Book Title: Tattvamukta Kalap and Sarvarthasiddhi with Ananddayini and Bhavapraksa
Author(s): D Srinivasachar, S Narsimhachar
Publisher: D Srinivasachar, S Narsimhachar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010754/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SO900doSessos University of Mysore Oriental Library Publications SANSKRIT SERIES No. 76 sarvArthasiddhayAkhyavRttyA sahitaH tatvamuktAkalApaH AnandadAyinI bhAvaprakAzAbhyAM vyAkhyATippaNAbhyAM saMvalitaH prathamasampuTam TATTVAMUKTAKALAPA W90D0999200000000000000 AND 3062SX2NS909000 : SARVARTYASIDDHI WITH THE ANANDADAYINI AND THE BHAVAPRAKASA Vol. I EDITED BY D. SRINIVASACHAR, M.A., I'rofessor of Sam : st, Maharaja's College, and Curator, Govt. Oriental Library, Alysore AND VIDWAN S. NARASIMHACHAR, Govt. Oriental Library, Mysore MYSORE PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANCH PRESS 1933 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA idamidAnI darzanaparizramakRtAdareSu nivedayAmaH ; yaduta savyAkhyaM saTippaNaM ca kimapi darzanagrantharatnaM mudraNena prakAzayAma iti // tatra mUlaM sragdharAvRttagumbhitaM 500 padyAtmakaM jaDajIvanAyakabuddhyadravyasarAtmakaiH paJcabhirmahAprakaraNaH pravibhaktazarIraM tatvamuktAkalApanAmnA prathate // tadvyAkhyA ca sarvArthasiddhinAmnI tattanmahAprakaraNAnugatasusaGgatanikhilAvAntaraprakaraNA avazyApekSitanAtisaMkSepanirUpaNA mUlakRtaiva dayAlunA praNAyi / / ___ sarvArthasiddheAkhyA ca prAyaH prativiSayAvataraNakRtakSaNA tattadvAdyantaravaco'nuSaGgapradarzanakRtasubahUpakaraNA AnandadAyinItyanvarthaM prathate // mUlasarvArthasiddhayoSTippaNaM tu bhAvaprakAzanAmakam // tatra tatvamuktAkalApasarvArthasiddhayoH praNetA zrImAnnikhila kavitArkikacakracUDAmaNiHvaiduSyavairAgyapramukha sadguNagaNanidhiH nigamAntAcAryAparanAmA zrImadveGkaTanAthadezikaH // __ AnandadAyinyAstu zrImannigamAntaguruvaracaraNabhaktayekadhanasya doDDayAcAryAparanAmadheyasya anekaprabandhanirmAtuH rAmAnujAcAryasya vidyAvaMzajaH nRsiMhadevaH // TippaNasya tu idAnIM mahIzUrapurImadhyavidyotamAnaparakAlAsthAnamalaGkurvANAH zrIlakSmIhayagrIvadivyapAdukAsevaka zrImadabhinavaraGganAthabrahmatantraparakAlamahAdezikAH // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _iv tatvamuktAkalApasarvArthasiddhayoH praNeturAcAryasya veGkaTanAtha ityeva pitRkRtaM paripUrNAbhidheyaM sugRhItaM nAma // nigamAntaguruHzrutyaJcalAcArya ityAdi tu birudanAmno vedAntAcAryapadasya paryAyatayA ziSyaparamparayA pravartitaM prathitamAste // vedAntAcArya iti birudalAbhakramastu prasiddhAttadIyacaritrAdavagamyate / 'tena devena dattAM vedAntAcAryasaMjJAm' iti ca AcAryo'pyanuvadati adhikaraNasArAvallayAm // / zrImato veGkaTanAthaguroH pitA anantasUriH pitAmahaH puNDarIkAkSasUriH / nibabandha ca granthAdAvAcAryaH nAnAsiddhAntanItizramavimaladhiyo'nantasUrestanUjo vaizvAmitrasya pAtro vitatamakhavidheH puNDarIkAkSasUreH / iti / mAtA ca totArambati tacchiSyajananityAnusandheyAt ___yastanayastotArambAyAstamya maGgalam / / iti maGgalAzAsanAt guruparamparayopadezAcca jJAyate // ___zrIveGkaTanAthaguroH sarvavidhagururmAtulazca zrImAn ghIvaibhavAsAditavedAntodayanabirudaH bhagavato bhASyakArAduttaraM mantrArthasampradAyapravartakasya AtreyarAmAnujAcAryasya pautraH zrImAn Atreyo rAmAnujAcAryaH / ida mapyatraivAha guru: zrutvA rAmAnujAcAryAtsadasadapi tatastatvamuktAkalApaM vyAtAnIdveGkaTezaH / iti / paramaguruzca vAtsyaH zrImAn varadAcArya ityapi varadagurukRpAlambhitoddAmabhUmA iti pUrvoktapadyabhAgAdavagamyate // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryAvatArakAladezI asya zrImato veGkaTanAthaguroH jagatItalAlaGkaraNasamayaH abde saumye ca vAre gatavati taraNau vRzcikaM kRttikaH rAkAyAM veGkaTezo yatinRpatimataM sarvataH sthApayitvA / vedAntAcAryanAmA viracitavividhAnekadivyaprabandhaH zrIzailAdhIzaghaNTAkRtivapurabhavaddezikendro dayAluH // ityAcAryacaramazlokAvagataH UstAbdAnAM 1270-1372tamasaMvatsarAnta iti nyAyaparizuddhayupoddhAte zrImantaH zatAvadhAnaM zrInivAsAcAryAH / 1268-1369tamasaMvatsarayormadhyakAla iti pAdukAsahasropoddhAte zrIzailatAtAcAryAH / AcAryacaramazlokanirdiSTasya kAlasyAdhunikagaNitAbhijJanirUpaNasaMvAditayA'meva nirNaya ucita iti pazyAmaH / anusandadhate tu ziSTAH zrIdhIyogye zake zukle udabhUdveGkaTezvaraH / labdhaprAye zake saumye prayAtaH paramaM padam // iti // tithivAranakSatrayogavisaMvAdAdatra zukle iti gatasaMvatsaranirdezaM bhAvayAmaH zrImAn veGkaTanAthaguruH zrIkAJcInagarasannihitena tUppul nAmnA agrahAreNa svAvatAraparibhUSitena dharaNImaNDalaM maNDayitumArabhata / / aprAptapaJcamavayasA cAnena mahAnubhAvena bahuzrutaduSparijJAneSvapyartheSu kriyamANaM dhIpracAra kenApyatikutUhalAvahena bhagavatprasAdeneti nizcinvatA vAtsyavaradaguruNA sabahumAnaprasAdam - pratiSThApitavedAntaH parikSiptabahirmataH / bhUyAstravidyamAnyastvaM bhUrikalyANabhAjanam // Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi iva ityanayA hArdAnugrahavibhavaprasarAbhayA jayAziSA pryvrdhyt| hitatamabandhuvargagaNanIyaM mAtulakulaM jAnatA mA ca bhUdayaM vividhIlajanatAlocanapAtraM asyAM dazAyAmiti parikalayatA tanmAtule nirvizaGkamavikalaM ca AcAryakanirvahaNadhurandhare AtreyarAmAnujAcArya nibhRtaM durAbhibhavadhIvibhavo'yaM avikalaM zikSaNIya ityarpaNena cAnvagRhyata / / UnaviMzavayA eva cAyaM guruH sugRhItadhRtasAGgopAGgatrayaticchirAH nirvizayanirNItanyAyavistaravimalAzayaH sadaivAnyUnaSoDazakala candramAH prAhlAdayata prAjJapariSadaH // na khalvidaM duSkaraM nAma tAdRzasya prathamagrahaNamAtrasamAsAdyadRDhatarasaMskAravaibhavasya nirvighnamevAnizaM svocitAnAkhilAn samayAn navanavagrahaNaiH pAvayato'bhUtaprajJAparipAkasArAvatArasya puruSadhaureyasya / na hyevaMvidhaM puruSaprakANDamRte-- adhyakSaM yacchrataM vA laghu bhavati tadityAdimo vAdimohaH tatvodako na tarkAH tadiha jagati kiM medhayA sAdhayAmaH / iti dhIravANI pramANasaMpradAyanirbandhamadhikRtya pravarteta! avyAjabhagavadanugrahaniravagrahajAgratprajJAgarIyasA hyanena guruNA anAkulakalitapaJcakAlakRtyena avikalaM salIlameva ca nyAyavistara mImAMsAM mantrArtharahasyAni ca pravacanenAnuzIlatayA akSarazo'rthatazca anuvAdapUrvakaM pramANabhAvena svAnuguNaM samarthanena AnyaparyAdinA nirvAheNa ca pracAramanIyanta sarva eva prAyaH prabandhAH prAcAmAcAryANAm / ya ete 1. nyAyatatvam, 2. yogarahasyaM ca--zrIbhASyakRtAM prAcAryasya yAmunamuneH pitAmahasya nAthamuneH kRtii| ya eva ca yoganiSThAyAzcaramA sthitibhUmirityAcakSate guruparamparAvidaH // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vii : 1. zrI gItArthasaMgrahaH, 2. AgamaprAmANyaM, 3. AtmasiddhiH, 4. IzvarasiddhiH, 5. saMvisiddhiH 6. mahApuruSanirNayaH, 7. stotraratnam. 8. zrIstutiH ---zrIbhASyakRtAM paramAcAryasya zrImato yAmunamuneH kRtayaH // zrIbhASyAdinavagranthI ca zrImatAM rAmAnujAcAryANAm / trIMzca gurUnetAn viziSTAdvaitasaMpradAyapratiSThApakA iti tattatkRtaM pratiSThApanAkAraM pradaya-~ nAthopajhaM prabRttaM bahubhirupacitaM yAmuneyaprabandhaiH trAtraM samyagyatIndraridamakhilatamaHkarzanaM darzanaM naH // ityabhiSTuvantyAcAryAH // zrIbhagavadviSayam --zrIkurukezvarANAM kRtiH / zrIbhASyavivaraNam, SaDarthasaMkSepaH, guruguNAvalI, tatvasaMgrahaH ityevamAdayaH SoDazaprabandhAH-----zrIbhASyakRtAM priyaziSyasya prabandhato'pi mantrArthasaMpradAyapravartakasya zrImataH zrIrAmamizramahAdezikAsya kRtayaH / yasya ca bhagavadrAmAnujAcAryaziSyabhAvamajAnadbhiH nyAyaparizuddhepoddhAtalekhakaH zrImAdbhaH zatAvadhAnaM zrInivAsAcAryaiH kulaparamparayaiva zrIrAmamizramahAdezikasya zrIbhASyakAraziSyatvaM tadIyanikhilasaMpradAyapravartakatAM ca AdyA zrIbhASyavivRtiH yatirAjaniyogataH / yenAkAri sugUDhArthA rAmamizraM namAmi tam // iti // vyApakatrayasArArthaSaTkaM yena prabandhataH / prAkAza gurave tasmai rAmamizrAya maGgalam / / iti cAnudinamanusaMdadhatsu satsvapi mahAtmasu kevalayA svamanISikayA kamapi kramaM parikalpayadbhiH nigamAntaguruvacobhireva parisphuTAmapi yatpra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viii bandhasya zrIbhASyavyAkhyArUpatAM anAkalayya vivaraNamiti prabandhanAma kartRnAma ca zrIbhASyakRtAM paramagurorguravo rAmamizrAcAryA iti niradizyata / tatvaratnAkaraH, bhagavadgaNadarpaNam ---zrIparAzarabhaTTArakANAM kRtiH. prajJAparitrANam-zrIvaradanArAyaNabhaTTArakANAm prameyasaMgraha:-zrIviSNucittAcAryANAm nyAyasudarzanam --- varadanArAyaNabhaTTArakANAm tAtparyatUlikAmAnayAthAtmyanirNayaH-varadaviSNumizrANAm tatvasAraH, puruSanirNayaH, tatvanirNayaH-vAtsyavaradagurUNAm nItimAlA-nArAyaNAryANAm nyAyasaMgrahaHnyAyakulizam----Atreya rAmAnujAcAryANAm prameyamAlA-varadAcAryANAm SADguNyavivekaHsaGgatimAlA---zrIviSNucittAcAryANAm nayaprakAzaH, bhAvaprabodhaH, nayadyamaNiH, mumukSUpAyasaMgrahaH- zrI rAmamizramahAdezikavaMzyAnAM zrImeghanAdArasUraNAm zrutaprakAzikA zrutadIpikA vedA. saM. tAtparyadIpikA--sudarzanAcAryANAm ityevamAdayaH / purAtanaM ca 1 kRtakoTi:-bodhAyanamuneH vyAsamunyantevAsinaH 2 kRtakoTasaMgrahaH-bodhAyanAduttarasyopavarSAcAryasya 3 vAkyam-tacchiSyaparamparApraviSTasya brahmanandinaH 4 vAkyabhASyam-dramiDabhASyAparAbhidhaM dramiDAcAryasya ityetaJcatuSTayaM zrIbhASyakArairevAnUyate tatra tatra / upaniSacchabdamupAdAya ca sudarzanAcAyaH vAmanaTIkAnAmApi nibandhaH parigRhyate / yadyapyeteSu Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvoktaM kRtakoTitatsaMgraharUpaM prabandhayugaLaM bodhAyanopavarSamunidvayakartRkatayA zrImadrAmAnujAcAryebhyopi prAcIne prapaJcahRdayanAmni pradhandhe lakSagranthAtmakatayA tatsaMgrahatayA ca nirdizyate / athApi tatvaTIkAyAM (dvi. saM. 54 pR.) 'bodhAyanaTaGkadrAmiDAdimahattaraparigrahaprAcurya darzayati' iti ; sthalAntare ca upavarSa prastutya 'asyaiva bodhAyana iti nAma syAt' iti coktam ; sezvaramImAMsAyAM ca yattUktamupavarSavRttau ityAdinA tanmatamanUdya nirastamapi ; ityevaM ekatra bodhAyanopavarSayorabhedaM paratra ca upavarSasyAnyatvaM ca gamayatA nigamAntaguruNA bodhAyanopavarSayorviSaye ko'pi saMzaya udbhAvyata iti pratibhAyAt ; tatretthaM nigamAntagurorAzayamAkalyAmaH ; vaijayantInAmni hi koze---- halabhUtistUpavarSaH kRtakoTimunimtathA // iti paryAyanirdezaH kriyate / tatra copavarSa eva kRtakoTimuniriti nirdizyate / itthaM ca kRtakoTimuniriti bodhAyanAvagAtinirudhyeta / prasiddhA ca vodhAyanasya kRtakoTigranthapraNetRtA; ataH upavarSa eva bodhAyana ityabhyupagamayatyupavarSasya kRtakoTikatoktirityavagamayituM tatva TIkAyAmacAryeNa 'asyaiva bodhAyana iti nAma syAditi sUktiH pravartita syAt ' / sezvaramImAMsAyAM ca upavarSagranthAnuvAdakhaMDane paraM kRtakoTigranthasaMgrahakatAramupavarSa viSayIkRtyApyupapadyate iti // ___yadyapi cArSeSu grantheSu baMhIyasI viluptiravagamyate ityAkalayyAnAkalayya vA vyAsasUtravRttirUpo'pyA! nibandha AsIditi viziSTAdvaitinAM zrIbhASye eva paramavagacchAmo nAnyatra kApIti parAkramakaluSAzayAH prAyaH prapaJcahRdayagranthAvalokanenopazAmyeyurapi ; zrImacchaGkarAcAryaprabandheSu para nAmagrAhaM bodhAyanamatApradarzanena vizvAsadALamanAsAdayanta ssaMzayIrannapi ; tathA'pi-vyADi, vindhyavAsi, bhavadAsa, kuNaravADava, Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saunAga, baiji, saubhava, haryakSa, candrAcArya, vasurAta prabhRtInAM nibandhAH ArSapravandhasaMkSepaNavyAkaraNapramukhavipulopakArA jyAluptarUpatayA prAcInanibandhAnUditA yadyetarabhyapagamyeran sattayA viSayeNa garimNA ca ; tatkathamaparatraivavidha eva vizvAsadAye'pyavaSTambhakamavagacchadbhirapyavizvAsaH kriyate iti ta eva vimRzantu // etatpravandhapravRttiH satsvapyeteSu prAktaneSu prabandheSu nyAyavistarazAstrasya vidyAsthAneSu prasiddhaM parigaNanaM prAyassarveSAM tatra prathamaparicayArambhasaMrambha prAyaH pradhAnArthAvirodhibhUyaHprameyanirUpaNAni ca prathamAnAni antataH tayAkhyAtRbhiH svamanIpikayA zrutizirovirodhenaiva pracAryamANatAM ca ; viziSTAdvaitasaMpradAyAcAryairapi prAcInaiH svasiddhAntaprameyAnAM viprakIrNatayA tatra tatra nirvAhe'pi tannirvAhasyAparyAptatAM ; prAsaGgikamukhyAmukhyanirUpaNIyabhUyastvaM ca paricintayatAH zrImadveGkaTanAthadezikamaNinA svasiddhAntasiddhAMstattadarthAn saMgraheNa pratipAdayituM parasiddhAntasarANipu pramANAdibalAbalAdikaM saMkSepatazzikSayituM ca nirdoSapuSkalArthasragdharAgumbhitaH tatvamuktAkalApanAmA nyabandhi nibandha: / ayamaMza: 'AvApodvApatasmyuH kati kati' 'ziSTA jIvezatatvapramitiyuta' iti zlokAbhyAM granthAvataraNe svayamevokto guruNA // ____evamapyatisaMkSiptagranthabhAvagrahaNadhAraNadauSkarya pAracintayan sarvArthasiddhinAmnI vRttimapi sAnugrahaM svayameva vyadhAdAcAryaH / tadetadAha prabandhArambhe svayameva ----- tArAkalpa sphurati sudhiyAM tatvamuktAkalApe dUrAdvattyA duradhigamatAM pazyatAM sarvasiddhayai / nAtivyAsavyatikaravatI nAtisaMkocakhedA vRttisseyaM vizadarucirA kalpyate'smAbhireva // iti / / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImatA beGkaTanAthadezikamaNinA viracitAH pravandhAH 1. yAdavAbhyudayaH 2. haMsasaMdezaH, 3. subhASitanIvI, iti kAvyAni // saMkalpasaryodayaH dazAkaM prabodhacandrodayapratibhaTaM nATakam // 1. zrI hayagrIvastotraM, 2. devanAyakapaJcAzat , ityAdIni dvAtriMzat (32) stotrANi // 1. yajJopavItapratiSThA, 2. ArAdhanakramaH, 3. haridinatilakam , 4. nyAsaviMzatiH, 5. nyAsadazakam, 6. vaizvadevakArikA, 7. nyAsaviMzativyAkhyA, 8. zrI pAJcarAtrarakSA, 9. saccaritrarakSA, 10. nikSeparakSA caityamI sAMpradAyika dharmanibandhAH // zilpArthasAraH zilpazAstre granthaH / / 1. rasabhaumAmRtam, 2. vRkSabhaumAmRtam iti vaidyazAstre granthau / / bhUgolanirNayaH purANAnusArI bhUgolAdipramANanirNayapradarzakaH tayAkhyA ca // 1. mImAMsApAdukA, 2. sezvaramImAMsA ceti mImAMsApUrvakANDavyAkhyArUpau prabandhau // 1. tatvamuktAkalApaH, 2. tadvyAkhyA sarvArthasiddhiH, 3. nyAyasiddhAJjanam , 4. nyAyaparizuddhiH, 5. paramatabhaGgaH iti siddhAntaprakaraNagranthAH // 1. adhikaraNasArAvaliH, 2: zatadUSaNI, 3. tatvaTIkA 4. adhikaraNadarpaNaH, 5 cakArasamarthanam iti brahmasUtrabhASyaprasthAnapariSkArakaprabandhAH // 1. IzAvAsyopaniSadbhASyam 2. gItArthasaMgraharakSA 3. gItAtAtparyacandrikA cetyupaniSatprasthAnapariSkArakAH prabandhAH // Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xii rahasyarakSA-zrImadyAmunAcAryaviracitacatuzzlokyAH stotraratnasya gadyatrayasya ca vyAkhyAnarUpA / / saMskRtadrAbhiDamaNipravAlamayAH dvAtriMzadrahasyagranthAH 1. saMpradAyaparizuddhi, 2. tatvapadavI, 3. rahasyapadavI, 4. tatvanavanItaM, * 5. rahasyanavanItaM, 6. tatvamAtRkA, 7. rahasyamAtRkA, 8. tatvasaMdezaH, 9. rahasyasaMdezaH, 10. rahasyasaMdezavivaraNam, 11. tatvaratnAvaliH, 12. tatvaratnAvalI pratipAdyasaMgrahaH, 13. rahasyaratnAvalI, 14. rahasyaratnAvalIhRdayam, 15. tatvatrayaculakam, 15. rahasyatrayaculakam (sArasaMkSepaH), 17. sAradIpaH, 18. rahasyatrayasAraH, 19. sArasAraH 20. abhayapradAnasAraH, 21. tatvazikhAmaNiH, 22. rahasyazikhAmaNiH, 23. aJjalivaibhavam, 24 pradhAnazatakam, 25. upakArasaMgrahaH, 26. sArasaMgrahaH, 27. virodhiparihAraH, 28. munivAhanabhogaH, 20, madhurakavihRdayam, 30. paramapadasopAnam, 31. paramatabhaGgaH, 32. hastigirimAhAtmyam, iti // 1. dramiDopaniSatsAraH, 2. dramiDopaniSattAtparyaratnAvalI 3. nigamaparimalaH iti divyaprabandhabhAvaparIvAhavivaraNarUpAH prabandhAH drAmiDabhASApadyarUpAH prabandhAH (24) caturviMzatiH ityete // ito'nye'pi syuH // vyAkhyAtRparicayaH AnandadAyinyAH kartA nRsiMhadevaH nRsiMharAja ityanena nAmantareNApi vyavahiyate / tanmUlakameva AnandadAyinyAH nRsiMharAjIyamityapi nAmAntaraM pracarati / devarAjanAmnaH pitAmahasya nAmAnuSaGgo nAmaikadezanyAyena dvedhA pravartamAnaH vyapadezadvayaM bADhamevopapAdayitumarhati / / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiii ayaM ca sugRhItanAmA nRsiMhadevaH zrIvatsagotraH narasiMhasUrestanayaH / totArambAnAmnI cAsya mAtA / devarAjasUriHpitAmahaH / kauzikakulazrIbhASyazrInivAsAcAryo'sya mAtAmahaH / kauzikaH zrInivAsAcAryo'sya vedAntazAstre guruH / AnandadAyinyArambhe----' AtreyavaMzadugdhAbdhI' tyasmin padye appalAcArya iti nirdizyate / sa cAppalAcAryaH; surAcAryetyAditaduttarArdhasthAne--'appalAcAryavayaM taM bhaje vidyAguruM mama' iti pAThAntaropalambhAt tadAnuguNyena nRsiMhadevasya sAmAnyazAstrAdhyApaka iti nizcIyate // / vedAntAcArya iti sarAnteSu mAtulanirdezAt kauzika iti tadgotranirdezAcca tatvamuktAkalApAdikarturAcAryasya bhAgineyassyAditi zaGkA'pyaGkurantI prabandhAdau nigamAntaguruprabandhavyAkhyAtuH nigamAnta gurossudUraparabhAvino mahAcAryasya tatprabandhAnAM vedAntavijayAdInAM ca nirdezAt kauzikakulazrIbhASyazrInivAsAcAryasya mAtAmahatvoktayA mahAcAryAdapyarvAcInasya devarAjasya pitAmahatvoktayA ca nivAraNIyA / / nasiMhadevasya pitAmahatvenokto devarAjazca bimbatatvaprakAzikAkartA devarAja eva syAditi tarkayAmaH // nRsiMhadevaviracitAH prabandhAzca-1. paratatvadIpikA, 2. bhedadhikkAranyakkAraH, 3. maNisAradhikkAraH, 4: siddhAntanirNayaH, 5. AnandadAyinI, 6 nikSeparakSAvyAkhyA nRsiMharAjIyAkhyA, 7 zatadUSaNIvyAkhyA nRsiMharAjIyAkhyA cetyaSTau prasidhyanti / zrImannigamAntagurupabandhAnAM sarveSAmevAnena vyAkhyA viracitA ityapi vadanti // asya ca nRsiMhadevasya kAlaviSaye viziSya nirNAyakasyAsmAbhiranupalambhe'pi maNisArabhedadhikkArAdigranthebhyorvAcInatAM nizcinvantaH Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiv UstAbdAnAM SoDaze zatake sattayA vaiduSyeNa ca prathitAnAM vyAsatIrthAnAM nyAyAmRtasya bimbaprakAzikAkA devarAjena nRsiMhadevapitAmahena svaprabandhe bahuzo'nuvAdAt tato'pyarvAcIna iti nirNayAmaH / / vyAkhyAnakauzalaM ca nRsiMhadevasUreH ; AnandadAyinyArambhe---- aprasiddhasya pakSasya vistareNa prakAzikAm / sarvArthasiddhisaTTIkA kromyaannddaayiniim|| iti svIyAM pratijJA yathAvasaraM nirvahatA sAdhveva guNagrAhiramaNIyamiti nAtrAdhikaM vaktavyamasti / ___bhAvaprakAzazca tatvamuktAkalApasarvArthasiddhayoH tattatsthaleSu AnandadAyinyApyagatArtheSu viSayeSu yathAyathaM vaizadyAtizayamAdadhAnaH tatratatrAcAryasUktipu zabdato'rthatazca vivakSitAn vizadaramaNIyamupaharan prekSAvatAM subahUpakAraka iti vaktuM pramodAmahe // AcAryavaiduSyaparicayaH. bahuvidhagahanadarzanAraNyaprathamahAmArmikasya bhagavato nigamAntaguroH vaidupyasAkSisahasre kaM cidekaM sahRdayeSvarpayituM pravartAmahe--- ___cArvAkadarzanamiti lokAyatadarzanamiti ca bArhaspatyasUtropajhaM prathamAnamAmte kimapi darzanam / tasya ca darzanasya prAyamserva dArzanikA anuvaditAro nirAsakAzca ; na khalu sa dRzyate zrUyate vA Astiko nAstiko vA dArzanikaH yazcArvAkadarzanAmiti kaizcidakSarairananuvadan sasaM. rambhamanirasyazca syAt ! lokAyatapadaprayogaviSayaH lokAyatA vadantyevaM nAsti devo na nivRtiH / dharmAdharmoM na vidyate na phalaM puNyapApayoH // (haribhadrasUreSSaDdarzasamuccaye) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArhaspatyastu nAstikaH / (hemacandrIyAbhidhAnAcintAmaNau) nAstiko vedanindakaH // (manusmRtau) ityevamAdibhiH grAnthikavyavahAraiH lokAyatazabdaH nAstikajanavAcitayA pravartamAno vijJAyate // yo'vamanyeta te mUle hetuzAstrAzrayAddijaH / iti manuvacanAlocanena ca nAstikaparigRhItaM zArUgmapi hetuzAstramiti vyapadezyaM jJAyate / zrutismRtinyAyaviruddhazAstrAbhijJo haituka iti kullukabhaTTa Aha-- nAnAzAstreSu mukhyaizca zuzrAva svanamIritam / lokAyatikamukhyaizca samantAdanunAditam // (mahAbhArata 1-7-46) aikyanAmAtmasaMyogasamavAyavizAradaiH / lokAyatikamukhyaizca zuzruvussvanamIritam // (harivaMza 249-30) ityAdivacanAlocane tArkikamAtraparatApi vijJAyate / / kaccinna lokAyatikAn brAhmaNAMstAta sevase! / anarthakuzalA ghete bAlAH paNDitamAninaH // dharmazAstreSu mukhyeSu vidyamAneSu durbudhAH / buddhimAnvIkSikI prApya nirarthaM pravadanti te / / . (zrImadvAlmIkirAmAyaNe 2 kA. 100 sarge) iti zrImadvAlmIkivacanAlocanena zuSkatArkikaparatApyavasIyate / / naca brAhmaNA vedavidazzuSkatArkikA iti kathamidaM ghaTata iti zaGkanIyam ; yataH-- vaijisaubhavaharyakSaiH zuSkatarkAnusAribhiH / ArSe viplAvite granthe saMgrahapratikaJcuke // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XVI iti bhartRhariNA-~ . mImAMsA kAle lokAyatIkRtA / tAmAstikapathe netum // iti sAmAnyataH kumArilaiH ; viziSya ca taireva --~-- rAgadveSamadonmAdapramAdAlasyalubdhatAH / kka vA nAtprekSituM zakyAH smRtyaprAmANyahetavaH // iti sarvatrAnAzvAsamAzaya aduSTena tu cittana sulabhA sAdhumUlatA / iti tatparihAramuktA kA vA dharmakriyA yasyAM dRSTo heturna yujyate / lokAyatikamUrkhANAM naivAnyatkarma vidyate / / yAvatkiJcidadRSTArtha taddaSTArthaM hi kurvate ! / vaidikAnyapi karmANi dRSTArthAnyeva te viduH / / alpenApi nimittena virodhaM yojayanti te / tebhyazcetprasaro nAma datto mImAMsakaiH kvacit // na ca kaMcana muJceyuH dharmamArga hi te tadA! / iti sarvatrAnAzvAsaM vipratipattiM vedazraddhAyA apyanyathAsiddhiM anyaccAnyacca zuSkatarkAvalambanena vadanto lokAyatikA mUrkhA evoktAH / ata eva lokAyatasya vitaNDAzAstratvavyavahAra upapadyate vauddhAnAm / vitaNDasatthaM vijeyaM yaM taM lokAyatam / __ (abhidhAnapradIpikA) (vitaNDAzAstraM vijJeyaM yattallokAyatam / (iti chAyA) iti / tadetajjayantabhaTTopyAha na ca lokAyate kizcitkartavyamupadizyate / vaitaNDikakathaivAsau na punaH kazcidAgamaH // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvii iti / AgamopajJameva ca prasarati zuSkatArkikabrAhmaNapravAdaH / yathA kiM te kRNvanti kIkaTeSu gAvaH ? nAziraM duhe na tapanti gAvaH / Ano bhara pramagandasya vedo naicAzAkhaM maghavan randhayAnaH // (Rgvede aSTaka 3. a. 3. va. 21) vyAkhyAtA ceyaM Rk (pU. mI. 1-2-39 sU.) kumArilai: ayaM hi dRDhanAdhyetRNAM smaraNena vizvAmitrasya ? gamyate / tena kila karmArtha dhanaM prArthayamAnena indro'bhihitaH-trailokyAdhipate yAH kIkaTeSu janapadeSu gAvastAstava kiM kurvanti ? te hi nAstikAH kiM kratuneti vadanto na kiJcitkarmAnutiSThanti / somasaMskArArthaM na duhanti na dharmatapane payodAnena sAdhanI bhavanti / tasmAtpramagandasya kIkaTAdhipateryadvedo dhanaM tadasmAkaM naicAzAkha nagaramAbhara / / iti / lakAvatArasUtreSu ca buddhena-(laM.sU.pR. 346) lokAyatamidaM sarvaM yattIyairdezyate mRSA / eka siddhAntaM lokAyatavivarjitaH ziSyavargasya dezemi / / (la. sU. pR. 346) lokAyatamevAnekairAkAraiH kAraNamukhazatasahastrairdezayanti / (laM. sU. pR. 175) lokAyato vicitramantrapratibhAno na sevitavyo na bhaktavyo na paryupAsitavyo yaM sevamAnamya lokAmiSasaMgraho bhavati na dharmasaMgrahaH ||(lN.suu.pR. 173) zarIrabuddhiviSayopalabdhimAnaM hi mahAmate lokAyatikairdezyate vicitraiH padavyaJjanaiH ; zatasahasraM vai lokAyatam // (laM.sU.pR. 174) yathA tIrthakarANAM AtmendriyArthasanikarSAttrayANAM na tathA mama // (laM.sU.pR.177) saMkSepato brAhmaNa yatra vijJAnasyAgatirgatirupapattiH prArthanAbhinivezAbhiSako darzanaM dRSTiH sthAnaM parAmRSTiH vicitralakSaNAbhinivezaH SARVARTHA. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xviii saMgatiH satvAnAM tRSNIyAH kAraNAbhinivezazca etaddho brAhmaNa tvadIyaM lokAyataM na madIyam / / (laM.sU.pR.178) ityAdi tatratatrodghoSitavatA svIya darzanaM vihAya darzanasaraNissarvA lokAyatavyapadezagocara iti manyamAnena atatvaparavaJcanaupayika vicitrapadaghaTanAtmakazuSkatarkavAGmayaparatva lokAyatazabdasyopapAditaMbhavati // dezikamaNinApi sarvArthasiddhau 'catvAryeva tatvAni / adhikAni tu tAvanmAtravibhAgooddezAdapoDhAni atiriktacetananiSedhAcca' iti tadIyatatvanirdezamanuvadatA prAtyakSikAtiriktaprameyAkSepAbhiprAyakavAdarUpatA lokAyatadarzane prdrshitaa| paramatabhaGge ca--(74 pR) mAdhyamikabhaGgAdhikAre ' kasyacit parasparaviruddhanAnAmatapralApeSu aidamparyaniyAmakavirahAt sarveSAmeva teSAM bhramAdireva mUlaM paryavasyati' iti vadatA AcAryeNa buddhasya laGkAvatArasUtreSu katipayavAkyAnAM siddhAntaparatayA dRzyamAnAnAM sattve'pi pUrvottaranirUpaNadauSThulyavihatArthatayA'nupAdeyatAparyavasAnabodhanena tatratyaM darzanAntarANAM lokAyatatvakathanamapyanUdya nirastaM bhavati // evaM tatraiva (59) AstikyAvahelanavacAMsyanuvadatA ca nirarthakavaitaNDikakathAmAtratvaM spaSTamuktaM bhavati // ... laukAyatikapadaM ca lokAyatamadhIte iti vyutpattyA pravartate iti RtUkthAdigaNe lokAyatapadaM paThataH pANinerabhimatamiti nirvivAdam / lokAyatazabdazca loke AyataM iti vigraheNa sarvajanaviditaM priyamityarthako bhavati / sarvajanapriyatA ca nirvizayaparigrahAnukUlapratipattikaratvarUpA AmuSmikArthakathAdUratayopapannA bhavitumarhati / 'pratyakSaM tadvizeSarUpamanvayavyatirekadarzanaM ca parigRhya pravRttaM zAstram' iti 'arthakAmarUpapuruSArthayugmAnukUlanItisteyakAmazAstrAdyaikakaNThyena paramahitamidaM zAstram' iti * dharmaviruddhArthakAmayorananutApinaH nirantaraM tatra pravRttA iha darzane samayinaH' iti ca zAstrapravRttikama samAnaidamparyazAstrAntaraikakaNThyaM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xix zAstrAdhikAraM ca tadIyamanuvadatA lokAyatapadavyutpattiH puSkalAthaivopapA. ditA bhavati / lokAyatadarzanaM ca bRhaspatessUtranibandhAtmakaM cArvAkanAmnA bhASyapraNayanapUrvakaM pracAritamiti tatkRta eva ca cArvAkamatamiti prathAvizeSaH / cArvAkasya bhASyapraNetRtvaM ca paramatabhaGge uktamAcAryavaryeNa (58 pR) // cArvAkatihAsazca mahArASTrajJAnakozanAmni bhASApadakoze evaM darzitaH---' avantIdezAntargatakSiprAcAmalAnadyossaMgamapradeze zaGkhoddhAranAmni kSetre kalyAdi yudhiSThirAdi vA 660-661 tame prabhavasaMvatsare uttarAyaNe vaizAkhazuddhapaurNamAsyAM ravivAra madhyAhnasamaye cArvAkanAmnaH nAstikatatvajJasya janmeti ; yudhiSThira 725 tame zrImukhasaMvatsare bhAdrapadazuddhadvAdazIsomavAsare puSkarakSetrasthayajJanAmakagirau dakSiNAyane cArvAn kasya maraNam' iti / jainagranthAnte granthanAma kimapyanirdizya caritameta duktaM kozakAreNa saMgRhItamiti ca Akaranirdezo'pi kRta iva / ' saMpUrNo lokAyatasUtranibandhaH kena vopalabdha iti na jAnImaH / dvitrANyeva paraM sUtrANi prAya udAharanto vyAkhyAnibandhakArAH dehAtmavAdapaNe vijambhante // nyAyadarzane ca gautamaH 'ahetuto bhAvotpattiH kaNTakataikSNyAdivat' 'padmasaMmIlanavikAravattadvikAraH' iti sUtrAbhyAM kAryakAraNabhAvAdyapalAparUpastarkaH cArvAkIya evAnUditaH // 'pRthivyaptejo vAyuriti tatvAni' tebhyazcaitanyaM ' ' kiNvAdibhyo madazaktivat' iti trINyeva sUtrANi prAyo darzanavyAkhyAnibandheSUpalabhyeran / tatvasaMgrahapazcikAyAM kamalazIlena 'tatsamudAye viSayendriyasaMjJA' 'paralokasyAbhAvAtparalokino'bhAvaH' 'kAyAdeva tato jJAnam '. iti trINi cAnyAnyapi sUtrANi dArzatAni ; tebhyazcaitanyamiti sUtre 6* Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitanyasyotpattipakSIyaH abhivyaktipakSIyazca vyAkhyAbhedo darzitaH / 'atra sUtre kecidvattikArA AcakSate utpadyate caitanyAmiti anye'bhivyajyata ityAhuH' iti / 'atiriktacetananiSedhAceti' cArvAkavAdAnuvAdena AcAryavaryeNApi 'paralokasyAbhAvAtparalokino'bhAvaH' iti sUtramanta rtameva / atiriktacetananiSedhAccatyanuvAdena anugatabhAvaviraheNa paralokAnupapattiH arthAvagatyatiriktarUpazUnyasya jJAnasya mUchAMdyavasthAlu kalalAdyavasthAsu ca sadbhAvAnupapattizca cetanasadbhAvabAdhikA saMgRhya pradarzitA bhavatyAcAryeNa / / ___lokAyatagoSThIniSThA eva jAtyapalApavAdaH prANavaizvAnarAtmavAdaH ekendriyavAdaH jJAnAtmavAdaH dehAntAtmavAdazcetyate vAdA AcAryaNa paramatabhaGge anUdya nirastAH // yadyapi lokAyatadarzane atiriktacetananiSedhena na pramANAbhyupagamasambhavaH jJAnAvAntarabhedamyopapattaye hi indriyAbhyupagama AvazyakaH ! pratyakSamekaM cArvAka iti ca cArvAkamya pramANAbhyupagamakathA pracarati / 'rUpAdijJAnasiddhau' iti zlokasya vyAkhyAvasare sarvArthasiddhau ca 'tyajyatAM tarhi vargadvayamiti cArvAkotthAnam ' iti vadata AcAryasya ; 'cArvAkasyAtIndriyAbhAvena indriyAbhAvAditi bhAvaH' ityAzaya ukta AnandadAyinyAm / indriyAbhAvavAdazca pramANAbhyupagamena virudhyate / cArvAkasamayaviruddhazca bhavatIndriyAbhAvavAdaH ; 'tatsamudAya viSayendriyasaMjJA' iti lokAyatasUtre indriyakaNThokteH ; tathApi zarIrAvayavagoLakAdyatiriktamindriyaM nAbhyupaiti cArvAka ityatiriktendriyAbhAvakathanopapattiH / tatsumAdAye indriyasaMjJeti sUtrasvarasaparyAlocanayA dRzyatatsamudAyAtiriktendriyAbhAvamabhipretya sarvArthasiddhitavyAkhyayoH pravRttyupapattizca sulabhA // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxi cArvAkIyA vAdAzca yadyapi vizakAlatatayA tatratatropalabhyamAnA: na vAdopAyAbhyupagamaH / pUrva naiva svabhAvataH / khapuppAdipadazaktigravat AkAzAdipadAnAM bhrAntisiddhe zakti grahaH / etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / samudayamAtramidaM kalebaram / RNaM kRtvA dhRtaM piba / gacchatAmiha mArgeSu vyartha pAtheyakalpanam / nAsti rAjAtirikta IzvaraH / ghaTapaTAdikaM na nityaM nApi tucchaM kiM tu sAdi nirhetukajanma ca / AkAzastvAvaraNAbhAvaH sa ca nissvabhAvaH tucchatayaivopalambhAt / tasmAddaSTaparityAgAdyadadRSTapravartanam / taddhi lokasya mUDhatvaM cArvAkAH pratipedire // ityAdirUpAH na kathaMcana paralokinamAtmAnaM sUcayanti / / chAndogye ca AtmajijJAsayopagatayorindravirocanayoH 'suvasanau sAdhvalaGkatau udazarAve'vekSethAM sa Atmeti' prAthamikopadezamAtratRptasya virocanasya 'AtmAnameveha mahayannAtmAnaM paricaran ubhau lokAvAmAtami cAmuM ca ' ityasurAn pratyupadezavAkye atiriktAtmaniSedha eva nigamyate ; yadyapi ca nyAyamaJjaryAm-suzikSitAstu cArvAkA AhuH--' yAvaccharIramekaM pramAtRtatvaM anusaMdhAnAdisamarthamastu na tu zarIrAdUrdhva tat-- yAvajjIvaM sukhaM jIvet nAsti mRtyoragocaraH / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kutaH ? // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxii iii dehAntAtmavAda upakSiptaH / na tu dehAnAsthAgandho'pi sUcitaH / evaM rUpo'pi suzikSitacArvAkavAdaH paramatabhaGge nirastaH / tatvamuktAkalApe'pi----- dehAntatve'pi dharye pathi nirupadhikA vizvavRttirna sidhyet iti lokayAtrAnirvAhAnupapattyA nirasiSyate // ato na vApi cArvAkavAde AmuSmikakathAsaMsparzagandhaH ; tathApi sUtraH bhASyeNa vApyaparyavasitanirUpaNena anAkulAkSaragrathanavikalAzcArvAkAH nAstiko nAstika iti jodhuSyamANamayazaH svasamayanivAheNa nirvivAdaparasamayaparigraheNa vApyaparimRjanto yatrasAyaMgRhayA vAdagatyA tAMstAn vivAdAn nistarantaH kiM kiM na zikSyeran dRDhayuktizastrabhItA iti saMbhAvita eva nAnAjanmaparigrahayogyAvastho'pyAtmeti nirvivAdaparigraha iti saMbhAvayatAcAryeNa eko jJAnAzrayastasmAt anAdinidhano naraH / saMsArI kazcideSTavyaH yadvA nAstikatA parA // iti savimarzapakSapAtaM prAthamakalpikamucyamAnaM kambalAzvatarIyaM nAstikyaparigrahAnAsthAmUlakaM vacanaM vimRzatA vedaparigrahavatsu laukAyatikeSu sanmArgasaulabhyAtizayaM tarkayamANena ca AkAzAbhyupagamamanUdya pratibandayA bhinnAbhinnabhavAnubhUtArthapratisaMdhAtApyabhyupagantavya iti zikSaNe ; svakriyAdivirodhazca sUtraprabhRti dustaraH / guruziSyAdivAkyAnAM parabodhArthatA yataH // tebhyazcaitanyamityAdi vadatA guruNA svayam / kiNvAdibhyaH prasidhyantI madazaktirnidarzitA / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxiii pratyakSAllokazabdoktAdadhikaM ca tadAyatam / abhASyata bhavatpUrvaiH pratyakSaM cArthasAdhakam // arthakAmau pumarthau ca dRSTopAyairudIritau / prIyase dUyase ca tvaM bibheSi ca tatastataH / / iSTaM prAptumaniSTaM ca nivartayitumudyataH / tatsiddhau caritArthastvaM lokavatkiM na manyase ? // bubhukSurannamAdatse zvabhakSyAdi jahAsi ca / paroktayA pratipadyArtha pratiSe jigISayA / tatvadhAghAraNArtha vA vAde kiM na pravartase / svayaM vA mAnatarkAbhyAM kiM na kiMcitparIkSase // (sarvArthasiddhi 426-427) iti jalpakathAparigraheNa svaparigrahAgrahapravRttAnAM vAdakakSyApradarzanAhaGkAranirasanamanukUlamabhiprayatA ; zikSaNamidaM taiH parigRhItaM 'astu tarhi SaDdhAtuvAdaH adhvaryubhistathAdhyayanAt' ityabhyupagamaparyavasAyItyAzayena zrutipramANakavAdapravRtteH sarvazrutyaikarasyapraNayitAnuguNazikSaNAnukUlatAM manyamAnena 'samyaGnyAyAnugrahamAtreNa balAbaladRSTayA virodhazAntiH' iti suzikSaNaM saGgraheNopasaMhRtam // ArSAnArSanyAyavistArabRndeSvAcAryANAM cAturIvaibhavotthA / zikSAkakSyA nistaredbAhyavAdAn trayyantArthasthApanAsArvabhaumI / / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamasyAsya saMpuTasya mudraNe'valambitAni pustakAni tatvamuktAkalApasya ihaiva kozAgAre vartamAnamU-AM -- 616 saMkhyAGkam 443 1,171 3,269 3,029 C 1,144 1,166 AM na -ico se sarvArthasiddheH ihaiva kozAgAre vartamAnam-gra 443 1,171 3,269 3,029 AM C 1,144 .. AnandadAyinyAH 1. ihaiva kozAgAre vartamAnam-AM 3,040 2. , , " B_324 zrIparakAlAsthAnata AsAditam gra 4. AM 5. sarasvatIbhaNDArata AsAditam ,, XXV Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxvi bhAvaprakAzagranthastu zrIlakSmIhayagrIvadivyapAdukAsevaka zrImaibhinavaraGganAthabrahmatantraparakAlamahAdezikaiH sAnugrahaM vilikhya peSyamANaH yathAyathaM mudraNAya paryakalpyata // mudraNe'smin lekhanena saMvAcanasAhAyyakaraNAdinA ca upakRtavatAM asmatkozAgArapaNDitAnAM shrii|| u|| ve|| tiru|| tiru|| zrInivAsagopAlAcAryANAM ca upakAra suciraM smariSyAmaH / / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya saTippaNa sarvArthasiddhisahita tatvamuktAkalApa viSayasUcI jaDa dravya parIkSA prabandhAvataraNam viSayaH puTam tatra---- 1 maGgalAcaraNam 2 vaktRsaMpradAyavailakSaNyam 3 prabandhakharUpAtizayaH 4 pravandhapraNayanahetuH 5 svavivakSite'rthe zrotabuddhisamAdhAnam 6 saMgRhya vibhajya ca padArthanirdezaH 7 dravyatadbhedalakSaNAni 7-8 9--14 14-15 15--18 .... 18-22 dravyasAdhanam / 1 dharmadharmyanyataramAtrAzrayeNa dravyalakSaNAkSapaH 2 nirAdhAradharmapakSanirAsaH .... ... 25-60 tatra--- 1 darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNasya svarUpato viSaya- 25-29 tazca vimarzana sAdhAradharmaviSayakatvasamarthanam . 2 pUrvoktagrahaNasya samudAyamAtraviSayakatvAnupapattiH 30-35 3 pUrvoktagrahaNasya anAzritAnyatarAnumitatAdRzA- 35 ____ paraviSayakatvanirAsaH. 4 pUrvoktagrahaNasya nirviSayakatvanirAsaH pUrvoktagrahaNasya anekasvabhAvaikamAtraviSayakatva- 36-37 nirAsaH. xxvii Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxviii puTam viSayaH 6 pUrvoktagrahaNe viSayabhedApalApakasya dharmadharmibheda- 37-42 siddhiparyavasAnam . 7 dharmadharmyabhedavAdhakAntarANi .... 43-~-47 8 bauddhoktasya dharmadharmibhedavAdhakasyoddhAraH 47-50 9 grAhakabhedAdhIlabhedapratibhAsapakSanirAsaH 5()--53 10 ekaviSayakollekhaledapakSanivAsaH ? 58-54 11 AdizabdopAtadUSaNAni 55....56 12 sAdhAradharmaviSayakatvanigamanam 56-800 dravyAtirikta dharmAkSepaparihAra: 1 dharmadharmimajakatAvataraNam .... 61-65 2 dharmadharmibhaJjakatarkanirUpaNam ..... 65-67 3 parakIyatarkasyAMzataH svavyApidUSaNatvena svapara- 67-69 nirvAhakasamAdhinA ca nirAsa:. 4 svaparanirvAhakatvasyAnapalapanIyatA 70 --74 . 5 nidharmakayakSasya svamataviruddhatvam vyadhikaraNa- 74-76 sthale nirvAdhadharbhadharmibhAvasiddhizca. ' 6 dharmasya dharmiNi vRttyanupapattizaGkA tannirAsazca .... 77-88 7 dharmarmibhAvadRpakatAntaranirAsaH 88 -..00 triguNaparIkSA 1 saMgraheNa lokAyatamatanirAsaH ... 91-...94 2 aupaniSadatatvanirdeza udayanIyanirvAhapratikSepaH 94... 06 3 prakRtyAdaradhyakSasiddhatvanirAsena zAstraikagamtvam / 36--101 prakRtyanumAnanirAsaH 1 IzvarakRSNIyahetutanirvAhayonirasaH 102-113 2 mahAdAdipakSIkArAvikalpena hetudoSaH 113-114 3 mahattatvasAdhananirAsaH 115-117 .... Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXIX viSayaH puTam 4 mana AdiklaptinirAsaH AgamagamyatvaM ca .... 117--122 5 svAdhikaparimANakAraNakatva, sAnugatakAraNa- 122-137 katva, ekarUpAnvitatva, svAnurUpakAraNakatva, bhinnatvaviziSTavikAratva, kAraNa'zaktayadhInapravRttitvAnAmavyaktasAdhanatAni rAsaH. 6 liGgazarIraklaptinirAsaH prAsaGgikaH .... 137--141 7 abhivyaktakAryatvAnabhivyaktakAryatvarUpahetudvaya- 142-146 nirAsaH 8 mahadAdipakSIkArAnupapattiH zrautatve nirAzAya- 146--147 tAca kalpanAgauravaM ca. 9 vAcaspatyuktanidarzananirasaH avyaktAnAnumAni- 148 ___katvanigamanaMca. 10 tanmAtrAderAgamaikagamyatvam sAdhakaprativandIca 148--149 11 SaTtriMzattatvavAdAnarAsaMH, ahaGkArAdyutpattiH, 150---152 pakSAntaranirAsazca. 12 tanmAtrAdisRSTiH, tadviSayavimatinirAsaH, tadga- 152--156 tavizeSazca. 13 toyatejassRSTiH pramANavimatinirAsazca .... 156--160 14 zAzvatabhUtaklaptiM vinApi pugalapariNAmavaici- 161---170 va tryopapattipakSanirAsaH. 15 prakRtivikRtivibhAgAvyavasthAnivandhanasRSTi - 171--176 kramAnupapattinirAsaH. aupaniSadaprakriyApratipakSanirAsaH / tatra--- 1 prakRterasvatantrakAraNatAvAdasya IzvarAdhiSThita- 176--178 tvakRto nirAsaH. 2 prakRtessvatantrakAraNatAvAdasya IzvarapaJcIkRta- 178-185 tvakRto nirAsaH. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXX viSayaH puTam paramANukAraNatAvAdanirAsaH tatra--- 1 paJcIkara gapakSa aNusamUharUpaprakRtiparyavasAnena 185--186 aulukyapakSApattizaGkA. 2 aNvArambhakatvAnabhyupagamakRtavizeSanirvAhakaH ArambhavAdanirAsaH. tatra1 ArambhakaparamANyaMzavAdhakatarkaparamparA .... 186--188 2 digbhedabuddhibhedasaMyogasvAmitvAdipratibandini- 188.-2000 rAsaH. 4 saMyuktavibhupratibandInirAsaH 200--204 4 aNutvAvizrAnti tryaNukAcAkSuSatvatarkanirAsaH 204 -206 5 parimANavaicitryAnupapattitarkanirAsaH 207--209 6 zrautANvasiddhiH zrutyA paramANvasiddhizca __.... 209---210 7 parimANApajIvizAstratAtparyanirvAhaH 21.00 ----211 8 zAstratassiddhAvapi parepTAsiddhiH 9 zAstrato nityasparzaniravayavANusiyasaMbhavaH 211---212 10 prakRtiviSayasAGyoktivyAhatiH .... 212 __ sahavyavAdasamarthanam / 1 svasiddhAntasaMkSepaH 213-21 2 kAryAgantukatAvAdasya gurutvAdyatizayApattyA 216-221 nirAsaH. 3 nAmasaGkhyAdibhedasya kAryopAdAnabhedAsAdhana. 221--224 tvam. 4 kAryopAdAnabhedabAdhakatarkaH 224--226 45 vRtyutpattinAzAnupapattibhiravayavinirAsaH . . 226--228 6 svamatelAghavanityAnityavibhAgabuddhivizeSANA- 228---238 mupapattiH . . ." 7 nyAyadarzanoktAvayavibicArasthAturyam .... 238---246 C7 tatra--- Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxi 265 viSayaH puTam 8 sthiravAdasya kAryopAdAnaikyavAdAnukUlatA .... 246--248 9 antyAkyavidurupapAdatA saGghAtapakSasyAduSTatA 248-252 khaNDadravyotpattyanupapattizca. 10 dehAdeH pAJcabhautikatvam tadvAdhakaparihArazca / 253--258 11 nityaikAntavAdasAdhakahetavaH tarkAzca .... 259-266 12 satkAryavAda prathamahetu vivaraNatannirAsau .... 261-264 13 satkAryavAda dvitIya tRtIya hetuvivaraNam .... 14 AkArAntareNAsataevakAryatvaM kArakavyaJjaka- 267--270 svarUpabhedaH kAryasya vyaGgayatve doSazca. 15 parakIyapratijJAhetudUSaNAni dvitIyahetunirAsaH 270--279 nigrahodbhAvanaM aniSTApattirapasiddhAnta Aga mavirodhasthApanaMca. 16 sAMkhyavRddhagAdhAnirAsaH 279 17 kAryasyapUrvottarakAlasattvAnumAnanirAsaH kA- 280-281 rakavyaJjakavyavasthAnupapattizca. 18 sAMkhyayogadarzanayossarvanityatvaparatvam .... 281---290 19 abhivyaktessAddhayatvAnupapatiH apasiddhAntaH 290-291 tirodhidurvacatAca. 20 sarvanityatve paurvAparyAsaMbhavaH svapravRttivaipha- 292-293 lyam zAstrAnutthitizcetyAdi. 21 grasanosanavAdAkSepaH vyaktAvapi kSobhataulyaM 294--295 ___ svamatasya nirdoSatAca. 22 satkAryavAda tRtIyaturIyahetunirAsaH upAdAnA- 296-299 bhedasAdhanAnirvAhazca. 23 upAdAnatAdAtmyasAdhanAnupapattiH janeya'kya- 300-303 nAtmatvam nityatvAdyanupapattizca. 24 kArakApekSA'yogaH svapakSe pratibandInirAsaH 304-309 __ utpattisvarUpatadupapattIca. ' 25 utpattiviSayAkarasaMgamanaM utpatterarthAntatvau- 310-313 cityaM anavasthAparihArazca. 26 utpattipadArthabhedena kArakavyApAraphalabhedaH .... - 314-316 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxii viSayaH ghuTam kSaNabhaGganirAsaH tatra1 kSaNabhaGgAvataraNam, tatsAdhanAnuvAdaH, tadanu- 317--325 kUlavyAvitako ca. 2 pratyabhizApramAtvasAdhakAsiddhinirAsaH dRSTA- 325---329 ntasiddhizca. 3 dRSTAntAntaraM, pratyabhijJayaikyasiddhiH, atiprasaGga- 330--331 parihAraH buddhibhedazaGkA ca. 4 pratyabhijJAyA ekabudvitvaM tadaMzasyagrAhyatve A- 332-333 kSepaH tatra prativandizca. 5 indriyAsaMbaddhagrahaNAnupapattitatparihArasAmyam 334--337 prAmANyopapattiH, smRtitvApattitatpari - hArI ca. 6 sarvasmRtyayAthArthyazaGkAparihArau anItArthasmR- 338---339 tipramAtve dopaH tatparihArazca. 7 pratyabhijJAyAH sthiraviSatvasAdhakahetvasiddhi zaGkA tannirAsaH viruddhadharmAdhyAsapari- 34()---343 hArazca. 4 svabhAvadvayAsAbhAnAdhikaraNyazaGkAtatparihArau 344-347 svabhAvatvAnupapattizaGkAtatparihArau para saMmatizca. 9 sahakArisaMpatteH zaktayanadhInatvaM sahakArisaMba- 348-349 bandhasya bhedakatvazaGkA ca. 10 kAlabhedena viruddhasvIkAre'pi nAvyavasthA 350 ----351 anyathA ekAnekAdhasiddhiH. 11 tattvedantvayorekadharmisaMbandhAyogAdapramAtvaza - 352---355 GkAyAM pratibandhA'niSTApAdanaM, kAlikavirodhe vyavasthA ca. 12 tattvedantvayorvirodhaparihAraH, anyathA'niSTA- 356--357 . pattiH, parahetvasiddhinigamanaM ca. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxiii viSayaH puTam 13 paroktabAdhakaparihAraH pratyakSeNa pratyabhijJAyA- 358-359 bAdhitavipayatvazaGkA ca. 14 vastusAkSAtkAratatpratyabhijJayoraviruddhaviSa- 360-361 yatA, paroktabAdhakavikalpazca. 15 pararatyiA pratyakSasya vartamAnayAhityAyogaH 362-368 vyAptigrahasAmAnyAyogazca. 16 hetvantareNa kSaNabhaGgasAdhanaM, taddhetuvikalpaH, 368-375 prathamadvitIyakalpadUSaNaM ca. 17 tRtIyAdi kalpadRSaNaM, kAryatvaniyAmakavikalpaH, 976--379 __taddaSaNaM ca. 18 saMtAnaikyavyavasthAnupapattiH, vAsanAphalavyava- 380-383 sthAnupapattiH kSaNikatvasAdhanAntaraM ca. 19 kSaNikazabdArthavikalpaH, taddaSaNAni, svapravRttyA- 384-389 ___ dyanupapattiH, tadanumAnapratyanumAnabAdhazca 20 pratyanumAnasya vyANyatvAsiddhiparihAraH, paradR- 390--396 STAntAsiddhiH, saMghazabdArthaH, dRSTAntAsiddhayu papAdanaM ca. 21 svasiddhAntasya' kSaNabhaGgAnukUlyazaGkAnirAsaH 396-399 svoktanigamana, niranvayavinAzapakSAnuvAdazva. 22 antyadIpavinAze sAnvayatvasAdhanam, tatra hetu- 400-402 doSoddhAraH antataH parAniSTaM ca. kAryakAraNabhAvApalApanirAsaH tatra--- 1 cArvAkIyatarkAnuvAdaH, prAgasattvakoTidUSaNasya 402-405 viruddhabhASaNatvaM ca. 2 pazcAddhavituH kAraNaprApnuyapapattiH janmapadArtha- 406-407 dUSaNataduddhArau ca. 3 kiJcitkAritva kurvattvanirvyApAratvatabhAvavi- 408-409 kalpadoSoddhAraH parAniSTaM ca. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXIV viSayaH puTam 4 kAryakAraNabhAvadviSThatva pratyekajananazaktatvatada- 410.---411 bhAvavikalpadUSaNataduddhArau. 5 kAraNasya svarUpAlAbhazaGkAnirAsaH tatpUrvatva 412--413 nirUpaNaM ca. 6 paurvAparyatanniyamayordurapalapatA, kSaNabhaGgAnupapa- 414--415 ttiH, Agamasya pramANatA ca. 7 kAryAvAntaravaijAtyasyApikAryakAraNabhAvasAdha- 416-417 katA. 8 hetutvasya sattvaghaTitatve dRSaNaM, tatparihAraH, 418---425 dUSaNAntaraparihAraH, sattvAsattvayordUpaNa taulyaM ca. 9 cArvAkasya svazAstrAdiviruddhabhApitvam, kAra- 426-428 NatvadUSaNAntaraM, tannirAsazca. 10 kAraNatvasya prAgabhAvanAnyathAsiddhitatparihArI, 428-- -432 nityanidarzanakanirhetukatvacodyaparihArazca. tatra-~ ___/) indriyaparIkSA 1 indriyabhautikatve paroktAnumAnAnuvAdaH, hetu- 4:32--- 4:32) vikalpaH prathama'sAdhAraNyadoSazca. 2 dvitIyatRtIyayorasiddhivyabhicArI, zrotrabhauti- 436--- 438 katvanirAsaH, yogasaMmatiH pratyanumAnAni ca. 3 indriyAnumAnAt AhaGkArikatvazrutiprAbalyaM la- 440-~-441 ____yacativirodhazca . . . 4 layazrutyoH saptamI prathamAbahuvacanopapattiH, bhau- 442-44:3 tikatvoktibhAvaH nyAyAtidezazca. 5 pravezApyayazrutyorAzayaH vAgAdIndriyatvasAdha- 44-4.---445 nAya pratibandizca. - 6 jJAnakarmendriyayorindriyatvasAdhakabAdhakatadanya- 446--449 thAsiddhitatparihArataulyam. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXV viSayaH puTam - zrautendriyaikAdazatvAbAdhyatA, tattallakSaNAntara- 450-151 nirAsaH, svAnumataM lakSaNaM, sAkhyaikakaNThyaM ca. 8 alaukikasya zAstraikagamyatA, anumAnavyavasthA, 452--453 kAraNagaNane sAMkhyamataM ca . . . 9 antaHkaraNavaividhye tatvapaGipAThamAtraM vRttibheda- 454--457 mAtraM vA, kAraNagaNapATho vA, na sAdhakam , pAThopapattizca. 10 cittasyakaraNatvemAnAbhAvaH, ahaGkAraviSayakA- 458-459 ___ karanirvAhaH, ekendriyavAdazca. 11 tatra zrutibAdhaH, gauravasyAdoSatA, sarvadehaikendri- 460-463 yApattiH, kalpakAntaranirAsaH dehAtirekA siddhiH iSTApattyayogazca. 12 manonityatvanirAsaH tadvibhutvAnumAnAdidUSaNaM, 464-467 indriyasaukSmyaM, tadvibhutvanirAsazca, 13 cittANutvasyadhIkramasiddhatvaM, tanmadhyamapari- 468--471 ___mANatAnirAsaH, tadvibhutvedhIkramAyogaH cakSu rAdeH vRttyAdUrasthagrahaH 14 vRttisvarUpaM, indriyAnantyazrutinirvAhaH, Akara- 472----474 saMmatiH, manaSSaSTatoktibhAvaH paroktinirA sazca. 15 indriyaprApyagrAhitvaM, tadanumAnadUSaNoddhAraH 475-477 16 pratibandhA indriyagamanasAdhanaM, bAdhazaGkAni- 478-~-481 rAsaH chAdakAbhAvasya svataH kAraNatvanirA sazca. 17 unmIlitanimIlitacakSuSAgrAhyAgrahaNasya kSaNa- 482-483 bhaGgasAdhanatAnirAsaH. 18 prAptiprakArAntaranirAsaH, rasezvarasiddhAntaH 484-487 taddaSaNaM voktanigamanaM ca, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xxxvi viSayaH puTam 19 zrotravRttikalpanopapattiH, jainanaiyAyikayoni- 4S7----491 rAsaH, vRttidvArAzrotravyAptipakSaH, svAra sikaMpakSAntaraMca. 20 dvitIyapakSe digAdigrahaNopapattiH, pakSaddhayAkSepa- 492-494 parihAraH, mImAMsakanirAsazca. 12 bhUtaparIkSA tatra1 nabhonailyasya cAkSuSatvaM, nailyAropavAdAnigA- 494---495 sazca. 2 ciralAvasthitadravyAdenamastvavanirAsaH, nabhasi 4966--497 cAkSuSopalammAntaraM ca. 3 AtapatadaMzAdInAM namastvanirAsaH, pagAbhimata- 498----499 tadapratyakSatvasAdhana prakAra. 4 namo'pratyakSatvasAdhanasvaNDanaM, pratiprayogeNa 50()----501 bAhirindriyagrAhyatvasAdhanaM ca. 5 tadasaMbhavazaGkAnirAsaH, bhApyoktarUpavatvani-50-2-----505 bahiH, tadanumAnanirasaH niSkramaNAdiliGga tAnirAsazca. 6 AkAzasAdhyApakAzAkhyadravyAntaranirAsaH, 506--5099 siddhAdhunmajanAdyupapattiH, nabhasaH parimitA varaNAbhAvarUpatAca. 7 abhAvanissvabhAvatvatucchatvayoH nirAkaraNaM,5100-513 AvaraNavAkAzAstitvaM taddhiyo'nanyathA siddhizca. 8 ihAkAzaitipratIterabAdhaH, parAniSTaM vyomAdi- 514--515 zabdAnAM pramAnibandhanatvam . .9 khapuSpAdipadaviSayaH, AkAzasyAdhyAsikatva- 516-517 __nirAsaH kSaNikAdipadazaktyAdyapupattiHzca. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxvii viSayaH puTam 10 upapattyantaraM adhyAsAntaradRSTAntanirAsaH abhA- 518-519 bAntaratvanirAsazca. 11 AvaraNatAdAtmyAbhAvatvanirAsaH, asiddhaprati- 520-521 yogikatvavikalpadpaNAdica. 12 svamatedodhAbhAvaH tAdAtmyAbhAvAnubhavaH prakA- 522-523 rAntaraNAbhAvatvazaGkAnirAsa:. 13 AkAzAdinityavibhutvasAdhanAnuvAdaH hetora- 524---525 __ prayojakatA, zrutibAdhazca.. 14. nityatvAdisAdhakapratyakahetunirAsaH, zrautasyA- 526--528 numAnela bAdhe'niSTApattiH anumAnAntarani . 15 AkAzAtiriktadiktatvakalpakAnyathAsiddhiH, 528---531 svamate'nupapattiparihAraH, antataHparAniSTaM anyathAsiddhiparihArazva. 16 anyathAsiddhisamarthanaM, asthapakSayataulyaM, sva. 682-533 pakSalAghavaM, pratibandinirAsazca. 17 diktatvAkSepe vAyukAlapratibandinirAsaH, pA- 534---535 NinIyavyavahAropapattizva. 18 dizastatvAGgipAThAzaGkA pratibandhA tatpArahA- 536-537 vAyuparIkSA tatra1 vAyupratyakSatA, guNAnumeyatAnirAsaH, tvAca- 538-539 tvAnupapattinirAsazca. 2 vAyugatasaMkhyAdeH pratyakSatve iSTApattiH, prANasya 540--543 mahattatvavizeSarUpatAnirAsazca. 3 prANasya vAyukriyAvizeSatvanirAsaH, tatvA- 544-545 ntaratvanirAsazca. 4 prANasyadehopAdAnAtirekA, dehAntarvartibahUpa- 546-547 kArakavAyuvizeSatvaM zrutitAtparyaca. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xxxviii viSayaH puTam 5 prANasthendriyasahapAThazabdaikyopakaraNatvairindri. 548-549 yatvAsiddhiH svamate indriyalakSaNaMca. 6 paroktendriyalakSaNanirAsaH, prANasyendriyatva- 550-551 sAdhanAnupayogazca. 7 vaizvAnarasya kauzeyajyotirvizeSatvaM, prANavaizvA- 552-53 .narayoranAtmatvaMca. 5 tejaHparakSiA 1 prabhAyAdIpadharmatvaM, prabhAyAaikyabAdhakaparihAraH 553--555 vizIrNadIpAvayavatvanirAsaH, tejastvaMca. 2 prabhAtejastvasAdhakahetudoSoddhAraH prabhApratihati- 556-557 bhASaNasya parAnukUlatA. 3 sajAtIyadharmadharmibhAvanidarzanabhASyasya prAti- 558-559 kUlyaM, tAtparyasyAbhUyatAca. 4 vartidIpanAzayoH pratyakSatA, dIpabhede anumAna- 560 ---561 tarko ca. 5 pratyabhijJopapattiH, tasyAH sthairyasAdhakatvaM, 562-563 hemataijasatvebhramavizeSAnupapattiHzca. 6 tejomAtratvAyogaH, zAstravirodhaH, taijasatvo- 564-565 ktibhAvaH, tathAtvasAdhanAyogazca. 7 avAntaravizeSAnnAtajjAtIyatA, hemAdipadavyu- 566-567 tpattivirodhazca. tamaH parIkSA tatra1 tamotirekavAdaH, bhaumatvanailyamAtrAnAtmakatve, 567-569 dravyadharmopalambhaH tadabhramatvaM, pAratantryopa pattizca. 2 tazcAkSuSavaijAtyaM, tatsahakAri, tathAsvabhAvaH, 570-571 __ AlokamadhyetadagrahopapattibhedAzca. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xxxix viSayaH puTam 3 tasya zrautatvaprAkRtatve, parizeSAdatirekasiddhiH 572-573 tasyAvidyAsAdhananidarzanatvanirAsaH. 4. nyAyamatAnuvAdaH, avAdhitanailyopalambhaH, Alo- 574-575 kAbhAvatvasAdhanAyogazca. 5 AlokAbhAve nailyabhramaniyAmakAdRSTakalpanA- 576-577 nirAsaH. 6 tamasa AlokAbhAvatve zrutivirodhaH, prAsaGgi- 578-581 ko bhUsthairyapakSaH tasyAptaparigrahazca, 7 trilokIbhramaNapakSe taduktayuktiH, tatpakSadUSaNaM 582-585 vinigamanAvirahaparihArazca. 8 bhUnamaNapakSaH, AryabhaTasya bhUbhramaNatAtparyA- 586-589 bhAvazca. 9 bhUbhramaNavAdadUSaNa, bhramaNahetuvAyunirAsaH, sthai- 590--595 ye nibandhakArasamatizca. 10 bhramaNasAdhakalAghavatarkanirAsaH, patanavAdani- 596--605 rAsaH, bhUsaMsthAnAdau matibhedAH tannirAsazca. 11 pAtAlAdilokaviSaye AtaprakriyA, vidyAsthAna 606-613 sAmarasyaM, munimatabhede nirvAhazca. | kAlaparIkSA tatra 1 kAlAtirekebAdhakaM tannirAsaH, tasya IzvarA- 614-619 tireke bAdhakazaGkA tannirAsazca. 2 kAlasyotpattivAdatannirAsau, tatpratyakSatvopa- 620-625 pattiH tadanumeyatve doSazca. 3 tatpratyakSatvAsaMbhavazaGkA, vartamAnadhIsamarthanaM, 625-627 tadapalApadUSaNaMca. 4 vartamAnatvapariSkaraNaM kAlAnapekSavartamAnatva- 628-629 nirAsazca, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH pudam 5 kAlopazliSTavartamAnatvanigamanaM; kAlasyakSaNA- 630---631 dirUpatve pakSabhedazca, 6 pariNAmapakSemAsAdisvarUpopattiH, pakSadvaya- 632 ---633 taulyaM, digambaradUSaNaca. 7 pariNatipakSe'pyupAdhyavazyambhAvaH anityAvyA- 634-635 pikAlavAdizaivapakSazca. 8 kAlasya nityavibhutvasamarthanaM, pratibandIni- 636---637 rAsaH vibhoH kAraNatvopapattizca. 9 kAlanityavibhutvanigamanaM, prakRticintAsApha- 638--639 lyaMca. 10 saravyAkhyopasaMhAramaGgalam .... 640 INFORMAN Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhayAdigRhIta nibandhanAmAni akSapAdasUtram-289. advaitaparibhASA---189. advaitaparibhASAbhUmikA---464. advaitasiddhiH --419, 421. adhikaraNasArAvaliH-140. antaryAmibrAhmaNam--177. Atmasiddhi:--491, AtharvaNazruti:--153, 154, AnandAgiriTIkA-~464, AnandabodhaTIkA-424, AryabhaTAliddhAnta:-582, 595, 602, 603. AryazAlistambasUtram--192. AryasatyayAvatAra:--196, 423. kalpataruH--184. kalpataruparimala:-184. kazyapasaMhitA-611. kAlottarasaMhitA--141. kAvyAdarza:--100. kiraNAvalI-224, 226, 228. kusumAJjaliH--94, 95. kusumAJjaliprakAzaH-95. kSaNabhaGgasiddhiH -321, 326, 341, 364. khaNDanam--79, 262, 417, 418, 420, 424. khaNDanavyAkhyA-424. garmopaniSat-.113. gaNitaikadezinaH-593. V-1: Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlii gItAbhASyam--185, 310, 446. goladIpikA-587, 590, 595. catuzzatikA-59. jyotizAstraikadezina-585. jainA:-585. chAndogyama---92. tatvaTIkA-72, 809, 310, 312, 421. tatvamAtrapazcikA--37. tatvaratnAkaraH-571. tatvavaizAradI (yoga)---282, 254, 286, 287, 305. tatvasaMgrahaH--317, 321, 326,327, 329,334, 337, 343, 344, 356, 363, 368, 378. tatvasaMgrahapazcikA---197, 317, 318, 322, 323, 334, 339, 345, 354, 364, 370,375,386, 389. tatvasA(ga)raH----25. tatvArthAdhigamasUtram---16). tatrAntaram (zaivam)----450. tAtparyaTIkA--49, 58, 202, 214, 216, 220, 221, 234,240, 277, 278, 279, 281, 289, 290, 318. tAtparyacandrikA---120, 1:31. tArkikarakSA-437. dIpaH -~-473. daivajJavilAsaH-592, 597, 606. dhIvRddhidatantram----591,593, 602,603, 608. nAgArjunastava:----423. nAradIyasaMhitA-610. nyAyakaNikA-282, 289. nyAyakulizam----421, 422. nyAyacandrikA--399. nyAyaparizuddhiH---159. nyAyavindu:---62, 63, 64, 87, 321, 323, 332, 343, 362, 366. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xliii nyAyabinduTIkA-57, 323, 331. nyAyabhASyam-242, 277, 278, 279, 281, 512. nyAyavArtikam-214, 216, 217, 221, 222, 225, 229, 230, 233, 242, 243, 244, 245, 277, 278. nyAyasiddhAJjanam-72, 150, 155, 201, 206, 326, 354, 472. paJcasiddhAntikA-589,590,591,592. paramatabhaGga:-28, 152, 170, 179, 319, 421, paspazAbhASyam-537. pAtaJjalabhASyam--280. pAtaJjalasUtram--282. paulizasiddhAntaH-592. prameyasaMgrahaH---503,536, 537. praznopaniSat-113. bAdarAyaNasUtrANi-419. buddhitatvamAlA--40. bRhadAraNyakazrutiH-464. bRhatsaMhitA-607. vodhicaryAvatAra:-329. bodhicittavivaraNam--348. vauddhavilAsaH-460. vauddhAdhikAraH-169. bAhmasiddhAntaH-606, 607. bhaTThadIpikA-587. bhAmatI-446. bhAratam-93, 572, 510. madhyamAgamaH---419. marIcisiddhAntaH-602. pahAsiddhAntaH-600, 606. mahopaniSat---93. mATharavRttiH --103, 112, 122, 131. mAdhyamikAvRttiH -59, 84, 192, 328, 374, 423. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xliv maitrAyaNIyopaniSat-93, 463. zrutiH -179. yogabhAjyam--282, 284, 288, 289, 290, 306, 317. yogarahasyam--547. yogavArtikam-288, 304, 305. laGkAvatArasUtram--328, 329, 330, 419. laghucandrikA-~-424. lokAyatasUtram-85, 91, 414, 419. vArtikam---424. vAsiSThasiddhAntaH-582, 607, 608. viMzatikArikA vijJaptimAtratAsiddhiH---190, 326, 339. virodhavarUthinI---396. viSNupurANam---98, 120, 153, 214, 446599,606,616, 617, viMzatikarikA----2102, vedArthasaMgrahaH --- 129, 4.43. zaGkarabhASyam (.)-~~464. zatakam-84. zatadUSaNI---277, 309, 310, 315, 421. zAbarabhASyam--169. zaivatatvasaMgrahaH--150. ziromANiH----581, 584,585, 886, 595, 600, 606, 609. zaivAgama:--152. zrIkarabhASyam----150. zrIbhASyam-6), 70, 71, 72, 110, 308, 311, 368,396, 452 ___456,458, 472,473. zrutaprakAzikA--11, 69, 70, 71, 73, 182. zlokavArtikam ----162, 289, 299, 339, 382. saMkSepazArIrakam-80. saMvitsiddhiH--421. sAMyacandrikA-303. sAMGkhyatatvakaumudI-100, 102. 112, 122, 123, 125, 130, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlv sAGkhyatatvakaumudI vibhAkaraH-101, 139, 183, 260, 397. sAGkhyasaptatiH ---263, 453. sAyapravacanabhASyam-303, 305. sAraH-473. sArAvalI-596. siddhAntadIpikA-381. siddhAntazekharaH--586, 591,592. siddhiTIkA---40. sUyasiddhAntaH -582, 589, 590. 596, 601, 606. saubAlopaniSat-93, 153, 171. hetubinduH---62. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhayAdigRhIta nibandhUnAmAni akalaGka:-169. akSacaraNatanayAH- -111. akSapAdaH--276, 279, 281. aviddhakarNaH---387. AryabhaTa:--581. IzvarakRSNaH---100. udayanaH--94,224, 228,252. udyotakara:---239,243, 36.9. umAmahezvaraH- -- 396. kaNabhakSaH -111, 11:2. kamalazali:----386,388. kANAdA:--76. kumArila:--154, 157, 181, 289, 29, 300, 30, 354, 378, ___419, 420. kaumArilAH-72. khaNDanakAraH ... 77, 417, 418, 419, 4:21. govindasiMhaH .. 4154. gautamaH----250. candrakIrtiH----192. jaminiH---181. zAnazrI:-~-324. TIkAkAra:----245. tathAgata:-----419. digambarAH--638. dharmakIrtiH--43, 62, 320, 323, 332, 343, 362, 366. xlvi Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlvii dharmottarAcAryaH-87, 331, 333, 336, 343, 344. nyAyakaumudIkAraH--64. pakSilaH-242. paramezvaraH 587, 589. paJcazikhAcAryaH-285, 290. paurANikAH-578. prajJAkaramatiH -192, 202. prAbhAkarAH-572. vAyaikadezinaH-459. buddhadevaH---317. brahmaguptaH-606,612. bhaTTaparAzarapAdAH--173. bhaTTAkalaGkaH-161, 163, 169. bhadantaghoSakaH-317. bhadantayogasenaH-344, 346, 382. bhadantavasumitraH-317. bhartRprapaJcaH-13. bhAskarAcAryaH-581, 594, 595, 600, 601, 608. bhAskaraH---13. mahAbhASyam--578. mArkaNDeyaH-129. yAdavaprakAzaH-631. yAmunamunayaH-~421. ratnakIrtiH -.321, 326, 341, 342, 346, 355, 364, 367. raGganAthadaivajJaH-596. rasezvarasiddhAntina:-485. lagadhaH-510. lallAcAryaH-589, 591, 598, 602, 603. vaMzIdharaH-101, 103, 109, 110, 112, 113, 118, 125, 129, ____132, 133, 145, 274, 275, 276, 397. varadaviSNumizrAH--536, 537. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xlviii varAhamihira:-589,591, 602, 603, 607, 612, 613. vardhamAnaH-95. vasubandhuH ---190, 326, 329. vAcaspatiH -58, 102, 103, 109, 111, 112, 116, 132, 133, 134, 147, 149, 202, 216, 225, 268,274, 275, 276, 280, 282, 289, 290, 999. vatsIputrAH---25, 317, 340. vAdihaMsAmbuvAhAryA:---421. vijJAnabhikSuH--288, 303, 305, 308. vidyAnandaH--162, 169. vizvanAthaH-279. viSNucittAcAryAH--214, 605. viSNucandraH--607. vyAsAryAH----7(0, 73. zaGkarAcAryAH---13, 419, 44:3, 446. zAntadevaH---329. zAntarakSitaH-317, 320, 326, 327,329, 338, 340), 344, 378, 382, 386, 887. ziromaNi:----169. zaivAdayaH---5:35. zaivAH ---H01. zrIpatiH-586,588,591, 595. zrISeNaH---607. zrIbhASyakRtaH----421, 474. sADayAH----98, 100, 102, 103, 111. sUryadevayajvA-587. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvamuktAkalApaH lakSmInetrotpalazrIsatataparicayAdeSa saMvardhamAno nAbhInALIkariGganmadhukarapaTalIdattahastAvalambaH / asmAkaM saMpadoghAnaviralatuLasIdAmasaJjAta bhUmA kAlindIkAntihArI kalayatu vapuSaH kALimA kaiTabhAreH / / nAnAsiddhAntanItizramAvemaladhiyo'nantasUrestanUjo vaizvAmitrasya pautro vitatamakhavidheH puNDarIkAkSasUreH / zrutvA rAmAnujAryAtsadasadapi tatastatvamuktAkalApaM vyAtAnIdveGkaTezo varadagurukRpAlambhitoddAmabhUmA !! 'prajJAsUcyAnuviddhaH kSatimanadhigataH karkazAtarkazANAt zuddho nAnAparIkSAsvazithilavihite mAnasUtre nibaddhaH / 8 AtanvAnaH prakAzaM bahumukhamakhilatrAsavaidhuryadhuryaH dhAryoM heturjayAdeH svahRdi sahRdayaistatvamuktAkalApaH // ziSTA 10 jIvezatatvapramitiyuta paropAsanA muktihetuH zakya stattatprakArAvagativirahibhinaiva yAthAtmyabodhaH / te te cArthA vidadhyuH kumativiracitAstatvabodhopa"rodhaM tasmAnnidhUtasarvapratimatavimatiM sAdhaye sarvamartham / / AvApodvApatassyuH katikati kavidhIcitravattattadarthevAnantyAt 15 astinAstyoranavadhikuhanAyuktikAntAH kRtAntAH / SARVARTHA. xlix Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvAlokastu loptuM prabhavati sahasA nissamastAn samastAn puMstve tatvena dRSTe punarapi na khalu prANitA sthANutAdiH // 5 dravyAdravyaprabhedAnmitamubhayavidhaM tadvidastatva"mAhuH dravyaM dvedhA vibhaktaM jaDamajaDamiti prAcya 18 mavyaktakAlau / antyaM pratyakparAkca prathamamubhayathA tatra jIvezabhedAt nityA bhUtirmatizcetyaparamapi jaDAmAdimAM kecidAhuH / / tatra dravyaM dazAvat "prakRtiriha guNaissatvapUrvairupetA kAlo'bdAdyAkRtimsyAt aNuravagatimAn jIva Izonya AtmA / saMproktA 22 nityabhUtistriguNasamadhikA satvayuktA tathaiva jJAtu yAvabhAso matiriti kathitaM saMgrahAvyalakSma / / 23 ekArthapratyabhijJA bhavati dRDhatarA darzanamparzanAbhyAm 32 saMghAtAdarayogAdavagamayati sA vastu rUpAdito'13 nyat / ekasmin duratAderavizadavizadapratyabhijJAdi tadvat 50 naikatve'pyakSabhedAdbhiduramiva mithassaMzrayAdi 51 prasaGgAt / / 65 dharmoM nirdharmakazcet kathamiva bhavitA so'bhilApAdiyogyo dharmeNAnyena yoge sa ca bhavati tathetyavyavastheti cenna / kazciddharmoapa dharmI sphuTa 6 matimathane svAnyanirvAhakatvam 72 tanniSkarSaprayogeSvapi bhavati punastasya dharmI vizeSaH / TT tacchUnye tasya vRttiH kathamiva ghaTate tadviziSTe tu vRttau 81 svAdhAratvaprasaGgastata iha na guNo nApi dharmItyayuktam / 82 tavRttidharmimAtre 83 na bhavati tata evAsya tacchUnyatA'to 88 noktau doSau svadhIvAgvihatiritarathA 8 tadvadanye'pi jalpAH // 10 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 svacchandenAgamena prakRtimahadahaGkAramAtrAkSasiddhiH 97 nAdhyakSeNApratIteH 202 na punaranumayA vyAptiliGgAdyasiddheH / . 151 satvAdyunmeSabhinnAnmahata iha tathA sthAdahaGkArabhedaH 152 prAcyAdakSANi mAtrAH prajanayati paro madhyamastUbhayArthaH // 11 158 tatrAhakArajanyaM bhajati pariNatezzabdamAnaM 155nabhastvaM tadvattanmAtrapUrvAstadupari marudagnayambubhUmyaH kramAtsyuH / sUkSmasthUlasvabhAvasvaguNasamudayaprakriyAtAratamyAt tanmAtrAbhUtabhedaH kalaladadhinayAt kalpitastatvavidbhiH / / 157 adbhayognistejasastA iti na hi vacasorbAdhituM yuktamekaM nirvAhaH kalpabhedAdyadi na dRDhamitA' ttatvasRSTayaikarUpyAt / vyaSTau tAbhyaH kadAcittadupajanirato vyatyayastatsamaSTau AdAvapsRSTivAdaH zrutimitamitaraM na pratikSeptumISTe // 181 pRthavyAH sparzAdibhedo dravamRdukaThinIbhAvabhe16dazca dRSTaH tadvatpRthvIjalAgnizvasanapariNatilAghavAyeti jainAH / tatra dravyaikyamiSTaM 170 kramajanivilayau tvAgamAdaprakampyau takAlambigoSThayAM bhajatu bahumatiM tAdRzI lAghavoktiH // 14 171 tatveSvAtharvaNe'STau prakRtaya uditApSoDazAnye 172 vikArAH niSkarSedampare'smin vacasi taditaratsarvamAvarjanIyam / dRSTvA sAMkhyaM purANAdikamapi bahudhA nirvahantyetadeke cintAsAphalyamAndyAcchramabahulatayA'pyatra tajjairudAsi // nizzeSa kAryatatvaM janayati sa paro hetutattvai zarIrI tattatkAryAntarAtmA bhavati ca tadasau vizruto vizvarUpaH / 15 7* Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tejo'bannAbhidheye bahubhavanamabhi 178dhyAnaliGgaM ca dRSTaM tasmAdIzAnanighnAH prakRtivikRtayaH svasvakAryaprasUtau // 17 dvedhA bhUtAni bhittvA punarapi ca bhinattyardhamekaM caturdhA tairekaikasya bhAgaiH paramanukalayatyardhamadhu ca18"turbhiH / itthaM paJcIkRtastairjanayati sa jagaddheturaNDAdikAryANyaidamparya trivRttvazrutiradhika(ritara)girAmakSA maikA niroddham // 17 186 kAryaM naivArabheran samadhikamaNavassarvatassaMprayuktAH 188 diksaMyogaikadezyAnna ghaTata iha te dikRto'pyaMzabhedaH / 100 buddhestvaMzAnapekSA sphurati viSayitA 204 vizramastvastu dRSTe 206 no cedArambhakAMzaprabhRtiSu niyatA durnivArAH 207 prasaGgAH // 18 syAdbhAgAnantyasAmye parimitisamatA sarSapakSmAbhRtozcet maivaM bhAgeSvananteSvapi samadhikatA 208 sthaulyaheturgiressyAt / vyaktayAnantye'pi jAtyoH 209 parataditaratA pakSamAsAdyanantaM zrautopAdAnasaukSmyaM na bhavadabhimataM tatprAthimnazzrutatvAt / / 210 kAryopAdAnabhede na kathamadhikatA gauravAde: 221 svakArya nAnyatvaM nAmasaMkhyAvyavahRtidhiSaNAkAra2 kAlAdibhedaiH / dravyAbhede'pyavasthAntarata iha tu te patratATaGkavatsyuH 225 nA cedaMzAMzinossyAt pratihatirubhayoH sparzavattvAvizeSAt // 20 228 itthaM vRttyAdikhedo na bhavati 220na ca naH kalpanAgauravaM syAt 231 vastre dIrdhekatantubhramaNaviracite vastudhIrnApi bAdhyA / 232 dezAdhikyaM sametepvaNuSu na hi tataH sthUladhIbAdhazaGkA 238 saMsargAdevizeSAdavayavipariSadrAzivanyAdivAdaH // 21 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liii 247 dravyaikyaM pratyabhijJA prathayati parimi yantare'nyApratIteH 250 aMzUtkarSakSayAdikSamamapi ca tato rAzivat sthUlamekam / no cet azrAntacaNDAnilajaladhidhunI 252 dantidAvAnalAdyaiH kSoNIyaM kSudyamAnA kSaNamapi caramAmaNvavasthAM na jahyAt / / 253 saMghAto naikabhUtairapi bhavati yathA hyekabhUtamya25+bhAgaiH dehAdiH paJcabhUtAtmaka iti nigamAyuktibhizca prasiddham / na tvevaM saMkarassyAt 258 vyavahRtiniyamassUtritastAratamyAt dehAdau yena 257 bhUtAntarayuji bhavato bhaumatAdivyavasthA // 23 259 santi prAgapyavasthAH saditara(jananA)kara263NAprAptanippattya(yogAt) 264 zaktAzaktaprabhedAdibhirApa yadi 267 na svocitaatkaarydRssttH| dRSTeH 295 tasmin satyeva tasmAjjanirapi niyatA 298 tannimittAdinIteH 806 vyaktirvyaktAnavasthAM bhajati 306 na ca kRtAmAttha307naivaM kRtau naH // 24 329 vastusthairya 325 viruddhAnupahitaviSayA sAdhayet pratyabhijJA 341 naikasmin zaktayazaktI 342 kRtitaditarayossAhyabhedena siddheH / 349 ekAsmin kAlabhedAdbhavati ca sahakAryanvayAnanvayAdiH no cenno dezabhedAdapi suparihara: 350 tena naikaM vacitsyAt // 25 351 tattvedantve hi kAlAntaraghaTanamaye naikakAle ghaTetAM 362 kAladvaite'navasthAdi 363 ata iha na mitiH pratyabhijJeti cenna / 355 svasya svAbhAvakAle vihatiniyamanAt 357 svena cAtraikakAlyAt 358 kAle kAlAnapekSe kathamapi suvacau nAnavasthA virodhau // 26 pratyakSaM vartamAnaM prathayati yadihAvartamAnAdvibhaktaM tasmAttenaiva sarva kSaNikaM 36 iti na sat tAvadityapratIteH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liv tatkAlAsattvameva hyapanayati sato vartamAnatvabodhaH kAle'nyatrApi sattvaM pramitamiti kathaM tadvirodhaprasaGgaH / / 869 utpannAnAM vinAze dhruvabhavitRtayA hetvapekSAvihIne 372 janmanyevoparodhAt kSaNikamiha jagatsarvamityapyasAram / liGgaM hyeSyattvamAnaM jananavidhuratA tatkSaNAnukSaNatve tattvaM tajjanyatA vA tadidamaniyamAsiddhibAdhAdidUpyam / / 378 kAlAnantaryasAmye kSaNikavapuSi te deza kAlAdyapAdhau sarve pUrve bhaveyustadupari bhavatAM kAraNAni "kSaNAnAm / saMtAnaikyavyavasthA nijaphalaniyatirvAsanAnAM ca na syAt kArpAse raktatAdi kramavipariNamatsaMskRtadravyatassyAt / / . 29 862 meyatvAdyairvigati kSaNikamiha 28 jagatsyAt kSaNopAdhivaccet bAdho 1 dRSTAntahAniH sthira iti vidito yat kSaNasyApyupAdhiH / sAmagrI kAryazUnyA kSaNa iyamapi 2 taddhatusaGghaH na cAso heturnAnyaH sthirAste 97 kramavadupadhivat syAt kSaNatvaM sthire'pi // 30 390 dIpAdInAM kadAcit sadRzavisadRzAzeSasaMtatyapate dhvase dRSTe'pyazakyA taditaraviSaye'nanvayadhvaMsaklaptiH / 400 bAdhAderzitatvAt Apica dRDhamite sAnvayesmin ghaTAdau 401 durdarzAvasthayA syuH payasi lavaNavat lInadIpAdibhAgAH / / 31 402 sattve'sattve'pi pUrva kimapi gaganatatpuppavannaiva sAdhya 403 hetuprAptina pazcAdbhavituH aghaTitotpAdane'tiprasaGgaH / 404 janyaM janmAnyathA vA dvayamasat anavasthAnakAryakSatibhyAM ityAdyairhetusAdhyaM na kimapi yadi 405 na svakriyAdevirodhAt // 32 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___lv 427 kAdAcitkasya kAlAvadhiniyatikaraM pUrvasatkAraNaM 420 syAt bhAvopaSTambhazUnyo na khalu tadavadhi prAgabhA430vo'pi kuryAt / kArya nirhetukaM cet kathamiva na 431 bhavennityatA tucchatA vA kAdAcitkasvabhAvAdyadi na niyamanAt 432 anyathA'tiprasaGgAt // 33 netrAderdIpikAderiva niyamayutaM taijasatvAdisAdhye rUpAdigrAhakatvaM 434 yadi karaNatayA syAdasAdhAraNatvam / 435 tatsAhAyyaM tvasiddhaM 436 bhavati gamakatAmAtramapyaJjanAdau 410 akSAhaGkArikatvaM zrutipathanipuNairghoSitaM naiva vAdhyam / / 34 tanmAtreSvindriyANAM zrutiriha na layaM vakti141 kiM tu pravezaM 442 no cetpRthvyAdivAkyapviva hi layapadaM vyomni 443 cAkSeSu ca syAt / bhUtairApyAyitatvAt kacidupacaritA bhautikatvoktirepAM annAptejomayatvaM zrutirapi hi manaH prANavAcAmuvAca / / 145 rUpAdijJAnasiddhau yadi karaNatayA kalpanaM 449 dhIndriyANAM tadvadgatyAdikarmasvapi karaNatayA santu karmendriyANi / karmajJAnAkSahetvossamapariharaNA hyanyathAsiddhizaGkA tasmAdekAdazAkSANyapi nigamavido 452 manvate nyAyapUrvam / / 453 sAGkhyaistredhoktamantaHkaraNamiha manobuddhayaha 5+kArabhedAt cittaM cAnye caturthaM vidurubhayamasat tAdRzazrutyabhAvAt / tattattatvoktimAtraM na hi karaNabhidAmAha klaptistu gurvI 45 buddhayAdyAkhyA nirUDhA kvacidiha manaso vRttivaicitryamAtrAt / / 37 460 eka tattatpradezapratiniyatatayA zaktibhedaM prapannaM dehavyApIndriyaM cet prathamamiha 461 bhavedAgamenaiva bAdhaH / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lvi 38 no cetsyAddehabhedapratiniyata 403 tayA sarvajantostadekaM . . bhedAmnAnAdaklapterapi na ca bhajate deha evendriyatvam // 487 sUkSmANyekAdazAkSANyapi na yadi kathaM dehato 460niSkramAdiH cittANutve tu sarvendriyasamudayane dhakrimo'pyastu mAnam / 471 vRttyA'kSyAdevIyaHpramitijanakatA vRttirApyAyanArthebhUtairjAtaH prasarpaH 472 zrutimitamapi cAnantyameSAM svakAryeH // 39 476 prApyagrAhIndriyatvAt vimatamitaravat 479 prAptiruktaprakArA vRttiM dRSTerna rundhe viralapaTanayAdambukAcAdiracchaH / 481 no cet gRhyeta yogyaM samamiha nikhilaM niSphale chAdakAdau 482 sthairye tadyogyabhAvo 483 na hi galati samA saMtatistvanmate'pi // 40 488 zabdaM gRhNAti dUrAbhyuditamapi bahissaMtatA zrotravRttiH 489 digbhedAsannatAdigrahaNamapi tadA tatra tatsannidhAnAta / 400 ityeke anye tu dUrAntikagatajanatA zabdadhIkAlabhedAt zrotrAyAtasya tasya graham 402 anumitimapyAhurasmin digAdeH // 41 484 pratyakSaM vyoma nIlaM nabha iti hi matuizcakSuSaivAsmadAdeH 497 kUpo'sau randhrametat patati khaga ihetyAdidhIzcAtra mAnam / 498 AdhAro'trAtapAdiryadi bhavati kathaM tasya ceheti bodhaH ? tasyAMzaizcet jyaNau tacchithilagati 499 na ca vyomavAgAtapAdau // 42 499 rUpasparzojjhitatvAnna bhavati gaganaM darzanasparzanArha ghrANazrote rasajJA'pyavagamayati na dravyaM 500 anyattvabAhyam / tasmAnnAdhyakSavedyaM viyaditi yadi na pratyayasyAparokSyAt 503 pazcIkAreNa nailyaM paTamAlinimavadbhASitaM vopakuryAt / / 43. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lvii. 504 zabdasyAdhArabhUtaM kathamapi gaganaM zakyate nAnumAtuM svecchAtaH pArizeSya(pyAt )krama iha kathito'tiprasaGgAdidussthaH / niSkrAntyAdenaM taddhIH sati 506 nabhasi yato nAsti kuDyAdike'sau rodhastvAvArakaizcettadabhavanavazAnniSkramAdizca sidhyet / / 44 507 yattvAkAzo'vakAzaprada iti kathitaM zAstratastatra yAsAvanyonya(nyaM) sparzabhAjAM vihAtariha na sA 508 prAcyatatveSviva syAt / ityaidamparyamUhyaM na yadi kathamivAnyeSu labhyo'vakAzaH siddhAdessvaprabhA:09vAjala iva kathito (kaThine) yujyate majjanAdiH / / 45 511 sadrapeNaiva bhAnAt (bodhAt) na bhavati varaNAbhAvamAnaM vihAyaH 518 saMsargAbhAvamAtraM (bhAvatAsmin ) na ca bhavati yato nAsti sNsrgibodhH| 519 atyantAbhAvanAzAvajananirapi vA satsu teSveva na syuH 521 tAdAtmyAbhAvasiddhiH kathamapi na bhavet taMtamarthaM vihAya // 46 524 nityatvAdyambarAderyadi niravayavadravyatAdyaiH prasAdhyam 526 kassyAdbAdho vipakSe kathamiva nigame bAdhake'52trAnumA syAt / bAdhassAmAnyadRSTayA zrutisamadhigate naiva kutrApi zakyaH tenAmUrtatvaliGgAnna 528 sRjati vimato mUrtamityAdyapAstam // 47 prAkpratyaktAdibhedaM bhajatu viyadidaM bhAnuyogAdibhedAt asyaivopAdhibhedAdadhikadiza iva stAM. 580paratvAparatve / vyomottIrNe'pi deze prabhavatu tadupAdhyanvitaistattadarthaiH dUratvAdivyavasthA svaya(muta)miha vibhunA brahmaNA kiM parairnaH // 48 532 anyasminnanyadharmAn ghaTayatu viyadAdyatra nAtiprasaktiH sidhyatkAryopayuktopanayananiyamopetatacchaktiklapteH / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lviii evaM hyevAdhikAyAmapi dizi bhavato'tiprasaGgo niSedhyo dharmo dharmI ca kalpyau 253 tava taditaratA syAttu kAle (samAnA) svamAnAt // 534 saMkhyAnaM tatvapatau kvacidapi na dizaH kAlavadvA na bhedaH kaNThokto vyAkriyAdivyavaharaNamapi hyanyathaivopapannam / zrotrAduktastu lokaprativadudayastasya tatrApyayo vA naitAvattatvabhedaM 57gamayati na ca tacchautratAmAnyaparyAt / / 538 bAto vAtIti sAkSAnmatiritarasamA sparzato nAnumA'sau andhe'nyepu prasaGgAt 58 na punaragamakaM sparzanaM rUpazUnye / anyAkSagrAhyatAgvidhaguNaviraho hyanyadakSaM na rundhe 540 nirgandho nIraso'pi sphurati yadanalo darzanasparzanAbhyAm // 51 saGkhyAdyAH sparzanAssyuH tadadhikaraNakAH sparzane gandhavAhe teSAM dravyopalammapratiniyatanijAdhyakSayogyatvatazcet / 541 iSTaM tvaMze nacAtmaprabhRtiSu saha te taiH prasidhyanti sarve 512 tabAhye vyAptiriSTA yadi satatagaterapyasAvastu bAhye // 52 543 na prANo vAyumAtraM saha paripaThanAt 545 na kriyA dravyatokteH tejovadvA na tatvAntaramagaNanato 49 vAyutAnujjhanAcca / tasmAdvAto vizeSa ghanajalakara 47kanyAyataH prApya kaM cit dehAntardAzavidhyaM bhajati bahuvidhopakriyo vRttibhedaiH // 548 prANo'kSaM prANazabdAdupakaraNatayA kSetriNazcetyayuktam zabdaikyaM baikajAtyaM vyabhicarati 54 na ca prANatAkSeSu mukhyaa| dehasyAnakSabhAve'pyupakRtiradhikA tatsamAkSoktayadRSTiH na prANe sAtvikAhaGkaraNavikRtitA lakSaNaM taddhi teSAm // 54 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lix 55 552 prANApAnAkhyamastrArabhasavisRmaraH prApya vaizvAnarAkhyAM madhyedehaM hutAzo vasati jalanidhAvaurvavat sarvabhakSaH / tattadvidyAsu vedyaM tva(dyatra) na iva hi 58 parajyotiSasso'pi rUpaM nAtmAnau tau jaDatvAt janivilayamukhairbhedakaNThoktibhizca // dharmo bhAti prabhaikA 54 bahulaviralatA(dyatA)tatra dRSTAnusArAt sA dIpAMzA vizIrNA iti yadi bahudhA kalpanAgauravAdiH / ratnAdInAM sthirANAM vizaraNavihateH niSprabhatvAdi ca syAt tejastatsaprabhAkaM timiraharatayA sA'pi tejovizeSaH / / 556 bhApye bhAsvatprabhAdau pratihati bahulIbhAvapUrva yaduktaM tena srotamsamAdhi paramatanayataH prAhureke 558prabhAyAm / vastunyaste vika(lpe)lpeH sphuTavighaTanayorvakturAptasya vAcoH tAtparya tarkamAnAmuguNamadhiguNaizcintyamantevasadbhiH // 57 58 560 prAcye snehAdinAze carama iva dRDho'nantaraM dIpa nAzaH sAmagrayanyAnyakAryaM na janayati nacAneka 50dIpapratItiH / sAmyAdessyAttu taddhIH pravahaNabhidurAmsaprabhAstatpradIpAH nirbAdhA bhAskarAdau prathayati niyataM pratyAbhijJAsthiratvam // 563 varNAnAM tAdRzatvAdatikaThinatayA gauravasyApi bhUmnA dhAtrIbhAgaiH prabhUtaiH sphuTamiha ghaTitA dhAtavo hATakAdyAH / tAdRktve'pi sphurattAdyanitarasulabhaM kiJcidanvakSyi tajjJaiH vyAkhyAtaM taijasatvaM vidhitaditarayostantrasaukaryasiddhayai // 59 507 nailyAdbhaumaM tamisra 588caTulabahulatAdyanvayAttanna nailyam 569 chAyAvatpAratantrayaM tvayasa iva maNau dRSTisiddhAtsvabhAvAt / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ix sparzAkhyAtina rUpaM harati harizilAloka vattatra cAkSNoH nAloko'rthyassasiddhAJjananayana divAbhItadRSTayAdi nIteH // 60 C74 nAlokAbhAvamAtraM timiraM avirataM nIlamityevadRSTeH nailyaM tvAropitaM cet kathamiva na bhavet kvApi kasyApi bAdhaH / 5 Arope cAtra nailyaM na bhavati niyataM bhAsvarAnyatva sAmyAt nAtrAdRSTaM niyantR pratiniyataguNAropaklaptergurutvAt // 61 578 dhvAntaM tejazca nAsIditi munibhirupAkhyAyi saMvartavArtAbhAvAbhAvau niSeddhaM tadubhayavidhivadvyAhatatvAdazakyam / antaryantuzca tejassahapaThitatamo 57 deha ityAmananti syAccAbhAvo'pi bhAvAntaramatimathane vakSyamANakrameNa || tiSThatyurvI bhacakraM pavanarayavazAjhAmyatItyuktamAptaiH 584 bhrAntaiH kluptaM trilokIbhramaNamiha tathA medinIbhrAntipAtau / 557 taddhAntau prAkpratIcoH prasajati patane patriNostAratamyam pAte guAstu tasyAH pralaghu divi samutkSiptamenAM na yAyAt // 63 600 jyotizzAstraM purANAdyapi na hi nigamagrAhya 10manyonya bAdhyam vidyAsthAnaM tu sarva pratiniyatanijopakriyAMze pramANam / tAtparya tarkaNIyaM tadiha bahuvidA bhUparidhyAdibhedaiH durjJAnaM sarvathA yanmunibhirApa paraistatra tUdAsitavyam / / 814 sUryAvRttyAdhupAdhi yatikaravazataH 116 kAlatAstvambarAdeH anyasminnanyadharmopanayanAni81 yamaH prAgvadatreti cenna / kalpAnte'pyekakAlaH prakRtipuruSayorbrahmaNo rUpamanyat nirdiSTo'nAdyananto munibhiriti tataH kAryatA cAsya bhamA // 65 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixi 617 kAlo'smIti svagItA kathayati bhagavAn 618 kAla ityAptavaryo hetumsarvasya nityo vibhurapi ca paraH kiM pareNeti cenna / kAlAntaryAmitAdessa khalu 619 samuditaH saMpratIte tu bhede sAdharmya naikyahetuH sa hi taditaravaddhoSitastadvibhUtiH // 020 kAlasyotpattitaH prAk paramapi ca layAt kAlanAstitvavAdI svoktivyAghAtabhagno na vadati yadi tatko vadetkAlasRSTim / AptastatsRSTivAdastadupadhipariNatyAdibhissArthakassyAt no cettatrApi pUrvAparavacanahatidurnivAraprasaGgA // 022 kAlo'dhyakSAvaseyaH 828 kSaNalavadivasAyaMzato'rthAn viziSan sAkSAddhIH tattadartheSviva bhavati hi naH kApi kAlAnvaye'pi / 624 tatsaMyogAH paratvAdaya iti ca tato'pyeSa naivAnumeyo 625 no cenna kApi lokavyavahRtiviSayo'vyaktavatsyAdanehA // 68 631 kAlasyopAdhibhedAtkaticidabhidadhatyabdamAsAdibhedam tattadrUpeNa kAlaH pariNamata iti prAha 684 reke tadA tu / ye tatropAdhayassyusta iha pariNati 835 prApnuyussAnubandhAH nityo vyApI ca tAdRkpariNatibhirasau sarvakArye nimittam / / 838 vaayuyodhuuyte yadyadayamuDugaNo bambhramIti drutaM khe tejo jAjvalyate yadyadapi jalanidhirmAdhavIM 889 dAdhIti / bhUryadvA bobhavIti sthiracaradhRtaye tacca tAdRkca sarvam svAyattAzeSasattAsthitiyatanaparabrahmalIlomicakram // iti zrI kavitArkikasiMhasya sarvatantrasvatantrasya zrImadveGkaTanAthasya vedAntAcAryasya kRtiSu tatvamuktA kalApe jaDadravyasaraH prathamaH. . Page #62 -------------------------------------------------------------------------- Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddhazodhanam N zuddham SARVARTHA nitya ssatya nirAdhArAH saGgAt naca saGgAt *naco puTam patiH azuddham 17 24 SARVATHA 189 nitya 212 ssattva nirAdhArAH saMgAt 2* naca saMgAt / naco ha upapAdakaH di vuddho rtha saMnidhA stadave 38 13 ropa hetu ityantA 467 vitA 524 radisvabhAvA pyakasmin bhaJjanatyui svasyavai 768 vyajja vRttau| lumpadbho namapi / tyudbhata lxiii upapAdukaH divuddho rthasannidhA stadeva ropahetu iti viditA rAdisvabhAvA pyekasmin bhaJjanItyu svasyaiva vyaJja vRttI lumpadbhayo namapi tyudbhUta Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixiv puTam azuddham livandhI mityatrA 1014 dRSTAdadhya , 10 nityA 15 105 106 , 107 zuddham tivandI mityatrA dRSTAdanumAnAdadhya nityAnuyorasattvAt sare tvayA'paTasya sidhyet 10 16 yoraH satvAt sAre tvayA. paTatvasya siddhayet CO A . 108 109 ww 15 16 16 ddhayA tsva vena 111 113 114 ciddAra yadyatpravaNatAyo 18 dheya 116 10 dhyA stva vane cidvAra yatpravaNayo dhe ya yannavaM ya (zAtRtvAdiH) prasiddhau tpaneriti siddhadhArtha? kAdA vadati sAdhikA ntino? sa viti nopA pakSatvA tenmaha 117 12 " 1208 yannaivaM tannaivaM ya (zAtRtvAdi) prasiddha tpannairiti siddhArthakAdA vaditi sAtvikA ntino'sa vitinopa 10 __12 18 pakSatva temaha 122 mRtyaM mRtyu Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixv ekai puTam paGkiH azuddham zuddham 1232 naMta nanta 128 avati avIta radRSTa radRSTa sadhyate sAdhyate nanu (pratya nanu sukhyAmIti (pratya 130 tatheti tathAtatheti 132 24 vazI vaMzI 137 2 vyaktAvAsthA vyaktAvasthA 148 6 mAnInarAsaH mAnanirAsaH 179 prakRti vikRtInAmIzvarAdhiSThA- paJcIkaraNasthApanam nena kAryakaratvam 6 aikaikaM 180 15 nAnA 'nAnA , 19-20 . . . . . . te / * . . . . . te tata hota tataH' iti dhAAvibhagiH dhA vibhAgaH savandhe saMvandhe to'pyaM to'pyNshbhedH| 109 param / varam / 205 vayavasyai kyavakasyai jatvA jakatvA vakasyai 214 sajja saJja 2257 mitha mithaH vallayAdau valyAdau 2274 (tva) (natva) 232 10 dvitvadi dvitvAdi 237 21 saMyogAdaH saMyogAdeH 239 20 aka' / Aka SARVARTHA. 184 187 188 vasyai . 11 226 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixvi yavi 24 ao--cheme 273 puTam patiH azuddham zuddham 2.3) 21 yavavi 240 grahANanA grahaNenA 210 16 tathA tathAcAsmAkamapi aMzA ntaraSu avaya nyAvA nyAyavA 25720 saMyogantaga sayogAntarA 26000 vRcyA vRttyA kANA kAraNA 261 16 gatAtAMtA gatAtItA 262 16 attvena asattvana 25 zirAsa dadvitIya daprathamadvitIya tvaM vA kAra tva (vAM) ca kAra bhAgantarA bhAgAntarA 2078 vyaja vyaJja 329 20 tajJA tajjhA 372 rAdhAta rodhAt 38) zirasi bAdhita vAdhita 391 , tvAsiddhaganyathA tvAsiddhiparihArasya tadanyathA 397 , dhyAgI 30 405 tadine tadvine 400 zirasi kuvattvatAnApA-tva kurvattvatanniyApAratva 409 reNAhetutvaM reNa hetutvam 4105 meva meva 411 yeyu ! katha katham 412 bhAvaH / tuccha bhAvaH / nityaveti-tuccha 413 bAdhita? bAdhitam ? = tshu 12 59 de- dhyaGgI yeyuH! " Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixvii 04 517 puTam patiH azuddham zuddham 415 zirasi paurvAnniyamo paurvAparyavaniyamo 4166 vahnaya vahvayA 42020 mArthayo mArthayoH 425 sthAna sthAne 431 zirasi tvodya codya 444 9 driyANim / ndriyANi ; 463 22 kArA kAro 477 21 yaugadyA yogapadyA 4792 nirandhe rna rundhe 482 13 dvetiviSa dveti-viSa 495 zirasi cAkSutvaM cAkSuSatvam 5053 dusthaH / dussthaH / 517 zirasi khAdi khapuSvAdi 5173 (diSTe) (diSTam ) 10 (ityata) (ityeta) 525 6 eva; (ete) SAM eva; e (eteSAM 528 17 yamartha yamarthaHzirasi tvakSepe vAyutAla tvAkSepe vAyukAla 539 13 stvIgIndra stvagindri 539 17 grAhyatvA grAhyatva bhAvAdadapi bhAvAdapi 540 nasyAt tadA na syAt / tadA 541 19 cchadenA cchedenA 542 sajAtayi sajAtIya 16 (svAtma (nasvAtma . 17 baha-- trAha5445 tatsRSTaH tatsRSTeH 544 pRSThAtparaM 545-560 ityantasthAne pramAdAt 556-570 iti patitamAsti 566 17 dravatvAma dravatvama 535 21 " Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ixviii 566 bhadaM bhedaM 569 puTam paGkiH azuddham zuddham bhauve rbhAva 567 568 latva vahalava latva bahu (vaha) latva ___17 (tItarupapatti! (tItarupapatti) 22 nuddhata nudbhuta 581 16 mupapadyate. iti bhAvaH mupapadyate yadi bhU samaparimANaM sthiraM dravyaM pratyakSaM tatra ca pradazabhede'pi gurutvAndolanayAna tAratamyamanubhavasiddhamabhaviSyat tadA bhuvo bhramaNaM niracepyata: na ca tathA! iti bhaavH| 5943 cchinnam zchinnam bhogola bhUgola 5054 sthaulyAM sthaulya -20 506 15 ssArA sArA 500 prAptanuva prApta(mu)va stapakSI ssa pakSA 601 20 mUrtiH ? | mUrtiH 504 18 yato'vakAza yato'dhakAzA 627 zirasi vartamAnA / vartamAna 20 ucyate iti / evaM ucyate,... kintusUrya parito bhrAmyatAM grahANAM budha zukra kuja guruzanayaH iti / atrApi bhuvaH grahANAMca bhramaNamaGgIkRtamiti na laaghvm| kiMca siddhAnte grahANAM sarveSAM bhramaNAGgIkAre ravairiva zanerapi svasaMcAravazAdeva dakSiNottarAyaNayo rupapattiH / na tu bhUbhramaNapakSe / zaneH prAthamyanirdezana cedaM sUcyate / 'bhapaJjarassagrahI bhramati' ityatrApyetadvivakSitam / evaM uktagrahakakSyAGgIkAra maasaadhiptyoppttiH| evaM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrImate hayagrIvAya namaH // zrIsarvArthasidvivyAkhyA AnandadAyinI zrImAn vedAntavedyaH zubhaguNanilayo nissamamsarvadoSapratyarthIbhUtamUrtiH cidamitamAhamAnandasatyasvarUpaH / sRSTisthityantalIlaH sakalacidacitAM mokSadassarvavidyAvedyo vAgIzamUrtiH vRSabhagiripatiH zreyase syAtsadA naH // 1 // jarIjambhat stanmAdudayagirizrRGgAdiva raviH vibhindAno rakSastimirapaTalIM yaH kararuhaiH / vitanvannAnandaM mRgapatinarAkAraghaTitaH sa nazzreyo deyAdamRtaphalavallIsahacaraH // 2 // ArAdhanArthaM vRSazailabhartuH ghaNTA mudA padmabhuvA prayuktA / yadrUpamAsthAya jagantyarakSattameva vedAntaguruM na mAmi // 3 // pratimatakathakadhurandharavidyAhaGkAratUlavAtUlaH / sakalajanavandanIyo bhavatu mude me mahAgururnityam / / 4 // kuzikakulajalAdhacandro nigamAntaguruzzrInivAso naH / jayati yatirAjadarzitasiddhAntAmbhojamodakarabhAnuH // 5 // zrIsarvArthasiddhiTippaNaM bhAvaprakAzaH vAgIzAkhyA zrutismRtyuditazubhatanorvAsudevasya mUrtiH jJAtA yadvAgupajJaM bhuvi manujavaraiH vAjivaktraprasAdAt / prakhyAtAzcaryazaktiH kavikathakahAraH sarvatantrasvatantraH trayyantAcAryanAmA mama hRdi satataM dezikendrassa indhAm // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya zrItatvamuktAkalApavyAkhyA sarvArthasiddhiH jaDa dravya sara: prathamaH zrImAn veMkaTanAthAryaH kavitArkikakesarI / vedAntAcAryoM me sannidhattAM sadA hRdi / / jayati sakalavidyAvAhinIjanmazailo janipathaparivRttizrAntivizrAntizAkhI / nikhilakumatimAyAzarvarIbAlasUryo nigamajaladhivelApUrNacandro ytiindrH||1|| AnandadAyinI AtreyavaMzadugdhAbdhiprAleyAMzuM kalAnidhim / surAcAryasamaprajJamappalAcAryamAzraye // 6 // zrIvatsagotrAmbudhimadhyadezAt babhUva candro narasiMhanAmA / tasyAtmajaH sAdhujanaikasevI nRsiMhadevaH prathito dharAyAm // 7 // totArambAtanayaH pautrazrIdevarAjasya / dauhitraH kuzikakulazrIbhAgyazrInivAsasya // 8 // aprasiddhasya pakSasya vistareNa prakAzikAm / sarvArthasiddhisaTTIkAM karomyAnandavallikAm // 9 // iha khalu kavitArkikasiMhaH sarvatatrasvatantro vedAntAcAryAparanAmA bhAvaprakAzaH vedAntagurumukhAcitavAgIzapadAravindamadhupALim / zrIbrahmatantrakAlajinmaNimAlAM vandiSIya samahArghAma // 2 // Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pravandhAvataraNam sarvArthasiddhiH tArAkalpe sphurati sudhiyAM tatvamuktAkalApe dUrAvRttyA duradhigamatAM pazyatAM sarvasiddhayai / nAtivyAsavyatikaravatI nAtisaGkocakhedA vRttisseyaM vizadarucirA kalpyate'smAbhireva // 2 // Aripsitasya prabandhasyAvinaparisamAptayAdisiddhayai maGgaLamAcaranAdvakSyamANaM dravyAdravyavibhAgaM pratitantravizeSAMzca saMgra AnandadAyinI zrImAn veGkaTanAthAryaH tatvahitapuruSArthajJAnahInAnavalokya saJjAtakAruNyaH tadrakSaNAya prAcInaprabandheSu saMkSiptAn viprakIrNAzca saGkalayya tatvamuktAkalApAkhyapadyarUpaprabandhena nirUpya tasya duradhigamatAmavalokya svayameva vyAkhyAsyan nirvighnaparisamAptipracayagamanAya ziSTAcArapariprAptaM guruprakAzanarUpaM maGgalamAracayya ziSyazikSArthaM nibadhnAti-jayatIti // tArAkalpe-nakSatrasadRze / dUrAdvatyA-nakSatrapakSe dUrasthityetyarthaH / 'dUrAntikArthebhyo dvitIyA ca' iti saptamyarthe paJcamI / granthapakSe vRttiH---vyAkhyA vRttyA iti SaSThI ; vRtterdUrAddhetoH-vRttyabhAvAditi yAvat / yadvA kartari tRtIyA / vRttyA--kramadUratvAdityarthaH / duradhigamatvaM ekatra aprAptiH aparatrAjJAnam / vyAso-vistaraH / vyatikaraH-saGkIrNatA / khedA-khidyamAnA karmaNi ghaJ / bhAvaprakAzaH zrIkRSNabrahmatantrAt kalimathanagurorlabdhavedAntasAraH vinyastasvAtmabhAro varadapadamukhe lakSmaNe dezikendre / vAgIzaprAptaturyaH hayamukhacaraNabANasevAdhurINaH kAcitkAcAryabhAvaM prakaTayati yatiH navyaraGgendranAmA // 3 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya zrItatvamuktAkalApaH lakSmInetrotpalazrIsatataparicayAdeSa saMvardhamAno nAbhInALIkariGganmadhukarapaTalIdattahastAvala. mbH| asmAkaM saMpadoghAnaviralatuLasIdAmasaJjAta sarvArthasiddhiH heNa sUcayati-lakSmIti / * 'yajJavidyA' ityAdinA sarvavidyAnAM tAdadhInyoktayA sA khyApyeti lakSmIrAdau saMkIyate / nityayuktatvasUcanAya satataparicayoktiH / nAbhItyAdinA padmabhuvaH kAryatvakarmavazyatvasUcanAttato'vAcAmanIzvaratvaM kaimutikasiddham / asmAkamiti jIvAnAM IzvarAt anyonyaM ca bhedaH pratyaktvaM ahaMzabdArthatvaM ca prakhyApyate, tena sthAlIpulAkanyAyena paramatanirAsamapyudAharati / saMpadoghAniti-* tatvajJAnAdikAH svpraaptipryntaassiddhiprmpraaH| aviraLetyAdinA satvAdhikaprazastatamadravyArcanIyatayA'nyebhyo vyAvartanIyatvaM vrnnyte| bhAvaprakAzaH vyAso jaiminirapratIpahRdayAvAcAryazipyau parAM mImAMsAM nibabandhatuH tadanu tAM bodhAyanAdyA budhAH / vyAkhyan brahmanayasya lakSmaNamunirbhASyAdi tatra vyadhAt tatsarvaM sudRDhIcakAra nigamAntAryo dayantAbhime // 4 // ** yajJaviyetyAdi---viSNupatnayA eva vAgdevyA anugrahavazAt vyAsasya vedavibhAgabrahmasUtramahAbhAratakaraNamiti brahmavaivarte spaSTam / nirUpitaM caitat hayaziroratnabhaSaNe / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prabandhAvataraNam tatvamuktAkalApaH amA kALindIkAntihArI kalayatu vapuSaH kALimA *kaiTabhAreH // 1 // sarvArthasiddhiH kALindIkAntihArItyanena *tadguNAnAM paraguNa *tiraskArakatvamupalakSyate / kaiTabhArevapuSa iti vyatirekavibhaktayA zuddhasatvamayavigrahayogastasya svarUpAdanyatvaM ca sthApyate / vapuSaH kALimeti *dravyAdravyavibhAgapradarzanArtham / evaM jaDAjaDAyapi bhAvaprakAzaH 1* kaiTabhAreriti--etacca aniruddhamya hayazirorUpadhAraNeneti spaSTaM mokSadharme / *tadguNAnAmiti---kaiTabhArervapuSaH kALimetyatra divyamaGgaLavigrahasaMbandhiguNamAtrapradarzanaM bhagavatA sAkSAdasaMbaddhAnAmapi divyamaGgaLavigrahasaMbandhiguNAnAM saMpadoghapradatve bhagavatA sAkSAtsaMbaddhAnAM jJAnazaktayAdiguNAnAM tat kaimutikanyAyena siddhayatIti darzayituM bhagavadguNAnAmiva divyamaGgalavigrahasyApyupAsanAniyatatvaM khyApayituM ca / atazca tadguNAnAmityatra sAkSAtparamparayA ca bhagavatsaMbandhino guNA vivakSitAH / *tiraskArakatvamiti---kaiTabhArizabdaghaTakakaiTabhazabdayogArtho'pyenamuttambhayati / ata eva madhusUdanAdipadatyAgaH / tena 'yaM pazyenmadhusUdanaH' iti hayazira upAkhyAnAnantarAdhyAyasthavacanAnusandhAnena bhagavadyAmunamunibhiH 'tasmai namo madhujidaGgi' ityatra madhujicchabdena hayaziraso nirdezavat nAtra kuto nirdeza iti zaGkA prtyuktaa| cazabdena tasya mokSasAdhanajJAnaviSayatA samuccIyate / *dravyAdravye.. tyAdi-vibhAge cAtra dravyaguNetyAdyakSapAdasUtrapariSkaraNaM mUlamiti Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasathisiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH nAnAsiddhAntanItizramavimaladhiyo'nantasUrestanUjo vaizvAmitrasya pautro vitatamakhavidheH puNDarIkAkSasUreH / zrutvA rAmAnujAryAtsadasadapi tatastatvamuktAkalApaM vyAtAnIdveGkaTezo varadagurukRpAlambhitodAmabhamA // 2 // sarvArthasiddhiH yathAsthAnamUhyam // 1 // cikIrpitasya zraddheyatvAya vaktasaMpradAyavailakSaNyaM darzayatinAneti / sat-prAmANikaM mumukSubhirupAdeyaM ca tadanyat asat / satassattvena asatazcAsattvena zravaNamiheSTam / tataHzravaNAdeva hetoH|| AnandadAyinI yathAsthAnabhiti-----aviralatulasItyAdau // 1 // ___ nanu prAripsitaM vihAya nAnAsiddhAntetyAdinA svamahimavarNanamanucitamityatrAha-cikIrSitasyeti / sadasatorvaiparItyena zravaNe zraddheyatvaM na syAdityatrAha-sata iti| vyAtAnIditi-AzaMsAyAm ; kartumAzaMsata ityarthaH / saGkalpamAtreNa granthasya siddhatvaM matvA bhUtanirdezaH // 2 // bhAvaprakAzaH nyAyaparizuddhau vakSyate / iha kecana dArzanikAH bandhamokSavyavasthAdisaukaryamabhisaMdadhAnA ahaM pratyayaviSayaM saguNamAtmatatvamAcakSate / apare punardArzanikAH kUTasthanityaM pariNAminityamiti dvaividhyaM paribhASa Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prabandhAvataraNam tatvamuktAkalApaH prajJAsUcyAnuviddhaH kSatimanadhigataH karkazAttakaMzANAcchuddho nAnAparIkSAsvazithilavihite mAnasUtre nibaddhaH / sarvArthasihiH prabandhasya svarUpAtizayAdapi sudhIbhissvIkAryatvamAhaprajJeti / jJAtasyAtizayAdhAyinI dhIH prajJA / kalApasya anuviddhatvAdi pratyekadvArA / tatvAnAM prajJayA anuvidvatvaM samyanirdhAritatvam / ratnAntareSu zANakSatisaMbhavo na muktAsu / pramANataryAthAtmyAnveSaNaM parIkSA / tannAnAtvaM tarkAdibhedAt / muktAsu svAnuguNaparimANayuktaM sUtraM mAnasUtram / anyatra pramANameva sUtraM tasya azithilavihitiH-nirbAdhatvena vizeSato AnandadAyinI prabandhAtizayavarNanamapi prAripsitAnanuguNamityatrAha-prabandha syeti-zuddho nAnAparIkSAsvityatra 'mraghnairyAnAM trayeNa trimuniyati - yutA sragdharA' iti sragdharAlakSaNe muniyatimattvamuktamiti tadabhAvo bhAvaprakAzaH mANAH kauTasthyabhaGgabhiyA nirguNamAtmatatvaM sAgarante / Ahuzca tasmAnna badhyate'sau na mucyate nApi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate ca nAnAzrayA prakRtiH // iti / tatra naiyAyikA vaizeSikAzca vidhikoTivAdinaH / sAGkhyA yogAzca niSedhakoTivAdinaH / pUrvottaramImAMsAvRttikArA mImAMsakA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa: [jaDadravya tatvamuktAkalApaH AtanvAnaH prakAzaM bahumukhamakhilatrAsavaidhuryadhuryo dhAryoM hetu *jayAdessvahRdi sahRdayaistatvamuktAkalApaH // 3 // sarvArthasiddhiH dhIsthatvam / prakAzaM-AlokaM bodhaM ca / bahumusvaM sarvatodikaM sarvaviSayaM ca / trAso-maNidoSaH pratipakSAdbhItizca / jayAderityAdizabdana kvacidaizvaryAderanyatra tatvanirNayasya ca saMgrahaH / hRcchabdo vakSazcittaM ca vadati / shRdyaissaaraasaarvivecnaahhRdyvaaddhH| dhAryaH kvacidAbharaNatayA'nyatrApramopeNa // 3 // ___AnandadAyinI nAzayaH ; tadvyAkhyAne-'svarasandhyAptasaundarye yatibhaGgo na doSabhAk' ityabhidhAnAt / atra svarasandhilabdhasaundaryasattvAnna doSa iti bhAvaH / / bhAvaprakAzaH api vidhikoTivAdina eva / 'satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma' 'jJo'ta eva' ityAdisUtraistathA'vagamAt / ata eva zabarasvAminA'pi Atmano'hampratyayaviSayatvaM vijJAnAzrayatvaM coktam / kumArilabhaTTaizca AtmanaH kauTasthyAnarAkaraNapUrvakaM tadvayavasthApanaM kRtam / zaGkarAcAryairapi samanvayAdhikaraNe AtmanaH kUTasthanityatAbhyupagamena vRttikAramataM nirAkRtam / ato mImAMsakA api saguNAtmavAdina eva / vibhAge cAsmin brahmaNaH pariNAmajJAnaM svabhinnaguNavattA jJAnaM ca mokSasAdhanamityetadaMzadvayasUcanaMphalam / ata eva * janmAdyasya yataH' 'pariNAmAt' 'adRzyatvAdiguNako dharmokteH' 'vivakSitaguNopapattezca' ityAdisaMgatiH / vyaktIbhaviSyati cedamupariSTAt / * 'jayAderityanena nyAyasiddhAJjananyAyaparizuddhayapekSayA tatvamuktA kalApasya paramatanirAkaraNaprAdhAnyaM bodhyate // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH prabandhAvataraNam tatvamuktAkalApaH ziSTA sarvArthasiddhiH 1*nanvapavargasiddhau yadantaraGgaM tadeva vizadaM tadarthibhiravagantavyam / tAvadeva ziSyAdibhyo'pi pravartitavyam, kimanyairiha kIrtyamAnairityatrAha-ziSTeti / AnandadAyinI nanu tatvamuktAkalApaM vyAtAnIt iti vadatA tatvanirUpaNaM vihAya jIvezajJAnapUrvakopAsanAyA muktihetutvapratipAdanamanupapannaM ityatrAha-nanu apavargasiddhAviti // bhAvaprakAzaH 1* nanvapavargasiddhAviti-ayamAzaya:-~-yadyapi padArthAnAM parasparavyAvartakAkArapradarzanaidamparyeNa pravRtte vaizeSikadarzane dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyarUpeNa vibhaktAnAM padArthAnAM madhye karmAdInAM dravyaguNayorevAntarbhAvena dravyasyApi guNatvena vyavahAreNa ca guNapadasthAne adravyapadaM nivezya dravyamadravyamityeva tatsUtraM zikSaNIyamiti vyAsasiddhAnta iti nyAyaparizuddhauM nipuNataramupapAdayiSyamANadizA dravyAdravyavibhAgo'pi yuktassyAnnAma ; athApi nyAyaparizuddhau prameyAdhyAye dravyAdravyavibhAgajJAnasya sAkSAdapavargasAdhanatvAbhAvasya sphuTaM pradarzanAt zrutisaMpradAyasiddhaM svaireva granthAntareSu pradarzitaM IzezitavyavibhAgaM parAvaravibhAgaM ca parityajya dravyAdravyaprabhedAditi vakSyamANavibhAgakaraNamanucitaM IzezitavyaparAvaravibhAgajJAnasya apavargAntaraGgatvAt iti // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya sarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH *jIvezatatvapramitiyuta ___ sarvArthasiddhiH ziSTA-coditetyarthaH / jIvezAveva tatve jAvezatatve / tayoH *pramitirihAgamajanyA / paropAstestatvajJAnamitikartavyatA / na tu svayaM sAdhanam / pramitiyutA pramitijAnitAnusmRtipUrviketyarthaH / tadabhiprAyeNoktaM 'jIvaparamAtmayAthAtmyajJAnapUrvaka' ityAdi / AnandadAyinI ziSTeti---zAseH rUpaM na tu zirityAha----coditatyartha iti / tatvapramitevinaSTatvAt tadyuktatvaM tajjanyatvaM vA na saMbhavatItyatrAha pramitijanyAnummRtipUrvikati / paravidyAparatvaM paropAsanAzabdasyAbhipretyAha--- sarvavidyAbhiprAyamiti--- sa brahmavidyAM sarvavidyApratiSThAm ' iti paravidyAprakaraNAnnAnamupalakSaNamiti bhAvaH / / bhAvaprakAzaH 'jIvezatatvapramitIti---' pRthagAtmAnaM preritAraM ca matvA' 'dve vidye veditavye' ityAdizrutayo'trAbhimatAH / / *jIvezatatve iti-tatvaM dvividhaM IzarUpamIzitavyarUpaM ceti ; 'kSarAtmAnAvIzate deva ekaH' 'IzAvAsyamidaM sarvaM' 'sa Izo'mya jagato nityameva ' ityAdizruterityAzayaH / jijJAsAdhikaraNAnte zrutaprakAzikAyAM tatvatrayAdhikAre cedaM vyaktam / paratantracetano jIvaH svatantra Izvara iti nyAyaparizuddhisUktayA svatantramasvatantrAmityapi vibhAgamsUcyate // ___ *pramitirihAgamajanyeti-etacca adRzyatvAdiguNakAdhikaraNe bhASye spaSTam // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH prabanadhavataraNam 11 tatvamuktAkalApaH paropAsanA muktihetuH zakyaH sarvArthasiddhiH 1*paropAsaneti sarvavidyAbhiprAyam / parasya brahmaNa upAsaneti vaa| zakya ityAdi-*na hi dravyAdravyavibhAgAbhAve ziSTopAsanamUlakatatvapratItisiddhiH tatvanirUpaNAbhAve ca tatvanirNayopayuktayosta AnandadAyinI yogavRttyA sarvavidyAparatvamAha-parasyeti / tattaditi--jIvezaparatve bhAvaprakAzaH *paropAsaneti --upAsanaiva mokSasAdhanamiti prAcAM vRttikArANAM sammatamityanyatra spaSTam / atra upAsakasya prapadanamaGgakoTau / azaktAnAM tUpAsanAsthAne iti vedArthasaMgrahatAtparyadIpikAdau / etena-IzezitavyaparAvaravibhAgajJAnasyApi upAsAdvAraivopayogaH na tu sAkSAditi sUcitam // *nahItyAdi / ayamAzayaH-IzezitavyaparAvaravibhAgajJAnasya kiM rUpamapavargasiddhAvantaraGgatvaM sAkSAdupAyatvaM Aho svitparamparayopakArakatvam? nAdyaH bhaktiprapattivyatiriktavibhAgajJAnasyopAyatAyA aprAmANikatvAt / dvitIye tu jIvasya parabrahmaNotyantanikarSajJAnasaMpAdanamukhena bhagavadbhaktijananAdidvArA tasyopayogavat dravyAdravyavibhAgajJAnasyApi brahmaguNAnAM brahmaNazca tAtvikaparasparabhedavattvAdijJAnasaMpAdanamukhena pratiniyataguNavadbrahmajJAnasyaiva mokSopAyatvasthirIkaraNamUlakabhagavadbhaktayAdijananAtmakopakArakatvasya tulyatvAt / asaMprajJAtasamAdhAvapi 'parAsya zaktivividhaiva zrUyate svAbhAvikI jJAnabalakriyA ca' iti zrutyuktaghADguNya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 savyAkhyasarvArthasiddhisahita tatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH konumAnayoAptiH zaGkAkaLaGkitA syAt / paroktAnumAnAnAmanyatarAsiddhayana kAntikatvAyudbhAvanaM ca kathaM syAt ? paro vA bhAvaprakAzaH divyamaGgalavigrahaviziSTaniguNavAsudevAviSayakatvasya 'saMprajJAtasthitimatigate nirvikalpe samAdhau' ityAdizloke vyaktatvAt / sUtrakArazca'itare tvarthasAmAnyAt ' 'AnandAdayaH pradhAnasya' iti sUtradvayana svarUpanirUpakacidacidvayAvartakaguNavattAyAH mokSopAyajJAnanaiyatyaM siddhAntayAmAsa / vapuSaHkALimetyanena divyamaGgalavigrahasya sarvavidyAnuyAyitvavyaJjanana adravyamadhye zabdasparzarUparasagandhAnAM tathAtvasya suucnaat| 'sarvaM khalvidaM brahmetyAdi . . anAdaraH' ityantazANDilyavidyAsandarbha divyamaGgalAvagrahasya tadguNAnAM ca viSayatvasya sarvatraprasiddhayadhikaraNabhASye vyaktamupapAdanAt / daharavidyAyAM ca tasmin yadantastadanveSTavyam' ityatra 'asmin kAmAmsamAhitA.' ityatraivoktaguNAnAM vivakSA 'tasmin yadantaH iti kAmavyapadezaH' iti vAkyagranthasiddhA / tatra zakterapahatapApmatvAdau saMyogamya sarvavidyAnuyAyinyanantatvAdau nirguNazrutau niSedhyatayA satvarajastamasAM ca jJeyatA bhASyAdiniSNAtAnAM sugamA / jaDAjaDavibhAge ca svayaMprakAzatvajJAnasya acidvilakSaNatvajJApanamukhena pAralaukikabhogArthapravRttipratibandhakanivRttisaMpAdakatA 'prakRtyAtmabhrAnti. galati cidacillakSaNaMdhiyA' iti sUktisiddhA / brahmaNi svayaMprakA zatvasya sarvavidyAnuyAyitA 'jJAnatvaM jJAtRbhAvAt svarabahulatayA svaprakAzatvatazca' ityanena nirNItA / pratyakparAvibhAge ca ahantvarUpapratyaktajJAnasya 'ahamartho na cedAtmA' ityAdibhASyodAhRtasUktipratipAditadizA mokSArthapravRttyupayogitvaM dharmabhUtajJAnasya parAktena dharmibhinnatvajJAnasaMpAdanamukhena copayoga ityAdikaM svayamUhyam // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prabandhAvataraNam 13 tatvamuktAkalApaH tattatprakArAvagativirahibhirnaiva yAthAtmyabodhaH / tete cArthA vidadhyuH kumativiracitAH tatvabodhopa sarvArthasiddhiH kathamasmatsiddhAntAnabhijJaH kathAyAmasmAbhiradhikuryAt ? parakalpitArthabhaGgena tadahaMkArakhaNDanaM ca tatvAdhyavasAyasaMrakSaNArtham / tattaditi prastutau jIvezau gRhyate / athavA tattatprakRtyAdiprakArabodhAbhAve tatpratisaMbandhikaM tayorapi yAthAtmyaM nAvagamyeta / te te caarthaaH-'brhmvivrtprinnaambhinnaabhinntvaadyH| kumativiracitAH kudRSTibhiH kalpitAH bhrAntivijRmbhitA iti vA / AnandadAyinI vIpsAyA abhAvAt dvandvo vAcyaH ; sa na yuktaH ekazeSaprasaGgAdityabhiprAyeNAha-athavA iti-kecittu .. ' tattaditi prakRtau jIvezI gRhyate' ityasyAyamarthaH-tattadityatra prathamatacchabdena jIvezau gRhyate / tayoH tatprakAraH-tattatprakAraH ; vyAvartakatvena zrutipratipannaprakAraH iti na vIpsAdvandvau ; api tu SaSThItatpuruSaH ityAhuH / mAyino vivartapakSaH / bhAskarasya pariNAmaH / yAdavasya bhedAbhedau / AdizabdenAsatkArya bhAvaprakAzaH 1*brahmavivartetyAdi-upAdAnaviSamasattAko'nyathAbhAvo vivartaH / tatsamasattAko'nyathAbhAvaH pariNAmaH / atra pariNAmapakSaH zaGkarAcAryabhyo'pi prAcInasya bhartRprapaJcasya arvAcInAnAM yAdavaprakAzAnAM ca saMmata ityuttaratra vyktiibhvissyti| vivartavAdaH brahmasvarUpapariNAmavAdazca dUSitau zlokavArtike bhaTTaiH // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH rodham tasmAnnidhUtasarvapratimatavimati sAdhaye sarvamartham // 4 // AvApodvApatassyuH katikati kavidhIcitravatattadartheSvAnantyAta sarvArthasiddhiH ata eva kumatibhirarthyanta ityarthAH na tu prmaarthaaH| pratimataivimatirvivAdaH tatprasUtA vA viruddhabuddhiH / sarvamartha-mumukSubhi tivyaM paramparayetyarthaH // 4 // ___tathApi nirdhUtasarvapratimatavimatiM sarvamarthaM sAdhaya ityazakyoktiH traikAlikasiddhAntabhedAnantyAt , ityAzaGkodghATanapUrvakaM prayojakazikSayA kRtsnAniSTanirAsaH kRtsnAbhISTasAdhanaM ca zakyamiti sthApayati-AvApati / ekasminneva hi darzane vyAkhyAtRbhedAtkeSAM citprameyAnAM AvApodvApau dRzyate yata ekadazivyapadezaH / kavidhIcitravat kavInAM dhIbhiH kRtaM kAvyAdikaM kavidhIcitram / tadvanmatabhedA apyanantAssaMbhavanti / tatta AnandadAyinI vAdAbhivyaktivAdakSaNikatvavAdAdayo'bhimatAH / tatvabodhoparodhakatvamarthAnAM na yuktaM ityatrAha pratimatairiti // 4 // nanu tatvanirUpaNaM prastutya vizeSadarzanasya saMzayAdinivartakatvabodhasya tattatkalpanAdhInabhramanivartakatvoktiranavasaragrastetyatrAha-tathApIti / nanu astinAstItyastinAstizabdAvucyate / tayordvarUpyeNAna Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH prabandhAvataraNam tatvamuktAkalApaH astinAstyoranavadhikuhanAyuktikAntAH kRtaantaaH| tatvAlokastu loptuM prabhavati sahasA nissamastAna samastAna puMstve tatvena dRSTe punarapi na khalu prANitA sthANutAdiH // 5 // dravyAdravyaprabhedAnmitamubha yavidhaM tadvidastatva sarvArthasiddhiH dartheSvastinAstyorAnantyAdityanvayaH / astinAstyoriti prayogaparam / kuhanA-chadma tatsambandhinyo yuktayaH kuhanAyuktayaH hetvAbhAsacchalajAtirUpAH / tAbhiH kAntAH samyaktvenaiva bhaataaH| tatvAlokaH yathArthAdhyavasAyaH / prakRtazaGkAnirAsArtha apekSaNIyAntarAbhAvAtsahasetyuktam / nissama iti niravadhikatvopalakSaNam / pratirodhavAdharahita ityarthaH / uktasthApakaM trayyantArthavizeSavyaJjakamapyarthAntaraM nyasyati-puMstva iti / punarna prANitA saMzayaviparyayasAmagrIlopAna bhAsatetyarthaH // 5 // atha nirUpyamarthajAtaM sAdharmyavaidharmyabhedaissaMgRhya vibhajya ca nirdishti-drvyeti| atra tatvamiti padArthamAtroktiH |mitN ____ AnandadAyinI ntyAbhAvAdityata Aha ---astinAstyoriti--prayogANAM bahutvAdviSayaviSayibhAvasaMbandhenArthagatatvamiti bhAvaH // 5 // nanu nirUpaNe pravRttasya tatvavibhAgakaraNamasaGgatamityatrAhaatha nirUpyAmiti / nirUpaNasaukaryAya vibhAgaH kRta iti bhAvaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH *pramitam / tathAtvaM ca sarvasAdhAraNam / tadapi hi sAmAnyataH pramitam / antatassvaparanirvAhAnnAnavasthA / idaM ca sAdharyoktimAtram ; vyavacchedyAbhAvena lakSaNatvAsiddherityeke / nirdiSTavyApitve sati tadanyavRttirahitatvAt lakSaNamapi syAdityanye / bAhyakudRSTivyAvRttAstadvidaH / atra tattadanyarUpeNa vibhAgeSu na AnandadAyinI tadapIti-- pramitatvamityarthaH / nanu pramitatve'pi pramitatve anavasthetyatrAha-- antata iti / nanu pramitatvasya lakSaNatvaM nopapadyate itarAprasiddhAvitarabhedAsAdhakatvAdityatrAha--idaM ceti / yAvartakatvAbhAve'pi vyavahAraprayojakatvAbhiprAyeNAha-nirdiSTeti---nirdiSTaM-lakSyam / lakSyaniSThAtyantAbhAvApratiyogitvaM tadvyApitvam / tadanyavRttitvaniSedhazca nirdiSTatvarUpalakSyatAvacchedakavyApyatvam / tena tadanyasyAprasiddhayA tatprayuktadoSAnavakAzaH / kecittu ---nirdiSTaM --mvalakSyam / svalakSyavyApakatve sati tadanyaniSThatvaM tattadativyApakeSu prasiddha prakRte niSidhyate ; yathA svopAdAnagocarajanyakRtijanyAnyatvamityatretyAhuH / / bhAvaprakAzaH * 1 pramitamiti -~- dravyAdravyayorekajAtIyapramAviSayatvoktayA nirvikalpakamekameva pramA na tu vikalpaH / nirvikalpake dharmI bhAsate savikalpake ca dharmAH / ato dharmimAtrameva paramArthasaditi vaibhASikakusRte vakAza iti sUcitam / vivecayiSyate cedamupariSTAt / etannacAyena ca na brahmaguNApalApaiti spaSTaM nirvikalpakavAde // ___ * tadanyavRttirahitatvAditi--siddhAnte bhAvAntarAbhAvapakSAGgIkAreNa tadanyasyAprasiddhAvapi na kSatiH / vivecayiSyate caitadane / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAdivibhAga: 17 tatvamuktAkalApaH mAhuH*' dravyaM vedhA vibhaktaM jaDamajaDamiti prAcya sarvArthasiddhiH nIlapItAdivat kottyntraavkaashH| * dravyatvAtyantAbhAvavatvarUpeNa tadanyatvasya vivakSitatvAt / dravyalakSaNaM vakSyati / jaDamiha svagocarajJAnata eva prakAzamAnaM / AnandadAyinI nanu dravyAnyatvaM dravyasyApyasti ghaTasya paTAdanyatvAt / tathAca tadanyarUpeNa vibhAge nIlapItAdivat koTyantaramastyevetyata Aha-dravyatvAtyantAbhAvavattvarUpeNeti / svagocaraM svabhinnameva ; bhedanibandhanatvAdviSayaviSayibhAvasyeti bhAvaH // 6 // iti dravyAdravyavibhAga:. bhAvaprakAzaH * dravyaM dvedheti-athavA dravyaM dvividhaM AtmAnAtmabhedAt / tredhA vA bhoktabhogyaniyantRzrutyanusArAt / SoDhA vA--triguNakAlajavizvarazuddhasatvamatibhedAt / ekaM vA itaraviziSTaM prAdhAnyataH paraM brahma ; mumukSubhiH prakarSaNa meyatvazruteH iti nyAyaparizuddhiH / azeSacidacitprakAra brahmaikameva tatvaM / tadantargataM ca sarva dravyAdravyAtmanA vibhaktaM iti nyAyasiddhAJjanam / * dravyatvAtyantAbhAvavattvarUpeNeti-etena pratiyogimattAvirodhitvaM sUcitam / 'vastvantaragatAsAdhAraNavirodhidharma eva samAnAdhikaraNavyaghikaraNaniSedhabhedenAnyonyAbhAvo'tyantAbhAvazca' iti tAtparyacandrikAsUktiratrAnusandheyA // SARVATHA. - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 savyAkhya sarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe [jadravya tatvamuktAkalApaH mvyktkaalau| antyaM pratyakparAkca prathamamubhayathA tatra jIvezabhedAnityA bhUtirmatizcatyaparamapi jaDAmAdimAM kecidAhuH // 6 // tatra dravyaM dazAvat sarvArthasiddhiH avyaktazabdena vyaktamapi lakSyate / tadananyadravyatvajJApanArthaM / pratyaka-svasmai bhAsamAnaM / parAk-parasmA eva bhaasmaanN| bhUtivibhAte-svAtizayAdhAnArtha niyantavyadravyaM / niyA bhUtiriti nityamAcuryatazzuddhasatvamupalakSyate / iha AdimAM-nityabhUti kacijjaDAmAhuriti mayathyamatabhedoktiH // 6 // iti dravyAdravyavibhAga:. prastutasya dravyasya tadavAntarabhedAnAM ca lakSaNamAha-tatreni tatra-dravyAdravyayormadhye dravyaM dazAvat *'vikAradharmavadityarthaH / AnandadAyinI nanu dravyasyAvasthAyogitvakathanamayuktaM dravyAdinirUpaNasyaiva kartavyatvAdityabhiprAyeNAha-prastutasyeti- / dazAzabdasyAvayavArthatve nityeSvavyAptirityatrAha-vikAradharmavadityartha iti- dharmavattvaM lakSaNamityukte abhAvarUpadharmavati guNe'tivyAptiH / bhAvarUpadharmavattvamityukte rUpatvAdijAtimati punarapyativyAptiH / ata uktaM vikAradharmavattvamiti / bhAvaprakAzaH ** vikAradharmavaditi-apRthaksiddhisaMbandhena aagntukdhrmvdityrthH| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAdilakSaNAni 7 sarvArthasiddhiH IzvarAdAvapi mUrtasaMyogA *'AgantukAssanti / AnandadAyinI __ nanu jJAtatAvAdimate punarapyativyAptiH ; ekadezibhiH zabdAdAvapi sNkhyaanggiikaaraacchktynggiikaaraaccaativyaaptiH| na ca guNAdau zaktayabhAvaH; kAraNatvAnurodhena tadAvazyakatvAditi ceducyate-agantukadharmavattvamityarthaH / jJAtatAtiriktadharmyanantarakAlInotpattikadharmatvamAgantukatvaM vivakSitaM / yadyapi dvitvarUpA saMkhyA tAdRzI ; tathA'pi sA siddhAnte nAstyeva ! ekatvaM tu dharmiNA sahaivotpadyate iti dharmyanantarakAlInotpattirnAstyeva / tathA zaktirapi sahajA ; AdheyA tu guNe na; mAnAbhAvAt / sahajA'pi pratibandhe guNAdau na vidyate; tadapagame dharmyanantaramutpadyate iti tatheti zaGkA guNasyaivApagamotpattibhyAM parihAryA / yadyapi yAdRzAdeva karatalAnalasaMyogAddAhaH tAdRzAdeva maNisamavadhAne na dAha iti zakterevotpattyapagamau; tathApi pratibandhakAbhAvadharmyatirikta vizeSakAraNatAvacchedakAvacchinnakAraNatApratiyogikakAryatAvacchedakAvacchinnadharmyasamAnakAlInasvavartamAnavyavahAraviSayatAprayojakadharmAnavacchinadharmatvaM vivakSitamiti na doSaH / pratibandhakAbhAvazca dharmI ca pratibandhakAbhAvarmiNau tAbhyAmatirikta vastuni vizeSakAraNatAvacchedakAvacchinnA kAraNatA tatpratiyogikakAryatAvacchedakAvacchinna iti dharmavizeSaNaM / dharmyasamAnetyArabhyAvacchinnetyantamapi dharmavizeSaNaM / Ayena zaktimAdAyAtiprasaGganirAsaH ; dhamaryanantarakAlotpannazakteH pratibandhakAbhAvadharmibhyAM vizeSakAraNAbhyAmutpannatvAt / dvitIyena jJAtatAmAdAyAtiprasaGga bhAvaprakAzaH . * AgantukAssantIti-dharmadharmiNoratyantabhedasya sAdhayiSyamANa 2* Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya sarvArthAsIddhasahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH saMcarati hi mUrte tasya vibhunazca * saMyogA vidyanta eva / prakR. tizabdaH praagvdvikRtiinaampyuplksskH| trigunnshbdaabhilpydrvymityrthH| tatsvaguNaireva lakSayati-guNairiyAdinA / ih-avyktkaalyormdhye| AnandadAyinI nirAsaH ; jJAtatAyA atItadhamaryAdau svvrtmaanvyvhaarpryojkdhrmaavcchinntvaat| kacittu saMyoga eva vikAra ityAhuH / anyatarakarma saMyogaheturastItyAha-saMcarati hIti / lakSyatAvacchedakamAha-triguNazabdAbhilapyeti / nanu satvapUrvarityatra satvaviziSTarajastamovattvaM lakSaNamiti bhAti; taccAyuktaM ; rajastamasoreva pratyekaM lkssnntvsNbhvaat| nApi pratyekaM bhAvaprakAzaH tayA dharmANAmAgantukatve'pi dharmiNa IzvarAdornatyatvAnapagamAt / 'upayannapayan dharmo vikaroti hi dharmiNam' iti paribhASAmavalambamAnAnAM sAMkhyAnAM yogAnAM ca kUTasthanityaM pariNAminityamiti vibhAgo nirmUla eva / anyathA tanmate puruSA bhyupagama eva nirarthaka Apadyeta iti bhAvaH / * 'saMyogA vidyanta eva iti 'aprAptayostu yA prAptissaiva saMyoga IritaH / iti tu paribhASAmAtraM / ata eva teSAM AkAzAdiSu mUrtasaMyogasya ekadezibhiH vibhudvayasaMyogasya ca aGgIkAro yujyata iti bhAvaH / acijIvasvadhIdvArA svarUpeNa ca sarvage / avasthAssantyadoSAste nirvikAroktiranyataH // iti tatvaTIkAsUktiratrAnusandheyA // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] davyAdilakSaNAni 21 tatvamuktAkalApaH prakRtiriha guNaissattvapUrvairupetA kAlo'bdAdyAkRtissyAdaNuravagatimAna jIvaIzo'nya aatmaa|sNproktaa sarvArthasiddhiH triguNasya rajastamasI pRthaglakSaNe ; satvaM tu bandhakatvena vizeSitaM / kAlobdAdyAkRtiriti upAdhikRtavibhAgairabdAdivyavahAraviSaya ityarthaH / tattatpariNAmavAn kAla iti pakSo'pi vkssyte| IzvarAt acetanAdaNozca vyavacchedAya aNuravagatimAnityuktaM / izonya AtmA aNuvyatiriktazcetana isrthH| jIve vibhutvoktiH Izvare aNutvoktizca anyapareti sUtrAdyuktaM / saMproktA tatparaizzAsvairiti shessH| AnandadAyinI. satvasya ; zuddhasatve'tivyApteH / kiJca satvapUrvairiti bahuvacanAnupapattiH anyapadArthabahutvAbhAvAt iti cet ; tatrAha-triguNasyetyAdinA / 'sarvAdIni sarvanAmAni' ityatreva satvasyApyanyapadArthAntarbhAvAnna bahuvacanAnupapattiriti bhaavH| kAlasya vikArAbhAvapakSa Aha --upaadhiiti| AkRtizabdasya 'itirAkAraNAhvAne' ityAdau vyavahAre AyUrvasya kRJo'nuzAsanAdvayavahArArthatvaM vaktuM yuktaM : vyavahAraviSayatvamabdatvAdhupAdherapyastItyAha- tattaditi / IzvarAditi--aNutvenezvaralyAvRttiH / avagatimAnityacetanavyAvRttiH / lakSmyA iishvrkottitvaannaavyaaptiH| anya ityasya jIvalakSaNalakSitAdanyatvoktau tadantargatAvagatimadvizeSaNavaiyarthyamityAha-aNuvyatiriktazcetana iti / jIve iti-aNoraNIyAn mahato mahIyAn ' ' sa cAnantyAya kalpate' ityAdeH ; / 'hRdyapekSayA tu manuSyAdhikAratvAt ' 'nicAyyatvAdevaM vyomavacca' 'utkrAntigatyA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya - tatvamuktAkalApaH nityabhUtistriguNasamadhikA satvayuktA tathaiva jJAtuIyAvabhAso matiriti kathitaM sNgrhaadrvylkssm||7 sarvArthasiddhiH triguNasamAdhikA triguNadravyAdanyA / satvayuktA satvAkhyaguNavizeSavatI / triguNAnyatvaM kAlAderapyastIti tadvyavacchedo'nena kRtH| etAvanmAtreNa triguNasAdharmyamityabhiprAyeNa tathaivetyuktaM; rajastamassamAnAdhikaraNasatvasyApi * tatra satvAt / 'nirmalatvAtprakAzakaM' ityAdi samAnamiti vaa| jJAtu yAvabhAso matiH-ahamidaM jAnAmItyahamarthAzrayatayA *'sidhyan sakarmaka: prakAzo matirityarthaH / tAdRzAvasthayApi tadviziSTaM gRhyate / dravyalakSma sAmAnyato vizeSatazceti zeSaH // 7 // iti dravyAdInAM lakSaNAni. AnandadAyinI gatInAM' ityAdau upAsanArthamaupAdhikANutvAdikamuktamiti bhAvaH / ahamarthAzrayatayA iti--sakarmakaHprakAzo matiriti lakSaNaM / tadarthastusvavyatiriktaprakAzaniyatatatkatvaM / nacAtmAdau svavyatiriktapratyaktAdiprakAzakatvAdativyAptiH; Atmavadeva tasyApi svenaiva prakAzAt / ata eva zatadUSaNyAM teSAM dharmANAM jJAnadRSTAntena svprkaashtoktiH||7|| iti dravamAdInAM lakSaNAni. bhAvaprakAzaH * tatra-triguNe* sidhyanniti-etena mUle jJAturiti na lakSaNAntaH pAti ; kiMtu dharmivyatiriktadharmabhUtajJAnasadbhAve pramANasadbhAvaboghanArtham / lakSaNaM tu svabhinnaviSayasaMyuktatvameveti dyotyate // - -- - - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam tatvamuktAkalApaH * ekArthapratyabhijJA bhavati dRDhatarA darzanasparzanAbhyAM sarvArthasiddhiH * nanu dravyamadravyamityubhayamasiddhaM, AnandadAyinI nanvavasthAzrayo dravyamiti lakSaNamasaMgataM ; dharmadharmyabhAvAt ityAkSepasaMgatiM darzayati-nanviti--catvAro hi bauddhAH:-vaibhASikasautrAntikayogAcAramAdhyamikabhedAt / tatra vaibhASikA api dvividhAH bhAvaprakAzaH jJAnamekameva tatvamiti yogAcArAH / jJAnajJeyau dvau na tu jJAtA iti vaibhASikAH / idaMca matadvayaM pramANaM prameyaM pramAtA pramitiriti caturdhA vibhAgena pariSkaraNIyamiti tAtparyeNa pramANaprameyetyAdi sUtrayatA'kSapAdena 'darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAt' iti yatprameyaparIkSAsUtramArabdhaM taddavyaparIkSAsUtramapi bhavatIti tadeva jJeyaM dvividhaM dharmo dharmI ceti vaibhASikAdimatapariSkaraNAyApi prabhavatIti vyaJjayati* ' mUle ekArthapratyabhijJA ; darzanasparzanAbhyAM ; iti padadvayena / nanu dravyAdravyavibhAgaH parabrahmaNA sAkSAtparamparayA ca saMbaddhAnAM guNAnAM tadAzrayasya ca atyantabhedajJApanAyeti na yujyate ; loke rUpAdipratyakSe daNDakuNDalAdi pratyakSa iva pRthagvibhinnavastudvayabhAnAnanubhavena rUpAdipratyakSasyobhayaviSayakatvAsiddhyA rUpAdyatiriktavastuna evAbhAvena brahmaguNAnAM tadAzrayasya ca bhedakathAyA evAbhAvAdityAzayena zaGkate-* nanviti / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 savyAkhya sarvArthasiddhi sahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH rUpAderAzrayAbhAvAt / rUpAditayA vikalpyamAnasyaikasyaiva vA sattvAditi pakSadvayamekenaiva pratikSipati-ekArtheti / evamAhu __AnandadAyinI vAtsIputrAH anye ca / tatra vAtsIputrAH-rUparasagandhasparzazabdapaJcakavyatirekeNa dharmI nAsti / te ca ckssuraadhekaikendriygraahyaaH| ta eva samuditAH pRthivItvena ekaikahAsena jalAditvena vyavahriyanta iti vadanti / anye * vaibhASikAH-zabdastAvanna tatvAntaraM / api tu rUpAdipveva kecana zabdAtmAnaH iti vadanti / apare vaibhASikA: sautrAntikaikadezinazca ekasya rUpAdeH zabdAtmakatve zrotragrAhyatvaM cakSugrAhyatvaM ceti grAhakabhedAdhInabhedavyavahAra AvazyakaH / naca kecana rUpAdayaH zrotragrAhyAH zabdAtmAnaH ; tathA sati sarveSAM rUpAdyanyatamatvaprasaGgena catvAra ityasyAbhAvapraGgAt / naca paJcApyaGgIkAryAH / tathA satyapi grAhakabhedaM vinA nirvAhAsaMbhavAttadAvazyakatve darpaNakRpANAdivyaJjakabhedAdyathA mukhaM nIlatvadIrghatvAropavadbhAsate tathA dhamaryeva rUparasAdirUpeNa bhAsate iti dharmA na santi dharmyaka evetyAhuH // sautrAntikamate dharmiNo'numeyatve'pi indriyajanyavRttI tadAkArArpaNAt grAhakabhedena tadbheda ityavagantavyam / yogAcArasya tu buddhivyatirekeNa kimapi nAstIti mataM / mAdhyamikasya tu sarva zUnyamiti matam // tatra vaibhASikasautrAntikamatadvayamanuvadati-rUpAderiti / nirAdhArAH dharmA ityrthH| rUpAditayeti dharyeka eveti pakSaH / rUpatvana rasatvena ca vikalpyamAnasya gRhyamANasyetyarthaH / evamAhuriti 1 yogAcAramAdhyamikamatayoranuvAdaH ka. kha. pustakayorna dRzyata / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH vaibhASikA:-"nirAdhArA nirdharmakAzca rUpAdayazcatvAraH pdaarthaaH| te cakSurAyekaikendriyagrAhyAH" iti. * vAtsIputrAstu zabdAdIn paJca vaibhASikA viduH / zabdAtmAnazcaturveva kecidityapare'bruvan / tatra nirAdhAratvaM tAvatpratisandhAnavizeSeNa nirasyati / asti hi dRSTameva spRzAmIti *2 dvIndriyagrAhyavastuviSayA dhIH / AnandadAyinI -tatvasA(ga)rAdigrantha iti zeSaH / nirAdhArA iti dharmapakSaH / nirddharmakA iti dhrmipkssH| kecittu-rUpAdaya ityuktayA dharmapakSa eva / dharmipakSastu asthi rUAieNa eaM ghayatti akkhabheAdo / ityAdibhirukta upalakSya ityAhuH / / asti rUpAdikena ekaM gRhyate akSabhedAt / iti tadarthaH / / vatsI vaibhaassikmaataa| vatsIputra(chAtrAH)saMbandhino vAtsIputrAH / nirAdhAratvaM tAvaditi-nirddharmakatvaM 'dharmonirdharmakazcet' ityuttaratra niraasssyte| ananyathAsiddha(pramANabhUta)pratItairevArthasAdhakatvAt tA bhAvaprakAzaH *'vAtsIputrAstviti--eta eva nityAtmatatvavAdinaH iti tatvasaMgrahavyAkhyAyAM paJcikAyAM 336 tamazloke sphuTam / * dvIndriyagrAhyavastuviSayeti-etena mUle darzanasparzanAbhyAmityatra viSayatArUpaM vaiziSTayaM tRtIyArthaH / tasya ekArthapratyabhijJetyatra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH sA tAvanna saMzayAtmA, viruddhAniyatakovyanavalambAt / na ca viparyayaH,*' svArasikabAdhAdRSTeH ananyathAsiddhezca / tadetadubhayaM dRDhatareti saMgRhItaM / grahaNamiti vaktavye pratyabhijJetyuktinAtRjJeyasthairyasyApi vyaktyarthA / __AnandadAyinI mupanyasyati-AstihIti / prAmANyAnanyathAsiddhiM darzayati-- sA tAvaditi / grahaNamiti vaktavye iti----ubhayendriyajanyaikaviSayajJAnamAtreNApi dharmisiddhisaMbhavAt pratyabhijJAgrahaNasya prayojanaM vaktavyAmityarthaH / pUrva spRSTavata idAnIM pazyatazcaikyAt jJAtRsthairya ; pUrvaM spRSTasyedAnIM dRzyasya caikyAt jJeyasthairyamiti bodhyam / nanvevamapi pratyabhijJayA rUpAdyatiriktaM dravyaM sAdhayituM na zakyate; bhAvaprakAzaH ekArthapadArthe'nvayaH iti sUcitaM / siddhAnte iyaM ca gauriti savikalpakavat idamapi saMskArasahakRtendriyajanyameva jJAnaM pramAtmakaM / tatra darzanamya saMskArabalAt sparzanasya tadAzrayasya ca svayaMprakAzatayA viSayasthendriyasAnnikarSaNa bhAnamiti bodhyam / *'svArasikabAdhAdRSTariti-abAdhitatvAditi yAvat / tatpra' yojakamapi hetumAha---*ananyathAsiddhazceti / pratyabhijJAyAH rUpAdyatiriktatadAzrayaviSayakatve vivadamAnaM prati dRSTameva spRzAmIti pratyabhijJA rUpasparzAtiriktaviSayiNI rUpamAtrAviSayakatve sati sparzamAtrAviSayakatve Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: dravyasAdhanam 21 sarvArthasiddhiH *'seyaM na rUpayAtragocarA ; tasya sparzanaviSayatvAbhAvAt anyathA'ndhasyApi sparzanena rUpopalambhaprasaMgAt * na ca sparzamAtragocarA; tasyApi dRgvissytvaabhaavaat| tathAtve cAspRzato'pi dRzA sparzadhIprasaMgAt / na cobhayaviSayA; darzanasparzanayoH prykvissytvaadev| AnandadAyinI rUpaspazaikyabodhanenaiva tasyAzcaritArthatvAt ityanyathAsiddhimAzaGkaya pariharati-seyaM ityaadinaa| na rUpamAtragocarA-na rUpamAtraikyaviSayiNI / darzanasparzanayoriti--cakSurindriyatvagindriyayoH / ekaikamAtraviSayatvena kasyApIndriyasyobhayagrAhakatvaM na saMbhavati / na ca miLitaM gRhNAti ; pUrvAparakAlavyApAratvena yugapadvyApArAbhAvAt / bhAve'pyekasyobhayagocaratvAbhAvena vAyau sparza ghaTe rUpaM ca gRhNatoH darzanasparzanayoriva pratyabhijJApakatvAyogAditi bhAvaH / bhAvaprakAzaH sati kiJcidviSayakapramAtvAt iti parizeSatassAdhayiSyan vizeSaNadvayAsiddhiM pariharati-* seyamityAdinA / tasya-rUpamAtraviSayakacAkSuSasya / sparzanaviSayatvAbhAvAt-sparzanaviSayaviSayakatvAbhAvAdityarthaH / na rUpamAtragocaretyatra hetustu sparzanaviSayaviSayakatvameva / evameva na sparzamAtragocaretyatrApyUhyam / ___ ubhayaviSayaviSayakatvasiddhayA (jagadIzamatena) arthAntaraM zaGkate* naceti / * drshnsprshnyoH-caakssusstvaacprtykssyoH| dRSTameva spRzAmItyasya tva gindriyeNa spRSTameva pazyAmItyasya cakSArindriyeNa jananAdAye rUpasya dvitIre sparzasya ca bhAnasya bauddhamate'pyanaGgIkAreNa nArthAntarAvakAza iti bhAvaH Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH * ataH iyaM prasabhijJA rUpAdyatiriktaM tadAzrayabhUtaM vastu prakAzayati idaM rUpasparzavat iti / * nanu rUpasparzayoniyatAkSavedyatvepyavasthAbhedAtpratisandhAnaM syAt / na syAt / na hyasmAkamiva sthiramavasthAntarabhAk kiJcittvanmate / *vibhajyavaibhASikapakSastu AnandadAyinI idaM rUpasparzavaditi -yadeva rUpavat tadeva sparzavadityarthaH / nanu rUpAdeH pratiniyatendriyagrahyAtvaM na svarUpeNa ; Apatu rUpatvAdyavasthAviziSTatayA ; tathAca rUpatvAvaziSTasyaiva sparzatvAdyavasthasya tvagindriyeNa grahasaMbhavAt na pratyabhijJAnyathAnupapattyA tadatiriktamisiddhiriti zaGkate-nanviti-iyaM zaGkA bhavatpakSe(nodeti)nopapadyate ityAha-na syaaditi| nanu vibhajyavaibhASikeNa--'asthihi bhikkhave akadayaM' ityAgamabalena nityasyApi tatvasyAGgIkArAt kathamavasthAntarabhAjo vastuno rAhityamityatrAha -vibhajyetiastihi bhikSorakRtakaM iti tadarthaH / vibhajya-vibhAgena nityavastvaGgIkArAt vibhajyavaibhASika iti nAma / vaibhASikaikadezIti yAvat / bhAvaprakAzaH *' ataH- pUrvoktahetunA / prakArAntareNApyarthAntaramAzaGkaya pariharati-* nanu ruupsprshyorityaadinaa| * *vibhajyavaibhASikapakSa iti-paramatabhaGge vaibhASikabhaGgAdhikAre vibhajyavaibhASikamate asthi hi bhikkho akadayaM jai Natthi edassa jantuNo sattam / mANasasuNNAvatthA NaM saMpajjai // (asti hi bhikSorakRtaM yadi nAsyaitasya jantossatvam / ) (mAnasazUnyAvasthA nanu saMpadyate // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 29 sarvArthasiddhiH * ' atimndH| AnandadAyinI atimanda iti-bauddhasamayaprasiddhasatvakSANakatvavyAptibhaGgaprasaGgAt tenaiva nyAyena sarvavastusthAyitvasyApi prasaMgAditi bhAvaH / bhAvaprakAzaH iti nityatatvAbhyupagamAdyarthodAhRtabuddhavAkyamAbhAsopapattimUlamiti suvyaktaM iti ; ekaM vastu nityamabhyupagacchataH kSaNikatvasAdhakasatvAnumAnaM viruddhaM syAditi ca AcAryasUktiriha bhaavyaa| ata eva 'asti satva upapAdakaH' iti 'bhAraM vo bhikSavo dezayiSyAmi bhArAdAnaM bhAranikSepaM bhArahAraM ca / tatra bhAraM paJcopAdAnaskandhAH / " bhArAdAnaM tRptiH| bhAranikSepo mokSaH / bhArahAraH pudgalAH / iti / evaM bhArahAraH katamaH pudgalaH ? yo'sAvAyuSman evaM nAmA evaMjAtiH evamAhAraH evaM sukhaduHkhaM prati saMvedI evaMdIrghAyuH' iti / 'rUpaM bhadanta nAhaM, vedanAsaMjJAsaMskAro vijJAnaM bhadanta nAhaM, evametadbhikSo rUpaM na tvaM, vedanAsaMjJAsaMskAro vijJAnaM na tvN'| ityAdi buddhopadezavAkyAnAM tatvasaMgrahe AgamArthavirodhe tu parAkrAntaM manISibhiH nAstikyaparihArArtha citrA vAco dayAvataH / samudAyAdicittena bhArahArAdidezanA vizeSapratiSedhazca taddaSTIn prati rAjate // iti zAntarakSitena nityAtmatatvabodhatAtparyakatvAbhAvoktissaMgacchate * atimanda iti- etena--" kAme'STadravyako'NurazabdaH rUpadhAtusvarUpamuktaM-kAme ---kAmadhAtau / aSTadravyako'Nu:--rUpa Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH tadiha saMhatAsaMhata * svalakSaNabhedamAtraM tu syAt . tatra saMghAta AnandadAyinI kecittu NANAmma appaUNia AAraM vattu appANaM / NibbhAi sosarUvaM dhammo vA kovi tassavva / / ityAdisautrAnti kapakSe dharmAbhyanujJAnAt kathaMcidavasthAmAdAya zaGkAsaMbhave'pi vaibhASikapakSo viziSyAsaMgata ityAha vibhajyeti ityAhuH / jJAne'rpayitvA AkAraM vstvaatmnH| ) (nirbhAti samvarUpaM dharmo vA ko'pi tasyaiva // ) iti tadarthaH / vibhajya-viziSyetyarthaH / dharmivAdisautrAntikApekSayeti shessH| nanu rUpAdau rUpatvAdyavasthA atiriktA mAbhUt / kiMtu rUpAdikameva saMhatAvasthaM dvIndriyagrAhyaM ; tadevAsaMhatasvarUpaM pratiniyatendriyagrAhyaM bhavatvityanUdya pariharati---tadiheti bhAvaprakAzaH rasagandhasparzA iti catvAri dravyANi / pRthivyaptejo vAyuriti catvAri / dravyazabdo vastuvacanaH / teSAmaSTadravyako'NuH' ityAgamaH (nyA-vAtA-TI) iti buddhAgamaviruddhabhASaNena vaibhASika iti samAkhyA bhavato yuktati sUcitam // atItyanena 'sarvazUnyavAdinApi hi saMvRtyA viziSTadhIriSyata' iti vakSyamANamAdhyamikapakSAdapi mandatvaM dyotyate / * svalakSaNati-asaMhatasvalakSaNaM nirvikalpaviSayaH saMhataM tu vikalpasyeti bodhyam / adravyasare (42) caitadarthaH sphuTaH / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam bhAvaprakAzaH abhinnadezakAlaM svalakSaNamiti vakSyate / dharmakIrtizcetthamAha nyAyabindau'tasya viSayaH svalakSaNaM, yasyArthasya sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tatsvalakSaNaM tadeva paramArthasat arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH anyatsAmAnyalakSaNam' iti| vyAcakhyau ca dharmottarAcAryaH ...- tadevaM pratyakSasya kalpanApoDhatvAbhrAntatvayuktasya prakArabhedaM pratipAdya viSayavipratipattiM niraakrtumaah-tsyetyaadi| tsy-cturvidhprtyksssy| viSayoboddhavyaH / svalakSaNaM-svaM asAdhAraNaM tatvaM lakSaNaM svalakSaNaM / vastuno hyasAdhAraNaM tatvamasti sAmAnyaM ca / yadasAdhAraNaM tatpratyakSagrAhyaM / dvividho hi pramANasya viSayo grAhyazca / yadAkAramutpadyate prApaNIyazca yamadhyavasyati ; anyo hi grAhyo'nyazcAdhyavaseyaH / pratyakSasya hi kSaNa eko grAhyaH / adhyavaseyastu-pratyakSabalotpannena nizcayena santAna eva / santAna eva ca pratyakSasya prApaNIyaH / kSaNasya prApayitumazakyatvAt / tathA'numAnamapi svapratibhAse'narthe'nAdhyavasAyena pravRtteranarthagrAhi / sa punarAropito'rtho gRhyamANaH svalakSaNatvenAvasIyate yatastatassvalakSaNamadhyavasitaM pravRttiviSayo'numAnasya / anarthastu grAhyaH / tadatra pramANasya grAhyaM viSayaM darzayatA pratyakSasya svalakSaNaM viSaya uktaH / kaH punarasau viSayo jJAnasya yaH svalakSaNaM pratipattavyaH ? ityAha-yasyArthasyetyAdi / arthazabdo viSayaparyAyaH / yasya-jJAnaviSayasya / saMnidhAnaMnikaTadezAvasthAnaM / asaMnidhAnaM-dUradezAvasthAnaM / tasmAt-sannidhAnAdasaMnidhAnAcca / jJAnapratibhAsasya grAhyAkArasya / bhedaH-sphuTatvAsphuTatvAbhyAM / yo hi jJAnasya viSayassaMnihitassan sphuTamAbhAsaM jJAnasya karoti asaMnihitastu yogyadezAvasthita evAsphuTaM karoti tatsvalakSaNaM / sarvANyeva hi vastUni dUrAdasphuTAni dRzyante samIpe sphuTAni tAnyeva Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH saMghAtAderayogAdavagamayati sA vastu rUpAdito' sarvArthasiddhiH / svarUpaM tasya pratisandhAnaviSayatvaM ca na yujyata ityAha saMghAtAderayogAditi / saMghAto'pi saMghAtisvarUpastadanyo vA? pUrvatra na prtisndhaanpdN| dvitIye satyaH asatyo vA? Aye dravyavAda eva varaM / saMsargAkhyadharmasvIkAro vA / tena paraspara AnandadAyinI na pratisandhAnapadamiti --- na pratyabhijJAviSaya ityarthaH / saMghAtisvarUpANAM pratiniyatendriyagrAhyatvAditi bhAvaH / dravyavAda eva varamitiavayavyAdivadvattivikalpaduSTAprAmANikasaMghAtAzrayaNA(dUpI) dapi ghaTa iti pratatyinusAreNa dravyasyAGgIkAro nyAyya iti bhAvaH / nanu bhavadbhirapi tantusaMghAtaH paTa iti svIkArAt sa evAGgIkartuM yukta ityatrAha-saMsargAkhyeti--tathA'pi tavApasiddhAnta iti bhAvaH / bhAvaprakAzaH svalakSaNAni ! kasmAtpunaH pratyakSAviSaya eva svalakSaNaM? tathAhivikalpaviSayo'pi vahidRzyAtmaka evAvasIyata ityAha-tadeva paramArthasaditi / paramArtho'kRtrimamanAropitaM rUpaM tenAstIti paramArthasat / ya evArtha saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM sphuTamasphuTaM ca pratibhAsaM karoti paramArthasan sa eva / sa eva ca pratyakSaviSayo yatastasmAdeva svalakSaNam / kasmAtpunastadave paramArthasAdatyAha-arthyata ityarthaH heya upAdeyazca / heyo hi hAtumiSyate upAdeyazcopAdAtuM / arthasya-prayojanasya kriyAniSpattiH tasyAM sAmarthya-zaktiH tadeva lakSaNaM-rUpaM yasya vastunastadartha Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 33 sarvArthasiddhiH viziSTasvarUpamevetyapi nirastaM; vizeSaNavizeSyatatsaMbandhAtiriktaviziSTAyogAt / dvitIye kathaM pratyabhijJAtmakArthakriyAkAritvam ? nirantarasvarUpaM saMghAta iti pakSe'pi pratyekapakSavat nendriyAntareNa pratisandhissyAt / . AnandadAyinI vizeSaNavizeSyeti-tathA ca dravyavAdasadharmakatvayoH prasaGga iti bhAvaH / dvitIya iti--yadyapi zuktirUpyasyApi tadidamiti pratyabhijJAviSayatvamasti; tathA'pi pratyabhijJAyA abAdhitatvena pramAtvAt tanmate arthajatvasyAvazyakatve tajjanakatvenArthasyArthakriyAkAritvAdasatvaM na syAditi bhAvaH / nanvasmin pakSe vyavadhAnAbhAvasahitaM svarUpaM saMghAtaH saMyogasya nairantaryarUpatvAGgIkArAt / ato na saMsargAkhya dharmasvIkAra iti pakSamanUdha dUSayati-nirantareti-pratyekapakSavaditi-ubhayendriyagrAhyasyaikasyAbhAvAt / na ca nairantaryarUpAbhAvasyaivobhayandriyavedyatA ; tathA'pyubhayornirUpakayoragrahaNe ubhayanairantaryasyApi grahaNAsaMbhavAt / vastutastasya tucchatayA pratyabhijJAkriyArthakriyAkAritvaM na yuktaM ; anyathA tadAdAya sadharmakatva bhAvaprakAzaH kriyAsAmarthyalakSaNaM / tasya bhAvastasmAt / vastuzabdaH paramArthasatparyAyaH / tadayamarthaH-yasmAdarthakriyAsamartha paramArthasaducyate tasmAtsa eva paramA rthasan / tata eva hi pratyakSaviSayAdakriyA prApyate ; na vikalpaviSayAt / ata eva yadyapi vikalpaviSayo dRzya ivAvasIyate tathA'pi na dRzya eva; tato'rthakriyAbhAvAt dRzyAca bhAvAt / atastadeva svalakSaNaM ; na vikalpaviSayam // iti / SARVARTHA. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 . savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya ~~~~~~~~~~~~~rommmm sarvArthasiddhiH anyathA rasAdiSvapi saMhateSu tatprasaGgAt / etena dezaikyameva saMghAta ityapAstaM ; ekadezAnvAyanAM traikAlikAnAmekasaMghAtaprasaGgAt / dezo'pi tadAtadA bhinna eveti cenna; kSaNabhaGgasya nirasiSyamANatvAt / na ca te deza AkAzAdirUpaH; tasya yuSmAbhirAvaraNAbhAvamAtratvajJApanAt / nacopAdAnarUpaH; sparzarUpAdInAM bhinnabhinnakSaNopAdAnatvAbhyupagamAt / AnandadAyinI prasaGga iti bhAvaH / nairantaryamAtreNendriyAntaragrAhyatvAGgIkAre bAdhakamAha-- anyatheti-avizeSAditi bhAvaH / nanu dRSTameva jighrAmi madhurameva pazyAmi iti pratyabhijJAnadarzanAdiSTApattiriti cenna, rasAdInAmapi cakSurAdigrAhyatve darzanamAtreNa rasAdigrahaNAt saMzayAbhAvaprasaGgena pratyabhijJAyAstadanumitadharmiviSayatvAt / nanu vanAdau dezaikyasya saMghAtatvadarzanAdatrApi tathAstvityAzaGkaya nirAkaroti-eteneti-dezasyApi rUpAdisvalakSaNamAtratve dvIndriyagrAhyatvAbhAvAt pratyabhijJAnupapattiH / rUpAderAzrayatayA'bhyupagatasya ekasya vastunaH saMghAtatve dvIndriyagrAhyatve ca tasyaiva dravyatvApattiH sadharmakatvApattirityAdinetyarthaH / etenetyasya rasAdiSvapi prsnggenetyrthmpyaahuH|| dUSaNAntaramapyAha-ekadezAnvayinAmitiatiprasaGgaparihAraM zaGkate / dezo'pIti-AbhinnadezakAlaM svalakSaNaM saMghAta iti bhAvaH / tasya yuSmAbhiriti-' AkAze hi padArthAnAmavasthAnaM AkAza eva hyavakAzaH sa cAvaraNAbhAvaH' iti bhAvatkavacanAt / tasya zUnyatayA rUpAdyanAdhArasya saMghAtavyavahAranimittatvAbhAvAditi bhAvaH / bhinnabhinnakSaNeti-pUrvapUrvarUpasparzopAdAnatvAdu - - - - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seraH TrevyasAdhanam 35 sarvArthasiddhiH ekopAdAnatve tu tadeva dravyaM / pRthivyAdidezaikyAtsaMghAtatve tu tatsaMghAtasyApi saMghAtAntarApekSAyAM anavasthA anyonyAzrayo vA / atha syAt ; gRhItena rUpeNa pUrvameva sparzo'numitaH tatra dRSTarUpAnumitameva spRzAmItyeva pratisandhAnamiti cenna dvayorekAzrayatvagrahaNamantaraNa *vyAptigrahaNAsaMbhavenAnumAnAsiddheH, dRSTe rUpe spRSTe ca sparze bhedAgrahAt dRSTameva spRzAmIti buddhizabdAviti cenna; bhedenaiva tayoguhyamANatvAt rasAdiSvapi prsnggaac| AnandadAyinI ttarottararUpasparzayoriti bhAvaH / tatsaMghAtasyati-bhavatpakSe tasyApi (rUpAdi) kSaNatvena nAnAtvAt tadaikyaM ca saMghAtatvena vaktavyaM tasyApi saMghAtarUpatvena saMghAtarUpadezApekSAyAM anavasthA / tathAcapRthivyAghekadezasaMghAtaprayojako durlabha iti bhaavH| anyonyetipRthivIzabdavAcyarUparasasaMghAtasya etatsaMghAtAvacchedena saMghAtatvAGgIkAre iti bhAvaH / nanu.gandhAnumite dravye prAtameva pazyAmItivaddaSTarUpAnumitasparze dRSTameva spRzAmIti pratyabhijJetyAzaGkaya ubhayAzrayasyaikasya tvayA'najIkAreNa sAhacaryagarbhavyAptigrahAsaMbhavAnnAnumAnapravRttiriti pariharati--- atheti| bhedagrahe'pi bhramarUpapratyabhijJAGgIkAre baadhkmaah-rsaadissvpiiti| bhAvaprakAzaH 1* vyAptiMgrahaNAsaMbhavenetikAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamaH . . . . . // iti vadatAM bhavatAM mate'pi rUparasayodhUmAmayoriva kAryakAraNabhAvavira 3* Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH nanu'* nirviSayaiveyaM pratyabhijJA vAsanAvazAtsyAditi cenna yogAcAranItyA rUpAderapi nihnavaprasaGgAt / bAdhAbAdhAbhyAM vizeSa iti cenna; svArAsakabAdhAdRSTeH * yauktikabAdhasya samatvAcca / ato rUpasparzavadidamiti mitho bhinnavizeSaNakaM vizeSyaM sarvalokasiddhaM durapahnavaM / yatu matAntaraM-sparzamAtrasvarUpo vaayusvlkssnnH| taijasAdayastu dvitricatussvabhAvAH / atastejaHprabhRtInAM dvIndriyagrAhyatvamiti ; tadapyasat / AnandadAyinI. pratyabhijJAyA nirviSayatve pratyayamAtrasyAvizeSAnirviSayatvaprasaGgena rUpAdisvalakSaNasyApyapahnavassyAdityAha-yogAcAranItyeti / samatvAditigrAhyagrAhakabhAvAnupapattyAdibAdhakasya tenApi pratipAdanAditi bhAvaH / saMghAtAderayogAdityatrAdizabdasaMgRhItaM matAntaraM zaGkate-yattu matAntaramiti / dvitricatumsvabhAvA iti dvandvagarbho bahuvrIhiH / na ca sarvatra sarvAnvayaH ; devadattayajJadattaviSNumitrAH raktazuklakRSNAH itivadyogyata bhAvaprakAza raheNa vRkSaziMzapayoriva tAdAtmyaviraheNa svabhAvAsaMbhavAccAvinAbhAvagrahAsaMbhava iti bhAvaH / 1* nirviSayaivetyAdi-viSayAjanyetyarthaH / evaM ca idaM rajatamityAdariva arthajanyatvarUpapramAtvaviraheNAsya sAdhakatvaM na saMbhavatIti bhAvaH / rUpAdipratyayasyApi yogAcAranItyA nirviSayatvaM prasaJjayati--2 * yauktikabAdhasya samatvAditi-dharmadharmiNossambandhAnupapattyAdivat jJAnArthayossambandhAnupapattyAdibAdhakasya sattvAdityarthaH // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam 37 sarvArthasiddhiH ekasyAnekasvabhAvatvAyogAt / tadabhyupagame jainamatAvatArAt / anekadharmatve tvsmnmtsiddheH| ekasminneva rUpAdisvabhAvabhedakalpaneti cenna; sarvatrAsiddhasya kalpanAyogAt / kvacisiddhau dravyavAdasiddhezca / etena bhedopalambhAbhAvAdabhedasiddhiriti pratyuktaM / viparivartasyaiva suvacatvAt / AnandadAyinI yAnvayavyavasthAsaMbhavAt / ato dvitricaturityatra na samAsAntaprasaGgaH / taduktaM tatvamAtrapaJcikAyAM--- vAyvAdivyavaharo bhavati sparzAdilakSaNaireva / dvitrisvabhAvabhAgbhiH ekasmAddhasvatAdIva // iti / atra mate dharmANAmeva tathAvyavahArasAdhanatvaM ; dhamryeveti pakSe tu na vastunAnAsvabhAvatvaM ; kintu grAhakabhedena tathA vyavahAra iti bhedaH / / svabhAvabhedA ityatra svazcAsau bhAvazceti svabhAvaH--svarUpamityarthaH ; utAho svasya bhAvaH svabhAvaH iti SaSThIsamAsaH iti vikalpaM manasi nidhAya prathamaM dUSayAta-ekasyeti / catuSTve hi vastusvabhAvAnAM parasparAbhede catuSTravyAghAtaH bhede'tvekatvavyAghAta iti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati-aneketi / agatyA dharmipakSamavalambate--ekasminneveti / sarvatrAsiddhasyota -kvacitsiddhasyaivAropAditi bhAvaH / nanu pratyekaM siddhAnAmekasminnArope ko virodha iti cet ; na ; ekaikAtmakatvena siddhAnAM bhedAdvirodhagraheNAropAsaMbhavAdavirodhArtha kvacitsamAveze vaktavye tadasiddhiriti bhAvaH / nanu rUparUpiNoH bhedagrAhakapramANAbhAvAdabhedasiddhau rUpAdInAmAzrayAsiddhirityata Aha--eteneti-pratyabhijJAnupapattirUpasya pUrvoktasAdhakasya sattvenetyarthaH / dUSaNAntaramAha-viparivartasyeti / abhedAnupalambhena bhedasyaiva siddharityarthaH / abhedAnupalambhameva darza Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe ___[jaDadravya sarvArthasiddhiH nahi rUpamidamiti paTAdIn kazcit kvacitpratyati / kiM tu tadvaditi / sahopalambhaniyamAdi 1* hetucatuSTayaM ca nirasipyAmahe / * naca rUpAderdharmiNazca sahopalambhaniyamaH; pItazaGkhAdibhrame rUpamantareNa rUpiNaH tamantareNa tasya coplbdheH| AnandadAyinI yati-nahIti / nanu vaiparItyaprasaGgo nopapadyate---sahopalambhaniyama matvarthIyapratyayanirapekSasAmAnAdhikaraNyakazabdAnuviddhapratyaya prathamapiNDagrahaNakAlikAbhedagrahaNarUpAbhedopalambhahetucatuSTayasya sattvAdityatrAha-sahopalambhaniyamAdIti / nirasiSyAmaha iti / bhedAbhedanirasanAvasare ityarthaH / asiddhazcAyaM prathamo heturityAhanaceti / rUpamantareNeti-svakIyarUpamantareNetyarthaH / dharmijJAnasyApyAropa hetutvAditi bhAvaH / tamantaraNeti---zaGkhamantareNa tadI bhAvaprakAzaH . 