ke vartana dhovana sovIraNyavasabho= sindhu sauvIra deza kA, rAjavRSabha, rAjAoM meM zreSTha sohio - zobhita sohi suzobhita usameM soheja-vizuddhi karade ikheda artha meM hue mAre hue hindI bhASATIkAsahitam / 561 618 1066 652, 654 alaMkRta hote hue hAI-hatA hai itthI = hastI hammaMti=mAre jAte haiN| tumalaM kiyA = hRSTa, tuSTa aura 866 | havai - hai, hove, hotA hai, 660 [ 67 666, 667, 666 670, 672, 675, 678, 680, 681 833 |ddavaMti=haiM 753 656 havijjA = hoveM havejjA = hove, hotA hai 673, 676, iyagao=ghor3e para car3hA huA 724 hayANIe ghor3oM kI anIkA samUha se 723 harA = rAta dina rUpa cora 568 haraMti = paraloka meM le jAte haiM 568 hariyANi harI kA hariNo-hariSeNa 707 757 dahiyaM hasita hAsya hasiyasa - hasita zabda - ha~sane kA 763 660 |hAsa=hAsya 1013 | dAsA-hAsya se 775 hAse = hAsya meM 661 | hAsa sogAo-hAsya aura zoka se 770 tathA 1082 | hAsaM hAsya 683, 685, 1131 652, 683 667, 666, 671 678, 680, 681 683, 685 huI 1127 hi nizcaya se 726 | hicca chor3a karake hicA=chor3akara 734 | hiyaM = hitakArI aura 606 | hiraNaM - suvarNAdi padArtha 876 hiMsAe - hiMsA meM 667 zabda 675,676 haMsA-haMsa-pakSI jAte haiM usI prakAra 622 haMso haMsa 618 665 1121 1076 hi ayasaMbhUyA hRdaya ke bhItara utpanna gayA huAsaNe = abhi meM hu= nizcaya meM daemu 660 hIrasi duSTa mArga meM le jAyA 856 660 1038 1051 616 751 764,884 SEX 726 1045 815, 822 611, 614, 618, 621 626, 710, 784, 877 861, 68, 602, 603 1044, 1104 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] -maiM hotA hU~ heTThime - adhovata uttarAdhyayanasUtram 607 716 ho ho jAnA hotA hai 560, 624, 721 7877, 786, 802, 806 [ zabdArtha- koSaH 807, 845, 103, 1086, 1130 1131, 1132, 1138 874 1046 homi = hotA hU~ iM= maiM Page #644 -------------------------------------------------------------------------- _