1 * he tucatuSTayamityAdi-buddhisare (20) abhedasAdhakatvaM sahopalambhaniyamasya ; tatraiva (32) abhedAvagAhitvaM nirvikalpakapratyayasya ; tatraiva (94) dharmadharmyabhedasAdhakatvaM matvarthIyapratyayanirapekSasAmAnAdhikaraNyasya nirasiSyate iti vivekaH / 2 * naca rUpAderityAdiatra nyAyasiddhAJjane (11) ' nacasahopalambhaniyamAnnIlatadAdhArAderabhedaH ekasAmagrIvedyatvaniyamAttadupapatteH / sahatvatanniyamAbhyAM bhedasyaiva sthirIkaraNena vyAghAtAt / samasya ca sahopalambhaniyamasya zaGkhazcaityAdAvasiddheH / asamasyApi gandhAdau / bhAsvarAdhvAntAbhAsvararUpAbhyAmanekAntatvAca' ityantA sUktirapi bhaavyaa| nirvikalpake zabdAnuvedhasya bauddhairanaGgIkArAt vikalpasya viparyayatvena ca na tato'bhedasiddhiriti sarveSAM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH nacAtrAnyazzaGkhastadAnImutpannaH nApi zaGkharUpo'yaM pittavivartaH; sparzanena sa evAyaM zaGka iti gRhiiteH| evaM sparzAdAvapi / yadi cAsau heturaGgIkriyate ; * kimaparAddhamsahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH // AnandadAyinI yarUpasyAnyatrAropasthala ityarthaH / nanu pItazaGkhAdibhrame pItimaguNaviziSTa evAnyazzaGkhastadAnamuitpadyate ; kSaNikatvAGgIkAreNa pUrvazaGkhasya nAzAt / yadvA--pitta(pIta)dravyasyaivAyaM zaGkhAbhAsarUpeNa pariNAmaH / tathAca siddha eva sahopalambhaniyamaH tatrAha--naceti / tatra hetumAhasparzaneneti-na kSaNikatvena zaGkhAntarotpAdanaM yuktaM; sa evAyamiti pratyabhijJAnupapatteH nApi pittavivartaH ; tvAgandriyaviSayatvAnupapatterityarthaH / evamiti-jale auSNyabhramakAle tadIyazaityAnupalambhAt uSNasparzasyAzrayaM vinopalambhAccetyarthaH / Adizabdena rasAdayo gRhyante / sahopalambhaniyamasya vyAptigrahasthAnAbhAvAnna sAdhakatvaM tathA'pi sAdhakatve yogAcAramataprasaGga ityAha--yadi cAsAviti / pratyuta sahabhAvasya bhAvaprakAzaH sphuTametat / kiMca ekazabdAnuviddhapratyayo yadi sAdhakatvena saMmataH; tadA naiyAyikAbhimatAyA jAteraGgIkArApattiH ityAdikamanyatra spaSTam // tatvasaMgrahe-lohitaH sphaTikaH iti jJAnavicAre (566)- ...... . zuklAdayastathA vedyA ityevaM cApi saMbhavet / ...... ....... tasmAddhAntamidaM jJAnaM kambupItAdibuddhivat / / .. . ityuktadizA pItazzaGkha iti bhrame zuklarUpameva viSaya ityaGgIkAre'pyAha 1* kimaparAddhamityAdi-ayamAzayaH-tatvasaMgrahaTIkAyAM tatra Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 savyAkhyasarvAthIsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH iti vddbhiH| ataH sahopalambhaniyamAddharmadharmibheda eva sidhyti| kiMca rUpasparzayoH sahadhIniyamastvayA'pi dussaadhH| atastayorayugapadupalambhAdabhedAsiddhAvekasya 1* pratyabhijJAviSayasya tato'nyatvaM praspaSTaM / yattadanyatra yuSmAbhiruktam AnandadAyinI bhedaghATitatvAttanniyamaheturviruddha ityAha-ata iti / kiMca sahopalambhaniyamena dharmadharmibhedanirasane'pi rUpasparzayostanniyAmakAbhAvAdasiddheH dRSTameva spRzAmIti pratyabhijJAnupapAdanAdetAvAn prayAso vyarthaityAha-kiMceti / bhavadbhirevAnugato dharmI buddharbAdhyabAdhakabhAvanirUpaNasthale buddhitatvamAlAyAmuktaH; sa idAnIM tyajyata iti pUrvAparavirodha. zvetyAha yattadanyatreti anupaplaveti-idamitthaM siddhiTIkAyAM vyAkhyAtaMzuktikArajatayorbAdhyabAdhakabhAvaH kathaM niyamyate ? nahi virodhena ; vaiparItyasyApi prasaGgAt / naca niSedhAtmakatayA ; vigherapi kvacidbAdhakatvAt niSedhasyApi bAdhyatvAt / na ca prAmANikatvAprAmANikatvAbhyAM ; prAmANikasyApa durbalasya zatrorbAdhyatvAt / kiMca bAghArtha bAdhyaviSaya bhAvaprakAzaH guNebhyo'rthAntarabhUtadravyAnupalambhena guNaguNivAdo nirastaH / prayogaHyadupalabdhilakSaNaprAptaM sat yatra nopalabhyate tattatra nAsti ; yathA kacipradezavizeSe ghaTAdirupalabhyamAnaH / nopalabhyate ca guNebhyo'rthAntarabhUtastatraiva deze guNI' iti svabhAvAnupalabdhiH pratiSedhaheturuktaH; sa eva nopalabhyate ca jJAnAdarthAntarabhUtastatraiva deze'rtha iti vidhayA vaibhASikAbhyupagatasya jJAnAdarthAntarabhUtasyArthasya pratiSedhahetuH prasajet iti // * pratyabhijJAviSayasyetyAdi-etenodAhRtasvabhAvAnupalabdhihetorasiddhirdarzitA / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH anupaplavabhUtArthasvabhAvasya viparyayaiH / na bAdho yatnavattve'pi buddhessa(stotpakSapAtataH // AnandadAyinI kavyApAraM kurvANo hi loke bAdhaka ityucyate : nahi satyasya zuktayAdermithyArajatatvAdikaM prati vyApAro'sti; avyApriyamANasyApi bAdhakatve'tiprasaGgo viparivartazca syAt / tasmAtkathaM bAdhyabAdhakabhAvavyavastheti ? ucyate--anupaplaveti-upaplavabhUto'rthasvabhAvo rajatatvaM; anupaplavabhUto'rthasvabhAvo'nAropitazzuktitvAdiH / tasya viparyayaiHupaplavabhUtaiH rajatatvAdibhiH na bAdhaH ; kiMtvayatnavattve'pi-bAdhyarajatatvaviSayavyApArarahitatveapa zuktitvAdireva bAdhaH ; kutaH ? buddhessatpakSapAtataH-bhUtArthapakSapAtitvAt / ayaM bhAvaH-bhUtArthapakSapAto hi buddhaniAM svabhAvaH / tAvadeveyamanavasthitA ; tAvadeveyaM bhrAntiH / yAvattatvaM na pratilabhate; tatpratilAbhe tu tatra sthitapadA satI aprAmANikaM rajatatvaM na saMspRzet ; buddhestato nivRttireva tadviSayavyApAramakurvato'pi bAdhakatvaM nAma / yathA hi vezyayA parigRhyamANaH kurUpo daridro vA tadviSayavyApAramakurvatA'pi surUpeNADhyena vA bAdhyate ; bAdhakatvaM cAbyasya surUpasya daridrAtkurUpAdvA vezyAyA nivRttireva tathaitadapIti / anye tu-sarvepi puruSAssarveSvapi padArtheSu saMbhAvitabhrAntayaH Ahosvit kasmiMzcitpadArthe kazcidasaM bhAvitabhrAntirapi bhavatIti ? tadartha vicAritaM ; kasmizcitpadArtha kAMzcidAkArAn kazcidhAti / aparastu tato'pyadhikAn / tato'nyastato'pyadhikAn / tatra pUrvasyA buddharuttarottaramutkRSyate / iyaM cotkarSaparamparA kasmiMzcitpuruSa samApyate AhosvidapratiSThAM gacchatIti ? yadA tu kASThAM na prApnoti tadA sarve'pi saMbhAvita Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 savyAkhyasarvArthasiddhisAhatatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH iti / tadiha pratisandheyaM / AnandadAyinI bhrAntayaH / sarveSAmapi svAjJAtAkArasya padArtheSu saMbhavAt / yadAtu kASThAM prAmoti tadA tasmin padArthe tenAjJAtAkArAbhAvAt AkArAjJAnahetukabhramAsaMbhavaH iti / tatra padArthAbhyAso hi buddhyatka. paheturbhavati / abhyAsana jAyamAnotkarSaparamparA. kASThAM gacchantI dRSTA / yathA puTapAkotkarSeNa jAyamAnA svarNotkarSaparamparA dazavarNe / padArthAbhyAso'bhyAsatvAtkASThAprAptihetuH iti / nanu laGghanAbhyAse'pyabhyAsatvaM vartate ; na sa kASThAprAptiheturbhavatIti, maivaM ; tatrotkarSa janayan laGghanAbhyAsaH pUrvapUrvaprayatnAdhikaprayatnApekSa evotkarSa janayati / tathAca trailokyalaGghanahetubhUtaprayatnasyAsaMbhavAttatrotkarSakASThAprAptirnAsti / ayaM cAbhyAso'dhikaprayatnApekSa evotkarSahetuH puTapAkAbhyAsavat / tasmAdutkarSakASThAprAptiheturbhavatIti / etadevAbhipretyoktaM--ayatnavattve'pi buddheH iti / pUrvaprayatnAdhikaprayatnasApekSeNAbhyAsena jAyamAnatayA utkarSakASThAM prAptAyAH ata eva yathArthaviSayAyA buddheH tatpakSapAtato bAdhakatvamupapadyate iti| asmin pakSadvaye'pi dharmisvarUpasya dharmasya cAGgIkArAdvirodha iti bhAvaH / atra buddhessatpakSapAtataH tatpakSapAtata iti pAThadvayaM bodhyaM / kecidevaM vyAcakhyuH--niSkalakapratyakSasiddhasya yuktibhirna bAdha iti vayAGgIkArAt tannayAyo dharmaviziSTadharmiNyapyastvityatrAha-yattadanyatreti / upplvo-baadhH| pratyakSabAdhAbhAvAdanupaplavabhUtaH sa cAsAvarthazca tathoktaH / svabhAvaH----svarUpaM / viparyayaiH-yauktikabAdhaiH pratyakSabuddherabAdhitArthaviSayakatvasyautsargikatvAdityartha iti / tadiheti-ekAsman dhArmANa prAntyabhrAntyanugata prAmANikadharmAGgIkAreNa hyayaM bAdhyabAdhakabhAvasamarthanArtho vA kASThAprAptisamarthanArtho vA antha Arabdha iti na vismrtvymityrthH| .. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: dravyasAdhanam tatvamuktAkalApaH nyt| '*ekasmin dUratAderavizadavizadapratyabhijJAdi tadvat sarvArthasiddhi buddhayantarANi ca tadbAdhakAni 1* abhinnendriyajanyAnyAhaekasmin iti-Asannadeze dRSTvA dUraM gatasya avizadA pratyabhijJA / dUre dRSTvA samIpaM gatasya tu vishdaa| evaM kramAdrahalaviralAlokAdivazAdapyubhayathA grAhyA / alpadharmaviziSTatayA grahaNaM avizadagrahaNaM / bhUyodharmaviziSTatayA tu AnandadAyinI buddhyantarANIti-yadyapi dRSTameva spRzAmIti pUrvoktApi pratyabhijJA ekendriyajanyaiva cakSuAtrajanyatvAt ; tathA'pi sA indriyadvayasApekSeti bhaavH| abhinnendriyajanyAni-bhinnendriyAnapekSANi // nanu vizadAvizadajJAnaM kathaM dharmisAdhakamityatrAha-alpadharmaviziSTatayeti tathAca ekasyaiva vastuno bhUyo'lpadharmaviziSTatayA grahaNameva pratItervizadAvizadatvamiti bhAvaprakAzaH 1 * abhinnendriyajanyAnIti--pUrvajJAnajanakendriyAbhinnendriyajanyAnItyarthaH / etAvatA pUrvajJAnajanakendriyajanyaM jJAnaM dharmabhinnadha-. misAdhane pramANamiti siddhaM / atha 'yasyArthasya sannidhAnAsannidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tat svalakSaNaM tadeva paramArthasat / arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH' iti dharmakIrtinA nyAyabindA svalakSaNaviSaye yaduktaM tadeva dharmibhinnadharmapAramArthyAnaGgIkAre na ghaTate ityAha-mUle ** ekasmin dUratAdarityAdi / . . . . . . . . . .. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApa [jaDadravya sarvArthasiddhiH vizadagrahaNaM na tu nyUnAdhikadarzanamAtraM ; tathA sati ghaTapaTadarzane ghaTamAtradarzane ca vizadAvizadavyavahAraprasaGgAt / nacAtra rUpamevAvizadaM vizadaM ca bhAti ; patizaGkhAdibhrame rUpAntaravattayA bhAtasyApi tathA pratyabhijJAnAt / nApi parimANaM ; AnandadAyinI dharmisiddhiriti bhAvaH / nanu vizadAvizadatvamadhikanyUnaviSayatvameva, na tvekadharmiNi adhikanyUnadharmaviSayatvaM / tathAca na dharmisiddhirityatrAha1 * na tu nyuunaadhiketyaadinaa| nanu rUpameva dUrAdUrayoravizadaM vizada ca bhAsatAM ; na(ca)tu rUpa evAlpabahudharmaprasaGgaH ; tadA'pi tadAzrayAsiddheH ityatrAha-naceti / tathA ca pItazaGkhabhramasthale pUrva zvaityasya grahaNAdidAnI pItimagrahaNAttayorabhinnatvAt tadviSayatayA pratyabhijJAyA anirvAhAdubhayAnuyAyidharmisiddhiriti bhAvaH / parimANasya dvandriyagrAhyatayA pratyabhijJAviSayatvamastvityatrAha -------- nApIti / bhAvaprakAzaH 1 * na tu nyUnAdhikadarzanamAtramiti-adhikasaMkhyavastudarzanaM vizadaM ; nyUnasaMkhyavastudarzanamAvizadamityapi na saMbhavatItyarthaH / etena nirantarAdhikavastudarzanaM vizadamityuktAvapi na nistAra iti siddhaM / adhikAvayavAnAM darzane'pi taddharmANAmagrahe nyUnAvayavAnAM grahe'pi adhikataddharmagraheca vizadAvizadavyahAraprasaGgAt / bauddhamate ekaikAvayavasya svalakSaNatvena paramArthatvena avayavasantAnasya vizadAvizadajJAnaviSayavAGgIkAre paramArthatvaprasaGgAt / siddhAnte vilakSaNasaMyogaviziSTAnAmevAvayavipratyayaviSayatAyA vyavasthApayiSyamANatvAt / tatrApi nAnAdha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH tasya paramArthasya tvayA'nabhyupagamAt / dUre ca parimANAntaravattayA vastunaH sphuraNAt / ata eva naikatvasaMkhyA; dUrAsannayorekAnekatvabodhe tadeveti darzanAt / atra uttareNa 1* Adizabdena saMzayaviparyaya (dhi) yograhaNaM / saMzayaviparyayau tAvat adhiSThAnagrahe vizeSAgrahAt samAnadharmagrahAcca bhavataH / tathAdRSTiniyamazca nAnyathAyituM zakyaH / AnandadAyinI kAlpanikaM parimANamastvityatrAha-dUre ceti / tathAca dUrAntikayorminnaparimANasphuraNAnna pratijJAnirvAha iti bhAvaH / uktanyAyena saMkhyAyA abhAvAt ; kAlpanikatve'pi dUrAsannayoH bhinnasaMkhyAsphuraNAnna tAmAdAyApi nirvAha ityAzaGkayAha-ata eveti nanu saMzayAnurodhA kathaM dharmisiddhirityatrAha-saMzayaviparyayau tAvaditi / kiJcidAkAreNAdhiSThAnajJAnaM kiJcidAkAraviziSTatayA ca tadajJAnaM tasmin sAdRzyajJAnaM ca tatkAraNaM / tau taddharyabhAve na saMbhavata ityarthaH / teSAM kAraNatve niyAmakamAha-tathA dRSTi niyamazceti-anvayavyatirekadarzanAdityarthaH / nanu sto nidharmakatve'pi saMzayaviparyayAvityAzakya bhAvaprakAzaH maMgrahasya duSpariharatvAcca / avadhAraNaM vizadagrahaNaM saMzayo'vizadagrahaNaM ekakoTikasaMzayo'pyupagamyate ityuktAvapi na nistAra iti bhAvena dUratAderiti mUle Adipadamiti sUcayan vivRNoti ' * Adizabdena saMzayaviparyayadhiyorgrahaNamiti / * saMzayaviparyayau tAvaditietadvistarazcAnyatra draSTavyaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya Avaran sarvArthasiddhiH adhiSThAnasya kAtnayana bhAne'bhAne ca na bhramaH / bhAtAbhAtAkRtibhidA kathaM nirdharmake bhavet // bAdhakadhIzca adhiSThAnAtiriktatadasAdhAraNadharmaviSayA; tatsvarUpagrahasyAropAsahatvAt / jijJAsA ca nAtyantAnupalabdhe ; adarzanAt / na ca nizzeSavidite; vedyAbhAvAt / atastadviSaye viditAvitAkAratvaM siddhaM / tadidaM sarvamabhipretya bhinnAbhinnavA AnandadAyinI kAraNAsaMbhavAnna saMbhavata ityAha-adhiSThAnasya kAlaneti / nirdharmakatvapakSe adhiSThAnajJAnamasti na vA ? asti cet kAtsaryena tadrUpavizeSadarzanAdajJAtAkArAbhAvAnna bhramaH / tadabhAve sAmAnyenApi tajjJAnAbhAvAnna bhrama ityarthaH / nanu nirdharmakatve'pi bhAtAbhAtAkAro'stu ityatrAha-bhAtAbhAtati / ayaM bhAvaH--ekasya vastuno na svarUpeNa bhAtAbhAtatvasaMbhavaH virodhAt ; api tu kiJciddharmaviziSTatayA jJAtatvaM kiMciddharmavizitvenAjJAtatvaM vAcyaM ; tacca nidharmakasya na saMbhavatItyarthaH / bAdhakapratyayabalAdapi dharmasiddhirityAha-vAdhakazceiti / nanu dharmasvarUpajJAnameva bAdhakamastu na tAvatA dharmadharmibhAva AvazyakaH ityatrAha-svarUpagrahasyeti / tathAca kacidapyAropo na syAditi bhAvaH / * jijJAsAbalAcca dharmadharmibhAvasiddhirityAha-jijJAsA ceti / idaM ca nirvi zeSajijJAsAkhaNDanasamaye zatadUSaNyAM prapaJcitamAcAryaH / tatrAnusandheyam / viditAviditAkAravattvamiti AkAro-dharmaH / bhinnAbhinnavAdibhiH - - - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: dravyasAdhanam 47 sarvArthasiddhiH dibhirapyuktam AvirbhAvatirobhAvadharmakeSvanuyAyi yat / taddharmi ; yatra vA jJAnaM prAgdharmagrahaNAdbhavet // iti / * atrAgRhItAzeSadharmadharmigrahaNaM tu na mRSyAmahe / yattu bauddhairuktaM AnandadAyinI bhAskarAdibhiH / AvirbhAvadharmaH-dharmigrahaNaniyatagrahaNo dharmaH idantvAdiH / tirodhAnadharmaH-dharmigrahaNasamaye kadAcit tirodhAnAhadharmaH zuktitvAdiH / tatrAnugataM dharmItyarthaH / prakArAntaramAha-yatreti / yatra vA vastuni dharmagrahaNAtpUrvaM jJAnaM bhavet taddharmItyarthaH / zuddhanirvikalpakAnaGgIkArAt svAnabhimatAMzamAha --atrAgRhAteti-agRhItAzeSadharmasya dharmiNo grahaNamityarthaH / dharmadharmibhede paroktaM bAdhakaM zaGkate--- yattu bauddharuktamiti / dharmopakAreti siddhiTIkAyAmidamitthaM vyAkhyAtaMdharmANAM na kevalaM dharmimAtramaGgIkArya; apitu dharmAnprati upakAraH tacchaktizca / na hi tadanupakAriNastadvatvaM saMbhavatIti mAbhUddaza mAsAnapi dhRtvA prasUtApi vandhyA putriNI / nacAzakta upakArako nAma ; atiprasaGgAt / nahi nadyazzataM sambhUyApi paceran ; tasmAddhamiNamaGgIkurvatA tasmin dharmopakAraH tadaGgabhUtA zaktizceti padArthadvayamazIkaraNIyaM / astu ; sampadeva sampado'nubadhnAtIti cet ; nAyaM bhAvaprakAzaH *agRhItAzeSetyAdi-nirvikalpakasauSuptikArthapratisandhAnAsamprajJAtasamAdhInAM dharmaviziSTaviSayakatvaM vyavasthApayiSyate iti bhAvaH / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4R saMvyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH dharmopakArazaktInAM bhede tAstasya kiM yadi / nopakArastatastAsAM tathA syAdanavasthitiH // * nAnopAdhyupakArAGgazaktayabhinnAtmano grahe / sarvAtmanopakAryasya ko bhedassyAdanizcitaH // AnandadAyinI saMpatsaMpadanubandhaH ; kintu vipado vipadanubandha evAyamiti pratipAdanArthamidaM padyamavatIrNa / dharmeti-ayamarthaH dharmaviSayopakArArthaM yAzzaktayo mayA ApAditAH tAsAM dharmiNA bhedo'bhedA vA ? Aye tAsAmapi zaktInAM dharmatvaM vAcyaM dharmiNazca tadvattvaM / tatazca tAsAM zaktInAM tato-dharmiNaH upakAro yadi na; tadA kiM tA asya syuH? anyeSAmapi kiM na syuH| na jhanupakArakastadvAnAma / astu tarhi tatrApyupakArazzaktizca ; tatrAha-tathA syAdititricaturakakSyAvizrame niyAmakabhAvAt / astu tarhi svabhAvaniyamAbhAvAdupakAro'pi durghttH| iti nyAyenAbhinnA iti dvitIyaH pakSaH ; tatrAha-nAnopAdhIti / upakArAnabhUtA zaktiH upakArAnazaktiH / ayaM mAvaH-rUpavattva bhAvaprakAzaH * 'tAstasya kiM' 'yadi nopakAraH' ityatra tAsAM tata upakAro yadi na tAstasya kiM iti yojnaa| ___2* nAnopAdhIti-pratyakSalakSaNanyAyavArtikatAtparyaTakAyAM ca kArikAzayavarNanapUrvakaH itthaM kArikAkramo dRzyate " yasyApi nAnopAhikA'rthasya bhedinaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam mm sarvArthasiddhiH iti * tadapi mandaM; anvayavyatirekasiddhakAraNAdivacitryanibandhanasvabhAvabhedavatAmupAdhInAM parasparavyabhicA(ra)ri vRtti na AnandadAyinI mAtramasya na svarUpaM ; api tu sparzavattvamapi / tathAca rUpavattvAdisamastadhabhairabhinnAtmA dharmI / tathAca yadaikadharmavattayA gRhyate tadA sarvadharmAtmanApi gRhIta eva ; svarUpe grahaNAgrahaNAsaMbhavAt / tatazcopakAryasya dharmasya AnizcitaH ko bhedassyAt anizcitAMzassyAt - rUpasparzAdInAM sarveSAM ekAtmatvenAgRhItAMzAbhAvAditi dhrmdhrmynggii| kAre'pi bhAtAbhAtAMzAnupapatteH saMzayAdyanupapattissametyarthaH / upAdhInAmiti--na tAvadrUpasparzavaddharmyabhedamAtreNa rUpAdInAmabhedaH ; anvayavyatirekasiddhabhinnakAraNakAnAM rUpAdInAM ghaTapaTayorivaikyAsaMbhavAt / naca dharmopakArazaktInAmityuktadUSaNaM saMbhavati ; anvayavyatirekasahakRta- . pratyakSAdipramANaiH kazcideva rUpAdInAM dharmIti niyamasaMbhavAt / anyathA kSaNasaMtAnapakSe'pi sarvakSaNasaMtAno'pi sarvasya kiM na syAt ? iti bhAvaprakAzaH nAnopAdhyu . . . . . . . . . danizcitaH ekopakArake grAhye nopakArAstato'pare / dRSTe tasminnadRSTe'pi tadgahe sakalagrahaH // iti / * tadapi mandamityAdi--etadvistaraH pratyakSalakSaNanyAyavArtikatAtparyaTIkAyAM 'nacaikopAdhinA sattvena viziSyatasmin gRhIte upAdhyantaraviziSTatadgRhaprasaGgaH' ityAdau draSTavyaH / SARVARTHA. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH naikatve'pyakSabhedAgiduramiva mithassaMzrayAdi ___ sarvArthasiddhiH niyatasAmagrIbodhyatvena grahaNAgrahaNayorupapatteriti / nanvastu patisaMdhAnabalAt dvIndriyagrAhyaM kiMcita ; tattu rUparasAdyAtmakamiti vA tadAzraya iti vA na mRSyAmahe; teSAmevAbhAvAt / ekasminneva grAhakabhedAttattaddharmadhIH; yathA-maNikRpANadapaMNAdivyaJjakabhedAnmukhAderaNutvapRthutvamalinatvavimalatvAdidhI: savyadakSiNaviparyAsazceti / tamimaM pakSaM pratikSipati naikatve'pyakSabhedAdbhiduramiveti iha tAvat sarvatrAsiddhasya kalpanAnupapattiruktA / bAdhakAntaramAha-mitha iti cakSurAdigrAhakavaijAtyaM AnandadAyinI tatrApyupakArazaktikalpanamukhena bahuviplavaprasaGgAt / tathAca dharmANAM bhede yugapadgahaNaniyamo'pi nAsti; grAhakANAM parasparavyAbhicAritvAt / tasmAt dharmiNo grahaNe'pyanizcitAMzasaMbhavAt ' ko bhedassyAdanizcitaH' ityanupapannaM ; rUpasya grahaNe'pi rasasyAgrahaNopapatteH / rUpAditayA vikalpyamAnasyetyuktaM pakSaM dUSayitumanubhASate nanvastu pratisandhAnabalAditi / ekasmin vastuni rUparasAdyAkArabuddhiH kathamityatrAha ----ekasminnevota / nanu grAhakaniSThAnAM dharmANAM grAhye grahaNamastu tatrAvidyamAnAnAM rUpAdInAM kathaM grahaNamityatrAha--savyadakSiNaviparyAsazceti / iha tAvaditi / kacidapyasiddhasyAropAsaMbhavAt grAhakamedAnna bhedadhIrityarthaH / kiJca indriyabhedaH pramito grAhye'dhyasyate uta sattayeti vikalpyAcaM dUSayaticakSurAdIti / / - - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyasAdhanam tatvamuktAkalApaH prasaGgAt // 8 // sarvArthasiddhiH hi grAhyAkArabhedAt kalpyate ; tadasiddhau kathaM tadrAhakabhedaklaptiH? tadabhAve ca kathaM tata eva grAhyAkArabhedaklaptiriti ? iha tu madhye buddhibhedapraveze cakrakaM / astu kAraNabhedAdindriyabhedakluptiriti cena; indriyavaijAtyavyavasthApakasya tasyAnupalambhAt / tata eva tatkluptau tatrApi mithassaMzrayAt / nanu darpaNAdigrAhakabhedAgAhye savyadakSiNaviparyAsaH / pRthutvANutvavimalatvamalinatvakalpanA ca dRSTeti cet satyaM ; darpaNAdestacarmANAM ca bhedena dRSTatvAt tadadhInAdhyAsabhedo yathAdarzanamaGgIkriyate / atra tu na tathA, akSeSu ca te bahiH kalpanIyAnAM rUpAdInAmasaMbhavAt / upAdhijJAnanirapekSeyaM aupAdhikabhe ___AnandadAyinI kalpyata iti--jJAyata ityarthaH / grahaNamedAgAhakabhedaH kalpyatAmityatrAha-madhye iti / buddharbhedo na jAtikRtaH ; ekAvaSayapratyakSAnumityoriva smaanvyvhaarprsnggaat| apitu vissykRtH| sa ca na saMbhavati; grAhakabhedajJAnAyattatvAt / tathAca indriyabhedajJAne viSayabhedAropaH tatazca vijJAne bhinnaviSayatvajJAnaM tata indriyabhedajJAnamiti cakrakamityarthaH / ___ indriyeti-tathAvidhakAraNasyAnupalambhAtkalpanaM indriyavaijAtyena iMndriyavaijAtyaM ca tenetyanyonyAzraya ityarthaH / nanu tarhi vyaJjakabhedAt kvApi dhIbhedo na syAt iti zaGkate-nanviti / dRSTAntadA - ntikavaiSamyena pariharati--satyamiti / satyaM ; mAlinyAdayo bhedena dRSTA Aropyante rUpAdayastvakSeSu tadanyatra vA na gRhItAH kathamA 4* Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH dadhIrastu maNDUkavasAktadRSTevazeSu uragabuddhivaditi cenna / tattadoSazaktathA tattaddhAntibhedasiddheH--kalpyAkArasya kvacitsaMbhavAcca / cakSuradisvabhAvA evAtrApi rUpAdibhrAntihatavo doSA iti cenna; sarvakalpanAdhAre svalakSaNe'pi anAzvAsaprasaGgAt / tatazca indriyasvabhAvabhedo'pi durvacaH; adhiSThAnAkAGkSAyAmapi buddhathaiva caritArthatvAt / tathAca indriyasvabhAva AnandadAyinI ropyeran ityarthaH / dvitIyaM pakSamAzaGkate--upAdhIti / tattadoSetina cAtrendriyasvarUpabhedatadoSavyaktInAM siddhiriti bhAvaH / nanu pratItivaijAtyaM siddhaM kAraNAdivaijAtyaM sAdhayatItyatrAha-kalpyAkArasyeti / vaijAtyaM viSayakRtamiti tadbhAntiranyatra tasiddhisApekSeti bhAvaH / nanu ckssuraadisvbhaavaassiddhaaH| ta eva doSA adhyAsahetavaH ! nacAnyatrAprasiddhasyAropAnupapattiH ; AropyajJAnasyAhetutvAt, anyathA kadAcidapi sarpadarzino maNDUkavasAJjanAktanetrasya vaMze sarpabhramAbhAvaprasaGgAditi zaGkate cakSurAdi svabhAvA eveti / cakSurAdInAmeva doSatve svalakSaNasyApi siddhirnasyAt ; doSajanyatayA nirvikalpasyApi prAmANyAbhAvaprasaGgAditi pariharAta neti / tatazcetidharmarmiNorubhayorapi kalpitatvaprasaGgAttadubhayAtiriktapadArthAsaMbhavAcca na pAramArthikatvaM grAhakarUpabhedasya vaktuM zakyamityarthaH / nanu niradhiSThAnabhramAnupapattathaiva cakSurAdInAM doSatvaM pratiniyatamityatrAhaadhiSThAneti-budhyaiveti-yogAcAravattattatpadArthaviSayabudhyaiva tete padArthAH kalpyantAmityarthaH / (adhiSThAnabuddhirevAdhiSThAnamastu) kalpanAlAghavAJca tvatpakSAdapyayaM pakSo jyAyAnityAha-tathAceti / buddhizaktiH buddhi - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH bhedo'pi nApekSyaH / pUrvapUrvabuddhizaktibhedAdeva uttarottaravicitrabhedopapatteH / nanu sparzanendriyasya ajJAtairbhAgabhedaiH karatalaprakoSThAdivartibhirekasyaiva durAlabhAsparzasyollekhabhedAbhavantIti cena ; sparzasyAtra bhedenAnullekhAt / durAlabhAvayavAnAM tu vahnikaNavat zarIramAvizatAM tadvikRtijanakatvamAtraM / pradezabhedena vikRtitAratamyaM ca vayAdibhiriva nAnupapannaM / nanu manuSyapazumRgAdIndriyabhedAbhakSyAdiSu * AnukUlyAdivaiparItyaM tattAratamyaM ca dRzyate ; na ca vastvevAnukUlapratikUlasvabhAvaM ; virodhAta / sarveSAmavizeSeNa sarvadA ubhayavidhAnupalambhAt / AnandadAyinI rUpA zaktirvAsanetyarthaH / na ca durAlabhAsparzasyaikatve'pi sparzanendriyapradezabhedaiH ajJAtaireva karatalaprakoSThAdivRttibhiH anekadhollekhasya sarvairaGgIkArAttannayAyassarvatrApyastviti zaGkate--nanviti tatrApyakAsman sparze grAhakapradezabhedAdanekadhollekho'siddha iti pariharati / netinanvakasminnanekadhollekhAbhAve vikRtitAratamyaM kathamityatrAha-pradezabhedeneti-yathA vayavayavAnAmuSNasparzavatAM tattatpradezabhedena alpazo bahuzazca praveze'pi sparza ekarUpa eva gRhyate ; sparzavadvahvalpavyaktipravezakRtameva vikRtitAratamyaM ; tathA durAlabhAvayavAnAM (pradezabhedena) praviSTAnAmalpatvabahutvakRtameva tAratamyamityarthaH / nanvindri. yAdibhedena tRNAdivastuSu pratikUlatvamanukUlatvaM ca kalpyata iti sarvasaMmataM ; tadvadatrApi bhavatviti zaGkate-nanviti / nanu tatra dvayorapi pAramArthikatvamastvityatrAha-naceti / tathA ca vinigamakAbhAvAdubhayaM kalpitameveti bhAvaH / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya 'sarvArthasiddhiH anekAntavAdAnabhyupagamAcca / evaM cakSurAdibhedAdUpAdibhedabhramassyAt iti / tadapi na / tattatkarmazaktivaicitryAttattadanukUlatvAdivyavasthopapatteH / vastuSu ca anukUlatvapratikUlatve sukhaduHkhajanakatve eva / tathApi sukhaduHkhe buddhibhedAveva bhavadbhirapi svI(kriyete)kRtau / tatazcAtra viSayabhedAddhIbhedaH tasmAdeva ca sa iti prasaGgassyAditi cenna; viSayabhedasya svakAra AnandadAyinI tathAcoktaM-- parivATakAmukazunAmekamyAmeva yoSiti / kuNapaH kAminI bhakSyAmiti tisro vikalpanAH // iti / anekAntavAdaH --saptabhaGgIvAdaH / anukUlapratikUlatvayoH pratiyogibhedena virodhAbhAvAnnendriyakalpitatvaM kiM tu pAramArthikatvameveti pariharati-tadapIti / tArha sarveSAmubhayathA pratItissyAdityatrAha----tattaditi / pAramArthikatvaM virodhAbhAvaM copapAdayati ...vastupviti / buddhibhedAveveti / anukUlaviSayiNI buddhiH sukhaM pratikUlaviSayiNI duHkhaM ityaGgIkRtAmatyarthaH / pareSAM tu te tajjanake iti vizeSaH / tathAca ... arthenaiva vizeSo hi nirAkAratayA dhiyAm / iti nyAyena tadbhedAddhIbhedaH dhIbhedAttaddheda ityanyonyAzraya ityarthaH / utpattijJaptayoranyonyAzrayo doSo vAcyaH / na tAvadutpattAvanyonyAzrayaH ; arthabhedaH svasAmagrayA na tu dhIbhedena ; dhiibhedstvrthbhedeneti| nApi jJaptau; dhabhidasAmagrayeva viSayabhedajJAne kAraNaM bhedajJAne ca manassannikarSAdikamiti jJaptAvapi nAnyonyAzraya iti pariharati---na viSayabhedasyeti / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH NAdyadhInatvAt tadutpAdyabuddhibhedasya tatkAraNatvAbhAvAiyorApa parasparapratItinirapekSapramANasiddhatvAcca / evamupAdhibhedairekasminneva hrasvadIrghatvadarzanAnyapi netavyAnIti / atrAdizabdena pUrvavatsaMzayAdyasaMbhavo nIlapItazItoSNamadhurAmlAdi bhedAsaMbhavazca gRhyate / na hi nIlAdibhedeSvindriyabhedopAdhikatvaM zakyaM vaktuM; rUpAdibhedamithyAtve tadantaHpAtinIlAdibhedo'pi marIcikAvIcikAnyAyena mithyaiva syAditi cenna; AsiddhasyAsiddhena dussAdhatvAt / AnandadAyinI parasparajanyajanakabhAve parasparapratItisApekSapratItikatve(vA)nAnyonyAzraya iti bhAvaH / evamupAdhibhedairiti--yadyapyekameva vastu hasvadIrghatvabuddhiviSayaH ; na cAtra hrasvadIrghatve pAramANe sta; parimANadvayAbhAvAt ; tathApi nirUpakabhedAdhInanyUnAdhikabhAvaH parimANe'stIti tatrApi viSayabheda eveti bhAvaH / pUrvavaditi-jJAtAjJAtabhidAbhAvAdityarthaH / grAhakabhedena rUparasAdibuddhibhedopapAdane'pi grAhakabhedAbhAvAnnIlapItAdidhIbhedo na syAdityAha-nIlapIteti / nIlapItayozcakSurekendriyagrAhyatvAt zItoSNayostvagekagrAhyatvAt madhurAmlayo rasanaikendriyagrAhyatvAditi bhAvaH / nanu marIcikAyA mithyAtve tadantaHpAtivIcikAyA iva rUpAdibhedasyaiva mithyAtve tadantaHpAtinIlAdibhedasya sutarAM mithyAtvaM ; (tathA) grAhakabhedAbhAve'pi tadbhedadhIH kathaJcitsamarthanIyeti zaGkate-rUpAdibhedamithyAtva iti / asiddhasyeti-mRgamarIcikAyA mithyAtvaM nAma kiM svarUpasya kutrApyabhAvaH ? sa tvsiddhH| atra Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 savyAkhyasarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH mitho (ni) darzanena sAdhane mithassaMzrayAt / nidarzanamAtreNa nizzeSanihnavaprasaGgAcceti / tathApyekamanekasvabhAvamiti vyAhatamiti cenna, svruupbhedsyaanbhyupgmaat| dhrmbhedsyaaviruddhtvaat| AnandadAyinI siddhasUryAloke'nyatra siddhajalatvAropAt tathA vIcikApyupapannA / nacAtra tannayAyo vaktuM zakyaH ; kApi (dhI) rUpAdibhedasyAnabhyupagamAditi bhAvaH / nanu nIlAdinidarzanena marIcikAyAH mithyAtvaM sAdhyatAmityatrAha-mitha iti / nidarzanamAtreNeti- --svapmAdipratyayAnidarzanamAtreNa svalakSaNamAtrasyApi nivaprasaGgAdityarthaH / nanu rUpavattvasparzavattvayoH pratiyogibhedAr3hedo vAcyaH ; tAbhyAM ca dharmiNa aikye'pi dharmibhedasmyAditi zaGkate----tathApIti / svarUpasyaikatvAttadabhinnayo rUpavattvasparzavattvayorbhedAbhAvAnna virodha ityAha ---neti / dharmabhedasyati nahi mazakamAtaGgabhedavadrUpasparzAdibhedastadAzrayAbhedavirodhIti bhAvaH / bhAvaprakAzaH etAvatA paramatabhoktarItyA buddhopadiSTakSaNabhaGgapratyakSArthabhaGgabAhyArthabhaGgadharmadharmibhAvabhaGgAdiSu kSaNabhaGgadharmadharmibhAvabhaGgadvayAnIkartuH vaibhASikasya mate vastusthairyamityAdinA kSaNabhaGganirAsakatvena yA pratyabhijJA pramA vakSyate saiva dharmadharmibhAvabhaGgabhaJjanatyuipapAditaM / saMbhAvitAnyathA siddhizikSaNaM ca kRtam / atha siddhAnte vaibhASikAkSepaM parihartumanuvadati1* tthaapiityaadinaa| vaibhASikamate vastusvabhAvasya vastunazcAbhedena vastUnAM kSaNikatayA na vyAhatiH / sthiradravyavAdasiddhAnte ca vyAhatiriti bhAvaH / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyasAdhanam 57 sarvArthasiddhiH * vedyahetuphalAkAraibhinnairekA sameti dhIH / ___ AnandadAyinI tvayApyekasya prAmANikAnekAkAro'pyabhyupagata ityAha-vedyati / ekA--buddhiH vedyasya ghaTasya hetozcakSurAdeH phalasya copAdAnAderAkAraiH sametIti--saMbadhnAtItyarthaH ; tathAhi-bAhyArthavAdinA tvayA'pyayaM ghaTa iti jJAnasya ghaTa eva viSayo nAnyaditi vyavasthAsiddhyarthaM vedyasya ghaTasyAkAro jJAne'GgIkaraNIyaH / anyathA dhiyo nIlAdirUpatve bAhyo'rthaH kiM pramANakaH / dhiyo'nIlAdirUpatve sa tasyAnubhavaH katham // bhAvaprakAzaH __*vedyahatvityAdi--atra dhIH-nirvikalpakajJAnaM / hetuH-adhipatyAdikaM / vedyaH---uttaro'rthakSaNaH / phalaM-vikalpajJAnaM tanmUlA pravRttiviSayapradarzanarUpA prAptizca / uktaM ca nyAyavinduTIkAyAM. 'nizcayena ca tajjJAnaM nIlasaMvedanamavasthApyamAnaM vyavasthApyaM' iti. " yasmAtpratyakSabalotpannenAdhyavasAyena dRSTatvenArtho'dhyavasIyate notprekSitatvena / darzanaM cArthasAkSAtkaraNAkhyaM pratyakSavyApAraH utprakSaNe tu vikalpavyApAraH / tathAhi-parokSamarthaM vikalpayanta utprekSAmahe na tu pazyAma ityutprekSAtmakaM vikalpavyApAramanubhavAdavasyanti / tasmAtsvavyApAra tiraskRtya pratyakSavyApAramAdarzayati / yatrArthe pratyakSapUrvako'dhyavasAyastatra pratyakSaM kevalameva pramANaM" iti ca / adhipatisahakAryAlambanasamanantarapratyayAzcatvAro vijJAnotpattihetavaH / tatra hinIlAbhAsasya hi cittasya nIlAdAlambanapratyayAnnIlAkAratA / samanantarapratyayAtpUrvavijJAnAdbodharUpatA / cakSuSo'dhipatipratyayAdrUpagrahaNa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH * tathA bAhyo'pi AnandadAyinI iti tvadukterayogAt / anIlAdirUpatve ityuttaratra chedaH / tathA cAkSuSamevedaM jJAnaM iti vyavasthAsiddhayartha hetvAkAro'pyapekSyaH / evaM phalAkAro'pyUhyaH / bAhyo'pi-ghaTapaTAdirapItyarthaH / -- bhAvaprakAzaH pratiniyamaH / AlokAtsahakAripratyayAt spaSTArthatA / tatra jJAnajanmani samanantarapratyayo vijJAnamupAdAnakAraNaM / Alambanapratyayo'rthaH sahakArikAraNam / arthajanmani so'rtha upAdAnakAraNaM / tajjJAnaM sahakArikAraNaM / jJAnArthayossvabhAvata eva viSayaviSayibhAvaH / janyajanakabhAvo'pi svabhAvAtmaka eva / sa ca sambandhyanatirikta iti tanmatam / / * tathA bAhyo'pIti-bhinnassametItyanuSaGgeNAnvayaH / bhinnaiH rUpasparzAdibhiH jJAnasyArthena adhipatyAdinA ca svabhAvAkhyasambandhavat dharmasya dharmiNApi svabhAvAkhyasambandhAGgIkAre'pi jJAnasyArthAdhipatyAdibhiriva dharmadharmiNorapyatyantabhedo dustyaja eveti bhAvaH / tadAha vAcaspatiH savikalpakapratyakSatvasamarthane tAtparyaTIkAyAm----- 'api ca rUpavijJAnaM viSayagrahNadharma nAnAparamANuviSayaM na paramANusvabhAvaH / tatsvabhAvatve vA teSAM sarvAn pratyavizeSAt sarvereva te paramANavo viditAssyuH / nacAsaMbaddhA eva svajJAnena rUpaparamANavo viSayAstasyeti vAcyam ; asaMbaddhasya viSayatve'tiprasaGgAt / svabhAva evArthajJAnayoH sambandho yadartho viSayo jJAnaM ca viSayIti cet ; hanta upAdhyupAdhimatorapi svabhAva eva sambandho'stu tathApi vijJAnArthavat na Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyasAdhanam sarvArthasiddhiH 1 * dRSTatvAdyugapatkramazo'pi naH / pratisambandhyanekatvaM yathA naikyasya bAdhakam / AnandadAyinI dRSTatvAditi--rUpavAn gandhavAn iti dRSTatvAdityarthaH / kSaNikabuddhivAdinaste yugapadevAnekAkAraH ; naH-asmAkaM yugapatkramazo'pi ; zyAmaghaTe kramazo raktatAdyutpattidarzanAta / pratisaMbandhIti-ekasyApi devadattasya pratisambandhyanekatvaM-bhrAtRputratAtamAtrAdyanekatvaM yathA tadaikya bhAvaprakAzaH svarUpAbhedaH iti' 'janakatvaM nAma na vastusvabhAvaH ; api tu tddhrmH| dharmazca dharmiNo vastuto bhidyate' iti ca / * 1 dRSTatvAditi-darzanAprAmANye ca avibhAgo'pi buddhayAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // iti vadan yogAcAraH / alAtacakranirmANasvapnamAyAmbucandrakaiH / dhUmikAntaHpratizrutkAmarIcyatraissamo bhavaH // (catuzzatikA 300) phenapiNDopamaM rUpaM vedanA buddhadopamA / marIcisadRzI saMjJA saMskArAH kadalInibhAH / / (mAdhyamikAvRttiH) 10) indriyairupalabdhaM yat tattatvena bhavedyadi / jAtAstatvavido bAlAH tatvajJAnena kiM phalam / / (bodhi+paM 375) ... Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH tathA sambandhyanekatvaM svAbhISTe ca samatvataH // iti dravyasAdhanam AnandadAyinI bAdhakaM na bhavati tathA sambandhyanekatvaM-~-ghaTasambandhinAM rUparasAdInAmanekatvaM bAdhakaM na bhavati / yadvA ----yathaikasya vastunaH pratisambandhino-virodhino bahavassanti tathetyarthaH / svAbhISTe-kSaNikatvabuddhau / anyathA vedyAkArairbuddherapi bhedaHsyAditi bhAvaH // 8 // iti dravyasAdhanam iha vAdinAM bahUni kartavyAni bhavanti--svapakSapradarzanaM tatra sAdhanopanyAsaH sAdhanasamarthanaM prativAdyudbhAvitasvapakSadUSaNoddhAraH parapakSakSaNasamarthanaM ityAdIni tatra dravyAdravyavibhAgena svapakSapradarzanaM kRtaM / pratyabhijJAzloke ca pramANopanyAsaH / tadananyathAsiddhayupapAdanena ca --- kSINAni cakSurAdIni rUpAdipvava paJcamu / na SaSThamindriyaM tasya grAhakaM vidyate bahiH // naika rUpAdhabhedo vA dRSTaM cennendriyeNa tat | akSAnekatvavaiyarthya svArthe bhinne'pi zaktimat // bhAvaprakAzaH lokAvatAraNArthaM ca bhAvA nAthena dezitAH / tatvataH kSaNikA naite . . . . . // (bodhi+paM 376) iti bhASamANo mAdhyamiko vA vijayI syAditi bhaavH| etacca buddhisare (33)zlokavivaraNe-'vikalpaviSayA vastutve ityAdinA AcAryareva vkssyte|| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 61 sarvArthasiddhiH evamekAzrayAnekadRSTAvanyataranihnavArthinau punarapi dharmadharmibhAvabhaGgamukhena pravRttau pratihanyate / anyathA 1* 'antastaddharmopade AnandadAyinI avidyamAnAbhede'pi tadakSAgocaratvataH / spRzato'pyasti sA buddhiH dravyaM tat sparzanaM ydi|| . nAyaM ghaTa iti jJAnaM sarva (varNa) pratyavabhAsanAt / ityAdIni bauddhapaThitadUSaNAnyuddhatAni bhavanti / idAnIM tu prameyadUSaNoddhAraH kriyate iti saGgatiM darzayan dravyanirAkaraNavAdinaH pUrva pradhAnatayA prastutatvAt taddavyabAdhakayuktInAM pRthagupanyAsaH tatsamAdhAnaM ca rAddhAntinA vaktavyaM ; na cAtra tatkriyate; dharmamAtra paryavasAnAdvakSyamANayuktInAM ; dharmamAtradUSaNaM ca tacchUnyazloke sa yuktikamupapAdayiSyate / ataH kathamuttarazlokArambha iti zaGkAdvayaM paunaruktayaM ca pariharannavatArayati--evamekAzrayeti dharmadharmibhAvo'tra nirAkriyate na dharmamAtraM / uttaratra vRttivikalpena atra tu dharmadharmi bhAvabhaGgamukhena iti na kRtvAkaraNaM nApi paunaruktayAmiti bhAvaH / dharmadharmibhAvasyopayogamAha---anyatheti-dharmadharmibhAvAbhAve 'antastaddharmopadezAt, ityAderayogAditi bhAvaH / bauddhAnAM dharmadharmibhAvakhaNDa bhAvaprakAzaH 1* antastaddharmopadezAdityAdi / Adipadena 'vivakSitaguNopapattezca' 'adRzyatvAdiguNako dharmokteH' ityAdiparigrahaH / atrAntastadharmopadezAditi sUtropAdAnaM 'ya eSo'ntarAditye hiraNmayaH puruSa iti zrutyuktadizA bhagavato divyamaGgalavigrahavattve'pi akarmavazyatvaprakhyApanapUrvakaM divyamaGgalavigrahaguNAnAmapi muktyupaayjnyaanvissytvbodhnaay| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH zAt' ityAdi 1*anirUDhaprAyaM syAt / nanu anumAnaM pramANamicchan na dharmadharmibhAvaM bAdhitumarhati tasya hetusAdhyadharmAzrayAvazyaM bhAvAt ; Aha ca dharmakIrtiH * hetubindau---- AnandadAyinI namapAsaddhAnta iti zaGkate nnviti| hetu--mAdiH sAdhyaM vayAdiH ta evadharmaH tadAzrayaH parvatAdiH pakSaH / dharmakIrtiH-bauddhavizeSaH / hetuvindau bhAvaprakAzaH 1* anirUDhaprAyaM syAditi-dharmadharmiNorbhedAsAdhane svabhinnadharmazUnyatvAdebrahmaNyaGgIkAre'pi brahma nirdharmakaM nirguNaM ityeva paryavasAnaM syAt / taccodAhRtasUtrapraNeturvyAsasyAnabhimataM / 'yadA pazyaH pazyate rukmavarNa kartAramIzaM puruSaM brahmayonim / tadA vidvAn puNyapApe vidhUya niraJjanaH paramaM sAmyamupaiti' iti brahmatadvigrahaguNAnAM muktayupAyajJAnaviSayatvabodhakAtharvaNazrutyAdisvArasyaviruddhaM ca / atastatsAdhanaM doSapariharaNaM cAvazyaka miti bhAvaH / etena ' athAto brahmajijJAsA' ityatra dharmaviziSTasyaiva brahmaNo jijJAsyatvaM dravyAdravyavibhAgasya prayojanaM vyAsasaMmatizca sUcyante / * hetubindAviti---atra nyAyabindau dharmakIrtivAkyAnyanusandheyAni----(sU 30) 'trairUpyaM punaH liGgasyAnumeye sattvameva / sapakSa eva sattvaM / asapakSe cAsattvameva nizcitaM / anumeyo'tra jijJAsitavizeSo dhrmii| sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthassapakSaH / nasapakSo'sapakSaH / tato'nyastadviruddhastadabhAvazceti / trirUpANica trINyeva ca liGgAni anupalabdhiH svabhAvakArye c| tatrAnupalabdhiyathA-na pradezavizeSe kvaciddhaTaH upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhoti / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH. 6.3 sarvArthasiddhiH pakSadharmastadaMzena vyApto hetusvidhaiva saH / avinAbhAvaniyamAvetvAbhAsAH tataH pare // AnandadAyinI hetubindvAkhyagranthe / pakSadharma ityAdi-pakSadharmaH-sAdhyAzrayasya pakSasya parvatAdeH dharmaH / tanniSTho dhUmAdiriti yAvat / tadaMzena--pakSAMzena tasya pakSasyAMzena-vizeSaNena sAdhyena vyAptaH / trividhena--kAryasvabhAvAnupalabdhibhedena / avinAbhAvasya niyamAt bhAvaprakAzaH upalabdhilakSaNaprAptirupalambhapratyayAntarasAkalyaM svabhAvavizeSazca / yaH svabhAvaH satsvanyeSUpalambhapratyayeSu yatpratyakSa eva bhavati sa svabhAvaH / svabhAvaH svasattAmAtrabhAvini sAdhyadharmahetuH / yathA vRkSo'yaM ziMzapAtvAditi / kArya yathA'giratra dhUmAditi / atra dvau vstusaadhnau| ekaH pratiSedhahetuH iti / atra hetubindau tadaMzena vyApta ityanena 'sapakSa eva satvaM asapakSe cAsattvameva nizcitaM' iti nyAyabindUktaM rUpadvayaM saMgRhItaM / bAdhaH paraM pratyekaM na doSaH vyabhicArAsiddhayoranyataraNa gatArthatvAt / bAdhasthale pakSAntarbhAvena vyApterasaMbhavAca / ekatra bAdhAbhAvanizcaye'pi pakSatAvacchedakAkrAntAnakavyaktiSu bAdhAbhAvanizcayasyAzakyatvAcca / ato'bAdhitatvAsatpratipakSitatve parityakte / / 1* tataH para iti-nyAyabindau--evaM trayANAM rUpANAmekai. kasya dvayordvayovA rUpayorasiddhau sandehe ca yathAyogamasiddhaviruddhAnaikAntikAstrayo hetvAbhAsA ityupasaMhAre saMkSepaH / ... Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 savyAkhyasarvAthIsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH iti / anye'pi 'grAhyadharmastadaMzena vyApto hetuH' iti| satyaM ; kAlpanikahetusAdhyadharmadvArA anumAnapravRttiH, pAramparyeNa tu svalakSaNavizrAntyA bhAktamanumAnaprAmANyAmiti hi * bauddhAnAM rhsym| 2 * tatvagatyA caturvidhAnAmApa teSAM dharmadharmibhAvaH kssepyH| AnandadAyinI vidyamAnatvAdityarthaH / grAhyadharma ityAdi--grAhyasya indriyagrAhyasya pakSasya dharmastadaMzena sAdhyena vyApto hetuH iti nyAyakaumudIkArAdaya AhurityarthaH / nAtrArthatathAtvalakSaNaM prAmANyamaGgIkriyate; tasya nirvikalpakamAtraparyavasAyitvAt apitu avisaMvAditvalakSaNaM ; tacca dharmadharmibhAvakalpanayA'pyupapadyate iti pariharati satyamiti---asmin zloke na vaibhASika evaM pUrvapakSI ; api tu catvAro'pItyAhacaturvidhAnAmiti / nanvayaM vikalpo viSayasiddhayasiddhiparAhata ityAha bhAvaprakAza 1* bauddhAnAM rahasyamiti---nyAyabindau nirvikalpakaM prastutya 'tasya viSayaH svalakSaNaM / tadeva paramArthasat / anyatsAmAnyalakSaNam / so'numAnasya viSayaH' ityAdyukteriti bhAvaH / etacca buddhisare (33) savikalpakadRSTAntena AcAryareva samyagupAdAyiSyate / ____ 2* tatvagatyetyAdi---sautrAntikayogAcAramAdhyAmakAnAM pratyakSArthabhA bAghArthabhaGga sarvazUnyatvavAdaiH vaibhASikavalakSaNyasattve'pi paramArthasatodharmardharmiNoIyoH kairapyanaGgIkArAditi bhAvaH / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 65 tattvamuktAkalApaH dharmo nirdharmakazcetkathamiva bhavitA so'bhilApAdiyogyo dharmeNAnyena yoge sa ca bhavati tathetyavyavastheti cenn| kazciddharmo'pi dharmI sphuTa sarvArthasiddhiH atastadbhaGgamanUdya pratyAha-dharma ityAdinA / ayamarthaH-yastvayA kazciddharma iSyate sa nirdharmakassadharmako vA ? Aye tasya zabdavAcyatvaM na syAt / aviziSTasya vyutpattyAcagocaratvAt / 1* sarvadhIzabdAnAM viziSTaviSayatvaM ca bhavatAM bhASyAdiSUktaM / AnandadAyinI ayamartha iti-tvayeti / parasiddhena paro bodhanIya iti nyAyAnna vyAghAta iti bhaavH| Aye iti / vAcyatvAbhAvAdbhavanmatAnurodhena tucchatvaM syAditi bhaavH| zabdagocaratvAbhAve hetuH aviziSTasyeti / aviziSTe'pi vyutpattirastvityatrAha-sarvadhIzabdAnAmiti / aviziSTasya sakalapra. mANabAhyatayA dhIgocaratvAbhAvena vyutpattiviSayatvAbhAvAnna zabdamAtra bhAvaprakAzaH * sarvadhIzabdAnAmityAdi-jJAnatvavyApakaM kiJcidavacchinnavizeSyatAkatvaM niravacchinnavizeSyatAkatvAbhAvo vA; saMsargatAprakAratA bhinnajJAnIyaviSayatAtvavyApakaM kiJcidavacchinnatvaM vA; zabdatvavyApakaM niravacchinnaviSayatvAprayojakatvaM cetyarthaH / etena sarvasaMmatajJAnavailakSaNyAt nirvikalpasya viziSTaviSayakatvAbhAvamabhyupagacchatAmardhavainAzikAdInAM mate 5 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (66 savyAkhyasarvAdhIsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH dvitIye tu yena dharmeNa dharmassadharmakaH so'pi pUrvavaddharmAntareNa dharmI syAdityaparAparApekSAyAmanavasthA / dvitrAdiparvamAtre vizrama iti vyavasthAbhAvAt / dharmatvaM ca dharmANAM bhaavH| atastasyApi dharmatvaM vAcyaM / na caitattasyAtmaiva AtmAzra AnandadAyinI viSayatvamityarthaH / yAvaddarzanaM vyavasthA bhaviSyatItyAzaGkaya darzanamasiddhamityAha...--dvitrAdIti / tatazca .. . asmAnupAlabhya punaH kurvato dharmaviplavam / tava vAkyamidaM hAmyaM zvazrUnirgacchavAkyavat / / iti nyAyassyAditi bhAvaH / prakArAntareNAnavasthAM pratipAdayatidharmatvaM ceti / dharmANAM bhAvo dharmAntaraM na tu svarUpamityarthaH / tataH kimityatrAha---ata iti / dharmatvaM vAcyAmiti-tatrApi dharmatve dharmatvaM nAma dharmAntaraM vaacymityrthH| nanu sakaladharmavarti dharmatvaM svAtmaiva ; anyathA sakaladharmavRttitvavyAghAtAdityatrAha. ....na ceti / svaniSThatvAbhAve sakaladharmavRttitvavyAghAtavat svasya svavRttitve'pi vyAghAtassyAdityarthaH / bhAvaprakAzaH sarvatra tAtvikadharmabhibhAvAGgIkAro'yuktaH sarvapratItiSu khaNDanayuktayA viziSTaviSayakatvAnabhyupagamaucityena tAtvikadharmadharmibhAvAsiddhayA nirdhamakameva sarva prasajyateti sUcitam / mUle abhilApAdItyAdipadasya itara. vyAvRttatvAdirarthaH / dharmo hi dhArmeNa itaralyAvRttidhIhetuH / dharme vyAvartakadharmAGgIkAre tasyetaralyAvRttattvena nizcayAsaMbhavena tena dharmiNo'patiravyAvRttatvena nirdhAraNaM na saMbhavatIti bhAvaH / nanu gotvena goH gavA gotvasya Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH savArthasiddhiH / yAt / na cAnyat ; anavasthAnAdeveti cet tanna, sarveSAM dharmANAM nidharmakatvAnaGgIkArAt / kazciddharmo'pi dharmI sphuTaM / sphuTadRSTaM hi nApahrotavyaM / tvayApi hetusAdhyAdidharmANAM pakSa AnandadAyinI anavasthAnAdeveti-svIkRtasvIkriyamANadharmavartidharmasvIkAre'navasthA syAditi ; dharma samarthayan mUrkhaH tena dharmeNa bAdhyate / kavATavivare pucchaM prerayan jambuko yathA // iti nyAyassyAditi bhAvaH / siddhAntI pariharati-tanneti / sarveSAmiti jAtiguNakriyAdivRttInAmeva nirdharmakatvasvIkArAditi bhAvaH / teSAM ca zabdabodhyatvAdikamupapAdayiSyate / sphuTadRSTamiti -- dharmatvena pratIyante spaSTaM jAtiguNakriyAH / tattallakSaNayogena parasparavilakSaNAH // iti pratitvAdityarthaH / apasiddhAntameva draDhayati-tvayA'pIti / bhAvaprakAzaH ca dharmavattvetaravyAvRttatvAdyaGgIkAre govRtti gotvaM gotvavAn gauriti vA govRttigotvavAnityAdirvA'bhilApaH syAt ; gauriti pratItau ca gotvasya nirdharmakasya bhAnamanubhavasiddhaM ; tadvirudhyeta / parasparadharmavattvena itaravyAvRttidhIsvIkAre parasparAzrayaprasaGgazca / kiMca gavi svetaratattadbhadasAmAnyaM ca svadharmabhUtagotvarUpaM gotve svetaratattadbhedasAmAnyaM ca gotvavyaktirUpameveti siddhAntavirodhaH / tatrApi gotvaniSThabhedasya govRttitvarUpatAyAH AdheyatAsaMbandhena gorUpatAyA vA aGgIkArasyaivokta *5 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tattvamuktAkalApaH matimathane svAnyanirvAhakatvaM sarvArthasiddhiH dhrmtvaadidhrmaassviikaaryaaH| anyathA anumAnAsiddhau kSaNabhaGgAdisAdhanAyogAt / atimathane-'* atyantacarcAyAm / zyadvA sphuTamatimathane -vizadabuddhayA sAvadhAnaM vimarze satItyarthaH / AnandadAyinI anyatheti-pakSadharmatvAdInAM kalpitatve'numAnasyAbhAsatvAt kSaNabhaGgAdisAdhanamapi na myAdityarthaH / atyantacarcAyAmiti / ayaM bhAvaH --- dharmadharmibhAvamapalapataH ko bhAvaH ? kimanubhava eva nAstIti ; uta satyapi tasmin anavasthAdumsthatayA na sadviSayatvamiti / nAdyaH ; vAmAtreNa pratItimAtrApahnavaprasaGgAt / na dvitIyaH ; svaparanirvAhakatve'navasthAyA evAbhAvAt iti / tarhi prathamata eva svaparanirvAho'stu kiM dharmamAtreNApIti zaGkAM parihartuM 'mphuTamatimathane' ityekanirvAhapramANaparatayA yojayati-yadveti / sphuTA cAsau matizceti sphuTamatiH / matireva vastusadbhAve bhavati zaraNaM / svAnyanirvAhakatayA keSAzcideva bhAvaprakAzaH rItyA nyAyyatvAditi bhAvenAha-'* aticarcAyAmiti / gaurityAdau gotvAderdharmiNA dharmavattvasya sphuTatAyA uktarItyA asambhavamabhipretya sphuTamatimathane ityekameva padamityabhipretyAha-2* yadveti / * vimarza satIti / vimarzo vicAraH / sa ca uktarItyA bodhyaH / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 69 sarvArthasiddhiH svAnyanirvAhakatva--svaparavyavahArAdivyavasthApakatvaM / 'zyatra hyanavasthAbhayAddharmAntaraM neSyate, tatra nimittAntaranirapekSau taddhIvyavahArau / yathA gozabdasya vyaktivRttAvitthambhAvabhUtaM gotvaM nimittaM gotve tu na nimittAntaramapekSate AnantyavyabhicArarUpAnupapattyabhAvAt / evaM zuklAdizabdeSvapi / AnandadAyinI dharmANAM pratItirityanubhavAnusArAt kvaciddharmAntareNa sadharmakatvaM nApahotuM zakyamiti bhAvaH / sadRSTAntamupapAdayati-yatra hIti / nanvevaM dharme dharmAntaraniyamAbhAve yasya dharmatvAderna dharmAntaraM tasya vyutpattyAdyabhAve zabdavAcyatvAdikaM na syAditi cenna; tatra dharmAntarAbhAve'pi svasyavai svavRttitayA prameyatvAdivadviziSTabuddhayAdiviSayatvena vAcyatvAdisaMbhavAt / naca siddhAnte gotvasya saMsthAnarUpatayA AnantyavyabhicArAdyanupapattiH ; tathA'pi sausAdRzyarUpasyaikasya saMbhavAditi bhAvaH / evaM zuklAdizabdaSvapIti-nanu zuklAdInAmanekatvAnna gotvAdinyAya iti cenna ; zuklatvasyaikasyopAdhervaktuM zakyatvAt / nanu yadi bhAvaprakAzaH '* yatra hiityaadi| uktaM ca bhASye-'prathamameva vastu pratIyamAnaM sakaletaravyAvRttameva prtiiyte| vyAvRttizca gotvAdisaMsthAnaviziSTatayA itthamiti pratIteH' iti tadapi jAtyAdiviziSTavastunaH pratyakSaviSayatvAt jAtyAdereva pratiyogyapekSayA vastunassvasya ca bhedavyavahArahetutvAcca duurotsaaritN| saMvedanavat rUpAdivacca paratra vyavahAravizeSahetoH svasminnapi tadvyavahArahetutvaM yuSmAbhirabhyupetaM bhedasyApi saMbhavatyeva' iti / atra zrutaprakAzikA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH nanu gauH zukla ityAdi AnandadAyinI keSAM ciddharmANAM svenaiva vizeSaH tathAtve'pi gaurityAdijAtizavdeSu dharmiparyanteSu zuklAdizabdeSu vyaktarjAtiguNazca jAteya'ktyAdizca vaiziSTayapratiyogitvAdinA bhAsatAM / yatra guNamAtraviSayakazzuklazabdaH yatra vA bhAvapradhAnanirdezo dveya kayorityAdiSu bahuvacanaprasaGgena dvitvaikatvapareSu tvatalAdyanteSu gotvagotAdizabdeSu jAtirityAdizabdeSu ca pradhAnatayA guNAdInAM nirdezaH tatra kiJciddharmavattvAbhAve prAdhAnyAyogAttadanyatve'navasthAprasaGgAttadabhAve ekamya vizeSaNavizeSatayA pratItyayogAdapasiddhAntaH / prameyatvAdikaM ca pakSasamamiti tatra dharmA bhAve'pi gatyantarAGgIkAre sarvatra tathA'stviti zakate-nanviti ---- bhAvaprakAzaH 'jAtyAdereveti--svaparanirvAhakatvAdvyAvRttirUpadharmAntaranirapekSasya pratiyoginirapekSasyaiva ceti bhAvaH' iti ; upasaMhArabhApye ca 'ato vastusaMsthAnarUpajAtyAdilakSaNabhedaviziSTaviSayameva pratyakSaM' iti / na ca ' atodvitIyAdipiNDagrahaNeSu gotvAderanuvRttidharmaviziSTatA saMsthAnivat saMsthAnavazca sarvadaiva gRhyate' iti bhApyavivaraNAvasare 'piNDadharmasaMsthAnaM taddhamo'nuvRttiriti dharmidharmabhAvarUpasAmyanibandhanaM ca dRSTAntadvayopAdAnaM ' iti / tatpUrva anekavyaktayanvayarUpA anuvRttiH sA cAnvayinaH padArthasya pUrvavyaktiniSThatAparAmarzenaiva dvitIyAdiSu gRhyate' iti ca vyAsAryasUktau nirvikalpakasavikalpakayorubhayorapi gotve gorAdheyatAsambandhena prakAratayA bhAnamiti pratIyate; spaSTaM cedaM nirvizeSaprAmANyavyudAsavAde iti vAcyam : anekavyaktadhanvayarUpA banavRttirityanena anekavyakti Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH sarvArthasiddhiH * vizeSyaparyantoktau tathA syAt / kvacidguNamAtraviSayeSu zuklA dizabdeSu bhAvapradhAneSu dhekayorityAdiSu tvatalAdhanteSu jAtiguNaH kriyetyAdiSu ca vAcyAnAM tattaddharmANAmidantvena nirdezAditthambhAvasApekSatve anavasthA ; anapekSatve tu AnandadAyinI nanu dharmANAM dharmAntarAGgIkAre anavasthA ; svasyaiva mvaniSThatve AtmAzrayaH ; dharmiNazca dharmApekSayA dharmatve'nyonyAzrayaH ; parasparavyAvartakatve karmakartRvirodha iti tanniSkarSakaprayoge dharmI vizeSa ityanupapanna bhAvaprakAzaH sambandhasyaiva anuvRttipadArthatvakathanena tasya saMsargatayA bhAnasyaiva tena svarasataH pratIteH / pUrvavyaktiniSThatA-pUrvavyaktisambandha eva / bhASye gotvAderanuvRttidharmaviziSTatA----anekavyaktisambandha eva / vastuto dharmadharmibhAvasya gotvAnuvRttyossattvena tathA vyapadezo bhASye zrutaprakAzikAyAM ca, na tu tAdrUpyeNa jJAne bhAnatAtparyeNa iti dhyeyam / * vizeSyaparyantoktAvityAdi-vizeSaNatvaM vizeSyasya svetaravyAvRttidhIhetutvaM / yamya vizeSaNatvamAnaM tasya tu svata eva svetrvyaavRtttaa| vizeSyasyaivetaralyAvartakadharmApekSA iti cAstu tathApyadravye saMsthAnarUpajAterasaMbhavena tadvizeSyakapratItiSu / taditaravyAvartakadharmAbhAvena 'prathamameva vastu pratIyamAnaM sakaletaravyAvRttameva pratIyate' iti bhApyavirodha iti bhAvaH / * zuklAdizabdeSviti-zuklAdipratyakSe ca AzrayavinirmokeNa rUMpabhAnaM na saMbhavatIti tattyAgaH / idaM zabda. gandhAdipratyakSasyApyupalakSaNam / ... Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH taniSkarSaprayogeSvapi bhavati punastasya dharmI vizeSaH // 9 // sarvArthasiddhi " idamitthamiti hi sarvA pratItiH" iti bhASyAdivirodha ityatrAha---taniSkarSaprayogeSvityAdi / ayaM bhAvaH---- udAhRteSu * niyatAniyataniSkarSakazabdeSu jAtiguNAdeH pradhAnatayA nirdezepi * santi kecidyathApramANamitthambhAvAH AnandadAyinI. mityatrAha ----ayaM bhAva iti / kalpitadharmamAdAya sadharmakatvapratItyupapAdane'pIdRzadoSAHsyuriti tvayApi kathaMcitparihAryA ityAha---- bhAvaprakAzaH * niyatAniyataniSkarSakazabdeviti-pRthivyAdyapekSayA niyata niSkarSakA jAtiguNakriyAzabdAH / aniyataniSkarSakAH zuklAdizabdAH / etacca buddhisare (81,85zlo) vivecyissyte| '* santi kecidityaadi| taduktaM tattvaTIkAyAm sajAtIyavijAtIyavyAvRttasvasvabhAvataH / itthamityeva gRhyante zabdagandhAdayo'pi hi // iti / ayamAzayaH----zuklarUpAdiSu niravayaveSu avayavasannivezavizeSAtmakasaMsthAnAbhAve'pi 'saMsthAnaM nAma svAsAdhAraNaM rUpamiti yathAvastusaMsthAnamanusandheyam' iti bhASyoktadizA zuklarUpAdimAtrAvagAhi jJAnameva saMsthAnaM / uktaM ca nyAyasiddhAJjane.. nanu yadi saMsthAnameva Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 73 sarvArthasiddhiH tvayApi hetusAdhyAdInAM pkssdhrmtvaadidhrmaassviikaaryaaH| anavasthA ca kathaJcidupazamanIyA / svIkRtaM ca saMvedanasaMvedane zabdazabdAdau svaparanirvAhakatvaM / * na cAtra karmakartR AnandadAyinI tvayApIti / svaparanirvAhakatvaM tvayApi kacitsvIkAryamityAhasvIkRtaM ceti / saMvedanasaMvedanaM-jJAnamAtraviSayakaM jJAnaM / Adizabdena sarvamityAdizabda uktaH / devadatta AtmAnaM pazyatItyAdau karmakartRbhAvadarzanAnna virodha ityAha-na cAtreti / nanu tarhi bhAvaprakAzaH sAmAnyaM tarhi tadrahiteSu rUparasAdiSu kathaM nirvAhaH? tava vA kathaM upalakSaNarahiteSu ? lakSaNamevopalakSaNamiti cet ; kiM tat ? pratItiriti cenna; AtmAzrayaprasaGgAt, asmAkaM tu tadevakIkaraNamiti nopadravaH' iti // zuklarUpAdyavagAhino jJAnasya svayaMprakAzatayA viSaye prakAratayA bhAnena zuklarUpAdyavagAhisarvapratItiSu tasyetaravyAvartakatA / evaM kAlasyApItaravyAvartakatvaM bodhyam / taduktaM vyAsAyaH (jijJAsAdhikaraNe) nanu kathaM sarvapramANAnAM savizeSaviSayatvaM ? nahi gandhAdigrAhi pramANaM gandhAdikaM sAzrayamAvedayati; naivaM ; Azraya eva vizeSa iti niyamAbhAvAt / saMvido'pi sarvavizeSaNatayA sarvArthavaiziSTayaM hyupapadyate / ayaM gandho'nubhUyate iti kAlAdivizeSAva cchinnatayaiva gandhAdipratItezca savizeSatvopapattiH' iti / 1 ncaatreti| atra-rUpAdeH jJAnaprakAratve jJAnadharmitve ca // bhavati punastasya Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH virodhaH / svotpAdakatvAdAviva paurvaapryaadiveghttyaabhaavaat| kiMca svalakSaNAdInAM jAtyAdInAM ca saMvRtisiddhAnAM nirdharmakatve'pi kathaJcidabhilApArhatvaM tvayApi grAhya ; anyathA tattasaMvyavahAreNa kathAdipravRttyayogAt / ato nirdharmakaM zabdavAcyaM na bhavati iti svasiddhAntavirodhaH svavacanavyAghAtazca / AstAmetat-...-* samAnAdhikaraNasyeva vyadhikaraNasyApi AnandadAyinI svasya svajanakatvamapi syAdityatrAha --svotpAdakatvAdAviti / tatra hi sattvAsattvayorvirodha iti bhAvaH / nanu dharme svaparanirvAhakatvamasiddhamityatrAha-----kiM ceti / nanu kalpitadharmamAdAya dharme vyavahAra ityatrAha ...-jAtyAdInAmiti / tatrApi dharmakalpanena vyavahAre'navasthA myAditi bhAvaH / ato nirdharmakarmiti / kalpitadharmamAdAya zabdavAcyatve zuktacAdarapi rajatAdizabdavAcyatvaprasaGge lokavyavahArAvirIdhAvyavasthA na syAditi svarUpeNApi vAcyatvaM svalakSaNaM vAcyamiti siddhAntavirodho'pIti bhAvaH / mvavacaneti / nirdharmakaM zabdavAcyaM na bhavatIti nirdharmakazabdavAcyatvena tadavAcyatvapratipAdanAt svavacanavyAghAta ityarthaH / nanu pratibandImAtramanuttaramityatrAha --AstAmiti / bhAvaprakAzaH dharmI vizeSa iti mUlaM vivRNoti-'* samAnAdhikaraNasyetyAdinA / etena 'nanu vizeSA hi nirvizeSAH tatkathaM nirvizeSavastuno'prAmANikatvaM ? ucyate---dharmeNa dharmI savizeSaH dharmiNA ca dharmassavizeSaH / kasya ciddharmabhUtaM dharmi vA yanna bhavati tat prAmANyazUnyamiti hi granthArthaH / - Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtAraktadharmAkSepaparihAraH 15 sarvArthasiddhiH vyAvartakatvAditthambhAvatvaM sidhyati / tathA ca niyataniSkarSakaprayogeSvapyeteSu dharmI dharma vizinaSTi yathA paTasya zauklayaM khaNDasya gotvamityAdiSu / dharmI vizeSaH dharmasya khetrnisstthaadvyaavRttidhiiheturityrthH| na cAtra mithssNshryH| vizeSaNavizeSyAdhiyostadvayavahArayozca mitho janyatvAbhAvAt / niSkarSAniSkarSavyavahArayozca vivakSAbhedAyattatvAt , ubhayathA vyavahArasya sarvatra sarvairapi durapahnavatvAt / yazcAtra samA AnandadAyinI vyAvartakatvAditi / rAjJaH puruSa ityAdau vyaavrtktvaadityrthH| nanu parasparavyAvRttabuddhiviSayatve'nyonyAzrayaH ityAha--naceti / parasparaviziSTabuddhiAvRttidhIhetuH / nacAtrAnyonyAzrayaH, parasparavyAvRttibuddheH parasparahetutvAbhAvAt / tadviziSTabuddhizcendriyasaMprayogAdviziSTazabdAdipramANAdvA bhavati / tatra zabdena kadAcitkiJcidvizeSyatayA bhAsate / tathAniyamasya vivakSA niyAmikA / ubhayathA'pi pratItau parasparavyAvartakatvAvizeSe kathaM vizeSaNavizeSyabhAvabheda ityatrAha--yazceti / bhAvaprakAza vizeSo vyAvartakaH dharmI ca svagatadharmasya AzrayAntaragatadharmAcyavacchedaka iti vizeSazabdavAcyaH' iti zrutaprakAzikAyAM dharmiNA dharmassavizeSa ityasya ghaTasya zauklayamityAdivyadhikaraNasthalamevodAharaNaM vivakSitamiti darzitaM / tena jJAnatvavyApakaM kiJcidavacchinnavizeSyatAkatvamityeva 'savizeSavastuviSayatvAtsarvapramANAnAm' iti bhaassysyaarthH| vastuzabdasya vizeSyaparatvAt , 'prathamameva vastu pratIyamAnaM sakalelaslyAvRttameva Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH nAdhikaraNaprayoge viziSTatvenAvasthito'pi '*arthatassvadharma anyaniSThAdvayavacchinatti sa eva paTasya zauklayamityAdiprayoge guNIbhavan kaNThoktena svasambandhena vizinaSTi / gotvaM zoklathaM ityAdipadeSvapi "tasya bhAvastvatalau" ityAdi vihitataddhitAzrayavAcyatvena dhIstha evArtho niSkRSyamANaH svavizeSaNanirUpakatayA anuziSyate / evaM vizeSyasyaiva dvidhA vizeSaNayoga iti vyajanAya punazzabdaH; niSkarSaprayogeSu vizeSa vA dyotayati // 9 // AnandadAyinI nanvevaM sati gotvaM zauklayamityAdau taddhitAzrayaprakRtigavAdizabdaiH dharmyava dharmavizeSitaH pratIyata iti guNIbhavan kaNThoktena sambandhena pratIyata ityanupapannamityata Aha ---gotvaM zauklayamityAdIti / prakRtyA viziSTArthopasthitAvapi taddhitArthadharmAnvayabodhasamaye gaurnityetyAdAviva dharma vihAya svarUpamanvetIti na doSa iti bhAvaH / nanu jAtiguNaH kriyetyatra na dharmyupasthApakaM pramANamasti / anupasthitAnAM ca na vyAvatakatvaM / na ca jAtyAdikameva tadupasthApakaM ; anupasthApitasya tasya tadupasthApakatvAyogAt / upasthApanasya vyApakadharmyupasthApanAdhInatvAditi cetttraah--nisskrsspryogessviti| tattacchabda eva sahAnubhavasAma rthyAt smArayati, smRtAnAM vyAvartakatvaM ceti na virodha iti bhAvaH // 9 // bhAvaprakAzaH pratIyate' ityuttarabhASyaikarasyAditi siddhaM / '*arthata iti ---etena gauriti pratyaye gotve gorAdheyatAsambandhena bhAnaM nAstIti sUcitam // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 77 tattvamuktAkalApe tacchUnye tasya vRttiH kathamiva ghaTate tadviziSTe tu vRttau / sarvArthasiddhiH punarapi dharmasya dharmiNi vRtti vikalpya tadubhayamapaDhuvAnaM pratyAha-tacchUnya iti-yo'yaM rUpAdiH dravyasya guNatayeSTaH sa kiM svazUnye vartate svaviziSTe vA? nAdyaH / vyAghAtAta; anyathA sarveSAM sarvatra vRttiH kiM na syAt ? khapuSpAdInAmapi AnandadAyinI nanu pUrvameva dharmadharmibhAvAnupapattimAzaGkaya samAhitatvAt punastakathanamayukta ityAzaGkaya nirasanIyazaGkAbhedAnna ponaruktayamityAha -~punarapIti / ekasmin kAle svAtyantAbhAvasAmAnAdhikaraNyaM viruddhamityAha-vyAghAtAditi / virodhAdityarthaH / anyathA-virodhAbhAve / nanu sarvatra sarva syAdityayuktaM rUparasayorvirodhAbhAvamAtreNa tejasi na rasaprasaktiH api tu tatsattAgrAhakapramANasattve; sarvatra tadanupalabdherna prasaktirityatrAha-khapuSpAdInAmiti / niSedhaH--nimsvabhAvatvaniyamaH / bhAvaprakAzaH etAvatA aviziSTAdviziSTasya vaiziSTaye yadi dhIvizet / tadbuddhidhArA'vizrAntissyAdvA mUlAviziSTatA // iti khaNDanoktadUSaNamapi parihRtaM / atha khaNDanakRtA viziSTasyAtiriktAnatiriktatvapakSadvayaM dUSayitvA lakSaNanirvacanaM na saMbhavatI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 savyAkhyasarvArthasiddhasahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH kathaM niSedhaH? yogyAnupalabdheriti cena; tadupalabdhyanupalabdhyorapi virodhaabhaavaat| kiMca anupalabdhiH abhAvopasthApanena bhAvaM virundhyAt tadA kathaM tacchnye tasya vRttiH? na dvitIyaH / AtmAzrayApAtAt * viziSTaM vizeSaNavizeSyatatsaMbandhAtiriktaM AnandadAyinI - nanu tatrApyanupalabdhayA nizcayo'stviti zaGkate ---yogyAnupalabdheriti / anupalabdhirna tAvatsvarUpAbhAvaviSayA; apitUpalabdhayabhAvarUpatayA upalambharUpapramANAbhAve prameyAbhAva iti vyAptayA vA pratyakSasahakAreNa vaa| ubhayathA'pi nAnupalabdhimAtramabhAvanizcayahetuH ghaTavati ghaTAnupalabdhimati vyabhicArAt / kiJca tayA'bhAvanizcayo'stu tAvatApi rUpajJAnaM rasavattvamiva kathaM bhAvaM nirundhyAt virodhAbhAvAt ityAha---- na tadupalabyayanupalabdhayoriti / nanu anupalabdhirabhAvamupasthApya sattvavirodhI na bhaviSyatItyatrAha-kiJceti / tathA sati bhAvasyAbhAvavi bhAvaprakAzaH tyuktaM / tatra prathamapakSavAdina itthamAhuH-viziSTaM vishessnnvishessyttsmbndhaatiriktN| samUhAlambanAdviziSTajJAnasya samUhAlambanajanyavyavahArAdviziSTavyavahArasya ca bhedaat| ekaH puruSa ityAdipratItivilakSaNAdeko daNDIti pratyayAt pratyakAbhAvAdviziSTAmAvasyApi bhedAcca / vizeSaNasannidhAnena vizeSyaM vizeSyasanidhAnena vizeSaNaM vizeSaNavizeSyobhayaM vA viziSTopAdAnaM / viziSTapratyekayozca bhedAbheda iti / tanmatenAtra mamAdhirna sambhavatItyAha--- *viziSTamityAdi / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepapArahAraH sarvArthasiddhiH na kiMcit / tasmin * pramANAbhAvAt / na cokteSu triSvanyatama AnandadAyinI rodhitvAtsvazUnye svasya vRttirna syAdityarthaH / nanu svasya svavRttitve bhAvaprakAzaH *pramANAbhAvAditi- daNDI puruSa iti pratItau daNDapuruSasambandhamantareNa daNDino'nyasyApratIteH daNDinamAnayetyukte'tadAnayanaprasaGgAca' ityAdi khaNDanoktadUSaNAnativRtteH / satkAryavAdasthApanArtha pravRtte ArambhaNAdhikaraNe'rdhavainAzikasiddhAntitasya buddhizabdAntarAdibhirvastvantaratvasAdhanaprakArasya zrIbhASyAdau dUSitatvena tannacAyena viziSTazuddhayorapi bhedAsiddheH / kiM ca viziSTazuddhayorbhede tattatkSaNaviziSTavyaktInAM bhedena kSaNikAnantapadArthasvIkAreNa vainAzikamatapravezApattiH 'kSaNamapi caramAmaNvavasthAM na jahyAditi ' vakSyate ; bhedAbhedazca nirasiSyata iti bhAvaH / khaNDane 'viziSTAnatiriktatApakSe pratyekaM dANDivyavahAraprasaGgaH, dharmatvAdyananugamenAnugataviziSTabuddhayanupapattyA dharmadharmisambandhAnAM viziSTarUpatA na saMbhavati ; anugatadharmatvabhaGge sambandharmiNorapi bhaGgena dharmamAtravAdI vaibhASika eva vijayI syAt / pratyetavyasya vaicitryaM pratyayollekhasAkSikam / dhiyaM nivezya lumpaddho bhaGgaM sAkSyeva yacchati // ato'rthavaicitryamantarA buddhivailakSaNyamasambhavi' ityuktN| tatra dharmAtirikta dhAdikaM ekArthapratyabhijJeti zloka eva sAdhitaM / anugatadharmAnanI. kAre'pi pratAtivyavahArAvadravyasare sthApayiSyete iti pratyekaM daNDyA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH mAtra; tAvati viziSTadhIvyavahArayorabhAvAt / '* atassambandhyubhayaM viziSTazabdArtha iti syAt / *tathA ca svaviziSTe vartamAno guNaH svavizeSyamiva svAtmAnamapi / bhAvaprakAzaH divyavahAraprasaGgaM vArayati '* sambandhyubhayamiti / etena pratyekajJAnAt samUhAlambanAcca viziSTajJAnasya vailakSaNyAdikamupapAditaM bhvti| tathAhi . daNDI puruSa iti pratyaye saMyogena daNDasambaddhaH puruSaH puruSe daNDa iti pratyaye ca puruSasambaddho daNDo vissyH| pratItarviziSTaviSayakatvaM ca daNDaniSThaprakAratAnirUpitapuruSAnaSThavizeSyatAnirUpakatAdikaM / ato viziSTazuddhayorabhede'pi samUhAlambanAdekaH puruSa ityAditazca viziSTajJAnamya vailakSaNyaM / tannibandhana eva vyavahArabhedaH / nahi viSayavailakSaNyAdeva pratItivailakSaNyamiti rAjAjJA ; vizeSyaprakArabhAvAdiviSayatA vailakSaNyAdapi tadupapatteH / jJAnAtiriktazcArtho buddhisare sthApAyapyate / vizeSaNAvacchinnapratiyogitAkatvena vizeSaNavizeSyobhayaparyAptapratiyogitAkatvena vA viziSTAbhAvasya zuddhAbhAvAdbheda ityakSapAdAnuyAyigrantheSu vyaktaM / bhAvAntarAbhAvavAde ca na doSalezo'pItyAdikaM viSayitvapratiyogitvAdikaM ca yathA'vasaraM vivecayiSyate / * tathAca svaviziSTa ityAdi-ata eva vedaprAmANyavAdibhirapi so'yaM devadatta ityAdau tattadantayorupalakSaNatvameva na tu vizeSaNatvaM / daNDI kuNDalItyAdAvapi daNDakuNDalopAhatayostAdAtmyameva viSayaH ityabhyupagataM / taduktaM saMkSepazArIrake aviruddhavizeSaNadvayaprabhavatve'pi viziSTayodvayoH / ghaTate na yadekatA tadA na tarAM tadviparItarUpayoH / / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dvyAtiriktadharmAkSepaparihAraH tattvamuktAkalApaH svAdhAratvaprasaGgastata iha na guNo nApi dhrmiityyuktm| sarvArthasiddhiH . svaadhaariikuryaat| kimatrAniSTam ? '*svasya svasmAdanyatvam / abhede AnandadAyinI AtmAzraya ityasaGgataM utpattijJaptipratibandhakatvAbhAvAdityAzaGkaya AdhArAdheyabhAve bhedassyAt tasya bhedAdhInatvAditi pariharati-kimatretyAdinA / nanu prameyatve prameyatvamityAdAvabhede'pi darzanAttathA'trApyastvityatrAha--abheda iti // kathaM svavRttiriSTA cedyathA'nyatreti gamyatAm / pramANaM kAraNaM vRttau na bhinnAbhinnate yataH / / iti nyAyena pramANasadbhAvAttathA'GgIkAraH ; iha tu na tathA ; pramANAbhAvAditi bhAvaH / nanvekasyaiva ghaTasya bhUtalAdheyatvaM rUpAdhAratvaM ca bhAvaprakAzaH iti bhAvaH 1 * svasya svasmAdanyatvamiti tadavacchinnanirUpitAdheyatAyAstatrAGgIkAre svasya svadharmitAvacchedakatvaprasaGgena vidheyatvoddezyatvAdyavacchedakabhedAdyabhAvena zuklAdizabdAcchAbdAnupapattiriti bhAvaH / na cAtra tadupalakSite tasya vRttiriti saMbhavati ; avidyamAnaM sat vyAvartakamupalakSaNamiti paribhASA / evaM sati dharmasyAvidyamAnatve dharmiNo'pi sattvAsaMbhavena kasyAyaM vyAvartako bhavet ? kiJca dharmasyopalaMkSaNatve uktarItyA pratatyiprakAratvena bhavAdiSTAsiddhirapIti / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravyaM tattvamuktAkalApaH tattirdharmimAtre sarvArthasiddhi kathamAdhArAdheyabhAvaH pratisaMvandhibhedAbhAvAt ? 'nacAtra bhinnAbhinnatvaM dRSTaM *yuSmAdiSTaM vA ? evaM *vRttyanupapattyA vA guNaguNinoranyataraparizeSassyAt ubhayaparityAgo veti paroktamayuktaM / kathamityatrAha -tadvRttirdharmimAtra iti| na vayaM tacchnye tadviziSTe vA tasya vRttiM bruumH| api tu * vastutastadviziSTe AnandadAyinI dRSTamityatrAha---pratisambandhIti / yasya yadapekSayA AdhAratvaM tasya tadapekSayA bheda iti bhAvaH / nanu ekamya guNaguNisvarUpasya kaumArilairAdhArAdheyabhAvo'GgIkRta ityatrAha - na cAtreti / tanmataM pramANAvaruddhamiti bhAvaH / apasiddhAntazcetyAha-~-yuSmadiSTamiti / vRttyanupapattayA veti vaakaarHpuurvshlokokttaapekssyaa| anyataraparizeSassyaditi vaibhA bhAvaprakAzaH *na caatretyaadi| bhinnaabhinntvN--taadaatmyN| etena daNDI kuNDalItyAdAvapi bhavanmate bhedAbhedAnabhyupagamena tadbhAnAsaMbhavenAbhedabhAne ca daNDakuNDalayorabhedaprasaGga iti sUcitaM / ' * yuSmadiSTamiti-etacca adravyasare sphuTIbhaviSyati / 'vRttyanupapattyA veti vAkArazcArthe / viziSTasyAtiriktatvAnagIkAraNa anatiriktatve vRttyanupapattyA cetyarthaH / tadavacchinnanirUpitAdheyatA na tatra svIkriyate yenoktadoSasmyAt kiM tu tadadhikaraNanirUpitAdheyataiveti nAnupapattirityAha-** vastunamtatiIiche sati // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 8.3 tattvamuktAkalApaH na bhavati tata evAsya tacchUnyatA'to sarvArthasiddhiH vizeSye tadviziSTavRttyabhAve tacchUnyavRttissyAdeveti cettatrAhana bhavati tata evAsya tacchUnyateti / yatra yadvartate tasya kathaM tacchUnyatvaM ? na ca tadvati vartamAnasya tasminnapi vRtti riti niyamaH; ghaTavati bhUtale vartamAnAnAM guNAdInAM ghaTe'pi vRtteradRSTeH / evaM ghaTasyApi / nanu sarvatra vRttivikalpena viziSTaM dUSayataH kiM (nidAna)? nidarzanaM / kiM kvacidapi viziSTapra AnandadAyinI SikasautrAntikamatopasaMhAraH / vastutastadviziSTe-tadAdhAre ityarthaH / yatra yadvartata iti--tatazca tadAzrayasya tacchUnyatvaM svasya svaviziSTatvamiti vA viruddhaM / tatazca---- tatkAmo yathA gata vegAdutplutya mUDhadhIH / andhaH kUpe patettadvadvauddho vyAptisamarthanAt // iti nyAyAnusaraNamiti bhAvaH / kiJca yatra rUpaM na tatra rUpAbhAvaH yatra rUpAbhAvaH tatra na rUpamiti vyAptiM vadatA rUpasya vRttirabhyupagateti / tatazca-- asmaduktaM bhavAnvakti nAnyatkiJcana bhASate / pizAca iva kUTasthaH tasmAttvatto bibhemyaham // iti nyAya iti bhAvaH / nanu ghaTavati bhUtale ityAdRSTAntasyApi pakSatulyatvAttadudAharaNamasaGgatamiti zaGkate-nanviti / nidarzanaM dRSTAntaH / kvacit kiM nidAnamiti pAThaH / tadA nanvityArabhya Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH tItireva nAsti, satyapi vA niSkArANakA, sakAraNApi vA durnirUpakAraNA, nirUpitakAraNApi vA nirviSayA, saviSayA'pi vA bAdhitaviSayA? iti; nAdyaH; laukikaparIkSakabahiSkAraprasaGgAt / '* sarvazUnyavAdinApi hi saMvRtyA viziSTadhIripyate / na dvitIyaH, kAryasya kAraNAvazyambhAvAt / tadana AnandadAyinI siddhAntivAkyaM / nanviti prshnprN| uttaramAha-kimityAdi / pratatyiA hyarthaklaptirdvadhA - kAryatvena kAraNatayA, viSayatvena viSayitayA vA; ubhayathA'pi na sambhavatIti prathamaH kalpaH / kAryatvena kAraNatayA'rthakalpanaM na saMbhavati dvitIyatRtIyau / viSayaviSayitayA kalpanaM na saMbhavatIti caturthapaJcamAviti vivekaH / saMvRti bhAvaprakAzaH ___ * sarvazUnyavAdinA'pItyAdi / taduktaM mAdhyamikavRttau----api ca lokavyavahArANabhUto ghaTaH patinIlAdivyAtirikto nAstIti kRtvA tasyopacAraH kalpyate / nanvevaM sati pRthivyAdivyatirekeNa nIlAdikamapi nAstIti nIlAderapyaupacArika pratyakSatvaM kaplyatAM / yathoktam--- - rUpAdivyatirekeNa yathA kumbho na vidyate / vAyvAdivyatirekeNa tathA rUpaM na vidyate // iti / tasmAdevamAdikasya lokavyavahArasya lakSaNenAsaGgrahAdavyApitaiva lakSaNaM syAt / tatvavidapekSayA hi pratyakSaM ghaTAdInAM nIlAdInAM ca neSyate / lokasaMvRtyA tvabhyupagantavyameva pratyakSatvaM ghaTAdInAM / yathokaM zatake... sarva va ghaTo do rUpe draSTe hi jAyate / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 25 sarvArthasiddhiH bhyupagame tu * lokAyatAvatArAt / iSyate ca avidyAvAsanAdi bhrAntarapi nidAnaM bhavadbhiH / ata eva na tRtIyaH / nApi caturthaH svaparalokavyavahAravirodhAdeva / kathaM kilAsau viziSTapratItiH kathaM ca nirviSayA ? na paJcamaH, adyApi __ AnandadAyinI dardoSaH / tadadhInakalpitaviSayA viziSTadhIrityarthaH / lokAyateticArvAkamate kAryakAraNabhAvAbhAvAditi bhAvaH / naceSTApattiH apasiddhAntaprasaGgApatterityAha---iSyate ceti / avidyA-doSaH / vAsanA pUrvapUrvasaMskAraH / AdizabdenAlambanasamanantarasahakAryadhipatipratyayAdayaH / ata eveti-tatkAraNatayaiva nirUpaNasaMbhavAdityarthaH / svapareti-- loko dvividhaH-svaH parazceti / tadvyavahAravirodhAdityarthaH kathaM ceti viziSTaviSayA pratItirviziSTapratItiH / tathA ca viziSTapratItiniviSayeti svavacanavyAghAta ityarthaH / adyApIti-vyAghAtAtmAzraya bhAvaprakAzaH brUyAttatkasyacinnAma ghaTaH pratyakSa ityapi / / iti / 1* lokAyatAvatArAditi / tanmate kAryakAraNabhAvAnaGgIkAre yuktayaH taddaSaNaprakArAzca (31) prakAzayiSyante / 'zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpa' iti pAtaJjalairnirviSayakhyAtyaGgIkAreNa tadabhiprAyeNa nirviSayeti pRthkkottiH| nanu svalakSaNasyaiva paramArthasattvena saprakArakajJAnasAmAnyaM bhramaH, vedavAdibhirapi nirguNaM brahmaiva paramArthasat saguNaM tvaparamArthameveti nirvikalpakaM brahmajJAnameva tatvataH pramA. sama Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe. [jaDadravya tatvamuktAkalApaH noktau doSau svadhIvAgvihatiritarathA sarvArthasiddhiH bAdhasyAzAmodakAyamAnatvAt * vikalpaprAmANyaM ca vkssyte| ato yathAdarzanaM kvacitkiJcidvatate na svasmin iti vyavasthite tvaduktau vyAghAtAtmAzrayadoSau na sta ityAha-ato noktau doSAviti / anyathA aniSTamAha-svadhIvAgvihatiritaratheti / svadhIvihatiH svavAgvihatiH, svadhIvAgvihati AnandadAyinI yorbAdhakayoradyApyalabdhajIvitatvAdityarthaH / nanu sarvavikalpAnAM vAsanAnirmitatayA prakAradvayenApi viSayavyavasthApakatvamanupapannamityata AhaH-- vikalpeti----buddhisara iti zeSaH / svadhIvAgvihatiriti--- dhIzca vAkcetItaretarayoge dvandvasamAsaH / bhAvaprakAzaH kArakabrahmajJAnaM tvaprametyabhyupeyate iti zaGkAyAmAha----'vikalpaprAmANyamityAdi / * vakSyate iti / buddhisare (33) iti bhAvaH / idamatra bodhyaM-prakArabhUto vyAvartako'pi dharmo dvividhaH-----upalakSaNaM vizepaNaM ceti / svavizeSyamAtre'nvayi upalakSaNaM svavizeSyAnvite'pyanvayi vizeSaNamiti Avasya daNDI kuNDalItyAdikaM dvitIyasya rUpavAn prameya ityAdikamudAharaNaM iti jJAnatvavyApakaM kizcinniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAkatvamiti niyamasyAnubhavasAkSikasya na bAgha iti // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] dravyAtiriktadharmAkSepaparihAraH 87 sarvArthasiddhiH riti pratyekasamudAyaparaM yojyaM / kathaM viziSTadhIvirahe tavApi tadviSayavyAhAravyavahArau ? udAharaNopanayau ca vastutastaddharmaviziSTaviSayau / buddhissvaprakAzA 1* abhinnadezakAlaM svalakSaNaM kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSaM prativAdivAkyamasAdhakaM AnandadAyinI - - nAto dvandvAcudaSahAntAtsamAhAra iti samAsAntaH / svadhiyA vihatiM drshyti-kthmiti| tdvissyeti| uktiH vyAhAraH / vyavahAraHpravRttyadiH / tyovishissttdhiisaadhytvaadityrthH| svavAgvirodhamAha-udAharaNeti / udAharaNaM dRSTAntavAkyaM / upanayaH-saMzca zabdAdiriti vAkyaM / bhAvaprakAzaH 1*abhinnadezakAlaM svlkssnnmiti| atrodaahRtnyaaybinduvaakyaanynusndheyaani| *klpnaapoddhmityaadi| atra dharmottarAcAryaH-'tatra pratyakSatvamanUdya kalpanApoDhatvamabhrAntatvaM ca vidhIyate / yattadbhavatAmasmAkaM cArtheSu sAkSAtkAri jJAnaM prasiddhaM tatkalpanApoDhAbhrAntatvayuktaM draSTavyam / na caitanmantavyaM ; kalpanApoDhAbhrAntatvaM cedaprasiddhaM kimanyatpratyakSasya jJAnasya rUpamavaziSyate ; yatpratyakSazabdavAcyaM sadanUdyateti / yasmAdindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyyartheSu sAkSAtkAra jJAnaM pratyakSazabdavAcyaM sarveSAM siddhaM / tadanuvAdena kalpanA poDhAbhrAntatvavidhiH / kalpanApoDham--kalpanAsvabhAvarahitamityarthaH abhrAntaM-arthakriyAkSameM vasturUpe'viparyastamucyate / arthakriyAkSama : Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH viziSTaM nAstItyapi viziSTamAttha / taJca viziSTaviSayasvadhIviruddhamiti / santyanye'pi dharmadharmibhAvabhaJjakAH pareSAM AnandadAyinI . svadhIvAgvirodhaM darzayati--viziSTaM nAstItyapIti / svadhIvAgvihatimupapAdayati-tacceti / anena vAkyena viziSTAbhAvaviSayiNI viziSTabuddhirjAyamAnA viziSTasAdhiketi / tayA vAcA dhiyo virodha iti bhAvaprakAzaH vasturUpaM sannivezopAdhidharmAtmakaM / tatra yanna bhrAmyati tadabhrAntaM / etacca lakSaNadvayaM vipratipattinirAkaraNArtha / na tvanumAnanivRttyarthaM ; yataH kalpanApoDhagrahaNenaivAnumAnaM nivartitaM / tatrAsatyabhrAntagrahaNe gacchadrukSadarzanAdi pratyakSaM kalpanApoDhatvAtsyAt / tato hi pravRttena vRkSamAtramApyata iti sampAdakatvAtsamyakjJAnaM kalpanApoDhatvAcca pratyakSamiti syAdAzakA / tannivRttyarthamabhrAntagrahaNaM / taddhi bhrAntatvAnna pratyakSaM / trirUpaliGgajatvAbhAvAnnAnumAnam / na ca pramANAntaramAsta / ato gacchAkSadarzanAdi mithyAjJAnamityuktaM bhavati / yadi mithyAjJAnaM ; kathaM tato vRkSAvAptiriti cet ; na tato vRkSAvAptiH / nAnAdezagAmI hi vRkSaH / tena paricchinnaH ekadezaniyatazca vRkSo'vApyate / tato yaddezo gacchadvakSo dRSTastaddezo nAvApyate / yaddezazcAvApyate sa na dRSTa iti na tasmAtkazcidartho'vApyate jJAnAntarAdeva tu vRkSAdirartho'vApyate ityevamAntagrahaNaM vipratipattinirAsArtha / bhrAntaM jhanumAnaM / svapratibhAse'narthe'dhyavasAyena pravRttatvAt' iti vyAcakhyau / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dravyAtiriktadharmAkSepapArahAraH tattvamuktAkalApaH tadvadanye'pi jalpAH // 10 // sarvArthasiddhiH prsnggaaH| te kathamuddhAryA ityatrAha-tadvadanyepi jalpA iti / anyapi-nityasamAdirUpAH shusskprlaapaaH| tadvat-nirastavAkyaistulyaM vartante / utthAnaparihAraprakArabhede'pi svvyaadhaataadidossaavishessaadityrthH| ghaTakuDayavadanyatve'nanyatve tu svarUpavat / na guNasya guNatvaM syAdityasat svoktibAdhataH // dUSyAdanyadananyadvA dUSaNaM na tu dUSaNam / gardabhAdivadanyatve'nanyatve dUSaNIyavat // __AnandadAyinI bhAvaH / nityasamAdirUpeti-kvacitsAhacaryadarzanamAtreNa vyApakApAdanaM nityasamaH / AdizabdenotkarSasamAdayo gRhyante / matubantatA bhrAnti vArayati-nirastavAkyairiti / nanu kathaM tulyatvaM ? utthAnasya parihArasya ca bhinnatvAdityatrAha-utthAneti / vyAghAtAMzamAdAya tulyatvamityarthaH / anye'pi jalpA ityuktAMzaM darzayati-ghaTakuDyavaditi / dharmadharmiNobheMdo'bhedo vA? Adhe ghaTakuDyavaddharmadharmibhAvo na syAt / dvitIye svarUpavaddharmadharmibhAvo na syAdityarthaH / svoktibAdhata iti--siddhayasiddhirUpavyAghAtAdityanya / anumAnena dharmadharmibhAvakhaNDane anumAnasya dharmadharmipratipAdakodAharaNopanayarUpasvoktivirodhAdityartha ityapare / jAtirUpatayA svavyAghAtakatvAdityapyAhuH / dUSaNasya svavyApakatvameva darzayati--dUSyAdanyaditiH-dUSaNaM dUSyAdanyanna vA ? ubhaya Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvAthIsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH evaM sambaddhatvAsambaddhatva-samAnakAlatvAsamAnakAlatva-yugapadgrAhyatvAyugapadgrAhyatvAdivikalpasya bAdhAstaduddhArAzca vishuddhbuddhibhirvdhaatvyaaH| dRSyeNApi sambandhAdivikalpadoSasAmyAdati // 10 // iti dravyAtiriktadharmAkSepapArahAra:. AnandadAyinI. thA'pi dUSyAdanyagardabhavat tasmAdananyadUpyavadvA dUSaNaM na syAdityarthaH / evamiti----dharmiNA rUpAdikaM saMbaddhamasaMbaddhaM vA ? sambaddhatve saMyuktaghaTapaTayoriva dharmadharmibhAvo na syAt / asaMbaddhatve merumandarayoriva dharmadharbhibhAvo na syAt / evaM dharmiNA dharbhamsamAnakAlo'samAnakAlo vA ? ubhayathA'pi samAnakAlInAsamAnakalInaghaTapaTayoriva guNaguNibhAvo na syAdityarthaH / evaM dharmiNA dharmo yugapadgAhyo na vA ? ubhayathA'pi tAdRzaghaTapaTavadaguNatvaprasaGga iti prasaGgo bodhyaH / evaM prameyamaprameyaM vA ? janyamajanyaM vA ? ghaTastadanyo vA ? ubhayathA'pi na guNa iti prasaGgAH Adizabdena vivkssitaaH| taduddhArakramamAha----dUSyeNApIti / dUSaNaM dRSyeNa saMbaddhamasaMbaddhaM vA ? samAnakAlamasamAnakAlaM vA ? yugapadgrAhyamayugapadgAcaM vA ubhayathA'pi tAdRzadUSyarAsabhAdivanna dUSaNamityAdi prasaGgAditi bhAvaH / kecittu sambaddhatvetyAyevaM vyAcakhyuH----vizeSaNasya vizeSyeNa saha sambaddhatve so'pi sambandhassaMbaddho navA ? Aye anavasthA / dvitIye---... SaNNAmapi padArthAnAmasaMghAtaH prasajyate / iti nyAyena asaMhatarUpatA syAt / . vizeSaNasya vizeSyeNa samAnakA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM lokAyatanirAsaH 91 sarvArthasiddhiH evaM dravyAdravye sAmAnyataH prasAdhya dravyeSu prathamoddiSTaM triguNamAdau parIkSyate / tatra kAzcadAha-dhImannidarzanatayA prasiddhassuragururlokAyataM zAstramArabhya pRthivyAdIni catvAryeva ttvaanyaah| adhikAni tu tAvanmAtravibhAgoddezAdapoDhAni / atiriktacetananiSedhAcceti / atra kiM lokAyatasUtrANi svayaMpramANatayopAdIyante / tadupasthApakatayA vA ? AnandadAyinI lInatve sAmagrayaikyAtkAryaMkyaprasaGgaH / prAgabhAvabhedasya pratiyogibhedAdhInatayA tadasiddhAvasiddheH / bhinnakAlatve tu vizeSaNasya pUrvatve nirAdhArakAryotpattiprasaGgaH / vizeSyapUrvakatve tu guNAzrayo dravyamiti dravyalakSaNavyAghAtaH / na ca guNAtyantAbhAvAnadhikaraNatvena nirvAhaH atyantAbhAvAnadhikaraNatvaM nAma atyantAbhAvAbhAvAdhikaraNatvaM ; tathA ca abhAvAbhAvasya bhAvAtmakatvAt guNAdhikaraNatvamityarthamsyAt / tathAcoktadoSAnatikrAntiH / guNAtyantAbhAvasyaikatve tatraivAtivyAptiH / anekatve'navasthetyAdikamUhyamiti // 10 // iti dravyAtiriktadharmAkSepapArahAraH. prakRtyAdau vipratipattyabhAvAttatra pramANopanyAsavaiphalyamAzaGkayAha-dravyAdravye iti / dhiimnnidrshntyaa-buddhimddssttaanttyaa| lokAyataM zAstramArabhyeti-' atha lokAyataM zAstraM / pRthivyAdIni catvAryeva tatvAni / tebhyazcaitanyaM kiNvAdibhyo madazakti Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH nAdyaH asammateH, gurUktezca 1* virocanopadezavadasuramohanArthatvAt / na dvitIyaH ukteSu vivAdAbhAvAt / adhikAnAM niSedhasya niSpramANakatvAt / anupalabdhyA niSedha iti cenna; yogyAnupalabdherabhAvAt / itarasya niSedhakatvAyogAt / upalabdhyA ceJcatuNomupAdAnaM AkAzena kimaparAddham / asti hyAsaMsAraM tadupalambhaH / na cAtrAsparzatvAdibhirvAdhaH / arUpatvAdinA vAyvAderapi nivaprasaGgAt / zeSaM ca vakSyAmaH / atha upalambhabalAdastvAkAzamapIti cet / tathaiva bhinnAbhinnabhavAnu AnandadAyinI . vat" ityAdinetyarthaH-virocanopadezavaditi-brahmaNA mohanArtha virocanaM pratyupadezavadityarthaH / adhikAnAmiti-saMkhyAvizeSAttanmUlabhUtapramANenAdhikaniSedhaH kartavyaH / AgamabAdhe(na)tadanumAnAyogAditi bhAvaH / itaramya / anupalabdhimAtramya / asti hIti-ihAkAze vihagaH patatItyAbAlamupalambhAdityarthaH / arUpatvAdinetyAdizabdavayena gandhavattvAbhAvAjalamya snehavattvAbhAvAttejasazceti vivakSitaM / nanu mahattve satyudbhatamparzavattvaM bAhye (yaike) ndriyagrAhyasparzavattvaM vA dravyapratya(kSe)kSatve tatraM ; anugatasaMbhave tatparityAgAyogAditi cettatrAhazeSaM ceti--AkAzanirUpaNe ityarthaH / bhinnabhavo-janmAntaraM bhAvaprakAzaH * virocanopadezavaditi-chAndogyASTamaprapAThakASTamakhaNDe virocane prati prjaaptyupdesho'vseyH|| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMraH triguNaparIkSAyAM lokAyatanirAsaH 93 sarvArthasiddhiH bhuutaarthprtisndhaataa'pybhyupgntvyH| astu tarhi' * SaDdhAtuvAdaH *adhvaryubhistathAdhyayanAt iti cet *tayudbhAtRbhizcaturNAmadhyayanAccaturdhAtuvAdaH syAt / anuktamaviruddhamanyato grAhyamiti cetsamAnaM bhUyasAM ca prAbalyAt / * upabRMhaNaprAcuyAcca / na cAtra mitho virodhaanirrthkaarthvaadmaatrtaa| samya AnandadAyinI tatrAnubhUtArthapratisandhAnaM-stanyapAnAdISTasAdhanatAsmRtiH / abhinnabhave - bAlye anubhUtasya pratisaMndhAnaM-tatsmRtiH / SaDdhAtuvAdaH-SaTtatvavAdaH / adhvaryubhiriti-" tasmAdvA etasmAdAtmana AkAzassaMbhUtaH" ityAdinA yajurvede'dhyayanAdityarthaH / udgAtRbhiriti-" sadeva saumyedamagra Asattittejo'sRjata tA Apa aikSanta tA annamasRjanta" ityAdivAkyarityarthaH / nanu vibhAgenoddezenetaravyavacchedAdvirodha ityatrAha-bhUyasAM ceti| bhUyasAM-caturviMzatitatvapratipAdakAnAmiti zeSaH / virodhAGgIkAre'pi na tatpratibandhIti bhAvaH / bhUyastvamasiddhamityatrAha-upabRMhaNaprAcuryAditi / tathAca anugrAhakaprAcuryamapi prAbalyaprayojakamavizeSAditi bhAvaH / nanu bhUyastvamaprayojakaM; zatamapyandhAnAM na pazyatIti nyAyAdityatrAha-nacAtreti / samyaGnyA bhAvaprakAzaH 1* ssdddhaatuvaadH-aatmpnycbhuutruupssttpdaarthvaadH| *adhvryubhiH--yrjurvedibhiH| *udgAtRbhiH saamvedibhiH| * bhUyasAM atiriktapra. dipAdakAnAM maitrAyaNIyasubAlamahopaniSadAdInAM / ____upabRMhaNati / viSNupurANabhAratAdyupabRMhaNavacanAnyAcAryaiH nyAyasiddhAjanAdAvudAhRtAni / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH nyAyAnugrahamAtreNa balAbaladRSTayA virodhazAnteH / kocittu prakRtyAdizabdai *radRSTAdikaM kathyata ityAhuH / yathAhodayanaH-- " ityeSA sahakArizaktirasamA mAyA durunnItito muultvaatprkRtiH| * ityAdi / aannddaayinii| yabalAdubhayoravirodhasyaiva sthi(ra)tatvAt / caturdhAtuvAkyaM caturNA mvarUpapratipAdanamAtreNApi prAmANyamaznute / na tdrthmitrnissedhmpeksste| ' caturviMzativAkyaM tu nyUnaparaM cenna prAmANyaM labhate iti na virodha iti bhAvaH / nanu caturviMzAtavAkyasya caturviMzatitatvaparatvaM nAvazyaM vAcyaM ; anyathA'pi prAmANyopapatteriti naiyAyikamatamanubhASatekacittvityAdinA / prathamAdipadena mahadahaGkArAdizabdagrahaNaM / dvitIyAdipadena buddhivizaSacetanaguNau gRhyate / kusumAJjalisamatimAhayathA''heti / sahakArizaktiH sarvakAryasahakArikAraNaM, adRSTamityarthaH / duravabodhatvAnmAyAzabdavAcyatApItyAha - durunnItitaH / tasya prakRtizabdavAcyatA'pi yuktetyAha .. - mUlatvAtprakRtiriti / AvaprakAzaH _'* adRSTAdikAmiti- adRSTabuddhivizeSAhamAbhimAnAH prakRtimahadahakArazabdArthAH / tanmAtrANi ca sUkSmabhUtAnyeva / karmendriyANi tu tattadadhiSThAnAnyeveti / * ' ityAdItiprabodhabhayato'vidyeti yasyoditA / devo'sau virataprapaJcaracanAkallolakAlAhalaH sAkSAtsAkSitayA manasyAbhiratiM banAtu zAnto mama // . Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM udayanamatanirAsaH 95 sarvArthasiddhiH tde'*tdpssttu| niyatakramAnupUrvaprakRtivikRti -paramparopadezAt / AnandadAyinI niyatakrameti--prakRtivikRtibhAvasya dravyadharmatvAditi bhAvaH / nanu na prakRtermahAniti prakRtizabdenopAdAnamucyate ; api tu nimittamAtra bhAvaprakAzaH iti kusumAJjaliprathamastabakAntimazlokaH / imaM ca kusumAJjaliprakAze vardhamAnaH-(203-204 pR.) vyAcakAra-'yasya devasya eSA adRSTarUpA sahakArizaktiH-sahakArikAraNaM asamA mAyetyuditA ' yanmAyAprabhavaM vizvam ; ityatra mAyAzabdenAdRSTasyAbhidhAnAt / asamatve hetuH durunnItitaH ; adRSTamAyayormahAvicAronneyatvAt / 'prakRti prabhavaM vizvaM, itraNApyAgame adRSTarUpA zaktireva prkRtiruditaa| kutaH mUlatvAt mUlakAraNameva prakRtizabdArthaH / adRSTaM ca tathA / avidyAprabhavatvAgame saivAvidyetyuditA / yataH prabodhAt tatvajJAnAt ubhayorapi bhItiH avidyAvat tajjanakAdRSTasyApi tato bhayAt tatvajJAne tadanutpatteH' iti / * apaSThiti / 'apadussuSu sthaH' iti kuH / apArthamityarthaH / dharmAdharmarUpAdRSTasya tanmate javigatatvena mAyAM tu prakRti vidyAnmAyinaM tu mahezvaram / tasyAvayavabhUtaistu vyAptaM sarvamidaM jagat / / : iti zrutyAdyasamaJjasaM syAt / evaM 'ajAmekAM lohitazuklakRSNAm' ityAdirUpavattvAmnAnamapyasaGgataM syAt iti bhAvaH / * paramparopadezAditi---upadezazca zrutipurANAdau - bodhyaH / atIndriyajagatkAraNaviSaye anumAnapravRttiM bhavadabhyupagatAmanusarantaH Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApa [jaDadravya latvamuktAkalApe svacchandenAgamena prkRtimhdhngkaarmaatraaksssiddhiH| sarvArthasiddhiH bAdhAbhAve bhAktatvAyogAta / anyathA sarvatra zrutahAnyazrutakalpanAprasaGgAcca / tadetatsarvamabhipretyAha-svacchandaneti / * ' sAdhakabAdhakapramANAbhAve viziSTArthabodhanasAmarthya Agamasya svAcchandyaM / Agama iha shrutismRtiitihaasaadiH| karaNadoSabAdhakapratyayavirahAdasmadAdyatIndriyaviparya zAstramApi pratyakSavat zraddheyameva / ata AgamikAnAmapi sadbhAvanizcaya iti siddhi AnandadAyinI matyatrAha-bAdheti / bAdhAbhAve nimittatvasya prakRtizabdabodhyatvAditi bhAvaH / anyatheti -- tathAca prakRteriti paJcamIzrutasya tasmAdveti paJcamIzrutasya janikarityanuzAsanasiddhamya " tamasi lIyate" iti saptamyA ca zrutamyopAdAnatvamya hAnirazrutasya nimittatvasya svIkAra ityarthaH / anye tu-prakRtizabdamyopAdAnaparamya nimittatve lakSaNAsvIkAra ityAhuH / yadvA bAdhakAbhAve'pi bhAktatve sarvatra tathA prasaGgena ko'pi siddhAnto na sidhyedityarthaH / sAdhakabAdhaketi sAdhakasattve'nuvAdaprasAdAdhakasattve yogyatAvirahAdarthavizeSaprAtapAdanAbhAvAnda puruSArthatApattavihataM svaacchnch| zraddheyameveti / ' tatpramANaM bAda bhAvaprakAzaH sAGkhyA api prakRtimahadAdikamanumAnata eva sAdhayantaH prakRtimahadAdikramamAgamasiddhamevAlyakAdhuriti bhavatastasya sarvasya tyAgo na yukta iti bhaavH| *' sAdhakabAdhakapramANAbhAva iti / uktaM ca mImAMsakaiH Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyAderacAkSuSatvam 97 tatvamuktAkalApaH nAdhyakSeNApratIteH sarvArthasiddhiH shbdaabhipraayH| nanu pratyakSasiddhaM pRthivyAditatvaM / tacca kAryAvasthaM prakRtidravyameveti brUtha / tathA sati kAraNAvasthamapi tadeveti kathaM tasyApratyakSatvaM? azrutAgamaiH apratisaMhitavyAptibhizca bAlAdibhirapi cakSurAdikaraNAni vyavahriyante / ataH kathaM teSAmAgamikatvaM ? tatrAha-nAdhyakSaNeti / pratyakSaviruddheyaM pratyabhijJetyAha--apratIteriti / na hi prakRtyAdyavasthasya pratyakSataH pratItirasti / avasthAbhedairekasyaiva pratyakSatvApratyakSatve bahulaM lokadRSTe / cakSurAdivyava AnandadAyinI rAyaNasyAnapekSatvAt' iti nyAyAditi bhAvaH / nanu nAdhyakSaNati mUlamasaMgataM abhAgipratiSedhApatterityAzaGkayAvatArayati-nanviti / nanvindriyANAmatIndriyatvAttadviSayaM zAstramarthavadityAha-azrutAgamairiti / apratisaMhitati / yathA dharmAdharmaviSayakavaidikavyavahArAt vyavahAraviSayatvena vyavahartavyavizeSaviSayamanumIyate tadvadapi na vyavahAryamanumAya vyavahAra ityarthaH / nanu pratyakSasiddhatvaM bhavatu ko doSa ityatrAha-ataH kathAmiti / pratyakSasiddhe zAstrasya tAtparyAbhAvAditi bhAvaH / nanu pRthivyAdInAmapi pratyakSatvaM na syAt tadabhedAt ityatrAha-avastheti / asaMyuktAvasyasya kezasya dUre na pratyakSatA / tasyaiva sajAtIyayuktAvasthasya pratyakSatA / pratyekasya SARVARTHA. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasavorthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya ARCISHERate sarvArthasiddhiH hArAzca laukikAnAM tttddhisstthaanmaatrvissyaaH| manasA jaanaamiityuktirpi'*dhiivishepvipyaa| ahamiti pratyakSaM tu na mahattatvaviSayaM ahaGkArAviSayaM vA; pratyagAtmana evAhamiti bhAnAt / AnandadAyinI rajasazcakSuragamyatvaM ; tamyaiva rAzyavasthasya cakSurgamyatvaM dRSTamityarthaH / tathAca yadavasthAviziSTasya zAstrapratipAdyatvaM tadavasthamya na pratyakSatvamiti bhAvaH / nanu yatra pratyakSamAdhiSThAnaM nAmti tatra kathamityatrAha-manaseti / saMbhAvanArUpadhIvizeSaviSaya ityarthaH / nanu ahamiti mahattatvamya ahaGkArasya ca pratyakSatvAt kathaM tayoH zAstravedyatvamityatrAha-ahamiti / nanu sAGkhyaiH / adhyavasAyo buddhiH' ityatra budhyate adhyavasyate'neneti vyutpattyA mahattatvapariNAmatayA'dhyavasAyasya tanniSThatvokteradhyavasAyAzrayatayA pratIyamAno'hamartho mahattatvameva / tathA abhimAno'hakAraH' ityatra abhimanyate'neneti vyutpattyA tiraskArAtmakabuddhervA'hakAradharmatvAttadAzrayatayA bhAvaprakAzaH asannikRSTavAcA ca dvayameva jihAsitam / tApyeNa paricchittistadviparyayato'pi vA / / iti / '*dhIvizeSaH .....saMskArajanyaM jJAnaM / tAddha savikalpakasmaraNAdi / ' nanu atIndriyaviSayakasya yogipratyakSasya siddhAnte'pyaGgIkAreNa nAdhyakSaNeti mUlamayogyAmiti cet na ; yogipratyakSasyAgamaikasiddhasya siddhAnte'GgIkAreNa tatra zrutAveva sAdhakatvaparyavasAnasya 'zrutyAlambe tu saiva prasajati zaraNam' iti (buddhisare 36) vakSyamANatvenAnupapattyabhAvAt / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH . - triguNaparIkSAyAM prakRlyAMdaracAkSuSatvam 99 sarvArthasiddhiH adhyavasAyAdayo'pi vastuta atmdhrmaaH| karaNabhadAyattatayA tu tttdvRttitvopcaaraaH| dRSTeSu pRthivyAdiSvapi zAstrakavedyAH katikati na santyAkArAH? kiMpunaranyeSu? ato lokottIrNA AnandadAyinI pratIyamAno'GkAra iti cettatrAha-adhyavasAyAdayo'pIti / tatradhyavasAyAdeH taddharmatve (zAstreSu dharmitayA) teSu taddharmatayA vyapadezaH kathamityatrAha-karaNabhedeti / karaNa(rUpa)bhUta mahadAdyAyattatvAdityarthaH / nanu pRthivyAdyavasthAviziSTasyaiva pratyakSavedyatvAt kathaM pRthivyAdezzAstravedyatvam ? naca tamya mAMstu tadvedyatvamiti vAcyam ; tathA sati caturviMzatitatvAnAM zAstrevedyatvavacanaviro(dhaH)dhAt ityatrAha-dRSTeSviti / pRthivyavasthAviziSTatayA pratyakSatve'pi salilAdijanyatvabrahmaparatantratva brahmakAraNakatvabrahmazararitvAdyairdhabhairapratyakSatvena zAstra vedyatvamAvaruddham / .... .. .. .. dravyakriyAguNAdInAM dharmatvaM sthApayiSyate / teSAmaindriyakatve'pi na tAdrapyeNa dharmatA / zreyassAdhanatApyeSAM nityaM vedAtpratIyate / / iti nyAyAditi bhAvaH / dRSTAnAmeva pRthivyAdInAM zAstragamyatve atIndriyaprakRtyAdInAM zAstragamyatvaM kiM punAyasiddhamityAha-kiM punariti / tathAca idaM sukhaduHkhamohAtmakaM kAryajAtaM. tAdRzakAraNajanyamityanumAnAnna sidhyatIti bhAvaH / nanu prakRtyAdInAmapratyakSatve tallakSaNagrahaNamanupapannaM ; pratyakSadRSTAnAM pRthivyAdInAM tattadavAntarabhedAnAM ca lakSaNamapyanupapannaM ; kAryakAraNayorabhedena pRthivyAdilakSaNa 7* Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 savyAkhyasavArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe janadravya sarvArthasiddhiH kAreNa triguNasya zAstravedyatvaM / eSAM ca tatvAnAM tadavAntarabhedAnAM ca yathA''gamaM yathAdarzanaM ca lakSaNaM grAhyam / keSucit kSIraguDAdirasabhedavat durvacA api bhedAstvanubhavasiddhA '* durapahnavAH / AnandadAyinI prakRtyAdAtivyAptazcatyatrAha ---eSAM ceti / apratyakSANAmAgamabodhitaM lakSaNaM / teSu sarvatatvakAraNatvaM mahattatvakAraNatvaM ca prakRtilakSaNaM / prakRtyavyavadhAnena prakRtijanyatvaM mahallakSaNaM ityAdinA grAhyam / pRthivyAdInAM ca pratyakSataH / nacAtinyAptiH; yathAdarzanaM yathA''gamaM tattadavasthAviziSTasya lakSyatayA tattadavasthAzUnyakAle lakSaNavirahAdativyAptayabhAvAditi bhAvaH / nanu pRthivyAdInAmanugatasya dharmasya durvacatvAt na lakSaNaM saMbhavatItyata Aha - kepuciditi / bhedAH .... bhedakadharmA ityarthaH / nanu pratyakSeNApratIterityasyAnuSaGge'numayetyanupa - bhAvaprakAzaH * durapahnavA iti / tadAha daNDI kAvyAdarza--- ikSukSIraguDAdInAM mAdhuryasyAntaraM mahat / tathA'pi na tadAkhyAtuM sarasvatyApi zakyate / iti| sAGkhyAstu yasyAtIndriyasya sAdhane'numAnaM na prabhavati tadevAgamatassidhyatItyAhuH / yathAhezvarakRSNaH---.. sAmAnyatastu dRSTAdatIndriyANAM pratAtiranumAnAt / tasmAdapi cAsiddhaM parokSamAptAgamAtsiddham // iti / tadetatsAlayatatvakaumudyAM itthaM vyAcakAra vAcaspatiH----'tatra Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM prakRlyAderAnumAnikatvasya sAmAnyatonirAsaH 101 bhAvaprakAzaH yatpramANam yatra zaktaM taduktalakSaNebhyaH pramANebhyo niSkRpya darzayatisAmAnyata iti / tuzabdaH pratyakSapUrvavadbhayAM vizinaSTi / sAmAnyato dRSTAdadhyavasAyAdatIndriyANAM pradhAnapuruSAdInAM pratItiH / citichAyApattirbuddheradhyavasAya ityarthaH / upalakSaNaM caitat ; zeSavadityapi draSTavyam / tatkiM sarveSvatIndriyeSu sAmAnyato dRSTameva pravartate ? tathAcayatra tannAsti mahadAdyArambhakame svargApUrvadevatAdau ca tatra teSAmabhAvaH prApta ityata Aha-tasmAdapIti / tasmAdityatAvataiva siddhe cakAreNa zeSavadityapi samucitaM ' iti / etayAkhyAyAM sAGkhyatatvavibhAkaranAmnayAM vaMzIdhara itthamAha-AdinA saMyogasaMgrahaH / prakRtipuruSatatsaMyogA nityAmeyA ityukteH / jaDAyAH pratIteghaTAderiva prameyavyavahArahetutvAbhAvAdAha-citIti / citicchAyA--caitanyapratibimbaH tasyApattiryatra caitanyaprAtabimbAzrayetyarthaH / sA ca buddherantaHkaraNasyAdhyavasAyaH vRttirUpapariNAmaH / acetano'pi cetana iva bhavatItyarthaH / nanvatIndriyAdau vyatirekiNo'pi sambhavAt kathaM sAmAnyato dRSTAdeva tatpratItirityata Aha-upalakSaNamiti / zeSavataH--avItasya vyatirekiNa ityarthaH / Agamasya vaiphalyamAzaGkate-tatkimiti / tatreSTApattimAzaGkaya nirAkaroti - tathAceti / padArthakrame anumAnadvayaM na sambhavati kAryaliGgena kAraNAnumAnAt / tathA ca parokSe pratyakSAnumAnayoraviSaye zrutirevamAnaM / svargabodhakaM 'yanna duHkhena' ityAdi / svargakAmo yajetetyAdi apUrva / apUrva vinA AzuvinAzino yAgasya svargasAdhanatvAsambhavAt / devatAyAM 'agnISomAvidaM hvirjussetaaN'| aindraM dadhyamAvAsyAyAM' ityAdi / sAmAnyatodRSTAdyathA pradhAnAdInAM siddhiH tathA 'prakRtarmahAn' ityAdau spaSTamAbhidhAsyate ityAha / evaM ca svacchandanAgameneti mUlamasaGgatamityabhiprayan na punaranumayati mUlamavAtarayati Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 savyAkhyasarvAdhIsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH na punaranumayA vyAptiliGgAdyasiddheH / sarvArthasiddhiH *nanu sAGkhayoktairanumAnaiH pradhAnAdisiddhissyAdityatrAha - na punaranumayeti / na tvnumaanairityrthH| tatra hetuH-vyAptiliGgAdyasiddheH / yathAsambhavaM vyAptiliGgapakSadRSTAntAnAmasiddherityarthaH / tathA hi-yattAvaduktaM / . . kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyAvyaktamapi siddhamiti / 2*ayamarthaH AnandadAyinI pannaM; anumAzabdasyAnumitiparatvena tajanyapratItyabhAvAdityatrAha ---- na punaranumayeti anumArityarthaH iti / anumAzabdaH karaNaparo jAtyekavacana iti bhaavH| AdizabdArthamAha-pakSadRSTAnteti / sAGkhyoktaM prakRtyanumAnaM dUSayitumanubhASate--yattAvaduktamiti / kAkasya kArpoddhavalaH prAsAda .. ilivadasaMgatamityatrAha-ayamartha iti / bhAvaprakAza * nanvityAdinA / tatrAvyaktasAdhanArthapravRttasAGkhyasaptatikArikArthamanuvadati -- kAraNetyAdinA / tatra sAGkhyatatvakaumudImanusRtya kArikArthamAha -- * ayamartha ityAdinA / atra 'mahadAdikAryeNa - sukhaduHkhamoharUpeNa . svakAraNagatasukhaduHkhamohAtmanA bhaktivyamiti' vAcaspativAkyena kAryatve - sati yaddharmavattvaM yatra tatra kAraNagatataddharmAtmakatvamiti vyAptissUcyate / etacca atra kAryANAM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnAnarAsaH HUN sarvArthasiddhiH yat kArya tat kAraNaguNAtmakaM yathA tantvAdiguNAtmakaM paTAdi tathA mahadAdikAryajAtamapi sukhaduHkhamohAtmakatayA svakAraNagatasukhaduHkhAdyAtmakaM bhavati / atastatkAraNaM sukhaduHkhAdyAtmakaM pradhAnamiti / tatra paTAdeH kimidaM kAra AnandadAyinI sukhaduHkha mohAtmakatayeti / itthaM sAGkhyaprakriyA-sarva kAryajAtaM sukhaduHkhamohAtmakaM / yathA strI rUpayauvanakulAdisaMpannA svAminaM sukhAkaroti svAminaM prati sukhAtmakatvAt / evaM puruSAntaraM mohayati taM prati mohAtma bhAvaprakAzaH svaguNasarUpaguNakAraNakatvAnumAnamapi anaikAntyadussthamiti ; paratra cAcAryavAkye vyaktam / ata evAtra vaMzIdhareNa mahadAdi sukhaduHkhamohadravyopAdAnakaM kAryatve sati tadvizeSaguNavattvAt ityanumAnaprayogAnniSkarSitaH / mUlasyApyatraiva tAtparyamiti mATharavRttau spaSTaM; yathA-'kAraNasya guNAH kAraNaguNAH te atmA svabhAvo yasya tadbhAvaH kAraNaguNAtmakatvaM / AtmazabdaH svabhAve vartate / kAraNaguNasvabhAvatvAtkAryasya iha loke yadAtmakaM kAraNaM tadAtmakameva kAryamapi bhavatIti / mahadAdInAM sukhaduHkhamohAtmakatvaM-triguNaM . . . 11 // prItyaprItiviSAdAtmakAH ... guNAH 12 // iti kArikAyoH vyaktaM / atra vAcaspatiH-triguNamiti / trayo guNA asyeti triguNaM / tadanena sukhAdInAmAtmadharmatvaM parAbhimatamapAkRtamityAha / uttaratra ca 13. yatsukhahetuH : tatsukhAtmakaM satvaM yaddaHkhahetuH taduHkhAtmakaM rajaH yanmohahetuH tanmohAtmakaM tamaH iti tadevAsAdhayat / atra vaMzIdharavivaraNaM-tadaneneti-'kAmassaGkalpaH Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH NaguNAtmakatvaM? kiM kAraNaguNatAdAtmyaM uta kAraNaM prati guNabhUtatvaM atha apradhAnatvaM 'kAraNaguNairguNitvaM vA tatsajAtIyaguNavattvaM vA? bhAvaprakAzaH ... etatsarvaM mana eva' / 'tIrNo hi tadA hRdayasya zokAt kAmAdikaM mana eva manyamAnaH' ityAdi zrutivirodhAditi tAtparyArtha iti| evaM (223) tathA ca vimatAni bAhyAni sukhAdyAtmakAni taddhetutvAt buddhayAdivat / nacAnukUlatarkAbhAvaH yasyAnvayavyatireko sukhAdinA dRzyete tamyaiva sukhAdyupAdAnatvaM kalpyate ; tasya nimittatvaM parikalpyAnyasyopAdAnatvakalpane kAraNadvayakalpanAgauravaM / tathAca laaghvmevaanukuultrkH| . tatsantu cetasyathavA'pi dehe sukhAni duHkhAni ca kiM mmaatr| iti mArkaNDeyapurANavacanAcca / ' yAjJavalkyeti hovAca zAkalyo yadidaM kurupAJcAlAnAM brAhmaNAnatyavAdIH kiM brahmavidvAn iti dizo veda sadevAssapratiSThA iti yadizo vettha sadevAssapratiSThA (bRhadA 3-9-19) kiMdevato'syAM prAcyAM dizyasIti Adityadevata iti ; sa AdityaH - kasmin pratiSThita iti ? cakSuSIti ; kAsmannu cakSuH pratiSThitamiti ? rUpeSviti ; cakSuSA hi rUpANi pazyati ; kasminnu rUpANi pratiSThitAnIti ? hRdaya iti hovAca ; hRdayena hi rUpANi jAnAti hRdaye hyeva rUpANi pratiSThAni bhavantItyevametadyAjJavalkya ' (bR 3-9-20) ityAdi bRhadAraNyazrutyA sarveSAM bAhyAnAM buddhikAryatvAvadhAraNena sukhadyAtmakatvasya sUcanAccha ityAdi / 'tAdAtmyamabhedo bhedAbhedo vaa| 2-3*dvitIyatRtIyavikalpayoH mUlaprakRteH pradhAnazabdena vyapadezAt mahadAdezca tathA'vyapadezAt mahadAderguNatayA kAraNaguNAtmakatvaM yujyate iti bhaavH| *caturthapaJcamavikalpayoH triguNamavivekItyAdiSu-teSAM guNAzrayatvavyavahAro mUlaM / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] .. triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 105 sarvArthasiddhiH *anyadvA kiM cit ? nAdyaH; asiddheH| *na khalu tantvAdiguNaizzuklAdibhiH paTasya tAdAtmyaM dRSTaM / tathA sati guNavattantuniSpattimAtreNa paTaniSpattiprasaGgAt / * nacAyamiSTaH prasaGgaH; AbhivyaktivAdAderapAkariSya AnandadAyinI katvAt / sapatnIM duHkhAkaroti tAM prati duHkhAtmakatvAt / anayA striyA sarve bhAvA vyAkhyAtA iti / tathAcedaM kAryajAtaM sukhaduHkhamohAtmakamiti tAdRzakAraNajanyaM tAdRzakAryatvAt yadyadAtmaka kArya tat tadAtmakakAraNajanyaM yathA mRdAtmako ghaTastadAtmakamajanya iti sukhAdyAtmakatayA pariNatasatvAdyAtmakaprakRtisiddhiArati bhAvaH / nanu zuklaH paTa iti pratItestantvAdiguNaistAdAtmyaM paTAdarastvityatrAhatathA satIti / tathA ca paTAdyarthakArakavyApAravaiyarthyamiti bhAvaH / nanu kArakavyApAro na paTAdyutpattyartho'pitu tadabhivyaktayarthaH ityatrAhanacAyamiti / nanu zuklaH paTa iti dhIbhedavyavahArabalAtpaTaguNayoraH bhAvaprakAzaH 1* anyadvA-mATharavRttyAdhuktaM kAraNaguNasvabhAvatvAdikam / * na khalvityAdi-zukla paTa iti pratItyA paTagatazuklarUpasya paTasya cAbhedasya zaGkAhatve'pi tantugatazuklarUpasya paTamya cAbhedazaGkAyAM bIjadarzanaM neti bhAvaH / nanu tantUnAmeva paTarUpeNAbhivyaktayA tantupaTayorebhedena zuklarUpapaTayozca pRthagjanmAnanubhavena zukla: paTa iti pratItyA cA bhinnatayA tantugatazuklAdibhiH paTasya tAdAtmyena guNavattantuniSpAttamAtreNa paTaniSpattiprasaGga iSTa evetyAzaGkAyAmAha * nacetyAdi-abhivyaktivAdAderityatrAdipadasya dravyaguNayoH pRtha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH mANatvAt / ata eva na dravyasya guNatAdAtmyaM / '*zuklaH paTa iti ca na pryaayH| na dvitIyaH; adRSTareva / tantusamavetatvAt AnandadAyinI bhedassiddhaH / tathA ca tantupaTayostAdAtmyAttanturUpameva paTarUpamiti kAraNaguNatAdAtmyaM siddhamityatrAha-~-ata eveti / dravyaniSpattimAtreNa rUpAdessiddhayA rUpAdyarthapAkAdirUpakArakavyApAravaiyarthyaprasaGgAdevetyarthaH / dUSaNAntaramAha-zuklaH paTa iti / abhede paryAyatvaprasaGgAdityarthaH / na ca abhede'pi dravyapaTayoH paryAyatvAbhAvavadihApI (pine) ti zaGkayaM; tatra dravyatvAdarbhinnadharmasya satvAt / atrApi bhinnadharmAGgIkAre sa eva guNo dharmi (dharmIca) bhinna iti bhAvaH / nanu kAraNagaNabhUtarUpAdyAtmakatvAbhAve'pi rUpAdivat svayamapi guNAntaraM bhavatviti dvitIyapakSaM dUSayati--na dvitIya iti| tathA ca asiddhirityarthaH / nanu kAraNaguNatvaM nAma kAraNasamavetatvameva vivakSitaM ; asti bhAvaprakAzaH gjanmAnanubhavAderabhedasAdhakatvamarthaH / apAkaraNaM jaDasAre (24) zlokAdau bodhyam / dvayoH pRthagjanmAnanubhavasyAbhedasAdhakatve rUparasAderaikyaprasaGgaH sphuTa iti bhAvaH / ata eva-apAkAriSyamANatvAdeva / dharmadharmiNorabhede bAdhakamAha-zukla: paTa iti| satvAdidravyatraye puruSopakArakatvAdguNazabdaprayogaH na tu mukhya iti hi sAMkhyAnAM rahasyaM / itthaM ca kAraNaguNAtmakatvAditi . hetoH. samanvayAditi hetutoM na phalato. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 107 sarvArthasiddhiH paTasya tantuguNatvoktiriti cenna; avayavisamavAyayoH tvayApyanabhyupagamAt / paTatvasya santuniSThatvamupalabdhamiti cet / kimataH; kAryAvasthAnAM kAraNadravyavRttitvamAtrasAdhanApatteH / tathA ca na kAraNAvasthasya sukhaadyaatmktvaasiddhiH| kAraNamAtraM tu siddhatvAnna sAdhyaM / tRtIye'pi kimidaM kAryasya kAraNaM pratyapradhAnatvaM ? tatkAryatvamiti cenna; siddhasAdhanAt / sAdhyAvizeSAcca / na hi akAraNena kiJcitkAryamicchAmaH / AnandadAyinI ca tat paTe'pi tantusamavetatvAditi zaGkate-tantusamavetatvAditi / nanu tanniSThatvameva tadguNatvaprayojakamantu ta (tu) Jca paTAvasthAyA astIti zaGkate-paTatvasyeti / kimata iti / mahattvAdyavasthAH kAraNaniSThAH kAryAvasthAtvAt paTatvAdyavasthAvaditi hi tadA prayogo bhavet / tathA ca kAraNaguNasAmAnyaM siddhayet na tu triguNAtmakakAraNavizeSa iti bhAvaH / siddhasAdhanAditi-mahattvA (hadA)dikaM kAraNAyatta kAryatvAditi hi tadA syAt ; tathA ca cArvAkavyatiriktaM prati siddhasAdhanameveti bhAvaH / sAdhyAvizeSAcceti - kAraNaniyatapazcAdbhAvitvalakSaNakAryatvasya kAraNAyattatvasya ca paryAyatvAditi bhAvaH / nanu kAraNaniyatapazcAdbhAvitvaM na kAryatvaM api tu prAgabhAvapratiyogitvAdikaM ; tathA na paryAyatvaM na siddhasAdhanaM cetyatrAha-na hoti / kAryamAtrasya kAraNanirUpyatvavyAptigrahAdvayAptigrahasAmAnyasiddhayaiva sighyA siddhasAdhanamiti bhAvaH / yadvA-kAraNaM vinA'pi kArya (kArya ki) mastvityatrAha - na hAti / akAraNaM-- kAraNAbhAvaH / sahayoge tRtIyA / nahi kAraNAbhAvasthale kArya cAvAkAdanye'GgIkurva Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH kAraNasahakAritvAdisAdhane'pi na vivkssitsiddhiH| na caturthaH; avayavivAde tantupaTodAharaNAyogAt / tatra hi tantuguNaiH paTaguNA jnyaaH| dravyanityatvavAde siddhasAdhanAt / kAryAvasthasya kAraNAvasthAniyataguNasAdhane virodhAt / paJcamastu vilakSaNamahattvAdyadhikaraNatvAnirastaH / sajAtIyaguNasadbhAvamAtre AnandadAyinI ntIti bhAvaH / kAraNasahakAritvAdIti-kAraNaM pratyapradhAnatvaM kAraNasahakAritvamiti nirvacane'pi (tena) kAraNaM kiJcitsiddhayet / na tu sukhaduHkhamohAtmakamityarthaH / Adizabdena samavAyivinAzajanyavinAzapratiyogitvAdikaM vivakSitaM / idamupalakSaNaM-kAraNasya kAryajanane sahakAritvaM nAma ke svajanane svakAraNApekSayA uta? yatkiJcitkAryajanane tatkAraNApekSayA? nAdyaH ; bAdhAt , mahadAdeH prakRtyAdisahakAritvA (siddheH) bhAvAt / na dvitIyaH ; siddhasAdhanAdityapi draSTavyam / avayavivAde iti-tathA ca asiddhiriti bhAvaH / virodhAditi-nityatvAvyaktatvAdisAdhane kAryatvavyaktatvAdinA virodhAdityarthaH / nanu kAryasya svaguNA (NatvA) vacchena kAraNAvasthavRttitvaM sAdhyaM / tathA ca sukhaduHkhamohAdInAM mahadAdidharmANAM ta (dvati kAraNe vRttyA) tkAraNavRttyA tadAtmakapakRtisiddhiriti cenna / ahaGkArAdisvakAra (NA) NavRttizabdAdiguNavattayA''kAzAdInAM tatra vyabhicAra iti bhAvaH / kAraNaguNasajAtIyairguNavattvamityatra kiM tairavetyavadhAraNaM vivakSitaM uta neti vikalpamabhipretya Aye doSamAha-vilakSaNeti dvitIyaM nirasyati-svasajAtIyeti / kiM ca kiM kAraNaguNavattvamAtraM sAdhyate. yadvA sarvaguNasajAtayisarvaguNavattvaM vA. uta vizeSaguNasAjAtyaM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsa 109 sarvArthasiddhiH sAdhye siddhasAdhanAt / sarvaguNasajAtIyatvasAdhane kAryakAraNayoravizeSaprasaGgAt, * mRtsuvarNAdivat kAryavizeSavyavasthA pakakAraNasvabhAvasAjAtyavivakSAyAM gomayamAkSikAdyArabdha AnandadAyinI ve(mi)ti vikalpyAdye doSaH kAkAkSinyAyenAvartanIya iti matvA dvitIye doSamAha--sarvaguNeti / yathA mRda utpanno ghaTo mRdAtmakaH svarNAdutpannaH kaTakaH svarNAtmakaH tadvadityarthaH / tRtIye doSamAhakAryavizeSeti / mahadAdi kArya kAryavizeSadharmavyavasthApakakAraNaguNasajAtIyaguNavat kAryatvAt iti sAdhane vRzcikamAkSikAdau vyabhicArIti bhAvaH / 'na vilakSaNatvAdasya tathAtvaM ca zabdAt' iti bhAvaprakAzaH vailakSaNyamiti vyaJjayannAha-'*mRtsuvarNAdivadityAdinA / yathoktaM vAcaspatinA -- bhinnAnAM samAnarUpatA samanvayaH / sukhaduHkhamohasamanvitA hi budhyAdayo'dhyavasAyalakSaNAH pratIyante / yAni yadrUpasamanugatAni tAni tastvabhAvAvyaktakAraNakAni ; yathA mRddhemapiNDasamanugatA ghaTamakuTAdayo mRddhemapiNDAvyaktakAraNakA iti' / atrayadrUpasamanugatAni-yatsvabhAvAtmakAnIti vyAcakhyau vNshiidhrH| atra sarvArthasiddhau kAvizeSavyavasthApaketyanena mRddhemapiNDetyAdivAcaspativAkye mRtsvabhAvAnvayasya ghaTAdikAryavizeSaniyAmakatvamabhipretamiti vyaJjitaM / evaM kAraNaguNAtmakatvAditi kArikAvivaraNe -- mahadAdilakSaNenApi kAryeNa sukhaduHkhamoharUpeNa svakAraNagatasukhaduHkhamohAtmanA bhavitavyaM' ityatrApIti bodhyam / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 savyAkhyasarvArthasiA sahitatatvamuktAkalApa jadravya sarvArthasiddhiH vRzcikAdiSu vyabhicArAt / tadabhiprAyaM ca sUtraM '" dRzyate tu" iti / nApi SaSThaH; tasya tvadbuddhimAtrArUDhasya adRSyatvAt / lokadRSTasya tu kasyacidukto (datto) ttaraprAyatvAt / ataH karmaNAM svaviSayasarUpaphalapradatvAnumAnavat kAryANAM svaguNasarUpaguNakAraNakatvAnumAnamapi anaikAntyaduHsthamiti / AnandadAyinI .. . vyAsasUktisammatimAha --- tadabhiprAyamiti / * kAryakAraNayorgomayavRzcikayo_lakSaNyaM dRzyata ityarthaH / svaviSayasarUpati-svasya hiMsAdorviSayo kvAdistajanyaduHkhAdikaM vA tatsarUpaphalapradAnAnu . bhAvaprakAzaH ... / 1* ' dRzyate tu iti' iti-atra bhASyaM- dRzyate hi mAkSikAdavilakSaNasya kRmyAdentasmAdutpattiH / nanUktamacetanAMza eva kAryakAraNabhAvAttatra sAlakSaNyaM ; satyamuktaM; na tAvatA kAryakAraNayorbhavadabhimatasAlakSaNyasiddhiH ityupakramya nahi ghaTamakuTAdiSviva vastvantaravyAvRttihetubhUtAsAdhAraNAkArAnuvRttiAkSikagomayavRzcikAdiSu dRzyate' iti / etena acetanatvena sukhaduHkhamohAtmakatvena guNavadvyatvena vA sAdRzyaM vivakSitamiti. vaMzIdharavacanamapi dattottaram / yena kenacitsArUpyaM tu jagadbrahmaNorapi sattAdisAmyasabhavAdbhAMSya eva . na vivakSAhamityuktam / asaGgazrutyA brahmaNi pariNAmAGgIkAro na saMbhavatIti vaMzIdharoktaM tu na yuktaM ; tathA sati asaGgazrutivirodhena tanmate prakRtipuruSayAssaMyogAGgIkArasyaivAsaMbhavaprasaGgAt / :: kUTasthasya sarvamUrtasaMyogitvarUpavibhutvAnupapatteH / sAmAnyaguNAtiriktadharma eva pariNAmaH . taddhetusaMbandha evaM saGgazabdArtha iti vaMzIdharoktayA tanmate na doSa iti Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:]: triguNaparIkSayAM prakRtyanumAnanirAsaH 111 sarvArthasiddhiH yeca *'bhedAnAM- parimANAdityAdinA hetava uktaaH| AnandadAyinI mAnavadityarthaH / vaidikahiMsA svapIDanajanikA parapIDanAtmakatvAditi vA; vaidikahiMsA svaviSayasarUpaphalapradA kriyAtvAt iti vA prayogo draSTavyaH / pazudahanAdau ca parastrIgamanAdau ca vyabhicAra iti bhAvaH / bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaizvarUpyasya / / kAraNamastyavyaktaM . . . . / iti sAMkhyoktAnumAnAntarANyapi dUSayitumanubhASate-ye ceti / bhedAnAM - mahadAdikAryANAM kAraNamavyaktamasti kutaH parimANAt paricchi.. bhAvaprakAzaH cet tarhi zrIbhASyAyudAhRtazrutisiddhAntaryAmitvAdidharmAnyathAnupapattyA saMkocavikAsAtmakAvasthAdisaMbandhasyaiva saGgazabdArthatvaucityenaitanmate'. pyanupapattyabhAvAt / kAraNadravyeSu rUpAyabhAve'pi nyUnAdhikamAvane kAraNadravyANAmanyonyasaMyogasyaiva tanmAtrArUpAdeH kAraNatAyAH svenaiva svIkRtatayA atrApi vilakSaNapariNAmasyaiva mahadAdigatasukhaduHkhamohaprayojakatvasaMbhavena mahadAdigatasukhaduHkhamohAnAM svakAraNagatasukhaduHkhamohAnvinApyutpattisaMbhavenAprayojakatvAcca / . * bhedAnAM parimANAdityAdineti / AryAmimAmitthamavatArayAmAsa vAcaspatiH-syAdetat 'vyaktAdvayaktamutpadyate' iti knnbhkssaaksscrnntnyaaH| paramANavo hi vyaktAH taidvaryaNukAdikrameNa . pRthivyAdilakSaNaM kArya vyaktamArabhyate / pRthivyAdiSu ca kAraNaguNakrameNa rUpAdyutpattiH / tasmAta vyaktAt vyaktasya tadguNasya cotpatteH kRta Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 savyAkhyasavArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApa jaDavya sarvArthasiddhiH tatra tAvat-yat parimitaM tat sakAraNakaM ityatra na vyAptiH / AnandadAyinI nnatvAt iti prathamo hetvrthH| taddaSayati-tatreti / tatra paricchinnatvAtsakAraNakamityevAnumAnaM ; na tvavyaktakAraNakamiti / 'kAraNamastyavyaktam' iti tu pakSadharmatAbala siddhA (labhyA) bhiprAyaM / tathA ca bhAvaprakAzaH madRSTacareNAvyaktenetyata Aha -bhedAnAmiti' iti / atra vaMzIdharavivaraNaM 'nanu sukhAtmakakAryeNa kAraNasyAvyaktasya pUrvAryAyAM sAdhitatvAt parimANAdinA punaHsAdhane paunaruktacApattirityAzakkAyAM kaNabhakSAdimatavirodhena sAdhitamapyasAdhitamiva bhavatIti nyAyena punaH prasaGgasaGgatyA paramatanirAkaraNaM vinA prakRtyartho na sidhyatItyupoddhAtasaGgatyA bahusAdhanahetukAmAryAmavatArayati-myAdetaditi' iti| yadyapi tatvakomudyAM kAraNakAryavibhAgAvibhAgau zaktitaH pravRtiriti hetutrayaM parimANahetoH prAk nirUpitaM ; tatra pAThakramatyAge cedaM nidAnaM vaMzIdhareNoktaMavyaktapadArthasyAtAndriyasya rUpAdivihInasya vA kAraNatvAdarzanena dRSTAntAsiddhiriti / tathA'pi vaMzIdharaNaiva nanu pAribhASikAvyaktatvasya paramANuSu mahattatvAhaGkArapaJcatanmAtrAnyatameSu vA saMbhavena kRtaM tataH pareNAnyakteneti parimANAditi hetoH cetanasya sukhAdyupAdAnatvanirAkaraNArtha samanvayAditi hetozca pravRttyabhidhAnena parimANAdityasyaiva prAdhAnyaM / ata eva mATharavRttyAdau pAThakramAnusaraNaM yujyate ityabhiprayan pAThakramamanusRtyaiva dudUSayiSuH 'parimANAditi parimitatvAt avyApitvA. diti yAvat' iti vAcaspatyuktamarthaM dUSayati-tatra tAvadityAdivA / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsa 113 sarvArthasiddhiH jIvANutvanityatvayossAdhayiSyamANatvAt / mahadAdInAM svarUpaM * anumAnasiddhaM vA pakSIkriyate *AgamasiddhaM vA? nAdyaH .. tllinggaasiddheH| AnandadAyinI Atmani vyabhicArAnna vyAptirityarthaH talliGgAsiddheriti--tathA cAdyAnumAnasyAzrayAsiddhiriti bhaavH| nanu viSvakpravaNA cicchaktiH kiMcidvAramapekSyapravartate svato viSvakpravaNayogyatve sati kadAcideva kiMcidviSayakatvAt yatpravaNayogyatvesati teSu kiMcideva prakAzayati tattatra kiMciddAramapekSate yathAghaTasthadIpAloko bahirarthaprakAzakaH iti / tathAca yaddAra bhAvaprakAzaH * ' anumAnasiddhaMveti-tasmAdapi cAsiddhaM parokSamAptAgamAsiddham / (26) iti kArikottarAdhAvataraNatatvakaumudyAM 'yatra tannAsti mahadAdyArambhakame' iti vAkyenArambhakame'numAnApravRttipratItAvapi mahadAdau tadapratIteriti bhAvaH / * AgamAsaddhaM veti-mahadAdau tadArambhakrame cAnumAnApravRttiH pUrvavAkye vivkssitetybhyupgmenedr| ata eva mUle mahadAdyanumAnAkArANAmanullekha iti bhAvaH / etena 'prakRtemahAn' iti zlokavyAkhyAnAvasare yadAha navIno vaMzIdharaH- eteSu padA* rtheSu aSTau prakRtayaSSoDaza vikArAH' iti garmopaniSat / pRthivIca pRthivImAtrAca iti praznopaniSacca pramANamanumAnaM ca ityupakramya indriyAnumAnaM tu ' atrahi rUpAdi jJAnaM' ityAdinA TAkAyAmuktaM ; tatvAntareNa tatvAntarAnumAnameva prakRtatvAdidAnImucyate--tanmAtrendriyANi amimAnadravyopAdAnakAni abhimAnakAryadravyatvAt yannavaM. yathA puruSAdi / SARVARTHA. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 savyAkhyasavArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH tatra tAvat-yat parimitaM tat sakAraNakaM ityatra na vyAptiH / AnandadAyinI nnatvAt iti prathamo hetvrthH| taddaSayati-tatreti / tatra paricchinnatvA sakAraNakamityevAnumAnaM ; na tvavyaktakAraNakamiti / 'kAraNamastyavyaktam' iti tu pakSadharmatAbala siddhA (labhyA) bhiprAya / tathA ca bhAvaprakAzaH madRSTacareNAvyaktenetyata Aha -bhedAnAmiti' iti / atra vaMzIdharavivaraNaM 'nana sukhAtmakakAryeNa kAraNasyAvyaktasya pUrvAryAyAM sAdhitatvAt parimANAdinA punaHsAdhane paunaruktacApattirityAzaGkAyAM kaNabhakSAdimatavirodhena sAdhitamapyasAdhitamiva bhavatIti nyAyena punaH prasaGgasaGgatyA paramatAnirAkaraNaM vinA prakRtyoM na sidhyatItyupoddhAtasaGgatyA bahusAdhanahetukAmAryAmavatArayati-myAdetaditi' iti| yadyapi tatvakomudyAM kAraNakAryavibhAgAvibhAgau zaktitaH pravRtiriti hetutrayaM parimANahetoH prAk nirUpitaM ; tatra pAThakramatyAge cedaM nidAnaM vaMzIdhareNoktaMavyaktapadArthasyAtAndriyasya rUpAdivihInasya vA kAraNatvAdarzanena dRSTAntAsiddhiArati / tathA'pi vaMzIdharaNaiva nanu pAribhASikAvyaktatvasya paramANuSu mahattatvAhaGkArapaJcatanmAtrAnyatameSu vA saMbhavena kRtaM tataH pareNAnyakteneti parimANAditi hetoH cetanasya sukhAdyupAdAnatvanirAkaraNArtha samanvayAditi hetozca pravRttyabhidhAnena parimANAdityasyaiva prAdhAnyaM / ata eva mATharavRttyAdau pAThakramAnusaraNaM yujyate ityabhiprayan pAThakramamanusRtyaiva dudUSayiSuH 'parimANAditi parimitatvAt avyApitvA. diti yAvat' iti vAcaspatyuktamarthaM dUSayati-tatra tAvadityAdinA / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsa 113 sarvArthasiddhiH jIvANutvanityatvayossAdhayiSyamANatvAt / mahadAdInAM svarUpaM * anumAnasiddhaM vA pakSIkriyate *AgamasiddhaM vA? nAdyaH . tllinggaasiddheH| AnandadAyinI Atmani vyabhicArAnna vyAptirityarthaH talliGgAsiddheriti-tathA cAdyAnumAnasyAzrayAsiddhiArati bhaavH| nanu viSvakpravaNA cicchaktiH kiMcidvAramapekSyapravartate svato viSvakpravaNayogyatve sati kadAcideva kiMcidviSayakatvAt yatpravaNayogyatvesati teSu kiMcideva prakAzayati tattatra kiMciddAramapekSate yathAghaTasthadIpAloko bahirarthaprakAzakaH iti / tathAca yaddAra bhAvaprakAzaH * 1 anumAnasiddhaMveti-tasmAdapi cAsiddhaM parokSamAptAgamAsiddham / (26) iti kArikottarArdhAvataraNatatvakaumudyAM 'yatra tannAsti mahadAdyArambhakame' iti vAkyenArambhakame'numAnApravRttipratItAvapi mahadAdau tadapratIteriti bhAvaH / * AgamAsaddhaM veti-mahadAdau tadArambhakrame cAnumAnApravRttiH pUrvavAkye vivkssitetybhyupgmenedr| ata eva mUle mahadAdyanumAnAkArANAmanullekha iti bhAvaH / etena 'prakRtemahAn' iti zlokavyAkhyAnAvasare yadAha navIno vaMzIdharaH- eteSu padA* rtheSu aSTau prakRtayaSSoDaza vikArAH' iti garmopaniSat / pRthivIca pRthivImAtrAca iti praznopaniSacca pramANamanumAnaM ca ityupakramya indriyAnumAnaM tu 'atrahi rUpAdi jJAnaM' ityAdinA TIkAyAmuktaM ; tatvAntareNa tatvAntarAnumAnameva prakRtatvAdidAnImucyate--tanmAtrendriyANi amimAnadravyopAdAnakAni abhimAnakAryadravyatvAt yannaivaM. yathA puruSAdi / SARVARTHA. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya 114 bhAvaprakAza ahaGkAradravyaM nizcayavRttimaddavyopAdAnakaM nizcayakAryadravyatvAt ityAdi ; tatra prakRtyAderanumAnAgamAbhyAM sAdhanaM ; 'prakRtipuruSatatsaMyogA nityAnumeyA' iti svodAhRtaM sAMkhyAcAryavAkyoktakArikAdi viruddhamiti phalitam / sAmAnyatastu dRSTAdatIndriyANAM pratItiranumAnAt / ityuktakArikA pUrvArdhatatvakaumudyAM -- upalakSaNaM caitaccheSavataH' iti vAkye zeSavataH avItasya vyatirekiNaH ityartha iti svenaiva vivaraNena vyati rekyanumAnasyApyaviSayAtIndriyArthasyaiva zrutyA siddhestaduttarArdhe sphuTatayA vyatirekyAgamAbhyAmahaGkAramahadAdisAdhanAsaMbhavAt / vipakSe bAdhakAdyartha tatrApi zrutestvayA'GgIkRtatayA 'zrutyAlambe tu saiva prasajati zaraNam ' iti vakSyamANadizA tatrAnumAnapravRtyasambhavasya 'zAstrayonitvAditi ' sUtrasiddhatvAt / kaumudyApi na saMjAto yeSAM tatvavinizcayaH / kRtastajJAnasidhyarthaM sAGkhyatatvavibhAkaraH // iti svoktayanurodhena racanAnupapattyadhikaraNazaGkarabhASyAdikaM dUSAyatvA bAhyAnAM sukhaduHkhamoharUpatAM vyavasthApayato'pi puruSabahutvAdiSu bahuSu viSayeSu sAGkhyaviruddhamevArtha sAdhayato vaMzIdharasya 'vipratiSedhAccAsama Jjasam iti ' vyAsasUtroktaM dUSaNamasamA(dhAna)dhe yameveti casphuTam / 23 ' adhyavasAyobuddhiH' 24 * abhimAno'haGkAraH' 30 yugapaJcatuSTayasya / tu vRttiH kramazazcatasya nirdiSTA / ' karaNaM trayodazavidham ' 35 * sAntaH karaNA buddhiH sarvaM viSayamavagAhate yasmAt / tasmAtrividhaM karaNaM dvAra dvArANi zeSANi ' / 37 -- sarvaM pratyupabhogaM yasmAtpuruSasya 1 ya. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAMprakRtyanumAnanirAsaH 115 sarvArthasiddhiH 1 nanu 'cicchaktareva svato viSayapravaNatAyAM anirmokSaprasaGgAdasti kiMciddAraM / tattu na cakSurAdimAtra, taduparamapi saGkalpAdyutpatteH / nApimanomAtravizramaH, tatprazAntAvapi svapne manuSyasya svAtmani vyAghrAyabhimAnAt / nApyahaMkAre paryavasAnaM, tadvirAme suSuptau prazvAsanizvAsahetubhUtaprayatnAdhArasya mahatassiddheH / na ca tadavadhistatvapatiH / tasyApi parimitatvena kAryatvAt / tatkAraNaM tvavyaktaM na AnandadAyinI tayA buddhi(rastItyA )siddhirityAzaGkate-nanvi(ti)tyAdinA-vipakSe bhAdhakatarkamAha-anirmokSati / viSayoparAga viratya(tyAgA)bhAvAdvairAgyAdyasiddheriti bhAvaH / parizeSADhaddhisiddhirityAha--tanna cakSurAdimAtrAmiti / tatprazAntAvapIti--sAMkhyaiH svapne indriyamAtroparamasyAvizeSeNa sAdhanA (abhidhAnA) diti bhAvaH / tathAca ahaGkArajanyasvAmAnubhavaH / nApyahaMkAra iti / suSuptAvahamanubhavAbhAvenAha bhAvaprakAzaH sAdhayati buddhiH / saiva ca vizinaSTi punaH pradhAnapuruSAntaraM sUkSmam , iti kArikA praghaTTakasya mahadAdi sAdhanaparatva vyaJjanamukhena svasya sAGkhyamatarahasyajJatAM prakAzayan anumAnena mahadAdisiddhiM zaGkate 1* nanvityAdinA / 2 * cicchakteH-citaH / * svataH Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH parimitamityatra pramANamasti / tatkalpanAyAM tu anvsthaapaatH| ato'vyaktamaparimitamAdikAraNamiti / vRttibhedasiddhairmahadAdibhiravyaktAnumAnaM syAt / tadetatkathAmAnaM / svatassavegrahaNayogyApi hi puMsAM * cicchaktissaMsArAvasthAyAM karmaNA AnandadAyinI kArasyoparamAt prazvAsanizvAsahetubhUtaprayatnAdhArabhUtasya mahatassiddhiH / naca tanmate AtmanaH prayatnAdhAratvaM; tasya trividhAntaHkaraNavazAdeva (jJAtRtvAdi ;) pratibhAsAt / svabhAvatazcitimAtrarUpatvasya tairaGgIkArAditi dhyeyam / kAraNatvAdeva mahadAdivatparimitatvamityatrAha-tatkalpanAyAM tviti / tathAca aprayojakatvamiti bhAvaH / vRttibhedasiddhariti 'adhyavasAyobuddhiH' abhimAnohaGkAraH' ubhayAtmakamatra manaH' bhAvaprakAzaH antHkrnnaadinrpekssyenn| 1* vRttIbhedasiddhairiti / adhyavasAyo'bhimAnaH saGkalpaH AlocanaM vcnaadaanvihrnnotsrgaanndaaH| kramAnmahadahaGkAramanojJAnendriyavAkpANipAdapAyUpastharUpakarmendriyANAM vRttayaH etAsAMkriyAtvena sakaraNakatRsAdhanena / mahadAdisiddhiH / 5 'trividhamanumAnaM' iti kArikAvivaraNAvasare 'aparaMcavItaM sAmAnyatodRSTamadRSTasvalakSaNasAmAnyaviSayaM ; yathendriyAviSayamAnumAnaM / atra hi rUpAdi vijJAnAnAM kriyAtvena karaNattvamanumAyate' iti vAcaspatigranthe indriyapadaM trayodazakaraNAnAM rUpAdi vijJAnapadaM uktavRttisAmAnyasyopalakSaNaM uttarodAhRtakArikAtarodhAditi bhAvaH / * cicchaktiH dharmabhUtajJAnaM / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 117 sarvArthasiddhiH saMkucantI karmotpannaireva dvAraiH yathAkarmaprasaratIti tu trayyantavRddhAH / nApi saGkalpAdibhirmanaH kluptiH| saMskArapraNALyApi tdupptteH| anyathAmanasApi tdutpaadnaayogaat| 1* karaNasya AnandadAyinI ityukterityarthaH / Alocya-mayedaM kartavyamiti yo'yaM citisannidhanAdApannacaitanyAyA buddhernizcayaH so'dhyavasAyaH / sa ca buddhermahato'sAdhAraNadharmaH / tasya buddhikAryatvAttadabhedena nirdezaH / AlocyAtrAhamadhikRto madarthAevAmI viSayAH ahamasmIti yo'yamabhimAnaH sAhaGkArasyavRttiH cakSurAdinA saMmugdhAkAreNa vastugrahaNe idamitthamiti / vizeSaNavizeSyabhAvena grahaNaM manaseti tAdRzasamyakka(lpya)lpyaH savikalpAdhyavasAyo manovRttiriti tadarthaH / karmotpanneriti / tathA ca karmotpannacakSurAdibhiranyathAsiddhayArthA ? kAdAcitkaprasarabalAnna mahadAdisiddhiArati bhAvaH / saMskArapraNADyeti / saMskArasahitAdAtmana eva vA cakSurAdito'pi vA tadupapatterityarthaH / yadvA-saMskArAdevetyarthaH / sNskaarsyaavshyktaamaah-anytheti| nanu saMskArasya na saGkalpAdikaraNatvaM guNatvAdityatrAha-karaNasya ceti / pratyakSaM pratIndriyArthasannikarSAderivAnumi(tau)tyAdau bhAvaprakAzaH . * karaNasya cetyAdi / etena tanmAtrendriyANi abhimAnakAryadravyatvAdabhimAnavRttimadravyopAdAnakAni / ahaGkAradravyaM nizcaya Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 . savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH ca dravyatvaM nAvazyApekSitaM / na ca svapne vyAghrAyabhimAnAdahaGkAraklaptiH / manasaiva tAdRzasaMskArasadhrIcA tdupptteH| nizvAsAdihetubhUtaprayatnAdhAratayA mahatklaptirapyayuktA / aMhaSTavazAdeva bAhyasyeva AntarasyApi mrutsspndopptteH| na cAdRSTasyApi mahattatvAzrayatvaM itaH pUrva siddhaM / yadA ca Izvara prayatnAdhInatvaM ucchAsAdessetsyati / tadA kSetrajJasyApi na AnandadAyinI vyA(pti)ptyAdijJAnasya(ka)? kAraNatvadarzanAvyabhicAra iti bhAvaH / vRttibhedAnmanaH klaptiM dUSayitvA tadbhedAdahaGkAraklaptiM dUSayati-na ca svapna iti / evamadhyavasAyasyApyanyathA siddhayA na mahattattvasiddhiriti draSTavyaM / nanu nizvAsAdi hetuprayatnAdhAratayA mahatsiddhiArati (tyuktamiticet ) cettatrAha nizvAsAdihetubhUteti / nanvastu tAdRzAdRSTAdhAratayA mahasiddhirityatrAha-nacAdRSTasyApIti / tathA ca vyAptayasiddhiriti bhAvaH / kaimutikanyAyenApi mahataH prayatnAnAdhAratvamityAha-yadeti / bhAvaprakAzaH kAryadravyatvAnnizcayavRttimaddavyopAdAnakaM / iti vaMzIdharoktAnumAnamapi pratikSiptaM / abhimAnakAryadravyatvasyopAdAnadravye'bhimAnavRttisAdhanAzaktatvAt / kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyati prakriyAnusAre ca mahadAdAvapyabhimAnAGgIkAraprasaGgAt / atIndriye'rthe'bhimAnakAryadravyatvAdihatoranumAnena sAdhanAsambhavAcchutyAlambetu tasyaiva zaraNatvenAnumAnAprasarAcca Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH sarvArthasiddhiH jIvanapUrvakaH prayatnaH klpyH| kimutakasya cidaciddavyasya / parimitatvantu mahataH kutastyaM ? antardehameva tatpravRtyupalaMbhAditicenna / tvatpakSe vibhorapyAtmanazzarIrAvAcchannapradeza eva vyApArAvezavadvibhorapi mahatassahakArivizeSasAmarthyAkvAcikapravRttisaMbhAvAt / na ca vRttibhedamAtrAdantaHkaraNabhedaklaptiyuktA; kAmassaGkalpa ityAdinA 1* manasyeva bahuvidhavRtti AnandadAyinI ucchAsanizvAsAdikaM paraprayatenaiva lohakArabhastrikAnyAyenopapAdyamiti bhAvaH / bhedAnAM parimANAdityanumAne azrayAsiddhimuktA svarUpAsiddhimapyAha-parimitatvaM (tvaM) ceti / prakArAntareNa liGgasiddhiM zaGkate--antariti / tatpravRttiH-prayatnAdhyavasAyAdiH / vyApArAvezaH mukhe darpaNamAlinyasambandha ivAtAtvikaH-kRtyadhyavasAyasaMsparzaH? (kAcitkaH)? (tAtvikaH)? sahakArivizeSaH--kvAcitkazarIrayogAdiH / adhyavasAyasya pramArUpatvAditi bhaavH| saMspRzyate'neneti sahakAri vRttivizeSAdantaH karaNakalpane'pi 'antaHkaraNaM trividhamiti' traividhyakalpana manupapannamityAha-nacavRttIti / ekasyaivAnekavRttisambhavAditi bhAvaH / tatra shrutibaadhmpyaah-'kaamssNklpiti'| sarvazabdenAdhyavasAyAdInAM dhIbhedAnAM grahaH / yadvA bhAvaprakAzaH ... * manasyeveti / takAlambigoSThayAM lAghavasya bahumAnAI Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH shruteH| kAmAdInAM manassAmAnAdhikaraNyaM AyughRtam iti 1* vadbhAktaM / mahatazca tvayA mitho manasyeva viruddhabhAvASTakasukhaduHkhAdyAzrayatva svIkArAt / bAhyandriyamanohaMkArANAmAlocanAdivRttibhedAzrayaNamapyayuktaM / AnandadAyinI vRttibhedasyAzrayabhedakatve vyabhicAramapyAha-kAmassaGkalpaiti / AyughRtamitivadati- kAraNe kAryopacAraH / nanu viruddhavRtti (buddhivRttiH) rAzrayabhediketyatrAha-mahatazceti / bhAvASTakaM dharmAdharmajJAnAjJAna vairAgyAvairAgyaizvaryA naizvaryANi / teSAM buddhidharmatvaM 'dharmojJAnaM virAgaaizvaryam' / ityAdinA nirUpitaM / atra vAcaspatinA vyAkhyAtaM-dharmonAma yAgAdijanito'STAGgayogAbhyAsajanitazcAbhyudayanizreyasahetubhUto . guNavizeSaH / jJAnaM-tattvajJAnaM virAgonAma 'dRSTAnuzravikaviSaya vitRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyamiti' vazIkArAkhyaM / aizvaryaaNimAdiprAdurbhAvaH / evaM catvArassAvikA (kAkhyAtA) buddhidharmAH / tAmasAstu tadviparItA adhrmaajnyaanaavairaagyaanaishvryaakhyaashctvaarH| tathA. cASTavidhA anyonyaviruddhA bhAvA buddhinAmakamahattatvadharmA iti / vRttibhedena bAhyendriyamanohaGkArANAmmaha(ttatvAdbheda) tastatvAntarAdbhedakalpanaM ca na syAdityAha-bAhyendriyeti / AlocanaM-sammugdhA . bhAvaprakAzaH tvAditi bhAvaH / * bhAktamiti / etacca (13-6) gItAbhASyatAtparyacandrikAyAM vyavasthApitam / / * svIkArAditi-etacca vRttibhdaashrynnmpyyuktmityvhetuH| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 121 sarvArthasiddhiH mahata eva sahakAribhedA* tsarvavRttyavirodhAt / ata eva zAstrato mahadAditattvasiddhAvapi teSAM pRthakkaraNatvaM vRttyAzrayatvaM vA na kalpyaM / evaM ckssuraadissvaalocnoktirpineyaa| na dvitIyaH mahadAdInA* mAgamatAssidhyatAM sAkSAtparamparayA vA pradhAnajanyatvasiddharanumAtavyAbhAvAt / AnandadAyinI kAraNa (asmIdantAkAraNa) jJAnaM AdizabdArthastu saGkalpAbhimAnau / sahakAribhedAtta ttagoLakAdhiSThAnabhedAt / zAstratomahadAdInasiddhayaGgIkartuH pRthakkaraNatvaM vRttibhedazcasiddha iti / antaHkaraNatraividhyadUSaNaM siddhAntino? saGgatamityatrAha-~ata eva zAstrata iti / ekasyaiva vRttibhedasaMbhavAditi bhAvaH / evaM cakSurAdiSviti / rUpAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH-- iti bAhyendriyasyAntarindriya bhedakavRtti bhedakalpanamapi nop| padyate / AlocanasaGkalparUpavRttyAropa ekatraivopapatteriti bhAvaH / evaM sarvavRttInAmekAzrayatvesati cakSurAdiSvAptAgameSvAlAcanAkhyavRttya. bhedoktirapi rAjyaM sukhamitivadgauNyAvRttyA netavyA syAdityAhaevaM cakSurAdiSvitItyapyAhuH / mahadAdInAmanumAnasiddhAnAM pakSatvA mAgamasiddhAnAM pakSatvaM vetyAdyavikalpe dvitIyaM dUSayati-na dvitIya iti| sAkSAtparamparayA veti / prakRtenmahAnmahato'haGkAra ityevaMrUpeNa siddhe bhAvaprakAzaH * sarvavRttyAvirodhAditi-etadApa tatraiva hetuH / . ..* AgamatassidhyatAmiti-jagato'parimitabrahmopAdAnakatvamA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 savyAkhyasarvArthasiddhisAhatatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH ekapramANavedyatve kAryakAraNayormathaH / bodhyabodhakate na staH sahadRSTAgnidhUmavat // vipratipannaM pratyanumAnaM sArthamiti cenna mahadAdInapyabhyupetyAnabhyupetya vA teSvavyaktakAraNakatvavipratipattyayogAt '*yadapyAhuH-kAryANAM svAdhikaparimANAdutpattirniyateti; tadapyasat / vastrAdiSu vaiparItyadRSTeH avyaktasya ca paricchinnatvaM "tamasaH parastAnmRtyU bhinatti" ityAdizAstrazatasiddhaM AnandadAyinI rityarthaH / tathA ca siddhasAdhanAmiti bhAvaH / tadeva kArikayopapAdayatiekati / nanu dhUmAgnayorapyekapramANavedyayoranumApakatvamanumeyatvaM ca dRzyata ityatrAha-sahadRSTAmidhUmavaditi / ekapramANa vedyatvamekadA nizcitattvamityarthaH / atra kaizcidbhedAnAM parimANAdityatra bhedAnAM-- kAryANAM parimANAt-svAdhikaparimANakAraNajanyatvasya siddhatvAnmahadAdikAryApekSayAdhikaparimANamavyaktaM siddhaM iti vyAcakSate / tanmatamAha-yadapyAhuriti / vastrAdiSviti / tathA ca viruddhamiti bhAvaH / vyabhicAramapyAha-avyaktasyaceti / bhinatti-tarati / bhAvaprakAzaH gamatassidhyatAti nAyakasare (25) vakSyate / tatazcaitatpakSe'rthAntaramityapi bodhyam / mATharavRttyanuyAyikalpitamarthaM dUSayitumanuvadati / * yadapyAhuriti-~~'kAraNaguNAtmakatvAt / samanvayAt ' iti . hetudvayasyaikatraiva paryavasAnasya tatvakaumudyAM vyaktatayA kAryeSu kAraNa Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 123 sarvArthasiddhiH vyAptivacanaM "tadanaMtamasaMkhyAtapramANaM ca" ityAdikamapi, vibhutvamantareNApi syAt ghaTAdInAmapi svanyUnaparimANaiH piNDAdyavayavairevotpattirita samanvayazca kutra keSAM kIdRzaH ? * sukhAdirUpeSu kAryeSu satvAdInAM samanugatiriti cet kimataH? na hi yadyeSvanugataM tatteSAM kAraNamiti niyamaH zauklayagotvAderanekAnugatasya tatkAraNatvAbhAvAt / AnandadAyinI vyAptivacanaM--aparicchinnatvavacanaM / avyakte vyabhicArapradarzanasyasiddhayasiddhidoSAdudAharaNAntare vyabhicAramAha---ghaTAdInAmapIti / samanvayAdityuktaM dUSayitumupakramate--samanvayazceti / atraivamanumAnaprayogaH-vivAdAdhyAsitA mahadAdibhedAH svAnugatAvyaktakAraNavantaH / samanvayAt / yAni ca yadrapasamanvitAni tAni tatsvabhAvAvyaktakAraNakAni yathA mRddhemarUpasamanvitA ghaTamakuTAdayo mRddhemapiNDAvyaktakAraNakA iti / tathA ca sukhaduHkhamohasamanvitA buddhayAdayastAdRzAvyaktaM sAdhayantIti / sukhAdirUpeSviti / bhinnaSvekAkAratAnugatiriti tairuktessatvAdInAM sukhAdirUpeSu mahadAdiSvanugatirityarthaH / (tata). avyaktakAraNakamityatrA (pya) vyaktazabdasya kAraNaparatve siddhasAdhanAt / yeSu yadanugataM tattatkAraNamiti vaktavyaM tatrAha-nahIti / tatra hetumAha - zauklayeti / tathA ca tatra vyabhicAra (ukta) ? iti bhAvaH / bhAvaprakAzaH guNasamanvayassamanvayAdityanena vivakSita ityAzayenAha-* sukhAdirUpeSvityAdi / yathA. mRddhemapiNDasamanugatAH . ityAdi tatvakaumudIsU.. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH anyathA vyaktAvyaktasAdhAraNadhamoNAM tadubhayakAraNatvaprasaGgAt / tathA ca ntvaadhikyprsnggH| etena 'vigItaM svAnugatakAraNakaM kAryatvAt ghaTazarAvAdivadityapi nirstN| ghaTAdiSvanugatasya mRttvasya ttkaarnntvaasiddheH| mRvyasya tu ghaTAdyAtmanA AnandadAyinI sarvasyApi kAraNatvamastvityatrAha-~~anyatheti / 'triguNamaviveki viSayaH' ityAdinA tvayA pratipAditAnAM triguNatvAdInAmityarthaH / iSTApa(tyA)ttiM pariharati tathAceti / triguNApekSayApi kAraNaM tatvAntaraM syAdityarthaH / idamupalakSaNaM--prakRtarapi vikRtitvaM syAditi 'prakRti vikRtayassapta' ityuktaM virudhyetetyapi dhyeyaM / nanu kAryasya svAnugatakAraNakatvamAnaM sAdhyaM na tu tadanugatAnAM yAvatAM tatkAraNatvaM / tathA ca zauklayAdiSu na vyabhicAra ityatrAha-eteneti / etenetyuktamevAha-ghaTAdiSviti / tathA ca vyApayatvAsiddhiriti bhAvaH / bhAvaprakAzaH citamanumAnAkAramAha-*vigItamityAdinA / 'hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM linggm| sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam // (10) ityatra anekeSAM mahadAdaniAmekasyAvyaktasya liGgatvaM sphuTam / .. 'bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaizvarUpyasya // (15) kAraNamastyavyaktam' ityasya vaizvarUpyasya-nAnArUpasya kAryasya Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH ___125 sarvArthasiddhiH vibhaktasyAvibhaktasya vA teSvanugatatvAdRSTeH 'zyadapyekarUpAnvitatvAt ekopAdAnatvamicchanti / tadapi svaparamatani AnandadAyinI vibhaktasya-kAryAvasthasya / avibhaktasya- kAraNAvasthasya / tasyAbhedena tadAtmakatayA tadvattitvAsiddheriti bhAvaH / nanu samanvayAdityasya ekarUpAnvitatvAdityarthasya ca sAdhyamekopAdAnakatvamiti ca kasya cinmatamanUdya dUSayati---yadapItyAdinA / svaparamatanidhUtaMsvaparamatAnusAreNa ghaTAdiSu vyAptizUnyamityarthaH / kiM ca ekarUpAnvitatvaM nAma sarvathAsva(sarvasArUpyorUpaikyaM vivakSitaM uta yatkiJci bhAvaprakAzaH sthArthikaH SyaJ iti tadvivaraNe'pi / avazyaM caikopAdAnatvaM sAGkhassAdhanIyaM anyathA anumAnenAnekaparamANUpAdAnakatAM kAryajAtasya sAdhayato vaizoSikAdessvasya vailakSaNyameva na syAt / na ca zabdasparzavihInaM tadpAdibhirasaMyutam / triguNaM tajjagadyoni . . . . . // iti viSNupurANoktaM rUpAdirAhityena vailakSaNyaM vaMzIdhareNoktamiti na doSa iti vAcyam / anumAnena sAdhanAvasare AgamodAharaNasyAnavasaragrastatvAt upAdAnasyaikatve lAghavameva vipakSe bAdhakastarkaH / samanvayAditi hetau ca samityekIkAre / etattAtparyakameva 'bhinnAnAM samAnarUpatA samanvayaH' iti tatvakaumudIvAkyamityabhiprayan tanmata mupanyasyati-1* yadapyAhuriti / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 savyAkhyasarvArthIsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya __ sarvArthasiddhiH dhUtaM sarvathA sArUpye hetau tatvabhedabhaGgaprasaGgAt / yathAkathaM citsArUpyetu vyabhicArAt / sAkSAdekopAdAnatvasAdhane sRSTikramAdizaithilyaM syAt / mRttantvAdyupAdAnabhedazca nisyate / paramparayeti tu mRddhaTAdinidarzanaviruddhaM / nityeSu ca puruSeSusAkSitvAdayo dharmAssAdhAraNA yuSmAbhireva paTyante na tu teSAM hetava iSTAH / vyaktAvyaktayozca triguNamavivekItyadi sAdha AnandadAyinI dAkAreNa veti vikalpamabhipretyAcaM dUSayati-sarvatheti / tathA ca mahadAdaya iti pakSabahutvAsiddhe (rAzrayasiddhi) rityarthaH / dvitIyaM dUSayati yathAkathaJciditi / dravyatvenaikarUpavadbhirbhinnaiH mRttantUpAdAnakairvyabhicArAdityarthaH / kiJcaikopAdAnaka (tva)? mityatra kiM sAkSAdekopAdAnakatvaM sAdhyate uta paramparayA yadvA sAmAnyeneti vikalpAbhiprAyaNAye dUSaNamAha-sAkSAditi / sRSTikramAdIti / prakRtermahAnmahato'haGkArastatastanmAtrANatyiAdikrama ityarthaH / tathAcAgamabAdha iti bhAvaH / vyabhicArazcetyAha-mRttantvAdIti / dvitIyaM dUSayatiparamparayeti / (tathAca) dRSTAnte sAdhyavaikalyamiti bhAvaH / tRtIyaM dUSayati-nityeSu ceti / ____ 'tasmAccaviparyAsAtsiddhaM sAkSitvamasya puruSasya / kaivalyaM (kaivalyAdhyastatvaM) mAdhyasthayaM draSTatvamakartRbhAvazca // ityaneneti zeSaH / nanu nAsmanmate'pa nityatvaM hetumattvavirodhItyatrAha-natu teSAmiti / abhivyaJjakA api teSAM neSTA iti bhAvaH / nanu yatkArya yena sahaikarUpaM tattena saha samAno (sahaiko) pAdAnakamiti vivakSitAmityatrAha-vyaktAvyaktayozceti / AdizabdArthastu . . . . 'viSayassAmAnyamacetanaM prasavadharmi / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyAderAnumAnikatvasya sAmAnyatAnirAsaH 127 sarvArthasiddhiH hpaatthaadekopaadaantvprsnggH| kAryatve satIti vizeSaNepi mRtpiNDadvayArabdhaghaTAdibhiH gomayAdinAnopAdAnIzcakAdibhizcAnaikAntyaM bahvArabdhaghaTAdibhizca / teSAmapi pakSIkaraNe AnandadAyinI vyaktaM tathA pradhAnam ' . . . . / iti vivakSitaH tathA ca mahadAdeH prakRtyA saha traiguNyAdisamAnarUpavattvAttayA nityabhUtayA sahaikopAdAnakatvAbhAvAvyabhicAra hAva bhAvaH / nanu yatkArya yenakAryeNa sarUpAmiti vivakSAyAna vyabhicAra ityatrAhakAryaveM satIti / nanu kAryarUpeNa nAnAtvamabhedaH kAraNAtmanA / hemAtmanA yathA'bhedaH kuNDalAdyAtmanA bhidA // . iti tathA ca yathA kAraNAtmanA hemarUpeNAbhedaH / kuNDalAdyAtmanA bhedaH tathA mRtpiNDasvarUpeNa bhede'pi mRdAtmanA kAraNatAvacchedakAkAraNa vA abhedostItyatrAha-gomayeti / ekarUpAnvita vRzcikApekSayA upAdAnabhUtagomayavRzcikayoH parasparaM viruddhadharmasaMsRSTatvena kAraNAtmanA (pyabhedasya) pyaikyasya vaktumazakyatvAditi bhAvaH / na ca ekavyaktidRSTAntastasyA ekamRtpiNDopAdAnakatvAdityatrAha-bahiti / tathA caikaM kAryamekopAdAnakamiti niyama eva nAsti. dUre bahUni kAryA (bahukAryadravyA) NyaikopAdanakAnIti niyama iMti bhAvaH / nanu sarvakAryANAmapyanenAnumAnenaikopAdAnakatvaM sAdhyate / (tathA ca) paTAdInAM nAnopAdAnakatve'pikSityAdAvekakartRkatvasiddhiriva na viruddhamiti paTAdInAM pakSakoTinikSiptatvAnna vyabhicAra ityatrAhateSAmapIti / tathA ca vyApyatvAsiddhiriti bhAvaH / nanu sarva kArya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jaDadravya 128 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH dRSTAntAsiddhiH / avatihetuvivakSAyAmapi nadRSTaH kAraNabhedo pahrotuM zakyaH / nApi kAraNAntaramekaM vidhAtuM / dRSTaireva hetubhi radRSThaghaTitaiH kAryANAM caritArthatvAt na ca zAstramantareNa jagata 1 *ssatvAdiguNasamanvayassiddhaH yena tanmayaM kAraNa AnandadAyinI jAtamekopAdAnakaM ekarUpAnvitatvAt yadekopAdAnakaM na bhavati tadekarUpAnvitamapi na bhavati / yathAtmAnAtmAnau yathA vA zazazRGga kUrmaromANIti tatrAha-avIteti-vyatirekItyarthaH / kiM dRSTAnA mevopAdAnAnAmaikyaM sadhyate / uta tadatiriktaikopAdAnakatvamiti vikalpyAdyaM dUSayati-na dRSTa iti / tathA ca bAdha iti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati / nApIti / zakyAmiti zeSaH / tathAcAprayojakatvamiti bhaavH| na ceti| tathA ca satvAdi samanvitakAraNasya tadaikyasya ca zrutyaiva siddhatvAtkimanumAneneti bhAvaH / nanu (pratyakSeNa tanmUlakAnumAnena vA) liGgagrahaNe tadarthaM zrutyanapekSaNAnnAnumAnavayarthyamiti bhAvaprakAzaH * satvAdIti-Adipadena rajastamasoH pArigrahaH / mahadAdikAryasya triguNasamanvayahetuzzAstrata eva jJeyaH / evaM ca tata eva prakRtijJAnaM saMbhavatIti tadarthamanumAnAdaro'yukta iti bhAvaH / atra sukhAdisamanvaya ityanuktA satvAdi samanvaya ityuktayA jagatassukhaduHkhamohAtmakatvaM zAstraNa na pratipAdyate iti sUcitaM / tathA hi bRhadAraNyake (5-9) 'kindaivatyosyAM prAcyA dizyasatyiAdityadaivata . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH bhAvaprakAzaH iti sa AdityaH kasmin pratiSThita iti cakSuSIti kasminnu cakSuH pratiSThitamiti rUpeSviti cakSuSA hi rUpANi pazyati kasminnu rUpANi pratiSThitAnIti hRdaya iti hovAca yasmAddhadayena rUpANi sarvo loko jAnAti tasmAddhadaye hyeva rUpANi pratiSThitAni bhavanti' ityatra rUpasya cakSurjanyajJAnaviSayatvena cakSuSo rUpe pratiSThitatvaM manaso bahirindrayasahakAritayA rUpasya tadadhInajJAnaviSayatayA jJApake hRdaye pratiSThitatvamuktaM / tAvanmAtreNa jagatassukhaduHkhamohAtmakatvaM na kathaJcidapi sidhyati AnandarUpasya jIvasya svayaMprakAzatAyAzzAstratassiddhayA mano na sukhAtmakaM asvayaMprakAzatvAt yannaivaM tannaivaM yathA cetana iti vyatirekiNA sukhaduHkhAdeddharmabhUtajJAnAvasthAvizeSarUpatvasvayaMprakAzatvAdervyavasthApayiSyamANatayA sukhaduHkhAdikaM mano bhinnaM svayaMprakAzatvAdityanvayinA cAnumAnena jaDasya manasa eva sukhAdyAtmakatA dUrotsAritati kA kathA jagataH ? 'vastvekameva duHkhAya sukhAya' iti sukhaduHkhahetutvaM jagato'bhidhAya ; tasmAdduHkhAtmakaM nAsti naca kiJcitsukhAtmakam / iti sukhAdyAtmakatvaniSedhAcca / / tatsantu cetasyathavA'pi dehe sukhAni duHkhAni ca kiM mamAtra / iti vaMzIdharodAhRtaM mArkaNDeyavacanaM yadi pramANaM tadA bhAvalakSaNasaptamyAzrayaNena sukhaduHkhayoHcatodehaprayuktatvenAtmasvarUpaprayuktatvAbhAvaparatayA 'nirvANamaya evAyamAtmA jJAnamayo'malaH / duHkhAjJAnamalA dharmAH prakRtastena cAtmanaH // iti viSNupurANavacanaM yathA vedArthasaMgrahe vyavasthApitaM tathA nirvAhyam / SARVARTHA. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jbh jaDadra sarvArthasiddhiH munniiyet| *'nanu sukhyAmiduHkhyAmi mudyAmIti svAnubhavasiddhAstAvatsukhAdayaH / te ca kAryabhUtAssvAnurUpaM kAraNamAkSipanti / tathA tathA teSuteSu viSayeSu kAlabhedena puruSabhedena ca AnandadAyinI zaGkate-nanvityAdinA / tatheti / sarve padArthAssukhaduHkhamohAtmakAH / yathaikameva vastu kaMciddaHkhAkaroti kaMcitsukhAkaroti kaMcinmohI karoti ; tathA kAlabhedenaika (meva) puruSaM prati yathAgniH / tatra sukhaM satvAtmakaM satvapariNAmaH duHkhaM raja pariNAmaH mohastama pariNAma iti 'prItyaprativiSAdAtmAna' ityAdinA sAGkhyairupapAditaiH sukhAdibhissatvAdisamanugatiranumIyate / na tadarthaM zrutyapekSeti bhAvaH / bhAvaprakAzaH kvacidduHkhasukhadizabdAH loke pratikUlAnukUlavastunyupacAreNa prayujyante iti| nanu sukhAdikaM sakAraNakaM kAryatvAdityanumAnena satvAdisamanvayassidhyatIti zaGkate '* nanviti / taduktaM 'satvaM laghu ' (13) ityAdivivaraNatatvakaumadyAM-'atra ca sukhaduHkhamohAH parasparavirodhinaH svasvAnurUpANi sukhaduHkhamohAtmakAnyeva nimittAni kalpayanti / teSAM ca parasparamabhibhAvyAbhibhAvakabhAvAnnAnAtvaM ; tadyathA-ekaiva strI rUpayauvanakulazIlasaMpannA svAminaM sukhAkaroti ; tatkasya hetoH ? svAminaM prati tasyAH sukharUpasamudbhavAt / saiva strI sapatnIrdukhAkaroti; tatkasya hetoH? tAM prati tasyAH duHkharUpasamudbhavAt / evaM puruSAntaraM tAmavindamAnaM saiva mohayati; tatkasya hetoH? taM prati tasyAH moharUpasamudbhavAt / anayA ca striyA sarve bhAvA vyaakhyaataaH| tatra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 131 sarvArthasiddhiH prItyaprItiviSAdajanakatvaM dRSTaM tadapi tattadgata * vicitraguNavizeSahetukaM yuktamiti tana; * saMpratipannadRSTAdRSTahetuzaktaiyava sarvopapattau tdtirikttraigunnyklptyyogaat| guNAnAM kAryaikanirUpaNIyatvabhASaNamapi zAstropajJaM / anyathA traiguNyonmeSa AnandadAyinI vicitraguNahetukaM-satvarajastamoguNahetukamityarthaH / AdyaM pakSaM dUSayati-saMpratipanneti / dRSTaM-kaNTakavedhAdiH / adRSTaM-dhAtuvaiSamyAdi / dvitIyaM dUSayati-guNanAmiti / bhASaNaM--bhASye pratipAdanamityarthaH / 'prItyaprItiviSAdAtmAnaH' 'satvaM laghu prakAzakam' ityAdi sAMkhyanAM bhASaNabhityanye / traiguNyaklaptyayogAdityatra bipakSabAdhakamAha-anyatheti / na satvamAtraM sukhaM janayati santatajananaprasaGgAt apitUnmiSitam / tathAconmeSe'pi vilakSaNAstrayo guNAH klpniiyaaH| bhAvaprakAzaH yat sukhahetuH tat sukhAtmakaM satvaM / yaddaHkhahetuH taddaHkhAtmakaM rjH| . yanmohahetuH tanmohAtmakaM tamaH iti ' * vicitreti-guNeSu vicitratvaM parasparAbhibhAvyAbhibhAvakabhAvApannatvaM / atra vaMzIdharaH-nimittopAdAnakAraNadvayakalpane gauravAllAghavAnukUlatarkAtsukhAdyAtmakatvaM bAhyAnAM sidhyatItyAha / taduktadizA satvarajastamasAmanaGgIkAre'tIva lAghavAt sAGkhyAnAM mUloccheda ityAha-2* sampratipannetyAdinA . kAraNamastyavyaktaM pravartate triguNatasamudAyAcca, ityatra 'pravartate triguNata iti khaNDamitthaM vivRtaM mATharavRttau yadyekaM pradhAna kathaM ta_nekaM kAryamutpAdayatiH tathAhi-naikastantuH paTAkhyaM kArya janayati 9* Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya 132 sarvArthasiddhiH bhedasyApyatiriktanirvAhakatraividhyaklaptAvanavasthAprasaGgAt / sAmagrayanavasthA tu siddhA na kvApi doSAya pratyuta guNAyeti sarvaireSTavyA / '* guNatrayAtmakaM ca kAraNamicchataste vizvasyaikopAdAnatvaM * durvacam / AnandadAyinI tathA parAparA (paramparA) pekSAyAmanavasthA syaadityrthH| trayo guNAstraiguNyaM svArtha SyaJ / sAmagrayanavasthAtviti / nanu pUrvatrApi sAmagrayanavasthaiveti cet ; satyaM ; tathA'pyanumAnataH kalpyamAne'pi kAraNe tadunmeSAdikAraNaM jJAtavyaM ; atra tu svarUpAnavasthA bIjAGkarAdivanna doSakarIti bhAvaH / kecittu --ekapadArthaniSThAnekapadArthaparamparA doSaH / sAmagrayanavasthA tu na tAdRzI (tyadoSa i) tyAhuH / ekopAdAnakatvAnumAnaM ca tava siddhAntaviruddhaM cetyAha-guNatrayeti / bhAvaprakAzaH itthaM pradhAnamanekaM karya janayatIti na jAghaTIti ; atra samAdhIyatepravartate triguNataH-pradhAne satvarajastamasAmavasthAnAdbahutvasambhavaH ityaadi| vaMzIdharo'pyevameva / taddaSayati-'* gunntryaatmkmityaadinaa| * durvacamiti-satvarajastamasAM tanmate dravyatvAGgIkAre'pyekasaMyogAvaziSTo. pAdAnakatvamekopAdAnakatvamiti na sambhavati 'aprAptipUrvikA prAptisaMyogaH' iti 'nApi satvarajastamasAM parasparaM saMyogaH; aprApterabhAvAt' iti vAcaspatyukteH prakRteH paricchinnAparicchinnatrividhaguNasamudAyarUpatayA paricchinnaguNAvacchedena puruSasaMyogotpattisambhavAt / svasvabuddhibhAvApannaprakRtisaMyogavizeSasyaivAtra saMyogazabdArthatvAcca' ityAdivazIdharoktirakiJcitkarA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:]. triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 133 sarvArthasiddhiH nanu 'sAmyAvasthAnAM satvarajastamasAM saMghAtaH prkRtiH| ataH kAraNaikatvaM syAt ? * tanna citrapaTArambhaka zuklakRSNaraktatantusaMghAtanyAyena sUkSmadRSTau kAryANAM yathAsvaM kAraNabhedasyaivAGgIkArAt / tatazca bhedAnAM * bhinnatve sati vikAratvAdabhinnahe AnandadAyinI yathAsvamiti-kAryasya sukhAdyAtmakatve satvarUpatvarajorUpatvatamorUpatvAMzabhedena bhinnatvAttattadaMze tattatsvarUpasya hetutvAtsarvaM pratyapi naikamupAdAnamiti bhAvaH / nanvekamRtpiNDena krameNotpannAnAM ghaTazarAvAdInAM darzanAt vimatamekopAdAnakaM bhinnatve sati vikAratvAdekamRtpiNDopAdAnakaghaTazarAvAdivadityanumAnasya kiM dUSaNamityata Ahatatazceti / satvAdInAmeva tvanmate prakRtitvAbAdho vyabhicArazceti bhaavH| bhAvaprakAzaH puruSasya darzanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya / . .. paGgandhavadubhayorapi saMyogastatkRtassargaH // ityatra prakRtipuruSasaMyogasya bhogApavargamahadAdisargahetutvoktayA mahadAdyutpatteH pUrvaM tathA saMyogoktayasaMbhavAditi bhAvaH // 1*sAmyAvasthAnAmiti-pratisargAvasthAyAM satvaM rajastamazca sadRzapariNAmAni bhavanti / 'satvaM satvarUpeNa' iti vAcaspatyuktarItyA sadRzapariNAmAzrayANAmityarthaH / etena pratisargabhede'pyabhinnatvamekatvaM vaMzIdharoktamapi sUcitam / saMghAtasya pratyekAnatirekAnmukhyamekatvaM na saMbhavatIti dUSayati *tannetyAdinA / * bhinnatve satIti-pratisarga Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH tukatvaklAptizca nirastA *satvAdInAM bhinnatvAt * vikAritvA* ca / athAbhinnakAraNAntaraklUptiH, tathA sati svaabhiissttttvsNkhyaavirodhH| satvAdidravyabhedAbhyupagamAcca / zaktitaH pravRttezcetyetadapi mandaM ; yadi kAraNazaktitaH kArya pravartate kathamavyaktasiddhiH? AnandadAyinI nanu tatra na bAdhaH / IzvarAnumAnavatkAraNAntarasya siddharityatrAhatathAsatIti / tvanmate na kalpyamAnenaiva saMkhyAvirodhaH api tu klRptenApItyAha-satvAdIti / yadapi mahadAdikArya kAraNazaktayA pravartate kAryatvAddhaTavaditi zaktitaH pravRttezceti vivakSitamanumAnaM tadanuvadatizaktitaHpravRttazcetIti / dUSayati-kathamiti / tattatkAryANAM tattakAraNazaktayA pravRttAvapi mahadAdikAryANAM naikaM kAraNamavyaktaM sidhya bhAvaprakAzaH bhedena bhinnatve satItyarthaH / abhinnahetukatvetyatrApi pratisargabhedeneti vivakSitaM / *'satvAdInAM bhinnatvAdityAdi-sadRzavisadRzapariNAmabhedena satvAdInAmapi bhedAdityarthaH / * vikAritvAditi-pariNAmAzrayatvAdityarthaH / nanu-'pariNAmaikyAdvastutatvam' iti yogasUtre (4-14) vastvaikyavyavahAre pariNAmaikyaM nidAnamiti spaSTaM / tatra ca tatvavaizAradyAM vAcaspatiH-- 'bahUnAmapyakaH pariNAmo dRSTaH ; tadyathA gavAzvamahiSamAtaGgAnAM rumAnikSiptAnAM eko lavaNatvajAtIyalakSaNaH pariNAmaH / vartitailAnAM ca pradIpa iti' ityAha / evaM ca pratisargAvasthAyAM sadRzapariNAmAzrayatvamevaikatvamiti cettatrAha-* ceti / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] . triguNaparIkSAyAMprakRtyanumAnanirAsaH 135 sarvArthasiddhiH nanu kAraNazaktirnAma satkAryapakSe * na kAryasyAvyaktatvAdanyA yathA tile tailasya ; atassarvakAryopAdAnAvyaktasiddhiriti ; AnandadAyinI tIti bhAvaH / nanu sAMkhyapakSe kAraNe zaktiH kAryameva; sA cAvyaktAdananyaiva zaktiviziSTasyaivAvyaktatvAt / tathA ca mahatastatkAraNAda (syajJAtra) bhinnatA / tathAhaGkArasyApi mahadabhinnatvamevamindriyAdikAryANAmapi mahadabhinnatayA sarvasyApi mahadupAdAnabhUtaikakAraNatayA avyaktasiddhiriti zaGkate-nanviti / bhAvaprakAzaH 'santi prAgapyavasthAH' ityatra vakSyamANarItyA dhaya'za iva dharmAze'pi satkAryavAdasya sAGkhyairaGgIkAreNa ubhayornityatayA 'paramArthatastveka eva pariNAmaH / dharmisvarUpo hi dharmo dharmivikriyaivaiSA dharmadvArA prapaJcayate' iti yogabhASye dhardhalakSaNAvasthApariNAmAnAM tatvata ekatvAbhidhAnena tannayAyena pariNAmasya guNatrayasvarUpatvena paramArthato bahutvasyaiva vAcyatvenaikatvAsambhavAt mRddhaTavattantupaTavadvA'tra pariNAma iti yuktayA nizcayAsambhavenaivamapyaprayojakatvAditi cArthaH / * na kAryasyAvyaktatvAdanyeti / dharmadharmiNorabhedenAnAbhavyaktakAryameva zaktiH ; tacca kAraNameva / abhede'pi bhedavyavahAro nIlaghaTayoriva bhedavivakSayA yujyate / zaktimataH kAraNatvakalpanApekSayA zakteH kAraNatve lAghavAdariktazaktikalpane mAnAbhAvAccetti bhAvaH / atiriktazaktisAdhane pramANAdikaM 'ityAdighoSo viramati vidite zabdatazzaktitatve' ityadravyasare vakSyate ityabhipretya prakRte 'aya Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya - sarvArthasiddhiH *'maivaM ; yadi tailAzrayatilavadavyaktA vAsthAzrayasvIkAraH tadA puurvvtsvessttttvsNkhyaavirodhH| atha na ; viSamastiladRSTAntaH / nodAharaNamAdartavyaM ; kSIrAbadhivat AnandadAyinI maivamiti / satvAdyAtmakasyAvyaktasyApi nAnAtvAnnaikopAdAnasiddhiriti bhaavH| kiMca tailAzrayasya tilasyApi zaktayAzrayasya kAryatvAttadvadeva mahadAdizaktyAzrayasyApi kAryatvaniyamAttasya kAraNazaktitaH pravRttyanaGgI kAre ca tasya kAraNasyApi dravyAntaratvAttatvasakhyAvirodha ityAha-yadi tailAzrayati / avyaktAvasthasyAzraya ityarthaH / atha neti / avyaktAvasthasyAzrayo yadi na svIkriyata ityarthaH / viSama iti tilasyAvyatAvasthAzrayasyaika (va kAraNa)tvAditi bhAvaH / yadyapyayamutkarSasamabhedaH vyaJjanavattvApAdanavat ; tathApi niyatasya sahacArasya sattve tAdRzo neti bhAvaH / samAdhAnamAzaGkate-nodAharaNamiti / tathA ca sUkSmAvasthasyaikasyaiva jagadupAdAnatvAGgIkAre na tatvAdhikyaM ; tato'vasthAntarasya sUkSmatvena yAvatInAM tAdRzInAvasthAnAmekatvena bheda bhAvaprakAzaH meva hi sikatAbhyastilAnAM tailopAdAnAnAM bhedo yadeteSveva tailamastyanAgatAvasthaM na sikatAsu' iti vAcaspatyuktadRSTAnte anAgatAvasthatelAdatiriktaH kaThinabhAgastileSu vartate dAntike tvanabhivyaktaM mahattatvameva prakRtiriti nobhayorAnurUpyamiti dUSayati *'maivamityAdinA // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH _____137 sarvArthasiddhiH sUkSmAvasthAtsvasmAdeva jagadutpatsyata iti; tathApi saMpratipannAvadhistatvapatirastu / yadvA tadapi sUkSmaM sUkSmAntarAditi kathaM tatveyattA ? / etena sAMkhyAnAM sUkSmazarIraptizva nirstaa| yadAhuH- pUrvotpannama(vyakta)saktAmatyAdinA, tanna, AnandadAyinI gaNanAprayojakatvAbhAvAditi bhAvaH / saMpratipannAvadhiriti / mahattatvAvadhirityarthaH / yadyapyahaGkArAdikAraNasya mahatassUkSmatvamasti (tathApi) tadapi sUkSmAntarasApekSaM / tasya ca sUkSmAvasthasya na tatrAntarbhAvaH iti yadyucyeta tadA tadapyupAdAnatvAtsUkSmAntarasApekSamiti kathaM tatvapakSIyattetyAha --yadveti- yadItyarthaH / kecittu-kathamavyakta, re, siddhiriti--zaktisiddhAvapi nAvyaktasiddhirityarthaH / nanu zaktita eva kArya pravartate / sA cAvyaktameva / tileSu tailamiva / yathA ca tatsUkSmAvasthaM tathAcAvyaktasiddhiriti zaGkate-nanviti / yaditi / tathAca tailAzrayatilavadavyaktAzrayAtmakazaktayAzrayo'pyaGgIkArya iti siddhAntavirodha ityarthaH / viSama iti / tilasyeva zaktayAdhArasyA (trA)nabhyupagamAditi bhAvaH / tarhi tadudAharaNaM tyajata ityAhanodAharaNamiti / tathApi saMpratipannAvadhiriti / sUkSmabhUtamahattatvAvadhirityarthaH / yadvA-sUkSmasyApi sUkSmAntarasApekSatvAttatveyattAsiddhirna syAditi dUSaNaM tadavasthamevetyAha--yavati / apicetyartha ityAhuH / nanu kAraNeSu (kAraNaM) sUkSmaM kArya zaktiriti zarIre sUkSmazarIravadvartata ityatrAha-eteneti yathAhuriti / sAMkhyA iti zeSaH / . . . niyataM mahadAdisUkSmaparyantam saMsarati nirupabhogaM bhAvairAdhivAsitaM liGgam / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya 138 sarvArthasiddhiH napatra liGgazabdoktasUkSmazarIrasadbhAvepramANamastisthUlavatpratyakSaM, AnandadAyinI - ityAdizabdArthaH / asyArthaH-pUrva mAtApitRjanyazarIrasya bhasmakITAntatvena nivRttiH sUkSmazarIrasya naiyatyaM coktaM sUkSmAsteSAM niyatA mAtApitRjA nivartante / iti / pUrvotpannaM prakRtasthUlabhUtotpatteH pUrvaM prakRtita utpannaM pratipuruSamekaikamityarthaH / a (vyakta) saktaM-avyAhataM zilAsvapyanupravezasamarthamiti yAvat / niyataM-Aca mahAsargAdAca praLayAdavatiSThate / mahadAdisUkSmaparyantaM-mahadahaGkAraikAdazendriyapaJcatanmAtraparyantaM teSAM samudAya ityarthaH / nanvetadevAstu kiM SATakauzikazarIreNetyata AhasaMsaratIti / upAttaM SATakauzikaM zarIraM jahAti hAyaMhAyaM copAdatte; tasmAnnirupabhoga-~-yataH ghATakauzikaM vinA sUkSmazarIraM nirupabhogaM tasmAtsaMsarati / nanu dharmAdharmanimittaH saMsAraH; na ca sUkSmazarIrasyAsti tadyogaH; tatkathaM saMsaratItyatrAha / bhAvairadhivAsitaM-dharmAdharmajJAnAjJAnavairAgyAvairAgyazvayAnaizvaryANi mAvAH / tadanvitA buddhistadanvitaM sUkSmazarIraM tadapi bhAvairadhivAsitaM ; yathA surabhicampakasampakodvastraM tadAmodavAsitaM bhavati / tsmaatsNsrti| tasmAtpradhAnamiva mahApraLaye taccharIraM na tiSThatItyatrAha-liGgamiti / layaM gacchatIti liGgaM hetu(mattvA tvaditi bhAvaH / kimatra sUkSmazarIrasadbhAve pramANaM pratyakSamanumAnamAgamo veti vikalpamabhipretya prathamaM dUSayati / na hIti sthUlavat-sthUlazarIra iva / saptamyarthe vatiH / dvitIyamAzaGkate Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 139 sarvArthasiddhiH kaizvidapyanuphalambhAt , vibhorAtmanassvargAdigatyupadezAnyathAnupapattyA tatklaptiriti cenna,taraklaptAvapi yuSmanmate tadgaterAtmanyupacArAt / tato varamadRSTazaktayA tatratatra dehotpattimAtreNa tttdeshgtyupcaarH| AnandadAyinI vibhAoti svataH spandAtmakagaterasambhavAditi bhAvaH / tattadezagatyupacAra iti--yadyapi liGgazarIre sAkSAdgatirasti tathApyAtmano na seti tatra gatyupadeza aupacArika eva / tathA ca dezAntarazarIrotpattyApyaupacArikavyavahArasambhavAnnoktaM gatimattvaM liGgamiti bhAvaH / anumAnAntaraM bhAvaprakAzaH citraM yathA''zrayamRte sthANvAdibhyo vinA yathA cchAyA / tadvadvinA vizeSa tiSThati nirAzrayaM liGgam / / iti kArikA / --citramiti-liGganAt jJApanAdbuddhayAdayo liGgaM / tadanAzrayaM na tiSThati / janmamaraNAntarALe buddhyAdayaH pratyutpannazarIrAzritAH pratyutpannapaJcatanmAtravattve sati buddhayAditvAt dRzyamAnazarIravRttibuddhayAdivat / vinA vizeSairiti-sUkSmaizzarIrityarthaH // . ." tatassatyavataH kAyAtpAzabaddhaM vazaM gatam / aGguSThamAtraM puruSaM nizcakarSa balAdyamaH // bhaarte|v|296shloitynggusstthmaatrtven sUkSmazarIravattvamupalakSayati / Atmano niSkarSAsambhavAt / 'sUkSmameva zarIraM puruSaH; tadapi puri sthUlazarIre zete.' iti tatvakaumudI / pradhAnavatpralayAvasthAyizarIrasiddhyA arthAntaravAraNAya pratyutpanneti-sarga pratyutpannetyarthaH / na ca dRSTAntAsiddhiH / dRzyamAnetyAderutpannamAtraparatvAt ' iti tadvibhAkaraH / tatra vipakSe bAdhakAgame puruSazabdasya prayogabhUyastvena zarIriNi jIva evaM svas Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe savya jaDadravya sarvArthasiddhiH * 'nanu sthUladehadvayAntarALavartI kSetrajJastAtkAlikadehavAn kSetrajJatvAt yastathA sa tathA yathA kAlAntaravartItyanumI (yate) yeta / maivaM ; vipakSe bAdhakAbhAvAt / gatyupadezAnupapatteH prihttvaat| azarIratve muktatvaprasaGga iti cenna / praLayavadavirodhAt / tatrApi sUkSmAcidviziSTa eva puruSa iti cenna, atrApi tAvanmAtrasAdhane siddhasAdhanAt / Agamastu gatyavasthAyAM AnandadAyinI zaGkate-nanviti zarIravattve sAdhye siddhasAdhanamiti taatkaaliketi| vipakSabAdhamAzaGkate azarIratva iti / praLayavaditi / tvayApi mahApralaye liGgazarIranAzasyAGgIkArAditi bhAvaH / tasmAdapicAsiddhaM parokSamAptAgamAtsiddham / iti nyAyena tRtIyamAzaGkate / Agamastviti-'vettha katamyAmAhutAvApaH puruSavacaso bhavantIti prazne; iti tu paJcamyAmAhutAvApaH puruSavacaso bhavantIti sa yathA pezasA mAtrAmupAdadAno'nyannavataraM kalyANataraM kalyANatamaM rUpaM kurute / aGguSThamAtraM puruSaM nizcakarSa yamo balAt / ' . bhAvaprakAzaH satAmAbhapretya anumAnAntare tatparyavasAnamAkalayya zaGkate *' nanvityAdinA / atra-. kalpAdau bhUtasUkSmaprabhRtibhiruditaM varma kalpAntanAzyaM pratyeka prANibhede niyatamaniyatasthUladehAnuyAyi / liGgAkhyaM bhastrikAntaHparuvakavadavasthAyi sAMkhyaiH pragItaM ityAdhikaraNasArAvaLIsUktiranusandhayA / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsa 141 141 sarvArthasiddhiH pUrvazarIrAkRSTasUkSmAvayavasaMghAtamAtreNApi (tatvArthaH) gatArthaH / 'mUkSma pramANatazca tathopalabdheH' iti sUtramapi tAvanmAtraviSayaM / puryaSTakazarIroktizca na zarIrAntarvartisUkSmadehasadbhAvaparA / AnandadAyinI ityAgamastvityarthaH / nanvatra zarIrapadAbhAvAtkathaM zaGkati cenna / puruSazabdasya puri zeta iti vyutpattyA liGgazarariparatvAt / tasyApi sthUlazarIrarUpapurassthatvAt / tatvArtha iti arthavAnevetyarthaH / gatArtha iti pAThastu sugmH| nanu sUkSmazarIranirAkaraNaM sUtrakAraviruddhamityatrAhasUkSmamiti / candrasaMvAdAdikaM tu tAdAtvikazarIrAntaramAdAya neyaM sUkSmazarIrasyAyogyatvAditi bhAvaH / nanu buddhIndriyANi khalu paJca tathAparANi karmendriyANi manaAdicatuSTayaM ca / prANAdi paJcakamatho viyadAdipaJca kAmAzca karma ca tamaH punaraSTamI pUH // iti / tathA ca zabdassparzazca rUpaM ca raso gandhazca paJcakam / buddhirmanazcAhaGkAraH puryaSTakamudAhRtam // iti kAlottarasaMhitAdivacanopahitayA 'devAnAM puuryodhyaa| aSTAcakrA navadvArA' iti zrutyA liGgazarIrasiddhiriti cettatrAhapuryaSTaketi / sthUlazarIra eva rUpakamAtratvAttasyAzzruteriti bhAvaH / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravyaM sarvArthasiddhiH *'kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAditi hetuzca AnandadAyinI bhedAnAM parimANAdityu (tyAdhu) ktahetupaJcakamadhye trayo hetavo nirstaaH| pariziSTaM hetudvayaM nirAkartumanuvadati / kAraNakAryavibhAgAditi // bhAvaprakAzaH * kAraNakAryavibhAgAdityadi- atra tatvakaumudyAM vAcaspatiH kAraNe sat kAryamiti sthitaM / tathAca yathA kUrmazarIre santyevAGgAni nissaranti vibhajyante idaM kUrmazarIraM etAnyetasyAGgAnIti evaM nivizamAnAni tasmin avyaktIbhavanti evaM kAraNAnmRtpiNDAddhemapiNDAdvA ghaTamakuTAdIni santyevAvirbhavanti vibhajyante santyeva pRthivyAdIni kAraNAttanmAtrAdAvirbhavanti vibhajyante santyeva ca tanmAtrANyahaGkArAtkAraNAt sannevAhaGkAraH kAraNAnmahataH sanneva ca mahAn paramAvyaktAt / so'yaM kAraNAtparamAvya ktAt sAkSAtpAramparyeNAvitasya vizvasya kAryasya vibhAgaH / pratisarge tu mRtpiNDaM suva piNDaM vA ghaTamakuTAdayo vizanto'vyaktIbhavanti / tatkAraNarUpamevAnabhivyaktaM kAryamapekSyAvyaktaM bhavati / evaM pRthivyAdayastanmAtrANi vizantaH svApekSayA tanmAtrANyavyaktayanti / evaM tanmAtrApyahaGkAraM vishntyhngkaarmvyktynti| evamahaGkAro mahAntaM vizan mahAntamavyaktayati / mahAn prakRti svakAraNaM vizan prakRtimavyaktayati / prakRtestu na kvacinniveza iti sA sarvakAryANAmavyaktameva / so'ya Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 143 sarvArthasiddhiH * mahadAdipakSasiddhayasiddhivikalpena nirstH| AnandadAyinI siddhayasiddhivikalpeneti-siddhiH zrutyaiveti tayaiva prakRtisiddhessiddhasAdhanaM AsiddhAvAzrayAsiddhiriti bhAvaH / vyApyatvAsiddhimapyAha bhAvaprakAzaH mavibhAgaH iti / atra vaMzIdharaH ; 'ayaM praghaTTakArthaH--kAraNAkAryasyAbhivyaktiH sA kAraNakAryavibhAgaH / kAryasya lakSaNAkhyaH pariNAmaH / atItalakSaNaH tirobhAvAparaparyAyo vibhAgaH / avyaktatvaM ca tatra kAraNasya svasvakAryarUpadharmapariNAmAnyapariNAmavattvaM / bhavati ghaTotpatteH prAk tannAzAnantaraM ca ghaTasvarUpadharmapariNAmAnyaH piNDakharparAdipariNAmastadvattvaM mRdAderiti ' ' itthaM ca vivAdAdhyAsitA bhedA avyaktakAraNakA abhivyaktakAryatvAtkUAGgiAdivat ghaTAdivadvA / na ca bhedazabdasya mahadAdibhUtAntaparatve bhUtAnAM prasiddhatve'pi mahattatvAhaGkArapaJcatanmAtrANAmaprasiddhayA'prasiddhiriti vAcyaM ; prakRtermahAnityAdau teSAM sAdhanIyatvAt / tathA ca mahattatvaparyantapakSe hetUnAM sAdhyaM sidhyat paramAvyaktaM mUlakAraNaM siddhayatItyabhiprAyaH / evamavibhAgAdanabhivyaktakAryatvAparaparyAyAt' iti cAha / * mahadAdisiddhayasiddhItyAdi-zrutyA mahadAdessiddhau tata evAvyaktasiddhiH / prakRtamahAnityAdau tanmAtrendriyANyabhimAnadravyopAdAnakAni abhimAnakAryadravyatvAt / ahaGkAradravyaM.. nizcayavRttimaddavyopAdAnakaM nizcayakAryadravyatvAt ityAcha numAnena. mahadAdisAdhanaM na sambhavati kAraNadravyeSu rUpAdyabhAve'pi nyUnAdhikabhAvena kAraNadravyasaMyogAttanmAtrArUpatvaM yathA tathA'trApi Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH *'kiMca kAryANAM satAM kvacitkAraNe vibhAgAvibhAgau niyatAviti kRtvA vicitrasya kAryavargasya vibhAgAvibhAgasthAnatayA pradhAna siSAdhayiSitavyaM ; na tvevaM niyamaH / yathA mRdAdiSu ghaTAdInAmetau dRSTau na tathA tantvAdiSu paTAdInAM / na hi tantvekadezAtmakaH paTaH; yena ghaTAdinyAyassyAt / ekasmAdanekotpattiniyamazca * anena ___ AnandadAyinI kiMceti / yathA mRtpiNDAdvibhajya tadekadezo ghaTaH kriyate / punastadupama(rdaina) rdane mRtpiNDa eva nivizate na tathA paTastantorekasmAdvibhajyotpadyate / na ca svopama (rdaina) rdane nivizate ityarthaH / tatra hetunahIti / tantUnAmeva tadekadezatvAditi bhAvaH / anenetipaTanidarzanenetyarthaH / pratyekaM paTAnAmanekatantvArabdhatvAditi bhAvaH / bhAvaprakAzaH pakSe saadhyhetvornnggiikaare'pybhimaannishcyaadymuppdyte| mahadAdisiddhAvapi tatrAbhivyaktakAryatvAnabhivyaktakAryatvayorvyaktisiddheHprAGnaiva nizcayaH / hetvantareNa tatsAdhane'pi tata evAvyaktaM nizcitamiti kathamanena sAdhyasiddhiH? mahadAdisiddhau cAzrayAsiddhiriti bhAvaH / * kinycetyaadi| ayamAzayaH-vibhAgAvibhAgavyavahAro hyatyantabhinnayoreva loke dRzyate iti sAMkhyamate kAryakAraNayoratyantabhodAnaGgIkAreNa yathAzrute mUlamayuktaM ; samudAyAdekadezasya pRthambhAvAdidazAyAM vibhAgAdivyavahArasya mukhyasyAGgIkAre'pi tantupaTAdiSu tadasambhavenAvyaktakAraNakatvasAdhanaM na smbhvti| sAMkhyAnAM satkAryavAdasAdhanAsaMbhavasUcanAyaivArambhaNAdhikaraNe 'paTavacca' iti sUtrAmiti / *anena tantupaTasthale'sambhavena / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH 145 sarvArthasiddhiH bhagnaH / tvayApi saMhataissatvAdibhirjagadArambhoktezca / * yatra kAryANAM vibhAgAvibhAgadRSTiH na tatra sarvatropAdAnatvaM nimitte pi kvacittaddaSTeH / araNerivAraNeyasya / na hi kASThe pArthivAMzo vaDherupAdAnaM naca vahnayaMzo dhUmasya / * evaM sati nAvyaktasyaiva siddhiH vizvanimittasyApi kasyacidevamanumAtuM zakyatvAt / tasya ca vijAtIyasyApi saMbhavAt / AnandadAyinI jagata ekaprakRtyupAdAnakatvasAdhane svamate bAdho vizeSaviruddhazcetyAhUtvayA'pIti / pUrvoktAnumAne vyabhicAramapyAha--na tatra sarvatropAdAnatvamiti-upadAnatvaniyamo netyarthaH / AraNeyasya--arANijanyasya / zubhrAditvAdapatyArthe DhakpratyayaH / vyabhicArasthalAntaramapyAha-na ca vayaMza iti| avyaktasya-prakRteH / ubhayathA vibhAgAvibhAgadarzanAnnimittopAdAnayorubhayorapyanumAnaprasaGgena tatvasaMkhyAvyAghAtaH ; tatparihArArthamanyatarAnumAne nimittamAtrasyaiva siddhiprasaGgenArthAntaramityAhavizvanimittasyeti / nanvastvakaM nimittaM saiva prakRtirityatrAhavijAtIyasyApIti / kAryasya satvAdyAtmakatayA tadAtmikA prakRtistvayA bhAvaprakAzaH vibhAgAvibhAgayoHsasaMbandhikatvena yadyasmAdvibhaktaM tattadupAdAnakAmiti vyAptiraGgIkaraNIyA tathA satyanaikAntyamityAha-* yatretyAdi / vaMzIdharoktarItimapi dUSayati-* evaM sani nAvyaktasyetyAdinA / nimittakAraNamAdAyArthAntareNa vaMzIdharoktamayuktaM / abhivyaktiprakArazca nirasiSyate / avyaktopAdAnakAraNakatvasAdhane'pi heturaprayojaka iti / SARVARTHA. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktokalApa jaDadravya sarvArthasiddhiH * kiM ca yathA mRdavayavasaMghAte ghaTAderavibhAgAdiH tathA pArthivAdyaNusaMghAte tattadbhUtabhautikAnAM sa kiM na syAt ? tatazca kA kathA tadatiriktatatvakalpanAyAM kRtsnaikadezasaMyogAnupapattyA aNusaMghAtasya kAraNatvaklaptirayukteti cenna / satvAdivibhudravyasaMghAtasyApi tatraiva saMyogavikalpAvatArAt / aNUnAM mithaH kAtsrneyana saMyoge pRthukAryAnupapattissyAt na tu vibhUnAmiti cenna / teSAmapi mithaH kAtsnaghuna saMyuktAnAM svApekSayAlpapa ___AnandadAyinI siSAdhayiSitA; nimittatve kAryagatasatvAdyupapAdakatvAbhAvAdaprayojakateti bhAvaH / kiMcANusaMghAta eva ghaTAdInAM vibhAgAvibhAgadarzanAnmahadAdInAmapi teSveva vibhAgAdyanumAnasyocitatvAnna tadatiriktasyaikasya vibhAgAvibhAgabhUmitvAnumAnaM yujyata ityAha-kiMceti / tathA ca mahadAdi(tatvameva)kameva pramANAbhAvAtpakSIkartuM na zakyata iti bhAvaH / arthAntaraparihAramAzaGkate-kRtsneti / samau codyaparihArAviti pariharati neti / vaiSamyamAzaGkate-aNUnAmiti / punassamatAmAha-neti / bahukAryotpattAvityanantaramanupapattisyAditi padamanuSaJjanIyam / tathA ca pRthukAryAnupapattivadalpaparimANAnekAnupapattissameti bhAvaH / anupapattime bhAvaprakAzaH bhAvaH / prakArAntareNArthAntaramAha-* kizcetyAdi / lAghavenaikopAdAnakatvasAdhanaM na sambhavatIti pUrvamevoktaM / lAghavAdare bAdhakaM ca 'kalpanAgauravabhayAt' ityAdikArikAyAM vakSyate // ekajAtAyena dharmapariNAmenaiva kAryakAraNatvayorupapattau dharmapari Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtyanumAnanirAsaH prakRtyAderAgamikatvaM ca 147 sarvArthasiddhiH rimANabahukAryotpattau pratikArya kAraNasya kRtsnaikadezaviniyogavikalpe kAryAntarANAmanutpattirvA kAraNasya sAvayavatvaM vA syAditi carcA syAt / zrote tUpAdAne 'zrutestu zabdamUlatvAt' iti samAdhAnaM sUtritam / '* apica kSIradadhirucakasvastikAdinyAyena svasyaiva pUrvAvasthAvizeSavatassvopAdAnatve siddhe kimanyatra kutracidavibhAgAdigaveSaNayA ? / ghaTAdayo'pi mRtpiNDAdiSu tattadaMzairevopAdIyante na tu piNDAdibhiH / AnandadAyinI vopapAdayati / pratikAmiti / kRtsnaviniyogapakSe kAryAntarANAmanutpattiH ekadezaviniyogapakSe saavyvtvmitynvyH| kAryAntarANAmanutpattirityatra svalpaparimANAnAmapyanutpattirbodhyA / pakSadvayAnupapattau prakRtyupAdAnatvaM vA tadviziSTabrahmopAdAnatvaM vA kathaM yupmAbhiraGgIkriyate ityatrAha-zraute viti| zrutAnyathAnupapattyA yAgAdAvadRSTakalpanAvadatrApyavyApipariNAmahetusaMyogakalpanAsambhavAdityarthaH / apiceti nanu mahadAdereva sukSmarUpAvasthAGgIkAre saiva prakRtiriti cenna; tanmate * mahadAdInAM sUkSmarUpeNa sthityaGgIkAreNa prakRtastato bhinnatvAt / nanu ghaTAdayo hi svabhinnamRtpiNDAdupAdIyamAnAstato vibhaktA avibhaktAzceti vyAptirastIti cettatrAha--ghaTAdayo'pAti evaM ca tattadaMza evopAdAnaM na tu tato vibhaktAMza iti bhAvaH / atra yaduktaM vAcaspatinA vibhAgAvibhAganidarzanatayA-'yathA hi kUrmasyAGgAni kUrmazarIre nivizamAnAni tiro bhavanti nissaranti . .. bhAvaprakAzaH. NAmena kAryatA lakSaNapAraNAmena kAraNatA cetyanucitamityAha 'apiceti| 10* Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalA jaDadravyaM sarvArthasiddhiH kUrmAvayavadRSTAntazcAtra mndH| tatra hyAkuzcanaprasAraNAbhyAM avayavAntarAvRtAnAvRtatvasiddhyA bhavatyavyaktavyaktAvasthAbhedaH na tUpAdAnopAdeyabhAvAt / na ca tatra kasyacidavayavanAzotpattivyavahAraH / ato na kathAzcidapyanumAnAdavyaktAdisiddhiH / triguNaparIkSAyAM prakRtyAdyanumaniAnarAsaH prakRtyAderAgamikatvaMca 'Agamena vinA siddhistanmAtrANAM ca ducaa| udbhavAnudbhavAdyaistu loke sUkSmAdikalpanA // ' AnandadAyinI cAvirbhavanti ; na tu kUrmastadaGgAni votpadyante dhvaMsante ceti' taddaSayati kUrmAvayaveti tatra vyaktAvyaktAvasthAbhedo nopAdAnopAdeyabhAvAt kiM tvaavRttvaanaavRttvaabhyaaN| tatazca dRSTAntadAAntikayorveSamyamiti bhAvaH / naceti / upAdAnopAdeyasthale nAzotpattyavyavahArAditi bhAvaH / ___ triguNaparIkSAyAM prakRtyAdyanumAnanirAsaH prakRtyAderAgamikatvaM ca pUrvaM mahadAdInAM svarUpaM kimAgamenAnumAnena vA siddhamiti vikalpya svarUpAsiddhiruktA idAnIM tanmAtrANAM mahadAdivadvattibhedarUpaliGgAbhAso'pi nAstItyAha--Agameneti / nanu tanmAtrANAM yadi sUkSmatvenApratyakSatvaM tathA sati laukikAnAM tadgahaNAbhAvena kvacidapi sUkSmAdivyavahAro na syAdityatrAha-udbhavAnudbhavAdyaistviti / udbhavaH sphuTataraprakAzaH / anudbhavastadabhAvaH / nyUnaparimANAdhikaparimANAdikamAdizabdArtha ityanye / nanUdbhUtazabdAdikaM bhUtaM anudbhatazabdAdikaM tanmAtraM udbhavo'nudbhavazca lokasiddhAvityatrAha-udbhaveti sidhyatAM nAmodbhavAnudbhavau loke; tathA'pi ekasminneva tatve tau sUkSmasthUlavibhAgaM kurutaH na tu tatvAntaratvamApAdayetAmiti Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM tanmAtrAderAgamikatA 149 sarvArthasiddhiH akSeSu vacanAdInAmanupahataissahakArimadbhistadavayavavizeSerevopapattau na tAvatkarmendriyaklaptiH / rUpAdijJAnAdInAM ca tattadAdhiSThAnabhedaireva tadanuguNadazAvizeSitaissaMbhavAt / tadatiriktakalpane'pi kANAdAdikalpitanyAyena smRtivizeSAnugRhItena bhautikatvopapatterAhaGkArikendriyasiddhiranAgamato na bhavati // kalpanAgauravabhayAtkalAkASThA(lA)di ' *akalpayan / avizeSAtpradhAnAdikalpanAmapyapAsyatu // ___ AnandadAyinI / bhAva ityapare / indriyANAmapyAgamaikagamyatvamAha-akSeSviti / vacanAdikriyA karaNasAdhyA kriyAtvAt bhidi (kriyA) vadityanumAnamapi tAlvAdyavayavAtiriktendriyasAdhakaM na sNbhvtiityaah-vcnaadiinaamiti| sahakAri-balotsAhAdidazA baalyaadi| abhyupgmyaapyaah-tdtirikteti| yattAvadvAcaspatirAha- kAlazca vaizeSikAbhimato'nAgatAdibhedaM pravartayituM svato nArhati / tatazca tapanaparispandAdhupAdhibhedenAnAgatAdibhAvaM pratipAdyate / santu ta evopAdhayo'nAgatAdivyavahArahetavaH kRtaM kAleneti sAGkhyAcAryAH' iti / tannayAyena pradhAnAdikalpanAyA api yuSyAbhirmeMtavyamityAha-kalpaneti / kalAzca kAlazca-upAdhyadhInaH kAlaHkalAH zuddhastu kAlazabdArthaH / kecittu kalAkASThAdIti pAThaH / tadarthastu kAladizAviti vadanti / prasaGgAcchaivamata bhAvaprakAzaH 1*akalpayanniti 'dikkAlAvAkAzAdibhya' iti sAGkhyapravacanasUtrabhASye (212) tatvakaumudyAM ca (33zlo) spaSTametat / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH 1* patriMzattatvavAdazca AnandadAyinI mapyuktanyAyena duSTamiti sUcayati / SaTtriMzaditi / taduktaM zrIkarabhASye pRthvyAdi paJcabhUtAni tanmAtrApazcakaM tathA / buddhIndriyANi paJcApi paJca karmendriyANi ca // mano buddhirahaGkAraH kalA kAlau (kASThA) tathaiva ca / niyatI rAgavidye ca prakRtistadgaNAstra(zra)yaH / / dharmAdharmoM tathA jIvaH IzastatvAni budhyatu / iti / (anyatrApi teSAM) zaivatatvasaMgrahe ca zaivAgameSu mukhyaM pazupatipAzA iti kramAntritayam // tatra patizziva uktaH pazavo hyaNavo'rthapaJcakaM pAzaH / . iti / malaM karma ca mAyA ca mAyotyamakhilaM jagat // tirodhAnamayI zaktirarthapaJcakamiSyate / iti pAzavibhAgaH / zuddhAni paJca tatvAnyAdyanteSu smaranti zivatatvam / zaktisadAzivatatve IzvaravidyAkhyatatve ca // puMso jJakartRtArtha mAyAtastatvapaJcakaM bhavati / kAlo niyatizca tathA kalA ca vidyA ca rAgazca // avyaktAnmAyAto guNatatvaM tadanu buddhyahaGkArau / ceto dhIkarmendriyatanmAtrANyanu ca bhUtAni // iti / etAni yuktayA samarthyante Agamena veti vikalpa manasikRtyAye bhAvaprakAzaH 1*SatriMzaditi / nyAyasiddhAJjanAdau caitdvistRtm| ., Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM tanmAtrAderAgabhikatAmahadAdyutpattiprakArazca 151 tatvamuktAkalApaH satvAdyanmeSabhinnAnmahata iha tathA syAdahaGkArabhedaH sarvArthasiddhiH . . . . yadi yuktathA samarthyate / sAMkhyavatprativaktavyo na visrambhastadAgame // taM SaDDiMzakamityAhussaptaviMzamathApare / ityatra na virodhssyaacchrtimaatraanusaartH|| evamAgamikeSu mahadAdiSu kAlabhedaniyatavikArabhedAdhInaM vizeSamAha satvAdIti guNatrayAzrayAtpradhAnAt satvAdiguNonmeSabhedena sAtviko rAjasastAmasazceti tridhA mahAnutpadyate / tribhyazca mahadbhayastathaiva trividho'hngkaarH| tatra prAcyAdekAdaze __AnandadAyinI Aha-yadi yuktayeti / sAMkhyamatavat dUSitavyamityarthaH / dvitIya Ahana visrambha iti / tAdRzyAH zruterabhAvAttadAgamasya sUtrakRdvidviSTatvAditi bhAvaH / nanvaupaniSadapakSe'pi taM SaDiMzakamityAhuH saptaviMzamathApare / ityAdinA hyavyavasthayA gaNanAnna tatvavyavasthetyatrAha-taM SaDriMzakamiti / saptAviMzamiti yadi pAThastadA chAndaso dIrghaH / yadA vyaktamAdAya gaNanA kriyate tadA SaDiMzakatvaM / yadA tatpUrvAvasthayorakSaratamasoranyataradapyAdAya tadA saptaviMzatvamiti zrutamAtrasvIkArAnna kalpanAdoSo nApyavyavasthitiriti bhAvaH / padyazeSaM vyAkhyAtievamityAdinA / kAlabhedaH sargAdikAlavizeSaH / tathaiveti sAtvikAdibhedenetyarthaH / prAcyAt sAtvikAhaGkArAt bhUtAdisaMjJastAmasAhaGkAraH / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 savyAkhyasarvAdhIsaddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH prAcyAdakSANi mAtrAH prajanayati paro madhyamastUbhayArthaH // 11 // sarvArthasiddhiH ndriyANi / parastu bhUtAdisaMjJastanmAtrAH kramAjanayati / madhyamastaijasAkhyaH pUrvAparayoranugrAhakatayA tdubhysaadhysRssttidvyaarthH| tuzabdo matAntarAdvayavacchinatti / kalpitaM hi kaizcittantrAntaraniSThaiH karmendriyANAM pravRttizIlatayA rAjasAhaGkArajanyatvaM; taccAyuktaM ; zabdaikagamye'rthe yuktibhiranyathAkaraNAyogAt // 11 // triguNaparIkSAyAM tanmAtrAderAgAmakatA mahadAdyutpattiprakArazca evaM prakRtyAdInAmAgamagamyatvaM sRSTiprakAraM ca saMjagRhe / AnandadAyinI taijasAkhyaH rAjasaH anugrAhakatayA pravRttyutpAdaneneti zeSaH / tntraantrnissttheriti-shaivshaastrnisstthurityrthH| jJAnendriyakarmendriyabhUtAnyahaGkArataH kramazaH / ityukteH / kecittu-mAyinastantrAntaraniSThAH indriyANAM bhautikatve'pi tanmadhye sAtvikAMzaiH bhUtairjJAnendriyANi rAjasAMzaiH karmendriyANi taamsaaNshaibhuutaaniityukterityaahuH| pramANazUnyatvAdayuktaM tadityAha-taccAyuktamiti // triguNaparIkSAyAM tanmAtrAderAgamikatA mahadAdyutpattiprakArazca satvAdyunmeSabhinnAdityAdinA sRssttiruktaa| punastaduktau paunaruktaya(miti zaGkAM pariharannavasarasaGgatiM darzayati) mAzaGkayAvatArayati---- evaM prakRtyAdInAmiti / zrutismRtivipratipatteriti-tanmAtrANi bhAvaprakAzaH tavAntara--- zaivAgamaH / paramatabhaGge ca / (24) (153) sphuTametat / - - Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM tanmAtrabhUtayorutpattiHzrutismRtivipratipattinirAsazca 153 tatvamuktAkalApaH tatrAhakArajanyaM bhajati pariNatezzabdamAtraM sarvArthasiddhiH atha teSu tanmAtrasRSTau zrutismRtivipratipattessaMzayaM viparyayaM vA nirasyati tatre ti / * zrUyate hi 'tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' iti| *na ca zrutiviruddhA *smRtirudiiyet| ataH paJcAnAmapi tanmAtrANAM tAmasAhaGkArAdutpattiH bahuvacanAt / bahutvasya ca AnandadAyinI bhUtAdau lIyante' ityAtharvaNazrutiH / pradhAnaM tatvamudbhUtaM mahattatvaM samAvRNot / ityArabhya vikurvANAni cAmbhAMsi gandhamAtraM sasarjire / saMghAto jAyate tasmAttasya gandho guNo mataH // ityantA viSNupurANarUpA smRtiH / na ceti / virodhAdhikaraNanyAyAdityarthaH / nanu paJcatvasyAzravaNAdvirodho nAstItyatrAha-bahuvacanAditi / nanvevaM AkAzAdvAyurityAdikaM virudhyeta tatrAha bhAvaprakAzaH 'zrUyate hItyAdi / ayamatra saubAlazrutikramaH-'pRthivyapsu lIyate Apastejasi lIyante tejo vAyau lIyate vAyurAkAze lIyate AkAzamindriyeSu indriyANi tanmAtreSu tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' ityAdi / *nacetyAdi / taduktaM pUrvatantre 'virodhe tvanapekSyaM syAdasati hyanumAnaM' (3-3.3) iti / *smRtiH-viSNupurANAdikaM / paJcarAtravacanAni cAnyatra (nyA-si-vyA) udAhRtAni / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH prasiddhito niymH| *bhUtAnAM tu yathAsvaM tanmAtrebhyaH kramAdutpattiriti kazcinmanyate / taM prati 'brUmaH*-na hyanupabRhaNA zrutirAptatamA / * anyAnyaghaTitA *nekopabRMhaNavirodhe tadanu AnandadAyinI bhUtAnAmiti / tatra paurvAparyamAtre tAtparya na tvavyavadhAnAMzo'pi sviikaaryH| tathA satyAtharvaNazrutibAdhApatteH / na ca sa yuktaH; abAdhenopapattau bAdhasyAnyAyyatvAt / ata eva bhaTTapAdaivirodhAdhikaraNa yadi dvivAGgulaM madhye vimucyottarabhAgataH / vepTyetaudumbarI tatra kiM nAma na kRtaM bhavet // iti / zrutismRtyoravirodho'GgIkRtazcet kiM punazzrutyoriti bhAvaH / kazcit--sAGkhyaH / anupabRMhaNeti-trivRtkaraNAdizrutivaditi bhAvaH / bhAvaprakAzaH 1*bhUtAnAmityAdi etacca atraivottaratra 'bhUtAnyekadvitricatuHpaJcabhistanmAtrairArabhyanta iti sAGkhyAH ' ityatra sphuTam / evaM prakRtermahAn .... paJcabhyaH paJcabhUtAti(22) iti kArikAtatvakaumudyAmapi / upabRMhaNazUnyazrutessAGkhyAbhimatasAdhakatA na sambhavatItyAha-*na hIti / virodhAdhikaraNAvirodho netyAha *anyonyaghaTiteti tanmAtrabhUtaghaTitetyarthaH / * aneketyanena 'vipratiSiddhadharmANAM samavAye bhUyasAM syAtsadharmatvaM' (12-2-2) iti nyAyamsUcitaH / ataH paJcarAtrasmRteH mAnAntarAnapekSaprAmANyopapAdanapUrvakaM zrutyA saha vikalpasyAgamaprAmANye sAdhitatayA ca na virodhAdhikaraNavirodha iti bhAvaH / atra 'tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' iti zrutistu na sAkSAdyaugapadyenApyayaparA ; 'pRthivyapsu Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM tanmAtrabhUtayorutpattiH zrutismRtivipratipattinirAsazca 155 tatvamuktAkalApaH nabhastvaM tadvattanmAtrapUrvAstadupari marUdagnayambu bhUmyaH kmaatsyuH| sUkSmasthUlasvabhAvasvaguNasa sarvArthasiddhiH guNaM netvyaa| ataH '*pAzavadahuvacanamanAdaraNIyaM aMzabhUyastvavyaktayarthaM vA / tasmAcchabdatanmAtramekamahaGkArajanyaM / tacca pariNativizeSAdAkAzatvaM bhajate / etena sarvatra sRSTau dravyAnubRttissUcyate / tadvat-AkAzavat / tanmAtrapUrvA (kA)Ni vAyvAdibhUtAni syuH| nanu yadi zabdAdyAzrayatayA tattadbhUtatvaM tarhi kathaM tatra paJcakadvayaklaptirityatrAha--sUkSmeti / svaguNA AnandadAyinI tarhi vahuvacanasya kA gatirityatrAha--pAzavaditi / amISomIye ekapazuke pAzabahutvAbhAvAt 'aditiH pAzAniti' bahuvacanamavivakSitaM aMzabahutvaparaM vA tatra nirNItaM / tathAtrApyavivakSA zabdatanmAtrANAmanekatvajJApanena caritArtha veti bhAvaH / upasarjanasyApi tAtparyAtparAmarzastacchabdenetyAha--akAzavaditi / mUle bhAvaprakAzaH lIyate' ityAdipUrvavAkyavirodhAt 'AkAzAdvAyuH' ityAdizrutyantaravirodhAcca / tathAtve hi pRthivI gandhatanmAtre lIyate Apo rasatanmAtre lIyante ityAdikramamuktA tanmAtrANi bhUtAdAviti vaktavyaM / naceyaM zrutiratyantakramanirbandhaparA ; AkAzamindriyeSu indriyANi tanmAtreSu iti bhavatAmapyanabhimatakramAvazeSApAtapratIteH iti shriinyaaysiddhaanyjnshriisuuktirnusndheyaa| *pAzavaditi-'vipratipattau vikalpassyAt guNe tva Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH mudayaprakriyAtAratamyAta tanmAtrAbhUtabhedaH kalaladadhinayAtkalpitastatvavidbhiH // 12 // sarvArthasiddhiH iha shbdaadyH| teSAM samudaya utpttiH| tatprakriyAtAratamyaM sUkSmasthUlasvabhAvatayaiva / tacca zAstragamyaM / kalalazabdo'tra dugdhddhimdhyaavsthvissyH| tatra hi nivRttabhUyiSThamAdhuryamISadAmlatvamupalabhyate tathA syAt // 12 // triguNaparIkSAyAM tanmAtrabhutayorutpattiH zrutismRtiviprati pattinirAsazca. evaM tanmAtrabhUtasRSTiprakAra uktH| tatra toyatejasosssRSTI AnandadAyinI kalaladadhinayAdityatra nADImuSTyozceti jJApakAdupapattiriti bhaavH||12|| triguNaparIkSAyAM tanmAtrabhUtayorutpattiH zrutismRtivipratipattiAnarAsazca. sRSTau zrutismRti (vipratipattiH) virodhaH pUrvazloke pari(hRtA)hRtaH atra sa eva paridiyata iti paunaruktayaM vArayan pUrvasaGgatatvAnna pRthak saMgatirityAha-evaM tanmAtreti / toyatejasoriti / 'amerApa' iti zrutyA tejasassakAzAdapAmutpattirucyate / abAvRtamidaM sarvamadbhUyo'gnirudapadyata / iti smRtyA adbhayastejasassRSTiH pratipAdyata iti shrutismRtyorviprtipttiH| na ca zrutyA smRtibAdhaH abAdhenApi sambhave bAdhasyAnyAyyatvAdityAha bhAvaprakAzaH nyAyyakalpanaikadezatvAt' (9-3-15) iti jaiminisUtre caitadartho'vaseyaH / / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMraH] triguNaparIkSAyAM toyatejasoH parasparahetutApramANagativyavasthA 157 tatvamuktAkalApaH adyo'gnistejasastA iti na hi vacasorbAdhituM yuktamekaM nirvAhaH kalpodAdyadi na dRDhamitA sarvArthasiddhiH pramANavipratipattiM zamayati-- adbhyo'gniriti| '*abAdhena gatimattve zrutivirodhapratItAvapi smRtistadvadabAdhyeti bhAvaH / gatyantaraM nivArayati-nirvAha iti| AnandadAyinI abAdhena gatimattva iti / tadvaditi-zrutivadityarthaH / taduktaM parasparaviruddhatvaM zrutInAM na bhavedyadi / smRteH zrutiviruddhAyAstato mUlAntaraM bhavet / / iti / yathA zrutyorvirodha nirvAhastathA viruddhAyA api smRtariti bhAvaH / bhAvaprakAzaH * abAdhena gati mattve iti / taduktaM tantravArtike virodhAdhikaraNe kumArilena vedo hIdRza evAyaM puruSairyaH prakAzyate / sa paThadbhiH prakAzyeta smaradbhirveti tulyabhAk // ityArabhya--- bAdhitA ca smRtibhUtvA kAcinnayAyavidA yadA / zrUyate na cirAdeva zAkhAntaragatA zrutiH // tadA kA te mukhacchAyA syAnnaiyAyikamAninaH / bAdhAbAdhAnavasthAnaM dhruvameva prasajyate / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH tatvasRvyaikarUpyAt / vyaSTau tAbhyaH kadAcittadupajanirato vyatyayastatsamaSTau AdAvapsRSTivAdaH zrutimitamitaraM na pratikSepnumoSTe // 13 // sarvArthasiddhiH sveSTAM gatimAha-vyathAviti / nimittabhUtAbhya iti bhAvyaM / atazzabdo hetumavadhi vA brUte / nanu 'Apo vA idamagre' 'apa eva sasarjAdau' ityAdizrutismRtidarzanAdagnayAdessarvasyAjhyassRSTissyAt ityatrAha-AdAviti / mahadAdInAmivA AnandadAyinI nimittabhUtAbhya iti / 'adbhayo'niriti' vacanaM vyaSTisRSTau tejaH prati nimittakAraNatvamAha yathA taptataile'gnimutpAdayantyApaH / 'anerApa' iti tu samaSTisRSTau upAdAnatvamAheti na virodha ityarthaH / paJcIkRtebhyaH (bhUtatvApannebhyaH) utpattiya'STisRSTiH tataH prAktanasRSTissamaSTisRSTiH / nyAyata ? ityanenaiva hetutvasya siddhatvAdata iti zabdavaiyarthyamiti pakSAntaramAha-avadhimiti / atastejasassakAzAdityarthaH / zrutismRtibhyAmapAmevAdAvutpattizravaNAduktanirvAho nopapadyata ityAzaGkaya samAdhatte-nanvityAdinA 'Apo vA idamagre salilamAsIt ' / 'apa bhAvaprakAzaH tatazca zrutimUlatvAdvAghyodAharaNaM na tat / vikalpa eva hi nyAyyastulyakakSapramANataH // iti / vyAkaraNAdhikaraNe'pi smRtInAmapramANatve vigAnaM naiva kAraNam / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM toyatejasAH parasparahetutA pramANagativyavasthA 159 sarvArthasiddhiH gnerapyadyaH pUrvabhAvitvaM bahuzrutismRtisiddhaM / atastadaviruddha AnandadAyinI eva sasarjAdAviti' zrutismRtI / idamabAdikaM kArya salilaM prakRtirAsItpraLayakAla ityarthaH / AcAryassalilazabdasya prakRtiparatvasya paramatabhaGge pradarzitatvAt / na hyapAM sarvapUrvabhAvaH pratipAdayituM zakyaH mahadAdInAM tatpUrvabhAvinAM durapahnavatvAt / nApi tejaHpUrvabhAvaH / niyAmakAbhAvAt / tathA ca " agnerApaH / tattejo'sRjata / Apastejasi lIyante / pradhAnaM tatvamudbhUtamiti" bahuzrutismRtyantarAnuguNyena bhAvaprakAzaH ityupakramya vigAnAddhi vikalpassyAt naikasyApyapramANatA / iti ca / virodhAdhikaraNaniSkarSaNaM tu yAvadekaM zrutau karma smRtau vA'nyatpratIyate / tAvattayoviruddhatve zrautAnuSThAnamiSyate // tatazca tulyakakSA'pi yadi nAma smRtirbhavet / tathA'pi naiva doSo'sti zrutyarthamanutiSThatAm // iti / taduktaM nyAyaparizuddhau-' zrutismRtyorvirodhe tu smRtyA mUlAntarAnumAnAdanuSThAnavikalpaM kecidAhuH' iti / etaduttaraM 'sarveSAM guNatrayavatAmAptatamatve hi kAdAcitkabhramasaMbhavAcchrutyA smRtibAdha ityapare' iti sUktiH zAbarabhASyapariSkRtiH / atrAbAdhena gatimattvasambhave ityanena 'tatvaviSaye tu virodhe bAdha eva AnyaparyaM vA vastuni vikalpAsaMbhavAt' iti nyAyaparizuddhayuktapakSadvaye AnyaparyapakSa eva svAbhimata iti sUcitam // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDaMdravya sarvArthasiddhiH durnivAramityarthaH / zrutiSu ca nyUnanirdezeSu anuktamadhikamanyato grAhyaM zrutahAnAyogAt / avyavasthitanyUnAdhikasRSTikalpane gauravAca // 13 // triguNaparIkSAyAM toyatejasoH parasparahetutApramANa gativyavasthA. nanu kathamevaM toyatejasoH vyaSTisamaSTisRSTivyavasthA? vicitrapariNAmazAlinastriguNasya kAlabhedenAniyatapariNAmopapatteH / AnandadAyinI pRthivIsRSTeHvyaSTitaH pUrvabhAvaH pratipAdyata iti na virodha iti bhAvaH / nanvetacchatismRtyanusAreNaiva zrutyantarANAM vA nayanaM kuto na syAdityata Aha-zrutiSu ceti / nyUnanirdezAnusAreNAdhikazruternayane virodhAdadhikazrutyanusAreNa nayane zAkhAntarAdhikaraNanyAyena virodhAbhAvAditi bhAvaH / nanvanyatarAnusAreNa kimarthamanyatarA zrutirneyA ? vikalpitayoH vrIhiyavayoH prayogabhedeneva kalpabhedenobhayorupapattarityata Aha-avyavasthiteti 'dhAtA yathApUrvamiti' vyavasthAyAH sarvakalpeSu zrutatvAditi bhAvaH // 13 // triguNaparIkSAyAM toyatejasoH parasparahetutApramANagAtavyavasthA. AkSepikI saMgatimAha-kathamiti / vyaSTisamaSTisRSTivyavasthA bhAvaprakAzaH tatvArthAdhigamasUtreSu-paJcendriyANi / dvividhAni / nirvatyupakaraNe dravyendriyam / labddhayupayogau bhAvendriyam / sparzanassanaghrANacakSuzzrotrANi / (2-a 15-20) itIndriyadvaividhyamabhidhAya sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH (2-a-21) ityuktam / atra Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedakluptibhaGgAnuvAdaH 161 tatvamuktAkalApaH *. * pRthvyAH sparzAdibhedo dravamUdukaThinIbhAvabhe bhAvaprakAzaH rAz2avArtike ..bhaTTAkalaGkaH-sparzAdInAM karmabhAvasAdhanatvaM dravyaparyAyavivopapatteH / sparzAdInAmAnupUryeNa nirdeza indriyakramAbhisambandhArtho veditavyaH iti / indriyakramAbhisambandhArthaH--sparzazca rasazca gandhazca. varNazca zabdazca sparzarasagandhavarNazabdA ityAnupUryeNa nirdezaH sparzanAdibhirindriyaiH krameNAbhisaMbandho yathA syAt iti / ete pugaladravyasya guNA avizeSeNa veditavyAH / atra kecidviziSya tAn kalpayantirUparasagandhasparzavatI pRthivI / rUparasasparzavatya Apo dravAH srigdhAzca / tejo rUpasparzavat / vAyuH sparzavAniti / tadayuktaM--rUpAdimAn vAyuH sparzavattvAt ghaTavat / tejo'pi rasagandhavat rUpavattvAt guDavat / Apo'pi gandhavatyaH rasavattvAdAmraphalavat / kiJca abAdiSu gandhAdInAM sAkSAdupalabdhezca / pArthivaparamANusaMyogAdupalabdhiriti cenna ; vizeSahetvabhAvAt / nAtra vizeSaheturasti pArthivaparamANUnAmete guNAH saMsargAttvanyatropalabhyante ; na tvavAdInAmiti / vayaM brUmahe-tadguNAH tatropalabdheriti / yadi hi saMyogAdupalabdhiH kathyate rasAdhupalabdhirapi saMyogAdeva kalpyatAm / naca pRthivyAdInAM jAtibhedo'sti ; pudgalajAtimajahantaH paramANuskandhavizeSA nimittavazAdvizvarUpatAmApadyanta iti darzanAt / dRzyate hi pRthivyAH kaarnnvshaavtaa| dravANAM cApAM karakAtmabhAvena dhanabhAvo dRSTaH / ghanazca dravabhAvaH / tejaso'pi maSIbhAvaH / vAyorapi dRSTA rUpAdayaH / kathaM gamyate iti cet ; paramANuSu teSAM rUpAdInAM kathaM gatiH? tatkAryeSu darzanAdanumAnamiti cet ihApi tataH eva veditavyam / iti / etadvArtikArthamanuvadatimUleM!* pRthvyA. ityaadi| tatra pudgalasyeti zeSaH / SARVARTHA. 11 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa [sbh 162 sarvArthasiddhiH * uktaM ca jainaiH-* pudgalAkhyamekajAtIyadravyaM tattatsAmagrI AnandadAyinI vyaSTAvaniyatA samaSTau niyateti vyavasthetyarthaH / uktaM ca jainairitividyAnandAdibhirityarthaH / pudgalo nAma sparzarasagandhavarNavaddavyaM / taddividha-paramANurUpaM skandharUpaM ceti / paramANusaMyogAt ghaNukAdayaH bhAvaprakAzaH 1*uktaM ceti udAhRtasUtrAdau 'sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH / zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca / aNavaH skandhAzca / bhedasaMghAtebhya utpadyante / bhedAdaNuH / bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH (5 a 23-28) ityAdisUtreSuktamityarthaH / atra prathamasUtrazlokavArtike vidyAnanda: atha sparzAdimantassyuH pudgalA iti sUcanAt / kSityAdijAtibhedAnAM prakalpananirAkRtiH // pRthivyaptejovAyavo hi pudgalasya paryAyAH sparzAdimattvAt ye na tatparyAyAste na sparzAdimanto dRSTAH yathA''kAzAdayaH sparzAdimantazca pRthivyAdayaH iti tajjAtibhedAnAM nirAkaraNaM siddhaM / nanvayaM pakSAvyApako hetuH sparzAdiH; jale gandhAbhAvAt tejasi gandharasayoH vAyo gandharasarUpANAmanupalabdheriti bruvANaM pratyAha nAbhAvo'nyatamasyApi sparzAdInAmadRSTitaH / tasyAnumAnasiddhatvAt svAbhipretArthatatvavat / / ityAha / * pudgalAkhyamiti / pudgalazabdaH pAribhASikaH yaugiko vA / yathAha-ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH' iti / tatvArtharAjavArtike Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklUptibhaGgAnuvAdaH 163 sarvArthasiddhiH bhedaiH 1* avyavasthitakramAn bhinnAbhinnasvabhAvAn vicitrapa AnandadAyinI skandhA utpadyante / skandhabhedanAtparamANavaH' ityAdibhiraniyatavAyvAdirUpaparyAyA utpadyanta ityuktamiti bhAvaH / bhedanAtparamANavaH' ityA - bhAvaprakAzaH (5-1) bhaTTAkalaGkaH-dharmAdayassaMjJAssAmayikyaH / kriyAnimittA vA ityArabhya pUraNagalanAnvarthasaMjJatvAtpudgalaH / yathA bhAsaM karoti bhAskara iti bhAsanArthamantIya bhAskarasaMjJA'nvarthA pravartate tathA bhedAtsaMghAtAdbhedasaMghAtAbhyAM pUryante galante ceti pUraNagalanAtmikAM kriyAmantarbhAvya pudgalazabdo'nvarthaH pRSodarAdiSu nipAtitaH / yathA zavazAyanaM zmazAnamiti / puGgilanAdvA--athavA pumAMso jIvAH taiHzarIrAhAraviSayakaraNAdibhAvena gityanta iti pudgalA iti / ___1*avyavasthitakramAn bhinnAbhinnasvabhAvAn vicitraparyAyAniti / tathAhi-'guNaparyAyavaddavyaM' iti sUtre rAjavArtike bhaTTAkalaGkaH-dravyasya dvAvAtmAnau sAmAnya vizeSazceti / tatra sAmAnyamutsargo guNa ityanAntaraM / vizeSo bhedaH paryAya iti paryAyazabdaH / tadubhayasamuditaM rUpaM dravyamityucyate / guNA eva paryAyA iti vA nirdezaH / dravyasya pariNamanaM paryAyaH / tadbhedA eva guNAH na bhinnajAtIyA iti| 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' iti sUtre ca ; nityaM dravyamAzritya ye vartante te guNAH / paryAyAH punaH kAdAcitkAH iti na teSAM grahaNaM / tenAnvayino dharmA guNA ityuktaM bhavati / tadyathA jIvasyAstitvAdayaH jJAnadarzanAdayazca / pudgalasyAcetanatvAdayo ruupaadyshceti| paryAyAH punarghaTajJAnAdayaH kapAlAdivikArAzcetyAha / paryAyasvarUpAnarUpaNaparaM ca tadbhAvaH pariNAmaH' 11* Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktokalApa [jaDadravya bhAvaprakAzaH iti sUtraM (4-1-2) / atra rAjavArtikaM-guNA dravyAdarthAntarabhUtAH iti keSAJciddarzanaM ; tatkiM bhavatsaMmataM ?. netyAha / yadyapi kathaJcidvyapadezAdibhedahetvapekSayA dravyAdanye tadvyatirekAttatpariNAmAccAnanye / yadyevaM sa ucyatAM kaH pariNAmaH iti ? tannizcayArthamidamucyate-tadbhAvaH pariNAmaH / dharmAdInAM yenAtmanA bhavanaM sa tadbhAvaH pariNAmaH / tatsvarUpaM vyAkhyAtaM iti / 'vartanA pariNAmaH' ityAdau ca 'ekasmin avibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi SaDapi svaparyAyairAdimadanAdimadbhirutpAdAtyayadhrauvyavikalpairvartanta iti kRtvA tadviSayA vartanA' 'dravyasya svajAtyaparityAgena prayogavisrasAlakSaNo vikAraH pariNAmaH' / 'dravyasya cetanasyetarasya vA dravyArthikanayasya avivakSAto nyambhUtAM svAM dravyajAtimajahataH paryAyArthikanayArpaNAt prAdhAnyaM bibhratA kenacit paryAyeNa prAdurbhAvaH pUrvaparyAyanivRttipUrvako vikAraH prayAgavilasAlakSaNaH pariNAma iti pratipattavyaH / tatra prayogaH-pudgalavikAraH / tadanapekSA vikriyA visrsaa| tatra pariNAmo dvividhaH anaadiraadimaaNshc| anAdirlokasaMsthAnamandarAkArAdiH / AdimAn prayogajo vaisrasikazca / tatra cetanasya dravyasyaupazamikAdirbhAvaH karmopazamAdyapekSo'pauruSeyatvAt vaisrasika ityucyate / jJAnazIlabhAvanAdilakSaNaH AcAryAdipuruSaprayoganimittatvAt prayogajaH / acetanasya ca mRdAdeH ghaTasaMsthAnAdipariNAmaH kulAlAdipuruSaprayoganimittatvAtprayogajaH / indradhanurAdinAnApariNAmo vaisrasikaH / tathA dharmAderapi pariNAmo yojyaH iti / evaM zlokavArtikamapi guNavaddavyamityuktaM sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAyavaddavyaM kramAnekAntAvattaye // 38 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklUptibhaGgAnuvAdaH 165 bhAvaprakAzaH tadbhAvaH pariNAmo'tra paryAyaH prativarNitaH / guNAtsahabhuvo bhinnaH kramavAn dravyalakSaNam // paryAya evaM ca dvedhA sahakramavivartitaH / zuddhAzuddhatvabhedena yathA dravyaM dvidhoditam // (42sU) iti / utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat (5-29) iti sUtre utpAdAdInAM dravyasya ca ubhayathA lakSyalakSaNabhAvAnupapattiriti cenna ; 'anyatvAnanyatvaM pratyanekAntopapatteH' ityAdau bhinnAbhinnatvaM vyaktaM rAjavArtike syAnmataM ; utpAdavyayadhrauvyANi dravyAdarthAntarabhUtAni vA syuH anarthAntarabhUtAni vA ? yadyarthAntarabhAvaH kalpyeta tAniva satvAni tato'nyatvAt dravyatvAbhAvassyAt / tadabhAve ca nirAdhAratvAdutpAdAdInAmabhAvaH iti lakSyalakSaNabhAvo nopapadyate / na hi asatAM vandhyAputrAkAzakusumAdInAM lakSyalakSaNabhAvo'sti / athAnantaratvamipyeta lakSyameva lakSaNamiti dRSTavirodhassyAditi ; tanna; kiMkAraNaM ? anyatvAnanyatvaM pratyanekAntopapatteH / paryAyiNaH paryAyANAM ca syAdanyatvaM syAdananyatvaM / yathaikasya manuSyasya jAtikularUpAdibhiH aviziSTasya anekasambandhAntarAvibhUtapitRputrabhrAtRbhAgineyAdayo dharmAH parasparato viziSTA upalabhyante ; na teSAM bhedAttasya bhedaH / nApi tasyAbhedAtteSAmabhedaH / tataH pitRtvAdizaktayapekSayA nAnA manuSyatvApekSayA na pRthak / tathA dravyasyApi bAhyAbhyantarahetuvizeSApAditAH paryAyAH kathaJcidbhinnAH dravyArpaNAtkathaJcidabhinnA iti nAsattvaM lakSyalakSaNabhAvAbhAvaH / tasmAdutpAdAditrayaikyavRttiH sattA tadyuktaM dravyamityavaseyaM / atrAhadravyasyAtmabhUto'nvayo dharmaH / paryAyo'pyAtmabhUto dravyasyeti tannivRttivavyanivRttikalpanAyAmuccheda prasaGga iti, atra brUmahe-syAdetadevaM ; yadi krameNa piNDaghaTakapAlAdivapidravyAjIvAnupayogatvAdilakSaNaH pari Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH NAmaH kAdAcitkassyAt ; yataH satyapi vyayotpAdavattve paryAyANAM 'tadbhAvAvyayaM nityaM' (30suu)| kiM adhyavasyAmaH / dravyamiti vAkyazeSaH / tadbhAva ityucyate ; kastadbhAvaH? ' pratyabhijJAnahetunA tdbhaavH| tadevedamiti smaraNaM pratyabhijJAnaM / tadakasmAnna bhavati iti yo'sya hetuH sa tadbhAvaH / bhavanaM bhAvaH tasya bhAvastadbhAvaH iti / yadyeti utpadyate ca tatsannityaM cetyatisAhasametat durupapAdatvAt kathaM zraddhIyata iti ; atrocyate ; zraddhehi ; vyayotpAdavatsu paryAyeSu avyabhicAriNa sannityatve sta iti / kutaH? yasmAddavyArthikaparyAyArthikanayasaMbhave anyataravivakSAvazAt yathokte ubhe api / 'arpitAnarpitasiddhaH (31) / dharmAntaravivakSAprApitaprAdhAnyamarpitaM--anekAtmakasya vastunaH prayojanavazAdyasyakasyaciddharmasya vivakSAyAM prApitaprAdhAnyamartharUpamarpitamupanItamiti yAvat / 'tadviparItamanarpitam' prayojanAbhAvAt sato'pyavivakSA bhvtiityupsrjniibhuutmnrpitmityucyte| arpitaM cAnarpitaM ca arpitAnarpite / tAbhyAM siddhe sannityatve arpitAnarpitAbhyAM siddhe sannityatve arpitAnarpitasiddhiH / tadyathA-mRAtpaNDaH rUpidravyamityarpitassyAnnityaH tadarthAparityAgAt / anekadharmapariNAmino'rthasya dharmAntaravivakSAvyApArAt rUpidravyAtmanAnarpaNAt mRtpiNDa ityevamarpitaM pudgaladravyaM syAdanityaM tasya paryAyasyAdhruvatvAt / tatra yadi dravyArthikanayaviSayamAtrapAragrahaH syAt vyavahAralopaH; tadA tmakavastvabhAvAt / yadi paryAyArthikanayagocaramAtrAbhyupagamaH syAt lokayAtrA na siddhyati ; tathAvidhasya vastuno'sadbhAvAt / tAve. katropasaMhRtau lokayAtrAsamarthau bhavataH / tadubhayAtmakasya vastunaH prasiddheH / ityevamarpitAnarpitavyavahArasiddhe sAnnityatve iti / udAhRtagranyasaMdarbhe paryAyANAM vicitratvaM teSAmeva guNAnAM akramatvamapi sphuTam / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUta bhedaklRptibhaGgAnuvAdaH sarvArthasiddhiH ryAyAn bhajata iti / yathA kaNAdaprabhRtInAM ekaikabhUtaparamANavaH; yathA ca sAGkhyAdInAmekaikaM bhUtaM / ato na zAzvatabhUtabhedaklRptiH / vAyvAdicAturvidhyoktirapi paryAyabhedanibandhanA / AnandadAyinI saraH] 167 dibhiraniyatavAyvAdirUpaparyAyA utpadyanta ityuktamiti bhAvaH / yathA kaNAdaprabhRtInAmiti / ' aniyatamRtpASANAdyutpattirityarthaH / na zAzvatabhUtabhedaklRptiriti / tairnityatvAnabhyupagamAditi bhAvaH / nanu vAyustejo jalaM bhUmiriti bhinnAzca pudgalAH / iti cAturvidhyoktiH kathamityatrAha -- vAyvAdIti / paryAyaH -pAraNAmaH avasthA iti yAvat / ekajAtIyasyaiva pariNAmabhedanibabhAvaprakAzaH sahabhavaguNAtmakaparyAyAbhiprAyeNa mUle ' sparzAdibheda ' ityuktaM / kramabhavaparyAyatAtparyeNa 'dravamRdukaThinIbhAvabhedaH' iti / etadviSaye'pyavyavasthitakramatvaM 'nityAvasthitAnyarUpANi (5-4-2 ) iti sUtreNa gamyate / yathA''ha vidyAnandaH - dravyArthikanayAttAni nityAnyevAnvitatvataH / avasthitAni sAGkaryasyAnyonyaM zazvadasthiteH / tato dravyAntarasyApi dravyaSaTkAdabhAvataH // tatparyAyAnavasthAnAnityatve punararthataH / iti / pariNAmastrividhaH sadRzaH visadRzaH sadRzavisadRzazceti / tatra gotvAdiH sadRzapariNAmassAmAnyaM / visadRzapariNAmo vizeSaH khaNDatvAdiH / nAzaH prAgabhAvazcAyameva / sadRzavisadRzapariNAmazca mRtkapAlaghaTAdyupAdAnApAdeyabhAvasthale sarvatreti bodhyam / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH dazca dRSTaH tadvatpathvIjalAgnizvasanapariNatirlAghavAyeti jainaaH| tatra dravyaikyamiSTaM . sarvArthasiddhiH niyatakramabhUtasRSTikalpanA c*'laaghvyuktivihtaa| tadetadanubhASate-pRthvyA iti (161pu.)| dUSyAMzavyaktacai zeSamanumanute-tatra dravyaikyAmiti / *triguNadravyameva hi vAyavAdyavasthamiti bhaavH| AnandadAyinI ndhanetyarthaH / dUSyAMzeti / nanu jainairapyekajAtIyadravyasya pariNAmabhedo'GgIkRtaH / siddhAnte'pi prakRteH pariNAmabheda iti tanmatAtko bhedaH? iti cet ; na ; siddhAnte kramAnayamasyAGgIkArAdbheda iti bhaavH| bhAvaprakAzaH *'lAghavayuktIti-bAdhakaM pramANaM codAhRtAnumAnaM syAdvAdAgamazceti bhAvaH / dravyaikyamiti mUle avizeSAddavyaparyAyayorapyaikyaM vivakSitaM pratIyate ; tathA sati siddhAntino'pi jainmtprveshaapttiH| ajAmekAmityAdizrutibhirnityatayA'GgIkRtAyAH prakRterutpAdavinAzAbhyupagamena brahmajIvayoH kAryatvAGgIkAreNotpAdavinAzayorakAmenApi svIkArasyAvazyakatvena utpAdavyayadhrauvyANAmekatrAGgIkArAt iti zaGkAM nirAcikIrSuH kAraNakAryadravyayoraikyaM dravyaikyamiti mUle vivakSitamityAha*'triguNadravyamiti 'santi prAgapyavasthAH' ityatra adravyasare ca dravyaparyAyayorabhedo nirasiSyate / tata eva ca siddhAnte jainamatAdvizeSo vyakIbhaviSyati / tathAhi-jainAH khalu vastunaH sthiratve Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklaptibhaGganirAsaH 169 bhAvaprakAzaH karaNAkaraNayorekatra samAvezaprasaGga iti bhayAt sattvena vastusAmAnya kSaNikaM vadatAM bauddhAnAM pratidvandvinaH sthiraM dravyaparyAyArthikanayabhedena viruddhAnekadharmAtmakaM vastu abhyupagacchantyanakAntavAdinaH / anye ca naiyAyikAdayo dArzanikAH viruddhAnAmapi dharmANAM dezakAlAdyavacchedakabhedenaikatra vRttimaGgIkRtya sthiraM vastu sAdhayanti / evaM sthite dravyaM nityaM paryAyasyaivotpAdo vinAzazcati dravyAMza eva satkAryavAdaH dravyaparyAyayorbheda eveti siddhAnte vizeSaNavizeSyatatsambandheSu sambandhyubhayAtmake viziSTavastuni vizeSaNAntarbhAvena paryAptadharmAvacchedana utpAdavinAzAGgIkAre'pi tadbhinnadharbhAvacchedena zuddha tadanaGgIkAraH ityavacchedakabhedena virodhavirahAt vastu sthiramiti sAdhanena kathaM jainamatapravezaH? vastuni viruddhAnekadharmAtmakatvAnaGgIkArAt / iyaM ca saraNiraGgIkRtA bauddhAdhikAre ziromaNinA-AtmanAmutpattyabhAve'pi vizeSaNasya zarIrasya tathAtvAdviziSTasya tathAtvavyapadezaH / apUrvazarIrAdisambandharUpaM tu na mukhyo janyarthaH iti / vyAkhyAtaM cAtra gadAdhareNa-vizeSaNotpattikSaNasya vizeSyAdhikaraNasamayadhvaMsAdhikaraNatve'pi viziSTAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNatvarUpAdyatvAkSateH tatsambandharUpajananasya viziSTe'pi nirvAhAccaitro jAta ityagauNaH prayoga upapannaH / jAta ityasyAdyazarIrasambandhavAnityAdyarthakatve ca jAta ityasya lAkSaNikatvApattiH / anyathA bhASyAdhupapAditadizA kAryAtmanA ca nAnAtvamabhedaH kAraNAtmanA / iti kAryakAraNayorbhedAbhedavAdI vAcaspatyAdireva jainassyAditi bhAvaH / yacca-akalaGkavidyAnandAbhyAmabAdau gandhAdisAdhanAnumAnaM ; tatra sAmAnAdhikaraNyena sAdhane paJcIkRtAbAdau gandhAdeH siddhAnte'pyaGgIkAreNa siddhasAdhanaM jale gandhapratyakSopapattizca / avacchedakAva Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH . . . . * kamajanivilayau tvAgamAdaprakampyau tarkaikAlambigoSThayAM bhajatu bahumatiM tAdRzI lAghavoktiH / 14 // sarvArthasiddhiH niyatakramatve kalpanAgauravamAgamabalAdapanayati-krameti / lAghavatarkasya kA gatirityatrAha-tarketi / * gurukalpanApravRttaM prati hi lAghavoktizzobhate iti bhAvaH // 14 // iti triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklaptibhaGganirAsaH. AnandadAyinI gurukalpaneti / na tarkAvakAza iti bhAvaH / mUlasyAyamarthaHyathA pRthLyAH sparzamedaH zUkazimbupariNAme dravatvaM ghRtapariNAme mRdutvaM navanItapariNAme kAThinyaM pASANAdipariNAme dRSTaM tannayAyenaikasyaiva bhAvaprakAzaH cchedena sAdhaneM'zatassiddheradoSatApakSe'pyaprayojakatvamiti dUSaNaM sphuTamityupekSya apaJcIkRtAnAmatIndriyANAmanumAnatassiddhayasaMbhavaH pUrvamupapAdita iti dharmigrAhakAgamabAdha eva *kramajanivilayau tvAgamAdaprakampyau ityanenoktaH / myAdvAdA (jainA)gamasya tvaprAmANyaM buddhisare paramatabhaGge ca sthApyate iti / *gurukalpanApravRttazca-naiyAyikaH / sa khalu atIndriyaM jagato nimittaM brahma upAdAnabhUtaM paramANvAdikamanumAnena sAdhayati / evaM prakRtyAdikamAnumAnikaM vadan sAGkhyo'pi tathA / AgamasvAcchandyAnabhyupagame bhavanmate'pi bahuvaiyAkulI syAditi bhAvaH / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH] triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhedaklAptibhaGganirAsaH 171 tatvamuktAkalApaH .-.. tatveSvAtharvaNe'STau prakRtaya uditASSoDazAnye / sarvArthasiddhiH / nanu tatvasRSTau kramaniyamo na sambhavati 'AkAzamindriyeSu indriyANi tanmAtreSu' iti subAlopaniSadAmnAnAt / avyavasthitAzca sRSTivyavahArAH pRthvyAdiSu dRzyante / ato yathAzrutaM kalpabhedAtsRSTibhedassyAdityatrAha-tatveSviti / adhIyate ca kecidAtharvaNikAH 'aSTau prakRtayaSSoDaza vikArAH' iti / atra tAvadavyaktamahadahaGkAratanmAtrANAM prakRtitvamavigItaM / indriyebhyastatvAntarotpattizzrutyantareSu purANeSu vA na kvacidRzyate / saubAle ca layA AnandadAyinI dravyasya pRthvyAdipariNatilAghavAya svIkAryeti jainamatasthA AhuH / tatratadukteSu ekasya prinntirissttaa| sA ca kramaniyatA tathA layazca tathA dRDhatarAgamataH pratipAdanAt / yA tu lAghavoktiH sA tarkaikAlambigoSThyAM bahumatiM kevalAnumAnatastatvaklaptigoSTyAM-sAGkhyagoSThayAM bhajatviti // 14 // iti triguNaparIkSAyAM jainoktazAzvatabhUtabhadaklaptibhaGganirAsaH. AkSepikI saMgatirityAha--nanu tatvasRSTAviti / subAlopaniSadIti / 'pRthivyapsu pralIyate Apastejasi lIyante tejo vAyau lIyate vAyurAkAze lIyate AkAzamindriyeSu indriyANi tanmAtreSu tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' ityAdilayAnukramaNAt layasthAnasyopAdAnatvapratIteriti bhAvaH / pUrvoktagatyantarameva jyAya ityAhaata iti / nanu subAlopaniSadvAkyamastatyiAha---saubAle ceti / na ca Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vikArAH niSkarSedampare'smin vacasi taditaratsa . sarvArthasiddhiH nukrame pUrvAparavAkyavadindriyatanmAtravAkyayorna lIyata iti padamAvRttaM / evaM vAkyarUpye sati anuSaGgAdvaraM adhikaraNavibhaktayA'pi saMsargamAtragrahaNamiti sthite prakaraNAntaraikakaNThyaM bhavatIti kevalavikRtitvamindriyANAM yuktam / bhUtAnAM cAkAzAdInAM caturNAM sAkSAttanmAtradvAreNa vA tatvAntaropA AnandadAyinI tatra sAkSAdupAdAnatvazrutiH / na ca layo vA tatra zrutaH yena tadanyathAnupapattyopAdAnatvaM sidhyediti bhAvaH / nanu vAkyavairUpyaparihArAyAnuSaGgaH kalpyatAmityatrAha-anuSaGgAdvaramiti / zrutamAtrAdevopapatteriti bhAvaH / anuSaGgapakSe pUrvAparavAkyayorlayazravaNaM vyarthaM sarvatrAnuSaGgAdevopapatteH ; ato nAnuSaGga iti vyanakti-prakaraNAntaraikakaNThya-sRSTiprakaraNaikakaNThyaM / ayaM bhAvaH-ghrANAdInAmindriyANAM pRthivyAdibhUtairApyAyanaM zratiSu prasiddhaM / tatra tatra pRthivyAdiSu vAyuparyanteSu pralIneSu tattadApyAyakabhUtAnAmapi pralInatayA teSAmAkAzadazApannatvAt sarvairapIndriyaiH svAntargatetarabhUtacatuSTayasyAkAzasyAtra layaM vaktuM tasya tanmAtrAvasthApannasyendriyasaMsargamanuvadati " indriyANi tanmAtreSviti" / pUrvamAkAze saMsRSTAnIndriyANi pazcAcchabdatanmAtreSu saMsRSTAnIti / atha sendriyANAM tanmAtrANAM svakAraNe layamAha ' tanmAtrANi bhUtAdau ' iti / bhUtAdizabdenAhakAramAtraM vivakSitaM / AkAzAdeva vAyuH vAyorevAkAzasahitAttejaH tejasa evApaH adbhaya eva pRthivItyadvArakapakSaH / zabdatanmAtrAdAkAzamAkAzAta sparzatanmAnaM tato vAyuriti sadvArakapakSaH / tau na yuktAvityAha-bhUtAnAM cAkAzAdInAmiti / tathAcAtharvaNavirodha iti bhaavH| atra Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtivibhAgaparakSiA tadgaNanaparIkSAca 173 sarvArthasiddhiH dAnatve prakRtayo vikRtayazca dvAdaza syuH / * nanUpabRMhaNavizeSAnusArAdindriyANi zabdAdiguNAzca SoDaza vikArAH / bhUtatanmAtrabhedAnAdareNa prakRtayazcASTAvabhyupagamyantAM ; maivaM; dravya AnandadAyinI yaduktaM bhaTTaparAzarapAdaiH subAlopaniSadvivaraNe- yadi bhUtAnAmapi prakRtitvaM tarhi 'aSTau prakRtayaSSoDaza vikArAH' iti zruteH kA gatiriti cet ; vedopabRMhaNanipuNataraparamarSisandarzitaiva gatiH ; nAsmAbhistadviruddhanirvahaNe'bhiniveSTavyamityArabhya ; tadapi svArasyAbhAvAdUSayatinanvitItyeke / virodhaparihAraM zaGkate nanvitIti bahavaH / mokSadharme yAjJavalkyajanakasaMvAde aSTau prakRtayaH proktAH vikArAzcaiva SoDaza / avyaktaM ca mahAMzcaiva tathA'hakAra eva ca / pRthivI vAyurAkAzamApo jyotizca paJcamam / etAH prakRtayastvaSTau vikArAnapi me zRNu // zrotraM tvakcaiva cakSuzca jihvA ghrANaM ca paJcamam / vAkca hastau ca pAdau ca pAyurmedraM tathaiva ca / / ete vizeSA rAjendra mahAbhUteSu paJcasu / manaSSoDazamityAhustathaiva gaticintakAH // ityAdhupabRMhaNAni draSTavyAni / AtharvaNavAkyasya dravyatatvaprakaraNasthatvAdatra guNavivakSA na sambhavatIti pariharati-maivamiti / tarhi bhAvaprakAzaH *nanUpabRMhaNetyAdi-ayamevArtho yukta iti nyAyasiddhAJjanavyAkhyAne spaSTam / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaDadravya 174 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH tatvaprakaraNe guNapariMgaNanAnaucityAt / guNazabdena ca kvaciguNAzrayavivakSA syAt / gatyabhAve guNavivakSAyAmapyatra dravyavivakSopapatteH / AkAzAdvAyurityAdInyapi sthUlasUkSmabhedAnAdareNeti samAdhAnam / evaM sthite tAmasAhaGkArotpanne tanmAtrapaJcake bhUtAni ekadvitricatuHpaJcabhistanmAtrairArabhyanta iti sAGkhyAH / pUrvapUrvatanmAtrANi uttarottaratanmAtramekaikaM bhUtaM janayantIti pauraannikaaH| tatrApyuttarottarabhUtasRSTau pUrvapUrveSAM tanmAtrANAM bhUtAnAM vA sahakAritvamiti pakSabhedaH / evamanyo AnandadAyinI dravyatatvaprakaraNasthopabRMhaNavizeSasya kA gatirityatrAha--guNazabdeneti / 'trINi rUpANi satyaM' gandhavikrayikastathA' ityatreva guNavAcakazabde tadAzrayavivakSetyarthaH / nanvAkAzAdvAyurityAdizrutivirodha ityatrAha-AkAzAdvAyurityAdIti / tathAcAkAzAdityAdipaJcamyantAstanmAtrAkAzAdiparAH / vAyvAdizabdAH prathamAntAH sthUlasUkSmobhayaparAH / tathAcAyamarthaH-AkAzAttanmAtrAkAzAdvAyuH / sUkSmadvArA sthUla utpadyata ityarthaH / evamanyatrApi draSTavyaM / ekadvivyAdItibhUtAditaH paJca tanmAtrANi / tatrAkAzamekasmAcchabdatanmAtrAdutpadyate / vAyuH zabdasparzagugayogAcchabdasparzatanmAtrAbhyAmutpadyate / tadubhayasahitAdrupatanmAtrAdguNatrayavattejaH / tatrayasahitAdrasatanmAtrAttadguNavajalaM / tathA paJcabhyastanmAtrebhyaH paJcaguNA pRthivIti sAMkhyasaptativyAkhyAne vAcaspatinA pratipAditatvAdityarthaH / tatrApyuttarottarabhUtasRSTAviti / yadi mUtAnAM sahakAritvaM tadA tanmAtrANAmupAdAnatvamiti kecit / anye -tadubhayasyApi nimittatvameveti vadanti / evamanyo'pIti Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtivibhAgaparIkSA tadgaNanaparIkSAca 175 tatvamuktAkalApaH rvamAvarjanIyam / dRSTA sAMkhyaM purANAdikamapi bahadhA nirvahantyetadeke cintAsAphalyamAndyAcchamaba sarvArthasiddhiH yathAmati / tadidamAha-dRSTveti / etat-itaratsarvaM vAkyajAtamityarthaH / kimiti pUrvAcAryairatropekSitaM tatrAha-cinteti na pradhAnavirodhassyAdIdRzAnavadhAraNe / iti zikSayituM ziSyAn prAcAM kvacidanizcayaH // iti triguNaparIkSAyAM prakRti vikRti vibhAga parIkSA tadgaNanaparIkSA ca. AnandadAyinI AkAzAt sparzatanmAnaM tammAdvAyuH vAyoH rUpatanmAnaM tasmAteja ityaadiruupH| mUlazlokasyAyamanvayaH- kecit-sAMkhyAdayaH sAMkhyaM yogaM purANAdikaM ca dRSTvA bahudhA nirvahanti ; bahudhetyasya dRSTtyatrAnvayaH / nirvahanti-sRSTikramaM vadanti / taditarat sarva-AtharvaNavAkyAditarat srv| niSkarSedampare'smin nissandehaM prakRtivikRtivibhAgedampare AtharvaNavacane / AvarjanIyaM-AtharvaNoktAnusAreNa netavyamiti / audAsInyasya prayojanamAha-na pradhAneti / tatvahitapuruSArthapramitivirodhAbhAvAdIdRzAvadhAraNe nAvazyaM yatnaH kartavya ityarthaH / atra paurArikaH pakSaH AtharvaNikAbhimatatvAdganthakArasyAbhimata iti draSTavyam / nyAyasiddhAJjane tu dvAdazaprakRtipakSAGgIkAraH pratIyate / tathA ca pakSAntaramapyastItyAhuH // 15 // iti prakRtivikRtivibhAgaparIkSA tadgaNanaparIkSAca. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH hulatayA'pyatra tajjJairudAsi // 15 // nizzeSa kAryatatvaM janayati sa paro hetutatvai sarvArthasiddhiH pakrAnteSu prakRtyAdikAraNeSu puruSArtha eva hetuH na kenacitkAryate karaNam // iti vadatassAGkhyatya ananyathAsidbhazzrutyAdibhirvAdhamAha-nizzeSamiti / 'yatkiJcitsRjyate yena' 'jagatsarvaM zarIraM te' ityAdibhiretatsiddham / etatsRSTvA tadevAnuprAvizat' ityA AnandadAyinI uttarapadyena tatvAnAmIzvaramitratAkathanasya kA seGgatiH ? vivAdAbhAvena vyarthaM cetyatrAha-prazAntati / prasaGga eva saGgatirvivAdazcAstIti bhAvaH / sAMkhyapadyaM paThati-puruSArtha iti / karaNaM cakSurAdikaM sarvaM tatvajAtaM kenacidadhiSThAtrA na kaaryte| kathaM tarhi teSAM pravRttiH ? puruSArtha eva hetuH-svargApavargalakSaNaH puruSArtha evAnAgatAvasthAlakSaNasiddhaya prvrtytiityrthH| caitanyAbhAve'pi puruSArthasya pravartakatvaM saMbhavati vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / ityutaH / etatsiddhamiti-zarIratvaM siddhamityarthaH / yatkiJcitsRjyate yena bhUtaM sthAvarajaGgamam / tasya sRjyasya sambhUtA tatsarvaM vai harestanuH // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtInAmIzvarAdhiSTAnena kAryakaratvam 177 tatvamuktAkalApaH . izarIrI tattatkAryAntarAtmA bhavati ca tadasau vizruto vishvruupH| tejo'bannAbhidheye bahubhavanamabhi sarvArthasiddhiH dezvArthamAha tattaditi / antaryAmibrAhmaNasubAlopaniSadAdiprasiddhimapi saMvAdayati-tadasAviti / vizrutaH-pradhAnapuruSavilakSaNatvena vizvazarIrakatayA pratyakSazrutisiddhaH / kvacidvizvarUpazabdenApi / 'tatteja aikSata' 'bahu syAM' 'tA Apa aikSanta' 'bahvayassyAma' iti vAkyavizeSAbhipretaM tadvayanaktiteja iti / na hyacetanamAtrasya anutpannakaraNakaLebarasya karmiNo vA tadAnIM bahubhavanasaMkalpAzrayatvaM yuktaM ; gauNatvaM cAtrApi 'gauNazcennAtmazabdAt' iti sUtranyAyana nirastam / AnandadAyinI iti zarIratvoktiriti bhAvaH-antaryAmIti / ' yasya pRthivI zarIraM yasyApazzarIram ' ityAdinA'ntaryAmibrAhmaNAdiSu zarIratvoktarityarthaH / kvacidvizvarUpeti-'vizvAtman' 'vizvarUpAya vai nmH'| sarvAtman ' 'vizvarUpa' ityAdAvityarthaH / evaM teja aikSata Apa aikSanta ityAdizrutyA bAdha ityAhatatteja aikSatetyAdi / tathA ca cetanAdhiSThitA prakRtiH kAraNamiti bhAvaH / nanvatrezvarAdhiSThitatvaM na pratIyata ityatrAha-abhipretamiti / nanu prakRteracetanAyAssaGkalpAzrayatvAbhAve'pi jIvasya sambhavAjIvassraSTA'stvityatrAha-anutpannakaraNakaLebarasyeti / nanvaikSatetIkSaNaM pravRttimAtraM / taccAcetanAyAH prakRteH sambhavatItyuktamityatrAha-gauNatvaM ceti SARVARTHA. 112 TARA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktokalApa (jaDadravya tatvamaktAkalApaH dhyAnaliGgaM ca dRSTaM tasmAdIzAnanighnAH prakRtivikRtayaH svasvakAryaprasUtau // 16 // sarvArthasiddhiH prakRtaM hi mukhyamakSiNam / atrApi tatsambhave nAnyathA gatiryuktati bhAvaH / uktanigamanavyAjena vikArajananImajJAmaSTarUpAmajAM dhruvAm / dhyAyate'dhyAsitA tena tanyate preryate punaH / / sUyate puruSArthaM ca tenaivAdhiSThitA jagat / mayAdhyakSeNa prakRtissUyate sacarAcaram // yatkiJcidvartate loke sarvaM tanmadviceSTitam / / ityAdikamapi (pra) khyApayati-tasmAditi / iti triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtInAmIzvarAdhiSThAnena kAryakaratvam tatvAntarANAmIzvarAdhInatvaM vyaSTacAdyArambhavRttAntairapi AnandadAyinI prakRtAmiti / 'seyaM devataikSata' ityAdinetyarthaH / aSTarUpAM-aSTau prakRtaya ityuktaassttruupaaN| dhruvAM-vinAzarahitAM / tena-brahmaNA / adhyAsitAadhiSThitA puruSArthaM jagacca sUyate // 16 // iti triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtInAmIzvarAdhiSThAnena kAryakaratvam . pUrvazeSatvAttatsaMgatirepa saMgAtirityAha-tatvAntarANAmiti / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM prakRtivikRtInAmIzvarAdhiSTAnena kAryakaratvam 179 tatvamuktAkalApaH dvedhA bhUtAni bhittvA punarapi ca bhinattyardhamekaM caturdhA tairekaikasya bhAgaiH paramanukalayatyarvamadhaiM ca sarvArthasiddhiH vyanakti-dvadheti / sa khalvAdikartA svasRSTAni '*paJca bhUtAni dvidhA kRtvA aikaikaM bhAgaM sthApayitvA ardhAntarANi caturdhA vibhajya tattadbhAgazcaturbhirbhUtAntarANAmavibhaktAnyardhAntarANyanukalayati / yathoktam *evaM jAteSu bhUtAni pratyekaM syurdvidhA ttH| caturdhA bhinnamekaikaM ardhamadhu tataH sthitam / vyomno'rdhabhAgAzcatvAro vAyutejaHpayobhuvAm // AnandadAyinI yadyapi paJcadhA vibhAgassiddhAnte'pi ; tathApi ekasya bhUtasya samatayA na paJcadhA vibhAgaH / api tu dvidhA vibhAge tatraiko bhAgazcaturdhA vibhajyate ___bhAvaprakAzaH 1*paJca bhUtAnIti-atra 'paJca tanmAtrA bhUtazabdenocyante paJca mahAbhUtAni bhUtazabdenocyante' iti maitrAyaNIyazrutyA bhUtazabdasya tanmAtrasAdhAraNye'pi / trivRtkaraNazrutismRtyanurodhAnmahAbhUtAnyevabhUtazabdenocyante / paramatabhaGge-'tanmAtreSu paJcIkaraNaM paJcIkRtAMzA AkAzAdayaityuktiH tatvaparigaNanaparazrutismRtipurANAderananuguNA' iti sUktiriha bhAvyA / tanmAtrANAM na paJcIkaraNaM kintu vyomAdibhUtAnAmevetyatra mAnamAha.-*evaM jAteSvityAdinA // 12* Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH turbhiH| itthaM paJcakRtastai nayati sa jaga turaNDAdikAryANyaidamparya trivRttvazrutiritaragirAmakSa sarvArthasiddhiH ardhAni yAni vAyostu vyomatejaHpayobhuvAm / / iti / tataH paJcadhA vibhaktAnAM bhAgAnAM paJcasvardhAntareSu yojanamiti paroktaM nirastaM / evaM paJcIkRtAnAM vyaSTikAryeSu viniyogamAha--itthamiti / mahadAdibhizceti bhAvyaM ; 'mahadAdyA vizeSAntAH' ityAdyukteH / nanu 'hantAhamimAstisro devatAH' ityAdyArabhya 'tAsAM trivRtantrivRtamekaikAM karavANi 'trivRtantrivRtamekaikAmakarot' iti '* trivRtkaraNe zrute paJcIkaraNAdismRtiranyaparA syAdityatrAha-aidamparyamiti / tAtparyami ___AnandadAyinI iti dhyayaM / paJcIkaraNamapi sptiikrnnoplkssnnmityaah-mhdaadibhishceti| nAnAvIryAH pRthagbhUtAstataste saMhatiM vinA / nAzaknuvan prajAmsraSTumasamAgamya kRtsnazaH // sametyAnyonyasaMyogaM parasparasamAzrayAH / ekasaMghAtalakSAstu saMprApyaikyamazeSataH // mahadAdyA vizeSAntA hyaNDamutpAdayanti te / tata iti mahadAdisaMsargasyApi pratipAdanAditi bhaavH| vishessaaH-sthuulbhuutaani| aidampayamiti ; paJcIkaraNa iti zeSaH / bhAvaprakAzaH * trivRtkaraNe zrute iti 'tryAtmakatvAttu bhUyastvAt' iti sUtre Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam 181 tatvamuktAkalApaH maikA niroddham // 17 // sarvArthasiddhiH tyarthaH / atra'*ananyaparANAM *bhUyasAM ca balIyastvaM ; AnandadAyinI ananyaparANAmiti-yadyapi zrutismRtyorvirodhe bhUyasInAmapi smRtInAM bAdha eva; tathApyabAdhenopapattau bAdhasyAnyAyyatvAdanyatarasyAnyatarAnusAre vAcye avirodhena vaktuM ca zakye'nanyaparasmRtyanusAro yuktaH ; tathA hi zrutyarthasya vAcyasya trivRtkaraNasya sahasra zatanyAyena saMbhavAdvayavacchedastu saMkhyAzravaNakalpyaH / sa ca zrutimUlo'pi bhUyasAM syAditi nyAyena bAdhita bhAvaprakAzaH (3-1-2) trivRtkaraNa eva vyAsatAtparyamiti vyaktam // * ananyaparANAmityanena ananyathAsiddhanAnyathAsiddhaM bAdhyamityanugata eva bAdhyabAdhakabhAva iti sUcitaM / anyaparatve prayojakaM darzayati-bhUyasAM ceti / yathA''ha bhUyastvasya bAdhakatAprayojakatvaM pUrvatantre jaiminiH 'vipratiSiddhadharmANAM samavAye bhUyasAM syAtsadharmatvam' (12-2-24) iti / atra sUtre zrutiliGgamAtrabodhakaM padaM kimapi nAsti / vipratiSiddhadharmapadaM ca zrutismRtisAdhAraNaM / ata eva - virodhAdhikaraNe vArtikakRtA zrutiliGge yathAceSTe vyavasthitabalAbale / sannikRSTavikRSTArthe tathaiveha zrutismRtI / / - iti zrutismRtyoH zrutiliGgatulyabalAbalatvoktissaMgacchate / smRtyanu Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya Arwwwwww sarvArthasiddhiH 1*anuktAnAmaviruddhAnAmapekSitAnAmanyato'pi grAhyatvaM sthaapitm| AnandadAyinI ityarthaH / anuktAnAmiti-AcamanAdInAM smAtAnAmapi darzAdividhinA (grAhyatvaM) grahaNaM kramAvarodhyapi karmakANDe sthApitamityarthaH / bhAvaprakAzaH mitapaThitazrutyoravalakSaNyamudAhRtavirodhAdhikaraNakumArilavArtikasiddhamiti 'bhUyastvenobhayazruti' 3-3-20 iti sUtroktanyAyena paJcIkaraNasyaiva vidhiH na trivRtkaraNasyati bodhyam / atrAnanyaparANAmityanena chAndogyazruteranyaparatvaM darzitam / akSapAdadarzanAdau AkAzasya nityatAyAH tasya vAyozcApratyakSatAyA aGgIkAreNAkAzavAyvossRSTiH zuzrUSozzvetaketoH jhaDiti na jJAtuM zakyata iti pUrva chAndogye sRSTayakathanaM / tena ca trivRtkaraNamAtramuktaM / tejobanneSu trivRtkaraNajJAnAnantaramAkAzavAyvoH zrutyantaroktasRSTarnirdhAraNe sati sthUlArundhatInyAyena paJcIkaraNaprakAro'pi jJAyata iti bhAvaH / etAvatA pazcIkaraNasmRteH trivRtkaraNazrutyA saha virodhamabhyupetya parihAra uktaH ; atha virodha eva nAstItyAha-OM anuktAnAmityAdinA / ayamAzayaH-yadyapi chAndAgye AkAzavAyvoH sRSTirnoktA ; tathA'pi taittirIyoktA sA sarvazAkhApratyayanyAyena tatrApi vivakSitA / taduktaM viyadadhikaraNazrutaprakAzikAyAM"kiMca kutra cit kasyacidavacanamanyatrApi tatpratipattiM vArayati cet sarvazAkhApratyayanayo nirviSayassyAditi bhAvaH iti / " evaMca 'tAsAM trivRtaM trivRtamekaikAm' iti zrutau tacchabdasya paJcabhUtAnyarthaH / trivRttamityasya bhAgatrayaviziSTatayA vartamAnAmityarthaH / atra yadyapi . Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam 183 bhAvaprakAzaH bhAgatrayaviziSTatA vastunaH ekadaiva hastAbhyAM pRthak patrAdicchedane prathamameva tridhA vibhAgena prathamato dvedhA chedAnantaramekAMzasya punazchedena ceti dvidhA saMbhavati ; tatrApi samaparimANatayA viSamaparimANatayA vA chedane'pIti zrutAvekatra vinigamakaM na sphuTaM ; evaM melanAMzo'pi na sphuTaH ; tathA'pi ' annamazitaM tredhA vidhIyate' itivat tredhA karavANIti vA tisraH karavANIti vA zrautapAThaviraheNa prathamataH tridhA bhedo na vivakSitaH / prathamato dvedhA bhedAnantaramekAMzasya punarbheda eveti pratIyate samaparimANatayA bhedaH svArdhasyAnyadIyapAdAMzaiH melanaM cetyatra zruteraudAsInye'pi 'vaizeSyAttu tadvAdastadvAdaH' tryAtmakatvAttu bhUyastvAt' iti sUtre smRtivacanAni ca pramANaM na tvanyat / evaMca smRtimantarA zrutyarthanirNayaH kasyApi na saMbhavatIti smRteravazyamAdaraNIyatve tadanurodhena prathamato dvedhA vibhAge tata ekAMzasya vibhAgAnantaraM aMzayo yoH punarvibhAgaH zrutyanukto'pi grAhyaH / itthaM ca prathamato vibhAgAnantaraM caturdhA vibhAgassaMpadyata iti viyadadhikaraNe -- tAsAM . trivRtam ' ityatra tacchabdasya sarvazAkhApratyayanyAyena paJcabhUtArthakatvavyavasthApanamapi saMgacchate zrutismRtyoravirodhazcetIyaM sAMpradAyikI saraNiriti / etenAdvaitaparibhASAvyAkhyAnakhaNDanavyasanena kalpatarukArapakSapAtinA vaMzadhireNa sAMkhyatatvakaumudIvivaraNe yaduktaM-'saMpradAyAdhvanA paJcIkaraNAGgIkAre vinigamanAviraheNa SaDAdikaraNApattiH / kiMcaikaikaM tredhA vibhajya tato'zadvayamekaikaM dvadhA vibhajya svasvetarAMzeSu melanamiti rItyA'pi svAMzadvikapaJcavibhAgasaMbhavena paJcIkaraNasaMbhave saMpradAyarItyaiva paJcIkaraNe vinigamakAbhAvAt trivRtkaraNazrutivirodhAcca trivRtkaraNapakSa eva mukhyasiddhAnto bhAtIti' tatparAstaM ; saMpradAyAdhvanA paJcIkaraNe bhUtagatapaJcatvasaMkhyAyA vinigamakatvena SaDAdikaraNApattivirahAt / kiMca Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH trivRtkaraNaM tredhA vibhAgena / sa ca prathamata eva tridhA karaNena uta prathamato dvidhA vibhajya tata ekAMzasya vibhAgena ? Aye'pi samaparimANatayA viSamaparimANatayA vA ? tatra samaparimANatayA prathamatastridhA vibhAge 'vyAtmakatvAttu bhUyastvAt ' iti sUtravirodhaH ; trayANAM samatayA ekabhAgApekSayAnyabhAgasya bhUyastvavirahAt / evaM 'vaizeSyAttu tadvAdastadvAdaH' iti sUtravirodho'pi ; viSamaparimANatayA tadaGgIkAre viSamaparimANaM iyadeveti nirdhAraNaM yuktayA na saMbhavati / zrutistvatrodAsInA / tredhA karavANItyanuktA trivRtaM karavANItyuktayA prathamata eva tredhA vibhAgo na zrutyabhipreta iti pratIyate / ata eva IkSatyadhikaraNakalpatarau prathamato dvedhA vibhAgAnantaraM punarvibhAga evAdRtaH / bhavatApyetatpakSAGgIkAre tatra prathamatassamatayA dvedhA vibhAge kiM mUlam ? smRtiriti cet tarhi saMpradAyarItyaiva paJcIkaraNamaGgIkRtaM syAt / IkSatyadhikaraNakalpatarausaMpradAyAdhvanA paJcIkaraNaM yadyapi sthitam-ityArabhya tejo'bannAnAmeva trivRtkaraNasya zrutau vivakSitatvaM yuktatvaM copapAdya paJcIkaraNaprakAraH smRtyukta evoktaH / ataH saMpradAyAdhvanA paJcIkaraNaM smArtameveti / smRtau prathamato bhUtasya dvidhA vibhAgAnantaraM ekArdhasya caturdhA vibhAga uktaH / sa ca naikakAlAvacchedena kiMtu prathamato dvidhA vibhAgAnurUpyeNa zrutyanusAreNa ca punarapi dvidhAvabhagiH / anantaramaMzayodvayorapi dvidhA vibhAga iti krameNeti trivRtkaraNaM viyadadhikaraNasiddhAntAnusAreNa smArtapaJcIkaraNe paryavasyati / 'vyAtmakatvAttu bhUyastvAditi' sUtraM ca paJcAtmakatvopalakSaNam / yathoktaM kalpataruparimale-'tryAtmakatvAttu bhUyastvAt ' iti sUtre zarIrakAraNAnAM tryAtmakatvamuktaM tat paJcAtmakatvasyopalakSaNamiti / tryAtmakatvaM ca zarIrakAraNAnAmapAmeva vivakSitaM naanysy| tadadhikaraNe 'prathame zravaNA Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam 185 sarvArthasiddhiH abhASyata ca 'trivRtkaraNaM paJcIkaraNapradarzanam' iti // 17 // iti triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam nanu paJcIkaraNAbhidhAnAtpaJcasu bhUteSu svatassabhAgatvaM vyaSTisamaSTibhAvo bhUtAMzAnAM cAtyantabhinnatvaM samAnanyAyatayA prakRtiparyanteSu tatvAntareSvapi tatsarvaM siddhaM / bhUta __ AnandadAyinI abhASyateti / 'vaizeSyAttu tadvAdastadvAdaH' 'vyAtmakatvAttu ' ityAdisUtrabhASye / "mahAbhUtAnyahaGkAro buddhiravyaktameva ca / iti / kSetrArambhakadravyANItyAdikamuktvA prakRtyAdipRthivyantadravyArabdhamindriyAzrayabhUtamicchAdveSasukhaduHkhavikAri bhUtasaMghAtarUpaM cetanasukhaduHkhopabhogAdhAratvaprayojanaM kSetramityuktaM bhavatIti" gItAbhASye coktamityarthaH / mUlazlokasyAyamarthaH-bhUtAni dvedhA bhitvA tatra ekasmin sthita eva aparamardhaM punazcaturdhA bhinatti / taiH punaH bhinnamyArdhasya bhAgaiH sthi(sthApi) tenArdhana saMyojanArtha (tu) paramadhU anukalayati-saMpAdayatItyarthaH // 17 // iti triguNaparIkSAyAM paJcIkaraNasthApanam nanu paramANukAraNatvanirAkaraNaM prakaraNe na saGgatamityAkSepasaGgatimAha--nanu paJcIkaraNAbhidhAnAditi / svatassabhAgatvamiti--anyathA vibhAgakaraNAsaMbhavAditi bhAvaH / bhUtAMzAnAmiti-bhUtAnAmaMzasaMghAtarUpatvAtsamaSTitvaM / aMzAnAM vyaSTitvaM / samAnanyAyatayeti-anyathA bhUtAnAM sabhAgatvaM nAnAtvaM ca na syAditi bhAvaH / tatsarvaM siddhamiti- sabhAgatvAdi siddhamityarthaH / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe tatvamuktAkalApaH [jaDadravya kArya naivArabheran samadhikamaNavassarvatassaMprayuktAH sarvArthasiddhiH bhAgAnAM cAtyantabhedo veNurandhra zloke bhASyata / evaM satyaNusamUha eva prakRtiriti sthite; 'mahaddIrghavadyA hrasvaparimaNDalAbhyAm' iti aulUkyopAlambho na yukta ityatrAha --- kAryamiti ayaM bhAvaH-ananyaparazAstrasiddheSvartheSu 'zrutestu zabdamUlatvAt' iti nyAyena gatyantarAbhAve kAcidgamanikA svIkAryA / anu AnandadAyinI abhApyateti--prathamasUtrabhASye mahAsiddhAnte abhedavyApino vAyoH veNurandhrabhedenAMzabhedo'bhyadhAyi iti bhAvaH / mahaddIrghavadveti / hrasvaparimaNDalAbhyAM--dvyaNukaparamANubhyAM mahaddIrghavat vyaNukaJyaNukotpattyanupapattivat taduktaprakriyAntaramapyanupapannamiti sUtrArthaH / nanu pRthakkAryArambhAdyanupapattiH siddhAnte'pi sametyata Aha- ayaM bhAva iti / yAgasya svargasAdhanatAbodhakazrutibalAdadRSTakalpanAvAdityAhuH / zrutestvitijagatprati brahmaNaH kAtstraryena kANatvamekadezena veti vikalpe ' kRtsnaprasaktirniravayavatvazabdakopo vA' iti sUtreNa pUrvapakSaM kRtvA samAhitaM zrutestu zabdamUlatvAt' iti / zruteH - zrutiprAmANyasya sattvAnnoktadoSaH ; kutaH ? zabdamUlatvAt -- itaravisajAtIyatayA zabdavedye lokadRSTavyAptayabhAvAdityarthaH / anumAnena tu dRSTasajAtIyameva sAdhanIyaM na vijAtIyaM vyAptayabhAvAditi bhAvaH / 6 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAda nirAsaH 187 sarvArthasiddhiH meyeSu tu yathAdRSTAntaM siddhiH| anyathA atiprasaGgAt / tatazcAvayavivAdinAmavayavAssvabhAgaimithassaMyujya avayavinamArabhanta iti siddhaantH| etacca ghaNukAvadhi nirvighAtam / yaNukArambhe tu niravayavA aNavo'vayavA iti kalpitam / tatraivaM prasaGgAvatAraH-yadi paramANavassvAMzatassaMyujyAvayavinamArabheran tadA tadaMzo'vayavarUpastadanyo vA? Aye tasyApi tathetyanavasthA / anyastu svAbhAvika aupAdhiko vA? pUrvatra bhinnAbhinnatA syAt / uttaratropAdhisabandhe'pyaMzabhedo durvcH| parizeSAttanirapekSasaMyogairanyonyAnAghrAtabhAgabhedarahitairaNubhirArambhassyAt ; tyaktastarhi sprtisstvaavirodhH| sarveSu ca paramANuSvekaparamANupradezamAtrAvasthiteSu svAdhikadezavyApikAryArambho na syAt / AnandadAyinI atipra GgAditi / dhUmAdinA nityavahrisiddhiprasaGgAdityarthaH / etaccetisiddhAnta ityetadityarthaH / tadanyo veti vikalpaM vikalpayati--anya. stviti / svAbhAvika iti / taddavyasvarUpamevAMza ityarthaH / svabhAvena svarUpeNAgataM saMjAtaM vaa| svArthiko vaa| svarUpamevAMzAMzibhAvApannamityarthaH / uttarati-upAghisaMbandha evAMzAMzibhAvaM bhajata iti bhAvaH / nanvaMzAbhAve'pi svarUpeNa saMyuktAH paramANava ArambhakA bhavantvityatrAha-parizeSAditi / anyonyAnAghrAtetianyonyAsaMyuktAMzarahitaiH--kRtsnasaMyuktarityarthaH / tyakta iti--ekaparamANvavaSTabdhepradeza parasyA (pareNA) pyavaSTambhasya vaktavyatayA sparzavahRvyasya sapratighatvaniyamatyAgaprasaGgaH; anyathA sarvavyApisaMyogAsaMbhavAdityarthaH / dUSaNAntaramAha-sarvoSvati / tadevopapAdayati Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH diksaMyogaikadezyAnnaghaTata iha te dikRto'pyaM zabheda: sarvArthasiddhiH na khalvavayavAspRSTe kutracitpradeze avayavI tiSThet ? adRSTeraniaizca / avayavanAzAdavayavinAze kSaNamanAdhAro'vayavIti cet ; tathA kalpayatApi tvayA pUrva tantusaGghAnavacchinnapradeze paTasya vRttirna klpitaa| evamadhikArambhAnupapattau merusppaadivicitrbhedaasiddhiH| seyamasiddhaM sissaadhyisstssiddhhaaniH| tathAcAsiddhasAdhanaM nirmUlam / nanu parimitAnAM sarveSAM digbhedena bhAgabhede dRSTe paramANuSvapi tathA'GgIkAro durvAra ityatrAha-di saMyogeti / diksaMyogAyatto'pi hi bhAgabhedassAvayavepveva dRSTaH / trasareNorapi tvayA sAvayavatvaklapteH / niravayaveSu tu vizvavyApta AnandadAyinI na khalviti / tathAtve ghaTAderapi paramANutAratamyaM niyAmakAbhAvAnna syAt / sarvakAryadravyasyApi vibhutvaM ca syAditi bhAvaH / nanvavayavaM vinA'pyavayavI tiSThatyeva vinazyadavasthAyAM ; tathAcAvayavAbhAvapradeze'pyavinazyannapi tiSTha(ti)tu ; atiprasaGgastu yathAkathaJcinneya ityAzaGkaya samAdhatte--avayavanAzAditi / anyathA vindhyabhAge'vayavanAze himavadbhAge'vayavinAzaprasaGgAditi bhAvaH / seyamityAdi-asiddhaM paramANuM tadapekSayA'dhikapAramANe yaNukaM ca sAdhayataH vicitrapArimANatvena siddhasya merusarSapAdessiddhirna syAdityarthaH / nimUlaM-niSpramANakamityarthaH / nanu ghaTasya pAramitamya pUrvo bhAgaH dakSiNo bhAgaH pazcimamuttaramU mityAdidigadhIno bhedo dRSTa iti paramANuSvapi tatkRtabhAgaklasirastvityAzaGkate-nanviti / diksaMyogeti--saMyogabhedAdeva bhAgaklaptiH Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdanirAsaH 189' sarvArthasiddhiH kadiktatvavAdinaste tannibandhanA bhAgaklaptirazakyA; tadupAdhisaMyogAttu syAdapi; yadi tatrApyazAnaMzavikalpakSobhotilakyeta ; atassarvadigupAdhisaMyogAnAM paramANuSu pRthakpradezarahitAnAM kathamaupAdhikabhAgabhedasAdhakatvam ? yadicAnaMzabhedena saMyuktA upAdhayaH kvacidbhAgabhedakAH tarhi paramANava eva tathA __ AnandadAyinI kalpyA ; naca saMyogabhedaH, pratiyogibhedAbhAvAditi bhAvaH / nanu digupAdhInAM bhinnatvAtsaMyogabhedassyAdityatrAha ---- tadupAdhIti / yadi tatrApIti--paramANavaH svAMzairupAdhibhiH saMyujyante upAdhayo vA tathA taissaMyujyante uta svarUpeNeti vikalpena pUrvadoSAnativRttariti bhAvaH / digupAdhInAM paramANubhirekadezena saMyogAbhAve doSamAha-ata iti / nanu svAMzabhedena vinA'pya (vinA saMsRjyamAnA u)pAdhayaH svasaMyogini paramANAvaMzabhedakalpakA bhavantu iti cet ; maivaM ; tathA sati paramANUnAmevAMzabhedakalpakatvamastu kRtamupAdhibhiH ? tadaGgIkAre'pi tatsaMyogasya paramANau vyApya (paramANAva) vidy| mAnasya aMzabhedaklaptAvanupayogAdityAha-yadi cAnaMzabhedeneti - bhAvaprakAzaH diti cenna tA eva hyupapatteH ' iti sUtre tacchabdena 'paJcamyAmAhutAvApaH puruSavacaso bhavanti ' iti zrutyuktAnAmapAmabhidhAnAt / tAsAM yAtmakatvaM ca trivRtkaraNazrutyaiva vAcyaM nAnyathA / evaM ca sUtrasyopalakSaNatve trivRtkaraNazruterupalakSaNatvamakAmenApi svIkArya / etatsarvamabhipretyaivAdvaitaparibhASAyAM AcAryoktarItirAdRtA / atastrivRtkaraNapakSapaJcIkaraNa Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 190 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH kiM na syuH? vRthA caivamaMzaklaptiH, abhAgena saMyogAvasthiteriti / tadidaM sarvamabhipretyAhuH-- * SaTkena yugapadyogAt paramANoSSaDaMzatA / SaNNAM samAnadezatve piNDassyAdaNumAtrakaH // iti / . AnandadAyinI SaTkeneti--SaDbhiH paramANubhirekasya paramANASSaTsu pArtheSu yoge paramANoH SaDaMzatvaM / yadi pArzvabhedamantareNa saMbandhastadA'dhikapAramANaM na syAditi bhAvaH / aNumAtraka iti / svArthe kaH / aNuparimANa ityarthaH / nanu bhAvaprakAzaH . pakSayorvirodhotprekSaNena IkSatyadhikaraNakalpataruviruddhasya trivRtkaraNapakSasyaiva mukhyasiddhAntatvoktivaMzIdharasyAyuktaiveti / vainAzikamUrdhanyena prAcInena yogAcAramatAnuyAyinA vasubandhunA viMzatikArikAvijJaptimAtratAsiddhau vaibhASikamatadUSaNaprasaGge yaduktaM tadardhavainAzikasyApi dUSaNaM bhavatIti tatratyAM kArikAmanuvadati____* ssttkenetyaadinaa| vivRtA cetthaM tenaiva vijJaptimAtratAsiddhau SaTkena yugapadyogAtparamANopSaDaMzatA / SaDbhyo digbhyaH SaDbhiH paramANubhiryugapadyoge sati paramANoSSaDaMzatA prAmoti ekasya yo dezastatrAnyasyAsaMbhavAt / SaNNAM samAnadezatvAt piNDassyAdaNumAtrakaH / atha ya evaikasya paramANordezassa eva SaNNAM ; tena sarveSAM samAna dezatvAtsarvaH piNDaH paramANumAtrassyAt parasparavyatirekAditi na * kazcitpiNDo dRzyassyAt / naiva hi paramANavassaMyujyante niravayavatvAt Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdanirAsaH 191 sarvArthasiddhiH nanu buddhistaavtsrvtntraasddhaa| '* sAMvRtItyapi hi tAM mAdhyamiko manyate ! AnandadAyinI sarvazUnyavAdinaH sA na siddhatyata Aha--sAMvRtIti-doSasiddhetyarthaH / bhAvaprakAzaH iti / taduttaraM paramANorasaMyoge tatsaMghAto'sti kasya saH / nacAnavayavatvena tatsaMyogo na sidhyati // 13 // digbhAgabhedo yasyAsti tasyaikatvaM na yujyate / / iti kArikAkramaH / tatra digbhAgabheda iti kArikArthaH mUle dvitIyapAdena vizadakRitaH / nanu yogAcAramate vijJAnamAtrasya satyatvAGgIkAreNa tadAkArarUpaviSayatAsaMbhave'pi mAdhyamikamate sarvaM ca yujyate tasya zUnyatA yasya yujyate / sarva na yujyate tasya zUnyaM yasya na yujyate // (mAdhya-vR) iti siddhAntena vijJAnamapyasatyaM draSTavyaM darzanaM draSTA trINyetAni dvizo dvizaH / sarvazazca na saMsargamanyo'nyena vrajanyuta // (mAdhya-vR) sAntarAvindriyArthau cet saMsargaH kuta etayoH / nirantaratve'pyekatvaM kasya kenAstu saMgatiH / / niraMzasya ca saMsargaH kathaM nAmopapadyate / saMsarge ca niraMzatvaM yadi dRSTaM nidarzaya // vijJAnasya tvamUrtasya saMsargo naiva yujyate / (bo-ca-paM) iti saMsargo'pi dUSitaH / evaM ca buddhessarvatantrasiddhatA kathamiti zaGkAmapAkaroti / '* sAMvRtItyAdinA / uktaM ca mAdhyamikaiH-- Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA / lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca paramArthataH // (mAdhya-bU) itti / vyAkhyAtaM caitat candrakIrtinA mAdhyamikavRttau--- iha hi bhagavatAM buddhAnAM satyadvayamAzritya dharmadezanA pravartate / katamat satyadvayam ? lokasaMvRtisatyaM ca paramArthasatyaM ca / tatra skandhAtmA loka AkhyAtaH tatra lokAdinizcitam / iti vacanAt paJcadhAtUnupAdAya prajJapyamAnaH pudgalo loka ityucyate / samantAdvaraNaM saMvRtiH / ajJAnaM hi samantAt sarvapadArthatatvAvacchAdanAt saMvRtirityucyate / parasparasaMbhavanaM vA sNvRtiH| anyonyasamAzrayaNIyetyarthaH / athavA saMvRtiH saMketo lokavyavahAra ityarthaH / sa cAbhidhAnAbhidheyajJAnajJeyAdilakSaNaH / loke saMvRtiH lokasaMvRtiH / kiM punaralokasaMvRtirapyasti ? yata evaM vizeSyate lokasaMvRtiriti ? yathAvasthitapadArthAnuvAda eSA ; nAtraiSA cintAvatarati / athavA timirakAmalAdyupahatendriyaviparItadarzanAvasthA lokAH / teSAM yA saMvRtiH ato vizeSyate lokasaMvRtisatyamiti / etacca laGkAvatAre vistareNoktaM tato veditavyaM iti / evamanyatrApi (bo. ca) saMvRtiH paramArthazca satyadvayamidaM matam / buddheragocarastatvaM buddhissaMvRtirucyate // iti / prajJAkaramatizca bodhicaryAvatArapaJcikAyAmetaditthaM vyAcakhyausaMtriyate Atriyate yathAbhUtaparijJAnaM svabhAvAvaraNAdAvRtaprakAzanAccAnayeti savRtiH / avidyA moho viparyAsa iti paryAyAH / avidyA hyasatpadArthasvarUpAropikA svabhAvadarzanAvaraNAtmikA ca satI saMvatirupapadyate / yaduktamAryazAlistambasUtre-'punaraparaM tatve'pratipattirmidhyApratipattirajJAnamavidyA' iti / uktaM ca Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para:] - triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 193 bhAvaprakAzaH abhUtaM khyApayatyarthaM bhUtamAvRtya vartate / avidyA jAyamAneva kAmalAtaGkavRttivat // tadupadArzataM ca pratItyasamutpannaM vasturUpaM saMvRtirucyate / tadeva lokasaMvRtisatyamityabhidhIyate lokasyaiva saMvRtyA tatsatyamiti kRtvA / yaduktaM mohaH svabhAvAvaraNAddhi saMvRtiH ___ satyaM tathA khyAti yadeva kRtrimam / jagAda tatsaMvRtisatyamityasau muniH padArtha kRtakaM ca saMvRtim // iti / sA ca saMvRtirdvividhA lokata eva / tathyasaMvRtimithyAsaMvRtizceti / tathAhi kiJcit pratItyajAtaM nIlAdikaM vasturUpamadoSavadindriyarupalabdhaM lokata eva satyaM / mAyAmarIcipratibimbAdiSu pratItyasamupajAtamapi doSavadindriyopalabdhaM yathAsvaM tIrthikasiddhAntaparikalpitaM ca lokata eva mithyA / taduktaM vinopaghAtena yadindriyANAM ghaNNAmapi grAhyamavaiti lokaH / satyaM hi tallokata eva zeSaM vikalpitaM lokata eva mithyA // iti / etattadubhayamapi samyagdRzAmAryANAM mRSA / paramArthadazAyAM saMvRtisatyAlokatvAt / etat samanantaramevopapattyA pratipAdayiSyAmaH / tasmAdavidyAvatAM vastusvabhAvo na pratibhAsata iti / parama uttamo'rthaH paramArthaH akRtrimaM vasturUpaM / yadabhigamAtsarvAvRtivAsanAnusandhiklezaprahANaM bhavati / sarvadharmANAM nissvabhAvatA zUnyatA tathatA bhUtakoTiH dharmadhAturityAdiparyAyAH / .. sarvasya hi pratItyasamutpannasya SARVARTHA. 13 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDedravyaM bhAvaprakAzaH . padArthasya nissvabhAvatA pAramArthika rUpaM / yathApratibhAsaM sAMvRtasyAnupapannatvAt iti / satyadvayamidamuktaM / tatrAvidyopaplutacetasAM tatsvabhAvatayA saMvRtisatyamiti pratItaM / paramArthasatyaM tu na jJAyate kIkiMsvabhAvaM kiMlakSaNamiti / ato vaktavyaM tatsvarUpamiti ata Ahabuddheragocarastatvamiti / buddheH-sarvajJAnAnAM / samatikrAntasarvajJAna viSayatvAdagocaraH-aviSayaH / kenacitprakAreNa tatsarvaM (buddhi) viSayIkartu na zakyata iti yAvat iti / kathaM tatsvarUpaM pratipAdayituM zakyam ? tathAhi-sarvaprapaJcavinirmuktasvabhAvaM paramArtha (satyaM tatvaM / ataH sarvopAdhizUnyatvAtkathaM kayAcitkalpanayA pazyeta / kalpanAsamatikrAntasvarUpaM ca zabdAnAmaviSayaH / vikalpajanmAno hi zabdAH vikalpadhiyAmaviSaye na pravartitumutsahante / tasmAtsakalavikalpAmilApavikalatvAdanAropitamasAM vRtamanabhilApyaM paramArthatatvaM kathamiva pratipAdayituM zakyate ? tathApi bhAjanazrotRjanAnugrahArthaM (parikalpamupAdAya) saMvRtyA nidarzanopadarzanena kizcidabhidhIyate--yathA timiraprabhAvAttaimirikaH sarvamAkAzadezaM kezoNDukamaNDitamitastatomukhaM vikSipannapi pazyati / tathA kurvantamavetyAtaimirikaH kimayaM karotIti tatsamIpamupasRtya tadupalabdhakezapraNihitalocano'pi na kezAkRtimupalabhate nApi tatkezAdhikaraNAn bhAvAbhAvAdivizeSAn parikalpayati / yadA punarasau taimiriko'taimirikAya svAbhiprAya prakAzayati kezAniha pazyAmIti tadA tadvikalpApasAraNAya tasmai yathAbhUtamasau bravIti nAtra kezAssantIti / taimirikopalabdhAnurodhena pratiSedhaparameva vacanamAha / na ca tena tathA pratipAdayatA'pi kasyaci. pratiSedhaH kRto bhavati vidhAnaM vA / tacca kezAnAM tatvaM; yattai mirikaH pazyati nAtaimirikaH / evamavidyAtimiropaghAtAdatatvadRzo bAlA yadetat skandhadhAtvAyatanAdi svarUpamupalabhante tadeSAM sAMvRtaM rUpaM / Pat Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 195 bhAvaprakAzaH tAneva skandhAdInyena svabhAvena nirastasamastAvidyAvAsanA buddhA bhagavantaH pazyanti / ataimirikopalabdhakezadarzananyAyena tadeSAM paramArthasatyamiti / yadAha zAstravit vikalpitaM yattimiraprabhAvAt kezAdirUpaM vitathaM tadeva / yenAtmanA pazyati zuddhadRSTiH tattatvamityevamihApyavehi // iti / paramArthato'vAcyamApa paramArthatatvaM dRSTAntadvAreNa saMvRtimupAdAya kathaMcitkathitam / na tu tadazeSasAMvRtavyavahAravirahitasvabhAvaM vastuto vaktuM zakyata iti / yaduktam anakSarasya dharmasya zrutiH kA dezanA ca kA / zrUyate dezyate cArthaH samAropAdanakSaraH // iti / tasmAdyavahArasatya eva sthitvA paramArtho dezyate / paramArthadezanAvagamAcca paramArthAdhigamo bhavati / tasyAstadupAyatvAt / yaduktaM zAstre. vyavahAramanAzritya paramArtho na dezyate / paramArthamanAgamya nirvANaM nAdhigamyate / / iti / evaM paramArthadezanopAyabhUtA paramArthAdhigamazcopeyabhUta iti / anyathA tasya dezayitumazakyatvAt / nanu ca tathAvidhamapi tathAvidha. buddhiviSayaH paramArthataH kiM na bhavatItyatrAha-buddhissaMvRtirucyate iti / sarvA hi buddhirAlambananirAlambanatayA vikalpasvabhAvA / vikalpazca sarva evAvidyAsvabhAvaH avastugrAhitvAt / yadAha 13* Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAMkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH vikalpassvayamevAyamavidyArUpatAM gataH / iti / avidyA ca saMvRtiH iti naiva kAcidbuddhiH pAramArthikarUpagrAhiNI paramArthato yujyate / anyathA sAMvRtabuddhigrAhyatayA paramArtharUpataiva tasya hIyeta / paramArthasya vastutaH sAMvRtajJAnAviSayatvAt / tatra cedamuktaM bhagavatA AryasatyadvayAvatAre--- yadi hi devaputra paramArthataH paramArthasatyaM kAyavAGmanasAM viSayatAmupagacchet na tatparamArthasatyamiti saMkhyAM gacchet / saMvRtisatyameva tadbhavet / api tu devaputra paramArthasatyaM sarvavyavahArasamatikrAntaM nirvizeSa asamutpannamaniruddha abhidheyAbhidhAnajJeyajJAnavigataM / yAvatsarvAkAravaropetasarvajJajJAnaviSayabhAvasamatikrAntaM paramArthasatyamiti vistaraH iti ca / na svato nApi parato na dvAbhyAM nApyahetutaH / utpannA jAtu vidyante bhAvAH kvacana kecana / iti nissvabhAvA amI bhAvAstatvatassvaparoditAH / ekAnekasvabhAvena viyogAtpratibimbavat / iti yadanyasaMnidhAnena dRSTaM na tadabhAvataH / pratibimbasame tasmin kRtrime satyatA katham // iti ca / na rUpazUnyatayA rUpaM zUnyaM rUpameva zUnyaM zUnyataiva rUpam / na vedanAzUnyatayA vedanA zUnyA vedanaiva zUnyA zUnyataiva vedanA / na saMjJAzUnyatayA saMjJA zUnyA saMjJaiva zUnyA zUnyataiva saMjJA / na saMskArazUnyatayA saMskArAzzUnyAH saMskArA eva zUnyAH zUnyataiva saMskArAH / naH vijJAnazUnyatayA vijJAnaM zUnyaM vijJAnameva zUnya zUnyataiva vijJAnamiti vistaraH / uktaM ca Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 197 sarvArthasiddhiH sA caikApyanekaviSayA dRSTA iSTA ca / niraMzA ca sA pratyeka kAtnarcanAMzato vA viSayIkuryAt ? nAdyaH; anyAnullekhaprasaGgAt / na dvitIyaH; niraMzatvAdeva / tatra cetkazcitsamAdhiH ____ AnandadAyinI pratibandImupapAdayati-niraMzA ceti / anyeti-ekaviSaya eva kRtsna bhAvaprakAzaH yaH pratItyasamutpAdaH zUnyatA saiva te matA / bhAvaH svatantro nAstIti siMhanAdastavAtulaH // iti / evaM yaH pratyayairjAyati sa hyajAto ___na tasya utpAdaH svabhAvato'sti / yaH pratyayAdhInassa zUnya uktaH ___ yazzUnyatAM jAnati so'pramattaH // iti ca / aGgIkRtazca jJAnArthayoH viSayaviSayibhAvassAMvRto'traiva dRzyate spRzyate cApi svapnamAyopamAtmanA / cittena saha jAtatvAdvedanA tena nekSyate // iti / atra paJcikA-syAdetat ; yadi vedako na syAt vedanA ca nAsti kenAyaM tarhi sukhasAdhanatvAdinA bhAveSu dRSTAdivyavahAraH pravartate ? ityatrAha-dRzyate ityAdi / dRzyate cakSurindriyajena / spRzyate kaayendriyjaaten| cittena jJAnena / evaM tarhi cittameva vedakaM vastusadastIti cedAha-svamamAyopamAtmanA / svapnopamasvabhAvena mAyopamasvabhAvena ca pratItyasamutpannena cittena / na tu paramArthasatA / kathaM cittAvyatiriktaM cittena dRzyate ! sahajAtatvAt-cittena sahotpannatvAt / cittenaM Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH buddhestvaMzAnapekSA sphurati viSayitA sarvArthasiddhiH aNuSvapi tathA syAt / tatrAha-buddhastviti / tuH zaGkAnivRttyarthaH / viSayitvaM hyazAnapekSa(ta)yaiva dRSTaM / na hyanyato'pi tasyAnyathA dRSTiH / ato yathopalambhamekavadaneko'pi viSaya ekasyA buddheH / evamekasya niraMzasyAnekabuddhiviSayatvamapi AnandadAyinI saMvido'pyupayuktatvAditi bhAvaH / ullekho--viSayIkaraNaM / aMzAnapekSayetyatra aMzasyApekSA na vidyate yasyeti gamakatvAtsamAsa iti dhyeyam / na hyanyata iti-upAdhyadhInAMzabhedaklaptyA vA buddheviSayatA dRSTA netyarthaH / yathopalambhamiti-ekaviSayatvavadanekaviSayatvasyApi darzanAnusArAdupapattiH ; vastuvyavasthAyA upalambhAnusAritvAdityarthaH / bhAvaprakAzaH saha janma (yasya) tasya darzanamekasAmagrIpratibaddhatvAt pratItyasamutpAdasyAcintyatvAcca / na tu paramArthato darzanamasti ; yenaivaM dRSTAdivyavahAraH / vedanA tena nekSyate--yena dRSTasukhasAdhanAdivyavahAro'pyanyata eva tena kAraNena vedanA nekSyate--na ca dRzyate vastutaH iti / jJAnArthayoH paramArthato nirAkArayoH / saMsargaja akAra iti buddhisare saMsargAdvodhyabuddhayoH (28) iti zloke vakSyamANaH pakSo mAdhyamikAmimata iti pratibhAti // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 199 sarvArthasiddhiH nirUDhaM / avayavyArambhakasaMyogastu tvayA'pi na kvacidaMzanirapekSa uktaH / kvacidvizeSAGgIkAre niyAmakAbhAvaH / atha saGghAtArambhakasaMyoge'pi samaH prasaGga iti ; na samaH; saMyogasAdhyasaGghAtAbhAvAt / tatsvIkAre havayavivAda eva paraM / saMyogastahyartheko'nekavRttissan aMzAnaMzavikalpadausthyaM nAtikAmet / na hyasau nAstyeva ; siddhayoH sAdhyatayA dRSTeriti / tadapi na3; viSayitvavanistArAt / so'pi hi dvayorna svAMzAbhyAM vartata iti dRzyate / evaM svAmitvAdayo'pi na prtibndiH| astu tarhi saMyuktapratibandiH; mUtairvibhUnAM saMyogo'sti vA na vA? nacedanyatarakarmajasaMyogalopaH avizeSAt / asti cet / yadi AnandadAyinI nirUDhamiti-upapannamityarthaH / avayavyeti-paramANuvyatiriktasthala iti zeSaH / nanu paramANvArabdhassaGghAta ityaGgIkAre'pi tatroktavikalpadoSassyAditi pratibandimAzaGkate-atheti / pariharatina sama iti-saMyogasyaiva saGghAtatvAditi bhAvaH / nanu niraMzassaMyoga ubhayavRttiraGgIkriyate / tatra svAMzena vartate uta kAtsyena ? nAntyaH; ekatra vRttAvanyatrAbhAvaprasaGgAt . / na prathamaH ; aMzAbhAvA diti pratibandI zaGkate-saMyogastIti / siddhayoriti-idaM vastudvayaM dUrasthaM mayA saMyuktamiti siddhayorvastunoH sAdhyatayAjanyatayA saMyogasya darzanAdityarthaH / yathAdarzanamaGgIkArAdubhayavRttitAyA nAnupapattirityAha-tadapi neti / tadavopapAdayati-so'pItisaMyogo'pItyarthaH / dAsatvAdirAdizabdArthaH / na pratibandiH-na pratibandiyogya ityarthaH / avizeSAditi-yadA pakSyAderanyatarasya Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jiDadravya sarvArthasiddhiH kAtsvarthena vibhudravyamekena sparzavatA saMyujyate. kathaM sparzavadantareNa tasya saMyogassyAt ? aMzatazcet sAvayavatvaprasaGgaH / na hi vibhudravyasyAvayavitvaM saGghAtatvaM vA suvacaM; pUrvatra sparzavattvavRttatvakAryatvAnityatvAdiprasaGgAt / uttaratra nAnAtvabhedAbhedayoranyatarApAtAt / tatra ca vibhudravyAMzAnAM mithassaMyogosti na vA ? asti cet / tatrApi sa eva prasaGgaH / nAsti cet ; asaMhatarUpatA syAt / aupAdhiko vibhUnAmaMzabheda iti cenna; upAdhisaMyoge'pyaMzAdivikalpAnapAyAt / niraMze'pi saMyujyamAnaM svarUpeNa tadbhadopAdhiriti cena ; sa bheda upAdhinA chinne cedavayavavizleSAtmA syAt / acchinne tu bhedAbhedavAda eva zaraNaM / ata eva svasamAnaparimANeSu vibhupradezeSu tattadupAdhi AnandadAyinI karmasatve'pi vibhuSu saMyogo notpadyate tadA tatra vyabhicArAdanyatarakarma na saMyogakAraNamiti kutrApi tatassaMyogo na syAdityarthaH / kathamiti-sapratighatvavirodhAdityarthaH / iSTApattiM nirAcaSTe-na(hi) ca vibhudravyasyeti / avayavitvAvayavasaGghAtatve matabhedena / uttaraveti-nAnAtvAGgIkAre ekasyaiva saGghAtatvArtha bhedAGgIkAre bhedAbhedaprasaGga ityarthaH / aMzabhedamaGgIkRtyAha-tatra ceti / vibhudravyasyAMzavattva ityarthaH / sa eveti-svAMzabhedena saMyujyate na vetyAdiprasaGga ityarthaH / asaMhatarUpatA syAditi- eka vastu vibhudravyaM na syAdityarthaH / acchinne-akhaNDite / bhedAbhedeti akhaNDitasyAbhinnatvAditi bhAvaH / svasamAnaparimAgeSu-upAdhisamaparimANeSu / vibhupradezeSu-- vibhudravya Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 201 sarvArthasiddhiH saMbandhavyavastheti nirastaM / tatpradezabhedasyaiva mRgyamANatvAt / vibhudravyameva tattanmUrtatulyaparimANaM jAyata iti cenna ; virodhAduktadoSAnatikramAcca / kAlpanikAMzabhedena mUrtasaMyoga iti cettarhi vastutastvakhaNDenetyuktaM syAt / aMzabhedakalpanA ca kiM vibhudravyasvarUpamAtre uta tadaMza eveti dustaro gartaH / niraMzAnAmapi svabhAvata eva vibhUnAmanekamUrtasaMyogakSamatvamiti cedaNUnAmapyetadastu; avizeSAt / *evaM trasareNupratibandizca bhAvyeti / *atrocyate-yadi vayaM pradezavartiguNanihnavAya prava AnandadAyinI sya pradezeSu / tatpradezabhedasyaiveti-upAdhisamaparimANavibhupradezasyaivAsiddharityarthaH / virodhAditi--vibhunaH kAryatvAbhAvAttathAtve vibhutvavyAghAtAdityarthaH / uktadoSeti--tattulyaparimANamapyaMzabhedena jAyate uta na ? upAdhinA vicchinnaM na tattulyaparimANaM jAyate AvacchinnaM vA ? ' ityAdi doSAnatikramAdityarthaH / tIti-kalpAnikAMzasya vastunaH pAramArthikavastunirvAhakatvAbhAvAdityarthaH / kalpanApekSe'pyuktadoSAnistAra ityAha-aMzabhedeti / siddhAnte trasareNUna niraMzatvAttatsaMyogapratibandimapyAha-evamiti / pradezavartIti / pradeza bhAvaprakAzaH 1* evaM trasareNupratibandizca bhAvyetyanena 'saMyogastItyArabhya so'pi na svAMzAbhyAM vartate' iti pUrvagranthArtha AkSiptaH / ___2* atrocyata ityAdi-atra nyAyasiddhAJjane SaTkenetyAdhuktadUSaNaM mAdhyamikairevodbhAvanIyaM nAnyarityayamartha upapAditaH / ata eva Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAza aMzA apyaNubhedena so'pyaNurdigvibhAgataH / digvibhAgo niraMzatvAdAkAzaM tena nAstyaNuH // iti (boM. paM. 9-87) kArikAvivaraNe prajJAkaramaMtinA etatkArikodAharaNaM saMgacchate / etena saMyogopapattezca (4-2-24) iti sUtre vAcaspatinA (nyA.vA.tA.TI) "dravyANAmevAtra samavAyena samAnadezatAM vyAsedhAmo na tu saMyogena / samavAyena hi samAnadezatA sthaulyaparipanthinI / yathA gandharasarUpasparzAssamAnadezA na sthaulyamArabhante tatkasya hetoH ? eSAmamUrtAnAM samAnadezasamavAyAt / mUrtAstu sparzavantassamavAyenAsamAnadezAH parasparasaMyogino yadi sthaulyamArabhante kiM bAdhyate ? tasmAt saMyogena samAnadezatA na pratiSidhyate / samavAyena tu pratiSidhyate / sA hi sthaulyavirodhinIti siddham " iti / digdezabhedAzca dizasaMyogA ityupakramya ' tasmAdekasyApi paramANoH paramANvantarasaMyogA avyApyavRttaya eva bhAgAH / evaM dizo'pyekasyA api saMyogA eva bhAgAH / so'yaM paramANoSSaTkena yugapadyogo mUrtatvamAtraprayukto na sAvayavatvaprayukta iti na sAvayavatvaM gamayitumarhatIti / tena yaducyate prasaGgasAdhanaM paraiH-'yanniravayaM tanna SaTakena saMyuktaM yathA vijJAnaM tathAca paramANuriti vyApakaviruddhopalabdhiH" iti ; tannirastaM / mUrtatvaprayuktatvena SaTkasaMyogasya sAvayavatvena vyApterasiddheH / chAyAtapayogo'pi paramANorekasaMyogasyAvyApyavRttitvenopapannaH" iti ca yaduktaM viMzatikArikoktadUSaNapariharaNaM tatparAstaM / mAdhyamikaiH nANoraNau~ pravezo'sti nirAkAzassamazca saH / apraveze na mizratvamamizratve na saMgatiH // niraMzasya ca saMsargaH kathaM nAmopapadyate / ? saMsarge ca nirazatvaM yadi dRSTaM nidarzaya // (bo-paM 9-95-96) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 203 M sarvArthasiddhiH tyAmaH tadA vibhupratibandhA aNuSvapi tatsaMbhavaH pradaryeta / kiMtvavayavyArambhakANAmavayavaireva saMyoga iti niyamasya tva AnandadAyinI vartisaMyogApahavAyetyarthaH / vibhupratibanyeti / yadyapi vibhUnAM tannayUnaparimANasaMyogaH svAzrayabhUtanyUnaparimANadravyAbhAve na saMbhavati Azrayarahitapradeze saMyogAsaMbhavAt / yadyekAzrayasattvamAtrAt pratiyogyantarAbhAvapradeze'pyAzrayAntare saMyogassyAt tathA sati pradezAntaravartivahninA paTasya kAtsrthena saMyogassyAt avizeSAditi kRtsnapaTadAhanakadezena paTadAhaH kutrApi na syAditi yuktamAkAzAdAvavyApyavRttisaMyogavattvaM / paramANau tu tannayUnaparimANapratiyogyantarA bhAvAnnAvyApyavRttisaMyogasaMbhavaH; tathA'pyabhyupagamyaitaduktamiti draSTavyaM / tatsaMbhavaH --avyASyavRttiguNasaMbhavaH / avayavyArambhakANAmiti / bhAvaprakAzaH ityanena SaTkenetyAdhuktArthadRDhIkaraNAt / atraiva pUrva atassarvadigupAdhisaMyogAnAM paramANuSu pRthakpradezarahitAnAM kathamopAdhikabhAgabhedApAdakatvamityAdyuktadUSaNAnuddhArAcca / siddhAnte niraMzasaMyogaH " zrutestu zabdamUlatvAt ' iti sUtreNa vyavasthApitaH / trasareNvaMzAnAmadarzanena teSAM niravayavatayA tatsaMyogassarvajanapratyakSaviSaya iti -- saMsarge ca niraMzatvaM' ityAdyuktadoSasya na prasara iti ; . __saMsarge ca niraMzatvaM yadi dRSTaM nidarzaya / iti mAdhyamikoktau 'yadi dRSTaM' iti bhAgamavalambyaiva 'mahaddIrghavadvA hasvaparimaNDalAbhyAm " iti (2-2) sUtrabhASyoktadUSaNaM sNgmyti-kintvityaadinaa| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktokalApa [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vizramasvastu dRSTe sarvArthasiddhiH vAnyeSu sarveSvaGgIkArAt kalpyeSvapi tatprasaGgo durvAra iti brUmaH / nacAnyatraivAyaM niyama iti sthApyaM ; tAdRzAnAmaNUnAmadRSTeH / ananyathAsiddhaliGgAbhAvAcca / yadi vibhajyamAneSvabhAvaparizeSAyogAt paramANurapi satvarajastamasAM sarvApakRSTassavAta iti sAMkhyamatasya nirmUlatvAt mahatparimANatAratamyavizrAntivat parimANatAratamyatvAdaNuparimANatAratamyavizrAntirapi kvacitkalpyeta tatrAha-vizramastvastu dRSTa iti / dRSTe trasareNau vizramasaMbhave na mRgyaM hyanyat / tathA ca siddhsaadhytaa| yadi trasareNureva paramANussyAt apratyakSastarhi syAditi cet / hanta; AnandadAyinI yadyapi dvayaNukasya paramANuravayavaH; tathA'pyavayavyArambhakANAmavayavAnAM saMyogaH svAvayavAvacchinno dRSTa iti tvayA'pi dvayaNukAtiriktakAryasthale'GgIkArAdityarthaH / atra pratyakSadRSTessaMkoca utAnumAnAditi vikaplyAcaM dUSayati-tAdRzAnAmaNUnAmadRSTeriti-apratyakSatvAdityarthaH / dvitIyaM dUSayati-ananyatheti / liGgaM zaGkate-yadIti / sarvApakRSTassaMghAta iti-prakRtikAryatvAditi bhAvaH / nirmUlatvAt-niSpramANakatvAt / mahatparimANeti / aNuparimANatAratamyaM kvacidvizrAntaM parimANatAratamyatvAt mahatparimANatAratamyavaditi prayogo draSTavyaH / yatra vizramassa niravayavo'Nuriti bhAvaH / na mRgyamiti-anyatparamANudravyaM na kalpyamityarthaH / yadIti--paramANoratIndriyatvaniyamAditi bhAvaH / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMsaH triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 205 sarvArthasiddhiH kutraiSA vyAptiH ? siddho hyanyatra dRSTAntaH sAdhye tvanyonyasaMzrayaH / trasareNuH parANussan kiM nAdhyakSo'parANuvat / / cAkSuSatvaprakarSanikarSayomahattvaprakarSanikarSAnuvidhAnAt dravyasya cAkSuSatvaM mahattvaniyatamiti cet ; cAkSuSAvayavakasyaiva dravyasya cAkSuSatvaniyamadarzanAt / acAkSuSAvayavakasya trasareNorapyacAkSuSatvaprasaGge kaste nistAraH ? agatyeti cet ; bhavatu kutazcinmahattvAbhAve'pi kvcidevN| AnandadAyinI kutreti-gRhAteti zeSaH / pratyakSasiddho dRSTAnta utAnumAnika iti vikalpamabhipretyAdyaM dUSayati--siddha iti / nAtra pratyakSasiddhiriti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati-sAdhye viti / tasyApi dRSTAntApekSAyAmanumAnAntarAdhInasya dRSTAntatve cakrakAnavasthAprasaGgAtprAthamikAnumAnagamyasyaiva dRSTAntatve'nyonyAzraya ityarthaH / trasareNoH paramANutveapa pratyakSatvaM sAdhayati-trasareNuriti / paramANussan--paramANusthAnApannaH / trasareNuradhyakSaH aNutvAt tadapekSayA sthUlajAlamarIcimadhyabhAsamAnANuvat / indriyasyANutvaM nAstIti -- aNavazceti' sUtre pratyapAdIti bhAvaH / mahattvasya bahirdravyapratyakSavyApakatvAtrasareNau tannivRttimAzaGkate-cAkSuSatvati / bahirdravyapratyakSatvetyarthaH / yadvA cAkSuSatvanivRttimAzaGkata ityarthaH / sAhacaryamAnaM na vyAptigrAhakamaprayojatvAdityAha-cAkSuSAvayavasyaiveti / tathAcAtra trasareNau vizramAnaGgIkartustadatiriktaparamANvabhyupaganturapItyarthaH / kutAzcatkAraNAntarAt / kvacit-trasareNau mahattvarUpaparimANAbhAve'pi / evaM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ___ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH no cedArambhakAMzaprabhRtiSu niyatA durnivArAH sarvArthasiddhiH *ata eva mUrtatve sati mahattvAtraseraNuH kAryadravyArabdha iti kalpanApi nirstaa| astu bAhyendriyagrAhyatvAdetatsAdhyamiti ? n| vipakSe bAdhakAbhAvAt / anyathA trasareNvArambhakasyApi kAryadravyArabdhatvakalpanAyAM nivArakAbhAvAt / tatra vipakSe bAdhakaM nAstIti cet / atrApi tathetyuktameva / ato na dvayaNukamityapi kiJcit / evamArambhakaparamparAyAssAvayavatvaM tadvyApakatayA'bhimatamanityattvaM kutazcinmahattvaM ca prasajyamAnamanivAraNIyaM syAt / etatsarvamAbhipretyAha - no cediti / AnandadAyinI pratyakSatvamityarthaH / tathAca mahattvotkarSasya cAkSuSapratyakSotkarSaprayojakatvezapa na cAkSuSapratyakSamAtrahetutvamiti bhAvaH / ata eveti-trasareNoH paramANutvAdityarthaH / tathAca svarUpAsiddhiriti bhAvaH / etatsAdhyaM -- kAryadravyAvasthatvarUpaM sAdhyaM / trasareNvArambhakasyeti / ghyaNukasyetyarthaH / vyAptiravizeSAdityAha-nivArakAbhAvAditi / iSTApattimAzaGkaya nityaniravayavANutvasiddhirna syaadityaah-evmaarmbhketi| bhAvaprakAzaH 1* ata eva - aprayojakatvAdeva / . . . . siddhAnta ca prakRterniraMzatve sAMzatve vA na ko'pi doSa iti nyAyasiddhAJjane vyaktam / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparIkSAyAM paramANukAraNavAdabhaGgaH 207 tatvamuktAkalApaH prasaGgAH // 18 // syAnAgAnantyasAmye paribhitisamatA sarSapakSmAtozcet maivaM bhAgeSvananteSvapi samadhikatA sarvArthasiddhiH aNuSu svAbhAvasamAnAdhikaraNasaMyogasiddheraupAdhikAMzavattvasvIkArAt iSTaprasaGgatAM parihartumArambhakazabdaH // 18 // nanvevaM sarvatrAvayavAnantyaprasaGge sarSapamahIdharAdiparimANavaicitrayaM na syAditi zaGkate--syAditi / prasaJjakasyAprayo. jakatvAbhiprAyeNa prtivkti-maivmiti| AnantyasAmye'pyavayavAnAM nyUnAdhikabhAvena parimANavaiSamyopapattimAha-bhAgeSviti / AnandadAyinI saMyuktavibhupratibandhA'NuSvavyApyavRttisaMyogaupAdhikAMzavattvasvIkArasaMbhavA dekadezena saMyujyate uta netyAdivikalpamukhena pravRttAnAmiSTaprasaGgatAmAzaGkayArambhakAMzapadavizeSaNena pariharatItyAha-aNuSviti / ArambhakasaMyogAnAmavayavAvacchinnAnAmeva janakatvaniyamAditi bhAvaH / paramANusssAMzassyAt ArambhakatvAt paramANuranaupAdhikadezena saMyo. gavAn syAdArambhakasaMyogavattvAdityAdiprayogo draSTavyaH // 18 // mukhAntareNAnavasthAparihAreNa niravayavaparamANusAdhanamAzaGkaya pari haratItyAha-nanvevamiti / AkSepasaGgatirbodhyA / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaDadravya 208 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe tatvamuktAkalApaH sthaulyahetugireH syaat| vyaktayAnantye 'pi jAtyoH sarvArthasiddhiH etaccottaramanantabhAgAbhyupagantRNAM tatprasaJjakAnAM ca samAnam / aNvaMzAnAmanantatve gantRNAM tadatikramaH / kadApi na syAt , kiM na syAt vegAtizayavaibhavAt ? // dyumnneraatpssnudyaadishikhaamnneH| tatkSaNaM kiM na ni ti pazcimAdizikhaNDakaH? // AnantyAvizeSe kathaM nyUnAdhikabhAvaH? ityatrAha ---vyaktIti / sattAprabhRti ghaTatvAdiparyantAnAM sarvAsAM jAtInAM traikAlikA AnandadAyinI etaccottaramiti / adhikAvayavArabdhatvaM nyUnAvayavArabdhatvaM ca parimANatAratamyaprayojakamityuttaramityarthaH / anavasthayA anantabhAgAbhyupagantraNAM tatprasaJjakAnAM kvacidavayavArabdhatvamanabhyupetya nityaparamANuvAdinAM naiyAyikAnAM ca samAnamityAha-anantabhAgeti / prakArAntareNa paramANusAdhanamAzaGkaya nirAkaroti-aNvaMzAnAmiti / tadatikramaH-aNvatikramaH / na syAditi--anantAvayavatvena paramANorapi gaganAdivadanantatvAdatikramaNaM na syAdityarthaH / ghaTAdInAmatikramo na syAdityetatkaimutyanyAyasiddhamiti. draSTavyaM / pariharati-kiM na syAditi / syAdeveti bhAvaH / tatra hetuHvegAMtizayati / tatra dRSTAntamAha-dyumaNeriti / sarpan--gacchan / udayAdizikhAmaNeH-udayaM gatasya / pshcimaadishikhnnddkH-pshcimaadishikhrgtH| - Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM paramANukAraNatAvAdabhaGgaH 20, tatvamuktAkalApaH parataditaratA pakSamAsAdyanantaM zrautopAdAnasaukSmyaM na bhavadabhimataM tatprathinaH zrutatvAt / / 19 // sarvArthasiddhiH nantavyaktivRttitvamaviziSTam / tathApi nyUnAdhikavRttyaiva parAparabhAvo yuSmAbhiH kalpitaH tadvadihApi syAditi bhAvaH / nidarzanAntarANyapyAha-pakSeti / anantAH pakSA mAsAzca / tathA'pi mAsApekSayA dvaiguNyaM pakSANAmeSTavyam / Adizabdena kssnnprbhRtipraardhaadisNgrhH| anyacca ghaTasamudAyAddhaTapaTasamudAyo'dhikaH / himavaddakSiNadezAnmerudakSiNadezaH / ekAtmaduHkhajAtAdanantAtmaduHkhajAtamityAdi svayamUhyam / 'nityaM vibhuM sarvagataM susUkSmaM tadavyayaM yadbhUtayoni paripazyanti dhIrAH' iti jagadupAdAnaM niratizayasUkSma zrUyate / ato'smadAdyagrAhyo dustyajaH paramANurityatrAha-zrauteti / na hi sarvanyUnaparimANatvaM tatsUkSmatvaM ; pUrvoktasarvagatazabdena zrutyantaraizca virodhAt / na ca jAtyabhiprAyo'sau ekasya sarvopAdAnatvokteH / AnandadAyinI mAsApekSayeti-ekaikasya mAsasya pakSadvayAtmakatvAditi bhAvaH / mUle 'vyaktayAnantye'pi jAtyoH parataditaratA pakSamAsAdyanantam' ityanantaraM tathA'pi nyUnAdhikabhAvo dRSTa iti zeSaH / sarvagatazabdeneti-vibhuzabdenApItyarthaH / asAviti-sarvagatazabda ityarthaH / ekasyeti-ajAmekAmityAdinetyarthaH / vastutastu nedaM vAkyaM prakRtiSARVARTHA. 14 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jadravya sarvArthasiddhiH sarvavyApisvatassarvajJajagatkartRviSayatvAcca vAkyasya / sUkSmazabdazca na parimANavizeSaniyataH / uktaM ca vibhvI prakRti mahIyasazca mahadAdIn prakRtya sAGkhyaiH-saukSmyAttadanupalabdhiH' iti / nanu trasareNoraSTamaSSaSTho vA bhAgaH paramANuriti sarvAnumataizzilpinAM zAstraiH dharmazAstraiH tanmUlasmRtyA ca paramANusiddhissyAt ? tanna; zilpAdizAstrANAM paramANAvatatpara AnandadAyinI paraM; yena paramANusiddhimAzaGketetyAha-sarvavyApIti / uktaM ceti-- sAmAnyatastu dRSTAt atIndriyANAM prasiddhiranumAnAt / ityAdinA prakRtyAdisiddhimuktvA teSAmanupalabdhibAdhAtsiddhirna syAdityAzaGkaya anupalabdhimAtraM na bAdhakaM ; api tu yogyAnupalabdhiH ; prakRte sA nAsti / kutaH? ___ saukSmyAttadanupalabdhiH nAbhAvAt kAryatastadupalabdheH / iti mahatsvapIndriyAgrAhyatvamAtreNa sUkSmapadaM prayuktamityarthaH / nanu devatAvigrahAdipramANanirNayArtham--- jAlasUryamarIcisthaM sUkSmaM yatparidRzyate / tasyASTamo vA SaSTho vA bhAgo'NuH parikIrtitaH / iti / tathA svarNasteyAdinirNayArtha smRtAvapi--- jAlasUryamarIcyAM yadbhAti sUkSmaM truTeH param / bhAgo'STamastRtIyo vA paramANuritIritaH // ..ityAdinA zilpazAstradharmazAstreSUkteH kathaM nirAkaraNam ? iti zaGkate nanviti / atatparatvAditi-paramANuviSayatAtparyAbhAvAdityarthaH / tA Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNapakSiAyAM paramANukAraNatAvAdabhaGgaH .211 sarvArthasiddhiH tvAt / mAnonmAnAdivizeSanirdhAraNaM hi tatra vidhitsitam / tatra haitukoktAnuvAdamAtramiha syAt / tatra ca saMreNutaH kizcitsUkSmaM bhavatu mA vA bhUt ; dRSTopakramaM vivakSitasiddhirityatrAkUtam / zAstratazca kvacidananyathAsiddhAt paramANusiddhAvapi ranumAnabhaGgAtparasya maanbhnggH| yathA prakRtyAyanumAyinassAGkhyasya // zAstraikAviSayatve ca paramANorna sidhyati / nityasparzAdiyogitvaM bhUtAnAM vikRtitvtH|| asparzANvaMzasaMghatvAt kticitprkRtertH| AnandadAyinI tparyAbhAvamevopapAdayati-mAnonmAnAdIti / tatreti / idamupalakSaNaMtrasareNutassUkSmabhAgaparikalpanA ca syAditi draSTavyam / tadidamAhabhavatu mA vA bhUditi-tAvataiva mAnanirNayasambhavAditi bhAvaH / paramANau zAstrapramANakathanaM vivakSitamityAha---zAstratazceti / nanu yathAkathaJcitparamANusiddhirevAlamityatrAha-zAstraikAvaSayatva iti / paramANonityasparzarUparasagandhavattvaM ca tadaGgIkRtaM na sidhyatItyarthaH / tatra hetumAha-bhUtAnAmiti / aNUnAM bhUtavikRtitvAdityarthaH / yadvA bhUtAnAM paramANuvikRtitvAdvikRtivatparamANurapyanityarUpAdimAnityartha ityAhuH / itare tu spazAdInAM bhUtavikAratvAtprakRtibhUtaparamANau sparzAdayo na syurityartha iti vadanti / kiJcANUnAM niravayavatvamapi na sidhyatItyAha--asparzeti / katicit-kecana / ampaNviMzasaGghatvAt ataH prakRteH sakAzAt / . 14* Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 savyAkhyasasiddhisAhatatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH ekaikANvaMzabhAge'pi bhAgAnantyaM pracakSate // niraMzA prakRtissaiva pariNAmavibhAginI / anantAMzAtmikA ceti vyAhataM sAGkhayabhASitam / atyntbhinnstvaadidrvysNghaatprdhaantH|| yathAMzaM vizvasRSTau ca na syAtriguNatA kvacit // 19 // iti triguNaparIkSAyAM paramANukAraNatAvAdabhaGgaH. AnandadAyinI ekaikANvaMzasya pRthakkaraNe'pi tasminnaMze'pi bhAgAnantyaM pracakSate tasyApyanantAvayavatvaM vadantItyarthaH / tathAca kvacidapi paryavasAnAbhAvAnnivayavaparamANusiddhirna syAditi bhAvaH / sAGkhyAstu prakRtirSirazaiva pAraNAmavazAdvibhaktA satyanantAMzA ceti vdnti| tadayuktaM ; sAMzatva-. niraMzatvavibhAgAnAM vyAhatatvAdityAha-niraMzA prakRtiriti / taireva sAthairatyantabhinnasatvarajastamaso saGghAtaH prakRtirityuktaM ; tadapi dUSayati-atyanteti / yathAM'zaM vizvasRSTau ceti / satvAMzassatvarUpaM kArya sRjati rajoM'zo rajorUpaM tamo'zastamorUpaM cetyarthaH / na syAditi / kvacidapi kArye triguNatA-satvAdirUpatA na syAdityarthaH / nanu trayANAmekaikasminneva kArye zuklakRSNAditantUnAmiva janakatvamastviti cet maivaM; taiH pratyekaM tttdNshjnktvokteH| kiMca tathAsatyatyantabhedAGgIkAro vyarthaH / trayANAmekAtmatvasya lAghavenAbhyupagantuM yuktatvAt // 19 // iti triguNaparIkSAyAM paramANukAraNatAvAdabhaGgaH. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane svasiddhAntottiH purANoktibhAvavyavasthAca 213 sarvArthasiddhiH evaM pRthivyAdhupAdAnaM cintitam / atha upAdAnAtirikta kAryadravyaM nAstIti sAdhyate / tatra avasthAbhedamAtraM svIkRtam / ayameva ca satkAryavAda aarmbhnnaadhikrnnsaadhyH|| visRSTayullAsavikSepAH kAryANAM kathitAH kvacit / kalpanIyA na sarvatra pariNAmoktayabAdhataH // AnandadAyinI prasaGgAtmikAM saGgatimAha-evamiti / nanvavasthArUpakAryabhedAGgIkAre tasyAvasthAvato bhedAt 'tadananyatvamArambhaNazabdAdibhya' ityadhikaraNavirodhaH / tatra kAryamAtrasyAbhedAGgIkArAdityAha -- ayameveti / tatrApi kAryadravyasyaivAbhedassAdhita ityarthaH / nanu kArya kAraNamiti vibhAga eva nAsti ; satAmeva dravyANAM visRSTayullAsavikSepaiH purANAdipvAvirbhAvamAtrAGgIkArAdutpattyabhAvAtsAGkhyapakSa eva yukta ityatrAhavisRSTIti / visRSTiH-visargaH; yathA kUrmAderAkuJcitAnAmavayavAnAM prsaarnnm| ullAsaH-vikasanaM ; yathA mukuLIbhUtasya (padmAdeH) krviiraadeH| vikSepaH-yathA piNDIbhUtasya rajasaH sarvataH sa(samarpaNaM (jAlAdeH vistaarkaarnnm)| yadyapi kvacidvisRSTayAdaya uktAH; tathA'pi te na sarvatra kAryeSu; kintu kUrmAdyaGgaprakAzanamiva pUrva visRssttprcchnnessvev| tathAca kvacitpUrvamutpannasya nityasya vA bhagavadvigrahAderAvirbhAva ityarthaH / tatra pramANamAhapariNAmeti ' sadeva somyedamagra AsIt ' 'tatsRSTvA' 'prakRteH pariNAmAste' 'mahadAdyA vizeSAntAH' ityAdau pariNAmavacanAbAdhAya visRSTayAdeH kAcitkatAkalpanamiti bhAvaH / nanu pariNAmavacanameva visRSTayAdiparaM Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH * AvirbhAvatirobhAvajanmanAzavikalpavat / nityaM jagaditi smRtyA '* vyavasthAdvayamIritam / .AnandadAyinI bhavatvityAha-AvirbhAvati / vyavasthAdvayaM-- AvirbhAvaH janmeti vyavasthAdvayamityarthaH / tathAca sarvatra visRSTayAdyaGgIkAre AvirbhAvasyaiva bhAvaprakAzaH __1* AvirbhAvetyAdi-idamuttarArdham ; tadetadakSayaM nityaM jaganmunivarAkhilam / (viSNupurANe 1-22-60) iti pUrvArdham / atra viSNucittAryAH_ anantasya na tasyAntassaMkhyAnaM vA (cA)pi vidyate / iti jIvAnAmasaMkhyeyatvaM vakSyati / ataH pratisargamanyUna ; . . . . . nityaM tatkAryataH pRthak // avyucchinnAstatastvate sargasthityantasaMyamAH / iti vacanAt pravAharUpeNa ca nityam / AvirbhAvatirobhAvau-saMkocavikAsau / tAveva janmanAzau iti vyAcakhyuH / janmanAzAveva vikalpa iti vA tAbhyAM vikalpa iti vA ; asattvAdikaM na vikalpa iti bhaavH| 1* vyavasthAdvayaM-nityatvavyavasthaikA janmanAzavyavasthA cAparA // ____ 'nAnyo'vayavyavayavebhyo gurutvAntarakAryAgrahaNAt ' iti nyAyavArtikam / atra tAtparyaTIkA-'avayavagurutvAdgurutvAntaramavayavinaH ; tasya yatkAryamavanativizeSaH tasyAgrahaNAdityarthaH' iti / atra ydypi| gurutvAntarakAryAgrahaNasyAnumAnavidhayA'vayavAvayavyabhedasAdhakatA na saMbhavati . apakSadharmatvAdityabhipretya nyAyavArtike 'gurutvAntarakAryAgrahaNAdityetanna Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM sadvyavAdasAdhane naiyAyikamatAnuvAdaH 215 sarvArthasiddhiH 1* tadiha pratyakSAgamabalAdekasyaiva kAryadravyasyAvasthAbhedAdupAdAnopAdeyabhAva iti sthite dravyAntaraM prAgasadAgantukaM AnandadAyinI sArvatrikatvAvyavasthA na syAditi bhAvaH / tadiheti-mRdayaM kumbhaH tantavaH paTa iti pratyakSaM, sadevetyAdyAgamaH / kAryadravyasyeti-tasminnapi bhAvaprakAzaH kathaJcidapi pakSeNa saMbadhyate' ityAdinA dUSitam ; tathA'pi pratyakSAgamAbhyAM upAdAnopAdeyayorabhedasAdhane kAryopAdAnabhede gurutvAntarakAryaprasaGgaH iti vipakSe bAdhakatarkavidhayA gurutvAntarakAryAgrahaNasyAvayavAvayavyabhedasthApakatve prAcAmAzayamAviSkurvan mUlamavatArayati / tadihetyAdinA / atra nyAyavArtika 'samahInAdhikaprasaGga iti cet -- yadi tAvatkAraNagurutvaissamaM kAryagurutvaM ; yAvadvipalAbhyAmasaMbaddhe'vanamanaM dvistAvatsaMbaddhe sati syAt / atha kAraNagurutvAdhika kAryagurutvaM tathA'pyadhikaM prasajyeta ; atha kAraNagurutvAddhaniM kAryagurutvaM ; tathA'pi vizeSo gRhyeta / na tvidamAsti / tasmAnna kAryagurutvamasti / na / kAryakAraNagurutveyattAnavadhAraNAt-yadyetadavadhAritaM syAt etAvatkAraNagurutvametAvatkAryagurutvamiti tadaitadyujyate vaktuM samAdhikahInakAryaprasaGga iti / tattvanavadhAritamiyatkAraNe gurutvamiyatkArye gurutvamiti / yadi na kAryakAraNagurutvamanavadhAritaM yo'yaM pratyayastulayonmIyamAne dravye dvipalaM paJcapalamiti na prApnoti / na na prApnoti / dravyasamAhAragurutvAvadhAraNAt / yadidaM bhavatA manyate dvipalaM paJcapalamiti ; nAtra kAryakAraNagurutve avadhAryate ; kintu AcaramAdAca paramANozca dravyasamAhAra unmIyate / tatra manuSyadharmaNo na yuktaM vaktaM Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAryopAdAnabhede na kathamadhikatA gauravAdeH sarvArthasiddhiH vadataH prativakti-kAryeti / kAryadravyasya svopAdAnadravyA de sati *'dvipalikaikapalikanyAyena tantugurutvaM samaM nyanamadhikaM bhAvaprakAzaH iyatkAraNagurutvamiyatkAryagurutvamiti / na ca samAhAraH kAraNam ; api tu anArabdhakArya caramadravyaM kAraNamiti, iti / 'dravyasauhAra itikAryakAraNadravyasamAhAro mRtkaNamRcUrNazarkarAkapAlakumbhasamAhAra ityarthaH' iti tAtparyaTIkAyAM vAcaspatiH / evaM 'niranumAnaM tarhi kAryamurutvam .. yadi gurutvAntaravaddavyopacaye sati kAryabhedo na gRhyate kathaM pratipadyeta ? iti / ka evamAha kAryagurutvaM (kArya) na gRhyata iti ? yadi gRhyate kiM tat ? patanaM / na hi kAryagurutvamantareNa kAryapAte'nyo heturasti / tasmAdgurutvAntaravatkAyamiti / etena tulAvanativizeSAnna kAryagauravamiti pratyuktam / atha manyase; kAraNagurutvenaiva kArya pAtyate na kAryagurutvamasti ; ataH kAryapAtasyAnyanimittatvAnna sidhyati gurutvAntaravatkAryamiti ; na ; kAryakAraNayorasaMyogAt' ityAdinyAyavArtikamapi / asmiMzca saMdarbha kAraNakAryagurutveyattAnavadhAraNe'pi kAraNagurutvAtiriktakAryagurutvasya kArye'GgIkAreNa gurutvAdhikye patanAdhikyasyAnyatra paTadvayonmAnasthale darzanena tadvattantutatkAryapaTasamudAyonmAne'pi patanAdhikyaM nyAyavArtikakArAdimate durvAramevetyAha. *'dvipaliketyAdinA / na ca paTadvayonmAne dravyasamAhAradvayaMgatagurutvasyAkdhAraNamekapaTonmAne caikasamAhAragurutvasyoti na doSa Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane kAryopAdAnabhedabAdhakam 217 sarvArthasiddhiH vA paTagurutvaM ca saMbhUya patanAtirekaM kathaM na kuryAt ? tadakaraNe kazcidapi heturna siddhyedityrthH| tathA hi-na tAvadavavini gurutvaM na jAyate; paramANugurutvaparizeSaprasaGgAt / AnandadAyinI kAraNaguNaprakrameNa / tvAGgIkArAditi bhAvaH / saMbhUya--saMhatya / na sidhyediti--- saMbhAvanAyAM liG / paramANugurutveti-dvayaNukAdInA bhAvaprakAzaH iti vAcca ; anyatrAvayavimAtragatarUpAdiguNasyaiva pratItyA bhavanmate'trAvayavAvayavyetadubhayagataguNapratItyaGgIkArasyAnucitatvAt / tathAsati atiriktamavayavinamanabhyupagamyAvayavamAnasamAhAraguNapratItessiddhAntyabhimatA - yA eva sarvatrAGgIkArasya yuktatvAt / kiraNAvalyAmudayanenAvayavApekSayA'vayavino'dhikaparimANatvaniyamAdityuktayA tadrItyA adhikagurutvavattAniyamasyAbhyupagantavyatvena kAryagurutvAvadhAraNasya sAmAnyatassaMbhavAcca / yadyapi nyAyavArtike kAryagurutvena kAraNagurutvasya pratibandha pakSa eka eva "yadi kArye patati kAraNamavatiSTheta pratipadyemahi kAryagurutvena kAraNagurutvaM pratibaddhamiti / na tvidamasti / ato'yuktametat / anAdhAratvaprasaGgAcca-kArye patati na kAraNaM patediti kAryamanAdhAraM syAt' iti granthena dUSitaH ; athApi nyAyavArtike pUrvaM 'dravyasamAhAragurutvAvadhAraNAt AcaramAdA ca paramANozca dravyasamAhAra unmIyate' ityuktayA'vayavagurutvapratIteraGgIkAreNAvayavigurutvapratibandhapakSo'pi saMbhAvita iti bhAvena pakSadvayaM dudUSAyeSurvikalpayati Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH tathA ca tvayA'nabhyupagamAt ayuktezca / kAryagurutvAdeva hyaNugurutvaM kalpayasi / jAtasya ca na svabhAvataH patanahetutvAbhAvaH / prativandhAtkAryAnatireka iti cet ; * kimayaM pratibandho'vayavigurutvasya, utAvayavagurutvasya ? nAdyaH; paramANugurutvasyaiva patanahetutvaprasaGgAt / tathA sati gurutvAtpatanaM dravatvAtsyandanamiti tattatkriyAvanniSTa gurutvAdikalpanAbhaGgApAtA / atotra varamavayavini gurutvAnutpattikalpanam / tatra cokto dossH| na dvitIyaH; * kadAciniSkampe'vayavini zAkhAphalahastAdila AnandadAyinI mavayavitvAditi bhAvaH / iSTApattiM nirasyati-tathAceta ayuktimevAha-kAryagurutvAdeveti / jAtasya ceti-kArye utpannasya gurutvasyetyarthaH / paramANugurutvasyaiveti-dvayaNukAdigurutvAnAmavayavigurutvatvAditi bhAvaH / iSTApattiM nirasyati-tathA satIti / tato varamitigurutvakAryAbhAvAditi bhAvaH / iSTApattau bAdhakamAha-tatra cokto doSa iti| __ bhAvaprakAzaH 1*kimayaM pratibandha ityAdinA // *gurutva dikalpanAbhaGga tyAdi-svAzrayasamavetadravyatvasaMbandhenA vyavagurutvasya kAryadravyapatanaM prati hetutvAGgIkAreNa nyAyavArtikoktahapAdipatanApattizaGkAyA anunmeSAditi bhAvaH // . avayavagurutvapratibandhapakSe nyAyavArtikoktadUSaNadvayaM na lagatItyabhepretya pRthagdUSayati * kadAcidityAdi // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane kAryopAdAnabhedavAdhakam 219 sarvArthasiddhiH mbanAbhAvaprasaGgAt / tathA ca kathamavayavyapi tatra lambeta ? * saMyogAnta(rA)ra darzanAllambamAno'vayavI svAvayavamapi lambayatIti cenna ; sarvAvayavalambanaprasaGgAt / saMghAtavAdinastu yathArha (a)prativandhAM(ddhAM)ze ala(la)mbanopapattiH / kAryagurutvotpatto kAraNagarutvaM nazyatIti cenna; * apasiddhAntAt ; rUpAdiSvapi / AnandadAyinI paramANugurutvakalpanA na syAditi doSa ukta ityrthH| tathA cetiavayavalambanAbhAve tatsamavetAvayavino lambanAsaMbhavAditi bhAvaH / apratibaddhagurutvavaddavyAntarasaMyogAt baddhapASANalatAnyAyenAvayavI lambatAmityatrAha-saMyogAntareti / saMyogAntarAdarzanAditi kvacitpAThaH / tadA saMbandhavizeSAdavayavI svAvayavamapi lambayatIti kalpyate pratyakSadarzanAdityarthaH / sarvAvayaveti-avizeSAditi bhAvaH / rUpAdipviti / nanvastu rUpAdiSvApAditaH prasaGgaH ko doSaH ? iti cenna ; tathA sati . bhAvaprakAzaH * saMyogAnta(rA)radarzanAditi-etena yathA svasaMyuktaphalAdigataM gurutvaM svAzrayasaMyogasaMbandhena tUlAdipatanaM prati hetuH tadvadaMvayAvigurutvasya svAzrayasamavAyitvasaMbandhena avayavipAtaM pratyapi kAraNatvAGgIkAreNa nyAyavArtikoktAnAdhAratvAdidUSaNaM na saMbhavatIti sUcitam // - 2* apasiddhAntAditi-taduktamudyotakaraNa-'yadi kAryagurutvena kAraNagurutvaM vinAzyeta kAryadravyavinAzAt kAraNAnAM vibhaktAnAM pAto na syAt / gurutvameva ca na syaat| yadi kAryagurutvena kAraNagurutvaM vinAzyate api tarhi na kvacidgurutvaM syAt ; na hi kasyacit paramANoratItaM kArya nAsti ato'guravaH paramANavassyuH / paramANuSu ca gurutvAbhAvAt kAryagurutvaM Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktokalApa [jaDadravya sarvArthasiddhiH tathA prasaGgAt / atha kAryagurutvasyAtimandatvAt sUkSma patanavaiSamyaM duhamiti; tadapi na mAndhakAraNAdRSTeH, klpkaasNbhvaacc| AnandadAyinI tantUnAM vibhAgena paTanAze utpAdakAbhAvAdrpAdikaM na syAt / na ca kAraNaguNaprakrameNotpattiH ; paramANAvapi nAzAt / na ca nityatvAtparamANugatAnAM na nAza iti vAcyaM ; tathA sati paTadazAyAM tantUnAM pratyakSatA na syAt / na ceSTApattiH ; asmin paTe ta eva tantava iti sarvAnubhavavirodhAditi bhAvaH / kalpakAsaMbhavAceti-nanvavaya bhAvaprakAzaH kuta utpadyata' iti / nanu bahubhistantubhiH nyUnagurutvavattayA dRSTairArabdhe paTe kArye gurutvamAndyAsaMbhave'pi kAraNeSu gurutvaM mandameva dRzyate iti kAraNagurutvasya mandatayA na patanAdhikyaprasaGgaH / evamabhipretya udyotakaraNa 'tasmAdapratiSedho'yaM kAryagurutvaiH kAraNagurutvasya vinAzapratibandhAviti' pratibandhavinAzapakSAGgIkAraNa gurutvAntarakAryAgrahaNAditi hetudUSaNaM na saMbhavatItyabhidhAya 'ataH pUrva eva pratiSedho nAnakAntAditi kAryakAraNagurutvAnavadhAraNAca' iti hetudvayena svamate dUSaNopasaMhAraH kRtH| tatrAnaikAntAditi hetuH pUrvaM tatraiva sphuTIkRtaH'avanamanavizeSAnAdhAratvAnna gurutvAntaravatkAryadravyavatI tuleti' prastutya 'ayamapyanakAntatvAdahetuH gurutvAntaravaddavyasaMnipAte satyavanamanavizeSAnAdharatvasya dRSTatvAt-yathA gurutvavati dravye unmIyamAne truTibhUte rajasi sannipatitaH iti mahAgurutve conmIyamAne gurutvamAtropahitAnAmavanamanavizeSaM na karoti' iti / atra 'gurutvamAtropahitAnAmaNUnAmavanamana'vizeSaM na karoti tulA, iti tAtparyaTIkA; iti zaGkAmapanudan upasaMharati Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane kAryopAdAnabhede paroktaM sAdhakam 221 tatvamuktAkalApaH svakArya nAnyatvaM nAmasaMkhyAvyavahatidhiSaNAkAra sarvArthasiddhiH 'atastantutatkAryapaTasamudAyonmAne paTadvayonmAna iva gurutvA tarakArya dustyajam / Adizabdena drvtvgndhaadisNgrhH| svakArya-- taducitaM kAryamityarthaH / tathA'pyananyathAsiddhabhedakabhUmnA bhedasiddhau gurutvAntarakAryAdarzanaM kathaJcidanyatarapratibandhena neyamityabhiprAyeNa zaGkamAnaM pratyAha-nAnyatvamiti / yadyapi nAmabhedAbhedAvarthabhedAbhedayoraprayojakau ; tathApi paryAyAtirikto vizeSa ___AnandadAyinI vyAtirekyakalpakameva kalpakamiti cet na ; tasyaivAsiddheriti bhAvaH / . rasAdirAdizabdArthaH / kalpakamAzaGkate--tathApIti / atra-tantupaTa bhAvaprakAzaH *atastantutatkAryapaTasamudAyetyAdinA / ayaM bhAvaH-atra tAtparyaTIkAyAM 'aNUnAmavanamanavizeSaM na karoti tulA' ityanena aNugurutvamAtrasya durgrahatApratItAvapi 'dravyasamAhAragatagurutvAvadhAraNAt' ityupakramya 'AcaramAdAca paramANozca dravyasamAhAra unmIyate / tatra manuSyadhamaNo na yuktaM vaktuM iyatkAraNagurutvamiyatkAryagurutvamiti / na ca samAhAraH kAraNaM apitu anArabdhakArya caramadravyaM kAraNamiti' iti nyAyavArtikavivaraNatAtparyaTIkAyAM 'dravyasamAhAra iti mRtkaNamRcUrNazarkarAkapAlakumbhasamAhAra' ityanena mRtkaNAdigurutvAvadhAraNaM sphuTaM pratIyate / tatra ca anArabdhakAryasya caramadravyasya kAraNatvAGgIkAre'pi kumbhakAraNaparamparAnantaHpAtinaH kumbhasyacobhayorunmAne gurutvAdhikyapratItivat Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa [jaDadravya __ sarvArthasiddhiH NavizeSyabhAvAna) vAcakabheda iha naambhedH| sa ca siMhavyAghrazabdavat svavAcyaM bhindyAt / saGkhyAbhedo'pyekasyaiva dvitIyAdiyogAdyadyapi syAt / tathApi maivamatra ; bahavastantavaH ekaH paTa iti vibhajanAt / vyavahRtirihArthakriyAsiddhayartho vyaapaarH| paTAdyarthaM tantvAdaya upAdIyante, paTAdayastvAcchAdanAdyartham / na ca tantvAdimAtre paTAdidhIH paTAdiSu vA tantvAdidhIriti dhissnnaabhedH| AkArabhedazca vyavasthitAzrayo vRttcturshrtvaadiH| AnandadAyinI sthale / maivaM-dravyAntarayoganimittavyavahAro na bhavatItyarthaH / tadeva darzayati--bahava iti / bhAvaprakAzaH kumbhakAraNaparamparAntaHpAtidravyakumbhaitatsamAhAronmAne'pi kAryakAraNa - yorbhedapakSe gurutvAdhikyapratItiranivAryA / evaM truTibhUte rajasi' iti vArtike - aNUnAM' iti taTTIkAyAM coktayA tato'pi mahatAM mRtkaNAdInAmavanamanavizeSakAritvaM tulAyAM vArtikataTTIkAkArAbhyAmaGgIkRtaprAyameveti kAryakAraNayorbhede gurutvakAryAvanamanamapyaparihArya iti / kumbhodAharaNaM parityajya paTodAharaNapradarzanaM tu 'paTavacca' iti sUtroktadizA cUrNAdyupamardamantareNa anekakAraNatantusaMghAtAtmakatvena paTasya sarvAnubhavasiddhatvena kAryakAraNayorabhedasthirIkaraNAya / evaM nyAyavArtike 'na pUrvottarakAryadravye samAnakAladeze mUrtatvAt ghaTAdivat ' ityArabhyArambhakatvapakSadUSaNamanucitamiti bodhayitumapi / etaccottara zlokasarvArthasiddhau vivecayiSyate / evaM 'no cedaMzAMzinossyAt' ityAdinA vakSyamANadUSaNamapi tatpakSe'parihArya bodhyam // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH]triguNaparIkSAyAM saddavyavAdasAdhanekAryopAdabhedeparoktasAdhakAnAmanyathAsiddhiH 223 tatvamuktAkalApaH kAlAdibhedaiH / dravyAbhede'pyavasthAntarata iha tu te patratATaGkavatsyuH sarvArthasiddhiH pUrvakAlInAstantvAdayaH paTAdayastu pazcAdbhAvina ityevaMvidha iha kAla bhedH| Adizabdena kAraNabhedAdisaMgrahaH / aMzuprabhRtayastantvAdInAM; paTAdInAM tu tantvAdaya iti niyatotra kAraNabhedaH / kAryabhedazcaivaM niyata eva / kAraNasyaiva ca kAryatve kArakavyApAravaiyarthyaM syAditi bhedhetvH| eSAmanyathAsiddhimAha-dravyAbhede'pIti / tushbdo'vdhaarnne| upAdAnopAdeyatayA avasthAdvayavati dravye ghaTapaTavadbhedaM sAdhayituM na shknuvntiityrthH| atra dustarapratibandhabhiprAyeNa nidarzayati-patratATaGkavaditi / patrasya hi *kuNDalitasya niyataM nAmAntaraM dRSTam / AnandadAyinI kAraNabhedAdItyanena kAryabheda ucyate / kAryabhedazcaivamiti-paTasyAcchAdanarUpaM kAryam ; tantUnAM paTAdirUpaM kAryamiyarthaH / eteSAmanugrAhakaM tarkamAha--kAraNasyaiveti / anukUlatarkAbhAvAnna sAdhaka ityAha-eSAmiti / dustareti-tathA ca tatra vyabhicAro'pIti bhAvaH / ___ bhAvaprakAzaH *kuNDalitasyeti-etenAhikuNDalAdhikaraNe 'pUrvavadvA' iti siddhAntasUtreNa 'ubhayavyapadezAttvahikuNDalavat' iti pUrvapakSoktAhikuNDalanayasya brahmaNi nAGgIkArasaMbhava iti sthApane'pyacidviSaye tatsvIkArassaMbhavatIti sUcitam / tena nyAyavArtike 'athA'pi sarpakuNDali Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ___ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH saphalazvAvasthAntareNa kaarkvyaapaarH| na hyatrAvayavyantarotpattiH, AkuJcanaprasAraNapadmasaMkocavikAsAdiSvapi tatkalpanAprasaGgAt / *nacaikenAvayavenAvayavyArambhaH; asamavAyikAraNAsaMbhavAt / avayavAvayavasaMyogastatrAsamavAyikAraNamiti cenna ; tasyAnyArthatvAt / anyathA aMzUnAM tantuvat paTAzrayatvamapi syAt / na ca tayuktam aarbdhkaarvyvaistdaivaavyvyntraarmbhaanbhyupgmaat| tatra hi sapratighatvavirodhAdvibheSi / evaM saMpratipannAvasthAbhedamAtrAnAdareNa dravyAntarakalpane'pi tameva virodhaM prasanjayati AnandadAyinI vyabhicArasthalAntaramapyAha -AkuJcaneti / asamavAyikAraNeti - anyathA dvaNukamekasmAdeva paramANorutpadyateti bhAvaH / avayavAvayavetiavayavasya cedavayavAsteSAM saMyoga ityarthaH / anyArthatvAditi-avayavajanakatvena paTarUpavadanyathAsiddhatvAdityarthaH / anyatheti-kAryadravyasyAsamavAyisAmAnAdhikaraNyaniyamAditi bhAvaH / ArabdhakAritidravyAsamavAyikAraNAzrayasya samavAyikAraNatvaniyamAdavayavAvayavAnAM ArabdhAvayavyAtmakAvayavatayA tatkAla evAvayavyantarajanakatvaM na saMbhavatItyarthaH / anabhyupagame hetumAha-tatreti / yadvA-nacaikAvayave bhAvaprakAzaH kAbudAharaNaM syAt' ityavayavAvayavyabhedavAdizaGkAmupakSipya yadRSaNaM tatsiddhAnte'lanakamiti bodhitam // . * cacaiketyAdi / uktaM ca kiraNAvalyAmudayanena-' tatraikamanArammakamavayaksaMyogAnupapattAvasamavAyikAraNAbhAvAt' iti / / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM sadvyavAdasAdhane kAryasopAdAnAtireke doSaH 225 tatvamuktAkalApaH no cedaMzAMzinossyAtpratihatiH usayoH sparzavattvAvizeSAt / / 20 // sarvArthasiddhiH no cediti / aNshaaNshinoH-avyvaavyvinorityrthH| uktaprasaGge tadabhimatameva hetumAha-ubhayoriti / dvayordravyayArenyatarasya vA sparzahInatve mithaH pratirodho nAsti ; iha tu na tathetyabhiprAyaNobhayAoratyuktam / avayavAvayavinorekatra vRttirnAstIti cet ; samavAyidezaikyAbhAve'pi saMyogidezaikya * maGgIkaroSi; tatra kathaM tantvavaSTabdhanamA pradeze paTasaMyogaH? mAbhUditi cet ; mUrtAmUrtasaMyogavilopaprasaGgaH, merumandarAdInA - AnandadAyinI tyArabhya patratATaGkAdisthalaparihArAzaGkApUrvakaM no cedityasyAvatArikAgranthaH / nanvavayavasya svAvayavavRttitvaM avayavino'vayavavRttitvamiti naikatra vRttitvamiti zaGkate-avayavAvayavinoriti / saMyogidezaikyamitiekatra nabhassthale'vayavAvayavinossaMyogasaMbandhavRttiriti bhAvaH / mUrtAmUrteti--yadyapi kAryAnArambhakAle paramANvAkAzasaMyoge na virodhaH ; tathA'pi ghaTAdInAM mUrtAnAmamUrtesaMyogaM bravISi saMyogajasaMyogaM sa na syAditi bhAvaH / yadi sparzavatossapratighatvavirodho na syAttatrAhamerumandareti / nanu sapratighatvavirodhe nIrakSIrayorekanabhaHpradezavRttiH bhAvaprakAzaH '* aGgIkaroSIti--' dravyANAmekatra samavAyena samAnadezatAM vyAsedhAmo na tu saMyogena' ityAdyudAhRtavAcaspativAkye vyaktametat // - 15. SADVADTHA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 226 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jiDadvya tatvamuktAkalApaH itthaM vRttyAdikhedo na bhavati sarvArthasiddhiH mapyavibhaktAkAzapradezavRttAvavirodhassyAt / nIrakSIrAdimelane. kA vArtA ?. hanta! svasiddhAntaM prasmRtya pRcchasi / etena bhUmAvunmajjati nimajjatItyAdi siddhanidarzanamapi vihatam ; tasmAdavayavAvayavyatiriktaviSaya eva sapratighatvavirodhavyavasthApanamapi nirmUlamiti // 20 // " . parapakSe prasaJjitAnAM doSANAmabhAvAt svapakSasya samyaktumAha-itthamiti / itthaM-avasthAbhedamAtreNa nirvAhe stiityrthH| yadvA tvatpakSavaditi / uktassapratighatvavirodha batteH khedH| AnandadAyinI kathaM ? bhUmau siddhAdInAM nimajjanaM katham ? tasmAt sparzavatAM sapratighatvavyAptiravayavAvayavivyatiriktasthale nIrakSIrAdisthala iva saMkucitA na vartata ityatrAha-nIrakSIreti / svasiddhAntaM prasmRtyetinIrakSIrAdipvavayavavibhAgena parasparAnAkrAnta pradeza eva parasparAvayavAnAM vRttisiddhaa| nimajjanAdAvapi bhUvibhAgena pravezaH; jhaDiti jalanimajjane vibhaktajalasandhAnanyAyena punassandhAnam / tacca sUkSmakAlatvAt jvAlAnAzanyAyena na pratIyate iti kiraNAvalyAdau pratipAditamityarthaH / tasmAditi-tathAca saMkoce na pramANamiti bhAvaH // 20 // saMgatiM darzayati-parapakSa iti / dRSTAntaparatve svArasyAdAhayadveti / atha pratyakyavaM avibhAgena vartate uta vibhAgena ? iti Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sadvyavAdasAdhane avayavino vRttyAdyanupapattiH 227 sarvArthasiddhiH avayaveSu vRttyanupapattiA ; yadi pratyavayavamavibhAgenAvayavI vartate tadaikAvayavadarzane'pyavayavyupalabhyeta jAtiriva pratyAdhAram / atha vibhajya ; avayavAtiriktAMzabhedenA (tva) navasthApAtaH / balavatpramANopanIte'rthe saMpratipannavat vRttayanupapattivilIyata iti cenna; pramANavalasyAtra nirastatvAt / AdizabdenotpattinAzAnupapattissaMgRhyate / tathA hi-pRthutarapaTanirmANaprakrame dvitantukAdipaTapatirutpadyate na vA ? na cet ; buddhizabdAntarAdiravasthAbhedAdeveti siddhaM syAt / utpadyate cet ; tritantukAdyArambhadazAyAM pUrvapUrva tiSThati na vA? pUrvatra tadanArambhaH; ArabdhakAryaistadAnImavayavyantarAnArambhAt / na ca dvitantukAdistantvantarasahitasvitantukAdyArambhaka iti yuktam / iha tantuSu paTaH ityAdisvAbhimatavyavahAravirodhAt / . pUrvasiddhapaTaissArdhaM tantubhiH paTasaMbhave / . AnandadAyinI vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati--yadi pratyavayavamiti / dvitIyaM dUSayati-atheti / vi(avi)bhAgastvavayavamAdAyaiva / pUrvAvayavavRttyarthamava - yavAntarasvIkAre tasminnapyavayavasaMbandhasya vaktavyatayA tatrApyuktavikalpenAvayavAntarAGgIkAre anavastheti bhAvaH / saMpratipannavaditi-saMyogAdivadityarthaH / ArabdhakAryairiti-tathA sati kAryotpatteravirAmaprasaGgAditi bhAvaH / naceti-dvitantukapaTAdestantvantarasya cAnArabdhakAryatvAditi bhAvaH / iheti-iha paTaH tantau ca paTa iti vyavahAraprasaGgAditi bhAvaH / dvitantukapaTAdibhiH paTAntarotpattyaGgIkAre upalambhavirodho'pItyAha-pUrvasiddheti / samIkSyeteti-na dRzyata ityarthaH / kriyAtipattau 15* Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe . [jaDadravya sarvArthasiddhi. paTapatissamIkSyeta kramAdAdhikyazAlinI // prAksiddhAnAM paTAdInAmuttarottarajanmani / ahetuko vinAzazca sthirapakSe na yujyate / / na cet ; upalambhaviruddhanAzasantatikalpanAprasaGgaH / * evamekadvitrayAditantvapakarSaNadazAyAmapi khaNDaparamparotpattinAzaparamparAklaptiH kliSTatarA / lAghavazAlini saMghAtamAtrapakSe rAzinyAyAnAsau dossH| nanu gauravamayAdavayaviparihAre saugatavat svarUpavizeSamAlambya tantvAdInAM saMyogo'pi tyajyatA AnandadAyinI liG / nanu pUrvapUrveSAM dvitantukAnAM tritantukakAle nAzAt paTapatayanupalambho na doSa ityAzaGkayAha-prAksiddhAnAmiti / sthirapakSe ititathA ca bauddhapakSaparigrahaprasaGga iti bhAvaH / dvitIyaM dUSayatina cediti / na yujyate ityetanna cedityarthaH--yujyate cediti yAvat / tathA ca nAzasantatiranupalambhabAdhiteti bhAvaH / kecittu-prAksiddhAnAmityArabhya na yujyate ityantaM pUrvazeSatayA vyAkhyAya; dvitIyaM dUSayItana ceditItyAhuH / evamiti-anupalambhabAdhite'pItyarthaH / kalpanIyeti zeSaH / lAghavazAlinIti-atiriktadravyAbhAvena lAghavAdimatItyarthaH / bhAvaprakAzaH 1 * evamityAdi- yathA''ha kiraNAvalyAmudayanaH- kathaM tAha caramAditantvapakarSaNe'lpataratamAdipaTopalambha iti cet; pratibandhakavigame'vasthitasaMyogebhyaH khaNDapaTotpatteH AdyAditantvapakarSaNe tvayA'pyeSaiva riitirnustvyaa| anyathA dvitantukAdipaTaparyantasamastakAryavinAze Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM savyavAdasAdhane svamate dUSaNaparihAraH 229 tatvamuktAkalApaH na ca naH kalpanAgauravaM syAt sarvArthasiddhiH mityatrAha-naceti / atra hi parairapyasamavAyikAraNatayAbhimatA dRSTA ca saMyuktAvasthA svIkRteti nAsmAkamiha kAcitkalpanA; kutastagauravaM saMbhavediti bhAvaH / svalakSaNasamudAyavAdinApi nairantaryarUpo'tizayaH kazcidiSyate; anyathA dUrasthavadekatAbhrAntiH puJjabuddhirvA na syAt / * tvamapi vibhU . AnandadAyinI avayavivAdibhirapi tantvAdisaMyogAGgIkArAnnAsmAkameva saMyogAGgIkAre gauravamityAha-atra hIti / kiMcAtra saMyogasya pratyakSasiddhatvAnna kalpanetyAha- dRSTA ceti / svalakSaNavAdinA'pi svalakSaNAtiriktaM saMyogasthAnika vyavahArArthamaGgIkRtamityAha-svalakSaNeti / dUrasthavaditidUrasthapadArtheSviva samIpasthapadArtheSvapi puJjabuddhirna syaadityrthH| nanvavasthA vikAraH / naca sA nityAnAM yuktaa| tathAtve vinAzitvaprasaGgena nityatAvyAghAtAdityatrAha-tvamapIti / bahUnAmAkAzAdInAmapi zabdA bhAvaprakAzaH khaNDapaTAnutpattau ca tantvatiriktaM na kiJcidupalabhyetati / *paraurItitaduktaM nyAyavArtike-' ta eva tantavassaMsthAnavizeSAvasthitAH paTAkhyAM labhante ityArabhya 'asmAkaM tu saMsthAnavizeSassaMyoga' iti / *tvamapIti upayannapayan dharmo vikaroti hi dharmiNam / iti paribhASAyAH aprAmANikatvaM vyavasthApayiteti bhAvaH / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jaDadravya 230 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH nAmaNUnAM ca nityAnAmapi hetubhedairavasthAntarApattimaGgIkaroSi / sarvadravyasvarUpanityatvaM tadavasthAbhedaM ca vadatAmapi tathA kiM na syAt ? *saMyuktAvasthA'pi hi pariNAmaH! kathaM tarhi nityAnityavibhAgaH? itthaM; dravyatadavasthayostathAbhAvAdeva / dravyavivakSAyAM tvavasthAviziSTaveSeNAnityavyavahAra iti / nanu tantava eva vyatiSaGgavizeSaviziSTAH paTa iti bhavatAM rAddhAntaH 'paTavacca' iti sUtre darzitaH; tathA sati dIrdhekatantuparivartanavizeSaniSpAdite'vayavini kathaM paTabuddhissyAt ? anekatantu AnandadAyinI dirUpavikAravattvaM aNUnAmapi dvayaNukasaMyogapAkajarUpAdivikAravattvamaGgIkaroSItyarthaH / tatheti-tvadaGgIkRtaprakAreNetyarthaH / nanu pariNAmo vikAraH / saivAvasthA / naca nityAnAM sA aGgIkAryetyatrAha - saMyuktAvasthA'pIti / tadvadbhavadabhimatAsamavAyikAraNasaMyogAvasthA'pi na viruddhetyarthaH / nanu bhavatpakSe nityasyApi kAryatvAnnityAnityavyavasthA na syAdityAzaGkate-kathaM tIti / itthamiti-nAmAntarabhajanAvasthAbhAvAdeva nityatvavyavahAra ityarthaH / dravyavivakSAyAmiti-dravyasya bhAvaprakAzaH __*saMyuktA'vasthA'pi hItyAdi-etena 'avasthAnibandhanaiva kAryateti' 'na hi tantava AtmAnaM kurvanti' ityAdi vArtikoktadUSaNamapAstam // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane khamate dUSaNaparihAraH 231 tatvamuktAkalApaH vastre dIrdhekatantubhramaNaviracite vastudhIrnApi baadhyaa| sarvArthasiddhiH saMghAtAsiddharityatrAha-vastra iti / na hi vayaM tantugataM ekatvaM dvitvabahutvAdikaM vA paTadhInivandhanaM niyacchAmaH; yathAdRSTi (sarva) saMbhavAt / tvaM tu svapakSadoSamasmatpakSasthaM (bravISi) manyase / pradarzitaM hi patre tATaGkaniSpattau ekasyAvayavasyAnArambhakatvam / atiprasaGgo'pi tathaiva / syAdetat ; avayavinamanabhyupagacchatAmantataH parvatAdayo'pi paramANava eva saMhatAH syuH| te ca na prtykssaaH| ataH 1' sarvAgrahaNamavayavyasiddheH' ityakSapAdoktamanatikramaNIyaM syAt / sthUladravyAbhAve ca aNu AnandadAyinI (dravye) hyanityatAvyavahAraH svarginyAyena viziSTaveSeNatyarthaH / yathAdRSTItisaMyogavizeSarUpAvasthAbalAdvyavahAraH / tathA ca tAdRzAvasthAyA atrApi sattvAt paTavyavahArAdisaMbhava ityarthaH / pratyuta tavaiva tatra paTabuddhayAdyanupapattirityAha- tvaM tviti / saMyogAsaMbhavena tava kAraNAbhAvAt ; mama tvavayavAnAmeva saMyogAditi bhAvaH / te ca-paramANavaH / sarvAgrahaNamparamANuvat parvatAderagrahaNam / atiriktasya pratyakSayogyasyAvayavino' bhAvaprakAzaH *sarvAgrahaNamavayavyasiddheH (2-1-34) iti--' sarveSAmarthAnAmagrahaNaM prasajyeta; yadyavayavyarthAntarabhUto'vayUvebhyo nAsti iti' nyAya Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 savyAkhnayasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH dezAdhikyaM sameteSvaNuSu na hi tataH sthUladhIbAdha zaGkA sarvArthasiddhiH saMhatau sthUlatvAdhyAso'pi na sidhyaditi; tatrAha-dezAdhikyamiti / ayaM bhAvaH-sthUladhIriti avayavidhI; parimANavizeSadhIrvA pratyakSayogyatvadhIrvA pratyekadezAdadhikadezatvadhI? nAdyaH; tadabhAvaprasakteriSTaprasaGgAt / na dvitIyaH; saMhate (tai) reva avayavivat parimANAntarasya sRSTayupapatteH / aNuSveva kathaM viruddhaM sthUlatvaM syAditi cet ekatvAdyAzrayeSveva kathaM dvitvadikamicchasi ? apekSAbuddhisaMgRhItAnyAnubandhasAmarthyAditi cet / __ AnandadAhinI siddhessaMghAtasyApyaNuvadagrAhyatvAt / sthUlatvAdhyAso'pIti---ArApyasyAnyatra sattvaniyamAt / tathA ca sarvasiddhasthUladhIH kvacidApa na syAditi bhaavH| nanu dezAdhikyaM vA kathaM bhavet ? bhavatu vA Adhikyam ; tathA'pyaNubhUtasya sthaulyaM pratyakSaM vA kathaM bhavedityatrAha-ayaM bhAva iti / tadabhAvaprasakteriti-avayavyabhAvApAdanasyetyarthaH / ekatvetinaca 'aNoraNIyAn mahato mahIyAn ' ityAdizrutyA brahmaNi parapakSavat svAbhAvikANutvamahattvaprasaGgaH iti cet ; yathaikavyaktigataikatvasamaniyataM dvitvaM viruddhaM tathaikaparimANasamaniyataM parimANAntaraM viruddhamiti vyApteH; bhagavati tanmahatparimANasamaniyatatadaNutvaM viruddhamiti na tatsvAbhA-, vikamiti dhyeyam / anyAnubandhaH--vyaktayantarAnubandhaH-saMbandhaH / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane svamate dUSaNaparihAraH 233 sarvArthasiddhiH buddhayanapekSasaMbhedasAmarthyAdeva parimANAntaramapi pazyantu bhvntH| na tRtIyaH; ekaikasyApyapra(syApra) tyakSatve'pi samudAyavazAdRzyatvopapatteH / yathaikaikasya davIyasaH kezahimAderadarzanepi saMhatAnAM dRzyatvam / ekaikasyApyAsattau darzanAdyogyatvamastIti cet / aNUnAmapi trasareNumAtrarUpANAM 1* sAmagrIsaMbhave tathaiva syAt / na-caturthaH; mASAdirAziSu saMhatibhedairdezatAratamyadRSTeH / nanu tattatparimANAvayavidravyAbhAve tatprayuktadezanyUnAdhikatvaM durnirUpaM syAt ; maivam ; na hyavayavinirUpaNenaiva dezAdhikyAdinirUpaNam surabhitvagandhatvAderiva saMbandhinyUnAdhikabhAvenApi tadu AnandadAhinI ekaikasyApIti-tathA ca sarvathA darzanAyogyatvAbhAvAt dRSTAntavaiSamyamiti bhAvaH / vaiSamyAbhAvamAha--aNUnAmiti / tathaiva syAtdarzanayogyatvaM syAdityarthaH / trasareNuvizramAdaNuparimANasyeti bhAvaH / nanviti-nyUnAdhikaparimANadravyAvacchinnasyaiva nyUnAdhikadezatvAditi . bhAvaH / surabhitveti- yathA karpUradhuLiSu puSpeSu vA saurabhyaM nyUnamadhikaM vA''zrayanyUnAdhikabhAvAdbhavati ; tathA atrApi saMyuktadravyanyUnAdhikabhAvena avayavyabhAve'pi tAratamyaM saMbhavatItyarthaH / gandhatvamityatra bhAvaprakAzaH vArtikam / sthUlatvaM nAnAvayavAnAM vilakSaNassaMyogaH iti na doSaiti bhaavH| 1* sAmagrasimbhave iti--jAlasUryamarIcisaMyogAdikAraNasamavadhAne ityarthaH / 'abhedyaH paramANuH / bhidyate truTiH' ityAdi vArtike dravyatve sati bAhyakaraNapratyakSatvena trasareNorbhedanasAdhanamayuktam ; Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH papatteH / dravyeSu naivamiti cenna ; dvyaNukotpatteH pUrvakSaNe saMyuktAdvayasya pratyekadezAdadhikadezatvAvazyaMbhAvAt / anyathA sarvaparamANUnAM samAnadezatve prAguktadoSaprasaGgAt / dvyaNukAntaraparicchinnassa deza iti cenna ; saha vRttyayogAt / anyathA paricchedAsiddheH / samavAyinassaMyogino vA dezasyAbhAve kathaM tatra dezAdhikyamiti cenna ; AkAzAdyaMzabhedena tadupapatteH / kathaM AnandadAhinI [ jaDadravya gandhazabdo dravyaparaH / tathA ca gandhatvatAratamyaM -- parimalatAratamyamityarthaH / dvayaNukotpatteH pUrvamiti -- -- dezavizeSApAdakAvayavino'bhAvAditi bhAvaH / dvyaNukAntara(rAvacchi) paricchinneti -- etadvyaNukotpatteH pUrvaM dvayaNukAntarasya sambhavena tasya dezAvacchedakatvena nAnupapattirityarthaH / saha vRttyayogAditi-dvayaNukAntarAvacchinnapradeze paramANudvayasya sapratighatvavirodhAtsahavRttyayogAdityarthaH / nanu sahavRttirmAstu dvyaNukasya dezatayA tatra vRttyaGgIkAre doSAbhAvAditi cet saha vRttyayogAditi -- paramANvantareNApi sahavRttyayogAdityarthaH / anyatheti tathAcaikaparamANudeza eva paramANvantarasyApi vRtteH dvyaNukasyApyadhikadezAvacchedakatvAbhAvAdityarthaH / nanu nyUnAdhikaparimANadravyaM dezaH / sa ca saMyogI samavAyI vA ? tadabhAve kathaM dezAdhikyam ? iti zaGkate - samavAyina iti / AkAzeti - AkAzAdyaMzabheda ityarthaH / bhAvaprakAzaH siddhAnte kAle vyabhicArAt aprayojakatvAcca / truTerbhedanaM na pratyakSam / ata evaM tAtparyaTIkAyAM ' aGgulyagrAbhyAM mRdyamAnasyAsyAdarzana sUkSmattayA'pyupapadyate' ityuktissaGgacchate iti bhAvaH / . Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane khamate dUSaNaparihAraH 235 sarvArthasiddhiH niravayavasyAMzabheda ? iti cet AtmAnaM pRccha ; karNazaSkulyAdhupAdhiparicchittayA nabhasi nAnAzrotrANi kalpayasi / bheryAdizabdeSu zrUyamANeSu taraGgavRttyA tattadanantaradezeSu zabdotpatti sAdhayasi / veNurandhrAdivizeSabhAgAzca prasiddhAH / AkAzAderapratyakSatvAttadaMzatAratamyaM durgrahamiti cenna; pratyakSAkAzavAdinaM prati hetvsiddheH| tvayA'pi mASAdavayavino mahIdharasyAdhikadezatvaM gRhyate / AlokamaNDalAMzabhedaistatra dezAdhikyamiti cenna; alokasyApi nabhasi nyUnAdhikadezavRttitvadRSTeH / parimANAdhikyamAtrameva parvatAdiSu gRhyata iti cet ; agRhyamANamapi dezAdhikyaM tatrAsti na vA? asti cet ; saMghAte'pi kazvodyAvakAzaH? na ceta; tattaddezeSu cakSuH prasarAdinirodhakatvaM na syAt / anyathA alpadezavartinaH sarvatra nirodhakatvaprasaGgAt / ataH parasparAnAkrAntadezAvaSTambhena saMhanyamAneSu trasareNuSu AnandadAyinI pradezabhedAzca sarvasiddhA ityAha-veNurandhreti / pratyakSeti-siddhAnte pratyakSa tvAditi bhAvaH / pratibandyA samAdhatte--tvayApI'ti / AkAzApratyakSavAdinA'pi mASAvayavApekSayA mahIdharasyoparibhAge'dhikadezatvaM grAhyam / tatrAkAzavyatirekeNAnyasyAbhAvAditi bhAvaH / AlokasyApIti Alo. kamaNDalAntarAbhavAditi bhAvaH / nanu mASApekSayA mahIdharasyoparibhAge parimANAdhikyameva (dRzyate) gRhyate na dezAdhikyamiti zaGkateparimANAdhikyamiti / na cediti-tttddeshaadhikdeshktvaabhaavaaditibhaavH| nanu tattadadhikadezakatvAbhAve'pi tattaddeze cakSuHpravRttinirodhakatvama stvityatrAha-anyatheti / avizeSAditi bhAvaH / tathAcAvyanyanaGgIkA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApe saMsargAdevizeSAdavayavipariSadrAzivanyAdivAdaH // 21 // sarvArthasiddhiH sugrahameva dezAdhikyam / dezastu AlokAdiryaHkazcidyathAyogyamastu / ata eva * pradhAnAbhAvAdaNuSu sthaulyAropo'pi na syAditi codyamapi nistIrNam / tathApi yadi saMsRSTAstantava eva paTaH; tataH tanturAzimAtre'pi paTadhIssyAt ityatrAhasaMsargAderiti / na hi tvayA'pi tantusaMsargamAnaM paTasyAsamavAyikAraNamiSyate; tathA sati kuvindAdivyApAranarapekSyaprasaGgAt / ato yAdRzAtsaMsargavizeSAdavayavI tavotpadyate tAdRzasaMsargavizeSaviziSTAstantavaH paTaH iti kvAtiprasaGgaH? Adi ___ AnandadAyinI re'pyavayavasaMghAta eva nyUnAdhikadezatvamityupasaMharati-ata iti / dezastviti-tannirdhAraNa vyarthamityarthaH / ata eveti--dezAdhikyarUpapradhAnasyopapAditatvAdityarthaH / tataH sthUladhIbAdhazaGketi (226) mUlasyAyamarthaH-sthUladhiyo yA bAdhazaGkA--sthUladhIH kutrApi nAstIti yA zaketi yAvat / sA tataH dezAdhikyarUpasthaulyasyopapAdanAnneti / kAtiprasaGga iti- tanturAzimAtre paTadhIprasaGgo nAstatyirthaH / nanu tantUnAmevAvasthAyoginAM paTatve paTastantumAniti prayAgo na syAditya bhAvaprakAzaH 1* pradhAnAbhAvAditi-mukhyAbhAvAdityarthaH / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sadvyavAdasAdhane khamate dUSaNaparihAraH 237 sarvArthasiddhiH zabdena saMsargidravyANi dezakAlau ca gRhyante / dvitIyena tvAdizabdena yUthapatimaNDalasenAvyUhapUrNacaturazrAdisaMgrahaH / pariSadAdhupAdAnaM dRSTAntArtham / matvarthIyamapi zUravatI senetivat pratyekasamudAyabhedavivakSayA syAditi / bhinnAnAmeva saMzleSe saMghAtaikyAnusArataH / saMyuktau dvAviti prakhyA rAzidvitvanayAdbhavet // mahattvaikatvayuktatvaprabhRterapi rAzivat / saMyuktadravyaniSThatvAt na saMyoge prasaJjanam // AnandadAyinI trAha-matvarthIyamapIti / matorartha ivArtho yasyeti bahuvrIhiH / "matvarthAcchaH' iti svArthikakRtpratyayaH / nanu ghaTAdInAM saMghAtAtmakatve parasparasaMyoge satyekasaMghAtatvApattyA ekasminneva saMyuktAvimAviti ca dvAviti ca buddhirna syAdityatrAha-bhinnAnAmeveti / bhinnAnAmavayavAnAM saMzleSe-saMyogavizeSe saMghAtaikyAnusArataH--pRthak saMghAtaklaptayA saMghAtadvayasya saMyoge'pi saMyogavizeSAvasthobhayaghaTitaikasaMghAtAtmakatvAbhAvAt saMyuktau dvAviti buddhI rAzidvaya iva sambhavatItyarthaH / anyathA mahattvAdi rAzyAdAvapi na syAditi bhAvaH / nanu saMyogavizeSAvasthAta eva ghaTAdivyavahArAH; tarhi mahattvAdikaM saMyogasya syAditi tasyaiva dravyatvApattiH; avasthAzrayasya tvayA dravyatvAbhyupagamAt / tathA ca ghaTTakuTyAM prabhAtamityatrAha-mahattvaikatveti / rAzisaMyogAdiH: dravyaniSThatayA na saMyogasya dravyatvamiti bhAvaH / nanu tvanmate saMyogasyaiva ghaTAdyavasthArUpatayA mahattvaikatvadvitvayuktatvAdInAM saMyogavizeSa Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238: savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH ghanatvazyAmatAdInAM vanaikAdhikaraNyataH / na syAdRkSabahutvAderghanatvAdyairvizeSaNam // tantavassitaraktAdyAH pttcitraanuyaayinH| avayavyanapekSatvaM cUrNasaMhaticitravat // AnandadAyinI ghaTAdiniSThatvAbhAve mahAn ghaTa ityAdivizeSaNavizeSyabhAvapratItirna syAdityatrAha-ghanatveti / ghanatvaM-niviDatvaM saMyogavizeSaH mahattvaM vA / vanaikAdhikaraNyataH-vanasAmAnAdhikaraNyAt / vananiSThatvAbhAvAttatrApi ghanaM vanaM nIlaM vanamiti pratItirna syAdityarthaH / vRkSabahutvAde:vanasyetyarthaH / kecittu-vanaikAdhikaraNyataH--ghanaM vanaM zyAmaM vanamiti pratItyA vananiSThatvasya siddheH vRkSabahutvAdeH-ghanatvAdyaissaha bahavo vRkSAH ghanAH zyAmA iti sAmAnAdhikaraNyapratItirityarthaH / Adizabdena dezasaMyogo vivakSitaH / nanu vananiSThameva ghanatvAdikamityatrAha-vRkSavahutvAderiti / tato'tiriktasya vanasya bhavatA'pyanaGgIkArAt / tasya guNatvAt tatra ghanatvAdInAmasaMbhavAditi bhAvaH / nanu sitaraktAditantvArabdhe. paTe citrarUpadhIrasti; tantUnAmeva paTatve pratyekatantunyatirekeNa citrarUpAdhikaraNapaTasyAbhAvAttantUnAM tadadhikaraNatvAbhAvAdAzrayAbhAvena citrarUpAbhAvaprasaGgena citradhIna syAdityatrAhatantava iti / sitaraktAdyAstantava eva pttcitraanuyaayinH| vyatiSakavazena paTAvasthApanneSu sitaraktAditantuSu vidyamAnanAnArUpeSveva citrarUpanyavahAra ityarthaH / tathA ca citrarUpAzrayatayA nAvayavyabhyupeyamityAhaavayalyanapekSatvamiti / anapekSatvaM-anapekSA / tatra dRSTAntaH-cUrNasaMhuvicitrakaditi / sitaraktAdicUrNasaMhatAkvayavyanabhyupagamAditi bhaavH|| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] . triguNaparIkSAyAM saddavyavadasAdhane khamate dUSaNaparihAraH 239 sarvArthasiddhiH rUpAdInAmacitre'pi vadan vaiSamyadarzanam / apahlavIta vaiyAtyAt khapuSpAderadarzanam // yA cAsau * dhAraNAkRSTayorupapattirasUtryata / AnandadAyinI nanu cUrNacitrApekSayA vizeSAttanturUpAtiriktameva citrarUpam / naca tantavastadadhikaraNaM ; yugpdvijaatiiyruupaasNbhvaaditytraah-ruupaadiinaamiti| tanturUpapaTarUpAdInAmacitre'pi--vaicitryAbhAve'pi bhedAbhAve'pItyarthaH / vaiSamyadarzanaM-vaiSamyopalambhanaM vadan--khapuSpAderapyupalambhaM vadedityarthaH / nanvavayavyanabhyupagame ekAvayavadhRte'nyeSAmavayavAnAM dhAraNaM na syAt / ekAvayavAkRSTe'nyeSAmAkarSaNaM na syAt ; dRzyate ca mUle ghRte vA kRSTe vA'grAdInAM dhAraNamAkarSaNaM ca / avayavyaGgIkAre tu ekatvAt sarvAkyavaSvavayavinastatsaMbhavAditi cet tatrAha -yA cAsAviti / bhAvaprakAzaH '* dhAraNetyAdi-'dhAraNAkarSaNopapattezva' (nyA. sU.2-1-35) iti sUtramitthaM vyAcakhyAvudyotakaraH-' avayavyarthAntarabhUtaH iti caarthH| kimidaM dhAraNaM nAma ? ekadezagrahaNasAhacarye satyavayavino dezAntaraprAptipratiSedho dhAraNam / yadA'vayavina ekadezaM gRhNAti tadaikadezagrahaNena sahAvayavinamapi gRhNAti / tena ca grahaNena yadavayavino dezAntaraprAptinirAkaraNaM taddhAraNam / akarSaNaM nAma ekadezagrahaNasAhacaryeNa yadavayavavino dezAntaraprApaNaM pUrvavat / kuta etat ? loktH| lokaH khalu dhAraNAkarSaNe evaM prayuGkte iti / te ete dhAraNAkarSaNe avayavinaM sAdhayataH / kathamiti ! niravayave cAvayave cAdarzanAt' iti / atra Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH tArabhUtAvayavyarthe saMghAte sA bhaviSyati / gADhAvayavasaMzleSarahite'vayavinyapi // dhAraNAkarSaNe na staH tathAcAbhyupagacchasi / dhAraNAkarSaNe cAtra dhRtAkRSTAnubandhataH // AnandadAyinI dhAraNAkarSaNopapattezca' iti gautamenAsUtrayatetyarthaH / atra viparyaye paryavasAnenAvayavyaGgIkAre dhAraNAkRSTI upapadyete ityupapattireva sUtreNa - pratipAditetyarthaH / tAdRgiti -- dhAraNAkRSTiyogyAvayavyutpAdaka saMghAtamAtrAdeva tadupapadyata ityarthaH / dhAraNAkarSaNayoravayavisAdhyatA'pi netyAhagADhAvayaveti / avayavyutpAdakAsamavAyikAraNasaMyogo yatra dRDho na bhavati komalalatAdau tatra dhAraNAkarSaNe prati na prayojakamavayavi ; naca tatrAvayavyabhAvaH / tathAceti -- dhAraNAkarSaNAdyabhAve'pi tatrAvayavyabhyupagacchasi / kutra tarhi dhAraNAkarSaNe abhyupagamyete ityatrAha - dhAraNeti / avayavinyapi sati gADhAvayavasaMzleSe satyeva dhRtAkRSTAnubandhataH / dhRtAkRSTasaMbandhena dhAraNakarSaNe bhavata iti vaktavyam ; tathA 240 6 [ jaDadra vya bhAvaprakAzaH tAtparyaTIkA - te ete dhAraNAkarSaNe goghaTAdikamupalabhyamAnamavayavinaM sAdhayataH / kutaH ? niravayave vijJAnAkAzAdau avayave ca paramANau cAdarzanAt / idamevaM prayogamArohati -- yo'yaM dRzyamAno goghaTAdiravayaviparamANusamUhabhAvena vivAdAdhyAsitaH nAsAvavayavI dhAraNAkarSaNAnupapattiprasaGgAt' ityAdi / * dhRtAkRSTAnubandhata ityAdi - yadAvayavina ekadezaM gRhNAti tadaikadezagrahaNena sahAvayavinamapi gRhNAti 'ityAdyadAhRtanyA vArtike avayavAvayavibhAvasaMbandhasattvAdevAvayavagrahANenAva . Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM saTTavyavAdasAdhane avayavisAdhakahetoranekAntikatvam 241 sarvArthasiddhiH dRDhAvayavasaMzleSasahite'vayavinyapi / aMzAntareSu te'smAkaM siddhe jatugRhItavat / tRNopalAdijatusaMgRhItaM yadudAhRtam // tatrApyavayavI neSTaH kazcijjatutRNAdiSu / pAzAdyairapi pazvAderdhAraNAkarSaNe (kSame) kSaNe // kiM tatra pazupAzAdiSvavayavyabhyupeyate ? / AnandadAyinI vAntareSu dRDhatarasaMzliSTadRDhAkRSTAvayavAnubandhato dhAraNAkarSaNe bhavata iti nAvayavyapekSA / jatugRhItavaditi-tRNopalAyaskAntAdInAmapyupalakSaNam / jatugRhItisthale ekasya dhAraNAkarSaNamAtrAjatugRhItayorubhayordhAraNAkarSaNavadityarthaH / nanu jatugRhItAdiSvavayavyastu itytraah-tRnnopleti| tRNagrAhI upalastRNopalaH; zAkapArthivAdiH / yadudAhRtaM--yadRSTA - ntatayoktaM tRNopalAdikaM tatra jatutRNAdyavayaveSu tava kazcidavayavISTo'pi na ; tathA'pi dhAraNAkarSaNe vartete ityarthaH / apistvarthaH / sphuTataravyabhicArasthalamAha-pAzAdyairiti / dhAraNAkarSaNayorIkSaNe--darzane satItyarthaH / dhAraNAkarSaNe kSame iti pAThAntaram / kiM tatreti-kimiti nAbhyupeyata ityarthaH / nanu jatusaMgRhItyAdisthaleSu pakSilabhApyAdiSu bhAvaprakAzaH yAvidhAraNAdIti sphuTam / evaM satyavayavino'tiriktasyAnAkAre'pyaMkadezagrahaNe satyazAntarANAM tena gADhasaMzleSaNa dhAraNAdikamupapadyata iti dhAraNAkarSaNAnupapattiprasaGgaviraheNa goghaTAdirupalabhyamAno gADhasaMzliSTAva SARVARTHA. 16 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH 1 * saMgrahaprabhavaM cAtra dhAraNAdyanubhASya tu // pakSilastanmatastho vA AnandadAyinI vyabhicAraH parihRta ityatrAha-saMgrahaprabhavaM ceti / saMgrahaprabhavaMjatusaMgRhItijanyamityarthaH / evaM sapratighatvavirodho'pi dvitantukapaTAdyutpattisthale TIkAkArAdibhiH zaGkito na samyakparihRta ityAha bhAvaprakAzaH yavasamudAya eva nAtirikto'vayavIti bhAvaH / 1 * saMgrahaprabhavamityAdiyathA''ha nyAyabhASye pakSila:-'saMgrahakArite vai dhAraNAkarSaNe ! saMgraho nAma saMyogasahacaritaM guNAntaraM snehagavatvakAritamapAM saMyogAdAme kumbhe'gnisNyogaatpkke|ydi tvavayavi(va)kArite'bhaviSyatAM paaNsuraashiprbhRtissvpyjnyaasyetaam| dravyAntarAnutpattau. ca tRNopalakASThAdiSu jatusaMgRhIteSvapi nAbhaviSyatAm' iti / udyotakarazca tanmatastho nyAyavArtike'pi--'yAni tRNopalakASThAni jatusaMgRhItAnyAkRSyante dhAryante cetyavayavina evaite / yadi ca niravayave cAvayave ca dhAraNAkarSaNe syAtAm ; syAdvirodhaH / yadidamucyate saMgrahakArite iti ; na ; vizeSahetvabhAvAt / saMgrahakArite dhAraNAkarSaNe nAvayavikArite iti naca bhavatA vizeSaheturapadizyate iti pAMsurAziprabhRtiSu ca kasmAtsaMgraho nAstIti vAcyam / ya evAtra saMgrahAbhAve bhavato hetuH sa evAvayavino vidyamAnasya dhAraNAkarSaNayorabhAve iti / kaH punarasau ? ukto'sAvekadezagRhItasya tatsahacaritasya saMbandhavizeSa iti / sa ca pAMsurAzipraMbhRtiSu nAsti ; tasmAnna tatra dhAraNAkarSaNe iti' iti / atra yA Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane avayavinirdhArakapakSilAdyacAturyam 243 sarvArthasiddhiH . . . . nottaraM samyagabravIt / / ArabdhakAyarArambho mithassapratighatvataH // nyAyavArtikaTIkAdau kSiptaH saMmatiratra nH| ___ AnandadAyinI ArabdhakAriti / kSiptaH-AkSiptaH / avayavyArambhapakSe pratikSaNaM pRthivyAdInAM paramANusaMyogavibhAgAbhyAM pUrvavinAzo'pUrvotpattizcAvazyakAviti / pratyakSaM khaNDapRthivI atIndriyaH paramANuH tAbhyAmutpannAyAH bhAvaprakAzaH tRNopaletyAdivArtikoktiH tRNopaletyAdizlokena pratikSiptA / * samyagiti-atiriktAvayavyaGgIkAre gauraveNa idaM ghaTagarAvAdikaM pUrvAhne mRttikaivAsIdityAdipratItivirodhenAtiriktAvayavisAdhakapramANAntaraviraheNa ca siddhAnte lAghavAdervinigamakatvena 'vizeSahetvabhAvAt ' iti nyAyavArtikoktamuttaraM tu na samyagiti bhaavH| nyAyavArtike codyotakareNa 'nAnyo'vayavyavayavebhyo pratyakSatvaprasaGgAt-pratyakSApratyakSavRttiravayavyapratyakSassyAt yadyavayavyathAntaraM syAt ; yathA garbhamAtRsaMyogaH pratyakSApratyakSavRttirna pratyakSaH ; pratyakSastvavayavI; tasmAnnAsau tebhyo'rthAntaraM iti prAcAM dUSaNamanUdya pratyakSatvAdeva nArthAntaramiti viruddho hetuH / garbhamAtRsaMyogazcApratyakSa iti kimayaM pratyakSApratyakSAbhyAmArambhAdapratyakSaH uta. pratyakSApratyakSavRttitvAdapratyakSaH ? yadyAdyaH himavatparamANukamapratyakSaM prApnoti / tasya ka. eva pratyakSaH eka evApratyakSaH' ityAdinA tatparihAra uktaH / tatra prAcInoktadUSaNapariharaNamasaMgatamiti bodhayan prAcInoktadUSaNameva 16* Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH pratyakSAtIndriyopAtte pratyakSatvaM ca durbhaNam / cAkSuSAcAkSuSadravyasaMyoge cAkSuSatvavat / / AnandadAyinI pRthivyAH pratyakSAtIndriyopAttatayA tAdRzagaganaghaTasaMyogavat pratya(kSatvaM)kSaM na syAdityAha-pratyakSAtIndriyati / nyAyavArtikAdau himavatparamANukame bhAvaprakAzaH dRDhIkaroti-* pratyakSAtIndriyopAtte ityAdinA / etena tAtparyaTIkAyAM-- paramANugrahaNaM sUkSmadravyopalakSaNArtham / na punaH paramANoH ghyaNukAdanyatrArambhasaMbhavaH / na ca vivAdAdhyAsitaH paramANuH mahaddavyamArabhate paramANutvAt vyaNukArambhakaparamANuvat ; amahattvAcca na himavatparamANukaM pratyakSaM syAt' iti vArtikayathAzrutArthAsAMgatyamupapAdya tasmAddhimavaddhimabindubhyAM saMsargibhyAM saMyogAdavayavi dravyamArabhyate / mahattvaM cAsyAvayavamahattvAdutpadyate / tathAca cAkSuSatvamasya bhavati / evaM toyadavimuktodabindUdadhisaMyogAt dravyAntarotpattiH pratipattavyA' iti vArtikapariSkaraNamapi mugheti bodhitam ; tathA hi - himabindau apratyakSatvamabhyupetya mahattvAGgIkAre'pi tadArabdhe pratyakSAtIndriyopAttatvavirahAt / atIndriyatvasyendriyajanyapratyakSAyogyatvarUpatvAt / ataevApratyakSapadaparityAgaH / "yAdRzAtsaMsargavizeSAdavayavI tavotpadyate tAdRzasaMsargaviziSTAstantavaH paTa' ityanena pUrvameva sarvatrAvayavI nirasta iti va dravyAntarakathA ? atazcAkSuSAcAkSuSadravyasaMyoga ubhayasaMmato yadi cAkSuSo'bhaviSyat tadA bhakta * udAharaNamala Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane avayavisAdhaka nyAyavArtikakAranyUnatA 245 sarvArthasiddhiH mudhA codAhRtaM *kauzci*ddhimavatparamANukam / TIkAkArastu tatrAha sUkSmadravyopalakSaNam / vizeSAnupalambhe'pi rAzyekatvamatiryathA / vRkSAdiSvapi tadvatsyAdyathAdRSTi vyavasthitaH // AnandadAyinI vApratyakSamityAzaGkitaM na tu pRthivyAdikamityatrAha--mudhA codAhRtamiti himavatsahitaH paramANurasyeti bahuvrIhiH; 'tadasya parimANam' iti vA nirvAhamAhuH / sa eSAM grAmaNIH' iti mAnyAH; himavatparamANU grAmaNyau nirvAhakau-kAraNe iti nirvhnti| brIhyAditvAt matvarthe iniriti kecit / pRthivyAdikaM parityajyAvimRzya vizeSata udAharaNaM vyarthamityarthaH / ata eva ttiikaakaarstdudaahrnnmuplkssnnmityuktvaanityaahttiikaakaarstviti| nanu avayavyanabhyupagame saMghAtasya bahutvAtkathamekatvadhI. vyavahArAvityatrAha --- vizeSAnupalambhe'pIti / vizeSo'vayavI tasya rAzyAdiSvabhAve'pItyarthaH / vRkSAdiSvapIti-skandhapalAzAdivyatiriktAvayavyanabhyupagame'pi vRkSadhIH rAzyAdAviva syAdityarthaH / nanu saMghAtasyaiva bhAvaprakAzaH psyata ; sa ca khapuSpasodara eveti / '* kaizcit-nyAyavArtikakRAdbhiH / himavatparamANukamiti-udAhRtatAtparyaTIkApalocane himavAn paramANurasyetyAdivyutpattyA himavatparamANukaM vyaNukamiti yathAzrutArthaH prtiiyte| na vayaM bauddhavadatiriktAvayavyaGgIkAre vRttivikalpAnupapattyAdibAdhakamAtramudbhAvya avayavAtiAraktamavayavinaM vyAsedhAmaH ; kiMtu karaNAkaraNarUpaviruddhadharmAdhyAsena pUrvAparakAlasthAyi vastu naikaM api tu kSaNikameveti vAdino vainAzikAn pratikSipatAM bhavatAM pUrvAparakAlasthAyivastvaikyaM sAdhayati yat pratyabhijJApramANaM tadevArdhavainAzikAn yuSmAnapi paribhUya pUrvA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH ekadeze samaste ca vRkSalakSaNasambhave / vRkSadhIrupapadyata snggrhaaccaapRthngmtiH|| sarvAgrahaNamavayavyasiddheriti sUtrayan / pratyakSavyatiriktAnta kluptidausthypraahtH|| senAvanavadityAdAvapratyakSANusUtraNam / trasareNvavadhisthANusthApakeSu na zobhate // 21 // evaM tantupaTAdInAM bhede bAdhakaM tatsAdhakAnAmanyathAsiddhatvaM coktaM; tathA'pyabhede kiM pramANamiti vadantaM prati 'sthiratve _ AnandadAyinI vRkSatve samudAyapratItAveva vRkSadhIssyAt na tvekadezazAkhAdipratItAvityatrAha----ekadeza iti / ekadezasyApi jalAvayavasya jalavat vRkSatvAdityarthaH / tarhi zAkhAdInAmapi vRkSalakSaNayogAdvakSatve vRkSakatvaoNrna syAdityatrAha-saMgrahAceti / sarveSAM zAkhAdyavayavAnAM jalarAzivaddaDhatarasaMzleSAdekavRkSabuddhirityarthaH / yaduktamakSapAdoktamanatikramaNIyaM syAditi ; taddaSayati-sarvAgrahaNamiti / pratyakSavyatiriktaparamANvantatatvapaGktiklaptAvidaM dUSaNaM syAt ; naca tadantaklaptiH ; dausthyaparAhatatvAt ; tathAca tatkalpako'kSapAdo'pi parAhata ityrthH| kiMca 'senAvanavadgrahaNamiti cenna atIndriyatvAdaNUnAm ' iti avayavyabhAvamAzaGkaya apratyakSatvaprasaGgAdavayavisAdhanaM cAyuktamityAha-seneti // 21 // uttarazlokenApyavayavikhaNDanaM kriyate iti paunaruktayaM (pariharan) pUrvazeSatvAt (sNgtyntrNnnaa)naastiitybhipraayennaah-tntupttaadiinaamiti|sthirtve bhAvaprakAzaH parakAlasthAyimRddhaTAbaikyaM sAdhayitumalamiti vyaJjayati-*sthiratve pramANamevAtra pramANamityanena / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane kAryopAdAnAbhede pramANam 247 tatvamuktAkalApaH dravyaikyaM pratyabhijJA prathayati parimityantare'nyApratIteH sarvArthasiddhiH pramANamevAtra pramANAmityAha-dravyaikyamiti / parimityantaresatyapIti zeSaH / idaM ca bhedasAdhakAnAmupalakSaNam ; yathAprasAritasyAkuJcitasya ca dIrghatvahasvatve yathA ca dhanIkRtasya viralIkRtasya ca tUlapiNDasya alpatvavipulatve dRzyete evaM vRttacaturazratvAdivizeSe dRSTe'pi syAt ? kutaH? anyApratIteHdravyAntarasyAdarzanAdityarthaH / anyathA sarvatra yatkiJcidavasthAbhedamAtre'pi dravyabhedo dRzyate iti dhRSTavAde kA pratyuktiH? AnandadAyinI pramANameveti-bAdhakAbhAve pratyabhijJAyAH jAtiviSayatvAdinA anyathAsiddhivarNanamayuktam anyathA kasyApi vastunaH sthairya na siddhayediti bhAvaH / bhedasAdhakAnAmiti-nAmasaMkhyAdInAbhityarthaH / yathA ca dhanIkRtasyeti yadyapi dravyAntarotpattistUlapiNDAdau pracayasya parimANahetutvaM vadatA'GgIkRtA ; tathA'pi padmasaMkocavikAsAdisthale nyAyavArtikAdAvanArambhasyoktatvA (tulyatvA) nnAtrA'pyavayavyArambha iti siddhavatkRtyoktiH / nanvavayavyantarasAdhakabalAt pratyabhijJA jAtiviSayA bhavatu ityAzaGkaya ; kiM dravyAntaramupalabdhyA vadAsa uta liGgAt ? iti vikalpya AdyaM dUSayati-adarzanAditi / nanvavasthAbhedasthale ghaTapaTAdau bhinnadravyapratItiniyamAdatrApyupalambho'styeva ; tantupaTAvasthAbhedAt ityatrAha--anyatheti / tathAca avasthAbhedasthale bhinnadravyapratItiniyamo nAstItyarthaH / nanu Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya * sarvArthasiddhiH padmasaMkocavikAsAdiSu ca dravyAntarAbhAvo nyaayvaartikttiikaayaamuktH| kiMca antyAvayavitvaM paTAdInAmiSyate, tairanekairacchinnAvayavairekapaTAdinirmANe avayavyantaramutpadyate navA ? pUrvatra tessaamntyaavyvitvvyaaghaatH| uttaratra tantvAdibhirapi tathA syAt / avizeSAt / anyastArha antyAvayavI bhavatu! iti cenna; sarvatrai kasyacitkAryasya sahakAribhedaissaMbhavAt / santi cAsmadAdyazakyasraSTAraH kecit antata Izvarazca / kiMca yo'sau gopurAdirantyAvayavI tatra yadi kazcit sudhAbhi AnandadAyinI ceSTApattiriti cettatrAha-padmasaMkoceti / tatra dravyAntarAbhAvAttatpratItidUre iti tatra vyabhicAra iti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati-kiJceti / tatra liGgaM sAmagrayeva utAnyat ? nAnyaH ; tathAvidhasyAnupalambhAt / na prathamaH ; avayavasaMyogo hi sAmagrI ; tasyAH padmAdisthale vyabhicArAdaliGgatvamiti dUSaNe satyeva dUSaNAntaramAha-antyAvayavitvaM ghaTAdInAmiSyate iti / uttaratreti-tantvAdisthale'pi dravyAntarArambhakAbhAvAt dravyAntaraM na syAdityarthaH / nanu antyAvayavisvIkAro masiddhAnte : na tu paTAdirevAntyAvayavIti nibandha ityAha-anyastahIti sarvatraivamiti--savatrApyavayavyantarotpattau na kiJcidapyantyAvayavi sidhyedityarthaH / nanu kAryasya kartRsApekSatvAdyadavayanyantamAdAyAsmadAdInAM dravyAntarasRSTisAmarthyaM nAsti tatraivAntyAvayavi ; tatra dravyAntarotpattyabhAvAt ityata Aha-santi ceti / nanu gopurAdibhiH paTAdibhibRhatpaTAdivahavyAntarArambhAsaMbhavAt antyAvayavi gopurAdikaM bhavatu ! ityatrAhakiMca yo'sau gopurAdiriti / kecittu- tvadabhimatadravyA(ntarA)rambhakasya Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sahavyavAdasAdhane antyAvayavino durupapAdatvam 249 sarvArthasiddhiH ravayavAntaraM ghaTayet tadA tatpUrva gopuraM tiSThati nazyati vA? pUrvatra kathamantyaH? uttaratra ananyathAsiddhopalambhavirodhaH; nAzakAraNAbhAve nAzAnupapattiH, api ca tUlapiNDamadhyasthamaMzuM yadi kazcit sUcyApakarSet tadA tasya parimANahAso na dRzyate, na ca tasya nAzaH; athA'pi tatra te nAzaH klpyH| asamavAyinAzAt samavAyivigamAJca ! saMghAtavAde tu avayavotkarSApakarSavAdamAtrAnna kiJcidvyamutpadyate nazyati vA / kevalamASAdirAziSviva upacayApacayamAtrameva / ato AnandadAyinI vyabhicArasthalAntaramapyAha-kiMceti' ityAhuH / pUrvatreti--sapratighatvavirodhena pUrvagopurAvayavAnAmanArambhakatayA tasyaivottaragopurArambhakatvana tatsamavAyitvAditi bhAvaH / nanu dIpaprabhAnyAyena upalambhavirodho netyAha--nAzakAraNeti / tadA tasyeti--avayavivAdimate dravyanAzena pUrvaparimANanAzAt punarArabdhadravyasya tannayUnAvayavapra - zithilasaMyogakatvena nyUnaparimANaniyamAt taddarzanaprasaGgaH / athA'pItipUrvaparimANopalambhe'pi AzrayanAzakalpanaM sAhasamiti bhAvaH / nanu tatra nAzo mAstvityatrAha-asamavAyIti / tvaduktanAzasAmagrI - sattvAnnAzakalpanAyAstavAvazyakatvAditi bhAvaH / saMghAtavAde na doSa ityAha-saMghAtavAde iti / upacayApacayau--avayavAdhikyanyUnate / aMzuvidAraNaM-avayavavicchedaH / saMdhAnaM--yojanam / tathAca mUlasyAyamarthaH-bhavatAmavayavisthAne sthUlasaMghAtamekam / rAzivat-rAzi Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApe aMzatkarSakSayAdikSamamapi ca tato rAzivata sthUlamekam / nocet azrAntacaNDAnilajaladhidhunI sarvArthasiddhiH yathopalambhaM saMghAtapakSa eva sAdhIyAn ityAha-aMzUtkarSeti / Adizabdena aMzuvidAraNasaMdhAne gRhyate / yadi kvAcitkAvayavabhedamAtrAt pUrvadravyanivRttiravayavyantarotpattissyAt / tatrAniSTamAha-no cediti / avyavasthiteSu pradezabhedeSu taistairbhedakairaNudvayavighaTane dvayagukavinAzAdikrameNa mahApRthivIparyantanAze sati avasthitasaMyogairapi punastadArambhAvasarona setsyati ; AnandadAyinI nyAyena / aMzUtkarSAt kSayaH-apacayaH / AdizabdAdupacayaH / tatkSamatadyogyamiti saMghAtapakSe na doSa iti / atiriktAvayavivAdino'pyatiriktAvayavyArambhakAM (mbhAvatA) zAbhAvAt aNutvAvasthAyA aparityAgAt tadvyatiriktadvayaNukAdyabhAvAt dravyamAnaM pratyakSaM na syAt iti gautamoktadUSaNaprasaGgAt akAmenApi siddhAntyuktarItyA saMghAtapakSa evAzrayaNIya ityaniSTaprasaJjanavyAjenAha--yadIti / na setsyatIti-dravyAntarotyAdakAnAmapi vinAzasAmagrIniyatatvena tadutpAdanasamaye samavAyinAzasyaivotpatterityarthaH / mUlasyAyamarthaH-nocet-saMghAta evetynnggiikaare| anavaratacaNDavAyvAdibhiH avayavazo'bhighAtena vibhajyamAnA kSaNakAlamapyaNvavasthAM na parityajet-sarvadA aNusaMghAtarUpaiva syaaditi| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM saddavyavAdasAdhane khaNDadravyotpattyanupapattiH 251 sarvArthasiddhiH tadetat samudrAdiSu kaimutyasiddham / yadapyevaM kalpyate - ' dvAbhyAmevANubhyAmAdyaM kAryadravyamArabhyate ekasyAnArambhakatvAt ; asamavAyivirahAt / saMyogo hi na svena svasya ! bahubhirArabdhatve mahattvaprasaGgena pratyakSatvApAtAt ; bahvArabdhasyApyaNutve'tiprasaGgaH / tatparimANaM ca avayavasaMkhyAvizeSeNa ; avayavamahattvapracayayorasaMbhavAt ; nityaparimANasyAnArambhakatvAt / svAtizayaparimANArambhakatvaniyamena aNutaraparimANArambhakatvaprasaGgAcca / sA ca dvitvasaMkhyA sarvajJApekSAbuddhijanyA; tahinAzakAbhAve'pi kAryatvAdanityA | evaM tribhireva dvyaNukaiH sareNvArambhaH tAvataiva mahattvalAbhAt ; dvAbhyAmArambhe tvavayavapracayamahattvarUpakAraNAntarAbhAvena mahattvAnutpattAvadRzyatvaprasaGgAt / sa ca trasareNurapratyakSAvayava (ka) tadrUpo'pi svayaM pratyakSaH AnandadAyinI ! khananAdirAdizabdArthaH / nanu pRthivyavayavyabhAve'pi jalAvayavyastu ! ityatrAha - tadetat samudrAdiSviti kAryaM naivArabheran' ityAdipadyatrayeNa dUSaNaM tanmate kacidarthe dUSaNoktiH vedAntaviruddhArtheSu sarvatra dUSaNasyopalakSaNamityAha-yadapIti / AdyaM kAryaM dvyaNukamityarthaH / ekasyeti - paramAgoriti zeSaH / saMyogo hIti-svasya svena netyarthaH / bahubhiriti - kAraNabahutvasya mahattvaprayojakatvAditi bhAvaH / atiprasaGga iti yaNukamapyaNusyAt ; tathAca mahadeva na syAdityarthaH / tatparimANaM ceti dvaNuka parimANamityarthaH / (saMkhyAvizeSeNa) Arabhyate iti zeSaH / avayavamahattvaMkAryagata (paramANuparimANAtirikta) parimANaM / pArizeSAt saMkhyAvizeSo dvitvasaMkhyetyAha- sA ceti / kAryatvAditi-bhAvakAryatvAdityarthaH / apratyakSeti--apratyakSatvamavayavatadrUpayorvizeSaNam / pratyakSarUpAravya Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 252 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDagavya tatvamuktAkalApaH dantidAvAnalAdyaiH kSoNAyaM kSudyamAnA kSaNamapi caramAmaNyavasthAM na jahyAt // 22 // . sarvArthasiddhiH pratyakSarUpazca / yadvA-anyarUpeNAlocyate; yathA''hodayanaH'dRzyameva hyAlokarUpamAropya piJjarastrasareNurAlocyate' iti / uttarAvayavinAM tu aniytsNkhyairaarmbhH| bhAvarUpasya sarvasya : samavAyyasamavAyinimittasApekSatve'pi pradhvaMsastu nimittamAtrajanyaH' ityAdi / etAdRzaM kalpanAjAtaM na vidyAvRddhA bahumanyante / tathAca sUtram-'aparigrahAcAtyantamanapekSA' iti // iti triguNaparIkSAyAM sadravyavAdasAdhanam. AnandadAyinI rUpasyaiva pratyakSatvAt trasareNurUpamapratyakSamiti pkssmvlmbyaah--ydveti| Alocyate iti-pItazzaGkha itivat cakSuSA gRhya(dRzya)te ityarthaH / piJjaraH-pItarUpaH / vidyAvRddhAH---pArAzaryAdayaH / pArAzaryavacanamudAharati-aparigrahAditi / mahadbhiH sAMkhyapakSaH kvacittyakto'pi prAyeNa parigRhyate kANAdapakSastvatyantaM tyajyate. ityarthaH / yadyapi ' mraznairyAnAM trayeNa trimuniyatiyutA sragdharA kIrtiteyam '_' iti lakSaNAt prathayati parimi' ityatra yatibhaGgaH ; tathA'pi...... svarasandhyAptasaundarye yatibhaGgo na doSabhAk / iti vRttaravAkaravyAkhyAnokteradoSa iti dhyeyam / evamuttaratrA'pi samAdheyam // 22 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM dehAdeH paJcabhUtopAdAnakatvam 25.3 tatvamuktAkalApaH saMghAto naikabhUtairapi bhavati yathA hyekabhUtasya sarvArthasiddhiH yA cAnyA kalpanA-'zarIrAdiSu pRthivyAyanekabhUtasadbhAve'pyekameva bhUtamupAdanam ; anyat saMsargimAtram' iti; tAmapi nirasyati-saMghAta iti / avayavisadbhAve hi ekaprakRtitvaM niyantavyaM na vA tvayA ? saMghAtavAde tu yathAdarzanaM sarvamupAdAnam / na ca vijAtIyAnAM saMhatirnAsti ! dRSTavirodhAt yuSmasiddhAntavirodhAcca, anyathA kathaM taijasatvAbhimate kAJcanAdau gurutvAdiklaptiH? kiMca trivRtkaraNaM nAmarUpavyAkaraNArtham / 'catuvidhAhAramayaM zarIram' iti ca garmopaniSat / 'paJcabhUtAtmakaM AnandadAyinI prasaGgasaMgatimAha-yA cAnyA kalpaneti / anekaprakRtitve'pi bAdhakAmAvasya uttaratra vakSyamANatvAditi bhAvaH / saMghAtavAdevitiatrAnekaprakRtikatvamekaprakRtikatvamiti vicArasyavAnutthAnamityarthaH / dRSTavirodhAditi - nIrakSIrAdisaMhatidarzanAdityarthaH / dRSTivirodhAditi kvacitpAThaH / siddhAntavirodhamevopapAdayati-anyatheti / upaSTambhakapArthivAMzagurutvaM svarNe pratIyate iti yussmtklptiH| Adizabdena rUpAdihyate / nigamAyuktibhizcetyasyArthamAha--kiMceti / nanu trivRkaraNazrutirna dehasya pAJcabhautikatvaM vadatyitrAha--trivRtkaraNamiti / rUpavattvAccharIrasyeti bhAvaH / sAkSAdvivakSitArthapratipAdikAM zrutimAhacaturvidhAhAramayamiti / yadyapi peyaM lehyaM coSyaM khAdyamiti caturvidhA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya 254 tatvamuktAkalApaH bhAgaiH dehAdiH paJcabhUtAtmaka iti nigamAyuktibhizca prasiddham / na tvevaM saMkarassyAt sarvArthasiddhiH vapuH' ityAdi ca smayate ; tadidamAha-dehAdiriti / yathA vijAtIyavRkSapotavyatiSatopacaye vRkSakatvadhIH; evamekasminnanekabhUtArabdhe viruddhajAtisamAvezagandho'pi na syAdityAhana tviti / evaMzabda uktahetuparo vA / apUrvadravyAnutpAdAdityarthaH / tadutpAde'pi na ca jAtisaMkara ityAzayaH / narasiMhAdinyAyanobhayavilakSaNAvayavyutpattassaMbhavAt / kalpyate ca yuSmAbhizcitraM rUpAntaram / etena tajjAtIyopAttaM kathamata AnandadAyinI hArANAmapyapArthivarUpavatvameva ; tathA'pi bhUtadvayamayatve zarIrasya bhUtAntaramayatvamapi tadvadbhavatIti bhAvaH / vRkSakatvadhIriti-yathA cUtavaTAzvatthavyatiSaktAGkurajanye nAnopAdAnake eko'vayavIti dhIrityarthaH / vyatiSaktavRkSapotopacayasyAsannihitatvAttatparAmarzo na yukta iti pakSAntaramAha-evaMzabda iti / pUrvazloke pratipannatvAt / evaM ca pAJcabhautikatve zarIrasya niyatajAtirna syAt niyAmakAbhAvAt / nA'pi nAnA ; sAyaprasaGgAt ; nApi tadrahitam ; dravyatvAvAntarajAtirahitasya kAryasyAdravyatvApAtAt / nApi jAtyantaram ; adhikadravyApatteH ityAdyanupapattayaH parotprekSitAH avayavyanabhyupagamapakSe na prabhavantIti bhAvaH / avayavyayakAreapa naite doSAH syurityAha--tadutpAde'pIti / nanu Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]tri-yAM dehe nAnAjAtisamAveze bAdhakAbhAvaH pArthivatvavyapadezAnupapattizaGkAca 255 sarvArthasiddhiH jjAtIyAmatyapi pratyuktam ; tantvAdijAtIyaiH atantvAdijAtIyotpattyabhyupagamAJca / bhavatu vA pRthivItvatoyatvAdijAtInAmekatra samAvezaH! tathA'pi kA hAniH? parasparaparihAryupAdhidvayasamAvezanyAyena darzanAdarzanAbhyAmeva sarvAtiprasaGgazAntaH / nanu pAJcabhautikeSu kathamekabhUtazabdaH tattadarthakriyAniyamazca ? varNito hi bhavadbhireva bhUtAntaropasRSTeSvapi dehAdiSu paarthivaapyaadivibhaagH| kathaM mantrArthavAdeSu 'pRthivI zarIram' ityAdi AnandadAyinI tarhi klaptAnantarbhAvAddavyAntaratApattirityatrAha--kalpyate ceti / kluptAnantarbhAve rUpanyAyAdatiriktatvamiti bhaavH| dravyepvayaM niyama ityatrAhatantvAdIti / nanu jAtisaMkarAGgIkAre gavAM kSIraM pAtavyaM noSTrAderiti zAstrArthaniyamo na syAt ; gvypyussttutvjaatismbhvaaditytraah-prspreti| yathA svAdutvarasavattvakAzyAdidezaprabhavatvAdirUpopAdhisAGkarye'pi gopayastvoSTrapayastvAdeH sAGkaryAbhAvAt zAstrArthaniyamaH ; yathA gRhasthatvayatitvAderekakAle na sAGkayaM yathA vA zUdrAnnatvabrAhmaNAnnatvAderasAGkaya darzanabalAdaGgIkAryam ; tathA'trApi yathAdarzanaM vyavasthAsaMbhavAnna doSa ityarthaH / nanu zarIrasya pAJcabhautikatve kathaM pArthivatvavyapadezaH? ityAzaGkayAha-nanvityAdinA / tattadarthakriyAniyamaH-~-pArthivatvaprayuktagurutvakAThinyAdihetukakriyaiva / na tu secanadahanAdikriyAH / varNito hIti -- asthitvagAdikaM pArthivaM rudhirAdikamApyamityAdivibhAga ityrthH| mantrArthavAdeSviti-nirUDhapazvaGgahomakaraNamantrArthavAde ityarthaH / tatra yadyapi ; 'pRthivyai zarIram' iti pATho dRzyate ; tathA'pi antarikSamAtmA' ityAdisAhacaryAt vibhaktivyatyayenArthato'nu Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravye -- - - tatvamuktAkalApaH vyavahRtiniyamassUtritastAratamyAt dehAdau yena sarvArthasiddhiH vizeSavyapadezaH? ityatrAha-vyavahRtIti! mUtrito hyasau! 'vaizeSyAttu tadvAdastadvAdaH' iti vyAtmakatvAttu bhUyastvAt' iti ca / atra pratibandI prathayati--dehAdAviti / yeneti tAratamyaparAmarzaH / tavApyanArabdhAvayavikeSu vijAtIyarAziSu bhUyasA vyavahAro lokasiddhassaMmantavyaH / vijAtIyadAruzilAdhArabdheSu ca khaTAgopurAdiSu kinycijjaatiiytvniymH| tatrAvayavyanArambhe srvtraivmsmnmtsiddhiH| AnandadAyinI vAdaH / tathaiva pATha ityeke / zAkhAntare tathA pATha ityapare / vaizeSyAdityAdi-ekabhUtAMzasyAdhikyAttadbhutavyavahAra ityarthaH / dviruktaradhyAyaparisamAptidotikA / tryAtmakatvAditi--tritvamupalakSaNam ; paJcabhUtAtmakasyApi tryAtmakatvAt / kathamekabhUtavyavahAraH ? iti zaGkAyAmekAMzasya bhUyastvAttadvyavahAra ityarthaH / tAratamyaparAmarza iti-tathAca mUlasyAyamarthaH-bhUtAntarayuji--paJcabhUtAnAM dehArambhAtpUrvakAle saMhatAnAM sattvAt zarIraM pRthivyArabdhameva kutaH apyaM vA bhavatu ? iti zaGkAyAM pRthivyavayavAnAM bahutvAttasyA eva zarIrArambhakatvamityAdi kiJcidvayavasthApakaM vaktavyam; tadatrApi samAnamiti / AdizabdadvayArthamapyAhatavApIti / vijAtIyarAziSu-adhikaikajAtIyamASatilAdirAziSu / asmanmatasiddhiAti-tatrAtiriktAvayavyabhAve'pi zabdAntarAdisarvakAryasiddhau sarvatrAapa tathA zabdAntarAdisaMbhavAt avayavI na syAdityarthaH / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM bhUtabhautikabhedabuddhayapapattiH 257 tatvamuktAkalApaH bhUtAntarayuji bhavato bhaumtaadivyvsthaa||23|| sarvArthasiddhiH * vibhAgAdavibhAgAca bhUtabhautikabhedadhIH sa(tyai)tyeva *yadi vA dravye siddhasAdhyadazAnvayAt / ekatvaM ca bahutvaM ca mRtpiNDakarakAdivat // AnandadAyinI nanu avayavyabhAve sarveSAM bhUtasaMghAtmakatvena bhUtatvAt bhUtabhautikabhedadhIrasatyA syAt ityAzaGkaya vibhAgAvibhAgAbhyAM vA siddhasAdhyAvasthAyogena vA satyA saMbhavatItyAha-vibhAgAditi / nanvatiriktAvayavinirAse prakRterekatvAt bahurUpaprajArUpatA na saMbhavatItyatrAha-ekatvaM ceti / kecittu-ajAmekAM bahrIM sarUpAM prajAM janayantImati bhAvaprakAzaH 1* vibhAgAdityAdi-atra vibhAgo bhUtabhautikabhedadhIrityatra hetuH avibhAgazca satyeva dravye ityatreti vivekaH / 'sadeva somyedamana AsIdekam' 'tadaikSata bahusyAm ' 'hantAhamimAstisro devatAH nAmarUpe vyAkaravaNi' 'yathA somyaikena mRtpiNDena sarvaM mRnmayam ' 'nAmarUpaM ca bhUtAnAm' ityAdizrutismRtayo'tra mUlabhUtAH // nanvadravyasare 'vibhAgassaMyoganAzarUpaH so'pi bhAvAntarAbhAvapakSe saMyogantarAtmaka ityapi vyavasthApayiSyate / ato bhUtabhautikayostatvato'bhedena vibhAgo na saMbhavati / evaM nIrakSIrayorivAvibhAgo'pIti nAmarUpavyAkaraNazrutyanurodhena dharmapuraskAreNa to vAcyau ato'vasthAbhedanibandhanaiva bhUtabhautikabhedadhIriti paryavasyatItyAha * yadivA ityanena / SARVARTHA. 17. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH samaSTivyaSTinItyaiva triguNe vadati zrutiH / IdRk satkAryavAdazca vaidikaiH parigRhyate / dravyasya pUrvasiddhasya sAdhyAvasthAvizeSataH / nanu yadi pUrvaM nityaM saddavyam! tatkathaM sAGkhyapakSamujjhataH kArya syAt ? yA tvAgantukyavasthA sA na prAksatI ; ataH kathaM satkAryavAdaM brUtha ? ittham ! prAksadeva dravyamavasthAntaraviziSTaveSeNa kAryam / tathaiva lokavedavyavahArasthitiriti // 23 iti triguNaparIkSAyAM dehAdeH pAJcabhautikatvaM sahavyavAdanigamanaM ca. AnandadAyinI prakRtivizeSaNaM bahutvamityAhuH / nanu AgantvavasthAyogitvameva kAryatvaM dravyasya ; na tvasata utpattiH ; ata eva zarIrasyApi pAJcabhautikatvamiti iyatA pratipannam ; tadayuktam ; IdRzasatkAryavAdasya sAGkhauranaGgIkAre satkAryavAdatvAbhAvAt ityata Aha--IksatkAryavAdazceti / nanu agantukyo'vasthAH; tathA'pi tadvattvena satkAryapakSo nopapadyate ityAzaGkate- . nanviti / sAGkhyamatamujjhata iti--abhivyaktipakSamanabhyupagacchata ityarthaH // 23 // ... iti triguNaparIkSAyAM dehAdeH pAJcabhautikatvaM savyavAdanigamanaM ca. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sAMkhyoktasatkAryavAdahetavaH 259 tatvamuktAkalApaH santi prAgapyavasthAH saditara (jananA) kara sarvArthasiddhiH IdRzasatkAryavAdamasahamAnasya sAGkhyasya nityaikAntavAdaniyatAn prayogAnanvAha-santIti / dravyapakSIkAre asmAn prati siddhasAdhyatA; ato'vasthA ityuktam / yadAhuH sAGkhyAH asadakaraNAt upAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // iti / tatrAyaM saditarakaraNAdRSTeri'*tyeko hetuH / aprAptaniSpattyadRSTeriti dvitiiyH| saditarazabdena prAgasattvamiha vivakSitam / AnandadAyinI AkSepikI saMgatirityabhiprAyeNAha-asahamAnasyati / nityaikAntavAditvAttasya dehAdeH paJcabhUtopAdA nakatvAyogAdityarthaH / ekAntatA caikarUpatA / tathAca sarvavastUnAmekarUpatvAnnAgantukAvasthA'pIti bhAvaH / asadakaraNAditi / kArya-karyatvenAbhimataM ghaTapaTAdyAtmakamiti pakSaH / saditi sAdhyam ; sarvadA sadityarthaH / evamaparamapi draSTavyam / upAdAnagrahaNAdityasya upAdAnena saMbandhAtkAryasyetyarthaH / kArya sat upAdAnena saMbaddhatvAt iti dvitIyaH / tamapi vyAtirakavyAptipradarzanamukhena vyAkhyAti-aprAptaniSpattya(siddheH)dRSTeriti / tathA ca bhAvaprakAzaH '* eko heturiti-atrAha vaMzIdharaH-hetupadasya vyatirekavyApti 17* . Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 saMvyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadgavya sarvArthasiddhiH na hyasat khapuSpAdi kriyeta ! mAbhUnnityAsataH karaNam ! atra prAgasattvamAnaM vivakSitamiti cenna; tadvadeva kadAcidasatassarvadaivAsattvApAtAt / na cAsataH kadAcit sattvApattiH; virodhAt / *na hi cicchakteH kadAcidapi jaDatvaM jaDasya vA cittvam ; AnandadAyinI mUle'pi saditarajananAprAptanippattyayogAt iti vyatirekavyAptipradarzanamukhena uktahetudvayamabhipretam ; anyathA vaiyadhikaraNyaprasaGgAt / kAraNabhAvAt-kANAtmakatvAditi tRtIyo hetuH / sarvasaMbhavAbhAvAt zaktasya zakyakaraNAt iti AdyadvayasyAnugrAhakam / tathAca prathamamuktaM tarkataddhetudvayaM dUSayituM hetudvayaM vyAkhyAtAmati draSTavyam / vyatirekavyAptau nityAsattvaM sAdhanAvacchinnasAdhyavyApakamupAdhiriti zaGkatemAbhUditi / sAdhyasyAsattvamAtrasya anukUlatarkabalAvyAptigrahe sAdhanAvyApakatA nAstItyAha-neti / sAdhanAvyApakatvabhaGgamevopapAdayatinacAsata iti / kAlabhedenA'pyavirodhAsaMbhavAdityarthaH / nanu ekasyAneka bhAvaprakAzaH paratvena tatsAdhakatvAt ; tathA hi-vimataM kAlatraye sat jnytvaaditydi| atra tatvakaumudyAM 'asaJcetkAraNavyApArAtpUrva kArya nAsya sattvaM kenApi kartuM zakyam / na hi nIlaM zilpisahasraNA'pi patiM kartuM zakyam' ityuktam / tatra nIlavastrAdeH kSArAdinA nIlarUpaparAvRcyA haridrAdinA pItatAsaMbhavamAlocya tatvakaumudIvAkyasya anyasyAnyathAbhAvAnupapattau tAtparyamAkalayya dRSTAntAntaramAha nahi cicchktrityaadinaa.| etena sAGyamate dharmadhAmaNormedo nAGgIkriyate iti tatvakaumudIvibhAka Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAyavAdaprathamahetuvivaraNam 261 sarvArthasiddhiH evaM yadyato'nyat na tatsarvaM kadAcidapi tatsyAt / pramANAderapi kadAcidapramANatvaprasaGgAt / nacAtItAdervartamAnatAdirIzvareNApi suniSpAdaH; asattvaM sattvaM ca vastuno'vastheti AnandadAyinI dharmavattvamaviruddham ; tathAca sattvAsattve dharmoM ghaTasya sata eveti zaGkateasattvaM sattvaM ceti / tarhi sattvAsattvAzrayasyAnAditayA sattvakAle sattaye bhAvaprakAzaH roktayA nIlapItayoH prakRtipariNAmatvena prakRtyanatiriktatayA yathAzrute'saMgatiriti codyasyApi nAvakAzaH / kAraNAt kAryasyAvibhAgaH anabhivyaktirUpaH atItAkhyo lakSaNapariNAmaH / kAraNAt kAryasya vibhAgaH abhivyaktyAtmakaH vartamAnatAkhyo lakSaNapariNAmaH / tayoraikye sRSTipralayayoraikyaM syAditi bheda evAstheya ityAha-- *nacAtItAderityanena / ayameva hi satkAryavAdinAmasatkAryavAdibhyo vizeSaH--yat tairucyamAnau prAgabhAvapradhvaMsau satkAryavAdibhiH kAryasyAnAgatAtatiAvasthe bhAvarUpe procyate / vartamAnAkhyA cAbhivyaktayavasthA ghaTAvyatirikteSyate ghaTAdevasthAvattvAnubhavAditi vijJAnabhikSuNAvasthAtadvatorbhedokteH nAtra pUrvavaccodyamudatIti bodhyam / upAdAnagrahaNAditi hetuH tatvakaumudyAmitthaM vivRtaH--upAdAnAni kAraNAni / teSAM grahaNaM kAryeNa saMbandhaH / upAdAnaiH kAryasya sambandhAditi yAvat / etaduktaM bhavati-kAryeNa sambaddhaM kAraNaM kAryasya janakam / sambandhazca kAryasyAsato na sambhavati iti atropAdAnapadasya nimittopAdAnobhayasA. dhAraNyena kAraNamAtraparatvoktayA kAryaM svasambaddhakAraNakaM kAraNaniSpannatvAt iti mUlavivakSitAnumAne yatra svasambaddhayatkAraNakatvaM nAsti tatra Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH cet ; vastunastArha anAditaiva! na ca sanniva asan ghaTaH prAgupalabhyate! asmAkaM tu avyaktAvasthayA'nupalabdhirapyuktA / 'nahyasan ghaTAdirna ghaTAdiH' iti tu kasyacidvacanaM bAlapratA AnandadAyinI vAsattvakAle'pyasattayA copalabdhiH prasajyeta ; naceSTApattiH ; anubhavavirodhAdityAha-vastunastIti / nanu sarvadA sattve tavA'pi sarvadA sattvena pratItissyAdityatrAha-asmAkaM tviti / yadyapyavyaktAvasthAvyaktAvasthayovirodhAt kathaM vyaktasyaivAvyaktatvam ? kAlabhedenAvirodhe'pyavyaktAvasthasyApratItivadasattvAvasthasyApyapratItiriti vaktuM zakyam ; tathA'pyekasyaiva vyaJjakasannidhAnAsannidhAnAbhyAM samAvezo dRSTaH ; na tathA sattvAsattvasamAveza iti bhAvaH / sattvaviziSTasya kAraNatvakhaNDanAya ; 'kiJca svarUpasattvaM svarUpAddhaTAdyAtmano nAdhikam / asato'pi ca svarUpaM svarUpameva / na hyasan ghaTAdirna ghaTAdiH / tathA sati ghaTAdirnetyapi na syAt ; asato'ghaTAditvAt, iti khaNDanoktamanuvadati-na hyasan ghaTAdiriti / asattvena svarUpeNa vyavahriyamANaM ghaTAdi ghaTAdirUpaM na bhavatIti na svarUpameva sattvamiti yAvat / tatra pratibandiHtathA sati svarUpasattvAbhAve ghaTAdisattA'pi svarUpaM na syAt ; tathA ca sattvaM na syAt / tatra hetuH asato'ghaTAditvAt--svarUpasvAbhAvAt ; tathAca niSedho na syAt / pratiyogino'bhAvAditi bhAvaH / tathAca sattvasya ghaTarUpatve asattvasyApi ghaTarUpatvamavizeSAditi sattvAsattvAtmakatvayorvirodhAt sadasadvilakSaNatvarUpAnirvacanIyatvaM paryavasyatIti asan ghayadi:--asattvena vyavahriyamANaghaTAdiH na Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdaprathamahetuvivaraNaM khaNDanakhaNDana ca 263 tatvamuktAkalApaH NAprAptaniSpattya(yogAt)dRSTeH sarvArthasiddhiH raNam / abhAvapratiyogivacane vivkssitviruddhokteH| abhAvamAtravivakSAyAM virodhAt iti / upAdAnagrahaNAdityanena vivakSitaM hetuM vyatirekeNa vyanakti-aprAptaniSpattyadRSTeH iti / * na hi AnandadAyini ghaTAdiH-kharUpameva nAstIti vaktuM na zakyata ityarthaH / kutaH ? tathA sati ghaTAdikharUpaM na syAt / tatra hetuH-asato'ghaTAditvAt ghaTAdisvarUpasyAtadrUpatvAdityarthaH / tathAcAyaM nirgalitArthaH-sattvasya ghaTarUpatve asattvasyApi ghaTarUpatvamavizeSAditi sattvAsattvAtmakatvayorvirodhAt / anyataraparizeSe svarUpazUnyatAyAM paryavasyatIti khaNDanatAtparyam / kimatra asattvamabhAvapratiyogitvaM vivakSitaM utAbhAvAtmakatvamiti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati-~-abhAveti / abhAvapratiyogitve'pi sattvavirodhAbhAvana asattvAsiddherityarthaH / dvitIyaAha--virodhAditi / bhAvAtmakatvena ghaTAderupalambhAdabhAvAtmakatvAbhAvA (tvavirodhA) dityarthaH // nanu sAMkhyakArikAyAM upAdAnagrahaNAdityuktam ; mUle prAptaniSpattyayogAdityanuvAdosti ; sa na yukta ityatrAha--upAdAnagrahaNAdityaneneti / bhAvaprakAzaH tatkAraNaniSpAdyatvamapi nAstIti vyatirekavyAptirApa nimittopAdAnasAdhAraNItyabhipretyAha-* na hItyAdi-kAraNapadasya pariNAmikAraNaparatayA saMkocakalpanaM vaMzIdharasyAyuktamiti bhAvaH / tatvakaumudyAM sambandhazca Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 . savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya savyA tatvamuktAkalApaH zaktAzaktaprabhedAdibhirapi yadi sarvArthasiddhiH ghaTAdikAryamaprAptairanyatra daNDacakrAdibhistasyotpattiH; tantvAdibhirvA paTAdeH! ato'vagamyate svakArya prAptaireva nimittairupAdAnaizca svsaadhysaadhnmiti| 1 *prAptizca dviniSTheti *sAdhyasyApi sAdhanavatpUrvabhAvitvAt sadeva sAdhyamiti / 'zaktasya zakyakaraNAt' ityuktahetvabhiprAyeNa zaktAzaktaprabhedavacanam / AnandadAyinI upAdAnagrahaNamupalakSaNamityAha-daNDacakrAdibhiriti / sadeva sAdhyamiti-pUrvamapi sadeva kArya sAdhyamityarthaH / nanu zaktAzaktaprabhedAdibhirityanuvAdo na yuktaH kArikAyAmadRSTarityAzaGkayAhazaktasyeti / nanu ghaTAdikArya prAgapi sat zaktakAraNajanyatvAdityatra bhAvaprakAzaH kAryasyAsattve na saMbhavatItyuktam ; tatra prayojakamAha-* prAptizca dviniSTheti / 'itazca kAraNavyApArAtprAk sadeva kAryam upAdAnagrahaNAt' iti tatvakaumudIvAkyana mUle satkAryamityatra upAdAnagrahaNAditi heturvivakSita iti pratIyate iti bhAvenAha2* sAdhyasyetyAdi / etena 'atra cedamanumAnaM-mRdAdayaH svasaMbaddhakAryajanakAH upAdAnakAraNatvAditi vaMzIdharoktirmUlAnanuguNati bodhi Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdadvitIyatRtIyahetuvivaraNam 265 sarvArthasiddhiH 1* asato'pyaprAptasyApisRSTiH hetuzaktiniyamAt syAdityasyottarametat-ayaM bhAvaH-yadi kAraNeSvasat tadaprAptaM ca kAryamutpadyeta tadA tilebhya eva tailaM kimutpadyate na sikatAbhyaH? zaktAzaktaprabhedAditi cet, siddhaM nassamIhitam ! * tilAnAM tailotpAdanazaktirhi tadgatvameva! anyAdarzanAt / tadazaktizca AnandadAyinI vyAptirasati grAhyA ; tatra janyatvAdityeva hetussyAt / tathAca prathamahetvabheda ityAzaGkaya pUrvahetau vipakSe bAdhakastarka ityAha-asato'pIti / nanu zaktasya janakatvaM kathamaprAptasyotpattyabhAvavyAptau bAdhakastarka ityatrAha-ayaM bhAva iti / tadgatvameveti-tailagarbhatvamevetyarthaH ! bhAvaprakAzaH tam / asadakaraNAdupAdAnagrahaNAdityatra vivakSitahetudvayAprayojakatvamapAkaroti mUle zaktasya zakyakaraNAditItyAzayenAha1* asata ityAdi-etena tatvakaumudyAM dvitIyahetumAtrAprayojakatvazaGkApra. darzanaM prathamahetvaprayojakatvasyAzaGkAyA apyupalakSaNAmati / 'atra cedamanumAnam-vimataM zaktimatkAraNakaM kAryatvAt' iti / zaktitaH pravRttezcetyetadvivaraNatatvakaumudyanurodhenAha-2 *tilAnAmityAdi-yadyapi tatvakomudyAM upAdAnagrahaNAditi hetoratrayojakatvazaGkAvAraNArthaM sarvasambhavAbhAvAditi heturityetAvanmAtramevoktaM; tathA'pi madhyamaNinyAyena hetucatuSTaye tacchaGkAnivAraNAya mUle sarvasambhavAbhAvAdityuktamityeva yuktamityabhipretyAha-- Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH sikatAnAM tadabhAvaH / tathAsati tadvatastaniSpatteH prAgapi tatsiddhiranivAti / Adizabdena kAraNabhAvAt sarvasaMbhavAbhAvAditi hetudvayagrahaNam / kAraNabhAvAt kAryasya kaarnnaatmkvaadityrthH| prAgeva sati kAraNe kathaM tadA tadabhinna kAryamasadbhavet ? * nanvastu prAgasadeva kAryam ? mA ca bhUvan hetuprAptitadvRttitadaikyAni; tathApi kasyacideva kiMcitkAryamityatra sarvasambhavAbhAvAditi 2* prasaGgatadviparyayAbhyAM pratyuktiH tathAhi-yadi prAgasat hetubhiraprAptaM hetuvRttitAdAtmyarahitaM ca tata utpadyate sarvasmAtsarvasambhavassyAt / na cAsAvasti ! iti AnandadAyinI tadabhAvaH-sikatAdiSu tailaabhaavH| tadvataH-- kAryarUpazaktimato hetoH / tanniSpatteH-kAryaniSpatteH; prAgapi tatsi (ddhiranivAryetyarthaH) ddhiH kAryasattA'stItyarthaH / hetudvayaM-tarkamUlabhUtavyApti (rke ApAdaka) dvayamityarthaH / prasaGgatadviparyayAvevopapAdayati-tathAhIti / sarvasmAtsarvasaMbhavassyAt- sarvakAraNAdapi sarva kArya syAditi prasaGgaH / na cAsau bhAvaprakAzaH * canvastu ityAdinA / * prasaGgatadviparyayAbhyAmityAdi.. 'prativiSayAdhyavasAyo dRSTaM trividhamanumAnamAkhyAtam' . ityatra tatvakaumudyAM vAcaspatinA 'pUrvavaccheSavatsAmAnyato dRSTam ' iti nyAyasUtrAnurodhena anumAnatraividhyamuktam ; na tu anupaladhviH svabhAvakArye ceti bauddhamatAnusAreNa ; ataH prasaGgatadviparyayayoH zeSavada Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdahetunirAse AkArAntareNAsata eva kAryatvam 267 tatvamuktAkalApe na svocitAtkAryadRSTeH / sarvArthasiddhiH paJcAnAmapyAbhAsatvAbhiprAyeNa prativakti-neti / tatra prathamasya pratikSepe hetuH kAryadRSTeriti / zeSANAM tu sa eva svocitAditi vishessitH| na tAvat kAryamiti kimapi na dRSTam ! sarvalokavedavirodhAt / vyaktisAdhanasyApi nirAzrayatvaprasaGgAcca / na ca dRSTamapi na satyam ! mAdhyamikAdimatAnAM nirAkariSyamANatvAt / na ca satyamapi na kAraNAMdyatirekeNa gRhyate! uktottaratvAt / prakRtivikRtItyAdivibhAgabhaGgaprasazAcca / AnandadAyinI sarvakAryasambhavo'stIti viparyayaH / paJcAnAmiti- sAdhakAniSTApAdakarUpANAmanumAnataLaNAmityarthaH / viziSTasya sarvahetudUSaNaparatve vizeSaNavaiyarthyamAdyahetAvityabhiprAyeNAha--tatreti / kiJcidvizeSasya kiJcidvizeSa prati anvayavyatirekavazAt kAraNatvoktau noktadUSaNAmiti zeSANAM dUSaNamAha-zeSANAM tviti / svocitatvaM-kAryAnukRtAnvayavyatirekitvam / kAryadRSTarityetadupapAdayati-na tAvaditi / tathAca sata utpattidarzanAdbAdha ityarthaH / na cAsata utpattau shshshRnggsyaapyutpttiH| anvayavyatirekasiddhakAraNAbhAvAt / nirAzrayatvaprasaGgAccetitathAca AzrayAsiddhiArati bhaavH| 'lokavirodhaparihAramAzaGkatena ca dRSTamapIti / pariharati--mAdhyamikAdimatAnAmiti / bAdhAdazane'pyasatyatve sarvatrApyevaM prasaGgena mAdhyamikamataprasaGgaH; sa ca nirAkariSyata ityarthaH / uktottaratvAditi-pUrva ghaTo nAsIdidAnImAsIditi kAraNAvyatirekeNa lokadRSTarityarthaH / prakRtIti-asadavasthAyA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH * ataH kAraNAdbhinnatvena dRSTa kArya tenAkAreNa pUrva nAsIditi tvayaivAkAmenApi svIkartavyam / na hi ghaTAkAreNa niSpannasya AnandadAyinI abhAve sarveSAM svakhAvasthAviziSTAnAM prAksatvAt kiMcinna kasyacidvikRtirityarthaH / na ca yadyataH kadAcidabhivyaktaM tattadvikRtiriti vibhAgaH; abhivyakteH prakAzAtmakatve prakRterapi kadAcicchabdAdibhiH prakAzAttadvikRtitvaprasaGgAt / AparokSyavivakSAyAM prakRtyAdi (tyAdInAM) (prati) mahadAdi vikRtirna syAt / tasyA (teSAmA) parokSyAbhAvAt / na ca yadyasmAdvibhajyate sA tasya prakRtiriti vibhAgaH ; vibhAgasya prAksattve asattve ca (uktadoSAt) asAdhyatvaprasaGgAt / na cAbhivyaktiranyA; tasyAH parAbhimatotpatteranyasyA durvacatayA AdyakSaNasambandhAtmikAyAH prAgasattvaniyamAditi bhAvaH / avasthAyAH prAksatve kArakavyApAravaiyarthyamityAha-nahIti / niSpannasya-siddhasya niSpAdyatvAyogAt ; anyathA ghaTasyotpannasya sarvadotpAdaprasaGgAditi bhaavH| nanu na kAraka bhAvaprakAzaH numAne paryavasAnaM bodhyam / '* ataH kAraNAdbhinnatvenetyAdi-etena kAryadRSTeriti mUlasya kAraNAdbhinnatvena kAryasya darzanAdityartha iti siddham / itthaM ca avasthAnAM kAraNavyApArAtpUrva sattvasAdhane pratyakSabAdho doSa udbhAvito bhavati / kAraNAccAsya sato'bhivyaktiravaziSyate; 'satazcAbhivyaktirupapannA' iti vAcaspatyuktiM dUSayati-- Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] satkAryavAdanirAse kArakavyaJjakasvarUpabhedaH kAryasya vyaGgyatve doSazca 269 sarvArthasiddhiH punarapi daNDAdivyApAraniSpAdyatvamasti! 1* kiMca kAryavyaGgyazabdau ca vyavasthitaviSayau loke dRSTau kArakavyaJjakabhedazca / kArakaM samagramapyekamutpAdayati; vyaJjakaM tu sahakArisaMpannaM samAnendriyagrAhyANi samAnadezasthAni tAdRzAni sarvANyapi vynkti| tadatra ghaTAdivyaktisAmagrathaiva tadvanmRtpiNDagatAnAM karakAdInAmapi vyaktissyAt / vyaJjakatve siddhe avAntaravyaGgyabhedapratiniyatavyaJjakabhedavyavasthAklaptiH! na AnandadAyinI vyApArasya vaiyarthya; teSAM vynyjktvaaditytraah-kinyceti| kArakavyaJjakayorvyApArabhedAdapi naikyamityAha-kArakaM samagramiti / vyaJjakaM tvitiekasya dIpasya yugapaddhaTapaTAdivyaJjakatvadarzanAditi bhAvaH / kArakasya vyaJjakatvameva yadi tadA bAdhakamapyAha--tadatreti / na ca mRtpiNDe karakAdyabhAvaH ; krameNotpadyamAnAnAM darzanAditi bhAvaH / nanu vyaJjakAnAM khabhAvabhedaH kalpyate ; keSAMcidyugapadanekavyaJjakatvaM kaSAMcit kiJcijjAtIyavyaJjakatvaM ; tathA ca noktadoSa ityata AhavyaJjakatve siddhe iti / nanu AgantukaM nAsti; sarvaM pUrvameva sat ; tathAca tadanurodhAddhaTAdikAraNAnAM daNDAdInAM vyaJjakatvamaGgIkaraNIyamityAzaGkaya pratyakSAdibhirAgantavassantyevetyabhyupagantavyam ; anyathA bhAvaprakAza 1* kiMcetyAdinA / dharmadharmiNorabhedenAvasthAnAM prAksattA na sidhyatItyAha Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH ceha tathA! * AgantukAbhAve ca puruSavat prakRtirapi te nirvyApAraiva syAt / tathA ca gataM sRSTipralayAdivAdaiH siddhAntasRSTayAdibhizca! kiMca satkAryamiti kAryasya sattvamAtre sAdhye siddhasAdhyatA'* kArakavyApArAtprAgapi saditi sAdhye kAryasya kArakavyApArasya prAgasattvamaGgIkRtaM syAt / asadakaraNAt zaktasya zakyakaraNAditi hetvozca karaNazabdenApUrvotpAdane vivakSite svavacanavyAghAtaH / vyaktivivakSAyAM tu vyajyamAnatvAtprAgapi saditi syAt / tadA anyatarAsiddho hetuH| nanu AnandadAyinI doSamAha-AgantukAbhAva iti / vyApArasyAgantukasyAbhAvAdityarthaH / tasyApi pUrvasattvAGgIkAre sRSTipralayAdikaM yugapatsyA (sarvadA syA) diti bhAvaH-siddhAntasRSTayAdibhizceti / siddhAntakalpanayetyarthaH / yadvA tvasiddhAntasRSTayAdikramAdibhizcetyarthaH--kArakavyApArAtprAgiti / prAkta(prAksattva) sya tadabhAvaghaTitatvAditi bhAvaH-apUrvotpAdane iti / utpAdanasyotpatteH pUrvamavidyamAnasya vivakSitatve ityarthaH / vyaktivivakSAyAmiti / abhivyaktivivakSAyAmityarthaH / viparyayamukhena paryavasitaM hetumAha-vyajyamAnatvAditi / hetviti-vyAptaM liGgamityarthaH / bhAvaprakAzaH * AgantukAbhAve iti / 'satkArya ; kAraNavyApArAtprAgapIti zeSaH / tathA ca na siddhasAdhanaM naiyAyikatanayairudbhAvanIyam' iti vAcaspativyAkhyAnaM dUSayati * kArakavyApArAtprAgapItyAdi // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdahetunirAse pratijJAhetudUSaNAni 271 sarvArthasiddhiH sato'bhivyaktau ghaTatailataNDulAdi nidarzanamasti asata utpattau na kizcit ! iti cet ; kimataH? nahi nidarzanameva pramANam ! hetunaiSphalyaprasaGgAt / na ca nidarzanAbhAvo bAdhakaH! sarvatra pratiniyatasvabhAvalopaprasaGgAt / api ca asadakaraNAdityatra kAryasya prAksatva kriyamANatvAdityeva hetussyAt / tathA ca 1* pratijJAhetuvirodhaH / vipakSAt svapuSpAdeH sapakSAcca sarvasmAt vyAvRttatvena hetorasAdhAraNatvaprasaGgazca / bhAvatvena tu prAksattvaM sAdhayAma iti cet tadA'pi pratyakSavirodhaH / anyathA nityAsato'pi * kutazcinnityasattvasAdhane nivArakAbhAvAt / asatassattvApAdanamazakyamityuktamiti cenna; atyantAsattve vivakSite kAryeSu tadabhAvAt / prAgasattve tu sRSTayanuguNasyaiva tadviruddhatvopanyAsAt / / AnandadAyinI sarvatreti / tejasa uSNasparzaH pRthivyA gandha ityAdilopaprasaGgAdityarthaH / apUrvotpAdanavivakSAyAM viruddhatvamapItyAha-apiceti / sapakSAccetinityatvenAbhyupagatAdAtmAderityarthaH-anyatheti / zazazRGgAderapyutpattyabhAvAdinA nityasattvasAdhanaprasaGgAdityarthaH--prAgasattve viti / tasyo. tpattiyogyatAvacchedakatvAt utpattezca AdyasamayasaMbandharUpAyAH prAgasattvasyAnukUlatvAt tasya tadviruddhatvopanyAso vyAhata ityarthaH / bhAvaprakAzaH * pratijJAhetuvirodha iti-prAksatassiddhasya kRtisAdhyatvAsaMbhavAditi bhaavH| *kutAzcat-viSayatvAdinA / samAnatantre 'zabdajJAnAnupAtI vastu'zUyane vikalpaH' iti asato'pi vRttiviSayatvavyavasthApanAditi bhaavH| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 savyAkhyasavothesiddhisahitatatvamuktAkalApa |jaDadravya awan sarvArthasiddhiH prAgasattucchameva syAt sacca nityaM sadityasat / ayathAdRSTi nirNeturazeSAbhISTaviplavAt // anyo'pi ghaTavAn kAlaH kAlatvAditi vAdinaH / pakSadRSTAntabAdhAdiprasaGgaHpraNidhIyatAm // yacca kArakANAM kArya prAptAnAmeva tadutpAdakatvamiti; vyAhatametat ; kiJca kiM dRSTatvAdevamaGgIkriyate avyavasthAbhayAdvA? nAdyaH; ananyathAsiddhaniyatapUrvabhAvitvAdatiriktAyAH ___AnandadAyinI anyathA anabhivyaktasya zazazRGgavadabhivyaktisaMpAdana (mazaGkayam) mapyazakyaM ; AtiprasaGgAt / nanu prAgasattve cAsattvAvizeSAt zazazRGgavat tucchatA syAt ; kadAcitsatve sattvAvizeSAt AtmAdivat sarvadA sattvameva syAdityatrAha-prAgasadityAdinA / prAgasata eva ghaTAdeH kadAcitsatvasya sata eva ghaTAdeH pazcAdasattvasya ca pratyakSadRSTeH dahanAnuSNatvAnumAnavahAdhitamiti bhAvaH / anubhavAtikrame bAdhakamAha-ayatheti / AtmA jaDo vikArI vastutvAt ; prakRtirapi svopAdAnaniSThA jaDadravyatvAt ; prakRtyAdi pratyakSaM syAt upAdAnadravyatvAt ityAdiprasaGgAdityarthaH / sattvasAdhakAnumAnAntaraM dUSayati-anyo'sIti / ghaTavattvena vAdidvayasaMpratipannakAlAnyaH kAla ityarthaH- itivAdinaH-sAMkhyasya / bhavadbhi : kAlarUpapadArthAnaGgIkArAt pakSAsiddhirityarthaH-praNidhIyatAM-pratisandhIyatAm / parasiddhasya pakSatve tu bAdha iti dhyeyam / dvitIyamapi hetuM viziSya dUSayati-yacca kArakANAmityAdinA / . vyahatametaditi Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: triguNaparAkSAyA satkAyavAdAdvatAyahatunirAsaH nigrahAdbhAvanaM ca 273 sarvArthasiddhiH kAryaprApteH kAraNAnAM mithaH prAptivat '* tvayA'pyadRSTatvAt / * tadihAnaGgAGgIkAro yuktAGgahAnizca prAgasattvayuktasyopekSaNAt / aviSayavRttitvaM vA kArakANAM sambandhasya; viruddhasthale saMcaraNAt / samazca prAptAvapyatiprasaGgaH / na hi prAptayorapi rajjughaTayorjanyajanakatA! tatra nityaprAptirnAstIti cet ; nimittAnAmapi ghaTAdibhinityaprAptayasambhavAt / upAdAne tu syAditi __ AnandadAyinI kAryasyA (syAsiddhatvaniyamAt ) siddhatve siddhaM pratyutpAdakatvasyAsaMbhavAdityarthaH--anaGgAGgIkAra iti / anapekSitasvIkAro nigraha ityarthaH -- yuktAGgahAniH / siddhatvasya pratibandhakatayA tadabhAvarUpasyAsiddhatvasyotpattyanukUlatayA tattyANe yuktAGgahAnirnigraha ityarthaH / aviSayavRttitvaM ceti / aviSaye--svaviSayatAnaheM svavyApAraphalapatikUla eva vRttitvaM vetyarthaH / viruddhasthale--- svavyApAraphalapratibandhakasthale / evaM ca tava nigrahatrayAmiti bhAvaH / avyavasthAbhayAditi dvitIyaM dUSayati ----samazceti / tadeva darzayati-na hIti / bhAvaprakAzaH ___1 * tvayA'pyadRSTatvAditi-anabhivyaktaM kAraNaM abhivyaktaM kArya ; "anabhivyaktizca atItAkhyo lakSaNapariNAmaH abhivyaktizca vartamAnatAkhya iti bhavasiddhAntena kAryaniyatapUrvavRttitvasya kAraNe bhavatA'pyaGgIkArAditi bhAvaH / jAtidoSAnAha-* tadihetyAdinA eteSAM svarUpaM tu buddhisare 'yuktatyAgastvayuktagrahaNamaviSaye . vRttirapyatradoSA' ' ityetadvivaraNe sphuTIbhaviSyati // SARVARTHA. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhiH cenna; nimittavadeva nityaprAptinarapekSyAt / tvatpakSeNa ca yadyena nityaprApta na tattasyopAdeyaM yathA paTasya tantuH tathA ca paTaH tasmAnna tantUpAdeya iti prasaGgAt / prakRtipuruSayornityaprAptayornopAdAnopAdeyabhAvaH / ato yayena nityaprAptaM na tattasyopAdeyaM yathA prakRtipuruSayoranyonyamiti / paTAdikamapi yena nityaprAptaM kathaM tasyopAdeyaM syAt / tayoranyonyaprAptinAstIti cenna pAndhavadubhayorapi saMyogaH tatkRtassargaH // AnandadAyinI nimittavadeveti-nimitte atiprasaGgaparihAravadupAdAne'pi saMbhavAditi bhAvaH / pratipakSamAha-tvatpakSeNa ceti / tathAca paTa iti-nityaprApta ityarthaH / vyabhicAramapyAha-prakRtipuruSayoriti / viruddhatvamapyAhaato yadyeneti / tayoH prakRtipuruSayoH / paGgandhavaditi puruSasya darzanArthaM kaivalyArtha tathA pradhAnasya / iti pUrvArdham / atretthaM vAcaspatinA vyAkhyAtam-' nanu cetano'haM cikIrSan karomI' ti kRticaitanyayoH sAmAnAdhikaraNyamanubhUyate tannopapadyate caitanyasyAkartRtvAt kartuzcAcaitanyAt iti zaGkAyAm :--- tasmAttatsaMyogAt acetanaM cetanAvadiva liGgam / iti parasparasaMyogAdhIno bhrama ityuktA ; avacchinnayossaMyogo'pekSA vinA na saMbhavati ; apekSA copakAryopakArakabhAvaM vinA neti apekSA ___ bhAvaprakAzaH __ * nimittavadeveti--etena vaMzIdharoktAnumAnamapyaprayojakamiti darzitam // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdadvitIyahetunirAse aniSTApAdanaM apasiddhAntaH Agamavirodhazca 275 sarvArthasiddhiH iti '* skhasamayavirodhAt / * ajasaMyogapakSe vibhUnAmapi nitypraapteH|| . vyAptirUpeNa sambandhaH tasyAzca puruSasya ca / dAruNyagniryathA . . . . . . // tyAgamavirodhAcca / 'jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH' iti * zrutyA muktasya prakRtiprAptirnivaya'tIti cenna; tadApi parasparadharmAdhyAsAdhikArabhUtadarzanamAtranivRttestvadiSTatvAt // AnandadAyinI hetumupakAryopakArakabhAvaM pUrvArdhena pratipAdya paGgandhavadityanena saMyogauktaH' iti / tatkRtassargaH-mahadAdisargasaMyogakRta ityarthaH / ajasaMyogapakSe iti-vibhUnAmAtmanAM parasparasaMbandhAvyabhicAra ityarthaH / prakRtipuruSayossaMbandhAnaGgIkAre AgamabAdhamapyAha - vyAptirUpeNeti / nanu prakRtipuruSayo nityassaMyogaH ; muktasya tannivRttizravaNAt / tathAca yAvaddavyaM sambandho'tra vivakSito nAstIti zaGkate-jahAtyenAmiti / nivartyatIti-'na vRdbhaya' iti iDabhAvaH / tadA'pIti-jahAtIti - bhAvaprakAzaH 1* skhasamayavirodhAditi - etena 'nApi satvarajastamasAM saMyogaH aprApterabhAvAt' iti vAcaspatyuktirapi svasamayaviruddheti siddham / vaMzIdharoktarItyA prakRtipuruSasaMyogAGgIkAre'pi skhasamayavirodhaH (133) pUrvamevopapAditaH / * ajasaMyogapakSe iti-ajasaMyogazca AkAzAdikamAtmanA saMyujyate saMyogitvAdityAdinA tatvakaumudIprathamapadyavivaraNe vaMzIdhareNa sAdhitaH * zrutyeti-atra vaMzIdharavivaraNam-bhogassukhAdigrahaNam / grahaNaM ca tadAkAratA / sA ca kUTastha-, 18* Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH _1* yA dRSTAsmIti punarna darzanamupaiti puruSasya / iti / ataH kAryaprAptiH kaarnnaannggm| uktaM cAkSapAdena-* ghaTAdi. niSpattidarzanAt pIDane cAbhi(vyabhicArAdapratiSedhaH ' iti| AnandadAyinI parasparAdhyAsarUpabhrAntereva nivRttirbhavadabhimatA na taddhetubhUtasaMyoganikRttiriti vyabhicArastadavastha ityarthaH / ukte'rthe taduktiM saMvAdayatiyatheti prakRtessukumArataraM na kiJcidastIti me matirbhavati / 'prakRtessukumArataratvaM-punadarzanAsahatvam / atimandIkSavailakSyamandharA pramAdAdvigaLitavasanA cedAlokyate vadhUH puruSeNa punassA darzanaM na yAti tathA prakRtirapi punarna drakSyate ityarthaH' iti vAcaspatinA vyAkhyAta ityarthaH / ukte'rthe akSapAdasaMmatimAha-uktaM ceti / aprAptaireva ghaTAdiniSpattidarzanAt darzanAnurodhenaivAtiprasaGgabhaGgAt / pIDane ca bhAvaprakAzaH citau buddharAkAravatpariNAmo na saMbhavatItyagatyA pratibimbarUpatAyAM paryavasyati / tathA ca sukhAdirUpabuddhivRttipratibimbaH kUTasthacitau 'bhogaH / tasmin bhuktatvaM atItakAlotpattikatvam / atratyadhAtvarthasya bhogapadenaiva lAme vivakSA'sambhavAt / tathAca atItakAlotpattikoktabhogAnukUlasukhAdipariNAmavatItyartha iti / tyAgazca uktaduHkhajanakasaMyoga. virodhivibhAgAkUlavyApAraH / sa ca satvapuruSAnyatAkhyAtirUpa iti ca / 'zyA dRSTA'smIti / atra vaMzIdharaH- vastutastu avivekanimittakasaMyogavizeSAbhAvAdeva punaH pravRttarasaMbhavAdityarthaH' ityAha / * ghaTAdItyAdi Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdAdvatIyahetunirAse kAryaprApteH kAraNAnaGgatve akSapAdasaMmatiH 277 Aakawar AnandadAyinI sambandha Avazyaka iti nirbandhakaraNe ca uktarItyA vyabhicArAtsaMbaddhAdapi rajjAderutpattyadarzanAt asaMbaddhotpAdane'pi na virodha ityarthaH / bhAvaprakAzaH 'ghaTAdiniSpattidarzanAt pIDane cAbhicArAdapratiSedhaH' (5-1-7) iti nyAyabhASyavArtikatAtparyaTIkAsaMmataH pAThaH / zatadUSaNyAmapyevameva / etapUrvasUtraM ca-'prApya sAdhyamaprApya vA hetoH prAptayA'viziSTatvAdaprAptayA'sAdhakatvAcca prAptayaprAptisamau' iti / atra nyAyavArtikam-yadi tAvadayaM hetuH sAdhyaM saMprApnoti ; prAptayA aviziSTaH / ko'vizeSArthaH ? ubhayovidyamAnatA / nAvidyamAnassaMprApyate iti hetossAdhanArthoM hIyate / atha na prApyate ; aprAptana hetunA aviziSTatvAdaheturbhavati / na hyAgniraprApto dahati ! prAptyA pratyavasthAna prAptisamaH / aprAptayA pratyavasthAnamaprAptisamaH / anayorbhedenopanyAso vivakSAtaH / bhedavivakSAyAM prAptatyaprAptisamAviti / abhedavivakSAyAmekamevottaram / yathA vRkSA vnmiti'| atra tAtparyaTIkA 'asatsAdhyate na tu sat / prAptaM ca sat / asataH prAptyasambhavAt ; tasmAnna sAdhyam / api ca yena yasya prAptistena tasyaikyameva / yathA-gaGgA sAgaraM prAptA sAgareNa saGgatA sAgareNAbhinnA ; tadvadevAbhinne cetsAdhyasAdhane nAsti sAdhyasAdhanabhAvaH / tasya bhedAdhiSThAnatvAdityapi draSTavyam / aprAptisamastu sphuTa eveti // ___ nanu prAptyaprAptisamayormilitayoH sAdhanapratiSedhasyaikatvAt kathaM prAptyaprAptisamau vibhinnau iti ? ata Aha-anayorbhedopadezo vivakSAtaH iti / sAdhanapratiSedhasyaikatve'pi prApya vAprApya veti vikalpabhedAvedavivakSetyarthaH / abhedavivakSAyAM tvekamevottaraM ; yathA vRkSANAM bahutvaM Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH vivakSitvA bahuvacanaprayogo vRkSA iti; tadbahutvasaMkhyAyA ekatvaM vivakSitvA ekavacanaM ekaM vanamiti' iti / asmin sUtre ca'mRtpiNDaprAptAnAM daNDAdInAM nAvizeSo na ca sAdhyasAdhanabhAvanivRttiH ; na hi mRtpiNDaprApto daNDaH sAdhanatvaM jahAti! nApItarat sAdhyatvaM jahAti ! atha manyase! ghaTastatra sAdhyaH ; tasyacAvidyamAnasya kiM sAdhanena ? nAvidyamAnasya sAdhanam ; apitu mRtpiNDo ghaTIkriyate / kimidaM ghaTAkriyata iti ? mRdavayavAH pUrvavyUhaparityAgena vyUhAntaramApadyante vyUhAntarAcca ghaTotpattiH / pIDane cAbhicArAdaprAptayApi sAdhakatvaM dRSTam / koprAptayarthaH ? parasparopa zleSamantareNa sAdhakatvam / anyathA tUddezenAyaM prApta eva niyamAt / iyaM ca jAtiH sarvahetvapavAdadvArikA / yadi jJApako heturapadizyate tathA'pi / yadi kArakastathA'pIti' iti nyAyavArtikam / atra tAtparyaTIkA-sUtraM tadvyAcaSTemRtpiNDaprAptAnAM dumadInAM na gaGgAsAgaravadaMvizeSaH / mRdavayavAH pUrvavyUhaparityAganeti / sAdhyaM-karma / tacca mRdavayavAH te ca siddhA evetyabhicAraH / ghaTastu phalaM na sAdhya iti bhAvaH / uttaraM parasparopazleSamantareNa sAdhakatvamiti / anyathA tUddezenAsau prApta eva ; yaduddezenAbhicAraH zyenAdinA kriyate tasyaiva pratyavAyo bhavati nAnyasyeti niyamaH ; atrApi saMyuktasaMyogAdiH sambandha upeyaH / tasyApi hetutvaM kriyAM prati dRSTam / yathA pakAkhyAyAM. bhuvi' iti / atra yadyapi 'anayoruttaraM' ityuttarasUtrAvataraNe ; 'ubhayathA. khalvayuktaH pratiSedhaH' ityuttarasUtre ca nyAyabhASyavAkyamanurudhya pUrvasUtrAt 'prApya sAdhyam' iti bhAgasya AprAptayA'sAdhakatvAdityatra nayatiriktAMzasya cAnuvRttimAzritya mRdavayavAnAM sAdhyatvamupapAdya uttarasUtrArtho varNitaH ; tathA'pi pUrvasUtre hetusAdhyapade parasparasambandhayarthadvaye. svarase; Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdadvitIyahetunirAse sAMkhyavRddhagAdhAdUSaNam 279 sarvArthasiddhiH 1* atra kAryamaprAptairityupaskAryam / etena asattvAnnAsti sambandhaH kArakaissattvasanibhiH / asambandhasya cotpattimicchato na vyvsthitiH|| iti sAGkhyavRddhagAdhA'pi prtyuktaa| iha tu svocitAtkArakacakrAttatsambandhatazca kAryadRSTerityavyavasthAmUlaghAtaH / etena AnandadAyinI upaskArya-adhyAhAryam / etenetyasyArthamAha-iha viti| eteneti--pUrva kAlapakSakAnumAnasya parapakSAnusAreNa dUSaNamuktam / idAnI pratyakSAdibhi bhAvaprakAzaH kAryabodhakaM cAnyanna kiJcidapi padamasti / uttarasUtre ca abhicArAditi hetuvizeSasamarpakaM padaM pIDanapadaM ca tatsambandhikAryavizeSArthakam / ghaTAdipadamapi kAryavizeSavAci / ata eva vArtike kArakajJApakobhayasAdhAraNyoktiH; 'asatsAdhyate' ityAditAtparyaTIkoktizca svarasatassaMgacchate / prAptayaprAptisamayorekottaratvaM ca tatraivoktam / ataH pUrvasUtrAt sAdhyamaprApya hetoH iti trayamanuvartate / hetoriti paJcamI / jAtAvekavacanam / hetossAdhyamaprApya ghaTAdiniSpattidarzanAdapratiSedha ityeko'rthaH / ghaTAdeheMtozca parasparopazleSasambhAvanAM pratyakSabAdhena viphalayituM niSpattidarzanAt ' iti / yatra ca sA sambhAvanA nAsti tadabhiprAyeNa pIDane cetyAdi / hetorabhicArAt sAdhyamaprApya pIDane cApratiSedha iti tadartha ityabhipretya paryavasitamAha-'* atra kAryamaprAptairityupaskAryAmati / etena pUrvasUtre vizvanAthena vRttau kAryaprAptayaprAptiparatayA vivaraNamapi saMgacchate iti bodhyam / nyAyabhASyAdikamakSapAdahRdayAnanusArIti buddhisare (56) vakSyate // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jaDadravya savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH vimataM pUrvAparakAlayorapi sat prameyatvAt sattvAdvA Atmavat / vigItaH kAla etaTAdimAn kAlatvAt etatkAlavadityAdirnirastaH; sarvalokapratyakSAdibAdhAt / * kArakavyaJjakAnAM ca vyavahAravyavasthitiH / ** kinnimitteti vaktavyaM * sarvanityatvavAdinA // AnandadAyinI bIdho'pIti vaktuM (kAryaprAptakAraNAnAmevotpAdakatvamiti sattvasAdhakarUpasya nirastatvAt pratyakSAdibhirbAdho'pi siddha iti vizeSa iti dUSitasyApi) punaranuvAdaH / anyathA AdizabdA ktAnumAnAdInAM tulyatayA pratipakSatvaprasaGga iti dhyeyam / vyaJjakatvamevotpAdakatvaM tadatirekeNotpAdakatvAbhAvAt / tatra siddhatvamanukUlameva / na ca kArakavyaJjaka vyavasthitI na syAtAmiti vAcyam ; tAratamyamAdAya vyavasthAsaMbhavAt / tathAca pUrvoktA doSA ityAha-kArakavyaJjakAnAM ceti / 280 bhAvaprakAzaH * kArakavyaJjakAnAM ca vyavahAravyavasthitiH / ityatra vyavahAravyavAsthatirityanena 'na vyavasthAnupapatteH, ityakSapAdasUtrasthavyavahArazabdArtha uktaH / tena vAcaspatinA svAyambhuvamatamAtrApAkaraNaparatayA yojitamapi tatsUtraM kApilasvAyambhuvamatadvayanirasana eva svarasamiti bodhitam / ... 2 * kinnimitteti ---- pAtaJjalabhASye utpattisthityabhivyaktivikArapratyayAptayaH / -viyogAnyatvaSTatayaH kAraNaM navadhA smRtam // ityuktayA kArakavyaJjakabhedasya pUrvapakSiNA'pi vyavasthApanIyatvAditi bhAvaH / * sarvanityatvavAdineti nAtra niranvayavinAzAprattiyogitvarUpaM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] sarvanityatve paroktAnumAnanirAsaH kArakavyaJjakasvarUpabhedavyavasthAnupapattizca 281 bhAvaprakAzaH nityatve .vivAkSatam ; vainAzikArdhavainAzikamatadvaye niranvayavinAzAGgIkAre'pi sAMkhyavat siddhAnte'pi bhAvAntarAbhAvapakSAzrayaNena avasthAnAmanityatvAGgIkAre'pi niranvayavinAzAnabhyupagamena vivAdasyaiva vilayaprasaGgAt / kiMtu sarvakAlasambaddhatvam / siddhAnte'vasthAnAM kArakavyApArAtpUrvamasattvAGgIkAreNa na nityatvam / sAMkhyamate tu na tathA ; yathA''hAkSapAdaH-'sarva nityaM paJcabhUtanityatvAt 4-1-29 iti| atra tAtparyaTIkA-'paJcabhUtAtmakaM khalvetat goghaTAdikAryamupalabhyate / vyapadizanti hi mRddhaTo mRccharIramiti / bhUtAni ca nityAni / teSAmucchedasya naiyAyikairanabhyupagamAt / tena bhUtAnAM goghaTAdInAM nityateti pUrva:pakSaH / etAdvacArAvasare * 'na vyavasthAnupapatteH' iti sUtrAvataraNabhASyam-' avasthitasyopAdAnasya dharmamAtraM nivartate dharmamAtramupajAyate / sa khalutpattivinAzayorviSayaH / yaccopajAyataM tat prAgapyupajananAdasti / yacca nivartate tnnivRttmpystiiti| evaM ca sarvasya nityatvamiti' iti / evaM 'na payasaH pariNAmaguNAntaraprAdurbhAvAt' 3-2-14 iti sUtreapa 'payasaH pariNAmo na vinAzaH ityeka Aha ; pariNAmazca avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiriti / guNAntaraprAdurbhAva ityapara Aha ; guNAntaraprAdurbhAvazca sato dravyasya pUrvaguNAnivRttau guNAntaramutpadyate iti / sa khalvekapakSIbhAva eva ; atra tu pratiSedhaH' iti ca / atrApi tAtparyaTIkA-- 'bhASye guNAntaraprAdurbhAva iti--dravyaM tAvatsadeva / guNoapa san kevalamanudbhUta aasiit| ekazvodbhUto gunnH| tatra ya udbhUtastirobhavati pUrvaguNasya nivRttau tirobhUtau guNAntaramutpadyate tadbhavatItyarthaH' iti / atra nyAyabhASye 'avasthitasya dravyasya' ityAdipAtaJjalasUtrabhASyAnupUrvIdarzanena kApilAH pAtaJjalAzca sarvanityatvavAdinaH iti sidhyati / evaM pAtaJjalasAGkhyadarzana yorekapakSIbhAvo'pi / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadvya bhAvaprakAzaH yogasUtre (1-9) tatvavaizAradyAM-'na khalu sAMkhyIye rAddhAnte abhAvo nAma kazcidasti vastudharmaH ! ' iti vAcaspatinA pAtaJjalarAddhAntasyApi sAMkhyIyatvokteH ; nyAyakaNikAyAM tenaiva 'trisraHkhalvimA bhAvapariNatividhA bhavanti sAMkhyAnAm ' iti etena (3-1-13) ityAdi yogasUtrArthasya sAMkhyasambandhitvAbhidhAnAt vedAnteSu pAlaJjalAnAM sezvarasAMkhyavyapadezadarzanAt yogabhASye pAdAnte 'iti pAtaJjale sAMkhyapravacane' ityuktezca / etena 'sAMkhyasya nityaikAntavAdaniyatAn prayogAnanvAha' iti 'santi prAgapyavasthAH' ityetadavataraNAcAryasUktirapi niyUMDhA ; ubhayorapyavasthAnAM sarvakAlasambandhitvasya sammatatvAt / niranvayavinAzAnaGgIkAreNa prAgabhAvadhvaMsayoratItAnAgatAvasthArUpatayA abhivyaktervartamAnAvasthArUpatayA'vasthAnAM parasparAbhAvarUpatvena nAzAbhAvasyApi vartamAnAvasthArUpatvAbhyupagamena kAlAdibhedenAvasthAnAmekatra virodhavirahAt / avasthAnAM dharmatayA atItAdilakSaNapariNAmasya dharmaniSThatvAt ; tathAhi'etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH' (3-13) iti pAtaJjalaM sUtraM sarvanityatApUrvapakSanidAnamiti pratIyate / tatra yogabhASyam.---' etena-pUrvoktena cittapariNAmena dharmalakSaNAvasthArUpeNa bhUtendriyeSu dharmapariNAmo lakSaNapariNAmo'vasthApariNAmazcokto veditavyaH / tatra vyutthAnanirodhayodharmayorabhibhavaprAdurbhAvau dharmiNi dharmapariNAmo lakSaNapariNAmazca nirodhastrilakSaNaH tribhiradhvabhiryuktaH / sa khalvanAgatalakSaNamadhvAnaM prathamaM hitvA dharmatvamanatikrAnto vartamAnaM .. lakSaNaM pratipanno yatrAsya svarUpeNAbhivyaktiH; eSo'sya dvitIyo'dhyA; nacAtItAnAgatAbhyAM lakSaNAbhyAM viyuktaH' iti / atra tatvavaizAradI--'abhivyaktiH smudaacaarH| eSo'sya prathamamanAgatamadhvAnamapekSya dvitIyo'dhvA. / sthAdetat ; anAgatamadhvAnaM hitvA Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sAMkhyayogayoH sarvanityatvAbhiprAyakatvapradarzanam 283 bhAvaprakAzaH cedvartamAnatAmApannastAM ca hitvA'tItatAmApatsyate ! hanta bhoH! adhvanAmutpattivinAzau syAtAm ! na ceSyate! na hyasata utpAdo nApi sato vinAzaH ! ityata Aha-na ceti / nacAtItAnAgatAbhyAM sAmAnyAtmanA'vasthitAbhyAM viyukta ityarthaH' iti / evaM 'etena bhUtendriyeSu dharmadharmibhedAt trividhaH pariNAmo veditavyaH / paramArthatastveka eva prinnaamH| dharmisvarUpamAtro hi dhrmH| dharmivikriyaivaiSA dharmadvArA prapaJcayata iti / tatra dharmasya dharmiNi vartamAnasyaivAdhvakhatItAnAgatavartamAneSu bhAvAnyathAtvaM bhavati ; na dravyAntaratvam / yathA suvarNabhAjanasya bhittvA'nyathA kriyamANasya bhAvAnyathAtvaM bhavati na suvarNAnyathAtvamiti' iti bhASyam / 'eSa trividhaH pariNAmo dharmadharmibhedAt-dharmadharmiNorbhedamAlakSya / tatra bhUtAnAM pRthivyAdInAM dharmiNAM gavAdirghaTAdirvA dharmapariNAmaH / dharmANAM ca atItAnAgatavartamAnarUpatA lakSaNapariNAmaH / vartamAnalakSaNApannasya gavAderbAlyakaumArayauvanavArdhakyamavasthApariNAmaH / ghaTAdInAmapi navapurAtanatA'vasthApariNAmaH / evamindriyANAmapi dharmiNAM tattannIlAdyAlocane dharmapariNAmaH / dharmasya vartamAnatAdilakSaNapariNAmaH / lakSaNasya ratnAdyAlocanasya sphutttvaasphutttvaadirvsthaaprinnaamH| so'yamevaMvidho bhUtendriyapariNAmo dharmiNo dharmalakSaNAvasthAnAM bhedamAzritya veditavyaH / abhedamAzrityAha-paramArthatastu iti / tuzabdo'bhedapakSAdvizinaSTi / pAramArthikatvamasya jJApyate na tvanyasya pariNAmasya niSidhyate / kasmAt ? dharmisvarUpamAtro hIti : nanu yadi dharmivikriyaiva dharmaH ! kathaM tarhi asaGkarapratyayo loke pariNAmeSu ityata Aha--dharmadvAroti / dharmazabdena dharmalakSaNAvasthAH parigRhyante / tadvAreNa dharmiNa eva vikriyetyekA cAsaGkIrNA ca / tadvArANAmabhede'pi dharmiNaH parasparAsaGkarAt / nanu dharmiNA dharmANAmabhinnatve. dharmiNo'dhvanAM ca bhede Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH dharmiNo'nanyatvena dharmeNApIha dharmivadbhavitavyamityata Aha-tatra dharmasyeti / bhAvaH---saMsthAnabhedaH / suvarNAderyathA bhAjanasya rucakasvastikavyapadezabhedo bhavati ; tanmAtramanyathA bhavati / na tu dravyaM suvarNamasuvarNatAmupaiti / atyantabhedAbhAvAditi vakSyamANo'bhisandhiH iti tatvavaizAradI / 'atra lakSaNapariNAme sarvasya sarvalakSaNAyogAdadhvasaMkaraH prAmotIti parairdoSazcodyata iti tasya parihAra:--- . dharmANAM dharmatvamaprasAdhyam / sati ca dharmatve lakSaNabhedo'pi vAcyaH / na vartamAnasamaya evAsya dharmatvam ; evaM hi na cittaM rAgadharmakaM syAt / krodhakAle rAgasyAsamudAcArAt iti / kiJca trayANAM lakSaNAnAM yugapadekasyAM vyaktau nAsti sNbhvH| krameNa tu svavyaakAJjanasya bhAvo bhavediti / uktaM ca-rUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante / sAmAnyAni tvatizayaissaha pravartante tasmAdasaMkara' iti yogabhASyaM / atra tatvavaizAradI--'paroktaM doSamutthApayati-atra lakSaNapariNAma iti / yadA dharmo vartamanastadaiva yadyatIto'nAgatazca tadA trayo'pyadhvAnaH saMkIryeran / anukrameNa cAdhvanAM bhAve'sadutpAdaprasaGga iti bhAvaH / pariharati-tasya parihAra iti / vartamAnataiva hi dharmANAmanubhavasiddhA tataH prAkpazcAkAlasaMbandhamavagamayati / na khalvasadutpadyate ! na ca sadvinazyati ! tadidamAha-evaM hi na cittaM iti / krodhottarakAlaM hi cittaM rAgadharmakamanubhUyate! yadA ca rAgaH krodhasamaye anAgatatvena nAsIt tatkathamasAvutpadyeta ? anutpannazca kathamanubhUyeta? iti / bhavatvevaM tathA'pi kuto'dhvanAmasaMkara iti pRcchati--kiJceti / kiM kAraNamasaMkare? caH punararthe / uttaramAha-trayANAmiti. / . trayANAM lakSaNAnAM yugapannAsti saMbhavaH / kasmin ? ekasyAM cittavRttau / krameNa Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraHj ommmm sAMkhyayogayoH sarvanityatvAbhiprAyakatvapradarzanam 285 bhAvaprakAzaH tu lakSaNAnAmekatamasya svavyaJjakAJjanasya bhAvo bhavet --- saMbhavet / lakSyAdhInanirUpaNatayA lakSaNAnAM lakSyAkAreNa tadvattA / atraiva paJcazikhAcAryasaMmatimAha-uktaMceti / etacca prAgeva vyAkhyAtam / upasaMharati--tasmAditi / AvirbhAvatirobhAvarUpaviruddhadharbhasaMsargAdasaMkaro'dhvanAmiti' iti / atrodAhRtaM paJcazikhAcAryavAkyaM 'pariNAmatApasaMskAraduHkhaguNavRttivirodhAcca duHkhameva sarvaM vivekinaH' 2-15 iti sUtrabhASye'pyudAhRtam / tathAca tadbhASyam-' prakhyApravRttisthitirUpA buddhiguNAH parasparAnugrahatantrA bhUtvA zAntaM ghoraM mUDhaM vA pratyayaM triguNamevArabhante / calaM ca guNavRttamiti kSiprapariNAmi cittamuktam / rUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante sAmAnyAni tvatizayaissaha pravartante / evamete guNA itaretarAzrayeNopArjitasukhaduHkhamohapratyayA iti sarve sarvarUpA bhavanti / guNapradhAnabhAvakRtastveSAM vizeSa iti' iti / tatra tatvavaizAradI-- 'tadevamaupAdhikaM viSayasukhasya pariNAmatassaMskAratastApasaMyogAca duHkhatvamabhidhAya svAbhAvikamAdarzayati-guNavRttivirodhAcceti / vyAcaSTeprakhyeti / prakhyApravRttisthitirUpA buddhirUpeNa pariNatA guNAH / satvarajastamAMsi parasparAnugrahatantrAH zAntaM-sukhAtmakaM ghoraM-duHkhAtmakaM mUDhaMviSAdAtmakameva pratyayaM sukhopabhogarUpamapi triguNamArabhante / na ca so'pi tAdRzapratyayarUpo'sya pariNAmaH sthira ityAha-calaM ca guNavRttamiti kSiprapariNAmi cittamuktaM iti / nanvekaH pratyayaH / kathaM parasparaviruddhazAntaghoramUDhatvAnyekadA pratipadyate ? ityata AharUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante iti / rUpANi aSTau bhAvA dharmAdayaH / vRttayaH-sukhAdyAH / tadiha dharmeNa vipacyamAnenAdharmastAdRzo virudhyate / evaM jJAnavairAgyaizvaryaiH . sukhAr3i-. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH bhizca tAdRzAnyeva tadviparItAni virudhyante / sAmAnyAni tu asamudAcarappANyatizayaissamudAcaradbhissahAvirodhAtpravartante iti / nanu gRhNIma etat ; tathA'pi viSayasukhasya kutassvAbhAvikI duHkhatA ? ityata Aha-evameta iti / upAdAnAbhedAdupAdAnAtmakatvAccopAdeyasyApyabheda ityarthaH / tatkimidAnImAtyantikameva tAdAtmyam ? tathAca buddhivyapadezabhedau na kalpyete ityata Aha-guNapradhAnati / sAmAnyAtmanA guNabhAvo'tizayAtmanA ca prAdhAnyam / tasmAdupAdhitaH svabhAvatazca duHkhameva sarvaM vivekina iti // sarvasya sarvAtmakatve'pi vizeSaH prakRtasUtrAnantara 3-14 sUtrabhASye prkttiikRtH| sarvaM sarvAtmakamiti prakramya 'dezakAlAkAranimittApabandhAnna khalu samAnakAlamAtmanAmabhivyaktiriti ' iti / tatra tatvavaizAradI'yadyapi kAraNaM sarva sarvAtmakam ; tathA'pi yo yasya kAryasya dezaH; yathA kuGkumasya kAzmIraH; teSAM sattve'pi paJcAlAdiSu na samudAcAraH iti na kuGkumasya paJcAlAdiSvabhivyaktiH / evaM nidAghe na prAvRSassamudAcAra iti / tasmAt dezakAlAkAranimittAnAM apabandhAt-apagamAt na samAnakAlamAtmanAM--- bhAvAnAM abhivyaktiriti' iti / evaM 'kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH; iti taduttarasUtrabhASyAdikaM ca / prakRtasUtre bhASyam-' avasthApariNAme kauTasthyadoSaprasaGgaH kaizciduktaH / katham ? adhvano vyApAreNa vyavahitatvAt / yadA dharmaH svavyApAraM na karoti tadA'nAgato yadA karoti tadA vartamAno yadA kRtvA nivRttaH tadA atIta ityevaM dharmadharmiNorlakSaNAnAmavasthAnAM ca kauTasthyaM prAmotIti parairdoSa ucyate ; nAsau doSaH; kasmAt ? guNinityatve'pi guNAnAM vimardavaicitrayAt / yathA saMsthAnamAdimat dharmamAtra zabdAdaniAM vinAzya Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sAMkhyayogayoH sarvanityatvAbhiprAyakatvapradarzanam 287 bhAvaprakAzaH vinaashinaaN| evaM liGgamAdimaddharmamAtraM satvAdInAM guNAnAM vinAzyavinAzinAM; tasmin vikArasaMjJeti / tatredamudAharaNaM-mRddharmI piNDAkArAddharmAddharmAntaramupasaMpadyamAno dharmataH pariNamate ghaTAkAra iti / ghaTAkAro'nAgataM lakSaNaM hitvA vartamAnalakSaNaM pratipadyate iti lakSaNataH pariNamate / ghaTo navapurANatAM pratikSaNamanubhavan avasthApariNAmaM pratipadyate iti / dharmiNo'pi dhrmaantrmvsthaa| dharmasyApi lakSaNAntaramavasthetyeka eva dravyapariNAmo bhedenopadarzita iti / evaM padArthAntareSvapi yojyamiti / ete dharmalakSaNAvasthApariNAmA dharmisvarUpamanatikrAntA ityeka eva pariNAmaH sarvAnamUn vizeSAnabhiplavate / atha ko'yaM pariNAmaH ? avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttau dharmAntarotpattiH pariNAmaH' iti / atra tatvavaizAradI-atrAntare paroktaM doSamutthApayati-avastheti / avsthaaprinnaame-dhrmlkssnnaavsthaaprinnaame| kauTasthyadoSaprasaGga ukto dharmidharmalakSaNAvasthAnAm / pRcchati---kathAmiti / uttaramAha-- adhvano vyApAreNeti / danaH kila yo'nAgato'dhvA tasya vyApAraH kSIrasya vartamAnatvam ; tena vyvhittvaaddhetoH| yadA dharmaHdadhilakSaNaH svavyApAraM-dAdhikAdyArambhaM kSIre sannapi na karoti tadA'nAgataH ; yadA karoti tadA vartamAnaH ; yadA kRtvA nivRttassanneva khavyApArAddAdhikAdyArambhAt tadAtIta ityevaM traikAlye'pi sattvAt dharmadharmiNorlakSaNAnAmavasthAnAM ca kauTasthyaM prApnoti / sarvadA sattA hi nityatvam ! caturNAmapi ca sarvadA sattve'sattve vA notpAdaH / tAvanmAnaM ca lakSaNaM kUTasthanityatAyAH / na hi citizakterapi kUTasthanityAyAH kazcidanyo vizeSa iti bhAvaH / pariharati-nAsau doSa iti / nAsau doSaH / kasmAt ? guNinityatve'pi guNAnAM vimardaH-anyo'nyAbhibhAvyAbhibhAvakatvaM ; tasya vaicitryAt / etaduktaM bhavati-yadyapi Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH sarvadA sattvaM caturNAmapi guNiguNAnAM ; tathA'pi guNavimardavaicitryeNa tadAtmabhUtatadvikArAvirbhAvatirobhAvabhedena pariNAmazAlitayA na kauTasthyam / citizaktestu na svAtmabhUtavikArAvirbhAvatirobhAva iti kauTasthyam / yathA''huH nityaM tamAhurvidvAMso yatsvabhAvo na nazyati / iti / vimardavaicitryameva vikAravaicitraye hetuM prakRtau vikRtau ca darzayati-yatheti / yathA saMsthAnaM--pRthivyAdipariNAmalakSaNaM Adimat dharmamAtraM vinAzi-tirobhAvi / zabdAdInAM-zabdasparzarUparasagandhatanmAtrANAM svakAryamapekSyAvinAzinAM--atirobhAvinAM / prakRtau darzayati-evaM liGgamiti / tasmin vikArasaMjJA na tvevaM vikAravatI citizaktiriti bhAvaH / tadevaM parIkSakasiddhAM vikRtiM ca prakRtiM codAhRtya vikRtAveva lokasiddhAyAM guNavimardavaicitryaM dharmalakSaNAvasthApariNAmavaicitryahetumudAharati-tatredamudAharaNamiti / na cAyaM niyamo . lakSaNAnAmevAvasthA pariNAma iti sarveSAmeva dharmalakSaNAvasthAbhedAnAmavasthAzabdavAcyatvAdeka evAvasthApariNAmassarvasAdhAraNa ityAha--- dharmiNo'pIti / vyApakaM pariNAmalakSaNamAha-avasthitasyeti / dharma- . zabda Azritatvena dharmalakSaNAvasthAvAcakaH' iti // atra vijJAnabhikSuNA yogavArtike 'evaM ca sati pUrvadharmAtItatAyAM dharmAntarAbhivyaktirityevaMrUpapariNAmalakSaNAnnityatvamavasthAnAmapi bhavadbhirvaktavyaM na tu vinAzaH / avasthAnAM ca nityatve kimapyanityaM na syAdityevaM dharmadhAdikaM sarvaM jagat kUTasthaM syAt iti parairdoSa ucyate ityupasaMhAra' ityaadyuktm| atra yogabhASye dharmadharmipade parityajya :: guNinityatve'pItyAdyuktyA avizeSazabdavAcyazabdAditanmAtrapariNAmaH liGgazabdavAcyamahattatvapAraNAmazca tatvAntarahetubhUtaH / "vizeSAvizeSa Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sAMkhyayogadarzanayoH sarvanityatvAbhiprAyakatvapradarzanam 289 bhAvaprakAzaH liGgamAtrAliGgAni guNaparvANi 2 / 19 / iti sUtroktaH kathitaH / etena yadyapi vizeSANAM bhUtendriyANAM dharmalajhagAvasthApariNAmastu na tatvAntarotpattau hetuH / athA'pi ubhayoravailakSaNyameva anugatalakSaNAkrAntatvAditi bodhitam / guNAnAM na nAzaH apitUdbhavAbhibhavAveveti vizeSAvizeSetyAdisUtrabhASye spaSTam / evaM ca na payasaH pariNAmaguNAntaraprAdurbhAvAt' ityakSapAdasUtre tatvAntarotpattihetupariNAmAbhiprAyeNaiva guNAntaraprAdurbhAvAdityuktamiti bodhyam // nanu 'na vyavasthAnupapatteH' ityetadavataraNanyAyavArtike 'sarvaM nityamityetadyathA varNayanti' ityetadvivaraNe tAtparyaTIkAyAM 'tadevaM sAGkhyAnAM matamapAsya svAyambhuvAnAM matamapAkartumupanyasyati -- apare tu sarvaM nityaM ityetadanyathA varNayantItyavatArya trividhapariNAmaM dharmadharmiNorbhedAbhedaM khAyambhuvasammataM pradarzya 'na vyavasthAnupapatteH' iti nyAyasUtrasya tannirAsakatvamupapAdya sAGkhyavatsatkAryAbhyupagame khayaM vArtikakAra Aha' ityuktam / etatparyAlocanAyAM svAyambhuvAnAmeva pariNAma traividhyabhedAbhedavAditayA'nekAntavAditvaM ; sAGkhyAnAmabhedavAditvena ekAntavAditvameveti pratIyate / trividhapariNAmayogasUtrabhASye ca pAtaJjalAnAmanekAntavAditvaM sphuTamuktamityubhayornityaikAntavAditA na ghaTate iti cet ; ucyate ---- nyAyakaNikAyAM vAcaspatireva sAGkhyAnAM trividhapariNAmavAditAmabhANIt / anupadamevAcAryAsteSAM bhedAbhedavAditAM vyaktIkariSyanti // - atra yogabhASye-sAGkhyazAstrapravartakapaJcAzakhAcAryavAkyodAharaNapUrvakaM dharmANAM (avasthAnAM) sarvadA sattvaM sthApitam / vAcaspatinA'pi taddRDhIkRtam / yathoktaM kumArilena rUpAdikaM prastutya lokavArtike SARVARTHA. 19 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAMkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH na hi vyaktau vizeSo'sti na cAvaraNavAraNam || AnandadAyinI kimabhivyaktirAvaraNanivRttiH tadanukUlavyApAro vA ? nobhayatra tAratamyabhAvaprakAzaH 290 upamAnaparicchede-- pRthivyAdiSu caiteSAM satAmeva svabhAvataH / pariMNAmAdibhirvyaktirvyathAdRSTyavadhAryate // na hi zaktAtmanA kiJcidasajjanma prapadyate ! | iti / AtmavAde'pi -- [ jaDadrvya nacAvasthAntarotpAde pUrvAtyantaM vinazyati / uttarAnuguNatvAttu samAnyAtmani lIyate / svarUpeNa hyavasthAnAM anyonyasya virodhitA / aviruddhastu sarvAsu sAmAnyAtmA pravartate // iti / etacca udAhRtapaJcazikhAcAryavacanasamAnArthakam / evaMcAvasthAnAmapi sarvakAlasaMbandhitvamubhayasaMgatameva / yogabhASye arthakriyAkAritvatadabhAvopapAdanabhanekAntAzrayaNena kRtam / nAvasthAnAM sarvakAlAsaMbandha uktaH / sAMkhyaistu - anyonyAbhibhavAzrayajananamithunavRttayazca guNAH / pravartate triguNatassamudayAcca / pariNAmatassAlalavatpratipratiguNAzrayavizeSAt / ityanena 'guNinityatve'pi' ityAdiyogabhASyokta evArtho'nekAntapakSamanavaSTabhyaivokta iti pakSadvayatAtparyamAkalayya vAcaspatinA tAtparyaTIkAyAM tathoktamiti sudhIbhirUhyam || Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] abhivyakteH sAdhyatvAnupapattiH apasiddhAntaH tirodhairduvacatvaM ca 291 sarvArthasiddhiH tayorapi bhavatpakSe nityatvAtsAdhyatA katham ? / AvArakaM ca nityaM cet nityamAvaraNaM bhavet // anyathA tvapasiddhAntaH tattirodhizca durvacaH / tirodhi tannivRttiM ca nAnityau tasya manyase ! // AnandadAyinI mastItyarthaH / tattAratamyAGgIkArepi tadAdAya na vyavasthA saMbhavatItyAhatayorapIti / abhivyaktayAvaraNayorityarthaH / AvaraNatadvAraNayorityanye / sarvanityatvavAdinaH AvaraNanivAraNameva na syAt ; dUre tattAratamyamiti bhAvaH / AvaraNatannivRttyoryogapadye virodhamapyAha-AvArakaM ceti / / anyathA-anityatve sarvanityatvavAdinaH kAdAcitkasattvaprasaGgena apasiddhAnta ityarthaH / tattirodhizceti-tirodhAnaM nAma jJAnapratibandho vA tatsAmagrIrUpasannikarSapratibandho vA ? ubhayatra jJAnasannikarSoM sto na vA ? Aye vidyamAnayossarvadA sattvena nityatayA nivRttyanutpattiprayojakatvarUpapratibandhAsaMbhavAt / dvitIye asatastava sarvadaivAsattvAnivRttyanutpattiprayojakatvaM zazazRGgAdariva na sambhavatItyarthaH / tirodhAnatannivRttyoranityatve cAsata utpattiprasaGgaH / tannityatvAGgIkAre dUSaNAntaramAha-tirodhimiti / anityazcAnityA cAnityau / 'pumAn striyA' iti puMsazzeSaH / anyonyAbhibhavAzrayajananamithunavRttayazca guNAH // iti sRSTayartha satvarajastamasAmanyonyAbhibhavoktiranupapannetyarthaH / satvaM rajastamasI abhibhUya zAntAtmAno vRttIrlabhate / rajassatvatamasI abhibhUya ghorAtmAno vRttIH / tamassatvarajasI abhibhUya mUDhAtmAno 19* Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe | [lbh sarvArthasiddhiH mithazcAbhibhavAdyuktirguNeSvevamanarthikA / samAnadezakAlatvamabhAvapratiyoginoH / / sahante kvApyagatyaiva na tathAnAnyathA gateH / apicAzeSanityatve paurvAparyaM na kutracit / / vyaktibhogApavargAdisAdhyatoktirato mudhA / svapravRttyAdinaiSphalyaM shaastraaderpynutthitiH|| ___ AnandadAyinI vRttIriti sRSTayarthamanyonyAbhibhavoktirvyarthI abhibhavasya nityatvena svatassiddhatvAdityarthaH / kecittu-tirodherduvacatvamevAha-tirodhiM tannivRttiM ceti / bhAvAbhAvayorekaMtra vRttyasambhavA(vRttyayogA)diti bhAvaH / evaM ca sati dUSaNAntaraM ca bhavatItyAha- mithazcetItyAhu / bhAvAbhAvayorekadaikatra vRttissaMyogatadabhAvayorivopalabdhyanyathAnupapattayA sAdhayitavyA / tathAca tirodhitadabhAvayornityatve'pi tirodhena durvacatvamityatrAha--samAnadezeti / yadvA tirodhitadabhAvayornityatvAGgIkAre bhAvAbhAvAtmakayostayossamAnadezakAlatvaM viruddhamaGgIkaraNIyamiti dUSaNAntaramAha-samAneti / asadutpattyaGgIkAreNApi nirvAhasambhavAnnAnyathA gatiriti bhAvaH / kiJcAzeSanityatve paurvAparyAbhAvAttadvyavahArocchedaH; abhivyaktayAdInAM sAdhyatoktizcArthazUnyetyAha- apiceti / sAdhya sAdhanabhAvasya sarvanityatvamate bAdhAt pravRttinivRttivaighaTyaM zAstrAprAmANyaM ca syAccArvAkasyevetyAha-svapravRttIti / prathama Adizabdo nivRttiprH| apagoraNAdernityasya nivRttyA parihArasambhavAditi bhAva / kRSyAdeyotiSTomAdyapUrvasya prayatnasAdhyatvAsambhavAcca sAdhyatAbodhakAnumAnAdikaM dvitIyasyArthaH / anutthitiH-anantarasthiti / pramANA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sarvAnatyatve paurvAparyAsaMbhavaH svapravRttivaiphalyaM zAstrAnutthitirilyAdi 293 sarvArthasiddhiH sAGkhyacArvAkayossyAtAM sAdhyasAdhanabAdhanAt / ayogyatvaM tirodhAnaM yogyatvaM vyaktirityapi / / tannityAnityatAbhyAM te vivakSitavighAtakRt / indriyapratighAtena bhAgairbhAgAntarAvRtiH / / yathA'nyatra tathA nAtra kAdAcitkadazAtyajaH / asambhavanirastaM ca grasanodsanAdikam / ___ AnandadAyinI (anumAnA)pekSayA pazcAt sthitiH-aprAmANyAmiti yAvat / kecittu anutthitiH-vyarthapravRttyanusaraNamityartha ityAhuH / sAGkhyacArvAkayorityatra cArvAkagrahaNaM dRSTAntArtham / yathA cArvAkamate kAryakAraNa bhAvasya sAdhanAbhAvAt pravRttyAdivaiphalyaM zAstrAderaprAmANyaM ca tathA sAGkhyasyApi syAdityarthaH / ayogyatvamiti--pratyakSAyogyatvaM tadyogyatvaM cetyarthaH / vivakSitavighAtakRditi-anabhivyaktasya kadAcidabhivyaktayarthaM pravRttyAdisAphalyasamarthanabhaGgakRdityarthaH / nanu pareSAM yastirAdhAnapadArthastadabhAvazca tAvevAsmAkamapi sta ityatrAha-indriyeti / indriyapratighAtaH-indriyapravRttinirodhaH / anyatra-anyeSAM pakSe / atratvatpakSe / kAdAcitketi-indriyapravRtternityatve tatpratighAtAyogAt tatpratighAtAGgIkAre pratighAtasya nityatayA'nabhivyaktasya kadAcidabhivyaktayayogAdityarthaH / nanu dantikapitthAdigrasanodgasanAdivanmRdAdibhirghaTAghesanodgasanAdikaM tirodhyamivyAktizabdArthoM bhavata ityata Aha - asambhavanirastaM ceti / mRtpiNDApekSayA'dhikaparimANasya ghaTAdeHmRdAdibhiH grasanodgasanAsambhavAdityarthaH / nanu " yathorNanAbha Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH mRtpiNDAdiSu dussAdhaM zAstramapyanidamparam // aprAptAvavyavasthoktA prAptAvapi tavApatet / vyaktivAdo'ta evetyapyayuktaM tannirAsataH / / satvAdiguNabhUyiSThabhAgabhedAvyavasthiteH / triguNadravyasambandhaH pravAhAnAdirAtmanAm // AnandadAyinI ssRjate gRhNate ca' 'grasate ca carAcaram' ityAdizAstrANAM kA gatirityatrAha-zAstramapIti / tatrApyavasthAvizeSotpattilayAvAdAyopapattiri(papannami)ti bhAvaH / nanvaprAptAnAM janakatve atiprasaGgAt prAptasya janakatvAyogAdakAmenApyabhivyaktirvaktavyA; doSAzca yathAkathaMcitparihAryA ityAzaGkate--prAptAviti / ata eva tava vyktiitynvyH| abhivyaktiM prApyAprApya vA karotIti vikalpakSobhasya samAnatvAdityAha-ityapyayuktAmati / nanu bhavanmate prakRtisambandho'nAdirityucyate sa ca karmasAdhya ityapi; tadvat kAryANAM pUrvasattve'pi sAdhyatvamastvityata Aha-sattvAdiguNabhUyiSTeti / satvarajastamobhUyiSThabhAgAnAmaMzAnAM dehAdirUpeNa pariNatAnAM avyavasthiteH-aniyatatvAt sambandhasyApyekatvAbhAvena bhinnabhinnatvAt bIjAGkuranyAyena pUrvapUrveSAM prakRtisambandhAnAmutpattirityarthaH / nanvevamanAditvoktiH katham ? ityatrAha-pravAhAnAdiriti / nanu jIvAnAM jJAnaM saMsAradazAyAM tirohitamitISyate / tirodhAnaM cAsya tatprAgabhAva eva / sa cAnAdiH / sa ca karmaNeti karmakRtatvaM katham ? ityAzaGkaya pravAhAnAdi(tayA) saMvidvikAsasaGkocarUpasaMtanyamAnakAdAcitkAvasthArUpatvAtprAgabhAvasya ka Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] grasanodgasanAsambhavaH vyaktAvapi kSobhatolyaM svamate adoSatA ca 295 tatvamuktAkalApe tasmin satyeva tasmAjjanirapi niyatA sarvArthasiddhiH sArvajJaprAgabhAvAtmA tirodhirapi karmiNAm / saMvidvikAsasaMkocapravAhAnAtiricyate / tattatkarmapravAheNa tayorevaM vyvsthiteH| na hi svarUpato'nAderheturasmAbhiriSyate // yattu - kArakazaktirnAma tadgataM sUkSmaM kAryamiti kalpyate; tatprativandyA pratiruNaddhi-tasminniti / tasmAdityatrApi svocitAditi vizeSaNIyam / yathA sarveSu dravyeSu tilA eva tailagAssvakAraNazaktayA sRjyante tathA tattatkAryaniyatapUrvabhAvitayA tattadutpAdakasvabhAvAstete bhAvAstathaiveti svIkAyam / anyathA dRSTahAnamadRSTakalpanaM ca / pratibandhantarAANa ___AnandadAyinI masAdhyatA na viruddhetyAha-sArvajJeti / karmiNAM-jIvAnAM / mUla eva 'zaktasya zakyakaraNAt' ityuktahetuM viziSya dUSayatItyAhayattviti / pratibandimevopapAdayati-yatheti / tilakAraNaparamparAyA eva tailAdirUpazaktimattvaM na tu sikatAtatparamparAyA ityatra kiM nidAnam ? iti zaGkAyAM tathA darzanAditi vyavasthApanIyaM; tathA mRdAdInAmevAnvayavyatirekadarzanAt ghaTAdijanakatvaM nAnyeSAmiti vaktuM zakyatvAdityarthaH / dRSTahAnaM-dRSTayoranvayavyatirekayohAnam / adRSTasya Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadgavya - - tatvamuktAkalApaH tanimittAdinIteH sarvArthasiddhiH svavyAghAtaM cAbhipretyAha-tanimitteti / nimittAdInAM kAryotpAdanazaktirasti vA na vA? na cet / kathaM tannimittatvam ? anyeSAM vA kathamatannimittatvam ? asti cet ; sA kiM kAryasya sUkSmAvasthA anyA vA? na pUrvaH? apasiddhAntAt / upAdAne hi tatsattvamaGgIkaroSi! anyathA prakRtarivAtmano'pi prapaJcagarbhatvena prakRtitvaprasaGgAt / AtmA khalu ayaskAntavAnnivyApAro'pi sanidhimAtreNa nimittamiSyate / tathA sati nimittopAdAnavaiSamyavilayAcca / nAzakeSu ca nAzyavRttirasti vA na vA? asti cet ; vahnau tUlavadvirodhaH / nacet kathaM tadeva tasya nAzakam ? na hyatadvRttistena nAzyate! zuktAvavidyamAnasya rUpyasya tayA AnandadAyinI kAryagarbhatvasya / anyeSAM--kAraNAdbhinnAnAmityarthaH / siddhAntAtikrame tvatpakSe zaktimattvAvizeSAdidaM nimittameva nopAdAnamiti vyavasthA na syAditi dUSaNe satyeva dUSaNAntaraM vaktuM vikalpayati-- sA kimiti / dUSayati-anyatheti / Atmano nimittatvaM nAstItyata Aha-AtmA khalviti / kiJca nAzakeSu nAzyamasti naveti vikalpamukhena pratibandhantaramAha-nAzakeSviti / vahnau nAzake yathA tUlaM viruddhaM tathA nAzakAntare'pi nAzyaM viruddhamityarthaH / kathaM tadeveti-vahireva tUlasya nAzakaH na jalamiti niyamaH kathamityarthaH / parApAditAtiprasaGgamihApi darzayati-na hyatadvattIti / zuktAviti-anirvacanIyarajatapakSe'pi adhiSThAnatayA rajatanAzanimi Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triguNaparIkSAyAM satkAryavAda tRtIyaturIyahetvornirAsaH 297 sarvArthasiddhiH nAzaprasaGgAt / sarvatra vA atiprasaGgAt / dUSaNeSu ca dRSyaM vartate na vA ? pUrvatra dUSaNatvAderiva tadvRttestena dUSaNAyogaH / uttaratra tadvRttirahitasya ghaTAderiva taddRSyatvaM na syAt / athaiteSu yathAdarzanaM vyavastheSyate ; prakRte'pi tathA syAt / evaM nimittAdipratibandhaiva kAryasya kAraNabhAvassarvatra sarvasambhavaprasaGgazva nirastaH / yAni ca sAMkhyAnAM avasthAtadvatorabhedasAdhakAni teSu yadetat:paTastantubhyo na bhidyate taddharmatvAditiH atra tAvatpratijJAhetuvirodhaH spaSTaH / dRSTAntAbhAvena vyAptizca nAsti / yadyato bhidyate na tattasya dharma iti vyatirekavyAptirastIti cenna; sapakSebhyastantubhyo'pi vyAvRttatvena kevalavyatirekitvAyogAt / AnandadAyinI saraH] w tatvAt prAptarajatanAzakatvaM dRSTaM nAprAptamiti pratibandyantaramityarthaH / kecittu-sAGkhyamata eva bhramasthale rajatasya zuktAvavidyamAnasya doSAdighaTitasAgrayA'bhivyaktiriti vaktavyam, anyathAkhyAtyaGgIkAre tasyA nityatvaprasaGgenAnirmokSaprasaGgAt / tathAca tasya bhramatvamadhiSThAna sAkSAtkAramAtrasya nivartyatvAt / nivRttizca tirodhAnameva / tathAca prAptanivartakatve zuktau rajatasattvaprasaGgaH / tathA'GgIkAre ca sarvaM sarvatra varteta; sarvatra bhramasambhavAt / tathAca aprAptameva rajatama (mitya) bhivyaktaM tirohitamiti vAcyaM tadA zuktirUpyatattulyatA prasajet tathA ( evaM ) ca ApaNa - stharajatasyApi (satyarUpyasya zuktibhAvasyAnnivartanamiti nyAyena) zuktirUpyavannivRttissyAdityarthaH / pratibandyantaramAha -- dUSaNeSviti / anena sarvasambhavAbhAvAditi vivakSitahetuzca dUSita ityAha--- pratijJAhetuvirodha iti / dharmatvasya bhedaghaTitatvAditi bhAvaH / sapakSebhya iti - ; Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH yadapi tadupAdeyatvAttadabhinna iti; etadapi pUrvavadeva / tadupAdeyatvaM ca tajjanyatvamAnaM vA tadvikAryatvaM vA tatsambandhitvaM vA taddharmatvaM vA tadAbhinnatvaM vA anyadvA yatkiJcit iti ? nAyaH; nimittairapyabhedaprasaGgAt / na dvitIyaH; taddharmatvahetUktadoSAdeva / ubhayatra paTAvasthA tantvAtmA na bhavati tantubhyo bhinnatvAt ghaTavat iti pratiprayogasya zakyatvAcca / ' * iSTo'pi hi tvayA'pi AnandadAyinI tathAca asAdhAraNAnaikAntikatvamiti bhAvaH / 'paTastantubhyo'bhinnaH tadupAdeyatvAt yaduktasAdhyaM na taduktasAdhanaM na yathA ghaTaH' ityanumAnAntaraM dUSayati yadapIti / abhedastAdAtmyaM / pUrvavadevetivyApyatvAsiddhayAdidUSaNaduSTamityarthaH / SaNAntaraM ca vaktuM vikalpayati-tadupAdeyatvamiti / tatsambandhitvaM veti-saMyogasamavAyAnyataravattvamityarthaH / nimittairiti-tatra vyabhicAra iti bhaavH| taddhamatvahetUkteti-~-dRSTAntAsiddhayAdidoSAdarityarthaH / ubhayatra--vikalpa dvaye'pi / hetvasiddhiM pariharati--iSTo'pIti / bhavatA kAraNe sattvaM bhAvaprakAzaH 1* iSTo'pi hItyAdi-yathoktaM tatvakaumudyAm-(9) svAtmani kriyAnirodhabuddhivyapadezArthakriyAvyavasthAbhedAzca naikAntikaM bhedaM sAdhayitu marhanti / ekasminnapi tattadvizeSAvirbhAvatirobhAvAbhyAmeteSAmavirodhAt' ityupakramya 'iha tantuSu paTaH iti vyapadezo'pi iha vane tilakA ityupapanna iti' iti(10) 'kAryANAmabhede'pi kathaJcidbhedavivakSayAsszrayAzrayibhAvaH ! yatheha vane tilakA ityuktaH' iti ca / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] triguNaparIkSAyAM kArye upAdAnAbhedasAdhanAnirvAhaH sarvArthasiddhiH tatra bhedo'pi ! na tRtIyaH; kAraNeSu parasparasambandhiSu vyabhicArAt tvatpakSeNAsiddhezva / na hi '* dharmadharmiNostAdAtmyavAdinastatsambandhitvasambhavaH ! AnandadAyinI hi kAryasyAGgIkRtaM! tasya tadbhedAbhAve tatra sattvAyogAditi bhAvaH / tathAca atrAnumAne bhinnatve sati abhinna sattAkatvaM tAdAtmyaM sAdhyamiti dhyeyam / asiddhimevopapAdayati -- na hIti / tatra hetumAha bhAvaprakAzaH 1 * dharmadharmiNostAdAtmyavAdina iti -- udAhRtavAcaspatigranthe bhedAbhedasya sphuTatvAt tatvakaumudyAM savikalpakanirUpaNAvasare ' astihyAlocanam ! 299 tataH paraM punarvastu dharmairjAtyAdibhiryayA / buddhyA'vasIyate sA'pi pratyakSatvena sammatA || iti / iti bhedAbhedavAdikumArilazlokavArtikodAharaNAt / bhinnAbhinnatvamekasya kuto'tra parikalpitam / tvayA sAMkhyamatenaiva muktA buddhasya zAsanam // (zlo+vA + pratya+sU 120) (zUnyavAde 123) tasmAdatyantabhedo vA kathaJcidvA'pi bhinnatA / santAnasyetyayaM cAtmA syAdvaizeSikasAMkhyayoH // (AtmavAde 42) Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH samavAyasyAnabhyupagamAt / anyatarasyAdravyatve tu saMyogAyo - gAcca / na caturthaH prAgeva dUSitatvAt / na paJcamaH tasyaiva sAdhya - tvAt / na SaSThaH abhedavyApyasya kasyacidanyasya tvayA'pyadarzanAt iti / yaccaitat - paTastantvAtmakaH tatsaMyogatadaprAptirahitatvAt / tAdAtmyAbhAve hi kuNDabadarayoriva saMyogo vA syAt himavadvindhyayorivAprAptirvA ! tadubhayamiha nivartamAnaM tAdAtmyavirahamapi nivartayatIti / tadapi mandam ; tAdAtmyavirahe'pi anyatarasyAdravyatvAtsaMyogAbhAvaH taddharmasvabhAvatvAdevAprAptiparihAra ityanyathAsiddhasyAsAdhakatvAt / anyathA tAdAtmyabhAva iva bhedasadbhAve'pi ghaMTapaTayoriva dharmadharmibhAvo na AnandadAyinI [ jaDadravya samavAyasyeti / tasyaiva sAdhyatvAditi -- sAdhyAvizeSo doSa ityarthaH / taduktamanumAnAntaraM dUSayati---ya caitadityAdinA / tatsaMyogeti -- tatsaMyogarahitatve sati tadaprAptirahitatvAdityarthaH / tatsaMyogarahitatvAdityuktau himavadvindhyayorvyabhicAraH / tadaprApti rahitatvAdityuktau kuNDabadarayorvyabhicAraH iti viziSTahetuH / vyatirekavyAptiM darzayatitAdAtmyAbhAve hIti / aprayojakatAmAha -- tAdAtmyavirahe'pIti / iSTApattyAdinA avasthAtadvatorbhedasyaivopapAdanAditi bhAvaH / itazca na paTastantubhyo bhidyate gurutvAntara kAryA darzanAdityanumAnAntaraM dUSayati bhAvaprakAzaH iti ca kumArilena sAMkhyasya bhedAbhedavAditvAbhidhAnAcceti bhAvaH / bhedAbhedasya sambandhatA nirasiSyate / yadyapi vartamAnAvasthaivAbhi Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]triguNaparIkSAyAM kArya upAdAnatAdAtmyasAdhanAnupapattiH janipadArthavimarzazca 301 sarvArthasiddhiH syAditi prasajyeta / gurutvAntarakAryAdarzanaM tu dravyAntarotpatti pratirundhyAt na tvavasthAtadvatorabhedaM vidadhIta / nanu janirapi vyaktireva / 'janIgrAdurbhAve' iti dhAtvarthapAThAt ? na; janivyaktizabdayorarthabhedenaiva nirUDheH / prAdurbhAvapATho'pyutpattiparassyAt / nirvartyaprApyabhedasiddhezca / janyaM hi nirvaya'm ! vyaGgyaM tu prApyaM / abhUtatadbhAvAdiSu ca prAgasattvamanusmRtameva / AnandadAyinI gurutvAntareti / dravyasyaiva gurutvAzrayatvAditi bhAvaH / nanUtpattivAdibhirapi abhivyaktireva nAmAntareNAbhyupagatA / anyathA padagatAviti zAbdasmRtivirodhaH / gatirhi jJAnamabhivyaktiH ; atastadUSaNaM svamatadUtaSaNameva syAditi zaGkate---nanviti / pariharatipATho'pIti / dhAtupATho'pItyarthaH / nanu janmano'bhivyaktitve nirvayaM ca vikArya ca prApyaM ceti bhedena kathanamanupapannaM syAdityAhanirvatyeti / nanu janIprAdurbhAve ityatra prAdurbhAvazabdaH kathamityatrAha-abhUteti / pUrvamavidyamAnaM yat tadbhAvaH tAdRzAvasthAvattvamityarthaH / tathAca asata utpattismRtibalAllakSaNeti bhAvaH / astu vA prAdurbhAvazabdo mukhyaH ; tathA'pi tasyAsattvAt asata bhAvaprakAzaH vyaktiriti sAMkhyaniSkarSaH ; tathA'pi vartamAnAvasthAyA abhivyaktihetutvamAtrameva / tasyA abhivyaktizabdamukhyArthatvaM tu na sarvasaMpratipannam ; amukhye sAMkhyavyavahAre / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH bhavatu vA janizabdo vyaktiparaH * na vyaktirUpalabdhiste dRSTAdRSTadazAnvayAt / athopalabdhiyogyatvaM na tadavyApakatvataH // 2 * satsvalakSaNapUrtizcedabhivyaktiH tadapyasat / sApi naH) prAktanI no cet na sidhyeddheturapyasan // AnandadAyinI utpattiriti na te vivakSitasiddhirityAha-bhavatu veti / abhivyaktiH kimupalabdhireva uta tadyogyatvaM? nAdya ityAha- dRSTAdRSTadazAnvayAditi / utpattirabhivyaktizcet sopalabdhiriti ghaTasya yAvadvinAzamabhivyaktimattvAt dRSTatvAdRSTatvarUpadazAnvayo na syAt / UtpattyanantaraM vidyamAna eva ghaTaH kadAciddazyate kadAcinna dRzyate ceti bhAvaH / na dvitIya ityAhaatheti / athendriyANAmutpattirasti; tanna syAt ; upalabdhiyogyatvarUpA. bhivyakterabhAvAdityarthaH / satsvalakSaNeti-sato vidyamAnasya svalakSaNasya vastusvarUpasya pUrNatA abhivyaktiH / sA kArakavyApArAdbhavatItyarthaH / pUrtirapi pUrvamasti naveti vikalpya AdyaM dUSayati-sA'pi prAktanIti / kArakavyApAravaiyarthyamityarthaH / dvitIyaM dUSayati-no cediti / asatassarvadA asatvAt pUrtirna sidhyedityarthaH / heturapyasanniti-kAryapUrvasattvasAdhakassatsvalakSaNapUrtirUpAbhivyaktau vyabhicArAdasannityarthaH / bhAvaprakAzaH nidAnaM na pazyAmaH iti bhAvena dUSayati / * na vyaktirityAdinA / vyakti:--abhivyaktiH / - satsvalakSaNapUrtiriti / satAM - kArakavyApArAtpUrvamApa zaktayAtmanA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]janeH vyaktirUpatve'pi sAMkhyamate vyaktipadArthasya durvacatvaM nityatvAdyanupapattizca303 sarvArthasiddhiH 1*kiJca-vyaktirapi nityA kAryA vA? pUrvatra kArakANAmiva 2* vyaJjakAnAmapi naiSphalyam ; ___ AnandadAyinI asata utpattipakSe dUSaNAnAM svavyApakatvAjAtitvamityAha-kiJceti / bhAvaprakAzaH vidyamAnAnAM svalakSaNena-svajJApikayA kArakavyApArasAmagrayA pUrtiH-vyavahAravizeSarUpaphalopayogitatyartha / etena-sAMkhyacandrikAyAM 'vyavahAropayogitattatkAryAbhivyaktestattatkAryaniSThasattvaguNarUpatayA nityatve'pi tamasA pratibaddhatvAnna vyavahAropayogitvaM abhivyaJjakasAmagrayA tUttejakena maNariva tamasaH pratibandhAdvyavahArakSamatvamiti sAmagrayA uttejakatvamAtrAGgIkArAt satkAryavAdabAdhAbhAvaH' ityuktirapAstA / pUrvamapi na hi vyaktau vizeSo'sti nacAvaraNavAraNam / tayorApa bhavatpakSe nityatvAtsAdhyatA katham ? / / ityArabhya indriyapratighAtena bhAgairbhAgAntarAvRtiH / yathA'nyatra tathA nAtra kAdAcitkadazAtyajaH // ityantagranthenAyamarthaH sphuTIkRtaH / dhvaMsaprAgabhAvau atItAnAgatAvasthArUpau abhivyaktizca vartamAnAvasthaiveti niSkarSamapi dUSayati1* kinycetyaadinaa| nityA--kAlatraye satI // '* vyaJjakAnAM-vartamAnAvasthAsampAdakAnAM / udAhRtayogabhASyAdiSu lakSaNazabdAbhidheyAnAmavasthAnAM sadAsattvarUpanityatvamaGgIkRtam / itthaM ca vijJAnabhikSuNA 'khopajJasAGkhyapravacanasUtrabhASye abhivyaktairvartamAnA Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktA kalAve bhAvaprakAzaH [jaDadravya vasthayA prAgasattayA tannivRttaye kArakavyApArasAphalyoktirapi heyA / tanmate avasthAnAM parasparAbhAvarUpatayA vartamAnAvasthayA prAgasattvamatItAvasthArUpaM tannivRttizca vartamAnAvasthArUpaiveti tasyAssadA sattve kArakavyApAravaiphalyasyAparihAryatvAt / evaM ca yogavArtike tenaiva 'atItAnAgatAvasthAvattvasvarUpamanityatvaM ghaTAdAvabhivyaktau ceSyata eva / AdyantayoH kAryasyAtyantAsattvapratiSedhAya dhvaMsAdipratiyogitvasyaiva pratiSedhAt / atItAnAgatAvasthayoH dhvaMsaprAgabhAvasthalAbhiSekamAtra evAsmAkaM vizeSAditi / evaM svIyasAMkhyabhASye ca vizeSapradarzanamapi abhivyaktassarvadA sattvAGgIkAre'kiJcitkarameva / yadyapi siddhAntavat sAMkhyairapi niranvayavinAzAnaGgIkAreNa prAgabhAvapradhvaMsau bhAvarUpAveva ; athA'pi dharmAMze'pi satkAryavAdibhyassAMkhyebhyaH dharmyaMzamAtre satkAryavAdinAM siddhAntinAmayameva vizeSaH - dharmitatprAgabhAvatannAzA: atyantavibhinnarUpAssiddhAnte / sAMkhyamate tu vartamAnAvasthAyA atItAvasthAkAle'pi zaktayAtmanA'vasthAnAGgIkAreNa pUrvAparadharmiNAmiva tAhazAvasthAnAmapyabhedasya svIkAryatayA atItAvasthArUpatayA abhinnadharmarUpAste dharmyabhinnA vA ityAdisaraNirabhyupeyA / evaM ca vartamAnAvasthAbhAvarUpAyA atItAvasthAyAH pratiyogibhUtavartamAnAva sthArUpatvAGgIkAre vartamAnAvasthAyAstatkSaNe dharmarUpeNa sattve ca samAnadeza kAlatvamabhAvapratiyoginoH / sahate kvApyagatyaiva na tathA'trAnyathA gateH // iti pUrvoktadoSo'pIti / evametatpakSe -- api cAzeSanityatve paurvAparyaM na kutracit / ityAdinA pUrvoktA api doSA anusandheyAH / dharmANAM dharmyabhedo nirasta eveti / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdanirAse kArakApekSA'yogaH 305 tatvamuktAkalApaH vyaktirvyaktAnavasthAM bhajati sarvArthasiddhiH 1* uttaratra ardhajaratIyassatkAryavAdaH / vyakterapi vyaktayartha kArakApekSeti cet tatrAnavasthAprasaGgamAha-vyaktiriti / vyakteH bhAvaprakAzaH '* uttaratretyAdi-etatpakSe apasiddhAntaH asadakaraNAdityAdihetuvirodhazcAnupadameva vakSyate / yogabhASyavyAkhyAne tatvavaizAradyAM vAcaspatinA yogavArtike vijJAnabhikSuNA ca asatkAryavAdaprasaGgabhayena dharmalakSaNAvasthAnAM sarvadAsattvarUpanityatvasya siddhAntitatvena abhivyakteH prAgasattvAGgIkAre'pasiddhAnta ityarthaH / asadakaraNAditi hetuvirodhaH sphuTaH / yogavArtike 'sata evAbhivyaktiriti satkAryavAdino niyamaH / utpatterutpattirivAbhivyakterabhivyaktirapi svarUpameva / abhivyaktezcAbhivyaktayantarAsvIkAreNa tasyA asatyA evotpAde'pi na kSatiH' iti vijJAnabhikSuktAvapi abhivyaktervartamAnAvasthayA prAgasattvameva vivakSitaM na tu atyantAsattvaM / tenaiva sAMkhyapravacanabhASye abhivyakteH prAksattvamasattvaM veti vikalpya sarvakAryANAM sarvadAsattvasya siddhAntitatvAt ; yogavArtike ghaTAderanAgatAtItAvasthe evAbhivyakteranAgatAtItAvasthe nAtirikte iti anAgatAtItAvasthAvattvarUpAnityatvasya ghaTAdau abhivyaktau cAbhyupagatatvAt / ata AcArya vikalpe'bhivyakternityatvapakSa eva vijJAnabhikSusaMmata iti tatpakSe kArakavyApArasya vaiphalyadoSo bodhyaH / nanu pariNAmasUtre vijJAnabhikSuNAsyAdetat lakSaNAbhivyakterapi nityatvAt kathaM kramikatvamityAzaGkaya SARVARTHA. 20 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH naca kRtAmAttha sarvArthasiddhiH kAryatvapakSe apasiddhAntaM asadakaraNAditi hetuvirodhaM cAbhipretyAha-naceti / nanu kAryasya kRtistAvat na kAryasvarUpameva / kArya kriyate ghaTaH kriyate iti sAmAnyato vizeSa(pAca)tazca saha prayogAt / atiriktA ca sA / tathA sati kAryavyaktI kaH pradveSaH ? kRtirapi kRtA vA vyaktA vA? pUrvatrAnavasthA / AnandadAyinI hetuvirodhaM ceti-sataH kRtatvAyogAt kRtatve (vA) prAgasattvaniyamAt asadakaraNAditi hetuvirodha ityarthaH / kAryavyaktau-~-kAryasyAbhivyaktau / kaHpradveSaH-~kRtitulyatvAdityarthaH / tulyatAmevopapAdayatikRtirapIti / kRtirhi kRtaiva / nacAnavasthA ; siddhAnavasthArUpatayA bhAvaprakAzaH nityAnityobhayarUpatvasyoktatayA nityatve'pi sarvakAryeSvanityarUpeNa kramassaMbhavatIti yogabhASyoktAnekAntavAdAvalambanena dUSaNoddhAraH kRta eveti cet ; kasyApyanityarUpasya kArakavyApArAtpUrvamatItAvasthayA'pyasattvAnaGgIkAre kramaH kArakavyApArasAphalyaM ca na saMbhavati / aGgIkAre ca tatra satkAryavAdakSatiriti samAdhAnamAcAryairuktaprAyam / 'taddhedaM tabalyAkRtamAsIttannAmarUpAbhyAM vyAkriyata' 'vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyaM'. ityAdizrutayaH vastusAmAnyasya Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] satkAryavAdanirAse pararItyeva svapakSe pratibavdInistAraH507 tatvamuktAkalApaH naivaM kRtau naH // 24 // sarvArthasiddhiH / uttaratra kArakanaiSphalyApasiddhAntau / vyaktirapi kRtA vyaktA vetyubhayathA'pyanavasthA tatrAha-naivamiti / kRtirhi kArakANAM vyApAraH / sa ca AgantukasvakAraNavyApAreNa janyate / so'pi tatheti siddhAnavasthaiSA / sA ca sarvasammatA na do(pakRta)paH / tvayA'pyabhi (tvayA'pihi) vyaJjakavyApAro vyajakAntaravyApAravyaGgaya iti vAcyam / nanu vyaktirna vyajyate na kriyate ca / avyaktava nityaM svayaMvyaktaiva vA kAryANAM vyaktissyAt ? na syAt / tadarthakArakavyApAravaiyarthyaprasaGgAt / kAryANAM nityavyaktiprasaGgAcca / nanUtpattirnAma sattAsamavAyo vA svakArakasamavAyo vA / sa ca nityaH / na tadartha(rthaHkA) va kArakavyApAraH kRtiriti samA (naM / ) nA carcA ? na; . ___ AnandadAyinI . mUlakSayakaratvAbhAvAt bIjAGkurasthala iva na doSa iti pariharatikRtihA~ti / abhivyaJjakavyApAre tvayA'pi dRzyAnavasthA vaktavye (sthAGgIkArye) tyAha--tvayApIti / nanu abhivyakyutpattipakSayostulyatve'bhi(tvAdabhi)vyaktipakSe kaH pradveSaH iti cenna; abhivyaktivAdinastava sarvanityatvAGgIkArAdIdRzAvasthayA'pyabhivyaktikAdAcitkatvAdisamarthanaM durghaTaM (mattvA) AgantvavasthAvAdinastAdRzavyApArAGgIkArAtsulabhamityutpattipakSa eva zreyAniti draSTa (manta) vyam / nanvabhivyaktenAbhivyaktayantaramapekSitaM ; tathA ca nAnavastheti tvaduktapratibandhavakAzo neti zaGkate--nanviti / nanu parasyApi kArakavyApAravaiyarthyamiti pratibandImAzaGkate-nanviti / sattA-sattAjAtiH / carcA-vicAraH / 20* Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravye sarvArthasiddhiH samavAyasyAsmAbhiranabhyupagamAt / tadetadasmacchabdAnvAdezena sUcitam / kA tadyutpattiH? * kRtireva / anyadharmaH kathamanyasyotpattiH? iti cet ; * tAdarthena taddharmatopacA AnandadAyinI asmacchabdati- SaSThIbahuvacanAntasya vihitAnvAdezAkhyena nazzabdenetyarthaH / anyadharma iti / kRtirAtmadharmaH kathaM ghaTadharmarUpotpattissyAdityarthaH / yadvA kRtiyApAraH kArakadharmaH / tAdarseneti / jJAto ghaTa ityAdau jJAtatA'nabhyupaganturjJAnasyeva ghaTadharmatvami bhAvaprakAzaH vartamAnAvasthayA prAgasattvaM atItAvasthayA sattAM ca na pratipAdayanti ; kiM tu dharmiNAM prAksattvaM na dharmANAM ityAdikamevetyAdi sphuTam / siddhAnte pUrvottarAvasthAnAzaprAgabhAvayorbhAvarUpatve'pi parasparaM dharmiNA ca sahAbhedAnaGgIkArAnna ko'pi doSaH / vijJAnabhikSuNA'pi zrIbhASyAdisiddhAntitakatipayArthasAdhayitrA atrApyevameva yadyaGgIkriyate tadA nAsmAkaM pradveSa iti / etacca 'ekasya prAgasan bheda,' iti kArikayA AcAryavekSyate iti / atiriktAvayavijanakatayA parAbhyupagatAsamavAyikAraNabhUtasaMyogaviziSTAvayavAnAmeva yathA ghaTAdyavayavirUpatA; anyathAkhyAtijanakatvena parasaMmatajJAnadvayasyaiva yathA bhramatvaM ; evamutpattiprayojakatvena parAGgIkRtaH kArakavyApAra evotpattiH; saiva kRtiH; kAryotpAdyazabdayoloke paryAyeNa prayogadarzanAditi bhAvenAha 1* kRtireveti ' *tAdathyeneti-ghaTatadavasthayoH kRtyuddezyatva Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM satkAryavAdanirAse svamatenotpattessvarUpaM tadupapattizca 309 sarvArthasiddhiH rAt / yadA hi tantvAdayo vyApriyante tadA paTa utpadyata iti vyavaharanti AdyakSaNAvacchinnapaTatvAvasthaiva vA paTa AnandadAyinI tyarthaH / kRterutpattitve lokavyavahAraM pramANayati-yadA hIti / vyApriyante -kRtiviSayA bhavanti / vyApArAvasthAvattvayorutpattitve bhASyaM bhAvaprakAzaH sAdhyatvAkhyaviSayatAvattvena utpannatvavyavahAra upapadyata iti bhAvaH / nanu anyatra siddhAntyabhyupagamAnurodhena ghaTatadavasthayorubhayorutpa ttivyavahAraikarUpyAnusAreNa ca kArakavyApArasyotpattizabdArthatA kiM viziSya uta sAmAnyena ? Adye utpattizabdasya nAnArthatvaprasaGgaH / antye dhanena dhanavAnityAdekhi kArakavyApAreNa ghaTa utpanna ityAdi - prayogANAmapyanupapattiH ? iti zaGkAyAM bhASyoktameva pariSkRtya samAdhatte* AdyakSaNAvacchinnetyAdinA / vidyAvAnutkRSTaH candrasadRzaM mukhaM sundaraM ghaTaH prameyavAn ityAdau uddezyatvavidheyatvAdyavacchedakayorabhedavat vyutpattivaicitryeNa ghaTa utpanna ityAdAvapyanvayitAvacchedake ghaTatve utpannapadArthatAvacchedakadharmAbhedo bhAsate iti tAtparyeNa paTatvetyuktaM ; na tu tasyApyutpattipadazakyatA; ananyalabhyazzabdArthaH iti nyAyAvirodhAt nAnArthatvaprasaGgAcca / etena -- 1 AgantukAppRthaksiddhadharmo'vastheta kIrtyate / iti zatadUSaNItatvaTI kAnusAreNAvasthApadArthasyAGgIkAre ghaTavAyusaMyogotpattikAle ghaTa utpadyate iti vyavahArApattiH vAyusaMyogasyAgantukatvAt ; ataH svabhinnatvasvasAmAnAdhikaraNyaitadubhayasambandhena parimANaviziSTaparimANamevAvasthApadArthoM vAcya iti keSAJcitprayAso vyarthaH / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH syotpattirucyate / 1* 'saiva tadavasthasyotpattiH' iti bhASyamapi -* tadabhiprAyameva (yeNaiva) syAt / AnandadAyinI pramANayati-saiveti / tadabhiprAyamiti / AdyakSaNAvacchinnAbhiprAya bhAvaprakAzaH ghaTatve vAyusaMyogAbhedaviraheNa pUrvoktadoSAbhAvena zatadUSaNItatvaTIkoktadizA avasthAzabdArthAGgIkAre bAdhakavirahAt / nanu utpattirAdhakSaNasambandha ityeva yuktaM lAghavAt ghaTatvAvasthAyA avayavasaMyogarUpAyA utpattezzatadUSaNyAmaGgIkAreNa tatra ghaTatvAvasthAviraheNAvasthAyA utpattitve tadanupapattezca / evaM rUpAderutpattivyavahArAnupapattizca / 'saiva tadavasthasyotpattiH' iti bhASye AdyakSaNAvacchinatvabodhakapadAbhAvAttasyotpattipadArthanirvacanaparatvoktizcAnuciteti zaGkAyAmAha-1* saiva tadavasthasyetyAdi / 2 * tadabhiprAyakamitiAdyakSaNAvacchinnAvasthAbhiprAyakamityarthaH / 'jAtasya hi dhruvo mRtyuH iti gItAbhASye--'tatra pUrvAvasthasya dravyasya uttarAvasthAprAptirvinAzaH; saiva tadavasthasyotpattiH' iti sUktikramaH / atra tAtparyacandrikAsaivottarAvasthAprAptirityarthaH / atra prAptizabdena prathamakSaNAgamasya vivakSitatvAduttarakSaNeSUtpattizabdayogAbhAva upapanna iti sUcitaM iti / itthaM ca utpattirAdyakSaNAvacchinnatvaghaTitaiveti bhASyakRtAmAzayassiddhaH / : athacainaM nityajAtaM nityaM vA manyase mRtam / ityAdizlokatrayeNa dehAtmavAdamabhyupetya samAdhAnaprakaraNe 'jAtasya hi dhruvo mRtyuH' iti gItAzloke 'dhruvaM janmamRtasya ca ' ityanenAcetanasyApi Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] svamate utpattipadArthaviSayakAkaragranthasaMgamanam 311 bhAvaprakAzaH naSTasya punarjanmAbhidhAya jananamaraNayorubhayoravarjanIyatvarUpaikadharmakathanena dvayorekajAtIyatA suucitaa| etattAtparyeNaiva bhASye ubhayoH pariNAmarUpatvasthApanaM / tena siddhAnte jAyate nazyatItyubhayatrAkhyAtArtha AzrayatvamekarUpameva / naiyAyikamate tu nazyatItyatra pratiyogitvamevAkhyAtArthaH na tu AzrayatvaM ; tathA sati ghaTAdinAzasya pratiyogisamavAyikAraNakapAlAdivRttitayA ghaTAde zAzrayatvAsambhavena ghaTo nazyatItyAdiprayogAnupapatteH / spaSTaM cedaM vyutpattivAde / kiJca ghaTaH kapAlo'bhavat cUrNo'bhavat ityAdizabdaprayogeSvapi ghaTAdernAzapratItiranubhavasiddhA; sApi naiyAyikamate svarasato na saGgacchate / apica jAyate mriyate iti vyavahAratulyAveva utpadyate nazyatIti vyavahArAviti sarvalokasAkSikametat / tatra jAyate ityatra AdyaprANazarIrasaMyogaH mriyate ityatra caramaprANazarIraviyogo viSaya iti pratipAdayadbhiH utpadyata ityatrAdyakSaNasambandhaH nazyatItyatra kSaNaviyogavilakSaNo nAzo viSaya iti bhASaNamapyayuktam / kiJca ghaTo'jAyata janiSyate jAyate ityatrAdyakSaNasambandhe'tItAnAgatavartamAnakAlasambandho lakAreNa bodhyate iti tairvAcyam / tacca 'janIprAdurbhAve' ityAderanubhavasya ca dUratamam / etena sAGkhyamate'pi vartamAnAvasthaivotpattirabhivyaktirjanidhAtvarthaH / itthaM ca ghaTo jAyate ityAdau vartamAnakAlInavartamAnAvasthAviSayakabodhastanmate vAcyaH / sa ca paunaruktayAnubhavavirodhaparAhata iti siddham / etena ; 'idamatrAvadheyam-sarvatrotpattiH kAlanirUpitAdheyatvameva / tasya ca yatra vyAsajyavRttItaradharmasyAnvayitAvacchedakatA tatra svaviziSTadharmavattvasambandhena tdvcchinne'nvyH| dharme svavaiziSTayaM svAvacchedakatvasvanirUpakakAlapUrvakAlavRttitAvacchedakatvasambandhAvacchi - nasvaniSThAvacchedakatAkapratiyogitAkabhedavattvomayasambandhena / yatra ca Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH 1 2 *ata eva saha prayogopapattiH / 312 [ jaDadravya AnandadAyinI kRtyabhiprAyaM cetyarthaH / etena utpattirna tAvat svarUpaM ghaTa utpanna iti saha prayogAnupapatteH iti sAMkhyoktadUSaNaM nirastamityAha -- ata eveti nanu utpattirutpadyate na vA? Adye'navasthA; antye utpattAvutpattivyavahAro bhAvaprakAzaH vyAsajyavRttidharmasyAnvayitAvacchedakatA tatra tAdRzadharmadharmitAvacchedakaghaTatvapaTatvAdidharmeSu pratyekaM svAvacchedakatvetyAdyubhayasambandhenAnvayaH ityAdinA arvAcInAnAM utpattizabdArthasya pariSkaraNaM; tatra ca mUlaM 'akhilabhuvanajanmeti' zlokavivaraNa tatvaTIkAyAM prAgasiddhasyAtmalAbha utpattirjanma " " iti sUkti:; tatrApyayaM doSo bodhyaH / siddhAnte paTotpattikSaNe ghaTasthitikAle ghaTapaTobhayamutpadyate iti vyavahArasya nApattiH / ubhayatvAvacchinne ghaTe AdyakSaNAvacchinnAvasthAvirahAt / vAyusaMyogasattve'pi vyAsajyavRttidharmasya yatrAnvayitAvacchedakatA tatra taddharmadharmitAvacchedakayAvaddharmeSu vyutpattivaicitryeNotpatterabhedenAnvayAGgIkAreNa prakRte ghaTatve tadabhAvAt / AdyatvaM ca svasamabhivyAhRtapadatAtparyaviSayatAvacchedakAdhikaraNakSaNa dhvaMsAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNatvamityAdikaM navyanyAyaparizIlanavatAM sugamam / ghaTatvasyotpattivyavahAro'nupadamevopapAdayiSyate / * ata eva - AdyakSaNAvacchinnAvasthAyA utpattipadArthatvAdeva / ? * sahaprayogopapattiriti -- paTa utpadyate iti 1 2 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] utpatteH arthAntaratve aucityaM anavasthApAhArazca 313 sarvArthasiddhiH * nacadRzyA utpatterIdRzamutpattyantaramasti! tathA'pi * prAgasiddhasvarUpalAbhAdutpattizabdaH AnandadAyinI na syAdityata Aha-nacedRzyA iti / bhAvaprakAzaH prayogopapattirityarthaH / * nacetyAdi-AdyakSaNAvacchinnaghaTatvAvasthAyA utpattipadArthatve ghaTatvAvasthAyAmavasthAntaraviraheNa ghaTatvAvasthotpadyate iti vyavahArAnupapattiH / tatrApyavasthAntarAGgIkAre'navamthAprasaGgaH / sAmagrayAmanavasthAyA adoSatve'pi atrAnavasthA doSa eveti bhAvaH / *prAgasiddhasvarUpati-svapUrvakSaNAvRttitvasvavRttittvaitadubhayasambandhena kSaNaviziSTatvaM tatvam / etadutpattizabdalakSyArthaH / lakArasamabhivyAhAre kAlasambandhasya tenaiva lAbhAtsvavRttitvaM parityAjyaM ; etattAtparyeNaiva svarUpetyuktiH / nanu AdyakSaNasambandhe avasthAyAM ca khaNDaza utpattipadasya zaktiH svIkriyatAM ; yatrAvasthArUpArthasya bAdhaH tatrAdyakSaNasambandharUpasya khaNDazaktayupasthApitasyAparArthasya pratItisambhavenopacArAGgAkAro'nucita iti cet ; na ; khaNDazazzaktisthale ekArthamAtrabodho lakSaNayA nirvAhyaH na tu zakyeti navyanaiyAyikaissiddhAntitatvAt / yadyapyAdyakSaNasambandhaprAgasiddhasvarUpalAbhayorutpattizabdalakSyArthatvAvizepe'pyAdyakSaNasambandhasya zakyatayA prathamamupasthitivartate ; tathA'pi samabhivyAhRtapadArthatAvacchedakaghaTitAdyatvaviziSTakSaNasambandhasyaiva zakyatayopasthitiH na tu samabhivyAhRtapadArthaghaTitAdyatvasyeti bodhyam / 'AtmakRteH' pariNAmAt' ityAdisUtrairavasthArUpapariNAmanivandhanameva Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDagavya sarvArthasiddhiH upacArAdbhavatu vA'mA vA ; tadA kAryotpattyarthaH kArakavyApAra AnandadAyinI bhavatu vA mA veti / utpattizabdasyopacAro'stu vA mA vA; prAgasiddhasvarUpatvAdutpattiH tadarthaM kArakavyApAra iti na vaiyarthyamityarthaH / bhAvaprakAzaH brahmaNaH kAryatvaM kAraNatvaM ca sthApayatA bhagavatA vyAsena ArambhaNAdhikaraNe'satkAryavAdanirasanapUrvakaM satkAryavAdapratiSThApanena avasthArUpaH pariNAma evotpattizabdamukhyArthaH / asatkAryavAdisammatA asata utpattiH prAgasiddhasvarUpalAmAparanAmadheyA yA sA'mukhya evArtha iti sUcitam / prAgasiddhasvarUpalAbhetyAcAryasUktayA asatkAryavAdinaiyA / yikamate prAgasiddhasvarUpalAbhasya utpattizabdamukhyArthatvaM yuktaM na tvAdyakSaNasambandhasya asadutpatteH zabdata eva pratItisambhavAt lAghavAcca - svaprAgabhAvAdhikaraNakAlAvRttitvasvavRttitvaitadubhayasambandhena kSaNaviziSTa / tvApekSayA niruktAdyakSaNasambandhasya gurutvasya sphuTatvAditi vyaJjitam - nanu ArambhaNAdhikaraNe 'tadutpattivinAzAdInAM kAraNabhUtasyaiva dravyasyAvasthAvizeSatvAbhyupagamAdeva' ityupakramya 'asmAkaM tvavasthAnAM pRthaH / ktpatipattikAryayogAnarhatvAdavasthAvata evAtpattyAdikaM sarvamiti niravayaM ' iti bhASyaM / 'pRthakpratipattikAryAnahadharmAH pRthagutpattinirapekSAH / ata eva hyutpatterutpattyAdinarapekSyaM / avasthaiva vastuna utpattiH na tvavasthAyA utpatti mAstIti svapakSavaiSamyadyotanArthastuzabdaH' iti zrutaprakAzikA / ataH prAgasiddhasvarUpalAbhatAtparyeNa ghaTatvAvasthAyA utpattivyavahAra nirvahaNamanucitamityata Aha--1 * mA veti / etatpakSe ca dravyasyo Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] utpattipadArthabhedena kArakavyApAraphalabheda: 315 sarvArthasiddhiH iti siddhayati / sa eva yadotpattirvivakSitA tadA kAryArthaH kArakavyApAra ityeva vaktavyaM / anyathA tUpacAraH / kriyaiva kArakANAM syAt pratisambandhinItyasat / prAksattvAsattvasaMkSobhaH tasyAmapi hi dustaraH // AnandadAyinI / sa eveti-kArakavyApAra evotpattirityarthaH / nanu tarhi kArakavyApArasyaivotpatti(zabdArtha)tve kAryasyaivotpattyarthaM kArakavyApAra iti lokavyavahAro'nupapannaH SaSThyarthAbhAvAdityata Aha-tadA kAryArtha iti / anyathetikAryasyotpattyarthe vyavahAra ityarthaH / nanu tarhi kAryamutpannamityatra paunaruktayaprasaGgaH ? kRtiviSayatvaprAgasatsvarUpalAbhAkAreNa zabdavodhyAkArabhedAnna prasaGgaH / nanvabhivyaktivAdino'pi kriyArthatvena kArakavyApArasArthakyamityAzaGkaya tahaSayati-kiyaiveti / prAgiti / tasyAM-kriyAyAM / nanu kriyAyA api prAksattvamastu kriyAvadbhiH kArakaiH paTAdeH kAryamya bhAvaprakAzaH tpattireva svaparanirvAhikA ghaTatvAvasthArUpotpatterutpannatvavyavahAraM nirvahati / taduktaM zatadUSaNyAM-'ye cAnye pazyatoharANAM pralApAH na cedutpattirutpatteH nityatvamanavasthitiH / utpattAvapi ; ataH kArya kAraNaM ca nirUpitam / / ityevamAdayaH; te'pyanayaiva dizA prazamanIyAH ' iti / siddhA'navasthitissAmagrayAtmakotpattisaMgrahe / anyathA svaparatrANAnna kAcidanavasthitiH // itIti / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH kriyAvadbhiH paTAdezva kArakaistAdRzo'nvayaH / pradhAne bhAganiSpattyA bhAgairaikyAca bhAginaH || prAksattvaM sarvabhAvAnAM mithazcaikyamiti tvasat ! bhinnAMzapUrvasattve hi nAbhinnAdbhedasambhavaH // bhinnAbhinnAdyabhivyaktirbhedAnAM prAktanI bhavet / ekasya prAgasan bhedo yadi syAdasmadiSTavat || prAkasato'syApyavasthA cettathA'pyasmadabhISTavat / iti sAMkhyoktasatkAryavAdanirAsaH. [ jaDadravya AnandadAyinI ; pradhAne upAdAne bhogyAMzasya niSpattyA tAdRganvayassAdhyasAdhanabhAvAnvayostu tathA ca na kArakavyApAra vaiyarthyaM bhAginoM'zina upAdAnasya bhAgairaMzairaikyAtsarvabhAvAnAM prAksattvamanyonyamaikyaM ceti zaGkate - kriyAvadbhiriti / bhedaH prAksanna veti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati-------bhinnAMzeti / nAbhinnAditi / bhedasyApi pUrvasiddhatvAnna kArakaiH (kavyApArasAdhyatva ) saMbhava ityarthaH / nanvekameva vastu bhinnaM cAbhinnaM ca / tatra kArakairbhedasyAbhivyaktiH kariSyata irti zaGkate -- bhinnAbhinnAdIti / tasmAdabhivyaktereva prAktanyA na sAdhyatva - miti sA'pi na sAdhyeti dUSayati - prAktanIti / dvitIyaM dUSayatiekasyeti / asmadiSTavat / asmadiSTamasmin vartata ityarthaH / iSTayaditi pAThAntaraM / iSTaM karotItyarthaH // 24 // iti sAMkhyoktasatkAryavAdanirAsaH, - - Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM kSaNabhaGgAvataraNam 317 sarvArthasiddhiH adhavainAzikanirAsAya satkAryavAde sAdhite tulyanyAyatayA sarvanityatvavAdena samutthitassAMkhyo nirstH| atha '*pakSa __AnandadAyinI sAMkhyanirasanAnantarameva vainAzikanirasane saMgatimAha-ardhavainAziketi / ardhavainAziko-vaizeSikaH / bhAvaprakAzaH . * pakSatrayapratipakSamiti-yadyapi tatvasaMgrahe traikAlyaparIkSAyAM zAntarakSitena hemno'nugamasAmyena sthiratvaM manyate tadA / avasthAbhedavAn bhAvaH kaizcidvauddhairapISyate / / ityuktaM / tatra paJcikAyAM 'bhAvAnyathAvAdI bhadantadharmatrAtaH lakSaNAnyathAvAdI bhadantaghoSaka: avasthAnyathAvAdI bhadantavasumitraH pUrvAparamapekSya anyathA'nyadhiko buddhadevaH' iti catvAro'stivAdAH bhAvalakSaNAvasthA'nyathAnyadhikasaMjJitA vishdiikRtaaH| tatra yogabhASye . lakSaNapariNAmavicArAvasare yadudAharaNaM tadevAtrA'pi dvitIyapakSe upnystN| avasthApariNAmavicArAvasare yogabhASyoktodAharaNadvaye ekaikamudAharaNamAlambya tRtIyacaturthapakSayoH pRthagbhAvaH / ato nityAtmatatvavAdino / 'vAtsIputrA iva ete'pi sthiradravyavAdino vaibhASikaikadezinaH 2.sAMkhyacchAyAnusAriNaH / / teca itthaM dravyasya sthiratvaM sAdhayanti atItAjAtayonimanyathA'viSayaM bhavet / dvayAzritaM ca vijJAnaM tAyinA kathitaM katham // 1788 // karmAtItaM ca nistatvaM kathaM phaladamiSyate / atItAnAgate jJAnaM vibhaktaM yoginAM ca kim // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe libh bhAvaprakAzaH na dravyApohaviSayA atItAnAgatAstataH / iti (tatvasaMgrahe) atra paJcikA-'uktaM hi bhagavatA atItaM cedbhikSavo rUpaM nAbhavipyanna zrutavAnAryazrAvako'tItarUpe'napekSo'bhaviSyat / yasmAttatItaM rUpaM tasmAcchUtavAnAryazrAvako'tItarUpe'napekSo bhavatIti vistaraH / tathA yatkiJcidrUpamatItamanAgatAdi tatsarvamabhisaMkSipya rUpaskandha iti sakhyAM gacchatItyAdi / kiJca dvayaM pratItya vijJAnamutpadyate iti bhagavatoktaM / katamavayam ? cakSUrUpANi yAvanmanodharmAH iti' iti / kiJca AsInmAndhAno brahmadatto bhaviSyati zaGkhazcakravartI maitreyastathAgata ityAdi' iti ca / atraiva pUrva asmAbhiH udAhRtaM (29) 'kAme'STadravyako'NuzabdaH, iti (nyA-vA-tA-TIkAsthaM) buddhavAkyamapyetatpakSe dravyAGgIkAreNa svarasaM / kSaNikatvoktistu dharmANAmAgamApAyitayA teSu kSaNikatA sambhavena tannibandhanA syAt / ata eva svalakSaNAbhidheyasthiradravyaviSayanirvikalpakaM pramA; kSaNikadharmAvagAhivikalpo'pramA ityapi smbhaavyte| evaM ca niranvayavinAzavAditayA vainAzikazabdavAcyabauddhamatasAmAnyasya sAMkhyAdipratipakSatA na yuktA / tathA'pi tatvasaMgrahe kiJcAtItAdayo bhAvAH kSaNikAH syuna vA yadi / AdyAH punastayoH prAptA saivAparimitAdhvatA // 1831 // yaHkSaNo jAyate tatra vartamAno bhavatyasau / utpadya yo vinaSTazca so'tIto bhAvyanAgataH // athA'pyakSaNikAste syuH kRtAntaste virudhyate / ityAdinA dUSaNamabhidhAya rUpAditvamatItAderbhUtAnAM bhAvinIM tathA / adhyAropya dazAmasya kathyate na tu bhAvataH // 1846 // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH triguNaparIkSAyAM kSaNabhaGgovataraNam 319 sarvArthasiddhiH trayapratipakSaM 1* vainAzikamataM - AnandadAyinI vainAziko-bauddhaH / vinAzaM vyavaharatIti Thak / bhAvaprakAzaH ityAdinA svapakSadUSaNoddhAraH kRtaH / AcAryaizca nityAtmatatvAGgIkartRvaibhASikaikadezimate paramatabhaGge kSaNikatatvasAdhakahetorvirodha udbhAvita iti naitatpakSassAdhIyAnityAcAryANAmAzayaH / vainAzikatvaM ca naiteSAM / paramANvAdInAM niranvayavinAzAnaGgIkArAtkhalu kANAdAnAmAkSapAdAnAmarghavainAzikatA / vastusAmAnyasya niranvayavinAzamaGgIkurvatAmeva vainAzikatA na tu sthiradravyamabhyupagacchatAmiti / etadevAbhipretya atra bauddhamatamityanuktA 1* vainAzikamatamityuktiH / vainAzikazabdena tatra ye kRtakA bhAvAH te sarve kSaNabhAGganaH / vinAzaM prati sarveSAmanapekSatayA sthiteH // 353 // ityupakramya tatvasaMgrahe kSaNikatvasAdhanAvasare uktA yuktissUcyate / tatraiva athavA'sthAna evAyamAyAsaH kriyate yataH / kSaNabhaGgaprasiddhayaiva prakRtyAdi nirAkRtam // uktasya vakSyamANasya jAtyAdezcAvizeSataH / niSedhAya tataH spaSTaM kSaNabhaGgaH prasAdhyate // 351 // iti vainAzikamatasya pakSatrayapratipakSatA'pi sphuTamabhihitA iti / na khalu pratyabhijJAnaM pratyakSamupapadyate / vasturUpamanirdezyaM sAbhilASaM (paM)ca tadyataH // 446 // bhrAntaM ca pratyabhijJAnaM pratyekaM tadvilakSaNam / abhedAdhyavasAyena bhannarUpe pravRttitaH // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH vastusthairya sarvArthasiddhiH nirasyati- *vastusthairyamiti / *vastuzabdena sattvAnumAnasUcanam / yathA''huH AnandadAyinI vastuzabdeneti / tasya sattva(vastu)vAcitvAditi bhAvaH / bhAvaprakAzaH pUrvaM saMviditAkAragocaraM cedidaM bhavet / / jAyeta pUrvamevedaM tAdarthyAtpUrvabuddhivat // nacaivaM tena naivedaM tadarthagrAhakaM matam / abhedAdhyavasAyena bhinnarUpe'pi vRttitaH / mAyAgolakavijJAnamiva bhrAntamidaM sthitam / / 450 // niSpAditakriye cArthe pravRtteH smaraNAdivat / na pramANamidaM yuktaM karaNArthavihAnitaH // 451 // iti tatvasaMgrahe zAntarakSitena pratyabhijJAyAH prAntatvasAdhanasaraNirayuktetyabhipretyAha-* vastusthairyamitItyAdi / 2* vastuzabdeneti-nyAyabindau 'arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH' ityudAhRtadharmakIrtivacanAditi bhAvaH / siddhAnte anumAnasya vastudharmagrAhakatvAGgIkArAt sthiratvaM vastudharmaH anumAnena sAdhayituM zakyate / bauddhamate udAhRtadharmakIrtivacanena anumAnasyAparamArthasAmAnyagrAhakatvasthApanena-- kalpanApoTamabhrAntaM pratyakSaM nirvikalpakam / vikalpo'vastunirbhAsAdasaMvAdAdupaplavaH // ... Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM kSaNabhaGgasAdhanAnuvAdaH 321 bhAvaprakAzaH ityatrAvastunirbhAsasyAsaMvAdAdihetutvAbhidhAnena ca anumAnena vastudharmasya kSaNikatvasya sAdhanodyamo'nucita ityapi vastusthairyamityanena sUcyate / yacca ratnakIrtinA prathamaMkSaNabhaGgasiddhau-'vikalpena yadupanIyate tatsarvamavastu / tatazca vamtvAtmake kSaNikatve sAdhye avastUpasthApayannanumAnavikalpo viruddhaH' ityAkSipya 'avastuno vastuno vA svAkArasya grAhyatve'pi adhyavaseyavastvapekSayaiva sarvatra prAmANyapratipAdanAt vastusvabhAvasyaiva kSaNikatvasya siddhiriti va virodhaH ? yacca gRhyate yaccAdhyavasIyate te dve api anyanivRttau na vastunI svalakSaNAvagAhitve abhilApasaMsargAnupapattariti cet ; na ; adhyavasAyasvarUpAparijJAnAt / agRhite'pi vastuni mAnasyAdipravRttikArakatvaM vikalpasyAdhyavasAyitvaM / apratibhAse'pi pravRttiviSayIkRtatvamadhyavasayatvaM / etaccAdhyavaseyatvaM svalakSaNasyaiva yujyate nAnyasya arthakriyArthitvAdArthapravRtteH / evaMcAdhyavasAye svalakSaNasyAsphuraNameva / na ca tasyAsphuraNe'pi sarvatrAvizeSeNa pravRttyAkSepaprasaGgaH / pratiniyatasAmagrIprasUtAt pratiniyatasvAkArAt pratiniyatazaktiyogAt pratiniyata evAtadrUpaparAvRtte apratIte'pi pravRttisAmarthyadarzanAt / yathA sarvasyAsattve'pi bIjAdaGkurasyaivotpattiH dRSTasya niyatahetuphalabhAvasya pratikSeptumazakyatvAt / paraM bAhyenArthena sati pratibandhe prAmANyamanyathA tvaprAmANyamiti vizeSaH 'iti samAdhAnamuktaM; tatredaM vicAraNIyam--prAmANyaM kIdRzaM ? iti abhimatArthakriyAsamarthArthaprApaNazaktimattvaM prAmANyaM 'samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhiH' iti nyAyabindUpakramavAkyavyAkhyAne vyaktametat / evaM tatvasaMgrahAdau ; iti cet ; asya pratyakSapazcAdbhAvivikalpasAdhAraNasya pratyabhijJAyAmapi sattvena ratnakIrtinA tadaprAmANyoktiranucitA / yathoktaM tenaiva dvitIyAyAM kSaNabhaGgasiddhau- sAkSAtpAramparyeNa vastusAmarthyabhAvinI hi vastu SARVARTHA. 21 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH pratItiH ! yathA pratyakSamanumAnaM pratyakSapRSThabhAvI ca vikalpaH / avastunastu sAmarthyAbhAvAdvikalpamAtrameva pratItiH / vastuno hi vastubala bhAvinI pratItiH! yathA sAkSAtpratyakSaM paramparayA tatpRSThabhAvI vikalpo'numAnaM ca' iti / tatvasaMgrahavyAkhyAyAM paJcikAyAmapi--(1306 zlo) 'pratyakSaM kalpanApoDhamapi sajAtIyavijAtIyavyAvRttavastvAkArAnugamAcca tatraiva vastuni vidhipratiSedhAvAvirbhAvayati analo'yaM nAsau kusumastabakAdiriti / tayozca vikalpayoH pAramparyeNa vastuni pratibandhAdavisaMvAditve'pi na prAmANyAmiSTaM / dRzyavikalpyayorekatvAdhyavasAyena pravRtteranadhigatavasturUpAdhigamAbhAvAt ' iti / nanvanadhigatArthagantRtvaM tat / taduktaM tatvasaMgrahe vijJAtAAdhigantRtvAt smArtajJanasamaM param / (1298) iti / tatra paJcikA--'yat gRhItagrAhi jJAnaM na tatpramANaM yathA smRtiH gRhItagrAhI ca pratyakSapRSThabhAvI vikalpa iti vyApakaviruddhopalabdhiriti, iti cet ; na ; bauddhamate svalakSaNasyaiva pratyakSaviSayatvena tasya vikalpe'bhAnena tathoktayasaMbhavAt / adhyavaseyaM paribhASAmAtrAsaddhaM kaMcana viSayaM prakalpya vikalpasya yathAkathaJcidadhigatArthagantRtvAGgIkAre'pi 'pratyakSeNaiva zabdAdau gharmiNi gRhItatvAdanityatAdeH tatrAnumAnavikalpaH pravartamAnaH pramANaM na prApnoti' iti paJcikokta eva doSaH / 'na hi zabde dharmiNi gRhIte'pi tadavyatiroka kSaNikatvamagRhItamiti vyavasthApyate' (458) iti paJcikAyAmukteH / 'pratyakSamutpannamapi yatrAMze'vasAyaM janayati sa evAM'zo vyavahArayogyo gRhIta ityabhidhIyate / yatra tu prAntinimittavazAtsamAropapravRtterna vyavasAyaM janayitumIzaM sa vyavahArAyogyatvAt gRhIto'pyagRhItaprakhya iti tatrAnumAnasya pravRttasamAropavyavacchedAya pravartamAnasya prAmANyaM bhavati na punaH prtykssaanntrbhaaviviklpsy| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] triguNaparIkSAyAM kSaNabhaGgasAdhanAnuvAdaH 323 bhAvaprakAzaH tasya pravRttasamAropavyavacchedAbhAvAt / kiM punaH kAraNaM sarvato bhinne vasturUpe anubhavotpattAvapi tathaiva na smArto nizcayo bhavati ? ucyate ; kAraNAntarApekSatvAt / na hyanubhUta ityeva nizvayo bhavati ! tasyAbhyAsArthitvapATavAdikAraNAntarApekSatvAt / yathA janakAdhyApakAvizeSe'pi pitaramAyAntaM dRSTrA pitA ma Agacchati nopAdhyAya iti nizcinoti / ' iti paJcikoktasamAdhAnAdare ca anuvRtteoradantAMzasya ca pUrvamagRhItasya vikalpe grahaNena tadaMzamAdAyAnadhigatArthagantRtvasya vikalpe'pi saMbhavAt buddhisare tattvedantve iti zlokavivaraNe ca pratyabhijJAyA api samAropavyacchedavyavasthApanapUrvakaM sandigdhavastunirNayanibandhanameva pratyabhijJAprAmANyaM' iti paJcikAGkSipta (458) pakSassiddhAntayiSyate / ataH - tatvAnyatvobhayAtmAnassanti jAtyAdayo na ca / yadvikalpakavijJAnaM pratyakSatvaM prayAsyati // ( 9304) vastutastu nirAlambo vikalpassaMpravartate / tasyAsti viSayo naiva yo vibhidyeta kazcana // (1309) iti / anumAnaM saviSayaM varNyate na tvagocaram / (1339) iti ca paramatAbhiprAyeNa / tatvasaMgrahe ' na hi bauMddhAnAmiva pareSAM nirviSayaM paramArthato'numAnam' iti paJcikAyAM bhrAntaM hyanumAnaM svapratibhAse'narthe 'dhyavasAyena pravRttatvAt / pratyakSaM tu grAhye na viparyastaM ' iti nyAbinduTIkAyAM ca vastvagrAhakatvena pratyakSavikalpatulyatayoktasyAnumAnavikalpasyApi prAmANyaM / tena vastudharmakSaNikatvasAdhanaM ca na saMbhavati / grAhyAdhyavaseyabhedena viSayadvaividhyaM tu zazaviSANAyate iti buddhisare vivecayiSyate iti bhAvaH / nyAyabindau yatsat tatsarvamanityaM yathA ghaTAdirityatra dharmakIrtivAkye anityatvaM kSaNikatva 21* Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH * yatsat tat kSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvAH' bhAvaprakAzaH miti na sphuTamiti prakRtopayogi jJAnazrIvAkyamAdatte 1* yatsattat kSaNikamityAdi yatsattatkSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA amI sattAzaktirihArthakarmaNi miteH siddheSu siddhA na sA / nApyekaiva vidhA'nyathA parakRtenApi kriyAdibhavet dvedhA'pi kSaNabhaGgasantatirataH sAdhye ca vizrAmyati // iti pUrNa zlokaH / AkSiptavyatirekA yA vyAptiranvayarUpiNI / sAdharmyavati dRSTAnte sattvahetorihoditA // ghaTApekSayA jaladhare kSaNikatvaM sugrahamityabhipretya dRSTAntatoktiH / yadi tatrA'pi vipratipattiH tadA prasaGgatadviparyayAbhyAM dRSTAnte kSaNikatvaM sAdhanIyam , tatprakAraH kSaNabhaGgasiddhAvuktaH atra prayogaH-yat yadA yajananavyavahArayogyaM tat tadA tajjanayatyeva ; yathA antyA kAraNasAmagrI svakArya / atItAnAgatakSaNabhAvikAryajananavyavahArayogyazcAyaM ghaTo vartamAnakSaNabhAvikAryakaraNakAle sakalakriyAtikramakAle'pIti svabhAvahetuprasaGgaH / yat yadA yanna karoti tattadA tatra samarthavyavahArayogyaM ; yathA zAlyaGkuramakurvan kodravaH zAlyakure / na karoti caiSa ghaTo vartamAnakSaNabhAvikAryakaraNakAle sakalakriyAtikamakAle cAtItAnAgatakSaNabhAvikAryamiti vyApakAnupalabdhirbhinatti samarthakSaNAdasamarthakSaNam / vyApakAnupalabdhiH prasaGgaviparyayaH iti / evaM nAnAkAlasyaikasya vastuno vastuto'saMbhave'pyatadrUpaparAvRttayoreva sAdhyasAdhanayoH pratyakSeNa vyaaptigrhnnaat| dvividho hi pratyakSasya viSayo grAhyo'dhyavaseyazca / sakalAtadrUpaparAvRttaM Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kSaNabhaGgasAdhanAnukUlavyAptitako pratyabhijJApramAtvasAdhanasyAsiddhiparihArazca 325 tatvamuktAkalApaH viruddhAnupahitaviSayA sAdhayet pratyabhijJA sarvArthasiddhiH iti '* yadakSaNikaM tadavastu yathA khsuunN| akSaNikatve cAmISAM tadvadasattvaprasaGga iti bhaavH| viruddhAnupahitaviSayeti-viruddha. dharmAsaMsRSTaviSayetyarthaH / dIpasrotaHprabhRtiSu ananyathAsiddhabhedaka __ AnandadAyinI avastu-asadityarthaH / viruddheti-kathaJcidapi parasparasAmAnAdhikaraNyAnahadharmA (saMsRSTa) nAzrayaviSayetyarthaH / bhedakaM-sAmagrIbhedAdi / bhAvaprakAzaH vastumAtraM sAkSAdasphuraNAt pratyakSasya grAhyo viSayo mA bhUt ; tadekadezagrahaNe tu tanmAtrayoyAptinizcAyakavikalpajananAdadhyavaseyo viSayo bhavatyeva kSaNagrahaNe santAnanizcayavat rUpamAtragrahaNe ghaTanizcayavacca ; anyathA sarvAnumAnocchedaprasaGgAt ityapi / yasya kramAkramikAryaviSayatvaM nAsti na tacchaktaM yathA zazaviSANaM / nAsti ca nityAbhimatasya bhAvasya kramAkramikAryaviSayatvamiti vyApakAnupalambhena viparyaye bAdhakapramANena vyAptisAdhanaM sUcayan vyatirekAtmikAM vyAptimAkSiptAnvayarUpiNIm / vaidharmyavati dRSTAnte sattvahetoH prabhASate // '*yadakSaNikamityAdinA vyApakAnupalambhaH akSaNikasyAsattvaM sattvasya tato vyatireka kSaNikatvena vyAptiM ca sAdhayatyekavyApArAtmaneti sthApita Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH blaaddhaadhH| vipratipannA ekatvadhIHpramAviruddhadharmAsaMsRSTaviSayatvAt * smmtaiktvdhiivt| na hi svalakSaNAnAM pratyekamekatvaM nAsti! tathA sati *ekAnekasarvavikalpalopena mAdhyamikavijayaprasaGgAt / AnandadAyinI tathA satIti-svalakSaNaM kiJcidapi eka vA bhinnaM vA? bhinnamapi kiJcidekaM vA bhinnaM vA ? iti vikalpena svalakSaNasarvavastuvilopaprasaGgena mAdhyamikamataprasaGga ityarthaH / sarvasyApyevaM vikalpe kutrApi vizramAbhAvAt svalakSaNaM bhidyamAnasvarUpameva yAdavamusalanItyA na bhavediti bhAvaH / bhAvaprakAzaH dvitIyakSaNabhaGgasiddhau ratnakIrtineti tatraiva drssttvym| 'viruddhetyAdi-- nyAyAsaddhAJjane tu abAdhitabuddhitvAditi heturuktaH / *sammataikatvadhIva diti-yadyapi abhijJApratyabhijJAviSayayorekatvayorbhedo'dravyasare vkssyte| tathA'pyekatvazabdenobhayorabhidhAnenaikatvaviSayakatvaM dhIdvayasyApyakSatam / bauddhamate tu atadrUpaparAvRttagajAdivyatirekaNI / na saMkhyA bhAsate jJAne dRzyeSTA naiva sAsti tat // iti tatvasaMgrahe (638) zAntarakSitena ekatvasaMkhyAyAH dharmirUpAyA bhAnAGgIkAreNa bAhyArthavAdivaibhASikamate tajJAnasya anumAnaprAmANyopapAdanadizA pramAtvaM saMbhavatIti bhAvaH / * ekAnekasarvavikalpalopena mAdhyamikavijayaprasaGgAditi / taduktaM vasubandhunA viMzatikArikAvijJaptimAtratAsiddhau--- rUpAcAyatanAstitvaM tadvineyajanAn prati / abhiprAyavazAduktamupapAdukasattvavat // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sthairyasAdhakapratyabhijJApramAtvasAdhanaM dRSTAntasiddhizca 327 bhAvaprakAzaH na tadekaM nacAnekaM viSayaH paramANuzaH / iti / idaM ca tattvasaMgrahe zAntarakSitena - yadi jJAnAtirekeNa nAsti bhUtacatuSTayam / tatkimetannu vicchinnaM vispaSTamavabhAsate // ? (1935) tasyaivaM pratibhAse'pi nAstitopagame sati / cittasyApi kimastitve pramANaM bhavatAM bhavet / ? bhAsamAnaH kimAtmA'yaM bAhyo'rthaH pratibhAsate // ? ityArabhya asannizcayayogyo'taH paramANurvipazcitAm / ekAnekasvabhAvena zUnyatvAdviyadabjavat // (1997) ityantasaMdarbhaNa vaibhASikasautrAntikamatayordUSaNena dRDhIkRtaM / evaM ca-- vijJAnaM jaDarUpebhyo vyAvRttamupajAyate / __iyamevAtmasaMvittirasya yA'jaDarUpatA / (2000) ityAdinA tatvasaMgrahe vaibhASikasautrAntikAbhimataM arthasaMvedanaM pratiSidhya yogAcArAbhimatAtmasaMvedanasAdhanaM tu na samyak ; mAdhyamikaiH sarvatra nissvabhAvatvalakSaNazUnyatvasya sthApanena jaDasvabhAvatadvayAvRttasvabhAvayoizazaviSANasodaratvAt / kiJca vijJaptimAtratAsiddhirdhImadbhivimalIkRtA / / asmAbhistaddizA. yAta paramArthavinizcaye // (2084) iti tatvasaMgrahe uktaM / tatra dhImanto viMzatikArikAvijJaptimAtratAsiddhikRtaH / taizca triMzatikAvijJaptikArikAsu---- trividhasya svabhAvasya trividhAM nissvabhAvatAm / saMdhAya sarvadharmANAM dezitA nissvabhAvatA // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH iti sarvadharmANAM parikalpitaparatantrapariniSpannasvabhAvatrayazUnyatvamuktam / evaM AryalaGkAvatArasUtre'pi buddhyA vivecyamAnAnAM svabhAvo nAvadhAryate / ato nirabhilapyAste nissvabhAvAzca dezitAH // (175) paJcadharmA bhavettatvaM svabhAvA hi trayastathA / etadvibhAvayedyogI tathatAM nAtivartate / / (196) buddhayA vivecyamAnaM tu na tantraM nApi kalpitam / niSpanno nAsti vai bhAvaH ! kathaM buddhayA vikalpyate ? / / (198) na hyatra kAcidvijJaptiH marIcInAM yathA nabhe / evaM dharmAn vijAnanto na kiJcitpratijAnate // (155) vijJaptirnAmamAtreyaM lakSaNena na vidyate / skandhAH kezoNDUkAkArAH yatra cAsau vikalpyate / cittaM kezoNDUkaM mAyA svapnagandharvameva ca // alAtaM mRgatRSNA ca asantaH khyAnti vai nRNAm / ityAdi / evaM ca vijJAnaM jaDarUpebhyo vyAvRttamupajAyate / ityatra vijJAnasya pariniSpannasvabhAvAGgIkAro'nucitaH / na sannutpadyate bhAvo nApyasan sadasanna ca / na svato nApi parato na dvAbhyAM jAyate katham ? // iti mAdhyamikoktadUSaNasya bAhyArthavijJAnayossamatvAt / mAdhyamikavRtto na svabhAvo na vijJaptiH na vastu naca AlayaH / bAlairvikalpitA hyete zavabhUtaiH kutArkikaiH // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM sthairyasAdhakapratyabhijJApramAtvasAdhanaM dRSTAntasiddhizca 329 bhAvaprakAzaH ityAryalaGkAvatArasUtramudAhRtya vijJAnasyApi nissvabhAvatvaM vyavasthApitam / evaM bodhicaryAvatAre prajJApAramitAyAM -- grAhyamuktaM yadA cittaM tadA sarve tathAgatAH / evaM ca ko guNo labdhaH cittamAtre prakalpate ! || ityAdau / tadvivaraNapaJcikAyAM ca na svato nApi parato na dvAbhyAM nApyahetutaH / utpannA jAtu vidyante bhAvAH kvacana kecana || iti prAcInakArikAvivaraNAnantaraM- nissvabhAvA amI bhAvA: tatvatassvaparoditAH / ekAnekasvabhAvena viyogAt pratibimbavat || iti / vijJAnasya kSaNikatve'pi ekAnekasvabhAvo na saMbhavatIti 'tena naikaM kvacitsyAt' ityetadvivaraNe vakSyate / etena - jJAnAkAraniSeghastu svavedyatvAnna zakyate vidyate hi nirAlambamAropakamanekadhA // jJAnasyAtmagataH kazcinniyataH pratigocaram / avazyAbhyupagantavyassvabhAvazca sa eva ca // iti tatvasaMgrahoktirvaibhASikaM prati dUSaNaM na tu mAdhyamikaM pratIti siddham / AtmasaMvedanena paramArthasato vijJAnasyAGgIkAre bAhyArtho'pi paramArthato'vazyamaGgIkaraNIya iti buddhisare vyavasthApayiSyate / kSaNikatvopadezazca rUpAdyAyatanAstitvaM tadvineyajanAn prati / 1 iti vasubandhUktadizA'nyAbhiprAyeNa / yathoktaM bodhicaryAvatAre zAntadevenalokAvataraNArthaM tu bhAvA nAthena dezitAH / tatvataH kSaNikA naite saMvRtyA cedvirudhyate // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH 1 * rUpAdidhIvadityeva vodAhartavyam / tadiyaM pramitissatI pratyabhijJA pUrvAparakAlavartivipayaM sAdhayati / dIpanadIpravAhakRttapunaH prarUDhakezAdiSu tu saMpratipannasAmagrIbhedAdibAdhakabalAt ___AnandadAyinI nanu teSAM dharmadharmibhAvAbhAvAt kathamekatvabuddhidRSTAntaH ? ityata Aha-rUpAdidhIvaditi / tathA ca ekatvadhIH-abhedadhIrityarthaH / pratyabhijJAyA aikyasAdhakatve atiprasaGga pariharati-nadIpravAheti / sampratipanneti / tathA ca na tulyabalatvamiti bhAvaH / AdyadIpajvAlotpattau agnivartyavayavasaMyogo hetutvena nizcitaH / tathA'ntyavartisaMyoganAzo jvAlAnAzahetutvenAvagataH / tataH pratikSaNaM agnivartyavayavasaMyogatannAzAnAM bhinnabhinnAnAmutpadyamAnAnAM pratikSaNaM jvAlAtannAzotpAdakatvAt tatra pratyabhijJA bAdhitA na sAdhiketyarthaH / etena vipratipannaikatvadhIH na pramA pratyabhijJAtvAt nadyAdipratyabhijJAvaditi pratirodhaH / tathA pUrvAnumAne bhAvaprakAzaH iti / AryalakAvatArasUtre kSaNikatAparivarte tu anyArtha ityuktam / anutpattiM ca dharmANAM kSaNikArthaM vadAmyaham / utpattyanantaraM bhaGgaM na vai dezami bAlizAn // itIti bhAvaH / nanu vaibhASikamate ekatvasya dharmyabhede'pi tatprakArakajJAnamevaikatvadhIH na tu dharmimAtrAvagAhi nirvikalpakaM / tatprakArakajJAnaM ca atadrUpaparAvRttyavagAhi vikalpa eveti na prameti tatsiddhAnta ityato dhArmamAtrAvagAhi nirvikalpakameva dRSTAntayati-1 rUpAdidhIvaditi / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dRSTAntAntaraM pratyabhijJayekyAsaddhiH atiprasaGgaparihAraH buddhibhedazaGkAca 331 sarvArthasiddhiH tasyA na sAdhakatvam / nanu sa iti dhIH smRtiH ayamityanubhavaH nirantarotpatteH jvAlAkSaNeSviva tayoH bhedAgrahaH iti; 1 * tanna ; samAnAdhikaraNabodhAt / yadyapi so'yamiti vyavahAre tAdRzadhIbhedena vaiyadhikaraNyazaGkA ; tathApi tamimaM pazyAmI AnandadAyinI nadIpratyabhijJAyAM vyabhicArazca parihRtaH / pratipakSe bAdhitatvamupAdhiriti na tulyabalatA / viruddhAnupahitaviSayatvAbhAvAdvayabhicArAbhAvazceti dhyeyam / nanu pratyabhijJAyA aikyasAdhakatvamanupapannaM jJAnadvayAtmakatvena tasyAH pUrvAparakAlavartivastuviSayakatvasya pratyekamabhAvAt / na ca tadubhayagocarajJAnadvayAdaikyasiddhiH ; ubhayatrobhayagocaratvAbhAve tadaikyagocaratvAsambhavAditi zaGkate-nanviti / tarhi buddhAvaikyagocarabuddhiH kathamityatrAha-nirantarotpatteriti / jvAlAkSaNaSu-jvAlArUpavastuSu / pariharati-tanneti / aikyarUpasAmAnAdhikaraNyaviSayavyavahArahetubodhasya bhAvaprakAzaH 'anusmRtezca' iti sUtravedAntadIpoktadizA samAdhatte 1 * tanneti / nanu vaibhASikaiH pramAtvamarthajatvaM tenAvisaMvAditvaM vA iti sthApitaM / itthaM ca pratyabhijJAyAM tadaMze'rthajatvavirahAnna pramAtvaM ; yathA''ha nyAyabinduTIkAyAM dharmottarAcArya:--' kutaH punaretadvikalpo'rthAnnotpadyate arthasannidhinirapekSatvAt / bAlo'pi hi yAvaddazyamAnaM stanaM sa evAyamiti pUrvadRSTatvena na pratyavamRzati sAvannoparatarudito mukhamarpayati stane / pUrvadRSTAparadRSTaM cArthamekIkurvadvijJAnamasannihitaviSayaM Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH tyAdiSu ubhayAkAraviziSTasyaikasya dRzikarmatvadRSTeH buddhayaikyaM durapahnavam / ata eva grahaNasmaraNAtmakamidaM jJAnamiti vadantaH pratyuktAH / '* nanu kathamindriyAsaMbaddhastadaMza idAnImindriyaNa gRhyeta? * mano'saMbaddho'nubhUtaviSayaH kathaM manasA? tadu AnandadAyinI bAdhakAbhAve sAmAnAdhikaraNyaviSayatvaniyamAditi bhAvaH / ubhayAkAretipUrvakAlikatvavartamAnakAlikatvaviziSTasyaikasyaivetyarthaH / ubhayadharmaviziSTasyaikasya dRkarmatvaM buddhayaikyamApAdaya(mAkSipa)tIti bhaavH| anyathA dRziprayogavat adhIgarthaprayogo'pi syAdityarthaH / kecittu dRzikarmatvadRSTeH-- pratyakSamAtrakarmatvasya dvitIyAprayoge darzanAt / anyathA tamityatra adhIgarthasambandhena SaSThIprasaGgAdityAhuH / nanu smRtikarmadRkkarmabhedAgrahAdubhayakarmatvaviziSTe karmatvavyavahAra iti cet ; atra vadanti-- bAdhakAbhAvena bhedAgrahAdaikyavyavahArasya vaktumayuktatvAt / na ca sattvAnumAnaM bAdhakaM ; tasyAsmAtpratyakSArbalatayA bAdhitatvena svarUpAlAbhAditi / ata eveti-jJAnasyaikye siddhe tasya ca pratyakSatve virodhiparokSatvavyApyasya smRtitvasya pratyakSe virodhAditi bhAvaH / vdntHmiimaaNskaaH| jJAnadvayavAdI grahaNasmaraNAtmakajJAnavAdI ca zaGkate-nanviti bhAvaprakAzaH pUrvadRSTasyAsannihitatvAt / asannihitaviSayaM cArthanirapekSamiti' iti bhAvena zaGkate-1 * nanvityAdi / 2 * mano'saMbaddha ityAdi-mAnasajJAnasyApi tanmate pratyakSatvena pramAtvamavazyAbhyupeyaM / taduktaM nyAyabindau dharmakIrtinA- kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSaM' ityupakramya taccaturvidhaMindriyajJAnaM svaviSayAnantaraviSayasahakAriNandriyajJAnena samanantarapratya Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] pratyabhijJAyAH ekavuddhitvaM tadaMzasya grAhyatve AkSapaH tatra prativandizca 333 bhAvaprakAzaH yena janitaM tanmanovijJAnam / sarva cittacaittAnAmAtmasaMvedanam / bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogijJAnaM ca iti / atra dharmottarAcArya :--'tadanenaikasaMtAnAntarbhUtayorevendriyajJAnamanojJAnayorjanyajanakabhAve manovijJAnaM pratyakSamityuktaM bhavati / tato yogijJAnaM parasantAnavarti nirastam / yadA cendriyajJAnaviSayAdanyo manovijJAnasya tadA gRhatigrahaNAdAsaJjito'prAmANyadoSo nirastaH / yadA cendriyajJAnaviSayopAdeyabhUtaH kSaNo gRhItaH tadA indriyajJAnenAgRhItasya viSayAntarasya grahaNAdandhabadhirAdyabhAvadoSaprasaGgo nirastaH / etacca manovijJAnamuparatavyApAre cakSuSi prtykssmipyte| vyApAravati tu cakSuSi yadpajJAnaM tatsarvaM cakSurAzritameva / itarathA cakSurAzritatvAnupapattiH kasyacidapi vijJAnasya / etacca siddhAntaprasiddhaM mAnasaM pratyakSaM na tvasya prasAdhakamasti pramANam' iti / evaM 'bhUtassadbhuto'rthaH / pramANena dRSTazca sadbhUtaH / yathA catvAryAryasatyAni / bhUtArthasya bhAvanA punaHpunazcetasi vinivezanam / bhAvanAyAH prakarSoM bhAvyamAnarthAbhAsasya jJAnasya sphuTAbhatvArambhaH / prakarSasya paryanto yadA sphuTAbhatvamISadasaMpUrNa bhavati / yAvaddhi sphuTAbhatvamaparipUrNa tAvattasya prakarSagatiH / saMpUrNa tu yadA tadA nAsti prakarSagatiH / tataH saMpUrNAvasthAyAH prAktanyavasthA sphuTAbhatvaprakarSaparyanta ucyate / tasmAtparyantAdyajJAtaM bhAvyamAnasya saMnihitasyeva sphuTatarAkAragrAhi jJAnaM yoginaH pratyakSaM / tadiha sphuTAbhatvArambhAvasthA bhAvanAprakarSaH / abhrakavyavahitamiva yadA bhAvyamAnaM vastu pazyati sA prakarSaparyantAvasthA / karatalAmakavadbhAvyamAnasyArthasya yaddarzanaM tadyoginaH pratyakSam / tAddhi sphuTAbham / sphuTAbhatvAdeva ca nirvikalpakam / vikalpavijJAnaM hi saMketakAladRSTatvena vastu gRhat zabdasaMsargayogyaM gRhNIyAt / saMketakAladRSTatvaM ca saMketakAlotpannajJAnAviSayatvam / yathA ca pUrvotpannaM vinaSTaM jJAnaM Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDagavya bhAvaprakAzaH saMpratyasat tadvat pUrvavinaSTajJAnaviSayatvamApa saMprati nAsti vastunaH / tadasadrUpaM vastuno gRhNadasannihitArthagrAhitvAdasphuTAbham / asphuTAbhatvAdeva ca savikalpakam / tataH sphuTAmatvAnnirvikalpakam / pramANazuddhArthagrAhitvAcca saMvAdakam / ataH pratyakSaM itarapratyakSavat' iti vyAcalyau / tatvasaMgrahe ca yogijJAnaM mAnasamityuktaM cakSurAdyatiriktaM hi mano'smAbhirapIpyate / SaNNAmanantarodbhUtapratyayo yo hi tanmanaH / / 631 / / iti / sarvajJabuddhisAdhanAvasare--- samastavastusambandhatatvAbhyAsabalodbhavam / sArvajJa mAnasaM jJAnaM mAnamekaM prakalpyate // 3381 // siddhaM ca mAnasaM jJAnaM rUpAdyanubhavAtmakam / avivAdaH parasyApi vastunyetAvati sphuTaH / / 3383 // varNyate hi smRtistena rUpazabdAdigocarA / svapne ca mAnasaM jJAnaM sarvArthAnubhavAtmakam // 3384 // ityAdi / atra paJcikA-'yAvatA samastavastugatAnityatvAdilakSaNAzeSatatvAbhyAsaprakarSaparyantajena manovijJAnena sarvArthagocareNa sphuTapratibhAsAvisaMvAditvAbhyAM pratyakSatAmupagatena yugapadazeSavastugrahaNAtsarvavidiSTaH' ityAdi / evaM--- bhUtArthabhAvanodbhutaM kalpanAbhrAntivarjitam / vakSyAmo yogivijJAnaM sAdhanairvimalairalam // 1343 // yogAbhyAsavizeSAcca yoginAM mAnasaM tathA / jJAnaM prakRSTarUpaM syAdityatrAsti na bAdhakam // 3407 // sarvadharmAzca bhAvyante dIrghakAlamanekadhA / zUnyAnAtmAdirUpeNa tAtvikena mahAtmabhiH // 3442 // Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyAsaMbaddhagrahaNAnupapattitatparihArasAmyaM prAmANyopapattiH smRtitvApattizca 335 sarvArthasiddhiH bhayajanyasaMskArasahakArAditi cet ; samAnamatrA'pi / dRSTatvAttathaiva tatreti cet ; atrApi tathaiva / vedyAkAraikadezAdutpannasya pratyakSatve zuktirajatadhIrapi mAnaM syAditi cenna; AropAnAropAbhyAM vizeSAt / kizca saMskAropanItarajatAdyArope ca idaM rajatamiti cAkSuSabuddhirekA / na hi tatra rajatAdruddhayutpattiH! tasyAsannihitatvAt / arthajatvena tvaduttAvisaMvAditvaprasaGgAcca / indriyajanyatayA pratyakSatvavat saMskArajanyatayAsmRtitvamapi durnivAramiti cennaH tametamanubhavAmi pazyAmItyAdi __ AnandadAyinI vedyAkAro viSaya ityarthaH / pratyakSatve-pratyakSapramAtve / zuktirajateti-tasyA api vedyAkAraikadezedamaMzajanyatvAditi bhAvaH / arthajanyatvAbhAve kiM pramAtvaM na syAditi vivakSitam ? uta tadaikyaM na syAditi ? iti vikalpamabhipretya AdyaM pariharati-Aropeti / arthajatvAbhAve'pi bAdhitetaraviSayatvena anumitivat prAmANyasambhavAditi bhAvaH / dvitIyaM pariharati-kiJceti / tathAca vyabhicArAdarthajatvaM tadaikyasyAprayojakamityarthaH / tametamiti-saMskArajanyatvaM smRtitvaprayojakaM na bhavatItyartha. / nanvindriyasyeva saMskArasya prAdhAnyAt kevalasmRtitvamastu vinigamakAbhAvAt iti zaGkAM bAhyendriyasannikarSanirapekSa bhAvaprakAzaH zUnyAnAtmAdirUpasya bhAvikatvaM ca sAdhitam / bhUtArthabhAvanodbhUtaH pramANaM tena saMmatam // 3443 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH '* pratyakSavirodhAdeva / ___ bhAvaprakAzaH pratyakSaM vyaktabhAsitvAt pramANaM vastusaMgateH / cakSurAdyAzrayodbhUtanIlAdipratibhAsavat // 3444 // ityAdi ca / atra yogijJAnasyApi mAnasatvoktayA 'mano'saMbaddha' ityAcAryasUktau tadanupapattiH vivakSiteti bodhyam / etacca buddhisare 'smRtivadanubhavo'pyasti naSTAdikeSu (124)' ityetadvivaraNe -- atItAnAgatAnumAnAgamayogipratyakSeSu naSTaviSayakatve'pi yAthArthyaM bhavAnevAGgIkarotItyarthaH' ityatra vyaktIbhaviSyati / 1 * pratyakSAvirodhAdeveti' yasmAt pratyakSavalotpannenAdhyavasAyena dRSTatvenArtho'dhyavasIyate' iti (37) udAhRtadharmottarAcAryavAkyoktadizA anantarotpannajJAnena prathamajJAnasya pratyakSatAsiddhiriti bhAvaH / / ___ pUrvasaMviditAkAragocaraM cedidaM bhavet / jAyeta pUrvamevedam . . . . . . . || ityuktirapi yogijJAnasyApi yogabalAtpUrvamutpattiprasaGgavadeva samAdheyA / tatra pUrva yogAbhyAsabalavirahavadatrApi saMskArasacivendriyarUpakAraNavigamasya suvacatvAt / yogAbhyAsabalAdyogijJAne tItArthAnAmiva atrA'pi saMskArabalAt pUrvasaMviditAkArasya bhAnaM; sphuTAbhatvAdyogijJAne pratyakSatvamiva tametaM pazyAmIti pratItibalAdatrApi pratyakSatvaM cAprakampyam / bauddhapratyakSalakSaNaM zUnyAnAtmAdirUpasya bhAvikatvaM ca buddhisare dUSayiSyate / ataH 'abhedAdhyavasAyena bhinnarUpe'pi' ityAdikamapi heyaM / bhinnarUpatvasyAsiddhariti / etacca 'tattvedantve hi' iti zloke sAdhayiSyate / 'niSpAditakriye cArthe ' ityAdi dUSayituM smRtitvamabhyupetyAha Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pratyabhijJAyA na kevalasmRtitvaM, smRtitve'pinAniSTaM, na ca tasyA apramAHvaM 331 sarvArthasiddhiH ata eva saMskAraprAdhAnyamutprekSya kevalasmRtitvazaGkA'pi nirastA / * bhavatu vA smRtitvamapi ; tathApi smRtyanubhavAtmakamekaM jJAnaM svaviSayasya sthiratvaM sAdhayatyeva / kathamagramA smRtiratha vyavasthApayet ? iti cet ; kimatrApramAtvam ? jJAnavyatiriktatvaM vA? anubhavavyatiriktatvaM vA? ayathArthatvaM kA? nAdyaH / asiddheH / na dvitIyaH tritayaprakAzavAdibhiH smRterapi AtmasvAtmaviSaye'nubhavatvasvIkArAt / * tvayA ca svasaMvedanAMze'pi / viSayAMze anubhavavyatiriktatvaM smRteriti cet ; tathAbhUtApi svakAraNAnubhavAt svaviSaya AnandadAyinI saMskArajanyatvaM smRtitvaprayojakamiti pariharati--ataeveti / uktarI(ga)tyA pratyakSatvasya siddhatvAdityarthaH / svasaMvedanAMze--svAtmAMze ityarthaH ; bauddhairapi svaprakAzatvasvIkArAditi bhaavH| zaGkate-viSayAMze iti / tathAbhUtA'pIti--anubhavavyatiriktA'pi kAraNarUpAnubhavamAkSipya taddarA abAdhitaM viSayaM sAdhayatItyarthaH / svakAraNAnubhavAditi bhAvaprakAzaH 1 * bhavatu vA smRtitvamiti / * tvayeti / etena yadi vA yogasAmarthyAt bhUtAjAtanibhaM sphuTam / liGgAgamanirAzaMsaM mAnasaM yoginAM bhavet // 3474 / / svAtmAvabhAsasaMvittaH tatsvalakSaNagocaram / spaSTAvabhAsaM saMvitteH tacca pratyakSamiSyate // 3475 / / iti tatvasaMgrahe sautrAntikamatenApi yogijJAnasya pratyakSapramAtvaM sAphaSARVARTHA. 22 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadvya sarvArthasiddhiH mavAdhitaM vyavasthApayet / * asvAtantrayAdivicArastvatra * prkRtaanupyuktH| na tRtIyaH; yathArthasmRtau virodhAbhAvAt / sarvApi smRtirayathArthA atItasya vartamAnatayA'vabhAsAditi cenna ; atItatayA'pi prAyazaH smRtibhirrthollekhaat| pracyutatadAkArasya tadvattayA bhAsanAdayAthArthyamiti cenna; smRtipramoSe tadabhAvAt / atItAdiviSayAnumAnAnAmapi tatprasaGgAcca / tarhi pAkarakte'pi zyAmatvadhIryathArthA syAditi ca mandaM ; prAcInazyAmatAbuddhau virodhaabhaavaat| etena smRtirna bAhyaviSayA naSTe'pyarthe AnandadAyinI lyablope pnycmii| nanu smRtitve'svAtantrayaM na syAditi zaGkAM prihrti-asvaatntryeti| svAtantrayAsvAtantrayayorarthavyavasthApanAdAvanupayogAdityarthaH / nanu jJAnaM svasamAnakAlikatvena svaviSayAvabhAsanasvabhAvaM / tathAca smRtirapi svaviSayamatItadezakAlAdikaM vartamAnatayA gRhNatI bAdhitaviyatvAdaprameti zaGkate--sarvApIti / tAdRzasvabhAvo'siddha iti pariharati-neti / pracyutatadAkArasya-avagatapUrvakAlAdisaMbandhasya / smRtipramoSaH---tattAnavagAhismRtiH / yathA jJAnadvayaM bhrama iti pakSe idaM rajatamityatra rajatasmRtiH / yadi jJAnasyAtItAdiviSayakasyAprAmANyaniyamaH tadA doSamAha-atIteti / prAcInazyAmatAbuddhau--prAcInatayA zyAmatAbuddhau zyAmatAmAtrabuddhau cetyarthaH / bhAvaprakAzaH yatA zAntarakSitena pratyabhijJAyAH bhrAntatvasAdhanamanucitamiti sUcitam / *asvAtantravAdIti / Adipadena adhigatArthagantRtvaparigrahaH / *prakRtA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sarvasmRlyayAthArthyazaGkAparihArau atItArthasmRtipramAtve dopaH tatparihArazca 339 bhAvaprakAzaH nupayuktaH-kSaNikatvasAdhanAnupayukta ityarthaH / anadhigatArthagantRtvasya pramAtve kSaNikatvAnumiterapi gRhItagrAhitvasyodAhRtatatvasaMgrahapazcikAvAkyasiddhatayA tasyA apyapramAtvaM syAt / tatvasaMgrahapaJcikoktadizA pravRttasamAropavyavacchedakatvena anumAnaprAmANyasthApane __atattAmanidantAM ca tattvedantve nirasyataH / / ityatra pratyabhijJAyA api prAmANyaM sAdhayiSyata iti bhAvaH / bauddhAnAM sthirasiddhidUSaNasamArambhaH pudgalanairAtmyasAdhanArthaH / ataeva vijJaptimAtratAsiddhau 'tadvineyajanAn prati' ityanena 'asti sattva upAdukaH' iti buddhopadiSTAtmAstitvapratipAdakavAkyasya anyAbhiprAyakatvaM prakalpya dvayAdvijJAnaSaTkaM pravartate na tveko draSTAste na yAvanmantA ityevaM pudgalanairAtmyaM sAdhitam / evaM zlokavArtike'pyAtmavAde kumArilena vyaktamuktam nairAtmyenAtra cAkSiptAH sarvA eva hi codanAH / na ca vijJAnamAtratve bhoktakartRtvasaMbhavaH // iti pUrvapakSe tasmAdvedapramANArthamAtmAtra pratipAdyate / zarIrendriyabuddhibhyo vyatiriktatvamAtmanaH // nityatvaM ceSyate zeSaM zarIrAdi vinazyati / nAnityazabdavAcyatvamAtmano vinivAryate // vikriyAmAtravAcitve na hyucchedo'sya tAvatA // syAtAmatyantanAze'sya kRtanAzAkRtAgamau / na tvavasthAntaraprAptau loke bAlayuvAdivat // nairAtmyavAdapakSe tu pUrvamevAvabudhyate / madvinAzAtphalaM na syAt matto'nyasyAthavA bhavet // 22* Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 saMvyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravyaM sarvArthasiddhiH / smRtidarzanAt iti vadanto'pi nirstaaH| evaM pratyabhijJA sthiraviSayeti siddhe so'hamiti dhIzcAtmanaH sthiratvamulleDhi / tadahaM smarAmIti smRtimAtreNa caitatsiddham / nanu viruddhAnupahita AnandadAyinI bAhyArthe sthairya sAdhayitvA Atmano'pi sthairya sAdhayati-evamiti / bhAvaprakAzaH iti naiva pravRttissyAt na ca vedapramANatA / janmAntare'bhyupete'pi jJAnamAtrAtmavAdinAm // jJAnazaktisvabhAvo'to nityassarvagataH pumAn / ahampratyayavijJeyaH svayamAtmopapAdyate / / yadi syAjjJAnamAtraM ca kSaNikaM jJAtR tatra vaH / na bhavet pratyabhijJAnaM pUrvajJAtari saMprati // iti siddhAnte / atra Atmano jJAnamAtrakharUpatve kSaNikatve ca doSakathanapUrvakaM ahampratyayagamyatvaM jJAtRtvaM nityatvaM ca yadyabhyupagamyate tadaiva pravRttyupapattiH vedaprAmANyaM ca nAnyathA iti spaSTam / vyaktIbhaviSyati cAyamartho jIvasarAdau / zAntarakSitena bauddhamate'pi yadi kiJcinmAnasaM jJAnamatItAdiviSayakamaGgIkriyate tadA pratyabhijJApratyakSeNa pramAtmakena sthiraM pRthivyAdikamiva AtmApi sthiro'kAmenApyaGgIkaraNIyaH / ata eva bauddheSvapi vAtsIputraistadanuyAyibhizca buddhizabdAntarArciHprabhRtIni kSaNikAni kSitivyomAdInyakSaNikAni sthirANi AtmA'pi sthiraH ityaGgIkriyate iti vyaJjayannAha-1 evaM pratyabhijJA sthiraviSayeti siddhe so'hamityAdinA Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pratyabhijJAyAH sthiraviSayatvasAdhakahetvasiddhizaGkA tatparihArazca 341 tatvamuktAkalApaH naikasmin zaktyazaktI sarvArthasiddhiH viSayetyasiddhaM kurvadakurvatkSaNayozzaktayazaktibhyAM vaijAtyAdityatrAha-naikasminniti / kurvato'kurvatazcaikatve'GgIkriyamANe'pi zaktayazaktirUpaviruddhadharmAdhyAso na syaadityrthH| '* zaktazcet kuryAdeva; na karoti cedaM kusUlanihitaM bIjamiti * prasaGgatadvipa AnandadAyinI kurvadakurvaditi-kAryajanane vartamAnavyApAravattadabhAvavaddaNDAdikSaNayovastunorityarthaH / zaktayazaktI-zaktitadabhAvau / nanu sthAyitvapakSe'kurotpAdakameva bIjaM kusUlasthamiti pratyabhijJayA sAdhanIyaM / tatra aGkurotpAdanazaktizcet kuryAdeva ; na karotIti (zaktayabhAvaH kusUlasthasya kedArasthasya zaktatvaM karaNAditi) viruddhadharmAdhyAsa iti zaGkate-zaktazcediti / bhAvaprakAzaH 1* zaktazcediti-sahakArisApekSatve tvazakta eveti bhAvaH / 2*prasaGgatadviparyayAbhyAmiti-svabhAvahetuH prasaGgaH / vyApakAnupalabdhistadviparyaya iti pUrvamevoktam / etau cAnvayasAdhako / viparyaye bAdhakapramANaM ca vyatirekasAdhakaM nAtrApekSyate anvayasiddhayaiva vyatirekasaMzayanivRtteH / yathoktaM kSaNabhaGgasiddhau ratnakIrtinA-'yathA viparyaye bAdhakapramANabalAt niyamavati vyatireke siddhe anvayaviSayaH saMzayaH pUrva sthito'pi pazcAtpariMgalati / tato'nvayaprasAdhanAtha na pRthak saadhnmucyte| tathA prasaGgatadviparyayahetudvayabalato niyamavatyanvaye siddhe vyatirekaviSaye pUrva sthito'pi saMdehaH pazcAtparigalatyeva / na ca Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH kRtitaditarayoH sAhyabhedena siddheH / sarvArthamiddhiH ryayAbhyAM zaktayazaktisiddhiriti cena ; *zaktasyApi karaNAkaraNayoH sahakArisannidhyasannidhiprayuktatvAt / tadAha-kRtitaditarayoriti / sAhyaM-*sahabhAvaH kadAcit puSkalaissahakAribhissAhyaM AnandadAyinI zaktasyApIti - karaNAkaraNayoH zaktitadabhAvaprayuktatvAbhAvAnna zaktayazaktirUpaviruddhadharmAdhyAsaprasaGga iti bhAvaH / sahazabdasya dharmyavAcakatvAt tatra bhavapratyayaH kathamityatrAha --- sAhyAmiti / sahazabdaH sahitaparaH; tasya bhAvassAhyaM / yadvA trailokyAdivat svArthikaH / tadevAha-kadAciditi / puSkalasahakArisAnnidhya bhAvaprakAzaH vyatirekasAdhakamanyat pramANaM vaktavyam !' iti *zaktasyApIti-uktaM ca ranakIrtinA- 'zakto'pi ghaTaH kramisahakAryapekSayA RmikArya kariSyati / na caitadvaktavyaM samartho'rthaH svarUpeNa karoti svarUpaM ca sarvadA'stItyanupakAriNi sahakAriNyapekSA na yujyate iti ; satyapi svarUpeNa kArakatve sAmarthyAbhAvAtkathaM karoti ? sahakArisAkalyaM hi sAma rthyam ! tadvaikalyaM cAsAmarthya / na ca tayorAvirbhAvatirobhAvAbhyAM tadvataH kAcit kSatiH ; tasya taabhyaamnytvaat| tasmAt arthassamartho'pi syAt ; na ca karotIti sandigdhavyAtarakaH prasaGgahetuH' iti| * saahymiti| etena atha nApekSate nityaH pratyayAn sahakAriNaH / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH viruddhadharmAdhyAsaparihAraH 343 bhAvaprakAzaH tathA'pi tadviyukto'yaM kArako nAntyahetuvat / / nijastasya svabhAvo'yaM teSAmeva hi sannidhau / kArakatvamataH kArya tadbhAvejapa na sarvadA // 410 // iti tatvasaMgrahoktapakSa eva siddhAntitaH // virodhapadArtha nyAyabindau (2 pR) dharmakIrtiritthamAha-'dvividho hi padArthAnAM virodhaH ! avikalakAraNasya bhavato'nyabhAvaH abhAvA. dvirodhagatiH zItoSNasparzavat / parasparaparihArasthitalakSaNatayA vA bhAvavat' iti / atra dharmottarAcAryaH--' yasya kAraNavaikalyAdabhAvo na tasya kenacidapi virodhagatiH / tadarthamavikalakAraNagrahaNaM avikala kAraNasyApi yatkRtAtkAraNavaikalyAdabhAvaH tena virodhagatiH / tathAca sati yo yasya viruddha. sa tasya kiJcitkara eva / tathAhizItasparzasya janako bhUtvA zItasparzAntarajananazaktiM pratibadhnan zItasparzasya nivartako viruddhaH / tasmAt hetuvaikalyakArI viruddho janaka eva' iti / evaM 'tato'samarthAvasthAjanakatvameva nivartakatvaM / atazca yasmin kSaNe janakastatastRtIye kSaNe nivRtto viruddho yadi zIghra nivartate / janyajanakabhAvAcca santAnayorvirodho na kSaNayoH / yadyapi ca na santAno nAma vastu; tathA'pi santAnino vastubhUtAH / tato'yaM paramArthaH-na kSaNayorvirodhaH ; api tu bahUnAM kSaNAnAM ; yataH satsu dahanakSaNaSu pravRttA api zItakSaNA nivRttidharmANo bhavantIti' iti / evaM 'ye tvAhuH na virodho vAstava iti ta idaM vaktavyAH - yathA na niSpanne kArye kazcijanyajanakabhAvo nAma dRSTo'sti ! kAraNapUrvikA tu kAryapravRttiH / ato vAstava eva / tadvanna nivRtte vastuni kazcidiSTo nAma virodho'sti / dahananimittaM tu zItasparzasya zaNAntarAsAmarthya ; ato virodho'pi vAstava eva' iti ca / 'bhinnavyApArau Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 savyAkhyAsarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH *kadAcit vikalaurati pryojkbhedenetyrthH| *akurvatsvabhAvasya AnandadAyinI mapuSkalasahakArisAnnidhyaM cetyarthaH / bhedo-vizeSaH / bhAvaprakAzaH virodhau ; ekena virodhena zItoSNasparzayorekatvaM vAryate anyena sahAvasthAnam' iti ca Aha / ato'trA'pa na virodha iti vyaJjayati-- '* kadAcidvikalauratyanena / atra dharmottarAcAryeNa virodhasya vAstavatvopapAdanena dvividhAH kSaNikA bhAvAH keciddhAsasya kArakAH / zItAdereva vayAdyA apare na tathAvidhAH // 441 // adRSTatatvo lokastu virodhamabhimanyate / kAryakAraNabhAve'pi prathamokteSvanekadhA // 442 // bAdhyabAdhakabhAvo'pi vastuno naiva tAtvikaH / vidyate tata evoktaM virodhagatirityapi // 443 // iti tatvasaMgrahoktiranuciteti bodhitam / / astvevaM kintu sAkalye yA tasya prakRtirmatA / vaikalye saiva cediSTA nityAsmyussahakAriNaH // 411 // tatsaMbaddhasvabhAvasya bhAve teSAmapi sthiteH / anyaccedvikalaM rUpamekatvamavahIyate // 412 // iti zAntarakSitoktadUSaNamabhipretya shngkte-*akurvtsvbhaavsyetyaadi| tatvasaMgrahe kSaNikatvapakSe bhadantayogasenoktasahakAritvAdyanupapattiritthaM parihRtA ucyate prathamAvasthA saivAnyo'nyopakAraNaH / ekArthakriyayA tvete bhavanti sahakAriNaH // 435 / / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] svabhAvadvaya sAmAnAdhikaraNyazaGkA tatparihAraH svabhAvatvAnupapattizaGkAca 345 sarvArthasiddhiH kathaM sahakAribhirapi kurvattA ? kurvatsvabhAvasya vA kathaM tadvirahAttadabhAvaH iti cenna ; * sahakArisannidhau kurvattayA tadabhAve AnandadAyinI sahakArisannidhAviti darzanAdityarthaH / / bhAvaprakAzaH anyonyAnupakAre'pi nAviziSTA ime yataH / svopAdAnabalodbhUtAH kalApotpAdakAH pRthak // 436 // iti / atra paJcikA samarthAdeva hi kAryotpattiH ! na ca sahakArivaiyarthyaM ; tathAhi-dvividhaM sahakAritvaM ekArthakriyAkAritayA parasparopakAritayA ca / tatra (a) vyavahitakAryApekSayA ekArthakriyAkAritvameva na parasparopakAritvaM ekasmin kSaNe nirvibhAgatayA vizeSasyAdhAtumaza kyatvAt / vyavahitakAryApekSayA tu parasparata uttaraviziSTakSaNotpatteH / santAnApekSayA parasparopakAreNa vyavahitakAryajanakatvAt parasparopakAritvalakSaNaM sahakAritvaM / tatra prathamAvasthAbhAvinAM yadyapi parasparato vizeSo nAsti ; tathA'pi teSAM sahakAritvamaviruddhameva ekArthakriyAkAritvAt / nApi te samanantaraviziSTakSaNotpAdanaM pratyaviziSTAH ; pUrvakebhya eva svahetupratyayebhyaH tathAvidhottarakAryakalApotpAdanaM prati pratyekaM samarthAnAmutpannatvAt / teSAmapi hetupratyayAnAmaparebhyassvahetupratyayebhyaH teSA - mapyaparebhya iti anAderhetuparamparAyA iSTatvAdanavasthA'pyaduSTaiva / pratyekaM ca sAmarthyeApa nApareSAM vaiyarthyaM; svahetubalena teSAM tathotpannatvAt / nApi teSAM pRthagbhAvassaMbhavati ; tathAvidhakAraNAbhAvAt / nApi pazcAt kSaNikatvAt iti / evaM sati sthiratvapakSe'pi nAnupapattiriti bhAvenAha* sahakArisannidhAvityAdi / ayamAzayaH - - nirvyApArasya kAraNatvaM Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH cAkurvattayA svabhAvavyavasthAsiddheH / parasApekSaH kathaM svabhAvaH ? bhAvaprakAzaH 346 [ jaDadravya na saMbhavatIti kurvattvaM bhAvikAryAnuguNavyApAravattvamityanupadameva vyavasthApayiSyate / kSaNikatvapakSe yeSAM kSaNAnAmekakAryakAritayA upAdAnabIjakSaNasahakAritvamucyate sthirapakSe tatkSaNasamudAyarUpANAM vastUnAmekakAryakAritayopAdAnavIjasahakAritvamapi saMmataM / paraM tu yAvanvayavyatirekAvekakAryakAritvagrAhakau tAveva niruktakurvattAmapi prayojayata iti parasparopakAritvamapyavarjanIyaM / kSaNikatvasiddheH pUrvaM ekasmin kSaNe nirvi bhAgatayA vizeSAdhAnasyAzakyatvAdityukterasaMbhavAt / dharmadharmiNorbhedasAdhanena svabhAvasyAgantukatve'pi na dhanyaikyakSatiH / etaddharmakAdetaddharmakamupajAtam' ityAdinA dharmaviziSTasyaivAnvayavyatirekAbhyAM kAraNatA vakSyate / tena svabhAvasyaiva kAraNatvaM syAnna dharmiNa ityapi samAhitam / etena prathamakSaNe na parasparopakAritvaM kiMtu dvitIyakSaNamArabhyaiva iti ; 6 tataH prabhRti ye jAtAH vizeSAste tu tatkRtAH / tadrUpaprakRtitvena teSAM tadrUpayoginAm // 437 // ityuktirapyanAdeyA / ' kAlAnantaryasAmye ' iti zlokavivaraNe kSaNakatvapakSe bhadantayogasenoktadUSaNAni stharIkariSyante / iti // etena ratnakIrtinA pUrvasthitAdeva sAmagrImadhyapraviSTAdbhAvAtkAryotpattiH / anyasmAdeva vA biziSTAdbhAvAdutpannAditi vivAdapadaM / tatra prAgapi saMbhave sarvadaiva kAryotpattiH na vA kadAcidapIti virodhamasamAdhAya cakSuSI nirmAlya tata eva kAryotpattidarzanAditi sAdhyAnu - vAdamAtrapravRttaH kRpAmarhatIti' yaduktaM tat vikalpAprAmANya kalpanAbhinivezanibandhanamiti sUcitam / anyasmAdbhAvAdutpattyaGgIkAre kSaNikA -- Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 saraH ] svabhAvatvAnupapattiparihAraH tatra parasammatizca sarvArthAsiddhiH iti cenna ; svahetusApekSatvavadupapatteH / 'adhipatisahakAryAlambanasamanantarapratyayAzcatvAro vijJAnotpattau kAraNamiti yuSmaduktiAnandadAyinI svahetviti -- kurvatsvabhAva (sva) lakSaNasyApi svahetuparasApekSatayA svabhAvatvAbhAvaprasaGgAditi bhAvaH nanu kSaNAnAM hetusApekSatvameva nAstItyata Aha--- adhipatIti --- adhipatirindriyaM cakSurAdi / pratIyate aneneti pratyayaH - kAraNaM / uditasya jJAnasya rasAdibhAvaprakAzaH nantapadArthAnAM cakSuSI nirmAlya kalpanaM syAditi / evamanaGgIkArecaturbhizcittacaittA hi samApattidvayaM tribhiH / dvAbhyAmanye tu jAyante 11 iti bhavadIyavacanavirodha ityabhipretya tatra caturbhiriti sAmAnyenoktayA catvAraH pratyayA heturAlambanamanantaram / tathaivAdhipateyaM ca 11 iti tadarthaparijJAnAya bhASyoktavAkyamAdatte - * ' adhipatItyAdi / nanu adhipatyAdInAM caturNAM tanmate pUrvaM (57 pR) bhinnadharmaprayojakatvAbhidhAnena nAnupapattiriti cenna ; tanmate dharmadharmiNorabhedena vijJAnakSaNagatadharmANAM vijJAnAbhinnatayA doSo durvAraH, tathAhi - ekasya adhipatyAdicatuSTayasannidhAnena jJAnotpattikAle tadvikalasyAnyasyAlambanAdimAtreNa jJAnaM nodetItyavivAdaM / evaM ca Alambanapratyayazzaktazcet vijJAnaM tasyApi janayet na ca tasya janayati iti prasaGgatadviparyayAbhyAM vijJAnakSaNa eko na syAt iti militAnAM kAraNatvAGgIkAreNa parihAro'pi tulya eveti bhAvaH // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya '-''''b------------- sarvArthasiddhiH virodhAt / arthajatvaM ca prAmANyaM brUSe / upacchandanArthamuttAnavAkyamiti cenna; atiprasaktayA siddhAntasiddherdurnirUpatvaprasaGgAt / zaktaM cet antyatantusaMyogAdivadavazyAsaddhasahakAricakraM svakAryaM kuryAditi cenna; svakAraNAdApatatAM sahakAriNAmetadadhInatvAbhAvAt / parAdhInatve'pyavarjanayiM tatsannidhAnamiti cenna; anyathA'pi dRSTeH / astu sahakArisambandhAdikameva viru AnandadAyinI sAdhAraNyA (Nye rU) pAdivizeSaniyamanAdindriyasyAdhipatitvaM / niyAmakasyAdhipatitvAt / sahakArI-AlokAdiH / tato jAtasya jJAnasya spaSTatA bhavati / samanantarapratyayaH-saMskAraH / tasmAt praaciinjnyaanobodhH| AlambanapratyayaH--nIlAnIlAdyAkAraH pratyayaH / jJAnapadavedanIyasya cittasya samanantarapratyayasahitAdadhipatyAdiviSayaniyAmakaspaSTatAprayoja (jana) kasahitAnnIlAkArajJAnAccittAkhyaM jJAnaM nIlo'hamityAdyAkArasantatiM bhajata iti catvAraH pratyayAH' iti bodhicittavivaraNe darzanAdityarthaH / prAmANyamiti--prAmANyaprayojakAmatyarthaH / upacchandanaM--vaJcanaM / uttAnaM--ahRdayaM / atiprasaktayeti-tvadutAvidamupacchandanArthamuttAnaM idaM neti nirNayaniyAmakAbhAvAtsandehAdayaM siddhAnta iti vyavasthA na syAdityarthaH / nanu zaktasya sahakArisampattiniyamAt antyatantusaMyogAdivat svakAryakA(ka)raNaM na syAditi zaGkAmasUdya sahakArisaMpattezzaktayadhInatvAbhAvena tathA niyama eva nAstIti pariharati-zaktaM cediti / anyathA'pi-sahakArisAnnidhyAbhAvavattayApItyarthaH / darzanAnusAreNa vyAptirvAcyeti bhAvaH / kara Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] sahakArisaMpatteH na zaktayadhInatvaM / sahakArisaMvandhasya bhedakatvazaGkA ca 349 tatvamuktAkalApaH ekasmin kAlabhedAgavati ca sahakAryanvayAnanvayAdiH no cenno dezabhedApi supariharaH . sarvArthasiddhiH ddhatvAdbhedakamityatrAha-ekasminniti / Adizabdena prastutakaraNAkaraNAdisaMgrahaH / kAlabhedAdviruddhasvIkAre kiM kutra nAsIna syAdvA? iti sarvatrAvyavasthitiriti cenna; darzanAdarzananiyamAbhyAmeva sambhavAsambhavasthiteH / evamanabhyupagamamanuvadan pratibandimAha-nocediti / atrAsti karoti ca anyatra nAsti na karoti cetyAdinirdezabhedena sattvAsattvAdisamuccayassuduSpariharassyAt / apirviSayabhedAdyanuktasamuccaye / viSayAdibhedAdapi hi AnandadAyinI NAkaraNAdItyAdizabdena zaktayazaktacAdikaM gRhyate / avyavasthitiriti-kAlabhedena sarvaM sarvatra syAt virodhAbhAvAditi bhAvaH / tathAca asAdhAraNadharmavyavasthA na sidhyediti dhyeyam / sambhavAsambhavauidamatrAsIdidamatra bhaviSyati idamatra nAsIdidamatra na bhaviSyatIti sadbhAvAsadbhAvau / yadi karaNAkaraNAdInAM kAlabhedena samuccaye'pyavyavasthAdoSaH ; tadA kSaNe'pi dezabhedena sattvAsattvakaraNAkaraNAdisamuccayasya duSpariharatvAt sa doSastavA'pi syAdityAha-atrAsti karoti ceti / viSayAdibhedAdapIti-zaktayazaktayAdInAM viSayAdibhedAdapi virodhAbhAvena tatprayukto bhedaH parihiyate ityarthaH / tadeva Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe tatvamuktAkalApaH tena naikaM kvacitsyAt // 25|| savArthasiddhiH [jaDadravya virodhaH parihiyate ! kvacicchaktaM kacidazaktaM kenacijjanyate vyajyate vAdhyate vA nAnyena / kasyacitpratiyogI vyApyaH vyApakaH pUrvaH paro vA nAnyasyetyAdi / evaM viSayabhedAdapi virodhaste duSpariharaH / tataH kimityatrAha -- teneti / viruddhAnAM dezakAlAdyasamAhitavirodhatvena svalakSaNasyApi viruddhazatakSuNNatayA nAnAtve tatkSodAnAM ca tathAtathA kSode kiJcidapyekaM na AnandadAyinI darzayati--kvacicchaktamiti / daNDo ghaTe zaktaH paTotpAdane zaktayabhAvavAn ghaTaH kvacidadhikaraNe jAyate kacidvyajyate kvacidvAdhyate ; evaM kenacijjanyate vyajyate bAdhyate ca nAnyena tathA kasyacitpratiyogI kasyacidyApyaH kasyacidyApakaH iti zaktatvAzaktatvAdInAmavirodha ityarthaH / Adizabdena kutracitsaMyogatadabhAvAdInAM grahaH / paraH pUrva ityAdau kasyacidityasya tasmAditi vibhakti - vipariNAmena kasmAccidityanvayaH / kecittu --' anyArAditararte' ityAdinA dikchabdayoge paJcamyAH 'tasya paramAmreDitam' iti nirdezena anityatvajJApanAt kasyacidityanuSaGgaH / bhavatpakSe bhinnaviSayakatvAdibhirapi virodhaparihAro na sambhavati bhinnaviSayakatvAderapi viruddhatvAdityAha -- evamiti / viSayabhedo bhinnaviSayatvaM / Adizabdena karaNabhedAdisaMgraha: / tatkSodAnAM kSaNikasvalakSaNAdbhinnAnAM bhAgAnAM / tathAtathA Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlabhedena viruddhasvIkAre'pi nAvyavasthA, anyathA ekAnekA dyasiddhiH 351 tatvamuktAkalApaH tattvedantve hi kAlAntaraghaTanamaye naikakAle ghaTetAM sarvArthasiddhiH sidhyat / tadabhAve ca kuto'nekamiti mAdhyamikamatApAtaH / saiva sugatamatakASTheti tatra tiSThAma iti cet ; taniSThena tvayA asmanmatabAdhakAnupanyAse vivAdAbhAvaH / tadupanyAse tu tatratatra tadvAdhAvAdhavikalpadAsthyaM duSpariharamiti bhAvaH // 25 // punarapi prakArAntareNa pratyabhijJAbAdhakaM viruddhadharmAdhyAsaM pratibandivizeSamapyAzaGkate-tattvedantve hIti / atItakAla AnandadAyinI janyatvAjanyatvAdiprakAreNa / tadabhAve iti-tathAca vastunaH pAramArthikatve tasyaiva kiJcitprati kurvattvaM kiJcitpratyakurvattvamityAdi. viruddhadharmAdhyAsasyAvazyakatvAt ; tAdRzasyAsambhavAt // kurvato'kurvato naikyaM satazcApyasatastathA / ajanyasya ca janyasya tathAbhAtamato mRSA // iti mAdhyamikamatApAta ityarthaH / saiveti-maadhymikmtmevetyrthH| zaityaM hItyAdivat strItvaM / tadupanyAsa iti-bAdhakopanyAse upanyastaM pramANaM bAdhitaM na vA ? Aye asmanmatabAdho na syAt / dvitIye bAghasyAbAdhitatvAnmAdhyamikamataM na syAditi mAdhyamikamasya dusthatvAdityarthaH // 25 // nanu pUrvameva pratyabhijJAyAM viruddhadharmAdhyAsadoSamAzaGkaya parihRtatvAt uttarapadye punastadevocyata iti paunaruktayamityata Aha-punarapIti / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAladvaite'navasthAdi sarvArthasiddhiH saMbandhastattvaM / vartamAnakAlasaMvandha idantvaM / na hyatItaM vartata iti sambhavati! sarveSAM nityatvaprasaGgAt / vartamAnaM ca yadyatItaM kathamasmadAdipratyakSeNa gRhyeta / kiMca kAladvayAnvayarUpayoH tattvedantvayorekavastusambandhaH ekasmin kAle bhinne vA? pUrvatra virodhaH / tasmin etasmin tadubhayapUrvApare vA kvacidapi kAle kAlAntarasambhedAyogAt / anyathA traikAlyayogapadyaprasaGgAt / etena viruddhAnupahitaviSayeti vizeSaNaM cAsiddhaM / uttaratra kAladvayanirvAhakakAlabhedAzrayaNe tayorapi tathetyanavasthApAtaH / na caivaM dRSTamiSTaM vA! na ca dezadvayapratibandiH! asmAbhistadanabhyupagamAt / tasmAtkAladvayaviziSTe vastuni pravRttA kRtsnA AnandadAyinI pUrvazeSatvAnna pRthaksaMgatiriti bhAvaH / vartamAnaM ceti - vartamAnasya tattAzraya (yAtItAdi) bhinnatvena saMpratipannavAdindriyasambandhAbhAvAditi bhAvaH / tasmin-atItakAle / etasmin vartamAnakAle / tadubhayapUrvApare atItavartamAnakAlAtpUrvAparayorityarthaH / pUrvazvAparazcapUrvAparaM; ekavadbhAvaH / kacidapi kAle tadanyakAlasambandhasyAsambhavAditi bhAvaH / traikAlyeti-bhUtabhaviSyadvartamAnakAlAnAmityarthaH / samAhAradvigoH svArthe pyaJ trailokyamitivat / uttaratreti-bhinnakAle veti dvitIyapakSe / tayorapi-nirvAhakakAlayorapi kAlabhedamAdAya sambandha Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] tattvedantvayorekadharmisaMbandhAyogAdapramAtvazaGkA pratyabhijJAyAH 353 tatvamuktAkalApaH ata iha na mitiH pratyabhijJeti cenna / sarvArthasiddhiH pratyabhijJA na pramitiH / * virudvaviSayatvAt zuktirUpyadhIvat pratyabhijJAtvAdeva vA dIpAdipratyabhijJAvaditi cet ? atra na kAlayamAtraM vastuni viruddhaM / viruddhakAlAnvayastu nAstItyabhiprAyeNa prativaktineti / 2 * atattAmanidantAM ca tattvedantve nirasyataH / anyonyapratiSedhastu na tatassedumarhati // AnandadAyinI ityanavasthetyarthaH / kAladvayamAtraM - kAladvayasambandhamAtraM / nanu tattedantayoranyonyapratikSepakatvAt kathamekatretyatrAha - atattAmiti / tattA svAbhAvaM idantA ca svAbhAvaM tattedante ca pratikSita ityarthaH / tataH`tasmAt / tattedantayoH pratikSepakatvaM seddhuM (soDhuM ) bhavituM nArhatItyarthaH / bhAvaprakAzaH '* viruddhaviSayatvAditi -- abhedAdhyavasAyena bhinnarUpe'pi vRttitaH / iti tatvasaMgrahavAkyamatrAnusandheyam / atattAmityAdi - tadaMzena naitatkAlasaMbandhavyavacchedaH kiMtu tatkAlA saMbandhasya / idamaMzenApi na tatkAlasaMbandhavyavacchedaH api tu etatkAla saMbandhasyaivetyarthaH / ayamAzayaH - dharmiNi tadaMzasya pUrvaM pratyakSato nizcaye'pi etatkAlA saMbandhabhramassaMzayo vA na tato nivartate / idamaMzamAtra pratyakSe ca dharmiNi tatkAlA saMbandha : SARVARTHA. 23 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 savyAkhyasarvArthasiddhisAhetatatvamuktAkalApe [jaDeMdravya sarvArthasiddhiH 19 ekasya bhinnakAlAbhyAM vaiziSTyaM vihataM yadi / tathA syAt bhinnadezAbhyAM pujabuddhistato na te / AnandadAyinI tathA syAditi-nanvasmAbhirdezadvayasambandhAnaGgIkArAnna pratibandirityuktamiti cet ; kiM tadA dezAnabhyupagamAt ? tatsatve'pi tatsambandhA bhAvaprakAzaH bhramasaMzayau naiva nivartete / atastannivRttaye tadetatkAlasaMvandhAvagAhinI pratyabhijJA pramitirityaGgIkaraNIyam / kSaNikatvAnumitiH pratyakSagRhItadharmyavagAhinyapi pravRttasamAropavyavacchedakatayA yathA paJcikAyAM prametyaGgIkRtaM tadvat smRte'stu pUrvapratyakSAnivartyabhramasaMzayAnivartakatayA na pramAtvApAdanasabhaMva iti // heturasiddha ityAha 1* ekasyatyAdi / atra 'parasparaviruddhapUrvAparakAlasabandha evaikasya kathAmiti cenna ; svApekSayA pUrvAparatvasyAsiddheH / na hi svaprAgabhAvapradhvaMsAvacchinnakAlasaMbandhitvaM vastuno brUmaH ! anyApekSayA pUrvAparayorapi kAlayoretadapekSayA svakAlatve virodhAbhAvaH kSaNe'pi svIkAryaH / yathA paramANudvayApekSayA pUrvAparIbhUtasyApi tanmadhyadezasya paramANvantaraM prati svadezatayA na tasya tatsaMbandhavirodhaH / anyathA kSaNo'pi pUrvavat kSuNNaH / tathA'pi pUrvaparakAlayoH tadupAdhyo viruddhayostejastamasoriva kathamekatra samAvezaH? avirodhe tu yaugapadyaprasaGga iti cenna; yogapadye hi tayorvirodhaH na tvekavastusaMbandhe ! anyathA ekajJAnasaMbandhe'pi virodhaprasaGgena pratyabhijJAsvarUpasyAnutpattiprasaGgAt / yadi punaH kAlayossvarUpabhedena tAdAtmyavirodho vivakSitaH tarhi rUparasayoriva naikavastusaMbandhaM pratibhansyati' iti nyAyasiddhAJjana Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] ekasminkAladvayAyogedezapratibandyA'niSTApAdanaM kAlikavirodhevyavasthAca 355 tatvamuktAkalApaH svasya svAbhAvakAle vihatiniyamanAt sarvArthasiddhiH tarhi kAladvayavirodhaH kutretytraah-svsyeti| niyamanAt1*yathApramANaM vyvsthaapnaadityrthH| ata evAtItasya varta bhAvaprakAzaH sUktiranusandheyA '* yathApramANamiti-etena ratnakIrtinA 'na hi vayaM paribhASAmAtrAdekatra kArye dezabhedAdaviruddha zaktayazaktI brUmaH ! kiM tu virodhAbhAvAt / taddezakAryakAritvaM hi taddezakAryAkAritvena viruddhaM ; na punadezAntare tatkAryAkAritvena anyakAryakAritvena vA / yadyevaM tatkAlakAryakAritvaM tatkAlakAryAkAritvena viruddhaM ; na punaH kAlAntare tatkAryAkAritvena anyakAryakAritvena vA / tatkathaM kAlabhede'pi virodhaH iti cet ; ucyate-dvayorhi dharmayorekatra dharmiNyanavasthitiniyamaH parasparaparihArasthitilakSaNo virodhaH / sa ca sAkSAtparasparapratyanAMkatayA bhAvAbhAvavadvA bhavet / ekasya vA niyamena pramANAntareNa bAdhanAnnityatvasattvavadvA bhavediti na kazcidarthabhedaH / tadatraikadharmiNi tatkAlakAryakAritvAdhAre kAlAntare tatkAryAkAritvasya anyakAryakAritvasya vA niyamena pramANAntareNa bAdhanAdvirodhaH; tathAhiyatraiva dharmiNi tatkAlakAryakAritvamupalabdhaM na tatraiva kAlAntare tatkAryAkAritvaM anyakAryakAritvaM vA brahmaNA'pyupasaMhartuM zakyate yenAnayoravirodhassyAt / kSaNAntare kathitaprasaGgaviparyayahetubhyAmavazyaMbhAvena dharmibhedaprasAdhanAt / naca pratyabhijJAnAdekatvasiddhiH; tatpauruSasya nirmUlitatvAt / ata eva vajro'pi pakSakukSau nikSiptaH / 23* Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH mAnatvaM vartamAnasya vA atItatvamiha na pravartanIyaM / nanu tattvedantve tAvat viruddha; anyathA yaugapadye virodhAbhAvaprasaGgAt / AnandadAyinI nabhyupagamAdvA? ubhayathA'pi puJjabuddhirna syAt / nAnAdezasthAnAmekadezasambandhaH puJja iti bhAvaH / na pravartanIyaM-na prasaJjanIyaM / anyatheti-viruddhayo rUparasayoryogapadyadarzanAditi bhAvaH / bhAvaprakAzaH kathamasau sphaTiko varAkaH kAlabhedenAbhedasAdhanAya dRSTAntIbhavitumarhati ? nacaivaM samAnakAlakAryANAM dezabhede'pi dharmibhedo yuktaH : bhedasAdhakapramANAbhAvAdindriyapratyakSeNa nirastavibhramAzaGkenAbhedaprasAdhanAcca iti na kAlabhede'pi zaktayazaktayorvirodhaH khasamayamAtrAdapahastayitaM zakyaH' iti yaduktaM tadalagnakamiti bodhitam / tatkAlakAryakAritvaM kAlAntare tatkAryAkAritvena na virudhyate prasaGgatadviparyayayodharmibhedasAdhakatvAbhAvasyopapAditatvAt / yadyevaM nAGgIkriyate ekasyArthakSaNasya puruSabhedena vijJAnajananatadvirahayoravivAdatayA pUrvoktaprasaGgatadviparyayAbhyAM dezabhedena kSaNabhedAvazyambhAvena eko'pi kSaNo na syAt / abhedasya svalakSaNavyatiriktatve kathamindriyapratyakSaM tatsAdhayati ? svalakSaNarUpatve tu pratyabhijJApratyakSeNa pUrvAparakAlikAbhedasya kathamasiddhiH abhilApasaMsargeNeti cet ; tArha mUkataiva jyAyasI / yogijJAne yogAbhyAsabalasahakRtaM mana iva pratyabhijJAyAmapi saMskArasahakRtamindriyameva karaNamiti 'niSpAditakriye cArthe ' ityAditatvasaMgrahoktadUSaNasyApi nAvakAza iti bhAvaH / 'pramAtRprameyayoH kSaNikatvaM vadadbhi. yAptyavadhAraNatatsmaraNapUrvakAnumAnAbhyupagamo'pi duzzakaH' iti bhASya Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tattvedantvayorvirodhaSArahAraH anyathA aniSTA pattiH parahetvIsaddhinigamanaMca 357 tatvamuktAkalApaH svena cAtraikakAlyAt sarvArthasiddhiH tata eva kAladvayamapyekasya viruddhamiti tatrAha-sveneti / pUrvAparakAlayogo hi viruddhaH / svenopAdhinAvacchinnasyaikasya kAlasyAvAntaropAdhibhirnAnAtve'pi tattadupAdhInAmeva tattadavAntarakAladvayAnvayavirodhaH / anyApekSayA pUrvAparakAlayoranyasya viruddhatve kSaNakAlasyApyanyApekSayA paurvAparyAttatkAlavartitvamapi vastuno virudhyeta / kSaNakAlasaMbandho vastunaH kAlpanika iti cet / tato'pi mAdhyamikotthAnam / nanu svarUpasatyatA kSaNasaMbandhitvaM ca sAdhyate na kevalaM kSaNakAlamAtrasaMbandhitvaM / atasturyabauddhAttayANAM vizeSa iti; tarhi siddhasAdhanaM / ataH kSaNikapakSe sthirapakSe vA svAbhAvakAle vRttivirodhAdvAraNIyA na tu svakAlavRttiriti bhAvaH / atra ca AnandadAyinI tata eveti-tattedantayorvirodhAttaddhaTakIbhUtakAladvayamapyekasya viruddhmitythH| kSaNakAlasyeti-avizeSAditi bhaavH| tato'pIti-kSaNakAlasambandhAbhAve kAlAsambandhino vastunaH kadA'pyabhAvAcca zazazRGgavaditi bhAvaH / svarUpasatyateti-svarUpasatyatvasAdhanAttatkSaNasambandhasya kAlpanikatve'pi turyAdbheda iti bhAvaH / svarUpasatyatvasya siddhatvAt kSaNamAtrasambandhasya (kAlpanikatve vastutaH) mithyAtvAcca kSaNikatvAbhA (vAt) vena siddha Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 savyAkhya sarvArthasiddhiptAhatatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAle kAlAnapekSe kathamapi suvacau nAnavasthAsarvArthasiddhiH virodhAnavasthayozzaGkApi nAstItyAha - kAle iti / na hyayamapi kAla etasmin kAle kimuta kAlAntaraM ! tatkAlo'pi na tasmin kAle kimutAyaM ? ata etatkAlatatkAlau vA kAlAntaraM vA anapekSya ekasmin vastuni kAladvayaM saMbadhyate iti sthite kathaJcidapyanavasthAvirodhayornAvakAzaH / tathA'pi kAladvayaM parasparAbhAvanAntarIyakaM tadAtmakaM vA kathamekatra syAditi cenna; kAladvayasyAnyonyasminnabhAve'pi tadubhayasaMvandhini vastunyabhAvAbhAvAt / yastu tasmin vastunyasaMbaddhaH kAlaH tasya tatra sadbhAvaM na brUmaH / na hi vayaM nityAnityavibhAgaM nirAkurmaH ! // 26 // . AnandadAyinI sAdhanAmityarthaH / etasminniti / na vartata iti zeSaH / kimuteti -- ayameva kAla etasmin na vartate cet bhUtakAlAdau tadvRttitAzaGkA dUre ityarthaH / parasparAbhAvanAntarIyakamiti parasparAbhAvavyAptamityarthaH / kAladvayasyeti--parasparAbhAvanAntarIyakatve parasparAbhAvarUpatve'pi vA kAlikavirodhitayA naikAsmin kAle tadvayaM sambadhnAti / ekasmin vastuni sambandhe na virodha ityarthaH / nanvevaM sati sarvakAlAnAM vastusambandhe virodhAbhAvAt sarvaM vastu sarvakAlasambandhIti sarvaM nityaM syAt / tathA ca nityAnityavibhAgo na syAdityatrAha -- yastviti na hi vayaM tatrAsambaddhakAlasambandhamapi brUmaH ! yena nityAnityavibhAga nirAkurma ityarthaH // 26 // 1 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] paroktabAdhakaparihAraH, pratyakSeNa pratyabhijJAyAbAdhitaviSayakatvazaGkA ca 359 tatvamuktAkalApaH virodhau // 26 // pratyakSaM vartamAnaM prathayati yadihAvartamAnAdvibhaktaM tasmAttenaiva savai kSaNikaM; sarvArthasiddhiH atha pratyakSeNaiva pratyabhijJApratyakSa(sya)virodhaM bhAvAnAM kSaNikatvasiddhiM ca zaGkata-pratyakSamiti / asmadAdipratyakSaM tAvadvartamAnamAtraviSayamiti sarvasaMmataM / anyathA dRzyamAnAnAM , padArthAnAM tatkSaNApekSayA pUrvAparavizeSANAmapi pratyakSatvaprasaGgAt / tasmAt agRhItapUrvAparavizeSaM vartamAnagrAhi pratyakSamavartamAnAghyAvRttameva svaviSayaM gRhNAti / etadeva ca kSaNikatvaM vastUMnAM yadapUrvottaratvaM / atassaMskAranirapekSapratyakSabAdhitA pratyabhijJA dezAntarasthagrAhizuktirUpyadhIvat saMskAropanItakA AnandadAyinI pUrvasaMgatimabhipretyAha- atheti / pratyabhijJApratyakSavirodhaMpratyabhijJA(yA)bAdhamityarthaH / pUrvApareti--tatkSaNApekSayA pUrvAparakAlikarUpAdi(katvAdirUpa)vizeSANAmityarthaH / avartamAnATyAvRttaM vartamAnAbhinnaM / etadeva ceti-etatkSaNakAlavartinaH pUrvAparakSaNavartibhinnatve tatkSaNamAtrAvRttitvami(ttitvave)tyarthaH / apUrvottaratvaM-pUrvottarakAlAvartitvaM tatkSaNamAtravRttitvamiti yAvat / saMskAranirapekSeti-saMskArasApekSapratyabhijJAto balavadidantvamAtragrAhi pratyakSamityarthaH / nanu bhinnatve pUrvAparayoH kathaM vartamAnAdbhedadhIrityatrAha-dezAntarastheti / yatha dezAntarasthasmRtyupanItarUpataGke (rajatame) dasaMvRtyA zuktau tadaikyadhIH Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatva muktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH iti na sattAvadityapratIteH / tatkAlAsattvameva hyapanayati sato vartamAnatvabodhaH kAle'nyatrApi sattvaM pramitamiti kathaM tadvirodhaprasaGgaH ? // / 27 // sarvArthasiddhiH lAntarasthabhedasaMvRtyA tasminnidantvaM asmin vA tattvamAropya kalpitaikyaviSayeti / atra pratyakSavRttAntAnabhijJeoktiriyamityabhiprAyeNa vakti na saditi / pratyakSasya kAlAntarasambandhapratikSepakatvAbhAvamAha -- tAvaditi / vartamAnatvavidhirevAvartamAnatvaniSedhAtmA tAvanmAtra kAlavartitvaM niyacchedityatrAha -- tatkAleti / tatkAlasattvavidhirhi tadAnImasattAM nirundhyAt na tu kAlAntarasattAmityarthaH / tathA'pIdaGkAravatA pratyakSeNa kAlAntarasattvasyAnAlambanAt tatpratikSepa iti cet; tatrAha -- kAle'nyatrApIti / AnandadAyinI tathedaMvastuni tasmin vA smRtyupanIte bhedajJAnapratibandhakadoSeNAbhedadhIrityarthaH / pratyakSavRttAntAnabhijJatAM darzayatItyAha - pratyakSeti / avartamAnatvaniSedhAtmA --- kAlAntarasattvaniSedhAtmA / tatkAleti - vartamAnakAlasaMbandho na kAlAntarasaMbandhAbhAva iti bhAvaH / tathA ca so'pi tatkAle' asaMbandhaM nirundhyAt na tu tasya kAlAntarasaMbandhamanyakAle nirundhyAdityarthaH / tathA'pIti - sAdhakAbhAvAditi bhAvaH / nanu pratyabhijJAyAH prAmANyasaMdehAt anyasya ca sAdhakasyAbhAvAt kathaM pramitatvAmityatrAha-ayaM bhAva iti / idamiti vartamAnatvAtpratyakSatvabAdhAt pratyabhijJAyA aprAmANyaM vAcyaM / tatredamiti pratyakSasya Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vastusAkSAtkAratatpratyabhijJayoraviruddhaviSayAtA, paroktavAdhakavikalpazca 361 sarvArthasiddhiH ayaM bhAvaH-yathedamiti tatkAlasattA gRhyate tathA tadidamiti kAladvayasattvamapi pratyakSeNaiva gRhItaM / evaM sati nyUnAdhikaviSayatAmAtramiha pratyakSayoH na viruddhaviSayatvaM anyathA'tiprasaGgAditi / alpaviSayasya prAbalyamAlambhavidhau dRSTamiti cenna; virodhe satyeva balAbalavimarzAt / iha tu virodha eva na samasti / apica pratyakSaM ki vartamAnatvena svaviSayaM gRhNAti uta vastuvRttyA vartamAnam ? nAdyaH; tvanmate pratyakSatayA'bhimatasya nirvikalpa AnandadAyinI virodhiviSayatvAbAdhakatvaM uta nyUnaviSayatvAdvA? iti vikalpamabhipretya Aye Aha-yathedamiti / dvitIya Aha-anyatheti / virodhiviSayatvAbhAve'pi nyUnAdhikaviSayatAmAtreNa vAdhyabAdhakabhAve ghaTapratyakSAt ghaTapaTasamUhAlambanabAdhaprasaGgAdityarthaH / virodhe satyeveti-yadyapi na hiMsyAdagnISomIyavAkyayorvaiyarthyaparihArAyAnyatarasaMkoce (kocarUpabAdhe) kartavye sAmAnyasya(adhikaviSayasya)saMkoco yuktaH / ubhayasAphalyasiddheH; rajatabhramasya nyUnaviSayasyApyadhikaviSayazuktitvanIlapRSThatvarajatatvAbhAvAdyanekaviSayeNApi bAdhadarzanAt bAdhyabAdhakabhAve na nyUnAdhikaviSayatvAdi prayojaka; tathA'pi tadabhyupagamyaitadu (prauDhavAdeno) ktamiti draSTavyaM / kiJca vartamAnaviSayakatayA kSaNikatvapratyabhijJAbAdhazca tvanmatAnusAreNa ? uta asmanmatAnusAreNa iti vikalpAbhiprAyeNAha-apiceti / yadvA vartamAnajJAnasya (bhUtAdiviSaya) pratyabhijJAbAdhakatvaM vartamAnatvarUpaviruddhadharmaviSayatvena uta svarUpaviSayatvena ? iti vikalpya dUSayati-apiceti / adye'pi kiM nirvikalpakaM savikalpakaM vA ? iti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati-tvanmate iti / pratyakSatayA'bhimatasya-pramANatayA'bhimatasya / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadgavya - sarvArthasiddhiH kasya vikalpabodhanAzakteH / savikalpakasya tu pratyakSatvAnabhyupagamAt / na dvitIyaH; indriyasaMyuktakSaNasya tajjanyajJAnakAle'tItatvAt taduttarakSaNasya svapUrvakSaNendriyasamprayogAyogena tajjanyadhIviSayatvAyogAt / tadAtanAkSisaMprayogasya tu taatkaalikbuddhihetutvaasiddheH| ataste kathaM pratyakSaM vartamAnagrAhi ? asmanmate tvindriyasaMprayogasya tadviziSTavastunaH tadupahitakAlAMzasya ca sthAyitvena dhIkSaNAnuvRttau tadviSayatayA pratyakSodayAt / samprayogAnantarakSaNe dhIrapi nivartyate / ato nAsaMprayuktaM nAsthiraM nAvartamAnaM vA pratyakSamiti / _* pUrvAparabahuvyaktivyAptigrahaNasaMbhavA / AnandadAyinI dvitIyaM dUSayati-savikalpakasyeti / tathA ca apramANatvAnna tena pratyabhijJAbAdha ityarthaH / yadyapi pratyabhijJA pramANaM tanmate; tathA'pi vinigamakAbhAvAt pratyakSataH kSaNikatvasiddhivat sthAyitvamapi sidhyatIti bhAvaH / vartamAnaviSayatvamindriyasaMprayuktakSaNaviSayatayA uta taduttarakSaNaviSayatayA ? iti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati-indriyasaMprayukteti / kSaNikavAdino jJAnotpattikAle tasyAbhAvAditi bhAvaH / dvitIyaM dUSayati-taduttarakSaNasyeti / pratyakSasya sannikRSTArthagocaratvAditi bhAvaH / tadAta (nInta) neti-paurvAparyAbhAvAditi bhAvaH / AdyadvitIye Ahaasmanmate tviti / pUrvApareti-paurvakAlikInAmAparakAlikInAM vyaktInAM bhAvaprakAzaH sUktimAkalayyAha * pUrvAparabahulyatItyAdi / yadyapi nyAyabindau dharmakIrtinA Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH] pararItyA pratyakSasya vartamAnagrAhitvAyogaH, vyAptigrahasAmAnyAyogazca 363 bhAvaprakAzaH 'anumAnaM dvidhA svArthaM parArthaM ca / tatra svArtha trirUpAlliGgAdyadanumeye jJAnaM tadanumAnam / (7 paricchede) / trirUpaliGgAkhyAnaM parArthAnumAnaM / kAraNe kAryopacArAt / tadvividhaM prayogabhedAt / sAdharmyavat vaidharmyavacceti nAnayorarthataH kazcidbhedaH prayogabhedAt / tathA svabhAvahetoH prayogaH yatsat tatsarvamanityaM yathA ghaTAdiriti / kAryahetorapi prayogaH yatra dhUmastatrAgniH yathA mahAnasAdau asti ceha dhUmaH iti / vaidharmyavataH prayogo yatsadupalabdhilakSaNaprAptaM tadupalabhyata eva yathA nIlAdivizeSaH na caivamihopalabdhilakSaNaprAptasya sata upalabdhirghaTasyeti / anupalabdhiprayogaH asatyanityatve nAsti sattvamutpattimattvaM vA asaMzca zabda utpattimAn kRtako veti / svabhAvahetuprayogaH asatyagnau na bhavatyeva dhUmo'tra cAstIti / kAryahetoH prayogaH sAdhayeNApi hi prayogo'rthAdvaidharmyagatiriti ; asati tasmin sAdhyena hetoranvayAbhAvAt / tathA vaidhayeNApyanvayagatiH ; asati tasmin sAdhyAbhAve hetvamAvasyAsiddheH / na hi svabhAvapratibandhe'satyekasya nivRttAvaparasya niyamena nivRttiH / sa ca dviprakAraH sarvasya tAdAtmyalakSaNaH tadutpattizcetyuktaM / tena hi nivRtti kathayatA pratibandho darzanIyaH / tasmAt nivRttivacanamAkSiptapratibandhopadarzanameva bhavati / yacca pratibandhopadarzanaM tadevAnvayavacanamityekenApi vAkyenAnvayamukhena vyatirekamukhena vA prayuktena sapakSAsapakSayoH liGgasya sadasattvakhyApanaM kRtaM bhavatIti nAvazyavAkyadvayaprayogaH' ityantagranthe anvayaprayoge vyatirekAvagatiriti pratipAdita ; tathA'pi akSaNikasyAprAmANikatve__ tadrUpasyaiva cArthasya kSaNikatvaM prasAdhyate / vyAptissarvopasaMhArA tasminnevAbhidhIyate // iti tatvasaMgrahoktadizA yatsattat kSaNikamiti pakSasapakSavibhAga Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH makRtvA sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNaM na saMbhavati dezakAlAntarAnanugamAt ; yathoktaM kumArilena-- na cAnvayavinirmuktA pravRttirliGgazabdayoH / iti / na ca kSaNagrahaNe saMtAnagrahaNavat rUpamAtragrahaNe ghaTanizcayavacca atadrupaparAvRttayossAdhyasAdhanayoH pratyakSAdhyavaseyatayA vyAptigrahopapattiriti ratnakIryuktaM yuktaM ; kSaNasaMtAnayorUpaghaTayozcaikajJAnIyaikajAtIyaviSayatvamevetyadhyavaseyatvAkhyAvalakSaNaviSayatAGgIkArasyAyuktatvAt mAdhyamikairapyanubhavavirodhena dUSitatvAcceti buddhisare vivecayiSyamANatvAt / nApi vyApakAnupalambhAtmanA viparyaye bAdhakapramANena vyAptagrahassaMbhavati; yasya kramAkrabhikAryaviSayatvaM nAsti na tacchaktaM yathA zazaviSANaM nAsti nityAbhimatasya bhAvasya kramAkramikAryaviSayatvamiti vyApakAnupalambhasya akSaNikAjJAne'saMbhavAt / na hyasmAbhiH svAtantrayeNa pramANatayA vyatirekasAdhinyA asyA vyApakAnupalabdheH prayogaHkriyate! kiM tarhi; prasaGgApAdanaM paraM prati kriyate' iti tatvasaMgrahapaJcikAktaM tu na yuktaM ; etatpakSasya kSaNabhaGgasiddhau 'na tAvadayaM prasaGgo hetuH sAdhyadharmiNi pramANasiddhatvAt parAbhyupagamasiddhatvAbhAvAt viparyayaparyavasAnAbhAvAcca' iti ratnakIrtinaiva dUSitatvAt / nanu kSaNabhaGgasiddhau ratnakIrtinA-' iha vastunyapi dharmidharmavyavahAro dRSTo yathA gavi gotvaM paTe zuklatvaM turage gamanamityAdi / avastunyapi dharmidharmavyavahAro dRSTo yathA zazaviSANe tIkSNatvAbhAvo vandhyAputre vakratvAbhAvo gaganAravinde gandhAbhAva ityAdi / tatrAvastuni dharmitvaM nAstIti kiM vastudharmeNa dharmitvaM nAsti Aho svidavastudharmeNApi ? prathamapakSe siddhasAdhanaM / dvitIyapakSe tu svavacanavirodhaH / yadAhurguravaH-- dharmasya kasyacidava[20]stuni mAnasiddhA .....bAdhA vidhivyavapatiH kimihAsti no vA / . ... Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] paramate vyAptigrahasAmAnyAyogaH 365 bhAvaprakAzaH kvApyasti cet ; kathAmiyanti na dUSaNAni ? nAstyeva cet svavacanapratirodhasiddhiH // ' ityArabhya akSaNikasyAbhAve sandehe vA'vastudharmeNa dhrmitvmvyaahtmityukt| evaM 'vastunastu pratyakSAnumAnAbhyAmeva siddhiH / tayorabhAve niyamenAzrayAsiddhiriti yuktam / asattAsAdhane tvavastudharmoM heturavastuni vikalpamAtrasiddha dharmiNi nAzrayAsiddhidoSeNa dUSayituM zakyaH / tathA'kSaNikasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhassidhyatyeva / tathA vikalpAdevAkSaNiko virodhI siddhaH / vikalpollikhitazcAsya svabhAvo nApara ityapi vyavahartavyaM / anyathA tadanuvAdena kramAkramAdirahitatvAdiniSedhAdikamayuktaM tatsvarUpasyAnullekhAdityakSaNikazazaviSANAdizabdAnuccAraNaprasaGgaH / asti ca ; ato yathA pramANAbhAve'pi vikalpasattvasya vandhyAsutAdessaundaryAdiniSedho'nurUpaH; tathA vikalpopanItasyaivAkSaNikasvarUpasya tatpratyanIkAkAreNa saha virodhavyavasthAyAM kIdRzo doSassyAt ? yadi cAkSaNikAnubhavAbhAvAdvirodhapratiSedhaH tarhi vandhyAputrAdyananubhavAdeva saundaryAdiniSedho'pi mA bhUt / nanvevaM virodhasyApAramArthikatvaM; tabAreNa kSaNabhaGgasiddhirapyapAramArthikI syAditi cet ; na hi virodho nAma vastvantaraM kiJcit ubhayakoTidattapAdaM saMbaddhAbhidhAnamiSyate'smAbhirupapadyate vA! yenaikasaMbandhino vastutvAbhAve'pAramArthikassyAt / yathA tviSyate tathA pAramArthika eva / viruddhAbhimatayoranyonyasvarUpaparihAramAtraM virodhArthaH / tacca bhAvAbhAvayoH pAramArthikameva / na bhAvo'bhAvarUpamAvizati / nApyabhAvo bhAvarUpaM pravizatIti yo'yamanayorasaGkaraniyamaH sa eva pAramArthiko virodhaH / kAlAntaraikarUpatayA hi nityatvam ! / kramAkramau kSaNadvayo'pi bhinnarUpatayA / tato nityatvakramAkramikAryakArakatvayorbhAvAbhAvavadvi Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH rodho'syaiva / nanu nityatvaM kramayogapadyavattvaM ca viruddhau vidhUya nAparo virodho nAma ; kasya vAstavatvam ? iti cet ; na ; na hi dharmAntarasya saMbhavena virodhasya pAramArthikatvaM brUmaH ! kiMtu viruddhayodharmayossadbhAve / anyathA virodhanAmadharmAntarasaMbhave'pi yadi na viruddhau dharmoM va pAramArthikavirodhasadbhAvaH viruddhau ca dharmoM; tAvataiva tAtviko virodhvyvhaarH| kimapareNa pratijJAmAtrasiddhena virodhanAmnA vastvantareNa?' iti c| itthaM ca na ko'pi doSa iti cet ; ucyate-vandhyAputrAdau saundaryaniSedho mAbhUditi tviSTameva / zazaviSANAdizabdoccAraNopapattiH buddhisare (25) vakSyate // avastuviSaye prasaGge na vyavahAraH / api ca vastutvaM yatra tatrAsti vidhibAdhAvyavasthitiH / iti vyAptayA nayAbhijJAH pratyUcustvadgurorgiram // kiMca aGgIkaroSi yadavastu vikalpasiddhaM bAdhAvidhivyavahRtiM ca viruddhadharmoM / tadvadvirodhamapi tadbhavato virodhA.. satyatvataH kuta iyaM kSaNikatvasiddhiH ? / / tathA hi viruddhadharmavyatirekeNa virodhadharmo'sti na vA ? Aye tasya pAramArthyAGgIkAre avastuno vastudharmeNa dharmitvaM nAstIti tvtsiddhaantvirodhH| vastvavastunossaMbandhAnupapattizca buddhisare vivecayiSyate / apAramArthe kSaNikatvasya kathaM paramArthatA? dvitIye viruddhadharmayoH paramArthatve siddhAntavirodhaH / tayorapAramArthe tadvayatirekeNAvidyamAno virodhaH paramArtha iti bhASaNaM cakSuSI nimIlya gurUktizraddhAmAtreNaiveti / api ca nyAyabindau dharmakIrtinA 'trINyeva liGgAni anupalabdhiH svabhAvakArye ceti / atra dve vastusAdhane ekaH pratiSedhahetuH' iti anupalabdhi Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH paramate vyAptigrahasAmAnyAyogaH 367 bhAvaprakAzaH sAmAnyasya pratiSedhahetutvAbhidhAnapUrvakaM ekAdazavidhAnupalabdhyantargatavyApakAnupalabdheH 'vyApakAnupalabdhiryathA nAtra ziMzapA vRkSAbhAvAditi' iti pratiSedhodAharaNamuktaM / evaM ca 'vyApakAnupalambhAtmanA viparyayabAdhakapramANena vyAptessAdhanAt' ityupakramya 'nanu vyApakAnupalabdhiArati yadyanupalabdhimAtraM tadA na tasya sAdhyabuddhijanakatvaM avastutvAt / nacAnyopalabdhiApakAnupabdhirAbhidhAtuM zakyA! bhUtalAdivat anyasya kasyacidanupalabdhorati cet ; tadasaGgataM ; dharmyupalabdherevAnyatrApyanupalabdhitayA vyavasthApanAt / yathA neha ziMzapA vRkSAbhAvAdityatra vRkSApekSayA kevalapradezasya dharmiNa upalabdhidRzyAnupalabdhiH / zizapApekSayA ca kevalapradezasya dharmiNa upalabdhireva ziMzapAbhAvopalabdhiriti svabhAvahetuparyavasAyivyApAro vyApakAnupalambhaH / tathAhi nityasya dharmiNo vikalpabuddhayavasitasya kramikAritvAkramikAritvApekSayA kevalagrahaNameva kramikAritvAkramikAritvAnupalambhaH arthakriyApekSayA ca / kevalapratItirevArthakriyAviyogapratItiriti vyApakAnupalambhAntarAdasya na kazcidvizeSaH / iti ratnakIrtinA vyApakAnupalabdheH svabhAvahetuparyavasAyitvAbhidhAnaklezo'nucitaH / svabhAvahetunA yatsat tat kSaNikAmati vyAptisiddhau vyApakAnupalambhapramANasAmaJjasyArthaM viphalabahutarapAraklezasyAnucitatvAt / vyatirekasya pramANasiddhatA yatra tatraiva vyatirekeNAnvayagatessaMbhavaduktikatvAt / etattAtparyeNaiva tatvasaMgrahakRtA'sya prasaGgahetutvAbhidhAnaM / na ca tadapi saMbhavati ! bhavaduktadoSAdeva / uktadizA asapakSe'sattvAnizcayAsaMbhavena hetostrirUpatvAsaMbhavAcca / ata eva kevalAnvayinIdaM rUpaM tyajyate naiyAyikaiH / svabhAvahetorasaMbhavazca nyAyapArazuddhAvuktaH / kathaM ca tAdAmye lingglinggibhaavH| tathAtvena vA bhede kathaM tat / yadi ca ziMzapAtvavRkSatvayorakyaM ; sarvo'pi vRkSazizapaiva syAt na vA Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa sarvArthasiddhiH 'na kAcidapi yuktissyAt sarvakSaNikavAdinaH // 27 // nanu ' ' jAtasya hi dhruvo mRtyuH' iti prasiddhaM / atassatAM AnandadAyinI [jaDadravya kSaNikavAdimate grAhakaH kartA naiko'sti / tasmAttadgRhApekSA vyAptigrahaH tanmUlazca tarko'numAnaM ca na sambhavatItyarthaH // 27 // - pUrvazeSatayA na pRthaksaMgatirityabhiprAyeNAha - nanviti / kecidAkSepasaMgatimAha nanvitItyAhuH / mRtyuH -- vinAzaH / jananaM - sattA / bhAvaprakAzaH 1 kazcit' iti / ayaM cArtho'gre sthApayiSyate / ato vyAptigrahaNopapAdanaprayAsaH gurUktizraddhAmAtra nibandhana eveti / tAtparyeNa 1 * na kAcidapi yuktissyAdityuktam // 2 * jAtasya hi dhruvo mRtyuritIti - etena parokta dhruva bhAvitvahetoH pakSasattvasya siddhAntisaMmatatvapradarzanavyAjena gItAbhASyoktadizA tatvasaMgrahakRto vinAzadvaividhyakalpanamanucitamiti sUcitaM; tathAhi' utpattivinAzAdayastato dravyasyAvasthAvizeSAH ' ityAdibhASyeNa utpAda iva vinAzo'pi sahetukaH asattvAbhAvavAMzca pramANapratipanna ityAdikaM sthApitaM / dharmadharmiNorbhedaH ekasyaiva kAlabhedena nAnAsvabhAvayogazca saMbhavatItyatraiva pUrvaM vyavasthApitaM / saMbandhAnupapattizca parihariSyate / ataH utpattipratItiriva nAzasAmAnyapratItiH prameti yuktam / tatvasaMgrahetu ahetukatvAtkiJcAyaM asan vandhyAsutAdivat / athavA''kAzavannityo na prakArAntaraM yataH // 370 // asattve sarvabhAvAnAM nityatvaM syAdanAzataH / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetvantareNa kSaNabhaGgasAdhanam 369 tatvamuktAkalApaH utpannAnAM vinAze dhruvabhavitRtayA hetvapekSAvihIne sarvArthasiddhiH sattAnubandhI vinAzaH svarUpavat na hetusApekSaH jhaDityevApatet / tasmAt kSaNikaM sarvamityanUdha pariharati-utpannAnAmiti / AnandadAyinI tathA ca vinAzaH bhAvAnAmutpattikSaNAnantarabhAvI ahetukatve sati bhAvAnAmavazyambhAvitvAt / ya(dya)dahetukatve sati yasyAvazyambhAvi tattadanantarakSaNabhAvi yathA ghaTasyAnyApoha iti prayoge hetvasiddhizaGkAparihArAya dhvaMso (bhAvasya) hetunirapekSaH tasya dhruvamAvitvAt apohavaditi prayogo draSTavyaH / jhaDityeva --utpattyanantarameva / bhAvaprakAzaH sarvasaMskAranAzitvapratyayazcAnimittakaH // nityatve'pi sahasthAnaM vinAzenAvirodhataH / aMjAtasya hi nAzoktiH naiva yuktacanupAtinI // ityudyotakarAkSepasya-- tadatra katamaM nAzaM pare paryanuyuJjate ? kiM kSaNasthAyadharmANaM bhAvameva tathoditam / / 373 atha bhAvasvarUpasya nivRtti dhvaMsasaMjJitam ? pUrvaparyanuyoge hi naiva kiJcidvirudhyate // 374 yo hi bhAvaH kSaNasthAyI vinAza iti gIyate / taM hetumantamicchAmaH parAbhAvAttvahetukam // 375 SADIVARTHA. 371 24 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya bhAvaprakAzaH vastvanantarabhAvitvaM na tatra tvasti tAdRzi / calabhAvasvarUpasya bhAvenaiva sahodayAt // 376 ato vinAzasadbhAvAnna nityAssarvasaMskRtAH / na vinAzIti buddhizca ninimittA prasajyate // 377 bhAvadhvaMsAtmanazcaivaM nAzasyAsattvamiSyate / vasturUpaviyogena na bhAvAbhAvarUpataH / / 382 nivRttirUpatA'pyasmin vidhinA nAbhidhIyate / vasturUpAnuvRttizca kSaNAdUrdhva niSidhyate / / 382 ato vyavasthitaM rUpaM vihitaM nAsya kiJcana / iti nityavikalpo'smin kriyamANo nirAspadaH // 384 iti parihAra uktaH / atra paJcikA-dvividho hi vinAzo vidheH pratiSedhalakSaNaH ; tathA hi-kSaNasthitidharmA bhAva eva calo vinazyatIti kRtvA vinAza ityAkhyAyate / yadvA-~-bhAvasvabhAvapracyutilakSaNapradhvaMsAparanAmA vinazanaM vinAza iti / atra vicAryate--pUrvadezasaMbandhaviyogapUrvakadezAntaraprAptidazAyAmeva calanaM sarvasaMpratipannaM / tadAtve vinAzapratItirna saMpratipannA; kiMtu calanapratItireva / calanaM ca na vastuno vinAzaH / vastusvabhAvapracyutidazAyAmeva vinAzapratItiH / sA ca calanamAdAya na vizrAmyati / ata eva prathame kAraNaM jAtamavinaSTaM tadAca tat / kSaNikatvAttu tatkArya kSaNakAle na vartate // 509 tasmAdanaSTAttaddhetoH prathamakSaNabhAvinaH / kAryamutpadyate zaktau dvitIyakSaNa eva tu // 512 iti bhavaduktisaMgatiH / astu dharmadharmiNorabhedavAdinAM bhavatAM calanakAla Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] hetvantareNa kSaNabhaGgasAdhanam 371 bhAvaprakAzaH eva vinAzaH; athApi 'bhAva eva calo vinazyatIti kRtvA vinAza ityAkhyAyate' iti bhavaduktayA yo vinazyati tadbhAvarUpa eva vinAza iti pratIyate / evaM 'janmato nAnyathA sthitiH' ityuktayA janmakAla eva vinAzasattAkAla iti ca / itthaM ca utpattikSaNa eva vinAzapratItiriti mahadidaM citraM / evaM dharmadharmiNormedamabhyupagacchataH parasyopari tathA hi nAzako heturna bhAvAvyatirekiNaH / nAzasya kArako yuktaH svahetorbhAvajanmataH / / 358 iti bhavadAropitadoSaH parAvRtya bhavantamevAzrayati / pUrvapUrvakSaNanAzasya uttarottarakSaNarUpatvAGgIkAre ca sAnvayavinAzAGgIkAraprasaGgaH / svabhAvapracyutidazAyAmapi zrIbhASyAdisiddhAntitasya niranvayavinAzAsaMbhavasya anupadameva vyavasthApayiSyamANatayA vinaashprtiityo|lkssnnye vinigamakaviraheNa ekajAtIyenaiva vinAzena nirvAhe eko vasturUpaH anyazzaza. viSANavadasanniti vinAzadvaividhyakalpanaM svecchAmAtranibandhanameva / calanadazAyAmapi pUrvottarakSaNayostAdAmyAnabhyupagamena pUrvakSaNasya niranvayavinAzasaMbhavena bhavatpakSaNobhayorasattvasaMbhavAt svabhAvapracyutidazAyAM siddhAntAnusAreNa vastunassaMbhavena ubhayorvastutvasaMbhavAcca / ataH ekasya vastubhUtasya vinAzasya aparasyAvastubhUtasya dhvaMsasyAGgIkaraNamanucitamiti / etena saMtAnocchedarUpastu vinAzo yo na hetumAn / tasyAnte'pi na bhAvo'sti tathA janma tu vAryate // 439 vilakSaNakapAlAderutpAdastu sahetukaH / so'pyAdau jAyate naiva tadA hetorasambhavAt / / 440 ityuktirapyanuciteti / 24* Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH janmanyevoparodhAta kSaNikamiha jgtsrvmitypysaarm| liGgaM hyeSyattvamAtraM jananavidhuratA tatkSaNAnukSaNatve tattvaM tajjanyatA vA tadidamaniyamAsiddhibAdhAdidUSyam // 28 // sarvArthasiddhiH asAraM-nyAyyAdanyadityarthaH / tatra hetuM vikalpayati-liGgamiti / evaM vikalpite yathAsambhavaM doSAnAha - tadidamiti / tathAhitatra tAvat yat yasya dhruvaM bhaviSyati na tattasya hetusApekSaM nAzazca jAtAnAM dhruvabhAvItyuktaM syAt / tadA kasyacidaGkurasya AnandadAyinI mUlasyAyamarthaH-utpannAnAM bhAvAnAM vinAzasya dhruvabhavitRtayA hetvapekSArahitatvAt janmanyevoparodhAtsambandhAt sarvaM jagat kSaNikamiti / tatra kiM dhruvabhavitRtvam ? iti vikalpayatI (vikalpaparatvamabhipre) tyAhatatreti / eSyattvamavazyambhAvitvamAtraM / jananavidhuratA - utpattyabhAvaH / tatkSaNatvaM bhAvakAlatvaM / anantarakSaNavartitvamanukSaNatvaM / tattvaM--pratiyogisvarUpatvaM / tajjanyatvaM - - pratiyogijanyatvaM / dhruvabhavitR (dhruvabhAvitva) zabdena eteSAM lAbho yathA saMbhavati tathottaratra svayameva darzayiSyati / teSAM samuccitya pratyekama (pratyekaM prAptaya) bhAvAdAhayathAsaMbhavamiti / tatra krameNa dUSaNAni vaktuM pratijAnIte - tathAhIti / aniyamo --- vyAptayabhAvaH / asiddhiH hetvasiddhiH / bAdhaH - sAdhyAbhAvanizcayaH / kasyaciditi -- vyabhicAreNa vyAptayabhAvAdityarthaH / ---- Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] . hetusvarUpavikalpaH prathamadvitIyakalpadUSaNaMca . 373 sarvArthasiddhiH sAmagrIpravAhavazAt dhruvaM bhaviSyadbhiH patrapuSpAdibhiH ghaTAdInAM kapAlAdibhirapyanaikAntyaM ; sarvatra caikasantAnottarakSaNaH / na hi te tannirapekSAH! tathA sati prAgevopanipAte kathaM tatra santAnatvamapi? pUrvakSaNAnAmarthakriyAvirahAdasatvaM ca syAt ; cArvAkavA(daH)dazca / '* dvitIye tu yadyasyAnutpannamanuvandhi na tadvetvapekSaM yathA gorazvApoha iti syAt / tathA ca hetvasiddhiH pratiyogivat khocitahetujanyatvAt / mudgarAdayo'pi sabhAgasantAnamAtrAra AnandadAyinI sarvatraceti-- tattaduttarakSaNAnAM dhruvabhAvitvAt pUrvapUrvakSaNahetukatvAcceti bhAvaH / kSaNa:----svalakSaNaM vastu / tathAsatIti--tathAca sarveSAmekakSaNotpattisamaya eva vinigama(kA)nAbhAvenotpattau pUrvAparabhAvApannasaMtAnasiddhina syAdityarthaH / asattvaM ca syAditi- uttarottareSAM kSaNAnAM pUrvapUrvajanyatvAbhAvena arthakriyAkAritvAbhAvAditi bhAvaH / cArvAkavAdaH-nirhe (ahe) tuk(tvN|)tvvaadH / dvitIyetviti-jananavidhuratetyasmin pakSe ityarthaH / hetvasiddhimevopapAdayati-pratiyogivaditi / svocitahetavo mudgarAdayaH / asi(ddhiM pariharati)ddhiparihAraM zaGkate-mudrAdaya iti / sabhAgaH-- bhAvaprakAzaH 1 * dvitIye tu iti-dharmadharmiNossaMbandho vyavasthApayiSyate / ata: sarvatraivAnapekSAzca vinAze jnmino'khilaaH| sarvathA nAzahetUnAM tatrAkiJcitkaratvataH // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH mbhakAH na tu nAzajanakAH iti cenna; dIpAdisantAnA(nAma)ntimadhvaMsakeSu tadasiddheH / na hi tatra vibhaktasUkSmAvasthAntarApattimicchasi! anvayavyatirekAvizeSe vyavasthApakAbhAvAt / nissvabhAvatayA tucchasya hetvapekSAviraho vyavasthApaka iti cenna ; pratiyogivadeva niyatakAlatayA pramitasyAtyantatucchatvAyogAt / khapuSpavaJcAnAditvaprasaGgena 1 * sarvabhAvAsiddhiprasaGgAt / AnandadAyinI vibhaktAvayavaH / tathAca mudgarA(daNDA)dyanvayavyatirekayoranyArthatvAt dhvaMsasya na tajjanyatvamiti bhAvaH / dIpeti-tatrA(nyathAsiddheH)nyArthatvasya vaktumazakyatayA dhvaMsasya tajjanyatvAsaMbhavAdityarthaH / tatrApyanyathAsiddhimAzaGkaya pariharati-nahIti / tatra pramANAbhAvAditi bhAvaH / anvayavyatirekAvizeSe'pi vyavasthApakaM zaGkate-nissvabhAvatayeti / tatra kiM sva(ya)meva bhAvaH svabhAva iti svarUpaM vivakSitaM ? Ahosvit svasya bhAvaH svabhAva iti dharmo vA? iti vikalpamabhipretya Adya dUSayati-pratiyogivaditi / atyantatucchatvAyogAditi-zazazRGga(GgAdi)vat nissvarUpa (nissvarasa) tvAsaMbhavAdityarthaH / khapuSpavaditi --- dhvaMsapratiyoginorvirodhAduttarakAlamiva pUrvamapi bhAvaprakAzaH padArthavyatirikte tu nAzanAmni kRte sati / bhAve hetvantaraistasya na kiJcidupajAyate // 360 ityetatpakSapAriSkaraNena siddhAntadUSaNaM na saMbhavatIti bodhyam / / 1* sarvabhAvAsiddhIti-dhvaMsasyAhetukatvAsattvanissvabhAvatvAGgIkAre mAdhyamikAvRttibodhicaryAvatArapaJcikokkadizA sarveSAmapi nissvabhAvatvaprasaGgena Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dvitIyakalpadUSaNam sarvArthasiddhiH '* dhvaMsasya ca tucchatve tatkAle'pi svakAla iva bhAvAnAM sattvaprasaGgAcca / tathAca kSaNabhaGgaM pratijJAya sthiravAdaM sAdhayasi / AnandadAyinI bhAvAnAM sattvaM na syAditi ; tathAca mAdhyamikamatApAta iti bhAvaH / / bhAvaprakAzaH vijJaptimAtratAsiddhirdhImadbhivimalIkRtA / / ityAdhuktirasaGgateti bhAvaH / 1 * dhvaMsamya ca tucchatve iti pradhvaMso bhavatItyeva na bhAvo bhavatatyiyam / arthaH pratyAyyate tvatra na vidhiH kasyacinmataH // 289 dhvaMsanAmnaH padArthasya vidhAne punarasya na / vastuno jAyate kiMJcidityetatki nivartate ? // 381 ityuktirapyanucitA / bhavatA'pi vasturUpanAzAGgIkAreNa tatra vidhirUpatAyA atra tadvailakSaNyasya ca niyAmakAbhAvAt / dhvaMsanAmnaH padArthasya vidhAne vastuno dhvaMsasya ca paramArthatvena ubhayossaMbandhassaMbhavati / ekasya vastutA anyasya cAvastutvaM yadni tadA vastvavastunossaMbandho na saMbhavati / etena bhAvadhvaMsAtmanozcaivaM nAzasyAsattvamiSyate / / vasturUpaniyogena na bhAvAbhAvarUpataH // ityetadvivaraNapaJcikAyAM 'yadi hi svabhAvaniSedhalakSaNo vinAzaH teSAmasan syAt tadA nityatvameSAM syAt yAvatA svabhAvaniSedhalakSaNo nAzassvayamasadrUpo'styeveti kathaM nityA bhaveyuH ? ' ityuktirapyapAstA sadasatossaMbandhAnupapattirbuddhisare vivecayiSyate iti bhAvaH // 382 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH kIdRzaM ca dhvaMsasya nisvabhAvatvaM ? yadi yatkiJcitsvabhAvavirahaH; tatvalakSaNe'pi samAnaM / sarvasvabhAvavirahastu dhvNse'pysiddhH| anyathA kathamasya pakSIkAraH? dhvaMsarUpatayA siddhasyeti cet ; tarhi tatsvabhAvasya kathaM sarvasvabhAvavirahaH ? api ca asya prAgasattve hetvapekSA duArA / prAksatve tu bhAvApahnavaH / tata evAbhAvasyApyabhAva iti sarvAbhAvassyAt / tRtIye ca sa eva kSaNo yasya sa tatkSaNaH tasya bhAvastatkSaNatvaM / tadA dhruvabhAvi-sahabhAvItyarthaH / ayamapi heturasiddha eva / na (hi) ca pradhvaMsapratiyoginoryogapadyasambhavaH; sambhave (ca) vA bhAvaH pazcAdapi kiM na syAt ? anukSaNazabdopacaritastu heturanantarakSaNavartitvaM / tatrApi bhaavotpttypekssyaa'nntryvivkssaayaamsiddhiH| AnandadAyinI nanu tucchatvAnna pratiyogivirodha ityata Aha---dhvaMsasya ceti| dvitIye dUSaNamAha-kIdRzaM ceti / tIti-taddhaMsatvasyaiva svabhAvatvAdityarthaH / asyeti-dhvaMsasyetyarthaH / bhAvApahnava iti-dhvaMsakAle pratiyogino'saMbhavAditi bhAvaH / tata eveti--yata evaM pratiyogino'bhAvaH tataH pratiyogyaprasiddhayA bhAvo'pi na syAditi mAdhyamikamataprasaGga iti bhAvaH / na (hI) ceti-virodhAditi bhAvaH / saMbhave(ve) ceti-virodhAbhAvAditi bhAvaH / upacAratastvitianuzabdasya 'prAdayo gatAdyarthe ' iti anuyAtaH kSaNa iti samAse kAlavAci(tvAt tvena bahuvrIhisamAse cAnyapadArthalakSa(NakatayA) katvAt tatsthavAci (tvamupacAreNetyarthaH) tvAbhAvAt tenopacarito lakSita iti bhAvaH / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tRtIyaturIyakapaJcamaSaSTakalyAnA dUSaNam 377 sarvArthasiddhiH bhAvasvarUpApekSayA tvAnantaryaniyame bhAva eva hetussyAditi kathaM hetunarapekSyaM ? tadatiriktanarapekSyaM vivakSitamiti canna ; tadvadeva sahakAriNAmapyavarjanIyatvAditi / paJcame tvsiddhivyaaghaatshc| nanu kathaM dhruvabhAvizabdena tattvavivakSA zaGkayate ? ittham ; yadyato bhidyate na tattasya dhvaMsaH yathA rUpasya rasaH / dhvaMsastu kasyacideva bhavatIti tdaatmkH| ataH svotpattAveva svAtmani dhvaMse sannihite kathaM kSaNAntaraM prApnuyAditi ? tatredaM trUmaH; tato bhinnasyApi taddhasatvaM yathA darzanaM syAt / anyathA bhinnasya bhinnakAlasya ca kAraNatvAdikamapi hIyeta avizepAt / svAtmana eva svanAzAtmakatve pazcAdiva svakAle'pi svAbhAvasiddheH sa eva sarvApahnavassyAditi / tajjanyatve heto pratijJAvirodhaH / AnandadAyinI - bhAva eveti-ananyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvAditi bhAvaH / kathamititathAca bAdha iti bhAvaH / tadvadeveti-pratiyogina iva mudgarAderapyanvayavyatirekasattvAditi bhAvaH / paJcama iti-dhvaMsapratiyoginorekyAnabhyupagamAt bhAvAbhAvayoH parasparavirodhinoraikyasya viruddhatvAdityarthaH; anyathA bhAvassarvadA syAnna syAdveti na kSaNikatvasiddhiArati bhAvaH / nanvasyAH koTerutthitireva na sambhavati ; zabdasya tadbodhanAsAmarthyAt / tathAca asambhavadvikalpadoSaH / tathA bhAvAnAM sahetukatvAt tada(bhede a) hetukatvaM vA kathaM ? tataH kSaNikatvaM vA kathaM sidhyet ? iti zaGkAmAzaGkaya pariharati-nanvityAdinA ! anyatheti- pUrvakSaNAnAmapyuttarakSaNahetutvaM na syAdityarthaH / pratijJAvirodha iti Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 savyAkhyAsarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAlAnantaryasAmye kSaNikavapuSi te dezakAlAdyupAcau sarve pUrve bhaveyustaduparibhavatAM kAraNAni sarvArthasiddhiH tajjanyatvaM hi taddhetukatvaM / tena kathaM hetunairapekSyasAdhanam ? hetvantaranairapekSyamapi durvacamityuktaM / ataH kramabhAvi sahakArivizeSAt kAryAntaramiva svanAzamapi svayamutpAdayatu nAma ! na tataH kSaNikatvaM siddhayediti / vAdhavAmISAM prAguktapratyabhijJayA spaSTaH | AdizabdaH pradarzitayora pasiddhAntapratijJAvirodhayosaGgrahArthaH / pratikUlatarka pratihatimapyAha -- kAlAnantaryeti / AnandadAyinI hetusAdhyayo ( sAdhyenaheto) viruddhatvAdityarthaH / yadvA pratijJAvAkyasya hetuvAkyena viruddhatvAdityarthaH / virodhaparihAramAzaGkaya pariharatihetvantareti / tadvadeva sahakAriNAmityarthaH / nanu sahakArisApekSatve'pyutpattyanantarameva dhvaMsasambhavAt kSaNikatvaM syAdityatrAha - kramabhAvIti / dhvaMsajanane sahakAriNAmAdyakSaNa eva bhAvitvamityatra niyAmakAbhAvAt ; yadA kadAcitsahakArilAbhe pratiyogino dhvaMsajanakatve'pi na kSaNikatvasiddhirityarthaH // 28 // pUrvazeSatvAnna pRthaksaMgatirityabhiprAyeNAha -- pratikUleti / nanu bhAvaprakAzaH kSaNabhaGgapakSe kumAriloktadUSaNAnyuddhartukAmena zAntarakSitena tatvasaMgrahe itthamuktam- Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasaH paramate kAryatvaniyAmakavikalpaH dUSaNaM ca 519 sarvArthasiddhiH Adizabdena diksaMgrahaH / *ayamarthaH-sarva kSaNikamiti vadataste kasyacit kiJcitprati kAryatvaM kimanantarakAlabhAvitvamAtrAt uta tadvizeSAt ? Aye trailokyodaravartinaH pUrvakSaNAssarve tadanantarabhAvinAM sarveSAM kSaNAnAM kAraNAni syuH| dvitIye'pyasau vizeSaH kiM dezAdyupAdhinirapekSaH tatsApekSo vA? nAdyaH; AnandadAyinI kSaNikatvapakSe'pi vIcItaraGganyAyena zabdasaMtAnAnAmiva vyavasthApakakAryakAraNabhAvassyAt ityata Aha-ayamartha iti / dezAdhupAdhinirapekSaH---tadaghaTitaH kAraNakAryadharma ityarthaH / tatsApekSaH -- ekadeza bhAvaprakAzaH yathA hi niyatA zaktiH bIjAderaGkurAdiSu / anvayyAtmaviyoge'pi tathaivAdhyAtmike sthitiH // pAramparyeNa sAkSAdvA kvacitkiJciddhi zaktimat / tataH karmaphalAdInAM saMbandha upapadyate / / 503 niyamAdAtmahetUtthAt prathamakSaNabhAvinaH / yadyato'nantaraM jAta dvitIyakSaNasannidhiH / 518 tattajanayatItyAhuravyApAre'pi vastuni / vivakSAmAtrasaMbhUtasaMketAnuvidhAyinaH // 519 anyAnantarabhAve'pi kiJcideva ca kAraNam / tathaiva niyamAdiSTaM tulyaM caitat sthireSvapi // 531 iti / tadpayan mUlAthamAha-'* ayamartha ityAdinA / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe tatvamuktAkalApaH kSaNAnAm / santAnaikyavyavasthA [jaDadravya sarvArthasiddhiH 1 '* atIndriyasya (tu) tasyAdarzanAt / dRzyasya tu vahnidhUmatvAderatiprasaGgitvAt / na dvitIyaH ; yasmin dezAdau yadvartate tasmin jAyamAnasya tatkAraNamiti niyamo na sambhavati : kAryakSaNasya kAraNadezAdivartitve kAraNadezAdeH kSaNadvayApatteH / tathAcAnantarakSaNayoge'pi ko bAdhaH 1 ataH sthiradezAdikamanabhyupagacchataH tatprayuktaniyamAyogAt atiprasaGgastadavastha eva / nanu yadezAdikSaNavartI kAraNakSaNaH tatkAryadezAdikSaNe svakAryamArabhata iti niyama iti cenna ; dezAdikSaNadvaye'pi kAryakAraNavyavasthAyA duHsthatvAt / ta(deta ) dabhipretyAha -- santAnaikyavyavasthA na AnandadAyinI eva pUrvAparakAlavartitva (tvAdi) rUpaH / tasyeti - vizeSasya kAryakAraNayoradarzanAdityarthaH / atiprasaGgitvAditi - tena rUpeNa pUrvakSaNApekSayA pUrvAparabhAvitvAdityarthaH / taditi - taddeze tatpUrvavartItyarthaH / kSaNadvayApatteHkAryakAraNadvayAdhikaraNa kSaNadvayakA lavartitvApatterityarthaH / tathAceti etAvantaM sthitaM kAlaM kaH pazcAnnAzayiSyati / iti nyAyAditi bhAvaH / nanu kAryakAraNayorekadezavartitvaM mAstu ; api tu ekadezasantAnavartitvaM ; tathA ca nAtiprasaGga iti zaGkate - nanviti / dezAdIti - tathAca pUrvadezalakSaNasya (sva) pazcAdbhAvi bhAvaprakAzaH * atIndriyasya tviti etena zaktayabhidhAnamapyakiJcitkaramiti vyaJji Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH kSaNabhaGgavAde saMtAnekyavyavasthAnupapattiH 381 tatvamuktAkalApa: nijaphalaniyatirvAsanAnAM ca na syAt kAse raktatAdi kmviprinnmtsNskRtdrvytssyaat||29 sarvArthasiddhiH syAditi / yadapyAhuH yassminneva hi santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva badhnAti kArpAse raktatA yathA // iti; karmavAsanetyanubhavavAsanAyA upalakSaNaM / tadapi dUSayatinijaphalaniyatirvAsanAnAM ca na syAditi / santAnakye siddhe hi yasmin tasminniti nirdezassyAditi bhAvaH / dRSTAntastarhi kathamityatrAha-kArpAsa iti / raJjakadravyavizeSasaMskRtabIjAvayavAnuvRttyA kAryasrotovizeSaniyame yathAdarzanaM tatra AnandadAyinI sarvadezakSaNasantAnajanakatvAt sarve sarva(syApi)sya santAnA iti pUrvava(vaita)detaddezasantAMnaikyaniyamo nAstIti bhAvaH / nanu kSaNikatvapakSe pAkeSuvikSepAdau vAsanAzrayasya nAzAduttaro(nAzAttadu)ttarakSaNeSu viklattidezAntaragamanahatukriyA na syAdityAzaGkaya santAnaikyAnna doSa iti siddhAntadIpikoktamanuvadati-yadapyAhuriti / karmavAsanA-vegAdisaMskAraH / yadA pAkAdikriyAzaktiH tatraiva taNDulAdisantAne viklattyAdikriyAM janayatItyarthaH / raJjakadravyeti-sthiravAde kArpAsasantAnavyavasthAsambhavAyujyate ; kSaNikavAde tanniyamo na syAditi dRSTAntAsiddhizceti . bhAvaH // 29 // Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH meyatvAyairvigItaM kSaNikamiha sarvArthasiddhiH tAdRzaphalasiddhiryuktA; tvanmate tu ta(deta) * santativyavasthApakAbhAvAt tatraiva phalaM banAtIti duzzako niyama iti bhAvaH // 29 *kSaNabhaGgasAdhanAntaraM duussyitumnuvkti-meytvaadyairiti| iha pakSadRSTAntavikalpAhe vstujaate| vigItaM kSaNikaM * meyatvAta AnandadAyinI nanu kSaNikatvAnumAnaM pUrva dUSita(miti)meva punastaddaSaNe paunaruktayamityAzaGkayAvatArayati-kSaNabhaGgeti / ihetyasya jagatparatve'nanvayamAzaya tasyA (ihazabdA)rthamAha--pakSadRSTAntati-vigItaM-kSaNikatvena viprati bhAvaprakAzaH tm| '* santativyavasthApakAbhAvAditi / kSaNikatvapakSe kAryakSaNapUrvakSaNAnAM sarveSAmanvayavyatirekayoravizeSeNa siddhAntivadupAdAnopAdeyayorabhedAnaGgIkAreNa svopAdAnabalavyavasthAnirNayAsaMbhavena svopAdAnabalodbhUtAH kalApotpAdakAH pRthak / iti zAntarakSitoktiranucitA / etena sahakArikRtazcaivaM yadA nAtizayaH kvacit / sarvadA nirvizeSaiva tadA santatiriSyate // 432 iti bhadantayogasenoktadUSaNamaparihAryam / santatidUSaNavistarastu zlokavArtikAdau bodhya iti bhAvaH / kSaNikatvasAdhane sattvahetorekasya jJAnazriyA'bhidhAne'pi tadavizeSeNAnyasyApi hetostanmate kSaNikatvasAdhakatvaM saMbhavatIti svasya bauddhamataprAvINyaM darzayannavatArayati *kSaNabhaGgasAdhanAntaramityAdinA * meyatvAditi-meyatvamavisaMvAdijJAnAviSayatvaM / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vAsanAphalavyavasthAnupapattiH kSaNikanvasAdhanAntarAnuvAdazca 383 tatvamuktAkalApaH jagatsyAt kSaNopAdhivaJceta vAdho sarvArthasiddhiH sattvAt '* bhAsamAnatvAdvA / atra syAdityanena akSaNikatAyAmasattvaprasaGgasmUcyate / arthakriyAkAritvaM hi sattvam ! tacca kurvakSaNasyaivAsti / akurvatkSaNasya tu tadabhAvAdasattvaM prAptamiti / ghaTajaladharAdau dRSTAntite sAdhyavaikalyaM krameNa kathaJcitparihartavyaM ; iha tu na tathetyabhiprAyeNa kSaNopAdhivacanam / itiraucityaadaakrssttvyH| atra vAdhoktissAdhyavikalpena bahudhA bhAvyA AnandadAyinI pannaM / prayogapradarzanamidaM tanmate udAharaNopanayayoreva prayoktavyatvAt / AdizabdArthamAha -bhAsamAnatvAdveti / syAdityaneneti-syAdityasya sattvavAcitvAt kSaNikaM syAditi samAbhivyAhAreNa sattvavyApakaM kSaNikavamiti gamya(mAnatvAditi)ta iti bhAvaH / kSaNikatvasya sattvavyApakatve anukUlatarkamAha-arthakriyAkAritvamiti / kSaNikatvAbhAve kusUlasthAnAM bIjAnAmaGkurAdirUpakAryajanakatvarUpakurvattvAbhAvAt sattvaM na syAt ; kSaNikatve tu pUrvapUrveSAM kSaNAnAM uttarottarakSaNajanakatvAt kurvattvaM sidhyatIti bhaavH| itiriti-tathAca kSaNopAdhivaditIti mUle sambandhaH / bAdhoktiriti-vizeSAnupAdAnAditi bhAvaH / yadyapi kvacitvacidvikalpe bhAvaprakAzaH lAghavAdAha '* bhAsamAnatvAditi-viSayatvAdityarthaH / jJAnaviSayatvaM jJAnajanakatvamiti vaibhASikasiddhAntena akSaNikatve janakatA'nupapattyA sattvahetuvadasyapi kSaNikatvasAdhakatA saMbhavatIti bhAvaH / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH tathAhi-kSaNikatvaM nAma kSaNasaMbhavatvaM vA? kSaNakAlasambandhitvaM vA; kSaNamAtravartitvaM vA ? kSaNadvayasambandhazUnyatvaM vA? kSaNakAlatvaM vA? tadupAdhitvaM vA? nAdyaH; siddhasAdhanAt / sthiramapi(hi) nassAmagrathA kSaNe sambhava (tii)ti| na dvitIyaH; tata eva / kAlamevAnicchataste ko'sau kSaNakAlaH? kazca tatsambandhaH ? tadabhyupagame siddhAntabAdhaH / ata eva na tRtIyo'pi / pratyabhi AnandadAyinI bAdho na pradarzyata iti bAdhabahutvopapAdanArtha sAdhyavikalpa iti na saMgacchata iti mandadhiyAM pratibhAti ; tathA'pi sarvavikalpakoTiSvapi bAdhapradarzanaM na pratijJArthaH / kiMtu vikalpitakoTiSu yathAsambhavaM tatpradarzanaM pratijJArtha iti draSTavyam / kSaNikatvaM nAmeti-kSaNe bhavaH kSaNe jAtaH kSaNo'syAstItyarthavivakSAyAM kumudAditvAt Thac / ata iniThanAviti vA Thani kSaNikazabdasya niSpatteH / vinayAditvAdvA svArthikaThaki saMjJApUrvakaparibhASayA vRddhayabhAvAdvA vyutpattisambhavAt avadhAraNavivakSAtadabhAvAdyArthikArthavivakSAnusAreNa vikalpasambhavAt nAsa mbhAvitavikalpadoSa iti draSTavyaM / tata eveti-sthirasyApi sAmagrI. kSaNe sambandhasambhavena siddhasAdhanAdityarthaH / vyAptigrAhakAbhAvAdvayApyatvAsiddhiriti cAha-kAlameveti / siddhAntabAdhaH-apasiddhAntaH / 'nirAdhArA nirdharmakAzca rUpAdayazcatvAraH padArthAH' / vAtsIputrAstu zabdAdIn paJca vaibhASikA viduH / zabdAtmAnazcaturveva kecidityapare'bruvan // iti parigaNanena kAlAnaGgIkArAditi bhAvaH / ataeva-- apasiddhAntAdiprasaGgAdeva / akSaNikatve sattvaM na syAditi tadIyatarkasya Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM kSaNikazabdArthavikalpAH taddUSaNAnica 385 sarvArthasiddhiH jJayA ca bAdhaH prAguktaH / na caturthaH; uktabAdhAdeva / kSaNetarasya tathAtve khapuSpavadasattvagrasaGgasya durvAratvAt / tvanmate ca khapuSpanidarzanena prasaJjanaM yuktaM / evamapi hi brUtha! tasmAdvaidharmyadRSTAnte neSTo'vazyamihAzrayaH / tadabhAve ca tanneti vacanAdeva tadgataH // iti / anye'pi kecidAhuH yasminnanityatA nAsti kAryatApi na vidyate / tasmin yathA khapuSpAdau iti zakyaM hi bhASitum // iti / na paJcamaH, taddezatadvartinoriva kAlatadvartinorekyasya pratyakSeNa bAdhAt / tata eva na sssstthH| yadA hi ghaTAdayaH AnandadAyinI pratihatimAha-kSaNetarasyeti / vivAdAdhyAsitamasat kSaNetaratve sati kSaNadvayasambandhazUnyatvAt ityarthaH / nanu sarvatra prAmANikasyaiva dRSTAntatvAt khapuppanidarzanena pratirodho na yukta ityatrAha--tvanmate ceti / kSaNikatvasAdhane asato viparyayadRSTAntakaraNAditi bhAvaH / tadIyasaMmatimAha-evamapIti / nanu vyatirekavyAptiH kathaM gRhyate ? yadakSaNikaM tadasat yathA khapuSpamiti vyAptigrahAdhikaraNasyAprAmANikatvAt prAmANikasyaiva sarvatra dRSTAntatvAditi zaGkAyAM ' tadabhAve ca tanna' iti vacanAdapi vyatirekavyApteravagamo yasmAttasmAdvaidharmyadRSTAnte vyatirekavyAptigrahe AzrayApekSAniyamo nAstItyapi brUthetyarthaH / tathAca pratirodho na (sambhavati) yukta iti bhAvaH / anye'pi-saugataikadezino'pi / anityatA-kSaNikatvaM / anye naiyAyikaikadezina itya(pare')pyAhuH / bAdhAditi-asmin kSaNe ayaM vartata iti bhedagrAhitvA pratyakSasyeti bhAvaH / tata eveti-kSaNopAghezca bhedagrAhipramANa... / bAdhAdevetyarthaH / bhedagrahamevopapAdayati-ya(di)dA hIti / sarvapadArthAnAM SARVARTHA. 25 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaMDadravya sarvArthasiddhiH * svarUpeNa kSaNopAdhayaH syuH; kAlatAratamyadhIH * kutrApi na bhavet / ta(dA)thAca sthirazaGkAyA evAnudayAt nirviSayamanumAnaM AnandadAyinI svarUpeNopAdhitve svasvAvacchinnakAlasyaiva kSaNatvAt sarveSAM ca svAvachinnakAla eva vRtteH kAlatAratamyaM na syAt / svakAlAtiriktakAlavRttitva(rUpa)sya vaiSamyasyAsambhavAt / nanviSTApattiH ; kSaNikavAdinaH sarvasyApi kSaNakAlavRttitvAdityatrAha--tathAceti / svAvacchinnakAlamAtrasya kSaNakAlatvAt tadatiriktavRttitvaM hi sthiratvaM bhavanmate nirasya ! nacedaM kasyacidapi sambhAvyate! svakAlavRttitvasya sthairyavAdibhirapyaGgIkArAt; atiriktavRttitve sandehAbhAvAt etAdRzakSaNikatvasAdhane siddhasAdhanatA syaat| tathAca sandigdhe nyAyaH pravartata iti anumAnamapi nirviSayaM syAdityarthaH / kSaNi bhAvaprakAzaH 1* svruupenneti-udyaanntrsthaayisvruupennetyrthH| * kutrApi na bhavediti-ayaM ca doSaH, udayAnantarasthAyi svarUpaM yacca vastunaH / taducyate kSaNasso'sti yasya tat kSaNikaM matam // 388 // iti zAntarakSitapariSkaraNe'pi bodhyaH / kSaNikatvAnumiteH zuddhasvarUpAvagAhitve sAdhyasya pakSAdaviziSTatayA sAdhanaprayAsavaiphalyaM / udayAnantarasthAyitvavizeSitatadavagAhitve atadrUpaparAvRttasvarUpAvagAhivikalpasyeva asadarthAvagAhitvena prAntatvamiti sphuTam / tatra paJcikAyAM utpAdAnantaravinAzisvabhAvo vastunaH kSaNa ucyate ; sa yatrAsti sa kSaNika iti kamalazIloktirApAtaramaNIyA / tathAhi-utpAdakAle vinAzasya vinAzakAle utpAdasyAnanubhavena karaNAkaraNe iva parasparaviruddhAvutpAdavi Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM kSaNikatvavikalpeSu SaSTasyadUSaNaM 387 sarvArthasiddhiH syAt / *sarvasya ca trilokasya svaprayojanecchayA hi pravRttiH! sA phalArthinaH phalinazca bhede bAdhyate / AnandadAyinI katvasAdhakAnumAnasya tarkabAdhamapyAha -sarvasya ceti / trilokasyatipAtrAditvAtsAdhuH / bahulagrahaNAt strItvAbhAvaH / yadvA lokazabdo bhAvaprakAzaH nAzau kathamekatra samAvizataH ? kAlabhedena virodhaparihArasya kSaNikavAdyasaMmatatvAt / kiMca vinAzasvabhAvaH dharmiNamabhisaMbadhnAti na vA ? Aye dharmiNa udayAnantarasthAyitvaM kathaM ? dvitIye tamanabhisaMbadhnan tatsvabhAvaH kathaM bhavet ? api ca nanu naiva vinAzo'yaM sattAkAle'sti vastunaH / na pUrvaM na cirAt pazcAt vastuno'nantaraM tvasau // 367 // evaM ca hetumAneva yukto niyatakAlataH / ityaviddhakarNoktadUSaNapArahArAya zAntarakSitena dvividhasyApi vinAzasya vastvanantarabhAvitvanirAsena tatra tvayA'pi tathaivAGgIkAreNa atra tadvirodhena vinAzasvabhAvasya vastubhUtotpAdAnantarabhAvitvAbhidhAne aviddhakarNoktaM dUSaNaM bhavataiva sthApitaM syAt iti / mahAnAM saMtAnAvagAhinI kAlatAratamyadhIrupapadyate iti zaGkAyAmAha-* sarvasyetyAdi / kartRtvAdivyavasthA tu santAnaikyavyavasthayA / kalpanAropitaiveSTA nAGgaM sA tatvasaMsthiteH // 504 // iti zAntarakSitaH / 'pracuratarAjJAnatimirasaGghAtopahatajJAnAloko lokaH Atmani tattvAnyatvAsattvAdivicAramavadhUya viziSTahetu 25* Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaMDadravyaM sarvArthasiddhiH . . * na ca tvamapi kutyeSu niranvayavinAzavit / matsantAnasamRddhyamiti matvA pravartase ! // AnandadAyinI bhuvanaparaH / trayo lokA yasyeti bahuvrIhiH / tathAca kasyApi pravRttasya phalaprAptayabhAvAt pravRttirna syAditi bhAvaH / nanu santAnaikyAtpravRttissambhavatItyatrAha-naceti / tathAca svAnubhavabAdha iti bhAvaH / Adizabdena icchAdirgRhyate / vimataM sthiraM vastutvAt Atmavat bhAvaprakAzaH phalabhAvaniyatarUpANAM saMskArANAM prabandhamekatvenAdhyavasAya sa evAhaM karomIti vyavaharati muktaye ca pravartate / tadabhimAnAnurodhena ca bhagavantastathAgatAH samucchedadRSTiprapAtato vineyajanarirakSiSayA santAnakatAM darzayantaH kartRtvAdi vyavasthApayanti / tathAvidhAyA eva vyavasthAto vastusiddhiriti cedAha-nAGgaM setyAdi / na hi tatvaparIkSAparAGmukhamataniAM saMvRtipatitAnAM bAlajanAnAmabhinivezavazena zakyaM tatvaM vyavasthApayitum! tadabhinivezasya nairAsyakSaNabhaGgavihitapramANabAdhitatvAt , iti kamalazIlaH / tatra vineyajanAzayAnusAreNa atatvopadezaH vaJcanAmAtramiti bhAvena taddaSayati * na ca tvamapIti / apirvirodhe / bhavanmatarItyA ajJatve niranvayavinAzasya jJAnitve santAnasamRddhyarthatvasya ca bodho na sambhavati 'anisatvadRSTInAM kssnnbhedviklpnaa.| . .. santAnakyAbhimAnena na kathaJcitpravartate // 541 // . ... ..... Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNa. kSaNikatvapakSesvapravRttyAdyinupapattiH tadanumAnepratyanuvAdhatatvaJca 389 sarvArthasiddhiH tadiha svAbhiprAyAdibAdhatha / AtmadRSTAntena ca pratyanumAnabAdhaH / AnandadAyinI iti pratirodhazcetyAha -- AtmadRSTAnteneti / vAdhaH - pratibandhaH / uktatarkAnugRhItatvAdasyAghikavalatayA bAgha evetyarthaH / vyApyatvAsiddhiM bhAvaprakAzaH 542 abhisaMbuddhatatvAstu pratikSaNavinAzinAm / hetUnAM niyamaM buddhA prArabhante zubhAH kriyAH || ye tAvat aprahINa sahajetarasatkAyadarzanAdayasteSAmayaM kSaNabhedavikalpo nAstyeva / tathAhi -- te santatimekatvenAdhyavasAya sukhitA vayaM bhavi - SyAma ityAhitaparitoSAH karmasu pravartante / ye'pi pRthagjanakalyANA evaM yuktayAgamAbhyAM yathAvat kSaNikAtmatayoravabodhAdabhisambuddhatatvAste'pyevaM pratItyasamutpAdadharmatAM pratipadyante / karuNAdipUrvakebhyo dAnAdibhyaH svaparahitodayazAlinaH saMskArAH kSaNikA evAparApare paramparayA samutpadyante / na tu hiMsAdibhya ityataste hetuphalapratiniyamamavadhArya zubhAdikriyAsu pravartante / yathoktaM yAvaccAtmani na premNo hAnissa ( sapadi nazyati )pari tasyati / tAvadduHkhitamAropya na ca svastho'vatiSThate / mithyAdhyAropahAnArthaM yatno'satyapi bhoktAra || iti' iti tatvasaMgrahapaJcikoktirapi atraiva pUrvaM ' sarve pUrve bhaveyustaduparibhavatAM kAraNAni kSaNAnAM' ityAdivivaraNe dUSitaprAyeti bhAvaH // Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH taMtra sAdhyavaikalyaM ca ghaTAdInidarzayadbhiH yuSmAbhiriva kramAtprazamanIyam / asti ca so'hamiti pratyabhijJayAsmAkaM ttsiddhiH| AlayavijJAnasantativiSayeyamiti cet; idamapi paribhASAmAtraM ; pramANAbhAvAt / ' nAnyadRSTaM smaratyanyaH' ita paribhASAyA nirvAdhatvAcca / * nirarthakaM cedamAlayavijJAna 390 [jaDhadravya AnandadAyinI - pariharati---- ghaTAdIniti / prazamanaprakAramAha -- asti ceti / dIpAdiviSayapratyabhijJAvadanyathAsiddhimAzaGkate -- Alayeti / AlayaH -- pravRttivijJAnAzrayaH / pravRttivijJAnaM - pravartakaM ghaTAdivijJAnaM / vijJAnaMjJAnasvarUpamAtmeti saugataparibhASA / tathAca AlayavijJAnasantativiSayatayA na sthiratvasAdhiketi na dRSTAntAsiddhirityarthaH / pramANAbhAvAditi-kSaNikatvasAdhakAnumAnAtprAgAlayavijJAnasantatikalpane pramANAbhAvAnniSpratipakSA pratyabhijJA sthiratvaM sAdhayediti bhAvaH / pratyabhijJAyAH sthiraviSayatve'nukUlatarkamapyAha - nAnyadRSTamiti / paribhASA - vyAptiH / tathAca nAtiprasaGga iti bhAvaH / AlayavijJAnasyAsthiratve bAdhakatarkAntaramapyAha -- nirarthakaM cedamiti / AlayavijJAnAnaGgIkAre pravRttiMvijJAnasya kiJcitsambandhitvAbhAvAtpravRttiH kasyApi na syAt sarvasya vA syAt avizeSAt / tadaGgIkAre tu yadAlayavijJAnasambandhi pravRttivijJAnaM tasyaiva pravRttiM janayatIti niyamassidhyatIti tadaGgI bhAvaprakAzaH 1 * nirarthakamiti - etacca jIvasare vivecayiSyate / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]svamate vyApyatvAsiddhe. ranyAthAsiddhezca sAdhakabAdhakata kauM paradRSTAntAsiddhizca 391 tatvamuktAkalApaH dRSTAntahAniH sthira iti vidito yat kSaNasyApyupAdhiH / sAmagrI kAryazUnyA kSaNaH iyamapi sarvArthasiddhiH santatikalpanam ; tasya pravRttivijJAnena saha sarvaprakArasambandhAyogAditi / atha kSaNopAdhivadityuktaM prativakti dRSTAntahAniriti / akSaNikatve kathaM kSaNopAdhirityatra gUDhAbhiprAya AhasAmagrIti / kAryazUnyA - kArya prAgabhAvasamanvite tyarthaH / kSaNaHkSaNopAdhiriti yAvat / tathA'pi tasya kSaNikatvaM na pratikSiptamityatrAha - iyamapIti / nanu hetUnAM saGgho'pi hetvanatiri - zvet teSAM bhavatpakSe sthiratvAt na kSaNopAdhitvaM / atiAnandadAyinI kriyate tasya cet kSaNikatvamabhyupaiSi tadA pravRttivijJAnena sambandhAbhAvAnniyamAsiddhessarvasya pravRttyapravRttiprasaGgatAdavasthyAttadaGgIkAro vyartha ityarthaH / nanu janyajanakabhAvasambandhAnniyamo'stu ityatrAha - sarvaprakAreti / indriyasamprayogajanye jJAne AlayavijJAnasyAzrayatayA janakatvaM vAcyam; tacca kSaNikatve na sambhavati; tato'tiriktazva sambandho'natiprasakto durvaca iti sarvaprakAreNApItyuktamiti bhAvaH / nanu kAryazUnyA sAmagrI kSaNopAdhizcet sAmagryAH kSaNikatvamAvazyakaM ; anyathA kSaNopAdhitvAyogAditi zaGkAyAstAdavasthyAditi kathaM dRSTAntahA - nyupapAdanamityatrAha ----------gUDhAbhiprAya iti / gUDhAbhiprAyamevAvatArikAmukhena vyanakti-tathA'pItyAdinA / abhisandhi prakAzayati--- Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 savyAkhyatarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya ___tatvamuktAkalApaH taddhetusaMghaH nacAsau heturnAnyaH sthirAste sarvArthasiddhiH rikto'pyakSaNikaH kSaNopAdhina syAdityatrAha-naceti / ayaM bhAvaH-saGghazabdo na sambandhamAtravAcakaH sambandhazabdaparyAyatvAprasiddheH / na ca tattatsambandhisvarUpavAcakaH pratyekamaprayogAt / ataH kenacidupAdhinA saGgrahAtAsta eva sngghshbdaarthH| tatra yadi ta eva kSaNopAdhitayA dRSTAntIkriyante tathAsati-sthirAsta iti / nanu tatsaMhatiheturupAdhidRSTAntassyAt ? maivam ;-na hi naH kevalanityAt kevalAnityAdvA kasyacitkAryasyotpattiH! kiM tu tatsamudAyAt / tatra nityAMze tAvat kSaNikazaGkA'pi nAsti / anitye'pi yatazcirotpannA AnandadAyinI ayaM bhAva iti / saMbandhazabdati-saMyogAdau (gAdimAtre) saMghazabdAvyavahArAditi bhAvaH / ata iti / kena cit dezAdhupAdhinA prayojakena saMgRhItAH avacchinnAH / ta eva-saMghAtina eva saMghazabdavAcyA iti niyamatastatraiva vyavahArAditi bhAvaH-sthirA iti / tathAca dRSTAntAsiddhiriti bhAvaH / nanvIti-saMhatihetUpAdheH kSaNikatvAbhAve tadavacchinnasyAkSaNikatayA kSaNopAdhitvaM na syAditi saMhatihetUpAdhiH kSaNiko vAcyaH / tathAca sa dRSTAntassyAditi bhAvaH / maivamiti-saGghAtaprayojakaM kAraNeSu kimiti vicAre tatra prAptAprAptavivecane caramakAraNameva / tacca uttarakAlasthAyitvAt sthirameva / na ca kSaNopAdhitvAnupapattiH svakAryaprAgabhAvasahitasya kSaNAvacchedakatvAt / tayoH sthiratvAnna kasyApi Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM saMghazabdArthaH pUrvoktadRSTantAsiddhayupapAdanaM ca 393 sarvArthasiddhiH ddhetoH saGghabhAvaH so'pi sthirataraH / yastu caramassahakArI sa ca sthira eva san svakAryaprAgabhAvopahitarUpaH kAlamavacchindan kSaNopAdhirityucyate / tadupadhAnaM ca tasya pratyakSAdisiddhaM / na cAtra kSaNikaM kizcit sidhyati! anavacchinnasya kAlatatvasya kAlapAracchedalakSaNAnityatAbhAvAt kriyAdizca sthiro'pyevaM kSaNopAdhivizeSakaiH / tatprakarSanikaSaistu tattatkAlaprakalpanA // iyaM tAvat sarvalokasAkSikI; kSaNakAlAvacchedakayoH prAgUrdhva AnandadAyinI dRSTAntatetyarthaH / tathAca yatkiJcitkAryacaramakAraNatatprAgabhAvAvacchinnakAlatvaM kSaNatvamiti paryavasito'rthaH / tadupadhAnaM-tatyAgabhAvopadhAnaM / tasya-caramakAraNasya / nanu kSaNakAla eva dRSTAnta ityatrAha-- anavacchinnasyeti / tatra kimavacchinnaH kSaNo vivakSitaH uta kAlasvarUpamAtraM ? nAdyaH ; kSaNazca kAlaH upAdhistatsaMbandhazceti trayameva / tatra prAgabhAvacaramakAraNayoH sthiratvAt tatsaMbandho'pi sthira eva / tatra kAlasvarUpaM ca sthirameva / na dvitIyaH ; avacchinnasya kAlasvarUpamAtratayA tasya nityatvAditi bhAvaH / nanu kAle kAlasambandhAbhAvAt kathaM tasya nityatvaM ? ityatrAhakAlapAracchedeti / vastuno hyanityatvAbhAve nityatvabhAvaH / evaM sAmagrIvat kriyA'pi kiJcidavacchinnA kSaNopAdhirityAha-kriyAdizceti / adizabdena avasthA'pi vivakSitA / tatprakarSanikaSaiH-kriyArUpakSaNopAdhiprakarSanikaSaiH -adhikanyUnabhAvaH / yadvA-kSaNaprakarSanikaSaiH divasamAsavatsarAdikalpanetyarthaH / kSaNakAlAvacchedakayoH-kAryaprAgabhAvacaramakAraNayoH / prAgRti-prAkkA Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH vyApinorakSaNikatvAt tadavacchinnasya kAlasya tu kSaNatvAdeva na kSaNikatvamiti vstusthitiH| tvatpakSe tu kAlAvacchedaH kSaNopAdhirasiddhaH kAlasyaivAbhAvAt / nacAsiddho'pi sAdhyaH svamatavirodhAt / yathA''huH AnandadAyinI lavyApI prAgabhAvaH UrdhvavyApi caramakAraNamityarthaH / tathAca tadavAcchanakAlasya kSaNatve'pi tayorna kSaNikatvamityatrAha-tadavacchinnasyati / tathAca siddhAntimatAnusAreNa dRSTAntAsiddhiriti bhAvaH / nanu siddhAntimate kAlaH kSaNalavAdipariNAmavAnityuktatvAt svarUpeNa kSaNarUpapariNAmo'GgIkRtaH / na ca tasyopAdhyavacchinnakAlatvaM ; yenoktarItyA sthirANAmavacchedakatvamucyeta / ata eva siddhAntyabhimatadazAvattvena dravyalakSaNavattvAtkAlasya dravyatvaM / tathAca tAdRzakSaNAvasthA dRSTAntassyAditi kathaM dRSTAntAsiddhiriti cet ; atra kecit-kAlasvarUpasya na pariNAmaH / na ca kSaNalavAdipariNAmavAnityuktivirodhaH upAdhyavacchedasyaiva pariNAmazabdArthatvAt / na ca dravyalakSaNAnupapattiH ; saMyogAdisambandhasyaivAvasthAzabdArthatvAt / tathAca dRssttaantaasiddhirityaahuH| anye tu--kAlasyAstu pariNAmaH tathA'pi kSaNikatvasAdhakAnumAne kAlopAdhitvasyopAdhitvAt sopAdhikatayA na sattvahetoH sAdhyasAdhakatvamityAhuH / pUrvapakSyanusAreNApi dRSTAntahAni (dRSTAntAsiddhi) mAhatvatpakSe tviti / svamatavirodhaH-apasiddhAnta ityarthaH / yadvA svoktivirodha ityarthaH / tatra taduktimAha--yathA''huriti / vAdiprativAdinormadhye prativAdyasiddhaM svayaMsiddhaM svamatasiddhaM pakSadRSTAntAdirUpeNAbhidhAtuM zakyaM / tatra prativAdyasiddhizaGkAyAM tatsA (ddhizaGkAbhAvAtsA) Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM pUrvoktadRSTAntAsiddhayupapAdanaM 395 sarvArthasiddhiH yo'pi tAvatparAsiddhaH svayaM siddho'bhidhIyate / bhavettatra pratIkAraH svato'siddhe tu kA kriyA ? ananyAvacchede(dArthe)na svarUpeNaiva kazcit kSaNazabdavAcya iti cet ; tarhi kSaNabhaGgasAdhanAtpUrvamasiddhaH kathaM dRSTAntassyAt ? uttrpraagbhaavaaptpuurvdhvNsaikkaaltH| madhyamakSaNatAdRktaM vyavasthApyaM tvayA'pyataH // AnandadAyinI dhanamukhena pratikriyA parihArazca saMbhavati / svato'siddhau)ddhe svamata evAsiddhiau)ddhe / kA pratikriyA-kaH pratIkAraH / svamatAsiddhasyApyabhyupagame apasiddhAntA(pAtA)dityarthaH-svata iti / sArvavibhaktikaSSaSThyarthe tasiH / ananyAvacchedenetyasya vivaraNaM-svarUpeNaiveti / kAlarUpavastvapi mAstu ; tasya kazcidupAghirapi mAbhUt ; kintu svarUpeNaiva siddheSu kazcit kSaNo bhavatu-sa eva kSaNiko dRSTAnto'stvityarthaH / tahIti- tAdRzakSaNikaH kSaNazabdavAcyo'numAnAtsAdhanIya iti bhAvaH / kSaNikatvasiddhayanantarameva tAdRzakSaNasiddhimupapAdayati-uttareti / kSaNasantatInAM madhye madhyamaH kSaNaH pUrvakSaNadhvaMsottarakSaNaprAgabhAvAbhyAmekakAlo bhavati / tadekakAlatvameva kSaNatvaM atiprasaGgAbhAvAditi tvayA'pi vAcyaM / tacca kSaNikasantAnasiddhayapekSaM kSaNikatvasAdhakAnumAnAdeva siddhayatIti na tataH pUrva siddhayatItyarthaH / madhyamakSaNasya tA(k]) zatvaM kSaNa(Nika)tvaM / 'tadaziSyaM saMjJApramANatvAditi'. jJApakAt Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe . [jaDhadravya sarvArthasiddhiH nanu kSaNakSaraNasvabhAvA prakRtiriti hi * bhavAtsiddhAntaH! atra pratikSaNamudayavilayino vikArAH kSaNikA eveti tadRSTAntena anyeSAM yuSmAbhiH kiM nAnumIyate? iti cet ; azakyatvAdayaM suhRdupadezastyajyate / sarvakSaNikatvaM sAdhayitumupakramya sthiradravyavRttikSaNikavikAravaditi kathaM dRSTAntayema? teSu ca na tvadAbhamataM kSaNikatvaM ; pradIpAdivat * AzutaravinAzitvamAtreNa AnandadAyinI SaSThIsamAsaH / nanviti-'nityA satatavikriyA' ityaGgIkArAt pUrvapUrvavikArANAmuttarottaravikArasamaye nAzaditi bhAvaH / sarveti - tathAcaikadezabAdho vyabhicArazceti bhAvaH / dRSTAntayemeti-dRSTAntaM kuryAM ityarthaH / teSu--prakRtigatavikAreSu / na tvadabhimatAmati-utpattyanantarakSaNavinAzitvarUpaM kSaNikatvamityarthaH / tathAca dRSTAntasya sAdhyavaikalyamiti bhAvaH ! pradIpAdivaditi-nanu tAdRzaM kSaNikatvaM sAdhyamastu; pradI bhAvaprakAzaH 1 * bhavatsiddhAnta iti-jijJAsAdhikaraNabhASye 'yaccAnyathAtvamiti'-yadvastu pratikSaNamanyathAtvaM yAti taduttarottarAvasthAprAptyA pUrvapUrvAvasthAM jahAtItyAdyukteriti bhAvaH / na hi vastusvabhAvAnuvidhAyinyo vAcaH / kiM tarhi ? vakturicchAmanuvidadhati / ata utpAdAnantarasthAyisvarUpaM kSaNazabdArtha ityAdiH bauddhAnAM paribhASA apraamaannikii| anubhavavirodhena sarvajanAsaMmatatvAt / ata eva 'tAstu triMzat kSaNaH' ityAdikozeSu kSaNazabdasya kAlavizeSavAcitvAbhighAnaM saMgacchate / ataH kSaNikazabdo na vauddhamataikatAna ityabhipretyAha-2 * AzutaravinAzitvamAtreNeti / etena virodhavarUthinyA umA Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM siddhAnte kSaNopAyAGgIkArAzaGkAparihAroM 397 tatvamaktAkalApaH kramavadupadhivat syAt kSaNatvaM sthire'pi // 30 / / . sarvArthasiddhiH kssnniktokteH| tadetadabhipretyAha-kramavaditi / kSaNatvaM-kSaNopAdhitvamityarthaH / AnandadAyinI pAdInAmeva dRSTAntAnAM sattvAditi cenna ; pradIpadInAM vartyavayavAmisaMyogAdutpattiH tato vartyavayavasya rUpaparAvRttilakSaNo dAhaH tato bhasmIbhAvalakSaNo nAzaH tato dIpanAza iti sahetuko nAzo nAzakAraNasannidhAnApekSa iti nAzakAraNAnAM pradIpavat sarvatra niyatakAlasannidhi. niyamasya pratyakSabAdhitatvAnna tAdRzaM kSaNikatvamapi sAdhayituM zakyamiti bhAvaH / tathAca tatsAdhane niyatakAlavinAzasAmagrIkatvamupAdhiriti draSTavyaM / tadetaditi--sthiratarANAmeva pUrvottarakAlavyApinAM kramo bhAvaprakAzaH. mahezvareNa . udAhRtabhASyasya kSaNikatvanirasanaparabhASyasya ca parasparavirodho duSparihara iti kathanamajJAnavilasitamiti sUcitaM / sAGkhyamate prasavadharmi iti (11) kArikAvivaraNasAGkhyatatvavibhAkare vaMzIdhareNa na caivaM dhArmaNaH kSaNikatvApattiH ; abhivyaktitirobhAvAvasthAvizeSasyaiva kSaNikatvAGgIkArAt' ityuktaM samAdhAnaM tu pUrva (5) 'pratikSaNaM pariNAmino hi sarva eva bhAvAH Rte citizakteH' iti tatvakaumudIvivaraNe 'pratikSaNamiti-dharmaghayaMbhede dharmANAM kAlabhedena vyAvRttidarzanAddharmiNo'pi pratikSaNaM bheda Avazyaka iti bhAvaH' iti svavacanenaiva nirastamiti bodhyam // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .398 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthAsaddhiH dvayorayugapadRSTiH yugapaJca yathAyatham / azakyApahnavA tasmAt asmaduktaiva pddhtiH|| iha ca pratisaGkhyApratisaGkhyAnirodhayoH niranvayavinAzatve paroktaM AnandadAyinI tpannAnAM prAgabhAvacaramakAraNAdInAM kSaNopAdhitvaM na kasyApi kSaNikatvamityetadabhipretyetyarthaH / nanu kramavantau padArtho na samAnakAliko bhinnakAlikatvAt saMpratipannavat / tathAca naikakAlikatayA kSaNopAdhitvamityata Aha-dvayoriti / ayugapat-bhinnakAle / yugapat-samAnakAle / yathAyathamiti-yeSAM yena prakAreNa nyUnAdhikabhAvarUpeNa saMbhavati tena prakAreNa darzanAdanumAnasya bAdha iti bhAvaH / yathAzabdaH prathamaH padArthAnativRttivacanaH / dvitIyaH prakAravacanaH 'yathA'sAdRzye' ityavyayIbhAvaH / kSaNikatvAnumAnAtpUrvaM tvaduktasyAsaMbhavAnmadukta eva kSaNopAdhiH svIkArya ityA (tyata A)ha-tasmAditi / nanvanumAnAntaraM maduktamastviti cet ; na; vyAptigrAhakapramANAbhAvena anumAnapravRtterevAsaMbhavAditi bhAvaH // 30 // ___prasaGgasaGgatimAha-iha ceti / kSaNikatvasAdhane bAdhakaparihAraM paroktaM dUSayati-iheti iti kecidAhuH / pratisaGkhyApratisaGkhyAnirodhayoriti --niranvayavinAzaH pratisaMkhyAnirodhaH apratisaMkhyAnirodhaH sAnvayanAza ityarthaH / mudgarAdijanyaH pratyakSasiddho ghaTAdernAzaH pratisaMkhyAnirodhaH asphuTarUpadIpAdinAzo'pratisaMkhyAnirodha ityaahuH| akSaNavinAza iti kecit / ih-jgti| vipratipattAviti shessH| nanu kSaNikatvasA Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM svoktanigamanaM niranvayavinAzapakSAnuvAdaH 399 tatvamuktAkalApaH dIpAdInAM kadAcit sahazavisadRzAzeSasaMtatyapete dhvaMse dRSTe'pyazakyA taditaraviSaye'nanvayadhvaMsaklaptiH // - sarvArthasiddhiH nidarzanaM dUSayati-dIpAdInAmiti / Adizabdena kSaNarucibudbudAdisaMgrahaH / sa niranvayanAzassyAt dharmo dharmyapi vA punaH / pUrvasaMghAtabhAgo vA yadbhAvenAnuvartate // utpattizca tathAbhUtA niranvayasamudbhavA / tAvubhau sarvabhAvAnAM niyatAviti saugatAH // AnandadAyinI dhanamayuktaM vinAzasya sAnvayatvAt anRvRttAMzasya sthiratvena bAdhAdityAzaGkaya sarvatra niranvayavinAza eva na tu kasyacidaMzasyAnvayo yena bAdho dezyeteti saugatoktaM saMvAdayati-sa niranvayanAzassyAditi / dharmo-gandhAdiH / dharmI-pAkaraktasthale ghaTAdiH / pUrvasaMghAtabhAgaHghaTAdisaMghAtasyAvayavaH tantvAdi yadbhAvena - yatsvarUpeNAnuvartate ityucyate ; tanna; kutaH ? sa niranvayanAzassyAt-niravazeSaM nazyati ; tathAca nAnuvartata iti na kSaNikatvasAdhane bAdha ityarthaH / utpattizca tathAbhUtA-dravyAderutpattirapi vinAzavadeva / tathAzabdArthamevAhaniranvayeti / pUrvamavayavAdyabhAve'pi dravyasamutpAda ityarthaH / sarvabhAvAnAM--sarvapadArthAnAM / saugatAH nyAyacandrikAyAM pratipAdita Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ___ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDavya tatvamaktAkalApaH bAdhAderdarzitatvAt apica dRDhamite sAnvaye'smin ghaTAdau sarvArthasiddhiH yo vinAzassa niranvayaH yathA'ntyadIpasya ; asti ca vinAzo jAtAnAM; atasso'pi niranvaya iti niranvayadhvaMsaklaptine shkyaa| tadupapAdayati-bAdhAdoriti / pratyabhijJAbAdhasya pravRttavAdyanupapattInAM ca dArzatatvAdviparivartazca yukta ityAhaapiceti / antyadIpavinAzassAnvayaH vinAzatvAt paTAdivinAzavat / sAdhyavikalo dRSTAnta iti cenna; saMghAtAMzAnAM vA gandhAdidharmANAM vA zyAmaraktAdidharmiNAM vA yathAsaMbhavamanuvRtte AnandadAyinI vanta iti zeSaH / taduktaprayoga darzayati--yo vinAza iti / pratyabhijJAbAdhasyetyAdi-yadyapi na niranvayavinAzasAdhane pratyabhijJAbAdhAdidarzitaH tathA'pi / niranvayavinAzasAdhanasya kSaNikatvasAdhanArthatvAt tatra bAdhAdidarzita iti bhAvaH / nanu mAbhUt kSaNikatvasAdhanArthatA ; niranvayavinAzamAtraM sAdhyatAmiti cennaH ; ghaTAdinAzasthale kapAlamAlAdyanuvRttidarzanAttathA'pi bAdha eva / ata eva bAdhAdorati sAmAnyokiriti dhyeyam / pravRttyAdyanupapattizca Atmano vinAzitvAditi bhAvaH / viparivartazceti / pratyuta antyadIpavinAzasthala eva sAnvayanAzasAdhanaM syAdityarthaH / gandhAdIti-Adizabdena rasAdigRhyate / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] antyadIpavinAze sAnvayatvasAdhanaM tatra hetudoSoddhAraH antataH parAniSTaMca 401 tatvamuktAkalApaH durdarzAvasthayA syuH payasi lavaNavat lInadIpAdibhAgAH / / 31 / / sarvArthasiddhiH DhopalabdhatvAt pratyakSabAdhaparihArAya durdarzAvasthatvo (stho) ktiH / syurityanena dRzyAvasthAnivRttAvapi svarUpasattvaM sUcyate / nanu payasi lavaNavadityayuktaM tatrApi niranvayavinAzAt ; tanna ; rase(rasane) na sUkSmAvayavAnumAnAt / dIpAvayaveSu liGgamapi nAstIti cenna; dIpordhvadezi (zavarti) nAM kiJcidauSNyopalabdhyA dIpAvayavasaMkrAntessugamatvAt / prabhUtadIpapArzvavartinAM ca tApasvedAdistata eva / evamantyadIpanAze'pyadRzyAvayavavisarpassiddhaH / ato vinadIpabhAgAnupalabdheradRzyAvasthAnibandhanatvAt ananyathAsiapratyakSasiddhaH sAnvayavinAzadRSTAnta eva sAdhIyAn / antya - dIpAdezva yadi na kiJcidupAdeyaM tato'rthakriyAvirahAdasacaM AnandadAyinI pratyakSabAgheti / yogyAnupalabdhyabhAvAnnAnupalambhamAtraM bAdhakamiti bhAvaH / visarpaH prasaraH vyApanamiti yAvat / nanu vinigamakAbhAvAt ko nirNaya ityatrAha--ato vinaSTeti vinaSTadIpa (dIpAdi)sthale niranvayavinAzassandigdhaH sUkSmata (kSmAvastha) yA'pyanupalabdhisaMbhavAt / tathAca niranvayavyAptigraho na zakyaH / sAnvayasya tu ghaTAdinAzasthale sandehAbhAvAdvyAptissugraheti bhAvaH / vipakSabAdhakabalAdapi nizcaya ityAhaantyadIpAdezceti / niranvayavinAzAGgIkArAt tajjanyasya kasyacida 26 SARVARTHA. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe (jaDadravya tatvamuktAkalApaH sattve'sattve'pi pUrva kimapi gaganatatpuSpavannaiva sAdhyaM sarvArthasiddhiH syAt / buddhayAdirarthakriyA'stviti cenna; tasyAniyatatvAt / vinAzastarhi arthakriyAstviti cenna; tasya te tucchatvAt dhruvabhAvitvenAhetukatvAbhyupagamAJca / evamantyadIpAsattve ca tatkAraNaparamparAyA api tathAtvaM syAditi // 31 // iti kSaNabhaGgabhaGgaH nanu sAdhyasAdhana(hetusAdhya)bhAve siddhe hi prastutaM pakSacatuSTayaM sidhyet / sa eva nAstIti cArvAka uttiSThate-sattve'sattvaiti / AnandadAyinI bhAvAditi bhAvaH / buddhayAdiriti--viSayaprakAzakatayA viSayatayA vA buddhayAdijanakatvAbhAvAditi bhAvaH / Adizabdena tamonirasanAdirgRhyate / nanvantyadIpasya sattvaM mAbhUdityatrAha-evamantyadIpAdisattve iti / (tathAca) upAntyasyAntyadIpajanakatvena sattvaM vAcyaM ; antyasyAsattve tucchatayopAntyajanyatvameva na syAt ; tathAcopAntyasyApyarthakriyAvirahAttacchatA ; tathA pUrvapUrveSAmapIti dIpaparamparAvatsarvakSaNaparamparANAmapati caramabauddhapakSa(pAta)ssyAdityarthaH // 31 // iti kSaNabhaGgabhaGgaH. kAryakAraNabhAvasamarthanArthamAkSepasaMgatimAha-nanviti / pakSacatuSTayamiti vainAzikAvainAzikasAGkhyasiddhAntipakSacatuSTayamityarthaH / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM kAryakAraNabhAvApalApakacArvAkatAnuvAdaH 403 tatvamuktAkalApaH hetuprAptina pazcAdbhavituH aghttitotpaadne'tiprsnggH| sarvArthasiddhiH yadi kArya kArakavyApArAt pUrvamasti tadA pUrvasiddhagaganAdivat kimapina kArya syaat| atha tadAnAsti tadApi khapuSpavanna kaarym| nacAsatassattvApAdanasaMbhavaH! nahi nIlaM zilpisahasreNA'pi sitIkartuM zakyamiti / kAryaM ca kAraNena saha pUrva pazcAdvA jAyate ? Aye kiM kasya kAraNaM kArya vA syAt ? dvitIye('pi) tataH pUrvasya kathaM tajanyatvaM? vaiparItyApAtazca lokavyavahArAnurodhAt / tRtIye hetuH svena prAptaM vA sAdhayet aprAptaM vA ? Aye prAptatvAdeva pUrvasiddharna sAdhyatvaM / nacottarakAlInasya pUrvakAlInena prAptiH! ubhayasvarUpasiddhayapekSatvAttasyAH / tadidamAhahetuprAptiriti / dvitIyamapi dUSayati-aghaTiteti / aprAptotpA AnandadAyinI atha tadeti-kArakavyApArAtpUsmin kAle ityarthaH / kiM kAraNena saha jAyate pUrva vA pazcAdvA jAyate ? iti vikalpakramaH / Aye iti-savyetaraviSANavadvinigamakAbhAvA(vAtkAryakAraNavyavasthA na syA) diti bhAvaH / loketi--pUrvavartina eva loke kAraNatvavyavahArAdityarthaH / pUrvasiddhatvamevopapAdayati - nacottareti / tatra hetumAhaubhayati / tasyAH-prApteH sambandhatayA sambandhidvayapUrvakatvAditi bhAvaH / aprAptotpAdane iti---avizeSAditi . bhAvaH / 26* Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 savyAkhyasarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH janyaM janmA yathA vA? dvayamasadanavasthAnakAryakSatibhyAM ityAdyaiH hetusAdhyaM na kimapi yadi sarvArthasiddhiH dane sarvasmAtsarvamutpadyeta / prakAzyamaprApya vA dIpaH prakAzayet dAhyamaprApya vA dahano dahet / punarvikalpAntareNa vihatimAhajanyamiti / ghaTo jAyata ityetau tAvanna paryAyau saha prayogAt / yAvadvinAzaM jAyata iti prayogaprasaGgAca / paTo jAyata iti prayogazca na syAt ghaTapaTazabdayoraparyAyatvAt / ataH kAryasvarUpAtiriktaM janma / tacca janyamajanyaM veti vikalpya dvayamapyayuktamityAha-dvayamasaditi / kramAdvAdhakamAha-anavasthAnakAryakSatibhyAmiti / janmano janyatvaM hi jananakarmatayA ! atastasyApi janma strIkartavyaM evaM tasyApItyanavasthA / ajanyatve (tu) tajanmano'nAditvAt tadvato ghaTAderapi tathAtvaM syAt / tathAca kAryakSatissyAditi / Adizabdena bhinnAbhinnatvAdivikalpakSo AnandadAyinI yAvadvinAzamiti--ghaTasyaiva janidhAtvartha (rthatve)tvAt tasya vartamAnatvAt dhAtvarthavartamAnakAle vartamAnaprayogasyocitatvAditi bhAvaH / paTo jAyata iti-ghaTa(svarUpa)syaiva janma(ni)tve tasya paTasvarUpatvAbhAvAdityarthaH / tasyA'pi janmatve'nanugama iti bhAvaH / kiJca ghaTasvarUpasyaiva janmatve paTo jAyate iti prayogAt paTasyaiva ghaTAtmakatvaM vAcyaM ; tathAca ghaTapaTazabdayoH paryAyatvaM ca syAdityAha ---ghaTapaTa. zabdayoriti / bhinnAbhinnatvAdIti--kArya kAraNAdbhinnamabhinnaM veti Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] cArvAkatarkeSu prAgasattvakoTidUSaNasya viruddhabhASitatvaM 405 tatvamuktAkalApaH na svakriyAvirodhAt // 32 // sarvArthasiddhiH bhasaMgrahaH / hetuzca sAdhyaM ca hetusAdhyaM; hetunA sAdhyaM vA / IdRzAnAM tarkANAM yuktAGgahAnyAdikamabhipretyAha -- neti / sAdhAraNaduSTatvamAha - svakriyAderiti / iha tAvadaniSTakoTibhaGgo na pratyAkhyeyaH / anyatraivamuttaragatiH - yadatra pUrvamasattve kAryatvaM na syAditi ; tadviruddhabhASitam / prAgasattvavizeSitaM sattvameva hi kAryatvaM / tatra ca prAgasattve prAgasattvameva na syAditi vA tadviziSTaM na syAditi vA sattvamAtraM na syAditi vA prasaGgAAnandadAyinI (vikalpe ) iti (tyarthaH) bhAvaH / kAraNaM kiJcitkAreNa kArya janayati uta tadddvinetyAdivikalpa AdizabdArthaH / samAhAradvandva ityAhahetuzceti / ' tRtIyA tatkRtArthena ' ' kartRkaraNe kRtA' iti vA samAsa ityAha -- hetuneti / yuktAGgaM - prAgasattvaM / ayuktAGgasvIkAra AdizabdArthaH / ayuktAGgaM ca prAksatvakAraNasaMyogAdiH / duSTatvaM doSaH / aniSTakoTIti - prAksattvakAraNaprAptayAdirityarthaH / anyatra prAgasato - prAptasyotpAdane / vakSyamANA uttaragatiH / uttara gatimevopapAdayati--yadatretyAdinA / cArvAko'pi ghaTapaTAdi nityatayA tucchatayA vA nAGgIkaroti / kiM tu nirhetukaM / tatra ( tathAca) prAgasattvamanumatameveti svamataviruddhabhASaNamityarthaH / prakArAntareNApi viruddhatAmAha - prAgasattvavizeSitamityAdinA / prAgasattve kAryatvaM na syAdityatra prasa Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jiDadravya sarvArthasiddhiH thessyAt / tatra na prathamaH; kasyApi svAbhAvena vyAptayabhAvAt / anyathA zUnyavAda eva syAt anekAntavAdo vA / na dvitIyaH; tadasattva eva tdvishissttsiddheH| na hi vizeSaNasattvaM viziSTavirodhi ! na tRtIyaH; asattvasya svakAlasattvena virodhagrahaNAt / anyathA dezAntarasattve'pi virodhaprasaGge(na) sa evAntyabauddhapakSassyAt / yattu pazcAdbhAvinaH kAraNaprAptirnAstIti; tatra pauvAparyaniyama lakSaNA prAptidRSTatvAdanivAryA / saMyogAdilakSaNA tu mAbhUta AnandadAyinI kAryatvasya prAgasattvaviziSTasattvasvarUpasya vizeSaNaM na syAditi vA vizeSaNavizeSyobhayaM na syAditi vA vizeSyasvarUpaM na syAdati veti vikalpArthaH / kasyApIti-vizeSaNasya prAgasattvasyAbhAvaH sattvameva / tathAca svAbhAvakAle svasattvaM syAditi prasaGgArthaH / tathAca virodhena vyAptayabhAva ityarthaH / anyathA--pratiyoginaH svAbhAvakAlikatve / ekAvacchedena svAdhArasaMbandhAropyakatadadhi (svAdhikaraNatvAbhimatAdhi) karaNakavyAsajyavRttidharmetaradharmAvacchinnasvasamAnakAlikAdyabhAvapratiyogitvAdeH zUnyatAprayojakatvAditi bhAvaH / anekAnteti - zUnyatvAnaGgIkAre sattvAsattvarUpeNAnekAntavAda ityarthaH / tadasattva evetiprAgasattvarUpavizeSaNasattva eva prAgasattve sati sattvarUpaviziSTasiddherityarthaH / na hIti-vizeSaNasattvasya viziSTasiddhayanukUlatvAt prAgasatvarUpavizeSaNaM tadviziSTasattvasya na virodhItyarthaH / anyatheti-asattvasya sattvamAtravirodhitve ityarthaH / kAryasya kAraNaprAptirvaktavyetyatra yathAkathaJcitprAptirvaktavyeti uta saMyogAdilakSaNeti vikalpamabhipretya Adya Aha-paurvAparyeti / dvitIye Aha-saMyogeti / prakAzyadAhyA - Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pazcAdbhavituH kAraNaprAptayupapatti: janmanojanyatvAjanyatvavikalpadRyaNoddhArazca 407 sarvArthasiddhiH anaGgatvAt / tatazca nAtiprasaGgaH niyAmakasya siddhatvAt / prakAzyadAhyAdiSu ca yathAdarzanaM kAraNAnAM mithaH prAptirevAGgaM na tu kAryeNa jJAnena saha bhasmAdinA vA / yastu janmano janyatvAjanyatvavikalpanAtiprasaGga uktaH, nAsAvasmatpakSe doSaH / na hi vayamabhivyaktiM vA kAraNasamavAyAdikaM vA janmati bhrUmaH! kintUpAdAnAvasthAvizeSa / tasya kAryAvasthAsAmAnAdhikaraNyavyapadezaH tAdAtmyena tadAzrayavRtteH / evaM dhvaMsAdisAmAnAdhikaraNyamapi AnandadAyinI dAvapi kAryaprAptirnAsti kiMtu kAraNAnAmeva yathAdarzanaM mithaH prAptiriti nAtiprasaGga ityAha---prakAzyeti / nAsAviti-cArvAkopi ghaTapaTAdivastuno na nityatAmabhyupaiti / kiMtu tasya sAditAM nihatukaM janma ca / tatrokto doSaH svasyaiva doSo nAsmatpakSa iti(tyarthaH) bhAvaH / nanu tvatpakSe'pyabhivyaktayAdikamutpattizceddoSassamAna ityAhana hi vayamiti / abhivyaktipakSe abhivyaktirabhivyajyate na vetyAdivikalpadoSassyAt / kAraNasamavAyapakSe'pi sa siddho na vetyAdivikalpadoSassyAdityarthaH / upAdAnAvasthAvizeSamiti-upAdAnaniSTho yo ghaTAdyavasthAvyavahitaprAkkAlAvasthAvizeSaH tamityarthaH / yadvA AdyakSaNAvacchinnA ghaTAdyavasthaivetyarthaH / nanUpAdAnAvasthAyA mRdAdiniSThatayA ghaTAdikAryaniSThatvAbhAvAt kathaM ghaTo jAyata iti sAmAnAdhikaraNyavyapadeza ityaM trAha-kAryAvastheti / utpattyavasthAzrayavRttitvAvyapadeza ityarthaH / tadeva tu kuta ityata Aha--tAdAtmyeneti / utpattyavasthAzrayasya kAryAvasthAzrayasya ca tAdAtmyAdityarthaH / evamiti yadavasthAzrayavRttitvaM yasya tasya tatsAmAnAdhikaraNyavyavahAraprayojakatvamityaGgIkArAt, dhvaMsA Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadgavya sarvArthasiddhiH yathAyatha(yathArha)mUhyam / IdRzasya janmana upAdAnAvasthAntarasAdhyatve kAraNAnavasthAmAtramApatati / sA ca na doSa iti sarvAvigItam / yacca bhinnatve gavAzvayoriva kAryakAraNatA na syAt / Abhinnatve ca kathaM siddhasya sAdhyatvamitiH tannaH kAraNAtkAryasya bhinnasyotpatti(dRSTeH)darzanAt // anyathA buddhibodhyAdau bhinntvaadiviklptH| bodhyatvAdikSatena syAt svamatasthApanA'pi vaH // atha kizcitkAreNAkiJcitkAraNa vA kAraNatvaM ? pUrvatra hetUnAM kiJcitkArajanane'pi kiJcitkArAntarApekSayA'navasthA / kiJcitkArasyApi kiJcitkArajananApekSayA; uttaratrAtiprasaGga iti / AnandadAyinI vasthAsAmAnAdhikaraNyena dhvasto ghaTa iti vyapadeza ityarthaH / nanapAdAnAvasthAyA janmatve'pi prAgasattvena sAdhyatvAdanavasthA syAdityata AhaIdRzasyeti / sarvAvigItamiti-bIjIGkurAdau tathA darzanAditi bhAvaH / anyatheti-darzanasyAniyAmakatve ityrthH| ghaTabuddhirghaTAdbhinnA na vA? Aye paTavat tadviSayA na syAt / dvitIye'pi svayaM tadviSayA na syAt / bodhyaM buddhisaMbaddhaM prakAzate asaMbaddhaM vA? Adye'pi sa saMbandhassaMbaddho'saMbaddho vA? prathame'navasthA ; dvitIye saMbandhasyAsaMbaddhatve tanmUlakabodhyasaMbandhasyApyabhAvena prakAzAbhAvAditi prasaGgayoH prasaGgaH; ata evAdyadvitIyo'pi netyAdi (tyAdya)vikalpasaMbhavAditi bhAvaH / kiJcitkAraH-vyApAravizeSaH / prakArAntareNApyanavasthAmAha-kiJcitkArasyApIti / kiJcitkArasyApi kAryajananArtha kizcitkArApekSayAM dvitIyA'navasthetyarthaH / uttaratreti Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kiJcitkAratva kuvattvatanirvyApA-tva tadabhAva vikalpadoSoddhAraH parAniSTaMca 409 sarvArthasiddhiH atrA'pi brUmaH-yatra kiJcitkAreNA hetutvaM dRSTaM yathA kASTAdevAlAdinA; tatra tathA / nacAnavasthA; hetusaMpattiparamparAyA adoSatvAt ; atiriktasyAtrAnirUpaNAt / yatra tu dvAranirapekSaM hetutvaM tatrApi darzanabalAt kiJcitkArAntaraM na janayitavyaM yato'navasthA syAt / na cAtiprasaGgaH; niyatapUrvatvagrAhiNA pratyakSeNaiva tannivAraNAt / anyathA tadapi te pramANaM na syAditi vizvApahnavaH / yacca kArya kurvato'kurvato vA kAraNatvam ? Aye kAryasyApi pUrvasiddhiprasaktayA kAryatvAbhAvaH dvitIye virodhAtiprasaGgAviti; tadapyapaSThu ; bhAvikAryanuguNavyApAravattvameva kAraNasya kurvattvaM / tatra kathaM kAryasya svasmAtpUrvasiddhiH? kurvattvanirUpaNaM tu bhAvinApi kAryeNa buddhyArohiNA sidhyet / etena nirvyApArassavyApAro vA heturityAdyapi dattottaraM / kArya(tva)kAraNatvayossvabhA AnandadAyinI akiJcitkurvato'pi janakatve vizeSAbhAvAttantubhirapi ghaTa ratpadyatetyarthaH / atiriktasyeti-hetusampattiparamparAtiriktasyetyarthaH / anyathetipratyakSasya niyAmakatvAbhAva pratyakSamAtrapramANavAdinastavArthasiddhireva na syAdityarthaH / Aye kAryasyApIti--kRtinirUpakasya karmaNopi prAksattvaniyamAditi bhAvaH / dvitIye iti--akurvato janakatvarUpakurvattvaM viruddhaM kRtimattvAbhAve'pi janakatve sarva sarvasya kAraNamityatiprasaGgazcetyarthaH / apaSTha-asAraM / eteneti-pUrvatra kRtirUpavyApAravizeSaH atra kriyA(kRti)rUpa sAdhAraNabyApAramAtramiti. bhedo jnyeyH| svabhAvatve iti-na hi ghaTasvabhAvaH kasyacit kasyacinceti Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya ...rrrrrrror sarvArthasiddhiH * vatve ghaTatvanIlatvAdivat sarva pratyapi syAtAM; asvabhAvatve kasyacidapi na syAtAmityapi niyatapratisaMvandhikasvabhAvata eva tadubhayasiddhernirastaM / daNDAdikAryatvaM ghaTAdikAraNatvaM vA nIlAdivadeva puruSabhede'pyaviparyastameva / atha syAt / kAryakAraNabhAvasya dviSThatve dvayorapi dvairUpyAdavizeSavirodhabhedApattayassyuH / ekasthatve'pi yatraikasmiMstatraivamiti; tatra brUmaH; kArye kAryatvaM kAraNe kAraNatvaM ca vartate; tathA'pyanyonyanirUpyatayA saMbandhavyavahArAdisiddhiArati / syAdetat / na tAvaddaNDAdayo mRdAdhavayavAzca pratyekaM ghaTAdhutpAdanazaktAH adarzanAt / ata eva na . AnandadAyinI saMbhavati / svabhAvatvavyAghAtAditi bhAvaH / asvabhAvatve ititaddharmatvAbhAva ityarthaH / niyatapratisambandhiketi- kAryakAraNatve svabhAvAveva / nacAtiprasaGgaH; saMyogAdivatpratisaMbandhiniyamAdityarthaH / svabhAvatvamevopapAdayati--daNDAdIti / yathA nIlAdikaM dharmivizeSaniyatamapi tasya svabhAvaH puruSavizeSaniyataM ca na bhavati tadvadityarthaH / viparyastaM-- viparItaM tadanyaditi yAvat / avizeSeti-kAryasyApi kAraNatvaM kAraNasya kAryatvaM kAryakAraNayossvasvApekSayA pUrvabhAvitvapazcAdbhAvitvarUpavirodha ekasyaiva kAryakAraNarUpeNa bhedazca syuri(syAdi)tyarthaH / ekasthatve'pi-kAryakAraNayoranyataramAtravRttitve'pi / yatreti-yatra kAryakAraNabhAvavai(bhAvAdvai)rUpyaM tatra uktadoSAH syurityarthaH / nanu mRdAdayazzaktAH kArya janayantyazaktA veti vikalpamabhipretya dvitIyaM dUSayatina tAvaditi / azaktAnAM janakatvaM vyAhatamiti bhAvaH / AcaM Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAryakAraNabhAvasyadviSThatvapratyekajananazaktatvatadabhAvavikalpadUSaNoddhAraH 411 sarvArthasiddhiH samuditA api / na hi nadyarasametyApi daheyuH ! naca sikatAssaMbhUya tailaM janayeyu ! zaktAnAmeva saMbhUyakaraNe sarve kRtakarAH syuH / zaktasya kurvatopyanyAkAGkSAyAM sarvairapi syAt / tathAca dezAdivyavahitAnAmasannidheH kathai kAryArambhaH / nahi kArye kAraNAnAM sAdhyAMzabhedaH ! vibhaktadazAyAM samudAye vA tasyAdRSTeH / niraMze guNAdau ca durvacametaditi atrocyatesamuditAnAM kAryakaratvameva hi pratyekamapi hi zaktiH ! kathamatra viyuktaiH kAryakaraNaM ? kathaM ca sameteSu kRtakaratA? atarazaktasyApi sahakAryAkAGkSAyAmatiprasaGgazca nirastaH / yAvatkAryasiddhi niyataviSayatvAttasyA iti / nanu pUrva kAraNAmityukte naSTaM AnandadAyinI dUSayati-- zaktAnAmiti / ekasyApi zaktatvena kAryasya karaNAdita - rairapi tasya karaNe kutaH karaNatvamitItara ( kRtakaratvamiti sahakAri ) vaiyarthyamiti bhAvaH / sarvairapi syAditi - avizeSAditi bhAvaH / astu ko doSa ityatrAha---tathAceti / ekaghaTavyaktayutpattau daNDAdikAraNatAva (tpattisthadaNDatvAdikAraNatvAvacchedakAvacchinnayAvadbhirbhavita vyamiti dezAdivyavahitAnAM sannidhyasaMbhavAdutpattireva na syAdityarthaH / nanu sannihitaM kAraNaM kArye kaJcidaMzaM janayati asannihitaM ca yadA sannidhAsyati tadetarAMzaM janayatu kathaM kAryAnArambha ityatrAha naha kArye iti / etaditi - janyajanakatvamityarthaH / yAvatkAryasiddhItiekakAryanirUpitAni yAvanti kAraNatAvacchedakAni pratyekaM tAvadavacchinnayatkiJcitsattva eva kAryadarzanAditi bhAvaH / nanviti - Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH kAraNamityuktaM syat / dRSTA ca mRdite mRtpiNDe ghaTotpattiH / tathAca svAtmAnamalabhamAnasya kathaM parasAdhakatvam ? anyathA cirAtikrAntasya ca syAdeva kAraNatvaM / tucchasya ca kAraNatve kAryatvamapi tucchaM syAt nityaM veti; tadapi na; pUrvakSaNasattvameva hi kAraNasya kAryopayogi! na ca. tattadA nAsti! kAryakSaNe tu kasyacidasattvaM na kAraNatvavirodhi / pUrva naSTamityapyasAdhu; sthiravAde tadayogAt / piNDasya tu na sAkSAtkAraNatvaM / na ca piNDastatpradhvaMso vA'tyantatucchaH! svakAle sadbhA AnandadAyinI pUrvakAla ityAdau pUrvapadasyAtItArthakatvAdarzanAdityarthaH / anyathetisvarUpAbhAvasyobhayatra tulyatvAditi bhAvaH / tucchasyetiupAdAnasamAnasvabhAvatvAditi bhAvaH / tucchasya sArvakAlikatvAt kAryotpAde vilambAt tucchakAraNAnantarakSaNavartiprAgabhAvapratiyogitvaM na syAdityarthaH / anye tu-tucchasya sArvakAlikatayA sArvakAlikakAryaparamparA syAdityartha ityAhuH / kiM kAraNamAtrasya svakAryakAlasattvaM vaktavyaM kAraNavizeSasya vA ? iti vikalpya AdyaM prativaktipUrvakSaNasattvamiti / dvitIyaM prativakti-kAryakSaNa iti / nimittasyAsattvaM na virodhi upAdAnasyAsattvaM virodhyapyatra nAstIti bhAvaH / tadevopapAdayati--pUrva (miti)meveti / piNDatvAvasthAnAze'pi mRda upAdAnasya sattvAdityarthaH / piNDasyati-piNDAvasthAyA ityarthaH / na sAkSAditi- paricAyakatva(mAtra)mityarthaH / svakAle iti--sArvakAlikAsattvameva hi tucchatvamiti bhAvaH / asattvamAtrameva tucchatva - Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAraNasya svarUpAlAbhazaGkApArahAraH kAraNasya pUrvatvanirUpaNaMca 413 sarvArthasiddhiH vAt / kAlAntarAsattvena tucchatve pratyakSaviSayo'pi tathA syAt / tathAceyaM (tathA ca te) maadhymikgtiH| atha beSe ; pUrvatvameva kAraNasya durnirUpaM pUrvakAlavRttitvaM hi tat ! kAle ca pUrvatvamupAdhikRtam / sa copAdhiryadyayameva tadA tadadhInaM kAlasya pUrvatvaM kAlAdhInaM copAdherityanyonyAzrayaH / anyApekSAyAM cakrakaM anavasthApi / kAlasya kramavadupAdhisaMvandhabhedAjhedazva kRtsnaikadezavikalpaduHstha iti / evaM bruvatA kiM paurvAparyameva na dRSTaM ? dRSTamapi vA bAdhita ? nAdyaH; svAbhyupetalokavyavahAravirodhAt / na dvitIyaH; sarveSAM nityatvatucchatvayoranyataraprasaGgAt / ataH kAle satyasati vA kramastAvadurapahnavaH AnandadAyinI prayojakaM lAghavAdityatrAha-kAlAntareti / pratyakSaviSayasyApi kAlA. ntarAsattvAditi bhAvaH / kRtsnaikadezeti-kAlaH kramAdupAdhibhi: kAtnaryena saMbadhyate athaika(thavaika)dezena ? na prathamaH ; sarvo'pi kAlaH pUrvo vA paro(ro'pi)veti pUrvAparavibhAgo na syAt / na dvitIyaH ; ekadezAbhAvAditi vikalpaduHsthatvAdityarthaH / svAbhyupetati-svAbhyupetavyavahAravirodho lokavyavahAravirodhazcetyarthaH / pUrvaH para iti vyavahArasya sarvasiddhatvAdahetukasya notpattiH / 'pUrva naiva svabhAvataH ' iti cArvAkavyavahArAceti bhAvaH / sarveSAmiti / idaM pUrvamidaM paramiti paurvAparyaviziSTapratItidRzyate ; tatra vizeSaNIbhUtapUrvatvamAtrabAdha nityatvaM vizeSyabAdhe viziSTabAdhe ca tucchatvaM syAdityarthaH / nanu kAlAnabhyupamanyuH kathamityatrAha-ataH kAla iti / kAlazabdavAcyasya kasya cit tairaSya Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 sarvArthasiddhisahitatatvamuktAMkalApaH [jaDadravyaM sarvArthasiddhiH krameNopAdhibhiryogassAkalyenAMzato'pi vA / kAlasya na ghaTeteti sthiravAdI kathaM vadet / / pratyakSeNa vi(pratyakSaprati)ruddhazca kSaNabhaGgaparigrahaH / apasiddhAntamAdadhyAt mAnamanyadanicchataH / atha lokAyatAntassthamanumAnaM ca manyase / AgamopyavisaMvAdI tadantassthAtumarhati / ya(tra)taH pravRttisAmarthya na lokAdupalabhyate / ___AnandadAyinI bhyupagantavyatvAditi bhAvaH / kRtsnaikadezavikalpaM pariharati-kramaNeti / tasyaikasya kAlamya krameNopAdhiyogo vaktuM zakyaH / kSaNikatvapakSa eva paraM vaktuM na zakyate / ekenAnekeSAmAnantaryeNa yogaH kramavadupAdhisaMbandhaH / na ca kRtyaikadezavikalpadoSaH ubhayathA'pi doSAbhAvAt / na ca sarvasyApi pUrvaparatvayoH prasaGgena vibhAgAbhAvaH ; tattatpUrvopAdhikAle sarvasya pUrvatvAt tattatparo(tattadapa)pAdhikAle sarvasya paratvAcca / nacaikadezAsaMbhavaH ; satatapariNAmavAdibhirasmAbhistada(syA) GgIkAre virodhAbhAvAccetyarthaH / nanu kSaNabhaGgAGgIkArAt kramavadupAdhiyogo na ghaTate ityAzaGkaya kiM pratyakSeNa kSaNabhaGgasvIkAra utAnumAnena ? iti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati-pratyakSeNeti / pratyabhijJArUpapratyakSeNa sthairyagocareNetyarthaH / dvitIyaM dUSayati-apasiddhAntamiti / tava pratyakSAdanyasyApramANatvAditi bhAvaH / lokAyatAntassthamiti-lokAyataM-cArvAkazAstraM tatrAnumAnamapyantargataM tathAca nApasiddhAnta iti bhAvaH / kecittu(anyetu)lokAyatAntassthaM (lokAyataM taTasthaM) pratyakSAntargatamityartha ityAhuH / Amamo'pIti tulyatvAditi bhAvaH / kiJca Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] paurvAnniyamo durapalapo kSabhaGgAnupapattiH agamasya pramANatA ca 415 sarvArthasiddhiH anumIyeta tatrApi prAmANyamavizeSataH / / astvevam ; tasya niyamo na zakyaH ; asmAdevedamanantaramiti / tadetanniyatapUrvatvaM hi na jAtejAtimapekSya ! dvayorapi traikAlikatvAt / naca jAtervyaktimapekSya ; sarvAsAM jAtInAM pUrvatvena kaarnnniymaasiddheH| jAtyantarApekSayA kAryatvaM na dRSTamiti cet / kimataH pUrvametajAtikAryatvamapi dRSTaM ? ekavyaktezca niyamo dugrahaH ananuvRtteH / kRttikArohiNyorapi hyudayabhedeSveva vyAptiguhyate / etena vyakterjAtyapekSayA vyaktayapekSayA vA pUrvatvaniyamo'pi pratyukta iti; ayamapyanuktopAlambhaH; etaddharmakAdetaddharmaka AnandadAyinI anumAnaprAmANyamAvazyakamityAha-yata iti / yato lokAt pratyakSAt / pravRttisAmarthya-pravRttijanakatA / prAmANyasaMdehAdinA nopalabhyate tatrApyavisaMvAdipratyakSAvizeSAtprAmANyamanumIyeta tataH pravRttiH anyathA pravRtti syAditi bhAvaH / astvevamiti--asmAdevedamanantaramiti tasya kAraNasya niyamo grahItuM na zakya ityarthaH / tadevopapAdayatitadetaditi / kAraNaniyamAsiddheriti-tantujAtiH paTakAraNamiti niyamo na siddhayedityarthaH / etajjAtIti-tantujAtItyarthaH / ekavyaktariti rAsabhAditulyatvAditi bhAvaH / nanu kRttikArAohaNyAdAvekavyaktikatve'pi vyAptigraho dRSTa ityatrAha--kRttiketi / tatrApyanayorudayAnAM bhinnabhinnAnAmanekeSAmeva vyAptirgRhyata ityarthaH / eteneti- ekavyaktI (kteH)niyamasya(mena) durgrahatvAdi(tvene)tyarthaH / anuktopAlambha itijAtyAdyapekSayA janyajanakabhAvasthAnukteriti bhAvaH / tarhi . kimukta mityatrAha-etaddharmakAditi / daNDatvAdidharmakAt ... ghaTatvAdidharmakaM Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH mupajAtamiti jAtyupAdhikroDIkRtarUpeNa vyaktiSu niyamasiddheH / yathAdarzanaM ceyattAniyamarahitanirupAdhinirvyabhicArabhUyodarzanabalena vyAptisiddhizcAnumAne vakSyate / naca sarvasmAttAdRzAttAdRzaM sarvamaniyataM vA syAditi zaGkanIyaM / tathA vyApteragrahaNAt / tadviruddhA ca te prArthanA moghaiva / tRNAraNimaNyAdiSu ca vahnayaAnandadAyinI [kSadravya 416 1 jAtamityarthaH / jAtyupAdhIti - tathAca yaddharmAvacchinnaM prati yaddharmAvacchinnamananyathAsiddhaniyatapUrvaM taddharmAvacchinnaM taddharmAvacchinnAjjAtamiti jAtyupAdhikroDIkAreNa vyAptigrahasaMbhavAdityarthaH / nanu sahacAradarzanopAdhyabhAvanizcayavyabhicArajJAnavirahANAM vyAptigrAhakatvaM vAcyaM sahacAradarzanamAtrasya vyabhicArisAdhAraNyAt bhUyodarzanAnAM tricaturAdibhAvenAnanugatatvAt upAdheryogyAyogyarUpatvena tadabhAvasya duravadhAraNatvAt bhUtabhAvyasannikRSTavyakti (vastu) Su vyabhicArasaMdehena vyabhicArajJAnavirahasyApyayogA nna (taiH ) vyAptigraha ityatrAha - - yathAdarzanaM ceti nirupAdhiH-upAdhyabhAvanizcayaH / nirvyabhicAraH - vyabhicArajJAnavirahaH / bhUyodarzanaM - bhUyassahacAradarzanamityarthaH anumAna iti -- anumAnanirUpaNAvasare ityarthaH / sarvasmAt - daNDacakrAditaH / sarvaM ghaTapaTAdikamutpadyeta / yadyekA sAmagrIti nyAyAdekamevotpadyate tathAsati aniyato ghaTaH paTo vA jAyetetyatiprasaGgazca nAstItyAha - naceti / tadviruddhA ceti / etajjAtIyAde tajjAtIyamutpadyata iti vyAptigrahaviruddhA srvaaniytotpttipraarthnetyrthH| nanvetajjatIyAdetajjAtIyamutpadyata iti vyAptigraho nopapadyate ; tRNajAtIyAdvahnijAtIyamiti vyApterabhAvAt tadabhAve'pi vahni (maNyAderapi vahnijAtIya) darzanAt / evaM maNyAdijAtayAdapIti codyaM pariharati'tRNAraNIti / eka (jAtIya) zaktimattvena trayANAM vahijAtIye kAraNatvaM / 1 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH kAryAvAntarabaijAtyasyApi kAryakAraNa bhAtrasAdhakatA dUSagadikAdazanaM ca +17 sarvArthasiddhiH dyutpattau sAmAnyato vizeSatazca hetukAryabhAvo mantavyaH / tatra kAryavejAtyaM na dRzyata iti canna ; anupalabdhavaiSamyANAmapyAyurvedAdiSu zaktibhedasiddheravAntaravejAtyasya svIkAryatvAditi / / * 1 sAGkhyasaugatacArvAkairanye'pyevamupaplavAH / AnandadAyinI yadvA-vahiphUtkArAdisamavadhAnasthale yajjAtIye (tIyasamavadhAne) sati vahnijAtI (yakArya) yo (yasyo) tpattiH yajjAtIyAbhAve vahnijAtI (yAbhAvaH) yotpattyabhAvaH iti sAmAnyakAryakAraNabhAvaH, vahnitvAvAntarajAtivizeSAvacchedena vizeSakAryakAraNabhAvazcetyarthaH / anupalabdheti / tRNAdijanyeSu vaiSamyamupalabhyata eva ; tathA'pyanupalambhamAtrAnnAbhAva iti bhAvaH / sAGkhayeti-kAryakAraNabhAvamyAnatiprasaktasya duvacatvAt grAhakasyApi bhAvaprakAzaH "* sAGkhayeti --- kUTasthaM nirdharmakaM cidvastu na kAraNam ; kAraNatve AgantukadharmAGgIkArasyAvazyakatayA-- upayannapayan dharmo vikaroti hi dharmiNam / ityuktadizA pariNAmitvena kauTasthyahAniprasaGgAt ' iti sAGkhyA vadanti / na sannutpadyate bhAvo nApyasan sadasanna ca / na svato nApi parato na dvAbhyAM jAyate katham / . iti saugatAH / paramatabhaGgAdAvetadupaplavazamanaM bodhyam / atha sAGkhyavat cidvastu na pariNAmakAraNamiti mate mAdhyamikanayena pratyavatiSThamAnaiH khaNDanakAraiH khaNDanacaturthaparicchedoktAnAM dUSaNAnAM parihAraH pUrvamukta iti tatprathamaparicchedoktadUSaNamuddhartumanuvadati SARVARTHA. 27 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa jaDadravya sarvArthasiddhiH prayuktAH prativaktavyAH pratiSThitanayasthitaiH / / 1 * yadatra mAdhyamikamatasthairucyate AnandadAyinI durnirUpatvAt pUrvavRttaM ca kAraNaM vAcyam ; pUrvatvaM ca kAryaprAgabhAvAvacchinnakAlatvam / prAgabhAvatvaM ca pratiyogijanakAbhAvatvam ; tathAcAtmAzraya ityAdyanye'pyupaplavAH pratiSThitanayasthitaiH-samyagabhyastanyAyaiH puruSaiH prativaktavyAH-pariharaNIyA ityarthaH / tatpra(tparihArapra)kArastu-na ca lakSaNasyAnirvacanamAtreNa vastuno'bhAvaH; ikSukSIrAdimAdhuryavaijAtyavilopa(tyAbhAva) prasaGgAt / pratiyogitvAdivat svarUpasaMbandhavizeSatvenApyantata upapatteH / ananyathAsiddhaniyatapUrvavRttitvA (sattvA) dinA nirvaca (canasaMbhavAcca) nopapattezca / nApi grAhakAbhAvaH ; ananyathAsiddhAnvayavyatirekAdehikatvAt / nApi pUrvatvanirvacanaprayuktadoSaH / vinAzyabhAvAvacchinna (zyabhAva) tvAdinA nirvacanasaMbhavAditi / nanu sataH kAryakAraNabhAvo nopapadyate kAryakAraNabhAvasya sattvAdhInatkAbhAvena asattvaniyatatvAditi khaNDanoktimanuvadati- yadatreti / anyetu nanu sarvazUnyavAde kAryakAraNabhAva eva na saMbhavati ; zUnyasya kiJcidapekSayA pUrvasattvAbhAvAt / tathAca bhrAntisiddhasyApi kAlavizeSe utpattiH kAlavizeSa pratItirityAdyanupapannamityAzaGkaya pUrvakAlasattvamAtramatiprasaktaM ; niyatasattvavivakSAyAM pUrvakAlaniyatatvameva lAghavAdastu ; tacca vAdiprativAdinomsamAnameva / sattvaM tu gauravAdanantarbhUtam / tathAca kAraNatvAnanta bhAvaprakAzaH 1 * yadatretyAdi / tatra khaNDanakAraiH-- sarvathA sadupAyAnAM vAdamArgaH pravartate / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] triguNaparIkSAyAM hetutvasya sattvaghaTitatve dUSaNaM 419 sarvArthasiddhiH 1 * pUrvasaMbandhaniyame hetutve tulya eva nau / bhAvaprakAzaH. __ adhikAro'nupAyatvAnna vAde zUnyavAdinaH // iti nirAlambanavAde bhaTTakumArilasiddhAntameva pUrvapakSIkRtya; tadanabhyupagacchato'pi cArvAkamAdhyamikAdervAgvistarANAM pratIyamAnatvAt tasyaiva vA anippattau bhavatastannirAsAnupapatteH ; so'yamapUrvaH pramANAdisattvAnabhyupagamAtmA vAstambhanamantrI bhavatA'bhyUhitaH ; nUnaM yasya prabhA. vAdbhagavatA suraguruNA lokAyatasUtrANi na praNItAni ; tathAgatena vA madhyamAgamA nopadiSTAH; bhagavatpAdena vA bAdarAyaNIyeSu sUtreSu bhASyaM nAbhASi' ityArabhya mAdhyamikamataM pariSkRtya, 'evaM ca sati saugatabrahmavAdinorayaM vizeSa:-yadAdimaH sarvamevAnirvacanIyaM varNayati / taduktaM bhagavatA laGkAvatAre buddhayA vivicyamAnAnAM svabhAvo nAvadhAryate / ato nirabhilapyAste nissvabhAvAzca dezitAH / / iti / vijJAnavyatiriktaM punaridaM vizvaM sadasadbhyAM vilakSaNaM brahmavAdinamsaGgirante' iti tadevaM bhedaprapaJco'nirvacanIyaH, brahmaiva tu paramArthasadadvayamiti sthitam' iti coktam , tatpraghaTTakasthAmidaM kArikAdvayam / ato mAdhyamikamatasthAH khaNDanakArAH / pUrvoktavizeSasUcanAya khaNDanakArairityanuktA mAdhyamikamatasthairityuktam / ata evAdvaitasiddhau 'taduktaM khaNDanakRdbhiH' iti kArikAdvayamudAhRtam / / * pUrvasambandhaniyame ityAdi-khaNDane antarbhAvitasattaM cedityAdikArikAtadvivaraNAnantaraM 'tasmAt pUrvasambandhaniyame' ityAdirupasaMhAragranthaH / tatra pratibandidUSaNApekSayA prathamaM tanmatadUSaNameva prAdhAnyAtkartumucitamiti bhAvena prathamamupasaMhAradUSaNam // 27* Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH hetutatvabahirbhUtasattvAsattvakathA vRthA / / iti / tatrocyate AnandadAyinI rgatasattvAsattvavicAro vyartha iti mAdhyamikamatastho(mataikadezyu)ktaM duruktamiti prasaGgAddaSayitumanubhASate-yadatra mAdhyamikamatasthairiti ityAhuH / asmin pakSe mAdhyamikagrantha eva kiJcidviSamaM khaNDanenAnUdita iti dhyeyaM / bhAvaprakAzaH khaNDane eva 'kathaMpunarasataH kAraNatvamavaseyaM prAksattvaniyamasya vizeSaNasyAnabhyupagamAt ; asattvasyAvizeSAt ? iti cenna; idamasmAniyataM prAksaditi buddhayA vizeSAt, ityAdinA iyaM kArikA vistareNa vivRtA / tatra kAlAntarasaMbandhinyAssattAyA viziSTavyavahArapravRttisamaye'sattve'pi vyavahAropapattiratItAdeAnaviSayatvopapAdanAvasare vakSyamANadizA sulbhaa| bhavadbhirapi tathA'pi kAlAntarasthityA ghaTAdikaM svarUpato vizeSaNatazca vyavacchinnaM tadvijJAnena svabhAvabalAt sa vizeSaNatvenopAdIyate na tvevamatyantAsadbhavitumarhati ; tasya svarUpato vizeSaNatazca vyavacchinnatayA'naGgIkArAt kutra svabhAvato vijJAnaM saMbandhi nirUpyeta' ityAdinA sAdhitA // satyA cetsaMvRtiH keyaM ! mRSA cetsatyatA kutaH / satyatvaM na tu sAmAnyaM mRSArthaparamArthayo // ityAdinA saMvRtinirAkartA bhaTTakumArilo bhavadIyaprativacanaklezaM nirarthakamAdhatte / saMvRtisatyavyAvahArikasatyazabdau na vivkssitsaadhko| asataH svarUpaM na saMbhavatItyAdikaM buddhisare (242) sthApayipyate ; Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetutvasya sattvaghaTitatve dRSaparihAraH 421 sarvArthasiddhiH 1* prAkAlaniyatatvena kAraNaM pramitaM na vA? / AnandadAyinI mAdhyamikamatasthatvaM mAdhyamikamatAnusaraNAt / yadyapi khaNDane __ antarbhUtabahirbhUtasattvAsattvakathA vRthA ! iti kiJcidvikRtaM paThyate; tathA'pi uttaratra antarbhAviteti tadganthopAdAnAt lekhakAdhInaM tadvaiSamyamiti kecidAhuH / anyetumAdhyamikamatasthaH khaNDanakAra ucyate / uttaratrAnyadapIti khaNDanagra bhAvaprakAzaH evaM paramatabhaGge'pIti bhAvena prakRte dUSaNaM saMgRhNAti * prAkkAlaniyatatveneti zlokena / tadeva-pramitatvameva / tamyakAraNasya sattvam / nanu abAdhitaviSayakajJAnaM prmaa| tatra kAraNasya tricaturakakSyAsvabAdhyatvamasmAkamapISTam / kAlatrayAbAdhyatvaM tu na jJAtumarhamiti cet ; atra tatvaTIkAvAkyamuttaraM----' sarvadA sarveSAmabA. dhitatvaM dujJAnamiti cet , brahmaNi kassamAzvAsaH' ityAdi / nanu 'svaprakAzAdvitIyacaitanyarUpatvameva brahmaNaH sattvaM, ityadvaitasiddhAvulaM ; ato na brahmasattvAnupapattiriti cet ; atroktaM zatadUSaNyAmAcAryaiH san ghaTa iti pratyakSasya ghaTaviSayakatvasthApanAvasare-'atassacchabdArthaH svarUpaM cet ghaTazabdArtho'pi svarUpameva' ityaadi| siddhAnte jAtyanaGgIkAreNa sattvaM jaDasvarUpamapi bhavitumarhatyeveti ko doSa iti bhAvaH / AcAryapAdAnAmAcAryaH tnmaatulairvaadihNsaambuvaahaayenyaaykulishe'pyuktN caturthe paricchede ... ' svarUpameva hi bhAvAnAM satpadArthassaMsthAnamAtramiti sthitamanyatra' iti / zrIbhASyakRtAM paramagurubhiH bhagavadyAmunamunibhirapi saMvitsiddhau brahmapratibandimuktA anantaramevamuktaM Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH Aye tadeva tatsattvaM anyathA 1*niyamo'pi na // AnandadAyinI nthAnuvAdAdityAhuH / tadeva-pramitatvameva / pramitatvaM-abAdhitamAnaviSayatvam / niyatatvam ca niyamena sattvaM / tathAca sattvaghaTitaM kAraNatvamiti sattvazUnyamate kAraNatvaM durvacamityarthaH / taduktamanyadapi bhAvaprakAzaH tasmAdastIti saMvittirjAyamAnA ghaTAdiSu / tattatpadArthasaMsthAnapAramArthAvabodhinI !! sajAtIyavijAtIyavyavacchedanibandhanaiH / svaissvaidyavasthitai rUpaiH padArthAnAM tu yA sthitiH / sA sattA na svatantrAnyA tatrAdvaitakathA katham ? // iti / vyAvahArikasatyatvAnmRSAtve'pyaviruddhatA / pratyakSAderiti mataM prAgeva samadUduSam / sarvajJatvAdivacanaprAmANyaM vyAvahArikam // tAtvikaM tu pramANatvamadvaitavacasAmiti / niyAmakaM na pazyAmo nirbandhAttAvakAhate / / iti ca / nyAyakulize tRtIyaparicchede'pi 'pAramArthyaM vinA'rthasya na svarUpAntaraM bhavet / jJAnasya ca svabhAvo'yaM yadarthapravaNAtmatA // etatkiloktaM vizvamapi dRzyaM jaDarUpameveti; kimataH? na hi jaDamiti aparamArthaparyAyaM laukikA manyante' ityupakramya jaDapratIterabAdhitaviSayatvaM sthApitam / atrApyuttaratra prapaJcasya zrauto yauktikazca bAdho na saMbhavatIti sthApayiSyate / ato'trAvistara iti bodhyam / 1 * niyamo'pi neti-apinA kAraNamapi neti bodhitam // Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] hetutvasya sattvaghaTitatve dUSaNaparihAraH 423 bhAvaprakAzaH ayamAzayaH -- asti hi bhagavato vyAsasya brahmamImAMsAdvitIyasUtram "jasmAdyasya yataH iti / tatra ca sattAyA vizeSaNatayopalakSaNatayA kAraNa koTivikalpavat janmAdInAmupalakSaNatayA vizeSaNatayA vA lakSaNa teti vikalpenAkSepe samAdhAnamucyate / tatra ca yato vA imAni bhUtAni jAyante' iti zrutirmUlam / iyaM ca zrutiHutpannazca sthito naSTa ukta loko'rthatastvayA / kalpanAmAtramityasmAt sarvadharmAH prakAzitAH // kalpanA'pyasatI proktA yathA zUnyaM vikalpyate / niruddhAdaniruddhAdvA bIjAdaGkurasaMbhavaH || mAyotpAdavadutpAdaH sarva eva tvayocyate / atastvayA jagadidaM parikalpasamudbhavam // parijJAtamanutpannamasadbhUtaM na nazyati / nityasya saMsRtirnAsti nAnityasya ca saMsRtiH // svapnavatsaMsRtiH proktA tvayA tatvavidAM vara || (nAgArjunastave) yathA mAyA yathA svapno gandharvanagaraM yathA / tathotpAdastathA nAzaH sthitistadbhaviSyati // (mAdhyamikavRttau - kArikA) iti mAdhyamikamataM kaTAkSayati / tatra bhUtazabdassattAzrayArthakaH / ata eva kAryasarvavastusaMgrahaH / jagatsattAyAM mAnaM pratyakSaviSayArthakedaMzabdena darzitam / 'apitu devaputra paramArthasatyaM sarvavyavahArasamatikrAntaM nirvizeSamasamutpannamaniruddhamabhidheyAbhidhAnajJeyajJAnavigataM ' ityAryasatyadvayAvatAroktaM satyaM yadi sAdhakAdasetsyat tadA 'indriyaiH ' ityAdi (bodhi + paM 375) kArikA samagaMsyata / na ca tatra sAdhakaM kiJcit / ataH pratyakSato jagatassattA sidhyati / evaM kathama. { Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH anyadapi yaduktaM 'antarbhAvitasa (tvaM) ttaM catkAraNaM tadasattataH / nAntarbhAvitasa (tvaM) ttaM cetkAraNaM tadasattataH // [jaDadravya AnandadAyinI dUSayitumanubhASate - anyadapIti / (advaitamataM dUSayitumanubhASate ) - antarbhAvita sa ( tvaM) taM cetkAraNamiti / sattvaviziSTaM kAraNaM cet sattvasyApi kAraNakoTipravezazcediti yAvat / pUrvasattvaM sattvavizeSye vizeSaNIbhUtasattve vA nAstItyasataH kAraNatvamAyAtamityAha -- tadasaditi / na hi svaviziSTe svasmin vA svasya vRttiryujyate ; na ca sattvAntaraM ; tasyAsattve tadviziSTasyApyasattvaM syAt / nAntarbhAviteti -- antarbhAvitasattaM bhAvaprakAzaH satassajjAyeta' iti zrutisahakRtaitacchrutisvArasyAt kAryakAraNayorekarUpameva sattvamiti pratIyate / ata eva bahu syAm' ityAdi - zrutau nAmarUpavibhAgavibhaktakAryasattAyAH kAraNAniSThatvAbhidhAnasaGgatiH / etena - asya dvaitendrajAlasya yadupAdAnakAraNam / ajJAnaM tadupAzritya brahma kAraNamucyate // iti vArtikamapi bhavatpariSkRtapakSakakSIkRtamiva / kAraNavAkyeSvajJAnavAcipadAbhAvAcca / etacca nAyakasare (43) sthApayiSyata iti / 1 * antarbhAvitasattaM cedityAdi - etadvivaraNaM khaNDanatadvayAkhyayolaghucandrikAdau cAvadheyam / atrAsattvaM sattvenApAtato vyavasthApayitumazakyatvaM' iti AnandavardhanaTIkAyAm / " Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH dUSaNAntaranirAsaH sattvadRSaNasyAsattve'pi tulyAtaca sarvArthasiddhiH iti / atra 'tadasattataH' ityatra sthAna ' *sadidaM tataH iti pAThyam / vizeSaNatayA upalakSaNatayA vA sattAsaMbandhini nAsattvArApazzakyata iti / sattvaM ca sadasadveti vikalpyAniSTakalpana / asattvaM sadasadveti vikalpyottaramUhyatAm // svakriyAdivirodhazca sUtraprabhRti dustaraH / AnandadAyinI na bhavatIti nasamAsaH / tathA sattvamyApravezAdasataH kAraNatvaM tata evAyAtamityarthaH / tvaduktameva * tadasattataH' ityatra tadasaditi sthAne sadidamiti padaprakSepaNa tava dUSaNaM bhavatItyAha-atreti / idaM (kAraNaM) tat sadevetyarthaH / tadevopapAdayati -- vizeSaNatayati / ubhayathA'pi sattAzrayatvAtkAraNasyeti bhAvaH / nanu sattAyAssattAzrayatve'navasthA / tadanA zrayatve tasyA asatve(na kAraNasyApyasattvamityatrAha-sattvaM ceti / sadasadvati-kAraNasyAsattvaM sanna vA ? Adya'navasthA, sattvAntarApattizca / asattvasyAsattve sattvAzrayatvenAbhimatabhyAsattvazUnyatayA sarvasattvaM syAt / dvitIye tu asattvasyaivAsattvAbhAvarUpasattvAzrayatayA (tvAt ) sattvaM ; avarjanIyatayA tadvadeva sarvasyAsattvamiti bhAvaH / pUrvoktaM svakriyAvyAghAtaM vizadamAha-svakriyAdIti / sUtraprabhRti---tvadIyazA bhAvaprakAzaH * sadidabhiti-sattAyA vizeSaNatve'navasthAyAH svaparanihena parihArAt upalakSaNatve sattvenApAtato vyavasthApayituM zakyatvasya kadAcitsatve anyadA'pi tadabhAvo na saMbhavatIti bhAvaH / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH guruziSyAdivAkyAnAM parabodhArthatA yataH / / tebhyazcatanyamityAdi vadatA guruNA svayam / kiNvAdibhyaH prasidhyantI madazaktirnidarzitA / / . pratyakSAllokazabdoktAdadhikaM ca tadAyatam / abhASyata bhavatpUrvaiH pratyakSaM cArthasAdhakam // arthakAmau pumauM ca dRSTopAyairu (pAyAvu) (pAdhI u) diiritii| prIyase dUyase ca tvaM bibheSi ca tatastataH / / iSTaM prAptumaniSTaM ca nivartayitumudyataH / tasiddhau caritArthastvaM lokavatika na manyase / / bubhukSurannamAdatse zvabhakSyAdi jahAsi ca / paroktayA pratipadyArtha pratibrUSe jigISayA // AnandadAyinI strabhUtasUtramArabhyetyarthaH / tatra hetumAha-guruziSyeti / parabodhanArthatvaM parapratipattiprayojanakatvaM ; tacca sAdhyasAdhanabhAvanibandhanamiti AvaH / tvayaiva lokrasiddhakAryakAraNabhAvasya dRSTAntIkaraNAdapi virodha ityAhakiNvAdibhya iti / tadIyabhASyavirodhamapyAha-pratyakSAditi / adhikaM -adhiruparibhAvArthaH / pratyakSasyo(kSAda)paribhUtaM-phalabhUtamityarthaH / dRSTopAdhI-anvayavyatirekasiddhakAraNakau / tatastata iti-- prItiduHkhabhayahetubhya ityarthaH / udyataH- yatnavAn / tatsiddhau--iSTaprAptayaniSTaparihArasiddhau / caritArthaH--prAptaprayojanakaH / tataH kimityata Aha-lokavaditi / pUrvoktAnAM sarveSAM sAdhyasAdhanabhAvapratipattinibandhanatvAt lokavat kimarthaM tannAbhyupagacchasItyarthaH / bubhukSuriti Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH cArvAkasya svazAstrAdiviruddhabhASitA kAraNatvadUSaNAntaranirAsazca +27 tatvamuktAkalApaH kAdAcitkasya kAlAvadhiniyatikaraM pUrvasat kAraNaM sarvArthasiddhiH tatvAvadhAraNArtha vA vAde kiM na pravartase / svayaM vA mAnatarkAbhyAM kiM na kiJcitparIkSase // 32 // nanu pariveSA(diSu)dau niyata(pUrva) pUrvasat kiJcinna dRzyate / na ca ghaTAdidRSTAntena tadanumeyaM ; viparivartasya duvAratvAt / ato dRzyamAnA apyavadhayaH keSucidrasotpattau rUpAdivadyadRcchAsiddhA ityatrAha--kAdAcitkasyeti / ayaM bhAvaH-yadi pariveSAdInAmapi kAdAcitkatvaM dRSTaM tatra nipuNaM nirUpayatAM deshkaalaadRssttvishessaadaatpaadikaarnnvishessssiddhH| tadanupalambhe'pi saMdigdha AnandadAyinI kSunnivartanasAdhanatvAbhAve hyavizeSAt sarvamupAdIyeta parityajyeta vA / tathA na kriyate (iti) / tatazca svakriyAvirodha iti bhAvaH // 32 // ____ AkSepikI saMgatimAha-nanviti / Adizabdena kSaNarucyAdisaMgrahaH / niyatapUrvamiti-yadyapi sUryAmbudAdayassantyeva, tathA'pi na teSAmavadhitvaM, tatsattve'pi tadabhAvAditi bhAvaH / viparivartasyetyAdi-- taddaSTAntena ghaTAdAvevAvadhinairapekSyAnumAnasya saMbhavAditi bhAvaH / yadRcchAsiddhA iti--akAraNamiti bhAvaH / pratijJAmAtraM nArthasAdhakamityatrAhaayaM bhAva iti / AtapAdItyAdizabdena pRthivIpItabhAgAdiparigrahaH / tadanupalambhe'pIti-naca yogyAnupalambhAdabhAvanirNayaH bharjanakapAlasthavahnika(kAra)NAnAmiva tejaHka(kAra)NAnAmapyanupalambhasaMbhavAditi bhAvaH / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH [jaDadravya pariveSAdidRSTAntena nAnyatra hetvabhAvazzakyo'numAtum / anizcitasAdhyasya dRSTAntatvAyogAt / nizcitasAdhyaviparyayasya pakSatvAdyati(kSatvAtI) pAtAt / nizcitanidarzanAdanizcitAnumAnaM yuktameva / na catvadvivAdamAtreNa ghaTAdiSu sarvaloka ( saMmataH ) siddha: kAryakAraNabhAvassaMdihyate / etena 'ahetuto bhAvotpattiH kaNTakataikSNyAdidarzanAt' ityAdi ca pratyuktam / astu hetunirapekSo niyatakAlaH prAgabhAva eva kAryasya pUrvAvadhiH; sa hi svabhAvaviruddhatayA kAryakAlamana nuvAnastatpUrva eveti siddhaM, ataH kimanyairityatrAhaAnandadAyinI viparivartaprasaGga pariharati- anizciteti / nizcitasAdhyaviparyayasyetinanu ghaTAdAvapi mRdAderyadRcchA siddhatvamuktamiti cet; maivam ; pariveSAdau kAraNAbhAvanizvaye hi tadvyAptAyA ghaTAdAvapi mRdAderyahacchAsiddhatA / pariveSAdau saMdehena tadbalAdyadRcchA siddhatvakalpanAyogAt / tathAca ghaTAdau sakAraNakatvavyAptigrahassaMbhavatyeva / pariveSAdau tatsaMdehazva vyabhicArasaMdehatayA na pratibandhaka iti sAdhyaviparyayanizvayAt na pakSatvamiti bhAvaH / viparivartaprasaGgaM pariharati- eteneti / nizcitasAghyadRSTAntena (tatrApi) kAraNAvizeSAnumAnasaMbhavAditi bhAvaH / nanvastu pUrvAvadhyanumAnam / tathA'pi prAgabhAva eva pUrvAvadhiH kAraNamastu / na ca prAgabhAvasyapi yatkAraNaM tadeva kAraNama (tadevAvadhira ) stu, na tu prAgabhAvaH, taddhetoreveti nyAyAditi vAcyaM ; tasya hetunirapekSatvAt / tathAca bhAva rUpakAraNanirapekSatvameva nirhetukatvamityA (mastvityA) zaGkate - astu hetunirapekSa iti / svabhAvaviruddhatayA - bhAvAbhAvayoH svarUpeNa viruddhatayA / tatpUrva eva - ataH kimanyairiti siddhamityatrA (mityAhetya) nvayaH ! . Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] kAraNatvasya prAgabhAvenAnyathAsiddhiparihAraH 429 tatvamuktAkalApaH syAt bhAvopaSTambhazUnyo na khalu tadavadhiM prAgabhAsarvArthasiddhiH bhAvopaSTambheti / bhAvAntaramabhAva iti sthApayiSyate / iha tvapinA pakSAntarAnvArohassUcyate / ayaM bhAvaH - yadi kAryeNa prAgabhAva eva kevalospekSaNIyaH tadvadete (deva te) nApyanAdinA bhAvyaM; ataH prAgavadhissannapyabhAvastattadbhAvazekharita eva svAtmAnamavadhitvena niyacchediti / nityasvabhAvavat kAdAcitkasvabhAvasyApi hetu AnandadAyinI anyaiH--bhAvarUpaiH / bhAvAntaramiti - tathAca prAgabhAvamAtrahetukatve'pi bhAvarUpakAraNajanyatvaM sahetukatvaM siddhamiti bhAvaH / anvAroho'GgIkAraH / nanu bhAvopaSTambha eva mAstu mAnAbhAvAdityatrAha - ayaM bhAva iti / tadvadeveti --- nanu janyatvasyAnAditvaviruddhatayA tayApyaprAgabhAvajanyatvasyApi virodhitayA kathaM tato'nAditvasAditvasAdhanamiti cenna ; kAryaM prAgabhAvamAtrajanyaM cet prAgabhAvAdhikaraNakSaNottaratvAdhikaraNa kSaNavartiprAgabhAvapratiyogi na syAt yatta ( yadya) dadhikaraNakSaNottaratvAdhikaraNakSaNavartiprAgabhAvapratiyogi tanna tanmAtrajanyaM yathA ghaTo daNDamAtrajanyaH ityApAdanenAnAditvAsiddheriti bhAvaH / anye tu prAgabhAvamAtrajanyatve prAgapi prAgabhAvasattvena kAryotpattervilambAyogat atItakA (le'pi) le (kAryasyAvazyakatayA) kAryAbhAvasyAsaMbhavAt anAditva (marthAtprApta) mityaahuH| kAryasyAdyajAtasya pUrvakAlasattvamevAnAditvAmityapyAhuH / tattadbhAva zekharita iti - mUrti (mRtta) tvAdiviziSTaH / nityasvabhAvavaditi---- anyathA Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vo'pi kuryAt / kArye nirhetukaM cet kathamiva na sarvArthasiddhiH nairapekSyaM syAdityatrAha - kAryaM nirhetukaM cediti / viSamaM nidarzanamityAkUtam / tadevAniSTaprasaGgena vyanakti-kathamiti / niravadhitve gatyantaraM na bhavatIti bhAva: / kAryasya nityatvaM sato'sato veti vikalpe pUrvatra nityatA anyatra tucchatA syAditi vibhAjyam / pUrvAvadhivaduttarAvadherapya satkalpatvAnnityatvam / na hi itaH paraM na bhavitavyamanenetyapi niyamo'sti / nanu kAdAcitkatvaM svabhAvo na vA ? Aye nityasvabhAvavanirapekSa eva syAt / 1 AnandadAyinI nityasvabhAvasyApi tatsApekSatA syAditi bhAvaH / tadeveti -- nidarzanavaiSamyamevetyarthaH / kAryasya nityatvaM vibhAjyamityanvayaH / vibhAjyaM - vivecanayam / nanvetAvatA pUrvAvadhirAhityamastu ; uttarAvadhivaidhuryarUpa nityatvaM kuta ityatrAha - pUrvAvadhivaditi / asatkalpatvamavirodhitvamityarthaH / asatkalpatvamevopapAdayati-nahIti / uttarAvadhitvAbhAve sarvasyApyuttarAvadhivaidhurye (Na) tadanantaramityabhAvAdityarthaH / yadvA nanu * dhvaMsa uttarAvadhirastvityatrAha --- na hIti / dhvaMsasyApyuktarItyA uttarAvadhivaidhuryeNAnAditvAtsarvasyApyuttarAvadhitvAnupapatterityarthaH / nityasvabhAvava ---- diti pUrvatra svabhAvatvAvizeSAdahetukatvazaGkA ; saMprati svabhAvatvavyAghAtAdhIneti vaiSamyam / sva (sva) bhAvasya ceti -- sarvasyApi sahetukatva - Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] mukhabhedanibandhananityanidarzanena ca nirhetukatvatvodyapaH rehAra: 431 tatvamuktAkalApaH bhavennityatA tucchatA vA? kAdAcitkasvabhAvAdyadi na niyamanAta sarvArthasiddhiH dvitIye kathamatatsvabhAvaH kAraNasahasreNApi tatsvabhAvatAM netuM zakyaH ? svabhAvasya ca hetumattve nirhetukamiti kiJcinna syAt / ato nityasvabhAvavanniyatakAlasvabhAvatA syAditi zaGkate - kAdAcitketi / kAdAcitkasvabhAvatve'pi hetvadhInatAM tata eva nityasvabhAvavaiSamyaM cAbhipretyAha-na niyamanAditi / na hi yataH kutazcidanantaramanena bhavitavyamiti kAdAcitkatvaM ! aniyamAdRSTeH; asmAdanantaramevedamiti vyavasthAdRSTerityarthaH / uktaniyamAnabhyupagame sarvatra sarvadA sarvataH kAryaM syAditi tarkabAdhaM AnandadAyinI prasaGgAt naceSTApattiH bhavadbhirnityAnityavyavasthAkaraNAditi bhAvaH / svabhAvatve'pi kAryasya hetvadhInatA darzanabalAdabhyupeyate na tu nityasya ; tadabhAvAt; anyathA kAryasya dhUmAderyataH kutazcigardabhAdijAtIyAdanantaramapyupalabdhirutpattissyAt / vahnyAdighaTitasAmagrayanantaramapi kadAcidanupabdhissyAt ; naceSTApattiH; dhUmAdervayAdyanantarameva niyatopalambhavirodhAt / tadarthino niyamena tatraiva pravRtteH / svakriyAvyAghAtAderapi prasaGgAnniyatAvadhikatvamaGgIkaraNIyamityAha - svabhAvatve'pi ityAdinA / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa [jadravya tatvamuktAkalApaH anyathA'tiprasaGgAt // 33 // netrAderdIpikAdoreva niyamayutaM taijasatvAdi sarvArthasiddhiH vyanakti-anyatheti / na hi dhUmAdinA yadAkadAcidbhavitavyamityasya kAdAcitkatvaM niyamyate ! tathA sati gardabhAderanantaraM tadupalabdhirvA sAmagrathanantaramanupalabdhirvA syAditi // iti triguNaparIkSAyAM kAryakAraNabhAvabhaGganirAsaH. prakRtasya prakRtyAdikAraNavAdasya pratipakSA nirastAH / tatra dehAdivadindriyANAmapi bhautikatvaM vadataH prativaktinetrAderiti / niyamayutaM- sAvadhAraNaM ; rUpAdiSu madhye rasAdya AnandadAyinI nahIti----(dhUmAdinA) yadAkadAcidbhavitavyamityetAvatA niyatakAraNAnaGgIkAre tasmAdanantaramanena bhAvyamiti kAdAcitkatvamutpatti(ttirna)na niyantuM zakyamityarthaH / / iti triguNaparIkSAyAM kAryakAraNabhAvabhaGganirAsaH avasarasaMgatimAha-prakRtyeti / rasAdyagrAhakatva iti-Atmani Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] indriyabhautikatve parokta numAnAnuvAdaH tatvamuktAkalApaH 433 sAdhye rUpAdigrAhakatvaM sarvArthasiddhiH grAhakatvena vizeSitAmityarthaH / cakSustaijasaM rasAdyagrAhakatve sati rUpagrAhakadravyatvAt dIpavat iti / evaM tvagindriyaM vAyavIyaM sparzAdiSu madhye sparzasyaiva grAhakatvAt aGgasaGgisalilazaityAbhivyaJjakavAyuvat / rasanasyApyatve rasasyaiveti dantAntastoyadRSTAntaH / ghrANasya pArthivatve gandhasyaiveti kuGkumagandhAbhivyaJjakanimvatvagAdi nidarzanam / zrotrasya tu nabhastve zrotraM guNAvAntarajAtyA svaguNasajAtIyaguNagrAhakaM bAhyendriyatvAt cakSurAdivat iti / zabdo guNAvAntarajAtyA khasajAtIyaguNavatendriyeNa gRhyate vahirindriyavyavasthApakaguNatvAdrUpAdivat / zabdo bhUtendriyagrAhya iti AnandadAyinI vyabhicAravAraNAya rasAdyagrAhakatva iti / paramANau vyabhicAravAraNAya rUpagrAhakatvAditi / sannikarSAdau vyabhicAravAraNAya dravyatvA diti / ghaTAdigrAhakatayA'siddhiprasaGgAdatrApi rUpAdiSviti bodhyam / tadarthazca -- rUpAdiSu paJcasu madhye iti / atra grAhakatvaM laukikapratyakSajanakatvaM; tenopanayAdivazAdra (dinA 2) sAdigrAhakatayA nAsiddhiH / evamuttarAnumAneSvapi draSTavyam / rasasyaiveti -- rasasyaiva grAhakatvaM heturityarthaH / evaM gandhasyaivetyAdAvapi bodhyam / nidarzanaM -- dRSTAntaH / bahirindriyeti indriyapaJcake svagrAha kendriyetarendriyanirUpitasvagrAha kendriyaniSTha bhedAnumitihetusAkSAtkAraviSayaguNatvAdityarthaH / tena ' indriyavyavasthApakatvaM indriyasAdhakatvaM; na ca zabdajanyatvAmindriyasya ! indri 28 SARVARTHA. Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe tatvamuktAkalApaH yadi karaNatayA syAdasAdhAraNatvam / sarvArthasiddhiH [jaDadravya vA; vahirindriyavyavasthApakatvAdityeva hetuH / tathA zrotraM bhautikaM bAhyendriyatvAt cakSurAdivat / AkAza indriyArambhako bhUtatvAt bhUtAntaravat iti / zabdopalabdhirvA bhUtendriyakaraNikA bAhyendriyavyavasthApakopalabdhitvAt rUpopalabdhivat / tatrAdyeSu caturSvanumAneSu hetuvikalpama ( nUdya ) bhipretya dUSayatiyadi krnntyetyaadibhiH| yasmin sati kAryaM bhavatyeva tatkaraNam / tacca sannikarSavizeSaviziSTatayendriyANAm / nanu AnandadAyinI yAnumApakatvaM cet dravyatvAdau vyabhicAraH' ityapAstam / guNatvAditi zabdatvAdau vyabhicAravAraNAya / asiddhivAraNAya sAkSAtkAraviSayeti / sukhAdau vyabhicAravAraNAya bahirindriyeti / dravyatvAdau vyabhicAravAraNAya indriyapaJcaketi vizeSaNamiti dhyeyam / bahirindriyavyavasthApakatvAditi - pUrvavadevArthaH / zabdatvAdau sAdhyasattvAt na vyabhicAra iti guNatvasyAnupAdAnam / zabdopalabdhiriti -- upalabdhitvaM zAbdopalabdhau vyabhicArItIndriyeti vizeSaNam / sukhAdyupalabdhau vyabhicAravAraNAya bAhyeti vizeSaNam / hetuvikalpamabhipretyeti -- abhivyaJjakAdityatra hetAvAbhivyaJjakatvaM kiM ka (kA)raNatvaM ? yadvA ka (kA) raNasahakAritvaM ? athavA bodhakatvamAtramiti vikalpamabhipretyetyarthaH / tacceti - indriyA NAmeva tathAtvAt pakSamAtravRttitvena asAdhAraNyamiti (tyarthaH) bhAvaH - - Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyabhautikatva paroktahetusvarUpavikalyena prathama sAdhAraNyadoSoddhAvanam +35 tatvamuktAkalApaH tatsAhAyyaM tvasiddha; sarvArthasiddhiH udvigno hyandhakAraNa kazcidevaM bravItyapi / kiM cakSuSA mamaitena? dRSTaM dIpena yanmayA // iti dIpAdiSu sAdhakatamatvaM kazcidryAt / atassapakSavRtterhetAH kathamasAdhAraNatvam ! itthaM; Alokena vinA'pi jantubhedeSu cakSuSo rUpAdigrAhakatvaM siddham / andhakAra ca manuSyAdInAM tatvato'nyathA vA / ataH IdRzaM prAdhAnyamapekSya indriyeSu karaNatvaM dIpAdiSu sahakAritvaM ca prakhyAtamanurudhya vikalpa prvRttervirodhH| koTyantaraM dUSayati-tatsAhAyyaM tvasiddhamiti / AnandadAyinI andhakAraNodvignaH-bhItaH / saadhktmtvN--krnntvm| kazcit itya. nena laukikavyavahA(ra virahamsUcyate)rAparijJAnAdirucyate / sapakSavRtteriti-dIpAdInAM sapakSatvamiti bhAvaH / kiM dIpAdInAM rUpAdisAkSAtkAramAtre karaNatvam ? uta manuSyakartRkarUpAdisAkSAtkAre iti vikalpamabhipretya Aye dUSaNamAha-Alokena vinApIti / dvitIye dUSaNamAha-andhakAre ceti / nanu tarhi vyabhicArAdIpAdessahakAritApi na syAt / yadi tadvizeSa vizadajJAnAdau sahakAritA ; tatra karaNatA'pyastvityatrAha-IdRzeti / rUpopalabdhimAtre cakSuSoM yasmin sati bhavatyeveti rUpaM prAdhAnyamabhipretyetyarthaH / na ca vizadajJAnaM pratyapi karaNatvam ; anyatra klaptacakSuSa eva karaNasya sattvena sahakAritAmAtratvAt ? anyathA gauravAt / koTyantaramiti-sahakAritva 28* Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 savyAkhyasarvArthasiddhisahitetatvamuktAkalApa tatvamuktAkalApaH bhavati gamakatAmAtramapyaJjanAdau sarvArthasiddhiH karaNabhUtendriyApekSayA teSAmeva dIpAdivat sahakAritvamanupapannamityarthaH / dIpAdIn prati sahakAritvAnnAsiddhiriti cet ; tarhi pramAtRprameyayorapi tathAtvAttatsiddhissyAt / tayossatorapi kadAcitkArya nAstIti cet ; tAvatA karaNatvaM mAbhUt / tatsahakAritvaM tu siddhameva / dIpe ca sati bhAva eveti niyamo nAsti / saMprayogavizeSasAhityAtsyAditi cet ; tarhi tayorapi tatassyAdevetyanaikAntyam / etena karaNatvAdivikalpAnAdareNa rUpAdibodhakadravyatvamAnaM heturityapi nirastam / tadvyanakti-bhavatItyAdinA / Adizabdena pramAtrAdisaMgrahaH / AnandadAyinI mityarthaH / sahakAritvaM kiM karaNaM prati ? uta kAraNamAtraM prati ? iti vikalpya Aye Aha--karaNAte / teSAmeva-idriyANAmeva / anupapannamiti-sahakArisahakArimatormedAdhInatvAditi bhAvaH / dvitIyamAzaGkaya dUSayati-dIpAdInityAdinA / tathAtvAt-sahakAritvAt / ttsiddhissyaat-taijstvsiddhissyaat| tadabhAvAttatra vyabhicAra(iti bhAvaH)ssyAdityarthaH / nanu karaNatvameva sahakAritvena vivakSitamiti cet ; tatrAha-dIpe ceti / tathAca asAdhAraNyaM tadavasthamiti bhAvaH / tayorapIti-pramAtRprameyayorapyuktavidhayA niyamarUpakaraNatvasaMbhavenAnaikAntyamityarthaH / tRtIya Aha-eteneti / Adizabdeneti-nanu pramA Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara pUrvoktahetoHdvitIyaviko'siddhiH vika yAntare bhicAraca 437 sarvArthasiddhiH aJjanasya zakye pratibandhanivartakatvamAtramiti cenna; azakye gUDhanidhidarzanAdo zaktyAdhAnena shkaaritvdRssttH| zaktyAdhAyakaM hi sahakArIti cena ; dIpAdAvapi tathA kluptiprasaGgAt / sattayaiva hetutvaM tatra dRSTamiti cet / atrApi tathAstu avizeSAt / yeca tattadindriyadopairapi rUpAdidhIrastIti matvA zarIrayoge satyeva sAkSAtpramitisAdhanam / iti lakSayanti; tanmate tattaddoSerapyanekAntyam / teSAM AnandadAyinI tRprameyayorna svarUpamAtragrahasahakAritvaM; rasAdigrahaM pratyapi sahakAritvAt / rasAdigrahAsahakAritve sati rUpagrahasahakAritvasya vivakSitatvAt ; tathAca na vyabhicAra iti cenna ; dRSTAntAsiddhayA tathA vivakSAyA asaMbhavAt / teSAmapi sannikarSatayA svaniSThasparzAdivyaJjakatvAditi bhAvaH / idaJca avadhAraNAvivakSAyAM / tadvivakSAyAM tvaJjanAdidravyasaMskArakadravya doSavizeSe ca vyabhicAro bodhyaH / aJjanasyeti-tathAca upalabdhisAdhakatvAbhAvAnna vyabhicAra iti bhAvaH / dIpAdAvapIti-tasya zaktayAdhAyakatvena sahakAritvAbhAvaprasaGgAdityarthaH / sattayaiveti-dIpAdInAM cakSurAdau zaktayAdhAyakatA nAsti (stiityrthH|) svarUpeNa hetutvAditi bhAvaH / atrApIti-aJjanAdAvapi svarUpeNa hetutAklaptirastatyirthaH / yeceti-nayanagatapittadravyeNa zaGkha pittarUpasyopalambhAt rasanagatadoSeNa kSIrAdau tiktatAyA upalambhAt tadyAvartanAya indriyalakSaNe pramitivizeSaNaM tArkikara (kSaNakRdAdayaH pratikSipanti) kSAdAvuktamityarthaH / anaikAntyamevopapAdayati-teSAmiti / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDa dravya sarvArthasiddhiH taijasatvAnabhyupagamAt / dantAntastoyadRSTAntazcAyuktaH viSayasaMskArakasya vyaJjakatvAyogAt / na hi grasyamAnaM kiJcidasaM skRtya dantAntastoyasyopakArakatvam / tAvatA ca rasavyaJjakatve rasagandhAdhudbhavahetoragnayAderapi kiM tanna syAt ? vAyuzca vegenAbhinan sUkSmAn salilakaNAnantazzarIraM pravezayati / zaityaM tu teSAM tvagindriyapravezavaiSamyAdvizadamanubhUyate / tAvatA sparzavyaJjakatve gandhopahArakasya tasya tadvayaJjakatvamapi kiM neSyate ? tathAca ghrANapArthivatvAnumAnaM dussthamiti / evaM caturNA bhautikatvAsiddhau tadRSTAntena zrotrabhautikatvAnumAnAnyapi chinnamUlAni / AkAza indriyArambhaka iti ca ayuktaM; zrotrasya tvanmate tadArabdhatvAbhAvAt / bhUtatvAditi ca ghaTAdibhiranai AnandadAyinI viSayasaMskAraka:-viSaye (dravye) grasyamAne rasAdhutpAdakaH / viSayasaMskArakatvamupapAdayati- nahIti / nanu rasAbhivyaJjakatvaM rasAbhivyaktiprayojakatvam ; tacca rasotpAdopalambhajanakasAdhAraNamiti nAsiddhirityata Aha--tAvatA ceti / tathAca pArthivatvasAdhakahetostatra vyabhicAra iti bhAvaH / tvaco vAyavIyatvasAdhakahetAvapi dRSTAntavaiSamyamAhavAyuzceti / upalabdhi (mAtra) prayojakatva(mAtra)vivakSAyAM doSamAhatAvatA sparzavyaJjakatve iti / ta(tra)sya vAyostatra pArthivatvasAdhaka. hetorvyabhicAra iti bhAvaH / zrotrasya bhautikatvasAdhakAnumAnAnAM vyApyatvAsiddhirUpaM sAdhAraNa doSamAha-evaM caturNAmiti / AkAza indriyArambhakaH ityanumAne zrotrasya tanmate nityatayA bAdho vyabhicAro'pi doSa ityAha-AkAza iti / kiJca cakSurAdyanumAneSu pratya Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pUrvoktavyAbhicArasthApanaM zrotrabhautikanvanirAmaHyogasamAteH pratyanumAnAneica 459 sarvArthasiddhiH kAntikam / kiMcAtra lokasiddhanayanabuddhadAdipakSIkAre rUpAdivizeSasteSAM pArthivatvasiddheH kaalaatyyaapdeshH| anumAnatastvindriyasiddhirazakyeti vakSyate / sAmAnyato dRSTAdadhiSThAnAtiriktandriyasiddhAvapi tadAhaGkArikatvaM zrautamavAdhyam / 'indriyANyahaGkAravizeSAH' iti hairaNyagarbhoktirapi tadAhaGkArikatvAnuguNA / ataH zrutisiddhapakSIkAre'pi bAdha eva / pratiprayogAzca-vAhyendriyANyabhautikAni indriyatvAt manovat / pratyekapakSIkAreNa vA cakSuratajasamityAdi / tAveva hetudRssttaanto| parasparaM vA ghrANAdayo dRSTAntAH / vipakSe bAdhakasadasadbhAvazca samaH; yatkiJcidRSTAntamAtrAnusAreNa prasaGgasya sulabhatvAditi / paroktA AnandadAyinI kSasiddhasya pakSatvamutAnumAnasiddhamya Ahomvit zrutisiddhasya iti vikalpamabhipretya Aye doSamAha-lokasiddheti / dvitIya AhaanumAnata iti / vakSyate-indriyANAmekAdazatvasAdhanAvasara ityarthaH / sAmAnyata iti-rUpAdijJAnaM pakSIkRtya kriyA ka(kA)raNajanyA iti sAmAnyato dRSTAdityarthaH / apizabdenAdhiSThAnAtiriktatayA siddhirna zakyeti sUcyate / taditi-tathAca AhaGkArikatva (virodhI na bhavatItyarthaH) zrutyA taijasatvAdyanumAnabAdha iti bhAvaH / yogazAstre ahaGkAratvamindriyANAmuktamiti tadAhaGkArikatvakathanaM tena viruddhamityata AhaindriyANIti / kAryakAraNayostantavaH paTa ityabhedavyapadezadarzanAdAhaGkArikatvavirodhI tadvyapadezo na bhavatItyarthaH / tRtIya dUSayati-ata iti / dhamigrAhakamAnabAdha ityarthaH / parasparamiti-cakSuHpakSakAnumAne ghrANaM ghrANapakSake cakSurAdikrameNa parasparapakSakAnumAne parasparaM dRSTAntA Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH akSAhaGkArikatvaM zrutipathanipuNairghoSitaM naiva bAdhyam // 34 // tanmAtreSvindriyANAM zrutiriha na layaM vakti sarvArthasiddhiH numAnAnAmAgamavAdhamabhipretyAha-akSAhaGkArikatvamiti / shrutipthnipunnaiH-mnupraashrpaaraashryaadibhiH| ghoSitaM-bahuSu pradezeSu spaSToktam / naiva bAdhyaM-azaktairanumAnaiH anyaparaizca vAkyairiti zeSaH // 34 // nanu indriyANi tanmAtreSviti zrutyA bhautikatvamISAM bhAtItyatrAha-tanmAtreSviti / pUrvAparaparyAyeSviva AkAzendriyaparyAyayoH layo na paThyate / nacAtrAnuSaGgaH; sati gatyantare'dhyAhAravattasyApyayogAt / anyathA dvitIyAdiSu ca sarveSu AnandadAyinI ityarthaH / anyaparairiti-bhUtApyAyitatvamAtraparityarthaH // 34 // AkSepikI saMgatimAha--nanviti / tanmAtreSviti zrutyati / kAryasyopAdAna eva layaMniyamAditi bhAvaH-pUrvApareti / 'pRthivyapsu lIyate' ityArabhya * vAyurAkAze pralIyate' iti paThitvA anantaraM AkAza indriyeSu indriyANi tanmAtreSu tanmAtrANi bhUtAdau lIyante iti paThyate ; sarvatra layapadaM paThitvA madhyayorAkAzandriyaparyAyayorlayapadaM na paThyata ityarthaH / anyatheti--- atra prakaraNe anuSaGgasyAbhipretatve ityarthaH / nanu zrUyamANasthale anuSaGgAsaMbhAvAt yatra na zrUyate tatrAnuSaGgo'stu Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH indriyAnumAnAnAM zrautAhAri kanvAvAdhakataH layazrulyAvara dhazca +1 tatvamuktAkalApaH kiMtu pravezaM sarvArthasiddhiH paryAyeSvapyanuSaGgeNa bhAvyaM vairUpyAyogAt / indriyANAmAkAzaprakRtitvaM ca sarvopabRMhaNaviruddham / asyAM copaniSadi bhRtAderAkAzaH AkAzAdvAyuH ityAdisRSTikrama uktaH; 'poDazavikArA' iti zrutezvAsAmaJjasyaM syAt / ato varamadhikaraNatvoktimAtrAnusArAdAkAzasyendriyeSu teSAM ca AkAzArambhakatanmAtreSu pravezavizeSAbhidhAnaM ityabhiprAyeNAha-kiMtu pravezamiti / ayaM bhAvaHyadyapyAkAzasyendriyaiH prAgapi saMbandhaH; tathApi tattadindriyApyAyakabhUtAMzAnAM svakAraNalayakramAt AkAzadazApanatvAt tadAnImindriyeSvAkAzasyaiva saMsargaH anantaramAkAze ca zabdatanmAtrAvasthe tAnIndriyANi zabdatanmAtrasaMsagINi bhavanti / AnandadAyinI vairUpyaM ca soDhavyamiti cet ; anuSaGgaM vinApyarthabodhakatvena vAkyaparisamAptau vairUpyamabhyupagamya tatkalpanAyogAt / sopabRMhaNaitadupaniSadvirodhAccAnuSaGgo na yukta ityAha--indriyANAmiti / bhUtAdiH-tAmasAhaGkAraH / SoDazeti-vikArANAM nyanatvaprasaGgAditi bhAvaH / nanvanuSaGgAbhAve kathaM vAkyaparisamAptirityatrAha- ato varamiti / nanvevamapi pravezanakriyAyA azravaNAt tadadhyAhArAdanuSaGga eva varamityatrAha-ayaM bhAva iti / saMsarga eva pravezaH; sa ca saptamyartha iti nAdhyAhAra iti bhAvaH / nanu sarveSAmApyAyakabhUtAnAM tattanmAtrANAM ca layakrameNa AkAzadazApattiH tasyApi layakramAcchabdatanmAtratApattiriti tanmAtrasaMsarge indriyANi tanmAtreSviti saptamIbahuvacanamanupapannaM ; Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApaH jaDavya tatvamuktAkalApaH no cet pRthvyAdivAkyeSviva hi layapadaM vyomni sarvArthasiddhiH atastanmAtrAntarANAmapi tadavasthApacyA tattadaMzabhedavivakSayA bahuvacanopapattiH / ataH 'tanmAtrANi bhUtAdau lIyante' ityapi bahuvacanaM gatArtham / atraivaM vyAkhyAtaM-indriyApyAyakabhUtAMzAnAM sarveSAmAkAzatApannatvAdAkAzasyaivendriyasaMsarga AsIt / paJcAnAmapi bhUtAnAM zabdatanmAtrApannatvAdindriyANi zabdatanmAtrAMzabhedeSu saMsRSTAnyAsan / evamanabhyupagame vAkyavairUpyadoSaM vyanakti-nocediti / nanu 'zrotraM nabho ghrANamuktaM pRthivyAH' AnandadAyinI zabdatanmAtrasyaikatvAt ityata Aha-ata iti / layakramataH tanmAtrAntarANAmapi zavdatanmAtratApattau tattadaMzabhedasya tatra sattvAdityarthaH / evaM prathamAbahuvacanamapyanupapannamityAha -atastanmAtrANIti / aMzabhedavivakSAta ityarthaH / nanu AkAzasya prAktanasaMbandhApekSayA indriyaimsaMbandhAntaraM vAcyaM ; nacApyAyakabhUtAnAmAkAzatApattimAtreNa tatsaMbhavatItyAha--- atraivamiti / bhASye iti zeSaH / 'ApyAyakAnAM bhUtAnAmindriyaissaMbandhavizeSo'sti / indriyasaMbandhavizeSavatAM bhUtAnAmA. kAzatApannatve tatra tatsaMbandho'pyAkAze pryvsitH| tathA tatsaMbandhApannasyaivAkAzasya tanmAtratApannatve tassaMbandhAzrayatanmAtrasaM(tatsaM)bandha indriyANAmAsIdityarthaH' iti vyAkhyAtamityarthaH / yadvA uktArthe abhiyuktasaMmatimAha-atraivamiti / AhaGkArikatve'pyupabRMhaNavirodhamAzaGkaya pariharati --- nanu zrotraM nabha iti / parihAraprakAramAha - Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] layazrutau saptamIvahuvacanopapattiH bhautikavektibhAvaH nyAyAnidezazca ++3 tatvamuktAkalApaH cAkSeSu ca syAt / bhUtairApyAyitatvAt kvacidupacaritA bhautikatvoktireSAM anAptejomayatvaM zrutirapi hi manaHprANavAcAmuvAca // 35 // sarvArthasiddhiH ityArabhya 'vAyvAtmakaM sparzanamAmananti' ityucyate 'namaH zrotraM ca tanmayam' ityAdi ca / ataH AhaGkArikatvavAkyaM paramparayA neyamityatrAha-bhUtairiti / tadidaM vyavasthApitaM vedArthasaMgrahe 'bhUtaistvApyAyanaM mahAbhArata ucyate' iti / imameva nyAyaM 'annamayaM hi saumya manaH ApomayaH prANaH tejomayI vAk' ityAdiSvapi yojayitumAha-annAplejomayatvamiti / na khalu haitukairapi manasaH pArthivatvaM kalpyate vAyurUpasya prANasyApyatvam ! AnandadAyinI tadidamiti / nanu mahAbhAratavacanAdApyAyanamastu ; upabRMhaNAntarAdbhautikatvaM cAstviti cet ; na; bhautikatvopabRMhaNasya AhaGkArikatvazrutezcAnyatarasyAnyathAsiddhau vAcyAyAM zruteH prAbalyAt tadanurodhAdupabRMhaNaM vyavasthApyam / kiMca 'mRtyanavakAzadoSaprasaGga iti cennAnyasmRtyanavakAzadoSaprasaGgAt ' ityAdinyAyenApi mahAbhAratavacanAnusAritvamiti bhAvaH / tatra yuktimAha-na khalviti / anyaparatvasya pareNAvazyaM vAcyatvAdityarthaH / nanu 'agnirvAgbhUtvA' ityAdinA utpattiH ; 'AnaM vAgapyeti Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadvya sarvArthasiddhiH tasmAdApyAyanaparatvameva tatra vAcyam evamanyatrApi / 'agnivAgbhUtvA mukhaM prAvizat AdityazcakSurbhUtvAkSiNI prAvizat' ityAdiSu tattaddevatAdhiSTAne tAtparyam / 'agniM vAgapyeti' ityapyayazrutizca adhiSThAtRdevatAMzApakramaNaparetyabhASyata / 'oSadhIrlomAni' ityAdinA anapiyadbhirapi lomAdibhissaha pAThAt // 35 // indriyANAM bhautikatvamaGgaH tadAhaGkArikatvaM zrutyAdyarthanirvAhazca atha 'manaSSaSThAnyevedriyANimUvAgAdidhindriyazabdo bhAktaH' iti vadataH pratibandipUrvakeNa pramANena pratikSipati AnandadAyinI iti layazca zrUyate ityatrAha-anyatrApIti / devatApravezAkramaNaparatvAt notpattilayaparatvamityarthaH // 35 // indriyANAM bhautikatvabhaGgaH tadAhaGkArikatvaM zrutyAdyarthanirvAhazca prasaGgasaMgatimAha --atheti / avasarasaGgatirityanye / nanvanumAnAsiddhizcAnyathAsiddhizca same ityuktaM ; tAvatA na saGkhyAvizeSasamarthanaM ubhayathA'pi vyAptayabhAvAt ityatrAha-~-ayaM bhAva iti / indriyANAmatIndriyatvena tatrAnumAnAgamayoreva pramANatayA paryavasAnAt prathama Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pravezApyayazrutyaurAzayaH vAgAdIndriyatvasAdhanAya pratibandizva 445 tatvamuktAkalApaH rUpAdijJAnasiddhau yadi karaNatayA kalpanaM sarvArthasiddhiH rUpAdIti / ayaM bhAvaH - yadyAgamaH pradhAnIkriyeta tadA 'indri / yANi dazaikaM ca' iti vyavatiSTheta / yadA tu kriyA karaNapUAnandadAyinI mAgamapakSe svapakSAsIddhi (rnasya) ssyAdityAha -- yadyAgama iti / anumAnapa kSe'pi pratibandimukhena svamatasiddhimAha - yadA tu ityAdinA / sukhA bhAvaprakAzAH * indriyANItyAdi - atra 'paJcacendriyagocarAH ' iti dvitIyapAde cazabdAvyavahitapUrvavartipaJcapadArthe indriyagocarapadArthAnvayavat prathamapAde ekapadArthe'pi indriyapadArthAnvayaH pratipipAdayiSita iti pratIyate / yadi manasa indriyatvaM nAbhipraiSyadbhagavAn tadA 'indriyANi daza manaH ityevAvakSyat ; na ca tathovAca ! ato manasa indriyatva - manena sidhyati / zrutiSu manasa indriyebhyaH pRthanirdezenAnindriyatvavyAmohaM zamayituM 'ekAdazendriyANi' ityAdyuktau zrutiviruddhayA smRtyA nAbhISTasiddhiriti zaGkA syAt, tadapanodanAya 'indriyANi dazaikaM ca' ityuktiH / atra manasaH prAdhAnyavodhanAya bhinnarAzIkaraNaM tena ca manasaH prAdhAnyavivakSayA zrutiSu pRthanirdezaH upapadyate iti na tto'nindriytvsiddhiH| etadevAbhipretya zaGkarAcAryaiH gItAbhASye 'indri yANi daza; zrotrAdIni paJca buddhayutpAdakatvAdbuddhIndriyANi; vAkpANyAdIni paJca karmanirvartakatvAt karmendriyANi tAni daza ekaM ca ; kiM tat ? ; Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya - sarvArthasiddhiH viketi vyAptayA rUpAdessukhAdecopalabdhiH smRtizca kriyAtvAt karaNapUrvikaiti kalpyeta tadA vacanAdAnAdikriyApi tatpUrvikA kalpyA syAt / atha tAvatA adhiSThAnAtiriktaM na sidhyatIti manyase! jJAnendriyeSvapi tathaiva ; AlokAdibhiradhiSThAnaizca AnandadAyinI dhupalabdhiH smRtizca mano'numAne pakSaH / nanu AdhiSThAnena vAgAdyavayavenAnyathAsiddhiriti zaGkate--atha tAvateti / AlokAdibhiH-viSaya bhAvaprakAzaH manaH ; ekAdazaM saMkalpAdyAtmakam' ityatra saMkalpAdyAtmakamityanena manasaH prAdhAnyaM bodhitaM ekAdazamityanena manasa indriyatvaM ca, anyathA tasya vaiyarthyaM syAt / ekAdazamityanena 'ekAdazaM manazcAtra' (1-2) iti viSNupurANavacanaM smAritam / tatra ca saMdarbhe 'zrotramatra ca paJcamam' 'vAkca maitreya paJcamI, ityatra indriyeNaiva saMkhyApUraNasya vivakSitatvena 'ekAdazaM manazcAtratyatrApi manasA indriyeNaiva sakhyApUraNaM vivakSitamiti pratIyate / evaM 'tAni caitAni sAMkhyAzcaturviMzatitatvAnyAcakSate' iti tatratyagItAbhASyavAkyena sAMkhyavatsvamate'pi manasa indriyatvamaveti sUcitam / ata eva 'indriyANAM manazcAsmi' iti gItAbhASye 'indriyANAmekAdazAnAM manazcAsmi ityukti , 'ta indriyANi' ityAdisUtrabhASye smRtau tvekAdazendriyANIti mano'pIndriyatvena zrotrAdivatsaMgRhyate' ityuktiH / tatraiva tadvivaraNabrahmavidyAbharaNe smRtau tvekAdazeti -" indriyANi dazaikaM ca paJca cendriyagocarAH' ityAdI ityAyuktiH evaM bhAmatyAdhuktizca saMgacchate / ato manasa indriyatvaM zaGkarAcAryANAmapyabhimatamiti // Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] jJAnakarmendriyayoH indriyatvasAdhakabAdhako papanitInaM sarvArthasiddhiH siddhasAdhyatA / goLakAdisadbhAvapi kadAcit kArya na jAyate ityatiriktasiddhiArati cet ; samaM vAgAdAvapi / sAmagrIvaikalyAt pratibandhakAJca tatra tatheti cet / cakSurAdAvapi tathaiva / satyapyAlokAdau doSAdarzane'pi goLakAditaH kadAcit kArya na jAyata iti cet / tadapi samam / doSasmUkSmastatreti cet / atrApyevamastu; jvAlAghrAtavIjanyAyena vizeSAdarzaneapi doSasya kalpyatvAt / kalpite'pi hyatIndriye tadAnIM tadbhazahetussUkSmo doSastvayApyaGgIkAryaH; anyathA karmendriyaklapteranyathAsiddhiH / nanu ca yadi cakSurgoLaka evandriyaM AnandadAyinI prakAzakasaurAlokAdibhiH / jJAnendriyAdipvanyathAsiddhayabhAvaM zaGkategoLakAhIti / samamiti-mUkAdInAM vAgAdyavayavasattvepi vacanAdikriyAyA adarzanAt pariharaNaM samamityarthaH / na samateti zaGkatesAmagrIti / punarjJAnendriyeSu vaiSamyamAzaGkate-satyapIti / tadapItidoSadarzanamityarthaH / sUkSmati-vAgAdau doSAbhAvo'nupalambhamAtrAnna vaktuM zakya ityarthaH / tadapi samamityAha-atrApIti / jvAlAghAtaM-jvAlAspRSTam / nanu apratyakSa (anupalabdha) pratibandhakalpa(nApakSe)ne kalpyatvAvizeSAt indriyaklaptirevAstu ityatrAha-kalpitepIti / indriyakalpanA gurUti bhAvaH / anythaa-suukssmdosssyaaklpne| nanu jJAnendriyAnabhyupagame bAdhakamasti na tu vAgAdInAmiti vaiSamyaM zaGkatenanviti / goLakamAtrasya prakAzakatve tasya dUrasthaviSayasambandhAbhAvA. daprAptaprakAzakatvasya vAcyatvena avizeSAt sarva sarvadA prakAzayaditi - - Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH kathaM tarhi dUrasthaM vyavahitaM vA na prakAzayati ? ittham ;yathA ayaskAntAderavyavahitAnativiprakRSTAkarSakatvaM tatheha prakAzakatvam | AbhimukhyavizeSa eva ca bAdhairuktassaMbandho'stu / nanvayaskAntAdivadAbhimukhyAbhAve'pi darpaNAdibhiH svamukhAdeH pazcAdbhAgavartinAM ca darzanaM kathaM syAt ? bhavato vA katham ? cAkSuSasya tejasaH pratilomavRttyeti cet; sA kuDyapASANAdau kathaM na jAyate ? maNisaliladarpaNAdiSu ca kathaM bhavati ? aparyanuyojyatattadvastusvabhAvavizeSAditi cet; astu tarhi sa eva sannidhivizeSasAmarthyAdanAbhimukha vastuni darzanasya hetuH; dravyAntarakalpanAdvaraM 448 [jadravya AnandadAyinI bhAvaH / dUrasthAdiprakAza narUpAtiprasaGga pratibandyA pariharati- itthamiti / ayaskAntAdessaMbandhAbhAve'pyAkarSe yathA nAtiprasaGgastathehApItyarthaH / sambandhenaivAtiprasaGgaH pariharaNIya iti yadi tadA so'pyastItyAhaAbhimukhyavizeSa iti / ( nanu ) Abhimukhyasya ( syAvyAptatvAt ) na saMbandhatvamiti zaGkate ---- nanvayaskAntAdivaditi / atiriktendriyAbhyupagamavAdino'pi pAzcAtyena cakSuSassaMbandhAbhAvAt kathaM prakAza iti codyaM samAnamityAha - bhavato veti / darpaNAdyabhighAtAccAkSuSatejasaH pratilomagatirbhavatIti bhAvaH / seti tairapi pratighAtAt sA pratilomavRttirjAyetAvizeSAditi bhAvaH / parihAramAzaGkate -- aparyanuyojyeti / sa eva vastusvabhAva eva / sannidhivizeSaH - darpaNApekSayAbhimukhyarUpaH / nanu sAmarthyavizeSasyApi kalpyatvAdindriyakalpane kaH pradveSa ityAha-dravyAntarakalpanAditi / pratiphalanaM darpaNa eva na kuDyAdAviti prati I --- Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dhakarmendriyANAM kalpakasadbhAvatIlyaM tadanyathAsiddhitatparihAratIlyaM ca 449 tatvamuktAkalApaH dhIndriyANAM tadvadvatyAdikarmasvapi karaNatayA santu karmendriyANi / karmajJAnAkSahetvossamapariharaNA hyanyathAsiddhizaGkA tasmAdekAdazAkSANyapi niga mavido sarvArthasiddhiH siddhadravyasAmarthyavizeSasya pratiphalanAdau saMmantavyasya kAryAntarayojanAmAtram ; ato dhIndriyANAM kalpyatve karmendriyANAmapi klaptiranivAryA; anyathAsiddhizaGkAparihArau ca samAviti / tadetatsarvamabhipretyAha- karmeti / tyajyatAM tA vargadvayamiti cArvAkotthAnaM pratiruNaddhi --tasmAditi / atIndriyendriya kalpyatvAsaMbhavAt ; aprApte ca zAstrasyArthavatvAditi bhAvaH / nigamavida ityanena zrutismRtyanuvidhAnas AnandadAyinI phalanAsAmarthyaM saMmataM tasyaiva darpaNAdessiddhasya svAbhimukhavastugrahaNasAmarthyamapi kalpyatAM na dharmyantaraM gauravAditi bhAvaH / kAryAntara - yojanaM - prakAzarUpakAryAntareNa sAmarthyAvizeSasya saMbandhaH / vargadvayamiti---karmajJAnendriyavargadvayamityarthaH / cArvAkasyAtIndriyArthAbhAvena indriyAbhAvAditi bhAvaH / atIndriyeti - pUrvoktarItyA anumAnAdyapravRttAvapi zrutibalAt siddhiH ; tatprAmANyaM ca samarthitamiti bhAvaH / SARVARTHA. 29 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 saMvyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH canam / 'ekA kanyA dazendriyANi' ityAdene hi kazcidvAdho dRzyate! naca kaNabhakSAkSapAdAdyanusAreNa SaTkAvacchinnendriyalakSaNaklaptiyuktA! yathA''huH siddhAnugamamAtraM hi kartuM yuktaM parIkSakaiH / na sarvalokasiddhasya lakSaNena nivartanam // iti / vakSyate cAnuvRttaM tallakSaNaM sAtvikAhaGkAropAttatvam / naca karmendriyANAM tantrAntarasiddhaM rAjasatvamanumantavyam / zabdapramA AnandadAyinI ekA kanyeti--caJcalatvAnmanaH kanyetyuktam / 'indriyANi dazaikaM ca' iti smRtiranusandheyA)tiH / nanu zarIrasaMyuktamatIndriyaM jJAnakAraNamindriyamityAdilakSaNAbhAvAdvAgAdInAM nendriyatvAmetyatrAha--na ca knnbhkssaaksspaadeti| teSAmavyAptatvAnna lakSaNatvamiti bhAvaH / avyAptimeva darzayati-yathA''huriti / sarvalokavyavahArasiddhavAgAdAvavyApteriti bhAvaH / anyathA gavAM kSIravattve sati sAsnAvattvaM lakSaNamuktvA puGgavAnAM gotvaM neti bruvataH kimuttaramiti bhAvaH / tarhi avyAptayAdirahitaM tallakSaNaM kimityatrAha- vakSyate ceti / nanu bhavadabhimata (bhavadukta)syApi lakSaNasya rAjasAhaGkAropAtta(teSu)karmendriyepvavyAptirityAhanaca karmendriyANAmiti / tantrAntaraM-zaiva(matazAstraM) matam / nanvevaM tarhi rAjasAhaGkArasyA (syendriyA) nArambhakatve prakRtitvameva na syAt / naceSTApattiH ; SoDaza vikArA iti parigaNanavirodhAt / naca prakRtitvamavasthAzrayatvamAtraM vivakSitam ; AtmAderapi saMyogAdirUpavikAravattvena 'aSTau prakRtayaH' iti vibhAgavirodhAt / nApi dravyAntaraprakRtitvam ; Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]zrautendriyaikAdazatvAbAdhaH takSaNAntaranirAsaH svananalakSaNaM sAMkhyaikakaNThyaMca 151 sarvArthasiddhiH Nake yathAzabdaM vyavasthApanAt / sAMkhyairapyatra zAstramevAnusRtam - sAtvika ekAdazakaH pravartate vaikRtAdahaGkArAt / iti / sAdhitaM ca saptatyadhikaraNasiddhAnte hastAdInAmapi AnandadAyinI tathA bhUtAnAmapi prakRtikoTipraveze 'aSTau prakRtaya' iti virodhAt / tathAca tatvAntaraprakRtitvaM vAcyamiti rAjasAhaGkArasya prakRtitvAbhAvena vikArakoTipravezaprasaGgaH / nacAhaGkArajAtIyasya prakRtitvAt tasyApi prakRtyantarbhAvaH ; vaiparItyaprasaGgAt iti cet; atrAhuH - - sAtvikatA - masayorindriyabhUtArambhakayo rAjasasya prakRtitvaM (nAma) na nimitta (tvamAtraM ;) tayA ; kiMtu dvidhA vibhakta ubhayatra saMbaddhassan upAdAnIbhU (yaiva ) tatayaiva ( sahakAra ) yathA zarIrotpattau (paJcIkRtAnAM tadaMzAnAM ) pRthivyA itarabhUtAni ; tathA pRthvyA aNDAdyutpattau / naca sahakAritvavyapadezo na syAt syAcca pAdAnatvavyapadeza iti vAcyam; yathA paJcIkaraNasthale itarabhUtAnAM svalpatayA niyataika bhUtatva (bhUtatvAdi) vyapadezaH tathA sahakAritvenaivAtrApi vyapadeza: ; anyathA kArye daNDAderivAnuvRttyayogAdrajoguNaH tatkArya calanAdikriyA ca na syAditi / anye tu nimittatvameva rAjasAhaGkArasya ; naca vikArakoTiparigaNanApattiH ; tatvAntaropAdAnaniSThatatvavibhAjakagharmAvacchinnatvamupAdAnatvam ; tadbhinnatatva vibhAjakadharmAvacchinnatvaM vikAratvamiti vivakSitatvAt ! upaSTambhakagatenApi rajasA calanAdyupapattiH yathA svarNataijasatvamate gurutvAdItyAhuH / sAtvikaHsatvaguNena vyavahriyamANaH - satvaguNAzraya iti yAvat / vaikRtAhaGkAraHsAtvikAhaGkAraH / sAtvikAnyekAdazendriyANi sAtvikAhaGkArAdutpadyanta ityarthaH / ekAdazakaH -- ekAdazasaMkhyayA parimitaH; 'saMkhyAyA I 29* Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya ktAkalApaH manvate nyAyapUrvam // 36 // sarvArthasiddhiH tAdRzamindriyatvam / nyAyapUrva-kriyA karaNapUrviketi vyAptayanusAreNa tattatkaraNamAtrAnumAne'pi alaukikavizeSapratipattizzAstrata eveti bhaavH| evaM ca zAstrayonyadhikaraNe bhASyam-'atIndriye'rthe zAstrameva pramANam' iti / candrabimbaparabhAgAdiSu vyavadhAnaviprakarSAdibhirasmadAdIndriyagrahaNAnaheSu nAnumAnam ; tasya pakSAzrayahetudharmavyApakAnvayamAtrAtirikteSu prvRttyyogaat| sAdhyasAmAnyasya tu vivakSitavizeSaviruddhavyAptatvena tadAkarSakatvAyogAt / ato'tIndriyadharmakalpanAdvaraM dRSTeSu keSucit vaiSamyamAtrasvI AnandadAyinI atizadantAyAH' iti kan / 'nanu saptagatervizeSitatvAt ' iti sUtre saptasaMkhyA pratIyata ityAzaGkaya siddhAntasUtre ' hastAdayaH' ityanena siddhAntitatvAnnAtra virodha ityAha-sAdhitamiti / nanu nyAyapUrvakatve pUrvoktaM zrutatvaM virudhyate pramANAntarAprAptatAtparyakatvAcchAstrasyetyatrAha-alaukiketi / sarvo vizeSa AnumAnika eva; yathA candrabimbaparabhAgaH tadvizeSazca ; tathendriye vA tadvizeSe vA zAstraM pramANamityAhacandrabimbeti / tatrApi vizeSazAstrameva pramANamityarthaH / Adizabdena saurAdiparabhAgagrahaNam / dvitIyena tena saurAdigrahaNam / tatra hetumAhatasyeti / pakSazvAsAvAzrayazca pakSAzrayaH / heturUpo dharmaH hetudharmaH / anvayaH-teSAM saMbandhaH / nanu sAmAnyatassAdhyasiddhau tadvizeSaH sAdhyenaivAnumIyatAmityAtrAha-~-sAdhyasAmAnyasyeti / sAmAnyatassiddhasya Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] alaukikasya zAstrakagamyatA anumAnavyavasthA karaNagaNane sAMkhyamataM ca 453 tatvamuktAkalApaH sAMkhyaistredhoktamantaHkaraNamiha manovuddhayaha sarvArthasiddhiH kAra iti tAtparyam // 36 // ekAdazendriyasiddhiH ukteSvindriyeSu ekamevAntaHkaraNamiti tatvam / sAMkhyAstvAhuH 'karaNaM trayodazavidham' . . . . . . / antaHkaraNaM trividhaM dazadhA bAhyaM trayasya viSayAkhyam // iti / anye tu cittAkhyamapyantaHkaraNamanyadAhuH tadanubhASatesAMkhyairiti / tadidaM matadvayaM niSpramANakamityAha AnandadAyinI sAdhyasya pakSAdanyatra siddhavizeSApekSayA viruddhadharmadarzanAt vizeSaviruddhatvamityarthaH / tathA ca anumAnamAtreNa na goLakAtiriktendriyasiddhirityupasaMharati-ata iti // 36 ekAdazendriyasiddhiH prAsaGgikI saMgati drshyti-ukteviti| vipratipattiM darzayatisAMkhyAstviti / 'karaNaM trayodazavidham' iti sAMkhyasaptatizloke bAhyAbhyantaravibhAgAbhAve'pi bAhyAnAM dazatve zeSANAmAntaratvaM sidhyatIti bhAvaH / vizeSato'pi tatraivoktamiti darzayati-antaH karaNamiti / vAcAspatinetthaM vyAkhyAtaM- 'antaHkaraNaM mahadahaGkAramanobhedena trividham / dazavidhamapi bAhyamindriyaM trayasyAntaHkaraNasya viSayAkhyaM-buddhIndriyaM Alocanena karmendriyaM svavyApAreNa saMkalpAbhimAnAdhyavasAyeSu viSayamAkhyAti dvaariibhvtiityrthH| anye viti-mAyimatAnusAriNa ityrthH| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya - - - tatvamuktAkalApaH kArabhedAt cittaM cAnye caturthaM vidurubhayamasat tAdRzazrutyabhAvAt / tattattatvoktimAtraM na hi karaNabhidAmAha klaptistu gurvI sarvArthasiddhiH ubhayamasaditi / kathamityatra zrutyA kalpanayA vA tatsiddhiriti vikalpe prathamasyAsiddhimAha-tAdRzeti / nanu tAnyapi trINi subAlopaniSadi pRthivyAditatvapatau manaso'nantaraM paThyanta ityAha-tattaditi / ayaM bhAvaH-na hi tatvapaGkSipAThamAtrAnmanassahapAThamAtrAdvA karaNatvaM sidhyet ; tathA sati avyaktAdInAmapi tatprasaGgAditi / dvitIyaM dUSayati-klaptiriti / ekasyaiva hi manasaH smRtyanubhavabhedena vA saMkalpavikalpabhedena vA vRtti AnandadAyinI AsiddhayabhAvamAzaGkate-nanviti / pratijJAmAtraM na sAdhakamityatrAhaayaM bhAva iti / tathA satIti-vyabhicArAnna sAdhakamiti bhAvaH / dvitIyamiti-vRttibhedamAdAyAnyathAsiddho vyapadezabhedo na sAdhaka iti bhAvaH / nanu mana (so)si vRttibhedo'pyasiddhaH kalpya iti kalpyatvAvizeSAt kAraNabheda eva kalpyatAmityatrAha-- ekasyaiva hIti / sAMkhyA api ekasyaiva manaso vRttibhedena cittaM mana iti vyapadezabhedaM nirvahantItyarthaH / saMkalpaH-- kartavyatAdhyavasAyaH / vikalpaH -ayamiti Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH antaHkaraNavaividhya tatvapatipAThamAtraM na sAdhakaM vRttibhedamAtrasyAkalpakatA ca+55 sarvArthasiddhiH bhedamanye'pyAhuH! zrUyate ca 'kAmassaMkalpa' ityAdau 'etatsarva mana eva' iti / atra AyughRtamityAdivatsAmAnAdhikaraNyam / puruSadharmA eva hi kAmAdayo'dhyavasAyAdayazca! tadiha puruSabuddhibhedaniyatasAmAgrIbhedavyavasthitaM vRttibhedamAnaM na karaNabhedakalpakamiti bhAvaH / nanu 'cakSuzca draSTavyaM ca nArAyaNaH' ityAdinA paJca jJAnendriyANyuktA 'manazca mantavyaM ca nArAyaNaH / ahaGkAro'haGkartavyaM ca nArAyaNaH / cittaM ca cetavyaM ca nArAyaNaH' ityAnAtam / anantaraM caivaM karmendriyANyadhItAni / AnandadAyinI nizcayaH / na ca vinigamakAbhAva ityatrAha-zrUyate ceti / ekasyaiva manaso bAhyavRttaya iti siddhA ityarthaH / cakAreNa 'paJcavRttirmanovayapadizyate' iti prANaviSayasUtrasiddhatvaM cAbhipretam / nanu bhavanmate kAmAdInAmAtmadharmatvAt ma(nasi zrUyanta ityayuktaMTa)novRttitvaM katham ? tathA sati karaNasyaivAtmatvaprasaGgaH / kathaM vA teSAM bhedavyapadezanimittatvaM cetyatrAha-atreti / tathAca tadgatatvAbhAve'pi tatsAmAnAdhikaraNyanirdezaH tadbhadavyapadezanimittatvaM ca saMbhavatItyarthaH / nanu pUrvatantre sthAnaprakaraNayorbalAbalavicAre'pi iSTisomAtmakarAjasUyAntargatAbhiSecanIyanAmakasomayAgasannidhau videvnaadyssmaamnaataaH| te kiM sarvasya rAjasUyasyAGgaM utAbhiSecanIyasyeti saMzayya sannidhi (vazA) balAdabhiSecanIyasyAGgamiti pUrvapakSayitvA zrutyAdivihitAGgasaMdaMzAdrAjasUyAGgatvam ? pavitrAdArabhya kSatrasya dhRti yAvat aGgavidhiSu prAyeNa 'rAjasUyAya hyenA utpunAti' iti rAjasUyaprakaraNAnuvRttisattvAditi rAddhAntitam ; tannayAyena saMdaMzAt karaNatvabuddhyanuvRtteH karaNatvamiti zaGkate-nanviti / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH buddhyAdyAkhyA nirUDhA kvacidiha manaso vRtti - vaicitrayamAtrAt // 37 // sarvArthasiddhiH ataH karaNagaNamadhyapAThAt agrayaprAyanayena buddhyAdInyapi karaNAni syuH ? ityatrAha - buddhyAdyAkhyeti / tathAca bhASyaM - 'adhyavasAyAbhimAnacintAvRttibhedAt mana eva buddhayahaGkArabhedairvyapadizyate ' iti / ataH tatvavargamadhye mano'nantaraM buddhayAdicittAntapATho'pi manasa eva hi vRttibhedaviziSTasyeti netuM zakyam / AnandadAyinI -- agrayaprAyeti--agrayA (grayaprAyA) NAM bahutve tanmadhyagatasyApyagrayatvabuddhiviSayatvam / tathA karaNamadhyapAThAt karaNatvanizcaya ityarthaH / apasiddhAntaM vArayati - tathAca bhASyamiti / ta ( a )tra yuktamAkAGkSAnuvRttistadbalAdrAjasUyAGgatvaM ca rAjasUyazabdasya tadaGgatvAkAGkSo dbodhakasya sattvAt nacAtra karaNatvodbodhakamasti ! naca karaNamadhya saMdezAtkaraNatvam ! indriyamadhyasaMdaMzAt bAhyamadhyasaMdezAcca bAhyendriyatvasyApi prasaGgAt / nacendriyatvAdau bAdhakamastIti cet; karaNatve samAnam / nacendriyatvamapyastviti vAcyam; apasiddhAntAt / ' indriyANi dazaikaM caM ' ityAdivirodhAt / kiMca sthAnaprakaraNAbhyAM liGgaM balIya iti siddhAntitam / tathAca prakRtitvarUpaliGgAt agrayaprAyarUpasthAnasaMdezanyAyarUpaprakaraNayorbAdhAt na karaNatvanizcaya ityarthaH / abhimAnaH-- ahaM karteti buddhiH / ata iti - nanu ' saMjJAcotpattisaMyogAt' ityadhikaraNavirodhaH ; tathA hi-jyotiSTomaprakaraNe zrUyate Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNagaNapAThasya karaNatvAsAdhakatA pAThasyopapattiva AnandadAyinI athaiSa jyotiH athaiSa vizvajyotiH athaiSa sarvajyotiH etena sahasradakSiNena yajeta ' iti / tatraitacchandaparAmRSTAnAM jyotirAdizabdAnAM yojanA sAmAnAdhikaraNyAdyAganAmatvaM tAvatsiddham / tatra prakRtameva jyoti (STomajyoti) rAdizabdairanUdya sahasradakSiNArUpaguNo vidhIyata iti pUrvapakSayitvA nAmAntarazrutau tAvadarthabhedaH pratIyate saMjJAbhedasyArthabhedakatvAt prakRtAt jyotiSTomAdbheda uktaH / tathA zabdAntarAdhikaraNe (pa)ca yajati dadAti juhotIti zabdabhedAt bheda ukta iti tannayAyenAtrApi bhedassyAditi cet; atrAhuH na tAvat saMjJAbhedasyoktAdhikaraNanyAyena bhedakatvaM balavatA bAdhakena bAdhitatvAt / taduktaM tadadhikaraNarAddhAntebalavadbAdhakAccAsAvanyathAtvaM prapadyate / saraH ] 457 iti / prakRte ca ekAdazatvavacanAni bAghakAni / nApi zabdAdhikaraNanyAyaH ! vedanadhyAnopAsanAnAM bhedaprasaGgAt / AhavanIyAdizabdAnAM pazucchAgAdizabdAnAM haviH puroDAzAdizabdAnAmApi bhedakatvApattyA bahudoSaprasaGgAt / tasmAdatrApi bAdhakAbhAve bhedakatvaM vAcyam / bAghakakaraM cAtroktameveti / kecittu - teSAM bhedo'stu nAma ! naca karaNatvamapi / tatsAdhakAbhAvAt / ata eva na zabdAntarAdhikaraNavirodho'pi / naca bhASyamUlayorvirodhaH ! indriyatvaM karaNatvaM cAbhyupetya pravRtteH / naca karaNamadhye pAThAt karaNatvaprasaktiH / anuvAdasannidherakiJcitkaratvAt / purovAde mahato'haGkArasya ca tatvAntaropAdAnatayA karaNatvendriyatvAbhAvAt / ata evAGgatvAbhAvanizcayAddarza pUrNa mAsAbhyAmiSTA somena - yajetetyatra kAlArthassaMyogo nAGgAGgibhAvArtha iyuktam / mahadAdyatiriktaparatve tu tatvAdhikyaprasaGgaH / jJAnAdiparatvenAnyathAsiddhizca / ahaGkAra zabdo'pi jJAnapara eva buddhizabdasannidhAnAt / yuktaM ca tathA jJAna Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH naca cittaM nAma tatvAntaraM sRSTipralayaprakaraNeSu paThyate! 'aya. meva tvahaGkAraH utkRSTajanAvamAnahetuH' ityAdi prathamasUtrabhASya AnandadAyinI karaNAnAM tAdadhInyakathanAnantaraM jJAnasya tathAtvakathanamiti / naca dravyaprakaraNavirodhaH ! jJAnasyApIndriyAdivat avasthAvizeSAzrayadravyatvAdityAhuH / nanu vRttibhedamAdAya kathaJcinnayane ko heturityatrAhacittaM nAmeti / anyathA sRSTipralayaprakaraNeSu pRthivyAdivat pAThaprasaGga iti bhAvaH / naca 'indriyANi tanmAtreSviti manaso yathA pAThaH tathA sa eva buddhyAdeH pATho'stu / kiJca mahadahaGkArayoreva buddhyahaGkAratvAt 'prakRtermahAn mahato'haGkAraH' iti tayoH pATho dRzyata iti zaGkayam ! tairbuddhayAderindriyatvAnabhyupagamAt / tadatiriktatve pAThAbhAvAt ; 'indriyANi dazaikaM ca ' 'cakSuzzrotram' iti vizeSakIrtanAt / kIrtitayormahadahaGkArayozca sadvArakAdvArakatayendriyajanakayoH karaNatvAbhAvAceti bhaavH| nanu buddhayAdInAmindriyamadhye pATho vyarthaH manaH pAThamAtreNA'pi caritArthatvAt iti cet ; atrAhuH--sarvendriyapradhAnasyApi manasassarvAvasthAyAmapi tAdadhInyasiddhayartha buddhayahaGkAravRttiviziSTasya vA sarvatra pravRttiprayojakatayA prAdhAnyadyotanAtha tredhA kathanamiti / anye tu prakaraNasya tAdadhInyamukhena svAtantrayabhramanivRttiparatvAt na bhedena kathanavaiyarthyaM draSTavyam / boddhavyAhaGkartavyAnAM bhedAbhAve'pi pRthagukteriva kiJcidvizeSamAdAyApi svAtantrayabuddhinirAsaH phalamityAhuH / nanu ayameva tvahaGkAra iti bhASye ahaGkArasya utkRSTajanAvamAnarUpapravRttikaraNatvokteH mano'tiriktamapyantaHkaraNamabhimatamityatrAha-ayameva tviti| Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH cittasyakaraNatvemAnAbhAvaH ahaGkAraviSayakAkaranirvAhaH ekendriyavAdopakSepazca459 sarvArthasiddhiH ahamarthaheyatvanirAsaparatayAnyArthamanvAruhyApyupapatteH / anugrAhakatvamAtreNa paramparayA vA garvahetutvokteravirodhAditi // 37 // antaHkaraNavaividhyabhaGgaH nanvevaM bAhyakaraNabhedo'pyapohituM zakyaH / manovadekasya vRttibhedAt pRthkkaaryvypdeshopptteH| Ahuzca bAhyekadezinaH'ekaikadeheSvakamevondriyaM ; pradezabhedaistu ruupaadiprkaashnshktiniymH| SaDAyatanAgamo'pi tathaiva vyavasthApyaH svarUpabhedaprayojanAbhAvAt / AnandadAyinI anyArtha-buddhivizeSaheyatvaparamityarthaH / tatra hetu:--anvAruhyeti / upapatteriti / ahamarthAtma(tva) samarthanasyopapatterityarthaH / nanu ahaGkArasyAnarthahetubuddhivizeSahetutvAbhAve kathaM tattayAjyatAparatvaM vacanasyetyatrAhaanugrAhakatveti / tathAca tAvanmAtreNa aJjanAdivat na karaNatvaM sidhyatIti bhAvaH // 37 // antaHkaraNavaividhyabhaGgaH akSepasaMgatimAha-nanvevamiti / jJAnendriyANi paJcApi tathA karmendriyANi ca / mano buddhiriti proktaM dvAdazAyatanaM budhaiH // iti / bauddhaiH (bAhyakaraNAnAM) dvAdazAnAmaGgIkArAdekadezina ityuktiH / Agama iti cakSuH zrotraM tathA prANaM rasanaM sparzanaM manaH / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDavya tatvamaktAkalApaH ekaM tattatpradezapratiniyatatayA zaktibhedaM prapannaM dehavyApIndriyaM cet prathamamiha sarvArthasiddhiH __ kalpyate zaktibhedazcet zaktirevendriyaM bhavet / iti ca ayuktam / dharmikalpanAto varaM hi dharmakalpanam ! pradezAnAmeva tattatkaraNatvopapattau pradezaklaptiranathiMketi cena; dehavyApinaH sprshsyobhysNmteH| tasya ca karatalaprakoSThAsyanetrAdiSu sparzagrahaNazaktivaiSamyadRSTeH / atazcaikasyaiva sarvatra dehe sparzanatvaM tatra tatra cakSurAditvaM ceti / tadetadAha-ekamiti / kimekendriyasya zrutasya kalpitasya vA zaktibhedavyavasthApanam ? iti vikalpamabhipretya AdyaM dUSayati--prathamamiti / bAdhasya dUSaNA AnandadAyinI rUpAdibodhahetutvAdetAnyAyatanAni SaT // iti bauddhavilAsavacanamapi zaktibhedaparatayA vyavasthApyamityarthaH / nanu zaktibhedo yadyaGgIkriyate tahIndriyabheda evAGgIkriyatAM avizeSAditi zaGkate-kalpyate zaktibhedazcediti / indriyakalpanApakSe'pi zaktibhedakalpanAyA AvazyakatvAditi bhAvaH / nanu yadyakasmin zaktibhedakalpanA tadA cakSurAdidezavyApIndriyAvayavi kalpyaM ; anyathA zaktibhedavyavasthAyogAt ; tathAca tadArambhakatattaddezavaya'vayavAnAmeva karaNatvamastu kiM tadavayavinA tatra zaktibhedakalpanayA ca? iti zaGkate-pradezAnAmeveti / neti-tAdRzasya tvagindriyasya tvayA'bhyupagamAditi bhAvaH / nanvekasmin vicitrazaktikalpanaM kvacidapi na dRSTamityatrAha-tasya ceti / dUSaNAnta Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ekadehekendriyavAde zrutyAvAdhaH zrautegauravasyAdopatA sarvadehekendriyApatizca +61 tatvamuktAkalApaH bhavedAgamenaiva vAdhaH / no cetsyAdehabhedapratiniyata sarvArthasiddhiH ntarAdaudbhavyasUcanAya praathmyoktH| aagmenv-dhrmigraahkennaivetyrthH| gauravadoSazca klAptipakSe vaktavyaHnAsmatpakSa iti caabhipretm| indriyaklaptiH prAgeva nirastA / atra tadekatvaklaptAvatiprasaGgamAha-no cediti / yathaikamevAkAzaM tattatpuruSAdRSTopArjitakarNazaSkulyavacchedabhedaiH pratipuruSaM vyavasthitopakArakAmati vaizepikAdibhiH kalpyate tathA tvayA'pi ekamevendriyaM tattadbhogAyatanabhedaniyatazaktikaM sarvopakArakaM kalpyamiti bhaavH| nacaivamastviti vAcyam / apasiddhAntAt / nanu nAnAdehamadhyeSu vasataH kathamekatvamiti cet, cakSurgoLakAdhavacchinnAnAM indriyapradeza AnandadAyinI rAditi-no cedityAdidUSaNAntarAdityarthaH / bhinnendriyaklaptipakSe taduktaM pariharati--gauravadoSazceti / indriyaklaptiriti-kalpyatve goLakAtiriktaM na sidhyedityAdinA nirastetyarthaH / atiprasaGgamevopapAdayati-- yathaikamevAkAzamiti / tattadbhogAyatanaM-tattaccharIraM tattadindriyAdhiSThAnaM vA / apasiddhAntAditi -- 'pratipuruSabhinnaM tadAyatanasaMjJitam ' ityukteriti bhAvaH / nAnAdehamadhyeSviti-nAnAdezasthadehAntarALadezevityarthaH / nanu nAnAdehamadhyeSu sattvamasiddhaM / nacAnupalambhassAdhakaH yogyAnupalambhAbhAvAt ; na ca madhyadeze'pi tatsattve kAryaprasaGgaH bhogAyatanAvacchedenaiva tadanukUlazaktinaiyatyAditi parihAre satyeva pratibanchA samAdhatte-cakSurgoLaketi / cakSuzzrotragoLakamadhye tadavayavAnAmabhAvAt Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [jaDadravya savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH bhedAnAM katham ? na kathaJciditi cet; tarhi anekendriyavAdaH / pucaikatvamastviti cet; kimataH ? grAhakAMzAnAM mitho bhinnatvAt / 462 naca tattA tadnyasya naca tasya tato'nyatA / sattA jaina vadvAcyA sarvamAnavirodhataH // sparzanasya puJjasya bhAgAzcakSurAdaya ityapyasat; niyAmakAbhAvAt / atra avayavisAmAnyasAdRzyApohAdibhiraikyakalpane apasiddhAntAtiprasaGgau / dehAtiriktendriyakalpanaM cAsmin pakSe apArtham / na hyatra dRSTahAniradRSTakalpanA vA ! kutastadvaiauravam? AnandadAyinI tatpradezAvayavAnAM kathamaikyamityarthaH / tarhIti - tatpradezAnAM bhinnAnAmindriyatvAditi bhAvaH / kimata iti -- grAhakAMzai kyAnupapAdanAditi bhAvaH / nanu pradezAnAM mitho bhinnatve'pi putraikyAdaikyamastu iti cet tatrAha - naceti / tadanyasya - tadbhinnasya tattA - tattAdAtmyaM, tadAtmano vA tadbhinnatvaM na saMbhavatItyarthaH / nanu bhinnasyApyabhinnatA'stu ' syAdasti' iti nyAyenetyatrAha---sattvAdyairiti / tathA sati sarvamAnavirodhAt jainamatavaSaNavacanArhamityarthaH / putraikyamapi nAstItyAha - sparzaneti / nanu tava sparzanendriya (vi) bhA (gabhede'pi ) gAderapi sparzanendriyAvayavivat jvAlAnAM bhede'pi sAmAnyasAdRzyApohAdinaikyavadaikyamastviti cet; atrAha -- avayavIti / avayavisAmAnyapakSe'pasiddhAnto bauddhasya : tadabhAvAtsAmAnyAdiSu triSvatiprasaGgaH / etAdRzaiva kalpanaM ca (kalpanasya ca na kiMcitprayojanaM bhedAvirodhitvAt ) nendriyabhedavirodhItyapi ; Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pUrvoktApattidAya kalpakAntaraniraH saH dehAtirekAsiddhiriSTApattyayogazca 463 tatvamuktAkalApaH tayA sarvajantostadekaM bhedAmnAnAdaklapterapi naca bhajate deha evendriyatvam // 38 // sarvArthasiddhiH atiriktendriyakalpane'pi dehAvayavAnAM niytopkaarktvmissyte| astu tarhi ayameva pakSa ityatrAha-bhedAmnAnAditi / ayaM bhAvaH* bhautikAdehAdindriyANAM sAtvikAhaGkAropAdAnakatvena bhedAnAnAt klaptiprasaGgAbhAvAt bAdhAca mudhAtra laghupakSoktiriti // 38 // ekendriyavAbhaGgaH AnandadAyinI dhyeyam / kalpanapakSe'pi dehasyaivAvazyakatayA indriyatvamastvityatrAhaatirikteti / nanvindriyANi dehabhinnAnIti na kacidapyAmnAtamityatrAhaayaM bhAva iti / sAkSAdbhedAmnAnAbhAve'pi ubhayobhinnopAdAnakatvadehAzritatvAdibodhanAt tatsiddhamiti bhAvaH / klaptipakSe lAghavanyAyena dehasyendriyatvaprasaGgo nAtra klaptirityatrAha--klaptiprasaGgAbhAvAditi / / ekendriyavAdabhaGgaH bhAvaprakAzaH ___1* bhautikAdityAdi-'paJcatanmAtrA bhUtazabdenocyante / atha paJca mahAbhUtAni bhUtazabdenocyante ! atha teSAM yatsamudayaM taccharIramityuktam , iti maitrAyaNIyazruti bhautikamAvedayati / viSNupurANe trividho'yamahaGkArA mahattattvAdajAyata / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH yadeteSvindriyeSu manasaH kaizvinnityatvamuktaM tat *indriyotpatti AnandadAyinI prasaGgasaMgatiM darzayati--yadeteSviti / indriyotpattIti-manaso'. bhAvaprakAzaH bhUtendriyANAM hetussa triguNatvAnmahAmune // 1 / 2 / 38 // ityupakramya bhUtatanmAtrasargo'yamahaGkArAttu tAmasAt / taijasAnIndriyANyAhurdevA vaikArikA daza / ekAdazaM manazcAtra devA vaikArikAH smRtAH // 1 / 2148 // ityantagranthe bhUtAnAM tAmasAhaGkArakAryatvasya ekAdazAnAmindriyANAM sAtvikAhaGkArakAryatvasyAbhidhAnAdehAdindriyANAM bhedassiddha iti bhAvaH / atra 'devA vaikArikA daza / ekAdazaM manazcAtra' iti pRthaGmanaso vaikArikatvamabhidhAya 'devA vaikArikAssmRtAH' iti dazAnAmindriyANAM vaikArikatvoktiH 'dazeme puruSe prANA AtmaikAdazaH' 25-9-4 iti bRhadAraNyakazrutyanusAreNa tadarthanirdhAraNAya / tena tatra Atmazabdo manaHparaH / yathoktaM-'hastAdayastu' ityAdisUtre zaMkarabhASye'pi " uttarasaMkhyAnurodhAttvekAdazaiva te prANAH syuH / tathAcodAhRtA zrutiH'dazeme puruSe prANAH AtmaikAdazaH' iti / Atmazabdena cAtrAntaHkaraNaM parigRhyate karaNAdhikArAt" ityArabhya "sarvArthaviSayaM traikAlyavRtti manastvekamanekavRttikam" ityantam / atrAnandagiriTIkA-'bAhyendriyANAmitthamanumAne'pi kathaM manaso'numAnaM ttraah-srveti| indriyANAM vartamAnatattadekArthaniyatatvAdatItAdisarvArthajJAnAcca tadarthamindriyAntaraM kalpyamityarthaH' iti / etena advaitaparibhASAbhUmikAyAM govindasiMhoktizzaMkarabhASyAdyaparAmarzamUleti siddham / * indriyotpattIti- atra rAjA sarve puruSAzca vartante' Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH manonityatvanirAsaH tadvibhutvAnumAnaDhUpaNaM ca 460 sarvArthasiddhiH zrutyaiva nirastam / prakRtyekadezapariNatirmana iti siddhe vibhutvAnumAnAni ca bAdhitAni / yattu-mano vibhu sarvadA sparzarahitadravyatvAt jJAnAsamavAyisaMyogAdhAratvAt nityatve sati dravyAnArambhakadravyatvAt AtmAdivat ityAdi / AnandadAyinI pIndriyatvAditi bhAvaH / idamupalakSaNaM- etasmAjjAyate prANo manassandriyANi ca' iti vizeSavacanAt / prakRtyekadezeti-ahaGkArasya prakRtyakadezatayA tatpariNAmasyA(NAmanaso)pyekadezatvaniyamAditi bhAvaH / viziSya dUSaNAni vaktuma(ktuMtaduktA)numAnAnyanubhASateyattvityAdinA / sparzarahitadravyatvAdityuktau AdyakSaNavartighaTAdau vyabhicAraH ; tadvAraNAya sarvadeti / yatkiJcidrAhityavati paramANau vyabhicAravAraNAya sparzeti / guNe vyabhicAravAraNAya dravyatvAditi / jJAnAsamavAyAMti-paramANvAdau vyabhicAravAraNAya jJAneti / asiddhizaGkAvAraNAya saMyogeti / viSayavyabhicAravAraNAya asamavAyIti / nityatvaM ca paramANaudravyAnArambhakadravyatvaM ca ghaTAdau ; nityatve sati dravyAnArambhakatvaM ca . jAtyAdau vyAbhicArIti vizeSaNAni ! Adizabdena sarvadA vizeSaguNazUnyadravyatvAdikaM(vivakSitam) draSTavyam / sarveSAmanumAnAnAmAtmani vyabhi; bhAvaprakAzaH ityAdito rAjJo'puruSatvaM yathA na sidhyati tathA 'etasmAjAyate prANo manassarvendriyANi ca' ityAdizrutibhyo'pi manaso'nindriyatvaM na sidhyatIti bhAvena manautpattItyanabhidhAya indriyotpattItyuktam / SARVARTHA. 30 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 savyAkhyasarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe [jaDadvya sarvArthasiddhiH tadetatsarvamAtmANutvavAdinaM prati na zobhate / jJAnAsamavAyisaMyogAdhAratvaM ca AtmamanasorasiddhaM ; jJAnanityatvasya sAdhayiSyamANatvAt / nityatve sati dravyAnArambhakadravyatvAdityetacotpattizrutyA apahRtavizeSaNam / dravyAnArambhakatvaM ca bhavatAmavayavyanArambhakatvam / taccAsmAkamaNuSvapi vidyate / yadapi-sarvadA vizeSaguNazUnyadravyatvAt kAlavaditi ; asiddhamidamaupaniSadAnAm triguNadravye manasi stvaadivishessgunnsNmteH| dUrasthasmRtyA manovibhutvaM kalpyamiti cenna; anubhavasaMskArapratyAsattyaiva tdupptteH| evamanyadapi / tadihaikAdazAnAM 'aNavazva' iti AnandadAyinI cAra ityAha-tadetatsarvamiti / dvitIyasya svarUpAsiddhirapItyAha-jJAneti / tatra hetumAha-jJAnanityatvasyeti / tRtIyasyApi vizeSaNAsiddhayA svarUpAsiddhimAha -nityatve satIti / taccAsmAkamiti--tathA ca tatra vyabhicAra iti bhAvaH / AdizabdopAttamanumAnama nuvadati-yadapIti / sarvadeti-AdyakSaNe vyabhicAravAraNAya sarvadeti / asiddhatvavAraNAyavizeSeti / guNAdau vyabhicAravAraNAya dravyatvAditIti vizeSaNaprayojanaM draSTavyam / dUrastheti-avibhutve saMbandhAbhAvat smaraNaM na syAditi tarkabAdha iti bhAvaH / yadyapi zAbdAnumityAdivat saMbandho nApekSyaH ; tathA'pyabhyupagamyApyAha--(neti) anubhaveti / tadevAha-anyadapIti / aNutvapakSe'pi Atmano'NyaNutvAt tadgatAnubhavasaMskArayorapi dezAntarasthena saMbandhAbhAvAttatsaMbandhAnupapatteH pUrvadoSatAdavasthyamityAdidUSaNaM parihartavyamityarthaH / pharihArastu vibhutvapakSe'pyatItAdismaraNavadidamupapannamiti / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] manovibhutvanirAsaH indriyasaumyamAnaM tadvibhutvanirAsazca +67 tatvamuktAkalApaH sUkSmANyekAdazAkSANyapi na yadi kathaM dehato sarvArthasiddhiH sUtrAbhipretaM avibhutvamAtiSThate-sUkSmANIti / vipakSe bAdha(dhaka)vadanevAtra pramANamAha-na ydiiti| paroktAnumAnAnAMca vipakSe daNDazca nAsti; sarvatra kAryopalabdherindriyAntarANAmiva sNcaaraadpyupptteH| 'tamutkAmantaM' 'zarIraM yadavAmoti' iti zrutismRtisaM AnandadAyinI manaso vibhutve sUtravirodhamapyAha-tadiheti / pramANamAheti / avibhUnIndriyANi kriyAvattvAt saMmatavadityanumAnaM pramANamityarthaH / nacAsiddhiH niSkramaNAdimattvazravaNAditi bhAvaH / sarvatra kAryopailabdhyanupapattizca na vipakSadaNDa ityAha -sarvatra kAryopalabdheriti / devatiryaDmanuSyasthAvare(varazarIre)Su ekasyAtmano manaso vibhutvAbhAve'pyupyu(pi cakSurAdivadu)papatte(tti)rityarthaH / nanu saubharyAdizarIreSu yugapatkAryaM dRzyate; dvitricchi(bhi)nnagodhAzarIreSu calanaM dRzyate; tat manoNutvenupapannamiti cet ; maivam ; manaso vibhutvAbhAve'pi cakSurAdivadu(rAderiva saubharizarIreSU ) papattiH / dvitricchi(bhi)nnagodhAzarIreSu ca manovaibhave'pi kSaNAntare calanAbhAvAt calane prANasambandho'pyapekSyaH / tathAca aNutvapakSe'pi sa evAstu ! sarvAGgINasukhe ca tattannimittavizeSaH(pasaMyogaH) prayojaka iti (vyaktamiti) bhAvaH / indriyasaJcAre pramANamAha-tamutkrAmantamiti / 'tamutkrAmantaM prANo'nUkrAmati / prANamanUkAmantaM sarve prANA anUkAmanti' ityAdizrutiH zarIraM yadavApnoti yaccApyutkrAmatIzvaraH / 30* Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH vAdAcca | Adizabdena dehAntarAvAtigatyAgatisaMgrahaH / na caiteSAM aagri vizeSato dRzyate / tathA sati zrotrAdInAmanekAdhiSThAnavartitvaM sparzanarasanayozca pRthupradezavyApitvaM na syAt / siddhe'pitve vikAsazaktayA vRttivizeSadvArA''pyAyakapracayAdvA pRthutvamaGgIkAryam / anyathA pipIlikAdizarIrasthasya sparzanasya gajAdizarIrapraveze tAdRzapRthutvAsiddhiprasaGgAt / gajAdibhyaH kITAdizarIrapraveze tu tAdRzassaMkocaH / manasastu paramANutve'pi sadvArakaviSayasaMbandhasiddheravirodhaH / tatra 'yugapat jJAnAnutpatti AnandadAyinI gRhItvaitAni saMyAti vAyurgandhAnivAzayAt // iti smRti: / sarvopakaraNAdhiSThAtRtvAjjIvo'trezvaraH / nanu 'aNavazva' iti, sUtrasvArasyAt madhyamaparimANa (sve) sAdhakAbhAvAdaNutvamityatrAha tathA satati / nanu adhiSThAnasyAnekatve cakSuzzrotrayorapyanekatvamastvityatrahasparzanarasanayozceti / jIvavadaNutvA (madhyamaparimANAna) GgIkAre gauravadoSaM cAha -- siddhe'pIti / aNutvapakSe dUrasthavastu (dUrasthadravyazabda) grahArthaM vyApisparzarasagrahArthaM ca saMkoca vikAsAdirUpa (sAI) vRttisAdhakAnAmi - ndriyANAM pracayaH saMghAto vAcyaH ; tathA ca aNurUpondriyANi teSA - maNUnAM vikAsAsaMbhavAdvikAsavRttimaddavyaM ca kiJcit saMghIbhAvArthaM - (saMghIbhUtaM) cakSurAdInAmekasminneva zarIre bAhulyaM ca kalpyamiti gauravam / (indriyANAM ) madhyamaparimANatve (tu) teSAmeva tAdRzavRttivizeSo'GgIkartuM zakya iti (vizeSArhatvAt ) lAghavamiti bhAvaH / anyathA -- paramANutvAGgIkAre / manasastviti - apizabdena indriyatvasAdharmyeNa madhyamapari Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH indriyavibhutvInara maH cittANuvasyartha kramasaddhatvopapAdanaM ca 40" tatvamuktAkalApaH niSkramAdiH ? cinANutve tu sarvendriya samudayane dhIkramo'pyastu mAnam / sarvArthasiddhiH manaso liGgam' iti paroktaM manovibhutvavAdapratiSedhopayogAdanumanyate / cittANutve viti / ayaM bhAvaH-vyAsaGgadazAyAM samagrairapi bAhyendriyaiH yugapat jJAnAni notpadyante / dIrghazaSkulIbhakSaNAdiSu ca vyAsaGgadRSTAntena dhIkramo'numeyaH / kramabhAvikAraNAntarasApekSo hyasau! nacAdRSTabhedo'pekSyaH! tasya dRSTopahAreNa AnandadAyinI mANa (tvameva tvaM aNutve ca bAdhakAbhAvamAtraM na sAdhakamiti(tyasvarasaH)sUcyate / paroktamiti / indriyANAmanumeyatvaM nAstItyuktameva ; tathA'pyanukUlatvAnmanonumAnaM na dUSitamiti bhAvaH / nanu (dhI) kramAsiddheH kathaM tanmAnam ? ityatrAha-ayaM bhAva iti / dIrghatidIrghazaSkulIrasagandharUpAdidhiyaH kramavatyaH (ekadA)svasvaviSayasannihitatattAdindriya(yAntara)kAlotpattikajJAnatvAt tAdRzendriyakAlikavyAsaGgadazotpannakramikadhIvaditi kecidAhuH / anyetu (kecittu)uktadhiyo na yugapadutpattimatyaH dhItvAt indriyajanya(dhI)tvAdvA saMmatavat iti vadanti / paretu rUpadhIna rasakAlasamutpannA sUpapItvAt saMmatavaditi pratyekamevAnumAnamityAhuH / nanu ca adRSTakramAdeva dhIkramopapattau na kramabhAvikAraNApekSatyatrAha-na cAdRSTeti / dRSTasaMpattAvadRSTavilambena kAryavilambAbhAvAt ; anyathA sahakArimAtrasya dRSTakAraNamAtrasya vA vilopaprasaGgAditi 6253LLAV Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH caritArthatvAt / anyathA'tiprasaGgAt / pratibandhakAbhAve hyahaSTopanItadRSTasAmagrathaiva kAryasiddhirniyatA! tadiha kAraNAntaraM yadi vibhu syAt yugapadanekendriyasaMbandhitayA yugapat pnycvissyjnyaanotpttiprsnggH| evaM dehaparimANatve'pi / na ca mana- . sastato'pi sUkSmamadhyamaparimANatve pramANamasti ! vibhuno'pi manasaH kenacit zarIrAvayavena avacchinnatayaiva kAryakaratvamiti cenna; tasya niSkampatve anyatra kAryAbhAvaprasaGgAt / saMcAritve tu tAdRzavegavatastasya dehAtiriktatvamaNutvaM ca sAdhIyaH; kimantargaDunA vyApakena manasA ? yastu sarveSAM dehAvayavAnAM yathAsaMbhavamavacchedakatvaM brUyAt tasya prAguktaprasa AnandadAyinI bhAvaH / nanvastu; manasastAvatA'NutvaM katham ? ityatrAha--tadiheti / nanvastu manaso madhyamaparimANatvam ? ityAzaGkaya kiM dehaparimANatvena madhyamaparimANatvaM uta tato'pi nyUnaparimANatvena ? iti vikalpamabhipretya krameNa dUSayati-evaM dehaparimANatve'pItyAdinA / vibhutve'pi dhIkramaM zaGkate-vibhuno'pi manasa iti / tasya-zarIrAvayavasya / sAdhIya iti-yadi indriyaissaMbandhArtha mano'vacchedako'vayavo'vayavAntaradezaM gacchati tadA pUrvAvayavasaMyoganAzAccharIranAzassyAt / indriyANAmeva yadi taddezaprAptiH, viSayasaMbandho na syAt / yadi tAvadindriyadezavyApyavayavaH ; tadA zarIrameva syAt / yadi samavAyikAraNabhinnamavayavAntaraM ; tarhi tasyaiva manastvopapattau tato'tiriktavimukalpanaM vyarthamityarthaH / prAgukteti-yugapatjJAnotpattiprasaGgaH / 'yugapatjJAnAnutpattirliGgam' Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] mano na madhyamaparimANaM tadvibhutve dhakamAyogaH cakSurAdevRttyA dRrasthagrahaH 471 tatvamaktAkalApaH vRttayA'kSayAdevIyaHpramitijanakanA vRttirApyAyanArthaMbhUtairjAtaH prasarpaH; sarvArthasiddhiH GgAnativRttiH atigauravaM ca / yadyevamindriyANi dehAntassthAni ta(thA)dA kathaM cakSuzzrotrayoH dUrasthagrAhakatvam ? ityatrAhavRttyeti / vRttidvArA saMbandhAdityarthaH / nanu vRttiyadi svarUpaM dehaparicchinnatvAt na dUrastha vRttiH ; dharmo'pi na dharmiNamativarteta ityatrAha-vRttiriti / bhUtaissaheti vA cAraiH pazyantItivadvA yojyam / yadyapyaprApyakAritvaM hetukagatyA haThAtkAreNa vaktuM zakyam ; tathApi 'divIva cakSurAtatam' ityAdyAgamikavyavahArasvArasyabAdhAbhAvAt vRttidvArA prAptyuktiH / AnandadAyinI iti vyatirekamukhenoktatvAdityarthaH / gauravaM ceti-zarIrAvayavAvizeSANAmAvazyakatvAt taireva manaHkAryasiddhau tatkalpanaM gauravamityarthaH / bhUtaissaheti--indriyasya bhUtaissAhitasya yo visarpo--vikAraH sa vRttirityarthaH / anye tu-ApyAyakabhUtAnAM yo visarpaH sa vRttirityAhuH / asmin pakSe cAraiH pazyantIti susaMgatam / nanu indriyANAM paramANutve'pi bhavaduktApyAyanabhUtadvArA prAguktaM sarvamupapannamiti kimartha madhyamaparImANatvamabhyupagamyata iti cet ; satyam ; indriyANAM kAryatvAt kAryasya madhyamaparimANatvaniyamAditi bhAvaH / tathApIti-pAragAma Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH zrutimitamapi cAnantyameSAM svakAryaiH // 39 // sarvArthasiddhiH nayanarazmigatitatpratighAtAdikaM ca bhASyoktam / nanu 'prANazala:nirdiSTAnIndriyANi' prakramya ' sarva evAnantAH' iti zrutyA sarveSAmindriyANAM vibhutvaM grAhyamityatrAha-zrutimitamiti / yathoktaM bhASye-hRdayasthAnAM cendriyANAM tattannADIbhedaiH tattatpradezavizeSaprasAt tatra tatra kAryakaratvaM cAvadhAtavyam / atra 'sarve prANA anUtkrAmanti' iti zrutessaMkocakAbhAvAt AnandadAyinI dvArA prAptiH / vRttirhi vikAravizeSaH ; sa ca indriyavyAptireveti bhAvaH / nanu AgamikavyavahArasvArasyabAdhAbhAvAdityanena razmidvAraiva haitukavat prAptissUcyate / ata eva nyAyasiddhAJjane 'dUrasthagrahaNe tu cAkSuSamahaHprasarAt saMbandhasiddhiH / tacca karaNapAdadvitIyAdhikaraNe prapaJcitam / pratibimbagrahaNe tu svacchadravyapratihatasya nayanamahasaH pratiprasarAdi (mUlatvaM)bhrAntyadhikaraNe pUrvapakSe'bhihitam' ityAdinA nayanarazmi(gamanA)prasarAdikamuktam ; tatkathaM bhASyAnumatam ? ityatrAha-nayanarazmIti / 'ta ete sarva eva samAH sarve'nantAH' iti zruteH 'atha yoM ha vaitAnanantAnupAste' ityupAsanopakramAt upAsyaprANavizeSaNabhUtakAryabAhulyaparatvamityAha--yathoktaM bhASya iti / 'aNavazca' iti sUtrabhASya ityarthaH / atra 'sarve prANA anUkAmanti' iti zrutessaMkocakAbhAvAditi-nanu karmendriyANAM zarIreNa sahotpattivinAzau; na punasteSAM Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vRttisvarUpaM indriyAnantyazrutinivAhaH Akarasammatizca +d AnandadAyinI javina sa(tenaiva sa)ha gamanam ; tathAca kathaM na saMkocaH? anyathA sAre 'hastAdayo'pIndriyANi jIve dehAntarava(ntarAva)(ntara) sthite upakArakatvAvizeSAt' iti vacana virudhyeta; dehAntaravasthitamya jIvamyopakArakANi na tu sahAgatAnIti pratIteH / tathA bhASye'pi na saptaivendriyANi ; api tvekAdaza ; hastAdInAmapi zarIre'vasthite jIve tamya bhogopakaraNatvAditi' atrApi sahAgamAnApratItevirodhaH / tathA dIpe vyaktamevoktam--- 'zrotrArdAni jIvena zarIrAntaragamane'pi gacchanti ; vAgyamtAdIni karmendriyANi tu sthite zarIre tenaiva sahotpattivinAzayogInyupakArakANi' iti ; tathA ca dapivirodhazceti cet ; atrAhuH-naiva virodhaH 'prANagatezca' iti sUtre -- sarve prANA anUtkrAmanti' ityudAhRtatvAt / 'saptagateH' ityAdhikaraNe ca yAni tvitarANi viSayANAM grAhakatvena teSAmaupacArikaH prANatvavyapadezaH' iti pUrvapakSaM kRtvA 'hastAdayastu sthite'to naivam' iti teSAmapi prANatvasamarthanAt prANatvamindriyatvaM 'prANagatezca' ityasyaiva samanantare 'agnayAdigatizruteriti cenna bhAktatvAt' iti sUtre bhASyam-'yatrAsya puruSasya mRtasyAgniM vAgapyeti vAcaM prANaH cakSurAdityaM ityAdinA prANAnAM jIvamaraNakAle agnayAdiSvapyayazravaNAt na teSAM jIvena saha gamanamiti gatizrutiranyathA neyeti cenna ; bhAktatvAdagnayAdiSvapyayazravaNasya' ityAdikam / ataH karmendriyasya vAco'tra gatirabhyupeteti tadanyeSAmapi samameva / tathA sAre'pyuktam-'saptAnAM gatizravaNaM vizeSaNaM ca teSAM prAdhAnyAt' iti / dIpe'pi 'saptAnAmeva gatizravaNaM yogakAle vizeSaNaM . ca jJAnendriyANAM manasaH tatpravRttirUpabuddhezca prAdhAnyAt ityAdi / na ca AhaGkArikendriyavAdinaH pratizarIramindriyotpattilayAvupapadyate ; pANyAdyadhiSThAnAni tvanindriyANIti tadutpattilayopapattiH / kathaM tarhi zrotrAdInItyAdernirvAhaH! Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 savyAkhyasarvArthIsIddhasahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH 'manaSSaSThAni' ityAdezca nyUnasaGkhyAvyavacchedamAtreNApyupapatteH karmendriyANAM pratizarIramutpattivinAzaM vyaSTisamaSTibhAvarahityaM ca vadantaH pratyuktAH // 39 // // indriyANAM sUkSmatvam // - -- AnandadAyinI ittham - paramatavat pratizarIramutpattivinAzAbhyupagame'pi teSAmindriyatvaM sidhyatIti 'hastAdayastu sthite'to naivam' iti sUtrasya yojanAntarAbhiprAyeNaivamuktam / ata ekAdazendriyANyapi zarIrAntareSvapyanuvartanta iti bhASyakArAbhiprAyaM pratIma iti / anye tu-utkramaNazabdasya kriyayA pUrvadezavibhAgapUrvakadezAntarasaMyogaparasya vibhutvapakSe dezAntarasaMyogamAtre saMkoco vAcyaH ; tatra mAnaM nAstItyarthaH / nacAnantyazrutireva mAnam ; AnantyazruteH kAlaparicchedAbhAvasya utpattizrutibAdhena dezaparicchedAbhAvaparatayA saMkocasyAvazyakatvAt anantazabdasya bahuvrIhisamAsatvena lakSaNayAnyaparatvasya svataH prAptatvAt / vAkyatvAcca utkrAntizruterjaghanyatvAt na tatra tadviruddhArthapratipAdanasAmarthyamiti na saMkoca ityAhuH / manaSSaSThAnIti- indriyANAmeva gatAgatazravaNAt karmendriyANAmindriyatvAbhAvazaGketyAhuH / anye tu utkrAntiprakaraNe 'manaSSaSThAni' iti jJAnendriyANAmevokteH karmendriyeSu pratizarIramutpattyAdizaGkAM pariharatimanaSSaSThAnIti / vyaSTisamaSTIti-tatvotpattikAla eva sarveSAM saMghIbhUyAvasthitiyaSTiH / tattaccharIreSu pRthagavasthAnaM samaSTiH / idamupalakSaNamsaugatakalpitaM strIndriyapuruSendriyAdivi(bha)bhAjanaM mAnAbhAvAnnirastam / anyairmanastaijasatvaM rAjasAhaGkArajanyatvaM karmendriyatvamityAdi ka(ja)lpita --- are Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] manaSSaSThatvektibhAvaH paroktinirAsaH indriyaprApyagrAhitvAnuvAdazca 475 sarvArthasiddhiH yaduktam-'vRttyA'kSyAdedaivIya pramitijanakatA' iti, tatra bAreivamucyate-'vRttiprasaraNe kramayogapadyavikalpAyogAt dara AnandadAyinI tamapi mAnAbhAvAnnirastam / tAnIndriyANi pratiniyatAni, AmokSaM AsRSTeH parakAyapraveze'pi taissaha pravizati ; mRtazarIrapraveze tathA darzanAt 'gRhItvaitAni saMyAti' iti smRteranyadIyakaraNasyAnyopabhogakaraNasvAyogAcca jIvaccharIre'pi taissaha praveza iti / anye tu-prakRSTAdRSTavazAdanyadIyabhogAyatanasyAnyadIyabhogAyatanatvavadanyopakaraNatvaM saMbhavatIti jIvaccharIre tairvinA'pi praveza iti vadanti / indriyeSu prAkRtAprAkRtavibhAgAn kecidAcAryA AhuH / apare tu-nityamuktAdijJAnasya karaNAdhInatvAbhAvAt prayojanazUnyA'prAkRtandriyaklaptiH / 'kapyAsa puNDarIkamevamakSiNI' ityAdivyapadezastu saMsthAnamAtrAbhiprAya ityAhuH // 39 // indriyANAM sUkSmatvam aakssepsNgtyaa''h-yduktmityaadinaa| yadindriyaM tadaprApyaprakAzakaM yathA manaH rUpAdigrAhakaM cakSurAdikamapIndriyamityanumAnAbhiprAyeNAnugrAhakaM tarkamAha-~-vRttiprasaraNe iti / nanu dUrasannikRSTArindriyaM krameNa saMbadhyate yugapadvA ? nAdyaH ? paramANudezakrameNa saMbandhe vilambana grahaNaprasaGgAt dUrasannikRSTArthayoyugapadhaNaM na syAt / na dvitIyaH / ayogAt iti, kramayogapadyavikalpena saMbandhasyAyogAt vRttinirgamanakalpanamayuktamityAha-vRttiprasaraNa iti / pratyanumAnaM pratipakSaH; cakSurindriyaM prApyakAri bAhandriyatvAt tvagindriyavadityarthaH / parAnumAne Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDavya tatvamuktAkalApaH prApyagrAhIndriyatvAdvimatamitaravat ; . sarvArthasiddhiH sthaviSayA prAptirna bhavatItyato yadpagrAhakaM yacchabdagrAhakamindriyaM tadaprApyagrAhi yathA mana iti' tatra tAvat pratyanumAnamAha-prApyeti / nanu gRhyamANasya vartamAnakSaNasya pUrvakSaNavartIndriyasaMbandhAyogAt indriyAntarANAmapyasaMvandhagrAhakatayA sAdhyavikalo dRSTAntaH? maivam ; kSaNabhaGgakusRteH prAgeva nirAsAt / atiprasaGgo'saMbandhagrahaNe syAtsamaM tvidam / saMbandhagrahaNe'pIti na sat yogyAnvitagrahAt // gRhItasyeSyate kazcitsaMbandho vybhicaartH| na saMbandhasya sarvasya grahaNaM vyabhicArataH // AnandadAyinI tarkabAdhazcetyAha - atiprasaGga iti / nanu svakIyAnumAna'pi saMvaddhAnAM paramANvAdInAM grahaNaM syAdityatiprasaGgabAdhassama iti zaGkate-- samaM tvidAmiti / paramANvAdInAmindriyasaMbandhe satyapi ayogyatvAnnAtiprasaGga iti vadati-na sat yogyAnviteti / nanvasmin pakSe yogyatvavizeSaNe gauravamityatrAha-gRhatisyeti / anvayavyatirekAbhyAM tatpravezasya prAmANikatvAt na gauravaM doSa ityarthaH / gRhItasya padArthasya avyabhicAreNa grAhakasaMbandhaH kalpyate ; tena sarvasaMbandha(saMbaddhasya sarva)syApi grahaNaM vyabhicArAt ; tathA ca yogyaviSayasaMbandho grAhaka iti kalpane na gauravaM. doSAyeti bhAvaH / nanu karmendriyANAM jJAnarUpagrahaNa Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyANAM prApyakArivAnumAnadRSaNaparihAraH 477 sarvArthasiddhiH nAtra karmendriyairanaikAntyam ; yathAsvaM vyApAreNa spRSTegrAhizabdena vivakSitatvAt / tasya ca sarvatra prAptaviSayatvAt / na ca manasA ; tasyApi bAhyendriyadvArA bahirviSayaprApteH / yadvA bAhyajJAnendriyatvAditi mnHkrmendriyvyvcchedH| nananmiSitamAtra cakSuzcandraM gamayati ; na caikasmin kSaNe tAvAn dezo vRttyA laGghayituM kSamaH; krame tu pratiparamANvavacchedaM vilambya gamanAt pratItirapi vilambeta; dUrAsannagrahaNakAlatAratamyaM ca syAt? maivam udayatyeva savitari sakaladigvyApinyAM prabhAyAmiva indriya AnandadAyinI janakatvAbhAvAvyabhicAra ityAzaGkaya pariharati-nAtra kaundriyairiti / grAhItyatra kriyAsAdhAraNyena vyApArasparzasya vivakSitasya teSvapi sattvAt na tairvyabhicAra iti bhAvaH / tasyeti-grahaNarUpAdAnakriyAdeH karmendriyAdiprAptaviSayatvAdityarthaH / manasi vyabhicAraM pariharati-naca manasIti / nanu svavyApAra(rAtirikta)dvArA'pi prAptagrAhitve'tiprasaGgaH vyavahitasyApi(syApyevaM)saMbandhAt ityasvarasAdAha-yadveti / parAnumAnAnugrAhakaM svAnumAnapratikUlaM prAguktatarka kramayogapadyavikalpAnupapattirUpamAzaGkate--nanUnmiSitamAtramiti / iSTApattiM pariharati-dUrAsanneti / tAratamyaM gRhyeta cedityarthaH / tAratamyamiti-pratyayAnukaraNAdarthalAkSaNikAt pyaJ / vegAtizayena kramasaMbandhena krameNa grahaNe'pi zatapatrazataM mayA bhinnamiti kriyAdisaMyogAt na zatayogapadyAbhimAnavat jJAne yogapadyAbhimAna ityarthaH / nacaivamaneka(nena)jJAnotpattiH ; iSTApatteH / na ca jJAnabheda (dA)grahaprasaGgaH ; bhramarUpA(bhrama ivA)saMsAgrahavAdinaH tadagrahaika Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDavya sarvArthasiddhiH vRttestAdRzavegAtizayasyAvismayanIyatayA padmapatrazatavedhanItyA yogpdyaabhimaanopptteH| nanu siddhe gamane yaugapadyAbhimAnaklaptiH; nAtra tatsidhyatIti cenna; svAbhyupagatasAmyAt / buddhisaMtatezzarIrAntaragamanaM dIpAlokAdigamanaM ca dRSTaM kalpyaM vA ? nAdyaH; tvayA'pyanabhyupagamAt / dvitIye tu tathehApi kiM na syAt ? na dehAntarAdau gatiH prAptirvA; kiMtu tatra tatra dezakAlanairantaryeNotpattimAtramiti cet / tathehApi tvayA kalpyatAm ; avizeSAt / nanu prAptiH kalpyA; tada AnandadAyinI (tamrahaika) (tadekagrahaika)tvavyavahArayorupapatteriti bhAvaH / svAbhyupagateti-kSaNikatvavAdi(bhiH)nA nirantarotpadyamAnazarIrakSaNeSu buddhikSaNAnAmapi tattaccharIrakAla evotpadyamAnAnAM tattadutpattikAla eva saMbandhAGgIkArAdityarthaH / nanu tatra pramANasattvAdaGgIkAra ityatrAhabuddhisaMtateriti / tvayA'pIti / pratyakSarUpagamanAbhyupagamAdityarthaH / dvitIye viti / indriyeSvapi zIghrasaMbandhakalpanAsaMbhavAdityarthaH / pratibandi(bandIH) pariharati-na dehAntarAdAviti / na buddhisaMtatedardIpAlokAdezca dezAntare utpannasya tattaddeza (deha)tattadviSayaprAptiH, api tu taddeza evaikasmin kAle utpattirityarthaH / tatheti-cakSurAdivRtterapi tAvaharavyApinyA nairantaryeNotpattiri(rastvi)tyarthaH / nanu buddhisatAnAdipratibandira(radhikA)yuktA; tayossvaprakAzapratyakSasiddhatvAt, cakSurAdInAmatIndriyatayA tadvatteH tadvyApAra(tatprApti) rUpasaMyogasya ca prathakSatvAyogAditi vaiSamyaM zaGkate-nanu prA(nyA)ptiriti / tathAca anupalambhabAdha iti Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] indriyagamanasyaprativandyA sAdhanaM vAdhazaGkAnirAsazca +79 tatvamuktAkalApaH prAptiruktaprAkArA; vRttiM dRSTernirundhe virlpttnyaadmbukaacaadircchH| sarvArthasiddhiH bhAvastvanupalambhamAtreNa sidhyatIti cenna; yogyAnupalabdharabhAvAt / atIndriyasya hi prAptirapi tathaiva / ato nAtra bAdhazaGkA / nanu dUrasthatvAdviSayandriyayoH prAptirvAdhitetyatrAhaprAptiriti / vRttidvAreti zeSaH / uktaprakAreti-punaranuvacanaM vAdyantaroktaprAptiprakAranirAsArtham / athApi kvacidyavahitagrahaNadarzanAt pramANatastarkatazca bAdhassyAdityatrAha-vRttimiti / acchH-aalokaadynuprveshaanugunnsniveshvaanityrthH| dRzyate hyanAvilasalilamUlapraviSTassUryAlokaH tatratyaM ca tatpratiphala AnandadAyinI bhAvaH / yogyati-nAnupalambhamAtraM bAdhakamiti bhAvaH / yogyAnupalabdhimevAha-atIndriyasyati / atIndriyendriyaprApteratIndriyatvAnna yogyAnupalabdhirityarthaH / nanviti-viprakRSTayoH prAptayasaMbhavAditi bhAvaH / vaadyntreti--saaNkhyaadhuktmityrthH| tannirasanamanantarameva darzayiSyate / nanu prAptayabhAve'pi kAcAdivyavahitasthale prakAzadarzanAt prApyaprakAzatAnumAnasya vyabhicAraH ; prApyaprakAzatve kAcAdivyavAhatasya prakAzo na syAditi tarkabAdhazceti zaGkAmanUdya pariharati-athApIti / saMnivezaHsthAnam / nanu paTadRSTAntatve tadvadRzyamAnarandhratA syAdityatrAha - Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 savyAkhyasArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDa sarvArthasiddhiH nadIptaM zilAvizeSAdi / yathAvatprasaramatyantanirodhaM ca parihartuM viralapaTanidarzanam / ata eva hi tatrAvizadapratibhAsaH / sarandhratve sphaTikAdiSu salilagalanAdiprasaktissyAditi cenna Alokapravezavatsu sarveSu salilapravezasya tvayA durvacatvAt / acchidraparuvakasampuTasthagitakarpUrakastUrikAdigandhanissaraNanyA - yAcca / dravyAvizeSapravezAnuguNasannivezavatvaM kAcAderaGgIkAyam / aprApyagrahaNe'pi hi kuDyAdivyavahitaM na grAhyam , kAcAdivyavahitaM tu grAhyAmiti vastusvabhAvavaicitrayaM tvayA'pi svIkRtam / nIrandhre'pyambukAcAdau dRkprabhAdeH pravezanam / vastusvabhAvavaicitrayAditi kecitpracakSate // AnandadAyinI yathAvaditi / paru(puru)vaka-atyantasvacchadravyavizeSaH / (karaNDa iti kecit / ) nirmitakaraNDaH / nanvaMve svabhAvavizeSakalpanaM gauravAnnirastamityatrAha-aprApyagrahaNe'pIti / kecittu dRkprabhAderevAmbukAcAdiprave(prakA)zanasAmarthya kalpyata ityAhurityAha-nIrandhe'pIti / nanu vyavadhAnatadabhAvAbhyAM grahaNAgrahaNadarzanAt prA(tatprA)ptayaprAptayostatprayojya(jaka)tvAdindriyANAM prApta(prApya)grAhakatvaM sidhyatItyanukUlatarko'nupapannaH grahaNAgrahaNayoH grAhyayogyatvAyogyatvaprayuktatvAt vyavadhAnAvyavadhAnayoraprayojakatvam ; chA(tacchA)dakaM ca na prAptivighaTakaM ; tadabhAvazca na tatpra Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ~~ chAdakAbhAvasya svataH kAraNa tranirataH 181 tatvamuktAkalApaH no cet gahyeta yogyaM samamiha nikhilaM niSphale chAdakAdau sarvArthasiddhiH 'sarvatra svarUpayogyatvAyogyatvAbhyAmeva grahaNAgrahaNe / tatra chAdakatadabhAvau nirarthako' iti vadatAM bAdhakaM svoktAnumAnasya vipakSa bAdhakaM ayaskAntanidarzane'pi chAdakaneSphalye'tiprasaGgamAbhagretyAha-no cediti / iha yogyaM nikhilaM sarvasmin jagati svarUpayogyaM sarva samaM gRhyeta, avizeSAyugapadevetyarthaH / Adizabdena atidRratvakAlaviprakarSAdikaM dRSTAntaya (tatayA gRhNA) ti / chAdakAbhAvaH svarUpatassahakArI na tu prAptivirodhipratyanIkatayeti cenna; AlokAdiprAptivirodhicchatrAdinyAyasyAtrAnapAyAt / na ca yatrakvacicchAdakAbhAvassahakuryAt atiprasaGgAt / kiM tu nayanArjavadeze / ayaM ca (ayaM niyamaH) prAptivirodhinivRttirUpatayeti yuktamutpazya ! rUpagrahaNasAmagrayAmeva pradIpAdi AnandadAyinI yojaka iti zaGkate- sarvatreti / dRSTAntatayeti-yathA (dUratva)kAlaviprakarSAdessannikarSapratibandhakatvaM tadvirahasya tadApAdakatvaM ca nAsti(kintu) ayogyatvamAtreNa grahaNAgrahaNe i(grahaNamiti tayorniSphalatvaM tathetyarthaH / chAdakAbhAva iti- vyavadhAyakAbhAva (ityarthaH) / prAptivirodhirUpaprAptayabhAvapratyanIkatayA prAptisaMpAdakatayA na prayojakaM kiM tu svayaM kAraNamityarthaH / AlokAdIti-anyatra klaptA(dRSTA)kArakalpanasyocitatvAditi bhAvaH / tanayAyamevopapAdayati-naca yatra kvaciditi / nanu SARVARTHA. Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa [jaDadravya tatvamuktAkalApaH sthairye tadyogyabhAvo sarvArthasiddhiH cchAdakaM prabhApratighAtArthaM dRSTam / unmIlitanimIlitacakSuSaH piTharakAvRtadIpaprabhAnyAyena pUrvaprasRtanayanaprabhAyA vinAzAdatikramAdvA grAhyagrahaNAbhAvaH / atra gRhItacchannamapi gRhyetati prasaGgArUDham / tadA samamiti pUrvamivetyarthaH / tacca kSaNabhaGgena yogyAyogyabhedakalpanayA parijihIrSataH sarvalokaprasiddhayanusAriNA svamatenottaramAha-sthairye iti / AnandadAyinI viSayaprAptayarthamindriyavRtteviSayadezavyApane sati nimIlitAkSasyApi viSayagrahaNaM syAt nirgatAyA vRttessattvadviSayaprAptisattvAdityatrAha-unmIlitanimIliteti / piTharakaM-vaitasAdipAtravizeSaH / ati(prati)kramAdvetiviSayadezAtikramaNena tadA viSayaprAptayabhAvAdityarthaH / (idmbhyupgmyoktm)| yadvA-prAptipakSe gRhItacchannamapi gRhyateti prasaGgArUDhaM-prasaGgenApAditamapi tadA samaM-chAdakanaiSphalyapakSe'pi smN-ambukaacaadisthlvditi| prakArAntareNApyarthamAha-gRhItacchannamapIti / tathAca mUlasyAyamarthaH-no cet kAcAdInAmindriyapravezanayogyasaMsthAnavattvAbhAve tadvyavahitagrahaNavat piTharAdivyavahitamapi yogyaM nikhilaM gRhyeta chAdakAnAmapratibandhakatvAditi samamityarthaH / nanu gRhItasya piThara (sya) vyavadhAnaM nAstyeva tasya kSaNikatayA nAzAt ; tadanantarotpannaM ca pUrva (pUrvapUrva) smAdbhinnamiti tadayogyatvAdeva na gRhyata ityatrAha-tacca kSaNabhaGgeneti / tacca uktaprasaJjanamityarthaH ! tadyogyabhAva iti mUlam / tadyogyabhAvaH--indriyayogya Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] unmIlinanimIlitacakSupo grAhya grahaNe kSaNabhaGgasya mAdhanatAnirAsaH 483 tatvamuktAkalApaH na hi galati samA santatistvanmate'pi // 40 // sarvArthasiddhiH ayaM bhAvaH-chAdanadazAyAM pUrvagRhItasya svarUpayogyatvaM sthitaM naSTaM vA? Aye kathaM na gRhyeta ? prAptera (napekSaNAta) prayojakatvAt / dvitIye nAzakaM na dRSTam / chAdakameva svarUpayogyatAnAzakamiti cena; avyavahitadezasthairapyagraha (Na) prasaGgAt / yaM prati na vyavadhistaM prati yogyatA naTeti cet / chAdakApagame'pyagrahaprasaGgAt / tadapagamAtpunarutpadyata iti cet / hanta; adRzyamAnAnantotpattinAzakalpanAt pratipuruSaniyatAnantayogyatAbhedakalpanAca baraM pradIpaprabhAnyAyena prAptivighAtakatayA chAdakasAphalyasvIkAraH / parapakSaNApi prasaGgasthairyamAha-sameti / apiranvArohayotakaH / kSaNabhaGgapakSe'pi AnandadAyinI (sya)bhAvaH-sattvaM vyavahitasthale'pItyarthaH / pratijJAmAtreNa nArthasiddhirityata Aha-ayaM bhAva iti / avyavahitadezasthairiti--chAdakena yogyatAyA nAzAditi bhAvaH / hanteti-- chAdakasya kiJcidvighAtakatayA pratibandhakatvasya kalpane gauravaparihAreNa laghupakSa evAzrayituM yukta iti bhAvaH / kSaNabhaGgapakSe'padiM samAnam ; chAdakAntahitasya kSaNasya pUrvagRhItakSaNApekSayA bhinnatve'pi tasyAyogyatve samIpasthairantaritairapi na gRhyeta ; gRhyeta cet yogyatvAdantaritairapi gRhyeta / yadi pratipuruSaM yogyatAbhedaH kalpyate tadA prAptirvA lAghavAtkalpyatA. miti dhyeyam / parapakSeNeti-kSaNikapakSaNApItyarthaH-anvArohoDa 31* Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH yogyakSaNAdayogyakSaNotpattau kAraNakSaNasya sarvairadRSTastattatsvarUpAtiriktazzaktibhedo vA sahakAribhedo vA kalpyaH / ubhayapi svamatabAdhakam / dRSTaM chAdakamevAyogyakSaNotpAdanasahakArIti cenna ; apasiddhAntAt / chAdakasya kiJcitkaratvAnapAyAt / toyAdivyavahite'pyagraha(Na)prasaGgAt / channasya ca sarvAdRzyatvaprasaGgAt / netrasanni(hitena)kRSTena pakSmakaratalAdinA davIyastaradivAkarakSaNotpatteratyantama (ratya) dbhutatvAcca ; tasmAdasmaduktameva (chAdaka)sAphalyam / uktAtiprasaGgassAMkhyAdipakSe'pi samaH / yadi AnandadAyinI bhyupagamaH / yogyakSaNAditi-avyavadhAnasthale yogyakAraNakSaNasya yogyakSaNotpAdakatvasyaiva darzanAt vyavahitasthale zaktivailakSaNyaM kalpyamityarthaH / nanu tatra kSaNasvarUpameva heturastu na tadatiriktazaktikalpaneti cenna ; vaijAtyasyAvazyakalpyatvAt ; anyathA ghaTAdi(ghaTAdhAra)(anyAdhAra)kSaNasyAnya(syapaTAdi)kSaNotpAdakatApAtAt / svamatabAdhakamiti-svarUpAtiriktazaktibhedAGgIkAre dharmadharmibhAvabhedarahitasvamatabAdhaH / sahakAryaGgIkAre ca sahakAriNA sahakArye kiJcitkAra utpadyate na vetyAdivikalpane (lpite) na sahakArinirAsAt svamate tadbAdha ityarthaH / kecittu indriyANAM prAptikalpane gauravAditi svApAditamatasya bAdhakami (tyarthaH) tyAhuH / nanu kalpyatve gauravaM kiMtu dRSTamevAGgIkriyate ityAzaGkate-dRSTaM chAdakameveti / apasiddhAntamevopapAdayati-chAdakasyeti / toyAdIti-tatrApi chAdakasahakAriNA yogyatAzUnya (syakSaNa) syotpatteriti bhAvaH / atyantamitikAraNAnAM kAryadezasannihitAnAmeva janakatvAt anyathA'tiprasaGgAditi bhAvaH / prAgupakSiptaM paroktaM prAptiprakAraM dUSayati-uktAtiprasaGga iti / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prAptiprakArAntaranirAsaH rasezvarapakSAnuvAdazca 485 sarvArthasiddhiH hyahaGkAravikArayozcakSuzzrotrayoryAvaddezasthaviSayagrAhitvaM dRSTaM tAvatpRthutvaM tattaccharIrotpattisamayAsiddhaM ; tatrAdhiSThAnAdvahiravasthitAMzo vRttirityucyata iti tadA nimIlanAdyavasthAyAmapi grAhakatvaprasaGgaH ; prApteranapAyAt , atha pRthvagrA saMtatA'pi bahivRttiH dIpaprabhAnyAyena vinazyati; ata eva channagrahaNAbhAva iti; tathAtve'pyekasyAdRzyamAnapRthutvANutvAdyanantAvasthA svato bhinnAbhinnavRttyaMzanAzaH tannAze'pi svarUpAvasthAnamityAdibahuvidhakalpanApAta iti / yattu kaizciducyate-niSkrAntamAtrameva cAkSuSaM tejaH bAhyena bahudezavyApinA candrasUryAdijyotiSA saMva AnandadAyinI atiprasaGgameva darzayati-tadA nimIlanA (litA) dyavasthAyAmiti / tathAtve'pIti - ekasyendriyasya viSayagrahaNakAle viSayadezavyApipRthutvAvasthA nimIlanakAle nAzAtmakasaMkocarUpANutvAvasthA ca adRzyamAne kalpye ityeko gauravadoSaH / bahirgatAMzasyAvayavinA samaM bhinnAbhinnatvAdvA bhinnAMza (bhinnAbhinnatvAtsvAMza) (bhinnAbhinnatvAtsvAbhinnAMza) nAze'pi tadabhinnendriyasvarUpasyAvasthAnaM cAtyantAdRzyamAnaM kalpyamityaparo doSaH / tathA (tadA)pi (vi) naSTAvasthasya ca cakSurunmIlanAnantaraM tAvadvyApinazcakSuSa utpattirityAdibahudoSa ityarthaH / yattu kaizciditi--rasezvarAdisi (zvarasi) ddhAntibhirityarthaH / / niSkrAntaM cAkSuSaM tejo bAhyAlokena varSitam / dUrAsannArthayornityaM gRhNAti yugapatkacit // ityukteH / naiyAyikaikadezina ityapyAhuH / cAkSuSaM teja iti-cakSU - Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH litaM tAvatprathimAnamavayavinamArabhate / tena ca saMbandhAdanmiSitasya dUrasthagrahaNam / durAsannayoyugapadhaNaM ca sidhyediti ; tadayuktam ; niSkramaNakalpanasya gurutvAt / aniSkAntameva kiMnAvayavinamAra(bhate)bheta? aantrnisskrmnnvdvaahyprveshopptteH| api ca asmin pakSe tribhuvanavivaravyApinA tejasA saha cAkSuSatejassaMvalanAttena saMbaddhaM sarvaM yugapaddhAseta pazcAdbhAgAva(gAdi)sthitaM ca / atha ArjavAvasthAnamapekSaNIyamityucyeta; tadA asmayAptessiddhatvAt / anyathA darpaNataraGgAdisannidhAne svamukhAdigrahaNaM na syAt / kiJca nimIlitAkSasyApi pAnaSTyatana AnandadAyinI rUpaM teja iti vivakSitaM uta tatsaMbandhi ? iti vikalpamabhipretyAcaM dUSayati-niSkramaNeti / cAkSuSaM cakSureva / prajJAditvAt svArthiko'N pratyayaH / gauravamevopapAdayati-aniSkrAntameveti / taddezApraviSTasya kathaM tatrArambhakatvam ! ityatrAha--Antareti / antassthasya (vikArAvasthAzUnyasya) taddezAparityAgena niSkramaNakalpanAyAM niSkramaNaM vinA'pi bAhyadezapravezo'stu AntaradezaparityAgakalpane caandhtaapttirityrthH| nanu bhavatAM vRtteri (vivRtteri)va cAkSuSatejaHprabhAyA nirga. mane ko doSaH ? ityatrA (nirgamane doSa iti dvitIyaM pakSamAzaGkayA) haapiceti tadA asmadvyApteriti--tathAca asmaduktaprApterAvazyakatvA. tanmatreNaiva grahaNopapattau(vA)bAhyatejasAsamAmavayavyantaraM na kalpyamityarthaH / asmaduktaprApterAvazyakatAmAha-anyatheti / Abhimukhyena tejo'ntarotpattAvapi nayanavRttInAM parAvRtya prAptayanabhyupagame svamu Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH rasezvarasiddhAntadUSaNaM svoktanigamanaM ca 487 sarvArthasiddhiH yanamahassaMbhavavAhyAlokAnuvRttyA dRzyadarzanAnuvRttissyAt / ataH prAguktaprakAraiva prAptiriti // 40 // cakSurAdeH prApyakAritvam bhavatu cakSuSastejasApyAyitatvAt maNiprabhAnyAyena kAcidRttiHzrotrasya tu AkAzApyAyitasya sA kathamityatrAha AnandadAyinI khavyApitvAbhAvAdabhyupetatejasA mukhagrahaNaM na syAditi mAvaH / nanvAbhimukhyenotpannasyApi darpaNAdisannidhau parAvRttirastviti cet na ; tathAtve nayanavRttyaivopapattau atiriktakalpane gauravaprasaGgAt / naca dUrAsannArthayugapadhaNA(ya)) tadabhyupagamaH ! tathA'pyavayavyantaraM vinA svanayanatejassaMvalitabAhyatejasa eva grAhakatvakalpanopapatteH / kiM cAndhakArasthapuruSeNa yojanadUrasthAlokamadhyavartiparvatAdikaM madhye ca samIpasthitAlokamadhyasthamapi vastu yugapadeva gRhyate / naca dUrAsanapadArthavyApi kiMcittejo'ntaraM janyate ! madhye'ndhakArasthale bAhyAlokAbhAvAt / krameNa dUrAsannayostejasordvayorutpattau Rmikatvena yaugapadyagraho na syAt / tatra cet jhADityAdinA samarthanaM tadA nayanavRtterevopapattiriti bhAvaH // 40 // // cakSurAdeH prApyakAritvam // atraapyaakssepsNgtimaah-bhvtviti| AkAzApyAyitasyeti Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH zabdaM gRhNAti dUrAbhyuditamapi bahissantatA zrotravRttiH sarvArthasiddhiH * zabdamiti / vikAridravyasya tAvat svarUpata ApyAyakadvArA vA tatra tatra vRttiraviruddhA / nacAnupalambhavirodhaH ; yogya ! tvAbhavat / anyathA svaSTamapi bhajyeta / tavApi hi buddhisaMtate zarIrAntaragamanamAlokAdigamanaM ca dRSTaM kalpyaM vA ? nAdyaH ; azakyatvAdanabhyupagamAcca / na dvitIyaH ; tadvadatrApi kalpanopapatteH / na hi tatra gatiH prAptirvA kalpyatekiM tu tatratatrotpattimAtramiti cet; tathA'trApi tvayA kalpyaM avizeSAt / naca zabdAtmakAH pudgalAH zravaNadezamAyAtAH dRzyanta iti yuktam ! zabdasya rUpAdivadguNatvopapatteH pudgalatvAyogAt / AnandadAyinI AkAzasya nityatayA vRttya ( zasyaprabhA ) bhAvAditi bhAvaH / vikAridravyasyeti--kAryatvAdvRttissyAditi (prabhAyA abhAve'pi pariNAmavizeSasyApi virodhAditi) bhAvaH / anyatheti --- bauddhapUrvapakSyanusAreNedamiti (bauddho'trapUrvabAdIti) bhAvaH / iSTabhaGgamevAha - buddhisaMtateriti / azakyatvAditi---darzanAyogyatvAdityarthaH / jaina matAnusAreNa zaGkate -- naceti / pUrayanti galanti ceti pRthivyAdi ( dravyANi pudgala : ) paramANurUpaM dravyaM pudgalazabdArthaH / zabdo'pi paramANvAtmakadravyapuJjamiti zabdasyaiva gatimattayA zrotradezagamanasaMbhavAt na vRttiH kalpyeti Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] zrotravRttikalpanopapattiH jananaiyAyikamanayonirAsazca 487 tatvamuktAkalApaH digbhedAsannatAdigrahaNamapi tadA tatra tatsannidhAnAt / sarvArthasiddhiH nApi zabdasyaivAgamanam ! vAyaikendriyagrAhyatayA zrutyAdibhizca rUpAderivAdravyasya kriyAnupapatteH / na ca zabdasya tayaJjakasya vA vIcItaraGgakalpanA! atyantagauravAt / na ca vyAptaM zrotram ! yugapatsArvatrikazabdopalambhaprasaGgAt / na ca pratiniyataiH pradezezzaktam ! niyAmakAbhAvAt / zrotrasamavAyena zabdo gRhyata iti pakSastu indriyANAmabhautikatvasthApanayA'pAstaH / ato yathopalammaM tattajantuSu svavRttyA tAvaddezavyAptaM zrotraM tattaddeze zabdaM gRhNAtIti / evamanabhyupagame doSamabhipretyAha-digbhedeti / yadi zrotravRttiH tatratatra na syAt kathaM tadviziSTazzabdo gRhyate ? AnandadAyinI bhAvaH / na ca zabdasya pudgalatvamastvityAzaGkayAha-nApati / zabdo guNaH bAhye (ba~ke)ndriyagrAhyajAtimattvAt rUpAdivat ityanumAnaM draSTavyam / Adizabdena purANAdigrahaH / na ca zabdasyeti-vIcItaraGgavadupapattikalpanetyarthaH / nanu zrotramya vyApakasyaivotpattikalpanAstvityatrAhanaceti / na ca pratiniyatairiti-kadAcitkutracit zabdagraha iti nAnAdezavyavasthayA zabdagrahAt niyatapradezazaktikalpanamityarthaH / anyathA dUrasthazabdasyAgrahaNena tatra deze zaktayabhAve tatra gate'pi zabdagraho na syAditi bhAvaH / zrotrasamavAyeneti-vaizeSikapakSa ityarthaH / bhUta Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH ityeke'nye tu dUrAntikagatajanatAzabdadhIkAla sarvArthasiddhiH na patra prAcyAdipratiniyataM liGgaM dRzyate ! nApi dUrAsannatvaniyatam ! atazzabdasvarUpa iva tadutpattidezavizeSeSvapi zrotravRttezzAktaH kAryakalpyA / AsattitAratamyAnurodhena vizadAvizadAvabhAsazca cakSurvRttinayena netvyH| atra pakSAntaraM sthApayituM sAMkhyAnusAriNAM pakSo'yamiti nigamayati-ityeke iti / buddhayantarAnuguNamatAntaramAha-anye tviti / dUrasthaH tADyamAnabheryA daza (dUrasthatADyamAnabheryAdidarzI) koNAbhighAtAtpazcAta vilambana zabdaM zRNoti vAdakAstadAsannAzcAvilambitam ; tadetat gandhAzrayadravyavisarpanyAyamantareNa kathaM syAt ? ata evAnuvAta AnandadAyinI guNasya zabdasyAhaGkArikeNendriyeNa samavAyAyogAdityarthaH / zrotreNAgrahaNe'pyanumAnAttadgaha ityatrAha -na hyoti / dUrAsannatvaniyataM-- dUrAsannatvavyAptam / nanu zrotrasya vRttyaGgIkAre'pi dezagrahaNAsAma rthyAt kathaM tattaddezaviziSTazabdagrahaH ? ityatrAha-ata iti / prakArAntareNa tadviziSTapratItyanirvAhAditi bhAvaH / nanu tattacchabdadezavyApivRttisvIkAre dUrAsannayoH zabdagrahatAratamyAnupapattirityatrAha - AsattitAratamyAnurodheneti / grAhyazabdApekSayA grAhakapuruSasyeti zeSaH / buddhyantaraM-dUrAsannayoHkrameNa buddhirityarthaH / buddhayantaramevopapAdayati-dUrasthastADyamAneti / gandhAzrayeti-tathAca zabdAzrayadravyasya zravaNadezavisarpaH kalpayata iti bhAvaH / ata eveti-atidUro'pyanuvAte Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vRttidvArA zrotravyAptipakSaH svArasikaM pakSAntaraM ca tatvamuktAkalApaH bhedAt zrotrAyAtasya tasya grahaM sarvArthasiddhiH 491 prativAtayoratidUrAnatidUraM ca zabdo gRhyate / bahirantagRhagatAnAM ca dUrasthazabdagrahaNe sphuTAsphuTadhIzva | ataH zrotrapradezAyAtabhUtadharmasya zabdasya grahaNam / tasyacAyAtatvamAzrayadvArakam / 'zabdagandhasUryalokaratnaprabhAdayo dharmyativartino gatimantazca' sa AtmasiddhivAkye zabdazabdo gandhazabdavadAzrayalakSakaH // guhAsaudhAdisaMkSobhaH pratizabdazca jRmbhate / nissANAdipraNAdena tadetatpakSasaMgatam // AnandadAyinI zabdo gRhyate prativAte anatidUra eva gRhyata ityarthaH / bhUtadharmasyetizabdasya dravyatvaM ye'bhyupagacchanti tanmatamasaMgatAmiti bhAvaH / nanu tasyAdravyatve kathamAgamanamityatrAha -- tasyaceti / siddhAntavirodhaM pariharati--zabdagandheti / gandhasya guNatvaM sarvasiddhamiti bhAvaH / zabdazabda iti - nanu guNatve dharmyativartina iti virodha iti cenna dharmizabdena samudAyasyAbhidhAnAt tadekadezarUpAzrayadvArA tadativartitvaM sambhavatIti (samudAyarUpagharmyativartitvasya vivakSitatvAditi bhAvaH / nanu AzrayadvArA zabdasya karNa (anya ) dezAgamanaM kimarthaM kalpyate ? tAvabyApI zabda eva prathamamutpadyatAmityatrAha guhAsaudhAdIti / zabdasya tAvaddezavyApina utpattau guhAsaughaprAkArAdInAma (rAdiSva ) bhighAtarUpasaMkSobhA (bhAbhAvAt ) t pratizabdo nopapadyate zabdAzrayadravyasyAgamanapakSe tu tIvratarazabdAzrayadravyAbhighAtena guhAdau pratizabda ---------- Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe Apa [jaDadravya tatvamuktAkalApaH anumitimapyAhurasmin digAdeH // 13 // sarvArthasiddhiH nanvevaM digAdiviziSTopalambhaHkathamityatrAha-anumitimiti / Adizabdena dUrAsannatvagrahaH dRSTAntapradarzanaM ca // yathA mayUravINAdezazabdo'yamiti gRhyate / tathA prAcyAdijAto'yamiti liGgAttathAvidhAt / / tatra yadyapi zabdasya vizeSaH ko'pi durvcH| tathA'pi viditastaistaiH liGgaM syAtsaMmateSviva // nanvimau dvAvapi pakSau hAThikau; pUrvatra digAdiSu zrotrasya zaktikalpanAgauravAt uttaratra duvaicaliGgadarzanaklapteriti ; hanta ! evaM vadan kiM zabdagrahe digAdigrahaNameva nAstIti manyate ? AnandadAyinI (utpadyata ityarthaH) ssambhavatIti bhAvaH / nanvasmin pakSe'pi tattaddezaviziSTazabdagraho na syAdityAzaGkate--nanviti / nanu asminpakSe mayUravINAdizabdavizeSagrahe'pi sAmarthya zrotrasya kalpyatAm tathAca nAyaM dRSTAntaH ; anyathA tatra tattatpratiniyatavizeSasyAbhAvAdAnumAnikatvAnupapatterityatrAha-yadyapIti / vizeSasya zabde (durvacatve'pi) durabhilapatve'pi taistaiH puruSairviditonubhavasiddhassaMmateSviva---ikSukSIrAdimAdhuryeSviva vizeSo liGgaM bhavatvityarthaH ; anyathA ikSukSIrAdimAdhuryeSvapi vizeSo na syAditi bhAvaH / hAThikau-haThAtsiddhau-- ApAtasiddhAviti yAvat / adhyAtmAditvATThaJ / nanu zabdagrAha Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dvitIyapakSedigAdigrahaNopapatti pAyAkSepaparihArI mAmAsakAnarAsazca +3 sarvArthasiddhiH sadapi vA niSkAraNakam ? sakAraNamapi vA kAraNAntarasiddhamiti ? nAdyaH; sarvalokavirodhAt / sAmagrIvaikalyAttu kdaacidigaadirhitdhiiH| na dvitIyaH; AgantorahetukatvavirodhAt / na tRtIyaH; AgamAdestrAsaMbhavAt / bhrAntyA digAdidhIriti cenna; pratipuruSaniyatadigadhyAsahetubhUtadharmavizeSagrahAbhAvAt ; bhAve vA tata eva tttdnumaanopptteH| tadvadeva ca digAderapyupalambhopapattaH / na cAvAdhitAMze bhrAntiklaptiyuktA! ataH pratyakSato'numAnato vA'tra digAdigraha itynytrpksso'ntikrmnniiyH| zabdasya AnandadAyinI kasya digAdigrAhakatve kadAcidayaM (grAhakeSvayaM) zabdaH kutratya iti sandeho na syAt ityatrAha-sAmagrIti / doSAdinA liGgAdiprati-. sandhAnAdi sahakArivaikalyAditi bhAvaH / AgantoH-kAryasyetyarthaH / AgamAdiH-tadbodhakazrutyAdiH / bhrAntyeti-bhrAntiH-doSaH tenetyarthaH / yadvA (kecittu) dvidroNena dhAnyaM krINAti paJcakena pazUn ityAdivat prakRtyAditvAtsvArthe tRtIyA / tathAca digaadidhiibhraantirityrthH(ityaahuH)| pratiniyateti-sAdRzyajJAnasyAdhyAsakAraNatvAditi bhAvaH / tadvadevetipratiniyatadharmavacchotreNaiva zabdagatapratiniyatadharmavaddigAdigrahaNopapatterityarthaH / etacca prathamapakSAnusAreNa ; kiJca bAdhakAmAvAdapi na bhrAntirityAha-nacAbAghiteti / nanu zabdo nityo vibhuH zrotreNa sarvadA sambaddha eva / yadvA vibhvAzritatvAdapi zrotreNa sambaddha eva ; tathAca tadgrahArthaM zrotravRtizabdAgamanakalpanA'narthiketyatrAha-zabdasyeti / / 41 // zrotravRttizabdAzrayAgamanapakSau. Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 savyAkhyasavAthAsAddhasAhtatatvamutAkalApa [jadravya tatvamuktAkalApaH pratyakSaM vyoma nIlaM nabha iti hi matizcakSuSaivA sarvArthasiddhiH nityavibhutvAttadAzritatvAdvA zrotreNa nityasaMbandha iti vAdastu adravyasare nirasiSyate // 41 // zrotravRtti zabdAzrayAgamanapakSI indriyacintAnantaraM bhUtacintAprAptau prathamamAkAze cArvAkairapi saMmantavyaM pramANavizeSa puraskaroti-pratyakSAmiti / kathamityatrAha-nIlamiti / dhUmnAderupalakSaNametat / AropitaM nabhasi talatvAdivanmalinatvAdikamiti cet ; asAvAropazcAkSuSo'nyo vA ? Aye adhiSThAnamapi cAkSuSameSTavyam / anyathAtiprasaGgAt / dvitIyastvasaMbhavI nimIlitAkSasya tAdRzAropAdRSTeH / ata eva AnandadAyinI avasarasaMgatiM darzayati-indriyeti / bhUtotpattikrame AkAzasya prAthamyAt (prAdhAnyAdAkAzasya) tannirUpaNe kartavye tatra nirUpaNasya lakSaNapramANAdhInatvAt dharmisAdhakaM pramANamAhetyarthaH / cArvAkairapItitasya pratyakSamAtra(kSetra) pramANavAditvAditi bhAvaH / talatvaM(kaThina)kAryadezatvam / anyatheti--adhiSThAnasya cAkSuSatvAbhAve'pi cAkSuSarUpAdyArope hyA (ropaA)tmAdAvapi tathA''ropaprasaGgAditi bhAvaH / asaMbhavIti-- cakSurvyApAranirapekSo na sambhavatItyarthaH / tdvoppaadyti-nimiiliteti| ata eveti-acAkSuSe cAkSuSAropAsambhavAdityarthaH / kiJca nIladhiyo Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH nabhAnalyasya cAkSutva nalyArApAAdavAdAnarAsazca +90 tatvamuktAkalApaH smadAdeH sarvArthasiddhiH anumite nabhAsa nailyAropa iti nirastam / naca nIlaM nabha iti dhIreva nAsti ! vizvavisaMvAdAt / nApyasAvacAkSuSaH ; asmadAdicakSuyApArAnuvidhAnAt / nabhasi vitatAnAM pArthivAvayavAnAM kRSNaguNamAtraM cakSuSA gRhyate iti cenna; nIlaM nabha iti dharmiparyantabuddheH / guNiliGgatvAcAtra nIlAdizabdAnAm / etena nIlarUpasmRtipramopoyamiti pakSo'pi nirstH| (nanu) nabhasi svato nailyAbhAvAt paJcIkRte'pyasmin nailyasya pArthivAMzamAtraniSThatvAt tasminnevAMze syAdasau cAkSuSadhIH ? maivam tasya nabhazzabdArthatvAyogAt / nIlapaTanyAyasya cAtra grAhyatvAt / bAlAtapasaMnidhau AnandadAyinI guNamAtraviSayatve tadadhInavyavahArasyApi tanmAtraviSayatvAnnIlazabdasya nailyamAtraviSayasya naliM nabha iti klIbatA na syAdityAha-guNiliGgatvAceti / eteneti-dharmiparyantadhI(ntatva) darzanAt guNiliGgatvAcca nIlAdizabdAnAmityanenetyarthaH / smRtipramoSaH-tattAnavagAhismRtiH / nanu tarhi svato'pi nIlarUpasya virahAt kathaM nIlaM nabha iti pratItissyAt ityatrAha-nIlapaTanyAyasyeti / svato'bhAve'pi pArthivasambandhAtathA dhIrityarthaH / nanu rUpazUnyasya kathamanyarUpasambandhenA'pa cAkSuSa ruupaaropaadhisstthaantvmtiprsnggaaditytraah-baalaatpeti| AtiprasaGgastvanubhavabalAdvArya iti bhAvaH / nanvatrAnya eva nabhazzabdArtha ityatrAha Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH aruNaM nama ityAdibuddheH / tatrApyaruNAtapagrahaNamAtramiti ceta; kastarhi tatra nabhazzabdArthaH ? na hyanekArtho'yaM zabdaH; anuvRttamanatiprasAGga ca nimittaM durlabham / pRthivyUlatvAdestathAtvAbhAvAt / candrikAdivizeSAnAdareNa viralAvasthitadravyamAnaM nabha iti cenna; viyati viralA candriketyAdipRthagvyapadezAt vairalyadarzanamapi nabha pratyakSatAmantareNa na ghttte| tattanmadhyapradezAnAM taistaraspRSTatA hi virltaa| tathAca madhyadezabhUtaM namaH pratyakSam / parasparAsaMyogamAtraM vairalyamiti cenna; bhinnakAleSu guNAdiSu ca viraladhIprasaGgAt / vartamAnAnAmAsannadezasthAnAM dravyANAmasaMyogo viralateti cenna; candrikAdiSvasaMyuktatejaHkaNAnAmAsannadezatayA nabhasa eva grAhyatvAt / viralaviralatarAdi buddhau AnandadAyinI na hynekaartho'ymiti| nanvekapravRttinimittatve na nAnArthatvadoSa ityatrAhaanuvRttamiti / pRthivyUrdhvatvAderiti / pakSitaraNyAdigatatvenAtiprasaktasya pravRttinimittatvAyogAdityarthaH / nanu viralasaMsthAnazcandrikAvayavasaGgho nabhazzabdArthaH / viyati viralA candrikoti pratItistu vane vRkSapratItinyAyena syAdityatrAha-vairalyadarzanamapIti / vairalyasyaiva nabhazzabdArthaparyavasAnAditi bhAvaH / nanu saMyogAbhAva eva vairalyamiti na (bhAvarUpa) nabhassApekSatvamiti zaGkate-paraspareti / bhinnakAleSviti / tatra saMyogAbhAvasya sattvAditi bhAvaH / candrikAdiSvapi tatrAsannadezaH pRthivyAdirna bhavatIti nabha eva sa dezassyAditi bhAvaH / nanvastu dezastatra nabhaH; tathA'pi tadgAho mAstvityatrAha-viralaviralatareti / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] viralAvasthitadravyAdernabhastvanirAsaH, nabhasi cAkSuSopalambhAntarakathanaM ca 497 tatvamuktAkalApaH kUpo'sau randhrametat patati khaga ihetyAdidhIzcAtra mAnam / __sarcArthasiddhiH asaMyogAvizeSe madhyadezAlpatvabhUyastvagrahaNamantareNa kA gatiH ? dUradUratarAdisthitiriti cet / tathApi dUrAsannadezatayA nabhaH pratyakSameva / dizastatra dezatvaM syAditi cenna ; upAdhyatirokiNyAmapi tasyAM pratyakSatvasya nabhassamAnacarcatvAt / dIrpaNa hasvena ca spraSTuM yogyatvameva dUratvamAsannatvaM ca ; ato nAtra pradezabuddhyapekSeti cenna tayostattatsvarUpatve'tiprasaGgAt / atireke tu dezavizeSasthityupalambhamantareNa tadAsaddheH / atra cAkSuSamevopalambhAntaramapyudAharaMti-kUpo'sAviti / kUparandhrAdayo hi AnandadAyinI abhAve bhUyastvAlpatvarUpataratamabhAvAnAM svato'saMbhavAditi bhAvaH / nanu saMyogarahitAvayavAnAM dUradUratarAdisthitireva saMyogAbhAve tAratamyamiti zaGkate-dUradUratarAdIti / nanu digeva tatra dezaH syAdityAzaGkatediza iti / tatra kiM digupAghireva dezassyAt uta tadatiriktA digiti vikalpamabhipretya tatrAdye viyati candrAtapAdivairalye pRthivyAdInAmupAdhInAmasaMbhavAddigupArdizo na saMbhavatIti matvA dvitIyaM dUSayatiupAdhyatirekiNyAmiti / rUpazUnyatayA samAnanyAyatvAdityarthaH / dIrgheNeti-daNDAdinetyarthaH / tayoriti-tathAca dezavizeSajJAnapUrvakapratItyA tadatiriktatadyogyatvena kimiti bhAvaH / nanvAvaraNASARVARTHA. 32 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH AdhAro'trAtapAdiryadi bhavati kathaM tasya ceheti bodhaH ? tasyAMzaizcet trayaNau tacchithilagati sarvArthasiddhiH tattaddezavizeSatayA sarvalokapratyakSasiddhAH / AvaraNAbhAvamAtraM tu nirasiSyate / patatriNazca patanadezatayA nabhaH prtykssyaamH| tatra ihapratyayasyAnyathAsiddhimAzaGkate-AdhAra iti / iheti pratIyamAnatvamAtramihAdhAratvam / pariharati-kathamiti / iha nabhasyAtapAdiriti vyatirekanirdezAt nAtapAdirihazabdArthassyAditi bhAvaH / atrodayanAyuktamAzaGkate-tasyAMzairiti / AtapAdyaMzAMstadAdhArIkRtyetyarthaH / dUSayati-vyaNAviti / paraiH tryaNukAnAM apratyakSamyaNukAzritatatvasvIkArAt aMzairihapratItinirvAhastatra kuNThita ityarthaH / mAbhUtvAMzaisyaNukAnAmiheti dhIH, vyaNukasamudAyamiheti nirdizya pratyekaM tadAdheyatayopacaryatAmityatra kliSTa AnandadAyinI bhAvamAtratvAdrandhrasya na tatpratyakSasAdhakAmityatrAha--AvaraNAbhAvamAtramiti / patanadezatayeti-iha vihagaH patatIti patanAdhAratayetyarthaH / nanvAtapAdeH kathamAghAratvam ? vairalyAt ; anyathA tatra kSiptapASANAdeH patanAbhAvaprasaGgAt ityatrAha-iheti / kuNThita iti-dvayaNukAnAmiheti pratyakSaviSayatvAsaMbhavAditi bhAvaH / dvayaNukasamudAyAtapAdiSvAkAzavyavahArAdarzanAt pratyuta bhedavyavahArAt tatra vizeSasyAdRSTacaratvAt Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH AtapatadaMzAdInAM namastvanirAsaH, parAbhimatAkAzApratyakSatvamAdhanaprakArazca 499 tatvamuktAkalApaH na ca vyomvaagaatpaadau|| 42 // ___ rUpasparzojjhitatvAnna bhavati gaganaM darzanasparzanArha ghrANazrotre rasajJA'pyavagamayati na dravyaM ; sarvArthamiddhiH gato lokavyavahAraM pratipakSayati-na ceti / iha nabhasi vyaNukaM iha vyomnayAtapaH ityAdivyavahAre vyaNukatatsamudAyAdivyatirikte kutracinnabhaHparyAyANAM prayogaH prasiddhaH; sarvalokAtItivyavahArollaGghanaM tu sarvasaMkSobhakaM sAhasamiti bhAvaH / cazzaGkAdyotakaH avadhAraNArtho vA // 42 // AkAzasya pratyakSatve (paroktaM) bAdhaM (dhakaM) zaGkaterUpeti / nabho na cAkSuSaM rUpazUnyadravyatvAt ; nApi spArzanaM sparzazUnyadravyatvAt / iti hetudvyvibhaagH| anyeSAM tu bAhyendriyANAmatrAsambhavamAha-ghrANeti / ghrANAdIni hi svavedya AnandadAyinI dRSTavilakSaNAtapAdikalpane tasyaivAkAzatvamityAha-iha nabhasIti / anyathA ghaTAdikamapi paTAdighIgocara iti sAhasena sarva (loka) vyavasthocchedaprasaGga iti pratItivyavahArau nAtilavayAvityAha-sarvalokapratItIti // 42 // __ AkSepasaMgatimAha-AkAzasyati / nabho na cAkSuSamiti / laukikacAkSuSadhIviSayo netyarthaH / rUpeti-ghaTarUpAdau vyabhicAra 32* Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDaMdravya tatvamuktAkalApaH anyattvabAhyam / tasmAnAdhyakSavedyaM viyaditi yadi; na ; pratyayasyAparokSyAt sarvArthasiddhiH guNAzrayamapi nAvagamayanti ; kiM punadravyAntaramiti bhAvaH / mAnasapratyakSamiha duurnirstmityaah-anyditi| tuzabdo'trAtyantAsambhavaparaH / abAhyam-AtmataddharmavyatirikteSu na svAtantryeNa pravartata ityarthaH / saGkalitamAha-tasmAditi / asmadAdIti vizeSaNIyam / codyasya dattottaratvAbhiprAyeNa prativakti-neti / abhipretaM vyanakti-pratyasyeti / ayaM bhAvaHna rUpAdivirahAcAkSuSatvAdihAniH rUpAdipratyakSa(tva)vat yathAdarzanaM vyavasthopapatteH / pratiprayogazca-vigItaM asmadAdi AnandadAyinI vAraNAya vizeSaNavizeSye / evamuttaratrApi draSTavyam / mano na bAhyagrAhaka bhavatItyabhiprAyeNAha-abAhyamiti / nanu manasaH sarvajJAnahetutvAt kathaM na bAhyagrAhakatvamityatrAha-svAtantrayeNeti / indriyAntarAdisahakAritAM vinetyarthaH / saMkalitamiti--saMgRhIta(martha)mityarthaH / yogipratyakSavedyatvAdvAdha ityatrAha---asmadAdIti / nanu pratyayasyAparokSyamasiddhaH indriyagrAhyatvasaMdehe hi tasyApi saMdeha eveti cet ; tatrAha-- ayaM bhAva iti / vigItamitiyogibAhyendriyagrAhyatvena (hyatvamAdAya) siddhasAdhanavAraNAyAsmadAdIti / antarindriyagrAhyatvamAdAya siddhasAdhana Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH nabhaso'tyakSatvasAdhanakhaNDanam, praniprayogeNa bahirindriyagrAdyatvamAdhanaM ca 50: sarvArthasiddhiH bAhyendriyagrAhyaM bAhyatve sati asmadAdyaparokSadhIviSayatvAt avigItavat / nAtra heturasiddhaH parizeSaprAptaH / na tAvadatrAgamikI nabhaHpratItiH; tadanabhijJAnAmapi sambhavAt / nApyAnumAnikI siddhe'pi tadanumAne anadhigatatAdRzAnumAnAnAM namaHpratItaH / tadevamAkAzasyA(trA)numAnAdiviSayatvAyogAt AvAlapaNDitamanubhUyamAnatvAcca tadbuddhiraparokSeti siddham / nanu asiddhasya siddhasya vA nabhasaH pratyakSatvasAdhanam ? nAdyaH; anumAnakathAbAhyatvAt / na dvitIyaH; anumAnatastatsiddhestvadanabhyupagamAt / pratyakSatastatsiddharasmadanabhyupagamAditi / maivam ; ubhayasaMmatAdAgamato'pi tatsi(dhyet )ddheH / AstAmAgamaH; pRthivyAdyatiriktasya nabha pratItiviSayasya kasyacidubhayasaMmatyA pakSIkAropa AnandadAyinI vAraNAya bAhyeti / hetAvapyAtmAdau vyabhicAravAraNAya baahytveti| paramANau vyabhicAravAraNAya - asmdaadiiti| pArizeSyamevApapAdayati-na tAvadityAdinA / nabhaHpratItiraparokSA smRtyanumitizAbdAnyatve sati pratItitvAt saMpratipannavat iti parizeSAnumAnaM draSTavyam / nanu nabhaHpratItisiddhau tasyAH pArizepyAdAparokSyaM sidhyet tadeva nAsti)syA evAsiddhiH, ityatrAha-AbAleti / nanu nabhaso bahirindriya(bahiH) pratyakSatvasAdhanaM na saMbhabhavatI (vati AzrayAsiddheri)tyAzaGkate-nanviti / AbAlapaNDitamanubhUyamAnatvAcceti nabhamsi(saMbhavAtsa)heruktatvAdiyaM zaGkA na yuktA, tathA'pi tatsiddhi(pramANa)nirUpaNe ubhayasiddha(saMmata)pramANasiddhatvAbhAvAdAzrayAsiddhiriddhimAzaGkata i)ti draSTavyam / AstAmiti / ubhayasaMmatasiddhimattvaM pakSatAprayojakam ; na tu ubhayasaMmatapramANasiddhatva Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktA kalApe sarvArthasiddhiH [jaDadravya patteH; anyathA kathama(nya)tra tvaduktamapratyakSatvAnumAnaM jIvet / sarvalokapratyakSaviruddhaM ca tat / tathA'pi tatsvIkAre buddhivyatiriktatayA bAhyArthassarvopyapratyakSa iti vadan sautrAntika eva samarthassyAt | tadevaM nIrUpasyApi nabhasazcAkSuSatvaM nirvyAghAtam / bhASye tvasya paJcIkaraNena rUpavattayA cAkSuSatvAvirodhavacanaM AnandadAyinI { I mapi, gauravAditi bhAvaH / pratibandimAha --- anyatheti / nanvevamapi ma (ta) - duktAnumAnena pratiruddhatvAt pratyakSatvasiddhirapi na syAdityatrAha - sarvaloketi / tathAca tvaduktasya bAdhitatvena nyUnabalatvAnna pratipakSateti bhAvaH / nanu zvaityAnumAnAtpIta pratyakSabAdhavat sarveSAmAkAzapratItereva bAgho'stvityatrAha-tathA'pIti / doSamUlatvanirNayAt pItapratyakSaM nyUnabalam, iha tu na tathA; tathA'pi bAdhoktau sautrAntikapakSa evAGgIkartuM zakya ityarthaH / nanu nabhaso rUpavattvaM bhASya uktaM ; kathamatra nIrUpatvaM siddhaM kRtvA pratyakSatvasAdhanam ; apasiddhAntAt ityatrAha--bhASya iti / nanu kathaM tasya vaibhavatvamuktam ; paJcIkaraNena rUpavattvAt ? iti cet; atroktaM kaizcit - 'na cakSuSA sanmAtraM gRhyate; tasya rUparUparUpaikArthasamavetapadArthagrAhitvAt' iti bhASye sAkSAdrapAzrayasyaiva pratyakSatvapratIteH; anyathA saMyuktAzrayatvAdisaMbandhena sanmAtra syApi rUpavattvAt tadbhASyAnusArAdvaibhavatvamiti / anyetu - vaibhavAtsyAdityasya yuktivaibhavAdityarthaH / na ca saMyuktAzrayatvasaMbandhena rUpavato grahe AtmAderapi grahaprasaGgaH ; paJcIkaraNasaMbandhena tadvattvasya prayojakatvAt / yadvA -- paJcIkRtabhUtavya (sRSTyAdInAmeva (vA) tatsaMbandhena tadvattvaprayojakatvam / ata evAnyarUpamAdAya zaGkhasya pItapratyakSaviSayatvam / na ca Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]nabhasobahirindriyagrAhyatvAsaMbhavazaGkAparihAraH,bhApyoktanabhorUpavattvanirvAhazca 503 tatvamuktAkalApaH paJcIkAreNa nailyaM paTamalinimavadbhApitaM vopkuryaat||17|| sarvArthasiddhiH vaibhavAtsyAt / yathA rUparUpirUpasamavetarUpaikArthasamavetAnAM cAkSuSatvamaviziSTamaGgIkriyate tathA rUpidravyasaMvalitasyApi kacitsyAt / na cAtiprasaGgaH; samacarcatvAt / na hi rUpidravyaM rUpaikArthasamavetaM vA sarvaM cakSurlAhyam ! yogyatAniyamasya durlaGghatvAditi; tadetadabhipretyAha-paJcIkAreNeti // 43 // AkAzasya pratyakSatvam. AnandadAyinI vAyorapi cAkSuSatvaprasaGgaH ; tanniSTharUpasyAnudbhUtatvAt / uddhRtarUpavata eva pratyakSatvAt / nacaivamapi 'adyajAtasya cakSurapi na hyarUpaM vAyu gRhNAti' iti prameyasaMgrahe rUpAbhAvavacanAdvirodhaH; tasyodbhUtarUpAbhAvavatparatvAdityAhuH / nanu rUpazUnyamyAnyarUpamAdAya cAkSuSatve'tiprasaGga ityatrAha-yatheti / rUpasamavetaM rUpatvAdi / ruupaikaarthsmvetN-primaannaadi| samAnacarcatvamevAha --na hIti / yadyanyarUpasaMvalitasya kasyacit bAhyapratyakSatvamApAdyate tadA rUpaikArthasamavAyAtparimANAdezvAkSuSatvavat rasagurutvAderapi cAkSuSatvaM syAdityatiprasaGgApAdanaM samAnam , tatsamAdhAna ca samAnamityarthaH / yogyatAniyamasya - pratyakSayogyatAniyamasya / durlaGghatvAt-ubhayAbhyupeyatvAt / / 43 // AkAzasya pratyakSatvam. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH zabdasyAdhArabhUtaM kathamapi gaganaM zakyate nAnusarvArthasiddhiH athAkAzasyanumAnatassiddhiM nirAkaroti -- zabdasyeti / zabdaH kvacidAzritaH guNatvAdityetAvatA tAvanna pRthivyAdyatiriktazabdAzrayasiddhiH; sarvasya kiJcidbhAvAt / parizeSahetUnAM tu | vipakSe bAdhakAbhAvAt / na hi zabdasya pRthivyAdyAzritatve kiJcidaniSTaM syAt / puSpAdigandha itivat bheryAdizabda iti sarvalokabuddhayanuvidhAne kalpanA ca laghvI / zabdo vibhuguNo na bhavati bAhyendriyagrAhyaguNatvAditi viparIta parizeSasyApi suzakatvAt / sparzo na pRthivyAdidharmaH nIrUpendriyagrAhyatvAdityA AnandadAyinI prAsaGgikIM saGgatimAha-AkAzasyeti / sarvasya kiMJcidbhAvAditi / zabdaH kvacidAzrita ityatra kiMzabdArthatvAdityarthaH / parizeSeti / zabdaH pRthivyAdyAzrito na bhavati zrotragrAhyaguNatvAt ityAdiparizeSANAmityarthaH / vipakSe bAdhakAbhAvamevAha na hIti / pRthivyAdyanAzritatvasAdhane sarvalokapratItimapyAha----puSpAdIti / tathAca lokapratItibAdhakalpanAbhAvAllAghavaM cetyarthaH / parizeSAnumAne pratipakSamapyAha -- zabda iti / jJAne vyabhicAravAraNAya bAhyeti, guNatvAditi jAtau vyabhicAravAraNAyeti prayojanaM draSTavyam / AbhAsayogakSematAmapyAha - sparza iti / rUpAdau vyabhicAravAraNAya nIrUpeti / nIrUpa ( parAmarza) zabdAtmAdigrAhya tayA vyabhicAravAraNAyendriyeti / nanu manasA AtmaniSThasatA (dravyatvAdi) Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] AkAzasyAnumAnikatvakhaNDanaM, niSkramaNAderAkAzaliGgatAnarAnazca 505 tatvamuktAkalApaH mAtuM svecchAtaH pArizeSya(dhyAna)krama iha kthito'tiprsnggaadidusthH| niSkrAntyAdarna tahIH sati sarvArthasiddhiH dibhiH pRthivyAdyatiriktasparzAdhAra(kalpana)prasaGgAcca / tadetadabhipretyAha-svecchAta iti / Adizabdena viparItaprasaGgasaGgrahaH / 'niSkramaNaM pravezanamityAkAzaliGgam' iti paroktaM prativakti-niSkrAntyAdariti / uppaadyti-stiiti| yatrAkAzastatra sarvatra niSkramaNAdikaM na sidhyati; AkAzavyApte kuDyAdau niSkramaNAderazakyatvAt / na ca kuDyAdiSvAkAzo nAstIti vAcyam / tasya sacchidratva (tvAbhAva) prasaGgAditi AnandadAyinI samavAyAdigrahaNAt tvagindriyeNa ghaTatvAdijAtiparimANagrahaNAvyAbhicAra iti cenna ; nIrUpendriyagrAhyavizeSaguNatvAdityarthatvAn / Adizabdena rasagandhau na pRthivIjalAzritau dravyagrAhakendriyagrAhyaguNatvAt acakSurindriyagrAhyatvAt zabdavat ; rUpaM na pRthivyAdyAzritaM dravyagrAhakendriyagrAhyavizeSaguNatvAt jJAnavat ityAdayo gRhyante / tadetadabhipratyAha--svecchAta iti / vipriitprsnggeti| zabdo vibhudharmo na bhavatIti prAgukta ityarthaH / yadvA zabdaH pRthivyAdicatuSTayAnyatamAzrayaH bAhyendriyagrAhyavizeSaguNatvAt bahirindriyavyavasthApakaguNatvAt ityAdiprasaGgaH / niSkramaNamityAdi / etatsUtreNa gautamoktamityarthaH / sacchidratveti-tathA ca tasyAkAzasya sarandhratayA sAvayavatvAnityatvA Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH nabhasi yato nAsti kuDyAdike'sau rodhastvAvArakaizcet tadabhavanavazAniSkramAdizca sidhyet // 44 // sarvArthasiddhiH bhAvaH / sahakArivaikalyAt kuDyAdiSu niSkramaNAdikAryapratirodha iti zaGkate-rodha iti / tuzabdaH kevalAkAzAdvizeSadyotakaH / evaM sati niNkramaNAderanyathAsiddhayA nirmUlaM nabhaHkalpanamityabhiprAyeNAha-tadabhavaneti / na hi niSkramaNAderAkAzaM samavAyi; dehAdikriyAyA nabhoniSThatvAbhAvAt / nApyasamavAyi ; dravyasya tathAtvAnabhyupagamAt samavAyikAraNapratyAsannatvAyogAcca / nimittaM tu IzvarAyatiriktamapUrvamiha nApekSyamiti bhaavH||44|| AkAzAnumeyatvabhaGgaH. AnandadAyinI dikaM syAdityapasiddhAnta ityarthaH / sacchidratvAbhAvaprasaGgAditi kacitpAThaH / tadA tasya sarandhrakuDyAderAkAzAtmakacchidravattvaM na syAdityarthaH / sahakArIti / kuDyasya pratibandhakatayA tadabhAvo'pi kAraNamityarthaH / anyathAsiddhayeti / apekSaNIyakuDyAbhAvenetyarthaH / (nanu kuDyAdyabhAvasya nimittatve'pi samavAyAdisApekSatayA tatsiddhirityatrAha-na hIti / athavA tadevopapAdayati-na hIti // 44 // AkAzAnumeyatvabhaGgaH. Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH) AkAzadayAvakAzAkhyadravyAntaranirAsaH 507 tatvamuktAkalApaH yattAkAzo'vakAzaprada iti kathitaM zAstratastatra yA'sAvanyonya(nyaM)sparzabhAjAM vihatiriha na sA sarvArthasiddhiH nanu zarIrAdiSvAkAzo'vakAzadAnena upakarotIti tattacchAstrAsaddham / ato'sya niSkramaNAdiliGgatvaM grAhyam ; tadidamanubhASate--yattviti / zAstrAbhipretamasyopakArakatvaM zikSayati-tatreti / pRthivyAdicatuSkasyeva sparzavatpratighAtitvamAkAzasya nAsti, tatpUrveSAmivAhaGkArAditatvAnAm / ataH prANisaMcArAdipratighAtakatvAbhAvAdasyopakArakatvakathanamiti tAtparya nipuNanirUpaNIyam / na hyAkAzena deyamavakAzAkhyaM dravyAntara AnandadAyinI pUrvAkSepeNa saMgatimAha-nanviti / zAstreti / zarIrepvavakAzaM ca nabhaH kuryAttathA paraH / iti zAstrasiddhamityarthaH / ato'sya niSkramaNAdIti / (nanu) AkAzasya zAstrasiddhatvAt kathaM niSkramaNAdiliGgatvamiti cet ; na ; niSkramaNAdiliGgatvaM niSkramaNAdikAraNatvamevetyarthaH / pRthivyAdIti / tathA ca pratighAtakatvAbhAvamAtrAnna taddhetutvamityarthaH / nanvavakAzAkhyasya kasyacidrvyasya taddhetutve tadvArA taddhetRtvamAkAzasyAstu ityatrAhana hyAkAzeneti / nanvavakAza ityAkAzAdideyadravyAntaraM mA'stu, tathA'pi tasya niSkramaNAdihetutvamavazyaM vAcyam / tathAca AkAza evAvakAzo'stu ; tathA (evaM)ca AkAzasya niSkramaNaliGgakatvaM yuktamityatrAha Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH prAcyatatveSviva syAt / ityaidamparyamUhyaM ; na yadi kathamivAnyeSu labhyo'vakAzaH ? siddhAdessvaprabhA sarvArthasiddhiH mastIti bhAvaH / AkAza eva tarhi avakAzassyAdityatrAhana yadIti / asparzatvAvizeSAt mahadAdipradezAnAmapyavakAzatvaM grAhyam / nanu sparzavatAM mithaHpratighAtakatvaniyamo nAsti; bhUmAvunmajati nimajatItyAdisiddhapratipAdanAdityatrAhasiddhAderita / anena janmauSadhimantratapassamAdhibhUtasiddhimatAM tattadupaSTabdhAnAM ca saMgrahaH / jaladRSTAntena vibhajya pravezanaM punazzIghrasaMbhedazca sUcyate / kecittu-siddhAdInAM prabhAvavizeSeNa AnandadAyinI AkAza eva tIti / AkAzAbhAvasthale'pyavakAzasattvAnnAkAzasyAvakAzatvam / apratighAtakatvamAtreNAkAzasya tattve mahadAdInAmapi tathAtvAttattvaprasaGgAdi(Gga i)ti bhAvaH / nanu--- siddhayogastadA(thA)bhUmAvunmajjati nimajjati / / iti yogarahasyAdAvukteH sparzavavyasyApi pratighAtakatvaniyamo nAstI tyAzaGkaya pariharati ---nanu sparzavatAmiti / tadupaSTabdhAnAmiti / tAdRzopaSTambhavatAM (dRgauSadhavatAM) tadanugRhItAnAM cetyarthaH / vibhAga sambhedau vinaiva vivakSA(pakSA)ntaramAha-kecittviti // 45 // avakAzanirUpaNam. Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]siddhAdInAM bhUmyAdAvunmajjanopapattiH, nabhasaH praabhimtaavrnn| bhAvarUpatoktizca 509 tatvamuktAkalApaH vAjjala iva kathito (kaThine) yujyate majjanAdiH // 45 sarvArthasiddhiH bhUmyAdiSu pravezapratighAta eva nAstIti manyante, kAcAdiSu nIrandhreSu nayanaprabhAderiveti / / 45 / / avakAzanirUpaNam. atra keciccArvAkAssaugatAzca prAhuH - ' catvAryeva bhUtAni / AkAzastvAvaraNAbhA (va eva ) vaH / sa ca nissvabhAvaH ; tucchatayaivopalambhAt / ya (tra cA ) trAvaraNaM na tatrAkAzaH ; abhittvA durdarzatvAt / bhede tvAvaraNAbhAvasyaiva siddheH / yadi (ca) tatrAkAzassyAt niravakAzaM na kiJcitsyAt / ato ghaTatadabhAvanyAyAdAvaraNeSvasattvAdayamAvaraNAbhAvaH / tadiha zUnyadhAtusaMjJite ca nistatve'pyAvaraNAbhAve svapuSpAdiSu tattacchabda f AnandadAyinI / AkSepasaMgatiM darzayati--atra keciditi / tucchatayeti / zUnyatayetyarthaH / AvaraNAbhAvatve yuktimAha--yatrAvaraNamiti / abhittveti / AvaraNe satyanupalambhAdAvaraNAbhAvasyaivAvakAzatvAditi bhAvaH / ghaTatadabhAvanyAyAditi / virodhitvAdapi AkAzAvaraNayorbhAvAbhAvarUpatetyarthaH / nanvAkAzasya zUnyatve tatrAkAzAdizabdAnAM vyutpattigraho na syAt ; sarvatra satye ( satya e) va vyutpattigraha ityatrAha -----taditi / bhrAntisiddheSu khapuSpAdizabdavyutpattigrahavat bhrAntisiddhe tasmin tacchabdasya ityarthaH / nanvAraNAbhAvarUpatvamevAzaGkitam ; na ca tathAtve Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya ___ sarvArthasiddhiH vat mithyAjale mRgatRSNikAdizabdavacca vyAmohaikanibandhanA vyomAdizabdAH / atra na pshlessaabhaavaadsdruuptaatirskaarH| atra ca talatvavipulatvamalinatvAdikamadhyAsamantareNa na kathaJcidapyupapadyate / pratiyogigatAnAM ca smaryamANAnAM gRhyamANasminnadhyAsaH / asti cA (asati cA) (nacA)sau siddhaH: duHkhAbhAve sukhAbhimAnAt AlokAbhAve nIlatvabaha (zaba) latvAdhadhyAsasya vaizeSikAdibhiraGgIkArAt zazazRGgaM tIkSNamityAdizabdajanyAdhyAsadRSTazca / vadanti ca--'zabdajJAnAnupAtI AnandadAyinI tucchatA ; ghaTAbhAvasya tucchatvAbhAvAt tucchatve ca sapratiyogikatvAyogA (tvAbhAvA)diti cenna ; tanmate caturdhAtuvyatiriktasya tucchatvAt / AvaraNAbhAvatvAoktaH tasya bhAvatvanirA(nirAsArthA)saparA, na tu naiyAyikAdivatpAramArthikAbhAvaparA / tucchatve ca sapratiyogikatvamaviruddham / asato'tyantAbhAva iti mate tucchasyAbhAvapratiyogitvavat kevalAnvayyabhAvavacce(vadi)ti dhyeyam / nanu tarhi abhAvarUpatayA padAtpratItirasyAdityatrAha- atreti / sadrUpatAmrAnti. rityarthaH / naJa evAsattvabodhakatvAditi bhAvaH / nanvArope bAdhaniyamAt tadabhAve kathamAroparUpatva(rUpavattva)mityatrAha-talatvavipulatvAdikamiti / pratyakSabAdhAbhAve'pi yauktikabAdho'styeveti bhAvaH / nanvabhAve(nabhasi) kathaM bhAvadharmAdhyAsa ityatrAha-asti cAsAviti / vadantIti / bauddhA iti zeSaH / zabdajJAnAnupAtI-zabdajJAnasya zabdazravaNasya AnupAtI anantarabhAvI-vastuzUnyaH---zUnyavastuviSayakaH-vikalpaH savikalpaka ityarthaH / 'atyantAsatyapi hyarthe jJAnaM zabdaH karoti hi' Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH cArvAkAdyarbhAihatAyA abhAvanissvabhAvatAyA nirAkaraNam 511 tatvamuktAkalApaH sadrUpeNaiva bhAnAnna (bodhAnna) bhavati varaNAbhAvamAtraM vihAyaH sarvArthasiddhiH vastuzUnyo vikalpaH' iti, 'eSa vandhyAsuto yAti' ityAdi c(ssu)| ato nAstyeva nabha iti tatrAha-sadrUpaNeti / ayaM bhAvaH-sarvaM hi vastujAtaM saMvidhavasthApyam ! saMvidyate ca bhAvarUpatayaiva nbhH| bhAvAntaramevAbhAva iti sthApayiSyate / anyathApi brUmaH-nAbhAvasya nissvabhAvatA ; abhAvasvabhAvatayaiva ttsiddheH| svAnyasvabhAvatayA siddhistu na kasyApi / na ca svena svabhAvena siddhasya parasvabhAvavirahAdasattvam ! ati AnandadAyinI iti nyAyAditi bhAvaH / tadudAharati-eSa iti / Adizabdena 'zazazRGgadhanurdharaH' ityAdivAkyazeSasaMgrahaH / nanu na pazleSAbhAvamAtreNa sadrUpeNa pratItAvapi talatvAdivat zazazRGgAdivacca tucchatA syAdityuktasya nottaramityatrAha-- ayaM bhAva iti / nanu bhAvarUpatvAbhavAttadrUpatayA bhAnaM bhrama iti cet ; tatrAha-bhAvAntaramiti / tathAca abhAvatve (buddha)'pi bhAvatvabuddherna bhramatvamiti bhAvaH / anyathA'. pIti-bhAvAdabhAvasyAnyatve'pItyarthaH / yaduktamAkAzasyAvaraNAbhAvatvAnissvabhAvatvamiti ; tadayuktamityatrAha-nAbhAvasyeti / nanvabhAva (svabhAva)tvepi bhAvasvabhAvatvAbhAvAnnissvabhAvateti cet ; tatrAhasvAnyeti / ghaTAdInAmapi svAnyapaTAdisvabhAvatvAbhAvAnnissvabhAvatApAta Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH prasaGgAt / uktaM ca nyAyabhASye - 'asaccAsaditi gRhyamANaM tathAbhUta ( taM vidyamAna ) maviparItaM tatvam' iti / tucchatayaivopalabdhyA (bdhasyA) pi nirastaM nissvabhAvatvam / tucchatA hyabhAvapratiyogitvaM abhAvatvaM vastvantarazUnyatvaM anyadvA kiJcit ? na prathamaH ; svakAlAdiSu satAmabhAvapratiyoginAM yathApramANaM tatatsvabhAvaviziSTatvAt / na dvitIyaH ; dattottaratvAt / na tRtIya: ; IdRzatucchatvasya svarUpAvirodhinaH sarvatra sulabhatvAt / na caturthaH ; asmanmatavirodhinastvadiSTasya kasyacit kutracidatrAsiddheriti / yattu -- AvaraNeSvAkAzo nAstIti ; tadasat ; tvaduktayuktayeva tatsiddheH / abhittvA durdarzatvaM hi vyavaAnandadAyinI / 512 [jaDadravya iti bhAvaH / asacceti / abhAvatvena gRhyamANaM tathAbhUtaM aviparItaM ca tatvaM tAdRzasvabhAvaM vastu na nissvabhAvamityarthaH / tatra kiM tucchameva nissvabhAvatvam uta tadanyannissvabhAvatvam iti vikalpa prathamasya siddhasAdhanagrAsAt dvitIyaM vikalpya prathamaM dUSayati na prathama iti / svakAlAdiSu tattatsvabhAvavadabhAvapratiyogiSu vyabhicAra iti bhAvaH / dattottaratvAditi / abhAvasvabhAvatayaivetyanenetyarthaH / IdRzeti / siddhasAdhanamiti bhAvaH / na caturtha iti / (tat) kimasmanmatAvirodhi utAvirodhi, iti vikalpamabhipretya Adhe tanna bAdhakamiti, dvitIye (tva) siddhiH, tAdRzasya tvadiSTasya nissvabhAvatvasAdhakasya kasyacit tucchapadA ( zabdA) vyasya kutazcidapi pramANAdasiddherityarthaH / yattu -- AkAzasyAvaraNAbhAvatvasAdhanArthaM upalambhAnupalambhopa (sadanaM) nyasanam ; taddUSayitumanubhASate --- yattviti / tatsiddhimevopapAdayati -- abhittveti / nanvabhAveApa " Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tucchatvasvarUpanirAsaH AvaraNeSvAkAzAstitvaM tadviyonyathAsiddhatA ca 513 sarvArthasiddhiH hitatvAt / ata eva tatra nAstIti na niHzrAyyam dhayam / bhitvA tu prakSa ( kSyamA ) Ne nabhastatra dRzyata eva / nacAtrAvaraNAbhAvamAtropalambhaH ! ihAvaraNaM nAstIti sAdhikaraNasya tasyopalambhAt / ihAkAza itivat svAtmanyeva bhedopacArAtsyAditi cenna : bAdhakAbhAvAt / adhikaraNAnavasthAprasaGgo bAdhaka iti cenna : AnandadAyinI durdarzatvamupapadyata iti kathaM tasya sAdhana (ka) tvam ? ityatrAha - ata eveti / kuDyAdau durdarzadazAyAmAkAzamatrAsti na veti sandehasya darzanAdabhAvatve pratiyoginizcayena sandeho na syAditi bhAvaH / tathA ca AkAzo nAvaraNAbhAvaH AvaraNavattayA nizcayasamAnakAlInatadadhikaraNadharmikasaMzayaviSayatvAt ; yat yadvattayA nirNayasamakAlInatadadhikaraNasaMzayaviSayaH sa na tadabhAvaH yathA rUpasya rasa ityanumAnamAvaraNAbhAvasya AkAzAbhAvAdvede pramANamiti dhyeyam / pratyakSamapi pramANayati -- nabhastatretyAdinA / anyathAsiddhimAzaGkate -- ihAkAza iti / bAdhakAbhAvAditi -- anyathA bhUtale ghaTa ityAdAvupa (vapyupa) cAraprasaGga iti bhAvaH / adhikaraNAnavastheti tathA sati AkAzasyApyadhikaraNaM tasyApyadhikaraNAntaraM tasyApItyanavasthetyarthaH / nanu mAstu sAghikaraNatayopalambhaniyamaH; sAdhikaraNatayopalambhamAtramadhikaraNasAdhakaM syAt ; naca niyamospi sAdhakakoTau praviSTo'prayojakatvAt; anyathA ghaTAdInAmapyadhikaraNAsiddhiprasaGgAt iti cet; atrAhuH -- ihAkAza iti vyapadezamAtramupadezamAtrAdapi bhavati ; nacAvaraNAbhAvAdapi tathA; abhAvasyAdhikaraNasApekSatvAt tatra nopacAraH / kiJcAbhAvapratItAvadhikaraNa I SARVARTHA. 33 - Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravyaM sarvArthasiddhiH AkAzAdessA(destada)dhikaraNatayaivopalambha ityanabhyupagamAt / ihAkAza itivadityatra cAkAzazabdena AvaraNAbhAvavivakSAyAM pakSadRSTAntabhedAbhAvaH; tvadanabhyupagatasya paramatasiddhasya tvayA dRSTAntIkartumayuktatvAt / pratibandigrahaNamAtramidamiti cenna; iha AnandadAyinI pratItiraGgam ; tathAca abhAvAtpUrvameva pratIyamAnasyAdhikaraNasya nAbhAvatAdAtmyamiti tatra pratItirbhedasAdhikaiveti nopacAra iti / anye tuihAkAza iti buddhirAkAzaikadezAdhikaraNikA sAmAnyavizeSAkAreNa tattadadhikaraNikA vA (na) nirvoDhuM (Dhuma) zakyeti sambhAvitAnyathAsiddhikatayA nAdhikaraNAntarasAdhikA / ihAvaraNAbhAva iti buddhistu svAdhikaraNasAdhikA / tatra cAdhikaraNamabhAvaikadezaH ? utAvaraNaikadezasyAbhAvaH ? yadvA AvaraNAbhAva eva ? pakSatraye'pi sarvasyAdhikaraNatvena varNitasyAbhAvatayA tasyAdhikaraNasApekSatayA tabuddhAvanavasthApAtAt abhAvabuddhireva na syAt / abhAve'pyekadezAdikamanupapannamityAhuH / eke tu 'AkAzabuddhissarvadA sAdhikaraNiketi niyamo nAsti ; abhAvabuddhistu sAdhikaraNiketi nAna(natAvadana)vasthetyAhuH / etadasvarasAdeva yuktayantaramAha-ihAkAza itivaditi' ityapyAhuH / ihAkAza iti pratIteranyathAsiddhayupavarNanAyokte 'ihAkAza itivat ' iti vAkye ityarthaH / atra kimAkAzazabdena AvaraNAbhAvo vivakSitaH uta tadanya iti vikalpya AdyaM dUSayati--AvaraNAbhAva iti / dvitIyaM dUSayati-tvadanabhyupagatasyeti / ubhayasaMmatasya pakSatvaM vAcyamiti bhAvaH / pratibandIti-tathAca na dRSTAntAsiddhirdUSaNamiti bhAvaH / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ihAkAzAitipratIteravAdhaH parasyAniTaM nAdizabdana vana nivandhanavAna 515 . barvArthasiddhi mUrte vastuni AkAzasaMvandha ini pratItA virodhAbhAvAt / AvaraNAbhAvadhIrapi tathaiva syAditi can / astvevam ; tathApi kadAcidiha nAraketivat niradhikaraNagaNatayAga) gaNatvavada goyalambha tdtiriktnbhsmiddhinissedhH| AvaraNeSu niravakAzatvaM ca vizapaNarAhityAt / AvaraNarahitameva hyAkAzamanyadvA kiJcidarakAzaH: na tvAkAzamAtram / AvaraNeSvavidyamAnatayA tadabhAva AkAza iticAyuktam ; sarveSAM svasminnavidyamAnatayA svAbhAvatvaprasaGgAt / yattu vyomAdizabdA vyAmohekanivandhanA iti; tadasan / pramANasiddhe kvacidvastunyeva sarvazabdAnAM vyutpatteH / tadvipayata AnandadAyinI AvaraNAbhAveti-tatrApi mUrtavastuni sambandhadhIrasyAdityarthaH / tathApIti-yatheha tAraketi dhIstathA kadAcidAkAze tAraketi dhIH / tathA ca AkAzasyAdhikaraNapratItiniyamAbhAvAdabhAvAtmakatve tadayogAnniradhikaraNatayA pratIyamAnamyAvaraNA(mAnasyAkAzA)bhAvAtiriktatvena siddhau tadatiriktanabhoniSedhamsambhavati tvatpakSe tu na saMbhavatItyarthaH / nanvAvaraNAbhAvAtiriktatve AkAzasya AvaraNe satyapi sattvAt tatra tadabhA(tadAkAzAbhA)vo na syAt tasyaivAkAzatvAdiyuktatvAdityatrAhaavaraNepviti / AkAza sattve'pi nAkAzamAtramavakAzaH ; api tu AvaraNAbhAvaviziSTami(STam ; tatra viziSTaM nAstI)tyarthaH / sarveSAmiti--nanu AvaraNeSvavidyamAnatayetyatra AvaraNeSu satsu avidyamAnatayetyarthaH / tathAca na sarveSAM svAbhAvatvaprasaGgaH; svasminnasattve'pi svAdhikaraNe sattvAditi cet ; na; gotvAzvatvayoH parasparAbhAvatvaprasaGgAt / naca bhAvAntarAbhAvavAde iSTaprasaGgaH iti cenna ; pItatvazaGkhatvayorvyabhicArAt / 33* Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 savyAkhyasavArthasiddhisahitatatvamuktAMkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH yaiva ca vyavahArAt / khapuSpAdiSu tvayogyasamabhivyAhArAdanyathAdhIH / mRgatRSNAdizabdA api jalAdhyAsAdhikaraNArhamarIcivyUhaviSayAH / yadyapi talatvAdi kamAkAze'dhyastam / alpatvavipulatvA (tvabahutvA)dikaM tva(dikaM kacittattada)vacchedakabhedAyattam / tathApi satyevAropaH / yattvasati duHkhAbhAve sukhAdhyAso dRSTa iti ; tadarbhakavAkyam / satyeva duHkhAbhAve sutraaropaat| abhAvasya bhAvAnyatvamAtrameva hyasattvaM siddham ! tena ca svarUpa(tenacasvarUpeNa sannevAsau / AlokAbhAve nIlatvAdhyAsastvasmAna prati nodAhartavyaH / ata evAdhyastanailyamAlokAbhAvamAtrameva AnandadAyinI naca tayorapya(rapiparasvarA)bhAvatvam ; sAmAnAdhikaraNaNyadhIvirodhAditi bhAvaH / khapuSpAdiSviti-prAmANika eva vyutpannAnAM puSpAdizabdAnAM bhrAntijanakatvamityarthaH / nanvastu khapuSpAdau yaugikatvAt pratyekavyutpannAnAM samabhivyAhArAddhIH / mRgatRSNAdiSu rUDhamatiH kathamityatrAha-mRgatRSNAdIti / tatrApi marIcikAvyUhasya pramANasiddhatvAditi bhAvaH / alpatveti-tathAca tadadhyAsavacanaM bhrAntinibandhanamiti bhAvaH / sattvamevopapAdayati -amAvasyeti / asmAn pratItiandhakArasya nIlarUpAzrayadravyatayA'smAbhiraGgIkArAnna tatra rUpAdhyAsa ityarthaH / nanu tadAlokAbhAvasyApi pratItestatrAdhyAsa iti cenna; tatpratItAvapi tasya nIlatayA pratItau mAnAbhAvannIlabuddherandhakAraviSayatvAditi bhAvaH / ata eveti-AbhAve AropAbhAvAdityarthaH / vastutastu madhyAhve'pi viyati visarpati saurA Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] khAdinadaviSayaH AkAzAdhyAsikavAnara yaH kSagika vipadazaktavAdyupapattiH 517 sarvArthasiddhiH nIlaM nabha iti bhAtIti nirastam ; Alokadaze(ca nabhaH prtiitynuvRttH| nanu asmadiSTa(STa kSaNikatvAdikaM kvacitta siddhamasiddhaM vA? ubhayathApi kathaM tatpratikSepaH? kathaM vA tasmin kapAzcit satyatAbhramaM nivekSyasi ? ittham / etaduttarakSaNavRttitvAbhAvo hi yatra kvacidanyatra siddhaH! sa sarvasmin kutazcidAropyate pratikSipyate ceti susthametat / evamanyadapi sarva anyansarvamapi) cintyam / zazazRGgaM tIkSNamityAdiSu ca pramite zazAdau zRGgavacAropaH zRGgAdo ca pramite satyA'satyA(satyasati vA tIkSNadhIH ityetAva(ityetat sahRdayahRdayArUDham / nAtrAsati kiJcidA AnandadAyinI loke nIlaM nabha iti pratIte (sAvA)lokAbhAvo viSayaH ityAhaAloketi / nanu pramANasiddha eva satye(padArthe)padAnAM vyutpattiH / tarhi kSaNikAdizabdAnAM vyutpattigraho na syAditi zaGkate-nanviti ubhayathApIti--siddhayasiddhivyAghAtAditi bhAvaH / tathAca satyeva satyatAropo'smiMzcAsatye vyutpattizca vaktavyeti bhAvaH / nAtrAsati satyatAropo nApi tatra vyutpattirityabhiprAyeNa pariharati -itthamiti / utpattikAlikaghaTAnantarakAlasattvaM mRtpiNDAvasthAyAM sadeva ghaTe Aropyate ; svotpattikSaNAnantarakSaNAsattvameva svasmin niSidhyate ; tadanyatra sadeveti nAnupapattiriti bhAvaH / anyadapi-anirvacanIyatvAdikamapItyarthaH / satyA'satyA veti--pramitasya zRGgasya taikSNyavattve ghiyassatyatA; tadabhAve bhAntirityarthaH / nAnAsatIti-tathAca vyomno'sattve tasmin Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH saMsargAbhAvamAtraM ( bhAvatAsmin ) na ca bhavati yato nAsti saMsargibodhaH ! | sarvArthasiddhiH ropyate / evamanabhyupagame varNakramanirdezavatsyAt / etena zazastIkSNazRGgavAnityapi nirvyU (rU) Dham / bhUteSu bhAviSu ca kathaM bhrama iti cet ? kathaM vartamAneSu ? teSAM saccAditi cenna ; svakAle (kAla) sattvasya kAlAntarA (ra) sattvasya ca sAdhAraNatvAditi / AvaraNAbhAvazca satyo'satyo vA saMsargAbhAvAdivibhAgaM nAtikrAmediti matvA tatra tatra dUSaNamAha-saMsargetyAdinA padya AnandadAyinI nailyAdyadhyAso'nupapannaiti bhAvaH / anyathAkhyAtimavalambya parihAra uktaH ; idAnImakhyAtipakSamavalambyAha -- evamanabhyupagame iti / yathA nairantaryeNa pratItimAtreNa varNakramavyavahAraH ; tathA zazazRGgAdInAM pratyekaM svarUpataH pratItAnAM zazazRGgaM tIkSNamiti vyavahAro nAtra viziSTatayA kasyacit pratItirityarthaH / naca nabhastattvavyavahAro'pi tathA'stviti vAcyam ; asataH pratItyanarhatvAt / etena - asaMsargAgraheNetyarthaH / nanu bhUtabhAvinorasattvAt tatrAdhyAso dRSTAntassyAditi zaGkate - bhUteSviti / gUDhAbhisandhiH pratibandhA samAdhatte kathamiti / abhisandhimajAnAna Aha-- teSAmiti / abhisandhimudghATayati----svakAlasattvasyeti / AropasamakAle sattvamasattvaM ca nAropatadabhAvayoH prayo.. 1 1 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] upapattyantaraM, abhyAsAntarAntanirAmaH abhAvAntaratvanirAsaH 519 tatvamuktAkalApaH atyantAbhAvanAzAva jananirapi vA satsu teSveva na syuH sarvArthasiddhiH zeSeNa: saMsargAbhAvastAvannirUpyamANaH (saMsarginirUpya saMsargapratiyogitayA adhikaraNapratiyogibhRtasaMsargivodhAbhAve kathaM budhyeta ? atyantAbhAvo'pi saMsargAbhAvabheda eva / yathA (ca) azve gotvasya zaze vA zRGgasya / tathAca atrAvaraNaM nAstIti sAdhikaraNA (NabhUtA) AnandadAyinI jakam ; api tu sattvamAtram ; tacca bhUtabhAvinorastyeva prAmANikatvAt / tathA ca na tvadabhimatAsattvAropaH kutrApi ; iyAMstu vizeSaH -- bhUtabhAvyadhikaraNakabhramo na pratyakSaH ; kiM tu vyAptayAdijJAnamUla iti / nirUpyamANaH -- jJAyamAnaH / saMsarginirUpyaH --- sabandhinirUpyaH / adhikaraNapratiyogIti - tatpratItiniyatapratItika ityarthaH / tathAca adhi - karaNapratiyogibhinno(pratiyoginoH) yassaMsargaH tatpratiyogikatayA (tatpratItipUrvakatayA) abhAvapratItestadbuddhyabhAve'bhAvabuddhirna syAdityarthaH / kecittu -- pratiyogyadhikaraNasaMsargapratiyogikatvameva saMsargAbhAvasya ; tenaiva virodhAt / tatpratiyogi katvameva (tadvalAdeva ) ghaTAdipratiyogikatvami (tvavyavahArai)tyAhuH / sAmAnyato dUSaNamuktvA atyantAbhAvAdivikalpamukhena viziSya dUSaNamAha -- atyantAbhAvo'pIti / tathAca AkAzasyAtyantAbhAvatve ihAkAze tAraketi niradhikaraNAkAzadhIrna syAdityarthaH / nanu vapuSpaM nAstIti khapuSpAbhAvapratItau pratiyogyadhikaraNasaMsargapratI Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH bhAva(sAdhikaraNabhUta)dhIranivA(raparihA)o / khapuSpavadAvaraNAnAmatyantAsattve tu zUnyavAdazzaraNam / vartamAneSu cAvaraNeSu tatpadhvaMsaprAgabhAvau durvacau / tau hi kimanyatra vidyamAnAnAM utAvidyamAnAnAm ? nAdyaH teSAM tadubhayAyogAt / na dvitIyaH; tata eva na hi zaze zRGgasya nAzaprAgabhAvau! tadiha sarvAvaraNanAzAdikaM durvacam ; asaMbhavAt / katipayAvaraNanAzAdikaM cAvaraNadeze'pyastIti AnandadAyinI tyapekSA nAstyeva ; tadvadatrApi syAdityatrAha--khapuSpavaditi / tathAca pratIyamAnAnAmAvaraNAnAmatyantAsattve padArthamAtrasyAtyantAsattA syAditi AvaraNAnAM sattvaM vAcyameva ; tathA ca satpratiyogikAbhAvapratItau adhikaraNaniyama iti bhAvaH / yadyapi kha(kha)puSpaM nAsti za(ze)zazRGgaM nAstIti tatrApi satpratiyogikatvameva ; tathA atyantAsattve'pi tadabhAvapratItyabhyupagame adhikaraNadhInayatyamastyeva ; tathApyabhyupagamyoktamiti dhyeyam / durvacatvamevopapAdayati---tau hoti / avidyamAnAnAMtucchAnAmityarthaH / teSAmiti-pratiyogikAle dhvaMsaprAgabhAvayorvirodhAdityarthaH / tata eveti / avidyamAnatvAdevetyarthaH / avidyamAnatvaM tucchatvam / pratiyogino'sattve'pi tau bhavetAmityatrAha-nahIti / zRGgasyazazazRGgasya / nanvAvaraNanyAyena tAvabhAvau (bhAvAbhAvau)bhavetAM virodhAbhAvAdityAzaGkaya yatkiMcidAvaraNAbhAvo nAkAzaM, api tu yAvadAvaraNAbhAvasamUhaH ; anyathA kuDyAdAvapi yatkiMcidAvaraNAbhAvasattvAttaddhIprasaGgAt / tathA ca yatkiMcidAvaraNasya sarvakAle'pi sattvena(vidyamAnatayA) taddhaMsaprAgabhAvAsambhavAttaddhaTitayAvadabhAvAsaMbhava ityAha-tadiheti / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] AvaraNatAdAtmyAbhAvatvanirAsaH, asiddhapratiyogika vikalyadUSaNAdi 521 tatvamuktAkalApaH tAdAtmyAbhAvasiddhiH kathamapi na bhavettamartha vihAya !! 46 // sarvArthasiddhiH tatrApi nisskrmnnaadiprsnggH| nanu saMsarge tu vidhirakenApi : tanniSedhastu sarvapratiyogikaH; tadvadatrApi sarvAvaraNAnAce vyomadhIH syAt / na; asaMbhavasyoktatvAt / evaM sati ca saMsargAbhAva eva nAmAntareNocyate / tatra ca dattamevottaram / astu tayAvaraNatAdAtmyAbhAvo'sau syAt / sa hyasiddhapratiyogikatayA svayamapyasiddhaH / tadAtmanazcAkAzasya tucchatvaM yuktamiti ; tatrAha-tAdAtmyeti / co dRssysmuccye| zrutyAdivirodharUpadUSaNasamuccaye vaa| asiddhapratiyogikatvamasya kvacidapi tAdAtmyapadArthAbhAvAdvA, AvaraNadvayasya tadabhAvAdvA? nAdyaH; abhAvapratiyogikatvena tatkalpanasyAsiddhiprasaGgAt / na hi kvacitsi AnandadAyinI AzayamaviditvA zaGkate-nanviti / asaMbhavasyoktatvAditi / sarveSAM dhvaMsaprAgabhAvAnAmekadaikatra sattve satyekapratiyogisaMsargabodhAdapi dhIH syAt ; tadeva na saMbhavatItyuktAmatyarthaH / evaM tItyantAbhAva evAstvitrAha-- evaM sati ceti / asiddhapratiyogikatayeti / pratiyogyadhikaraNayostAdAtmyasya tucchatvAt tucchapratiyogikAbhAvamya tucchatvAdityarthaH / tadAtmanaH- tAdRzAbhAvAtmanaH / dUSyaM-saMsargAbhAvAdi / zrutyAdIti / AkAzAdvAyurityAdibhirbhAvarUpatvamityarthaH / abhAveti / pratiyogitvadharmasya tadvattitvAyogAditi bhAvaH / anyathA gaganasUne saurabhAdiprasaGgAt / tadevopapAdayati-na hIti / asiddhapratiyogikatva Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH ddhimanapekSya kasyacidapi kalpanA! mAdhyamikamatotthAnaprasaGgAt / nottaraH; saMsargAbhAvasyApyAsiddhapratiyogikatvApAtAt / na hyetatkAlInaitadbhUtalaghaTasaMsoM niSidhyamAna ihAnyatra ca siddhaH! ghaTasaMsargamAtraM yatra kvacitsiddhamiti cet ; ghaTatAdAtmyamapi tathaiva / astu ta bhayatrApyasiddhapratiyogikatvam ; kiM nazchinamiti cenna; atiprasaGgasyaktitvAt / atyantAbhAvo'pyasiddhapratiyogika iti pakSazca nirastaH / tatra tatra svatAdAtmyaM siddhamanyatra kalpyate / bAdhakaiH kSipyate ceti nAsmAkamiha niSThavaH / / sarvatra(ca)tAdAtmyAbhAvastattadvastuniSThatayaiva sidhyet ; na tu tanmadhyAdidezatayA; yathA mithassaMyukte viyukte vA siMhe gajAnyatvaM gaje ca siMhAnyatvamiti / idamAvaraNaM na bhavatIti tAdAtmyaniSedhazca kasyacidAvaraNasya vAnA(sthAnA)varaNasya vA ? Adhe virodhH| AvaraNAntaraM na bhavatIti vivakSAyAmavirodha AnandadAyinI mevopapAdayati ---na hyetatkAlIneti / etatkAliketi kvacitpAThaH / pracuraprayogasattvAvaddhayabhAvaH ; (ThanvA |)ettkaaliinti pAThAntaram / sa ca tadA pUrvakAlInavatsAdhyaH / atiprasaGgasyeti / tAdRzatAdAtmyasya tuccha tvena tadabhAvasyAvaraNAderapi sattvenAkAzadhiyo'tiprasaGgasyoktaprAyatvAdityarthaH / yadvA prasaGgamuktamatikrAntamatiprasaGgaM tucche pratiyogini pratiyogitvasya durvacatvamiti yAvat ; tasyoktatvAdityarthaH / svapakSaM kArikayopapAdayati-tatreti anyatra kalpyata iti-Aropyata ityarthaH / sarvatreti / tathAcAntarAle dvayorAvaraNayostAdAtmyAbhAvAdAkAzabuddhi radhikamAkAzaM sAdhayatIti bhaavH| Adya iti-svasya svApekSayA bhedA. Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH svamatadoSAbhAvaH, tAdAtmyAbhAvAnubhavaH, prakArAntareNAbhAvacazaGga narAnaH 525 sarvArthasiDiH iti cet ; satyam ; tathA'pi na tatrAkAzapratItivipayA pratItyaviSayatvAdA)varaNAbhAvasiddhiH / dvitIya nyAvaraNAnyadravyamidaM midaGkArAspadaM) sidhyatyeva / nanvAvaraNAbhAva evaMdAragRhIta AvaraNatAdAtmyAbhAvAdhikaraNatayA budhyatAm ; na hi nattadabhAvayostAdAtmyamiti ; mevam ; na hyAvaraNatAdAtmyAbhAvasyAvaraNAnyatvaM vuddhA kazcittatra nabhaH paryAyAn prayuGkte, niSkramaNAdI vA prayatata ityalamativistareNa / 'AkAze cAvizeSAt' iti sUtrabhASye caitatsarvamanusandheyamiti // 46 // AkAzasyAvaraNAbhAvamAtratvamaGgaH. AnandadAyinI saMbhavAditi bhAvaH / tathA'pIti / tathA sati kuDyAdAvAvaraNe satyapyAvaraNAntarabhedasattvAttatrAkAzabuddhayAdi bhyaadityrthH| dvitIya iti / AvaraNapratiyogikabhedAzrayasya (yeSu) dravyamyAvazyakatve antarikSe pradeze pRthivyAderayogAdidaGkArAzraya AkAzassiddha iti bhaavH| nanu idamAvaraNaM na bhavatItyatredamartho'pyAvaraNAbhAva eva na bhavatIti tAdAtmyAbhAvo bhedo naJartho'pi sa eveti tAdAtmyAbhAvAspadatvena nAkAzasiddhiriti zaGkate-nanviti / tAdAtmyapratiyogikAbhAvAzrayo nAvaraNAbhAve abhAvAsaMbhavAdityatrAha-na hIti / ananyagatyA bhAve'pyabhAvo'bhyupetya ityarthaH / AvaraNatAdAtmyAmAvasyeti / tathA sati AkAzatvamAvaraNAnyonyAbhAvatvaM paryavasyati / na ca tajjJAnAdevAkAzAdivyavahAraH; tathAca tadanya AkAzAdipadavedanIyaH sidhyatItyarthaH / ' atyantAbhAvanAzAvajananiH' iti mUlasyAtyantAbhAvazca nAzo dhvaMsazca ajananiH prAgabhAvazcetyarthaH // 46 // AkAzasyAvaraNAbhAvamAtratvamaGgaH.. Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH nityatvAdyambarAderyadi niravayavadravyatAdyaiH prasAdhyaM sarvArthasiddhiH so'yamAkAzaH sarvavyApI nityazceti vaizeSikAdayaH / jainAstu tatra lokAkAzaH alokAkAzazceti vibhaagmpyaahuH| mUlaprakRtivimvIti saangkhyaaH| mano vimviti bhATTAH / teSAM pakSaM sahetukamanubhASate-nityatvAdIti / nityatvaM vyApitvaM ca pRthaksAdhyam / pratyekaM tayorete hetavaH; vigItaM nityaM vibhu ca niravayavatve sati mahattvAta AnandadAyinI prasaGgasaMgatimAha--so'yamiti / paGkaliptaM tRNaM yadvajjale magnaM tadatyaye / Urdhvamudgacchati tathA jantuH karmAtyaye punaH / / UrdhvamAkramate'jasaM lokAkAzaM vihAya saH / satatordhvagatimuktiralokAkAza IritA // .. vyApi nityaM dvidhA''kAzamekameva vibhajyate / i.yuktapakSamAha--jainAstviti / lokA kaash:-jntusNcaarvishissttaakaashH| tadrahitAkAzaH-alokAkAzaH / mUlaprakRtiriti / uttarAvadhirAhityamAhurityarthaH / AdizabdArthamAha---vyApitvaM ceti / Adizabdena hetuvizeSaNAni hetvantarANi ca vivakSitAnItyAha-eta hetava ityaadinaa| niravayavatva iti tAvatyukte guNe vyabhicAraH, ato mahattvAditi / tAvatA'pi ghaTe vyabhicAraH, ata uktaM-niravayaveti / nanu mahattvaM Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH AkAzAdinityavibhutvasAdhanAnuvAiH hetorapravejakataH zrutivadhazca 525 tatvamuktAkalApaH kaH syAdvAdho vipakSe kathamiva nigame bAdhake' sarvArthasiddhiH sarvadA nispa(ppa)ndatve sati mahattvAt sarvadA sparzarahitadravyavAdityAdayaH / niravayavendriyagrAhyaguNatvAdityAkAzasyaiva : jJAnAsamavAyisaMyogAdhAratvAditi manasa eva ; (ete) pAM sAdhAraNamaprayojakatvamAbhipretyAha-kaH syAditi / na ghetepAmanityatvAdo kiMcidaniSTaM syAt ! svAcchanyenAniSTakalpane viparItakalpanasthApi zakyatvAt / akSobhyaM dUpaNAntaramAha-kathamiveti / yeSvanityatvamavibhutvaM ca sRSTayAdivAkya (divAde)statvA AnandadAyinI parimANavizeSaH ; tathAca parimANatvameva guNAdau vyabhicAravArakamiti vizepyAMzo vyartha iti cenna ; mahattvasya jAtitayA parimANatvAghaTitatayA vaiyoktayayogAt ; bahutve sAdhye paramANau vyabhicAravArakatvAcceti bhAvaH / sarvadeti / nisspandatvaM kriyArahitatvam / kadAcitriyArahite ghaTAdau guNAdau vyabhicAravAraNaM vizeSaNAnAM draSTavyam / sarvadeti / pUrvavadeva vizeSaNaprayojanaM draSTavyam / niravayaveti / niravayavendriyajanyalaukikapratyakSaviSayaguNatvAdityarthaH / AkAzasyeti / AkAzapakSakAnumAnatyetyarthaH ; manasyasaMbhavAditi bhAvaH / evamuttaratrApi / aprayojakatvamevopapAdayati-na hyeteSAmiti / nanu nityatvAdyanabhyupagame niravayavatve sati mahattvAdikaM na syAditi vipakSe bAdha ityatrAha--svAcchandyeneti / aprayojakatvena tasya prayojakatvAbhAva uktaH satyaprayojakavyatirekApAdana Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH ntarAvRtatvAdivAkyaizca siddham / teSu tadviruddhasAdhanamAgamabAdhitamityarthaH / ukteSu ca hetuSu niravayavatvaM tvAdika) paJcIkaraNavA(NatvA)dizAstraviruddham / sarvadA sparzarahitadravyatvAditi vibhutvasAdhane aNutvena zruti(tvenapra)siddhIveranaikAntyam / jJAnAsamavAyisaMyogAdhAratvamAtmamanasorasiddhaM ca; jJAnadravya(jJAnanitya)tvAdorvakSyamANatvAt jJAnAvasthAnAM tvA(cA)tmamanassaMyogAsamavAyikAraNakatvAbhAvAt / kiMcAtra nityatvasAdhanamAkAzAdidravya AnandadAyinI syaiva vipakSabAdhakatA yAcyeta tayanityatvAbhAve sAdhye indriyagrAhyaguNatvaM na syAdityApAdanena viparivRttiprasaGgAditi viparivRttApAdanasyApi suvacatvAdityarthaH / sRSTayAdItyAdizabdena pralayagrahaH / AvRtatvAdItyAdizabdena prakRterapyuttarAvadhiparicchinnatvapratipAdakavAkyasaMgrahaH / svarUpAsiddhidUSaNamapyAha-ukteSviti / niravayavatve paJcIkaraNAyogAditi bhAvaH / vyabhicAramapyAha-sarvadeti / vyApyatvAsiddhiM svarUpAsiddhiM cAha -- jJAneti / nanu jJAnadravyasya nityatve'pi tadavasthAnAM ca janyatvAttadasamavAyikAraNasaMyogAdhAratvaM vivakSitamiti nAsiddhirityAhajJAnAvasthAnAM viti / nanvAtmamanassaMyogasya tadasamavAyikAraNatvAbhAve'pi jJAnadravyamanassaMyogo'samavAyikAraNamastu ; tathA sa eva hetuH, jJAnadravyameva dRSTAnto'stviti cet ; AtmajJAnadravyasaMyogo vA AvazyakaprANamanassaMyogo vA asamavAyikAraNamastu ; manassaMyogaH kAraNamityatra mAnAbhAvAt / na ca vinigamakAbhAvAtsarveSAM saMyogAnAmasamavAyikAraNatvaM; tathAca nAsiddhiriti vAcyam ; tarhi vyabhicArApAtAt / idaM jJAnasya anityatvAGgIkAre'pi samAnam / vastutastu samavAyikAraNAbhAvAdasama Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH nityatvAdelAdhakapratyekahetu narAmaH zrInaskanumAnenavAgheDaneTa pAneH 527 tatvamuktAkalApaH trAnumA syAt / bAdhaH sAmAnyadRSTyA zrutisamavigate naiva kutrApi zakyaH tena mUvaliGgAtra sarvArthasiddhiH pakSIkAreNa vA? AkAzatvAdyavasthApakSIkAraNa vA? Adhe siddhasAdhyatA / dvitIye tu svAnabhyupagatapardhAkAro na yujH| zrutyaiva tadaGgIkAre tayaiva bAdhaH / anumAnena zrutiyAdhe tu haitukapralApaH zrutiprAmANyasya nizzeSAcchedagrasaGgamAbhipretyAha-bAdha iti / pratyakSavirodharahitAnanyaparazrutyA yathAvadadhigate'rthe yenakenacitsAmAnyato dRSTena bAdhazaGkAyAM 'zrotahiMsA na dharmaH hiMsAtvAt ' ' vigItamasthi pavitraM asthitvAt zaGkhavat' ityAderapi prasaGgaH syAditi bhAvaH / uktaM dUSaNaM praka(prastute pakSe sAdhyAntaraviSayahetvantareSvapi darzayati-teneti / AkAzo na AnandadAyinI vAyikAraNameva nastIti dhyeyam / dvitIye tviti / tathAca paramyAzrayAsiddhirapi doSa iti bhAvaH / nanu prasAdhyAGgasyApyanumAnamyasaMbhavAnna doSa iti cenmaivam ; avasthAyAH prasAdhanaM nAnumAnena ; liGgAdyabhAvAt ; tathAca zrutyaiva vAcyam / tayA janyatvavinAzitvabodhenAnityatayaiva siddhebarbAdha ityAha-zrutyaiveti / nanu zruterevAnumAnato bAdhaH kiM na syAdityatrAha-anumAneneti / nizzeSocchedaprasaGgameva darzayatipratyakSeti / vigItamiti / pavitratvena saMdigdhanarAsthyAdikamityarthaH / sAdhyAntaraviSayahetvantaraM darzayati--AkAza iti / na sparzavaditi / sparzavato vAyornopAdAnamityarthaH / tenAmUrtatvaliGgAnna sRjati vimato Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH sRjati vimato mUrtamityAdyapAstam // 17 // prAkpratyaktAdibhedaM bhajatu viyadidaM bhAnuyogA sarvArthasiddhiH sparzavadupAdAnam sparzazUnyatvAt evaM vAyvAdikamapi na tejaHprabhRtyupAdAnaM rUpazUnyatvAt rasazUnyatvAdityanumAnajAtaM zrutyAdivirodhAdapAstamityarthaH // 47 // AkAzAderanityatvAvyApitvAdi. atha parAbhimatAM vizvavyApinI dizamanabhyupagacchan tatkalpakAnAmanyathAsiddhimAha-zrAgiti / yadi prAgAdidhIvyavahArasiddhayai diktatvaM kalpyate; tatsaMpratipannaM vyomaiva bhavatu; sUryodayAdyupAdhibhedena tadvibhAgAtpUrvadakSiNapazcimAdhupAdhiklupti AnandadAyinI mUrtamiti --- vimata AkAzAdiH amUrtatvasya vibhutvasya liGgAt sAdhakatvenAbhimatAt niravayavatve sati mahattvAdiliGgAt amUrta vibhu na sRjati na sAdhayatItyarthaH / yadvA - 'amUrtatvaliGgAnna sRjati vimataM mUrtamityAyapAstam' iti pAThaH / tathAcAyamartha --- amUrtatvaliGgaM niravayavatve sati mahattvAdikaM vimatamamUrtaM na sRjati na janayati mahattve sati niravayavadravyatvAdityAdyapAstamityarthaH // 47 // AkAzAdaranityatvAvyApitvAdi. prasaGgassaMgAtIratyAha-atheti / diktatvAnaGgIkAre AkAzAderupAdhibhedena bhedklptinnurviitytraah-puurvdkssinneti| adhikadigaGgIkAre'pi Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH atiriktadiktatvakalpakatayA parAbhimatAnAmanyathAsiddhiH 529 tatvamuktAkalApaH dibhedAt asyaivopAdhibhedAdadhikadiza iva stAM savArthasiddhiH zvAdhike'nadhike'pi samAnA / apratyakSAyAM ca dizi pratyakSarupAdhibhiravacchedadhIdurlabhA / sUryodayAdivizeSitAtapAdibhireva prAgAdidhIvyavahArasiddhau kiM tadanyakalpanayA ? zAkhAcandranayAcAtapAdeH sUryodayA(sUryA) dezca saMvandhardhAyujyeta / upahitasya zabdArthatvAnna dikzabdasya vyomAtapAdiparyAyatA syAt / nanu sAkSAtsaMbandharahitasaMyuktasaMyogabhUyastvAlpatvanibandhane dUrAsannaparatvAparatve tattatsaMbandhopanAyakavyApaka(saM)dravyayogamantareNa kathaM syAtAmityatrAha-asyaiveti / na hi tvayA kalpyamAnamapi diktatvaM tadupAdhiyogamantareNa paratvAparatve janayeta; tathA sati AnandadAyinI sUryodayAstamayAditastadbhedaklaptiravarjanIyetyarthaH / apratyakSAyAmiti / dehAdhavacchinnezvarasyopAdhipratyakSamAtreNa pratyakSA(kSatvA)darzanAdizo'pi nopAdhipratyakSamAtreNa pratyakSatetyatiriktadikpakSe'pi prAgAdipratyakSavyavahAra upAdhimAtraviSaya iti bhAvaH / nanu AkAzasyApyasmanmate pratyakSatayA kathaM prAcyAdibuddharupAdhyavacchinnatadviSayatA'stvityatrAha-sUryodayAdIti / zAkhAcandreti / paramparAsambandhadhIrityarthaH / nanu vyomAdInAmeva dikte vyomAdizabdAnAM dikzabdaparyAyatA syAdityatrAha-upahiteti / parokta(parAbhihita) diksAdhakopapattimanUdya pariharati-nanvityAdinA / nahi tvayeti / atiprasaGgAditi bhAvaH / tathAsatIti / upAdhisApekSatva SARVARTHA. Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 savyAkhyasavArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH prtvaaprtve| vyomottIrNe'pi deze prabhavatu tadupA sarvArthasiddhiH tairevopAdhibhirupahitaM vyomAyeva paratvAdisiddhau paryAptam / adhikazabdena kalpanAgauravaM sUcyate / nanvAkAzaH paricchinna iti bhavasiddhAntaH / tathAca kathamAkAzarahitapradeze dUratvAdiklaptirityatrAha-vyometi / dUratvAdisiddhayanuguNopAdhimAdbharmahadAdibhistatsiddhiH syAt / vyomottIrNa ityapalakSaNam ; vyomasaMpRktadravyAdibhirapi tadupapatteH / aniyamena bahUnAM diktakalpane gauravaM syAditi cennaH asiddhakalpanAdanekairapi siddhaireva nirvAhasya laghutvAt / yadyekameva sarvatra digvyavahArakAraNamiSyate tadA sarvavyApinA sarvahetubhUtena paramAtmanaiva sarva sidhyet / tasyaiva santUpAdhibhedAssahakAriNaH; athavA tattadupAdhayastAva / AnandadAyinI ityarthaH / adhikazabdena--mUlasthAdhikazabdena / vyomasaMpRktadravyAdibhiriti-tatsaMpRktaprakRtyAdibhirityarthaH / Adizabdena satvAdInAM saMgrahaH / neti-vyomAdisambhavasthale vyomAdi taduttIrNasthale tadanyaditi anekakalpane gauravamityarthaH / asiddheti-asiddhasya dharmiNaH kalpane gauravamiti bhAvaH / nanvekaM digvyavahAranimittamoSitavyam ; nAnAbhUtepvanugatadharmAbhAvenAnugatavyavahArAsambhavAdityatrAha-yadyekameveti / tasyaikatve kathaM prAgAdibhedaH? ityatrAha--athaveti / yadvA digupAdhInAmevAvazyakatvAdigvyavahArahetutvamastu na tadupahitApekSeti pakSAntaramAhaathaveti / teSAmananugatatve'pi prAcyAdivyavahArANAmananugatatvAnna Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] svamate'nupapattiparihAraH, antataH parAniSTam pUrvoktAnyathAsiddhidUSaNaM ca 531 tatvamuktAkalApaH dhyanvitaistattadarthaiH dUratvAdivyavasthA svaya(muta)miha vibhunA brahmaNA kiM parairnaH ? // 18 // sarvArthasiddhiH tpratyakSAH ; tatsambandho(hi)'pi sAkSAtparamparayA vA dUrAsannAdedRSTa eva ; tadRSTayA ca paratvAdisiddhau kiM tadupahitagaveSaNayA ? kAryavizeSANAmanyatassaMbhave ca na kacittadatiriktaM kalpyamityabhiprAyeNAha-kiM parairna iti / paraiH-vyApakezvaravyatiriktaiH upAdhimAtravyatiriktairvetyarthaH / naH-IzvaramicchatAM gauravabhItAnAM ceti yAvat // 48 // . nanu yadyAkAzAdayaH paradharma paratra ghaTayeyuH tataH pANDayadezasthitena japAkusumena pATalIputrasthitaM sphaTikamanuraJjayeyuH vizvamapi vyAmizrasarvasvabhAvaM syAditi prasAktimudbhAvya pari AnandadAyinI doSaH / yadyapi digiti vyavahAro'nanugataH ; tathA'pi teSAmevopAdhInAM digviSayakavyavahArahetutvena kAlakRtaparatvAdihetutvena vA'nugatisambhavAdupapannataraH / / 48 // AkSepasaGgatimAha-nanviti / AkAGkSA hyanyabuddhayapekSayA paratvAparatvasiddhaye tattaddezAvayavasaMyogabhUyastvAlpIyastve dranikaTasthayoH piNDayorAsaJjayatItyanyadharmoparaJjakAmiti vAcya (vaktavya) mityarthaH / 34* Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 savyAkhyasarvArthasiddhisadditatatvamuktAkalApe [ jaDadravya tatvamuktAkalApaH anyasminnanyadharmAn ghaTayatu viyadAdyatra nAtiprasaktiH sidhyatkAryopayuktopanayananiyamopetatacchaktiklapteH / evaM hyevAdhikAyAmapi dizi bhavato'tiprasaGgo niSedhyo dharmo dharmI ca kalpyau sarvArthasiddhiH harati -- anyasminniti / hetumAha - siddhayaditi / yathA kalamabIjasyAGkurajananazaktikalpane'pi na kodravAkurajanakatvaM; dRzyamAnakAryAnuguNakAraNazaktikalpanAt / tathA viyadAdiSvapi paratvAdisiddhyupayuktopanAyakatayaiva tacchaktiklRpterityarthaH / atra pratibandimabhipretyAha -- evaM hIti / nanvadhikAyA dizastAvadartha (yA) yaiva dharmigrAhakeNa siddhiH ; na tathA viyadAdeH ; tatsvarUpasyAnyatassiddhatvAditi codyaM viparItaphalamityabhiprAyeNAha - dharmIti / nAvazyaM dharmigrAhakeNaiva sarvatra zaktisiddhiH ; gRhIteSvapi dhArmeSu tattatkAryadarzanena tanniyatazaktiklRpteH / ata eva AnandadAyinI tata iti - avizeSAditi bhAvaH / yathA kalameti -- anyathA aGkurajananazaktikalpanA'vizeSAt sarvatrAGkurajanakatApi syAditi bhAvaH / atra pratibandimabhipretyeti -- atiriktadikparikalpanApakSe'pi tasyAnyadharmopanAyakatve'tiprasaGgassamAna iti pratibandi (ndI) mityarthaH / pratibandhAH parihAramAzaGkate -- nanviti / viparIta phalam -- aphalamityarthaH / tadevopapAdayati nAvazyamiti / dharmigrAhakamAnena sagharmaka siddhirbha-. Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] anyathAsiddhisamarthanaM asya pakSadvayatolyaM svapakSelAghavaM prativandinirAsazca 533 tatvamuktAkalApaH tava taditaratA syAttu kAle (samAnA) svamAnAt // 49 sarvArthasiddhiH nAtiprasaGgaH ayaskAntAdivattaniyamAt / yannivandhanastvatiprasaGgaH sa siddha kalpye'pi samasamAdhiH / evaM sthite varamubhayakalpanAdekakalpanam / nanu zaktirapi kalpyamAnA na nirAdhArA kalpyate ; tasmAt sAdhArazaktikalpane zaktiviziSTAdhArakalpane vA samaM gauravam ! tanna; yadyapi zaktitadvantau mitho'vacchinnau tathApi siddhAMzasya kalpyatvAyogAdasiddhAMzaniyataiva klaptiriti vizeSasiddhissyAditi bhAvaH / nanvevaM viyadAdereva sUryaparispandAyu(ndaprakarSAdyu) panAyakatvasambhavAttadanyaH kAlo na sidhyedityatrAha-taditarateti / na hi vayaM paratvAdiliGgairAkAzA AnandadAyinI vatu tadatiriktamAnena vA dharma (mi) klaptirastu tatrAnvayavyatirekaeva niyAmakaH; anyathA dharmigrAhakasyaivAsiddhayA dharmiNa evAsiddhiprasaGgAt / tathA ca klapteSveva zaktikalpanAnAtiriktadiksiddhirityarthaH / ayaskAntAdivaditi-yathA'yaskAnte'yaHkarSaNazaktireva nAnyAkarSaNazaktirityarthaH / nanu dharmikalpanamubhayatrApi samamiti zaGkate-nanviti / sAdhAraNasya kalpyatve vizeSaNAMze'pi viziSTakalpanAyAH prAptatvAdityarthaH / siddhAMzasyeti-viziSTakalpanA hi vizeSaNamapi vyApnoti ! nAtra viziSTakalpanA / vizeSaNe dharmiNi pAkAdinA rUpanyAyena vizeSyabhUtazakteH (zaktimAtrasya) kalpanamityarthaH / nanvevamiti--digAdivadityarthaH / taditaratA syAttu kAle samAnA' iti mUlasyAyamarthaH-diksAmyAbhAvAtkAle taditaratA Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktA kalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH saGkhyAnaM tatvapaGktau kvacidapi na dizaH ; sarvArthasiddhiH dyatiriktaM kalpayAmaH ! kintvAgamikamabhyupemaH ; ato na tasyAsiddhiriti bhAvaH // 49 // yadi pRthaktena lokavedaprasiddhA digapahUyeta; tathA vAyurapi asya hi upalabhyamAnaH sparzaH uSNazIto'nuSNAzIto vA ? tredhA'pi na chAndogyAdhItatejo'vannAtirekassidhyet / tiryakpavanamapyadRSTavazAtteSAmeva syAt / zabdadhRtikampairapi nAtiriktamanumAtavyaM; taireva tatsaMbhavAt / vAtopanItatatadbhUtAntarAvayavanyAyAdanudbhUtarUpatayA durdarzatvaM syAdityatrAha - saGkhyAnamiti / ayaM bhAvaH - na hi vayamapratyakSasya vAyoH AnandadAyinI vyomataratetyarthaH // 49 // AkSepasaMgatimAha --- yadi pRthaktveneti / uSNa ityAdiuSNatayA zItatayA anuSNAzItatayopalabhyamAna i (itI) tyarthaH 1 chAndogyAcI (dhigata iti - - ' hantAhamimAstisro devatA ' iti chAndogyArdhAtapRthivyaptejo'tirekeNa na sidhyedityarthaH / nanu pRthivyAdivilakSaNadharmavattvAdatiriktassidhyedityatrAha - tiryakpavanamiti / nanu pRthivyAdyanyatamatve rUpavattvApattirityatrAha -- bhUtAntareti / vAyU ( vAto) panItagandhAvayavataptavAriMgatavahnyAdyavayavavadanudbhUtarUpavattvasaMbhavAdityarthaH / nanu dizastatvapaktiparigaNanAbhAvo diksiddhibAghako na tu vAyusAdhaka ityatrAha - ayaM bhAva iti / 'AkAzAdvAyuH' iti tatvaparigaNanA Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] diktatvakSepavAyutAlaprativandinirAsaH pANinIyavyavahAropapattizca 535 tatvamuktAkalApaH kAlavadvA na bhedaH kaNThokto vyAkriyAdivyava sarvArthasiddhiH sparzazabdadhRtikampaliGgaissiddhiriti vadAmaH! yena teSAmanyathAsiddhirucyeta ; kiMtu teSu teSu zAstreSu tatvapatI parigaNanAt ; naivaM diktatvaM gaNyata iti / a(taH)tra kAlaprativandi nistaratikAlavadveti / asti hi 'rUpAntaraM tadvija! kAlasaMjJam' ityaadi| nanu 'digdezakAlevastAtiH' ityAdiSu dezAdbhinnA dik kAlavat zAstreSu vyavahiyate ityatrAha-vyAkriyeti / pramANasiddhadiktatvAnusAreNa ta(tta)tkAryavizeSavidhAyinAM zAstrANAM tatsvarUpaniSkarSe tAtparyAbhAvAna tatastadviziSTasiddhirityAzayaH / atha syAt / 'prANAdvAyurajAyata' ityAdau vAyavAditatvaissaha dizaH pRthak sRSTirucyate; atastadvadizo'pi tatvAntaratvaM syAt ; evaM AnandadAyinI dapi tatsiddhiriti bhAvaH / nanu 'Atmana AkAzaH' iti tatvapato kAlasyA (kAlA) parigaNanAt tatsiddhirapi na syAditi pratibandi pariharati--atra kAlapratibandimiti / nanu 'rUpAntaraM tavija kAlasaMjJam / iti paurANikabhedavyavahAravat (vyAkaraNa) 'dikchabdebhyassaptamIpaJcamIprathamAbhyo dinadezakAleSvastAtiH' iti dizo'pi bhedena vyAkaraNavyavahArAt tatsiddhirapi syAdityAzakkate-nanviti / pramANasiddheti-dizastatvAntaratvAbhAve'pi klaptatatvaviSayakadigvyava hAramAdAyApyastAtividhAnasaMbhavAnna tato'tiriktadiksiddhiriti bhAvaH / Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya www tatvamuktAkalApaH haraNamapi dhanyathaivopapannam / zrotrAduktastu lokaprabhRtivadudayastasya tatrApyayo vA naitAvattatvabheda sarvArthAsaddhiH 'dizaH zrotram' iti tadvadapyayo'pi zrUyate itytraah-shrotraaditi| lokaprabhRtivaditi pratibandivacanam / atra hi 'nAbhyA AsIdantarikSam' ityAdibhirna tatvasRSTizzzrUyate ; kiMtu brAhmaNakSatriya vaizyazUdra)candrasUryAdivyaSTisRSTiprakaraNe antarikSasvargAdi(loka)kalpanam / ato diksRSTirapi vyaSTiviSayA na tatvAntaraM kalpayituM zakruyAdityAha-naitAvaditi / athApi dizazzrotropAtta(sya)vyaSTivizeSatvaM syAdityatrAha-na ceti / shrautrtaaN-shrotropaadaanktaamityrthH| na hi indriyANi kasyacidupAdAnAnIti prAgevoktam / gatyabhAvAdatra vizeSaH kalpyatAmityatrAha-AnyaparyAditi / atra hi dhigupAdhInAM tattaddevatAnAM vA bhagavataH zrotrAt candrAde AnandadAyinI athApIti-uktAnantargatatvAt arthA (tatvA) ntaraM syAdityarthaH / digupAdhInAmiti-sUryAdInAM cakSurAdijanyatayA tatpramANagamyatva'pi na teSAM tejaHprabhRtyatiriktatatvAntaratvaM ; tathA'trApIti bhAvaH / nana prameyasaMgrahe 'gaganasya dizAM ca trivRtkaraNena rUpavatvaM; atazcAkSuSaM sarvam' iti dizaH pRthaggaNanamasti / tathA varadaviSNumiraiH'dravyaM ca SaDDizatividham-satvarajastamAsItyArabhya digdravyaM pRthageva saMkhyAtam / AkAzakAladizazcakSurindriyeNeti cAkSuSatvaM coktam / Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] dizastatvapaGktipAThazaGkA prativandyA tatparihArazca 537 tatvamuktAkalApaH gamayati na ca tacchrautratAmAnyaparyAt / / 50 // sarvArthasiddhiH riva sRSTissyAt / atastatvAntarakalpanaM nirmUlamityarthaH // 50 // diza AkAzAdAvantarbhAvaH AnandadAyinI tathA sUtrakArAnirastatvAcca tattvAntaramiti zaGkAmupasaMhAravyAjena nirAkaroti-ata iti / ayaM bhAvaH-- na tAvatprameyasaMgrahAnurodhAttatvAntaratvaM paJcIkRtabhUtArabdhatvapratItyA mahadAdivattatvAntaratvAyogAt / nApi varadaviSNumizravAkyabalAttatvAntaratvam ; bhASyaviruddhasatvAdidravyapAra - gaNanavat tatvAntaratvasAdhakatvAbhAvena anyaparatayA netavyatvAt , nApi sUtrakArAnirastatvAttatvAntaram ; 'na vAyukriye pRthgupdeshaat| ityadhikaraNe pRthak sRSTayAdhupadezavato'pi prANasya vAyvantarbhAvokteH / tannayAyasya digAdAvapi samatvena pRthagdarzanArthatvAditi / naitAvatatvabhedaM gamayatIti mUlasya etAvattatvabhedaM gamayatIti vAkyena kimucyate ? ityukte apyayo veti vAkyabhedena yojanA / 'kSudupahantuM zakyamiti paspazAbhASyadarzanAnna klIbatAnupapattiriti / yadvA-etAvayastatvebhyo bhedaM na gamayatItyarthaH // 50 // diza AkAzAdAvantarbhAva. Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktA kalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vAto vAtIti sAkSAnmatiritarasamA sparzato nAnumA'sau andhe'nyeSu prasaGgAt sarvArthasiddhiH AkAze cintite prasaGgAddigantarbhAva uktaH ; athAkAzAnantarabhAvini vAyau svarUpatassaMpratipanne pramANavipratipattiM nirarasyati vAto vAtIti / tvagindriyapavanasaMyoge sati sAvadhAnasya vAto vAtIti dhIstAvaddurapalapA ; sA sAkSAtkArarUpA kSityAdidhIsamatvAdityarthaH / yadatra guNena guNyanumAnamAhuH ; tatpratiSedhati - sparzata iti / na hi gandhAdivadiha guNamAtropalambha iti bhAvaH / anyathA'tiprasaGgamAha - andhe iti / andhe puruSe anyeSu pRthivyAdiSu bhUteSu tvagindriyeNa yA sparzadhIssA sparzamAtraviSayA tattaddavyAnumitihetussyAt ; andhoktizcakSuSA AnandadAyinI avasaralakSaNasaMgatyA vAyornirUpaNIyatvena prasaktau (ktaH) madhye diGnarUpaNasya kA saMgatirityAzaGkAM pariharannavatArayati - AkAze iti / nanu vAyusvarUpe vivAdAbhAvAt tatra nirUpaNIyaM kimityatrAhaatheti / anumAnatassA dhIrastvityatrAha -- seti / kSityAdidhIvat vAyuM spRzAmItyanuvyavasAyAditi bhAvaH / anyatheti -- guNamAtropalambhe ityarthaH / tadevopapAdayati - tvagindriyeNeti / iSTApattiM pariharati Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] vAyupratyakSatA, guNAnume patAnirAsaH tvAvapratyakSatvAnupapattinirAsaH 539 tatvamuktAkalApaH na punaragamakaM sparzanaM rUpazUnye / anyAkSagrAhyatAdRgvidhaguNaviraho hyanyadakSaM na rundhe sarvArthasiddhiH dravyagrahaNanivRttyarthA | upalakSaNametat andhatamasamadhyasthasya ; sAloke'pi nimIlitacakSuSazca / na caitadyuktam ! darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAbhyupagamAt; anyathA dravyApahnavaprasaGgAcca / nanu nIrUpaM kathaM pratyakSam ? AtmAdIn pazya ! kathaM bAhyAkSagrAhyam ? rUpAdInnirUpaya ! kathaM sparzanavedyam ? sparzameva parAmRza ! ityabhiprAyeNAha - na punarati / tathA'pi nIrUpadravyaM kathaM bAhyendriyagrAhyam ? tvagindriyagrAhyaM vA ? ityatrAha - anyAkSeti / indriyANAM svagrAhyavizeSaguNopadhAnena hi dravyagrAhakatvamiti vaH kalpanA / tatazcendrivAntaragrAhyavizeSaguNavirahe'pi vAyostvIgIndra AnandadAyinI na caitaditi / tenaiva dravyasAdhanAditi bhAvaH / AtmAdIniti - nIrUpasyApyAtmanaH pratyakSatvadarzanAt tenApratyakSatvasAdhanamanupapannamiti bhAvaH / zaGkate - kathamiti / uttaramAha - rUpAdaniti / tadvAhyendriyagrAhyatvAvyApyamapi na bhavati rUpe vyabhicArAdityarthaH / punarvize (punarapi - vize)SavyAptimabhipretyAzaGkate - kathaM sparzaneti / uttaramAha - sparzameveti / indriyANAmiti-tathAca svagrAhyaguNAbhAve tadindriyagrAhyatA na syAt ; na cAtra tadabhAvaH ! iti bhAvaH / yadIndriyAntaragrAhyaguNAbhAvAdadapi Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH nirgandho nIraso'pi sphurati yadanalo darzanasparzanAbhyAm / / 51 // saGkhyAdyAH sparzanAssyuH tadadhikaraNakAH sparzane gandhavAhe teSAM dravyopalambhapratiniyatanijAdhyakSayogyatvatazcet / sarvArthasiddhiH ygraahytvmviruddhmityrthH| yadi rUpazUnyadravyatvAdvAyurapratyakSaityucyeta; tadA rasazUnyadravyatvAttejo'pi kiM tathA? gandhazUnyadravyatvAdvA? ato'vAdi-indriyAntaragrAhyavizeSaguNaviraho nendriyAntaravedyatvavirodhIti / atrAvigItamudAharaNamAha-nirgandha iti // 51 // vAyupratyakSatAyAM paroktamaniSTaM zaGkate --saMkhyeti / vAyau tvagindriyagrAhye tanniSThasaMkhyAparimANAdidvIndriyagrAhyavagargo'pi tena saha tvacA gRhyeta / teSAM saMkhyAdInAm / AnandadAyinI (dapyagrAhyatvam ;) indriyAntarapAdyatvamapi na syAt tadA'tiprasaGgamAhayadIti // 51 // AkSepa(pikI)saMgatiM darzayati-vAyupratyakSatAyAmiti / saMkhyApari Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vAyugatasaMkhyAdeH pratyakSavApAdanasyeSTApattyA parihAraH 541 tatvamuktAkalApaH iSTaM tvaMze nacAtmaprabhRtiSu saha te taiH prasidhyanti sarve sarvArthasiddhi svAdhAradravyopalavadhiyogyatAsamAnayogyatAkatvAdityarthaH / atrAMzata iSTaprasaGgatAmAha-iSTamiti / upalabhyate hyekA vahnizikhA ekA vAridhAretyAdivat eko'yaM vAyuriti ! randhrabhedaniSkrAnteSu ca vAyuSu sAvadhAnaM spRza(to)tAM dvitvadvipRthaktAdayo bhAnti / yAvatA ca tvagindriyabhAgena vAyussaMvadhyate tAvadavacchinnaM tatparimANaM ca gRhyata eva / na hi ghaTAdAvapi tvagindriyasaMbaddhapradezAbhyadhikavarti parimANaM tena gRhyate! spRSTApasRte vAyau saMyogavibhAgau sphuTau / ekasmin zarIre anekaivaMzarandhrAdibhiranekeSu vAyusrotassu pravartiteSu tattadapakSayA paratvAparatve api sulbhe| karma ca vAtIti pratyayAt / anyathA "saritpravAhe syanda(tvaM)naM tvacA na gRhyeta / yastu vAyossaMmUrchanAdyavasthAsu AnandadAyinI mANAdAtyAdigrahaNena saMyogavibhAgaparatvAdisaMgrahaH / svAdhAretisaMkhyAdeH svAdhArabhUtadravyapratyakSatvayogyatAvyApakapratyakSatvayogyatAkatvAdityarthaH / vAyugatasaMkhyAdimAtrapakSIkAre aMzata iSTApattirityAbhAsatvaM tarkasyetyAha-atrAMzata iti / nanu sarvapradezAvacchadenApi pAramANaM gRhyate sannikRSTatvAdityatrAha-na hIti / andhakArasthahasvA(hasvadIrghA)distambhaikadezasparze ayamasmAdadhikaparimANavAnna veti saMzayadarzanAditi bhAvaH / anyatheti-avizeSAditi bhAvaH / saMmUrchanaM-viruddhagati. mato(rAbhikhyena saMbandhaH)ssamUhIbhAvaH / Adizabdena nirantarasroto Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH tadvAhye vyAptiriSTA yadi satatagaterapyasAvastu baahye|| 55 // sarvArthasiddhiH saGkhyAderagrahaH sa toyAdAvapi samaH / prasaGgasya vyAptibhaGgamA (GgasyAvyAptimapyA) ha -naceti / Atmani tAvadyadyapyahameka iti dhIssyAt tathA'pi tatparimANaM na gRhyate / ata eva hyaNutvavibhutvadehaparimANatvasaMdeha: / evamanyadapi / tathA bA - vapi dravyopalambhe'pi dvitvavitvAdyagraho dRSTaH / uktavyatirivayaM niyama iti zaGkate tadvAhya iti / sAntarhAsamAha - satatagateriti / yathAdarzanaM vyavasthA tvayA'pi dustyajeti bhAvaH / / vAyupratyakSatvam. AnandadAyinI 1 bhAva ucyate / toyAdivat sajAtayisaMmelanasya pratibandhakatvAt rAzivanyAdyavayava(nyAgata)vrIhivRkSAdigatasaMkhyAdipratyakSava (khyAdyapratyakSatvA ) - dityrthH| aniSTaprasaGgarUpAnahAnimuktA aGgAntarahAnimapyAha -- prasaGgasyeti / nanvaha (nvAtmanyaha) meka iti saMkhyAyA grahaNAttatra vyabhicArAbhAvAt kathaM vyAptibhaGga ityatraha - AtmanIti / tathA ca saMkhyAvyati rikteSu pratyakSatvApAdane AtmagataparimANA ( dau) diSu vyAptibhaGga ityarthaH / mUloktaprabhRtizabdArthaM vivRNvan saMkhyAyAmapi vyAptibhaGgaM darzayati-tathA bAhye(SvapI)Sviti / rAzi senAvanaspativanyAdyavayavagata dvitvAdAvityarthaH // 52 // -A vAyupratyakSatvam Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prANasya mahattatvavizeSarUpatAnirAsaH 543 tatvamuktAkalApaH na prANo vAyumAtraM saha paripaThanAt sarvArthasiddhiH atha rAjasamahAn prANa iti vadataH prativaktuM prANasya vAyuvizeSatAM vivakSuH tatra vizeSApahavaM pratiSedhati-na prANa iti / vAyutvaprasiddhayA'sau vAyumAtramiti cena; sarvatra sAmAnyaprasiddhayA vizeSatyAgaprasaGgAt / ayogye ca nAnupalambhavAdhaH / zrutiprAptaM hetumAha--saheti / etasmAjjAyate prANo manassandriyANi ca / khaM vAyujyotirApaH' iti sRSTivAkye vAyu AnandadAyinI rAjasamahAn prANo dehaM dhatte vAyvadhiSThAteti sAGkhyapakSaM vAyumAtraM takriyA vA prANa iti yogapakSaM AkAzAdi paJcakaM rajaHprakRtikaM (zAdiHrajaHprakRtikaH) prANa iti mAyyeka(yimataika)dezipakSaM ca prasaGgasaGgatyA nirAkarotItyAha ----atheti / vizeSo-vAyutvAvAntarajAtiH / ayaM prANo vAyumAtraM vAyutvaprasiddhimattvAt ; yadyatprasiddhimat tattanmAtraM yathA samudrajalam / jala(mAtra)prasiddhimajjalamAtramityanumAnamabhipretya vyA(vyabhicAramAha-)caSTe--sarvatreti / tejastvena prasiddhavayAdevizeSatA na syAditi bhAvaH / vizeSatvasya prANAdAvanupalambhabAdha ityatrAhaayogye ceti / nanu bAdhakAbhAvamAtrAnnAnupalamma(labdhi) vizeSasiddhirityatrAha- zrutIti / sahapATho hi nAnArthAnAM sAmAnyavizeSArthAnAM vA dRSTo na paryAyANAM; ato na vAyuzabdaparyAyatA prANazabdasyeti / prANo vAyutvAtiriktavAyutva (tatva) vyApyapravRttinimittakazabdabodhyaH Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDavya sarvArthasiddhiH prANayossahapAThAt / na cAtra prANazabdo'nyArthaH; abAdhe (a)prasiddhatyAgAyogAt / na ca vAyusAmAnye prANazabdaprasiddhiH! jagatprANa iti samAkhyA tu na tadaMzasya zaktiM gamayet / dehAvacchedamAtreNa vizeSAt pRthaguktiriti cenna; tatsaSTeH AnandadAyinI tatsahapaThitavAyutvA(na)tirikta(vAyu)vRttipravRttinimittakazabdabodhyatvAt / prANazabdo vAyutvAtirikta(dharma)pravRttinimittakaH tatsahaprayogaviSayatvAt phUtkAramana A(phUtkAra udakA)di(zabda)vaditi vizeSasiddharityarthaH / nanu (sAGkhyoktarItyA) vAyvanyatvamevAstu ! tatrAha-na ceti / prANo vAyuriti prasiddherghaTo dravyamiti prasiddhivabAdhakAbhAvAt pratyakSato vAyutvasyopalambhAcceti bhAvaH / nanu vAyuprANazabdau paryAyAveva ; ata eva 'jagatprANasamIraNAH' iti nAmAnuzAsanaM ; sahapAThazca kathaJcinneya ityatrAha-na ca vAyusAmAnya iti / bAhyavAyau prANazabdaprayogAbhAvAt nAmAnuzAsanasyAzvakarNAdivat viziSTazaktigrAhakasyAvayavazaktigrAhakatvAbhAvAnna paryAyatvamiti bhAvaH / nanu prANazabdasya dehAvacchinnatvAkAreNa lakSaNayA prayogo'stu ; tathA ca na bhedasiddhiriti zaGkate-dehAvacchedeti / tatsRSTeriti-tatsRSTayuktarityarthaH / vAyusAmAnyasRSTayaiva tatsRSTeruktatvAditi bhAvaH / na ca siddhAnte'pi prayojanamAndyam ; prANatvasya vizeSatayA tadavacchedenotpatterjApyatvAt / na caivaM zarIrAvacchinnatvenAtrApi jJApyabhedaH ; zarIrAvacchinnavAyutvasya vAyutvazarIrAdyatiriktatvAbhAvena tadatiriktajJApyAbhAvAt / nanu kriyaiva prANaH ; tathA ca pRthaguktiryu(ktaiva)jyata eva / na ca prANo vAyuriti Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] prANasyavAyukkriyAvizeSatvatatvAntaratvayornirAsaH 555 tatva muktAkalApaH na kriyA dravyatokteH tejovadvA na tatvAntaramagaNanato sarvArthasiddhiH prayojanamAnyAt / astu tarhi vAyoH kriyAvizeSaH prANaH ? stimitavAyau prANazabdaprayogAbhAvAt ucchAsAdau prayogAccetyatrAha - na kriyeti / hetumAha - dravyatoktariti / vAyurdravyami (ti) tyetAvatsiddham / prANe ca taduktissArvatrikI / prANasspandata iti ca pRthagvyapadizanti / uktazca saha pATho na tatkriyAyAH ; agrathaprAyanayavirodhAt / na ca manaH prabhRtInAM kriyA taissahAtra paThyate ! iti bhAvaH / yadyasau vAyuvikAravizeSaH ; vahniriva tatvAntaraM syAdityatrAha tejovaditi / yadi tatvapaGktau niviSTaH prANaH ; bhUtAntaravat pRthaksaMkhyAyeta ; na hyevamasau ityAha---agaNanata iti / tatvaparigaNanaM ca pUrvapUrvaniyatasvabhAva parityAgena vikArAntarasRSTau ; na tu vikAramAtre ; AnandadAyinI prANe vAyuzabdaprayogAnupapattiH; upacArAdupapatteriti zaGkate -- astu tarhAMI~ti / dravyatoktiH- dravyavAcakavAyuzabdenoktirityarthaH / kriyAtve ananyathAsiddhahetvabhAvena vAyuvyapadezasya aupacArikatvAbhAvAditi bhAvaH / dravyatve sautramAha-prANasspandata iti / sautropadezazabdasvArasyAdvivakSitahetumAha-uktazceti / yadyasAviti - vAyuvikAratvAvizeSAditi bhAvaH / nanu tarhyasya vAyuvikAratve ' caturviMzA prakRtiH paJcaviMza AtmA' ityAdiparigaNanamayuktaM adhikasya sattvAdityatrAha tatvaparigaNanaM ceti / / SARVARTHA. 35 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jiDadravya tatvamuktAkalApaH vaayutaanujjhnaac| tasmAdvAto vizeSa ghanajalakara sarvArthasiddhiH 'pRthivyA oSadhaya' ityAdiSu tatprasaGgAt / prANe ca vAyutvaM na nivRttam / atazca na. ttvaantrmityaah-vaayutaanujjhnaaceti| tathA'pi dehopAdAnatvAvasthApano vAyuH prANassyAt ; kimadhikakalpanayetyatrAha-tasmAditi / ayaM bhAvaH-'yAvada(ya)smin zarIre prANo vasati tAvadAyuH' ahaM vaizvAnaro bhUtvA prANinAM dehamAsthitaH / prANApAnasamAyuktaH pacAmi . . . // ' . ityAdiSu dehAtpRthaktena prANavAyuH prasiddhaH; ato na dehopAdAnavAyurasau; kiM tu yogAdyupayuktazAstravedyavizeSavAn kazcidvAyurayamiti / vAyutvAnuvRttivyaktayai jalamayakarakAnidarzanam / AnandadAyinI hetumAha-~-pRthivyA oSadhaya iti / yAvadvikArANAM parigaNanAsambhavAt parigaNananimittaM kiJcitprayojakaM vAcyam ; tacca pUrvatatvaparigaNananimittAsAdhAraNadharmanivRttipUrvakarUpAntaraM parigaNananimittamAzrayaNIyamiti prANe svopAdAna(gata)vAyutvAparityAgAnna tatvAntaratetyarthaH / tathApIti-tAvatA prANe vAyutvapratItisahaprayogayorupapatteri(tyarthaH) ti bhAvaH / tasmAdityAdinA dehopAdAnAvasthAviziSTAdbhedApratipatterAha-ayaM bhAva iti / kintviti-kuNDalyAdiyogAdyupayuktazAstravedyavAyutirodhisAdhana (vedyavAyunirodhasthAna) vizeSavAnityarthaH / Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH prANasya deheopAdAnAtirekaH, dehAntavartibahUpakArakavAyuvizeSatvaM zrutitAtparyaca557 tatvamuktAkalApaH kanyAyataH prApya kaJcit dehAntardAzavidhyaM bhajati bahuvidhopakriyo vRttibhedaiH // 53 // sarvArthasiddhiH dAzavidhyaM prANA(pAnA)dibhedairnAgakUrmAdibhedaizca dazavidhatvam / tattadvRttibhirupakAraprapaJcastattadAgameSu grAhyaH / ayaM cArtho 'na vAyukriye pRthagupadezAt' ityadhikaraNasiddhaH / 'Apo mayaH prANaH' iti tu 'annamayaM hi somya manastejomayI vAk' itivadApyAyanaparam / anyathA anekazAstravirodhAt // 53 // prANasya vAyuvizeSatvam. AnandadAyinI ghanasya-meghasya jalaM ghanajalaM / dAzavidhyaM-dazavidhatvam / guNavacanatvAt pyaJ / prANAdIti-apAnodAnavyAnasamAnA AdizabdArthaH / prANaHprAgananavAn hRdayavartI / AsanAdisthAnavartI apAnaH avAgananazIlaH / pAyusthAno vyAnaH viSavatsaMcArI sarvazarIravyApakaH / udAna: kaNThasthAnaH / utkramaNavAyussamAnaH zarIramadhyaga(rAvayavanAbhisthAnaH) zItapittAdisamIkaraNaparaH / nAgakUrmAdibhedaizceti-' kRkaladevadattadhanaJjayA AdizabdArthaH / nAgaH-udgiraNakaraH / kUrma unmIlanahetuH / kRkalaH kSudhAsAdhanaH / devadatto jRmbhaNahetuH / dhanaJjayaH poSaNakaraH' iti yogarahasye zAstre upayoga ukta ityarthaH / sUtrakAra evAmumartha nirNItavAnityAha--ayaM cArtha iti / nanvavizeSaH prANassyAt ; tathA zruterityatrAha-Apomaya iti / pratyakSavirodhAbhAve tadupAdAnakatvavivakSAyAmAha-anyatheti // prANasya vAyuvizeSatvam. 35* Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH prANo'kSaM prANazabdAdupakaraNatayA kSetriNazcetyayuktam zabdaikyaM kijAtyaM vyabhicarati sarvArthasiddhiH atra kazcidAha-'prANasaMvAdAdiSvindriyaissaha prANaH ptthitH| prANazabdazca sAdhAraNaH prayuktaH / cetano (kSetrajJo) pakaraNatvaM ca samAnam / ataH prANa indriyamiti' / etadanUdya pariharatiprANa iti / sahapAThamAtraM na tajjAtIyatvasAdhakamityabhiprAyaH / prANazabdavAcyatvaM nendriyatvasAdhakamityAha-zabdaikyamiti / anyathA anekArthazabdalopaprasaGga iti bhAvaH / atra ca prANazabdaH AnandadAyinI prasaGgasaMgatyA''ha-atra kazciditi / prANasaMvAdo nAma chAndogye prakaraNavizeSaH, tatprAyapAThAttajjAtIyatvamityarthaH / prANazabdazca sAdhAraNa iti-indriyANAM prANasya ca prANazabdavAcyatve indriyatvameva pravRttinimittaM lAdhavAt / tathAca samAnavRttinimittakaikazabdavAcyatvAttajjAtIyatvamityarthaH / kiMca-prANAdaya indriyANi cetanopakaraNatvAt cakSurAdivat ityabhiprAyeNAha-cetanopakaraNatvaM ceti / sahapAThamAtramiti-sahapAThamAtrasya pratyuta bhedakatvameva; anyathA vaiyrthyaaditibhaavH| agrayaprAyanayazca sahapAThaprayojakadharmAtiriktadharmeNa sAjAtyaprayojako na tu taddharmeNApIti bhAvaH / ekazabdaprayogaviSayatvamapi mukhyavRttyA prayogaviSayatvaM vivakSitam ? utaikazaktayA ? uta prayogaviSayatvamAtram ? iti vikalpya Aye dUSaNamAha-anyatheti / akSAdipadaprayogaviSayeSu Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]prANasyendriyasahapAThazabdezyopakaraNatvairindriyavAsiddhiHsvamateindriyalakSaNam 559 tatvamuktAkalApaH na ca prANatAkSeSu mukhyaa|dehsyaankssbhaave'pyupkRtirdhikaa tatsamAkSyoktyadRSTiH na prANe sAtvikA sarvArthasiddhiH kvacinmukhyaH kvcidbhaaktH| evamapyekazabdaprayogamAtrAtsAjAtye vaijAtyameva jagati lupyatetyabhiprAyeNAha-naceti / kSetrajJopakaraNatvasya vyabhicAramAha-dehasyeti / kSetrajJopakArakatvaM dehe (bhUyasA) saMdRzyate ; na tatrendriyatvamiSyate / indriyazabdaprayogAbhAvAttatrAnindriyatvamityatrAha-tatsameti / indriyatvoktaradarzanaM dehe prANe'pi samam ; ataH prANojapa nendriyAmityarthaH / indriyalakSaNanivRttyA ca prANe tacchabdavAcyatvanivRttirityabhiprAyeNAhana prANe iti / sAtvikAhaGkAropAdAnakatvamevendriyalakSaNam ; AnandadAyinI vyAbhicAra ityrthH| dvitIye Aha-atra ca prANazabda iti / tathA(cA) siddhiriti bhAvaH / tRtIyaM dUSayati-evamapIti / atra ca sA. jAtyaM zabdapravRttinimittamAdAya vAcyam ; anyathA prameyatvAdinA sarveSAM sAjAtyAtsiddhasAdhanAt ; tathAca sarvazabdAnAM sarvatra yayA kayAca(na)vRttyA prayogasaMbhavAt tattatpravRttinimittadharmamAdAya sarvasyApi sarvazabdapravRttinimittadharmavattve vaijAtyamucchidyeta / ucchidyeta ca padAnAM vRttyantara(lakSaNAdika)mityarthaH / prANasyendriyatva kiM kSetrajJopakatvaM hetuH? utendriyazabdaprayogasAhitamiti vikalpa manasi kRtvA Ay dUSayati kSetrajJopakArakatvamiti / dvitIyaM dUSayati-indriyatvokte - riti / indriyatvasyoktiH-indriyatvapratipAdakavAk-indriyazabda iti Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH haGkaraNavikRtitA lakSaNaM taddhi teSAm // 54 // sarvArthasiddhiH paroktalakSaNAnupapattarityabhiprAyeNAha-lakSaNamiti / yattu zarIrayoge satyeva sAkSAtyamitisAdhanaM indriyamiti ; atra karmendriyevavyAptistAvadAstAm ! svedAdizaityAbhivyaJjakavyajanavAtAderuktalakSaNayogAdativyAptirduvArA / zarIrasaMyuktamatIndriyamiti vizeSaNe'pi cAkSuSatejaHkaNAnAM cUrNavikSepavadvisape mUlaskandhasya pramitisAdha(ka)natvAbhAvAt agraskandhasya zarIrasaMyuktatvAyogAt nobhayatrApyetadviziSTamindriyalakSaNamasti / paramparayA saMvandhastva AnandadAyinI yaavt| tasya prayogAdarzanaM tulymityrthH| tathA ca svarUpAsiddhiH; lakSaNayA taduddhArai dehe'pi sama iti bhAvaH / nanu pramitisAdhanatvamindriyatvam ; tacca prANe'pyastyeva ;/ prANasyApyanvayavyatirekAbhyAM manovatsAdhanavAdityAha-parokteti / nobhayatrApIti-mUlAgraskandhayoH zarIrasaMyuktasya viSayasaMyuktasya caikesyAbhAvAdityarthaH / yatpramitikaraNaM viSayasaMyukto'grabhAgaH tattvaM)paramparayA zarIrasaMyuktamityatrAha-paramparayeti / sva(sparza)pratyakSahetusaMbandhaghaTakavAyvAdau vyaNukaparimANapratyakSahetvavayavasaMyogaddhyaNukAdau ativyAptamityarthaH / nanu sAkSAccharIrayoga eva vivakSitaH ; sa ca mUlaskandhasyAstyeva / naca tasya pramitisAdhanatvAbhAvaH ! agradvArA sAdhanatvAditi cet ; ucyate-agrabhAgasya pramitijanakatvasyAvazyakatve tajjanakasyAnyathAsiddhatvAnna tasya sAdhakatvaM mAnAbhAvAcca na Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] prasaGgAtparoktendriyalakSaNadRpaNaM prANasyandriyanvanAdhanAnupayogazca 51 sarvArthasiddhiH tiprsnyjkH| AdraSTurAcandramasazca kazciJcakSurindriyAvayavI tadAnImeva niSpanna ityatra na kiJcitpramANamanyatra saMpradAyAt / indriyadoSavAdIndriyaguNAzca zarIrasaMyuktAssAkSAtpramitisAdhakAssanti / taizvAnakAntyaM suvacam / zuddheSvapi paroktalakSaNeSu na prastute tatsiddhiriti // 54 // prANasyAnindriyatvam. AnandadAyinI tavAratvamiti bhAvaH / nanu AdraSTurAviSayAdeko'vayavI janyate ; taccha(ca za)rIrasaMyuktaM pramitisAdhanaM cetyatrAha-AdraSTuriti / nanu bhavanmate yathA tAvaddhyApivRttyutpattiH ; yathA vA saurA(dyA)lokaH; tathA'vayavyapyastviti cet ; ucyate-kimavayavi pramityanyathAnupapattyA kalpyate ? uta teSu(utendriya)lakSaNanirvAhArtham ? nAdyaH ; AvazyakatAvadravyApi. tejomAtreNApi jJAnasaMbhave tatkla(tatrakla)ptayanapekSaNAt / na dvitIyaH; lakSayAnusAritvAllakSaNasya tatkalpakatvAyogAt / anaikAntyaM-ativyAptirityarthaH / yadvA uktamindriyalakSaNaM na bhavati ; vyAvRttivyavahArayossAdhane'naikAntyamityarthaH / guNAnAM saMyogAbhAvAdativyAptirnAstItyato doSAntaramAha-prastute iti / prANAdeH pratyakSatvAt taduktalakSaNaM nAstIti na tatasteSAmindriyatvasiddhirityarthaH // 54 // prANasyAnindriyatvam Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH . prANApAnAkhyAstrArabhasavisRmaraH prApya vaizvAnarAkhyAM madhyedehaM hutAzo vasati jalanidhAvaurvavatsarvabhakSaH / tattadvidyAsu vedyaM tva(yastva)na iva hi sarvArthasiddhiH vAyoranantaraM vahninirUpaNe prApte prANasaMgatyA vaizvAnaraM tAvacchikSayati-prANeti / 'tasya madhye mahAnagniH' ityAdikamihAnusaMdheyam / vArinirvApyatvanivRttyai bADabanidarzanam / prANavaizvAnaravicArasya prdhaanshaastraarthopyogmaabhipretyaah-tttditi| anHpraannH| 'atha yadataH paro jyotirdIpyate' ityArabhya 'idaM vAva tata yadidamasminnantaH puruSe jyotiH' ityAdyAmananti chndogaaH| prasaGgAt nAstikayogijananirAsAya dvitIyasaravaktavyamupakSipati AnandadAyinI vaizvAnaranirUpaNe saMgatimAha-vAyoranantarAmiti / prANavidyAyAM prANasyeva vaizvAnaravidyAyAM vaizvAnarasya vedyatvAditi bhAvaH / pramANaM darzayati-tasya madhye iti / hRdayamadhye ityarthaH / kAkadantaparIkSAvaiSamyaM darzayati-prANavaizvAnareti / tadeva zAstramudAharati- atha yadata iti / vaizvAnaravidyAyAmAmanantItyarthaH / nanvAtmanaH prANavaizvAnarAbhyAM bhedasAdhanamaprastutamityAzaGkayAha-prasaGgAditi / mUlasya prANApAnAkhyo yo bhastrAyAH-carmavikArasya dehasya rabhaso-vegayukto vAyuH tena visRmaro-vyApanazIlassan samudramadhye aurva iva dehamadhye vaizvAnaranAma prApya vasati / sa ca prANavidyAsu prANa iva vaizvAnaravidyAyAM Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] vaizvAnarasyakozeyajyotirvizeSatvaM prANavaizvAnarayoranAtmatvaM prabhAdIpadharmatvaM ca 503 tatvamuktAkalApaH parajyotiSasso'pi rUpam nAtmAnau tau jaDatvAt janivilayamukhairbhedakaNThoktibhizca // 55 // dharmo bhAti prabhaikA sarvArthasiddhiH nAtmAnAviti / ajaDo nityo bhUtabhautikavilakSaNazcAtmA sthApayiSyate // 55 // prANavaizvAnarAgnayossAMgatyamAnAtmatvaMca athAtra dharmadharmiNossajAtIyatve nidarzanArtha lokabuddhayanuguNaM bhASyasthaM prabhAnirUpaNaM pradarzayati-dharma iti / pradIpAdidharmabhRtA tadvat svayamapyekA viSvakprasRtA sUkSmAMzuka(kAdi) nyAyena sughaTitasaMghAtalakSaNA prabhA sarveSAM bhAti / tatra mUlAgrayo AnandadAyinI parajyotiSaH paramAtmanaH vedyaM rUpaM-zarIram / tau prANavaizvAnarau jaDatvAt janipradhvaMsAdimatvAcca nAtmAnau-jIvaparau na bhvtH|| 55 // prANavaizvAnarayossAGgatyamanAtmatvaM ca. prabhAnirUpaNasya prayojanaM darzayan avasarasaMgatimAha-athAtreti iti kecidAhuH / prasaGgasaMgatirityapare / tenAtmano jJAnAtmakasyApi jJAnadharmakatvamucyamAnaM sugama (susaMgata)miti bhAvaH / pradIpAdidharmatvaikatvAdau pramANamAha-sarveSAmiti / bhAtIti sarvalokapratyakSaM tatra pramANamiti bhAvaH / tatra mUlAgrayoriti-avacchedakabhedena vRkSe saMyoga Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH bahulaviralatA(dya)tatra dRSTAnusArAla sA dIpAMzA vizIrNA iti yadi bahudhA kalpanAgauravAdiH / ratnAdInAM sthirANAM vizaraNavihaterniSprabhatvAdi sarvArthAsiddhiH bahulatvaviralatvoSNatvAnuSNatvAdyupalambhastattadvastvantareSviva -- kyabAdhaka ityabhiprAyeNAha-bahaleti / anyathA sthUlapUlatvAdinA dIpAdiSvapi naikyaM sidhyediti bhAvaH / avayavavizaraNavAdamanUdya prativakti-seti / vizaraNAkriyA tatsvabhAvAnAM vegavatAM tejo'vayavAnAmanupazAntavegAnAmeva saMbhUya kiJcidudgamanena dIpAdyavayavyArambhaNaM ghanIbhUtAnAmanantarakSaNe vizaraNaM UrdhvagamanazIlAnAM ca teSAM tattadaMzatazca tiryagUrdhvamadhazca prasaraNaM tAdRzaprasaraNahetuvaicitryaM bahulaviralatvAdisiddhayai keSAM cidvegAtizayaH ityAdyanupalabdhavividhArthakalpanAgauravaM prasajya(jyeta)te / Adizabdena sarvalokApalambhazAstravirodhasaMgrahaH / baadhkaantrmaah-rtnaadiinaamiti| AnandadAyinI tadabhAvayorivAvirodhAnnaikatvabAdhakateti bhAvaH / yadyavacchedabhedena virodhaparihAro na syAt ; tadA bAdhakamAha - anyatheti / vizaraNaM-vizIrNatA / gauravamupapAdayati--vizaraNakriyetyAdinA / bahalAviralatvAdIti-- dIpasAmapyei bahalatvaM dUre viralatA / tasiddhizca sarvAvayavAnAM tulyavegatve na syAdityarthaH / . prabhA bhAsayate (cArthAn ) sarvAn yathaikA dIpasaMzritA / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prabhAyAekyavAdhakaparihAraH, tasyAH vINadIpAvayavatvAnarAsaH, tejasvaMca 565 tatvamuktAkalApaH ca syAt tejastatsaprabhAkaM timiraharatayA sA'pi tejovizeSaH / / 56 : sarvArthasiddhiH pratyabhijJAviSayapradhAnodAharaNatayA prasiddhepu sthiratareSu ratnAdipu pratikSaNavinAzo'vayavavizaraNaM ca na kalpayituM zakyam / atastae tvaduktaprakAreNa prabhotpattikalpanAyAgAniSprabhatvaprasaGga ityarthaH / parizeSataH svAbhimatamAha--teja iti / uktAnupapattyA dIpAditejaH prabhAviziSTamevotpadyata ityarthaH / nanu prabhAdravyaM na tatvapatau gaNyate; tahahirbhAvazcApasiddhAntaH; antabhAvazca na vAyuparyanteSu rUpavattvAt / na toyapRthivyoH; rasagandhAdirahitatvAt / na tejasi; taddharmatayA'bhyupagamAt / ato vizIrNatejo'tiriktA prabhA nAstItyatrAha-timiraharatayeti / timiraharatvaM tejastvamAtre hetuH / vizeSazabdastu pratItisiddhAvA AnandadAyinI iti zAstram / nanviti--atiriktatvAnupapattau u(tvamanabhyupetyo)ktAntarbhAvasya vaktavyatve prakArAntareNAntarbhAvasya vaktumazakyatvA(rbhAvasyAnumatatvA)diti bhAvaH / avAntaravaiSamyaM--prabhAtvam / nanu prabhA tejo bhavitumarhati timiraharatvAt dapivadityatra sAdhyAvizeSa ityatrAha-timiraharatvamiti / bhAsvararUpaviziSTatayeti-prakRtyAditvAt svArthe tRtIyA / tathAca bhAsvararUpaviziSTatvAttejastvamityarthaH / yadvA timiraharatvAttaijasamityatra taijasatvAjJAne timiraharatvajJAnaM na saMbhavati tejastvenaiva Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH bhASye bhAsvatprabhAdau pratihatibahulIbhAvapUrva sarvArthasiddhiH ntrvaissmyvyktyrthH| timiraharatvaM cAtra bhAsvararUpaviziSTatayA: na tejastvamAtreNa, ato na sAdhyAvizeSazaGkA / evaM nIrasatve sati rUpavattvAdityapi hetuH // 56 // prabhAyAH prabhAvadavayavAtirekatejastve. ---- - atra granthAntarasiddhamatAntaramAha-bhASye iti / karatalenAhimakararazmInAM gatipratihatiH tathai(tayai)va tatra bahalatayA sphuTo AnandadAyinI timiraharatvAt / tajjJAne ca siddhasAdhanaM tadajJAne ca sAdhyAvizeSa ityatrAha-timiraharatvamiti / taijasatvasAdhakamanumAnAntaramapyAhanIrasatva iti / prabhA tejaH nIrasatve sati rUpavattvAt dIpavaditi prayogaH / rUpAdau jalAdau ca vyAbhicAravAraNAya vizeSaNavizeSye // 56 // prabhAyAH prabhAvadavayavAtirekatejastve. nanu prathamasUtrabhASye vacit 'prabhAprabhAvavdayaguNabhUtA' ityArabhya 'atassaprabhAkA eva dIpA bhavitumarhanti' iti vizIrNapakSanirAkaraNaM dRzyate / kvacit karatale razmInAM galipratihatiH tathai(ta2)va tatra sphuTopalambhazca / tathA ca kvacinnayanarazmInAM darpaNe pratihatAnAM parAvRttizca / tena vizIrNAnAmavayavAnAmeva prabhAtvamiti gmyte| tathA ca bhASyagranthavirodhadvayaM pariharan svoktasyaitadbhASyavirodhaM pariharati-atre Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] prabhAtejastvasAdhakahetudoSoddhAraH prabhApratihatiparapabhApyasya parakSAnukUlatA 567 tatvamuktAkalApaH yaduktaM tena srotassamAdhiM paramatanayataH prAhureke sarvArthasiddhiH palambhazvAbhASyata / pratibimbanirUpaNe ca nayanarazmInAM dapaNe pratihatiruktA; tadetat prabhAprabhAvatAM sahotpattinAzapakSe nopapadyate / dRzyate ca ratnaprabhAderapi pratighAtakasannidho saMkocaH tadapagame vikAsazca / ataH pAJcabhautikasya ratnAdeH pArthivAdyaMzena dRDhAvasthitasyApi tejoM'zena gandhAdinyAyavatA vizaraNaprasaraNAdikaM yujyate / AtapavAraNAdivRttAntazca varSavAraNAdinyAyAt kiraNagatitatpratighAtAvanumApayati / nivRtte cAtape kSitijalayorauSNyopalambhAt tejo'zavizaraNasaMkramaNe gamyate / AnandadAyinI tItyeke / AkSepasaGgatirityeke / prasaGgasaGgatirityapare / tadetaditidIpasya pratikSaNavinAzAt tena saha prabhAyA api nAzAt saprabhasyotpattipakSe bahulIbhAvaparAvRttyorasambhavAdityarthaH / sthira(dRDha)tararatnAdisthale avayavavizaraNAbhAvAt prabhA na syA(na syAt tatra vizIrNAvayavAsambhavA)dityatrAha-bhautikasyeti / yathA sthirataragandhadravyasya sarvatra gandhopalambhenAvayavavizaraNaM ; tathA'trApi vizIrNatetyarthaH kiraNagatItiAtapAdigatItyarthaH / sahotpannatvapakSe yugapadeva tAvaddezavyApyu(vyApitayo)tpattimato gatimattvAbhAvAt gatipratibandhakatvalakSaNAtapavAraNAdivyapadezo na syAditi bhAvaH / nivRtte ceti-sahotpattivinAzapakSe vizIrNatejo'vayavasaMkramaNAbhAvAdauSNyopalambhAnupapattiriti bhaavH| vizIrNapakSe AzrayAzrayibhAvAbhAvAt sajAtIyasya dharmadharmibhAve prabhAzraya Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH prabhAyAm / vastunyaste vika(lpe)lpaiH sphuTavighaTanayokturAptasya vAcostAtparya tarkamAnAnuguNamadhiguNaizcintyamante vasadbhiH // 57 // __ sarvArthasiddhiH prabhAtadvatorAzrayAzrayitvAdibhASaNaM tu parasaMmatyaiva tanmatanidarzanam / prabhA hi pradIpAdinA saha janidhvasinIti kecit / tathA hi-sAMkhyA indriyavRttinidazenatayA AhuH dIpaprabhA yathA tasmin vinazyati vinazyati / tathA bahirgatA'pyeSA mUlacchedAdvinazyati // iti| nanu viruddhabhASaNAdubhayaM tyaktA saugata(gatI)gatiriha saMgrAhyetyatrAha-vastunIti / na tAvadiha siddhe vastuni viklpH| na ca vAkyayoraikArthyaM kliSTagatyA kalpyaM ; virodhasphovyAta / Apta ___AnandadAyinI dApanidarzanaM bhASyasthaMvi ruddhayetetyatrAha-prabhAtadvatoriti / yadyapyayamapi grantho bhASyasthaH saprabhotpattigranthatulya iti na virodho'tra parihAryaH ; parapakSAnusAreNa parihArastu saprabhagranthe'pi samaH ; tathA 'pi ayaM grantho nidarzanArtho yathAvatsvIkAryo'nyathA sajAtIyadharmarmibhAvo na siddhayediti yathAzrutArthamabhipretya samAhitAmati dhyeyam / kecidityuktAnAM granthamudAharati- dIpaprabheti / saugatagatiH---kSaNikapuJjadvayapakSaH / yadyapyasmin (sahajanipradhvaMsa)pakSe bahulIbhAvaparA(vapratiniviSTa)vRttyAdi. gatimattvaM na sambhavati ; tasya kathaMcinnirvAhe saprabhapakSa eva zreyAn Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH]sajAtIyadharmadharmabhAvanidarzanabhASyasthata pratikUlyam , tAtparyasyAbhyudyatAca 569 sarvArthasiddhiH vAkye ca nobhytyaagH| sahajakSaNikapuJjadvayapakSamya kSaNabhaGganirAsanaiva nirastatvAcca / ato'nyataravAkyamya anyaparatve prApte pramANatarkAnuguNaM paramArthatAtparya prajJAzAlibhizchAtraH pratiboddhavyamiti // 57 // prabhAviSayagranthadvayagamanikA. nanu dIpAdInAM sthiratayA gRhItAnAmapi kSipravinAzitvamabhyupagatam ; tacca avayavAvizaraNapakSa evoppdyte| tathA''huH avayavavizaraNaliGgajabodhasahAyena cakSuSA bhedam / jvAleSu nirNayAmaH . . . . . . // AnandadAyinI ghaTAdinyAyena tathA nirvAhasya mukhyatvAttathoktamiti bhaavH| ata itivizIrNapakSasya pratyakSAdipramANavirodhAt bahukalpanAgauravaprasaGgAt kSaNa(NikavAda)bhaGganirAsena kaMcitkAlamavasthAne virodhAbhAvena bahulIbhAvasambhavAt dIpAdInAmanyasya vinAze'pi tadavayavasambandhenauSNyavadAtapatrAdivAritasthale'pyAtapAdiprabhAvayavasattvasya niranvayavinAzanirAkaraNenAvirodhAcca dharmiNaH sthiratve prabhAyA api sthiratva tannirodhe ca hAsaH tadabhAve vikAsaH asthiradIpAdau ca tatsamAnakAlInaprabhAgatimattvAGgIkArAcca vAraNAdikaM ca yujyate iti pUrvokta eva saMmata iti tadanurodhena grantho yojita iti bhAvaH / / 57 // prabhAviSayagranthadvayagamanikA AkSepasaGgatimAha-nanviti / avayaveti--vizeSadarzanasahita Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatattvamuktakalApe ' sasAkalApa jaDadravya tatvamuktAkalApaH prAcye snehAdinAze carama iva dRDho'nantaraM dIpa sarvArthasiddhiH iti / pakSAntareSu tu pratyabhijJA dubAMdhetyatrAha-prAcye iti / dAhyavinAzAnantaraM vahninAza iti caramadIpAdiSu dRSTam / iSTaM ca sarveSAm / pratikSaNaM ca dIpadazAdiprakSayo dIpAdiSu prtykssH| prayogazca prAcyasnehadazAdinAzaH svAnantarabhAvisvajanakadIpanAzavAn dIpArambhakasnehAdinAzatvAt antyavat iti / AnandadAyini pratyakSeNetyarthaH / pakSAntare iti-avayavavizaraNAnaGgIkArAt utpAda(utpanna)vinAzapratyakSasya pratyabhijJAto'dhikatvAbhAvAt vinAzitvaM na sAdhayatItyarthaH / dAhyavinAzAnantaramiti-dAhyabhUtadazAvinAzAnantaraM vaherdIpasya vinAza ityarthaH / tathAcedRzavizeSadarzanabalAjjAtyAdiviSayatayA'nyathAsiddhA pratyabhijJA na virodhinItyarthaH / dIpadazAdItyAdipadena tailAdisaMgrahaH / anumAnato'pi vinAzassidhyatItyAhaprayogazceti / diGmohAdivat pratyabhijJA na bAdhiketi bhAvaH / antyasnehAdinAzasya sapakSatvAttadvAraNAya--prAcya iti pakSavizeSaNam / svAnantarabhAvIti siddhasAdhanavAraNAya / svAnantarabhAvitvaM ca svotpattyavyavahitakSaNabhAvitvam / svajanaketi vAmisaMyoga(dIpAntara) nAzamAdAyArthAntaravAraNAya dIpArambhaketi / adRSTAdinAze vyabhicAravAraNAya sneheti / Adizabdena vartinAzasaMgrahaH / antyavaditi-antyasnehAdinAzavadityarthaH / dIpa (bhede nAze) pratyakSa Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH vartidIpanAzonmattvoH pratyakSatA iMpabheda anumAnatakoM ca 561 tatvamuktAkalApaH nAzaH sAmagrayanyAnyakArya na janayati nacAneka sarvArthasiddhiH sAvadhAnaM prapazyadbhizca pravAhavadIpo dRzyate / dazAgramArabhya tanmUlaparyantaM pratikalamanyonyo dIpaH pravartamAno nivartamAnazca dRSTaH / prayogAntaramabhipretyAha-sAmagrIti / dvitIyAdisnehAdisAmagrIdIpajanikA avikaladIpajanakajAtIyasamudAyatvAt Adyavat ; anyathA prathamA'pi notpAdayet / tathAca jitaM cArvAkaiH / nanvastu pratikSaNadIpArambhaH; pratikSaNavinAzastu kutastyaH? ityatra pUrvAnumAnasiddhepi yuktayantarabAdhamAha-naceti / yadi dvitI AnandadAyinI mudAharAta--sAvadhAnamiti / yathA pravAhaH prabalAnya(pUrvapUrvajalAnya)jalaparamparArUpo dRzyate; tathA pUrvapUrvadIpAnyadIpaparamparAvattvena bhedo (pi)dRzyata ityarthaH ! bhedapratyakSAdapi pratyabhijJA durbaleti bhAvaH / uptattivinAzapratyakSamudAharati-dazAgreti / pravRttirutpattiH / nivRttivinAzaH / prayogAntaraM-anumAnAntaram / AdyAdipadena tRtIyAdInAM grahaNam / dvitIyena vartyagnisaMyogAdayo gRhyante / prathame siddhasAdhanatAnivRttyarthaM pakSavizeSaNam / avikalaM anyUnaM-sarvakAraNAmalitamiti yAvat ! vartitailasamudAye vyabhicAravAraNAya tadvizeSaNam / ghaTAdisAmagrayAM vyabhicAravAraNAya-dIpajanaketi / samudAyatvaM ca sAmagrItvam / prameyatvena (sajAtIya) ghaTasAmagrayAM vyabhicAravANAya tat / tathAca dIpajanakasAmagrItvena sajAtayitvAdityarthaH / Adyavaditi-AdyadIpajanakasAmagrIvadityarthaH / aprayojakatvaM pariharati-anyatheti / prathamA'pi dIpasAmagrI dvitIyAvizeSAnnotpAdayedityarthaH / yuktayantarabAdhaM SARVARTHA. 36 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH diipprtiitiH| sAmyAdessyAttu taddhIH pravahaNabhidurAssaprabhAstatpradIpAH nirbAdhA bhAskarAdau prathayati niyataM pratyabhijJAsthiratvam // 58 // sarvArthasiddhiH yAdikSaNe pUrvapUrvadIpanAzo na syAt ; anekaghaTAyutpattinayAyugapadanekadIpopalabdhissyAt ; na caivamasti ! nigamayati--sAmyAdariti / prabhayA sahotpattipakSe'pyevaM dIpAderAzutaravinAzitvaM siddham / yatra tu sAmagrayanuvRttyAdihetuvirahaH tatra sthiratvaprasaGgo na doSa ityabhiprAyeNAha-nirvAdheti // 58 // stirAsthiratejo vibhAgaH. AnandadAyinI anumAnAntaravyAptimityarthaH / pUrvotpannadIpo dvitIyAdikAle naSTaH utpannatve sati dezAntarAsattve sati yogyatve sati dvitIyAdipratItisamaye'pratIyamAnatvAt yaddezantarAsattve sati yogyatve sati dvitIyAdikAle na pratayite tat tatkAle naSTaM tejaH pratItikAle naSTaM yathA tamaH ityanumAnAntaraM draSTavyam )ti prayoge draSTavyaH / sAbhyAderityAdimUlasya ; taddhIHtadeveti pratyabhijJA sAmyAt-atyantasAdRzyAt syAt / tasmAtuktahetoH saprabhAH pradIpAH pravahaNabhidurAH pravAhavat pratikSaNabhinnA ityarthaH // 58 // sthirAsthiratejovibhAgaH Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH pratyabhijJopapattiH tasyAH sthaivasa dhanatraM hemajasantra bhramavizeSAnupapatiH 563 tatvamuktAkalApaH varNAnAM tAdRzatvAdatikaThinatayA gauravasyApi bhUmnA dhAtrIbhAgaiH prabhUtaiH sphuTamiha ghaTitA dhAtavo sarvArthasiddhiH yattu hemAdestaijasatvamAhuH-'trapusIsaloharajatasuvarNAnAM tejasAnAM agnisaMyogAvatvamadbhissAmAnyam' iti / tat prAgeva pAJcabhautikatvasAdhanAtpratyuktam / vizeSatazca parokterbhaGgAya trumaHvarNAnAmiti / hemarUpyAdivarNAH pArthivatvAbhimatAbhrakazuktyAdisamA dRzyante / anyathA kathaM tattadbhUmaH ? kAThinyaM ca teSva AnandadAyinI prasaGgasaGgatimAha-yattviti / gautamasaMmatimAha-trapusIsetyAdi / adbhissAmAnyaM-apsu sAmAnyaM svAbhAvikamityarthaH / naiyAyikairapi hemAdeH tejassaMsRSTatvamAtrasAdhanaM siddhasAdhanagrastamityAha-tatpAgevati / nanvevamapi vayAdestaijasatvaM yAdRzaM tAdRzaM sAdhyata ityAha-vizeSata iti / zuktacAdisamA iti-zuktayAdivarNasamA ityarthaH / tathAca hemAdivRttipArthivaM jalavRttitvarahitajAtivizeSeNa pArthivarUpasajAtIyarUpavattvAt abhrakAdivadityanumAnAt pArthivatvamityarthaH / abhrakaM svarNavarNaH pArthivavizeSaH / nanu pratIyamAno varNaHzuktayAdisajAtIyo na bhavati hetvasiddharityAha--anyatheti / tatsamatvAbhAve abhrakazuktayAdau suvarNarajatAdibhramaH sAdRzyanimitto na syAdityarthaH / kAThinyAcca hemAdi pArthivamityAha-kAThinyaM ceti / abhrakazaktayAdyapekSayetyarthaH / 36* Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 savyAkhyasavAthAsAddhasAhatatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH dhikam / tacca svataH pRthivyA eva / 'kAThinyavAn yo vibharti' ityAdidarzanAt / gurutvaM ca teSuteSu bhUyiSTham / tejomAne ta na tatprasaGgaH / jale tu sadapyetannaivaM kvacidatizayitam / nacApyatvaM teSAmicchasi ! tadiha paJcIkRtArabdhavyaSTiprapaJce hemAdiSu pArthivAmzaH prabhUta iti nizcIyate / 'kathamanyathA niSke tu satyavacanam ' ityAdi nirUhyeta ? tathAtve taijasatvasmaraNaM katha AnandadAyinI nanu kAThinyaM karakAdau vyabhicArIti tatrAha-tacceti / karakAdAvaupAdhikamiti svAbhAvikaM kAThinyaM heturityarthaH / pRthivyAH svAbhAvikatadvattve vaiSNavavacanaM pramANayati' kAThinyavAn yo bibharti' iti kaThinapRthivIzarIrakatvena bhagavataH kAThinyavattvamiti bhAvaH / kiJca suvarNAdi taijasaM na gurutvAdhikaraNatvAt yattaijasaM na tadgurutvAdhikaraNamiti parizeSAtpArthivatvamityAha-gurutvaM ca teSviti / nanu parizeSAtkathaM pArthivatvam ? jalasyApi gurutvAt ; ityAzaGkaya samAnaparimANAnAM (jalAnAM na) tAratamyavadrutvAzrayatvamityevambhUtagurutvaM pRthivyA eva ; anyathA samAnaparimANajalAntaranyUnAdhikagurutvAdhikaraNaM na bhavati / yathA tulyaparimANajaladvayamiti / kiJca svarNasyApyatvaM tava siddhAntaviruddha(tvatvamapasiddhAntAvaha)mityAha-na cApyatvamiti / nanu siddhAnte hemAMdastajoM'zasaMvalanamaGgIkriyate ; (evaJca kathaM taijasatvaniSedhaH? ityatrAha-tadiha paJcIkRteti-yadyapi tejo'zoapa vidyata eva ; tathApi ghaTAdibhyo'bhimatapArthitvebhyo na vailakSaNyamityarthaH / kathamanyathetisarvAtmanA taijasatve prabhAdAviva niSkAdivyavahAraprayojakagurutvAbhAvAt 'niSke tu satyavacanaM vAcyaM nApahavaH kAryo'dhikadoSAt ; ityAdi Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: tejomAtratvAyogaH zAstravirodhaH tejasanco nAnAvaH tathA vasAdhanAyogazca 565 tatvamuktAkalApaH haattkaadyaaH| tAhattve'pi sphurattAdyanitarasalabhaM kiJcidanvIkSya tajjJaiH vyAkhyAtaM taijasatvaM vidhita sarvArthasiddhiH mityatrAha-tAdRkte'pIti / sphurattAdi-tejassamAnaM varNavizeSa svatazzuddhatvaM cetyarthaH / tajjJaiH-tathAbhUtavedibhiH / vyAkhyAtaMvizeSataH prakathitam / kimarthamityatra tejasasamAkhyAteSu vidhiniSedhasAdhAraNyasokaryArthamityAha-vidhIti / nanu sarpirjatumadhUcchiSTAnAM pArthivAnAmatyantAvaluptadravatvaM dRSTam / na tathA hemAdo! tatasteSAmapArthivatvam ? maivam ; evamapi toyAnyatvasya dussAdhatvAt / dravatvavizeSAttaijasatvasAdhane ca na kazcidRSTAntaH / AnandadAyinI dharmazAstravyavahAro na syAdityarthaH / tathAtve iti-pArthivatve ityarthaH / vidhiniSedhati---' taijasaM zodhakaizzuddham ' ' AyasAtaijasaM zastam / 'bhuJjIta taijase pAtre eka eva zriyaM labhet / 'taijasaM zudhyate nityam' iti vidhiH / 'na harettaijasaM vidvAn / taijasaM na yate(guhe)Ahyam ' ' na yatistaijase prAtre' ityAdiniSedhaH ! nanu svarNaM na pArthivaM atyantAnalasaMyoge satyapyanucchidyamAnadravatvAdhikaraNatvAt vyatirekeNa sarpirjatvAdivat ityanumAnAt pArthivatvaM bAdhitamityAzaGkate-nanviti / suvarNa nApyaM naimittikadravatvAdhikaraNatvAt jatuvat iti jalabhede rUpavataH parizeSAttaijasatvamiti cet / tatrAha-dravatvavizeSAditi / nanu dravatvavizeSAjjalabhedamAtraM sAdhyate ; parizeSAttaijasatvaM siddhamiti cet ; tatrAha Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 savyAkhyasArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH ditarayostantrasaukaryasiddhayai // 59 // sarvArthasiddhiH pAkajadravatvena pArthivatvasAdhane tu sarpirAdyasti / aluptadravatvaM ca hemAdestadupaSTambhakapArthivAMze'pyasti; anyathA tatra tadAnIM kAThinyAnuvRttiprasaGgAt / ataH pakSavipakSamAtravRttitvAdviruddhatA / avAntaravizeSAca nAtajjAtIyatA bhavet / atiprasaGgasAmrAjyAt azeSApahnavena vA // AnandadAyinI pAkajadravatveti / naimittikadravatvena pArthivattraM sAdhyate / nanvanucchidyamAnadravatvAdhikaraNatvAdapArthivatvamiti cet ; tatrAha---alupteti / upaSTambhake pRthivyaMze vipakSe pakSe svarNa ca tava mate vRtteviruddhatvamapItyAhaata iti / ayaM bhAvaH ---anucchidyamAnadravatvaM cAsyAsiddham suvarNabhasmAdidarzanAt / anucchidyamAnadravatve'pi parthivatve na kiJcidbAdhakam / svecchAkalpitabhedamAtrAdapArthivatve dravatvAttaijasatvamapi na syAt / yadi tejo vizeSasya dravatvaM kalpyate tadA lAghavAdaSTaguNatvanaimittikadravatvapItarUpAdyanurodhAt pArthivavizeSasyAnucchidyamAnadravatvAmabhyupagantavyam / nanu pRthivItvena saMpratipannajatvAdivilakSaNAnucchidyamAnadravatvarUpadharmAdhikaraNatvAtpRthivIbheda ityatrAha-avAntareti / gurutvAdibhiH pRthivItve siddhe tadvizeSatvAduktadharmasya tato'tajjAtIyatA pRthivyatiriktajAtIyatA na bhavet-na sAdhayituM zakyetyarthaH / tatra hetumAha- atiprasaGgeti / sarpirjatvAdAvapyevaM prasaGgAt sarvasyApi kiJcidvizeSatvAt sarvasya sarvabahi ve sAmAnyavizeSabhAvo na syAditi na nirvizeSa sAmAnyamiti Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] avAntaravizeSAnnAtajAtIyatA hemAdepadacchutyAne virodhaH tamotirekavAdaH 567 tatvamuktAkalApaH nailyAgaumaM tamitraM sarvArthasiddhiH na ca hemAdizabdAnAM yuktaM dRSTapramANataH / alokavyavahArAhe kutracidvRttikalpanam // 59 / / hemAdestaijasatvoktitAtparyam. tejo'nantare toye vipratipannArthAbhAvAt tadullabanena tamasaH pRthivyAmantarbhAvamAha-nailyAditi // tamaH khalu calaM nIlaM parAparavibhAgavat / prasiddhadravyavaidhAt navabhyo bhettumarhati / / AnandadAyinI sarvavyavahAroccheda ityarthaH / taijasatve bAdhakAntaramAha-naca hemAdizabdAnAmiti / dRSTapramANata iti lyablope paJcamI / dRSTaM-pratyakSa tena siddhamupaSTambhakaM parityajya laukikavyavahArAnaheM vastuni zaktikalpanaM viruddhamityarthaH // 59 // hemAdestaijasatvoktitAtparyam avasarasaMgatimAha-tejo'nantaramiti / tamasaH kriyAvattvAt paratvAparatvavibhAgAdiguNavattvAdravyatve siddhe sparzAsamAnAdhikaraNanIlarUpAtmakavaidhAt pRthivyAdinavadravyebhyo bheda iti mImAMsakA AhuH / tatra tadabhimataM pRthivyAdibhyo bhedaM pratikSeptumanubhASate--tamaHkhalviti / Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH caTulabahulatAdyanvayAttana nailyam sarvArthasiddhiH iti ya evaM vadanti tAn prati ubhayasaMmatena nIlatvena pArthivatvaM sAdhyate ; dravyAntarakalpane gauravAt / avAntaravizepazca na jAtyaheturityuktam / prabhAtulyatvapakSe pittavadRkprabhASasarpapakSepi nIlatvAdbhaumatvaM siddhameva / ye tvAhuH-'viyati vitatAnAM sUkSmANAM pRthivyavayavAnAM kRSNo guNastamaH' iti : teSAM nirAdhAranailyopalambho'zakyasAdhana ityabhiprAyeNAhatanna nailyamiti / hetvantaramAha-caTuleti / caTulatvabahalatvaviralatvAdikaM hi dravyadharma eva / naca tadupalambho nAsti nIlopalambho vA ! vizvavirodhAt / nacAtrAlokApasarpaNAdihetubhedaizcaTulatvamAropitam ! pratyakSabhrameSu guNamAtrAdhiSThAnatvAdRSTaH / AnandadAyinI ukteSvantarbhAvaprakAramAha-ubhayasaMmateneti / tamaH pArthivaM nIlatvAt saMmatavadityanumAne'nukUlaM tarkamAha- dravyAntareti / sparzarahitatve sati rUpavattvaM vizeSo bheda(nabheda)ka ityAha-avAntarati / kecittu-- prabhAtulyaM dravyaM tama ityAhuH / anye tu pItazzaGkha ityAdau nayanagatapittadravyasyeva cakSuSaHkRSNatArasya visarpiprabhA tama iti vadanti / tanmate'pi pArthivatvamaviruddhamityAha-prabhA tulyatveti / nirAdhAretisUkSmatvena pArthivAvayavAnAmupalambhAsaMbhavAt (guNasya) dharmibhAvaniyatatvena tadabhAvAnnaivamityarthaH / yadi vitatAnAM pArthivAnAmeva tamastvaM tadA siddhAntavirodhaH; AtapAdAvabhAnaM ca klpymityvdheym| caTulatvaMkriyAvattvam / tadupalambhazcaTulatvAdyupalambhaH / pratyakSabhrameSviti --- - Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhaumatvanailyamAtrAnAtmatve, dravyadharmopalambhaH tadabhramasvaM pAratantrayopapattiH 569 tatvamuktAkalApaH chAyAvatpAratantryaM tvayasa iva maNau dRSTisiddhAtsvabhAvAt / sparzAkhyAtirna rUpaM harati harizilAloka sarvArthasiddhiH gandho vAtItyAdiSvapi dravyAbhiprAyeNa prayogaH / yadi svatantradravyaM tamaH tadA tadgatyAgatyanuvidhAnaM kathamityatrAha-chAyAvaditi / yathA'yaskAntasthitigatyanuvidhAnaM pRthagdravyasyApyayaso dRzyate tathAtrApi syAt ; yathAdRSTi svabhAvavyavasthApanAt / nanu pArthivatvarUpavattve sparzavattvavyApte / na ca dhvAnte sparza upalabhyate! ataste ubhe tasya na sta ityatrAha--sparzAkhyAtiriti / tamasspazasyAyogyatvAdityabhiprAyeNa nIlatvasAmyAca harizilAloka AnandadAyinI anyathA zvaitye pItimatvAdyAropa(tvAdyupalambha)prasaGgAt / naceSTApattiH ! rUpaprakArakatvAbhAvaprasaGgAt / na ca dharmiNo'pi bhAnAt pItarUpasyApi prakAratA! tathA'pi tamaHpratIto nailyaprakAratAnupapatteH / kadAcit kriyAyAmapi rUpatvAdyAropaprasaGge gacchatyapi svasmin gamanAbhAvapratItiprasaGgaH / na ca nIlarUpasyaivAropAttatprakAratApratIti (tIterupapatti) ! prAptiH! tathA sati tathA Azrayasyaiva pratAtisaMbhavenA(vetathA)ropakalpanAyogAdi(nAnupapatteri)ti bhAvaH / nanu gandho vAtItivadatrApi caTula(lavadi)dhImsyAdityatrAha - gandheti / gandhazabdasya dravyaparatvena tatrApi dravya eva caTulatvadhIrityarthaH / chAyAyAH dravyatvAdanyagatyanuvidhAnaM yuktamityatrAha-yatheti / tamasmparzasyeti-indranIlaprabhAvadanudbhata Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vattatra cAkSNoH nAloko'rthyaH sasiddhAJjananayana sarvArthasiddhiH dRSTAntaH / yannIlaM tadAlokasahakRtacakSurgrAhyam / tamazca na tathA / tatazcAkSuSapratyayAbhAve nIlatvAbhimAna ityatrAha-tatraceti / AlokopalabdhAvAlokAntaraM na sahakAri; tathA'tra syAt / viSayasya satastatra sahakAritvamiti cet ; athApi vastubhede vairUpyaM siddham / evaM dhvAnte'pyAlokanarapekSyaM syAt / alaGghanIyanidarzanAntaramAha-sasiddhAJjaneti / aJjanavizeSasahakRtaM hi cakSura AnandadAyinI sparza tama iti asparzatvAsiddharityArthaH / cAkSuSeti-yadyapi tatpratItirapi cAkSuSIti na cAkSuSapratItisAmAnyAbhAvassaMbhavati ; vizeSAbhAvazcet sarvadA tamaH pratItiprasaGgaH ; tathApyAlokAbhAva AropasahakArIti tamazcAkSuSapratyayA(cAkSuSapratItyatiriktacAkSuSapratyayA)bhAve tathA(tadA)ropa iti bhAva(itikecit ) ityAhuH / vastubheda iti-sarvatra viSayAtiriktAlokasApekSatvaniyame'pi tejasi vairUpyamaGgIkriyate; ta(da)tpArthivatve'pi vairUpyami(pyamastvi)tyarthaH / yadvA-(kecittu-)vastubhede tamasaH pArthivavizeSatvAnaGgIkAre'pi nIlarUpasyAlokAsahakRtacakSurgAhyatvarUpaM vairUpyaM siddhamiti lAghavAt pRthivyntrbhaavo'stvityrthH(ityaahuH)| yaduktaM cAkSuSapratyayAbhAve'pi nIlatvA(nIlimAstitvA)bhimAna iti ; tadayuktam ; jJAnasya tadabhAvasya vA cAkSuSatvAyogAt / bAdhakAmAve(ca) AropakalpanAyogAcca / AlokAsahakRtacakSuAhyatvaM ca tamaso na pArthivatvavirodhItyAha-aJjanavizeSasahakRtamiti / nIlAdyadhyAsahetu Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] taccAkSuSavaijAtyaM tatsahakAri tathAsvabhAvaH AlokamadhyetadagrahopapattibhedAH 571 tatvamuktAkalApaH divAbhItadRSTayAdinIteH // 6 // sarvArthasiddhiH ndhatamase'pi padArthAn darzayati / tathehApi syAt / tatra sahakAryantaraprabhAvAditi cet / atrApyAlokAbhAvasya sahakAriNaH prabhAvAdityaGgIkuruSva / yathA ca kiMcit bahalAlokagrAhyaM kiMcit mandAlokenApi ; tathA kiMcidAlokagrAhyaM kiMcinna tatheti yathAdarzanaM niyamaH ; dRksvabhAvAcca / yathA divAbhItAdidRSTerAlokanarapekSyaM tathA dRzyasvabhAvAdihApIti kiM neSyate ? astvevam / tathA'pyAlokamadhye kiM nopalabhyate ? iti cet ; AlokanAzyatvAditi kecit / utsAritatvAdityanye / madhyandinolkAprakAzAdivadabhibhavAdityapare / AnandadAyinI tvena AlokAbhAvasyAsahakAritvaM tathA'pi vAcyam ; tathA ca lAghavAnurodhAt tamograhe saha(tatsaha)kAri bhavatvityarthaH / nanu viSayavyaJjakAlo(JjakasyAlo)kasyAmAve kathaM cakSuSA grahaH ? tatra tasya sahakAritvAdityata Aha-yatheti / Alokasya sahakAritve'pi viSayabhedena vaiSamyadarzanena naikarUpyaM sarvatreti bhAvaH / nanu tathA'pi sarvatra cAkSuSajJAne AlokamAtrasya na vyabhicAra ityatrAha-hasvabhAvAditi / astvevamiti --- tama(sA)so virodhAbhAvena sattvAvirodhAdityarthaH / Aloketi-yathA dIpo vAtavinAzyaH tathA andhakAra alokanAzya ityarthaH / abhibhavAditi-svAvacchedenAlokastamojJAnapratibandhakaityarthaH / nanu tatvaratnakaro 'AlokAbhAvastama iti kAzyapIyAH / Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasavArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH adravyatvAdipakSANAmatrAsaMbhavasiddhaye / Adyameva tamo dhvAntamiti kecidupAcaran // kiJca tejasa iva tamaso'pi zarIratvAmnAnAdAlokamadhye tamasssRSTivacanAdekasmin kAle tamastejaH pralayapAThAccAsya dravya 572 [ jaDadravya AnandadAyinI nIlabhAnarUpasmRtiprabhoSa iti prAbhAkarAH / dravyAntaramiti kaumArilAH / pradhAnatatvameva tama iti tatvavidaH' ityupakramya prAthamikamatadvayamathanapUrvakam ; 6 atra tatvavidaH prAhuH sthUlasUkSmAtmanA sthitA | daivI guNamayI mAyA bAhyantaratamo (mayI ) matA || ityuktam ; tatkathaM pArthivatvaM bhavadbhirucyate ityatrAha - adravyatvAdipakSANAmiti / Adizabde nAlo kA bhAva (pakSa) parigrahaH / adravyatvAdinirAsAya prAkRtatvAt prakRtitvoktirityarthaH / tatra hetumAha -- kiMca tejasa iti / ' yasya tamazzarIram' iti zarIratvokteH 'tamassasarja divase ' ityAdinA bhAratAdau AlokadazAyAmeva tamassRSTe zravaNAt tejasA saha tamaso'pi pralayavacanAtta (cane ta ) dabhAvatvAbhAvAvagamAcca dravyatvaM prAkRtatvaM ca siddhamityarthaH / nanu ' nAsadAsIno sadAsIttadAnIm ' tama AsIttamasA gUDhamagre praketam ' ' yadA tamastanna divA na rAtriH ' pare deve' AsIdidaM tamobhUtam' iti zrutismRtivacanAni prakRtestamastvaM vadantIti cet; (na) prakRteH rUpavattvAbhAvena asmadAdicAkSuSatamastvA - saMbhavAttasyAH prakRteratIndriyatvokteH (tezva) tatra tamazzabda upacArAcchaktayantarAdveti dRzyamAnatamasaH prAkRtatvameveti bhAvaH / nanu tamaso dravyatve tatvAntaratvApattiH; klRpteSvantarbhAve mahadAdiSu vA (diSvevA) ntarbhA " tamaH Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tasyazrautedravyatvaprAkRtatve parizeSeNAtirekaH tasyAvidyAnidarzanatvanirAsaH 573 sarvArthasiddhiH tvaprAkRtatvasiddhau rUpabattvena vAyuparyantavyapohaH / kRSNarUpatvAcca vahnijalavyAvRttissidhyet / 'yatkRSNaM tadannasya' iti zrutyanusArAcca / tadidaM tamaH parabrahmAcchAdakAvidyAnidarzanatayA viSayAvArakaM kaizciduktam ; tadasat; tamovyavahitAlokasthitanAnArthadarzanAt / dRggateviruddhasya dRzyacchAdakatA katham ? // ato mAdidRSTInAM dRzyasaMbandhamAtrataH / darzanapratighAtitvaM svabhAvAttamasi sthitam // AnandadAyinI vo'stu! kathaM tasya pArthivatvamityatrAha-rUpavattvenetyAdinA / vahnijalavyAvRttatve'pi pArthivatve kiM pramANamityatrAha--yatkRSNamiti / pramANajJAnaM svaprAgabhAvavyatiriktasvaviSayAvaraNasvanivartyasvadezagatavastu(vastvantara)pUrvakam aprakAzitArthaprakAzakatvAt andhakAre prathamotpannapradIpaprabhAvat ityanumAnena ajJAnasAdhanaM dUSayitumanubhASate-tadidamiti / hetumAha-tamovyavahiteti nanu vyavadhAyakasya kathaM nendriya(dRSTi)vRttipratibandhakatvamityatrAha-dRggaterAviruddhasyeti / AcchAdakatve dRggativighAtaprasaGga iti bhAvaH / nanu manuSyAdidRggatiprati(gatidi)ghAtakatvAbhAve kathamandhakAre dRggatavastugrahAbhAva ityatrAha-ata iti / dRzo dRzyasambandhe'pi cAkSuSadhIpratibandhakatvasye(tvaM tasye)tyarthaH / vastutastamo'tiriktacAkSuSapratyakSe Alokasya sahakAritvAt tadabhAvAnna tatpra. tya(na tatra pratyakSami(kSatvami)ti bhAvaH // 60 // tamasaH pArthivatvam Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH nAlokAbhAvamAtraM timiraM avirataM nIlAmatyeva dRSTeH nailyaM tvAropitaM cet kathamiva na bhavet kApi kasyApi baadhH| ___sarvArthAsaddhiH ye tyAhuH-AlokAbhAva evAlokavirodhitvalakSaNasamAnadharmasmAritanailyoparatto naliM tama iti gRhyate / najupazleSarahitazabdavAcyatvaM tu pralayavAdizabdanyAyena syAditi ; tAn prativaktinAloketi / abAdhitaM nIlopalambhaM hetumAha-aviratamiti / AropitaM nIlarUpatvaM nAbhAvatvavirodhItyabhiprAyeNAzaGkatenailyaM tviti / Aropasya kAlabhedena puruSabhedena vA bAdhavyAptimabhipretyAha-kathamiveti / aviratamiti sUcitametena vyaJjitam / nanu tamo na nIlaM asatyAloke cakSuSA pratIyamAnatvAt iti bAdha iti cenna; dRSTantAsiddheH / AlokAbhAva AnandadAyinI AkSepasaGgatyA nyAyamatamanUdya dUSayatItyAha-ye tvAhuriti / alokavaidharmyalakSaNadharmasmAritamityarthaH / kecittu-(yadvA)AlokazabdaH Alekivapara ityAhuH / nanvabhAvatve na pazliSTapadabodhyatvaM na syAdityatrAhana pazleSeti / pralayassarvakArya(vi)nAzo hyabhAvarUpaH / aviratapadatAtparyamAha-abAdhiteti / bAdhitatve kadAcinnIlAnyatvenApi pratI(teH)tya aviratatvAyogAditi bhAvaH / tathAcAyaM prayogaH-~-na tama AlokAbhAvaH abAdhitanIlabuddhiviSayatvAt sammatavaditi / pratyakSabAdhavirahe'pi yauktikabAdhena hetvasiddhimAzaGkate-nanviti / vyApyatvAsiddhimAha-dRSTAntati / Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] nyAyamatAnuvAdaH abAdhitanailyopalambhaH AlokAbhAvatvasAdhanAyogaH 575 sarvArthasiddhiH eva dRSTAnta iti cenna; tvatpakSe pakSadRSTAntabhedAbhAvAt ; asmanmate tu bhAvAtiriktAbhAvAsiddheH / AlokAbhAve divAbhItAdicakSurlAbainIlairvyabhicArAcca / dRgvaiSamyavat dRzyavaiSamyaM ca vyavasthApakaM syAdityuktam / ato'smadAdivizeSaNe'pyanistAraH / tamodharmabhUtanailyAdidRSTAntastu tadabhAvasAdhane viruddhaH / AropitanailyAdidRSTAntastu zuktirUpyazazazRGgAdivadanAdeyaH / anAropitaM tu satyevAloke cakSuSA gRhyate / tathApi bhrAntidazAyAM gRhyamANAropAbhAve'pi cAkSuSabhrAntiviSayatvAdevAya hetussiddha iti cenna; tamasi nailyAropasiddhimantareNAsya hetoranutthAnAt / bhavati hi bAdhAdRSTAntalAbhaH! tena ca mithssNshryH| asparzatvAdibAdhakAntaraM tu nirastam / atra nIlamityevetya AnandadAyinI pakSabhinnasyaiva dRSTAntatvAditi bhaavH| asmanmata iti / tathA ca cAkSuSa dravyasya rUpavattvAt tasyaiva tamaso'nyasya vA dRSTAntatvAdi(tyarthaH)ti bhAvaH / a(ta)to'smadAdIti-asayAloke(AlokAbhAvepi)asmadAdicakSurgrAhyatvAdityukteri(tyuktepI)tyarthaH / dRSTa(STi) vaiSamyAnurodheneva dRzyavaiSamyAnusAreNA'pi saGkocasambhavAditi bhAvaH / tamonailyamasadeva kiMcit ? uta sadeva ? nAdya ityAha-Aropiteti / tathAtve atiprasaGga iti bhAvaH / na dvitIya ityAha -anAropitaM tviti / tathAcAsiddhayasAdhAraNye iti bhAvaH / nanu bAdhAbhAve'pi tamaH pratItau viSayasya rUpasya nI(la)rUpatvAddaSTAntatvasambhavAnnoktadoSa iti cenna ? tathAtve pratyakSasya balavattayA bAdhaprasaGgAt / nanu tamo na rUpavat asparzatvAdityAdinA bAdhAt na mithassaMzraya iti tatrAha-asparzatvAdIti / indranIla Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH Arope cAtra nailyaM na bhavati niyataM bhAsvarAnyatva sarvArthasiddhiH vadhAraNatAtparyabhedasiddhaM dUSaNAntaramAha-Arope ceti / ayaM bhAvaH-Aropa evAtra na saMbhavati ; abhAvasya hi svarUpameva hi bhedaM manyase / tatastadhe vA kathamAropaH ? evaM ca braSe! Aloko hi bhAsvaraH! tadvirodhI ca tadabhAvaH / kRSNadravyamapi bhAsvarAnyatvAttathaiva / ata AlokavirodhitvasAdhAta akRSNe kRSNadharmAdhyAsa iti / evaM sati raktapItAdInAmapi tathAtvAvizeSAt tatra tadAropaH kiM na syAditi / atra yaduktaM kANAdaiH'Arope sati nimittAnusaraNaM na tu nimittmstiityaaropH| iti / tadayuktam-Arope stiityaasiddheH| nimittasya cAti AnandadAyinI / prabhAdau vyabhicArAdi(rassyAdi)ti bhAvaH / anudbhUtasparzavattvakalpane tamaMsyapi tadbAdhakAbhAvAt / nanu bhAsvarAnyatvarUpasAdRzyasya nIladravyAbhAvasAdhAraNyenAropahetutvAt kathaM niyatAropAbhAva ityatrAha--ayaM bhAva iti / atra mUlasya-Arope ca~AropapakSe ca abhAve nIlAropo niyataM-nityaM na bhavatyeva-Aropa eva na sambhavatItyeko'rthaH / niyataMniyamena nIlarUpasyaivAropo na raktarUpasyeti niyamo na sambhavatIti dvitIyaH / tadubhayamAha-Aropa evAtretyAdinA / kathamAropa iti-- abhAvasya grahe tasyaiva vizeSadarzanatvAt tadagrahe dharmijJAnAbhAvAnnAropa iti bhAvaH / Aropaniyame taduktaM niyAmakamAzaGkate-atra yduktmiti| tathAca na raktAdyAropa iti bhAvaH / nimittasya ceti--- ekatrArope sati Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH AlokAbhAve nelyabhramaniyAmakAdRSTakalpanAnirAsaH 571 tatvamuktAkalApaH sAmyAt nAtrAdRSTaM niyantR pratiniyataguNAropaklaptergurutvAt // 6 // sarvArthasiddhiH prasaGgino'nusaraNAyogAt / yathA ca rajau sAdhyAsaH tathA kadAcidambudhArAdyadhyAso'pi kiM na bhavati ? satyAM ca sAmagrayAM kAryAnutpattiriti na laukikametanna ca yauktikam ; yaccoktam'adRSTAdikaM cAtra niyAmakamavaseyamiti' tahaSayati-nAti / vicitrAdRSTabhedaviSamite jagati sarvajantusAdhAraNasya durupazamatAvanmAtrabhramahetoradRSTavizeSasya kalpanetigauravaM syAdityabhiprAyeNAha-pratiniyateti // 61 // AnandadAyinI tadanusAreNa kalpyasya nimittasyAtiprasaktatve aropApAdanAsambhavAt; anyathA sarvatra prameyatvasyaiba nimittatvakalpanApattyA avAntaradoSAdikalpanAvaiyAditi bhAvaH / tadevopapAdayati-~-yathA ceti / sAdRzyasyobhayAropasAdhAraNatvAditi bhAvaH / kiJcAropasAmagrayAM satyAmapyAropAbhAvaH kiM dRSTaH ? uta kalpyaH ? iti vikalpya AdyaM dUSayati--satyAM ceti / dvitIyaM dUSayati-naca yauktikamiti / vyAptayabhAvAditi bhAvaH / nanu satyAM sAmagrayAM kAryaniyama iti ; satyam ; tatrAdRSTavirahAttadAropo netyAzaGkate- yaccoktamiti / vicitreti-sarveSAmekarUpAdRSTasattve mAnAbhAvAt (diti bhaavH|) anyatra sarvatra tata eva kAryasambhave dRSTakAraNavilopaprasaGgazceti (bhAva) draSTavyam // 61 // Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 savyAkhyasavArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya mmmmm tatvamuktAkalApaH dhvAntaM tejazva nAsIditi munibhirupAkhyAyi saMvartavArtAbhAvAbhAvau niSedhuM tadubhayavidhivayAhatatvAdazakyam / antaryantuzca tejassahapaThitatamo sarvArthasiddhiH AlokAbhAvasyAgamavaighaTyamAha-dhvAntamiti / arthopAdAnametat ; zabdastu 'nAsIttamo jyotirabhUnna cAnyat' iti / kathamasya prakRtavirodhitvam ? ityatrAha-bhAvAbhAvAviti / na hi kasyacidekadaikatra bhAvAbhAvavidhizzakyate! tadvadubhaya AnandadAyinI prasaGgasaMgatimA(pUrvasaMgatyA'')ha-AlokAbhAvasyeti / mUlasyAyamarthaH-munibhiH-paurANikaiH 'nAsIttamo jyotirabhUnna cAnyat' ityatra tamastejazca naasiiditi| saMvartavArtA-pralayavacanam / ekasmin kAle bhAvAbhAvavidhivanniSedho'pyazakyaH / zakyamiti vibhaktipratirUpakamavyayAmiti na vizeSyanimnateti kecit / apare tu--'niSeddhaM vyAhatatvAdazakyam' iti bhinnaM vAkyam / tatkimityapekSAyAM bhAvAbhAvAvityaparaM vAkyam / ata evaM mahAbhASye paspazAyAM zvamAMsAdibhirapi kSudupahantuM zakyamityatra phaiyaTaH--upahantuM zakyaM ityekaM vAkyam / tatkimityapekSAyAM kSudityaparam ; tathA ca sAmAnye napuMsakatvamekavacanatvaM ceti vadanti / vastutastu (anyetu-)-bhAvAbhAvAviti tumunnantakarma / kRdantatve'pyavyayatvAnna SaSThI / tathA ca tumunnantArtha eva pradhAnamiti tatraiva vidheyAzakyatvAnvaye bhAvAbhAvaniSedhanamazakyamiti(vAkyArthaH) paryavasyati / tumuno'vyayatvena Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tamasa AlokAbhAvatve zrutivirodhaH, bhUsthairyapakSazca 579 tatvamuktAkalApaH deha ityAmananti syAJcAbhAvo'pi bhAvAntaramatimathane vakSyamANakrameNa // 62 // tiSThatyurvI acakraM pavanarayavazAt bhrAmyatItyuktamAptiH sarvArthasiddhiH nissedho'pyshkyH| antata ubhayavidhivizramaNena vyAghAtAditi bhAvaH // 62 // tamasa AlokAbhAvamAtratvabhaGgaH. bhUprasaGgAttadbhamaNAdipakSaM nirAkartuM svapakSaM tAvadAhatiSThatIti-AptaH purANAdikatRbhiH tadanusAribhizca / Aptizca AnandadAyinI klIbatvaM cAzakyamityasyopapannamiti dhyeyam / antaryantuH-antaryAmiNaH / dehai: ' yasyAtmA zarIram ' ' yasya tamazzarIram' ityAdibhiH sahapaThito dhvAnto deha ityAmananti-nizcinvanti / nirbandhena tejo'bhAva iti pakSe'pi bhAva eva saH / tatra hetuH vakSyamANakrameNeti // 62 // / tamasa AlokAbhAvamAtratvabhaGgaH - --- -- prasaGgassaGgatirityAha--bhUprasaGgAditi / tadanusAribhizceti / 37* Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 savyAkhyasarvArthasiddhisahiMtatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH teSAM 'hiraNmayena savitA rathena' *ityAdizrutyanusArAt / asmin pakSe sarvalokopalambhasvArasyamasti 2 *naca gaNitAdi AnandadAyinI AryabhaTAdibhizcetyarthaH / hiraNma(Nya)yeneti-deva AyAtItyAgamanAdikaM bhacakrabhramaNAnuguNamiti bhAvaH / upalambhazca bhUmyAH sthiratayA bhacakrasya gatimattvenetyAha-asminniti / jyotizzAstre cAyaM pakSaH svIkRta bhAvaprakAzaH 1*ityAdizrutIti- 'AkAze pRthivI pratiSThitA' ityAdizrutaya AdizabdArthaH / * na ca gaNitAdIti-Adipadena padArtheSu gurutvasya Andolanasya ca bhUbhAgabhedena tAratamyaM gRhyate / tatra gaNitavirodho nAstIti AdhunikapAzcAtyagrantheSu vyaktam ; tathAhi-- _ 'Science and Hypothesis,' by H. Poincare, Translated by W. Greestreet, (1905) P. 117. The affirmation the earth turns round' has no meaning, since it cannot be verified by experiment, . . . . . . .or, in other words, these two propositions" earth turns round," and "it is more convenient to suppose that the earth turns round" have one and the same meaning. There is nothing more in one than in the other. iti / bhUbhraMmatIti vaco nArthavat / kutaH iti cet ; tathAtvasya durnirUpatvAt / ' bhUrbhamati' 'bhUbhraMmatIti kalpane lAghavam ' iti dve api pratijJe samAnArthe / ekasyA arthAdaparasyA arthe hi nAstyatizayaH' iti ca tadarthaH // Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUsthairyapakSe prAmANikaparigRhItatvam sarvArthasiddhiH 1 virodhaH ! ' *kakSIkRtaJcAyaM pakSaH kArtAntikairapi / yathA''hArya - bhaTaH saraH ] #udayAstamayanimittaM nityapravaheNa vAyunA kSiptaH / laGkAsamapazcimago bhapaJjarassagraho bhramati || AnandadAyinI 581 ityAha-kakSIkRtazcAyamiti / tadevAha - yatheti / udayAstamayanimittaM udayAstamayArtham / laGkAyAH pazcimassagrahaH / bhacakrasya hi laGkAdvIpasthAn prati pazcimagatayopalabdhiriti sampradAyaH / bhapaJjaraHbhacakram | nityapravaNa - sadAgatimatA / vAyunA kSiptaH paribhramatItyarthaH / bhAvaprakAzaH AkRSTizaktizca mahI tayA yat khasthaM guru svAbhimukhaM svazaktayA / AkRSyate tatpatatIva bhAti same samantAt kva patatviyaM khe // iti bhAskarAcAryaiH (ziromaNigolAdhyAye bhuvanakoze 6) bhuvaH AkarSaNa - zaktikathanena sAkSanirakSapradezatAratamyena padArthAkarSaNazaktitAratamyasaMbhavana padArtheSu gurutvAndolanayostAratamyamupapadyata iti bhAvaH / '* kArtAntikairapIti--atra kArtAntikairiti bahuvacanena bhuvaH sthiratvaM bahUnAM saMmatamiti bodhitam / AryabhaTTasya bhUbhramaNapakSa eva saMmata ityuktirna yuktA ; AryabhaTTenaiva bhacakrabhramaNapakSasyaiva siddhAntitatvAdityabhiprAyeNa tadIyazlokamevodAharati udayAstamayetyAdinA / atra bhUbhramaNAnaGgIkAre udayAstamayA (re ahorAtrA) nupapattiH bhUbhramaNavAdibhirucyate / tadayuktam ; pravahavAyunA grahANAM pratyaggatyaGgIkAreNodayA 2 * Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH stamayasaMbhavAt iti bhUbhramaNavAdakhaNDanAya udayAstamayanimittamityAdizzlokaH pravRttaH bhacakraM dhruvayorbaddhaM AkSiptaM pravahAnilaiH / paryetyajasraM tannaddhA grahakakSA yathAkramam // (sU. si. bhUgolAdhyAye 75) madhye samantAdaNDasya bhUgolo vyomni tiSThati / bibhrANaH paramAM zaktiM brahmaNo dhAraNAtmikAm // (sU. si. bhUgolAdhyAye 32) iti / / jagadaNDakhamadhyasthA mahAbhUtamayI kSitiH / bhAvAya sarvasatvAnAM vRttagoLa iva sthitA // (vasiSThasiddhAnte) iti // vRttA cakravadacalA nabhasyapAre vinirmitA dhAtrA / paJcamahAbhUtamayI tanmadhye meruramarANAm / / (paulizasiddhAnte) iti ca sUryavasiSThapolizasiddhAntavacanAnyavalambya vRttabhapaJjaramadhye kakSyApariveSTitaH khamadhyagataH / mRjjalazikhivAyumayo bhUgolassarvato vRttaH / / (Aryabha. gola. 6) iti // bhAnAmadhazzanaizcarasuragurubhaumArkazukrabudhacandrAH / teSAmadhazca sUmiH methIbhUtA khamadhyasthA // (Aryabha-kAlakri 15) Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] trilokIbhramaNapakSe taduktayuktiH 583 sarvArthasiddhiH iti / kaizcit 'uttAnA ha vai devagavA vahanti' ityAdinirvahaNAya AnandadAyinI nityaM trilokI bhramati zrutivAkyAnusArataH / ato bhacakra bhramati viparItaM grahAnvitam // iti gaNitaikadezimatamanuvadati-kaizciditi / bhramaNenoparyadhobhAve deva bhAvaprakAzaH iti coktam / bhAnAmadhazzanaizcaretyAdizlokena bhuvaH bhramaNaM na ghaTate ; api tu sthairyameva sidhyatItyayamaMzaH uttaratropapAdayiSyate / sarvagrahabhramaNaM ca kakSyApratimaNDalagAH bhramanti sarve grahAH svacAreNa / mandocAdanulomaM pratilomaM caiva zrIghroccAt // ityatroktam / / bhUgrahabhAnAM golArdhAni svacchAyayA vivarNAni / ardhAni yathAsAraM sUryAbhimukhAni dIpyante // ityatra bhuvaH grahebhyaH pRthaggrahaNena grahatvaM nasti bhuva iti sUcitam / grahazabdena na bhuvo grahaNam--' pazcAdrajanto'tijavAt ' ityAdi sUryasiddhAntoktaSaDDidhagatimatAmeva grahatvasya granthakRtsamatezca / udayAstamayanimittamiti zlokaH 'bhUbhagaNabhramaNasaMsthAna' ityAdibRhatsaMhitAvyAkhyAnAvasare bhaTTotpalena bhUbhramaNavAdanirAsArthamudAhRtaH / atra bhUbhagaNabhramaNasaMsthAnetyAdimUlasya bhameH bhagaNasya ca bhramaNasaMsthAnAbhijJa ityavyAkhyAya bhUmessaMsthAnAbhijJaH iti vyAkhyAnAt 'yugaravibhagaNAH' ityAdigItikApAdatRtIyazloke prAggatyA bhagaNakathanaM mithyAjJAnasiddha Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 savyAkhyasarvArthasiddhisAhatatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH bhrAntaH klaptaM trilokIbhramaNamiha sarvArthasiddhiH trailokyabhramaNaM svIkRtam ; *tadupAlabhyate-bhrAntariti / yathA svayaM bhrAmyanto bAlizAH bhuvaM bhrAmyantImabhimanyante tathedamiti bhAvaH / *yadi sthiratayaiva dRSTAnAM grahanakSatrANAM bhramaNaM kalpyate ____ AnandadAyinA gavAnAmuttAnatAsambhavAduttAnatvaM bhramaNe liGgamiti bhAvaH / yathA svayamiti--'uttAnA ha vai' ityAdeH 'prajApatirAtmano vapAmudakkhidat' bhAvaprakAzaH tAtparyeNeti sUcitam / etacca anupadameva sphuTIbhaviSyati / '*upAlabhyata iti -- uttAnA ha vai devagavA' ityAdau uttAnatvAdipratItistu bhuvo golAkAratvena sthiteriti ; -- bhUmeH piNDaH' ityupakramya yo yatra tiSThatyavanI talasthAM AtmAnamasyA upari sthitaM ca / sa manyate'taH kucaturthasaMsthAH mithazca te tiyagivAmananti / adhazziraskAH kudalAntarasthAH chAyAmanuSyA iva nIratIre // (ziromaNi. golA. bhuvanako. 19-20) ityAdAvupapAditA / 'yugaravibhagaNAH' iti zloke avizeSeNa grahANAM bhuvazca prAggatikathane'pi bhuvaH prAggatikathanaM mithyAjJAnasiddhatAtparyeNetyuktiranuciteti zaGkate-2* yadi sthiratayetyAdi / atra sthiratvaM gatyabhAvaH / sa ca nakSatrANAM nirvyApAratvAt svarasata evopapannaH / grahANAM tu pravahAdhInapratyaggatimattve'pi sA gatiritarAdhIneti uttaradezasaMyogAnukUlo vyApAro'nyaniSThaH na svAyatta iti bhAvaH / prAggatistu Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] trilokabhrimaNapakSadUSaNam vinigamanAvirahapAraharaH 585 sarvArthasiddhiH tadavizeSAzavo'pi kalpyatAmiti cenna; '* apekSitasyA nyathaiva siddheH / atra 'anulomagatiausthaH' ityAdiSu sthApitasya AnandadAyinI ityAdivadarthavAdatayA'nyaparatvAditi bhAvaH / apekSitamyeti--udayAstamayAdarityarthaH / yadvA uttaanaadivaakynirvaahsyetyrthH| nirvAhatUkta eva / anulomagatiausthaH yadvajantuzcarati bhUmadhye / nityaM bhrAmyati bhUmiH nityapravaheNa vAyunA nunnA / iti jyotizzAstraikadezinAM mataM ; nirAdhArA bhUmiH nityamadhaHpAtinI yasmAt / iti jainamataM ca dUSayitumanubhASate----atrAnulomagatirityAdinA / bhAvaprakAzaH grahANAM na dRzyata eva / yathoktam-'idAnIM grahANAM pUrvagatimanupalakSitAmapi dRSTAntena dRDhIkurvannAha yAnto bhacakre laghupUrvagatyA kheTAstu tasyAparazIghragatyA / kulAlacakrabhramivAmagatyA yAnto na kITA iva bhAnti yAntaH / / (ziro. golA. madhya-vasanA. 4) iti / '* apekSitasyeti - ayanasaMkramaRtubhedagrahaNAdaya ihApekSitazabdArthaH / * anyathaiva-grahANAM prAggatyaGgIkAreNaivetyarthaH // 3 * sthApitasyeti--anekagrahANAM prAggatyaGgIkAre gauravaM ekasyA bhuva eva bhramaNAGgIkAre lAghavamityasmin pakSe yuktiruttaratra zaGkAvasareSu vyaktIbhaviSyati / anulomagati sthaH pazyatyacalaM vilomagaM yadvat / acalAni bhAni tadvat samapazcimagAni laGkAyAm // bhacakre laghupUNA yAnto na kAmAlA. madhya-bara Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH bhUbhramaNavAdasya *jainoktasya ca bhUpatanasya bhrAntikalpi bhAvaprakAzaH iti ca zlokaH / 'yugaravibhagaNAH' 'prANenaiti kalAM bhUH' ityAdirAdizabdArthaH / siddhAntazekhare zrIpatizca imAmeva kArikA bhUbhramaNasthApanaparatayA vyAcakAra-- naustho'nulomagamanAdacalaM yathA na cAmanyate calati naivamilAbhrameNa / . laGkAsamAparagati pracaladbhacakramAbhAti susthiramapIti vadanti kecit // iti / atra anulomagatiausthaH ityAdizlokottarArdhe nausthaH pazyatIti padadvayAnuSaGgeNa acalAni bhAni samapazcimagAni pazyatIti yojanayA nausthAnAbhiSiktabhUsthaH bhacakra sthiramapi calatvena jAnAtIti bhAvaH // _1* jainoktasyeti-yadyapi; bhapaJjarasya bhramaNAvalokAdAdhArazUnyA kuriti pratItiH / khasthaM na dRSTaM ca guru kSamAtaH khe'dhaH prayAtIti vadanti bauddhAH / (ziro-golA bhuvanakoza 7) ityato bauddhairapi bhUpatanamuktamiti jJAyate ; tathA'pi tatra anupapattiparihArapUrvakaM jainaiH vyavasthA kRtetyavagamyate ; yathA dvau dvau ravIndU bhagaNau ca tadvadekAntarau tAvudayaM vrajetAm / yadabruvannevamanambarAdyAH // (ziro-go. bhuvana 8) iti / ataH bauddhoktasyetyanuktvA jainoktasyetyuktiH / zrIpatizca spaSTameva bhapatanaM etacchlokoktayuktyA jainasaMmatamityAha siddhAntazekhare (TippaNe)-- adhaH patantyAH sthitirasti noAH nabhasyanante'tra vadanti jainAH / Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH bhUbhramaNapakSAnuvAdaH 587 tatvamuktAkalApaH tathA mediniibhraantipaatau| sarvArthasiddhiH tatvamatidizati-tatheti / iSIkAmotapatrikAdivat svadezaM bhAvaprakAzaH dvaudvau ravIndU dviguNAM bhasasthAM caturvidhastambhanibhaM ca merum / / iti / 1* tatheti-bhrAntaiH klaptAvityarthaH / taduktaM goladIpikAyAM paramezvareNa pUrvAbhimukhaM bhramati kSoNI nAsti bhramaH khagANAm / iti kila vadanti kecit nAbhimataM tadapi cAryabhaTTasya // iti| 'anulomagatirnosthaH' iti kArikA cetthaM vivRtA tenaiva bhaTTadIpikAyAm - 'bhUmeH prAggamanaM nakSatrANAM gatyabhAvaM ca kecidicchanti ; tanmithyAjJAnavazAdityAha-anulomagatirityAdi / yathA nauyAnaM kurvan puruSaH anulomagatiH-svAbhimatAM pazcimAM dizaM gacchan / acalam-nadyA ubhayapArzvagatamacalaM vRkSaparvatAdi vastu vilomagaMprAcI dizaM gacchadiva pazyati ; tathA bhAni nakSatrANi laGkAyAM samapAzcamagAni kartRbhUtAni acalAni-bhUmigatAnyacalavastUni karmabhUtAni vilomagAnIva-prAcI dizaM gacchantIva pazyanti / laGkAdiviSuvaddezeSveva nakSatrapaJjarasya samapazcimagatvam / evaM tArANAM mithyAjJAnavazAdutpannAM pratyaggamanapratItimaGgIkRtya bhUmeH prAggatirabhidhIyate; paramArthatastu sthiraiva bhUmirityarthaH' iti // sUryadevayajvA'pi 'bhacakraparivartAnAM bhUmAvadhyasyopadezakAraNamAhaanulomagatiriti' ityavatArya paramezvaravadeva vyAkhyAya ; 'evaM bhacakrasyaiva pratyaggamanaM bhUmeH prAggatitvenAdhyasyati na tu paramArthato bhUme Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [ jaDadravya bhAvaprakAzaH bhramaNamastIti navamaM sUtram - udayAstetyAdi ' ityudayAstetyAdizloka mavatArayAmAsa || 6 yadyapi zrIpatinA iyaM kArikA bhUbhramaNasya tAtvikatvaparatayA vyakhyAteva pratibhAti ; tathA'pi tenaiva AryabhaTa zlokavyAkhyAcchAyApannasvavAkye kecidityuktayA iyaM vyAkhyA keSAM citsaMmatA na tu svAbhimateti sUcitam / atredamavadheyam - yadyapi 'yugaravibhagaNAH ; iti zloke upakrame bhuvo grahANAM cAvizeSeNa prAgatimattvamabhihitam / tatra bhuvaH prAggatimattvaM mithyAjJAnasiddhaM ? Ahosvit pravahAdhInamapaJjarapratyagbhramaNaM mityAjJAnasiddhamiti vicAre anulomagatinasthaH ityasya prathamakoTiparatvamevAcitam / bhUgrahamAnAM' iti pUrvaM bhuvaH grahANAM cAvizeSeNa dIptimuktA anantaraM ' vRttabhapaJjaramadhye ' ' yadvatkadambapuSpagranthiH ' ityAdizlokadvayena bhUgoLasvarUpamupapAditam / tatra bhuvaH vRttabhapaJjarasya ca prasaGgo vartate / tatra 'paJjarassagraho bhramati ' ityuttarazloke bhapaJjarapadopAdAnena ' vRttabhapaJjaramadhye ' iti zlokArtha eva dRDhIkriyate iti sphuTaM pratIyate. ataH pUrvazlokaH bhUgolasvarUpavizeSanirNayArthameva pravRtta ityubhAbhyAmapyaGgIkaraNIyam / tatra bhUbhramaNavAdinA susthirasya bhapaJjarasya laGkAsamapazcimagatvena calatvena jJAnaM mithyA ityarthaH prAdhAnyeneopapAdanIyaH / tatra bhUgolasvarUpa - nirNayazca Arthika eva bhavati na tu zAbdaH / pUrvazloke mithyAjJAnaviSayabhUtArthasya uttarazloke bhapaJjarassagraho bhramatIti sthApanena tadapi mithyAjJAnasiddhameveti bhavatA vAcyamiti sarvalo ko pahAsaprasaGgaH / pazyatIti pUrvazloka upAdAnAt pUrvazlokamAtraM mithyAjJAnaparamiti uttarazloke pazyatIti padAnupAdAnena tAtvikArtha evottarazlokArtha ityakAmenApi bhavatA'pi svIkAryam / evaM ca vRttabhapaJjaramadhye iti loke bhUgolassarvato Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara:] AryabhaTasya bhUbhramaNapakSatAtparyAbhAvaH 589 bhAvaprakAzaH vRttaH iti bhuvaH prasaktirvartate / tatra bhUH tiSThati calati veti saMdehe yugaravibhagaNA iti zlokArthAnusandhAnena bhuvazcalanasyaiva pratItiH na tu sthiratAyAH / calanapratItimeva bhrAntirUpAmupapAdayituM anulomagati stha ityAdikArikA pravRttA / anantaraM ca susthirasyaiva bhapaJjarasya calanajJAnaM kiM na syAt ? iti zaGkAnivRttyarthaM 'bhacakraM dhruvayovRddham ' ' madhye samantAdaNDasya' iti pUrvodAhRtasUryasiddhAntazlokadvayAnurodhena bhUgolasya sthiteH ; bhacakrasya pravahAnilena bhramaNasyaupariSTAdbhagolo'yaM vyakSe pazcAnmukhassadA / (sU. si. bhUgoLAdhyAye 55) iti sUryasiddhAntAnurodhena laGkAsamapazcimagatvasya ca nirNayena tatra bhUgolasthiteH pUrvazlokena bhapaJjarasthiteruttarazlokena svarUpavizeSanirNaya iti suspaSTaM pratIyate / ato'tra susthirasya bhapaJjarasya calatvena jJAnaM mithyetyAryabhaTamyAzayavarNanamayuktam ; ' mandAmareDyabhUputra' ityAdisUryasiddhAntAnusAreNa bhAnAmadhazzanaizcaretyAdinA atra ca grahakakSyAvarNanaM bhuvaH sthiratvaM draDhayati bhramaNaM cApAkarotItyupariSTAnnirUpayiSyate / lallAcAryeNa varavazena kuzezayajanmano na calatIti vadanti manISiNaH / iti bhuvo'calatvokteH ; bhuvaH prAggatyaGgIkAre doSANAmabhidhAnAcca / lallAcAryazca AryabhaTaziSya iti 'tathAca tacchiSyo lallAcAryaH' iti kAlakriyApAdastha 10 mazlokavyAkhyAnAvasare paramezvareNa bhaTadIpikAyAM sAdhitam / varAhamihireNApi paJcasiddhAntikAyAM paJcamahAbhUtamayaH tArAgaNapaJjare mahIgolaH / ... 'khe'yaskAntAntasstho loha ivAvasthito vRttaH // iti bhuvaH sthiratvamabhidhAya gatimattve doSANAmabhidhAnAcca varAhamihirasyApi bhUsthairyameva prAcInasiddhAntAnusAreNAbhimatam / ato'tra sUrya Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH muzcantI drutataramadharottaravRttyA bhUbhramati 'iti hi tdbhaantipkssH| *atrotkSiptAzzilAdayaH svadeze tadAsanne vA kathaM nipateyuH? nityaM AnandadAyinI bhUbhramaNapakSe dUSaNamAha-tatrotkSiptA iti / yatra sthitenotkSepaH kRtaH bhramaNe sati tadanyadezasyaiva tadAkAzaRjupradezatvAt tadanyadeze patanaM syAt / prAgdezapatanArthaM kSiptasya pASANAdeH iSuyantrakSiptapASANAdivat bhAvaprakAzaH siddhAntAnusAryartha eva anulomagatinau~stha ityatra vivakSita iti zrIpaterAzayaH / AcAryapAdAzca lallavarAhamihirAcAryoktadizA bhuvaH bhramaNapakSe dUSaNamabhidhAsyantaH tathaiva dUSaNamabhidadhAnasya zrIpateH svasya ca taduktadizaiva anulomagatinausthaH ityatra siddhAntAnusAryartho'bhimata ityAzaya sphuTataramabhivyaJjayantIti / pUrvAbhimukhe bhrame bhravaH (dhIvRddhidatantraM mithyAjJAnA. 43) bhramati bhramasthiteva kSitirityapare vadanti noDDugaNaH / (paJcasiddhA 13-6) pUrvAbhimukhaM bhramati kSoNI nAsti bhramaH khagANAm // (goladIpikA 27) ityAdiSUktaM bhabhramaNaprakAraM nirdizati-* iti hi taddhAntipakSa iti / atra bhuvaH bhramivat pArzvabhramaNamapyupaskRtam / * zilAdaya itiuttaratra zaravihaGgAdInAmapItyanuvAdagranthe zarasyaiva prathamagrahaNena zarAdaya iti pAThassyAditi pratibhAti : jyotiSagrantheSvapi zarasyaiva nirdezAcca / Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUbhramaNapakSadUSaNam sarvArthasiddhiH ca svadezapazcimabhAga eva teSAM nipAtassyAt 'uDDInAtha pakSiNo na kulAyamAsIdeyuH / pratyaGkukhaM ca gacchatAM duHkhenApi na saMni AnandadAyinI kSepaH parabhAge pAtaprasaGgazcetyarthaH / uDDInAzceti -- tIvrataraM bhramaNena pratikSaNaM kulAyAdipuro dhAvanne (ni) vAnudhAvatA dUrastha eva syAdityarthaH / pratyaGmukhaM patatAmiti ------ yatra pakSI tatra kulAyAdessannidhyasambhavAditi bhAvaH / prAGmukhamiti--- uddezyadezasya pUrvanyAyena davIyastvAditi bhAvaprakAzaH 1 * nipAtassyAditi / ayamarthaH - iSavo'bhinabhassamujjhitAH nipratantassyurapAMpaterdizi / (dhIvR. taM mithyA 42) ityabhihito lallAcAryeNa / 2 * uDDInAzceti - yadi ca bhramati kSamA tadA svakulAyaM kathamApnuyuH khagAH ? 591 iti tatpUrvArdhena tenaivokto'yamarthaH / yadyevaM zyenAdyAH na khAtpunaH svanilayamupeyuH / iti ' bhramati bhramasthiteva' ityAdizvokottarArdhenokto varAhamihirAcAyeNApi (paM. si. 16-5) / mambaraca vihagAH svanIDa mAsAdayanti na khalu bhramaNe gharitryAH / iti zrIpatinApi (siddhAntazekhare ) / kiJcAmbudA api na bhUripayomucassyuH dezasya pUrvagamanena cirAya hanta | Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH kRSyeran ekadezasthite ca varSati balAhake *muhUrtamAtrAnmahI zatayojanA sicyeta / atikuzalAnAmapi dhanvinAM dakSiNottaradezAvasthita *sthiralakSyavedho na syAt / *zaravihaGgAdInAmapi dharaNIsamameva vAyunA nodanAnnoktaprasaGga iti cenna tathAvidhasya AnandadAyinI bhAvaH / nanu zaraviha(zaratara)GgAdi kSiptaM tIvratareNa vAyunA nodanAt yatra svagantavyadezaH tatra gacchatIti naite doSA iti zaGkatezaravihaGgAdInAmiti / tathAvidhasyeti-tathAca pUrvoktadoSAssyuriti bhAvaH / bhAvaprakAzaH iti siddhAntazekhare zrIpatyuktaM dUSaNaM vizadayati-* ekadezasthite cetyAdi / * muhUrtamAtrAt zatayojanetyAdiyojanazatAni bhUmeH parimANaM SoDaza dviguNitAni / (paM. si. 13-18) iti dvizatottaratrisahasrayojanaH paridhiriti varAhamihiroktayA trisahasrayojanaH paridhirityapi anyeSAM pakSamsyAt ; tatpakSAnusAreNAcAryairuktam / * lakSyavedho na syAditi -- daivajJavilAse pratidinamadhaH patantIM prAhujainAH nabhasyanante'smin / iti adhaHpatanaM prastutya bhramaNapakSe pUrvoktadUSaNAnyupanyasya ; yadyavaMgamA dhAtrI nizcalapakSaNa viyati khacareNa / saMvRttA bhavati tathA yadi mandaM mandamutpatatyeSA // iti utpatanapakSe etaddaSaNamuktam / etAvatA jyotiSoktadUSaNAnyupanyastAni ; atha AdhunikakalpakAnAM taduktadUSaNoddhAraM zaGkate* zaravihaGgAdInAmapIti / tatra bhuvo bhramaNaM kiM vAyunA kiM svata iti vikalpya prathamapakSe dUSaNamAha-* tathAvidhasyeti / Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUbhramaNahetuvAyunirAsaH sarvArthasiddhiH prabalamArutasyAnupalambhanirastatvAt / sarveSAM pratyaGkukhagatipratirodhaprasaGgAcca / yo hi mahApRthivIM prabhaJjanaH prasabhamAvartayati taM kathaM laghIyAMso vihaGgAdayaH pratisareyuH ? kintu pRthivyAH pUrvameva prAGmukhaM dUramapanIyeran; kiMca jyotirgaNabhramaNahetumaruitaH zAstrAbhyanujJAnAt pratyakSavirodhAbhAvAcca saMgRhyate / bhUbhramaNahetustvasau 593 AnandadAyinI - tadaGgIkAre bAdhakamapyAha - sarveSAmiti / AkAzasaMcAriNAmityarthaH / tadevopapAdayati-yo hIti / kiJca bhUbhramaNe kAraNAbhAvamapyAhakiJceti / zAstradRSTaviruddhakalpane'pi bhuva eva tAdRzabhramaNasAmarthyaM bhAvaprakAzaH bhUvAyurAvaha iha pravahastadUrdhvassyAdudvahastadanu saMvahasaMjJakazca / anyastato'pi suvahaH paripUrvako'smAt bAhyaH parAvaha ime pavanAH prasiddhAH // - (golAdhyA. bhuvana. 1) bhUmeH bahirdvAdazayojanAni bhUvAyuratrAmbudavidyudAdyam / ( golAdhyA. bhu. 2) iti zAstreNAsmAbhirbhUmerbahirvAyuvizeSA aGgIkriyante ; kalpakena tu bhuvo bhramaNaM kalpanenaiva bodhanIyam; vAyuvizeSasya tu pratyakSeNa kiyaddaramupalabdhirvartate / tatastatprAbalyaM tUpalambhena na nizcetuM zakyata iti 38 SARVARTHA Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH zAstropalambhavirodhAnna kalpyaH / 'bhuva eva vaayuvddRssttvshaattaadRshbhrmnnopptteH| syaadevm| kinacchinnam? iti cenna; *upalambhAnusArasya chinnatvAt / ata evAnantatArAgrahabhramaNakalpanAdeka AnandadAyinI karupyatAM kiM tAdRzavAyunetyAha---bhuva eveti / kiM nazchinnamitibhUbhramaNasyAbhISTasya siddhatvAditi bhAvaH / upalambheti-- bhuvaH stharyasyopalambhAdityarthaH / ata eveti-upalambhavirodhAdevetyarthaH / nanu tarhi bhacakra bhAvaprakAzaH bhAvaH / svata eva bhramatIti dvitIyapakSamutthApayati- *bhuva evetyaadi| taddaSayati-2* upalambhAnusArasyeti / bhUmebahiH prabalavAyuvizeSakalpanena pUvoktadUSaNaparihArAGgIkAre upalambhasvArasyaM chinnameveti bhAvaH / ayamAzayaH-sagrahabhapaJjarabhramaNaM pratyakSatassiddham / bhUgolabhramaNaM tu na pratyakSam / api tu kAlpanikameva / tatra dUSaNaprasaktau bhUgolasthapRthivIbhAgasya vAyumantarA bhramaNamya pratyakSatamsiddhatve'pi bhogolasya svabhAva. vizeSAdbhamaNAmatyaparA klpnaa| pakSyAdInAM nodanahetuvAyuvizeSaprAbalyakalpanena pUrvoktadUSaNaparihAre'pi tAdRzaprAbalyamanupalabdhamiti tadapi kalpanIyam / kiMca bhuvaH svabhAvavizeSAzramaNakalpakena vAyuvizeSamantareNa svabhAvavizeSeNa pUrvoktadUSaNAnAM parihArasaMbhavAt vAyuvizeSo vA' kutaH parikalpayaH? kiMca svabhAvavizeSoktiH pratyakSasiddha evArthe prAmANikAnAM na tu kAlpanike'rthe ; bhuvastu acalatvameva pratyakSasiddham / tadeva svabhAvataH / yathoktaM bhAskaraNa-'maruccalo bhUracalA svabhAvataH' iti / atassarvasyApi parikalpanayA bhuvaH acalatvopalambhe bhrAntitvakalpana Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUsthairye jyautiSikanibandhasaMmatiH bhAvaprakAzaH mayuktam / udayAstamayAdau grahANAM sthUlatayA darzanaM ucca sthitidazAyAM kiMcitsUkSmatayA darzanamanubhavasiddham / nakSatrANAM tu na tathA / bhUbhramaNapakSe ubhayorapyudayAstapUrvakabhramaNAbhAvena nakSatrANAmapi grahavadeva sthaulyAM saukSmyavizeSadarzanaM vA; nakSatrANAmiva grahANAmapi sthaulyasaukSmayavizeSadarzanaM vA syAt / asmanmate tu grahANAM bhramaNaM nakSatrANatvamaNamiti grahANAM kSitijasaMnidhyasaMnidhibhyAM sthaulyasaukSmadarzanayorupapattiH / taduktaM zrIpatinA - 595 vasundharAgoLaniruddhadhAmA dUrasthito'yaM sukhadRzyabimbaH / mahIjavRtopagato vivasvAn ato mahAn bhAtyaruNo virazmiH // (siddhAntaze) mandAdadhaH krameNa syuH caturthI divasAdhipAH / varSArdhipatayastadvat tRtIyAzca prakIrtitAH // iti / bhAskareNApi ucca sthito vyomacarassudUre nIca sthitasyAnnikaTe dharitrayAH / ato'Nubimba: pRthulazca bhAti bhAnostathA''sannasudUravartI // (ziromaNi - goLA, chedyakA - 22) udayAstamayanimittamityAdinA sagrahabhapaJjarabhramaNavAdinaH aryabhaTasya bhUbhramaNapakSe idaM na yujyata iti vivakSitam / evaM-- bhAnAmadharazanaizcarasuragurubhaumArka zukrabudhacandrAH / teSAmazca bhUmiH methIbhUtA khamadhyasthA // iti aryabhaTIyagrahakakSyAvacane methIbhUtetyanena bhUmeH sthiratvaM pratijJAtam | tatra ca uktagrahakakSyAkramo mUlam / bhUbhramaNavAdibhistu naivaM kakSyAkrama ucyate iti / evam -- 38* - Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya bhAvaprakAzaH UrdhvakrameNa zazino mAsAnAmadhipAH smRtAH / horezAssUryatanayAdadho'dhaH kramazastathA // . (sU . si. bhUgolA. 78-79) itIdaM kArikAdvayaM raGganAthadaivajJena vivRtam - zaneH sakAzAdadhaH kakSyAkrameNa caturthasaGkhyAkA grahAH dinAdhipatayo vArezvarA bhavanti / yathA zaniravicandrabhaumabudhaguruzukrAH iti tatkramaH / varSasya SaSTyadhikazatatrayadinAtmakasya svAminaH tadvat mandAdadhaHkrameNa tRtIyasaGkhyAkA grahA uktAH / cassamuccayArthe / tatkramazca yathA-zanibhaumazukracandragurusUryabudhA iti candrAtsakAzAt UrdhvakakSAkrameNa grahA mAsAnAM triMzadinAtmakAnAM svAminaH kathitAH / tatkramazcacandrabudhazukraravibhaumaguruzanayaH iti / zanessakAzAdadhaHkramazaH adhaH krameNa horezAH iti // evaM uktakakSyAkramAGgIkAre rAzyAdhipatyopapattirapi / ayamarthaH ssArAvaLyAM samyagupapAditaH (3-10). dvAdazamaNDalabhagaNastasyArgha siMhato ravirnAthaH / karkaTakAtpratilomaM zazI tathA'nye'pi taddAnAt // iti / bhapaJjarassagraho bhramatItyatra bhagolIyakrAntivRttAntargatarAzyAdhipatyaM grahANAM uktakakSyAmanusRtya bhramaNAGgIkAre upapadyate / bhUbhramaNapakSe tu nopapadyata iti gUDhAbhisandhiH / tatprakaTanaM prathamata eva kRtam / upalambhAnusArasyetyatra tadetatsarvamAbhapretam / trilokazibdArthazca jyautiSikairevamuktaH, yathA sUryasiddhAntAnusAriNA bhAskarAcAryeNabhUlokAkhyo dakSiNo vyakSadezAt tasmAtsaumyo'yaM bhuvaH svazca meruH / Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUbhramaNasAdhakalAghavatarkanirAsaH 597 * tatvamuktAkalApaH tadrAntau prAkpratIcoH prasajati patane pratriNostA sarvArthasiddhiH bhramakalpanaM varamityayuktam / tArAbhramaNAderAgamikasyAkalpyatvAca / tadetatsarvamAbhapretyAha-taddhAntau iti // AnandadAyinI bhramaNamapi na syAdityatrAha-tArAbhramaNAderiti / idamupalakSaNam-tArAdevidezaprAptizca dRzyata iti bhramaNaliGgaM tatrAsti ; na ca bhUbhramaNe liGgaM vAstIti bhAvaH / nanu tArAdeH dezAntarasthatayA darzanaM na talliGgaM bhAvatumarhati ; bhUbhramaNena draSTuH viprakarSamAtrAdapi tatpratIteriti cenna ; tArAderdezAntarasthatAjJAnaM tatraiva gatimanumApayati / parAmarzasya svaviSayasamAnAdhikaraNasyai(Nataya)vAnumApakatvAt / sthirasya parvatAdernikaTadRSTasya dUre dRSTistu na parvatasya gatimanumApayati ; tatra draSTurgatimattvasya pratyakSadRSTatvena anyathAsiddhatvAt na ca tArAderanekasya bhramaNakalpanAgauravam ; cakrasyaikasyaiva bhramaNakalpanAditi bhAvaH / tadbhAntAviti bhAvaprakAzaH iti / tatraiva jambUdvIpAdikamuktam bhUmera) kSArasindhorudaksthaM jambUdvIpaM prAhurAcAryavaryAH / ardhe'nyasmin dvIpaSaTkasya yAmye kSArakSIrAdyambudhInAM nivezaH / / iti / evaM varSAdivibhAgo'pi bhuvarloka evopapAditaH / plakSAdidvIpavibhAgo'pi upapAditaH / ayamevArthaH daivajJavilAse vistareNoktaH / paurANikI prakriyA tu zrIviSNupurANAdau draSTavyA / . Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 savyAkhyAsarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya - 6 tatvamaktAkalApaH ratamyam / pAte guAstu tasyAH pralaghu divi samutkSiptamenAM na yAyAt // 63 // sarvArthasiddhiH bhUpatane doSamAha-pAte iti / ayaM bhAvaH-pAto hi bhuvaH na tAvadupalambhAgamAbhyam! tayoriha tadviparItatvAta / nApyanumAnataH gurutvAtpatanasya pratibandhake nirodhopapatteH / AnandadAyinI mUlasya prAkpratIcoH patriNoH patane tAratamyaM-vyatyAsaH prasajati-prAkpatataH pazcimatvaM pratyakpatataH prAktaM prasajatItyarthaH / nanu patanasya prAmANikatve doSaH kathaJcitparihartavya ityatrAhaayaM bhAva iti / patane pramANAbhAvAditi bhAvaH / nanvanumAnameva pramANamityAha-gurutvAtpatanasyeti / gurutve'pi dRDhatarabaddhasya patanAbhAvAvyabhicAra iti bhAvaH / pratibandhakAbhAvavizeSitaM gurutvaM patana bhAvaprakAzaH 1*bhUpatane iti-yadyapi lallAcAryeNa jainasaMmatapatanapakSa iva utpatanapakSe'pi yadi gacchati bhUradhomukhI gagane kSiptamupaiti no mahIm / yadi vordhvamupaiti sA tadA nikaTaH kiM na bhevadbhapaJjaraH // (zISyadhI. taM. mithyA 38) ityanena doSa uktaH / tatra utpatanavAdI ko vA dArzanika iti na jJAyate; Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH bhUpatanavAinirAsaH 599 sarvArthasiddhiH nirAlambe niravadhau nabhasi nityaM nipatantImalabdhapratiSThAM bhuvaM kaH pratirundhyAditi cenna; 'vAsudevasya vIryeNa vikRtAni' ityAdinA tatsiddheH / bhUpatane cotkSiptAzilAdayo na kadAcidbhuvaM praapnuyuH| gauravaprakarSakASThAbhUtAdbhUmaNDalAdatilaghIyasAM rajaHprabhR AnandadAyinI liGgamiti codayati-nirAlambe iti| niravadhitvaM-santatapatanahetuH / tathA ca sarvadA nirAlambatve sati gurutvAt santatapatanamanumIyata ityarthaH / hetvasiddhimAha - vAsudevasyeti vAsudevasya vIryeNa vidhRtAni mahAtmanaH / iti viSNupurANAdau bhUmyAdevidhRtatvapratIterityarthaH / pramANAbhAvamuktA bAdhakatarkamapyAha-- bhUpatane ceti / urikSaptazilAdeH patanena bhUpradezaprAptisamaye'ndhakUpAdau prathamapatitazilA(tala)vat bhuvo'tivegenAdhaHpAtAt pazcAtpatacchilAyAH prAkpatacchilAprAptayabhAvavat bhUprAptireva kadApi na syAditi bhaavH| nana prathamaM patattRNAditaH pazcAkSiptapASANAdikaM patanakAla eva vegAtizayAtprAptamuvaddaSTamityatrAha-gauravaprakarSeti / nanvatyantagurubhUtasyApi potasya jaladheH patanaM mandaM dRzyate; vAlukAyAstu laghIyasyAH zIghraM dRzyata iti kathamapahAsyatA? ityatrAha-- parAvaprakAza atassapakSo buddhyA parikalpitassyAt / tatra patanapakSoktadUSaNaireva utpatanapakSepi doSamsUha iti tAtparyeNa bhAskarAdibhirutpatanapakSe doSo nokta iti bhAvenAcAryairapi sa pakSo nopanyastaH // Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH tInAmadhikapatanakalpanaM caaphaasym| potavAlukAdinyAyastviha durvacaH upaSTambhakAdivizaSasyAnabhyupagamAt / tatkalpane ca tasyApyanyatkalpyaM ityanavasthAnAt / vAyuvizeSasyopaSTambhakatvakalpane tenaiva nityamapatanamiti kiM na rocate? tadiha yuktimAtrazaraNAnAM nirAdhArApi svabhAvAdeva tiSThati bhUmiH / AnandadAyinI potavAluketi / tatra yuktaM gurutarasyApi potasya pRthutayA jalena pratibandhAt patane vegAbhAvaH ; na cAtra tathA pratibandha iti bhAvaH / nanvatrApyupaSTambhakamastvityatrAha-tatkalpane ceti / tathAca gauravAmiti bhAvaH / nanu vAyuvizeSa upaSTambhakanirapekSa upaSTambhako bhavatvityatrAha-vAyuvizeSasyeti / vAyuvizeSasyopaSTambhakasya kalpanApekSayA svabhAvAdavasthAnaM kalpyatAm ! lAghavAt ityAha--tadiheti / bhavadbhiH kimiti . bhAvaprakAzaH 1* svabhAvAdeveti-yathA''ha laghvAryabhaTaH - (mahAsiddhAnta 16-4) anilAdhArAH kocat kecillokA vasundharAdhArAH / vasudhA nAnyAdhArA tiSThati gagane svazaktyaiva // iti / bhAskarAcAryairapi- (zirAmANa. golA. bhuvanako 2) bhUmeH piNDazzazAGkajJakaviravikujejyArkinakSatrakakSyA vRttavRtto vRtassan mRdanilasalilavyomatejo mayo'yam / nAnyAdhAraH svazaktyaiva viyati niyataM tiSThatIhAsya pRSThe niSThaM vizvaM ca zazvatsadanujamanujAdityadaityaM samantAt // Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUpatanavAdanirAsaH 601 sarvArthasiddhiH AgamAnuvidhAyinAMtu sarvAdhAreNa brahmaNA *sopadhAnaM nirupadhAnaM ca vidhRteti|at eva pRthivyAdhArasthiratarakaparaklUptiH ni * AnandadAyinI nAbhyupagamyate ? ityatrAha--AgamAnuvidhAyinAmiti / sopadhAnaM-- kUrmadiggajanAgarAjAdizarIradvArakam ; saGkalpamAtreNa ca dhRtirityarthaH / ye tu zaivAH sAmudrAmbhasi vinyastakarparasthA tu medinI / saMkSobhaM sA tu nAyAti taraGgAvartasaMkulA // ityAhuH; tanmatamanuvadati-ata evetyAdinA / bhAvaprakAza iti / 1*sopadhAnamiti-AdizeSakamaThAditAtparyeNa kaTAhabahirAvaraNatAtparyeNa ca / *nirupadhAnAmiti / 'vAsudevaH paraM brahma' ityArabhya saMkarSaNAniruddhAdisRSTimabhidhAya bibhrANaH paramAM zaktiM brahmaNo dhAraNAtmikAm / madhye samantAdaNDasya bhUgolo vyonni tiSThati // iti sUryasiddhAnte upasaMhRtam / * nirasteti-ayaM pakSo bhAskareNApi nirastaHmUrto dhartA ceddharityAstatonyaH tasyApyanyo'syaivamatrAnavasthA / antye kalpyA cet kimAghe svazaktiH kiM no bhUmeH sASTamUrtezca mUrtiH // Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 savyAkhyasarvArthAsaddhisahitatatvamuktAkalAye [jaDadravya sarvArthasiddhiH rstaa| karparasyApi nirAdhArasya sthitynupptteH| caturudadhisaMkSobhasahatvasya pRthivyAmeva kalpayitavyatvAt / '*yeca patanotpatanasvabhAvabhUtacatuSTayamayatvAnna patati notpatati ca bhUpiNDa ityAhuH; teSAmanyUnAnatiriktatAdRzAvasthAnocitaparimANairbhUtairArabdhaH paridRzyamAnamRcchilAdivilakSaNazcAgatyA'nya eva bhUpiNDa ityAdikalpanA kevalamUhamAtrasiddhA / *anye dakSiNottaradhruva AnandadAyinI dUSaNamAha- karparasyApIti / bAdhakaM pariharati-caturudadhIti / ye cetivAyutejasorutpatanasvabhAvatvAt bhUjalayoH patanasvabhAvatvAt parasparakAryapratibandhenAvasthAnamityarthaH / teSAmiti-dRzyamAnasya bhUpiNDasya pRthivIbhUyastvena bhUtAntarAvayavasamatvAditi bhAvaH / __'ubhayorbhUnA dhruvayoH vidhRteyamayaskAntanityA bhUH / iti jyotirmatamanUdya dUSayati-anye ityAdinA / marIcisiddhAntaM bhAvaprakAzaH 1*ye ceti-ayaM pakSaH udAhRtajyautiSikagrantheSu nopalabhyate / *anye iti-lallavarAhamihirAdayaH ; yathA madhye'yaskAntAnAM yathAsthito'yoguDaH khamadhyasthaH / . tadvadanAdhAro'pi hi sarvAdhAro mahIgoLaH // (dhavRddhidatanaM bhUgolA. 2) iti / yadvatkadambapuSpagranthiH pracitaH samantataH kusumaiH / tadvaddhi sarvasatvaiH jalajaiH sthalajaizca bhUgoLaH // (Aryabha. go. 7) Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] bhUsaMsthAnAdI matabhedAH tannirAsazca 603 sarvArthasiddhiH yorayaskAntasamAdhiM bhUgoLe cAyassamAdhimAropayanti ; te'pi klpnaagaurvophtaaH| bhUgoLasyaiva hi tAdRzazaktikalpanaM yuktam ! na tu davIyasorAtmasthitinirvAhasApekSayo'vayoH / *kacidbhUgoLaghanamadhyadeza eva sarveSAmadho'dhodezaH / tadabhimukhadattacaraNa eva sthalajalacarassarvo jantuvargaH / bhUmistu tadAzritA nAnAkesara AnandadAyinI dUSayati--kecidityAdinA / bhUgoLasya piNDamya madhyadezaH kaThinIbhUtapiNDAkAreNa paritazca ghanIbhUto bhUgoLo madhyasthasauramaNDalakasauraprabhAnyAyena vartate / tanmadhyasthakaThinapradezanyastacaraNAstadabhimukhAzca sarve jantavo vartante / ata eva sarveSAmupayadhobhAvabuddhiH narAmarANAM bhavati / bhUlokAdayazca tadAzritAH / tathAca kadambagranthiH kesaraparivRta iva kaThinIbhUtabhagoLamadhyadezo jantuvarga (loka) parivRto bhavati / jantUnAmapi patatAM patanamapi bhUgoLamadhyabhUtakaThinapradezAbhimukhameva / 'teSAM ca bhUmyazabhUtAnAM na tatra bhUmadhyabhAge pravezaH / kAThinyena nibiDa bhAvaprakAzaH svarmeruH sthalamadhye narako baDabAnalazca jalamadhye / amaramarA manyante parasparamadhasthitAn niyatam // (Aryabha. go. 12) tarunaganagaranarAsurasurairayaM kesarairiva samantAt / bhUgolaH kAdambo madhukarIbhiriva sarvataH prathitaH / / (dhIvRddhidatatraM-bhagolA. 6) iti AryabhaTalallAdyuktimabhipretyAha-kecidityAdi / Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH parivRtakadambakusumagranthivat makSikAvRtamadhugoLavacca tiSThati / amarA narA(marA)zca parasparamadhassthitAn manyante / patanaM ca sarveSAM bhUgoLamadhyadezAbhimukhameva / pRthivyaMzAstu avakAzAlAbhAnna tatra pravizanti / ato mahApRthivyA na kadAcitpatanam ; tAmapekSya kasyacidadhodezasyAbhAvAditi / tadetata bhuvo'dhastAdupari ca lokAnupadizadbhizzAstrairuparudhyeta / yattu ___ pAtAladezAH kSitigoLamadhye saptopadiSTAstalapUrvakAste / iti ; yadapi meruyojanamAtraH prabhAkaro himavatA prikssiptH| nandanavanasya madhye ratnamayassarvato vRttaH / / AnandadAyinI tayA parisarapradeza ivAvakAzAbhAvAdityarthaH / ata iti-yato'vakAze nAsti mahApRthivyAH tato na patanamityarthaH / avakAzAbhAve hetu:tAmapekSyati / yathA bhavatAM prakRtiragha upari (taH) ca vyApinI tato'tiriktapradezo na ; tathA bhuvaH sarvata ityarthaH / bhUgoLamadhya eva jyotizzAstre pAtAlAdaya upadiSTA iti pakSAntare'pi zAstravirodhassamAna ityaah-yttiti| bhAvaprakAzaH svarmeruHsthalamadhye ityAdau maharAdilokAnAmanukteH adhastanapAtAlAnAmanuktezca nedaM yuktamityabhipretyAha *tadetadityAdi / . Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] nisa bhUsaMsthAne matabhedAH tannirAsazca 605 sarvArthasiddhiH ityAdiH; *tadidaM gaNitavisaMvAdAbhAve'pi zAstrAntaraviruddhaM na kalpyaM nacopadiSTamiti zraddhAtavyam // 63 // bhUbhramaNAdivAdabhaGgaH. AnandadAyinI tadidamiti-tamyAnyaparatvena *lokopadezaparatvAbhAvAdityarthaH // 63 // bhUbhramaNAdivAdabhaGgaH. bhAvaprakAzaH *tadidamityAdi-golamadhye pAtAlAdilokAnAM sthitikathanamAtreNa bhuvo'dhastAt pAtAlAdilokAnAM sthitiH viSNupurANAyuktA naivopapAditA / adhastAt sthityanupapAdane'pi golamadhye pAtAlAdilokAnAM sthityaGgIkAre ko virodha iti cet ; tatra pratyakSAbhAvena zabdapramANAnurodhena tatkalpane svecchayA kalpanAnavakAzAt pAtAladezA ityAdirayukteti / evaM meruyojanamAtra ityuktirapyayuktaiva ; tatra viSNupurANAdyuktivirodhAt jyautiSakaprakriyAmanusRtya vAsiSThasUryasiddhAntAdyuktarItyaiva vaktavyatayA prakRte dakSiNamerorakathanena tatkathane'pyAnukUlyavirahAt / dakSiNameruzcaitadasaMmata iti paramezvaravAkyAdavagamyate / yathA''ha goladIpikAyAm kecidvadanti bhUmerUz2a cAdhaH praviSTa iti meruH / AryabhaTenAtroktaM bhUgolAttasya mAnamUrdhvagatam // iti viSNucittAcAryazca ' tadantarapuTAssapta' ityAdipurANavacanodAharaNena sUryasiddhAntAyuktA prakriyA'nusRtA bhavati ; 'purANakArasya hi vairAgyotpAdane bhagavanmAhAtmayajJApane ca tAtparyAt na lokasaMkhyAgaNite tvatyAdaraH' iti ca tairuktam / 2 * zAstrAntaraviruddhamiti-tadaviruddhA tu prakriyA Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDavya bhAvaprakAzaH yathA pAtAlAvaSaye-~-- tadantarapuTAssapta nAgAsurasamAzrayAH / divyauSadhirasopetAH ramyAH pAtAlabhUmayaH // ___ (sUryasi. bhUgolA. 33) iti / bhUgolAntaH puTe sapta ramyAH pAtAlabhUmayaH / tatra nAgAsurAssiddhAH nivasanti dvijottama // (vAsiSThasi. 11. 92) iti ca / atra zrIviSNupurANAdau pAtAlAdau sUryaprabhA vartate Atapastu nAstatyuiktam / pAtAladezAnAM bhUvivararUpatayA tadupapadyate / 'na bhAnu. karasaMcAraH' ityAdivAsiSThasiddhAntoktirapi sUryasyAdhikaprakAzAbhAvAbhiprAyA / nAgamaNyAdibhiH prakAzoktirapi sUryaprakAzAdapyadhikaprakAzasadbhAvAbhiprAyA / meruviSaye tu daivajJavilAse lakSmaNayajvanA-- tadilAvRtasya madhye merunago veda (84) yojanotsedhaH / ityAdinA viSNupurANoktacaturazItiyojanapramANamanusRtya tatra sahasrAMzAnAdareNa yojanaparimANamuktam 3* lokAnupadizadbhiriti-maharAdilokAH jyautiISakairapyuktAH ; yathA laghuvAsiSThe--- svarloko merureva syAt khe mahazca tato janaH / tatastapaH tatassatya uktA lokAzcaturdaza // iti / ayamevArthaH mahAsiddhAntasiddhAntaziromaNidaivajJavilAsAdiSUpapAditaH / zAstrAntaraviruddhakalpanA na yuktetyuktaM brahmaguptenApi / yathA kRtAdiyugacaraNamAnasAmyaviSaye--- yugapAdAnyAryabhaTazcatvAri samAni kRtayugAdIni / yadabhihitavAn na teSAM smRtyuktasamAnamekamapi / / (brAM. si. madhyamAM) Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: var pAtAlalokAdiviSaye ApaprakriyA 607 bhAvaprakAzaH iti / yathA vA yugalakSaNaviSaye tatraiva yadyagavadhirmahAyugamuktaM zrISeNa viSNucandrAdyaiH / tat sthUlaM dRgliptAH mahAyugAdau graheSu yataH / / kudinAdau smRtiSUktaM grahabhotpattiH dinakSaye pralayaH / tAnyatibahUni yammAnmahAyuge'to'prasiddhamidam / / (brA. si. madhyamAM 56) iti / yathA vA uparAgaviSaye tenaiva yadi rAhuH prAgbhAgAdindu chAdayati kiM tathA nArkam ? / sthityadhaM mahadindoH yathA tathA kiM na sUryasya ? / / kiM prativiSayaM sUryo rAhuzcAnyo yato ravigrahaNe / grAsAnyatvaM na tato rAhukRtaM grahaNamarkendvoH // evaM varAhamihirazrISeNAryabhaTaviSNucandrAdyaiH / lokaviruddhamabhihitaM vedasmRtisaMhitAbAhyam / / yadyevaM grahaNaphalaM gargAyaissaMhitAsu yadAbhahitam / tadabhAve homajapasnAnAdInAM phalAbhAvaH // rAhukRtaM grahaNadvayamAgopAlAGganAdisiddhamidam / bahuphalamidamapi siddhaM japahomasnAnaphalamatra // smRtipUktaM na snAnaM rAhoranyatra darzanAdrAtrau / rAhugraste sUrye sarva gaGgAsamaM toyam // svarbhAnurAsuririnaM tamasA vivyAdha vedavAkyamidam / zrutisaMhitAsmRtInAM bhavati yathaikyaM taduktirataH // iti / varAhamihirAcAryairapi grahaNaviSaye (bRhatsaM. rAhucAra. 14-15) ..' yadi mUrto bhavicArI' ityAdinA 'rAhurakAraNam' ityantena Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe libh sarvArthasiddhiH * bhUparidhikalpanAdiSu vaidikazAstradvayavirodhaM parihartu AnandadAyinI prasaGgassaGgatirityAha-bhUparidhIti / bhUparidhiH-- bhUgoLami AvaprakAzaH pUrvapakSayitvA svayaM samAgatya mahAsuroyam svayambhuvastatra varapradAnAt / upaiti toSaM japahomadAnasnAnAdi gRhNan hi vidhuntudAkhyaH / / iti vRddhavasiSThasiddhAntamUlakam. yo'sAvasuro rAhustasya varo brahmaNA dattaH / ApyAyanamuparAge dattahutAMzena te bhavitA // tasmin kAle sAnnidhyamasya tenopacaryate rAhuH / yAmyottarA zazigatiHgaNite'pyupacaryate tena // iti vedasmRtisaMhitAnuguNyenaiva samAhitam / evaM lallAcAryeNApi (dhIvR. miththA 27) grahaNe kamalAsanAnubhAvAt hutadattAMzabhujo'sya sannidhAnam / yadataH smRtivedasaMhitAsu grahaNaM rAhukRtaM gataM prasiddham // iti / evaM bhAskarAcAryeNApi rAhuH kubhAmaNDalagazzazAGka zazAGkagazchAdayatInabimbam / tamomayazzambhuvarapradAnAt sarvAgamAnAmaviruddhametat // atra zambhuH brahmeti svenaiva vyAkhyAtamapi / 1* bhUparidhIti-bhUparidhirdvividhaH madhyamaH (nirakSadezIyaH) sphaTa(svasvadezIya)zceti / tatra svadezIyazca pratidezamakSAMzabhedena bhidyate / Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH vidyAsthAnasAmarasyam 609 tatvamuktAkalApaH jyotizAstraM purANAdyapi na hi nigamagrAhya sarvArthasiddhiH mAha-jyotiriti / nigamagrAhyamiti hetugarbham / yadyubhayavAdho'nyatarabAdho vA ; na tatra bAdhitasya vedopakArakatvaM syAditi bhAvaH / kathaM vA viruddhayossAkalyena prAmANyam ? ityatrAha AnandadAyinI tyanye / bhuvo maryAdetyapare / pUrvoktanyAyena jyotizzAstrapurANayorvirodhAditi bhAvaH / nanu tatra kasyacidAdho'stvityatrAha-anyatarabAdha iti / na tatreti -tathAca vidyAsthAneSu parigaNanavirodha iti bhAvaH / bhAvaprakAzaH akSazca dhruvonnatiH / madhyamabhUparidhistu ekarUpa eva vaacyH| anyathA zrRGgonnatyAdervyatyAsassyAt / taduktaM bhAskarAcAryaH (ziro. golA bhuvanakoza 16) zrRGgonnatigrahayutigrahaNodayAsta cchAyAdikaM paridhinA ghaTate'munA hi ! / iti / atra yadyapi--sUryasiddhAntarItyA bhUparidhimAnaM 5059 yojanAni ; AryabhaTarItyA 4712 ; lallAcAryarItyA 3300 ; barAhamihirarItyA 3200 ; brahmaguptarItyA 4967 (sUkSmam ); bhAskararItyA 4967; paramezvararItyA 3299 iti tattanmatabhedena mAnavaiSamyaM jJAyate ; tathA'pi aGgulamAnabhedena sarvamupapadyata iti vibhAvanIyam / SARVARTHA. 39 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe jaDadravya pAza tatvamuktAkalApaH manyonyabAdhyam vidyAsthAnaM tu sarvaM pratiniyatanijopakriyAMze sarvArthasiddhiH vidyAsthAnamiti / yenayenopakAreNa daza vidyAsthAnAni vedairupajIvyante tatrAMze virodhAbhAvAt prAmANyaM pratiSThitamityarthaH / ___ AnandadAyinI yenayeneti-jyotizzAstraM kAlanirNAyakatvenopakarotIti tatra kRtsnaM pramANam ; purANAdIni tatvAMzAdinirNAyakatveneti tatra pramANam ; virodhAbhAvAditi bhAvaH / nanu virodhasthale kathaM nirvAhaH ? itya AvaprakAzaH 2* yena yeneti-jyautiSasya vedoktakarmAnuSThAnopayuktakAlanirNAyakatvenopakArakatvam ; yathoktaM lagadhena vedA hi yajJArthamabhipravRttAH kAlAnupUrvA vihitAzca yajJAH / yasmAdataH kAlavidhAnazAstraM yo jyautiSaM veda sa veda yajJAn / / iti / purANasya tuitihAsapurANAbhyAM vedaM samupadvhayet / (mahA. Adi. 1 a) ityuktadizA vedopabRMhaNenopakArakatvam / yadyapi nAradIyasaMhitAyAm brahmAcAryo vasiSTho'triH manuH paulastyalomazau / marAIcaraGgirA vyAso nAradazzaunako bhRguH // cyavano yavano gargaH kazyapazca parAzaraH / aSTAdazaite gambhArAH jyotizzAstrapravartakAH / / Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] tatvamuktAkalApaH pramANam / tAtparyaM tarkaNIyaM tahi bahuvidA vidyAsthAnasAmarasyam sarvArthasiddhiH aMzAntare kathamityatrAha -- tAtparyamiti / na hyanyaparavAkyairApAtapratItArthasthApanam ! yatra ca tAtparya tatra ca na virodha iti AnandadAyinI trAha -- na hyanyapareti / tatrAnyaparavAkyAnusAreNa nayanamityarthaH ; tathA ca sarvamapi svatAtparyAMze bAghAbhAvAt pramANamiti bhAvaH / purANeSvevAnyo'nyaM yadi virodhaH tathA jyotizzAstreSu ca yadi virodhaH tadA katham ? ityAzaGkaya tatannirNAyaka RSivacanAnusAreNa nirNayaH bhAvaprakAzaH ityaSTAdaza siddhAntA abhihitAH ; tathA'pi kazyapasaMhitAyAM sUryAruNasaMvAde - ityupakramya paitAmahaM ca sauraM ca vAsiSThaM paulizaM tathA / romakaM ceti gaNitaM paJcakaM paramAdbhutam // NAha 611 ityantagranthasaMdarbheNa romakaM romakAyoktaM mayA yavanajAtiSu / jAtena brahmaNazzApAt tathA duryavanasya ca // paJcAnAM siddhAntAnAM utkarSabodhanAbhiprAye 39* Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa sarvArthasiddhiH 3 bhAvaH / nanu jyotirAgame paJca siddhAntAH pravRttAH / purANe AnandadAyinI kAryo'nyathA vikalpa ityabhiprAyeNAha - nanvityAdinA / yadi tatvAM - 612 bhAvaprakAzaH * paJca siddhAntA iti / ata eva varAhamihireNApi paJcasiddhA ntArambhe paulizaromakavAsiSThasaurapaitAmahAstu siddhAntAH / paJcabhyo dvAvAdyaiau vyAkhyAtau lATadevena || paulizakRtaH sphuTo'sau tasyAsannastu romakaH proktaH / spaSTatarassAvitraH parizeSau dUravibhraSTau // [jaDadravyaM ityuktam / atra pArazeSayoH dUravibhraMzoktiH bIjasaMskArAkaraNa tAtparyeNayathoktam -- brahmaguptena - ( brAhma. si. madhyamA 2 ) brahmoktaM grahagaNitaM mahatA kAlena yat khIlIbhUtam / abhidhIyate sphuTaM tat viSNusutabrahmaguptena // bhraMze pratidinamevaM vijJAya dhImatA yatnaH / kAryastasmin yasmin dRggaNitaikyaM sadA bhavati || - (tantraparIkSA. 60 ) iti / evaM bhAskarAcAryairapi ; ( ziro. golA. golabaM 17 zloka vAsanAyAm ) 6 yadA punarmahatA kAlena mahadantaraM bhaviSyati tadA mahAmatimanto brahmaguptAdInAM samAnadharmANa evotpadyante; te ca tadupalabdhyanusAriNIM gatimurarIkRtya zAstrANi kariSyanti / ata evAyaM gaNitaskandho Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] munimatabheda nirvAhaH 613 tatvamuktAkalApaH bhUparidhyAdibhedaiH durjJAnaM sarvathA yanmunibhirapi paraistatra tUdAsitavyam // 64 // sarvArthasiddhiH pvapyevaM matabhedA dRddhaaH| tatrAnyatamapratikSepe munayo'pi yadi muhyanti kiM kartavyamityatrAha-durjJAnamiti / paraiH-RSivyatiriktairasmadAdibhirityarthaH // 64 // bhUparidhyAdiviSayapramANeSu parasparavirodhaparihAraH. AnandadAyinI zavirodho duSpariharaH tadA kalpabhedena vikalpaH / yadi kAlAMze virodhaH tadA dezabhedeneti bhAvaH // 64 // bhUparidhyAdiviSayapramANeSu parasparavirodhaparihAraH. bhAvaprakAzaH mahAmatibhiH dhRtassan anAdyante'pi kAle khilatvaM na yAti ' iti / etena dRggaNitaikyasaMpAdakasaMskAraM kartumakSamANAmAdhunikAnAM siddhApteSvavizvAsakathanamanucitamiti bodhitam / ata eva siddhAntabhede'pi ayananivRttau pratyakSaM samamaNDalalekhAsaMprayogAbhyuditAMzakAnAM chAyAjalayantradRggaNitasAmyena pratipAdanakuzalo daivajJa ityuktaM varAhamihirAcAryaiH // 64 // Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 savyAkhyasarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH sUryAvRttyAdyupAdhivyatikaravazataH sarvArthasiddhiH udiSTalakSiteSu triguNAnantaraM kAlaH parIkSyate / tatra 'aparasmin paraM yugapadayugapaciraM kSipramiti kAlaliGgAni' iti parokterAnumAnikaH kAla iti manvAnaH sAMkhyasaugatacArvAkavaJcitaH kazcit kAlaM nidbhute-sUryeti / Adizabdena vibhudravyAntaraM upAdhibuddhivizeSAzca saMgRhyante / sthavirayuvAdiSa paratvAparatvanihAya tatkAraNabhUtabuddhivizeSaviSayasUryaparispandaprakarSanikarSAdighaTakatayA kAlaH kalpyate; tatra saMpratipannarAkAzAdibhireva tattadupAdhivyatikaritaiH upAdibhireva vA buddhisannikarSaghaTitaiH tAdRzopAdhibuddhibhireva vA'yekSitasiddhau kimiha tada AnandadAyinI avasarasaMgatimAha-uddiSTeti / praacymvyktkaalaavitytretyrthH| uddiSTalakSiteti khAtAnuliptavat pUrvakAleti samAsaH / paratvAparatvAdiliGgaiH kAlasyAnumeyatvaM naiyAyikairuktaM dUSayitumanubhASate ---tatrAparasminniti / sAMkhyAdInAM kAlatatvaM na vastvantaram ; kiM tu klaptairevopAdhibhistavyavahAra iti matam ; tadAha--sAMkhyati / vibhudrvyaantrmaakaashaadi| upAdhibuddhivizeSaH-sUryAvartAdigocarabuddhivizeSaH / klaptairanyathAsiddhayA na kAlo'tiriktaH kalpya ityatrAha-- sthavirayuvAdiSviti / upAdhibhireveti--- buddhisannikarSaghaTitaiH buddhiviSayatayA sannikRSTairupAdhibhirvA / . upAdhibuddhibhirveti--vizeSaNavizeSyabhAva Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlAtirekabAdhakAdiH tannirAsaca 615 tatvamuktAkalApaH kAlatAstvambarAdeH anyasminnanyadharmopanayanani sarvArthasiddhiH tiriktakalpanayA ? yadyatiprasaGgabhayAt buddhivizeSasaMvandhAnAdareNa kAlo'nyaH kalpyate tthaa'pytiprsnggstdvsthH| yathAdarzanaM vyavasthA ca samAneti bhaavH| kAlatA -- paratvAdinirvAhakatetyarthaH / atra dinirUpaNe darzitamatiprasaGgaM tadvadeva pariharatianyasminniti / zAstroktaM na lAghavatarkabAdhyamityabhiprAyeNAha AnandadAyinI bhedAbhyAM bhedaH / pUrvatra tapanAvRttaratItatvAdbuddhiviSayatayedAnIntana* paratvAdijanakatvaM vAcyam / uttaratra buddhemsAkSAdeva sannidhiriti dhyeym| nanu buddhayAdInAmanekeSAM paratvAdiprayojakatve gauravam ; yUnyapi buddhivizeSasaMghaTitopAdhyAdibhiH paratvAderjananApattyA atiprasaGgazcetyAzaya atiriktakAlakalpane'pi prasaGgassamAnaH ; yUni(kAlena)sUryAvartabAhulyo(lyasyo) panayasaMbhavAt / yadi darzanAdinA kathaJcitparihAraH sopyupAdhipakSe samAna ityAha--yadyatiprasaGgeti / kAlasya pUrvapakSiNAbhyupagame kathaM kAlatAbhyupagama ityatrAha--kAlateti / Adizabdena kSaNalavAdivyava. hAranirvAhakatvam / nanvAkAzAdivibhudravyasya sthavirAdau sUryagatyupanAyayatve anyadharmopanAyakatvAvizeSAt kAzIsthena japAyA raktinnA setustha(setugata)sphaTikoparAgaprasaGga ityatrAha-atra dinirUpaNe iti / darzanAnurodhena vyavasthati tatroktamanusandheyam / zAstroktamiti---kalpyatva eva lAghavatarkAvatAra iti bhAvaH / nanu kAlasvarUpasya zAstroktimAtrAdati. Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 savyAkhyasarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH yamaH prAgvadatreti cen| kalpAnte'pyekakAlaH prakRtipuruSayorbrahmaNo rUpamanyat nirdiSTo'nAdyananto munibhiriti tataH kAryatA cAsya bhagnA // 65 // sarvArthasiddhiH neti / kathaM zAstre taduktirityatrAha-kalpAnte'pIti / uktaM hi vaiSNave purANe 'viSNoH svarUpAtparatodite dve' ityArabhya rUpAntaraM tavija kAlasaMjJam' iti / kAryabhUtAkAzAdyantarbhAvazcAnena bhagna ityanena vyanakti-tata iti / etena 'trividhA prakRtiH kAlaH paramAkAzo'vyaktamiti' keSAM cit kalpanApi nirastA / nanu jainanirAkaraNe kAlasya tvityAdinA bhASyeNa kAlo nirAkRtaiva bhAti ! maivam ; sarvapratipattiSu tattatpadArthavizeSaNatayA sarvalokAnubhUtasya na bauddhAdibhinAstitvaM vaktuM zakyam ; na tvayA pRthaktadastitvaM sAdhyam ; kAlo'stItyAdipRthagvyavahArastu pRthaksiddhavizeSaNAnAM niSkRSTavyavahAravaditi tannirdhAraNe taatpryaat| AnandadAyinI riktatve dizo'pi tathAtvApattirityAzaGkate---kathamiti / kAryavargAbhAvakAle iti pralaye uktatvAnna kAlasya diksamateti bhAvaH / etenetiparamAtmanaH prakRtijIvau rUpadvayaM(paramAtmanaH)svarUpAdvilakSaNamuktA tato'pa vilakSaNaM. rUpAntaraM tadvija kAlasaMjJamityuktatvAdityarthaH / nanviti--- 'naisminnasaMbhavAt' ityadhikaraNe kAlasya vizeSaNatayaiva pratIteH tasya Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] kAlasyezvarAtirekabAdhakam 617 tatvamuktAkalApaH kAlo'smIti svagItA kathayati bhagavAn kAla sarvArthasiddhiH anyathA zAstraiH svagranthAntaraiH saMpradAyaizca virodhassyAditi // 65 AkAzAdyatiriktakAlasiddhaH evamapi kAlasya paramAtmavyatiriktatvaM na sidhyati ; rUpAntaramiti svarUpavivakSopapatteH tatsvarUpaikye pramANasadbhAvAcca ityabhiprAyeNAha -- kAla iti / svazabdo'tra paramAtmaviSayaH / gayite hi 'kAlo'smi lokakSayakRtpravRddha:' ityAdi ! tadvat 'anAdirbhagavAn kAlaH' iti parAzareNoktamapi khyApayatikathayatIti / Aptavaryatvamasya ' devatApAramArthyaM ca' ityAdibhissiddham / nityavibhunA paramAtmanaiva traikAlikasArvatrikaAnandadAyinI pRthagastitvanAstitvAdayo na vaktavyA iti bhASyeNa kAlA sattvapratIteriti bhAvaH / bhASyasya tAtparyavarNanahetumAha - anyatheti // 65 // AkAzAdyatiriktakAlAsiddhiH AkSepasaMgatimAha -- evamapIti / rUpAntaramiti yadyapyantarazabdo bhedo'sti ; viSNo rUpamityAdiSaSThIvannetuM zakyamiti bhAvaH / evaM nayane hetumAha - tatsvarUpaikye iti / kAlo'smItyAdipramANasadbhAvAditi bhAvaH / ' anAdirbhagavAn' ityatra bhagavAn --paraM brahma / siddhamiti--viSNupurANa evetyarthaH / nanu paramAtmavyatiriktakAlAbhAve kSaNalavaparatvAdivyavahAraH katham ? ityatrAha -- nityavineti / Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 savyAkhyasavArthAsaddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH ityAptavayoM hetussarvasya nityo vibhurapi ca para: kiM pareNeti cenna / kAlAntaryAmitAdessa khala sarvArthasiddhiH sarvavyavahArasiddhimabhipretyAha-heturiti / tadatiriktakAla kalpanasya nirarthakatvamAha-kiM pareNeti / rUpAntaramityatra kliSTagatirayuktetyabhiprAyeNa prativakti-neti / kAle'pi sAmAnAdhikaraNyaM tattatpadArthAntareSviva nirvahatItyAha-kAlAntaryAmitAderiti / Adizabdena kAlAbhimAnirUpasaMgrahaH / santi hi jIvamano'haGkArAbhimAnaniyatAnubandhAni saMkarSaNAdirUpANi! tadvadihApi syAt / 'ko bhavAnugrarUpaH' iti AnandadAyinI kiM pareNeti-paramAtmanaH pareNAtiriktena kAlenetyarthaH / kliSTagatiritirUpAntaramiti bhedakazabdasya kathaJcinnayanamityarthaH / idamupalakSaNaM antarazabdavaiyarthya ca / nanvabhedasAdhakapramANasattve kliSTagatirapi yuktetyatrAha -kAle'pIti / tatrAzvatthAdyacetanasAmAnAdhikaraNyasyApi pratipAdanena prakaraNasya vibhUtipratipAdanaparatvenAbhedapratipAdanaparatvAbhAvAdityarthaH / kAle kAlazarIrakatvena sAmAnAdhikaraNyamuktA kAlAbhimAnidevatAtvenApi sAmAnAdhikaraNyamAha-Adizabdeneti / jIvAdInAM saMkarSaNapradyumnAniruddhAdirUpamabhimAni tadvatkAlAbhimAni rUpAntaramapi saMbhavatItyarthaH / vastutaH(kecittu)saMkarSaNasyaiva kAlAbhimAnitvamiti (vdnti)bhaavH| saMkarSaNasyaiva kAlAbhimAnitve hetumAha-ko bhavAniti / ugrarUpaH-tIkSNarUpa ityanye / kecittu ugrarUpaH-kruddharUpa ityartha, Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlAtirekavAdhakaM tannirAsatha 619 tatvamaktAkalApaH samuditaH saMpratIte tu bhede sAdhayaM naikyahetuH sa hi taditaravadroSitastadvitiH // 66 // sarvArthasiddhiH / praznasaMghaTanAcca / sarvakAryahetutvanityatvavibhutvaiH tadekyasAdhanaM nirasyati-saMpratIte tviti / vastvantara iva bhedakaNThokti vyanakti-sa hIti / 'brahmA dakSAdayaH kAlaH' ityAdibhiriti zeSaH / viSNumanvAdayaH kAlaH ityatra vissnnushbdo'vtaarprH| tasya tadvibhUtitvaM ca tAdRzarUpeNa // 66 // kAlasyezvaraikyazaGkAparihAraH, AnandadAyinI mAhuH / saMkarSaNasyaiva rudrAbhimAnitvAcca / abhimAnidvArA sAmAnAdhikaraNye praznopapattiH / kAlaH paramAtmAbhinnaH sarvakAryahetutvAt paramAtmavat vyatirekeNa vaTavacca / nityatvAdvibhutvAdvetyAdi paramAtmAbhedasAdhakAnyAgamabAdhitAnItyAha-sarvakAryeti / nityatvaM vibhutvaM ca jIvAdau vyabhicArIti dhyeyam / brahmAdakSAdaya iti-yadyapi cetanadevatAbhissaha pAThat kAlo yamo'treti vaktuM zakyam ; tathA'pi kAlazabdAbhidheyasya tato bhinnatvaM siddham / yamAdInAM kAlazabdavAcyatvaM ca tadabhimAnitayA / tathA ca tasya bhede tadabhimA(nyasya)nasya sutarAM bhedassidhyatIti bhAvaH / nanvatrApi kAlazabdaH parabrahmapara evAstu na ca vibhutvAnupapattiH; viSNumanvAdaya ityatra viSNuvadupapatterityatrAha-viSNurmanvAdaya iti / tAdRzarUpeNeti-upendrAbhidhAnatAdRzavigraharUpeNetyarthaH // 66 // kAlasyezvaraikyazaGkAnirAsaH Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAlasyotpattitaH prAka paramapi ca layAt kAlanAstitvavAdI svoktivyAghAtabhano na vadati sarvArthasiddhiH ye tu mahadAdivat kAlatatvamutpattinAzavaditi tantrAnusAriNo vadanti ; tAn pratikSipati-kAlasyeti / utpatteH pUrvaM nAzataH pazcAca kAlo nAstIti vadan kiM tatra pUrvazabdasya pazcAcchabdasya ca nirarthakatvaM manyate sArthakatvaM vA? pUrvatra nirarthakanigrahasthAnApattiH / uttaratra kAlasyaiva tadarthatvAt tatra kAlaniSedhe svavacanavirodhaH / atha kAle kAlo nAstItyavirodhaM manyeta tarhi sRSTipralayamadhyakAle'pi kAlAbhAvAt tatrApi kAlanAstitAM brUyAditi kathaM kAlasiddhiH? gatyabhAvAnmaunamAzritya yaH pUrvaM pazcAcca nAstIti na brUyAt / tadA'smanmataM na niSedha AnandadAyinI __ prasaGgasaMgatimAha-ye tu mahadAdivaditi / tantrAntarAnusAriNaHyogamatAnusAriNaH / kAlasyaiva tadarthatvAditi--pUrvapazcAcchabdArthatayA kAla(rthatvAtadartha)mabhyupagamya tatra tanniSa(dhe)dhavyAghAta iti bhaavH| athetiabher3he AdhArAdheyabhAvAbhAvAt kAle svasya vRttyabhAvAt ghaTe ghaTaniSedhavadavirodha iti bhAvaH / sRSTipralayamadhye iti-tathAca kAlatatvameva na syAt sarvadA tasyAsattvAdityarthaH / gatyabhAvAditi-vyAghAtasya parihArAbhAvAdityarthaH / tadeti-kAlasya niSedhAsambhavAnnAsau bAdha iti bhAvaH / ko vadedityasya prakRtavAdiparatve nirdhAraNArthakiMzabdAnupapattiM Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlasyotpattivAdaH tannirAsazca 621 tatvamuktAkalApaH yadi tatko vadetkAla sRSTim ? / AptastatsRSTivAdastadupadhipariNatyAdibhissArthakassyAt no cet tatrApi pUrvAparavacanahatidurnivAraprasaGgA // 67 / / sarvArthasiddhiH tIti nAsmAbhiruttaraM deyam / atha pArzvastho yadi kazcidravIti ; tasyApyuktadoSassama ityabhiprAyeNAha-tatko vadediti / 'sadeva somyedamagra AsIt, 'nAsadAsIno sadAsIttadAnIm' ityaadishrutivirodhshcaatraabhipretH| 'vidyAkAlau bhavatkRtau' ityAdiSu kAlotpattivacanaM kathamityatrAha-Apta iti / AptavAkyastha ityarthaH / yathA nimeSAdisaMvatsarAntajanizrutiH pakSamAsAdiSvAgamApAyitApratyAkhyAtizca upAdhInAM tatsaMyogAdipariNatInAM tadabhimAnidevatAnAM vA sRSTayA arthavatI tathA'sAvityarthaH / anyathA tatrApi virodhamAha-no cediti / pUrvAparavacanahatiH AnandadAyinI matvA''ha-atha pArzvastha iti / zrutivirodhazceti-sadeva saumya' ityatra 'tama AsIt' ityAdau ca agrazabdasya sRSTiprAkkAlavAcitvena tena virodhH| nAsadAsIdityAdau tadAnImityanena virodha ityarthaH / yatheti'sarve nimeSA jajJire vidyutaH puruSAdadhi / kalA muhUrtAH kASThAzcAhorAtrAzca sarvazaH / ahorAtre mAsAzca saMvatsarA ajAyanta' ityAdizrutayaH / pakSo gataH mAso gataH AgatazcetyAdilaukikavyavahArAzca / kAlotpattivAdinA'pi sRSTipralayamadhye kAlasyaikatve'pi tadupAdhyAdikamAdAya yathA Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH kAlo'dhyakSAvaseyaH sarvArthasiddhiH pUrva paraM ca kAlo nAstIti vacanasya bAdha ityarthaH / athavA pUrvAparakAlavirodhaH / pralayAdikAlamanUya hi prakRtivikArAssarve sRSTivAkyeSu pratipAdyante // kAlopazliSTaveSeNa hyabhRdasti bhaviSyatIn / prayuJjate'rthabhedeSu sadA caastimnehsH||67|| kAlotpattivAdanirAsaH. nIrUpa(dravya)syApi pratyakSatvasaMbhavaH prAgeva sAdhita iti kRtvA kAlapratyakSatvaM lokopalabdhyA niyamayati-kAla iti / AnandadAyinI nirvAhaNIyAstathetyarthaH / yadyapyatra svArasikArthe bAdhAbhAvAdabhimAni devatopAdhyutpattyA nirvAho na zakya iti nyAyasiddhAJjanavirodha iva ; tathA'pi atra mAyivat svarUpeNotpattirniSidhyate na tu kalAmuhUrtAdirUpeNa pariNAma iti na virodha iti dhyeyam / pUrvAparetyasya tadnthapUrvAparavAkyaparatve svArasyAdAha-athaveti / tathAca yathAzrutasvIkAre virodha iti bhAvaH / nanu kAlasyAnutpattivinAzatve abhUdasti bhaviSyatIti kAle atItatvAdivyavahAraH kathaM syAdityatrAha-kAlopazliSTaveSeNeti / kAlopazliSTavezeNa padarthAnAmevAtyayAdiviSayatA na kAlasya ; sa tu padArthAtyayAdipvapi sa(sanneva haiva vyavahviyate ityarthaH // 67 // kAlotpattivAdanirAsaH kAlasadbhAve pratyakSamapi pramANamityAha-nIrUpasyeti / yadyapi Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH kAlapratyakSatvopapattiH 623 tatvamuktAkalApaH kSaNalavadivasAyaMzato'rthAn viziMSan sAkSAddhIstattadartheSviva bhavati hi naH kApi kAlAnvaye'pi / sarvArthamiddhiH avasIyamAnaprakAramAha-kSaNeti / kSaNamayaM tiSThatItyAdiprakAreNa tattadarthavizeSaNatayA'vasIyata iti yAvat / abhijJAyAM kSaNarUpeNa pratyabhijJAyAM divasAdirUpeNa ceti vibhAgaH / anumIyamAno viziSyAdityatrAha-sAkSAditi / pratyakSapratItau vizeSaNatayA dRzyamAnasya kAlasyAnumeyatve tattatpadArthAnAmapi sautrAntiko AnandadAyinI kSaNasya pratyakSatvamasti ayaM ghaTa iti ; tathA'pi divasAdInAM (dInAmapi) na padArthavizeSaNatayA pratyakSatvamityatrAha-abhijJAyAM kSaNarUpeNeti / so'yamiti pratyabhijJAyAM pUrvadivase'nubhUto'yamityAdinA vizeSaNatvAdityarthaH / pratyakSapratItAviti-nanu divasAdInAmatItAnAM saMskArasannidhApitAnAM pratyakSatvaM vAcyam ; na ca divasAdayaH prAgabhijJayA'nubhUtAH ! tathAtve'bhijJAyAmityAdhuktivirodhAt / kiJca divasAdikAlasya pratyakSatve'pi na divasAdhupAdhInAM pratyakSatvam ; teSAM tapanAvRttyAdyAtmanAM yugapatsannikarSAbhAvena pratyakSatvAbhAvAt / ato'numeyasyaiva kAlasya vizeSaNatvamiti cet ; atrAhuH-kAlasvarUpaM pratyakSamityatra na vivAdaH / yathA pratyakSasAmagrI vartamAnakAlaM (kAlasvarUpa) gRhNAti tathA tadupAdhimapi ; anyathA kAlasambandhamAtragrahe'pa (graha Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktakalApe jaDadravya tatvamuktAkalApaH tatsaMyogAH paratvAdaya iti ca tato'pyeSa naivAnumeyo sarvArthasiddhiH ktanayAdAnumAnikatvaM prasajyata iti bhAvaH / nacAsAvanumAtuM zakya ityAha-tatsaMyogA iti / kAlamanabhyupagacchatAM buddhivizeSasaMghaTitasUryAvRttyAdhupAdhibhireva vaiziSTayaM vastUnAM paratvAdi; abhyupagacchatAM tu tattadupahitakAlasaMyogAH / na ca tadatiriktaM dRSTaM kalpyaM vA! ityadravyasare sthApayiSyate / kAlasyAnumeyatve' - AnandadAyinI mAtre'pi) kAle vizeSarUpopAdhyagrahaNAt ghaTAdervartamAnatayA sandehassyAt / tathA pratyabhijJAsAmagrayapi pUrvasaMskArasahitA prAganubhUtamAsAdikAlopAdhirUpatapanaparispandAdikamapyasannikRSTamAvedayati / tasyAstathAsvabhA. vAt / na cAtiprasaGgaH ; prAktanAnubhavakSaNAvadhikasvakSaNaparyantakAlopAdhyupanAyakatve tadabhAvAt / ata eva sannikarSAbhAvAdityAdyapAstam / na cAnumAnAtkAla(nAtAdRzakAla)dhIH / tasya pratyakSAgocaratve sAmAnyato vizeSato vA vyAptayagrAhakatvAt / ta(a)thApyanumAne padArthamAtra eva tathA'numAnasaMbhavena sautrAntikamatAvatAraprasaGga iti na tadupahitakAlapratyakSatvAnupapattiriti / tatra hetumAha-na ceti / tathAcopAdhisaMyogAdyatiriktaM tajjanyaM vA paratvaM na dRSTaM na kalpyaM ca kalpakAbhAvAt / tathAca kAlAnumAnaM na saMbhavatItyarthaH / paratvAparatvayoratiriktaguNatvAt kathaM tayorupAdhyAdiyogamAtratvAmatyatrAha-adravyasare iti / lokavyavahAraviSayo na syAditi-liGga - Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH 1] kAlasyAnumeyatve doSaH pratyakSAsaMbhavazaGkA-vartamAnadhIsamarthanaM ca 625 tatvamuktAkalApaH no cenna kvApi lokavyavahRtiviSayo'vyaktavatsyAda nehA // 68 // sarvArthasiddhiH niSTaM prasaJjJjayati-nAcediti / na hi paratvAparatvAdibhiH kazcit kAlo'stItyanumAya tadviziSTatayA padArthAn vyavaharanti laukikAH ! ataHkAlopyavyaktavata zAstrakavedya iti tadvadeva lokavyavahAraviSayo na syAdityarthaH / nanvasmadAdipratyakSamapratyabhijJArUpaM vartamAnamAtraviSayamiti sarvasaMmatam ; ato'sya pUrvAparakAlaviziSTaviSayatvamasaMbhavi; pUrvAparavyatiriktaM tu vartamAnaM na pazyAmaH / ataH kathaM kAlapratyakSatvam ? ittham ; kiM bhavAn vartamAnAdhiyameva nAnubhavati ? satImapi vA nirviSayAm ? saviSayAmapi vA kalpitaviSayAm ? na prathamaH ; idaM pazyAmItyAdivyavahArocchedaprasaGgAt / ata eva na dvitIyaH ; asvaviSayadhiyAM tvanabhyupagamAcca / AnandadAyinI pratisandhAnAbhAvAttadvyAptigrahA saMbhavAdityarthaH / bauddhazaGkate - nanviti / ato'syeti----pUrvAparayostadA sattvAbhAve sannikarSAbhAvAditi bhAvaH nanvastu vartamAnasya kAlasya pratyakSatvamityabhiprAyeNAha - pUrvAparavyatiriktaM tviti / grahaNakSaNAvadhikasya pUrvatvAdAgAmitvAcca tato'tiriktasya madhyavartinaH kAlasyAbhAvAdityarthaH / vartamAnadhiyamiti vartamAnakAlaviziSTaviSayAmityarthaH / ata eveti - idaM pazyAmIti kAlaviziSTasya ghIviSayatvAnubhavavirodhAdevetyarthaH / dUSaNAntaramAha--asva 40 SARVARTHA. Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhya sarvArthasiddhisahitatatva muktAkalApe sarvArthasiddhiH na tRtIyaH; kvacitsiddhasyaivAnyatra kalpyatvAt ; tathA ca tatsidhyeta / rUpAdiSu dRSTaM vartamAnatvaM kAle kalpyatAmiti cenna : kSaNika rUpAdisaMtatAvapi pUrvAparAtiriktavartamAnatvasya tvayA durvacatvAt / anyathA kAle'pi tadupapatteH / kAlamanicchatazca te kAle kathaM kalpanA ? niradhiSThAnAsau kalpaneti cenna ; IdRzakalpanAbhyupagame madhyamA (mAdhyamikA) gamapravezaprasaGgAt / sthiravAde tu rUpAdiSviva kenacidrUpeNa kAle'pi vartamAnatvaM siddham / 626 [jaDadravya AnandadAyinI : viSayeti / svaviSayadhIrAtmA ; AtmAtiriktadhImAtrasya nirviSayatvAnabhyupagamAt ; anyathA vizvamAtrasya nihnavaprasaGgAditi bhAvaH / kecittu - saviSayakatvAddhiyAM tvadanabhyupagamAcceti pAThAntaram ; tadA saviSayatvaniyamAt tvanmatavirodhAccetyartha ityAhuH / kvaciditi --anyatrasiddharajatAdezzuktAvAropadarzanAdityarthaH / tathAceti - vartamAnakAlassiddhayedityarthaH / nanu vartamAnatvaM na kAlasvarUpaM kiM tu rUpAdivat kazciddharmaH / sa kAle AropyatAm / tAvatA na vartamAnakAlasiddhiriti zaGkate - rUpAdiSviti / kSaNiketi keSAM cit kSaNAnAM pUrvatvAt keSAJcidrapAdikSaNAnAM paratvAt na rUpAdAvapi vartamAnatA saMbhavatItyarthaH / anyatheti-rUpAdikSaNA (Na) vizeSAdityarthaH / kAlamanicchata iti - rUpAdikSaNAtirekeNa taiH kAlakSaNAnabhyupagamAdityarthaH / madhyamAgameti-mAdhyamikamatapravezaprasaGga ityarthaH / nanu sarvatra vartamAnatvaM mA. bhUnnAma ! tathA kAlasyApi kSaNikatvAt pUrvAparakAlavyatiriktaH kAlo na syAdityatrAha -- sthiravAde iti / sarvasyApi sthiratvasya sAdhitatvena Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara: kAle vartamAnatvasamarthanaM vartamAnAkalApadUSaNaM ca 627 sarvArthasiddhiH / nanu rUpAdInAM vartamAnakAlasaMbandho vartamAnatvam ! nAso kAlasya syAt / maivam-tvayaiva kAlasya vartamAnatvena rUpAdivartamAnatvanirvAhAt / vartamAnaniSedhe ca bhavitrI vishvniddhutiH|| na hyatItaM bhaviSyadvA pratyakSaviSayo'sti naH // vartamAnabhramazcAtra tata eva na sidhyati / paurvApayatiriktA tu dustyajA vartamAnatA / / AnandadAyinI rUpAdAviva kAle vartamAnatvaM yuktamityarthaH / nanvastu kAlaH sthiraH kSaNiko vA ! tAvatApi na rUpAdivadvartamAnatA saMbhavati vartamAnatvaM hi vartamAnakAlasaMyogitvam / na ca vartamAnakAle vartamAnakAlasaMbandhaH ! svasya svena yogAsaMbhavAt ; nApi kAlAntareppa anavasthAprasaGgAditi zaGkatenanviti / maivamiti-rUpAdInAM vartamAnatvaM na kAlasaMbandhamAtre bhAti atItAderapi vartamAnatvaprasaGgAt / kiM tu vartamAnakAlasaMbandhena ; tathAca kAlasya vartamAnatvaM siddham / na cAnavasthAdidoSaH svaparanirvAhakatvAditi bhAvaH / nanu rUpAdInAmapi vartamAnatA mA bhUt ! kA no hAniH? ityatrAhavartamAnaniSedhe iti / tatra hetumAha-atItamiti / sarvasyApi vartamAnatayA pratyakSapratIterityarthaH / nanvatItAdikameva pratyakSaviSayaH / tatra vartamAnatayA bhrAntirevetyatrAha-vartamAnabhramazceti / aprasiddhavartamAnatvasyAbhAvAdevetyartha ityanye / kecittu-atItAnAgatayorindriyasannikarSAbhAvena apratyakSatvAdeva vartamAnatayA bhramazca na saMbhavatItyartha ityAhuH / nanu paurvAparyameva kSaNAnAM vartamAnatA ; tadubhayasamudAyasya na samudAyApekSayA'nyatvamityatrAha-paurvAparyeti / atra hetumAha 40* Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApa libh Annanown sarvArthasiddhiH atItAgAmidhIreva vrtmaanmtirydi| bhRtabhAvisamastAptayA na zokAdisamudbhavaH // pUrvAparatvasaMbhede vartamAnamatiryadi / trikAlasthe'pi tatsiddheH kvAtItAgAmitA bhavet // prArabdhazcAsamAptazca vartamAno ya ucyate / vyApArasamudAyo'sau vivakSitaphalAvadhiH // AnandadAyinI atIteti / paurvAparyaM nAma atItAgAmitvameva / taddhiya eva vartamAnabuddhitve bhUtabhaviSyatsarvavastUnAmapyavAdhitavartamAnaviSayatvena sarvasvastrIputrAdInAmatItAnAmAgAminAmapi vartamAnabuddhayA tadatyayaprAptinimittakazzokaH kasyApi na syAdityarthaH / nanu pUrvatvAparatvayossamAhAro vartamAnatvaM na tu pUrvatvapazcAttvamAtram / tathA ca atItasya kevalaM pUrvatvAdAgAminazcAgAmitvAnna doSa ityatrAha-pUrvAparatvasaMbhede iti / tathAca sati sarvasyApi kiJcidapekSayA pUrvatvAtparatvAcca tatsaMbhedasya sarvatrApi sattvena atItAderapi vartamAnatvaprasaGgastadavasthaH / nanu pUrvA* paratvasaMbhedo na yatkiMcidapekSayA kiM tu svApekSayaiva vivakSitaH / sa eva vartamAnatA / prArabdhAparisamApta iti zAbdaizcoktaH / ato nAtiprasaGga ityatrAha-~-prArabdhazceti / tatra dUSaNaM vaktuM zAbdoktaM tatsvarUpamAha.vyApArasamudAya iti / tatrApi naikasya prArabdhatvamasamAptatvaM ca / api tvekaphalAvacchinnasya kasyaciyApArasamudAyasya / tatra kasyacidbhutatvaM kasyacidbhAvitvameva / tathAca phalotpattiparyantasya samudAyasya tadavayava. bhUtatvabhAvitvAbhyAmupacArAtprArabdhAparisamAptatvamucyata iti na kutrApi Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] paroktavartamAnatvapariSkaraNaM kAlAnapekSavartamAnatvanirAsaH 629 sarvArthasiddhiH tatrApi kSaNabhedena naSTatvAdivikalpataH / vaivakSikamihAnyazca vartamAnatvamakSatam / / nanu sato vinAzaprAgabhAva eva vartamAnatvam / tadviziSTeSu padArtheSu dRzyamAneSu kiM sato vA'sato vAkAlasya dRzyamAnatayA ? maivam ; kAlAsattvapakSasya nirastatvAt / tatsattve tu tatsAdhyAnAM pUrvAparayugapadAdivyavahAravizeSANAM tatpratItipUrvakatvasya svarasaprAptatvAt / kiMca atra sata iti vartamAnatvavivakSAyAM kiM AnandadAyinI tvaduktasya saMbhava iti bhAvaH / idaM ca zabdasAdhutvanimittaM vartamAnatvaM zAbdairvivakSitamiti na tasyAtItAdisAdhAraNasya pratyakSaviSayatAsaMbhava ityAha--vaivakSikamiti / anyathA atItAgAmitvAvizeSAt bhUtabhAvisamastasyApi tathA dhIprasaGga iti prAguktadoSAnativRttiriti bhAvaH / nanu sato vinAzaprAgabhAvavattA(vattayA) vartamAnatA / tadrUpeNaiva pratyakSaviSayatvAt / tadatiriktasya (kAlasya) viSayatvAbhAvAtta (vAtkAla) sya sattvamastu mA vA kiM (mAvA kriyA) pratyakSatvaM sAdhyate ? iti zaGkatenanviti / maivamiti-kiM kAlamAtrasyApahnavaH ? uta vartamAnakAlasyeti vikalpamabhipretya Adya Aha-kAlAsattvapakSasyeti / kAlAbhAve bhUtAdivyavahAro na syAditi prAgeva nirastatvAdityarthaH / tatsattve vititata eva sarvavyavahArasya svarasatassiddhatvena kliSTakalpanAyA anyAyyatvAditi bhAvaH / dvitIyaM dUSayati-kiJceti / tatra kiM sata iti vartamAnatvaM vivakSitam ? uta pramANasiddhapadArthasvarUpamAtratvam ? Aye AhU----atra sata iti / tathA ca vinAzaprAgabhAvopazleSo vyarthaH Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savyAkhyasarvArthAsAddhesahitatatvamuktAkalApe sarvArthasiddhiH vinAzaprAgabhAvopa zleSeNa ? vartamAnatvameva vartamAnatvamityuktaM syAt / atha pramANa siddhatvAdirUpaM sattvaM tadA'pi vinAzasya prAgabhAvaH pratiyogisvarUpameveti tena rUpeNa yogibhirgRhyamANaM traikAkimapi vartamAnaM syAt / ato'nyadeva vartamAnatvam / tacca kAlopazleSeNaiva gRhyate / vartamAnakAlopAdhisaMbandha eva vastUnAM vartamAnatvamityapi na vAcyam upAdhau tadabhAvAdavartamAnatvaprasaGgAt / upAdhibhireva sarvavyavahAranirNaye kimapratyakSakAlakalpanayA ? / / 68 / / 630 kAlapratyakSatvam. [ jaDadravya yadi nitya ekaH kAlaH / tasya kathaM paricchinnAnekasva AnandadAyinI AtmAzrayazceti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati--atheti / nanu vartamAnakAlasyopAdhiryastatsaMbandha eva vartamAnatA'stu kiM kAlavizeSakalpanayetyata Aha---- vartamAnakAla iti / vartamAnakAlopAdheH svena saMbandhAbhAvAdvartamAna vyavahAro na syAditi bhAvaH / upAdhibhiriti -- na ceSTApattiH ! kAlasyAgamikatvena zrutyA ca pUrvaM sAdhitatvAditi bhAvaH // 68 // kAlapratyakSatvam . AkSepasaMgatimAha -- yadIti / paricchinneti - kSaNAdirUpeNa Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH ] kAlopaliSTavartamAnatvanigamanaM kAlasya kSaNAdirUpatve pakSabhedava 631 tatvamuktAkalApaH kAlasyopAdhibhedAt katicidabhidadhatyabdamAsAdibhedaM tattadrUpeNa kAla: pariNamata iti prAhu sarvArthasiddhiH rUpatvam : ityatra prasiddha pakSamAha - kAlasyeti / Adizabdena bhUtabhaviSyatvAderapi saMgrahaH / nityasyApi kAlasya dravyAntarANAmivAvasthAbhedaissarvaM syAt; avasthAeAtropAdhisaMvandhamAtrarUpA iti lavIyAn pakSaH / pakSAntaramAha -- tattadrUpeNeti / yAdavaprakAzairabhyupagato'yaM pakSa: / 'kAlo'nAdyananto'jasrapariNAmI muhUrtAhorAtrAdivibhAgayuk sarveSAM pariNAmaspandahetuH ' iti vacanAt / ayaM bhAvaH - kSaNarUpa eva kAlasya sarvadA pri| AnandadAyinI paricchedaH na tu dezapariccheda iti bhAvaH / prasiddhamiti---- upAdhiparicchedasya kANAdAditantrasiddhatvAditi bhAvaH / Adizabdena vartamAnatvAdisaMgrahaH / dravyAntarANAmiveti / tantvAdInAM paTAdyavasthAbhedenevetyarthaH / laghIyAn pakSa iti -- atiriktapariNAmapakSe'pyAvazyakatvAllaghutaratvamasyeti bhAvaH / yAdavaprakAzavacanamudAharati-- kAlo'nAdyananta itIti kecit / zrutivAkyamityanye / pariNAmapakSe kSaNalavAdivyApipariNAmo na syAt / yugapatpariNAmadvayasya viruddhatvAt / na ceSTApattiH / saMvatsarAdipariNAmakAle kSaNAdipariNAmAbhAvena tadvyavahArAbhAvaprasaGgAdityatrAha -- ayaM bhAva iti / kSaNarUpa eveti -- tathA ca pariNAmAntarasyAnabhyupagamAt kSaNAdivyavahAravirodho'pi nAsti mAsa Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 savyAkhyasarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe jaDadravya sarvArthasiddhiH NAmaH / ttsNkhyaaprkrsstaartmyaanmuhuurtaadivibhaagH| ata(tata)eva cAbdAdInAmAdyantamadhyamAdyutpattikSaNavikalpacodyaM nistarNima / pratipuruSamiSTakSaNArambheNAbdAdigaNanApi yuktaiva / atra ca svataH kSaNAdibhedAnabhyupagame kathamupAdhibhirapi bhedassyAt ? teSAM AnandadAyinI saMvatsarAdivyavahArazca tattatsaMkhyAprakarSatAratamyAdhujyata iti bhAvaH / etena abdAdipariNAmo dvAdazamAsAdipariNAmavyApakaH kimAdimAsaprathamadivasa utpadyate ? uta madhyamAsamadhyadivase ? yadvA antyamAsAntyadivase? nAdyaH; AdAvevotpannatve tasminneva divase mAsAdiSu saMvatsaravyavahAraprasaGgaH / kiM ca kSaNe saMvatsarAdipariNAmo vartate na vA? . tatra vRttau kSaNa eva saMvatsarassyAt / tatrAvRttauM tato'tiriktakAle saMvatsaravyavahAro na syAt / na ca tadotpannasaMvatsararUpapariNAmo dvAda-. zamAsaparyantasthAyI(ti)tAvatA parisamApyata iti naikadivasAdau vyavahAraprasaGga iti vAcyam ; tathAtve vyAsajyavRttitA syAt / tathAca tAvadivasAnAmabhAvAt kevalakAlamAtrapratItirna syAt / na ca pUrva(pUrva) divasAnusandhAnapUrvakAntyadivasapratItikAle pratIyata iti vAcyam ; tathAtve tAvadivasapariNAmasyaiva saMvatsaratvopapattau tadatiriktapariNAmakalpane pramANAbhAvAt / ata eva na dvitIyatRtIyAvapIti saMvatsarAdyutpattiranupapanneti zaGkApi nirastetyAha-ata eveti / kSaNasaGkhyAprakarSavizeSasyaivAbdAditvAdityarthaH / kSaNapariNAme sarvapratyayaM pramANayatipratipuruSAmiti / iSTaH-pramANenAbhyupagataH / nanu kSaNAdipratItirapyupAdhibhirastu kiMpariNAmenetyata Aha-~~-atra cetyAdi / tadevopapAdayatiteSAmiti / tathAca kAlamAtrasya kSaNopAdhyavAcchinnatvAt saGkhyApari Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pariNAmapakSe mAsAdisvarUpopapattiH pakSadvayalolyaM ca digambaradUSaNaM ca 633 sarvArthasiddhiH kAlamAtreNa saMbandhe tadvizeSakatvAyogAt / tadaMzena saMbandhe tu svata eva kaalaaNshbhedsiddheH| nanu kAlavikAreSvapi kRtsnaikadezasaMbandhavikalpadoSassamAnaH / vikArAntareNa bhede'navasthAprasaGgazceti cenna; AzrayaikadezavRttiguNAdinyAyena nirvAhAditi / ayaM parihAra upAdhisaMbandhamAtrapakSe'pyaviziSTa ityanye manyante / spandasaMtatisiddhayarthaM kAlasyANutvakalpanam / AzAvasAnatokAnAM durAzAmAtrajRmbhitam // ___ AnandadAyinI mANAdhavacchinnaghaTasyeva bhedo na syAdityarthaH / svata eveti--svato'zAbhAve aupAdhikasyApyasambhavAditi bhAvaH / nanviti --upAdhipakSa eva z2yAyAnityarthaH / Azrayaikadezeti--svaparanirvAhakatayA kAlabhedakatvamiti bhAvaH / nanu pariNAmapakSe kSaNapariNAmasya kSaNikatvAvazyambhAvAt kSaNikatvAnumAne(sAdhyAprasiddhayA)vyApyatvAsiddhayudbhAvanaM na syAt / nacopAdhipakSe'pyayaM doSaH! kSaNopAdhInAM kSaNikatvAbhAvasyopapAditatvAdityasvarasAdupAdhipakSamupakSipati---ayaM parihAra iti / kAlasambandhaprakarSaH paratvam / tannayUnatvamaparatvam / sambandhazca saMyogaH / sa ca kriyAdhInaH / kriyA ca vibhutve'nupapannA / tathAca na tannibandhanasaMyogAdisambhavaH / na ca kAlasya niSkriyatve(yasyA)pyanyasya paricchinatvAt takriyAtassaMyoga iti vAcyam ; tathA'pi prathamasaMyogAnantaraM niSkriyasya sthirasya tatprakarSAyogAt / vibhunazca dravyasya saMyogamAtrasyAbhAvAt / tathAca paratvAderasambhavaprasaGgAt / aNuH kAlaH spandasaMtatisiddhayarthamaGgIkaraNIya iti jainapakSamanubhASate--spandeti / spandasaMtatiH-paratvAparatvahetukriyAsaMtatiH / AzAvasAnAH-digambarAH / Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH reke tadA tu / ye tatropAdhayassyusta iha pariNati sarvArthasiddhiH kriyAsaMtativatkAle pariNAmaparamparA / kiM na syAtsvaprakarSAyaiH paratvAdiprasAdhikA ? // ekAzrayakriyAsaMkhyA kAla ityAptabhASitam / kAlopAdhivizeSANAM sarveSAmupalakSaNam // atra pariNatipakSamajUdha tatrApyupAdhivyAptimAha--tadA viti AnandadAyinI kriyAsaMtativaditi-yathA kriyAprakarSaH kAlaniSThaH paratvAdihetuH tathA vibhutve'pi kAlasya tanniSThaH pariNAmaparamparAprakarSaH paratvAdiheturastu! tathAca paratvAderanyathA'pyupapatteH na tadarthamaNutvaM kalpyam / yadvA kAlasambandhaprakarSoM na paratvaM tannayanatA vA aparatvam ; api tu pariNAmaparamparAprakarSAvacchinnakAlayogaH paratvaM tannayUnatAvacchinnatadyo'go'paratvam / yogazca na saMyogaH ; api tu AdharAdheyabhA(va iti)vAdirUpasambandhavizeSa iti na tadartha kAlasyANutvaM kalpyamiti bhAvaH / nanvaNutvavibhutvayoranyataranirNayaH katham ? iti cet ; lAghavenaikatvanirNayena ; anyathA samastadezavartinAM kAlayoge kalpyamAne anantakAlakalpanAprasaGgena gauravaprasaGgAt / nanu--- __ekAzrayakriyAsaGkhyA kAlastasya tu mAnataH / iti jyotizzAstre parispandasaMtatereva kAlatvAbhidhAnAt tadviruddhoktiviruddhetyata Aha--ekAzrayeti / ekaH tapanAdiH / takriyAsaGkhyA kAlopAdhirityarthaH / nanvevaM pariNAmAdhupAdhyaGgIkAravirodha ityatrAhasarveSAmiti / nanu kriyAsaMkhyaiva kAlo'stu kimarthaM tadupAdhitvamaGgIkara Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] pariNatipakSe'pyupAdhyavazyambhAvaH anityAvyApikAlavAdi zaivapakSaH 635 tatvamuktAkalApaH prApnuyustAnubandhAH nityo vyApI ca tAdRkpariNatibhirasau sarvakArye nimittam // 69 // sarvArthasiddhiH anubandhAH-RtuliGgAdayaH / AnantaryaniyamAduttarottarakAryANAmupAdhimUlatvaM ca siddham / RtuliGgAdInAM tu na kAlakAryahetuniyamaH / ye tu zevAdayaH kAlamanityamavyApinaM parimitakAryahetuM ca prAhuH; tAn pratyAha-nitya iti / kSaNAdyaMzasyAgantukatve'pi svarUpato nityaH / nityatvaM cAtra adhvaMsaviraha AnandadAyinI NIyamiti cet ; maivam ; kriyAdInAM kAlatve paurvAparyavyavasthAyA abhAvena sarveSAM yogapadyaprasaGgAt / nanu pariNatipakSe upAdhyabhAvAt kathaM tadAtvityAdinA upAdhirucyate ? ityatrAha-pariNatipakSamanoti / nanu tatpakSasyAnupAdhipakSatvAtkathamupAdhisambandha ityAzaGkaya pariNAmasyApi kAdAcitkatayA sAmagrIsApekSatayA tAsAmevopAdhitvAdityatrAha---tatrApIti / nanu RtuliGgAdikameva kAlavyavahAraheturAstvi(lopAdhirastvi)tyatrAhaRtuliGgAdInAmiti / vyabhicAritvamityarthaH / ye tu zaivAdaya itikSaNalavAdibhinnasya pUrvottarakAleSvabhA(kAle'bhA)vAdanityatvamavyApitvaM c| ata eva na sarvahetutvamiti bhAvaH / kSaNAdyaMzasyeti-kSaNalavAdInAmaupAdhikatvapariNAmAbhyAmupapannatvAditi bhAvaH / nanu nityatvaM hi sarvakAlasambandhaH / sa ca kAlasya kAlAntarAbhAvAnna sambhavatItyatrAhanityatvaM ceti / prAgabhAvApratiyoginaH kAlasyetyarthaH / nanu sarvasyApyeka Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 . savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya sarvArthasiddhiH mAtram / na tu sarvadA sattA; kAlAntarAbhAvAt / vyApitvaM tu kSaNato'pi syAt / sArvatrikANAmapi kessaaNcidyogpdysiddheH| nityatve prAgeva pramANaM darzitam / vyAptizca kAlaM sa pacate tatra na kAlastatra vai prabhuH / ityAdibhissiddhA / triguNavibhUtivat kAlapratiniyatavikArAstatra na santItyarthaH / svavikArANAmupAdAnatayA'nyeSAM nimittatayA vA'sya sarvahetutvaM 'kAlaH pacati bhUtAni' ityAdibhirgamyate / tadapi sarvatra sannihitasya / nanu 'antarbahizca tatsarvaM vyApya nArAyaNassthitaH' 'sarvavyApI sarvabhUtAntarAtmA' ityAdiSvekasya sarvavyApakatvaM zrUyate / atastadvayApyakAlasya kathaM vibhutvam ? ittham-na hi nyUnadezavartitvameva vyApyatvam / tathA sati samavyAptibhaGgaprasaGgAt / tarhi tadvadanyonyavyApyatvamiha syAditi cet ; kimatrAniSTam ? parasparapravezyatvAdhanabhyupagamAt / dvayorapi sarvasaMyogitve vivAdAbhAvAt / ato yatra kAlastatra . AnandadAyinI / kSaNasambandho na sambhavatyatItAdessaMbandhAyogAdityatrAha----sArvatrikANAmapIti / tatkAle vartamAnAnAmityarthaH / nanUktena pramANena nityavibhUtau kAlAbhAva eva pratIyata ityatrAha-triguNavibhUtibaditi / 'kAlaM sa pacate' ityaMzena kAlasattvapratItariti bhAvaH / hetutvabalAdapi vyApitvaM siddhamityAha -----tadapi sarvatreti / nanu sannidhAnAbhAve'pi kAraNatvamastu ko doSaH ? iti cenna; atiprasaGgAbhAvAya kAraNasannidhAnasyApekSitatvAt / vibhutve zrutivirodha zaGkate --nanviti / pariharati ---- itthamiti / dvayorapIti-vibhunA'pi saMyogasambhavAditi bhAvaH / ata iti-yatra kAlasambandhastatra paramAtmasambandha ityarthaH / anyArtha cedaM Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlasya nityatvavibhutvasamarthanaM pratibandInirAsaH vibhauH kAraNatvopapattizca 637 sarvArthasiddhiH savatra paramAtmAstIti tasya kAlavyApakatvam / idaM ca tasya dharmabhUtajJAne'pi draSTavyam / 'paramAtmanaH svarUpaikadeze vizvaM vyavasthitam' ityetadapi tAdRzavyatiriktaviSayam / anyathA tasya jJAnAnandatvAderapyekadezitvaprasaGgAt / na caivaM sati sarvajIvAnAM vyApitve'pyavirodhassyAditi vAcyam ; aNutvazrutyA tatpratiSedhAditi / nanu kAlato dezato vyatirekagrahaNasyAzakyatvAnnityavibhUnAM kAraNatvameva na sidhyati; kutassarvakAraNatvam / ityanuyogazca dharmigrAhakaNaiva nirstH| Asti hi loke'pyupadezato'pi tattadvastuSu kAraNatvagrahaNam ! atha syAt ; niyatapUrvasattvaM kAraNatvam / niyamacAsmin satyevedaM bhavatItyevaM ruupH| tatrAvadhAraNasiddho'nyadA nAstItyayamoM nityeSu ca vibhuSva AnandadAyinI vaktavyamityAha-idaM ceti / dharmabhUtajJAnasya vibhutvAditi bhAvaH / nanu tasya svarUpaikadeze vizvametadvyavasthitam / tasyAyutAyutAMzAMze vizvazaktiravasthitA // iti vacanavirodhassyAdityatrAha-paramAtmana iti / vizvazaktiHvizvamityarthaH / anyatheti / jJAnasya prAdezikatve ka (kiM)citpradeze jaDatvaprasaGgAditi bhAvaH / nanu vyApyatvAnyathAnupapattyA jIvANu(vAnya)tvaM na syAdityatrAha--na caivamiti / grAhakAbhAvena grAhyAbhAvaM zaGkatenanviti / asiddhayA pariharati-nirasta iti / asiddhimevopapAdayatidharmigrahaNa iti / nanUpadezo yogyatAvirahAnna bodhaka iti zaGkateathetyAdinA / grAhyasya bAdhAditi bhAvaH / tarkasvarUpamAha-- Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 savyAkhyasarvArthasiddhisahitatatvamuktAkalApe [jaDadravya tatvamuktAkalApaH vaayuyodhuuyte yadyadayamuDugaNo bambhramIti drutaM khe tejo jAjvalyate yadyadapi jalanidhirmAdhavIM sarvArthasiddhiH grahaNa iti; maivam ; prasaGgato'pi niymsiddheH| tathA hiidaM sarvakAraNamiti bodhayatAmayamAzayaH--yadyatanna syAt sarva notpadyate / atassarvotpattiprayojakametaditi / na punaryadA yatredaM nAsti tadA tatra sarvaM nAstIti vyAptiH / atassuSThuktaM nityavyApinaH kAlasya sarvakAryahetutvam // 69 // kAlasyAvacchedaprakAravibhutvasarvahetutvAni. prakRtacintAvargasya parabrahmavaibhavavyaJjakatayA sArthakatvaM prathayati-vAyuriti / mAdhavIM-pRthivIm / 'meghodayassA AnandadAyinI tathA hIti / AropitenAbhAvenApAdanasambhavAditi bhAvaH / na punariti vyAptiriti-tathA vyatirekavyAptisattvaM nApekSitamiti bhAvaH // 69 / / kAlasyAvacchedaprakAravibhutvasarvakAryahetutvAni. uttarazlokasya tatvAnirUpakatvAdasAGgatyamAzaGkaya saMgatimAhaprakRta(ti)cintAvargasyeti // 70 // Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraH] kAlanityavibhutvanigamanaM prakRticintAsAphalyaM ca 639 tatvamuktAkalApaH dodhavIti / bhUryadvA bobhavIti sthiracaradhRtaye tacca tAdRkca sarva svAyattAzeSasattAsthitiyatanaparabrahmalIlomicakram // 70 // iti zrIkavitArkikasiMhasya sarvatantrasvatantrasya zrImadveGkaTanAthasya vedAntAcAryasya kRtiSu tatvamuktAkalApe jaDadravyasaraH prthmH|| sarvArthasiddhiH garasannivRttiH' ityAdiSUktaM smArayati-tacca tAdRkcetiyatanaM-vyApAraH / sugrahamanyat // 70 // sarvatatvasthitipravRttInAM IzvarecchAyattatvam iti zrI *kavitArkikasiMhasya sarvatantrasvatantrasya zrImadveGkaTanAthasya vedAntAcAryasya kRtiSu sarvArtha siddhau jaDadravyasaraH prathamaH // AnandadAyinI turagavadanazaktayA bRMhitAzcaryazaktiH kavikathakamRgendro veGkaTAcAryavaryaH / / bhAvaprakAzaH 1*kavitArkikasiMhasyeti-khaNDanakArA hi kavitArkikacakra. vartinaH / AcAryAzca kavitArkikasiMhAH / khaNDanakArA hi kavisaMmataM Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 savyAkhyasarvArthasiddhisAhitatatvamuktAkalApe AnandadAyinI adhihRdayaguhaM me vAsamAsAdya nityam vyalikhadakhilamarthaM mAdyamuktAsarasya / / iti ko(ku)zikakulajalanidhisudhAkarasya nigamAnta(nigamazikharapara)vidyAkumudinIsaMmoda(dinInizA)karasya vedAntAcAryasya bhAgineyena vatsakulatilaka(vatsakulakalazajaladhikaustubha) zrInRsiMhagurutanayena nRsiMhadevena viracitAyAM sarvArthasiddhivyAkhyAyAM AnandadAyinyAM jaDa dravyasaraH prathamaH // bhAvaprakAzaH prAcInameva panthAnamanurundhAnAH kavicakravartinaH kANAdAkSapAdadarzane niravazeSamevAkulIkRtya jagato'nirvacanIyatvaM sthApayAmAsuH / AcAryAzca jaiminivyAsAzayAnurodhena taddarzanapariSkaraNena jagatassatyatAM pratyanaiSuH / tatra sarvArthasiddhiH paramatanirasanapradhAnA / nyAyaparizuddhinyAyasiddhAJjane tu svamatasthApanapradhAne iti vivekaH / svatantrastantreSu kaca nigamacUDAgurumaNiH ka nAdhItI zAstre kacidapi yathAvanmitamatiH / svayaM paGgomUrdhni prabalataragaGgAjharasamo dRDhAbhaktAvasmin guruvarakaTAkSaH prapatati / / iti zrI lakSmIhayagrIva divyapAdukAsevaka zrImadabhinava raGganAtha brahmatantra parakAla yatikRte laghuni sarvArthasiddhiATappaNe bhAvaprakAze jaDadravyasaraH prathamaH Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnandadAyinyAM pAThabhedAH Gian tasya agAdhatayA duradhigamatAmA pracayagamanAdiprayojakaM prAptaM iSTaguru prakAzanarUpaM zikSArtha padyena nivanAti prAripsitAnupayuktami nAzAsyaH 8 13 vadataH 108 janitAnusmRti 115 yogavidyAyAH sarvavidyAparatva sa ca ekazeSaprasaGgena na yukta itya tathA ca na vIpsAdvandvau tvoktiranupayuktetya bhAvenArthagatatva saukaryAyoddezAdAtmAnAtmavibhAgaH kriyata iti bhAva prasiddhAvasAdhAraNyAbhAvAdityatrAha I prasiddhAvasAdhAraNyAbhAve'pyanugatavyavahAraprayojaka - tvana lakSaNatvoktirityAha II 17 10 bheda eva viSayaviSayabhiAva iti bhAva ityAhuH 18 15.16 dravyAdInAmeva nirUpaNIyatvAt 17-18 dharmavattvamAtraM abhAvarUpadharmavati rUpAdAvativyApta 199 dharmiNA sahaiva vartate . 10 tathA zaktirapi sahajatvAt 20 8.9 anyatarakarmajasaMyogo'stItyAha 22 15 ityAdisUtrabhASyAdibhirupAsanAparatayaupadhikatvamukta SARVARTHA. 641 41 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 24 5 cakSurAyekaikendriyagrAhyAsta eva pRthivyAditvena vyava hriyante rUparasagandhasparzazabdAH paJceti vAtsI putrAnusAriNo vaibhASikA vadanti grAhyatvarUpagrAhakabheda grAhyA iti grAhyabheda iti vAcyam ; tathA sati sarveSAM bhedena zabdo'pi tadanyo'stu! kiMca rUpavat sarvasyApyanyatamatvopapattau caturdhA kalpanAnupapatteH / naca paJcA 14 tathApi grAhakabhedasyAvazyakatvAdeka eva dharmI bhavatu na tu grAhyabheda iti vAcyam; tathA sati andhasyApi rUpagrahaNaprasaGgAt / tathA ca grA|kye'pi vyaJjakabhedAt mukhe malinatvadIrghatvAdivyavahAravat dharmiNyeva rUpatvAdivyavahAro'stu dharmA na santItyAhuH 19 ityavagantavyamityAhuH 25 10 . rUpAdaya ityupakramAt 14 vAtsI-vaibhASikamAtA 26 7 pramANAnanyathAsiddhiM 27 10 kasyacidindriyasyo 11-13 (pUrvAparetyAdi+bhAvaH ityantasthAne) pUrvAparakAlA - diti bhAvaH 28 10-11 iyaM zaGkA ubhayAvasthadharmyaGgIkAraprasaGgena dharmyanaGgI kArabha . . . mAzrityAhana syAditi vyAptizaithilyApAtAt saMhatasvarUpaM iti saMghAtasvIkArAt rUpasyAGgIkArAt ragrahaNe nairantaryasyApi . 34 12 prasaGgAt / pratyAbhizA tu tadanumitaviSayatvenAbhyupa gantavyA 15 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR. paM. 34 15 mAtratvena 17-18 ( etenetyAdi - - AhurityantaM) pustakAntare na dRzyate iti bhAvatkaM vacanaM / tathA ca 22 35 10-11 tasyApi rUpAdilakSaNatvena saMghAtApekSAyAmanavasthetyarthaH 12 12-13 ( tathAca + bhAvaH ityantaM ) kozAntare na dRzyate rUparasasaMghAtAvacchedena. 14 37 11 47 49 50 643 21 39 12 40 13 42 8 19 23 24 45 16 46 10 20 kAtsnrtsnyena tajJAnAdajjJAtAkArAbhAvAnna bhramaH samaye zatadUSaNyAM prapaJcayiSyate tatrAnusandheyam bhAskarIyaiH kaumArilaizca iti kecit anvayavyatirekavalAt pratyakSAdipramANabalAJca 21-22 kiMzceti ayaM bhedaH 8 13 22 17 20 22 53 18-19 gRhyate : alpAvayavapravezakRtameva 21 8 12 52 56 evaM dvitrisvabhAvabhAgbhiH I dvitricatusvabhAvabhAgbhiH II bhedagraheNAropAsaMbhavA nApi pittavivartatvaM tasya na hi virodhamAtreNa yathA puTapAkAbhyAsena kecittu sarvArthasiddhimevaM vyAcakhyuHtatra hetuH taditi GgIkAreNAyaM bAdhyata iti bAdhyabAdhakabhAva tathA dRSTe niyamAcceti grAhyabhedAdhyAsahetuH uta sattayeti cakSurAdInAmapi doSatve grAhakendriyabhedasya buddhiSveveti-yogAcAra tRNAdivastunyanukUlatvaM kalpyata iti mithyAtvaM sAdhayituM zakyamityatrAha syaikatvAddhi tadabhinna 41* Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 pR. paM. 60 13 atra pustakAntare pratyabhijJAzloka eva ca na pramANopa nyaasH| uktarItyA pratyabhijJopapAdanAt ; 'kSINAni cakSurAdIni-|-varNapratyavabhAsanAt' iti bauddhapaThitapramANadUSaNaM nirastaM draSTavyam , ityantaM pAThAntaraM pUrvazlokavyAkhyAgatatayA jJAyate ; draSTavyaM itytH||8|| itizlokasaMkhyAdarzanAt / tatazca'nanu dharmo nirdharmakazcedityAdinA dharmasya sadharmakatvaM pratipAdyata iti pratIyate ; tadanupapannaM dravyasyaiva sAdhanIyatvAt tasya ca pUrvameva sAdhitatvatA ityAzaGkaya paroktadUSaNanirAsAbhAve sAdhitamapyasAdhitaprAyamityAha-evamiti' ityuttara zlokavyAkhyA'vatArikAsti 62 6 nnviti|hetudhrmsy dhUmavattvasya sAdhyadharmasya agnima ttvasya tadAzrayasya ca parvatasyAvazyambhAvAdityarthaH hetuvindvAkhyo vauddhagranthavizeSaH 635 sAdhyadharmaviziSTo dharmI pakSaH / taddharmo dhUmAdiH vyAptaH / sa trividhaH kAryasvabhAvAnupalabdhibhedena 64 13 nanu dharmo nidharmakazcedityatra dharmassadharmako na veti vikalpaH / tatra koTiprasiddhayaprasiddhibhyAM vyAghAta ityatrAhananu prameyatvavat sakaladharmavarti dharmatvaM svayameva anyathA tasyaikasya sakala 67 10 nirdharmakatvasvIkAra iti 69 8 kvacidapi dharmAntareNa 70 8-9 zabde ca idantvena 9 nirdezAt 72_10 mAdAya skhalakSaNasyaiva nirdharmakasya vAcyatvaM bhave diti avAcyatvasiddhAntavirodho'pIti bhAvaH 7 o Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 645 17 10 788 737 danaM nirdharmakazabdavAcye tavAcyatvapratipAdanAt jJAnamAtra nanvevamapi jAtiguNakriyAdizabdeSu kA gatiH? dharmyupasthApakAbhAvena tasya dharmI kathaM vizeSaH / tatra cet svayaM vizeSaH sa eva sarvatrAstu ityasvarasAdAha--niSkarSaprayogeSviti nanu punarapi dharmadharmibhAvAnupapattimAzaGkaya samAdhA___ namayuktaM pUrvameva samAhitatvAdityAzaGkaya. pAbhAvaviSayatayA tayA abhAvo nizcIyatAM rabhAvamavasthApyAbhAvena sattvaM viruNaddhItyatrAha82 14 anyataraparityAgo vA parizeSo vA syAditi 83 12 svaviziSTavRttitvaM tava viruddhavyAptikaM nanviti praznopalakSaNam dUSaNasya svavyAghAtakatvameva darzayati vipratipattinirAsAttatra vA vAhyendriyagrAhyatve tantram na tatparipanthIti bhAvaH prAbalyopapAdakamavize viSayatvena vyavahAraH tadvadapi tasyAdhyavasAyAdeH zAstreSu taddharmatayA vyapadezaH kathamityatrAha 13 tvAdyairapratyakSadharmaizzAstravedyatvaM siddham 17-20 nyAyAditi bhAvaH / nanu prakRtyAdInAmapratyakSatve 1008 teSu sarvatatvakAraNatvaM prakRtilakSaNam 105 12 pratItastattadaNe ityabhedavyavahAra sAdhyate Ahosvit sarvaguNavRttisarvajAtimadraNatvaM tati atra mahadAdi sakAraNakamityeva sAdhyam ranyathAsiddhakAdAcitka (ranyathAsiddhArthakAdAci ka) HT IO CM Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 pR. paM. 331 12-13 tarhi aikyabuddhiH vyavahArazca kathamityatrAha-nira ntarotpannati 14 aikyarUpasAmAnAdhikaraNyavodhabheda ityrthH| bAdha kAbhAve samAnAdhikaraNavyavahArahetobarbodhasya sa mAnAdhikaraNatvaniyamAdityarthaH 332 12-13 nanu smRtiviSayasya dRzikarmabhedAgrahAdubhayakarmavi ziSTakarmatvavyavahAra iti 335 18 nanu vinigamakAbhAvAt saMskArasyaiva prAdhAnyamastu tatazca tajanyatayA kevalaM smRtitvamevAstviti zaGkAM pariharati-ata eveti 337 - 16 tadArA cAnupayuktatvAdityarthaH 338 11-13 lyablope paJcamI / nanu jJAnaM svasamAnakAlikatvena 17-18 yathA prAbhAkarapakSe bhramasthalIyarajatasmRtiH 342 9-10 sahazabdasya sAhityArthakatayA tadupari bhAvapratyayA sAMgatyamAzaGkayAha12 tasya bhAvassAhyamiti vA svArthiko veti na doSaH tadevAha348 15 catvAraH pratyayA hetava ityaGgIkRtamityarthaH 361 15 saMkoco yukta ityadhikaviSayasya saMkocarUpabAdho yuktaH pratyakSe hi rajata bhramasya 369 9 prayoge hetvasiddhayA dhvaMso hetunirapakSaH 10 prayogasya tanmatAnusAreNohaH kartavyaH 372 12-13 mUlasyAyamartha ityAdi kSaNikamiti ityantaM pati dvayaM pustakAntare nAsti janyatvAbhAvAditi bhAvaH 381 15 nanu kSaNikavAde pAkavikSepAdivAsanA 398 17 sAnvayavinAzasAdhanasya dravyanityatAvyavasthApanA rthasya kathamatra saGgatirityAzaGkaya prasaGgasaGgati rityAha-iha ceti 17-18 nanu kSaNikatvasAdhanaM bAdhitaM dravyakharUpasya nira 373 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 647 nvayavinAzAbhAvAdityAzaGkaya saugatairniranvayavinAzassAdhitaH taM pratikSipatItyAha-ihetIti kecidAhuH 398-18, 399-17 pratisaGkhyAnirodhaH-pratyakSatayA sphuTamupalabhya mAnaH paTAdeH pradhvaMsaH / apratisaGkhyAnirodhaH sphuTataraprakAzarahitAH pUrvadIpAdinAzAdayaH atra paroktaM saMvAdayati-sa niranvayeti / ssyAditi / dharmo dharmI vA pUrvasaGghAtabhAgo vA yadbhAvena 408 17-20 na syAt / dvitIye'navasthA / sambandhasyAsamba itve tanmUlaka 412 14-16 kAryotpAde vilambAmAvaditi bhAvaH / kiM kAraNa mAtrasya 415 18 kAraNaniyamo na sidhyet pUrvatvAvizeSAdityarthaH. 416 19-20 tathA satyaniyatomRtpiNDAntarajanyaH ghaTaH paTo vA. 4225 tathAca sata eva kAraNatvaM nAsata ityarthaH / tadukta ___ manyadapi 4247 antarbhAviteti khaNDane evaM vyAkhyAtam-antarbhUtaM sattvaM yadi kAraNatvaM tadA svaviziSThe khavRttiraMzataH svAzrayatvamApAdayati / viziSTasyArthAntaratve'pi svasmin svavRttitvavyatirekavat svaviziSTe svavRttitvavyatirekaniyamadarzanAt na saiva sattA tasmin / anyasyAstasyA viziSTavRttitvAbhyupagame tAmanivezya kAraNamabhyupagantuH sarvathaivAsat kAraNaM paryavasyati / aparAparasattAnivezAdaparyavasAnameva / na ca sattAbhedAnantyamastyevetyapi paadprsaarikaanistaaraay| sattAbheda hi sadbuddhivyavahArAnugamArthalacinaH prathamamapi sattA na syAditi vRddhimiSTavato mUlamapi te naSTamiti hA ksstttrm| na ca svarUpAnu(rUpasattopa)gamAya svasti! bhinnAnapyanugatabuddhayAdyAdhA Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 pR. paM. napade'bhiSiJcatA tvayA hi jAtimAtrAya jalAJjalirvitIryeta / mAbhUdanugatiH svarUpasattvasyeti vadan tadgarmiNIM kAraNatAM kthmnugmaaytaasiiti| ayaM bhAvaH-sa nAnAtvAyogAdantarbhAvita . . . . kAraNaM sattvaviziSTaM kAraNaM cet sattvasyApi kAraNakoTipraveza iti yAvat / tathA sati asatassattve viziSTe vA svAtmani svavRttevirodhena sattvAbhAvAdasataH kAraNatvamAyAtamityarthaH / nAntarbhAviteti-sattvAviziSTasya kAraNatvaM cet tatastasmAdasataH kAraNatvaM spaSTa mityarthaH 443 17-19 vyavasthApyamiti bhAvaH / tatra yuktimAha444 14 ityarthaH / tatra hetumAha-oSadhIlomAnIti / na hi lomAnyauSadhAni ! na va teSAM tatra layaH / ana piyadbhiH-layamaprApnuvAdbhaH // 35 // . 453 18-20 ityAdi sAMkhyasaptatyA dazAnAM bAhyatvoktau pari ziSya trividhasyAbhyantaratvaM sidhyatIti bhAvaH / vAcanikamapi tritvaM saptatyuktamityAha-antaH karaNamiti 458 9-459-11 nanu yathA indriyANi tanmAtreSviti pATho yathA manasaH pAThaH tathA sava? buddhadyAdeH pAThaH / ahaGkArasya mahatazca pATho mahato'haGkAra iti na zakyaM tairbuddhayAderindriyatvasyAnabhyupagamAt vastuta iti indriyANAM sRSTipratipAdakopabRMhaNeSu indriyANi dazaikaMca iti parigaNanA cakSuzzrotretyAdi vizeSakIrtanAcca mahadahaGkArayostatvabhUtayoH pAThasattve'pi tayossadvArakAdvArakendriyotpAdakayoH karaNatvAbhAvAcca na tadvalAdapyantaHkaraNabhedAsiddhiH indriyAdiSvanantargatacittasya natvAntaratvApAtAcca / nanvayamevAhaGkAra Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 649 iti bhASye ahaGkArasyotkRSTajanAvamAnanarUpakaraNatvokteH mano'tiriktamapyantaHkaraNamabhimatamityatrAha-ayameva tviti / a . . . nArthamantaH karaNasya vuddhivizeSahetutvaM bhavatItyarthaH / tatra hetuH-anvAruhyati 4679 nanu kArikAyAmindriyamAtrasya sUkSmatvasAdhanamayu ktam sarvatra vibhutvapratipattyabhAvAdityatrAha tadiheti 467-20, 468-14 tamutkrAmantamiti -utkrAntizzarIrAdvahirnigama nam / vizepato dRzyata iti--vizeSato'NutvaM zrutyA pratipAdyate ityarthaH / dRzyate tvityAdi zrotavyavahArAnurodhena dRziprayogaH / nanu madhyamaparimANasAdhakAmAvAdaNutvamityatrAha -tathA satIti 468 22-23 anyathA atyantANutvAGgIkAre / madhyamaparimANe iyamanyathAnupapattiH pramANamiti bhAvaH / manasa stviti 469 12 paroktam-gautamoktaM manaso liGgaM aNutvepi liGga mityarthaH 17 RmikadhIvaditi / yadvA rUpadhIna rasardhAjanmasamAna kAlikajanmA rUpagocarajanyasAkSAtkAratvAt saMmatavaditi pratyekaM vA'numAnamityarthaH 470 18 sAdhIya iti-zarIra eva sthAnAntarasaMcAriNo' vayavatvaM na saMbhavati / zarIrAvayavasya yathAsthAnatvAt / tathA ca tasyaiva manastvopapatte stato'tiriktasya kalpanaM vyarthamityarthaH 23 tpattiprasaGga ityarthaH / gauravaM ceti 471 18 rityrthH| yadvA ApyAyakabhUtAnAM yo visarpaH sa eva tadindriyasya vRttirityartha ityAha cArai riti Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 pR. paM. 471-19, 472-12 papannaM / naiyAyikarItyA prApnervaktuM zakyatve kima rthazca vRttyaGgIkAra ityatrAha-yadyapIti / cakSurAtatamiti-indriyANAmeva vikAsazravaNAditi bhAvaH / paramANutve tu tattadvayavatvena vikAso na syAdIta hRdayam / nanu Agamika 472-12, 473-16 bAdhAbhAvAdityanakahetugatyaGgIkArassUcyate; ta thAcApasiddhAnta ityatrAha-nayanarazmIti / bhASye iti-aNavazceti sUtrabhASye ityrthH| atretiutkramaNazabdasya kriyApUrvakadezAntarasaMyogapa' rasya dezAntarasaMyogamAtra saGkocakAbhAvAditi bhaavH| na ca vinigamakAbhAvaH! anantyazruteH kAlaparicchedAbhAvasyendriyotpattizrutibAdhena de zaparicchedAbhAvaparatayA saGkocakasyAvazyakatvAt / anantazabdasya bahuvrIhisamAsatvena lakSaNAyAmanyaparatvasya svataH prAptatvAJcotkrAntizrutito jaghanyatvAt / utkrAntizrutau tu tada. bhAvAnna saGkoca ityaahuH| manaSpaSThAnIndriyANItyAdibhiH indriyavyaSTisamaSTigatAgatizravaNAdindriyatvaM kamendriyANAM nAsti / tathA ca pratizarIramutpattivyaSTisamaSTibhAvAbhAvazaGkA / yadvA-utkrAntiprakaraNe manaSpaSThAnIti jJAnendriyANAmevoktAH / karmendriyeSu pratizarIramutpattyAdizaGkA ; ubhayatra pariharati-nyUnasaGkhayeti // 39 // AkSepasaMgatimAha477 20-22 mayA bhinnamiti kriyAdisaMyogAntayogapadyAbhimAna vadyogapadyAbhimAno jJAneScityarthaH. 478 14-17 jhokArAdityarthaH / pratibandi pariharati--na dehA ntarAdAviti 20 tyarthaH / buddhisantAnavaiSamyamAha--nanu vyAptiriti nanu buddhisaMtAnAdi Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 651 pR. paM. 478 21 cakSurAdivRtterapitva(vRttestva)yA'pipratyakSatvAnaGgIkArAvyAptikalpanasyAnupalambhavAdhAditi bhaavH| yogyeti niSkramaNeti / gauravamevopapAdayati-aniSkrAnta 486 13 meveti 22 489 19 zabdagraha iti niyatapravezaniyamAbhAvAdityarthaH : anyathA . . . 490 21-22 buddhayantaramevopapAdayati-dUrasthatA samAneti . pazcAtsannihitApekSayA pazcAt dUragatasyetyarthaH I. buddhayantaramevopapAdayati-dUrasthatA tAdRzeti / pazcAtsasannihitApekSayA dUrasthasya pazcAgRha ityarthaH II. 491 16 virodha iti cet samudAyarUpadharmyativartitvasya vivakSitatvAditi bhAvaH bhighAtarUpasaMkSobho dRzyate ; sa na syAt . 496 16 nanu viyati viralA candriketyatra viralasaMsthAna zcandrikAvayavasaMgho viyacchabdArthaH / tatra candrikApratItirvane vRkSapratAtinyAyena syAdityatrAha-- vairalyadarzanamapIti 502 16 trAha bhASye iti / nanu pratyayasyAparokSyamasiddhaM ; gaganasyendriyagrAhyatvasaMdehe tatpratyayasyApi pratya kSatvasaMdeha evetyatrAha-ayaM bhAva iti 503 16 yadyAtmano rUpasaMvalitatvAccAkSuSatvamApadyate; tadA . . . parimANAdestvayA pratyakSatvoktau rasa . . . 18 pAdanaM samAnam ; yadi kathaMcitsamAdhAnaM tadapyatra samAnamityarthaH 512 14 vamityarthaH / Aye vikalpe tucchatvameva nissvabhA vatvamutAnyannissvabhAvatvam ? iti vikalpa manasi kRtvA''dye siddhasAdhanamiti dUSaNaM manAsa Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 pR. paM. nidhAya dvitIye'pi kiM tucchatvameva nissvabhAvatvaM uta tadanyakAle nisvabhAvatvamiti vikalpa dvitIyasya siddhasAdhanagrAsAtprathamaM dUSayati na prathama iti 536-18, 537-15 tiriktatatvAntaratvaM tathA diguNAdhInAmapi tatta dezarUpaklaptatatvAntarbhAva iti bhAvaH / naitAva 538 16 dinirUpaNasya saMgatirnAstIti zaGkAyAM parapakSe AkAzasya vibhutvAt tatpratikSape'pyavazyakartavye nirAsasaukArtha dinirUpaNamiti vadanti / svarUpe saMdehAbhAvAt tatprasaGgena tatra vizeSa nirUpayatItyAha-AkAze iti / 542 16-17 meka ityAtmagrahaNe vyabhicArAbhAvAt kathaM vyApti bhaGga ityatrAha--AtmanIti 543 11 prasaGgasaGgatyA''ha-atheti / rAjasamahAn prANa iti -'rAjasamahAn prANo dehaM dhatte vAyvadhiSThAtA' iti sAMkhyAH . . tvamupalakSaNam evaM vAyumAtra syApi prANatvamAkAzAdibhUtapaJcakarajaH-- prakRtikatvaM cAhuH; tAnapi prativatumityarthaH 544 15 bhAvAt nAmAnuzAsanasya yaugikatve jagato jaga dvAyurityAderananvayaprasaGgenAsyAzvakarNAdivat 547 21 ayaM cArtha iti| . . vAyumAtraM kriyAvacanaprANa ___ ityayamartha ityarthaH / nanvacidvizeSaH 548 10 mityarthaH / sUtrakAra evAmumartha samarthitavAnityAha-- * prANazabdazca sAdhAraNa iti / indriyANAM prANasya ca sAdhAraNa ityarthaH / indriyatvameva 17 . khyavRttyA kimekazabdamukhyaprayogaviSayatvaM vivakSi ___ tamutaikazaktayA prayogaviSayatvamiti vikalpya 563 17 prabhAnirUpaNasya saGgatiM darzayan zAnadravyayorAtma dharmabhUtajJAnayodharmadharmibhAvasiddhaye dRSTAntArtha prayojakamAha-athAtreti / tenAtmano / Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 653 pR. paM. 555 16 iti zAstram / Adi zabdena saurAdisaMgrahaH / nanviti 557 13 typre| svoktasya bhASyaviruddhatAM pariharati matAntarasiddhamiti / tayaiva---pratihatyaiva / prativimveti---parAvRttya grahaNArthamiti bhaavH| tade taditi tyarthaH / tarhi prabhAyAH svarUpaM kIdRzamityatrAha ata iti / vizIrNAvayavaM teja ityarthaH vyasya avayavavizaraNe sarvatra palambhastathA'vayavavizaraNAbhAve'pi bhaviSyatI tyarthaH / kiraNagatAMti 559 15 saMbhavAt tejaso divasa . . . tyasya vinAze'pi dharmiNaH sthiratvasthale prabhAyA utpattyavirodhAcca pUrvoktapakSa evAcAryANAM mata iti dhyeyam // 57 // 569 prasaGgaH / na ceSTApattiH anunmattasyAnubhavaviro dhAt / na ca nIla 21 chAyAyA iva dravyatve anyagatyanuvidhAnAnupapatti rityatrAha--yatheti 570 23 aJjanavizeSasahakRtAmati / atrApIti-nIlAdyadhyA sahetutvenAlokA . 571-23, 572-12 ityarthaH / nanu pUrvaiH kaizcit prakRtireva tama ityu ktam ! tatkathaM pArthivatvaM bhavadbhirucyate itya. trAha-adravyatvAdipakSANAmiti / 573 15 tamovyavAhateti / nanu vyavahitasya grahaNe kathaM nAcchAdakatvamityatrAha-dRggateraviruddhasyati / Page #724 -------------------------------------------------------------------------- Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhayAyudAhRtapramANavacanasUcI pramANavacanam puTam 423 202 .... 318 aMzA apyaNu aMzAntareSu akSAnekatva akhilabhuvana agniM vAgapyeti .... 317 __70 .... 328 agnirvAgbhUtvA agnISomAvidam agnerApaH 419 ____70 370 wr puTam | pramANavacanam atastvayA atItaM cadbhi 241 atItAjAta 60 | atItAnAgate 312/ ato dvitIyA 443 / ato nirabhi 444 , 444 | ato vastusaM 101| ato vinAza 156/ ato vyava 158/ athibhikkho atyantA satyapi atra tatvavidaH | atha cainaM nitya | atha nApekSate | atha yadataH atha yo ha vai 369/ atha lokAyatam / atha lokAyatA 205] athavA''kAza 466/ athavA'sthAna 468 atha sparzAdi 472 athAto bra | athApyakSaNikA 326 | athaiSa jyoti 655 .... 370 .... 28 ..... 510 .... 572 ... 310 .... 342 agnayAdi gati aGgIkaroSi aGguSThamAtra acijjIva ajanyasya ca ajAtasya ca ajAmekAM aNavazva 552 .... 472 .... 414 .... 368 .... 319 ..... 162 62 318 ... 457 aNoraNI atadrUpa Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 345 155 61 379 .... pramANabacanam aditiH pAzAn aMdRzyatvAdi adRSTatatvo adbhayogniH adhyavasAya .... 344 .... 159 95 252 puTam | pramANavacanam anyonyAnu anvayyAtmA apa eva sasarjAdau apadussuSu sthaH aparigrahAcA 98 aprAptayostu aprAptipUrvikA apicAzeSanityatve api tu devaputra | abAvRta abhiprAyavazA abhimAno adhyavasAyo 114 304 .... 423 156 326 adhyAropya anakSarasya antaHkaraNam antarbhavita antarbhUta antastaddharmoM andhaH kUpe annabhayaM hi 116 389 .... 193 .... 319 annamazitam anantasya nata anutpattiM ca anupallava 83 abhisaMbuddha .... 443 | abhUtaM khyApa 547 | abhedAdhyava .... 183 .... 214 , .... 330/ abhedyaH paramANu: | ayameva tvaha | ayogyatvaM tiro | arthaH pratyAyya arthenaiva 344 | arpitAnarpita 315 alAtacakra 379 alAtaM mRga avayavyarthAntara 290 | avazyAbhyupa .... 320 ..... 353 .... 233 .... 456 293 anumAna anusmRtezca anekavyaktayanvaya anyaccedvikalaM anyathAsvapara anyAnantarabhAve'pi anyArAditararte anyonyA .... 375 ..... 54 .... 166 .... 59 328 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 657 puTam 66 327 424 340 546 .... 368 424 ... .... 171 155 pramANavacanam puTam | pramANavacanam avastubheda 317| asmAkaM tvava avasthAnibandhanava asmAnupA avasthApariNAma asmAbhistadizA avasthitasya dravyasya asya dvaitendra avasthitAni ahaMpratyaya avidyamAnA ahaM vaizvAnaro avidyAjAyamA ahInasatva avinAbhAva .... 35 ahetukatva ajJAnaM tadapAzritya avibhAgo'pi 59 aruddhavizeSaNa 80 A aviruddhastu | AkAzamindriye aviziSTAdvizi 77 AkAzAdvAyuH avyucchinnAsta 214 azakyApahnavA 398/ AkAze cAviza aSTAcakA AkSiptavyatirekA aSTau prakRtayaH 171 | AgantukApRthaksi 173 | AgamArtha .... 177 Atmana AkAzaH AtmakRteH asaccAsaditi AdyAH punastayoH asattve sarvabhA 368 | ApomayaH asadakaraNAdu 259 Apo vA idam asannikRSTa AyasAttaijasam asannizcaya Arope sati astisatvaupapA 29 AvArakam 339 AvirbhAva astyevaM kiM tu 344 asmaduktaM 83 | AsIdidaM tamo SARVARTHA. .... 534 .... 523 321 ..... 141 512 .... 309 29 .... 535 313 .... 318 .... 547 .... 158 .... 565 .... 576 .... 291 .... 47 98 . .... 327 522 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 zramANavacanam puTam ..... 329 196 puTam | pramANavacanam utpannazca sthito 100 utpannA jAtu 370 340 utkrantigatyA utpadya yo vina utpAdadhrauvya udayAnantara upayannapayan al ikSukSAra iti nityavikalmo iti naiva pravRtti iti vyAptayA itthamityeva ityeSA saha idamitthamiti indriyapratighA 318 166 .... 386 20 08 " - indriyANi tanmA 293 | ubhayathA khalvathu 445 ubhayavyapadezA - 446 456 Urdhvamudgacchati 458 446 ekasaMghAta 446 | ekAdazaM manazcAtra 446 indriyANAM indriyANAmekAdaza indriyANyu indriyairupa iyamevAtmasaM 439 464 450 | ekA kanyA daze 327 ekAneka 327 329 .... 344 .... 459 CT co co 404 uktasya vakSyamA ucyate prathamA uttarasaMkhyAnuro uttarAnuguNa utpattAvapi utpattivinAzAdaya utpattisthityAma utpattyanantaraM .... 318 ekArthakriyayA 344 | ekaikadaheSveka ekopakA etatsarva etadvibhAvayedyogI etasmAjAyate 455 328 465 543 368 330 etAvantaM sthitaH .... 380 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 659 pramANavacanam pramANavacanam kAraNaguNA - CD . 102 122 111 177 kAraNamastyavya . 113 - ..... 113 ..... 329 .... 131 etAH prakRtayaH etena bhUtendriya ete vizeSA eteSu padArthaSu evaM ca ko guNo evaM ca hetu evaM jAteSu evaM dharmAn vijA eSa trividhaH pari eSa vandhyAsuto C by kAryakAraNa .... 35 .... 216 370 328 283 .... 127 169 .... 369 182 ka 318 104 kathaM tarhi kathaM svavRtti kathamasatassajA kapyAsaM puNDarIka karaNaM trayo 128 351 186 320 kAryamutpadyate kAryarUpeNa kAryAtmanA ca kiM kSaNasthAyi 228 kiM ca kutrAMca kiM cAtItAdayo kiM devato'syAM 475 kurvato'kurvato 453 kRtsnaprasakti kalpanApoDa kalpanApyasatI kalpanAmAtra kalpanAropita | kalpAdau bhUta kAlo niyatizca 455/ kramAnyatvaM 29 / kSaNabhaGgaprasiddhayeva kSaNikatvAttu tatkAryam cityAdijAti 111 kSINAni cakSurA 124 | kSudupahantuM zakyam 405 kartRkaraNe kRtA kartRtvAdi karmAtItaM kavATavivare kAThinyavAn yo kAmassaMkalpa: 317 140 119 150 286 kAma'STadravyako 319 370 343 162 kArakatvamataH kAraNakArya 60 587 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam gaganasya dizAM ca gandha bikrayika guNaparyAya guNavaddavya guNAtsahabhu guNinityatve'pi gRhItvaitAni gauNazvanAtma grasate ca carA grAhyagrAhaka ghaTate na yadai ghaTAdiniSpatti "" caturbhizcittacattA caturvidhA hAra catvAraH pratyayA catvAryeva bhUtAni ga cakSuSA cAkSuSa cittasyApi cittena saha citraM kezoNDu gha calabhAvasvarUpa cakSurAdyatiriktaM hi cakSuzca draSTavyaM ca cakSu zrotraM tathA cakSu zrotra **** **** 0100 ... ... 660 puTam pramANavacanam citraM yathAzraya 536 citrasyApi 174 ceto dhIkarme 163 164 jagatsarvaM zarIraM te 165 jagAda tatsaMvRti 290 janI prAdurbhAva 475 39 177 janmato nAnyathA 29 janmAntare janmAdyasya jahAnAM bhukta 80 jAtasya hi dhruvaH 276 jAtAstatvavido 277 jAye pUrva jAlasUrya 59 347 |jvAleSu nirNayA 253 347 NANammi appa 509 NibhAi so 370 334 | ta indriyANi 455 ta ete sarva eva 459 ta eva tantavaH 458 tatazca zruti 244 tatazca tulyakakSA 327 tatassatyavataH 197 tato dravyAntara 328 | tataH karmaphalA ja Na .... .... www. **** .... .... .... .... .... .... puTam 139 327 150 176 193 301 311 371 340 423 275 310 59 320 210 569 30 30 446 472 229 158 159 139 167 379 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 661 .... 371 .... 423 .... 369 .... 123 .... 213 C pramANavacanam tataHprabhRti yo tataHparaM puna tatkimetannu tattajanapadI tattatkarmapravA tattatpadArthasaM tattalakSaNa . tatteja aikSata tatparyAyAna tatprakarSanikarSe tatpramANaM bAdarA tatra patizziva tatra pUrvAvasthA tatra ye kRtakA tatrApyavayavI tatraikamanArambhaka tatvataH kSaNikA nete yuTam / pramANavacanam 346 tathA hi nAzakaH 299 tathaiva niyama nathotpAdastadA tadanatamaM tadanantamasaM tadananyatvamA tadabhAva tadaziSyam tadasya parimANaM | tadAkAle mu | taducyate kSa tadutpattivinAzA .... 310/ tadacyate kSaNa 319 | tadevAnuprA tadakSata bahu taddhedaM tamAvyA tadvadvinA vizeSerna .... 329 tadvadvirodha .... 323 tabuddhidhArAvizrA tadbhAvaH pariNAmaH .... 395 .... 245 .... 157 .... 386 F) GOGR+GH 1000 N H000 Ho How GI .... 224 tatvAnyatvo tatsantu cetasyatha .... 386 .... 176 .... 257 .... 306 .... 139 .... 366 .... 77 .... 163 .... 165 166 .... 166 .... 363 ..... 152 .... 153 .... 129 tatsaMbandhasvabhAva tatsRSTvA tadbhAvAvyayaM .... 176 | tadviparItama 213 tadrUpasyaiva 164 | tanmAtrANi tathA paryAya tathA'pi naiva tathA'pi tadviyu . tathA bahirgatA tathA syAt " 349 568 | tanmAtrANi 354 | 172 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 pramANavacanam tanmAtreSu paJcI tayorapi bha tatkAmo tava vAkya tasmAcca vipa tasmAttatsaMyo tasmAtmANakaM tasmAdapi cA puTam pramANavacanam tvayA sAMkhya | tama AsIttamasA tamaH pare deve tamassasarja tamutkrAmantaM ..... 126 | tamasi lIyate 274 | tamaH khalu calaM 369 | taM SaDiMzaka 140 | tamasaH parastAnmRtyu 100 taM hetumantaM trayAtmakatvAttu " puTam .... 299 572 .... 572 .... 572 .... 467 .... 96 .... 567 .... 151 .... 122 .... 369 .... 180 .... 183 .... 185 .... 250 446 ..... 177 .... 98 .... 159 .... 389 399 .... 180 .... 182 .... 183 .... 396 .... 150 .... 563 .... 294 139 tasmAdatyanta tasmAdanaSTA tasmAddu:khAtma tasmAddhAnta tasmAdvA eta tasmAdvedana tasmAdastIti saM tasmAdvaidhamarya tasmin yathA tasya paramAne tasya bhAvastvatalau tasya madhye mahAna tasyAnumAna tasyAvayava tasya sRjyasya tasyASTamo vA tasyAsti viSayaH tasyAntepi na bhA tasyaivaM prati | tAni caitAni tA Apa aikSakanta tAdrUpyeNa pari | tAvattayAviru | tAvaduHkhitamA 350 tAvubhau sarva ....... 76 tAsAM trivRtaM .... 422 .... 385 452 ..... 162 95 | tAstu triMzat | tirodhAnamayI trapusIsalAha trigudraNavyasaM .... 371 triguNamaviveki 327 | trividhasya svabhAvasya .... 327 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 663 pramANavacanam puTam 86 .... 464 572 - 1741 | dezakAlAkAra | devA vaicArikA daza 180 devA guNamayI / dravyakriyAguNA draSTavyaM darza dravyarthikanayA 222 dravyAzrayA nirguNA | dravyasya samAhAra 366 pramANavacanam trividhamanumAnaM trividho'yamahaGkAra trivRtamekaikA trINi rUpANI trINyeva liGgAni tIrNo hi tadA truTibhUta ca tRtIyA tatkRtA teSAmandriyaka tejasaM na yateH tejasaM zudhyate taijasaM zodhakaH taijasAnAndriyANi 101 405 .... 191 .... 167 .... 163 .... 217 221 .... 398 .... 317 99 | dvayorayugapa 565 dvayAzritaM 565 dvAbhyAmevANubhyAM dvividhAH kSaNikA dvedhApi kSaNabhaGga LAL CO | dve satye samupA 192 .... 275 67 14 364 150 .... 2020 48 120 darzanasarzanAbhyAM dazame puruSe dAruNyAmaryathA dikkAlAvAkAzAdi digdezakAleSvastAti: digvibhAgo niraMza divIva cakSurAtataM duHkhAjJAna dUrAsannArthayo dRzyate tu dRzyate spRzyate dRzyameva hi loka dRSTAnuzravika dRSTe tasminnadRSTe'pi devAnAM pUrayodhyA 375 464 dha dharmatvena pratIyante dharmasya kasyacidava .... 535 dharmAdharmoM tathA jIvaH dharmokArazaktInAM | dharmo jJAnaM virAga dhvaMsanAmnaH padArthasya dhAtA yathApUrva dhAraNakarSaNo .... 197 dhyAyatedhyAsitA .... 120 dhiyaM nivezya | dhiyo nIlAdi 141 / dhruvaM janmamR 160 239 240 178 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam naM khalu pratyabhijJA naM cakSuSA sanmAtraM na ca vijJAnamA na cAvasthA na cAnvayavinirmuktA nadutpatti cai nanu kathaM sarva nanu naiva vinA nanu pUrvana nanu vizeSAi na payasaH pAre pUrvaM na ci na pUrvottara na bAdho yatna na bhavetpratyabhi zrotraM ca na yatistaijase na vAyukriye navinAzIti na vilakSaNatvAt na vyavasthAnupapatteH lm na SaSTamindriyaM na sannutpadyate na saptaivendriyANi na saMkhyA bhAsate na sarvaloka puTam 664 **** 319 502 339 290 na saMbandhasya 364 na harettaijasaM 315 | na hi vyaktau vizeSAsti 320 na hi zaktayAtma .... pramANavacanam na svato nApi parataH 222 47 "" " na svabhAvo na vijJaptiH 73 na hi svarUpataH 387 | nANoraNau pravezo 387 | nAntarbhAvitasattaM 74 nAnAvaryAH 287 nAnityazabdavA 387 nAnopAdhyupa nAnyadRSTa nAnyo'vayavya 340 33 443 nApyekaiva vidhA 565 nAmyA AsIdantarikSaM 547 nAbhAve'nyatama 370 | nAmarUpaM ca bhUtAnAM 109 nAyaM ghaTa 280 nAzaknuvan 289 nAzasya kArakaH 60 nAsadAsInosa 417 nAstikyapari 473 nAsyeti cet 326 nicAyyatvAdevaM 450 nijastasyA .... puDhaMm 196 329 417 328 476 565 303 209 295 202 424 180 339 48 390 214 243 324 536 162 257 61 180 371 587 29 365 21 343 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 665 pramANavacanam pu pramANavacanam puTam 60 339 .... 339 445 .... 328 253 .... 612 ..... 582 nityasya saMsRti nityaM jagaditi nityaM tatkAryataH nityaM triloke nityaM bhrAmyati nityaM vibhuM sarva nityatvaM ceSyate nityAvasthitAnya nityatvapi nidhAnaM na niyataM mahatA niyatI rAgavidye niyamAdAtmahetUttha nirantaratve niraMzasya ca niraMzA prakRti nirAdhArA niruddhAdaniruddhA nirmalatvAtprakAzakaM nivRttirUpatA nirvANamaya evA niSedhAya tataH niSkramaNaM prave niSke tu satya niSpattidarzanAt niSpanno nAsti niSpAditakriye nissvabhAvA amI 189 4:23. na hyatra kA cit nIrandhe'pyambu | nekarUpA nairAtmyavAda 585 narAmyenAtra pa 339 | pakSadharmastadaM | paGghandhavadubhayo | paGkaliptaM tRNaM paJca cendriya | paJca dharmA bhave paJcabhUtAtmakaM paJcabhyodvA paJcamahA paJcamyAmAhutA paJcavRttirmanA paJcendriyANItyAdi paTavaccha padArthavyatirikta paramANora paramAtmanaH paramArthamanA parasparaviruddhA pariNAmAt pariNAmAni pariNAmata pariNAmatApa 196 | pariNAmakyA 329 | paritrATakAmukazunAM CO 445 160 222 374 19) .... 191 637 195 .... 425 313 290 290 285 48 SARVARTHA. Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam pAramparyeNa paryAya evaM paryayaja pazcAdvajanto pAtAladezAH pAramArthyaM vinA pizAca iva punaraparaM tatve pumAn striyA purANakArasya puruSasya darza puMso jJakartR pUrvavaccaiSa pUrvavadvA pUrvasambandha pUrvasaMviditA pUrvaparyanuyo pUrvAbhimukhe pUrvAbhimukhaM pUrvoktana pUrvaM naiva svabhAvataH pRthakpratipatti pRthvyAdipaJca pRthivI vAyuH pRthivI zarIraM pRthivyAsu ya " " 666 puTam pramANavacanam 379 pRthivyapsu lIyate 165 | pRthvyAdiSu 582 | pRthivyai zarIraM 583 | paitAmahaMca 604 paulizakRtaH 422 paulizaromaka 83 prakRtiprabhavaM 192 prakRtipuruSa prakRtivikRtayaH prakRteH 291 605 133 150 266 " 223 prakhyApravRtti "" "" 419 / pratidinamadhaH 320 prativiSayAdhyava 336 pratipuruSabhi 369 pratibhinnasame 590 pratyakSaNa viruddhazca 587 | pratyetavyasya 282 pradhAnaM tatvamu 413 314 pradhAne bhAga 150 pradhvaMso bhavati 177 prabodhabhayato 255 prabhAbhAsa " * 153 pramANaM kAraNaM 155 pramAtRprameyayoH 171 "" .... .... .... puTam 440 290 255 611 612 612 95 214 124 101 213 276 458 285 592 266 461 196 414 79 153 159 316 375 94 544 81 69 356 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANavacanam prathame zravaNAditi pravartate triguNataH prasiddhadravya prAksattvaM prANenaiti kalAM prANagatezca prANAdvAyuH prANApAnasamA prAdayo gatA prApya sAdhyama prItyaprItiviSAdA phalaM tatraiva phenapiNDopama bahuphalamidaM. balavadvAdhakA bahusyAM bahusyAM bahvayassyAma bAghAbAdhA bAdhitA ca smRtiH " pha bAdhyabAdhaka bAlairvikalpitA hyete bibhrANaH para "" buderagocara buddhyA'vasIyate va .... **** .... **** 667 puTam pramANavacanam 181 | buddhayA vivecyamA 290 33 567 brahmAcAryo 316 | brahmAkSA 586 trahmoktaMgra 473 | brUyAttattasya 535 vodhyatvAdikSate 546 376 | bhacakradhruva 227 bhasaJjarasya 131 381 59 33 bhAgo'STamastra bhAnAmadhaH >: bhAraM vo bhikSavo 607 bhAdadhvaMsAtmano 475bhAvasvatastro 177 bhAvAya sarva 424 bhAsamAnaH kimAtmA 177 | bhAve hetvAntaraiH 157 bhinnAbhinnatva 157 bhinnAMzapU. 344 | bhuJjIta taijase 328 | bhUgrahabhAnAM 329 582 bhagola: kAdambo 601 | bhUgolAntaH " bha 192 | bhUtatanmAtra 299 | bhUtArthabhA puTam 328 419 610 619 612 85 408 582 586 589 210 582 583 29 375 197 582 327 324 299 316 565 583 588 603 606 464 334 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 pramANavacanam puTam 464 443 bhUtArthabhA bhUtendriyANA bhUtastvAgyAnaM bhUbhagaNabhrama bhUmeH piNDa bhUmerbahi .... 378 .... 610 .... 59 ..... 594 .... 150 .... 237 .... 180 bhUmeradha .... 186 .... 203 bhUyastveno bhuulokaakhyo bhUvAyurAva bhedAnAM pAramA 111 595 pramANavacanam 335 mayAdhyakSeNa marIciraGgirA | marIcisa maruccalo malaM karma ca 593 mahattvaikatva mahadAdyA mahaddIrghavadvA 586 mahAbhUtAni mahIjavRtto mANasasuNNA 5901 mAnatvaM vartamA mAyAM tu prakRti mAyAgolakavi mAyotpAdava | mithyAdhyAropa | mUrtI dhartA | mRjalazikhi | mRtpiNDaprAptAnAM meSodayaH 601 | meruyojana | mohastrabhAvA 474 | mranairyAnAM .... 28 .... 356 95 bhramati bhrama bhrAntaM ca pratya .... 320 423 389 .... 610 610 matsantAnasama madvinAzAtphala madhyamakSaNa yadhye'yaskA madhye samantA 177 manazca mantavyaM ca manaSSaSTAnI manaSSoDazaka mano buddhiriha mano buddhiriti mandAdadhaH mandAmareDya ..... 61 150 ya eSo'ntarA 459 | yaccAnyathA 595 | yaH kSaNI jA 589 yatkiJcitsRjyate Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 669 puTam | paTa pramANavacanam yatkiJcidvartate yatkRSNaM tadannasya yatrAsya puruSasya yatsattat kSaNikaM yatsat tatsarvamanityaM 337 340 198 - 473 379 607 607 yato vA imAni yathA'nyatra .... 591 592 588 pramANavacanam 178 / yadi vA yogasA yadi syAjjJAna yadi hi devaputra yadyato'nantara / yadyugavadhi 323 / yadyevaM graha | yadyeva zyenA yadyardhvagA 293 | yadvatkadamba 423| yadvikalpakAvajJA yanna du.khena / yaH pratyayA | yaH pratyayairjA yaH pratItyasamu 6081 yanmAyApra yasmAdataH .... 586 yasminnannityatA | yasminneva 572 yasya tamazzarIram .... 323 101 197 yathA mAyA yathA yathA'sAhasye yathA somye yathAM'zaM vizva yathorNanAbha yadataHsmRti yadanyasannidhA yadabruvan yadabhihi yadA tamastanna divA yadA pazyaH yadA punarma yadi gacchati yadica bhramIta yadi jJAnAtirekeNa yadi tAvadayaM yadi dvitrAGgulaM yadi dRSTam yadi mUrto yadi rAhuH 197 197 .... 95 .... 610 386 381 572 579 177 579 .... 48 2.)7 .... 389 612/ yasya pRthivI 598 yasyAtmAzarI 591 / yasyApi nAno | yAvaccAtmani 277 | yAni tvitarANi 154 | yAnto bhacakre yAmyottarA 607. yAvadekaM zrutau 607 ] yAjJavalkyeti 473 203 .... 585 .... 608 ..... 159 104 SARVARTHA. Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 pramANavacanam yA dRSTAsmIti yugapaJcatuSTaya yugapat jJAnA yugapAdAnyA yugaravibha 583 102 yenAtmanA pazya yogAbhyAsavizeSA yojanazatAni yo yatra tiSThatya yopi tAvatparA yo hi bhAvaH pramANava vanam rUpAdyAyatanAsti 329 rUpAntaraM taddija 535 romakaM ceti 611 | romakaM rAma kAyoktam ___.... 611 606 laGkAsaya ..... 586 liGgAgamanirA .... 337 lokAvatAraNA .... 60 329 588/ lokaviruddha 607 195| lokasaMvRti .... 192 334 592 | vakSyAmo yo .... 334 vartanApariNA 164 | vatsavivRddhiAnimittaM 176 varavazena .... 589 vaNyate hi smRti .... 334 varSAdhipatayaH .... 595 vasudhAnA .... 600 607 | vasundharA .... 595 vastutastu nirAlaM 323 vastutvaM yatra | vastuno jAyate | vasturUpa 370 94 .... 319 121 vasturUpAnu 370 239 vastusvabhAva 480 vastvanantarabhA rAjasUyAya rAhuHkubhA rAhukRtaM rAhugraste On .... 375 ... 375 rAhurakAraNa rUpAtizayA rUpAditvamatI rUmAdibhedami rUpAdivyati rUpAdiSu paJcA rUpAdInAmAcitre rUpAdyAyatanAsti .... 270 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 671 paTana puTam C - pramANavacanam vastvekameva vAkca maitreya vAcArambhaNaM vAyurAkAze 00 vAyustejaH .... 167 29 vAyvAtmakaM vAyvAdivyava vAsudevasya 177 / pramANavacanam vipratiSiddha vipratiSedhAccA 306/viyogonyatra virodhe tvanapekSyaM vilakSaNakapAlA vizeSaNa vizvarUpa vizvarUpAya vizvAtman viSayassAmAnyamace viSNoHsvarU visRSTayallAsa | vRttabhapaJjara vRttAcakrava | vedAyijJA | vedo hIdRza evA veSTayetodumbarI . | vaizeSyAttu 7 616 218 178 vikalpa eva hi vikalpitaM yat vikalpo vastu vikArajananI vikurvANAni cA vikriyAmAtra vigAnAddhi vijJaptirnAma vijJaptimAtra 157 154 183 vijJAnaM jaDa 185 " 256 344 127 vijJAnasya tva vidyate hi vidyate tatva vidyAkAlo vinAzaM prati sa vinopaghAtena vipratipatto vipratiSiddha vaikalye seva 329/ vaidharmyavati / vyakaM tathA pra | vyatirekAtmikA | vyavahAramanA vyAptibhoga 155/ vyAptirUpeNa 154 | vyAptissarvo 195 92 275 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 pramANavacanam puTam 524 pramANavacanam vyApi nityaM vyAvahArIkasatya vyonordhabhAgA puTam ..... 203 .... 28 .... 195 In/ zrutestu zabda zrutyAlambe tu | zrUyate dezyate zrUyate na ci zreyassAdhanatA ..... 264 zrotraM tvakcaiva | zrotraM nabhA 150 | zrotramatra ca zaktasya zakya 99 zaktasya zakya ..... 177 0 0 .... 446 zaktisadAziva zabdagandhasUyA zabdajJAnAnupAtI 491 85 | SaTakena yugapat SaNNAM samAna 510 SaNNAmapi padA 125 paSNAmananta 271 14] 384 | sa eSAM grAmaNIH 437 | sa cAnantyAya sajAtIya zabdasparzavihIna zabdassparzazca zabdAdau zarIrayoge zarIraM yadavA zarIrendriya zarIreSvAvakA zItAdereva zuddhAni paJca zUnyAnAtma satatordhvaddhagati saMtAnasyatyayaM | santAnaikyAbhi santAnoccheda sattAzakti satyatva .... 150 .... 181 | satyaM talloka - 607 | satyA cetsaMvRtiH 147 | satvaM laghu * 186 | satvaM laghu 388 .... 371 324 .... 366 zRGgonnati zaivAgameSu zrutiliGge zrutisaMhitA zrubestu zabda zrutestu zabda 420 .... 193 .... 420 .... 131 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 673 pramANavacanam puTam 611 pramANavacanam satvAdiguNA satsvalakSaNa sadeva somyada 302 290 193 84 472 sA sa deva yadi sannikuSTa sa paThadbhiH saptagatarvize 157 OL 00 O 000 10 -1 A saMkSobha sarUpeNa sarva eva sarva eva sarvaM ca yujyate sarvatravAnape sarvathA , sarvadA nirvi sarvaM na yu sarva niyaM sarva pratyu sarvavyApI sarvazazca na saM sarvasaMskAra sarvajJatvAdi saMvidvikAsa sarvadharmAzca sarvAgrahaNa sarve nimeSA sarva prANA 191 373 373 418 382 191 281 114 saptAnAM gati samanyate'taH samanvayAt samaSTivyaSTi samastavastu samahInAdhika samAnadeza 636 258 191 369 2 422 2292 295 394 334 231 samudAyAdi sametyAnyonya samyajjJAnapU S 621 321 saMkhyA 460 472 473 231 2.42 177 4 saMgrahakArite ve saMghAto jAyata saMbandhagrahaNe saMyuktadravya saMyukto dvA saMyogoSa saMvRttAbha sarveSAmarthAnAM sarvAtman sarvAtmanaH sarvAdIni sparzarasagandha spaSTAvabhAsaM | saMsarAtanirupa Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 puTam pramANavacanam saMsarge ca niraMza 246 202 178 310 .... 382 .... 210 .... 292 saMsthAnaM nAma sahakArikRta sahante sahate kvApya sahopalambha saMjJA cotpatti sAtvika ekAdazakaH sAdharmyavati sAntaHkaraNA sAntarAvindriyA sApi naH prAktanI sAmAnyatastu dRSTA 451 puTam pramANavacanam 191 | senAvanavadga seyaM devatai 203 saiva tadavasthasyo .... 721 | saikSmyiAttadanupa skandhA kezo skandhAtmA lokaH skandhAyasarva sthityardhaM maha spaSTatarassA | spRzatopya smRtInAmapra | smRtyanavakAza | smRtazzruti smRtiSUkta syAtAmatyanta svakriyAdiviro svapnavatsaMsRtiH svapravRttyadi svapne ca mAnasaM | svabhAvaniya svayaMsamA svarasandhyAta svarbhAnurA svarUpametra svAtmabhAvA .... 178 | svAtmAvabhAsa svaissvaidyavasthitaiH 138 | svopAdAna .... 192 .... 327 607 .... 612 .... 61 .... 158 443 157 ..... 607 339 425 423 302 295 sAmudrAmbhasi sArvajJaprAgabhA sArvajJaM mAnasaM sAvayavaM paratantram sAsattA na svataM siddhaM ca mAnasaM siddhAnugama C77 .... 292 .... 334 .... 48 .... -608 252 607 4 1 .... 205 237 siddhA'navasthiti siddho hyanyatra sUyate puruSA sUkSmaM pramANatazca sUkSmAsteSAM 337 141 | svara Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 675 pramANavacanam g puTam / pramANavacanam hetUnAM ni | hanno'nugama 534 horezAssUrya hantAhAmimA 608 hantAmA hastAdayastu 7- 150 340 422 L 329 hiraNmayena hUtirAkAraNA hetutatva hetumadanitya 464 jJAnazaktisvabhAva jJAnasya ca sva jJAnasyAtma jJAnAkAra 420 jJAnendriya __124 / jJAnendriyANi 329 152 459 pramANavacanam pramANasUrcAzeSaH puTam | pramANavacanam | ahorAtre puTam a 595 18 .... 586 1 . 617 ato'NubimbaH ato bhacakra adhaH patantyAH apazziraskAH anAdirbhagavAn AnilAdhArAH anulomagati antabahizca antye kalpA aparasmin para abhidhIyate amaramarA ardhAni yAni ardhe'nyasmin aSTAdazaite | AkAze pRthivI AkRSTizaktizca 584 AkRSyate tatpa | ApyAyanamupa 600 AryabhaTenA 585 636 | iti kila vadanti 601 itihAsapurA 614 iSavo'bhinabhaH 610 4 . (. 595 h64 uccasthito uttAnA ha vai | udayAstamaya .... 610 upariSTAddha 581 589 Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 puTam pramANavacanama 608| jAtena brahmaNaH pramANavacanam upaiti toSaM ubhayorbhUnA 611 ... 606 UrdhvakrameNa ...... 596 tatastapastata tatra nAgAsurA tadantarapuTAH 606 605 606 ekAzraya kriyA evaM varAha 607 606 602 612 621 608 tadabhAve homa tadilAbRtasya tadvadanAdhAro tantrabhraMze | tama AsIt | tamomaya. | tarunaganagara tasmin kAle | tasya svarUpaika 617 | tasyAyutA 591 | tAnyAtabahUni | trividhA prakRtiH teSAmadhazca 026 603 608 kakSyA pratimaNDala karkaTakAprati kalAmuhUrtAH kAryastasmin kAlaH pacati 'kAlaM sa pacate kAlo'nAdyanto kAlo'smiloka kiMcAmbudA . kiM prativiSayaM kudinAdau smRti kulAlacakrabhrami kecidvadanti ko bhavAnugra 637 637 607 616 582 595 606 617 618| divyoSadhiraso devatApAramA 586 dvAdazamaNDala 589 | dvau dvau ravIndU 596 khasthaM na dRSTaM khe'yaskAntA OK 604 grahaNe kamalA / grAsAnyatva 606 nandanavanasya na bhAnukara nAnyAdhArassvazaktayaiva nAsadAsIt nirAdhArA bhUmiH 582 | naikasminnasaM .... 600 121 cyavano yavano 585 .... 166 jagadaNDakhamadhya